İlahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkısı

ANKARA ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİNİN
BİLİMSEL
HAYATA KATKISI
Editörler
Prof. Dr. İrfan Aycan
Doç. Dr. Esra Gözeler - Doç. Dr. Nurullah Yazar
ANKARA ÜNíVERSíTESí
íLAHíYAT FAKÜLTESíNíN
BíLíMSEL
HAYATA
KATKISI
Cumhuriyetin 100. YÍlÍnda
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinin
Bilimsel Hayata KatkÍsÍ
Editörler:
Prof. Dr. Grfan Aycan
Doç. Dr. Esra Gözeler
Doç. Dr. Nurullah Yazar
Ankara Üniversitesi YayÍnlarÍ No: 830

Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YayÍn No: 209
ISBN 978-605-136-729-3
1. BaskÍ: KasÍm 2023
Grafik TasarÍm ve Uygulama Mizanpaj: TюѣќќѠ
BaskÍ: Ankara Üniversitesi Bas Ímeviȱ

GóÍȱȱǱȱŗŖȱŖŜśŗŖȱȬ
ǱȱŖřŗŘȱŘŗřȱŜŜȱśś
ÍȱǱȱŘŚǯŗŗǯŘŖŘř
Eserde yer alan yazÍlarÍn haklarÍ saklÍ olup, kaynak gösterilmeden yazÍ-
larÍn tamamÍ veya bir kÍsmÍ iktibas edilemez, hiçbir yolla çoÂaltÍlamaz.
Eserde yer alan yazÍlarÍn; dil, bilim ve hukuksal açÍdan her türlü sorumlu-
luÂu yazarlarÍna aittir.
ANKARA ÜNíVERSíTESí
íLAHíYAT FAKÜLTESíNíN
BíLíMSEL
HAYATA
KATKISI
Editörler
Prof. Dr. írfan Aycan
íçindekiler
11 Önsöz
13 Entelektüel Bir Tarih ve Gelenek:

Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalî
35 Günümüz Türkiye Akademik Hadis Araĕtîrmalarînîn Zemini
Olmak Bakîmîndan Ankara ílahiyat Hadis Anabilim Dalî:
Oluĕumu, Temsilcileri, ílmî Özellik ve Katkîlarî
Prof. Dr. Ali Dere
69 Kelam ílminin Klasik Entelektüel KarakteristiÞinin
Akademideki Fikrî Tezahürü:
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi
Dr. TuÞba Günal
91 Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi
íslam Hukuku Anabilim Dalînîn Akademiye Katkîsî
Dr. ÖÞretim Üyesi Hadi Ensar Ceylan
Tasavvuf Anabilim Dalînîn ílahiyat Birikimine Katkîlarî
Prof. Dr. Vahit Göktaĕ
Dr. Harun Alkan
171 Arap Dili ve Belâgati Anabilim Dalî: Tarihsel ve
Yapîsal Bir DeÞerlendirme
Prof. Dr. Zafer Kîzîklî
179 Cumhuriyetin 100. Yîlînda Ankara Üniversitesi
ílahiyat Fakültesinde Felsefe Tarihi Ana Bilim Dalî
Prof. Dr. Celal Türer
Din Felsefesi Anabilim Dalî
Prof. Dr. Mehmet Sait Reçber
261 Mantîk Anabilim Dalînîn Kuruluĕu Tarihçesi ve
ílahiyat EÞitimindeki Rolü-Bilime Katkîlarî
Prof. Dr. ísmail Köz
289 Ankara ílahiyatîn Türkiye’deki
Dinler Tarihi Çalîĕmalarîna Katkîsî
Prof. Dr. Baki Adam
Doç. Dr. Cemil Kutlutürk
323 Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinde
Din Sosyolojisi Anabilim Dalînîn Kuruluĕu ve Geliĕimi
Prof. Dr. íhsan ÇapcîoÞlu
Dr. ÖÞr. Üyesi Fatma Kenevir
359 Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi Din Psikolojisi
Anabilim Dalînîn Din Psikolojisi Alanîna Katkîlarî
Prof. Dr. Öznur ÖzdoÞan
Doç. Dr. Mualla Yîldîz
387 Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi Din EÞitimi
Anabilim Dalînîn Bilim Alanîna Katkîlarî
Prof. Dr. Yîldîz Kîzîlabdullah
413 Türkiye Cumhuriyeti
Akademik íslam TarihçiliÞinde Ankara Üniversitesi
ílahiyat Fakültesi íslam Tarihi Anabilim Dalînîn Yeri:
“Laik-Milli Devlette Din-Ümmet TarihçiliÞi”
Prof. Dr. Seyfettin Erĕahin
Türk íslam Sanatlarî Tarihi Anabilim Dalî
Prof. Dr. Abdulkadir Dündar
Türk íslam Edebiyatî Anabilim Dalînîn Tarihçesi ve
Alana Katkîlarî
Prof. Dr. Zülfikar Güngör
625 Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinde
Türk Din Mûsikîsi
Doç. Dr. Fatih Koca
Önsöz
ú
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesine mensup bilim
insanlarÍ, geçmióten günümüze çok sayÍda eser yayÍm-
lamÍótÍr. Bu anlamda Fakültemiz, nitelikli yayÍnlarÍyla
ülkemizde öncü bir konuma sahip olmuótur. Bununla birlikte Fakültemiz
HocalarÍnÍn ilmî çalÍómalarÍnÍ kronolojik bir yaklaóÍmla kapsamlÍ bir
óekilde deÂerlendiren bir eser kaleme alÍnmamÍótÍr. Cumhuriyetin 100.
YÍlÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata KatkÍsÍ
baólÍklÍ bu yayÍn projesiyle Fakültemizin akademik birikiminin muha-
sebesinin yapÍlmasÍ hedeflenmektedir. DolayÍsÍyla 17 yazÍdan oluóan
bu çalÍóma her bir Anabilim DalÍnÍn yayÍmlanmÍó ilmî çalÍómalarÍna
dayanarak deÂerlendirilmesini konu edinmektedir. Bu çalÍómanÍn bir
diÂer hedefi de Fakültemiz öÂretim elemanlarÍnÍn yayÍnlarÍnÍn yer ala-
caÂÍ bir bibliyografyanÍn hazÍrlanmasÍdÍr. Böylece Ankara Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi bünyesinde yapÍlan çalÍómalarÍn akademik deÂerleri
ve örnekliÂi, tematik çeóitliliÂi, paradigmatik ve metodolojik katkÍlarÍ
ve uluslararasÍ literatürdeki etkin yapÍsÍ ortaya çÍkarÍlmÍó olacaktÍr.
***
Metinlerin telifinde TDK yazÍm ve imlâ kurallarÍ; óahÍs ve eser isimle-
rinin, ilahiyat terminolojisinin yazÍmÍnda ise Türkiye Diyanet VakfÍ Gslâm
Ansiklopedisi’nin imlâ kurallarÍ esas alÍnmÍótÍr. YayÍn ilkeleri, dipnot ve
kaynakça Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi YayÍn Rehberi’ne
göre hazÍrlanmÍótÍr. Bununla birlikte bazÍ metinlerin imlâ, dipnot ve
kaynakça sisteminde yazarlarÍnÍn tercihleri muhafaza edilmiótir.
***
• 12
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkîsî
Cumhuriyetin 100. YÍlÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinin Bilim-

sel Hayata KatkÍsÍ baólÍklÍ bu esere yazÍlarÍyla katkÍ sunan her bir yazar
hocamÍza teóekkür ediyoruz. Metinlerin mizanpajÍnÍ gerçekleótirerek
kÍymetli yardÍmlar saÂlayan Veli Aknar ve ekibine müteóekkiriz. Eserin
basÍm sürecindeki müstesna destekleri için Üniversitemiz Rektörü SayÍn
Prof. Dr. Necdet Ünüvar HocamÍza óükranlarÍmÍzÍ sunuyoruz.

Ankara 2023
Entelektüel Bir Tarih ve Gelenek:
Tefsir Anabilim Dalî

Ankara Üniversitesi ülahiyat Fakültesi
Girió: Kur’an’a Dair

Tefsir ilmi varlÍÂÍnÍ Kur’an’dan alÍr. Kur’an Allah’Ín Hz. Pey-
gamber’e Cebrail vasÍtasÍyla vahyettiÂi sözüdür (kel¬mull¬h); 610-632
yÍllarÍ arasÍnda tedricen nazil olmuótur. Kur’an’Ín nüzulü, metinleó-
me tarihi, biçimsel, dilsel ve tematik özelliklerine iliókin bilgiler ve
çalÍómalar tefsir ilminin kapsamÍndadÍr. Kur’an’Ín mu‫ۊ܈‬af haline gel-
mesi ve metinleómesi tefsir ilmi açÍsÍndan bir dönüm noktasÍdÍr. Bu
belirli bir süreç içerisinde gerçekleómiótir. Bu sürecin ana aóamalarÍ
óunlardÍr: (1) Hz. Peygamber’in vefatÍndan ve hafÍz ৢaত¬bÎlerin çoÂu-
nun 632 yÍlÍnda gerçekleóen Yem¬me savaóÍnda hayatlarÍnÍ kaybet-
mesinden sonra Kur’an’Ín yazÍlÍ ve sözlü kayÍtlarÍnÍn toplanmasÍna
karar verilmiótir. Bu karar Hz. Ebû Bekir’in (ö.13/634) halifelik döne-
minde alÍnmÍótÍr. Hz. Peygamber’in vahiy kâtiplerinden Zeyd b. S࡞ ¬bit
(ö.45/665) Kur’an ayetlerini toplamÍótÍr (cemҵ).1 (2) Gslam coÂrafyasÍ-
nÍn geniólemesiyle Kur’an kÍraatinde farklÍlÍklar ortaya çÍkmÍótÍr. Bu-
nun üzerine Hz. Osman’Ín (ö.35/656) halifeliÂi döneminde standart
1 SuyĀ৬Î, el-Gtۘ¬n fÎ ҵUlĀmi’l-ۗurҴ¬n, 154.

• 14
metin (mu‫ۊ܈‬af) oluóturulmuó ve istinsah edilmiótir.2 Zaman içerisin-

de anadili Arapça olmayanlarÍn Kur’an’Í doÂru bir óekilde okuyabil-
melerine yönelik sorunlar da söz konusu olmuótur. EmevÎler döne-
mi (661-750) Basra Valisi Ziy¬d b. EbÎh (ö.53/673) zamanÍnda, EbĀ’l-
Esved ed-Du‫ގ‬elÎ (ö.69/688) Kur’an metnini harekelendirmiótir (teókÎl).3
Harflerde nokta ióaretlerinin olmamasÍ aynÍ sorunlara sebep olmuó-
tur. EmevÎler dönemi, Irak valisi ণacc¬c (ö.95/ 713) zamanÍnda, Naৢr
b. ‫ޏ‬%ৢÍm (ö.89/708?) ve Yaতy¬ b. Ya‫ޏ‬mer (ö.89/ 708?) harflere noktala-
ma sistemini (iҵc¬m) ilk defa uygulamÍólardÍr.4 Günümüzde kullanÍ-
lan harekelerin ve diÂer noktalama ióaretlerinin son óeklini el-঩alÎl b.
Aতmed (ö.175/791) geliótirmiótir.5
Kur’an’da 114 sure bulunur. Surelerin uzunluklarÍ birbirlerinden
farklÍdÍr ve Kur’an’daki tertibi nüzul sÍrasÍna göre deÂildir. Bu sÍrala-
ma Hz. Peygamber tarafÍndan belirlenmiótir (tevۘÎfÎ). Surelerin bu sÍrala-
nÍóÍna mu‫ۊ܈‬af tertibi denir. Bu tertip klasik tefsir eserleri için biçimsel bir
çerçeve (muselsel) teókil etmiótir. Sureler Hz. Peygamber’in Medine’ye
hicreti esas alÍnarak, MekkÎ (hicretten önce nazil olanlar) ve MedenÎ
(hicretten sonra nazil olanlar) óeklinde ikiye ayrÍlÍr.6 Bu tasnif en te-
mel kronolojik yaklaóÍmÍ sunar. Allah’a iman (tev‫ۊ‬Îd), ahirete iman ve
ahlakî konularÍn, önceki peygamberlerin kÍssalarÍnÍn, geçmió milletle-
rin ve kavimlerin adÍnÍn geçtiÂi sureler Mekke döneminde nazil olmuó-
tur. Medine döneminde sureler hukuk, farz ve cezalar ve diÂer dinî top-
luluklarla (ehl-i kit¬b) iliókileri ihtiva eder.7 YaygÍn kabule göre 86 sure
MekkÎ, 28 sure MedenÎ’dir.8
Tefsir Glmi: Tarih ve Literatür

Tefsir kelimesi “üstü örtülü bir óeyi açmak, ortaya çÍkarmak ve açÍk-
lamak” anlamÍndadÍr.9 Gslam kültür tarihinde ‘tefsir’ denildiÂinde akla
öncelikle ‘Kur’an’Ín açÍklanmasÍ’ gelir.10 Tefsir “ayetlerin nazil olduklarÍ
2 SuyĀ৬Î, el-Gtۘ¬n fÎ ҵUlĀmi’l-ۗurҴ¬n, s.157.

3 D¬nÎ, el-Mu‫ۊ‬kem fÎ Naۘ‫ܒ‬i’l-Ma‫ۊ¬܈‬if, 3-4.
4 D¬nÎ, el-Mu‫ۊ‬kem fÎ Naۘ‫ܒ‬i’l-Ma‫ۊ¬܈‬if, 5-6; Tayyar AltÍkulaç, “Nasr b. ÂsÍm,” DGA, 32: 413; Celal
KÍrca, “Gbn Ya‘mer,” DGA, 20: 447.
5 SuyĀ৬Î, el-Gtۘ¬n fÎ ҵUlĀmi’l-ۗurҴ¬n, 843; Abdulhamit BirÍóÍk, “Kur’an,” DGA, 26: 386.
6 SuyĀ৬Î, el-Gtۘ¬n fÎ ҵUlĀmi’l-ۗurҴ¬n, 35.
7 SuyĀ৬Î, el-Gtۘ¬n fÎ ҵUlĀmi’l-ۗurҴ¬n, 56; Gsmail CerrahoÂlu, Tefsir Usulü, 61.
8 BirÍóÍk, “Kur’an,” DGA, 26: 385.
9 CerrahoÂlu, Tefsir Usulü, 214; Abdulhamit BirÍóÍk, “Tefsir,” DGA, 40: 281.
10 Halis Albayrak, “Tefsir,” Gslamiyet-HÍristiyanlÍk KavramlarÍ SözlüÂü, 2: 762.
15 •
Entelektüel Bir Tarih ve Gelenek: Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalî
zaman kastettikleri anlamlarÍ ortaya koyan”11 ve “bu anlamlarÍ sonraki

kuóaklara aktaran”12 ilim olarak tanÍmlanÍr. Tefsir Kur’an metni üzeri-
ne odaklanÍr ve metnin açÍklanmasÍnÍ ve anlaóÍlmasÍnÍ amaçlar. Kur’an
ayetlerinin metinsel ve tarihî baÂlamlarÍ tefsirin konusudur.13 Bu an-
lamda tefsir deskriptif/tanÍmlayÍcÍ bir ilimdir. Deskriptif olmasÍ tefsi-
rin iólevini Kur’an metnini açÍklamakla sÍnÍrlar.14
Tefsir ilminin yöntemini belirleyen iki eksen vardÍr: Birincisi dil/dil
bilgisi; ikincisi tarih/tarih bilgisidir.15 Bu yöntem Kur’an’Ín açÍklanma-
sÍnda öznel eÂilimleri sÍnÍrlamayÍ ve ayetlerin kastettikleri anlamlardan
farklÍ óekilde anlaóÍlmasÍnÍ önlemeyi amaçlar.16 Dil ve tarih alanlarÍna
iliókin bilgiler ‫ޏ‬ulĀmu’l-঱ur‫¬ގ‬n konularÍnÍ ve kitâbiyâtÍnÍ oluóturur.17
Temel ҵulĀmu’l-ۗurҴ¬n kaynaklarÍ arasÍnda ZerkeóÎ’nin (ö.794/1392) el-
Burh¬n fÎ ҵUlĀmi’l-ۗurҴ¬n ve SuyĀ৬Î’nin (ö.911/1505) el-Gtۘ¬n fÎ ҵUlĀmi’l-
ۗurҴ¬n eserleri literatürde birer aóama oluóturur.
Dil alanÍna iliókin konular arasÍnda ÄarÎbu’l-ۗurҴ¬n, vucĀh-neܲ¬Ҵir,
iҵrabu’l-ۗurҴ¬n, muókilu’l-ۗurҴ¬n, iҵc¬zu’l-ۗurҴ¬n ve mec¬zu’l-ۗurҴ¬n gibi
ilimler yer alÍr. Bu ilimlerin ilgisi Kur’an lafÍzlarÍdÍr. Dilbilimsel çalÍóma-
lar, genel olarak, Kur’an’da yer alan yabancÍ, eó-sesli ve eó-anlamlÍ ve an-
laóÍlmasÍ zor kelimeleri ve bunlarÍn gramatik özelliklerini açÍklar. Hicrî
ilk dört asrÍn tefsir literatürünü büyük oranda bu konularda telif edilen
eserler oluóturur. Bunlar arasÍnda Muল¬til b. Suleym¬n’Ín (ö.150/767)
el-VucĀh ve’n-Neܲ¬Ҵir fÎ’l-ۗurҴ¬ni’l-KerÎm, Yaতy¬ b. Sell¬m’Ín (ö.200/815)
et-Ta‫¬܈‬rÎf li TefsÎri’l-ۗurҴ¬n, Ferr¬‫’ގ‬Ín (ö.207/822) MeҴ¬ni’l-ۗurҴ¬n, Gbn ঱u-
teybe’nin (ö.276/889) TefsÎru >arÎbi’l-ۗurҴ¬n ve TeҴvÎlu Muókili’l-ۗurҴ¬n
ve el-ণakÎm et-Tirmi਎Î’nin (ö.300/910) Ta‫܈ۊ‬Îlu Neܲ¬Ҵiri’l-ۗurҴ¬n eserle-
ri yer alÍr.
Tarih alanÍ, temel olarak, MekkÎ-MedenÎ bilgisi, esb¬bu’n-nuzĀl ve
n¬si‫ې‬-mensĀ‫[ ې‬nes‫ ]ې‬konularÍnÍ içerir.18 Bu ilimlerin ilgisi Kur’an’Ín nâzil
olduÂu baÂlamdÍr. Ayetlerin nerede, ne zaman ve hangi óartlarda nazil
11 Mehmet PaçacÍ, ÇaÂdaó Dönemde Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu?, 150; Mehmet PaçacÍ, Esra Gözeler,
“Tefsir Glmi,” 5.
12 PaçacÍ, Gözeler, “Tefsir Glmi,” Kur’an ve Hadis Glimleri, 9.
13 Kró. PaçacÍ, ÇaÂdaó Dönemde Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu?, 125-126.
15 PaçacÍ, ÇaÂdaó Dönemde Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu?, 150; PaçacÍ, Gözeler, “Tefsir Glmi,” Kur’an ve
Hadis Glimleri, 9-10; Halis Albayrak, “Tefsir Glminin SÍnÍrlarÍna Dair,” Tefsir NasÍl Bir Glimdir?, 81.
17 Albayrak, “Tefsir,” Gslamiyet-HÍristiyanlÍk KavramlarÍ SözlüÂü, 762.
• 16
olduklarÍna iliókin bilgileri, bu ilimlerin kitâbiyâtÍnda yer alan rivayet-

ler aktarÍr. Dilbilimsel analizler de bir kavramÍn kullanÍldÍÂÍ zamanda-
ki anlamlarÍnÍ araótÍrmasÍ bakÍmÍndan bir tarih çalÍómasÍdÍr.19 Ayetle-
rin nüzul sebepleri konusunda VaতidÎ’nin (ö.468/1074) Esb¬bu’n-NuzĀl
eseri temel kaynaktÍr.
Tefsir ilminin tarihi Kur’an’Ín nüzulü ile baólatÍlabilir. Hz. Pey-
gamber’in açÍklamalarÍ ilk tefsir örnekleridir. Erken dönem tefsir faali-
yetleri [hicrî 1-2. asÍrlar] olarak isimlendirilen ৢaত¬be ve t¬bi‫ޏ‬Ān açÍkla-
malarÍ, tefsir ilminin yöntemsel çerçevesini belirlemiótir. Öyle ki tefsir
tarihindeki iki yazÍm biçiminin/telif türünün isimlendirilmesi veya tas-
nif edilmesi bu çerçeveye dayanÍr: Rivayet ve Dirayet.
Rivayet tefsirleri ৢaত¬be ve t¬bi‫ޏ‬Āndan nakledilen açÍklamalarÍ [ri-
v¬yet] içerir. ৡaত¬beden Gbn Mes‫ޏ‬Ād (ö.34/655) ve Gbn ‫ޏ‬Abb¬s (ö.68/687)
tefsir alanÍnda öne çÍkan isimlerdir. T¬bi‫ޏ‬Ān dönemi tefsir rivayetleri
büyük oranda ঱at¬de (ö.90/708), Sa‫ޏ‬Îd b. Cubeyr (ö.95/714), Muc¬hid
(ö.103/721), ‫ޏ‬Gkrime (ö.105/723) ve ঋaতত¬k’dan (ö.105/723) nakledilir.20
Bu dönemin bir telifi olan Muল¬til b. Suleym¬n’Ín (ö.150/767) tefsiri
Kur’an’Ín tamamÍnÍ tefsir etmesi bakÍmÍndan günümüze ulaóan ilk eser-
dir.21 ৫aberÎ’nin (ö.310/923) C¬miҵu’l-Bey¬n ҵan TeҴvÎli %yi’l-ۗurҴ¬n adlÍ
eseri tefsir rivayet birikimini bir araya toplar. Bu eser tefsir tarihinde bir
dönüm noktasÍ oluóturur. Zira tefsir faaliyetleri ৫aberÎ öncesi ve ৫aberÎ
sonrasÍ olarak deÂerlendirilir.
Dirayet tefsirleri rivayetleri içermekle birlikte müfessirin açÍklama ve
öznel yorumlarÍndan [dir¬yet] oluóur. Bu açÍklama ve yorumlara [teҴvÎl]
müfessirlerin ilmî ilgi ve eÂilimine göre farklÍ isimler verilmiótir: dilbi-
limsel, fÍkhî, ióârî, felsefî, ilmî tefsirler.22 R¬zÎ’nin (ö.606/1209) Mef¬tÎ‫ۊ‬u’l-
>ayb isimli eseri tefsir edebiyatÍnda bir klasiktir. Bu eser dirayet tefsi-
rinin farklÍ alanlarÍnÍ bünyesinde taóÍr. Bu yönüyle dirayet tefsirlerine
kaynaklÍk ve örneklik teókil eder.
19. yüzyÍl ve sonrasÍ tefsir faaliyetleri ‘çaÂdaó yaklaóÍmlar’ olarak
deÂerlendirilir. Bu dönemin çaÂdaó olarak adlandÍrÍlmasÍ iki yönlüdür:
Birincisi zamansal; ikincisi içerikseldir. ZamansaldÍr; çünkü 19. yüz-
yÍl ve sonrasÍnÍ içerir. Gçerikseldir; çünkü bu dönem öncesi sahip olu-
19 Kró. Albayrak, “Tefsir Glminin SÍnÍrlarÍna Dair,” 81.

20 Gsmail CerrahoÂlu, Tefsir Tarihi, 524, 73 ve 91.
21 CerrahoÂlu, Tefsir Tarihi, 137.
22 CerrahoÂlu, Tefsir Tarihi, 601.
17 •
nan Kur’an ve tefsir tasavvurundan farklÍ yaklaóÍmlar ihtiva eder. Bu

yaklaóÍmlarÍ belirleyen husus “Gslam uygarlÍÂÍnÍn BatÍ uygarlÍÂÍ karóÍ-
sÍndaki konumu” konusuna iliókin tasavvurlardÍr.23 Bu dönemde kla-
sik Kur’an ve tefsir tasavvuru bir dönüóüme uÂrar ve tefsire norma-
tif/kural koyucu bir iólev yüklenir.24 Cem¬leddÎn AfÄanÎ (1838-1897),
Muতammed ‫ޏ‬Abduh (1905-1949), ReóÎd RÍঌ¬ (1865-1935), ‫ޏ‬Gzzet Der-
veze (1888-1984), Cem¬leddÎn ঱asÍmÎ (1866-1914), ৫an৬¬vÎ CevherÎ
(1870-1940), EmÎn el-঩ĀlÎ (1895-1966), ‫ޏ‬%‫ގ‬ióe ‫ޏ‬Abdurraতm¬n (1913-
1998), Aতmed ণalefull¬h (1916-1997), MevdĀdÎ (1903-1979), Seyyid
঱u৬ub (1906-1966), Fazlur Rahman (1911-1988), Muhammed Arkoun
(1928-2010) ve Naৢr ণ¬mid EbĀ Zeyd (1943-2010) bu dönemin teorik
ve literatür çerçevesini oluóturan düóünürlerdir.25 ÇaÂdaó dönemde
tefsir eserlerinde biçimsel farklÍlaóma görülür. Kur’an’Ín nüzul sÍra-
sÍna göre ilk tefsir eseri, et-TefsÎru’l-‫ۉ‬adÎsք , bu dönemde ‫ޏ‬Gzzet Derve-
ze tarafÍndan telif edilmiótir. Konulu tefsirin teorik çerçevesine iliókin
tartÍómalar da yine bu dönemin yaklaóÍmlarÍnÍ çeóitlendirir.
BatÍ’da yapÍlan Kur’an ve tefsir araótÍrmalarÍ çaÂdaó dönem tefsir ça-
lÍómalarÍ arasÍnda deÂerlendirilebilir. BatÍ’daki Kur’an ve tefsir araótÍr-
malarÍnÍn tarihi, Kur’an’Ín Latince ve BatÍ dillerine tercümesi ile baóla-
tÍlÍr. BatÍlÍ araótÍrmacÍlarÍn akademik ürünleri 19. yüzyÍl ve sonrasÍnda
dikkat çekici oranda artar. Glk dönem çalÍómalar Kur’an metninin tari-
hi, Kur’an el yazmalarÍ, klasik Gslam eserlerinin neóredilmesi ve müfes-
sirler ve tefsirleri üzerine odaklanÍr. Filoloji ve tarihsel-eleótirel yön-
tem batÍlÍ Gsl¬miy¬t çalÍómalarÍnÍn Kur’an’a yaklaóÍmlarÍnÍ çeóitlendi-
rir. Theodor Nöldeke’nin (1836-1930) Kur’an tarihine iliókin eseri Gesc-
hichte des Qor¬ns BatÍ’da, özellikle, Kur’an tarihi ve kronolojisi konusun-
da temel referanstÍr.26
23 PaçacÍ, ÇaÂdaó Dönemde Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu?, 65-66.

24 PaçacÍ, ÇaÂdaó Dönemde Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu?, 21.
25 PaçacÍ, ÇaÂdaó Dönemde Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu?, 66-68; Kró. Rotraud Wielandt, “Exegesis
of the Qur‫¬ގ‬n: Early Modern and Contemporary,” 2, 124-142.
26 Bkz. Esra Gözeler, “Kur’ân Âyetlerinin Tarihlendirilmesine BatÍlÍ YaklaóÍmlar,” 296-298; Esra
Gözeler, Michael Marx, David Kiltz, Yousef Kouriyhe, Hannelies Koloska, Nora K. Schmid,
“Corpus Coranicum Projesi: Kur’an’Í Geç Antik Döneme Ait Bir Metin Olarak Okumak,” 220-
225; Andrew Rippin, “Western Scholarship and the Qur‫¬ގ‬n,” The Cambridge Companion to the
QurҴ¬n, 239-247.
• 18
Ankara Glahiyat Tefsir Anabilim DalÍ: Dersler

Tefsir teriminin üç farklÍ çaÂrÍóÍmÍ olduÂu belirtilir: (1) Kur’an ayet-
lerini açÍklama ve yorumlama faaliyetidir. (2) Kur’an’Ín açÍklanmasÍ-
nÍ ve yorumlanmasÍnÍ konu edinen ilimdir. (3) Kur’an tefsir eserlerinin
ismidir.27 Buna göre tefsir bir ayeti tefsir etmek olarak bir fiildir. Ko-
nusu Kur’an’Ín açÍklanmasÍ olan bir ilimdir. Gslam kitâbiyât tarihinde
Kur’an’Ín açÍklandÍÂÍ bir eserdir. Gslam ilahiyat (teoloji) eÂitiminde te-
mel Gslam ilimlerinden biri olarak okutulan tefsir dersleri de bu tasnife
eklenebilir. Bu anlamda tefsir, Kur’an’Ín nüzulünü, tarihini, biçimsel ve
tematik özelliklerini, tefsir ilminin tarihini, metodolojisini ve literatü-
rünü konu edinen bir derstir. Makalenin bu bölümünde hâlihazÍrdaki
ilahiyat müfredatÍnda Tefsir Anabilim DalÍ uhdesinde okutulan ders-
ler tanÍtÍlmaya çalÍóÍlacaktÍr.28
Tefsir Tarihi ve Usulü

Bu ders Kur’an’a ve tefsire girió dersidir. Dersin üç yönü vardÍr: Tef-
sir ilminin tarihi, metodolojisi ve literatürü. Tefsir Tarihi temel olarak
Kur’an’Ín metinleóme süreci, erken dönemden çaÂdaó döneme kadar
tefsir ilminin tarihi serüveni üzerine odaklanÍr. Gslam tefsir tarihi gele-
neÂinde ortaya çÍkan telif tarzlarÍ [rivayet ve dirayet – dilbilimsel, fÍkhî,
ióârî, felsefî, ilmî – tefsirleri] ve literatürü tanÍtÍlÍr. Tefsir Usulü temel ola-
rak ‫ޏ‬ulĀmu’l-঱ur‫¬ގ‬n’Í – Kur’an’Í biçim ve içerik bakÍmÍndan tahlil eden
ilimleri – ve incelenen her bir alana iliókin literatürü ele alÍr. Bu ders-
te çaÂdaó ilimlerden semantik (anlambilim) ve hermeneutik (yorumbi-
lim) konularÍ da deÂerlendirilir. ‫ޏ‬UlĀmu’l-঱ur‫¬ގ‬n konu ve tartÍómalarÍ-
nÍn muhtevasÍnÍ ve literatürünü büyük oranda ZerkeóÎ’nin el-Burh¬n fÎ
ҵUlĀmi’l-ۗurҴ¬n ve SuyĀ৬Î’nin el-Gtۘ¬n fÎ ҵUlĀmi’l-ۗurҴ¬n eserlerinin içe-
riÂi oluóturur. Bu çerçevede Tefsir Tarihi ve Usulü dersi öÂrenciye tefsir
ilminin terminolojisini, kitâbiyâtÍnÍ ve Kur’an’Ín açÍklanmasÍndaki yön-
temsel yaklaóÍmlarÍ sunar. Bununla birlikte klasik ilimlerin ve yaklaóÍm-
larÍn, çaÂdaó dönemdeki anlama biçimleriyle mukayesesini içerir.
27 Albayrak, “Tefsir,” Gslamiyet-HÍristiyanlÍk KavramlarÍ SözlüÂü, 762; BirÍóÍk, “Tefsir,” 40: 281.
28 Derslerin içerikleri Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi AKTS Bilgi Paketi (Ankara: Ankara Üni-
versitesi BasÍmevi, 2005) ve Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Gngilizce Glahiyat (ENGILA)
ProgramÍ: EÂitim ProgramÍ Ders TanÍmlarÍ, 2014 (yayÍnlanmamÍó çalÍóma) isimli çalÍómalarÍn
ilgili sayfalarÍna müracaat edilerek oluóturulmuótur.
19 •
Tefsir (I, II, III, IV)

Bu dersler ilahiyat müfredatÍnda dört farklÍ yarÍyÍlda yer alÍr. Ders-
lerin iki temel çerçevesi vardÍr. Birincisi Tefsir Tarihi ve Usulü dersi bil-
gilerinin temelinde klasik ve çaÂdaó yorum yöntemleri ve ürünlerinin
örneklendirilmesi üzerine odaklanÍr. Gkincisi Kur’an’dan belirlenen bö-
lümlerin meallerinin çalÍóÍlmasÍdÍr. Bu çerçevede Tefsir dersleri öÂrenci-
ye tefsir metinleri üzerinden alan terminolojisi ve literatür bilgisi sunar.
Meal çalÍóÍlmasÍyla Gslam dininin, Gslamî ilimlerin ve Gslam medeniye-
tinin temel kaynaÂÍ olan Kur’an’Ín tamamÍnÍn Türkçe anlamÍ öÂrenilir.
Bununla birlikte Kur’an’Ín biçimsel ve tematik özellikleri, Gslam’Ín temel
konularÍna iliókin yaklaóÍmlarÍnÍn Kur’an’daki referanslarÍ ele alÍnÍr.
Kur’an SemantiÂi
Bu ders seçmeli derslerden biridir. Tefsir Tarihi ve Usulü dersi çerçe-
vesinde bir haftanÍn konusu olan semantik/anlambilim yöntemi üze-
rine odaklanÍr. Dersin kavramsal çerçevesini, temel olarak, dil, anlam,
eó-zamanlÍ ve art-zamanlÍ semantik, edebî sanatlar ve ‫ޏ‬ulĀmu’l-঱ur‫¬ގ‬n
konularÍ teókil eder. Literatür çerçevesini ise ‫ޏ‬ulĀmu’l-঱ur‫¬ގ‬n eserleri
ve Toshihiko Izutsu’nun (1914-1993), baóta God and Man in the Qur’an:
Semantics of the Qur’anic Weltanschauung29 olmak üzere bu alana iliókin
diÂer çalÍómalarÍ oluóturur. Bu çerçevede Kur’an SemantiÂi dersi öÂren-
ciye Kur’an lafÍzlarÍnÍn açÍklanmasÍnda ve Kur’an’Ín tefsirinde bir yön-
tem olarak semantiÂi örneklerle tanÍtÍr. Kur’an’Ín nazil olduÂu zaman-
daki ArapçanÍn özelliklerini ve Gslam geleneÂindeki dilbilimsel tefsir
yaklaóÍmlarÍnÍ ele alÍr. Böylece Tefsir Tarihi ve Usulü dersinde olduÂu
gibi klasik ilimlerin ve literatürün, çaÂdaó ilimler ve ürünleriyle mu-
kayesesini içerir.
Tefsir Metinleri
Bu ders seçmeli bir derstir. Erken dönemden çaÂdaó döneme kadar,
kronolojik bir perspektifle, Gslam tefsir literatürünün ana aóamalarÍ-
nÍn, yöntemsel yaklaóÍmlarÍn ve telif tarzlarÍnÍn analiz edilmesi üzerine
odaklanÍr. Dersin terminolojisini Tefsir Tarihi ve Usulü dersinde sunulan
bilgiler oluóturur. Bu çerçevede Tefsir Metinleri dersiyle öÂrenci Arapça
tefsir metinleri ve müfessirlerle doÂrudan tanÍóÍr. Klasik ve çaÂdaó dö-
29 Bkz. Toshihiko Izutsu, Kur’an’da TanrÍ ve Gnsan.

• 20
nem Gslam tefsir literatüründeki farklÍ yazÍm türlerini, müfessirin kay-

naklarÍnÍ, yöntemsel yaklaóÍmlarÍnÍ, müfessirin tefsir yazma üslubunu
ve anlam dünyasÍnÍ yakÍndan tahlil eder. Böylece alana iliókin literatür
ve terminoloji bilgisini temellendirir.
Kur’an’a ÇaÂdaó YaklaóÍmlar

Bu ders seçmeli bir derstir. Tefsir Tarihi ve Usulü dersi çerçevesinde
bir haftanÍn konusu olan çaÂdaó dönem tefsir yaklaóÍmlarÍ üzerine
odaklanÍr. ÇaÂdaó dönemdeki Kur’an ve tefsir tasavvurlarÍ, yöntem-
sel yaklaóÍmlar ve yazÍlÍ ürünler ayrÍntÍlÍ bir óekilde ele alÍnÍr. Dersin
çerçevesini çaÂdaó dönemde “Kur’an ve tefsir tasavvurunda ne tür
bir dönüóüm olduÂu” sorusu oluóturur. Bu soru dönemin öne çÍkan
isimlerinin Kur’an ve tefsir alanÍna iliókin ürünlerinin tahlil edilme-
siyle tartÍóÍlÍr. Gncelenen yaklaóÍmlarÍn temsilcileri arasÍnda óu isim-
ler yer alÍr: Cem¬leddÎn AfÄanÎ, Muতammed ‫ޏ‬Abduh, ReóÎd RÍঌ¬,
‫ޏ‬Gzzet Derveze, Cem¬leddÎn ঱asÍmÎ, ৫an৬¬vÎ CevherÎ, EmÎn el-঩ĀlÎ,
‫ޏ‬%‫ގ‬ióe ‫ޏ‬Abdurraতm¬n, Aতmed ণalefull¬h, MevdĀdÎ, Seyyid ঱u৬ub,
Fazlur Rahman, Muhammed Arkoun, Naৢr ণ¬mid EbĀ Zeyd ve El-
malÍlÍ Hamdi YazÍr. Bu çerçevede Kur’an’a ÇaÂdaó YaklaóÍmlar dersi
öÂrenciye çaÂdaó dönemde ortaya çÍkan yeni yaklaóÍmlarÍ ve tem-
silcilerini tanÍtÍr. Böylece Tefsir Tarihi ve Usulü dersinde olduÂu gi-
bi klasik ve çaÂdaó dönem Kur’an ve tefsir tasavvurlarÍnÍn mukaye-
sesini içerir.
Kur’an Okuma ve Tecvid (I – VIII)

Tefsir ilminin iki kanadÍ olduÂu söylenebilir: Birincisi, Kur’an’Ín
açÍklanmasÍ; ikincisi, Kur’an’Ín okunmasÍ (kÍraati). Kur’an Okuma ve
Tecvid dersleri ilahiyat müfredatÍnda sekiz farklÍ yarÍyÍlda yer alÍr.
Kur’an’Ín tecvid kurallarÍna uygun olarak doÂru okunmasÍ, Arapça
harflerin doÂru telaffuzu, harflerin mahreçleri ve harflerin sÍfatlarÍ ve
her bir ders için belirlenen surelerin, dualarÍn veya ayetlerin ezber-
lenmesi bu ders çerçevesinde ele alÍnÍr. Yüzüne ve ezberden okuma
çalÍómalarÍ için her bir dersin asgari yeterlilikleri içerisinde óu temel/
ortak ilkeler yer alÍr:
• Harflerin çÍkÍó yerleri (me‫¬ې‬ric-i ‫ۊ‬urĀf) ile ilgili eksikliklerin gide-
rilmesi
21 •
• Hareke hatalarÍnÍn azaltÍlmasÍ ve hareke hatasÍ yapmadan okuya-

bilme
• Tecvit kurallarÍnÍn teorik bilgisinin öÂrenilmesi ve tecvit kurallarÍ-
na uygun bir óekilde akÍcÍ okuyabilme
• Ezberlenmesi için belirlenen sure, ayet ve dualarÍ harflerin mahreç-
lerine ve tecvit kurallarÍna uygun bir óekilde eksiksiz okuyabilme
Kur’an ilahiyat ilimlerinin temel ve ortak kaynaÂÍdÍr. Bu anlamda
Kur’an’Ín açÍklanmasÍ üzerine odaklanan tefsir ilminin tarihini, meto-
dolojisini ve literatürünü konu edinen tefsir dersleri diÂer ilahiyat ders-
leri için temel teókil eder. Klasik dönemde tefsir ilmi hadis, tarih ve dil
bilimlerinin verilerinden yararlanmÍótÍr. Benzer óekilde akademik tefsir
araótÍrmalarÍ için Arap Dili ve EdebiyatÍ, Hadis Tarihi ve Usulü, Gslam
Tarihi, FÍkÍh Usulü, Felsefe ve Din Bilimleri alanlarÍnda üretilen bilgi-
ler temel referanslardÍr. Güncel dinî meselelerin çözümü için konuya
iliókin ayetlerin anlaóÍlma biçimlerini ve yorum yaklaóÍmlarÍnÍ deÂer-
lendirme sürecinde tefsire müracaat edilir. Tefsir özellikle Kelam ve FÍ-
kÍh disiplinleri için bilgi malzemesi sunar.30
Ankara Glahiyat Tefsir Anabilim DalÍ: Lisansüstü Tefsir

ÇalÍómalarÍ
Lisansüstü çalÍómalar ileri akademik faaliyettir. Kaliteli zaman, disiplin
ve ilmî özen gerektirir. Yüksek lisans ve doktora çalÍómalarÍ için yapÍlacak
hazÍrlÍklarÍn iki temel ekseni vardÍr: Bilim AlanÍ ve Dil Formasyonu.
Tefsir alanÍnda yüksek lisans ve doktora yapmak isteyen öÂrenciler
için ilahiyat lisans eÂitimi temel oluóturur. Genelde ilahiyat bilimleri tef-
sir alanÍna paradigma, terminoloji, yöntem ve literatüre iliókin zemin
teókil eder. Özelde ise tefsir tarihi ve usulü, Gslam tarihi ve bunlara iliókin
literatür bilgisinin lisansüstü eÂitim öncesi temellendirilmió olmasÍ ge-
rekir. Bu hazÍrlÍkla öÂrenci tefsir alanÍnda uzmanlaóma sürecinde sis-
tematik bir baÂlama sahip olur. Yüksek lisans ve doktora dersleri tefsir
ilminin temel konularÍ üzerine ayrÍntÍlÍ olarak odaklanÍr. ÖrneÂin: Nü-
zul sÍrasÍna göre Kur’an okumalarÍ yapÍlÍr. ৫aberÎ’nin tefsirinden me-
tinler analiz edilir. Hadis eserlerinde yer alan tefsir rivayetleri incele-
nir. Kur’an’Ín kavram dünyasÍ ele alÍnÍr. BatÍ’da yapÍlan Kur’an ve tef-
sir araótÍrmalarÍ deÂerlendirilir. Ders dönemini tez yazÍm aóamasÍ ta-
30 PaçacÍ, Gözeler, “Tefsir Glmi,” Kur’an ve Hadis Glimleri, 12-15.

• 22
kip eder. Tez yazÍmÍ araótÍrma ve yazma faaliyetidir. Bu aóamada ‘bi-

limsel araótÍrma yöntemleri’ ve ‘metin yazma’ konularÍnda telif edilen
eserlerin öncelikli çalÍóÍlmasÍ önem teókil eder.
Tefsir alanÍnda lisans ve lisansüstü derslerde ana kaynaklar Arap-
çadÍr. DolayÍsÍyla öÂrencilerden bu metinlere müracaat edebilmeleri
için pek iyi derecede Arapça bilgisine sahip olmalarÍ beklenir. Gslam
tefsir literatüründe dikkat çekici oranda telifin olduÂu OsmanlÍca da
tefsir araótÍrmalarÍ için kaynak dildir. BatÍ dillerinde yapÍlan óarkiy¬t/
Gsl¬miy¬t çalÍómalarÍnÍn incelenmesi tefsir ilminin araótÍrma alanlarÍn-
dandÍr. Bu yüzden Arapça ve OsmanlÍca ile birlikte en az bir BatÍ dili-
nin çok iyi derecede bilinmesi önem teókil eder. Bu anlamda dil formas-
yonu araótÍrmalarÍn sÍnÍrÍnÍ belirler.
Ankara Glahiyat Tefsir Anabilim DalÍ: Akademik Kadro

MѢѕюњњђё TюѦѦҒя OјҒѷ, Ankara Glahiyat Tefsir kürsüsünün kurucu-
sudur. Glahiyat, Latin Dili ve EdebiyatÍ, Hukuk, Arap Dili ve EdebiyatÍ,
Fars Dili ve EdebiyatÍ alanlarÍnda diplomalarÍ vardÍr. Bu köklü eÂitim
HocamÍzÍn dil dünyasÍna Latince, Arapça, Farsça, Türkçe, Gngilizce, Al-
manca, FransÍzca ve Gtalyanca dillerini dahil etmiótir. Talat KoçyiÂit, Gs-
mail CerrahoÂlu, Mehmet Said HatiboÂlu, Süleyman Ateó, Abdülkadir
kener ve M. Esad Coóan HocalarÍmÍz, Tayyib Okiç HocamÍzÍn sadece
asistanlarÍ ve talebeleri deÂil aynÍ zamanda onun Ankara’daki ailesi,
oÂullarÍ olmuólardÍr. Tayyib Okiç HocamÍz Fakültemizde Hadis ve Gs-
lam Hukuku kürsülerini de kurmuótur. Ankara Glahiyat yÍllarÍnÍ, Kon-
ya Yüksek Gslam Enstitüsü ve Erzurum Gslami Glimler Fakültesi dönem-
leri takip etmiótir. Tayyib Okiç HocamÍz 1 AralÍk 1902’de Bosna’nÍn Tuz-
la sancaÂÍ Graçanitsa kasabasÍnda dünyaya gelmió, 9 Mart 1977’de Erzu-
rum’da Cenab-Í Hakk’Ín rahmetine kavuómuótur.31 FѢюѡ SђѧєҒћ, Anka-
ra Glahiyat Tefsir Kürsüsünün ilk asistanÍdÍr. Ankara Glahiyat 1949 yÍlÍn-
da kurulmuó; Fuat Sezgin HocamÍzÍn, 1950 yÍlÍnda asistanlÍk imtihanÍn-
da baóarÍlÍ olarak Tayyib Okiç HocamÍz tarafÍndan DoÂmatik Glimler
Kürsüsü asistanlÍÂÍna tayini teklif edilmiótir.32 Aѕњђѡ HюњёҒ Sюѣљі, 1955
yÍlÍnda Tefsir Kürsüsünde asistan olarak göreve baólamÍó; ancak asker-
31 Gbrahim HatiboÂlu, “Okiç, Muhammed Tayyib,” DGA 33: 336-338.

32 Bkz. Ali Dere, “Mehmet Fuat Sezgin Hoca’nÍn Ankara Glahiyat YÍllarÍ,” ss.222-225; Esra Gözeler,
Fuat Sezgin (Ankara: Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ, 2022).
23 •
liÂinden sonra görevine iade edilmemiótir.33 GѠњюҒљ Cђџџюѕќ҇љѢ, Anka-

ra Glahiyat mezunudur. “Akademik TefsirciliÂin Kurucu BabasÍ” olarak
tavsif edilir.34 HocamÍz Ankara Glahiyat Tefsir Kürsüsü bünyesinde ver-
diÂi dersler, doktora tezi danÍómanlÍklarÍ ve eserleriyle Türkiye’deki tef-
sir çalÍómalarÍnÍn ilk faaliyet ve örneklerini sunmuótur. DiÂer taraftan
CerrahoÂlu HocamÍz Tefsir Anabilim DalÍnÍn akademik yapÍlanmasÍ ve
güçlenmesi için adÍmlar atmÍótÍr. Ömer Özsoy HocamÍz bu süreci óöyle
kaydeder: “CerrahoÂlu, 1977’de Mevlüt Güngör’ü (ö. 2013), 1979’da Salih
Akdemir’i (ö. 2014) asistan, kevki Saka’yÍ (ö. 2019) ise Kur’an okutmanÍ olarak
göreve aldÍ. EmekliliÂine kadar geçen sonraki yÍllarda asistanlarÍ arasÍna
1983’te Mehmet PaçacÍ, 1984’te Halis Albayrak, 1986’da Gdris kengül ve Ömer
Özsoy, 1987’de Ahmet Nedim Serinsu, 1993’te Mehmet Akif Koç ve emeklili-
Âinden sonra 2003’te Esra Gözeler katÍlacaktÍ.”35 Böylece bir “CerrahoÂlu
Tefsir Ailesi” olmuótu.36 AslÍnda bu aile sadece Ankara Glahiyat bünye-
sinde deÂil Türkiye’deki tefsir ailesine ióaret eder. SҿљђѦњюћ AѡђҶ Ho-
camÍz Ankara Glahiyat mezunudur; hafÍzdÍr. 12 ciltlik Kur’an tefsiri, 30
ciltlik Kur’an Ansiklopedisi telif etmiótir. Türkiye Cumhuriyeti’nin 12.
Diyanet Góleri BaókanÍdÍr. Suudi Arabistan ve Cezayir’de tefsir ve tasav-
vuf üzerine dersler vermiótir. Türkiye’de Ankara Glahiyattan sonra Sam-
sun Ondokuz MayÍs Üniversitesi ve Gstanbul Üniversitesi Glahiyat Fakül-
telerinde öÂretim üyeliÂi yapmÍótÍr. HюѠюћ HҿѠћҿ Eџёђњ, Türkiye
Cumhuriyeti’nin 6. Diyanet Góleri BaókanÍdÍr. HocalÍk hayatÍna
dersiâmlÍkla baólamÍó; akabinde Antalya Dârülmuallimîn ve Mekteb-i
Sultânîsi’nde din dersi muallimliÂi yapmÍótÍr. Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ
müóavere heyetinde üye ve baókan olarak çalÍótÍÂÍ dönemde Ankara Gla-
hiyatta tefsir dersleri vermiótir.37 Tayyib Okiç HocamÍzÍn 1966 yÍlÍnÍn ilk
günlerinde Ankara Glahiyattan ayrÍlmasÍyla Gsmail CerrahoÂlu HocamÍz
Tefsir Kürsüsü baókanÍ olmuótur. DђњҒџѕюћ Üћљҿ 1969’da Kur’ân-Í
Kerîm Dersi OkutmanÍ olarak göreve baólamÍótÍr. Demirhan Ünlü Ho-
camÍzÍn göreve baólamasÍyla “Kur’an-Í Kerim Okuma ve Tecvid” dersi
de Tefsir Kürsüsü bünyesine dahil olmuótur. Öncesinde “Kur’an Oku-
33 “Akademik Bölümler/Tefsir,” http://www.divinity.ankara.edu.tr/tefsir/ (15.09.2023).

34 Ömer Özsoy, “Akademik TefsirciliÂin Kurucu BabasÍ Gsmail CerrahoÂlu’nun ArdÍndan,”
1179.
35 Özsoy, “Akademik TefsirciliÂin Kurucu BabasÍ Gsmail CerrahoÂlu’nun ArdÍndan,” 1199.
36 Özsoy, “Akademik TefsirciliÂin Kurucu BabasÍ Gsmail CerrahoÂlu’nun ArdÍndan,” 1203.
37 Veli Ertan, “Erdem, Hasan Hüsnü,” DGA 11: 283-284.
• 24
ma” dersi Kelam Kürsüsüne baÂlÍ olarak “Kur’ân ve Gslâm Dini Esasla-
rÍ” dersi içinde verilmekteydi ve o dönmede bu dersi OѠњюћ KђѠјҒќ҇-
љѢ ve LҿѡѓҒ Dќ҇юћ okutmaktaydÍ.38 Oџѕюћ KюџњіҶ, Ankara Glahiyat me-
zunudur. BaÂdat Üniversitesinde Kur’an üzerine ihtisas yapmÍótÍr. An-
kara Glahiyattan sonra Selçuk Üniversitesi Glahiyat Fakültesinde çalÍómÍó-
tÍr. SюљҒѕ AјёђњҒџ, Ankara Glahiyat mezunudur. Gsmail CerrahoÂlu Ho-
camÍzdan sonra “Tefsir Kürsüsü Ailesi” duygu ve fikrini HocamÍz ko-
rumuó ve bizlere emanet etmiótir. Biri hukuk alanÍnda Paris’te, diÂeri
tefsir alanÍnda Ankara’da olmak üzere iki doktora yapmÍótÍr. Kur’an me-
ali sahibidir. Semantik, hermeneutik ve dilbilim HocamÍzÍn çalÍómalarÍ-
nÍn odaÂÍnda yer almÍótÍr. Salih Akdemir HocamÍz, polyglot idi: bildiÂi,
kullandÍÂÍ, okuduÂu, anladÍÂÍ, yazdÍÂÍ diller arasÍnda Boónakça, Slav
dilleri, Latince, Arapça, Gbranice, Süryanice, Antik Yunanca, Gngilizce,
FransÍzca, Almanca, Gspanyolca ve Gtalyanca vardÍ. Bu dillerin ötesinde
Kur’ânî bir ilke olarak en hâkim olduÂu dil ise kalp diliydi; insan mer-
kezli bakÍó açÍsÍ HocamÍzÍn en güçlü yönüydü. Mђѣљҿѡ GҿћєҦџ, BaÂ-
dat Üniversitesi Glahiyat Bölümü mezunudur. Tefsir çalÍómalarÍnÍn oda-
ÂÍnda Kur’an’Ín muhtevasÍ ve kelimelerinin anlamlarÍ bulunurdu. Li-
sans derslerini aÂÍrlÍklÍ olarak tematik Kur’an okumalarÍ oluótururdu.
Derslere getirdiÂi ayet seçkilerini bizzat kendisi oluótururdu. Birinci
derse, birinci sure Fâtiha ile baólardÍ. HocamÍzÍn lisansüstü derslerin-
den birini seçmióseniz, 14 haftada Kur’an’ Ín tamamÍnÍ kelimelerin baÂ-
lamlarÍnda kazandÍÂÍ anlamÍna özel bir dikkatle çalÍómÍósÍnÍz demektir.
HocamÍz Ankara Glahiyattan sonra Gstanbul Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesinde öÂretim üyeliÂi yapmÍótÍr. kђѣјҒ Sюјю, Ankara Glahiyat mezunu-
dur. Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍnda vaizlik, müftü yardÍmcÍlÍÂÍ, müftülük,
teftió kurulu üyeliÂi görevlerini yapmÍótÍr. KÍraat-Í Aóere ihtisasÍnÍ ta-
mamlamÍótÍr. Akademik hayatÍna Erzurum’da baólamÍó, Atatürk Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesine asistan olarak atanmÍótÍr. HocamÍz, Fakül-
temizde aÂÍrlÍklÍ olarak Kur’an Okuma ve Tecvid ve Tefsir Usulü ders-
lerini vermiótir.39 HюљҒѠ AљяюѦџюј, Atatürk Üniversitesi Gslami Glimler
Fakültesinden mezun olmuótur. KÍraat uzmanÍ, hafÍzdÍr. Doktora tezi-
ni ayetlerin siyak-sibak ve Kur’an bütünlüÂünde anlaóÍlmasÍ konusun-
38 Akademik Bölümler/Tefsir, http://www.divinity.ankara.edu.tr/tefsir/ (15.09.2023).

39 Hasan Yücel, “Prof. Dr. kevki Saka HocamÍzÍn (1940-2019) ArdÍndan,” 271-272.
25 •
da kaleme almÍótÍr.40 Erzurum, Ankara, Londra, Kahire, Bakü, Roma ve

Türkistan HocamÍzÍn ilmî seyahatlerinin duraklarÍ arasÍndadÍr. Felsefe
ve dilbilim onun akademik paradigmasÍnÍn iki temel kaynaÂÍdÍr. Mђѕ-
њђѡ Pюѷюѐі, Ankara Glahiyat mezunudur. Doktora tezi, Kur’an öncesi
dönemi ve dinî gelenekleri tefsir disiplinin bir kaynaÂÍ olarak kullanma-
sÍ bakÍmÍndan alandaki ilk çalÍómalardan biridir. Hermeneutik ve se-
mantik HocamÍzÍn çalÍómalarÍnÍn metodolojik çerçevesini oluóturur; zi-
ra çalÍómalarÍ hep bir usûl/metodoloji üzerinedir. HocamÍz; Manchester,
Riyad, Roma ve Boston óehirlerinde uzun süreli olarak akademik araó-
tÍrmalarÍnÍ sürdürmüótür. HalihazÍrda çalÍómalarÍnÍn odaÂÍnda çaÂdaó
dönem Kur’an ve tefsir tasavvurlarÍnÍn anlaóÍlmasÍ bulunur. Mehmet
PaçacÍ HocamÍz Vatikan BüyükelçiliÂinden sonra halen Gslamabad Bü-
yükelçisi olarak görev yapmaktadÍr. GёџҒѠ kђћєҿљ, Atatürk Üniversitesi
Gslami Glimler Fakültesi mezunudur. Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍnda vaiz-
lik, müftü yardÍmcÍlÍÂÍ ve müftülük görevlerini yapmÍótÍr. Akademik
hayatÍna Erzurum’da, mezun olduÂu Fakültede tefsir asistanÍ olarak
baólamÍótÍr. Akabinde Ankara Glahiyatta çalÍómalarÍna devam etmiótir.
Doktora tezi, Kur’an kÍssalarÍ üzerinedir. Kahramanmaraó Sütçü Gmam
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi dekanlÍÂÍ yapmÍótÍr. Öњђџ ÖѧѠќѦ, Anka-
ra Glahiyat mezunudur. Doktora tez konusu sünnetullah, semantik ve te-
matik Kur’an çalÍómalarÍnÍn ilk örneklerinden biridir ve 1995 Türkiye
Diyanet VakfÍ Gslâm AraótÍrmalarÍ Birincilik Ödülünü kazanmÍótÍr. Ho-
camÍzÍn hem sözlü hem de yazÍlÍ anlatÍmÍndaki ilmî titizliÂi dikkat çe-
kicidir; kelimeler ve ibarelerle güçlü bir baÂÍ vardÍr. Ömer Özsoy Hoca-
mÍz, Humboldt VakfÍ bursiyeridir. Alman Gslam araótÍrmacÍlarÍnÍn çalÍó-
malarÍnÍ Türkçe Glahiyat literatürüne kazandÍrmÍótÍr. Bugün Frankfurt
Goethe Üniversitesi Gslam GlahiyatÍ bölümünde görev yapmakta ve
৫aberÎ tefsiri üzerine bir projeyi yürütmektedir. Aѕњђѡ NђёҒњ SђџҒћѠѢ,
Ankara Glahiyat mezunudur. Yüksek lisansÍnÍ Medine’de Muhammed
b. Suud Üniversitesi Yüksek Lisans Enstitüsünde tamamlamÍótÍr. Esb¬b-Í
nuzĀl doktora tezinin konusudur. BaÂlam, tarih, kültürel ortam; Hoca-
mÍzÍn akademik çalÍómalarÍnÍn anahtar ifadeleridir. HocamÍz “Kur’an
Nedir?” sorusunu sormuó ve bu baólÍkla bir eser kaleme almÍótÍr. YakÍn
dönemde “iyilik” ve “yaó alma” üzerine çalÍómalar yapmakta; bizzat
HocamÍzÍn geliótirdiÂi “Hayattayken Sevmek” felsefesine dair örnek ya-
40 Esra Gözeler, “Prof. Dr. Halis Albayrak’la Glahiyat ve Tefsire Dair,” 158-159.
• 26
zÍlar kaleme almaktadÍr. Mђѕњђѡ AјҒѓ Kќѷ, Ankara Glahiyat mezunu-

dur. HafÍzdÍr; hafÍzlÍk hocasÍ, annesidir. HocamÍzÍn doktora tezi, ilmî
bir faaliyet olarak tefsirin t¬bi‫ޏ‬Ān dönemiyle baóladÍÂÍnÍ bilimsel veri-
lerle ortaya koymuótur. Kur’an kÍraatinde mahalli okuyuóu önemser.
UluslararasÍ hafÍzlÍk yarÍómalarÍnda jüri olarak ülkemizi temsil etmek-
tedir. GѠњюҒљ ÇюљіҶјюћ, Ankara Glahiyat mezunudur. Kur’an’da din kav-
ramÍnÍn analizini yaptÍÂÍ doktora tezi semantik ve tematik Kur’an araó-
tÍrmalarÍnÍn ilk örneklerinden biridir. Siyasal tefsirin oluóu ve Kur’an
mealleri üzerine çalÍómalarÍ, HocamÍzÍn Türkçe tefsir literatürüne kat-
kÍlarÍ arasÍndadÍr. MђѠѢѡ OјѢњѢҶ, Atatürk Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesinden mezun olmuótur. HafÍzdÍr. Tefsir ve felsefe arasÍndaki iliókiyi
ele alan ilk çalÍómalar HocamÍza aittir. EѠџю GҦѧђљђџ, Ankara Glahiyat
mezunudur. Doktora tezi Kur’an ayetlerinin tarihlendirilmesini konu
edinir. Humboldt VakfÍ Post-Doktora Bursunu kazanmÍótÍr. Akademik
çalÍómalarÍ ve ders/seminerler vermek için Amman, Kudüs, Roma,
Frankfurt, Türkistan, Tübingen, Potsdam ve Berlin’de bulunmuótur.
Kendisi; Kur’an tarihi, Kur’an elyazmalarÍ, BatÍda Kur’an ve tefsir araó-
tÍrmalarÍ üzerine çalÍómaktadÍr. HюѠюћ Yҿѐђљ, Ankara Glahiyat mezunu-
dur. HafÍzdÍr. DoktorasÍnÍ “Nahl SĀresi’nin Gçeriksel ve Biçimsel Anali-
zi” baólÍklÍ teziyle tamamlamÍótÍr. Akademik çalÍómalarÍ baÂlamÍnda Ri-
yad ve Londra’da bulunmuótur. Mђѕњђѡ Aјіћ, Ankara Glahiyat mezu-
nudur. HafÍzdÍr. Tefsir ve Kur’an Okuma ve Tecvid derslerini vermek-
tedir. DoktorasÍnÍ “Nesefî Tefsirinde Müókilu’l-Kur’an” baólÍklÍ teziyle
tamamlamÍótÍr. MѢџюѡ OљѡѢљѢ, Ankara Glahiyat (YaygÍn Din ÖÂretimi
ve UygulamalarÍ) mezundur. HafÍzdÍr, kÍraat-Í aóere ihtisasÍna sahiptir.
Kur’an Okuma ve Tecvid derslerini vermektedir. DoktorasÍnÍ “঱ur’¬n’da
Gmgesel GnóanÍn Semantik Analizi -Ses ÖrneÂi-” baólÍklÍ teziyle tamam-
lamÍótÍr. Sђњю Çђљђњ, Marmara Glahiyat mezunudur. HafÍzdÍr. 2015-
2019 yÍllarÍ arasÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Tefsir Ana-
bilim DalÍnda görev yapmÍó; Kur’an Okuma ve Tecvid derslerini vermió-
tir. DoktorasÍnÍ “Tefsir KülliyatÍnda Hz. Nuত KÍssasÍnÍn Gelióimi” baó-
lÍklÍ teziyle tamamlamÍótÍr. Halen HacÍ Bayram Üniversitesi Glahiyat Fa-
kültesinde çalÍómalarÍna devam etmektedir. AѦҶђ KюџюјюѦю, Ankara Gla-
hiyat mezunudur. HafÍzdÍr. Kur’an Okuma ve Tecvid derslerini vermek-
tedir. DoktorasÍnÍ “Zumer Suresinin Gçeriksel ve Biçimsel Analizi: Kro-
nolojik Okuma” baólÍklÍ teziyle tamamlamÍótÍr. TѢяю KюџюҶюѕҒћ, Anka-
ra Glahiyat (UluslararasÍ) mezundur. “Türk ve Gslam Eserleri Müzesin-
27 •
deki kE 54 NumaralÍ Kur’an ElyazmasÍnÍn Tahlili ve Neóri” baólÍklÍ dok-

tora tezini hazÍrlamaktadÍr. EћђѠ FѢџјюћ OћѢџ, Ankara Glahiyat (Gngi-
lizce) mezundur. Yüksek lisans tezi, Corpus Coranicum Projesinin dokü-
mantasyon bölümlerini ele alÍr. Doktoraya baólamÍótÍr.
Tablo 1.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim DalÍ
ÖÂretim ElemanlarÍnÍn Lisansüstü Tezleri
ÖÂretim Yüksek Lisans Doktora Tezi

ElemanÍ Tezi
“Kur’an-Í Kerim Tefsirinin DoÂuóu ve
Gsmail Buna HÍz Veren Amiller”
-
CerrahoÂlu DanÍóman: Muhammed Tayyib Okiç
YÍl: 1961
“Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri”
Süleyman Ateó - DanÍóman: Muhammed Tayyib Okiç
YÍl: 1968
“Tefsir Glminde Te’vilin Yeri ve
Önemi”
Orhan KarmÍó -
DanÍóman: Gsmail CerrahoÂlu
YÍl: 1975
1. “L’Homicide Volontaire et
L’Homicide Preterintentionnel en
Droit Pénal Musulman et en Droit
Pénal Romain Etude Comparée [Gslam
ve Roma Ceza Hukukunda Kasdî
ve KasdÍ Aóan Öldürme-Mukayeseli
Salih Akdemir - Tedkik]”
YÍl: 1977, Paris
2. “Hristiyan Kaynaklara ve Kur`an-Í

Kerim’e Göre Hz. Gsa”
YÍl: 1992
“Cassas (ö. 370/981) ve FÍkhi Tefsiri”
Mevlüt Güngör - DanÍóman: Gsmail CerrahoÂlu
YÍl: 1981
• 28

ElemanÍ Tezi
“Kur’ân-Í Kerîm’in Davet Metodu”
kevki Saka - DanÍóman: Gsmail CerrahoÂlu
YÍl: 1979
“Kur’an’Ín Kur’anla Tefsiri”
Halis Albayrak - DanÍóman: Salih Akdemir
YÍl: 1988
“Kur’an’da ve Kitab-Í Mukaddes’te
Ahiret GnancÍ”
Mehmet PaçacÍ -
DanÍóman: Salih Akdemir
YÍl: 1989
“Kur’an’Ín Temel Prensipleri
IóÍÂÍnda KÍssalarÍn Tahlil ve
Gdris kengül - DeÂerlendirilmesi”
YÍl: 1990
“Kur’an’da Sünnetullah KavramÍ”
Ömer Özsoy - DanÍóman: Gsmail CerrahoÂlu
YÍl: 1991
“kerhu Risaleti’s- “Kur’an’Ín AnlaóÍlmasÍnda Esbab-Í
Ahmet Nedim Sagair ve’l-Kebair Nüzûl’ün Rolü”
Serinsu / Edisyon Kritik” DanÍóman: Gsmail CerrahoÂlu
YÍl: 1985 YÍl: 1993
“Âióe “Gsnad Verileri Çerçevesinde Erken
Abdurrahman Dönem Tefsir Faaliyetleri -Gbn Ebî
(d. 1332/1913) ণâtim (ö.327/939) Tefsiri ÖrneÂinde
ve Kur’an Bir Literatür Gncelemesi-”
Mehmet Akif Tefsirindeki DanÍóman: Salih Akdemir
Koç Yeri” YÍl: 2001
DanÍóman:
Gsmail
CerrahoÂlu
YÍl: 1996
“Kur’an- Kerim’e “Kur’an-Í Kerim’de Din”
Göre Tevessül ve DanÍóman: Salih Akdemir
Vesile” YÍl: 1998
Gsmail ÇalÍókan
DanÍóman: Salih
Akdemir
YÍl: 1992
29 •

ElemanÍ Tezi
“Muhammed “Gazzali’nin Kur’an AnlayÍóÍ ve
Gzzet Derveze Yorum Yöntemi”
ve Tefsir’deki DanÍóman: Halis Albayrak
Metodu” YÍl: 2000
Mesut Okumuó
DanÍóman:
Gsmail
CerrahoÂlu
YÍl: 1994
“Samî Dinî “Kur’ân Âyetlerinin Tarihlendirilmesi
GeleneÂinde Sorunu ve Kur’ân’a Kronolojik-
Salât, Savm Olgusal Bir YaklaóÍm (1 Rebi‫ޏ‬u’l-
ve Zekât Evvel-4 Rebi‫ޏ‬u’l-Evvel ArasÍ)”
KavramlarÍnÍn DanÍóman: Mehmet PaçacÍ – Salih
Esra Gözeler
Semantik Akdemir
Gncelenmesi” YÍl: 2009
DanÍóman:
Mehmet PaçacÍ
YÍl: 2005
“OsmanlÍ Tefsir “Nahl SĀresi’nin Gçeriksel ve Biçimsel
GeleneÂinde Analizi”
Ta‘liলa kültürü DanÍóman: Halis Albayrak
(Mu‘îdzâde YÍl: 2018
Muhammed
b. ‘Abdu’l‘azîz
el-Mer‘aóî’nin
(983/1575)
Naۘlu’s-Sifâr’Í:
Hasan Yücel
Ta‘lîka ‘alâ
Mevâ‫ڲ‬i‘i’l-‫ۏ‬ilâf
Beyne’z-Zema‫ې‬óerî
ve’l-Bey‫ڲ‬âvî AdlÍ
Eseri)”
DanÍóman:
Mehmet Akif
Koç
YÍl: 2012
• 30

ElemanÍ Tezi
“Nesefî Tefsirinde Müókilu’l-Kur’an”
[Bütünleóik Doktora]
Mehmet AkÍn -
DanÍóman: Halis Albayrak
YÍl: 2016
“Kur’an’da HRM “঱ur’¬n’da Gmgesel GnóanÍn Semantik
Kelimesinin Analizi -Ses ÖrneÂi-”
Semantik DanÍóman: Halis Albayrak
Murat Oltulu Analizi” YÍl:
DanÍóman: Halis
Albayrak
YÍl: 2015
“Türkiye’de HÍfz “Zumer Suresinin Gçeriksel ve
EÂitimi -Ankara Biçimsel Analizi: Kronolojik Okuma”
ÖrneÂi-” DanÍóman: Halis Albayrak – Esra
Ayóe Karakaya
DanÍóman: Halis Gözeler
Albayrak YÍl: 2023
YÍl: 2017
“20/Ta-Ha “Türk ve Gslam Eserleri Müzesindeki
Suresinin kE 54 NumaralÍ Kur’an ElyazmasÍnÍn
Filolojik Tahlili ve Neóri”
Tuba ve Tematik DanÍóman: Esra Gözeler
Karaóahin Gncelemesi” YÍl: Devam ediyor
DanÍóman: Esra
Gözeler
YÍl: 2018
“Corpus Doktora ders dönemini
Coranicum tamamlamÍótÍr.
Projesi
Dokümantasyon
Enes Furkan Bölümlerinin
Onur Analizi”
DanÍóman:
Mehmet Akif
Koç
YÍl: 2022
31 •
Tablo 2.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim DalÍ
ÖÂretim ElemanlarÍnÍn Lisansüstü Tez DanÍómanlÍklarÍ41
ÖÂretim Üyesi Yüksek Li- Doktora Tezi Toplam
sans Tezi
Gsmail CerrahoÂlu 19 14 33
Salih Akdemir 39 29 68
Mevlüt Güngör42 14 10 24
kevki Saka 26 5 31
Halis Albayrak 27 42 69
Mehmet PaçacÍ 39 13 52
Gdris kengül 42 19 61
Ömer Özsoy43 5 2 7
Ahmet Nedim Serinsu 43 37 80
Mehmet Akif Koç 15 11 26
Gsmail ÇalÍókan44 3 2 5
Mesut Okumuó45 8 18 26
Esra Gözeler 9 1 10
Genel Toplam 289 203 492
42434445
Kaynakça
Albayrak, Halis. “Tefsir Glminin SÍnÍrlarÍna Dair.” Tefsir NasÍl Bir Glimdir?. Gs-
tanbul: Ensar Neóriyat, 2011.
Albayrak, Halis. “Tefsir.” Gslamiyet-HÍristiyanlÍk KavramlarÍ SözlüÂü. Eugen-
Biser-VakfÍ GóbirliÂi ile ed. Mualla Selçuk, Halis Albayrak, Peter Antes,
41 Bu deÂerlendirmede sadece Ankara Üniversitesi bünyesinde yapÍlan tezler dikkate alÍnmÍótÍr.

Kaynak: YÖK Ulusal Tez Merkezi (https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/) ve GSAM Glahiyat
Fakülteleri Tezler KataloÂu Veri TabanÍ (http://ktp.isam.org.tr/?url=tezilh/findrecords.php).
42 2006 yÍlÍ itibariyle Gstanbul Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim DalÍnda göreve
baólamÍótÍr.
43 2006 yÍlÍ itibariyle Frankfurt Goethe Üniversitesi Gslam GlahiyatÍ Bölümünde çalÍómaya baóla-
mÍótÍr.
44 2018 yÍlÍ itibariyle Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim DalÍnda göreve baó-
lamÍótÍr.
45 2018 yÍlÍ itibariyle Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim DalÍnda göreve baó-
lamÍótÍr.
• 32
Richard Heinzmann, Martin Thurner, Ankara: Ankara Üniversitesi Ya-

yÍnevi, 2013, 2: 762-763.
AltÍkulaç, Tayyar. “Nasr b. ÂsÍm.” Türkiye Diyanet VakfÍ Gslâm Ansiklopedisi
(DGA), 32: 413-414.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi AKTS Bilgi Paketi. Ankara: Ankara Üniver-
sitesi BasÍmevi, 2005.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Gngilizce Glahiyat (ENGILA) ProgramÍ:
EÂitim ProgramÍ Ders TanÍmlarÍ. 2014 (YayÍnlanmamÍó ÇalÍóma).
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi, Akademik Bölümler/Tefsir, http://www.
divinity.ankara.edu.tr/tefsir/ (15.09.2023).
BirÍóÍk, Abdulhamit. “Kur’an (Tarifi ve Gsimleri, Tarihi, Tertibi).” Türkiye Diya-
net VakfÍ Gslâm Ansiklopedisi (DGA), 26: 383-388.
BirÍóÍk, Abdulhamit. “Tefsir.” Türkiye Diyanet VakfÍ Gslâm Ansiklopedisi (DGA),
40: 281-290.
CerrahoÂlu, Gsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr YayÍnlarÍ, 2005.
CerrahoÂlu, Gsmail. Tefsir Usulü. Ankara: Türkiye Diyanet VakfÍ YayÍnlarÍ,
1997.
Ed-D¬nÎ, EbĀ ‫ޏ‬Amr ‫ޏ‬Us࡞ m¬n b. Sa‫ޏ‬Îd b. ‫ޏ‬Us࡞ m¬n. El-Mu‫ۊ‬kem fÎ Naۘ‫ܒ‬i’l-Ma‫ۊ¬܈‬if.
Tah. ‫ޏ‬Gzzet ণasan. Dimeóল: D¬ru’l-Fikr, 1407.
Dere, Ali. “Mehmet Fuat Sezgin Hoca’nÍn Ankara Glahiyat YÍllarÍ.” Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 59/2 (2018): 221-250.
Ertan, Veli. “Erdem, Hasan Hüsnü.” Türkiye Diyanet VakfÍ Gslâm Ansiklopedisi
(DGA), 11: 283-284.
Gözeler, Esra, Michael Marx, David Kiltz, Yousef Kouriyhe, Hannelies Kolos-
ka, Nora K. Schmid. “Corpus Coranicum Projesi: Kur’an’Í Geç Antik Dö-
neme Ait Bir Metin Olarak Okumak.” Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesi Dergisi 53/2 (2012): 219-253.
Gözeler, Esra. “Kur’ân Âyetlerinin Tarihlendirilmesine BatÍlÍ YaklaóÍmlar.” An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 51/1 (2010): 295-326.
Gözeler, Esra. Fuat Sezgin. Ankara: Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ, 2022.
Gözeler, Esra. “Prof. Dr. Halis Albayrak’la Glahiyat ve Tefsire Dair.” Hayattay-
ken TanÍmak Bilmek Sevmek. Ed. Ahmet Nedim Serinsu (Gstanbul: kule Ya-
yÍnlarÍ, 2023) içinde 157-178.
HatiboÂlu, Gbrahim. “Okiç, Muhammed Tayyib.” Türkiye Diyanet VakfÍ Gslâm
Ansiklopedisi (DGA), 33: 336-338.
Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da TanrÍ ve Gnsan. Terc. M. Küróat Atalar, Gstanbul: PÍ-
nar YayÍnlarÍ, 2012.
33 •
KÍrca, Celal. “Gbn Ya‘mer.” Türkiye Diyanet VakfÍ Gslâm Ansiklopedisi (DGA), 20:
447-448.
Kur’an ve Hadis Glimleri. Ed. Mehmet PaçacÍ, Gsmail HakkÍ Ünal. Ankara: Anku-
zem YayÍnlarÍ, 2009.
Özsoy, Ömer. “Akademik TefsirciliÂin Kurucu BabasÍ Gsmail CerrahoÂlu’nun
ArdÍndan.” Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 63/2 (2022): 1179-
1206.
PaçacÍ, Mehmet, Esra Gözeler. “Tefsîr Glmi.” Kur’an ve Hadis Glimleri. Ed. Meh-
met PaçacÍ, Gsmail HakkÍ Ünal (Ankara: Ankuzem YayÍnlarÍ, 2009) için-
de, 1-20.
PaçacÍ, Mehmet. ÇaÂdaó Dönemde Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu?. Gstanbul: Klasik
YayÍnlarÍ, 2013.
Rippin, Andrew. “Western Scholarship and the Qur‫¬ގ‬n.” Jane Dammen McA-
ullife (ed.), The Cambridge Companion to the QurҴ¬n (Cambridge: Camb-
ridge University Press, 2007) içinde, 235-251.
Es-SuyĀ৬Î, Cel¬luddÎn. El-Gtۘ¬n fÎ ҵUlĀmi’l-ۗurҴ¬n. Tah. Fevv¬z Aতmed ZemerlÎ.
Beyrut: D¬ru’l-Kit¬bi’l-‫ޏ‬ArabÎ, 2004.
Wielandt, Rotraud. “Exegesis of the Qur‫¬ގ‬n: Early Modern and Contempo-
rary.” Jane Dammen McAuliffe (ed.), Encyclopaedia of the QurҴ¬n (Leiden-
Boston: Brill, 2002), 2: 124-142.
Yücel, Hasan. “Prof. Dr. kevki Saka HocamÍzÍn (1940-2019) ArdÍndan.” Anka-
ra Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 60/1 (2019): 271-275.
Günümüz Türkiye Akademik Hadis
Araĕtîrmalarînîn Zemini Olmak Bakîmîndan
Ankara ílahiyat Hadis Anabilim Dalî:
Oluĕumu, Temsilcileri, ílmî Özellik ve Katkîlarî
Prof. Dr. Ali Dere

Girió
Hadis dersi ve bu vesile ile Hadis alanÍnÍn Cumhuriyet tarihin-
de bir fakülte bünyesinde ve akademik araótÍrma ortamÍnda yer almasÍ,
Gstanbul Darulfünun’da kurulan kÍsa Glahiyat Fakültesi deneyiminin ar-
dÍndan, kalÍcÍ ve kurucu bir óekilde Ankara Glahiyat Fakültesi bünyesin-
de ve burada görev üstlenen öÂretim kadrolarÍnÍn çalÍómalarÍ ile müm-
kün olmuótur denebilir. Elbette Hadis, baóta Hz Peygamber (sas)’i ve
onun döneminde yaóananlarÍ barÍndÍran içeriÂi ile Gslam’Ín erken dö-
neminden itibaren dini düóünce ve uygulamada önemli bir bilgi kay-
naÂÍ olarak yerini almÍó; yalnÍzca içeriÂi deÂil, bilakis bu içeriÂin tespi-
ti, korunmasÍ ve aktarÍmÍna dair dönemin imkan ve yaklaóÍmlarÍ doÂ-
rultusunda bir dizi ilkeler benimsenerek, Hadis ilimleri (ulûmu’l-hadis,
usûlu’l-hadis ve de mustalahu’l-hadis) ismini verdiÂimiz bir alan oluóma-
ya baólamÍó, bu sahada sergilenen yoÂun çabanÍn sonucu, zaman için-
de gerek hadisin metinleri gerekse isnâd ve rivâyet tarikleri dikkate alÍ-
narak sayÍsÍz çeóitlilikte ve çoklukta eser verilmiótir. Bu surette Hadis
alanÍ; yaklaóÍk onüç asÍrlÍk sürede genió bir muhtevaya ve zengin bir li-
• 36
teratüre kavuómuótur. Söz konusu literatürün zenginliÂini, bize ulaóan

eserler dÍóÍnda, bize ulaómasa da biyografik ve bibliyografik kitaplarda
isimleri zikredilen çalÍómalarÍn çokluÂundan çÍkarabiliyoruz.
Hicri 2. asÍrdan itibaren müstakil uzmanlÍk alanÍ haline gelmeye baó-
layan Hadis, ilerleyen asÍrlarda bu alanÍn derlediÂi bilgi (rivâyetler) ve
sergilediÂi yaklaóÍmlar kadar, her bir dönemin kullanÍlabilir diÂer bilgi
alanlarÍ ve eserlerinden de yaralanarak iç çeóitliliÂini geliótirmeye de-
vam etmiótir. Malum olduÂu üzere, genel anlamda óifahi kültürün bilgi
koruma ve aktarma óekli olan rivayet ile dar anlamÍyla Hz. Peygamber
(sas) ile doÂrudan iliókilendirilen ve onun manevi otoritesini kullanan
hadisler de diÂer Gslami ilimlerin bilgi kaynaklarÍ arasÍnda yer almak-
taydÍ. Bu iki açÍdan bakÍldÍÂÍnda, hadis alanÍnÍn kendi özel ve özgün
literatürü ile ondan yararlanan diÂer ilim dallarÍ; hadisin nasÍl tanÍm-
landÍÂÍndan nasÍl tespit edildiÂine, nasÍl anlaóÍldÍÂÍndan nasÍl bir bil-
gi deÂeri atfedildiÂine, nasÍl bir din ve dünya algÍsÍ oluóturduÂundan
nasÍl bir zihniyet ve düóünme óeklini belirlediÂine kadar barÍndÍrdÍÂÍ
zengin malumat ile asÍrlarÍn fikir ve kültür tarihine dair de kÍymetli iz
ve ipuçlarÍ barÍndÍrmaktadÍr. Hadis alanÍnÍn kendi yapÍsÍ, içeriÂi, özel-
liÂi ve gelió aóamalarÍ nasÍl bir araótÍrma konusu ise onun fikir ve kül-
tür tarihine dair barÍndÍrdÍÂÍ kÍymetli malumatlarÍn deÂerlendirilmesi,
toplum, eÂitim ve siyaset üzerindeki tesirin ortaya konmasÍ, kÍsaca, Hz
Peygamber (sas)’e isnad edilmesinden gücünü alan hadisin, genió bir
sahadaki izini ve etkisini, istimal ve su-i istimali görmek Müslümanla-
rÍn siyasi, iktisadi ve içtimai tarihleri ile dini tefekkür tarihi ve ilim ge-
leneÂi açÍsÍndan önem taóÍmaktadÍr.
Fakülte Bünyesinde Hadis ÇalÍómalarÍnÍn AnlamÍ

Gslam düóünce geleneÂinde bilgi kaynaklarÍndan biri olmasÍ yönüy-
le Hadis, her zaman ilim geleneÂinin bir parçasÍ olmuó; bir yandan bu
alanÍn kendi usul ve geleneÂi içinde çalÍómalar yapÍlÍrken, diÂer yan-
dan Hadis deÂióik Gslami ilim dallarÍnda içerik olarak kullanÍlmaya de-
vam etmiótir. Takdir edileceÂi üzere, bir ilim dalÍnda yapÍlan çalÍómala-
rÍn yönünü ve mahiyeti belirleyen, o alanÍn kullandÍÂÍ veri kaynaklarÍ-
nÍn ve sahip olduÂu tecrübenin hangi yöntem, bakÍó açÍsÍ, donanÍm ve
amaçla nasÍl ele alÍndÍÂÍna dair unsurlardÍr. DiÂer ilim dallarÍnÍn me-
tot, yaklaóÍm ve ortaya koyduÂu sonuçlarÍ tanÍmak ve onlardan yarar-
lanmak da disiplinler arasÍ çalÍómalarÍn temel özelliÂidir.
37 •
Ankara ílahiyat Hadis Anabilim Dalî
YalnÍzca tecrübi ilim dallarÍ yeni keóif ve teorilerle ilerlemez, sosyal

disiplinler de geçmiói, olguyu veya araótÍrma alanlarÍnÍ incelerken ye-
ni bilgi, yorum ve teorilere ulaóÍrlar. Modern üniversite yapÍsÍnÍn di-
siplinleri, ister sosyal isterse tecrübi olsun, alanlarÍna dair mevcut bil-
giyi derlemek, toplamak ve sÍnÍflamakla yetinmezler; bilakis yeni so-
rular eóliÂinde sorgulamak, irdelemek, temellendirmek, süreçleri takip
ve izah etmek, anlamak, olgular ve düóünceler arasÍndaki etki ve ilió-
kileri göstermek, detaylarla ilgilenmek ve bütünü resmetmek gibi va-
zifeleri üstlenirler.1
GlahiyatÍn ve böylece onun önemli bir kÍsmÍnÍ oluóturan hadis alanÍ-
nÍn üniversite bünyesinde yer almasÍ, onu benzer vazife ve sorumluk-
la yüzleótiren bir dönüm noktasÍnÍn baólangÍcÍ olmuótur. Bu baólangÍç
aslÍnda sadece Türkiye’de deÂil sair Gslam dünyasÍ için de bir ilktir. O
nedenle bu geçióin saÂlÍklÍ geçióinin yapÍlmasÍnÍ, diÂer bir ifade ile ön-
ceki birikimi yeni bakÍó açÍsÍ ve yöntemlerle, disiplinler arasÍ bir yakla-
óÍmla ele almayÍ baóaracak tecrübe ve donanÍm gerekiyordu. 1950’lerin
Türkiye’sinde óüphesiz dini bilen, Arapça ve din ilimlerine vakÍf kiói-
ler ihtiyaç vardÍ; ne var ki muhtemelen onlar akademik tarz deÂil kla-
sik tarz üzere yetiómióti.
Hadis Anabilim DalÍnÍn Teóekkülü ve Gelióimi

Hadisin alanÍ, konusu, ilimler tasnifindeki yeri, gelióimi ve öÂretimi
ile ilgili tarihi arka plana, bunlarÍ belirleyen süreçlere kÍsmen ióaret et-
tikten sonra sözü hem tarihi seyir hem kurumsal yapÍ ve ilim anlayÍóÍ
itibariyle konumuzu Ankara ilahiyat fakültesine getirebiliriz. 1949 yeni
kurulan ilahiyat fakültesinin akademik yapÍlanmasÍnda bugünün Temel
Gslam Bilimleri Bölümünün ihtisas olarak ancak bir kÍsmÍnÍ kapsayan,
tefsir, hadis ve fÍkÍh derslerinden sorumlu o zamanki ismi ile Dogmatik
Glimler kürsüne yer verilmióti. Bu alanlarÍn akademik geliómesi, yerleó-
1 Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinin kurulmasÍ fikri modern Türk Üniversitesi içinde
Gslami ilimlerin modern zihniyet ile okutulmasÍ ihtiyacÍndan doÂmuótur. Bu nedenle Ankara
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nin kurulmasÍ ile ilgili kanun TBMM’de görüóülürken bugünkü
manzara için de önemi haiz olan bazÍ hususlara temas edilmiótir. Devrin önemli bilim adam-
larÍndan olan KÍróehir milletvekili Gsmail HakkÍ BaltacÍoÂlu kurulacak fakültenin hem yöntem
hem de içerik olarak klasik medreselerden farklÍ olacaÂÍnÍ, medresenin a priori bilgiyi esas
aldÍÂÍnÍ, ilahiyat fakültesinin ise mukayese, müóahede ve yoruma dayalÍ olacaÂÍnÍ, birincisinin
sübjektif ikincisinin ise objektif olacaÂÍnÍ ifade etmiótir. BaltacÍoÂlu yeni fakültenin Darulfünun
Glahiyat Fakültesi’nden de farklÍ olacaÂÍnÍ, fakültenin Gslamî ilimleri esas almakla beraber felsefe,
sosyoloji ve eÂitim ilimlerini yardÍmcÍ materyaller olarak kullanacaÂÍnÍ ifade etmiótir.
• 38
mesi ve baóarÍlÍ olmalarÍna yön verecek kürsünün kurucusu profesörü-

nün ilim anlayÍóÍ, donanÍmÍ, ilmi tecrübesi ne kadar önemli, sorumlu-
luÂu ne kadar büyük ve aÂÍr olacaktÍ. Bu zorlu göreve kürsü profesö-
rü olarak Boónak M. Tayyib Okiç atandÍ.2 Geçen onlarca yÍl merhum
Tayyib Okiç’in bu alanlarda yalnÍz Ankara ilahiyatÍn deÂil Türkiye’nin
diÂer ilahiyat akademisyenlerini de içine alan bir ilim geleneÂini oluó-
turacak donanÍm, yaklaóÍm, liyakat ve olgun bir óahsiyete sahip oldu-
Âunu teyit etti.3
AslÍnda Müslüman dünya açÍsÍndan modern üniversite konseptin-
de geleneksel hale gelmió bir Gslam ilahiyat fakültesine dair ciddi bir
örneÂin olmadÍÂÍ ve buna iliókin iyice yerleómió tanÍm ve yöntemlerin
bulunmadÍÂÍ, buna mukabil yeterince tarif edilemeyen beklentilerin ise
yüksek tutulduÂu óartlar altÍnda Gslam’Ín din ve kültürel tarihinin, ilim
ve düóünce geleneklerinin akademik bir yaklaóÍmla nasÍl ele alÍnacaÂÍ,
geliótirilip yerleótirileceÂi; diÂer bir ifade ile Yüksek ÖÂretim bünyesin-
de genel ve özel din/ler alanÍnÍn nasÍl ve hangi araótÍrma yöntemleriyle
araótÍrÍlacaÂÍ, keza üniversitenin temsil ettiÂi diÂer alan/branólarla nasÍl
disiplinler arasÍ çalÍóacaÂÍ, tartÍóÍlacaÂÍ bilgi üretileceÂi konusu, aslÍnda
o günün tarihi sorusu ve aÂÍr sorumluluÂu anlamÍna gelmekteydi.
Hadis Kürsünün kurucusu Tayyib Okiç’e (1902-1977) Göre

Glahiyat AlanÍ, Mahiyeti ve Yöntemi
Merhum Tayyib Okiç’in ilmi donanÍm ve tecrübesinden bahsetme-
den önce, onun bu birikim ve ilim anlayÍóÍnÍn zeminini nasÍl tanÍmla-
dÍÂÍnÍ bir vesile ile kendi kaleminden okuyalÍm. O, “BazÍ Hadis Mese-
leleri Üzerinde Tetkikler (1959) adlÍ eserini babasÍna óu sözlerle ithaf
eder: “Bu naçiz eserimi, óarkiyat ve Gslâmiyat tetkiklerini bana sevdiren ve bu
hususta yol gösteren merhum babam, Bosna ve Hersek Reisu’l-‘ulema muavi-
ni ve ‘ulema meclisi azasÍ, H. Mehmed Tevfik Okiç’in aziz ruhuna ithaf edi-
2 Bazen bu iói Türkiye’de üslenecek bir Türk akademisyen yok muydu sorusu da sorulmaktadÍr.
Elbette iyi yetiómió âlimler vardÍ. Burada nasÍl bir fark veya ayrÍm olduÂuna M. S. HatiboÂlu Zeki
Velidi Togan’Ín izahÍnÍ ile ióaret eder. “gerçi ben 1925’te Türkiye’ye yeni geldiÂimde Gsmail Saib
Sencer (1875-1940), Babanzade Ahmed Naim (1872-1934), Ahmed Hamdi Aksekili (1887-1951)
gibi güzide âlimler vardÍ. Derken üniversite, onlarÍn bildiÂi teoloji yerine Gslam’Ín kültürünü
tedris etmek yolunu tuttuÂumdan, o tipte âlimler hayatta olsalar dahi ióe yaramazlardÍ. MuasÍr
manasÍ ile islamologlar bizde ancak óimdi yetiómeye baólamÍólardÍr”. (Hayattayken tanÍmak
bilmek sevmek, Koca, Suat; s. 41)
3 Bu baÂlamda onun Ankara dÍóÍnda, Konya Yüksek Gslam Enstitüsü ve Erzurum Gslami Glimler
Fakültesinde de görev yaptÍÂÍ göz önünde bulundurulmalÍdÍr.
39 •
yorum.” Burada Okiç, Gslam üzerine üniversite yapÍlanmasÍ ve yakla-

óÍmÍ ile yapÍlacak ilmi çalÍóma alanÍnÍ ‘óarkiyat ve Gslâmiyat’ olarak ta-
nÍmlamasÍ anlaóÍlÍr ve bir o kadar da dikkat çekicidir. Zira bu, Gslam ve
Müslüman düóünce tarihi ve coÂrafyasÍ hakkÍnda üniversite ismi taóÍ-
yan bir kurumun çatÍsÍ altÍnda ilmi yöntemlerle bilgi üretme tecrübe
ve geleneÂine çok daha önceleri baólamÍó olan BatÍlÍ bir isimlendirme-
dir. Dil ve kültür coÂrafyalarÍnÍ inceleme amacÍyla benzer isimlendir-
meler baóka alanlara da verilmió ve tanÍmlanmÍótÍr. Gerek bu tanÍmla-
malarÍn gerek Avrupa üniversite yapÍlanmalarÍnÍn, branólaómalarÍn ve
yöntem tartÍómalarÍnÍn genió bir tarihi arkaplanÍ olduÂu malumdur ki
konu bu bütünlüÂü içinde okunmalÍ ve anlaóÍlmalÍdÍr.4
DoÂu ve BatÍ ilim anlayÍó ve geleneÂini iyi tanÍyan Okiç’in BatÍlÍ aka-
deminin kullandÍÂÍ óarkiyat, islamiyat óeklindeki isimlendirme ile yaptÍ-
ÂÍ vurgunun, en genel anlamda, ilmilik vasfÍ taóÍyacak bir araótÍrmanÍn
yapÍlacaÂÍ ilmi zemin ve ortama, bilgi üretmede seçilen konu ve kay-
naklara, uygulanacak ilmi yöntem ve kurallara, disiplinler arasÍ tecrü-
beden yararlanmaya ve uluslararasÍ akademik takip ve iletióime oldu-
Âunu var sayabiliriz. BunlarÍ da kurumsal ilmi ortam ile ilmi yöntem
ve yaklaóÍm baólÍÂÍ óeklinde özetleyebiliriz. Zaten ilmi ortamÍn kendi-
si; baóta bilginin neliÂi olmak üzere, -özellikle beóerî bilimler alanÍnda-
geçmiói ve bu günü deÂerlendiren teori ve görüóleri geliótiren, tartÍóan,
sorular sorup bunlara cevap üreten, alana dair yeni bilgi kaynaklarÍnÍ
geliótirerek ve deÂerlendirerek bilgiyi çoÂaltmaya, boóluklarÍnÍ tamam-
lamaya ve derinleótirmeye, bu verileri diÂer bilgi alanlarÍ ile bütünleó-
tirmeye çalÍóan, bu surette kendi içinde etkileóim içinde olan dinamik
bir anlama ve yorumlama çabasÍdÍr. Bu çabanÍn ayÍrt edici özelliÂinin
-uygulanabildiÂi ölçüde- normatif ve dogmatik olmamak olduÂu vur-
gulanÍr. Olgunun kendisini kavramak için olguya dÍótan bakÍóÍn önce-
lenmesi de diÂer bir özelliktir.
Okiç’in akademik çalÍóma alanÍnÍn nasÍl tanÍmlandÍÂÍ noktasÍnda Gs-
mail Baliç’in ifadeleri de ipucu mahiyetindedir. Baliç Viyana’dan yaz-
dÍÂÍ vefeyat yazÍsÍnÍn baóÍnda merhum Okiç’in ilim anlayÍó, gelenek ve
alanÍnÍ ‘Arabist ve balkonolog olarak bir yandan BatÍlÍ isimlendirme-
lerle, diÂer taraftan da ‘Gslam bilgini’ olarak iki yönlü tanÍmlar; onun
4 BatÍ üniversite tarihi ve yöntem tartÍómalarÍ hakkÍnda Türkçeye çevrilen veya telif edilen ya da
deÂinilen hayli yayÍn bulunmaktadÍr.
• 40
bu metni, Mart 1977 günü Tayyip Okiç’in vefatÍyla Türkiye’nin en iyi

Gslam bilginlerinden, balkonolog ve arabistlerinden birini kaybettiÂini;
Okiç’in, Türkiye sÍnÍrlarÍ dÍóÍnda da büyük bir bilgin olup kióiliÂinde
geleneksel Gslam bilimi ile metodik batÍ bilimini çok baóarÍlÍ bir óekil-
de birleótirdiÂini ve ayrÍca ilim mevzuundaki yardÍmseverliÂinin ken-
disine dünyadaki birçok âlimlerin sevgi ve arkadaólÍÂÍnÍ kazandÍrdÍÂÍ-
nÍ5 zikreder. BatÍ üniversite ilim ve alan isimlendirmelerini gayet iyi
bilen Baliç, bu baÂlamda Okiç’i Arabist6 ve balkonolog aynÍ zamanda
Gslam bilgini olarak tanÍmlar. Bu vasÍflarÍn Okiç’te nasÍl birleótiÂini ise
geleneksel Gslam bilimi ile metodik batÍ bilimini birleótirmesi ile izah
eder. Bu iki tarzÍn ve ilmi birikimin neler olduÂunu ve nasÍl kazanÍldÍ-
ÂÍnÍ yine Okiç’in ilim öÂrenme-öÂretme safahatlarÍ ile araótÍrma ve ya-
yÍnlarÍnda fark etmek gayet mümkündür.
Okiç, kitabÍnÍn önsözünde Gstanbul Üniversitesi Glahiyat Fakültesi-
nin kapanmasÍndan Ankara GlahiyatÍn tesisine kadar geçen 15 sene zar-
fÍnda memlekette ilmî manada hadis okutulmadÍÂÍnÍ belirtip “garpta
dahi tedris ve tetkik mevzuu olan Gslam ilahiyatÍ”ndan7 söz ederken-
ki kastÍ, en genel anlamda hadis alanÍnÍ da kapsayan ilmî Gslam tetkik-
leri alanÍ olmalÍdÍr. Buradaki ilmîlik kavramÍnÍ anlamÍnÍn daha da net-
leómesi bakÍmÍndan bunu belki bugünün kullanÍmÍ açÍsÍndan akade-
mik kavramÍ ile eó anlamlÍ düóünebiliriz. Okiç’in “Ankara üniversitesi-
ne baÂlÍ modern bir Gslam ilahiyat Fakültesi, 1949/1950 ders yÍlÍnda tesis
edilmió oldu.” cümlesindeki modern bir Gslam Glahiyat Fakültesi kav-
ramÍ, geleneksel Gslam üzerine araótÍrmalardan metot, içerik ve yakla-
óÍm olarak farklÍlaóan ve derinleóen bir ilmi tetkik duruma ve boyutuna
ióaret ediyor. AynÍ sayfada Okiç, bu kÍsa zaman diliminde bu fakültede
öÂrenim görüp ilim yolunu tercih eden deÂerli ve çalÍókan gençlerden
bahisle, onlarÍn “yakÍn zamanlarda Gslâmiyât sahasÍndaki tetkiklerini,
Garbtaki Gslâmiyât tetkikleri seviyesine ulaótÍracaklarÍndan tamamen
emin olduÂunu”8 söylerken de belli bir ilmi yöntem ve yaklaóÍm için-
5 Gsmail Baliç, “Vefeyat -M. Tayyib Okiç (1902-1977)”, Gslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi VII/1-2
(Gstanbul 1978), s. 330-331.
6 Burada detayÍna girmek istemediÂim, BatÍlÍ üniversitelerde sürdürülmüó olan Arabistik, karkiyat
ve Gslam Bilim gibi kavramlara dair nispeten daha genió tasvir için bkz. (Gslam AraótÍrmalarÍnda
Yöntem ve YaklaóÍmlar: Dinbilim, karkiyat, Gslambilim ve Glahiyat, Dere, Ali)
7 M. Tayyib Okiç, BazÍ Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler (Gstanbul: Osman YalçÍn MatbaasÍ, 1959),
s. V.
8 Okiç, BazÍ Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, s. V.
41 •
de sürdürülecek Gslâm’a dair araótÍrmalarÍn önemine, bu tür çalÍóma-

larÍnÍn BatÍda zaman olarak daha erken baóladÍÂÍndan nitelik ve nice-
lik olarak fazla olduÂunu, bununla birlikte Ankara GlahiyatlÍ gençlerin
ilmi çalÍómalarÍ ile benzer ve o çalÍómalarÍ da deÂerlendirecek bir ilmi
nitelik ve niceliÂi yakalayacaklarÍna olan inancÍnÍ ve beklentisini hem
genelde GlahiyatÍn genel branólarÍ hem özelde hadis alanÍ için dile ge-
tirmió oluyor. Buradaki kÍsa alÍntÍ ve yorumlardan hareketle Okiç na-
zarÍnda Gslam’a dair yapÍlan ilmi tetkiklerin Gslâmiyât tetkikleri veya Gs-
lam GlahiyatÍ alanÍ olarak kavramsallaótÍrdÍÂÍnÍ söyleyebiliriz.
Onun, imam hatip okullarÍnÍ “birer ilahiyat kolejleri olan modern
imam hatip okullarÍ” óeklinde tanÍmlamasÍnda ve “Türkiye’mizde yeni-
den ve modern bir ilahiyat mesleÂinin teesssüsü”9nden söz etmesinde
‘ilahiyat’ bu manada kullanÍlmaktadÍr. Yine Okiç’in bu ifadelerde ‘Gla-
hiyat’ veya ‘Gslâmiyât’Ín yeni ve modern vasfÍna, zeminine vurgu yap-
mÍó olmasÍ yaóadÍÂÍ ve hissettiÂi dönem açÍsÍndan, geçmióteki ve ken-
disinin yakÍndan tanÍdÍÂÍ ilim anlayÍóÍ ve kurumlarÍ ile bir mukayese-
yi de barÍndÍrmaktadÍr.
Onun bu yaklaóÍmÍnÍ destekleyen bir diÂer örneÂe satÍr aralarÍnda
rastlÍyoruz. O, BazÍ Hadis Meseleleri kitabÍnda, siyer-meÂazîden bahsetti-
Âi bölümde Boónakça bir siyer kitabÍnÍn “ilahiyat profesörü H. Mehmed
Hanciç”10 e ait olduÂunu belirtirken bir ilahiyat profesörlüÂü tanÍmÍ-
nÍ da kullanmÍó oluyor. Glahiyat profesörü olarak tanÍmladÍÂÍ Mehmed
Hanciç (1906-1944) Ezher mezunu, Gazi Hüsrev bey medresesi hocasÍ,
Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi birinci kütüphanecisi, ardÍndan müdü-
rü, kütüphanenin 2000’in üzerinde kitabÍ kapsayan bir kataloÂunu ha-
zÍrlayan, 1939’da kütüphanedeki görevine ek olarak Saraybosna Yük-
sek ilahiyat Okulu’nda (Visa lslamska Šerijatsko- Teološka Skola11) tef-
sir ve usul-i fÍkÍh dersleri okutan, dini ve edebi alanlarda yazÍlar ya-
zan, Balkan MüslümanlarÍ tarihi inceleyen, HÍrvat Ansiklopedisi’ndeki
(Hrvatska Enciklo· pedija, I-V) Boónak kültürüne ait maddeleri yazan, hi-
tabeti son derece güçlü, 1943’te Saraybosna’da kurulan Halk Kurtuluó
Heyeti’nin baókanlÍÂÍna seçilen ve çeóitli eserleri ve Boónakçaya tercü-
meleri yanÍnda 300’ün üzerinde makale yazmÍó, (dia tanÍmlamasÍ ile)
9 Okiç, BazÍ Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, s. VI.

10 Okiç, BazÍ Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, s. 140-141; dipnot 10.
11 Lafzi tercümesi ‘Yüksek Gslam keriat-Teoloji Okulu’ olmalÍdÍr.
• 42
son dönem Gslam âlimlerinden biridir.12 Bu örnekte Gslam ilimlerine ve

literatürüne vukûfiyet, kurumsal yüksek öÂretim ortamÍ, ilmi üretken-
lik, ilimde çok yönlülük ve toplumsal sorumluluk üstlenecek bir idea-
lizmin tecessüm ettiÂi dikkat çekmektedir.
AslÍnda tam da bu noktada, özellikle 20.yüzyÍlda Balkan Müslüman-
larÍnÍn dini eÂitim ve dini yüksek öÂretim kurumlarÍ bakÍmÍndan ne gi-
bi imkân, imkânsÍzlÍk ve ihtiyaç içerisinde olduklarÍnÍ, BatÍ düóüncesi
ve hegemonyasÍ karóÍsÍnda nasÍl bir kimlik ve var oluó mücadelesi ver-
diklerini incelemek, Balkanlardaki Gslam Glahiyat /teoloji alanÍnÍn geliói-
minin ve dinamiklerini tanÍmak, bunun genel ifadesi ile Gstanbul, özel-
de Gstanbul Darulfünunla iliókisini fark etmek kadar Okiç’in zihniyet ve
tasavvurunu tanÍmak açÍsÍndan da önemli olmakla birlikte burada deta-
yÍna girmek mümkün olamamaktadÍr. Enes Kariç’in ‘Geleneksel Bosna
Gslam Teoloji, Felsefi ve MantÍk ÇalÍómalarÍ’13 bu süreçlere de deÂinen
özgün ve Türkçeye tercümesi yararlÍ bir eser mahiyetindedir. Balkan
tarihinin ve MüslümanlarÍnÍn o dönemde karóÍlaótÍklarÍ aslÍnda bugün
de daha genió Müslüman coÂrafya için geçerli ve gerekli olan “Gslam’Ín
Seküler Avrupa ortamÍnda dinin ikna ediciliÂini gösterebileceÂi yüksek
ilahiyata/teolojiye olan bir ihtiyaçtan söz eder Kariç.14
Balkan coÂrafyasÍ ve tarihi üzerine Türkçe yapÍlan araótÍrmalardan,
bu coÂrafyanÍn 20.yüzyÍldaki eÂitim, din eÂitimi, dini düóünce ve fikir
hareketleri gibi konularÍ inceleyen bazÍlarÍ, genel anlamda dönemin dü-
óünce ve önerileri bakÍmÍndan Türkiye ile zihni bir karóÍlaótÍrmaya ka-
pÍ aralarken diÂer taraftan Okiç’in ilmi ve zihni yetióme ortamÍnÍ tanÍ-
maya da imkân vermektedir.
Tayyib Okiç’in Glmi MüktesebatÍ ve Bunun Hadis AlanÍndaki Gzleri

YukarÍdaki muhtasar tasvirler Okiç’in ilim anlayÍóÍ ve çabasÍnÍn ge-
nel çerçevesine dair yeterli bir izlenim edinmeye imkân veriyor olsa da
bunun biraz daha detaylandÍrÍlmasÍ bu izlenim ve tasavvurun daha da
netleómesine katkÍ saÂlayacaktÍr.
12 Mehmed Hanciç, Muhammed Aruçi, DGA., 15/547-548. HayatÍ ve eserlerinin bir kÍsmÍ için burada
daha fazla bilgi edinilebilir. Enes Kariç de, geleneksel Bosna ve onun Müslüman tarihine iliókin
detaylÍ bilgi sunmalarÍ bakÍmÍndan kullandÍÂÍ kaynaklardan biri olarak Mehmed Handži°’in
ismini zikreder. (Enes Kari°, Tradicionalna Bosna: islamske teološke, filozofske i logi²ke studije, s. 10.)
13 Enes Kariç, Tradicionalna Bosna Islamske Teološke, FÍlozofske i LogÍ²ke StudÍje (Sarajevo: Centar za
napredne studije, 2016).
14 Kariç, Tradicionalna Bosna Islamske Teološke, FÍlozofske i LogÍ²ke StudÍje, s. 120.
43 •
Bosna Hersek’in Tuzla SancaÂÍ’na baÂlÍ Gra²anica (Graçanitsa) Kasa-

basÍ’nda 1 AralÍk 1902 tarihinde doÂan Tayyib Okiç âlim bir babanÍn
oÂlu olarak dünyaya gelmiótir. BabasÍ Mehmed Tevfik Efendi (ö.1932),
yüksek din öÂretimi tahsilini Gstanbul’da tamamlamÍó, Graçanitsa’da,
Osman Kapudan Medresesi’nde müderislik ve müdürlük yapmÍó (1901-
1910), yirmi iki sene de Saray-Bosna’da, Bosna-Hersek Meóîhat-i Gslâ-
miyye azâlÍÂÍ ile reîsu’l-ulemâ (keyhu’l-Gslam) muavinliÂi vazifelerinde
bulunmuótur. Tefsir ve Gslâm hukuku sahasÍnda mütehassÍs, ilm-i kÍra-
atta da uzman olup 22 sene “óeyhu’l-kurrâ”lÍk yapmÍótÍr.”15
Glk eÂitimine Graçanitsa’da baólayan Okiç eÂitim hayatÍna babasÍ-
nÍn görevi sebebiyle1910 yÍlÍnda geldikleri Saraybosna’da devam et-
ti; 1916’da BozacÍ HacÍ Hasan Efendi Gslam Mekteb-i Gbtidâisi’ni, son-
ra BendbaóÍ Rüódiye Mektebi’ni bitirdi. Akabinde Saraybosna’da ye-
ni kurulan modern bir ilâhiyat Koleji16 olan Okružna Medresa (Bölge
Medresesi)’den 12 MayÍs 1920 tarihinde diplomasÍnÍ aldÍ ve 1925 yÍlÍn-
da, keriat KadÍlarÍ Okulundan (mekteb-i nuvvab/óeriatska sudakça /Gs-
lam Hukuku Okulu) mezun oldu.17 Bu diplomaya hak kazanan kióinin
“Gslam ilimleriyle ilgili bütün vazifeleri ve bilhassa óer’i hâkimlik vazi-
fesini ifâ etmeye ehil olduÂu tespit edilmió” oluyordu.18 Bu Müslüman
okullardan sonrasÍ ülkenin üniversitelerinde öÂretime devam edilebi-
liyordu. Okiç de Zagreb Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Lâtin Dili
ve EdebiyatÍ Bölümünü bitirmió, Belgrad‘daki Hukuk Fakültesi’nden
Hukuk diplomasÍnÍ almÍótÍr. Sorbonne Edebiyat Fakültesi Lisans dip-
lomasÍna da sahip olan Okiç, ‘Hasan Kâfi de Bosnie, sa vie et oeuvres,
avec la traduction de son ouvrage Nizamu’l-Ulemâ’ isimli doktora te-
zini 1931’de yayÍna hazÍr hale getirdi. Fransa’da kaldÍÂÍ dönemde Ya-
óayan kark Dilleri Okulu (Ecole Nationale des Langues Orientales Vi-
vantes), Arab ve Türk Dili ve EdebiyatÍ ve Fars Dili ve EdebiyatÍ diplo-
malarÍnÍ da aldÍ. Ghtisas için, Tunus Cami’uz-Zaytuna Üniversitesi ile
Arap Dil ve EdebiyatÍ Yüksek Okulu’nda (Ecole Supérieure de Langue
et de Littérature Arabes) bir sömestre kadar bulunmasÍ muhtemelen
Fransa’da kaldÍÂÍ süre zarfÍnda olmuótu.
Okiç’in Saraybosna’da Gslam Hukuku, Gslam Hukuku Muhakeme
15 Behlul Kanaqi, Tayyib Okiç ve HadisçiliÂi (Ankara: Atlaskitap, 2022), s. 53-54.

16 ‘modern bir ilâhiyat Koleji’tercümesi Kanaqi’ye aittir.
17 Kanaqi, Tayyib Okiç ve HadisçiliÂi, s. 55.
18 Kanaqi, Tayyib Okiç ve HadisçiliÂi, s. 55. bkz. dipnot 146.
• 44
Usulü, Gslâm Kültür Tarihi, Tefsir, Mecelle, mantÍk, Akâid ve Glm-i Ke-
lâm, Arap Dili, EdebiyatÍ ve Arûz, Arap Dili ve Belâgati: Meânî, Beyân,
Bedî’, Türk Dili ve EdebiyatÍ gibi alanlarÍn bazÍlarÍnÍ dönemin hangi
meóhur hocalarÍndan okuduÂunu zikreden Bahlül Kanaqi, onun Pa-
ris döneminde karóÍlaótÍÂÍ hocalarÍn yalnÍz Fransa’nÍn deÂil aynÍ za-
manda dünyaca tanÍnmÍó óu ilim adamlarÍ olduÂunu belirtir. Bunla-
rÍn isim ve ilgi alanlarÍnÍ zikretmek, Okiç’in ilmi arkaplanÍnÍ, ilgi ala-
nÍnÍ ve kavramsal farkÍndalÍÂÍnÍ tahmine yardÍm edebilir. Bu isimler:
“Maurice Gaudefroy – Demombynes (1862-1957) (Arab Dili ve Edebi-
yatÍ, Tefsir); el-Buhârî’nin ‘el-Camiu’s-Sahih’ini FransÍzca’ya terceme
eden William Marçais (1872-1956) (Arab Dili Lehçeleri, Hadis); Louis
Massignon (1883-1962) (Tasavvuf, Gslam Sosyolojisi); Jean Deny (1879-
1963), Vladimir Minorsky (1877-1966) (Türk Dili ve EdebiyatÍ); Mirza
Muhammed Han Kazvînî (1877-1949) ile Henri Massé (1886-1969) (Fars
Dili ve EdebiyatÍ), Ravaisse (1860-1929) (Gslam tarihi ve coÂrafyasÍ). Ke-
za meóhur Slavist Emile Haumant (1859-1942) ve Paul Boyer (1864-1949)
(Rus Dili ve EdebiyatÍ); André Vaillant (1890-1977) (SÍrp – HÍrvat Di-
li ve EdebiyatÍ).”19
Baóta diller ve filoloji olmak üzere, Gslami ilimler, Gslam düóünce ta-
rihi, bölge ve kültür tarihi, düóünce ve siyasi tarih, Balkanlar aÂÍrlÍklÍ
olmak üzere Müslüman toplum ve coÂrafya, batÍlÍ óarkiyat çalÍómala-
rÍ gibi genió bir ilgi ve araótÍrma alanÍna sahip Okiç’in bu çok yönlü bi-
rikimini kullandÍÂÍnÍ gerek verdiÂi dersler ve yapmÍó olduÂu görevler
gerekse yayÍnlanan çalÍómalarÍ göstermektedir. Onun 1934’den itibaren
yedi yÍl görev yaptÍÂÍ Kral I. Aleksandr Büyük Medresesi’nde verdiÂi
derslerden ve kitap olarak hazÍrladÍÂÍ notlardan biri hadis alanÍna da-
ir Gslamska Tradicija (Gslami Rivayet/Hadis)dir. Bu kitabÍn alt baólÍÂÍn-
daki ‘Gslam hukukunun kaynaklarÍnÍn araótÍrÍlmasÍna katkÍ’ ibaresi ile
Okiç, -belki de fÍkÍh ve hukuk birikimi ile- hadisi Gslam Hukukunun en
önemli kaynaÂÍ olarak takdim eder. Daha ilk cümlede “Hadisin, ilmi
araótÍrmalar için çok yönlü bir ilgi alanÍ oluóturduÂu”nu20 zikretmesi
hem onun hadis alanÍna ve malzemesine nasÍl baktÍÂÍnÍ hem de bunun
ilmi araótÍrmalara konu edilebileceÂine dair kanaatini ortaya koymak-
19 Kanaqi, Tayyib Okiç ve HadisçiliÂi, s. 58.

20 Tayyib Okiç, Gslam GeleneÂi Sünnet/Hadis (Gslamska Tradicija), çev. Behlül Kanaqi (Ankara: Atlas-
kitap, 2021), s. 13.
45 •
tadÍr. Hadis, genel anlamda Gslam öÂretisinin, özelde ise Gslam hukuku-
nun Kur’an’dan sonraki kaynaÂÍdÍr, zira o bazen Kur’an’daki anlaóÍlma-
sÍ zor ve kapalÍ yerleri ayrÍntÍlÍ bir óekilde açÍklarken bazen Kur’an’da
yer alan hükümleri tamamlar, bazen de Gslam dininin tek ve en önem-
li kaynaÂÍdÍr.21 Tabii ki “bu tür konularda sadece, apokrif haberlerden
en titiz óekilde ayrÍótÍrÍlmÍó sahih hadisler kullanÍlmalÍdÍr.”22
ÖrneÂin siyer gibi diÂer bazÍ disiplinler için de önemli olduÂunu
belirten Okiç, bu alanÍ daha da genióleterek: “DiÂer bir yönden hadis,
özellikle Gslam tarihinin erken dönemi, sonra Arap filolojisi, etnoloji-
si ve kültürü için de önemlidir. Bunun yanÍnda vârid olduÂu dönemin
ve anlayÍóÍnÍn bir aynasÍ olarak çoÂu zaman Ataerkil iliókilerde ve çok
eskiye dayanan geleneklerde kendini gösteren Arap semitik inancÍnÍn
da gerçek bir hazinesi olarak adlandÍrÍlabilir.”23 derken dipnotta meó-
hur óarkiyatçÍ, doÂu dilleri uzmanÍ Fehim Bayraktareviç24’in bir yazÍ-
sÍna atÍfta bulunur.25 AynÍ óekilde hadisin bu çok yönlü öneminin, son
dönemlerde özellikle AvrupalÍ Gslam araótÍrmacÍlarÍ tarafÍndan da takip
edildiÂini belirtir. Bu girió cümleleri hadisle ilgili üç alana/boyuta ióaret
etmektedir: Hadisin öncelikle Gslam dini düóüncesi ve hukukunun bil-
gi kaynaÂÍ olduÂu, aynÍ zamanda Gslam tarihinin erken dönemi, Arap
filolojisi, etnoloji ve kültürü araótÍrmalarÍ için de kaynak olduÂu ve bu
çok yönlü kaynaklÍk öneminden ötürü BatÍlÍ araótÍrmacÍlarÍn26 bu mal-
21 Okiç, Gslam GeleneÂi Sünnet/Hadis (Gslamska Tradicija ), s. 13. Benzer ifadelerden sonra o, “hadis
hiçbir surette Kur’anÍ Kerime muhalf deÂildir. Aksi takdirde sahih sayÍlmaz. Hazreti Peygam-
berin emir ve nehiyleri Kur’anÍ Kerimin ruhuna daima uygun gelir ve onlara göre onlara göre
hareket etmemiz gerekir” (Okiç, BazÍ Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, s. 3) derken muhteva
deÂerlendirmesinin ve Kur’an’a uygunluk ilkesinin altÍnÍ çizmektedir.
22 Okiç, Gslam GeleneÂi Sünnet/Hadis (Gslamska Tradicija), s. 14.
23 Okiç, Gslam GeleneÂi Sünnet/Hadis (Gslamska Tradicija), s. 15. Okiç’in kanaatini de yansÍtÍÂÍnÍ
var sayabileceÂimiz bu cümlenin ne kadarÍnÍn Bayraktareviç’e ait olduÂunu maalesef tespit
edemedim. kró. s. 15, dipnot 6.
24 Bayraktareviç’in kÍsa biyografisi için bkz. DGA, 5/256-257.
25 Bu cümle ve fikri daha sarih olaak Okiç óöyle dile getirmektedir: “Hadis ilminin diÂer muh-
telif disiplinlerle olan ilgisi de mühimdir. Gslâmiyet’in baólangÍcÍna, ilk devirlerine ve hattâ
Gslâmiyet’ten önceki devirlere dair bir hayli kÍymetli malûmatÍ ihtiva eden Hadisler, bize o
zamanki çeóitli halk inanÍólarÍnÍ, yaóayÍó tarzlarÍnÍ ve geçmió devirlerin diÂer bazÍlarÍ mühim
hususiyetlerini, muhtelif kavim ve kabilelerin aralarÍndaki münasebetleri, meógul olduklarÍ
çeóitli ió ve güçlerini, garip âdet ve itiyatlarÍnÍ, nihayet -modern tâbir ile- o zamanki efkarÍ
umumiyeyi canlÍ bir óekilde tasvir ederler. Böylece Hadisler, Arap filolojisi, etnolojisi, folklor
ve diÂer bazÍ disiplinler için tükenmez bir hazinedir. Binaenaleyh, Hadis ilminin tetkiki ile hem
nazarî ve tarihî, hem de pratik, tatbikî birçok faydalar saÂlanÍr.” (Okiç, BazÍ Hadis Meseleleri
Üzerinde Tetkikler, s. 5.)
26 Garpta hadisin ehemmiyetinden hemen hemen ilk bahsedenin Sprenger olduÂunu belirttip,
Muir, Salisbury ile Hurgronje’nin Hadise ait bahislerinin oldukça mühim olduÂunu zikrettikten
• 46
zemeyi inceledikleridir. Bu üç temel boyutun Okiç’in hadis alanÍ algÍsÍ

ve çalÍómalarÍnda dikkate aldÍÂÍnÍ geneli itibariyle söyleyebiliriz.
Okiç daha sonra oldukça geliótirdiÂi, ilave ve bazÍ fikri deÂióiklikler
yaptÍÂÍ BazÍ Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler adlÍ çalÍómasÍnÍn erken
nüshasÍ olan bu eserinde27, sünnet ve hadis kavramlarÍ, hadisin riva-
yeti, ilk râviler, MüslümanlarÍn hadis kritiÂi (cerh ve ta‘dil baÂlamÍn-
da), Avrupa tenkidi ÍóÍÂÍnda hadis, MüslümanlarÍn sünnete bakÍóÍ, ha-
dislerin çeóitleri ve apokrif rivayetler, hadislerin yazÍlÍóÍ, hadis literatü-
rü ve bunlardan bazÍ örnekler, kÍrk hadis eserleri, óii hadis literatürü,
hadis bibliyografyasÍ, Yugoslavya’da hadis, Yugoslav literatüründen
hadis, bizim okullarda ders olarak hadis, Yugoslavya’da kurumsal ha-
dis öÂretim merkezleri alt baólÍklarÍna yer vermektedir. Bu çalÍómasÍn-
da da BatÍlÍ kaynak ve görüólere yer vermektedir. Bu baólÍklardan da
Okiç’e göre Hadis yalnÍz hadis tarifi ve tasnifi konularÍ ile ilgilenen de-
Âil, bilakis farklÍ açÍlardan ele alÍnacak, diÂer bilgi alanlarÍ ve kültür ta-
rihi ile iliókilendirilecek, eÂitim ve öÂretimdeki konumu ve kurumlarÍ
deÂerlendirilecek bir alan olarak karóÍmÍza çÍkÍyor. Bu tasnif, baólÍklan-
dÍrmalar ve izah tarzÍ onun çok yönlü birikim ve akademik yaklaóÍmÍ-
nÍ yansÍtmaktadÍr. AslÍnda Türkiye’deki ilmi hadis çalÍómalarÍnÍn geli-
óim ve aóamalarÍnÍn Okiç’in bu ana baólÍklarÍ altÍnda tasnif etmek zor
deÂildir. Bu açÍlÍm ve örtüómeyi ise ya onun doÂrudan temas ve ders-
leri veya BazÍ Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler adlÍ artÍk Türkçe alanÍn
klasiÂi eseri üzerinden saÂlamÍó olduÂunu düóünebiliriz.28
Okiç, hadisin usul, isnâd, râvi ve rivayet gibi geleneÂin teknik konu-
larÍna vukûfiyetine raÂmen, ‘asÍl hadisin metnidir’29 kanaati ile deÂer-
lendirme ve bilgiye dönüótürmede hadis alanÍna metin/muhteva aÂÍr-
lÍklÍ yaklaótÍÂÍnÍn, hadislerin yazÍlma döneminden, Peygamber efendi-
mizin siyasi mektuplarÍ, en erken siyer eserleri, óemail eserleri gibi bir
literatürün gelióiminin temel konularÍ ile ilgilendiÂini özet olarak ekle-
sonra, Hadisin mahiyet ve ehemmiyeti hakkÍnda en etraflÍ malumatÍ veren müsteórik, Budapeóte
Üniversitesi profesörü, Musevi ilahiyatçÍ Ignaz Goldziher olmuótur.” der. DiÂer bazÍ isimleri
de zikreden Okiç, mslümanlÍÂa karóÍ óiddetli kin ve düómanlÍk hisleri ve tarafgirliÂi olanlarÍ
da söyler. (Okiç, BazÍ Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, s. 5-6.)
27 kró. Kanaqi, Tayyib Okiç ve HadisçiliÂi, s. 264.
28 Okiç’in bu kitabÍnda daha detaylÍ ele aldÍÂÍ hadis ve hadisle iliókili konular ve onun yaklaóÍ-
mÍnÍ burada detaylandÍrma imkanÍ olmayacaÂÍndan, bu hususlarÍ, zengin kaynak kullanÍmÍ
ile gerek onun biyografisi, hayat mücadelesi, ilim hayatÍ ve anlayÍóÍ ile akademik araótÍrma ve
katkÍlarÍnÍ da ele alan Behlül Kanaqi’nin doktora çalÍómasÍna ióaret etmekle yetiniyorum.
29 M. Tayyib Okiç, Tefsir ve Hadis Ders NotlarÍ (Ankara: Atlaskitap, 2017), s. 187.
47 •
yebiliriz. “Genel olarak çalÍómalara bakÍldÍÂÍnda apokrif hadislere karóÍ

Okiç’te ciddi bir savunma mekanizmasÍ mevcut30 olmakla birlikte, me-
tin olarak mevzu/apokrif rivayetlerin bile duruma göre tarih ve kültür
açÍsÍndan yorumlanabilecek belgeler niteliÂinde görür.
Okiç’in óüphesiz kendisinin aÂÍrlÍklÍ olarak Türkiye akademisine ka-
zandÍrdÍÂÍ çok yönlü araótÍrmalar yanÍnda en büyük katkÍsÍ óüphesiz
özellikle hadis sahasÍnda yetiómelerine rehberlik ettiÂi asistanlarÍ ve
onlarÍn bu alandaki çalÍómalarÍdÍr. Ankara Glahiyat baÂlamÍnda Okiç’in
Hadis disiplinine kazandÍrÍp rehberlik ettiÂi iki asistanÍ, kÍsmen akade-
mik ilgi alanlarÍ ve yaklaóÍmlarÍnÍn farklÍlaómasÍna mukabil, hadis araó-
tÍrmalarÍnÍn sürdürülebilir iki deÂióik yönünü göstererek aslÍnda birbi-
rini tamamlayan bir geleneÂin öncü olmuólardÍr.
GeleneÂin Gki Öncüsü: Talat KoçyiÂit ve Mehmet Said HatiboÂlu

Talat KoçyiÂit
Tayyib Okiç’in manevi oÂullarÍ olarak isimlendirdiÂi KoçyiÂit ve Ha-
tiboÂlu, onun ilim anlayÍóÍnÍ ve sistematiÂini yakÍndan tanÍyan ve bunu
baóta bir ilmi disiplin olarak hadis alanÍn teknik ve içerik konularÍnda
izleyen, hadisin Gslam kültür ve düóüncesindeki etkisini çalÍómalarÍna
konu edinen, bu surette onun eserlerinde muhtasar bÍraktÍÂÍ bazÍ ko-
nularÍ derinleótiren ve yeni konularla zenginleótiren vârisleridir. Onlar
da gerek akademik çalÍóma ve rehberlikleri gerekse bu alanda akade-
mik unvanlÍ ilkler olmalarÍna baÂlÍ olarak Türkiye’deki ilmi hadis araó-
tÍrmalarÍnÍn öncüleri olarak tanÍmlanmayÍ hak ediyorlar.
Ankara ilahiyat fakültesinde hadis alanÍnda akademik kariyer yap-
maya baólayan ilk kiói Talat KoçyiÂit’tir (1927-2011). Dede ve babasÍ kla-
sik usul din eÂitimi almÍó dindar bir ailede31 Uóak’ta yetióen KoçyiÂit’in
en belirgin özelliÂi, yüksek din öÂrenimi tahsilini, Arapça baóta olmak
üzere dini ilimlerin öÂretilmesinde “klasik usul” olarak tanÍmlanan
medrese usul ve geleneÂinde deÂil, bir üniversite bünyesinde yapÍla-
nan, kendine has ilmi yöntem ve yaklaóÍmlara sahip bir Glahiyat Fakül-
tesi ortamÍnda görmüó olmasÍdÍr.32 Onun doktorada çalÍótÍÂÍ ‘Hadisle-
30 Kanaqi, Tayyib Okiç ve HadisçiliÂi, s. 182; 245 vd.

31 Ali Dere, “Türkiye Glahiyat GeleneÂinin ilk Profesörü Talat KoçyiÂit -Yetiómesi, ilim anlayÍóÍ
ve katkÍlarÍ”, Din ve Hayat 35 (Gstanbul 2018), s. 93.
32 Ali Dere, “Türkiye Glahiyat GeleneÂinin ilk Profesörü Talat KoçyiÂit -Yetiómesi, ilim anlayÍóÍ ve
katkÍlarÍ”, Din ve Hayat 35 (Gstanbul 2018), s. 92. Onun lisansta gördüÂü bazÍ ders ve hocalarÍnÍ
• 48
rin ToplanmasÍ ve YazÍ ile Tespiti’ konusu Gslami literatürünün baólan-

gÍç aóamalarÍ ve gelióiminin izini sürmek için yalnÍz hadis alanÍ deÂil
aynÍ zamanda diÂer alanlarÍn kitabiyat tarihi biribirleri ile baÂlantÍlarÍ
açÍsÍndan temel bir sorudur. Bu soru, bu gün elimizde tuttuÂumuz bir
eserin ve içeriÂinin en baólangÍç halini ve oradan yayÍlÍp óekillenmesi-
nin nasÍl olduÂunu soran ve bunu temellendirmeyi bir bilginin kökeni
ve tarihi açÍsÍndan gerekli gören ilmi bir sorudur. Okiç’in zihninde ha-
dislerin ne zaman yazÍldÍÂÍ veya erken dönem siyer eserlerinin oluóma
seyri óeklinde yer alan bu soru Fuat Sezgin’in ortaya koyduÂu óekliyle
daha somut bir tarzda hicri ikinci aóÍrÍn yazÍlÍ kaynaklar teorisi olarak
karóÍmÍza çÍkmaktaydÍ. Gslami bilginin toplanmasÍ ve yazÍlÍ hale getiril-
me aóamalarÍnÍn daha erken ve baólangÍçta nasÍl olduÂunu araótÍrmak
da önemli bir konuydu ve bu konuyu seçmesini ona Fuat Sezgin öner-
mióti. YaklaóÍk 19. YüzyÍlÍn ikinci yarÍsÍndan itibaren bazÍ BatÍlÍ óarkiyat
çalÍómalarÍnda gündeme getirilen bu konu farklÍ deÂerlendirme, tartÍó-
ma ve çözümleme denemeleri ile bugüne kadar gelmió aktüel bir konu-
dur da aynÍ zamanda.33 KoçyiÂit ióte böyle esaslÍ bir soruyu ele aldÍÂÍ
tezi ile 1957’de Türkiye’nin ilk hadis doktoru unvanÍnÍ alÍr.34
zikretmek akademik ortam ve o dönemin akademik ortamÍna, ilim anlayÍó ve geleneÂine de en

azÍndan ÍóÍk tutar mahiyettedir. O tarihlerde derslerin bir kÍsmÍ Hukuk Fakültesi’nin arkasÍn-
daki öÂrenci yurdu binasÍnda Glahiyat Fakültesi’ne ayrÍlan kÍsÍmda, Arapça, Farsça, Gngilizce,
FransÍzca, Felsefe, MantÍk gibi diÂer bir kÍsmÍ Dil-Tarih-CoÂrafya Fakültesi’nde görülmektedir.
O yÍllarda Glahiyat Fakültesi’nin hocalarÍ arasÍnda, Darülfünun Glahiyat Fakültesi’nde hocalÍk
yapmÍó olan Omer Hilmi Budda (o. 1952, Mukayeseli Dinler Tarihi), Yusuf Ziya Yörükan (ö.
1954, Gslam Dini ve Mezhepleri Tarihi) da vardÍr.
Talat KoçyiÂit’in gerek Glahiyat gerekse Dil Tarih CoÂrafya Fakültelerinde ders aldÍÂÍ óu isimler
dikkat çeker: Mehmet Necati Lügal (o. 1964, Arapça ve Farsça), Mehmet Karasan (o. 1974,
Sosyoloji), Hamdi RagÍp Atademir (o. 1976, MantÍk ve Glimler Felsefesi), Remzi OÂuz ArÍk (o.
1954, Gslam SanatÍ Tarihi), Bedii Ziya Egemen (o. 1967, Din Psikolojisi ve Pedagoji), Suud Ke-
mal Yetkin (o. 1980, Gslam SanatlarÍ Tarihi), Ord. Prof. Dr. AydÍn SayÍlÍ (o. 1993, Gslam Glimleri
Tarihi), Hasan Hüsnü Erdem (o. 1974, Tefsir) ve Esat Arsebük (o. 1954, FÍkÍh ve Gslam Hukuku).
HocalarÍ arasÍnda onu en çok etkileyen ve “asÍl hocam” dediÂi M. Tayyip Okiç (1902-1977)’dir.
(a.g. m.; s. 93)
33 Bu konularÍ ele alan son dönem araótÍrma ve yayÍn yapan óarkiyatçÍlarÍ olarak Türkçeye de ma-
kalesi çevrilen Groger Schooler’i ve yine bazÍ araótÍrmalarÍ Türkçeye çevrilen Harald Moztki’yi
zikredebiliriz.
34 Doktora jüri üyesi vasfÍ ile öÂrencisinin tez raporunun sonunda Tayyip Okiç’in kaydettiÂi óu
deÂerlendirmeler, aynÍ zamanda dönemin ve kendisinin ve öÂrencisinin ilmi çalÍóma yöntemine

iliókin tasavvurlarÍnÍ yansÍtmasÍ bakÍmÍndan son derece önemlidir: “Takdire deÂer bir kritik
zihniyetle ve tam modern ilmi tetkik usul ve metotlarÍ dairesinde meydana getirilen bu tez,
óimdiye kadar bilinmeyen pek çok noktalarÍ ihtiva ettiÂi gibi, az veya yanlÍó bilinen mevzularÍ
tafsil ve tashih etmeÂe muvaffak olmuótur. Müellifin ifadelerindeki vuzuh, eserin kÍymetini
bir kat daha artÍrmaktadÍr. Ciddi ve sabÍrlÍ bir ÇalÍómanÍn neticesi olan bu eseri, bu mevzua
tahsis edilen ve zengin dokümantasyona istinat eden ilk ilmi bir monografi addetmemiz icap
49 •
Hadis malzemesinin en erken dönemdeki durum ve gelióimini anla-

maya çalÍómak bunun üzerine bir hadisin tarihini takip etmeyi ve bu ma-
nada bir hadis tarihi tasavvuru oluóturmayÍ kolaylaótÍrÍcÍ ve teóvik edici
olmuó görünüyor. Zira KoçyiÂit, Hadis Tarihi isimli kitabÍnÍn baó tarafÍn-
daki bir bölüm hadislerin yazÍlmasÍna, bu konuya dair rivayetlerin deÂer-
lendirilmesine ve vakÍa yazÍlÍ sahabe sahifelerine genió bir yer vermiótir.35
Kronolojiyi takiple sahabe dönemi hadislerin yayÍlmasÍnÍ, sonraki aóama-
da ciddi bir tehdit olarak hadiste va’z hareketlerinin görülmesini ele alÍr.
Hadisle ilgili ortaya çÍkan bu durum yanÍnda hicri II. asÍrda toplumsal
hayatta yaóanan siyasi, itikadî ve düóünce hareketlerinin hadis ilminin te-
óekkülünü nasÍl etkilediÂi üzerinde durur. KoçyiÂit’in Hadis Tarihi’nde
bu ve diÂer baólÍklarda olaylara kronojik ve sebep sonuç iliókisi gözüyle
bakÍldÍÂÍ ve iliókilendirildiÂi dikkat çeken bir özelliktir. O, hadis alanÍ-
nÍn bugün hadis literatürü kavramÍ ile ifade ettiÂimiz tarafÍnÍn hicri III.
AsÍr baÂlamÍnda tasnifin ileri aóamasÍnÍ altÍn çaÂÍ ve bunlarÍn örnekle-
ri üzerinde durur. Buna mukabil, hadis usulü alan ve konularÍ da hadis
tarihini içinde ama daha sonraki dönemin gelióme ve óekillenmesi ola-
rak müstakil bir kaleme aldÍÂÍ Hadis Usulü kitabÍnda tasvir eder. Uzun
seneler ders kitabÍ olarak da okutulan bu iki çalÍóma aynÍ zamanda bu
günkü Türkçe Hadis Tarihi ve Hadis Usulü eserlerinin fikri ve büyük öl-
çüde óekli kaynaÂÍdÍr. Bu nedenle Türkçe gerek Hadis Tarihi gerekse Ha-
dis Usulü kavramlarÍna ve içeriklerinin óekillenmesinde baólangÍçta be-
lirleyici bir etki ve katkÍsÍ olmuótur.
KoçyiÂit’in bu yaklaóÍm ve ilmi birikimine dayanan ‘Hadis ÍstÍlahla-
rÍ’ kavramÍ ve kitabÍ36 benzerleri sonradan gelen bir ilktir.37
Doçentlik tezi olarak çalÍótÍÂÍ “KelamcÍlarla Hadisçiler arasÍndaki
Münakaóalar”38 isimli çalÍómasÍnda KoçyiÂit, hadis, kelam, Gslam tari-
hi, mezhepler tarihi alanlarÍnÍn kesiótiÂi bir konuyu, bu alanlarÍn teóek-
küllerini, genel yaklaóÍm ve yöntemlerini, tarih, toplum, dÍó etkenler, iç
etmektedir.” (Dere, “Türkiye Glahiyat GeleneÂinin ilk Profesörü Talat KoçyiÂit -Yetiómesi, ilim
anlayÍóÍ ve katkÍlarÍ”, s. 94.)
35 ‘Hadis Tarihi’ ismi ile neóredilen ilk eser sayÍlan Gzmirli Gsmail HakkÍ’nÍn kitabÍ yalnÍz bu konu
açÍsÍndan karóÍlaótÍrÍldÍÂÍnda (Gzmirli Gsmail HakkÍ, Hadis Tarihi, Gstanbul 2002, s.62-64), oldukça
kÍsa, yavan ve yanlÍó bir bilgi içermektedir.
36 KoçyiÂit, Talat, Hadis IstÍlahlarÍ, Ankara 1980.
37 Türkiye akademisini takip edemeyen Arap dilli çalÍómalar arasÍnda bu tarz sözlük tarzÍ çalÍó-
malarÍn ortaya çÍkmasÍ da tarih olarak KoçyiÂit’den sonradÍr.
38 Hadisçilerle KelâmcÍlar ArasÍndaki Münakaóalar, I. baskÍ, AÜGF. YayÍnlarÍ, Ankara 1969.
• 50
nedenler gibi etkenleri dikkate alarak inceler. Bu surette “dinin inanç

boyutuna iliókin düóüncelerde bile; dönem, yöntem, birikim, toplum,
siyaset, mezhep ve benzeri yapÍlarÍn nasÍl etkili olduÂunu tarihi zemin-
de ele alÍp tahlil eder. Bu çalÍóma Gslam’Ín erken asÍrlarÍnÍ anlamak ve
araótÍrmak istediÂimizde, bu araótÍrmalara mesnet teókil edecek kay-
naklarÍn mahiyetini, barÍndÍrdÍklarÍ çizgi ve tutumu bilmenin çÍkarÍla-
cak sonuçlara etkisi acÍsÍndan ne denli zaruri ve önemli olduÂunu gös-
termesi bakÍmlarÍndan da kÍymetlidir. Bu çalÍómanÍn önsözünde kay-
dettiÂi “…EÂer bir gün, kelamcÍlarÍn akaid konusunda gerçek görüó-
lerini ortaya koyan ve hadisçilerin onlar hakkÍndaki ithamlarÍnÍn hiç-
bir asÍl ve esasa dayanmadÍÂÍnÍ göz önüne seren zayi olmuó mutezile
kitaplar ortaya çÍkarsa, bundan ilim ve din adÍna memnuniyet duyu-
lur.” cümlesi, tarihte olup bitenleri irdelerken mevcut kaynaklar veya
bu kaynaklarÍn kullanÍlÍó yöntemi gibi hususlarÍn yapÍlacak tahlillerde
ne kadar belirleyici olduÂunu, erken dönemlere iliókin günümüze ulaó-
mamÍó birinci el kaynaklarÍn ortaya çÍkmasÍnÍn muhtemel olduÂunu ve
hangi görüóe mensup olursa olsun bundan memnuniyet duyulacaÂÍnÍ
dile getirmesi; onun Gslam tarihi, düóüncesi, ilim geleneÂi ve literatü-
rüne nesnel ve bütüncül bakÍó acÍsÍnÍ göstermektedir.39
Özellikle kelâmî konular baÂlamÍnda geleneksel ehli hadis tavrÍna
yakÍn duran KoçyiÂit, hadis alanÍnÍn konu ve kaynaklarÍnÍ mutat kla-
sik çerçevede kalarak deÂerlendirmió; akademik yayÍn tarzlarÍnÍn he-
men hepsinde eserler vermió, yazdÍÂÍ kitap ve makaleler yanÍnda, me-
al ve tefsir çalÍómalarÍ yapmÍó, Gbn Hacer’in Nuhbetu’l fiker óerhini Türk-
çeye tercüme ederek güzel bir mukaddime ile yayÍnlamÍó; Ahmed b.
Hanbel’in Kitâbu’-l ‘Glel’ini CerrahoÂlu ile tahkik ve neóretmió; ders ki-
taplarÍ, aylÍk dergi, gazete ve mecmular arasÍnda genió kitlelere hitap
eden mahiyette yayÍnlar yapmÍótÍr.40
Mehmet Said HatiboÂlu

Okiç geleneÂini, dini düóünce tarihi ve kültürü araótÍrmalarÍ yak-
laóÍmÍ ile bir konuyu aslÍnda ilmiliÂin bir óartÍ olan tutarlÍlÍk, sair bil-
gilerle uyumluluk, belgelenebilirlik ve izi sürülebilirlik, aslÍna ulaóÍla-
39 Dere, “Türkiye Glahiyat GeleneÂinin ilk Profesörü Talat KoçyiÂit -Yetiómesi, ilim anlayÍóÍ ve
katkÍlarÍ”, s. 95.
40 TamamlayÍcÍ bazÍ bilgiler için “Son Dönem Hadis ÇalÍómalarÍ ve Talat KoçyiÂit’in HadisçiliÂi”,
Recep Bilgin, AraótÍrma YayÍnlarÍ, 2020; yüksek lisans tezine bakÍlabilir.
51 •
bilirlik gibi anlamlarÍ içeren ‘kritik/tenkit’ ilke ve yöntemi ile hem dil-
lendiren hem geliótiren hem de çalÍómalarÍ ile bunun örneklerini veren
HatiboÂlu’dur. Akademik düóünce ve BatÍ Üniversitesinde ilmiliÂin te-
mel ilkesi olarak benimsenen bu eleótirel yaklaóÍmÍn, özellikle dini bir
alan veya ona dair tarihi düóünce ve malzemeyi incelemede kullanÍl-
masÍ âdeta óekil ve ióleyió olarak mutat geleneÂin dÍóÍna çÍkmak ya da
dinin bir parçasÍnÍn reddi/inkarÍna denk bir tepki ile karóÍlaóabilmek-
tedir. YalnÍz Gslam deÂil, geneli itibari ile dinlerin düóünce geleneÂin-
de bu tür tepkilerin ve ayrÍótÍrmalarÍn sert ve kolayca yapÍlmasÍ nadir
deÂildir. Böyle bir tepkinin dini hamasete dayanmasÍ, hak ve hakikat
sahibi olmak hissini daha da perçinleyebilir.
Okiç ile baólayan ve bazÍ umdeleri yukarÍda zikredilen ilmi yaklaóÍm
ve entellektüel bir duruóun ikna edici örneklerini çalÍómalarÍ ile ortaya
koyan HatiboÂlu, ilim anlayÍóÍ doÂrultusunda yalnÍz hadis deÂil ama,
hadis alanÍ ve genel Gslam düóünce ve kültür tarihi için yaptÍÂÍ genió ve
titiz okumalarÍ, kaynak etütleri ile yakÍn tarih için alÍóÍlmÍótan farklÍ tes-
pit, söylem ve önerileri nedeniyle farklÍ bir taraf olarak resmedilerek bu
da Ankara GlahiyatÍn Hadis anlayÍóÍ óeklinde genelleótirilebilmiótir. Baó-
ka bir ifade ile bazÍ mahfillerde Ankara Glahiyattaki Hadis anlayÍóÍ Hati-
boÂlu ismi ve yaklaóÍmÍ ile özdeóleótirilebilmektedir. Bu durum kendisi-
ni Okiç’ten sonra Ankara geleneÂinin taóÍyÍcÍ ikinci ismi yapmaktadÍr.
HatiboÂlu 1962’de hazÍrladÍÂÍ “Gslamî Tenkid Zihniyeti ve Hadis Ten-
kidinin DoÂuóu” isimli doktora tezindeki deÂerlendirmeleri ve ulaótÍ-
ÂÍ neticeler onun müteakip çalÍómalarÍna yansÍmÍótÍr. HatiboÂlu’nun
‘Gslamî Tenkid Zihniyeti’ dediÂi husus teorik bir durum veya tasavvur
deÂil, bilakis erken Gslam tarihinden örnekleri ile serdedilen bir yakla-
óÍmdÍr. Bu tutum, yaklaóÍm veya cesaretin hadisle iliókisini ise o, daha
sahabe döneminde bazÍ hadis metinleri/muhtevalarÍ hakkÍnda yapÍlan
eleótiri veya düzeltmelerin somut örneklerden hareketle kurmaktadÍr.
AslÍnda ilk hicri asÍrda içeriÂi Gslami bir zihniyet ve yaóantÍ ölçüsüy-
le deÂerlendiren bu durum hadis sahasÍnÍn kronolojisi bakÍndan göz-
den kaçÍrÍlan bir durumdur. BaólangÍçta var olan bu yaklaóÍmdan, yal-
nÍzca yine kronolojik olarak yarÍm/bir asÍr sonra teóekkül etmeye baó-
layan örneÂin isnâd ve ricâl deÂerlendirmesi esas alarak vaz geçmek
neden ve ne kadar doÂrudur? Metnin/muhtevanÍn kendi baóÍna bir an-
latÍ ve delil deÂeri yok mudur? Okiç’in düóüncesinde de metnin/muh-
tevanÍn asÍl olduÂunu görmüótük. HatiboÂlu için prensip olarak daha
• 52
sahabe neslinde bir rivayetin muhtevasÍ, farklÍ ilke ve düóünce bütün-

lüÂü onu deÂerlendirmede esas alÍnabiliyorduysa, bu usul sonraki dö-
nem için de geçerli hatta daha da gerekli olmalÍdÍr.
Bir hadisi deÂerlendirmedeki aóama ve imkânlarÍn, bazen yalnÍz
isnâd üzerinden bazen metin üzerinden bazen de bunlarÍn ikisini ilió-
kilendirerek uygulanmasÍ kastedilerek ‘hadis tenkidi’ kavramÍ daha ge-
nel anlamda da kullanÍlmaktadÍr. Bugün Türkçede, ‘Hadis tenkidi’ ve-
ya Hadiste metin tenkidi’ ismini taóÍyan kitap ve makaleler olduÂu gi-
bi Arapça ve Gngilizce bazÍ kitap ve makalelerin ismi Türkçe tercüme-
leriyle, hadis tenkidi veya hadiste metin tenkidi adÍnÍ taóÍmaktadÍr. Bu-
gün hadis yüksek lisans ders programÍnda yer alan bir konu veya der-
sin ismi olacak kadar bu kavram yerleómiótir. Bu kavramÍn en azÍndan
Türkiye’deki kullanÍmÍnda HatiboÂlu’nun büyük katkÍsÍ olup, onun ha-
disleri deÂerlendirmedeki yaklaóÍmÍnÍ çaÂrÍótÍrmaktadÍr.
HatiboÂlu, kaleme aldÍÂÍ bu ilk akademik çalÍómasÍndaki çizgi ve
yöntemi sonraki çalÍómalarÍnda da izleyerek, hadisin iólevinden yararla-
narak bazÍ hadis metinlerinin, dini, siyasi ve toplumsal baÂlamlarÍn etki-
si altÍnda óekillendiÂini, yorumlandÍÂÍnÍ veya iliókilendirildiÂini incele-
meye çalÍómÍótÍr. Onun Siyasi-Gctimai Hâdiselerle Hadîs Münasebetleri
41 adlÍ doçentlik tez çalÍómasÍ bu tarz bir araótÍrmanÍn güzel bir örnekle-
mesidir. O bu çalÍómasÍnda konuyu Gslam kitabiyâtÍnÍn genelini dikkate

alarak hadis baÂlamÍnda deÂerlendirirken özellikle tarih araótÍrmalarÍn-
da bilinen ve uygulanan tarihi tenkit yönteminden yararlanmaktadÍr.42
Okiç’in tanÍmladÍÂÍ ‘óarkiyat’ veya ‘Gslamiyat’ çalÍómalarÍnÍn tarih ve
kültür araótÍrmalarÍ zemininde gerçekleóen genel mahiyeti ile bir olgu
veya olayÍ gerek düóünce tarihinin seyri gerekse ona dair aktarÍlan fark-
lÍ bilgiler içinde tasnif ve tahlil etmekte kullanÍlan tarihi tenkit yönte-
mi her hangi bir araótÍrmada uygulandÍÂÍnda ulaóÍlan sonuç ve deÂer-
lendirmeler kÍsmen araótÍrÍcÍnÍn kimliÂinden baÂÍmsÍz benzer olacak-
tÍr. Daha açÍk ifadesi ile örneÂin HatiboÂlu’nun dönemin siyasi-ictimai
olaylarÍnÍn hadîsle olan münasebetinin olduÂunu söylemesi ve bunun
nasÍl gerçekleótiÂini izah etmeye çalÍómasÍ herhangi bir baóka zihni ve-
ya görüóü benimsemesinden, taklidinden deÂil, bilakis benzer ilmi yön-
tem, yaklaóÍm ve kaynak kullanÍmÍ ile edilmelidir.
41 Siyasi-Gctimai Hâdiselerle Hadîs Münasebetleri, Otto YayÍnlarÍ, 2015.

42 Rabia Sena ÇakÍr, Mehmed Said HatiboÂlu ve Hadis TenkitçiliÂi (Ankara Üniversitesi, 2021), s. 141.
53 •
Bu çalÍómalarÍ esnasÍnda HatiboÂlu’nun yakÍndan fark ettiÂi, vefa-

tÍndan sonra yaóanan olaylarÍn önceden haber vericisi olarak Peygam-
ber Efendimizin bu olaylar veya durumlarla iliókilendirilmesinin ve-
ya sözlerinin bu yönde yorumlanabilmesinin kolaylÍÂÍ ve rahatlÍÂÍnÍn
gerisinde yatan temel bir kabuldür. Ve bu kabul Peygamber Efendimi-
zin gaybÍ bilmesi/bildiÂi meselesidir. Bugün alan itibariyle kelâm ve-
ya Gslam felsefesinin nübüvvet kavramÍ ve tasavvuru baÂlamÍnda teo-
rik olarak ele alacaÂÍ bu konu hadis alanÍ için temel ve pratik bir konu
niteliÂi taóÍmaktadÍr. AslÍnda HatipoÂlu için bu konudaki dikkat çe-
kici ve irdelenmesi gereken ince çizgi Peygamber Efendimizin gelece-
Âi bilme imkân ve potansiyelinden ziyade, böyle bir kabul üzerinden
pek çok hadisin kendisinin veya onlarÍn yorumlarÍnÍn hadis olarak óe-
killenmeye devam etmesi durumudur. HatipoÂlu’nun bu tespit ve ka-
naati onu gaybî haberlerin mahiyeti gibi bir konuyu da çalÍómaya sevk
etmiótir. Bununla yakÍndan ilgili olarak Müslüman toplumda karóÍlaó-
tÍÂÍmÍz farklÍ peygamber tasavvurlarÍ, bunlarÍn mahiyet ve etkileri de
HatiboÂlu’nun araótÍrdÍÂÍ ve yazdÍÂÍ bir konudur.
HatiboÂlu’nun ilmi yaklaóÍm, düóünme tarzÍ ve zihin bütünlüÂünü
yansÍtmaya yeteceÂini düóündüÂüm bu izahlarla iktifa ederken, örneÂin
onun Hilafetin KureyóliliÂi çalÍómasÍnÍn en az hadis alanÍ kadar genel ta-
rih, düóünce tarihi, özellikle siyasi tarih, Gslam’da devlet yönetimi ve tar-
tÍómalarÍ gibi pek alanla iliókili olduÂunu belirtelim. Toplumsal yapÍ ve
geleneklerin deÂer üretme ve yorumda ne kadar belirleyici olduÂunun
ve bunu da genelde din özelde hadis formundaki ifadeler yardÍmÍyla ya-
pabildiÂinin takip edilebileceÂi bir alan Müslüman toplumlardaki kadÍn
telakkisidir. HocasÍ Okiç’in önemseyip üzerinde durduÂu ve Gslam tari-
hinden örneklerle kadÍnÍn seçkin konumunu tasvire çalÍótÍÂÍ Gslamiyette
KadÍn ÖÂretimi onu aynÍ önem ve benzer yaklaóÍmla HatiboÂlu’nun Kül-
türel MirasÍmÍzÍ Tenkid Zarureti’nde43 yerini almaktadÍr.
GeleneÂin Sahipleri
Buraya kadar ilim anlayÍólarÍ, sahaya yaklaóÍmlarÍ ve düóünce tarz-
larÍnÍ ana hatlarÍ ile takdime çalÍótÍÂÍm ‘üç hoca’nÍn kendi çalÍómalarÍ
ile ana çerçevesini oluóturduÂu gelenek, hadis kürsüsüne intisap eden
ve yetiómesine rehberlik ettikleri sonraki nesilden ilim insanlarÍ ile il-
43 Kültürel MirasÍmÍzÍ Tenkid Zarureti, Ankara 2009, s. 95-135.

• 54
mi zeminde farklÍlaóabilen yaklaóÍm, görüó ve araótÍrma alan ve konu-

larla geliómeye ve zenginleómeye devam etmiótir. GeleneÂi sahiplenen
bu ilim insanlarÍnÍ akademik çalÍómalarÍ üzerinden tafsili ele almak bu-
rada mümkün olmadÍÂÍndan ancak isimleri ve onlar tarafÍndan çalÍóÍ-
lan konularÍn bir kÍsmÍ zikredilebilecektir.44
Bu baÂlamda Hadis Anabilim DalÍnda görev yapan ilim insanlarÍ:
Mehmet Cemal SofuoÂlu, Mücteba UÂur, Mehmet kimóek, M Hayri KÍr-
baóoÂlu, Gsmail HakkÍ Ünal, Kamil ÇakÍn, Ali Dere, M Emin Özafóar,
Mehmet Görmez, Bünyamin Erul, Enbiya YÍldÍrÍm, Muhammed Emin
Eren, Suat Koca, Recep Gürkan Göktaó ve Münevver Tiyek’tir.
OnlarÍn ortaya koyduÂu óüphesiz genió bir konu daÂÍlÍmÍna sahip
çalÍómalarÍn bir kÍsmÍ o alana öncülük ederken bir kÍsmÍ da hadis ala-
nÍnÍn tarihi, literatürü, hadiste usul/yöntem, yöntem tartÍómalarÍ, ha-
dis ve sünnet kavramlarÍ, hadis kavramlarÍ sözlüÂü, ehli hadis ve özel-
likleri, farklÍ ekol ve óahÍslarda hadis telakkisi, hadisleri anlama ve yo-
rumlama, muhaddis veya eserdiÂer Gslami ilimler ile hadis iliókisi (ha-
dis ve fÍkÍh, hadis ve kelam, vb.), hadis ve tarih, rical biyografileri, ha-
dis ve kültür, günümüz hadis tartÍómalarÍ, BatÍlÍ hadis çalÍómalarÍ gibi
çoÂaltabileceÂimiz üst baólÍklarÍn altÍnda tasnif edilebilecek alana kat-
kÍ deÂeri yüksek özgün yayÍnlardÍr.
M. Cemal SofuoÂlu
kia’nÍn Hadis AnlayÍóÍ
Hadis Tenkîdi Yönünden el-Kâfî Üzerine Bir Gnceleme
kîa’nÍn Sahâbîler HakkÍndaki BazÍ Görüóleri
kia-i Gmamiye’nin Hadis AnlayÍóÍ
Hadislerin AnlaóÍlmasÍndaki Güçlükler ve BazÍ Problemler
ZayÍf ve Mevzû Hadisler AçÍsÍndan Tirmizî’nin Sünen’i Üzerine Bir
Gnceleme
Muhammed SadÍk Necmi’nin Buhari’ye YönelttiÂi BazÍ Tenkidler
Kur’ân ve Hadis Kültürünün Kutadgu Bilig’teki Gzleri
Regaib NamazÍ HakkÍnda Bir Münazara
Mücteba UÂur
Hicri Birinci AsÍrda Gslâm Toplumu
44 Hadis Makaleler BibliyografyasÍ bize onlarÍn bu yayÍnlarÍ ve içerikleri hakkÍnda bilgi vermek-
tedir. Bkz. AçÍklamalÍ Hadis makaleleri BibliyografyasÍ -1923-2016-, Necmeddin keker, Recep
Bilgin, Kahramanmaraó 2020.
55 •
Hadis Glimleri EdebiyatÍ

Ansiklopedik Hadis Terimleri SözlüÂü
Gmam Buhâri
Cumhuriyet Devri Hadis NeóriyatÍ ve Hadis ÖÂretimi
Hadislerin DeÂerlendirilmesi
Hz. Peygamber Devri Hadis ÖÂrenimi
Sahih DÍóÍnda Kalan ZayÍf ve Uydurma Rivayetlere Dair Gki Eser
Hadis Rivayetinde “Uluv-Nuzûl” Meselesi ve Hadisçilerin “Uluv”
Tutkusu
Muhammed b. Gsâ et-Tirmizî’nin Kitâbü’l-Ilel’i
M. Hayri KÍrbaóoÂlu
Gslam Düóüncesinde Sünnet Eleótirel Bir YaklaóÍm
Gslam Düóüncesinde Hadis Metodolojisi
Alternatif Hadis Metodolojisi
Gslami Glimlerde Metot Sorunu
Sünni ParadigmanÍn Oluóumunda kafi’nin Rolü
Ehli Sünnetin Kurucu AtalarÍ
Sünneti ÇaÂa TaóÍmak
Ahir Zaman Glmihali
Üçüncü Yol Mukaddimesi
Müslüman Kalarak Yenilenmek
Destursuz ÇaÂa Girenler
Gslam’Ín Kurucu Metni Kur’an AraótÍrmalarÍ
Eskimez Yeni NamazlarÍn Birleótirilmesi
Klasik Sünnet TanÍmlarÍnÍn Eleótirisi ve Yeni Bir “Sünnet TanÍmÍ”
Denemesi
Sünnet’in Yeni TanÍmÍnÍn Yorumu
Hadis/Sünnet Glminin Yeniden GnóaasÍ
Fazlurahman’Ín Sünnet/Hadis AnlayÍóÍna Bir KatkÍ
Hadislerin Sübûtu Meselesi
Kur’an ve Gnsan HaklarÍ TartÍómalarÍ
Kur’ân’da Mahallî ve Evrensel DeÂerler
Gsmail HakkÍ Ünal

Gmam Ebû Hanife’nin Hadis AnlayÍóÍ ve Hanefi Mezhebi’nin Ha-
dis Metodu
Hadis Kültürü ve Eleótirisi (Seçilmió 15 Makale Derlemesi)
• 56
Hadisler ve Yorumlar (72 Hadis ve Yorumu)

40 Hadis 40 Yorum
40 Hadiste Anne-Baba
Hadis (Gmam-Hatip Liseleri Gçin Ders KitabÍ)
Gslam Kültüründe Hoógörü
Fazlurrahman’Ín Sünnet AnlayÍóÍ ve “Yaóayan Sünnet” KavramÍ Üze-
rine
Hanefî Usûlcülere Göre Hz. Peygamberin Fiilleri
Hz. Peygamber’in Dilinde Konuóturulan Tarih: “Yere BatÍrÍlacak Or-
du” Rivayeti
Gslâm Kültüründe KÍrk Hadis GeleneÂi ve keyh Hâmid-i Velî’nin
Hadîs-i Erbaîn kerhi
kehirlerin Faziletiyle Glgili Uydurma Hadisler ve “Hayru’l Buldân”
Risâlesi
Ebû Hanîfe ve Hadis
Gslâm Kültürünün SürekliliÂini SaÂlamada Hadis ve Sünnetin Rolü
Ahmed Hamdi Akseki’nin “Peygamberimiz’in Vecizeleri” KitabÍn-
daki MesajÍ
Kamil ÇakÍn
Hadis GnkarcÍlarÍ
Gslam da Hadis ve Sünnetin Yeri
Hadisin Güncel Problemleri
Fiten Rivayetlerinin TabiatÍ
Buhârî’nin Mürcie ile Gman Konusunda TartÍómasÍ
Hadis’in Kur’ân’a ArzÍ Meselesi
Buhârî’nin Otoritesini Kazanma Süreci
KadÍnlar ile Glgili Bir Hadis ve DeÂerlendirilmesi
Geleneksel Gslam Kültüründe KadÍnÍn Fitne Olarak AlgÍlanmasÍ
Ebu Said ed-Dârimî’nin Allah’Ín SÍfatlarÍ ile Glgili BazÍ Görüóleri
Teóbih ve Tecsim KaróÍsÍnda bir Hadisçi
Ashabu’l-Hadis Perspektiinden Ehl-i Sünnet
Peygamberimize Büyü YapÍlmasÍ ile Glgili Rivayetler (Gdeoloji ile Re-
alitenin ÇatÍóma AlanÍna Bir Örnek)
Glk Hicri AsÍrlarda Hadis KaróÍtlÍÂÍnÍn Nedenleri
Fiten Rivayetleri BaÂlamÍnda ToplumlarÍn Çöküóü
Ashabu’l-Hadis Perspektifinden Ehl-i Sünnet
57 •
Ali Dere
Die HadÎtanwendung bei Imâm Mâlik b. Anas (-179/795), im Spie-
gel der an ihn von eš-ŠeybânÎ (-189/804) und eš-Šâfi‘Î (204/819) gerich-
teten Kritik
Ein Überblick über Entwicklung des HadÎ৮ und seinen formalen As-
pekt
Der Stellenwert der ণadÎ৮e für den muslimischen Glauben. Unter-
suchungen zur Verhältnisbestimmung von Schrift, Tradition und Ver-
nunft im Islam. Von der grauen Mauer zum bunten Glauben
Wie viel Islam verträgt der Pluralismus
Islamophobie-Gesellschaftliches Spannungsfeld als Politisches Mit-
tel
The PRA of Turkey: the Emergence, Evolution and Perception of its
Religious Outside of Turkey
Oryantalistlerin Hadise YaklaóÍmlar
DoÂu ve BatÍ KaróÍlaómasÍnda Bir Süreç: Oryantalizm
Muvatta’ NüshalarÍ Üzerine
Gmam Mâlik’in Hadis Metinlerini DeÂerlendirme Kriterleri Üzeri-
ne
Rivâyet Malzemesinde Toplumsal DeÂióimin Gzleri
BazÍ ÇaÂdaó Gslam HukukçularÍna Göre ‘keriat’Ín Tatbiki Sorunu;
Daraqutni’nin Rivayet FarklÍlÍklarÍna Dair Cüzü
Hadis Literatürünün KaynaklÍk DeÂeri Üzerine Bir Çözümleme De-
nemesi
Türkiye Glahiyat GeleneÂinin Glk Hadis Profesörü Talat KoçyiÂit -Ye-
tiómesi, Glim AnlayÍóÍ ve KatkÍlarÍ
Mehmet Fuat Sezgin Hoca’nÍn Ankara Glahiyat YÍllarÍ: Sezgin ve Fa-
kültenin Müóterek Tarihinden Bir Kesit
Türkiye Tecrübesi IóÍÂÍnda Günümüz Gslam GlahiyatÍ
Gslam AraótÍrmalarÍnda Yöntem ve YaklaóÍmlar: Dinbilim, karkiyat,
Gslambilim ve Glahiyat
M. Said HatiboÂlu’nun BatÍlÍ karkiyat ÇalÍómalarÍna YaklaóÍmÍ –Tah-
lil, Tenkit ve KatkÍ-
M. Emin Özafóar
Zâhid el-Kevserî: HayatÍ, Eserleri, Fikirleri ve HadisçiliÂi
FÍkhî Hadisler ve DeÂerlendirilmesindeki Esaslar
• 58
Hadisi Yeniden Düóünmek; Gdeolojik HadisçiliÂin Tarihi Arka Pla-

nÍ- Mihne OlayÍ ve Haóeviye Olgusu
Oryantalist YaklaóÍma Gtirazlar
Sünnet’in NeliÂi Sorununa Metodik Bir YaklaóÍm
Malik’in Muvatta’Í Özelinde (Çeviri)
Sünnet MüdafasÍ I-II, (Ebu kehbe, Çeviri)
Hadis Glmine Girió; Hadis ve Kültür YazÍlarÍ (Makale ve Bildiri Seç-
kisi)
Sistematik Usûl Dönemleri Öncesinde Rivâyetlerin Muhteva Tahlili
ve Muhammed b. Hasan eó-keybânî ÖrneÂi
Hadis Glminde Metin Eksenli Birikimin Güncelleótirilmesi Sorunu
Hadis Glminde Alan Evrilmesi
Hadis’in NeliÂi Sorunu ve Akademik Hadisçilik
Rivâyet Glimlerinde Eser KarizmasÍ ve Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh’i
Kültür Tarihimizde Re’y Eser ÇatÍómasÍ Dini, Psikolojik, Sosyo-Kül-
türel Temelleri
Hadisçilerin Peygamber Tasavvuru/AnlayÍóÍ
Hadis/Sünnet ve Kültür
Hadis Tarihinde KadÍn GerçeÂi Üzerine
OsmanlÍ EÂitim Kültür ve Sanat HayatÍnda Hadis
Three Stages in the History of Science of Hadith
Mehmet Görmez
Musa Carullah’Ín Sünnet AnlayÍóÍ
Mûsa Cârullah Bigiyef ve “Kur’ân-Í Kerim Ayet-i Kerimeleri’nin Nur-
larÍ Huzûrunda Hâtun” KitabÍ
Sünnet ve Hadis’in AnlaóÍlmasÍ ve YorumlanmasÍnda Metodoloji So-
runu
Hadis Glminin Temel Meseleleri
Hadis Glmi ve Gslâmî Glimler
Gazzali’de Sünnet Hadis ve Yorum
Hadis ve Semantik Hz. Peygamber’in Bir Hadis-i kerifinde Din Ta-
nÍmÍ -Bir Hadisin Semantik Tahlili- Din Nasihattir
Sünnet ve Hadisi Anlama Klavuzu
Küresel Dünyada Din Diyanet ve Medeniyet
Sünnet ve Hadis’in AnlaóÍlmasÍ ve YorumlanmasÍnda Metodoloji So-
runu ve Yeni Bir Metodoloji Gçin AtÍlmasÍ Gereken AdÍmlar
59 •
Kalbin Erbaini
Hatun
Ghazali’s Understanding of Sunnah
Gazzâlî Felsefesinde VarlÍk Mertebeleri BakÍmÍndan Hadislerin An-
laóÍlmasÍ ve YorumlanmasÍ
Hadislerde Delâlet Sorunu
Hz. Peygamber’i Örnek Almak ve Sünnete Tabi OlmanÍn AnlamÍ
Üzerine
Sünnet Üzerine Bir Kitap ve Bir AçÍk Oturum
Abdülfettâh Ebû Gudde ile Sünnet ve Hadis Üzerine Bir Söyleói
Sünnet ve Hadis Üzerine Yûsuf el-Karâdavî Gle Bir Söyleói
Ahlak ve Hadis
Hz. Peygamberin Gman Tasavvuru ve TanÍmÍ
Kur’an-Í Kerim’in IóÍÂÍnda Söz ve DavranÍó EstetiÂi
Bünyamin Erul
Sahabenin Sünnet AnlayÍóÍ
Örnek Bir Lider Hz. Peygamber
Sünnet KavramÍ ve Sekaleyn Rivayetleri Üzerine
HaccÍ Anlamak (Ekrem Keleó ile birlikte)
Kutsal Gklimde Dua (Ekrem Keleó ile birlikte)
Hadislerin Dili
Rahmet Elçisi
Siret Tetkikleri
Sünneti Anlamada Yöntem
Hz. Aióe’nin Sahabeye YönelttiÂi Eleótiriler
Zerkeóî’nin el-Gcâbe li Îrâdi Mestedrakethu Aióe alâ’s-Sahabe (Tahkik)
Hz. Peygamber’in Gzinde
Hz. Peygamber’in Risalet Öncesi HayatÍna FarklÍ Bir YaklaóÍm
Uydurma Rivayetlerde Peygamber Tasavvuru
Harput’lu Abdülhamit Hamdi Efendi ve Hz. Peygamber’in Bilgisi-
ne Dair Bir Risalesi
Yaóar Nuri Öztürk’ün Kendi Dilinden Hazreti Muhammed
Hz. Peygamber ve Beden Dili
Engelliler Gle Glgili Hadislerin Analizi
Geçmió Peygamberlerin AshabÍ ile Hz. Peygamber’in AshabÍ Ara-
sÍnda Bir Mukayese
• 60
Hz. Aióe Kaç YaóÍnda Evlendi? Dokuz mu? On Dokuz mu?

Huzeyfe b. el-Yeman ve SÍr KatipliÂi
Sîret, Tarih ve Tabakât KitaplarÍnÍn Hadis Glmi Gle Glgisi
Hz. Peygamber’in AhlakÍ Kur’an Gdi
Güzel AhlâkÍ Tamamlayan Hz. Muhammed; Hadiste Eleótirel Yak-
laóÍmÍn Öncüsü Olarak Hz. Aióe
Sahabe Döneminde “Tekzîb” ve Tekzibin Mahiyeti
Rivayetlerdeki Tekzîb Gfadelerinin AnlamÍ Üzerine Bir Gnceleme
“Cehâletu’r-Râvî” AçÍsÍndan Sahabînin Durumu
Hadislerin Metinleóme Süreci (GLGTAM)
Hicrî II. AsÍrda Rivayet Üslubu (I) II
Rivayet AçÍsÍndan Ma’mer b. Râóid’in (ö. 153) el-Câmi’i
er-Rabî’ b. Habîb (ö. 175-180) ve Rivayet-Dirayet AçÍsÍndan el-Câmi’i
Hadislerin AnlaóÍlmasÍ Meselesi (Gslam GeleneÂinde Hadisleri Fark-
lÍ Okuma Biçimleri)
Tataristan-Kazan Kütüphanelerindeki Hadise Dair ElyazmalarÍ Üze-
rine
Tatar Alimlerden RÍzaeddin b. Fahreddin (1859-1936) ve HadisçiliÂi
Mimari Eserlere Nakóedilen Hadisler Üzerine
Cumhuriyet Dönemi Glk kerh Tecrübesi: Tecrid-i Sarih Tercümesi (Ka-
mil Miras’Ín kerh Yöntemi ve KaynaklarÍ Üzerine)
Temel Hadis KaynaklarÍnÍn Çevirileri Üzerine Bir Kritik
Sünnet (Gslam’a Girió içinde)
Kavramlaóma Sürecinde Sünnet Terimi
Sahabenin Sünnete BaÂlayÍcÍlÍk AçÍsÍndan BakÍólarÍ
Hadis ve Sünnetler Gçin Zaman ve Mekan Tespiti Mümkün mü? (Ve-
da HaccÍ ÖrneÂi)
Hadis ve Sünnetle Glgili Temel Problemler
Hz. Peygamber’in Bize BÍraktÍÂÍ Miras “Kitab ve Sünnet” BÍrakÍldÍ-
ÂÍnÍ Gfade Eden Rivayetlerin Tedkiki
Hz. Peygamber’e Kur’an DÍóÍnda Vahiy GeldiÂini Gfade Eden Riva-
yetlerin Tahlil ve Tenkidi
Bir Alan TaramasÍnÍn PanoramasÍ
Vahy-i Gayri Metluv HakkÍnda BazÍ Mülahazalar ve Bir Eleótirinin
Eleótirisi
Yorum-Rivayet Gliókisi
Yorumun Rivayete KatkÍsÍ ve Rivayetin Yoruma Etkisi
61 •
Enbiya YÍldÍrÍm
Hadis Problemleri
Hadis Glminin Çözüm Bekleyen) Meseleleri
Hadisler ve Zihinlerdeki Sorular
Buhari’nin Ebu Hanife’ye ve Hanefilere BakÍóÍ
Hadiste Metin Tenkidi
Metin Merkezli Bir Çaba Olarak Hadiste Metin Tenkidi
Kudsi Hadis
Hadislere Gerek Yok Söylemi
Sahih Hadis Bulunmayan Konular
Kur’an Bize Yeter Söylemi
Geleneksel Hadis YorumculuÂu
Din Ahlâk Ekseninde Hz Muhammed
Tefsir ve Hadiste Gsrailiyyat
Hüsn-i Hat ve Hadis Kur’an’la Yetinme Söyleminin ÇÍkmazlarÍ
el-Hâkim en-Neysaburî’nin kiilikle Gtham Edilmesi
Kudsi Hadisler Üzerine Genel Bir DeÂerlendirme
Hz Musa’nÍn Ölüm MeleÂini TokatlamasÍ
Suyutî’ye Yöneltilen Suçlamalar
Gbnu’l-Cevzî’nin HadisçiliÂine Genel Bir BakÍó
Hamid-i Veli’nin KÍrk Hadis kerhi
Hz. Muhammed’in Söz ve DavranÍólarÍnda Nedensellik
Hadisçilere Göre Rüyayla Hadis Alma
Râvinin Durumunu Tespit Etme
AshabÍn Adaletinin Akli Temelleri
Hz. Muhammed ve Pozitif Bilimler
Hz. Peygamber ve Güven Toplumu
Hz. Peygamber (S.A.V)’in ÖrnekliÂinde Güzel Ahlak
Mevzu Hadisleri Sahihlerden AyÍklama Rehberi (Tercüme)
Sünnet ve Rivayet KaróÍtÍ Söylemlerin Tarihi
Hadislerin Tearuzunda Amidî’nin Takip EttiÂi Tercih Yöntemleri
Sahihayn Musanniflerinin kafii’den Gelen Rivayetlere YaklaóÍmlarÍ
kii Kaynaklar Çerçevesinde Hz. Peygamber Hz. Hüseyin Gliókisinin
Kerbela AlgÍsÍna Etkisi
Dâru’l-Hadislere Kurum Olarak Genel BakÍó
Nebevi TÍbbÍn Konumu
Serahsî’nin HadisçiliÂi
• 62
Sahabenin Birbirlerine KullandÍklarÍ Eleótirel Gfadelerin Anlam Bo-

yutu
Muhammet Emin Eren
Hadis Tarih ve Yorum: 73 FÍrka Rivayetleri Üzerinde Bir Gnceleme
Mezhep ÇatÍómalarÍnÍn Dini Metinler Üzerinden Temellendirilmesi
ÇabalarÍ Üzerine BazÍ Mülahazalar
Said b. Ebî Arûbe”, Tarihte Müslümanlar
“ku’be b. el-Haccâc”, Tarihte Müslümanlar
“Süfyan es-Sevrî”, Tarihte Müslümanlar
Olgudan Rivayete ya da Yorumun Rivayetleómesi: Nu‘aym b. Ham-
mâd’a Ait Bir Rivayetin Tahlili
Reflection of Q¬ঌÎz¬delÎs-KhalwatÎs Tension on the Islamic Heresi-
ography: Muৢ৬afá ibn Ibr¬hÎm and His Alphabetical Classification of
Sects
Tarihsel BaÂlam ve GsrâiliyyâtÍn Rivayetlerin Oluóumundaki Etkisi
–Nüzulü Gsa ile AlâkalÍ Bir Rivayet BaÂlamÍnda–
Bir Hadis Beó Yorum: 73 FÍrka Hadisine FarklÍ BazÍ YaklaóÍmlar
Re‫ގ‬y Ehlinin Fakihinden bir Muhaddis Gnóa Etmek: ‫ޏ‬Abdulল¬dir el-
঱uraóÎ’nin (ö.775/1373) EbĀ ণanÎfe Biyografisinin Tahlili
Bir Rivayetin KÍsa Anatomisi Tarihsel Süreçte Gftirak Hadisinin An-
laóÍlma Biçimleri Üzerine
Gslam Toplumunda AyrÍótÍrÍcÍ/Ötekileótirici Söylemin Oluóumunda
Gftirâk (73 FÍrka) Hadisinin Rolü
MoÂultay b. KÍlÍç’Ín Gbnu’ৢ-ৡal¬ত ile Derdi Ne Gdi?: Memlük Döne-
mi Hanefilerin Hadisçi Olarak Var Olma Mücadelesi
Hicri 1. AsÍrda es-Sevâdu’l-A‘ܲam KavramÍ: ‘ÇoÂunluk-AzÍnlÍk’ Söy-
leminin Tarihî Arka PlanÍ
Suat Koca
Hadis ve Ahlak: Kavram, Kuram, Literatür ve Tasavvur Eksenli Bir
Gnceleme
Nevevî Biyografisine Rüyalar Üzerinden Bir KatkÍ: Nevevî’nin Eser-
lerinde RüyalarÍn Sunumu ve Gólevi
Bir Hadis, AltmÍó Hüküm (Vecih): Gbnü’l-K¬s ve FevâҴidü ‫ۉ‬adîs i Ebî
ҵUmeyr AdlÍ Hadis Cüzü
Hadis, Mesপ (Metamorfoz) ve Kültürel BaÂlam: Farelerin Dönüóüme
UÂramÍó Yahudiler OlabileceÂine Dair Bir a Î ayn Rivayetinin Tahlili
63 •
Ahlak KavramÍ Üzerine Etimolojik ve Semantik Bir AraótÍrma

Hadis Rivayetlerinde Ahlak KavramÍ: Literal-Semantik Bir Analiz
AydÍnlÍkta Saklanan Bir Ayet: ve inneke le-‘al¬ ‫ې‬uluۘin ‘aܲÎm (68/el-
঱alem: 4) Ayeti Çerçevesinde ‫ۏ‬uluۘ KavramÍnÍ Yeniden Düóünmek
Gbn Melek’in Meb¬riۘu’l-Ezh¬r ker‫ۊ‬u Meó¬riۘi’l-Env¬r’Índaki kerh Yön-
temi ve Eserin Hadis kerh Literatüründeki Yeri
“DindarlÍÂÍn GhyasÍ Gçin Klasik Bir Rehber: Riyâzü’s-Salihîn” Gslam
Glim GeleneÂinde Nevevî Prof. Dr. Mehmed Said HatiboÂlu’nun Düóün-
ce DünyasÍ Üzerine
Hadislerde Söylem Motifleri ve AnlatÍm Teknikleri: Hendek Sava-
óÍna HazÍrlÍk EsnasÍnda Vârid Olan Rivayetler Çerçevesinde Bir Çö-
zümleme
Er-R¬ÂÍb el- Gsfah¬nÎ’nin ez-ZerÎ‘a il¬ Mek¬rimi’ó-kerÎ‘a AdlÍ Eserin-
de Hadis KullanÍmÍ ve Yorumu
DeÂerler EÂitiminde DeÂer ile DeÂer YargÍsÍnÍ AyÍrt Etmek: Hadis
Rivayetleri Çerçevesinde Bir Çözümleme
Hadislerden Hüküm ÇÍkarmada SÍnÍrlarÍ Zorlamak: Gbnu’l-Kâss’Ín
(ö.335/946) Fevâ’idu Hadîsi Ebî Umeyr AdlÍ Hadis Cüzü Çerçevesinde
Bir DeÂerlendirme
Recep Gürkan Göktaó

Hadis Cüzlerinin Hadis Literatür Tarihini Anlamaya KatkÍsÍ: Mucc¬‫ޏ‬a
ibn ez-Zubeyr ÖrneÂi (Doktora Tezi),
Alternatif Bir Glahiyat Fakültesi MüfredatÍ Teklifi (Fahrullah Terkan
ile)
On the Hadith Collection of Bayezid II’s Palace Library.” Treasures of
Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3-1503/4)
ÇaÂdaó Hadis Usulü KitaplarÍnda Kudsi Hadise Yer Aramak: Mun-
tehasÍna Göre Hadislerin Taksimi Üzerine Bir Not
Nebevi MirasÍn Müdevvini ez-Zührî
YazÍcÍoÂlu’nun Muhammediyye’si HakkÍnda Bir OsmanlÍ FetvasÍ
Kutub-i Sitte SonrasÍ Kaynaklar –2
Zuhri ve 123 YÍlÍndaki HaccÍ
Muhammad Sultan al-Ma‘sumi (1880-1960): A Forgotten Scholar of
Central Asia and His Autobiography
Asbab Wurud al-Hadith: A Literary Approach
• 64
The Question of Decline in Central Asian Madrasas (16th and 19th

Centuries)
Râvi: Hicri Gkinci YüzyÍlda Bir Muhaddisin Glim Serüveni (Kitap De-
Âerlendirmesi)
Hadislerde Gizli Kusurlar Gllet ve kâz (Kitap DeÂerlendirmesi)
Hadis Rivayet Tarihi (Kitap DeÂerlendirmesi)
Siyasetin Kurucusu Olarak Hadis (Kitap DeÂerlendirmesi)
Hadis IstÍlahlarÍ SözlüÂü (Kitap DeÂerlendirmesi)
Kütüb-i Sitte’den Örneklerle ZayÍf Hadis Rivayeti (Kitap DeÂerlen-
dirmesi)
Bu Birikim Ekol mü Gelenek mi?

Oluóum zemini, óartlarÍ, ilmi alan ve yöntem olarak kendisini nasÍl
konumlandÍrdÍÂÍnÍ ve araótÍrma konularÍndan bazÍlarÍnÍ en azÍndan
baólÍklar halinde gördüÂümüz, yine kendi içinde gerek yaklaóÍm ge-
rekse konu çeóitliÂi bakÍmÍndan farklÍlÍk sergileyebilen bu birikime ve
bütüne atfen yapÍlan tanÍmlamalar söz konusudur. BunlarÍn en yaygÍ-
nÍ ve geneli Ankara okulu’dur.45 Bu kavram Ankara ilahiyattaki, örne-
Âin tefsir, kelam veya eÂitim gibi farklÍ disiplinler baÂlamÍnda yapÍlan
çalÍómalar için kullanÍldÍÂÍ gibi genel anlamda Ankara ilahiyat çizgi-
si anlamÍna da kullanÍlmaktadÍr. Baóka toplumsal ve siyasal nedeneler
yanÍnda teknik olarak Yüksek Gslam Enstitülerinin Fakülteye dönüótü-
rülmesini müteakip yÍllarda hadis alanda bahsettiÂimiz Ankara gele-
neÂinin dÍóÍnda bir diÂer yaklaóÍm ve karóÍtlÍk tebarüz etti. “Söz konu-
su söylemlerin netleómesine paralel olarak, geçmióte yapÍlan çalÍóma-
larla ilgili algÍ üzerine bina edilen dolayÍsÍyla neler yapÍlmasÍ gerekti-
Âini belirlerken de etken olan iki farklÍ çizgi belirginleómeye baóladÍ.
Modernist-Muhafazakarlar, ya da Ankara-Gstanbul óeklinde kategori-
ze edilebilecek iki farklÍ çizgi bundan sonraki çalÍómalarda duruólarÍnÍ
belirlemeye çalÍóacaktÍr.”46
Bu farklÍlaómalarÍn turnusol kaÂÍdÍ gibi bazÍ konular özelinde ön pla-
na çÍktÍÂÍnÍ söyleyen Ünal’a göre “Peygamber’in söylediÂi her óeyin va-
45 kuayip Seven’in doktorasÍ da ‘Ankara okulunun/Ekolünün modern yaklaóÍmlarÍ baÂlamÍnda

geleneksel hadis hermenötiÂi (Traditionelle Hadith-Hermeneutik im Zusammenhang mit
modernen Ansätzen der Ankaraner Schule, 2018) ismini taóÍmaktadÍr.
46 Yavuz Ünal, “Cumhuriyet Dönemi Hadis ÇalÍómalarÍnÍn SerancamÍ”, Gslami Glimler Dergisi 2
(ts.), s. 245.
65 •
hiy olduÂu; hadisin korunmuóluÂu, ashabÍn udûliyeti yanÍlmazlÍÂÍ, ha-

dis tespit sisteminin mükemmelliÂi tezine dayanan muhafazakar söy-
leme karóÍlÍk, hadis tespit sisteminin sened merkezli olduÂu, hadisle-
rin deÂerlendirilmesinde metin tenkidinin yapÍlmadÍÂÍ dolayÍsÍyla ha-
dis metodolojisinin yeniden yazÍlmasÍ ve hadislerin yeniden süzgeçten
geçirilmesi gerektiÂi düóünceleri öne çÍkarÍldÍ. Söz konusu kutuplaóma-
da taraf olan hocalar, kendi düóüncelerini desteleyecek, aynÍ zamanda
karóÍdakinin argümanlarÍnÍ da zayÍflatacaklar öncelikli hususlarda tez-
ler yaptÍrmaya baóladÍlar.”47 AslÍnda bu durum, var olan ve kendi ilim
anlayÍóÍnÍ, çalÍóma yöntemini ilmi manada geliótirerek sürdüren Anka-
ra hadis geleneÂini daha belirgin kÍlarken bir yandan da dini ve ideolo-
jik söylemler üzerinden menfi hedef bir durumuna getirdi.
Oysa Türkiye hadis çalÍómalarÍ ve tartÍómalarÍ bu süreçlerden geçer-
ken sorun ve yetersizliklerine raÂmen yeni anlayÍó, arayÍó ve tanÍmlama-
larla tanÍómÍótÍ. Ankara-Gstanbul yaklaóÍmÍ hadisçiÂi konuómak, Ankara
geleneÂin zaten içinde bulunduÂu bir ‘akademik hadisçilik’ten bahset-
mek ve bunun açÍlÍmÍ üzerine konuómak hadis alanÍna getirisi büyük
bir açÍlÍmdÍr. Bu gün hadisin Türkiye’de yapÍlan örneÂin cumhuriyet
dönemi hadis çalÍómalarÍ, Modern Dönemde Hadis Glminin Temel Me-
seleleri, veya Hadis Glmi ve Gslâmî Glimler, Cumhuriyet Dönemi Hadis
ÇalÍómalarÍ: Cumhuriyet Dönemi Hadis ÇalÍómalarÍ: Bir HasÍla, baólÍk-
lÍ soÂuk kanlÍ deÂerlendirmeler makul bir muhasebe için de gayet ve-
rimli ve öÂreti nitelikte. Hadis alanÍ için ilgilendiÂi bilgi alanÍnÍ sair il-
mi verilerden de yararlanarak derinleótirmesi, bunu yapmak için öz-
gün ve kullanÍlabilir yöntem arayÍó ve tartÍómalarÍnÍ soÂuk kanlÍ tarz-
da sürdürebilmesi ne kadar besleyici ve geliótirici ise, ideolojik ve slo-
ganik söylemler o denli körelticidir.
Ankara Glahiyat mensubu yeni kuóak hadisçilerin hadis akademik
formlarÍ, buluóma ve çalÍómalara öncülük etmelerini zikretmek kadir-
óinaslÍktÍr. Bu baÂlamda, Gerede Hadis Meclisi48, Hadislerle Gslam, Ha-
dis Meclisi, Hadis tarih yazÍm projesi ve 100. YÍlÍnda Türkiye Hadisçi-
liÂi Sempozyumu (20-21 Ekim 2023) zikredilmelidir.
47 Ünal, “Cumhuriyet Dönemi Hadis ÇalÍómalarÍnÍn SerancamÍ”, s. 245.

48 Ortaya çÍkÍóÍ, bkz. Cumhuriyet Türkiyesi Akademik Hadis AraótÍrmalarÍnda Önemli bir AçÍlÍm:
Gerede Hadis Meclisi, (TALGD,11(21) s. 544.
• 66
Sonuç
Tarihinde pek çok özellik, dönem, gelióme ve yaklaóÍm barÍndÍran
hadis alanÍ ve malzemesi, Gslami düóünce ve bilginin temel kaynakla-
rÍndan biri olarak her zaman ilgi görmüó, zamanÍnÍn ilimler tasnifi içe-
risine girmió, Gslami ilimler arasÍnda belki de en zengin hacimli eser ve
konu türüne sahip bir literatür boyutuna eriómiótir. Bir bilgi kaynaÂÍ
olarak doÂrudan hadisin içeriÂi ve manasÍ ile uÂraómak kadar bu ala-
nÍn tarihi serüvenini çeóitli yönlerden araótÍrÍlmayÍ ve kavranmaya bu-
gün de hak etmektedir. Önemli olan soru bu anlama ve araótÍrmanÍn
hangi zemin ve yöntemle olacaÂÍ, hangi amaçla sürdürüleceÂi ve diÂer
bilgi alanlarÍndan ne ölçüde bu meyanda yararlanÍlacaÂÍdÍr. Bu soru-
larÍn cevabÍnÍn büyük bir kÍsmÍ aslÍnda 19. yüzyÍldan itibaren baóta ta-
rih alanlarÍ olmak üzere diÂer pek çok ilmi disiplini de ilgilendirmek-
tedir. Üç asÍr öncesinden akademik yapÍsÍnÍ bugünden fazla uzak ol-
mayan bir görünüó ve anlayÍóla organize etmeye baólayan Avrupa üni-
versitesinin kazandÍÂÍ bilgi tecrübesi, tarihe açÍlan yeni yorum ve de-
Âerlendirme imkânlarÍ, bunlardan geliótirilen teoriler ve yöntemler bu
sorularÍn cevabÍna eriómeye birer araç ve ortam oluyordu. Tarih kadar
din ve kültür metinleri de bu ilmi incelemelerin nesnesi oluyor, filoloji
gelióiyor, tarihi araótÍrma yöntemlerinden bahsediliyordu.
Türkiye için biraz zaman ve yaklaóÍm farkÍyla da olsa OsmanlÍnÍn
son döneminden itibaren bir üniversite/akademi oluóturma istek, ça-
ba ve adÍmlarÍ dikkat çekmektedir. Glk oluóturulan yerli üniversitede
bir ilahiyat alanÍna yer verilmesi, en azÍndan Gslam’a dair araótÍrmala-
rÍn ve insan yetiótirmenin bir üniversite yapÍsÍ içinde olmasÍnÍ isteme-
nin ve görmenin ciddi bir adÍmÍydÍ. Yeniye olan ilginin yanÍndaki óüp-
he gibi, geleneÂin asÍrlÍk yüksek dini tahsil tarzÍ, birikimi ve kurumla-
rÍnÍn kendi anlayÍóÍ bu noktada bir açÍlÍmla birlikte bu güne kadar de-
vam eden klasik-modern gerilimini üretmeye baóladÍ. Bu manada ila-
hiyat moderndi. O zaman bu modern alanÍn ilmi tanÍmÍ, yaklaóÍmÍ ve
yöntemleri neler olacaktÍ.
Buna benzer soru ve dönemlerin yanÍnda ülkenin sosyal ve siyasal
deÂióimi altÍnda Türkiye’de geçirilen iki ilahiyat tecrübesinden sonra
üçüncü ve kalÍcÍ olan Ankara GlahiyatÍn tesis edilmesi esnasÍnda Gslam
din ilimlerin nasÍl bir anlayÍó ve yöntemle okutulmasÍ gerektiÂine dair
farklÍ fikirler de dillendiriliyordu.
Bu kürsünün baóÍna getirilen Tayyib Okiç, bu deÂióik üniversite
67 •
branólarÍnÍ ve farkÍ gelenekleri tanÍyan, klasik ile moderni sentezleyen,

BatÍlÍ ilmi birikimi ciddiye alan sorgulayÍcÍ ilim anlayÍóÍ ile óarkiyatÍn/
GslamiyatÍn yöntem ve yaklaóÍmlarÍnÍ, eleótirel tutumunu tarih ve kül-
tür araótÍrmalarÍ zaviyesinden ilahiyat alanÍna ve hadis de baóta olmak
üzere ilahiyat ilimlerine uygulamaya çalÍótÍ. Onun baólattÍÂÍ bu çalÍó-
ma, KoçyiÂit ve HatiboÂlu gibi yetiótirdiÂi öÂrenciler sayesinde kendi
içinde bazÍ kabullerde farklÍlÍÂÍ da olsa ilmi zemini ve ilmi anlayÍóÍ be-
nimseyen bir geleneÂin, Ankara hadis geleneÂinin oluóup bu günlere
gelmesine fÍrsat verdi. Bu geleneÂin sebep olduÂu ve teóvik ettiÂi pek
çok ilmi çalÍóma ile Türkiye diÂer Müslüman coÂrafyanÍn benzer alan-
daki ilmi anlayÍóÍndan farklÍlaóan bir bakÍó açÍsÍna sahip olarak, artÍk,
alanÍn tarihine ve malzemesine çok yönlü bir yaklaóabilen, dönemlen-
dirmeler ve kavramsallaótÍrmalar yaparak ilerleyen bir akademik ha-
disçilik anlayÍóÍnÍ ülkeye mal etmió oldu. Türkiye akademisine en bü-
yük katkÍ ióte kendisini dahi sorgulayabilen bu anlayÍó, bu açÍlÍm, bu
eleótirici ve sistemleótirici düóünce, ilmi ve disiplinler arasÍ çalÍóma is-
tek ve becerisine sahip gelenektir.
Kaynakça
Baliç, Gsmail. “Vefeyat - M. Tayyib Okiç (1902-1977)”. Gslam Tetkikleri Enstitüsü
Dergisi VII/1-2 (stanbul 1978), 330-336.
ÇakÍr, Rabia Sena. Mehmed Said HatiboÂlu ve Hadis TenkitçiliÂi. Ankara Üniver-
sitesi, 2021.
Dere, Ali. “Türkiye Glahiyat GeleneÂinin ilk Hadis Profesörü Talat KoçyiÂit
-Yetiómesi, ilim anlayÍóÍ ve katkÍlarÍ”. Din ve Hayat 35 (Gstanbul 2018),
s. 92-97.
Kanaqi, Behlul. Tayyib Okiç ve HadisçiliÂi. Ankara: Atlaskitap, 2022.
Kari°, Enes. Tradicionalna Bosna: islamske teološke, ęlozofske i logi²ke studije. Sara-
jevo: Centar za napredne studije, 2016.
Kariç, Enes. Tradicionalna Bosna Islamske Teološke, FÍlozofske i LogÍ²ke StudÍje. Sa-
rajevo: Centar za napredne studije, 2016.
Okiç, M. Tayyib. BazÍ Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler. Gstanbul: Osman Yal-
çÍn MatbaasÍ, 1959.
Okiç, M. Tayyib. Tefsir ve Hadis Ders NotlarÍ. Ankara: Atlaskitap, 2017.
Okiç, Tayyib. Gslam GeleneÂi Sünnet/Hadis (Gslamska Tradicija ). çev. Behlül Ka-
naqi. Ankara: Atlaskitap, 2021.
Ünal, Yavuz. “Cumhuriyet Dönemi Hadis ÇalÍómalarÍnÍn SerancamÍ”. Gslami
Glimler Dergisi 2 (ts.), 229-248.
Kelam ílminin Klasik Entelektüel
KarakteristiÞinin Akademideki Fikrî Tezahürü:
Dr. TuÞba Günal

Niçin düóünmekten baóka yol olmadÍÂÍnÍ iddia ettin?

Çünkü Yüce Allah ne zarurî olarak ne de gözlem yoluyla bilinir.
Taklit ise izlenecek bir metot hüviyetine sahip deÂildir.
Zira doÂru, yanlÍótan taklit yoluyla ayÍrt edilemez.
Geriye yalnÍzca düóünme kalmaktadÍr.
Düóünme, gerçekleri ortaya koyma ve zorluklarÍ gidermek için yegâne yoldur.
Zemahóerî
Girió
Kelam ilmi, düóünceyi yapÍlandÍran kurucu ilkeleri belirleme-
si dolayÍsÍyla diÂer dinî ilimlere de zemin saÂlayan tümel bir disiplin-
dir. Bu bakÍmdan kelam, ferdî/cüz’î bir unsuru konu edinmez. Bunun
yerine söz konusu unsurlarÍ insan, toplum, varlÍk, inanç, bilgi, siyaset
gibi tümel baólÍklar altÍnda sorunsallaótÍrarak ilkesel zeminde inceler.
Bu tümel ve ilkesel yapÍ, kelam ile kelam tarihinin bir bütün olarak de-
Âerlendirilmesini gerekli kÍlmaktadÍr. Soyuta dayalÍ yapÍsÍ, kelamÍ salt
teorik bir ilim olarak deÂerlendirmeye imkân veriyor görünse de bu
• 70
doÂru deÂildir. Zira her bir kavram ve konu, kióiye aklî ve ahlâkî mo-
tivasyon saÂlayacak óekilde kelamî sistemde yerini almaktadÍr. Bu ba-
kÍmdan kavram ve konular, salt kognitif süreçlerin malzemesi deÂil,
aynÍ zamanda dÍó dünyada kalÍcÍ ve etkin fiiller oluóturmanÍn kaynaÂÍ
olarak yapÍlandÍrÍlmÍótÍr. Husun-kubuh, salah-aslah, teklîf, irâde, ka-
der, halku’l-ef‘âl, ta‘dîl-tecvîr gibi konularÍnÍn iólenió tarzÍ bu vurgu-
muzu teyit etmektedir.
Bireyin, hem yapÍsal donanÍmÍnÍ borçlu olduÂu YaratÍcÍ ile hem de
epistemik ve ahlâkî var oluóunu saÂlayan âlem, tarih ve din ile kuraca-
ÂÍ iliókinin keyfiyetini belirleyen de kelamdÍr. Gnsan ile düóünce/eylem
arasÍndaki ayrÍlmaz baÂ düóünüldüÂünde, kelamÍn belirleyen olduÂu
kadar belirlenen olduÂu da söylenmelidir. Bu bakÍmdan, baólangÍçta
inanca dair tartÍómalarla belirlenen içeriÂinin zamanla tüm mevcûdu
kapsayacak óekilde genió bir içeriÂe dönüómesi, hem kelamÍn dönemin
gereksinimleri doÂrultusunda belirlenmesinin hem de yaóamÍn her bir
boyutunu anlamlandÍrmada kelamî perspektife duyulan ihtiyacÍn gös-
tergelerinden biridir. Bir baóka okumayla kelam, konusu ve ilkesel du-
ruóu itibarÍyla tarih-üstü bir yapÍ sunarken; statik ve dogmatik bir ta-
vÍr benimsemeyerek yeni olay, olgu ve durumlara yeni ilkesel üretim-
lerde bulunmasÍ itibarÍyla ise tarihle iç içedir. KelamÍn doÂuóuna et-
ki eden iç ve dÍó faktörler düóünüldüÂünde de her bir unsurun “öte-
ki” olarak nitelenebilecek tarihî bir tecrübeye tekabül ettiÂi görülecek-
tir. Yeni bir düóünce, olay veya inanç ile yaóanan her karóÍlaóma; diÂer
bir ifadeyle, “öteki” ile kurulacak olan her ilióki, kelamÍn ve kelamcÍ-
nÍn “ben”ini saÂlam bir óekilde oluóturmasÍnÍ saÂlamÍótÍr. Zira “ben”
fikri, “ben olmayan”/“öteki” ile iletióime geçilmesi sonucu ióletilen bir
sürecin ürünüdür. “Öteki” olanla iletióime geçen “ben” ise kendisini
ve sahip olduÂu aklî, ahlâkî ve itikadî deÂerleri keófetme imkânÍ bu-
lacaktÍr. Bu keóif, aynÍ zamanda “öteki” karóÍsÍnda varlÍk gösterebil-
menin de zeminini oluóturmaktadÍr. Hem baólangÍcÍnda hem de za-
man içinde kendini yeniden kurarak ilerleyióinde, “öteki” ile karóÍlaó-
manÍn etkisi olan kelamÍn bu yönü, tarihle olan iliókisini göstermekte-
dir. Fakat kelamÍn var oluóu, salt birtakÍm konjonktürel karóÍlaómalara
da indirgenemez. Zira kelam, öncelikle insanî, sonrasÍnda ise Kur’ânî
ve dolayÍsÍyla nebevî yöntemi içerir bir hassasiyetten doÂmuótur. Bu
bakÍmdan, aklÍn ve vahyin öngördüÂü temel iólevleri yerine getirme
sâikinin, kelamî tutumun temel belirleyeni olarak konumlandÍrÍldÍÂÍ
71 •
Kelam ílminin Klasik Entelektüel KarakteristiÞinin Akademideki Fikrî Tezahürü
ve kelamî eserlerin buna göre sistematize edildiÂi görülmektedir. Do-

layÍsÍyla kelamî düóünce üretmenin; tabiî, insanî bir yönelim olduÂu ve
insanÍn var oluósal gerçekliÂini temellendirme gayretinin ve varoluóu-
nun sürekliliÂini saÂlayan etmenlerle baÂ kurma isteÂinin bir sonucu
olduÂu söylenmelidir.
Bu doÂrultuda kelamÍn; Allah, âlem, insan ve tarih arasÍndaki ilióki-
yi dikkate alan yapÍsal formunun; a) “neyim”, b) “neredeyim ve neyle
iliókiliyim”, c) “neyi, nasÍl bilebilirim” ve d) “ne yapmalÍyÍm” óeklinde-
ki dört sorudan hareket ettiÂi söylenebilir. Bu sorulardan herhangi bi-
rinin diÂerine öncelenmediÂi bütünlükçü bir yapÍ oluóturma ve bu te-
melde muhatabÍna gerçekçi, saÂlam, özgür ve özgün bir dünya görü-
óü sunma amacÍ taóÍyan Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Kelam
Anabilim DalÍ, müstakil bir kürsü olarak 1974 yÍlÍnda, Prof. Dr. Hüse-
yin Atay tarafÍndan kurulmuótur. Bu adÍm, yalnÍzca bir kürsünün var
ediliói deÂil, aynÍ zamanda hem ulusal hem de uluslararasÍ düzeyde et-
kinliÂini ve yetkinliÂini kanÍtlamÍó bir kimliÂin var edilióidir.1 Bu ba-
kÍmdan, hem ilahiyat eÂitiminin amacÍ hem de kelamÍn bu eÂitim sü-
recinde üstlendiÂi rol óu óekilde ifade edilebilir: “Glahiyat eÂitiminin te-
mel amacÍ, dini, özgün kaynaklarÍndan yola çÍkarak ortaya koyan, din
olgusunu bilimsel araótÍrmaya dayalÍ olarak anlayan ve yorumlayan,
yapÍcÍ eleótirilere ve farklÍ görüólere saygÍ duyan, bilgiyi içselleótirerek
kendini geliótirmeye ve erdemli olmaya çaba gösteren, geleneksel mi-
rasÍ özümseyen ancak olduÂu gibi taklit etmeyen, yeni durumlara ya-
bancÍ kalmayan, insanlÍÂa yararlÍ olacak her türlü yeniliÂe ve sürekli
1 Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi 1949 yÍlÍnda kurulmuótur. Gslâm Dini ve Mezhepleri
Tarihi kürsüsü bünyesinde bir ders olarak okutulan kelam, yirmi beó yÍl sonra müstakil bir
kürsü haline gelmiótir. KelamÍn hem bu süre zarfÍnda hem de günümüze kadar olan tarihî
serüveninde geçirdiÂi evreler, akademik kadrosunu oluóturan öÂretim üyeleri, ders içerikleri,
ders materyalleri, çalÍótÍrÍlan tezler; ayrÍca Türkiye’de din derslerinin zorunlu olmasÍnda, din
görevlilerinin meslekî bilgi birikimlerinin artÍrÍlmasÍna yönelik olarak iki yÍllÍk Meslek Yüksek
OkullarÍnÍn açÍlmasÍnda, AçÍköÂretim Glahiyat Önlisans ProgramÍnÍn ve bu programÍ bitiren
kióilerin ilahiyat eÂitimlerini dört yÍla tamamlamalarÍna imkân veren Glitam ProgramÍnÍn
açÍlmasÍnda, orta öÂretim din dersi içeriklerinin belirlenmesi ve ders kitaplarÍnÍn hazÍrlan-
masÍnda; ayrÍca hem fakültenin idarî yapÍlanmasÍnda alÍnan dekanlÍk görevlerinde hem de
devletin bürokratik yapÍlanmasÍnda alÍnan milletvekilliÂi, Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ ve bakanlÍk
görevlerinde; dolayÍsÍyla hem akademik zihniyetin ortaya konmasÍ hem de bilgi birikiminin
toplumsal yarara dönüótürülmesinde, anabilim dalÍ öÂretim üyelerinin katkÍlarÍnÍn detaylÍ izahÍ
için bk. M. Said YazÍcÍoÂlu, Ne Yan Yana Ne KaróÍ KaróÍya, 75-77, 157-159, 376-429; Mahmut Ay,
“20. YüzyÍlÍn Sonundan 21. YüzyÍlÍn BaólarÍna Kelam: Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
ÖrneÂi”, 8/316-321; Rabiye Çetin, “Kuruluóundan Günümüze Türkiye’nin Kelâm Birikimi:
Ankara Glahiyat ÖrneÂi”, 397-431.
• 72
geliómeye açÍk olmanÍn gerekliliÂine inanan, edindiÂi birikimi insanlÍ-

Âa hizmet adÍna toplumla paylaóabilen ilahiyatçÍlar yetiótirmektir. Söz
konusu amacÍn gerçekleótirilmesinde Kelam öÂretimi anahtar rol oy-
namaktadÍr. Kelam öÂretimi Glahiyat eÂitiminin omurgasÍnÍ teókil eder.
Herhangi bir zihniyet dönüóümü ve deÂióiminin ancak akla ve Kur’ân’a
dayalÍ bir din anlayÍóÍyla mümkün olacaÂÍ, bunun da ancak kelam öÂ-
retimi ile gerçekleóebileceÂi bir gerçektir. Düóünen, sorgulayan, inan-
cÍnÍ aklÍyla bütünleótiren öÂrencilerin yetiómesinde Kelam öÂretimi ba-
óat bir role sahiptir.”2
Metnimizde, Ankara Üniversitesi Kelam Anabilim DalÍ3 ne tarihî
serüveni ve kurumsallaómasÍ yönünde geçirdiÂi evreler üzerinden ne
tek tek öÂretim üyeleri ve onlarÍn eserlerinin zihniyet analizi üzerin-
den ne de yetiótirilen öÂrenciler ve yaptÍrÍlan çalÍómalar üzerinden
irdelenecektir.4 Bu metinde, teolojik çeóitliliÂe önem verme ve bunun
farkÍnda olma özelliÂini en baóta kendi içinde gerçekleótiren Kelam
Anabilim DalÍnÍn birleótiÂi kurucu ilkelerin arka planÍnÍ oluóturan dü-
óünsel deÂer irdelenecektir. Böylece bu özgün kelamcÍ kimliÂin, yeni
fikir üretme ve etkin bir tarih yaratma yetkinliÂinin ve bu bakÍmdan
hem kamuoyuna hem de entelijansÍyaya yön veren olma etkinliÂinin
dayandÍÂÍ zemin ortaya konacaktÍr. Bu yapÍlÍrken, Var-var olan arasÍn-
da ontolojik; süje-obje arasÍnda epistemik; geçmió-óimdi-gelecek ara-
sÍnda tarihî; bilgi-eylem arasÍnda ahlâkî baÂ kurmanÍn ve nesnel ze-
minde kurulan bu baÂÍ, her türlü otoritenin önüne geçirmenin felse-
fesini oluóturan “düóünme”, Kelam Anabilim DalÍnÍn özgün ve özgür
kimlik-yetkinliÂi olarak baólatÍcÍ konumda ele alÍnacaktÍr. SonrasÍnda
ise “düóünme” merkezli tartÍóÍlmayan her unsurun deÂer kaybetmeye
mahkûm oluóundan hareketle, insan için baskÍ aracÍna dönüóen kalÍp
yargÍlara deÂer temelli karóÍ duruóun yapÍ-kodlarÍ irdelenecektir. Met-
nimizin yapÍsal inóasÍ, Anabilim DalÍnÍn düóünme karakteristiÂini tü-
mel bir óekilde ortaya koymayÍ amaçlamaktadÍr. Bu bakÍmdan tek tek
kióiler deÂil, ortaklaóÍlan düóünsel ilkeler ön plana çÍkarÍlmÍótÍr.
2 Mahmut Ay, “Kelam ÖÂretiminde Standardizasyon”, 139.

3 Metnimizde, kelamÍn müstakil bir kürsü olarak kuruluóu, baólangÍç noktasÍ olarak kabul edi-
lecektir.
4 Bu konuda dakîk bir çalÍóma için bk. Çetin, “Kuruluóundan Günümüze Türkiye’nin Kelâm
Birikimi: Ankara Glahiyat ÖrneÂi”, 397-431.
73 •
1. Kurucu ve Diyalektik Bir DeÂer Olarak Düóünme

Bir varlÍÂa “canlÍ” denebilmesi için, onda; duyumlama, düóünme,
kendi istemi ile hareket, beslenme, deÂióme ve büyüme yetilerinden en
az birinin bulunmasÍ gerekmektedir.5 Bu yetiler ana baólÍklar altÍnda
tasnif edilmek istendiÂinde, canlÍlÍÂÍn, “özgü hareket” ve “idrak” özel-
liklerinin ön plana çÍktÍÂÍ görülmektedir.6 Hareket etme, tüm canlÍlarÍ
kapsamaktayken; idrak, hayvana özgü “duyuma dayalÍ idrak” ve insa-
na özgü “tefekküre dayalÍ idrak/düóünme” olarak özelleómektedir. Bu-
na göre, insanÍ gerçek anlamda canlÍ kÍlan ve yetkinleótiren unsur, dü-
óünmedir. Bu bakÍmdan insanÍn varlÍÂÍnÍ anlamlandÍrma serüveninin
ilk edimi ise düóünebildiÂinin farkÍna varÍóÍdÍr. DolayÍsÍyla insan zih-
ninin ilk kazanÍmÍ/mefhûmu, düóünüyor olduÂu izlenimidir.7 Bura-
da cevaplanmasÍ gereken soru óudur: Gnsan canlÍlÍÂÍnÍn özgün yönüne
tekabül eden “düóünme” nedir?
Düóünme, bir konuyu kasÍtlÍ olarak seçmek ve onun üzerinde ciddi,
dakîk ve kesintisiz bir óekilde yoÂunlaómaktÍr. DolayÍsÍyla akla istem-
sizce gelen, daÂÍnÍk, baÂlantÍsÍz, örüntüsüz parçalar düóünme deÂildir.8
Benzer óekilde süreklilik arz etmeyen, ardÍóÍklÍk içermeyen, sistemsel
bir bütün oluóturmaya uygun olmayan anlÍk zihnî geçióler de düóün-
me deÂildir.9 Bu bakÍmdan doÂru yapÍlandÍrÍlmÍó düóünme iki temel
ürün vermelidir: a) Düóünme süreci sonunda insan; zann, kaygÍ, endi-
óe, óüphe gibi düóünmeyi baólatan zihinsel gerilimlerden arÍnmalÍdÍr.
b) UlaóÍlan her bir düóünce, bir sonraki düóünme eyleminin basamaÂÍ
olmalÍdÍr. Düóünmede sürekliliÂi saÂlamasÍ ve tutarlÍ bir bütün oluó-
turulabilmesine imkân tanÍmasÍ dolayÍsÍyla zincir-düóünme adÍnÍ ver-
diÂimiz bu yapÍda, her bir düóünsel aóama, bilinenden bilinmeye doÂ-
ru atÍlacak olan adÍmÍn baólangÍç noktasÍdÍr. Bu bakÍmdan düóünme;
oluó sürecini, hareketi ve bitmemióliÂi imlemektedir. Klasik kelam lite-
ratüründe düóünmeye iliókin bu iki özellikten ilkinin sükûnü’n-nefs’e,10
5 Aristoteles, Ruh Üzerine, 413a.20-25.

6 Aristoteles, Ruh Üzerine, 403b.26-30, 413a.20-25.
7 bk. René Descartes, Yöntem Üzerine Konuóma, 97-99; ayrÍca bk. Mehmet Uysal, Düóüncenin
Düóüncesi, 47.
8 kró. Zemahóerî, el-Minhâc fî usûli’d-dîn, 98.
9 Düóünmenin neliÂi ve nasÍllÍÂÍna iliókin detaylÍ bilgi için bk. John Dewey, NasÍl Düóünürüz;
ayrÍca bk. Glhami Güler, Glhamiyyât: Dinî-Teolojik Aforizmalar 2, 88.
10 KâdÍ Abdulcebbâr, kerhu’l-Usûli’l-Hamse, 1/77, 79.
• 74
ikincisinin ise nazar’a11 tekabül ettiÂi söylenebilir. Bu noktada cevaplan-

masÍ gereken ikinci soru ise óudur: Düóünme eyleminin gerçekleóme
imkânÍnÍ oluóturan “akÍl” nedir ve nasÍl hareket eder?
Gster kognitif fonksiyonlarÍn kendisiyle gerçekleótirildiÂi bir “mele-
ke/kuvve”,12 ister “zorunlu bilgiler”13 olarak ele alÍnsÍn, aklÍn mahiye-
tiyle ilgili geliótirilen düóüncelerin ortak bir amaçta birleótiÂi görülmek-
tedir: AkÍl, iyi-doÂru-güzel-âdil olanla baÂ kurmayÍ, kötü-yanlÍó-çirkin-
zulüm olandan ayrÍómayÍ saÂlamak için vardÍr. AklÍn bu çift taraflÍ ha-
reket kabiliyeti, hem aklÍn hem de insanÍn oluó sürecinin ana belirleye-
nidir. Bu bakÍmdan aklÍn pozitif yönde gelióimi, müspet deÂerlere; in-
sanÍn gelióimi ise müspet deÂerlerin akÍl tarafÍndan tercihine baÂlÍdÍr.
Tercih etmenin iradeye, irade etmenin ise tefekküre dayanmasÍ; düóün-
menin akÍl için bir var oluó biçimi olduÂunu göstermektedir.
Tercih-irade-tefekkür arasÍndaki sÍkÍ baÂ; teori ile pratik, kuram ile
eylem arasÍndaki iliókiyi göstermesi bakÍmÍndan da önemlidir. Bu an-
lamda, kuram ile eylem, birbirlerine indirgenemeyen; fakat birbirinden
de ayrÍ düóünülemeyen tamamlayÍcÍ iki kavramdÍr. Kuramdan bahse-
dilen her yerde eylem, eylemden bahsedilen her yerde ise kuram, ilgili
sürecin doÂal bir parçasÍdÍr. Bu bakÍmdan düóünme, bizatihi yapmanÍn
kendisi deÂilse bile bir yapma-olanaÂÍdÍr, yapma-tasarÍmÍdÍr.14 Bura-
da yeni bir soru karóÍmÍza çÍkmaktadÍr: Düóünme ile kopmaz bir baÂa
sahip olan “yapma” nedir?
Yapma; gereksinim duyulan, insana ve âleme katkÍ deÂeri olan, ha-
yatÍ yeniliklerle inóa etme çabasÍ taóÍyan bir meydana getirme, orta-
ya koyma, var etme eylemidir. GnsanÍ aktif kÍlan, üretici yönünün so-
nucunu almasÍna imkân tanÍyan bir motivasyondur. YapmanÍn karóÍ-
tÍ olarak gösterilen yÍkma/yok etme de yapmanÍn bir türü olarak deÂer-
lendirilebilir. Zira burada daha önce yapÍlmÍó bir bütünü daÂÍtan, bo-
zan veya çözen bir yapma söz konusudur. Bu bakÍmdan yÍkma, önce-
11 Kâ’bî, Kitâbu’l Makâlât ve Me‘ahu ‘Uyûni’l Mesâil ve’l Cevâbât, 549 vd.
12 Gbn Sînâ, el-Góârât ve’t-tenbîhât, 406.
13 Cüveynî, Kitâbü’l-Gróâd, 34.
14 Kuram-eylem iliókisinin tüm yönleriyle incelendiÂi bir çalÍóma için bk. Nermi Uygur, Kuram-
Eylem BaÂlamÍ: Çözümleyici Bir Felsefe Denemesi; ayrÍca bk. Hilmi Ziya Ülken, Bilgi ve DeÂer, 94.
Bu söylemin insan yapÍsÍ üzerinden okunmasÍ ise karóÍmÍza insanÍn nâtÍk yönünü oluóturan
“âlime” ve “âmile” yetilerini çÍkarmaktadÍr. Yani her insan hem belli bir ölçüde düóünürdür
hem de eylemler gerçekleótirendir. Bk. Gbn Sînâ, Ahvâlü’n-nefs, 63; Fahruddîn Râzî, Kitâbü’n-nefs,
77.
75 •
ki kurala göre kuralsÍzlÍk, düzene göre kaos olarak görülse de zararlÍ

olandan kurtulmayÍ amaçlayan yeni kurallar manzumesi içerir. Bu ise
önceki negatif durumla kÍyaslandÍÂÍnda, eylemin ve hürriyetin artma-
sÍ demektir. Bir diÂer yapma türü ise deÂiótirmedir. Herhangi bir eksi-
Âin fark edilip var olanÍn buna göre yeniden dizayn edilmesi veya var
olanÍ daha yetkin hale getirmek için katkÍ sunulmasÍ da bir yapmadÍr.
Bu durumda deÂiótirme, bir durumun onarÍmÍ olmaktadÍr. YapmanÍn,
yok etmenin ve deÂiótirmenin engellenmesini ve bir óeyin nasÍlsa öyle
kalmasÍnÍ içerir sürdürme de bir yapma türü olarak deÂerlendirilebilir.
Sürdürme, “bunda hiçbir deÂióiklik yapÍlmamasÍ gerekiyor” anlatÍmÍn-
daki eylemsel niteliÂi içermektedir.15 GnsanÍn, -hangi türü olursa olsun-
herhangi bir yapmaya talip olmamasÍ, insan olma yükümlülüÂünü ye-
rine getirmemek olarak okunabilir.16 Zira insanÍn inóa ettiÂi zaman ve
mekân, deÂerini, o anda ve o yerde ne yapÍldÍÂÍndan alÍr. Yapma çÍka-
rÍldÍÂÍnda ise zaman ve mekândan geriye hiçbir óey kalmaz.17 Çünkü
insan ancak sahip olduklarÍ yoluyla óahit olduklarÍ üzerinde bir yap-
ma gerçekleótirebilir. Bu, insan potansiyelinin (sahip olunanlar), âlemi
(óahit olunanlar) yapma gücünün merkezî rolüyle ilgilidir. DolayÍsÍy-
la insanÍn sÍnanmasÍnÍn, çarpÍk olmasÍna raÂmen olanÍ olduÂu gibi de-
vam ettirme (dogma) ile biliósel temelli oluólar var etme (doktrin) ara-
sÍnda olduÂu söylenebilir.
Buna raÂmen, düóünmenin ve yapmanÍn bu pozitif kapasitesi, iç
(içgüdü/arzular) ve dÍó (dil/kültür/gelenek) etkenler tarafÍndan baskÍ-
lanmakta ve onlarla çoÂunlukla gerilim halinde bir yapÍ arz etmek-
tedir. Francis Bacon’Ín; a) soy, b) maÂara, c) çaróÍ-pazar ve d) tiyatro
óeklinde;18 John Locke’un, aklÍ kullanmak yerine i) taklit eden, ii) tut-
kularÍyla hareket eden ve iii) aklÍ kullanma istidadÍna yeterince sahip
olmayan óeklinde;19 Ali keriati’nin ise a) natüralizm, b) historizm, c)
sosyolojizm ve d) insanÍn kendisi20 óeklinde kategorize ettiÂi unsurlar;
zihni yanlÍóa sevk eden etkenleri tespit etme ve bunlara çözüm üretme
15 bk. Uygur, Kuram-Eylem BaÂlamÍ: Çözümleyici Bir Felsefe Denemesi, 50-54, 98.
16 Yaóamda ahlâken doÂru olan her óeyin yükümlülüÂün yerine getirilmesinden, yanlÍó olan her
óeyin ise yükümlülüÂün es geçilmesinden kaynaklandÍÂÍ söylenebilir. bk. Cicero, Yükümlülükler
Üzerine, 4.
17 Glhami Güler, Gsimsiz Glhamlar, 26.
18 DetaylÍ analiz için bk. Francis Bacon, Novum Organum.
19 DetaylÍ analiz için bk John Locke, GnsanÍn Anlama Yetisi Üzerine Bir Deneme, 405 vd.
20 DetaylÍ analiz için bk Ali keriati, GnsanÍn Dört ZindanÍ.
• 76
çabasÍndan kaynaklanmaktadÍr. Hüseyin Atay ise -Gslam özelinde- teo-

lojik düóüncenin geçirdiÂi dönüóüm sürecini óu üç aóama üzerinden ele
almaktadÍr: a) Kur’ân’Ín Gslam’Í (610-632), b) UlemanÍn Gslam’Í (632-861)
ve c) AvamÍn Gslam’Í (861-…). Glk evre, Kur’ân’Ín Hz. Peygamber’e vah-
yedildiÂi ve uygulandÍÂÍ zaman dilimine karóÍlÍk kullanÍlmÍótÍr. Gkin-
ci evre, Hz. Ebû Bekir’in halifeliÂinden 861 yÍlÍnda Mu‘tezilî düóünce-
ye uygulanan mihneye kadar devam eden süreyi ifade etmektedir. Bu
dönemde yaóayan mütefekkirlerin akla ve Kur’ân’a dayalÍ özgür üre-
timleri, Gslam medeniyetinin saÂlam zeminde kurulmasÍnÍn gerekçe-
si olarak görülmektedir. Söz konusu iki temel kaynak, hem bireyi hem
de toplumu yönlendirici hakim motivasyon olarak deÂerlendirilmekte-
dir. Üçüncü evre ise 861 yÍlÍndan günümüze dek süren tarihî kesiti ni-
telemek için kullanÍlmaktadÍr. Tahsil edilmió cehaletin,21 saÂlam bilgiye
üstün görüldüÂü bu evre, Müslüman birey ve toplumlarÍn hem kimlik
bunalÍmÍ hem de medeniyet krizi ile karóÍ karóÍya gelióinin tasviridir.22
Atay’Ín bu kategorilendirme ile amacÍnÍn, MüslümanlarÍn içinde bu-
lunduÂu olumsuz halin sebebini tespit edip çözüm üretmek ve Gslam’Í
doÂru bir óekilde bütün insanlarÍn anlamasÍna yardÍm etmek olduÂu
görülmektedir.
Bu doÂrultuda, insanÍn bir tarih içine doÂmasÍ ve burada yetiómesi,
bir baóka ifadeyle insanÍn keyfiyeti üzerindeki etkisinin yoÂunluÂu ge-
rekçesiyle öncelikle gelenekle23 hesaplaómak gerektiÂi açÍktÍr.
2. Eleótirel Bir Zihniyetin Oluóumuna Negatif Etkisi GtibarÍyla

Gelenek
Toplumsal dünya, neredeyse her dönemde çoÂunluÂun sahip oldu-
Âu zihin ve aktarÍmlarla yaratÍlÍr ve insan, henüz oluómasÍna herhan-
gi bir müdahalede bulunmadÍÂÍ bu toplumsal yapÍ içerisinde hayata
baólamak zorundadÍr.24 Bu yapÍyÍ oluóturan sosyal, kültürel ve ekono-
mik yaóamÍn, “normalite” ölçüsü olarak belirlenmesi ise zihin körlü-
Âü olarak adlandÍrÍlabilir. Zira bu durumdaki insan, olanÍ, olmasÍ ge-
21 bk. Hüseyin Atay, Cehaletin Tahsili, 86-102.

22 Hüseyin Atay, Ben, s. 99-100. Hüseyin Atay’Ín Kur’an’a Göre AraótÍrmalar baólÍÂÍ altÍnda kaleme
aldÍÂÍ yedi eserden oluóan külliyatÍ da insan düóüncesi üzerindeki baskÍlayÍcÍ unsurlarÍn tespit
edilip çözümlenmesi amacÍna matuftur.
23 Metnimizde gelenek, insanÍn karóÍsÍna çÍkarÍlan “olumsuz” boyutlarÍ itibarÍyla ele alÍnmakta-
dÍr.
24 Roger Trigg, Sosyal Bilimleri Anlamak: Sosyal Bilimlere Felsefi Bir BakÍó, 255.
77 •
rekenin yerine koymaktadÍr.25 Bu durumun iyi bir izahÍ óu óekildedir:

“Halk bir kere kulluklaómaya görsün, özgürlüÂü öylesine unutur ki, ar-
tÍk onun uyanÍp yeniden özgürlüÂünü ele geçirmesi olanaksÍz oluyor.
Üstelik halk, çok içten ve istekli bir biçimde kulluk ediyor (…) Boyun-
duruk altÍnda doÂan insanlar, kulluk, kölelik içinde büyütülüp eÂitilir-
ler. Bu insanlar daha ileriye bakmadan, doÂduklarÍ gibi bir yaóamÍ sür-
dürmekle yetinirler ve bulduklarÍndan baóka haklarÍ ve mallarÍ olabile-
ceÂini düóünmemelerinden de öte, doÂumlarÍndaki durumu doÂal du-
rumlarÍ olarak kabul ederler.”26 Bu konuda kióiyi gönüllü kulluÂa alÍó-
tÍran en etkili óey, içinde doÂup büyüdüÂü gelenektir. Bu durum, saÂ-
lÍklÍ bir bilincin bütün unsurlarÍ gibi gerçek olan, zamana ve mekâna
baÂlÍ olan geleneÂin, mutlakÍyet arz edecek derecede normalleómesini
ve kabullenilióini göstermektedir. Bir baóka okumayla bu durum, yer-
leóik olanÍn, deÂiómez bir referans noktasÍ ve dÍóÍna çÍkÍlamayacak bir
sÍnÍr olarak her dönemde insanÍn karóÍsÍna çÍkarÍlmasÍdÍr. Hâlbuki ge-
lenek, tüm içerimleriyle bir sorun kaynaÂÍ olmadÍÂÍ gibi kutsal bir do-
kunulmaz da deÂildir. Zira doÂruyu belli bir zaman, mekân veya kiói-
ye sabitlemek; insanÍn kendi var oluóunu ve biliósel donanÍmÍnÍ inkâr
anlamÍna gelmektedir. Bu bakÍmdan, tarihsel oluóumu deÂerlendire-
bilmek, kendi yerimizi bulabilmek ve geleceÂe yön verme çabasÍnÍ sür-
dürebilmek için,27 zihinsel tÍkanma yaóanmasÍna neden olan geleneÂin
kritik edilmesi kaçÍnÍlmazdÍr.
Burada zor bir soruyla karóÍlaóÍlÍr: HayatÍn ilk anÍndan itibaren top-
lumun tüm kuóatÍmlarÍyla çevrelenen ve toplumsal bir kategori olarak
varlÍÂÍ inóa edilen insanÍn, toplumsal düzenin kendisi için sunacaÂÍ ve
zamanla kendisinin de içselleótireceÂi davranÍó kalÍplarÍnÍ aómasÍ nasÍl
mümkündür? Bir baóka ifadeyle: BulunduÂu toplumun sÍnÍrlarÍ içinde
kimlik kazanan insanÍn, tutsak bir görüngü veren bu çevrelenmeyi aó-
masÍ ve özgün bir kimlik oluóturmasÍ nasÍl mümkündür?
GeleneÂin; toplumun istikrar ve sürekliliÂi adÍna bireyi belli bir sa-
bitede donduran, ona potansiyellerini açÍÂa çÍkarma imkânÍ tanÍma-
yan, sorunlarla baóa çÍkabilmede atÍl bÍrakan, yeni bir fikir üretme ve
etkin bir tarih yaratma kapasitesini örten yönünün kritiÂe tabi tutulma-
25 Glhami Güler, Glhamiyyât: Dinî-Teolojik Aforizmalar, 24, 34.

26 Etienne de la Boétie, Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev, 32-33.
27 Gonna Kuçuradi, Gnsan ve DeÂerleri, 97.
• 78
sÍ ve insanÍn var oluó hedefine uygun yeni bir inóanÍn gerçekleótirilebil-

mesinin temel noktalarÍnÍn belirlenmesi, bu sorunun cevabÍ olarak su-
nulabilir. Burada amaç, geleneÂin olumsuz yanÍnÍn; yapma, yÍkma ve
deÂiótirme’ye tabi tutulmasÍ; deÂer ile bilginin birbirine en yakÍn oldu-
Âu noktadan; yani hakikat perspektifine dayalÍ bir inóa çabasÍdÍr.
a. KutsanmÍó Geçmióe KaróÍ Gerçekçi kimdi ve Vizyoner Gelecek

Gelenek haline gelen üretimlerin; bir baóka ifadeyle, hakikatin ken-
disi olarak görülen ve tarih-üstü bir hüviyet addedilen tarihsel yorum-
larÍn deÂiómez bir sabite olarak kabul edilmesi, geçmió ile óimdiyi bir-
birine eóitleyen bir yapÍ sunmaktadÍr. “kimdiyi canlÍ bir geçmió, geçmi-
ói de yaóanan bir óimdi”28 olmaya iten bu anlayÍó, tarihi belli bir nok-
taya sabitleyerek zihnî ve medenî ióleyiói durdurmaktadÍr. DoÂrusunu
yanlÍóÍndan ayÍrma endióesi taóÍmadan geleneÂin otoritesine baÂlan-
ma, bir dönemin üretimlerine aklÍn mahkûmiyetidir.29 GeleneÂin izini
olduÂu haliyle takip edenler, “bu dönemlerdeki gibi bir sistem fikrin-
den ve etkin bir tarih yaratma hedefinden uzaklaóarak, öne çÍkan yeni
düóünce ve akÍmlarÍn bu ana damarlara uygunluÂunu denetleyen bi-
rer yargÍ mekanizmasÍna dönüómüótür.”30 Bu mekanizma, yaóadÍÂÍmÍz
çaÂ ve bu çaÂÍn unsurlarÍ, sorunlarÍ, ihtiyaçlarÍ arasÍnda kurulacak ye-
ni baÂlarÍn önündeki engeldir.31
GnsanlÍÂÍn tarihini, insanlarÍn yaptÍÂÍnÍn farkÍnda olan ve hiçbir ta-
rihsel yorumun “sonuç” olamayacaÂÍnÍ32 bilen bireyin yükümlülüÂü
ise geçmiói kutsayan bir ideolojiyi benimsemek deÂil, óimdiyi ve gele-
ceÂi kurmaktÍr.33 Gnsan aklÍnÍn, içinde yaóadÍÂÍ óimdiyi tespit ve tahlil
etmesi ve onu yeniden nasÍl kuracaÂÍnÍ belirlemesi öngörülebilir bir du-
rumdur. AklÍn yaóadÍÂÍ zaman dilimini aóarak “geleceÂe hazÍrlanmayÍ
nasÍl baóaracaÂÍ”34 sorusu ise zamanÍ inóaya dönüktür. kimdi içinde
geçmió ile irtibat kuran insan, üretimleri yoluyla da geleceÂi kurgula-
ma ve ona etki etme imkânÍna sahiptir. Ütopik ve fütüristik yaklaóÍm-
lar, geleceÂe müdahale etme isteÂinin öngörülü tarzlarÍna örnek ola-
28 Hasan Hanefî, Gelenek ve Yenilenme: Kadim Gelenek KaróÍsÍndaki Duruóumuz, 21.

29 Hüseyin Atay, GslamÍ Yeniden Anlama, 12-14.
30 kaban Ali Düzgün, “ÇaÂdaó Meydan Okumalar KaróÍsÍnda Ulema: Gmkânlar ve Riskler”, 7.
31 bk. Ay, “Kelam ÖÂretiminde Standardizasyon”, 143-144.
32 Karl Popper, AçÍk Toplum ve DüómanlarÍ, 2/234.
33 Ahmet Akbulut, “Kelam ÖÂretiminde Temel Hareket NoktalarÍ”, 251.
34 kró. Moritz Schlick, Biçim ve Gçerik: Felsefi Düóünmeye Bir Girió, 46.
79 •
rak gösterilebilir.35 Zira sözün evreni, evrenin sözünü/yapÍsÍnÍ kurma-

ya en büyük adaydÍr.
b. Üretilmió Kolektif Otoriteye KaróÍ YaratÍcÍ Özgürlük

BaólangÍcÍ, insanÍn ve insan zihninin hür üretimine dayalÍ olan ge-
lenek, yine insan eliyle katÍ bir otoriteye büründürülmüótür. Bu çerçe-
vede, geleneÂe ait her bir hükmün, hakkÍnda niçin öyle olmasÍ gerek-
tiÂine iliókin ikna edici bir gerekçe sunulup sunulamayacaÂÍna bakÍl-
maksÍzÍn, uygulanmasÍ gereken bir buyruÂa dönüótüÂü görülmekte-
dir. GeleneÂe sunulan bu otoritarif yapÍ, çaÂÍn ihtiyaç ve sorunlarÍnÍn
görülmesinin önünde engel olarak durmaktadÍr. Zira gerekçesi belir-
lenmeyen bir hükmün, insan hayatÍnda anlamlÍ bir yer edinmesi müm-
kün deÂildir. Bir hükmün gerekçesinin ortaya konmasÍ ise o hükme di-
namizm saÂlamaktadÍr. Böylece hüküm; insana aklî-ahlâkî motivasyon
veren, insanÍn potansiyellerini iólevsel kÍlan, pratik sonuçlarÍ olan, dö-
nemin gerekliliklerini ve ihtiyaçlarÍnÍ kabul eden ve buna dönük katkÍ
içeren bir ilkeye dönüómektedir.
GeleneÂin otoriter tutumu, birey yerine toplumu merkeze almasÍn-
dan kaynaklanmaktadÍr. Bir diÂer yönden toplum; istikrar, düzen ve
süreklilik istencini, otoritenin var olmasÍ gerekliliÂine baÂlamaktadÍr.
Var olan geleneksel yapÍnÍn, toplum odaklÍlÍÂÍnÍ, toplumsal özgürlük
zeminli kurmamasÍ, bireyin kendini var kÍlmasÍna alan açmayan bir du-
rum ortaya çÍkarmaktadÍr. Zira bir ülkedeki toplumsal iliókilerin düzen-
lenmesinde geçerli kÍlÍnan ilkelerin, bireylerin özgün kimlikle yetióme-
si hedefinde belirlenmesi,36 bireysel özgürlüÂün teminatÍdÍr.37 Bu an-
lamda özgür kiói, “insanlarla iliókilerinde, yapabildiÂi kadar çok doÂru
deÂerlendirmelere dayanarak ve deÂer bilgisini de hesaba katarak ey-
lemde bulunan kióidir.”38 Bireyin bu nitelikte bir eylemde bulunma-
sÍ ise ilmî-ahlâkî donanÍmÍna baÂlÍdÍr. Buradan hareketle ilmî ahlâkÍn,
insana, yaratÍcÍ ahlâkî özgürlüÂü saÂlayan güçlü bir irade39 verdiÂi
söylenebilir.
35 Ömer Bozkurt, Yeni Felsefe: Bir Metodik Felsefe Tasavvuru, 194, 195.
36 Bu bakÍmdan toplumsal özgürlüÂü kuracak olan ilkeler; dinde, ahlâkta ve hukukta, hak ve
hakikat; bilimde, gerçeklik; ekonomide, menfaat; siyasette-devlette ise toplumun maslahatÍ
olarak belirtilebilir. kró. Güler, Gsimsiz Glhamlar, 35.
37 Gonna Kuçuradi, UludaÂ KonuómalarÍ: Özgürlük, Ahlâk, Kültür KavramlarÍ, 13.
38 Kuçuradi, UludaÂ KonuómalarÍ: Özgürlük, Ahlâk, Kültür KavramlarÍ, s. 7.
39 Seneca’nÍn Bilgenin SarsÍlmazlÍÂÍ Üzerine isimli eseri, ilmî erdeme sahip bir karakterin, zorluklar
• 80
c. Müphem ÖznelliÂe KaróÍ Glkesel Nesnellik

Sahip olduÂu düóünceyi nihaî hakikat ile özdeóleótirmesi, insanÍn
düóünsel yolculuÂunu durdurduÂu anlamÍna gelmektedir. Böylece du-
rulan yer, doÂruluk ölçüsüne dönüótürülmekte; “en iyi, en doÂru, en ge-
çerli” olanÍn burasÍ olduÂu düóünülmektedir.40 Belli bir tarihteki üre-
timleri, bilginin en ideal formu kabul etmek; sÍnÍrlarÍ, kendisinin için-
de olmadÍÂÍ bir tarihî kesitte yaóananlarca çizilmió bir sunuyu yaóama-
ya razÍ olmaktÍr. GeleneÂin; siyasal, kültürel ve dinsel ihtilaflara çö-
züm vadeden uzlaótÍrÍcÍ/kapsayÍcÍ tavrÍ ve kitleler tarafÍndan genel ka-
bul görmesi,41 onun hakikate en uygun seçenek olduÂu anlamÍna gel-
memektedir. Zira gelenek içerisinde birçok farklÍ fraksiyonun oluóma-
sÍ dahi baólÍ baóÍna hiçbirinin kusursuz olmadÍÂÍnÍn göstergesidir. Bu
doÂrultuda, düóünsel sürecin; hep daha iyiye olan akÍóÍnÍ, yeniyi keófet-
me arzusunu, yaratÍcÍ müspet deÂerler üretme potansiyelini bloke eden
unsurlar; nesnelliÂin, ilkeselliÂin, insanîliÂin ve dolayÍsÍyla GslâmîliÂin
önündeki engeller olarak görülmelidir. Bir baóka okumayla, ilahî aklÍn
tarihe müdahalesine ne eólik ediyorsa, bunun keófedilmesi ve anlama
çabasÍnÍn metodunun buna göre dizayn edilmesi gerekmektedir.
Kanaatimizce bu keófin ilk basamaÂÍ, anlama çabasÍnÍn ilkelerini be-
lirlemektir. Glke belirlenirken dikkat edilecek husus; tüm deÂióimler kar-
óÍsÍnda hep aynÍ kalan, hiç deÂiómeyen bir ölçütün bulunmasÍdÍr. Zira
kendisi deÂióen bir ölçüt, ölçüt olmaktan çÍkacaktÍr.42 Bu, ölçütün nes-
nel ve evrensel olmasÍ demektir. Bir baóka açÍdan, biliósel faaliyetlerin
en temelde baÂlÍ olduÂu, düóünsel süreci oluóturan basamaklarÍn ya-
pÍlandÍrÍcÍ ve düzenleyici nirengi noktasÍ olarak ölçüt;43 sistemli ve tu-
tarlÍ bir bütün oluóturulmasÍnÍ, biliósel faaliyet sonucunda elde edilen
ürünün (bilgi) evrensel bir deÂer taóÍmasÍnÍ saÂlamaktadÍr. Gç tutarlÍlÍ-
ÂÍ ve doÂruluÂu saÂlama yönündeki her anlama çabasÍnÍn, insana; in-
sanÍn ise kendini çevreleyen unsurlara -az ya da çok- baÂlÍ olmasÍ, nes-
nelliÂin ve ilkeselliÂin önündeki bir engel olarak görülebilir; fakat elde
edilen “bilgi”, yalnÍzca tek bir toplum hatta tek bir zaman dilimi için-
karóÍsÍndaki duruóunda iradesini nasÍl beslediÂinin detaylÍ bir izahÍ gözüyle okunmaya elve-
riólidir. Bk. Seneca, Bilgenin SarsÍlmazlÍÂÍ Üzerine – Gnziva Üzerine.
40 Güler, Glhamiyyât: Dinî-Teolojik Aforizmalar 2, 92.
41 Mehmet Evkuran, Sünni ParadigmayÍ Anlamak: Bir Ekolün Politik ve Teolojik YapÍlanmasÍ, 245.
42 Uygur, Kuram-Eylem BaÂlamÍ: Çözümleyici Bir Felsefe Denemesi, 81.
43 kró. Zena Hitz, Düóüncede Kayboluó: Entelektüel Bir YaóamÍn Gizli Zevkleri, 41, 44.
81 •
se, bunun hakikî bilgi olarak görülemeyeceÂi; benzer óekilde aklÍn da

salt tarihsel olarak bulunmadÍÂÍ44 söylenmelidir. Bu bakÍmdan, baÂla-
mÍ aóabilecek bir rasyonaliteyi temel ilke olarak belirlemek; geleneÂin
üretimlerini de bu gözle deÂerlendirmeye alarak salt kendi tarihî ko-
óullarÍ doÂrultusunda anlam kazanan bilgi ile nesnel ve evrensel deÂer
taóÍyan bilgiyi birbirinden ayÍrmak gerekmektedir.
Anlama çabasÍnÍn óu dört soruyla baólamasÍ, bilinçli ve saÂlam bir
düóünsel süreç için gereklidir: a) Ne yapmalÍ? b) Niçin yapmalÍ? c) Na-
sÍl yapmalÍ? d) Ne zaman yapmalÍ?45 Anlama çabasÍnÍn ilkesel meto-
dunu ise óu dört basamak oluóturmalÍdÍr: i) DoÂru olduÂu açÍk bir óe-
kilde bilinmeyen hiçbir óeyi doÂru olarak kabul etmemek, ii) Grdelen-
mesi planlanan problemi, çözülmesine imkân tanÍyacak kadar çok bö-
lümlere ayÍrmak, iii) Düóünceyi daima belli bir düzende ve birbirini ta-
mamlayacak bir sistematiklikte ilerletmek, iv) Süreçte herhangi bir ba-
samaÂÍ atlamamak için daima teyakkuz halinde olmak.46 Anlama ça-
basÍ vahye yöneldiÂinde ise aóaÂÍdaki ilkelerin esas alÍnmasÍ doÂru so-
nuç verecektir:
1. Gfadenin geçtiÂi tüm yerlerin tespit edilmesi, aralarÍndaki baÂlam-
sal iliókilerin kurulmasÍ,
2. Atomistik yaklaóÍmdan kaçÍnmak üzere ayetlerin siyak-sibak ilió-
kilerinin belirlenmesi,
3. Kelimelere verilecek olan anlamÍn, dilin delalet sÍnÍrlarÍ içerisin-
de olmasÍ,
4. Kur’ân’Ín bütünlüÂü doÂrultusunda konuya genel yaklaóÍmÍn be-
lirlenmesi,
5. VarÍlan tüm sonuçlarÍn; aklî, ahlâkî ve fiziksel kanunlara uyum-
luluÂunun teyit edilmesi,
6. VarÍlan tüm sonuçlarÍn, Kur’ân’Ín diÂer ayetleriyle çeliókili olup
olmadÍÂÍnÍn irdelenmesi,
7. Kur’ân’daki her hükmün gerekçesinin tespit edilmesi,
8. Kur’ân’dan çÍkarÍlacak her bir ilkenin, uygarlÍÂa katkÍ sunacak ni-
telikte olmasÍ.47
44 Trigg, Sosyal Bilimleri Anlamak: Sosyal Bilimlere Felsefi Bir BakÍó, 283.
45 Atay, Ben, 95; Hüseyin Atay, Kur’an’dan Önermeler, 8-9.
46 bk. Descartes, Yöntem Üzerine Konuóma, 63, 65.
47 bk. Atay, GslamÍ Yeniden Anlama, 133-143; Hüseyin Atay, Kur’an’a Göre AraótÍrmalar VII, 11; Ahmet
Akbulut, “Müslüman Zihnin GnóasÍnda Kelam Glminin Önemi ve Yeri”, 25.
• 82
Söz konusu ilkelerin; akÍl, ahlâk, dil ve varlÍk yasalarÍ üzerine kuru-
lu olduÂu görülmektedir. Bu yaklaóÍm, vahyin evrensel ölçütler doÂrul-
tusunda anlaóÍlmasÍnÍ ve aktarÍlmasÍnÍ saÂlamakta; tüm insanlarÍ ortak
bir noktada/ilkede buluóturan bir uzlaóÍ zemini yaratmaktadÍr.
d. TekelciliÂe KaróÍ ÇoÂulculuk

Sahip olunan düóünsel yapÍ, insanÍn var oluósal uzantÍsÍdÍr. Bu ka-
naatimiz, insan düóüncesinin, çeóitli ve çoÂulcu bir zeminden hareket-
le oluótuÂunu imlemektedir. Bunu iki yönden açÍmlamak mümkündür:
a) Gnsan varlÍÂÍnÍn öncelikle kendisi çeóitli bölüm, yapÍ ve potansiyel-
lerden oluómaktadÍr. b) GnsanÍn düóünsel yapÍsÍ da hem farklÍ veriler-
den beslenmesi dolayÍsÍyla hem de kültür, tarih, siyaset, eÂitim, aile gibi
birçok çevresel unsurun etkisi dolayÍsÍyla çeóitli ve çoÂulcu bir zemini
içermektedir. GnsanÍn düóünsel merakÍnÍn ve üretiminin, bu zeminden
güç aldÍÂÍ ve insanÍ dinamik kÍldÍÂÍ göz ardÍ edilmemelidir. Bir baóka
ifadeyle, hem ontik yapÍsÍ hem de kendisini çevreleyen âlem ve sosyo-
lojik unsurlar, insanÍn tek bir yön/fikir/mezhep ile kalÍp alamayacaÂÍ-
nÍn garantörü olarak görülmelidir.
Bu bakÍmdan, Gmam Mâtürîdî’nin tefsîr ile te’vîl arasÍnda yaptÍÂÍ ay-
rÍm, gelenek ile sonrasÍna bakÍóta örnek bir model olarak kullanÍlabi-
lir. Tefsîr, döneme óahit olmalarÍ ve ayetlerin hangi olay ve olguya ce-
vap olduÂunu “bilmeleri” bakÍmÍndan ashaba; te’vîl ise sözü “muhte-
mel” manalara yönlendirmek ve yapÍlan yorumu, insanÍn dile getire-
bileceÂi bir husus olarak görmek bakÍmÍndan âlime ait görülmüótür.
Tefsîrin tek yönlü olduÂu, te’vîlin ise birçok boyutu içerebileceÂi ifa-
de edilmiótir.48 Böylece te’vîl, ayetlerin her döneme seslenióinin ve in-
sanÍn vahye her dönemde yeniden muhataplÍÂÍnÍn temeli olarak inóa
edilmiótir. Bu yaklaóÍm gelenek ve sonrasÍna uyarlandÍÂÍnda; belli bir
dönemde, dönemin belli olay, olgu ve ihtiyaçlarÍna cevap olarak üretil-
mesi dolayÍsÍyla geleneÂin tek yönlü olduÂu söylenebilir. DolayÍsÍyla
gelenek ile sÍnÍrlÍ kalmak, düóünceyi tekelleótirmek anlamÍna gelmek-
tedir. Çeóitli ve çoÂulcu olmayÍ içinde barÍndÍran ve kolektif düóünmeyi
amaçlayan te’vîl bakÍó açÍsÍ ise nihaî hakikatin kimsenin tekelinde bu-
lunmadÍÂÍ bilinciyle hareket etmektedir. Hiçbir zaman tamamlanma-
yacak olan ve hep yeniden keófe yönlendirecek olan hakikate ulaóma
48 Mâtürîdî, Te’vilâtü’l-Kur’ân, 1/3-4.

83 •
arzusu ise burada, düóünce ve eylemin tüm varlÍÂÍnÍ yoÂuran bir de-
Âer statüsü kazanmaktadÍr.
e. Taklide KaróÍ Tahkikî Özgünlük

Taklit kelimesinin kök anlamÍ; bir óeyin etrafÍnÍ çevirmeyi, onu ku-
óatmayÍ içermektedir.49 Herhangi bir kanÍta gereksinim duymaksÍzÍn
bir kióiyi/görüóü kabul etmek de insanÍ standart ve sÍradan bir konu-
ma çekmekte, insanÍ çevreleyen/baskÍlayan bir yapÍya dönüómektedir.
Bu anlamda taklit, var iken yok oluóu kabul etmektir; zira bir baókasÍ-
nÍn düóüncesinin içinde kendini eritmek, insanÍn kendi düóünsel po-
tansiyelini ademiyete mahkûm etmesi anlamÍna gelmektedir. Burada
óu soru sorulabilir: Gnsan bilinçli ve iradeli deneyimlere sahip bir özne
olmak yerine neden taklit etme eÂilimi gösterir? Çünkü taklit, kióiye
hem konfor alanÍ yaratmakta hem de ona güvenli alan temin etmekte-
dir. Bu da kióiyi belli bir yere, kióiye, ideolojiye, mezhebe sabitlemekte-
dir. Bu bakÍmdan, bizatihi geleneÂin kendisinin herhangi bir davranÍóa
neden olmadÍÂÍ, yalnÍzca bir davranÍóÍ daha kolay ya da daha zor kÍldÍÂÍ
söylenebilir.50 Buna göre kiói, hakikat hedefi için güvenli alanÍndan çÍk-
ma cesareti gösterdiÂinde, toplumun genel kabulleri, bu girióimi “zor”
kÍlacaktÍr; fakat kióinin “kendi” olabilmesi bu girióime baÂlÍdÍr.
Bu bakÍmdan, kióinin ilk ahlâkî sorumluluÂu olan iman da taklit ze-
mininden ayrÍlmalÍ, bilgi zemininde kurulmalÍdÍr. Gman, bilgiyle kur-
duÂu ilióki bakÍmÍndan ikiye ayrÍlÍr: a) Pozitif inanma, b) Negatif inan-
ma. Kiói ile bilgi objeleri arasÍnda aktif bir iliókinin kurulduÂu; bir baó-
ka ifadeyle, inanmanÍn bilmeyle uyumlu bir óekilde meydana geldiÂi
süreç pozitif inanmayÍ beraberinde getirmektedir. GnanmanÍn, bilmey-
le karóÍt bir óekilde meydana gelmesi ise negatif inanmayÍ doÂuracak-
tÍr. Pozitif inanmada nesnel bir kriter olan doÂru bilgi; negatif inanma-
da ise herhangi bir “ben” merkeze alÍnmaktadÍr.51 Bir baóka okumay-
la, iman ile bilgi arasÍndaki ilióki üç óekilde ele alÍnabilir: a) Bir çocuÂun
bilinci, henüz doÂru-yanlÍó sÍnÍrÍnÍ kavrayacak kadar bilgi tekrarÍ yap-
mamasÍ dolayÍsÍyla kendine her söylenene inanmaya meyillidir. Gnan-
manÍn ilkel seviyesine ait olan bu tutum, yalnÍzca çocukta deÂil, her se-
49 RâgÍb el-Gsfahânî, Müfredât fî <arîbi’l Kur’ân, 1229-1230.

50 kró. Trigg, Sosyal Bilimleri Anlamak: Sosyal Bilimlere Felsefi Bir BakÍó, 277.
51 Ülken, Bilgi ve DeÂer, 326, 327.
• 84
viyede insanda görülebilmektedir. Bu bakÍmdan kiói, herhangi bir doÂ-

rulama gereksiniminde bulunmadÍÂÍ taklidî iman sahibi olabilmekte-
dir. b) Bu halin tam karóÍtÍ, inanmaya karóÍ dirençli olmak veya inan-
mamaktÍr. Kimi insanlarÍn her óeye karóÍ sürekli ve patolojik bir óüphe
içinde olmasÍ, bu durumun tezahürüdür. Bahsi geçen her iki zÍt durum-
da inanma, bilgi ile dengesini kaybetmiótir. c) DoÂru bir inanma ise ancak
bilme ile denge halinde ve kióinin kendini gerçekleótirmesi ve yetkinleó-
tirmesi sonucu oluómaktadÍr.52 Bir baóka ifadeyle, “doÂru bilgiyi önce-
lemek ve bilgiyi imanÍn ön koóulu olarak görmek gerekir. Gman, bilinç-
li olarak ulaóÍlabilecek bir deÂerdir. RastlantÍya bÍrakÍlmayacak kadar
önemlidir.”53 Kióinin iman da dâhil her eyleminin bilme ile kurduÂu
denge hali, bir taraftan objektif ilkelere dayanmakta ve evrensel bir yön
barÍndÍrmakta; diÂer taraftan kurulan her bir ilióki, kióiye özgü ve öz-
gün olmasÍ dolayÍsÍyla biriciklik ve orijinallik barÍndÍrmaktadÍr.
f. DuraÂanlÍÂa KaróÍ Üretken Dinamizm

Kendisi de dâhil âlemdeki hiçbir óey insana tamamlanmÍó olarak ve-
rilmez. Gnsan, tamamladÍÂÍ kadar tamamlanarak var oluóunu gerçek-
leótirir. Bu bakÍmdan, hem insanÍ kuóatan âlem hem de insanÍn kendi-
si imkânlar varlÍÂÍdÍr (insânün mümkin). Gerçek anlamda insan olma ise
ancak bu imkânlara iólerlik kazandÍrma sonucu elde edilebilir.54 Bir
baóka ifadeyle, “her bir insan, yaratÍcÍlÍk ve erdem (vicdan) potansiyel-
leri ile ölünceye kadar sÍnÍrsÍz açÍlma/aktüelleóme özelliÂini haizdir.”55
Bu ise insanÍn, inóaî ve tedricî süreç gerektiren bir “oluó” halinde ol-
masÍnÍ imlemektedir. DolayÍsÍyla insanÍn kemâliyeti, varÍlan deÂil, sü-
rekli peóinde olunan bir gelióim talebine karóÍlÍk olarak okunabilir. Bu
noktada, deÂersiz ve utanç verici olanÍn, insanÍn zevk ve arzularÍ de-
Âil, insanÍn var olanÍn iyiliÂi (!) ile yetindiÂi bir iç sükûnet/duraÂanlÍk
taóÍmasÍ olduÂu söylenebilir.56
Bir diÂer açÍdan, kióilik de insana doÂuóunda verilmió hazÍr bir yapÍ
deÂildir, bilgi ve deÂer kazanÍm sürecinin eseri olarak ortaya çÍkmakta-
dÍr. Buna göre, insan varlÍÂÍ için iki tabiattan söz edilebilir. Bunlardan
52 Ülken, Bilgi ve DeÂer, 327-329.

53 Akbulut, “Kelam ÖÂretiminde Temel Hareket NoktalarÍ”, 250.
54 bk. Gbn Bâcce, Kitâbü’n-nefs, 43-45; Gbn Bâcce, Tedbîru’l-mütevahhid, 14, 15, 33-34.
55 Güler, Gsimsiz Glhamlar, 11.
56 kró. Petrus Abelardus, Filozof, Yahudi ve HÍristiyan ArasÍndaki Diyaloglar, 77-78.
85 •
ilki, sahip olduÂu yeti ve donanÍmlar itibarÍyla türünün tüm paydaóla-

rÍyla ortaklÍk saÂladÍÂÍ verili/garîzî tabiattÍr. Bu bakÍmdan tüm insanla-
rÍn yaratÍlÍósal açÍdan eóit bir düzlemde bulunduÂu söylenebilir. Gkinci-
si ise söz konusu potansiyel yapÍnÍn iyi-doÂru-güzel ya da kötü-yanlÍó-
çirkin yönde iólevselleómió halidir. Bu ise kióinin kendisine kazandÍr-
dÍÂÍ oluóumsal/kesbî tabiattÍr.57 Burada hem çift kutuplu eylem tarzlarÍ
arasÍnda yapÍlan tercihin hem de insanÍn doÂduÂu andan itibaren ken-
dini içinde bulduÂu ve bir baókasÍnÍnkiyle örtüómeyen imkânlar ala-
nÍnÍ nasÍl ve ne için kullandÍÂÍnÍn önemi açÍÂa çÍkmaktadÍr. Bir insan-
dan kiói/birey olarak bahsedilebilmesinin temeli de burada yatmakta-
dÍr. Bu süreç, duraÂan olmayan, kazanÍma dayandÍrÍlan her bir günde-
ki ben’in, bir sonraki günün potansiyeli olduÂu bir akÍóÍ/dinamizmi var
etmektedir. Bu ise geleneÂin zihinsel sabiteyi talep eden tavrÍna karóÍ
çÍkÍóÍ gerektirmektedir.
Sonuç
YukarÍda, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Kelam Anabilim
DalÍ merkezli ifade edilen temel prensip ve hareket noktalarÍ; bu kim-
lik modelinin, hem teorik hem de pratik düzeyde güçlü bir imkân ve
ufuk açma potansiyelinde olduÂunu göstermektedir. Bu model, aynÍ
zamanda, Müslüman birey ve toplumlarÍn içinde bulunduÂu; kültü-
rel, siyasî, dinî ve ekonomik alanda yÍpratÍcÍ ve tahrip edici etkileri yo-
Âun bir óekilde devam eden medeniyet krizine sunulan çözüm önerile-
rini içermektedir. Anabilim DalÍ, zamanÍn ruhu ve gerçekliÂiyle muta-
bÍk bir yeniden okumayÍ a) ne geleneÂi ve moderni yok sayarak b) ne
ona tamamÍyla baÂÍmlÍ olarak c) ne de ikisi arasÍnda eklektik bir tarz be-
nimseyerek yapmaktadÍr. Bu noktada, Anabilim DalÍnÍn tavrÍ; saÂlam
argümanlara dayalÍ, gerçeklik zemini güçlendirilmió, akÍl-ahlâk-vahiy
mutabakatÍ çerçevesinde ilkeleri belirlenmió bir dinî bilginin ve bu te-
melde kurulacak olan bir medeniyetin imkânÍnÍ ortaya koymaktÍr. Zi-
ra bu perspektif doÂrultusunda her bir Kur’ânî önerme; insana ve uy-
garlÍÂa iliókin bir ilke konumunda ele alÍnmaktadÍr.
Anabilim DalÍnÍn, kuruluóundan günümüze kadarki ilmî birikimi,
inóaî bir ilerleyióin tezahürü olarak karóÍmÍzda durmaktadÍr. Bu ilerle-
yióin çift yönlü bir yapÍ arz ettiÂi söylenebilir: a) Hakikate, objektif doÂ-
57 bk. Galen, “Muhtasarun min Kitabi’l-Ahlâk li-Câlînûs”, 31, 47, 49.

• 86
rulara, saÂlam deÂer yargÍlarÍna ulaómanÍn ön koóulu olan eleótirel zih-

niyetin, düóünsel merakÍn ve ayÍrt edici tetkikin, insanÍn biliósel ufku-
nu genióletmesi tüm insanlÍk için bir ilerleyiói temsil etmektedir. Zira
Gslam, tüm insanlÍÂÍn bu ilerleyiói yapabilmelerinin yapÍ taólarÍnÍ ba-
rÍndÍrmaktadÍr. Bizzat vahyin kendisi de tahkik ve tahkim edici eleóti-
rel zihniyetin örnek modeli olarak karóÍmÍzda durmaktadÍr. b) Bir di-
Âer taraftan, burada, Gslam’Ín özüne dönüó anlamÍnda da bir ilerleyió
söz konusudur. GeleneÂe ait tarihsel yorumlarÍn, dinin özü olarak su-
nulmasÍ ve kutsanmasÍna; inanç, ahlâk, kültür gibi insana ait tüm ger-
çekliklerin tek ve aynÍ söylem içerisinde eritilmesine karóÍ eleótirel bir
tutum sergilenmesi, hakikate ulaóma isteÂinin bir sonucudur. Bu, aynÍ
zamanda, dinî verileri baÂlamÍndan kopararak bir ideolojinin sunum
malzemesi haline getirmeyi, teolojik suistimal olarak görmedir. Dinin
anlaóÍlÍó biçimlerinin, fikren zengin bir havza oluóturmasÍ, tarihsel ve
toplumsal sürekliliÂi saÂlamasÍ önemlidir. Fakat bu durum, dini, dinin
anlaóÍlÍó biçimlerinden ayÍrmanÍn gerekliliÂini ortadan kaldÍrmamakta-
dÍr. Bu bakÍmdan, vahiyle her dönemde kurulacak olan yeni baÂ(lar),
bilincin yeni imkânlarla yeniden var oluóuna zemin kuran bir ilerleyió
saÂlamaktadÍr.
ÇalÍómamÍz içerisinde, kelamî düóünce üretmede, ilkesel nesnellik-
lerinin dayandÍÂÍ ortak paradigmalarÍ sunulan Anabilim DalÍ öÂretim
üyelerinin özgün yönleri ise óu óekilde ifade edilebilir: Gslam’Ín ilk dö-
nemlerinde olduÂu gibi akÍl ve Kur’ân temelli saÂlam anlayÍó metodo-
lojisine geri dönerek ilmî zihniyeti bu zemin üzerinde yeniden kurma;
bunu yaparken, bir bilimsel faaliyette olmasÍ gereken metodik óüpheyi
bir araç olarak kullanma ve Türkiye’de bu anlayÍóÍn sistematik ve tutar-
lÍ bir óekilde irdelenmesi, savunulmasÍ ve uygulanmasÍ noktasÍnda ön-
cü olma onuru, Prof. Dr. Hüseyin Atay’a aittir. Mâtürîdîlik konusunda-
ki ilk çalÍómalardan birini yapmasÍ, bu noktada birey merkezli bir an-
layÍóÍn geliótirilmesine katkÍ sunmasÍ ve ilahiyat birikimini devlet ka-
demelerinde aldÍÂÍ milletvekilliÂi, Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ ve bakanlÍk
gibi görevler aracÍlÍÂÍyla toplumla buluóturmasÍ bakÍmÍndan Prof. Dr.
Mustafa Said YazÍcÍoÂlu önemli bir temsil saÂlamaktadÍr. Müslüman
düóüncesi üzerinde yoÂun etkisi bulunan nübüvvet ve otoriter siyaset
konularÍnda ilke temelli bir bakÍó açÍsÍ sunmasÍ açÍsÍndan Prof. Dr. Ah-
met Akbulut; yaptÍÂÍ çalÍómalarla Ehl-i Sünnet çizgisini paradigmatik
yapÍ-çözüme tabi tutmasÍ ve bu anlayÍóÍn insan ve toplum üzerindeki
87 •
etkisini deÂerlendirmeye almasÍ açÍsÍndan Prof. Dr. Muammer Esen;

vahyi anlama noktasÍnda tarihselci anlama metodunun önemli bir ör-
nekliÂini sunan Prof. Dr. Glhami Güler ve vahyi anlambilimsel metod-
la okuma yöntemi geliótiren Doç. Dr. Hüseyin Sabri Erdem, Anabilim
DalÍnÍn özgün deÂerleri olarak karóÍmÍza çÍkmaktadÍr.
YaóadÍÂÍmÍz modern çaÂÍn dayattÍÂÍ problem alanlarÍnÍ teolojik ola-
rak ele alan ve çözümleyen kültür teolojisi, kriz teolojisi, teolojik antro-
poloji gibi alanlardaki çalÍómalarÍ, sosyal teoloji gibi akademiyaya mal
ettiÂi kavramsallaótÍrmalarÍ ve Kur’ânî kavramlarÍ insan merkezli oku-
maya tâbi tutma metoduyla Prof. Dr. kaban Ali Düzgün; Mu‘tezile ve
Mâtürîdilik çalÍómalarÍyla ön plana çÍkan, tutarlÍ ve sistematik bir bü-
tünlük gözeten perspektifi ve Müslüman düóüncesindeki pek çok prob-
lemin çözümüne katkÍ saÂlayan üretimleriyle Prof. Dr. Mahmut Ay;
akÍl, ahlâk ve dil konusundaki dakîk ve kolektif çalÍómalarÍyla Prof.
Dr. Gbrahim Aslan ve hem gelenekteki kurucu unsurlara hem de gün-
cel sorunlara iliókin eserleriyle Doç. Dr. Rabiye Çetin Anabilim DalÍnÍn
önemli isimleri olarak faaliyette bulunmaktadÍr. Kelam Anabilim Da-
lÍnÍn özgün ve özgür kimlik-yetkinliÂi, sonraki kuóaklar üzerinde de
olumlu etkisini göstermektedir.
Kaynakça
Abelardus, Petrus. Filozof, Yahudi ve HÍristiyan ArasÍndaki Diyaloglar. Çev. FÍrat
Çelebi. Ankara: DoÂuBatÍ YayÍnlarÍ, 2022.
Akbulut, Ahmet. “Müslüman Zihnin GnóasÍnda Kelam Glminin Önemi ve Yeri.”
Gnönü Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 5: 1 (2014): 9-31.
Akbulut, Ahmet. “Kelam ÖÂretiminde Temel Hareket NoktalarÍ.” Kelam: Bi-
limler Hiyeraróisindeki Yeri, Kelam-MantÍk ve FÍkÍh Usulü, Tarihsel Süreçte ve
Günümüzde Kelam ÖÂretimi (KÍzÍlcahamam 20-22 Haziran 2008) içinde 249-
251. Ankara: Türkiye Diyanet VakfÍ YayÍn MatbaacÍlÍk ve Tic. Gól., 2008.
Aristoteles. Ruh Üzerine. Çev. Zeki Özcan. Bursa: Sentez YayÍnlarÍ, 2014.
Atay, Hüseyin. GslamÍ Yeniden Anlama. Ankara: Atayy YayÍnlarÍ, 2011.
Atay, Hüseyin. Cehaletin Tahsili. Ankara: Atayy YayÍnlarÍ, 2011.
Atay, Hüseyin. Ben. Gstanbul: Destek YayÍnlarÍ, 2019.
Atay, Hüseyin. Kur’an’a Göre AraótÍrmalar VII. Ankara: Atayy YayÍnlarÍ, 2013.
Atay, Hüseyin. Kur’an’dan Önermeler. Ankara: Atay ve Atay YayÍnlarÍ, 2002.
Ay, Mahmut. “20. YüzyÍlÍn Sonundan 21. YüzyÍlÍn BaólarÍna Kelam: Ankara
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi ÖrneÂi.” Tarihte Müslümanlar: Eó ZamanlÍ
Bir Tarih YazÍmÍ içinde 316-321. 8 c. Ankara: OĴo YayÍnlarÍ, 2020.
• 88
Ay, Mahmut. “Kelam ÖÂretiminde Standardizasyon.” Kelam: Bilimler Hiyerar-

óisindeki Yeri, Kelam-MantÍk ve FÍkÍh Usulü, Tarihsel Süreçte ve Günümüzde
Kelam ÖÂretimi (KÍzÍlcahamam 20-22 Haziran 2008) içinde 133-152. Anka-
ra: Türkiye Diyanet VakfÍ YayÍn MatbaacÍlÍk ve Tic. Gól., 2008.
Bacon, Francis. Novum Organum. Çev. Talip KabadayÍ. Gstanbul: Bilgesu Ya-
yÍncÍlÍk, 2015.
Bozkurt, Ömer. Yeni Felsefe: Bir Metodik Felsefe Tasavvuru. Ankara: Maarif Ya-
yÍnlarÍ, 2020.
Cicero. Yükümlülükler Üzerine. Çev. C. Cengiz Çevik. Gstanbul: Türkiye Gó Ban-
kasÍ YayÍnlarÍ, 2021.
Cüveynî, Gmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh
b. Yûsuf. Kitâbü’l-Gróâd. Çev. Adnan Bülent BaloÂlu, Sabri YÍlmaz, Meh-
met Glhan, Faruk Sancar. Ankara: Türkiye Diyanet VakfÍ YayÍnlarÍ,
2012.
Çetin, Rabiye. “Kuruluóundan Günümüze Türkiye’nin Kelâm Birikimi: Anka-
ra Glahiyat ÖrneÂi.” Kader 18: 2 (2020): 397-431.
Descartes, René. Yöntem Üzerine Konuóma. Çev. ÇiÂdem Dürüóken. Gstanbul:
KabalcÍ YayÍnlarÍ, 2013.
Dewey, John. NasÍl Düóünürüz. Çev. Halil KayÍkçÍ. Ankara: Fol YayÍnlarÍ,
2022.
Düzgün, kaban Ali. “ÇaÂdaó Meydan Okumalar KaróÍsÍnda Ulema: Gmkânlar
ve Riskler.” KADER: Kelam AraótÍrmalarÍ Dergisi, 11: 1 (2013): 1-10.
Etienne de la Boétie, Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev. Çev. Mehmet Ali AÂaoÂul-
larÍ. Ankara: Gmge Kitabevi, 2011.
Evkuran, Mehmet. Sünni ParadigmayÍ Anlamak: Bir Ekolün Politik ve Teolojik Ya-
pÍlanmasÍ. Ankara: Ankara Okulu YayÍnlarÍ, 2005.
Fahruddîn Râzî, EbĀ Abdillah Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn.
Kitâbü’n-nefs ve’r-rûh ve óerhu kuvâhümâ. Tah. Muhammed SaÂir Hasan
el-Masumi. Gslamabad, 1388/1968.
Galen. “Muhtasarun min Kitabi’l-Ahlâk li-Câlînûs.” Islamic Philosophy. vol: 100/
Galen in the Arabic Philosophical Tradition Texts and Studies içinde 25-50.
ed. Fuat Sezgin. Haz. Paul Kraus. Frankfurt, 2000.
Güler, Glhami. Glhamiyyât: Dinî-Teolojik Aforizmalar. Ankara: OĴo YayÍnlarÍ,
2010.
Güler, Glhami. Glhamiyyât: Dinî-Teolojik Aforizmalar 2. Ankara: OĴo YayÍnlarÍ,
2012.
Güler, Glhami. Gsimsiz Glhamlar. Ankara: Ankara Okulu YayÍnlarÍ, 2017.
Hanefî, Hasan. Gelenek ve Yenilenme: Kadim Gelenek KaróÍsÍndaki Duruóumuz.
Çev. M. Emin MaóalÍ. Ankara: OĴo YayÍnlarÍ, 2011.
89 •
Hiĵ, Zena. Düóüncede Kayboluó: Entelektüel Bir YaóamÍn Gizli Zevkleri. Çev. M.
Murtaza Özeren. Gstanbul: Gz YayÍncÍlÍk, 2023.
Gbn Bâcce, EbĀ Bekr Muhammed b. Yahyâ b. es-SâiÂ. Kitâbü’n-nefs. Tah. Mu-
hammed SaÂir el-Masumi. DÍmeók: Matbuatu’l-Mu’cemü’l-‘Glmi’l-‘Arabi,
1379/1960.
Gbn Bâcce, EbĀ Bekr Muhammed b. Yahyâ b. es-SâiÂ. Tedbîru’l-mütevahhid. içinde:
Asin Palacios, Miguel. “El Régimen del Solitaria (Tadbir al-Mutawahhid)
por Avempace.” Islamic Philosophy: Ibn Bâjja, Muhammed Ibn Yahya Ibn As-
Sa’igh Texts and Studies II. ed. Fuat Sezgin. Frankfurt, 1999, 77/1-86.
Gbn Sînâ, EbĀ Ali el-Hüseyn b. Abdillah b. el-Hasan b. Ali. el-Góârât ve’t-tenbîhât.
Çev. Ali Durusoy, Ekrem Demirli. Gstanbul: Türkiye Yazma Eserler Ku-
rumu BaókanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, 2014.
Gbn Sînâ, EbĀ Ali el-Hüseyn b. Abdillah b. el-Hasan b. Ali. Ahvâlü’n-nefs.
Tah. Ahmed Fuad el-Ehvani. Kahire: Dâru Ghyai’l-Kutubi’l-‘Arabiyye,
1371/1952.
Kâ‘bî, Ebü’l-KâsÍm Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî. Kitâbu’l-Makâlât
ve me‘ahû ‘Uyûni’l-mesâ’il ve’l-cevâbât. Tah. Hüseyin Hansu, Râcih Kürdî,
Abdülhamîd Kürdî. Amman-Gstanbul: D¬ru’l-Feth li’d-Dirâsât ve’n-
Neór/Kuramer, 1439/2018.
KâdÍ Abdulcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. kerhu’l-
Usûli’l-Hamse. 2 c. Gstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu BaókanlÍ-
ÂÍ YayÍnlarÍ, 2013.
Kuçuradi, Gonna. Gnsan ve DeÂerleri. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu YayÍn-
larÍ, 2013.
Kuçuradi, Gonna. UludaÂ KonuómalarÍ: Özgürlük, Ahlâk, Kültür KavramlarÍ. An-
kara: Türkiye Felsefe Kurumu YayÍnlarÍ, 2014.
Locke, John. GnsanÍn Anlama Yetisi Üzerine. Çev. Meral Delikara Topçu. Anka-
ra: Öteki YayÍnevi, 2000.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vilâtu’l
Kur’ân. Tah. Ahmet VanlÍoÂlu. ed. Bekir TopaloÂlu. 18 c. Gstanbul: Dâru’l-
Mîzan, 2005-2007.
Popper, Karl. AçÍk Toplum ve DüómanlarÍ. Çev. Mete Tunçay, Harun RÍzatepe.
2 c. Gstanbul: Remzi Kitabevi, 1994.
RâgÍb el-Gsfahânî, Ebü’l-KâsÍm Hüseyn b. Muhammed. Müfredât fî <arîbi’l-
Kur’ân. Tah. Safvân Adnân Dâvûdî. Çev. Yusuf Türker. Gstanbul: PÍnar
YayÍnlarÍ, 2007.
Schlick, Moriĵ. Biçim ve Gçerik: Felseę Düóünmeye Bir Girió. Çev. Ulus Sevdi. Gs-
tanbul: DoÂu BatÍ YayÍnlarÍ, 2023.
• 90
Seneca. Bilgenin SarsÍlmazlÍÂÍ Üzerine – Gnziva Üzerine. Çev. C. Cengiz Çevik. Gs-
tanbul: Türkiye Gó BankasÍ YayÍnlarÍ, 2022.
keriati, Ali. GnsanÍn Dört ZindanÍ. Çev. Ejder Okumuó. Ankara: Fecr YayÍnla-
rÍ, 2013.
Trigg, Roger. Sosyal Bilimleri Anlamak: Sosyal Bilimlere Felseę Bir BakÍó. Çev. Bey-
za Sümer, Filiz Ülgüt. Gstanbul: Babil YayÍnlarÍ, 2005.
Uygur, Mermi. Kuram-Eylem BaÂlamÍ: Çözümleyici Bir Felsefe Denemesi. Gstan-
bul: YapÍ Kredi YayÍnlarÍ, 2012.
Uysal, Mehmet. Düóüncenin Düóüncesi. Gstanbul: Zafer MatbaasÍ, 2003.
Ülken, Hilmi Ziya. Bilgi ve DeÂer. Gstanbul: Ülken YayÍnlarÍ, 2001.
YazÍcÍoÂlu, Mustafa Sait. Ne Yan Yana Ne KaróÍ KaróÍya. Ankara: Alfa YayÍnla-
rÍ, 2013.
Zemahóerî, Ebü’l-KâsÍm Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Minhâc
fî usûli’d-dîn: Dinin Temel Glkelerini Anlama Yöntemi. Çev. Mehmet Evku-
ran. Ankara: Ankara Okulu YayÍnlarÍ, 2020.
íslam Hukuku Anabilim Dalînîn
Akademiye Katkîsî
Dr. ÖÞretim Üyesi Hadi Ensar Ceylan

Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi
Girió
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Gslam Hukuku Anabilim
DalÍnÍn akademiye katkÍlarÍ konusunu, Prof. Dr. Abdülkadir kener’den
baólamak üzere günümüze deÂin görev alan ve akademik yayÍn yapan
tüm öÂretim elemanlarÍnÍn yayÍnlarÍ üzerinden inceledik. Ancak ya-
yÍnlarÍn tamamÍnÍ, çeóitli nedenlerle yazÍmÍza konu edemedik. Bura-
daki yayÍnlar, yazarlarÍn öne çÍkan yayÍnlarÍ olarak deÂerlendirilebi-
lir. Telif yayÍnlarÍ konularÍna göre karóÍlaótÍrmalÍ füru fÍkÍh çalÍómala-
rÍ, karóÍlaótÍrmalÍ usul-i fÍkÍh çalÍómalarÍ, Gslam hukuk tarihi çalÍómala-
rÍ ve óahÍs merkezli çalÍómalar olmak üzere dört baólÍkta ele aldÍk. Ele
alÍnan yayÍnlarÍ konularÍ, amaçlarÍ ve sonuçlarÍ bakÍmÍndan özetleme-
ye çalÍótÍk. Çeviriler konusunda ise nispeten daha kÍsa bilgiler vermek-
le yetindik.
Telif ÇalÍómalar
KaróÍlaótÍrmalÍ Füru FÍkÍh ÇalÍómalarÍ
1. Abdülkadir kener, Gslam Hukukunda Hibe, Ankara: Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, 1984.
• 92
kener’in doçentlik tezi olarak hazÍrladÍÂÍ bu eser, Gslam borçlar hu-

kuku alanÍna giren akit türlerinden hibe hakkÍnda Türkçe literatürde
yapÍlmÍó ilk kapsamlÍ çalÍómadÍr. Her ne kadar baólÍkta sadece Gslam
hukuku alanÍ belirtilmióse de çalÍóma, farklÍ hukuk gelenekleri ve mo-
dern hukukumuzla karóÍlaótÍrmalÍ óekilde konuyu incelemektedir. Gs-
lam hukuku baÂlamÍnda yazar, sadece Hanefî mezhebini deÂil diÂer
sünnî mezheplerini, Zâhirileri, Caferîleri, Zeydîleri ve Gsmailîleri de ça-
lÍómasÍna konu etmektedir. Bu bakÍmdan çalÍóma, mukayeseli Gslam
hukuku alanÍndaki çalÍómalara da örnek teókil etmektedir. Yazar, Gs-
lam hukukçularÍ arasÍndaki hemen her ihtilaflÍ konuda görüóleri de-
lilleriyle beraber ele aldÍktan sonra tercihte bulunmaktan kaçÍnmamÍó,
pek çok konuda Hanefî mezhebinin dÍóÍndaki görüóleri tercih etmiótir.
1984 yÍlÍnda yapÍlmÍó bir çalÍóma olmasÍna raÂmen klasik fÍkÍh litera-
türünde yer alan birçok eserden yararlanmÍó, bu bakÍmdan kaynakça-
sÍnÍ oldukça zengin oluóturmuótur. ÇalÍómanÍn ana sonuçlarÍndan biri
olarak hibe konusunda klasik fÍkÍh ve modern hukukun çok da önem-
li farklarÍnÍn olmadÍÂÍ tespitinde bulunulmuótur.
2. Abdülkadir kener, “Gslam Hukukunda Hacr I”, Ankara Üniver-

sitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 21 (1976), 345-356; “Gslam Hukukun-
da Hacr II”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 22 (1978),
331-347.
kener iki ayrÍ makale halinde neórettiÂi bu çalÍómasÍnda doçentlik te-
zi olan Gslam Hukukunda Hibe adlÍ çalÍómasÍnda olduÂu gibi füru fÍkÍh-
tan hacr konusunu mezhepler arasÍ ve modern hukukla karóÍlaótÍrmalÍ
óekilde incelemiótir. Hacr, günümüz hukukunda da yaygÍn óekilde kar-
óÍmÍza çÍkan, tasarruflarÍn hukuken kÍsÍtlanmasÍ uygulamasÍdÍr. Yazar
makalenin sonucunda, tÍpkÍ hibe özelinde belirttiÂi gibi Gslam hukuku
ve modern hukukun hacr konusunda da büyük ölçüde birbirine ben-
zediÂini vurgulamÍótÍr. Bu durum bilhassa borçlar hukuku alanÍnÍn ge-
nelinde söz konusu benzerliÂin varlÍÂÍnÍ teyit etmektedir.
3. Selahattin EroÂlu, Divorce According to the Quran the Jurists

and Practice in Turkey, Ankara: Glim DallarÍnÍn Düóünce Temellerini
AraótÍrma Enstitüsü, 2018.
YazarÍn doktora tezi olan çalÍóma altÍ bölümden oluómaktadÍr. Glk
bölümde Kuran ayetlerinde boóanma konusunun nasÍl ele alÍndÍÂÍnÍ
93 •
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi íslam Hukuku Anabilim Dalînîn Akademiye Katkîsî
ele alan yazar buna ek olarak mekruh teriminin yine Kuran’daki kulla-
nÍlÍóÍnÍ merkeze alarak kavram incelemesi yapmaktadÍr. Gkinci bölüm-
den beóinci bölüme tezin konusu bazÍ klasik Gslam hukukçularÍ tara-
fÍndan da tartÍómaya açÍlmÍó olan boóanmaya iliókin kimi uygulama-
lardÍr. SÍrasÍyla bid’î talak, üç talak, boóanmaya óahitlik ve tahlil nika-
hÍ konularÍ birer bölümde incelenmiótir. Son bölümde ise Türkiye’deki
güncel boóama uygulamalarÍ sosyolojik yöntemle incelenmiótir. Yazar
tezinde klasik Gslam hukuku literatüründe ele alÍndÍÂÍ óekliyle talakÍn,
Kuran’Ín öngördüÂü hukuki ve ahlaki çerçevenin dÍóÍna çÍktÍÂÍnÍ iddia
etmekte ve bu çerçeveye geri dönülmesi gerektiÂini savunmaktadÍr. Bu
baÂlamda mekruh teriminin de Kuran’da sahip olduÂu içerikten uzak-
laótÍÂÍnÍ ve aÂÍr sorumluluklar ve yaptÍrÍmlar gerektiren bir terim ol-
masÍna raÂmen zaman içinde hafifleótirildiÂini ileri sürmektedir. Yine
önemli iddialarÍndan birisi, Kuran’da talakÍn karóÍlÍklÍ hak ve sorum-
luluklar gerektiren bir süreç olarak ele alÍnmasÍna raÂmen klasik lite-
ratürde bunun tek taraflÍ bir sürece dönüómüó olmasÍdÍr.
4. Selahattin EroÂlu, “Talâk HakkÍnda Kur’ân-Í Kerîm’in Genel

Tutumu”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 28 (1986),
159-165.
Yazar makalesinde Kuran’Ín ruhuna uygunluÂu óüpheli olan boóa-
ma usullerini ele almaktadÍr. Talak süreci ile ilgili Kur’an’da bahsedilen
aóamalara uymadan yapÍlan talakÍn haram olmasÍna raÂmen geçerliliÂi
fukahanÍn çoÂunluÂu tarafÍndan kabul edilmiótir. Oysa durum yazara
göre tenkide açÍktÍr. Nitekim bu görüóe katÍlmayan Gbn Hazm, Gbn Tey-
miyye ve Gbnu’l-KayyÍm gibi bazÍ fakihler de mevcuttur. Kuran’daki ta-
lak kurallarÍna uymadan boóama iradesini kullanan koca sadece zalim
olmakla kalmamÍó, karÍsÍnÍn da haklarÍnÍ çiÂnemió olmaktadÍr.
5. Gbrahim ÇalÍókan, Gslam Ceza Hukukunda Gayr-Í Müslimlerin

Statüsü, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 1986.
YazarÍn doktora tezi beó bölümden oluómaktadÍr. Glk bölümde zim-
mi ve müsteminler hakkÍnda genel bilgiler yer almaktadÍr. Gkinci bölüm-
den itibaren suçlar belli bir taksim dâhilinde önce genel olarak incelen-
mió, ardÍndan zimmi ve müsteminlerin bu suçlarÍ iólemeleri halinde so-
nuçlarÍnÍn ne olacaÂÍ ele alÍnmÍótÍr. Bu baÂlamda sÍrasÍyla devletin varlÍ-
ÂÍ aleyhinde iólenen cürümler kapsamÍnda baÂy, hirabe ve casusluk suç-
• 94
larÍ, óahÍslar aleyhinde iólenen cürümler kapsamÍnda adam öldürme ve

müessir fiil suçlarÍ, umumi adap ve aile aleyhinde iólenen cürümler baÂ-
lamÍnda zina, kazf, óarap içme ve sarhoóluk suçlarÍ, mal aleyhinde ióle-
nen cürümler baÂlamÍnda ise hÍrsÍzlÍk ve benzeri suçlar incelenmiótir. Te-
zin sonucunda Müslüman ve gayrimüslim ayrÍmÍ olmaksÍzÍn hukukun
eóit uygulandÍÂÍ vurgulanmaktadÍr. Gayrimüslimlerin statüsüne iliókin
Müslümanlardan farklÍ uygulanan kurallarÍn, Kur’ân ve Sünnet temelli
olmayÍp, ilgili dönemin óartlarÍ içinde yorumlarda bulunan Müslüman
hukukçulara ait olduÂu dile getirilmektedir. Tezde konular Gslam hukuku
mezhepleri arasÍnda karóÍlaótÍrmalÍ óekilde ve her mezhebin kendi kay-
naklarÍna müracaat ederek incelenmektedir. Yazar, günümüz óartlarÍn-
da daha uygun olduÂunu düóündüÂü yaklaóÍmlarÍ tercih etmekten geri
durmamaktadÍr. Yazar, Zina Suçunun Mahiyeti ve CezasÍ adlÍ makale-
sinde de tezinde elde ettiÂi bazÍ sonuçlarÍ paylaómÍótÍr.
6. Gbrahim ÇalÍókan, “Gslâm Hukukunda Ceza KavramÍ ve Hadd

CezalarÍ”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 31 (1989),
367-397.
Makale iki bölümden müteóekkildir. Ceza kavramÍna iliókin bölüm-
de konu, Gslam hukuku ve modern hukuk karóÍlaótÍrmalÍ óekilde; hadd
cezalarÍna iliókin genel hükümlerin ele alÍndÍÂÍ ikinci bölümde ise mez-
hepler arasÍ karóÍlaótÍrmalÍ óekilde incelenmektedir. Klasik Gslam huku-
ku literatüründe ceza hukukuna iliókin konular genel bir teori óeklinde
incelenmeyip her suç ve cezasÍ müstakil olarak ele alÍnmÍótÍr. Bu neden-
le Gslam ceza hukukuna dair çaÂdaó araótÍrmalarda suç ve ceza sistemi-
ne dair genel bir teori arayÍóÍndan bahsedilebilir. Bu anlamda en bilinir
çalÍóma Abdulkadir Udeh’e aittir. ÇalÍókan da makalesinin ilk bölümün-
de büyük ölçüde Udeh’den yararlanmÍótÍr. Gkinci bölümde ise her mez-
hebin kendi kaynaklarÍna müracaat edilerek bilgiler sunulmuó, ancak ele
alÍnan hükümler arasÍnda herhangi bir tercihte bulunulmamÍótÍr.
7. Gbrahim ÇalÍókan, “Gstisnâ’ Akdinin Mahiyeti ve UnsurlarÍ”, An-

kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 31 (1989), 349-365.
Siparió sözleómesi olarak da ifade edilebilecek istÍsna akdi, bir kiói-
nin özelliklerini belirlediÂi bir ürünü belli bir ücret karóÍlÍÂÍnda sipa-
rió ederek yaptÍrmasÍ anlamÍna gelmektedir. Yazar bu makalesinde is-
tisna akdinin mahiyeti, unsurlarÍ ve genel hükümlerini ele almakta ve
95 •
konuyu mezhepler arasÍ karóÍlaótÍrmalÍ óekilde incelemektedir. Yer yer

modern hukukla da karóÍlaótÍrmalar yapan yazar, ele aldÍÂÍ hükümler
konusunda kióisel tercihlerini de belirtmekten geri durmamÍótÍr. Yazar
söz konusu akdi óu baólÍklar altÍnda incelemiótir: akdin tanÍmÍ, hukuki
mahiyeti, rükünleri, hukuki esasÍ, óartlarÍ, unsurlarÍ, hükmü.
8. Gbrahim ÇalÍókan, “Ca‘ferî Mezhebinde Gbadetler (kiîliÂe Göre

Fürû‘u’d- Dîn = Gbadetler)”, MilletlerarasÍ Tarihte ve Günümüzde kiilik
Sempozyumu (TebliÂler ve Müzakereler), 13-15 kubat 1993, 481-497.
Yazar Caferi mezhebinin bazÍ itikadi ve ameli hükümlerini ele aldÍ-
ÂÍ bu tebliÂinde, sünni ve óiî hukukunu Caferi mezhebi özelinde karóÍ-
laótÍrmaktadÍr. Mezheplerin kendi fÍkÍh kitaplarÍnÍn yanÍ sÍra Ghtilafu’l-
fukaha türü eserleri de kullanan yazar, özellikle bu ikinci tür eserlerin
doÂru görüóün tespitinde ve mezhep taassubunun önlenmesi konusun-
da önemli olduÂunu vurgulamaktadÍr. Ünlü maliki fakih Karâfî’den na-
kille doÂrunun, hiçbir düóünce veya görüóün tekelinde olmadÍÂÍnÍ, de-
lilin gücü nispetinde doÂruya karar verilmesi gerektiÂini ifade etmek-
tedir. Makalede Caferi mezhebinin önde gelen klasik kaynaklarÍndan
Kuleyni’nin, imamete inanmayan kimsenin kafir olduÂuna dair görü-
óünü aktaran yazar, füru fÍkÍh konularÍnda ihtilaf eden mezheplerin ta-
mamÍnÍn tevhid, risalet ve Kuran’a inandÍklarÍnÍn altÍnÍ çizmektedir.
9. kamil DaÂcÍ, Gslam Ceza Hukukunda kahÍslara KaróÍ Müessir Fi-

iller, Ankara: Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, 1996.
Müessir fiil kavramÍ, ceza hukukunda adam öldürme suçu dÍóÍn-
daki her türlü yaralama eylemini ifade etmektedir. Yazar, doktora tezi
olan bu çalÍómasÍnda dört mezhebi esas alarak yaralama suçunun ma-
hiyeti, çeóitleri ve bu suça öngörülen cezalarÍ incelemiótir. BazÍ konu-
larda dört mezhebin dÍóÍndaki yaklaóÍmlara da yer vermiótir. Yine çok
detaylÍ olmasa da bazÍ konularda Türk Ceza Hukuku ile de karóÍlaó-
tÍrmalar yapmÍótÍr. YazarÍn doktora tezi, dört bölümden müteóekkil-
dir. Birinci bölümde suç ve ceza kavramÍnÍ genel olarak tahlil etmekte
ve Gslam’Ín ceza hukukuna iliókin genel teorisini ortaya koymaya ça-
lÍómaktadÍr. DiÂer bölümlerin baólÍklarÍ ise sÍrasÍyla óöyledir: Gslam ce-
za hukukunda müessir fiil kavramÍ ve müessir fiillerin óekilleri, kasten
iólenen müessir fiillere öngörülen cezalar, taksirle iólenen müessir fiil-
lere öngörülen cezalar.
• 96
10. kamil DaÂcÍ, “Gslâm Aile Hukukunda Evlenme Engelleri-I (Sü-

rekli Evlenme Engelleri), Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Der-
gisi, 39 (1999), 175-237; “Gslâm Aile Hukukunda Evlenme Engelleri-
II (Geçici Evlenme Engelleri), Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Dergisi, 41 (2000), 137-194.
Yazar, iki bölüm halinde yayÍnladÍÂÍ bu çalÍómasÍnÍn ilkinde “sürek-
li evlenme engellerini”, ikincisinde ise “geçici evlenme engellerini” ele
almÍótÍr. Mezhepler arasÍ karóÍlaótÍrmalÍ óekilde konuyu ele alan yazar,
ayrÍca batÍ hukuku ve Türk Medeni Kanunu da konu baÂlamÍnda de-
Âerlendirmelerine katmÍótÍr. Glk makalesinin girióinde, Gslam dininde ai-
le hukukunun özel yerine temas etmekte ve batÍ hukuk geleneÂindeki
kamu-özel ayrÍmÍnda Gslam aile hukukunun kendine yer bulamadÍÂÍna
ióaret etmektedir. SonrasÍnda sürekli evlenme engellerini kan hÍsÍmlÍ-
ÂÍ, sÍhrî hÍsÍmlÍk ve süt hÍsÍmlÍÂÍ óeklinde üç baólÍk halinde ele almÍótÍr.
Geçici evlenme engellerini ise din farklÍlÍÂÍndan doÂan evlenme enge-
li, boóamadan doÂan evlenme engeli, iddetten doÂan evlenme engeli,
dört evlilikten doÂan evlenme engeli, sÍhrî civar hÍsÍmlÍÂÍndan doÂan
evlenme engeli, kadÍnÍn evli olmasÍndan doÂan engel, mülkiyet ilióki-
sinden doÂan evlenme engeli, ihramlÍ olmaktan doÂan evlenme engeli,
liandan doÂan evlenme engeli baólÍklarÍ altÍnda incelemiótir.
11. Ahmet Ünsal, “Sünnî ve Bid‘î Talâk TanÍmÍnda Hanefî - Mâlikî

GhtilafÍ”, Gslâmî AraótÍrmalar, 20:1 (2007), 107-121.
Yazar makalede talakÍn sünni ve bid’i óeklindeki ayrÍmÍnÍn Hanefi-
ler açÍsÍndan nasÍl ele alÍndÍÂÍnÍ ve Malikilerin buna eleótirisini incele-
mektedir. Özet olarak Hanefiler talakÍ ahsen, hasen ve bid’i talak óek-
linde üçe ayÍrmakta ve hasen talak óeklinde adlandÍrÍlan kÍsmÍn sünni
talak olduÂunu belirtmektedirler. Bu kÍsÍm ise kocanÍn, her biri müte-
akip bir temizlik dönemine gelecek óekilde karÍsÍnÍ üç defa boóamasÍ-
dÍr. Hanefilerin bu görüóünde, kendi dayanaklarÍ olan rivayetlere baÂ-
lÍlÍklarÍnÍ vurgulayan yazar menkul olanÍn makulleótirildiÂini ifade et-
mektedir. Malikiler ise Hanefilerin benimsediÂi óekilde üçlü bir ayrÍ-
mÍn olmadÍÂÍnÍ ve hasen diye tabir edilen talakÍn bid’i olduÂunu belirt-
mektedirler. Yazar taraflarÍn delillerini kendi kaynaklarÍna dayanarak
detaylÍ óekilde ortaya koymuó, ancak bunlardan hangisini benimsedi-
Âine dair bilgi vermemiótir. Buna raÂmen makalenin sonuç kÍsmÍnda
Hanefilerin yaklaóÍmÍnÍn, aynÍ anda dile getirilen üç talakÍ bir yönüy-
97 •
le meóru hale getirme anlamÍna geldiÂini belirtmiótir. AyrÍca aynÍ an-

da dile getirilen üç talakÍn hepsinin geçerli sayÍlmasÍnÍn günümüzde
olumsuz sonuçlar doÂurduÂunu ifade etmektedir.
12. Ahmet Ünsal, “Gn‘ikâdÍn (Akdin Hukukî VarlÍk KazanmasÍ)

Mahiyeti”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 51:2 (2010),
93-124.
Yazar makalede önce in’ikad kavramÍnÍ ele almÍó, ardÍndan akdin
unsurlarÍ ve in’ikad óartlarÍ óeklindeki iki baólÍk halinde in’ikada iliókin
görüóleri aktarmÍótÍr. Buna göre akde konu olan nesnenin óer’an uygun-
luÂu, taraflara faydasÍ dokunacak kadar deÂerli olmasÍ, taraflardan bi-
rinin mükiyetinde olmasÍ, teslim edilebilir olmasÍ gerekirken satÍó söz-
leómesi açÍsÍndan mal bedelinin de iptal edilmemesi gerekir. BunlarÍn
dÍóÍnda taraflarÍn akdi yapmak için ehil olmasÍ, akdin óer’an yasaklan-
mamÍó olmasÍ, akdin türüne özel óartlarÍn yerine getirilmesi, akdin ama-
cÍna aykÍrÍ niteliklerin olmamasÍ, kabulden önce icaptan geri dönülme-
mesi ve meclis birliÂinin olmasÍ diÂer in’ikad óartlarÍdÍr. Yazar in’ikad
konusuyla dolaylÍ ilgisi sebebiyle akdin fesadÍ ve nehyin hukuki sonu-
cu konularÍna da temas etmiótir.
13. OÂuzhan Tan, “Ekonomik Realite Temelinde: AltÍ SÍnÍf (Esnâf-Í

Sitte) Hadisi Üzerine Bir DeÂerlendirme”, Ankara Üniversitesi Glahi-
yat Fakültesi Dergisi, 51:2 (2010), 167-187.
Yazar bu makalesinde ribaya konu olan mallar hakkÍnda Hz. Pey-
gamber’den rivayet edilen meóhur altÍ sÍnÍf mal hadisini incelemekte-
dir. Ona göre esnaf-Í sitte hadisinin, paranÍn geçirdiÂi aóamalar baÂla-
mÍnda anlaóÍlmasÍ gerekir. Hadisteki bey kavramÍ, malÍn mal ile deÂi-
óimi anlamÍndadÍr. Hadis ile alakalÍ önemli düzenlemelerden “türdeó
mallarÍn deÂióiminde kaliteye itibar edilmemesi”, bu mallara para özel-
liÂinin verilmesi ile ilgilidir. Çünkü yazarÍn verdiÂi örnekle söyleye-
cek olursak yeni bir banknotun alÍm gücü ile yÍpranmÍó bir banknotun
alÍm gücü aynÍdÍr. DolayÍsÍyla bir malÍn para olarak kullanÍlmasÍ du-
rumunda, o malÍn kendi nitelikleri deÂil, para olarak alÍm gücü önem-
li hale gelir. Bu mallarda ribanÍn söz konusu olmasÍ da bunlarÍn o dö-
nemde, iktisat tarihindeki ifadesiyle mal-para olarak kullanÍlmasÍndan
ötürüdür. DolayÍsÍyla para olmalarÍ açÍsÍndan altÍ sÍnÍf arasÍnda herhan-
gi bir ayrÍm yapmaya gerek yoktur. Bu nedenle klasik fukahanÍn vez-
• 98
ni, keyli, gÍda maddesi vb. óeklinde yaptÍÂÍ ayrÍmlar hadisin baÂlamÍ-
na uymamaktadÍr. Sonuç olarak yazar, esnaf-Í sitte hadisinin klasik li-
teratürde ve bu literatürü takip eden çaÂdaó araótÍrmalarda yanlÍó an-
laóÍldÍÂÍnÍ ortaya koymaktadÍr.
14. OÂuzhan Tan, “Unofficial Marriage in Turkey”, Islamic Univer-

sity of Europa Journal of Islamic Research, 6:1 (2013), 61-67.
Yazar, Türkçe ifadeyle imam nikahÍnÍ konu edindiÂi makalesin-
de Gslam hukukuna göre nikah akdinin bir merasim anlamÍnda iba-
det olmadÍÂÍnÍ vurgulamaktadÍr. Buna göre akdin standart óartla-
rÍnÍ taóÍyan her uygulama geçerlidir. NikahÍ kÍyan kióinin konumu,
dinî bilgisi ve okuduÂu dualar nikahÍn özüne iliókin óartlar deÂil-
dir. Gmam nikahÍnÍn, tarihî kökeni bakÍmÍndan OsmanlÍ uygulama-
sÍnda imamlar tarafÍndan yerine getirilip yine imamlar tarafÍndan
kayÍt altÍna alÍndÍÂÍnÍ belirten yazar, günümüzdeki uygulamalarÍn
bu iólevini yitirmesi nedeniyle haklarÍn korunmasÍna deÂil, çiÂnen-
mesine aracÍ olduÂunu ifade etmektedir. Günümüzde imam nikahÍ
yaptÍranlarÍn ya resmi nikah yerine imam nikahÍ yaptÍranlar ya her
iki nikahÍ birden yaptÍranlar ya birden fazla evlilik için imam nikahÍ
yaptÍranlar ya da gizli beraberlik için imam nikahÍ yaptÍranlar óek-
linde dört durumda ortaya çÍktÍÂÍnÍ vurgulamaktadÍr. Bu açÍdan ba-
kÍldÍÂÍnda imam nikahÍnÍn vakÍadaki karóÍlÍÂÍ çoÂu zaman haksÍz-
lÍklara vesile olmaktadÍr.
15. OÂuzhan Tan, “Childhood and Child Marriage in Islamic

Law”, Cumhuriyet Glahiyat Dergisi, 22:2 (2018), 783-805.
Yazar bu makalesinde klasik Gslam hukukçularÍnÍn çocuk evliliÂi-
nin meóruiyeti hakkÍndaki yorumlarÍnÍ ele almaktadÍr. Yazara göre ço-
cuk evliliÂinin meóruiyeti hakkÍnda dayanak olarak ileri sürülen delil-
lerden Nisa Suresi 3 ve Talak suresi 4 nolu ayetlerin baÂlamÍ çocuk ev-
liliÂi deÂildir. Buna ek olarak Kur’an, çocuk evliliÂini kolaylaótÍrÍcÍ bir
tavÍr içinde de deÂildir. Hz. Aióe’nin Hz. Peygamberle küçük yaóta ev-
lendirildiÂine dair rivayetler ise hüküm verici nitelikte olmayÍp örfi du-
rumu aktarma sadedindedir. DolayÍsÍyla klasik Gslam hukukçularÍnÍn
çocuk evliliÂinin meóruiyeti hakkÍndaki yaklaóÍmlarÍnÍn dönemin ör-
füne dayalÍ olduÂunu söylemek mümkündür.
99 •
16. Hadi Ensar Ceylan, Gslam Borçlar Hukukunda Akdin BaÂlayÍcÍ-

lÍÂÍ, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara 2017.
Yazar doktora tezinde Gslam hukukunun akit teorisinin konularÍndan
akdin baÂlayÍcÍlÍÂÍnÍ incelemektedir. Tez akdin baÂlayÍcÍlÍÂÍnÍn mahi-
yeti, meóruiyeti, óartlarÍ ve sonuçlarÍ olmak üzere dört bölümden mü-
teóekkildir. Akdin baÂlayÍcÍlÍÂÍnÍ, “akdin taraflarÍnÍn, hukuken akdin
hükmünü yerine getirmek zorunda olmalarÍ” óeklinde tanÍmlayan ya-
zar, çaÂdaó araótÍrmalarda “akdin tek taraflÍ olarak feshedilememesi”
óeklinde kullanÍlan yaygÍn tanÍmÍn, bir tanÍm olmaktan çok baÂlayÍ-
cÍlÍÂÍn sonucu olduÂunu ifade etmektedir. TanÍmda dile getirilen yü-
kümlülük anlamÍnÍn, erken dönem literatürde baÂlayÍcÍlÍk anlamÍnda
kullanÍlan vücûb kavramÍyla da teyit edildiÂini belirtmektedir. BaÂla-
yÍcÍlÍÂÍn meóruiyeti hakkÍnda akitlerde asÍl olanÍn baÂlayÍcÍlÍk olduÂu-
na dair Gslam hukukçularÍnÍn ifadelerine yer veren yazar, baÂlayÍcÍlÍk
açÍsÍndan akitlerin taksimine yer vermektedir. YazarÍn tespitlerine gö-
re baÂlayÍcÍlÍÂÍn óartlarÍ akdin meóru olmasÍ, akit meclisinin sona er-
mesi, taraflarÍn rÍzasÍnÍn bulunmasÍ ve akde konu olan malÍn teslim
edilmesi konularÍ baÂlamÍnda tartÍóÍlmaktadÍr. BaÂlayÍcÍlÍÂÍn sonuçla-
rÍ ise akdin amacÍnÍn gerçekleómesi, akdin feshedilememesi, akde ko-
nu olan malÍn tazmin yükümlülüÂünün intikali ve ifa yükümlülüÂü ol-
mak üzere dört tanedir.
17. Hatice Alsaç, “Gslâm Hukukunda Muhâlea ve TMK Anlaóma-

lÍ Boóanma ile Mukayesesi”, Eskióehir Osmangazi Üniversitesi Glahi-
yat Fakültesi Dergisi, 9:2 (2022), 1166-1196.
Yazar bu makalesinde Gslam hukukunda evliliÂi sona erdirme bi-
çimlerinden muhaleanÍn, Türk Medeni Kanunu’ndaki AnlaómalÍ Boóa-
ma ile karóÍlaótÍrmasÍnÍ yapmaktadÍr. Evli olan kadÍnÍn, yaygÍn olarak
mehir bedelini geri ödeyerek nikah akdinin sonlanmasÍ anlamÍna ge-
len muhalea uygulamasÍ, Gslam hukukçularÍnÍn çoÂunluÂuna göre ta-
raflarÍn ortak iradesi ile sonuç doÂurmaktadÍr. TalakÍn aksine muhale-
ada her iki tarafÍn irade beyanÍnÍn etkili olmasÍ, anlaómalÍ boóama uy-
gulamasÍ ile belli ölçüde benzerlik arz etmektedir. AyrÍca muhaleanÍn
dayanaÂÍ olarak Hz. Peygamber’den rivayet edilen uygulamada pey-
gamberin konumunun bazÍ Gslam hukukçularÍ tarafÍndan hâkim óek-
linde yorumlanmasÍ, anlaómalÍ boóama uygulamasÍyla bir baóka ben-
zerlik yönü olarak deÂerlendirilebilir. Yazar muhaleanÍn gerekçesinin
• 100
çoÂu zaman eóler arasÍ geçimsizlik olmasÍndan yola çÍkarak Hukuk-Í

Aile Kararnamesi’nde de benimsenen hükümle hâkimin, geçimsizliÂin
kimden kaynaklandÍÂÍnÍn tespiti ve akdin ona göre nihayete erdirilme-
sinde etkin olduÂunu belirtmió ve bunun da anlaómalÍ boóama ile ilió-
kisi kurulabilecek bir diÂer nokta olduÂunu ifade etmiótir.
KaróÍlaótÍrmalÍ Usul-i FÍkÍh ÇalÍómalarÍ

1. Abdülkadir kener, Gslam Hukukunun KaynaklarÍndan KÍyas Gs-
tihsan ve GstÍslah, Ankara: Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, 1974.
kener’in 1971 yÍlÍnda tamamladÍÂÍ Gslam Hukukunda KÍyas, Gstih-
san ve GstÍslah adlÍ doktora tezinin Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ tarafÍndan
basÍlmÍó hali olan bu eser, fÍkÍh usulü alanÍnda re’y ve içtihada dayalÍ
olan üç delili mahiyetleri, meóruiyetleri ve hükme nasÍl medar olduk-
larÍ açÍsÍndan ele almaktadÍr. Yazar, girióte Gslam hukuk tarihi hakkÍn-
da özet bilgiler vermió, ardÍndan birinci bölümde söz konusu üç deli-
lin dayanaÂÍ olan re’y ve içtihadÍn Gslam hukukundaki konumunu gös-
termeye çalÍómÍótÍr. SonrasÍnda sÍrasÍyla kÍyas, istihsan ve istÍslah bi-
rer bölüm halinde incelenmiótir. YazarÍn, o günün óartlarÍnda oldukça
zengin bir kaynakçaya dayanarak hazÍrladÍÂÍ eserin baólÍca klasik kay-
naklarÍ kâfiî, Ebu’l-Huseyn el-Basrî, Gbn Hazm, Serahsî, Gazâlî, Âmidî,
Gbnu’l-Hâcib, Karâfî, Hâfizuddin en-Nesefî, Abdulaziz el-Buhârî, Gbnu’l-
Kayyim, kâtÍbî, kevkânî gibi âlimlerin fÍkÍh usulü eserleridir. Yazar kla-
sik eserlerin yanÍ sÍra Gslam araótÍrmalarÍ bakÍmÍndan zamanÍnÍn ön-
de gelen isimlerinin görüólerini de eleótirel bir óekilde ele almaktadÍr.
Goldziher, Schacht, Goitein, Hamidullah, Köprülü gibi isimler öne çÍ-
kanlar arasÍndadÍr. kener, pek çok konuyu Roma hukuku ve modern
hukukumuzla karóÍlaótÍrmalÍ óekilde ele almaktadÍr. YazarÍn özellikle
iki konudaki görüóleri dikkat çekmektedir. Glki, Gslam hukuk tarihin-
de hicrî 4. yüzyÍldan itibaren içtihat kapÍsÍnÍn kapanmÍó olduÂunu di-
le getirerek bu fikrin, günümüzde deÂerini yitirdiÂini belirtmesidir.
Ona göre günümüz óartlarÍnda içtihat etmek, pek çok uzmanlÍk alanÍ-
nÍn ortaya çÍkmasÍ nedeniyle fertlerin sorumluluÂu aóacak bir hale gel-
diÂinden, içtihadÍn ancak yetkin kurullar tarafÍndan yapÍlmasÍ müm-
kündür. Gkinci görüó klasik dönem Hanbelî âlimlerinden Necmeddin
et-Tûfî’nin maslahat anlayÍóÍna taraftar olmasÍdÍr. BilindiÂi üzere Nec-
meddin et-Tûfî, “Gslam’da zarar vermek ve zarara zararla karóÍlÍk ver-
mek yoktur” óeklinde tercüme edebileceÂimiz meóhur hadise dayana-
101 •
rak nass ve maslahatÍn çatÍómasÍ durumunda maslahatÍn öncelenme-

si gerektiÂini belirtmektedir. kener, Hz. Ömer ve sahabîlerin uygula-
malarÍna bakÍldÍÂÍnda Tûfî’ye hak vermek gerektiÂini düóünmektedir.
kener’in telif makalelerinden “Gslam Hukukunda Maslahat ve Mefsedet
AnlayÍóÍ” ile “Gslam Hukukunda Re’y ve Gctihad” baólÍklÍ olanlar bü-
yük ölçüde yazarÍn doktora tezinden üretilmiótir. AyrÍca yazar bu ma-
kalelerini daha sonra yayÍnladÍÂÍ Gslam Hukukuna Girió adlÍ kitabÍnda
da bir araya getirmiótir.
2. Selahattin EroÂlu, “Kur’an Hükümlerinin Hukuk AçÍsÍndan

DeÂerlendirilmesinde Metot”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakülte-
si Dergisi, 27 (1985), 317-326.
Yazar bu makalesinde klasik Gslam hukukçularÍnÍn Kur’an’dan hü-
küm elde etme yöntemlerinin yeniden gözden geçirilmesini teklif et-
mektedir. Bu baÂlamda Kur’an ve sünnetin, gelenekten baÂÍmsÍz, ob-
jektif bir gözle ele alÍnmasÍ gerektiÂini ifade etmektedir. Yazara göre
Kur’an’daki hukuki bakÍó açÍsÍ sadece açÍk hukuk kurallarÍndan ibaret
deÂildir. ÖrneÂin Kur’an’da namazÍn, kötülükleri ortadan kaldÍrabile-
cek bir özellikte olduÂunun söylenmesi, hukukun da gayesi olan bu
durum açÍsÍndan düóünüldüÂünde ibadetlerin Gslam hukuku içinde-
ki önemi ortaya çÍkmaktadÍr. Benzer óekilde Kur’an’da pek çok haksÍz
davranÍó, maddi bir müeyyideden bahsedilmeden kÍnanmaktadÍr. Bu
durum bizi, bu konunun müeyyide vaz’Ína uygun olmadÍÂÍ düóünce-
sine götürmemelidir. Bu açÍdan bakÍldÍÂÍnda Kuran’Ín genel prensiple-
ri, Gslam hukuku için zengin bir kaynak görünümündedir. Kuran’daki
vicdani ve ahlaki prensiplerin Gslam hukuku içinde aktif rol oynamasÍ-
nÍn bir metot olarak benimsenmesi gerekmektedir.
3. Gbrahim ÇalÍókan, “Gstihsan”, Gslami Glimlerde Metodoloji (Usûl)

Meselesi 2, 2009, 149-162.
Yazar bu tebliÂinde günümüzde yeni problemlerin çözümünde fÍ-
kÍh usulünün daha genió yelpazede kullanÍlmasÍ gerektiÂini dile getir-
mekte ve tecdid kavramÍna atÍfta bulunmaktadÍr. Bu baÂlamda Hane-
filerin kullandÍklarÍ istihsan metodunun da örnek olduÂunu belirtmek-
tedir. AyrÍca yazara göre icma konusunun yeniden ele alÍnarak icmaÍn
aktif hale getirilmesi gerekmektedir. GcmaÍn anlamÍnda meydana gele-
• 102
cek açÍlÍmlar günümüz fÍkÍh problemlerinin çözümünde gerçekçi bir

içtihat anlayÍóÍnÍn oluómasÍna yardÍmcÍ olacaktÍr.
4. Osman Taótan, “Gslam Hukukunda Kur’an”, 1. Kur’an Sempoz-

yumu: TebliÂler, Müzakereler: 1-3 Nisan 1994, 1994, 315-324.
Yazar bu tebliÂinde Kur’an’Ín literal yönünün tarih boyunca nasÍl
anlaóÍldÍÂÍnÍ ele almaktadÍr. Yazar öncelikle Hz. Ömer ve Muaviye’nin
bazÍ uygulamalarÍnÍn Kur’an ve hadisin literal çerçevesinin dÍóÍna çÍ-
kabildiÂini vurgulamaktadÍr. Gslam hukuk teorisinin geliótirildiÂi dö-
nemlerde ise kafii, Gslam hukuku kaynaklarÍnÍn literal yönünü kutsal-
laótÍrarak belirginleótirdi. Mesela peygamber sünnetini, vahiy olarak
görüp örfi sünnetlerden ayÍrdÍ. ÖÂrencisi Davut, literallikte ileriye gi-
derek kÍyasÍ reddetti. Ama bu durum kafii’ye yaradÍ, çünkü onu mu-
tedil bir konuma yerleótirdi. kafii’nin, etkinliÂini giderek artÍran ba-
kÍó açÍsÍ raviler zincirinin güvenilir olma arayÍóÍnÍ merkezi bir konuma
yerleótirdi. Tarih boyunca da bu bakÍó açÍsÍ hâkim konumda etkinliÂi-
ni sürdürdü. Günümüzde ise Hasan Hanefi, Fazlurrahman ve Gsma-
il Raci Faruki gibi çaÂdaó araótÍrmacÍlar Kur’an’Ín spesifik hükümleri-
nin altÍnda yatan ilkelere dikkat çekmeye çalÍótÍlar. Yazara göre onla-
rÍn bu çabasÍ kafii öncesi adalet merkezli yorum ve uygulama girióim-
lerine benzetilebilir.
5. Osman Taótan, “Gslam Hukukunda Sahabi Otoritesinin Kayna-

ÂÍ ve NiteliÂi”, Gslâmî AraótÍrmalar, 8:2 (1995), 115-121.
Yazar bu makalesinde her hukuk okulunun sahabi görüóünü ken-
di metodolojik yaklaóÍmÍna göre yorumladÍÂÍnÍ ve dolayÍsÍyla esasen
sahabi otoritesinin mutlak bir óey olmadÍÂÍnÍ vurgulamaktadÍr. Saha-
bi görüólerinin hukukun bir kaynaÂÍ olarak otorite kazanmasÍ sürecin-
de Peygamber sözlerini rivayet konusundaki yasaÂÍn da etkili olduÂu-
nu belirtmektedir. Çünkü yazara göre bu yasak, sahabe sözleri ile pey-
gamber sözlerinin birbirine karÍómasÍna neden oldu.
6. Osman Taótan, “Gslam Hukukunda Literalizm: AnahatlarÍyla

Mukayeseli Bir Analiz”, Gslâmî AraótÍrmalar, 9 (1996), 144-156.
Yazara göre Gslam hukukunda literalizm denince her ne kadar Gbn Hazm
akla geliyorsa da bu akÍm kafii ile baólamÍótÍr. Çünkü kafii’nin kÍyasÍ tek ge-
çerli yöntem olarak görmesi, nasslarÍn literal çerçevesinin korunmasÍ anla-
103 •
mÍna gelmektedir. Literalist akÍmÍn karóÍsÍnda rasyonalist akÍm vardÍr. Ya-

zara göre bunun sistemli bir savunucusu da Serahsi’dir. Serahsi’nin rasyo-
nalist yaklaóÍmÍ Kuran’Ín manasÍnÍn mu’ciz oluóu, rivayette mananÍn zabt
edilmesinin óart koóulmasÍ, icmaÍn sÍnÍrlandÍrÍlmamasÍ ve kÍyasa alternatif
olarak istihsanÍn kabulü yaklaóÍmlarÍyla temellendirilebilir.
7. Osman Taótan, “Gctihad Sorunu Üzerine Bir Literatür Gnceleme-

si”, Gslâmiyât, 1:3 (1998), 73-91.
Yazar bu makalesinde GçtihadÍn donuklaótÍÂÍ tezi üzerine Fazlurrah-
man, Schacht, Anderson, Coulson, Hallaf ve Mehdi’nin deÂerlendir-
melerini paylaómaktadÍr. ArdÍndan Hallaq’Ín karóÍ argümanÍnÍ özetle-
yerek, bunlarÍ daha kuvvetli bulduÂunu ifade etmektedir. Yazara gö-
re hicri 5. YüzyÍlda fÍkÍh usulü alanÍnda meydana gelen eser üretimini
“literatür patlamasÍ” olarak nitelenebilir. Burada ciddi bir teori arayÍóÍ
olduÂunu belirtmek gerekir. Mesela Hanefiler açÍsÍndan kafii’nin eleó-
tirisi, onlarda savunmaya yol açtÍ. Bu savunmadan da doÂal olarak bir
hukuk metodolojisi ortaya çÍktÍ. Serahsi bunun en iyi örneklerinden bi-
ridir. Yazar, içtihadÍn donuklaómasÍ baÂlamÍnda sÍk sÍk eleótirilere ko-
nu olan Kerhi’nin yaklaóÍmÍnÍ da yorumlamaktadÍr. Yazara göre Kerhi,
nasslarÍn hukuki yorumunda veya hukuki sorunlara uygulanmasÍnda
hukuk geleneÂinin vazgeçilmez bir araç olduÂunu ortaya koymuótur.
Bunun örneÂi olarak Serahsi, keybani geleneÂini izlemeseydi, sistema-
tik bir hukuk yorumu ortaya koyamazdÍ.
8. Ahmet Ünsal, Gslam Hukukunda Fayda Glkesi, Gstanbul: Nüans,

2006.
YazarÍn doktora tezi üç bölümden müteóekkildir. Birinci bölümde
faydanÍn hukuki temeli ve dini temelini, ardÍndan Gslam hukukunda
maslahat türleri olan zaruriyyat, haciyyat ve tahsiniyyat konusunu ele
almÍótÍr. Gkinci bölümde dört mezhebe göre fÍkÍh usulündeki faydacÍ
metotlarÍ incelemiótir. Üçüncü bölümde ise hüsün-kubuh tartÍómalarÍ
baÂlamÍnda faydayÍ belirleme yetkisini incelemiótir. Glk bölümde batÍ
hukuk düóüncesindeki fayda teorilerini ele alan yazar, dinden baÂÍm-
sÍz bir fayda teorisini savunmanÍn, çok deÂióken yaklaóÍmlara yol aç-
masÍ nedeniyle güç olduÂunu belirtmektedir. Gslam hukuku açÍsÍndan
ise yazar, faydacÍ yaklaóÍmÍn her mezhepte görülmekle beraber isim-
lendirme farkÍnÍn olduÂuna dikkat çekmektedir. ÖrneÂin maslahat ko-
• 104
nusunda en öne çÍkan mezhep Malikiler olmasÍna raÂmen, diÂer mez-

heplerde görüldüÂü üzere naslardan baÂÍmsÍz bir maslahat ilkesi Mali-
kilikte de yoktur. Hanefiler, fÍkÍh usulü eserlerinde maslahata müstakil
bir yer vermeseler de onlarÍn faydacÍ yaklaóÍmÍ istihsan metodu ile or-
taya çÍkmaktadÍr. Yazar tezde maslahat teorisi ile bilinen ünlü Hanbeli
hukukçu Tufi’nin yaklaóÍmÍnÍ da ele almaktadÍr. Tufi’nin yaklaóÍmÍ le-
hinde ve aleyhinde argüman geliótiren Gslam hukukçularÍnÍn görüóleri
hakkÍnda da bilgi vermektedir. Bu baÂlamda yazarÍn görüóü, Allah’Ín
hükümlerinin fayda ilkesi ile çatÍómasÍ mümkün olmadÍÂÍ óeklindedir.
Yazar tezinin sonuç kÍsmÍnda Gngiliz faydacÍ ekolünün (Bentham, Mill
vs.) Gslam hukukundan etkilendiklerine dair herhangi bir kanÍt bulu-
namadÍÂÍnÍ ifade etmektedir.
9. Ahmet Ünsal, “Hukukun Temeli ile Glgili YaklaóÍmlar”, Hitit

Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 9:2 (2010), 5-23.
Yazar makalesinde hukuk felsefesinin konularÍndan hukukun temeli
tartÍómasÍnÍ ele almaktadÍr. YazarÍn aktardÍÂÍ yaklaóÍma göre hukuk ya
bilinçli bir iradenin ürünüdür ya da deÂildir. Glk yaklaóÍm kendi içinde
dörde ayrÍlÍr: Hukukun kaynaÂÍ dindir; hukuk en güçlünün iradesine
dayalÍdÍr; hukuk toplumun genel iradesine dayalÍdÍr; hukuk pozitivist
düóünceye dayalÍdÍr. Yazar makalesinin büyük bir kÍsmÍnÍ “hukukun
kaynaÂÍ dindir” yaklaóÍmÍna ayÍrmÍótÍr. Bu baÂlamda genel olarak HÍ-
ristiyan kültürünü ele alan yazar Gslam hukuku açÍsÍndan “Gslam’Ín bir
teokrasi olduÂu” görüóünün tartÍómaya açÍk olduÂunu belirtmekle ye-
tinmiótir. Hukukun irade dÍóÍ oluótuÂunu savunan yaklaóÍmÍ da kendi
içinde tabii hukuk ekolü, tarihçi hukuk ekolü ve sosyolojik hukuk eko-
lü óeklinde üçe ayÍrarak ele almÍótÍr. Son olarak makalede hukukun te-
melinin ahlak olduÂuna dair yaklaóÍma da deÂinmiótir.
10. Hadi Ensar Ceylan-Necmettin Pehlivan, “Adâbu’l-Bahs Devri-

mine DoÂru Son Evrim: Burhânuddîn en-Nesefî’nin el-Fuóûl’ü”, An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 46:2 (2015), 1-75.
Yazar, Necmettin Pehlivan ile beraber kaleme aldÍklarÍ bu maka-
lesinde fÍkÍh usulü ile ilgili bilim dallarÍndan ilm-i hilafÍn önde gelen
isimlerinden Hanefi hukukçu Burhaneddin en-Nesefi’nin el-Fusul ad-
lÍ eserini, adab ilminin kurucusu olarak kabul edilen kemseddin es-
Semerkandi’nin Risale’si ile karóÍlaótÍrmalÍ olarak deÂerlendirmektedir.
105 •
Burhaneddin en-Nesefi, hicri 7. AsrÍn baólarÍnda vefat etmió olan baóka

bir Hanefi hukukçu Rükneddin el-Amidî’nin metoduna uygun olarak
ilm-i hilafla ilgilenen bir isimdir. Onun makaleye konu olan eseri, ilm-i
hilaf alanÍnÍn mukaddimesi olarak meóhur olmuó ve henüz kendisi ha-
yattayken pek çok óerhe konu olmuótur. Eserinin girióinde ilm-i hilafÍn
genel ilkeleri ve tartÍóma esnasÍnda kullanÍlan hamleler hakkÍnda bil-
gi veren Burhannedin en-Nesefi, takip eden üç fasÍlda Amidî’den teva-
rüs ettiÂi telazum, tenafi ve deveran kavramlarÍnÍn tartÍómadaki yerini
ele almaktadÍr. SonrasÍnda ise eserin sonuna kadarki bölümlerde fÍkÍh
usulünün delilleri bakÍmÍndan tartÍómanÍn keyfiyetini incelemektedir.
Semerkandi’nin eserinde ise fÍkÍhtan daha baÂÍmsÍz, tüm ilim dallarÍn-
da yapÍlabilecek tartÍómalara uyarlanabilecek óekilde bir kurgu karóÍ-
mÍza çÍkmaktadÍr. Bu yönüyle Semerkandi, tartÍóma ilmini mantÍk te-
meline oturtmuó görünmektedir. Makalenin ekinde el-Fusul adlÍ ese-
rin tahkikli neóri yapÍlmÍótÍr.
11. Hatice Alsaç, Kavaid-i Külliye-i Kübra ve Mecelle’deki Tezahür-

leri, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2022.
Yazar doktora tezinde kavaid-i külliye alanÍnda öne çÍkan beó kaide-
nin óer’î dayanaklarÍ ve Mecelle’deki tezahürlerini ele almaktadÍr. Te-
zin ilk bölümünde kavaid-i külliye kavramÍnÍ ve bu alanda ortaya çÍ-
kan literatürü inceleyen yazar, ikinci bölümde “bir ióten maksat ne ise
hüküm ona göredir”, “óekk ile yakin zail olmaz”, “meóakkat teysiri celb
eder”, “zarar izale olunur” ve “adet muhakkemdir” óeklinde Türkçe-
ye aktarÍlan beó ana kaidenin sÍrasÍyla ilgili kavramlarÍnÍ, açÍklamasÍ-
nÍ, dayanaklarÍnÍ, bu kaideden kaynaklanan diÂer kaideleri ve kaide-
nin istisnalarÍnÍ ele almaktadÍr. Son bölümde ise yine her bir kaidenin
Mecelle’nin füru fÍkÍhla ilgili maddelerinde nasÍl yansÍdÍÂÍnÍ gösterme-
ye çalÍómaktadÍr.
Yazar tezinde elde ettiÂi bazÍ sonuçlarÍ Kavaid-i Külliye’nin Mecelle’
deki Tezahürleri ve Alâî’nin el-Mecmuu’l-Müzehheb’inde el-Kavaidu’l-
Hamse’ye Biçilen Rol baólÍklÍ makalelerinde de paylaómaktadÍr.
12. Hatice Alsaç, “Gslâm Hukukunda Küllî Kâidelerin Hukukun Gólev-

leri ArasÍndaki Antinomi/ÇatÍóma BaÂlamÍnda DeÂerlendirilmesi”, Hi-
tit Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 21:2 (2022), 1095-1126.
Yazar bu makalesinde Gslam hukukunda külli kaideler arasÍndaki ça-
• 106
tÍóma durumunu, modern hukukta hukukun iólevleri arasÍndaki anti-

nomi mefhumuyla karóÍlaótÍrmaktadÍr. Belli bir külli kaidenin hükmü-
ne aykÍrÍ olarak ortaya çÍkan óer’î hükmün, aslÍnda baóka bir külli kai-
denin gereÂi olmasÍna benzer óekilde hukukun iólevleri arasÍnda da ça-
tÍóma olmasÍ halinde bu iólevlerden birinin esas alÍnarak hukuki mese-
lenin çözüme kavuóturulduÂunu belirten yazar, makalesinde hukukun
düzeni ve adalet iólevleri arasÍndaki çatÍóma, adalet ve pratik yarar ió-
levleri arasÍndaki çatÍóma, düzen ve pratik yarar iólevleri arasÍndaki ça-
tÍóma durumlarÍna Gslam hukukundan benzer örnekler vermektedir.
Gslam Hukuk Tarihi ÇalÍómalarÍ

1. M. Esad KÍlÍçer, Gslâm FÍkhÍnda Re’y TaraftarlarÍ, Ankara: Sel-
çuk YayÍnlarÍ, 1961.
Kitap Hz. Peygamber (s.a.s.) devrinden müçtehit imamlar devrinin
sonuna kadar re’y ve içtihadÍn nasÍl kullanÍldÍÂÍnÍ ortaya koymaktadÍr.
Peygamber dönemi, sahabe dönemi, tâbiîn dönemi ve müçtehit imam-
lar dönemi óeklinde dört bölümde konunun incelendiÂi kitapta kaynak
olarak tabakat ve teracim kitaplarÍnÍn, 20. YüzyÍlda yazÍlmÍó fÍkÍh tari-
hi kitaplarÍnÍn aÂÍrlÍk teókil ettiÂi görülmektedir. KitabÍn 1961 yÍlÍnda
basÍldÍÂÍ göz önünde bulundurulduÂunda Türkçe literatürde bu ölçü-
de kaynaklara erióerek tarihî verileri ortaya koyan konusundaki ilk eser
olduÂunu söylemek mümkündür.
2. Abdülkadir kener, “Gctimaî Usul-i FÍkh TartÍómalarÍ”, Gzmirli Gs-

mail HakkÍ (Sempzoyum: 24-25 KasÍm 1995), 1996, 313-329.
kener bu tebliÂinde Ziya Gökalp tarafÍndan ortaya konan ve döne-
min yazarlarÍndan Halim Sabit ile Mustafa keref tarafÍndan destekle-
nen ictimaî usûl-i fÍkÍh yaklaóÍmÍnÍ ve bu yaklaóÍmÍ eleótiren Gzmirli Gs-
mail HakkÍ’nÍn görüólerini konu etmektedir. Gctimaî usul-i fÍkÍh yakla-
óÍmÍ, fÍkhÍn naslar ve örften kaynaklandÍÂÍnÍ, nas kaynaklÍ konularda
herhangi bir deÂióimin olamayacaÂÍnÍ ama nassa konu olsa bile örfe da-
yanan konularda deÂióimin örfe uygun olarak devam etmesi gerektiÂi-
ni ortaya koymaktadÍr. Gctimaî usul-i fÍkÍh tartÍómalarÍnda tabir yerin-
deyse yenilikçi-gelenekçi ayrÍmÍnÍn ciddi anlamda hissedildiÂini söy-
leyebiliriz. Hatta bu ayrÍmÍn günümüze kadar devam eden bir anlayÍó
farklÍlÍÂÍ olduÂunu söylemekte de yarar vardÍr. Öyle ki Gslam hukuku
alanÍyla ilgili pek çok güncel tartÍómada taraflar benzer zeminlerde ha-
107 •
reket etmektedir. Bu makalede yazar, taraflarÍn görüólerini aktarmakla

yetinmió, herhangi bir deÂerlendirme yapmamÍótÍr.
3. Osman Taótan, “Merkezileóme Sürecinde Gslam Hukuku: Bölge-

selliÂe Veda veya kafiî Faktörü”, Gslâmiyât, 1:1 (1998), 25-34.
Abbasi veziri Gbnu’l-mukaffa’Ín merkezileóme arayÍóÍ yargÍda birlik
baÂlamÍndadÍr. Bu arayÍó Hanefi imamlarÍn kadÍ olarak seçilmesi se-
bebiyle elde edilmió olsa da hukuk teorisi bakÍmÍndan merkezileóme
kafii etkisi ile gerçekleómiótir. kafii bu açÍdan tam zamanÍnda teorisi-
ni ortaya koymuó ve momentumu yakalamÍótÍr. Yazara göre kafii’nin
iki temel hedefi vardÍr: pratiÂe karóÍ teori, yerel muhteva yerine ilke-
sel kavramlarÍ tesis etmek. Yazar makalesinde kafii’nin ilkelerini Kitap,
sünnet, icma ve kÍyas baÂlamÍnda ortaya koymaktadÍr. Kuran’Ín Arap-
ça olmasÍnÍ ve Arapça’nÍn diÂer dillere üstünlüÂünü vurgulama, pey-
gamber sünnetinin vahiy olduÂunu ifade ederek onu diÂer sünnetler-
den ayÍrma, icmaÍ farz ve haramlar konusundaki naslara hasretme ve
fukahanÍn deÂil tüm MüslümanlarÍn icmaÍnÍ savunma, kÍyasÍn alter-
natifi olan istihsanÍ reddetme hamleleri kafii’nin etkisini görebildiÂi-
miz öne çÍkan konulardÍr.
4. OÂuzhan Tan, “Dört ParçalÍ Tek Sünnî Mezhep “Dört Hak

Mezheb”in Kuramsal ve Kurumsal Kristalleómesi”, Gslâmi AraótÍr-
malar, 29:2 (2018), 310-330.
Yazar bu makalesinde Gslam hukuk tarihinde mezhepleóme süreci-
ni ele almakta ve dört hak mezhep söyleminin nasÍl meydana geldiÂi-
ni irdelemektedir. Erken dönemlerde óehir ve bölgelerin Gslam huku-
ku anlayÍólarÍ hâkim iken sonrasÍnda óahÍs mezhepleri oluómaya baó-
lamÍótÍr. YazarÍn ifadesi ile fÍkhÍn óahsileómesi, topraktan baÂÍmsÍzla-
óÍp menkul hale gelmesini kolaylaótÍrmÍótÍr. Erken dönemde mezhep-
leóme, taklit olgusu ile birlikte yürümüótür. Bu süreçte ehli hadis’in
tipik özelliÂi, mezhepleómeye karóÍ olmalarÍdÍr. Ehl-i hadisin önemli
temsilcilerinden Ahmed b. Hanbel’in takipçileri, bu geleneÂi mezhep
haline getirmeleriyle aslÍnda diÂer fÍkÍh mezheplerine benzemenin yo-
lunu açmÍólardÍr. Bu süreçte HanbeliliÂin, diÂer üç mezhebe yakÍnlaó-
masÍ ehli hadisin muhafazakar kesiminin zahiriliÂe kaymasÍna neden
olmuó olabilir. Nitekim o döneme iliókin mezhep bilgilerinde zahiri-
lik, Hanefi, Maliki ve kafii mezheplerinin ardÍndan dördüncü sÍrada
• 108
anÍlmaktadÍr. Klasik dönemde ise Gçtihat kapÍsÍnÍn kapanmasÍ söyle-

mi, entelektüel duraÂanlÍk göstergesi deÂil, sosyo-politik istikrar ara-
yÍóÍnÍn yansÍmasÍ olmuótur. Bu durum bugünkü tabirle dört hak mez-
hep söyleminin yaygÍnlaómaya baóladÍÂÍnÍ göstermektedir. Tarih için-
de Gbn Teymiyye gibi bazÍ Gslam hukukçularÍ, “hak, dört mezhebe in-
hisar etmemiótir” savunusu yapsalar da siyasal, kültürel ve sosyolojik
etkenlerin önüne geçememiólerdir. Yazar dört hak mezhep anlayÍóÍnÍn
perçinleómesinde eÂitim ve yargÍ teókilatÍnÍn yapÍlanmasÍnÍ gerekçeler
arasÍnda saymaktadÍr. Siyasal etkinin örneÂi olarak ise hicri 5. AsÍrda
Abbasi halifesinin dört mezhebin fÍkÍh kitaplarÍnÍ muteber saymasÍ ve
7. AsÍrda Memlük sultanÍnÍn dört mezhebe göre ayrÍ ayrÍ kadÍ atama-
sÍnÍ ele almaktadÍr.
5. OÂuzhan Tan, “Gslam Hukuk Literatüründe Bir Müóterek Metin

GnóâsÍ ÖrneÂi Olarak kerhu’s-Siyeri’l-Kebîr”, Turkish Studies = Tür-
koloji AraótÍrmalarÍ, 13:17 (2018), 289-300.
Yazar bu makalesinde Gslami ilimler literatürünün kióisel telif-
ten ziyade müóterek bir inóa yönünün olduÂunu Serahsi’nin kerhu’s-
Siyeri’l-Kebir adlÍ eseri üzerinden göstermeye çalÍómaktadÍr. Gmam
Muhammed’in devletler hukuku alanÍndaki es-Siyeru’l-Kebir adlÍ ese-
ri müstakil olarak günümüze ulaómamÍótÍr. Eser Serahsi’nin óerhine iç-
kin haldedir. Serahsi eseri óerh ederken onu yeniden inóa eder görün-
mektedir. Çünkü eserdeki bazÍ bahisleri óerhe konu etmediÂini bizzat
ifade etmektedir. Ana metni Gmam Muhammed’in diÂer meóhur eser-
lerinden ayÍran bir yönü yaygÍn bir rivayete konu olmamasÍdÍr. Her ne
kadar Gmam Muhammed’in zahiru’r-rivaye eserleri arasÍnda yaygÍn óe-
kilde sayÍlsa da kitabÍn iki ravisi vardÍr ve Serahsi’ye ulaóan ravi zinciri-
nin baóÍnda Gmam Muhammed’in eserlerini rivayet etmekle meóhur ol-
mayan bir isim, Halife Me’mun’un hocasÍ Kazvini yer almaktadÍr. Belki
de ravi sayÍsÍndaki bu azlÍk sebebiyle olabilir, son dönem meóhur Ha-
nefi fukahadan Tahtavi, es-Siyeru’s-SaÂir ve es-Siyeru’l-Kebir eserleri-
ni zahiru’r-rivaye eserler arasÍnda saymamaktadÍr. KitabÍn ilginç yön-
lerinden biri de Gmam Muhammed ile Gmam Ebu Yusuf’un arasÍnÍn
açÍldÍÂÍ bir dönemde yazÍlmÍó olmasÍdÍr. Serahsi’nin belirttiÂine göre
Gmam Ebu Yusuf ve Gmam Muhammed’in arasÍ açÍldÍÂÍndan Muham-
med BaÂdat’tan ayrÍlmÍó ve Ebu Yusuf vefat ettiÂinde cenazesine katÍl-
109 •
mamÍótÍr. Bu bilgiyi teyit eden bir durum, Gmam Muhammed’in kitap-

ta Gmam Ebu Yusuf’un adÍnÍ hiç anmamasÍdÍr.
6. OÂuzhan Tan, “ZâhirîliÂin Merkezî Sünnîlik TarafÍndan Glmî ve

Siyasî KonumlandÍrÍlÍóÍ”, Modernleóme Protestanlaóma ve Selefîleóme:
Modern Gslam Düóüncesinde NassÍn AraçsallaótÍrÍlmasÍ, 2019, 143-
170.
Yazar bu makalesinde zahiriliÂin sünni merkezle iliókisini konu et-
mektedir. Yazara göre öncelikle Sünnilik kavramÍ her ne kadar yaygÍn
söyleyió ehl-i sünnet ve’l-cemaat olsa da ehl-i cemaat ve’s-sünne terki-
biyle daha rahat anlaóÍlmaktadÍr. Çünkü çÍkÍó sürecinde bu birliktelik,
Harici ve kiî olmayanlarÍn fizik birlikteliÂini, sonrasÍnda ise sünnet kav-
ramÍ etrafÍndaki ideolojik birlikteliÂini ifade etmektedir. Glk Sünni mer-
kez, fasÍk imama, yani idareciye karóÍ tavÍr almak ve isyan etmek anla-
mÍndaki “huruç ale’l-hâkim”e karóÍ çÍktÍ. Ama Mutezile bunu savun-
duÂundan merkezden dÍóarÍda görüldü. Bu aóamada ehl-i hadisin bir
ferdi olan Davud b. Ali de Sünni merkez içinde konumlanÍyordu. Ama
sonrasÍnda Davud, ehli hadisin Hanbelilik kisvesinde mezhepleóme-
si ve reyci tavÍrlar sergilemesine tepki koymuótur. Bu da onu zamanla
marjinalleótirmiótir. Hicri 4. Asra gelindiÂinde Davud kÍyas aleyhtarÍ
bir muhalif görünümündedir. Daha sonra Gbn Hazm etkisiyle muhale-
fetin tonu artmÍótÍr. Gbn Hazm adeta metodik bir sertlik ortaya koymuó
ve dinde zanna yer olmadÍÂÍnÍ, dolayÍsÍyla mezheplerin varlÍÂÍnÍn meó-
ru olmadÍÂÍnÍ ifade etmiótir. Bu gibi nedenlerle Zahirilik, Haricilikle be-
raber anÍlmaktan ve ona kÍyas edilmekten kurtulamamÍótÍr.
7. Hadi Ensar Ceylan-Necmettin Pehlivan, “kemseddin Muham-

med b. Eóref es-Semerkandî el-Hüseynî et-Türkî’ye Ait Gki Yeni Eser:
kerhu Menóe’i’n-Nazar ve kerhu’n-Nikât”, Nazariyat: Gslâm Felsefe
ve Bilim Tarihi AraótÍrmalarÍ Dergisi, 6:1 (2020), 115-207.
Yazar, Necmettin Pehlivan ile beraber kaleme aldÍÂÍ makalesinde
ilm-i hilaf tarihi açÍsÍndan iki yeni eser tespiti yapmaktadÍr. kemsed-
din es-Semerkandi, her ne kadar adab ilminin kurucusu olarak bilinse
de adab öncesi literatür üzerinden de pek çok eser üretmiótir. Yazma
eser kütüphanelerimizde müellifi meçhul durumda bulunan iki eserin,
Semerkandi’nin bilinen eserlerindeki iç atÍflardan ve eser muhtevasÍ ör-
tüómelerinden yola çÍkÍlarak Semerkandi’ye aidiyeti ortaya konmuótur.
• 110
Bu eserlerden biri ilm-i hilafÍn teorik yönüne iliókin Burhaneddin en-

Nesefi’nin Menóeu’n-Nazar adlÍ eserinin óerhidir. Gkinci eser ise yine
Burhaneddin en-Nesefi’nin bu kez ilm-i hilafÍn pratik yönüne dair ese-
ri olan en-Nikât’Ín óerhidir. Makalenin ekinde kerhu Menóei’n-Nazar
adlÍ eserin tahkikli neóri sunulmuótur.
8. Hadi Ensar Ceylan-Necmettin Pehlivan, “Old Rivalry, Eter-

nal Friendship: The Story of an Opponent-al-FuৢĀl in the ‫ޏ‬ilm al-
na਌ar”, Methodos [Online], 22 (2022).
Yazar yine Necmettin Pehlivan ile beraber yazdÍklarÍ makalesinde
meóhur mantÍk âlimi Necmeddin el-Kâtibî’nin bugüne kadar bilinme-
yen bir ilm-i hilaf eserini tespit edip tahkikli neórini yapmaktadÍr. Ese-
rin önemi, Hanefi hukukçu Burhaneddin en-Nesefi’nin el-Fusul adlÍ
eserinin kafii mezhebi lehindeki argümanlarla yeniden kurgulanarak
yazÍlmÍó olmasÍdÍr. Bu yönüyle eser, makale yazarlarÍ tarafÍndan karóÍ-
Fusul olarak adlandÍrÍlmÍótÍr.
9. Hadi Ensar Ceylan, “Gbn Meymun’un Mióne Tora AdlÍ Eseri ile
Gslam Hukuku Muhtasar EdebiyatÍ ArasÍndaki Glióki Üzerine”, Anka-
ra Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 63:1 (2022), 379-387.
Yazar bu makalesinde Gbn Meymun’un Mióne Tora adlÍ Yahudi hu-
kukuna iliókin eserin, Gslam hukuku edebiyatÍnda ortaya çÍkan Muhta-
sar türü eserlerden etkilenerek yazÍldÍÂÍ iddiasÍnÍ dile getirmektedir. Gs-
lam hukuku tarihinde ilk kez kafii’nin öÂrencisi Müzeni tarafÍndan ka-
leme alÍnan Muhtasar türü eserler, özellikle mezhep imamÍndan nak-
ledilen, genió hacimli ve daÂÍnÍk görüólerin belli bir sistem dâhilinden
özetlenerek sunulmasÍ amacÍna matuftur. Gbn Meymun da aynÍ iólevi,
makaleye konu olan eseriyle Yahudi hukuk tarihinde ilk kez yerine ge-
tiren isim olmuótur. Bu baÂlamda Gbn Meymun’un Endülüslü olmasÍ
nedeniyle özellikle Maliki literatürden etkilenmió olabileceÂi düóünül-
mektedir. Nitekim Maliki hukukçu dede Gbn Rüód’ün el-Mukaddimat
adlÍ eseriyle Mióne Tora arasÍnda ciddi örtüómeler barÍndÍrmaktadÍr.
kahÍs Merkezli ÇalÍómalar

1. M. Esad KÍlÍçer, “Kemâlpaóazade’nin Aile Hukuku ile Glgili Ba-
zÍ FetvalarÍ”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 19 (1973),
83-95.
111 •
Yazar bu makalesinde öncelikle keyhülislam Kemalpaóazade’nin fet-

va mecmualarÍ hakkÍnda bilgi vermektedir. Gstanbul kütüphanelerinin
pek çoÂunda yazma halinde bulunan Kemalpaóazade’nin fetva mecmu-
alarÍ kendisi tarafÍndan derlenmemiótir. Veli Yegân, Gbnu’l-Edhemî, Çi-
vizade ve Mevla Kadirî Kemalpaóazade’nin fetvalarÍnÍ derleyenlerden
bazÍlarÍdÍr. Kemalpaóazade’nin fetvalarÍ Türkçedir. Yazar makalesinin
ikinci bölümünde bu fetvalardan aile hukuku ile ilgili 63 fetvayÍ diline
sadÍk kalarak nakletmektedir. AmacÍnÍn hem Kemalpaóazade’nin ko-
nulara nasÍl yaklaótÍÂÍnÍ gözler önüne sermek hem de fetvalardan yo-
la çÍkarak o günkü toplumun durumu hakkÍnda bilgi edinmek oldu-
Âunu belirtmektedir.
2. Abdülkadir kener, “Gmam Züfer b. el-Hüzeyl”, Gslam Glimleri

Enstitüsü Dergisi, 2 (1975), 91-98.
YazarÍn bu makalesinde baóta Zahid el-Kevserî’nin Züfer hakkÍnda-
ki eseri olmak üzere bazÍ klasik tabakat ve menakÍb kitaplarÍndan Zü-
fer hakkÍnda derlenmió önemli bilgiler bulunmaktadÍr. Yazar bu bilgi-
leri aktarmakla kalmamÍó, deÂerlendirmeye de tabi tutmuótur. Örne-
Âin Gbn Abdilberr’in verdiÂi bilgiye göre Züfer, henüz Gmam Ebu Hani-
fe hayatta iken Basra’ya kadÍ olarak atanmÍó ve orada hocasÍnÍn görüó-
lerini yaymaya çalÍómÍótÍr. kener, Züfer’in Basra’ya bahsedilen amaçla
gelióinin doÂru, fakat kadÍ olarak atanmasÍnÍn yanlÍó olduÂunu ifade
etmektedir. Çünkü Züfer’in hayatta olduÂu dönemde Basra kadÍlÍÂÍnÍ
baókalarÍnÍn yaptÍÂÍ baókaca tarihî kayÍtlarla sabittir. Züfer’in Basra se-
yahatleriyle ilgili dikkat çekici bir nokta, önde gelen ilim adamlarÍ baó-
ta olmak üzere BasralÍlarÍn, Ebu Hanife ve talebelerine karóÍ “bidatçi”
suçlamasÍyla tavÍr almÍó olmalarÍdÍr. Yazar, hocasÍnÍn görüólerine karóÍ
oldukça saygÍlÍ davranan Züfer’in bu yönüyle mezhep ashabÍndan sa-
yÍldÍÂÍnÍ, ama hocasÍna muhalif görüóleri itibariyle deÂerlendirildiÂin-
de mutlak müçtehit olarak görülebileceÂini ifade etmektedir.
3. Gbrahim ÇalÍókan, “Muhammed Hamdi YazÍr’Ín Hukukçulu-
Âu”, ElmalÍlÍ Muhammed Hamdi YazÍr Sempozyumu 4-6 Eylül 1991,
1993, 187-196.
Yazar bu tebliÂinde ElmalÍlÍ Hamdi YazÍr’Ín Gslam hukukuna iliókin
bazÍ görüólerini ele almaktadÍr. BatÍ hukukunun etkisinin görülmeye
baóladÍÂÍ bir dönemde yaóayan ElmalÍlÍ’nÍn, çÍkarÍlan kanunlarÍn Gslam
hukukuna uygun olmasÍ gerektiÂi konusunu vurguladÍÂÍ görülmekte-
• 112
dir. YazÍr’a göre kanunlaótÍrma süreçlerinde bütün Gslam hukuku mez-

heplerinden faydalanÍlmalÍdÍr. Mezheplerde görüó bulunamadÍÂÍ tak-
dirde Gslam hukukunun genel ilkelerine binaen içtihat yapÍlmasÍ gerek-
mektedir. YazÍr ayrÍca Gslam ülkelerinde hukuk alanÍnda ortaya çÍkan
problemlerin, kanunlarÍn olmamasÍyla deÂil, uygulanmamasÍyla ilgili
olduÂunu belirtmektedir. BatÍnÍn bize görece üstünlüÂü de kanunlarÍ
uygulamasÍndan ileri gelmektedir.
4. Osman Taótan, The Jurisprudence of Sarakhsi with Particular Re-

ference to War and Peace: A Comparative Study in Islamic Law, Dok-
tora Tezi, Exeter University, Exeter, 1993.
YazarÍn doktora tezi iki ana bölümden meydana gelmektedir. Serah-
si ve hukuk felsefesi baólÍklÍ ilk bölümde üç alt bölüm bulunmaktadÍr.
Bu bölümler sÍrasÍyla Serahsi’nin hayatÍ ve eserleri, içtihat, icma baó-
lÍklarÍnÍ taóÍmaktadÍr. Gkinci ana bölümde savaó ve barÍó baólÍÂÍ tercih
edilmiótir. Bu baólÍk altÍnda ise beó alt bölüm bulunmaktadÍr. Bu bö-
lümlerin baólÍklarÍ óu óekildedir: Müslüman toplum ile müórikler ara-
sÍnda savaó ve barÍó iliókisi; meóru imamÍn liderliÂindeki toplum ile ir-
tidat edenler arasÍnda savaó ve barÍó iliókisi; ehl-i adl ile ehl-i baÂy ara-
sÍnda savaó ve barÍó iliókisi; Hirabe suçunu ióleyenlere karóÍ savaó hu-
kuku; tarafsÍzlÍk. YazarÍn çalÍómasÍ Serahsi’nin, erken dönem Hanefi
imamlarÍ ve hukukçularÍna referansla Hanefi hukukunu sistemli óekil-
de yorumladÍÂÍnÍ ortaya koymaktadÍr. AyrÍca Serahsi’nin, Gmam’Ín ve
çoÂunluÂun otoritesini siyasi ve hukuki istikrarÍ elde etmek amacÍyla
desteklediÂini göstermektedir. Bu yönleriyle yazara göre Serahsi Hane-
fi ve sünni ulemanÍn prototipi konumundadÍr. Yazara göre Serahsi’nin
hukuki yorumlarÍnda takip ettiÂi metodun iki ana özelliÂi bulunmak-
tadÍr. Glki Serahsi’nin, hukukçu olarak mükemmel addettiÂi Ebu Hani-
fe, Ebu Yusuf ve keybani’ye referansla hukuki yorumlarÍnÍ yapmasÍdÍr.
Gkincisi ise Hanefi hukukunu yorumlarken kafiî’yi karóÍt görüó olarak
konumlandÍrmasÍdÍr. Gcma baÂlamÍnda Serahsi, Hanefilerin, rasyona-
listler ve literalistler arasÍnda dengeli bir konuma sahip oluólarÍnÍ tem-
sil etmektedir. Rasyonalistler gibi icmaÍn yanÍlmaz olmadÍÂÍnÍ düóün-
mediÂi gibi literalistler gibi icmaÍ nasslarÍn içeriÂine de indirgememek-
tedir. Serahsi’nin savaó ve barÍó konularÍ baÂlamÍndaki yaklaóÍmlarÍ ise
Gslam hukukunda siyasi güç ve otoritenin sÍnÍrlarÍnÍ takip edebilmek
açÍsÍndan önemli bir göstergedir.
113 •
5. Osman Taótan, “Âmidî’nin Usûlünde Kur’ân”, UluslararasÍ

Seyfuddîn Âmidî Sempozyumu Bildirileri, 2009, 373-379.
Yazar bu tebliÂinde Amidi’nin fÍkÍh usulü eseri el-Ghkâm baÂlamÍn-
da Kur’an yaklaóÍmÍnÍ aktarmaktadÍr. YazarÍn deÂerlendirmesine gö-
re Amidi’nin Kur’an yaklaóÍmÍnda onun kelami yönü öne çÍkmakta-
dÍr. Buna raÂmen Amidi’nin, Kuran’Ín bize ahd edilmió olmasÍnÍ vur-
gulamasÍ sözleóme mantÍÂÍ açÍsÍndan hukuki bir yorum olarak dikkat
çekmektedir. Amidi’ye göre Kur’an konusunda ihtilaf edilen mesele-
leri ele alan yazar sÍrasÍyla óu meseleleri dile getirmiótir: mütevatir ol-
mayan Kur’an rivayetlerini delil olarak kullanma, besmelenin her su-
renin baóÍnda bir ayet olup olmamasÍ, muhkem lafÍzlarÍn mahiyeti, an-
lamÍ olmayan hiçbir kelimenin Kur’an’da bulunmamasÍ, Kur’an’da me-
caz lafzÍn olup olmamasÍ.
6. kamil DaÂcÍ, “Gmam kafîî’nin HayatÍ ve FÍkÍh Usûlü Glmindeki

Yeri”, Diyanet Glmi Dergi, 32:2 (1996), 69-127.
Yazar bu makalesinde kafii’nin hayatÍnÍ ve ilmi kióiliÂini incelemió.
ArdÍndan fÍkÍh usulü yaklaóÍmlarÍnÍ özetlemiótir. HayatÍnÍ ele aldÍÂÍ bö-
lümde kafiî’nin, Abbasi halifesi Harun er-Reóid döneminde óiî ayaklan-
malara destek olduÂu iddiasÍyla Yemen’den BaÂdat’a getirildiÂini, bera-
ber muhakeme edildiÂi isimlerin hepsi idam edilmesine raÂmen Gmam
Muhammed’in tezkiyesi ile beraat ettiÂini vurgulamaktadÍr. HayatÍnÍn
son döneminde MÍsÍr’a geçmeden önce BaÂdat’ta ikamet ettiÂini ancak
yeni atanan MÍsÍr valisinin daveti ile MÍsÍr’a gitmeyi tercih ettiÂini belir-
ten yazar kafii’nin bu dönemde valinin kendisine sunduÂu imkânlardan
ciddi ölçüde yararlandÍÂÍnÍ deÂerlendirmektedir. FÍkÍh usulü anlayÍóÍ
bakÍmÍndan içtihat metodolojisine, Kur’an-Sünnet anlayÍóÍna, nesih gö-
rüólerine, ahad ve mürsel haber anlayÍóÍna, sünnet tasnifine ve diÂer de-
lillere yaklaóÍmÍna yer vermiótir. AyrÍca kafii sonrasÍ dönemde Hanefi
ve kafii usulünün yakÍnlaómasÍna temas etmiótir.
7. kamil DaÂcÍ, “Mehmet Gönenli ve Türk Hukukuna KatkÍla-

rÍ”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 44:2 (2003), 1-25.
OsmanlÍ’dan Cumhuriyet dönemine geçió sürecindeki ulemadan Gö-
nenli hakkÍndaki makalede söz konusu âlimin hayatÍ ve eserleri hak-
kÍnda kÍsaca bilgi verilmiótir. Gönenli hem medrese hem dönemin hu-
kuk fakültesi mezunu olup OsmanlÍ ve Cumhuriyet döneminde yar-
• 114
gÍ bürokrasisinde etkin görevlerde bulunmuótur. OsmanlÍ dönemi eÂi-

tim hayatÍndan ders arkadaóÍ olduÂu Ali Himmet Berki ile YargÍtay’da
yÍllarca mesai birlikteliÂi de yapmÍólardÍr. YargÍtay II. BaókanlÍÂÍna ka-
dar yükselen Gönenli bu görevinde iken yaó haddinden emekliye ay-
rÍlmÍótÍr. Gönenli’nin eserleri genellikle Gslam miras hukuku hakkÍn-
da olup, klasik feraiz literatüründe meóhur olan miras problemlerini
çalÍómalarÍna konu etmiótir. Makalenin ekinde Cumhuriyet’in ilanÍn-
dan önce I. Meclis tarafÍndan görevlendirilen hukuk komisyonlarÍndan
Gönenli’nin de üyesi olduÂu ahval-i óahsiyye komisyonunun hazÍrla-
dÍÂÍ aile hukukuna iliókin kanun taslaÂÍ sunulmuótur. Bu kanun tasla-
ÂÍ, OsmanlÍ’nÍn son dönemindeki Hukuk-Í Aile Kararnamesi’nden bü-
yük ölçüde etkilendiÂinden Kararname’nin deÂerlendirildiÂi çalÍóma-
larda gözden uzak tutulmamalÍdÍr.
8. Ahmet Ünsal, “Bir Fakih Olarak Gmam Matüridi”, Matüridi’nin

Düóünce DünyasÍ, Ankara: Kültür BakanlÍÂÍ, 2011, 206-217.
Yazar bu makalesinde Hanefi Gslam hukukçularÍndan Maturidi’nin
öne çÍkan bazÍ görüólerini ele almaktadÍr. ÖrneÂin Maturidi’ye göre
peygamberin içtihadÍnda doÂru ve yanlÍóa ihtimali olma durumu yok-
tur. Onun içtihadÍ Kur’an nassÍ gibi sadece doÂruyu ifade eder. Yazar
Maturidi’nin nesh konusunda sÍklÍkla dile getirilen görüóüne de temas
etmektedir. Maturidi’ye göre bir ayet içtihat ile nesh edilebilir. Bunun
örneÂi de Hz. Ömer’in müellefe-i kulub için zekat payÍnÍ ortadan kal-
dÍrmasÍdÍr. Ancak yazara göre sahabe bu uygulamaya karóÍ çÍkmadÍ-
ÂÍndan aslÍnda ayet, salt içtihat ile deÂil, icma ile nesh edilmió olmak-
tadÍr. Yazar, Maturidi’nin fÍkÍh usulü ve füru fÍkÍh görüólerini dile ge-
tirirken kafii’ye muhalefeti etkin bir óekilde kullandÍÂÍnÍ da vurgula-
maktadÍr.
9. OÂuzhan Tan, Tarihsel BaÂlam ve Karakteristik Özellikleri AçÍ-

sÍndan Gbn Hazm ve Usul AnlayÍóÍ, Doktora Tezi, Ankara Üniversite-
si, Ankara, 2007.
Yazar doktora tezinde önce Gbn Hazm’Ín hayatÍnÍ ele almÍó, ardÍndan
tarihsel kökleri ve karakteristik özellikleri bakÍmÍndan Gbn Hazm’Ín dü-
óüncesini irdelemiótir. Son bölümde ise Gbn Hazm’Ín usul anlayÍóÍnÍ kÍ-
yas ve illet kavramlarÍ baÂlamÍnda incelemiótir. Yazar zahiriliÂin aslÍn-
da sünni karakterde olduÂunu vurgulamÍó ve zahirilerin de kendileri-
115 •
ni ehl-i hadisten gördüklerini ifade etmiótir. Bu anlamda Endülüslü Gbn

Hazm’Ín öncüleri de bu bölgedeki ehl-i hadistir. ÖrneÂin Bakî b. Mahled
bu isimler arasÍnda öne çÍkmaktadÍr. Ancak buna raÂmen çeóitli sebep-
lerle Gbn Hazm sünni merkezin eleótilerinden kurtulamamÍótÍr. Bunla-
rÍn baóÍnda Gbn Hazm’Ín üslubu gelmektedir. Mezhep imamlarÍ hakkÍn-
da kullandÍÂÍ dil oldukça hÍrçÍn ve cedelci olduÂundan ciddi tepki top-
lamÍótÍr. Baóka bir sebep Gbn Hazm’Ín taklit karóÍtlÍÂÍdÍr. Gbn Hazm’Ín
bu düóüncesi, Endülüs’e taklit esasÍyla girmió ve yerleómió olan Mali-
kilik ile uyuómadÍÂÍndan eleótiri konusu olmuótur. Gbn Hazm usul dü-
óüncesinin öne çÍkan yönlerinden biri olarak kÍyasÍn reddi konusunda
hem illet hem kÍyas kavramÍnÍn yanlÍó kullanÍldÍÂÍnÍ düóünmektedir.
Ona göre kÍyas metodu, Allah’Ín vaz ettiÂi isim-müsemma iliókisini if-
sat etmektedir. Yazara göre Zahirilik, anlama metodolojisi olmaktan çok
kaynaklarÍn neler olmasÍ gerektiÂine dair farklÍ bir yaklaóÍmdÍr. Bu ne-
denle toptan redde maruz bÍrakÍlmamalÍdÍr. Yazar, Gbn Hazm’Ín kÍya-
sa eleótirileri ve kÍyassÍz fÍkhÍn imkânÍ adlÍ makalesinde de tezinde di-
le getirdiÂi bazÍ önemli sonuçlarÍ paylaómaktadÍr.
10. Hadi Ensar Ceylan, “Gbn Sînâ ve FÍkÍh: keriatÍn Hikmet Boyu-
tu”, Diyanet Glmî Dergi, 50:1 (2014), 111-121.
Yazar makalesinde Gbn Sina’nÍn fÍkhî yönünü incelemektedir. Bu baÂ-
lamda iki konuyu ele almaktadÍr: Gbn Sina’nÍn fÍkhî mezhebi ve kifa’nÍn
Glahiyat kÍsmÍnÍn son bölümleri baÂlamÍnda bazÍ fÍkhî görüóleri. Ya-
zar, mezhebi aidiyeti hakkÍnda tartÍómalar bulunan Gbn Sina’nÍn fÍkhî
mezhebinin Hanefilik olduÂunu fÍkhî silsilesi üzerinden ortaya koy-
maktadÍr. Gbn Sina’nÍn fÍkÍhtaki hocasÍ Gsmail ez-Zâhid Buhara Hane-
fi geleneÂine mensuptur. Silsile, meóhur BuharalÍ fakih Muhammed b.
Fadl üzerinden iki kuóak sonrasÍndaki Ebu Hafs el-Kebir’e, ondan da
Gmam Muhammed’e ulaómaktadÍr. Gbn Sina’nÍn, yine Hanefi mezhebi-
nin hâkim olduÂu Gürgenç’te de kadÍlÍk yaptÍÂÍ düóünüldüÂünde onun
HanefiliÂi teyit edilmió olmaktadÍr. Gbn Sina fÍkhî görüólerini ise bir ida-
recinin toplumu hangi ilkeler ÍóÍÂÍnda yönetmesi gerektiÂi baÂlamÍn-
da ortaya koymuótur. kifa’nÍn Glahiyat bahsinin son üç bölümü sÍrasÍy-
la ibadetler, aile ve hilafet hakkÍndadÍr. Gbn Sina’nÍn buradaki deÂer-
lendirmelerinde óer’î hükümlerin vaz edilmesindeki gayeler öne çÍk-
maktadÍr. Bu durum da felsefi bakÍó açÍsÍnÍn gaye ve maksatlarla ilió-
kisini açÍÂa çÍkarmaktadÍr.
• 116
11. Hadi Ensar Ceylan, “Sirâcuddîn el-Urmevî’nin (Ö. 682/1283)

Hilâf Glmindeki Metodu”, DoÂu Anadolu Sosyal Bilimlerde EÂilimler
Dergisi, 2:2 (2018), 44-53.
Yazar bu makalesinde, Amidî metodunu takip eden ünlü mantÍk
âlimlerinden Siraceddin el-Urmevî’nin hilaf metodunu incelemektedir.
Urmevi, henüz yazma halindeki en-Nüket adlÍ eserinde Hanefi ve ka-
fii mezhepleri arasÍnda ihtilaflÍ olan füru fÍkÍh konularÍnÍ kafii mezhe-
bi lehinde argüman geliótirerek çözüme kavuóturmaktadÍr. Bu yönüy-
le eser ilm-i hilafÍn pratik olarak uygulamasÍnÍn yapÍldÍÂÍ tarîka türü
eserler kapsamÍna girmektedir. Urmevi’nin argümanlarÍnda men, nakz
ve muaraza hamlelerinin yoÂun olarak kullanÍldÍÂÍ ve pek çok mese-
lenin telazum, tenafi ve deveran gibi akli delillere müracaatla çözül-
düÂü görülmektedir. Bu da onun Amidî metodunu benimsediÂini te-
yit etmektedir.
12. Hadi Ensar Ceylan, Ömer Nasuhi Bilmen, Ankara: Diyanet Gó-
leri BaókanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, 2022.
Yazar bu kitabÍnda OsmanlÍ son dönemi ve Cumhuriyet’in ilk döne-
mi Gslam hukukçularÍndan Ömer Nasuhi Bilmen’in hayatÍ, eserleri ve
düóünce dünyasÍnÍ incelemektedir. Bilmen’in hayatÍ baÂlamÍnda yaóa-
dÍÂÍ döneme de ÍóÍk tutmak amacÍyla akranlarÍnÍn hatÍratlarÍndan ya-
rarlanan yazar, Gslam hukuk tarihinin modern dönemi hakkÍnda tespit-
lerde bulunmaktadÍr. Bilmen’in eserleri hakkÍnda ise bazÍ yeni bilgile-
rin paylaóÍldÍÂÍ kitapta her bir eser içeriÂi ve yazÍlma nedenleri açÍsÍn-
dan deÂerlendirmeye tabi tutulmuótur. Bilmen’in düóünce dünyasÍnda
Hanefilik, Sünnilik ve GslamcÍlÍk özelliklerinin belirgin olduÂunu dile
getiren yazar bu nitelikleri, Bilmen’in eserlerindeki yaklaóÍmlarÍyla te-
mellendirmeye çalÍómaktadÍr.
13. Hadi Ensar Ceylan, “Erken Dönem OsmanlÍ’da Burhâneddin

en-Nesefî Gzinde Bir Âdâbü’l-Bahs karihi: Muhsin b. Gdrîs el-
Beypazarî”, OsmanlÍ’da Glm-i MantÍk ve Münazara, Gstanbul: GSAR,
2022, s. 303-320.
Yazar bu makalesinde ilm-i hilaf tarihine katkÍda bulunma amacÍyla,
hakkÍnda herhangi bir akademik araótÍrma yapÍlmamÍó olan, Anadolu
Beylikleri döneminde yaóamÍó bir âlim Muhsin b. Gdris el-Beypazari’nin,
117 •
kemseddin es-Semerkandi’nin Risale’sine yazdÍÂÍ óerhi incelemektedir.

Tabakat kitaplarÍnda hakkÍnda bilgi bulunmayan BeypazarlÍ Muhsin
b. Gdris’in, istinsah ettiÂi eserlere düótüÂü notlardan yola çÍkarak Ce-
maleddin el-Aksarayi’nin öÂrencisi olduÂu ve hicri 784 yÍlÍnda hayat-
ta olduÂu öÂrenilmektedir. Risale’ye yazdÍÂÍ óerhte ise kemseddin es-
Semerkandi’yi sÍklÍkla Burhaneddin en-Nesefi ile karóÍlaótÍrmakta ve bu
deÂerlendirmelerinde Nesefi’nin yaklaóÍmlarÍnÍ desteklemektedir. Baó-
ka bazÍ kayÍtlardan da yararlanarak yazar, Beypazari’nin Hanefi mez-
hebine mensup bir âlim olduÂu iddiasÍnda da bulunmaktadÍr.
14. Hatice Alsaç, “Venóerisi ÖrneÂinde Sosyal Olgu Fetva Glióki-

si”, GSLARA UluslararasÍ Gslam AraótÍrmalarÍ Kongresi Bildiriler Ki-
tabÍ, 12 kubat 2022, 2022, 364-374.
Yazar bu tebliÂinde Kuzey Afrika bölgesi Maliki literatürü için ol-
dukça önemli bir fetva derlemesine sahip olan Venóerisi’nin muhalaa
ve süt emzirme sorumluluÂu ile ilgili bir fetvasÍnda “Mutlak örf ile mu-
kayyettir” óeklinde tabir edilebilecek külli kaidenin nasÍl etkili olduÂu-
nu ortaya koymaktadÍr. Özetle fetvada, “çocuÂumuzun meûnesini üst-
lenmek karóÍlÍÂÍnda muhalaa yapÍyorum” diyen kadÍnÍn, bu ifadesin-
de geçen “meûne” kelimesine çocuÂun süt emzirme masraflarÍnÍn da
dâhil olduÂu örfe dayanarak ifade edilmiótir. Her ne kadar “meûne”
kelimesi mutlak óekilde ifade edilse de örfe göre süt emzirme masraf-
larÍ da bu kelimenin kapsamÍna girdiÂinden örf bu kelimenin mutlak-
lÍÂÍnÍ sÍnÍrlamÍó olmaktadÍr. Böylece çalÍóma, fetvalarÍn örf ile iliókisini
örneklendirmió olmaktadÍr.
15. Kamil ÇalÍókan, “Ebû Bekr el-Ceóóâó’Ín Usul AnlayÍóÍnda La-

fÍz Türleri ve Diyagramatik Bir Taksim Önerisi”, Ankara Üniversite-
si Glahiyat Fakültesi Dergisi, 63:2 (2022), 607-715.
Yazar bu makalesinde fÍkÍh usulünün önemli konu baólÍklarÍndan el-
faz bahsini Cessas örneÂinde incelemektedir. Cessas’Ín birçok eserin-
den yararlanarak lafÍz türlerinin mahiyeti ve hükümleri hakkÍnda bü-
tüncül bir çerçeve ortaya koymaya çalÍómaktadÍr. Makalenin ana bölü-
mü Cessas’Ín konumlandÍrmasÍ baÂlamÍnda lafÍz türleridir. Yazar bun-
larÍ dokuz baólÍk halinde ele almaktadÍr: Muhkem-müteóabih, zahir-
müóterek, hakikat-mecaz, sarih-kinaye, mutlak-mukayyed, müphem,
umum-husus, nass-mücmel, müfesser. ArdÍndan Cessas’Ín lafÍzlar ko-
• 118
nusuna yaklaóÍmÍndaki temel ilkeleri tespit eden yazar, baólÍca óu ilke-

lere temas etmektedir: Mümkün olduÂu ölçüde lafzÍn hükmüyle amel
etmek, anlamÍn belirsizliÂi ihtimalinden olabildiÂince kaçÍnmak, selef-
ten rivayet edilen kullanÍmlarÍ korumak amacÍyla lafÍz türlerinin isim-
lendirilmesinde esnek davranmak. Son olarak yazar, Cessas’Ín kendisi
lafÍzlara iliókin genel bir taksim sunmasa da onun lafÍz anlayÍóÍnÍn bütü-
nüne dayanarak diyagramatik bir taksim önerisinde bulunmaktadÍr.
16. Kamil ÇalÍókan, “Ebu Bekr el-Cessas’a Göre GyiliÂi Emredip

Kötülükten AlÍkoymanÍn (el-Emru bi’l-Ma’ruf ve’n-Nehyu ‘Ani’l-
Munker) Aklî ve ker’î Hükmü ve Usûl AnlayÍóÍndaki YansÍmala-
rÍ”, Gslâmi AraótÍrmalar, 34:1 (2023), 160-188.
Yazar bu makalesinde Cessas’Ín birçok eserinden yararlanarak onun,
emri bilmaruf nehyi anilmünker konusundaki yaklaóÍmlarÍnÍ ortaya
koymaya çalÍómaktadÍr. YazarÍn tespitine göre emri bilmaruf ve neh-
yi anilmünker Cessas nezdinde óer’î vacipler arasÍnda yer almaktadÍr.
Buna göre akÍl, óer’î bilgi olmaksÍzÍn bu konunun vacip olmasÍ hak-
kÍnda söz söyleyemez. Emri bilmaruf’un óer’î hükmü ise farz-Í kifa-
yedir. Cessas’a göre bu sorumluluk dinin rükünlerinden biridir. Em-
ri bilmaruf’un óer’î hükmü konusunda “kim bir kötülüÂü görürse onu
eliyle deÂiótirsin, gücü yetmezse diliyle, yine gücü yetmezse kalbiyle
buÂz etsin” hadis rivayetine de dayanan Cessas’a göre kötülüÂü baóka
yolla engellemek mümkün deÂilse kötülüÂü yapan kióinin öldürülme-
si farz olur. Yazar makalede Cessas’Ín bu ilkeyi, fÍkÍh usulündeki bazÍ
konularÍn temellendirmesinde de kullandÍÂÍnÍ örneklendirmektedir.
Buna göre emri bilmaruf sahabenin titizlikle uyguladÍÂÍ bir yükümlü-
lüktü. EÂer fÍkÍh usulü açÍsÍndan muteber addedilen bir yöntem saha-
be asrÍndan bize ulaótÍysa, bu durum sahabenin bu ilkeleri meóru gör-
düÂünü göstermektedir. Çünkü onlar bu ilkeleri meóru görmeselerdi
emri bilmaruf yükümlülüÂü çerçevesinde bunlara mani olurlardÍ. Ya-
zar Cessas’Ín on iki usul meselesinde bu temellendirmeyi kullandÍÂÍ-
nÍ tespit etmiótir.
Çeviriler
Gslam Hukuku Anabilim DalÍ öÂretim üyelerinin pek çoÂunun kitap
ve makale düzeyinde yabancÍ dillerden Türkçeye çevirileri olmuótur. Bu
noktada en çok çeviriyi yapan Abdülkadir kener olmuótur. Akademiye
119 •
katkÍlarÍ bakÍmÍndan öne çÍkan çeviri kitaplarÍ óunlardÍr: Muhammed

Ebu Zehra, Gslam’da FÍkhî Mezhepler Tarihi; Muhammed Ebu Zehra, Gs-
lam Hukuku Metodolojisi; Joseph Schacht, Gslam Hukukuna Girió (Mehmet
DaÂ ile birlikte); Muhammed Zahid el-Kevserî, Hanefî FÍkhÍnÍn Esasla-
rÍ (Cemal SofuoÂlu ile birlikte); Gbnu’l-Münzir, Kitabu’l-Gcma: Gslam Hu-
kukçularÍnÍn Üzerinde Gcma Ettikleri Konular; kâfiî, er-Risâle: Gslam Huku-
kunun KaynaklarÍ (Gbrahim ÇalÍókan ile birlikte). Çeviri makalelerinden
ise özellikle óunlarÍ dile getirebiliriz: Muhammed Yusuf Musa, “Gmam
Malik ile Leys b. Sa’d ArasÍndaki Ghtilaf ve YazÍóma”; Muhammed Yu-
suf Musa, “Tabiîlerin FÍkÍh AnlayÍólarÍ”; Muhammed Hamidullah, “Gs-
lamda Devletler Hukuku”. AyrÍca kener’in, Cemal SofuoÂlu ve Mus-
tafa YÍldÍrÍm ile birlikte hazÍrladÍklarÍ Kur’ân Meâli, Hayat Hikayem ad-
lÍ hatÍratÍnda ifade ettiÂi üzere “emeklilik yÍllarÍnÍn en hayÍrlÍ ürünü-
dür”. Yine kendi ifadesiyle tamamlanmasÍ sekiz yÍl süren bu meâl, pek
çok ilim adamÍ tarafÍndan takdirle karóÍlanmÍótÍr.
Kitap çevirisi olan bir diÂer hocamÍz ise Gbrahim ÇalÍókan’dÍr. Yu-
karÍda da ifade ettiÂimiz üzere kendisi kafiî’nin er-Risale’sini Abdülka-
dir kener ile birlikte Türkçeye kazandÍrmÍótÍr. Bu çevirinin akademik
çevrelerde yoÂun óekilde kullanÍldÍÂÍ ve kendisine atÍfta bulunulduÂu-
nu özellikle belirtmek isteriz. Esad KÍlÍçer’in iki, Selahattin EroÂlu’nun
üç, Osman Taótan’Ín dört ve kamil DaÂcÍ’nÍn birer makale çevirileri bu-
lunmaktadÍr.
Tasavvuf Anabilim Dalînîn
ílahiyat Birikimine Katkîlarî
Prof. Dr. Vahit Göktaĕ

Dr. Harun Alkan

Girió
BilindiÂi gibi Gslam dünyasÍnda ilimlerin tahsil edildiÂi ilk me-
kan Mescid-i Nebevi’dir. Müslümanlar bu çatÍ altÍnda hem dini bilgile-
rini kazanÍyor hem de yeni yeni oluómakta olan Gslami ilimlerin ilk to-
humlarÍnÍ ekiyor, ilk nüvelerini ortaya koyuyorlardÍ. Gslam devletinin
büyümesi, fetihlerle bu devlete ait olan topraklarÍn geniólemesi mer-
kezden uzak olan bölgelere yeni mescitler, yeni medreseler inóa etme
ihtiyacÍnÍ doÂurmuótur. Bu arada zahitler de kendilerine mahsus olan,
tasavvufi ahlakÍn tahsil edildiÂi ve yaóandÍÂÍ müesseseleri (tekke, za-
viye, vs.) kurmuólardÍr.
Tefsir, hadis, fÍkÍh, kelam gibi temel Gslami ilimlerin mescit ve medre-
selerde talim ve terbiyesi gerçekleótirilirken henüz tasavvuf adÍnÍ alma-
mÍó olan Gslam’Ín zühd ve ahlakî yönüne tekke sahip çÍkmÍótÍr. Böylece
bir zahirî ve batÍnî ilimler tasnifi, bir medrese ve tekke ilimleri ayrÍmÍ
meydana gelmiótir. Bununla birlikte ilk sûfîsûfîlerin büyük bir kÍsmÍnÍn
• 122
zahirî/medrese ilimlerine vakÍf olduÂunu hatta bazÍ sûfîlerin, sûfîlikten

önce zahirî ilimleri tamamlamayÍ tavsiye ettikleri bilinmektedir.
Tasavvufi mesele ve terimleri konuóan, tartÍóan, yazan; ayet ve ha-
dislere tasavvufi izahlarla farklÍ yorumlar getiren insanlar tekke men-
suplarÍ olmuótur. Tekke fÍkhî ve kelamî meseleleri enine boyuna tar-
tÍómadÍÂÍ gibi medrese de nefs terbiyesini kendine dert edinmemiótir.
YalnÍz, bu iki müessese arasÍnda transferler ve alÍóverióler sürekli ola-
gelmiótir.
Tekke ve medresenin zaman zaman bütünlük içerisinde hareket et-
tiÂi de olmuótur. ÖrneÂin tekke ve zaviyeler bazen medreselerde oku-
yan öÂrencilerin barÍnmasÍ ve maióetini saÂlaya bir nevi yurt görevini
görmüótür. BazÍ yerlerde medrese ve tekke bir külliyenin iki ayrÍ mü-
essesesi olarak hizmet vermió, medrese ilmi faaliyetleri, tekke ise ahlakî
ve sosyal etkinlikleri gerçekleótirmiótir.
Benzer uygulamalara raÂmen OsmanlÍ medreselerinde tasavvufun
ayrÍ bir ders olarak okutulmasÍ geleneÂi oluómamÍótÍr.1 Tasavvufun
bir ders olarak medreselerde ve yüksek tahsil kurumlarÍnda okutul-
masÍ Tanzimat’tan sonra 19. yüzyÍlÍn son elli yÍlÍyla (1846-1923) bera-
ber baólamÍótÍr. Bunun sebeplerinden biri ilimlerin tasnifi ile ilgili ge-
lióme ve deÂiómelerdir. DiÂer önemli bir sebep de devletin müesseseler
üzerinde kurmak istediÂi denetimdir. Devlet, tekke ve tarikat hayatÍnÍ
düzenlemek ve denetlemek için keyhülislamlÍÂa baÂlÍ olarak Meclis-i
MeóayÍh’Ín kuruluóundan sonra tekkelerde bu ilmin tahsil edilmesi-
nin yanÍnda diÂer dini yüksek öÂretim kurumlarÍnda da öÂretilmesin-
de fayda görmüótür. Tasavvuf dersi bazen ahlak ile birlikte okutulmuó,
bazen de Tarikatlar Tarihi veya Mezhepler Tarihi ile birleótirilerek tek
ders olarak okutulmuótur.
1846 yÍlÍndan itibaren OsmanlÍ’nÍn son dönemlerinde Daru’l-Fünûn
açÍlmasÍ düóüncesi yaygÍnlÍk kazanmÍótÍr. Ancak bu 1869 yÍlÍnda açÍla-
bilmióse de iki yÍl sonra hoca ve öÂrenci azlÍÂÍndan dolayÍ kapatÍlmak
zorunda kalmÍótÍr. Daha sonra üniversite fikrinden önce, üniversite-
ye talebe kaynaÂÍ olarak kullanÍlabilecek ortaöÂretimin sistemli bir óe-
kilde iólemesi neticesinde Daru’l-Fünûn 1900 yÍlÍnda tekrardan açÍlÍr.
II. Meórutiyet’in ilanÍndan sonra 1908 yÍlÍnda Edebiyat Fakültesine ye-
ni kürsüler eklenir. Yine bu yÍllarda medreseden baÂÍmsÍz olarak mo-
1 Mustafa Kara, Dervióin HayatÍ Sufinin KelamÍ, ss. 267-269

123 •
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim Dalînîn ílahiyat Birikimine Katkîlarî
dern ilahiyat fakültesi kurulmasÍ düóüncesi ortaya atÍlÍr. Bu fikrin ön-

cülerinden biri dönemin Milli EÂitim BakanÍ Emrullah Efendi’dir. Em-
rullah Efendi’nin Daru’l-Funûn projesinde, Daru’l-Fünûn’un beó óube-
sinden Ulûm-Í ker’iyye dersleri arasÍnda Tasavvuf Tarihi dersi de yer
almaktadÍr. Programda Tasavvuf Tarihi dersi haftada 6 saat olmak üze-
re “Ahlak-Í ker’iyye ve Tasavvuf” olarak zikredilmiótir.2
Cumhuriyet’in ilanÍndan sonra, Büyük Millet Meclisi bu meseleyi tekrar
ele alÍr. Daru’l-Fünûn’a muhtariyet veren layihasÍnÍn 21 Nisan 1924’te ka-
bul ve tasdik edilmesiyle beraber, çÍkarÍlan kanun maddelerinden madde-
8’de Glahiyat Fakültesinde okutulacak dersler belirtilmiótir. Böylece tasav-
vuf, Glahiyat Fakültesinde okutulacak dersler arasÍnda “Tasavvuf Tarihi”
ismiyle ilk defa resmiyet kazanmÍótÍr. Bu suretle teóekkül eden Glahiyat
Fakültesinde, Tasavvuf Tarihi’nin ilk hocasÍ olarak müderris Mehmet Ali
Aynî (ö.1945) atanmÍó ve 1933 yÍlÍna kadar öÂretim faaliyetlerine devam
edilmiótir. 1933’te Maârif Vekili Reóit Galip’in teóebbüsü ve Atatürk’ün
kararÍ ile Daru’l-Fünûn laÂvedilerek yerine Gstanbul Üniversitesi kurulur.
Bu yeni yükseköÂretim müessesesinde Glahiyat Fakültesi, ortaöÂretim ku-
rumlarÍndan din derslerinin kaldÍrÍlmasÍ, Diyanet Góleri teókilâtÍnda kad-
ro bulunamamasÍ ve sonuç olarak mezunlarÍnÍn istihdam edilememesi gi-
bi sebeplerle Edebiyat Fakültesine baÂlÍ öÂrencisi olmayan Gslâm Glimle-
ri Enstitüsü’ne dönüótürülmüótür. Bu enstitüde eski fakülte müderrisle-
ri, Ordinaryüs Profesör ve Doçent unvanlarÍyla görevlerine devam etmió-
tir. Mehmet Ali Aynî de aynÍ óekilde bu enstitüde Ord. Prof. unvanÍyla Ta-
savvuf Tarihi derslerini vermeye deva etmiótir. Kuruluóundan kÍsa bir sü-
re sonra, birkaç hocanÍn emekli olmasÍ ve talebe yokluÂu ileri sürülerek,
Gslami Glimler Enstitüsü de 1936 yÍlÍnda laÂvedilmiótir.3
Ankara GlahiyatÍn Kuruluóu ve Tasavvuf Anabilim DalÍnÍn

Teóekkülü
1949 yÍlÍnda kemseddin Günaltay kabinesi, Tahsin BanguoÂlu’nun
Maârif VekilliÂi zamanÍnda, Glahiyat Fakültesini Ankara Üniversitesi
2 Münir Koótaó, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Kuruluó ve Tarihçesi”, AÜGFD, c. XXXI,
s. 4, Ankara 1989.
3 Mahmut Kaya, Gslam etkikleri Enstitüsü” TDVGA, c. 23, s. 56-57; Halis Ayhan, “Glahiyat Fakültesi”
TDVGA, c. 22, s. 77-72; Hasan Sabri Çeliktaó, OsmanlÍ Yüksek Din EÂitimi AnlayÍóÍnÍn DeÂióimi
(XIX. ve XX. YüzyÍllarda), (Doktora Tezi), GÜSBE, Gstanbul 2017, s.175; Mustafa Aókar, Tasavvuf
Tarihi Literatürü, ss. 23-25; Koótaó, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Kuruluó ve Tarihçesi”,
c. 31, s. 6.
• 124
bünyesinde yeniden kurmaya karar verir. Bu arada projenin gerçek-

leómesi için profesörlerden oluóan bir komisyon kurulur. Bu maksatla
yeni kurulan fakülte dersleri için Prof. Dr. H. Ziya Ülken, bir taslak ile-
ri sürer. Tasavvuf Tarihi bu taslakta, üç gruba ayrÍlan ilimlerin birinci
kÍsmÍ olan “Esas Gslâmî Glimler” bölümünde yerini alÍr. TaslaÂÍ hazÍrla-
yan H. Ziya Ülken’in de belirttiÂi üzere, ilk zamanlarda Tasavvuf Tari-
hi dersi, Glahiyat Lisans programÍnda olmasÍna raÂmen yeterli akade-
mik kadro bulunmamasÍ sebebiyle fiilî olarak okutulamayan dersler-
den olmuótur. Bu isimli bir ders ancak 1953-1954 öÂretim yÍlÍnda ve-
rilmeye baólanmÍótÍr.
Yüksek ÖÂretim Kurulu’nun 1982 yÍlÍnda göreve baólamasÍndan
sonra Yüksek Gslâm Enstitüleri, Glahiyat Fakültesi statüsüne kavuótu-
rulmuótur. Glahiyat Fakülteleri için kabul edilen yeni eÂitim-öÂretim
programÍna göre, 1982-83 öÂretim yÍlÍ baóÍndan itibaren beó yÍllÍk öÂ-
retim süresine sahip fakülteler, ilk yÍlÍ Arapça hazÍrlÍk sÍnÍfÍna tahsis
edilmek suretiyle, dört yÍllÍk lisans eÂitimi veren bir kurum haline geti-
rilir.4 Bu uygulamaya göre, üç bölüme ayrÍlan Glahiyat Fakültesi’nde
Tasavvuf Tarihi, Kelâm ve Gslâm Felsefesi Bölümü içinde varlÍÂÍnÍ ko-
rumuótur. Bu yeni programda Tasavvuf Tarihi, dördüncü sÍnÍfta dört
saat olarak yerini almÍótÍr.
Bu dönemde Gslam Felsefesi Anabilim dalÍnda Prof. Dr. Gbrahim Agâh
Çubukçu baókanlÍÂÍnda Hayrani AltÍntaó, Mehmet Bayraktar, Ethem
CebecioÂlu, A. Hadi AdanalÍ, Nuri AdÍgüzel görev almaktadÍr. Tasav-
vuf Tarihinin ders konularÍ ise tasavvufi düóüncenin doÂuóu ve sebep-
leri, tarihi safhalarÍ, baólÍca mutasavvÍflarÍn görüó ve düóünceleridir.5
Tasavvuf Tarihi bugün bir Anabilim dalÍ olarak Glahiyat fakülteleri-
mizde okutulmakta, Lisans, Yüksek Lisans ve Doktora seviyelerinde
araótÍrma ve incelemelere konu olmaktadÍr. 17.10.1991 tarihli YÖK ka-
rarnamesinde Bölümler ve Anabilim DallarÍ yeniden düzenlenmió ve
Tasavvuf Tarihi ilk defa Temel Gslâm Bilimleri Bölümü’ne baÂlÍ müsta-
kil bir anabilim dalÍ olarak faaliyete baólamÍótÍr. Bu düzenlemeye göre
de Tasavvuf Tarihi, son sÍnÍflarda dört saat olarak yerini korumuótur.6
“Günümüz Tasavvuf Hareketleri” ise seçmeli bir derstir. 1924’te çÍkan
4 Mustafa Aókar, Tasavvuf Tarihi Literatürü, ss. 23-25.

5 Koótaó, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Kuruluó ve Tarihçesi”, c. 31, s. 6.
6 Aókar, age., s. 24.
125 •
Tevhid-i Tedrisat Kanunundan sonra açÍlan Glahiyat fakültesinde Meh-

met Ali Ayni tarafÍndan okutulan bu ders, YÖK öncesi Yüksek Gslam
Enstitüleri, Glahiyat ve Gslam Glimleri Fakültesinde de Tasavvuf Tarihi
ve Felsefesi dersi uzun yÍllar bu isim altÍnda okutulmuótur. Bunun ya-
nÍnda yeni açÍlan bölümler olan YaygÍn Din ÖÂretimi ve Uygulamala-
rÍ ve Dünya Dinleri bölümlerinde bu ders iki saat zorunlu ders olarak
okutulmaktadÍr. Yine Günümüz Tasavvuf AkÍmlarÍ adÍyla son sÍnÍf-
ta iki saat de seçmeli ders okutulmaktadÍr. “Tasavvuf Tarihi ve Felse-
fesi” olan ders ismi yeni programda “Tasavvuf I” ve “Tasavvuf II” ola-
rak deÂiótirilmió ve toplam zorunlu ders saati 4 saate çÍkarÍlmÍótÍr. Seç-
meli ders olarak ise “ÇaÂdaó Mistik AkÍmlar” ve “Tasavvuf Klasikleri”
müfredata konmuótur.7
YÖK tarafÍndan en son olarak Glahiyat Fakülteleri için hazÍrlanan ve
1998-1999 yÍlÍnda uygulamaya konulan ÖÂretmen Yetiótirme ve Lisans
ProgramÍ’na göre Tasavvuf Tarihi, GlköÂretim Din Kültürü ve Ahlâk Bil-
gisi ÖÂretmenliÂi programÍnÍn IV. yarÍyÍlÍnda iki saat zorunlu dersler
arasÍnda yer almÍó ve Tasavvuf Tarihi ve Felsefesi adÍyla 2 saat olarak
okutulmuótur. Yine bu programÍn seçmeli dersler bölümünde, “Günü-
müz Tasavvuf AkÍmlarÍ” adÍyla iki saat olarak verilmiótir. Ancak Din
Kültürü ve Ahlak Bilgisi programÍnÍn Glahiyat Fakültesinden alÍnÍp EÂi-
tim Fakültesi bünyesine girmesi neticesinde yeni müfredatta bu ders
kaldÍrÍlmÍótÍr. Glahiyat lisans tamamlama (GLGTAM) programÍnda ise da-
ha önceleri tasavvufla ilgili konular Gslam Düóünce Ekolleri Tarihi dersi
içerisinde 3 ünitede sÍnÍrlandÍrÍlmÍóken, yeni müfredatta ayrÍ bir ders
olarak okutulmasÍna karar verilmiótir.
Yüksek ÖÂretim Kurulu’nun göreve baólamasÍndan sonra, Gslam
Enstitüleri de Glahiyat Fakülteleri statüsüne kavuómuótur. Glahiyat Fa-
külteleri için kabul edilen yeni eÂitim-öÂretim programÍna göre, 1982-
1983 öÂretim yÍlÍ baóÍndan itibaren beó yÍllÍk öÂretim süresine sahip fa-
külteler, ilk yÍlÍ Arapça hazÍrlÍk sÍnÍfÍna tahsis edilmek sureti ile dört
yÍllÍk lisans eÂitimi veren bir kurum haline gelir. Bu uygulamaya göre
bölümler üç idari kÍsma ayrÍlmÍó, Tasavvuf Tarihi, Kelam ve Gslam Fel-
7 K. Yusuf Ünal, Tasavvuf Anabilim DalÍ III. Koordinasyon ve Gstióare ToplantÍsÍ, Tasavvuf Glmi ve
Akademik AraótÍrma Dergisi, YÍl 11, sayÍ: 25, Gstanbul 2010, ss. 315- 316. Bu toplantÍda muhtelif
fakültelerde Tasavvuf Anabilim DalÍnda farklÍ isimler altÍnda okutulan tasavvuf derslerinin
isimlerinin aynÍ olmasÍ yönünde fakültelere tekliflerde bulunulmasÍ kararlaótÍrÍlmÍótÍr.
• 126
sefesi bölümü içinde varlÍÂÍnÍ korumuótur. Bu yeni programda Tasav-

vuf Tarihi 4. sÍnÍflarda dört saat olarak yerini almÍótÍr.
1991 tarihli YÖK kararnamesinde Bölümler ve Anabilim DallarÍ ye-
niden düzenlenmió ve tasavvuf tarihi, Temel Gslam Bilimleri bölümü-
ne baÂlÍ ilk defa müstakil bir Anabilim DalÍ olarak faaliyete baólamÍó-
tÍr. Bu düzenlemeye göre de Tasavvuf Tarihi, son sÍnÍflarda dört saat
olarak yerini korumuótur.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinde Tasavvuf Dersleri Gslam
Felsefesi Anabilim DalÍ bünyesinde bir ders olarak okutulmakta iken
1991 yÍlÍnda müstakil bir Anabilim DalÍ haline gelmiótir.
Anabilim DalÍ Halinde Teóekkülü SonrasÍ Görev Yapan ÖÂretim Ele-

manlarÍ:
Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu (Emekli)
Prof. Dr. Mustafa Aókar
Prof. Dr. Ahmet Cahid Haksever
Prof. Dr. Muhammet Mustafa ÇakmaklÍoÂlu
Prof. Dr. Vahit Göktaó
Doç. Dr. Öncel Demirdaó
Dr. ÖÂr. Üyesi. Mehmet YÍldÍz
Ar. Gör. Müberra Aygündüz
Anabilim DalÍ BaókanlarÍ

Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu (1991-2017)
Prof. Dr. Vahit Göktaó (2017-2021)
Prof. Dr. Mustafa Aókar (2021- )
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim DalÍ’nÍn

Bilimsel Hayata KatkÍlarÍ
Ankara Glahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim DalÍ’nÍn bilimsel ha-
yatÍ katkÍlarÍnÍ temel üç kategoride incelemek mümkündür. BunlarÍn
ilki anabilim dalÍnÍn yetiótirdiÂi yetkin-uzman insan kaynaÂÍ, ikincisi
hususî ya da umumî genió kitleleri buluóturarak etkileóime ve kolektif
bilince vesile olan bilimsel toplantÍlarÍ düzenlemek, üçüncüsü ise birey-
sel yahut müóterek olarak hazÍrlanan yayÍnlarla tasavvuf biliminin ge-
liómesine katkÍda bulunmaktÍr.
127 •
A. Akademisyenler
Ankara Glahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim DalÍ’nÍn bilimsel haya-
ta en önemli katkÍsÍ hiç óüphesiz yetiótirdiÂi insan kaynaÂÍdÍr. Anabi-
lim dalÍmÍz kurulduÂu günden bugüne kadar 91 yüksek lisans, 65 dok-
tora talebesi mezun etmiótir. Bu talebelerden 41 tanesi ülkemiz Glahiyat
ve Gslamî Glimler Fakültelerinde öÂretim elemanÍ olarak görev almÍólar-
dÍr. Glahiyat ve Gslami Glimler Fakülteleri’nde görev yapan 41 akademis-
yenin unvanlarÍna göre daÂÍlÍmÍ tablo olarak óu óekildedir:8
Unvan SayÍ
Profesör 13
Doçent 9
Dr. ÖÂretim Üyesi 18
Dr. AraótÍrma Görevlisi 1
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim DalÍ’nda

doktora tezlerini tamamlayÍp Türkiye’de çeóitli fakültelerde görev ya-
pan akademisyenler ve danÍómanlarÍnÍ óu óekilde sÍralayabiliriz:
Akademisyen DanÍóman
Prof. Dr. Adem Çatak Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Prof. Dr. Ahmet Cahid Haksever Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Prof. Dr. Bülent Akot Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu Prof. Dr. Hayrani AltÍntaó
Prof. Dr. Halil Gbrahim kimóek Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Prof. Dr. Halim Gül Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Prof. Dr. Ghsan SoysaldÍ Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Prof. Dr. Kadir Özköse Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Prof. Dr. Mustafa Aókar Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Prof. Dr. Mustafa ÇakmakoÂlu Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Prof. Dr. Osman Nuri Küçük Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Prof. Dr. Ömer YÍlmaz Prof. Dr. Mustafa Aókar
Prof. Dr. Vahit Göktaó Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
8 Burada verilen akademisyen sayÍsÍ 2023 yÍlÍ Haziran ayÍna göredir.

• 128
Akademisyen DanÍóman
Doç. Dr. Ali Tenik Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Doç. Dr. Hamdi KÍzÍler Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Doç. Dr. Hüseyin Kurt Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Doç. Dr. Gbrahim Baz Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Doç. Dr. Muhammed Ali YÍldÍz Prof. Dr. Vahit Göktaó
Doç. Dr. Mustafa Altunkaya Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Doç. Dr. Musa Kaval Prof. Dr. Mustafa Aókar
Doç. Dr. Öncel Demirdaó Prof. Dr. Mustafa Aókar
Doç. Dr. Yüksel Göztepe Prof. Dr. Mustafa Aókar
Dr. ÖÂr. Üyesi Ahmet Vural Prof. Dr. Ahmet Cahid Haksever
Dr. ÖÂr. Üyesi Azat ToktonalÍev Prof. Dr. Mustafa Aókar
Dr. ÖÂr. Üyesi Edibe Boyraz Doç. Dr. Öncel Demirdaó
Dr. ÖÂr. Üyesi Emine Elif Çakmak GgalçÍ Prof. Dr. Vahit Göktaó
Dr. ÖÂr. Üyesi Esma Öztürk Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Dr. ÖÂr. Üyesi Halil Celep Prof. Dr. Mustafa Aókar
Dr. ÖÂr. Üyesi Gbrahim TürkoÂlu Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Dr. ÖÂr. Üyesi Mehmet TabakoÂlu Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Dr. ÖÂr. Üyesi Mehmet YÍldÍz Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Dr. ÖÂr. Üyesi Mesut AkdoÂan Prof. Dr. Ahmet Cahid Haksever
Dr. ÖÂr. Üyesi Murat ÖzaydÍn Prof. Dr. Mustafa Aókar
Dr. ÖÂr. Üyesi Selami ErdoÂan Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Dr. ÖÂr. Üyesi Semih Bekçi Prof. Dr. Vahit Göktaó
Dr. ÖÂr. Üyesi Sevim YÍlmaz Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu
Dr. ÖÂr. Üyesi SvÍtlana Nesterova Prof. Dr. Mustafa Aókar
Dr. ÖÂr. Üyesi UÂur Gözel Prof. Dr. Ahmet Cahid Haksever
Dr. ÖÂr. Üyesi Yakup PekdoÂru Prof. Dr. Ahmet Cahid Haksever
Dr. ÖÂr. Üyesi Harun Alkan Prof. Dr. Vahit Göktaó
Aró. Gör. Dr. Melek Karacan Prof. Dr. Vahit Göktaó
Ankara Tasavvuf Anabilim DalÍ öÂretim elemanlarÍnÍn danÍómanlÍ-

ÂÍnda yüksek lisans ve doktora tezlerini tamamlayan akademisyenlerin
Türkiye’nin deÂióik Glahiyat Fakültelerinde görev almalarÍ, fakültemi-
zin eÂitimde etki ve nüfuz alanÍnÍn genióliÂi açÍsÍndan önemlidir.
129 •
B. Süreli YayÍnlar
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim DalÍ’nÍn
tasavvuf alanÍnda yaptÍÂÍ en önemli faaliyetlerden bir diÂeri de tasav-
vuf alanÍna münhasÍr hakemli akademik iki farklÍ dergiyi yayÍn haya-
tÍna kazandÍrmasÍdÍr. Günümüzde halen akademik yayÍn hayatÍna de-
vam eden bu dergiler “Tasavvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergi-
si” ve “Sufiyye” isimli dergilerdir. Bu dergilerin fikir babasÍ ve yayÍn-
lanmasÍnda da her yönden çok büyük gayret ve destekleri olan Anka-
ra Tasavvuf Anabilim DalÍ’nÍn kurucu baókanÍ Ethem CebecioÂlu Ho-
camÍzdÍr.
1. Tasavvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergisi

Cumhuriyet tarihinin ilk akademik tasavvuf dergisi olma özelliÂi-
ne sahip olan “Tasavvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergisi” altÍ ay-
da bir olmak üzere yÍlda iki sayÍ olarak yayÍmlanan uluslararasÍ, bilim-
sel ve hakemli bir dergidir. Tasavvuf Dergisi’nin ilk sayÍsÍnÍn basÍldÍ-
ÂÍ 1999’dan 2009 yÍlÍna kadar 10 yÍl boyunca 23 sayÍnÍn editörlüÂü Et-
hem CebecioÂlu HocamÍz tarafÍndan devam ettirilmió ve bu süre zar-
fÍnda 300 civarÍnda yazarÍn bugüne kadar çeóitli türlerde (telif, çeviri,
hazÍrlama, kitap deÂerlendirme, söyleói gibi) toplam 534 makale ya-
yÍnlanmÍótÍr. Yine Ethem CebecioÂlu HocamÍzÍn editörlüÂü dönemin-
de Tasavvuf dergisinde dört özel sayÍ yayÍmlanmÍó olup bunlardan iki-
si Mevlânâ (14 ve 20) ve diÂer ikisi de Muhyiddin Gbn Arabî’ye (21 ve
23) tahsis edilmiótir.
Tasavvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergisi, 2009 yÍlÍnda 24. sa-
yÍdan itibaren, Marmara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Tasavvuf Ana-
bilim DalÍ bünyesinde bölüm baókanÍ Prof. Dr. Hasan Kamil YÍlmaz
hocamÍza tevdi edilerek günümüzde halen yayÍn hayatÍna devam et-
mektedir.
Derginin en son 50. sayÍsÍ (AralÍk 2010) yayÍmlanmÍó olup Tasavvuf
Dergisi’nin tüm sayÍlarÍ matbu olarak yayÍmlanmakla beraber aynÍ za-
manda Tübitak-Ulakbim çatÍsÍ altÍnda kurulan akademik makale takip
ve yayÍn platformu www.dergipark.org.tr/tr/pub/tasavvufdergisi site-
sinde elektronik olarak yayÍnlanarak ücretsiz olarak bilim meraklÍlarÍ
ve araótÍrmacÍlarÍn istifadesine sunulmaktadÍr. Dergipark platformu ku-
rulmadan önce Tasavvuf Dergisi kendi web sitesi www.tasavvufdergi-
• 130
si.net ve tasavvuf akademisyenleri veri paylaóÍm sitesi www.tasavvu-

fakademi.com üzerinden elektronik olarak yayÍmlanmÍótÍr.
2. Sufiyye Dergisi
Ankara Tasavvuf Anabilim DalÍ uhdesinde ve Ethem CebecioÂlu Ho-
camÍzÍn maddi-manevi gayret ve destekleriyle yayÍn hayatÍna kazandÍ-
rÍlan bir diÂer hakemli-akademik dergi de “Sufiyye” dergisidir. Tasav-
vuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergisi’nin tasavvuf alanÍnÍn ihtiyaçlarÍ-
nÍ karóÍlayamamasÍ dolayÍsÍyla Ethem CebecioÂlu HocamÍz bu ihtiyacÍ
karóÍlamak üzere harekete geçerek tasavvuf alanÍna tahdis edilmió “Su-
fiyye” ismiyle yeni bir akademik dergi yayÍn hayatÍna kazandÍrmÍótÍr.
2016 yÍlÍnda yayÍnlanmaya baólayan “Sufiyye” Dergisi yÍlda iki sayÍ
olmak üzere (Haziran-AralÍk) dönemlerinde altÍ ayda bir yayÍmlanan
uluslararasÍ, bilimsel ve hakemli bir dergidir. 7 yÍldÍr kesintisiz olarak
yayÍnlanan derginin ilk 9 sayÍsÍ “Akademiar Akademik Gslam AraótÍr-
malarÍ Dergisi” ismiyle basÍlmÍó daha sonra derginin ihtisas alanÍna da-
ha uygun olmasÍ için “Sufiyye” olarak deÂiótirilmiótir. Bugüne kadar 13
sayÍ yayÍnlanan Sufiyye Dergisi’nde yüzü aókÍn yazar tarafÍndan telif,
çeviri, deÂerlendirme gibi toplam 534 makale yayÍnlanmÍótÍr. Derginin
tüm sayÍlarÍ hem matbu hem de elektronik olarak yayÍnlanmakta olup
matbu sayÍlar Türkiye’deki bütün Glahiyat ve Gslami Glimler Fakültele-
rine ücretsiz olarak gönderilmektedir. Elektronik baskÍ ise Dergipark
platformu üzerinden www.dergipark.org.tr/tr/pub/sufiyye adresinde
araótÍrmacÍlarÍn istifadesine sunulmaktadÍr. Sufiyye Dergisi, TR Dizin
ulusal indeksi baóta olmak üzere, uluslararasÍ Erih Plus, Ulrich’s Peri-
odicals Directory ve EBSCO gibi indekslerde taranmaktadÍr.
C. Telif/Tercüme YayÍnlar
Bu baólÍk altÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Tasavvuf
Anabilim DalÍ BaókanlÍÂÍ bünyesindeki öÂretim üyeleri tarafÍndan müó-
terek olarak ortaya konulan eserlere yer verilecektir. Anabilim dalÍmÍz
öÂretim elemanlarÍnÍn hazÍrladÍÂÍ bireysel yayÍnlar, bölümün sonunda
bulunan ekler bölümünde liste halinde verilecektir Tasavvuf Anabilim
DalÍn’da yapÍlan bireysel çalÍómalarÍ genel olarak ifade etmek gerekirse
Ethem CebecioÂlu’nun sûfîleri ele alan biyografi, monografi, ve tasav-
vuf terminolojisi; Mustafa Aókar’Ín monografi ve literatür; Ahmet Ca-
hid Haksever’in monografi, tasavvuf siyaset iliókisi ve tasavvufa dair
131 •
güncel meseleler; Vahid Göktaó’Ín monografi, tasavvuf klasikleri; Mus-

tafa ÇakmaklÍoÂlu’nun Gbn Arabi ve düóüncesi; Öncel Demirtaó’Ín mo-
nografi eksenindeki çalÍómalarÍ tasavvuf tarihi, düóüncesi ve multidi-
sipliner araótÍrmalara önemli katkÍ saÂlamÍótÍr.
Tasavvuf Anabilim DalÍ’nda kuruluóundan günümüze kadar, telif-
tercüme toplam 539 adet akademik yayÍn üretimi gerçekleómiótir.9 Bu
çalÍómalarÍn yayÍn türlerine göre daÂÍlÍmÍ tablo olarak óu óekildedir:
YayÍn Türü SayÍsÍ

Kitaplar (telif) 71
Kitaplar (çeviri) 10
Kitap bölümleri 51
Makaleler (telif) 105
Makaleler (çeviri) 15
TebliÂler 71
Söyleóiler 8
Ansiklopedi Maddeleri 38
DeÂerlendirme ve kritikler 15
Yüksek Lisans Tezleri 91
Doktora Tezleri 65
1. Tasavvuf Klasikleri
Tasavvuf alanÍnÍn temel kaynaklarÍndan 18 eserin detaylÍ incele-
me ve deÂerlendirmelerinden müteóekkildir. Ethem CebecioÂlu Ho-
camÍzÍn editörlüÂünde tasavvuf alnÍndaki akademisyenler tarafÍndan
hazÍrlanan deÂerlendirmeler önce Tasavvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma
Dergisi’nde 1999-2009 yÍllarÍnda yayÍmlanan 18 makalenin Tasavvuf Kla-
sikleri adÍ altÍnda toplanarak yayÍnlanmasÍyla meydana gelmiótir.
Tasavvuf alanÍnda ilmî çalÍóma yapacak genç akademisyenlere kolay-
lÍk saÂlamak ve rehberlik yapmak amacÍyla hazÍrlanan Tasavvuf Klasikleri
kitabÍnda, makalelerin sÍralamasÍ, incelenen eserlerin yazÍlÍó tarihlerine
göredir. Makalelerdeki tanÍtÍmlarda önce yazarÍn hayatÍ sonra eserin ana-
lizi ve tanÍtÍmÍ yapÍlmÍó, ardÍndan her kaynaktan ikióer sayfa metin-çeviri
verilmiótir. Çevirilerin bir kÍsmÍ ilgili makalenin yazarÍ tarafÍndan diÂerle-
9 Ankara Glahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim DalÍ’nda görev yapan akademisyenlerin verdikleri
bilgilere göre tespit ve tasnif edilmiótir.
• 132
ri ise piyasadaki çevirilerden alÍnmÍó olup bu alÍntÍlarÍn sahipleri dipnotla

belirtilmiótir.10 Eserde deÂerlendirilen tasavvuf klasikleri sÍrasÍyla óu óe-
kildedir: Er-Riâye li-Hukûkillah, Hatmu’l-Evliyâ, El-Lüma’, Kûtü’l-Kulûb, Et-
Ta’arruf li-Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf, Bahru’l-Fevâid, Keófu’l-Mahcûb, Er-Risâle,
Ghyâu Ulûmi’d-Dîn, El-Fethu’r-Rabbânî ve’l-Feyzu’r-Rahmânî, Dîvân-Í Hik-
met, Avârifü’l-Ma’ârif, Fusûsu’l-Hikem, El-Fütûhâtü’l-Mekkiyye, Et-Tedbîrâtü’l-
Glâhiyye, Kitâbü’l-Bâ, Mesnevî-i Manevî, Mektûbât.
2. Tasavvuf Akademisyenleri ile Konuómalar I-II

Anabilim DalÍmÍz öncülüÂünde 2000-2010 yÍllarÍ arasÍnda Bursa
Oylat’ta tertip edilen koordinasyon toplantÍlarÍnda tasavvuf alanÍna
yÍllarÍnÍ vermió duayen diyebileceÂimiz tasavvuf akademisyenleriyle
röportajlar gerçekleótirilmiótir. Bu röportajlar öncelikle yine aynÍ yÍllar-
da yayÍnlanan Tasavvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergisi’nin ilgili sayÍ-
larÍnda yayÍnlanmÍó ve daha sonra bu söyleóiler Ethem CebecioÂlu-Ali
ÇÍnar editörlüÂünde bir araya getirilerek kitap olarak basÍlmÍótÍr.11 Bu
projede röportaj gerçekleótirilen akademisyenler óu óekildedir:
Prof. Dr. Süleyman UludaÂ
Prof. Dr. Mustafa Kara
Prof. Dr. Hasan Kamil YÍlmaz
Prof. Dr. Mustafa TahralÍ
Prof. Dr. Mehmet Demirci
Prof. Dr. Erhan Yetik
Prof. Dr. Osman Türer
3. Tasavvuf Tarihi
Ankara Üniversitesi Uzaktan EÂitim YayÍnlarÍ’nda yayÍnlanan eser
GLGTAM, ilahiyat Fakültesi Tamamlama programÍnda okutulmak üzere
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim DalÍ akademis-
yenleri tarafÍndan hazÍrlanmÍótÍr. EditörlüÂünü Ethem CebecioÂlu’nun
yaptÍÂÍ ders kitabÍ niteliÂindeki eserin yazÍmÍnda Ethem CebecioÂlu,
Mustafa Aókar, Vahit Göktaó ve Hikmet Yaman görev almÍótÍr.12
10 Tasavvuf Klasikleri, ed. Ethem CebecioÂlu, Ali ÇÍnar, Ankara: Kalem Neóriyat, 2021.
11 Tasavvuf Akademisyenleri ile Konuómalar I-II, ed. Ethem CebecioÂlu, Ali ÇÍnar, Gstanbul: GSTAM, 2013.
12 Tasavvuf Tarihi, ed. Ethem CebecioÂlu, Ankara: Ankara Üniversitesi Uzaktan EÂitim, 2013.
133 •
D. Bilimsel ToplantÍlar
1. Türkiye Tasavvuf Akademisyenleri Koordinasyon ToplantÍlarÍ
Glk defa 2000 yÍlÍnda, Ankara Glahiyat Tasavvuf Anabilim DalÍ ve Ta-
savvuf Dergisi organizatörlüÂünde Türkiye Tasavvuf Anabilim DalÍ
akademisyenleri koordinasyon ve istióare toplantÍlarÍ yapÍlmaya baó-
lanmÍótÍr. Anabilim DalÍmÍz öncülüÂünde 2000-2010 yÍllarÍ arasÍnda
Bursa Oylat’ta Türkiye genelindeki Tasavvuf akademisyenlerinin katÍ-
lÍmÍyla beó ayrÍ koordinasyon toplantÍsÍ tertip edilmiótir. Bu toplantÍ-
larda genel olarak, lisans, yüksek lisans ve doktora seviyelerinde oku-
tulacak zorunlu ve seçmeli derslerin ad ve içeriklerinin istióaresi yapÍl-
mÍó; farklÍ üniversitelerdeki Tasavvuf Anabilim DalÍ akademisyenleri
arasÍnda bilgi ve tecrübe paylaóÍmÍnÍn artÍrÍlmasÍ ve alana yeni katÍlan
akademisyenlerle tanÍóÍlmasÍ hedeflenmiótir. Yine bu toplantÍlarda ala-
nÍmÍzÍn duayen akademisyenleriyle röportajlar gerçekleótirilmió; tasav-
vuf akademisyenleri arasÍnda veri, bilgi paylaóÍmÍ ve iletióimin artÍrÍl-
masÍ amacÍyla web sitesi kurulmasÍ kararlaótÍrÍlmÍótÍr.
2010 yÍlÍndan bu yana Tasavvuf Anabilim DalÍ Koordinasyon top-
lantÍlarÍ derginin bünyesinden çÍkarÍlarak her yÍl farklÍ bir üniversi-
tenin tasavvuf anabilim dalÍ tarafÍndan organize edilir hale gelmiótir.
2010 yÍlÍnda ilk olarak Isparta’da Süleyman Demirel üniversitesi Glahi-
yat Fakültesi Tasavvuf Anabilim DalÍ organizatörlüÂünde gerçekleóti-
rilen programÍn ilk oturumunda tasavvuf-felsefe iliókisiyle alakalÍ üç
ayrÍ tebliÂ sunulmuó ve müzakere edilmiótir. DiÂer oturumlarda ise ge-
nel olarak, alanla alakalÍ problemler ele alÍnmÍótÍr. ToplantÍnÍn detaylÍ
tanÍtÍmÍ ve alÍnan kararlar Tasavvuf Glmi Akademik AraótÍrma Dergisi’nin
25. (Ocak-Haziran 2010) sayÍsÍnda yer almÍótÍr.13
2. HacÍ Bayram-Í Velî Sempozyum(larÍ)

Ankara’nÍn manevî önderlerinden HacÍ Bayram-Í Veli’nin manevî
mirasÍnÍn ortaya çÍkarÍlmasÍ ve daha iyi anlaóÍlabilmesi amacÍyla An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim DalÍ ve Kalem
VakfÍnÍn organizatörlüÂünde “UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Veli Sempoz-
yumu” baólÍÂÍyla bir sempozyumlar zinciri gerçekleótirilmiótir. 2016-
13 Genió bilgi için bkz. K. Yusuf Ünal, “Tasavvuf Anabilim DalÍ III. Koordinasyon ve Gstióâre
ToplantÍsÍ”, Tasavvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergisi, YÍl 11 (Ocak-Haziran 2010), sayÍ
25, ss. 315-317.
• 134
2022 yÍllarÍ arasÍnda çoÂunluÂu Türkiye’den olmakla birlikte Afrika,

Orta Asya ve Balkanlar’dan katÍlÍmcÍlarla birlikte yaklaóÍk 150 akade-
misyenin iótirakiyle 6 adet sempozyum düzenlenmiótir. HacÍ Bayram-Í
Velî’nin hayatÍ, ailesi, tasavvuf anlayÍóÍ, Bayramiyye TarikatÍ, Ankara’da
tasavvufî hayat ve AnkaralÍ sufî óahsiyetler konularÍ çerçevesinde ter-
tip edilen sempozyumlarda toplam 218 tebliÂ sunulmuótur. Her sem-
pozyumun tebliÂleri ayrÍ bir kitap olarak yayÍnlanmÍótÍr.14
3. Tematik Tasavvuf ToplantÍlarÍ: Fikriyat, Kióiler, Kurumlar

Tasavvuf Anabilim dalÍ bünyesinde Ahmet Cahid Haksever’in ko-
ordinatörlüÂüyle Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tasav-
vuf Anabilim DalÍ’nda lisansüstü çalÍóma yürüten öÂrencilerin doktora
tezlerinden üreterek, akademik makale formatÍnda hazÍrladÍklarÍ me-
tinlerin fakültemizde sunumu ve “Tematik Tasavvuf ToplantÍlarÍ” üst
baólÍÂÍ çerçevesinde bir araya getirilmesiyle oluómuótur.15
Bu toplantÍlarÍn amacÍ tasavvufun farklÍ konu ve sorunlarÍnÍ atölye
çalÍómalarÍ dâhilinde masaya yatÍrmak, inter aktif bir etkileóimle tartÍó-
mak, söz konusu meseleler üzerinde farkÍndalÍk oluóturmak ve muh-
temel çözüm önerileri sunmak ve bu çerçevede öÂrencilere, çalÍótÍkla-
rÍ alanla ilgili bilimsel ve bireysel tecrübelerini sunma imkânÍ tanÍmak,
akademik kariyer planlayan lisans-lisansüstü öÂrencilerine bilgi ve tec-
rübe paylaóÍmÍnda bulunmaktÍr.
Bu toplantÍlarÍn kalÍcÍ hale getirilmesi ve genió kitlelerin istifadesi-
ne sunabilmek için 2 cilt olarak basÍmÍ gerçekleótirilen kitabÍn içerikle-
ri óu óekildedir:
Tematik Tasavvuf ToplantÍlarÍ 1: Selefilik, Vahhabilik, Tasavvuf/Dilek
Torun; Günümüzde Yesevîlik ve Divân-I Hikmet/Hayati Bice; Suriye’nin
14 I. UluslararasÍ HacÍ Bayram Veli Sempozyumu Bildiriler KitabÍ (2 cilt), ed. Ahmet Cahid Haksever,
Ankara: Kalem Neóriyat, 2016; II. UluslararasÍ HacÍ Bayram Veli Sempozyumu Bildiriler KitabÍ (2
cilt), ed. Ethem CebecioÂlu, Vahit Göktaó, Ahmet Cahid Haksever, Öncel Demirdaó, Mehmet
YÍldÍz, Harun Alkan, Ankara: Kalem Neóriyat, 2017; III. UluslararasÍ HacÍ Bayram Veli Sempozyumu
Bildiriler KitabÍ, ed. Ethem CebecioÂlu, Vahit Göktaó, Harun Alkan, Ankara: Kalem Neóriyat,
2018; IV. UluslararasÍ HacÍ Bayram Veli Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ethem CebecioÂlu, Vahit
Göktaó, Harun Alkan, Ankara: Kalem Neóriyat, 2019; V. UluslararasÍ HacÍ Bayram Veli Sempozyumu
Bildiriler KitabÍ, ed. Ethem CebecioÂlu, Vahit Göktaó, Harun Alkan, Ankara: Kalem Neóriyat,
2021; VI. UluslararasÍ HacÍ Bayram Veli Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Vahit Göktaó, Harun
Alkan, Ankara: Kalem Neóriyat, 2022.
15 Tematik Tasavvuf ToplantÍlarÍ: Fikriyat, Kióiler, Kurumlar 1, ed. Ahmet Cahid Haksever, Ankara:
SonçaÂ Akademi, 2019; Tematik Tasavvuf ToplantÍlarÍ: Fikriyat, Kióiler, Kurumlar 2, ed. Ahmet
Cahid Haksever, Ankara: SonçaÂ Akademi, 2020.
135 •
Kuzeyinde Tasavvuf, XX. YüzyÍl/UÂur Gözel; Tasavvuf Perspektifinden

Dînî ÇoÂulculuk/Nurhan RamazanoÂlu Özcan; Televizyonda Tasavvu-
fun Temsili/Hatice Ergin Ferik; Sinema Ve Tasavvuf /OÂuz Çetin.
Tematik Tasavvuf ToplantÍlarÍ 2: Hindistan’da Sûfî Hareketler/Mustafa
Ujampady; Bangladeó’te Tasavvuf Kültürü ve Temsilcileri/Saeyd Ras-
hed Hasan Chowdury; Tarikattan Cemaate Geçió ÖrneÂi: TebliÂ Cema-
ati/Eldiiar Zhalilov; Tasavvuf ve Hint Mistisizminde Letâif Ve Çakra-
lar/Aysun Özveren; “Güney Asya’da Dini ve Mistik AkÍmlar” Konulu
Panelde Sunulan Bildirilerin Müzakeresi/Cemil Kutlutürk.
4. Sosyal Bilimlerde DisiplinlerarasÍ ÇalÍómanÍn GmkanÍ: Tasav-

vuf ÖrneÂi
Ankara Üniversitesi Bilimsel AraótÍrma Projeleri Koordinasyon Biri-
mi’nin desteÂiyle Ahmet Cahid Haksever tarafÍndan yürütülen bu pro-
je, sosyal bilimlerde disiplinlerarasÍ çalÍóma yöntemleri üzerine 2017-
2022 yÍllarÍ arasÍnda, alanÍnda uzman araótÍrmacÍlarÍn Ankara Glahiyat
Fakültesi’nde gerçekleótirilen sunumlarÍnÍn, metne dönüótürülmesiy-
le meydana gelmiótir.
Bu projeyle, genelde sosyal bilimler, özelde tasavvuf alanÍnda akade-
mik çalÍóma yapan lisansüstü öÂrencilerin ve araótÍrmacÍlarÍn ilgi duy-
duklarÍ konularda disiplinlerarasÍ çalÍómanÍn imkân ve yöntemlerini
sunmak amaçlanmÍótÍr. Projede özellikle doktora sürecinde ya da son-
rasÍnda farklÍ disiplinlerden tasavvufla irtibatlÍ araótÍrma yapan aka-
demisyenlere yer verilmiótir. Bu çerçevede disiplinlerin kategorizas-
yonunda, Türkiye’deki yükseköÂretim programlarÍnda geçerli anabi-
lim ve bilim dallarÍ sÍnÍflandÍrmasÍ esas alÍnmÍótÍr.
Proje sonucunda yayÍnlanan Sosyal Bilimlerde DisiplinlerarasÍ ÇalÍóma-
nÍn GmkanÍ: Tasavvuf ÖrneÂi kitabÍnÍn içeriÂi óu óekildedir:
Tarihte bilim tasnifleri, gerekçeleri ve tasavvufun konumu / Talat Ol-
gun, Ahmet Cahid Haksever; Tasavvuf ilminin teóekkül süreci : erken
çaÂÍnda tasavvufun serüveni: eleótiri, kriz, uzlaóÍ / HacÍ Bayram Baóer;
Kur’ân ve tasavvuf : Kur’ân’Í anlama ve yorumlamada ióâret ilmi / Mah-
mud Esad Erkaya; Tefsir ve tasavvuf : tasavvufî-ióârî tefsir / Gsmail Ça-
lÍókan; Hadis ve tasavvuf : sûfîlerde hadis usulü ve óerhi / Fikret Kara-
pÍnar; FÍkÍh ve tasavvuf / Murat kimóek; Kelâm ve tasavvuf : ihtilaftan
ittifaka kelâm ve tasavvuf arasÍndaki iliókiler / Nurullah Koltaó; Gslâm
mezhepleri tarihi ve tasavvuf : sûfî fÍrkalarÍn tasnifi : akîdetü’s-sûfiyye,
• 136
ahvâlu’s-sûfiyye, sûfiyyetü’l-mu’tezile / Osman AydÍnlÍ; Felsefe ve ta-

savvuf / kamil Öçal; Din felsefesi ve tasavvuf : tasavvuf ve din felsefe-
sinin interdisipliner imkânÍ üzerine / RÍza BakÍó; Dinler tarihi ve tasav-
vuf / Cemil Kutlutürk; Sosyoloji ve tasavvuf / Ergün YÍldÍrÍm; Psiko-
loji ve tasavvuf : okyanusa karÍóan deniz : tasavvuf psikolojisi / Gbra-
him Gürses; EÂitim ve tasavvuf / Hamdi KÍzÍler; Tarih ve tasavvuf : ta-
rih bilimi ve Gslam tarih metodolojisi üzerine / Seyfettin Eróahin; Gkti-
sat ve tasavvuf : tevhîdî düóünce ilmî yöntemi ekseninde iktisat ve ta-
savvuf iliókisinin zihniyet kökenleri / Osman kimóek; Sanat ve tasav-
vuf / Zeynep GemuhluoÂlu; Edebiyat ve tasavvuf : tasavvuf, sembolik
dil ve Türk óiiri / Murat VanlÍ; Mûsikî ve tasavvuf / Bayram AkdoÂan;
TÍp ve tasavvuf / Hülya Küçük; Spor ve tasavvuf : tasavvufî spor kül-
türü çevresinde bir zihniyet analizi / Ali ÇavuóoÂlu.16
5. Tasavvufun Güncel DeÂeri (Panel)

Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde 20 MayÍs 2022’de gerçek-
leótirilen bu panelin moderatörlüÂü Tasavvuf Anabilim DalÍ akademis-
yenlerinden Mustafa Aókar HocamÍz tarafÍndan yapÍlmÍótÍr. Tasavvu-
fun güncel probemleri üzerine çözümler üretmek amacÍyla düzenlenen
panelde konuómacÍlar ve tebliÂ baólÍklarÍ óu óekildedir:
Prof. Dr. Muhammet Mustafa ÇakmaklÍoÂlu, “Modern DünyanÍn
SorunlarÍ KaróÍsÍnda Tasavvuf”
Prof. Dr. Ahmet Cahid Haksever, “Glahiyat ÖÂrencilerinin Merak Et-
tiÂi Tasavvufi Meseleler”
Dr. ÖÂr. Üyesi Mehmet YÍldÍz, “Modern Zamanlarda Tasavvufi Kül-
türün YozlaótÍrÍlmadan Popülerleótirilmesi Sorunu”
EÂitim-ÖÂretim: Lisans Dersleri

Glahiyat ProgramÍ
Güz Günümüz Tasavvuf AkÍmlarÍ (seçmeli) VII. YarÍyÍl
Bahar Tasavvuf I (zorunlu) VI. YarÍyÍl
Tasavvuf II (zorunlu) VIII. YarÍyÍl
16 Sosyal Bilimlerde DisiplinlerarasÍ ÇalÍómanÍn GmkanÍ: Tasavvuf ÖrneÂi, ed. Ahmet Cahid Haksever,
Ankara: Ankara Üniversitesi, 2022.
137 •
Gngilizce Glahiyat ProgramÍ

Güz Contemporary Sufi Trends (seçmeli) VII. YarÍyÍl
Bahar History of Sufism (zorunlu) VI. YarÍyÍl
Arabic Text in Sufism (seçmeli) VIII. YarÍyÍl
Uzaktan EÂitim: GLGTAM

Bahar Tasavvuf (zorunlu) VIII. YarÍyÍl
EÂitim-ÖÂretim: Lisansüstü EÂitim

Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim DalÍ’nda
öÂrenim gören öÂrencilerin genel itibariyle elde edeceÂi kazanÍmlarÍ
óöyle ifade edebiliriz: Glahiyat alanÍnda gerekli alt yapÍya sahip olur, di-
siplinler arasÍ bir yaklaóÍmla alanÍ ile ilgili bilgi üretir. ÜrettiÂi bilgiyi
ulusal ve uluslararasÍ platformlarda paylaóÍr. DeÂióen ve gelióen óart-
lar doÂrultusunda dini meseleleri eleótirel bakÍóla ele alÍp yorumlar ve
dini konularda karóÍlaóÍlan problemlere çözüm üretir. Bireysel ve mes-
leki anlamda görev, hak ve sorumluluklarÍnÍn bilincinde olarak bir ara-
da yaóama kültürünü geliótirir ve toplumun ihtiyaçlarÍ doÂrultusunda
dini rehberlik ve danÍómanlÍk yapar.
Tasavvufun bilgi boyutunun felsefi düóünceyle olan baÂlantÍsÍnÍ ana-
liz edebilir. Tasavvufî anlayÍóÍ oluóturan klasik ve modern kaynaklarÍ
tahlil edebilir. Alanla ilgili olarak, bilimsel araótÍrma etiÂine uygun, ba-
ÂÍmsÍz ve nitelikli bilimsel araótÍrma yapar. AlanÍn gerektirdiÂi düzey-
de bilióim ve iletióim teknolojilerini kullanÍr.
Toplumsal sorumluluk bilinci ile sorunlara iliókin çözüm önerilerini
yazÍlÍ ve sözlü olarak aktarabilir. Tasavvuf alanÍnÍn iliókili olduÂu disip-
linler arasÍ çalÍóma yapÍsÍnÍ kavrar ve farklÍ disiplinlerle ortak çalÍóma-
lar yürütür. Tasavvuf alanÍnda edindiÂi bilgileri farklÍ disiplin alanla-
rÍndan gelen bilgilerle bütünleótirerek yorumlar, çözümler ve yeni bil-
giler oluóturur. Tasavvuf alanÍnda uygulanan kuramsal ve uygulama-
lÍ araótÍrma yöntem ve teknikleri kullanÍr
Tasavvuf alanÍnÍn sorunlarÍnÍ tanÍr ve tutarlÍ çözüm önerileri gelióti-
rir. Tasavvuf alanÍ ile ilgili geleneksel ve modern kuramlarÍ teori ve uy-
gulama boyutunda tartÍóÍr. Tasavvuf tarihini düóünsel ve kurumsal yön-
leriyle deÂerlendirir. Tasavvuf alanÍnda edindiÂi uzmanlÍk düzeyindeki
• 138
kuramsal ve uygulamalÍ bilgileri kullanÍr. Tasavvuf alanÍnda edindiÂi

uzmanlÍk düzeyindeki bilgileri toplumun ihtiyaçlarÍnÍn karóÍlanmasÍ,
eÂitim ve kültür seviyesinin yükseltilmesi yönünde kullanÍr.
Tasavvuf alanÍyla ilgili yaptÍÂÍ çalÍómalarÍn sonuçlarÍnÍ usulüne uy-
gun bir óekilde raporlaótÍrÍr ve sunar. Tasavvuf alanÍyla ilgili uzmanlÍk
gerektiren bir çalÍómayÍ baÂÍmsÍz olarak yürütür. Tasavvuf alanÍyla il-
gili uygulamalarda karóÍlaóÍlan ve öngörülemeyen karmaóÍk sorunla-
rÍn çözümü için yeni yaklaóÍmlar geliótirir. Tasavvuf alanÍnda yürütü-
len çalÍómalarda bireysel olarak baÂÍmsÍz çalÍóÍr ve/veya ekip çalÍóma-
larÍnda sorumluluk alarak çözüm üretir. Tasavvuf alanÍ ile ilgili sorun-
larÍn çözümlenmesini gerektiren ortamlarda liderlik yapar; kióisel, ku-
rumsal ve ekip çalÍómalarÍnÍ uzmanlÍk düzeyinde organize eder. Ala-
nÍnda özümsediÂi bilgiyi ve problem çözme yeteneklerini, disiplinler
arasÍ çalÍómalarda uygular.
Tasavvuf alanÍnda edindiÂi kuramsal ve uygulamalÍ uzmanlÍk dü-
zeyindeki bilgi ve becerileri eleótirel bir yaklaóÍmla deÂerlendirir. Ta-
savvuf alanÍndaki sosyal iliókileri ve bu iliókileri yönlendiren normlarÍ
eleótirel bir bakÍó açÍsÍyla inceler, geliótirir ve gerektiÂinde deÂiótirmek
üzere harekete geçer. Tasavvuf alanÍnda edindiÂi uzmanlÍk düzeyin-
deki bilgi ve becerilerini kullanarak toplumda birlikte yaóama duyarlÍ-
lÍÂÍ geliótirir. Tasavvuf alanÍyla ilgili verileri toplar, yorumlar, uygular
ve duyurulmasÍ aóamalarÍnda bilimsel, kültürel, toplumsal ve etik de-
Âerleri gözeterek denetler ve bu deÂerleri aktarÍr.17
Güz ve Bahar Dönemlerinde Lisansüstü Düzeyde Verilen

Dersler (2022-2023)
Yüksek Lisans Doktora
Erken Dönem Mukayeseli Tasavvuf Farsça Tasavvufî Metinler
Erken Dönem Sûfileri Fususu’l-Hikem ve kerhleri
Gazali’nin Tasavvufi Düóüncesi Güncel Tasavvuf Meseleleri
Günümüz Tasavvuf ÇalÍómalarÍ Günümüz Tasavvufunun Eleótirisi
II Meórutiyet SonrasÍ Tasavvufi Gbn Arabi Terminolojisi
AkÍmlar
Gbn-G Arabi Düóüncesinin EsaslarÍ Gbn Arabi’de Epistemoloji Problemi
17 https://www.ankara.edu.tr/programlar/3/903/3733-915/#lessons (Erióim Tarihi: 13.05.2023.)

139 •
Yüksek Lisans Doktora

Gslam Düóüncesinde Tasavvuf Sufilerin Kur’ân YorumlarÍndaki
Yöntemleri
Modernleóme Sürecinde Tasavvuf OsmanlÍca Tasavvufî Metinler
OsmanlÍ’da Tasavvuf Siyaset Gliókisi Sûfî Bilgi Nazariyesi ile Glgili Kav-
ramlar
Son YüzyÍlda Tasavvufi Düóünce ve MutasavvÍflarÍn Tasavvufa YaptÍÂÍ
Tarikatlar Eleótiriler
Sûfîlerin Gslami Glimlere YaklaóÍm Tasavvuf AraótÍrmalarÍnda Yöntem
TarzlarÍ
TartÍómalÍ Tasavufi Meseleler Tasavvuf Klasikleri
Tasavvuf IstÍlahlarÍ Tasavvuf Tarihi Metodolojisi
Tasavvuf Tarihinde Misyonerlik Tasavvuf Terimleri
Faaliyetleri
Tasavvuf Terimleri Tasavvuf Terimlerinin Oluóumu
Tasavvuf Usulü Tasavvuf Terminolojisi
Tasavvufi Ahlak Nazariyeleri Tasavvufi AkÍmlar
Tasavvufi Metin kerhleri Tasavvufi Tecrübenin Temel Özel-
likleri
Tasavvufi Metinler Tasavvufi Yorum Yöntemi
Tasavvufta DÍó Tesir Meselesi Tasavvufun DoÂuóundaki Problem-
ler
Tasavvuf’ta Düóünce Ekolleri Vücud Nazariyeleri
Tasavvufun DiÂer Glimlerle Gliókileri
Teóekkül Döneminde Tasavvuf
Kaynakça
Aókar Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatürü, Gst, 2006.
Kara Mustafa, Dervióin HayatÍ Suęnin KelamÍ, Gst, 2005
Kara Mustafa, Metinlerle Günümüz Tasavvuf Hareketleri, Gst, 2003
CebecioÂlu Ethem & ÇÍnar Ali, Tasavvuf Akademisyenleri Gle konuómalar I, An-
kara, 2003
Kara, Mustafa (2003). Metinlerle Günümüz Tasavvuf Hareketleri, Dergâh YayÍn-
larÍ
www.tasavvufakademi.com
“Ercan Alkan, Prof. Dr. Mustafa TahralÍ: Biyograęk ve Bibliyograęk Bir DeÂini, Ta-
savvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergisi, YÍl 11 (Ocak-Haziran 2010),
(Prof. Dr. Mustafa TahralÍ’ya ArmaÂan)sayÍ 25, ss.9-19.
• 140
Prof. Dr. Mehmet Demirci ile Söyleói, Tasavvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Der-
gisi, Ankara 2006, sayÍ: 16, ss.417-520.
Münir Koótaó, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Kuruluó ve Tarihçesi”,
AÜGFD, c. XXXI, s. 4, Ankara 1989.
Mahmut Kaya, Gslam etkikleri Enstitüsü” TDVGA, c. 23, s. 56-57;
Halis Ayhan, “Glahiyat Fakültesi” TDVGA, c. 22, s. 77-72; Hasan Sabri Çeliktaó,
OsmanlÍ Yüksek Din EÂitimi AnlayÍóÍnÍn DeÂióimi (XIX. ve XX. YüzyÍl-
larda), (Doktora Tezi), GÜSBE, Gstanbul 2017, s.175;
Mustafa Aókar, Tasavvuf Tarihi Literatürü, ss. 23-25; Koótaó, “Ankara Üniver-
sitesi Glahiyat Fakültesi Kuruluó ve Tarihçesi”, c. 31, s. 6.
K. Yusuf Ünal, Tasavvuf Anabilim DalÍ III. Koordinasyon ve Gstióare Toplan-
tÍsÍ, Tasavvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergisi, YÍl 11, sayÍ: 25, Gs-
tanbul 2010, ss. 315- 316.
Tasavvuf Klasikleri, ed. Ethem CebecioÂlu, Ali ÇÍnar, Ankara: Kalem Neóri-
yat, 2021.
Tasavvuf Akademisyenleri ile Konuómalar I-II, ed. Ethem CebecioÂlu, Ali ÇÍ-
nar, Gstanbul: GSTAM, 2013.
Tasavvuf Tarihi, ed. Ethem CebecioÂlu, Ankara: Ankara Üniversitesi Uzak-
tan EÂitim, 2013.
I. UluslararasÍ HacÍ Bayram Veli Sempozyumu Bildiriler KitabÍ (2 cilt), ed. Ah-
met Cahid Haksever, Ankara: Kalem Neóriyat, 2016;
II. UluslararasÍ HacÍ Bayram Veli Sempozyumu Bildiriler KitabÍ (2 cilt), ed. Et-
hem CebecioÂlu, Vahit Göktaó, Ahmet Cahid Haksever, Öncel Demirdaó,
Mehmet YÍldÍz, Harun Alkan, Ankara: Kalem Neóriyat, 2017;
III. UluslararasÍ HacÍ Bayram Veli Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ethem Ce-
becioÂlu, Vahit Göktaó, Harun Alkan, Ankara: Kalem Neóriyat, 2018;
IV. UluslararasÍ HacÍ Bayram Veli Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ethem Ce-
V. UluslararasÍ HacÍ Bayram Veli Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ethem Ce-
VI. UluslararasÍ HacÍ Bayram Veli Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Vahit
Göktaó, Harun Alkan, Ankara: Kalem Neóriyat, 2022.
Tematik Tasavvuf ToplantÍlarÍ: Fikriyat, Kióiler, Kurumlar 1, ed. Ahmet Cahid
Haksever, Ankara: SonçaÂ Akademi, 2019;
Tematik Tasavvuf ToplantÍlarÍ: Fikriyat, Kióiler, Kurumlar 2, ed. Ahmet Cahid
Haksever, Ankara: SonçaÂ Akademi, 2020.
Sosyal Bilimlerde DisiplinlerarasÍ ÇalÍómanÍn GmkanÍ: Tasavvuf ÖrneÂi, ed.
Ahmet Cahid Haksever, Ankara: Ankara Üniversitesi, 2022.
hĴps://www.ankara.edu.tr/programlar/3/903/3733-915/#lessons (Erióim Tari-
hi: 13.05.2023.)
141 •
Ek-1
Ankara Glahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim DalÍ Akademisyenleri
BibliyografyasÍ
Prof. Dr. Ethem CebecioÂlu

A. Kitaplar
A.1. Telif Kitaplar
CebecioÂlu, Ethem. HacÍ Bayram-Í Velî ve Tasavvuf AnlayÍóÍ. Ankara: Muradiye
Kültür VakfÍ, 1994.
CebecioÂlu, Ethem. Gmam-Í Rabbani Hareketi ve Tesirleri. Gstanbul: Erkam, 1999.
CebecioÂlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri SözlüÂü, Ankara: Rehber,
1997.
CebecioÂlu, Ethem. Keókül 1 (Tefekkür), 2 (Külbetü’l-Ahzan), 3, Ankara Kalem
Neóriyat, Ankara 2018-2020.
CebecioÂlu, Ethem. Seheriyyat 1-8, Ankara: Kalem Neóriyat, 2010-2022.
CebecioÂlu, Ethem, Vahit Göktaó. Muhammed Es’ad Erbilî, Gstanbul: Erkam,
2018.
CebecioÂlu, Ethem, Ali ÇÍnar. Tasavvuf Akademisyenleri ile Konuómalar 1, Gstan-
bul: GSTAM, 2013.
CebecioÂlu, Ethem. Nokta-i Süveydâ, Gstanbul: Erkam, 2018.
CebecioÂlu, Ethem. Mevlana Üzerine BazÍ Notlar, Konya: Büyük Selçuklu Kül-
tür ve EÂitim VakfÍ, 2010.
CebecioÂlu, Ethem, Gsmail HakkÍ Ünal, Grfan Aycan, Mustafa Aókar. Veda Hut-
besi ve Aktüel DeÂeri, Ankara: Yeni Çizgi, 1999.
CebecioÂlu, Ethem, Gbrahim Baz. Hasan Burkay’Ín HayatÍ ve Eserleri, Ankara:
Semih Ofset, 1995.
CebecioÂlu, Ethem. HacÍ Mehmet Emin Haksever (1893-1989), Ankara: Semih
Ofset, 2002.
CebecioÂlu, Ethem. Vuslat YolcularÍna Aók UmmanÍ Mevlana, Gstanbul: Erkam,
2011.
CebecioÂlu, Ethem. 20. YüzyÍl Türkiye Evliya MenakÍbÍ: Allah DostlarÍ 1 (Kayseri-
li Cemil Baba, Fahreddin kevki Efendi, Muzaffer Ocak, Safer Baba, UrfalÍ Ke-
mal Efendi). Ankara: Alperen, 2000.
CebecioÂlu, Ethem. 20. YüzyÍl Türkiye Evliya MenakÍbÍ: Allah DostlarÍ 2 (Seyyid
Abdulhakîm-i Arvasî, UrfalÍ HacÍ Muhammed Es’ad Efendi, ManisalÍ Mersin
ÖzadÍr Efendi). Ankara: Alperen, 2001.
CebecioÂlu, Ethem. 20. YüzyÍl Türkiye Evliya MenakÍbÍ: Allah DostlarÍ 3 (Mu-
hammed Emin Haksever, Ömer Ziyauddin-i DaÂÍstânî). Ankara: Alperen,
2002.
• 142
CebecioÂlu, Ethem. 20. YüzyÍl Türkiye Evliya MenakÍbÍ: Allah DostlarÍ 4 (Mehmet
Hulusi Baybal, Gskilipli Gbrahim Edhem Efendi). Ankara: Alperen, 2002.
CebecioÂlu, Ethem. 20. YüzyÍl Türkiye Evliya MenakÍbÍ: Allah DostlarÍ 5 (Kasta-
monulu Ahmed Hasib YÍlÍncÍoÂlu, Dióçi Mehmed Efendi). Ankara: Semih
Ofset, 2003.
CebecioÂlu, Ethem. 20. YüzyÍl Türkiye Evliya MenakÍbÍ: Allah DostlarÍ 6 (Kayseri-
li Mustafa Erbil Efendi). Ankara: Semih Ofset, 2004.
CebecioÂlu, Ethem. 20. YüzyÍl Türkiye Evliya MenakÍbÍ: Allah DostlarÍ 7 (Muham-
med Es’ad Erbilî 1). Ankara: Kalem Neóriyat, 2013.
CebecioÂlu, Ethem. 20. YüzyÍl Türkiye Evliya MenakÍbÍ: Allah DostlarÍ 8 (Muahm-
CebecioÂlu, Ethem. 20. YüzyÍl Türkiye Evliya MenakÍbÍ: Allah DostlarÍ 9 (Muham-
CebecioÂlu, Ethem. 20. YüzyÍl Türkiye Evliya MenakÍbÍ: Allah DostlarÍ 10 (HacÍ
Gedikli Efendi). Ankara: Kalem Neóriyat, 2016.
CebecioÂlu, Ethem. 20. YüzyÍl Türkiye Evliya MenakÍbÍ: Allah DostlarÍ 11 (Dr. Dur-
sun Aksoy), Ankara: Kalem Neóriyat, 2019.
CebecioÂlu, Ethem. 20. YüzyÍl Türkiye Evliya MenakÍbÍ: Allah DostlarÍ 12 (Ahmet
Dayhan Efendi 1913-1986), Ankara: Kalem Neóriyat, 2019.
CebecioÂlu, Ethem. 20. YüzyÍl Türkiye Evliya MenakÍbÍ: Allah DostlarÍ 13 (BandÍr-
malÍ NâzÍm YüzbaóÍ Efendi 1930-2017). Ankara: Kalem Neóriyat, 2021.
A.2. Çeviri Kitaplar

Vett, Carl. Kelâmî DergâhÍndan HatÍralar. Çev. Ethem CebecioÂlu. Ankara: Mu-
radiye Kültür VakfÍ, 1993.
Vett, Carl. Dervióler ArasÍnda Gki Hafta: Danimarka’lÍ ParapsikoloÂun 1925 YÍlÍn-
da Gstanbul’daki Kelâmî DergahÍ’nda BaóÍndan Geçen Son Derece Glginç Olay-
lar. Çev. Ethem CebecioÂlu. Gstanbul: Kaknüs, 2004.
Kam, Ferid. Vahdet-i Vücud. Haz. Ethem CebecioÂlu. Ankara: Diyanet Góleri
BaókanlÍÂÍ, 1991.
Aynî, Mehmet Ali, Ateizm AynasÍnda Tevfik Fikret. Haz. Ethem CebecioÂlu. An-
kara: Yeni Çizgi, 1997.
A.3. Kitap Bölümleri

CebecioÂlu, Ethem. “Gslam Düóünce Ekolleri Tarihi.” Ankara: Ankuzem, 2006.
CebecioÂlu, Ethem. “Tasavvuf Tarihi.” Ankara: Ankuzem, 2013.
CebecioÂlu, Ethem, Öncel Demirdaó, Mehmet YÍldÍz. “HacÍ Bayram-Í Veli’nin
HayatÍ ve Tasavvufi Düóüncesi.” HacÍ Bayram-Í Veli, ed. Gbrahim Ethem
ArÍoÂlu, içinde: 11-32. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ, 2018.
143 •
B. Hakemli Dergilerde YayÍmlanan Makaleler

B.1. Telif Makaleler
CebecioÂlu, Ethem. “Prof. Nicholson’un Kronolojik EsaslÍ Tasavvuf Tarifleri.”
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 29:1 (1987): 387-406.
CebecioÂlu, Ethem. “Hallâc-Í Mansur.” Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Der-
gisi 30:1 (1988): 330-350.
CebecioÂlu, Ethem. “Güney Asya’da GslâmÍn YayÍlmasÍnda Sûfîlerin Rolü.” An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 33:3 (1992): 157-178.
CebecioÂlu, Ethem. “Güney Asya’da Gslam’Ín YayÍlmasÍnda Sûfîlerin Rolü.”
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 33:1 (1994): 157-178.
CebecioÂlu, Ethem. “Hoca Ahmet Yesevî.” Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakülte-
si Dergisi 34:1 (1995): 87-132.
CebecioÂlu, Ethem. “Gmâm-Í Rabbani ve MektubâtÍ.” Ankara Üniversitesi Glahi-
yat Fakültesi Dergisi 35:1 (1996): 193-241.
CebecioÂlu, Ethem. “Seyyid Burhaneddin MuhakkÍk-Í Tirmizî’nin BazÍ Tasav-
vufi Kavramlara GetirdiÂi Metaforik YaklaóÍmlar.” Ankara Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi Dergisi 38:1 (1998): 123-153.
CebecioÂlu, Ethem. “kemseddin-i Tebrizî’nin BazÍ Kur’an Âyetlerine Getir-
diÂi Góârî Yorumlar-I.” Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 39:1
(1999): 107-113.
CebecioÂlu, Ethem. “Seyyid Burhâneddin’in BazÍ Kur’ân Âyetlerine Getirdi-
Âi Góarî Yorumlar-I.” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 2 (1999):
9-19.
CebecioÂlu, Ethem. “Some Reasons for The Inability of Layman to Understand
Sufism.” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 1 (1999): 10-26.
CebecioÂlu, Ethem. “kemseddin-i Tebrizi’nin BazÍ Kur’an Ayetlerine GetirdiÂi
Góâri Yorumlar-II, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 41:1 (2000):
43-65.
CebecioÂlu, Ethem. “HacÍ Bayram-Í Velî and His Contributions to Ottoman
State at Interregnum Period.” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Der-
gisi 3 (2000): 33-42.
CebecioÂlu, Ethem. “Akóemseddin’de BazÍ Tasavvufî Kavramlar-I.” Ankara
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 42:1 (2001): 77-96.
CebecioÂlu, Ethem. “Klâsiklerimiz/VIII: el-Mektûbât.” Tasavvuf Glmî ve Akade-
mik AraótÍrma Dergisi 9 (2002): 369-384.
CebecioÂlu, Ethem. “Bir Akademisyen Modeli Olarak Annemarie Schim-
mel.” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 11 (2003): 583-586.
CebecioÂlu, Ethem. “Klâsiklerimiz/XI: Avarifü’l-Ma’arif.” Tasavvuf Glmî ve Aka-
demik AraótÍrma Dergisi 12 (2004): 239-264.
CebecioÂlu, Ethem. “Psiko-Tarih AçÍsÍndan FarklÍ Rûhî Tekâmül Mertebeleri-
• 144
nin Mevlânâ’nÍn AnlaóÍlmasÍndaki Rolü -Metedolojik Bir YaklaóÍm-.” Ta-

savvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 14 (2005): 29-54.
CebecioÂlu, Ethem. “katahât Gbarelerinin AnlaóÍlmasÍna DoÂru: Metodik Bir
Deneme.” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 17 (2006): 7-27.
CebecioÂlu, Ethem. “Hz. Mevlânâ Üzerine Genel Bir DeÂerlendirme.” Tasav-
vuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 20 (2007): 7-12.
CebecioÂlu, Ethem. “Muhyiddin Gbnü’l-Arabî’nin HayatÍ ve Eserleri.” Tasav-
CebecioÂlu, Ethem. “Gmam-Í Rabbani ve Vahdet-i kuhûd AnlayÍóÍ.” DoÂu’dan
BatÍ’ya Düóüncenin Serüveni: Endülüs ve Felsefenin Górakîli(leómesi)Âi 7
(2015): 1285-1311.
CebecioÂlu, Ethem. “Niyaz-Í MÍsrî’ye Göre Hz. Musa ve HÍzÍr KÍssasÍ: Ço-
cuÂun Öldürülmesi.” Akademiar Akademik Gslâm AraótÍrmalarÍ Dergisi 1
(2016): 49-78.
B.2. Çeviri Makaleler

Algar, Hamid. “Volga-Ural Bölgesinin Son Büyük Nakóibendî keyhi: keyh Zey-
nullah Resulev.” Çev. Ethem CebecioÂlu, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fa-
kültesi Dergisi 37:1 (1997): 131-149.
Halepota, A. J. “kah Velîyullah ve Gkbâl: Modern ÇaÂÍn FilozoflarÍ.” Çev. Et-
hem CebecioÂlu, Tasavvuf: Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, 1 (1999):
141-147.
B.3. Söyleóiler
CebecioÂlu, Ethem, Vahit Göktaó, Sevim YÍlmaz. “Prof. Dr. Süleyman Hay-
ri Bolay ile Söyleói.” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, 9:22
(2008): 393-428.
CebecioÂlu, Ethem. “Osman Türer Gle Mülâkat: “Tasavvuf insanÍn kendisi-
ni, varlÍÂÍ ve Allah’Í keófetme gayretinin bir ifadesidir.”, Röportaj Et-
hem CebecioÂlu, Ali ÇÍnar, Tasavvuf: Glmî ve Akademik AraótÍrma Der-
gisi, c. V, sayÍ: 13, 2004.
CebecioÂlu, Ethem. “Grfan Gündüz ile mülakat: “Tasavvuf, kulu Allah’la be-
raber yapmaya çalÍóan bir metod, bir gayret, bir hedeftir.”, Röportaj
Ethem CebecioÂlu, M. Mustafa ÇakmaklÍoÂlu, Ali ÇÍnar, Osman Nu-
ri Küçük, Tasavvuf: Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, c. V, sayÍ:
12, 2004.
CebecioÂlu, Ethem. “Erhan Yetik ile Mülâkat, Röportaj Ethem CebecioÂlu, Ta-
savvuf: Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, c. VIII, sayÍ: 18, 2007.
CebecioÂlu, Ethem. “Stephen Hirkenstein ile Ibn Arabî Society (Gbn Arabi Top-
145 •
luluÂu) HakkÍnda Söyleói, Röportaj Ethem CebecioÂlu, Tasavvuf: Glmî

ve Akademik AraótÍrma Dergisi, c. IX, sayÍ: 21, Gbnü’l-Arabî Özel SayÍ-
sÍ, 2007.
C. Bilimsel ToplantÍlarda Sunulan ve Bildiri KitabÍnda BasÍlan Bildiriler

CebecioÂlu, Ethem. “Gslam TebliÂcileri Olarak MutasavvÍflar.” Somuncu Ba-
ba ve Es-Seyyid Osman Hulusi Efendi Sempozyumu TebliÂleri, içinde 75-82.
Ankara: yy, 1997.
CebecioÂlu, Ethem. “keyh Gzzeddin Gsmail’e Verilmió Beratlar.” SöÂüt I. Millet-
lerarasÍ OsmanlÍ Sempozyumu. SöÂüt: yy, 1988.
CebecioÂlu, Ethem. “Seyyid Ali Hemedânî’nin Keómir’de Gslâm’Í Yayma Faa-
liyetleri ve Siyasî Düóünceleri, TanÍmÍ, KaynaklarÍ ve Tesirleriyle Tasav-
vuf.” VefatÍnÍn 10. YÍlÍnda Mehmed Zâhid Kotku ve Tasavvuf Sempozyumu,
ed. Coókun YÍlmaz, içinde 101-132. Gstanbul: Seha Neóriyat, 1991.
CebecioÂlu, Ethem. “HacÍ Bayram-Í Velî’nin Glmi Birikimi.” UluslararasÍ HacÍ
Bayrâm-Í Velî Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ahmet Cahid Haksever,
içinde 1:85-98. Ankara: Kalem Neóriyat, 2016.
CebecioÂlu, Ethem. “HacÍ Bayram-Í Velî’de Mürid. KavramÍnÍn Amelî EÂitim
AçÍsÍndan DeÂeri.” II. UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Velî Sempozyumu Bildiri-
ler KitabÍ, ed. Ethem CebecioÂlu, Vahit Göktaó, Öncel Demirdaó, Mehmet
YÍldÍz, Harun Alkan, içinde 1:159-172. Ankara: Kalem Neóriyat, 2017.
CebecioÂlu, Ethem. “HacÍ Bayram-Í Velînin Gróad Metodu.” III. UluslararasÍ Ha-
cÍ Bayram-Í Velî Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ethem CebecioÂlu, Vahit
Göktaó, Harun Alkan, içinde 37-52. Ankara: Kalem Neóriyat, 2018.
CebecioÂlu, Ethem. “HacÍ Bayram-Í Velî’nin Dünya AnlayÍóÍ.” IV. Uluslarara-
sÍ HacÍ Bayram-Í Sempozyumu, ed. Ethem CebecioÂlu, Vahit Göktaó, Ha-
run Alkan, içinde 39-46. Ankara: Kalem Neóriyat, 2019.
CebecioÂlu, Ethem. “HacÍ Bayram-Í Velî’nin Ahilikle GrtibatÍ.” III. Uluslarara-
sÍ Ahilik Sempozyumu: XIII. YüzyÍla Kadar Türk ve Gslam DünyasÍnda Ahi-
liÂin Temelleri, ed. Ahmet Gökbel, Ahmet DoÂan, içinde 2:217-222. KÍr-
óehir: yy, 2018.
CebecioÂlu, Ethem. “Bursevi’ye Göre HacÍ Bayram-Í Velî’de Taó Metaforu.” Ha-
cÍ Bayram-Í Velî V, ed. Ethem CebecioÂlu, Vahit Göktaó, Harun Alkan,
içinde 11-22. Ankara: Kalem Neóriyat, 2020.
CebecioÂlu, Ethem. “HacÍ Bayram-Í Veli ve II. Manuel’in TartÍómalarÍna FarklÍ
Bir BakÍó.” VI. UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Velî Sempozyumu Bildiriler Kita-
bÍ, ed. Vahit Göktaó, Harun Alkan, içinde 209-222. Ankara: Kalem Neó-
riyat, 2018.
• 146
D. Ansiklopedi Maddeleri
CebecioÂlu, Ethem. “Hamâdióe.” DGA, 15:399.
CebecioÂlu, Ethem. “Hamîdüddin Nâgevrî.” DGA, 15:478-479.
CebecioÂlu, Ethem. “Hamîdüddin Sivâlî.” DGA, 15:479.
CebecioÂlu, Ethem. “Harrûbî.” DGA, 16:247-248.
CebecioÂlu, Ethem. “Haydar el-Âmülî.” DGA, 17:26-27.
CebecioÂlu, Ethem. “Gbn Azzûz.” DGA, 19:343.
CebecioÂlu, Ethem. “Gbn Bezzâz.” DGA, 19:378-379.
CebecioÂlu, Ethem. “Gbn Yezdânyâr.” DGA, 20:449-450.
CebecioÂlu, Ethem. “Gbnü’l-A‘râbî, Ebû Saîd.” DGA, 20:493.
CebecioÂlu, Ethem. “Mahmûd-Í Hayrânî.” DGA, 27:367-368.
CebecioÂlu, Ethem. “Mansûr b. Ammâr.” DGA, 28:8.
CebecioÂlu, Ethem. “Muhammed b. Vâsi.” DGA, 30:582.
CebecioÂlu, Ethem. “Abdulkâdir Geylânî.” Sahabeden Günümüze Allah Dostla-
rÍ, 7:53-59. Gstanbul: kule, 1995.
E. Editörlükler
Mevlana Söyleóileri, ed. Ethem CebecioÂlu, Halil Gbrahim kimóek, Vahit Gök-
taó. Gstanbul: Vefa, 2009.
Tasavvuf Tarihi, ed. Ethem CebecioÂlu, Mustafa Aókar, Vahit Göktaó, Hikmet
Yaman. Ankara: Ankuzem, 2013.
Tasavvuf Klasikleri, ed. Ethem CebecioÂlu, Ali ÇÍnar. Ankara: Kalem Neóriyat,
2021.
II. UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Veli Sempozyumu Bildiriler KitabÍ. ed. Ethem Cebe-
cioÂlu, Vahit Göktaó, Ahmet Cahit Haksever, Öncel Demiraó, Mehmet
YÍldÍz, Harun Alkan. Ankara: Kalem Neóriyat, 2017.
III. UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Velî Sempozyumu Bildiriler KitabÍ: ed. Ethem Cebe-
cioÂlu, Vahit Göktaó, Harun Alkan. Ankara: Kalem Neóriyat, 2018.
VI. UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Velî Sempozyumu Bildiriler KitabÍ: ed. Ethem Cebe-
V. UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Velî Sempozyumu Bildiriler KitabÍ: ed. Ethem Cebe-
Prof. Dr. Mustafa Aókar

A. Kitaplar
A.1. Telif Kitaplar
Aókar, Mustafa. Molla Fenârî ve Vahdet-i Vücûd AnlayÍóÍ. Ankara: Muradiye Kül-
tür VakfÍ, 1992.
Aókar, Mustafa. Gskilipli keyh Muhyiddîn Yavsî, HayatÍ, Eserleri ve Tasavvuf Anla-
yÍóÍ. Ankara: Verâ, 1996.
147 •
Aókar, Mustafa. Niyâzî-i MÍsrî HayatÍ, Eserleri, Görüóleri. Gstanbul: Gnsan, 2004.
Aókar, Mustafa. Tasavvuf Tarihi Literatürü. Gstanbul: Gz, 2005.
Aókar, Mustafa. ÇankÍrÍlÍ AstarlÍzâde Mehmed Hilmi Efendi. Gstanbul: YazÍevi Gle-
tióim, 2005.

Aókar, Mustafa. “An Ibn Arabi Follower in the Early Ottoman Period, Mulla
Fanarî and His Understanding of Wahdat al-Wujût (Unicity of Being).”
Journel of History of Sufism 5 (2005): 1-21.
Aókar, Mustafa. “Niyazi-i MÍsrî and The Reflection of His Ahl-Í Bayt Love on
his Understanding of Prophecy (Nubuwwat).” Journel of History of Su-
fism 6 (2006): 1-13.
Aókar, Mustafa. “Ahmed Yesevî ve Tasavvuf AnlayÍóÍ.” Diyanet Üç AylÍk Glmî
Dergi 29:4 (1993): 49-62.
Aókar, Mustafa. “Ebû Abdurrahman Sülemî’nin Zikru’n-Nisveti’l-
Müteabbidâdi’s-Sûfiyyât AdlÍ Eseri ve Tasavvuf Tarihinde KadÍn
Sûfîlerin Yeri.” Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 37:3-4 (1997):
403-406.
Aókar, Mustafa. “OsmanlÍ Devleti’nde Âlim-MutasavvÍf Prototipi Olarak; Glk
keyhülislâm Molla Fenarî ve Tasavvuf AnlayÍóÍ.” Ankara Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi Dergisi 37:3-4 (1997): 385-401.
Aókar, Mustafa. “keyh Bedreddin’in Vâridât’Í ve keyh Muhyiddin Yavsî’nin
kerhi Üzerine Bir DeÂerlendirme.” Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Dergisi 38:1-4 (1998): 447-451.
Aókar, Mustafa. “Bir Türk TarîkatÍ Olarak Halvetiyye’nin Tarihî Gelióimi ve
Halvetiyye Silsilesinin Tahlili.” Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Der-
gisi 39:1 (1999): 535-563.
Aókar, Mustafa. “Tarîkat-Devlet Gliókisi, KadÍzâdeli-MeóâyÍh TartÍómalarÍ AçÍ-
sÍndan Niyazî-i MÍsrî ve Döneme Etkileri.” Tasavvuf, Glmî ve Akademik
AraótÍrmalar Dergisi 1 (1999): 49-80.
Aókar, Mustafa. “Reenkarnasyon (Tenasüh) Meselesi ve MutasavvÍflarÍn Bu
Konuya BakÍólarÍnÍn DeÂerlendirilmesi.” Tasavvuf, Glmî ve Akademik Araó-
tÍrmalar Dergisi 3 (2000): 85-100.
Aókar, Mustafa. “Son Dönem Tekke Mecmûa’larÍndan Yeóilzâde Mehmed Sa-
lih Efendi’nin Rehber-i Tekâyâ’sÍ.” Tasavvuf, Glmî ve Akademik AraótÍrma-
lar Dergisi 3 (2000): 129-164.
Aókar, Mustafa. “KadÍn Sûfileri Anlatan Bir MenâkÍbnâme: MenâkÍb-Í
• 148
Veliyyâti’n-Nisâ.” Tasavvuf, Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 13 (2004):

75-98.
Aókar, Mustafa. “Molla Fenârî’nin (ö. 834/1431) “kerhu Dîbâceti’l-Mesnevî”
AdlÍ Risâlesi ve Tahlili.” Tasavvuf, Glmi ve Akademik AraótÍrmalar Dergi-
si 14 (2005): 83-102.

Taftazânî, Ebu’l-Vefâ. “MÍsÍr’da Sûfî TarîkatlarÍn Tarihî Gelióimi ve Günümüz-
deki DurumlarÍ.” Çev. Mustafa Aókar. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesi Dergisi 35:1-4 (1996): 535-552.
Taftazânî, Ebu’l-Vefâ. “Gazzâlî’nin Tasavvuf Ekollerine Etkisi ve Gazzâlî’den
Sonra Ortaya ÇÍkan Tarîkatlar.” Çev. Mustafa Aókar. Ankara Üniversite-
si Glahiyat Fakültesi Dergisi 36:1-2 (1997): 471-479.

Aókar, Mustafa. “Glk OsmanlÍ keyhülislâmÍ Molla Fenârî’nin keyh Hâmid’i Velî
ile Münasebetleri ve Dönemin Tasavvufî YapÍsÍna Bir BakÍó.” XIII ve XIV.
YüzyÍllarda Kayseri’de Bilim ve Din Sempozyumu içinde 131-142. Kayseri:
Kayseri Büyükóehir Belediyesi, 1996.
Aókar, Mustafa. “keyh Muhyiddîn Muhammed bin Mustafa el-Gmadî el-Gskilibî
(keyh Yavsî) HayatÍ, Eserleri ve Varidât kerhi Üzerine.” Türk Kültürün-
de Gz BÍrakan Gskilipli Âlimler Sempozyumu ed. Mevlüt UyanÍk, içinde 193-
214. Ankara: Türkiye Diyanet VakfÍ, 1998.
Aókar, Mustafa. “Bir MutasavvÍf ve Âlim Olarak ÇankÍrÍlÍ AstarlÍzâde Meh-
med Hilmi Efendi.” III. ÇankÍrÍ Kültürü Sempozyumu içinde 155-184. Çan-
kÍrÍ: ÇankÍrÍ ValiliÂi, 2005.
Aókar, Mustafa. “Sufi Understanding of Human in the Case of Niyazî-i MÍsrî.”
IX. International Symposium of Sufism içinde 73-83. Washington: 2002.
Aókar, Mustafa. “Gstiklâl MaróÍ’nÍn YazÍldÍÂÍ Mekan Olarak Ankara’da Bir
Celvetî DergâhÍ ve Tâceddîn Sultan.” UluslararasÍ Azîz Mahmûd Hüdâyî
Sempozyumu ed. Hasan Kamil YÍlmaz içinde 195-217. Gstanbul: Üskü-
dar Belediyesi, 2005.
Aókar, Mustafa. “Anadolu ve Balkanlar ArasÍnda Köprü Olarak Tasavvuf ve
Tarîkatlar.” Geçmióten Günümüze Tasavvuf Sempozyumu içinde 67-107.
Sofya: Sofya Üniversitesi ve Ahmed DavutoÂlu Dosluk ve Kardeólik
VakfÍ, 2005.
Aókar, Mustafa. “Mawlana Jalaladdin Rumi’s Human Understanding and the
Place of Man in the Cosmic World.” Lefkoóa: Kuzey KÍbrÍs Türk Cum-
huriyeti YakÍn-DoÂu Üniversitesi Rumi Enstitüsü, 2005.
149 •
Aókar, Mustafa. “Anadoluda Bir Nakóî keyhi: ÇankÍrÍlÍ AstarlÍzâde Mehmed

Hilmi Efendi’nin Tasavvuf AnlayÍóÍ.” ÇankÍrÍ’nÍn Manevî MimarlarÍ ed.
Gbrahim Akyol, Abdulselam Arvas, Gürkan DaÂbaóÍ, Fatih Güzel, Fatih
Sona içinde 139-153. ÇankÍrÍ: Yenigün, 2017.
A. Kitaplar
A.1. Telif Kitaplar
Haksever, Ahmet Cahid. Son Dönem OsmanlÍ Mevlevilerinden Ahmet Remzi Ak-
yürek. Ankara: Kültür BakanlÍÂÍ, 2002.
Haksever, Ahmet Cahid. Ya’kub-Í Çerhî: HayatÍ, Eserleri ve Tasavvuf AnlayÍóÍ. Gs-
tanbul: Gnsan, 2009.
Haksever, Ahmet Cahid. Modernleóme Sürecinde Mevlevîler ve Jön Türkler. Gs-
tanbul: H, 2009.
Haksever, Ahmet Cahid. Çorum Tarihi ve Kültüründe Tasavvuf GeleneÂi. Çorum:
Çorum Belediyesi Kültür, 2009.
Haksever, Ahmet Cahid. Tasavvufa Dair Güncel Meseleler. Ankara: Kalem Der-
neÂi, 2015.
Haksever, Ahmet Cahid. Tasavvufu Anlama KÍlavuzu. Ankara: OTTO, 2017.
Haksever, Ahmet Cahid. The Essence of Tasawwuf. Ankara: Soncag, 2021.
Haksever, Ahmet Cahid. Bahâeddin Nakóbend. Gstanbul: Siyer, 2023.

Çerhî, Ya’kub. Ney-Nâme. Çev. Ahmet Cahid Haksever. Gstanbul: Erkam,
2009.
el-Fuâdî, Ömer. Nefsin Özellikleri. Çev. Ahmet Cahid Haksever. Gstanbul: Hoó-
görü, 2015.
Gzzet, Ali. Tezkire-i Makâmât. Çev. Ahmet Cahid Haksever. Çorum: Çorum Be-
lediyesi Kültür, 2015.
Akóemseddin, Muhammed b. Hamza. kerhu Akvâl-i HacÍ Bayram-Í Velî. Çev.
Ahmet Cahid Haksever. Ankara: SonÇaÂ Akademi, 2019.

Haksever, Ahmet Cahid. “Tasavvuf Glmi ve Tasavvuf Tarihinin TanÍmÍ.” Ta-
savvuf El KitabÍ, ed. Kadir Özköse, içinde 13-19. Ankara: Grafiker, 2012.
Haksever, Ahmet Cahid. “Tasavvuf TanÍmlarÍ ArasÍndaki FarklÍlÍÂÍn Sebep-
leri.” Tasavvuf El KitabÍ, ed. Kadir Özköse, içinde 19-20. Ankara: Grafi-
ker, 2012.
Haksever, Ahmet Cahid. “Tasavvuf-Mistisizm Gliókisi ve FarklÍlÍklarÍ.” Tasavvuf
El KitabÍ, ed. Kadir Özköse, içinde 24-27. Ankara: Grafiker, 2012.
• 150
Haksever, Ahmet Cahid. “Tasavvufun DiÂer Gslâmi Glimlerle Gliókisi”, Tasavvuf

El KitabÍ, ed. Kadir Özköse, içinde 32-35. Ankara: Grafiker, 2012.
Haksever, Ahmet Cahid. “Tasavvufta Özeleótiri “GeleneÂi.” Tasavvuf El KitabÍ,
ed. Kadir Özköse, içinde 178-180. Ankara: Grafiker, 2012.
Haksever, Ahmet Cahid. “Ehl-i Sünnet DÍóÍ Zümreler.” Tasavvuf El KitabÍ, ed.
Kadir Özköse, içinde 180-183. Ankara: Grafiker, 2012.
Haksever, Ahmet Cahid ve Abdurrahman Elik “Ghyau Ulumi’d-din’de Glim,
Keóf ve Glham.” Geçmióten GeleceÂe Gslam Medeniyetinde Bilgi BütünlüÂü,
ed. AydÍn Kudat, Mehmet Bulut, Ahmet Cahid Haksever ve Abdurrah-
man Candan, içinde 15-32. Gstanbul: Gstanbul Sabahattin Zaim Üniver-
sitesi Kütüphanesi, 2018.
Haksever, Ahmet Cahid. “KuóadalÍ Gbrahim Halvetî.” Tarihte Müslümanlar, ed.
Seyfettin Eróahin, içinde 99-101. Ankara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “keyh Safiyüddin Gshak Erdebilî.” Tarihte Müslüman-
lar, ed. Fatih ErkoçoÂlu, içinde 244-246. Ankara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “Emir Külâl.” Tarihte Müslümanlar, ed. Fatih Erko-
çoÂlu, içinde 252-255. Ankara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “Ömer el-Halvetî.” Tarihte Müslümanlar, ed. Fatih Er-
koçoÂlu, içinde 257-260. Ankara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “keyh Edebâlî.” Tarihte Müslümanlar, ed. Eyüp Baó,
içinde 244-246. Ankara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “Emir Sultan.” Tarihte Müslümanlar, ed. Eyüp Baó ve
Fatih ErkoçoÂlu, içinde 170-173. Ankara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “Süleyman Çelebi.” Tarihte Müslümanlar, ed. Eyüp
Baó ve Fatih ErkoçoÂlu, içinde 165-168. Ankara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “Ahmed Ziyâeddin Gümüóhanevî.” Tarihte Müslü-
manlar, ed. Mehmet Akif Fidan, içinde 112-116. Ankara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “Mahmud kebüsteri.” Tarihte Müslümanlar, ed. Fatih
ErkoçoÂlu, içinde 241-244. Ankara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “Yunus Emre, HAKSEVER A. C., Tarihte Müslüman-
lar, ed. Fatih ErkoçoÂlu, içinde 239-241. Ankara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “Ebû Hamîdüddin Aksarayî (Somuncu Baba).” Ta-
rihte Müslümanlar, ed. Eyüp Baó ve Fatih ErkoçoÂlu, içinde 163-165. An-
kara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “Dâvûd-i Kayserî.” Tarihte Müslümanlar, ed. Fatih Er-
Haksever, Ahmet Cahid. “SarÍ Saltuk.” Tarihte Müslümanlar, ed. Nurullah Ya-
zar, içinde 234-236. Ankara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “Bahâeddin Nakóbend.” Tarihte Müslümanlar, ed. Fa-
tih ErkoçoÂlu, içinde 255-257. Ankara: OTTO, 2020.
151 •
Haksever, Ahmet Cahid. “Ahmet b. Gdris.” Tarihte Müslümanlar, ed. Fatih Er-
Haksever, Ahmet Cahid. “BosnalÍ Muhammed Tefik Halvetî.” Tarihte Müslü-
manlar, ed. Seyfettin Eróahin, içinde 104-106. Ankara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “HacÍ Bayrâm-Í Velî.” Tarihte Müslümanlar, ed. Eyüp
Haksever, Ahmet Cahid. “Sultan Veled.” Tarihte Müslümanlar, ed. Fatih Erko-
çoÂlu, içinde 236-238. Ankara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “Harputlu Gshak Hoca.” Tarihte Müslümanlar, ed. Sey-
fettin Eróahin, içinde 109-111. Ankara: OTTO, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “Abdülkerimel-Cîlî.” Tarihte Müslümanlar, ed. Eyüp
Haksever, Ahmet Cahid. “Gbn-i Arabî’de kehir ve Gnsan.” Kent ve Maneviyat,
ed. Seyfettin Eróahin ve Zehra Eróahin, içinde 119-132. Ankara: Gdeal-
kent, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid ve Talat Olgun. “Tarihte Bilim Tasnifleri, Gerekçele-
ri ve Tasavvufun Konumu.” Sosyal Bilimlerde DisiplinlerarasÍ ÇalÍómanÍn
GmkanÍ: Tasavvuf ÖrneÂi, ed. Ahmet Cahid Haksever, içinde 30-50, Anka-
ra: Ankara Üniversitesi, 2022.
Haksever, Ahmet Cahid. “Social Aspects of Morality in The Poems of Had-
ji Bairam Wali.” Eastern and Western Ethicians: A Critical Comparison, ed.
Ali Rafet Özkan, Emine Öztürk ve Sadagat Abbasova, Lyon: Livre De
Lyon, 2022.
Haksever, Ahmet Cahid. “Fütüvvetnâmelerde Kavram HaritasÍ: SabuncuoÂ-
lu kerefeddin ve Hoca Cân ÖrneÂi.” Geçmióten GeleceÂe Köprü: Ahîlik ve
Ahî Evran KitabÍ, Mehmet Fatih Köksal, Eróahin Ahmet Ayhün, Esma
Türkmen, Saniye Aybüke Vardar içinde 222-242. Eskióehir: Türk Ocak-
larÍ Eskióehir kubesi, 2022.
Haksever, Ahmet Cahid. “Tasavvuf GeleneÂinde Silsile ve Mehmet Emin Er’in
Amelî Gcazeti.” Mehmet Emin Er ve Glmî kahsiyeti II, ed. Mehmet Ünal, Ay-
gün YÍlmaz Uzunöz, içinde 55-83. Ankara: Glahiyat, 2022.
Haksever, Ahmet Cahid. “Mevlânâ’da Dini ÇeóitliliÂin GmkânÍ.” Mevlana ve
Mevlevilik KülliyatÍ, ed. Kadir Özköse, Konya: Konya Büyükóehir Bele-
diyesi, 2023.
Haksever, Ahmet Cahid. “OsmanlÍ Modernleóme Sürecinde Mevleviler.” Mev-
lana ve Mevlevilik KülliyatÍ, ed. Mehmet DalkÍlÍç, Konya: Konya Büyük-
óehir Belediyesi, 2023.
Haksever, Ahmet Cahid. “Üsküdar Mevlevihanesi Son Postnióini, Ahmet Rem-
• 152
zi Akyürek.” Mevlana ve Mevlevilik KülliyatÍ, ed. Mehmet DalkÍlÍç, Kon-

ya: Konya Büyükóehir Belediyesi, 2023.

Haksever, Ahmet Cahid. “Ahmet Remzi Akyürek HayatÍ, Eserleri ve Tasav-
vuf AnlayÍóÍ.” Tasavvuf: Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 2 (1999): 169-
186.
Haksever, Ahmet Cahid. “TurhallÍ Mustafa Efendi ve BazÍ Tasavvufi Kavram-
lara YaklaóÍmÍ.” Tasavvuf: Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 13 (2004):
363-381.
Haksever, Ahmet Cahid. “Varoluósal Kendinden Geçme ve YansÍmalarÍ.” Gazi
Üniversitesi Çorum Glahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2004): 103-126.
Haksever, Ahmet Cahid. “XX. YüzyÍlda Üç Mevlevî keyhi: Veled Çelebi, Ab-
dülbaki Baykara, Ahmet Remzi Akyürek.” Tasavvuf: Glmî ve Akademik
AraótÍrma Dergisi 14 (2005): 383-415.
Haksever, Ahmet Cahid. “Çorum’da Mevlevîlik: Tarihsel Süreci ve Son Tem-
silcileri.” Tasavvuf: Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, 8:19 (2007): 143-
164.
Haksever, Ahmet Cahid. “Çorum’da NakóbendîliÂin Tarihi Süreci ve Temsilci-
leri.” Hitit Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 13 (2008): 61-82.
Haksever, Ahmet Cahid. “Çorum’da Bektaói Zaviyeleri: Tarihi Süreçleri ve
FonksiyonlarÍ.” EKEV Akademi Dergisi 36 (2008): 67-87.
Haksever, Ahmet Cahid. “Çorum’da HalvetîliÂin Tarihi Süreci ve Yusuf Bahrî.”
Tasavvuf: Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 22 (2008): 103-136.
Haksever, Ahmet Cahid. “OsmanlÍ’nÍn Son Döneminde Islahat ve Tarikatlar:
Bektâóîlik ve Nakóbendîlik ÖrneÂi.” EKEV Akademi Dergisi 38 (2009):
39-60.
Haksever, Ahmet Cahid. “ÇankÍrÍ’da Mevlevîler ve Mesnevîhanlar.” Tasavvuf
Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergisi 22 (2012): 29-46.
Haksever, Ahmet Cahid. “RuhbanlÍk KavramÍndaki Anlam KaymasÍ ve Tasav-
vufla Gliókilendirilmesi Üzerine BazÍ DeÂerlendirmeler.” Hitit Üniversi-
tesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 23:1 (2013): 5-30.
Haksever, Ahmet Cahid. “The Introspective Critisimin the Maktubat of Imam
Rabbani.” Hitit Sosyal Bilimler Dergisi (Online) 7:2 (2014): 197-206.
Haksever, Ahmet Cahid ve Hakan KÍzÍltepe. “Günümüz BatÍ Toplumunda Fa-
aliyet Gösteren Sûfî Teóekküller: Bawa Muhaiyaddeen ÖrneÂi ve ÖÂre-
tisinin Temelleri.” AKADEMGAR: Akademik Gslam AraótÍrmalarÍ Dergisi 1
(2016): 109-131.
153 •
Haksever, Ahmet Cahid, Eyyüb KayacÍ ve Mehmet YÍldÍz. “Çorumda Bir Uó-
óaki keyhi Hüsn-i Gülzârî ve Sülûk Merkezli Kavramlara YaklaóÍmÍ.”
Hitit Sosyal Bilimler Dergisi (Online) 9:1 (2016): 21-37.
Haksever, Ahmet Cahid ve Nurten AltÍntop. “Dede Ömer Ruóeni’nin Dîva-
nÍ’nda Tasavvufi Mertebeler.” Gnsan ve Toplum Bilimleri AraótÍrma Dergi-
si 5:5 (2016): 1419-1434.
Haksever, Ahmet Cahid. “Hz. Musa-HÍzÍr (a.s.) KÍssasÍ Ekseninde Müróide
Teslimiyet: Ya’kub-Í Çerhî ÖrneÂi.” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma
Dergisi 43 (2019): 1-13.

Sing, Darshan. “Cüneyt ve Hallâc’Ín Ahvâl ve Makamât’a KaróÍ TutumlarÍ.”
Çev. Ahmet Cahid Haksever. Tasavvuf: Glmî ve Akademik AraótÍrma Der-
gisi 4 (2000): 231-238.
Haar, Johan G. J. Ter. “Nakóibendiyye’de Manevî RehberliÂin Önemi.” Çev.
Ahmet Cahid Haksever. Tasavvuf: Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 3:9
(2002): 385-394.

Haksever, Ahmet Cahid. “Tarihten Günümüze Çorum’da Ahîlik.” I. Ulusla-
rarasÍ Ahilik Kültürü ve KÍróehir Sempozyumu Bildiri Özetleri, içinde 125-
127. KÍróehir: yy, 2008
Haksever, Ahmet Cahid. “Çorum’da OsmanlÍ Dönemi Rifaî Kültürü.” Ulus-
lararasÍ OsmanlÍ’dan Cumhuriyet’e Çorum Sempozyumu, içinde 1149-1162.
Çorum: yy, 2008.
Haksever, Ahmet Cahid. “OsmanlÍ’nÍn Modernleóme Sürecinde Halidîler ve
DiÂer Müceddidîler.” I. UluslararasÍ Mevlânâ Halid-i BaÂdâdî Sempozyumu,
ed. Erdal Baykan, Mehmet Keskin, içinde 419-435. Ankara: yy, 2012.
Haksever, Ahmet Cahid. “OsmanlÍ kehrinin Kültürel Dokusunda Tasavvuf:
Çorum ÖrneÂi.” UluslararasÍ OsmanlÍ Medeniyeti’nde kehir Sempozyumu,
ed. Salih KarslÍoÂlu, içinde157-162. Çorum: Çorum Belediyesi Kültür,
2012.
Haksever, Ahmet Cahid. “Mevlana’nÍn Düóünceleri ve Avrupa’da Birlikte Ya-
óama Kültürü.” International Symposium on Relations of Turkey-Belgium
and Co-Exhibition of Turkish Arts, ed. GÜ Nasrattinoglu, içinde 149-156.
Ankara: yy, 2013.
Haksever, Ahmet Cahid. “Ömer el-Fuâdî ve Muslihu’n-nefs’indeki Tasavvufi
Unsurlar.” UluslararasÍ keyh kaban-Í Velî Sempozyumu, ed. Burhan Balta-
cÍ, Ahmet Özdemir, içinde 11-30. Kastamonu: yy, 2014.
• 154
Haksever, Ahmet Cahid. “AlvarlÍ Muhammed Lütfi’ye Göre Gbadetlerin Ma-

nevi AnlamÍ.” UluslararasÍ Hâce Muhammed Lütfî Sempozyumu, ed. Cen-
giz GündoÂdu, içinde 331-339. Erzurum: yy, 2013.
Haksever, Ahmet Cahid. “Ahmet Ziyâeddin Gümüóhanevi’nin Câmiu’l-
Usûl’ünde Rüyâ AlgÍsÍ.” UluslararasÍ Ahmed Ziyâeddin Gümüóhânevî Sem-
pozyumu, ed. Ghsan Günaydin, Ali Kuzudióli, Adem Çatak, içinde 352-
358. Gümüóhane: Gümüóhane Üniversitesi, 2013.
Haksever, Ahmet Cahid. Bir Dini Tecrübe Çeóidi Olarak ÜveysîliÂin Epistemik
DeÂeri: Turhal keyhi Mustafa Efendi ÖrneÂi.” Gazi Osman Paóa Üniver-
sitesi, Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu ed. Ahmet AçÍkel, içinde 37-
46. Tokat: yy, 2014.
Haksever, Ahmet Cahid. “Nakóbendîlik’te Vukûf-Í zamanî Prensibi ve kim-
diki An FarkÍndalÍÂÍ.” Necmeddin Erbakan Üniversitesi, UluslararasÍ Za-
man Sempozyumu ed. Bilal KuópÍnar, içinde 175-180. Gstanbul: Bilir Mat-
baacÍlÍk, 2016.
Haksever, Ahmet Cahid. “Gönüllü Mevlevî AlayÍ’nÍn Teókiline Giden Süreçte
Mevleviler ve Siyaset.” Birinci Dünya SavaóÍnda Mevlevi AlayÍ ve Gönüllü
Topluluklar, ed. Adnan KaraismailoÂlu, Adnan kafak, içinde 183-188. KÍrÍk-
kale: KÍrÍkkale Üniversitesi, 2015.
Haksever, Ahmet Cahid. “Tasavvuf Tarihi AraótÍrmalarÍnda ker’iye Sicilleri’nin
Kaynak DeÂeri: Çorum ker’iye Sicilleri ÖrneÂi.” UluslararasÍ Bütün Yönleriyle
Çorum Sempozyumu, ed. Zekeriya IóÍk, içinde 263-270. Çorum: yy, 2016.
Haksever, Ahmet Cahid. “kair Kadri’nin Penceresinden Koyun Baba.” Ulusla-
rarasÍ Nehrin Pîri: Koyunbaba Sempozyumu, ed. Zekeriya IóÍk, içinde 307-
318. Çorum: Hitit Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2016.
Haksever, Ahmet Cahid. “HacÍ Bayram-Í Veli’nin kiirlerinde Tasavvufî Merte-
beler.” UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Velî Sempozyumu Bildiri KitabÍ, ed. Ah-
met Cahid Haksever, içinde 2:15-30. Ankara: Kalem Neóriyat, 2016.
Haksever, Ahmet Cahid. “keyhlikten kahlÍÂa Safevîlik ve 15. YüzyÍl Osman-
lÍ Siyasetinde Tarikatlar.” 2. UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Velî Sempozyumu
Bildiri KitabÍ, ed. Ethem CebecioÂlu vd. içinde 1:511-524. Ankara: Ka-
lem Neóriyat, 2017.
Haksever, Ahmet Cahid. “kehrin KimliÂinde VakÍf GeleneÂi ve Tasavvufi Ku-
rumlar: ÇankÍrÍ ÖrneÂi.” UluslararasÍ ÇankÍrÍ’nÍn Manevi MimarlarÍ Sem-
pozyumu, ed. Gbrahim Akyol, içinde 37-48. ÇankÍrÍ: Yenigün, 2017.
Haksever, Ahmet Cahid. “kehirleóme, Medenileóme ve Ahilik: Ankara Örne-
Âi.” 3. UluslararasÍ Ahilik Sempozyumu Bildiri Özetleri, içinde 5-6. KÍróe-
hir: yy, 2018.
Haksever, Ahmet Cahid. “HacÍ Bayram-Í Velî’ye Yönelik Tenkitler ve Akóem-
155 •
seddin’in ‘kerhu Akvâl-i HacÍ Bayram-Í Velî’ BaólÍklÍ Risalesi.” 3. Ulusla-

rarasÍ HacÍ Bayram-Í Velî Sempozyumu” ed. Vahit Göktaó, Harun Alkan, için-
de 107-123. Ankara: Glahiyat, 2018.
Haksever, Ahmet Cahid. “Geri KalmÍólÍk SorunsalÍ, Sabri Ülgener ve Tasav-
vuf.” I. UluslararasÍ Gslam DünyasÍnda Tevhidi Düóünce kurasÍ, ed. Osman
kimóek, içinde 65-76. Ankara: Glmar, 2018.
Haksever, Ahmet Cahid. Hayati Bice, “Divan-Í Hikmet’te Kavram HaritasÍ.”
Prof. Dr. Fuat Sezgin AnÍsÍna: Geçmióten Günümüze Türkistan, Tarih, Kül-
tür ve Medeniyet Sempozyumu, ed. Süleyman Gezer, Ankara: Ahmet Yese-
vi Üniversitesi, 2019.
Haksever, Ahmet Cahid. Mariam Gsabaeva, “Özbekistan’Ín Dini ve Kültürel
HayatÍnda Nakóbendîlik ve Hüseyniyye Kolu.” Gpekyolunun Yeniden Can-
landÍrÍlmasÍ: Türkiye-Özbekistan Gliókilerinin Dünü Bugünü ve GeleceÂi Sem-
pozyumu ed. Mehmet Bulut, içinde 222-227. Gstanbul: Istanbul Sabahat-
tin Zaim University, 2019.
Haksever, Ahmet Cahid. UÂur Gözel, “Günümüz Sûfî Müelliflerinden Abdul-
lah Siraceddin’de Kur’an ve Sünnet BütünlüÂü.” Prof. Dr. Fuat Sezgin’in
Aziz HatÍrasÍna: II. UluslararasÍ Sosyal Bilimlerde Gelenek ve Bilgi Bütünlü-
Âü Sempozyumu ed. Mehmet Bulut, içinde 81-91. Gstanbul: Istanbul Sa-
bahattin Zaim University, 2019.
Haksever, Ahmet Cahid. Gülsemin Kütük, “Tasavvufta Glm-i Hurûf ve 14. AsÍr-
da Hurûfilik.” UluslararasÍ 14. Ve 15. YüzyÍl Gslam Düóüncesinde Felsefe,
Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu, ed. Murat Demirkol, Hacer Ergin Öz-
kan, Bilge Sever KÍyak, içinde 2:9-25. Ankara: Ankara YÍldÍrÍm BeyazÍt
Üniversitesi, 2020.
Haksever, Ahmet Cahid. “19. YüzyÍlda Çorum’da Tasavvufi Hayat.” OsmanlÍ
Döneminde Çorum Sempozyumu, içinde 291-297. Çorum: yy, 2006.
Haksever, Ahmet Cahid. “Üsküdar Mevlevihanesi Son Postnióini Ahmet Rem-
zi Akyürek.” AókÍn SultanlarÍ: Son Dönem Gstanbul Mevlevileri Ulusal Sem-
pozyumu, içinde 83-95. Gstanbul: Gstanbul Büyükóehir Belediyesi, tsz.
Haksever, Ahmet Cahid. “Tarihten Günümüze Çorum Mevlevîhânesi.” Gü-
nümüzde Yurt Gçi Mevlevîhânelerinin Durum ve KonumlarÍ Ulusal Sempoz-
yumu, içinde 75-82. Konya: Selçuk Üniversitesi Mevlana AraótÍrmala-
rÍ Enstitüsü, 2017.
Haksever, Ahmet Cahid. “Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî (Abdî).” Türk EdebiyatÍ
Eserler SözlüÂü, Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2022.
• 156
Haksever, Ahmet Cahid. “Risâle-i Ünsiyye (Yakub-Í Çerhî).” Türk EdebiyatÍ

Haksever, Ahmet Cahid. “Tezkire-i Makamat (Feyzî).” Türk EdebiyatÍ Eserler
SözlüÂü, Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2022.
Haksever, Ahmet Cahid. “Tarika-i Hatm-i Ahzâb (Yakub-Í Çerhi).” Türk Edebi-
yatÍ Eserler SözlüÂü, Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2022.
Haksever, Ahmet Cahid. “Tezkire-i Makâmât (Gzzet).” Türk EdebiyatÍ Eserler
SözlüÂü, Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2022.
Haksever, Ahmet Cahid. “kerh-i Esmâ-i Hüsnâ (Yakub-Í Çerhî).” Türk Edebi-
Haksever, Ahmet Cahid. “Risâle-i Ebdâliyye (Yakub-I Çerhî).” Türk EdebiyatÍ
Haksever, Ahmet Cahid. “El-Ehâdîsü’l-Erba’ûn (Yakûb- Çerhî).” Türk Edebiya-
tÍ Eserler SözlüÂü, Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2022.
Haksever, Ahmet Cahid “Neynâme-i Mevlânâ (Yakub-I Çerhî).” Türk Edebiya-
tÍ Eserler SözlüÂü, Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2022.
Haksever, Ahmet Cahid. “Tefsir-i Ya’kûb-Í Çerhî (Yakub-Í Çerhî).” Türk Edebi-
Haksever, Ahmet Cahid. “Risâle fî Tahkîki Vucûdi’l-Vâcib (Vucûdu’l-Mebdei’l-
Evvel).” Türk EdebiyatÍ Eserler SözlüÂü, Ankara: Ahmet Yesevi Üniversi-
tesi, 2022.
Haksever, Ahmet Cahid. “Cemâliyye Havrâiyye-kerh-G Rubaî-i Ebû Saîd Ebu’l-
Hayr (Yakub-Í Çerhî).” Türk EdebiyatÍ Eserler SözlüÂü, Ankara: Ahmet Ye-
sevi Üniversitesi, 2022.
E. Editörlükler
UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Veli Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ahmet Cahid
Haksever. Ankara: Kalem, 2016.
II. UluslararasÍ HacÍ Bayram Veli Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ethem Cebeci-
oÂlu, Vahit Göktaó, Ahmet Cahid Haksever, Öncel Demirdaó, Mehmet
YÍldÍz, Harun Alkan. Ankara: Kalem, 2017.
Geçmióten GeleceÂe Medeniyetimizde Bilgi BütünlüÂü, ed. AydÍn Kudat, Mehmet
Bulut, Ahmet Cahid Haksever ve Abdurrahman Candan. Gstanbul: GZÜ,
2018.
Tematik Tasavvuf ToplantÍlarÍ 1: Fikriyat, Kióiler, Kurumlar, ed. Ahmet Cahid Hak-
sever. Ankara: Son ÇaÂ Akademi, 2019.
Tematik Tasavvuf ToplantÍlarÍ 2: Fikriyat Kióiler Kurumlar, ed. Ahmet Cahid Hak-
sever. Ankara: Son ÇaÂ Akademi, 2019.
Sufi Movements in South Asia, ed. Ahmet Cahid Haksever. Ankara: Son ÇaÂ
Akademi, 2020.
157 •
Sosyal Bilimlerde DisiplinlerarasÍ ÇalÍómanÍn GmkânÍ: Tasavvuf ÖrneÂi, ed. Ahmet

Cahid Haksever. Ankara: Ankara Üniversitesi, 2022.
Prof. Dr. Vahit Göktaó

A. Kitaplar
A.1. Telif Kitaplar
Göktaó, Vahit. Mahmud Sami Efendi ve Tasavvufi Görüóleri. Ankara: Ankara Ka-
lem Neóriyat, 2018.
Göktaó, Vahit. Kelabazi ve Tasavvuf AnlayÍóÍ. Ankara: Son ÇaÂ Akademi, 2020.
Göktaó, Vahit, Ethem CebecioÂlu, Mustafa Aókar, Hikmet Yaman. Tasavvuf Ta-
rihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Uzaktan EÂitim Merkezi, 2013.
Göktaó, Vahit. Tasavvufa Girió. Biókek: yy, 2013.
Göktaó, Vahit. Muhammed Esad Erbili, HayatÍ, Eserleri, Tasavvuf Felsefesi. Anka-
ra: Glahiyat, 2013.
Göktaó, Vahit. Ghsan Tamgüney (Sultan Baba)’in HayatÍ ve Tasavvufi Görüóleri. An-
kara: Glahiyat, 2013.
Göktaó, Vahit. ÜsküdarlÍ Muhammed Nasûhî ve Tasavvufî Görüóleri. Ankara: Ya-
yÍn Evi, 2010.
Göktaó, Vahit. Tasavvuf Tarihi (Saatlik Tarih Dizisi). Gstanbul: Glgi, 2019.
Göktaó, Vahit, Ali Tenik. Allah’la VarolmanÍn Yolu: Zikir. Gstanbul: Erkam, 2014.

Kelâbâzî, Ebu Bekir Muhammed. Bahru’l-Fevâid. Çev. Vahit Göktaó. Ankara:
Son ÇaÂ Akademi, 2020.

Göktaó, Vahit; ErtuÂrul, Muzaffer. “BandÍrma’da Bir Velî: Hulefâ-yÍ Nakóiben-
diyye’den NâzÍm YüzbaóÍ Efendi (1930-2017)”, Geçmióten Günümüze BalÍ-
kesir’in Kültürel MirasÍ 2. ed. Mehmet BayyiÂit vd. 2/ 367-403. e kitap:
Palet YayÍnlarÍ, AralÍk 2022.

Göktaó, Vahit. “Kelâmî DergahÍ Postnióini keyh Es’ad Efendi’nin (ö.1931) Ba-
yezid DersiamlarÍndan Ali Yekta Efendi’ye VerdiÂi Nakói Kadiri Gcazet-
name.” Tasavvuf Glmi Akademik AraótÍrma Dergisi 9 (2002): 267-292.
Göktaó, Vahit. “Mevlânâ kems Münasebetinde Gnsan-Í Ma’óuk Fikri.” Tasavvuf
Glmi Akademik AraótÍrma Dergisi 14 (2005): 549-563.
• 158
Göktaó, Vahit. “Ürdün Üniversitesi Kütüphanesinde Tasavvufla Glgili Bulunan

Tezler.” Tasavvuf Glmi Akademik AraótÍrma Dergisi 15 (2005): 335-349.
Göktaó, Vahit. “2007 Mevlânâ YÍlÍnda Grfan Hamleleri.” Tasavvuf Glmi Akademik
Göktaó, Vahit. “Life and Mystical Views of Abu Bakr Muhammed Ibn Ihsak
Ya’kub al-Bukhari al-Kalabadhi (d. 380/990).” Osh Glahiyat Fakültesi Der-
gisi (2008): 105-128.
Göktaó, Vahit. “Mehmet SÍtkÍ Akozan’Ín Divançe-i kinaverde Yer Alan Üç
Mizahî Mektubu.” EKEV Akademi Dergisi 37 (2008): 301-307.
Göktaó, Vahit. “Es’ad Efendi (1847/1931) ve Tevhid Risalesi’ndeki Vahdet-i Vü-
cud Görüóü.” Tasavvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergisi 21 (2008): 427-
445.
Göktaó, Vahit. “Kelâbâzî’nin et-Ta’arruf li-Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf AdlÍ Eseri-
nin kerhleri ve kârihleri.” Hitit Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 7:14
(2008): 129-146.
Göktaó, Vahit. “Kelâbâzî’nin Bahru’l-Fevâid AdlÍ Eserinin Tasavvufî Muhte-
va AçÍsÍndan Analizi.” Tasavvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergisi 22
(2008): 219-233.
Göktaó, Vahit. “Kur’an’da Bilgi ve Bilginin KaynaklarÍ.” Harran Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi Dergisi 20 (2008): 159-181.
Göktaó, Vahit. “Kelâbâzî ve Tasavvufî Görüóleri.” EKEV Akademi Dergisi 36
(2008): 87-107.
Tenik, Ali, Vahit Göktaó. “Gmportance and Effects of Remembrance (Dhikr)
in Socio-Psicological Terms.” Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergi-
si 2 (2008): 217-236.
Göktaó, Vahit. “Es’ad Efendi (1847-1931) ve Dîvân’Índa Sembolik Dil”, EKEV
Akademi Dergisi 39 (2009): 201-218
Göktaó, Vahit, Muhammed Ali YÍldÍz, “Akóemseddin’de Kulluk Kategorileri.”
EKEV Akademi Dergisi 43 (2010): 1-9.
Göktaó, Vahit. “Halvetiyyenin kabaniyye Ekolü ve KollarÍ.” Süleyman Demirel
Göktaó, Vahit. “Tasavvufi Terbiye’nin Günümüz Din EÂitim-ÖÂretimine Su-
nabileceÂi Gmkanlar.” Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 52:2
(2011): 137-155.
Göktaó, Vahit. “Esad Efendi (1847-1931) And The Symbolic Language in His
Divan.” Araóan Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (2012): 115-132.
Göktaó, Vahit. “Modern GnsanÍn GhtiyacÍ Olarak Riyazet ve Erzurumlu Gbra-
him HakkÍ’nÍn Riyazetle Glgili Görüóleri.” EKEV Akademi Dergisi 16:50
(2012): 47-56.
159 •
Göktaó, Vahit. “Life and Sufi Personality Ihsan Tamguney.” Araóan Sosyal Bi-
limler Enstitüsü Dergisi (2013): 51-56.
Göktaó, Vahit. “KÍrgÍzistan’da Dini YayÍnlar.” Araóan Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dergisi (2013): 99-112.
Göktaó, Vahit, Ali Tenik. “Muhammed Es’ad Erbili (1847-1931)’nin Zikirle Gl-
gili Görüóleri.” Toplum Bilimleri Dergisi (2013): 257-266.
Göktaó, Vahit. “KÍrgÍzistan’da Tasavvufi Durum.” Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi Dergisi 54:2 (2013): 159-169.
Tenik, Ali, Vahit Göktaó. “Tasavvufta Zikir ve Zikrin Benlik GnóasÍna Etkisi.”
Toplum Bilimleri Dergisi 8:15 (2014): 263-286.
Tenik, Ali, Vahit Göktaó “Tasavvuf Bilgisi: Allah’Í Allah’la Bilmek Glmine Gi-
rió.” Kelam AraótÍrmalarÍ Dergisi 14:1 (2016): 146-176.
Göktaó, Vahit, Saeyd Rashed Hasan Chowdury. “The Role of Sustainable De-
velopment Goals on Environmental Sustainability: A Discourse From
An Gslamic Perspektive.” European Journal of Economic and Social Systems
6:5 (2019): 279-295.
Göktaó, Vahit, Rashed Hasan Chowdury. “Freedom of Religion, Faith and Re-
ligious Tolerance in Begladesh: A Case of Study Gslamic Mysticism.” Di-
siplinlerarasÍ Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2019).
Chowdury, Rashed Hasan, Vahit Göktaó. “A Critical Analysis of Gmam Rabba-
ni Ahmad Sirhidi’s Doctrines of Sufism, Teosofi.” Jurnal Tasawwuf dan
Pemikiran Gslam 11:1 (2021).

Makdisi, George. “Kadirî Sûfîsi Gbn Teymiyye.” Çev. Vahit Göktaó. Tasavvuf Gl-
mi Akademik AraótÍrma Dergisi 9 (2007): 401-411.
Chodkiewicz, Michel. “Sonsuz Yolculuk: Gbnü’l-Arabî’nin Kitâb el-Gsfâr an
netâicil’l-esfâr AdlÍ Eseri.” Çev. Vahit Göktaó. Tasavvuf Glmi Akademik
Chittick, William C. “Mevlânâ’nÍn Tahkik Yolu.” Çev. Vahit Göktaó. Ankara
Mesnevîhân Ali Fuâd Paóa. “Vahdet-i Vücud: Hakikat-Í Vahide-i Mutlaka.”
Haz. Vahit Göktaó. Tasavvuf Glmi Akademik AraótÍrma Dergisi 23 (2009):
685-686.
B.3. Söyleóiler
CebecioÂlu, Ethem, Vahit Göktaó, Ali ÇÍnar. “Prof. Dr. Süleyman UludaÂ ile
Söyleói.” Tasavvuf Glmi Akademik AraótÍrma Dergisi 7 (2001): 33-92.
CebecioÂlu, Ethem, Vahit Göktaó, Ali ÇÍnar, Mustafa Aókar, Yüksel Göztepe,
• 160
Ghsan SoysaldÍ, Mustafa ÇakmaklÍoÂlu. “Prof. Dr. Mustafa Kara ile Söy-
leói.” Tasavvuf Glmi Akademik AraótÍrma Dergisi 10 (2003): 455-522.
CebecioÂlu, Ethem, Vahit Göktaó, Sevim YÍlmaz, “Prof. Dr. Süleyman Hay-
ri Bolay ile Söyleói.” Tasavvuf Glmi Akademik AraótÍrma Dergisi 22 (2008):
393-428.
CebecioÂlu, Ethem, Vahit Göktaó, vd. “Prof. Dr. Mustafa TahralÍ ile Söyleói.”
Tasavvuf Glmi Akademik AraótÍrma Dergisi 25 (2010): 65-92.
Göktaó, Vahit. “RÍza ÇöllüoÂlu Hoca ile Söyleói.” Visale Yolculuk, içinde 117-
144. Ankara: Glahiyat, 2013.
Göktaó, Vahit. “Abdullah Góler Hoca ile Mülakat.” KÍrgÍzistan NotlarÍ, içinde 38-
67. Ankara: Glahiyat, 2013.
Göktaó, Vahit. “Mustafa AltÍnoluk Efendi ile Mülakat.” Visale Yolculuk, içinde
158-200. Ankara: Glahiyat, 2013.
C. Ansiklopedi Maddeleri
Göktaó, Vahit. “Es’ad Erbili.” DoÂudan BatÍya Düóüncenin Serüveni ed. Bayram
Ali Çetinkaya, Gstanbul: Gnsan, 2015.
Prof. Dr. Muhammet Mustafa ÇakmaklÍoÂlu

A. Kitaplar
A.1. Telif Kitaplar
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. Gbn Arabi’ye Göre Gbadetlerin Manevi Yoru-
mu. Gstanbul: Gnsan YayÍnlarÍ, 2011.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. Gbn Arabi’de Marifetin Gfadesi. Gstanbul: Gn-
san YayÍnlarÍ, 2013.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. Hakikat Yolcusunun Son DuraÂÍ: Abdulcebbâr
en-Nifferî’ye Göre Vakfe. Gstanbul: Litera YayÍncÍlÍk, 2016.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. ʊʲ˖ʲʵʵ˙˟ ˆˏˆːˆˑʺ ˊˆ˕ˆ˦˛˛. ˊ˓˘˓˕ʶ˓ˑ:
ɧ˄ʲ˘ ʊ˓ˊ˘˓ˑʲˏˆʺʵ ɩˆ˦ˊʺˊ: ʘʲˊˆ˕˓ʵˆˣ, ɼ˩˕ʶ˩˄-ʊ˛˕ˊ «ʂʲˑʲ˖»
˙ˑˆʵʺ˕˖ˆ˘ʺ˘ˆ ʴʲ˖˩ˏːʲˏʲ˕˩, 2018.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. Tasavvufa Girió. Biókek: KÍrgÍzistan-
Türkiye Manas Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2019.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. Tasavvuf. Ankara: Bilay YayÍnlarÍ, 2020.

Geylani, Abdülkadir. Geylani Tefsiri (Tevbe, Yunus, Mü’minun, Secde, Ahzâb, Hu-
curat, Kaf, Zariyat, Tekvir, Gnfitar, Mutaffifin; Gnóikak, Buruc, TarÍk Surele-
ri). çev. Muhammet Mustafa ÇakmaklÍoÂlu, Gstanbul: Geylani AraótÍr-
ma ve YayÍn Merkezi, 2012.
161 •
Morris, James Winston. The Reflective Heart, Kalp AynasÍ. çev. Muhammet Mus-
tafa ÇakmaklÍoÂlu, Gstanbul: Gnsan YayÍnlarÍ, 2015.

ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Tasavvufun Sembolik Dile Sahip Olma-
sÍ.” Tasavvuf El KitabÍ ed. Kadir Özköse, içinde 42-48. Ankara: Grafiker
YayÍnlarÍ 2012.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Rasyonel Bilgi Gle Glhami/Ledünni Bil-
ginin ÖzelliÂi.” Tasavvuf El KitabÍ ed. Kadir Özköse, içinde 59-63. Anka-
ra: Grafiker YayÍnlarÍ 2012.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Sûfîlerin Vahiy ve Kur’an Telakkisi.” Ta-
savvuf El KitabÍ ed. Kadir Özköse, içinde 63-81. Ankara: Grafiker YayÍn-
larÍ 2012.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Gbnü’l-Arabî’nin Hayal Teorisi.” Gslam
Düóüncesinde Teoriler I, Metafizik, ed. Ömer Türker, içinde 2:824-844. Gs-
tanbul: Ketebe YayÍnlarÍ, 2021.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Tasavvufta Nübüvvet Teorisi.” Gslam Dü-
óüncesinde Teoriler I, Metafizik, ed. Ömer Türker, içinde 3:1429-1453. Gs-
tanbul: Ketebe YayÍnlarÍ, 2021.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. BakÍtbek Murzaraimov, “Türkiye’nin Gla-
hiyat Fakülteleri Yoluyla KÍrgÍzistan Din EÂitimine KatkÍlarÍ: (Oó, Araóan
ve Manas Glahiyat Fakülteleri).” KÍrgÍzistan AraótÍrmalarÍ 2020, ed. Cengiz
Buyar, içinde 175-213. Biókek: BYR Publishing Hause, 2021.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Gbn Arabî’nin Epistemolojisinde “Fetih”
KavramÍ.” Hz. Peygamber ve Fetih, içinde 113-131. Gstanbul: Kerim EÂitim
Kültür ve SaÂlÍk VakfÍ, 2021.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Mehmed Zahid Kotku’ya Göre Güzel
AhlakÍn Temeli Olarak Nefs Terbiyesi.” Mehmed Zahid Kotku KitabÍ, ed.
Necdet YÍlmaz, içinde 161-168. Gstanbul: Server YayÍnlarÍ, 2022.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Tasavvufla Glgili TebliÂlerin Müzakere
Metni.”, Endülüs Glim HavzasÍnda Gslam Düóüncesinin Öncü kahsiyetleri,
içinde 418-429. Gstanbul: Ensar Neóriyat, 2022.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Yunus Emre’de Tevhid Düóüncesi.” Yu-
nus Emre KitabÍ, ed. Mehmet Akkuó-Vahit Göktaó, içinde 99-115. Anka-
ra: Glâhiyât YayÍnlarÍ, 2022.

ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Muhyiddin Gbnü’l-Arabî’ye Göre Hayâl
• 162
ve Düzeyleri.” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 10 (2003): 299-

329.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Klasiklerimiz/X, el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye.”
Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 11 (2003): 407-444.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Hallâc’Ín “Ene’l-Hakk” Sözü BaÂlamÍn-
da Mevlânâ’nÍn katahât Yorumu.” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma
Dergisi 15 (2005): 191-223.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Klasiklerimiz/XVI, et-Tedbîrâtü’l-Glâhiyye
fî IslâhÍ Memleketi’l-Gnsâniyye.” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Der-
gisi 17 (2006): 283-302.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Mevlânâ’ya Göre Gnanç ve Gbadet Boyut-
larÍyla DindarlÍkta Sûretten Manaya Yönelió.” Marife 7:3 (2007): 7-28.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Mevlana ve Mevlevîlik Kültürü Üzerine
Söyleói” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, 20 (2007): 365-373.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Gbnü’l-Arabî’nin Nübüvvet-Velayet Hak-
kÍndaki Görüóleri ve Gbn Teymiyye’nin Bu Husustaki Eleótirileri.” Tasav-
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Modern Dünyada Ezeli Hikmet Gelene-
Âinin Yeniden CanlanÍóÍ: BatÍ’da Gbnü’l-Arabî’ye Yönelik Glginin Tarihi
Seyri.” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, 23 (2009): 425-456.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Hâce Muhammed Lütfî’nin (AlvarlÍ Efe)
kiirlerinde Cemâl Müóahedesinin YansÍmalarÍ.” Gazi Osman Paóa Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler AraótÍrmalarÍ Dergisi 1 (2013): 99-124.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Gbnü’l-Arabî’ye Göre Glâhi SÍfatlarÍn
Âlemde Tecellisi: Allah-Âlem Münasebeti EtrafÍnda Ortaya ÇÍkan Ba-
zÍ Problemler.” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 31 (2013):
1-32.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “YoÂun Tasavvufî Tecrübelere Gliókin Söy-
lemin GmkânÍ ve GólevselliÂi.” Din Bilimleri Akademik AraótÍrma Dergisi
14:1 (2014): 85-122.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Abdullah Bosnevî’nin Fusûsu’l-Hikem
kerhinde Velayet Düóüncesi.” Gaziosmanpaóa Üniversitesi Sosyal Bilimler
AraótÍrmalarÍ Dergisi 9:2 (2014): 126-146.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Gbnü’l-Arabi’nin Marifet Teorisi AçÍsÍn-
dan AklÍn DeÂeri.” MANAS Journal of Social Studies 5:3 (2016): 139-161.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Dâvud el-Kayserî’ye Göre Sûfî Episte-
molojisinin Temel Bir KavramÍ Olarak Keóf ve Türleri.” MANAS Jour-
nal of Social Studies 6:4 (2017): 247-261.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “keyh Mehmed Muhyiddin Üftâde’nin
163 •
kathiyyâta YaklaóÍmÍ: YoÂun Tasavvufî Tecrübeleri Gfade Etme Problemi-

ne KatkÍlarÍ.” Turkish Studies - Comparative Religious Studies 14:4 (2019):
603-619.

Cornell, Wincent J. “Meriniler Dönemi’nde Fas’ta Fakih-Fakir KaróÍtlÍÂÍ: Bir Po-
lemiÂin Epistemolojik BoyutlarÍ.” çev. Muhammet Mustafa ÇakmaklÍ-
oÂlu, Bilimnâme 22 (2012): 275-292.
Lory, Pierre. “Gbn Arabi’nin Eserlerinde Dil ve Harfler Sembolizmi.” Bilimnâme
10 (2006): 173-182.
Abu-Rabi’, Gbrahim M. “Modern MÍsÍr’da el-Ezher Sûfizmi: Sûfî Düóüncesi.”
çev. Muhammet Mustafa ÇakmaklÍoÂlu, Tasavvuf Glmî ve Akademik Araó-
tÍrma Dergisi 8 (2002): 173-198.
Gross, Jo-Ann. “Bir keyhin Çok Yönlü Rolleri ve Sezgileri: Siyâsî ve Dînî Oto-
ritenin Sembolik Gfadeleri.” çev. Muhammet Mustafa ÇakmaklÍoÂlu, Ta-
savvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi 2 (1999): 155-168.
B.3. Kitap ve Bilimsel ToplantÍ DeÂerlendirmeleri

ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “The Reflective Heart, Discovering Spi-
ritual Intelligence in Ibn ‘Arabi’s Meccan Illuminations, (James Wins-
ton Morris, Fons Vitae, Louisville 2005).” Gslam AraótÍrmalarÍ Dergisi, 23
(2010): 153-157.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri SözlüÂü,
(Ethem CebecioÂlu, Ankara 1997).” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma
Dergisi, 3 (2000): 241-243.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Sûfî Psikolojisi, (Haz: Kemal Sayar, Gs-
tanbul 2000).” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, 4 (2000): 257-
259.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Bir Türk MutasavvÍfÍ Abdülmecid Sivâsî,
HayatÍ, Eserleri ve Tasavvufi Görüóleri, (Cengiz GündoÂdu, Ankara 2000).”
Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, 6 (2001): 323-325.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Sûfî ve Dil, Mevlana ÖrneÂi, (Gbrahim
EmiroÂlu, Gstanbul 2002).” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi,
9 (2002): 447-448.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “OsmanlÍlar’da Tasavvuf, XVI.YüzyÍl, (Re-
óat Öngören, Gstanbul 2000).” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergi-
si, 7 (2001): 363-366.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Hüsamettin Bitlisi’nin Kitabu’n-Nusûs
• 164
Gsimli Eserinin Tahkik ve Tahlili, (M. Mustafa ÇakmaklÍoÂlu, Kayseri

1998).” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, 5 (2001): 253-266.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Gbnü’l-Arabi’de VarlÍk ve Mertebeleri,
(Mahmut Erol KÍlÍç, Gstanbul 1995).” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍr-
ma Dergisi, 6 (2001): 303-316.

ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Mevlânâ’ya Göre DindarlÍkta Sûretten
Mânâya Yönelió.” UluslararasÍ Mevlânâ ve Mevlevîlik Sempozyumu Bildi-
riler KitabÍ, ed. Abdurrahman ElmalÍ, içinde 2:29-35. Urfa: Harran Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, 2007.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Gbn Arabi’ye Göre Gerçek MutluluÂa
Eriómenin Yolu: Kimyâu’s-Saâde.” UluslararasÍ Modern ÇaÂ ve Gbn Arabi
Sempozyumu TebliÂler KitabÍ, editör: Nevzat Özkaya, içinde 192-210. Gs-
tanbul: GBB Kültür Aó. YayÍnlarÍ, 2008.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “kems-Mevlânâ BuluómasÍnÍn Tasavvufî
Tecrübe AçÍsÍndan DeÂeri.” UluslararasÍ kems Sempozyumu Bildiriler Ki-
tabÍ, içinde 383-408. Gstanbul: Nefes YayÍnlarÍ, 2010.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Hâce Muhammed Lütfî’nin kiirlerinde
Cemâl Müóahedesi.” UluslararasÍ Hâce Muhammed Lütfî (AlvarlÍ Efe) Sem-
pozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Cengiz GündoÂdu, içinde 2:493-505. Erzu-
rum: Atatürk Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2013.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Gsmail Rusûhî Ankaravî’nin el-Hikemü’l-
Münderice fi kerhi’l-Münferice adlÍ kerhi ve Tasavvufî MuhtevasÍ.” II. Ulus-
lararasÍ HacÍ Bayram-Í Veli Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ethem Cebeci-
oÂlu ve diÂerleri içinde 461-475. Ankara: Kalem Neóriyat, 2017.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “HacÍ Bayram-Í Veli’nin Müridi Yusuf
Hakiki Baba’ya Göre Muhabbet.” UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Veli Sempoz-
yumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ahmet Cahit Haksever, içinde 2:75-104. Anka-
ra: Kalem Neóriyat, 2017.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa, Yusuf Gökalp. “Orta Asya’da Dini-
Toplumsal KimliÂin Bir Tezahürü Olarak Hanefi-Maturidi-Yesevilik,
Tarihsel Arka Plan.” UluslararasÍ Orta Asya Sempozyumu Göç, Yoksulluk
ve Kimlik Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ercan Oktay ve diÂerleri, için-
de 1092-1105. Biókek: YayÍnevi yok, 2018.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Din-Ahlak Gliókisi BaÂlamÍnda DindarlÍk
ve Derûnîlik: kekilci ve Yüzeysel DindarlÍk Sorununun Tasavvufî Pers-
pektiften Analizi.” UluslararasÍ Din Bilimleri Sempozyumu Tam Metin Ki-
tabÍ, ed. Hasan Onat, içinde 7-27. ElazÍÂ: ASOS YayÍnevi, 2018.
165 •
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Gslam Akaidini ÖÂretim AracÍ Olarak

kiir: Kasidetü’l-Emali ÖrneÂi.” UluslararasÍ Ali b. Osman el-Ûóî Sempozyu-
mu Bildiriler KitabÍ, ed. Ferhat Gökçe, içinde 173-185. Oó: Türkiye Diya-
net VakfÍ Oó Devlet Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2018.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Hoca Ahmet Yesevî’nin Dînî-Ahlâkî Yoz-
laóma Eleótirisi.” UluslararasÍ Orta Asya Âlimlerinin Gslam Medeniyetine
KatkÍlarÍ Sempozyum KitabÍ, ed. Muhittin Düzenli ve diÂerleri, içinde 351-
367. Biókek: KTMÜ Yay., 2019.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Sûfî ya da Fakir: AóÍrÍ Dünyevîleóme
Sorununa KaróÍ Tasavvufî BakÍó AçÍsÍyla Fakirlik.” Gnsan ve Medeniyet
AraótÍrmalarÍ 2019 ed. Mustafa Uslu ve diÂerleri, içinde 609-618. Kon-
ya: Çizgi Kitapevi, 2019.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “GólevselliÂi AçÍsÍndan Tasavvufi Ahlak Naza-
riyesi”, Ahlak ve DeÂerler Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Muhittin Düzenli-
Osman EyüpoÂlu, içinde 117-127. Biókek: KTMÜ YayÍnlarÍ, 2019.
ÇakmaklÍoÂlu, Muhammet Mustafa. “Asli Vatanda Ezeli Ben Olmak: Yunus
Emre’nin Benlik Tasavvuru Üzerine Bir Tahlil.” Yunus Emre Sempozyu-
mu TebliÂler KitabÍ, ed. Hakan Yekbaó-Mustafa Sefa ÇakÍr, içinde 157-169.
Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2022.
D. UluslararasÍ Proje
“Dini Terimler SözlüÂü” (KTMÜ Glahiyat Fakültesi), EÂitim ve ÖÂretim Kali-
tesini Geliótirme Destek Projesi, Biókek 2022.
“Türkiye’nin KÍrgÍzistan Din EÂitimine KatkÍlarÍ”, (KTMÜ Glahiyat Fakülte-
si), Biókek 2020.
“Glahiyat Fakültelerinde Okutulan Temel Ders KitaplarÍnÍn YazÍmÍ ve KÍr-
gÍzca’ya Çevirisi”, (KTMÜ Glahiyat Fakültesi-TGKA Biókek Koordinatör-
lüÂü), Biókek 2018.
Doç. Dr. Öncel Demirdaó

A. Kitaplar
A.1. Telif Kitaplar
Demirdaó, Öncel. Gslâm Düóüncesinde Din-Felsefe Gliókisi, Ankara: Glâhiyât, 2017.
Demirdaó, Öncel. Kösec Ahmed Trabzonî HayatÍ, Eserleri ve Tasavvufî Görüóleri,
Ankara: Glâhiyât, 2017.
Demirdaó, Öncel. Halvetiyye’nin Anadolu’daki Bir kubesi: Çerkeóiyye, Ankara:
Glâhiyât, 2019.
CebecioÂlu, Ethem, Öncel Demirdaó, Mehmet YÍldÍz. “HacÍ Bayram-Í Veli’nin
• 166
HayatÍ ve Tasavvufi Düóüncesi.” HacÍ Bayram-Í Veli, ed. Gbrahim Ethem

ArÍoÂlu, içinde: 11-32. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ, 2018.

Demirdaó, Öncel. “Ahmed Yesevî’nin Divan-Í Hikmet’inde keriat, Tarikat ve
Hakikat.” Gnsan ve Toplum Bilimleri AraótÍrmalarÍ Dergisi 8:4 (2019): 2501-
2521.
Demirdaó, Öncel. “Bir HâtÍratÍn IóÍÂÍnda Bedevî TarikatÍ keyhi Hüseyin Nured-
din Efendi (1867-1946).” Gslami AraótÍrmalar Dergisi 30:2 (2019): 338-346.
Demirdaó, Öncel. “Çerkeóî Mustafa Efendi ve Çerkeóiyye TarikatÍ.” Süleyman
Demirel Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 42 (2019): 135-158.
Demirdaó, Öncel. “EórefoÂlu Rûmî’nin “Müzekki’n-Nüfûs” Gsimli Eseri BaÂ-
lamÍnda Tevekkül AnlayÍóÍ.” Gnsan ve Toplum Bilimleri AraótÍrmalarÍ Der-
gisi 8:8, (2019): 1437-1453.
Demirdaó, Öncel. “Riyazet EÂitimi ile Gerçekleóen Manevî Olgunluk.” Din Bi-
limleri Akademik AraótÍrma Dergisi 11:1 (2011): 79-90.
Demirdaó, Öncel. “Fatih TürbedarÍ TÍrnovalÍ Ahmed Âmió Efendi (ö.1338-1920)
ve Gróad Metodu.” Gslami AraótÍrmalar Dergisi 23:1 (2012): 10-17.
Demirdaó, Öncel. “Tasavvuf Tarihinde Halvet ve Halvetin Manevi EÂitimde-
ki Rolü.” Ekev Akademi Dergisi 53 (2012): 131-142.
Demirdaó, Öncel. “Kösec Ahmed Trabzonî’ye Göre Nefs ve Nefsin Kategorile-
ri.” FÍrat Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 18:1 (2013): 157-181.

Demirdaó, Öncel. “Bir Baóka AçÍdan Tasavvuf (Sûf Hareketi) Tarihi.” (Kitap
TanÍtÍmÍ), Hikmet Yurdu Dergisi, 12:23 (2019): 219-222.
Demirdaó, Öncel. “II. UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Velî Sempozyumu.” (Sem-
pozyum DeÂerlendirmesi), AKADEMGAR Akademik Gslam AraótÍrmalarÍ
Dergisi 3 (2017): 223-233.
Demirdaó, Öncel. “Gbn Arabî'den Hadis YorumlarÍ, (Yazar: Seyit AvcÍ, Gnsan
Yay., Gstanbul 2008), (Kitap DeÂerlendirme), Tasavvuf Glmî ve Akademik
Demirdaó, Öncel. “Bahru’l-Ulûm Tefsirinin (Ali Semerkandî) Tasavvufî AçÍdan
Gncelenmesi.” (Yazar: Mustafa Altunkaya, Ankara Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü, Ankara 2012, 362 sayfa), (Tez DeÂerlendirme), Tasav-
vuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, 33 (2014): 263-266.
167 •

Demirdaó, Öncel. “Ahîlik GeleneÂinde Uygulanan EsaslarÍn Tasavvufî Düóün-
cedeki KaróÍlÍklarÍ.” III. UluslararasÍ Ahilik Sempozyumu Bildiriler KitabÍ,
ed. Ahmet Gökbel, Ahmet DoÂan, içinde:2/753-769. Ankara: SarÍyÍldÍz
Ofset, 2018.
Demirdaó, Öncel. “Sefine-i Evliya’ya Göre Bayramiyye TarikatÍ kemsiyye ku-
besi Temsilcileri.” IV. UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Sempozyumu, ed. Vahit
Göktaó, Harun Alkan, içinde:93-107. Ankara: Glahiyat, 2019.
Demirdaó, Öncel, Nevhibe Altunkaya. “Hamîd Hamdî-i Hâkî el-Vânî el-Malatî
(1873-1955) ve Zübdetü’l-Grfân’Índa Grfan AnlayÍóÍ, UluslararasÍ Geçmió-
ten Günümüze MalatyalÍ Glim ve Fikir GnsanlarÍ Sempozyumu Bildiriler Ki-
tabÍ, ed. Nusret Akpolat, Fikret Karaman, Mustafa Arslan, içinde:1/300-
312. Ankara: TDV, 2018.
Demirdaó, Öncel. “HacÍ Bayram-Í Velî’de Dünya AlgÍsÍ.” II. UluslararasÍ HacÍ
Bayram-Í Velî Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ethem CebecioÂlu, Vahit
Göktaó, Ahmet Cahid Haksever, Öncel Demirdaó, Mehmet YÍldÍz, Ha-
run Alkan, içinde:1/267-278. Ankara: Kalem Neóriyat, 2017.
Demirdaó, Öncel. “keyh Mecdüddîn Bayramî MenâkÍbÍ ve Sâliklerin ÂdâbÍ.”
I. UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Velî Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ahmet
Cahid Haksever, içinde:2/457-470. Ankara: Kalem Neóriyat, 2016.
Demirdaó, Öncel. “OsmanlÍ Bilim ve Düóünce Tarihinin Geliómesinde Muta-
savvÍflarÍn Rolü: Molla Fenârî ÖrneÂi.” UluslararasÍ KatÍlÍmlÍ OsmanlÍ Bi-
lim ve Düóünce Tarihi Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Mehmet Fatih Gök-
çek, içinde:502-517. Ankara: Gümüóhane Üniversitesi, 2014.
Demirdaó, Öncel. “Ahmed Ziyâüddin Gümüóhanevî’ye (1813-1893) Göre
Mürid-Müróid Gliókisinin BoyutlarÍ.” I. UluslararasÍ Ahmed Ziyaüddin
Gümüóhanevî Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ghsan GünaydÍn, Ali Ku-
zudióli, Adem Çatak, içinde:323-330. Ankara: Gümüóhane Üniversite-
si, 2014.
Demirdaó, Öncel. “Ömer Efendi’nin Cem’u’l-Me’arib AdlÍ Tasavvufî Risâlesi
ve Analizi, Erzurum Gspirli KadÍzâde Mehmed Ârif Efendi ve Ömer Efendi
Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, ed. Ömer Kara, içinde:659-673. Erzurum:
Atatürk Üniversitesi, 2014.
Demirdaó, Öncel. “Abdülaîz ed-DebaÂ (1679-1720).” Tarihte Müslümanlar, ed.
Mehmet Özdemir, Seyfettin Eróahin, Mustafa Demirci, Eyüp Baó, Fatih
ErkoçoÂlu, Nurullah Yazar, Mustafa Necati BarÍó, Mehmet Akif Fidan,
içinde 6:126-128. Ankara: Otto, 2020.
• 168
Demirdaó, Öncel. “Gsmail HakkÍ Bursevî (1653-1725).” Tarihte Müslümanlar, ed.

Demirdaó, Öncel. “Abdülganî Nablusî (1641-1731).” Tarihte Müslümanlar, ed.
Demirdaó, Öncel. “Mustafa SakÍb Dede (ö.1148/1735).” Tarihte Müslümanlar, ed.
Demirdaó, Öncel. “Neccârzâde keyh RÍzâ Efendi (1679-1746).” Tarihte Müslü-
manlar, ed. Mehmet Özdemir, Seyfettin Eróahin, Mustafa Demirci, Eyüp
Baó, Fatih ErkoçoÂlu, Nurullah Yazar, Mustafa Necati BarÍó, Mehmet
Akif Fidan, içinde 6:139-142. Ankara: Otto, 2020.
Demirdaó, Öncel. “Ahmed Raûfî (1657-1757).” Tarihte Müslümanlar, ed. Meh-
met Özdemir, Seyfettin Eróahin, Mustafa Demirci, Eyüp Baó, Fatih Erko-
çoÂlu, Nurullah Yazar, Mustafa Necati BarÍó, Mehmet Akif Fidan, için-
de 6:142-145. Ankara: Otto, 2020.
Demirdaó, Öncel. “Nazirâ Gbrahim Efendi (ö.1188/1774).” Tarihte Müslümanlar,
ed. Mehmet Özdemir, Seyfettin Eróahin, Mustafa Demirci, Eyüp Baó, Fa-
tih ErkoçoÂlu, Nurullah Yazar, Mustafa Necati BarÍó, Mehmet Akif Fi-
dan, içinde 6:145-148. Ankara: Otto, 2020.
Demirdaó, Öncel. “Gbrahim HakkÍ Erzurumî (ö.1194/1780).” Tarihte Müslüman-
lar, ed. Mehmet Özdemir, Seyfettin Eróahin, Mustafa Demirci, Eyüp Baó,
Fatih ErkoçoÂlu, Nurullah Yazar, Mustafa Necati BarÍó, Mehmet Akif Fi-
dan, içinde 6:149-151. Ankara: Otto, 2020.
Demirdaó, Öncel. “Abdullah Salahaddîn-i Uóóâkî (ö.1197/1782).” Tarihte Müslü-
Akif Fidan, içinde 6:152-155. içinde 6:152-155. Ankara: Otto, 2020.
Demirdaó, Öncel. “Muhammed Halil el-Murâdî (ö.1206/1791).” Tarihte Müslü-
Akif Fidan, içinde 6:155-158. Ankara: Otto, 2020.
Demirdaó, Öncel. “Halid el-BaÂdadi (1779-1827).” Tarihte Müslümanlar, ed.
169 •
E. Editörlükler
CebecioÂlu, Ethem. Tasavvufî Bir IstÍlâh Olarak Nokta-i Süveydâ, ed. Öncel De-
mirdaó, Mehmet YÍldÍz, Ankara: Glâhiyat YayÍnlarÍ, 2017.
CebecioÂlu, Ethem. Muhammed Es’ad-Í Erbili, ed. Öncel Demirdaó, Harun Al-
kan, Ankara: Glâhiyat YayÍnlarÍ, 2017.
Dr. ÖÂr. Üyesi Mehmet YÍldÍz

A. Kitaplar
A.1. Telif Kitaplar
YÍldÍz, Mehmet. Kudüs’ün Fethini Müjdeleyen Endülüslü Sûfî Gbn Berrecân. Gstan-
bul: RaÂbet, 2019.
YÍldÍz, Mehmet. Kur’an’Ín Kavramsal Tefsiri: “Kelime” ÖrneÂi. Ankara: Glâhiyât,
2016.
YÍldÍz, Mehmet. Ebû Hayyân et-Tevhîdî’nin el-Góârâtü’l-Glâhiyye Gsimli Eserinde
Tasavvufî kahsiyeti. Ankara: Glâhiyât, 2022.
A.2. Kitapta Bölümler
YÍldÍz, Mehmet. “MutasavvÍflar.” Tarihte Müslümanlar, ed. Grfan Aycan, An-
kara: Otto, 2020.
YÍldÍz, Mehmet. “Gbn Berrecân.” Endülüs Gslam Düóüncesi Tarihi, ed. Ömer Boz-
kurt, içinde 215-237. Ankara: Eski Yeni, 2022.

YÍldÍz, Mehmet. “Góârî Tefsirin Kabul kartlarÍ BaÂlamÍnda Cemâl-i Halvetî’nin
KÍsa Surelere GetirdiÂi Yorumlar.” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma
Dergisi, 33 (2014): 39-56.
YÍldÍz, Mehmet. “Gayb Meselesi ve Gbn Berrecân’Ín Keófi Üzerine Bir DeÂer-
lendirme.” Kelam AraótÍrmalarÍ Dergisi, 12:2 (2014): 375-393.
YÍldÍz, Mehmet. “Endülüslü Sufî Gbn Berrac¬n’Ín OsmanlÍ’da Bir kârihi: L¬lez¬rÎ
ve ed-Durratu’l-Bey‫ ¬ڲ‬Gsimli Risâlesinin Tahkik ve Tercümesi.” Ankara
YÍldÍz, Mehmet. “Ebu Hayyân et-Tevhidî’nin Düóüncesinde Gurbet ve Garîb
KavramlarÍ.” Gslamî AraótÍrmalar Dergisi 32:2 (2021): 256-273.
YÍldÍz, Mehmet. “GeleceÂin Korkusunu Geçmióin Hüznünü Yaóamayan Gnsan:
Gbnü’l-vakt.” Sufiyye 11 (2021): 79-98.

Emin Yusuf Ûde, “”Tasavvuf” KavramÍnÍn Kökeni ve AnlamlarÍ HakkÍnda Bir
• 170
Gnceleme.” AKADEMGAR Akademik Gslâm AraótÍrmalarÍ Dergisi, 2 (2017):

227-252.

YÍldÍz, Mehmet. “Hakikat Yolcusunun Son DuraÂÍ: Nifferî’ye Göre Vakfe, M.
Mustafa ÇAKMAKLIO<LU, (Litera YayÍncÍlÍk, Gstanbul-2016, 294 s.).”
Tarih Kültür ve Sanat AraótÍrmalarÍ Dergisi, 6:2 (2017): 690-694.

YÍldÍz, Mehmet. “KadÍzâde Erzurumî’nin Zikir Risâlesi: Metin, Tercüme ve
Tahlil.” Erzurum Gspirli KadÍzâde Mehmet Arif Efendi (ö. 1173/1760) ve Ömer
Efendi (ö. 1202/1788) Sempozyumu, ed. Ömer Kara, içinde 103-110. Erzu-
rum: yy, 2014.
YÍldÍz, Mehmet. “OsmanlÍ Tefsir GeleneÂinde Kur’ân’a Góârî YaklaóÍmlar:
Cemâl-i Halvetî ÖrneÂi.” UluslararasÍ KatÍlÍmlÍ OsmanlÍ Bilim ve Düóün-
ce Tarihi Sempozyumu, ed. M. Fatih Gökçek, içinde 536-545. Gümüóhane:
Gümüóhane Üniversitesi, 2014.
YÍldÍz, Mehmet. “YozgatlÍ HacÍ Mustafa Efendi’nin Risâle-i Keófiyye Gsimli Ese-
rinin Tahlili ve Transkripsiyonu.” UluslararasÍ Bozok Sempozyumu, (Bil-
diri Özeti), ed. Kadir Özköse, içinde 266-267. Yozgat: Bozok Üniversi-
tesi, 2016.
YÍldÍz, Mehmet. “BayramîliÂin Silsilesinde Yer Alan Bir Tekke: Safevî Erdebil
Tekkesi ve Mezhebî Kimlikleri.” UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Veli Sempoz-
yumu, ed. Ahmet Cahid Haksever, içinde 621-633.Ankara: AnÍl, 2016.
YÍldÍz, Mehmet. “Glyas Gbn Îsâ’nÍn Etvâr-I Seb’a Gsimli Risâlesinin Muhteva De-
Âerlendirmesi ve Transkripsiyonlu Metni.” UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í
Veli Sempozyumu V, ed. Vahit Göktaó, Harun Alkan, içinde 491-507. An-
kara: Glahiyat, 2020.
YÍldÍz, Mehmet. “Endülüs Tasavvufu Üzerine Bir DeÂerlendirme.” Endülüs
Glim HavzasÍnda Gslam Düóüncesinin Öncü kahsiyetleri, Koor. Glyas Çelebi,
içinde 435-443. Gstanbul: Ensar, 2022.
D. Ansiklopedi Maddesi
YÍldÍz, Mehmet. “Ebu Bekir b. Sâlim.” Türkiye Diyanet VakfÍ Gslâm Ansiklopedisi,
içinde EK-1:364. Gstanbul: Türkiye Diyanet VakfÍ, 2016.
Arap Dili ve Belâgati Anabilim Dalî:
Tarihsel ve Yapîsal Bir DeÞerlendirme
Prof. Dr. Zafer Kîzîklî

1.1. Anabilim DalÍmÍzÍn Tarihçesi

Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nin eÂitim-öÂretime baó-
ladÍÂÍ 1949-1950 ders yÍlÍnda toplamda 22 saatten oluóan ilk ders prog-
ramÍna göre, haftada iki saat Arapça, 2 saat Farsça dersleri yer almak-
taydÍ. Bu dersleri vermek üzere, Dil ve Tarih CoÂrafya Fakültesi’nin
kadrolu öÂretim üyesi Prof. Necati Lugal (ö. 1964) görevlendirilmiótir.
Prof. Necati Lugal, 1952 yÍlÍnda DTCF’den emekli olana kadar, fakül-
temizde de Arapça ve Farsça derslerine girmiótir.
Fakültemizdeki Arapça öÂretimi, Fakültemizin kuruluóundan itiba-
ren deÂióik isimler altÍnda icrâ edilmiótir. Fakültemizin kuruluóundan
1980’lere kadar “Arapça Dersi” olarak adlandÍrÍlmÍó, 1985 yÍlÍnda ise,
Gslam SanatlarÍ ve Mimarisi Anabilim DalÍ bünyesinde “Arap Dili Bilim
DalÍ” adÍ altÍnda akademik bir yapÍya kavuómuótur. AynÍ yÍl, “Arapça
HazÍrlÍk SÍnÍfÍ Yönergesi” hazÍrlanarak, “HazÍrlÍk SÍnÍfÍ Birimi” oluó-
turulmuótur. Bu birim, Fakülte DekanÍ tarafÍndan öÂretim elemanla-
rÍ arasÍndan seçilen iki üye ve bir yardÍmcÍdan oluómaktaydÍ. 1989 yÍ-
lÍnda ise, Temel Gslam Bilimleri Bölümü’ne baÂlÍ “Arap Dili ve Belâgati
Anabilim DalÍ” kurulmuótur.
1999-2000 eÂitim-öÂretim yÍlÍnda Arap Dili ve Belâgati Anabilim
DalÍ’na Zafer KÍzÍklÍ ve Ömer Acar araótÍrma görevlisi olarak atanmÍó
• 172
ve anabilim dalÍmÍzÍn ilk asistanlarÍ olmuólardÍr. 15 Ocak 2009 tarihin-

de doçent unvanÍ alan Zafer KÍzÍklÍ, 14 kubat 2009 tarihinde Arap Di-
li ve Belâgati Anabilim DalÍ’nÍn bu alanda akademik unvana sahip ilk
anabilim dalÍ baókanÍ olarak göreve baólamÍótÍr. 2013 yÍlÍnda Prof. Dr.
Soner Gündüzöz, Ondokuz MayÍs Ün. Glâhiyat Fakültesi’nden naklen
fakültemize atanarak anabilim dalÍ baókanlÍÂÍ görevini devralmÍótÍr.
2014 yÍlÍnda profesörlük görevine atanan Zafer KÍzÍklÍ, 2015 tarihinde
tekrar anabilim dalÍ baókanlÍÂÍ görevini üstlenmió ve hâlen bu görevi-
ne devam etmektedir.
2015-2016 eÂitim öÂretim yÍlÍnda Ankara Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü Temel Gslam Bilimleri bünyesinde Arap Dili ve Belâgati
yüksek lisans programÍ açÍlmÍó, 2018-2019 yÍlÍnda da doktora progra-
mÍ baólamÍótÍr. Böylece, daha önce anabilim dalÍmÍza alÍnan araótÍrma
görevlilerimizin baóka üniversitelere yüksek lisans ve doktora yapmak
üzere görevli olarak gönderilmelerine de gerek kalmamÍó, anabilim da-
lÍmÍz kendi araótÍrma görevlilerini lisansüstü düzeyde eÂitecek duru-
ma eriómiótir.
1.2. Fakültemizde Arapça Derslerinin Koordinasyonuna Tarihsel

Bir BakÍó
1980’lerden bu yana, fakültemizde Arapça derslerini koordine eden
öÂretim elemanlarÍnÍ óöyle sÍralayabiliriz:
1. Prof. Dr. Mustafa Fayda
2. Prof. Dr. Gsmail CerrahoÂlu
3. Prof. Dr. Sabri Hizmetli
4. Prof. Dr. Mücteba UÂur (1985 yÍlÍnda Arapça Birimi BaókanÍ)
5. Prof. Dr. Gbrahim ÇalÍókan (1991’de vekâleten Anabilim DalÍ Baó-
kanÍ)
6. Prof. Dr. Hüseyin Atay (1992-1993 Arap Dili ve Belâgati Anabi-
lim DalÍ BaókanÍ)
7. Dr. Ahmet YÍlmaz (1993-1996 Arap Dili ve Belâgati Anabilim Da-
lÍ BaókanÍ)
8. Prof. Dr. Ali YÍlmaz (1996-1997 vekâleten Anabilim DalÍ Baóka-
nÍ),
9. ÖÂretim Görevlisi Süleyman Baybara (1997-2000 Arap Dili ve
Belâgati Anabilim DalÍ BaókanÍ)
173 •
Arap Dili ve Belâgati Anabilim Dalî: Tarihsel ve Yapîsal Bir DeÞerlendirme
10. Dr. Zekeriya YÍlmaz (2000-2003 Arap Dili ve Belâgati Anabilim

DalÍ BaókanÍ),
11. Dr. Nuh Savaó (2003-2009 Arap Dili ve Belâgati Anabilim Da-
lÍ BaókanÍ),
12. Doç. Dr. Zafer KÍzÍklÍ (2009-2012 Arap Dili ve Belâgati Anabilim
DalÍ BaókanÍ).
13. Prof. Dr. Soner Gündüzöz (2013-2015 Arap Dili ve Belâgati Ana-
bilim DalÍ BaókanÍ)
14. Prof. Zafer KÍzÍklÍ (2015’ten itibaren hâlen Arap Dili ve Belâgati
Anabilim DalÍ BaókanÍ)
15. AyrÍca, 2016-2017 eÂitim-öÂretim yÍlÍndan itibaren Arapça HazÍr-
lÍk sÍnÍfÍndan sorumlu ve Arap Dili ve Belâgati Anabilim DalÍ BaókanÍ’na
baÂlÍ koordinatörlük birimi de kurulmuótur.
1.3. Geçmió YÍllarda Fakültemizde Arapça Dersi Okutan ÖÂretim
ElemanlarÍ
Necati Lugal, Gzzet Hasan, Cemal Muhtar, Gsmail Ezherli, Yusuf Ural-
giray, RagÍp GmamoÂlu, Nurettin BoyacÍoÂlu, Remzi BarÍóÍk, Hamdi Ka-
saboÂlu, Cevdet ÇakmakçÍ, Osman KeskioÂlu, Necati AvcÍ, Ramazan
kimóek, Ghsan Gnan, AbdulhalÍk SadÍk BakÍr, Ekrem Pamukçu, Ali Gh-
san Okur, Ahmet YÍlmaz, KazÍm Asal, Suudi Arabistan’dan Abdullah el-
Muvahhis, Abdurrahman el-Hudayri, Gbrahim Guneym ve Ürdün’den
Mâcid el-Ceâfira, Nuh Savaó, Muammer Gpek, Süleyman Baybara, Ra-
iha Demirci, Zekeriya YÍlmaz, Tahirhan AydÍn, Firdevs el-Yasino, Hü-
seyin AkÍncÍ, Duran Ekizer, Bünyamin Korucu, Yaóar DaókÍran.
2.1. Fakültemizdeki Arapça ÖÂretiminin Dünü ve Bugünü

Muhtelif yÍllarda Fakültemizde okutulan toplam Arapça ders saati
aóaÂÍya çÍkarÍlmÍótÍr:
1. 1949-1950 eÂitim-öÂretim yÍlÍnda haftada (birinci sene) 2 saat
2. 1955 yÍlÍnda toplam (lisans eÂitimi boyunca) 22 saat
3. 1959 yÍlÍnda toplam (lisans eÂitimi boyunca) 18 saat
4. 1972-1985 arasÍnda (lisans eÂitimi boyunca) 32 saat
5. 1983 yÍlÍnda (HazÍrlÍk + 4 senelik programda toplamda) 36 saat
6. 1998-1999 eÂitim-öÂretim yÍlÍnda GlköÂretim ÖÂretmenlik Bölümü
14 saat; Yeni Glahiyat Bölümü toplam 22 saat.
7. 2000-2010 yÍllarÍ arasÍnda fakültemizde Glahiyat Bölümü, Uluslar
arasÍ Glahiyat Bölümü, Dünya Dinleri Bölümü ve YaygÍn Din ÖÂreti-
• 174
mi ve UygulamalarÍ Bölümü’nde Arapça dersleri farklÍ saat sayÍlarÍn-

da yoÂun olarak okutulmaktaydÍ. Fakültemizde bütün bölümler itiba-
riyle yaklaóÍk olarak haftada toplam 130 saat Arapça dersi okutulmuó-
tur. Ankara Üniversitesi EÂitim Bilimleri Fakültesi Din Kültürü ve Ah-
lak Bilgisi ÖÂretmenliÂi Bölümü’nde okutulmakta olan haftalÍk 3 saat-
lik Arapça dersini de Glahiyat Fakültemizin Arap Dili ve Belâgati Ana-
bilim DalÍ yürütmüótür.
8. 2010-2011 eÂitim-öÂretim yÍlÍnda fakültemizde yeni bir yapÍlan-
maya gidilmió ve Arapça HazÍrlÍk SÍnÍfÍ tekrar ihdas edilmiótir. Arapça
HazÍrlÍk SÍnÍfÍ’nda haftada 24 saatlik yoÂunlaótÍrÍlmÍó Arapça öÂretimi
uygulanmaya konulmuótur. Bu yeni uygulamayla birlikte, Glahiyat Fa-
kültemizin lisans düzeyindeki tüm derslerinin yüzde 30’luk kredisi de
Arapça olarak verilmeye baólamÍótÍr.
9. Fakültemizin Gngilizce Glâhiyat ProgramÍ’nda da güz dönemi haf-
talÍk 18 saat, bahar dönemi 20 saat Arapça dersi yer almaktadÍr.
10. Fakültemizin koordinasyonunu saÂladÍÂÍ GLGTAM (lisans tamam-
lama programÍnda) ise, anabilim dalÍmÍz öÂretim üyelerinin hazÍrlamÍó
olduklarÍ Arapça I ve Arapça II ders kitaplarÍ, anabilim dalÍmÍz öÂretim
üyelerince okutulmaktadÍr. Bu program, 2005-2006 eÂitim-öÂretim yÍ-
lÍnda haftada dört saat uzaktan eÂitim óeklinde baólamÍó olup, hâlen
devam etmektedir. Her yÍl yaklaóÍk 450 öÂrenci bu programa sÍnavla
katÍlmaktadÍr.
11. Fakültemize yeni kayÍt olan öÂrencilerimiz Arapça Muafiyet
SÍnavÍ’na alÍnmakta ve bu sÍnavda baóarÍlÍ olamayanlar bir yÍl Arap-
ça HazÍrlÍk sÍnÍfÍmÍzda haftalÍk 24 saat Arapça dil eÂitimi almaktadÍr-
lar. Glâhiyat Fakültemizin lisans programÍnda ise, birinci sÍnÍfta hafta-
da 2 saat “Arap Dili Belâgati” adÍ altÍnda Arap dili ve edebiyatÍ bilgile-
ri verilmektedir. AyrÍca, lisans eÂitiminin son yÍlÍnda “Arap Belâgati”
dersi de seçmeli olarak programda mevcuttur. Fakültemizin 3. sÍnÍfla-
rÍnÍn güz ve bahar dönemlerinde haftada 2 saat seçmeli ders statüsün-
de okutulan Farsça dersinin koordinasyonu da anabilim dalÍmÍz tara-
fÍndan yürütülmektedir.
2.2. Arapça Dersi MüfredatÍ

1984 yÍlÍna kadar en-Nahvu’l-vâdÍh benzeri klâsik ders kitaplarÍ, 1984-
1987 yÍllarÍ arasÍnda Arapça okutmanlarÍ tarafÍndan hazÍrlanan ders not-
larÍ ve 1987-2009 yÍllarÍ arasÍnda Suudi Arabistan’Ín baókenti Riyad’ta
175 •
yayÍmlanmÍó olan el-‘Arabiyye li’l-hayât serisi okutulmuótur. 2009 yÍlÍn-

dan itibaren ise, yine Riyad’ta basÍlan el-‘Arabiyye beyne yedeyk adlÍ dört
ciltten oluóan kitap serisi ve Akdem YayÍnlarÍ’nÍn sekiz ciltlik Silsiletu’l-
Lisân adlÍ eseri okutulmaya baólanmÍótÍr. Hâlen, el-‘Arabiyye beyne yedeyk
öÂretim seti okutulmaya devam etmektedir. Bu kitabÍn dÍóÍnda, çeóitli
gramer ve metin kitaplarÍndan da istifade edilmektedir.
2.3. Arapça ÖÂretiminde Uygulanan Metodlar

Arapça dersleri, dildeki dört temel becerinin öÂretilmesi ve gelióti-
rilmesi esasÍna dayanmaktadÍr. Bu yüzden, okuma, yazma, dinleme-
anlama ve konuóma alanlarÍna yönelik dil öÂretimi teknikleri uygulan-
maktadÍr. Dersler interaktif bir óekilde, görsel ve ióitsel sunumlarla icrâ
edilmektedir. ÖÂretim elemanÍ ve öÂrenci merkezli bir öÂretme süreci
benimsenmektedir. AyrÍca, Arapça derslerinde, dil öÂretiminde yarar-
lanÍlan direkt metot, gramer ve tercüme metodu gibi dil öÂretim yön-
temleri de kullanÍlmaktadÍr.
2.4. Hedefler ve AlÍnan Mesafe

Baóta Kur’ân-Í Kerim ve hadis kitaplarÍ olmak üzere Gslâm’Ín temel
kaynaklarÍnÍn Arapça olmasÍ, orijinal kaynaklardan araótÍrma yapÍla-
bilmesi bakÍmÍndan bu dili öÂrenmeyi zorunlu kÍlmaktadÍr. DolayÍsÍy-
la, fakültemizdeki Arapça dersi, Gslâmî ilimlerin öÂretimine katkÍ saÂ-
lamayÍ amaçlamaktadÍr. Çünkü Gslâmî ilimlere özgü eserlerin büyük
bir çoÂunluÂu Arapça olarak kaleme alÍnmÍótÍr ve bu eserlerin incelen-
mesi Arap dilini bilmekle mümkün olmaktadÍr. Bu noktadan hareket-
le, ArapçanÍn en iyi óekilde Glâhiyat fakültesi öÂrencilerine öÂretilme-
si ana gayedir.
Anabilim dalÍmÍzda, 1999 yÍlÍna kadar öÂretim görevlisi düzeyinde
olan akademik kadro yapÍlanmasÍ, söz konusu tarihten sonra araótÍr-
ma görevlisi istihdamÍyla birlikte araótÍrmaya da yönelmiótir. 2009 yÍ-
lÍnda ise, bir öÂretim üyesi doçente kavuómuó olan Arap Dili ve Belâgati
Anabilim DalÍ, günümüzde iki profesör ve iki doçent kadrosuna sahip
öÂretim üyeleriyle, akademik süreçte hÍzla yoluna devam etmektedir.
LisansÍn yanÍsÍra, master ve doktora seviyesinde de eÂitim-öÂretim fa-
aliyetlerini sürdürmektedir.
2015-2016 eÂitim-öÂretim yÍlÍnda Ankara Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü bünyesinde Temel Gslam Bilimleri Anabilim DalÍ’na baÂlÍ
• 176
olarak “Arap Dili ve Belâgati” adÍyla “yüksek lisans” programÍ açÍlmÍó-

tÍr. 2018-2019 eÂitim-öÂretim yÍlÍnda da buna “doktora” programÍ ek-
lenmiótir. Günümüze kadar doktora programÍmÍzdan 4 öÂrenci, yük-
sek lisans programÍmÍzdan 16 öÂrenci mezun olmuótur. Hâlen yüksek
lisans ve doktora programlarÍmÍzda, gerek ders döneminde, gerekse tez
aóamasÍnda 35 öÂrencimiz lisansüstü eÂitimlerini sürdürmektedir.
Çorum Hitit Üniversitesi’nden Araó. Gör. Ramazan KÍlÍç, YÖK tara-
fÍndan 2018 yÍlÍnda 35. madde kapsamÍnda Arap Dili ve Belâgati anabi-
lim dalÍmÍzda doktora yapmak üzere görevlendirilmió ve hâlihazÍrda
doktorasÍnÍ tamamlayarak kendi üniversitesine geri dönme aóamasÍn-
dadÍr. Bunun yanÍsÍra, 35. Madde kapsamÍnda olmaksÍzÍn anabilim da-
lÍmÍzda yüksek lisans ve doktora eÂitimine devam eden çeóitli üniver-
sitelerden araótÍrma görevlileri ve öÂretim görevlileri de vardÍr.
3.1. Anabilim dalÍmÍzÍn kadrosunda hâlen görev yapmakta olan

öÂretim elemanlarÍmÍz
Prof. Dr. Zafer KÍzÍklÍ (Anabilim DalÍ BaókanÍ)
Prof. Dr. Soner Gündüzöz
Doç. Dr. Ömer Acar
Doç. Dr. Gbrahim Fidan
ÖÂr. Gör. Dr. HacÍ Ekber Fergani
ÖÂr. Gör. Ayten Özçelik
ÖÂr. Gör. Büóra Nur YÍldÍz
ÖÂr. Gör. Muhammed Taha Basal
ÖÂr. Gör. Abdulkerim Behlul
ÖÂr. Gör. Dr. Walid Salama
ÖÂr. Gör. Dr. Muhammed al-Turki
ÖÂr. Gör. Sara Mansour
ÖÂr. Gör. Halid Yousef
3.2. ÖÂretim Üyelerimizin YayÍnlarÍndan BazÍlarÍ (Kitap Düzeyin-

de Eserler)
Prof. Dr. Zafer KÍzÍklÍ
1. Zafer KÍzÍklÍ, Arap Dilinde Belâgat Bilimi: Tarihsel ve Kavramsal Bir
YaklaóÍm, Ankara, 2008.
2. Zafer KÍzÍklÍ, Ömer Acar, 1-8. Bölümler, Arapça I, ed. Doç. Dr. Za-
177 •
fer KÍzÍklÍ, Ankara Üniversitesi Uzaktan EÂitim YayÍnlarÍ No: 99, An-
kara, ss.1-120, 2011.
3. Zafer KÍzÍklÍ, Ömer Acar, Nuh Savaó, 9-10. Bölümler, Arapça II, ed.
Süleyman Baybara, Ankara Üniversitesi Uzaktan EÂitim YayÍnlarÍ No:
108, Ankara, ss.118-150, 2012.
Prof. Dr. Soner Gündüzöz

1. Soner Gündüzöz, Arapçada Kelime Türetimi: Kavramlar-Kuramlar-
Kurumlar, Samsun, 2005.
2. Soner Gündüzöz, ArapçanÍn Söz VarlÍÂÍ, Grafiker YayÍnlarÍ, Anka-
ra, 2015.
3. Soner Gündüzöz, Kur’ân’Ín Eósiz Dili: Kur’â’da Gramer GddialarÍna
Cevap, Etüt YayÍnlarÍ, Samsun, 2011.
4. Soner Gündüzöz, Arap Düóüncesinin Büyübozumu: Arap Dilbilimi-
nin Felsefi ve Gdeolojik YapÍlanmasÍ, Etüt YayÍnlarÍ, Samsun, 2011.
5. Soner Gündüzöz -Gbrahim Fidan-Mohamad Turkey, Arapça Dil
YDS-YDI Sosyal Bilimler Okuma ParçalarÍ & Soru BankasÍ, Cantaó YayÍn-
larÍ, Gstanbul, 2020.
6. Soner Gündüzöz, Glâhî Emanet ParadigmasÍ ve Ahlâkî Eylem Teorisi,
Lambert Academic Publishing, 2021.
7. Soner Gündüzöz, Tahâ Abdurrahman’Ín Ahlâk Felsefesi Epistemolojik
ve Etimolojik Bir DeÂerlendirme, Genesis Publishing, 2022.
Doç. Dr. Ömer Acar

1. Ömer Acar, Anlam DeÂiómeleri IóÍÂÍnda Kur’ânda Yeni Anlam Kaza-
nan Kelimeler, Emin YayÍnlarÍ, Bursa, 2017.
2. Ömer Acar, Soner Gündüzöz, Tahiran AydÍn, YÍlmaz H., V, VI,
VII ve VIII. Üniteler, Glahiyat Fakülteleri Gçin Arapçaya Girió-I, ed. Mu-
sa YÍldÍz, Nurettin Ceviz, Soner Gündüzöz, Grafiker YayÍnlarÍ, Anka-
ra, ss.125-232, 2012.
3. Zafer KÍzÍklÍ, Ömer Acar, Nuh Savaó, 9-10. Bölümler, Arapça II, ed.
Süleyman Baybara, Ankara Üniversitesi Uzaktan EÂitim YayÍnlarÍ No:
108, Ankara, ss.49-117, 2012.
4. Zafer KÍzÍklÍ, Ömer Acar, 9-16. Bölümler, Arapça I, ed. Doç. Dr. Za-
fer KÍzÍklÍ, Ankara Üniversitesi Uzaktan EÂitim YayÍnlarÍ No:99, Anka-
ra, ss.120-121-264, 2011.
• 178
Doç. Dr. Gbrahim Fidan

1. Gbrahim Fidan, OsmanlÍ Dönemi Arap kairlerinden Gbnu’n-Nakîb el-
Huseynî ve kiirleri, Gece KitaplÍÂÍ, Ankara-2016, 342 s.
2. Gbrahim Fidan, Klasik Arap EdebiyatÍndan Yol Gösteren ÖÂütler, Ge-
ce KitaplÍÂÍ, Ankara-2017, 173 s.
3. Gbrahim Fidan-Mohamad Turkey, Arapça Yökdil-Yds-Ydt Sosyal Bi-
limler Okuma ParçalarÍ ve Soru BankasÍ, ed. Soner Gündüzöz, Cantaó Ya-
yÍnlarÍ: Gstanbul 2020.
4. Gbrahim Fidan, Arap kiirinde Hz. Peygamber Kasîdetü’l-Bürde (Bânet
Suâd) ve MuârazalarÍnda Hz. Peygamber Gmgesi, Glahiyat YayÍnlarÍ, Anka-
ra, 2021.
AyrÍca, Arap Dili ve Belâgati öÂretim üyelerimizin ulusal ve uluslar

arasÍ makale, çeviri eser, ansiklopedi maddesi, sempozyum, kongre vb.
bilimsel toplantÍlarda sunduklarÍ tebliÂler baóta olmak üzere, çok sayÍ-
da yayÍnÍ da mevcuttur. Bunlara ek olarak, öÂretim üylerimizden bazÍ-
larÍnÍn yürütmüó olduklarÍ bilimsel proje çalÍómalarÍ da vardÍr.
Arap Dili ve Belâgati Anabilim DalÍ öÂretim elemanlarÍmÍz, bugü-
ne kadar Fakültemizden mezun olup Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ ve Mil-
li EÂitim BakanlÍÂÍ’nda istihdam edilen binlerce öÂrencimizin Arapça
öÂrenmelerine katkÍ saÂlamÍó ve yeni öÂrencilerimize katkÍ saÂlamaya
da devam edecektir.
Cumhuriyetin 100. Yîlînda Ankara
Üniversitesi ílahiyat Fakültesinde
Felsefe Tarihi Ana Bilim Dalî

1. Felsefe Tarihi: Varoluóta Anlam Ufku ya da Anlam EóiÂi

Oluóturmak
Felsefe Tarihi, felsefenin ne olduÂundan nasÍl geliótiÂine, çeóitli
felsefe öÂretilerinin ortaya çÍkÍóÍndan, bu öÂretilerin ayrÍmlarÍna kadar
bir dizi felsefi soru ve sorunu; varlÍk, bilgi ve deÂer açÍsÍndan deÂer-
lendiren çok yönlü ve çok boyutlu bir araótÍrma alanÍnÍ temsil eder. Bu
alan; felsefi düóüncelerin, sistemlerin ya da ekollerin tarihsel serüvenini,
filozoflarÍn varoluóla iliókilerini, düóüncelerini nasÍl ve hangi óartlarda
oluóturduklarÍnÍ ve ekollerin birbirleriyle iliókilerinin nasÍl kurulabile-
ceÂini bütüncül bir bakÍó açÍsÍyla ve aralarÍnda ortak bir anlam ufku ya
da anlam eóiÂi oluóturacak óekilde insanÍn düóünsel serüvenini incele-
meyi hedefler. Bununla beraber söz konusu inceleme mevcut filozofla-
rÍn ya da felsefi akÍmlarÍn ansiklopedik olarak bir araya getirilmesi ve-
ya bir dizi içerisinde aktarÍlmasÍ deÂil; aksine felsefenin mahiyetinden
baólayÍp, neyin felsefe-içi ya da felsefe-dÍóÍ sayÍlacaÂÍna deÂin bir di-
zi felsefi sorunu ele alan, filozoflarÍn düóüncelerini tarihsel-toplumsal
koóullar açÍsÍndan deÂerlendiren, onlarÍn benzerlik ve ayrÍmlarÍnÍ hem
içerik hem de óekil yönünden ortaya koymaya çalÍóan ve böylelikle dü-
• 180
óünce ve yaóantÍyÍ devamlÍlÍklar ya da kesintiler üzerinden inceleyen

bir etkinliktir. Bu etkinliÂin gayesi, insan yaóamÍnda ortaya çÍkan as-
li soru ve sorunlarÍ belirli özgül yöntemlerle deÂerlendirmek ve onla-
rÍ sonuçlarÍ bakÍmÍndan sistematikleótirmek ve böylece karóÍlaótÍÂÍmÍz
sorunlarÍ anlayacak ve çözümleyecek bir anlam ufku ya da bir anlam
eóiÂi oluóturmaktÍr. Bu çerçevede insana yaóamÍn, dünyanÍn tüm aÂÍr-
lÍÂÍnÍn kendi omuzunda olduÂunun bilincini kazandÍrmak elbette fel-
sefe yapmak; olup biteni felsefe tarihi üzerinden okumaktan baóka bir
óey deÂildir. (Türer, 2019, 21)
Felsefe tarihi esasen beóerî düóüncenin kendi kaderini ve geleceÂi-
ni üstlenmek zorunda olduÂu gerçeÂini gözler önüne serer. Bu çerçe-
vede filozoflar, beóerî düóüncenin sorumluluÂunu ve geleceÂini üstle-
nen figürleri temsil eder. Onlar beóerî düóüncenin gerçeÂi arama se-
rüveninde yüzleótiÂi birer düóünce hadiseleridir. Bu düóünce hadise-
leriyle karóÍlaómak, hesaplaómak ve diyalog içine girmek, bugünü ve
geleceÂimizi anlama ve belirleyebilme ya da varoluóumuzun sÍnÍrlarÍ-
na giderek yaóamÍ derinlikleriyle deneyimleme imkânÍnÍ sunar. Bu, bir
bakÍma zihnin düóünceler arasÍnda gezintiye çÍkmasÍ ve onlar vasÍta-
sÍyla kendi yolunu tayin etmesidir. Bu hususlarÍ göz önüne aldÍÂÍmÍz-
da felsefe tarihi, filozoflarÍn yaóam ve doktrinlerini kendi tarihsel baÂ-
lamlarÍ içerisinde ortaya koyabilmeyi; kaynaklarÍn otantikliÂi ve doÂ-
ruluÂu hususunda yorumlar yapabilmeyi; aynÍ óekilde sistemler, ekol-
ler ve doktrinler arasÍndaki genetik baÂlantÍlarÍn takip edilebilmesini
ve felsefeye yapÍlan katkÍlarÍn deÂerini tahmin edebilmeyi saÂlamalÍ-
dÍr. Yine felsefe tarihi, felsefe sorunlarÍ karóÍsÍnda filozoflarÍn ileri sür-
düÂü farklÍ bakÍó açÍlarÍnÍ göstererek, William James’in (1842-1910) “fel-
sefi çalÍóma, sürekli olarak bir alternatif arama alÍókanlÍÂÍdÍr” önerme-
si ekseninde, problemlere dair deÂióik alternatifler görebilmeyi öÂret-
melidir. (James, 1920, 190) Bu hususlar felsefe tarihinin düóünceler ara-
sÍnda bir iletióim ve konuóma süreci; bir diyalog ortamÍ oluóturduÂunu
açÍÂa çÍkarÍr. Bu noktada felsefe tarihi, her zaman arayÍóÍn ya da felse-
fe yapmanÍn bir diÂer adÍ olur.
Felsefe yapmanÍn bir tarzÍ olarak felsefe tarihi; varlÍk, bilgi ve deÂer
ekseni üzerinde Glk ÇaÂ felsefesi, Orta ÇaÂ felsefesi, Modern felsefe ve
ÇaÂdaó felsefe içerisinde insanlÍÂÍn düóünce serüvenini gözler önüne
serer. O, felsefenin nasÍl ortaya çÍktÍÂÍndan felsefi görüólerin tarihsel se-
rüvenine, filozoflarÍn düóüncelerini nasÍl oluóturduklarÍndan tarihteki
181 •
Cumhuriyetin 100. Yîlînda Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinde Felsefe Tarihi Ana Bilim Dalî
etkilerine kadar tüm süreçleri gözler önüne sererek bilincin, insanlÍÂÍn

düóünce serüvenini takip etmesini ve karóÍlaótÍÂÍ sorunlara çözümler
bulmasÍnÍ saÂlar. Bilincin bu hususlara vukufiyeti, eleótirel düóünme
zemininde düóünceleri topyekûn sorgulayan ve yorumlayan bir faali-
yet ortaya koyar. GnsanlÍÂÍn düóünce serüveniyle karóÍlaómak, bir fikir-
ler müzesiyle karóÍlaómaktan ziyade, nüfuz edilecek dünyanÍn kendi-
siyle karóÍlaómak anlamÍna gelir. Bu, içine girildiÂinde insanÍn kendi-
sini keófettiÂi bir dünyayÍ resmeder. Bu dünyada bilinç, karóÍlaótÍÂÍ ya
da yüzleótiÂi fikirler, yaklaóÍmlar, tezler veya inançlar aracÍlÍÂÍyla ken-
di kaderini belirler. Zira insan, ancak farklÍ düóüncelerle diyaloga ya da
iletióime girerek varoluóunu gerçekleótirebilir. Bu açÍdan felsefe tarihi,
hakikatle yüzleómenin bir yolunu bize gösterir. (Türer, 2019, 23)
Yine Felsefe tarihi, varlÍk, bilgi ve deÂerlere ait sorularÍ araótÍrmanÍn
ya da felsefe yapmanÍn bir yolunu temsil eder. BilindiÂi gibi aynÍ bi-
naya ayrÍ ayrÍ kapÍlardan girilebileceÂi gibi ayrÍ ayrÍ yollardan da aynÍ
felsefî problemlere nüfuz etmek mümkündür. Daha açÍk bir ifadeyle,
felsefe alanÍna ayrÍ ayrÍ yollardan girilebilir. Bu yollardan hangisinin
daha doÂru olduÂu ya da olacaÂÍ gibi bir soru karóÍsÍnda Gazalî’nin fil
misalini hatÍrlamak gerekir. HatÍrlanacaÂÍ üzere bir takÍm körlerin önü-
ne bir fil getirilip her birinden onu tarif etmeleri istenmiótir. Kimi fili bir
yelpaze, kimi bir mÍzrak, kimi bir direk veya sütun diye tarif etmiótir.
Góin doÂrusu bu tasvirlerden her biri bir bakÍmdan doÂru olmakla be-
raber hepsi ayrÍ ayrÍ eksiktir. Hakikat onlarÍn bütünündedir. TÍpkÍ bu
örnekte olduÂu gibi, ulaótÍklarÍ hedefler bakÍmÍndan aralarÍnda büyük
farklar olmakla birlikte felsefeye çeóitli yollarla girilebilir. Bu çerçevede
felsefe tarihi beóerî düóüncenin serüvenini öÂrenmek suretiyle felsefe
yapmayÍ temsil eder. Gerçekten beóerî düóüncenin önceki kazanÍmla-
rÍ bilinmeden yeni ve orijinal görüóler ortaya koyabilmek mümkün de-
Âildir. Bu gerçeÂi Mehmet Gzzet, “felsefeyi öÂrenmek ve müstakil dü-
óünceli feylesof olabilmenin yegâne yolu felsefe tarihini tetkik etmek-
ten geçer” óeklinde ifade eder. Nitekim bu yolu benimseyen filozoflar,
yüzyÍllardan beri bu konuda çalÍómÍó büyük zekâlarÍn araótÍrmalarÍnÍ
ve ulaótÍklarÍ sonuçlarÍ incelemek üzere felsefe problemlerine nüfuz et-
miótir. Zaten filozofu diÂer insanlardan ayÍran dünyanÍn onlara aóikar
olmamasÍ, yani sorunsallÍÂÍ fark ederek gerçekliÂi tek bir boyutta ola-
rak ele almamasÍdÍr. Bu çerçevede felsefe tarihi, çeóitli felsefe sistem-
lerinin nasÍl kurulduÂunu, sistemlerin birbirini ne derece etkiledikleri-
• 182
ni gösteren pek çok örnekle doludur. Hem düóüncenin serüvenini ta-

kip edebilmek hem de yeni düóünceler oluóturabilmek için felsefe ta-
rihine vukufiyet gerekir. Ancak bu hususlarda derinleómek isteyenle-
rin, Yunanca, Latince, Arapça ve DoÂu dillerini bilmeleri hatta filolog
olmalarÍ beklenir. Bu baÂlamda Vico ve Nietzsche filolog-filozoflarÍn
nadir misallerindendir. Her ikisi de aslÍnda antik filoloji profesörü ola-
rak ióe baólamÍólar, hayatlarÍnÍn mühim bir kÍsmÍnÍ filolojik araótÍrma-
lara hasretmió, daha sonra óahsî ve orijinal görüólerini bu hususlara da-
ir tahlillerden çÍkarmÍólardÍr. Orta ÇaÂ’da Kindî, Farabî ve Gbn Rüód;
Modern dönemde Spinoza, Ravaisson ve Boutroux gibi filozoflar felse-
fe tarihine vukufiyetleriyle felsefi düóüncelerini oluóturmuólardÍr. (Ül-
ken, 1963, 33)
2. Bir Ana Bilim DalÍ ve Ders Olarak “Felsefe Tarihi”

Ülkemizde yüksek din eÂitiminin omurgasÍ sayÍlan Glahiyat Fakül-
telerinde Felsefe Tarihi’nin hem bir ana bilim dalÍ olarak mevcut oluóu
hem de bir ders olarak okutulmasÍ, kuókusuz Glahiyat fakültelerinin
uzun bir deneme yanÍlma sürecinde oluóan akademik yapÍsÍ ve müfre-
dat çalÍómalarÍyla ilgilidir. Bu çerçevede kurulduÂu 1949 yÍlÍndan iti-
baren Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinde felsefeyle ilgili dersle-
rin özel bir yeri olduÂu muhakkaktÍr. A. Ü. Glahiyat Fakültesinde baó-
langÍcÍndan itibaren “Felsefe Tarihi” dersi, Felsefe ve MantÍk kürsüsü-
ne baÂlÍ bir ders olarak okutulurken, 12.10.1961 yÍlÍndan sonra Siste-
matik Felsefe Kürsüsü tarafÍndan diÂer felsefe dersleriyle beraber oku-
tulmaya baólanmÍótÍr. 1982 yÍlÍnda YÖK’ün kararÍyla Glahiyat Fakülte-
leri akademik açÍdan 1)Temel Gslam Bilimleri, 2)Gslam Tarihi ve Sanat-
larÍ, 3) Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü óeklinde yapÍlandÍÂÍnda, Felse-
fe Tarihi Ana Bilim DalÍ müstakil bir dal olarak Felsefe ve Din Bilimle-
ri Bölümü altÍnda yer almÍótÍr.
Glahiyat Fakültelerinde Temel Gslam Bilimleri Bölümü, Gslam’Ín ken-
di içyapÍsÍndan doÂan ve Gslam’Í kendi içinden anlamaya yönelik ilim-
leri temsil ederken; Gslam Tarihi ve SanatlarÍ Bölümü, Gslam’Ín bir kül-
tür ve medeniyet içinde nasÍl tezahür ettiÂi ve Gslam’Ín sanat yoluyla
nasÍl anlaóÍldÍÂÍnÍ araótÍran bir mahiyet arz etmiótir. Felsefe ve Din Bi-
limleri Bölümü ise, içerdiÂi ana bilim dallarÍnÍn kendine has metot ve
kavrayÍólarÍyla Gslam’Ín birey ve toplum üzerindeki yönlendirici gücü-
nü ve diÂer dinlerle mukayesesini göstermeye çalÍóan bir görünüm ser-
183 •
gilemiótir. Bu çerçevede Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü, Temel Gslam

Bilimleri Bölümü ile Gslam Tarihi ve SanatlarÍ Bölümünün çelióiÂi de-
Âil; aksine onlarÍn bütünleyicisi ve tamamlayÍcÍsÍ olarak iólev görmüó-
tür. Bu olgunun tarihsel süreçte de bazÍ karóÍ çÍkÍólara raÂmen benzer
mahiyet gösterdiÂi söylenebilir. Nitekim Temel Gslam Bilimlerinin tar-
tÍóma, araótÍrma ve kavramsallaótÍrmalarÍ çoÂu zaman felsefe ve mantÍ-
Âa dayanÍlarak yapÍlmÍótÍr. Gerçekten felsefe Gslam düóüncesine bir yan-
dan içerik ve anlam kazandÍrÍrken diÂer taraftan “Bilimlerin BirliÂi ve
BütünlüÂü”, “Bilimler Tasnifi”, “Bilimsel Yöntem Fikri” ile Gslam me-
deniyetini olmuótur. Gslam entelektüel geleneÂinin mütemmim bir cü-
zü olan felsefe, Yunan tipi tefekküre dayanan “felsefe” deÂil; hakikat
tasavvuru ekseninde kÍsaca “kelâm ve hikmet” diye adlandÍrÍlan Gslam
kaynaklÍ felsefe olarak kabul edilmiótir. Üstelik bu gerçek, Gslam entelek-
tüel geleneÂinde felsefenin “marazi”, “fuzuliyat” ya da “olmasaydÍ da-
ha iyi olurdu” cinsinden bir retoriÂine asla izin vermez. Zira felsefe, Gs-
lam entelektüel geleneÂinin oluóumunun ve gelióiminin hiçbir aóama-
sÍnda kendisini dinin veya dini ilimlerin bir alternatifi olarak konum-
landÍrmamÍótÍr. AynÍ óekilde felsefenin dine kayÍtsÍz olduÂu, dine karóÍ
çÍktÍÂÍ veya dinin ilkeleriyle savaóarak onu geçersiz kÍlmaya çalÍótÍÂÍ,
bir yanÍlgÍdan ibaret olmuótur. Zira bu felsefenin tarih boyunca vazge-
çemediÂi temel ilke óudur: DoÂru felsefe, hak din ile çeliómez. (Kutlu-
er, 2014, 417) Nitekim Gazali’den sonra felsefenin eÂitim müfredatlarÍ-
nÍn dÍóÍnda bÍrakÍldÍÂÍ yönündeki yaygÍn kanaat belli bir gerçeÂi yan-
sÍtsa da söz konusu yargÍnÍn ifade edilme ve algÍlanma biçimi bir türlü
düzeltilememiótir. Gazali’nin tutarsÍzlÍkla eleótirdiÂi ve suçladÍÂÍ felsefe
deÂil; filozoflar olmuótur. AynÍ óekilde eÂitim müfredatÍndan dÍólanan
genel anlamda “felsefe” deÂil, “Yunan tipi tefekkür” ya da “Gslam dÍóÍ
felsefe” paradigmasÍ olmuótur. Gazali sonrasÍ Müslüman düóünürler
ile “Yunan felsefesi” arasÍnda oluóan bu mesafe, Türkiye’deki modern-
leóme hareketlerinin kÍlcal damarlarÍna kadar sirayet ederek devam et-
miótir. BatÍ felsefesi ve felsefe tarihinin yeniden müfredata girmesi 20.
yüzyÍlÍn baólarÍnda mümkün olmuótur. Öte yandan BatÍ felsefesi müf-
redatlara geri geldiÂinde, yüzyÍllardÍr sabitlenmió olan Gslami düóün-
ce kaynaklarÍ ile arasÍnda kapanmasÍ imkânsÍz bir doÂal boóluk oluó-
muótur. Modernleóme sonrasÍnda Türkiye’de Gslami düóünce, varlÍÂÍ-
nÍ Glahiyat fakültelerinin ve din derslerinin müfredatlarÍna hapsolmuó
bir biçimde sürdürürken, modernliÂi anlamak ve onunla hesaplaómak
• 184
için BatÍ felsefe paradigmasÍ hÍzla yayÍlma göstermiótir. Bugün gelinen

noktaya baktÍÂÍmÍzda biçimsel olarak 12. yüzyÍl arifesinde “kelâm ve
hikmet” diye adlandÍrÍlan felsefe ile Yunan felsefesi arasÍndaki çekió-
meye geri dönüldüÂünü görebiliriz. Günümüzde felsefenin nasÍl yapÍl-
dÍÂÍna bakÍlmadan Glahiyat fakültelerinden dÍólanmasÍ yönünde bir eÂi-
lim geliómektedir. Bu eÂilimde Ísrar edilmesi hem tarihsel deneyimin
ÍskalanmasÍ hem de din eÂitimin zayÍflamasÍna yol açacaktÍr. Modern
içinde ve modern bakÍó açÍsÍyla oluóturulan Glahiyat fakültelerinin müf-
redatlarÍnÍ Temel Gslam Bilimleri dersleriyle doldurmasÍ, çeliókili yapÍ-
yÍ desteklemesi bir yana talep edilen nitelikli, çaÂÍyla yüzleóebilen ila-
hiyatçÍ yetiótirmeyi saÂlamayacaktÍr. Oysa küreselleóen, belirsizleóen
ve hÍzla deÂióen dünyada Müslümanlar sadece kendileriyle deÂil, bü-
tün inanç sahipleriyle konuómak, tartÍómak ve onlara Hak dini tebliÂ
etmek durumundadÍr. Bu ihtiyacÍn karóÍlamasÍ bile öteki denilen kül-
tür ve felsefelerin bilinmesini gerekli kÍlacaÂÍ için felsefeye ihtiyaç du-
yulacaktÍr. Bilgelik sevgisi ya da bilgeliÂe ulaóma yolculuÂu olarak bi-
linen felsefenin, bir medeniyeti ya da kültürü doruÂuna ulaótÍracak bir
imkân olmasÍ çaÂÍmÍzda daha fazla önem arz ettiÂi için, felsefesiz bir
ilahiyat eksik kalacaktÍr.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinde Felsefe Tarihi dersi baólan-
gÍçta 15 AralÍk 1953 yÍlÍnda kurulan Felsefe ve MantÍk Kürsüsüne baÂ-
lÍ bir ders olarak okutulmuótur. Ancak 12.10.1961 tarihinde Felsefe Ta-
rihi ve Sistematik Felsefe Kürsüsü kurulunca ve baókanlÍÂÍna da Prof.
Dr. Hilmi Ziya Ülken atanÍnca felsefeyle ilgili derslerin adlarÍ ve ders
saatleri deÂiótirilmió, müfredatta felsefenin aÂÍrlÍÂÍ arttÍrÍlmÍótÍr. Ancak
1976 yÍlÍnda Felsefe Tarihi ve Sistematik Felsefe Kürsüsünün baókanÍ-
nÍn vefatÍ nedeniyle Felsefe Kürsüsü MantÍk kürsüsü ile yeniden bir-
leótirilmió ve yeniden Felsefe ve MantÍk Kürsüsü adÍnÍ almÍótÍr. (Cemal
Tosun, 2019, 77) 1982 yÍlÍnda YÖK’ün birim ve anabilim dalÍ sistemine
geçió yapmasÍnÍn ardÍndan
Felsefe Tarihi ve ilgili dersler, Felsefe Tarihi Anabilim DalÍ altÍnda
verilmeye baólanmÍótÍr.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi müfredatÍnda 1949-1962 yÍl-
larÍ arasÍnda 1. SÍnÍflarda yalnÍzca “MantÍk” dersi yer alÍrken, 1967-
1968 yÍlÍnda alÍnan bir karar ile “Felsefe Tarihi” dersi okutulmaya baó-
lanmÍótÍr. 1972-1973 öÂretim yÍlÍnda “Felsefeye Girió” dersi eklense de
bir yÍl sonra ders müfredattan çÍkarÍlmÍótÍr. 1952-1953 yÍllarÍnda 2. SÍ-
185 •
nÍfa “Felsefe ve MantÍk” dersi ilave edilse de 1961-1962 yÍlÍnda söz ko-
nusu ders “GlkçaÂ Felsefesi” óeklinde deÂiótirilmiótir. 1964-1965 öÂre-
tim yÍlÍnda ise “GlkçaÂ Felsefesi” dersinin adÍ “Eski ÇaÂ Felsefesi” ola-
rak deÂiótirilir. 1968-1969 öÂretim yÍlÍnda “GlkçaÂ Felsefesi” dersi ye-
rine “Felsefe Tarihi” dersi konulur. Ancak 1969-1970 yÍlÍnda “Sistema-
tik Felsefe” dersi zorunlu ders olurken “Felsefe Tarihi” dersi seçmeli
dersler arasÍnda yer alÍr. 1976-1977 yÍlÍnda “Felsefe Tarihi” dersi tek-
rar programa eklenir.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Glahiyat ProgramÍnda Felse-
fe Tarihi bir ders olarak 1982 yÍlÍndan itibaren farklÍ sÍnÍflarda 2 saatlik
“GlkçaÂ Felsefesi Tarihi” ile yine 2 saatlik “YeniçaÂ Felsefesi Tarihi” olarak
genelde 3. SÍnÍf ya da 4. SÍnÍfta okutulmuótur. 2003 yÍlÍndan itibaren 4
saat olarak belirlenen ders, hem müfredatÍ hem de öÂrenme yükünü
hafifletmek için pek çok Glahiyat Fakültesinde farklÍ sÍnÍflarda, çoÂun-
lukla 2. SÍnÍf Güz döneminde 2 saatlik “Felsefe Tarihi I” ile 2. SÍnÍf Ba-
har döneminde 2 saatlik “Felsefe Tarihi II” dersi óeklinde iki dönemde
ya da diÂer Glahiyat Fakültelerinde 3 veya 4 saatlik “Felsefe Tarihi” ola-
rak bir dönemde okutulmaktadÍr. Bu zorunlu derslere ilaveten Anka-
ra Üniversitesi Glahiyat Fakültemizde 4. SÍnÍfta seçmeli “ÇaÂdaó Felse-
fe AkÍmlarÍ” dersi mevcuttur.
Felsefe Tarihi A. B. DalÍnÍn hem Lisans hem de Lisansüstü seviye-
sinde öÂrencilere bütünlüklü bir varlÍk, bilgi ve deÂer anlayÍóÍ ya da
kültürü anlayacak, kavrayacak anlama ufku ya da eóiÂi oluóturmayÍ
hedeflediÂi söylenebilir. AynÍ óekilde Felsefe Tarihi A. B. DalÍnÍn kiói-
ye bütünlüklü bir varlÍk idrakini gerçekleótirilmesi ve buna baÂlÍ ola-
rak parçacÍlÍktan uzak, evrensel düzeyde geçerli ve gerekçelendirilmió
bir bilim anlayÍóÍ tesis edebilmesi ancak gerek akli gerekse dinî ilimle-
re “hakikat merkezinde” yeniden çaÂÍna uygun meóruiyet zeminleri te-
min etmesiyle, nasÍl ve hangi küre içinde düóündüÂünü ya da düóün-
menin aktüel zeminlerini araótÍrmacÍya fark ettirilmesiyle gerçekleóir.
Bu çabalar düóünülmüó olanÍ yeniden düóünmeyi deÂil, óimdi ve bu-
rada yüzleótiÂimiz gerçekliÂin boyutlarÍnÍ keófetmeyi amaçladÍÂÍ için
kaçÍnÍlmaz bir óekilde metafizik bir inóa faaliyetini gerekli kÍlar. Baóka
bir ifadeyle hakikat ile itibar iliókisinin kurulmasÍ; bir medeniyeti oluó-
turan zihniyetin idrak edilmesi, anlam dünyasÍ ile ilmî dünyanÍn ara-
sÍnda süreklilik iliókisinin saÂlanmasÍ hadisesini gerektirir. Bu mesele-
nin felsefenin diliyle her daim problematiÂin farkÍnda olunmasÍ mana-
• 186
sÍna geldiÂi aóikardÍr. Bu gerçeÂin, dinî küre/alan için de geçerli oldu-

Âunu düóündüÂümüzde, içinde var olduÂumuz dünya olmaksÍzÍn ya
da onu kavramaksÍzÍn dinin asÍllarÍnÍn öÂretilemeyeceÂini ya da gele-
nek olarak adlandÍrdÍÂÍmÍz “dünya” olmaksÍzÍn hiçbir bilginin anlam
ve iólev kazanmayacaÂÍnÍ, yersiz ve yurtsuz, yani “dünyasÍz” olacaÂÍ-
nÍ; “dünyasÍ olmayan”, “nesneleótirilmió” olan her óeyin (bilgi, din, öÂ-
renci vs.) bizi varlÍÂÍn özüyle temasa geçirmeyeceÂini fark etmek ya da
ettirmek bu alandaki araótÍrÍcÍlarÍn görevleri olsa gerekir.
AçÍktÍr ki Felsefe Tarihini öÂretmek BatÍ’daki belli bazÍ filozoflarÍn
hayat ve fikirlerini tekrar etmeyi ya da BatÍ düóüncesinin acentalÍÂÍnÍ
yapmayÍ deÂil; aksine düóüncedeki imkânlarla ya da BatÍ düóüncesini
kendimize ayna tutarak kendi düóüncelerimizi oluóturduÂumuz bir uf-
ku temsil eder. Felsefe Tarihi yoluyla yapÍlan bu felsefenin bir bilgiler
bütünü ya da cevaplar hazinesi olmaktan ziyade, zihinsel bir açÍklÍÂÍ,
berrak bir bilinç halini, eleótirel bir tutumu ve arayÍóÍ temsil edeceÂi ilk
bakÍóta fark edilmelidir. Bu husus, felsefenin esasen bir tutum veya dü-
óünüó tarzÍ olduÂunu; felsefeyi felsefe yapan óeyin, yaóamÍn anlamÍyla
ilgili sorulara yanÍtlar vermekten çok bu hususlara dair sorular sorabil-
mek, varoluótaki problemleri görebilmek olduÂunu ifóa eder. Bu nokta-
da felsefenin gücünün, insan aklÍnÍn gücüyle orantÍlÍ olduÂu; açÍkçasÍ
insanÍn hayat karóÍsÍndaki problemlerini anlama ve çözme gücü olduÂu
görülebilir. Bununla beraber felsefenin haddini, sÍnÍrlarÍnÍ ve çaresiz-
liÂini bilme ile yapÍlabilecek bir etkinlik olduÂu unutulmamalÍdÍr. An-
cak bu hususlarÍn insanÍn kendine güvenini, cesaretini ve arayÍó azmi-
ni ortadan kaldÍrmamasÍ gerektiÂi de hatÍrda tutulmalÍdÍr. Çünkü fel-
sefi serüvenin bir güvencesi yoktur. HayatÍn anlamÍ konusunda düóü-
nür, araótÍrÍr, bir óeyler söyleyebilir; ama söylenenler o an için belirsiz
de olabilir. Bu yüzden felsefeyle girióilen ilióki, zorlu ve uzun soluklu
bir arayÍóÍ gerektirir. Bu hususlar felsefenin yalÍn bir okuma ya da bil-
me faaliyeti olmadÍÂÍna; aksine felsefe yapabilme, felsefi davranabilme
veya felsefi bir tutum takÍnabilme olduÂuna ióaret eder. Buradan hare-
ketle felsefenin, araótÍrmaya, sorgulamaya ve eleótirel bir tavra daya-
nan düóünce olduÂu sonucunu çÍkarÍmlayabiliriz. O, beóerî düóüncenin
ortaya koymuó olduÂu her türlü malzemeyi zihin süzgecinden geçiren;
eleótiren, deÂerlendiren ve nihayetinde hüküm veren bir faaliyettir. Bu
yüzden felsefi düóünce, eóyanÍn hakikatini merak eden, varoluóu bü-
tün boyutlarÍyla hatta sorunsallÍÂÍ içinde görmek isteyen kióinin ufku-
187 •
nu temsil eder. Bu durumun tersine, kendisine sunulan gerçeÂin ötesi-

ne geçemeyen, her óeyi olduÂu gibi kabul eden, merak etmeyen bir in-
san için felsefe ya da düóünce söz konusu olamaz.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinde felsefenin önemi özellikle
hem bu dersleri veren hocalarÍn Türkiye’nin önde gelen felsefecilerin-
den olmalarÍn hem de ilahiyat çalÍómalarÍna ufuk vermeleri olmuótur.
Bu hususu deÂerli hocalarÍmÍzÍn bilimsel çalÍómalarÍndan anlamak hiç
de zor deÂildir. Buna ilaveten Fakültemiz geçmióte birçok ünlü hoca-
yÍ sinesinde barÍndÍrdÍÂÍ gibi, ülkemizdeki Glahiyat fakülteleri ile Fel-
sefe bölümlerindeki pek çok felsefeciyi de yetiótirmiótir. Burada özel-
likle Felsefenin Fakültemizde yerleómesinde emeÂi geçen hocalarÍmÍz-
la beraber, fakültemizde yetióen, hizmet eden ve halen baóka üniver-
sitelerde hizmet veren deÂerli hocalarÍmÍzÍ baólÍca eserleri üzerinden
tanÍtmaya çalÍóacaÂÍz. Burada iki noktayÍ belirtmek yerinde olacaktÍr.
Birincisi, hocalarÍmÍzÍn eserlerinden AÜGF’de çalÍóÍrken yayÍnladÍkla-
rÍ eserlerden en dikkat çekici olanlarÍ zikredeceÂiz. Zira bazÍ hocalarÍ-
mÍzÍn eserlerinin tümünü zikretmek bu tanÍtÍmÍn amacÍnÍ ve sÍnÍrlarÍ-
nÍ aóacaktÍr. DiÂeri ise bugün fakültemizde olmayan, ancak bir zaman-
lar burada hizmet eden hocalarÍmÍzÍn fakültemizde hizmet ettikleri dö-
nemde yayÍnladÍklarÍ eserlerine vurgu yapÍlacaktÍr.
3. AÜGF Felsefe Tarihi ÖÂretim Üyeleri

Prof. Dr. Hamdi RagÍp Atademir
Hamdi RagÍp Atademir, Fakültemizin en eski Felsefe Tarihi hoca-
larÍndandÍr. 1909 yÍlÍnda Konya’da doÂan ve Glk ve orta tahsilini Kon-
ya’da yapan Atademir, Milli EÂitim BakanlÍÂÍnca Felsefe öÂrenimi için
Fransa’ya gönderilmiótir. 1932 yÍlÍnda Türkiye’ye dönen Atademir, Kon-
ya Lisesine Felsefe öÂretmeni olarak tayin edilmió ancak 1939 yÍlÍnda
Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesine Felsefe asistanÍ olmuótur. 1942 yÍlÍn-
da Aristo’nun MantÍk ve Glim AnlayÍóÍ adlÍ çalÍómasÍyla Felsefe doçenti
unvanÍnÍ kazanan Atademir, 1949 yÍlÍnda Metot Üzerine adlÍ çalÍómayla
Felsefe Profesörü unvanÍnÍ almÍótÍr. 31.01.1953 tarihinde Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesinde kendisinin teklifiyle kurulan “Felsefe ve
MantÍk Kürsüsüne” baókan olarak atanan Atademir, 1954-1960 yÍllarÍ
arasÍnda iki dönem Demokrat Parti’den Konya milletvekili olarak par-
lamentoda görev yapmÍó ve bu süre içinde UNESCO ve Avrupa Kon-
seyi nezdinde Türkiye’yi temsil etmiótir. 1960 ihtilâlinin ardÍndan tu-
• 188
tuklanarak yaklaóÍk iki buçuk yÍl YassÍada’da ve Kayseri’de hapiste ka-

lan Atademir, 1966 yÍlÍnda çÍkarÍlan siyasî aftan sonra üniversiteye dön-
müó, 1968’de Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ne felsefe tarihi ho-
calÍÂÍna tayin edilmió ve sekiz ay sonra da Glâhiyat Fakültesi’ne dekan
olmuótur. Ancak ülkedeki siyasî karÍóÍklÍklarÍn etkisiyle fakültede ya-
óanan huzursuzluklar yüzünden 1970’te dekanlÍktan istifa eden Ata-
demir, Glâhiyat Fakültesi’ndeki hocalÍÂÍnÍ sürdürürken 3.03.1976’da ve-
fat etmiótir.
Daha çok mantÍk sahasÍnda çalÍóan Prof. Dr. Hamdi RagÍp Atademir,
akademik hayatÍnÍn baóÍndan itibaren yöntem konusuna özel bir önem
vermió; yeni fikir yapÍlarÍ kurmak ve yeni sentezler oluóturmak için gay-
ret etmiótir. Ülkemizde felsefe eÂitimi ve kültürünün geliótirilmesi ge-
rektiÂini düóündüÂünden tercüme faaliyetine önem vermió ve BatÍ dil-
lerinden çeviriler yapmÍótÍr. ÇevirdiÂi eserlerle kendi telifleri arasÍnda
bütünleyici bir iliókinin olduÂu ve söz konusu bütünlüÂün Türkçe’de
bir felsefe dilinin oluómasÍna da önemli katkÍlar yaptÍÂÍ görülür. 1942
yÍlÍnda Türk Dil Kurumu tarafÍndan neóredilen Felsefe ve Gramer Terim-
leri adlÍ eserin hazÍrlÍk çalÍómalarÍna katÍlmÍótÍr. Aristo’nun Organon ad-
lÍ eserini çevirirken hem eski hem öz Türkçe kelimeler kullanarak eski-
yeni çatÍómasÍnÍn yaóandÍÂÍ bir dönemde uzlaómacÍ bir yol benimse-
mió, özellikle Türkçe’de bir mantÍk dilinin meydana gelmesi yolunda
gayret sarf etmiótir. Prof. Dr. Süleyman Hayri Bolay, Atademir’in aka-
demisyenliÂine dair óu bilgileri verir:
...hocalÍÂÍ bilinen klasik ders hocalÍÂÍndan çok farklÍydÍ. Derslerin-
de bilgi hamallÍÂÍ yapmazdÍ. Kendisi meseleler arasÍnda münasebetler
kurarak bilgi edindiÂi için, talebelerine aynÍ óeyi vermek isterdi. Böy-
lece onlarÍ belli bilgi yÍÂÍnlarÍnÍ hafÍzlarÍna yerleótirmekten ve ezberci
olmaktan kurtarÍrdÍ. Talebelerine daima doÂru ve tenkitçi bir düóünce
tarzÍ kazandÍrmaya çok önem verirdi. Gmtihanlardaki sorularÍ da hep
bu hedefe yönelikti. SorularÍn çoÂu bilgi sorusu olmaktan çok kafa so-
rusu idi. Talebelerin ezberci çalÍótÍklarÍ takdirde bunlarÍ cevaplandÍr-
malarÍna imkân yoktu. Sorulara verilen cevaplarda cümlelerin muhte-
valarÍndan çok birbirleri arasÍndaki mantÍkî baÂa dikkat ederdi. Bu ba-
kÍmdan bir talebe soruya menfi cevap vermió olsa bile, fikrini iyi mü-
dafaa edebilmió ise mantÍkî saÂlamlÍk ve tutarlÍlÍk varsa onun hakkÍ-
nÍ verirdi. Derslerinde ve imtihanlarda talebeleri kendi fikirlerinin ak-
189 •
sini düóünmeye sevk ederdi. Haddi aómayan tenkitleri takdirle karóÍ-

lardÍ. (Özdemir, 1999, 3)
Prof. Dr. Hamdi RagÍp Atademir’in yaptÍÂÍ bilimsel çalÍóma ve katkÍ-
larÍn bir kÍsmÍnÍ óöyle özetleyebiliriz: Telif Eserleri: Filozoflara Göre Fel-
sefe (Konya 1947); Glim ve Muhit (Konya 1959); Demokrasi Üzerine (Kon-
ya 1959); Aristo’nun MantÍk ve Glim AnlayÍóÍ (Ankara 1974). Tercümele-
ri: Eflâtun, Phaidon (Gstanbul 1943, Suut Kemal Yetkin ile birlikte, Léon
Robin’in FransÍzca tercümesinden); Lacombe Brochard, YanlÍó Üzerine
Deneme (Ankara 1943); B. Groethuysen, Nietzsche ve Alman Felsefî Dü-
óünüóüne Girió (Gstanbul 1944); Aristo, Organon I: Kategoryalar (Ankara
1947); Aristo, Organon II: Önerme (Ankara 1947); Jean-Louis Destouc-
hes, Lojistik (Ankara 1947); Léon Veuthey, ÇaÂdaó Düóünce Gçinde MantÍk
Meselesi (Ankara 1948); Henri Poincaré, Son Düóünceler (Ankara 1948,
Süleyman Ölçmen ile birlikte); Bilim ve Metot (Gstanbul 1951, Süleyman
Ölçmen ile birlikte); Porphyrios, Gsagoji (Konya 1948, J. Tricot’nun Fran-
sÍzca çevirisinden); Jules Lachelier, TümevarÍm’Ín Temeli HakkÍnda (Anka-
ra 1949); Organon III: Birinci Analitikler (Ankara 1950); Organon IV: Gkin-
ci Analitikler (Ankara 1951); Organon V: Topikler (Ankara 1952); André
Joussain, Ghtilâllerin Kanunu (Konya 1965).
Hamdi RagÍp Atademir’in bunlarÍn dÍóÍnda henüz yayÍmlanmamÍó
bazÍ eserleriyle çeóitli dergilerde (Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-
CoÂrafya Fakültesi Dergisi, Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi Der-
gisi, Gerçek Yolu, Hakses, Hilâl dergileriyle Yeni Konya gazetesi) ma-
kaleleri bulunmaktadÍr.
Prof. Dr. Hilmi Ziya Ülken

Hilmi Ziya Ülken 1901 yÍlÍnda Gstanbul’da doÂmuó, GlköÂrenimi Te-
feyyüz Mektebinde, Orta öÂrenimini ise Gstanbul Sultanisinde (Gstan-
bul Erkek Lisesi) tamamlamÍótÍr. 1921’de Mülkiye’den mezun olan Ül-
ken, ilk olarak Gstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi CoÂrafya asis-
tanlÍÂÍ yapmÍótÍr. AsistanlÍÂÍ döneminde Felsefe bölümünden Ahlak,
Sosyoloji ve Felsefe tarihi sertifikalarÍ aldÍktan sonra çeóitli óehirler-
de öÂretmenlik ve memurluk yapmÍótÍr. 1933’te yeni kurulan Gstan-
bul Üniversitesi’ne Türk medeniyeti doçentliÂine tayin edildikten son-
ra araótÍrma yapmak üzere Berlin’e gönderilmiótir. DöndüÂünde üni-
versitede Türk tefekkür tarihi, mantÍk, deÂerler teorisi, Gslâm felsefesi,
ahlâk, sistematik felsefe ve sosyoloji okutan Ülken, 1941’de profesörlüÂe
• 190
yükseltilmiótir. 1949’da Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi’ne geçen

Ülken, bu fakültede emekli oluncaya kadar mantÍk ve sistematik felse-
fe kürsüsünde ders vermiótir. 23.6.1950 tarihinde Dekan olarak atanan
Ülken’e 1957’de ordinaryüs profesörlük unvanÍ verilmió, 1968’de açÍlan
Ankara Üniversitesi EÂitim Fakültesi’nde eÂitim ve ilim felsefesi okut-
muótur. 1971’de yaó haddinden emekli olan Ülken, Ankara Üniversite-
si Glâhiyat Fakültesi’ndeki görevini 1973 yÍlÍna kadar sürdürmüótür. 5
Haziran 1974’te Gstanbul’da vefat etmiótir. Glmî faaliyetlerinin yanÍ sÍra
edebiyat, resim ve hat çalÍómalarÍ da yapan Hilmi Ziya Ülken FransÍzca,
Gngilizce, Almanca ve Arapça biliyordu. 1923-1924 yÍllarÍnda bir grup
arkadaóÍyla birlikte Mihrab ve Anadolu MecmuasÍ’nÍ çÍkarmÍó; Dergâh,
Türk Yurdu, Ülkü, Hareket, Gstanbul, Kültür HaftasÍ, Millî Mecmua,
karkiyat MecmuasÍ, Türk Düóüncesi, Türk Folklor AraótÍrmalarÍ, Tür-
kiyat MecmuasÍ ve imtiyaz sahibi olduÂu Galatasaray dergisiyle Mül-
kiye dergisinde yazÍlar yazmÍótÍr. 1927’de Felsefe ve Gçtimaiyat dergisi-
ni çÍkarmÍó, Gnsan dergisini 1938’den 1943’e, Sosyoloji Dergisi adlÍ yÍllÍ-
ÂÍ 1960 yÍlÍna kadar yayÍmlamÍótÍr. 1937’den sonra çok sayÍda ulusal ve
uluslararasÍ bilimsel toplantÍya katÍlmÍótÍr. 1918-1920 yÍllarÍ arasÍnda
karakalem, 1940-1945 arasÍnda yaÂlÍ boya, 1967-1970 arasÍnda kompo-
zisyon çalÍómalarÍ yapmÍó ve bunlarÍ sergilemiótir. Hilmi Ziya Ülken’i
yakÍndan tanÍyan ve yÍllarca asistanlÍÂÍnÍ yapan Prof. Dr. Necati Öner
hocayla ilgili óu deÂerli bilgileri vermektedir:
Ben 1953’te Glahiyat Fakültesine Felsefe ve mantÍk asistanÍ olarak gir-
miótim. 1954’de hocam rahmetli Hamdi RagÍp Bey ayrÍlÍnca, Hilmi Zi-
ya Bey’in asistanÍ oldum. Doktora çalÍómamÍn yönetimini üzerine aldÍ.
1964’te doçent oluncaya kadar on yÍl HocamÍn derslerini aralÍksÍz takip
ettim. O tarihlerde asistanlar HocalarÍyla beraber derslere dinleyici ola-
rak girerlerdi. Bu usul asistanÍn yetiómesi için çok faydalÍydÍ. Hem ba-
zÍ yeni bilgiler ediniyor ve HocanÍn öÂretim uygulamasÍndan yararla-
nÍlÍyordu. DoktoramÍ yaptÍktan sonra hoca bazen dersi bana verdirir,
kendi de öÂrenciler arasÍnda oturur dinlerdi. Dersten sonra bana der-
sin deÂerlendirmesini yapardÍ. Bu öÂretim üyesinin yetiómesi için uy-
gulanan en iyi yoldu.
Evi Gstanbul’da idi. Ayda iki defa gelir, birer hafta kalÍp derslerini
yapardÍ. Derslerini vecd içerisinde anlatÍrdÍ. Adeta anlattÍÂÍ konunun
içerisinde yaóardÍ. Çok defa üretici seviyesinin üstüne çÍkar, karóÍsÍnda
filozoflar varmÍó gibi derin felsefi tahlillere girerdi. On sene içerisinde
191 •
bir defa olsun derse girmediÂini görmedim. Fakülte KurullarÍ toplan-

tÍsÍ ders saatine rastlarsa, toplantÍya katÍlmaz dersi tercih ederdi. Has-
ta olduÂunda da dersi ihmal etmezdi. Ateóli ateóli sÍnÍfa girip, ders ver-
diÂini hatÍrlÍyorum.
Hilmi Ziya Bey günün büyük bir kÍsmÍnÍ felsefi bir atmosfer içinde
geçirirdi. Ya okur, ya yazar ya da felsefi sohbet yapardÍ. YanÍnda bulu-
nanlara her fÍrsatta felsefeye dair problemleri anlatÍrdÍ. Ankara’ya gel-
diÂinde kaldÍÂÍ otelin lobisinde ziyarete gelenlerle felsefi sohbetler ya-
pardÍ. DevamlÍ dinleyicileri vardÍ.
Genió felsefe bilgisinin yanÍnda, tarih ve sanata da ilgi duyardÍ. Üç
roman yayÍnlamÍótÍ. YaÂlÍ boya resim yapardÍ. Destan türünde deneme
dahi yapmÍótÍr. Hilmi Ziya Bey çok yayÍn yapan bir yazardÍ. 70 kadar
kitap ve yüzlerce makale yayÍnlamÍótÍr. (Özdemir, 1999, 4-5)
Hilmi Ziya Ülken hocanÍn bazÍ eseri: Umumî Ruhiyat (Gstanbul 1928),
Felsefe Dersleri (Metafizik): Bilgi ve Vücud Nazariyeleri (Gstanbul 1928),
Umumî Gçtimaiyat (Gstanbul 1931), Aók AhlâkÍ (Gstanbul 1931, 1958; göz-
den geçirilmió ilâveli ve sadeleótirilmió baskÍsÍ, Ankara 1971, Gstanbul
1981), Türk Tefekkür Tarihi (I-II, Gstanbul 1932-1933), Türk FilozoflarÍ An-
tolojisi (I, Gstanbul 1935), UyanÍó Devirlerinde Tercümenin Rolü (Gstanbul
1935), Yirminci AsÍr FilozoflarÍ (Gstanbul 1936), Gçtimaî Doktrinler Tarihi
(Gstanbul 1941), Gbni Haldun (Gstanbul 1940, Ziyaeddin Fahri FÍndÍkoÂ-
lu ile birlikte), Ziya Gökalp (Gstanbul 1942), MantÍk Tarihi (Gstanbul 1942),
Dinî Sosyoloji (Gstanbul 1943), Sosyoloji (Umumî Gçtimaiyat’Ín 2. baskÍ-
sÍ, Gstanbul 1943), Yahudi Meselesi (Gstanbul 1944), Gslâm Düóüncesi (Gs-
tanbul 1946), Ahlâk (Gstanbul 1946), Gslâm Medeniyetinde Tercümeler ve
Tesirleri (UyanÍó Devirlerinde Tercümenin Rolü adlÍ kitabÍn genióletil-
mió baskÍsÍ, Gstanbul 1947), Millet ve Tarih kuuru (Gstanbul 1948, 1976),
Tarihî MaddeciliÂe Reddiye (Gstanbul 1951, 1963, 1981), Gslâm Düóüncesi I:
Gslâm Düóüncesine Girió (Gstanbul 1954), Sosyoloji Problemleri (Gstanbul
1955), Dünyada ve Türkiye’de Sosyoloji ÖÂretimi ve AraótÍrmalarÍ (Gstanbul
1956), Veraset ve Cemiyet (Gstanbul 1957), Felsefeye Girió I (Ankara 1957,
1963), Gslâm Düóüncesi II: Gslâm Felsefesi Tarihi (Gstanbul 1957), Felsefeye
Girió II (Ankara 1958), Siyasî Partiler ve Sosyalizm (Gstanbul 1963), Bilgi ve
DeÂer (Ankara 1965), Türkiye’de ÇaÂdaó Düóünce Tarihi (II, Gstanbul 1966),
EÂitim Felsefesi (Ankara 1967), Gslâm Felsefesi: KaynaklarÍ ve Tesirleri: Es-
ki Yunandan ÇaÂdaó Düóünceye DoÂru (Ankara 1967; Konya, ts. [Selçuk
YayÍnÍ]), VarlÍk ve Oluó (Ankara 1968), Glim Felsefesi I (Ankara 1969), Sos-
• 192
yoloji SözlüÂü (Gstanbul 1970), Toplum YapÍsÍ ve Soya Çekme (Veraset ve

Cemiyet’in deÂióik baskÍsÍ, Gstanbul 1972), Genel Felsefe Dersleri (Anka-
ra 1972), Gnsanî Vatanperverlik (Gstanbul 1933, Gnsanî Vatanseverlik adÍy-
la, Gstanbul 2007)
Hilmi Ziya Ülken’in 1350’nin üzerinde telif ve tercüme kitap ve ma-
kalesi yayÍmlanmÍó olup ayrÍca henüz yayÍmlanamayan eserleri de bu-
lunmaktadÍr.
Prof. Dr. Mehmet Karasan

Prof. Dr. Mehmet Karasan 1907’de Çivril’de doÂdu. 1928’de Gstanbul
Lisesinden mezun olarak Milli EÂitim BakanlÍÂÍ adÍna Fransa’ya felse-
fe tahsiline gönderildi. Lyon Üniversitesinde felsefe ve sosyoloji tahsil
ettikten sonra diplomasÍnÍ alarak yurda döndü.
1932’de Edirne Lisesi felsefe ve sosyoloji öÂretmenliÂine, 1933 de Gs-
tanbul Üniversitesi felsefe doçentliÂine tayin edildi. Daha sonra sÍrasÍy-
la Kütahya Lisesi felsefe öÂretmenliÂinde, Siyasal Bilgiler Okulu Mü-
dür MuavinliÂi ve sosyoloji öÂretmenliÂinde. Dil ve Tarih-CoÂrafya Fa-
kültesi Sosyoloji öÂretmenliÂinde, Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi Sos-
yoloji öÂretim görevliliÂinde bulundu. 1951 yÍlÍnda Glahiyat Fakültesi
Sosyoloji ve Dinler Tarihi profesörlüÂüne seçildi ve fakültede dekan-
lÍk görevinde bulundu. 1954-60 yÍllarÍ arasÍnda iki dönem Denizli Mil-
letvekilliÂi yaptÍ. Siyaset sonrasÍnda 29.6.1968 tarihinde Sistematik Fel-
sefe Kürsüsüne profesör olarak tayÍn edildi ve 5.2.1970- 28.4.1971 ta-
rihleri arasÍnda Glahiyat Fakültesi dekanlÍÂÍ görevini yaptÍ. 15 KasÍm
1974 günü vefat etti. Eserlerinden bazÍlarÍ: Telifler: Eflatun’un Devlet
Görüóü (1964 ikinci baskÍ) Büyük Filozoflar Antolojisi (1949); Tercüme-
ler: Platon’dan Sofist ve Devlet AdamÍ, Descartes’dan Metot Üzerinde Ko-
nuóma, Metafizik Düóünceler, AklÍn Gdaresi için Kurallar, Felsefenin Glkeleri,
Ahlak üzerinde Mektuplar, Tabiat IóÍÂÍ ve Hakikat’i, Bergson’dan Ahlak ile
Dinin iki KaynaÂÍ, Durkheim’den Meslek AhlakÍ’. Bunlara ilaveten Olivi-
er Lacombe’un Descartes’ini (1948); Charles Adam’Ín Descartes, HayatÍ
ve Eserleri’ni (Gkinci baskÍ, 1963), Lebarthonnierre’nin Descartes Üzeri-
ne Tetkikleri tercüme etmiótir.
Prof. Dr. KamÍran Birand

KamÍran Birand 1917 yÍlÍnda Karaman’da doÂmuó, Gstanbul Üni-
versitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümünden 1942 yÍlÍnda me-
193 •
zun olmuótur. Ertesi yÍl Felsefe Bölümüne asistan olarak atanan Birand,
01.07.1949 tarihinde “FransÍz AydÍnlanma Felsefesi ve Tanzimat Üzeri-
ne Etkisi” adlÍ doktorasÍnÍ vermiótir. 1952 tarihinde Ankara Üniversi-
tesi Glahiyat Fakültesine Din Psikolojisi dersi asistanÍ olarak atanan Bi-
rand, 15.04.1953 tarihinde açÍk bulunan Felsefe ve MantÍk dersi eylem-
li DoçentliÂine tayin edilmiótir. 20.06.1960 tarihinde Felsefe ve MantÍk
Kürsüsüne profesör olarak atanan Prof. Dr. Birand, 14.10 1061 tarihin-
de de Felsefe Tarihi Kürsüsü baókanlÍÂÍna atanmÍótÍr. 28 kubat 1964 gü-
nü vefat etmiótir. Prof. Dr. KamÍran Birand’Ín bazÍ eserleri: Telif: Ma-
nevi Glimler Metotlu olarak Anlama (1960); Glk ÇaÂ Felsefesi Tarihi, Anka-
ra, 1958; Glahiyat Fakültesi dergisinde ise “Prof. Gökberk ve AydÍnlan-
ma”, “17. 18. ve 19. YüzyÍllarda Devlet Gdee’si”; “TanrÍ kuuru HakkÍn-
da”; “GnsanlÍÂÍn AydÍnlanmasÍ ve Hürriyet Üzerine”; “18. YüzyÍl Fran-
sÍz AydÍnlanma TarihçiliÂi ve Modem Tarihçilik KaróÍsÍndaki Durumu”
adlÍ makaleleri vardÍr.
Prof. Dr. Necati Öner

1927 yÍlÍnda Erzurum’da doÂan Necati Öner, Glk, Orta ve Lise öÂre-
nimini Erzurum’da; lisans öÂrenimini Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih
CoÂrafya Fakültesi Felsefe bölümünde pekiyi derecesiyle 1950 yÍlÍnda
tamamlamÍótÍr. Öner, mezuniyet sonrasÍnda Erzurum’da Yeni Erzurum
ve karkÍn Sesi gazetelerinde editör olarak çalÍómÍó; 1952 yÍlÍnda Erzu-
rum Belediyesi’nde müfettió olarak göreve baólamÍótÍr. Bir yÍl bu görev-
de kalan Öner, 1953’te Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Felsefe ve
MantÍk Kürsüsüne asistan olarak atanmÍótÍr. Necati Öner, akademik ça-
lÍómalara Prof. Dr. Hamdi RagÍp Atademir’in yanÍnda baólamÍó ancak
hocasÍnÍn Demokrat Partiden milletvekili olmasÍ nedeniyle, doktora ça-
lÍómalarÍna Prof. Hilmi Ziya Ülken’in danÍómanlÍÂÍnda devam etmiótir.
Necati Öner, 1957’de Tanzimattan Sonra Türkiye’de Glim ve MantÍk Anla-
yÍóÍ adlÍ çalÍómasÍyla doktor unvanÍnÍ almÍótÍr. 1960-1961 ve 1962-1963
yÍllarÍ arasÍnda iki yÍl Fransa’da Strazburg Üniversitesi’nde araótÍrma-
larda bulunmuó; bu süre zarfÍnda pek çok felsefeci ile görüóme imkânÍ
bulmuótur. Özellikle de FransÍz filozof Georges Gusdorf’un dersleri-
ni ve konferanslarÍnÍ ilgiyle takip etmiótir. 1964 yÍlÍnda FransÍz Sosyo-
loji Okuluna Göre MantÍÂÍn Menóei Problemi adlÍ çalÍómasÍyla doçent un-
vanÍnÍ elde eden Öner, 1967 yÍlÍnda tekrar Fransa’ya giderek Strazburg
Üniversitesi Felsefe bölümünde bir yÍl akademik çalÍómalarda bulun-
• 194
muó; 1971 yÍlÍnda MantÍÂÍn Ana Glkeleri ve Bu Glkelerin VarlÍkla Olan Glióki-
leri çalÍómasÍyla profesör unvanÍnÍ almÍótÍr. (Köz, 2019, 442-443)
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinde seçkin akademik hayatÍ-
nÍn yanÍnda oldukça verimli bir hocalÍk görevini yerine getiren Prof.
Dr. Necati Öner, pek çok Üniversitede felsefe ve mantÍk derslerini okut-
muó; AÜGF’de uzun yÍllar idarecilik görevlerinde bulunmuótur. 1984-
1990 yÍllarÍ arasÍnda BaóbakanlÍk Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek
Kurulu Atatürk Kültür Merkezi Baókan YardÍmcÍlÍÂÍ görevinde bulu-
nan Öner, Türkiye’de felsefi düóüncenin gelióip yaygÍnlaómasÍ için 18
öÂretim üyesiyle birlikte 1987 yÍlÍnda Türk Felsefe DerneÂi’ni kurmuó,
2010’a kadar kurumun baókanlÍÂÍnÍ yapmÍótÍr.
Prof. Dr. Necati Öner’in çok sayÍda makalesinin yanÍ sÍra baólÍca ki-
taplarÍ óunlardÍr: FransÍz Sosyoloji Okuluna Göre MantÍÂÍn Menóei Proble-
mi, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, Ankara, 1965; eserin
diÂer baskÍlarÍ 2012’den itibaren Divan Kitap’tan çÍkmÍótÍr. Tanzimat’tan
Sonra Türkiye’de Glim ve MantÍk AnlayÍóÍ, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fa-
kültesi YayÍnlarÍ, Ankara, 1967; eserin diÂer baskÍlarÍ 2012’den itiba-
ren Divan Kitap’tan çÍkmÍótÍr; Klasik MantÍk, AyyÍldÍz MatbaasÍ, An-
kara, 1970; daha sonra çeóitli yayÍnevlerince basÍlan eser en son Divan
Kitap’tan yayÍmlanmÍótÍr; Necati Öner, Gnsan Hürriyeti, Kültür ve Tu-
rizm BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, Ankara, 1987; eserin diÂer baskÍlarÍ çeóitli ya-
yÍnevlerince yapÍlmÍó, 2013’ten itibaren Divan Kitap’tan çÍkmÍótÍr; Stres
ve Dini Gnanç, Diyanet VakfÍ YayÍnlarÍ, Ankara, 1988; Felsefe Yolunda Dü-
óünceler, MEB YayÍnlarÍ, Ankara, 1995; eser genióletilerek 2009 yÍlÍnda
Görüóler adÍ altÍnda Beyaz Kule YayÍnlarÍndan çÍkmÍótÍr; Bilginin Serü-
veni, Vadi YayÍnlarÍ, Ankara, 2005; daha sonra Atatürk Kültür Merkezi
BaókanlÍÂÍ YayÍnÍ olarak The Adventure of Knowledge adÍ altÍnda Türk-
çesiyle beraber 2018 yÍlÍnda yayÍmlanmÍótÍr. Prof. Dr. Necati Öner’in
Felsefe DünyasÍ baóta olmak üzere çok sayÍda dergide makale ve yazÍ-
larÍ bulunmaktadÍr.
Prof. Dr. Öner çeóitli üniversitelerde görev yapan merhum Prof. Dr.
Abdulkuddüs Bingöl, Prof. Dr. Kenan Gürsoy, Prof. Dr. Murtaza Kor-
laelçi, merhum Prof. Dr. Naci Bolay, merhum Prof. Dr. Ghsan Turgut,
merhum Prof. Dr. Hasan kahin, Prof. Dr. Mehmet Akgün, Prof. Dr. Eyüp
Sanay, merhum Prof. Dr. Hasan KatipoÂlu, Prof. Dr. M. Tahir Yaren,
Prof. Dr. Recep KÍlÍç ve Prof. Dr. Gsmail Köz’ün doktora danÍómanlÍk-
larÍnÍ yapmÍótÍr.
195 •
Dr. Muhsin Balakbabalar

1934 yÍlÍnda Tokat’ta doÂan Balakbabalar, Tokat Gmam Hatip Oku-
lunda öÂretmenlik yaptÍ. 10.8.1967 tarihinde Sistematik Felsefe Kürsü-
süne asistan olarak tayin edildi ve 1970 yÍlÍnda bir yÍllÍÂÍnda alanÍnda
araótÍrma yapmak üzere Gsviçre’ye gönderildi. 08.03.1973 tarihinde “Me-
tafizikte Metod olarak Vecd” konulu doktorasÍnÍ vermiótir.
Prof. Dr. Süleyman Hayri Bolay

Süleyman Hayri Bolay 1937 yÍlÍnda Konya’nÍn Ermenek Glçesinde
doÂmuótur. GlköÂrenimini köyünde Orta ve Lise öÂrenimini Konya’da
yapmÍótÍr. 1961 yÍlÍnda Glahiyat fakültesinden mezun olmuótur. Fakül-
tenin ikinci sÍnÍfÍnda Ord. Prof. Dr. Hilmi Ziya Ülken’den gönüllü ola-
rak alÍp hazÍrladÍÂÍ mezuniyet tezi 1967’de “Türkiye’de Maddeci ve Ruh-
çu Görüóün Mücadelesi” ismiyle yayÍmlandÍ. 1961-1963 yÍllarÍ arasÍn-
da PamukpÍnar ÖÂretmen Okulu ve 1963-1967 yÍllarÍ arasÍnda Peróem-
be ÖÂretmen Okulunda Din Bilgisi öÂretmenliÂi yapmÍótÍr. AynÍ okul-
larda EÂitim Sosyolojisi ve Psikoloji dersleri de okutmuótur. 1967 de
Milli EÂitim BakanlÍÂÍ tarafÍndan bilgi ve görgüsünü arttÍrmak üzere
Irak’a gönderilmió ve orada iki ders yÍlÍ kalmÍótÍr. 1969-1971 yÍllarÍ ara-
sÍnda askerlik görevini tamamlayan Bolay, 31 Mart 1971 tarihinde An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesine Felsefe Tarihi AsistanÍ olarak ta-
yin edilmiótir. “Aristo MetafiziÂi ile Gazzali MetafiziÂi’nin KaróÍlaótÍ-
rÍlmasÍ” konulu doktorasÍnÍ 21 kubat 1975 tarihinde tamamlayan Dr.
Bolay, 1979 yÍlÍnda “Emile Boutroux’da Zorunsuzluk Doktrini” baólÍk-
lÍ doçentlik tezini bitirdi ve daha sonra Ankara Üniversitesi tarafÍndan
alanÍnda araótÍrmalar yapmak üzere Paris’e gönderildi. 21 Mart 1980
tarihinde Doçent oldu. 21 Ocak 1987 tarihinde Hacettepe Üniversite-
si Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Tarihi ABD ProfesörlüÂüne atandÍ ve
Felsefe Bölümü Ana Bilim DalÍ BaókanÍ oldu.
1981-82 arasÍ Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölü-
münde de Rönesans ve YeniçaÂ Felsefesi; 1980-81 ders yÍlÍnda Erzurum
Atatürk Üniversitesi Felsefe Bölümü’nde dersler verdi. 1982’de Konya
Selçuk Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde dekan yardÍmcÍlÍÂÍnÍn yanÍ sÍ-
ra Fen-Edebiyat Fakültesi’nde de felsefe grubu derslerine girdi. 1986’da
Kültür BakanlÍÂÍ 1000 Temel Eser Komisyonu’nun baókanlÍÂÍnÍ yaptÍ.
1989’da Türkiye Diyanet VakfÍ YayÍnlarÍnÍ kurdu. 1989-1995 arasÍnda
Polis Akademisi’nde sosyoloji dersleri verdi. 1996 senesinde Gazi Üni-
• 196
versitesi rektörünün daveti üzerine Gazi Üniversitesi Felsefe Bölümü-

nü kurdu ve baókanlÍÂÍnÍ yaptÍ. 2 kubat 2004’te yaó haddinden emekli
ayrÍldÍ. Prof. Dr. Bolay hocamÍz, Prof. Dr. Muammer Celalettin Muóta
ve Prof. Dr. R. Levent Aysever’Ín doktora danÍómanlÍÂÍnÍ yapmÍótÍr.
Eserlerinden bazÍlarÍ: Türkiye’de Ruhçu ve Maddeci Görüóün Mücadelesi,
Gstanbul, 1967, 2. BaskÍ, Ankara, 1975; Aristo MetafiziÂi ile Gazzali Meta-
fiziÂinin KaróÍlaótÍrÍlmasÍ, Kültür BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, Ankara, 1976; Fel-
sefi Doktrinler ve Terimler SözlüÂü, (7. BaskÍ, 1997.); Emile Boutroux’da Zo-
runsuzluk Doktrini, S. Hayri Bolay hocanÍn doçentlik tezidir; OsmanlÍ’da
Düóünce HayatÍ ve Felsefe (2005); Tanzimat’tan Günümüze Türk Düóünür-
leri (7 Cilt / 8 Kitap) Nobel YayÍnlarÍ, 2015.
Prof. Dr. Mehmet AydÍn

Prof. Dr. Mehmet AydÍn, 1943 yÍlÍnda ElazÍÂ’da doÂmuó, ilk ve or-
ta öÂrenimini aynÍ yerde tamamlayarak 1962 yÍlÍnda Ankara Üniversi-
tesi Glahiyat Fakültesine kaydolmuó ve 1966 yÍlÍnda “Pekiyi” derece ile
mezun olmuótur. 1967 yÍlÍnda Milli EÂitim BakanlÍÂÍnca açÍlan sÍnavÍ
kazanarak Felsefe dalÍnda doktora yapmak üzere Gngiltere’ye gönderil-
miótir. 1967-1969 yÍllarÍ arasÍnda Londra üniversitesi King’s College’da
doktora sÍnÍfÍna devam etmió ve 1969 yÍlÍnda Edinburgh Üniversitesin-
de doktora öÂrenimine baólamÍótÍr. FransÍzcasÍnÍ ilerletmek için yedi ay
Paris’te Sorbonne Üniversitesinin açtÍÂÍ dil kurslarÍna katÍlmÍótÍr. Tek-
rar Edinburgh’a dönerek “The Teini “Sa’âdâ” in the Selected Works of
al-Farabi and al-Ghâzali” konulu tezini tamamlayarak “Doktor” unva-
nÍnÍ kazanmÍótÍr. Yurda döndükten sonra 1972 yÍlÍnda Erzurum Yük-
sek Gslam Enstitüsüne Felsefe ve MantÍk öÂretmeni olarak tayin edil-
mió, 1973 yÍlÍnda ise Atatürk Üniversitesi Gslami Glimler Fakültesine Fel-
sefe AsistanÍ olarak girmiótir. 1975 yÍlÍnda açÍlan sÍnavÍ kazanarak A.Ü
Glahiyat Fakültesi Felsefe ve MantÍk Kürsüsüne asistan olarak atanmÍó-
tÍr. 1978 yÍlÍnda Sistematik Felsefe ve MantÍk dalÍnda “Kant’da ve ÇaÂ-
daó Gngiliz Felsefesinde TanrÍ-Ahlak Gliókisi” konulu çalÍómasÍyla do-
çent oldu. Kendi kuruluóundaki görevine ek olarak Ankara Üniversite-
si Dil ve Tarih CoÂrafya Fakültesi ile ODTÜ‘nün Felsefe bölümlerinde
dersler verdi. 1984 yÍlÍnda Dokuz Eylül Üniversitesi Glahiyat Fakültesi-
ne Profesör olarak atandÍ ve 1996-1999 yÍllarÍ arasÍnda dekanlÍk yaptÍ.
2003 yÍlÍnda siyasete atÍlarak 23. ve 24. Dönem milletvekili oldu ve ba-
197 •
kanlÍk görevinde bulundu. 2012-2013 yÍllarÍ arasÍnda Bilkent Üniversi-

tesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü’nde ders verdi.
Eserlerinden bazÍlarÍ óunlardÍr: Kant ve ÇaÂdaó Gngiliz Felsefesinde Tan-
rÍ Ahlak Gliókisi (1978); Turkish Contribution to Philosophy (1985); Din Fel-
sefesi (Philosophy Religion, 1996); Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi (1996); Is-
lam and Dialog (A. Collecition of Papers Read in Different Institutions
in Holland, 1996); Mehmet AydÍn’la Gçe Kritik BakÍó (haz. Mehmet Gün-
dem, 1999); MüslümanlarÍn Hristiyanlara KaróÍ YazdÍÂÍ Reddiyeler ve TartÍó-
ma KonularÍ (1999); Âlemden Allah’a (2000); Kur’an’Ín Ana KonularÍ (2000);
Gslam’Ín EvrenselliÂi (2000); Gslâm Felsefesi YazÍlarÍ (2000; Niçin? (2002); Kü-
reselleóme: Siyasi Ekonomik ve Kültürel BoyutlarÍyla (M. ArmaÂan, S. H. Bo-
lay, M. Altan’la birlikte, 2002).
Din ve felsefe alanlarÍnda Türkçe ve çeóitli dillerde (Gngilizce, Arap-
ça ve Hollandaca) yayÍmlanmÍó pek çok makalesi bulunan Prof. Dr.
AydÍn’Ín ülkemizde din felsefesi alanÍnda yazmÍó olduÂu eserlerle çÍ-
ÂÍr açtÍÂÍ kabul edilir.
Prof. Dr. Hüseyin AydÍn

Hüseyin AydÍn 1938 yÍlÍnda (gerçekte 15.02.1934) Antalya/ElmalÍ’da
doÂdu. AynÍ ilçede ilköÂrenimini ve hafÍzlÍÂÍnÍ tamamladÍ. 1961 yÍlÍnda
Antalya Gmam Hatip Okulu’ndan, daha sonra Antalya Lisesi’nden me-
zun oldu. 1966’da Gstanbul Yüksek Gslâm Enstitüsü’nü ve 1970’de Gstan-
bul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü’nü bitirdi. Bitirme
tezi Alman filozofu “Nicolai Hartmann’da Teleoloji”sidir. Diyanet Góle-
ri BaókanlÍÂÍ’nÍn çeóitli kademelerinde görev yapan AydÍn, 1968-1970
yÍllarÍnda yedek subay olarak askerliÂini yaptÍ. Din Góleri Yüksek Ku-
rulu RaportörlüÂü (1970-1971) görevinden sonra Ankara Üniversitesi
Glâhiyat Fakültesi Gslâm Felsefesi Kürsüsü’ne asistan oldu (1971). Kendi
ifadesine göre, hocasÍ Prof. Dr. Gbrahim Agâh Çubukçu’nun yönlendir-
mesiyle isminden baóka hiçbir yönünü bilmediÂi, fakat çalÍómalarÍ iler-
leyince “gerçek anlamda ve çok yönlü bir düóünür” olduÂunu gördüÂü
Sünnî mutasavvÍf Muhâsibî üzerine hazÍrladÍÂÍ tezle “doktora”sÍnÍ ta-
mamladÍ (1975). Arap ülkelerinde (1973) ve özellikle doçentlik tezi için
Almanya’da (1978-1980) mesleÂi/alanÍ ile ilgili araótÍrmalarda bulundu.
1981’de Sistematik Felsefe Kürsüsü’nde, kendi tabiriyle “modern ate-
izmin en popüler simalarÍndan” ve “ekstrem bir ateist” olan Nietzsche
üzerine hazÍrladÍÂÍ Metafizikçi Olarak Nietzsche baólÍklÍ tezle Felsefe Ta-
• 198
rihi “doçent”i oldu. 12 Eylül 1980 askerî darbesinden sonra yükseköÂ-

retimin yeniden yapÍlandÍrÍlmasÍ ve Yüksek Gslâm Enstitülerinin fakül-
teye dönüótürülmesi sürecinde 2547 SayÍlÍ YÖK Kanunu gereÂi UludaÂ
Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi’ne Gslâm Felsefesi Ana Bilim DalÍ öÂretim
üyesi olarak naklen atandÍ. “YaratÍlÍó ve Gayelilik (Teleoloji)” konulu
takdim teziyle 1988 yÍlÍnda profesörlüÂe yükseltildi. 1993 MayÍs’Índa
aynÍ fakülteye dekan olarak atandÍ. Gki dönem dekanlÍk yapmÍó olan
AydÍn, UludaÂ Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi’ne atanan GlâhiyatçÍ ilk
dekan olma özelliÂine de sahiptir. 2002 yÍlÍnda emekli oldu.
Eserlerinden bazÍlarÍ: Muhasibî’nin Tasavvuf Felsefesi (Gnsan-Psikoloji-
Bilgi-Ahlâk Görüóü), Ankara: Pars MatbaacÍlÍk, 1976; Metafizikçi Olarak
Nietzsche, Bursa: UludaÂ Üniversitesi BasÍmevi, 1984; 2. bs., Gstanbul:
DBY YayÍnlarÍ, 2020; Glim Felsefe ve Din AçÍsÍndan YaratÍlÍó ve Gayelilik (Te-
leoloji), Ankara: Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, 1987 (Çeóitli tarihler-
de 7 defa yayÍmlanmÍótÍr.); Yüksek Gslâm Enstitüleri - Akademisyenlik Öz-
lemi ve AkademisyenliÂin Anatomisi, Bursa, 2000; AydÍnlanmanÍn Ana Ku-
caÂÍnda Laiklik ve Atatürkçülük, Bursa: Emin YayÍnlarÍ, 2010; 2. bs., Bur-
sa: Sentez YayÍnlarÍ, 2015.
Prof. Dr. Hüseyin AydÍn’Ín makalelerini aÂÍrlÍklÍ olarak Ankara
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi ve UludaÂ Üniversitesi Glâhiyat Fakül-
tesi dergilerinde, ayrÍca Diyanet Dergisi’nde yayÍmladÍ. Diyanet Góle-
ri BaókanlÍÂÍ’nÍn organize ettiÂi Kutlu DoÂum haftalarÍnda konuóma-
lar yaptÍ, sempozyumlarda bildiriler sundu; bunlarÍn birçoÂu da ya-
yÍmlandÍ.
Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi

Murtaza Korlaelçi 22 kubat 1947 tarihinde Kahramanmaraó’ta doÂ-
du. Glk ve orta öÂrenimini aynÍ yerde 1970 yÍlÍnda tamamladÍ. HocamÍz,
1974 yÍlÍnda ise Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinden mezun oldu.
1975 yÍlÍnda baóladÍÂÍ Hacettepe Üniversitesi FransÍz Dili ve EdebiyatÍ
Bölümünü 1980 tarihinde bilirdi. 1975 tarihinde baóladÍÂÍ doktora ça-
lÍómalarÍnÍ 1981’ de “Pozitivizmin Türkiye’ye Giriói ve Glk Etkileri” ad-
lÍ teziyle, Felsefe ve MantÍk Bölümünde tamamladÍ. Bu tez daha sonra,
Gnsan YayÍnlarÍ tarafÍndan 1986’da yayÍmlandÍ. 11.11.1986 tarihinde Er-
ciyes Üniversitesi Din Felsefesi ve MantÍk ABD Doçent ve 26.10.1992 ta-
rihinde de aynÍ Ana Bilim DalÍna Profesör oldu. HocamÍz 01 Ocak 1983-
29 kubat 1996 tarihleri arasÍnda Erciyes Üniversitesi Glahiyat Fakülte-
199 •
sinde öÂretim üyesi olarak çalÍótÍ. AynÍ fakültede Fakülte Yönetim Ku-
rulu ÜyeliÂi ile Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu ÜyeliÂi yap-
tÍ. AyrÍca Senato üyeliÂine seçildi. 9 kubat 1996 tarihinde A.Ü Glahiyat
Fakültesi Felsefe Tarihi ABD’na atanan Korlaelçi, 4 Haziran 1996 tari-
hinde Felsefe tarihi ABD BaókanlÍÂÍna getirildi. 27 Mart 1987’de kuru-
lan Türk Felsefe DerneÂinin kurucularÍ arasÍnda yer alan hocamÍz, ha-
len adÍ geçen derneÂin yönetim kurulu baókanÍdÍr.
Eserlerinden BazÍlarÍ: Pozitivizmin Türkiye’ye Giriói, Hece YayÍnlarÍ,
Ankara 2002; Felsefe Tarihi, ed. Murtaza Korlaelçi, Glitam YayÍnlarÍ, An-
kara 2012; Tercüme KitaplarÍ: Roger Verneaux, Egzistansiyalizm Üzeri-
ne Dersler, Kayseri 1994; Roger Verneaux, ÇaÂdaó Ateizm Üzerine Ders-
ler, Çev. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, no:199 Anka-
ra 2001; Robert COFFY, Ateistlerin TanrÍsÍ, Ankara 2003.
Baóta Felsefe Tarihi olmak üzere, Sistematik Felsefe, Felsefeye Girió,
Din Felsefesi, MantÍk, GlkçaÂ Felsefesi Tarihi, YeniçaÂ Felsefesi tarihi,
Din felsefesi alanÍnda yüzlerce makale ve tercümesi bulunan Prof. Dr.
Korlaelçi, felsefe alanÍnda görev yapan Prof. Dr. Celal Türer, Prof. Dr.
Ahmet KayacÍk, Prof. Dr. Ali TaókÍn, Prof. Dr. Fulya Bayraktar, Prof.
Dr. Hasan Çiçek, Prof. Dr. Süleyman Dönmez, Prof. Dr. Hasan Yücel
Baódemir, Doç. Dr. M. Enes, Kala, Doç. Dr. Önder Bilgin, Doç. Dr. Cen-
giz Çuhadar, Doç. Dr. Fatih Özkan, Dr. ÖÂ. Üyesi Aynur Tunç, Dr. ÖÂ.
Üyesi Ahmet YÍldÍz, Dr. ÖÂ. Üyesi Halil KayÍkçÍ gibi onlarca hocanÍn
doktora danÍómanlÍÂÍnÍ yapmÍótÍr.
Prof. Dr. Gbrahim Özdemir

1 Ocak 1960 tarihinde Gslahiye’de doÂdu. 1980-1985, Ankara Üniver-
sitesi, Glahiyat Fakültesinden mezun oldu 1985-1988 tarihleri arasÍnda
ODTÜ, Felsefe Bölümünde yüksek lisans yaptÍ. Tezinin konusu: Some
Aspects of Ibn Miskawayh’s Moral Philosophy’dir. Nisan 1996 tarihin-
de yine ODTÜ, Felsefe Bölümünde “The Ethical Dimension of Human
Attitude Towards Nature” adlÍ teziyle doktor oldu. Dr. Gbrahim Özde-
mir 1987-1992 tarihleri arasÍnda BaóbakanlÍk’Ín çeóitli birimlerinde söz-
leómeli uzman olarak çalÍótÍ. 1992 yÍlÍnda Felsefe Tarihi Ana Bilim Da-
lÍna asistan olarak atanan, Dr. Özdemir 2000 yÍlÍnda Yar. Doç., 2004 yÍ-
lÍnda aynÍ ana bilim dalÍnda Doçent ve 2008 yÍlÍnda da profesör oldu.
2010 yÍlÍnda üniversiteden ayrÍlan Prof. Dr. Özdemir, MEB DÍó Glióki-
ler Genel Müdürü olarak uzun süre görev yaptÍ. Halen Üsküdar Üni-
• 200
versitesi Gnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesinde dekan olarak görev

yapmaktÍr.
Eserlerinden bazÍlarÍ: The Ethical Dimension of Human Atitude Towards
Nature, Çevre BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, Ankara, 1997; Çevre ve Din, Çevre Ba-
kanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, Ankara, 1998; Çevre SorunlarÍ ve Gslam, DGB Yay, An-
kara, 1999.
Prof. Dr. Özdemir’in felsefi çalÍómalarÍ çevre sorunlarÍ üzerine olup,
alanÍnda çÍÂÍr açÍcÍ eserler yayÍnlamÍó ve pek çok dergide makale yaz-
mÍótÍr. Doç. Dr. Ahmet Kesgin ile Doç. Dr. Selçuk Erincik’e doktora da-
nÍómanlÍÂÍ yapmÍótÍr.

1963 yÍlÍnda Gstanbul’da doÂan Celal Türer, Glk, Orta ve End. Meslek
Lisesi (Elektrik Bölümü) tahsilini aynÍ óehirde tamamladÍ. 1987’de An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinden mezun oldu. 1987–1993 yÍlla-
rÍ arasÍnda ElazÍÂ ve Sivas’ta Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öÂretmen-
liÂi yaptÍ. 1992 yÍlÍnda Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Sistematik Felsefe ve MantÍk bölümünden “Muhammed Gkbal’de Din
Felsefesi Yüksek lisans tezi ile mezun oldu. 1993 yÍlÍnda Erciyes Ü. Gla-
hiyat Fakültesi’nde Felsefe Tarihi A. B. DalÍ AraótÍrma Görevlisi oldu.
1997’de “William James’in Ahlak AnlayÍóÍ” çalÍómasÍyla doktor unva-
nÍnÍ aldÍ. 1998’de Felsefe Tarihi A. B. DalÍna Yrd. Doçent olarak atandÍ.
2001 AÂustos–2002 Temmuz arasÍnda Oklahoma State Üniversitesi Fel-
sefe Bölümünde “Pragmatizm” ile ilgili araótÍrmalarda bulundu. Ma-
yÍs 2004’te doçent oldu. 2007 yÍlÍnda Kaliforniya Üniversitesinde “Dini
ÇoÂulculuk” ve Southern Illinois Üniversitesinde “John Dewey” ile il-
gili araótÍrmalarda bulundu. 2010 yÍlÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi Felsefe Tarihi A. B. DalÍna Profesör olarak atandÍ. 2013 yÍlÍn-
da Kanada/McGill Üniversitesi, Gslami AraótÍrmalar Enstitüsünde ala-
nÍyla ilgili araótÍrmalar yaptÍ. 2017-2018 yÍllarÍ arasÍ Gazi Üniversitesi/
HacÍ Bayram Veli Üniversitesi PolatlÍ Glahiyat Fakültesi kurucu dekan-
lÍk görevinde bulundu. 2014 yÍlÍndan itibaren Felsefe Tarihi A. B. DalÍ
BaókanÍ olan Prof. Dr. Türer’in çalÍóma alanÍ Pragmatizm, Ahlak ve Gs-
lam Düóüncesidir.
Eserlerinden bazÍlarÍ: Charles S. Peirce’ün Pragmatik Felsefesi, Üniver-
site Kitapevi YayÍnlarÍ, 2003; William James’in Ahlak AnlayÍóÍ, Elis YayÍn-
larÍ, Ankara, 2005; John Dewey ve Sanat, Laçin Yay. Kayseri, 2009; Ahlak-
201 •
tan Felsefeye Felsefeden Ahlaka, Dergâh YayÍnevi, KasÍm-2017; Felsefe Tari-

hi, Ed., Celal Türer, Bilay YayÍnlarÍ, 2019; Pragmatik Estetik, Gözden Ge-
çirilmió Yeniden BasÍm, Fol Kitap, 2021, Günümüz Düóüncesi: SorunlarÍ
ve Dinamikleri, Fecr YayÍnevi, 2022; Tercümeleri: William James’in Prag-
matik Felsefesi, Ellen Kappy Suckiel, Paradigma, 2003; Gkbal’in Düóünce-
sinde TanrÍ, Gnsan ve Kâinat, J. Khatoon, Üniversite Kitapevi YayÍnlarÍ,
2003; Amerikan Pragmatizminin Öncüleri, John Shook, Üniversite Kita-
pevi YayÍnlarÍ, 2003; Cennet Savunucusu: William James’in Din Felsefesi,
Ellen Kappy Suckiel, çev. Celal Türer, Elis YayÍnevi, 2005; Robert John
Shook, Pragmatizm, Fol Kitap, Ankara, 202; William James, Bilinç AkÍóÍ,
ed. Celal Türer Fol Kitap, Ankara, 2021; William James, Rasyonalite Duy-
gusu, ed. Celal Türer Fol Kitap, Ankara, 2021; William James, Hayat Ya-
óamaya DeÂer Mi?, ed. Celal Türer Fol Kitap, Ankara, 2021.
Prof. Türer çeóitli üniversitelerde görev yapan Doç. Dr. Nihat Dur-
maz; Dr. ÖÂ. Üyesi, Tuba Nur Umut, Dr. ÖÂ. Üyesi, Ata Demir, Dr. ÖÂ.
Üyesi Emrullah KÍlÍç, Dr. ÖÂ. Üyesi Ramazan YÍlmaz, Dr. ÖÂ. Üyesi
Nilüfer ÜnaldÍ, Dr. ÖÂ. Üyesi M. Latif BakÍó’Ín ve üniversite dÍóÍndaki
pek çok öÂrencinin doktora danÍómanlÍÂÍnÍ yapmÍótÍr. Türkiye’de prag-
matizm düóüncesinin tanÍnmasÍnÍ saÂlayan pek çok telif eseri ve kitap
tercümesi ile çeóitli alanlarda editörlükleri bulunan Prof. Dr. Türer’in
ahlak, Gslam düóüncesine ait yüzlerce makale ve kitap bölümü mev-
cuttur.
Prof. Dr. Hasan Yücel Baódemir

1974 yÍlÍnda Giresun’da doÂan Hasan Yücel BAkDEMGR, 1996’da
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesini bitirmiótir. AynÍ Üniversite-
nin Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü Felsefe
Tarihi ABD’Índa “J. S. Mill’in Hürriyet AnlayÍóÍ” adlÍ YL tezini ve “Li-
beralizmin Ahlaki Temelleri” adlÍ doktora çalÍómasÍnÍ Prof. Dr. Murta-
za Korlaelçi’nin danÍómanlÍÂÍnda tamamlamÍótÍr. 1998-2007 arasÍnda
o dönemdeki adÍyla Gazi Üniversitesi, óimdi ise Hitit Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesinde Felsefe Tarihi Ana Bilim dalÍnda araótÍrma görevli-
liÂi yapan Dr. Baódemir, 2008 yÍlÍnda aynÍ ana bilim dalÍnda Yrd. Do-
çentlik kadrosuna atanmÍótÍr. Gdari görevleri ile mesleki kuruluólarda
üyeliÂi bulunan Yard. Doç. Dr. Baódemir 2012 yÍlÍnda Doçent olmuó-
tur. Baódemir, 2013 yÍlÍnda Ankara YÍldÍrÍm BeyazÍt Üniversitesi Gslami
Glimler Fakültesine Doç. Dr. olarak geçió yapmÍótÍr. 2017 yÍlÍnda Anka-
• 202
ra Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Felsefe Tarihine ABD’na atanan Prof.

Dr. Baódemir aynÍ kürsüde görev yapmaktadÍr.
Eserlerinden bazÍlarÍ: ÇaÂdaó Epistemolojide Bilginin TanÍmÍ Sorunu,
Çorum: Hitit Kitap, (2011); Ahlak ve Siyaset, Ankara: Liberte YayÍnla-
rÍ. (2017); Liberalizm: Ahlaki Temeller, Ankara: Liberte YayÍnevi, (2009);
Türkiye’de Laiklik ve Din ÖzgürlüÂü, Ankara: Liberte (2011); Siyasi Gdeo-
lojiler, Ankara: Adres YayÍnlarÍ. (2017); Tercümeleri: Epistemoloji: Temel
Metinler, Çorum: Hitit Kitap. (2011); Oxford Epistemoloji El KitabÍ, An-
kara: Adres YayÍnlarÍ (2017); Routledge Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, An-
kara: Adres YayÍnlarÍ (2016); Ludwig von Mises, Ekonomik Politika, Li-
berte YayÍnlarÍ 2017.
Prof. Baódemir, halen çeóitli üniversitelerde görev yapan Doç. Dr.
Feyza Ceyhan Coótu, Dr. ÖÂ. Üyesi Mustafa KÍnaÂ, Dr. ÖÂ. Üyesi Na-
zan Yeóilkaya’nÍn doktora danÍómanlÍÂÍnÍ yapmÍótÍr. ÇalÍóma alanÍ epis-
temoloji ve siyaset felsefesi olan Prof. Dr. Hasan Yücel Baódemir’in çok
sayÍda makale ve kitap bölümü yazarlÍÂÍ vardÍr.
Doç. Dr. Selçuk Erincik

1976 Tokat doÂumlu Selçuk Erincik, 1999 yÍlÍnda Ankara Üniversite-
si Glahiyat Fakültesi’nden mezun olmuótur. 2001 yÍlÍnda mezun olduÂu
fakülteye, Felsefe Tarihi Anabilim DalÍ AraótÍrma Görevlisi olmuó, 2002
yÍlÍnda “Sofistler ve Thomas Hobbes’un Devlet Felsefelerinin Mukaye-
sesi” isimli YL çalÍómasÍyla Ankara Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü Felse-
fe Tarihi ABD’Índan mezun olmuótur. 2008 yÍlÍnda “John Rawls’un Si-
yasal Liberalizminde Din-Toplum Gliókisi” adlÍ doktora teziyle doktor
unvanÍnÍ almÍótÍr. 2013 yÍlÍndan itibaren Yrd. Doç. Dr. unvanÍyla çalÍó-
mÍó, 2018–2019 yÍllarÍ arasÍnda TÜBGTAK desteÂiyle bir yÍl süreyle Ka-
nada Queen’s Üniversitesi Felsefe Bölümü’nde misafir öÂretim üyesi
olarak araótÍrmalarda bulunmuótur. 2021 yÍlÍnda doçent olmuótur. 2021
yÍlÍnda Fakültedeki görevinden ayrÍlarak T. C. Toronto Baókonsoloslu-
Âu Kültür ve TanÍtma AtaóeliÂine atanmÍótÍr.
Makalelerinden bazÍlarÍ: “Kamusal AklÍn SÍnÍrlarÍ Gçinde Din” (John
Rawls’un Düóünceleri BaÂlamÍnda) AÜGF Dergisi, 2010; “Kimlik ve Çok-
kültürcülük Sorunu”, AÜGF Dergisi, 2011; “Mouffe’ün Radikal Demok-
rasi Düóüncesi ÇoÂulculuÂun Bir GmkanÍ Olabilir mi?” Felsefe Dünya-
sÍ, 2017; “Gki ÇaÂ, Gki Çevre, Gki Kirlenme: Etosfer ve Ekosfer”, FÜGF
Dergisi, 2015. ÇalÍóma alanÍ günümüz siyaset felsefesi olan Doç. Dr.
203 •
Erincik’in pek çok dergide yayÍmlanmÍó makalesi ile kitap bölümü ya-
zÍlarÍ vardÍr.
Dr. ÖÂretim Üyesi Tuba Nur Umut

1986 yÍlÍnda BalÍkesir’de dünyaya gelen Tuba Nur Umut, Ankara’daki
ilk, orta ve lise tahsili akabinde lisans eÂitimini Ankara Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesinde ve Ahmet Yesevi Üniversitesi, Yönetim Bilióim Sis-
temleri bölümlerinde tamamladÍ. 2008-2009 eÂitim yÍlÍnda MÍsÍr Hü-
kümeti Milli EÂitim BakanlÍÂÍ bursunu kazanarak 6 ay süre ile Kahire
Üniversitesinde dil eÂitimi aldÍ. 2009’da Ankara Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü Felsefe Tarihi (Felsefe ve Din Bilimleri) Anabilim Da-
lÍnda doktora öÂrenimine baólayan Umut, 2011-2012 yÍllarÍ arasÍnda Di-
yanet Góleri BaókanlÍÂÍnda vaiz olarak görev yaptÍ. 2012 yÍlÍnda Anka-
ra Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Felsefe Tarihi Anabilim DalÍna araó-
tÍrma görevlisi olarak atandÍ. TÜBGTAK desteÂi ile bir yÍl süreyle New
York Columbia Üniversitesi Felsefe bölümünde misafir akademisyen
olarak tezi ile ilgili araótÍrmalarda bulundu. “Teknoloji-DeÂer Gliókisi”
baólÍklÍ doktora tezini 2018’de tamamladÍ. Doktora sonrasÍnda Gslama-
bad UluslararasÍ Gslam Üniversitesi, Gslam AraótÍrmalarÍ Enstitüsünde
7 ay süre ile çaÂdaó Gslam ahlâk düóüncesi alanÍnda araótÍrmalarda bu-
lundu. 2020 yÍlÍndan itibaren Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Fel-
sefe Tarihi Anabilim DalÍnda Dr. ÖÂretim Üyesi olarak görev yapmak-
ta, lisans ve lisansüstü düzeylerinde dersler vermektedir.
Makalelerinden bazÍlarÍ: “Bilgiyi Ahlâk SahasÍnda KonumlandÍr-
mak: Zagzebski’nin Erdem Teorisi,” kÍrnak Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesi Dergisi, 30, 2023.“Technology from Ortega y Gasset’s Perspective:
Means to Realize Human Being’s Nature,” Entelekya Logico-Metaphysical
Review, 3 (1), 2019; “Antik Yunan’da Tekhnê ile Ahlâki Alan ArasÍndaki
Glióki Üzerine”, Beytulhikme An International Journal of Philosophy, 8 (1),
2018,.Teknoloji Felsefesi, Ahlak Felsefesi, UygulamalÍ Etik ve ÇaÂdaó
Gslam Düóüncesi alanlarÍnda çalÍóan Umut’Ín pek çok dergide yayÍm-
lanan makale ve kitap bölümleri vardÍr.
Ankara Ün. Glahiyat Fakültesinde halen Ar. Gör. Ahmet Hamdi Gk-
CAN Ana Bilim dalÍnÍn tek araótÍrma görevlisi olarak görev yapmak-
tadÍr. Bunun yanÍ sÍra 35. Madde ile pek çok AraótÍrma Görevlisi Fel-
sefe Tarihi Ana Bilim DalÍnda görev yapmÍó, doktoralarÍnÍ söz konusu
Ana Bilim DalÍnda tamamlamÍótÍr.
• 204
Kaynakça
Celal Türer, “Felsefeyi NasÍl AnlayalÍm?”, Felsefe Tarihi, ed. Celal Türer, Bilay
YayÍnlarÍ, 2019.
Cemal Tosun, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinde Akademik yapÍlan-
ma ve ÖÂretim ProgramlarÍ, Gelióimi (1949-2019)”, Türkiye’nin Glahiyat
Birikimi, Ankara GlahiyatÍn 70 YÍlÍ, AÜGF YayÍn No 204, 2019.
H. Ziya Ülken, Felsefeye Girió I, Gstanbul, 1963.
Gbrahim Özdemir, “Felsefe Tarihinin 50 YÍlÍ: Ankara Üniversitesi Glahiyat Fa-
kültesinde Felsefe Tarihi Dersinin Gelióimi ve HocalarÍ”, AÜGF Dergi-
si, 1999, s. 1-14.
Glhan Kutluer, Glim ve Hikmet AydÍnlÍÂÍnda, Gstanbul, 2001.
Gsmail Köz, Gsmail Köz, “Felsefeye AdanmÍó Bir Ömür: Prof. Dr. Necati Öner
(1927-2019)”, AÜGF Dergisi 60/2 (2019).
William James, The LeĴers of William James, Boston Athlantic Monthly Press.
Ek. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Felsefe Tarihi Anabilim

DalÍ ÖÂretim Üyelerinin Eserleri
Prof. Dr. Hamdi RagÍp Atademir

Kitap (Ankara Üniversitesindeki YayÍnlarÍ)
Hamdi RagÍp Atademir, Aristo’nun MantÍk ve Glim AnlayÍóÍ, Ankara Üniversite-
si Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, Ankara, 1974.
Tercüme
1. Eflâtun, Phaidon (Suut Kemal Yetkin ile birlikte, Léon Robin’in FransÍzca ter-
cümesinden), Gstanbul 1943.
2. Lacombe Brochard, YanlÍó Üzerine Deneme, Ankara 1943.
3. B. Groethuysen, Nietzsche ve Alman Felsefî Düóünüóüne Girió, Gstanbul 1944.
4. Aristoteles, Organon I: Kategoryalar, Ankara 1947.
5. Aristoteles, Organon II: Önerme, Ankara 1947.
6. Jean-Louis Destouches, Lojistik, Ankara 1947.
7. Léon Veuthey, ÇaÂdaó Düóünce Gçinde MantÍk Meselesi, Ankara 1948.
8. Henri Poincaré, Son Düóünceler, (Süleyman Ölçmen ile birlikte) Ankara 1948.
9. Jules Lachelier, TümevarÍm’Ín Temeli HakkÍnda, Ankara 1949.
10. Aristoteles, Organon III: Birinci Analitikler, Ankara 1950.
11. Aristoteles, Organon IV: Gkinci Analitikler, Ankara 1951.
12. Aristoteles, Organon V: Topikler, Ankara 1952.
Prof. Dr. Hilmi Ziya Ülken

1. Hilmi Ziya Ülken, Felsefeye Girió I Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Ya-
yÍnlarÍ Ankara, 1957.
205 •
2. Hilmi Ziya Ülken Felsefeye Girió II Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Ya-
yÍnlarÍ Ankara, 1958.
3. Hilmi Ziya Ülken Bilgi ve DeÂer, Kürsü YayÍnlarÍ, Ankara, 1965.
4. Hilmi Ziya Ülken EÂitim Felsefesi, Milli EÂitim BasÍmevi, Ankara, 1967.
5. Hilmi Ziya Ülken Gslâm Felsefesi: KaynaklarÍ ve Tesirleri: Eski Yunandan ÇaÂdaó
Düóünceye DoÂru, Türkiye Gó BankasÍ Kültür YayÍnlarÍ, Ankara, 1967.
6. Hilmi Ziya Ülken VarlÍk ve Oluó Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Ya-
yÍnlarÍ, Ankara, 1968.
7. Hilmi Ziya Ülken Glim Felsefesi I, EÂitim Fakültesi YayÍnlarÍ, Ankara, 1969.
8. Hilmi Ziya Ülken Genel Felsefe Dersleri, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesi Dersleri, Ankara, 1972.
Makaleler
1. Hilmi Ziya Ülken, “Heyecan HakkÍnda” Felsefe ve Gçtimaiyat Dergisi, I/2 Gs-
tanbul 1927, ss. 81-101.
2. Hilmi Ziya Ülken, “Cemiyet ve Marazî kuur”, Felsefe YÍllÍÂÍ, SayÍ 1, Gstan-
bul 1932, ss. 23-128.
3. Hilmi Ziya Ülken, “Sosyolojinin Mevzuu ve Usulü” GÜ Sosyoloji Dergisi, 2/1,
Gstanbul 1942, ss. 3-168.
4. Hilmi Ziya Ülken, “Gçtimai AraótÍrmalar” GÜ Sosyoloji Dergisi, SayÍ 2/1, Gs-
tanbul, 1941, ss. 271-321.
5. Hilmi Ziya Ülken, “Hukuk Sosyolojisinin UnsurlarÍ: Gurvich’e Dair Birkaç
Söz”, (G. Gurwitch’den Tercüme), ” GÜ Sosyoloji Dergisi, 2/2, Gstanbul,
1943, ss. 105-170.
6. Hilmi Ziya Ülken, “Gktisadi Sosyoloji” ” GÜ Sosyoloji Dergisi, SayÍ 3, Gstan-
bul 1945-1946, ss. 3-103.
7. Hilmi Ziya Ülken, “Sanat, Düóünce ve Gçtimai Bünye” ” GÜ Sosyoloji Dergi-
si, 2/ 13-14, Gstanbul 1959, ss. 1-35.
8. Hilmi Ziya Ülken, “Gptidailerde Gçtimai Bünye ve Din” ” GÜ Sosyoloji Der-
gisi, 2/13-14 ss. 26-57.
Prof. Dr. Mehmet Karasan

1. Mehmet Karasan, Eflatun’un Devlet Görüóü, Milli EÂitim BasÍmevi, Anka-
ra 1947.
2. Mehmet Karasan, Büyük Feylesoflar Antolojisi I, Milli EÂitim BasÍmevi, Gstan-
bul 1949.
Tercüme
1. Jacques Loeb, HayatÍn Mihaniki Telakkisi, Çev. Mehmet Karasan, MEB, An-
kara 1935.
• 206
2. Rene Descartes, Glk Felsefe Üzerine Metafizik Düóünceler, Çev. Mehmet Kara-
san, MEB, Ankara 1942.
3. Rene Descartes, Felsefenin Glkeleri Kod 11- Z -2, Çev. Mehmet Karasan, MEB,
Ankara 1943.
4. Eflatun, Sofist, Çev. Mehmet Karasan, MEB, Ankara 1943.
5. Eflatun, Devlet AdamÍ, Çev. Mehmet Karasan- Behice Boran, Cumhuriyet Ya-
yÍnevi, Ankara 1944.
6. Rene Descartes, AklÍnÍ Gyi Kullanmak ve Bilimlerde DoÂruyu Aramak için Me-
tot Üzerine Konuóma, Çev. Mehmet Karasan, Maarif MatbaasÍ, Ankara
1945.
7. Rene Descartes, AklÍn Gdaresi için Kurallar, Çev. Mehmet Karasan, MEB, An-
kara 1945.
8. Rene Descartes, Ahlak Üzerine Mektuplar, Çev. Mehmet Karasan, MEB, An-
kara 1946.
9. Emile Durkheim, Meslek AhlakÍ, Çev. Mehmet Karasan, MEB, Ankara 1949.
10. Henri Bergson, Ahlak ile Dinin Gki KaynaÂÍ, Çev. Mehmet Karasan, MEB,
Ankara 1949.
11. Charles Adam, Descartes, HayatÍ ve Eserleri, Çev. Mehmet Karasan, MEB,
Ankara 1952.
12. Laberthonnière, Descartes Üzerine Tetkikler, Çev. Mehmet Karasan, Maarif
BasÍmevi, Ankara 1959.
13. Rene Descartes, Tabiat IóÍÂÍ ile Hakikati Arama, Çev. Mehmet Karasan, MEB,
Ankara 1960.
14. Rene Descartes, Ruhun GhtiraslarÍ, Çev. Mehmet Karasan, MEB, Ankara 1972.
Prof. Dr. KamÍran Birand

1. KamÍran Birand, Dilthey ve Rickert’te Manevi Glimlerin Temellendirilmesi, An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, Ankara 1954.
2. KamÍran Birand, AydÍnlanma Devri Devlet Felsefesinin Tanzimatta Tesirleri, An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, Ankara 1955.
3. KamÍran Birand, Glk ÇaÂ Felsefesi Tarihi, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesi YayÍnlarÍ, Ankara 1958.
4. KamÍran Birand, Manevi Glimler Metodu Olarak Anlama, Türk Tarih Kurumu
BasÍmevi, Ankara 1960.
Prof. Dr. Necati Öner

1. Necati Öner, FransÍz Sosyoloji Okuluna Göre MantÍÂÍn Menóei Problemi, Anka-
ra Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, Ankara, 1967.
207 •
2. Necati Öner, Tanzimat’tan Sonra Türkiye’de Glim ve MantÍk AnlayÍóÍ, Ankara

Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, Ankara, 1967.
3. Necati Öner, Klasik MantÍk, AyyÍldÍz MatbaasÍ, Ankara, 1970.
4. Necati Öner, MantÍk (Liseler için, Tea Grunberg ve Adnan Onat ile Birlikte),
MEB, Gstanbul, 1976.
5. Necati Öner, Gnsan Hürriyeti, Selçuk YayÍnlarÍ, Ankara, 1982. 2. BaskÍ Kültür
BakanlÍÂÍ, Ankara,1987.
6. Necati Öner, Stres ve Dini inanç, Türkiye Diyanet VakfÍ YayÍnlarÍ, Glk BaskÍ,
Ankara, Ankara, 1985.
7. Necati Öner, Milli Zihniyet ve Milli Birlik, Türk Kültürü AraótÍrma Enstitüsü
YayÍnlarÍ, Ankara, 1986.
8. Necati Öner, Felsefe Yolunda Düóünceler, ( YayÍmlanmÍó bazÍ makalelerin top-
lamÍ), Milli EÂitim BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, Gstanbul, 1995.
9. Necati Öner, Felsefe Yolunda Düóünceler -II (Genióletilmió Gkinci BaskÍ) AkçaÂ
10. Necati Öner, Dil Üzerine, Divan YayÍnevi, Ankara, 2000.
11. Necati Öner, Bilginin Serüveni, Vadi YayÍnlarÍ, Ankara, 2008.
Makaleler
1. Necati Öner, “Türkiye’de Yeni MantÍk CereyanlarÍnÍn Glk Habercisi Ali Se-
dat”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 1/4, Ankara 1959,
ss .60-69.
2. Necati Öner, “Klasik MantÍkta Modalite”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fa-
kültesi Dergisi, SayÍ 15, Ankara, 1968, ss. 69-85.
3. Necati Öner, “MantÍÂÍn Ana ilkeleri ve Bu ilkelerin VarlÍkla Olan iliókisi”,
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, SayÍ 17, Ankara, 1969,
ss. 285-303
4. Necati Öner, “19. Asra Kadar Gslam DünyasÍndaki Bilim Faaliyetine KÍsa Bir
BakÍó, Diyanet Glmi Dergi, 9/ 96-97, Ankara, 1970, ss. 154-157.
5. Necati Öner, “MantÍk Felsefesi Nedir?” Diyanet Glmi Dergi, SayÍ 106-107,
Ankara, 1971, ss.100-103.
6. Necati Öner, “Allah GnancÍ”, Diyanet Glmi Dergi, 17/5, Ankara, 1978, ss. 261-
265.
7. Necati Öner, “AókÍn (Müteal) DeÂer BunalÍmÍ”, Töre Dergisi, SayÍ 82, An-
kara, 1978,
8. Necati Öner, “Bir Bilgi Türü Olarak Sanat”, Suut Kemal Yetkin’e ArmaÂan
içinde, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 1984,
9. Necati Öner, “Zihniyet FarklÍlÍklarÍ ve Kültür”, Erdem Dergisi, 1/ 1, Anka-
ra 1985, ss.45-57.
• 208
10. Necati Öner, “Niçin Felsefe”, Erdem Dergisi 1/2 Ankara, 1985, ss.493-500.
11. Necati Öner, “MantÍkçÍ Baba - OÂul: Ahmet Cevdet, Ali Sedat”, Erdem Der-
gisi 2/6, Ankara, 1986, ss.769-799.
12. Necati Öner, “Milli Zihniyet ve Milli Birlik” Türk Kültürü AraótÍrma Ens-
titüsü, 267, Ankara, 1986, ss.12-28.
13. Necati Öner, “Dille ilgili BazÍ SorunlarÍmÍz”, Türk Dili Dergisi, 2/423 An-
kara, 1987,
14. Necati Öner, “GnsanÍn Bilgisi ile Hürriyeti ArasÍndaki Glióki, II. Türkiye Fel-
sefe, MantÍk ve Bilim Tarihi Sempozyumu TebliÂleri Gçinde, Ege Üniver-
sitesi Edebiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, 11 -13 KasÍm, Gzmir, 1987
15. Necati Öner, “Sanat Yolu ile Gletim”, Gazi Üniversitesi BasÍn-YayÍn Yükse-
kokulu Dergisi, Ankara, 1988-1989
16. Necati Öner, “Niçin Din ÖÂretimi”, Din ÖÂretimi Dergisi, SayÍ 22, Mart,
Ankara 1990, , ss.22-25.
17. Necati Öner, “Felsefe ve Toplum”, Milli Kültür Dergisi, SayÍ 73, Ankara,
1990, ss.16-19.
18. Necati Öner, “Gnsanda Öz ve Varoluó”, Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 1,
Ankara, 1991, ss. 2-11.
19. Necati Öner, “Kültür”, Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 2, Ankara, 1991 ss.
2-8.
20. Necati Öner “Türkiye’de MantÍk ÇalÍómalarÍ”, Felsefe DünyasÍ Dergisi, Sa-
yÍ 3, Ankara, 1992, ss. 2-10.
21. Necati Öner, “Dil”, Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 3, 1992, Ankara ss. 2-6.
22. Necati Öner, “Hürriyet ve Otorite”, Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 4, Anka-
ra, 1992, ss.2-9.
23. Necati Öner, “Kióilik ve Hürriyet”, Türk Yurdu Dergisi, SayÍ. 66, Anka-
ra, 1993
24. Necati Öner, “Kavram”, Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 5, Ankara, 1993,
ss.2-6.
25. Necati Öner, “Biçimsel DoÂruluk”, Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 9, Anka-
ra, 1993, ss.2-8.
26. Necati Öner, “Çevre Sorunu”, Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 15, Ankara,
1995, ss.3-8.
27. Necati Öner, “Okkült Bilgi”, Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 16, Ankara, 1995,
ss. 3-9.
28. Necati Öner, “Hürriyetin SÍnÍrÍ”, Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 17, Anka-
ra, 1995 ss. 1-5.
29. Necati Öner, “Felsefi Tutum”, Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 18, Ankara,
1995, ss.1-6.
209 •
30. Necati Öner, “Gnsandan Beklenen”, Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 22, An-
kara, 1996, ss.1-4.
31. Necati Öner “KavramÍn AçÍklÍÂÍ ve SeçikliÂi”, Felsefe DünyasÍ Dergisi,
SayÍ 24
32. Ankara, 1997, ss. 3-7.
33. Necati Öner, “Demokrasinin Epistemolojik DayanaÂÍ”, Felsefe DünyasÍ
Dergisi, SayÍ 27 Ankara, 1998, ss.2-5.
34. Necati Öner, “Cumhuriyet Dönemimizin Bir Filozofu Hilmi Ziya Ülken,”
Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 28, Ankara, 1998, ss.41-56.
35. Necati Öner, “Bir Bilgi Türü Olarak Dini Bilgi”, Felsefe DünyasÍ Dergisi,
SayÍ 29, Ankara, 1999 ss.1-3.
36. Necati Öner, “Eleótirisel Zihniyet” Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 32, Anka-
ra, 2000 ss.3-4.
37. Necati Öner, “Profesör Hamdi RagÍp Atasever” Felsefe DünyasÍ Dergisi,
SayÍ 35, Ankara 2002, ss.3-7.
38. Necati Öner, “EÂitimin AmacÍ” Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 49, Ankara,
2009, ss.1-3.
39. Necati Öner, “Üç YanlÍó Kelime”, Felsefe DünyasÍ Dergisi, SayÍ 50, Anka-
ra, 2009, ss.3-5.
Bilimsel ToplantÍlarda Sunulan Bildiriler

1. Necati Öner, GnsanÍn Bilgisi ile Hürriyeti ArasÍndaki Glióki, II. Türkiye Felsefe,
MantÍk ve Bilim Tarihi Sempozyumu TebliÂleri Gçinde, Ege Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi. YayÍnlarÍ, 11 -13 KasÍm,1987, Gzmir.
2. Necati Öner, Gnsan Hürriyeti ve Gslam, Kutlu DoÂum HaftasÍ Sempozyumu,
12-17 Ekim 1989, Ankara.
3. Necati Öner, ÖÂretim ve EÂitime Bir BakÍó, EÂitim Bilimleri Sempozyumu, 23
Eylül 1990, Ankara Üniversitesi EÂitim Bilimleri Fakültesi, Ankara.
4. Necati Öner, Felsefeden Beklediklerim, Türk Kültürü ve Felsefe Paneli, 25 Ni-
san 1991, Kayseri.
5. Necati Öner, Üç Temel Zihniyet, Türkiye I. Felsefe - MantÍk Bilim Tarihi Sem-
pozyumu Bildirileri, 1991, Gstanbul.
6. Necati Öner, Hürriyet KavramÍ ile ilgili Söyleói, Türk Yurdu, Nisan 1991, An-
kara.
7. Necati Öner, Zihniyet Oluóumu ve EÂitim, Türkiye 2. EÂitim Felsefesi Kong-
resi, 23-26, Ekim, 1996, Van.
8. Necati Öner, AçÍlÍó KonuómasÍ, Türk Felsefe DerneÂi 2005 Felsefe Kongresi,
Küreselleóme KaróÍsÍnda DeÂerlerimiz, Milli Kütüphane ToplantÍ Salo-
nu, 3 Haziran 2005, Ankara.
• 210
Dr. Muhsin Balakbabalar

Doktora Tezi, “Metafizikte Metod olarak Vecd.”
Prof. Dr. Süleyman Hayri Bolay

1. Süleyman Hayri Bolay, Felsefeye Girió, Nobel YayÍnevi, Ankara, 2012.
2. Süleyman Hayri Bolay, Prof. Dr. Necati Öner’in Fikir DünyasÍ, Atatürk Kültür
Merkezi Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 2012.
3. Süleyman Hayri Bolay, OsmanlÍ’da Düóünce HayatÍ ve Felsefe (OsmanlÍ Düóün-
cesine Girió), AkçaÂakçaÂ YayÍnevi, Ankara, 2011.
4. Süleyman Hayri Bolay, Bilimin DeÂeri Meselesi, Nobel Ebabil YayÍnevi, An-
kara, 2010.
5. Süleyman Hayri Bolay, Felsefe Doktrinleri ve Terimleri SözlüÂü, Nobel YayÍ-
nevi, Ankara, 2009.
6. Süleyman Hayri Bolay, Türkiye’de Ruhcu ve Maddeci görüólerin Mücadelesi, No-
bel YayÍnevi, Ankara, 2008.
7. Süleyman Hayri Bolay, Türk Düóüncesinde Gezintiler, Nobel YayÍnevi, An-
kara, 2008.
8. Süleyman Hayri Bolay, (Gsmail Köz ile Birlikte), Türkiye’de Felsefe ve Düóün-
ce YayÍnlarÍ KaynakçasÍ, Kültür BakanlÍÂÍ, Ankara 2007.
9. Süleyman Hayri Bolay, Ferîd Kam, Nobel YayÍnevi, Ankara 2007.
10. Süleyman Hayri Bolay, Felsefe DünyasÍnda Gezintiler, Nobel YayÍnevi, An-
kara, 2006.
11. Süleyman Hayri Bolay, Aristo MetafiziÂi ile Gazzalî MetafiziÂinin KaróÍlaótÍ-
rÍlmasÍ, MEB, Ankara, 2005.
12. Süleyman Hayri Bolay, Emile Boutroux’da Zorunsuzluk Doktrini, MEB, An-
kara 1999.
13. Süleyman Hayri Bolay, Felsefe TartÍómalarÍ Bölüm adÍ:(Zorunsuzluk HakkÍn-
da Bir YazÍ Üzerine BazÍ AçÍklamalar), BoÂaziçi Üniversitesi BoÂaziçi Üni-
versitesi, 1993.
14. Süleyman Hayri Bolay, Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi, Nobel YayÍnevi, An-
kara, 2007.
15. Süleyman Hayri Bolay, Lise Felsefe Ders KitabÍ, , MEB, Ankara, 1994
16. Süleyman Hayri Bolay, Liseler Gçin Felsefe Ders KitabÍ, Gün YayÍnevi, Anka-
ra, 2005.
17. Süleyman Hayri Bolay, Lise II Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi, MEB, Ankara, 1982.
Prof. Dr. Mehmet AydÍn

1. Mehmet AydÍn, Kant ve ÇaÂdaó Gngiliz Felsefesinde TanrÍ-Ahlak Gliókisi, Umran
YayÍnevi, Ankara, 1981.
211 •
2. Mehmet AydÍn, Turkish Contribution to Philosophy, Turkish Historical Society

Publications, Ankara, 1985.
Prof. Dr. Hüseyin AydÍn

1. Hüseyin AydÍn, Muhasibi`nin Tasavvuf Felsefesi, Pars MatbacÍlÍk, 1976.
2. Hüseyin AydÍn, Glim Felsefe ve Din AçÍsÍndan YaratÍlÍó ve Gayelilik (Teleolo-
ji), Ankara: Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, 1987, 1991, 1996, 1999,
2002, 2004, 2012.
Makaleler
1. Hüseyin AydÍn, “Niçin Gslâm Felsefesi VardÍr?”, Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi Dergisi, SayÍ 20, Ankara, 1975, ss.249-255.
2. Hüseyin AydÍn, “Nietzsche MetafiziÂinde Güç-Gstemi (Wille zur Macht)”,
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, SayÍ 26, Ankara, 1983, ss.
241-257.
3. Hüseyin AydÍn, “Bir Mütefekkir Olarak Muhammed Hamdi YazÍr”, ElmalÍ-
lÍ Muhammed Hamdi YazÍr Sempozyumu, 4-6 Eylül 1991, Ankara: Türkiye
Diyanet VakfÍ YayÍnlarÍ, 1993, ss.260-264.
Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi

1. Murtaza Korlaelçi, Pozitivizmin Türkiye’ye Giriói, Hece YayÍnlarÍ, Ankara
2002.
2. Murtaza Korlaelçi, Celal Türer, Felsefe Tarihi, ed. Murtaza Korlaelçi, GLGTAM
YayÍnlarÍ, Ankara 2012.
Tercüme Kitaplar
1. Roger Verneaux, ÇaÂdaó Ateizm Üzerine Dersler, çev. Prof. Dr. Murtaza Kor-
laelçi, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, no:199 Ankara
2001.
2. Robert Coffy, Ateistlerin TanrÍsÍ, çev. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, Ankara
2003.
Makaleler
1. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Gbn Rüód’e göre Din-Felsefe Gliókisi”, Felsefe
DünyasÍ, SayÍ 11. Ankara 1994 s. 35-48.
2. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “BazÍ TanzimatçÍlarÍmÍzÍn Pozitivistlerle Glióki-
leri”, Tanzimat’Ín 150. YÍldönümü UluslararasÍ Sempozyumu, Türk Ta-
rih Kurumu BasÍmevi, Ankara 1994, s. 25-43.
3. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Panteist Ahlak AnlayÍóÍ”, Felsefe DünyasÍ, Sa-
yÍ 23, (Ank.1997), s. 28-40.
• 212
4. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Pozitivizmin Türkiye’ye Girióinde Gki Öncü”,

Felsefe DünyasÍ, SayÍ 28 (Ank.1998), s. 43-61.
5. Mehmet Gzzet, “Türkiye’de Felsefe Tetkikleri ve Mehmet Emin Beyin Son
Eseri”, Sad. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, Felsefe DünyasÍ, SayÍ 28. Anka-
ra 1998 s. 38-42.
6. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Milli Kültürde Dinin Rolü”, A.Ü. Glahiyat Fa-
kültesi Dergisi, Özel SayÍ, Ank.1999, s. 217-225.
7. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Prof. Dr. Necati Öner’in Hürriyet AnlayÍóÍ”,
A.Ü. Glahiyat Fakültesi Dergisi,(Prof. Dr. Necati Öner ArmaÂanÍ) Cilt XI
Ank. 1999 s. 45-78.
8. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Din Felsefe Etkileóimi”, A.Ü. Glahiyat Fakültesi
Dergisi, Cilt XXXIX, Ank.1999, s. 69-77.
9. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Gnsan ve SorumluluÂu” , Felsefe DünyasÍ, SayÍ
34. Ankara 2001, s. 11-25.
10. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Pozitif Düóüncenin Ghlali, Modern Türkiye’de
Siyasi Düóünce”, Gstanbul 2001, s. 214-223.
11. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Hilmi Ziya Ülken’in Din AnlayÍóÍ”, Felsefe
DünyasÍ, SayÍ 36, Ankara 2002, s. 9-30.
12. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “VarlÍk ve Öz”, Felsefe DünyasÍ, SayÍ 37, Anka-
ra 2003, s. 19-28.
13. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Gslam felsefesinde Metodoloji Problemi”, Fel-
sefe DünyasÍ, SayÍ 40, Ankara 2004, s. 3-17.
14. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Emile Boutrox’a göre AkÍl-Din Gliókisi”, Prof.
Dr. Süleyman Hayri Bolay ArmaÂan KitabÍ, Ankara 2005, s. 279-286.
15. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Küreselleóme KaróÍsÍnda Manevi DeÂerleri-
miz”, Felsefe DünyasÍ, SayÍ 41. Ankara 2005, s. 91-115.
16. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Gslam Düóüncesinde Felsefenin Rolü”, Felse-
fe DünyasÍ, SayÍ 42. Ankara 2005, s. 1-10.
17. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Ateizm ve Çeóitleri”, Felsefe DünyasÍ, SayÍ 46.
Ankara 2007, s. 12-44.
18. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Gsmail Fennî ErtuÂrul’un BazÍ Felsefi Görüó-
leri”, Felsefe DünyasÍ, sayÍ 49, Ankara 2009, s. 4-27.
19. Murtaza Korlaelçi, ‘‘Platon’un Devlet AnlayÍóÍnda Demokrasinin Yeri’’, Fel-
sefe DünyasÍ, sayÍ 47, Ankara 2008, s. 32-46.
20. Murtaza Korlaelçi, ‘‘Taóköprülüzâde’nin Ahlak AnlayÍóÍ’’, Felsefe DünyasÍ,
sayÍ 55, Ankara 2011, s. 3-14.
21. Murtaza Korlaelçi, ‘‘MetafiziÂin Hayata Etkisi,’’, Felsefe DünyasÍ, sayÍ 52,
Ankara 2010, s. 22-39.
213 •
22. Murtaza Korlaelçi, ‘‘Felsefe ve Hikmete Dair’’, Felsefe DünyasÍ, sayÍ 58, An-
kara 2013, s. 22-39.
23. Murtaza Korlaelçi, “Necati Öner’in DeÂer AnlayÍóÍ”, Dirilió Yolunda Türk
Düóüncesi: Necati ÖNER ArmaÂanÍ, Ankara 2013, s. 121-132.
24. Murtaza Korlaelçi, “Bir arada Yaóamada Dinin Rolü”, Ortak Yaóama Kültürü
ve Felsefesi, ed. Celal Türer, TÜFED YayÍnlarÍ, Ankara 2015, s. 151-221.
25. Murtaza Korlaelçi, “Küreselleóme”, Felsefe DünyasÍ, sayÍ 63, Ankara 2015,
s. 5-53
26. Murtaza Korlaelçi, “Küreselleóme karóÍsÍnda DeÂerlerimiz ve kahsiyetin
Oluóumu”, Küreselleóme karóÍsÍnda Gençlerimiz: kahsiyetin Oluóumu, ed.
Celal Türer, TÜFED YayÍnlarÍ, Ankara 2017, s. 19-68.
27. Murtaza Korlaelçi, “Felsefenin ve Felsefe Tarihinin Önemi”, Felsefe Dünya-
sÍ, sayÍ 75, Ankara 2022, s. 7-18.
28. Murtaza Korlaelçi, “Gslam’da Aile ve Sorumluluk”, Türkiye’de Aile DeÂer-
lerinin Bugünü ve GeleceÂi, ed. Fatih Özkan, Nobel YayÍnlarÍ, Ankara
2022, s. 3-40
Tercüme Makaleler
1. Robert O. Johan, “GnananlarÍn Ateizmi”, çev. Murtaza KORLAELÇG Felsefe
DünyasÍ, SayÍ 27. (Ankara 1997) s.102-113.
2. Etienne Gilson, “Latin Gbn RüótçülüÂü (Brabant’lÍ Siger)”, çev. Prof. Dr. Mur-
taza KORLAELÇG, Felsefe DünyasÍ, SayÍ 29. Ankara 1998 s.118-122.
3. Jules Girardi, “ÇaÂdaó Ateizmin Problemi”, çev. Prof. Dr. Murtaza KORLA-
ELÇG, A.Ü. Glahiyat Fakültesi Dergisi, SayÍ XII Ank.2000, S.365-399.
4. Jacque Chevaller, “Metafizik”, çev. Prof. Dr. Murtaza KORLAELÇG, Felsefe
DünyasÍ, SayÍ 39. Ankara 2004 S.187-194.
5. O. Lemarie, “GnsanÍn Temel Ödevlerine Toplu Bir BakÍó”, çev. Prof. Dr. Mur-
taza Korlaelçi, A. Ü. Glahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 2011, s. 395-414.
6. Pierre Colin, “Gabriel Marcel’de Dinî Tecrübe ve AnlaóÍlabilirlik”, çev. Mur-
taza Korlaelçi, A. Ü. Glahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 52, sayÍ 1, Ankara 2011,
s. 305-325.
7. Jacques Chevalier, “kahsi Ahlak”, çev. Murtaza KORLAELÇG, A. Ü. Glahiyat
Fakültesi Dergisi, Cilt 52, sayÍ 2, Ankara 2012, s. 311-326.
TebliÂler
1. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Gnsan BenliÂi”, ( UludaÂ Üniversitesi ile Türk
Felsefe DerneÂinin Bursa’da 20-22 Ekim1994 de ortaklaóa düzenlediÂi
1994 Felsefe Kongresine tebliÂ olarak sunulmuótur.) Felsefe DünyasÍ 15
(1995): 30-41.
2. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Gazzali’de Sorumluluk” (Gslam Felsefecileri
• 214
DerneÂince 18-19 Ekim 2002 de Ankara da gerçekleótirilen ‘‘Gslam Felse-

fesinin Meseleleri’’ isimli sempozyuma tebliÂ olarak sunulmuótur.)
3. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Gslam Felsefesinde Takibedilmesi Uygun Gö-
rülen Metodoloji” (Gslami AraótÍrmalar VakfÍnca 20-21 Haziran 2003’te
Gstanbul da gerçekleótirilen: ‘‘Gslam Felsefesi’nde Metodoloji Problemi’’
konulu TartÍómalÍ Glmi Ghtisar toplantÍsÍna sunulmuótur.)
4. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Dinin Milli Güvenlikteki Rolü” (Diyanet Góle-
ri BaókanlÍÂÍnÍn 1-5 KasÍm 1993’te Ankara’da gerçekleótirdiÂi 1. Din óu-
rasÍna tebliÂ olarak sunulmuótur.)
5. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Taóköprülüzâde’nin EÂitim ve Felsefe AnlayÍ-
óÍ” 13-14 MayÍs 2006 Tarihlerinde Kültür BakanlÍÂÍ ve Taóköprü Beledi-
yesince Taóköprülüzade ortaklaóa düzenlenen ‘‘ Taóköprü’den Gstanbul’a
OsmanlÍ Bilim Tarihinde Taóköprülüzadeler Sempozyumuna tebliÂ ola-
rak sunulmuótur.
6. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Plotinus’un Sudur AnlayÍóÍ ile Gbn Sina’nÍn Su-
dur AnlayÍóÍnÍn Mukayesesi”, UluslararasÍ Gbn Sina Sempozyumu Bil-
dirileri, Gstanbul 2008, s. 229-250.
7. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Glahiyat-Felsefe Gliókisi, EÂitime BakÍó”, Edi-
törler: Murat Demirkol, M. Enes Kala, UluslararasÍ 13. YüzyÍlda Felse-
fe Sempozyum Bildirileri, Ankara 2014, s. 797-798.
8. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Din- DeÂer Gliókisi”, 1-3 KasÍm 2010 tarihleri
arasÍnda Kahramanmaraó Üniversitesi, Kahramanmaraó Belediyesi ve
Türk Felsefe DerneÂinin ióbirliÂi ile düzenlenen Felsefe-Edebiyat ve De-
Âer Sempozyumuna tebliÂ olarak sunulmuótur.
9. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Gazâli’nin Gnsan AnlayÍóÍ”, 900. Vefat YÍlÍnda
UluslararasÍ Gazzali Sempozyumu, Gstanbul 2011, s. 759-786.
10. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “AçÍlÍó KonuómasÍ”, 2012 yÍlÍnda Kahraman-
maraó Sütçü Gmam Üniversitesi, Kahramanmaraó Belediyesi ve Türk Fel-
sefe DerneÂinin ióbirliÂi ile düzenlenen Felsefe-Edebiyat ve DeÂer Sem-
pozyumunun açÍlÍó konuómasÍdÍr.
11. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, Hikmet-Felsefe Gliókisi,12-13 AralÍk 2013 tarih-
lerinde Bülent Ecevit Üniversitesi ve aynÍ üniversitenin Glahiyat Fakül-
tesince Zonguldak’ta düzenlenen ‘‘Akademide Felsefe, Hikmet ve Din
Sempozyumuna tebliÂ olarak sunulmuótur.
12. Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, “Din EÂitiminde Felsefenin Yeri”, A.Ü EÂitim
Fakültesi ve Türk Felsefe DerneÂince müótereken Ankara’da 2013 yÍlÍn-
da düzenlenen ‘‘EÂitim Felsefesi Ulusal Sempozyumuna tebliÂ olarak
sunulmuótur.
13. 2015 yÍlÍ içerisinde “Ortak Yaóama Kültürü ve Felsefesi Seminerleri” pro-
215 •
jesi kapsamÍnda Ankara, ElazÍÂ, BartÍn, Antalya, Gümüóhane, Bayburt,

Van ve Bingöl’de “Ortak Yaóamada Dinin Rolü” baólÍÂÍ ile panelist ola-
rak yer almÍótÍr.
Prof. Dr. Gbrahim Özdemir

1. Gbrahim Özdemir, Çevre ve Din, Çevre BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, Ankara,1997.
2. Gbrahim Özdemir, Münir Yükselmió, Çevre SorunlarÍ ve Gslam, Diyanet Góleri
BaókanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, Ankara, 1997.
3. Gbrahim Özdemir, Kuran ve Çevre, Kaynak YayÍnlarÍ, Ankara, 2001.
4. Gbrahim Özdemir, Islam and ecology: a Bestowed Trust, , Ed. Richard Foltz,
Center for the Study of World Religions, Harvard Divinity School Pub-
lications, Cambridge, 2003.
5. Gbrahim Özdemir, “Towards an Understanding of Environmental Ethic from
A Qur’anic Perspective”, In Islam and Ecology, Harward University Press,
Cambridge, 2003, ss.1-37.
Makaleleri
1. Gbrahim Özdemir, “The Concept of Islamic Tradition in Fazlur Rahman’s
Thought” American Journal of Islam and Society 9/2 (1998), ss.243-261.
2. Gbrahim Özdemir, “Çevre SorunlarÍnÍn Antroposentrik Karakteri”, Felsefe
DünyasÍ Dergisi 27 (1998), ss.70-75.
3. Gbrahim Özdemir “Alexander D. Knysh: IbnArabi in the Later Islamic Tradi-
tion: The Making of a Polemical Image in Medieval Islam” Muslim World
93/1 (2002), ss. 138-140.
4. Gbrahim Özdemir, “The Problem of Evil: Ibn Sina’s Theodicy”, Muslim World,
93/3-4 (2002), s.484.
5. Gbrahim Özdemir, “Demokratik EÂitim Üzerine”, Felsefe DünyasÍ Dergisi 35
(2002), ss. 109-126.

1. Celal Türer, Ünite 1 (Felsefeye Girió), Ünite 5 (Ondokuzuncu YüzyÍl Felse-
fesi), Ünite 6 (Yirminci YüzyÍl Felsefesi) Felsefe Tarihi, ed. Murtaza Kor-
laelçi, 2012 GLGTAM YayÍnlarÍ.
2. Celal Türer, Ahlaktan Felsefeye Felsefeden Ahlaka, Dergâh YayÍnevi, KasÍm-
2017.
3. Felsefe Tarihi, Celal Türer, Bilay YayÍnlarÍ, 2019 (1. Bölüm; 9 Bölüm; 10. Bö-
lüm; 18. Bölüm,2 kÍsÍm; 19. Bölüm; 20. Bölüm, 21. Bölüm; 22. Bölüm; 23.
Bölüm; 24. Bölüm YazarÍ)
• 216
4. Celal Türer, Pragmatik Estetik, Gözden Geçirilmió Yeniden BasÍm, Fol Kitap,
2021, Ankara
5. Celal Türer, Celal Türer, Günümüz Düóüncesi: SorunlarÍ ve Dinamikleri, Fecr
YayÍnevi, Ankara, Nisan 2022, GSBN 978-625-8005-61-5.
Çeviri Kitap
1. Robert John Shook, Pragmatizm, çev. Celal Türer, Fol Kitap, Ankara, 2021.
2. William James, Bilinç AkÍóÍ, ed. Celal Türer, Fol Kitap, Ankara, 2021.
3. William James, Rasyonalite Duygusu, ed. Celal Türer, Fol Kitap, Ankara,
2021.
4. William James, Hayat Yaóamaya DeÂer Mi?, ed. Celal Türer, Fol Kitap, An-
kara, 2021.
Editörlük
1. Felsefe DünyasÍ sayÍ 62-70 Dergi, Editör, Türk Felsefe DerneÂi, 2016-2020.
2. Felsefe Tarihi, Kitap, Editör Yard., Ankara Üniversitesi GLGTAM YayÍnlarÍ,
2012.
3. Ortak Yaóama Kültürü ve Felsefesi, Kitap, Editör, Türk Felsefe DerneÂi, 2015.
4. DoÂu’dan BatÍya Düóüncenin Serüveni, Cilt 2, Kitap, Editör, Gnsan YayÍnla-
rÍ, 2016.
5. Küreselleóme KaróÍsÍnda Gençlerimiz: kahsiyetin GnóasÍ, Kitap, Editör, Türk Fel-
sefe DerneÂi, 2017.
6. Türkiye’de Felsefe: Sorunlar ve Çözümler, Editör, Türk Felsefe DerneÂi YayÍn-
larÍ, Ankara, 2018.
7. Felsefenin VefalÍ Yüzü: Prof. Dr Murtaza Korlaelçi’ye ArmaÂan, Aktif Düóünce
YayÍnlarÍ, 2019.
8. Etik ve Etik Sorunlar, Editör, Nobel YayÍnlarÍ, 2019.
9. Felsefe Tarihi, Editör, Celal Türer, Bilay YayÍnlarÍ, 2019.
YazÍlan UluslararasÍ Bildiriler veya Kitaplarda Bölümler
1. Celal Türer, “Deneyimlenen Felsefe: Glahiyat Sorunu”, Akademide Felsefe, Hik-
met ve Din, ed. B. Ali Çetinkaya, Zonguldak, 2014, 247-254.
2. “kiddetin NeliÂi ve Kavramsal Çerçevesi”, Celal Türer, kiddet KaróÍsÍnda Gs-
lam, ed. Bünyamin Erul, DGB YayÍnlarÍ, 2014, s. 13-26.
3. Celal Türer, “Ahlak ve EÂitim”, Ahlak Felsefesi YazÍlarÍ, ed. Lokman Çilingir,
2015, Ankara, Elis YayÍnlarÍ, s. 143-155.
4. Celal Türer, “Ortak Yaóamlar, Ortak Ölçütler,” ed. Ortak Yaóama Kültürü ve
Felsefesi, Ankara, 2015, s. 363-378.
5. Celal Türer, “Porphyrius”, ed. Celal Türer, DoÂu’dan BatÍya Düóüncenin Se-
rüveni, 2. Cilt, Gnsan YayÍnlarÍ, 2015, s. 507-520.
6. Celal Türer, “William James”, ed. Celal Türer, DoÂu’dan BatÍya Düóüncenin
Serüveni, Gnsan YayÍnlarÍ, 2015, s. 507-520.
217 •
7. Celal Türer, “C. Sanders Peirce”, ed. Celal Türer, DoÂu’dan BatÍya Düóünce-
nin Serüveni, Gnsan YayÍnlarÍ, 2015, s. 507-520.
8. Celal Türer, “John Dewey”, ed. Celal Türer, DoÂu’dan BatÍya Düóüncenin Se-
rüveni, Gnsan YayÍnlarÍ, 2015, s. 507-520.
9. Celal Türer, “A. N. Whitehead”, ed. Celal Türer, DoÂu’dan BatÍya Düóüncenin
Serüveni, Gnsan YayÍnlarÍ, 2015, s. 507-520.
10. Celal Türer, “Geçmióten GeleceÂe Ahlak Sempozyumu DeÂerlendirme”,
ed. Asife Ünal, Geçmióten GeleceÂe Ahlak, BartÍn, 2015, s. 613-616.
11. Celal Türer, “Ahlak ve EÂitim: kahsiyetin OluóturulmasÍ” EÂitim ve Ahlak
kurasÍ, 2015 Temmuz, Ankara, s. 97-111.
12. Celal Türer, “Türk Düóüncesinde Tecrübenin Kültürü: Pragmatik BakÍó AçÍsÍ-
nÍn Yolda KalmÍólÍÂÍ”, Türk Tefekkür DünyasÍ Bilgi köleni, 06-07 AralÍk 2012,
yayÍna haz. Selahattin Özçelik, Gstanbul, 2015, C. 2, s. 720-727.
13. Celal Türer, “Felsefe Tarihi”, Glahiyata Girió, Editör: ÇapçÍoÂlu, Ghsan, 2015,
Ankara, OTTO YayÍnlarÍ.
14. Celal Türer, “ModernliÂin Yöntem TiranlÍÂÍ”, 1. UluslararasÍ Sosyal Bilim-
ler ve Müslümanlar Kongresi Bildiriler KitabÍ, Konya, 2016, s. 150-156. (5-7
MayÍs 2016).
15. Celal Türer, “Felsefe ve Din”, ed. Eray YaÂanak, Felsefe DiyaloglarÍ, Sentez
YayÍnlarÍ, Gstanbul, 2016, s. 105-124.
16. Celal Türer, “Merleau-Ponty’de AlgÍ Problemine Girió: Prof. Dr. Kenan
Gürsoy’un Felsefi YaklaóÍmÍ Üzerine” ed. Fulya Bayraktar, Hikmetin Gzinde
Kenan Gürsoy’a ArmaÂan, Aktif Düóünce, 2016, s. 137-152.
17. Celal Türer, “Ahlak ve Müeyyide”, Ahlak ve Müeyyide: AhlakÍn AnlamÍ ve SÍ-
nÍrlarÍ Üzerine Konuómalar, ed. Ömer Türker, Nobel YayÍncÍlÍk, 2016, s.
37-76.
18. Celal Türer, “Tevhid ve Bir GnsanlÍk”, Hz. Peygamber: Tevhid ve Vahdet, D. G.
B. YayÍnlarÍ-1218, Ankara, 2016, s. 93-100.
19. Celal Türer, “Hoca Ahmet Yesevi Modern Düóünceye Ne Söyler”, Hoca
Ahmed Yesevi’nin Manevi MirasÍ, ed. Mustafa Eren, Askar Turganbaev-
Nevzat kimóek-Aidarbek Amirbek, Ahmed Yesevi Üniversitesi Avrasya
AraótÍrmalar Enstitüsü, 2017, s. 159-168.
20. Celal Türer, “Kültür ve Küreselleóme: KarmaóÍk ve Çok Boyutlu BaÂlantÍ-
lÍlÍk” ed. Celal Türer, Küreselleóme KaróÍsÍnda Gençlerimiz: kahsiyetin Gn-
óasÍ, Ankara, 2017, s. 69-78.
21. Celal Türer, “Ahmet Yesevi”, Türk Düóünce Tarihi, ed. Bayram Ali Çetinka-
ya, Grafiker YayÍnlarÍ, 2018, s. 93-103.
22. Celal Türer, “Metafiziksel Gyi’den DeÂere: AhlakÍn YolculuÂu”, Gnsan, Ah-
• 218
lak ve Gktisat, ed. M. KazÍm ArÍcan-M. Enes Kala-Y. Emre AydÍnbaó, TYB
YayÍnlarÍ, 77, 2018, Ankara, s. 124-131
23. Celal Türer, “DeÂer BaÂlÍlÍÂÍ ve Suç”, Turkish Studies/KaróÍlaótÍrmalÍ Dini
AraótÍrmalar: Prof. Dr. Ünver Günay ArmaÂanÍ, Doi Number 10.7827/
Turkish Studies 172430, 2018, s. 71-78
24. Celal Türer, “KAD NasÍl Bir Faaliyettir: YaóadÍÂÍmÍz Hayata GrfanÍ ÇaÂÍr-
mak”, Gstanbul, ISCAT- 2018 UluslararasÍ Sempozyum. 2018, s. 36-44.
25. Celal Türer, “George Herbert Mead”, Mehmet Akgün ArmaÂanÍ, Aktif Dü-
óünce YayÍncÍlÍk, Ankara, 2018, s. 121-130
26. Celal Türer, “Yüksek ÖÂretimde Felsefeye Yer Bulmak”, Türkiye’de Fel-
sefe: Sorunlar ve Çözümler, ed. Celal Türer, TUFED YayÍnlarÍ 3, Aycan
MatbaasÍ-Ankara, 2018, s. 67-80.
27. Celal Türer, “Felsefe ve Birlik/Tevhid kuuru” Gctimai Düzenin (Sistemin) Ku-
ruluóunda Tevhidi Düóünce ve Toplum Felsefesi, ed. Osman kimsek, Glmar
YayÍnlarÍ, Ankara, 2018. s. 77-90.
28. Celal Türer, “SavaóÍn Gölgesinde Ahlaki SÍnÍrlar ve Gnsani KaygÍlar” V.
UluslararasÍ Felsefe Kongresi ed. M. Fatih Elmas-M. Becermen, Ü. Öztürk,
Sentez YayÍncÍlÍk, 2018, s. 119-122
29. Celal Türer, “Mekân: AókÍn Olana Bir ÇaÂrÍ”, Troi’dan Çanakkale’ye GnsanÍn,
GnancÍn ve MekanÍn GnóasÍ: DeÂerler ve kehir UluslararasÍ Kongresi, ed. Os-
man Murat Deniz, 2018, s. 23-34.
30. Celal Türer, “BaókasÍnda AynÍ Kalmak”, Felsefenin VefalÍ Yüzü: Prof. Dr Mur-
taza Korlaelçi’ye ArmaÂan, Aktif Düóünce YayÍnlarÍ, 2019, s. 29-36.
31. Celal Türer, “Em’an ve Gman ArayÍóÍ: Hakikatin ÇaÂrÍsÍ”, Felsefenin Vefa-
lÍ Yüzü: Prof. Dr Murtaza Korlaelçi’ye ArmaÂan, Aktif Düóünce YayÍnla-
rÍ, 2019, s. 227-242.
32. Celal Türer, “GençliÂin Anlam ArayÍóÍna Felsefe (Tarihi) NasÍl KatkÍ Yapar,
Modern ÇaÂda GençliÂin Anlam ArayÍóÍ ed. Süleyman TaókÍn-Sadi YÍlmaz,
Bingöl Belediyesi Kültür YayÍnlarÍ, Ankara, 2019, s. 145-152.
33. Celal Türer, “Bilimin DeÂeri ve Pragmatizm”, UluslararasÍ Prof. Dr. Fuad
Sezgin Sempozyumu, ed. Prof. Dr. Zeki Taótan, Hiper YayÍn, Gstanbul,
2019, s. 159-182.
34. Celal Türer, “Niçin Etik”, Etik ve Etik Sorunlar, Nobel YayÍnlarÍ, 2019, s.
1-6.
35. Celal Türer, “Normatif Etikler”, Etik ve Etik Sorunlar, Nobel YayÍnlarÍ, 2019,
s. 65-88.
36. Celal Türer, “Helenistik Felsefe: Ahlaki Dönem”, Felsefe Tarihi, Bilay YayÍn-
larÍ, 2019, s. 207-224.
219 •
37. Celal Türer, “Helenistik Felsefe: Dini Dönem”, Felsefe Tarihi, Bilay YayÍn-
larÍ, 2019, s. 227-235.
38. Celal Türer, “KaróÍt AydÍnlanmacÍlÍk”, Felsefe Tarihi, ed. Celal Türer, 2019,
s. 437-448
39. Celal Türer, “Bellek HatÍralara Demir AtÍnca: KÍrÍm Türklerinin Varolma
Mücadelesi”, 2. UluslararasÍ Türk HalklarÍnÍn Felsefi MirasÍ Sempozyumu,
KÍróehir Ahi Evran Üniversitesi, 24-26 Ekim 2019. s. 126-133 ISBN 978-
605-031-362-8.
40. Celal Türer, “J. Dewey’in Soruóturma MantÍÂÍ”, IX. MantÍk ÇalÍótay Kita-
bÍ, MantÍk DerneÂi YayÍnlarÍ, 2019, s. 433-444.
41. Celal Türer, “Corona SonrasÍ Dünyaya BakÍó”, ed. H. Haluk Erdem, Corona
SonrasÍ Dünyaya BakÍó, Sentez YayÍncÍlÍk, Bursa, 2020, s. 116-119.
42. Celal Türer, “Ahlak ve Bilióim Teknolojileri”, Bilióim Teknolojileri ve Gleti-
óim: Birey ve Toplum GüvenliÂi, ed. M. keker-Y. Bulduklu-C. Korkut-M.
DoÂru, Tübitak YayÍnlarÍ, Ankara, 2020, s. 265-277. (ISBN: 978-605-2249-
48-2)
43. Celal Türer, “Cengiz DaÂcÍ’nÍn RomanlarÍnda Siyaset: Hüzün ve AcÍnÍn Bir
Toplumu OluóturmasÍ”, Balkanlar ve Gslam: Balkanlarda Gslâm Dini ve Kül-
türel Hayat, ed. Abdullah Taha GmamoÂlu, Glir Rruga, Mehmet Fatih Soy-
sal, Abdürrahim Bilik, Gstanbul, Ensar Neóriyat, 2020, s. 197-210. (978-
605-7619-80-8 (2. Cilt)
44. Celal Türer, “Bütünden Parçaya Bakmak: Toplumdan Aileye”, Disiplinlera-
rasÍ YaklaóÍmla Aile, ed. Mustafa Çevik, Ankara, 2021, s. 369-382.
45. Celal Türer, “Türkiye’nin GeleceÂi: Uzlaóma Kültürü ve Kimlikler Mozai-
Âi”, Türk Milliyetçileri Gçin Milletler ve Halklar Meselesi, ed. Muzaffer Me-
tintaó, KÍrmÍzÍlÍlar YayÍncÍlÍk, 2021, Eskióehir, s. 233-260.
46. Celal Türer, “Kriz DurumlarÍnÍ Fark Etmek: Glahiyat Sorunu”, ed. Prof. Dr.
Ahmet BostancÍ, 120. YÍlÍnda Glahiyat ve Gslami Glimler Fakülteleri ÇalÍótayÍ,
Marmara Ün. Glahiyat Fak. YayÍnlarÍ, Gstanbul, 2021, s. 157-164.
47. Celal Türer, “Sürekli Bir Gnóa Olarak Bilgelik”, Gslam, Modernite ve Gençlik,
ed. S. Kara-S. Aybey, T. Aóirov, Ankara, 2021, s. 177-190.
48. Celal Türer, “H. Z. Ülken’in Eserlerinde Pragmatizm”, Hilmi Ziya Ülken:
DoÂumunun 120. YÍlÍnda, Özne Dergisi, ed. Ali Utku, Çizgi Kitabevi, Kon-
ya, Bahar 2021,34. Kitap, s. 309-441.
49. Celal Türer, “ÇoÂulcu Bir Evrende Gnsan ÖzgürlüÂü: William James’in Pers-
pektifi”, Kavramlar Tarihi-Özgürlük, DoÂu-BatÍ YayÍnlarÍ, Mart 2022, An-
kara, ss. 388-421.
50. Celal Türer, “Pragmatik AçÍdan Gó AhlakÍ”, Emek ve Gó AhlakÍ, Türkiye Ya-
zarlar BirliÂi YayÍnlarÍ, Ankara, 2022, s. 234-251.
• 220
51. Celal Türer, “Vesiletü-n Necat ve kahsiyetin GnóasÍ”, Bir kaheseri Yeniden
Okumak: Vesiletü-n Necat, ed. Bilal Kemikli, Esenler Belediyesi YayÍnla-
rÍ, 2022. 153-180
52. Celal Türer, “Deneyimden EÂitime: J. Dewey ile Konfüçyanizm arasÍnda
Köprüler Gnóa Etmek”, felsefelogos, 79 (2022/2), s. 175-191
53. Celal Türer, “Din- Teoloji Gliókisine Felsefi Bir YaklaóÍm” Felsefe ve Gslami
Glimler, ed. Süleyman TaókÍn, Çanakkale: Paradigma Akademi, 2022, s.
27-46.
54. Celal Türer, “Sosyal Bir Organizasyon Olarak Aile: OlaÂanüstüden Öte, SÍ-
radandan Ziyade” Türkiye’de Aile DeÂerlerinin Bugünü ve GeleceÂi, ed. Fa-
tih Özkan, 2022, Ankara: Nobel YayÍnlarÍ, s. 95-104.
55. Celal Türer, “Pragmatik AçÍdan Erdemler: AhlakÍn Yeniden YapÍlandÍrÍl-
masÍ”, Din, Erdem ve GnsanlÍk, ed. Mustafa Çakmak-Hüseyin Algur, Dem
YayÍnlar/Ensar Neóriyat, AralÍk-2022, Gstanbul, s. 39-62.
56. Celal Türer, “Ahlak ve kahsiyetin GnóasÍ” Felsefi Düóüncede Ahlak ve Gnóa II,
ed. Âdem Yerinde-M. Latif BakÍó-Emrullah Bolat, Kitap DünyasÍ: Kon-
ya, AralÍk-2022, s. 5-16.
57. Celal Türer, “AhlakÍ AnlamanÍn Önündeki BazÍ Engeller” Felsefi Düóünce-
de Ahlak ve Gnóa II, ed. Âdem Yerinde-M. Latif BakÍó-Emrullah Bolat, Ki-
tap DünyasÍ: Konya, AralÍk-2022, s. 17-28.
Ulusal Hakemli Dergilerde YayÍmlanan Makaleler
1. Celal Türer, “M. Gkbal’in Kur’an Tasavvuru”, Diyanet Glmi Dergi, c. 46, sayÍ
3, 2010, s. 63-78.
2. Celal Türer “Ahlaktan EÂitime: Yine Ahlak”, Felsefe DünyasÍ, 2014, sayÍ. 60,
s. 5-19.
3. Celal Türer, “(Pragmatist) Ahlak nedir?”, Temaóa, 2016, S. 5, s. 15-31.
4. Celal Türer, “Uzlaóma/nÍn Felsefesi”, 2016, Ombudsman Akademik Dergi, YÍl
2, sayÍ 4, AralÍk-Temmuz 2016, s. 169-186.
5. Celal Türer, “Gnsan HaklarÍ Nosyonu’nu NasÍl AnlamalÍyÍz”, Ombudsman
Akademik Dergi, YÍl 5, sayÍ 7, AralÍk- 2017, s. 157-171.
6. Celal Türer, “VarlÍk Üzerine”, Düóünen kehir, SayÍ 4, AralÍk 2017, s. 148-168
7. Celal Türer, “NasÍl YaóamalÍyÍm ya da Ahlak Nedir?” Din ve Toplum, Cilt 5,
sayÍ 2, s. 54-69, 2017
8. Celal Türer, “Necati Öner’in Düóüncesinde EÂitim”, Felsefe DünyasÍ, ed. Ce-
lal Türer, SayÍ 69, 2019, s. 82-94.
9. Celal Türer-Hatice KÍrmacÍ, “GerçekliÂin Gkamet AlanÍ Olarak Deneyim: C.
S. Peirce Felsefesi”, flsf, e-dergi, SayÍ 28-2019, s. 275-292.
10. Celal Türer-Metin AydÍn, “Utilitaranism ile Pragmatism: Farklar ve Ortak
Noktalar”, flsf, e-dergi, SayÍ 28-2019, s. 121- 149.
221 •
11. Celal Türer, “Ömer Bozkurt. Yeni Felsefe -Bir Metodik Felsefe Tasavvuru- Ki-
tap DeÂerlendirmesi, Ankara Ün. Glahiyat Fakültesi Dergisi, 62:2 (2021),
557-572.
12. Prof. Dr. Celal Türer ile Söyleói: Pragmatizm, William James’te Bilinç ve
Benlik, Türkiye’de Felsefe / Sayfalar: 53-72 Murat ARICI, Bilge Ceren
DEMGR. 2021.
13. Celal Türer, “Bir AraótÍrtma ProgramÍ Olarak Felsefe Günümüze Ne Söy-
ler?” Tetkik, ed. Abdullah Demir, SayÍ 2, (Mart-Eylül) s. 481-494. e-ISSN:
2822-3322.
UluslararasÍ Bilimsel ToplantÍlarda Sunulan Bildiriler (YayÍmlan/a/mayan-
lar)
1. “Medeniyetler Diyalogunu Sanat Üzerinden Okumak”, Felsefi Diyalog: Ye-
ni BakÍólar Sempozyum: UluslararasÍ Sempozyum, Bakü/Azerbaycan,
27-28 Eylül 2012.
2. “Hoca Ahmet Yesevi Modern Düóünceye Ne Söyler”, Hoca Ahmed Yesevi’nin
Manevi MirasÍ, ed. Mustafa Eren, Askar Turganbaev-Nevzat kimóek-
Aidarbek Amirbek, Ahmed Yesevi Üniversitesi Avrasya AraótÍrmalar
Enstitüsü s. 159-168. 2012.
Ulusal Bilimsel ToplantÍlarda Sunulan Bildiriler (YayÍmlananlar/Kitap Bö-
lümü)
1. Celal Türer, “Deneyimlenen Hayat ve Felsefe”, Yaóayan Felsefe, haz. Ömer
Bozkurt, Ankara, 2011, s. 95-100.
2. Celal Türer, “Günümüz Ahlak SorunlarÍna Kur’ani YaklaóÍmlar”, Kur’an ve
Toplumsal Ahlak, Kurav YayÍnlarÍ, Bursa, 2011, s. 65-93.
3. Celal Türer, “Modern Dönemde DeÂerler/Ahlak EÂitimi” Modern ÇaÂda Ah-
lak, Konya Glahiyat DerneÂi YayÍnlarÍ, 2012, s. 171-186.
4. Celal Türer, “Türk Modernleóme Tecrübesi BaÂlamÍnda Türkiye’de Felsefe”
Türkiye’de Felsefenin GeleneÂi ve GeleceÂi, Gstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi YayÍmlarÍ, 2012, s. 115-126.
5. Celal Türer, “kehir Bilincinin Felsefi BoyutlarÍ: Zaman, Mekân ve Gelecek
Tasavvuru” “II. UluslararasÍ Felsefe Sempozyumu, ‘kehir ve Felsefe’, Bur-
sa, 2013, s. 197-202.
6. Celal Türer, “Kióilik ve DeÂer”, Felsefe-Edebiyat ve DeÂerler, Sempozyum Ki-
tabÍ, 2014, Kahramanmaraó Belediyesi, s. 215-224.
7. Celal Türer, “Deneyimlenen Felsefe: Glahiyat Sorunu” EÂitime BakÍó, SayÍ 28,
s.19-22.
8. Celal Türer, 13. YüzyÍlda Felsefe, “DeÂerlendirme KonuómasÍ”, UluslararasÍ
13. YüzyÍlda Felsefe Sempozyum Bildirileri, Ankara, 2014, s. 798.
• 222
9. Celal Türer, “Müzakere Metni” Türkiye II. Ahlak kurasÍ: Ahlak ve Siyaset, 2014,
Konya, s. 57-62.
10. Celal Türer, I. EÂitim Kongresi: 21. YüzyÍlda Bir EÂitim Felsefesi Oluóturmak ve
Özel Okullar “Gnsan Modeli OluóturmanÍn Felsefi Temelleri”, Özel ÖÂ-
retim Genel MüdürlüÂü, 28-30 KasÍm 2014, Antalya. s. 163-166 (ISBN-
978-975-11-3927-6)
Ulusal Bilimsel ToplantÍlarda Sunulan Bildiriler (YayÍmlanamayanlar)
1. “DeÂerler EÂitimi ya da DeÂerlerin Keófi Sorunu” EÂitim Felsefesi Ulusal
Sempozyumu, 21-22 KasÍm 2013, Ankara.
2. 15-16 KasÍm 2015 SAMER, Çocuk ve Suç Sempozyumu, “DeÂer BaÂlÍlÍÂÍ
ve Suç”.
3. 19.05.2015, “Ahlak ve Müeyyide” GLEM, Gstanbul, Konferans/TebliÂ.
4. 23-25 Ekim 2015, Bilecik Üniversitesi, “Cumhuriyet döneminde Felsefenin
Serüveni: Ankara Üniversitesi Glahiyat Tecrübesi”, TebliÂ.
5. 28-30 Nisan 2017, “Eman ve Gman ArayÍóÍ: Hakikatin ÇaÂrÍsÍ”, Kutlu DoÂum
HaftasÍ, “Hz. Peygamber ve Güven Toplumu”, Gaziantep (TebliÂ)
6. “DisiplinlerarasÍ Zorunlu ve Karma EÂitim”, 9-10 AralÍk 207, Ö<DER, An-
kara ÖÂretmenevi, (TebliÂ)
7. “ÇocuÂu Yeniden Keófetmek”, ÇalÍótay, TDV Kagem, Müzakereci,
02.12.2017
8. “Ahlak Küreyi Yeniden Oluóturmak”, ‘Birlikte Yaóamak’ Sempozyumu, Es-
kióehir Osmangazi Ün. Etik DavranÍó Glkeleri ve Gó Etik Kurulu, 18-19
Ekim 2019.
Çeviri Makale
William James “Bilinç Mevcut Mudur?, çev. Celal Türer, ÇaÂdaó Türk Düóünce-
sinin GnóasÍ Yolunda Düóünceler, ed. Recep KÍlÍç, 2015, s. 299-310.
DiÂer ÇalÍómalar: Makaleler/Söyleóiler
1. Celal Türer, “ModernliÂin Yöntem TiranlÍÂÍ”, EskiYeni, SayÍ 17, 2010, s.
5-10.
2. Celal Türer, “Ümmet Üzerine”, Seyyah Dergisi, SayÍ 4, 2011, s. 4-8
3. Celal Türer, “AhlakÍn (Biliósel) EÂitimi NasÍl Mümkün Olur?” Din ve Top-
lum C. 3, S. 8, 2011, s. 56-62
4. Celal Türer, “Medeniyet ve EÂitim”, Medeniyet Tasavvuru Dergisi, 2015, s. 2,
s. 7-10
5. Celal Türer, “AhlakÍ Anlamak”, Anadolu Gençlik Dergisi, AralÍk, 2015, s. 32-
35.
6. Celal Türer, “NasÍl YaóamalÍyÍm ya da Ahlak Nedir?”, Din ve Toplum, C.
5, S. 2, 2017, s. 54-59
223 •
7. Celal Türer, “Yol ve Yolculuk, Medeniyet Tasavvuru Dergisi, 2017, s. 6, s. 62-

66.
8. Celal Türer, “VarlÍk Üzerine”, Düóünen kehir, SayÍ 4, AralÍk 2017, s. 148-
168
9. Celal Türer, “Yol ve Yolculuk”, Medeniyet Tasavvuru Dergisi, SayÍ 6, 2017,
s. 62-66.
10. Celal Türer, “Toplumdan Aileye”, KadÍn ve Toplum, Glmi Dergi, Ankara,
2021, s. 15-19.
11. Celal Türer, “Modern Ahlak Mükellefiyeti Temellendirebilir mi?”, Teklif (2
AylÍk Düóünce dergisi), SayÍ, 1. 2022, s. 96-100.
DiÂer Faaliyetler
1. EÂitim Faaliyetleri
1. McGill Üniversitesi, Gslami AraótÍrmalar Enstitüsünde AraótÍrmacÍ, Kanada
03.06.2013-02.09.2013
2. Ahmet Yesevi Üniversitesi, Yesi/Kazakistan, 29 kubat-13 Mart 2016, Misa-
fir ÖÂretim Üyesi
2. Proje Görevleri
MEB, “Düóünce EÂitimi” 7-8 SÍnÍflar ÖÂretim ProgramÍ Komisyonu, Tübitak/
Ulakbim, Üye, 2017
Prof. Dr. Hasan Yücel Baódemir

Hasan Yücel Baódemir (2017), Ahlak ve Siyaset, Ankara: Liberte YayÍnlarÍ.
Kitap ve Çeviri Editörlükleri
1. BuÂra Kalkan, Hasan Yücel Baódemir (editör) (2018), Siyasi Gdeolojiler, An-
kara: Adres YayÍnlarÍ.
2. Hasan Yücel Baódemir, Nebi Mehdiyev (çeviri editörü) (2018), Paul K. Mo-
ser (editör), Oxford Epistemoloji El KitabÍ, Ankara: Adres YayÍnlarÍ
3. Hasan Yücel Baódemir, Hasan Ayer (2022) Stanford Siyasi Gdeolojiler, Epis-
teme yayÍnlarÍ, Ankara.
4. Ludwig von Mises, Ekonomik Politika, çev.: Hasan Yücel Baódemir, Liberte
YayÍnlarÍ 2017.
5. Duncan Pricthard, Bilgi Felsesi nedir?, çev.: Hasan Yücel Baódemir, Küre
YayÍnlarÍ, Gstanbul 2021.
6. Jason Brennan & Bas van der Vossen & David Schmidtz, Liberteryenizm El
KitabÍ, Çeviri editörü: Hasan Yücel Baódemir, Episteme YayÍnlarÍ An-
kara, 2022.
7. Duncan Pricthard (editör), Felsefe Nedir? Çev.: Hasan Yücel Baódemir, Kü-
re YayÍnlarÍ, Gstanbul, 2023.
• 224
8. Robert Audi, Epistemoloji: Bilgi Teorisine ÇaÂdaó Bir Girió, çeviri editörü
Hasan Yücel Baódemir, Nobel, 2018.
Ulusal Kitap Bölümleri
1. Hasan Yücel Baódemir (2017), “Fundamentalizm”, Siyasi Gdeolojiler, Anka-
ra: Adres YayÍnlarÍ.
2. Hasan Yücel Baódemir (2017), “GslamcÍlÍk”, Siyasi Gdeolojiler, ss. 238-261, An-
kara: Adres YayÍnlarÍ.
3. Hasan Yücel Baódemir, Anayasalar Seküler Metinler Midir?, Yeni Anaya-
sa: Usul ve Üslup AçÍsÍndan Bir ArayÍó, Türkiye Yazarlar BirliÂi YayÍn-
larÍ, Ankara 2022.
4. Hasan Yücel Baódemir, Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi’de Glahi Hakikatler ve
Felsefe, Felsefenin VefalÍ Yüzü Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi’ye ArmaÂan,
Aktif Düünce YayÍnlarÍ, Ankara 2019.
5. Hasan Yücel Baódemir, Gngiliz ve Alman ió AhlakÍnÍn Temel Motivasyonlar
Yönünden KaróÍlaótÍrÍlmasÍ, Türkiye Yazarlar BirliÂi YayÍnlarÍ, Editör;
M. Enes Kala, Ankara 2022.
6. Hasan Yücel Baódemir, “Sokrates Öncesi DoÂa FilozoflarÍ I”, Felsefe Tarihi,
Editör: Celal Türer, Bilay YayÍnlarÍ, 2019.
Makaleler
1. Hasan Yücel Baódemir, Necati Öner’de Olgu ve Özgürlük ArasÍnda Bilginin
Serüveni, Felsefe DünyasÍ Dergisi, AralÍk 2019.
2. Hasan Yücel Baódemir, “Dinî Epistemoloji Olgusal KanÍtçÍlÍÂa ve Natüraliz-
me KaróÍ BaóarÍ SaÂlayabildi mi?”, Teklif, SayÍ: 9, Gstanbul, 2023.
Bildiriler
1. Hasan Yücel Baódemir, Türkiye’de YakÍn Dönem Epistemoloji TartÍómala-
rÍ, UluslararasÍ Gstanbul Felsefe Kongresi, Gstanbul Üniversitesi, 2-4 Ma-
yÍs 2018, Gstanbul.
2. Hasan Yücel Baódemir, Farabi’nin Gslam Düóüncesine Epistemolojik KatkÍ-
sÍ, Prof. Dr. Fuat Sezgin AnÍsÍna Geçmióten Günümüze Türlistan: Ta-
rih Kültür Ve Medeniyet Sempozyumu, 11-12 Nisan 2019, Yesi, Türkis-
tan, Kazakistan.
3. Hasan Yücel Baódemir, Gslam ve BatÍ Düóüncesinde Bilgi, Gslam Felsefesi-
nin Temel SorunlarÍ Sempozyumu, Glahiyat Akademi, 25 AralÍk, 2021,
Ankara.
4. Hasan Yücel Baódemir, Epistemik Erdemler, UluslararasÍ Gnsan Din ve Er-
demlilik Sempozyumu, 27-28 Ekim 2022, Giresun.
Dergi EditörlüÂü
1. Liberal Düóünce Dergisi 2019-2020
2. Felsefe DünyasÍ Dergisi 2020-devam ediyor.
225 •
Projeler
1. Hasan Yücel Baódemir (araótÍrmacÍ), Türkiye’de Aile DeÂerlerinin Bugünü
ve GeleceÂi, Türk Felsefe DerneÂi-Sivil Toplum Genel Md., 01.09.2021-
31.08.2022.
2. Hasan Yücel Baódemir (EÂitimci), MEB, “Düóünce EÂitimi” 7-8 SÍnÍflar ÖÂ-
retim ProgramÍ Komisyonu, Tübitak/Ulakbim, Üye, 2017.
Doç. Dr. Selçuk Erincik

Makaleler
1. Selçuk Erincik, “Kamusal AklÍn SÍnÍrlarÍ Gçinde Din (John Rawls’un Düóün-
celeri BaÂlamÍnda)” Ankara Ü. Glahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, Cilt
51/2, 2010, ss. 291-314.
2. Selçuk Erincik, “Kimlik ve Çokkültürcülük Sorunu”, Ankara Ü. Glahiyat Fa-
kültesi Dergisi, Ankara, 52/2, 2011, ss. 219-241.
3. Selçuk Erincik,“Michael Sandel’in Yükümsüz Ben Eleótirileri ve Deontolo-
jik Liberal Adaletin SÍnÍrlarÍ”, Hitit Ü. Glahiyat Fakültesi Dergisi, 2011,
19/1, ss. 171-191.
4. Selçuk Erincik, “Charles Taylor’da ModernliÂin SÍkÍntÍlarÍ Olarak Üç Mese-
le”, Toplum Bilimleri Dergisi, Ankara, Cilt 6/11, 2012, ss. 147-168.
5. Selçuk Erincik, “Gki ÇaÂ, Gki Çevre, Gki Kirlenme: Etosfer ve Ekosfer”, FÍrat
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 2015, ss.25-47.
6. Selçuk Erincik, “Hobbes: TanrÍ Devleti’nden TanrÍ Devlet’e ya da Plenitudo
Potestatis’in SerencamÍ”, Gslami AraótÍrmalar, 2016, ss.10-23.
7. Selçuk Erincik, “Chantal Mouffe’ün Radikal Demokrasi Düóüncesi ÇoÂulcu-
luÂun Bir GmkânÍ Olabilir mi?”, Felsefe DünyasÍ, 2017, 65/1 ss.103-133.
8. Selçuk Erincik, “Fark Yaratma” SalgÍnÍnÍn TaóÍyÍcÍsÍ Olarak Komedi ya da
Az AÂlamak Çok Gülmek”, TYB Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal Bilim-
ler Dergisi, 24 / 24, 2018, ss.9-29.
9. Selçuk Erincik, “Robert Filmer’in KrallarÍn Glahi HaklarÍ AnlayÍóÍ”, Turkish
Studies, 13/25, 2018, ss. 447-465.
10. Selçuk Erincik, “Zoopolis ya da Postmodern Fabl”, Beytu’l Hikme , 10/3,
2020, ss.1081-1119.
11. Selçuk Erincik, “Birleótiren Bir Yürek” (Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi’ye Ar-
maÂan KitabÍ), 2019.
12. Selçuk Erincik, “Religion, Pluralism and The Problem of Living Together
in the Light of Kymlicka’s Thoughts: An Overlapping Consensus or A
Modus Vivendi?”, Entelikya Logico-Metapysical Review, 4/1, 2020, ss.
45-77.
• 226
Tercüme Makaleler
1. Selçuk Erincik, Nic Serafin, “Kamusal Bir Gnanç: Siyasi Liberalizm ve Episte-
molojik KaçÍnma Problemi”, Toplum Bilimleri Dergisi, Ankara, Cilt 6/11,
2012, ss.-268-283.
2. Selçuk Erincik, R. B. Talisse (Prof. Dr. Celal Türer ile birlikte), John Rawls
ve Amerikan Pragmatizmleri, Demokrasi Platformu Dergisi, Din ve Gdeolo-
ji SayÍsÍ (26. SayÍ), Ankara, Bahar 2011, ss. 117-133.
3. Selçuk Erincik, Jon Reeder (Yard. Doç. Dr. Önder Bilgin ile birlikte), “Din ve
Ahlak”, ed. Peter B. Clarke, Din Sosyolojisi: YaóadÍÂÍmÍz Dünya, çev. Ed:
G. ÇapçÍoÂlu, Gmge Kitapevi, Ankara, 2012, ss. 61-96.
UluslararasÍ Bilimsel ToplantÍlarda Sunulan Bildiriler
1. Mouffe’ün Radikal Demokrasi Düóüncesi (Biz/Onlar AyrÍmÍ BaÂlamÍnda Pa-
radoksal Bir “Bir Arada Yaóama” Ümidi), 2018.
2. GmkânsÍz Devlet ve GmkânsÍz(a) Davet,2020.
3. Modernizm ve Postmodernizm ArasÍnda Gslam ve Hakikat ya da Müphem-
liÂin Postmodern Politik Teolojisi, 2020.
DiÂer Faaliyetler
1. AÂustos 2018-AÂustos 2019 tarihleri arasÍnda Queen’s University (Kingston/
Kanada) Felsefe Bölümünde Misafir ÖÂretim Üyesi.
2. 2016 – MEB Antalya Felsefe Ders KitabÍ Müfredat Yazma Komisyonu
Dr. ÖÂr. Üyesi Tuba Nur Umut

Makaleler
1. “Bilgiyi Ahlâk SahasÍnda KonumlandÍrmak: Zagzebski’nin Erdem Teorisi,”
kÍrnak Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 30, 2023.
2. [Umut, T.N. & Yeóilkaya, Nazan] “Transhümanizmde Adaleti Tesisin
GmkânÍna Gliókin Bir DeÂerlendirme,” Artuklu Akademi, 9/1, 2022, ss.87-
100.
3. [Umut, T.N. & Ceylan, G. & Ceylan, H.V.] “DKAB ÖÂretmenlerinin Dene-
yimlerinde Uzaktan EÂitim Sürecinin AnlamÍ: Fenomenolojik Bir Gnce-
leme,” Gslâmî AraótÍrmalar, 33/1, 2022, ss.77-101.
4. “Technology from Ortega y Gasset’s Perspective: Means to Realize Human Being’s
Nature,” Entelekya Logico-Metaphysical Review, 3 (1), 2019, ss.21-33.
5. “Ahlakî “YapÍlmamalÍ”, Gnsan Geliótirme Teknolojilerindeki YapÍlabilirliÂi
SÍnÍrlandÍrmalÍ mÍ?” darulfunun ilahiyat, 29/2, 2018, ss.229-252.
6. “Antik Yunan’da Tekhnê ile Ahlâki Alan ArasÍndaki Glióki Üzerine”, Beytul-
hikme An International Journal of Philosophy, 8 (1), 2018, ss.191-213.
7. “Albert Borgmann’Ín Fenomenolojik Teknoloji YaklaóÍmÍ: Cihaz Paradigma-
sÍ ve Mihrakî KaygÍlara ÇaÂrÍ,” Dini AraótÍrmalar, Cilt:20 SayÍ:52, 2017,
ss.185-200.
227 •
8. “Bir Gfóa TarzÍ Olarak Heidegger’de Modern Teknoloji”, Felsefe DünyasÍ,

2014/2, SayÍ:60, ss.281-303.
Kitap Bölümleri
1. “Yapay Zekâ EtiÂi Çerçevesinde Özerklik ve Özgür Grade TartÍómalarÍ,” Ya-
pay Zekâ EtiÂi: DisiplinlerarasÍ Bir YaklaóÍm, (ed. T. BardakçÍ & G. Kara-
man), Gstanbul: Gsar YayÍnlarÍ, 2022, ss. 81-106.
2. “Dijital Dünyada Aile DeÂerlerini Korumak,” Türkiye’de Aile DeÂerlerinin Bu-
günü ve GeleceÂi, (ed. Fatih Özkan), Ankara: Nobel YayÍnlarÍ, 2022, ss.233-
242.
3. “Yeni Teknolojilerin KullanÍlmasÍnda ve Geliótirilmesinde Dinin Konumu,”
Gelióen Teknolojiler ve DeÂerler, (ed. F. Çakmak vd.), Erzurum: Atatürk
Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2021, ss.13-23.
4. “STS AlanÍna Metodoloji Sunan Felsefi Bir YaklaóÍm: Postfenomenoloji”,
Türkiye’de STS: Bilim ve Teknoloji ÇalÍómalarÍna Girió, (ed. A.TuranlÍ vd.),
Gstanbul: GTÜ YayÍnlarÍ, 2020, ss.189-201.
5. “Murtaza Korlaelçi Düóüncesinde AhlakÍn Merkezi Unsuru: Sorumluluk”,
Felsefenin VefalÍ Yüzü – Prof.Dr. Murtaza Korlaelçi’ye ArmaÂan (ed. Celal
Türer), Ankara: Aktif Düóünce YayÍnlarÍ, 2019, ss.119-124.
6. “Teknoloji Gnsan Tasavvurunu Dönüótürebilir mi? Siborg Manifestosu ve
Aktör-AÂ KuramÍ Üzerine Bir DeÂerlendirme”, Düóünce Bilimleri, Kla-
sik Sorunlar-Güncel TartÍómalar (ed. Nesim Doru, Ömer Bozkurt), Mar-
din: Mardin Artuklu Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2018, ss.183-192.
7. “Küreselleóen Dünyada Teknoloji ‘Gyi Bir Yaóam’ ArayÍóÍna NasÍl Bir KatkÍ
Sunar?” Küreselleóme KaróÍsÍnda Gençlerimiz: kahsiyetin GnóasÍ (ed. Celal
Türer), Ankara: Türk Felsefe DerneÂi YayÍnlarÍ, 2017, ss.221-232.
Kitap DeÂerlendirme
1. The Oxford Handbook of Virtue (ed. Nancy E. Snow), Ankara Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi Dergisi, 59:2 (2018), ss.195-204.
2. Technology and the Virtues: a philosophical guide to a future worth wan-
ting (Shannon Vallor), Gnsan & Toplum, 7:2, 2017, ss.195-199.
3. Objektivizm ve Rölativizmin Ötesi (Richard J. Bernstein) Gnönü Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi Dergisi, SayÍ:3, 2011, ss.261-265.
Glmi ToplantÍ DeÂerlendirme
“Müslüman Toplumlar: Bugünün ve GeleceÂin Meseleleri, Türkiye Yaz Oku-
lu,” Glahiyat AraótÍrmalarÍ Dergisi, SayÍ:3, 2015, ss.133-141.
Tercüme
1. William James, “Determinizmin Gkilemi,” Rasyonalite Duygusu (der. Celal
Türer), Ankara: Fol, 2021, ss.67-97.
2. William James, “Pragmatist DoÂruluk AnlayÍóÍ ve Bu Teoriyi YanlÍó Anla-
• 228
yanlar,” Rasyonalite Duygusu (der. Celal Türer), Ankara: Fol, 2021, ss.142-
161.
DiÂer
“Summary of the Doctoral Dissertation, The Relationship between Technology
and Values,” Islamic Studies 59:1 (2020) ss.127–132.
Bildiriler
1. “Dijital Dünyada Kuóaklar ArasÍ Gliókilerin Aile DeÂerlerini Korumaya Et-
kisi,” Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ 5. Aile Forumu: Dijital Dünyada DeÂerleriy-
le Aile Olmak, 14 MayÍs 2022.
2. “Rönesans ÜtopyalarÍndan 20. yüzyÍl DistopyalarÍna: Ahlak-Teknoloji-
Toplum Gliókilerinin Kurgusu NasÍl DeÂióti?,” 2. UluslararasÍ Din ve Gnsan
Sempozyumu: Din, Ahlak ve Hukuk, Eskióehir, 07-09 Ekim 2021.
3. “Yapay Zeka ve Özgür Grade,” GSAR TÍp ve Ahlak ÇalÍómalarÍ Grubu: Yapay Ze-
ka EtiÂi ÇalÍótayÍ, 18 Eylül 2021.
4. “How Do Technologies Affect Discussions in Moral Philosophy? An Examp-
le of Free Will,” SPT 2021 - Technological Imaginaries: The Society for Phi-
losophy and Technology Conference, 28-30 Haziran 2021.
5. “Dijital DünyayÍ Anlamak: VarlÍk, Bilgi ve DeÂer Üzerine Bir DeÂerlendir-
me,” Dijital YayÍncÍlÍk, 8.Dini YayÍnlar Kongresi, 28-30 MayÍs 2021, An-
kara.
6. [Umut, Tuba Nur. & Yeóilkaya, Nazan] “Qua Vadis? An Inquiry on the Pos-
sibility of Virtues in Transhumanist Thought,” 2nd Civilizations Forum:A
posthuman Age? Science, Technology and the Future of Civilizations, 1-2 Ma-
yÍs 2021.
7. “Yeni Teknolojilerin KullanÍmÍnda ve Geliótirilmesinde Dinin Konumu,”
Atatürk Üniversitesi Gnsani DeÂerler EÂitimi Uygulama ve AraótÍrma Merke-
zi, Gelióen Teknolojiler ve DeÂerler ÇalÍótayÍ, 17 Nisan 2021.
8. [KalaycÍ, Mehmet & Umut, Tuba Nur] “Fakülte Dergisinin Uzun Soluklu
Hikâyesi: Glahiyat AlanÍndaki Rolü ve Etkisine Dair Bir Tahlil,” 70. YÍ-
lÍnda Ankara Glahiyat-Geçmió ve Gelecek Perspektifleri UluslararasÍ Sempoz-
yumu, 6-8 KasÍm 2019, Ankara.
9. “STS AlanÍna Metodoloji Sunan Felsefi Bir YaklaóÍm: Postfenomenoloji,” STS
TURKEY 2019 Toplum Gçin Bilim ve Teknoloji ÇalÍómalarÍ KonferansÍ, 10-12
Eylül 2019, Gstanbul.
10. “ÇaÂdaó Teknoloji Felsefesinde Ahlaki DeÂerlendirmelere Gliókin Bir Kate-
gorizasyon Teóebbüsü,” ODTÜ III. Ulusal UygulamalÍ Etik Kongresi, 28-
30 KasÍm 2018, Ankara. (poster bildiri
11. “DeÂerlerle Yönlendirilmió Teknoloji ArayÍóÍnda Teknolojik Determinizm
Eleótirileri,” STS TURKEY 2018 Toplum Gçin Bilim ve Teknoloji ÇalÍómala-
rÍ KonferansÍ, 10-11 Eylül 2018, Ankara.
229 •
12. “On Jose Ortega y Gasset’s Approach to Technology,” 1st International Sci-
entific Researches Congress Humanity and Social Sciences, 19-22 MayÍs 2016,
Madrid.
13. “OsmanlÍ Dönemi Glim Tasniflerinde Akli Glimlerin Yeri: Taóköprülüzâde
ÖrneÂi,” II.Kurtuba Akademi ÖÂrenci Sempozyumu, 27-28 Mart 2015, Ma-
latya.
14. “Some Contemporary Debates on the Impact of Technology on Religion,”
1th International Conference of Comparative Theology, 01-03 MayÍs 2014,
Ankara.
15. “MüslümanlarÍn Bilim Tasavvuruna Dair Gki Perspektif: Bilginin Gslami-
leótirilmesi ve Gslami Bilim,” Bilsam V. Ulusal Sempozyumu, 26-27 Nisan
2014, Malatya.
16. “Foundations of the Moral Responsibility Notion in Mehmed Akif’s Tho-
ught,” Turkish Studies Workshop at Columbia University, 20 Nisan 2013,
New York.
17. “DeÂer Merkezli Teknoloji DeÂerlendirmeleri BaÂlamÍnda Teknoloji-Dini
DeÂerler Gliókisine Felsefi Bir BakÍó,” Türkiye Lisansüstü ÇalÍómalar Kong-
resi, 29 Haziran- 1 Temmuz 2012, Konya.
Din Felsefesi Anabilim Dalî
Prof. Dr. Mehmet Sait Reçber

i. Girió: Felsefe ve Din Felsefesi

Din felsefesinin Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi bünye-
sinde ayrÍ bir ders olarak okutulmaya baólanmasÍ (1976-1977) ve müs-
takil bir anabilim dalÍ olarak kurulmasÍ (1992-1993) geç bir dönemde
gerçekleómekle beraber, ilgi alanÍna giren konularÍn fakültedeki felsefe
kürsüleri tarafÍndan verilen çeóitli dersler kapsamÍnda en azÍndan kÍs-
men içerildiÂini söylemek mümkündür. Bunun bir nedeni, felsefe disip-
linlerinin ilgi alanlarÍ arasÍndaki kaçÍnÍlmaz örtüóüm kadar bu disiplin-
lerin nihaî anlamda birbirinden tümüyle ayrÍ düóünülmeyeceÂidir. Ör-
neÂin, felsefe tarihi baÂlamÍnda ele alÍnan kimi realist, idealist veya ma-
teryalist felsefelerin din ile iliókisinin ne olabileceÂi sorusu bir yana, ta-
rihsel baÂlamda ele alÍnan filozoflarÍn TanrÍ anlayÍólarÍ din felsefesi açÍ-
sÍndan oldukça önemlidir. DiÂer taraftan, birbirinden farklÍ disiplinler
olarak din ve felsefenin yöntemsel farklÍlÍklarÍna raÂmen ele aldÍklarÍ
konularÍn veya yanÍtlamaya çalÍótÍklarÍ sorularÍn benzerliÂinden dola-
yÍ birbirlerine bigâne kalmadÍklarÍ, tarihsel süreç içerisinde önemli sa-
yÍlabilecek bir etkileóim içinde olduklarÍ bir gerçektir. Felsefe ile teistik
dinler arasÍndaki iliókinin tarihi erken sayÍlabilecek dönemlere kadar
geri götürülebileceÂi gibi, her iki disiplinin daha sonraki gelióimlerin-
de de ortak sayÍlabilecek konularÍn ve sorunlarÍn önemli bir yer tuttu-
• 232
Âu söylenebilir. Yine, sistematik felsefe açÍsÍndan bakÍldÍÂÍnda, birçok

filozofun düóünce sisteminin öngördüÂü TanrÍ veya Nihaî VarlÍk anla-
yÍóÍ dikkate alÍnmadan sistematik açÍdan deÂerlendirilebilmesi bekle-
nemez. Benzer óekilde, herhangi bir dinî iddianÍn tutarlÍlÍk ve doÂru-
luk gibi mantÍÂÍn temel felsefî (mantÍksal, semantik ve epistemik) bek-
lentilerinden ayrÍ düóünülemeyeceÂi dikkate alÍndÍÂÍnda, fakültedeki
tarihi daha eskiye dayanan felsefe disiplinlerinin din felsefesiyle dolay-
lÍ da olsa iliókili olduÂu açÍktÍr.
Tarihsel ve akademik olarak Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakülte-
si’ nin felsefe öÂretimi noktasÍndaki ayrÍcalÍklÍ yeri dikkate alÍndÍÂÍn-
da gerek “felsefe tarihi” gerek “sistematik felsefe” derslerinde ele alÍ-
nan konularÍn din felsefesinin temel bir takÍm konularÍyla bir óekilde
ya da kÍsmen örtüómemesi de beklenemez. DolayÍsÍyla, felsefe tarihi ve
sistematik felsefe alanÍnda yapÍlan çalÍómalar ve verilen dersler din fel-
sefesi alanÍnda yapÍlan çalÍómalara doÂrudan dâhil edilmese de böyle
bir disiplinin Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ndeki gelióiminde
ve biçimlenmesinde oynadÍÂÍ rol göz ardÍ edilemez. Bu çerçevede Prof.
Dr. Hamdi RagÍp Atademir, Prof. Dr. Mehmet Karasan, Prof. Dr. Ka-
muran Birand, Prof. Dr. Hilmi Ziya Ülken, Prof. Dr. Necati Öner, Prof.
Dr. Hüseyin Atay, Prof. Dr. G. Agah Çubukçu, Prof. Dr. S. Hayri Bolay,
Prof. Dr. Hayrani AltÍntaó, Prof. Dr. Hüseyin AydÍn ve Prof. Dr. M. Ta-
hir Yaren’in felsefenin deÂióik alanlarÍnda telif veya çeviri yoluyla orta-
ya koyduklarÍ birikimin fakültedeki din felsefesi alt yapÍsÍnÍn oluóum-
daki/ gelióimindeki katkÍsÍnÍ önemle belirtmek gerekir.
Temel uzmanlÍk alanÍ mantÍk ve felsefe tarihi olmakla beraber bir ta-
kÍm dinî konular üzerine felsefî açÍdan eÂilen, “Din Felsefesi ve MantÍk
Anabilim DalÍ”na baókanlÍk da eden Prof. Dr. Necati Öner’e göre, di-
Âer bilgilerden elde edilió tarzÍ itibariyle farklÍ olan dinî bilginin teme-
linde Mutlak VarlÍk olarak Allah’Ín mutlak ve mükemmel bilgisi, yani
vahiyle bildirilen doÂrular yer alÍr ki böyle bir bilgi temelde söz konu-
su dinî inanca baÂlÍ olan bir kimse için geçerli olup herkes için baÂlayÍ-
cÍ deÂildir.1 Din felsefesi baÂlamÍnda deÂerlendirilebilecek çalÍómala-
rÍndan biri olan Stres ve Dinî Gnanç adlÍ küçük çaplÍ eserinde Öner, ru-
1 Bk. Necati Öner, Felsefe Yolunda Düóünceler (Ankara: AkçaÂ YayÍnlarÍ, 1999), 209-210. Bu konuda
daha genió bir deÂerlendirme için bk. Mehmet Sait Reçber, “Dinî Gnanç ve Dinî Bilgi Kavram-
larÍ Üzerine”, Dirilió Yolunda Türk Düóüncesi: Necati Öner’e ArmaÂan, ed. Bahaeddin YediyÍldÍz
(Ankara: Türk Kültürünü AraótÍrma Enstitüsü YayÍnlarÍ, 2013), 263-274.
233 •
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi Din Felsefesi Anabilim Dalî
hun ölümsüzlüÂünden stresin nedenlerine ve doÂurduÂu sorunlara ka-

dar çeóitli konularÍ ele almakta ve bu sorunlarÍ yenmek noktasÍnda dinî
inancÍn etkin rolü üzerinde durmaktadÍr. Strese kaynaklÍk eden insanÍn
karóÍ karóÍya kaldÍÂÍ güvensizlik duygusu ile ölüm gibi yok olma kor-
kusu noktasÍnda Öner, mutlak sÍfatlara sahip olan Allah’a teslim olma-
nÍn saÂladÍÂÍ nihaî güvenceye ve bu türden sÍkÍntÍlara karóÍ sabretme-
nin deÂerine ióaret etmektedir.2 Bu yönüyle eser dinî inancÍn pragma-
tik deÂerinin altÍnÍ çizmektedir.
DiÂer felsefî disiplinlerde -deyim yerindeyse- mündemicen yer alan
din felsefesi, özellikle fakültemizde bu dersi ilk okutan Prof. Dr. Meh-
met AydÍn’Ín çalÍómalarÍyla açÍk bir óekilde ayrÍómaya ve oluómaya baó-
lamÍótÍr. Esasen din felsefesinin hem fakültemizde hem de ülkemizde
geliómesinde AydÍn’Ín katkÍsÍnÍn önemli bir yeri olduÂu bilinmekte-
dir. Öyle ki, akademik ilgisi Gslam felsefesi, felsefe tarihi, din felsefesi,
ahlâk felsefesi ve çaÂdaó Gslam düóüncesi gibi farklÍ fakat birbiriyle ilió-
kili alanlarÍ kapsayan AydÍn’Ín çalÍómalarÍ, aynÍ zamanda din felsefesi
konularÍnÍ hem BatÍ düóüncesi hem de Gslam düóüncesi (felsefesi) açÍ-
sÍndan ele almak noktasÍnda da önemli bir açÍlÍm saÂlamÍótÍr. Doktora
döneminde daha çok Gslam felsefesi alanÍna dâhil edilebilecek çalÍóma-
sÍndan sonra AydÍn’Ín Kant ve ÇaÂdaó Gngiliz Felsefesinde TanrÍ-Ahlâk Glió-
kisi3 adlÍ eseri din felsefesi, felsefe tarihi ve ahlâk felsefesinin örtüótüÂü
zeminin bir örneÂini göstermek açÍsÍndan önemlidir. AynÍ óekilde, bu
eser din felsefesinin temel konularÍndan biri olan TanrÍ-Ahlâk iliókisi-
ni Kant ve çaÂdaó Gngiliz felsefesine referansla; “Ahlâktan TanrÍ’ya” ve
“TanrÍ’dan Ahlâka” baólÍklarÍ altÍnda sistematik bir bakÍó açÍsÍ ile sun-
maktadÍr. AydÍn’Ín din felsefesi alanÍna doÂrudan yaptÍÂÍ muhteme-
len en önemli katkÍ ise Din Felsefesi4 adlÍ eseridir. Fakültemizde ilk de-
fa 1976 yÍlÍnda konulan Din Felsefesi dersini veren AydÍn’Ín daha son-
raki dönemde bir ders kitabÍ olarak kaleme aldÍÂÍ, girió mahiyetinde-
ki bu eser, din felsefesinin alanÍ ve problemleri ile kelâm ve diÂer dinî
disiplinlerle olan iliókisini irdelemekle baólamaktadÍr. Kalan bölüm-
lerinde ise din felsefesinin temel konularÍnÍ/ problemlerini oluóturan
TanrÍ’nÍn varlÍÂÍnÍn delilleri, TanrÍ’nÍn sÍfatlarÍ ve kötülük meselesi ile
2 Bk. Necati Öner, Stres ve Dinî Gnanç (Ankara: Türkiye Diyanet VakfÍ YayÍnlarÍ, 1985).
3 Mehmet AydÍn, Kant ve ÇaÂdaó Gngiliz Felsefesinde TanrÍ-Ahlâk Gliókisi (Ankara: Umran, 1981).
4 Mehmet AydÍn, Din Felsefesi (Gzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi YayÍnlarÍ, 1987).
• 234
insan hürriyetiyle iliókisi, TanrÍ-âlem iliókisi, ateizm, ölümsüzlük ko-

nularÍ ile dinin bilim, ahlâk ve sanatla iliókisi sistematik ve ayrÍntÍlÍ bir
óekilde ele alÍnmaktadÍr.
AydÍn’Ín din felsefesi alandaki çalÍómalarÍnÍn daha çok Fârâbî, Ga-
zâlî, Kant, Whitehead, Hartshorne gibi düóünürlerin çeóitli yaklaóÍm-
larÍ ile TanrÍ-ahlak iliókisi, süreç felsefesi ve teolojisi, dini inancÍn ras-
yonelliÂi gibi konular üzerinde yoÂunlaótÍÂÍnÍ söylemek mümkündür.
Bu baÂlamda, din felsefesinin önemli konularÍndan akÍl-iman konusun-
da yazdÍÂÍ “Allah’Ín VarlÍÂÍna GnanmanÍn AklîliÂi”5 baólÍklÍ makalesin-
de TanrÍ’ya inanmak konusunda BatÍ ve Gslâm düóüncesindeki tarihsel
arkaplana deÂindikten sonra AydÍn, delilci ve fideist yaklaóÍmlarÍ de-
Âerlendirip “bilgi” ile “imanÍ” birbirinden ayÍran Kant gibi düóünürle-
ri eleótirmekte ve Kur’an’Ín öngördüÂü anlamda delilci ve bütüncül bir
rasyonellik anlayÍóÍnÍ savunmaktadÍr.
ÇaÂdaó Gslam düóüncesi baÂlamÍnda kaleme aldÍÂÍ “Muhammed
Gkbal’in Din Felsefesinde “Ulûhiyet” KavramÍ”6 baólÍklÍ makalesin-
de Gkbal’in TanrÍ tasavvurunun ontolojik açÍdan kuóatÍcÍ bir “Mut-
lak Ben” anlayÍóÍna dayandÍÂÍnÍ ifade etmekte ve onun bu yaklaóÍmÍ-
nÍ ise Kur’an’Ín panteizm ve deizm ötesindeki dinamik ulûhiyet anla-
yÍóÍna dayandÍrdÍÂÍnÍ belirtmektedir. “Süreç (Proses) Felsefesi IóÍÂÍn-
da TanrÍ-Âlem Gliókisi”7 adlÍ uzun makalesinde ise AydÍn, süreç fel-
sefesi/ teolojisi baÂlamÍnda BatÍ düóüncesinde A. N. Whitehead ve C.
Hartshorne’un TanrÍ ile âlem arasÍndaki ilióki konusundaki görüóle-
rini ilim ve kudret gibi ilâhî sÍfatlar baÂlamÍnda ele alÍp Gslâm düóün-
cesinde Gkbal’in söz konusu dinamik ulûhiyet anlayÍóÍyla karóÍlaótÍr-
maktadÍr. Yine, bu düóünürlerin TanrÍ-zaman iliókisi konusundaki gö-
rüólerine referansla ilâhî sonsuzluk ve sÍnÍrlÍlÍk gibi tartÍómalara da
burada yer verilmektedir.
ÇalÍómalarÍ daha çok Gslâm felsefesi üzerine yoÂunlaómakla birlik-
te din felsefesi alanÍnda fakültemizdeki kayda deÂer denemelerden ve
katkÍlardan biri Prof. Dr. Mehmet Bayrakdar’Ín Din Felsefesine Girió8 adlÍ
5 Mehmet AydÍn, “Allah’Ín VarlÍÂÍna GnanmanÍn AklîliÂi”, Gslâmî AraótÍrmalar 1/2 (1986), 12-
21.
6 Mehmet AydÍn, “Muhammed Gkbal’in Din Felsefesinde “Ulûhiyet” KavramÍ”, Ankara Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi Gslâm Glimleri Enstitüsü Dergisi 4 (1980), 199-209.
7 Mehmet S. AydÍn, “Süreç (Proses) Felsefesi IóÍÂÍnda TanrÍ-Âlem Gliókisi”, Ankara Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi Dergisi 27 (1985), 31-87.
8 Mehmet Bayrakdar, Din Felsefesine Girió (Ankara: Fecr YayÍnevi, 1997).
235 •
eseri olmuótur. Günümüz din felsefesinde yaygÍn ve baskÍn olan anali-

tik yaklaóÍmdan farklÍ olarak din felsefesine girió mahiyetindeki bu ça-
lÍómasÍnda Bayraktar, öncelikle, din felsefesinin BatÍ’da ve Türkiye’deki
tarihsel arkaplanÍnÍ ortaya koymakta ve böyle bir disiplinin doÂuóunda-
ki nedenler üzerinde durmaktadÍr. “Doktriner Boyut” olarak adlandÍr-
dÍÂÍ kÍsÍmda, din felsefesinin mahiyeti ve diÂer felsefî disiplinlerle ilió-
kisini irdeledikten sonra KÍta AvrupasÍ felsefesinde W. G. F. Hegel, J. J.
Gourd, P. Ortegat ve H. Dumery gibi düóünürler ile M. kekip Tunç’un
din felsefesine dair görüólerini ortaya koyup deÂerlendirmektedir. Ki-
tabÍn son kÍsmÍnda ise Bayrakdar, din felsefesinin imkânÍ ve mahiyeti-
ne iliókin tartÍóma çerçevesinde kendi yaklaóÍmÍnÍ “genetik ve iólevsel”
baÂlamda dile getirmektir.
kimdi, din felsefesinin müstakil bir anabilim dalÍ olmasÍyla birlik-
te/ olmasÍndan sonra bu alanda Prof. Dr. Recep KÍlÍç, Prof. Dr. Mehmet
Sait Reçber, Prof. Dr. Engin Erdem, Doç. Dr. Zikri Yavuz ve Dr. Ahmet
Erkan’Ín çalÍómalarÍna çeóitli konu baólÍklarÍ çerçevesinde bakabiliriz.
ii. Glahiyat, Felsefe ve Din Felsefesi

Felsefe, din ve ilahiyat arasÍndaki iliókinin mahiyetini ortaya koyma-
nÍn din felsefesini anlamak için önem ifade ettiÂi açÍktÍr. Ne var ki, din
ve ilahiyat açÍsÍndan bakÍldÍÂÍnda felsefenin yeri gerekli olduÂu kadar
tartÍómalÍ da olmuótur. Bu sebeple, felsefenin temel Gslam bilimleri ve
din bilimlerindeki ve buna baÂlÍ olarak din eÂitimi ve öÂretimindeki ió-
levinin açÍklÍÂa kavuóturulmasÍ önem ifade etmektedir. Recep KÍlÍç’Ín
“Din ÖÂretimini Temellendirme Problemi”9 baólÍklÍ makalesi, din öÂ-
retiminin temellendirilmesi hususunda “din” ve “öÂretim” kavramla-
rÍna iliókin bir çözümlemeden sonra (dinî) inancÍn ve buna baÂlÍ ola-
rak din öÂretiminin temel bir ihtiyaç olduÂu düóüncesinden hareket-
le böyle bir ihtiyacÍn doÂru ve bilimsel yöntemlerle karóÍlanabilmesi-
ne ióaret etmektedir. Benzer óekilde, bir editör notundan oluóan “Yük-
sek Din ÖÂretiminde Felsefenin Yeri Üzerine”10 adlÍ yazÍsÍnda ise KÍlÍç,
yüksek din öÂretiminde felsefenin gerekliliÂine iliókin gerekçeler çer-
çevesinde evvela din-felsefe iliókisinin Gslam düóünce tarihindeki yeri-
9 Recep KÍlÍç, “Din ÖÂretimini Temellendirme Problemi”, Dini AraótÍrmalar 1/3 (1999) 205-212.
10 Recep KÍlÍç, “Yüksek Din ÖÂretiminde Felsefenin Yeri Üzerine”, Dini AraótÍrmalar 17/45 (2014),
5-9.
• 236
ne deÂinmekte, sonra da felsefe öÂretiminin olmadÍÂÍ, eleótirel düóün-

ceden yoksun bir öÂretimde “tahkik” düzeyindeki bir dinî inanç/ iman
seviyesine erióilemyeceÂine dikkat çekmektedir.
Mehmet Sait Reçber’in “Dünya’da Glahiyat Tecrübesi”11 baólÍklÍ kitap
bölümü, bir akademik disiplin olarak ilahiyat/ teolojinin BatÍ ve Gslâm
dünyasÍndaki gelióim seyri üzerinde durmakta, üniversitelerdeki ko-
numlarÍ ile müfredatlarÍna deÂinmektedir. “Glahiyat ve Din Bilimleri-
nin MantÍÂÍ Üzerine”12 makalesi ise bir akademik disiplin olarak ilahi-
yat/teolojinin din bilimleriyle iliókisi konusunda BatÍ üniversitelerinde
ortaya çÍkan çeóitli tartÍómalara yer vermekte, bu konudaki çeóitli indir-
gemeci yaklaóÍmlarÍ deÂerlendirdikten sonra bu tartÍómalarÍn ve yakla-
óÍmlarÍn Gslam ilahiyatÍ ve din bilimleri üzerindeki muhtemel etkileri-
ni irdelemektedir. Reçber’in “Felsefe ve Dinî Bilimlerde Yöntem”13 adlÍ
yazÍsÍ, tarihsel arkaplanÍ da dikkate alarak felsefî yöntemin dinî/ Gslâmî
bilimlerdeki yeri ve gerekliliÂini irdelemekte, dinî bilimlerde felsefe adÍ-
na herhangi bir indirgemeciliÂe mahal vermemek için analitik felsefe
anlayÍóÍnÍn önemine vurgu yapmaktadÍr.
Günümüzde felsefenin önde gelen yaygÍn bir disiplini olmakla be-
raber din felsefesinin mahiyeti, alan ve sÍnÍrlarÍ hâlâ tartÍóma konusu
olabilmektedir. Reçber’in “Din Felsefesi Üzerine”14 makalesi, bu baÂ-
lamda, felsefe ve din arasÍndaki karóÍlÍklÍ etkileóimi de dikkate alarak
BatÍ düóüncesinde din felsefesinin Analitik ve KÍta AvrupasÍ baÂlamÍn-
daki gelióimlerini/ oluóumlarÍnÍ deÂerlendirdikten sonra böyle bir di-
siplinin kendimize özgü mantÍÂÍnÍn ne olabileceÂini sorgulamaktadÍr.
“Din Felsefesinin HaklÍlaótÍrÍlmasÍ Üzerine”15 adlÍ yazÍsÍ ise bir disiplin
olarak din felsefesinin temellendirilmesi/ haklÍlaótÍrÍlmasÍ noktasÍnda
dikey ve yatay angajmanlarÍn karakterini irdelemekte, tarihsel ve top-
lumsal baÂlamlarÍ aóan, arÍzi ya da özsel-olmayan unsurlardan arÍndÍ-
11 Mehmet Sait Reçber, “Dünya’da Glahiyat Tecrübesi”, Türkiye’nin Glahiyat Birikimi: Ankara Glahiyat’Ín
70. YÍlÍ, ed. Eyüp Baó vd. (Ankara: Ankara Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2019),15-26.
12 Mehmet Sait Reçber, “Glahiyat ve Din Bilimlerinin MantÍÂÍ Üzerine”, Türkiye’de Glahiyat Fa-
kültelerinin Konumu ve Dini Bilginin NiteliÂi, ed. Mahmut Ay - Rabiye Çetin (Ankara: Ankara
Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2016), 103-122.
13 Mehmet Sait Reçber, “Felsefe ve Dinî Bilimlerde Yöntem”, Sosyal Düóünce ve Gelenek, ed. M.
KazÍm ArÍcan - M. Enes Kala (Ankara: Türkiye Yazarlar BirliÂi YayÍnlarÍ, 2019), 62-71.
14 Mehmet Sait Reçber, “Din Felsefesi Üzerine”, Felsefe DünyasÍ 55/1 (2012), 38-50.
15 Mehmet Sait Reçber, “Din Felsefesinin HaklÍlaótÍrÍlmasÍ Üzerine”, Türkiye’de Din Felsefesi: Mehmet
S. Onuruna, ed. Rahim Acar - Nesrin BaÂcÍ Erciyas (Ankara: Elis, 2019), 115-131.
237 •
rÍlmÍó realist bir doÂruluk anlayÍóÍna dayanan din felsefesinin imkânÍnÍ

göstermeye çalÍómaktadÍr.
Anabilim DalÍnÍn genel anlamda ve kolektif olarak ortaya koydu-
Âu akademik çalÍómalar daha çok ders kitabÍ ve girió niteliÂindedir. Bu
eserlerden ilki Glahiyat Lisans Tamamlama (Glitam) programÍ için yazÍ-
lan Din ve Ahlâk Felsefesi16 adlÍ ders kitabÍdÍr. Toplam 10 bölümden olu-
óan kitabÍn ilk beó bölümü din felsefesi konularÍna, ikinci beó bölümü
de ahlâk felsefesi konularÍna ayrÍlmÍótÍr. Din felsefesi bölümlerinden
“Felsefe ve Din”, “TanrÍ: TasavvurlarÍ, SÍfatlarÍ ve Delilleri”, “Ateizm ve
Ateistik Deliller” ile “Dinî Çeóitlilik” bölümleri Mehmet Sait Reçber ta-
rafÍndan; “Vahiy, Gman ve Mucize KavramlarÍ” bölümü de Recep KÍlÍç
tarafÍndan kaleme alÍnmÍótÍr. Ahlak felsefesi kÍsmÍnda ise “Felsefe ve
Ahlâk Gliókisi”, “AhlâkÍn Temellendirilmesi Problemi”, “Klasik ve Mo-
dern Ahlâk Teorileri” adlÍ bölümler yine KÍlÍç tarafÍndan; “HayatÍn De-
Âeri”, Hayrani AltÍntaó; “Ahlâk, Hukuk ve Din Gliókisi” ise Müfit Selim
Saruhan tarafÍndan yazÍlmÍótÍr. Bu dönemde yine Glitam programÍ için
yazÍlan Felsefe17 kitabÍna ise Reçber “VarlÍk Felsefesi”, “Dil Felsefesi” ve
“ÇaÂdaó Felsefe AkÍmlarÍ” bölümleriyle katkÍda bulunmuótur.
AynÍ program için daha sonra Anabilim DalÍnda öÂretim üyeleri
tarafÍndan din felsefesine münhasÍr olarak kaleme alÍnan Din Felsefe-
si18 baólÍklÍ ders kitabÍ, din felsefesi konularÍnÍ daha ayrÍntÍlÍ bir óekil-
de içermesi açÍsÍndan bu alanda bir gelióme olarak görülebilir. Toplam
13 bölümden oluóan bu ders kitabÍnÍn “Felsefe ve Din”, “TanrÍ ve SÍfat-
larÍ”, “TanrÍ’nÍn VarlÍÂÍnÍn Delilleri”, “AkÍl ve Gman” ile “Dinî Çeóitli-
lik” bölümleri Mehmet Sait Reçber tarafÍndan; “TanrÍ’nÍn Tarihe ve Ta-
biata Müdahalesi: Vahiy ve Mucize”, “Din ve Ahlâk” bölümleri Recep
KÍlÍç tarafÍndan; “Ateizm ve Ateistik KanÍtlar”, “Kötülük Problemi” ve
“Ölüm SonrasÍ Hayat” bölümleri Engin Erdem; “TanrÍ TasavvurlarÍ”,
“TanrÍ HakkÍnda Konuóma: Din Dili” ile “Din ve Bilim” bölümleri de
Zikri Yavuz tarafÍndan yazÍlmÍótÍr. Bu bölümlerin bir kÍsmÍnÍn gözden
geçirilmesiyle, diÂer bir takÍm bölümleri de baóka üniversitelerdeki din
felsefesi öÂretim üyelerinin de katkÍlarÍyla hazÍrlanan ve editörlüÂünü
Recep KÍlÍç ile Mehmet Sait Reçber’in yaptÍÂÍ, ülkemizde din felsefesi
16 Recep KÍlÍç (ed.), Din ve Ahlâk Felsefesi (Ankara: Ankuzem, 2006).

17 Mehmet Bayrakdar (ed.), Felsefe (Ankara: Ankuzem, 2005).
18 Recep KÍlÍç (ed.), Din Felsefesi (Ankara: Ankuzem, 2013).
• 238
alanÍndaki referans kitaplarÍndan biri olduÂu söylenebilecek Din Felse-

fesi El KitabÍ19olarak yayÍmlanmÍótÍr. Bu kitapta yer alan “Din Felsefe-
si”, “TanrÍ’nÍn SÍfatlarÍ” ile “TanrÍ’nÍn VarlÍÂÍnÍn Delilleri” adlÍ bölüm-
ler Reçber; “Vahiy ve Mucize” ile “Din ve Ahlâk Gliókisi” bölümleri KÍ-
lÍç; “Ateizm ve KanÍtlarÍ” bölümü Erdem; “Din Dili” ile “Din ve Bilim
Gliókisi” bölümleri Yavuz tarafÍndan kaleme alÍnmÍótÍr.
Genel anlamda din felsefesi ve ders kitaplarÍ baÂlamÍnda yapÍlan
bu çalÍómalarÍn yanÍ sÍra, Engin Erdem’in Mahmut Ay’la birlikte ha-
zÍrladÍklarÍ Glahiyat Terimleri SözlüÂü20 ilahiyat alanÍndaki temel bir ta-
kÍm terimlerin açÍklanmasÍnÍ sunan bir çalÍóma olup, alanla ilgilenen-
ler için girió düzeyinde yardÍmcÍ bir kitap mahiyetindedir. Yine, felse-
fe veya ilahiyat alanÍnÍ takdim eden kitaplarda yazÍlan bölümlerle de
katkÍda bulunulmuótur.21
iii. Din ve Ahlâk Felsefesi

Din-ahlak iliókisi baÂlamÍnda kaleme alÍnan müstakil çalÍómalar-
dan biri olan AhlâkÍn Dinî Temeli22 adlÍ eserinde Recep KÍlÍç, konuyu
tarihsel ve sistematik yönleriyle ele almaktadÍr. Burada, öncelikle bir
felsefî sorun olarak ahlâkÍ temellendirme konusuna deÂinildikten son-
ra ahlâkÍ dinin dÍóÍndaki bir temele dayandÍrma noktasÍnda Aristote-
les ve Kant’Ín akÍlcÍ; Moore’un sezgisel; Epikür, Hume ve Mill’in duy-
gucu yaklaóÍmlarÍna yer verilmektedir. AhlâkÍ dini-olmayan bir teme-
le dayandÍrma çabalarÍ daha çok BatÍ felsefesi baÂlamÍnda ele alÍnÍr-
ken; ahlâkÍ dine dayandÍrma noktasÍndaki yaklaóÍmlar Gslam düóün-
cesi çerçevesinde Mu’tezile, Eó’arî ve Mâturîdî’nin ahlak düóünceleri-
ne referansla irdelenmektedir. AhlâkÍ dine veya TanrÍ’ya dayandÍrma
noktasÍnda ortaya çÍkan Glâhî irade ile ahlâkî deÂerler/ doÂrularÍn ilió-
kisi, Glâhî buyruklarÍn keyfiliÂi gibi hususlar bu baÂlamda deÂerlendir-
me konusu yapÍlmaktadÍr. Kitapta, ahlâkÍn dinî ve dinî-olmayan temel-
lendirmeleri arasÍnda bir karóÍlaótÍrma yapÍldÍktan sonra ahlâk felsefe-
19 Recep KÍlÍç – Mehmet Sait Reçber (ed.), Din Felsefesi El KitabÍ (Ankara: Grafiker, 2014).
20 Mahmut Ay - Engin Erdem, Glahiyat Terimleri SözlüÂü (Ankara: Grafiker, 2016).
21 Bk. Engin Erdem, “Din Felsefesi”, Glahiyata Girió, ed. Ghsan ÇapçÍoÂlu( Ankara: Otto YayÍnlarÍ,
2016), 133-146; Mehmet Sait Reçber, “Din Felsefesi”, Felsefeye Girió, ed. YÍldÍrÍm Torun (Ankara:
Orion, 2018), 235-278; Zikri Yavuz, “Din Felsefesi”, Felsefeye Girió: Temel Problemlere Sistematik
YaklaóÍm, ed. Murat ArÍcÍ (Ankara: Nobel, 2019), 191-224.
22 Recep KÍlÍç, AhlâkÍn Dinî Temeli (Ankara: TDV YayÍnlarÍ, 2016).
239 •
sindeki olgu-deÂer sorunu Hume, MacIntyre ve Searle gibi felsefecile-

rin yaklaóÍmlarÍ esas alÍnarak tartÍóÍlmaktadÍr.
KÍlÍç’Ín ahlak felsefesi alanÍnda yazdÍÂÍ eserlerden biri de ahlak felse-
fesi ya da etik konusunda temel yaklaóÍmlarÍ ve sorunlarÍ tanÍtma ama-
cÍyla kaleme aldÍÂÍ Ahlâk Felsefesi (Etik)23 adlÍ kitabÍdÍr. Ahlâk felsefe-
si baÂlamÍnda öncelikle “Normatif Etik ve Metaetik” ayrÍmÍ ve ilióki-
si üzerinde duran bu çalÍóma, teleolojik ya da gayeci yaklaóÍmlar baÂ-
lamÍnda Mutlulukçu, HazcÍ ve FaydacÍ kuramlarÍ; deontolojik ya da
ödevci ahlak anlayÍólarÍ çerçevesinde Kant’Ín ahlak düóüncesi ile dinî
ahlak kuramlarÍnÍ konu edinmektedir. Metaetik ahlâk kuramlarÍ baÂ-
lamÍnda Sezgici, Duygucu, KuralcÍ yaklaóÍmlarÍ da içeren kitap; ahlâkî
eylem, yükümlülük, tutarsÍzlÍk, sorumluluk ve yaptÍrÍm gibi kavram-
lar ile ahlâkî gerçekçilik ve görecelik, ahlâkî deÂerlerin ontolojik statü-
sü, din-ahlâk iliókisi gibi temel sorunlara deÂinmektedir. Son olarak ki-
tapta uygulamalÍ etik konularÍna deÂinilmekte ve bu çerçevede biyoeti-
Âin kürtaj, kök hücre, intihar, ötenazi gibi konularÍnÍn yanÍ sÍra ió, mes-
lek, sosyal ve hayvan etikleri baólÍklarÍna ve tartÍómalara yer verilmek-
tedir. Yine, KÍlÍç’Ín makale çalÍómalarÍ arasÍnda ahlâkÍ temellendirme
ile olgu-deÂer konularÍnda yazÍlmÍó “AhlakÍ Temellendirme Problemi”24
ile “Olgu ve DeÂer Problemi”25 gibi çalÍómalarÍ bulunmaktadÍr. DeÂe-
rin doÂasÍyla ilgili olarak KÍlÍç’Ín “DeÂerin Mahiyeti/ NeliÂi”26 adlÍ ya-
zÍsÍnda olgu-deÂer, varlÍk-deÂer, deÂer eÂitimi hususlarÍ irdelenmek-
te ve deÂerin metafiziksel karakterine ióaret edilmektedir. “G. Edward
Moore’un Ahlâk AnlayÍóÍ”27 adlÍ makalesinde ise KÍlÍç, Moore’un ahlâk
felsefesini, baóta iyinin tanÍmlanamayacak kadar basit bir kavram ol-
duÂu iddiasÍ ile birlikte bu noktadaki “tabiatçÍ yanÍlgÍ” gibi hususla-
rÍ irdelemektedir.
“Klasik Gslam Kelam Düóüncesinde Ahlâk AnlayÍóÍ”28 adlÍ çalÍóma-
sÍnda KÍlÍç; Mu’tezile, Eó’arîlik ve MatürîdîliÂin ahlâk anlayÍólarÍnÍ “hu-
23 Recep KÍlÍç, Ahlâk Felsefesi (Etik) (Ankara: Nobel, 2022).

24 Recep KÍlÍç, “AhlakÍ Temellendirme Problemi”, Felsefe DünyasÍ 8 (1993), 67-78.
25 Recep KÍlÍç, “Olgu ve DeÂer Problemi”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 35 (1996),
355-402.
26 Recep KÍlÍç, “DeÂerin Mahiyeti/ NeliÂi”, DeÂerler ve EÂitimi-II Sempozyum Bildirileri KitabÍ, ed.
Recep Kaymakcan (Gstanbul: Dem YayÍnlarÍ, 2015), 83-90.
27 Recep KÍlÍç, “G. Edward Moore’un Ahlâk AnlayÍóÍ”, Felsefe DünyasÍ 1 (1991), 48-52.
28 Recep KÍlÍç, “Klasik Gslam Kelam Düóüncesinde Ahlâk AnlayÍóÍ”, Gnsan Onuru: Gslâm ve HÍris-
tiyanlÍktaki Temelleri (Ankara, 2006)89-96.
• 240
sun kubuh meselesi”nin baÂlamÍnÍ dikkate alarak irdelemektedir. Ben-

zer óekilde, konu “Gslam Kelam Düóüncesinde Ahlâk AnlayÍóÍ”29 baólÍk-
lÍ çalÍómada etraflÍca irdelenmektedir. Yine, Gslâm ahlâkÍ ile ilgili “Gslam
AhlâkÍnÍn TanÍmÍ ve KapsamÍ”30 ile “Gslam AhlâkÍ”31 adlÍ kitap bölüm-
lerinde ise KÍlÍç; ahlâkÍn tanÍmÍ, kapsamÍ, felsefesi ile bireysel ve top-
lumsal boyutlarÍ üzerinde durmaktadÍr. AyrÍca, KÍlÍç’Ín ahlâk konusun-
da genel olarak kaleme aldÍÂÍ “Ahlâk ve Medeniyet Gliókisi Üzerine”32
ve “Gslâm Medeniyetinin Ahlâk Boyutu: Gmam Maturidî’nin Ahlâk
AnlayÍóÍ”33 baólÍklarÍnÍ taóÍyan kitap bölümleri ile doÂrudan Gslam te-
mel kaynaklarÍna dayanan Ayet ve Hadislerin IóÍÂÍnda Gnsan ve Ahlâk34
adlÍ bir kitap çalÍómasÍ bulunmaktadÍr. “BunalÍm Dönemlerinde Ahla-
kÍn Dini Temelinin Önemi”35 baólÍklÍ makalesinde ise ahlâkî doÂrula-
rÍn nesnelliÂi ve ahlâkî bilginin kesinliÂinin kazanÍlmasÍnda ve eyleme
dökülmesinde dinin önemi vurgulanmaktadÍr.
Din veya TanrÍ ve ahlâk iliókisi söz konusu olduÂunda karóÍmÍza çÍ-
kan tartÍómalardan biri, kökeni Platon’a kadar uzanan ve Euthyphro iki-
lemi olarak bilinen “bir óey TanrÍ emrettiÂi için mi iyidir yoksa iyi oldu-
Âu için mi TanrÍ emreder” tartÍómasÍdÍr. Mehmet Sait Reçber’in “Tan-
rÍ ve Ahlâkî DoÂrularÍn ZorunluluÂu”36 adlÍ makalesi, doÂrudan böy-
le bir tartÍómanÍn dinamiklerini irdeleyip söz konusu ikilem için bir çö-
züm önermektedir. Reçber’in din ve ahlâk metafiziÂine iliókin diÂer iki
çalÍómasÍ da ahlâk metafiziÂindeki tarihsel yaklaóÍmlarÍ Kur’an’Ín ahlâk
metafiziÂiyle karóÍlaótÍrdÍÂÍ “Kur’an ve Ahlâk MetafiziÂi”37 ile deÂerle-
29 Recep KÍlÍç, “Gslam Kelam Düóüncesinde Ahlâk AnlayÍóÍ”, Teorik ve Pratik Yönleriyle Ahlâk, ed.
Recep Kaymakcan - Mevlüt UyanÍk (Gstanbul: Dem YayÍnlarÍ, 2007), 161-188.
30 Recep KÍlÍç, “Gslam AhlâkÍnÍn TanÍmÍ ve KapsamÍ”, Gslam AhlâkÍ: Temel Konular ve Güncel Yo-
rumlar, ed. M. kevki AydÍn - A. Hadi AdanalÍ (Ankara: DGB YayÍnlarÍ, 2014), 17-48.
31 Recep KÍlÍç, “Gslam AhlâkÍ”, Gslam’a Girió: Evrensel Mesajlar, ed. Mehmet PaçacÍ (Ankara: DGB
YayÍnlarÍ, 2014), 67-89.
32 Recep KÍlÍç, “Ahlâk ve Medeniyet Gliókisi Üzerine”, Türkiye’de Dinler Tarihi’nin KurumsallaómasÍ
Sürecinde Prof. Dr. Abdurrahman Küçük’e ArmaÂan KitabÍ, ed. Ahmet H. EroÂlu (Ankara: Berikan
YayÍnevi, 2016), 197-208.
33 Recep KÍlÍç, “Gslam Medeniyetinin Ahlâk Boyutu: Gmam Maturidî’nin Ahlâk AnlayÍóÍ”, Hikmetin
Gzinde Kenan Gürsoy’a ArmaÂan KitabÍ, ed. Fulya Bayraktar (Ankara: Aktif Düóünce YayÍncÍlÍk, 2016),
879-886.
34 Recep KÍlÍç, Ayet ve Hadislerin IóÍÂÍnda Gnsan ve Ahlâk (Ankara: TDV YayÍnlarÍ, 1995).
35 Recep KÍlÍç, “BunalÍm Dönemlerinde AhlakÍn Dini Temelinin Önemi”, ÇaÂÍmÍzÍn Ahlak BunalÍmÍ
ve Çözüm ArayÍólarÍ, ed. Hüseyin SarÍoÂlu (Gstanbul: Ensar Neóriyat 2009), 39-57.
36 Mehmet Sait Reçber, “TanrÍ ve Ahlâkî DoÂrularÍn ZorunluluÂu”, Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi Dergisi 44 (2003), 135-160.
37 Mehmet Sait Reçber, “Kur’an ve Ahlâk MetafiziÂi”, IX. Kur’an Sempozyumu: Kur’an’da Ahlâkî
DeÂerler, Konya 2006 (Ankara: Fecr YayÍnlarÍ, 2007), 53-67.
241 •
rin ontolojisinin aókÍn bir düzleme/ varlÍÂa (TanrÍ’ya) dayanmasÍ gerek-

tiÂini savunan “DeÂerlerin AókÍnlÍÂÍ Üzerine”38dir.
Ahlâk felsefesi konusunda Engin Erdem, “DoÂal Yasa Teorisi ve Gbn
Sînâ’nÍn ‘Sünnet(ullah)’ AnlayÍóÍ”39 baólÍklÍ makalesinde Gbn Sînâ’nÍn
ahlâk metafiziÂini Aquinas’Ín “doÂal yasa” anlayÍóÍyla birlikte “iyilik
metafiziÂi” baÂlamÍnda deÂerlendirirken; “DoÂal Yasa Teorisi ve Ma-
türidi AhlâkÍ”40 baólÍklÍ çalÍómasÍnda ise Matüridi’nin ahlâk konusun-
daki akÍl savunusundan dolayÍ yaklaóÍmÍnÍn DoÂal Yasa Teorisi kapsa-
mÍna dâhil edilmesi gerektiÂini vurgulamaktadÍr.
iv. Vahiy ve Kur’an

FarklÍ anlayÍólara ve yorumlara konu olmakla beraber vahiy, teistik
dinlerin dayandÍklarÍ bir temel kaynak olmak statüsüne sahiptir. Bu se-
beple vahyin kaynaÂÍ, mahiyeti ve epistemik deÂeri din felsefesi açÍsÍn-
dan önemli bir araótÍrma alanÍnÍ oluóturmaktadÍr. Recep KÍlÍç’Ín Mo-
dern BatÍ Düóüncesinde Vahiy41 adlÍ eseri, konuyu din felsefesi açÍsÍndan
ele alÍrken öncelikle vahiy terimi ve unsurlarÍna iliókin bir çözümleme
sunmakta, daha sonra da 17-20. yüzyÍllar arasÍnda BatÍ düóüncesinde
gelióen vahiy anlayÍólarÍnÍ vahiy-bilgi iliókisiyle birlikte ele almakta-
dÍr. Vahyin mahiyeti baólÍÂÍ altÍnda, önerme ve kiói merkezli vahiy an-
layÍólarÍ çerçevesinde savunulan çeóitli vahiy modelleri karóÍlaótÍrma-
lÍ olarak deÂerlendirilirken Temple, Niebuhr ve Tillich gibi düóünürle-
rin konuyla ilgili görüólerine yer verilmektedir. Bir din felsefesi soru-
nu olarak “Vahyin Temellendirilmesi ve DoÂrulanmasÍ” baólÍÂÍ altÍnda
ise Glâhî sÍfatlar tartÍómasÍna ilaveten bu konudaki dâhili ve hârici de-
liller ile bu baÂlamda mucizenin tanÍmÍ ve delillendirilmesi Hume’un
eleótirel yaklaóÍmÍyla birlikte deÂerlendirilmektedir. Kitap, HÍristiyan
düóüncesindeki vahiy anlayÍóÍ ile Gslâm vahiy tasavvuru arasÍnda gö-
zetilmesi gereken bir takÍm farklÍlÍklara iliókin tespitler de içermekte-
dir. KÍlÍç’Ín BatÍ düóüncesindeki vahiy çalÍómalarÍndan biri de “BatÍ
38 Mehmet Sait Reçber, “DeÂerlerin AókÍnlÍÂÍ Üzerine”, Felsefe-Edebiyat ve DeÂerler, ed. C. KabakcÍ
- S. Yakar (Ankara: Öncü BasÍmevi, 2014), 463-473.
39 Engin Erdem, “DoÂal Yasa Teorisi ve Gbn Sînâ’nÍn ‘Sünnet(ullah)’ AnlayÍóÍ”, Diyanet Glmi Dergi
50/1 (2014), 51-66.
40 Engin Erdem, “DoÂal Yasa Teorisi ve Matüridi AhlâkÍ”, Geçmióten GeleceÂe Ahlâk, ed. Asife Ünal
(BartÍn: BartÍn Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2015), 145-154.
41 Recep KÍlÍç, Modern BatÍ Düóüncesinde Vahiy (Ankara: Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
YayÍnlarÍ, 2002).
• 242
Felsefesinde Vahiy ve Peygamberlik”42 baólÍÂÍnÍ taóÍyan makalesi/ ki-

tap bölümüdür. KÍlÍç’Ín “BatÍ Düóüncesindeki Modern TartÍómalarÍn
IóÍÂÍnda Gslâm Vahyi”43 makalesi, Gslâm vahyini modern BatÍ düóün-
cesindeki “önermesel” ve “kióisel” vahiy açÍsÍndan deÂerlendirmekte-
dir. Gslâm vahyi konusunda kaleme alÍnan çalÍómalardan biri de KÍlÍç’Ín
“Vahiy Ürünü Bir Metin Olarak Kur’an-Í Kerim: TabiatÍ ve AnlaóÍlma-
sÍ Üzerine”44 baólÍklÍ kitap bölümüdür. Genel veya BatÍ düóüncesinde-
ki vahiy anlayÍóÍ alanÍnda yapÍlan çalÍómalara, KÍlÍç’Ín “Vahiy: Mahi-
yeti, GmkânÍ ve DoÂrulanmasÍ Üzerine”45 ile modern BatÍ felsefesinde
Kant’Ín vahiy anlayÍóÍnÍ irdeleyen Engin Erdem’in “Kant’Ín Vahiy An-
layÍóÍ Üzerine”46 adlÍ makalelerini eklemek gerekir.
Vahyin metafiziksel imkânÍ sorusu epistemolojik açÍdan doÂruluk
sorusundan önce gelir. Mehmet Sait Reçber’in Kur’an metafiziÂine ilió-
kin yazdÍÂÍ “Kur’an MetafiziÂi: Vahyin GmkânÍ”,47 Gslam vahyinin me-
tafiziksel imkânÍna dair çeóitli sorularÍ geleneksel Gslâm düóüncesin-
deki bir takÍm tartÍómalarla birlikte analitik bir óekilde ele alÍp deÂer-
lendirmektedir. AyrÍca, “Watt ve Gslam Vahyinin KaynaÂÍ: Eleótirel bir
Analiz”48 adlÍ çalÍómasÍ da Gslâm vahyinin kaynaÂÍ konusunda indir-
gemeci bir açÍklama getirmeye çalÍóan M. Watt’Ín yaklaóÍmÍnÍ eleótirel
açÍdan irdelemektedir.
v. Din Epistemolojisi, AkÍl ve Gman

Dinî tecrübe ve inançlarÍn bilgisel/ rasyonel deÂeri, imanÍn akÍl ve
bilgiyle iliókisi açÍsÍndan ne ölçüde temellendirilebileceÂi gibi husus-
lar geçmióte olduÂu gibi günümüzde de din felsefesinin önemli tar-
tÍóma alanlarÍndan birini oluóturmaktadÍr. Anabilim dalÍnda bu alan-
42 Recep KÍlÍç, “BatÍ Felsefesinde Vahiy ve Peygamberlik”, Vahiy ve Peygamberlik, ed. Y. kevki
Yavuz (Gstanbul: Kuramer YayÍnlarÍ, 2018), 619-684.
43 Recep KÍlÍç, “BatÍ Düóüncesindeki Modern TartÍómalarÍn IóÍÂÍnda Gslâm Vahyi”, Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 51/1 (2010), 5-13.
44 Recep KÍlÍç, “Vahiy Ürünü Bir Metin olarak Kur’an-Í Kerim: TabiatÍ ve AnlaóÍlmasÍ Üzerine”,
Gslam Felsefesinin SorunlarÍ Üzerine (Ankara: Elis, 2021) 49-62.
45 Recep KÍlÍç, “Vahiy: Mahiyeti, GmkânÍ ve DoÂrulanmasÍ Üzerine”, Milel ve Nihal 8/1 (2011),
21-47.
46 Engin Erdem, “Kant’Ín Vahiy AnlayÍóÍ Üzerine”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi
48/2 (2007), 37-47.
47 Mehmet Sait Reçber, “Kur’an MetafiziÂi: Vahyin GmkânÍ”, Vahiy ve Peygamberlik, ed. Y. kevki
Yavuz (Gstanbul: Kuramer YayÍnlarÍ, 2018), 249-277.
48 Mehmet Sait Reçber, “Watt ve Gslam Vahyinin KaynaÂÍ: Eleótirel bir Analiz”, Oryantalizmi
Yeniden Okumak: BatÍ’da Gslam ÇalÍómalarÍ (Ankara: DGB. Yay., 2003), 195-212.
243 •
da yapÍlan çalÍómalar daha çok BatÍ felsefesindeki çaÂdaó tartÍómalara

yoÂunlaómakla birlikte zaman zaman Gslâm düóüncesindeki bir takÍm
felsefî ve kelâmî yaklaóÍmlarÍ da kapsamaktadÍr. Mehmet Sait Reçber’in
TanrÍ’yÍ Bilmenin GmkânÍ ve Mâhiyeti49 adlÍ eseri, TanrÍ’nÍn varlÍÂÍ ve ta-
biatÍna dair epistemik bir soruóturmayÍ daha çok BatÍ düóüncesi baÂ-
lamÍyla sÍnÍrlarken, öncelikle baóta Kant olmak üzere TanrÍ’nÍn biline-
mezliÂini savunan, böyle bir óeyi epistemik açÍdan mümkün görmeyen
tezleri eleótirel açÍdan deÂerlendirmektedir. TanrÍ’nÍn varlÍÂÍna dair aklî
ve tecrübî bilginin imkânÍnÍ geleneksel ve günümüz tartÍómalar baÂla-
mÍnda ayrÍntÍlÍ bir óekilde deÂerlendiren kitabÍn temel iddiasÍ, a priori
ve a posteriori epistemik sezgilerimizin TanrÍ’yÍ bilmek noktasÍnda bir-
birlerini destekledikleri düóüncesidir. Dinî inancÍn haklÍlaótÍrÍlmasÍna
iliókin Reçber’in “Plantinga ve TanrÍ GnancÍnÍn TemelselliÂi”50 ile “Plan-
tinga, Bilgi ve DoÂru Gólevselcilik”51 adlÍ makaleleri de çaÂdaó analitik
din felsefesinin önde gelen temsilcilerinden Alvin Plantinga’nÍn dinî
inancÍn temel bir inanç olarak delile ihtiyaç duymadan rasyonel olabi-
leceÂi ve yine bilginin temelde biliósel yetilerin doÂru bir óekilde iólev
görmesiyle gerçekleótiÂi düóüncelerini ele alÍp deÂerlendirmektedir.
AyrÍca, Reçber’in “Dinî Gnanç ve Dinî Bilgi KavramlarÍ Üzerine”52 ad-
lÍ makalesi de dinî inanç, doÂruluk ve bilgi iliókisini irdelerken; “Put-
nam, Realizm ve Dinî Gnanç”53 günümüzün önde gelen analitik felsefe-
cilerinden Hilary Putnam’Ín dinî inanca dair görüólerini realizm, içsel
realizm ve pragmatizm ile ilgili görüóleri baÂlamÍnda irdelemektedir.
Reçber’in “AkÍl, Bilgi ve Gman”54 baólÍklÍ makalesi, akÍl ve iman mese-
lesini BatÍ ve Gslâm düóüncesi açÍsÍndan deÂerlendiren özet bir çalÍóma
niteliÂindedir. “DindarlÍk ve Rasyonellik”55 adlÍ yazÍsÍnda ise Reçber,
dinî inancÍn biliósel ve deontolojik boyutlarÍ üzerinde durarak dindar-
49 Mehmet Sait Reçber, TanrÍ’yÍ Bilmenin GmkânÍ ve Mahiyeti (Ankara: Kitâbiyât, 2004).
50 Mehmet Sait Reçber, “Plantinga ve TanrÍ GnancÍnÍn TemelselliÂi”, Felsefe DünyasÍ 39 ( 2004),
20-41.
51 Mehmet Sait Reçber, “Plantinga, Bilgi ve DoÂru Gólevselcilik”, Felsefe DünyasÍ 38 ( 2003), 41-
57.
52 Mehmet Sait Reçber, “Dinî Gnanç ve Dinî Bilgi KavramlarÍ Üzerine”, Dirilió Yolunda Türk Dü-
óüncesi: Necati Öner’e ArmaÂan, ed. Bahaeddin YediyÍldÍz (Ankara: Türk Kültürünü AraótÍrma
Enstitüsü YayÍnlarÍ, 2013) 263-274.
53 Mehmet Sait Reçber, “Putnam, Realizm ve Dini Gnanç”, Felsefe DünyasÍ 50/1 (2009), 27-47.
54 Mehmet Sait Reçber, “AkÍl, Bilgi ve Gman”, Din ve Toplum 1/1 (2007), 22-26.
55 Mehmet Sait Reçber, “DindarlÍk ve Rasyonellik”, Dinin Kaderi: ÇaÂdaó SorunlarÍn KÍskacÍnda Din,
ed. Abdüllatif Tüzer (Ankara: Elis, 2017), 73-88.
• 244
lÍk ile rasyonellik iliókisini epistemik içselcilik ve dÍósalcÍlÍk baÂlamÍnda

irdelemekte, dindarlÍÂÍn biliósel zemini açÍsÍndan öznenin delile epis-
temik erióiminin deÂerine ióaret etmektedir. Bilgi metafiziÂi açÍsÍndan
en önemli sorulardan biri olan bilginin nasÍl mümkün olduÂu veya onu
mümkün kÍlan aókÍn koóullarÍn ne olabileceÂi baÂlamÍnda ise Reçber’in
“The Metaphysics of Knowledge: A Qur’anic Perspective”56 adlÍ maka-
lesi, bu meta-epistemik sorularÍ Kur’an’Ín bu konudaki öngörüleri üze-
rinden cevaplamaya çalÍómaktadÍr.
AkÍl ve iman tartÍómasÍyla ilgili Engin Erdem’in “Hanefî-Mâtürîdî Ge-
lenekte Bilgi ve Gman”57 adlÍ makalesi, konunun Gslâm düóüncesindeki
bir yaklaóÍm örneÂini sergilerken BatÍ’daki fideist (imancÍ) yaklaóÍmlara
karóÍlÍk Hanefî-Mâtürîdî geleneÂinin TanrÍ’nÍn varlÍÂÍnÍ bilmeyi (epis-
temik) bir yükümlülük olarak gördüÂünün, yani akla ve bilgiye daya-
lÍ bir iman anlayÍóÍnÍ savunduÂunun altÍnÍ çizmektedir. Erdem’in “Ebû
Hanîfe’nin Gman AnlayÍóÍ Üzerine BazÍ Felsefî Mülahazalar”58 adlÍ maka-
lesi de benzer óekilde Ebû Hanîfe’nin imana delilci yaklaóÍmÍnÍ din felse-
fesi açÍsÍndan deÂerlendirmektedir. Erdem’in “Gslam Felsefesinde AkÍl-
Gman Gliókisi/ Die Beziehung von Vernunft und Glauben in der islamisc-
hen philosophie”59 adlÍ çalÍómasÍnda ise Gbn Sina ve Gbn Tufeyl gibi dü-
óünürlerin görüólerine de müracaat edilerek Gslam’da imanÍn akÍl ve bil-
giye dayandÍrÍldÍÂÍ savunulmaktadÍr. Engin Erdem ile Ahmet Erkan’Ín
birlikte kaleme aldÍklarÍ “küphenin Tarihi ve küphecilik”60 adlÍ yazÍda,
felsefe tarihinde óüphe ve óüpheciliÂe deÂinildikten sonra teistik dinler-
de óüphecilik ve imancÍlÍk yaklaóÍmlarÍ üzerinde durulmaktadÍr.
vi. TanrÍ KavramÍ ve Felsefi Teoloji

TanrÍ’nÍn varlÍÂÍ, tabiatÍ, sÍfatlarÍ ve âlemle iliókisi sadece din felse-
fesinin deÂil, geleneksel felsefe ve kelâmÍn da temel araótÍrma alanlarÍ-
56 Mehmet Sait Reçber, “The Metaphysics of Knowledge: A Qur’anic Perspective”, Beytulhikme:

An International Journal of Philosophy 9/3 (2019), 573-584.
57 Engin Erdem, “Hanefî-Mâtürîdî Gelenekte Bilgi ve Gman”, Diyanet Glmi Dergi 54/3 (2018), 59-78.
58 Engin Erdem, “Ebû Hanîfe’nin Gman AnlayÍóÍ Üzerine BazÍ Felsefî Mülahazalar”, Diyanet Glmi
Dergi 56/4 (2020), 1201-1220.
59 Engin Erdem, “Gslam Felsefesinde AkÍl-Gman Gliókisi/ Die Beziehung von Vernunft und Gla-
uben in der islamischen philosophie/”, Glaube und Vernunft in Christendum und Islam/Gslam ve
HÍristiyanlÍk’ta AkÍl ve Gman, ed. R. Heinzmann - M. Selçuk (Stuttgart: Verlag-W. Kohlhammer,
2017), 131-155.
60 Engin Erdem - Ahmet Erkan, “küphenin Tarihi ve küphecilik”, Gslam Düóüncesinde küphe, ed.
Fatih Kanca - Kenan Oral (Ankara: Glâhiyat, 2023), 13-45.
245 •
nÍ oluóturur. Anabilim dalÍnda yapÍlan çalÍómalarÍn da kayda deÂer bir

kÍsmÍnÍn böyle bir alana yoÂunlaótÍÂÍnÍ söylemek mümkündür. Dil fel-
sefesi açÍsÍndan ‘TanrÍ’ teriminin mantÍksal statüsü ve semantik anali-
zinin böyle bir faaliyete kavramsal öncelik teókil ettiÂi düóünüldüÂün-
de, Mehmet Sait Reçber’in ‘TanrÍ’ teriminin genel bir kavram mÍ yok-
sa özel bir ad mÍ olduÂu sorusunu irdeleyen “‘TanrÍ’ Terimi Üzerine”61
ile ‘TanrÍ’ teriminin referansÍnÍn nasÍl belirlenebileceÂini betimleyici ve
nedensel referans kuramlarÍ çerçevesinde irdeleyen “‘TanrÍ’ Teriminin
Anlam ve ReferansÍ”62 adlÍ makalelerinin konuya dil felsefesi ve felsefî
teoloji açÍsÍndan bir baólangÍç saÂladÍÂÍ söylenebilir.
TanrÍ’nÍn varlÍÂÍ söz konusu olduÂunda karóÍmÍza çÍkan önemli soru-
lardan biri de birden fazla tanrÍnÍn olup olmayacaÂÍ sorusudur ki bu hu-
sus teistik dinlerde, özellikle de Gslâm’da Tevhit inancÍ ile HÍristiyanlÍk-
taki Teslis inançlarÍ baÂlamÍnda tartÍóma konusu olagelmiótir. Reçber’in,
günümüzün önde gelen din felsefecilerinden Richard Swinburne’ün
“Sosyal Tesliscilik” olarak savunduÂu yaklaóÍmÍnÍ eleótirel açÍdan de-
Âerlendiren “Swinburne’ün Teslis Felsefesi”63 adlÍ makalesi bu tartÍó-
maya bir katkÍ niteliÂindedir. TanrÍ tasavvuru söz konusu olduÂunda,
geleneksel olarak TanrÍ’nÍn birliÂi kadar basitliÂi, yani TanrÍ’nÍn varlÍ-
ÂÍ ile mahiyeti, zatÍ ve sÍfatlarÍ veya sÍfatlarÍ arasÍnda bir ayrÍma gidi-
lip gidilemeyeceÂi, felsefî ve teolojik tartÍómanÍn bir diÂer konusudur.
Reçber’in “Plotinus: TanrÍ’nÍn BirliÂi ve BasitliÂi Üzerine”64 adlÍ makale-
si ilâhî basitlik düóüncesinin ilk kaynaklarÍndan olan Plotinus’un yakla-
óÍmÍnÍ irdelerken; “Farabi ve TanrÍ’nÍn BasitliÂi Meselesi”65 ile “Vâcib’ül-
Vucûd”un Mâhiyeti Meselesi”66 baólÍklÍ çalÍómalarÍ sÍrasÍyla Fârâbî ve
Gbn Sina’nÍn ilâhî basitlik düóüncelerini Gâzâlî’nin eleótirileriyle bir-
likte günümüz analitik din felsefesindeki tartÍómalar baÂlamÍnda ele
alÍp deÂerlendirmektedir. Reçber’in, Gazâlî’nin TanrÍ’nÍn zorunlu var-
61 Mehmet Sait Reçber, “‘TanrÍ’ Terimi Üzerine”, Felsefe DünyasÍ 31/1 (2000), 65-79.
62 Mehmet Sait Reçber, “‘TanrÍ’ Teriminin Anlam ve ReferansÍ”, Felsefe DünyasÍ 32/2 (2000), 49-
66.
63 Mehmet Sait Reçber, “Swinburne’ün Teslis Felsefesi”, Gslâmiyât 3/4 (2000), 99-114.
64 Mehmet Sait Reçber, “Plotinus: TanrÍ’nÍn BirliÂi ve BasitliÂi Üzerine”, Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi Dergisi 51/1 (2010), 59-78.
65 Mehmet Sait Reçber, “Fârâbî ve TanrÍ’nÍn BasitliÂi Meselesi”, UluslararasÍ Farabi Sempozyumu
Bildirileri, ed. Fehrullah Terkan - kenol Korkut (Ankara: Elis, 2005), 213-227.
66 Mehmet Sait Reçber, “Vâcib’ül-Vucûd”un Mâhiyeti Meselesi”, UluslararasÍ Gbn Sinâ Sempozyumu
I, ed. Mehmet Mazak - Nevzat Özkaya (Gstanbul: Gstanbul Büyükóehir Belediyesi, Kültür A.k.
YayÍnlarÍ, 2009), 307-315.
• 246
lÍk anlayÍóÍyla ilgili ayrÍntÍlÍ bir çalÍómasÍ da “Gazzâlî ve ‘Zorunlu Var-

lÍk’ KavramÍ”67dÍr.
TanrÍ tasavvuru hem felsefî hem de dinî sezgilerin önemli ölçüde ió
baóÍnda olduÂu konulardan biridir. Klasik teizme alternatif olarak ge-
liótirilen deizm, panteizm ve panenteizm gibi yaklaóÍmlarÍn en temelde
TanrÍ-âlem iliókisi noktasÍnda farklÍlaótÍklarÍ; örneÂin, panteizm TanrÍ-
âlem arasÍnda bir óekilde özdeóleótirmeye giderken böyle bir yakla-
óÍmÍn teizmle iliókisi tartÍómalÍ bir husustur. Bu çerçevede, Reçber’in
“Bayle, Spinoza ve Panteizm Meselesi”68 adlÍ makalesi panteizm konu-
sunu Bayle’in Spinoza’ya yönelttiÂi eleótiriler ile günümüzdeki Spino-
za yorumcularÍna referansla irdelerken, “Oakes, Teizm ve Panteizm”69
makalesi de teizmin panteizmi bir óekilde gerektirdiÂine iliókin Robert
Oakes’Ín yaklaóÍmÍnÍ eleótirel açÍdan deÂerlendirmektedir. Reçber’in
TanrÍ kavramÍyla ilgili çalÍómalarÍndan bir diÂeri de TanrÍ’yÍ “VarlÍk-
ötesi”ne koyan veya “VarlÍk”la özdeóleótiren yaklaóÍmlarÍ eleótirel açÍ-
dan deÂerlendirdiÂi “TanrÍ, VarlÍk ve Ötesi”70 baólÍklÍ yazÍsÍdÍr. Re-
cep KÍlÍç’Ín “Kur’an’da Ulûhiyet AnlayÍóÍ Üzerine”71 baólÍklÍ çalÍóma-
sÍ, Kur’an’Ín TanrÍ tasavvurunu felsefî ve tarihsel baÂlamlarÍ da dikka-
te alarak irdelemektedir. Engin Erdem’in “Ibn Sina’s Critique of De-
ism: A Debate on God’s Creation and Sustaining”72 çalÍómasÍ ise Gbn
Sînâ’nÍn yaratma ve idame ettirme görüóleri çerçevesinde deizmin bir
eleótirisini sunmaktadÍr.
TanrÍ tasavvuru açÍsÍndan önemli konulardan biri, TanrÍ-zaman ilió-
kisidir. TanrÍ zamanÍn içinde midir, yoksa dÍóÍnda mÍdÍr? TanrÍ zamanÍn
tümüyle dÍóÍnda, yani “zamansÍz” ise zamanda gerçekleóen hadiseleri
bilebilir mi? Ya da nasÍl bilebilir? Engin Erdem’in, Richard Swinburne’ün
67 Mehmet Sait Reçber, “Gazzâlî ve ‘Zorunlu VarlÍk’ KavramÍ”, 900. Vefat YÍldönümünde UluslararasÍ
Gazzâlî Sempozyumu (Gstanbul: M. Ü. Glahiyat Fakültesi VakfÍ YayÍnlarÍ, 2012), 547-560.
68 Mehmet Sait Reçber, “Bayle, Spinoza ve Panteizm Meselesi”, Din ve Felsefe AraótÍrmalarÍ 3/5
(2020), 5-27.
69 Mehmet Sait Reçber, “Oakes, Teizm ve Panteizm”, Din ve Felsefe AraótÍrmalarÍ 3/6 (2020), 137-
159.
70 Mehmet Sait Reçber, “TanrÍ, VarlÍk ve Ötesi”, Türkiye’de Gslam Felsefesi: Prof. Dr. Mehmet Bayrakdar’a
ArmaÂan, ed. Mehmet Vural (Ankara: Elis, 2022), 427-444.
71 Recep KÍlÍç, “Kur’an’da Ulûhiyet AnlayÍóÍ Üzerine”, VarlÍk, Bilgi ve Gnsan, ed. Yusuf kevki Yavuz
(Gstanbul: Kuramer YayÍnlarÍ, 2017), 185-232.
72 Engin Erdem, “Ibn Sina’s Critique of Deism: A Debate on God’s Creation and Sustaining”,
Revisiting Ibn Sina’s (Avicenna) Heritage, ed. Kadrican HÍdÍr Keskinbora (Berlin: Peter Lang,
2021), 101-118.
247 •
yaklaóÍmÍnÍ ele aldÍÂÍ “Swinburne ve Glâhî ZamansallÍk”73 ile Gazâlî’nin

TanrÍ’nÍn zamansal olgularÍn zamansÍz bilgisi konusundaki yaklaóÍmÍnÍ
irdelediÂi “Al-Ghazâlî: Divine Timeless Knowledge on Tensed Facts”74
makaleleri bu sorulardan bazÍlarÍna geleneksel ve çaÂdaó din felsefe-
si açÍsÍndan verilen cevaplarÍ deÂerlendirmektedir. Erdem’in TanrÍ-
zaman iliókisini irdelediÂi çalÍómalarÍ arasÍnda, günümüz din felsefe-
sinde Kelâm kozmolojik kanÍtÍ savunmasÍyla bilinen William L. Craig’in
TanrÍ’nÍn yaratmadan önce zamansÍz fakat yarattÍktan sonra zamana
dâhil olduÂu görüóünü Gslam kelamcÍlarÍnÍn görüóleriyle karóÍlaótÍra-
rak deÂerlendirdiÂi/ eleótirdiÂi “TanrÍ’nÍn HayatÍnda Gki Safha Müm-
kün mü?”75 baólÍklÍ makalesi ile onun ezelilik anlayÍóÍnÍ yine kelâm açÍ-
sÍndan deÂerlendiren ve TanrÍ’nÍn yaratmayla birlikte zamansal olama-
yacaÂÍnÍ savunan “Craig and His Concept of Eternity: A Critiques from
the Standpoint of Kalam”76 baólÍklÍ çalÍómasÍ bulunmaktadÍr. Erdem’in
TanrÍ-zaman iliókisi konusundaki araótÍrmalarÍndan bir diÂeri de zama-
nÍ TanrÍ’nÍn bir sÍfatÍ olarak gören Davûd el-Kayserî ile zamanÍ TanrÍsal
bir varlÍk modu olarak gören Newton’Ín görüólerinin ele alÍndÍÂÍ “Glahi
ZamansallÍk: Davûd el-Kayserî ve Newton”77 adlÍ çalÍómasÍdÍr.
TanrÍ-zaman iliókisine dair Anabilim dalÍnda yapÍlan kapsamlÍ bir
çalÍóma, Zikri Yavuz’un TanrÍ, Ezelilik ve Zaman78 adlÍ kitabÍ olup bu-
rada TanrÍ ve zamanÍn tabiatÍ farklÍ temelde zaman anlayÍólarÍna refe-
ransla ayrÍntÍlÍ bir óekilde ele alÍnmaktadÍr. FarklÍ zaman anlayÍólarÍ-
nÍn Glâhî ezelilikle iliókilendirilirken, “ZamansÍz Glahi Ezelilik”, “YarÍ
Zamansal Glahi Ezelilik” ile üçüncü bir yol olarak sunulan “Ezeli TanrÍ
ve Kontenjan Zamansal Âlem” óeklinde tasnif edilen yaklaóÍmlar, ço-
Âunlukla günümüz analitik din felsefesinde E. Stump, N. Kretzmann,
P. Helm, B. Leftow ve William L. Craig gibi din felsefecilerin konuyla
73 Engin Erdem, “Swinburne ve Glâhî ZamansallÍk”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi
46/2 (2005), 231-257.
74 Engin Erdem, “Al-Ghazâlî: Divine Timeless Knowledge on Tensed Facts”, Islamic Quarterly 50/1
(2006), 1-11.
75 Engin Erdem, “TanrÍ’nÍn HayatÍnda Gki Safha Mümkün mü? (William L. Craig’in Ezelilik An-
layÍóÍnÍn Eleótirel Analizi)”, Gslâmî AraótÍrmalar 26/3 (2015),100-106.
76 Engin Erdem, “Craig and His Concept of Eternity: A Critiques from the Standpoint of Kalam”,
An Anthology of Philosophical Studies, vol. 3, ed. Patricia Hanna (Athens: Athens Institute for
Education and Research 2009), 131-137.
77 Engin Erdem, “Glahi ZamansallÍk: Davûd el-Kayserî ve Newton”, UluslararasÍ Gslam Medeniyetinde
Zaman Sempozyumu II, 08-11 Ekim 2015, Konya, ed. Bilal KuópÍnar (Gstanbul: Bilir MatbaacÍlÍk,
2016), 89-98.
78 Zikri Yavuz, TanrÍ, Ezelilik ve Zaman (Ankara: Glâhiyât, 2018).
• 248
ilgili görüólerine referansla irdelenmektedir. A zaman teorisinin klasik

teizmin ezelilik tasavvuruyla birlikte savunulabileceÂi sonucuna varÍ-
lan bu kitabÍna ilaveten Yavuz’un, “dört boyutçuluk” yaklaóÍmÍna kar-
óÍ savunduÂu “óimdilik” anlayÍóÍnÍ konu ettiÂi “Ezeli TanrÍ ve Gelece-
Âin Statüsü”79 adlÍ bir çalÍómasÍ da bulunmaktadÍr.
TanrÍ-zaman iliókisi baÂlamÍnda ortaya çÍkan tartÍómalardan biri,
ezelî ve yanÍlmaz olan TanrÍ’nÍn bilgisi ile insan özgürlüÂünün baÂda-
óÍp baÂdaómayacaÂÍ sorusudur. DeÂióik çalÍómalarÍnda bu soru üzerin-
de duran Yavuz’un “Leibniz ve Özgür Grade”80 makalesi, Leibniz’in ne-
densel determinizm ile insan özgürlüÂünün baÂdaótÍÂÍna dair görüóü-
nü tarihsel kaynaklarÍna referansla ele almakta ve bu yaklaóÍmÍ ikna edi-
ci olmamak noktasÍnda eleótirmektedir. Yavuz’un konuyla ilgili diÂer
iki makalesinden “Divine Foreknowledge and Human Freedom”81 doÂ-
rudan TanrÍ’nÍn önbilgisi ile insan özgürlüÂünü ele alÍrken; “TanrÍ’nÍn
Bilgisi ve Gnsan Hürriyeti Gliókisi baÂlamÍnda Frankfurtçu Liberalizmin
Eleótirisi”82 baólÍklÍ makalesi insan özgürlüÂü için alternatif imkânlarÍn
varlÍÂÍnÍ gerekli görmeyen Frankfurtçu yaklaóÍmÍ özellikle teizmle
uyumlu olmadÍÂÍ noktasÍnda eleótirmektedir. Yine, Yavuz’un “Gbn Sînâ,
Ezelilik ve Özgür Grade”83 çalÍómasÍ, Gbn Sîna metafiziÂi baÂlamÍnda
TanrÍ’nÍn ve bilgisinin ezeliliÂi, olumsal doÂrular ile insan özgürlüÂü
arasÍndaki iliókiyi irdelemekte ve yaklaóÍmÍnÍn alternatif imkânlarÍ dÍó-
layan bir determinizmle sonuçlandÍÂÍnÍ savunmaktadÍr.
vii. TanrÍ’nÍn VarlÍÂÍna Dair Deliller

TanrÍ’nÍn varlÍÂÍ için ileri sürülen delillerin epistemik/ rasyonel deÂe-
ri, din felsefesinin temel konularÍndan biridir. Geleneksel teistik delil-
lerden olan ontolojik, kozmolojik ve teleolojik delillerden farklÍ olarak,
Engin Erdem’in Gbn Sînâ’ya özel atÍfla kaleme aldÍÂÍ “metafizik delil”
olarak adlandÍrÍlan delillendirme biçimi, VarlÍktan TanrÍ’ya: Gbn Sînâ’nÍn
79 Zikri Yavuz, “Ezeli TanrÍ ve GeleceÂin Statüsü”, UluslararasÍ Gslam Medeniyetinde Zaman Sempoz-
yumu II, 08-11 Ekim 2015, Konya, ed. Bilal KuópÍnar (Gstanbul: Bilir MatbaacÍlÍk, 2016), 283-290.
80 Zikri Yavuz, “Leibniz ve Özgür Grade”, Felsefe DünyasÍ 47 (2008), 106-120.
81 Zikri Yavuz, “Divine Foreknowledge and Human Freedom”, Journal of Islamic Research 1/2
(2008), 65-73.
82 Zikri Yavuz, “TanrÍ’nÍn Bilgisi ve Gnsan Hürriyeti Gliókisi baÂlamÍnda Frankfurtçu Liberalizmin
Eleótirisi”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 50/1 (2009), 49-69.
83 Zikri Yavuz, “Gbn Sînâ, Ezelilik ve Özgür Grade”, UluslararasÍ Gbn Sinâ Sempozyumu I, ed. Mehmet
Mazak - Nevzat Özkaya (Gstanbul: Gstanbul Büyükóehir Belediyesi, Kültür A.k. YayÍnlarÍ, 2009),
333-344.
249 •
Metafizik Delili84 adlÍ eserin ana konusunu oluóturmaktadÍr. Temelde

“VarlÍktan Zorunlu VarlÍk’a” geçmeyi hedefleyen böyle bir delillendir-
meye giden kitapta, Gslâm ve BatÍ düóüncelerinde metafizik ve teolo-
ji iliókisi ayrÍntÍlÍ olarak ele alÍndÍktan sonra VarlÍk kavramÍna iliókin
epistemolojik ve ontolojik çözümlemelere genióçe yer verilmekte ve “ne-
denselliÂin metafiziÂi” irdelenmektedir. Gbn Sînâ metafiziÂi baÂlamÍnda
Glâhî nedensellik Zorunlu VarlÍk ile Mümkün VarlÍk arasÍnda öngörü-
len ontolojik ayrÍma dayandÍrÍlmaktadÍr. Erdem’in “Gbn Sînâ’nÍn Meta-
fizik Delili”85, “Ahmed Nurî: Gbn Sînâ’nÍn Gsbât-Í Vâcib Yöntemi”86, “Ali
Kuóçu: Zorunlu VarlÍk’Ín ZorunluluÂu Üzerine Bir TartÍóma”87 adlÍ ça-
lÍómalarÍ da Gbn Sînâ’nÍn söz konusu yaklaóÍmÍ etrafÍnda tamamlayÍcÍ
çalÍómalar mahiyetindedir. Erdem’in “13. YüzyÍlda Gbn SînâcÍ Bir Filo-
zof: John Duns Scotus (TanrÍ Niçin MetafiziÂin Konusu DeÂildir?)”88 ile
“The Place of God in Metaphysics: A Short Analysis of Ibn Sina’s Criti-
que of Aristotle”89 baólÍklÍ çalÍómalarÍ ise TanrÍ’nÍn metafiziÂin konusu
olamayacaÂÍ düóüncesi etrafÍnda Gbn Sînâ’nÍn veya Gbn SînâcÍ yaklaóÍ-
mÍn Aristoteles’in görüóüne yönelttiÂi eleótiriye odaklanmaktadÍr. Yi-
ne, Erdem’in, TanrÍ’nÍn varlÍÂÍ için ileri sürülen deliller konusunda gi-
rió mahiyetinde yazdÍÂÍ “TanrÍ’nÍn VarlÍÂÍnÍn Delilleri”90 baólÍklÍ kitap
bölümü de bu çalÍómalara ilave edilebilir.
TanrÍ’nÍn varlÍÂÍ için ileri sürülen en eski kanÍtlardan biri, farklÍ ver-
siyonlarÍ olan kozmolojik kanÍttÍr. Zikri Yavuz’un çaÂdaó din felsefe-
sinde Alexander Pruss ile Robert Koons’un konuyla ilgili çalÍómalarÍ-
na göndermeyle kaleme aldÍÂÍ “Kozmolojik KanÍt ve Gki Gtiraz”91 daha
84 Engin Erdem, VarlÍktan TanrÍ’ya: Gbn Sînâ’nÍn Metafizik Delili (Gstanbul: Endülüs YayÍnlarÍ,
2016).
85 Engin Erdem, “Gbn Sînâ’nÍn Metafizik Delili”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 52/1
(2011)/ 97-119.
86 Engin Erdem, “Ahmed Nurî: Gbn Sînâ’nÍn Gsbât-Í Vâcib Yöntemi”, Dinî AraótÍrmalar 14/39 (2011),
50-69.
87 Engin Erdem, “Ali Kuóçu: Zorunlu VarlÍk’Ín ZorunluluÂu Üzerine Bir TartÍóma”, 14. ve 15.
YüzyÍl Gslâm Düóüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri I, ed. Murat Demirkol
vd. (Ankara, Ankara YÍldÍrÍm BeyazÍt Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2020), 91-98.
88 Engin Erdem, “13. YüzyÍlda Gbn SînâcÍ Bir Filozof: John Duns Scotus (TanrÍ Niçin MetafiziÂin
Konusu DeÂildir?)”, UluslararasÍ 13. YüzyÍlda Felsefe Sempozyumu Bildirileri, ed. Murat Demirkol
- M. Enes Kala (Ankara: YÍldÍrÍm BeyazÍt Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2013), 521-534.
89 Engin Erdem, “The Place of God in Metaphysics: A Short Analysis of Ibn Sina’s Critique of
Aristotle”, Studia Philosophica Wrastislaviensia 17/1 (2022), 53-61.
90 Engin Erdem, “TanrÍ’nÍn VarlÍÂÍnÍn Delilleri”, Din Felsefesi, ed. Latif Tokat (Ankara: Bilay, 2018),
87-120.
91 Zikri Yavuz, “Kozmolojik KanÍt ve Gki Gtiraz”, Kelâm AraótÍrmalarÍ 11/1 (2013), 201-220.
• 250
ziyade Yeter Sebep Glkesine dayalÍ kozmolojik kanÍta yapÍlan itirazlarÍ

deÂerlendirmektedir. “Mekânsal Düzenliliklere DayalÍ TasarÍm Argü-
manÍ: William A. Dembski ÖrneÂi”92 adlÍ makalesinde ise Ahmet Erkan
teleolojik delilin “akÍllÍ tasarÍm” versiyonunu Dembski’nin yaklaóÍmÍ ile
ona yöneltilen itirazlarÍ eleótirel açÍdan deÂerlendirmektedir.
viii. Metafizik ve Gslam Felsefesi

Din felsefesiyle doÂrudan olmasa da dolaylÍ olarak iliókilendirilebi-
lecek çeóitli metafiziksel konularda ve Gslâm düóüncesi alanÍnda ortaya
konulmuó çalÍómalarÍn Anabilim dalÍnda yapÍlan çalÍómalar arasÍnda
kayda deÂer bir yer tuttuÂu söylenebilir. Mehmet Sait Reçber’in “Dü-
alizm, Swinburne ve Foster”93 makalesi çaÂdaó zihin felsefesinde dav-
ranÍóçÍ, iólevselci ve materyalist kuramlara karóÍ ruhun bedenden onto-
lojik olarak baÂÍmsÍz bir cevher olduÂunu savunan Richard Swinbur-
ne ile John Foster’Ín düalist yaklaóÍmlarÍnÍ ortaya koymaktadÍr. Ben-
zer óekilde “Ben’liÂin VarlÍÂÍ ve Bilgisi”94 de indirgemeci yaklaóÍmlara
karóÍ ben’liÂin referansÍnÍn ancak ruh gibi gayri-maddi bir varlÍk ola-
bileceÂini savunmaktadÍr. Yine, benlik metafiziÂi konusunda Reçber,
“Al-Ghaz¬lÎ, Platonism and the Metaphysics of the Self”95 adlÍ makale-
sinde Gazâlî’nin ben’liÂin varlÍÂÍ ve mahiyeti konusundaki görüólerini
Platon’un görüóleriyle iliókilendirerek deÂerlendirmektedir. Reçber’in
Gazâlî’nin düóüncesiyle ilgili diÂer makalelerinden “On al-Ghaz¬lÎ and
Necessary Truths”,96 düóünürün zorunlu doÂrular olarak bilinen man-
tÍksal ve matematiksel doÂrulara iliókin yaklaóÍmÍnÍn bir tür realizmi
öngörmesi gerektiÂini ortaya koyarken; “On al-Ghaz¬lÎ and the Decli-
ne of Philosophical Thought in Islam”97 ise Gslam düóüncesinde felse-
fenin Gazâlî’nin filozoflarÍ eleótirisi sebebiyle gerilediÂi óeklindeki yay-
92 Ahmet Erkan, “Mekânsal Düzenliliklere DayalÍ TasarÍm ArgümanÍ: William A. Dembski Ör-
neÂi”, Dini AraótÍrmalar 25/62 (2022), 269-290.
93 Mehmet Sait Reçber, “Düalizm, Swinburne ve Foster” , Gslâmî AraótÍrmalar 13/2 (2000), 203-
208.
94 Mehmet Sait Reçber, “Ben’liÂin VarlÍÂÍ ve Bilgisi”, Felsefe DünyasÍ 33 (2001), 75-81.
95 Mehmet Sait Reçber, “Al-Ghaz¬lÎ, Platonism and the Metaphysics of the Self” Annals of Japan
Association for Middle East Studies 19/2 (2004), 73-86.
96 Mehmet Sait Reçber, “On al-Ghaz¬lÎ and Necessary Truths”, 900 Jahre al-Gazali im Spiegel der
islamischen Wissenschaften, ed. Bülent Ucar - Frank Griffel (Göttingen: V&R unipress, 2015),
117-126.
97 Mehmet Sait Reçber, “On al-Ghaz¬lÎ and the Decline of Philosophical Thought in Islam”, Nie-
dergangsthesen auf dem Prüfstand/ Narratives of Decline Revisited, ed. B. Dziri - M. Güneó (Berlin:
Peter Lang, 2020), 129-142.
251 •
gÍn söylemin haklÍ bir temele sahip olmadÍÂÍnÍ savunmaktadÍr. “Gslam

MetafiziÂi: Kavramsal Bir Çerçeve”98 baólÍklÍ kitap bölümünde ise Reç-
ber; semantik, epistemik ve ontolojik parametrelerine referansla Gslâm
düóüncesinin dayandÍÂÍ “doÂruluk” kavramÍnÍn metafiziksel realist bir
çerçeveyi öngördüÂünü dile getirmektedir.
Gbn Sînâ metafiziÂi üzerinde yoÂunlaóan Engin Erdem’in “Gbn Sînâ
MetafiziÂi”99 baólÍklÍ çalÍómasÍ filozofun metafizik düóüncesinin te-
mel karakterini ortaya koyarken; “Metafizik mi Ontoloji mi?: Piotr
Jarosyzynski’nin Gbn Sînâ Yorumu HakkÍnda KÍsa Bir Analiz”100 ma-
kalesi Jarosyzynski’nin tarihsel olarak metafiziÂin Gbn Sînâ’nÍn yakla-
óÍmÍyla ontolojiye evrildiÂi óeklindeki düóüncesini yanlÍó bulmakta ve
eleótirmektedir. “Tecrît GeleneÂinde Zorunlu VarlÍk’Ín ZorunluluÂu
TartÍómasÍ: Gsfehâni, Kuóçu ve Devvânî”101 baólÍklÍ makalesinde ise Er-
dem, Zorunlu VarlÍk kavramÍnÍn tahlilinde N. Tusî’nin Tecrid’ül-G’tikâd
adlÍ eserini k. Gsfehâni, A. Kuóçu ve C. Devvânî’nin yorumlarÍna refe-
ransla ele almakta, Zorunlu VarlÍk’Ín zorunluluÂu ile basitliÂi arasÍn-
daki iliókinin mahiyetini irdelemektedir.
“Kant: Kötülük, Ahlâkî Toplum ve TanrÍ’nÍn VarlÍÂÍ Meselesi”102 baó-
lÍklÍ makalesinde Erdem, Kant’Ín geç dönem felsefesindeki din anlayÍ-
óÍna dayanarak onun ahlâk ve radikal kötülük konusundaki görüóleri-
ni gayeler zinciri ve TanrÍ’yla iliókilendirerek irdelemektedir. Erdem’in
“Leibniz’in Âdemî Dil AnlayÍóÍ Üzerine”103 makalesi bütün dillerin kay-
naÂÍnÍn Âdemî olduÂu, eóyanÍn özünü yansÍtan böyle bir dilin nihaî
olarak TanrÍ’nÍn zihnindeki idelerin insan zihnine transferine dayan-
dÍÂÍ görüóünü ele almaktadÍr. “Gslam Düóüncesinde Metafizik-Kelam
DiyalektiÂi”104 yazÍsÍnda ise kelâm geleneÂinin gelióim sürecinde fel-
98 Mehmet Sait Reçber, “Gslam MetafiziÂi: Kavramsal Bir Çerçeve”, Gslam’a Girió: Ana KonularÍyla
Yeni YaklaóÍmlar (Ankara: Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, 2006), 103-113.
99 Engin Erdem, “Gbn Sînâ MetafiziÂi”, Metafizik: FilozoflarÍn Metafizik Sistemleri, ed. A. Kadir Çüçen
(Bursa: Sentez YayÍnlarÍ, 2019), 196-220.

100 Engin Erdem, “Metafizik mi Ontoloji mi?: Piotr Jarosyzynski’nin Gbn Sînâ Yorumu HakkÍnda
KÍsa Bir Analiz”, Türkiye’de Gslam Felsefesi: Prof. Dr. Mehmet Bayrakdar’a ArmaÂan, ed. Mehmet
Vural (Ankara: Elis, 2022), 231-246.
101 Engin Erdem, “Tecrît GeleneÂinde Zorunlu VarlÍk’Ín ZorunluluÂu TartÍómasÍ: Gsfehâni, Kuóçu
ve Devvânî”, Beytulhikme: An International Journal of Philosophy 11/2 (2021), 659-682.

102 Engin Erdem “Kant: Kötülük, Ahlâkî Toplum ve TanrÍ’nÍn VarlÍÂÍ Meselesi”, Kutadgubilig:
Felsefe-Bilim AraótÍrmalarÍ 14 (2008),13-31.

103 Engin Erdem, “Leibniz’in Âdemî Dil AnlayÍóÍ Üzerine”, Oó Devlet Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Glmi Dergisi 1/11 (2007), 85-95.

104 Engin Erdem, “Gslam Düóüncesinde Metafizik-Kelam DiyalektiÂi”, Kelâm Glmi ve Gslam Hukukunda
• 252
sefe geleneÂiyle iliókisini ele alan Erdem, özelde Gbn Sina’nÍn metafizik
anlayÍóÍnÍn kelam üzerindeki etkisi ile bu baÂlamda karóÍlaóÍlan çeóitli
sorunlarÍ irdelemekte ve bu iki disiplinin birbirinden baÂÍmsÍz olmakla
birlikte kelâmÍn metafiziksiz olamayacaÂÍna vurgu yapmaktadÍr.
Metafizik alanÍnda yapÍlan çalÍómalarÍn bir kÍsmÍ da zaman felsefe-
siyle ilgilidir. Erdem’in “Zaman ve Kip”105 adlÍ çalÍómasÍ zamansal mo-
daliteleri irdelemektedir. McTaggart’Ín zaman konusunda yaptÍÂÍ “A se-
rileri” ve “B serileri” ayrÍmÍna dayalÍ bir tartÍóma içeren Zikri Yavuz’un
“Modern Zaman Teorileri ve ZamanÍn GerçekliÂi”106 makalesi, B serile-
rinin A serilerine göndermede bulunmaksÍzÍn açÍklanamayacaÂÍnÍ, do-
layÍsÍyla zaman konusunda A teorisinin doÂru olduÂunu savunmakta-
dÍr. Yavuz’un “ZamanÍn Bir BaólangÍcÍ OlmalÍ mÍdÍr?”107 baólÍklÍ maka-
lesi ise zamanÍn bir baólangÍcÍ olmadÍÂÍna dair ileri sürülen argümanla-
rÍn ikna edici olmadÍÂÍnÍ, buna karóÍlÍk Büyük Patlama kozmolojisinin
zamanÍn bir baólangÍcÍ olduÂu görüóünü desteklediÂi savunmaktadÍr.
ix. OsmanlÍ-Türk Düóüncesi

Anabilim dalÍnda yapÍlan çalÍómalar arasÍnda, OsmanlÍ-Türk düóün-
cesiyle genió anlamda din felsefesinin kesiótiÂi alandaki araótÍrmalar da
kayda deÂer bir yer tutmaktadÍr. Recep KÍlÍç tarafÍndan kaleme alÍnan
“Babanzâde Ahmet Naîm’in Felsefî Görüóleri”108 ile “Ahmet Nâim ve
Düóünce DünyasÍ”109 baólÍklÍ yazÍlar, Ahmet Naim’in hayatÍ ve eser-
lerine dair ayrÍntÍlÍ bilgi verirken onun felsefe, din, bilim, ahlâk, insan
hürriyeti, kader vb. konulardaki yaklaóÍmÍnÍ ortaya koymaktadÍr. Bu-
rada aynÍ zamanda, Naim’in özellikle KantçÍ ahlâk anlayÍóÍnÍn yeter-
sizliÂine dair eleótirileri ile Gslâmî açÍdan vahye dayanan ahlâkÍn ge-
rekliliÂine de vurgu yapÍlmaktadÍr. KÍlÍç’Ín “Hamdi YazÍr ve Düóün-
ce DünyasÍ”110 ise YazÍr’Ín düóüncesini kapsamlÍ bir óekilde ele almak-
Gçerik SorunlarÍ, ed. Glyas Çelebi- Mehmet BulÂen (Gstanbul: Ensar YayÍnlarÍ, 2017), 256-275.
105 Engin Erdem “Zaman ve Kip”, Felsefe TartÍómalarÍ 44 (2010), 49-72.
106 Zikri Yavuz, “Modern Zaman Teorileri ve ZamanÍn GerçekliÂi”, Felsefe DünyasÍ 56/1 (2012),
189-201.
107 Zikri Yavuz, “ZamanÍn Bir BaólangÍcÍ OlmalÍ mÍdÍr?”, Dinî AraótÍrmalar 18/47 (2015), 36-54.
108 Recep KÍlÍç, “Babanzâde Ahmet Naîm’in Felsefî Görüóleri”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Dergisi 36 (1997), 297-340.

109 Recep KÍlÍç, “Ahmet Nâim ve Düóünce DünyasÍ”, DoÂu’dan BatÍ’ya Düóüncenin Serüveni: Me-
deniyet Projelerinin Gnóa Sürecinde ÇaÂdaó Gslâm Düóüncesi, ed. Bayram Ali Çetinkaya (Gstanbul:
Gnsan YayÍnlarÍ, 2015), 9/371-398.
110 Recep KÍlÍç, “Hamdi YazÍr ve Düóünce DünyasÍ”, DoÂu’dan BatÍ’ya Düóüncenin Serüveni: Me-
253 •
ta; onun felsefe, din, din felsefesi, bilgi, vahiy, nübüvvet gibi konularÍn
yanÍ sÍra Allah-âlem, Gslam-felsefe ve Gslâmî düóüncede yenilenme gibi
konular hakkÍndaki fikirlerine yer vermektedir. “Hamdi YazÍr’da Din
Felsefesi”111 baólÍklÍ yazÍsÍnda ise KÍlÍç, din felsefesinin temel konula-
rÍ olan TanrÍ, din, vahiy, nübüvvet vb. konularda YazÍr’Ín yaklaóÍmÍnÍ
irdeledikten sonra TanrÍ-âlem iliókisi konusundaki görüólerine de yer
vermektedir. KÍlÍç, çaÂdaó Türk düóüncesi baÂlamÍnda kaleme aldÍÂÍ
“Ziya Gökalp’de Din ve Medeniyet”, “Yahya Kemal’de Din-Kültür Glió-
kisi”, “Mehmet Akif’te Cehalet ve TembelliÂin Dinî Zihniyetle Gliókisi”,
“Osman Turan’a Göre Ahlâk ve Tarih Gliókisi”, “Erol Güngör’ün Ahlâk
AnlayÍóÍ”, “Hilmi Ziya Ülken’de Ahlâk Problemi” gibi yazÍlarÍnÍ Dini
Anlamak Üzerine112 adlÍ kitapta bir araya getirmiótir. KÍlÍç’Ín çeóitli ya-
zÍlarÍnÍ topladÍÂÍ bir diÂer kitabÍ olan Din ve Kültür Gliókisi Üzerine113’de
ise din, kültür ve teknoloji iliókisine dair deÂerlendirmelerin yanÍnda
dinde yenilenme, Atatürk’ün dinin “temeli ve binasÍ” arasÍnda yaptÍÂÍ
ayrÍm ile bilime yaptÍÂÍ vurgu çerçevesindeki din anlayÍóÍ ile bir takÍm
güncel konularda verilmió bildiriler/ makaleler bulunmaktadÍr.
Engin Erdem’in Necmettin Pehlivan’la birlikte yazdÍÂÍ, “VarlÍÂÍn ve
YokluÂun Ötesi: Kemalpaóazâde’nin “Leys ve Eys’in AnlamÍnÍn Gnce-
lenmesine Dair Risâle”si”114 adlÍ makalede yazarlar, Kemalpaóazâde’nin
Gslâm düóüncesinde kelâmcÍlar ile filozoflar arasÍnda âlemin yaratÍlma-
sÍnÍn zamansal bir baólangÍcÍ olup olmadÍÂÍ tartÍómasÍna “leysiyyet”
kavramÍyla bir açÍlÍm getirdiÂini savunmaktadÍrlar. Buna göre, varlÍ-
ÂÍn ve yokluÂun ötesindeki bir imkânÍ ifade eden “leysiyyet” açÍsÍndan
yaratma, “leysiyetten eysiyyete” geçió anlamÍna gelmektedir. Makale,
Kemalpaóazâde’nin söz konusu risalesinin tahkik ve tercümesini de içer-
mektedir. Erdem’in “Hoca Ahmed Yesevî’de Bilgi ve Erdem”115 yazÍsÍ ise
Yesevî’nin düóüncesindeki hikmet kavramÍnÍn temellerini Kur’an’la ilió-
kilendirmekte, bu kavramÍn teorik ve pratik boyutlarÍna dikkat çekmek-
deniyet Projelerinin Gnóa Sürecinde ÇaÂdaó Gslâm Düóüncesi, ed. Bayram Ali Çetinkaya (Gstanbul:
Gnsan YayÍnlarÍ, 2015), 9/557-595.
111 Recep KÍlÍç, “Hamdi YazÍr’da Din Felsefesi”, ElmalÍlÍ M. Hamdi YazÍr Sempozyumu, 4-6 Eylül
1991 (Ankara: TDV YayÍnlarÍ, 1993), 290-298.

112 Recep KÍlÍç, Dini Anlamak Üzerine (Gstanbul: Ötüken Neóriyat, 2004).
113 Recep KÍlÍç, Din ve Kültür Gliókisi Üzerine (Gstanbul: Ötüken Neóriyat, 2015).
114 Engin Erdem - Necmettin Pehlivan, “VarlÍÂÍn ve YokluÂun Ötesi: Kemalpaóazâde’nin “Leys ve
Eys’in AnlamÍnÍn Gncelenmesine Dair Risâle”si”, Gslam AraótÍrmalarÍ Dergisi 27 (2012), 87-116.
115 Engin Erdem, “Hoca Ahmed Yesevî’de Bilgi ve Erdem”, Geçmióten GeleceÂe Hoca Ahmed Yesevî
UluslararasÍ Sempozyumu I, ed. Ömer Kul vd. (Gstanbul, 2016), 368-375.

• 254
tedir. “Hocazâde (1422-1488) ve Mucibun Bi’z-Zât Düóüncesi” 116 adlÍ ki-

tap bölümünde Erdem, yine, âlemin kÍdemi ve zamansal baólangÍcÍyla il-
gili geleneksel tartÍómaya Hocazâde’nin “Mucibun Bi’z-Zât” ile “Failun
bi’l-Ghtiyâr” ayrÍmÍyla getirdiÂi özgün boyut üzerinde dururken; “Davud
el-Kayserî ve Glâhî ZamansallÍk”117’ta Kayserî’nin düóüncesinde TanrÍ,
zaman ve ezelilik iliókisini irdelemekte ve onun, zamanÍ, mutlak varlÍk
olan TanrÍ’nÍn varlÍÂÍndan doÂan (ortaya çÍkan) bir óey olarak görmesiy-
le ön plana çÍktÍÂÍna ióaret etmektedir.
x. ÇaÂdaó Düóünce ve Din

Genió anlamda din felsefesinin temel tartÍóma alanlarÍndan biri, mo-
dern/ çaÂdaó düóüncenin gelióimiyle ortaya çÍkan sekülerleóme/ dün-
yevileóme ortamÍnda dinin mahiyeti ve deÂeri olmuótur. Özellikle mo-
dern felsefedeki delilci yaklaóÍm ile AydÍnlanma düóüncesinin akÍlcÍ
söylemi, dinî doÂruluk iddialarÍn epistemik deÂeri ve meóruiyetini tar-
tÍóÍr hale getirmiótir. Bu noktada karóÍmÍza çÍkan sorunlardan biri ola-
rak doÂruluk ve kurtuluó iddialarÍna sahip birden fazla dinin varlÍÂÍ
karóÍsÍnda rasyonel bir tutumun ne olabileceÂi, özellikle küreselleóen
dünyada “dinî çeóitlilik” ve “dinî çoÂulculuk” gibi yaklaóÍmlarÍn daha
çok gündemde kalmasÍna sebebiyet vermiótir.
“Küreselleóme ve DeÂer Gliókisinde Dinin Yeri”118 baólÍklÍ makale-
sinde Recep KÍlÍç, küreselleómenin deÂerden baÂÍmsÍz olmadÍÂÍ dü-
óüncesinden hareketle bu baÂlamda din alanÍnda meydana gelen de-
Âióimlere dikkat çekmekte, dinî çoÂulculuk gibi yaklaóÍmlarÍn gelenek-
sel din anlayÍóÍ açÍsÍndan dönüótürücü ve yabancÍlaótÍrÍcÍ etkisinin al-
tÍnÍ çizmektedir. “Küreselleóen Dünya’da Gslâm Vahyi Üzerine”119 de
küreselleómenin söz konusu etkisini Gslâm vahyi ölçeÂinde ele almak-
tadÍr. “Küreselleómenin DeÂer Boyutu Üzerine”120 makalesinde konu-
yu daha ayrÍntÍlÍ bir óekilde irdeleyen KÍlÍç, teknoloji ve deÂer iliókisi-
ni de göz önünde bulundurarak, küreselleómenin deÂer üretici karak-
116 Engin Erdem, “Hocazâde (1422-1488) ve Mucibun Bi’z-Zât Düóüncesi”, Türk Düóüncesinde
Gezintiler, ed. S. Hayri Bolay (Ankara: Nobel, 2007), 143-153.
117 Engin Erdem, “Davud el-Kayserî ve Glâhî ZamansallÍk”, Türk Düóüncesinde Gezintiler, ed. S.
Hayri Bolay (Ankara: Nobel, 2007), 98-107.

118 Recep KÍlÍç, “Küreselleóme ve DeÂer Gliókisinde Dinin Yeri”, Felsefe DünyasÍ 41 (2005), 79-90.
119 Recep KÍlÍç “Küreselleóen Dünyada Gslâm Vahyi Üzerine”, Din ve Toplum 5 (2008), 58-65.
120 Recep KÍlÍç, ““Küreselleómenin DeÂer Boyutu Üzerine”, Dinî AraótÍrmalar 6/17 (2003), 11-22.
255 •
terinden hareketle “dini çoÂulculuk” gibi bir yaklaóÍmda belirginleóen

dönüótürücü etkisine vurgu yapmaktadÍr.
“Dinî ÇoÂulculuk mu, Dinde ÇoÂulculuk mu?”121 makalesinde ise
KÍlÍç, farklÍ vahiy tasavvurlarÍna dikkat çekerek farklÍ dinlerin hakikat
deÂerini aynÍ kefeye koyan bir dinî çoÂulculuk anlayÍóÍnÍ eleótirmekte,
fakat insanÍn sÍnÍrlÍ bir varlÍk oluóunun belli bir dindeki vahyin farklÍ
anlayÍólara/ yorumlara konu olabileceÂi anlamÍnda “çoÂulcu” bir yak-
laóÍma imkân verebileceÂini savunmaktadÍr. Avrupa’da Gslâm ilahiyat
eÂitiminin imkânÍnÍ irdeleyen “On Doing Islamic Theology in Europe”122
makalesi ise Avrupa gibi çok-kültürlü bir ortamda Gslâm’Ín dinî çeóitli-
liÂe yaklaóÍmÍnÍn ne olabileceÂi sorusunun Kur’an’dan hareketle mev-
cut dÍólayÍcÍlÍk, kapsayÍcÍlÍk ve çoÂulculuk seçeneklerin ötesindeki bir
óekilde cevaplandÍrÍlabileceÂini savunmaktadÍr.
Geleneksel anlayÍótan farklÍ olarak genellikle insan-merkezli bir ka-
raktere sahip görünen modern düóüncenin doÂurduÂu sonuçlardan bi-
ri, dünyevileóme olgusudur. “Realizm, Din ve Dünyevileóme”123 ma-
kalesinde Mehmet Sait Reçber, dünyevileóme sürecini, genel olarak me-
tafiziksel realist bir kavramsal çerçeveden kopuóla birlikte semantik,
ontolojik ve epistemolojik düzlemlerde ortaya çÍkan indirgemeci (anti-
realist) yaklaóÍmlarla iliókilendirmekte ve bunun özellikle BatÍ düóün-
cesinde din anlayÍóÍ üzerindeki etkisine dikkate çekmektedir. Makale-
de ayrÍca, BatÍ düóüncesinde din alanÍndaki bu dönüóümün Gslâm dün-
yasÍnda da etkisini göstermeye baóladÍÂÍ, bir takÍm örnekler üzerinden
ortaya konulmakta ve deÂerlendirilmektedir. Benzer óekilde, “Gslâm,
Din ve ÇaÂdaó Durum”124 adlÍ makalesinde de Reçber, modern ve post-
modern eÂilimlerin biçimlendirdiÂi günümüz düóüncesinin din üzerin-
deki dönüótürücü etkisini irdelemekte ve bu noktada Gslâm düóünce-
sinin karakterine ve potansiyeline dikkat çekmektedir. Günümüz din
felsefesinin tartÍóma alanlarÍndan birisi olan dinî çoÂulculuk konusun-
da Reçber’in “Hick, the Real and al-Haqq”125 makalesi, dinî çoÂulculu-
Âun önde gelen savunucularÍndan John Hick’in, Kant’Ín noumena ve
121 Recep KÍlÍç, “Dinî ÇoÂulculuk mu, Dinde ÇoÂulculuk mu?”, Dinî AraótÍrmalar 7/19 (2004), 13-17.
122 Recep KÍlÍç, “On Doing Islamic Theology in Europe”, Studies in Interreligious Dialogue 17/2 (2007),
239-243.
123 Mehmet Sait Reçber, “Realizm, Din ve Dünyevileóme”, Gslâmiyât 4/3 (2001), 19-33.
124 Mehmet Sait Reçber, “Gslam, Din ve ÇaÂdaó Durum”, Gslâmiyât 7/4 (2004), 17-32.
125 Mehmet Sait Reçber, “Hick, the Real and al-Haqq”, Islam and Christian-Muslim Relations 16/1
(2005), 3-10.
• 256
phemomena ayrÍmÍna dayandÍrarak geliótirdiÂi “Nihaî Gerçeklik”in bi-

zatihi veya kendinde (an sich) ne olduÂunun kavramlarÍmÍza ve bilgi-
mize konu olamayacaÂÍ, bunun dinlerde de bir karóÍlÍÂÍnÍn olduÂu id-
diasÍnÍ baÂlamÍnda Gslâm’Ín TanrÍ anlayÍóÍnda da böyle bir ayrÍma gi-
dilebileceÂi düóüncesini eleótirmektedir. Dinî çoÂulculuk konusunda
Hick’in düóüncesi ile Gbn Arabî’nin yaklaóÍmÍnÍn karóÍlaótÍrÍlÍp deÂer-
lendirildiÂi “Ibn al Ar¬bÎ, Hick and Religious Pluralism”126 makale-
sinde ise Hick’in söz konusu hipotezinin epistemolojik, Gbn Arabî’nin
yaklaóÍmÍnÍn ise ontolojik karakterine dikkat çekilmektedir. Makale,
her iki yaklaóÍmÍn karóÍ karóÍya kaldÍÂÍ sorunlara da yer vermektedir.
Günümüz dünyasÍnda karóÍ karóÍya kaldÍÂÍmÍz küreselleóme olgusu-
nun deÂerleri ile deÂerlerin küreselleómesi arasÍnda temel bir farklÍlÍ-
ÂÍn olduÂunu öngören “DeÂerlerin Küreselleómesi ve Küreselleómenin
DeÂerleri”127nde bu noktada, evrensellik iddiasÍ taóÍmanÍn deÂerlerin
tabiatÍnda olduÂu fakat küreselleómenin deÂerlerinin ekonomik ve si-
yasal bir hegemonyacÍlÍÂa hizmet edecek óekilde deÂerleri araçsallaó-
tÍrdÍÂÍna, yani deÂersizleótirdiÂine vurgu yapÍlmaktadÍr.
Modern düóüncenin oluóumunda etkili olan gelióimlerden biri, Av-
rupa’nÍn farklÍ bölgelerinde 17. ve 18. yüzyÍllarda benzer óekilde ortaya
çÍkan AydÍnlanma düóüncesidir. AydÍnlanma, Din ve Gslâm128 adlÍ eserin-
de Reçber, evvela AydÍnlanma düóüncesinin temel karakterini ortaya
çÍktÍÂÍ tarihsel, toplumsal ve kültürel koóullara baÂlÍ olarak ortaya koy-
makta, daha sonra da “AkÍl ÇaÂÍ” olarak da adlandÍrÍlan bu düóünce-
nin BatÍ’daki din anlayÍóÍ ve özellikle HÍristiyanlÍÂÍn inançsal ve kurum-
sal yapÍlarÍna getirmió olduÂu eleótirilere yer vermekte ve deÂerlendir-
mektedir. Son olarak, bu düóüncenin Gslâm’la olan doÂrudan ve dolay-
lÍ iliókisi ve etkilerine baÂlÍ olarak ortaya çÍkardÍÂÍ sorunlar ile Gslâm’Ín
bunlara yanÍt olabilecek entelektüel ve ahlâkî dinamiklerine dikkat çe-
kilmektedir. AydÍnlanma düóüncesi ve sonrasÍndaki geliómelerin din
ve dinler üzerindeki etkilerinin tartÍóÍldÍÂÍ “Religion after Enlighten-
ment: the Case for Islam”129 makalesinde ise Reçber, konuyu Kant’Ín
126 Mehmet Sait Reçber, “Ibn al Ar¬bÎ, Hick and Religious Pluralism”, Asian and African Area Studies
7/2 (2008), 145-157.
127 Mehmet Sait Reçber, “DeÂerlerin Küreselleómesi ve Küreselleómenin DeÂerleri”, Felsefe DünyasÍ
41 (2005), 136-145.
128 Mehmet Sait Reçber, AydÍnlanma, Din ve Gslâm (Ankara: AraótÍrma, 2010).
129 Mehmet Sait Reçber, “Religion after Enlightenment: the Case for Islam”, Islam and Christian-
Muslim Relations 23/3 (2012), 304-314.

257 •
yaklaóÍmÍ çerçevesinde deÂerlendirmektedir. AydÍnlanma akÍlcÍlÍÂÍna

karóÍ günümüz BatÍ düóüncesinde yapÍlan eleótiri ve savunmalara bir
örnek olarak A. MacIntyre’Ín yaklaóÍmÍnÍn da eleótirildiÂi yazÍda, ak-
lÍn ve rasyonelitenin tabiatÍ ile Gslâm’Ín epistemik ve ahlâkî deÂerlerine
dikkat çekilmektedir. ÇaÂdaó düóüncenin temel tartÍóma alanlarÍndan
biri olan “Gnsan Onuru” konusunun AydÍnlanma düóüncesiyle birlikte
daha da önemli hale geldiÂi yargÍsÍndan hareketle kaleme alÍnan “Is-
lam, the Enlightenment and the Justification of Human Dignity”130 baó-
lÍklÍ yazÍsÍnda ise Reçber, konuyu Kant’Ín ilgili yaklaóÍmÍna referansla
ele alÍrken indirgemeci karakterinden dolayÍ böyle bir yaklaóÍmÍ eleó-
tirmekte, buna karóÍlÍk Gslâm’Ín bu konudaki bakÍó açÍsÍnÍn dinamikle-
rine dikkat çekmektedir.
Seküler ve post-seküler düóüncede dinin yerini analiz etmeye amaç-
layan “Seküler/Post-Seküler Dünyada Dinin Yeri”131 adlÍ yazÍsÍnda ise
Engin Erdem, dinin BatÍ ve Gslam düóüncesindeki yerini tarihsel gelióim
süreci çerçevesinde deÂerlendirmektedir. BatÍ’daki din anlayÍóÍnÍn dog-
matik unsurlarÍna karóÍ Gslâm’Ín akÍlcÍ yaklaóÍmÍnÍn vurgulandÍÂÍ yazÍda,
özellikle Gslâm tarihinde felsefeciler ve kelamcÍlar tarafÍndan geliótirilen
düóünce sistemlerinin rasyonel karakterine dikkat çekilmektedir. “Müs-
lüman Gelenekte Üç VarlÍk Tasavvuru Üç Dünya Görüóü”132 baólÍklÍ ya-
zÍsÍnda ise Erdem, dindarlarÍn gerçeklik algÍsÍ üzerinden eleótirel bir yak-
laóÍm sunmakta, “üç dünya görüóü”ne kaynaklÍk ettiÂi düóündüÂü “üç
varlÍk tasavvuru” ele alÍp gerçeklikten uzaklaótÍrdÍÂÍnÍ savunduÂu –Pla-
toncu, mistik vb.- yaklaóÍmlar sert bir óekilde eleótirmektedir.
xi. Çeviriler ve Sadeleótirmeler

Telif çalÍómalarÍna ilaveten Anabilim dalÍnda kayda deÂer çeviri ve
sadeleótirme alanÍnda önemli katkÍlardan söz edilebilir. Ahlâk felsefesi
alanÍnda Recep KÍlÍç, G. C. Field’Ín Moral Theory adlÍ kitabÍnÍn bir bö-
130 Mehmet Sait Reçber, “Islam, the Enlightenment and the Justification of Human Dignity”, New
Approaches to Human Dignity in the Context of Qur’anic Anthroplogy: The Quest for Humanity, ed.
R. Braun - H. Çiçek (Newcastle: Cambridge Scholars Pub., 2017), 250-259.
131 Engin Erdem, “Seküler/Post-Seküler Dünyada Dinin Yeri”, Dini Düóüncede Sorunlar ve Yorumlar,
ed. k. Ali Düzgün - T. Günal (Gstanbul: Endülüs Yay., 2016), 249-264.

132 Engin Erdem, “Müslüman Gelenekte Üç VarlÍk Tasavvuru Üç Dünya Görüóü”, Dini Düóüncede
Gelenek, Dönüóüm ve Gelecek, ed. k. Ali Düzgün - T. Günal (Gstanbul: Endülüs Yay., 2017), 116-
136.
• 258
lümünü “Ahlâk Felsefesi Nedir?”133 óeklinde çevirmiótir. Din felsefesi

ve felsefî teoloji alanÍnda önemli bir eser olan Alvin Plantinga’nÍn Does
God Have a Nature? eseri, Mehmet Sait Reçber tarafÍndan TanrÍ’nÍn Bir
TabiatÍ Var mÍ?134 adÍyla çevrilmiótir. AyrÍca, Reçber tarafÍndan, Kant’Ín
Lectures on Philosophical Theology eserinin girió bölümü “Felsefî Teoloji-
ye Girió”135, Paul Ricoeur’un “The Status of Vorstellung in Hegel’s Phi-
losophy of Religion” adlÍ makalesi “Hegel’in Din Felsefesinde Vors-
tellung’un Statüsü”136 baólÍÂÍyla çevrilmiótir. Yine, Engin Erdem, Kel-
li S. O’Brien’Ín “Kant and Swinburne on Revelation” adlÍ makalesi-
ni “Kant’da ve Swinburne’de Vahiy”137 baólÍÂÍyla, Alvin Plantinga’nÍn
“The Dawkins Confusion: Naturalism ‘ad absurdum’” makalesini de
“Dawkins KarmaóasÍ: Natüralizm SaçmalÍÂÍ”138 baólÍÂÍyla Türkçe’ye
kazandÍrmÍótÍr. Zikri Yavuz, William L. Craig’den “Kelam Kozmolo-
jik KanÍtÍ”139 ile Richard Swinburne’den “TanrÍ’nÍn VarlÍÂÍ HakkÍndaki
Gnce-Ayar KanÍtÍ’nÍ Yeniden DeÂerlendirme”140 baólÍklarÍnÍ taóÍyan iki
yazÍyÍ Türkçe’ye kazandÍrmÍótÍr.
Gngilizce’den yapÍlan bu çevirilerin yanÍnda, KÍlÍç tarafÍndan, Baban-
zade Ahmet Naim’den Gslâm AhlâkÍnÍn EsaslarÍ,141 M. Hamdi YazÍr’dan
Gslâm Düóüncesinin Problemleri142 ile Ahmed Naim’den Gslâm AhlâkÍnÍn
EsaslarÍ143 adlÍ eserler ilave notlarla OsmanlÍ Türkçesinden sadeleóti-
rilmiótir. Yine KÍlÍç, Hamdi YazÍr’Ín Metalib ve Mezahib adlÍ eserinin
133 G. C. Field, “Ahlâk Felsefesi Nedir?”, çev. Recep KÍlÍç, Felsefe DünyasÍ 4 (1992), 59-67.
134 Alvin Plantinga, TanrÍ’nÍn Bir TabiatÍ Var mÍ?, çev. Mehmet Sait Reçber (Ankara: Elis, 2010).
135 Immanuel Kant, “Felsefi Teolojiye Girió”, çev. Mehmet Sait Reçber, Felsefe DünyasÍ 40 (2004),
148-164.
136 Paul Ricouer, “Hegel’in Din Felsefesinde Vorstellung’un Statüsü”, çev. Mehmet Sait Reçber,
Felsefe DünyasÍ 32 (2000), 83-96.

137 Kelli S. O’Brien, “Kant’da ve Swinburne’de Vahiy”, çev. Engin Erdem, Dinî AraótÍrmalar 6/18
(2004), 259-283.
138 Alvin Plantinga, “Dawkins KarmaóasÍ: Natüralizm SaçmalÍÂÍ”, çev. Engin Erdem, Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 50/1 (2009), 179-191.

139 William L. Craig, “Kelam Kozmolojik KanÍtÍ”, çev. Zikri Yavuz, Allah, Felsefe ve Bilim, ed. Caner
Taslaman, Enis Doko, (Gstanbul: Gstanbul YayÍnevi), 145-174.

140 Richard Swinburne, “TanrÍ’nÍn VarlÍÂÍ HakkÍndaki Gnce-Ayar KanÍtÍ’nÍ Yeniden DeÂerlendir-
me”, çev. Zikri Yavuz, Allah, Felsefe ve Bilim, ed. Caner Taslaman, Enis Doko, (Gstanbul: Gstanbul
YayÍnevi), 227-256.
141 Babanzade Ahmed Naîm, Gslâm AhlâkÍnÍn EsaslarÍ,sad. Recep KÍlÍç (Ankara: TDV YayÍnlarÍ,
1995).
142 M. Hamdi YazÍr, Gslâm Düóüncesinin Problemleri, sad. Recep KÍlÍç (Ankara: TDV YayÍnlarÍ,
1996).
143 Ahmed Naîm, Gslâm AhlâkÍnÍn EsaslarÍ, sad. Recep KÍlÍç (Ankara: TDV YayÍnlarÍ, 2010).
259 •
“Dîbâce (Önsöz)”144si ile buna bir deÂerlendirme mahiyetindeki Meh-

met Emin Eóirgil’in “Gki Eser-i Felsefî Münasebetiyle”145 baólÍklÍ sade-
leótirmelerini günümüz Türkçesine kazandÍrmÍó bulunmaktadÍr.
xii. Sonuç
Dünyada gittikçe yaygÍnlaóan bir akademik disiplin olan din felse-
fesi, son yÍllarda ülkemizde de kayda deÂer bir ilginin konusu olmuó-
tur. Genel olarak felsefe alanÍnda önemli bir geçmióe sahip olan Anka-
ra Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nin bu geleneÂini din felsefesi alanÍn-
da da bir óekilde koruduÂunu söylemek mümkündür. Öyle ki, baólan-
gÍcÍndan beri din felsefesine doÂrudan ve dolaylÍ olarak yapÍlan katkÍ-
lar bu alanda öncü bir rol oynadÍÂÍ gibi, müstakil bir anabilim dalÍ ol-
duktan sonra da yapÍlan akademik çalÍómalar özellikle analitik din fel-
sefesindeki birikimin aktarÍlmasÍnda ve deÂerlendirmesinde etkili ol-
muótur. Bu katkÍyÍ TanrÍ, din ve ahlâk iliókisinden din epistemolojisi-
ne; klasik metafizik ve felsefî teoloji konularÍndan din felsefesi alanÍn-
daki günümüz tartÍómalarÍna kadar birçok alanda görmek mümkün-
dür. Alana yukarÍda deÂinilen çalÍómalarÍn dÍóÍnda bir takÍm kÍsa yazÍ-
lar, çeóitli ansiklopedi ve sözlükler için yazÍlan maddeler ve farklÍ ko-
nularda yaptÍrÍlan yüksek lisans ve doktora tezleri yoluyla da katkÍda
bulunulmuótur. Anabilim dalÍnda yapÍlan çalÍómalarÍn önemli bir özel-
liÂi de analitik din felsefesinin birikimini Gslam felsefesi ve ilâhiyatÍ ile
bir ölçüde buluóturma çabasÍ olmuótur. Böyle bir akademik yaklaóÍm,
henüz baólangÍç evresinde olduÂu söylenebilecek bir din felsefesi ge-
leneÂinin indirgemeciliklerden uzak, saÂlÍklÍ/ otantik bir óekilde olu-
óumunda etkili olacaktÍr. Dinî konularÍn/ meselelerin gün geçtikçe da-
ha da önemli hale geldiÂi ve tartÍóÍldÍÂÍ bir dünyada, Gslâm düóüncesi-
nin temel dinamikleri ile felsefî beklentileri esas alan bir bakÍó açÍsÍnÍn
ne denli yaóamsal bir deÂere sahip olduÂu açÍktÍr. Anabilim dalÍnda bu
çerçevede yapÍlan ulusal ve uluslararasÍ yayÍn ve diÂer akademik faali-
yetler önemli olduÂu gibi, bu çalÍómalarÍn ilahiyat alanÍndaki gelenek-
sel disiplinlere yöntemsel ve içeriksel açÍdan bir katkÍ saÂlamasÍ ve bir
ölçüde onlarla bütünleómesi de yerinde bir beklenti olacaktÍr.
144 M. Hamdi YazÍr, “Dîbâce (Önsöz)”, sad. Recep KÍlÍç, ElmalÍlÍ M. Hamdi YazÍr Sempozyumu, 4-6
Eylül 1991 (Ankara: TDV YayÍnlarÍ, 1993), 49-84.
145 “Gki Eser-i Felsefî Münasebetiyle”, sad. Recep KÍlÍç, ElmalÍlÍ M. Hamdi YazÍr Sempozyumu, 4-6
Eylül 1991 (Ankara: TDV YayÍnlarÍ, 1993), 45-48.

Mantîk Anabilim Dalînîn Kuruluĕu Tarihçesi
ve ílahiyat EÞitimindeki Rolü-Bilime Katkîlarî
Prof. Dr. ísmail Köz

Sosyal Kurumlar Olarak Glahiyat Fakülteleri

Gnsan düóünen, eyleyen, bilgi ve teknoloji üreten bir canlÍ ol-
masÍnÍn yanÍnda sosyal bir varlÍktÍr da. Onun bu özelliÂi farklÍ sosyo-
lojik kurumlarda ortaya çÍkmaktadÍr. Gnsan bu anlamda toplumu oluó-
tururken organik olan ve organik olmayan pek çok kurumun da kuru-
cusudur. ÖrneÂin insan özgür iradesi ile aile kurmakta, milleti oluó-
turmakta, devleti kurmakta; en üst kuruluó olarak medeniyeti inóa et-
mektedir. Ne var ki insan fert olarak düóünüldüÂünde kendisini kendi-
si olarak var edememekte; sahip olduÂu fizyolojik ve psikolojik, zihin-
sel, ruhsal bütün yetilerini geliótirecek, etkinleótirecek kurumlara ihti-
yaç göstermektedir. Góte insanÍn zihinsel, ruhsal, davranÍósal ve ahla-
ki geliómesini saÂlayacak kurumlarÍn baóÍnda yüksek öÂretim kurum-
larÍ gelmektedir. EÂitim ve öÂretim faaliyetleri bir toplumu oluóturan
fertlerin yetiómesinde en temel ve vazgeçilmez faaliyetlerdir. Yüksek
Din EÂitimi ve ÖÂretimi de bu faaliyetlerin önemli bir bölümünü oluó-
turmaktadÍr. Biz bu yazÍmÍzda kurumsallaómanÍn önemini ve bir ku-
rumsallaóma örneÂi olarak Glahiyat fakültelerinin kuruluóundan kÍsa-
ca bahsederek bu kurumun önemli bir parçasÍ olan MantÍk Ana Bilim
DalÍnÍ ve rolünü tanÍtacaÂÍz.
Tarihsel süreçte ve toplum hayatÍnda hiçbir óey kendiliÂinden ger-
• 262
çekleómez. Medeniyetler, devletler, milletler sürekli etkileóim içindedir-

ler. AynÍ milletin toplumsal hayatÍ sürekli hareket halindedir ve top-
luluklar birbirini etkilerler. Bu etkiyi devlet -millet ve fertler birlikte-
liÂi, bir uzlaóma içinde kendi deÂer dünyalarÍyla çeliómeden, insanlÍk
mirasÍndan yararlanarak, bilimsel, insani ve ahlaki biçimde hukuk ze-
minine baÂlÍ kalarak yürütür. Modern ve geliómió dünyada hiçbir óey
kendi halinde bÍrakÍlamaz. Kurumsallaóma modernliÂin ve geliómióli-
Âin bariz göstergesidir.
Kurumsallaóma konusunda bir örnek olarak Felsefeci Takiyettin
MengüóoÂlu’nun óu görüóleri dikkat çekicidir: “Tarihsel varlÍk alanÍn-
daki baóarÍlar, birbirini etkileyebilirler, yeni formlar kazanabilirler, iler-
lemeler, geliómeler gösterebilirler. Bu ancak köklü bir eÂitim sistemiyle
elde edilebilir; fakat kendiliÂinden hiçbir zaman gerçekleómez. Bu ne-
denle Tanzimattan beri BatÍ kültürünün görüó tarzÍnÍn içine girmeye
çalÍóÍyoruz. Ancak kÍsmen baóarÍlÍ olmuó durumdayÍz. BaóarÍlÍ olmak
için bilim ve felsefeye dayanmalÍ, bilimsel yöntemleri takip etmeliyiz.
ÖrneÂin Atatürk, Ankara’da “Dil ve Tarih-CoÂrafya” adÍnÍ verdiÂi bir
fakülte kurdu; amacÍ bu ülkenin dilini, tarihini, coÂrafyasÍnÍ araótÍrmak-
tÍ. Fakat bu fakülte adÍnÍn rastlantÍ olduÂunu zannetti; Anadolu’nun ta-
rihini, dilini, coÂrafyasÍnÍ öncelikle ele alacaÂÍna, genel anlamda bir fa-
külte oldu. Bir ülkede öncelikli olarak kurum düóüncesinin yerleómesi
gerekir. Çünkü kurum, kióiye baÂlÍ olmayan, objektif bir kuruluótur.
Kurum kurulduÂu an her óey bilim ve felsefenin, yeterliliÂin, bilim ve
uzmanlÍÂÍn, deneyimin eline verilir. KurumlaómanÍn olmadÍÂÍ yerde
sübjektiflik, keyfilik, kióiye baÂlÍlÍk öne çÍkar ve sorunlar çözülemez bir
hal alÍr, statik bir durum ortaya çÍkar”.1
MengüóoÂlu’nun uyardÍÂÍ bu statik olma hali aslÍnda tarihsel olarak
hem kurumsal açÍdan hem de bilim ve felsefe ve diÂer düóünce ürünle-
ri bakÍmÍndan bir sorun oluóturmaktadÍr. Bu soruna düóünce tarihinde
skolastisizm denmektedir. Hem BatÍ’da hem de DoÂu’da skolastisizm
kapsamÍna girebilecek dönemler ve süreçler görebiliriz.
EÂitim-ÖÂretim tarihi ile bilim ve felsefe birbirine iç içe geçmió bir
óekilde paralel gider. Kurumlar da bu soyut baóarÍ ve faaliyetlerin so-
mut göstergesidir. Bilim ve felsefede, kurumsal geliómelerde dönem dö-
nem geleneÂin etkisini her toplumda ve kültür havzasÍnda görüyoruz.
1 Takiyettin MengüóoÂlu, Felsefeye Girió (1983), 180-186.

263 •
Mantîk Anabilim Dalînîn Kuruluĕu Tarihçesi ve ílahiyat EÞitimindeki Rolü-Bilime Katkîlarî
köyle ki, Filozof Jaspers felsefede geleneÂi, “Felsefe BatÍ’da, Çin ve

Hint’te, iki bin beó yüzyÍldan beri büyük biçem ve dizgesel bir bü-
tünlük içinde vardÍr. Bize büyük bir geleneÂi anlatÍr.”2 Gfadeleriyle
açÍklarken, felsefeci kafak Ural da bilimde de geleneÂin olduÂunu
óu óekilde açÍklar: “Bilimin en önemli özelliklerden birisi eski bilgi-
lerin üzerine kurulu devamlÍ ilerleyen bir bilgi olmasÍdÍr. Buna raÂ-
men eski dönemlerle günümüz bilim anlayÍólarÍnda farklÍlÍk olmasÍ da
bir gerçektir. Bilimin zaman içindeki geliómesi hep aynÍ óekilde tek
düze bir çizgi halinde olmamaktadÍr. Çeóitli faktörlere baÂlÍ olarak
bazen hÍzlÍ, bazen yavaó hatta bazen de duraklayarak oluóan bilim
evreleri vardÍr. Bu faktörleri, belli bir çerçeve oluóturan zihniyet farklÍ-
lÍklarÍ, felsefe, dünya görüóü ve dünya kavrayÍóÍ olarak sayabiliriz.”3
Her toplumsal kurumun kendi kuramsal yanÍ, amaçlarÍ ve hedefle-
rine iliókin kendi görüóleri, kendi kural ve ölçütleri vardÍr. Bilimin tüm
entelektüel hayatÍmÍzÍ etkisi altÍna almasÍndan bu yana, birçok felsefe,
ilk planda toplumun temel dinamiklerine dayanmÍótÍr.4 Gslam düóünce
dünyasÍnda da kurumsal yapÍlarÍn oluótuÂu, bu yapÍlarÍn üniversite, has-
tane, kütüphane ve rasathane olarak etkili faaliyetlerde bulunduÂu, batÍ ve
doÂuya örnek teókil ettiÂi tarihsel bir gerçektir.
Meóhur Türk bilgini matematikçi Salih Zeki de bilimsel düóüncenin
geliómesinden bahsederken óöyle bir gelióme çizgisi ortaya koyar: “Ev-
vela Atina ve Gskenderiye Üniversiteleri’nin kurulmasÍ, sonra da Müs-
lümanlar tarafÍndan “Tabii Glimler “in Avrupa’ya sokulmasÍ bu devam-
lÍlÍÂÍ saÂlar. Fakat herhalde Bacon ve Descartes’in felsefesiyle, Kepler
ve Galileo’nun keóiflerinin insan düóüncesine verdiÂi hÍz sayesinde bu-
günkü pozitif felsefeye varÍlmÍótÍr”.5
Felsefeci kafak Ural bu konuda óunlarÍ ileri sürmektedir: “Günü-
müz anlamÍnda bilimin birçok özelliÂini Isaac Newton (1642-1727)’un
çalÍómalarÍnda genió bir óekilde bulmak mümkündür. Newton, gerek
kendinden önceki bazÍ düóünürlerin bir sentezi olmasÍ, gerekse fizik-
te belli bir alandaki çalÍómalarÍ en üst seviyeye çÍkarmasÍ bakÍmÍndan
bir dönüm noktasÍ durumundadÍr. Ancak benzeri bir durum Newton
2 Karl Jaspers, Felsefe Nedir?, çev.: G. Z. EyüboÂlu (Gstanbul: Say YayÍnlarÍ, 1986), 50.
3 kafak Ural, Bilim Tarihi (Gstanbul: KÍrkambar YayÍnlarÍ, 1998), 23-24.
4 J. H. Randall, J. Buchler, Felsefeye Girió, çev. Ahmet Arslan (Gzmir 1982), 4-5.
5 Salih Zeki, “Auguste Comte-Felsefe-i Müsbete,” Daruóóafaka Dergisi, 6. cüz, 1. sene, Teórinisani,
1325, 263.
• 264
sisteminin üzerine kurulduÂu Johannes Kepler (1571- 1630) ve Galileo

Galilei (1564-1642) için de geçerlidir. Bu düóünürler de kendilerinden
önceki çalÍómalardan yararlanmÍólardÍr. Bu üç düóünürün çÍkÍó nokta-
sÍ olarak Nicolaus Koppernik’in (1473-1543) çalÍómalarÍ dikkate alÍnÍr.
Góte Kopernik’ten Newton’a kadar uzanan ve Rönesans’Í da kapsayan
bu dönem, bilim tarihinde belli bir evreye ióaret eder. Bu dönemin ön-
cesinde Türk-Gslam dünyasÍnda ve OrtaçaÂ HÍristiyan dünyasÍnda yapÍ-
lan çalÍómalar bulunmaktadÍr. Bu dönem de kendine has özellikleriyle
bilim tarihinde önemli diÂer bir evreyi, dolayÍsÍyla kendine has bir zih-
niyeti teókil etmektedir. Bu dönemin öncesinde ise AntikçaÂ ve Roma
medeniyeti yer alÍr. Günümüze kadar uzanan bu çizginin çÍkÍó noktasÍ
ise, MÍsÍr ve Mezopotamya medeniyetleridir. Bu evrelerin özelliÂi, me-
deniyetlerin hepsinin bir diÂerini etkilemesi ve böylece oluóan halka-
nÍn günümüze kadar gelmió olmasÍdÍr…”6 Bilim ve felsefede dönem
ve evrelerin birbirini nasÍl etkilediÂini Newton’un óu görüóünde daha
açÍk görebiliriz: “Daha ileriyi görebilmiósem bu devlerin sÍrtÍnda ayak-
ta durmamÍn sayesinde olmuótur”7 Felsefe ve bilimin bu geliómesi An-
tikçaÂ ‘da Aristoteles felsefesi, bilimi ve mantÍk anlayÍóÍyla doruk nok-
tasÍna ulaómÍótÍr. Aristoteles’in kurduÂu sisteminin baóarÍsÍ, kendi gö-
rüóleri doÂrultusunda önceki çalÍómalarÍ, bilgi ve problemleri deÂer-
lendirip senteze ulaómasÍna dayanÍr.8
YunanlÍlarÍn ve özellikle ilk filozof-bilim adamÍ olan Aristoteles’in felse-
feden, bugün insanlarÍn bilimden anladÍklarÍ óeyi anladÍÂÍ söylenebi-
lir. KÍsacasÍ felsefe Eski Yunan’da her türlü teorik bilgi edinme süreci
ve çabalarÍnÍ dile getiren bir terimdir. AslÍnda felsefe, uzun zaman bil-
gi edinme amacÍna yönelik bütün rasyonel düóünme ve araótÍrma ça-
balarÍna verilen genel ad olmakta devam etmiótir.9 Özellikle Yunan dü-
óüncesine göre felsefe ve bilim hep birlikte düóünülmüótür. Hatta on-
lar, felsefeyi “bilimlerin anasÍ” olarak adlandÍrmÍólardÍr.10
MantÍÂÍ, ilk defa Aristoteles bir bilim olarak tespit ettiÂi için onun adÍ-
na nispetle Aristo mantÍÂÍ denmektedir. Bunun yanÍnda kurucusu Aristo-
6 Ural, Bilim Tarihi, 25-26.

7 Nakleden, Orhan TürkdoÂan, Bilimsel DeÂerlendirme ve AraótÍrma Metodolojisi, 2. BaskÍ (Gstanbul:
MEB YayÍnlarÍ, 1995), 24. sayfanÍn dipnotu.
8 Ural, Bilim Tarihi, 67.
9 Hüseyin Batuhan, “Tarihsel BakÍmdan Felsefe ve Bilim,” Türkiye 1. Felsefe MantÍk Bilim Tarihi
Sempozyumu Bildirileri (Ankara 1991), 310.
10 1o Randall ve Buchler, Felsefeye Girió, 4.
265 •
teles olan bu mantÍk disiplinine klasik mantÍk ve geleneksel mantÍk adÍ

da verilmektedir. Biz bu yazÍmÍzda tarihçesinden bahsedeceÂimiz Man-
tÍk Anabilim DalÍ’nÍn dayandÍÂÍ mantÍk disiplininin klasik mantÍk ve
geleneksel mantÍk adlandÍrmasÍnÍn zihinsel arka planÍnÍ ve tarihsel iz-
düóümlerini kÍsaca ele alacaÂÍz. MantÍk biliminin kendisinin klasik ya
da geleneksel olmasÍnÍn ötesinde bir geleneksel düóünce ve geleneksel
bilim anlayÍóÍnÍn da temeli olduÂu tarihsel gerçeÂi de inceleme konu-
su olacaktÍr. Bu yazÍdaki asÍl amacÍmÍz Aristo’nun mantÍÂÍnÍn özellik-
lerini ve çeóitli etkilerini göstererek bilimsel bir disiplinin nasÍl Antik-
çaÂ Yunan dünyasÍndan Türk-Gslam dünyasÍna geçtiÂini ve günümü-
ze kadar modern dönemde Cumhuriyet Üniversitelerinde nasÍl yer al-
dÍÂÍnÍ göstermektir.
Aristoteles mantÍÂÍnÍn temel özelliÂi hakkÍnda Hamdi RagÍp Atade-
mir, Kategoriler tercümesinin önsözünde óunlarÍ ileri sürmektedir: “Aristote-
les, mantÍÂÍ ne fizik, matematik ve metafizik gibi teorik; ne ahlak, ikti-
sat ve siyaset gibi pratik; ne de retorik, óiir ve diyalektik gibi poetik bi-
limlerden saymamakla onu bir bilim olarak görmemiótir. Bundan ötürü ne iki-
li ne de üçlü bilim sÍnÍflamalarÍnda mantÍÂa rastlanmamaktadÍr. Ona gö-
re mantÍk, bilimlerin giriói, aleti veya bilimin óekli ve hatta bütün bilimler
bu alete muhtaç olduklarÍndan bilimlerin bilimidir.”11
Aristoteles’in mantÍÂÍ bir alet olarak deÂerlendirdiÂi çok açÍktÍr. Bu
da mantÍÂÍ bütün bilimlerin öncesine yerleótirmektir. Önce alet biline-
cek ve kullanÍlarak felsefe ve bilim inóa edilecektir. Bu yönüyle onun
mantÍÂÍna, felsefenin ve bilimin aleti anlamÍnda Organon denmiótir.
Bu durumu Nusret HÍzÍr óöyle ifade etmektedir: “MantÍÂÍn kurucu-
su Aristoteles’in felsefe ve bilimi ile mantÍÂÍ arasÍnda tam bir uygun-
luk, karóÍlÍklÍ ve birebir baÂlantÍ vardÍr. Bu düóünüó sistemi, bu man-
tÍk sadece entelektüel bir merak üzerine deÂil, belirli bir görevi yeri-
ne getirmek için, bu felsefeyi düóünmek için kurulmuótur. Bu neden-
le Aristoteles mantÍÂÍna Organon, baóka bir ifadeyle bilim ve felsefenin
aleti denmiótir.” 12
Antik Yunan’da felsefi okullar arasÍnda mantÍÂÍn felsefe ve bilimle
ilgisi üzerinde bir tartÍóma vardÍr. StoacÍlar, mantÍÂÍn felsefenin bir kÍs-
11 Aristoteles, Organon I, Kategori/er, çev. Hamdi R. Atademir (Gstanbul: MEB YayÍnlarÍ, 1989), V
II.I
12 Nusret HÍzÍr, Felsefe YazÍlarÍ, 2. baskÍ (Gstanbul 1981), 229.
• 266
mÍ olduÂunu, peripatetikler (Yürüyenler-Aristocular) mantÍÂÍn felse-

fenin yalnÍzca bir aleti olduÂunu, Platoncular ise mantÍÂÍn eóit olarak
hem felsefenin bir kÍsmÍ hem de aleti olduÂunu ileri sürdüler.13
Aristoteles, sistem dahilinde yazdÍÂÍ Kategoriler, Önermeler, Birinci
Analitikler, Gkinci Analitikler, Topikler, Sofistik Deliller adlÍ kitaplarÍnda
düóüncenin genel kanunlarÍndan ve óekillerinden söz eder.
Genellikle mantÍk, doÂru düóünmenin yöntemi veya doÂru düóün-
menin kurallarÍnÍ konu edinen bilim olarak tanÍmlanÍr. AynÍ zamanda
mantÍk Teo Grünberg’e göre bilgilerimizi elde etmek için kullandÍÂÍ-
mÍz araçlardan biridir. Sonuç olarak mantÍk, çÍkarÍmlarÍn geçerliliÂi ile
önerme kümelerinin tutarlÍlÍÂÍnÍ denetleyen yöntem; geçerlilik ile tu-
tarsÍzlÍÂÍ belirleyen kurallarÍ konu edinen bilim olarak tanÍmlanabilir.14
Bu anlayÍóla mantÍk, bilimlerin ortak anlam dokusunu, bilimleri birbirine
baÂlayan formlarÍ belirleme ödevini üstlenir. MantÍk hiçbir bilime da-
yanmayacaktÍr. MantÍk en genel durumu ile bilimlerin olabilirliÂinin
ideal koóullarÍnÍ araótÍrÍr.15
Aristoteles mantÍÂÍ, sadece düóüncenin formuyla ilgilendiÂi için for-
mel mantÍk diye isimlendirilir. Aristoteles mantÍÂÍ düóünce formlarÍ-
nÍn analizidir, içeriklerin analizi deÂildir. MantÍk, düóünmenin kural-
larÍnÍn bilimi ise, o zaman formel mantÍk, düóüncenin formlarÍnÍn in-
celenmesidir demektir.16
Necati Öner’e göre klasik mantÍk, doÂru düóünmenin tespitini ya-
parken düóünceyi ifade eden dil üzerinde durmaktadÍr; çok defa óekil-
sel olarak konuóma dilini kullandÍÂÍ için de mantÍk iólemlerinde muh-
tevanÍn etkisinden pek sÍyrÍlamaz. Bununla birlikte mantÍÂÍn amacÍ,
kendilerini sözlü ifadelerde gösteren akÍl yürütmeleri analiz etmek ve
onlarÍn geçerliliÂini saÂlayan kurallarÍ tespit etmektir.17
MantÍÂÍn gerçekle hiçbir münasebeti yoktur. O ancak tutarlÍlÍklarÍ-
nÍ saÂlamak ve iç çelióikliÂi önlemek için dildeki terimlerin münasebet-
lerinin bilimidir. MantÍk formel bir bilimdir, gerçekle ilgili bilim deÂil-
dir. Gerçekte Aristo’ya göre mantÍk gerçek varlÍÂÍn deÂil, akÍl varlÍÂÍnÍn
13 Jan Lukasiewicz, Aristotle’s Syllogistic (Oxford The Clarendon Press, 1954), 13.
14 Teo Grünberg, Sembolik MantÍk El KitabÍ (Temel MantÍk) (Ankara: METU Press, 2000), 1: 1-2.
15 Gnam (1995), 68-70.
16 Lukasiewicz, Aristotle’s Syllogistic, s.12
17 Öner (1991), 5, 14.
267 •
bilimidir.18 MantÍÂÍn deÂeri ve formel kaynaÂÍ tecrübeden deÂil, tabia-

tÍ gereÂince, varlÍÂÍn ve kanunlarÍnÍn ifadesi olan aklÍn kendisinden çÍ-
kar. Aristo da mantÍkta, gerçeklikten ziyade aklÍn kendisinde bulunan
ka-nunlarÍ ifade etmek istemiótir.19
Aristo, dil yapÍsÍnÍn incelenmesinde düóüncenin genel formlarÍnÍ
ortaya koyar. Zira, düóünmemiz objeleri yansÍtÍr; konuómamÍz da dü-
óünmeyi doÂru olarak yansÍtÍr. Buna baÂlÍ olarak o, dilin yapÍsÍ obje-
nin yapÍsÍnÍ yansÍttÍÂÍndan, dil ile düóünce arasÍnda bir münasebetin
olduÂunu kabul eder.20 Gerçekten de kültür ve dil çevrelerinin farklarÍ
üstünde onlarÍ birleótiren bazÍ düóünce kurallarÍ vardÍr. Bunlar zaman
dÍóÍ kavramlarÍ, kategorileri ve kavram sÍnÍflarÍ arasÍndaki baÂlantÍlarÍ
kullanarak düóünceyi hazÍrlayan soyut zihin kurallarÍdÍr. Bunlar man-
tÍÂÍ oluótururr. Góte Aristo bu dil ve muhtevalarÍn üstünde mantÍk ilke
ve kurallarÍnÍ araótÍrÍr. Çünkü bunlar deÂiómez ve birdir; düóünmenin
formunu oluóturur.21
Geleneksel mantÍkla ilgili en önemli tartÍóma onun formel bir man-
tÍk sistemi olup olmadÍÂÍ konusudur. BazÍ filozof ve mantÍkçÍlara göre
klasik mantÍkta bütün kurallar evrenseldir ve sÍrf formeldir. Her kural
önermenin óekil ve muhtevasÍndan baÂÍmsÍz olarak doÂrudur.22 For-
mel mantÍk denince burada terimler, kavramlar ve önermeler, mana-
larÍndan müstakil olarak ve en çok óekillerine göre alÍnmÍólardÍr. Öyle
ki, mantÍk kaide veya kanunlarÍ, önermelerin muhtevasÍndan ve kav-
ramlarÍn muhtevasÍndan müstakildir.23
Klasik veya geleneksel dediÂimiz mantÍk, Aristo’nun kurduÂu ve da-
ha sonralarÍ Megara ve Stoa okullarÍnÍn ve OrtaçaÂ filozoflarÍnÍn gelió-
tirdiÂi mantÍk sistemidir. Bu mantÍk sisteminin en önemli özelliÂi özdeó-
lik, çeliómezlik, üçüncü halin imkansÍzlÍÂÍ diye isimlendirilen mantÍk
ilkeleri üzerine kurulu iki doÂruluk deÂerli olmasÍdÍr. Bu mantÍk siste-
minde kavramlarÍ ifade eden “terimler” bir araya gelip, yargÍlarÍ ifade
eden “önermeler”i oluóturur. Önermeler de bir araya gelerek akÍl yü-
18 Nusret HÍzÍr, ÇaÂdaó Düóünce-MantÍk Meselesi, yay. haz. Efdal EmiroÂlu, Fethi BaycÍn, 1.
19 HÍzÍr, Felsefe YazÍlarÍ, s. 22-23
20 Emst Yon Aster, Bilgi Teorisi ve MantÍk, çev. Macit Gökberk, 2. BaskÍ (Gstanbul 1976), 5; H. RagÍp,
Atademir, Aristo’nun Glim ve MantÍk AnlayÍóÍ (Ankara 1974), 97.
21 Küyel (Türker), Mübahat, Farabi’nin BazÍ MantÍk Eserleri (Ankara: AKM YayÍnlarÍ, 1990), 53.
22 J. L. Destouches, Lojistik (1. Bahs: Formel MantÍk ve Sembolleótirme), th, 13.
23 Destouches, Lojistik, 2.
• 268
rütmeleri ifade eden “çÍkarÍmlarÍ” oluóturur. ÇÍkarÍmlar arasÍnda en

önemli olanlar da “kÍyaslar”dÍr.24
Aristo felsefesine ve mantÍk anlayÍóÍna pek çok nedenlerden dolayÍ
itiraz edilmiótir. En önemli nedenlerden biri olarak, skolastik düóün-
cenin formu olmasÍ gösterilmektedir. Skolastik düóüncenin dayandÍÂÍ
bilim ve mantÍk yÍkÍlÍrsa, skolastik düóünce de zayÍflayacaktÍr. Bunun
yanÍnda klasik mantÍÂÍn bilimsel geliómelerin ve metot anlayÍólarÍnÍn
gerisinde kaldÍÂÍ iddia edilmiótir. Bunun sebebi de Aristoteles mantÍ-
ÂÍnÍn 2000 sene mümkün olan yegâne mantÍk olarak kabul edilmesi-
dir. Bu anlayÍó nedeniyle uzun asÍrlar boyunca mantÍk ne bir adÍm ge-
rilemesi ne de bir adÍm ilerlemesi mümkün olmayan bir sistem kabul
edilmiótir.
Filozof Bertrand Russell’a göre YeniçaÂda bilim, felsefe ve mantÍk
alanÍndaki pek çok gelióme, Aristo felsefesine ve mantÍk anlayÍóÍna kar-
óÍ bir tepki ortamÍnda doÂmuótur. Bu nedenle onun mantÍktaki otorite-
si, OrtaçaÂdan YeniçaÂa kadar sürmüótür.25
MantÍkçÍ Necati Öner’e göre “OrtaçaÂ Avrupa Düóüncesi’ne Aris-
to’nun görüóleri hâkimdi. Bu durum fizik, metafizik ve mantÍkta Rö-
nesans’a kadar devam etmiótir.”26 OrtaçaÂda bilimler için Aristo man-
tÍÂÍ yeterli görülürken, Rönesans ile birlikte tabiat bilimlerindeki hÍzlÍ
gelióme karóÍsÍnda, metot olarak yetersizliÂi ortaya çÍktÍ ve bu nedenle
yeni metot arayÍólarÍ baóladÍ.27 Aristo, mantÍÂÍ, fizik ve metafiziÂi izah
için metot olarak kullanÍyordu. Onun mantÍÂÍ batÍ ve doÂu OrtaçaÂÍn-
da bir alet olarak telakki edilmió ve bütün bilimsel faaliyetler için me-
tot olarak raÂbet görmüótür.28
Bu nedenle OrtaçaÂ skolastik düóüncenin en çok metot anlayÍóÍ ten-
kit ediliyordu. Rönesans’da, yeni bilgiye ulaótÍracak yeni bir metot ara-
nÍrken, skolastiÂin kullandÍÂÍ formel mantÍÂa özellikle onun kÍyas teo-
risine karóÍ çÍkÍlmÍótÍr.29 Çünkü OrtaçaÂ düóüncesi formel mantÍÂÍ bir
tartÍóma tekniÂi haline getirmió; bilgi elde etmede sürekli kavramlarla
24 Teo Grünberg, Sembolik MantÍk El KitabÍ (Ankara: METU Press, 2000), 3: 27.
25 Bertrand Russell, “Aristotle’s Logic,” The Basic Writings of Bertrand Russell içinde, ed. Robert E.
Egner and Lester E. Denan (1961), 281.
26 Öner (1991), 10.
27 Öner, Tanzimattan Sonra Türkiye’de Glim ve MantÍk AnlayÍóÍ (Ankara 1967), 85; Öner, (1991), 10.
28 Öner, (1967), 85.
29 Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, 6. baskÍ (Gstanbul 1990), 239.
269 •
çalÍómÍó ve deney ve gözleme önem vermemiótir.30 O kadar ki, mantÍÂÍn

tatbiki konusunda ve önermeler oluóturulurken pek dikkat edilmemió,
bu konudaki hatalarÍn artmasÍ sonucu bazÍ metafizik prensipler üzerine
kurulan garip sonuçlar yaygÍnlaómÍó, artÍk duyulur alemden bahseder-
ken bile dÍó dünyaya müracaat edilmeyip, kÍyasla bilgi elde etme yolu-
na gidilmiótir.31 Sonuçta mantÍk tamamÍyla bir óekilden ibaret kalmÍó,
eóyanÍn derinliÂine inmediÂi, hep bilinen hakikatlerle uÂraótÍÂÍ ve bi-
limin dÍóÍnda özlerden bahseden bir düóünüó sistemi olduÂu fikri yer-
leómiótir. Sonuçta da formel mantÍÂÍn esaslarÍnÍn yetersizliÂi fikri, me-
todoloji konusunu gündeme getirmiótir.32
Öner’e göre bu metodoloji fikirleri aslÍnda formel mantÍÂÍn bir açÍk-
lamasÍdÍr. YeniçaÂ ‘da bilimlerin metotlarÍ üzerindeki bu çalÍómalar for-
mel mantÍÂÍ açÍklamÍó, Aristo mantÍÂÍnÍn kötü kullanÍlmasÍna bir ölçü-
de engel olmuótur. Bu nedenle metodoloji çalÍómalarÍ yeni bir mantÍk
olarak deÂil de klasik mantÍÂÍn ÍslahÍ olarak deÂerlendirilmelidir.33
Rönesans ile birlikte düóüncenin ve araótÍrmalarÍn konusu büyük öl-
çüde tabiat olunca, yeni metot arayÍólarÍnda sürekli tabiatla ilgili yeni
bilgiler elde etmeye elverióli bir metot düóüncesi hakim olmuótur. Bu-
nun neticesinde de skolastik düóüncenin kavramlarla spekülasyon yap-
ma tarzÍ yerine, deney ve gözleme önem verilmió; ispat tekniÂi ve ke-
sinliÂi saÂlayan bilgi olarak klasik mantÍÂÍn kÍyas teorisi yerine, mate-
matik dedüksiyon ve matematik bilgi ön plana çÍkmÍótÍr. Bu düóünce
sebebiyledir ki, yeni tabiat bilimlerinde, düóünme içinde kalarak spe-
külasyonlarla bilgi elde etme yoluna gidilmez. AyrÍca bu yeni metoda
göre algÍlanan óeyleri kavramlar halinde derleyip sÍnÍflandÍrmakla ye-
ni bilgilere varÍlmaz. Bu nedenle klasik mantÍÂÍn nitelikçi ve sÍnÍflayÍ-
cÍ kÍyas teorisi yerine, fenomenleri matematik ile çözümlemek gerekti-
Âi düóüncesi hakim olmuótur.34
Aristoteles’in akÍl yürütme teorisine karóÍ çÍkanlarÍn baóÍnda Galilei
(1564-1642)’nin çaÂdaóÍ Francis Bacon (1561-1626) ve FransÍz matema-
tikçi filozof Descartes (1596-1650) gelir. Onlar mantÍÂÍ metot olarak ye-
30 Gökberk, Felsefe Tarihi, 240-243.

31 Ali Sedat, Mizanu’l-Ukul fi’l-MantÍk ve’l-Usul, 7.
32 Reichenbach, Lojistik, 45; Rudolf Camap, Eski MantÍk-Yeni MantÍk, çev. Macit kükrü, Felsefe YÍllÍÂÍ
II (Gstanbul 1935), 236; Nusret HÍzÍr, Bir Manttk TanÍmÍ Münasebetiyle, 339-359.
33 Öner, Tanzimat’tan Sonra Türkiye’de Glim ve MantÍk AnlayÍóÍ, 85.
34 Gökberk (1990), 239, 254, 255.
• 270
tersiz görmüó ve yeni metot arayÍólarÍna baólamÍólardÍr. Bunlardan Ba-

con, kÍyas teorisi yerine tümevarÍmÍ esas alÍp geliótirmeye çalÍómÍótÍr.35
Öner, Bacon ile baólayan yeni mantÍk çalÍómalarÍnÍn sebebini, mantÍÂÍn
kendi içerisinde bir geliómesi olarak deÂil de, bilimsel faaliyetlerin zor-
lamasÍ ve bu faaliyetlerin gerektiÂi ihtiyacÍ karóÍlamak için eski mantÍ-
ÂÍ tamamlama gayreti olarak zikreder.36
Acaba mantÍÂÍn bilimlerle iliókisi nasÍl olacak, bilimlere katkÍsÍ ne
olacak; bugün bu çok tartÍómalÍ ve henüz sonuçlandÍrÍlmÍó da deÂildir.
Geçmióte biliyoruz ki Aristoteles, mantÍÂÍ fizik, metafizik hakikatlere
tatbik etmiótir. Bu nedenle onun düóünce sisteminde mantÍk, bilimler-
den ayrÍ bir konuma sahiptir. Bütün bilimler için ortak bir alet, bir me-
tottur; bilimlere giriótir. Her bilim disiplini, ayrÍ ayrÍ kendi gerçeklerini
ifade eden önermeler arasÍnda tutarlÍlÍk gözeterek mantÍksal bir sistem
oluóturur. Bu sistemin mantÍki örgüsünü denetlemek, ióleyióini düzen-
lemek elbette ki mantÍk kurallarÍ olmaksÍzÍn imkânsÍzdÍr.
AslÍna bakÍlÍrsa mantÍk, dili sembolik hale getirmekte; dili kullana-
rak yaptÍÂÍmÍz akÍl yürütmeleri formel iólemler halinde ifade etmek ve
denetlemek imkanÍnÍ vermektedir. Böylece mantÍk dediÂimiz sembo-
lik sistem, formel ve formel olmayan bilimlerde uygulanarak bu disip-
linlerdeki akÍl yürütmelerin ne óekilde olduÂunu, kavramlar arasÍnda-
ki iliókileri ortaya koyabilme imkanÍ vermektedir.37
Bu süreci kendi düóünce tarihimiz, Gslam düóünce dünyasÍ ve me-
deniyeti açÍsÍndan deÂerlendirdiÂimizde de karóÍmÍza benzer durum-
lar çÍkmaktadÍr. Biliyoruz ki, kafak Ural’Ín deyimiyle “Aristo günümü-
ze kadar gelmió felsefi görüóleriyle hem HristiyanlÍÂÍn hem Gslamiye-
tin felsefi problemlerini etkilemió hem de bilim alanÍnda asÍrlarca tek
otorite olarak etkisirÍi devam ettirmiótir. 38
Sosyal, siyasi, tarihsel, kültürel, dinsel pek çok nedenden dolayÍ Ba-
tÍ’ da aydÍnlÍk GlkçaÂ düóüncesinden soma karanlÍk OrtaçaÂ düóüncesi
ortaya çÍkmÍótÍr. Ancak bu olumsuz durumun en önemli nedeni olarak
düóünce yapÍsÍ olduÂunu söyleyebiliriz. OrtaçaÂ düóünce yapÍsÍnÍ iyi-
ce analiz edersek bunu görebiliriz. Buna skolastik düóünce yapÍsÍ den-
mektedir. Bir de karanlÍk OrtaçaÂ Hristiyan dünyasÍ ile bugün onun
35 Öner (1991), 10; Gökberk (1990), 240.

36 Öner (1967), 85.
37 kafak Ural, “Sembolik MantÍk ve UygulamasÍ,” Felsefe Aróivi 26 (1987): l43.
38 Ural (1998), 93.
271 •
yerine geçmió olan BatÍ uygarlÍÂÍna geçióin nedenlerini de çok yönlü

ele almak gerekmektedir. KaranlÍk çaÂdan aydÍnlÍk çaÂa geçió öyle kÍ-
sa sürede ve kolay olmamÍótÍr. Bu süreci düóünce açÍsÍndan felsefe ta-
rihlerinde açÍkça görürüz. Biz kÍsaca OsmanlÍ düóüncesi örneÂinde bu
probleme ióaret etmek istiyoruz.
Tanzimat döneminin sonunda Glk matematik profesörü Salih Zeki,
Aristo’nun görüólerinin Keplere’e kadar bilimin geliómesini etkilediÂini
ve skolastiÂin hem BatÍ’ da hem de Gslam dünyasÍnda hâkim olduÂunu,
bunun da ilmi geliómeleri durdurduÂunu iddia eder. Gslam dünyasÍnda
bu fikirlerin Gslam kültürü ile örtülü olduÂunu belirterek bilimsel geri-
lemenin temelinde skolastik düóüncenin bulunduÂunu söyler.39
Salih Zeki skolastik felsefeden çok skolastik düóünce tarzÍna ve me-
toduna dikkat çeker ve eleótirir. Bu eleótirileri ileri sürerken yaóadÍÂÍ o
dönemin geleneksel bilim ve felsefe anlayÍóÍnÍ da eleótirmekten geri kal-
maz. Ona göre memleketimizde skolastik düóünce tarzÍ o kadar yaygÍn-
dÍ ki hemen her tartÍómada ve her yerde karóÍlaóÍlmaktaydÍ.40
Hilmi Ziya Ülken de MantÍk Tarihi adlÍ kitabÍnda Gslam skolastiÂi ve
Gslam skolastiÂinin yÍkÍlÍóÍ ifadelerini kullanmaktadÍr.41 Burada Gslam
skolastiÂi baÂÍmsÍz, kendi baóÍna olumsuz olarak, alÍnmamalÍ; bilakis
bir karóÍlaótÍrma, daha doÂrusu Gslam dünyasÍnda daha önceki bilimsel,
felsefi, kültürel, entelektüel dinamizme bakarak söylenmió kendi için-
de bir karóÍlaótÍrma olarak görülmelidir. BatÍ’ da ise durum tam tersi-
nedir. OrtaçaÂ felsefesi için söylenen skolastik felsefe nitelemesi aslÍn-
da, modem çaÂa göre yapÍlmÍó bir deÂerlendirmedir. Gki düóünce gele-
neÂi arasÍndaki farkÍ ortaya koymak gerekir.
Biz OsmanlÍ ve BatÍ karóÍlaótÍrmasÍnÍ, özelde mantÍk bilimini merke-
ze alarak yapmak istiyoruz. Bunu yaparken genel bir óekilde bilim ve
felsefe açÍsÍndan da bir durum tespiti yapmak istiyoruz.
“OrtaçaÂ boyunca HristiyanlÍk Aristo mantÍÂÍnÍn hâkimiyeti altÍnda
özgür düóüncenin karóÍsÍna çÍkmÍó, kilise babalarÍ yoluyla yeni gelióme-
leri durdurmaya çalÍómÍótÍr. HristiyanlÍÂÍn yapÍsÍndaki çeliókilerle ak-
lÍn gerçekleri arasÍnda büyük zÍtlaómalar ortaya çÍkmÍótÍr. Bu bakÍmdan
bilim ve din çatÍómasÍ bizzat HristiyanlÍÂÍn dogmalarÍndan kaynaklan-
39 Salih Zeki, “Bir Mektup,” Daruóóafaka Dergisi, 1. sene, 9. sayÍ, 1325, 392.
40 Salih Zeki, “Skolastik,” Darüóóafaka Dergisi, 1. sene, 10. cüz, 1326, 440.
41 Ülken (1942), 82.
• 272
mÍótÍr. YeniçaÂ ayni zamanda Rönesans-yeni bilimin doÂuóudur. Hris-

tiyanlÍÂÍn taassubuna karóÍ aklÍn ve bilimin zaferidir. …Bilim OrtaçaÂ
boyunca kilise babalarÍ tarafÍndan sürdürülen dini otoritenin yerini al-
mÍótÍr. Bu bakÍmdan Rönesans dine karóÍ bilimin zaferidir. …Oysa Gs-
lamiyet bilimi destekleyen, yeniliÂe açÍk bir dini kimliÂe sahiptir. Bu
yüzden BatÍ “karanlÍk “çaÂ”Í yaóarken Gslamiyet, bilim tarihinde “ay-
dÍnlÍk çaÂÍ” temsil ediyordu. Farabi, Gbn Sina, El-Kindi, Gbn Rüód, Razi
ve daha sayÍlamayacak kadar bilim adamÍ BatÍ’yÍ etkileyerek modern
bilimin doÂmasÍnda katkÍda bulunmuótur.”42
OsmanlÍ düóüncesindeki mantÍk çalÍómalarÍnÍn aÂÍrlÍk noktasÍnÍ ge-
leneÂe baÂlÍ mantÍk çalÍómalarÍ oluóturur. GeleneÂe uygun mantÍk ça-
lÍómalarÍndan kasÍt, Farabi (870-950) ve Gbn Sina’nÍn (980-1037) Aristo
mantÍÂÍna dayanarak oluóturduÂu Gslam mantÍk geleneÂi çizgisinde-
ki çalÍómalardÍr. BatÍ’ da olduÂu gibi Gslam dünyasÍnda da asÍrlar bo-
yunca iólenen ve üzerinde durulan mantÍk geleneksel Aristo mantÍÂÍ-
dÍr. Böylece Gslam dünyasÍnda Grek medeniyetinin tesiri ile gelenek-
sel diyebileceÂimiz bir bilim anlayÍóÍ doÂmuótur. Hatta Harndi RagÍp
Atademir’e göre “Kindi, Farabi, Gbn Sina, Gbn Rüód (M. 1126-1198), Fah-
reddin er-Razi (M. 1149-1209), Seyyid kerif Cürcani (M. 1340-1413), vb.
gibi düóünürler mantÍk ilmini, spekülasyonlarÍnÍn baólangÍcÍ; sistem-
lerinin temeli saymÍólardÍr. 43
MantÍk, felsefe ve bilim alanÍnda 13. yüzyÍla kadar Gslam dünyasÍ al-
tÍn çaÂÍm yaóamÍótÍr. Ancak 13. yüzyÍldan sonra bir duraklama ve ge-
rileme dönemine girilmiótir. MantÍk profesörü Abdülkuddüs Bingöl’e
göre, 13. yüzyÍlda mantÍk ve bilim alanÍnda seviye ne ise 18. yüzyÍlda
da aynÍydÍ.44 Oysa Avrupa’da Rönesansdan sonra pozitif bilimlerde baó
gösteren geliómeler o çaÂa kadar hâkim olan Aristo mantÍÂÍnÍn yeter-
sizliÂi fikrini doÂurmuó ve bu mantÍÂÍ genióletme amacÍyla çalÍómalar
baólamÍótÍr. Bir yandan bilimlerin metotlarÍ üzerinde incelemeler devam
ederken, XIX. asrÍn ortalarÍndan itibaren de Gngiliz mantÍkçÍlarÍ, mate-
matiÂi esas alarak mantÍk problemlerini yeni bir yolda iólemeye baóla-
42 Orhan TürkdoÂan, Bilimsel DeÂerlendirme ve AraótÍrma Metodolojisi, 34.

43 Porphyrios, Gsagoji, çev. Hamdi RagÍp Atademir (Konya 1948), 15.
44 Abdülkuddüs Bingöl, “OsmanlÍ DünyasÍnda MantÍk Bilimi ve EÂitimi,” Felsefe DünyasÍ 29
(1999/1): 12.
273 •
mÍólardÍ. Fikir hayatÍmÍz uzun zaman mantÍÂÍn bu geliómesinden ha-

bersiz kalmÍó, Aristo mantÍÂÍnÍn dÍóÍna çÍkamamÍótÍr. 45
BatÍ’da bu geliómeler olurken, Gslam dünyasÍnda da Aristo mantÍ-
ÂÍna dayalÍ geleneksel mantÍk çalÍómalarÍ devam ediyordu. OsmanlÍ
düóünce dünyasÍ, 16. yüzyÍldan itibaren BatÍ düóünce dünyasÍnÍn bi-
lim ve felsefede kazandÍÂÍ büyük ilerlemeleri takip edememiótir. Ger-
çek óu ki, Gslam medeniyetinin 8. ila 11. yüzyÍllardaki müsbet ilim se-
viyesi korunamamÍótÍr. Glim alanÍndaki kapalÍlÍk felsefede de kapalÍlÍ-
ÂÍ doÂurmuó, felsefede skolastik içine girilmió, ilim felsefesi eÂilimi za-
yÍflamÍó, tabiat felsefesi ve AristoculuÂa karóÍ óiddetli hücumlar orta-
ya çÍkmÍó, bunun yanÍnda da suri mantÍÂa dair kÍlÍ kÍrk yaran pek çok
eser yazÍlmÍótÍr.46
Felsefe Tarihçisi Profesör Murtaza Korlaelçi’ye göre bütün bunlara
sebep olarak, eski ilim anlayÍóÍnÍn takip edildiÂi medreselerde en faz-
la dirÍi bilgilere yer verilmesini zikredebiliriz. Medreselerde bilimsel
çalÍómalarÍn dirÍi bilimlere hasredildiÂini görüyoruz. Korlaelçi’ye gö-
re bu zihniyet rasyonel düóünceyi gerileterek, müsbet bilimlerdeki ge-
liómelerin durmasÍna, BatÍ’daki geliómelerin de takip edilememesine
yol açmÍótÍr.47
Türk düóüncesi, YeniçaÂ felsefesinde BatÍ’da mantÍk alanÍnda orta-
ya atÍlan yeni fikirlerden ancak Tanzimat’tan sonra haberdar olmuótur.
Tanzimat’Ín ilk devirlerinde yine skolastik mantÍk eserleri hâkimdi.48
Tanzimat’ta baólayan yeni mantÍk hareketleri, didaktik ve sathi kalmÍó-
tÍr. Glim ve mantÍk anlayÍóÍnÍn geliómelerine karóÍ duyulan büyük ihtiyaç
bazÍ tercüme ve telif eserlerle bizde de zaman zaman kendini hissettirmió
olmasÍna raÂmen ne klasik mantÍk anlayÍóÍnÍ, ne de yeni mantÍk anlayÍó-
larÍnÍ benimseyen bir fikir ve kürsü geleneÂi oluóturulamamÍótÍr.49
AsÍl BatÍ medeniyetinin temeli olan zihniyeti, felsefesi, araótÍrma me-
totlarÍ bilinmediÂi için Tanzimat’Ín getirdiÂi BatÍlÍ fikirler daima yü-
zeysel kalmÍótÍr.
Tanzimat’tan itibaren geleneksel Gslam düóüncesinde bir canlanma
45 Necati Öner, “Türkiye’de yeni MantÍk CereyanlarÍnÍn Glk Habercisi: Ali Sedat,” AÜGFD
VI/I-V (1959): 61.
46 Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de ÇaÂdaó Düóünce Tarihi, 2. baskÍ (Gstanbul 1979), 41, 46.
47 Murtaza Korlaelçi, Pozitivizmin Türkiye ye Giriói ve Glk Etkileri (Gstanbul: Gnsan YayÍnlarÍ 1986),
185.
48 Ülken (1934), 37.
49 Atademir, Gsagoji, 11 (önsöz).
• 274
ve medrese dÍóÍna yayÍlma hareketi görüyoruz. Bu dönemde ortaya çÍ-

kan batÍlÍlaóma ve çaÂdaólaóma hareketlerine karóÍ geleneksel Gslam
düóüncesine baÂlÍlÍk fikri öne çÍkmÍótÍr. BatÍ’ dan aktarÍlan yeni bi-
limlerin geleneksel düóünceye zarar vermemesi için, Gslam düóüncesin-
de önemli yeri olan suri (formel-geleneksel) mantÍÂÍn yeni açÍlan okul-
larda okutulmasÍna ve bu konuyla ilgili kitaplarÍn tercüme ve telifine
çalÍóÍldÍ. Bunun sonucunda Gslam mantÍk bilgisi Türkçeleóip sadeleó-
mió, pek zayÍf olan BatÍlÍ fikirlerin karóÍsÍnda, çok açÍk ve sistemli ol-
masÍ nedeniyle önemli bir üstünlük kazanmÍótÍr.50
Sonuç olarak Tanzimat öncesi Türk düóünce hayatÍna baktÍÂÍmÍzda
bilim, felsefe ve mantÍk alanÍnda BatÍ’ da meydana gelen geliómeler-
den habersiz; kendi içine kapalÍ, yeni bir óeyler üretmeyen, sürekli es-
kinin devamÍ niteliÂinde ve dini bilgilere aÂÍrlÍk veren çalÍómalarla ve
skolastik felsefeyle meógul olunduÂunu görüyoruz.
Tanzimat’tan sonra eÂitim ve öÂretim sahasÍnda yapÍlan Íslahatlar
neticesinde yeni açÍlan okullarda, medreselerden farklÍ bir zihniyet içe-
risinde eÂitim ve öÂretim faaliyetleri devam etmekte ve müspet bilim-
lere daha çok önem verilmekteydi. Bunun sonucunda BatÍ kültürünün
tesiri altÍnda eskisinden farklÍ bir ilim ve mantÍk anlayÍóÍ geliómeye
baólamÍótÍr.51
Düóünce dünyasÍnda canlÍlÍk, óüpheyle, okumakla, düóünmekle, öÂ-
renmekle ve tartÍómakla olur. Büyük sanat yapÍtlarÍ, bilimsel aóamalar,
bilimsel devrimler, yüksek düóünceler, çaÂlarÍ sarsan deÂióimler, bilim,
kültür, sanat ve teknoloji insanlÍÂÍn düóünce gücünün, irade gücünün
ve yeniyi arama ve yapma arzusunun sonucudur.
Gnsan insanÍ yetiótirdiÂi gibi, aileyi, toplumu, milleti, devleti, mede-
niyeti de kurar. Milletler, devletler ve medeniyetler arasÍnda tarih bo-
yunca münasebetler farklÍ óekillerde gerçekleómiótir. Bu bazen karóÍ-
lÍklÍ dayanÍóma, bilgi alÍóveriói, faydalÍ bir rekabet óeklini alÍrken ba-
zen de Gslam medeniyetinin yakÍn geçmióte yaóadÍÂÍ gibi, bir var olma
mücadelesine dönüómüótür.
Her milletin varlÍÂÍnÍ devam ettirebilmesi için çaÂÍna bir óeyler kat-
masÍ gerekir. ÇaÂa bir óeyler katmak ise her alanda üstün baóarÍlar ve
50 Ülken (1979), 68; Ülken, “Tanzimat’tan Sonra Fikir Hareketleri,” Tanzimat (Gstanbul: Maarif
Vekaleti, 1940), 13.
51 Öner (1967), 49-50.
275 •
yapÍtlarla olur. Ancak bu óekilde diÂer milletlerin yanÍnda ezilmeden

baóÍ dik durabilir bir millet. Kendi baóarÍlarÍyla, birikimleriyle, kendi
kafasÍ, duygusu, yüreÂiyle çaÂlara karóÍ direnebilir. Bunun en önemli
araçlarÍndan biri eÂitim ve öÂretim faaliyetleri ile bu faaliyetleri örgün
bir óekilde veren kurumlardÍr.
EÂitim insanÍn ahlaki, zihni, fiziki bütün yeteneklerinin bireysel ve
toplumsal amaçlar doÂrultusunda geliótirilmesi, bütün bu kabiliyetle-
rin yaratÍcÍ etkinlikler birliÂine yöneltilerek düzenlenmesi sürecidir. Gn-
san doÂasÍ eÂitime elverióli olduÂu kadar eÂitilmeye muhtaç da. EÂi-
tim sürecinin iki önemli öÂesi: EÂitime konu olan insan ve insana öÂre-
tilecek óeyler. Gerçekte neyin, ne zaman, ne ölçüde ve nasÍl öÂretilme-
si sorularÍnÍn cevabÍ olan öÂretim süreci ile niçin öÂretileceÂi sorusu-
nun cevabÍ olan eÂitim süreci birbirini tamamlayan ve kesióen iki sü-
reçtir. ÖÂretim bilgilerle kafayÍ oluótururken, eÂitim deÂerlerle karak-
teri biçimlendirir. EÂitim insanÍn günümüzün geçerli bilgilerinin ÍóÍÂÍ
altÍnda nesne ve olaylarÍn doÂasÍ hakkÍndaki anlayÍóÍnÍn olgunlaóma-
sÍnÍ saÂlarken, insana ayrÍca amaçlarÍnÍn uygarlaómasÍ, duygusal tep-
kilerinin incelmesini de saÂlar.52
Glahiyat Fakültelerinin Kuruluó ve Tarihçesi

Glahiyat Fakültesinin kurulmasÍ fikri modern Türk Üniversitesi için-
de Gslâmi Glimlerin modern ilim zihniyeti ile okutulmasÍ ihtiyacÍndan
doÂmuótur. OrtaçaÂ Türk ilim müesseseleri olan Medreseler hem Gslâmi
ilimleri hem de kendi zamanlarÍnÍn müspet ilimlerini okutmaktaydÍ-
lar. Medreselerde ihtisasa doÂru gidildiÂi zamanlar olmuó, mesela Sel-
çuklular devrinde Darü’ó-kifalar, Rasathanelerden ayrÍ Darü’l-Hadisler
meydana getirilmiótir. Daha ziyade Gstanbul’da toplanmÍó olan OsmanlÍ
medreseleri bu ihtisasÍ bir yana bÍrakarak Ulum-u Arabiyye ve Ulum-u
Dahîleyi aynÍ sistem içinde birleótirmióti. Orta öÂretim üzerine yüksek
öÂretimin birkaç safhasÍ yerleótirilmió olan ve Sahn-Í Seman, Sahn-Í Sü-
leymaniye ile en yüksek kademesine ulaómÍó olan Fatih-Süleymaniye
medreselerine Gstanbul Üniversitesinin ortaçaÂdaki temeli gözüyle bak-
mak ve o devirde okutulan Gslami ilimler óubesini de GlahiyatÍn ilk óek-
li olarak görmek doÂru olur.
52 Osman Kafadar, Türkiye’de Kültürel Dönüóümler ve Felsefe EÂitimi (Gstanbul: Gz YayÍncÍlÍk,

2000).
• 276
Bununla beraber, asÍl Glahiyat Fakültesi fikri modern üniversite fikri

ile birlikte doÂmuótur demek yerinde olur. OrtaçaÂ zihniyetindeki mü-
esseselerin karóÍsÍnda bu yeni müesseseyi kurma teóebbüsü 1846 yÍlÍ-
na kadar çÍkar. Bu tarihte Ayasofya ile Sultan Ahmet arasÍnda “Dar’ül
Fünûn” olarak bir bina yapÍlmaya baólanmÍó ise de 1859 da tamamlanan
bu bina bu ióte kullanÍlmamÍótÍr. Glk Daru’l-Fünûn müdürü olan Hoca
Tahsin Efendi, sÍrf óahsi teóebbüsü ile kendi evinin bazÍ odalarÍnda ilk
Dar’ül-Fünûn derslerini 1279 (1861.) Recebinin 22’sinde serbest dersler
halinde vermeye baólamÍótÍ. 1866’da bu dershaneler Atik Ali Paóa Ca-
mii karóÍsÍndaki Nuri Efendi konaÂÍna kaldÍrÍlmÍó, bir müddet sonra
da konak yanmÍótÍr. Bunun üzerine yeni bir bina Dar’ül-Fünun olarak
yaptÍrÍlarak 1869’da Sadrazam Ali Paóa tarafÍndan açÍlmÍó, bununla be-
raber bu ilk Dar’ül-Fünun, hoca ve talebe azlÍÂÍndan, ancak iki sene ka-
dar devam ettikten sonra 1871’de kapanmÍótÍr.
Ancak, orta öÂretimin sistemleómesi ve üniversiteye talebe yetiótire-
cek bir dereceye gelmesinden sonra 1900 senelerinde Mekteb-i Mülki-
ye binasÍ dahilinde yeniden bir Dar’ül-Fünûn kuruldu. TÍp ve Hukuk
mektepleri zaten mevcuttu. Yeniden kurulan óubeler “Ulum-Í Edebiy-
ye”, “Ulum-Í Riyaziyye ve Tabiiyye” óubeleri idi. Fakat bu ilk edebiyat
óubesinin gerek dersleri gerek teókilatÍ bakÍmÍndan tam bir Fakülte sa-
yÍlamayacak kadar zayÍf olduÂu söylenebilir.
Gkinci Meórutiyetten (1908) sonra Edebiyat Fakültesine yeni kürsü-
ler ilave edilerek Edebiyat, felsefe, tarih ve coÂrafya óubelerinden iba-
ret üç yÍlda tamamlanan nispeten daha mükemmel hale getirilmió bir
Fakülte haline getirildi. AynÍ yÍllarda medreseden baÂÍmsÍz üniversi-
te kadrosu dahilinde modern zihniyete uygun bir ilâhiyat Fakültesi ta-
savvuru uyandÍ. Bu tasavvur özellikle Emrullah Efendi’nin hazÍrladÍ-
ÂÍ Daru’l-Fünûn projesinde olgunlaótÍ. Rasyonel bir düóünce ile maa-
rifin yukarÍdan aóaÂÍya doÂru bütün memlekete yayÍlmasÍ, bunun için
de ióe her óeyden önce üniversitenin kurulmasÍyla baólanmasÍ gerek-
tiÂi fikrinden hareket eden Emrullah Efendi’nin teóebbüsü maarif ta-
rihimizde “Tuba AÂacÍ” nazariyesi adÍyla tanÍnmaktadÍr. Bu teóebbüs
1912’de bir kanun ile tatbik sahasÍna kondu. Bu yeni Darü’l-Fünûn’un
baóÍnda OrtaçaÂ skolastik zihniyetinden kurtulmuó yeni “Ulum-Í ke-
riyye” óubesi görülüyor. Emrullah Efendi’nin kurduÂu Daru’l-Fünûn
beó óubeden ibaretti:
1. Ulûm-Í ker’iyye
277 •
2. Ulûm-Í Hukukiye
3. Ulûm-Í TÍbbiye
4. Fünûn
5. Ulûm-Í Edebiye
Daru’l- Fünûn’un bu ilk sistemli kuruluóunda Fakültelere “ku-
be” denmekte olduÂu gibi, “GIâhiyat”ta Arap ülkelerinde olduÂu gibi
“Ulûm-Í ker’iyye” diye kabul edilmiótir. Bu tercihin sebebi medrese-
den ayrÍlmÍó olmasÍna raÂmen yeni fakültede derslerin aÂÍrlÍk merke-
zinin óeriat (Legislation) yani dini kanun olmasÍ idi ve bu görüó tar-
zÍ da Hilafet müessesesi ve din ile devletin henüz ayrÍlmamÍó olma-
sÍnÍn tabi bir neticesi olarak görülmelidir. Emrullah Efendi Daru’l-
Fünûn’unda ker’i ilimler óubesinde okutulan dersler içinde felsefe
grubu olarak óu derslerin adlarÍnÍ görüyoruz: GImu’n-nefs (Psikoloji),
MantÍk ve Ahlâk,Felsefe-i Ûla (Glk Felsefe), Felsefe Tarihi, Arap Felse-
fesi. Burada Emrullah Efendi, felsefe ve kelam cereyanlarÍnÍn incelen-
mesine mühim bir yer ayÍrmakla ilk defa medrese sisteminin dÍóÍna
çÍkmÍó bulunuyor; Gzmirli Gsmail HakkÍ’nÍn “Fenn-i Menahic”i ile Gsa-
goci mantÍÂÍnÍ aómasÍ, modern mantÍk ile metodolojiye mühim bir yer
vermesi de daha Hoca Tahsin Efendi ve SÍrrÍ Paóa zamanÍnda baóla-
yan modem psikolojinin felsefe grubunun baóÍnda bulunmasÍ da ilim
zihniyetinin hâkim olmaya baóladÍÂÍnÍ göstermektedir.
Emrullah Efendi’nin kurmuó olduÂu Daru’l- Fünûn henüz muh-
tar deÂildi. Mütareke yÍllarÍnda son OsmanlÍ HükümdarÍ Mehmet
Vahidettin’in tasdiki ile son OsmanlÍ Mebusan Meclisinden çÍkan ka-
nun Daru’l- Fünûn’a muhtariyet vermekte idi. II Ekim 1919’da çÍkan bu
kanun Daru’l- Fünûn’un Hukuk, TÍp, Edebiyat ve Fünûn medresele-
rinden meydana geldiÂini belirtmekte ve bu suretle Glahiyat veya ker’i
Glimler Fakültesini kaldÍrmaktaydÍ.
ker’i Glimler Fakültesinin kaldÍrÍlmasÍ bu devirde reaksiyoner bir zih-
niyetin hâkim bulunmasÍndan, medreselerin bu vazifeyi yeteri kadar
gördüÂü ve Üniversitede onlardan ayrÍ bir Fakülteye lüzum olmadÍÂÍ
kanaatinden ileri gelmekte idi. VakÍa EmruIlah Efendi tarafÍndan orga-
nize edilen ker’i Glimler Fakültesi ani ve fecri bir kararÍn eseri deÂildi.
Böyle bir Fakültenin kurulmasÍnÍ zaruret haline getiren fikir hazÍrlÍklarÍ
uzun zamandan beri mevcuttu. Bir yandan medrese artÍk eski heyetinde
devam etmiyordu. Yeni medreseliler arasÍnda modernist ve garpçÍ zih-
niyette âlimler yetióiyordu. Hoca Tahsin Efendi, Garp Psikolojisini oku-
• 278
tuyordu. kevket Efendi Almanya’da tahsil ettikten sonra Ebbinghaus’tan

tercüme ettiÂi psikolojiyi medresede okutmakta idi: Gzmirli Gsmail Hak-
kÍ “Yeni Glm-i Kelâm” da Garp Felsefesi ile Kelâm doktrinlerini muka-
yese ediyor ve felsefenin yeni delillerinden faydalanÍyordu. Yine aynÍ
óekilde MantÍk’da Ali Sedat beyle baólayan yeni mantÍk ve metodoloji
temayülü Gzmirli tarafÍndan genióletiliyordu. Bu hareketler bir yandan
medreseyi modernleótirdiÂi gibi, bir yandan da Daru’l-Fünûn’da öÂ-
retim vazifesini omuzlarÍna almÍó olanlar arasÍnda gerek medrese ge-
rek mektep tahsili görmüó olanlarÍn yeni bir hamle yapmalarÍna sebep
oluyordu. Bunlara ilaveten Dinler Tarihi okutan Ahmet Mithat Efendi,
Hikmet-i Tarih okutan Ahmet Vefik Paóa, Tasavvuf okutan Mehmet Ali
Ayni’yi zikretmek gerekir. Bütün bu hazÍrlÍklar Gslami Glimlerin bir Fa-
külte halinde ve modern zihniyetle uzlaómÍó olarak okutulmasÍnÍ za-
ruret haline getirmekte idi. Mütareke yÍllarÍnda Emrullah Efendi-Ziya
Gökalp Daru’l-Fünûnuna karóÍ uyanan reaksiyon ker’i Glimler Fakülte-
sinin kaldÍrÍlmasÍ óeklinde kendini göstermiótir.53
Cumhuriyet Dönemi
Cumhuriyet’in kuruluóundan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi
Glahiyat Fakültesi’nin açÍlmasÍnÍ 1924’te tekrar ele aldÍ. Glâhiyat Fakül-
tesi adÍ da artÍk” ker’i Glimler kubesi” yerine kaim olmuó bulunuyordu.
Darul-Fünunu oluóturan fakültelerden biri olan Glahiyat Fakültesinde
okutulan derslerin adlarÍ óöyleydi: Tefsir ve Tefsir Tarihi, Hadis ve Ha-
dis Tarihi, FÍkÍh Tarihi, Kelâm Tarihi, Mabudüt-tabiiyat, Tasavvuf Tari-
hi, Tarih-i Edyan, Gçtimaiyat, Ruhiyat, Ahlak, Gslâm Felsefesi Tarihi, Gç-
timai Ruhiyat (dini hadiselerin tetkiki nokta-i nazarÍndan), Tarihi Fel-
sefe, Türk Tarihi Dinisi, Gslâm Felsefesi”.
Bu óekilde ve hemen hemen tam kadro ile teóekkül eden Glahiyat
Fakültesinde dersler aóaÂÍda zikredilen kióiler tarafÍndan veriliyordu:
Meclis-i Müderrisin Reisi Müderris kemsettin (Günaltay) – Gslam Dini
Tarihi ve Metafizik; Katib-i Umumi (Genel Sekreter) Muallim Yusuf Zi-
ya (Yörükan) – Gslam Mezhepleri Tarihi; Prof. Dumesile-Dinler Tarihi;
Müderris Müavini Hilmi Ömer (Budda) – Dinler Tarihi; Müderris Mus-
tafa kekip (Tunç) – Din Psikolojisi, Müderris Gsmail HakkÍ (BaltacÍoÂlu)
53 Bu bilgiler sosyolog Prof. Dr. Münir Koótaó’Ín óu çalÍómasÍndan özetlenmiótir: Bkz. Prof. Dr.
Münir Koótaó, “Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi,” AÜGFD 31.
279 •
– Dini Gçtimaiyat (Din Sosyolojisi) Müderris Gzmirli Gsmail HakkÍ – Gslâm

Felsefesi Tarihi, Müderris kerafettin (Yaltkaya) – Kelâm Tarihi, kevket
Efendi – FÍkÍh Tarihi, Müderris Mehmet Ali Ayni-Tasavvuf Tarihi, Köp-
rülüzade M. Fuat- Türk Dini Tarihi, Kilisli Rifat-Arapça, Müderris Meh-
met Gzzet – Ahlâk, Müderris Mehmet Emin – Felsefe Tarihi
1924’te kurulan Glâhiyat Fakültesi 1933 yÍlÍna kadar dokuz sene fa-
aliyetine devam etti. 1933’te Daru’l-Fünûnun laÂvedilerek yerine ku-
rulmuó olan Gstanbul Üniversitesinde Glahiyat Fakültesine yer verilme-
di. Sadece Edebiyat Fakültesine baÂlÍ “Gslâmi Glimler Enstitüsü” vücuda
getirildi. Bu enstitüde Fakülte müderrislerinden óu zatlar Ord. Prof.,
Prof. ve Doçent olarak yerlerini muhazfaza ettiler: Ord. Prof. kerafettin
Yaltkaya – Kelam Tarihi, Ord. Prof. Mehmet Ali Ayni – Tasavvuf Tari-
hi, Prof. Baki – Gran EdebiyatÍ, Doç. Yusuf Ziya Yörükan – Gslam Mez-
hepleri Tarihi, Doç. Hilmi Ömer Budda – Dinler Tarihi,
kerafettin Yaltkaya Diyanet Góleri ReisliÂine tayin edildiÂi, Mehmet
Ali Ayni ve Baki Beyler Emekliye ayrÍldÍklarÍ, iki doçent de lise felsefe
öÂretmenliÂine nakledildikleri için ve buna ilaveten talebe yokluÂu ile-
ri sürülerek “Gslâm Tetkikleri Enstitüsü” 1936 yÍlÍnda laÂvedildi.
o tarihten sonra ne Gstanbul ve ne Ankara Üniversitesinde bu ders-
lerin muadilleri okutulamadÍ. YalnÍz Gstanbul Edebiyat Fakültesinde
1933’te Doç. Hilmi Ziya Ülken Türk Tefekkürü Tarihi derslerini okut-
maya baólamÍótÍ. Bu ders 1942’den itibaren Felsefe Tarihi Kürsüsüne
baÂlÍ “Türk – Gslâm Felsefesi Tarihi” dersi halini aldÍ.
Bugünkü Glahiyat Fakültesi

Gstanbul Daru’l-Fünûnu Glahiyat Fakültesinin kapanmasÍndan 16 yÍl
sonra 1949’da Glahiyat Fakültesi bu defa Ankara Üniversitesine baÂlÍ ola-
rak 21 KasÍm günü açÍlmÍótÍr. Ankara Üniversitesi Senatosunun bir Gla-
hiyat Fakültesi açÍlmasÍ hakkÍndaki kararÍnÍ müteakip 3 MayÍs 1949’da
zamanÍn hükümeti óu gerekçe ile kanun teklifini Türkiye Büyük Mil-
let Meclisine getirmióti:
Din meselelerinin saÂlam ve ilmi esaslara göre incelenmesini müm-
kün kÍlmak, mesleki bilgisi kuvvetli ve düóünüóünde ihatalÍ din adam-
larÍnÍn yetióebilmesi için lüzumlu óartlarÍ saÂlamak maksadÍyla mem-
leketimizde de garptaki -örneklerine benzer bir Glâhiyat Fakültesinin
kurulmasÍnÍ kararlaótÍran Ankara Üniversitesi Senatosu, bu fakültenin
• 280
óimdilik genió tutulmasÍnda zaruret olmayan kadrolarÍnÍ ilióik cetvel-

de görüldüÂü óekilde tespit etmiótir …”
Türkiye Büyük Millet Meclisinde bu kanunla ilgili olarak yapÍlan ko-
nuómalar óu óekilde özetlenebilir (Bak. T.R.M.III. Tutanak Dergisi, Dö-
nem VIII, Cilt 20. ToplantÍ 3, ss. 227–281.):
“Gsmail HakkÍ BaltacÍoÂlu (KÍróehir) – … Bir Glahiyat Fakültesi kurul-
masÍndan maksat medreseyi diriltmek deÂildir. Çünkü Fakülte ile med-
reseyi ayÍran çok temelli bir karakter vardÍr. O da óudur: Medresenin
çalÍómasÍ nassi, apriyori, kablettecrübîdir. Fakülteler ilim evleri oldu-
Âundan, bunlar mukayeseye, müóahedeye ve en sonunda da mümkün
olursa, izaha çalÍómaktadÍr. Yani birincisi sübjektif olduÂu kadar, ikinci-
si objektiftir. O halde hükümetin óayanÍ dikkat olan isteÂi óudur: Bütün
manasÍyla ilim haysiyeti ve ilim karakteri taóÍyan bir fakülte meydana
getirmek. Öylesine bir fakülte ki, diÂer fakültelerden hiç bir surette ay-
rÍlÍÂÍ olmayacaktÍr. Bizim istediÂimiz Gslâm ilâhiyatÍ Fakültesidir. Ama
medrese deÂil, ilmi karakter taóÍyan Gslâm Glâhiyat Fakültesi. Gslâm di-
nini; Gslâm mezheplerini … ilmi surette tedkik edecek bir ilmi fakülte.
Glâhiyat Fakültesini açmayÍ büyük bir olay olarak kabul ediyorum ken-
di hesabÍma. Bunun feyizlerini ve nimetlerini daha sonra göreceÂiz.
kimdi benim nazarÍ dikkati celbetmek istediÂim nokta óudur: KÍsaca
tebarüz ettireyim. Glahiyat Fakültesi Gslâmiyeti bütün olarak tetkik et-
mekle beraber metotlarÍnda, meselelerinde müspet ilimlere dayanma-
lÍdÍr. Bu budur, efkârÍ umumiyece bu vuzuh faydalÍdÍr.
Bu Glâhiyat Fakültesi Atatürk inkÍlâbÍndan sonra ikinci defa Türki-
ye’de açÍlÍyor. Glk defa Atatürk GnkÍlâbÍndan sonra Gstanbul Üniversi-
tesi içinde kurulmuótu. O Glâhiyat Fakültesinde benim de mesuliyetim
vardÍ. Bir nevi sosyoloji fakültesi yaptÍk. Fakat burada yani Fakültede
Gslami bilimler esas, sosyolojik bilgiler yardÍmcÍ olacaktÍr.
Emin Soysal (Maraó) – … Bu müesseseyi yeniden kuracaÂÍz. YalnÍz
Milli EÂitim BakanlÍÂÍnÍn óu noktalara dikkat etmesini rica edeceÂim.
Tekrar bu memlekette XVII., XVIII. ve XIX. asÍrlarda devam eden, diÂer
memleketlerde olduÂu gibi ilim ve din, mektep ve medrese mücadele-
sinin açÍlmamasÍ, böyle bir yola gidilmemesi için son derecede hassas
bulunmalarÍ lazÍmdÍr. Bu memleket bu yüzden terakki hamleleri nok-
tasÍndan çok acÍ tecrübeler geçirmiótir.
Milli EÂitim BakanÍnÍn günün siyasi olaylarÍna uyarak bu iói ele alÍp
yürürken memleketin geleceÂi üzerinde büyük manevi mesuliyeti omu-
281 •
zuna aldÍÂÍnÍ unutmamasÍnÍ rica ederim. Mektep ve medrese mücade-

lesi, din ve ilim mücadelesi bizde deÂil, bütün beóeriyet tarihinde kanlÍ
sahneler, kanlÍ tarih sayfalarÍ yaratmÍótÍr. Büyük Atatürk’ün bu husus-
ta yaptÍÂÍ hamleler hepimizce malumdur. Büyük Atatürk dinsiz miy-
di? Asla; dinsiz deÂildi. Büyük Atatürk bu memleketin Avrupai mana-
da ilerlemesini, terakki etmesini isteyen bir büyük adamdÍ ….
Medreseler zaman zaman bu memlekette, hatta kiliseler de zaman
zaman bir hava yaratmÍótÍr. Böyle bir zihniyetin bu memlekette yara-
tÍlmamasÍnÍ Milli EÂitim BakanÍndan rica ederim. Bu müessese de bu
memlekete lazÍmdÍr ve çok da ihtiyaç vardÍr.
Tahsin BanguoÂlu (Milli EÂitim BakanÍ):
– Bir Glahiyat Fakültesinin kuruluóunda düóündüÂümüz en esaslÍ
nokta óudur arkadaólar: Bu gün üniversitelerimiz camiasÍ içerisinde
–ki bir ilim camiasÍdÍr- kurmak istediÂimiz bu müessese, Atatürk inkÍ-
labÍnÍn bizi ulaótÍrdÍÂÍ yeni medeni ve içtimai hayatÍn óartlarÍyla mü-
tenasip ve yeni cemiyetimizin hüviyetine layÍk bir müessese olacaktÍr.
Zaten bunun içindir ki bütün Garp memleketlerinde ve yeni yeni kark
memleketlerinde olduÂu gibi bizde de Glahiyat bilgisi veren müessese-
yi üniversitenin’ camiasÍ içinde kurmayÍ düóünmekteyiz. Bu düóünce
hattÍ zatÍnda bazÍ arkadaólarÍmÍzÍn endióelerine cevap verecek mahi-
yettedir. Biz memleketimizde eski medrese tarzÍndaki tedrisatÍ yeni-
den canlandÍrmak ve onun yetiótirdiÂi tarzdaki adamlarÍ yeniden ye-
tiótirmek düóüncesinde deÂiliz. Bundan kat’i olarak içtinap kararÍnda-
yÍz. Mektep ve medrese yüzyÍl müddetle, Tazimattan bu yana yanya-
na çalÍómÍólar ve memleketimizde iki türlü zihniyete sahip insan ye-
tiótirmiólerdir. Bu iki türlü zihniyet sahibi insan bir asÍr boyunca sü-
ren dâhili bir zihniyet mücadelesi içinde yuvarlanmÍólardÍr. Tesisine
teóebbüs ettiÂimiz Glâhiyat Fakültesi bu zihniyetle çalÍóan bir müesse-
se olmayacaktÍr. Memleketimizi, münevverlerimizi yeniden bu zihni-
yet mücadelesine asla düóürmemek kararÍndayÍz. Bu ilmi camia içeri-
sinde teóekkül edecek bu müessesenin yetiótireceÂi yüksek din adam-
larÍ sivil ve asker bütün münevverlerimizle aynÍ zihniyette, aynÍ emel-
de insanlar olacaklardÍr.
Bu itibarla Glahiyat Fakültesi müspet bir ilmi camia içerisinde kuru-
lacak ve bazÍ irticai hareketlere cesaret vermek óöyle dursun, onlarÍ me-
netmek, onlarÍ selbetmek ve onlarÍ yok etmek fonksiyonunu icra ede-
cektir. Tanzimat’tan bu yana kurulmuó bütün müesseselerimiz gibi Gla-
• 282
hiyat Fakültesi de bir meóale olacaktÍr ve hurafeciler bu meóaleden ya-

rasalar gibi kaçacaklardÍr.
Glimden bu memlekete hiç bir zaman zarar gelmemiótir. Yeniden bir
ilim meóalesi yakÍyorsunuz, bu meóaleden de ancak fayda hâsÍl olacak-
tÍr. Ancak ÍóÍk, aydÍnlÍk hâsÍl olacaktÍr.
Glâhiyat Fakültesi kurulmasÍ arzusu, memleketçe, muhtelif parti
gruplarÍnca izhar edilmió, Yüksek I1eyetinizce benimsenmió bir fikir-
dir. Bu arzuya uyarak ilk defa Ankara Üniversitemiz bir Glâhiyat Fakül-
tesi açmak kararÍnÍ almÍótÍr.
Bu Fakültede okutulacak dersler baólÍca Gslami ilimler olacaktÍr. FÍ-
kÍh, Tefsir ve Hadis gibi. Bunun yanÍ baóÍnda, Dil ve Tarih-CoÂrafya Fa-
kültesinin derslerinden manevi bilgiler, psikoloji, sosyoloji gibi bilgi-
lerde gösterilecektir. Yine Edebiyat Fakültesinin lisan kurslarÍ Glahiyat
Fakültesinin yardÍmcÍ dersleri olacaktÍr. Arapça ve Farsça, Avrupa dil-
leri yardÍmcÍ dersler olarak okutulacaktÍr. Bunun dÍóÍnda Glahiyat Fa-
kültesinde mukayeseli din tarihi ve baóka, dinler hakkÍnda da umumi
bilgiler verilecektir.
SayÍn BaltacÍoÂlu’nun ióaret ettiÂi cihet ehemmiyetlidir. Glâhiyat baó-
lÍ baóÍna bir disiplindir. Edebiyat Fakültesi ise sadece bir manevi ilimler
fakültesidir. Bu itibarla kuruluóunda, Gstanbul Üniversitesinde vaktiyle
yapÍlmÍó olan hataya düóülmeyecektir. Esas, dini bilgiler olacaktÍr …”
Glahiyat Fakültesinin öÂretime baóladÍÂÍ 1949–1950 ders yÍlÍndaki
programÍ 2 saat sosyoloji, 4 saat mantÍk ve Glimler felsefesi vardÍ. Gkin-
ci yÍl Hadis Usulü, Gslâm’da Glimler Tarihi, Din Psikolojisi dersleri ila-
ve edilmió, buna karóÍlÍk Dil ve Tarih CoÂrafya Fakültesinde takip edil-
mekte olan Sosyoloji dersi kaldÍrÍlmÍótÍr. Fakülte Profesörler Kurulu-
nun çalÍómalarÍ sonucu alÍnan kararlarla derslerde ve programda sonra-
ki yÍllarda yÍllar içerisinde de deÂióiklikler yapÍlarak 1953–1954 yÍlÍnda
yapÍlan program da felsefe ve mantÍk dersleri óöyleydi:2. SÍnÍfta 1 saat
din psikolojisi, 3 saat din sosyolojisi ve 1 saat felsefe ve mantÍk. 3. SÍnÍf-
ta ise 2 saat Gslam Felsefesi Tarihi, 3 saat Felsefe ve mantÍk, 2 saat Din
psikolojisi. 4. SÍnÍfta da 2 saat Gslam Felsefesi verilmekteydi.
1972–1973 ders yÍlÍna kadar dört yÍllÍk genel bir Glâhiyat EÂitimini
amaçlayan Fakülte, mezkür ders yÍlÍndan itibaren beó yÍla çÍkarÍldÍ. Glk
üç yÍlda aÂÍrlÍk, kaynak dil olan Arapça ile bir BatÍ diline ve genel eÂi-
time verildi. Beó yÍllÍk süre dikkate alÍnarak son iki yÍl ihtisaslaómaya
tahsis edildi. Bu maksatla Tefsir ve Hadis Bölümü ile Kelâm ve Gslâm
283 •
Felsefesi Bölümü teókil edildi. Fakülteden mezun olanlara bölümlerini

bildirir Glahiyat Lisans DiplomasÍ veriliyordu.
Yüksek ÖÂretim Kurulunun göreve baólamasÍ üzerine, Glâhiyat Fa-
külteleri için kabul edilen yeni eÂitim-öÂretim programÍna göre 1982-
1983 öÂretim yÍlÍ baóÍndan itibaren, beó yÍllÍk öÂretim süresi olan Fa-
kültemiz, ilk yÍlÍ Arapça hazÍrlÍk sÍnÍfÍna tahsis edilmek suretiyle dört
yÍllÍk lisans öÂretimi veren bir kurum haline getirilmiótir. HazÍrlÍk sÍ-
nÍfÍna kaydÍnÍ yaptÍran öÂrencilerden Arapça bilenler için muafiyet sÍ-
navÍ açÍlmaktadÍr. Bu sÍnavda baóarÍ saÂlayanlar hazÍrlÍk sÍnÍfÍnÍ geç-
mió sayÍlÍrlar. 54
Glahiyat Fakültesinin ders programlarÍna konan felsefe ve felsefey-
le ilgili disiplinlerin programda yer almasÍna iliókin bazÍ görüólerin ve
gerekçelerin burada zikredilmesi konumuz açÍsÍndan önemlidir:
Hilmi Ziya ülken 1949’da kurulmuó olan A.Ü. Glahiyat Fakültesi’nin
kurucu heyeti içinde yer almÍótÍr. O yÍllarda Ankara Ü. Rektörü olan
Prof. Dr. Hikmet Birand (1904-1972) 1949 yÍlÍnda G. Ü. Edebiyet Fakül-
tesinde hoca olan Prof. Hilmi Ziya Ülken ve Ord. Prof. Mükrimin Halil
Yinanç’a kurulacak Glahiyat fakültesinin kurucu heyetine katÍlmalarÍ-
nÍ istemiótir. Dil ve tarih CoÂrafya fakültesinden Prof. kinasÍ AltÍndaÂ,
Hukuk Fakültesinden Prof. Esat Arsebük Rektörle beraber bir hafta sü-
ren toplantÍlar yaparak Glahiyat fakültesinin çekirdek kadrosunu belirle-
miólerdir. Bu suretle ilk fakülte profesörler kurulu bu dört kióiden oluó-
muótur. Kurulan Glahiyat fakültesinde ilmi zihniyetin yerleómesi ve ge-
liómesi için özellikle felsefeye önem verilmiótir. Bunun için Antik Felse-
fe Tarihi, Modern Felsefe Tarihi, Sistematik Felsefe (Bilgi teorisi-ahlak)
MantÍk, Sosyoloji dersleri programda önemli bir aÂÍrlÍk kazanmÍótÍr.55
Murtaza Korlaelçi Hilmi Ziya Ülkenden naklen Felsefenin Glahiyat
için önemini óu sözlerle dile getirmektedir: “Dinle beraber olan felsefe-
yi kullanÍrsÍnÍz, dinle ilgili olmayan felsefe bazen ióinize yarar. Dinsiz
felsefeye cevap verirsiniz… Marxistler karóÍnÍza çÍktÍÂÍ zaman bunlara
cevap vermek için felsefe bilmek mecburiyetindesiniz. Düómana, düó-
manÍn silahÍyla silahlanarak karóÍ çÍkÍlÍr. Bu nedenle felsefeyi öÂrenip
onlara hücum etmek lazÍmdÍr.”56
54 YukarÍdaki bilgiler için Koótaó, “Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi,” AÜGFD 31.
55 Murtaza Korlaelçi, “Hilmi Ziya Ülken’in Din AnlayÍóÍ,” Felsefe DünyasÍ Dergisi 36/9 (2002/2).
56 Korlaelçi, “Hilmi Ziya Ülken’in Din AnlayÍóÍ,” 10.
• 284
“Bugün Türkiye’de üniversitelerdeki sayÍlarÍ önemli ölçüde artan

felsefe bölümlerinde lisans eÂitimi yapÍlmaktadÍr. Bu bölümlerin lisans
programlarÍnda, felsefeye ve felsefe eÂitimine iliókin farklÍ anlayÍólarÍn
bulunmasÍ nedeniyle, çeóitli lisans program modelleri uygulana gel-
mektedir. Sözgelimi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-CoÂrafya Fa-
kültesi Felsefe Bölümündeki lisans programlarÍnda, Bilim Tarihi’nin
önemle yer aldÍÂÍ Felsefe Tarihi aÂÍrlÍklÍ bir felsefe öÂretimi yapÍla gel-
diÂi halde ODTÜ Felsefe Bölümünde Modern MantÍk ve Bilim felsefe-
sinin öne çÍktÍÂÍ bir felsefe öÂretimi modeli belirgin ölçüde izlenmekte-
dir. Öte yandan küresel deÂióimlerin etkileri yanÍ sÍra, ülkede son dö-
nemlerde meydana gelen sosyo kültürel deÂióimlerin etkisiyle de fel-
sefe bölümlerinin programlarÍnda bir takÍm yeni dersler yer almaya
baólamÍótÍr.”57
Bu anlamda Hacettepe Üniversitesinde Etik ve Gnsan HaklarÍ konu-
larÍnÍn öne çÍktÍÂÍnÍ söyleyebiliriz.. Acaba Glahiyat Fakültelerindeki fel-
sefe öÂretiminin kendine has bir eÂilimi göstermesi gerekir mi? Bu so-
ruyu tartÍómanÍn önemli olduÂunu düóünüyorum. Burada felsefi gö-
rüóler, felsefe öÂretimine dair anlayÍólar ve yaklaóÍmlar da göz önüne
alÍnmalÍdÍr. Glahiyat fakültelerinin ders programlarÍnda genellikle kla-
sik mantÍk konularÍ iólenmektedir.
MantÍk Anabilim DalÍ

Cumhuriyet’in ilk Glâhiyat Fakültesi olan Ankara Üniversitesi Glâhiyat
Fakültesi 21 KasÍm 1949 tarihinde açÍldÍ. Fakülte 1949–1950 yÍlÍndaki ilk
eÂitim-öÂretim yÍlÍnda mantÍÂÍ MantÍk ve Glimler Felsefesi baólÍÂÍ altÍn-
da müfredatÍna koymuótur. Dersi merhum Prof. Dr. Hamdi RagÍp Ata-
demir vermiótir. 1953 ve 1954’te yapÍlan program deÂióikliÂinde Felse-
fe ve MantÍk Kürsüsü kuruldu ve yöneticiliÂine, 02.02.1954 tarihli Se-
nato kararÍyla Prof. Atademir atandÍ. Prof. Atademir’le beraber “Felse-
fe ve MantÍk Kürsüsü”nün öÂretim elemanlarÍ: Doç. Dr. Kamuran Bi-
rand ve As. Necati Öner idi. 1953–54 ders yÍlÍndan 1960’a kadar geçen
dönemde “Felsefe ve MantÍk Dersi”; haftada toplam 4 saat olup, 2. sÍ-
nÍfta 1 saat ‘MantÍk’; 3.cü sÍnÍfta ise 3 saat ‘Felsefe’ olarak okutuldu. 2
MayÍs 1954 Prof. Dr. Hamdi RagÍp Atademir milletvekili seçilip fakül-
teden ayrÍlÍnca yerine Hilmi Ziya Ülken geçmiótir. Felsefe ve MantÍk
57 Kafadar, Türkiye’de Kültürel Dönüóümler ve Felsefe EÂitimi, 26 (dipnot: 30).

285 •
Kürsüsü; 1960–61 öÂretim yÍlÍnda yapÍlan deÂióiklik ile ‘Felsefe Tarihi

Kürsüsü’ ve ‘Sistematik Felsefe Kürsüsü’ olarak ikiye ayrÍldÍ. 1961’de
Sistematik Felsefe Kürsüsü’nde Ord. Prof. H. Z. Ülken ile Asis. Dr. N.
Öner bulunmaktadÍr. Bu kürsüde 1. sÍnÍfta 1 saat ‘MantÍk’ ile 4. sÍnÍfta
1 saat Sistematik Felsefe dersi okutulmuótur. Sistematik Felsefe Kürsü-
sü, 1967–68 öÂretim yÍlÍnda ‘Sistematik Felsefe ve MantÍk Kürsüsü’ adÍ-
nÍ almÍótÍr. Bu dönemde kürsü yöneticisi: Ord. Prof. H. Z. Ülken; ÖÂre-
tim üye ve yardÍmcÍlarÍ: Prof. Mehmet Karasan, Doç. Dr. N. Öner ve As.
Muhsin Balakbabalar’dÍr. Ülken kürsü baókanlÍÂÍnÍ 1973’e kadar devam
ettirmiótir. H. Z. Ülken’in emekli olmasÍ üzerine M. Karasan kürsü baó-
kanÍ olmuótur. 15.11.1974’de Karasan’Ín vefatÍ üzerine Prof. Dr. Neca-
ti Öner Sistematik Felsefe ve MantÍk Kürsüsü BaókanÍ olmuótur. 1972 –
1973 öÂretim yÍlÍnda yapÍlan düzenlemeyle Sistematik Felsefe ve Man-
tÍk Kürsüsü’nün dersleri: 2. sÍnÍfta ‘Felsefeye Girió’ (2 saat), ‘MantÍk’
(2 saat); 3. sÍnÍfta ‘Sistematik Felsefe’ (2 saat); 5.ci sÍnÍfta ‘Din Felsefesi’
(Kelam ve Gslam Felsefesi Bölümünde 2 saat)’dir. Sistematik Felsefe ve
MantÍk Kürsüsü, 1978–79 öÂretim yÍlÍnda “Sistematik Felsefe, MantÍk
ve Felsefe Tarihi Kürsüsü” adÍnÍ almÍótÍr. Bu dönemde kürsünün baó-
kanÍ: Prof. Dr. N. Öner; öÂretim üye ve yardÍmcÍlarÍ: Doç. Dr. M. S. Ay-
dÍn, Dr. Süleyman H. Bolay, Dr. M. Balakbabalar, Dr. Hüseyin AydÍn,
As. Mehmet Tahir Yaren’dir. Sistematik Felsefe, MantÍk ve Felsefe Ta-
rihi Kürsüsü, 1982–83 öÂretim yÍlÍnda “Din Felsefesi ve MantÍk Anabi-
lim DalÍ” adÍnÍ alÍr. Anabilim DalÍ’na baÂlÍ Bilim DallarÍ: ‘Din Felsefe-
si’, ‘MantÍk’ ve ‘Felsefe Tarihi’dir. Bu dönemde Anabilim DalÍ BaókanÍ
Prof. Dr. Necati Öner; öÂretim üye ve yardÍmcÍlarÍ ise: Doç. Dr. M. S.
AydÍn, Doç. Dr. Süleyman H. Bolay ve Dr. M. Tahir Yaren’dir. 1991–92
öÂretim yÍlÍnda yapÍlan deÂióiklikle “‘MantÍk’”, Din Felsefesi’nden ay-
rÍlarak müstakil olarak “MantÍk Anabilim DalÍ” haline gelmiótir. 1994’te
Prof. Dr. Necati Öner’in emekli olmasÍ üzerine Doç. Dr. M. Tahir Yaren
1994-2010 yÍllarÍ arasÍnda MantÍk Anabilim DalÍ baókanlÍÂÍnÍ yürütmüó-
tür. Prof. Dr. M. Tahir Yaren’in 40/b kapsamÍnda Gstanbul Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi’ne görevlendirilmesi ile Anabilim DalÍ baókanlÍÂÍna
2010 yÍlÍnda Prof. Dr. Gsmail Köz atanmÍótÍr. Anabilim DalÍnda bu ta-
rihten itibaren Prof. Dr. Gsmail Köz, Doç. Dr. Necmettin Pehlivan ve Dr.
AraótÍrma Görevlisi Muhammet Çelik görev yapmÍólardÍr. Dr. Muham-
met Çelik Dr. ÖÂretim üyesi olarak Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi
• 286
Glahiyat Fakültesine geçmiótir. ku anda mantÍk ana bilim dalÍnda araó-

tÍrma görevlisi olarak Mustafa Ülkü görev yapmaktadÍr.
MantÍk Anabilim DalÍ’nÍn kuruluóundan itibaren Glahiyat Fakülte-
lerinde tek lisansüstü eÂitim yaptÍran Anabilim DalÍ olmasÍ hasebiyle
Türkiye’de pek çok mantÍkçÍnÍn yetiómesinde ve mantÍk biliminin hem
düóünce dünyasÍnda hem de üniversitelerimizde ve Glahiyat Fakültele-
rinde yerleómesinde Ankara Glahiyat Fakültesi Felsefe ve Din Bilimleri
Bölümü MantÍk Anabilim DalÍ’nÍn tarihi bir rolü ve önemi vardÍr. Biz
bu tarihsel gerçeÂi klasik mantÍk hakkÍnda yapÍlan bilimsel çalÍómalarÍ
zikrederek ortaya koyacaÂÍz: Abdülkuddüs Bingol, Gelenbevi’nin Man-
tik Anlayisi (Ankara, 1978); Klasik Mantik’m Tamm Teorisi (Erzurum,1982
Doçentlik tezi); NaciBolay, Farabi ve Gbn Sina’da Kavram Anlayisi (Erzu-
rum 1976 Doktora Tezi 1990 Yilinda Milli Egitim Bakanlieinca yayin-
landi): ibn Sina Mantiginda Önermeler (Erzurum 1986 Doçentlik tezi): Ta-
hir Yaren, Gslam Kültüründe Mantik ÇalismalarÍna KaróÍ Fikirler, (Ankara,
1982 Basilmamis doktora tezi) ve Yine Tahir Yaren ibn Sina MantÍÂÍna
Girió” (Ankara-1996) adlÍ eserleri yazdÍlar.
Türkiye’deki son kÍrk yÍllÍk mantÍk çalÍómalarÍnÍ iki boyutta ele ala-
biliriz: 1. Klasik MantÍk ÇalÍómalarÍ: Ankara Glahiyat Fakültesi MantÍk
Anabilim DalÍ BaókanÍ ve klasik mantÍkçÍ Necati Öner ve ÖÂrencileri; 2.
Modern MantÍk çalÍómalarÍ: Teo Grünberg ve ArkadaólarÍ. Klasik man-
tÍk alanÍnda Necati Öner’in çalÍómalarÍ son yÍllardaki klasik mantÍk an-
layÍóÍmÍza yön vermiótir.58
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi MantÍk Anabilim DalÍ’nÍn ve
bu anabilim dalÍnda öÂretim üyeliÂi yapan hocalarÍn bilimsel düóün-
ceye katkÍsÍnÍ göstermek açÍsÍndan akademisyenlerin eserlerine ve fa-
aliyetlerine göz atmakta fayda var: Buna örnek olarak önce Prof. Ham-
di RagÍp Atademir, Ord. Prof. Hilmi Ziya Ülkenden ve Prof. Dr. Neca-
ti Öner’den bahsetmeden geçemeyiz.
24.4.1953 tarihinde Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Felsefe ve
MantÍk Kürsüsü’ne asistan olarak atanan Necati Öner, akademik çalÍó-
malara Prof. Dr. Hamdi RagÍp Atademir’in yanÍnda baólamÍótÍr. Prof.
Hamdi RagÍp Atademir mantÍk hocasÍydÍ ve yayÍnlarÍyla hem ilahiyat
58 Abdülkadir Çüçen, “Modern Türkiye’de MantÍk ÇalÍómalarÍ,” Felsefe DünyasÍ 30 (1999-2): 47-
48.
287 •
fakültesinde hem de Türkiye’de mantÍk biliminin yerleómesini ve yayÍl-

masÍnÍ saÂladÍ. Prof. Atademir’in “Aristoteles’in Glim ve MantÍk AnlayÍ-
óÍ” adlÍ kitabÍ onun doçentlik çalÍómasÍdÍr. Bunun yanÍnda Aristoteles’in
günümüze kadar gelen en önemli eseri olan Organon külliyatÍnÍn karóÍ-
laótÍrmalÍ tercümelerini de Türkçeye kazandÍrmÍótÍr. Özellikle yetióme-
sine ve mantÍk bilimine yönlenmesinde çok etkisi olduÂu Dil ve Tarih-
CoÂrafya Fakültesi Felsefe bölümünden öÂrencisi Necati Öner’in man-
tÍk çalÍómalarÍ ve yetiótirdiÂi bilim insanlarÍ mantÍÂa damga vurmuótur
denilebilir. Prof. Dr. Necati Öner doktora çalÍómalarÍnÍ 1957 de “Tanzi-
mattan Sonra Türkiye’de Glim ve MantÍk AnlayÍóÍ” adlÍ tezle pekiyi de-
rece ile tamamlamÍótÍr. 1964 yÍlÍnda “FransÍz Sosyoloji Okuluna Göre
MantÍÂÍn Menóei Problemi” adlÍ tez ile doçent unvanÍnÍ almÍótÍr. Pro-
fesörlük takdim tezinin adÍ ise “MantÍÂÍn Ana Glkeleri ve Bu Glkelerin
VarlÍkla Olan Gliókileri”dir.
MantÍkçÍ Necati Öner Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde seç-
kin bir akademik hayatÍnÍn yanÍnda oldukça verimli bir hocalÍk görevi
de yapmÍótÍr. Bu gün Türk Üniversitelerindeki pek çok felsefe ve mantÍk
hocasÍ onun yetiótirdiÂi baóarÍlÍ akademisyenlerdir. Kendilerinin yanÍn-
da doktora ve yüksek lisans yapanlar görülünce bu hocalÍk özelliÂi da-
ha iyi anlaóÍlmaktadÍr: Prof. Dr. Abdülkuddüs Bingöl, Prof. Dr. Kenan
Gürsoy, Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi, Prof. Dr. Naci Bolay, Prof. Dr. Gh-
san Turgut, Prof. Dr. Hasan KatipoÂlu, Prof. Dr. Eyüp Sanay, Prof. Dr.
M. Tahir Yaren, Prof. Dr. Recep KÍlÍç, Prof. Dr. Gsmail Köz. Yine Prof. Dr.
Prof. Gbrahim Özdemir ve Prof. Dr. Mehmet Sait Reçber Necati Öner’in
Felsefe bölümünde asistanlarÍ olmuólardÍr. Daha burada adlarÍnÍ saya-
mayacaÂÍmÍz baóta Prof. Dr. Celal Türer, Prof. Dr. Hasan Yücel Baóde-
mir, Doç. Dr. M. Enes Kala gibi pek çok akademisyenin yetiómesinde
bilim dünyasÍna kazandÍrÍlmasÍnda çok büyük bir rolü olmuótur.
Filozof Necati Öner, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ndeki
asÍl görevine ek olarak 1964-1967 yÍllarÍ arasÍnda Konya Yüksek Gs-
lam Enstitüsü’nde; 1966-1967 yÍllarÍnda Ankara Üniversitesi EÂitim
Fakültesi’nde; 1968-1975 yÍllarÍ arasÍnda Hacettepe Üniversitesi Sosyal
ve Gdari Bilimler Fakültesi’nde: 1977-1980 yÍllarÍ arasÍnda Atatürk Üni-
versitesi Edebiyat Fakültesi’nde; 1972-1973 ve 1982-1985 yÍllarÍ arasÍn-
da Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi Felsefe bölümünde felsefe ve man-
tÍk derslerini okutmuótur. Bu gün pek çok üniversitenin felsefe bölüm-
lerinde ve Glahiyat fakültelerinde felsefe ve mantÍk hocalarÍ, akademis-
• 288
yenler Ankara Glahiyat Fakültesi MantÍk Anabilim DalÍ’nda doktorala-

rÍnÍ tamamlamÍólardÍr.
Bu gün yayÍnlarÍ ve bilimsel faaliyetleri ile Türkiye’de önemli bir yer
edinmió mantÍkçÍ hocalarÍn adlarÍnÍ ve eserlerini kÍsaca örnek olarak
verecek olursak baólÍca óu isimlerden bahsedebiliriz: Daha önce Prof.
Dr. Necati Öner’in yetiótirdiÂi akademisyenlere ilaveten Prof. Dr. Ta-
hir Yaren’in danÍómanlÍÂÍnda MantÍk Anabilim DalÍn’da doktora ya-
pan Prof. Dr. Gbrahim Çapak, Prof. Dr. NazÍm HasÍrcÍ, Prof. Dr. Ayte-
kin Özel; Prof. Dr. Gsmail Köz’ün danÍómanlÍÂÍnda doktoralarÍnÍ bitiren
Prof. Dr. Ali Çetin, Doç. Dr. Necmettin Pehlivan, Doç. Dr. Halil GmamoÂ-
lugil, Dr. ÖÂr. Üyesi Muhammet Çelik, Dr. ÖÂretim Üyesi Zeynep Çe-
lik görevli olduklarÍ bölümlerde daha çok Prof. Dr. Necati Öner’in aç-
tÍÂÍ klasik mantÍk ekolüne mensup olarak akademik çalÍómalarÍnÍ de-
vam ettirmektedirler.
Ankara ílahiyatîn Türkiye’deki Dinler Tarihi
Çalîĕmalarîna Katkîsî
Prof. Dr. Baki Adam


Girió
Modern anlamda Türkiye’de Dinler Tarihi öÂretimi FransÍz fi-
lolog ve mitolog Georges Dumezil’in (ö. 1986) 1925’te Türkiye’ye gelme-
siyle baólamÍótÍr.1 Cumhuriyet döneminde 1924 Tevhid-i Tedrisat kanu-
nuyla Dârulfünûn’a yeni düzenlemeler getirilmió ve Dârulfünûn bün-
yesinde bir Glahiyat Fakültesi açÍlmasÍ kararÍ alÍnmÍótÍr. Medrese-i Sü-
leymaniye’nin laÂvedilmesiyle oradaki öÂrenciler Glahiyat Fakültesi’ne
nakledilmiótir. Daha çok din bilimleri aÂÍrlÍklÍ ders programÍnda,2 Ta-
1 Cumhuriyet öncesi Türkiye’de Dinler Tarihi’nin tarihçesi ve yayÍnlanan kitaplar hakkÍnda daha
genió bilgi için bkz. Hikmet Tanyu, “Türkiye’de Dinler Tarihi’nin Tarihçesi”, AÜGF Dergisi,
1960, sayÍ 8.
2 3 MayÍs 1949’da TBMM’ye sunulan Ankara Glahiyat Fakültesi’nin kuruluóuyla ilgili yasa teklifinin
görüóülmesi sÍrasÍnda Gsmail HakkÍ BaltacÍoÂlu’nun konuómasÍnda yer alan óu sözleri de bunu
desteklemektedir: “…Bu Glahiyat Fakültesi Atatürk inkÍlabÍndan sonra ikinci defa Türkiye’de
açÍlÍyor. Glk defa Atatürk GnkÍlabÍndan sonra Gstanbul Üniversitesi içinde kurulmuótu. O Glahi-
yat Fakültesinde benim de mesuliyetim vardÍ. Bir nevi sosyoloji fakültesi yaptÍk. Fakat burada
yani Fakültede Gslami bilgiler esas, sosyolojik bilgiler yardÍmcÍ olacaktÍr.” Bkz. Münir Koótaó,
“Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi”, AÜGF Dergisi, 1999, Cilt 39, sayÍ 9, s. 150.
• 290
rih-i Edyan adÍ altÍnda Dinler Tarihi’ne de yer verilmiótir. Dersin hocasÍ
Georges Dumezil, yardÍmcÍsÍ da Hilmi Ömer (Budda)’dÍr.3 Dinler Tari-
hi derslerine bizzat Atatürk’ün çok yakÍn bir ihtimam gösterdiÂi görül-
mektedir. Didier Eribon’un Dumezil’den aktardÍÂÍna göre Atatürk ve
çevresi bu dönemde Dinler Tarihi dersinin Fransa’daki gibi laikliÂin yer-
leómesi konusunda katkÍ saÂlayacaÂÍnÍ düóünmektedir.4 Dumezil, ken-
di ifadesine göre kitabi dinler dediÂi Yahudilik, HÍristiyanlÍk ve Gslam’a
derslerinde deÂinmemiótir. Zaten temel ilgi alanÍ da bunlar deÂildir. O,
karóÍlaótÍrmalÍ mitoloji açÍsÍndan Hint-Avrupa dinleri uzmanÍdÍr. Ver-
diÂi dersler ilkel kabile inançlarÍ, Hint ve Çin dinleriyle sÍnÍrlÍdÍr.5 Du-
mezil, Glahiyat Fakültesi’nde iki yÍl Dinler Tarihi dersi verdikten sonra
Edebiyat Fakültesi’ne geçmió ve orada daha çok Sosyoloji alanÍyla ilgili
dersler vermeye devam etmiótir.6 Glahiyat Fakültesi’ndeki Dinler Tarihi
derslerini ise 1933 yÍlÍna kadar Hilmi Ömer Budda okutmuótur. 1933ȝde
Dârulfünûn’un laÂvedilerek yerine kurulmuó olan Gstanbul Üniversite-
sinde Edebiyat Fakültesine baÂlÍ Gslâmi Glimler Enstitüsü programÍnda
yer alan Dinler Tarihi dersini okutmak üzere yine Hilmi Ömer Budda
görevlendirilmiótir. Türkiye’nin ilk akademisyen dinler tarihçisi Hilmi
Ömer Budda, ders notlarÍnÍ kitaplaótÍrmÍó ve Dinler Tarihi adÍ altÍn-
da 1935 yÍlÍnda yayÍnlamÍótÍr. GhtisasÍnÍ Gngiltere’de Sosyoloji ve Din-
ler Tarihi alanÍnda yapan ve Georges Dumezil’in yanÍnda yetióen Hil-
mi Ömer Budda, bu kitabÍnda aÂÍrlÍklÍ olarak Hint dinlerine yer ver-
mió, Çin ve Japon dinlerine de kÍsaca deÂinmiótir. Muhtemelen dersle-
rinde de bu konularÍ iólemiótir. Budda, bu eserinde konulara o zamanki
Türk tarih tezi çerçevesinde yaklaómÍó ve bu dinlerle Türkler arasÍnda
baÂ kurmaya çalÍómÍótÍr. ÖrneÂin ona göre Budizm’in kurucusu Bud-
da bir Türk önderidir. Bu minvalde sarf ettiÂi “Bugün beó yüz milyon
mümini olan bu dini (Budizm) öz bir Türk, Budda kurmuótur.” ifadesi
3 Cengiz Batuk, “Georges Dumezil’in Kafkas Mitolojisi AraótÍrmalarÍ ve Türk Dinler Tarihi
ÇalÍómalarÍna KatkÍsÍ”, Türkiye’de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve GeleceÂi), Türkiye Dinler
Tarihi DerneÂi YayÍnlarÍ, Ankara 2010, s. 147-148.
4 Ali Akay, “Bir Bilim SanatçÍsÍ Gstanbul’daydÍ”, BelkÍs Halim Vassaf’Ín Defterinden Dumezil’in
Sosyoloji Ders NotlarÍ, HazÍrlayan: Gündüz Vassaf, BoÂaziçi Üniversitesi YayÍnevi, Gstanbul
2009, s. 13.
5 Dumezil’in Glahiyat Fakültesinde verdiÂi derslerin notlarÍ Fuat AydÍn ve Feyza Betül AydÍn
tarafÍndan “Georges Dumezil’den Dinler Tarihi Dersleri (Tarih-i Edyan Dersleri Tercümesi),
adÍ altÍnda (Eskiyeni YayÍnlarÍ, Ankara 2012) yayÍnlanmÍótÍr.
6 Fuat AydÍn, “Daru’l-Fünunun Glk Dinler Tarihçisi Georges Dumezil ve Tarih-i Edyan Dersleri”,
Darülfünun Glahiyat Sempozyumu 18-19 KasÍm 2009, Gstanbul 2010, s. 265.
291 •
Ankara ílahiyatîn Türkiye’deki Dinler Tarihi Çalîĕmalarîna Katkîsî
dikkat çekicidir.7 Onun Budda soyadÍnÍ almasÍnÍn, Budda’ya olan hay-

ranlÍÂÍndan kaynaklandÍÂÍ söylenir.
Hilmi Ömer’in Sümerleri de Türk kabul ettiÂi görülmektedir. O, tu-
fan olayÍnÍn menóeini, Türk olarak gördüÂü Sümerlere dayandÍrmak-
tadÍr. Ona göre tufan hikâyesi Sümerlerden Yahudi ve Müslüman ge-
leneÂe intikal etmiótir.8 Ele aldÍÂÍ konular yanÍnda yaklaóÍmÍ ve kul-
landÍÂÍ üslup Dinler Tarihi’ne Türkiye’de olumsuz bakÍlmasÍna yol aç-
mÍó olabilir.9
Genel durum böyle olmakla birlikte, 21 KasÍm 1949ȝda kurulan An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nin ders programÍnda yer alan Mu-
kayeseli Dinler Tarihi dersini okutmak üzere Dinler Tarihi kürsüsüne
tayin edilmesiyle Hilmi Ömer Budda’nÍn üslubunu, yazÍlarÍndan an-
laóÍldÍÂÍ kadarÍyla, biraz da olsa deÂiótirdiÂi ve eleótiriye açÍk kimi ifa-
delerinde revizyona gittiÂi görülmektedir. Gçinde bulunduÂu ortamÍn
ve mevcut yeni óartlarÍn böyle bir sonuç doÂurduÂu düóünülebilir. Ör-
neÂin daha önceki çalÍómalarÍnda diÂer dinlerin tanrÍsal varlÍklarÍndan
bahsederken kullandÍÂÍ “Allah” lafzÍna, Ankara Glahiyat Fakültesi ders
notlarÍnda fazla yer vermediÂi; bunun yerine daha ziyade “tanrÍ” kav-
ramÍnÍ tercih ettiÂi gözlemlenmektedir.10 FransÍzca, Almanca ve Gngi-
lizce kaynaklardan istifade ederek bazÍ çalÍómalar ortaya koyan Bud-
da, eserlerinde eÂitimini aldÍÂÍ sosyoloji biliminden de yararlanmÍó ve
disiplinler arasÍ çalÍómanÍn önemine vurgu yapmÍótÍr. DiÂer taraftan o,
Dinler Tarihi ile ilgili BatÍda çÍkan önemli çalÍómalarÍ takip etmió ve bun-
lardan bazÍlarÍnÍ çeóitli gazete köóelerinde Türk okuyucu kitlesine tanÍt-
mÍótÍr. Netice itibariyle o, zor óartlar altÍnda kendini yetiótirerek farklÍ
kurumlarda yÍllarca Dinler Tarihi dersi vermió ve Ankara Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi’nin kurucu çekirdek kadrosunda yer almÍótÍr. Gerek
kendisinden sonra alanda yetiótirdiÂi öÂrencisinin bulunmamasÍ gerek-
se saÂlam temellere dayanmayan kimi iddia ve söylemlere yer vermesi
nedeniyle tenkide açÍk yönü bulunsa da Budda’nÍn, Türkiye’de Dinler
7 Hilmi Ömer Budda, Dinler Tarihi I. Cilt, Dün ve YarÍn Tercüme KülliyatÍ, Gstanbul 1935, 222.
8 Hilmi Ömer Budda, “Sümer Dininin, Babil, Gbranî, Gslâm Dinleri Üzerinde YaptÍÂÍ Tesirler:
Tufan Hikâyesi (Gbranî ve Gslâm Dinlerinde),” Darülfünun Glahiyat Fakültesi MecmuasÍ 5, sy.
23 (1932): 53.
9 Bu konudaki deÂerlendirmeler için bkz. Abdurrahman Küçük, “Tanzimattan Günümüze
Türkiye’de Dinler Tarihi”, Türkiye’de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve GeleceÂi), Dinler Tarihi
DerneÂi YayÍnlarÍ, Ankara 2010,347-348.
10 Bkz. Budda, Dinler Tarihi Ders NotlarÍ, Ankara, ty., 6.
• 292
Tarihi dersinin okutulmasÍnda ve araótÍrma alanÍ olarak mevcudiyetini

sürdürmesinde belli bir payÍnÍn olduÂu ifade edilmelidir.11
AÜ Glahiyat Fakültesi açÍldÍktan kÍsa süre sonra gerekli görülen ba-
zÍ alanlarda asistan alÍmÍna gidilmiótir. Dinler Tarihi kürsüsü için açÍ-
lan asistanlÍk kadrosuna Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi Tarih Bölümü
mezunlarÍndan olup Bursa Genel KitaplÍk memuru olarak görev yap-
makta olan Hüseyin Gazi YurdaydÍn baóvuruda bulunmuótur. Yurday-
dÍn, 1949 yÍlÍnÍn sonlarÍna doÂru yapÍlan yabancÍ dil imtihanÍnda baóa-
rÍ göstermió ve kürsü Profesörü Hilmi Ömer Budda’nÍn teklifi üzerine
Dinler Tarihi asistan adaylÍÂÍna 8 Nisan 1950’de atanmÍótÍr.12
Bir yÍlÍk adaylÍk süresi dolduÂunda YurdaydÍn’Ín asaleti, kürsü Pro-
fesörü Hilmi Ömer Budda’nÍn teklifi üzerine tasdik olunmuótur. Bu sü-
re zarfÍnda YurdaydÍn hem ilmi çalÍómalarÍnÍ sürdürmüó hem de hoca-
sÍyla birlikte Dinler Tarihi derslerini takip etmiótir. Fakat Hilmi Ömer
Budda’nÍn dekanlÍÂa hitaben yazdÍÂÍ bir dilekçeden anlaóÍldÍÂÍna göre
Hüseyin Gazi YurdaydÍn görevini aksatmÍó, Dinler Tarihi konusu üze-
rinde istenilen óartlarÍ yerine getirmemiótir. Bu nedenle Budda, dersle-
ri için istenilen vasÍflara haiz baóka birisinin seçilmesini talep etmiótir.
Dinler Tarihi asistanÍ olarak tayin edilen YurdaydÍn’Ín mezun olduÂu
alanÍn ve hazÍrladÍÂÍ doktora konusunun Gslam Tarihi sahasÍna daha ya-
kÍn olmasÍ hasebiyle kadrosunun Gslam Tarihi dersi asistanlÍÂÍna nakle-
dilmesi yönetim kurulunun ekseriyetinin uygun görüóüyle 18.12.1951
tarihinde kabul edilmiótir. Prof. Hilmi Ömer Budda ise alÍnan bu kara-
ra, muhalefet óerhi düóerek onay vermemiótir.
YurdaydÍn, doktorasÍnÍ tamamladÍktan sonra kendi isteÂiyle 1953 yÍ-
lÍnda Gslam SanatlarÍ Tarihi asistanlÍÂÍna tayin edilmiótir. 1953 yÍlÍ Ha-
ziran ayÍnda ise bilgi, görgü ve ihtisasÍnÍ artÍrmak üzere bir yÍllÍÂÍna
Kanada’da bulunan McGill Üniversitesi Gslam ÇalÍómalarÍ Enstitüsü’ne
gitmiótir. Dinler Tarihi kürsüsünde asistan olarak göreve baólamÍó olma-
sÍ, sözü edilen kurumdan burs imkânÍ elde etmesinde kendisine avan-
taj saÂlamÍótÍr. Nitekim Gslam ÇalÍómalarÍ Enstitüsü kurucusu ve aynÍ
zamanda karóÍlaótÍrmalÍ dinler tarihi uzmanÍ Wilfred Cantwell Smith, 5
11 Hilmi Ömer Budda’nÍn dinler tarihiyle ilgili çalÍómalarÍ hakkÍnda genió bilgi için bkz. Kutlutürk,
Cemil. “Hilmi Ömer Budda’nÍn Dinler Tarihi Disiplinine KatkÍsÍ, Sakarya Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi Dergisi, 2017, Cilt 19, sayÍ 36.
12 Kararnamesi incelendiÂinde 35 liralÍk asistanlÍk kadrosuna tayin olduÂu anlaóÍlmaktadÍr.
293 •
Mart 1953 tarihli Glahiyat Fakültesi dekanÍ Profesör Suut Kemal Yetkin’e
davet yazÍsÍnda bundan söz etmektedir.
“Fakültenizde Mukayeseli Dinler Tarihi asistanÍ olan Dr. YurdaydÍn
ile yazÍóma halindeyiz. Kendisiyle bir buçuk yÍl önce Gstanbul’dayken
tanÍómÍótÍm. 1953-1954 akademik yÍlÍnda enstitümüzde araótÍrmalarda
bulunmasÍ için üniversitemizin ilgili birimine ismini önerdim. Progra-
ma dâhil olmasÍ halinde mukayeseli dinler tarihi alanÍyla ilgili deÂerli
öneriler ve tecrübeler edinme imkânÍ yakalayacaktÍr. Gelecekte bu tür
akademik deÂióim ió birliÂini daha da geliótirmeyi arzu eder, kendisi-
ne bir yÍllÍk izin vermenizi ümit ederim. SaygÍlarÍmla.”13
Daha sonraki akademik hayatÍnÍ Gslam Tarihi alanÍnda devam etti-
ren YurdaydÍn’Ín, Gslam tarihi çalÍómalarÍnÍn yanÍnda dinler tarihi ile
irtibatlÍ bazÍ çalÍómalarÍ olmuótur. Bunlardan biri “Din Glminde Tarih
ve Fenomonoloji” adlÍ çeviri yayÍnÍ (1956), diÂeri ise 1978 yÍlÍnda Meh-
met DaÂ ile birlikte kaleme aldÍklarÍ Dinler Tarihi adlÍ telif eseridir. Bu
son çalÍómada sÍrasÍyla dinin mahiyeti ve kaynaklarÍ, ilkel kültürlerde
din, Mezopotamya dinleri, Anadolu dinleri, Fenikelilerin dini, MÍsÍr di-
ni, Yunan dini, Roma dini, Gran dinleri, eski Türklerin dini, Hint ve Çin
dinleri konularÍna yer verilmiótir.14
Hilmi Ömer Budda’nÍn 1952’de vefatÍyla boóalan Dinler Tarihi kürsü-
süne Lyon Üniversitesi’nde felsefe ve sosyoloji eÂitimi almÍó olan Prof.
Mehmet Karasan atanmÍótÍr. Gki yÍl kadar Dinler Tarihi derslerini okut-
tuktan sonra 1954’te milletvekili seçilmesi dolayÍsÍyla Karasan bu görev-
den ayrÍlmÍótÍr. Ondan boóalan kadroya Prof. Dr. Annemarie Schimmel
tayin edilmiótir. Dumezil’den Schimmel’e kadar olan dönemde Dinler
Tarihi derslerinin laikleóme sürecini destekler mahiyette felsefe ve sos-
yoloji bakÍó açÍsÍyla verildiÂini söylemek mümkündür. Bu yaklaóÍmla
verilen dersler ve yazÍlan kitaplar doÂal olarak o dönemde dindar ke-
simde pek ilgi görmemiótir.
Annemaria Schimmel’in 1954’te Dinler Tarihi kürsüsüne atanma-
sÍyla, antropolojik, sosyolojik, psikolojik, felsefi hiçbir faktöre indirge-
nemeyecek kutsalÍ merkeze alan dinler tarihçiliÂinin Türkiye’de baó-
ladÍÂÍnÍ söyleyebiliriz. Schimmel, Glahiyat Fakültesine baóvuru dosya-
13 Hüseyin Gazi YurdaydÍn Bey’in Fakültede bulunan özlük dosyasÍndaki bazÍ dokümanlarÍn
incelenmesi sonucu bu bilgilere erióilmiótir.
14 Hüseyin Gazi YurdaydÍn, Mehmet DaÂ, Dinler Tarihi, Gündüz MatbaacÍlÍk, Ankara 1978, s. 20
vd.
• 294
sÍnda yer alan Terceme-i Hal’inde belirttiÂine göre 1941 yÍlÍnda, 19-20
yaólarÍnda iken ilk doktorasÍnÍ yapmÍótÍr. Doktora tez konusu Mem-
lüklülerde halifenin ve kadÍlarÍn durumuyla ilgilidir. Marburg Edebi-
yat Fakültesi’ne doçent tayin edilen Schimmel, burada din bilimleriy-
le ilgilenmeye baólamÍótÍr. HocasÍ Prof. Frederick Heiler’in yönlendir-
mesiyle 1951’de Marburg Glahiyat Fakültesi’nde din bilimleri alanÍnda
ikinci doktorasÍnÍ yapmÍótÍr. 97 sayfadan oluóan tezi Gslam tasavvufuy-
la ilgilidir.
Schimmel, ilk defa 1952’de Gstanbul’a gelmió, kütüphanelerde dua ve
münacatla ilgili (elyazmasÍ) araótÍrmalar yapmÍótÍr. Bu araótÍrmalarÍnÍ
Heiler’in “Das Gebet” isimli eserinin yeni baskÍsÍ için yaptÍÂÍ anlaóÍl-
maktadÍr. 1953 KasÍm ayÍnda tekrar Türkiye’ye gelen Schimmel, Ankara
ve Gstanbul’da konferanslar vermiótir. Muhtemelen bu konferanslar sÍ-
rasÍnda Glahiyat Fakültesi dekanÍ Prof. Bedii Ziya Egemen onu Ankara
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dinler Tarihi kürsüsüne davet etmiótir.
Schimmel, daha sonraki yÍllarda Türkiye dÍóÍnda verdiÂi bir konfe-
ransta Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ne gelió sürecine iliókin
óunlarÍ söyler: “Gslam’da ibadet hayatÍ baóta olmak üzere bazÍ konu-
lara iliókin yazma eserleri incelemek üzere 1952 yÍlÍnda Gstanbul’a git-
me imkânÍ doÂdu. Orada kaldÍÂÍm süre zarfÍnda kütüphane memur-
larÍ bana yardÍmcÍ oldular. Gerek bireysel okumalarÍm gerekse tanÍótÍ-
ÂÍm kióilerle yaptÍÂÍm konuómalar Türkiye hakkÍndaki bilgilerimi ar-
tÍrdÍ. kiir ve tasavvuf kokan Gstanbul sokaklarÍnÍn manevi havasÍ be-
ni etkiledi. Türkiye’ye ikinci gidióimde yine aynÍ ilgiyle karóÍlandÍm.
O esnada bana bir Türk misafirperverlik etti. Kendisi pek çok kitap
ve makale kaleme almÍó bir isimdi. Evinde kaldÍÂÍm Samiha Ayverdi
ve ailesi hem Türk kültürüyle hem de Gslam sanatÍyla özellikle de hat
ile tanÍómama vesile oldu. Türkiye’de bu kadar cömert insanlarla tanÍ-
óÍp samimi arkadaólÍklar kurduktan sonra, artÍk Almanya bana soÂuk
ve itici gelmeye baóladÍ. Bu nedenle, Ankara Üniversitesi’nin teklifini
memnuniyetle kabul ettim. Üniversite bünyesinde yeni kurulan Glahiyat
Fakültesi’nde bir HÍristiyan kadÍn olmama raÂmen Dinler Tarihi der-
sini Türkçe okutacaktÍm. Beó yÍla yakÍn deneyimim oldu. O yÍllar çok
güzel geçti, bana çok óey kattÍ. Zaman zaman annem de yanÍma geldi
ve birlikte Anadolu’nun güzelliklerini görme fÍrsatÍ elde ettik. Ankara
yÍllarÍm bana köy ve kasabalarÍ ziyaret etme, samimi ve dindar Ana-
dolu kadÍnlarÍnÍ tanÍma, Türk insanÍyla dini hakikatlere dair müzake-
295 •
reler yapma, Gslam geleneÂi ve uygulamalarÍ hakkÍnda malumat edin-

me ve ayrÍca Atatürk’ün ideallerini ve hedeflerini benimseyen pek çok
arkadaóla dostluk kurma imkânÍ sundu.”15
31.05.1954 tarihli Ankara Üniversitesi profesörler kurulunun ka-
rarÍyla ittifakla Dinler Tarihi profesörlüÂüne aday seçilen Schimmel,
hal tercemesiyle birlikte 30 eserden oluóan bir yayÍn listesi sunmuó-
tur. Schimmel’in ilmi yeterliliÂini tespit etmek için Prof. Hilmi Ziya Ül-
ken, Prof. Björkman, Ord. Prof. Dr. Sabri kakir Ansay, Prof. M. Tanci
ve Prof. Bedii Ziya Egemen’den oluóan bir jüri oluóturulmuótur. Prof.
Björkman’Ín baókanlÍÂÍnda 17.06.1954 Peróembe günü toplanan jüri
Schimmel’in özgeçmióini ve eserlerini incelemió ve Mukayeseli Dinler
Tarihi profesörlüÂünü yapabilecek ilmi yeterliliÂe sahip olduÂunu oy-
birliÂi ile rapor etmiótir.
Jürinin deÂerlendirmeye aldÍÂÍ eserleri arasÍnda Schimmel’in doÂru-
dan Dinler Tarihiyle ilgili sadece bir çalÍómasÍ bulunmaktadÍr. 86 say-
fadan oluóan bu çalÍóma (Die Religionen der Erde, Wiesbaden 1951) ge-
nel hatlarÍyla dinleri tanÍtmaktadÍr. Jüri raporuna göre “Bu eser umu-
mi dinler tarihini öÂretmek için hazÍrlanmÍó; ilmi deÂerini kaybetme-
mió ve her bölümün sonunda gerekli kaynaklar gösterilmiótir.” Dosya-
daki diÂer eserler tasavvuf, tarih ve dini edebiyatla ilgilidir.
Sonuçta jüri, henüz 32 yaóÍnda olan Schimmel’in, anadili Almanca-
nÍn dÍóÍnda FransÍzca, Gngilizce ve ArapçayÍ iyi derecede, FarsçayÍ fev-
kalade bildiÂini, bunun dÍóÍnda Latince, Yunanca ve Gbraniceye vuku-
fiyetinin bulunduÂunu tespit etmió ve onu Mukayeseli Dinler Tarihi
profesörlüÂü için yeterli bulmuótur. Bunun üzerine, 1.7.1954 tarihli Hu-
kuk Fakültesi-Glahiyat Fakültesi Karma Profesörler Kurulu kararÍyla,
Denizli’den milletvekili seçildiÂi için Prof. Mehmet Karasan’dan boóalan
Mukayeseli Dinler Tarihi profesörlüÂüne (yabancÍ kadrosundan) 1200
lira maaóla Schimmel’in atanmasÍ uygun görülmüótür. Schimmel’le ya-
pÍlan sözleómede iki sene içerisinde okutacaÂÍ derse ait bir eser verme
óartÍ yer almaktadÍr.16 Fakülte bu eseri istediÂi sayÍda teksir ettirebile-
cek veya bastÍrabilecektir.
15 D. Greenberg, S. N. Katz, ed., The Life of Learning: The Charles Homer Haskins Lectures of the
American Council of Learned Societies, Oxford University Press, New York 1994, s. 161-172.
16 O zaman sözleómeli yabancÍ öÂretim üyelerinin göreve baóladÍklarÍ tarihten itibaren iki yÍl
içinde dersleriyle ilgili bir kitap hazÍrlayÍp idareye teslim etmeleri gerektiÂi sözleómelerinde
yer almaktadÍr. Nitekim Schimmel’in 1956’da yeniden atanmasÍyla ilgili kurul kararÍ yazÍsÍnda
• 296
5 KasÍm 1954’te göreve baólayan Schimmel, 3 ve 4. sÍnÍflarda yer alan

Dinler Tarihi dersini 1959 KasÍm ayÍna kadar okutmuótur. Sözleóme-
sindeki óartlar çerçevesinde Dinler Tarihine Girió isimli ders kitabÍnÍ da
hazÍrlamÍó ve kitap, Fakülte yayÍnlarÍ arasÍnda 1955 yÍlÍnda çÍkmÍótÍr.
Sözleóme óartlarÍ gereÂince ders kitabÍ olarak hazÍrlanan bu kitabÍn bir
yÍldan daha az bir zamanda hazÍrlandÍÂÍ anlaóÍlmaktadÍr. Muhtemelen
daha önce Almanca olarak hazÍrlanan 86 sayfalÍk ders kitabÍnÍn genió-
letilmió halidir. KitabÍn önsözünde genel olarak din bilimleri hakkÍn-
da bilgi verilmektedir. Glk cümlesinde yer alan “Din deyince, insanlarÍn
behemehâl óahÍs óeklinde olmasÍ lazÍm gelmeyen insanüstü bir kudret-
le münasebetini anlamaktayÍz. Glah ve TanrÍ mefhumunun mevcud ol-
masÍ lazÍm gelmez.”17 ifadesinden onun din tanÍmÍnda Frederick Heiler
ve Nathan Söderblaum’un kutsal anlayÍóÍnÍ benimsediÂi anlaóÍlmakta-
dÍr. Zira bu bilim adamlarÍ kutsal kavramÍnÍn tanrÍ kavramÍnÍ da aóan
daha kapsayÍcÍ bir kavram olduÂunu belirtmektedirler.
Dinin mahiyeti ile ilgili bu yaklaóÍmÍ Schimmel’in metodunu da be-
lirlemektedir. Bu yaklaóÍm Dinler Tarihi çalÍómalarÍnda daha serbest
ve daha genió alandan malzeme derleme imkânÍ sunmaktadÍr. Ama
Schimmel’in metodunu asÍl belirleyen Marburglu ilahiyatçÍ Rudolf
Otto’nun kutsalla ilgili yaklaóÍmÍdÍr. Kutsal üzerine yazdÍÂÍ Almanca
Das Heilige (Kutsal) ile adÍndan söz ettiren Rudolf Otto, sosyolojik veya
antropolojik hiçbir óeye indirgenemeyecek “kutsal” fikrinin dinî düóün-
cenin temelini oluóturduÂunu savunmuótur. Otto’nun temel tezi, dinin,
yalnÍzca çok daha önceden beri var olan, akÍldÍóÍ bir his ya da doÂaüs-
tünün içgörüsü olan kutsallÍk fikri aracÍlÍÂÍyla anlaóÍlabileceÂidir. Otto,
kutsal fikrinin geçerliliÂini kanÍtlamak için rasyonel bir yöntem kullan-
mÍó, fakat kutsalÍn aklî ve ahlakî yönüne deÂil de aklî olmayan hissî yö-
nüne vurgu yapmÍótÍr. Ona göre kutsal, saygÍ uyandÍran bir korku ve
gizem hissi, “bütünüyle öteki” olan bir óeyin tecrübe edilmesidir. Ot-
to, bu tecrübeyi tasvir ederken “numinous” terimini kullanÍr. Numen,
ilahi ruhu ya da antik Roma’da doÂada algÍlanan özel gücü ifade eden
Latince bir kelimedir. Otto için “numinous”, kióinin yüksek ve üstün
bir gücün huzurunda bir varlÍk olarak hissettiÂi duygudur. Bu duygu;
Tayyip Okiç’in taahhüt ettiÂi kitabÍ zamanÍnda teslim etmeyip Hadis Glmine Girió isimli bir
kitap teslim ettiÂi ve bu yüzden sözleómesinin yenilenmediÂi belirtilmektedir.
17 Bkz. A. Schimmel, Dinler Tarihine Girió, Ankara 1955.
297 •
bizden bütünüyle farklÍ olan, insanÍn içine korku ve ürperti salan (tre-
mendum), büyüleyici (fascinas), kendisiyle iletióim kurmak için insanÍ
cezbeden bir sÍrrÍn (mystery) farkÍnda olma gibi üç özellik taóÍr. Otto’ya
göre ruhun bu ilk verisi sayesinde insan, kutsalÍ keófeder. Glahî olanla
gerçekleóen bu temasÍnda insan, tarif edilemez mistik bir iç ilham alÍr.
Bütün dinlerin kökeninde bu hissedilen kutsalÍn tecellisi yatmaktadÍr.18
Otto’nun kutsalla ilgili bu yorumu, Durkhem’in yaklaóÍmÍndan farklÍ
olarak tecrübî bir nitelik taóÍmaktadÍr.
Schimmel, Önsözdeki kutsalla ilgili açÍklamalardan sonra din bilim-
leri hakkÍnda bilgi vermektedir. Din bilimleri; Din Tarihi, Din Fenome-
nolojisi, Din Sosyolojisi, Din Psikolojisi ve Din Felsefesinden oluómak-
tadÍr. Schimmel, bunlardan en çok da Din Fenomenolojisi ve Din Fel-
sefesi üzerinde durmaktadÍr. Çünkü Din Fenomenolojisi ile Din Felse-
fesi birbirini tamamlayÍcÍ bilimler olarak Schimmel’in metodolojini be-
lirlemektedir. Schimmel, Din Fenomenolojisinin din hakkÍndaki ilmi
araótÍrmalarla ilgili bir disiplin olduÂunu belirtir. Ona göre, Din Feno-
menolojisi, dini fenomenlerin tarihi boyutunu dikkate almaksÍzÍn sa-
dece onlarÍn mahiyetini inceler. Çeóitli dinlerin kutsal eylemlerini, kut-
sal mekân ve zamanlarÍnÍ, kutsal nesnelerini ve kutsal óahÍslarÍnÍ ko-
nu edinir. Din Fenomenolojisi, dinler tarihinde karmaóÍk gibi görünen
kutsalÍn yansÍmalarÍnÍ araótÍrÍp onlarÍ düzene koyar, bütün dinlerde
müóterek olan yönleri göstermeye çalÍóÍr. Schimmel, Din Fenomenolo-
jisine özselci bir anlam yükler. Zira ona göre Din Fenomenolojisi, din-
ler arasÍndaki farklÍlÍklarÍ inkâr etmeden, dini duygunun ve bu duygu-
nun tezahürlerinin bütün dinlerde birbirine benzediÂine vurgu yapa-
rak dinlerin köken ve amaç bakÍmÍndan bir olduÂunu göstermeye ça-
lÍóÍr. Schimmel’e göre Türkiye din bilimleri açÍsÍndan oldukça zengin
malzemeye sahiptir.
Son olarak Önsözde din araótÍrmalarÍnda yaklaóÍm óekli hakkÍnda
bilgi vermektedir. Ona göre ilahiyat ile din bilimleri farklÍdÍr. Glahiyat
dinin savunmasÍnÍ yapar. Din bilimleri, dolayÍsÍyla Dinler Tarihi ala-
nÍnda çalÍóanlar objektif olmalÍ, her dinde gizli olan hakikati anlayÍp
anlatmaya uÂraómalÍdÍr. Kendi dinini baóka dinlerle rahatça karóÍlaótÍ-
rabilmelidir. Fakat baóka dinlerin tuhaf gelen hususiyetlerini kesin ha-
18 Daha ayrÍntÍlÍ bilgi için bkz. Fetullah KalÍn, Rudolf Otto’da Din, KutsallÍk ve Mistik Tecrübe”,
Ötüken YayÍnlarÍ, Gstanbul 2014.
• 298
talar olarak görüp hemen reddetmemelidir. Çünkü Allah birdir; bütün

dinlerde, en iptidailerinde bile insanlar muhtelif isimlerle isimlendiri-
len bu Allah’a tapmÍólardÍr.
Schimmel, 259 sayfadan oluóan bu kitabÍnÍn 150 sayfasÍnda Gslam’Ín
dÍóÍndaki dinleri, tarihlerine pek girmeden fenomenler açÍsÍndan anlat-
mÍótÍr. Ders kitabÍ olarak aceleyle hazÍrlandÍÂÍ için anlatÍmda çok siste-
matik olduÂu söylenemez. Konu baólÍklarÍnda bile bunu görmek müm-
kündür: Gptidai dinler, Çin dinleri, kintoizm, Eski Amerika Dinleri, Eski
MÍsÍr, Sümer ve Akad Dinleri, Eski Yunanistan, RomalÍlar, Roma Dev-
letinde Dinlerin KarÍómasÍ, Jermenler, Keltler, Eski Gran Dini, Manike-
izm, Hint Dinleri: Brahmanizm-Hinduizm, Budizm, Gsrail, HÍristiyan-
lÍk. KitabÍn 100 sayfasÍnÍ ise ansiklopedik sözlük oluóturmaktadÍr. Bö-
lüm sonlarÍnda yararlanÍlan kaynaklar verilmiótir. Dinlerin anlatÍmÍnda
kimi zaman tasvirden ziyade 19. yüzyÍlda ve 20. yüzyÍlÍn ilk yarÍsÍnda
hâkim olan eleótirel ve indirgemeci yaklaóÍmÍn sergilendiÂi görülmek-
tedir. Babil sürgünü öncesi Gsrail dininin eski Kenan pagan inançlarÍn-
dan oluótuÂu, Yehova’nÍn bir Kenan tanrÍsÍ olduÂu, Eski Ahid’in muh-
telif kaynaklardan uzun sürede derlendiÂi, peygamberlerin sözlerine
yabancÍ unsurlarÍn karÍótÍÂÍ vb. ifadeler bunu göstermektedir. Bu kita-
bÍn dikkat çeken bir yönü, kitapta Gslam’Ín yer almamasÍdÍr. Schimmel
bunun nedenini, Glahiyat Fakültesi’nde Gslam Tarihinin hususi bir ders
olarak okutulmasÍyla açÍklamaktadÍr.19 Schimmel, kendisiyle yapÍlan
bir söyleóide de bir yÍl boyunca HÍristiyan kelamÍnÍ, Kilise tarihini, sis-
tematiÂini anlattÍÂÍnÍ söylemiótir.20
Schimmel’i 1980’den beri yakinen tanÍdÍÂÍnÍ söyleyen Senail Özkan,
Schimmel’in bu kitaba daha sonra Gslam kÍsmÍnÍ eklediÂini ve basÍlma-
sÍ için Fakülte idaresine (Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi) teslim
ettiÂini, fakat bu nüshanÍn basÍlmadÍÂÍnÍ ve ortadan kaybolduÂunu,
yÍllar sonra ölen bir meslektaóÍnÍn çekmecesinden çÍktÍÂÍnÍ, fakat son-
19 Bkz. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Girió, AÜ Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, Ankara 1955,
s. 257 (Sonsöz). ÖÂrencisi olan Prof. Dr. Mehmet Sait HatipoÂlu Hoca, onun derslerde daha
çok HÍristiyanlÍÂÍ anlattÍÂÍnÍ, ders anlatÍrken bazen gözünü kapattÍÂÍnÍ ve bu sayede anlattÍÂÍ
konuya odaklandÍÂÍnÍ aktarmÍótÍr. Bir seferinde ise derse yabancÍ dilde bir metin getirip masa
üzerinde açarak bazÍ sayfalarÍnÍ okuduÂunu; alfabesi farklÍ olan bu metnin hangi dilde kaleme
alÍndÍÂÍ kendisine sorulduÂunda bunun Hint bölgesine ait bir dil olduÂu óeklinde yanÍt verdiÂini
ifade etmiótir. (Prof. Dr. Mehmet Sait HatipoÂlu ile röportaj, 2017)
20 Renate Beyer, “HÍristiyanlÍk ve Gslam: Allah’a Giden FarklÍ Yollar Anne Maria Schimmel’le
Röportaj”, Tasavvuf: Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, 2006, sayÍ 17, s. 352.
299 •
ra tekrar kaybolduÂunu ifade etmektedir. Schimmel’in kendi ifadesi-

ne göre bugüne kadar bu kitap, baóka biri tarafÍndan baóka bir isimle
yayÍnlanmamÍótÍr.21 AynÍ iddiayÍ Prof. Dr. Mehmet Sait HatipoÂlu Ho-
ca da çeóitli platformlarda dile getirmiótir. Ortada bir iddia ve itham
vardÍr, isim verilmeyerek birileri töhmet altÍnda bÍrakÍlmaktadÍr. Sena-
il Özkan’Ín “…yÍllar sonra ölen bir meslektaóÍnÍn çekmecesinden çÍktÍ-
ÂÍ…” ifadesi asistanÍ Prof. Dr. Hikmet Tanyu’yu akla getirmektedir. Bu
da Türkiye’de Dinler Tarihi’nin geliómesinde önemli rol oynayan ve is-
mi bu alanla özdeóleóen Prof. Dr. Hikmet Tanyu’nun öÂrencilerini ra-
hatsÍz etmektedir. Zira bu iddianÍn hiçbir temeli yoktur. AyrÍca Prof.
Dr. Hikmet Tanyu, 1960 yÍlÍnda yayÍnlanan makalesinde Schimmel’in
Gslam DÍóÍnda Dinler adÍnda daha genió bir kitabÍ yayÍna hazÍrladÍÂÍ bil-
gisini vermektedir.22 Söz konusu kayÍp kitap bu olmalÍdÍr. YayÍnlan-
mayan bu kitapta da isminden anlaóÍldÍÂÍ gibi Gslam yoktur. Muhte-
melen bunun nedeni, kitabÍn formatÍnÍn Gslam’Ín anlatÍmÍna uygun ol-
mamasÍdÍr. Schimmel, diÂer dinlerin anlatÍmÍnda takip edilen metotla
Gslam’Ín anlatÍlmasÍnÍn Glahiyat Fakültesi’nde bazÍ tepkilere yol açabi-
leceÂini düóünmüó olabilir.
Schimmel, daha sonra 1994’te yayÍnladÍÂÍ ve Türkçeye 2004 yÍlÍn-
da “TanrÍnÍn Yeryüzündeki Góaretleri: Gslama Görüngübilimsel Yak-
laóÍm” ismiyle çevrilen eserinde yukarÍda belirtilen metot çerçeve-
sinde fenomenolojik açÍdan Gslam’Í ele almaktadÍr. KitabÍn girió kÍs-
mÍnda yer alan óu ifade, onun bu kitabÍ hazÍrlamasÍnda Ankara Glahi-
yat Fakültesi’nde edindiÂi deneyimin etkili olduÂunu göstermektedir:
“1950’lerde Ankara’da, Glahiyat Fakültesi’nde Dinler Tarihi okuturken,
öÂrencilerime Rudolf Otto’nun mysterium tremendum ile mysterium
fascinans arasÍnda yaptÍÂÍ ayrÍmÍ açÍklamaya çalÍómÍótÍm; çünkü Nu-
men (ilahi) kendisini ürkütücü bir ihtióam ve büyüleyici bir güzellik
içinde açÍÂa vurur. ÖÂrencilerimden biri hemen ayaÂa kalkmÍó ve gu-
rurla óöyle demióti: ‘Fakat Hocam! Biz Müslümanlar bu ayrÍmÍ yüzyÍl-
lardÍr bilmekteyiz. Allah’Ín iki görünümü vardÍr: Celal ve Cemal. Ce-
lal -ihtióam, kudret ve hiddet- ve cemal –güzellik, óefkat ve merhamet.
O zamandan beri Gslam’a görüngübilimsel (fenomenolojik) bir açÍdan
21 Senail Özkan, “Annemaria Schimmel (1922-2003): Zümrüt Hayallere AdanmÍó Bir Ömür”, Gslam
AraótÍrmalarÍ Dergisi, 2003, sayÍ 9, s. 159.
22 Tanyu, s. 123, 32. nolu dipnot.
• 300
yaklaóma fikri aklÍmdaydÍ.”23 Schimmel, bu kitabÍnÍ hazÍrlamada An-

kara Glahiyat yÍllarÍnda yaóadÍÂÍ bu olayÍn etkili olduÂunu söylemekte,
ama asÍl etken olarak Gslam’Ín BatÍ’da birkaç temel kitapta çok kötü bir
óekilde sunulmuó olmasÍnÍ göstermektedir.
Schimmel, dikey tarihsel yaklaóÍm yerine Gerardus van der Leeuw’ün
yatay fenomenolojik yaklaóÍmÍnÍ benimsemió ve fenomenlerin tarihi
seyrine girmemiótir. Bununla birlikte çalÍómasÍnda hocasÍ Heiler’in mo-
delini benimsemiótir. HollandalÍ din fenomenoÂu Gerardus van der
Leeuw’ün malzeme toplama tekniÂini hayranlÍk uyandÍrÍcÍ bulsa da
Heiler’in modelinin daha uygun olduÂu kanaatine varmÍótÍr. Özellik-
le Heiler’in dinin yatay inceleme modeli onu etkilemiótir. Zira ona gö-
re bu model Gslam’Ín yatay olarak farklÍ kesitlerinin incelenmesinde ve
sÍnÍflandÍrÍlmasÍnda çok daha uygundur.24
Onun tespitine göre iç içe geçmió ortak merkezli çemberlerden olu-
óan bu model, óaóÍrtÍcÍ bir óekilde, bin yÍldan daha uzun bir zaman önce
BaÂdatlÍ sufi Ebu’l-Hüseyin en-Nuri’de (ö.907) ve Hakim et-Tirmizi’nin
eserinde yer almaktadÍr. Nuri, Kur’an ayetlerine dayanarak, Heiler’in
modelindeki gibi, en merkezde olan kutsala en dÍótaki çemberde yer
alan tezahürlerinden yönelerek ulaóÍlabileceÂini gösteren, iç içe geçmió
dört çemberden oluóan bir model çizmiótir. Ebu’l-Hüseyin en-Nuri’nin
modeliyle Heiler’in modeli arasÍnda benzerlik kurarak çalÍómasÍna bir
temel oluóturan Schimmel, Heiler’in modelindeki iç içe geçmió çember-
lerin en dÍótakinde yer alan unsurlarÍ esas alarak çalÍómasÍnÍ planlamÍó-
tÍr. En dÍótaki çemberde óunlar bulunmaktadÍr: Kutsal insan-kutsal top-
lum, kutsal nesne-kutsal eylem, kutsal söz-kutsal metin. Bunlar, mer-
kezdeki kutsalÍn en dÍótaki tezahürleridir. Bu tezahürlerden hareket
ederek merkezdeki hakikate ulaóÍlabilir. Schimmel’e göre kutsalÍn te-
zahürleri dinlerde farklÍ óekillerde olabilir. AsÍl olan merkezdeki haki-
kattir. Bu noktada dinlerde bir fark yoktur; fark tezahürlerdedir.25
Schimmel’in eserlerinde metodolojik olarak dikkat çeken bir husus,
kimi yerlerde dinin ve dini fenomenlerin kökeniyle ilgili indirgeme-
23 A. Schimmel, Deciphering the Signs of God: A Phenomenological Approach to Islam, State

University of New York Press, Gr Britain 1994, s. X; A. Schimmel, TanrÍ’nÍn Yeryüzündeki
Góaretleri: Gslam’a Görüngübilimsel YaklaóÍm, çev: Ekrem Demirli, KabalcÍ, Gstanbul 2004, s.
10.
24 Schimmel, TanrÍnÍn Yeryüzündeki Góaretleri, s. 12-15.
301 •
ci yaklaóÍmlarÍn görülmesidir. Dinler Tarihine Girió isimli kitabÍn ya-

nÍnda Gslam’Í fenomenolojik açÍdan ele aldÍÂÍ TanrÍnÍn Yeryüzündeki
Góaretleri’nde (Deciphering the Signs of God) de zaman zaman bu gö-
rülmektedir. ÖrneÂin kutsal hayvanlarla ilgili kÍsÍmda, totemizmin iz-
lerinin hala genel anlamda sufî geleneklerde görüldüÂünü belirtmekte-
dir: “Gslam dünyasÍnÍn merkezden uzaktaki bazÍ tarikatlarda ‘totemist’
kalÍntÍlar olduÂu görülen óeylerle karóÍlaóÍlÍr: örneÂin Kuzey Afrika’daki
lseviyye tarikatÍ bir hayvanÍ totem hayvanÍ olarak kabul eder ve óenlik
süresince onun gibi davranÍr, ta ki bir boÂa ritüele uygun (fakat Gslami
ritüele aykÍrÍ!) bir biçimde kesilene kadar. Heddaveli dilenci-dervióler
arasÍnda, derviólerle kedileri özdeóleótirme âdeti de aynÍ köklere uzanÍ-
yormuó gibi görünüyor. Bunlar istisnai durumlar olsa bile, belirli hay-
vanlarÍn kutsal güçlerine inanmakla ilgili kalÍntÍlar hala genel anlamda
sufî geleneklerinde sürmektedir. Bunlardan biri, bazÍ tekkelerde óeyhin
oturma yerini oluóturan postun kullanÍmÍdÍr. Haydarîler ve Cavlakîler
gibi ortaçaÂ dervióleri, hayvan postlarÍna büründüklerinde hayvanla bir
tür özdeóleóme duygusu yaóamÍó olmalÍlar.”26 Yine domuzun Gslam’da
haram oluóunu Gngiliz antropolog James Frazer’in teorisi çerçevesinde
açÍklama getirmektedir. Frazer, önceden kutsal olan bir hayvanÍn daha
sonra tabuya dönüóebildiÂini iddia etmektedir.27 Schimmel de Kenan-
lÍlarda kutsal sayÍlan yaban domuzunun kadim Gsrail’de yasak olmasÍ-
nÍ örnek vererek önceden kutsal sayÍlan bir hayvanÍn sonradan mur-
dar ve tabu bir hayvana dönüóebildiÂini ifade etmektedir. Bu çerçeve-
de Gslam’da domuz etinin haram kÍlÍnmasÍnÍ, varlÍÂÍnÍ koruyan ender
yiyecek tabularÍndan saymaktadÍr. Bununla birlikte Gslam’da domuzun
haram kÍlÍnmasÍnÍn gerçek sebebinin bilinmediÂini, saÂlÍkla ilgili ge-
rekçelere dayandÍrÍldÍÂÍnÍ da belirtmektedir. Bu gerekçeyi yeterli bul-
mayan Schimmel, domuzun iÂrenç görünümünün daha geçerli bir ne-
den olabileceÂini söylemekte ve Ankara Hayvanat Bahçesinde bir Ana-
dolu kadÍnÍn domuz karóÍsÍnda takÍndÍÂÍ tavrÍ ve sözlerini bir veri ola-
rak zikretmektedir.28
Schimmel’in dinler tarihi araótÍrmalarÍnda benimsediÂi fenomenolo-
jik yaklaóÍm daha sonraki çalÍómalarÍ yönlendirmiótir. BunlarÍn baóÍnda
26 Schimmel, TanrÍnÍn Yeryüzündeki Góaretleri, s. 46.

27 Marvin Harris, Gnekler, Domuzlar, Savaólar ve CadÍlar, Çev: M. Fatih Gümüó, Gmge Kitabevi,
Ankara 1995, s.39.
• 302
da Prof. Dr. Hikmet Tanyu gelmektedir. 1955 yÍlÍnda Schimmel’in yanÍ-

na asistan olarak giren Tanyu, 1959 yÍlÍnda Ankara ve Çevresinde Adak ve
Adak Yerleri isimli fenomenolojik doktora çalÍómasÍnÍ Schimmel’in da-
nÍómanlÍÂÍnda tamamlamÍótÍr. Daha sonra doçentlik çalÍómasÍ Türklerde
Taóla Glgili Gnançlar (1966) isimli eseriyle Türklerde daÂ fenomenini konu
alan Dinler Tarihi AraótÍrmalarÍ (1973) isimli eserinde de fenomenolo-
jik yöntemi uygulamÍótÍr.29 Bununla birlikte Tanyu’yu farklÍ kÍlan özel-
lik, ele aldÍÂÍ konular açÍsÍndan her óeyden önce Türk dinî tarihiyle il-
gili olarak algÍlanan bir isim olmasÍdÍr.30 Prof. Dr. Hikmet Tanyu, aka-
demik çalÍómalarÍnda Türk kültürü ile ilgili çalÍómalara büyük yer ver-
miótir. Onun dinler tarihçiliÂi bir bakÍma Türk dini kültür tarihçiliÂi-
dir. Adak, taó, daÂ vb konularla ilgili çalÍómalarÍ, eski Türk dini ile ilgi-
li araótÍrmalarÍ, onun akademik çalÍómalarÍnÍn temelini teókil etmekte-
dir. Prof. Dr. Hikmet Tanyu, doktoralÍ ilk Türk akademisyen dinler ta-
rihçisi olarak Dinler Tarihi çalÍómalarÍnÍ genelden özele indirmió, Türk
dinî kültürüne odaklanmÍótÍr.31 Onun Dinler Tarihi çalÍómalarÍnÍ Türk
dinî kültürüne yöneltmió olmasÍ, Dinler Tarihi’nin Türkiye’ye özgü bir
bilim olarak geliómesinde önemli rol oynamÍótÍr. Hikmet Tanyu’nun bu
yöndeki çalÍómalarÍ yabancÍ dilde yayÍnlanÍp dÍóarÍya tanÍtÍlabilseydi,
BatÍ’daki Dinler Tarihi çalÍómalarÍna önemli bir katkÍda bulunulmuó ve
Türkiye’nin bu alanda adÍ duyurulmuó olurdu.32
Prof. Dr. Hikmet Tanyu’nun Tarih Boyunca Türkler ve Yahudiler, Ye-
hova kahitleri, Nuhun Gemisi-AÂrÍ DaÂÍ-Ermeniler, Gslam Dininin Düóman-
larÍ ve Allah’a Gnananlar gibi Türk dinî tarihi dÍóÍnda, diÂer dinlerle il-
gili çalÍómalarÍna baktÍÂÍmÍzda, onun, genelde, savunmacÍ ve eleótirici
29 Hikmet Tanyu’nun fenomenolojik çalÍómalarÍnÍn deÂerlendirmeleri hakkÍnda bkz. Mustafa AlÍcÍ,

“Hikmet Tanyu ve Raffaele Pettazzoni’de Kadim Türklerin TanrÍ AnlayÍóÍ: Fenomenolojik Bir
Mukayese”, Türkiye’de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve GeleceÂi), (Sempozyum, 04-06 AralÍk
2009), Türkiye Dinler Tarihi DerneÂi YayÍnlarÍ, Ankara 2010, s. 73-88; Münir YÍldÍrÍm, “Dürk
Dini Tarihi AraótÍrmalarÍnda Fenomenolojik Metod: Hikmet Tanyu ÖrneÂi” Türkiye’de Dinler
Tarihi (Dünü, Bugünü ve GeleceÂi), (Sempozyum, 04-06 AralÍk 2009), Türkiye Dinler Tarihi
DerneÂi YayÍnlarÍ, Ankara 2010, s. 63-72.
30 Hikmet Tanyu’nun Türk dinî tarihiyle ilgili çalÍómalarÍnÍn deÂerlendirilmesi için bkz. Harun
Güngör, Prof. Dr. Hikmet Tanyu’nun Türk Dini Tarihi ÇalÍómalarÍna KatkÍlarÍ, Dinler Tarihi
AraótÍrmalarÍ I, (Sempozyum: 8-9 KasÍm 1996), Ankara 1998, s. 53-62; Harun Güngör, “Hikmet
Tanyu ve Türk Dini Tarihçesi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitütüsü Dergisi, 1994,
sayÍ 5, s. 31-34.
31 A. Küçük, “Türkiye’de Dinler Tarihi ÇalÍómalarÍ ve Prof. Dr. Hikmet Tanyu”, Erciyes Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitütüsü Dergisi, 1994, sayÍ 5, s. 23.
32 Tanyu’nun doktora tezi Schimmel tarafÍndan on sekiz sayfa halinde özetlenerek Almancaya
çevrilmiótir.
303 •
bir tavÍr takÍndÍÂÍnÍ görmekteyiz. Milli ve manevî deÂerlere çok önem

veren, Türkiye üzerinde oynanan oyunlara karóÍ hassasiyet gösteren
Tanyu’nun bu çalÍómalarÍ bir boóluÂu doldurmak için yapÍlmÍótÍr. Onun
yetiótiÂi ortam, bu tür çalÍómalarÍn yapÍlmasÍnÍ gerekli kÍlmÍótÍr. Mil-
li meselelere ilgi konusunda Tanyu, Dinler Tarihi alanÍnda istisnai bir
akademisyen de deÂildir. Nitekim meóhur Romen dinler tarihçisi Mir-
cea Eliade da milli konulara iliókin yazÍlar yazmÍótÍr.33
Merhum Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Ankara Glahiyat Fakültesi’nde Din-
ler Tarihi Anabilim DalÍ baókanÍ olarak görev yaptÍÂÍ 1968-1985 yÍlla-
rÍ arasÍnda birçok dinler tarihçisi yetiótirmiótir. Merhum Prof. Dr. Gü-
nay Tümer, Prof. Dr. Mehmet AydÍn ve Prof. Dr. Abdurrahman Küçük
onun yanÍnda asistan olarak yetiómió dinler tarihçileridir. OnlarÍn dok-
tora ve doçentlik tezlerini yönetmió, onlarÍ yönlendirmiótir. Tanyu, ay-
rÍca Gslam Enstitülerinde Dinler Tarihi öÂretim görevlisi olarak çalÍóan-
larÍn öÂretim üyeliÂi takdim tezlerini de yönetmió, daha sonra onlarÍn
birçoÂuna doktora yaptÍrmÍótÍr. Prof. Dr. Ömer Faruk Harman, Prof.
Dr. Harun Güngör ve merhum Prof. Dr. kaban Kuzgun bunlarÍn ön-
de gelenleridir. DoÂrudan öÂrencisi olmayan fakat doktora sonrasÍ ça-
lÍómalarÍnÍ onunla sürdüren Prof. Dr. Ekrem SarÍkçÍoÂlu’nu da burada
zikretmek gerekir. Lisans eÂitimlerini Gslam ilahiyatÍ alanÍnda tamam-
layan bu akademisyen dinler tarihçileri, gerek kendi yaptÍklarÍ gerek
öÂrencilerine yaptÍrdÍklarÍ çalÍómalarla Dinler Tarihi bilimini temel Gs-
lam bilimleriyle buluóturmuólardÍr. Bu dönemden itibaren Gslam’la ya-
kÍn ilióki içinde olan Yahudilik ve HÍristiyanlÍkla ilgili karóÍlaótÍrmalÍ
çalÍómalar yapÍlmaya baólamÍótÍr. Bu çalÍómalarda, genellikle Gslam’a
merkezî yer verilmió; Yahudilik ve HristiyanlÍktaki fenomenler, Gslâm
esas alÍnmak suretiyle incelenmiótir. Dinler Tarihi disiplinin Glahiyat Fa-
kültelerinde yer almasÍ dolayÍsÍyla bu teolojik tutum normaldir. Çün-
kü bu alanda çalÍóanlarÍn çoÂu, orta öÂrenimini Gmam-Hatip Liselerin-
de, yükseköÂrenimini ise hemen hemen tümü, eski Gslam Enstitülerin-
de veya Glahiyat Fakültelerinde görmüótür. Yani, Türkiye’deki dinler ta-
rihçileri ilahiyat eÂitim ve öÂretiminden geçmiótir. Bu yüzden, dinler
tarihçileri her óeyden önce ilahiyatçÍdÍr. AyrÍca, óunu da belirtmek ge-
33 Bkz. Ramazan AdÍbelli, “Mircae Eliade ve Türkiye’de Dinler Tarihi ÇalÍómalarÍ”, Türkiye’de
Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve GeleceÂi), (Sempozyum, 04-06 AralÍk 2009), Türkiye Dinler
Tarihi DerneÂi YayÍnlarÍ, Ankara 2010, s. 103.
• 304
rekir ki, Dinler Tarihi dersleri sadece din eÂitimi veren okul ve fakül-
telerde34 okutulmaktadÍr. Bu bakÍmdan Glahiyat Fakültelerindeki Din-
ler Tarihi disiplini din bilimi olmaktan ziyade bir ilahiyat disiplinidir.
Bu itibarla Türkiye’deki dinler tarihçilerinin, çalÍómalarÍnÍn Gslâm’a ve
Türk kültürüne ne gibi katkÍlar saÂlayacaÂÍnÍ göz önünde bulundur-
masÍ kaçÍnÍlmazdÍr.
Prof. Dr. Hikmet Tanyu’nun danÍómanlÍÂÍnda yapÍlan tez çalÍómala-
rÍna baktÍÂÍmÍzda, onun amacÍnÍn ve ilkelerinin bu çalÍómalara da yan-
sÍdÍÂÍnÍ görmekteyiz. Onun danÍómanlÍÂÍnda hazÍrlanan tez çalÍómala-
rÍnÍ, konularÍ itibariyle óu kategoriler altÍnda toplayÍp, genel bir çerçe-
ve çizmek mümkündür. Prof. Dr. Hikmet Tanyu, yanÍnda çalÍóan din-
ler tarihçilerine óu konularda tez yaptÍrmÍótÍr:
• Müslüman bilginlerin dinler tarihçiliÂi yönüyle ilgili çalÍóma-
lar: Günay Tümer’in “Biruni’ye Göre Dinler ve Gslam Dini”, Ö. Faruk
Harman’Ín, “Dinler Tarihi AçÍsÍndan kehristani ve el-Milel ve'n-Nihal”
isimli doktora tezleri.
• Türkiye'deki Gslam dÍóÍ dinî cemaatler, Kiliseler ve bunlarÍn Türki-
ye ile ilgili yönleri hakkÍnda çalÍómalar: Süreyya kahin’in “Fener Pat-
rikhanesi ve Türkiye”, Abdurrahman Küçük’ün “Sabatay Sevi ve Ce-
maatÍ Üzerine Bir AraótÍrma” isimli doktora tezleri.
• Müslüman olmayan Türk kavimlerinin dinleriyle ilgili çalÍómalar:
kaban Kuzgun’un “Hazar ve Karay Türkleri: Türklerde Yahudilik ve
DoÂu Avrupa Yahudilerinin Menóei Meselesi”, Harun Güngör'ün “Ga-
gauzlarÍn Dinî GnanÍólarÍ Üzerine Bir AraótÍrma” isimli doktora tezle-
ri.
• KaróÍlaótÍrmalÍ fenomen çalÍómalarÍ: Mehmet AydÍn’Ín “Glahi Din-
lerde keytan”, Osman CilacÍ’nÍn “Glahi Dinlerde Dua” isimli doktora
tezleriyle Günay Tümer’in “HÍristiyan ve Gslam Dinlerinde Meryem”
isimli doçentlik tezi bu alanda yapÍlan çalÍómalara örnektir.
• Eski Türk dini ile ilgili çalÍómalar: M. Turan Özdemir’in “Eski Türk-
lerde kamanlÍkla Glgili Gnançlar Üzerine Gncelemeler” isimli doktora te-
zi.
• Dinin menóei ile ilgili teoriler üzerine çalÍómalar: Ali Galip Erdican’Ín
“Totemizmin Mahiyeti Üzerine Bir AraótÍrma” isimli doktora tezi.
34 BazÍ turizm bölümü ders programlarÍna da son zamanlarda bu ders konmuótur.

305 •
• Belli bir din üzerine genel çalÍómalar: Cenap Yakar’Ín “Pali Kay-
naklarÍna Göre Buddizm” isimli doktora tezi.
• Reddiyelerle ilgili çalÍómalar: Mehmet AydÍn’Ín “MüslümanlarÍn
HÍristiyanlara KaróÍ YazdÍÂÍ Reddiyeler ve TartÍóma KonularÍ” isimli
doçentlik tezi.
YukarÍda maddeler halinde sÍraladÍÂÍmÍz çalÍóma alanlarÍnÍ göz önü-
ne aldÍÂÍmÍzda, Prof. Dr. Hikmet Tanyu ile genelden özele, Türk dinî
tarihine ve kültürüne indirgenmió Dinler Tarihi çalÍómalarÍnÍn tekrar
onun nezaretinde genele çÍkÍp birçok alana yayÍldÍÂÍnÍ görmekteyiz. Bu
ilk nesil dinler tarihçilerinin tez dÍóÍ çalÍómalarÍnÍ da hesaba kattÍÂÍmÍz-
da yukarÍda zikrettiÂimiz kategorilerin sayÍsÍ daha da artmaktadÍr.
Prof. Dr. Hikmet Tanyu’nun 1985’te yaó haddinden emekli olmasÍn-
dan sonra Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Anabi-
lim DalÍ BaókanlÍÂÍna ilk doktora öÂrencisi ve asistanÍ Prof. Dr. Günay
Tümer atanmÍótÍr. 1985 yÍlÍ sonuna kadar görevde kalan Tümer, kad-
ro sÍkÍntÍsÍ nedeniyle profesör olmak için 18. 02. 1986 tarihinde UludaÂ
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ne geçmió ve Ankara Glahiyat’Ín Dinler
Tarihi geleneÂini Bursa’da devam ettirmiótir. Fenomenolojik çalÍóma-
lara aÂÍrlÍk veren Tümer, kendi çalÍómalarÍ yanÍnda öÂrencilerine de
bu alanda tezler yaptÍrmÍótÍr. 1995 yÍlÍnda trafik kazasÍ sonucunda ve-
fat ettiÂinde geride birçok eser ve yetiómió dinler tarihçisi bÍrakmÍótÍr.35
Hikmet Tanyu’nun ikinci asistanÍ Prof. Dr. Mehmet AydÍn da aynÍ yÍl-
larda Konya Selçuk Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ne geçmió ve Ankara
Glahiyat Dinler Tarihi geleneÂini Konya’ya taóÍmÍótÍr. Yirmiye yakÍn te-
lif ve tercüme kitap, onlarca makale, bildiri, ansiklopedi maddesi çalÍó-
masÍ yapan ve lisansüstü öÂrencisi yetiótiren AydÍn, Türkiye’de Dinler
Tarihi’nin geliómesine önemli katkÍda bulunmuó, 1994’te Türkiye Dinler
Tarihi DerneÂi’nin kurucularÍ arasÍnda yer almÍótÍr. Prof. Dr. Mehmet
AydÍn, 1 MayÍs 2009 tarihinde yaó haddinden emekliye ayrÍlmÍótÍr.
Prof. Dr. Günay Tümer’den sonra Ankara Üniversitesi Glahiyat Fa-
kültesi’nde Dinler Tarihi Anabilim DalÍ BaókanlÍÂÍnÍ, halen anabilim
dalÍnda görevli bütün profesör öÂretim üyelerinin yetiómesine ciddi
katkÍ saÂlayan Prof. Dr. Abdurrahman Küçük devralmÍótÍr. 1978 yÍlÍn-
35 Günay Tümer’in hayatÍ, çalÍómalarÍ ve Dinler Tarihi’ne katkÍsÍ için bkz. Süleyman Sayar, “Günay
Tümer’in Dinler TarihçiliÂi”, Türkiye’de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve GeleceÂi), (Sempoz-
yum, 04-06 AralÍk 2009), Türkiye Dinler Tarihi DerneÂi YayÍnlarÍ, Ankara 2010, s. 541-557.
• 306
da Sabatay Sevi ve Cemaati Üzerine Bir AraótÍrma isimli teziyle doktora-

sÍnÍ tamamlayan Küçük, 1980 yÍlÍnda asistan olarak göreve baólamÍó-
tÍr. 1986’da doçent, 1992’de de profesör olan Küçük, Hikmet Tanyu ge-
leneÂini Ankara Glahiyat’ta devam ettirmiótir. 1994’te Türkiye Dinler
Tarihi DerneÂi’nin kuruluóuna öncülük eden Küçük, uzun yÍllar yö-
netim kurulu baókanlÍÂÍ yapmÍó, ulusal ve uluslar arasÍ sempozyum-
lar düzenleyerek Türkiye’deki Dinler Tarihi birikiminin paylaóÍlmasÍ-
nÍ ve yayÍlmasÍnÍ saÂlamÍótÍr. Bu faaliyetleriyle Prof. Dr. Abdurrahman
Küçük, Türkiye’de Dinler Tarihi’nin kurumsallaómasÍnÍ saÂlayan öncü
isim olmuótur. O, hocasÍ Hikmet Tanyu’nun yolunu takip ederek, Din-
ler Tarihi’yle ilgili bilimsel çalÍómalarÍn yanÍnda eÂitim-öÂretim, kül-
tür, Ermeni meselesi, misyonerlik, diyalog, bölücülük gibi milli me-
selelerle de ilgilenmió ve faaliyetlerde bulunmuótur. Onun çalÍóma-
larÍnda ortak payda, kaynaóma, hoógörü, milli birlik ve bütünlük te-
mel ilke olmuótur.36 Glim hayatÍnda pek çok esere imza atan Prof. Dr.
Küçük’ün óüphesiz en önemli çalÍómasÍ doktora tezidir. Prof. Dr. Hik-
met Tanyu’nun danÍómanlÍÂÍnda hazÍrlanan bu çalÍómada, Yahudi dün-
yasÍnÍ derinden etkileyen Türkiye kökenli SabetaycÍlÍk hareketi konu
alÍnmÍótÍr. Yerli kaynaklarÍn yanÍnda yabancÍ kaynaklardan da yarar-
lanÍlarak hazÍrlanan çalÍóma, Türkiye kökenli bir hareketi konu almasÍ
dolayÍsÍyla SabetaycÍlÍk üzerine çalÍóan yabancÍ araótÍrmacÍlar için refe-
rans olmuótur. Pek çok yabancÍ araótÍrmacÍ bu eseri kaynak olarak kul-
lanmÍótÍr. kimdiye kadar bu eserin çeóitli yayÍnevleri tarafÍndan genió-
letilmió ve gözden geçirilmió ondan fazla baskÍsÍ yapÍlmÍótÍr.
Merhum Prof. Dr. Günay Tümer’le birlikte hazÍrladÍklarÍ Dinler Ta-
rihi isimli kitabÍn Dinler Tarihi’ne katkÍlarÍndan da söz etmek gerekir.
Gmam-Hatip Liselerindeki Dinler Tarihi dersi müfredatÍ esas alÍnarak
öÂretmen el kitabÍ óeklinde planlanÍp daha sonra genióletilen kitabÍn
óimdiye kadar gözden geçirilip genióletilmió pek çok baskÍsÍ yapÍlmÍó-
tÍr. Glk baskÍnÍn (1988) Önsöz’ünde de belirtildiÂi gibi kitap, günümüzde
yaóayan dinleri tanÍtma gayesi ile yazÍlmÍótÍr. Eski Türk inançlarÍ dÍóÍn-
da bugün mensubu bulunmayan kadim dinlere yer verilmemiótir. Din-
lerin tasnifinde birtakÍm sÍkÍntÍlarÍn bulunduÂu belirtilmekle birlikte,
36 Prof. Dr. Abdurrahman Küçük’ün hayatÍ, eserleri ve düóünceleri hakkÍnda daha ayrÍntÍlÍ bilgi
için bkz. Mehmet Alparslan Küçük, “Türkiye’de Dinler Tarihi’nin KurumsallaómasÍ ve Prof. Dr.
Abdurrahman Küçük”, Türkiye’de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve GeleceÂi), (Sempozyum,
04-06 AralÍk 2009), Türkiye Dinler Tarihi DerneÂi YayÍnlarÍ, Ankara 2010, s. 478-496.
307 •
Glkel Kabile Dinleri, Milli Dinler, Glahi Dinler óeklinde bir tasnif yapÍla-
rak dinler anlatÍlmÍó, ancak Budizm tasnif dÍóÍ bÍrakÍlmÍótÍr. Daha son-
raki baskÍlarda ise bu tasniften vazgeçilmió, dinler herhangi bir tasni-
fe tabi tutulmadan coÂrafi konum ve tarihsel ilióki göz önünde bulun-
durularak sÍralanmÍótÍr. KitabÍn birinci ve ikinci bölümlerinde din ve
Dinler Tarihi Bilimi hakkÍnda bilgiler verilmió, yedinci bölümde misyo-
nerlik faaliyetleri ve bazÍ yÍkÍcÍ dini cereyanlar tanÍtÍlmÍó, sekizinci bö-
lümde ise dinler, inanç ve ibadet esaslarÍ bakÍmÍndan karóÍlaótÍrÍlmÍótÍr.
1995’te Prof. Dr. Günay Tümer’in vefat etmesinden sonra Prof. Dr. Kü-
çük, gerek konu baólÍklarÍnda gerek anlatÍmda bazÍ düzeltmeler yapÍp
yeni konular eklemek suretiyle kitabÍ geliótirmiótir.37 Eklenen yeni ko-
nularla kitap ilk haline göre bir hayli hacimli hale gelmiótir. Her ne ka-
dar Dinler Tarihi’nin normatif olmayan, nitelendirici bir bilim olduÂu
belirtilse de kitapta zaman zaman Dinler Tarihi’nin bu niteliÂinin dÍóÍ-
na çÍkÍlmÍótÍr. Özellikle Gslam’Ín anlatÍmÍnda normatif tavÍr takÍnÍlmÍó-
tÍr. Kitapta, bir din bilimi olan Dinler Tarihi’ni ilahiyat bilimleri ile bu-
luóturma çabasÍnÍn olduÂu açÍkça görülmektedir. Hedef kitle Glahiyat
camiasÍ olduÂu için daha önce de ifade ettiÂimiz gibi bu teolojik tutu-
mu normal karóÍlamak gerekir. BatÍ’daki Kilise-din karóÍtÍ evrimci yak-
laóÍmlarÍn Dinler Tarihi Bilimi’nin ortaya çÍkÍóÍnda etkili olmasÍ nede-
niyle gerek BatÍ’da gerek Cumhuriyetin ilk yÍllarÍnda Türkiye’de din-
dar kesimlere bu bilim sempatik gelmemióti. Gmam-Hatip Liselerinde
ve yüksek din eÂitimi veren kurumlarda Dinler Tarihi dersine bu ne-
denle hep soÂuk bakÍlmÍótÍr. Glahiyat bilimleri ile buluóturma çabalarÍ
sonucu bu soÂukluk büyük oranda giderilmió, artÍk ilahiyat bilimleriy-
le uÂraóanlar Dinler Tarihi’ne önem vermeye baólamÍótÍr. Bu deÂióimde
söz konusu kitabÍn önemli katkÍlarÍ olmuótur. KitabÍn sonraki baskÍla-
rÍnda gerek baólÍklandÍrma gerek anlatÍmda bazÍ düzeltmeler yapÍlarak
savunmacÍ ve eleótirel yaklaóÍmdan uzaklaóÍlmaya çalÍóÍlmÍótÍr.
1999 yÍlÍna kadar Dinler Tarihi Anabilim DalÍ BaókanlÍÂÍnÍ sürdüren
Prof. Küçük, bu süre içerisinde pek çok öÂrenci yetiótirmiótir. Bugün
halen Ankara Glahiyat’ta Dinler Tarihi Anabilim DalÍ’nda görev yapan
Prof. Dr. Mustafa Erdem, Prof. Dr. Baki Adam, Prof. Dr. Mehmet Ka-
tar, Prof. Dr. Ahmet Hikmet EroÂlu, Prof. Dr. Ali Gsra Güngör ve Prof.
Dr. Durmuó ArÍk lisansüstü çalÍómalarÍnÍ onun yanÍnda tamamlamÍó-
37 Son birkaç baskÍda oÂlu Prof. Dr. M. Alparslan Küçük de katkÍ saÂlamÍótÍr.
• 308
lardÍr. Ankara’nÍn dÍóÍnda çeóitli Glahiyat fakültelerinde görev yapan

pek çok dinler tarihçisi de onun yanÍnda yetiómiótir. YaptÍrdÍÂÍ tez ça-
lÍómalarÍna bakÍldÍÂÍnda onun da hocasÍ Hikmet Tanyu’nun yolundan
gittiÂi görülmektedir. Prof. Dr. Abdurrahman Küçük’ün yaptÍrdÍÂÍ tez
çalÍómalarÍna óunlar örnek olarak verilebilir:
1. KaróÍlaótÍrmalÍ fenomen çalÍómalarÍ: Baki Adam’Ín “Dinlerde Hacc
Gbadeti Üzerine Bir AraótÍrma” (1989) isimli yüksek lisans tezi bu alanda
yapÍlmÍó ilk tezdir. Bu tez aynÍ zamanda Prof. Dr. Küçük’ün danÍóman-
lÍÂÍnda tamamlanmÍó ilk lisansüstü tez çalÍómasÍdÍr. Mustafa Erdem’in
“Yahudilik, HÍristiyanlÍk ve Gslam’da Âdem” (1990), Sabit kimóek’in
“Dinlerde Temizlik AnlayÍóÍ Üzerine Bir AraótÍrma” (1990), Mehmet
Katar’Ín “Glahi Dinlerde Tövbe AnlayÍóÍ Üzerine Bir AraótÍrma” (1993),
Muhammet TarakçÍ’nÍn “Yahudilik’te ve HÍristiyanlÍk’ta Vahiy Anla-
yÍóÍ Üzerine Bir AraótÍrma” (1999), Sabit kimóek’in “Yahudilik, HÍristi-
yanlÍk ve Gslam’da TanrÍ AnlayÍóÍ” (2001) isimli tez çalÍómalarÍ bu kate-
goride yer alan diÂer çalÍómalara örnektir.
2. Türkiye’deki Gslam dÍóÍ dinî cemaatler ile ilgili çalÍómalar: Ahmet
Hikmet EroÂlu, “Belgeler IóÍÂÍnda OsmanlÍ Devleti’ndeki Yahudilerin
Dini ve Sosyal Durumu” (1996); Mustafa Baó, “Kuruluóundan Günü-
müze Türk Ortodoks Patrikhanesi” (2003).
3. Müslüman olmayan Türk kavimlerinin dinleriyle ilgili çalÍóma-
lar: Durmuó ArÍk, “ÇuvaólarÍn Dini GnanÍólarÍ Üzerine Bir AraótÍrma”
(2002).
4. Belli bir din üzerine genel çalÍómalar: Gbrahim Sümer, “Tibet Bu-
dizmi (Lamaism)” (2002).
5. Kutsal metinlerle ilgili çalÍómalar: Baki Adam, “Yahudi Kaynak-
larÍna Göre Tevrat’Ín Mahiyeti ve Tahrifi” (1994).
6. Gslam dÍóÍ mezhep, cemaat ve tarikatlarla ilgili çalÍómalar: Ali Gsra
Güngör, “Cizvitler ve Katolik Kilisesindeki Yeri” (2001); Münir YÍldÍrÍm,
“Günümüz Yunan Ortodoks Kilisesi Üzerine Bir AraótÍrma” (2003).
7. Misyonerlik ve diyalogla ilgili çalÍómalar: Ali Gsra Güngör, “II. Va-
tikan Konsili ve Diyalog” (1995); Yaóar BostancÍ, “Ankara ve Çevresin-
de Türklere Yönelik Dini Faaliyetler” (1997); Betül ArÍk, “Gdil-Ural Böl-
gesinde Yaóayan Türklere Yönelik Dini Etkileme ve Eritme Faaliyetle-
ri” (1999); Fatma Zehra Ertorun, “HÍristiyan MisyonerliÂinin ve Gslam
Davetinin KaróÍlaótÍrÍlmasÍ” (2011).
8. Dinin toplumsal boyutu ile ilgili fenomenolojik çalÍómalar: Asife
309 •
Ünal, “Türkiye ‘de Örtünme AnlayÍóÍ Üzerine Bir AraótÍrma (Dinler Ta-
rihi AçÍsÍndan Bir YaklaóÍm)” (2004).
Prof. Dr. Abdurrahman Küçük’ün 1999 yÍlÍnda milletvekili seçilme-

sinden sonra Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde Dinler Tarihi
Anabilim DalÍ BaókanlÍÂÍ görevini, yetiótirmió olduÂu öÂrencileri Prof.
Dr. Mustafa Erdem, Prof. Dr. Baki Adam ve Prof. Dr. Ahmet Hikmet
EroÂlu yürütmüótür. AÜGF Dinler Tarihi Anabilim DalÍ’nda görev ya-
pan her bir akademisyen çalÍótÍÂÍ alanla ilgili yurt dÍóÍ tecrübesi yaóa-
mÍó; saha araótÍrmasÍ ve yerinde gözlem yaparak özgün çalÍómalar or-
taya koymuó ve Dinler Tarihi disiplininin hemen her alanÍnda uzman-
lÍklarÍ bulunan güçlü bir kadronun tesisine imkân sunmuótur. 2023 yÍ-
lÍ itibariyle Dinler Tarihi Anabilim DalÍ akademik kadrosu óu öÂretim
üye ve elemanlarÍndan oluómaktadÍr:
Prof. Dr. Mustafa Erdem
Prof. Dr. Baki Adam
Prof. Dr. Mehmet Katar
Prof. Dr. Ahmet Hikmet EroÂlu
Prof. Dr. Ali Gsra Güngör
Prof. Dr. Durmuó ArÍk
Doç. Dr. Yasin Meral
Doç. Dr. kahin KÍzÍlabdullah
Aró. Görevlisi Mukadder SipahioÂlu
Prof. Dr. Mustafa Erdem, 1986 yÍlÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat

Fakültesi’nde Dinler Tarihi Anabilim DalÍ’nda araótÍrma görevlisi ola-
rak akademik hayata baólamÍótÍr. KaróÍlaótÍrmalÍ bir çalÍóma olan “Ya-
hudilik, HÍristiyanlÍk ve Gslam’da Âdem” (1990) baólÍklÍ teziyle dokto-
rasÍnÍ tamamladÍktan sonra çeóitli idari ve akademik görevlerde bulun-
muótur. Erdem, din olgusuna ilahi perspektiften bakmak ve Kur’an’Ín
dinlere bakÍóÍnÍ anlamak için Kur’an merkezli çalÍómalara yoÂunlaó-
mÍótÍr. Bunun yanÍnda Türk milletinin kültürel kodlarÍnÍ günümüz in-
sanÍna tanÍtmak, Anadolu TürklüÂü ile Türkistan coÂrafyasÍ arasÍnda
köprü olabilmek bakÍmÍndan Türk kültür deÂerleriyle ilgilenmiótir. Li-
sansüstü eÂitimlerini Prof. Dr. Mustafa Erdem’in danÍómanlÍÂÍnda ta-
• 310
mamlayan ve diÂer üniversitelerde akademisyen olarak görev yapan

öÂrencileri óunlardÍr:
AdÍ SoyadÍ UnvanÍ Görev YaptÍÂÍ Tez AdÍ

YükseköÂretim
Kurumu
Mustafa Baó Prof. Bilecik keyh Ede- Yüksek Lisans: “Gslam’Ín
Dr. bali Üniversitesi DoÂuó Döneminde Hicaz
Bölgesinde Yahudilik ve
HristiyanlÍk”, (1995)
Ramazan IóÍk Doç. Dr. FÍrat Üniversitesi Doktora: “Maruni Kilise-
si”, (2003)
Bayram Polat Doç. Dr. NiÂde Ömer Doktora: “Metodist Kili-
Halisdemir Üni- sesi HakkÍnda Bir Araó-
versitesi tÍrma”, (2006)
BakÍt Doç. Dr. Türkiye- Doktora: “Baptizm ve
Murzarayimov KÍrgÍzistan Ma- KÍrgÍzistan’da Baptist
nas Üniversitesi Faaliyetler”, (2003)
kahin Doç. Dr. Ankara Üniver- Doktora: “Dinlerin Birey,
KÍzÍlabdullah sitesi Aile ve Toplum BarÍóÍna
KatkÍsÍ (2016)
Muhammed Dr. ÖÂr. KÍrÍkkale Üni- Doktora: “AmerikalÍ
Güngör Üyesi versitesi Oryantalist Samuel M.
Zwemer ve Eserlerinde
Gslam AlgÍsÍ”, (2014)
1988 kubat ayÍnda AraótÍrma Görevlisi olarak Dinler Tarihi Anabi-

lim DalÍ’nda göreve baólayan Prof. Dr. Baki Adam, doktorasÍnÍ Yahu-
dilik alanÍnda tamamlamÍótÍr. Baki Adam, Dinler Tarihi dersi Glahiyat
Fakültelerinde okutulduÂu için çalÍómalarÍnÍ özellikle Dinler Tarihi ile
Glahiyat alanÍnÍn kesiótiÂi konulara yöneltmiótir. Kuran-Í Kerim’de Ehl-i
Kitap ile ilgili dikkat çeken konularÍ problematik araótÍrma alanÍ olarak
belirlemió ve çalÍómalarÍnÍ bu yönde yoÂunlaótÍrmÍótÍr. Yahudi Kaynak-
larÍna Göre Tevrat’Ín Mahiyeti ve Tahrifi (1994) isimli doktora çalÍómasÍn-
da, Müslüman gelenekte yaygÍn kabul gören Tevrat’Ín tahrif edildiÂi
iddiasÍnÍ Yahudi kaynaklarÍndan yararlanarak irdelemiótir. Yahudilik ve
311 •
HÍristiyanlÍk AçÍsÍndan Kur’an’Ín TartÍómalÍ KonularÍ (2003) isimli çalÍóma-

sÍnda da Haman, Üzeyir ve Teslisle ilgili Kur’an’a yöneltilen eleótirileri
cevaplamaya çalÍómÍótÍr. Eserleriyle hem dinler tarihi araótÍrmacÍlarÍna
hem de tefsir ve hadis alanlarÍ baóta olmak üzere diÂer ilahiyat bilim-
leriyle meógul olan akademisyenlere katkÍ sunan Baki Adam, yetiótir-
mió olduÂu öÂrencileri sayesinde de Türkiye’de Dinler Tarihi alanÍnÍn
geliómesine destek vermektedir. Lisansüstü öÂrenimini Baki Adam da-
nÍómanlÍÂÍnda tamamlayan ve ülkemizdeki çeóitli üniversitelerde aka-
demisyen olarak görev yapan öÂrencileri óunlardÍr:

YükseköÂretim
Kurumu
Ali Osman Prof. Dr. Ankara Sosyal Doktora: “Babil sürgünü
Kurt Bilimler Üniver- sonrasÍ Ezra önderliÂinde
sitesi YahudiliÂin Yeniden YapÍlan-
dÍrÍlmasÍ”, (2006)
Hayreddin Prof. Dr. Dicle Üniversitesi Doktora: “DiyarbakÍr ve
KÍzÍl Çevresindeki Dini AnlayÍóta
Mitolojik UnsurlarÍn Etkisi”,
(2010)
Rahim Ay Dr. ÖÂr. Ankara YÍldÍrÍm Doktora: “Türkiye’de Siyasal
Üyesi BeyazÍt Üniver- Gslam Düóüncesinde Yahudi
sitesi GmajÍ”, (2011)
Yasin Meral Doç. Dr. Ankara Üniver- Doktora: Gbn Meymun’un
sitesi Eserlerinde Gslam ve Müslü-
manlar”, (2012)
Mehmet Dr. ÖÂr. Bilecik keyh Ede- Doktora: “Sanal Din: Gnternet
Haberli Üyesi bali Üniversitesi OrtamÍndaki Din Olgusu
Üzerine bir AraótÍrma”,
(2012)
Necati Doç. Dr. Siirt Üniversitesi Doktora: “Dinlerin Gntihar
Sümer Olgusuna BakÍóÍ”, (2015)
Gsmail Doç. Dr. IÂdÍr Üniversitesi Doktora: “Muhafazakâr Ya-
Baóaran hudilik”, (2017)
Mehmet Dr. ÖÂr. Muó Alparslan Doktora: “Günümüzde Gran
Emin Sular Üyesi Üniversitesi Zerdüótîleri”, (2018)
• 312
Prof. Dr. Ahmet Hikmet EroÂlu, 1990 yÍlÍnda AÜGF Dinler Tarihi Ana-
bilim DalÍ’nda araótÍrma görevlisi olmuótur. Kendisi aynÍ zamanda Os-
manlÍca belgeleri okuma konusundaki yetkinliÂiyle de dikkat çekmek-
tedir. Aróiv dokümanlarÍna dayalÍ olarak hazÍrlamÍó olduÂu doktora ça-
lÍómasÍ OsmanlÍ Devleti’nde Yahudiler adlÍ eseri, belli yüzyÍl aralÍÂÍnda
gayrimüslimlerin ülkemizdeki dini ve sosyal statüsünü anlamak adÍ-
na oldukça önemlidir. Bu eser, el-Yehud fi’d-Devleti’l-Usmaniyye - hatta
nihayet’il karn et-tasi’ aóara adÍyla Arapçaya da tercüme edilmió (Dar’ul-
Hidaye, 2010) ve Arap ülkelerindeki çeóitli kütüphanelerin katalogla-
rÍna girmiótir. Bunlara MÍsÍr’daki Zagazig Üniversitesi Kütüphanesi ile
Suudi Arabistan’daki King Abdulaziz Kütüphanesi örnek olarak verile-
bilir. Halen (2023 yÍlÍ) Dinler Tarihi Anabilim DalÍ baókanlÍÂÍnÍ yürüt-
mekte olan Prof. Dr. Ahmet Hikmet EroÂlu, Fener patrikhanesi, ökü-
menizm, ve DoÂu-BatÍ kiliselerinin ayrÍóma süreci gibi daha çok Hris-
tiyanlÍk konularÍ üzerinde çalÍómalar yapmaktadÍr. EroÂlu, uzun yÍllar
yürüttüÂü bölüm ve anabilim dalÍ baókanlÍÂÍ görevinin yanÍ sÍra yetió-
tirdiÂi öÂrencileri ile de Dinler Tarihi Anabilim DalÍ’na katkÍ sunmuó-
tur. EroÂlu’nun diÂer üniversitelerde akademisyen olarak görev yapan
öÂrencileri óunlardÍr:

YükseköÂretim
Kurumu
Mehmet Prof. Dr. Ankara HacÍ Bay- Doktora: “Ermeniler ArasÍn-
Alparslan ram Veli Üniver- da ProtestanlÍÂÍn YayÍlÍóÍ ve
Küçük sitesi Protestan Ermeniler: Türkiye
ÖrneÂi”, (2005)
Canan Prof. Dr. Dicle Üniversitesi Doktora: “Ecmiatzin
Seyfeli Kat’oÂikosluÂu’nun Ermeni
Kilisesi’ndeki Yeri”, (2007)
Öskönbay Dr. ÖÂr. Oó Üniversitesi Yüksek Lisans: “Yeni Yakla-
Zuuridinov Üyesi óÍmlar AçÍsÍndan HÍristiyan
ve Gslam Temel KaynaklarÍn-
da Hz. Gsa”, (2011)
Arzu YÍldÍz Dr. ÖÂr. Trabzon Üniver- Doktora: “kivacÍlÍk ve Tarih-
Üyesi sitesi sel Arka PlanÍ”, (2022)
313 •
Prof. Dr. Mehmet Katar, lisansüstü çalÍómalarÍna Prof. Dr. Günay

Tümer’in rehberliÂinde baólamÍó ve 1989 yÍlÍnda AÜGF Dinler Tarihi
Anabilim DalÍ’na araótÍrmasÍ görevlisi olarak atanmÍótÍr. DoktorasÍnÍ,
“Glahi Dinlerde Tövbe AnlayÍóÍ Üzerine Bir AraótÍrma” baólÍÂÍyla 1993
yÍlÍnda Prof. Dr. Abdurrahman Küçük’ün danÍómanlÍÂÍnda tamamla-
mÍótÍr. ÇalÍómalarÍnda özellikle doÂu HristiyanlÍÂÍ üzerine odaklanana
Katar, ayrÍca geç dönem Yahudi tarihiyle de ilgilenmektedir. Bu baÂlam-
da HÍristiyanlÍk öncesi ve HÍristiyanlÍÂÍn ortaya çÍktÍÂÍ süreçte Yahudi-
liÂin konumu meselelerine de eÂilmektedir. DoÂu HristiyanlÍÂÍ üzerine
çalÍóÍlmasÍnÍn önemini vurgulayan Prof. Dr. Mehmet Katar, Fener ar-
óivlerine henüz yeterince giril(e)mediÂini ifade etmekte; burada HÍristi-
yanlÍÂa dair önemli bir malzemenin olduÂunu ve buradaki mevcut do-
kümanlarÍn OsmanlÍ belgeleriyle birlikte çalÍóÍlmasÍ gerektiÂinin altÍnÍ
çizmektedir. AyrÍca Rusça bilen araótÍrmacÍlar tarafÍndan son dönem-
lerde gözlemlenen dini, politik ve kültürel geliómelere baÂlÍ olarak Rus
Kilisesi ve HÍristiyanlÍÂÍn Rusya’daki gelióim süreci üzerine de odakla-
nÍlmasÍ gerektiÂini vurgulamaktadÍr. Lisansüstü çalÍómalarÍnÍ Prof. Dr.
Mehmet Katar’Ín danÍómanlÍÂÍnda tamamlayan ve diÂer üniversiteler-
de akademisyen olarak görev yapan öÂrencileri óunlardÍr:
AdÍ SoyadÍ UnvanÍ Görev YaptÍÂÍ Yükse- Tez AdÍ

köÂretim Kurumu
Mehmet Prof. Ankara HacÍ Bayram Yüksek Lisans: “Yahu-
Alparslan Dr. Veli Üniversitesi dilikte, HristiyanlÍkta ve
Küçük Gslamiyet’te Kutsal Kitap
AnlayÍóÍ”, (2000)
Zekiye Doç. Dr. Afyon Kocatepe Üni- Doktora: “Gslam’Ín Orta-
Sönmez versitesi ya ÇÍktÍÂÍ dönemde Arap
YarÍmadasÍ’nda HÍristi-
yanlÍk”, (2010)
Hüsamettin Doç. Dr. FÍrat Üniversitesi Doktora: “Nichiren Bu-
Karataó dizmi”, (2012)
Nadide Dr. ÖÂr. Erzincan Binali YÍldÍ- Doktora: “Origen (Haya-
kahin Üyesi rÍm Üniversitesi tÍ, Eserleri ve HÍristiyan
GlahiyatÍnÍn kekillenme-
sindeki Rolü)”, (2018)
• 314
HristiyanlÍk konularÍyla ilgilenen bir diÂer isim Prof. Dr. Ali Gsra
Güngör’dür. 1992 yÍlÍnda akademik göreve baólayan Güngör’ün üze-
rinde yoÂunlaótÍÂÍ çalÍóma konularÍ Katolik tarikatlar, dinler arasÍ ilió-
kiler, çaÂdaó misyon yöntemleridir. Prof. Dr. Ali Gsra Güngör hususi il-
gi alanÍnÍn HristiyanlÍÂÍn batÍ kanadÍ veya BatÍ HristiyanlÍÂÍ olarak ta-
rif etmektedir. Dinler Tarihi sahasÍnda genç araótÍrmacÍlarÍn yönelme-
si gereken konulardan birinin apokrifler meselesi olduÂunu ifade eden
Güngör, bu tür ince ióçilik ve sebat gerektiren alanlara derinlemesine gi-
rebilecek yetkin isimlerin yetiómesi gerektiÂini dile getirmektedir. Ay-
rÍca Dinler Tarihi alanÍyla ilgili iyi çalÍómalarÍn mevcut olduÂuna; fa-
kat diÂer Gslami ilimler sahasÍna da katkÍ sunacak tarzda konu seçim-
lerin yapÍlmasÍ gerektiÂine ióaret etmektedir. GlahiyatÍn farklÍ alanlarÍn-
da uzmanlaóan akademisyenlerin zaman zaman bunu Dinler Tarihi ho-
calarÍndan talep ettiÂini belirten Güngör, Dinler Tarihi alanÍnda tez ça-
lÍómalarÍ verilirken Gslam tarihi ve kültürüne katkÍ sunacak óekilde ba-
zÍ çalÍómalarÍn planlanmasÍnÍn fayda saÂlayacaÂÍnÍ sözlerine eklemek-
tedir. Güngör’ün ülkemizdeki çeóitli üniversitelerde akademisyen ola-
rak görev yapan öÂrencileri óunlardÍr:
AdÍ So- UnvanÍ Görev YaptÍÂÍ Tez AdÍ

yadÍ YükseköÂretim
Kurumu
Cemil Doç. Dr. Ankara Üniversi- Doktora: “Hinduizm’de Ava-
Kutlutürk tesi tara GnancÍ”, (2014)
Gsmet Doç. Dr. Pamukkale Üniver- Doktora: “Henri de L.’Ín Kili-
Eómeli sitesi se AnlayÍóÍ, Teolojik Görüóleri
ve Katolik GlahiyatÍna KatkÍla-
rÍ”, (2014)
Osman Dr. ÖÂr. Burdur Mehmet Doktora: “Haveri Petrus ve
Eraslan Üyesi Akif Ersoy Üniver- HristiyanlÍktaki Yeri”, (2021)
sitesi
Mürsel Dr. ÖÂr. Bolu Abant Gzzet Doktora: “PapanÍn YanÍlmaz-
Özalp Üyesi Baysal Üniversitesi lÍÂÍ Doktrini”, (2015)
Özlem Dr. ÖÂr. Akdeniz Üniver- Doktora: “Pentekostal Ha-
Topcan Üyesi sitesi reket ve Afrika’daki Misyon
Faaliyetleri”, (2018)
315 •
AÜGF Dinler Tarihi Anabilim DalÍ Yahudilik ve HristiyanlÍk alanla-

rÍyla ilgili çalÍóma yapan güçlü akademisyenlerin yanÍ sÍra Türk kültür
tarihi ve halk inanÍólarÍ gibi konulara eÂilen uzman isimleri de bünye-
sinde barÍndÍrmaktadÍr. Bunlardan biri Prof. Dr. Durmuó ArÍk’tÍr. 1994
yÍlÍnda asistan olarak göreve baólayana ArÍk, “ÇuvaólarÍn Dini GnanÍóla-
rÍ Üzerine Bir AraótÍrma” baólÍklÍ doktora tezini 2002 yÍlÍnda tamamla-
mÍótÍr. Kendisi dini anlamak için kültürü, kültürü anlamak için de dini
bilmenin önemine dikkat çekmekte; Dinler Tarihi çalÍómalarÍnda din-
kültür iliókisi üzerine durmanÍn gerekliliÂine ióaret etmektedir. ArÍk, ilk
kuóak dinler tarihçileri hocalarÍndan da esinlenerek ve belli bir boóluk
görerek Türk din tarihi ve Türk topluluklarÍnÍn dini durumlarÍ üzerine
yoÂunlaómÍó ve çalÍómalarÍnÍ daha çok bu alanda sürdürmektedir. Li-
sansüstü eÂitimini Prof. Dr. Durmuó ArÍk’Ín danÍómanlÍÂÍnda tamam-
layan ve diÂer üniversitelerde akademisyen olarak görev yapan öÂren-
cileri óunlardÍr:

YükseköÂretim
Kurumu
kevket Özcan Doç. Dr. Ankara Sosyal Doktora: “Ninian Smart
Bilimler Üniver- ve Din Fenomenolojisi”,
sitesi (2016)
Salih Cinpolat Dr. ÖÂr. KaramanoÂlu Doktora: “Yahudilik, Hris-
Üyesi Mehmet Bey Üni- tianlÍk ve Gslam’da Çocuk-
versitesi luk Dönemi ile Glgili Gnanç
ve Uygulamalar”, (2017)
Saliha Esen Dr. ÖÂr. MuÂla Üniversi- Doktora: “Dominiken Tari-
Üyesi tesi katÍ ve Katolik Kilisesinde-
ki Yeri”, (2015)
Mehmet Dr. ÖÂr. IÂdÍr Üniversitesi Doktora: “Hinduizm’de
MasatoÂlu Üyesi Dharma KavramÍ”, (2020)
AÜGF Dinler Tarihi Anabilim DalÍ’nÍn yetiótirdiÂi genç hocalardan

Doç. Dr. Yasin Meral 2008 yÍlÍnda göreve baólamÍó ve “Gbn Meymun’un
Eserlerinde Gslam ve Müslümanlar” adlÍ çalÍómasÍyla 2012 yÍlÍnda dok-
torasÍnÍ tamamlamÍótÍr Meral, Samiri’nin buzaÂÍsÍ, Yahudilerin ahir za-
manÍ, Yahudi düóünürlerin astroloji algÍsÍ gibi YahudiliÂin temel konu-
• 316
larÍna iliókin özgün çalÍómalar ortaya koymaktadÍr. Gbrani harfleri kul-

lanÍlarak Arapça (Judeo-Arabic) kaleme alÍnmÍó dini literatüre özel ilgi
duyan Meral, Yahudi geleneÂi ile Gslam geleneÂi arasÍndaki etkileóime
ve tartÍóma konularÍna da çalÍómalarÍnda yer vermektedir. Dinler Tarihi
alanÍnda antik medeniyetlerin çalÍóÍlmamasÍnÍ ciddi bir eksiklik olarak
deÂerlendirmekte; genç araótÍrmacÍlarÍn Antik MÍsÍr, Hititoloji, Süme-
roloji, Antropoloji ve Arkeoloji gibi alanlara yönlendirilerek bu alanlar-
da uzman isimlerin yetiótirilmesi gerektiÂinin altÍnÍ çizmektedir.
Hint dinleri alanÍnda çalÍómalar yürüten Doç. Dr. Cemil Kutlutürk,
Ankara GlahiyatÍn Dinler Tarihi perspektifini genióletmesinde önemli
katkÍ saÂlan genç akademisyenlerden biridir. Kendisi iki yÍlÍ aókÍn sü-
re Hindistan’da bulunmuó, Hinduizm’de kurtarÍcÍ (avatara) inancÍ, Or-
taçaÂ Hint kaynaklarÍnda Gslam ve Müslüman algÍsÍ, Hint-Türk ilióki-
leri gibi konularda eserler vermiótir. Kutlutürk, bu alanda zorlu koóul-
larÍn üstesinden gelebilecek dirayetli, azimli ve girióken vasÍflara ha-
iz genç araótÍrmacÍlara ihtiyaç duyulduÂunun altÍnÍ çizmektedir. Ona
göre Hint ve UzakdoÂu bölgesinin dinler tarihi açÍsÍndan çeóitliliÂinin
yanÍ sÍra buradaki MüslümanlarÍn yoÂun nüfusu, onlar eliyle asÍrlar-
dÍr ortaya konmuó olan ilmi müktesebatÍn zenginliÂi ve bölge halkÍ ile
ülkemiz arasÍnda tarihsel süreçte yaóanan etkileóimlerin mevcudiyeti
bu alana daha fazla önem verilmesini gerekli kÍlmaktadÍr.
Doç. Dr. kahin KÍzÍlabdullah, Amerika özelinde Yahudilerin, HÍristi-
yanlarÍn ve MüslümanlarÍn durumunu ve Afro-AmerikalÍlarÍn dini ge-
leneklerini inceleme konusu yapmaktadÍr.
Halen Dinler Tarihi Anabilim DalÍ’nÍn tek araótÍrma görevlisi olan
Mukadder SipahioÂlu Antik MÍsÍr dini üzerine çalÍómalar yürütmekte-
dir. Yüksek lisans tezini Antik MÍsÍr’da rahip sÍnÍfÍ üzerine hazÍrlayan
SipahioÂlu, doktora çalÍómalarÍ için hiyeroglif öÂrenmektedir.
FarklÍ üniversitelerde Dinler Tarihi alanÍnda öÂretim üyesi olarak gö-
rev yapan akademisyenlerin yanÍ sÍra hali hazÍrda araótÍrma görevlisi
olup lisansüstü eÂitimini sürdüren pek çok araótÍrma görevlisinin danÍó-
manlÍÂÍnÍ da AÜGF’ndeki Dinler Tarihi hocalarÍ yürütmektedir. Bütün
bunlar beraber deÂerlendirildiÂinde ülkemizde Dinler Tarihi’nin gelió-
mesinde ve etki alanÍn yaygÍnlaómasÍnda AÜGF öÂretim üyelerinin cid-
di bir emeÂinin ve katkÍsÍnÍn olduÂunu söylemek mümkündür.
AÜGF’nde görev yapan öÂretim üyeleri sadece yaptÍklarÍ özgün ça-
lÍómalar ve yetiótirmió olduÂu öÂrencileri sayesinde deÂil; idari anlam-
317 •
da da özelde Dinler Tarihi genelde ise Türk akademisinin güçlenmesi-

ne hizmet edip önemli katkÍlar sunmuólardÍr. Bu kapsamda Prof. Dr.
Hikmet Tanyu dekanlÍk, Prof. Dr. Abdurrahman Küçük ise dekan yar-
dÍmcÍlÍÂÍ görevlerinde bulunmuótur. Prof. Dr. Mustafa Erdem, KÍrgÍ-
zistan Oó Devlet Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nin kuruluóunda yer al-
mÍó ve koordinatörlük görevini uzun yÍllar sürdürmüótür. Daha son-
ra burada Prof. Dr. Ahmet Hikmet EroÂlu ve Prof. Dr. Durmuó ArÍk
(2001-2004) dekan yardÍmcÍlÍÂÍ görevi yapmÍótÍr. EroÂlu, belli bir dö-
nem Felsefe ve Din Bilimleri bölüm baókanlÍÂÍ görevini de ifa etmiótir.
Prof. Dr. Baki Adam AÜGF Dünya Dinleri bölüm baókanlÍÂÍ, Prof. Dr.
Ali Gsra Güngör ise 2013-2015 yÍllarÍ arasÍnda Burdur MAE Üniversite-
si Glahiyat Fakültesi kurucu dekanlÍÂÍ görevini üstlenmiótir. Yine Ana-
bilim DalÍ’nda görev yapan öÂretim üyelerinden Doç. Dr. Cemil Kut-
lutürk, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü müdür yardÍmcÍlÍÂÍ, Doç. Dr. ka-
hin KÍzÍlabdullah ise AÜ Afrika ÇalÍómalarÍ Merkezi müdür yardÍmcÍ-
lÍÂÍ görevlerini yürütmüótür.
Prof. Dr. Abdurrahman Küçük öncülüÂünde 1993 yÍlÍnda kurulmuó
olan Türkiye Dinler Tarihi DerneÂi, AÜGF’nin Dinler Tarihi çalÍómala-
rÍna katkÍsÍ baÂlamÍnda üzerinde durulmasÍ gereken bir baóka husus-
tur. Dernek, Fakülte’deki hocalarÍn aktif olarak destek vermesiyle özel-
de Dinler Tarihi genelde ise sosyal bilimler alanÍnda çok önemli bilim-
sel faaliyetlere imza atmÍótÍr. DüzenlediÂi sempozyum, seminer, kon-
ferans ve yayÍn faaliyetleriyle Türkiye’de Dinler Tarihi kültürünün, bil-
gisinin ve düóüncesinin geliómesine, anlaóÍlmasÍna ve yaygÍnlaómasÍ-
na katkÍ sunmuótur. AyrÍca Türkiye’nin farklÍ üniversitelerinde görev
yapan Dinler Tarihçileri arasÍnda birlik, beraberlik ve dayanÍóma ruhu-
nun geliómesine ortam hazÍrlamÍótÍr. Vefa duygusunun bir göstergesi
olarak Türkiye’de Dinler Tarihi disiplinin gelióiminde öncü rol oyna-
mÍó ilk kuóak Dinler Tarihçileri için armaÂan kitaplar serisi baólatmÍó-
tÍr. Böylece Dinler Tarihi disiplinin gelióiminde ve kurumsallaóma sü-
recinde emeÂi geçen hocalarÍmÍzÍn genç nesiller tarafÍndan tanÍnmasÍ
hedeflenmiótir. AÜGF Dinler Tarihi Anabilim DalÍ’nda görev yapan öÂ-
retim üyelerinin etkin katkÍsÍyla Türkiye Dinler Tarihi DerneÂi, Cum-
huriyetimizin kuruluóunun 100. YÍlÍ ve DerneÂin 30. yÍlÍ münasebetiy-
le 29-30 Eylül 2023 tarihlerinde düzenlediÂi “I. Türkiye Dinler Tarihi
Kongresi” ile söz konusu öncü ve birleótirici rolünü sürdürme kararlÍ-
lÍÂÍnÍ ortaya koymaktadÍr.
• 318
AÜGF’nin Dinler Tarihi çalÍómalarÍna katkÍsÍ baÂlamÍnda hususi ola-

rak zikredilmesi gereken bir diÂer konu ise bu fakülte bünyesinde ku-
rulmuó olan Dünya Dinleri Bölümü’dür. Bölümün ders programÍnÍn
belirlenmesinde Dinler Tarihi Anabilim DalÍ’ndaki hocalardan bazÍla-
rÍ etkin óekilde görev almÍólardÍr. Yahudilik ÇalÍómalarÍ, HristiyanlÍk
ÇalÍómalarÍ ve Hint ve UzakdoÂu ÇalÍómalarÍ gibi üç anabilim dalÍna
ayrÍlan bu bölüm, Dinler Tarihi’ne iliókin zengin bir ders programÍ içe-
riÂiyle dikkat çekmiótir. KazanÍmlar belirlenirken gelióen dünya óart-
larÍ ve Glahiyat Fakültesi’nin mevcut konumu göz önünde bulundu-
rulmuó ve ihtiyaca cevap üretecek bir yapÍ oluóturulmaya çalÍóÍlmÍó-
tÍr. Müfredata konulan seçmeli klasik dil dersleriyle de içerik zengin-
leótirilmeye çalÍóÍlmÍótÍr. Dinler Tarihi konularÍyla ilgili dersleri genel-
de Anabilim DalÍ’ndaki hocalar vermekle birlikte bölümün baókanlÍÂÍ-
nÍ yürütmüó olan Prof. Dr. Baki Adam’Ín girióimleriyle AÜDTCF gibi
baóka yerlerde kadrosu bulunan alanÍnda uzman hocalar da bu süre-
ce dâhil edilmiótir.
Dünya Dinleri Bölümü’nün genel durumu zaman zaman gerek Glahi-
yat Fakültesi öÂretim üyeleri gerekse yönetim kurulu nezdinde günde-
me gelmiótir. Özellikle öÂrencilerinin hazÍr bulunuóluk düzeyleri, diplo-
ma durumlarÍ ve programdaki derslerin daÂÍlÍm oranÍ gibi konular üze-
rinde bazÍ deÂerlendirmeler yapÍlmÍótÍr. Ders içeriklerinde ve müfredat-
ta tespit edilen bazÍ hususlarÍn ortak bir akÍlla iyileótirmesi yönünde ma-
kul bir bakÍó açÍsÍ Anabilim DalÍ’ndaki hocalar tarafÍndan gündeme geti-
rilmiótir. Gerekli düzenlemelerin yapÍlarak kuruluó amacÍnda da belirtil-
diÂi üzere diyanet, akademi ve dÍó politika baóta olmak üzere farklÍ alan-
larda ülkemizin ihtiyaçlarÍna cevap verecek yetkin öÂrencilerin buradan
karóÍlanabileceÂi üzerinde durulmuótur. Türkiye’deki diÂer fakültelerde
bulunmayan bu bölümün Ankara Üniversitesi’ne ve Glahiyat Fakültesi’ne
katma bir deÂerinin olacaÂÍ fikri yinelenmiótir. Buradan mezun olan öÂ-
rencilerden bir kÍsmÍ Fakülteyi dereceyle bitirmió ve sadece Dinler Tari-
hi alanÍnda deÂil GlahiyatÍn diÂer alanlarÍnda da baóarÍ gösterip asistan
olarak göreve baólamÍótÍr. Dünya Dinleri Bölümü belli bir süre eÂitim ve
öÂretim faaliyetine devam etmió; ancak sonradan yaóanan bazÍ gelióme-
lere binaen bu bölüme öÂrenci alÍnmamasÍ yönünde karar alÍnmÍótÍr.
Türkiye’de Dinler Tarihi çalÍómalarÍnda lokomotif rolünü kararlÍlÍkla
sürdürme eÂiliminde olan Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Din-
ler Tarihi öÂretim üyeleri, Anabil DalÍ’na alÍnacak elemanlarÍn liyakatli
319 •
olmasÍna dikkat etmekte ve çalÍóma alanlarÍyla Dinler Tarihi’nin fark-

lÍ alanlarÍnda uzmanlaóacak yeni kadrolarÍn yetiómesine öncülük et-
mektedirler. Bu doÂrultuda Avrupa’nÍn yanÍ sÍra Türkistan, Gsrail, MÍ-
sÍr, Hint ve UzakdoÂu ülkelerinin inanç ve kültürlerine odaklanan; spe-
sifik olarak yoÂunlaótÍÂÍ çalÍóma alanÍna iliókin saha tecrübesi bulunan;
Rusça, Gbranice, Hintçe, Japonca, Yunanca ve Antik MÍsÍrca gibi dilleri
öÂrenme çabasÍ içinde olan akademisyenleri bünyesinde barÍndÍrmakta-
dÍr. AyrÍca gerek kadrosu fakülte bünyesinde bulunan gerekse lisansüs-
tü çalÍómalarÍnÍ tamamlamak üzere görevlendirmeyle Anabilim DalÍ’na
gelen araótÍrma görevlileri, danÍóman hocalarÍnÍn yönlendirmesiyle ça-
lÍóma alanlarÍyla ilgili olan diÂer disiplinlerle de hemhal olmaktadÍrlar.
Bu doÂrultuda Dinler Tarihi Anabilim DalÍ’nda lisansüstü tezlerini ha-
zÍrlarken Hindoloji, Sinoloji, Hititoloji, MÍsÍroloji ve Yunan dili ve ede-
biyatÍ gibi alanlarda yan dal eÂitimini sürdüren genç araótÍrmacÍlarÍn
sayÍsÍ her geçen gün artmaktadÍr. Bu tür geliómeler hem genç araótÍr-
macÍlarÍn motivasyon, yetkinlik ve metodolojik bakÍó açÍsÍ kazanmala-
rÍna hem de diÂer fakültelerdeki hocalarÍn Dinler Tarihi ile ilgili yapÍ-
lan çalÍómalardan ve Glahiyat alanÍndaki geliómelerden daha fazla ha-
berdar olmalarÍna katkÍ sunmaktadÍr.
Sonuç
Annemaria Schimmel’in 1954’de Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesi Dinler Tarihi kürsüsüne atanmasÍyla antropolojik, sosyolojik, psi-
kolojik ve felsefi hiçbir faktöre indirgenemeyecek kutsalÍ merkeze alan
dinler tarihçiliÂi Türkiye’de baólamÍó, Hikmet Tanyu ile Dinler Tarihi
bilimi yerelleómió ve “Tanyu Ekolü” oluómuótur. Dinler Tarihi açÍsÍn-
dan oldukça zengin malzemeye sahip Anadolu topraklarÍnÍn kutsalla
ilgili fenomenleri bu ekol tarafÍndan Dinler Tarihi araótÍrmalarÍna konu
edilmiótir. Bir din bilimi olan Dinler Tarihi, Hikmet Tanyu’nun yanÍnda
yetióen Glahiyat ve Gslam Enstitüsü kökenli akademisyenler vasÍtasÍyla
ilahiyat bilimleriyle buluóturulmuó, böylece Dinler Tarihine karóÍ olum-
suz bakÍó giderilerek Dinler Tarihi ilgi duyulan ve merak uyandÍran bir
araótÍrma alanÍ haline getirilmiótir. Tanyu Ekolü’nün son temsilcisi Ab-
durrahman Küçük’ün çalÍómalarÍ, katkÍlarÍ ve yetiótirdiÂi talebeleri sa-
yesinde Dinler Tarihi kurumsallaóarak gelióimini sürdürmüótür.
Schimmel’den günümüze kadar Ankara Glahiyatta Dinler Tarihi di-
siplininin farklÍ alanlarÍnda uzmanlÍklarÍ bulunan yetkin akademisyen-
• 320
ler yetiómió, bu hocalarÍn öncülüÂünde Dinler Tarihinin hemen her ko-

nusuna iliókin araótÍrmalar yürütülmüótür. ÇalÍómalarÍn önemli kÍsmÍnÍ
Yahudilik ve HÍristiyanlÍk oluóturmakla birlikte son zamanlarda Hint,
Çin ve Japon dinlerinin yanÍ sÍra antik dinlere de aÂÍrlÍk verilmeye baó-
lanmÍótÍr. Yunanca, Japonca, Gbranice, Hintçe ve MÍsÍrca bilen akade-
misyen dinler tarihçileriyle Ankara Glahiyat Dinler Tarihi alanÍnda ön-
cülüÂünü devam ettirmektedir.
Kaynaklar
AdÍbelli, Ramazan. “Mircae Eliade ve Türkiye’de Dinler Tarihi ÇalÍómalarÍ”,
Türkiye’de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve GeleceÂi), (Sempozyum, 04-
06 AralÍk 2009), Türkiye Dinler Tarihi DerneÂi YayÍnlarÍ, Ankara 2010.
Akay, Ali. “Bir Bilim SanatçÍsÍ Gstanbul’daydÍ”, BelkÍs Halim Vassaf’Ín Defte-
rinden Dumezil’in Sosyoloji Ders NotlarÍ, HazÍrlayan: Gündüz Vassaf,
BoÂaziçi Üniversitesi YayÍnevi, Gstanbul 2009.
AlÍcÍ, Mustafa. “Hikmet Tanyu ve Raěaele PeĴazzoni’de Kadim Türklerin Tan-
rÍ AnlayÍóÍ: Fenomenolojik Bir Mukayese”, Türkiye’de Dinler Tarihi (Dü-
nü, Bugünü ve GeleceÂi), (Sempozyum, 04-06 AralÍk 2009), Türkiye Din-
ler Tarihi DerneÂi YayÍnlarÍ, Ankara 2010.
AydÍn, Fuat. “Daru’l-Fünunun Glk Dinler Tarihçisi Georges Dumezil ve Tarih-i
Edyan Dersleri”, Darülfünun Glahiyat Sempozyumu 18-19 KasÍm 2009,
Gstanbul 2010.
Batuk, Cengiz. “Georges Dumezil’in KaĤas Mitolojisi AraótÍrmalarÍ ve Türk
Dinler Tarihi ÇalÍómalarÍna KatkÍsÍ”, Türkiye’de Dinler Tarihi (Dünü,
Bugünü ve GeleceÂi), Türkiye Dinler Tarihi DerneÂi YayÍnlarÍ, Anka-
ra 2010.
Beyer, Renate. “HÍristiyanlÍk ve Gslam: Allah’a Giden FarklÍ Yollar Anne Ma-
ria Schimmel’le Röportaj”, Tasavvuf: Glmî ve Akademik AraótÍrma Der-
gisi, 2006, sayÍ 17.
Budda, Ömer Hilmi. “Sümer Dininin Babil, Gbrani, Gslam dinleri Üzerinde Yap-
tÍÂÍ Tesirler, Tufan Hikayesi, Gbrani ve Gslam Dinlerinde.” Darülfünun
Glahiyat Fakültesi MecmuasÍ 1932, sayÍ 24.
_____. Dinler Tarihi I. Cilt. Gstanbul: Dün ve YarÍn Tercüme KülliyatÍ, 1935.
_____. Dinler Tarihi Ders NotlarÍ, Ankara, ty.
Greenberg, D., Kaĵ, S. N. ed., The Life of Learning: The Charles Homer Has-
kins Lectures of the American Council of Learned Societies, Oxford Uni-
versity Press, New York 1994, s. 161-172.
Güngör, Harun. “Hikmet Tanyu ve Türk Dini Tarihçesi”, Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitütüsü Dergisi, 1994, sayÍ 5.
321 •
_____. “Prof. Dr. Hikmet Tanyu’nun Türk Dini Tarihi ÇalÍómalarÍna KatkÍla-
rÍ”, Dinler Tarihi AraótÍrmalarÍ I, (Sempozyum: 8-9 KasÍm 1996), Anka-
ra 1998.
Harris, Marvin. Gnekler, Domuzlar, Savaólar ve CadÍlar, Çev: M. Fatih Gümüó,
Gmge Kitabevi, Ankara 1995.
KalÍn, Fetullah. Rudolf OĴo’da Din, KutsallÍk ve Mistik Tecrübe, Ötüken Ya-
yÍnlarÍ, Gstanbul 2014.
Koótaó, Münir. “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi”, AÜGF Dergisi, 1999,
Cilt 39, sayÍ 9.
Kutlutürk, Cemil. “Hilmi Ömer Budda’nÍn Dinler Tarihi Disiplinine KatkÍsÍ,
Sakarya Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 2017, Cilt 19, sayÍ 36.
Küçük, Abdurrahman. “Türkiye’de Dinler Tarihi ÇalÍómalarÍ ve Prof. Dr.
Hikmet Tanyu”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitülüsü Der-
gisi,1994, sayÍ 5.
____. “Tanzimat’tan Günümüze Türkiye’de Dinler Tarihi”, Türkiye’de Dinler
Tarihi (Dünü, Bugünü ve GeleceÂi), Dinler Tarihi DerneÂi YayÍnlarÍ, An-
kara 2010.
Küçük, Mehmet Alparslan. “Türkiye’de Dinler Tarihi’nin KurumsallaómasÍ ve
Prof. Dr. Abdurrahman Küçük”, Türkiye’de Dinler Tarihi (Dünü, Bugü-
nü ve GeleceÂi), (Sempozyum, 04-06 AralÍk 2009), Türkiye Dinler Tarihi
DerneÂi YayÍnlarÍ, Ankara 2010.
Özkan, Senail. “Annemaria Schimmel (1922-2003): Zümrüt Hayallere AdanmÍó
Bir Ömür”, Gslam AraótÍrmalarÍ Dergisi, 2003, sayÍ 9.
Schimmel, Annemarie. Dinler Tarihine Girió, AÜ Glahiyat Fakültesi YayÍnla-
rÍ, Ankara 1955.
_____. Deciphering the Signs of God: A Phenomenological Approach to Islam,
State University of New York Press, Gr Britain 1994.
_____. TanrÍ’nÍn Yeryüzündeki Góaretleri: Gslam’a Görüngübilimsel YaklaóÍm,
çev: Ekrem Demirli, KabalcÍ, Gstanbul 2004.
Tanyu, Hikmet. “Türkiye’de Dinler Tarihi’nin Tarihçesi”, AÜGF Dergisi, 1960,
Cilt 8, sayÍ 1.
Sayar, Süleyman. “Günay Tümer’in Dinler TarihçiliÂi”, Türkiye’de Dinler Ta-
rihi (Dünü, Bugünü ve GeleceÂi), (Sempozyum, 04-06 AralÍk 2009), Tür-
kiye Dinler Tarihi DerneÂi YayÍnlarÍ, Ankara 2010.
YÍldÍrÍm, Münir. “Türk Dini Tarihi AraótÍrmalarÍnda Fenomenolojik Metod:
Hikmet Tanyu ÖrneÂi”, Türkiye’de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Ge-
leceÂi), (Sempozyum, 04-06 AralÍk 2009), Türkiye Dinler Tarihi Derne-
Âi YayÍnlarÍ, Ankara 2010.
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinde
Din Sosyolojisi Anabilim Dalînîn
Kuruluĕu ve Geliĕimi
Prof. Dr. íhsan ÇapcîoÞlu

Dr. ÖÞr. Üyesi Fatma Kenevir

Girió
Din ve toplum iliókileri üzerine düóünme ve yazma geleneÂi,
tarihin çok eski devirlerine kadar uzanmakla birlikte, din sosyolojisi-
nin sistematik bir bilim dalÍ olarak ortaya çÍkÍóÍ son iki yüzyÍl ile tarih-
lendirilmektedir. GlkçaÂlardan itibaren düóünürler, din ve toplum me-
selelerine ilgi duymuó, konuyla ilgili görüólerini, genellikle felsefe, ta-
rih ve hukuk alanÍnÍn sÍnÍrlarÍ içinde ifade etmiólerdir. OrtaçaÂ’da kili-
se tarihi ve hukuku üzerinden temellendirilen din-toplum iliókisi baÂ-
lamÍndaki tartÍómalarÍn diÂerleri arasÍnda öne çÍktÍÂÍ anlaóÍlmaktadÍr.
Benzer óekilde Gslam dünyasÍnda da felsefe, fÍkÍh ve tarih disiplinleri
içinde din ve toplum konularÍnÍn ele alÍndÍÂÍ görülmektedir. Klasik Gs-
lam ilimleri içerisinde özellikle fÍkÍhta inancÍn hemen ardÍndan “ibadet”
ve “muamelat” baólÍklarÍna yer verilmió olmasÍ, konunun boyutlarÍnÍn
tespiti bakÍmÍndan önemlidir. Zira fÍkÍhta insan-Allah iliókisinin yanÍ
sÍra insanlar arasÍ iliókileri düzenleyen baólÍklar olarak ibadet ve mua-
• 324
melat, sosyoloji disiplininin henüz vücut bulmadÍÂÍ dönemlerde Gslam

toplumunun dini motifli sorunlarÍnÍn tespitinde ve çözümünde önem-
li iólevlere aracÍlÍk etmiótir. Bu baÂlamda toplumsal aktör olarak faki-
hin rolü, deÂióen toplumsal koóullar ve yeni kültürel ortamlarda dinin
anlaóÍlÍp yorumlanma imkânÍnÍn önünü açmÍótÍr. Bu durum da, birey-
toplum dikotomisi baÂlamÍnda pek çok yeni toplumsal meselenin gü-
nün koóullarÍ dikkate alÍnarak yorumlanmasÍna katkÍda bulunmuótur.
Elbette, fÍkhÍn bu yorum odaklÍ normatif yöntemi, bir taraftan modern
sosyolojinin betimsel yöntemiyle karóÍlaótÍrÍldÍÂÍnda temel farklÍlÍklar
barÍndÍrÍrken, diÂer taraftan erken dönemde toplumsal sorunlarÍn çö-
zümüne odaklanan sosyoloji anlayÍóÍnÍn izlerinin görülebileceÂi bir ba-
kÍó açÍsÍnÍ oluóturmuótur.
BatÍda 20. yüzyÍlÍn baólarÍndan itibaren kurumsallaóma sürecine gi-
ren din sosyolojisi, baólangÍçta Gslam geleneÂinde olduÂu gibi daha çok
tarih, hukuk ve felsefe disiplininden etkilenmió ve üretilen bilgiler bu
alanlarÍn sÍnÍrlarÍ içinde deÂerlendirilmiótir. AydÍnlanmanÍn etkisiyle,
batÍ geleneÂinin yerleóik kalÍplarÍnÍ kÍrarak kendisine alan açmayÍ ba-
óaran akÍlcÍ ve bilimsel düóünme biçimi, Rönesans ve Reform hareket-
lerinin yanÍ sÍra, sanayi ve FransÍz devrimlerinin hazÍrladÍÂÍ ortamda
ilk meyvelerini vermiótir. Bu ortamda, öncelikle antropoloji ve karóÍ-
laótÍrmalÍ din araótÍrmalarÍ gibi yeni bilim dallarÍnÍn filizlendiÂi görül-
mektedir. Bu bilim dallarÍndan biri de, doÂum sürecini sosyoloji disip-
lini ile birlikte yaóayan din sosyolojisidir. BaólangÍçta Auguste Comte
(1798-1857)’un evrimci ve pozitivist bakÍó açÍsÍ üzerinden yükselen bu
yeni disiplin, Karl Marx (1818-1883), Emile Durkheim (1853-1917) ve
Max Weber (1864-1920)’in çalÍómalarÍyla sistematik ve baÂÍmsÍz bir di-
siplin haline gelmiótir.
Sosyoloji ve din sosyolojisi disiplininin Türkiye’ye giriói BatÍ’da or-
taya çÍkÍóÍyla neredeyse eó zamanlÍdÍr. BaólangÍçta “sosyoloji” yeri-
ne “ilm-i muaóere”, “hikmet-i içtimaiye”, “ilm-i cemiyet”, “mebahis-i
ilmi’l-muvanese”, “ilm-i içtima”, “ilm-i içtimaiyat” ve “içtimaiyat” ke-
limeleri kullanÍlmÍótÍr. Avrupa’daki siyasal, sosyal ve ekonomik gelió-
melerin ortaya çÍkardÍÂÍ baskÍlarÍn etkisiyle 3 KasÍm 1839 tarihinde ilan
edilen Tanzimat FermanÍ, OsmanlÍ aydÍnlarÍnÍn batÍ karóÍsÍndaki güven
duygusuna zarar vermió ve bu tarihten itibaren yaóanan geliómelerin
mantÍÂÍnÍ kavrama yönündeki çabalara hÍz verilmesine yol açmÍótÍr. Os-
manlÍ aydÍnlarÍ, bu çabalarÍn sonucu olarak batÍ dünyasÍndan devóir-
325 •
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinde Din Sosyolojisi Anabilim Dalînîn Kuruluĕu ve Geliĕimi
dikleri kavramlarla OsmanlÍ toplumunun sorunlarÍna çözüm üretmeye

çalÍómÍólardÍr.1 II. Meórutiyet dönemiyle birlikte daha da hÍzlanan söz
konusu çözüm üretme gayreti, batÍda yazÍlan ilk sosyoloji ve din sos-
yolojisi çalÍómalarÍnÍn Türkçe’ye tercüme edilmesini beraberinde getir-
miótir. Dünya’da ilk defa 1913 yÍlÍnda Fransa’da kurulan sosyoloji kür-
süsünün, bir yÍl sonra Gstanbul Darülfunun’da kurulmasÍ, ülkemizde bu
alana duyulan ihtiyacÍ göstermesi bakÍmÍndan oldukça önemlidir.
Bu tarihten itibaren Türkiye’de sosyoloji ve din sosyolojisi içerikli
çalÍómalarÍn ana problemi, batÍ karóÍsÍnda gerileme süreci gittikçe hÍz-
lanan Devlet-i Âliye’nin nasÍl kurtarÍlacaÂÍdÍr. Bu ana probleme çözüm
üretmeye yönelik arayÍólarda din olgusuna iliókin tartÍómalar merke-
zi bir role sahip olmuótur. Özellikle II. Meórutiyet döneminin düóünsel
açÍdan canlÍ ve dinamik ortamÍnda farklÍ akÍmlarÍn öncüleri tarafÍndan
dillendirilen fikirler, sonraki dönemlerde yeni düóüncelerin tohumlarÍ-
nÍn atÍlmasÍna zemin hazÍrlamÍótÍr. Bu tohumlar Cumhuriyet’in kurulu-
óundan itibaren filizlenmeye ve 20. YüzyÍlÍn ikinci yarÍsÍndan itibaren
ilk meyvelerini vermeye baólamÍótÍr. Ülkemizde din sosyolojisi alanÍ-
nÍn akademik kimliÂine kavuómasÍ ise, 1949 yÍlÍnda Ankara Üniversi-
tesi Glahiyat Fakültesi’nin kurulmasÍyla birlikte gerçekleómiótir.
Bu çalÍómanÍn amacÍ, Türkiye’ye din sosyolojisinin girióinden gü-
nümüze kadar geçen dönemde özellikle Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi çatÍsÍ altÍnda yapÍlan çalÍómalarÍn tespit ve tahlilidir. Böylece
baólangÍçtan günümüze din sosyolojisi çalÍómalarÍnÍn ülkemizdeki sey-
rinin anlaóÍlmasÍ bakÍmÍndan önemli olduÂu düóünülen bütünlüklü bir
bakÍó açÍsÍnÍn ortaya çÍkÍóÍna katkÍda bulunulmasÍ hedeflenmektedir.
ÇalÍómada, söz konusu hedefi gerçekleótirebilmek ve konunun kapsa-
mÍnÍ belirleyebilmek için bir öncekini diÂerinden ayÍran temel karakte-
ristiklerden hareketle dönemsel sÍnÍflama yoluna gidilmiótir.
Türkiye’de Din Sosyolojisinin Gelióimi

Türkiye’de din sosyolojisinin gelióimini dört döneme ayÍrarak ince-
lemek mümkündür: BaólangÍç Dönemi (1908-1923), HazÍrlÍk Dönemi
(1923-1949), Kurumsallaóma Dönemi (1949-1982) ve Gelióim Dönemi
(1982 -…). Konumuzun sÍnÍrlÍlÍklarÍ çerçevesinde, ilk iki dönemin ay-
rÍntÍlarÍna inilmeden baólÍca temsilcileri ve temel karakteristikleri üze-
1 M. ÇaÂatay Özdemir, “Sunuó,” Türkiye’de Sosyoloji I, I-III.

• 326
rinde durulacak, üçüncü ve dördüncü dönemlere iliókin ise Ankara Üni-

versitesi Glahiyat Fakültesi’nin katkÍlarÍna deÂinilecektir.
Matris 1. Türkiye’de Din Sosyolojisinin Gelióimi

)
Din Sosyolojisinin BaólangÍç Dönemi (1908-1923)

II. Meórutiyet’in ilanÍyla baólayan ve Türkiye’de din sosyolojisi araó-
tÍrmalarÍnÍn “BaólangÍç Dönemi (1908-1923)” olarak adlandÍrÍlabilecek
bu dönemde, Ahmet kuayÍb (1876-1910), Bedii Nuri (1872-1913), Said
Halim Paóa (1864-1921), Ziya Gökalp (1876-1924), Mehmet Gzzet (1891-
1930), Yusuf Akçura (1876-1935), Prens Mehmed Sabahaddin Bey (1879-
1948), Necmettin Sadak (1890-1953) ve Selahaddin AsÍm (1887-1939)
isimleri dikkat çekmektedir.2 Bu dönemde, aynÍ zamanda dünyadaki
deÂióme ve geliómeler karóÍsÍnda devletin bütünlüÂünün korunmasÍ-
na ve kurtuluóuna yönelik çabalara odaklanan çeóitli düóünce akÍmla-
rÍnÍn ortaya çÍktÍÂÍ görülmektedir. OsmanlÍcÍlÍk, Türkçülük, BatÍcÍlÍk ve
GslamcÍlÍk olarak adlandÍrÍlan bu akÍmlara mensup düóünürlerin yazÍ-
larÍ döneme damgasÍnÍ vurmuótur. Her ne kadar sorunlarÍn kaynaÂÍnÍ
farklÍ yerlerde arasalar ve birbirinden farklÍ çözüm önerileri sunsalar da,
bu düóünürlerin ortak kaygÍsÍ, daÂÍlmakta olan devlet ve toplum düze-
ninin yeniden kurulmasÍ ve toplumsal ilerlemenin saÂlanmasÍdÍr. Bu
2 Niyazi Akyüz, “Türkiye’de Din Sosyolojisi,” 166.

327 •
amaçla, Gslam dini özelinde din ve toplum iliókilerinin eleótiri konusu

yapÍldÍÂÍ ve tartÍómalarÍn ana odaÂÍnÍ oluóturduÂu anlaóÍlmaktadÍr.
Din Sosyolojisinin HazÍrlÍk Dönemi (1923-1949)

Türkiye’de din sosyolojisinin ikinci dönemi, “HazÍrlÍk Dönemi (1923-
1949)” olarak adlandÍrÍlabilir. Bu dönemde, tek parti iktidarÍnÍn din
ve toplum politikalarÍnÍn yansÍmalarÍ görülmektedir. Yine bu dönem-
de, toplumsal deÂióimin ana hedefi, batÍ toplumlarÍnÍn gelióim çizgisi-
ni izleyen din ve toplum politikalarÍ üreterek onlara benzemektir. Ha-
zÍrlÍk döneminde, din ve toplum sorunlarÍnÍ çeóitli açÍlardan ele alan
sosyologlar arasÍnda GsmayÍl HakkÍ BaltacÍoÂlu (1886-1978), Ziyaeddin
Fahri FÍndÍkoÂlu (1901-1974), Mümtaz Turhan (1908-1968), Sabri F. Ül-
gener (1911-1983), Tahir ÇaÂatay (1902-1984) ve Niyazi Berkes (1908-
1988) sayÍlabilir. Bu sosyologlarÍn eserlerinde, genellikle, OsmanlÍ’dan
Cumhuriyet’e geçió sürecinde ve sonrasÍnda yaóanan yapÍsal deÂióimin
eÂitim, kültür, iktisat, din ve siyaset alanlarÍnda ürettiÂi sorunlar üze-
rinde durulmuótur. Cumhuriyet’in ilanÍnÍn ardÍndan 1924 yÍlÍnda ku-
rulan Darulfunun Glâhiyat kubesi 1933 yÍlÍna kadar dokuz sene faaliyet-
lerini devam ettirmiótir. Burada din sosyolojisi dersini, “Dini Gçtimai-
yat” adÍyla GsmayÍl HakkÍ BaltacÍoÂlu vermiótir. 1933’te Daru’l-Fünûn
kapatÍlmÍó ve yerine kurulan Gstanbul Üniversitesi’nde Glahiyat alanÍna
yer verilmemiótir.3 Gstanbul Darulfunun Glahiyat kubesi’nin kapanma-
sÍndan 16 yÍl sonra 1949 yÍlÍnda Ankara Üniversitesi bünyesinde Cum-
huriyet döneminin ilk Glahiyat Fakültesi açÍlmÍótÍr.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi ve Din Sosyolojisinin

Kurumsallaóma Dönemi (1949-1982)
Türkiye’de ilk din sosyolojisi çalÍómalarÍ, 1949’da Ankara Üniversi-
tesi Glahiyat Fakültesi’nin kurulmasÍnÍn ardÍndan birinci kuóak din sos-
yologlarÍ tarafÍndan verilen derslerle baólamÍótÍr. Din sosyolojisinin ku-
rumsal yapÍlanma sürecine girdiÂi bu dönemi, “Kurumsallaóma Döne-
mi (1949-1982)” olarak adlandÍrabiliriz. Bu dönemde, Glahiyat Fakülte-
si bünyesinde din sosyolojisi derslerinin okutulduÂu ve din sosyoloji-
si konularÍnda müstakil bazÍ çalÍómalarÍn yapÍldÍÂÍ görülmektedir. Ay-
nÍ zamanda bu dönem, kurucu din sosyologlarÍ kuóaÂÍnÍn ortaya çÍk-
3 Münir Koótaó, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi,” 1-8.

• 328
tÍÂÍ bir zaman aralÍÂÍnÍ oluóturur. Sosyolojik anlamda, bir kuóaÂÍn or-
talama kaç yÍla karóÍlÍk geldiÂi konusunda net bir tanÍmlama bulun-
mamakla birlikte, bu konudaki yaygÍn kabule göre çeyrek yüzyÍl bir
kuóak olarak kabul edilmektedir. Bu araótÍrmada, Türkiye’de din sos-
yolojisi çalÍómalarÍnÍn nasÍl bir seyir izlediÂini görebilmek için kuóak-
lar arasÍ bir sÍnÍflamaya gidilmiótir. Bu kapsamda, 1949 yÍlÍnda Anka-
ra Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nin kurulmasÍndan 1982 yÍlÍna kadar
geçen dönem, kurucu din sosyologlarÍ kuóaÂÍ olarak nitelenebilir. Bu
kuóakta, Ord. Prof. Dr. Hilmi Ziya Ülken (1901-1974), Prof. Dr. Meh-
met Karasan (1907-1974), Prof. Dr. Mehmet TaplamacÍoÂlu (1910-1995)
ve Ord. Prof. Dr. Hans Freyer (1887-1969) yer alÍr. Kurucu kuóaktaki
isimlerin en belirgin özelliÂi, felsefe, hukuk ve sosyoloji eÂitimi almÍó
ve bu alanlarda uzmanlaómÍó olmalarÍdÍr. Bu durum, ilahiyat eÂitimi-
nin, Türkiye’de henüz örgün eÂitim-öÂretim müfredatÍna girmemió ol-
masÍnÍn doÂal bir sonucudur. Bu kuóaktaki isimlerin bir diÂer özelliÂi,
Hilmi Ziya Ülken hariç, diÂerlerinin doktora eÂitimlerini yurtdÍóÍnda
tamamlamÍó olmalarÍdÍr. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi bünye-
sinde uzun süre görev yapmÍó olmalarÍ ise, baóka bir ortak noktalarÍ-
dÍr. AyrÍca bu kuóak, Türkiye’de din sosyolojisinin baÂÍmsÍz bir disip-
lin olarak kök salmasÍnda ve ikinci kuóak din sosyologlarÍnÍn yetióme-
sinde öncü rol oynamÍótÍr.
Öncü din sosyologlarÍnÍn çalÍómalarÍyla belirlenen din sosyolojisi
müfredatÍ, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nin açÍlÍóÍndan itiba-
ren uygulamaya konulmuótur. Bu kapsamda, Fakülte’nin eÂitim ve öÂ-
retim faaliyetlerine baóladÍÂÍ 1949–1950 ders yÍlÍ programÍnda birinci sÍ-
nÍf ilk döneminde ‘Sosyoloji’ dersine 2 saat, ikinci sÍnÍfta yer alan ‘Din
Sosyolojisi’ dersine ise yine 2 saat zaman ayrÍlmÍótÍr.4 Din Sosyolojisi
ve Psikolojisi Anabilim DalÍ’nda GMSB 341 koduyla okutulan Din Sos-
yolojisi dersinin müfredatÍnda aóaÂÍdaki konulara yer verilmiótir:
Toplum bilimleri: Bu baólÍk altÍnda, ana hatlarÍyla sosyolojinin tanÍmÍ,
toplumsal yapÍ ve toplumsal hareketlilik konularÍ iólenmiótir.
Din bilimleri: Din sözü, din olaylarÍnÍn tanÍmÍ, dinlerin kök ve baó-
langÍcÍ, dinlerde sÍnÍflama, çevre ve dinin karóÍlÍklÍ iliókileri, dinler bi-
limi, din sosyolojisinin tartÍóma konusu olan meseleleri, din sosyoloji-
sinin tarihçesine iliókin konular bu kapsamda ele alÍnmÍótÍr.
4 Koótaó, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi,” 11-13.

329 •
Din sosyolojisinin ana problemleri: Burada, genel bilgiler, dini tecrübe

ve anlatÍmlarÍ, dinin toplum ve dünya karóÍsÍndaki tutumu baólÍklarÍn-
dan oluóan konulara deÂinilmiótir.
Din ve toplum iliókileri ve dini gruplar: Bu baólÍk altÍnda, din ve top-
lum iliókilerinin genel olarak ele alÍndÍÂÍ ve dini gruplarÍn sÍnÍflandÍ-
rÍldÍÂÍ anlaóÍlmaktadÍr.
Laiklik ilkesi ve Türkiye’deki durum: Bu baólÍk altÍnda ise, genel bil-
giler, tarih boyunca laikliÂin gelióimi, batÍ dünyasÍnda laikliÂi doÂu-
ran olaylar ve Türkiye Cumhuriyeti’ndeki durumu, din bakÍmÍndan
devlet óekilleri ve çaÂdaó yaóayÍótaki tutum konularÍnÍn okutulmasÍ
amaçlanmÍótÍr.5
Felsefeden Sosyolojiye Glk AdÍm: Ord. Prof. Dr. Hilmi Ziya

Ülken (1901-1974)
Kurucu din sosyologlarÍ kuóaÂÍnÍ Hilmi Ziya Ülken’in felsefe ve din-
ler tarihi içeriÂi yoÂun “dini sosyoloji” çalÍómalarÍyla baólatmak müm-
kündür. Gstanbul’da doÂan Ülken, 1918’de Gstanbul Lisesi’nden mezun
olmuótur. 1921’de Mekteb-i Mülkiye’yi bitirmió ve aynÍ yÍl Gstanbul Üni-
versitesi Edebiyat Fakültesi Beóeri CoÂrafya Kürsüsü’ne asistan olmuó-
tur. 1933 yÍlÍna kadar sosyoloji, felsefe, tarih ve coÂrafya öÂretmenliÂi
yapmÍótÍr. 1933’te G.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Medeniyeti Tarihi’ne do-
çent tayin edildikten sonra uzmanlÍk eÂitimi için Berlin’e gönderilmió-
tir. 1936 yÍlÍnda Türkiye’ye dönmüó ve aynÍ üniversitede Türk Tefekkür
Tarihi Kürsüsü’ne doçent olarak atanmÍótÍr. 1944 yÍlÍnda profesör, 1957
yÍlÍnda ise ordinaryüs profesör olmuótur. Gstanbul’daki görevinin yanÍ
sÍra, 1955’te Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde sistematik felsefe
profesörlüÂüne getirilmiótir. 1960 darbesinin ardÍndan 147 profesörün
üniversiteden tasfiye kararÍndan kÍsmen etkilenen Ülken’in kadrosu, Gs-
tanbul Üniversitesi’nden Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ne nak-
ledilmiótir. 1967 yÍlÍnda 114 sayÍlÍ kanunla Gstanbul Üniversitesi’ndeki
eski görevine iade edilse de bunu kabul etmeyerek Ankara Üniversi-
tesi Glahiyat Fakültesi’nde kalmayÍ tercih etmió ve 1973’te aynÍ fakülte-
den emekli olmuótur.6 1955-1973 yÍllarÍ arasÍnda Glahiyat Fakültesi’nde
5 Koótaó, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi,” 23-24.

6 Ayhan Vergili, “Hilmi Ziya Ülken (1901-1974),” 597-600.
• 330
görev yapan Ülken, sistematik felsefe kürsüsü bünyesinde dersler ver-

mekle birlikte, din sosyolojisi derslerine girmemiótir.7
Durkheim geleneÂinin ülkemizde Ziya Gökalp’ten sonra gelen en
önemli temsilcilerinden biri olan Ülken, genel sosyoloji yanÍnda sos-
yolojinin alt dallarÍndan biri olan din sosyolojisiyle de ilgilenmiótir.
Türkiye’de din sosyolojisi adÍyla yayÍnlanmÍó ilk eser ona aittir. 1943
yÍlÍnda Dini Sosyoloji baólÍÂÍyla yayÍmladÍÂÍ bu çalÍómasÍyla Ülken,
Türkiye’de çoÂu kimsenin üzerinde durmadÍÂÍ bir dönemde din sosyo-
lojisi ile ilgilenmió ve bu disiplinin tanÍnmasÍnÍ saÂlamÍótÍr. Ülken’in din
sosyolojisi alanÍna giren bu temel kitabÍnÍn dÍóÍnda alanla ilgili, Gctimai
Doktrinler Tarihi8, Yahudi Mes’elesi9, DeÂerler, Kültür ve San’at,10 adlÍ kitap-
larÍ ile “Gntihar”11, “DeÂerlerin DolaóÍmÍ”12, “Gptidailerde Gçtimai Bünye
ve Din”13, “Laiklik”14, “Durkheim”15, “Gslam Feodalizmi”16 gibi makale-
leri de dikkat çekicidir. Yine onun, doÂrudan bu alan için yazdÍÂÍ, “Dini
Gçtimaiyat”17 ve “Din sosyolojisi”18 makaleleri de bu alan için önemlidir.
AyrÍca Ülken’in, TaplamacÍoÂlu’nun Din Sosyolojisi kitabÍ için kaleme
aldÍÂÍ “Birkaç Söz” baólÍklÍ yazÍsÍnda, ülkemizdeki din sosyolojisi lite-
ratürü açÍsÍndan önemli olmakla birlikte, TaplamacÍoÂlu’nun gözünden
kaçtÍÂÍnÍ söylediÂi, “Anadolu Tarihinde Dini Ruhiyat Müóahedeleri”19
ile “Din ve Gçtimai YapÍ”20 baólÍklÍ yazÍlarÍyla birlikte, Felsefe ve Gçtima-
iyat MecmuasÍ’nÍn 1927 yÍlÍ 1. Cilt 4. SayÍsÍnda yayÍmlanan “Potlaç”,
“Heyecan”, “Teheyyüciyet”, “Gntihar”, “Dini Sosyoloji”21 baólÍklÍ yazÍ-
larÍ da bulunmaktadÍr.
Hilmi Ziya Ülken, Dini Sosyoloji kitabÍnda, dini sosyolojiyi, “dini bir
7 Ayhan Vergili, “Hilmi Ziya Ülken (1901-1974),” 599.

8 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, Gctimai Doktrinler Tarihi, Gstanbul: Gstanbul Üniversitesi YayÍnlarÍ,
1941.
9 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, Yahudi Mes’elesi, Gstanbul: Raóit Bütün MatbaasÍ, 1944.
10 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, DeÂerler, Kültür ve San’at, Gstanbul: Gstanbul Teknik Üniversitesi YayÍnlarÍ,
1965.
11 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, “Gntihar.”
12 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, “DeÂerlerin DolaóÍmÍ,” V-VI.
13 Hilmi Ziya Ülken, “Gptidailerde Gçtimai Bünye ve Din,” 35-37.
14 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, “Laiklik”, 50. YÍl KitabÍ, 59-77.
15 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, “Durkheim,” Yeni Adam MecmuasÍ, 6.
16 Bkz. “Gslam Feodalizmi”, (Poliak’tan Çeviri), Sosyoloji Dergisi 1:1, YÍl: 1941-1942, 250-270.
17 Felsefe ve Gçtimaiyat MecmuasÍ, 321-332.
18 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, “Din Sosyolojisi,” Yeni Sabah, Gstanbul, 28 Haziran 1954.
19 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, Anadolu Dergisi, 1922.
20 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, Sosyoloji Dergisi, 1960.
21 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, Felsefe ve Gçtimaiyat Dergisi I:4 (1927).
331 •
içtimai kurum olmak bakÍmÍndan tetkik eden bir bilgi óubesi” olarak ta-
nÍmlar. Ona göre dini sosyoloji, dinler tarihinin sistematik óeklini oluó-
turur. Dini sosyolojide, usul bakÍmÍndan birbirine zÍt iki anlayÍó tarzÍ
vardÍr: Bunlar; ‘FransÍz Sosyolojisi’ olarak da adlandÍrÍlan Durkheim
Mektebi ile ‘Maddeci Sosyoloji’ diye de adlandÍrÍlan Marx Mektebi’dir.
Ülken’e göre, bir de bu iki anlayÍóÍ uzlaótÍrmaya çalÍóan Max Weber’Ín
telifçi görüóü vardÍr. Ülken, dini sosyolojiyi kitabÍnda nasÍl ele aldÍÂÍ-
na iliókin olarak ise óu ifadeleri kullanÍr: “…dinler arasÍnda birleóik olan
baólÍca kurumlarÍ gördükten sonra, iptidai denilen dinlerin hayat óartlarÍyla
münasebetlerini ve büyük dinlerden örnek olmak üzere HÍristiyanlÍÂÍn ve Gs-
lamlÍÂÍn doÂuóunu ve yayÍlÍóÍnÍ bu bakÍmdan mütalaa edeceÂiz.”22
O, dinlerin tekâmülü baólÍÂÍ altÍnda, bütün kavimlerin aynÍ aóama-
lardan geçmese de genel olarak, totemcilikten tek tanrÍcÍlÍÂa giden saf-
halar altÍnda tetkik edilebileceÂini ifade eder.23 Bu aóamalarÍ; ‘totem-
cilik safhasÍ’, ‘animizm devri’, ‘natürizm devri’, ‘çok tanrÍcÍlÍk’, ‘çokta
bir tanrÍcÍlÍk’, ‘iki tanrÍcÍlÍk’, ‘tek tanrÍcÍlÍk’ ve ‘hiç tanrÍcÍlÍk’ baólÍklarÍ
altÍnda sÍnÍflandÍrarak açÍklar.24 AyrÍca, bu kitabÍnda, tabiat dini, züm-
re tanrÍlarÍ, fetió, mabet ve teókilatÍ, kurban, tanrÍ kurbanÍ, dua, ölüle-
re tapÍnma, cemiyete girió merasimi, bayramlar, ‘tabu, üstureler, tanrÍ
fikri, âlemin kurucusu, kozmogoniler, doÂuó üstureleri, din ve içtimai
morfoloji, sihirbaz gibi din kurumuyla ilgili gördüÂü meseleleri ve kav-
ramlarÍ ele alÍr. KitabÍnÍn sonunda ise, HÍristiyanlÍk ve Gslamiyet dinle-
rini ve kurucularÍnÍ tarihsel süreci içinde anlatÍr.25
Ülken’in çalÍómasÍ, sistematik bir din sosyolojisi kitabÍ olmaktan
uzak bir görünüme sahiptir. Kitapta, dinlerin doÂuóu, gelióimi ve te-
mel kavramlarÍ hakkÍnda açÍklamalarÍn yapÍldÍÂÍ ve kutsal, dua, kur-
ban, bayram, tabu, tanrÍ, fetió ve tapÍnma gibi dinlerdeki ortak kavram-
larÍn karóÍlaótÍrmalÍ olarak ele alÍndÍÂÍ görülmektedir. Bu özelliÂiyle
eserin, her ne kadar adÍ dini sosyoloji olsa da, din hakkÍnda nazari bil-
giler içeren bir dinler tarihi kitabÍ olduÂu söylenebilir.
Ülken’e göre, bir bilim dalÍ ilerleyebilmek ve kendini meóru kÍla-
bilmek için felsefi bir karaktere sahip olmalÍdÍr. Bu nedenle sosyolo-
ji de felsefi bir temele dayanÍr. AyrÍca, sosyolojinin varlÍk alanÍ ile di-
22 Ülken, Dini Sosyoloji, 1.

23 Ülken, Dini Sosyoloji, 28.
24 Ülken, Dini Sosyoloji, 28-34.
25 Ülken, Dini Sosyoloji, 90-119.
• 332
Âer bilim dallarÍnÍn varlÍk alanlarÍ arasÍnda bir ortaklÍk söz konusu ol-
duÂu için onun diÂer bilim dallarÍndan baÂÍmsÍz düóünülmesi müm-
kün deÂildir.26 Nitekim Ülken, bu düóüncesini doÂrular nitelikte fel-
sefe baóta olmak üzere sosyoloji, psikoloji, sanat, edebiyat ve özellikle
Türk düóünce tarihi alanlarÍnÍ içine alan genió bir sosyal bilim yelpaze-
sinde çalÍómalar ortaya koymuótur. Bu nedenle onun, sosyal bilimler-
le meógul olacak kióilerin de kendisi gibi bir sosyal bilim bakÍó açÍsÍna
sahip olmalarÍ gerektiÂine inandÍÂÍ söylenebilir.
Ülken, Dünyada ve Türkiye’de Sosyoloji ÖÂrenimi ve AraótÍrmalarÍ27 ve
Sosyolojiye Girió28 adlÍ kitaplarÍnda yeni bir bilim dalÍ olan sosyoloji-
nin yöntem sorununa deÂinmektedir. O, sosyolojinin objektiflik özel-
liÂinin, ideolojik temelli yaklaóÍmlar tarafÍndan bozulduÂunu, olay ve
olgularÍn ideolojinin öngördüÂü biçimde bir kalÍba sokulduÂunu be-
lirterek, bunun sosyolojinin yöntem sorununda karóÍsÍna çÍkan en bü-
yük tehlike olduÂuna dikkat çekmektedir. Ülken’in sosyolojinin yön-
temine dair görüólerinin yer aldÍÂÍ diÂer makaleleri ise, “Sosyolojinin
Mevzuu ve Usulü”29 ile “Sosyolojinin DallarÍ”dÍr.30
Ülken, toplumun sabit iliókilerden deÂil, sürekli deÂióen iliókiler-
den ibaret olduÂunu belirterek, sosyolojinin konusunun bu deÂióen ilió-
kileri ve deÂióim koóullarÍnÍ araótÍrmak ve açÍklamak olduÂunu ifade
eder. Buradan hareketle, sosyolojide yöntemin, sürekli yenilenen ve
kendini düzelten bir anlayÍó içinde olmasÍ gerektiÂini vurgular. Ona
göre yöntem, sabit ya da deÂiómez bir özelliÂe sahip deÂildir; aksine
o, olay ve olgularÍn özelliklerine göre deÂiómeye açÍk olan ve sürekli
gelióen bir süreçtir.31 Bu ifadeler, ülkemizde din sosyolojisinin yönte-
mine iliókin tartÍómalarÍn henüz yok denecek kadar az olduÂu bir dö-
nemde, Ülken’in metodolojik ilgisini ve farkÍndalÍÂÍnÍ göstermesi ba-
kÍmÍndan önemlidir.
26 Vergili, “Hilmi Ziya Ülken,” 609-610.

27 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, Dünyada ve Türkiye’de Sosyoloji ÖÂrenimi ve AraótÍrmalarÍ, Gstanbul: Türk
Sosyolojisi Cemiyeti YayÍnlarÍ, 1956.
28 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, Sosyolojiye Girió, Gstanbul: Gstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
YayÍnlarÍ, 1947.
29 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, Sosyoloji Dergisi 1:1 (1942): 142.
30 Bkz. Hilmi Ziya Ülken, “Sosyolojinin DallarÍ,” 142-143.
31 Vergili, “Hilmi Ziya Ülken,” 609-611.
333 •
Felsefeden Sosyolojiye: Prof. Dr. Mehmet Karasan (1907-1974)

Denizli’nin Çivril ilçesinde doÂan Karasan, 1928’de Gstanbul Lisesi’ni
bitirmió ve Millî EÂitim BakanlÍÂÍ’nÍn yurt dÍóÍ eÂitim sÍnavÍnÍ kazana-
rak Fransa’ya gitmiótir. Lyon Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde fel-
sefe ve sosyoloji eÂitimi almÍó ve 1932’de Türkiye’ye dönmüótür. Bir
yÍl Edirne Lisesi’nde öÂretmenlik yaptÍktan sonra, 1933’te Gstanbul
Üniversitesi’nde Felsefe doçenti olarak çalÍómaya baólamÍótÍr. Bölüm
baókanÍ Hans Reichenbach tarafÍndan görevine son verilmesi üzerine
önce Mülkiye Mektebi’ne, sonrasÍnda ise 1942’de Dil ve Tarih-CoÂrafya
Fakültesi Felsefe Enstitüsü’ne32 görevlendirilmiótir. Burada sosyoloji ve
etik dersleri veren Karasan, on sene görev yaptÍktan sonra, 1951’de An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ne geçmió ve din sosyolojisi, dinler
tarihi ve ahlâk felsefesi derslerini okutmuótur.
1954 ve 1957 seçimlerinde DP’den Denizli Milletvekili olarak Tür-
kiye Büyük Millet Meclisi’ne girmiótir.33 UNESCO Türkiye Milli Ko-
misyonu Yönetim Kurulu ÜyeliÂi’nde uzun süre bulunmuó, Avrupa
konseyinde Türk Heyetine dâhil olarak çeóitli komisyonlarda ve top-
lantÍlarda Türkiye’yi temsil etmiótir. Siyasi hayattan çekildikten sonra
1968 yÍlÍnda Glahiyat Fakültesi’ne dönmüó, ancak din sosyolojisi kür-
süsüne deÂil, sistematik felsefe kürsüsüne profesör olarak tayin edil-
miótir. 1970-1971 yÍllarÍ arasÍnda Glahiyat Fakültesi’nde DekanlÍk yap-
mÍótÍr. Sistematik Felsefe Kürsüsü BaókanÍ olarak 15 KasÍm 1974’te ve-
fat etmiótir. Karasan, yabancÍ dil olarak FransÍzca, Gngilizce ve Alman-
ca bilmekteydi.34
1949 yÍlÍnda Ankara Üniversitesi bünyesinde kurulan Glahiyat Fa-
kültesi’nde din sosyolojisi derslerini vermek üzere Prof. Dr. Mehmet
Karasan görevlendirilmiótir. Karasan, Glahiyat Fakültesi çatÍsÍ altÍnda
ilk defa verilecek olan bu derste, Din Sosyolojisine Girió baólÍklÍ notlarÍ-
32 Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi’nde 1939-1940 öÂretim yÍlÍnda bir felsefe zümresi, ardÍndan
Felsefe Enstitüsü kurulmuó ve baóÍna Sorbonne Üniversitesi öÂretim üyelerinden Olivier Lacom-
be getirilmiótir. Yurt dÍóÍnda eÂitimini tamamladÍktan sonra Türkiye’ye dönen Necati Akder,
Niyazi Berkes, Behice Boran, Muzaffer kerif BaóoÂlu, Hamdi RagÍp Atademir ve Mediha Berkes
bu Enstitü’ye dâhil edilmió ve böylece güçlü bir akademik kadro oluóturulmuótur. Sonraki
iki sene içinde bu kadroya Suut Kemal Yetkin, GsmayÍl HakkÍ BaltacÍoÂlu, Mehmet Karasan,
Nusret HÍzÍr ve Bedii Ziya Egemen de eklenmiótir. Bkz. Remzi Demir ve DoÂan AtÍlgan, Dil ve
Tarih-CoÂrafya Fakültesi ve Türkiye’de Beóerî Bilimlerin Yeniden GnóasÍ -Elli Portre, Ankara: Ankara
Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2008, 53.
33 Demir ve AtÍlgan, “Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi,” 52-53.
34 Muhsin Balakbabalar, “Mehmet Karasan,” XXIII-XXV.
• 334
nÍ okutmuótur. Karasan, notlarÍnda, din sosyolojisinin tarihini ‘Augus-

te Comte’a Kadar’ ve ‘Auguste Comte’dan Sonra’ olmak üzere iki kÍs-
ma ayÍrmÍótÍr. Glk kÍsÍmda ilkçaÂ Yunan düóüncesinde sofistler, Aris-
to ve Eflatun gibi din olaylarÍ üzerine düóünen filozoflarÍn fikirleri-
ne uzunca deÂinmiótir. Karasan’a göre Eflatun, din sosyolojisinin ku-
rucusudur. OrtaçaÂ ve aydÍnlanma döneminde ise din meselesi ile il-
gilenen düóünürler olarak, John Locke, Berkeley ve David Hume’a yer
verir.35 Gkinci bölümde Comte’un sosyolojideki önemine deÂinen Ka-
rasan, sosyal statik ve sosyal dinamik kavramlarÍ ile birlikte üç hal ka-
nununu açÍklar.36
Durkheim sosyolojisinin esasÍnÍ ‘mahóeri óuur’ anlayÍóÍnÍn oluótur-
duÂunu belirten Karasan, mahóeri óuur tasavvurunun temelinin ise din-
den oluótuÂuna ióaret eder ve sÍrasÍyla Gó Bölümü, Din HayatÍnÍn Gpti-
dai kekilleri, Gntihar kitaplarÍndaki din ile ilgili görüólerine yer verir.37
Karasan, Durkheim’dan sonra meslekten olmadÍÂÍnÍ belirttiÂi Henri
Bergson’a da kitabÍnda uzunca temas eder ve Ahlak Gle Dinin Gki Kayna-
ÂÍ adlÍ eserinin din sosyolojisi açÍsÍndan önemi üzerinde durur.38 Bu
dönemde sistematik bir din sosyolojisi eserinin bulunmadÍÂÍnÍ belir-
ten Karasan, Roger Bastide’in Din Sosyolojisinin UnsurlarÍ adlÍ eseri ile
Gustave Menching’in Din Sosyolojisi (1950) adlÍ eserlerinden bahseder.
Daha sonra Pinar De La Boullaye’nin Dinlerin Mukayeseli Tarihi, Roul
De Grasserie’in, Dinlerin Sosyolojik BakÍmdan Mukayesesi, Robert Will’in
Le Culte adlÍ eserini ve Van Der Leew’in Din Mahiyeti ve Tezahürleri ad-
lÍ eserlerini sÍralar.39
Din Sosyolojine Girió’te, din sosyolojisi açÍsÍndan etnograflarÍn da
önemli olduÂunu belirten Karasan, Frazer’in totemizm ve Tylor’Ín ani-
mist nazariyesine yer verir ve Max Müller’in natürizm nazariyesi üze-
rinde durur.40 Ülken gibi Karasan’Ín da dinlerin kök ve baólangÍcÍna
iliókin nazariyeler konusunda dinler tarihi verilerinden yararlandÍÂÍ
görülmektedir.
Max Weber’in, cemiyet ve iktisat, özellikle de din ve iktisat iliókile-
35 Mehmet Karasan, Din Sosyolojisine Girió, 1-10.

36 Karasan, Din Sosyolojisine Girió, 11.
37 Karasan, Din Sosyolojisine Girió, 14-16.
39 Karasan, Din Sosyolojisine Girió,17-18.
335 •
ri ile ilgilendiÂini belirten Karasan, daha sonra Simmel ile Sombart’a

geçer. 43 sayfalÍk notlarÍnda Weber’e bu óekilde çok kÍsa bir atÍfla ye-
tinen Karasan, sistematik din sosyolojisinin kurucusu olarak ise Joac-
him Wach’Í gösterir ve onun bu sahanÍn otoritesi olduÂunu belirtir. Bu
kapsamda, din sosyolojisi öÂrencilerine Joachim Wach’Ín Din Sosyoloji-
si kitabÍyla birlikte, Roger Bastide’nin Elements Sociologie Religieuse ad-
lÍ eserini ve Gustave Mensching’in Din Sosyolojisi adlÍ eserlerini de tav-
siye eder.41
Karasan, sistematik din sosyolojisi baólÍklÍ üçüncü bölüme, “din sos-
yolojisi din ve cemiyet meselelerini inceler” óeklinde bir tanÍmla baó-
lar ve din sosyolojisinin teoloji, din felsefesi, din psikolojisi ve ilahiyat
gibi disiplinlerden farkÍnÍ kÍsaca açÍklar. Bu kapsamda, dinde itikat,
amel ve cemaat olmak üzere üç esas olduÂunu belirterek din sosyolo-
jisinin din ile cemiyetin birbirine tesir ve münasebetlerini incelediÂini
ifade eder.42 Karasan, sosyolojik bakÍmdan eski çaÂlarda din hayatÍnÍn
daha baskÍn olduÂu yönündeki genel kanaate katÍlarak Comte’un “üç
hal kanunu” ile bu düóüncesini temellendirir.43 Bu bölümde Karasan’Ín,
Bergson’un fikirlerine uzun uzun yer verdiÂi ve özellikle ahlak-din ilió-
kisi konusunda Bergson’dan etkilendiÂi anlaóÍlmaktadÍr. Bu çerçevede
o, bütün büyük dinlerde ahlak meselesinin dinin esasÍnÍ oluóturduÂu-
nu iddia eder.44
Karasan bu bölümde, her ne kadar kaynak belirtmese de, muhteme-
len Wach’tan esinlenerek din hayatÍnÍn ifade óekillerini üç baólÍkta top-
lar. Glki olan “dinin nazari ifadesi”nin, aÂÍzdan aÂÍza nakledilen ma-
sal ve efsanelerle baóladÍÂÍnÍ, daha sonralarÍ ise vahye ve dini tecrübe-
ye dayalÍ olarak kitaplarda yer bulduÂunu belirtir. Gkincisi olan “dinin
pratik ifadesi”, dini nazariyelerin dini ameliyelerde mevcut olmasÍ óek-
linde açÍklanÍr. Gbadetler, dini ayin ve merasimler, evlenme ve bayram-
lar bunun örnekleridir. Üçüncüsü olan “dinin sosyolojik ifadesi” ise,
“Tek baóÍna dindar adam yoktur. DindarÍn dini, bir topluluÂun dinidir”
óeklinde özetlenir.45 Bu çerçevede, Gslam, HÍristiyanlÍk ve HÍristiyanlÍ-

• 336
ÂÍn mezhepleri ferdi ve spiritüalist olmalarÍ açÍsÍndan karóÍlaótÍrÍlÍr.46

Karasan’a göre, içtimai farklÍlaóma mezhepler baÂlamÍnda dini farklÍ-
laómayÍ doÂurur.47
GlkçaÂ Yunan dininden itibaren dinin gelióimini aktaran Karasan, Yu-
nan dininin baólangÍçta milli olduÂunu, sonralarÍ tarikatlarÍn ortaya çÍka-
rak dini ferdileótirdiÂini, medeniyetin geliómesi ile de cemiyetle birlikte
dinin farklÍlaótÍÂÍnÍ belirtir. Ona göre, bu süreç din ile tabii topluluklar
arasÍndaki ayrÍómayÍ beraberinde getirir. Tabii topluluktan maksat aile,
klan ve kabiledir. Gptidai cemiyetlerde tarikat yoktur. Tarikatlar daha zi-
yade sitelerin teóekkülünden sonra doÂar. Gster ilk çaÂda ister ortaçaÂda
olsun, tarikatlar daha çok mesleki gruplarÍ bir araya getirir ve içtimai bir
meslek tarikat niteliÂi kazanÍr.48 Karasan, böylece dini gruplaómalarÍ ve
tarikatlarÍ ilk çaÂ yunan felsefesinden örneklendirir, ayrÍca dinlerin do-
Âuóu ve din-siyaset iliókisi hakkÍnda kÍsa da olsa bilgiler verir.49
Karasan, dinin sosyolojik iólevini de üç maddede toplar. Glki tabii
olarak müspet (yapÍcÍ), ikincisi menfi (yÍkÍcÍ), üçüncüsü ise iradi müspet
durumdur. Dinin ilk ve esaslÍ iólevinin birleótiricilik ve bütünleótirici-
lik olduÂunu ifade eder. Dinin birinci iólevinin daha çok ilk cemiyet-
lerde görüldüÂünü ve bunun din ile cemiyetin mutabakatÍna dayandÍ-
ÂÍnÍ belirtir. Din, menfi (yÍkÍcÍ) rol oynadÍÂÍnda, keóiólik ve çilekeólik
örneÂinde olduÂu gibi cemiyet aleyhine münzevi bir duruma dönüóe-
bilir. Din, iradi müspet rol oynadÍÂÍnda ise, yüksek dinlerdeki dini ió-
tirak ve dehalet ortaya çÍkar.50 Bu bölümde imanÍn birleótirici, ibade-
tin ise bütünleótirici iólevi üzerinde duran Karasan’a göre iman, birleó-
tirici iólevi ile dinin büyümesini saÂlar, ibadet ise bütünleótirici kuvve-
ti ile egoizmi ortadan kaldÍrÍr ve grubu birleótirir. AyrÍca o, grup teóki-
latÍnÍn ve zihniyetinin kuvvetlenmesine katkÍda bulunur.51 Karasan’Ín
dinin iólevleri konusundaki görüólerinde, Durkheimci bir bakÍó açÍsÍ-
na sahip olduÂu anlaóÍlmaktadÍr.
Karasan notlarÍnda, sanat ve din iliókisine de yer vermiótir. “Sanat,
sanat içindir” düóüncesinin yeni olduÂuna, daha öncesinde ise “sanat

337 •
din içindir” óeklinde bir görüóün benimsendiÂine iliókin kanaatini, ede-

biyatÍn, masallarÍn, heykellerin, efsanelerin, trajedilerin ve musikinin
kaynaÂÍnÍ dinden almasÍ gerçeÂiyle destekler. Ona göre, sanatÍn din-
den ayrÍlmasÍ Rönesans ile baólamÍótÍr.52
Karasan notlarÍnÍn son bölümünü, din hayatÍ ve dinlerin dünyaya
karóÍ durumlarÍ ile bitirmektedir. Buna göre her dinin dünyaya karóÍ ta-
kÍndÍÂÍ bir tutum vardÍr. Bu baÂlamda dinler, dünyayÍ kutsal ve kutsal
olmayan óeklinde ikiye ayÍrÍr. Karasan, dinlerin; müspet ve tabii olan
nikbin devir, menfi veya kötümser görüó devri ve ikisinin birleómesi
olan dünyanÍn hem iyi hem kötü olduÂu óeklinde tabiata karóÍ üç tür-
lü vaziyet alÍóa sahip olduklarÍnÍ belirtir ve büyük dinlerin esasÍnÍn da
bu olduÂunu savunur.53
Lisans ve lisansüstü eÂitimini felsefe alanÍnda yapan, akademik ka-
riyerini bu alanda tamamlayan Karasan, bu durumun doÂal sonucu
olarak yoÂun bir felsefi ilgiye ve birikime sahip olmuótur. Onun di-
Âer eserlerinde olduÂu gibi din sosyolojisi notlarÍnda da bu ilgi ve bi-
rikimin izini sürmek mümkündür. Nitekim bu eserinde, din sosyolo-
jisinin tarihçesine iliókin örneklerini yoÂunlukla eski Yunan dinlerin-
den seçmió, Gslam ve HÍristiyanlÍk ise sÍnÍrlÍ örneklerle kendisine yer
bulmuótur. AyrÍca o, Descartes’ten yaptÍÂÍ çevirileriyle Türkiye’de fel-
sefenin gelióimine önemli katkÍlarda bulunmuótur. Hasan Ali Yücel’in
Milli EÂitim BakanlÍÂÍ döneminde baólattÍÂÍ54 ‘tercüme hareketi’ kap-
samÍnda Descartes’in eserlerinin çoÂunu Türkçe’ye kazandÍrarak, hem
Descartes’in daha iyi anlaóÍlmasÍna hem de Türkiye’de felsefe çalÍóma-
larÍna öncülük eden eserlere imza atmÍótÍr.55

54 Hasan Ali Yücel’in öncülüÂünde kurulan Tercüme Bürosu dünya klasiklerini Türk diline
kazandÍrÍr. 1946 yÍlÍna gelindiÂinde Hasan Ali Yücel Milli EÂitim BakanlÍÂÍ görevinden alÍnÍr.
Bu yÍla kadar olan yaklaóÍk yedi yÍllÍk sürede 496 eser Türkçe’ye çevrilmiótir. Çeviri faaliyet-
leri bundan sonra aksayÍp yavaólasa da 1958 yÍlÍna kadar 965 eser Türkçe’ye aktarÍlmÍótÍr. Bu
çeviriler Türkiye’nin kültür ve aydÍnlanma tarihinde önemli bir yer tutmaktadÍr. Söz konusu
çeviri eserler külliyatÍ edebiyat dÍóÍnda felsefe alanÍndan eserleri de içermektedir. http://www.
haberveriyorum.net/haber/hasan-ali-yucel-ve-tercume-burosu (erióim tarihi: 13.03.2017).
55 Mehmet Karasan’Ín Rene Descartes’ten Türkçe’ye aktardÍÂÍ çalÍómalar óunlardÍr: Glk Felsefe
Üzerine Metafizik Düóünceler (1942), Felsefenin Glkeleri (1943), Tabiat IóÍÂÍ ile Hakikat Arama (1945),
AklÍn Gradesi Gçin Kurallar (1945), AklÍnÍ Gyi Kullanmak ve Bilimlerde DoÂruyu Aramak Gçin Metot
Üzerine Konuóma (1945), Ahlak Üzerine Mektuplar (1946), Ruhun GhtiraslarÍ (1972), Charles Adam,
Descartes, HayatÍ ve Eserleri (1952). Bu eserler, Milli EÂitim BasÍmevi (FransÍz klasikleri) veya
1960 öncesindeki adÍ Maarif Vekaleti olan yayÍnevi tarafÍndan basÍlmÍótÍr.
• 338
Karasan’Ín notlarÍ dÍóÍnda, din sosyolojisi alanÍyla doÂrudan iliókili

bir dizi makalenin de yazarÍ olduÂu görülmektedir. Bu makalelerinde,
özellikle ilkçaÂ Yunan düóüncesinde din sosyolojisinin öncüleri olan
isimler üzerinde durmuótur. Bu kapsamda, Siyasal Bilgiler Fakültesi
Dergisi’nin 1, 2 ve 4. sayÍlarÍnda birbirini tamamlayan üç makale ola-
rak yayÍmlanan “Eflatunun Devleti” baólÍklÍ çalÍómalardan söz edile-
bilir. Karasan, Eflatun’un Devlet ve Kanunlar adlÍ eserlerindeki görüóle-
rinden hareketle devletin temelinin adalet olduÂunu, adaletin ise birlik
üzerine kurulmasÍ gerektiÂini belirtir. Ona göre bizim gerçek dediÂimiz
mevcut devletler, ideal devletin gölgeleri ve kötü kopyalarÍdÍr. Ancak
ideal devlet, boó hayaller üzerine kurulmaz. Bu nedenle o, gerçekleóti-
rilmesi zor olmakla birlikte, mümkün olanÍ temsil eder.56
Karasan’Ín “Glk Yunan Düóüncesinde Din Glmi Denemeleri”57 ile
“Din Sosyolojisinin Öncüleri ve KurucularÍ”58 baólÍklÍ makaleleri, Tür-
kiye’de din sosyolojisi alanÍnÍn tarihçesi bakÍmÍndan öncü niteliÂin-
deki çalÍómalar arasÍndadÍr. Bu çalÍómalarda, Karasan, din sosyoloji-
si bilimi yeni olsa da, din ve toplum meseleleri üzerinde düóünme ve
inceleme geleneÂinin köklerinin en az Glk ÇaÂ Yunan düóüncesine ka-
dar götürülebileceÂini belirtir. O, manevi ilimlerin tarihinin, genellik-
le sofistlerle baólatÍldÍÂÍnÍ, ancak sofistlerden önce de günümüz din
bilimleri bakÍmÍndan bile ilginç sayÍlabilecek görüólere, özellikle Kse-
nophanes ve Herakleitos’ta rastlanabileceÂini iddia eder. Biri zama-
nÍn politeist dininin inançlarÍnÍ, diÂeri ise ibadet ve ayinlerini bilimsel
olarak inceleyerek eleótirmiótir. Karasan’a göre bu örneklerin yanÍ sÍ-
ra, Eflatun ile Aristo’nun din ve topluma iliókin görüóleri, onlarÍn din
sosyolojisinin öncüleri olarak kabul edilmelerini gerektirir.
Karasan, “Din Sosyolojisinin Öncüleri ve KurucularÍ” makalesinde,
din sosyolojisinin kurucusu olarak Auguste Comte’u gösterir. Bu ma-
kalede, ayrÍca Durkheim, Weber ve Wach’Ín görüólerinden de söz eder.
Ancak bunlar arasÍnda Comte ve Durkheim’e ayrÍ bir önem atfedilir.
AyrÍca onun ders notlarÍnÍn yanÍ sÍra diÂer çalÍómalarÍnda da klasik din
sosyolojisinin öncü ve kurucu isimleri arasÍnda, özellikle filozoflarÍn gö-
rüólerine ayrÍntÍlÍ biçimde yer verdiÂi görülmektedir. Karasan’Ín gerek
56 Bkz. Mehmet Karasan, “Eflatunun Devleti”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi
1:2 (1943), 357-373.
57 Bkz. Mehmet Karasan, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 2:1 (1953), 21-27.
58 Bkz. Mehmet Karasan, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 2:4 (1953), 61-69.
339 •
telif ve gerekse çeviri türünden yazÍlarÍnÍn sosyolojik aÂÍrlÍk noktasÍnÍ

ise Eflatun ve Durkheim’in59 oluóturduÂu anlaóÍlmaktadÍr.60
Hukuktan Sosyolojiye: Prof. Dr. Mehmet TaplamacÍoÂlu (1910-

1995)
Karasan, Mülkiye’den mezun ve Hariciye’den ayrÍlmÍó olan eski lise
arkadaóÍ Mehmet TaplamacÍoÂlu’nun ilahiyat fakültesine asistan ola-
rak girmesine yardÍmcÍ olmuótur. Böylece Glahiyat Fakültesi’nde Tap-
lamacÍoÂlu dönemi baólamÍótÍr. Mehmet TaplamacÍoÂlu, 1910 yÍlÍnda
kanlÍurfa’da doÂmuótur. 1934’te Mülkiye Mektebi (Ankara Üniversite-
si Siyasal Bilgiler Fakültesi)’nden mezun olan TaplamacÍoÂlu, Brüksel
Üniversitesi Gktisat Fakültesi’nde malî iktisat öÂrenimi görmüótür. Ad-
liye ve Hariciye bakanlÍklarÍnda bir süre görev yaptÍktan sonra 1944’te
Gspanya Konsolosu olarak görevlendirilmiótir. Gspanya’da konsolosluk
yaptÍÂÍ yÍllarda Barcelona Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ni bitirmió, son-
rasÍnda Madrid Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde Türkiye’de DanÍótay
baólÍklÍ teziyle (1952) doktorasÍnÍ tamamlamÍótÍr. 1952’de Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi Gslam Hukuku Ana Bilim DalÍ asistanÍ ola-
rak görev almÍótÍr. TaplamacÍoÂlu, Gslam hukuku profesörü Sabri ka-
kir Ansay ile aralarÍndaki anlaómazlÍk yüzünden Mehmet Karasan ta-
rafÍndan din sosyolojisi kürsüsüne transfer edilmiótir. 1954’te milletve-
kili seçilen Karasan’Ín fakülteden ayrÍlmasÍyla da din sosyolojisi dersle-
rini okutmaya baólamÍótÍr. TaplamacÍoÂlu, 1955’te doçent, 1963’te pro-
fesör olmuótur. 1970 yÍlÍnda kÍsa bir süre dekanlÍk yapan TaplamacÍ-
oÂlu, 1982’de kendi isteÂiyle emekliye ayrÍlmÍótÍr.61 TaplamacÍoÂlu’nun
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde, Din Sosyolojisi dersleri dÍ-
59 Onun bu kapsamda aóaÂÍdaki yayÍnlarÍndan söz edilebilir: Eflatun, Sofist (Yunan Klasikleri:
16), Maarif Vekâleti YayÍnlarÍ, Ankara 1943; Eflatun, Devlet AdamÍ, (Behice Boran ile Birlikte
Çeviri), Maarif Vekâleti YayÍnlarÍ, Ankara 1944; Eflatun’un Devlet Görüóü, Milli EÂitim BakanlÍÂÍ
YayÍnlarÍ, Ankara 1947; Emile Durkheim, Meslek AhlakÍ, Milli EÂitim BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ (FransÍz
Klasikleri), Ankara 1949.
60 Karasan’Ín diÂer çalÍómalarÍ ise óunlardÍr: Büyük Feylosoflar Antolojisi, c. 1, Ankara: Milli EÂitim
BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, 1949. Çeviri çalÍómalarÍ: Jacques Loeb, HayatÍn Mihaniki Telakkisi, Ankara:
Milli EÂitim BasÍmevi, 1935; Olivier Lacombe, Descartes, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve
Tarih-CoÂrafya Fakültesi YayÍnlarÍ, 1943; Bergson, Ahlâk Gle Dinin Gki KaynaÂÍ, Milli EÂitim Ba-
sÍmevi, Ankara 1949; Laberthonniere, Descartes Üzerine Tetkikler, Ankara: Maarif Vekâleti, 1959.
Bkz. Kevser Gülçiçek Ayas, Türk Din Sosyolojisinde Mehmet Rami Ayas, Gstanbul: Gz YayÍncÍlÍk,
2012, 35-36. AyrÍca bkz. “Mehmet Karasan”, http://www.biyografya.com/biyografi/6472 (erióim
tarihi: 13.03.2017).
61 Gülçiçek Ayas, Türk Din Sosyolojisinde Mehmet Rami Ayas, 37.
• 340
óÍnda Mukayeseli Medeni Hukuk, Gslam Hukuku, Din Psikolojisi, Din-

ler Tarihi derslerini de verdiÂi dönemler olmuótur.62
TaplamacÍoÂlu, din sosyolojisi dersi için hazÍrlamÍó olduÂu not-
larÍnÍ önce makaleler halinde Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Dergisi’nde yayÍnlamÍó, ardÍndan bu makaleleri birleótirerek 1961’de
Din Sosyolojisine Girió63 baólÍÂÍyla müstakil bir eser haline getirmiótir.
1963’te yayÍnlanan Din Sosyolojisi64 baólÍklÍ çalÍóma ise önceki çalÍóma-
nÍn genióletilmió halidir. TaplamacÍoÂlu, bu eserinde Hans Freyer’in
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde verdiÂi derslerin yanÍ sÍra,
Durkheim, Wach ve Mensching’in görüólerini naklederek eklektik bir
eser meydana getirmiótir.65
TaplamacÍoÂlu, Din Sosyolojisinin yanÍ sÍra Sosyolojiye Girió dersleri
de vermiótir. Bu derslerde, genellikle Genel Sosyoloji Üzerine Bir Deneme
kitabÍnÍ okutmuótur. Bu kitabÍn (1961 ve 1969’da olmak üzere) iki bas-
kÍsÍ mevcuttur.66 Genel Sosyoloji Üzerine Bir Deneme, konu, metot ve ta-
rihçe olmak üzere üç bölümden oluómaktadÍr. Bu eserin en dikkat çeki-
ci özelliklerinden biri, ilk defa bir din sosyoloÂunun sosyolojinin yönte-
mine dair müstakil bir baólÍk açmÍó olmasÍdÍr. Üstelik bu baólÍk, kitabÍn
üçte birlik bir kÍsmÍna karóÍlÍk gelmektedir. TaplamacÍoÂlu, sosyolojinin
yöntemini vasÍflama, karóÍlaótÍrma ve açÍklama olmak üzere üç baólÍkta
ele almaktadÍr. Sosyolojide araótÍrmalar vasÍflama ile baólar açÍklama
ile biter. VasÍflama, toplumsal olgularÍn gözlemi olup doÂrudan ve do-
laylÍ gözlem olmak üzere ikiye ayrÍlÍr. Bilimsel bir gerçeÂe varmak için
tek baóÍna gözlem yeterli olmadÍÂÍ için elde edilen verilerin belli kural-
lara göre karóÍlaótÍrÍlmasÍ gerekir. KaróÍlaótÍrma, sosyolojik açÍklamalar
yapmak isteyen sosyoloÂa, belirli bir veriyi çözümleyerek soyut ve ge-
nel unsurlara ulaóma imkânÍ verir. KaróÍlaótÍrma, tarihi, etnografik ve
istatistik olmak üzere üçe ayrÍlÍr. AçÍklama, gözlem ve karóÍlaótÍrmalar
yapÍlarak elde edilen verilerin yorumlanmasÍdÍr. TaplamacÍoÂlu’nun bu
62 Glahiyat Fakültesi aróivindeki özlük dosyasÍ.

63 TaplamacÍoÂlu, Din Sosyolojisi Girió, 129.
64 1963’te Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi yayÍnlarÍ olarak ilk baskÍsÍ yapÍlan Din Sosyolojisi
(223 sayfa) adlÍ eseri, 1975’te (420 sayfa) ikinci baskÍsÍnÍ, 1983’te (437 sayfa) üçüncü baskÍsÍnÍ
yapmÍótÍr. TaplamacÍoÂlu’nun eserinin ikinci ve üçüncü baskÍsÍna, Din Sosyolojisine Girió kita-
bÍndan ve makalelerinden eklemeler yaptÍÂÍ görülmektedir.
65 Gzzet Er, “Türkiye’de Din Sosyolojisi ÇalÍómalarÍ,” 35-36.
66 Mehmet TaplamacÍoÂlu, Genel Sosyoloji Üzerine Bir Deneme, Ankara: Ankara Üniversitesi BasÍ-
mevi, 1. baskÍ, Ankara, 1961, 88; Mehmet TaplamacÍoÂlu, Genel Sosyoloji Üzerine Bir Deneme, 2.
BaskÍ, Ankara, 1969, 102.
341 •
sÍnÍflamasÍ, kendinden sonra yazÍlan eserlerde din sosyolojisinin yön-

temine iliókin ana çerçeveyi oluóturmuótur.
TaplamacÍoÂlu, sosyolojik araótÍrmalarÍn temel kurallarÍnÍ ise yedi
baólÍk altÍnda sÍnÍflandÍrÍr:
• MüóahhaslÍk KuralÍ: Müóahhas olaylardan, toplumsal gerçeklerin
gözleminden ve deneyden ióe baólamanÍn gerekliliÂine ióaret eder.
• kuurlu Tecahül KuralÍ: Sosyolog, ampirik olarak edindiÂi duygu ve
kanÍlardan tamamen ayrÍlmasÍnÍ öÂrenmedikçe toplumsal gerçekleri in-
celeyemez. Baóka bir ifadeyle o, toplumsal alanda teori ile pratiÂin bir-
birinden farklÍ óeyler olduÂunu fark etmelidir.
• Objektiflik KuralÍ: Toplumsal olgular, eóya gibi incelenmelidir. Ob-
jektiflik, bilimsel sosyolojinin óartlarÍndandÍr. Bu kuralÍ tanÍmayan sos-
yolog, sosyolojiyi bilim olarak kabul etmiyor sayÍlÍr. Sosyoloji toplum-
sal olgularÍn sübjektif deÂil, objektif yönlerini inceler.
• Toplumsal Olgunun Tayini KuralÍ: Toplumsal olgularÍ doÂru biçim-
de sÍnÍrlamayÍ gerektirir. Ele alÍnan konunun, onu gösteren terimlerin
açÍkça tanÍtÍlmasÍ ve belirtilmesi kuralÍdÍr.
• DayanÍómalÍ Bütünlük KuralÍ: Toplumsal olaylar bir bütündür ve her
olay, toplumsal bütünün kopmaz bir parçasÍdÍr.
• Normali Patolojiden AyÍrma KuralÍ: Toplumsal hayatta bir olgu ancak
belirli bir tipe göre marazi veya normal sayÍlabilir, mutlak bir marazilik
yoktur. Toplumdan topluma suçun deÂiómesi bunun örneÂidir.
• ToplumsalÍ Toplumsalla Tayin KuralÍ: Toplumsal olgularÍ açÍklamak
için toplum dÍóÍ sebeplere baóvurulamaz. Çünkü toplumsal bir olayÍn
sebebi, yine toplumsal bir olaydÍr.67
TaplamacÍoÂlu’nun ilk baskÍsÍ 1961’de yapÍlan Din Sosyolojisine Gi-
rió kitabÍ, ‘sosyoloji’, ‘din’ ve ‘din sosyolojisi’ olmak üzere üç bölüm-
den oluómaktadÍr. KitabÍn çok küçük deÂióiklikler içeren ikinci baskÍsÍ
1967 yÍlÍnda yapÍlmÍótÍr.68 Eserin “sosyoloji” baólÍklÍ ilk bölümünde,
alanÍn ana kavramlarÍna ve toplumsal olgulara temas edilmiótir. Ay-
rÍca bu bölümde Genel Sosyoloji Üzerine Bir Deneme baólÍklÍ çalÍómada
ele alÍnan “metot” bahsinin tekrarlandÍÂÍ görülmektedir. “Din” baólÍk-
lÍ ikinci bölümde, dinin tanÍmÍ, baólangÍcÍ, çevre ve dinin karóÍlÍklÍ et-
kileri ile dinlerin sÍnÍflamasÍ üzerinde durulmuótur. “Din sosyolojisi”
67 TaplamacÍoÂlu, Genel Sosyoloji Üzerine Bir Deneme, 46-51.

68 TaplamacÍoÂlu, Din Sosyolojisine Girió.
• 342
baólÍklÍ üçüncü bölümde ise, din sosyolojisinin temel konularÍnÍn ve

tartÍómalÍ meselelerinin yanÍ sÍra, din ve toplum iliókilerine yer veril-
miótir. Bu bölümde ayrÍca genel ve özel din sosyolojisi baÂlamÍnda di-
ni gruplar konusuna da deÂinilmiótir.
TaplamacÍoÂlu, 1963 yÍlÍnda Din Sosyolojisi adlÍ yeni bir eser yayÍn-
lamÍótÍr. Eser, Hilmi Ziya Ülken tarafÍndan yazÍlan “Birkaç Söz” sunu-
muyla baólamaktadÍr. TaplamacÍoÂlu, bu eserinde din sosyolojisi ko-
nularÍnÍ sistematik olarak ele almÍótÍr. Üç bölüm ve bir sözlükten olu-
óan eserin girió bölümünde, sosyoloji, din bilimi ve din sosyolojisinin
tarihçesi ele alÍnmÍótÍr. “Din sosyolojinin ana problemleri” adlÍ ikinci
bölümde, din sosyolojisinin metoduna, araótÍrma alanÍna, dini tecrübe-
nin anlatÍmlarÍna, dinin toplum ve dünya karóÍsÍndaki tutumuna yer
verilmiótir. Üçüncü bölümde ise, “din ve toplum münasebetleri” baólÍ-
ÂÍ altÍnda din, devlet ve laiklik konularÍna uzunca deÂinilmiótir. Bu bö-
lümde, batÍda ve doÂuda din ve devlet iliókilerinin yanÍ sÍra laiklik ilke-
si ve Türkiye’de laiklik konusu iólenmiótir. Böylelikle, Türkiye’de yazÍ-
lan bir din sosyolojisi eserinde ilk defa Türkiye’ye özgü bir örneÂe yer
verilmiótir.69 Eserin son kÍsmÍ ise kavramlar sözlüÂüne tahsis edilmió-
tir. Bu durum, onun din sosyolojisi konularÍnÍn anlaóÍlmasÍnda kavram-
larÍn doÂru tanÍmÍna ve kullanÍmÍna verdiÂi önemin bir göstergesidir.
Bu bakÍmdan da eser, ülkemizde bir ilk olma özeliÂine sahiptir.
Din Sosyolojisi’nin genióletilmió ikinci baskÍsÍ 1975 tarihlidir. Üçün-
cü ve son baskÍsÍ ise 1983 yÍlÍnda yapÍlmÍótÍr. Eserin bu yeni baskÍlarÍna
bazÍ eklemeler yapÍldÍÂÍ görülmektedir. ÖrneÂin ilk bölüme Din Sosyo-
lojisine Girió kitabÍnÍn içeriÂi büyük oranda eklenirken, ikinci bölüme,
1965’te Glahiyat Fakültesi Dergisi’nin 13. cildinde 13 ila 20 sayfalarÍ ara-
sÍnda yayÍmlanan “Din ve Toplum Gliókileri ve Dinî Gruplar” makalesi
eklenmiótir. AyrÍca laiklik kÍsmÍnda eklemeler ve çÍkarmalar yapÍlmÍó,
özellikle “Türkiye Cumhuriyeti’ndeki Durum” baólÍklÍ kÍsÍm daha da
genióletilerek, “Din BakÍmÍndan Devlet kekilleri ve ÇaÂdaó YaóayÍótaki
Tutum” baólÍÂÍ ilave edilmiótir. Eserin yeni baskÍsÍnda, dini gruplar ve
din-siyaset iliókisine dair konularÍn aÂÍrlÍk kazandÍÂÍ anlaóÍlmaktadÍr.
TaplamacÍoÂlu’nun, din-devlet iliókisini (laikçiliÂi) ele aldÍÂÍ, “Din
ve Toplum Gliókileri ve Dini Gruplar”,70 “Laiklik Glkesi ve Türkiye’deki
69 Bkz. TaplamacÍoÂlu, Din Sosyolojisi, 94-168.

70 Mehmet TaplamacÍoÂlu, “Din ve Toplum Gliókileri ve Dini Gruplar,” 13-20.
343 •
Durum”71 ve “Yaólara Göre Dini YaóayÍóÍn kiddet ve Kesâfeti Üzerine

Bir Anket Denemesi”72 adlÍ çalÍómalarÍnda Türk toplumuna özgü mese-
leleri ele alarak, bu alana katkÍda bulunduÂu görülmektedir.73 Bu özelli-
Âiyle onun söz konusu teorik ve uygulamalÍ çalÍómalarÍnÍn din sosyolo-
jisi bilim dalÍnÍn Türkiye’de tanÍnmasÍna ve canlanmasÍna öncülük etti-
Âi söylenebilir. TaplamacÍoÂlu’nun bu çalÍómalar dÍóÍnda, ilahiyat fakül-
tesi dergisinin muhtelif sayÍlarÍnda çok sayÍda makalesi yayÍnlanmÍótÍr.
Bunlar arasÍnda “Din Sosyolojisi ÇalÍómalarÍ (BatÍda ve Bizde)”74, “Din
Sosyolojisinin Yeri ve TartÍóma Konusu Olan Meseleleri”75, “Din Sosyo-
lojisinde Son Geliómeler”76, “Gstatistik ve Anket Usulleri (Örnekleme)”77,
“BazÍ Gslam Bilginlerinin Toplum Görüóleri”78, “Dinler Bilimi”79 ve
“AnayasanÍn Sosyo-Juridik Eleótirisi”80 sayÍlabilir.
Bu çalÍómalar genel olarak incelendiÂinde, TaplamacÍoÂlu’nun din ve
toplum iliókilerine ve özellikle de din-hukuk iliókisine özel önem atfet-
tiÂi anlaóÍlmaktadÍr. Bu durum, öncelikle onun hukuk kökenli bir din
sosyoloÂu olmasÍndan kaynaklanmaktadÍr. Ancak bu ilginin gelióimi-
ne, din sosyolojisinin baólangÍcÍndan beri dinin toplumsal bir kurum
olarak hukukla olan yakÍn iliókisinin yanÍ sÍra, Türkiye özelinde laik-
lik tartÍómalarÍnÍn tekrarlanan gündemlere konu olmasÍnÍn da katkÍda
bulunduÂu söylenebilir. TaplamacÍoÂlu, gerek kitaplarÍndaki müstakil
yöntem baólÍklarÍyla, gerekse de çeóitli zamanlarda yayÍmladÍÂÍ maka-
leleriyle din sosyolojisinin yöntemine iliókin literatüre de katkÍda bu-
lunmuótur. ÖrneÂin, “Yaólara Göre Dini YaóayÍóÍn kiddet ve Kesâfeti
Üzerine Bir Anket Denemesi” baólÍklÍ makalesi, din sosyolojisi teknik-
71 Mehmet TaplamacÍoÂlu, “Laiklik Glkesi ve Türkiye’deki Durum,” 35-53.

72 Mehmet TaplamacÍoÂlu, “Yaólara Göre Dini YaóayÍóÍn kiddet ve Kesâfeti Üzerine Bir Anket
Denemesi,” 151-151.
73 Er, “Türkiye’de Din Sosyolojisi ÇalÍómalarÍ,” 129-130.
74 Bkz. Mehmet TaplamacÍoÂlu, “Din Sosyolojisi ÇalÍómalarÍ (BatÍda ve Bizde),” Cilt: VII, (1960),
55-61.
75 Bkz. Mehmet TaplamacÍoÂlu, “Din Sosyolojisinin Yeri ve TartÍóma Konusu Olan Meseleleri”
Cilt: VIII, (1960): 45-50.
76 Bkz. Mehmet TaplamacÍoÂlu, “Din Sosyolojisinde Son Geliómeler,” Cilt: X, (1962), 49-63.
77 Bkz. Mehmet TaplamacÍoÂlu, “Gstatistik ve Anket Usulleri (Örnekleme),” Cilt: X, (1962), 133-
140.
78 Bkz. Mehmet TaplamacÍoÂlu, “BazÍ Gslam Bilginlerinin Toplum Görüóleri,” Cilt: XII, (1964),
83-97.
79 Bkz. Mehmet TaplamacÍoÂlu, “Dinler Bilimi,” Cilt: XIX, (1973), 41-47.
80 Bkz. Mehmet TaplamacÍoÂlu, “AnayasanÍn Sosyo-Juridik Eleótirisi,” Cilt: XXIV, (1981), 163-
165.
• 344
lerinin ülkemizden seçilen bir örneklem grubu üzerinde test edildiÂi

ilk saha araótÍrmalarÍndan biridir.
Alman Ekolü’nün KatkÍsÍ: Ord. Prof. Dr. Hans Freyer (1887-1969)

TaplamacÍoÂlu ile aynÍ dönemlerde ilahiyat fakültesinde din sosyo-
lojisi derslerini veren isimlerden biri de Hans Freyer’dir. O, tarih ve kül-
tür temelli bir sosyoloji anlayÍóÍnÍ temsil eden Alman ekolünün üyesi-
dir. Freyer, 1887 yÍlÍnda Almanya’da Leipzig óehrinde doÂmuótur. Sos-
yolojide Lepzig okulunun kurucusu olarak kabul edilen Freyer, Greifs-
wald Üniversitesi’nde teoloji, ekonomi, tarih ve felsefe öÂrenimi gör-
müó, 1920 yÍlÍnda Leipzig Üniversitesi’nde doktor ünvanÍnÍ almÍótÍr.
Leipzig ve Kiel Üniversitelerinde felsefe alanÍnda profesör olarak ça-
lÍóan Freyer, 1925’te Leipzig Üniversitesi’nde ilk sosyoloji kürsüsünü
kurmuótur. 1948’de nasyonal sosyalizme yakÍnlÍÂÍ yüzünden ióine son
verilmesi nedeniyle batÍ Almanya’ya sÍÂÍnmÍótÍr. 1953–1960 yÍllarÍ ara-
sÍnda Gstanbul Üniversitesi ve Ankara Üniversitesi’nde misafir Ordi-
naryüs Profesör olarak sosyoloji ve tarih felsefesi derslerini okutmuó-
tur. Münster Üniversitesi’nden emekli olduktan sonra Baden Württem-
berg eyaletinde 18 Ocak 1969’da vefat etmiótir.81
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi ve DTCF’de dersler ve-
ren Hans Freyer, DTCF’de sosyoloji kürsüsünün kurulmasÍna katkÍda
bulunmuótur. Alman ekolü mensuplarÍndan bir olarak anÍlan Glahiyat
Fakültesi DekanÍ Prof. Dr. Bedii Ziya Egemen, Hans Freyer’i Glahiyat fa-
kültesinde Din Sosyolojisi derslerini vermek üzere davet etmiótir. An-
kara Üniversitesi profesörler kurulu kararÍ ile 1959 yÍlÍnÍn Ocak ayÍn-
dan itibaren ilahiyat fakültesinde din sosyolojisi dersini okutmak üze-
re görevlendirilmiótir. Freyer’in derslerini tercüme ve izahÍnÍ yapmak
için ise iki yarÍm gün Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden Doç.
Dr. Turgut Kalpsüz görevlendirilmiótir. Freyer’in Glahiyat Fakültesin-
de verdiÂi dersler, yine dekanÍn ricasÍ üzerine Kalpsüz tarafÍndan ter-
cüme edilerek kitap haline getirilmió ve Din Sosyolojisi adÍ altÍnda 1963
yÍlÍnda Glahiyat Fakültesi yayÍnÍ olarak basÍlmÍótÍr.82
Freyer, iki ana bölümden oluóan Din Sosyolojisi kitabÍnÍn “genel sos-
81 Recai DoÂan, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesine Alman Bilim GnsanlarÍnÍn KatkÍlarÍ,”
535.
82 Hüseyin Akyüz, “Hans Freyer (1887-1969),” 439-492.
345 •
yolojiye bakÍó” adlÍ birinci bölümünde, bir bilim olarak sosyolojinin

araótÍrma ve inceleme konularÍna deÂinmiótir. Bu çerçevede, toplum-
sal gruplar, zümre, sÍnÍf, kast gibi toplumsal tabakalar ve yine toplum-
sal olay ve süreçlere iliókin bilgilere yer vermiótir. Burada Freyer’in din
sosyolojisine hazÍrlÍk niteliÂindeki bu bilgilere deÂinerek, ikinci bölüme
geçió yapmaya çalÍótÍÂÍ anlaóÍlmaktadÍr. KitabÍn “din sosyolojisi” baó-
lÍklÍ ikinci bölümünde, alanÍn çerçevesinin, büyük oranda dini gruplar
merkezli belirlendiÂi görülmektedir. Dini gruplar nazariyesi, tabii grup-
lar ve dinden doÂan gruplar olmak üzere iki baólÍkta örnekleriyle anla-
tÍlmÍótÍr. Bu bölümde, ayrÍca din ve toplum arasÍndaki karóÍlÍklÍ iliókiler,
modern sanayi kültürü karóÍsÍnda dinlerin konumu incelenmiótir.83
Freyer’in kitabÍnda din sosyolojisinin diÂer konularÍ arasÍnda dini
gruplarÍ öne çÍkarmÍó olmasÍ, bu alanda kendisinden sonra yapÍlan ça-
lÍómalarÍ da etkilemiótir. TaplamacÍoÂlu, Freyer’in dini gruplar tasnifi-
ni öncelikle “Din ve Toplum Gliókileri ve Dini Gruplar” makalesine al-
mÍó, daha sonra ise Din Sosyolojisi baólÍklÍ çalÍómasÍnda kullanmÍótÍr.
Bu dini gruplar sÍnÍflamasÍ, sonraki dönemlerde Türkiye’de yazÍlan di-
ni gruplar sosyolojisi eserlerinde de kendisine yer bulmuótur. Kitap,
yÍllar sonra Prof. Dr. M. Rami Ayas tarafÍndan dil bakÍmÍndan güncel-
lenerek yeniden yayÍna hazÍrlanmÍótÍr.84
Freyer’in Din Sosyolojisi kitabÍ dÍóÍnda, Sosyolojiye Girió ve Gçtimai Na-
zariyeler Tarihi baólÍklÍ çalÍómalarÍ vardÍr. Freyer’in 1955-1956 tüm ders
yÍlÍ ile 1956-1957 yaz döneminde verdiÂi dersleri, Gdare Hukuku ve Am-
me Gdaresi AsistanÍ Dr. Nermin Abadan tarafÍndan Türkçe’ye çevrile-
rek Sosyolojiye Girió adÍyla kitaplaótÍrÍlmÍótÍr. Sosyolojiye Girió’in ilk bas-
kÍsÍ, 1957’de bir süre görev yaptÍÂÍ Siyasal Bilgiler Fakültesi yayÍnlarÍ
arasÍnda çÍkmÍótÍr. Bu çalÍómanÍn, 1963 ve 1967 yÍllarÍnda olmak üzere
iki baskÍsÍ daha yapÍlmÍótÍr. Kitap, sosyolojinin konusu ve metodu, sos-
yoloji tarihinin kÍsa özeti, sosyal hayatÍn ana óekilleri, sosyal hareketli-
lik, köy, óehir ve büyük óehir ile aile sosyolojisi olmak üzere altÍ bölüm-
den oluómaktadÍr.85 Freyer, önsözde kitabÍnÍn amacÍnÍ “sosyoloji ilmine
bir girió vazifesi görmek ve bu sahada ders dinlemió veya bazÍ konferanslar ta-
83 Freyer, Din Sosyolojisi, 81.

84 Bkz. Hans Freyer, Din Sosyolojisi, çev. Turgut Kalpsüz, haz. M. Rami Ayas, Ankara: DoÂu BatÍ
YayÍnlarÍ, 2013.
85 Hans Freyer, Sosyolojiye Girió, çev. Nermin Abadan, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi YayÍnlarÍ, 1957.
• 346
kip etmió olan gençlerin sosyoloji sahasÍnda baÂÍmsÍz incelemeler yapmasÍnÍ

kolaylaótÍrmak”86 olarak tanÍmlamaktadÍr.
Hans Freyer, 1955-1956 öÂretim yÍlÍnda Ankara Üniversitesi DTCF
Felsefe Bölümü Sosyoloji Kürsüsü’nde dersler vermiótir. Almanca veri-
len bu derslerde, Doç. Dr. Tahir ÇaÂatay çevirmenlik yapmÍótÍr. Bu not-
lar daha sonra kitaplaóarak Gçtimai Nazariyeler Tarihi87 adÍyla 1960 yÍlÍn-
da DTCF yayÍnlarÍ arasÍnda basÍlmÍótÍr. KitabÍn, Tahir ÇaÂatay’Ín “Ek-
ler” baólÍklÍ yazÍlarÍyla genióletilmió ikinci baskÍsÍ 1968 yÍlÍnda, üçün-
cü baskÍsÍ ise 1977 yÍlÍnda yapÍlmÍótÍr. Kitap, yÍllar sonra Prof. Dr. M.
Rami Ayas tarafÍndan dil bakÍmÍndan güncellenerek Sosyoloji Kuramla-
rÍ Tarihi baólÍÂÍyla yeniden yayÍna hazÍrlanmÍótÍr.88
Freyer’in 9-21 Ocak 1953 tarihleri arasÍnda iki hafta süreyle Gstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde yaptÍÂÍ altÍ konuóma, Bedia Akarsu
ve Hüseyin Batuhan tarafÍndan Türkçe’ye çevrilerek Gndustri ÇaÂÍ baólÍ-
ÂÍyla kitaplaótÍrÍlmÍótÍr. Gstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayÍn-
larÍ arasÍnda 1954 yÍlÍnda basÍlan bu çalÍóma, yÍllar sonra yine M. Ra-
mi Ayas tarafÍndan dil bakÍmÍndan güncellenerek Sanayi ÇaÂÍ baólÍÂÍy-
la DoÂu BatÍ yayÍnlarÍndan çÍkmÍótÍr.89 KitabÍn içeriÂini oluóturan al-
tÍ konuóma, “Sanayi ÇaÂÍnÍn Dünya Tarihi BakÍmÍndan AnlamÍ”, “Sa-
nayi TekniÂinin Tarihi”, “19. YüzyÍlda Toplumsal TabakalarÍn Yer De-
Âiótirmesi”, “Sanayi Toplumunun Geliómió Sistemi”, “Sanayi Toplu-
munun Manevi SorunlarÍ” ve “Sosyolojinin Konusu ve Görevi” baó-
lÍklarÍnÍ taóÍmaktadÍr. Bunlar arasÍnda özellikle din sosyolojisi açÍsÍn-
dan dikkat çekici olanÍ “Sanayi Toplumunun Manevi SorunlarÍ” baó-
lÍklÍ beóinci konuómadÍr. Bu konuómada Freyer, ‘bugün artÍk hiç kim-
senin içinde yaóadÍÂÍmÍz toplumsal bütünü tamamÍyla görme imkânÍnÍn
olmadÍÂÍnÍ’ belirtmektedir. Bu baÂlamda, sanayi toplumunun organi-
zasyon aÂÍnÍn insanÍ sadece belli bir yönden kavradÍÂÍnÍ, onu makina-
laótÍrarak ruhsuzlaótÍrdÍÂÍnÍ, ancak tüm soyutluÂuna ve eÂilmezliÂine
raÂmen bu sisteme insani bir anlam kazandÍrmak zorunda olduÂumu-
86 Freyer, Sosyolojiye Girió, VII.

87 Bkz. Hans Freyer, Gçtimai Nazariyeler Tarihi, çev. Tahir ÇaÂatay, Ankara: Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi YayÍnlarÍ, 1960.
88 Hans Freyer, Sosyoloji KuramlarÍ Tarihi, çeviren ve ekler: Tahir ÇaÂatay, haz. M. Rami Ayas,
Ankara: DoÂu BatÍ YayÍnlarÍ, 2012.
89 Bkz. Hans Freyer, Sanayi ÇaÂÍ, çev. Bedia Akarsu, Hüseyin Batuhan, haz. M. Rami Ayas, Ankara:
DoÂu BatÍ YayÍnlarÍ, 2014.
347 •
zu ifade eder. Freyer’e göre, bunu baóarmanÍn yolu, insanÍn derininde-

ki yedek güçlerin harekete geçirilmesine baÂlÍdÍr.90
1959–1960 yÍllarÍ arasÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde
verdiÂi dersler yanÍnda, sanayi bölgelerindeki ió ve ióçi münasebetle-
riyle de ilgilenen Freyer, Karabük ve Zonguldak’taki tesislerde tetkik-
lerde bulunmak için Fakülte dekanlÍÂÍndan görevlendirilme talebinde
bulunmuótur.91 Ancak fakültedeki özlük dosyasÍndan elde edilen bu
bilginin neticesine iliókin herhangi bir kayda rastlanmamÍótÍr.
Freyer’in bu alana en büyük katkÍsÍ Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi’nde verdiÂi dersler ve yetiótirdiÂi öÂrenciler ile olmuótur.
Onun etkisi, özellikle Mehmet TaplamacÍoÂlu ve M. Rami Ayas’Ín eser-
lerinde görülmektedir. AyrÍca, Din Sosyolojisi adlÍ eseri bu alanÍn temel
kaynaklarÍ arasÍnda kabul edilmiótir.92 Hans Freyer’in çalÍómalarÍ, Ta-
hir ÇaÂatay, Amiran Kurtkan ve Orhan TürkdoÂan gibi sosyologlar ta-
rafÍndan da temel baóvuru kaynaÂÍ olarak kullanÍlmÍótÍr.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi ve Din Sosyolojisinin

Gelióim Dönemi (1982-…)
1959 yÍlÍnÍn sonlarÍna doÂru açÍlan Yüksek Gslam Enstitüleri, 1982 yÍ-
lÍndan itibaren ilahiyat fakültelerine dönüótürülmüótür. Bu dönüóüm-
le birlikte, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi dÍóÍnda Gstanbul, Gz-
mir, Bursa, Kayseri, Samsun ve Erzurum illerinde yeni ilahiyat fakül-
teleri eÂitim ve öÂretime açÍlmÍótÍr. Enstitüden fakülteye geçióle birlik-
te, yüksek din öÂretiminin akademik yapÍlanmasÍ deÂiómió ve yeni ha-
liyle bu kurumlar lisans eÂitiminin yanÍ sÍra zamanla lisansüstü eÂitim
veren kurumlara dönüómüótür. Bu tarihten itibaren, ilahiyat fakültele-
rindeki diÂer alanlar gibi din sosyolojisi alanÍ da yeni bir döneme gir-
miótir. Türkiye’de din sosyolojisinin gelióim dönemi olarak adlandÍrÍ-
labilecek bu dönemde, aynÍ zamanda ilahiyat kökenli din sosyologlarÍ
yetiómió ve böylece Türkiye’de din sosyolojisi yeni bir boyut kazanmÍó-
tÍr. AyrÍca ilahiyat kökenli akademisyenler tarafÍndan yapÍlan din sos-
yolojisi çalÍómalarÍ hÍz kazanmÍó ve zamanla din sosyolojisi alanÍ sos-
yoloji içinde de kendine yer edinmeye baólamÍótÍr. Dönemin baólarÍn-
90 Freyer, Sanayi ÇaÂÍ, 67-76.

91 Glahiyat Fakültesi aróivindeki özlük dosyasÍ.
92 DoÂan, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesine Alman Bilim,” 541.
• 348
da Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde görev yapan iki isim göze

çarpmaktadÍr: Prof. Dr. Mehmet Rami Ayas (1931-…) ve Prof. Dr. Mü-
nir Koótaó (1939-…). Bu iki din sosyoloÂu, Türkiye’de ilahiyat kökenli
din sosyologlarÍnÍn yetiómesinde önemli rol oynamÍótÍr.
Dini Gruplar Sosyolojisine Girió: Prof. Dr. Mehmet Rami Ayas

(1931-…)
Mehmet Rami Ayas, 1931 yÍlÍnda Gaziantep’te doÂmuótur. 1953-57
yÍllarÍ arasÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nin ikinci dönem
mezunlarÍ arasÍndadÍr. Bir süre öÂretmenlik yaptÍktan sonra 1965’te An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde din sosyolojisi asistanÍ olarak
göreve baólamÍótÍr. 1970’te doktor, 1979’da doçent, 1988’de din sosyo-
lojisi ve din psikolojisi kürsüsünde profesör olmuótur. Kadrosu Anka-
ra Üniversitesi’nde iken, Gnönü Üniversitesi’nde sosyoloji bölümü ku-
rucu baókanÍ olarak 1982-1984 yÍllarÍ arasÍnda iki yÍl, Gaziantep Üni-
versitesi kanlÍurfa Glahiyat Fakültesi kurucu dekanÍ olarak ise 1988-1992
yÍllarÍ arasÍnda dört yÍl süreyle görevlendirilmiótir. 1991 yÍlÍnda ise An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nden, Dokuz Eylül Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi profesör kadrosuna naklen atanmÍótÍr. 1998 yÍlÍnda ise
emekli olmuótur.
Türkiye’de din sosyolojisi alanÍnda, doktora düzeyinde ilk araótÍrma,
Mehmet Rami Ayas’Ín 1966-1969 yÍllarÍ arasÍnda hazÍrladÍÂÍ “Türkiye’de
Glk Tarikat Zümreleómeleri Üzerine Din Sosyolojisi AçÍsÍndan Bir Araó-
tÍrma” adlÍ çalÍómasÍdÍr. Bu çalÍóma, 1991 yÍlÍnda Türkiye’de Glk Tarikat
Zümreóleómeleri Üzerine Din Sosyolojisi AçÍsÍndan Bir AraótÍrma baólÍÂÍyla
Ankara Üniversitesi yayÍnlarÍ arasÍnda çÍkmÍótÍr. KitabÍn sonraki baskÍsÍ
2008 yÍlÍnda yapÍlmÍótÍr.93 Ayas’Ín doktora jürisinde Prof. Dr. Hilmi Zi-
ya Ülken, Prof. Dr. Mehmet TaplamacÍoÂlu ve Prof. Dr. Neóet ÇaÂatay
yer almÍótÍr. Ayas’Ín çalÍómasÍ, girió, iki bölüm ve sonuçtan oluómakta-
dÍr. Girióte ana hatlarÍyla din sosyolojisi, din ve dini tecrübenin ifade
óekilleri üzerinde durulmuótur. Birinci bölüm, “Tarikat zümre ve züm-
releómelerinin toplumsal zemini olarak Anadolu’da Türk-Gslam top-
lum çevresinin teóekkülü ve öncesi” adÍnÍ taóÍmaktadÍr. Gkinci bölüm-
de Anadolu’da ilk dini-tasavvufi zümreleómeler ele alÍnmaktadÍr. Araó-
tÍrma tarihsel perspektifte Anadolu’nun dini-tasavvufi çeóitliliÂi üze-
93 Ayas, Türkiye’de Glk Tarikat Zümreleómeleri: Din Sosyolojisi AçÍsÍndan Bir AraótÍrma.
349 •
rine yapÍlan genel bir deÂerlendirme ile sonuçlandÍrÍlmÍótÍr.94 Ayas’Ín

çalÍómasÍ, Türkiye’de bu alanda yapÍlan ilk doktora çalÍómasÍ olmanÍn
yanÍnda, dini gruplar sosyolojisi baÂlamÍnda Anadolu kültürünün in-
celemesi bakÍmÍndan da bir ilk olma özelliÂine sahiptir. Kendisinden
önce yapÍlan çalÍómalar genellikle kullandÍklarÍ kaynaklar itibariyle Ba-
tÍ literatürünün sunduÂu imkânlarla sÍnÍrlÍ kalÍrken, Ayas’Ín çalÍóma-
sÍ konusunu Türk kültüründen seçmesi bakÍmÍndan alana önemli bir
yenilik getirmiótir.
M. Rami Ayas’Ín doçentlik tezi, Kur’an-Í Kerim’de ÇalÍóma KavramÍ:
Sosyolojik Bir Yaklaóma (1979)95 adÍnÍ taóÍmaktadÍr. Ayas, bu çalÍómasÍ-
nÍ kitap olarak yayÍmlamak yerine, “ÇalÍóma KavramÍ HakkÍnda”96,
“Kur’an-Í Kerim’de ÇalÍóma KavramÍ”97 ve “Sosyoloji Üzerine”98 ol-
mak üzere üç makale halinde yayÍmlamayÍ tercih etmiótir. Aya, “ÇalÍó-
ma KavramÍ HakkÍnda” baólÍklÍ makalesinde, çalÍóma olgusunun farklÍ
toplumlar tarafÍndan nasÍl algÍlandÍÂÍ ile sanayi devrimi, toplumsal ge-
lióme ve sÍnÍfsal hareketlerin oluóumu arasÍndaki etkileóimi ele almak-
tadÍr. “Kur’an-Í Kerim’de ÇalÍóma KavramÍ” adlÍ makalesinin ilk baólÍÂÍ,
‘Kur’an ve BildirildiÂi Toplum Çevresi’dir. Bu baólÍk altÍnda Mekke ve
Medine’deki toplumsal hayattan bahsedilmió, ‘Kur’an’da ÇalÍóma’ adlÍ
bölümünde ise çalÍóma olgusu ayetlerden örneklerle açÍklanmÍótÍr.
Ayas’Ín bunlar dÍóÍnda, “Üniversite GençliÂinin Zihin HayatÍ”,99
“1940’lÍ YÍllardan Bugüne Türk GençliÂinin Dini DeÂerleri”,100 “Felsefe
ve Sosyal Bilimler ÖÂretimi ve YayÍnÍ Üzerine BirtakÍm Düóünceler”,101
“Bir Gerçeklik Bilimi Olarak Sosyoloji ve Tahir ÇaÂatay”102 baólÍk-
94 Ghsan ÇapcÍoÂlu, “Türkiye’deki Glahiyat Fakültelerinde Din Sosyolojisi AlanÍnda TamamlanmÍó

Lisansüstü Tezler Üzerine Bir AraótÍrma,” 203-224; Fatma Kenevir, “Türkiye’de Din Sosyoloji-
sinin DoÂuóu,” 242.
95 Gülçiçek Ayas, Türk Din Sosyolojisinde Mehmet Rami Ayas, 101.
96 Bkz. Mehmet Rami Ayas, “ÇalÍóma KavramÍ HakkÍnda,” Gslam Glimleri Enstitüsü Dergisi V (1982),
79-87.
97 Bkz. Mehmet Rami Ayas, “Kur’an-Í Kerim’de ÇalÍóma KavramÍ,” Gslam Glimleri Enstitüsü Dergisi
V (1982), 89-112.
98 Bkz. Mehmet Rami Ayas, “Sosyoloji Üzerine,” Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi XXVI
(1983), 203-206.
99 Bkz. Mehmet Rami Ayas, “Üniversite GençliÂinin Zihin HayatÍ,” Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi Dergisi XXIX: 1 (1987), 263-266.

100 Bkz. Mehmet Rami Ayas, “1940’lÍ YÍllardan Bugüne Türk GençliÂinin Dini DeÂerleri,” Dokuz
Eylül Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi VII (1992), 1-5.

101 Bkz. M. Rami Ayas “Felsefe ve Sosyal Bilimler ÖÂretimi ve YayÍnÍ Üzerine BirtakÍm Düóünceler,”
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi XXVIII, SayÍ: 1, 1986, 73-77.

102 Bkz. M. Rami Ayas “Bir Gerçeklik Bilimi Olarak Sosyoloji ve Tahir ÇaÂatay,” Ankara Üniversitesi
• 350
lÍ makaleleri vardÍr. AyrÍca Ayas’Ín, Leyla Elburuz ile birlikte Ruth

A. Wallace ve Alison Wolf’tan çevirdikleri ÇaÂdaó Sosyoloji KuramlarÍ:
Klasik GeleneÂin Geliótirilmesi baólÍklÍ bir çalÍómasÍ bulunmaktadÍr. Glk
baskÍsÍ103 2004 yÍlÍnda yapÍlan çalÍómanÍn, ikinci baskÍsÍ104 2012 yÍlÍn-
da DoÂu BatÍ yayÍnlarÍ arasÍndan çÍkmÍótÍr. Ayas’Ín bu çevirisi, özel-
likle sosyoloji bölümlerinde çaÂdaó sosyoloji kuramlarÍnÍn öÂretimi-
ne önemli katkÍlarda bulunmuótur.
Glahiyat Kökenli Din SosyologlarÍ KuóaÂÍ: Prof. Dr. Münir

Koótaó (1939-…)
Münir Koótaó, 1939 yÍlÍnda Antalya’nÍn ElmalÍ ilçesinde doÂmuótur.
1964 yÍlÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nden mezun olmuó-
tur. 1416 sayÍlÍ kanun uyarÍnca Milli EÂitim BakanlÍÂÍ tarafÍndan açÍ-
lan sÍnavÍ kazanarak doktora eÂitimi için Fransa’ya gönderilmiótir. Pa-
ris Sorbonne Üniversitesi’nde sosyoloji doktorasÍnÍ “la laicisation de
l’enseignement puplic en turquie, depuis 1923” adlÍ çalÍómasÍyla 1977
yÍlÍnda tamamlamÍótÍr. Yurda döndükten sonra ilkin Gazi EÂitim Ensti-
tüsü EÂitim Bölümünde görevlendirilen Münir Koótaó, daha sonra 1980
yÍlÍ Ocak ayÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde açÍlan sÍ-
navÍ kazanarak Doktor Asistan olarak göreve baólamÍótÍr. 1982’de yar-
dÍmcÍ doçent, 1988’de doçent, 1994’te ise profesör ünvanÍ almÍótÍr. 1987-
2000 yÍllarÍ arasÍnda dekan yardÍmcÍlÍÂÍ görevinde bulunmuótur. 1987-
1988 yÍllarÍ arasÍnda DTCF’de “Köy Sosyolojisi”, Gazi Üniversitesi’nde
ise “Sosyolojiye Girió” dersleri vermiótir. 19.01.2000 tarihinden itiba-
ren 3 yÍl süreyle senato üyeliÂine seçilmiótir. 15.06.2005 tarihinde ise
emekli olmuótur.
Koótaó’Ín Din Sosyolojisi Ders NotlarÍ’nÍn yanÍ sÍra Üniversite ÖÂ-
rencilerinde Dine BakÍó105 adlÍ bir de kitabÍ bulunmaktadÍr. AyrÍca çe-
óitli dergilerde yayÍmlanmÍó “La laicisation de I’etat Turc”,106 “De
Glahiyat Fakültesi Dergisi XXXIII:1 (1992), 11-40.

103 Bkz. Ruth A. Wallace ve Alison Wolf, ÇaÂdaó Sosyoloji KuramlarÍ: Klasik GeleneÂin Geliótirilmesi,
çev. Leyla Elburuz ve M. Rami Ayas, Gzmir: Punto YayÍncÍlÍk, 2004.
104 Bkz. Ruth A. Wallace ve Alison Wolf, ÇaÂdaó Sosyoloji KuramlarÍ: Klasik GeleneÂin Geliótirilmesi,
çev. Leyla Elburuz ve M. Rami Ayas, Ankara: DoÂu BatÍ YayÍnlarÍ, 2012.
105 Bkz. Münir Koótaó, “Üniversite ÖÂrencilerinde Dine BakÍó,” Üniversite ÖÂrencilerinde Dine BakÍó,
Ankara: Diyanet VakfÍ YayÍnlarÍ, 1995.

106 Bkz. Münir Koótaó, “La laicisation de I’etat Turc,” AÜGFD XXVII (1985), 339-346.
351 •
I’Enseignement traditionnel à I’enseignement moderne”,107 “Din Sos-

yolojisine Girió”,108 “Auguste Comte’un Din Sosyolojisi”,109 “Sosyal-
leóme”,110 “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Kuruluó ve Ta-
rihçesi”,111 “Max Weber’de Din ve Zihniyet”,112 “19. YüzyÍl Gdealist
Felsefe AkÍmÍ ve Weberci Görüó”,113 “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fa-
kültesi (Dünü, Bugünü)”,114 “Türkiye’de LaikliÂin Gelióimi (1920’den
Günümüze Kadar)”,115 “Gbn Haldun’un Mukaddimesine Dair BazÍ
Müóahedeler I”,116 “Gbn Haldun’un Mukaddimesine Dair BazÍ Müóa-
hedeler II”,117 “Gbn Haldun’un Mukaddimesine Dair BazÍ Müóahede-
ler III”118 baólÍklÍ makaleleri mevcuttur.
Koótaó, Türkiye’de LaikliÂin Gelióimi (1920’den Günümüze Kadar) baó-
lÍklÍ makalesinde, laiklik kavramÍnÍn, Anayasa’da yer alÍó óekli ve ge-
lióimi üzerinde durarak, Türkiye’de din-devlet iliókilerini ele almÍótÍr.
Türkiye’de din ve devlet iliókilerini, (1) Kurtuluó SavaóÍ’ndan 1945’e ka-
dar uzanan dönem, (2) 1945-1950 yÍllarÍ arasÍ, (3) 1950-1960 yÍllarÍ ara-
sÍ, (4) 1960 sonrasÍ ve (5) 1980 sonrasÍ olmak üzere beó döneme ayÍr-
mÍótÍr. Koótaó, çalÍómasÍnÍn sonunda, laiklik uygulamasÍnÍn bütün za-
manlar ve toplumlar için geçerli tek bir modelinin olamayacaÂÍnÍ, laik-
liÂin her toplumun tarihsel ve kültürel arka planÍ, ihtiyaç ve özellikle-
ri dâhilinde uygulanabileceÂini ifade etmektedir.119
Koótaó, Üniversite ÖÂrencilerinde Dine BakÍó baólÍklÍ çalÍómasÍnda,
Glock’un beó boyutlu dindarlÍk tipolojisinden hareketle anket sorula-
107 Bkz. Münir Koótaó, “De I’Enseignement traditionnel à I’enseignement moderne,” AÜGFD XXVIII
(1986), 371-389.
108 Bkz. Münir Koótaó, “Din Sosyolojisine Girió,” AÜGFD XXVIII (1986), 355-369.
109 Bkz. Münir Koótaó, “Auguste Comte’un Din Sosyolojisi,” AÜGFD XXIV (1987), 67-73.
110 Bkz. Münir Koótaó, “Sosyalleóme,” AÜGFD XXIX (1987), 329-334.
111 Bkz. Münir Koótaó, AÜGFD XXXI (1989), 1-29.
112 Bkz. Münir Koótaó, “Max Weber’de Din ve Zihniyet”, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Kuruluó ve Tarihçesi,” Felsefe DünyasÍ Dergisi 10 (1993), 30-35.

113 Bkz. Münir Koótaó, “19. YüzyÍl Gdealist Felsefe AkÍmÍ ve Weberci Görüó,” Felsefe DünyasÍ Dergisi
11 (1994): 31-36.
114 Bkz. Münir Koótaó, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi (Dünü, Bugünü),” AÜGFD (1999),
141-184.
115 Bkz. Münir Koótaó, AÜGFD (1999), 185-196.
116 Bkz. Münir Koótaó, “Gbn Haldun’un Mukaddimesine Dair BazÍ Müóahedeler I,” Din ÖÂretimi
Dergisi 14 (1988), 93-101.

117 Bkz. Münir Koótaó, “Gbn Haldun’un Mukaddimesine Dair BazÍ Müóahedeler II,” Din ÖÂretimi
Dergisi 15 (1988), 23-28.

118 Bkz. Münir Koótaó, “Gbn Haldun’un Mukaddimesine Dair BazÍ Müóahedeler III,” Din ÖÂretimi
Dergisi 16 (1988), 77-83.

119 Münir Koótaó, “Türkiye’de LaikliÂin Gelióimi (1920’den Günümüze Kadar),” 185-196.
• 352
rÍnÍ oluóturmuótur. Ancak Glock’un bilgi ve tecrübe boyutlarÍnÍ sos-

yal boyuta dâhil ederek, gençlerin dindarlÍÂÍnÍ inanç, ibadet ve sos-
yal boyut olmak üzere üç baólÍkta ele almÍótÍr. AraótÍrmanÍn örnek-
lem grubunu, Ankara Üniversitesi ve Gazi Üniversitesi’nin çeóitli fa-
kültelerinde 2., 3. ve 4. sÍnÍfta okuyan 723 öÂrenci oluóturmuótur. An-
kete katÍlanlar arasÍndan seçilen 75 öÂrenci ile de mülakat yapÍlmÍó-
tÍr. AraótÍrma sonuçlarÍna göre, inanç boyutunda gençlerin büyük ço-
ÂunluÂunun Allah’a inandÍÂÍ, ibadet boyutunda ise, farz olan namaz
yaygÍn deÂil iken, oruç ibadetinin en fazla yerine getirilen ibadet ol-
duÂu tespit edilmiótir.120
Koótaó, 1990’lÍ yÍllarÍn baólarÍndan itibaren Ankara Üniversitesi Sos-
yal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri (Din Sosyolojisi) Anabi-
lim DalÍ’nda lisansüstü eÂitim yapan çok sayÍda öÂrencinin yüksek li-
sans ve doktora danÍómanlÍÂÍnÍ yapmÍótÍr. Bu öÂrenciler, mezuniyet-
lerinin ardÍndan Türkiye’nin çeóitli üniversitelerindeki din sosyolojisi
anabilim dallarÍnÍn ilk hocalarÍ olarak görev almÍó ve alanÍn ülkemiz-
deki gelióimine önemli katkÍlarda bulunmuótur.
Bu hocalardan biri olan Gülay Cezayirli, Prof. Dr. Münir Koótaó da-
nÍómanlÍÂÍnda hazÍrladÍÂÍ “Ankara’da Bir Mevlevî TopluluÂu -Din Sos-
yolojisi AçÍsÍndan Bir AraótÍrma” baólÍklÍ teziyle 1996 yÍlÍnda doktora-
sÍnÍ tamamlanmÍótÍr. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Din Sosyo-
lojisi Anabilim DalÍ kadrosunda görev yaptÍktan sonra 2000’li yÍllarÍn
baóÍnda yardÍmcÍ doçent kadrosundan emekli olmuótur. Cezayirli’nin
Glahiyat Fakültesi Dergisi’nde yayÍmlanan “Dini Grup ve Toplumsal
Grup”121 ve “kehir Bütün BaÂlarÍ Çözer Sözünün Düóündürdükleri”122
baólÍklÍ iki makalesi bulunmaktadÍr.
2000’li YÍllarda Din Sosyolojisi

Günümüzde Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Felsefe ve Din
Bilimleri (Din Sosyolojisi) Anabilim DalÍ’nda üç profesör, bir doçent,
bir doktor öÂretim üyesi ve bir araótÍrma görevlisi olmak üzere 6 öÂre-
tim elemanÍ görev yapmaktadÍr. Bu öÂretim elemanlarÍndan biri, Prof.
Dr. Niyazi Akyüz’dür. Akyüz, Prof. Dr. Münir Koótaó danÍómanlÍÂÍn-
120 Münir Koótaó, Üniversite ÖÂrencilerinde Dine BakÍó, 1995.

121 Bkz. Gülay Cezayirli, “Dini Grup ve Toplumsal Grup,” AÜGFD XXXVII (1997), 365-377.
122 Bkz. Gülay Cezayirli, “kehir Bütün BaÂlarÍ Çözer Sözünün Düóündürdükleri,” AÜGFD XXXIX,
(1999), 369-378.
353 •
da hazÍrladÍÂÍ “Ankara’nÍn BoÂaziçi Semtinde Dini Hayat ve Kentlileó-

me Üzerine Bir AraótÍrma” baólÍklÍ çalÍómasÍyla 1994 yÍlÍnda din sos-
yolojisi doktoru olmuótur. “Glahiyat Fakültesi ÖÂrencilerinin Din anla-
yÍóÍ (Ankara, Marmara ve Atatürk Üniversitesi ÖrneÂi)” adlÍ çalÍóma-
sÍyla 2002 yÍlÍnda doçent ve 2007 yÍlÍnda ise profesör kadrosuna atan-
mÍótÍr. Akyüz, halen Din Sosyolojisi Anabilim DalÍ BaókanlÍÂÍ görevini
yürütmektedir. Akyüz’ün çalÍómalarÍ kentleóme, dini hayat, din anla-
yÍóÍ ve dini gruplar konularÍnda yoÂunlaómaktadÍr.
Prof. Dr. Ghsan Toker, Prof. Dr. Münir Koótaó danÍómanlÍÂÍnda ha-
zÍrladÍÂÍ “Bir YapÍlaóma Gliókisi Olarak KadÍnlar ve Din: Baókent KadÍn
Platformu ÖrneÂi” baólÍklÍ teziyle 2005 yÍlÍnda doktorasÍnÍ tamamlamÍó-
tÍr. Toker, “Teolojik Bir Gnóa Olarak Laiklik” baólÍklÍ çalÍómasÍyla 2011
yÍlÍnda doçent, 2016 yÍlÍnda ise profesör olmuótur. Toker’in çalÍómala-
rÍ, toplumsal cinsiyet, laiklik, nitel araótÍrma, modernleóme, Gslam sos-
yolojisi, GslamcÍlÍk ve kültür konularÍnda yoÂunlaómaktadÍr.
Prof. Dr. Ghsan ÇapcÍoÂlu, Prof. Dr. Niyazi Akyüz danÍómanlÍÂÍnda
hazÍrladÍÂÍ “Sosyo-Politik Tutumlar ve DindarlÍk Gliókisi: Glahiyat Fa-
külteleri ÖrneÂi” baólÍklÍ teziyle 2008 yÍlÍnda doktorasÍnÍ tamamlamÍó-
tÍr. ÇapcÍoÂlu, “Küreselleóme, Kültür ve Din” baólÍklÍ çalÍómasÍyla 2012
yÍlÍnda doçent olmuótur. ÇapcÍoÂlu’nun çalÍómalarÍ, din-siyaset iliókisi,
modernleóme, sekülerleóme, küreselleóme ve din iliókileri, dezavantajlÍ
gruplar, yeni medya, dijitalleóme, afetler ve din, bilgi, kültür ve deÂer-
ler sosyolojisi konularÍnda yoÂunlaómaktadÍr.
Doç. Dr. Selman YÍlmaz, Prof. Mohammed Bamyeh danÍómanlÍÂÍn-
da hazÍrladÍÂÍ “State, Politics, and Religion: Effects of Political and So-
cial Change on the Relationship between State and Religion in Turkey,
2002-2012” baólÍklÍ teziyle 2013 yÍlÍnda Pittsburgh Üniversitesi Sosyo-
loji Bölümü’nde doktorasÍnÍ tamamlamÍótÍr. YÍlmaz’Ín çalÍóma alanlarÍ
modern dünyada din, sekülerleóme, din ve siyaset, dini azÍnlÍk hakla-
rÍ, alevi haklarÍ, Türkiye’de sosyal ayrÍóma ve çatÍóma konularÍnda yo-
ÂunlaómaktadÍr.
Dr. ÖÂr. Üyesi Fatma Kenevir, Prof. Dr. Niyazi Akyüz danÍómanlÍ-
ÂÍnda hazÍrladÍÂÍ “KadÍn Mahkûmlarda Suç ve Din AnlayÍóÍ” baólÍklÍ
teziyle 2015 yÍlÍnda doktorasÍnÍ tamamlamÍótÍr. Kenevir’in çalÍóma alan-
larÍ suç, sapma ve dindarlÍk, Türk din sosyolojisi, dindarlÍk teorileri, din
ve toplumsal cinsiyet konularÍnda yoÂunlaómaktadÍr.
• 354
Sonuç
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Felsefe ve Din Bilimleri Din
Sosyolojisi Anabilim DalÍ bünyesinde yapÍlan lisansüstü tezler incelen-
diÂinde, baólangÍçtan günümüze çok sayÍda yüksek lisans ve doktora
tezinin hazÍrlandÍÂÍ görülmektedir. Bu tezlerinin genel istatistiksel da-
ÂÍlÍmÍna bakÍldÍÂÍnda, 1995 sonrasÍ, ilahiyat fakültelerinin sayÍlarÍnda-
ki artÍóÍn bir sonucu olarak, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde
hazÍrlanan din sosyolojisi tezlerinin sayÍsÍnda da belirgin bir artÍóÍn ol-
duÂu anlaóÍlmaktadÍr.123 Bu dönemden itibaren ilahiyat disiplinleri içe-
risinde din bilimlerine ilginin artmasÍ, din sosyolojisine yönelik ilgi ar-
tÍóÍnÍ da beraberinde getirmió ve özellikle 2000’li yÍllarda bu ilgi akade-
mik çÍktÍlarÍnÍ vermeye baólamÍótÍr. Tezler teorik ve uygulamalÍ olma-
larÍ bakÍmÍndan incelendiÂinde ise, yüksek lisans tezlerinde teorik ve
uygulamalÍ araótÍrmalarÍn sayÍca birbirine yakÍn olduÂu, doktora tez-
lerinde ise tamamÍna yakÍnÍnÍn uygulamalÍ çalÍómalardan oluótuÂu gö-
rülmektedir. Bu tablo, Türkiye genelinde hazÍrlanan ilahiyat fakülteleri
merkezli din sosyolojisi tezlerinin daÂÍlÍmÍna uygundur.
Ankara Glahiyat’ta hazÍrlanan din sosyolojisi tezlerinin konu bakÍ-
mÍndan daÂÍlÍmlarÍ incelendiÂinde ise, dini gruplar sosyolojisi baÂla-
mÍndaki çalÍómalarÍn önemli bir aÂÍrlÍÂa sahip olduÂu söylenebilir. Bu
çerçevede, Nakóibendilik, Halvetilik, Mevlevilik, Kadirilik, Süleyman-
cÍlÍk, Aczimendilik, Alevi-Bektaóilik ve Caferilik konularÍnÍn çalÍóÍldÍ-
ÂÍ görülmektedir. Dini gruplar sosyolojisi dÍóÍnda din-toplum iliókisini
çeóitli boyutlarÍyla analiz eden pek çok çalÍómanÍn yapÍldÍÂÍnÍ da belirt-
mek gerekir. Sözgelimi, sosyo-kültürel deÂióme, gelióme, farklÍlaóma ve
bütünleóme ile din arasÍndaki karóÍlÍklÍ etkileóimler, sosyologlarÍn din
görüóleri, toplumsal cinsiyet, medya, suç, popüler kültür, siyaset, eko-
nomi, kentleóme, sosyal tabakalaóma vb. olgularla din, dindarlÍk ve di-
ni hayat iliókisini ele alan çalÍómalar bunlar arasÍndadÍr.124
Glki 2004 yÍlÍnda Hitit Üniversitesi Glahiyat Fakültesi ev sahipliÂinde
yapÍlan Din Sosyolojisi Anabilim DalÍ Koordinasyon ToplantÍlarÍ’nÍn al-
tÍncÍsÍ 2009 yÍlÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Din Sosyolo-
jisi Anabilim DalÍ’nÍn ev sahipliÂiyle 6-8 Haziran 2009 tarihleri arasÍn-
123 ÇapcÍoÂlu, “Türkiye’deki Glahiyat Fakültelerinde Din Sosyolojisi AlanÍnda TamamlanmÍó

Lisansüstü Tezler Üzerine Bir AraótÍrma,” 203-224.
124 ÇapcÍoÂlu, “Türkiye’deki Glahiyat Fakültelerinde Din Sosyolojisi AlanÍnda TamamlanmÍó
Lisansüstü Tezler Üzerine Bir AraótÍrma,” 203-224.

355 •
da Çanakkale Biga’da düzenlemiótir. “Türkiye’de Dini Grup AraótÍrma-

larÍnÍn Teorik ve Metodolojik SorunlarÍ Sempozyumu” olarak organi-
ze edilen bu toplantÍda, dini gruplar sosyolojisinin sorunlarÍ çeóitli açÍ-
lardan tartÍóÍlmÍótÍr.125 Böylece ilahiyat fakültelerinde görev yapan din
sosyologlarÍ arasÍndaki iletióimi ve paylaóÍmÍ artÍrmak amacÍyla düzen-
lenen koordinasyon toplantÍlarÍna katkÍda bulunulmuótur.
Koordinasyon toplantÍlarÍnÍn ikincisi olan ve 23-24 Haziran 2005 ta-
rihleri arasÍnda Selçuk Üniversitesi Glahiyat Fakültesi ev sahipliÂinde
Konya’da gerçekleótirilen toplantÍda, ulusal hakemli bilimsel bir der-
gisinin yayÍmlanmasÍ kararlaótÍrÍlmÍó ve bu konuda Ankara Üniversi-
tesi Glahiyat Fakültesi din sosyolojisi öÂretim elemanlarÍ görevlendiril-
miótir. Bu kapsamda Toplum Bilimleri Dergisi adÍ altÍnda bir derginin
hazÍrlÍÂÍna baólanmÍó ve Dergi 2009 yÍlÍndaki toplantÍda 2006-2009 yÍl-
larÍnÍ kapsayan üç cilt ve altÍ sayÍdan oluóan birleóik bir dergi olarak
okuyucusuyla buluómuótur.126 YÍlda iki sayÍ olarak yayÍn hayatÍna de-
vam eden Toplum Bilimleri Dergisi, AralÍk 2023 itibariyle yayÍmlanacak
17. cilt 35. sayÍsÍnÍn hazÍrlÍklarÍ sürmektedir. BaólangÍçta din sosyolog-
larÍ arasÍndaki bilimsel paylaóÍmÍn geliótirilmesini, üretimlerin müm-
kün olduÂunca bir çatÍ altÍnda toplanmasÍnÍ ve böylece yayÍnlara eriói-
min kolaylaómasÍnÍ amaçlayan derginin kapsamÍ, zamanla diÂer sos-
yal bilim alanlarÍndaki çalÍómalarÍn yayÍnlanmaya baólamasÍyla birlik-
te genióletilmiótir. Toplum Bilimleri Dergisi, Türkiye’deki din sosyolog-
larÍ açÍsÍndan bu alanda üretilen akademik bilginin paylaóÍldÍÂÍ bir or-
tak platform oluóturmaya ve bu yolla din sosyolojisinin gelióimine kat-
kÍda bulunmaya devam etmektedir.
Sonuç olarak bu makalede Türkiye’de din sosyolojisinin doÂuóu
ve gelióimi, BaólangÍç Dönemi (1908-1923), HazÍrlÍk Dönemi (1923-
1949), Kurumsallaóma Dönemi (1949-1982) ve Gelióim Dönemi (1982
-…) olmak üzere dört dönemde incelenmiótir. Bu sÍnÍflamada, alanÍn
Türkiye’deki seyrini belirleyen belli baólÍ farklÍlaóma eksenlerinden ha-
reketle din sosyolojisinin gelióimi, kurumsallaóma öncesi ve sonrasÍ ol-
mak üzere iki ana döneme ayrÍlmÍótÍr. Kurumsallaóma öncesi baólan-
gÍç ve hazÍrlÍk dönemlerini, kurumsallaóma sonrasÍ ise kurumsallaóma-
125 Fatma Kenevir, “VI. Din Sosyolojisi Anabilim DalÍ Koordinasyon ToplantÍsÍ Türkiye’de Dini
Grup AraótÍrmalarÍnÍn Teorik ve Metodolojik SorunlarÍ,” 317-320.
126 ÇapcÍoÂlu, “Türkiye’de Din Sosyolojisi: Tarihsel Arka plan ve Yeni Geliómeler,” 211-225.
• 356
nÍn baólangÍç ve gelióim dönemlerini kapsamaktadÍr. Bununla birlikte

çalÍómada, kurumsallaóma öncesi dönemin özelliklerine kÍsaca temas
edilmió, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nin kuruluóuyla baóla-
yan kurumsallaóma ve sonrasÍ dönemin özellikleri ise ayrÍntÍlÍ biçim-
de incelenmiótir. AraótÍrma, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi ça-
tÍsÍ altÍnda din sosyolojisi anabilim dalÍnÍn gelióimine katkÍda bulunan
bilim insanlarÍnÍn çalÍómalarÍ ile sÍnÍrlandÍrÍlmÍótÍr. AraótÍrmada, söz
konusu isimlerin din sosyolojisine katkÍlarÍ, literatür taramasÍ yoluyla
elde edilen bilgilerden hareketle eserlerinde ele aldÍklarÍ belli baólÍ ko-
nular, geliótirdikleri perspektifler ve yetiótirdikleri öÂretim elemanlarÍ
örneÂinde kronolojik ve analitik bir çerçevede ele alÍnmÍótÍr.
Kaynakça
Akyüz, Hüseyin. “Hans Freyer (1887-1969)”, Türkiye’de Sosyoloji I, (der. M. Ça-
Âatay Özdemir), Ankara: Phoenix YayÍnlarÍ, 2008.
Akyüz, Niyazi, “Türkiye’de Din Sosyolojisi”, Ana BaólÍklarÍyla Din Sosyolojisi,
(ed. Niyazi Akyüz – Ghsan ÇapcÍoÂlu), Ankara: Gündüz EÂitim ve Ya-
yÍncÍlÍk, 2008.
Ayas, Kevser Gülçiçek, Türk Din Sosyolojisinde Mehmet Rami Ayas, Gstanbul: Gz
YayÍncÍlÍk, 2012.
Ayas, Mehmet Rami, Türkiye’de Glk Tarikat Zümreleómeleri, Gstanbul: Gz YayÍn-
cÍlÍk, 2008.
Balakbabalar, Muhsin. “Mehmet Karasan”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesi Dergisi, 1: 20 (1972)
ÇapcÍoÂlu, Ghsan, “Türkiye’de Akademisyen Din SosyologlarÍ BibliyografyasÍ”,
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, XLIV:2 (2003): 207-255.
ÇapcÍoÂlu, Ghsan, “Türkiye’deki Glahiyat Fakültelerinde Din Sosyolojisi AlanÍn-
da TamamlanmÍó Lisansüstü Tezler Üzerine Bir AraótÍrma”, Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, XLV:1 (2004):203-224.
ÇapcÍoÂlu, Ghsan, “Türkiye’de Din Sosyolojisi: Tarihsel Arka plan ve Yeni Ge-
liómeler,” Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi, 2: 1 (2009):211-225.
Demir, Remzi ve AtÍlgan, DoÂan, Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi ve Türkiye’de
Beóeri Bilimlerin Yeniden GnóasÍ -Elli Portre, Ankara: Ankara Üniversite-
si YayÍnlarÍ, 2008.
DoÂan, Recai, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesine Alman Bilim Gnsanla-
rÍnÍn KatkÍlarÍ”, Ed. KasÍm Karatürk, Gkinci Vatan ve Ankara Üniversitesi
(1933-1970), Ankara: Ankara Üniversitesi BasÍmevi, 2016.
Er, Gzzet, “Türkiye’de Din Sosyolojisi ÇalÍómalarÍ”, UludaÂ Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi Dergisi, 1: 1 (1986).
357 •
Er, Gzzet. Din Sosyolojisi, AkçaÂ YayÍnlarÍ, Genióletilmió 2. BaskÍ, Ankara,

2008.
Freyer, Hans, Din Sosyolojisi, Çev. Turgut Kalpsuz, Ankara: Ankara Üniversi-
tesi BasÍmevi, 1964.
Freyer, Hans, Sosyoloji KuramlarÍ Tarihi, Çev. Tahir ÇaÂatay/Haz. M. Rami Ayas,
Ankara: DoÂu BatÍ YayÍnlarÍ, 2012.
Freyer, Hans, Sosyolojiye Girió, Çev. Nermin Abadan, Ankara: Ankara Üniver-
sitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi YayÍnlarÍ, 1957.
hĴp://www.biyografya.com/biyograę/6472, ‘Mehmet Karasan’ [Erióim tari-
hi: 13.03.2017].
hĴp://www.haberveriyorum.net/haber/hasan-ali-yucel-ve-tercume-burosu,
[Erióim tarihi: 13.03.2017].
“H.Z. Ülken’in Eserleri ve Makaleleri”, Sosyoloji KonferanslarÍ Dergisi, 17
(1979):175-185.
Karasan, Mehmet, Din Sosyolojisine Girió (YayÍnlanmamÍó Ders NotlarÍ), Ankara
Üniversitesi Kütüphanesi, (Kütüphane Yer NumarasÍ: 301.4 KARd).
Kenevir, Fatma, Türkiye’de Din Sosyolojisinin DoÂuóu ve Gelióimi, (YayÍnlan-
mamÍó Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü, 2010.
Kenevir, Fatma. “VI. Din Sosyolojisi Anabilim DalÍ Koordinasyon ToplantÍsÍ
ve Türkiye’de Dini Grup AraótÍrmalarÍnÍn Teorik ve Metodolojik Sorun-
larÍ”, Toplum Bilimleri Dergisi, 4:7 (2010):317-320.
Koótaó, Münir, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi (Dünü Bugünü)”, An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 39: 2 (1999):141-184.
Koótaó, Münir, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi”, Ankara Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi Dergisi, XXXI, 1989.
Koótaó, Münir, “Türkiye’de LaikliÂin Gelióimi (1920’den Günümüze Kadar)”,
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi Cumhuriyetin 75. YÍldönümü
Özel SayÍsÍ, Ankara, 1999.
Koótaó, Münir, Üniversite ÖÂrencilerinde Dine BakÍó, Diyanet VakfÍ YayÍnlarÍ,
Ankara, 1995.
Mengi, Ayóegül, “Kent Bilim ve Yerel Yönetimler AlanÍ ile Siyasal Bilgiler Fa-
kültesine Alman Bilim GnsanlarÍnÍn KatkÍlarÍ”, Gkinci Vatan ve Ankara Üni-
versitesi (1933-1970), (ed. KasÍm Karatürk), Ankara, 2016.
Özdemir, M. ÇaÂatay, “Sunuó”, Türkiye’de Sosyoloji I, Cilt: 1 (der. M. ÇaÂatay
Özdemir), Ankara: Phoenix YayÍnlarÍ, 2008.
TaplamacÍoÂlu, Mehmet, Din Sosyolojisi, Ankara: Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi YayÍnlarÍ, 1975.
• 358
TaplamacÍoÂlu, Mehmet, Din Sosyolojisine Girió, Ankara: Ankara Üniversite-

si BasÍmevi, 1967.
TaplamacÍoÂlu, Mehmet, Genel Sosyoloji Üzerine Bir Deneme, Ankara: Ankara
Üniversitesi BasÍmevi, 1961.
TaplamacÍoÂlu, Mehmet, Genel Sosyoloji Üzerine Bir Deneme, Ankara: Ankara
Ülken, Hilmi Ziya, Dini Sosyoloji, Gstanbul: Gbrahim Horoz BasÍmevi, 1943.
Vergili, Ayhan, “Hilmi Ziya Ülken (1901-1974)”, Türkiye’de Sosyoloji I, (der. M.
ÇaÂatay Özdemir), Ankara: Phoenix YayÍnlarÍ, 2008.
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi Din
Psikolojisi Anabilim Dalînîn Din Psikolojisi
Alanîna Katkîlarî
Prof. Dr. Öznur ÖzdoÞan

Doç. Dr. Mualla Yîldîz

Girió
Din Psikolojisi Anabilim DalÍ, Türkiye’de ilk olarak Ankara
Üniversitesi Glahiyat Fakültesinde ilahiyatÍn kuruluóu ile birlikte orta-
ya çÍkmÍótÍr. Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve CoÂrafya Fakültesi Peda-
goji Bölümü doçenti olan Bedi Ziya Egemen’in 1950-1951 yÍllarÍnda dÍ-
óardan Glahiyat Fakültesine ders vermek için gelmesi ile Din Psikolojisi
dersleri verilmeye baólanmÍótÍr.1Bedi Ziya Egemen’in Ankara Üniver-
sitesi Glahiyat Fakültesi kadrosuna atanmasÍndan sonra 2 kubat 1954’te
Din Psikolojisi ve Pedagoji Kürsüsüne baókan olarak ilan edilmesi ile
Anabilim DalÍndaki derslerin sürekli eÂitim veren bir akademisyenle
sürdürülmesi mümkün olmuótur.2 Egemen, Türkiye Cumhuriyeti’nin
ilk din psikolojisi profesörü olarak yaklaóÍk on yedi sene fakültede ders
vermió ve Anabilim DalÍ’nÍn konusunun, sÍnÍrlarÍnÍn, yönteminin ve il-
kelerinin belirlenmesinde yol gösterici olmuótur.3
1 Ders ProgramlarÍ, Ankara Üniversitesi Aróivi, 2000.

2 Bedi Ziya Egemen Özlük DosyasÍ.
3 Bedi Ziya Egemen Özlük DosyasÍ.
• 360
1. Din Psikolojisi Anabilim DalÍnÍn TanÍmlanmasÍ ve

SÍnÍrlarÍnÍn Çizilmesine Yönelik ÇalÍómalar
Bedi Ziya Egemen tarafÍndan 1952 yÍlÍnda “Din Psikolojisi –Saha,
Kaynak ve Metot Üzerine Bir Deneme” adlÍ Türkçe ilk ders kitabÍnÍ ya-
zÍlmasÍ ile Din Psikolojisi Anabilim DalÍnÍn Türkiye’de tanÍnmasÍ müm-
kün olmuótur. Kitap içerisinde alanÍn konusunu, temel kaynaklarÍnÍ
yönteminin açÍklanmasÍnÍn yanÍnda psikoloji alanÍnda din konusunda
devam eden güncel tartÍómalara da yer verilmiótir. 4
Neda Armaner, 1963 yÍlÍnda “Gnanç ve Hareket BütünlüÂü BakÍmÍn-
da Din Terbiyesi” baólÍklÍ doktora tezini Bedi Ziya Egemen’in danÍó-
manlÍÂÍnda bitirdiÂinde Din Psikolojisi alanÍnda Türkiye’de doktora
unvanÍ alan ilk kiói olmuótur. Dini duygu, irade, iman, dini yaóayÍó,
derûnîleóme, óuur, dini tecrübe ve din terbiyesi kavramlarÍnÍn açÍklan-
dÍÂÍ ve tartÍóÍldÍÂÍ eserde, hem Din Psikolojisi alanÍnÍn BatÍ’daki kuru-
cusu olan William James’in eserlerine; hem de Gslam dünyasÍndaki ku-
rucusu olan el-Muhasibi’nin er-Riâye adlÍ eserine atÍf yapÍlmÍótÍr.5 Din
psikolojisi alanÍnÍn sÍnÍrlarÍnÍn çizilmesi 1980’lerin sonuna kadar devam
etmiótir. Armaner’in öÂrencilerine ithaf ettiÂi “Din Psikolojisine Girió
Cilt I” baólÍklÍ kitabÍ Din Psikolojisi alanÍnÍn konularÍnÍn, yönteminin ve
ana kaynaklarÍnÍn tanÍnmasÍnda önemli bir boóluÂu doldurmuótur.6
Anabilim dalÍnÍn sÍnÍrlarÍ çizilirken yöntem ile ilgili sÍnÍrlÍlÍklar da
tartÍóÍlmÍótÍr. ErdoÂan FÍrat tarafÍndan yazÍlan “Din Psikolojisinde Ko-
nu ve Metot Problemi” adlÍ makalede dinin merkezinde YaratÍcÍnÍn ol-
masÍna karóÍlÍk psikoloji biliminin merkezinde insanÍn olmasÍ ve Din
Psikolojisi alanÍnÍn din ve psikoloji biliminin sÍnÍr alanÍnda olmasÍnÍn
sonucu olarak ortaya çÍkan sorunlara vurgu yapmÍótÍr.7 Egemen ve
FÍrat’Ín Anabilim dalÍnÍn yararlandÍÂÍ, yerli ve yabancÍ ana kaynaklara
eserlerinde yer vermesi ve Armaner’in bu konudaki baÂÍmsÍz çalÍóma-
sÍ sayesinde Din Psikolojisinin ilahiyat alanÍndan insana bilimsel bakÍ-
óÍ ve bilim dünyasÍndaki yeri daha iyi anlaóÍlmÍótÍr.8 YapÍlan tercüme
çalÍómalarÍyla da yabancÍ literatür Türkiye’deki genç araótÍrmacÍlar için
ulaóÍlabilir hale getirilmiótir.9
4 Bedi Ziya Egemen, Din Psikolojisi –Saha, Kaynak ve Metot Üzerine Bir Deneme, 1-55.
5 Neda Armaner, “Gnanç ve Hareket BütünlüÂü BakÍmÍndan Din Terbiyesi,” (doktora tezi), 1-44.
6 Neda Armaner, Din Psikolojisine Girió-I, 1-220.
7 ErdoÂan FÍrat, “Din Psikolojisinde Konu ve Metot Problemi,” 33-43.
8 Neda Armaner, “Kültürümüzün Son Elli YÍlÍ Gçinde Din Psikolojisi AlanÍna Hizmet Edenler,” 221-225.
9 Antoin Vergote, “Ergenlikte Din,” 583-592.; Clark, Walter Houston. “Çocukluk Dönemi Dini,”
175-186.
361 •
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi Din Psikolojisi Anabilim Dalînîn Din Psikolojisi Alanîna Katkîlarî
2. Din Psikolojisi AlanÍnda Glk Saha AraótÍrmalarÍnÍn YapÍlmasÍ

Armaner’in 1973’te yayÍnladÍÂÍ “Psikopatolojide Dinî Belirtiler” adlÍ
kitabÍ Anabilim DalÍnda nitel desenli ilk saha çalÍómasÍdÍr. Eserde Ar-
maner, peygamberlik ve mehdilik iddiasÍnda bulunma, dini nedenler-
le çevresine saldÍrma, günahkârlÍk duygusundan dolayÍ gerçeklikten
kopma, sahabeden olduÂunu iddia etme, sahabe ile iletióim kurduÂunu
düóünme, Allah tarafÍndan sevilmemekten óikâyet etme, çevresindeki-
lerin günahkâr olduklarÍnÍ düóünüp temas edememe gibi davranÍólar
gösteren katÍlÍmcÍlardan (N=41) 33’ü ile hastane içinde ve 8’i ile hasta-
ne dÍóÍnda görüómüótür. Nitel araótÍrma yöntemi ile yapÍlan ve müla-
kat, gözlem ve doküman incelemesi tekniklerinin kullanÍldÍÂÍ çalÍóma,
alanda hem ilk olmasÍ hem de benzer çalÍómalarÍn çok olmamasÍ nede-
niyle halen psikiyatriden sosyal hizmetlere kadar farklÍ disiplinlerden
atÍf alan önemli bir kaynak durumundadÍr.10
Anabilim DalÍnda ErdoÂan FÍrat’Ín “Üniversite ÖÂrencilerinde Allah
GnancÍ ve Din Duygusu” baólÍklÍ doktora tezi nicel araótÍrma yöntemi ile
yapÍlmÍó ilk çalÍómadÍr. Allah inancÍ, dua, dini törenler, ibadetler, doÂa
olaylarÍ, ölüm, dini bayramlar, mübarek gün ve gecelere yönelik tutum-
larÍ, Allah, günah ve af kavramlarÍna yönelik düóünceleri tarama yönte-
mi ile belirlenmiótir. Örneklemin (N=312) dini tutumlarÍ; rasyonel, irras-
yonel, kararsÍz, agnostik, taklitçi, ilgisiz, inançsÍz, inanç karóÍtÍ gibi tipo-
lojilere ayrÍlarak cinsiyet, yaó, okunan bölüm, gelir durumu, sosyal çev-
re, Allah inancÍ ve din duygusu deÂiókeleri kullanÍlarak analiz edilmió-
tir. 11AraótÍrma dine iliókin tutumun ölçülebilirliÂini göstermesi bakÍmÍn-
dan kilometre taóÍ olarak gösterilebilecek bir çalÍómadÍr.
3. Din Psikolojisi AlanÍndaki Glk UygulamalÍ ÇalÍómalarÍn

BaólatÍlmasÍ
Glk uygulamalÍ çalÍóma Öznur ÖzdoÂan (2005) tarafÍndan Ulucan-
lar cezaevindeki kadÍn koÂuóunda tutuklu ve hükümlülerle “mane-
vi ve psikolojik yaklaóÍmla arÍnma ve öze dönüó” sürecini içeren tema
odaklÍ grup toplantÍlarÍ ve ikili görüómelerle gerçekleótirilmiótir. Öz-
doÂan tema odaklÍ grup toplantÍlarÍnda; tövbe sürecini kapsayan far-
kÍndalÍk, kendini kabul ve keókelerden arÍnma, olumlu eylemler üret-
10 Neda Armaner, Psikopatoloji’de Dini Belirtiler, 1-220.

11 ErdoÂan FÍrat, “Üniversite ÖÂrencilerinde Allah GnancÍ ve Din Olgusu” (doktora tezi), 1-105.
• 362
me, kararlÍlÍk gibi kavramlarÍ iólemiótir. Everett Shostrom tarafÍndan

geliótirilen “Kióisel Yönelim Envanteri” nin araótÍrma baólangÍcÍnda ve
bitiminde uygulanmasÍ ile yapÍlan eóleótirilmió grup analizinde envan-
terin alt boyutlarÍndan “desteÂi içten alma” ve “zamanÍ iyi kullanma”
boyutlarÍndan katÍlÍmcÍlarÍn aldÍklarÍ puanlarda anlamlÍ düzeyde ar-
tÍó raporlanmÍótÍr. AraótÍrma “Gsimsiz Hayatlar” adÍyla kitaplaótÍrÍlmÍó-
tÍr. 12 AraótÍrma sÍrasÍnda düzenlenen oturumlar ve etkinlikler Özdo-
Âan tarafÍndan DOMAB adÍyla bir program haline getirilmió, program
metinleri “MutluluÂu Seçiyorum ve AókÍn YanÍmÍz Maneviyat” kitap-
larÍnda yayÍnlanmÍótÍr. DeÂer OdaklÍ Manevi Güçlenme ve BakÍm Prog-
ramÍ (DOMAB) lisansüstü eÂitim alan öÂrencileri tarafÍndan farklÍ ör-
neklemler üzerinde test edilmiótir. 13 DeÂerlere önem veren hayatÍnda
affetme, sevgi, sabÍr ve óükür kavramlarÍ yanlÍó öÂrendiÂi için deÂerle-
rin olumlu etkisinden yararlanamayan bu kióiler için DOMAB progra-
mÍnÍn etkisine iliókin çalÍómalar yapÍlmÍótÍr.14
DOMAB programÍnÍn kullanÍlarak yapÍlan uygulamalÍ çalÍómalarÍn
sonuçlarÍna bakÍldÍÂÍnda; ProgramÍn eÂitim ortamlarÍnda uygulanmasÍ
ile lise 11. sÍnÍf öÂrencilerinde öfke düzeylerini düótüÂü, affetme eÂilim-
lerinin ve öfke kontrollerinin arttÍÂÍ;15 Gmam-Hatip lisesi 10. sÍnÍf öÂren-
cilerinde insani deÂerler ve özyeterlik puanlarÍnÍn arttÍÂÍ16 ve üniver-
site öÂrencilerinde ise sevgi yönelimli TanrÍ algÍsÍ17puanlarÍnÍn arttÍÂÍ
tespit edilmiótir. AyrÍca Program Üniversite öÂrencisi olup GSB Yurtla-
rÍnda kalan kióilere uygulandÍÂÍnda uygulama yapÍlan (N=30) kióilerin
Sevgi yönelimli TanrÍ algÍsÍ ve öznel iyi oluó puanlarÍnÍn arttÍÂÍ uygu-
lama yapÍlmayanlarda (N=30) böyle bir artÍóÍn olmadÍÂÍ belirlenmiótir.18
Program hassas gruplarda da test edilmiótir. Baóar tarafÍndan gebele-
re Edinburgh DoÂum Sonu Depresyon ÖlçeÂi’nden yararlanarak yapÍ-
12 Öznur ÖzdoÂan, Gsimsiz Hayatlar: Manevi ve Psikolojik YaklaóÍmla ArÍnma ve Öze Dönüó, 1-254.
13 Öznur ÖzdoÂan, “DeÂer OdaklÍ Manevi Güçlenme ve BakÍm ProgramÍnÍn Geliótirilmesi ve
UygulanmasÍ,” 913- 918.
14 Öznur ÖzdoÂan, “DeÂer OdaklÍ Manevi Güçlenme ve BakÍm ProgramÍnÍn Geliótirilmesi ve
UygulanmasÍ,” 913- 918.
15 Feride Göregen. “DeÂer OdaklÍ Manevi Güçlenme ve BakÍm ProgramÍnÍn (DOMAB) Din EÂitimi
Alan Ergen Bireylerin Öfke ve Affetme EÂilimleri Üzerindeki Etkisinin Gncelenmesi,” Dan. M.
YILDIZ, (doktora tezi), 1-581.
16 TuÂrul NiyazibeyoÂlu. “Gç-DÍó BaóarÍ ve Maneviyat Gliókisi,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-418.
17 Nihal YÍlmaz, “Aile Gçi Roller, BaÂlar ve Maneviyat,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans tezi),
1-254.
18 Cengiz Maden, “DeÂer OdaklÍ Manevi Güçlenme ve BakÍm ProgramÍ: GSB YurtlarÍ UygulamasÍ
(Gazi Evrenos Erkek ÖÂrenci Yurdu ÖrneÂi),” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-390.
363 •
lan ölçümlerde DOMAB’in uygulanmasÍ ile anne adaylarÍnÍn dini ba-

óa çÍkma düzeylerinin arttÍÂÍ, doÂumdan sonra ise bu iyilik halinin de-
vam ettiÂi belirlenmiótir.19 Çelikten, özel öÂrenme güçlüÂü olan 7-11 yaó
arasÍ çocuklar ve çocuklarÍn anneleri ile yaptÍÂÍ çalÍómada DOMAB’Ín
uygulanmasÍndan sonra katÍlÍmcÍlarÍn psikolojik iyi oluó düzeylerinin
arttÍÂÍ bulunmuótur.20 Góitme engelli bireylerin ebeveynlerine yönelik
uygulanan DOMAB programÍnÍn 14-18 yaó arasÍ ióitme engelli tanÍsÍ
almÍó çocuÂu olan (N=32) ebeveynlerde psikolojik iyi oluó düzeyleri-
nin arttÍÂÍ belirlenmiótir.21 ProgramÍn uygulandÍÂÍ huzurevindeki yaó-
lÍlarda umut, psikolojik iyi oluó ve sevgi yönelimli TanrÍ algÍsÍ düzey-
lerinde artÍó;22 óehit emniyet mensuplarÍnÍn yakÍnlarÍnda yas ile baó et-
me becerilerinde yükselme;23 TSK bünyesinde askerlik görevini yapar-
ken gazi olanlarda ise (N=32) aksiyete, olumsuz benlik algÍsÍ ve hosti-
lite puanlarÍnda düóüó raporlanmÍótÍr. 24
Bununla birlikte hassas gruplar üzerinde yapÍlacak uygulamalar için
Din psikolojisi ve manevi bakÍm uzmanlarÍnÍn meslek etik ilkelerinin
belirlendiÂi bir çalÍóma hazÍrlanmÍótÍr.25
4. Din Psikolojisi AlanÍnda Yeni Ölçüm AraçlarÍnÍn

Geliótirilmesi
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Din Psikolojisi AlanÍnda ilk
geliótirilen ölçek “TanrÍ AlgÍsÍ ÖlçeÂi” olmuótur. Güler tarafÍndan yük-
sek lisans çalÍómasÍ içerisinde geliótirilen ölçeÂin ortaya çÍkÍó sürecinde
19 Serpil Baóar, “Gebelik Sürecinde KadÍnlara Yönelik Olarak Hastanede Manevi BakÍm Uygula-
malarÍ (Gzmir ÖrneÂi),” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-402.
20 Gözde Çelikten, “Özel ÖÂrenme GüçlüÂü Olan ÇocuklarÍn Manevi GhtiyaçlarÍ ve Annelerine
Uygulanan Manevi Güçlenme ve BakÍm ProgramÍnÍn Etkisi,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans
tezi), 1-167.
21 Fatma Ulu Dikilitaó, “Góitme Engelli Bireylerin Manevi GhtiyaçlarÍ ve Ailelerinin TanrÍ AlgÍsÍ ile
Psikolojik Gyi Oluó Düzeylerine DeÂer OdaklÍ Manevi Güçlenme ve BakÍm ProgramÍnÍn Etkisi,”
Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-249.
22 Abdullah DaÂcÍ, “Huzurevi YaólÍlarÍnÍn Manevi Gereksinimlerinin Belirlenmesi ve DeÂer OdaklÍ
Manevi BakÍm ProgramÍnÍn Umut, Psikolojik Gyi Oluó ve TanrÍ AlgÍsÍ Düzeyleri Üzerindeki
EtkililiÂinin DeÂerlendirilmesi,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-350.
23 Semra Nurdan YaÂlÍ Soykan, “kehit YakÍnlarÍnÍn Manevi GhtiyaçlarÍnÍn Belirlenmesi ve Emni-
yet Mensubu kehitlerin YakÍnlarÍna Yönelik Manevi BakÍm UygulamalarÍ,” Dan. Ö. ÖzdoÂan,
(doktora tezi), 1-310.
24 Muhammed Tosun, “Gazilerin Manevi GhtiyaçlarÍnÍn Belirlenmesi ve Gazilere Yönelik BakÍm
UygulamalarÍ,” 56-66.
25 Rabiye Aslan, “Din Psikolojisi ve Manevi BakÍm UzmanlarÍnÍn Meslek EtiÂi,” Dan. Ö. ÖzdoÂan,
(yüksek lisans tezi), 1-106.
• 364
Prof. Dr. Nesrin Hisli kahin’in bizzat analizlerini yaptÍÂÍ ölçüm aracÍ
Anabilim dalÍnda en çok kullanÍlan ölçeklerdendir.26 Ölçek, lisansüstü
eÂitim alan öÂrenciler tarafÍndan eÂitim ortamlarÍnda lise öÂrencilerin-
de (N= 1536) benlik algÍsÍ, TanrÍ AlgÍsÍ ve öfkeye yol açan durumlar ara-
sÍndaki iliókileri incelemek için;27 fen lisesi öÂrencilerinde TanrÍ algÍsÍ ve
huzur iliókisini açÍklayan bir model ortaya koymak için;28üniversite öÂ-
rencilerinin (N= 217) TanrÍ algÍsÍ, benlik algÍsÍ ve öfke düzeyleri arasÍn-
daki iliókilerini incelemek için;29 eÂitim fakültesi ve ilahiyat fakültesin-
de okuyan öÂrencilerin (N= 596) psikolojik dayanÍklÍlÍk ile TanrÍ algÍsÍ,
dini yönelim biçimleri arasÍndaki iliókiyi bulmak için kullanmÍótÍr.30
YakÍn iliókiler üzerine yapÍlan çalÍómalarda TanrÍ AlgÍsÍ ÖlçeÂi, ka-
dÍn sÍÂÍnma evindeki devlet korumasÍ altÍndaki kadÍnlara yönelik uy-
gulamalÍ çalÍómada;31ABD’de yaóayan ve karma evlilik yapmÍó kióilerin
evlilikteki uyumu ve TanrÍ algÍsÍ arasÍndaki iliókiyi açÍklamada;32evli bi-
reylerin (N=458) TanrÍ AlgÍlarÍ ile çatÍóma çözüm stilleri arasÍndaki ilió-
kiyi incelenmede kullanÍlmÍótÍr.33
Ölçek ayrÍca Kovid-19 pandemi sürecinde TanrÍ algÍsÍnÍn depres-
yon, anksiyete, stres düzeyi, yansÍmalarÍnÍn belirlenmesinde34; dünye-
vîleóme, dindarlÍk tarzlarÍ ve TanrÍ algÍsÍ (N=406) arasÍndaki ilióki-
nin ortaya çÍkarÍlmasÍnda35; Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ’nÍn çalÍóanlarÍ-
26 Özlem Güler, “TanrÍ’ya Yönelik AtÍflar, Benlik AlgÍsÍ ve GünahkârlÍk Duygusu (Yetiókin Ör-
neklem),” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans tezi), 1-206.
27 Tahsin Kula, “Ergenlerde Öfke Duygusu, Benlik AlgÍsÍ, TanrÍ AlgÍsÍ, Suçluluk ve Utanç Duy-
gularÍ AçÍsÍndan Bir DeÂerlendirme: DiyarbakÍr Örneklemi,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi),
1-171.
28 Zeynep Güzel, “Gençlerde TanrÍ Tasavvuru ve Huzur Gliókisi (Aksaray Abdülhamid Han Fen
Lisesi ÖrneÂi)” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans tezi), 1-116.
29 Ayóe Koç. “Üniversite ÖÂrencilerinde TanrÍ Tasavvuru, Benlik AlgÍsÍ ve Öfke YaóantÍsÍ,” Dan.
Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans tezi), 1-135.
30 Emine ErdoÂan, “TanrÍ AlgÍsÍ, Dini Yönelim Biçimleri ve DindarlÍÂÍn Psikolojik DayanÍklÍlÍkla
Gliókisi,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans Tezi), 1- 220.
31 FatÍma Zeynep Belen, “Manevi DanÍómanlÍkta Bibliyoterapi TekniÂi ve UygulanmasÍ,” Dan.
Ö. ÖzdoÂan, (Doktora Tezi), 1-381.
32 Belgizar Özbek, “Kültürel Psikoloji BaÂlamÍnda Karma Evlilik Yapan Türk Bireylerin Aile
HayatÍndaki Manevi Motifler ABD (Washington DC-Maryland-Virginia) Bölgesi,” Dan. Ö.
ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-197.
33 Halil Gbrahim Özasma, “Eóler ArasÍ Gletióim ve Maneviyat,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi),
1-354.
34 keyda Hakbilen SarÍ, “Kovid-19 Pandemisi Sürecinde Psikolojik SaÂlÍk, TanrÍ AlgÍsÍ, AlgÍlanan
Stres ve Kovid Korkusu ArasÍndaki Gliókinin Gncelenmesi,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans
tezi), 1-144.
35 Murat KalÍç, Dünyevileóme ve DindarlÍk Gliókisi Üzerine Bir AraótÍrma,” Dan. Ö. ÖzdoÂan,
365 •
nÍn (N=1050) Peygamber algÍsÍnÍn TanrÍ algÍsÍnÍ nasÍl farklÍlaótÍrdÍÂÍ-

nÍn açÍklanmasÍnda36; GranlÍlarda (N= 1312) TanrÍ algÍsÍ, affedicilik ile
psikolojik iyi olma arasÍndaki iliókinin tespit edilmesinde,37anlam duy-
gusu, TanrÍ algÍsÍ ve dindarlÍk arasÍndaki iliókinin araótÍrÍlmasÍnda38-
ve yaóamÍ sürdürme nedenleri ile dini inançlarÍn iliókisini incelemesin-
de39 kullanÍlmÍótÍr.
YÍldÍz, 10-13 yaólarÍndaki çocuklarla (N=530) “Çocuklar Gçin TanrÍ
Gmgesi ÖlçeÂi” geliótirmió ve dört boyutlu olarak geliótirilen bu ölçekle
elde edilen puanlarÍn cinsiyet, algÍlanan baóarÍ düzeyi, anne eÂitim dü-
zeyi, baba eÂitim düzeyi, ekonomik düzey gibi baÂÍmsÍz deÂiókenlerle
oluóturduÂu farkÍ ortaya koymuótur.40ÖlçeÂin iki boyutlu kÍsa bir ver-
siyonu YÍldÍz tarafÍndan “TanrÍ Gmgesi ÖlçeÂi” adÍyla güncellenmió ve
daha kullanÍólÍ hale getirilmiótir.41 KÍsa versiyon devlet korumasÍ altÍn-
daki 14-18 yaó çocuklarÍn TanrÍ imgesi, affetme eÂilimi ile öfke ve kay-
gÍ duygusu üzerindeki rolünün incelemesinde42 10-14 yaólar arasÍnda-
ki öÂrencilerin (N= 391) TanrÍ imgesi ile anne babaya baÂlanma óekille-
ri ve iyi oluó düzeyleri arasÍnda iliókilinin açÍklanmasÍnda;43suça karÍ-
óan ergenlerin manevi dünyalarÍnÍn incelenmesi için44akademik baóarÍsÍ
yüksek öÂrencilerin evrensel ahlaki deÂerlerine baÂlÍlÍklarÍnÍn TanrÍ’ya
güven düzeylerine etkisinin belirlenmesinde kullanÍlmÍótÍr. 45
Din Psikolojisi Anabilim DalÍnÍn araótÍrma alanÍna giren deÂerlerle
ilgili konularÍn araótÍrÍlabilmesi için de ölçekler geliótirilmiótir. Özel-
36 Eyyup AydÍn, “TanrÍ AlgÍsÍ ve Peygamber AlgÍsÍ Gliókisi (Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ Taóra TeókilatÍ
Görevlileri ÖrneÂi),” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-232.
37 Babak KhÍrÍ Zad. “Transpersonel Psikolojide Affetmek,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi),
1-224.
38 Ferdi KÍraç, “DindarlÍk EÂilimi, Varoluósal KaygÍ ve Psikolojik SaÂlÍk,” Dan. Ö. ÖzdoÂan,
39 Özlem Güler AydÍn, “YaóamÍ Sürdürmede Dini GnancÍn Rolü,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora
tezi), 1-205.
40 Mualla (Gpek) YÍldÍz, “GlköÂretim ÖÂrencilerinin TanrÍ Gmgesinin Belirlenmesi ve FarklÍ DeÂió-
kenler AçÍsÍndan Gncelenmesi,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-224.
41 Mualla YÍldÍz, Çocuklukta Manevi Yaóam, 1-162.
42 Muhammet Evren Hoórik, “Çocuk Evlerindeki Ergenlerde Gevóeme TekniÂi ve EFT’nin TanrÍ
Gmgesi, Affetme EÂilimi, Öfke ve KaygÍ Kontrolü Üzerindeki Rolü,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora
tezi), 1-155.
43 Elvan Ünsal Lüleci, “10-14 YaólarÍ ArasÍndaki ÖÂrencilerde Ebeveynlere BaÂlanma, TanrÍ’ya
Güven ve Gyi Oluó Gliókisi,” M. YÍldÍz, (yüksek lisans tezi), 1-143.
44 Mualla YÍldÍz, Suç ve Yükleme, 1-167.
45 Zeynep Karatana, “DeÂer OdaklÍ Manevi Güçlenme ProgramÍnÍn Akademik BaóarÍsÍ Yüksek
ÖÂrencilerin Evrensel Ahlaki DeÂerlerine ve TanrÍ’ya Güven Düzeylerine Etkisi,” Dan. Ö.
ÖzdoÂan, (yüksek lisans tezi), 1-100.
• 366
likle lisansüstü tezlerde sevgi, óükür, selam, güven ve maneviyat gi-

bi deÂerlerle iliókili ölçekler geliótirilmiótir. Bu ölçekler arasÍnda “kü-
kür ve Takdir Etme ÖlçeÂi(uyarlama)”,46“TanrÍ’ya BaÂlanma ÖlçeÂi”
(TBÖ),47Maneviyat ÖlçeÂi,48“Sevgi Yönelimi ÖlçeÂi,49“Manevi DeÂer-
ler BaÂlamÍnda Selam ÖlçeÂi” yer almaktadÍr.50
Bireyin manevi dünyasÍ hakkÍnda yapÍlan çalÍómalarda ihtiyaç du-
yuldukça yeni ölçme araçlarÍ geliótirilmiótir. “Çok Boyutlu Boyun EÂi-
cilik ÖlçeÂi”,51 “Dindar Gnsan AlgÍsÍ ÖlçeÂi”52 “Suça Gliókin Nedensel
Yüklemeler ÖlçeÂi” ve “Haram AlgÍsÍ ÖlçeÂi53bunlardan birkaçÍdÍr.54
5. Bireyin Manevi DünyasÍnÍ Keófetmeye Yönelik ÇalÍómalar

Kióinin kendini tanÍmasÍ, kendi potansiyelini keófedip bunu geliótire-
bilmesi için maneviyatÍn nasÍl etkili olduÂunu ve bunun vicdan gelióimine
olan katkÍsÍnÍ incelemek Din Psikolojisi alanÍnÍn ilgilendiÂi bir konu olmuó-
tur. Özellikle içsel dini yönelim ve dÍósal dini yönelim anlaóÍldÍÂÍnda dÍósal
dini yönelimin ego merkezli fonksiyonlarla, içsel dini yönelimin ise deÂer
merkezli gelióime yönelik fonksiyonlarla iliókili olduÂu görülmüótür.55
Kióinin kendini tanÍmasÍ ve kendini anlamasÍ ile ilgili din eÂitimi
alan öÂrencilerle yapÍlan çalÍómalarda (N=178) “Gnsan Allah Gliókisi” in-
celendiÂinde duygu güdümlü iki tema ve bilió güdümlü iki tema ol-
mak üzere dört tema belirlemiótir. Duygu güdümlü temalar kendi için-
de korku merkezli Yaradan anlayÍóÍ ve sevgi merkezli Yaradan anla-
yÍóÍ olarak ayrÍlÍrken; bilió güdümlü temalar kendinden yola çÍkarak
YaradanÍ’Í tanÍma ve toplumsal anlayÍó ve öÂrenmelerden yola çÍkarak
46 Gülüóan Göcen, “kükür ve Psikolojik Gyi Olma ArasÍndaki ilióki Üzerine Bir Alan AraótÍrmasÍ,”
Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-330.
47 Nuran ErdoÂruca Korkmaz, “BaÂlanma, Gnsan TanrÍ Gliókisi ve Psikolojik Gyi Olma,” Dan. Ö.
ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-176.
48 Hatice Kübranur HatipoÂlu, “Maneviyat ÖlçeÂi Geliótirme ÇalÍómasÍ,” Dan. Ö. ÖzdoÂan,
49 Fatma Derya Balkesen, “Sevgi Yönelimi ÖlçeÂi Geçerlik ve Güvenirlik ÇalÍómasÍ,” Dan. Ö.
50 Fatma Zehra Karakuó, “Gletióim Psikolojisi AçÍsÍndan Selam,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans
tezi), 1-132.
51 Kübra Türkmen; Mualla YÍldÍz, “A Study of Multidimensional Submissiveness Scale,” 285-306.
52 Emine Dilóat Akça, “Dindar Gnsan AlgÍsÍ ÖlçeÂi Geliótirme ÇalÍómasÍ,” Dan. M. YÍldÍz, (yüksek
lisans tezi), 1-144.
53 Yeliz Banu YalçÍn, “Haram-Hürmet AlgÍsÍnÍn Din Psikolojisi AçÍsÍndan Gncelenmesi,” Dan. Ö.
54 YÍldÍz, Suç ve Yükleme, 1-167.
55 Öznur ÖzdoÂan, “Kendini Gerçekleótirme AçÍsÍndan Gnsan Din Gliókisi,” 359-364.
367 •
Yaradan’Í tanÍma olarak ikiye ayrÍldÍÂÍ bulgulanmÍótÍr.56 Bu çÍkarÍm

ölçek çalÍómalarÍ için zemin hazÍrlamÍótÍr. AyrÍca Kur’an’Í Kerim’den
gençlerin (N=105) kendi deÂerinin farkÍna varma, sorunlarla baó ede-
bilme, evrensel deÂerleri edinmede etkilendiklerini, peygamberlerin ise
gençlerin(N=148) varoluó ve hayatÍ anlamlandÍrma sürecinde ve farkÍn-
dalÍÂÍn oluóumu ve ahlak gelióiminde etkili oluklarÍ belirlenmiótir.57 Bi-
reyin inandÍÂÍ Yüce Yaradan ile olan içsel baÂÍnÍn psikolojik durumu-
na etkisi üzerine odaklanÍlmÍótÍr.
Din psikolojisi alanÍndaki metinlerde sÍkça kullanÍlan, inanmak- bil-
mek, bilgi,58holotropik óuur hali,59 manevi deÂer,60 maneviyat,61 pasto-
ral psikoloji, nefs,62 dini tecrübe,63 inanç/ inançsÍzlÍk,64 hayatÍn anlamÍ,65
dindarlÍk,66 günah,67 duygusal zekâ,68 kióilik,69 rüya70, duanÍn gücüne
olan inanç,71 aile içi iletióim72 ve manevi iyi oluó73 gibi dini kavramlar
hakkÍnda yapÍlan incelemelerle bu kavramlara yeni bakÍó açÍlarÍ geti-
rilmiótir.
56 Öznur ÖzdoÂan, “Gnsan Allah Gliókisi,” 135-162.

57 Öznur ÖzdoÂan, “Gnsan Kutsal Kitap Gliókisi,” 293- 308.
58 Öznur ÖzdoÂan, Hisli kahin, Nesrin ve ark. “Kültürümüzde Bilmek-Bilgi, Gnanmak-Gnanç
KavramlarÍ ve Bilgiye ve Gnanca Bulunanlarla ve Sunulanlarla Ulaóma Konusunda Bir Pilot
ÇalÍóma,” 45-67.
59 Öznur ÖzdoÂan, “Gazali ve Benötesi YaklaóÍm,” 5-19.
60 Öznur ÖzdoÂan, “Din Psikolojisi ve Manevi DeÂerler,” 159-180.
61 Öznur ÖzdoÂan, AókÍn YanÍmÍz Maneviyat, 1-151.; Babak Khiri Zad, “Mevlâna’da Varoluóçu ve
GnsancÍl YaklaóÍm Motifleri,” Dan. Ö. ÖZDO<AN, (yüksek lisans tezi), 1-112.
62 Mevlüt Gani, “Nefs Muhasebesine Psikolojik AçÍdan BakÍó,”, Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans
tezi), 1-126.
63 Bekir EmiroÂlu, “Psikanaliz ve Dini Tecrübe,”, Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans tezi), 1-119.
64 Nuran ErdoÂruca Korkmaz, “Gnanç ve GnançsÍzlÍÂÍn Psikolojisi: 1,” 275-294.
65 Efsun Ergezen. “Günümüz Ateistlerinde HayatÍ AnlamlandÍrma,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek
66 Leyla DalmÍó, “DindarlÍk Düzeyi ile Dini Pratiklerin Gliókisi (Ankara ÖrneÂi),” Dan. Ö. ÖzdoÂan,
67 Sultan Deniz, “Kur’an’da Günah KavramÍnÍn Psiko-Semantik AçÍdan Gncelenmesi,” Dan. Ö.
68 Firdevs MaboçoÂlu, “Duygusal Zekâ ve Duygusal ZekânÍn Gelióimine KatkÍda Bulunan Etken-
ler,”, Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans tezi), 1-179.
69 Adem Çelik, “Dini DeÂerler BaÂlamÍnda Kióilik Gelióimi,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans
tezi), 1-150.
70 Bülent Akot, “Rüya tecrübesinin Psikolojik ve Dini Temelleri,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans
tezi), 1-155.
71 M. Evren Hoórik, “Dua ve Plasebonun SiÂiller Üzerindeki Etkisi,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek
72 Fatma Zeynep Belen, “Aile içi iletióime manevi psiko-sosyal yaklaóÍm,” Dan. Ö. ÖzdoÂan,
73 Mualla YÍldÍz ve Hümeyra NazlÍ Tan, “Manevi Gyi Oluó KavramÍnÍn Ortaya ÇÍkÍóÍ ve TanÍm-
lanmasÍ,” 447-476.
• 368
Anabilim DalÍnda 2000 yÍlÍ sonrasÍnda çocuk maneviyatÍnÍ anlama-

ya yönelik araótÍrmalar artmÍótÍr.74Bu araótÍrmalar arasÍnda çocuklarÍn
zihnindeki Allah, peygamber, cennet imgeleri üzerine etki eden faktör-
lerin araótÍrÍlmasÍ;75ders kitaplarÍndaki görsel materyallerin toplumsal
cinsiyet açÍsÍndan incelenmesi;76 savaótan etkilenen Suriyeli çocukla-
rÍn Türkiye’deki okullardaki yaóadÍklarÍ sorunlarÍn hayatlarÍna etkisi-
nin açÍklanmasÍ77ve suça sürüklenen ergenlerin dini deÂerlere iliókin
tutumunun incelenmesi78yer almÍótÍr.
AyrÍca çevresel faktörlerin bireyin manevi dünyasÍna etkisinin an-
laóÍlmasÍ için kióilerin yaóamlarÍnÍn kendi kontrolü altÍnda olduÂu-
na inanmalarÍnÍn psikolojik saÂlÍklarÍna ve manevi dünyasÍna etkisi,79
Türkiye dÍóÍnda yaóayan Müslüman yaólÍlarÍn manevi ihtiyaçlarÍnÍn
belirlenmesi,80cinayet ióleyen kadÍnlarÍn dinlerinin yasakladÍklarÍ ey-
lemlerini yapmalarÍnÍ nasÍl açÍkladÍklarÍ81 ve suç maÂduru olan kióile-
rin durumlarÍnÍn dini inançlarÍ ile iliókili olarak nasÍl algÍladÍklarÍ82in-
celenmiótir.
6. DeÂerler Psikolojisine Gliókin ÇalÍómalar

ErdoÂan FÍrat’Ín “kahsiyet Gelióimde Tevbenin Fonksiyonu” baólÍk-
lÍ çalÍómasÍ ile doÂrudan deÂerlere iliókin çalÍómalar baólamÍótÍr. Bu ça-
lÍóma ile benzer çalÍómalara da zemin hazÍrlanmÍótÍr. “Din Bilimleri 1”
adlÍ kitapta ÖzdoÂan’Ín yazdÍÂÍ uzaktan eÂitim programlarÍ için “Suç-
74 AslÍ KanÍk Tetik, “GlköÂretim ÇaÂÍ ÇocuÂunun Ahlak Geliómesinde Manevi DeÂerlerin Etkisi,”
Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans tezi), 1-195.
75 Kübra Türkmen, “Çocuklarda Cennet Gmgesi (Türkiye ve Almanya KaróÍlaótÍrmasÍ),” Dan. M.
YÍldÍz, (yüksek lisans tezi); Sevil Demirel, “9-13 Yaó arasÍndaki Çocuklarda Peygamber AlgÍsÍ,”
Dan. M. YÍldÍz (yüksek lisans tezi); YÍldÍz, “ÇocuklarÍn TanrÍ Gmgesinin FarklÍ DeÂiókenler
AçÍsÍndan Gncelenmesi,” 45-64.
76 Mualla YÍldÍz, “Reflection on Gender Discrimination in the Spiritual Life of a Muslim Commu-
nity,” 149-160.
77 Mualla YÍldÍz, “The Problems of Syrian Students Concerning the Adaptation Process to Schools
in Turkey: A QualitativeMeta-Synthesis Migration,” 239-261.
78 Mualla YÍldÍz, “Suça KarÍóan Ergenlerde Affetme Üzerine Bir Gnceleme,” 39-52.
79 BeyazÍt Yaóar Seyhan, “Üniversite öÂrencilerinde inanç tarzlarÍ, denetim odaÂÍ ve psikolojik
iyi olma hali arasÍndaki iliókiler (Sivas örneÂi),” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-270.
80 Dilek Bal Koçak, “YaólÍ Bireylerin Manevi BakÍm GhtiyaçlarÍnÍn Tespit Edilmesi ve Manevi
BakÍm UygulamalarÍnÍn EtkililiÂinin DeÂerlendirilmesi (Hollanda ÖrneÂi),” Dan. Ö. ÖzdoÂan,
81 Belgizar Özbek, “Cinayet Góleyen KadÍnlarda Din AlgÍsÍ Ankara KadÍn KapalÍ Cezaevi ÖrneÂi,”
82 Mualla YÍldÍz ve ark. “Defense Mechanism againist Mortality Salience in Turkish Muslim
Population,” 33-55.
369 •
luluk Psikolojisi ve Tövbe“ baólÍklÍ kitap bölümünde hem dinlerde töv-

be açÍklanmÍó hem de peygamber yaóamlarÍ incelenerek Gslam dininin
tövbe anlayÍóÍ dört basamak olarak sistematize edilmiótir.83
Gerek tövbe konusunda gerekse deÂerler konusunda bu çalÍómayÍ
takip eden bilimsel çalÍómalar yapÍlmÍótÍr.84 Genió halk kitlelerinin ma-
nevi yönden güçlendirilmesi için ÖzdoÂan tarafÍndan hazÍrlanan “Mut-
luluÂu Seçiyorum” adlÍ kitapta; irade, kendini bilmek, azim, sabÍr, öz-
veri, óükretmek, bilgelik, özgüven, vicdan, sevgi, olumlu bakÍó açÍsÍ,
hoógörü, adalet, özgürlük, mutluluk gibi kavramlarÍn açÍklanmasÍna
dayalÍ bölümlere yer verilmiótir.85 ÖzdoÂan’Ín “AókÍn YanÍmÍz Mane-
viyat” adlÍ diÂer bir kitabÍnda takva deÂeri ve Anadolu kültüründeki
psikolojik motiflerle beraber iólenmió ve takva sahibi insanÍn özellikle-
ri açÍklanmÍótÍr.86 Selam, sevgi, maneviyat, óükür, affetme ve güven87-
ve özgüven88 ile ilgili çalÍómalarla da Anabilim dalÍnda deÂerler psiko-
lojisi önemli bir çalÍóma alanÍ olmuótur.
Bunun yanÍnda hem Anadolu kültüründeki89 hem de KÍrgÍz kültü-
ründeki maneviyatÍn óifa kaynaÂÍ olarak görüldüÂü dönemdeki gele-
neksel uygulamalarda araótÍrma konusu içinde yer almÍótÍr.90 Pozitif
psikolojide ve Gslam düóünürlerindeki erdemler üzerine incelemeler-
le de modern psikoloji ve klasik düóüncedeki anlayÍólar açÍklanmÍó,91
sabÍr ve óükür tutumlarÍnÍ geliótirmeye yönelik uygulamalÍ çalÍóma-
lar yapÍlmÍótÍr.92
83 Öznur ÖzdoÂan, “Suçluluk Psikolojisi ve Tövbe,” 76-98.

84 Öznur ÖzdoÂan, “A Spritual and Psycological Approach for Crime Prevention in a Sample of
Woman Prisoners in Turkey,” 289-299.
85 Öznur ÖzdoÂan, MutluluÂu Seçiyorum, 1-192.
86 Öznur ÖzdoÂan, AókÍn YanÍmÍz Maneviyat, 1-152.
87 Mualla YÍldÍz, “Güven,” 161-178.
88 Sema Mutluer, “Özgüven OluómasÍnda Manevi DeÂerlerin Rolü,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek
89 Fatma KayalÍk, “Anadolu Kültüründe kifahaneler,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans tezi),
1-126.
90 Ermamat Ergeshov, “KÍrgÍz Türklerinin Kültüründe Müzikterapi UygulamalarÍ ve Maneviyat
Gliókisi,” Dan. Ö. ÖZDO<AN, (yüksek lisans tezi), 1-197.
91 Halil Gbrahim Özasma. “Pozitif Psikoloji ve Gslam Düóünürlerinde Erdemler,” Dan. M. YÍldÍz,
92 Mehmet Vehbi Polat, “Manevi Güçlenmenin ÖÂretmenlerin Tükenmiólik Hisleri, SabÍr-kükür
TutumlarÍ ve Günlük Sorunlarla Baóa ÇÍkmalarÍ ile Gliókisi,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi),
1-310.
• 370
7. Disiplinler ArasÍ ÇalÍómalarÍn Din Psikolojisi AlanÍna KatkÍsÍ

Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Din Psikolojisi Ana Bilim Da-
lÍnda yüksek lisans ve doktora eÂitiminde hayatÍn içindeki bir deneyi-
min bilimsel ölçütlerle açÍklanmasÍnÍn önemsenmió olmasÍ disiplinlera-
rasÍ çalÍómalarÍn yapÍlmasÍna zemin hazÍrlamÍótÍr. Tedavisi uzun süren
hastalÍklara karóÍ saÂlÍÂÍn korunmasÍ Din Psikolojisi Anabilim DalÍnÍn
üzerine önemle durduÂu konulardan biri olmuótur. Özellikle kanser te-
davisi gören kióilerin geçmióte yaóadÍklarÍnÍ affedememeleri, duygula-
rÍnÍ ifade etmekte zorlanmalarÍ, zihinsel tutumun bedensel saÂlÍk üze-
rindeki etkisini fark edememeleri, iyileóme sorumluluÂunu almÍyor ol-
malarÍ, sorun çözme ve stres yönetimi konusunda desteÂe ihtiyaç duy-
malarÍ yapÍlan alan araótÍrmalarÍ ile belirlenmiótir.93 Hemen her top-
lumda din veya inanç sistemi yanÍnda dinî inançlarla ilgili halk arasÍn-
da yaygÍn olan, gelenekselleómió inanÍó ve uygulamalar vardÍr. SaÂlÍk-
lÍ bir din anlayÍóÍ elde edebilmek için müesses dinin unsurlarÍ ile geç-
mióten bugüne farklÍ din ve kültürlerden etkisini sürdüren inanÍó ve
uygulamalarÍn insanÍn psikolojik saÂlÍÂÍna ve baóetme sürecine etki-
sinin bilimsel yöntemlerle araótÍrÍlmasÍ önemlidir. Kültürler arasÍ psi-
kolojik çalÍómalar özellikle sosyal psikoloji, gelióim psikolojisi, biliósel
psikoloji ve klinik psikoloji alanlarÍnda yoÂunlaómÍótÍr. Bunun için te-
mel amacÍ mevcut psikolojik kuramlarÍn veya bu kuramlardan üreti-
len varsayÍmlarÍn sÍnÍrlÍlÍÂÍnÍ incelemek, böylece bu kuramlarÍn hangi
oranda diÂer kültürlere genellenebileceÂini bulmaktÍr. KÍsaca buna ih-
raç edip test etmek yaklaóÍmÍ diyebiliriz. Gkinci aóamadaki amaç ise, bu
kuramlarÍn genellenememesi yani kültürel farklÍlÍklarÍn tespit edilmesi
durumunda, bu farklÍlÍklarÍn nedenlerini bulmaktÍr.94
Bal Koçak ’Ín Hollanda hastanelerindeki hasta çocuklar ve yakÍnlarÍ-
na uygulanan manevi bakÍmÍn nasÍl bir sistem ile iólediÂi, hangi yöntem
ve programla çalÍóÍldÍÂÍnÍ incelediÂi yüksek lisans tezi ile Hollanda’daki
hastalara iliókin gözlem ve Manevi BakÍm UzmanlarÍ ile yapÍlan müla-
katlarla manevi bakÍmÍn Avrupa’daki uygulanma biçimleri tanÍnmÍótÍr.
95 Bununla birlikte Bal Koçak çocuklarda manevi bakÍmÍn Türkiye’deki
93 Zehra Kurt, “Kanserli HastalarÍn Gyileómesinde Manevi DeÂerlerin Rolü,” (yüksek lisans tezi),
1-120.
94 Cem kafak Çukur, “Kültürün Psikoloji Bilimindeki Yeri Üzerine Görüóler,” 6-7.
95 Dilek Bal Koçak, “Çocuk Hastalara ve YakÍnlarÍna Uygulanan Manevi BakÍm (Hollanda örneÂi),”
371 •
muhtemel uygulamalarÍ hakkÍnda öneriler getirmiótir. MollaoÂlu’nun

New York Healthcare Chaplaincy örneÂi ile tanÍttÍÂÍ hastane hizmetle-
ri ile de maneviyatÍn önemine dikkat çekilmiótir. 96
Dini baó etme tarzlarÍ farklÍ dindarlÍk eÂilimleri gibi psikolojik saÂlÍ-
ÂÍ etkileyen konularda da incelemeler yapÍlmÍótÍr.97 Üniversite öÂrenci-
lerinin (N=461) dindarlÍk eÂilimi, varoluósal kaygÍ ve psikolojik saÂlÍk
arasÍndaki ilióki araótÍrÍlmÍótÍr. 98 Gçsel dindarlÍÂÍn varoluósal kaygÍyÍ
azaltÍcÍ rolünün ve günahkârlÍk duygusunun psikolojik saÂlÍk üzerin-
deki olumsuz etkisinin açÍklanmÍó olmasÍ da yetiókin örneklemin saÂlÍk
göstergelerinin anlaóÍlmasÍ için deÂerli bir katkÍ olmuótur.99 Özellikle
hassas gruplarÍn manevi ihtiyaçlarÍnÍn anlaóÍlmasÍ için nitel desenli ça-
lÍómalar da konunun ayrÍntÍlarÍnÍn anlaóÍlmasÍ için katkÍ saÂlamÍótÍr. 100
Kanser hastalÍÂÍna farklÍ uzmanlÍk alanlarÍndan kióilerin yaklaóÍmÍ-
na yer veren “Kansere Çözüm Var” kitabÍnÍn içerisindeki “Kanser Te-
davisine Manevi ve Psikolojik YaklaóÍm” bölümünde ÖzdoÂan kanser
tedavisi gören kióilerin hastalÍÂa yükledikleri anlamÍ, hayata ve kendi-
lerine iliókin tutumu deÂiótirdiklerinde ortaya çÍkan manevi dönüóü-
mü açÍklamÍótÍr.101 Pek çok kanser hastasÍ için baóucu eseri olan bu ki-
tap bir saÂlÍk sorununa yönelik çok yönlü yaklaóÍmÍn etkililiÂini göster-
mesi açÍsÍndan önemli bulunmuótur. AyrÍca ÖzdoÂan, “Kanser Hasta-
sÍ ve Ailesine Manevi BakÍm” adlÍ çalÍómada kióinin var olmak, ait ol-
mak, anlam bulmak ve kendini aómak gibi manevi ihtiyaçlarÍnÍn kar-
óÍlanmadÍÂÍnda ortaya çÍkan kontrol edilemez aÂrÍ, kaygÍ ve öfke gibi
klinik belirtilerle baóa çÍkmanÍn nasÍl olacaÂÍna iliókin palyatif bakÍm
uygulama örneÂi üzerinden açÍklamalar yapmÍótÍr.102ÖzdoÂan, konu-
ya bakÍó açÍsÍnÍn çok yönlü olmasÍ gerektiÂi konusundaki hem hasta-
96 Hasan MollaoÂlu, “Hastane Hizmetleri BaÂlamÍnda Manevi BakÍm New York Healthcare
Chaplaincy ÖrneÂi,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans tezi), 1-132.
97 Sema Eryücel, “Yaóam OlaylarÍ ve Dini Baóa ÇÍkma,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-200.
98 Parvaneh Ebrahimi Dinvar, “Travma SonrasÍ Stres, Dünya’ya Gliókin VarsayÍmlar ve TanrÍ AlgÍsÍ
ArasÍndaki Glióki,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans tezi), 1-122.

99 Ferdi KÍraç, “DindarlÍk EÂilimi, Varoluósal KaygÍ ve Psikolojik SaÂlÍk,” Dan. Ö. ÖzdoÂan,

100 Melike Nur KÍlÍç, “KadÍna Yönelik kiddet: Sosyo-Psikolojik Arka Plan, Manevi Boyut, Hukuki
YaptÍrÍmlar,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (yüksek lisans tezi), 1-196.; Gsa Ceylan, “Madde baÂÍmlÍsÍ
bireylerin manevi ihtiyaçlarÍnÍn belirlenmesi (AMATEM örneÂi),” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora
tezi), 1-278.; Ferdi KÍraç, “Eócinsellikle ilgili Dini-Psikolojik AlgÍlar ve Maneviyat: Erkek Eócinsel
Örneklem,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-306.
101 Öznur ÖzdoÂan, “Kanser Tedavisine Manevi ve Psikolojik YaklaóÍm,” 351-364.
102 Öznur ÖzdoÂan, Kanser HastasÍ ve Ailesine Manevi BakÍm,” 52-58.
• 372
larÍ hem de saÂlÍk çalÍóanlarÍnÍ bilgilendirmeye yönelik çalÍómalarÍnÍ

sürdürmektedir.103
Türkiye’de ilk defa Çolak’Ín dini inancÍn beyin görüntülemesi üze-
rine yaptÍÂÍ çalÍóma ile dindar katÍlÍmcÍlarÍn farklÍ inanç türlerine yö-
nelik nöral aktivasyonlarÍ incelenmiótir.104 UluslararasÍ alanda örnek
olabilecek nöroteoloji alanÍnda Gslam dinine mensup örneklemde ya-
pÍlan bu çalÍóma dini inancÍn beyin görüntülemesi üzerine yaptÍÂÍ, ka-
tÍlÍmcÍlarÍn farklÍ inanç türlerine yönelik nöral aktivasyonlarÍnÍn ince-
lenmesi üzerinedir. Gslam dinine mensup ve saÂlÍk sorunu olmayan 22
katÍlÍmcÍ ile yapÍlan çalÍómada FMRI altÍnda, toplam 8 koóul (iki doÂ-
ruluk deÂeri (doÂru ve yanlÍó) olan dini fakat dini olmayan, etik ve bil-
gi önermeleri) sÍrasÍndaki BOLD sinyalleri analiz edilmiótir. Bir diÂer
çalÍóma Eldemir’in Ankara kehir Hastanesi Onkoloji Bölümündeki de-
neysel desenli çalÍómasÍdÍr. Uygulamada 80 hasta ve hasta yakÍnÍndan
oluóan bir çalÍóma grubuna DOMAB programÍ uygulanmÍótÍr. Uygula-
madan önce ve uygulamadan sonra EEG çekimi yapÍlarak programÍn
etkililiÂi ölçülmüótür. 105
8. Din Psikolojisi AlanÍndaki AraótÍrma ÇÍktÍlarÍnÍn PaylaóÍlmasÍ

için YapÍlan Bilimsel ToplantÍlar
8.1. I. Ulusal Din Psikolojisi ve Manevi BakÍm ÇalÍótayÍ
24 Mart 2012 “I. Ulusal Din Psikolojisi ve Manevi BakÍm ÇalÍótayÍ”
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Din Psikolojisi Anabilim DalÍ’nÍn
yanÍnda SaÂlÍk BakanlÍÂÍ ve Aile ve Sosyal Politikalar BakanlÍÂÍ’nÍn des-
tekleriyle gerçekleómiótir. Panel açÍlÍó konuómasÍ Prof. Dr. Hüseyin Pe-
ker tarafÍndan yapÍlmÍótÍr. Dört ayrÍ çalÍótay ekibinin gayretleri ile “ma-
nevi bakÍm uzmanÍnÍn görev tanÍmÍ”, manevi bakÍm uzmanÍ yetiótir-
me programÍnÍn belirlenmesi”, “manevi bakÍm uzmanlarÍnÍn çalÍóma
alanlarÍ”, “manevi bakÍm uzmanlarÍnÍn karóÍlaóabileceÂi sorunlar ve çö-
züm önerileri” konularÍndaki görüó ve öneriler BakanlÍklara sunulmak
üzere hazÍrlanmÍótÍr.106 ÇalÍótayÍn tebliÂ kitabÍnÍn basÍlmasÍ ile yapÍlan
103 Öznur ÖzdoÂan, “Kanser ve Maneviyat,” 60-64.

104 Burçin Çolak, “Gnanca Dair Önermelerle Bilimsel Önermelere Verilen Tepkilerin Nörogörün-
tülemesi,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-243.
105 Funda Eldemir, “Onkoloji Hasta ve YakÍnlarÍnÍn Manevi GhtiyaçlarÍnÍn Belirlenmesi, DeÂer
OdaklÍ Manevi Güçlenme ve BakÍm ProgramÍnÍn Psikolojik SaÂlÍklarÍna, TanrÍ AlgÍsÍ Düzey-
lerine ve ElektroensefalogramlarÍna Etkisi,” Dan. Ö. ÖzdoÂan, (doktora tezi), 1-313.
106 Sami Okumuólar, I. Ulusal Din Psikolojisi ve Manevi BakÍm ÇalÍótayÍ -ÇalÍótay KitabÍ-,1-90.
373 •
panel sunumlarÍnÍn ve çalÍótaydan elde edilen birikimin korunmasÍ ve

aktarÍlmasÍ da kolaylaómÍótÍr.
8.2. X. Ulusal Din Psikolojisi Koordinasyon ToplantÍsÍ

Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Din Psikolojisi Anabilim Da-
lÍ tarafÍndan düzenlenen X. Ulusal Din Psikolojisi Koordinasyon Top-
lantÍsÍ 8 Eylül Peróembe günü saat 15:00’te AnÍtkabir Ziyareti ile baóla-
mÍó Prof. Dr. Öznur ÖzdoÂan’Ín 08.09.2022 tarihli AnÍtkabir Defteri’ne
Türkiye Cumhuriyetinin Kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’e saygÍsÍ-
nÍ ifade eden yazÍsÍnÍ imzalamasÍndan sonra 16:00 - 17:00 arasÍ TBMM
Gezisi ile devam etmiótir. SaÂlÍk BakanlÍÂÍ Ankara EÂitim ve Dinlenme
Tesisinde baólayan akademik toplantÍlarda “Din Psikolojisi’nin Vizyo-
nu” baólÍklÍ oturumda Anabilim DalÍnÍn geleceÂi ile ilgili görüóler de-
Âerlendirilmiótir. “Dünyada Din Psikolojisi” konulu oturumda Anabi-
lim DalÍnÍn hakkÍnda bir durum deÂerlendirilmesi yapÍlmasÍ, “DeÂer
OdaklÍ Manevi BakÍm SözlüÂü” ve “Din Psikolojisi ve Yapay Zekâ” baó-
lÍklÍ atölye çalÍómalarÍ ile toplantÍ tamamlanmÍótÍr. 107
8.3. I. Ulusal “HayatÍn Gçinde Din Psikolojisi Bilimi-UygulamalÍ

Din Psikolojisi ÇalÍómalarÍ” Sempozyumu
Sempozyumu 9 Eylül 2022 tarihinde Ankara Üniversitesi Glahiyat Fa-
kültesi ev sahipliÂinde, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Yunus
Emre Salonunda gerçekleótirilmiótir. Sempozyum “TÜBGTAK-BGDEB
2223B Yurt Gçi Bilimsel Etkinlik Düzenleme DesteÂi ProgramÍ” tarafÍn-
dan desteklenmiótir. Anabilim DalÍnda son yÍllarda yapÍlan uygulamalÍ
çalÍómalardan oluóan sunumlar öÂleden önce ve sonra genç araótÍrma-
cÍlar tarafÍndan sunulmuótur. Sunumlar, Prof.Dr. Hayati Hökelekli’nin
genç araótÍrmacÍlarÍnÍn sempozyuma yoÂun ilgilerinden ve çalÍóma
azimlerinden menuniyetle bahsettiÂi kapanÍó konuómasÍ ile sona ermió-
tir. Sempozyum sÍrasÍnda Yunus Emre Salonu fuayesinde Türk Gslâm
SanatlarÍ Sergisi’nde Fakülte öÂrencileri ve akademisyenleri tarafÍndan
hazÍrlanan sanat eserleri sergilenmiótir. HacÍ Bayram Veli Camii Ziya-
retinin ardÍndan gaziler ve óehit yakÍnlarÍ ile yenen akóam yemeÂine
geçilmió ve Türk Tasavvuf Musikisi dinletisi ile program son bulmuó-
107 ÖzdoÂan Öznur, Mualla YÍldÍz ve Yusuf KabahasanoÂlu, HayatÍn Gçinde Din Psikolojisi Bilimi
UygulamalÍ Din Psikolojisi ÇalÍómalarÍ Bildiri KitabÍ, 1-98.
• 374
tur. Sempozyumdaki sunumlar bir kitap haline getirilmió ve Bedi Zi-

ya Egemen AnÍsÍna hazÍrlanan bu kitap Ankara Üniversitesi BasÍmevi
tarafÍndan yayÍnlanmÍótÍr.108
9. TartÍóma
Din Psikolojisi Anabilim DalÍ kuruluóundan 1980 yÍlÍna kadar sÍnÍr-
larÍnÍ çizmekle ve kendi alanÍndaki yöntemini netleótirmekle daha çok
ilgilenmiótir. Egemen ve Armaner tarafÍndan yazÍlan Din Psikolojisi ki-
taplarÍnÍn alandaki ilk ders kitaplarÍ olmalarÍ nedeniyle içeriklerinde
alanÍn tanÍmlanmasÍna, konusuna, yöntemine ve kaynak eserlerine ge-
nió yer ayrÍlmÍótÍr.109Psikolojik saÂlÍk 1973’te Armaner’in “Psikopatolo-
jide Dini Belirtiler” kitabÍ ile Anabilim DalÍnÍn gündemine gelmió, di-
ni inancÍn insan psikolojisi üzerine etkisi hakkÍnda saha çalÍómalarÍ ile
devam etmiótir. ÖzdoÂan’Ín SaÂlÍk BakanlÍÂÍ’nÍn Palyatif BakÍm Kuru-
lunda görev almasÍ ve 2019 yÍlÍnda DOMAB programÍnÍn sunulmasÍ ile
Anabilim DalÍnÍn deÂerlerin psikolojik saÂlÍÂÍn korunmasÍnda önemli
bir destekleyici olabileceÂi ortaya konulmuótur.110
2000’li yÍllarda Din Psikolojisi alanÍndaki kavramlarÍn incelenme-
si için geliótirilen ölçüm araçlarÍ ile bilimsel ölçütlerin hem Gslam Dini-
nin hem de Anadolu kültürünün otantik anlayÍóÍnÍn net bir óekilde an-
laóÍlmasÍna katkÍ saÂlanmÍótÍr. YapÍlan çalÍómalarÍn gerek yurt içinde
gerek yurt dÍóÍndan ilgi görmüó ve atÍf almÍó olmasÍ da Din Psikoloji-
si Ana Bilim DalÍ’nÍn çalÍóma alanÍnda uluslararasÍ bilimsel literatüre
katkÍ saÂladÍÂÍnÍ göstermektedir. 111
Sonuç
Bireyin dini inancÍ ile olan iliókisini merkeze alarak buna iliókin sü-
reçleri bilimsel yollarla inceleyen Din Psikolojisi Anabilim DalÍ, kurul-
duÂu fakülte olan Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinde yapÍlan ça-
lÍómalara bakÍldÍÂÍnda;
108 ÖzdoÂan, YÍldÍz ve KabahasanoÂlu, HayatÍn Gçinde Din Psikolojisi Bilimi UygulamalÍ Din Psikolojisi
ÇalÍómalarÍ Bildiri KitabÍ, 1-98.
109 Egemen, Din Psikolojisi –Saha, Kaynak ve Metot Üzerine Bir Deneme, 1-55.; Armaner, Din Psikolo-
jisine Girió-I, 1-220.

110 Armaner, Psikopatoloji’de Dini Belirtiler, 1-220.; ÖzdoÂan, “DeÂer OdaklÍ Manevi Güçlenme ve Ba-
kÍm ProgramÍnÍn Geliótirilmesi ve UygulanmasÍ” 913- 918.; Öznur ÖzdoÂan, Özgeçmió, 2023.
111 “AtÍflar” Google Akademik, https://dergipark.org.tr/en/pub/auifd/article/488753.(01.06.2023);
“AtÍflar” Google Akademik, https://dergipark.org.tr/tr/pub/da/issue/4479/61742 (05.06.2023).

375 •
1. Anabilim DalÍnÍn kurulduÂu ilk yÍllarda sÍnÍrlarÍnÍn geliótirilme-

sine yönelik çalÍómalar yapÍldÍÂÍ,
2. Dini kavramlarÍn ve deÂerlerin doÂru anlaóÍlmasÍ için kavramlar
üzerine incelemelerin yapÍldÍÂÍ,
3. Hem nicel hem de nitel olarak psikolojik saÂlÍÂÍn dini tutum ile
olan iliókisinin aydÍnlatÍlmaya çalÍóÍldÍÂÍ,
4. Hassas gruplarÍn güçlendirilmesine yönelik bir programÍn orta-
ya konulduÂu,
5. Manevi yaóamÍn daha iyi anlaóÍlmasÍnÍ saÂlayacak ölçüm araçla-
rÍnÍn geliótirildiÂi,
6. AraótÍrmalarda Türkiye dÍóÍnda Gran, KÍrgÍzistan, Almanya ve Hol-
landa gibi ülkelerden örneklemlerle çalÍóÍlarak dünyanÍn farklÍ ülkele-
rindeki katÍlÍmcÍlarÍn dini yaóantÍlarÍ hakkÍnda veri saÂlandÍÂÍ,
7. Anabilim DalÍn’da hem toplumun manevi ihtiyaçlarÍnÍ karóÍlama-
ya yönelik hem de hassas bireylerin manevi ihtiyaçlarÍ göz önüne alÍ-
narak yapÍlan yaóam merkezli çok sayÍda akademik çalÍóma bulundu-
Âu belirlenmiótir.
Kaynakça
Akça, Emine Dilóat “Dindar Gnsan AlgÍsÍ ÖlçeÂi Geliótirme ÇalÍómasÍ.” Yüksek
Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. M. YÍldÍz), 2019.
Akot, Bülent. “Rüya tecrübesinin Psikolojik ve Dini Temelleri.” Yüksek Lisans
Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2005.
Armaner, Neda. Din Bilgisi Ders KitabÍ-I. Gstanbul: Milli EÂitim BasÍmevi,
1957.
Armaner, Neda ve A. Z. Ökmen. Din EÂitim ve ÖÂretiminde Metodik Bilgiler, Gs-
tanbul: Milli EÂitim BasÍmevi, 1960.
Armaner, Neda. “Hadislere Göre KadÍnÍn Sosyal Durumuna Umumi Bir Ba-
kÍó.” Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 9, (1961): 131-139.
Armaner, Neda. “Gnanç ve Hareket BütünlüÂü BakÍmÍndan Din Terbiyesi.”
Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. B.Z. Egemen), 1963.
Armaner, Neda. “Din EÂitim ve ÖÂretimi Üzerinde Didaktik AraótÍrmalar.”
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 8: 1-4 (1960): 128-134.
Armaner, Neda Hitabet ve Dini Gróat Üzerine. Ankara: AyyÍldÍz MatbaasÍ, 1964.
Armaner, Neda. Gslam Dininden AyrÍlan Cereyanlar: Nurculuk. Ankara: Millî EÂi-
tim BasÍmevi, 1964.
Armaner, Neda. Gnanç ve Hareket BütünlüÂü BakÍmÍndan Din Terbiyesi. Gstanbul:
Millî EÂitim BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, 1967.
• 376
Armaner, Neda. Din ve Terbiye. Ankara: Türk Tarih Kurumu YayÍnlarÍ, 1969.
Armaner, Neda. Din Bilgisi Ders KitabÍ-II. Gstanbul: Milli EÂitim BasÍmevi,
1973.
Armaner, Neda. Psikopatoloji’de Dini Belirtiler. Ankara: Demirbaó YayÍnlarÍ,
1973.
Armaner, Neda. “Kültürümüzün Son Elli YÍlÍ Gçinde Din Psikolojisi AlanÍna
Hizmet Edenler.” 50. YÍl, Ankara: Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesi YayÍnlarÍ No.117, 1973.
Armaner, Neda. “kahsiyet Terbiyesinde Dinî Kültürün Rolü.” Ankara Üniver-
sitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 21 (1976): 143-150.
Armaner, Neda. “YüzyÍlÍmÍzÍn Göze Çarpan Olgusu: KadÍn HaklarÍ.” EÂitim
Hareketleri Dergisi (1977): 268-269.
Armaner, Neda. “Din EÂitiminde Psikolojinin Önemi.” Ankara Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi Dergisi XXIII (1978): 215-220.
Armaner, Neda. Din Psikolojisine Girió-I. Ankara: AyyÍldÍz MatbaasÍ, 1980.
Armaner, Neda. “Laiklik ve BaÂnazlÍk.” EÂitim ve Bilim Dergisi, 6:31 (1981):
4-7.
Armaner, Neda. “BatÍ Almanya’da Türk Góçi ÇocuklarÍnÍn Psiko-Sosyal Sorun-
larÍ.” EÂitim ve Bilim Dergisi 7: 37 (1982): 21-26.
Armaner, Neda. “YükseköÂrenim GençliÂinin Psiko-Sosyal SorunlarÍ.” Milli
Kültür ve Gençlik Dergisi Özel SayÍsÍ (1986): 53.
Armaner, Neda. “OkullarÍmÍzda Din ÖÂretimi Üzerine.” Ankara Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi Dergisi 7: 1 (1958-1959).: 115-117.
Armaner, Neda. “Okulda ÇocuÂun Düóünce ve DavranÍóÍnÍ Etkileyen Faktör-
ler ve Rehberlik.” Ankara Üniversitei Glahiyat Fakültesi Dergisi 24: 1 (1981):
167-174.
Aslan, Rabiye. “Din Psikolojisi ve Manevi BakÍm UzmanlarÍnÍn Meslek Eti-
Âi.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. Özdo-
Âan), 2020.
“AtÍĚar” Google Akademik, hĴps://dergipark.org.tr/en/pub/auifd/
article/488753.(01.06.2023).
“AtÍĚar” Google Akademik, hĴps://dergipark.org.tr/tr/pub/da/issue/4479/61742
(05.06.2023).
AydÍn, Eyyup. TanrÍ algÍsÍ ve peygamber algÍsÍ iliókisi (Diyanet Góleri Baókan-
lÍÂÍ taóra teókilatÍ görevlileri örneÂi), Doktora Tezi. Ankara Üniversite-
si, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2018.
Balkesen, Fatma Derya. “Sevgi Yönelimi ÖlçeÂi Geçerlik ve Güvenirlik ÇalÍó-
masÍ.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. Öz-
doÂan), 2022.
377 •
Bal Koçak, Dilek. “Çocuk Hastalara ve YakÍnlarÍna Uygulanan Manevi BakÍm

(Hollanda örneÂi).” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara,
(Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2015.
Bal Koçak, Dilek, “YaólÍ Bireylerin Manevi BakÍm GhtiyaçlarÍnÍn Tespit Edil-
mesi ve Manevi BakÍm UygulamalarÍnÍn EtkililiÂinin DeÂerlendirilme-
si (Hollanda ÖrneÂi).” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan.
Ö. ÖzdoÂan), 2023.
Baóar, Serpil, “Gebelik Sürecinde KadÍnlara Yönelik Olarak Hastanede Mane-
vi BakÍm UygulamalarÍ (Gzmir ÖrneÂi).” Doktora Tezi. Ankara Üniver-
sitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2021.
Belen, FatÍma Zeynep. “Manevi DanÍómanlÍkta Bibliyoterapi TekniÂi ve Uy-
gulanmasÍ.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. Öz-
doÂan), 2014.
Çukur, Cem kafak. “Kültürün Psikoloji Bilimindeki Yeri Üzerine Görüóler”,
Türk Psikoloji YazÍlarÍ 3/1 (1999): 6-7.
Ceylan, Gsa. “Madde baÂÍmlÍsÍ bireylerin manevi ihtiyaçlarÍnÍn belirlenmesi
(AMATEM örneÂi).” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Ankara, (Dan.
Clark, Walter Houston. “Çocukluk Dönemi Dini.” Çev. Neda Armaner. Ankara
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 24 :1 (1981):175-186.
Çelik, Adem. “Dini DeÂerler BaÂlamÍnda Kióilik Gelióimi.” Yüksek Lisans Te-
zi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2004.
Çelikten, Gözde. “Özel ÖÂrenme GüçlüÂü Olan ÇocuklarÍn Manevi Ghtiyaç-
larÍ ve Annelerine Uygulanan Manevi Güçlenme ve BakÍm ProgramÍ-
nÍn Etkisi.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö.
ÖzdoÂan), 2021.
Çolak, Burçin. “Gnanca Dair Önermelerle Bilimsel Önermelere Verilen Tepki-
lerin Nörogörüntülemesi.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara,
(Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2021.
DaÂcÍ, Abdullah. “Huzurevi YaólÍlarÍnÍn Manevi Gereksinimlerinin Belirlenme-
si ve DeÂer OdaklÍ Manevi BakÍm ProgramÍnÍn Umut, Psikolojik Gyi Oluó
ve TanrÍ AlgÍsÍ Düzeyleri Üzerindeki EtkililiÂinin DeÂerlendirilmesi.”
Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2020.
DalmÍó, Leyla. “DindarlÍk Düzeyi ile Dini Pratiklerin Gliókisi (Ankara Örne-
Âi).” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. Özdo-
Âan), 2009.
Ders ProgramlarÍ, Ankara Üniversitesi Aróivi, 2000.
Demirbaó, Asaf. “13-17 Yaó arasÍ Gençlerde Karakter EÂitimi ve Dinsel ÖÂre-
• 378
tim Üzerine Psiko- Pedagojik AçÍdan Bir AraótÍrma.” Ankara Üniversi-

tesi, Ankara, (Dan. N. Armaner), 1981.
Demirel, Sevil. “9-13 Yaó arasÍndaki Çocuklarda Peygamber AlgÍsÍ.” Yüksek
Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. M. YÍldÍz), 2021.
Deniz, Sultan. “Kur’an’da Günah KavramÍnÍn Psiko-Semantik AçÍdan Gncelen-
mesi.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. Öz-
doÂan), 2005.
Dikilitaó, Fatma Ulu. “Góitme Engelli Bireylerin Manevi GhtiyaçlarÍ ve Aileleri-
nin TanrÍ AlgÍsÍ Gle Psikolojik Gyi Oluó Düzeylerine DeÂer OdaklÍ Mane-
vi Güçlenme ve BakÍm ProgramÍnÍn Etkisi.” Doktora Tezi. Ankara Üni-
versitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2022.
Dinvar, Parvaneh Ebrahimi. “Travma SonrasÍ Stres, Dünya’ya Gliókin VarsayÍm-
lar ve TanrÍ AlgÍsÍ ArasÍndaki Glióki.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üni-
versitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2011.
Egemen, Bedi Ziya. “Grundlegung Einer Türkischen Erziehung Aus Türkisc-
hem Volkstum: Dissertation Zur Erlangung Der Doktorwürde (Bir Tür-
kün Gözünde Türk EÂitiminin Temeli).” Doktora Tezi. Ludwigs Üni-
versitesi Felsefe Fakültesi, Bieben, 1937.
Egemen, Bedi Ziya. “Ahlak Terbiyesi, Mahiyeti ve Okullarda Geliótirilmesi.”
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 1:1 (1943): 184-193.
(Gkinci Maarif kurasÍ Münasebetiyle).
Egemen, Bedi Ziya. “Tenkit BuhranÍ.” Yeni Adam Dergisi (1946).
Egemen, Bedi Ziya. “Psikolojinin Saha, Vazife ve SÍnÍrlarÍ Üzerine Tenkidî Bir
AraótÍrma.” Ankara Üniversitesi Dil, Tarih-CoÂrafya Fakültesi Dergisi 7: 4
(1949): 681-701.
Egemen, Bedi Ziya. Terbiye Glminin Ana Meseleleri (Sistem, Nazariye ve Cereyan-
lar Üzerine Tahlilî ve Tenkidî Bir AraótÍrma), Ankara: AÜ. DTCF YayÍnÍ,
1951.
Egemen, Bedi Ziya. Din Psikolojisi –Saha, Kaynak ve Metot Üzerine Bir Deneme.
Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, Ankara: Türk Tarih Ku-
rumu BasÍmevi, 1952.
Egemen, Bedi Ziya. “FilozoĚara göre Felsefe AdlÍ Eser Münasebet.” Bilgi Der-
gisi 10: 116 (1956).
Egemen, Bedi Ziya. Terbiye Glminin Ana Meselesi Gkinci Kitap: Terbiye Felsefesi.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ XIX, Ankara: Yaprak
BasÍmevi, 1957.
Egemen, Bedi Ziya. “Ölüm Üzerine.” Ankara Üniversitei Glahiyat Fakültesi Der-
gisi 11:1, (1963): 31-34.
Egemen, Bedi Ziya “Terbiye Glminin Problemleri ve Terbiye Felsefesi.” Anka-
379 •
ra Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YayÍnÍ LIV, Ankara: Ankara Üniversi-

tesi BasÍmevi, 1965.
Eldemir, Funda “Onkoloji Hasta ve YakÍnlarÍnÍn Manevi GhtiyaçlarÍnÍn Belir-
lenmesi, DeÂer OdaklÍ Manevi Güçlenme Ve BakÍm ProgramÍnÍn Psi-
kolojik SaÂlÍklarÍna, TanrÍ AlgÍsÍ Düzeylerine Ve Elektroensefalogram-
larÍna Etkisi (Dr. Abdurrahman Yurtaslan Ankara Onkoloji EÂitim Ve
AraótÍrma Hastanesi, Ankara kehir Hastanesi ÖrneÂi).” Doktora Tezi.
Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2022.
EmiroÂlu, Bekir. “Psikanaliz ve Dini Tecrübe.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara
Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2004.
ErdoÂan, Emine. “TanrÍ AlgÍsÍ, Dini Yönelim Biçimleri ve DindarlÍÂÍn Psiko-
lojik DayanÍklÍlÍkla Gliókisi.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Anka-
ra, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2015.
ErdoÂruca Korkmaz, Nuran ve ark. “Max Weber Sosyolojisinde Karizmatik
Otorite ve Dini Liderlik.” Türkiye Sosyal AraótÍrmalar Dergisi 2: 14 (2010).
51-76.
ErdoÂruca Korkmaz, Nuran. “BaÂlanma, Gnsan TanrÍ Gliókisi ve Psikolojik Gyi
Olma.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan),
2012.
ErdoÂruca Korkmaz, Nuran. “Gnanç ve GnançsÍzlÍÂÍn Psikolojisi: 1.” Kelam Araó-
tÍrmalarÍ 12: 1 (2014): 275-294.
ErdoÂruca Korkmaz, Nuran. “Öz-Güven Bir YanÍlsama Olabilir Mi?” Journal
of International Social Research 10: 51 (2017).
Ergeshov, Ermamat. “KÍrgÍz Türklerinin Kültüründe Müzikterapi Uygulama-
larÍ ve Maneviyat Gliókisi.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, An-
kara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2011.
Eryücel, Sema. “Yaóam OlaylarÍ ve Dini Baóa ÇÍkma.” Doktora Tezi. Ankara
Ergezen, Efsun. “Günümüz Ateistlerinde HayatÍ AnlamlandÍrma.” Yüksek Li-
sans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2004.
FÍrat, ErdoÂan. “BursalÍ Gsmaîl HakkÍ’nÍn Kitâbu’n Netice ve Gnsan AdlÍ Eseri-
nin Tenkidi.” Gslam Glimleri Enstitüsü Dergisi 2 (1975): 205-220.
FÍrat, ErdoÂan. “Üniversite ÖÂrencilerinde Allah GnancÍ ve Din Olgusu.” Dok-
tora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. N. Armaner), 1977.
FÍrat, ErdoÂan. Din Hizmetlerinde Gletióim ve Halkla Gliókiler-Dini DanÍóma ve Reh-
berlik-, Ed. C. Tosun, M. Selçuk, Glahiyat Önlisans ProgramÍ, Anadolu
Üniversitesi YayÍn No:10488, AçÍköÂretim Fakültesi YayÍn No: 578, Ana-
dolu Üniversitesi YayÍnevi: Eskióehir, 1999.
• 380
FÍrat, ErdoÂan. “Din Psikolojisinde Konu ve Metot Problemi.” Dokuz Eylül Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi V 1(989): 33-43.
Gani, Mevlüt. “Nefs Muhasebesine Psikolojik AçÍdan BakÍó.” Yüksek Lisans
GaraaÂacÍ, Selim. “Gran ve Türkiye ToplumlarÍnda Sünnet Ameliyesinin Psi-
kolojik AçÍdan Gncelenmesi.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, (Dan.
N. Armaner), Ankara, 1973
Göcen, Gülüóan. “kükür ve Psikolojik Gyi Olma ArasÍndaki ilióki Üzerine Bir
Alan AraótÍrmasÍ.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan.
Göregen, Feride. “DeÂer OdaklÍ Manevi Güçlenme ve BakÍm ProgramÍnÍn (DO-
MAB) Din EÂitimi Alan Ergen Bireylerin ÖĤe ve Aěetme EÂilimleri Üze-
rindeki Etkisinin Gncelenmesi” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, An-
kara, (Dan. M. YÍldÍz), 2022.
Gören, Ayóe Burcu, “Down Sendromlu Bireylerin Manevi BakÍmÍ ve Bir Mo-
del Önerisi.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. Öz-
doÂan), 2015.
Güler AydÍn, Özlem. “YaóamÍ Sürdürmede Dini GnancÍn Rolü.” Doktora Tezi.
Ankara Üniversitesi, Ankara, 2011.
Güler, Özlem. “TanrÍ’ya Yönelik AtÍĚar, Benlik AlgÍsÍ ve GünahkârlÍk Duygu-
su (Yetiókin Örneklem).” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, An-
kara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2007.
Güzel, Zeynep. “Gençlerde TanrÍ tasavvuru ve huzur iliókisi (Aksaray Abdül-
hamid Han Fen Lisesi örneÂi).” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversite-
Hakbilen SarÍ, keyda. “Kovid-19 Pandemisi Sürecinde Psikolojik SaÂlÍk, TanrÍ
AlgÍsÍ, AlgÍlanan Stres ve Kovid Korkusu ArasÍndaki Gliókinin Gncelen-
mesi.” Yüksek Lisans Tezi Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. Öz-
doÂan), 2023.
HatipoÂlu, Hatice Kübranur. “Maneviyat ÖlçeÂi Geliótirme ÇalÍómasÍ.” Yüksek
Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2022.
Hoórik, M. Evren, “Dua ve Plasebonun SiÂiller Üzerindeki Etkisi.” Yüksek Li-
Hoórik, Muhammet Evren. “Çocuk Evlerindeki Ergenlerde Gevóeme TekniÂi
Ve EFT’nin TanrÍ Gmgesi, Aěetme EÂilimi, ÖĤe ve KaygÍ Kontrolü Üze-
rindeki Rolü.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. M. YÍl-
dÍz), 2017.
KalÍç, Murat. “Dünyevileóme ve DindarlÍk Gliókisi Üzerine Bir AraótÍrma.” Dok-
tora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2021.
381 •
KanÍk Tetik, AslÍ. “GlköÂretim ÇaÂÍ ÇocuÂunun Ahlak Geliómesinde Manevi

DeÂerlerin Etkisi.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, (Dan. Ö.
ÖzdoÂan), Ankara,
Karakuó, Fatma Zehra. “Gletióim Psikolojisi AçÍsÍndan Selam.” Yüksek Lisans
Karatana, Zeynep. “DeÂer OdaklÍ Manevi Güçlenme ProgramÍnÍn Akademik
BaóarÍsÍ Yüksek ÖÂrencilerin Evrensel Ahlaki DeÂerlerine ve TanrÍ’ya
Güven Düzeylerine Etkisi.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi,
Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2022.
KayalÍk, Fatma. “Anadolu Kültüründe kifahaneler.” Yüksek Lisans Tezi. An-
kara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2018.
Khiri Zad, Babak. “Transpersonel Psikolojide Aěetmek.” Doktora Tezi. Anka-
ra Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2017.
Khiri Zad, Babak. “Mevlâna’da Varoluóçu ve GnsancÍl YaklaóÍm MotiĚeri.”
Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan),
2011.
KÍlÍç, Melike Nur. “KadÍna Yönelik kiddet: Sosyo-Psikolojik Arka Plan, Mane-
vi Boyut, Hukuki YaptÍrÍmlar.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversite-
KÍraç, Ferdi. “DindarlÍk EÂilimi, Varoluósal KaygÍ ve Psikolojik SaÂlÍk.” Yüksek
Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2007.
KÍraç, Ferdi. “Eócinsellikle ilgili Dini-Psikolojik AlgÍlar ve Maneviyat: Erkek
Eócinsel Örneklem.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan.
Koç, Ayóe. “Üniversite ÖÂrencilerinde TanrÍ Tasavvuru, Benlik AlgÍsÍ ve Öf-
ke YaóantÍsÍ.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan.
Kula, Tahsin. “Ergenlerde ÖĤe Duygusu, Benlik AlgÍsÍ, TanrÍ AlgÍsÍ, Suçlu-
luk ve Utanç DuygularÍ AçÍsÍndan Bir DeÂerlendirme: DiyarbakÍr Ör-
neklemi.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. Özdo-
Âan), 2012.
Kurt, Zehra. “Kanserli HastalarÍn Gyileómesinde Manevi DeÂerlerin Rolü.”
Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan),
2005.
Maden, Cengiz. “DeÂer OdaklÍ Manevi Güçlenme ve BakÍm ProgramÍ: GSB
YurtlarÍ UygulamasÍ (Gazi Evrenos Erkek ÖÂrenci Yurdu ÖrneÂi).” Dok-
tora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2023.
MaboçoÂlu, Firdevs. “Duygusal Zekâ ve Duygusal ZekânÍn Gelióimine KatkÍ-
• 382
da Bulunan Etkenler.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Anka-

ra, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2006.
MollaoÂlu, Hasan. “Hastane Hizmetleri BaÂlamÍnda Manevi BakÍm New York
Healthcare Chaplaincy ÖrneÂi.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversi-
tesi, Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan), 2013.
Musazâde, Macit. “kia Mezhebi içinde hulûl ve tenâsüh inancÍnÍn motivas-
yon psikolojisi incelemesi.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara,
(Dan. N. Armaner), 1973.
Mutluer, Sema. “Özgüven OluómasÍnda Manevi DeÂerlerin Rolü.” Yüksek Li-
NiyazibeyoÂlu, TuÂrul. “Gç-DÍó BaóarÍ ve Maneviyat Gliókisi.” Doktora Tezi.
Ankara Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan),
2021.
Okumuólar, Sami. I. Ulusal Din Psikolojisi ve Manevi BakÍm ÇalÍótayÍ -ÇalÍótay Ki-
tabÍ-, Ankara: Harika Liman Ltd. kti, 2012.
Özasma, Halil Gbrahim. “Pozitif Psikoloji ve Gslam Düóünürlerinde Erdemler.”
Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, Ankara,
(Dan. M. YÍldÍz), 2016.
Özasma, Halil Gbrahim. “Eóler ArasÍ Gletióim ve Maneviyat.” Doktora Tezi.
Ankara Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan),
2021.
Özbek, Belgizar. “Cinayet Góleyen KadÍnlarda Din AlgÍsÍ Ankara KadÍn KapalÍ
Cezaevi ÖrneÂi.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara Üni-
versitesi, Ankara, 2011.
Özbek, Belgizar. “Kültürel psikoloji baÂlamÍnda karma evlilik yapan Türk
bireylerin aile hayatÍndaki manevi motiĚer ABD (Washington DC-
Maryland-Virginia) bölgesi.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Anka-
ra, 2023.
ÖzdoÂan Öznur. “Sevginin Gücü.” Diyanet AylÍk Dergi, (2003): 153.
ÖzdoÂan Öznur. “GnsanÍn Ruhsal Gelióimi ve Dini DeÂerler.” Din Bilimleri I,
ed. Cemal Tosun, içinde40- 73. Ankara: ANKUZEM YayÍnlarÍ, 2006.
ÖzdoÂan Öznur. “Suçluluk Psikolojisi ve Tövbe.” Din Bilimleri I, ed. Cemal To-
sun, içinde 76-98. Ankara: ANKUZEM YayÍnlarÍ, 2006.
ÖzdoÂan Öznur. “Kanser HastasÍ ve Ailesine Manevi BakÍm.” Onkolojide Pal-
yatif BakÍm, ed. F. Çay kenler, içinde 52-58. Ankara: Türkiye Klinikle-
ri, 2020.
ÖzdoÂan Öznur. “Kanser ve Maneviyat.” Psiko-Onkoloji-Kanserli Hastaya Psi-
kososyal BakÍó, ed. Ali Çayköylü, içinde 60-64, Ankara: Türkiye Klinik-
leri, 2021.
383 •
ÖzdoÂan Öznur, Mualla YÍldÍz ve Yusuf KabahasanoÂlu. HayatÍn Gçinde Din

Psikolojisi Bilimi UygulamalÍ Din Psikolojisi ÇalÍómalarÍ Bildiri KitabÍ. An-
kara: Ankara Üniversitesi BasÍmevi. 2022.
ÖzdoÂan, Öznur. “A Spritual and Psycological Approach for Crime Preven-
tion in a Sample of Woman Prisoners in Turkey.” Euro Agenda- Avrupa
GünlüÂü, 4: 9 (2006): 289-299.
ÖzdoÂan, Öznur. “DezavantajlÍ Gruplara Sunulan Hizmetlerin AB Ülkelerin-
de Gncelenmesi.”DezavantajlÍ Gruplar-Psiko-Sosyal ve Manevi BakÍm, ed.
Ghsan ÇapçÍoÂlu ve F. Zeyenp Belen, içinde 103-131, Ankara: Graęker
YayÍnevi, 2015.
ÖzdoÂan, Öznur. “Bireylerin DeÂerleri Gçselleótirmesine ve YaóamasÍna Pey-
gamber KÍssalarÍnÍn Etkisi,” SDÜ Glahiyat Fakültesi Gslam Felsefesi Anabi-
lim DalÍ VIII. Kutlu DoÂum Sempozyumu (TebliÂler), ed. Gsmail YakÍt, için-
de 157-166. Isparta: TuÂra MatbaasÍ, 2006.
ÖzdoÂan, Öznur. “Hastanede ve BaÂÍmlÍlÍk Rehabilitasyon Merkezinde Ma-
nevi BakÍm: Sevilla ÖrneÂi.” DezavantajlÍ Gruplar-Psiko-Sosyal ve Manevi
BakÍm, ed. ed. Ghsan ÇapçÍoÂlu ve F. Zeyenp Belen, içinde 187-202, An-
kara: Graęker YayÍnevi, 2015.
ÖzdoÂan, Öznur. “DeÂer OdaklÍ Manevi Güçlenme ve BakÍm ProgramÍnÍn
Geliótirilmesi ve UygulanmasÍ.” 5. UluslararasÍ Sosyal Bilimler Kongresi
KitabÍ, ed. Özcan Güngör, içinde 913- 918. Üsküp: UluslararasÍ Balkan
Üniversitesi, 2019.
ÖzdoÂan, Öznur. “Gazali ve Benötesi YaklaóÍm.” Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi Dergisi 52: 2 (2011) : 5-19.
ÖzdoÂan, Öznur. “Kendini Gerçekleótirme AçÍsÍndan Gnsan Din Gliókisi.” An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 27 (1998): 359-364.
ÖzdoÂan, Öznur. “DindarlÍkla Glgili BazÍ Faktörlerin Kendini Gerçekleótirme
Düzeyine Etkisi.” Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü AraótÍrma
Dergisi, 2 (1999): 126-136.
ÖzdoÂan, Öznur “Gnsan Kutsal Kitap Gliókisi.” Ankara Üniversitesi Glahiyat Fa-
kültesi Dergisi 41 (2000): 293- 308.
ÖzdoÂan, Öznur. “Gnsan Peygamber Gliókisi.” Dini AraótÍrmalar Dergisi 7: 19
(2004): 57-71.
ÖzdoÂan, Öznur. “Din Psikolojisi ve Manevi DeÂerler.” Süleyman Demirel Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 2: 15 (2005): 159-180.
ÖzdoÂan, Öznur. Gsimsiz Hayatlar: Manevi ve Psikolojik YaklaóÍmla ArÍnma ve Öze
Dönüó. Ankara: Lotus YayÍnevi, 2005.
ÖzdoÂan, Öznur. “Gnsan Allah Gliókisi.” Dini AraótÍrmalar Dergisi 7: 21 (2005):
135-162.
• 384
ÖzdoÂan, Öznur. “Ruhsal YaklaóÍm ve Gnsan, Türkiye’ de Bir Uygulama Ör-

neÂi.” Tasavvuf Dergisi, 6: 15 (2005): 137-152.
ÖzdoÂan, Öznur. “GnsanÍ Anlamaya Yönelik Bir YaklaóÍm: Pastoral Psikoloji.”
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 26: 2 (2006): 127-141.
ÖzdoÂan, Öznur. AókÍn YanÍmÍz Maneviyat. Ankara: Özdenöze YayÍnlarÍ,
2009.
ÖzdoÂan, Öznur. MutluluÂu Seçiyorum. Ankara: Lotus YayÍnlarÍ, 2006.
ÖzdoÂan, Öznur. “Kanser Tedavisine Manevi ve Psikolojik YaklaóÍm.” Kan-
sere Çözüm Var, ed. Nihal DoÂan, içinde 351-364, Gstanbul: Hayy Kitap,
2011.
ÖzdoÂan, Öznur; Hisli kahin, Nesrin ve ark. “Kültürümüzde Bilmek-Bilgi,
Gnanmak-Gnanç KavramlarÍ ve Bilgiye ve Gnanca Bulunanlarla ve Sunu-
lanlarla Ulaóma Konusunda Bir Pilot ÇalÍóma.” Dini AraótÍrmalar 9:26
(2006): 45-67.
Öznur ÖzdoÂan, Özgeçmió, 2023.
Özlük dosyalarÍ: Ankara Üniversitesi RektörlüÂü, Glahiyat Fakültesinde bu-
lunan Bedi Ziya Egemen, Neda Armaner ve ErdoÂan FÍrat’a ait özlük
dosyalarÍ.
Peker, Hüseyin.“Din deÂiótirmede psiko-sosyolojik etkenler.” Doktora Tezi.
Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. N. Armaner), 1979.
Polat, Mehmet Vehbi, “Manevi Güçlenmenin ÖÂretmenlerin Tükenmiólik His-
leri, SabÍr-kükür TutumlarÍ ve Günlük Sorunlarla Baóa ÇÍkmalarÍ ile Glió-
kisi.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. ÖzdoÂan),
2021.
Seyhan, BeyazÍt Yaóar. “Üniversite öÂrencilerinde inanç tarzlarÍ, denetim oda-
ÂÍ ve psikolojik iyi olma hali arasÍndaki iliókiler (Sivas örneÂi).” Doktora
Tosun, Muhammed. “Gazilerin Manevi GhtiyaçlarÍnÍn Belirlenmesi ve Gazile-
re Yönelik BakÍm UygulamalarÍ.” HayatÍn Gçinde Din Psikolojisi Bilimi Uy-
gulamalÍ Din Psikolojisi ÇalÍómalarÍ Bildiri KitabÍ, Ed. Öznur ÖzdoÂan ve
ark., içinde 56-66 Ankara: Ankara Üniversitesi BasÍmevi, 2022.
Türkmen Kübra; YÍldÍz, Mualla. “A Study of Multidimensional Submissive-
ness Scale,” Dini AraótÍrmalar 22: 56 (2019): 285-306.
Türkmen, Kübra. “Çocuklarda Cennet Gmgesi (Türkiye ve Almanya KaróÍlaó-
tÍrmasÍ).” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. M.
YÍldÍz), 2016.
Türkmen, Kübra. “Boyun EÂici DavranÍó Biçimlerine DindarlÍk Tiplerinin ve
Demograęk Özelliklerin Etkisinin Gncelenmesi.” Ankara Üniversitesi,
Ankara, (Dan. M. YÍldÍz), 2022.
385 •
Ünsal Lüleci, Elvan. “10-14 YaólarÍ ArasÍndaki ÖÂrencilerde Ebeveynlere BaÂ-

lanma, TanrÍ’ya Güven ve Gyi Oluó Gliókisi.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara
Üniversitesi, Ankara, (Dan. M. YÍldÍz), 2021.
Vergote, Antoin. “Ergenlikte Din.” Çev. ErdoÂan FÍrat. Ankara Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi Dergisi 24: 1 (1981): 583-592.
YaÂlÍ Soykan, Semra Nurdan. “kehit YakÍnlarÍnÍn Manevi GhtiyaçlarÍnÍn Belir-
lenmesi ve Emniyet Mensubu kehitlerin YakÍnlarÍna Yönelik Manevi Ba-
kÍm UygulamalarÍ.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan.
YalçÍn, Yeliz Banu. Haram-Hürmet AlgÍsÍnÍn Din Psikolojisi AçÍsÍndan Gnce-
lenmesi, Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara, (Dan. Ö. Öz-
doÂan), 2020.
YÍldÍz (Gpek) Mualla. “GlköÂretim ÖÂrencilerinin TanrÍ Gmgesinin Belirlenme-
si ve FarklÍ DeÂiókenler AçÍsÍndan Gncelenmesi.” Doktora Tezi. Ankara
YÍldÍz, Mualla ve Hasan Onat “Çocuk Gstismar ve Ghmalini Önlemede Dinin
Etkisi.” Çocuk Ghmali ve GstismarÍ, ed. Betül Ulukol içinde 1061-1069, Gz-
mir: Punto YayÍnlarÍ, 2019.
YÍldÍz, Mualla. “The Problems of Syrian Students Concerning the Adaptation
Process to Schools in Turkey: A QualitativeMeta-Synthesis Migration.”
Religion and Early Childhood Education, ed. Ednan Aslan, içinde 239-261,
Verlag: Springer, 2020.
YÍldÍz, Mualla ve ark. “The Image of God in Children Compositions Journal
of Islamic Research.” 4: 1 (2011): 254-278.
YÍldÍz, Mualla ve ark. “A Swot Analysis on the Experiences of People Diagno-
sed with the Covid 19.” Gslami AraótÍrmalar 33: 2 (2022): 434-457.
YÍldÍz, Mualla. “ÇocuklarÍn TanrÍ Gmgesinin FarklÍ DeÂiókenler AçÍsÍndan Gn-
celenmesi.” Toplum Bilimleri 7:13 (2013): 45-64.
YÍldÍz, Mualla. “Suça Sürüklenen ÇocuklarÍn Din Hizmetlerine KatÍlÍmlarÍ
ile Gliókili Faktörler.” The Journal of Academic Social Science Studies, 8: 29
(2014): 201-201.
YÍldÍz, Mualla. “DezavantajlÍ Gruplara Yönelik Rehberlik uygulamalarÍ: Slo-
vakya ÖrneÂi.” DezavantajlÍ Gruplar-Psiko-Sosyal ve Manevi BakÍm, ed. Gh-
san ÇapçÍoÂlu ve F. Zeynep Belen içinde 187-202, Ankara: Graęker Ya-
yÍnevi, 2015.
YÍldÍz, Mualla ve ark. “Çocuk ve Gençlik Ceza Gnfaz KurumlarÍndaki Hüküm-
lülerde Din Hizmetlerine KatÍlÍm ve DeÂerler Sistemi Gliókisi Üzerine Bir
Gnceleme.” Dini AraótÍrmalar, 18:46 (2015): 67-96.
• 386
YÍldÍz, Mualla. “Suça KarÍóan Ergenlerde Aěetme Üzerine Bir Gnceleme.” Top-
lum Bilimleri 11:22 (2017): 39-52.
YÍldÍz, Mualla. “Güven.” Birey Toplum ve DeÂerler, ed. Ghsan ÇapçÍoÂlu ve Mu-
alla YÍldÍz, içinde 161-178 Ankara: Graęker YayÍnlarÍ, 2018.
YÍldÍz, Mualla ve ark. “Geleneksel KÍrgÍz Dini Ölçegi.” The Journal of Internati-
onal Social Research 11:57 (2018): 805-814.
YÍldÍz, Mualla ve ark. “KÍrgÍzlarda Gslam Dinine Gliókin Tutum ÖlçeÂi Geliótir-
me ÇalÍómasÍ.” Türük UluslararasÍ Dil, Edebiyat ve Halkbilimi AraótÍrmala-
rÍ Dergisi 6:13 (2018): 356-369.
YÍldÍz, Mualla. “ReĚection on Gender Discrimination in the Spiritual Life of
a Muslim Community.” Re-enchanting Educationand Spiritual Welbeing,
Ed. Mariande Souza, Anna Halafof, içinde 149-160. NewYork: Routled-
ge, 2018.
YÍldÍz, Mualla. Çocuklukta Manevi Yaóam. Ankara: Graęker YayÍnevi, 2020.
YÍldÍz, Mualla. Suç ve Yükleme. Ankara: Graęker YayÍnevi, 2020.
YÍldÍz, Mualla ve ark. “A Study on Trust in God in Juvenile Delinquents.” An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 62 (2021):169-195.
YÍldÍz, Mualla ve Hümeyra NazlÍ Tan. “Manevi Gyi Oluó KavramÍnÍn Ortaya
ÇÍkÍóÍ ve TanÍmlanmasÍ.” Dini AraótÍrmalar 25:63 (2022): 447-476.
YÍldÍz, Mualla ve ark. “Çocuk ve Gençlik Ceza Gnfaz KurumlarÍndaki Hüküm-
lülerde Din Hizmetlerine KatÍlÍm ve DeÂerler Sistemi Gliókisi Üzerine Bir
Gnceleme.” Dini AraótÍrmalar 18: 46 (2015): 67-96.
YÍldÍz, Mualla. “GlköÂretim ÖÂrencilerinin 4-7 SÍnÍĚar TanrÍ Gmgesi Gle Gliókili
BazÍ Faktörlerin Gncelenmesi.” Toplum Bilimleri 6 (2014): 57-68.
YÍldÍz, Mualla ve R. Serkan ArÍk. “Measuring Image of God in Children.” Top-
lum Bilimleri 8: 15 (2014): 349-364.
YÍldÍz, Mualla. “A Research on Relationship of God Perception, Forgiveness
Inclination and Anger Expression in Adolescents.” Dini AraótÍrmalar 26:
61 (2021): 427-458.
YÍldÍz, Mualla ve ark. “Defense Mechanism againist Mortality Salience in Tur-
kish Muslim Population.” Dini AraótÍrmalar, 20:52 (2017): 33-55.
YÍldÍz, Mualla. “Religious Referent TransmÍssÍon in The Process of Conscien-
ce Development: A Qualitative Study.” Journal of Divinity Faculty of Hi-
tit University 17: 33 (2018): 237-258.
YÍlmaz, Nihal. “Aile Gçi Roller, BaÂlar ve Maneviyat.” Yüksek Lisans Tezi. An-
kara Üniversitesi, Ankara, 2020.
Din EÞitimi Anabilim Dalînîn Bilim
Alanîna Katkîlarî
Prof. Dr. Yîldîz Kîzîlabdullah

Girió
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi, Cumhuriyet dönemin-
de pek çok alanda öncü olma rolünü üstlenmió, yetiótirdiÂi bilim in-
sanlarÍ ile Türkiye’de bilimin geliómesine önemli katkÍlarda bulunmuó
bir fakültedir. Glahiyat alanÍndaki bilim dallarÍ öncelikle burada teóek-
kül etmió ve bugün Türkiye’de mevcut olan Glahiyat eÂitiminin temelle-
ri ciddi oranda bu fakültenin çalÍómalarÍyla atÍlmÍótÍr. Bu çalÍóma, sözü
edilen bilim dallarÍndan biri olan din eÂitimi anabilim dalÍnÍn, Ankara
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ndeki teóekkül sürecini ve bilim dünya-
sÍna yaptÍÂÍ katkÍlarÍnÍ ele almaktadÍr.
ÇalÍómanÍn hareket noktasÍnÍ, anabilim dalÍnda gerek ulusal gerek-
se uluslararasÍ platformlarda çalÍómalar yapan akademisyenler ve on-
larÍn eserleri oluóturmaktadÍr. Bu baÂlamda, 1949 yÍlÍnda Ankara Üni-
versitesi’nin açÍlmasÍ sonrasÍ din eÂitimi anabilim dalÍnÍn kuruluóu-
na zemin hazÍrlayan süreç ve 1980’de kuruluóundan sonra bugüne ge-
linen süreçte yapÍlan çalÍómalar ele alÍnmÍó, önceki tartÍómalara deÂi-
nilmemiótir.
• 388
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi ve Din EÂitimi Anabilim

DalÍnÍn Kuruluó Süreci
Cumhuriyet öncesi eÂitim öÂretim kurumlarÍ denilince akla gelen
en önemli kurumlar medreselerdir. Uzun yÍllar OsmanlÍ Devleti’nin
eÂitim-öÂretim ióini üstlenen medreselerin zamanla zayÍflamasÍ ve BatÍ-
da yaóanan deÂióimler karóÍsÍnda beklentileri karóÍlayamamasÍ, medre-
selerin yanÍnda batÍ tarzÍnda yeni okullarÍn açÍlmasÍna yol açmÍótÍr. Bir
anlamda batÍlÍlaóma olarak da ifade edilen bu süreç, 1839 Tanzimat Fer-
manÍ ile baólamÍó ve daha sonraki dönemlerde artarak devam etmiótir.1
Bu baÂlamda yükseköÂretim alanÍnda ilk defa bir darülfünun açma te-
óebbüsü 1845 yÍlÍnda gündeme gelmiótir.2 Önceleri halka açÍk konfe-
ranslar óeklinde faaliyetler yürüten bu kurum, çeóitli gerekçelerle ka-
patÍldÍktan sonra, farklÍ yÍllardaki birkaç teóebbüsün ardÍndan en son
1900 yÍlÍnda Darulfünun-u kahane ismi ile Edebiyat ve Hikmet (Felse-
fe), Ulum-u Riyaziye ve Tabiiyye ( Fünun) ve Ulum-u Aliye-i Diniyye
(ilahiyat) olmak üzere üç óubeden oluóan ve bugünkü üniversitenin te-
meli kabul edilebilecek bir kurumun tesisi gerçekleótirilmiótir.3 1914
yÍlÍnda çÍkarÍlan Medaris-i Glmiye Nizamnamesi ile yükseköÂretim için
Medreset’ül Mütahassisin açÍlmÍó ve Gstanbul Darülfünun bünyesinde-
ki Ulum-u Aliye kubesi kapatÍlarak dini yükseköÂretim yeniden med-
reselere devredilmiótir.4 Bu durum 1924’e kadar sürmüótür.
AnÍlan bu süreçten sonra ilahiyat ismi ile açÍlan ilk kurum, 3 Mart
1924 yÍlÍnda çÍkarÍlan Tevhid-i Tedrisat kanunu5 ile açÍlmasÍ karar-
laótÍrÍlan ve Darulfünun bünyesinde açÍlan fakültedir.6 Darulfünu-
nun 1933’de kapatÍlarak Gstanbul Üniversitesine dönüótürülmesiyle söz
konusu bu Glahiyat Fakültesi de kapatÍlmÍó, Edebiyat Fakültesine baÂlÍ
olarak Gslam Tetkikleri Enstitüsü açÍlmÍó, ancak bu enstitü de farklÍ ge-
rekçelerle 1936 yÍlÍnda kapatÍlmÍótÍr. Gslam Tetkikleri Enstitüsü, yükse-
köÂretime yönelik bir kurum olmadÍÂÍndan 1949’da Ankara Üniversi-
tesi Glahiyat Fakültesi açÍlÍncaya kadar dini yükseköÂretimin mümkün
olmadÍÂÍ ifade edilebilir.
1 Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, 105-8.

2 GhsanoÂlu, “Tanzimat Döneminde Gstanbul’da Dârülfünûn Kurma Teóebbüsleri”, 399.
3 Muhammed Ali Aynî, Dârulfünûn Tarihi, 32.
4 Muhammed Ali Aynî, 48.
5 Tevhidi Tedrisat Kanunu.
6 Gstanbul Darülfünununun kahsiyeti Hükmiyesi HakkÍnda Kanun.
389 •
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi Din EÞitimi Anabilim Dalînîn Bilim Alanîna Katkîlarî
Ankara Üniversitesine baÂlÍ olarak bir ilahiyat fakültesinin yeni-

den açÍlmasÍ fikri, o dönem yaóanan geliómelerle doÂrudan ilintilidir.
TBMM’de yapÍlan tartÍómalarda Ankara Üniversitesi Senatosunca “din
meselelerinin saÂlam ve ilmi esaslara göre incelenmesini mümkün kÍl-
mak, mesleki bilgisi kuvvetli ve düóünüóünde ihatalÍ din adamlarÍnÍn
yetiótirilmesi için lüzumlu óartlarÍ saÂlamak maksadÍyla” bir ilahiyat fa-
kültesi kurulmasÍnÍn teklif edilmesinin önemli bir durum olduÂu, an-
cak bu fakültenin öncelikli hedefinin akademik olmasÍ gerektiÂi ifade
edilmektedir.7 Bunun yanÍnda, Gmam Hatip okullarÍna öÂretmen ye-
tiótirmek ve Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ için sahada görev alacak din gö-
revlisi yetiótirmek için ise 1958-59’dan itibaren çeóitli óehirlerde Yük-
sek Gslam Enstitülerinin açÍldÍÂÍnÍ görmek mümkündür.8 1971 yÍlÍn-
da Erzurum’da açÍlan Gslami Glimler Fakültesi de benzer amaçlarla açÍl-
mÍótÍr. Netice itibariyle 1982 yÍlÍna gelindiÂinde amaçlarÍ ve program-
larÍ farklÍ üç ayrÍ kurumda yüksek din öÂretimi gerçekleótirilmió, yapÍ-
lan yasal düzenlemelerle hem yüksek Gslam Enstitüleri hem de Gslami
7 TBMM Tutanak Dergisi, 277-79; BaltacÍoÂlu, HayatÍm, 297-99. Bu konuda, ilgili TebliÂler Der-
gisinde Gsmail hakkÍ BaltacÍÂlu’nun óu sözleri dikkate óayandÍr: “… Bir ilahiyat fakültesi ku-
rulmasÍndan maksat nedir sorusunu soruyor ve hemen kendi kendime óu cevabÍ veriyorum:
Medreseyi diriltmek deÂildir. Çünkü fakülte ile medreseyi ayÍran çok temelli bir karakter
vardÍr. O da óudur: Medresenin çalÍómasÍ nassi, apriyori, kablettecrübidir. Fakülteler, ilim
evleri olduÂundan, bunlar mukayeseye, müóahadeye ve en sonunda da, mümkün olursa, izaha
çalÍómaktadÍrlar. Yani birinci sübjektif olduÂu kadar, ikincisi objektiftir. O halde Hükümetin
óayanÍ dikkat olan isteÂi óudur; bütün mânasiyle ilim haysiyeti ve ilim karakteri taóÍyan bir
fakülte meydana getirmektir, öylesine bir fakülte ki, diÂer fakültelerden hiçbir suretle ayrÍlÍÂÍ
olmÍyacaktÍr. AynÍ vasfÍ ve aynÍ haklarÍ haiz ve onlara sahip olacaktÍr. Bu bakÍmdan Hükü-
meti ve bu arada deÂerli Millî EÂitim BakanÍnÍ candan ve gönülden kutlarÍm ve fakülte ióinde
baóarÍlar dilerim……Glahiyat Fakültesini açmayÍ büyük bir olay olarak kabul ediyorum, kendi
hesabÍma. Bunun feyizlerini ve nimetlerini daha sonra göreceÂiz. kimdi benim nazarÍ dikkati
celbetmek istediÂim nokta óudur: KÍsaca tebarüz ettireyim. Glahiyat Fakültesi Gslâmiyeti bütün
olarak tetkik etmekle beraber metodlarÍnda, meselelerinde müspet ilimlere dayanmalÍdÍr. Bu
budur...”
8 Bu kurumlarÍn açÍlma gayesi TebliÂler dergisinde óu óekilde ifade edilmektedir: “EÂitim Enstitü-
leri seviyesinde Yüksek bir Din Okulu açÍlmasÍ hakkÍndaki 29-AÂustos-1958 tarihli ve 405.1-327
sayÍlÍ kararÍmÍzÍn, yukarÍda tarih ve sayÍsÍ mezkûr teklif yazÍsÍna ve merbutu bulunan Talim ve
Terbiye Heyeti kararma uyularak: Orta ve muadili okullarÍmÍzla öÂretmen okullarÍmÍza yeter
derecede ehliyetli Din dersleri öÂretmeni yetiótirmek, bu arada memleketimizi, muhtaç olduÂu
müsbet ve hayatî bilgilerle mücehhez din bilgilileri yetiómesine zemin hazÍrlamak, böylece
Türkiye Büyük Millet Meclisince izhar buyurulagelen temennileri gerçekleótirmek gayesiyle ve
bugünkü yedi yÍllÍk (*) bir Yüksek Gslâm Enstitüsünün 1959-1960 öÂretim yÍlÍ baóÍnda Gstanbul’da
açÍlÍp faaliyete geçirilmesi” keklinde deÂiótirilmesi uygun olacaÂÍna ve gereÂi yapÍlmak üzere
ióbu kararÍmÍz kopyalarÍnÍn Talim ve Terbiye Dairesi BaókanlÍÂÍ ve ÖÂretmen OkullarÍ Umum
MüdürlüÂünce görülerek Zatióleri MüdürlüÂüne tevdiine karar verildi. Bkz.“TebliÂler Dergisi”;
Ayhan, Türkiye’de Din EÂitimi, 224-34.
• 390
Glimler fakültesi Glahiyat Fakültesine dönüótürülerek, yüksek din öÂre-

timinde bir birlik saÂlanmÍótÍr.
Her ne kadar Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi 1949 yÍlÍnda açÍl-
mÍó olsa da, dinin eÂitim ve öÂretimini konu edinen din eÂitimi anabi-
lim dalÍnÍn, baÂÍmsÍz bir disiplin haline gelmesi yirminci yüzyÍlÍn son
çeyreÂine kadar mümkün olamamÍótÍr. Öncelikle, ilgili olduÂu diÂer
disiplinlere baÂlÍ olarak var olan din eÂitimi, daha sonra kendi araótÍr-
ma alanÍ ve metodolojisine sahip bir biçimde baÂÍmsÍz bir disiplin ola-
rak teóekkül etmiótir.
1949’da Ankara üniversitesi bünyesinde bir Glahiyat Fakültesi ku-
rulduÂunda, müfredatÍnda din eÂitimine dair bir derse rastlanmamak-
tadÍr. 1953’de genel eÂitim bilgisi baÂlamÍnda Pedagoji dersi konmuó-
tur. Bu ders yeterli öÂretim üyesi olmadÍÂÍ gerekçesiyle Din Psikoloji-
si Kürsüsü bünyesine alÍnarak, ilgili kürsü “din psikolojisi ve pedagoji
kürsüsü” óeklinde deÂiótirilmiótir. ArdÍndan 1962’de Sistematik Felsefe
Kürsüsüne devredilmió, 1974’de ise yeniden Din Psikolojisi Kürsüsüne
aktarÍlmÍótÍr.9 Daha sonraki yÍllarda bu dersle birlikte Genel ÖÂretim
Bilgisi, EÂitim Psikolojisi gibi dersler eklenmió, 1979-80 yÍlÍnda söz konu-
su pedagoji dersinin adÍ Din EÂitimi olarak deÂiótirilmiótir. 13.05.1980
yÍlÍnda din eÂitimi kürsüsü kurulmuó, 1982 yÍlÍnda ise anabilim dalÍ-
na dönüótürülmüótür.10
Din EÂitimi Anabilim DalÍnÍn Bilim DünyasÍna ve Türkiye’deki

Din EÂitimine KatkÍlarÍ
Türkiye’de Din EÂitimi Bilimi denilince akla gelen ilk isim Prof. Dr.
Beyza Bilgin’dir. Din eÂitimi anabilim dalÍnÍn kuruluóundan, bugün
de yürürlükte olan din derslerinin anayasal statüsünü kazanmasÍna,
din eÂitiminin batÍda tanÍnmasÍndan kültürler arasÍ çalÍómalara kadar
Bilgin’in katkÍsÍ oldukça büyüktür. Anabilim dalÍnÍn teóekkülünden
sonra hem Bilgin’in yapmÍó olduÂu çalÍómalar hem de alanda yetiótir-
diÂi öÂrenciler vasÍtasÍyla din eÂitimi anabilim dalÍ bugünkü halini al-
mÍótÍr. Bu nedenle çalÍómada, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Din EÂitimi Anabilim DalÍnÍn, din eÂitimi ve din eÂitimi biliminin ge-
9 AóikoÂlu, “Din EÂitimi Biliminin Türkiye’de BaÂÍmsÍz Bir Disiplin Olarak DoÂuóu ve Gelióimi”,
87.
10 Tosun, “Bir Anabilim DalÍ Olarak Türkiye’de Din EÂitiminin DoÂuóu, Geliómesi ve AlanÍna
KatkÍlarÍ”, 289-90; ÇadÍrlÍ ve Süslü, Ankara Üniversitesi Gelióim tarihi, 341.
391 •
liómesine olan katkÍsÍ, Beyza Bilgin ve yetiótirdiÂi öÂrencileri ve yap-

tÍklarÍ çalÍómalar baÂlamÍnda ele alÍnarak bir tür içerik analizine tabi
tutulmuótur. Bu yönüyle en temelde aóaÂÍdaki óu sorulara cevap veril-
meye çalÍóÍlmÍótÍr. Din EÂitimi Anabilim DalÍnÍn;
• Din eÂitiminin bilimselleómesi ve örgün eÂitim alanÍndaki katkÍ-
larÍ nelerdir?
• YaygÍn din eÂitimi ve dini/manevi danÍómanlÍk alanÍndaki katkÍ-
larÍ nelerdir?
• UluslararasÍlaóma ve kültürler arasÍ eÂitim alanÍndaki katkÍlarÍ ne-
lerdir?
• Lisans ve lisansüstü eÂitim alanÍndaki katkÍlarÍ nelerdir?
Din EÂitiminin Bilimselleómesi ve Örgün EÂitim AlanÍndaki Kat-

kÍlarÍ
Türkiye’de Din EÂitimi Anabilim dalÍnda öncü rolü üstlenen Beyza
Bilgin, 1935 yÍlÍnda Gzmir’de doÂmuó, eÂitiminin ilk yÍllarÍnÍ Karabük,
Gstanbul ve Eskióehir’de tamamlayarak 1955-56’da Ankara Üniversitesi
Kimya Bölümüne girmiótir. Ancak 1956-57’de orta öÂretimde herhan-
gi bir din eÂitimi almadÍÂÍ için hep ilgi duyduÂu Glahiyat Fakültesine
geçió yapmÍó ve Bilgin’in din eÂitimi alanÍndaki çalÍómalarÍ da böyle-
ce baólamÍótÍr. Bu Fakülteden 1960 yÍlÍnda mezun olmuó, bir yÍl Yoz-
gat Gmam Hatip Okulunda öÂretmenlik yapmÍó, 1961 de Ankara Gmam-
Hatip okuluna tayin edilmiótir.11
1964-65 yÍlÍnda Bedii Ziya Egemen’in pedagoji asistanÍ olmuó ve
Gslam’da EÂitimin Temeli ve Görevi Olarak Sevgi adlÍ çalÍóma ile doktor
unvanÍnÍ almÍótÍr.12
1980 öncesi din eÂitimi ve öÂretiminde çalkantÍlÍ bir dönem olmuó
ve konuyla ilgili gerek tek parti döneminde gerekse çok partili dönem-
de farklÍ icraatlarda bulunulmuótur. Bilgin, bu konunun bilimsel temel-
lerle tartÍóÍlmasÍ gerektiÂini düóünen ilk bilim insanlarÍndan biri ola-
rak, 1979’da Türkiye’de Din EÂitimi ve Liselerde Din Dersleri adlÍ çalÍóma-
sÍyla, Program Geliótirme Anabilim DalÍnda doçent unvanÍ almaya hak
kazanmÍótÍr.13 Bu çalÍóma alanda yapÍlmÍó ilk saha araótÍrmasÍ olmasÍ
11 Önder, Mustafa, “Prof. Dr. Beyza Bilgin ve Din EÂitiminde Yeni Yöntem ÇalÍómalarÍ”, 7.
12 Önder, Mustafa, “Prof.Dr. Beyza Bilgin”, 20; KÍzÍlabdullah, “Prof. Dr. Beyza Bilgin’de Din
EÂitiminin Temeli ve Görevi Olarak Sevgi”.
13 Önder, Mustafa, “Prof.Dr. Beyza Bilgin”, 21.
• 392
bakÍmÍndan da, yöntembilim noktasÍnda kendisinde sonra yapÍlacak

çalÍómalara öncülük etmiótir. Bu çalÍómasÍnda, örgün eÂitimde din eÂi-
timinin yer almasÍ gerektiÂinin önemine deÂinen Bilgin, daha sonra bu
konuda bir dizi çalÍóma gerçekleótirerek, devlet okullarÍnda yer alan din
derslerinin bugünkü statüsünü kazanmasÍna öncülük etmiótir.
Daha önce farklÍ anabilim dallarÍ altÍnda yer alan din eÂitimi, döne-
min dekanÍ Necati Öner’in girióimleriyle müstakil bir alan haline geti-
rilmió ve 1980 yÍlÍnda Beyza Bilgin tarafÍndan Din EÂitimi Kürsüsü ku-
rulmuótur. Daha sonra anabilim dalÍna dönüótürülecek olan bu kürsü-
nün kurulmasÍ, akademik anlamda din eÂitiminin bilimselleómesi nok-
tasÍnda atÍlmÍó en önemli adÍmlardan biridir. Bu durum, alana dair bi-
limsel bilginin daha hÍzlÍ ve sistematik bir biçimde üretilmesi ve yay-
gÍnlaótÍrÍlmasÍnÍn yolunu açmÍótÍr. Bu baÂlamda yapÍlan ilk bilimsel
çalÍóma, Bilgin’in de aktif bir biçimde rol aldÍÂÍ I. Din EÂitimi Semine-
ri olmuótur.14 Bilgin’in ilk ve orta öÂretimde din dersleri ile ilgili çalÍó-
malarÍ da bu dönemde hÍz kazanmÍó, dönemin dekanÍ Hüseyin Atay’Ín
Din derslerinin mecburi olmasÍ gerektiÂine yönelik Milli Güvenlik Sek-
reterliÂine verdiÂi rapor, Milli EÂitim BakanlÍÂÍnda kurulan Din öÂre-
timi ÇalÍóma Grubunun konu ile ilgili çalÍómalarÍ bu konuyu gündeme
taóÍmÍótÍr. Atay’Ín raporunda ana vurgu, din dersinin zorunlu olmama-
sÍnÍn öÂretim birliÂi yasasÍna aykÍrÍ olmasÍdÍr. Daha sonra Bilgin’in ko-
nu ile ilgili Milli Güvenlik Kuruluna yaptÍÂÍ açÍklamalar olayÍn seyrini
deÂiótirmió ve din derslerinin zorunlu olmasÍ fikrinin kabul edilmesi-
ne yol açmÍótÍr. Bilgin, din derslerinin ritüellerden ve ilmihal bilgisin-
den ibaret olarak görülmemesi gerektiÂini, aksine, çocuklarÍn temel va-
roluósal sorularÍna bilimsel bir zeminde cevap vermesi ve bireyin hem
kendisini hem de ötekini tanÍmasÍnda yardÍmcÍ olmasÍ gerektiÂini ifa-
de etmiótir. Akabinde gelen çalÍómalar ile din dersleri anayasal bir sta-
tü ile dördüncü sÍnÍftan 12. SÍnÍfa kadar devletin denetimi ve kontrolü
altÍna alÍnarak zorunlu dersler arasÍna dâhil edilmiótir.15
1982 yÍlÍnda EÂitim Bilimi ve Din EÂitimi16 adlÍ çalÍómasÍyla Profesör-
lük unvanÍnÍ alan Bilgin’in yaptÍÂÍ bu çalÍóma da din eÂitiminin bilim-
selleómesi noktasÍnda ilk olma özelliÂini taóÍmakta, bir bilimsel disip-
14 Komisyon, Türkiye I. Din EÂitimi Semineri.

16 Bilgin, EÂitim Bilimi ve Din EÂitimi.
393 •
lin olarak Din EÂitimi alanÍnÍn sahip olmasÍ gereken terminoloji, yön-
tem ve görevlerinin neler olmasÍ gerektiÂine dikkat çekmektedir. Özel-
likle din eÂitiminin bilimsel bir zemine taóÍnabilmesi ve ilerletilebilme-
si Bilgin’in yetiótirmió olduÂu öÂrenciler ve asistanlarÍ vasÍtasÍyla gelió-
tirilerek devam etmiótir. Bu baÂlamda zikredilmesi gereken en önemli
eserler arasÍnda Cemal Tosun tarafÍndan kaleme alÍnan Din EÂitimi Bi-
limine Girió17 adlÍ eser gelir. Bugün 11. BaskÍsÍna ulaóan eser, Din EÂi-
timi Bilimin kavramsal çözümlemesinden baólayarak Din EÂitimi Bili-
minin bilimler arasÍndaki yerini, alanÍnÍ, amacÍnÍ, görevlerini bilimsel
zeminde ele alan, temel baóucu kaynaklarÍ içerisinde yer almÍó/almaya
devam etmektedir. Bunun yanÍnda neden din eÂitimi gereklidir soru-
sunu bilimsel bir biçimde analiz ederek, temelde Almanya olmak üze-
re Avrupa’da okulda din eÂitimi baÂlamÍnda program geliótirme anla-
yÍólarÍnÍ konu edinmió ve kendinden sonra yapÍlacak çalÍómalara temel
oluóturarak bilimselleóme çalÍómalarÍna hÍz kazandÍrmÍótÍr.
Bilgin, din eÂitiminin bilimselleómesi yanÍnda, din eÂitiminin uygu-
lama alanÍnÍ da ihmal etmemió bu konuda da kendisinden sonra yapÍ-
lacak çalÍómalarda öncü bir rol üstlenmiótir. Mualla Selçuk ile birlikte
kaleme aldÍÂÍ Din ÖÂretimi Özel ÖÂretim Yöntemleri18 adlÍ çalÍómasÍ bu
konuda yapÍlan ilk çalÍómalardandÍr. Bunlardan sonra yine öÂrencile-
ri de özel öÂretim alanÍnda eserler kaleme alarak bu çalÍómalara katkÍ-
da bulunmuólardÍr. Özellikle Cemal Tosun ve Recai DoÂan tarafÍndan
kaleme alÍnan GlköÂretim 4 ve 5 SÍnÍflar Gçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgi-
si ÖÂretimi19, GlköÂretim 6,7 ve 8. SÍnÍflar Gçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgi-
si ÖÂretimi20, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂretiminde Kavram Haritala-
rÍ21 adlÍ çalÍómalar bunlardan bazÍlarÍdÍr. Öte yandan yine Cemal To-
sun editörlüÂünde hazÍrlanan Düóünen SÍnÍflar Gçin Din Kültürü ve Ah-
lak Bilgisi ÖÂretimi Glkokul 4. SÍnÍf22 ve Ortaokul 5-8 Düóünen SÍnÍflar Gçin
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂretimi23 adlÍ çalÍómalar bunlar arasÍnda
baóÍ çekmektedir. Sözü edilen çalÍómalar, sahada, özellikle okulda yü-
rütülen din eÂitiminin daha iyi bir biçimde nasÍl verilebileceÂi konu-
17 Tosun, Din EÂitimi Bilimine Girió.

18 Bilgin ve Selçuk, Din ÖÂretimi Özel ÖÂretim Yöntemleri.
19 DoÂan ve Tosun, GlköÂretim 4. ve 5. SÍnÍflar Için Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂretimi.
20 DoÂan ve Tosun, GlköÂretim 6, 7 ve 8. SÍnÍflar Gçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂretimi.
21 Tosun ve DoÂan, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂretiminde Kavram HaritalarÍ.
22 Tosun ve Polat, Düóünen SÍnÍflar için Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂretimi.
23 Tosun, Ortaokul 5-8 Düóünen SÍnÍflarda Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂretimi.
• 394
sunda önemli ipuçlarÍ ve örnek uygulamalar içermektedir. Bu yönüyle

din eÂitimi biliminin görevleri arasÍnda yer alan, “din eÂitiminin ger-
çekleótiÂi pedagojik ortamlarÍn özellikleri keófedilerek”24 teori-pratik
dengesinin kurulmasÍna hizmet amacÍ güdülmüótür.
Bu çerçevede yine Bilgin’in yetiótirmió olduÂu öÂrencilerden biri
olan Mualla Selçuk’un din öÂretimi alanÍnda “ilk kadÍn genel müdür”
olarak Milli EÂitim BakanlÍÂÍ Din ÖÂretimi Genel MüdürlüÂüne atan-
masÍ (1998), Din EÂitimi Anabilim DalÍnÍn alanda ürettiÂi bilgi biriki-
mini sahaya taóÍmasÍnÍ daha da kolaylaótÍrmÍótÍr. Bu baÂlamda hem
Din kültürü ve Ahlak Bilgisi Derslerinin hem Gmam Hatip Liselerinin
programlarÍnÍn geliótirilmesi noktasÍnda önemli çalÍómalar yapÍlmÍó25,
teori-uygulama boyutunun ihmal edilmemesi baÂlamÍnda pek çok ulus-
lar arasÍ toplantÍ, sempozyum ve kongreler tertip edilmiótir.26 Bu çer-
çevede, din eÂitimi ve öÂretiminin bilimsel olarak ele alÍndÍÂÍ Din ÖÂ-
retiminde Yeni Yöntem ArayÍólarÍ adlÍ Uluslar arasÍ sempozyum27 en
önemlileri arasÍnda zikredilebilir. Bu sempozyumda gerek Türkiye’nin
sahip olduÂu din eÂitimi tecrübesi gerekse, çoÂulcu toplumlarda kabul
edilen din eÂitimi anlayÍólarÍna yer verilerek, din eÂitimi ve öÂretimi bi-
limsel zeminde bir tartÍóma imkanÍ elde etmiótir.
Öte yandan, Selçuk ve pek çok ilahiyatçÍ tarafÍndan yapÍlmÍó çalÍó-
malarÍ da içeren “Din ÖÂretiminde Yeni YaklaóÍmlar”28 adlÍ çalÍóma da
örgün din eÂitimin eÂitimi alanÍnda yeni bir bakÍó açÍsÍ kazandÍrmÍó-
tÍr. Özellikle Selçuk’un “Din öÂretiminin Kuramsal temelleri”29 baólÍk-
lÍ “NasÍl bir din öÂretimi yapmalÍyÍz?” sorusuna cevap aradÍÂÍ ve uzun
yÍllar din eÂitim-öÂretiminde tüm ders programlarÍn ana çatÍsÍnÍ oluó-
turan çalÍómasÍ, din öÂretiminin saygÍ çerçevesinde verilmesi gerekti-
Âini bir model baÂlamÍnda izah etmektedir. Selçuk, bu modelini óu óe-
kilde somutlaótÍrmÍótÍr30:
24 Tosun, Din EÂitimi Bilimine Girió, 79.

25 Glahiyat Fakültesi MEB ióbirliÂi ile hazÍrlanan GlköÂretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂretim
ProgramlarÍ (4,5,6,7 ve 8) TebliÂler dergisinde kabul edilerek uygulamaya geçilmiótir.MEB,
“TebliÂler Dergisi”; DoÂan ve Altaó, “Din ÖÂretiminde Yeni Yöntem TartÍómalarÍnda Kuramdan
Uygulamaya”.
26 Öcal, Kuruluóundan Bugüne Din ÖÂretimi Genel MüdürlüÂü ve Genel Müdürler (1961-2015), 475-
539.
27 MEB, Din ÖÂretiminde Yeni Yöntem ArayÍólarÍ.
28 Mualla Selçuk, Din ÖÂretiminde Yeni YaklaóÍmlar.
29 Selçuk, “Din ÖÂretiminin Kuramsal Temelleri”.
30 Selçuk, 14.
395 •
kekilde de görüldüÂü gibi Selçuk, saygÍya dayanan bir din öÂretimi

yaklaóÍmÍnÍn, bireyi geliótirdiÂini ve özgür bir birey haline getirdiÂini
vurgulamÍó ve bu baÂlamda sahada çalÍóan eÂitimciler için din öÂreti-
mi sürecine yeni bir bakÍó geliótirmiótir.
Genel MüdürlüÂün yanÍnda 2002 yÍlÍnda Ankara Üniversitesi Glahi-
yat Fakültesi dekanlÍÂÍna atanan Selçuk, öÂretim programlarÍnÍn iyi-
leótirilmesi ve farklÍ ihtiyaç alanlarÍ için yeni bölümlerin açÍlmasÍ nok-
tasÍnda da önemli adÍmla atarak hem örgün hem yaygÍn eÂitimde hiz-
met görecek öÂrenciler için farklÍ imkânlar oluóturmuótur. Bu çerçe-
vede açÍlan programlar, özellikle yaygÍn din eÂitimine yönelik olarak
meslekte ihtisaslaóma amacÍ taóÍyan YaygÍn Din ÖÂretimi ve Uygulama-
larÍ Bölümü (2007-2008/2013-2014), karóÍlaótÍrmalÍ din tarihi araótÍrma-
larÍ için tasarlanan ve “Temel Glahiyat Bilimleri alanÍnda birikimli; Ya-
hudilik, HÍristiyanlÍk, Hint ve Uzak DoÂu dinleri gibi büyük dini ge-
leneklerin temel öÂretileri, tarihleri, kutsal kitaplarÍ ve ekolleri alanÍn-
da bilgi üretebilen; din olgusunu, disiplinler arasÍ ió birliÂi ile temel
kaynaklarÍndan araótÍran, yeni geliómeler ÍóÍÂÍnda deÂerlendiren, bi-
limsel zihniyete sahip, toplumun ihtiyaç ve eÂilimlerini takip edebi-
len, dini konularda karóÍlaóÍlan problemlere çözüm üretebilen, toplu-
• 396
mun dini doÂru bir óekilde anlama ve öÂrenmesini saÂlayabilen, evren-

sel etik deÂerlerini özümsemió, çaÂÍn gerektirdiÂi mesleki bilgilerle do-
nanmÍó, araótÍrmacÍ, katÍlÍmcÍ, paylaóÍmcÍ, uzlaómacÍ yetkin bireyler ve
uzmanlar yetiótirmek”31 amacÍyla açÍlan Dünya Dinleri Bölümü (2007-
2008/2013-2014) ve en temelde Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ’nda görev ya-
pan ve ön lisans eÂitimine sahip bireylere, eÂitimlerini tamamlamala-
rÍna fÍrsat sunmak amacÍyla açÍlan Glahiyat Lisans Tamamlama ProgramÍ
(GLGTAM) (2005-2006)’dÍr.32
BunlarÍn yanÍnda Selçuk’un “Kavramsal Netlik Bir Dinden ÖÂren-
me Modeli”33 adlÍ çalÍómasÍ da karóÍlaóma ahlakÍnÍ teorik ve pratik bo-
yutlarÍyla ele almakta ve özellikle din öÂretiminin sahada uygulayÍcÍ-
larÍ olan öÂretmenlere dinden öÂrenmenin nasÍl yapÍlabileceÂine dair
bir bakÍó açÍsÍ sunmaktadÍr. Bu yönüyle kavramsal netlik modelinin te-
mel basaklarÍ óu óekilde tanÍmlanmaktadÍr:34
Tablo 1. Kavramsal Netlik Modeli35

Aóamalar Örnek sorular
Mevcut durum üzerine düóünceler ÖÂrencilerin bilgi stoklarÍnda neler
var?
Metin ve baÂlam iliókisinin Metin ilk muhataplar için hangi
keófedilmesi anlama geliyordu?
Teolojik ilke metnin evrensel
mesajÍna uygun mu?
Kióisel gelióim üzerine düóünceler Bugün bir insan ve bir müslüman
olarak tüm bunlar benim için ne
anlama geliyor?
31 Tosun, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde Akademik YapÍlanma ve ÖÂretim Prog-

ramlarÍ Gelióimi (1949-2019) .”, 87.
32 Tosun, 85-150.
33 Selçuk, Kavramsal Netlik Bir Dinden ÖÂrenme Modeli.
34 Selçuk, 21.
35 Selçuk, 59.
397 •
Ortak iyilik için düóünceler GnançlÍ insanlar olarak toplumun

refahÍna nasÍl katkÍda bulunabiliriz?
GçeriÂin etkili pedagoji ile Konuyu yaóamla bütünleótirmenin
birleótirilmesi en iyi yolu nedir?
Bu baÂlamda öÂretmenin birikimi ile kavramlar arasÍnda adeta bir

köprü kuran bu çalÍómanÍn ana vurgusu, din dersinde konu edilen kav-
ramlarÍn, dün-bugün baÂÍ ile anlaóÍlmaya çalÍóÍlmasÍ, bu kavramlarÍn
hem hayati hem de tarihi yönlerinin olduÂu, içeriklerinin tecrübe ve
inançlarla doldurulduÂu ve kavramlarla ilgili anlayÍó farklarÍnÍn olgu
ve tikel durumlarla ilgili olduÂudur.
YaygÍn din eÂitimi ve dini/manevi danÍómanlÍk alanÍndaki

katkÍlar
Örgün eÂitim yanÍnda yaygÍn eÂitim alanÍnda yapÍlan çalÍómalar da
Bilgin’in 1961 yÍlÍnda dönemin Ankara Müftüsü Dr. Lütfi DoÂan’Ín tek-
lifi üzerine kadÍnlara vaaz etmesi için davet edilmesi ile baólamÍó ve bu
süreç onun yaygÍn din eÂitimi alanÍnda bir ilke imza atmasÍna yol aç-
mÍótÍr. Bilgin, Türkiye’nin ilk kadÍn vaizi olarak iki yÍl süre ile bu göre-
vini sürdürmüótür.36 Bu durum, hem yaygÍn din eÂitimi alanÍnda ka-
dÍnlarÍn da rol almalarÍnÍn önünü açmÍó hem de bu alanda yapÍlacak
çalÍómalarda bir zemin oluóturmuótur. Cemal Tosun’un F. Almanya’da
Yaóayan Türklerin Din EÂitimlerinde Caminin Yeri ve Din Görevlilerinin Ye-
terlilikleri37 adlÍ doktora çalÍómasÍ ve daha sonra yine Bilgin’in yetiótir-
diÂi öÂrencilerinden Recai DoÂan tarafÍndan gerek hutbeler gerek din
görevlileri ve dini hitabet ve din diÂer din hizmetleri hakkÍnda yapÍlan
çalÍómalarla yaygÍn din eÂitimi alanÍ önemli bir gelióme göstermiótir.38
Öte yandan Bilgin’in yine yaygÍn din eÂitiminde gerek halka yöne-
lik olarak yaptÍÂÍ radyo konuómalarÍ gerekse bilimsel arenada yazdÍ-
ÂÍ çocuk ve gençlerin din eÂitimine yönelik çalÍómalarÍ hala okunmaya
36 Önder, Mustafa, “Prof. Dr. Beyza Bilgin ve Din EÂitiminde Yeni Yöntem ÇalÍómalarÍ”, 7.
37 Tosun, “F. Almanya’da Yaóayan Türklerin Din EÂitimlerinde Caminin Yeri ve Din Görevlilerinin
Yeterlilikleri”.
38 DoÂan, “Din Görevlilerinden Beklenen Yeterlilikler”; DoÂan, “YaygÍn Din EÂitiminin NeliÂi”;
DoÂan, “YaygÍn Din EÂitim AçÍsÍndan Gkinci Meórutiyet Dönemine Kadar Vaaz ve VaizliÂin
Gelióimine Tarihi Bir BakÍó”; DoÂan, “OsmanlÍ’nÍn Son Döneminde YaygÍn Din EÂitiminde
Vaaz ve Vaizlik”; DoÂan, “YaygÍn Din EÂitim AçÍsÍndan Gkinci Meórutiyet Dönemine Kadar
Vaaz ve VaizliÂin Gelióimine Tarihi Bir BakÍó”.
• 398
ve okutulmaya devam etmektedir. Daha sonra Kuran-Í Kerim’deki 114

sure ile ilgili bilgilendirmeler içeren söz konusu bu radyo konuómalarÍ
derlenerek Elli Bin YÍllÍk Bir Gün39 adÍyla kitaplaótÍrÍlmÍó ve genió kit-
lelere ulaómasÍ saÂlanmÍótÍr. Bununla birlikte, Bilgin’in ilk baskÍsÍ Di-
yanet Góleri BaókanlÍÂÍ tarafÍndan 1986 yÍlÍnda gerçekleóen Gslam ve Ço-
cuk40 adlÍ eseri kayda deÂer bir çalÍómadÍr. Yine çocuklarÍn eÂitimi için
kaleme alÍnan Beyza Teyze’den Hikâyeler (1-4)41 adlÍ eser, insanÍn yaratÍ-
lÍóÍ ve Kuran’da adÍ geçen peygamberlerin hikâyeleri, peygamberimi-
zin hayatÍ, peygamberliÂi, yaptÍÂÍ tüm olaylar, vefatÍ, Allah, din, farklÍ
dinlerin varlÍÂÍ gibi konularda önemli bir boóluÂu doldurmuótur. Öte
yandan, kadÍn konusunda özellikle dinlerde ve Gslam’da kadÍnÍn konu-
mu ile ilgili çalÍómalarÍ da alanda ilkler arasÍnda olmuó ve bugün fark-
lÍ disiplinlerce geliótirilerek devam etmiótir. Bu baÂlamda kadÍnÍn de-
Âeri, Gslam öncesi Arabistan’da kadÍn algÍsÍ, Hz. Muhammed dönemin-
de kadÍn konusu ve bu dönemin sonraki nesiller tarafÍndan algÍlanÍóÍ,
Gslam hukukunda kadÍn anlayÍóÍ, din alanÍnda kadÍn konusunda fark-
lÍ ve yeni yorumlara olan ihtiyaç gibi konularÍ ele alan Gslam’da KadÍnÍn
Rolü ve Türkiye’de KadÍn42 adlÍ eseri, kadÍn konusunu bütüncül bir bi-
çimde ortaya koyan bir çalÍómadÍr.
Bilgin’in yaygÍn din eÂitiminde yaptÍÂÍ çalÍómalar, yetiótirdiÂi öÂ-
renciler tarafÍndan da devam ettirilmió/ettirilmektedir. ÖrneÂin Selçuk,
yaygÍn din eÂitimi alanÍnda da hocasÍnÍn açtÍÂÍ yolu daha da ilerlete-
rek 24.04.2001 tarihinde Din Góleri Yüksek Kuruluna atanarak bu kuru-
lun ilk kadÍn üyesi olma vasfÍnÍ kazanmÍótÍr. Bu görevini 24.04.2008 ta-
rihine kadar devam ettiren Selçuk, kendisi ile yapÍlan bir röportajda, “
..ben o kurulda ilktim, ama son olmak istemem …. Bu mesele artÍk ka-
dÍn erkek meselesi olmaktan çÍkÍp inanan kadÍn ve inanan erkeÂin bir-
birine yardÍm edebileceÂi bir kültür oluóturmaya gitmeli..”43 sözleriy-
le bu görevde kadÍnlarÍn da bulunmasÍ gerektiÂini ifade etmió ancak
maalesef óu ana kadar böyle bir gelióme olmamÍótÍr.
Elbette Din EÂitimi Anabilim DalÍnÍn yaygÍn din eÂitimi alanÍnda
yapmÍó olduÂu katkÍ bununla sÍnÍrlÍ deÂildir. Bu baÂlamda Remziye Ege
39 Bilgin, Elli Bin YÍllÍk Bir Gün.

40 Bilgin, Gslâm ve Çocuk.
41 Bilgin, Beyza Teyze’den Hikayeler 1-4.
42 Bilgin, Gslam’da KadÍnÍn Rolü: Türkiye’de KadÍn.
43 Öcal, Kuruluóundan Bugüne Din ÖÂretimi Genel MüdürlüÂü ve Genel Müdürler (1961-2015), 513.
399 •
tarafÍndan kaleme alÍnan Dini Rehberlik Bilginin KaynaÂÍ ve Bilgi Üret-

me Sistemleri44 adlÍ çalÍómada rehberlik, dini danÍómanlÍk, dini rehber-
lik konularÍna alÍóÍlmÍóÍn dÍóÍnda bir perspektifle yaklaóÍlarak, dini bil-
gi üretme süreçleri, dini bilginin deÂeri ve dini rehberlikte yaóanan so-
runlar var olan örnekler üzerinden ele alÍnmakta ve bu çerçevede fark-
lÍ bir bakÍó açÍsÍ sunulmaktadÍr. Yine bu konuda gerek ulusal, gerek-
se uluslararasÍ platformlarda Türkiye’nin dini rehberlik tecrübeleri ele
alÍnmÍó ve alÍnmaya devam etmektedir. ÖrneÂin, H. Sinem UÂurlu ta-
rafÍndan hazÍrlanan Dini DanÍómanlÍk EÂitimi: Amerika ÖrneÂi ve Türkiye
Gereksinim Çözümlemesi Üzerine Nitel Bir AraótÍrma45 isimli doktora te-
zi, Amerika Birleóik Devletleri’nde dini danÍómanlÍÂÍn tarihsel gelióimi
ve bugünkü durumunu analiz etmekte ve Türkiye’de böyle bir alanÍn
isimlendirme, ihtiyaç ve gereksinimlerini ele almaktadÍr. Bu baÂlamda
yaygÍn din eÂitiminde önemli bir alan olan dini danÍómanlÍÂa bilimsel
bir açÍdan bakarak ve ilgili alanda oluóturulacak teori ve uygulama sü-
reçleri için bir perspektif sunulmaktadÍr. Bununla birlikte, Din EÂitimi
Anabilim DalÍ öÂretim üyelerince dini danÍómanlÍk konusun gerek ulu-
sal gerekse uluslararasÍ projelerle bilimsel bilgi üretmeye devam edil-
mekte ve konu ile ilgili literatüre katkÍda bulunulmaktadÍr.46
UluslararasÍlaóma ve Kültürler ArasÍ EÂitim AlanÍndaki

KatkÍlarÍ
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Din EÂitimi Anabilim DalÍnÍn
uluslararasÍlaóma ve kültürler arasÍ çalÍómalara olan katkÍsÍ da yine Bey-
za Bilgin öncülüÂünde baólamÍótÍr. Bilgin, 1963-64 yÍlÍnda seküler bir
devlet olan Almanya’da din derslerinin nasÍl verildiÂini öÂrenmek ve
konu ile ilgili incelemelerde bulunmak üzere, Milli EÂitim BakanlÍÂÍ’nÍn
desteÂiyle, 10 ay süre ile Almanya’da bulunmuótur.47 Bilgin’in kültürle-
rarasÍ çalÍómalarÍ da böylece baólamÍó ve akademisyenliÂi boyunca de-
vam etmiótir. Bu konuda çeóitli yazÍlar kaleme almÍó, pek çok bilimsel
toplantÍya katÍlmÍó, kültürlerin birbirlerini tanÍmaya ve bir arada yaóa-
44 Ege, Dinî Rehberlik Bilginin KaynaÂÍ ve Bilgi Üretme Süreçleri.

45 UÂurlu, “Dini DanÍómanlÍk EÂitimi: Amerika ÖrneÂi ve Türkiye Gereksinim Çözümlemesi
Üzerine Nitel Bir AraótÍrma”.
46 Konu ile ilgili projeler ve ürünleri için Bkz. Weiss vd., Care, Healing, and, Human Well-Being within
Interreligious Discourses; ÇapcioÂlu ve Zengin, “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂretmenlerinin
Dinî DanÍómanlÍk ve Rehberlik Yeterlikleri -AraótÍrma, Geliótirme ve EÂitim Projesi-”.
• 400
maya olan ihtiyaçlarÍnÍ dile getirmió, bu baÂlamda dünyada kabul edi-

len pek çok din öÂretimi modelinin ülkemizde tanÍnmasÍnÍ ve anlaóÍl-
masÍnÍ saÂlamÍó ve bu konuda yeni anlayÍólar geliótirmiótir.48 YaptÍÂÍ
bu çalÍómalar neticesinde, 2004 YÍlÍnda Almanya Federal Cumhuriyeti
1. SÍnÍf Liyakat NióanÍ ile ödüllendirilmió, Kültür Üniversitesi tarafÍn-
dan ise “Yürekli KadÍn Ödülü”ne layÍk görülmüótür.49
Öte yandan, Beyza Bilgin tarafÍndan temelleri atÍlan kültürler arasÍ ça-
lÍómalarÍ daha ileri boyuta taóÍyan Selçuk, Bilgin’den öÂrendiÂi en temel
hususlardan birinin “eÂitimde keóif halinde olma”50 sürecinin canlÍ bir
örneÂini sunma olarak ifade etmektedir. Bu yönüyle din eÂitiminin, ha-
zÍr bilgi kalÍplarÍnÍn sunulmasÍndan çok daha öte bir óey olduÂunu ve
bir karóÍlaóma gerektirdiÂini ifade etmektedir. Kendisi de bu karóÍlaóma
olgusunu daha ileriye taóÍyarak, din eÂitimi ve kültürler arasÍ eÂitimde
Kur’ani bir kavram olan “taaruf”a dayalÍ bir eÂitim anlayÍóÍnÍn yerleómesi
gerektiÂini önermiótir. Hucurat Suresi 13. Ayeti kendisine referans nok-
tasÍ olarak alan Selçuk, farklÍlÍklarÍn nihai sebebinin birbirini tanÍmaya,
birlikte iyi ióler yapmaya matuf olduÂunun altÍnÍ çizmiótir.51 Bu düóünce
ve karóÍlaóma ahlakÍ baÂlamÍnda çalÍómalar kaleme almÍó, pek çok ulus-
lararasÍ organizasyonun içerisinde yer almÍótÍr. Bu kapsamda, 2015 yÍlÍn-
da UluslararasÍ Din EÂitimi BirliÂi (Religious Education Association) ad-
lÍ kuruluóun ilk Müslüman kadÍn baókanÍ olarak dönem baókanlÍÂÍnÍ yü-
rütmüó ve 2017’de St. Louis’de “Din EÂitiminde KaróÍlaóma ile ÖÂrenme”
(Learning in Encounter: Crossroads, Connections, Collaborations)52 tema-
lÍ bir kongre düzenlemiótir. Bununla birlikte UluslararasÍ Din EÂitimi ve
DeÂerler DerneÂinin (ISREV) dönem baókanlÍÂÍnÍ yürütmüó olup halen
yönetim kurulu üyesidir.53 YapmÍó olduÂu kültürler arasÍ din ve deÂerler
eÂitimi alanÍndaki çalÍómalarÍndan ötürü ona da hocasÍ gibi 2020’de Al-
manya Federal Cumhuriyeti Liyakat NióanÍ, 2021’de ise Gsviçre Luzern
Üniversitesi tarafÍndan onursal doktora unvanÍ verilmiótir.
48 Bilgin’in bu konularda yapmÍó olduÂu çalÍómalardan birkaçÍ óunlardÍr: Bilgin, “Hollanda

Yüksek Gslam Okulu”; Bilgin, “Mezhepler ve Dinler ArasÍ EÂitim ve GóbirliÂi”; Bilgin, “Evrensel
KaróÍlaóma HÍristiyanlar ve Müslümanlar Görüóüyorlar”; Bilgin, “Alman Protestan Kiliseler
Günü (Anadolu ’dan Bir Müslüman KadÍn)”.
50 Selçuk, “Keóif Halinde Olmak ve KonularÍ Soru yapmak”.
51 Selçuk, “A Qur’anic Approach to the Concept of ‘Living Together’: Ta’aruf”; Selçuk, “Teaching
Islam within a Diverse Society (Taaruf)”.
52 Selçuk, “Learning in Encounter: Crossroads, Connections, Collaborations”.
53 Öcal, Kuruluóundan Bugüne Din ÖÂretimi Genel MüdürlüÂü ve Genel Müdürler (1961-2015), 535.
401 •
Selçuk, bunun yanÍnda an Islamic Worldview (Bir Gslam Dünya Gö-

rüóü) adlÍ kitabÍ54, Kanada ve Türkiye’deki akademisyenlerden olu-
óan 6 yÍllÍk çalÍótay ve toplantÍlardan sonra meslektaólarÍ John Valk ve
Halis Albayrak ile birlikte kaleme almÍó ve Gslam’a dÍóarÍdan ve içeri-
den bir bakÍóÍn nasÍl olmasÍ gerektiÂine yönelik bir bakÍó açÍsÍ sunma-
ya çalÍómÍótÍr. Din öÂretimi alanÍnda ciddi bir boóluÂu dolduran bu ça-
lÍóma “Modern, demokratik ve seküler bir devlet olan Türkiye’de Gs-
lam” anlayÍóÍnÍ ortaya koymakta, Gslam adÍna konuómak gibi bir iddia
taóÍmamaktadÍr.55
BunlarÍn yanÍnda editörleri arasÍnda yer aldÍÂÍ, Gslam ve HÍristiyan-
lÍÂa ait temel kavramlarÍ alfabetik bir biçimde ve karóÍlaótÍrmalÍ olarak
ele alan sözlük çalÍómasÍ (Gslam’a ait 336, HristiyanlÍÂa ait 338 olmak
üzere toplam 674 kavram)56, hem uluslararasÍ iliókilerin geliótirilmesi
hem de kavramlarda netlik açÍsÍndan dikkate deÂerdir. YapÍlan bu ça-
lÍóma, her iki din mensuplarÍnÍn birbirlerini tanÍmalarÍ noktasÍnda bi-
limsel veriler içermektedir.
Cemal Tosun koordinatörlüÂünde anabilim dalÍnÍn diÂer eleman-
larÍnÍn da yer aldÍÂÍ 2018 yÍlÍnda tamamlanan “Religiöse Bildung und
Interkulturelles Lernen” baólÍklÍ Erasmus + projesi (Almanya ve Leich-
testen ile birlikte yürütülen) 2020’de en iyi proje ödülüne layÍk görül-
müó ve kültürler ve dinler arasÍ din eÂitimi baÂlamÍnda çeóitli çalÍóma-
larla sonuçlanmÍótÍr.57
BunlarÍn yanÍnda, Mualla Selçuk, YÍldÍz KÍzÍlabdullah ve diÂer aka-
demisyenlerin (kahin KÍzÍlabdullah, Vahdettin kimóek) dört Avrupa ül-
kesi (Almanya, Yunanistan, Viyana ve Türkiye) ile birlikte yürüttükle-
ri “Sharing Worldviews: Learning in Encounter for Common Values in
Diversity” adlÍ Erasmus+ projesi de kültürler arasÍ karóÍlaóma ve öÂret-
men eÂitimi konusunda sürdürülen çalÍómalar içerisindedir.
Avrupa ve Amerika’ya yönelik çalÍómalar elbette bunlarla sÍnÍrlÍ de-
Âildir. Halise Kader Zengin tarafÍndan Almanya’da yürütülen Gslam ve
diÂer din dersleri ve deÂerler eÂitimi, Müslüman kimliÂi gibi çalÍómalar,
54 Valk, Albayrak ve Selçuk, An Islamic Worldview from Turkey: Religion in a Modern, Secular and
Democratic State.
55 Kizilabdullah, “An Islamic Worldview from Turkey: Religion in a Modern, Secular and De-
mocratic State”.
56 Selçuk vd., “Gslamiyet-HÍristiyanlÍk KavramlarÍ SözlüÂü”. Bu ÇalÍóma CumhurbaókanÍ Recep
Tayyip ErdoÂan tarafÍndan 28 KasÍm 2014 tarihinde Papa Fransiscus’a armaÂan edilmiótir.
57 Ritte, Schröter ve Tosun, Religiöse Bildung und Interkulturelles Lernen.
• 402
uluslararasÍlaóma noktasÍnda önemli çalÍómalar içerisindedir.58 Öte yan-

dan YÍldÍz KÍzÍlabdullah tarafÍndan kaleme alÍnan Çokkültürlü Ülkelerde
Din EÂitimi Indiana ÖrneÂi59 adlÍ eser de din öÂretimi olgusunu çokkül-
türlü bir toplum boyutunda analiz etmekte ve okulda din eÂitiminin du-
rumuna farklÍ bir bakÍó açÍsÍ getirmektedir. Bu çerçevede Amerika Birle-
óik Devletleri’nde okulda din eÂitiminin mevcut durumu, dini okullar ve
öÂretim programlarÍ genió bir biçimde analiz edilerek, dini öÂrenme mo-
delinin bir uygulama örneÂi deskriptif bir biçimde ele alÍnmÍótÍr.
Türkiye’de yapÍlan din eÂitimi çalÍómalarÍnÍn uluslararasÍ platform-
larda temsili, tecrübe paylaóÍmlarÍ, küresel ölçekte yapÍlan çalÍómala-
rÍn izlenmesi ve geliótirilmesi uluslararasÍlaómanÍn vazgeçilmez unsur-
larÍ içerisindedir. Bu çalÍómalar, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Din EÂitimi Anabilim dalÍ öÂretim üyelerinin, hem kendi birikimleri-
ni dünya ile paylaómalarÍna hem de dünyada, din, eÂitim, kültürler ve
dinler arasÍ eÂitim, öÂretmen yetiótirme, çocuk eÂitimi gibi konularda
yapÍlan çalÍómalarÍ ülkemize getirmelerine yol açmÍótÍr.
Lisans ve Lisansüstü Alandaki KatkÍlar

Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Din EÂitimi Anabilim dalÍnÍn
lisans eÂitimine olan katkÍlarÍ gerek örgün gerekse yaygÍn eÂitim için
öÂrenciler yetiótirmesi ve onlarÍ, sahada yapacaklarÍ görevlere hazÍrla-
malarÍ, dini bilgiden nasÍl yararlanacaklarÍ ve bu bilgiyi nasÍl kullana-
caklarÍ boyutlarÍnda yoÂunlaómaktadÍr. Bu baÂlamda söz konusu ana-
bilim dalÍnÍn genel ve özel öÂretim noktasÍndaki eÂitimleri, pedagojik
formasyon60 ve dini hitabet ve rehberlik eÂitimine sunduklarÍ katkÍ-
lar bu amaca matuftur. Öte yandan, öÂretim üyelerinin program ge-
liótirme süreçlerinde alan uzmanÍ olarak aldÍklarÍ görevler ve yapmÍó
olduklarÍ çalÍómalar da bu kapsamda deÂerlendirilebilir. ÖrneÂin, ge-
nel müdürlüÂün yanÍnda 2002 yÍlÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fa-
58 Zengin’in bu konularda yapmÍó olduÂu çalÍómalardan birkaçÍ óunlardÍr:

Zengin, “Almanya’daki Müslüman Çocuklarda Allah KavramÍnÍn Gelióimi”; Zengin, “Almanya’da
Gslam Din ÖÂretimi VasÍtasÍyla Oluóturulmak Gstenen/Oluóturulan Müslüman KimliÂi Üzerine”;
Zengin, “Almanya Bavyera Eyaleti Gslam Dersi ÖÂretim ProgramÍ ve Velilerin Gslam Dersine
Gliókin Görüóleri Üzerine Bir Gnceleme”.
59 KÍzÍlabdullah, Çokkültürlü Toplumlarda Din EÂitimi Modelleri-Indiana ÖrneÂi-.
60 Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde pedagojik formasyon hakkÍnda genió bilgi için Bkz.
ÇapcioÂlu ve Kizilabdullah, “Uygulama ÖÂretmeni ve ÖÂrencilerinin Ankara Üniversitesi Glahi-

yat Fakültesi ÖÂretmenlik UygulamasÍ Sürecine Yönelik Görüóleri”; Ev, “Türkiye’de Yüksek Din
ÖÂretimi KurumlarÍ ProgramlarÍnÍn ÖÂretmen Yetiótirme BakÍmÍndan DeÂerlendirilmesi”.
403 •
kültesi dekanlÍÂÍna atanan Selçuk, öÂretim programlarÍnÍn iyileótiril-

mesi ve farklÍ ihtiyaç alanlarÍ için yeni bölümlerin açÍlmasÍ noktasÍnda
da önemli adÍmlar atarak hem örgün hem yaygÍn eÂitimde hizmet gö-
recek öÂrenciler için farklÍ imkânlar oluóturmuótur. Bu çerçevede açÍ-
lan programlar; özellikle yaygÍn din eÂitimine yönelik olarak meslekte
ihtisaslaóma amacÍ taóÍyan YaygÍn Din ÖÂretimi ve UygulamalarÍ Bölümü
(2007-2008/2013-2014), karóÍlaótÍrmalÍ din tarihi araótÍrmalarÍ için tasar-
lanan ve “Temel ilahiyat bilimleri alanÍnda birikimli; Yahudilik, HÍris-
tiyanlÍk, Hint ve Uzak DoÂu dinleri gibi büyük dini geleneklerin temel
öÂretileri, tarihleri, kutsal kitaplarÍ ve ekolleri alanÍnda bilgi üretebilen;
din olgusunu, disiplinler arasÍ ió birliÂi ile temel kaynaklarÍndan araó-
tÍran, yeni geliómeler ÍóÍÂÍnda deÂerlendiren, bilimsel zihniyete sahip,
toplumun ihtiyaç ve eÂilimlerini takip edebilen, dini konularda karóÍ-
laóÍlan problemlere çözüm üretebilen, toplumun dini doÂru bir óekilde
anlama ve öÂrenmesini saÂlayabilen, evrensel etik deÂerlerini özümse-
mió, çaÂÍn gerektirdiÂi mesleki bilgilerle donanmÍó, araótÍrmacÍ, katÍ-
lÍmcÍ, paylaóÍmcÍ, uzlaómacÍ yetkin bireyler ve uzmanlar yetiótirmek”61
amacÍyla açÍlan Dünya Dinleri Bölümü (2007-2008/2013-2014) ve en temel-
de Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍnda görev yapan ve ön lisans eÂitimleri ta-
mamlayan bireylere eÂitimlerini tamamlamalarÍna fÍrsat sunmak ama-
cÍyla açÍlan Glahiyat Lisans Tamamlama ProgramÍ (GLGTAM) (2005-2006) bu
baÂlamda yapÍlan çalÍómalar içerisindedir.62
Öte yandan lisansüstü düzeyde yapÍlan ve yaptÍrÍlan çalÍómalar, hem
geçmióte hem bugün, din eÂitimi alanÍnÍn bilimselleómesi ve ilerleme-
si baÂlamÍnda kayda deÂerdir. Lisansüstünde eÂitim alan öÂrenciler,
gittikleri yerlerdeki din eÂitimi anabilim dallarÍnÍn geliómesine katkÍda
bulunmuó/bulunmaya devam etmektedirler. Bu çerçevede baólangÍçtan
itibaren din eÂitimi anabilim dalÍnda tamamlanmÍó lisansüstü çalÍóma-
lar Temmuz 2023 tarihi itibariyle YÖK Tez Dokümantasyon merkezin-
den alÍndÍÂÍ óekliyle 99 yüksek lisans, 64 doktora çalÍómasÍ olmak üze-
re óu óekilde sÍnÍflandÍrÍlabilir:63

ramlarÍ Gelióimi (1949-2019) .”, 87.
62 Tosun, 85-150.
63 “Ulusal Tez Merkezi”.
• 404
Tablo 2.
Anabilim DalÍ ÖÂretim Üyelerinin DanÍómanlÍÂÍnda Tamamlanan
Lisansüstü Tezler
Tabloda da görüleceÂi üzere din eÂitimi anabilim dalÍnda yaptÍrÍlan

lisansüstü çalÍómalar baólangÍçtan itibaren oldukça yoÂun bir biçimde
yapÍlmÍó ve yapÍlmaya devam etmektedir. Bu çalÍómalarda din eÂitimi
ve din eÂitimi bilimini ilgilendiren pek çok konu ele alÍnmÍó, kimi za-
man yeni teoriler geliótirilirken kimi zaman tümevarÍm yoluyla sahada
yürütülen din eÂitiminin iólevselliÂi tartÍóÍlmÍótÍr. Din EÂitimi Anabilim
dalÍnÍn görece yeni bir anabilim dalÍ olmasÍ ve alandaki akademisyen
sayÍsÍnÍn zamanla artmasÍ nedeniyle çalÍómalarÍn büyük bir oranÍnÍn
2000 yÍlÍ sonrasÍnda yoÂunlaómasÍna neden olmuótur. Buna göre Anabi-
lim DalÍnda tamamlanan Yüksek lisans tezlerinin 20 tanesi, doktora tez-
lerinin ise 12 tanesi olmak üzere toplam 32 lisansüstü tez 2000 yÍlÍndan
önce gerçekleótirilmiótir ki Anabilim DalÍnÍn 1980 yÍlÍnda teóekkül etti-
Âi düóünüldüÂünde bu sayÍnÍn hiç de azÍmsanacak bir sayÍ olmadÍÂÍnÍ
kabul etmek gerekmektedir. Konu bazlÍ düóünüldüÂünde de hem ana-
bilim dalÍndaki öÂretim üyelerinin kendilerinin tamamladÍklarÍ yüksek
lisans ve doktora çalÍómalarÍ, hem de onlarÍn danÍómanlÍklarÍnda ya-
pÍlan çalÍómalarÍn, din eÂitimi ve öÂretimi baÂlamÍnda, Türkiye’de ge-
lióen anlayÍó ve durum ile doÂrudan ilgili olduÂu görülecektir. Bu çer-
çevede Din EÂitimi Anabilim DalÍ öÂretim üyelerinin tamamladÍklarÍ
lisansüstü çalÍómalar óu óekilde tablo halinde gösterilebilir:
405 •
Tablo 3. Anabilim DalÍ ÖÂretim Üyelerinin TamamladÍklarÍ

Lisansüstü Tezler
ÖÂretim DanÍó-
Yüksek Lisans Doktora YÍlÍ
ElemanÍ man
Prof. Dr. Gslam’da EÂitimin 1970 B. Ziya
Beyza Bilgin Temeli ve Görevi Egemen
Olarak Sevgi
Prof. Dr. Okul Öncesi ve Okul 1989 Beyza
Mualla Selçuk ÇaÂÍnda ÇocuÂun Bilgin
EÂitiminde Dini Mo-
tifler
Prof. Dr. F. Almanya’da Ya- 1992 Beyza
Cemal Tosun óayan Türklerin Bilgin
Din EÂitimlerinde
Caminin Yeri ve Din
Görevlilerinin Yeter-
lilikleri
Prof. Dr. OsmanlÍ’nÍn II. Meórutiyet Dö- 1994 Beyza
Recai DoÂan Son Döne- neminde BatÍcÍlÍk (YL) Bilgin
minde AçÍlan AkÍmÍnÍn Din Ve 1996
Mekteplerde EÂitim - ÖÂretim Gö- (DR)
Din Dersinin rüólerinin DeÂerlen-
Tarihi Gelióimi dirilmesi
(1773-1923)
Prof. Dr. Din ÖÂreti- YapÍlandÍrmacÍlÍk 2004 Recai
YÍldÍz minde Planla- YaklaóÍmÍnÍn GlköÂ- (YL) DoÂan
KÍzÍlabdullah ma ve DeÂer- retim Din Kültürü ve 2008
lendirme Ahlak Bilgisi Dersi- (DR)
nin AmaçlarÍnÍn Ger-
çekleómesine Etkisi
Prof. Dr. Okul Öncesi Duygusal Zeka ve 1997 Mualla
Remziye Ege ÇocuklarÍ Gçin Din ÖÂretimi (GlköÂ- (YL) Selçuk
HazÍrlanan retim Din Kültürü Ve 2003
Kitaplarda Ahlak Bilgisi ÖÂretim (DR)
Dini ve Ahlaki ProgramÍ ÖrneÂi)
Motiflerin Gó-
lenióiyle Glgili
Bir Gnceleme
• 406
ÖÂretim DanÍó-
Yüksek Lisans Doktora YÍlÍ
ElemanÍ man
Doç. Dr. EÂitsel Oyun- Almanya’da Gslam 2002 Cemal
Halise Kader lar ve GlköÂre- Din ÖÂretimi Model- (YL) Tosun
Zengin tim Din Kül- leri (Bavyera Eyaleti 2007
türü ve Ahlak ÖrneÂi) (DR)
Bilgisi Dersin-
de KullanÍmÍ
Doç. Dr. Din ÖÂreti- OsmanlÍ Son Dönemi 2006 Cemal
Fatma minde Yeni Din EÂitimi TartÍóma- (YL) Tosun
ÇapcÍoÂlu YaklaóÍmlar larÍ ve Cumhuriyete 2018 Recai
Çerçevesinde YansÍmalarÍ (Örgün (DR) DoÂan
GlköÂretim Din ve YaygÍn EÂitim
Kültürü ve Çerçevesinde)
Ahlak Bilgisi
Dersi ÖÂretim
ProgramlarÍ-
nÍn Gncelen-
mesi
Dr. ÖÂr. Üyesi Tanzimat’Ín Dinî DanÍómanlÍk 2010 Recai
Havva Sinem Din EÂitimi EÂitimi: Amerika (YL) DoÂan
UÂurlu AnlayÍóÍna ÖrneÂi ve Türkiye 2017
GetirdiÂi Yeni- Gereksinim Çözüm- (DR)
likler lemesi Üzerine Nitel
Bir AraótÍrma
Dr. Ayóe Çalal BasÍnda Din ÖÂretim Üyeleri, ÖÂ- 2013 Recai
EÂitimi TartÍó- rencileri ve Mezun- (YL) DoÂan
malarÍ (1945- larÍna Göre Glahiyat, 2022 Cemal
1960) GlahiyatçÍ ve Glahiyat (DR) Tosun
EÂitimi
Anabilim DalÍ öÂretim üyelerinin danÍómanlÍÂÍnda gerçekleótirilen

lisansüstü çalÍómalar incelendiÂinde 2000’li yÍllara kadar yapÍlan çalÍó-
malarÍn genellikle Din kültürü ve Ahlak bilgisi dersi program ve öÂret-
men yeterlikleri, yaygÍn din eÂitimi ve din hizmetleri, din eÂitimi tarihi
çalÍómalarÍna yoÂunlaótÍÂÍ görülmektedir. Bununla birlikte 2000 ve son-
rasÍ dönemde, küreselleómenin etkisiyle, din eÂitimi ve öÂretiminde te-
mel model ve yaklaóÍmlar, çokkültürlülük ve birlikte yaóama, farklÍ ül-
407 •
kelerdeki din öÂretimi uygulamalarÍ, dini kavramlar ve bu kavramala-

rÍn din öÂretimine uygulamalarÍ, tarih araótÍrmalarÍ (óahÍslar, dönem-
ler, kurumlar), dini kitaplarÍn içerik analizi ve basÍnda din eÂitimi araó-
tÍrmalarÍ gibi çalÍómalarÍn yoÂunlaótÍÂÍnÍ ifade etmek mümkündür.64
Bu durum, Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Din EÂitimi Anabi-
lim DalÍ öÂretim üyelerinin, hem yerel hem de uluslararasÍ anlamda
Türkiye’de ve dünyada yaóanan geliómeleri takip ederek, bilimsel bilgi
üretme sürecine yaptÍklarÍ katkÍnÍn bir göstergesidir.
Bu çerçevede Temmuz 2023 tarihi itibariyle 12 yüksek lisans, 25 dok-
tora toplam 37 lisansüstü öÂrenciye danÍómanlÍk yapÍlmaya devam edil-
mektedir. Anabilim dalÍnda öÂretim üyelerinin yürüttüÂü lisansüstü
öÂrenci danÍómanlÍklarÍ aóaÂÍdaki tabloda gösterildiÂi gibidir:65
Tablo 4.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Din EÂitimi Anabilim DalÍ
Â
ÖÂretim Üyelerinin
y ó
Devam Eden Lisansüstü DanÍómanlÍklarÍ
Sonuç
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Din EÂitimi Anabilim DalÍ,
yükseköÂretimde din eÂitimine yönelik teori ve pratik dengesini gözet-
64 Din eÂitiminde yapÍlan çalÍómalar hakkÍnda gelen deÂerlendirmeler için Bkz. KÍzÍlabdullah,
“Glahiyat Fakültelerinin Kuruluóundan Bugüne Din EÂitimi Bilimi AlanÍnda YapÍlan ÇalÍómalar
Üzerine Bir DeÂerlendirme”, 310-14; Kayadibi, Baókurt, ve Furat, Cumhuriyet Dönemi Din EÂitimi
Literatürü (1923-2007).
65 “Ankara Üniversitesi ÖÂrenci Bilgi Sistemi”.
• 408
mió ve din eÂitiminin gerek örgün gerek yaygÍn alanlarÍnda bilgi üret-
mió ve üretmeye devam etmektedir. Bu çerçevede, hem ilahiyat bilimi-
nin verilerinden hem eÂitim biliminin verilerinden yararlanarak, ihti-
yaç halinde din öÂretimi ve yaygÍn din eÂitimi alanÍnda program ge-
liótirme çalÍómalarÍnda bulunulmuó, deÂióen dünya koóullarÍ ve küre-
selleóme ölçeÂinde, dünyadaki geliómeler yakÍndan takip edilerek ye-
ni yöntem ve yaklaóÍmlar denenmió, farklÍ ülke uygulamalarÍ incelen-
mió din eÂitimi biliminin bilimselleómesi yolunda çalÍómalar yapÍlmÍó/
yapÍlmaya devam etmektedir.
Bu yönüyle kurucusu Prof. Dr. Beyza Bilgin öncülüÂünde, din eÂiti-
mi alanÍnda öÂrenciler yetiótirilmió ve yetiótirilmeye bugün de devam
etmektedir. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Din EÂitimi Anabi-
lim DalÍnda yetióen öÂrenciler, hem Türkiye’nin farklÍ fakültelerinde
anabilim dallarÍ açmÍólar ve din eÂitimi alanÍnda çalÍómalarÍnÍ devam
ettirmekte hem de Milli EÂitim BakanlÍÂÍ, Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ ve
çeóitli hizmet kollarÍnda çalÍómaya devam etmektedirler.
Kaynakça
“Ankara Üniversitesi ÖÂrenci Bilgi Sistemi”. Erióim 28 Temmuz 2023. hĴps://
obs.ankara.edu.tr/account/login?returnurl=/.
AóikoÂlu, Nevzat. “Din EÂitimi Biliminin Türkiye’de BaÂÍmsÍz Bir Disiplin Ola-
rak DoÂuóu ve Gelióimi”. Diyanet Glmi Dergi, 1994.
Ayhan, Halis. Türkiye’de Din EÂitimi. Gstanbul: Marmara Üniversitesi Glahiyat
fakültesi VakfÍ, 1999.
BaltacÍoÂlu, GsmayÍl HakkÍ. HayatÍm. Gstanbul: Dünya YayÍncÍlÍk, 1998.
Bilgin, Beyza. “Alman Protestan Kiliseler Günü (Anadolu ’dan Bir Müslüman
KadÍn)”. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 38, sy 1-4 (01 Ha-
ziran 1998): 37-52.
-------. Beyza Teyze’den Hikayeler 1-4. 5. bs. Ankara: Gün YayÍncÍlÍk, 2004.
-------. EÂitim Bilimi ve Din EÂitimi. Ankara: Gün YayÍncÍlÍk, 2001.
-------. Elli Bin YÍllÍk Bir Gün. 2. Ankara: Gün YayÍncÍlÍk, 1997.
-------. “Evrensel KaróÍlaóma HÍristiyanlar ve Müslümanlar Görüóüyorlar”. An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 34, sy 1-4 (01 Haziran 1993): 51-
66.
-------. “Hollanda Yüksek Gslam Okulu”. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Dergisi 37, sy 3-4 (01 AralÍk 1997): 59-66.
-------. Gslâm ve Çocuk. 2. bs. Ankara: Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ, 1991.
409 •
-------. Gslam’da KadÍnÍn Rolü: Türkiye’de KadÍn. 2. baskÍ. YayÍn Din dizisi, 31 1.
Ankara: Sinemis, 2014.
-------. “Mezhepler ve Dinler ArasÍ EÂitim ve GóbirliÂi”. Ankara Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi Dergisi 39, sy 1 (01 Haziran 1999): 1-26.
Bilgin, Beyza ve Mualla Selçuk. Din ÖÂretimi Özel ÖÂretim Yöntemleri. 2. bs. An-
kara: Gün YayÍncÍlÍk, 1995.
ÇadÍrlÍ, Musa ve Azimli Süslü. Ankara Üniversitesi Gelióim tarihi. Ankara: An-
kara Üniversitesi RektörlüÂü, 1982.
ÇapcioÂlu, Fatma ve Yildiz Kizilabdullah. “Uygulama ÖÂretmeni ve ÖÂrenci-
lerinin Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi ÖÂretmenlik Uygulama-
sÍ Sürecine Yönelik Görüóleri”. Dini AraótÍrmalar 23, sy 58 (Din EÂitimi:
Prof. Dr. Beyza Bilgin Özel SayÍsÍ) (18 KasÍm 2020): 15-78.
ÇapcioÂlu, Fatma ve Halise Kader Zengin. “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂ-
retmenlerinin Dinî DanÍómanlÍk ve Rehberlik Yeterlikleri -AraótÍrma,
Geliótirme ve EÂitim Projesi-”. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Der-
gisi 62, sy 1 (31 MayÍs 2021): 275-84.
DoÂan, Recai. “Din Görevlilerinden Beklenen Yeterlilikler”. Gçinde Din Hizmet-
lerinde Rehberlik ve Gletióim, editör Recai DoÂan ve Remziye Ege, 191-210.
Ankara: Graęker YayÍnlarÍ, 2016.
-------. “OsmanlÍ’nÍn Son Döneminde YaygÍn Din EÂitiminde Vaaz ve Vaizlik”.
Diyanet Glmi Dergi 35, sy 1 (1999): 171-206.
DoÂan, Recai. “YaygÍn Din EÂitim AçÍsÍndan Gkinci Meórutiyet Dönemine Ka-
dar Vaaz ve VaizliÂin Gelióimine Tarihi Bir BakÍó”. Dini AraótÍrmalar 1,
sy 3 (01 Haziran 1999).
DoÂan, Recai. “YaygÍn Din EÂitiminin NeliÂi”. Gçinde Din EÂitimi El KitabÍ,
editör Recai DoÂan ve Remziye Ege, 267-87. Ankara: Graęker YayÍnla-
rÍ, 2015.
DoÂan, Recai ve Nurullah Altaó. “Din ÖÂretiminde Yeni Yöntem TartÍómala-
rÍnda Kuramdan Uygulamaya: GlköÂretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
ProgramlarÍ (Ankara Modeli)”. DeÂerler EÂitimi Dergisi 2, sy 5 (01 Ocak
2004): 23-38.
DoÂan, Recai ve Cemal Tosun. GlköÂretim 4. ve 5. SÍnÍĚar Için Din Kültürü ve Ah-
lak Bilgisi ÖÂretimi. 2. baskÍ. Ankara: PegemA yayÍncÍlÍk, 2003.
-------. GlköÂretim 6, 7 ve 8. SÍnÍĚar Gçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂretimi. An-
kara: Pegem Akademi, 2003.
Ege, Remziye. Dinî Rehberlik Bilginin KaynaÂÍ ve Bilgi Üretme Süreçleri. 1. bs. Gs-
tanbul: kule YayÍnlarÍ, 2015.
Ergin, Osman Nuri. Türkiye Maarif tarihi. Gstanbul, 1977.
Ev, Halit. “Türkiye’de Yüksek Din ÖÂretimi KurumlarÍ ProgramlarÍnÍn ÖÂ-
• 410
retmen Yetiótirme BakÍmÍndan DeÂerlendirilmesi”. Sosyal Bilim, Do-

kuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999.
GhsanoÂlu, Ekmeleddin. “Tanzimat Döneminde Gstanbul’da Dârülfünûn Kur-
ma Teóebbüsleri”. Gçinde Yüz Ellinci YÍlÍnda Tanzimat. Ankara: Türk Ta-
rih Kurumu, 1992.
Gstanbul Darülfünununun kahsiyeti Hükmiyesi HakkÍnda Kanun, Pub. L. No.
Madde 1, § Umumi Ahkam, 493 Darülfünun Talimatnamesi (1924).
Kayadibi, Fahri, Grfan Baókurt, ve Zióan Furat. Cumhuriyet Dönemi Din EÂitimi
Literatürü (1923-2007). Gstanbul: Sistem MatbaacÍlÍk, 2008.
KÍzÍlabdullah, YÍldÍz. Çokkültürlü Toplumlarda Din EÂitimi Modelleri-Indiana Ör-
neÂi-. Ankara: Otorite, 2014.
-------. “Glahiyat Fakültelerinin Kuruluóundan Bugüne Din EÂitimi Bilimi Ala-
nÍnda YapÍlan ÇalÍómalar Üzerine Bir DeÂerlendirme”. Türk Bilimsel Der-
lemeler Dergisi 2, sy 1 (t.y.): 305-14.
-------. “Prof. Dr. Beyza Bilgin’de Din EÂitiminin Temeli ve Görevi Olarak Sev-
gi”. Gçinde Prof. Dr. Beyza Bilgin’e ArmaÂan Beyza Bilgin’de Din EÂitimi,
Din EÂitimnde Beyza Bilgin, editör Mualla Selçuk, Cemal Tosun ve Recai
DoÂan. Ankara: Graęker YayÍnlarÍ, 2019.
Kizilabdullah, Yildiz. “An Islamic Worldview from Turkey: Religion in a
Modern, Secular and Democratic State”. Religious Education 115, sy 2
(220M.S.): 215-16.
Komisyon. Türkiye I. Din EÂitimi Semineri. Ankara: Glahiyat VakfÍ YayÍnlarÍ, 1981.
MEB. Din ÖÂretiminde Yeni Yöntem ArayÍólarÍ. Ankara: MEB, 2004.
-------. “TebliÂler Dergisi”, 2000.
Mualla Selçuk. Din ÖÂretiminde Yeni YaklaóÍmlar. Gstanbul: Millî EÂitim Bakan-
lÍÂÍ YayÍnlarÍ, 2000.
Muhammed Ali Aynî. Dârulfünûn Tarihi. Gstanbul, 1927.
Öcal, Mustafa. Kuruluóundan Bugüne Din ÖÂretimi Genel MüdürlüÂü ve Genel
Müdürler (1961-2015). Gstanbul: Ensar, 2019.
Önder, Mustafa. “Prof. Dr. Beyza Bilgin ve Din EÂitiminde Yeni Yöntem Ça-
lÍómalarÍ”. Sosyal Bilim, Ankara, 1997.
-------. “Prof.Dr. Beyza Bilgin”. Gçinde Prof. Dr. Beyza Bilgin’e ArmaÂan Beyza
Bilgin’de Din EÂitimi, Din EÂitimnde Beyza Bilgin, editör Mualla Selçuk,
Cemal Tosun, ve Recai DoÂan. Ankara: Graęker YayÍnlarÍ, 2019.
RiĴe, Andre, Jörg Imran Schröter ve Cemal Tosun, ed. Religiöse Bildung und In-
terkulturelles Lernen. Münster: Waxmann, 2017.
Selçuk, Mualla. “A Qur’anic Approach to the Concept of ‘Living Together’:
Ta’aruf”. Gçinde International Handbookof the Religious, Moral and Spiritual
Dimensions in Education, editör Gloria Durka, Marian De Souza, Kath En-
411 •
gebretson, Robert Jockson ve Andrew McGrady. The Netherlans: Sprin-

ger, 2009.
-------. “Din ÖÂretiminin Kuramsal Temelleri”. Gçinde Din ÖÂretiminde Yeni Yak-
laóÍmlar, 11-21. Gstanbul: MEB, 2000.
-------. Kavramsal Netlik Bir Dinden ÖÂrenme Modeli. 1. bs. Ankara: Pegem Aka-
demi, 2022.
-------. “Keóif Halinde Olmak ve KonularÍ Soru yapmak”. Gçinde Prof. Dr. Bey-
za Bilgin’e ArmaÂan Beyza Bilgin’de Din EÂitimi, Din EÂitimnde Beyza Bil-
gin. Ankara: Graęker YayÍnlarÍ, 2019.
-------. “Learning in Encounter: Crossroads, Connections, Collaborations”. Re-
ligious Education, 25 MayÍs 2018.
-------. “Teaching Islam within a Diverse Society (Taaruf)”. Ankara: Pegem Aka-
demi, 2020.
Selçuk, Mualla, Halis Albayrak, Peter Antes, ve Richard Heinzman, ed. “Gsla-
miyet-HÍristiyanlÍk KavramlarÍ SözlüÂü”. Gçinde Gslamiyet-HÍristiyanlÍk
KavramlarÍ SözlüÂü. Ankara: Ankara Üniversitesi YayÍnevi, 2013.
TBMM Tutanak Dergisi (1949).
“TebliÂler Dergisi”. 30 KasÍm 1959.
Tevhidi Tedrisat Kanunu, 430 Madde 4 § Madde 4 (1924).
Tosun, Cemal. “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde Akademik YapÍlan-
ma ve ÖÂretim ProgramlarÍ Gelióimi (1949-2019) .” Gçinde Türkiye’nin Gla-
hiyat Birikimi Ankara GGlahiyat’Ín 70 YÍlÍ (1949-2019), 1. BaskÍ. Ankara: An-
kara Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2019.
-------. “Bir Anabilim DalÍ Olarak Türkiye’de Din EÂitiminin DoÂuóu, Gelióme-
si ve AlanÍna KatkÍlarÍ”. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi, sy 1 (01 kubat
2009): 293-303.
-------. Din EÂitimi Bilimine Girió. 1. baskÍ. Ankara: Pegem AYayÍncÍlÍk, 2001.
-------. “F. Almanya’da Yaóayan Türklerin Din EÂitimlerinde Caminin Yeri ve
Din Görevlilerinin Yeterlilikleri”. Sosyal Bilimler, Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992.
———, ed. Ortaokul 5-8 Düóünen SÍnÍĚarda Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂreti-
mi. Ankara: Pegem Akademi, 2016.
Tosun, Cemal ve Recai DoÂan. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂretiminde Kavram
HaritalarÍ. Ankara: ÖÂreti, 2005.
Tosun, Cemal ve Mizrap Polat, ed. Düóünen SÍnÍĚar için Din Kültürü ve Ahlak Bil-
gisi ÖÂretimi: Glkokul 4. SÍnÍf. 1. BaskÍ. Ankara: Pegem Akademi, 2013.
UÂurlu, H. Sinem. “Dini DanÍómanlÍk EÂitimi: Amerika ÖrneÂi ve Türkiye Ge-
reksinim Çözümlemesi Üzerine Nitel Bir AraótÍrma”. Ankara Üniversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• 412
“Ulusal Tez Merkezi”. Erióim 28 Temmuz 2023. hĴps://tez.yok.gov.tr/Ulusal-

TezMerkezi/.
Valk, John, Halis Albayrak ve Mualla Selçuk. An Islamic Worldview from Turkey:
Religion in a Modern, Secular and Democratic State. Springer, 2017.
Weiss, Helmut, Karl H. Federschmidt, Daniel Louw ve Linda S. Bredvik, ed.
Care, Healing, and, Human Well-Being within Interreligious Discourses. Ame-
rican Sun Media, 2021.
Zengin, Halise Kader. “Almanya Bavyera Eyaleti Gslam Dersi ÖÂretim ProgramÍ
ve Velilerin Gslam Dersine Gliókin Görüóleri Üzerine Bir Gnceleme”. Asos
Journal: The Journal of Academic Social Science VI, sy 67 (2018): 172-95.
-------. “Almanya’da Gslam Din ÖÂretimi VasÍtasÍyla Oluóturulmak Gstenen/Oluó-
turulan Müslüman KimliÂi Üzerine”. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesi Dergisi 51, sy 1 (2010): 249-72.
-------. “Almanya’daki Müslüman Çocuklarda Allah KavramÍnÍn Gelióimi:
Âdem ve Havva KÍssasÍ - YaratÍlÍóÍ, CenneĴen ÇÍkarÍlÍólarÍ - BaÂlamÍn-
da 1-4., 6. SÍnÍf ÇocuklarÍ Üzerine Bir AraótÍrma”. Ankara Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi Dergisi 51, sy 1 (01 Nisan 2010): 213-48.
Türkiye Cumhuriyeti
Akademik íslam TarihçiliÞinde
íslam Tarihi Anabilim Dalînîn Yeri:
“Laik-Milli Devlette Din-Ümmet TarihçiliÞi”
Prof. Dr. Seyfettin Erĕahin

Girió
T.C. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi, Türklerin Türki-
ye’deki yaklaóÍk on yüzyÍllÍk varlÍk ve medeniyet yolculuÂunda-
ki önemli bilim yurtlarÍndan biridir. Bu fakültenin ana derslerinden
biri Gslam Tarihi olmuótur. VarlÍÂÍnÍ bir süre saraylarda-konaklarda,
halk meclislerinde, cami kürsülerinde sürdüren Gslam Tarihi Osman-
lÍ’nÍn Dârulfünûn’u kurmasÍyla üniversite müfredatÍna girmió, Cum-
huriyet’in ilk yÍllarÍnda aynÍ bünyede oluóturulan Glahiyat Fakültesi ile
yol almÍó, Ankara Üniversitesi’nin üniversal/külli bilgi/bilim konsepti
içinde açÍlan Glahiyat Fakültesi ile belli bir düzeye ve kÍvama ulaómÍó-
tÍr. Glahiyat Fakültesi Gslam Tarihi Anabilim DalÍ’nÍn Gslam tarihçiliÂine
katkÍsÍ hem tarih eÂitim-öÂretimi hem de tarih araótÍrmalarÍ alanlarÍnda
olmuótur. Biz burada bu iki hususta anabilim dalÍ özelinde bir envanter
çÍkarmaktan çok, ana hatlarÍyla alana nitel katkÍlarÍna eÂildik. Baóka bir
deyióle, Türkiye Cumhuriyeti’nin kendi kurduÂu ilk üniversitesinde aç-
• 414
tÍÂÍ ilahiyat fakültesi Gslam tarihi kadrosunun genelde tarihçiliÂe, özel-

de Gslam tarihçiliÂine kazandÍrdÍklarÍnÍ ortaya koymaya çalÍótÍk.
Türkiye Türklerinde Tarih

Tarih kavramÍ; hem yaóanmÍólÍklar yani geçmió/mazi anlayÍóÍ, hem
de geçmiói konu edinen tarih ilminin niteliÂi ve niceliÂini ifade eder. Gl-
kine tarih felsefesi (tarih tasarÍmÍ), ikincisine tarih bilimi (tarih yazÍcÍlÍ-
ÂÍ, metodolojisi) denir. Son yüzyÍllarda bu iki boyuta da “AvrupalÍlÍk”
düóüncesine ve Avrupamerkezcilik anlayÍóÍna dayanan BatÍ medeniye-
ti damgasÍnÍ vurmuótur. Özellikle AydÍnlanma, insan aklÍnÍ ve bilimi
tek referans kaynaÂÍ kabul etti. Tarih bilimi de bu geliómelerden nasi-
bini aldÍ. Bu anlayÍóÍn ete kemiÂe büründürüldüÂü form da 18. yüzyÍl
sonlarÍndan itibaren araótÍrmacÍ, nedenci-nasÍlcÍ, modern gibi niteleme-
lerle de bilinen “bilimsel tarihçilik”tir. Tarih biliminin esaslarÍ olarak
kronoloji, tarihî óüphecilik ve belgecilik konularÍnda yeni bakÍó açÍla-
rÍ getirildi. En önemlisi de ilerlemeci tarih anlayÍóÍ benimsendi. Tarihin
anlamÍ insanlÍÂÍ karanlÍktan kurtarÍp özgürlük ve bilimin aydÍnlÍÂÍna
çÍkarmak, amacÍ da ilerlemeyi göstermek olarak belirlendi. Özetle, ta-
rih fikri ve yazÍmÍ, BatÍ’yÍ esas alarak söylersek, “mistik-efsanevi” nite-
likten Roma’da “retorik” ile aynileómió, Orta çaÂ dinin etkisiyle “ilahi
takdirin ve ahlaki öÂretilerin” ifadesi olmuó, AydÍnlanma hareketi ile
18. yüzyÍlda dünya vatandaólÍÂÍ için “hümanist/insani ilerlemenin kay-
naÂÍ” óeklinde anlaóÍlmÍó, 19. yüzyÍlda hem bilimsellik amacÍna matuf
“belgeci” hem de millileóme hedefine ulaómak için “milli-romantik”
bir vasÍf kazanmÍó, 20. yüzyÍlÍn ilk yarÍsÍndan itibaren de modern bi-
lim anlayÍóÍnÍn tenkide uÂramasÍnÍn bir yansÍmasÍ olarak “parçacÍklÍ /
mikro” ve “görece” niteliÂe ulaómÍótÍr.1
Türkiye Türkleri baóÍndan beri geleneksel Türk tarihçiliÂi ile gele-
neksel Gslam tarihçiliÂini terkibe kavuóturarak sürdürmüólerdir. Müs-
lümanlarda tarih iki yönlü ve iki aóamalÍ geliómiótir: 1. Sözlü tarihçilik:
GnsanlÍÂÍn uzunca bir süre baóvurduÂu sözlü tarihçilik Müslümanlar-
da da söz konusudur. Gslam medeniyetinin iki ana kaynaÂÍ Kur’an ve
Sünnet, rivayet yoluyla aktarÍlmÍótÍr. 2. YazÍlÍ tarihçilik: YazÍlÍ tarihçilik
Kur’an vahyinin yazÍlmasÍyla baólamÍótÍr. Daha sonralarÍ bu ameliye,
hadislerin tedvin-tasnif edilmesi, hadis ilminin teóekkülü ve kitapla-
1 Ahmet kimóek (ed.), Tarih NasÍl YazÍlÍr?, TTK YayÍnlarÍ, Ankara, 2020, s. IX.
415 •
Akademik íslam TarihçiliÞinde Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi íslam Tarihi Anabilim Dalînîn Yeri
rÍnÍn yazÍmÍ ile devam etmiótir. YazÍlÍ tarihçilik de iki form ve muhte-
vada oluómuótur: a. Terbiyevî / maóeri tarih: ÖÂretici de diyebileceÂimiz
bu gelenek menkÍbe-kÍssa denilen ve zaman itibarÍyla doÂruluktan çok
davranÍó itibarÍyla “doÂruluÂu” ve bir örnek kióilik oluóturmayÍ önce-
leyen anlayÍótÍr. b. Tetkikî / araótÍrmacÍ tarih: GnsanlÍk borcu olarak “ola-
nÍ olduÂu gibi” geleceÂe aktarma tarihçiliÂidir.
Türklerde Gslam öncesinde nasÍl bir tarihçilik olduÂuna dair elimizde
yeterli bilgi ve belge bulunmadÍÂÍ gibi bu hususta yapÍlan bilimsel çalÍó-
malar da henüz yapÍlmamÍótÍr. ku kadarÍ söylenebilir ki Türklerin tarihe
dair kadim zamanlardan beri süregelen destanlarÍ ve taó kitabeleri var-
dÍr. Gslami döneme gelince KarahanlÍlar Dönemi’ne (840-1212) ait Türk-
çe ilk yazÍlÍ kaynak mahiyetindeki satÍrlararasÍ Kur’an tercümelerin-
de Hz. Muhammed ve diÂer peygamberlerin kÍssalarÍ bulunmaktadÍr.2
Türkiye SelçuklularÍ ve OsmanlÍlarÍn ilk dönemlerinde yazÍlmÍó müs-
takil Gslam tarihi veya siyer henüz tespit edilememiótir. SonralarÍ Os-
manlÍ Gslam tarihi yazÍcÍlÍÂÍ, aÂÍrlÍklÍ olarak iki gelenekten beslenmió-
tir: Maveraünnehr-Horasan geleneÂi (Farsça-Türkçe telifler) ve MÍsÍr-
Endülüs Arap geleneÂi (Arapça telifler). Tanzimat’a (1839) kadar klasik
bazÍ Gslam tarihlerini Türkçeye çevirmekle yetinmió; bu tarihten itibaren
okullara ve halka yönelik bazÍ Gslam tarihleri ortaya koymuótur.3
Türkler bu topraklarda baóta medreseler olmak üzere çeóitli kurum-
lar kurdular. EÂitim öÂretim dili Arapça olan medreselerde tarih baólÍ
baóÍna yer almadÍ. Ancak siyer, kÍsas-Í enbiya veya daha genel adÍyla Gs-
lam tarihi dini ilimlerin içeriÂinde doÂrudan veya dolaylÍ óekilde veril-
di. Esasen tarihçilik medreselerden veya örgün eÂitim-öÂretim kurum-
larÍndan baÂÍmsÍz olarak varlÍÂÍnÍ ve geliómesini devam ettirdi. Zira ta-
rih, devletin de halkÍn da ihtiyaç duyduÂu, her iki kesimden de destek
ve istek görmüó bir ilimdir. Bu bakÍmdan her iki kesimce hem yazÍl-
dÍ hem okundu. Özellikle medreselerde ve okumuólar arasÍnda Arap-
ça Gslam tarihi kitaplarÍ okunageldi. Halka yönelik olarak da camiler-
de, tekkelerde, dergâhlarda, zaviyelerde, köy odalarÍnda, toplantÍ yer-
lerinde tarih anlatÍldÍ. Bu tarih metinleri Gslam tarihinin bir parçasÍ ve
devamÍ olarak kurgulandÍ.
2 M. Fuat Köprülü, Türk EdebiyatÍ Tarihi, Ötüken YayÍnlarÍ, Gstanbul, 1982, s. 162-163.
3 Mükremin Halil Yinanç, “Tanzimattan Meórutiyete Kadar Bizde Tarihçilik”, Tanzimat, MEB
YayÍnlarÍ, Gstanbul, 1999, II, s. 583; Gsmail Çoókun, “BatÍ Gdeolojilerinin Türk Tarih AnlayÍóÍna
YansÍmalarÍ Üzerine”, Tarih ve Sosyoloji Semineri 28-29 MayÍs 1990, Gstanbul, 1991, s. 55.
• 416
Gslam Medeniyeti Glimler Tasnifinde Tarih

Tarih, Müslümanlarda küçük anlam farklÍklarÍyla, “tarih/tevârih”,
“haber/ahbâr”, “eser/âsâr”, “siyer”, “kÍsasu’l-enbiyâ”, “megâzî” gibi te-
rimlerle anÍlmÍótÍr. Tarih boyunca, insan varlÍkla kurduÂu iliókiye baÂ-
lÍ, mantÍk silsilesi içinde hiyeraróik olarak ilimleri tasnif etmió/sÍnÍflan-
dÍrmÍótÍr. Bu Gslam medeniyetinde, mevzu ve maksada (konu ve gaye)
göre ihsâu’l-ulûm baólÍÂÍ altÍnda yapÍlmÍótÍr. Fârâbî (ö. 950), Gbn Sina (ö.
1037) gibi Müslüman filozoflar, Aristo geleneÂine uyarak tasnifte ta-
rihi ilimler arasÍnda anmamÍólar, âlimler ise dini ilimler arasÍnda say-
mÍólardÍr. Söz geliói Gbn Nedim (ö. 990) el-Fihrist’te, ahbâr, siyer ve ensâb
baólÍklarÍyla edebi ilimler kategorisinde Arap grameri ve óiiri arasÍnda
yer verirken4, Harizmî (ö. 997), Mefâtîhu’l-ҵulûm’da tarih ilmu’l-ahbâr
adÍyla óeriat ilimleri sÍnÍfÍnda görür.5 Daha sonralarÍ baóka âlimler
de tarihi ilim olarak anmÍólardÍr. Tasniflerden hareketle denebilir ki ta-
rih, Müslümanlar nezdinde bir yönüyle óer’î’ ilimlerden olan hadis il-
minin bir óubesi addedilmió, diÂer yönüyle alet ilimleri arasÍnda görül-
müótür. Bu geleneÂi sürdüren OsmanlÍlar da medrese müfredatlarÍnda
doÂrudan geçmese de hadis ve ahlak derslerinde siyer ve megâzî ba-
hisleri okutulmuótur.
OsmanlÍ, büyük ölçüde Türkiye SelçuklularÍnÍn devamÍ olduÂun-
dan zihniyet, fikir hayatÍ, siyasi-idari ve toplumsal yapÍ yanÍnda eÂitim-
öÂretimde de bu geleneÂi sürdürmüótür. Bizim için kritik nokta “Os-
manlÍ tarihten ne anlamÍótÍr?” sorusunun cevabÍdÍr. BaólangÍçta Müs-
lüman Türk-Fars tarih geleneÂini menakÍbname tarzÍnda fiilen takip
eden OsmanlÍ konuya daha sonralarÍ teorik düzeyde de yaklaómÍó-
tÍr. Taóköprizâde Ahmed (ö. 1561) tarihi óöyle tanÍmlamÍótÍr: “Glmü’t-
tarih: ilm-i mezbûr tavâifin ahvâl ve büldânÍnÍ ve rusûm u âdâtÍnÍ ve sanâyi-i
eóhâsÍnÍ ve onlarÍn ensâb ve vefiyâtÍnÍ ve bunlarÍn gayrÍ ahvâlini muarriftir.
Ve mevzuu, ahvâl-i eórâf-Í mâziyedir. Gerek enbiyâ ve evliyâ gerek hukemâ ve
mülûk u selâtîn ve óuarâ ve bunlarÍn gayrÍ. Ve garazÍ, ahvâl-i mâziyeye vukûf
ve fâidesi, ol ahvalden ahz-Í ibret ve tahsîl-i nasihattÍr. Ve takallübât-Í zamâna
vukûf ve vusûl ile meleke-i tecârib ol ahvalden husûlîdir. Tâ ki menkul olan
4 Gbn Nedim, Fihrist, çev. Ramazan keóen, Türkiye Yazma Eserler Kurumu BaókanlÍÂÍ YayÍnlarÍ,
Gstanbul, 2019, s. 22, 280 vd.
5 Ömer Türker, “Gslam Düóüncesinde Glimler Tasnifi,” Sosyoloji Dergisi, S. 22, 2011, s. 547.
417 •
mazarratlarÍn emsâlinden ihtirâz ve zikrolunan menâfiin nezâirini celb ile

der-i saâdet bâz ola.”6
Ondan yaklaóÍk bir yüzyÍl sonra Kâtip Çelebi (ö.1657) de óu tanÍmÍ
yapmÍótÍr: “Tarih ilmi, topluluklarÍn hallerini, beldelerini/óehirlerini, resm-
lerini (rüsum), âdetlerini, insanlarÍn sanatlarÍnÍ, soylarÍnÍ, vefatlarÍnÍ vb.
óeylerini bilmektir. Konusu geçmió enbiyanÍn, evliyanÍn ulemanÍn, hukema-
nÍn, meliklerin, óuaranÍn vb. kióilerin durumlarÍdÍr. AmacÍ geçmió durumlar
hakkÍnda vukufiyettir. FaydasÍ bu durumlardan ibret almak, bunlardan öÂüt
almak ve nakledilen zararlÍ óeylerin benzerlerinden sakÍnmak ve benzer yarar-
larÍ elde etmek için zamanÍn deÂióimleri hakkÍnda bilgi sahibi olmada deneyle-
rin yeteneÂini elde etmektir.”7
Yenileóme Dönemi Gslam TarihçiliÂi

KÍsmen özetlediÂimiz gibi Avrupa’da tarih alanÍnda yaóanan yeni
geliómeler OsmanlÍyÍ da etkilemiótir. Buradan gelen yeni varlÍk, bilgi
ve bilim anlayÍólarÍ ve bunlara dayalÍ menhec/metod, memba ve muh-
teva geleneksek yapÍlarÍ sorgulama, hatta tasfiye aóamasÍna getirmió-
tir. Kimilerine göre gelinen nokta Gslam medeniyetinin, hassaten ilim-
lerin tÍkandÍÂÍ çoÂu açmazlarÍ açmÍótÍr. Kimileri de söz konusu gelió-
menin tarihî kopuóa ve savrulmalara yol açtÍÂÍnÍ savunmaktadÍr. 19.
yüzyÍldan beri bu gelgitler yaóanmaktadÍr. OsmanlÍ tarih yazÍcÍlÍÂÍ bu
yüzyÍldan itibaren, “bilimsel tarihçilik” hedefine matuf dönüóüme ta-
bi tutulmuótur. Tarihçiler, esasen sözlü rivayetlere dayanan ve vakayi-
name ve menakÍbname niteliÂindeki tarih yazÍcÍlÍÂÍndan, metod olarak
akÍlcÍ-tenkitçi, memba olarak da belgelere ve hatta yabancÍ menbalara
yer veren dahasÍ önceleyen bir anlayÍóa yönelmiólerdir.
Gslam Tarihi EÂitim-ÖÂretimi

Tarih eÂitim-öÂretimi amaçlarÍ, içeriÂi, yöntem ve teknikleri, öÂre-
tim araçlarÍ, dönemin hâkim anlayÍóÍ ve yeni ilmî araótÍrmalara baÂlÍ
olarak deÂióim göstermiótir. Tarih öÂretiminin önemi de bizzat tarihin
öneminden kaynaklanmaktadÍr. Uzunca bir süre edebiyatÍn bir kolu
olarak düóünülen tarih, saraylarda hükümdarlar ya da iktidar adaylarÍ
6 Taóköprîzade Isamuddin Ahmed Efendi, Miftâhu’s- Saâde ve Misbâhu’s-Siyâde fî Mevzûâti’l-Ulûm,

çev. Taókö Taóköprîzade zade Kemalüddin Mehmed Efendi, Dersaadet, 1313, C.I, s. 281-282.
7 Kâtip Çelebi, Keófu’z-Zunûn, haz. k. Yaltkaya, Kilisi Rifat, C. I, TTK YayÍnlarÍ, Ankara, 2014, s
271; Keófu’z-Zunûn, çev. R. BalcÍ, Tarih VakfÍ Yurt YayÍnlarÍ, Gstanbul, 2007, C.1, s. 257.
• 418
için yönetim sanatÍnÍ öÂrenmeye yardÍmcÍ bir bilgi kaynaÂÍ, halk nez-
dinde de hoóça vakit geçirme, geçmióten ders alma aracÍ olarak prag-
matik bir anlayÍóla öÂretilmiótir. Bu arada ilim çevreleri de dinî metin-
lerin anlaóÍlmasÍnda yardÍmcÍ kaynak görmüólerdir. Ancak Avrupa’da
19. yüzyÍlda millet-devlet sistemine girerken ve halk iradelerine dayalÍ
rejimler/demokrasi yaygÍnlaóÍrken hem özgür milli vatandaó veya fert
yetiótirmek hem de vatan terbiyesi vermek, kÍsaca milliyetçilik ve va-
tanseverlik için daha laik bir anlayÍóla örgün eÂitim-öÂretim kurum-
larÍnda tarih öÂretimine yer verilmeye baólandÍ. Bu arada tarih de za-
ten 18. yüzyÍldan itibaren edebiyattan ayrÍlarak bir bilim olarak kendi-
ni ortaya koymuótu.
OsmanlÍdan günümüze Türkiye’de tarih eÂitim-öÂretimi, Klasik Dö-
nem, Tanzimat Dönemi, Meórutiyet Dönemi, Erken Cumhuriyet Döne-
mi ve Çok Partili Dönem olmak üzere uzunca bir birikim ve tecrübeye
sahiptir. Kuókusuz, her dönemde tarih eÂitimi-öÂretimi için, dönemle-
rin siyasi iktidarÍnÍn eÂitim politikalarÍna uygun müfredat hazÍrlamÍó
ve ders kitaplarÍ yazÍlmÍótÍr. Örgün eÂitimde Selçuklu ve geleneksel
OsmanlÍ medreselerinde doÂrudan tarih öÂretiminden bahsedilemez.
DolaylÍ olarak dini ilimlerin muhtevalarÍnda siyer ve diÂer Gslam tarihi
konularÍna yer verilmiótir. YaygÍn eÂitime gelince, ifade ettiÂimiz gibi
tarih metinleri yüzyÍllar okunmaktadÍr.
Avrupa’daki geliómelerden Gslam dünyasÍ nasibini aldÍ. OsmanlÍ Dev-
leti yenileóme politikalarÍ çerçevesinde tarih dersini okullarda okutmak-
ta Avrupa’dan çok da geri kalmamÍótÍr. Saffet Mehmed Esad Paóa’nÍn
sadrazamlÍÂÍ dönemi’nde hazÍrlanan 1869 tarihli Maarif-i Umumiye
Nizamnamesi’yle müfredata alÍnmÍótÍr. Dört yÍllÍk SÍbyân okullarÍna
“Muhtasar Târih-i Osmanî”, Rüótiye’ye de “Târih-i Umûmî” ve “Târih-i
Osmanî” dersleri konmuótur.8 NamÍk Kemal’in 1889’da yazdÍÂÍ Os-
manlÍ Tarihi adlÍ eserinin girióinde tarihin müfredata girmesi ile ilgili
óu mütalaasÍ Avrupai deÂióim ve dönüóümün yansÍmasÍdÍr:
Tarih, yalnÍz erbab-Í hükümet için deÂil, efrad-Í millet için elzemdir.
Hele Saltanat-Í Muhammediye’nin erkan-Í kÍyamÍ olan usul-i erbaadan
Sünnet ve Gcma’ya mehaz, Siyer-i nebeviyye ile kurun-i evvel vekayii-
ni nakleden asâr olmasÍna nazaran böyle bir fasl-Í celili havi olan fenn-i
8 Bkz. Gbrahim Caner Türk, “Tanzimat Döneminde Tarih EÂitimi”, Türkiye’de Tarih EÂitimi, ed.
Ahmet kimóek, Pagem Akademi yay, Ankara, 2017, s. 9-28.
419 •
tarih, millet-i Gslamiye arasÍnda vacibu’l-tahsildir dense mutlaÂa edil-

memió olur. Tarihin herkese lüzumu asrÍmÍzda müsellemat-Í bedihiye-
den madud oldu. Her ferdini tahsil-i cebri ile mükellef tutan akvâm-Í
fazÍlada fenn-i tarih de imla gibi, hisab gibi, -talebesinin binde biri dev-
let hizmetine girmeyeceÂi malum olan – mekâtib-i ibtidaiyye dersleri-
ne dâhil tutuluyor.9
Bu dersler, Türk tarihi bilgisi vermenin ötesinde 1839 Tanzimat Fer-
manÍ ile öngürülen OsmanlÍ vatandaóÍ kimliÂini inóa etmek için elzem
hale gelmiótir. Gfade ettiÂimiz gibi, OsmanlÍ, Selçuklu medrese gelene-
Âini almÍó ve bazÍ küçük Íslahat ile 20. yüzyÍl baóÍna kadar sürdürmüó-
tür. Bununla beraber medreseler de hem siyasi ve entelektüel kesim-
lerdeki zihniyet deÂióimi hem siyasi-idari müdahale hem de çaÂÍn ica-
bÍ gibi gerekçelerle deÂióimin muhatabÍ olmuótur. Nihayet esaslÍ ilk
müdahale óeyhülislamlÍk/meóihata baÂlÍ Ders Vekâleti’nden gelmió-
tir. Bu kurumun hazÍrladÍÂÍ müfredat, 26 kubat 1910 tarihli ferman-
la Medâris-i Glmiye Nizamnamesi adÍyla yayÍnlanmÍótÍr. Buna göre med-
reselerde tedris süresi 12 yÍl olacak, 8. sene Tarih-i Gslam, 9. ve 10. sene-
lerde ise Siyer-i Nebi dersi okutulacaktÍr.10 Birkaç yÍl sonra keyhulislâm
Mustafa Hayri Efendi, yayÍnladÍÂÍ 1 Ekim 1914 Tarihli Islah-Í Medâris
Nizamnamesi’nde Gstanbul’daki medreseleri “Daru’l-Hilâfeti’l-Aliyye
Medresesi” adÍyla tek çatÍ altÍnda toplamÍótÍr. Gstanbul dÍóÍndakileri
de “taóra medreseleri” olarak tanÍmlanÍp merkeze baÂlanmÍótÍr. Tâli ve
Âli kÍsÍmlara ayrÍlan yeni medrese sisteminde Tâli kÍsmÍna Tarih-i En-
biya ve Gslam, Siyer-i Nebi, Tarih-i Din-i Gslam ve Tarih-i Edyan gibi ders-
ler konmuótur.11 Cumhuriyete geçióle birlikte 3 Mart 1340/1924 tarih
ve 430 sayÍlÍ “Tevhid-i Tedrisat Kanunu” ile medreseler önce Maarif
Vekâleti’ne baÂlanmÍó, kÍsa süre sonra da kapatÍlmÍótÍr.
9 (“Tarih yalnÍz hükümet adamlarÍ deÂil herkes için lazÍmdÍr. Hele Muhammedî Saltanat’Í/devleti
ayakta tutan dört usulden Sünnet ve Gcma’ya kaynak olan Siyer ile ilk çaÂlardan itibaren olaylarÍ
anlatan bir eserler (KÍsas-Í Enbiya) olduÂuna göre, böyle yüce bilgiyi içeren tarih ilmi Gslam
milleti arasÍnda öÂretilmesi vacibtir dense abartÍ olmaz. Tarihin herkese lüzumu günümüzde
açÍkça kabul edilen bir gerçektir. Her bireyini mecburi eÂitime tabi tutan erdemli toplumlar
tarih bilimini, yazÍ gibi, matematik gibi -öÂrencilerinin binde biri devlet hizmetinde vazife
almayacaÂÍ bilinse de- ilkokul eÂitimine mecburen katÍyor.”) NamÍk Kemal, OsmanlÍ Tarihi,
Mahmut Bey MatbaasÍ, Gstanbul, 1326, s. 9-10.
10 Beyanu’l-Hak, C. 3, S. 65, 5 Cemaziye’l-evvel 1328/21 Haziran 1910, s. 1300-1303; Talip Ayar,
“OsmanlÍ Medreselerinden Dârülfünûn Glahiyat Fakültesi’ne Siyer ve Gslâm Tarihi Dersleri”,
Trabzon Glahiyat Dergisi, c. 9, S.1, Bahar 2022, s. 223.
11 Mustafa Öcal, 20. YüzyÍlda Türkiye’de Din EÂitimi: Ders NotlarÍ, Emin YayÍnlarÍ, Bursa, 2006, s.
25.
• 420
Üniversitede Gslam Tarihi Dersi

OsmanlÍ Dönemi
OsmanlÍda Íslahat siyaseti esasÍnda eÂitim ve öÂretim kurumlarÍ
gözden geçirilirken yeni bir anlayÍóla ilimlerin tanÍmÍ ve tasnifi yapÍl-
mÍótÍr. Bu anlayÍó Avrupai “modern bilim” esasÍnda oluómuó üniver-
site kurulmuótur. Bu kurum fenler evi anlamÍ taóÍyan dârulfünûn ola-
rak adlandÍrÍlmÍótÍr. EsasÍnda bu adlandÍrma bir yeni anlayÍó ve deÂi-
óimin ifadesidir. Arapçada fen, bilim dalÍ demektir. AnlaóÍlan o ki ilim-
ulûm daha ziyade dini alana, fen-fünûn ise modern ya da Avrupa men-
óeli ilimlere tahsis edilmiótir. Medreseler bir süre geleneksel anlayÍ-
óa devam ederken söz konusu Avrupaî etki yeni açÍlan eÂitim-öÂretim
kurumlarÍnda (mektep- dârulfünûn/üniversite) kendisini göstermiótir.
Etkiyi hem müfredatta hem de telif edilen eserlerde fark edebiliyoruz.
Üniversite Dârlfünûn-Í Osmânî adÍ altÍnda padióah irâde-i seniyyesiy-
le Ekim 1869’da açÍlmÍótÍr. BaólangÍçta ders-i amm/konferans óeklinde
okutulan Gslam tarihi, daha sonra Dârulfünûn’un ders programlarÍ-
na girmió, ilk olarak Hukuk Mektebi’nde okutulmuótur. Rumi 1316-
1317 / Miladi 1 Eylül 1900’de açÍlan Dârulfünûn’un Ulûm-i Âliye-i Di-
niye (Glâhiyat) óubesi ders programÍna Tarih-i Din-i Gslam adÍyla kon-
muótur. Maarif-i Umumiye Nezareti Salnâmesi’nde dersin muhtevasÍ-
na dair “Bunda bi’l-münâsebe eimme ve ulemâ-yÍ a’lâm-Í Gslâm hazerâtÍnÍn
menâkÍb ve âsâr-Í âliyesinden dahî malumât-Í lâzÍme verilir”12 açÍklamasÍna
gerek görülmüótür.13 II. Meórutiyet’in baóÍnda 1908’de Dârulfünûn’da
müfredat dâhil bazÍ düzenlemeler yapÍlmÍótÍr. Ulûm-i Âliye-i Dini-
ye kubesi’nde Târih-i Din-i Gslâm dersine Mahmud Esad Efendi’nin
(ö.1918) girmesi öngörülmüótür. Mahmud Esad, anlatÍmlarÍnÍ daha son-
ra iç kapaÂÍndaki “Dârulfünûn ulum-i âliye-i diniye óubesinde takrir edi-
len dersleri havidir” ibaresi ile Tarih-i Din-i Gslam (H.1329/M.1911) adÍyla
kitaplaótÍrmÍótÍr. Bu eserin muhtevasÍ Gslam tarihinden ne anlaóÍldÍÂÍ
hakkÍnda da ipuçlarÍ vermektedir. Eser Medhal, Mekke Devri ve Medi-
ne Devri olmak üzere üç cilt halinde oluóturulmuótur.14
Bu arada Maarif NâzÍrÍ olan Emrullah Efendi, 4 Cemaziyelevvel
12 Maarif-i Umumiye Nezareti Salnâmesi, Gstanbul, 1321, s.73.

13 Ayar, “OsmanlÍ Medreselerinden Dârülfünûn Glahiyat Fakültesi’ne Siyer ve Gslâm Tarihi Ders-
leri”, s. 227-228.
14 Süleyman UludaÂ, “Mahmud Esad Efendi”, Mahmut Esad Efendi, Gslâm Târihi Târih-i Din-i
Gslâm, haz. Ahmet Lütfi KazancÍ, Osman KazancÍ, Marifet YayÍnlarÍ, Gstanbul, 1983, s. 10.
421 •
1330 / 21 Nisan 1912 tarihinde Dârulfünûn ve kuubâtÍnÍn GnzibâtÍna Dair

Nizamname’yi yayÍnlanmÍótÍr. Buna göre Dârulfünûn Edebiyat ve keriye
óubeleri için yeni bir programlar hazÍrlanmÍótÍr. ker’iye óubesi de ken-
di içinde Ulûm-Í Glm-i Kelam ve Ulum-i FÍkhiyye kÍsmlarÍna ayrÍlmÍótÍr.
Her iki kÍsÍmda da ortak ders olarak Târih-i Din-i Gslâm ve Siyer-i Nebevî
okutulacaktÍr. 1915’te gerçekleótirilen Dârulfünûn ÍslâhâtÍnda da Târih-i
Din-i Gslâm dersini Halim Sabit Bey’in vermesi kararlaótÍrÍlmÍótÍr.15 Bu
arada Mehmed kemseddin (Günaltay, ö. 1961) ise Türk Tarihi dersleri-
ne girmiótir. I. Dünya SavaóÍ’nÍn akabinde 15 Muharrem 1338/1919 ta-
rihinde üniversite yeniden düzenlenirken Dârulfünûn-i Osmanî Nizam-
namesi yayÍnlanmÍótÍr. Bu aóamadan sonra da Edebiyat kubesi müfreda-
tÍndaki Gslam Tarihi dersini 1919-1920 ders yÍlÍnda Mehmed kemseddin
vermiótir.16
Cumhuriyet Dönemi
Cumhuriyet döneminde, din eÂitimi kurumlarÍyla ilgili ilk düzenleme
3 Mart 1340/1924 tarih ve 430 sayÍlÍ “Tevhid-i Tedrisat Kanunu”dur. Bu
kanunda medreselerin Maarif Vekaleti’ne baÂlanmasÍna Dârulfünûn’da
“yüksek dînîyât mütehassÍslarÍ yetiótirmek üzere bir Glâhiyat Fakültesi
açÍlmasÍna karar verildi. Buna göre ilk ve orta öÂretim ile yüksek öÂre-
timde genelde din ve özelde Gslam ile bu arada Gslam tarihi ile ilgili ye-
ni müfredatlar oluóturuldu.
Cumhuriyet, yeni anlayÍóla tarihe pragmatist olarak yöneldi. Çok
milletli ve çok dinli bir devlet ve ümmet yapÍsÍna sahip olan Osman-
lÍdan intikal eden eÂitim sistemi hem anlayÍó hem müfredat hem de
altyapÍ olarak yeni milli devlet ihtiyaçlarÍ karóÍsÍnda yetersiz bulun-
du. Glk yÍllarÍnda modernleótirme ve bunun bir gereÂi olan laiklik doÂ-
rultusunda eÂitim alanÍnda birçok deÂióiklik yapÍldÍ. Glgili literatür ve
resmî belgelerin de gösterdiÂi gibi eÂitimin temel amacÍnÍn milli bilinç
aóÍlamak, vatandaólÍÂÍ ve vatanseverliÂi öÂretmekti. KÍsacasÍ Cumhu-
riyet laik-seküler zeminde bir millet ve milli devlet inóa etmek istiyor-
du. Tarih bilimi ve dersleri de bu amaca matuf kurgulandÍ. Türk tarih
tezi adÍyla, insanlÍk tarihinde Türkü merkeze alan bir tarih anlayÍóÍ ge-
15 Ekmeleddin GhsanoÂlu, “Dârulfünûn”, DGA, C. VIII, TDV YayÍnlarÍ, Gstanbul, 1993, s. 524.
16 M. kemseddin Günaltay’Ín ilmi ve siyasi faaliyetleri hakkÍnda bkz. Glhami AyrancÍ, M. kemseddin
Günaltay, Glahiyat YayÍnlarÍ, Ankara, 2018.
• 422
liótirildi. 1930’lu yÍllar tarih müfredatÍ ve ders kitaplarÍ bu tez çerçeve-

sinde yeniden yazÍldÍ.
Bu anlayÍó, zaman içinde yapÍlan itirazlar çerçevesinde güncellene-
rek bir yüzyÍldÍr devam etmektedir. BaólÍca itiraz veya tenkitler óun-
lardÍr:
1. Milliyetçi ve etnik merkezli olduÂundan imparatorluk bakiyesi,
cumhuriyetin ihtiyaçlarÍna cevap verememiótir.
2. Yerel tarih, milli tarih ve dünya tarihi arasÍnda denge kuramamÍó-
tÍr. Daha ziyade milli tarih konularÍna aÂÍrlÍk vermió, diÂerlerini ihmal
etmiótir. Bu bakÍmdan yerelden ve evrenselden kopuktur. DahasÍ çaÂ-
daó tarihin eksikliÂi vardÍr. Uzunca bir süre çaÂdaó tarihten de uzak ka-
lÍnmÍó, müfredat II. Dünya SavaóÍ yÍllarÍna kadar olan konularla teksif
edilmió dünyada meydana gelen siyasi, kültürel, ekonomik geliómele-
re yeterince yer verilmemiótir.
3. Siyasi ve askeri tarihe aóÍrÍ vurgu yapÍlmÍó, kültürel, ekonomik ve
sosyal tarih ikinci plana itilmiótir.
Dârulfünûn Dönemi (1924-1933)

Cumhuriyet Dönemi’nde Dârulfünûn’dan itibaren dinin tanÍmÍnda
önemli deÂióimler görülmüótür. Gslamî gelenekte din konusunda esa-
sen hak ve batÍl ayrÍmÍ vardÍr. Daha ziyade de hak din üzerinden ta-
nÍmlar yapÍlÍr. M. Hamdi YazÍr, geleneksel tanÍmlarÍ da içine alacak
óekilde óu tanÍmÍ yapar: “Din; akÍl sahiplerini hüsn-i ihtiyarlarÍyla bizzat
hayÍr ve nimete sevkeden bir vaz’-Í ilâhî, óeriat ve millet, beóerin ihtiyarî fiil-
lerinin hayÍr ve saadet gayesine doÂru cereyanÍnÍ temin eden bir yol, bir ka-
nun, bir âmil-i ma’nevîdir.” Kur’an’Ín da belirttiÂi “batÍl dinler” vardÍr
(Kâfirûn suresi 109/6). Bu tanÍmda dinin kaynaÂÍnÍn ilahiliÂine, insanÍ
hayra yönelten ilâhî bir kanun olduÂuna, akÍl ile öÂrenilip anlaóÍlabile-
ceÂine, irade ile tercih edileceÂine dikkat çekilmiótir17. Dârulfünûn’da
ise din, bir sosyal kurum olarak kabul edilmiótir. Glahiyat fakültesi de
bu kabulü sürdürmüótür. FransÍz sosyologlardan Emile Durkheim’in
din tanÍmÍ óudur: “Din, ayrÍlmÍó, yasak edilmió kutsal óeylerle ilgili
inanç ve eylemlerin öyle dayanÍómalÍ bir sistemidir ki; bu inanç ve ey-
lemleri kabul edenleri ümmet (eglise) denen tinsel (manevi) bir kamu
17 Günay Tümer, “Din”, DGA, C. IX, TDV YayÍnlarÍ, Gstanbul, 1994, s. 212-213.
423 •
halinde birleótirir”18. Alman din bilimci Rodolf Otto da dini “kutsa-

lÍn tecrübesi/yaóanmasÍ” olarak tanÍmlamaktadÍr19. Bu tanÍmlara göre
dinin kaynaÂÍ ilahi deÂil beóeridir. Gerekçesi ise sosyal hayattÍr. Din,
sosyal hayatÍ düzenleyen kurumlar arasÍnda yer alÍr. Glahiyat Fakültesi
Dergisi’nde Durkheim’in makalelerinden çevirilere yer verilmiótir. Bu
yaklaóÍm gereÂi din ve onunla ilgili alanlar pozitivist anlayÍóla incelen-
mek durumundadÍr. Gslam tarihi de buna dâhildir. Nitekim Dârulfünûn
Glahiyat Fakültesi bunu esas almÍótÍr. Fakülte hocalarÍnÍn çoÂunun im-
zasÍyla yayÍnlanan 1928’de Dinde Islahat/Reform adÍyla hazÍrlanÍp Ma-
arif Vekaleti’ne sunulan raporda dinin de diÂer kurumlar gibi sosyal/
toplumsal bir kurum olduÂu kabul edilmió, millileótirilmesi ve aklileó-
tirilmesi istenmiótir. Bu baÂlamda sosyal hayatÍn gereklerini karóÍlama-
sÍ ve bilimsel esaslar üzerinde yeniden düzenlenmesi öngörülmüótür.20
Bu esaslarda din ya da daha özelde Gslamiyet; her ne kadar müfreda-
tÍnda Tefsir ve Tefsir Tarihi, Hadis ve Hadis Tarihi, FÍkÍh Tarihi gibi temel
dinî dersler olsa da Gçtimaiyat, Ahlâk, Dîn-i Gslam Tarihi, Arap EdebiyatÍ,
Felsefeci Din, Kelâm Tarihi, Gslam FeylesoflarÍ, Tasavvuf Tarihi, Felsefe Tari-
hi, Gslam BediiyatÍ, HâlihazÍrda Gslam Mezhepleri, Akvâm-Í Gslamiyye Etnog-
rafyasÍ, Türk Tarih-i Dînîsi, Tarih-i Edyân gibi ilimlerin konusuydu. Baó-
ka bir ifade artÍk geleneksel ulum-i diniye/óer’iye’nin deÂil felsefenin,
sosyolojinin, psikolojini, antropolojinin ve dinler tarihinin ilgi ve bilgi
alanÍndaydÍ.
3 Mart 1340/1924 tarih ve 430 sayÍlÍ “Tevhid-i Tedrisat Kanunu” ile
Dârulfünûn’da “yüksek dînîyât mütehassÍslarÍ” yetiótirmek üzere bir
ilahiyat fakültesi açÍldÍÂÍnÍ belirtmiótik. Dini yüksek eÂitim için son dö-
nem OsmanlÍ ÍslahatÍnda kullanÍlan Ulûm-i Âliye-i Dînîye, Ulûm-i ker’iye
kavramlarÍnÍn yerine burada ilahiyat kavramÍna yer verilmesi yeni bir
zihniyeti temsil etmektedir. Isparta mebusu HafÍz Gbrahim Efendi’nin
“Glahiyat Fakültesi ilave edilsin” óeklindeki teklifi kabul görmüótür.21
Kanun gereÂi Dârulfünûn’a baÂlÍ olarak 21 Nisan 1924’te açÍlan ilahiyat
fakültesi müfredatÍna Gslam tarihi alanÍndaki dersler ve hocalarÍ óöyle
18 N. kazi Kösemihal, Durkheim Sosyolojisi, Remzi Kitabevi, Gstanbul, 1971, s. 104.

19 Hans Frayer, Din Sosyolojisi, çev. Turgut Kalpsüz, AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1964, s. 31–32.
20 Osman Nuri, Ergin, Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, Eser YayÍnlarÍ, Gstanbul, 1977, C. V, s. 1959-60;
Gotthard Jaesckhe, Yen Türkiye’de GslamlÍk, çev. Hayrullah Örs, Bilgi YayÍnlarÍ, Ankara, 1972, s.
40-42.
21 ZabÍt Ceridesi, C. VII, s. 26-29; Hilmi Ziya Ülken, “Glahiyat Fakültesinin GeçirdiÂi Safhalar”,
Glahiyat Fakültesi Albümü 1949-1960, TTK YayÍnlarÍ, Ankara, 1961, s. 6.
• 424
belirlenmiótir: Tarih-i Din-i Gslam, Nimet Bey (Halil Nimetullah Öztürk,

ö. 1957), Akvâm-Í Gslamiyye EtnografyasÍ, Halil Halit Bey, ö. 1931) ve Türk
Tarih-i Dînîsi, Fuat Bey (Mehmed Fuat Köprülü ö. 1966).22 H. Ziya Ül-
ken, Tarih-i Din-i Gslam’Ín Meclis-i Müderrisin reisi M. kemseddin (Gü-
naltay), tarafÍndan verildiÂini belirtir.23 kemseddin Bey daha sonra Ede-
biyat Fakültesi’ndeki Tarih-i Gslam dersini de üstlenmiótir.
Glahiyat Fakültesi Din-i Gslam Tarihi dersi hocasÍ M. kemseddin Bey’in
verdiÂi dersin muhtevasÍ Gstanbul Darulfünûn’u Talebe Rehberi’ndeki
kayÍtlara göre (1340-1341/1924-1925, s. 109) óöyledir: “ArabistanÍn tabi
durumu, Gslam’dan önce Arabistan, Hz. Muhammed’den evvel Mekke,
AraplarÍn nesepleri, Gslâm’dan önce Kureyólilerin târihi, Gslam’Ín zuhu-
ru esnasÍnda Arabistan’da dini hayat, totemizm, fetióler, Arabistan’da
Gsevîlik ve Musevîlik, taÂutlar, AraplarÍn ahlak ve tabâyii (karakteri), Ka-
be, Hanifler, Hz. Peygamber’in doÂumu, hayatÍ, Kuran-Í Kerim, Hadis-i
kerifler, Akabe BiatÍ ve sonuçlarÍ; Yesrib (Medine) Târihi, Hicret-i Ne-
beviye, Glk teókilat, Medine Yahudileri ve Gslâmiyet, seriyyeler, Bedir,
Uhud, Hendek, Hayber gazveleri, Mekke’nin fethi, Vedâ HaccÍ, Pey-
gamberin vefatÍ, Gslâm’da dini ve ictimaî teókilat”.24 M. kemseddin Bey
bu iki fakültede verdiÂi dersler kitap olarak da yayÍnlanmÍótÍr.25 Gs-
lam Tarihi adlÍ eserinde klasik Gslam tarihi kaynaklarÍ yanÍnda Gala-
zer, Brugsch, Sharpe, Clement Huart gibi bazÍ müsteóriklerden de ya-
rarlanmÍótÍr. Her iki eserde de Gslam öncesi yani Cahiliye dönemi Arap
22 Hidayet Aydar, “Dârülfünûn Glahiyat Fakültesi ve Türk Kültür HayatÍna KatkÍlarÍ”, Gstanbul
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, S. 13, YÍl: 2006, s. 26-31. M. kemseddin ve H. Nimetullah’Ín
verdiÂi derslerin muhtevasÍ için bkz. Ayar, “OsmanlÍ Medreselerinden Dârülfünûn Glahiyat
Fakültesi’ne Siyer ve Gslâm Tarihi Dersleri”, s. 256-257.
23 Ülken, “Glahiyat Fakültesinin GeçirdiÂi Safhalar”, s. 7.
24 M kemseddin’in Edebiyat Fakültesi’nde verdiÂi Târih-i Din-i Gslam dersi de óu muhtevadadÍr:
Gazneviler ve KarahanlÍlardan sonra Asya-yÍ Gslamî, Harezm ve BaÂdat Hükümetleri, m.
on ikinci asÍrda Orta Asya, KanÍklÍlar, Karluklar, Naymanlar, Biginler, Uygurlar, Tangutlar,
KarahÍtaylar, Girayitler, Mergitler, KÍrgÍzlar, Celayirler, Tatarlar, Angutlar, MoÂollar, Borcin
ailesi, Yesuki BaÂator, Timuçin, Timuçin’in evail-i hayatÍ, Cengiz Han ve alem-i Gslam, Harezm
Devleti’nin sukutu (yÍkÍlÍóÍ), AsyayÍ Gslamiyet’in istilasÍ, Medeniyet-i Gslamiye ve MoÂollar,
Cengiz’in soyu, GlhanlÍlar devrinde edebiyat ve tarih, FatÍmîler devrinde dini hayat, siyasi ve
iktisadi teókilat, adli ve inzibati (güvenlik) teókilat, Selahaddin Eyyubi ve HaçlÍlar, Eyyubiler,
Gulaman-Í Etrak (Kölemenler).
25 M. kemseddin, Gslam Tarihi, Gstanbul, Tedkikat ve Telifat-Í Gslamiye Heyeti NeóriyatÍ, Evkaf-Í
Gslamiye MatbaasÍ, 1338-1341/1922-25, 416 sayfa) ve Gslam Dini Tarihi (Sömestre I-II), Dârulfünûn
MatbaasÍ, 1340-1341/1924-25, 296 sayfa. I.cild (1-221) 1340/1924’te II. Cild (222-296)1341/1925’te
Dârulfünûn Glahiyat Fakültesi Talebe Cemiyeti NeótiyatÍ arasÍndan 6. eser olarak basÍlmÍótÍr).
425 •
YarÍmadasÍ’nÍn baóta din olmak üzere siyasi, sosyal, ekonomik ve kültü-

rel yapÍsÍ ele alÍnmÍó Gslamiyet bu arka plan üzerine oturtulmuótur26.
Dârulfünûn yüksek eÂitim-öÂretimdeki yeni ÍslahatÍ çerçevesinde
31.5.1933 Tarih ve 2252 sayÍlÍ kanunla Gstanbul Üniversitesi’ne dönüó-
türülünce, ilâhiyat fakültesi sitemden çÍkarÍlÍp yerine, edebiyat fakültesi
bünyesinde sadece araótÍrmaya yönelik Gslâm Tetkikleri Enstitüsü
açÍlmÍótÍr. Bu kurum da hocalarÍndan kimisinin baóka kurumlara atan-
masÍ kimisinin emekli olmalarÍ ve öÂrenci yokluÂu da gerekçe gösteri-
lerek 1936’da sonlandÍrÍlmÍótÍr.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dönemi (1949- )

Türkiye’de 1933-1949 yÍllarÍ arasÍnda üniversitede din eÂitim-
öÂretimi veren bir birim bulunmamaktadÍr. II. Dünya SavaóÍ sonrasÍn-
da dünyada galip devletler kendi menfaatleri ve liberal deÂerleri çerçe-
vesinde haklarÍ ve hürriyetleri esas alan bir yeni dünya düzeni kurdu-
lar. Bu düzen Türkiye’yi de etkiledi. Haklar ve hürriyetler çerçevesin-
de din ve vicdan hürriyeti güncellenmió, imam-hatip okullarÍ ve ilahi-
yat fakültesi açÍldÍ. Ankara Üniversitesi bünyesinde 4 Haziran 1949 ta-
rih ve 5424 sayÍlÍ kanunla açÍlan Glahiyat Fakültesi’nin kuruluó gerekçe-
si óöyle belirlendi: “Din meselelerinin saÂlam ve ilmi esaslara göre in-
celenmesini mümkün kÍlmak, mesleki bilgisi kuvvetli ve düóünüóünde
ihatalÍ din adamlarÍnÍn yetióebilmesi için …Garptaki -örneklerine ben-
zer bir Glâhiyat Fakültesinin kurulmasÍ. …”27 IsmayÍl HakkÍ BaltacÍoÂ-
lu (ö.1978) kanun teklifinin görüóülmesi sÍrasÍnda yaptÍÂÍ konuómada
óunlarÍ ifade etmiótir:
…Bir ilahiyat fakültesi kurulmasÍndan maksat medreseyi diriltmek de-
Âildir. Çünkü medrese ile fakülteyi ayÍran çok temelli bir karakter var-
dÍr. O da óudur: Medresenin çalÍómasÍ nassi, apriyori, kableĴecrübidir.
Fakülteler ilim evleri olduÂundan, bunlar mukayeseye, müóahedeye ve
en sonunda da mümkün olursa izaha çalÍómaktadÍr. Yani birinci süb-
jektif olduÂu kadar ikincisi objektiftir. …Bizim istediÂimiz Gslam Glahi-
yat Fakültesidir. …Gslam dinini, Gslam mezheplerini… ilmi sureĴe tet-
kik edecek bir ilmi fakülte. …nazarÍ dikkati celbetmek istediÂim nok-
ta óudur: …Glahiyat Fakültesi Gslamiyeti bütün olarak tetkik etmekle be-
26 Hamit Er, Gstanbul Dârulfünûnu Glahiyat Fakültesi MecmuasÍ Hoca ve YazarlarÍ, Sosyal Bilimler
AraótÍrma Merkezi Gslam Medeniyeti VakfÍ, Gstanbul, 1993, s. 25-27.
27 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem III, c. 20, ss. 277-279.
• 426
raber metotlarÍnda, meselelerinde müsbet ilimlere dayanmalÍdÍr. …Bu

ilahiyat fakültesi Atatürk GnkÍlabÍndan sonra ikinci defa Türkiye’de açÍ-
lÍyor. Glk defa …Gstanbul Üniversitesi’nde kurulmuótu. …Bir nevi sos-
yoloji fakültesi yaptÍk. Fakat burada yeni fakültede Gslami bilgiler esas,
sosyolojik bilgiler yardÍmcÍ olacaktÍr.28
BaltacÍoÂlu’nun altÍnÍ çizdiÂi metot meselesi Gslam tarihi çalÍómala-
rÍ için de baÂlayÍcÍdÍr. Gslam tarihi, nübüvvet içeren siyer de dâhil ko-
nularÍnÍ, müsbet ilimlere dayalÍ objektif mukayese, müóahede ve izah
metodu ile yapmak durumundadÍr. TartÍómalara cevaben söz alan Ma-
arif Vekili Tahsin BanguoÂlu konuyu óöyle izah etmiótir:
– Bir Glahiyat Fakültesi’nin kuruluóunda düóündüÂümüz en esaslÍ nok-
ta óudur arkadaólar: Bu gün üniversitelerimiz camiasÍ içerisinde –ki bir
ilim camiasÍdÍr- kurmak istediÂimiz bu müessese, Atatürk inkÍlabÍnÍn
bizi ulaótÍrdÍÂÍ yeni medeni ve içtimai hayatÍn óartlarÍyla mütenasip ve
yeni cemiyetimizin hüviyetine layÍk bir müessese olacaktÍr. …Mektep
ve medrese yüzyÍl müddetle, Tanzimat’tan bu yana yanyana çalÍómÍólar
ve memleketimizde iki türlü zihniyete sahip insan yetiótirmiólerdir. Bu
iki türlü zihniyet sahibi insan bir asÍr boyunca süren dâhili bir zihniyet
mücadelesi içinde yuvarlanmÍólardÍr. Tesisine teóebbüs eĴiÂimiz Glahi-
yat Fakültesi bu zihniyetle çalÍóan bir müessese olmayacaktÍr. …Bu il-
mi camia içerisinde teóekkül edecek bu müessesenin yetiótireceÂi yük-
sek din adamlarÍ sivil ve asker bütün münevverlerimizle aynÍ zihniyeĴe,
aynÍ emelde insanlar olacaklardÍr… Bu itibarla Glahiyat Fakültesi müs-
pet bir ilmi camia içerisinde kurulacak ve bazÍ irticai hareketlere cesa-
ret vermek óöyle dursun, onlarÍ menetmek, onlarÍ selbetmek ve onlarÍ
yok etmek fonksiyonunu icra edecektir. Tanzimat’tan bu yana kurulmuó
bütün müesseselerimiz gibi Glahiyat Fakültesi de bir meóale olacaktÍr ve
hurafeciler bu meóaleden yarasalar gibi kaçacaklardÍr.29
BanguoÂlu da bu hassasiyeti paylaóarak ilahiyatÍn hem maksadÍna
hem de metoduna ióaret etmektedir. Buna göre zihniyet bakÍmÍndan
“Atatürk inkÍlabÍnÍn bizi ulaótÍrdÍÂÍ yeni medeni ve içtimai hayatÍn óartlarÍyla
mütenasip ve yeni cemiyetimizin hüviyetine layÍk bir müessese olacaktÍr.” Bu
kurumun yetiótireceÂi “yüksek din adamlarÍ sivil ve asker bütün münevver-
lerimizle aynÍ zihniyette, aynÍ emelde insanlar olacaklardÍr.” Fakülte müspet
ilmi camia yer alacak ve “bazÍ irticai hareketlere cesaret vermek óöyle dur-
sun, onlarÍ menetmek, onlarÍ selbetmek ve onlarÍ yok etmek fonksiyonunu icra
28 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem VIII, c. 20, ss. 227-284.

29 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem VIII, C. XX, s. 227-284.
427 •
edecektir. Tanzimattan bu yana kurulmuó bütün müesseselerimiz gibi” görev

sütlenecektir. Yine bu ifadeler de dolaylÍ olarak Gslam tarihi çalÍómala-
rÍnÍn metodunu, maksadÍnÍ ve muhtevasÍnÍ tayin etmektedir.
Gslam Tarihi Anabilim DalÍ

Fakültenin 04.06.1949 tarihli kuruluó kanunu ve ilgili mevzuat çerçe-
vesinde teókilatlanmasÍ, bilim dallarÍnÍn ya da kürsülerin oluómasÍ ve
geliómesi zaman almÍótÍr. Kuruluó kanununda 6 profesör, 10 doçent ve
18 asistandan oluóan akademik personel öngörülmüóse de kürsü baó-
kanlarÍ ve elemanlarÍ açÍklanmamÍótÍr. 1952’de kürsü baókanlarÍ belirle-
nirken de Gslam tarihi kürsüsü ve baókanÍndan söz edilmemiótir. Gslam
Tarihi kürsüsü ancak 12.12.1961 tarihinde kurulmuótur.30 Fakülte’de
1972-1973 yÍlÍndan itibaren genel ilahiyat eÂitimi beó yÍla çÍkarÍldÍ. Son
iki yÍl uzmanlaómaya ayrÍldÍÂÍndan ilk üç yÍlda Gslam Tarihi ortak ders
olarak okutulmuótur. 1750 SayÍlÍ Üniversiteler Kanunu’nun 34. madde-
sine dayanarak 1974’te akademik çalÍómalarÍnÍ kürsü sistemi içinde yü-
rütmesi kabul edilmiótir. Buna göre oluóturulan kürsüler arasÍnda Gslam
Tarih ve Gslam Kurumlar Tarihi yer almÍótÍr. YÖK’ün 1981’de kuruluóu-
nu müteakip çÍkarÍlan 1982 tarih ve 2542 SayÍlÍ YükseköÂretim Kanunu
gereÂi Üniversite Senatosu’nun 09.04.1982 tarihli kararÍyla Fakülte ye-
niden Tefsir ve Hadis, Kelam ve Gslam Felsefesi ile Gslam Medeniyeti ve Sos-
yal Bilimler adlarÍyla üç bölüm halinde yapÍlandÍrÍlmÍótÍr. Bir süre son-
ra Ankara Üniversitesi’nin 14.01.1992 tarih ve 144-1150 sayÍlÍ kararÍy-
la Temel Gslam Bilimleri, Felsefe ve Din Bilimleri ve Gslam Tarihi ve SanatlarÍ
adlarÍnÍ almÍó ve günümüzde bu yapÍ devam etmektedir.31
Gslam Tarihi Kürsüsü/Anabilim DalÍ baókanlÍÂÍnÍ/sorumluluÂunu
uzun süre Prof. Dr. Neóet ÇaÂatay (1953-1978), Prof. Dr. Hüseyin Gazi
YurdaydÍn (1953-1990) ve Doç. Dr. Bahriye Üçok (1953-1971) almÍólar-
dÍr. Gfade ettiÂimiz gibi 1974’te Gslam Tarihi; Gslam Tarihi ve Gslam Ku-
rumlar Tarihi adÍyla iki anabilim dalÍna ayrÍlmÍótÍr. 1976 -1977 ders yÍ-
lÍndan baólayarak II, III ve IV. sÍnÍflarda okutulmuótur. Kürsü ve anabi-
lim dalÍ baókanlÍÂÍnÍ epeyce bir zaman yürüten Prof. Dr. YurdaydÍn’Ín
30 Cemal Tosun, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde Akademik YapÍlanma ve ÖÂretim

ProgramlarÍ Gelióimi”, Türkiye’nin Glahiyat Birikimi Ankara GlahiyatÍn 70 YÍlÍ, ed. Eyüp Baó, Halide
Aslan, Rabiye Çetin, AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara 2019, s. 76-77.
ramlarÍ Gelióim, s. 77-78.
• 428
1990’da emekliye ayrÍlmasÍndan sonra sÍrasÍyla Prof. Dr. Sabri Hizmetli

(1990-1999), Prof. Dr. Nesimi YazÍcÍ (1999-2008) Prof. Dr. Gbrahim SarÍ-
çam (2008-2017) Prof. Dr. Mehmet Özdemir (2010-2011, 2019-2022) ve
Prof. Dr. Eyüp Baó (2019-2022) üstlenmiótir. 2023 baóÍndan beri de Prof.
Dr. Seyfettin Eróahin deruhte etmektedir.
Gslam tarihi, ilk olarak Prof. Dr. Hilmi Ziya Ülken’in 1949’da hazÍr-
ladÍÂÍ taslakta Gslam medeniyetine dair dersler içindeydi.32 Ancak, ilk
dört yÍlda fakülte programÍnda yer verilmemiótir. Fakülte Profesörler
Kurulu’nun 1953–1954 yÍlÍnda yaptÍÂÍ yeni müfredata Gslam tarihi tüm
sÍnÍflarda haftada iki saat olmak üzere okutulmaya baólanmÍótÍr. 1949-
1950 ders yÍlÍnda birinci sÍnÍflar için konan Gslam Dini ve Mezhepleri Ta-
rihi, Dârulfünûn’dan beri Gslam tarihi formatÍnda okutulagelen Tarih-i
Din-i Gslam dersinin devamÍ niteliÂindedir. Bu ders ikinci sÍnÍfta da yer
almaktadÍr. Gslam Tarihi adÍyla ders ilk defa 1958-1959 ders yÍlÍnda üçün-
cü sÍnÍflar için konmuótur. 1959-1960 ders yÍlÍnda da dördüncü sÍnÍf
müfredatÍnda görülmektedir.33
Gslam tarihi grubu derslerin içeriÂi de zaman içinde geliómiótir. Bu
geliómeyi hem, yukarÍda özetlediÂimiz Dârulfünûn Glahiyat Fakültesi
Gslam tarihi dersleri hem de Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Gs-
lam tarihi derslerinin muhtevasÍnda görmek mümkündür. 1953-1954
yÍlÍ programÍna Gslam tarihi adÍ altÍnda alÍnÍrken muhtevasÍ óöyle te-
mellendirilmiótir: “Gslâmiyetin doÂuóu ve yayÍlmasÍ önemli bir mahiyet ta-
óÍmaktadÍr. Tarihi vesikalara dayanarak okutulan Gslâm tarihi sadece olaylarÍ
kronolojik bir tasnif içinde sÍralayan klasik tarih öÂretiminden sÍyrÍlarak, ha-
diseleri zaman ve mekân óartlarÍ dahilinde inceleyerek, bunlardan hal ve istik-
bale makes olacak ibret örnekleri çÍkarmaktÍ.”34 Bu yaklaóÍm neredeyse ke-
lime kelime Fakülte’nin kuruluóundan sekiz yÍl sonra 1957’de yayÍn-
lanan Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi adlÍ tanÍtma kitapçÍÂÍnda
óöyle açÍklanmÍótÍr:
Bu temel bilgiler yanÍnda, MüslümanlÍÂÍn yayÍlÍóÍ dikkate alarak oku-
tulan Gslam Tarihi, olaylarÍ bir tasnif içinde sÍralayan klasik tarih öÂreti-
minden sÍyrÍlarak onlarÍ zaman ve mekân óartlarÍ içinde imcelemekte-
32 Söz konusu dersler: Gslam Tarihi, Gslam Mezhepleri Tarihi, Gslam ve Türk Sanatlar Tarihi, Gslam
CoÂrafyasÍ, Klasik Dini Metinler ve Eski YazÍlar, Ülken, “Glahiyat Fakültesinin GeçirdiÂi Safha-
lar”, s. 8-9.
ramlarÍ Gelióimi”, 80-83.
34 Seyfettin Eróahin, Gslam Tarihini Anlama KÍlavuzu, OTTO YayÍnlarÍ, Ankara, 2017, s. 53.
429 •
dir. DoÂuóundan bu yana GslamlÍÂÍn çeóitli ülkelerde geçirdiÂi deÂióik-

likler Gslam Tarihi öÂretiminin konularÍdÍr.35
Haftada iki saat okutulmakta olan Gslam Tarihi grubu derslerinin
muhtevasÍ aóaÂÍdaki gibidir:
I. SÍnÍf: Doç. Dr. N. ÇaÂatay’Ín okutmakta olduÂu Gslam tarihinin
muhtevasÍ: Umumi girió ve GslamÍn teóekkülü, A. Gslam Tarihinin dün-
ya tarihi içindeki yeri, B. Gslamiyetten Önceki Siyasi ve Gçtimai Muhit
(Sasaniler, Bizans, MÍsÍr, Habeóistan), C. Gslamdan Önceki Arap Dev-
letleri ve Medeniyeti, D. Hz. Peygamber’in HayatÍ36.
II. SÍnÍf: Doç. Dr. N. ÇaÂatay’Ín okutmakta olduÂu Gslam tarihinin
muhtevasÍ: Gslamiyetin ilk geliómesi, A. Glk Dört Halife (Hulefa-yÍ Ra-
óidin) Devri, B. Emeviler, C. Abbasiler (el-Muktedir’e kadar), D. Gslam
GmparatorluÂunun parçalanmaya baólamasÍ (Endülüs Emevileri, kimali
Afrika Devletleri, GslamÍn doÂusunda kurulan ilk devletler)37.
III. SÍnÍf: Doç. Dr. H. Gazi YurdaydÍn’Ín okutmakta olduÂu Gslam Ta-
rihi dersi muhtevasÍ: Gslam tarihinde ilk Türk hâkimiyeti devri (Gslam’da
ikinci yayÍlÍó), A. Abbasi GmparatorluÂu’nun ParçalanmasÍ, B. FatÍmi-
ler, C. Selçuklu GmparatorluÂu ve ParçalanmasÍ, D. Glhaniler ve Anado-
lu (Anadolu SelçuklularÍ ve Beylikler)38.
IV. SÍnÍf: Doç. Dr. H. Gazi YurdaydÍn’Ín okutmakta olduÂu Gslam Ta-
rihi dersi muhtevasÍ: Gslam Tarihinde üçüncü yayÍlÍó devri (XV. yüzyÍl-
dan itibaren GslamÍn tekrar geliómesi ve meseleleri), A. OsmanlÍlar, B.
Hindistan Türk Devletleri Timur ve Türk-Hind GmparatorluÂu, C. Gran
ve Sünni-kii mücadelesi, d. Modern Gslam Devletleri ve KaróÍlÍklÍ Mü-
nasebetleri39.
1961’de çÍkarÍlan 1949-1960 yÍllarÍnÍ kapsayan ilk Glahiyat Fakültesi
Albümü’nde de derslerin muhtevasÍna dair bu ifadeler tekrarlanmak-
tadÍr40.
Günümüzde Gslam Tarihi Anabilim DalÍ’nÍn ders grubu: Siyer
(Arapça), Gslam Tarihi I, Gslam Tarihi II, Gslâm Medeniyeti Tarihi, Türk-
Gslâm Devletleri Tarihi, Gslâm KurumlarÍ Tarihi (S), Gslami Kültür
35 Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi (TanÍtma KitapçÍÂÍ), A.Ü. Glahiyat Fakültesi yay. Ankara,
1957, s. 1.
36 Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi (TanÍtma KitapçÍÂÍ), s. 7.
40 “Bugünkü Glahiyat Fakültesi”, Glahiyat Fakültesi Albümü 1949-1960, Ankara, 1961, s. 15-16.
• 430
CoÂrafyalarÍ(S), Türk Cumhuriyetleri Tarihi (S), OsmanlÍ Tarihi (S), Ta-

rihte Usul (S), Tarih Felsefesi (S), Paleografi-Epigrafi (S), The Life of the
Prophet, Cultural Geography of Islam, History of Islam I, History of
Islam II, Ottoman Turkish (S), History of Islamic Civilisation, The Le-
gacy of Al-Andalus, Ottoman History and Civilization, Islamic Histo-
riography, Philosophy of History (S). Bir süre Türk Tarihi ve Kültürü
dersi de okutulmuótur.
Buna ilaveten AçÍk ve Uzaktan EÂitim Fakültesi (ANKUZEF) üze-
rinden anabilim dalÍ hocalarÍ Türkçe ve Gngilizce dersler vermektedir.
(Gslam Kültürü ve Medenieyeti, Gslam Dünya Görüóü, Islamic History
and Culture)
Gslam Tarihi Anabilim DalÍ Derslerinin Bugünkü Gçerikleri41

DeÂindiÂimiz üzere, baólangÍçta Gslam tarihine dair derslerin sayÍsÍ
ve muhtevasÍ kÍsÍtlÍ idi. Zamanla ders sayÍlarÍnda çeóitlenme ve içerik
ile geniólemiótir. Bu gün itibarÍyla 9 ders bulunmaktadÍr. Glgili dersle-
rin öÂrenciye saÂladÍÂÍ kazanÍmlar da artmÍótÍr. BaólÍcalarÍnÍ zikretmek
gerekirse; öÂrenciye alan bilgisi saÂlar; dinî ve kültürel mirasÍ kavrar.
Din olgusunu, geçmiói, bugünü ve geleceÂiyle anlar ve izah eder. Böy-
lece deÂióen ve gelióen óartlar doÂrultusunda dinî meseleleri yorum-
layabilme becerisi kazanÍr. Bilimsel araótÍrma, disiplinler arasÍ çalÍó-
ma yapma becerisi ele eder. Bilgisini, düóüncelerini ve sorunlara ma-
tuf çözüm önerilerini ulusal ve uluslararasÍ platformlarda ifade edebi-
lir. Örgün ve yaygÍn din eÂitim-öÂretimi ve din hizmetlerini yürütebi-
lecek mesleki bilgiye edinir. KÍsaca Gslam dininin zaman ve mekan bo-
yutlarÍnsa nasÍl anlaóÍlÍp yaóandÍÂÍnÍ, Gslam medeniyeti denen olgunun
meydana gelme süreçlerini ve dinamiklerini öÂrenir.
1. Siyer: AmacÍ, Hz. Muhammed’in peygamber olarak gönderiliói ve
Gslam davetini kavramaya yöneliktir. Bu baÂlamda Gslam dininin gön-
derildiÂi tarihî çevre, Hz. Muhammed’in peygamberlik öncesindeki ha-
yatÍ, risâletin (peygamberlik-Gslam daveti) baólamasÍ ve Mekke-Medine
dönemleri söz konusu edilmektedir.
Gçerik: Kaynaklar, araótÍrmalar ve metodoloji üzerine, Gslam önce-
si Arabistan: Sosyal, kültürel, ekonomik hayat ve dinî inançlar ve ka-
buller. Hz. Muhammed’in peygamberlik öncesi hayatÍ, ilk vahiy, pey-
41 Bkz. Eróahin, Gslam Tarihini Anlama KÍlavuzu, s. 53-57.

431 •
gamberlik çaÂrÍsÍ, ilk Müslümanlar. Müslümanlara uygulanan ióken-

celer, sosyal baskÍlar ve Habeóistan’a göç, HaóimoÂullarÍna uygula-
nan boykot, hüzün yÍlÍ, Taif’e yolculuk, isrâ’ ve miraç, Akabe Görüó-
meleri, Medine’ye hicret, Medine’deki ilk etkinlikleri ve toplumsal ba-
rÍóÍn kurulmasÍ, Mekkeli müóriklerle iliókiler, Yahudilerle ve Hristiyan-
larla iliókiler, çevre ülke yöneticilerine gönderilen elçiler, Veda HaccÍ
ve Hutbesi, Hz. Muhammed’in vefatÍ, Kur’an’da Hz. Muhammed, Hz.
Muhammed’in kióiliÂi.
2. Gslam Tarihi I: AmacÍ, Hz. Peygamber’in vefatÍndan Abbasiler dö-
neminin sonuna kadar Gslam coÂrafyasÍnÍn siyasi, askerî, dinî ve kültü-
rel yapÍsÍnÍ genel olarak öÂretmektir.
Gçerik: Dört Halife’nin hayatÍ ve óahsiyetleri, Dört Halife, Emeviler
ve Abbasiler dönemlerindeki siyasi yapÍ, iç mücadeleler, fetihler, ida-
re, ekonomi, toplum, medeniyet ve kültür. Abbasilerin zayÍflama dö-
neminde ortaya çÍkan Müslüman devletler.
3. Gslam Tarihi II: AmacÍ, genel Gslam tarihi içerisinde Gslam’Ín yer-
yüzüne yayÍlÍóÍ, aÂÍrlÍklÍ olarak Türklerin konumlarÍnÍn en iyi biçimde
ortaya konulmasÍdÍr.
Gçerik: Türklerin Gslam öncesi tarihine genel bir bakÍó, Türklerin
Gslam’Í kabulü (iliókiler) Türklerin Gslamlaóma süreci, TolunoÂullarÍ,
Ghóidiler ve SacoÂullarÍ, Gdil (Volga) Bulgar HanlÍÂÍ, KarahanlÍlar, Gaz-
neliler, Büyük Selçuklular, Harzemóahlar, Anadolu SelçuklularÍ, Ana-
dolu Beylikleri, OsmanlÍlar ve siyasi ve kültürel tarihleri.
4. Gslam Medeniyeti Tarihi: AmacÍ, Gslam dininin ve MüslümanlarÍn
yeryüzünde çeóitli zaman ve mekânlarda medeniyet düzeyinde hayata
geçirilmesi olgusunu ortaya koymaktÍr. Bu baÂlamda Gslam medeniyeti-
nin kaynaklarÍnÍ, diÂer medeniyetlerden ayÍran temel özellikleri, inanç,
düóünce, sanat, kurumlar ve deÂerlerinin doÂup geliómesini öÂretmek,
günümüzdeki yansÍmalarÍ ve dünya medeniyetleri arasÍndaki konumu
hakkÍnda öÂrenciye genel bir bakÍó açÍsÍ kazandÍrmaktÍr.
Gçerik: Medeniyet ve kültür kavramlarÍ, Gslam medeniyetin doÂdu-
Âu ortam ve eski kültürlerle etkileóim, Gslam medeniyetinin kaynaklarÍ,
gelióim evreleri ve temel özellikleri; tercüme faaliyetleri, Gslam toplum-
larda sosyal hayat: sosyal ve dinî gruplar, aile, giyim-kuóam, bayram ve
óenlikler. Müslüman devletlerde siyasi ve idari kurumlar: Hilafet, vezir-
lik, kâtiplik, hâciblik ve divan teókilatlarÍ. Dinî ve adli kurumlar: KadÍ-
lÍk, óeyhülislamlÍk, nakibüleóraflÍk; Gslam devletlerinde askerî yapÍ ve
• 432
kurumlar, Gslam toplumlarÍnda iktisadi, sanayi ve mali yapÍ, para, top-

rak düzeni, ikta ve tÍmar sistemi. EÂitim ve öÂretim hayatÍ ve kurumla-
rÍ: Suffe, kuttâb, medreseler; kadÍn eÂitimi, eÂitim metot ve anlayÍólarÍ.
GmamlÍk, hilafet, dâru’l-eytâm/yetimhaneler ve Íslahhaneler, kadÍn sÍ-
ÂÍnma evleri ve dâru’l-acezeler, kahvehaneler, Nizâmulmulk, tekke ve
zaviyeler, vakÍf, kadÍn vakÍflarÍ, posta teókilatÍ, sürre ve sürre alaylarÍ
vs. Müslümanlarda sanat ve mimari, Gslam medeniyetinin BatÍ’ya etki-
leri, Gslam medeniyetinin güncel deÂeri ve önemi.
5. Günümüz Gslam DünyasÍ: AmacÍ, dünya MüslümanlarÍ siyasi,
sosyal, kültürel, ekonomik yönlerden tanÍtÍlmaktadÍr. Gçerik: Gslam ül-
keleri, azÍnlÍk durumundaki Müslümanlar, Müslüman dünyasÍnÍn dün-
ya için siyasi, ekonomik, kültürel, fikrî bakÍmlardan önemi, Gslam dün-
yasÍnÍn yeraltÍ kaynaklarÍ, jeo-stratejik önemi vs. Gslam dünyasÍndaki
dinî, fikrî, siyasi akÍmlar.
6. Türk Cumhuriyetleri Tarihi: AmacÍ, öÂrenciye Türk dünyasÍnÍn
önemli bir kÍsmÍnÍ teókil eden yeni Türk cumhuriyetlerinin siyasal, sos-
yal, ekonomik ve kültürel yapÍsÍ hakkÍnda bilgi vermek; bu baÂlamda
yeni Türk cumhuriyetleri ile Türkiye arasÍnda bölgesel boyutta sosyal,
kültürel ve ekonomik ióbirliÂi imkânlarÍnÍ göstermektir.
Gçerik: Türk cumhuriyetleri ve akraba topluluklar, Rusya’nÍn ÇarlÍk
ve Sovyet dönemlerinde hâkimiyeti altÍndaki Türklerle ilgili siyasetle-
ri; yeni Türk cumhuriyetlerinin tarihi, kültürü, yönetim óekli ve ekono-
mik yapÍlar. Tarihte ve günümüzde Türkiye ile iliókileri açÍsÍndan Azer-
baycan, Kazakistan, KÍrgÍzistan, Özbekistan, Türkmenistan, KKTC, Da-
ÂÍstan Cumhuriyeti, Çeçenistan Cumhuriyeti, Tataristan, KÍrÍm Muh-
tar Cumhuriyeti, DoÂu Türkistan, Karakalpakistan, Çuvaóistan, Gaga-
vuz Türkleri, Baókurdistan, Nahcivan.
7. Tarih Felsefesi: AmacÍ tarihi varlÍk alanÍnÍ yöneten ilkeleri tanÍ-
ma, tarih kavramÍnÍn gelióim süreci ile ilgili bilgi edinme, tarih bilimi-
nin ve tarihçinin bilgi elde etme etkinliÂini sorgulama, tarih biliminin
dayandÍÂÍ ilke ve yöntemleri öÂrenme, insanlÍk tarihine iliókin bir ba-
kÍó açÍsÍ geliótiren ve felsefî sistem kuran bazÍ ünlü filozoflarÍn tarih fel-
sefeleriyle ilgili bilgi sahibi olma.
Gçerik: Tarih felsefesinin tanÍmÍ, Antik ÇaÂ’da, Orta ÇaÂ’da ve
AydÍnlanma’da tarih kavramÍ. Tarih, tarih ve bilim, tarihin faydasÍ, ta-
rihte nedensellik ve determinizm, tarihte bireyin rolü, tarihin belirleyici-
leri, tarihte nesnellik, tarih ve anlama metodu, tarihselcilik, Müslüman-
433 •
larda tarih anlayÍólarÍ, Kur’an’da tarih ve sünnetullah, Gbn Haldûn’un

tarih felsefesi, Kur’an kÍssalarÍ, R. G. Collingwood, Samuel H. Hunting-
ton, Francis Fukuyama’nÍn tarih felsefeleri.
8. Tarihte Usul: AmacÍ, tarih biliminin teorik temelleri hakkÍnda bil-
gi edinme. Tarihsel olaylarÍ bir bilimsel veri hâline dönüótürme süreci-
ni öÂrenme. FarklÍ tarih anlayÍólarÍ hakkÍnda bilgi edinme.
Gçerik: Tarihin konusu ve alanÍ, tarih ve tarihte usul kavramlarÍ, tari-
hin bir bilim olarak diÂer sosyal bilimlerle iliókisi, tarih araótÍrmalarÍn-
da takip edilmesi gereken yöntemler, kaynak kavramÍ, kaynak bilgisi,
tarih araótÍrmalarÍnda birinci elden kaynaklarÍn önemi. Not alma sis-
temleri ve bu uygulamanÍn araótÍrmacÍya getireceÂi kolaylÍklar. Araó-
tÍrma türleri, veri toplama yöntemleri ve tarih terminolojisi, dipnot ver-
me ve kaynakça hazÍrlama yöntemleri. Bilgisayar kullanÍmÍ ve araótÍr-
ma, online kaynaklarÍn araótÍrmalarda kullanÍmÍ. Tarih tenkidinin un-
surlarÍ. DÍó tenkit-iç tenkit tarih kaynaklarÍnÍn yorumlanmasÍ ve kom-
pozisyonu. Tarih yazÍcÍlÍÂÍndaki farklÍ eÂilim ve ekoller. Örnek tarihçi-
ler, örnek tarih eserleri.
9. Paleografi-Epigrafi: AmacÍ, farklÍ yazÍ türlerinde yazÍlmÍó eski
harfli Türkçe metinlerin okunmasÍ ve anlaóÍlmasÍ. Bunlar baóta aróiv
belgeleri olabileceÂi gibi, yazma eserler ve farklÍ kitabe türleri de ola-
bilmektedir.
Gçerik: OsmanlÍ diplomatikasÍ hakkÍnda bilgi. Aklâm-Í sitte hakkÍn-
da bilgi. Matbu tarihî metinler, nesih metinler, rika metinler, talik me-
tinler, divani metinler.
Lisansüstü eÂitimde de, aóaÂÍda vereceÂimiz üzere, zikredilen bu
dönemlerle ilgili olarak dersler yer almakta; daha detaylÍ ve bilimsel
kriterlere uygun çalÍómalar yapÍlmaktadÍr. Dünyada meydana gelen
geliómeler ve olaylar çerçevesinde yeni dersler konulmakta ve okutul-
maktadÍr.
Akademik Tarihte Gslam Tarihi

Bilimsel bir çalÍómanÍn temel niteliÂi bilime yenilik getirme, yeni
bir bilimsel yöntem geliótirme ve bilinen bir yöntemi yeni bir alana uy-
gulamadÍr. Tarih ilmi de bu ilke çerçevesinde metod, menba, muhteva
ve mefhum unsurlarÍyla ile yapÍlÍr. Söz konusu ilme katkÍ da bu alan-
larda olur. Bu baÂlamda biz Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Gs-
lam Tarihi Anabilim DalÍnÍn genelde Gslam tarihçiliÂine özelde modern
• 434
Türkiye’deki Gslam tarihi ilmine katkÍlarÍnÍ eÂitim ve araótÍrma yönle-

riyle deÂinmek istiyoruz.
OsmanlÍ Tanzimat ve Meórutiyet Dönemleri (1839-1918)

Avrupa, ióaret ettiÂimiz gibi, 18. yüzyÍldan itibaren ilerlemeci tarih
ile Avrupamerkezci bir medeniyet yorumu geliótirmióti. Buna göre, Av-
rupa, medeniyeti ve ilerlemeyi; dünyanÍn diÂer kÍsmÍ ise medeniyet-
sizliÂi, barbarlÍÂÍ ve geri kalmÍólÍÂÍ temsil ediyordu. Medeni olmanÍn
yolu Avrupa’dan geçiyordu. Bu süreçte BatÍda 18. yüzyÍlda bilimsel ta-
rihçilik anlayÍóÍ gelióti. Bu determinist yaklaóÍmÍ dünyanÍn önemli bir
kÍsmÍ kabul ettiyse de çeóitli kültür havzalarÍndan yer yer karóÍ duruó-
lar oldu. Bunlara Gslam dünyasÍndan bazÍ gruplar da katÍldÍ. Bu süreç-
te artÍk Gslam tarihine bir bakÍma modernist yaklaóÍm sergilendi. Müs-
lümanlar genelde tarih, özelde siyer ve Gslam tarihine dair hem telif-
ler hem de tercümeler yaptÍlar. Teliflerde geleneÂi devam ettirenler ya-
nÍnda Avrupa’da gelióen bilimsel tarih metodu ve muhtevasÍnÍ, dahasÍ
menbalarÍnÍ alanlar da oldu. MüslümanlarÍn uzun yüzyÍllar kullandÍÂÍ
tarih kavramÍ, 19. yüzyÍl sonu ve 20. yüzyÍl baólarÍnda Avrupa’dan ya-
pÍlan tercümeler sÍrasÍnda “Gslam Tarihi” olarak karóÍlÍk bulmaya baó-
ladÍlar. AvrupalÍlar bu kavramÍ bir dini selamet/kurtuluó tarihi (salvation
history) anlamÍnda hem Gslam dininin tarihi hem de MüslümanlarÍn ta-
rihi için kullanmÍólardÍr. Tarihin Gslam tarihi ve genel tarih olarak ayrÍl-
masÍ milletleóme ve milli devletler kurma sürecindeki siyasi önderlerin
de istedikleri bir yaklaóÍmdÍ. Bu süreçte milletin tarihi genel tarih ve-
ya milli tarih kategorisinde yazÍlÍrken daha daraltÍcÍ veya dÍólayÍcÍ bir
tutumla GslamÍn veya dinin tarihi Gslam tarihi kavramÍ altÍnda ele alÍn-
dÍ. Tarihinin bu óekilde tasnifi tarih metodolojisi ve yaklaóÍm konularÍ-
na da yeni hususlar getirdi. Gslam tarihi dini tarih nitelemesiyle bilimsel
tarihin dÍóÍna atÍldÍ veya çaÂdaó bilimsel tarihle bu konularÍn incelene-
meyeceÂi dile getirildi. Gslam tarihi konularÍnÍn bilimsel tarih standart-
larÍnda incelenmesinde Ísrar edilmesi durumunda da metod, memba
ve muhteva sorunlarÍ ileri sürüldü.
Bu geçió sürecinde tarihi araçsallaótÍrma daha bariz hale geldi. Üm-
meti esas alan GslamcÍlÍk, millete dayanan milliyetçilik ve AvrupalÍlaó-
mayÍ öngören BatÍcÍlÍk ya da modernleóme akÍmlarÍ veya eÂilimleri “Ta-
rihte ne oldu?” yerine “Tarihte ne olmalÍydÍ?” sorusuna aldÍklarÍ cevaba
dayanarak kurguladÍklarÍ geçmió üzerinden geleceÂi inóa etmeyi yeÂ-
435 •
lediler. Bu akÍmlarÍn her birinin tarih ya da Gslam tarihi anlayÍólarÍ da

farklÍ oldu. GslamcÍlar; siyer, biyografi (terceme-i hal) aÂÍrlÍklÍ öÂretici
tarih anlayÍóÍnÍ çaÂdaó bilimsel yaklaóÍmlar ile yeniden canlandÍrÍrken;
menkÍbe ve kÍssa denilen örnek kióilik oluóturmayÍ öne çÍkaran terbiye-
vi/eÂitici tarih anlayÍóÍna emek harcadÍlar. YaygÍn olarak seslendirilen
“Gslam terakkiye manidir” iddiasÍndan kurtulmak istediler. MaÂlubi-
yetlerin, geri kalmanÍn, siyasi, kültürel ve psikolojik daÂÍlmanÍn sorum-
lusunun Gslam deÂil Müslümanlar ya da yanlÍó Gslami yorumlar ve uy-
gulamalar içeren tarih olduÂunu söylemek için tarihe araçsal yaklaóÍp
seçmeci baktÍlar. Belli dönemleri altÍn çaÂ / Asr-Í Saadet olarak yüceltir-
ken geri kalanÍnÍ istibdat olarak mahkûm ettiler. BatÍcÍlarÍn Gslam tarih-
çiliÂine katkÍlarÍ tercüme, telif ve tenkit óeklinde gerçekleóti. Onlar hem
geleneksel Gslam tarihçilerini hem de óarkiyatçÍlarÍ Hz. Muhammed’i la-
yÍkÍyla anlatamamakla suçladÍlar. Metod olarak, “bilimsel tarih”, muh-
teva olarak “efsaneler, hurafeler ve bid’atlardan arÍnmÍó tarih” memba
(kaynak) olarak da “DoÂu’nun ve BatÍ’nÍn ilgili bütün kaynaklarÍnÍ ten-
kitçi bir zihniyetle kullanmayÍ” önerdiler. Milliyetçilerin tarihe yakla-
óÍmÍ ise millileóme sürecinde baóladÍ ve milli devletlere geçióle birlikte
büyük oranda etkisini hala sürdürmektedir. Zira milliyetçiliÂin daya-
naÂÍ olan ortak kimlik ve ortak óuurun kaynaklarÍndan olan tarih millet
inóasÍnda en önemli araçlardandÍr. karkiyatçÍlarÍn özellikle 19. yüzyÍlÍn
sonlarÍna doÂru yaptÍklarÍ araótÍrmalarla Müslüman halklar kadim ta-
rihlerini adeta yeniden keófettiler. Daha önce Gslam tarihi sÍnÍrlarÍ içinde
ele alÍnan söz geliói Türk tarihi Gslam’Ín ötesine taóÍyarak daha kadim
bir niteliÂe büründürdüler. DolayÍsÍyla Gslam tarihi Türk tarihi içinde
söz konusu edilir oldu. Bu arada 20. yüzyÍlÍn baólarÍnda. II. Meórutiyet
Dönemi’nin yeni siyasal düóüncesine uygun biçimde halka millî óuur
aóÍlanmasÍ, vatan sevgisi kazandÍrÍlmasÍ maksadÍyla 27 KasÍm 1909’da
kurulan Tarih-i Osmanî Encümeni kayda deÂer hizmetlerde bulundu,
bilimsel tarih çalÍómalarÍn destekledi. Encümen Cumhuriyet dönemin-
de de Türk Tarih Kurumu adÍyla varlÍÂÍnÍ sürdürmektedir.
Cumhuriyet Dönemi
Gslam Tarihini, ilim ve ders olarak din ve millet ile iliókisi etkin ve
doÂrudandÍr. Yeni cumhuriyet de din, millet ve ilim konularÍna ye-
ni anlayÍólarÍnÍ hayata geçirmeyi gerekli görmüótür. DolayÍsÍyla Gs-
lam tarihi bu anlayÍóa göre konumlandÍrÍlmÍótÍr. Çokuluslu Osman-
• 436
lÍ Devleti’nin akabinde 20. yüzyÍlÍn ilk çeyreÂinde Türkiye’de kurulan

“Cumhuriyet” ümmeten millete, eskiden yeniye, geleneksellikten mo-
dernliÂe, DoÂu’dan BatÍ’ya dönüóün inkÍlabÍydÍ. KÍsaca, modernlik, üni-
terlik ve laiklik üzerinden bir yol gidilecekti. Bu yoculuÂun yol haritasÍ
Avrupa’da 19. YüzyÍlda çizimióti. 1789 FransÍz GnkÍlabÍ akabinde çÍktÍÂÍ
kabul edilen ‘ulus devlet’ kavramÍ vardÍr. Bunun içi de devlet ve ulus/
millet kavramlarÍ ile dolduruldu. Buna göre politik ve jeopolitik bir kav-
ram olan “devlet” ile kültürel ve etnik yapÍyÍ temsil eden” ulusu” bir-
leótirerek, aynÍ coÂrafyada yakÍn kültürlerin tek bir çatÍ altÍnda ortak
çÍkarlara doÂru yürüdüÂü yapÍ ulus-devlet ya da milli-devlet oldu. Ka-
çÍnÍlmaz olarak da eskiyi temsil eden feodal tarÍm toplum-devletinden
modern devlete giden yol takip edilecekti. Bu devlet, laik nitelikte bel-
li bir etnik yapÍ (ulus-millet) üzerine inóa edileceÂinden milliyetçiliÂe
de ihtiyaç vardÍ. Yeni rejimin de yaptÍÂÍ ye da yapacaÂÍ bu idi. Bu nok-
tada da tarih anlayÍóÍna önem verdi. Devlet ve rejim, din ile iliókilerini
yeniden düzenledi. Cumhuriyet Türkiyesi’nin önemli iddialarÍndan bi-
ri dinin ve ideolojinin tasallutundan azade bilimsel bilgi üretecek orta-
mÍ hazÍrlamaktÍ. AslÍnda tarihçinin aradÍÂÍ da bu ortamdÍ. Ancak böy-
le bir zeminde bilimsel ve nesnel tarihçilik yapmanÍn zorluÂu kendili-
Âinden ortaya çÍktÍ. Cumhuriyet Türkiyesi Gslam tarihçiliÂi bir yönüyle
laik milli-devlette dini ve ümmeti araótÍrmak anlamÍ taóÍyordu. Bir moder-
nite ürünü olan bu devlet óeklinin ortaya çÍkmasÍyla tarihin yazÍmÍnda
araçsal-iólevsel beklentiler farklÍlaómÍótÍr42.
Yeni dönemde yeni bir tarih anlayÍóÍna, yeni bir teze ihtiyaç vardÍ.
Bu ihtiyaç esasen OsmanlÍ’nÍn son demlerinde hissedilmió ve karóÍla-
maya yönelik milliyetçiliÂe vurgu yapan tarih anlatÍóÍnÍn temelleri atÍl-
mÍótÍ. Bu temeller üzerine, Cumhuriyetin ilk yÍllarÍnda Türk Tarih Te-
zi inóa edildi. Milliyetçi olmanÍn yanÍnda kÍsmen BatÍcÍ ve laik olan bu
tez kÍsaca óöyle idi: Türk tarihi, yalnÍzca OsmanlÍ ya da ümmet döne-
mi tarihinden ibaret olmayÍp çok eskilere dayanmaktadÍr. Orta Asya-
lÍlarÍn torunlarÍ olan bugünkü Türkler, insanlÍÂÍn ortaklaóa malÍ olan
dünya medeniyetini yaratan insanlarÍn soyundandÍrlar ve bu medeni-
yete önemli katkÍlarda bulunmuólardÍr43. Bu tez de aslÍnda óarkiyatçÍ /
42 Seyfettin Eróahin, “Türkiye de Modern Gslam TarihçiliÂine DoÂru Milli Devlette Ümmeti ÇalÍó-
mak”, Gslâmî Glimlerde Metodoloji (Usûl) Meselesi-II (GSAV TartÍómalÍ Glmî ToplantÍlar Dizisi 46),
Gstanbul, 2005, s. 949-980.
43 Afet (Gnan), “Atatürk ve Tarih Tezi”, Belleten, C.III, S.10 (1930), s. 243-246.
437 •
BatÍ söylemine alternatif görünürken BatÍya hayati ve sembolik baÂlÍlÍ-

ÂÍn bir ürünü olarak karóÍmÍza çÍkmaktadÍr. köyle ki yeniden inóa edil-
mekte olan Türk milletine óanlÍ bir dünyevi / seküler geçmió yaratÍla-
cak, uzun yüzyÍllardÍr BatÍ’nÍn ötekisi / düómanÍ olan Gslamî / OsmanlÍ
geçmióten kaçÍlacak, BatÍ medeniyeti üzerinde hak iddia edilebilecekti.
Türk Tarih Tezi’de Türk tanÍmÍnda Gslamdan söz edilmedi; yeryüzün-
deki pek çok medeniyet ve topluluk bir óekilde Türkler ile iliókilendi-
rilirken Araplar istisna tutuldu.44.
Bu durumda Cumhuriyet dönemi Gslam tarihçileri, ümmet çaÂÍnda
tarÍm toplumu óartlarÍnda ve Gmparatorluk hâkimiyetinde óekillenmió
ve oluómuó Gslâm kültürünü anlayÍp anlatÍrken milli-devletin óartlarÍ-
nÍ göz önünde bulundurmalarÍ gerekiyordu. Góte tam bu noktada Gslâm
tarihi ve medeniyetinin konumu tartÍóma konusudur. Bu anlayÍó ve çiz-
gide Gslam medeniyetinin yeri yoktur. Hatta Gslâmiyet Türk toplumu-
nun dini özelliklerini tanÍmlayÍcÍ olarak bile yer almamaktadÍr45. Da-
ha sonralarÍ Türk-Gslam eÂilimi bunu fark etmió ve Gslam-OsmanlÍ ek-
senin merkeze oturtmuótur.
Türk Tarih Tezi çerçevesinde yazÍlan 1930 Türk Tarihinin Ana Hatla-
rÍ ve 1931 lise tarih kitaplarÍ ile Türk Tarih Kongreleri, fikrî ve bilimsel
hayatÍ denetim altÍna alma girióiminin bir ürünü olarak deÂerlendiri-
lebilir. Bu baÂlamda, Gslam tarihi ve onun bir kolu olan siyere yaklaóÍ-
mÍ Maarif Vekâleti’nin tarih dersi ve din dersi müfredatlarÍnda kendini
göstermiótir. Cumhuriyet, ilanÍndan yedi yÍl sonra, tarih anlayÍóÍnÍ Türk
Tarihinin Ana HatlarÍ46, adÍyla yayÍnladÍÂÍ kitapta ortaya koydu. Kitap
“Türk OcaÂÍ Türk Tarihi Heyeti azalarÍndan Afet Hf. ile Mehmet Tevfik, Sa-
mih Rifat, Akçura Yusuf, Dr. Reóit Galip, Hasan Cemil, Sadri Maksudi, kem-
settin, VasÍf ve Yusuf Ziya Beyler tarafÍndan iktitaf, tercüme ve telif yollarile
yapÍlmÍó bir teóebbüstür” açÍklamasÍyla sadece yüz tane basÍldÍ. Temelde
iki maksat için hazÍrlanan bu kitap, Cumhuriyet Dönemi tarih çalÍóma-
larÍnda yol gösterici sayÍldÍ. Birinci maksat, Roma-Atina eksenli Avrupa
44 AydÍn, Modernleóme ve Milliyetçilik, 227-228. Bu yaklaóÍm kadim TürkçülüÂü öne çÍkarÍrken

Gslam’Í oldukça geriye itti. AslÍna benzeri bir gelióme Arap tarihçiliÂinde da yaóandÍ. Onlar
da óarkiyatçÍlarÍn etkisi ile, söz geliói, MÍsÍr’da Firavunlar, Irak’ta Hamburabi dönemi vs. öne
çÍkarÍldÍ. Etienne Copeaux, Tarih Ders KitaplarÍnda (1931-1993) Türk Tarih Tezinden Türk Gslâm
Sentezine, çev. Ali Berktay Gstanbul, 2000, 21, 204.
45 Foti Benlisoy, Stefo Benlisoy, “Milliyetçi TarihyazÍmÍ ve Azgeliómiólik Bilinci: Yunan Tarih
YazÍmÍnda Geçmió AlgÍlarÍ”, Toplum ve Bilim S. 91 (2001-2002), s. 242-245.
46 Gstanbul Devlet MatbaasÍ, 1930.
• 438
tarihçiliÂinin karóÍsÍna Asya-Afrika eksenli bir medeniyet teziyle çÍkÍp

milli bir tarih yazmaktÍ. Gkinci maksat, ilimin verileri ile ilahi kitaplarda
yer alan yaratÍlÍóa iliókin görüóleri çürütmekti.47 Bu maksatlar, Türkle-
rin Gslami dönemde bin yÍldÍr kabul edegeldikleri tarih anlayÍóÍnÍn, bu
çerçevede kÍsas-Í enbiyâ geleneÂinin terki demekti.48
Müfredata göre yazÍlÍp 1931-1950 arasÍnda okutulan tarih kitaplarÍn-
da Gslam tarihi klasik ya da Avrupa çaÂ taksimatÍnda Orta ÇaÂ’a denk
gelen zaman dilimi ile sÍnÍrlandÍrÍlmÍótÍr. 1931’den itibaren liselerde ve
ortaokullarda okutulan dört ciltlik Tarih’in II. cildinde 14. ünite “Gslâm
Tarihi” adÍnÍ taóÍmaktadÍr. YaklaóÍk 400 sayfalÍk kitabÍn 106 (78-184)
sayfalÍk bu bölümü nicelik ve nitelik, üslûp, muhteva ve bakÍó açÍsÍyla
konumuz bakÍmÍndan önem taóÍmaktadÍr. KitabÍn “Mukaddime”sinde
Gslam’Ín yeni tarih anlayÍóÍndaki yeri óöyle belirlenmektedir: “Bin yÍl-
dan fazla süren islâmlÍk-hÍristiyanlÍk davalarÍnÍn doÂurduÂu husumet duy-
gusu ile mutaassÍp müverrihler bu davalarda asÍrlarca GslâmlÍÂÍn piódarlÍÂÍnÍ
yapan Türklerin tarihini kan ve ateó maceralarÍndan ibaret göstermeÂe savaó-
tÍlar. Türk ve islâm müverrihler de TürklüÂü ve Türk medeniyetini Gslâm ve
Gslâm medeniyeti ile kaynaótÍrdÍlar; islâmlÍÂa tekaddüm eden binlerce yÍla ait
devreleri unutturmayÍ ümmetçilik siyasetinin icabÍ ve din gayreti vecibesi bil-
diler.” Daha sonra OsmanlÍlÍk siyasetinin de bir OsmanlÍ milleti yarat-
ma çerçevesinde Türkleri ve TürklüÂü ihmal ettiÂini vurgulayan heyet
óu noktanÍn altÍnÍ çizer: “…bu menfi cereyanlar, tabii olarak, mektep prog-
ramlarÍ ve mektep kitaplarÍ üzerinde dahi tesirini gösterdi ve TürklüÂün, çadÍr,
aóiret, at, silah ve muharebe mefhumlarÍ ile müradif tutulmasÍ an’anesi, mek-
tep kitaplarÍmÍza kadar girdi. Türk tarihinin, inkar edilmió ve unutturulmuó
simasÍnÍ ve mahiyetini, bütün hakikatleri ile meydana çÍkarabilmek.” Gslam
tarihi ile ilgili bölüm Arap cahiliye tarihi ile baólatÍlmÍó Endülüs Eme-
vileri ile sonlanmÍótÍr. Burada da sadece AraplarÍn kurduklarÍ devlet-
47 Önsözdeki özgün ifade óudur: “Gkinci bir maksadÍmÍz da kâinatÍn teóekkülüne, beóerin zuhuruna ve
beóer hayatÍnÍn tarihî devirlerden evvelki mazisine dair, yakÍn zamanlara kadar itibarda bulunan yanlÍó
telâkkilerin önüne geçmektir. Yahudilerin mukaddes saydÍklarÍ efsanelerden çÍkan bu telâkkiler membalarÍn
tenkidi ile ve son zamanlarÍn ilmî keóiflerile artÍk tamamen kÍymetini kaybetmiótir. Tenkidi tarihe ve tabiî
ilimlere dayanÍlarak kurulan faraziyeler elbette Sifrittekvin’in haberlerinden daha ilmîdir, ióte bunun
içindir ki, kitabÍmÍzda beóerin tarihine girmeden önce kâinat, dünya ve insan hakkÍnda zamanÍmÍzÍn ilme
müstenit nazariyelerini nakil ve izah ettik ve bunu yaparken, batÍl fikirlerden sÍyrÍlarak, tarihî óeniyeti
kavramaya çalÍótÍk.”
48 Seyfettin Eróahin, “’Kavmi/Milli’ Tarihin Tevhidi Düóünce Çizgisinde Yeniden YorumlanÍóÍ:
Türkler ÖrneÂi”, Tevhidi Düóünce IóÍÂÍnda Glim DallarÍnÍn Yeniden GnóasÍ kurasÍ, ed. Mustafa Ali-
óarlÍ, Osman kimóek, Ankara, 2018, s. 21-55.
439 •
ler anlatÍlarak Gslam tarihi Arap tarihine indirgenmió ve MüslümanlÍk

da neredeyse Araplara hasredilmió ya da özdeóleótirilmiótir.49 Ancak
Gslamdan tamamen vaz geçilmemió veya geçilememió ki Türklerin Gs-
lam tarihine ve medeniyetine katkÍlarÍna deÂinilmiótir.
Glk iki Türk tarih kongresinde (1932 ve 1937) Türk Tarih Tezi, Türk ta-
rihçileri tarafÍndan da bilimsel ortamda savunulmuótur. Özellikle Afet
(Gnan) HanÍm, Yusuf Hikmet (Bayur) Bey, M. kemseddin (Günaltay)
Bey, Yusuf Akçura Bey ve Gsmail HakkÍ (Gzmirli) Bey’in Türk tarihi, Gs-
lam ve Hz. Peygamber hakkÍndaki tebliÂleri Türk tarihinde Gslam’Ín ye-
rini tespit etme çabasÍ olarak görülmektedir. Bu yaklaóÍmÍn temel söy-
lemi “Türklerin Gslamiyet’i óereflendiren millet” olduÂu idi. Buna göre
Tükler Gslamiyet’i, Arap ilkelliÂi ve baÂnazlÍÂÍndan kurtarmÍólar; daha
medeni, daha hümanist, daha evrensel bir din niteliÂine kavuóturmuó-
lardÍr. Ancak bu izah tarzÍ, geleneksel Gslam tarihçiliÂini, Türkleri ve
Türk medeniyetini GslamlaótÍrmakla suçlarken, kendisi büyük ölçüde,
Araplara layÍk görmediÂi Gslam medeniyetini Türkleótirmiótir.50
Esasen Cumhuriyet, ilk kurduÂu ilahiyat fakültesinden de bu tarih
tezi çerçevesinde bir hizmet bekliyordu. Dârulfünûn Glahiyat Fakültesi
hocalarÍnÍn imzasÍyla yayÍnlanan Dinde Islahat metninde imzasÍ olan Is-
mayÍl HakkÍ BaltacÍoÂlu bir yazÍsÍnda konuya doÂrudan deÂiniyordu:
(...) Hülâsâ, Gslâm dinini Türkleótirmek lâzÍmdÍr. Bunun için baólÍca iki
müessesenin meslekî faaliyetine ihtiyaç vardÍr; Gstanbul Dârülfünûn
Glahiyat Fakültesi ile Gstanbul KonservatuarÍ. Glahiyat Fakültesi dînî
müessesenin Türk milletinin içtimâi bünyesi ile mütesânit bir sureĴe
tekâmül imkânlarÍnÍ tetkik edecek, bilhassa MüslümanlÍÂÍn Türklük
harsÍna intibakÍnÍ temin edecek, aynÍ zamanda ilm-i kelâm ve tasavvuf
yerine kâim olacak bir din felsefesi tesis edecektir. Konservatuar dînî
49 Söz konusu kitabÍn bir deÂerlendirmesi için bkz. Glhami AyrancÍ, “Cumhuriyet Döneminde
YapÍlan Glk Resmi Gslam Tarihi ÇalÍómalarÍ (Tarih II Ortazamanlar Ders KitabÍ ÖrneÂi)”, Dini
AraótÍrmalar, C. XVII, S. 45 (Temmuz-AralÍk 2014), s. 115- 136.
50 O günden beri modern Türkiye’de Gslam tarihçiliÂinin de en temel konularÍndan olan Türklerin
Gslamiyet’e giriói bile henüz, ideolojiden, dini gayretten ve duygusallÍktan arÍndÍrÍlarak, bilimsel
bir metotla, süreci ve faktörleri bakÍmÍndan genió, ayrÍntÍlÍ ve vukufiyetle yeterince ele alÍna-
mamÍótÍr. HakkÍ Dursun YÍldÍz, Gslâmiyet ve Türkler (Gstanbul 1980) adlÍ esrinde meselenin siyasi
boyutuna; Zekeriye KitapçÍ, Orta Asya’da Gslâmiyet’in YayÍlÍóÍ ve Türkler (Konya 1994) ve Türk
BoylarÍ ArasÍnda Gslam Hidayet FÍrtÍnasÍ (Konya 2000) adlÍ çalÍómalarÍnda, kÍsmen ideolojik, siyasi
ve kÍsmen de sosyo-kültürel boyutuna, YÍlmaz AkpÍnar da Türk Tarihinde Gslâmiyet (Gstanbul
1993) baólÍklÍ çalÍómasÍnda sosyal ve ekonomik boyutuna dikkat çekmiólerdir.
• 440
musikîyi vücuda getirecek ve müezzinlerin, imamlarÍn musikî terbiye-

sini verecektir.51
Bu tartÍómalar içinde halkÍnÍn ezici coÂunluÂu Müslüman olan
Türkiye’de hem geçmió hem de gelecek adÍna Gslam tarihine yer veril-
di. Meóruiyet zemini, bilimsel merakÍn yanÍnda toplumun aydÍnlatÍlma-
sÍ olarak belirlendi. Türk halkÍnÍn, aydÍnÍndan sade vatandaóÍna, –inan-
sÍn veya inanmasÍn– kendi tarihinin bir parçasÍ olan ve uzun yüzyÍllar
kimliÂine óekil veren bir dini ve medeniyeti tanÍma hakkÍ hatta görevi
vardÍr. Prof. M. Fuat Köprülü, Mart 1940’ta, Türkiye’de Gslam tarihçiliÂi
çalÍómanÍn dinî, millî ve bilimsel gerekçelerine óöyle ióaret ediyordu:
Türk tarihinin çok genió bir devri, Türklerin GslâmlÍÂÍ kabûl etmelerin-
den Tanzimat’a kadar bin yÍllÍk bir devre, Gslâm Tarihi denilen umumi
çerçeve içine dahildir. Türkler, Gslam ümmeti câmiâsÍna girerek, Gslâm
Medeniyeti adÍnÍ verdiÂimiz büyük kültür dairesinin inkióafÍna – Arap-
lar, GranlÍlar vesaire müslüman unsurlarla beraber- bin yÍldan fazla çalÍó-
mÍólar, muhtelif Gslâm sahalarÍnda askerî aristokrasi’ye müstenit devlet-
ler kurmuólar ve büyük Selçuk GmparatorluÂu’nun kuruluóundan baó-
layarak son asra kadar, Gslam h e g e m o n y a s Í n Í ellerinde tutmuó-
lardÍr. Góte bu bakÍmdan, dünyanÍn ve bilhassa Gslâm DünyasÍ’nÍn mu-
kadderatÍ üzerinde büyük ve devamlÍ tesir yapmÍó olan Türklerin tari-
hini bilmeden Gslâm tarihini anlamak mümkün olmayacaÂÍ nasÍl tabii
ise, Gslâm tarihi çerçevesi içine sokmadan Ortazaman Türk Tarihi’ni an-
lamak mümkün olmayacaÂÍ da o kadar tabiidir.52
Bu arada óunu da zikretmeliyiz ki Türkiye’deki akademik tarihçilik
iç dinamikler yanÍnda dÍó etkenleri de hesaba katmak durumunda ol-
muótur. Bu nokta özellikle de Gslam tarihçiliÂi açÍsÍndan önem taóÍmak-
tadÍr. 20. YüzyÍlda Kapitalist BatÍ dünyasÍnda SoÂuk Savaó döneminde
(1945-1990) Gslam ve MüslümanlarÍn bir kÍsmÍ Yeóil Kuóak siyaseti çer-
çevesinde sosyalizme ve komünizme karóÍ araçsallaótÍrÍlmÍótÍ. DolayÍ-
sÍyla GslamÍn geneline, özellikle de Gslam tarihine dair çalÍómalarda, ya
da ekseriyetinde bu siyasetin etkisi görülmüótür. Öte yandan Sovyet
BloÂu’nda da Gslam sosyalist veya daha yumuóak bir yaklaóÍmla sosyal
yardÍmlaóma-dayanÍóma çizgisinde yorumlanmÍótÍr.
51 Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, c. V, s.1963.

52 V.V. Bartold-M.F. Köprülü, Gslam Medeniyeti Tarihi, DGB yay, Ankara, 1973, s.XIII; Bkz. Seyfettin
Eróahin, Gslam Tarihini Anlama KÍlavuzu, OTTO yay, Ankara, s. 50-51.
441 •
Gslam Tarihi Anabilim DalÍ Akademik Kadrosu ve ÇalÍómalarÍ

Glahiyat Fakültesi Gslam Tarihi Anabilim DalÍ’nÍn önünde üç temel
görevi vardÍr: Akademik kadro yetiótirmek, ders materyalleri/kitaplar
hazÍrlamak ve bilimsel çalÍómalar yapmak. Bunlar birbirini tamamlayan
unsurlar olmakla birlikte en acil olanÍ akademik kadro konusuydu.
Akademik Kadro
Gslam Tarihi Anabilim DalÍ, bilimsel olgunluk için yeterli bir süre ka-
bul edilebilecek olan üç çeyrek asrÍnÍ tamamlamÍótÍr. ArtÍk anabilim da-
lÍ birikimleri ve deneyimleri çerçevesinde sorumluluklarÍnÍ ve amaçlarÍ-
nÍ belirlemió durumdadÍr. Yeterli akademik kadroya da nitelik ve nicelik
yönlerinden ulaómÍótÍr denebilir. Glk kuóak Gslam tarihçileri lisans eÂi-
timlerini din eÂitimi veren ilahiyat ya da imam-hatip gibi kurumlarda
almamÍólardÍr. Neóet ÇaÂatay, Bahriye Üçok, Hüseyin Gazi YurdaydÍn
gibi hocalar orta eÂitimlerini düz liselerde lisans eÂitimlerini de DTCF
gibi kurumlarda tamamlamÍólardÍ. Gkinci kuóak durumundaki Mustafa
Fayda, Gsmet KayaoÂlu, Ahmet UÂur, Sabri Hizmetli ve Nesimi YazÍcÍ
ise orta ve yüksek düzeyde din eÂitimi almÍólardÍr. Üçüncü kuóak saya-
bileceÂimiz Mehmet Özdemir, Nahide Bozkurt, Grfan Aycan, Seyfettin
Eróahin ve Hasan Kurt da benzeri bir formasyona sahiptiler. Sonraki ku-
óaklar da büyük oranda aynÍ nitelikleri taóÍmaktadÍrlar. Bu arada lisan-
süstü düzeyde yurtdÍóÍ eÂitim alanlar ikinci ve üçüncü kuóaktan hocalar
da bulunmaktadÍr. Ahmet UÂur (doktora “The Reign of Sultan Selim I in
the Light of the Selimnâme Literature” (Edinburg-Gngiltere, 1971), Gsmet
KayaoÂlu (doktora “Kit¬b al-Tadhkira d’Ibn HamdĀn, édition critique
du tome XII: La partie d’histoire 447-553 H./1055-1158”, Paris-Fransa
1970), Sabri Hizmetli (doktora “Les Gdees Theologiques d’Ismail HaqqÍ
Izmirli” (1979) ve Seyfettin Eróahin (yüksek lisans “Reforms of Mahmud
II and Attitude of the Ottoman Ulama”, Manchester-Gngiltere 1990).
Fakülte’nin açÍlÍóÍnÍ müteakip asistan olarak gelen ilk kuóak akade-
misyenler Neóet ÇaÂatay, Bahriye Üçok ve Hüseyin Gazi YurdaydÍn,
doktora tezlerini DTCF hocalarÍnÍn danÍómanlÍklarÍnda yapmÍólardÍr.
ÇalÍóma alanÍ olarak N. ÇaÂatay Ahilik, B. Üçok Gslam Tarihinde Glk Sahte
Peygamberler, (tezini Ankara Glahiyat Fakültesi’nde hazÍrlamÍótÍr-1957),
H. G. YurdaydÍn OsmanlÍ tarihçisi Bostan Çelebi’yi seçmiótir.
Glk kuóak akademisyenler de ikinci kuóaÂÍ yetiótirmiólerdir. Doktora
tezi olarak N. ÇaÂatay, Mustafa Fayda’ya Gslamiyet’in Güney Arabistan’da
• 442
YayÍlÍóÍ’nÍ, H. G. YurdaydÍn, Nesimi YazÍcÍ’ya Tanzimat Dönemi Osman-

lÍ Posta TeókilatÍ’nÍ vermiótir.
Gkinci kuóak da üçüncü kuóaÂÍn elinden tutmuótur. M. Fayda, Mehmet
Özdemir’e Endülüste Müvelledun Hareketi’ni (1989), Gbrahim SarÍçam’a
Haóimi-Emevi Mücadelesi’ni (1991); S. Hizmetli, Seyfettin Eróahin’e SSCB
Dönemi Türkistan Cumhuriyetlerinde Dini YapÍlanma’yÍ (1996), H. Kurt’a
Emeviler ve Abbasilerin Glk Dönemlerinde Buhara’yÍ (1997); N. YazÍcÍ, Hali-
de Aslan’a Tanzimat Döneminde Ghtida’yÍ çalÍótÍrmÍótÍr (2008).
Üçüncü kuóaktan G. Aycan, Eyüp Baó’a OsmanlÍ Arap Tarih YazÍcÍlÍÂÍ’nÍ
(2002), H. Kurt, Nurullah Yazar’a Selçuklu Tarihi Isfahan kehri’ni (2013)
doktora tezi olarak vermiótir. Son kuóaktan Dr. Fatma Merve ÇÍnar
da M. Özdemir’den Endülüs’te KadÍn konusunda doktora yapmÍótÍr
(2023).
Akademik kadrosunun Arapça, Farsça, Türk lehçeleri, Gngilizce,
FransÍzca ve Gspanyolca dillerine vukufiyetleri vardÍr. Bu donanÍmla,
söz konusu dillerde çeóitli bilimsel platformlarda akademik etkinlik-
lerde bulunmuólar, kitaplar, makaleler ve bildiriler yayÍnlamÍólardÍr.
Çeóitli ulusal ve uluslararasÍ bilimsel, kültürel kurum ve kuruluólarÍn
üyeliklerini yapagelmiólerdir.
Lisansüstü tez çalÍómalarÍnda da zaman dilimi ve coÂrafya yönlerin-
den baólangÍçtan günümüze Gslam dünyasÍnÍn neredeyse tamamÍnÍ içe-
ren tezler hazÍrlanmÍótÍr. AynÍ óekilde lisansüstü çalÍómalar kapsamÍn-
da bu güne kadar 36 yabancÍ uyruklu öÂrenici Anabilim DalÍ hocala-
rÍnÍn danÍómanlÍklarÍnda tezlerini tamamlamÍólardÍr. AyrÍca Anabilim
DalÍ’nda öÂretim üyesi olarak ya da lisansüstü eÂitimini alÍp bir süre
çalÍóÍp baóka üniversitelere giden akademisyen sayÍsÍ 16’dÍr53.
Neóet ÇaÂatay ve akabinde Hüseyin Gazi YurdaydÍn ile baólayan Gs-
lam Tarihi Anabilim DalÍ kadrosu zaman içerisinde bazen azalarak ba-
zen artarak devam etmiótir. Bir fikir vermesi açÍsÍndan söz geliói 1968’de
Gslam tarihi kürsüsü: Baókan Prof. Dr. Neóet ÇaÂatay, üyeler Prof. Dr.
H. Gazi YurdaydÍn, Doç. Dr. Bahriye Üçok, asistan Mehmet Maksu-
doÂlu, asistan Mustafa Fayda.54 1970’te N. ÇaÂatay, H. G. YurdaydÍn
ve M. Fayda55.
53 Bkz. Ekler.
54 Kürsü 1968, 1967-1968 MezunlarÍ YÍllÍÂÍ, s. 50.
55 Kürsü 1969-1970 MezunlarÍ YÍllÍÂÍ, s. 38.
443 •
1974’te Gslam Tarihi alanÍ Gslam Tarihi ve Gslam Kurumlar Tarihi óeklin-
de ikiye ayrÍldÍÂÍ için, 1980 yÍlÍnda Gslam Tarihi Kürsüsü’nde Doç. Dr.
Mustafa Fayda, Doç. Dr. Ahmet UÂur, asistan Münir Atalar; Gslam Ku-
rumlar Tarihi Kürsüsü’nde Prof. Dr. H. Gazi YurdaydÍn, Doç. Dr. Gsmet
KayaoÂlu ve asistan Nesimi YazÍcÍ görev yapmÍótÍr.
1985’te baókan Prof. Dr. H. G. YurdaydÍn, öÂretim kadrosu Doç. Dr.
Gsmet KayaoÂlu, Doç. Dr. M. Fayda, Doç. Dr. A. UÂur, Dr. M. Atalar,
asistan Mehmet Özdemir.
1989’da Prof. Dr. H. G. YurdaydÍn, Doç. Dr. Sabri Hizmetli, Doç. Dr.
Nesimi YazÍcÍ, Dr. Mustafa KÍlÍç, Ar. Gör. Mehmet Özdemir, Ar. Gör.
Grfan Aycan, Ar. Gör. Nahide Bozkurt, Ar. Gör. Abdurrahman Acar.
Bugün itibarÍyla anabilim dalÍ baókanÍ Prof. Dr. Seyfettin Eróahin,
öÂretim üyeleri ve elemanlarÍ Prof. Dr. Mehmet Özdemir, Prof. Dr. Gr-
fan Aycan, Prof. Dr. Nahide Bozkurt, Prof. Dr. Hasan Kurt, Doç. Dr. Ha-
lide Aslan, Doç. Dr. Nurullah Yazar, Dr. Fatma Merve ÇÍnar, Ar. Gör.
Kevser SipahioÂlu ile ÖYP’den gelen Ar. Gör. Canan Özkan, Ar. Gör.
Fatmanur Kalan GbrahimoÂlu, Ar. Gör. Burak Arslan, Ar. Gör. TuÂba
Aslan’dÍr.
Akademik ÇalÍómalar
Baóta dediÂimiz gibi, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Gslam ta-
rihçiliÂinde geleneksel Müslüman tarih yazÍmÍ ve Avrupai modern ta-
rih yazÍmÍnÍ birleótirmiótir. AraótÍrmalarÍnda metod, memba ve muh-
teva yönlerinden bilimsel tarih yazÍcÍlÍÂÍnÍ benimserken bir yandan da
Gslam tarihçiliÂi geleneÂini göz önünde bulundurmuótur. Glaveten yeni
rejimin tarihe yaklaóÍmÍnÍ ve ondan beklentilerini de dikkate alma du-
rumunda olmuótur. Bu cümleden olarak bazÍ yabancÍ bilim insanlarÍ-
na göre Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi metodoloji ve müfredat-
ta de E. Durkheim’in din anlayÍóÍna yakÍn durmuótur. Phlip Dorroll’a
göre söz geliói Fakülte’nin ilk hocalarÍndan, aynÍ zamanda Dârulfünûn
Glahiyat’ta da görev almÍó olan Yusuf Ziya Yörükan’Ín akademik ça-
lÍómalarÍnda sosyolojik yaklaóarak bazÍ Gslami eylemleri, söylemleri,
kurum ve kuruluólarÍ belli zaman ve mekânlara hasretme eÂiliminde
olmuótur.56
56 Cemil Kutlutürk, Hadi Ensar Ceylan, Fatma Merve ÇÍnar, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesi HakkÍnda YurtdÍóÍnda YayÍmlanan YazÍlarÍn DeÂerlendirmesi”, Türkiye’nin Glahiyat Birikimi
Ankara GlahiyatÍn 70 YÍlÍ, ed. Eyüp Baó, Halide Aslan, Rabiye Çetin, A.Ü. Glahiyat Fakültesi
YayÍnlarÍ, Ankara 2019, s. 508.
• 444
Ders KitaplarÍ
Akademik anlamda ilk atÍlacak adÍmlardan biri ders materyali te-
dariki idi. Bu amaca yönelik bir yandan ders kitabÍ mahiyetinde eser-
ler hazÍrlanmÍó, bir yandan da araótÍrmalar yapÍlmÍótÍr. Ders kitapla-
rÍ, büyük oranda, yukarÍda deÂindiÂimiz müfredat muhtevasÍna gö-
re oluóturulmuótur.
Gslam Tarihi dersinin muhtevasÍ ilk yÍllarda Asr-Í Saadet’ten
Abbasiler’in sonuna kadar olan 7-13. yüzyÍllarÍ kapsÍyordu. Bu zaman
aralÍÂÍnda da Hz. Muhammed’in peygamberliÂi, AraplarÍn önderliÂin-
deki Halifelik kurumu üzerinden Hulefa-Í Raóidin, Emevi Hilafeti ve
Abbasi Hilafeti esas alÍndÍ. Öte yandan Türkiye ve Türkler gerçeÂi üze-
rinden Türklerin Gslamiyet’i kabulü ve Glk Türk-Gslam Devletleri tarihi
anlatÍldÍ. Daha sonra da Gslam Kurumlar tarihi içeriÂe dâhil edildi. Ders
kitaplarÍ veya materyalleri de buna göre oluóturuldu. Ankara Üniver-
sitesi Glahiyat Fakültesi yayÍnlarÍ arasÍnda Gslam Tarihi Anabilim DalÍ
akademik kadrosu tarafÍndan yapÍlan yayÍnlarÍ esas alarak konuyu bi-
raz daha yakÍndan bakabiliriz.
Gslam Tarihi - Siyer ve Glk Dönem

Neóet ÇaÂatay, Glahiyat Fakültesi’nde daha baólangÍçta Gslam Tarihi
alanÍnda göreve baóladÍ. Ancak ders adÍna var olan materyal ya eski ya
da yetersizdi. Bu durum karóÍsÍnda hissettiÂi yükümlülükle çalÍómala-
ra baóladÍ. Önce, Fakülte’nin açÍlÍóÍndan beó yÍl sonra Alman müsteó-
rik Carl Brockelmann’Ín Gslam tarihini baólangÍçtan 20. yüzyÍla kadar
anlatan Geshichte der Islamischen Völker adlÍ eserinin FransÍzca ve Gngi-
lizce çevirisinden Gslam Devletleri ve Milletleri Tarihi I adÍyla Türkçeye
kazandÍrdÍ.57
Bu çeviri onun Gslam tarihçiliÂi alanÍndaki ilk adÍmÍdÍr diyebiliriz.
YazdÍÂÍ Önsöz’de Brockelmann kitabÍnÍ telif sebebini baólangÍcÍndan
günümüze derli toplu bir Gslam tarihi yazmak gerektiÂini ancak kay-
naklar henüz tam neóredilmediÂinden dolayÍ gerçekleótirilemediÂini
hatta bunun bir kiói deÂil ekip iói olduÂunu belirtmektedir. “Bunun-
la beraber dünya siyasi meselelerine alaka gösteren çaÂdaólara; bugün her za-
mankinden fazla olarak çok sÍkÍ bir surette dünya umumi gelióimine baÂlÍ bu-
57 Neóet ÇaÂatay, BaólangÍçtan Abbâsîlere kadar (dînî-içtimâî-iktisadî-siyasî açÍdan) Gslam Tarihi, TTK
YayÍnlarÍ, Ankara 1993, s. 478.
445 •
lunan, ansiklopedilerde ve umumi tarih kitaplarÍnda ancak daÂÍnÍk bir vazi-

yette açÍklanabilmió olan MüslümanlarÍn mukadderatÍ hakkÍnda umumi bir
fikir vermek arzusu… siyasi tarih yanÍnda elimdeki dar çerçevenin müsaade-
since manevi hayat ve kültür hayatÍ tarihinin taslaÂÍnÍ çizmek…” óeklinde
ifade etmektedir. (Önsöz)
ÇaÂatay, kitabÍn önsözünde memleketimizde “bugünkü tarih” (yani
modern/bilimsel) anlayÍóÍna uygun bir Gslam tarihinin maalesef olma-
dÍÂÍnÍ söylemektedir. Bunun da gazete veya mecmua sütunlarÍnda hal-
kÍn dini duygularÍnÍ istismarÍ içeren bazÍ cüretli kalemlerin Gslam adÍna
yazÍlarÍn meydan almasÍna yol açtÍÂÍna ióaret etmektedir. Bu olgudan
hareketle acilen bir ilmî ekibin en azÍndan Gslam’Ín ilk iki asrÍnÍ muh-
tevi bir Gslam tarihi yazmalarÍ gerektiÂinin altÍnÍ çizmektedir. Bununla
beraber muhtasar da olsa böyle bir tarihin yazÍlmasÍnÍ elzem görmek-
tedir. AynÍ ihtiyaca binaen de baólangÍçtan günümüze bir umumi “Gs-
lam milletleri ve devletleri tarihini, bütün müesseseleriyle, umumi ve muhta-
sar bir óekilde tetkik ve mütala eden bu tercümeyi” kendine vazife bildiÂi-
ni belirtmektedir. Bu saikle seçtiÂi Brockelmann’Ín ilgili eserini de bü-
yük bir emek mahsulü olduÂunu, yayÍnlandÍÂÍ 1939’dan beri BatÍ dil-
lerinin çoÂuna ve Arapçaya birkaç defa çevrildiÂini hatÍrlatmaktadÍr.
Bu arada Türk Tarih Kurumu on yÍl önce (basÍlÍóÍndan beó yÍl sonra
1944) eseri tercüme ettirmió ancak basmamÍótÍr. Hoca da hem söz ko-
nusu tercümedeki yanlÍólar ve eksiler hem de müellifin gönderdiÂi ye-
ni ilaveler sebebiyle eseri çevirmiótir. Brockelmann’Ín bildiÂi diller baó-
ta olmak ilmi üzere vukufiyetini ve derinliÂini takdir etmekle beraber,
bir kÍsmÍ dini inancÍndan bir kÍsmÍ konunun genióliÂinden kaynakla-
nan bazÍ yanlÍólarÍ ve yanlÍ yaklaóÍmlarÍna da dikkat çekmiótir. Ona gö-
re yetersizlikler ve yanlÍólardan baólÍcalarÍ Hz. Muhammed’in hayatÍ-
nÍn çok kÍsa yazÍlÍóÍ, Cahiliye Dönemi’nden Emevilerin sonuna kadar
olan tarihin 72 sayfaya sÍkÍótÍrÍlmÍó olmasÍ; doÂrudan Gslami bahisler-
de, siyer dahil BatÍlÍ diÂer Gslam tarihçilerinin fikirlerini tekrarlanma-
sÍ, Fatih Sultan Mehmed’i cani olarak gösterilmesi, OsmanlÍ denizciliÂi,
özellikle Akdeniz’deki hakimiyetini küçümsenmesidir. Özellikle, ilk za-
manlardan Gslam medeniyet dairesinde siyasi, askeri baóarÍlar yanÍnda
ilim, kültür ve sanat alanlarÍnda da büyük baóarÍlara imza atan Türk-
lere yeterince yer verilmemesi, hatta Türklerin çoÂu hizmet ve baóarÍ-
larÍnÍ baóka Müslüman milletlere mal edilmesi de söz konusudur. An-
cak ÇaÂatay Hoca’ya göre bu hususta AvrupalÍlara kÍzmak yerine ken-
• 446
dimiz çalÍóÍp Türklerin tarihi baóarÍ ve birikimlerini ilmen ortaya koy-

malÍyÍz. Hemen óunu belirtelim ki Prof. Dr. Neóet ÇaÂatay çeviri sÍra-
sÍnda itiraz ettiÂi kimi konularda Gslam Tarihi adlÍ eserinde aynÍ yakla-
óÍmÍ sergilemió görünüyor.
Prof. Dr. Neóet ÇaÂatay, Gslam Tarihi Doçenti sÍfatÍyla Gslam tarihi
alanÍnda Gslam Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye ÇaÂÍ adlÍ çalÍómasÍnÍ 1957’de
A.Ü. Glahiyat Fakültesi yayÍnlarÍ arasÍnda basÍldÍ. AóaÂÍda verdiÂimiz
alÍntÍlar ÇaÂatay Hoca’nÍn alanla ilgili kióisel yaklaóÍmÍ hem de Ana-
bilim DalÍ’nda akademik Gslam tarihçiliÂinin baólangÍcÍ hakkÍnda kÍy-
meti haizdir:
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde Gslam Tarihi dersini verme-
Âe baóladÍÂÍm zamandan beri çalÍómalarÍmÍ, öÂrencilerinin; ve bu ko-
nuya ilgi duyan yurddaólarÍmÍn isteklerine cevap verecek óekilde bir Gs-
lam tarihinin meydana getirilmesine yöneltmió bulunuyorum. Bunun
için, ióin önemini ve güçlüÂünü bilerek, gücümün yeĴiÂi ölçüde konu-
yu, baólangÍçlarÍndan ele alarak incelemeÂe koyuldum.
ÖÂrencilerim, ilk yÍllarda verdiÂim ve ikiyüz elli sayfa kadar tutan ders
notlarÍnÍ derleyip toplÍyarak teksir makinesiyle çoÂaltmÍólardÍ; bir yan-
dan bu notlarÍ genióletip derinleótirmeÂe çalÍóÍrken öte yandan, Fakül-
tede verdiÂim Gslam tarihi derslerinde önemle ve hassasiyetle üzerin-
de durduÂum GslamÍn doÂuóundan baólÍyarak dört halife devrinin so-
nuna kadar süren, GslamÍn doÂuó ve gelióme çaÂÍnÍ, daha sonra kuru-
lan Gslam devletleri yani, yedinci yüzyÍldan sonraki doÂu milletleri ta-
rihi ve müesseseleri arasÍndaki kültür ve sanat baÂlantÍlarÍnÍ karóÍlaó-
tÍrmaÂa yarÍyacak ve genel bir ękir verecek kÍsa ve toplu bir eserin ge-
rekliÂine inanarak, bu mahiyeti dolayÍsiyle bütün doÂu ve batÍ dillerine
çevrilmió olan, Brockelmann’Ín “Gslam Milletleri ve Devletleri Tarihi”ni
dilimize çevirdim.
SÍra, ilk yÍllarda vermió olduÂum ders notlarmÍn bir plan dairesinde
genióletilerek parça parça yayÍnlanmasÍna geldi. (Önsöz)
Bu eserini yazma gerekçesi olarak da “Gslam Dini’nin mahiyet ve
yüceliÂinin iyi anlaóÍlabilmesi için onun ortaya çÍkÍp yayÍldÍÂÍ Arap
YarÍmadasÍ’nÍn ve burada yaóayan halkla komóularÍnÍn eski devirler-
deki durumlarÍnÍn iyi iyi bilinmesi”ni gösterdi. Gkinci baskÍsÍnda bu ge-
rekçeyi biraz daha açtÍ: “Gslam dininin ve onun beóeriyete getirdiÂi ye-
ni düzenin yüceliÂi iyi anlaóÍlabilmesi için ióe, AraplarÍn tarih sahnesi-
ne çÍkÍólarÍndan baólamanÍn daha doÂru olduÂuna kaani bulunduÂu-
muzdan burada, önce sami topluluklarÍn durumuna kÍsaca temas et-
447 •
tikten sonra, kuruluó ve eskilik sÍrasiyle güney Arabistan’da yerleómió

olan Arap devletlerini baóa aldÍk; ondan sonra kuzey Arabistan’da yer-
le ómió olanlarÍ, daha sonra da Mekke ve dolaylarÍndaki Arap toplu-
luklarÍnÍn tarihlerini inceledik.” (Önsöz)
ÇaÂatay, bu arka plandan hareketle Gslamiyet ve Hz. Muhammed’in
misyonunu óöyle açÍkladÍ:
… Peygamberimiz Hz. Muhammed’in, insanlÍÂÍ bu aóaÂÍ durumdaki
yaóayÍótan kurtaracak olan bir ödevle görevlendirilmesi, bir sürü óahsi
menfaat zincirleriyle birbirine kenetlenmió sapkÍn güruhun direnmele-
rini uzun sürdürmedi. Sonunda bu gibi kimselerin, islam diniin yerleó-
mesine ve yayÍlmasÍna karóÍ gösterdikleri mukavemet kÍrÍldÍ ve böylece
bu kutsal dinin getirdiÂi yeni düzenin nurlu ÍóÍklariyle aydÍnlanan, beóe-
riyeti saadete ulaótÍracak genió ve parlak yol açÍldÍ; TanrÍnÍn, doÂru yola
yönelmeÂi nasib eĴiÂi kimseler veya topluluklar kurtuluóa ulaótÍ.
Gslam tarihi ile ilgili yapacaÂÍ çalÍómalarÍn sonraki aóamalarÍna da
deÂindi: “Gslâmiyetten önceki Arap tarihini bu óekilde, kaynaklarÍn mü-
saadesi nisbetinde inceledikten, sonra, Gslam tarihini ele aldÍk. Bunun,
yakÍn bir zamanda bastÍrabileceÂimizi umduÂumuz birinci cildi, Hz.
Muhammed’in doÂumundan, dört halife devrinin sonuna yani Muavi-
ye b. Ebu Süfyan’Ín halifeliÂe geçmesiyle baólÍyan Emeviler çaÂÍna ka-
darki olaylarÍ içine alacaktÍr.” (Önsöz)
ÇaÂatay Hoca, bu amaç ve plan çerçevesinde önce Cahiliye ÇaÂÍ’na
dair eserini, sonra uzunca bir süre Gslam Tarihi teksirlerini ders mater-
yali olarak kullandÍ. Bu malzemeyi daha sonra 100 Soruda Gslam Tarihi
(Gerçek yay, Gstanbul, 1972) adlÍ eserinde muhtasar olarak öÂrencinin-
okuyucunun faydasÍna sundu.58 Nihayet Gslam tarihine dair bütün bi-
rikimini Cahiliye de dâhil Abbasilerin sonuna kadar zaman dilimini
içerecek óekilde BaólangÍçtan Abbâsîlere kadar (dînî-içtimâî-iktisadî-siyasî
açÍdan) Gslam Tarihi adÍyla neóretti. Bu arada Gbn Hióam’Ín es-Siret’ün-
Nebeviyye adlÍ eserini Gzzet Hasan ile Hz. Muhammed’in HayatÍ adÍ altÍn-
da tercüme etti ve Fakülte yayÍnlarÍ arasÍnda çÍkardÍ.59
ÇaÂatay Hoca Gslam tarihini Gslam dininin anlaóÍlmasÍnÍn olmazsa
olmazÍ olarak gördü. Gslam Tarihi adlÍ eserin Önsöz’nde “Gslam tarihi,
Gslam Dini tarihinin yani Gslam Glmihali’nin ayrÍlmaz bir parçasÍdÍr” di-
58 Bu kitabÍn bir versiyonunu da Sorularla Gslam Dini ve Tarihi adÍyla yayÍnladÍ. GündoÂan YayÍnlarÍ,
Gstanbul, 1997.
59 Gbn Hióam, es-Siret’ün-Nebeviyye, çev. G. Hasan, N. ÇaÂatay, AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1971.
• 448
ye konumlandÍrdÍ “…ancak ana kaynaklara dayanÍlarak, boó inanç ve

düzmece öykülerden arÍnÍk olarak yazÍlmÍó bir Gslam tarihi yardÍmÍ ile
Gslam Dini’nin sade, gerçek prensipleri anlaóÍlabilir” yaklaóÍmÍnÍ savun-
du. Bu ihtiyaçtan hareketle kitabÍ kaleme almasÍnÍ óöyle ifade etti:
“Ülkemizde Gslamiyet, “MÍzraklÍ Glmihal”, “Envaru’l-AóÍkÍyn” vb. kitap-
lardan öÂrenilmeye, öÂretilmeye çalÍóÍldÍÂÍ için halk din adÍna hurafeler,
Gslamiyetle ilgisi olmayan óeyler öÂrenmekte, din simsarÍ tarikat óeyhi
taslaklarÍnÍn aÂÍna düóerek, gerçek Gslam temel ilkelerini açÍklayan kiói-
lere onlarÍn teóviki ile düóman olmaktadÍr. Gslam Dini ayrÍca, din kuru-
cusu Hz. Peygamber’in ve onun yakÍn arkadaólarÍ (sahabilerin) yaóan-
tÍlarÍnÍn, davranÍólarÍnÍn, birbirleri ile iliókilerinin bilinmesi, örnek alÍn-
masÍ bakÍmlarÍndan çok gereklidir. Bugüne dek Gslam tarihi konularÍ-
nÍn, olaylarÍn gelióimini, hele bu tarihi yapan kióilerin gerçek kióilikleri-
ni, baÂnazlÍklardan, uydurma öykülerden ya da abartmalardan arÍnÍk,
objektif olarak ele almÍó bir eser hemen hemen yok gibidir. Hele Türk
halkÍnÍn anlayabileceÂi açÍklÍkta ve sadelikte hiç yoktur diyebiliriz. Türk
toplumu Gslam tarihi ile ve Gslam Dini ile ilgili bilgileri; “UÂru Abbas”,
“Kesik Baó”, “Güvercin”, “Deve ve Geyik” adlarÍyla yazÍlmÍó uydurma,
gerçekle, akÍl ve mantÍkla ilgisi bulunmayan öykülerden ve Türk halkÍ-
nÍ gericiliÂe, yobazlÍÂa sürüklemek için uydurulmuó “keyh Ahmed’in
Vasiyetnamesi” gibi AraplarÍn uydurduÂu saçma sapan óeylerden iba-
ret sanÍr ve bunlarÍ öÂrenmeye benimsemeye çalÍóÍr. Góte biz Müslüman
Türk halkÍna yanlÍó bilgi vermemek için ana kaynaklara baóvurarak bu
kitabÍ kaleme aldÍk. Dilini de bugünkü ve gelecekteki kuóaklarÍn anla-
yabileceÂi biçimde yazmaya çaÍótÍk.” (Önsöz)
Prof. ÇaÂatay, Cumhuriyetin baólangÍcÍnda belirlenen din ve tarih
anlayÍóÍ uygun bir yaklaóÍm sergiledi. Buna göre din/Gslamiyet yapÍla-
cak ya yeni döneme/çaÂa ayak uyduracak ya da hayattan çekilecektir.
Hoca, dinin hayattan çekilmesini deÂil, yazdÍÂÍ Gslam tarihinde metod,
memba ve muhteva boyutlarÍyla yeni döneme uygun bir din anlayÍóÍ
inóa etmeyi denedi. Onun kanaatince “Gslam dini sosyal ve pratik bir
dindir. Toplumun geliómesine uygun olarak yeni kurallar gelmió, ba-
zen eskileri deÂiómiótir. ÖrneÂin MüslümanlarÍn namaz kÍlarken yö-
neldikleri “kÍble” iki kez deÂiómiótir. NamazlarÍn rekâtlarÍ yani rekât
sayÍlarÍ da deÂiómiótir.”60
Gslam tarihi ya da Gslam’a dair yazÍlacak eserlerin terimlerinin de
60 ÇaÂatay, Gslam Tarihi, 5.

449 •
Türkçeleótirilmesinden yana oldu. Israrla haklÍn anlayabileceÂi sadelik

derken biraz da bunu kastetti. Diyor ki,
Kimi dini deyimlerde, baóta Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ olmak üzere ki-
mi çevrelerin tutuculuÂu sürmektedir. ÖrneÂin bunlar, A l l a h sözcü-
Âü yerine öz Türkçe T a n r Í sözcüÂü kullanÍldÍÂÍnda tepki gösterirler,
ama H u d a, Y e z d a n sözcüklerinin kullanÍlmasÍnÍ olaÂan görürler.
Oysa…bunlar FarsçadÍr. Öte yandan P e y g a m b e r, a b d e s t, n a
m a z, o r u ç sözcükleri de Arapça deÂil FarsçadÍr. …Ben Gslam tarihi
ve Gslam Dini ile ilgili konularÍn öz Türkçe yayÍnlanmasÍndan yanayÍm;
çünkü Türk toplumu dinin sade ve gerçek temellerini bu yolla anlaya-
bilir. Zaten öz Türkçe dini terimlere ve deyimlere karóÍ çÍkanlar sözde
din adamÍ geçinenler, halkÍn dinin gerçeklerini anlamasÍna karóÍdÍrlar.
Onlar ancak bu yolla halkÍn kutsal duygularÍnÍ daha kolay sömürebi-
lirler de ondan.61
Konuya dair kitabÍn Girió’inde de óöyle söylemektedir:
Gslam dininin kurucusu Hz. Muhammed’den önce gelen Hz. Gbrahim,
Gsmail, Gshak, Yakub, Yusuf, Musa, Davud ve Gsa peygamberler ve pey-
gamberlikle görevlendirildikleri halk topluluklarÍ Gbranca, Aramca, Sür-
yanca konuótuklarÍndan TanrÍ’Ín onlara vahyeĴiÂi kutsal kitaplar bu dil-
lerle bildirilmió, Tevrat, Zebur ve Gncil’de toplanmÍótÍr. Hz. Muhammed
de Arap olduÂu ve Arap halkÍna gönderildiÂi için Kur’an Arapça vahye-
dilmiótir. Bu gerçekler göz önüne alÍnÍrsa, kimilerinin dediÂi gibi, Kur’an
Arapça vahyedildiÂi için Arap dili kutsal deÂildir; çünkü TanrÍ peygam-
berlerine bir dilel hitap etmez. O, buyruk, yasak ve öÂütlerini peygam-
berlerin kalplerine doÂdurur (vahyeder). …EÂer kutsal kitaplarÍn yazÍl-
dÍÂÍ diller kutsal olsaydÍ önce ilk gelen semavi kitap Tevrat’Ín dili olan
Gbranca’nÍn kutsal olmasÍ, ondan sonra gelen Zebur’un ve Gncil’in yazÍl-
dÍÂÍ diller Aramca ve Süryanca’nÍn Arapça’dan önce kutsal olmasÍ gere-
kir. Kutsal, kitaplarÍn dilleri deÂil içerikleridir.”62
Nitekim ÇaÂatay Hoca, derslerde peygamber yerine zaman zaman
elçi ve yalvaç terimlerimi söylediÂi gibi kimi yazÍlarÍnda da kullan-
mÍótÍr. Bu tutum bir bakÍma Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nin
Türk Gslam AnlayÍóÍ çizgisinde ilerlediÂinin de bir yansÍmasÍ óeklinde
düóünülebilir.63
ÇaÂatay Hoca’nÍn Cumhuriyet’in tarih anlayÍóÍ ve Glahiyat Fakül-
61 ÇaÂatay, Gslam Tarihi, 1-2.

63 Bkz. Kutlutürk, Ceylan, ÇÍnar, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi HakkÍnda YurtdÍóÍnda
YayÍmlanan YazÍlarÍn DeÂerlendirmesi”, 514.
• 450
tesi’nin kuruluó maksadÍna uygun muhteva oluóturduÂu da dikkat

çekicidir. O Gslam Tarihi kitabÍnda zaman zaman konu aralarÍnda di-
ni konular üzerinden milli yorumlar veya çÍkarsamalar yapmakta, da-
ha kitabÍnÍn baóÍnda ifade ettiÂi gibi, yanlÍó din anlayÍólarÍyla mücade-
leyi ilmi, milli ve ahlaki bir görev addetmektedir. Türkiye’de Gerici Ey-
lemler (1923’ten Bu Yana) 64 kitabÍ da bu mücadelenin bir baóka somut
örneÂidir.65
Neóet ÇaÂatay’Ín Gslam tarihi alanÍnda yaptÍÂÍ akademik çalÍómalar
bir yandan kÍsmen óarkiyatçÍlÍÂa cevap mahiyeti taóÍmakta diÂer yan-
dan da bu geleneÂin Gslam tarihine genel bakÍóÍnÍ anÍmsatmaktadÍr.
ÖrneÂin “Peygamberimiz Hz. Muhammed’in, insanlÍÂÍ bu aóaÂÍ durumdaki
yaóayÍótan… bu kutsal dinin getirdiÂi yeni düzenin nurlu ÍóÍklariyle aydÍn-
lanan, beóeriyeti saadete ulaótÍracak genió ve parlak yol açÍldÍ; TanrÍnÍn, doÂ-
ru yola yönelmeÂi nasib ettiÂi kimseler veya topluluklar kurtuluóa ulaótÍ” gi-
bi ifadeler olmakla beraber Gslam’Í Araplar ve Arap YarÍmadasÍ esaslÍ
bir davet olarak izah etmek eÂilimindedir. Geleneksel Gslam tarih yazÍ-
cÍlÍÂÍnda görülen kÍsas-Í enbiyaya atÍf yoktur. Müsteóriklere zaman za-
man da cevap vermió ya da tenkit etmiótir. Söz geliói L. Caetani’yi eleó-
tirmiótir66 . Bununla beraber óarkiyatçÍ üslup ve terminolojiyi de kimi
durumlarda kullanmÍótÍr. Hz. Muhammed’i “din/Gslam dininin kuru-
cusu” ve “Arap halkÍna gönderilen” peygamber olarak tanÍmamakta,
64 AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara 1972.

65 Prof. ÇaÂatay, Türkiyede Gerici Eylemler adlÍ eserin önsözünde Gslam’Ín tanÍmÍnÍ ve Türklerin
bu dindeki konumunu óöyle ifade etmektedir: “Gslâmiyet bir óekil dini deÂil, ruh ve ahlak dini-
dir. Türk ulusu bin yÍldan artÍk bir süredir bu dinin içten inanÍcÍsÍ ve onun gerçek koruyucusu
olmuótur. Arap âleminin, türlü çÍkarlar uÂruna birbirine düóüp Abbasi halifeliÂinin çaresiz bir
sÍkÍntÍya girdiÂi anda, Gran’Í, Irak’Í, Suriye’yi, Filistin’i ve Anadolu’yu zabt edip güçlü bir Gslam
birliÂi kuranlar Selçuklu Türkleridir. Bütün Avrupa HÍristiyanlarÍnÍn birleóerek bu Selçuklu
Türkleri üzerine sekiz kez haçlÍ ordularÍ sürmelerinin nedeni, Gslamiyeti koruyan bu tek büyük
gücü ortadan kaldÍrmaktÍ. OnaltÍncÍ yüzyÍl baólarÍnda kah Gsmail komutasÍnda Gran’dan çÍkÍp,
Anadolu’yu ele geçirerek buradaki sünni mezhep yerine óii mezhebini yerleótirmek için yürüyen
kÍzÍlbaó ordularÍnÍ da geri püskürten, aÂÍr yenilgiye uÂratan gene bir Türk devleti, OsmanlÍ
GmparatorluÂudur. Gslamiyet halka gerçek anlamÍ ile belletildiÂi zamanlar Türkler ülkeler zabt
etmió, büyük uygarlÍk atÍlÍmlar’ yapmÍó, yanlÍó anlatÍldÍÂÍ, gerçek din bilginlerinden yoksun
kalÍndÍÂÍ zamanlar din, vicdanlar üzerine bir baskÍ aleti olarak kullanÍlmÍó, din adÍna türlü ci-
nayetler, óenaatler iólenmió, bu yüzden de ülke geri kalmÍótÍr. …Türkiye’de ibadet, sadece óekil
olarak ele alÍnÍr ve namaz ve oruçtan ibaret sanÍlÍr. GslamÍn diÂer üç temeli de gerçek anlamÍ
ile anlaóÍlmaz. Hâlbuki ibadet, Allah’a tüm kulluk etmektir. Gerçekleótirmek istediÂi amaç ise
kióileri olgun ve iyi insan yapmaktÍr. …Bencil çÍkarlarÍ uÂruna herkesi kendimiz gibi düóünmeye
zorlamaya hakkÍmÍz yoktur; “dinde zorlama yoktur”un anlamÍ da budur. …AnayasamÍz bu
hürriyeti garanti altÍna almÍótÍr. …Yurdumuzda dinin doÂru ve gerçek anlamÍ ile anlaóÍlmasÍ
ve anlatÍlmasÍ için neler yapÍlmak gerektiÂini kendi düóüncelerimize göre yazdÍk.”
451 •
“Kur’an’da toplum yönetimi ile ilgili her kural yoktur. O bir yasa kitabÍ
deÂil, TanrÍ’nÍn buyruk, yasak ve öÂütlerini kapsayan bir kitaptÍr. An-
cak Hz. Muhammed, 622 yÍlÍ Eylül ayÍnda Mekke’den Medine’ye göç-
tükten sonra, yavaó yavaó bütün Arabistan’Ín yönetimini ele aldÍÂÍndan
yani aynÍ zamanda hem din hem devlet baókanÍ olduÂundan sÍnÍrlÍ öl-
çüde yönetime ait bazÍ ayetler gelmiótir” kanaatini taóÍmaktadÍr.67
ÇaÂatay Hoca, Gslam Tarihi adlÍ kitabÍnda Emeviler dönemini de ba-
zÍ tali kaynaklarÍ kullanmakla beraber kendi tercüme ettiÂi C. Brockel-
mann’Ín Gslam Devletleri ve Milletleri Tarihi, C. Zeydan’Ín Medeniyet-i
Gslam Tarihi ve Clemen Huart’Ín Arap ve Gslam EdebiyatÍ adlÍ eserlerin-
den özetlediÂini ifade etmektedir.68 Nitekim söz konusu bölüm büyük
oranda müsteóriklerin yaklaóÍmlarÍnÍ yansÍtmaktadÍr. Burada Emevile-
rin, Arap milliyetçiliÂine hatta ÍrkçÍlÍÂÍna varan gayri araplarÍ/Mevali-
yi ezen ikinci sÍnÍf insan ve vatandaó statüsünde gören bir Arap impa-
ratorluÂu kurduklarÍnÍ bu arada dini hassasiyetlerinin olmadÍÂÍnÍ be-
lirtmektedir. Bu arada Abbasilerin de hem mevaliye yönelik Emevi si-
yasetini hem Emevi hanedanÍnÍn dinî ve ahlaki zaaflarÍnÍ hem de ken-
dilerinin Peygamber soyundan geldikleri noktalarÍnÍ istismar ederek,
FarslarÍn ve Türklerin desteÂiyle iktidara gelip daha ziyade bir Gslam
GmparatorluÂu kurmayÍ hedeflediklerini ifade etmektedir.69
Gslam Tarihi Anabilim DalÍ Prof. ÇaÂatay ile birlikte halka da seslen-
meye baólamÍó, akademik bilgiyi kamuoyu ile paylaómÍótÍr. Hoca’nÍn
teksir ile baólayan Gslam tarihine dair notlarÍ kitaplaóarak halka ulaó-
mÍó, dahasÍ Cumhuriyet’in en önemli resmi tarih kurumu olan Türk Ta-
rih Kurumu yayÍnlarÍ arasÍnda da yer almÍótÍr.
Glk dönem Gslam tarihine dair ikinci eseri daha sonraki yÍllarda Prof.
Dr. Sabri Hizmetli Gslam Tarihi (BaólangÍçtan Dört Halife Devri Sonuna
Kadar)70 adÍyla yazdÍ. Prof. Hizmetli metod, menba ve muhteva bakÍ-
mÍndan sözünü ettiÂimiz geleneksel Gslam tarihçiliÂi ve bilimsel tarihçi-
liÂin terkibi mahiyetindeki ders kitabÍnÍn Önsöz’ünde metodu ve mak-
sadÍnÍ óöyle belirtmektedir:
Kuókusuz, Gslam Tarihinin ilk dönemlerinin bütün konularÍnÍ içine alan,
ya da birtakÍm konularÍnÍ inceleyen çok sayÍda kitap yazÍlmÍótÍr. Ancak

68 ÇaÂatay, Gslam Tarihi, 478.
70 AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1991.
• 452
bunlardan birçoÂu çok büyük hacimli olup, okuyucu çeóitli rivâyetler,

uzun nakiller ve genió malumât içerisinde kaybolup gitmektedir. Bir
kÍsmÍ da, ansiklopedik kapsamlÍ olup önemli birçok konuyu muhtasar
olarak ele almakta ve okuyucuyu tatmin etmemektedir. Góte biz, mev-
cut Gslam Tarihi kitaplarÍnÍn bu özelliklerini dikkate alarak ve öÂrenci-
lerimizin durumunu gözönünde bulundurarak, kitabÍmÍzÍ ilk dönem
Gslam Tarihine ayÍrdÍk.
Muhteva; Girióte “Tarih ve Gslam TarihçiliÂi” baólÍÂÍ altÍnda Gslam Ta-
rihinin a) Kur’an’da Tarih, b) Hadislerde Tarih, c) Gslam Tarihinin Kay-
naklarÍ, ç) Gslam Tarihi YazÍmcÍlÍÂÍ, d) En Eski Gslam Tarihi KaynaklarÍ
ve Özellikleri, e) Klasik Dönem Gslam Tarihçileri ve Gslam TarihçiliÂinin
Dünü ve Bugünü’nü özetle anlatmÍó, sonra da eserini beó ana bölümde
tamamlamÍótÍr. I. Bölüm, Gslam Öncesinde Arabistan ve ArablarÍn Du-
rumu; II. Bölüm, Peygamber Olmadan Önce Hz. Muhammed’in Haya-
tÍ; III. Bölüm, Hz. Muhammed’in PeygamberliÂi ve Gslam’Ín BaólayÍóÍ;
IV. Bölüm, Gslam’Ín Medine Devri, V. Bölüm, Hz. Muhammed’in Ölü-
münden Sonra Gslam: Raóid Halifeler Devri’nden müteóekkildir.
Prof. Hizmetli, eserinde temel Gslam tarihi kaynaklarÍ yanÍndan
DoÂu’dan ve BatÍ’dan kaynak veya araótÍrma niteliÂindeki pek çok ese-
re baóvurmuó, kaynak tenkidinde bulunmuótur.
Emeviler-Abbasiler
Gslam tarihinin önemli safhalarÍndan olan Emeviler ve Abbasiler dö-
nemlerinin de bilinmesi ve yazÍlmasÍ gerekiyordu. Belki de bu açÍÂÍn
kapatÍlmasÍna yönelik Alman müsteórik Julius Wellhausen’in Das ara-
bische Reich und sein Sturz71 adlÍ eserini Fikret IóÍltan, Arap Devleti ve
Sükütu adÍ altÍnda 1959’da tercüme etmió ancak basmaya imkân bula-
mamÍótÍ. ÇaÂatay Hoca dekanlÍÂÍ döneminde (1962) bu eseri AÜGF Ya-
yÍnlarÍ arasÍnda neóretti.72 AdÍndan da anlaóÍlacaÂÍ gibi Wellhausen,
Emevileri bir Arap devleti ve iktidarÍ olarak görmüó ve kurgulamÍótÍ.
Mürtercim F. IóÍltan, yazdÍÂÍ önsözde Türkiye’de daha da özelde ilahi-
yat fakültelerinde bilimsel Gslam tarihinin nasÍl olmasÍ gerektiÂi, bu baÂ-
71 De Gruyter, Berlin, 1902.

72 J. Wellhausen, Arap Devleti ve Sükûtu, çev. Fikret IóÍltan, AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1963; yeni
baskÍsÍ Arap Devleti ve Çöküóü, ed. Grfan Aycan, GLAV YayÍnlarÍ, Ankara, 2020, (Çevirenin Ön-
sözü).
453 •
lamda müsteóriklerin metod, menba ve muhteva hususlarÍndaki katkÍ-

larÍna dikkat çekmektedir. Ona göre,
Üniversitelerimizde Gslam tarihi tedrisatÍ modern manada yeni yeni ge-
liómektedir. Wellhausen’Ín eserlerinin neórinden beklediÂim, bu inkióa-
fÍ akademik anlamda saÂlam metodik esaslara baÂlamak hususunda bir
örnek teókil etmeleridir.
Kanaatimce, tarihin her devresi, her bölge için birbirinden çok farklÍ
faktörlerin ÍóÍÂÍ altÍnda mütalaa olunmalÍdÍr. Tarihçi ele aldÍÂÍ devre-
nin temsil eĴiÂi zihniyete tam manasÍ ile nüfuz etmediÂi, geçmió devir
hadiselerini bu günkü görüó zaviyesinden tek veya bir kaç taraĚÍ ola-
rak izaha çalÍótÍÂÍ müddetçe çÍkmaz bir yolda beyhude gayret sarfedi-
yor demektir. …Hadise ve vakÍalarÍ nasÍl bir zamanlar moda olduÂu gi-
bi, yalnÍz milliyet veya din hisleri zaviyesinden görmek hatalÍ ise, bun-
larÍ sadece iktisadi veya içtimai çerçevelerde mütalaa etmek de o dere-
ce hatalÍ ve kifayetsizdir. OrtaçaÂ ve Gslam tarihi için önemli olan husus,
bu devreye damgalarÍnÍ vurmuó, kitlelere hâkim, sürükleyici óahsiyet-
lerin karakterlerini inceleyerek hadiselerin oluóunda bunlarÍn müessi-
riyet hudutlarÍnÍ çizmektir. Bu çaÂ içinde kÍlÍç elde kal’eden kal’eye, di-
yardan diyara koóan, bugün bize hiç de lüzumlu, faydalÍ ve haĴa man-
tÍki görünmeyen gayeler uÂrunda kan ve can feda eden insanlarÍn bu
hareketlerini sadece bugünkü tarih usulünün tercihan araótÍrÍp öne sür-
düÂü iktisadi ve sosyal amillerle izah etmek pek doÂru olmasa gerek-
tir. Milletlerin teóekkül etmió karakter hüviyetlerine büyük ölçüde kÍy-
met verilmesi ve hâdiselerin izah Índa óahsi karakterler yanÍnda bu fak-
töre de gerekli ehemmiyetin tanÍnmasÍ lazÍmdÍr. Bu suretle siyasî tarih
son zamanlarda pek lâubalice itildiÂi ikinci plandan hak eĴiÂi mevkie
yükselecektir.
Góte Wellhausen dünya tarihinin en hareketli ve ilgi çekici bir devresi-
nin, Emevi hilâfetinin tarihini kaleme alÍrken bütün bu faktörlere gere-
ken ehemmiyeti vermió ve bu zamana müteallik rivayetlerin kemmiyet
ve keyęyet bakÍmÍndan arzeĴiÂi karÍóÍklÍÂÍ mükemmel ve saÂlam bir
kritik metodla ortadan kaldÍrÍp vukuatÍn cereyanÍnÍ ana çizgi ve esas
âmilleri ile tesbit etmiótir. Bu arada tebarüz eĴirmeyi önemli bulduÂum
cihet, onun tarihi hadiselerin izahÍnda iktisadi ve sosyal bütün unsur-
larÍ nazarÍ itibara almaktan daha ileri giderek, ortaçaÂ ve Arap-Gslam
dünyasÍnÍn endividüel hareket noktalarÍnÍ büyük bir ustalÍkla canlan-
dÍrmayÍ bilmió olmasÍdÍr. …AslÍnda eserin, üstadane tahkiyesi, isabetli
tahlil ve sentezleri ile layÍk olduÂu alâkayÍ çekeceÂinden óüphem yok-
tur.” (Mütercim-Önsöz)
• 454
IóÍltan metoda dair bu takdir ifadeleri yanÍnda eserin muhtevasÍ hak-

kÍnda bir deÂerlendirmede bulunmamaktadÍr. Oysa genelde müsteó-
riklerin, özelde Wellhausen’in Gslam ve Müslümanlara yaklaóÍmlarÍnda
bazÍ önyargÍlarÍn, öznel eÂilimlerinin olduÂu bilinmektedir. Bu hususu
eserin yeni baskÍsÍnda Pof. Dr. Grfan Aycan ele almÍótÍr.73
Emeviler ve Ababsiler konusuna Doç. Dr. Bahriye Üçok ele aldÍ. Gs-
lam Tarihi Emeviler - Abbasiler adÍyla yazdÍÂÍ kitabÍ A.Ü. Glahiyat Fakül-
tesi yayÍnlarÍ arasÍnda çÍktÍ (1968). Üçok Hoca, Önsöz’de muhteva ve
maksat hakkÍnda óöyle demektedir:
Bu kitapta bütün Gslâm devletlerinin tarihi gelióimi deÂil sâdece Eme-
viler ve Abbasiler çaÂÍ ele alÍnmÍó ve bu iki yönetici soyun çabalarÍyla
üç kÍta üzerindeki genió ülkelerde MüslümanlÍÂÍn nasÍl yayÍldÍÂÍ; ayrÍ-
lÍklarÍn nasÍl doÂduÂu, Cahiliye çaÂÍndan beri mevcut olan kabile reka-
betlerinin zaman zaman nasÍl canlandÍÂÍ, fakat tedbirli, âdil halifeler za-
manÍnda kuóku uyandÍrÍcÍ olaylarÍn nasÍl önlendiÂi, seçilmió olan bazÍ
örneklerle, haftada iki saatlik ders progoramÍna uygun düóecek kadar
özetlenerek açÍklanmÍótÍr. Bu arada Gspanya’nÍn fethi ve Mülsümanla-
rÍn Fransa içlerine yaptÍklarÍ akÍnlar incelenmióse de, baólÍ baóÍna bir ki-
tap kapsÍyacak kadar genió bir konu olan Endülüs Emevi devleti bura-
da ele alÍnmamÍótÍr.
Gerek Emevilerin, gerek Abbasilerin fetihler sonucu karóÍlaótÍklarÍ eski
imparatorluklarÍn etkisiyle çok büyük bir uygarlÍÂÍn temsilcileri duru-
muna nasÍl geçmió olduklarÍ da kitapta belirtilmiótir. AyrÍca tarihi kiói-
ler ve onlarÍn gördükleri ióler hakkÍnda bilgi verirken Gslâm tarihi için
en saÂlam, en deÂerli kaynaklarÍ bÍrakmÍó olan Gbni Hióâm, Belâzuri,
Taberi, Mes’udi, Gbnü’l-Esir, Makrizi, Ebu’l-Ferec Gsfehani, Ebu’l-Ferec
Bar Hebraeus, Gbni Haldun gibi deÂerli bilginlerin çeóitli eserleri esas
alÍnmÍótÍr.
Dilerim ki, öÂrencilerim bu kitabÍ bir hikâye okur gibi okuyup geçme-
sinler; tarihteki olaylarÍn temellerinde yatan ve devletleri çöküntüye gö-
türen nedenleri iyi görsünler ve kitap kendilerine baóarÍlarÍnda yardÍm-
cÍ olsun.” (Önsöz)
Maksada dair bu son ifade, üç hocanÍn bilimsel tarihçilik hassasiye-
ti taóÍmakla birlikte faydacÍ tarih yazÍcÍlÍÂÍnÍ da göz önünde bulundur-
duÂunu göstermektedir. Yine Doç. Dr. Üçok, eserini siyasi tarih yanÍn-
73 Wellhausen ve eserinin bir tenkidi deÂerlendirmesi için bkz. Grfan Aycan, “Son Söz”, J. Well-
hausen, Arap Devleti ve Çöküóü, s. 427-460.
455 •
da, Önsözde deÂindiÂi uygarlÍk tarihine de önemli bir nitelik ve nice-

likte yer vererek sosyo-kültürel tarih yazmÍótÍr.
Üçok da metod, memba ve muhteva yönlerinden bir yandan Müs-
lümanlarÍn tarihi tecrübesini göz önünde bulundurmuó bir yandan da
karkiyatçÍ yaklaóÍmlara yer vermiótir. Kaynakçaya baktÍÂÍmÍzda klasik
Gslam tarihi kaynaklarÍ yanÍnda çok sayÍda müsteórik çalÍómasÍna óahit
oluyoruz. OnlarÍ memba neórindeki gayretlerini takdirle karóÍlamakta-
dÍr. Bunun yanÍnda onlara bazen itiraz ederken kimi durumda da ka-
tÍlmaktadÍr. “Tarihin akÍóÍ bizi óimdi seçimle deÂil hile ve baskÍ ile ió baóÍna
gelen Emevi soyu”74 diye nitelendirdiÂi Emevileri büyük oranda Arap
milliyetçiliÂine ya kavmiyetçiliÂine dayalÍ gayri Arap MüslümanlarÍ/
mevaliyi ezen, Bizans’Í örnek alan Arap iktidarÍ olarak görmesi, Abba-
sileri mevaliye dayanan, Sasanileri örnek alan Arap önderliÂinde üm-
met iktidarÍ óeklinde izahÍ bunun bariz örneklerindendir.
Doç. Dr. Üçok, “Emevi ve Abbasi Devletlerinin ArasÍndaki Farklar”
baólÍÂÍ altÍnda óu karóÍlaótÍrmalarÍ yapmaktadÍr:
Emevi GmparatorluÂunun kuruluóunu, geniólemesini ve yÍkÍlmasÍnÍ an-
latÍrken bu devletin bir bedevi Arap toplumu niteliÂinde olduÂunu, hele
Abdülmelik’e kadar geçen halifelerin birer Arap kabile óeę gibi davran-
dÍklarÍnÍ söylemiótik. Halifelerin Sasani hükümdarlarÍna benzemeleri,
ancak AbbasoÂullarÍ zamanÍnda gerçekleómiótir. Halifeye yalnÍz dün-
yevi deÂil ruhani bir óef niteliÂini veren Abbasi halifeliÂi, asÍl Islam ru-
huna tamamiyle yabancÍ olan bu ikili egemenlik kavramÍnÍ, Iran ve Bi-
zans müesseselerinden óuursuz bir óekilde alarak benimsemeye çalÍó-
mÍótÍr. Emeviler ile Abbasiler arasÍnda, zamanÍn ve egemenlik merke-
zi bölgelerinin birbirinden çok baóka olmasÍ dolayÍsiyle mevcut bulu-
nan büyük farklar her iki saltanatÍn niteliÂini birbirinden ayÍrdÍÂÍ gibi,
Emevi halifeleri ile Abbasi halifelerine hukuki bakÍmdan iki ayrÍ kim-
lik de vermiótir. …
Çöl geleneklerine baÂlÍ kalan Emevi hükümdarlarÍ sadece “Emir ül-
Mü’mlnin” ve Arap aristokratlarÍnÍn óeę idiler. YabancÍ kavimle-
rin yardÍm ve desteÂi ile iktidara gelen Abbasiler ise heróeyden önce
Hz. Peygamber’in amcasÍ soyundandÍlar. Bu nedenle birinci derecede
“Gmamü’l-Müslimin” yani bütün islam cemaatinin imamÍ, baóÍ, yol gös-
tericisi ve Peygamber’in vekili idiler. Bunu biraz daha aç Íklamak gere-
kirse diyebiliriz ki, Emeviler Gslam toplumunun baóÍnda dünyevi birer
74 Bahriye Üçok, Emeviler Abbasiler, s. 1.

• 456
óef olduklarÍ halde, Abbasiler kendilerini Hz. Peygamber’in kutsal ha-

tÍralarÍnÍn varisi, birer ruhani óef, teokratik lider olarak görmekte idiler.
HaĴa Asya ve Afrikada’ki topraklarÍ üzerinde sayÍsÍz devletler kurulup
Halifeler egemenliklerini ve kióisel özgürlüklerini büsbütün yitirdikleri
zamanlarda bile, bu nazari egemenlikleri söz götürmez bir biçimde sü-
rüp gitmekteydi. Bunun nedenlerini, yani Halifenin hem dünyevi hem
de ruhani iki gücü kióiliÂinde birleótirmekle adeta kutsal bir mahiyet alÍ-
óÍn, Arap imparatorluÂunun önemli bir ülkesi durumuna girmió olan
Gran’dan gelen etkilerde aramak yerinde olur. BazÍ batÍlÍ tarihçilerin Ab-
basi imparatorluÂuna Yeni Sasani Devleti gözüyle bakmalarÍ Müslüman-
lÍÂÍ kabul etmió, fakat eski Sasani geleneklerine baÂlÍ Iran Aristokratlan-
nÍn yeni imparatorluÂu genió ölçüde etkilemió olmalarÍndandÍr.
… Arap kabilelerine ve óehir aristokratlanna dayanan Emeviler, bir Arap
imparatorluÂu olduÂu halde, Abbasi devletine bir Arap devleti dernek
yerinde olmaz.
… Gerçi Gslam kamu hukukuyla uÂraóan, hilafet, saltanat sorunlarÍnÍ,
tarihi gerçekleri hiç göz önüne almadan, Gslami esaslara göre inceleyip
açÍklÍyan el-Maverdi gibi, eserlerini ancak Abbasi imparatorluÂunun
yÍkÍlma devrinde vücuda getirmió bir takÍm bilginlere göre halife hem
dünyevi hem de ruhani bir óeftir. Ama gerek doÂulu, gerek batÍ lÍ bilgin-
lerin araótÍrmalarÍ ortaya óu gerçeÂi koymuótur ki, Gslam dininde halife-
lik diye bir müessese yoktur. Birçok eski fakihler yani Gslam hukukçu-
larÍ, özellikle Haneę mezhebi kurumlarÍ halife sözcüÂünün sultan gibi
sadece bir unvan olarak kullanÍldÍÂÍnÍ ve ilk dört halifenin ölümünden
sonra artÍk halifeliÂin mevcut olmadÍÂÍ inancÍnÍ taóÍmÍólardÍr.75
“Müslümanlar’Ín Orta Asya’da savaólarÍ” baólÍklÍ kÍsÍmda Emevi-
lerin Türklere yönelik siyasi-askeri hareketlerini elen alan Üçok Ho-
ca, Türkler baóta olmak üzere bölge haklarÍna büyük zulüm yapÍldÍÂÍ-
nÍ belirtmektedir:
Çok kan dökücü bir kumandan olan Kuteybe … 12 yÍl zengin ve ma-
mur Türk óehirlerini yÍkmakla uÂraótÍ; ióitilmedik vahóetler ióledi, geç-
tiÂi yerlerde yanÍk kokusundan baóka biróey bÍrakmadÍ. …AraplarlarÍn
Türkler için izledikleri siyaset zulüm ve tenkil ile özetlenebilir. ArapçÍ-
lÍk siyasetini izliyen Emeviler devrinde Araplar, Türkler’e Müslüman ol-
salar bile yukardan bakÍyorlar, kendi lerini Türklerden pek üstün görü-
yorlardÍ . Türklerin ister mallarÍ ister canlarÍ olsun, kendileri için helâl
sayÍlÍyordu. Bu husus özellikle cizye toplarken açÍkça görülmekte idi.
75 Bahriye Üçok, Emeviler Abbasiler, 119-121.

457 •
Halifeler kam saraylarÍnÍn israf giderlerini karóÍlÍyabilmek ve eÂlencele-

rine gerekli mali kaynaklarÍ saÂlÍyabilmek için komutanlarÍnÍ yaÂmacÍ-
lÍÂa teóvik ederlerdi. YüzyÍla yakÍn bir zaman boyunca yapÍlan bu yaÂ-
ma ve tahripçiliÂin sonu óu oldu ki, Türk topraklarÍndaki sanat eserle-
ri mahvoldu. Emevi halifelerinin bir kÍsmÍ (Ömer ibni Abdülaziz gibi
bir iki hükümdar dÍóÍnda) yüksek Gslâm dinini yaymak amacÍndan çok,
zengin ülkeleri yaÂma etmek, yeni gelir kaynaklarÍ bulmak için akÍnlar
yaptÍrÍyorlardÍ. Türkler ise mevâli mertebesinde yaóamak istemedikle-
ri için, Gslâm dinini kolayca kabul etmek yolunu tutmamÍólardÍ. Ancak
Emeviler aleyhinde kuubiye hareketi oluómaya baóladÍktan sonradÍr ki,
Türkler Müslüman olmayÍ kütle halinde benimsemiólerdir.76
Emeviler ve Abbasiler konularÍnda daha sonraki kuóaktan Anabi-
lim DalÍ akademisyenlerimiz çalÍómalar yapmÍólardÍr. Bu baÂlamda
Dr. Grfan Aycan ve Dr. Gbrahim SarÍçam’Ín Emeviler77 ve Dr. Nahide
Bozkurt’un Abbasiler78 önemli bir boóluÂu doldurmuólardÍr. Söz konu-
su eserler hem genel okuyucu kitlesine seslenmekte hem de akademik
eÂitim alanlarÍn konularla ilgili temel bilgi ihtiyaçlarÍnÍ karóÍlamakta-
dÍr. G. Aycan-G. SarÍçam, Önsöz’de Emevilerin Gslam tarihindeki yerini
belirlemekteler:
Emeviler dönemi, Gslam tarihinde Hulefa-yÍ Raóidin döneminden son-
ra ve Abbasilerden önce son derece önemli bir yer iógal eder. Bu dö-
nemde her ne kadar çeóitli zamanlarda ve muhtelif bölgelerde isyanlar
ve Emevi aile arasÍnda iç çekiómeler olmuósa da Gslam devletinin siya-
si birliÂi korunmuótur.
Sonuçta da konuyla ilgili óu deÂerlendirmeyi yapmaktalar:
Emeviler devri, Hz. Peygamber ve Hulefa-yÍ Raóidin devirlerinde oluó-
turulmuó olan kurumlarÍnÍn bir kÍsmÍnÍn bazÍ ufak deÂióikliklere uÂra-
yarak devam eĴiÂi, bir kÍsmÍnÍn da gelióen óartlara göre yeniden tesis
edildiÂi bir dönemdir. KurumlarÍn geliómesinde Gslam kültürünün ge-
liómesinin yanÍ sÍra, devletin sÍnÍrlarÍnÍn geniólemesinin, komóu ülke-
lerle siyasi ve kültürel iliókilerin sÍklaómasÍnÍn, devletin ve toplumun
ihtiyaçlarÍnÍn artmasÍnÍn önemli etkisi olmuótur. Emeviler devri aynÍ
zamanda Gslami ilimlerle, kökleri eski kültür ve medeniyet çevrelerine
dayanan müspet ilimlerin ęlizlenme dönemidir. Bu devirde dil ve ede-
biyat, hadis, tarih, tefsir, tÍp ve kimya üzerinde yapÍlan çalÍómalar so-
76 Bahriye Üçok, Emeviler Abbasiler, s. 49-51.

77 G. Aycan, G SarÍçam, Emeviler, TDV YayÍnlarÍ, Ankara 2008.
78 Nahide Bozkurt, Abbasiler, GSAM YayÍnlarÍ, Gstanbul, 2014.
• 458
nucunda bir kültür malzemesi oluómuó, bu malzemeler Abbasiler dö-

nemindeki parlak geliómelerin, bir baóka deyióle Gslam medeniyetinin
temelinin büyük bir kÍsmÍnÍ oluóturmuótur. Emeviler dönemi Gslam sa-
natlarÍnÍn kuruluó halinde bulunduÂu bir devirdir.79
Memba kullanÍmÍnda okuyucuya aÂÍrlÍk vermemek gerekçesiyle
dipnot verilmemió, ileri okumalar için BibliyoÂrafya’da klasik Gslam ta-
rihi kaynaklarÍ aÂÍrlÍklÍ olmak üzere DoÂu’dan ve BatÍ’dan eserler zik-
redilmiótir. Muhteva, siyasi tarih ve kurumlar, kültür ve sanat olarak
kurgulanmÍótÍr. Burada da genel okuyucu kitlesine yönelik nesnel stan-
dart muhteva tercih edilmiótir. Türklerle iliókiler, Kuteybe b. Müslim
etrafÍnda nesnel bir dille anlatÍlmÍótÍr80. En kritik yönlerden biri olan
Emevilerin çöküó sebeplerine gelince kabilecilik, bir Arap devleti olma-
larÍ hasebiyle mevaliyi küstürmeleri ve halifelerin dini-ahlaki zafiyet-
leri zikredilmiótir.81
Gslam tarihinin Emeviler sonrasÍ dönemini eÂilen Prof. Dr. Nahide
Bozkurt Hoca, Abbasiler kitabÍnÍn önsözünde konunun önemini óöy-
le vurgulamaktadÍr:
Abbasîler, Gslâm tarihinde kesin bir dönüm noktasÍ olarak nitelendiri-
len bir ihtilâlle Emevîler’in yönetimine son vererek kendilerini iktida-
ra taóÍmÍótÍ. 500 yÍlÍ aókÍn bir süre yönetimde kalan abbâsîler’in iktida-
ra geliói siyasî, toplumsal, kültürel ve dinî yapÍlanmada birçok deÂióik-
liÂi de beraberinde getirmióti.
Okuyucuya Abbasî tarihi ile ilgili genel bir bilgi ve bakÍó açÍsÍ kazandÍr-
mayÍ hedeĚeyen bu bu çalÍóma, Abbasîler döneminin siyasî ve kültür-
medeniyet tarihi ile ilgili konularÍ kapsamaktadÍr. Bu sebeple Abbasî
tarihini ana hatlarÍyla ele amaya çalÍótÍk. Kklasik tarih yazÍm tarzÍ olan
halife merkezli bir anlatÍmdan ziyade, kronolojik bir akÍó içinde dönemi
biçimlendiren ve dönemin temel dinamiklerini oluóturan baólÍca olay ve
olgularÍ merkeze alan bir yaklaóÍm sergiledik.” (Önsöz)
Menba konusuna gelince “ÇalÍómada mümkün olduÂunca az dipnot kul-
lanÍlmÍó, alanÍn temel kaynaklarÍ ve Abbasiler dönemine iliókin çalÍómalardan
yararlanÍlmÍótÍr.” notunu düómektedir. Eserin kaynakçasÍnda DoÂu’dan
ve BatÍ’dan ana kaynak ve araótÍrma mahiyetinde çok sayÍda eser bu-
lunmaktadÍr.
79 G. Aycan, G SarÍçam, Emeviler, 159.

80 G. Aycan, G SarÍçam, Emeviler, 60-63.
81 G. Aycan, G SarÍçam, Emeviler, 94-95.
459 •
Endülüs MüslümanlarÍ
Gslam tarihinin önemli bir coÂrafyasÍ ve zaman dilimini teókil eden
Endülüs de Mehmet Özdemir Hoca’nÍn çalÍómalarÍyla aydÍnlanmÍó-
tÍr. ZikrettiÂimiz gibi, Özdemir Hoca’nÍn Endülüslü yerli halktan Müs-
lüman olanlarÍn (müvelledûn) faaliyetleri üzerine odaklanan doktorasÍ
Türkiye’de alanÍn ilk akademik çalÍómadÍr. Endülüs tarihi alanÍnda ya-
pÍlacak olan akademik çalÍómalara da yol gösteren öncü bir nitelik ta-
óÍmaktadÍr. ArdÍndan Endülüs tarihi çalÍómalarÍna devam eden Prof.
Özdemir’in Endülüs MüslümanlarÍ Siyasî Tarih82 ve Endülüs Müslüman-
larÍ Kültür ve Medeniyet,83 Türkiye’de sahasÍnda ilklerdendir. Bu eserler
hem genel okuyucuya hem de akademik camiaya seslenmektedir. Bu
kitaplarÍn özeti Endülüs adÍyla okuyucuyla buluómuótur.84 Önsöz’de
konunun önemini óu ifadelerle ortaya konmaktadÍr:
Geçmióte olduÂu gibi günümüzde de Endülüs adÍ, Gslam dünyasÍnda
giderek artan bir ilgiye mazhar olmaktadÍr. Ancak bu ilgi, bilgi temelli
olmaktan ziyade duygu temellidir. Herhangi bir Gslam ülkesinde, Tür-
kiye de dâhil olmak üzere, kiminle karóÍlaósanÍz Endülüs adÍnÍ duyun-
ca yüzüne hüzünle hayranlÍÂÍn birbirine karÍótÍÂÍ bir duygusal tepkinin
yansÍdÍÂÍnÍ görürsünüz. Müslüman bilincinde Endülüslüler’in geçmió-
te ortaya koyduklarÍ kültür ve medeniyet hayranlÍkla, böyle bir kültü-
re ve medeniyete beóiklik eden Endülüs’ün sekiz asÍr müslüman var-
lÍÂÍ ile hemhal olduktan sonra tamamen yitirilmesi ise büyük bir tees-
sürle yâdedilmiótir.
1492’den beri Endülüs, müslümanlar için bir “yitik cennet”tir. YabancÍ
iógali altÍna giren her müslüman yurdu için Endülüsleóme endióesi ta-
óÍnÍr. DolayÍsÍyla duygusal anlamda bir ilgisizlik yoktur Endülüs’e. Fa-
kat Endülüs tarihini araótÍrma, analiz etme ve anlama sadedinde yeterli
çabanÍn gösterildiÂini söylemek zordur. Bir diÂer deyióle Endülüs için
duygularÍn ifadesi olarak “gözyaóÍ” dökülmüóse de henüz yeterli “göz
nuru” dökülmemiótir.
Gslam dünyasÍnÍn medeniyet yarÍóÍnda kalÍcÍ ve etkileyici yeni bir hamle
yapabilmesi, ancak geçmióiyle saÂlÍklÍ bir irtibat kurmasÍ halinde müm-
kün olacaktÍr. Bu mütevazÍ kitap, Endülüs tarihi özelinde böyle bir ça-
banÍn kapÍsÍnÍ aralamaya yardÍmcÍ olmak için kaleme alÍnmÍótÍr.” (Ön-
söz)
82 Mehmet Özdemir, Endülüs MüslümanlarÍ Siyasi Tarih, TDV YayÍnlarÍ, Ankara 2012.
83 Mehmet Özdemir, Endülüs MüslümanlarÍ Kültür ve Medeniyet, TDV YayÍnlarÍ, Ankara 2012
84 Mehmet Özdemir, Endülüs, GSAM YayÍnlarÍ, Gstanbul 2014.
• 460
Prof. Özdemir Hoca da bilimsel tarih metoduyla yazdÍÂÍ eserinde

memba yönünden DoÂu’dan BatÍ’dan konu ile ilgili ana kaynaklar ve
araótÍrmalara referansa vermió, sade bir üslup kullanmÍótÍr.
Türk-Gslam Tarihi
Gslam tarihinin Türk-Gslam tarihi boyutuna gelince, bu dersi Prof.
Hüseyin Gazi YurdaydÍn vermiótir. Ders notlarÍ teksir olarak öÂrenci
derneÂi tarafÍndan birkaç defa çoÂaltÍlmÍó sonra A.Ü. Glahiyat Fakülte-
si YayÍnlarÍ arasÍnda Gslam Tarihi Dersleri adÍyla el kitabÍ mahiyetinde
basÍlmÍótÍr.85 YurdaydÍn Hoca 339 sayfalÍk eserinde Gslam tarihçiliÂi ve
Glk dönem Gslam tarihini Halifeler Devri adlandÍrmasÍyla (Dört Halife,
Emeviler ve Abbasiler Sonuna kadar) 50 sayfada özetlemió, Türk Gslam
Tarihi baólÍÂÍ altÍnda da Türklerin Gslamiyet’e girióinden OsmanlÍ sonu-
na kadar yaklaóÍk 200 sayfa, Hint YarÍmadasÍ’nda Türk Gslam Tarihi’ne
60 sayfa yer vermiótir. Kitap aÂÍrlÍklÍ olarak siyasi tarihten çok düóün-
ce, sanat, kurumlar ya da kültür tarihi niteliÂindedir. Eserde Gslam ta-
rihinin 13. yüzyÍldan günümüze kadar olan serencamÍ, Türkler mer-
keze alÍnarak anlatÍlmÍótÍr. YurdaydÍn Hoca, okutulmakta olan Gslam
Tarihi dersinin muhtevasÍnÍ Glk Sami kavimlerden OsmanlÍ sonuna ka-
dar olan dönemi kapsayacak óekilde düóünmektedir. Bu zaman aralÍ-
ÂÍnÍnÍn daha ziyade “Gslam Tarihi” adÍyla anÍlan dönemi hakkÍnda óu
bilgiyi vermektedir:
Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi’nin bu gün ancak ilk iki sÍnÍfÍnda
zorunlu olarak okutulmakta olan Gslâm Tarihi dersleri, ilk Sami kavim
ve devletlerin tarihlerinden, OsmanlÍ tarihinin sonuna kadar genió bir
araótÍrma alanÍnÍ içine almaktadÍr. YapÍlan proÂrama göre, Fakültenin
birinci sÍnÍfÍnda bu derslerin konularÍnÍ, ilk Sami kavim ve devletlerin
tarihleri ve Cahiliye devri ile ilgili bir girióten sonra, Gslâm tarihinin,
Türklerin Gslâm’Í kabul eĴikleri, M.S. X. yüzyÍla kadar olan bölümü teó-
kil etmektedir.” (Önsöz)
Bu temel üzerinden YurdaydÍn Hoca ikinci dönem ya da kÍsÍm olan
Türk-Gslam Tarihini de eÂitim-öÂretim açÍsÍndan konumlandÍrmakta-
dÍr:
Gkinci sÍnÍfta ise, M.S. X. yüzyÍldan itibaren genel olarak Gslâm tarihi ile
birlikte, esas itibariyle Türk- Gslâm tarihi üzerinde durmak gerekmekte-
dir. Bizim dersimiz, ikinci sÍnÍfta olduÂu için öÂrencilerimize, Gslâm ta-
85 Hüseyin Gazi YurdaydÍn, Gslam Tarihi Dersleri, Ankara 1971.

461 •
rihinin M. S. X. yüzyÍldan sonraki belli baólÍ konularÍ ile ilgili bir girió-
ten sonra esas itibariyle Türk- Gslâm tarihinin türlü meseleleri hakkÍn-
da ana-hatlariyle bilgi vermemiz gerekmektedir. Ancak bu genel tas-
nif, ikinci sÍnÍfa gelen öÂrencilerimizin durumuna göre deÂiómektedir.
Bu sebeple biz, derslerimizde ikinci sÍnÍfa gelen öÂrencilerimizin duru-
munu dikkate alÍyor ve onlarÍn, Gslâm tarihinin, özellikle kültür tarihi
yönünden, önemli saydÍÂÍmÍz bazÍ meseleleri üzerine eÂilmelerini saÂ-
lamak için, konuya genel olarak Emeviler devriyle giriyoruz. …KitabÍn
incelenmesinden de anlaóÍlacaÂÍ üzere, derslerimizde, kÍsaca çizilen si-
yasi tablodan sonra ana hatlariyle, Gslâm tarih ve kültürünün önemli
saydÍÂÍmÍz kurum ve meseleleri, her alanda yetiómió belli baólÍ kióile-
ri, onlarÍn düóünceleri üzerinde durulmótur. Bu ió yapÍlÍrken, bu ders-
ler için bize ayrÍlan zaman içinde, her konuda, öÂrencilerimize yararlÍ
olacaÂÍna inandÍÂÍz asgari bilginin, anlaóÍlÍr bir óekilde verilmesine dik-
kat edilmiótir. (Önsöz)
Eserin kaynakçasÍnda, doÂrudan klasik Gslam tarihi kaynaklarÍ yer
almazken 24 müsteórik eseri bulunmaktadÍr. Bu, BatÍ’daki bilimsel Gs-
lam tarihi veya Gslam üzerine yapÍlan çalÍómalarÍ okuyucuya taóÍma, ye-
ni bakÍó açÍlarÍ ile tanÍótÍrma amacÍnÍn da bir ürünü olarak görülebilir.
YurdaydÍn Hoca’nÍn bu eserde girióte Gslam tarihçiliÂi ve kaynakla-
rÍ hakkÍnda verdiÂi bilgiler Türkiye Gslam tarihçiliÂi, Ankara Üniversi-
tesi Glahiyat Fakültesi Gslam tarihçiliÂi yönlerinden önem taóÍmaktadÍr.
Bu konuda yazÍlan derli toplu bilgileri ihtiva etmektedir. M. kemseddin
Günaltay’Ín Dârulfünûn yÍllarÍnda yazmÍó olduÂu Gslam’da Tarih ve Mü-
verrihler86 adlÍ eserden sonra konuya dönülmesi dikkate deÂerdir.
Prof. YurdaydÍn, Girió bölümü baóÍnda serlevha mahiyetinde “Bir
ulus, kendi kendini de Âiótirmedikçe, Allah, onlarÍn durumunu deÂiótirmez”87
ayetini koymakta ve Halifeler Devri kavramsallaótÍrmasÍ yapÍp óöyle te-
mellendirmektedir: “Gslam tarihinde Hz.-i Peygamberden sonra gelen devre,
umumiyetle Halifeler Devri adÍ verilir. Bu devir, Hz.-i Peygamberden sonra,
Halife olmuó olan Hz.-i Ebu Bekir devrinden, 1258 yÍlÍnda Abbasilerin MoÂol-
larÍn bir kolu olan GlhanlÍlar tarafÍndan yÍkÍlmasÍna kadar devam eder.”88
YurdaydÍn, hemen her konunun baóÍnda konuya iliókin genel yak-
laóÍmlarÍ veya görüóleri sÍralamaktadÍr. Bunlar da aÂÍrlÍklÍ olarak müs-
86 M. kemseddin Günaltay, Gslam’da Tarih ve Müverrihler, Evkaf-Í Gslamiye MatbaasÍ, Gstanbul

1339/1923.
87 Ra’d Suresi, 13/11.
88 YurdaydÍn, Gslam Tarihi Dersleri, 14.
• 462
teóriklerin yaklaóÍmlarÍnÍ içermektedir. Mesela Emeviler konusuna óöy-

le baólamaktadÍr:
Birçok tarihçilere göre Emeviler, her óeyden önce bir Arap devleti kur-
muólardÍr. DiÂer bir görüóe göre bu devlet, tamamiyle dünyevi, laik
bir hüviyet taóÍmaktadÍr. HaĴa Emeviler, din aleyhtarÍ olmakla da it-
ham edilmiólerdir. Bununla beraber bu görüóleri mübalaÂalÍ bulanlar
da vardÍr. Ancak óu söylenebilir ki islâmiyet, Emeviler devrinde genió
ülkelere yayÍlmÍótÍr. Gslam, bunlar zamanÍnda geniólemiótir. Emevilere
muhalefet edenlerin görüólerini ise óu iki noktada hülasa etmek müm-
kündür: 1- Emeviler dinden uzaklaómÍólardÍr. 2- Hilafet kurumunun
gasÍbÍ durumundadÍrlar.89
YurdaydÍn, Abbasiler konusunda da óu görüóleri sÍralamaktadÍr:
BazÍ tarihçilere göre AraplarÍn Suriye, Irak ve Iran’Í, daha baóka yerle-
ri istilâlarÍ Gslam dinini yaymak gayretinden ziyade fetihlerden fayda-
lanmak amacÍ ile olmuótur. Bu tarihçilere göre, araplar, fethedilen top-
raklarÍn ve üzerinde yaóayan insanlarÍn istismarÍndan, kendi faydalarÍ-
na kullanÍlmasÍndan adeta zevk duymuólardÍr. Asker ve idareci, efen-
di millet sÍfatlariyle yerli halklara aóaÂÍ bir gözle bakmÍólardÍr. MaÂlûp
edilmió olan yerli halklar, fatihlerin dinini kabul etmek suretiyle bu du-
rumdan kurtulacaklarÍnÍ sanmÍólar fakat kÍsa zamanda aldandÍklarÍnÍ
anlamÍólardÍr. Bunlar, müslüman olmalarÍna raÂmen fatih araplar naza-
rÍnda köle (mevali) olmaktan ileri geçememiólerdir. Hâlbuki müslüman
olarak onlarÍn da aynÍ haklara sahip olmalarÍ gerekirdi.90
Prof. Nesimi YazÍcÍ da Prof. YurdaydÍn’Ín halefi konumuyla bir sü-
redir okutmakta olduÂu Türk Gslam Devletleri Tarihi ders notlarÍnÍn
Türklerin Gslamiyet’e girióinden Gazneliler sonuna kadar süreyi içeren
Glk Türk Gslam Devletleri Tarihi91 adÍ altÍnda kitaplaótÍrdÍ. YazÍcÍ, önsöz-
de durumu óöyle açÍklamaktadÍr:
Umumit bir bölümü olarak Türk-Gslâm Devletleri Tarihi, Türklerin müs-
lümanlarla ilk temaslarÍndan baólamak üzere, islümla müóerref olmala-
rÍ, islâm inancÍnÍn hakim olduÂu devletler oluóturmalarÍ süreciyle, bu
siyasi teóekküllerde ortaya konan kültür ve medeniyet unsurlarÍnÍ; bü-
tün bunlarÍn genel Türk, Gslâm ve dünya tarihlerindeki mevkilerini ele
alarak deÂerlendirir. Türklerin Gslâmiyet’i önce küçük gruplar, sonra da
büyük topluluklar halinde kabulleri, ortaya çÍkan ve halâ da devam eden

91 Nesimi YazÍcÍ, Glk Türk Gslam Devletleri Tarihi, AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1992.
463 •
tezahürleri itibarÍyla, kendi milli tarihimiz yönünden olduÂu kadar, ge-

nel Gslâm ve dünya tarihleri açÍsÍndan da son derece önemlidir. Góte bu
önem dolayÍsÍyladÍr ki, ilahiyat fakültelerinde üç yarÍyÍl olarak okutu-
lan Gslâm Tarihinin son yarÍyÍlÍ bu sahaya ayrÍlmÍó bulunuyor.
… Bizim bu çalÍómamÍzda ele alacaÂÍmÍz konular hem milli tarihimiz,
hem de Gslâm ve dünya tarihleri açÍlarÍndan büyük ehemmiyet arz et-
meleri dolayÍsÍyla, çok sayÍda yerli ve yabancÍ tarihçi tarafÍndan araótÍ-
rÍlarak iólenmió bulunmaktadÍr. Bu araótÍrmacÍlar, dar kapsamlÍ ve de-
rinliÂine giden çalÍómalar yaptÍklarÍ gibi, daha genió zaman ve bölge-
leri içeren eserler de ortaya koymuólardÍr. küphesiz her çalÍómanÍn óu-
mulü, hedeęyle doÂru orantÍlÍ olmak durumundadÍr.
… Bu çalÍómanÍn büyük çapta, daha önce yapÍlmÍó araótÍrmalara da-
yanmakta olduÂunu ifade etmemiz yerinde olacaktÍr.” (Önsöz)
Gslam Kurumlar Tarihi - Gslam Medeniyeti Tarihi

SonralarÍ oluóturulan Gslam Kurumlar Tarihi dersini bir süre okutan
Prof. Dr. Gsmet KayaoÂlu, ders materyallerini Gslam Kurumlar Tarihi adÍy-
la bastÍrdÍ92. Burada medeniyet tarihi perspektifinden Gslam medeniye-
tinin doÂuóunu ele alÍndÍktan sonra baólÍca Gslam kurumlarÍndan Hali-
felik, Hukuk KurumlarÍ, Ordu, Berid, Beytülmâl (Hazine), Toprak Yö-
netimi ve TarÍm, Ticaret HayatÍ, kehirlerin Kuruluóu ve kehir HayatÍ,
EÂitim ve ÖÂretim KurumlarÍ, Fütüvvet ve Ahilik ile VakÍflar baólÍkla-
rÍ altÍnda ilgili konularÍ anlatmÍótÍr.
EsasÍnda eser Gslam medeniyet tarihi niteliÂinde ders notlarÍ forma-
tÍnda bir muhtasar denemedir. Prof. KayaoÂlu Gslam’Ín bir medeniyet
inóa ettiÂi kabulünden yola çÍkarak “Gslam medeniyeti”, “Gslam devle-
ti” ya da Gslam Peygamberi’nin “Gslam temelleri üzerine kurduÂu site
– devleti” gibi kavramlarla kurgulamÍótÍr.
Gslam Medeniyeti, óüphesiz kaynaÂÍnÍ bir ilahi dinden alan medeniyet-
tir. Yani din olmasaydÍ bu medeniyet de doÂmazdÍ” kabulünden yo-
la çÍkmÍótÍr. Bu medeniyeti de sadece AraplarÍn deÂil her Írktan Müs-
lümanÍn inóa eĴiÂinin altÍnÍ çizmiótir. Bu kavimlerin “gelenek ve göre-
nekleriyle birlikte birçok ękri ve maddi katkÍlarÍ, yeni bir medeniyetin
doÂmasÍna sebep olmuótur.
Ona göre;
Gslam Medeniyetini iyi anlamak için, diÂer medeniyetlerden belki daha
92 Gsmet KayaoÂlu, Gslam KurumlarÍ Tarihi, AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1980.

• 464
fazla, ilk Gslam topluluÂunun içinden çÍktÍÂÍ ortamÍ; Gslam öncesi top-
lum içindeki etkilerini bilmek gerekir. Bunun yanÍnda, Islam’Ín kutsal
metinlerini (Kur’an ve Hadis), Gslamdan önceki Arabistan’Ín dili ve ge-
leneklerini de bilmelidir. Gslam Peygamberi’nin doÂup büyüdüÂü, di-
nini yaydÍÂÍ ortamÍ kavramak ve onun Gslam temelleri üzerine kurdu-
Âu site - devleti anlamak son derece zorunludur, GslamÍn iman esasla-
rÍ nasÍl müntesipleri arasÍnda bir maóeri óuur meydana getirip ve ina-
nanlar aras Índa yakÍnlaómayÍ doÂuran «iman birliÂini» ortaya koyu-
yorsa; islamÍn óartlarÍ da, Gslam medeniyeti için bir takÍm maddi temel-
ler hazÍrlamÍótÍr.
Bu manada Prof. KayaoÂlu Türklerin Gslam medeniyetine katkÍlarÍ-
nÍn görmemezlikten gelinemeyeceÂini ifade etmektedir. Telif sebebini
ve muhtevasÍnÍ óöyle belirtmektedir:
kimdi elinizdeki kitabÍn yazÍlÍó sebebi ve konusu ile ilgili kÍ sma de-
Âinmek istiyorum: BilindiÂi gibi insanlar sadece savaó yapÍp devlet ku-
rup, devlet yÍkma ile zaman geçirmemi ólerdir. Gnsanlar bulunduklarÍ
topraklar üzerinde eÂer uygun ortam bulmuólarsa bilgi ve yetenekle-
rini kullanarak medeniyet yaratmÍólardÍr. Islam Tarihi de sadece siyasi
olaylardan ibaret deÂildir. OlaylarÍn topluma yansÍyan bir takÍm netice-
leri vardÍr. Góte Islam Kurumlara Tarihi, toplumun yaóayan durumunu,
toplum içinde kurulan bir takÍm sosyal, ekonomik, idari kurumlarÍ ko-
nu almaktadÍr. Böylece toplum, zaman ve mekan içinde nasÍl yaóamak-
tadÍr, insanlarÍn içinde yaóadÍklarÍ sosyal yapÍ nasÍl bir yapÍdÍr; gözleri-
mizin önünde olduÂu gibi daha iyi canlanmÍó olacaktÍr.93
Daha sonralarÍ müfredata Gslam kurumlar tarihini de içeren Gslam Me-
deniyeti Tarihi adÍyla bir ders konmuótur. Bu dersi bir süre okutan Prof.
Dr. Gbrahim SarÍçam ve Prof. Dr. Seyfettin Eróahin Gslam Medeniyeti Ta-
rihi adÍyla hem öÂrenciye hem de genel okuyucuya hitap eden bir ki-
tap yazmÍólardÍr. Eser, 2011 yÍlÍnda Türkiye Diyanet VakfÍ GLKSAY Ku-
rulu ve VakÍf Mütevelli Heyeti’nin kararlarÍyla vakÍf yayÍnlarÍ arasÍn-
da basÍlmaya baólandÍ. Baóta Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi ol-
mak üzere Türkiye ilahiyat fakültelerinde ve diÂer yüksek eÂitim ku-
rumlarÍnda yardÍmcÍ ders kitabÍ olarak okunan eser bugüne kadar 17.
baskÍsÍnÍ yapmÍótÍr.
GLGTAM KitaplarÍ
93 Gsmet KayaoÂlu, Gslam KurumlarÍ Tarihi, 1980, A.Ü. Glahiyat Fakültesi yay, Ankara, 1985, s. 6-7.
465 •
Bu arada Gslam Tarihi Anabilim DalÍ Glahiyat Lisans Tamamlama/

GLGTAM programÍ çerçevesinde ders kitaplarÍ hazÍrladÍ. Anadolu Üni-
versitesi AçÍköÂretim Fakültesi ilahiyat önlisans programÍndan mezun
olanlarÍn lisans tamamlarÍ istekleri ve ihtiyaçlarÍ ortaya çÍkmÍótÍ. Bu-
na binaen Ankara Üniversitesi Senatosu 22.07.2003 tarihinde GLGTAM
programÍnÍn açÍlmasÍ kararÍ aldÍ. Program Glahiyat Fakültesi ve Uzak-
tan EÂitim Merkezi (ANKUZEM) tarafÍndan yürütülecekti. Türkiye’de
ilk olan bu program 2005-2006 öÂretim yÍlÍnda baólatÍldÍ. Gslam Tari-
hi Anablim DalÍ programa online ders vererek katkÍda bulunduÂu gi-
bi ders kitaplarÍnÍ da hazÍrladÍ. ProgramÍn birinci sÍnÍfÍnda ilk dönem
Gslam tarihini içeren Emeviler-Abbasiler ve buna baÂlÍ devletler, ikin-
ci sÍnÍfÍnda Türk-Gslam tarihi vardÍ. Ders kitabÍ olarak ilkin Gslam Tarihi
ve Medeniyeti94 yazÍldÍ. Daha sonra da Gslam Tarihi I95 ve Gslam Tarihi II96
adlarÍyla genióletilmió halde yayÍnlandÍ. Üniteleri anabilim dalÍ öÂre-
tim üyelerince ilgi ve birikimlerine göre paylaóÍlÍp öÂretici tarih yazÍm
tarzÍ ile kaleme alÍndÍ. Ünite sonlarÍna ileri okumalar için daha ziyade
araótÍrmalara dayanan kaynakça eklendi.
Gslam Tarihi I editörü Prof. Dr. Mehmet Özdemir kitabÍ óöyle tak-
dim etmektedir:
Bu kitap, GLGTAM ProgramÍ için, Anadolu Üniversitesi AçÍköÂretim
Fakültesi Glahiyat Önlisans ProgramÍ’nda okutulan Glk Dönem Gslâm Ta-
rihi Dersi’nin içeriÂi dikkate alÍnarak ve bu dersin devamÍ olmak üzere
hazÍrlanmÍótÍr. AyrÍca konularÍn, GLGTAM ProgramÍ’nda okutulacak olan
Gslam Tarihi II Dersi’nin içeriÂiyle çakÍómamasÍna da dikkat edilmiótir.
Bunun için Türk-Gslâm Tarihi’nin kapsamÍna giren konular Gslâm Tarihi
II kitabÍnda ióleneceÂi den elinizdeki Gslâm Tarihi I kitabÍnda, aÂÍrlÍklÍ
olarak Emevîler, Abbasîler, Abbasîler’e baÂlÍ devletler, Afrika’da kuru-
lan baÂÍmsÍz Müslüman devletler ve Endülüs ana konularÍnÍ içeren on
adet üniteye yer verilmiótir.
Her bir konu hem siyasî tarih hem de medeniyet tarihi açÍsÍndan ió-
lenmiótir. Mesela ana konu Emevîler ise, siyasî tarih Emevîler Döne-
mi ünitesinde, medeniyet tarihi ise Emevîlerde Kültür ve Medeniyet
ünitesinde ele alÍnmÍótÍr. Siyasî tarih yazÍlÍrken mümkün mertebe tema-
tik bir yaklaóÍm sergilenmió, bununla birlikte kronoloji de ihmal edilme-
miótir. Ünite baólÍklarÍnda bu sentez açÍkça görülebilmektedir. Medeni-
94 ed. Nesimi YazÍcÍ, Nusret Çam, Ankara Üniversitesi Uzaktan EÂitim YayÍnlarÍ, Ankara, 2005.
95 ed. Mehmet Özdemir Ankara Üniversitesi Uzaktan EÂitim YayÍnlarÍ, 2012.
96 ed. Nesimi YazÍcÍ, Ankara Üniversitesi Uzaktan EÂitim YayÍnlarÍ, Ankara 2014.
• 466
yet tarihine dair ünitelerde, siyasî tarihle alakalÍ ünitede yer alan devlet
yahut devletlerin kültür ve medeniyet alanÍnda ortaya koyduklarÍ, do-
layÍsÍyla da kendilerine has olan ękrî ve kurumsal faaliyetlerin aktarÍl-
masÍna ve bu suretle her bir devletin söz konusu alandaki katkÍlarÍnÍn
öne çÍkarÍlmasÍna gayret edilmiótir. …
Gslâm Tarihi I kitabÍnda yer alan on üniteden “Emevîler Dönemi” Prof.
Dr. Grfan Aycan, “Emevîler’de Kültür ve Medeniyet”, “Afrika’da Kurulan
BaÂÍmsÍz Müslüman Devletler” Prof. Dr. Gbrahim SarÍçam; “Abbasîler
Dönemi”, “Abbasîler’de Kültür ve Medeniyet” Prof. Dr. Nahide Boz-
kurt; “Abbasîler’e BaÂlÍ Devletler”, “Abbasîler’e BaÂlÍ Devletlerde Kültür
ve Medeniyet” Prof. Dr. Hasan Kurt; “Afrika’da Kurulan BaÂÍmsÍz
Müslüman Devletlerde Kültür ve Medeniyet”, “Endülüs Siyasî Tarihi”
ve “Endülüs’de Kültür ve Medeniyet” Prof. Dr. Mehmet Özdemir tara-
fÍndan yazÍlmÍótÍr.” (Editör-Önsöz)
Gslam Tarihi II editörü Prof. Dr. Nesimi YazÍcÍ muhteva ile ilgili óu
açÍklamayÍ yapmaktadÍr:
…Gslam Tarihi II ismini taóÍyan bu kitapta … Türk-Gslam Devletlerinin
aÂÍrlÍklÍ olarak iólenmesi öngörülmüótür. …kitap 11 ünite olarak hazÍr-
lanmÍótÍr. Bu ünitelerden ilk üçü Türklerin Gslamiyeti Kabülü, Türk Va-
lilerince Kurulan Devletler ve Gdil (Volga) Bulgar HanlÍÂÍ üniteleri Prof.
Dr. Nesimi YazÍcÍ, Anadolu ve Balkanlarda Kurulan Türk-Gslam Devlet-
leri, Orta Asya, Hindistan, Gran ve DoÂu Avrupa’da Kurulan Türk-Gslam
Devletleri üniteleri Prof. Dr. SeyfeĴin Eróahin, KarahanlÍlar ve Harzim-
óahlar üniteleri Prof. Dr. Eyüp Baó, Gazneliler, Büyük SelçuklularÍn Si-
yasi Tarihi, Selçuklularda SGyasi Teókilat, Kültür ve Medeniyet, Osman-
lÍ Kültür ve Medeniyeti üniteleri Yrd. Doç. Dr. Halide Aslan tarafÍndan
hazÍrlanmÍó bulunmaktadÍr.” (Editör-Önsöz)
Gslam Tarihi AraótÍrmalarÍ

Bu baólÍk altÍnda anabilim dalÍ akademisyenlerinin fakülte yayÍnlarÍ
arasÍnda çÍkmÍó çalÍómalarÍ, alanÍnda temayüz kitaplarÍ ve doktora tez-
lerini metod, memba ve muhteva yönlerinden kÍsaca tanÍtacaÂÍz. He-
men hatÍrlatalÍm ki hocalarÍmÍzÍn fakülte yayÍnlarÍ dÍóÍnda, özellikle de
son yÍllarda dikkat çekici oranda akademik çalÍómalarÍ bulunmaktadÍr.
Esasen anabilim dalÍnÍn ilme katkÍsÍ bunlarÍn da daha genió bir ortam-
da ele alÍnmasÍyla tebellür edebilecektir.
Kürsü ya da anabilim dalÍnÍn ilk elemanlarÍndan Prof. Dr. Neóet
ÇaÂatay’Ín büyük ihtimalle doktora tezi M. Fuat Köprülü’nün danÍó-
467 •
manlÍÂÍnda yaptÍÂÍ Bir Türk Kurumu Olan Ahiliktir. Bu çalÍóma aynÍ ad-
la yayÍnlanmÍótÍr.97 ÇaÂatay tezinde, ahilik kurumunu Fars-Arap kö-
kenli olmaktan çok Türkçede cömert anlamÍna gelen “akÍ” kelimesin-
den hareketle Türk kurumu olarak temellendirilmiótir. Der ki;
“Ahi” sözcüÂü, Arapçada “kardeóim” anlamÍna gelir. Anadolu’da XIII.
yüzyÍlda Türkler tarafÍndan kurulmuó olan “ahilik” örgütü, adÍnÍ, bu
arapça sözcüÂün, daha doÂrusu türkçede cömert, eli açÍk anlamÍna ge-
len “AkÍ” sözcüÂünün terimleómesinden almÍótÍr.
Bu kurumun o çaÂlar için orijinalliÂi bir yana, Anadolu Türklerinin
sosyo-ekonomik yaóantÍsÍnda oynadÍÂÍ rol çok büyük olmuótur. Önce,
göçebe hayaĴan yerleóik hayata geçió hÍzlandÍ. Gkincisi, o zamana dek
büyük bir çoÂunlukla, Türk olmayan yerli halkÍn elinde bulunan sanat
ve ticaret hayatÍna Türkler de katÍlmaya, ona ayrÍ bir canlÍlÍk vermeye
baóladÍlar. Üçüncüsü, Türk esnaf ve sanatkârlarÍ toplumda imtiyazlÍ bir
duruma geçti ve bunlar yavaó yavaó óehir ekonomisinde söz sahibi ol-
dular. Bu deÂióiklik, Anadolu’ya yüzelli yÍl içinde aynÍ Írktan fakat ay-
rÍ iki sosyal yapÍdaki sÍnÍfÍn geliói ile ilgilidir.
ÇaÂatay Hoca bu hususa dikkat çektikten sonra Anadolu’ya 11-13.
yüzyÍllarda aóamalarla gerçekleóene Türk göçlerinde önce göçebe ve
yarÍ göçebelerin sonra özellikle MoÂol istilasÍyla birlikte yerleóik hayat
süren, âlim, sanatkâr, zanaatkâr ve esnafÍn geldiklerini belirtir:
Bu ikinci büyük göçte Anadolu’ya gelen Türklerin büyük bir çoÂunluÂu
esnaf ve sanatkardÍ. Bunlar, Anadolu’nun ekonomik ve sosyal yaóantÍ-
sÍnda büyük deÂióiklik yaptÍlar, Türk halkÍnÍn óehirlere yerleómesini hÍz-
landÍrdÍlar. Bu yeni gelenler hem yerli Bizans halkÍna hem de kendilerini
buraya dek kovalayan MoÂollara karóÍ örgütlenmek zorunda idiler.
…KÍróehir’de yerleóen bir baóka büyük Türk düóünürü, ekonomisti Na-
sÍrüddin Ahi Evran, en önemli bir ióe girióti. Bu ió, Horasan, Harezm
ve Türkistandan gelen Türk sanatkârlarÍnÍn, bir ahlak ve sanat bileóimi
olan “Ahi kuruluóu” içinde örgütlendirilmesidir. Bu örgütün ahlak ku-
rallarÍnÍ, daha önce hemen bütün Gslam ülkelerinde bilinen ve beÂeni-
len “fütüvvetname”lerden aldÍ. Bu fütüvvetnameler, iyi ve mükemmel
insan olma kurallarÍnÍ kapsayan eserlerdi.
…AhiliÂin, tekke ve zaviyelerde kümelenip halka el açarak, kutsal duy-
gular sömürücülüÂü ile onlarÍn sÍrtÍndan geçinen tufeyli tarikatlardan
farkÍ buradadÍr. O, Anadolu Türküne, alÍn teri ile geçinme, baóÍ dik, ken-
dine güvençli ve minnetsiz yaóama yeteneÂini aóÍlamÍótÍr. Sanatkârlara
97 Neóet ÇaÂatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara 1974.
• 468
ió yerlerinde… mesleÂin incelikleri öÂretilirken, akóamlarÍ… ahi konuk

ve toplantÍ salonlarÍnda da ahlak eÂitimi uygulanÍyordu. Góte bu yolla
yetiótirilen Türk esnaf ve sanatkârlarÍ hem aralarÍnda güçlü bir dayanÍó-
ma ve yardÍmlaóma kurmuó, hem de yerli Bizans sanatkârlarÍ ile yarÍóa-
bilecek bir sanat yeteneÂine kavuómuó oluyordu. Ahiler ayrÍca, yüz yÍl-
dan artÍk bir süre, aralÍksÍz olarak büyük topluluklar halinde Asya’dan
Anadolu’ya akÍp gelen halkÍn, sÍkÍntÍ çekmeden yerleómelerinde de bü-
yük yardÍmda bulunmuólardÍr. GüvenliÂin, haber alma ve taóÍt araçla-
rÍnÍn ilkel ve yetersiz olduÂu o çaÂlarda bu yeni gelen ÍrkdaólarÍna yi-
Âitlikle ve cömertlikle kucak açmalarÍ onlara büyük teselli olmuótur. …
Góte bu kitabÍmÍzda, Türk’e özgü bir kurum olan ahiliÂin kökenlerini, te-
mel prensiplerini ve tarihi gelióimini anlatmaya çalÍótÍk.98
Dil ve Tarih CoÂrafya Fakültesi Tarih Bölümü mezunu (1946) olan
Hüseyin Gazi YurdaydÍn, Glahiyat Fakültesi’ne asistan olarak 1950’de
atandÍ ve Bostan’Ín Süleymannâmesi adlÍ doktorasÍnÍ yaptÍ (1952). Bu
formasyonla aÂÍrlÍklÍ olarak OsmanlÍ tarihi hakkÍnda çalÍómalara yö-
neldi. Kanuni Devri’nin Gayrimatbu KaynaklarÍ adlÍ çalÍómasÍyla doçent-
liÂe (1958) ve ardÍndan profesörlüÂe (1966) yükseldi. Eserleri de onun
OsmanlÍ tarihi alanÍndaki emeÂini ve vukufiyetini göstermektedir. Bu
cümleden Bostan’Ín Süleymannâmesi (1955), Kanuni’nin Cülusu ve Glk Se-
ferleri (1961), MatrakçÍ Nasuh (1963), MatrakçÍ Nasuh / Beyân-Í Menâzil-i
Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman Han (Türkçe-Gngilizce önsöz, girió ve
notlar, dizinler, metin transkripsiyonu ile renkli tÍpkÍbasÍm, 1976) gibi-
lerini sayabiliriz. YurdaydÍn Hoca, çalÍómalarÍnda olabildiÂince nesnel
bir tutum izlemió, ideolojik yorumlardan uzak durmuótur. Kaynakla-
rÍ titizlikle incelemió, MatrakçÍ Nasuh’un Beyân-Í Menâzil-i Sefer-i Ira-
keyn örneÂinde olduÂu gibi eserleri dünya çapÍnda ilgi görmüótür. Gl-
gili yerde ifade ettiÂimiz gibi onun doÂrudan Gslam tarihi ya da Türk-
Gslam tarihi konusundaki eseri Gslam Tarihi Dersleri’dir.
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih CoÂrafya Fakültesi OrtaçaÂ Türk-
Gslam Tarihi Bölümü ve Devlet KonservatuvarÍ Opera Bölümü’nü biti-
ren, Arapça, Farsça ve FransÍzca bilen Bahriye Üçok, 1953 yÍlÍnda An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ne gelen ilk kadÍn öÂretim üyesi-
dir. Gslamdan Dönenler ve YalancÍ Peygamberler baólÍklÍ çalÍómasÍ ile dok-
tor (1957), Gslam Devletlerinde KadÍn Hükümdarlar adlÍ çalÍómasÍyla do-
çent olmuótur (1964). Bu çalÍómalarÍnÍ daha sonra kitap olarak yayÍnla-
98 Neóet ÇaÂatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1974, s. III-VI.
469 •
mÍótÍr. Bu yayÍnlar zerinden Üçok Hoca’nÍn tarihçiliÂi ve Gslam tarihçi-

liÂine katkÍlarÍ hakkÍnda bir fikir edinebiliriz.
Gslam’dan Dönenler ve YalancÍ Peygamberler99 adlÍ çalÍómasÍnda konu-
ya ilgisini ve yaklaóÍmÍnÍ görebiliriz. Der ki;
Araplarda tek TanrÍ düóüncesinin doÂmasÍndan ve HaniĚerin ortaya
çÍkmalarÍndan Ebu Bekr’in hilafet zamanÍna deÂin, siyasi ve dini bir ta-
kÍm olaylarÍele aldÍm. (Önsöz)
Dinler tarihi araótÍrÍlÍrken, her gerçek peygamberin yaóadÍÂÍ devirde
onu taklid eden birkaç menfaat veya óöhret düókünü insanÍn da pey-
gamberlik iddiasÍnda bulunduÂunu görmek zor de Âildir. Bu sebepten
hemen her devirde faaliyeĴe bulunan yalancÍ peygamberler hakkÍnda
semavi kitaplarda bazÍ ayetler yer almÍótÍr; Kur’an VI., 93: “Allah’a iftira
eden veya kendisine bir óey vahyedilmediÂi halde ‘Bana vahyolundu’,
‘Allah’Ín indirdiÂi gibi ben de indireceÂim’ diyenden daha zalim kim
olabilir?....” Gncil MaĴa VII, 15-20: “YalancÍ peygamberlerden sakÍnÍn;
onlar size koyun kÍlÍÂÍnda gelirler. Fakat iç yüzden kapÍcÍ kurtlardÍr.
OnlarÍ meyvelerinden tanÍyacaksÍnÍz Gnsanlar dikenlerden üzüm ya-
hut deve dikenlerinden incir toplarlar mÍ? her iyi aÂaç iyi meyve ve-
rir; fakat çürük aÂaç kötü meyve verir. …Öyleyse, onlarÍ meyvelerin-
den tanÍyacaksÍnÍz.” …Gslâmiyet’in yayÍlma ve yerleómesi sÍralarÍnda
Arabistan’Ín çeóitli bölgelerinde ortaya çÍkmÍó olan sahte peygamber-
ler, Gslamiyet’i büyük güçlüklerle karóÍ karóÍya bÍrakmÍólardÍr. …Bu
konuda óimdiye kadar birçok ękirler ileriye sürülmüó olmakla bera-
ber kesin bir kÍstas elde etmek mümkün olmamÍótÍr. EÂer gene de bir
kÍstas tesbit etmek istersek, o zaman ancak sübjektif olarak, kendisi-
nin peygamber olduÂuna ve TanrÍdan vahiyler aldÍÂÍna bütün varlÍÂÍ
ile inanan ve bu vahiylerle vaazda bulunduÂu kütlelerin ahlaki, sos-
yal, hukuki durumlarÍnÍ yükseltmeÂe çalÍóarak bunda muvaěak olan,
bütün kalbiyle inandÍÂÍ bu dava uÂrunda hayatÍnÍ bile fedadan çekin-
meyen ve kendisi öldükten sonra dahi eseri yaóÍyan, ękirleri büyük
kütleleri hakimiyeti altÍna alan ve eserlerinin izleri hiçbir suretle sili-
nip kaldÍrÍlmasÍ mümkün olmÍyan kimseler hakiki peygamberdir. …
Buna karóÍlÍk sahte peygamberler içinde davalarÍ uÂrunda hayatlarÍ-
nÍ feda edenler çÍkmÍósa da bunlarÍn eserleri kÍsa bir zamanda bütün
izleriyle kaybolmakta gecikmemiótir.”100
Umumi Netice baólÍÂÍ altÍnda Üçok Hoca óunu ifade eder:
99 AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1957.

100 Gslam’dan Dönenler ve YalancÍ Peygamberler, 1-2.
• 470
Mümin bir Müslüman için Kur’an ve hadisin, peygamber olarak bize

tanÍtmadÍÂÍ kimselerin peygamberliklerinin sahte olduÂunu ispata bi-
le lüzum yoktur. Çünkü her óeyden önce Hazret-i Muhammed, tari-
hin ilk devirlerindenberi doÂru yoldan sapmÍó insan topluluklarÍn ha-
kiki ve tek TanrÍ yoluna çaÂÍrmak için gönderilmió olan peygamberle-
rin sonuncusudur ve ondan sonra artÍk bir peygamber gönderilmiye-
cektir. Bununla beraber, biz, Gslam tarihindeki ilk dört sahte peygam-
beri incelerken, bunlarÍn dördünün de sahte olduklarÍnÍ objektif yollar-
dan giderek ve objektif kÍstaslar kullanarak ispat etmió bulunuyoruz.
(Gslam’dan Dönenler”101
Doç. Dr. B. Üçok’un Gslam Devletinde KadÍn Hükümdarlar102, Gslam Dev-
letlerinde Türk Naibeler ve KadÍn Hükümdarlar103, adlÍ çalÍómalarÍ da dik-
kat çekicidir. BatÍ’dan, DoÂu’dan ve Gslam ülkelerinin kimi tarihçilerin-
den GslamÍn kadÍnlarÍ ikincil plana attÍÂÍ, temel hak ve hürriyetlerini ver-
mediÂi, Müslüman Türk kadÍnÍnÍn da tarihten bugüne bu olguyla kar-
óÍ karóÍya bulunduÂu yönünde iddialar vardÍ. Cumhuriyet dönemi ilk
kadÍn Gslam Tarihçilerinden biri olma sorumluluÂu ile olsa gerek böy-
le bir konuyu çalÍómayÍ kendine bir görev edinmiótir. Gerekçesini Türk
Naibeler ve KadÍn Hükümdarlar adlÍ kitabÍnda óöyle açÍklamaktadÍr:
Gslam toplumunda kadÍnÍn durumu birçok AvrupalÍ yazarlar tarafÍn-
dan yanlÍó anlaóÍlmÍó ve Müslüman kadÍnÍn bütün tarih boyunca erke-
Âin esiri olduÂu veya kafes arkasÍna itilmió bir mahpusun hayatÍnÍ ya-
óadÍÂÍ tezi ileri sürülmüótür. …Hâlbuki Müslüman reóit kadÍn hem is-
tifade hem de kullanma ehliyetine sahip olduÂu için çaÂdaó hukuk sis-
temlerine baÂlÍ kadÍnlardan çok önce hukuki óahsiyetini kazanmÍó bu-
lunmaktadÍr. Serbestçe ticaret yapan, mallarÍ üzerinde istediÂi gibi ta-
sarrufta bulunan Müslüman kadÍnÍ toplum hayatÍnda kendine düóen
yeri almaktan alakonulmamÍótÍr; haĴa Divan-Í Mezalim baókanlÍÂÍ gi-
bi kadÍlÍktan bile üstün olan bir vazifeyi görmesi tabii karóÍlanmÍótÍr.
OrtaçaÂ’da Gslam kadÍnÍ fÍkÍh ve hadis müderrisliÂi, vaizlik, óairlik, ve-
zirlik ve müóavirlik etmiótir.104
Bu hususun altÍnÍ çizen Üçok Hoca, Gslam tarihi boyunca idare, ilim,
sanat, edebiyat vb. alanlarda temayüz etmió Türk naibeler ve kadÍn hü-
kümdarlarÍ tanÍtmÍótÍr.
101 Gslam’dan Dönenler ve YalancÍ Peygamberler, 107.

102 TTK BasÍmevi, Ankara, 1965.
103 Kültür BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, Ankara, 1981.
104 Üçok, Türk Naibeler ve KadÍn Hükümdarlar, 7-8.
471 •
Mustafa Fayda Hoca’nÍn Gslamiyet’in Güney Arabistan’da YayÍlÍóÍ’nÍ

doktora tezi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ arasÍndan çÍkmÍótÍr105. ÇalÍó-
ma, Gslamiyet’in Hicaz dÍóÍnda yayÍlÍóÍnÍn seyri bakÍmÍndan önem arz
etmektedir. AÂÍrlÍklÍ olarak Arap yarÍmadasÍnÍn medeni kÍsmÍnÍ teó-
kil eden Yemen burada bulunmaktadÍr. Mainliler, SebalÍlar, Himerliler
gibi bazÍ kadim Arap devletlerinin kurulmasÍ, Gslam tarihinde önem-
li rol oynayan Kahtanilerin anayurdu olmasÍ, NecranlÍlar gibi HÍristi-
yan topluluklarÍn bulunmasÍ önemini artÍrmaktadÍr. Gslamiyet’in bu-
rada yayÍlmasÍ bu bakÍmdan dikkate deÂer bulunmaktadÍr. Aday fetih-
le birlikte Gslamlaóma ve sonrasÍnda Gslam medeniyet tarihine katkÍla-
rÍna da dikkat çekilmiótir.
M. Fayda’nÍn, anabilim dalÍ üyesi sÍfatÍyla doçentlik çalÍómasÍ ola-
rak yaptÍÂÍ Hz. Ömer ZamanÍnda Gayri Müslimler106 adlÍ çalÍómasÍ da ala-
nÍnda çÍÂÍr açmÍótÍr. ÇalÍómanÍn amacÍ ve muhtevasÍ önsözde óöyle ifa-
de edilmektedir:
Hz. Peygamber’den sonra Gslâm tarihinin son derece önemli ve en ilgi çe-
ken dönemi, Hz. Ömer’in hilâfeti zamanÍdÍr (13-23/634-44). Genç Gslâm
devletinin imparatorluk haline geliói onun hilâfetinde olmuó; bir taraf-
tan Sasanî GmparatorluÂuna son verilirken diÂer taraftan Suriye, Filis-
tin, el-Cezire ve MÍsÍr gibi Bizans’Ín en önemli topraklarÍ Gslam’a ve in-
sanlÍÂa açÍlmÍótÍr. Bu fetihlerin en önemli özelliÂi “devamlÍ” ve “kalÍ-
cÍ” olmasÍdÍr. …Fetihlere “kalÍcÍlÍk” vasfÍnÍ kazandÍran en önemli un-
sur, óüphesiz MüslümanlarÍn Gslâm hâkimiyetine giren insanlara karóÍ
takÍndÍklarÍ örnek tavÍrdÍr. …Hz. Ömer zamanÍnda ele geçirilen toprak-
lar ve üzerindeki insanlarÍn “ganimet” statüsünden çÍkarÍlmasÍ, fetih-
lerin “kalÍcÍlÍk” vasfÍ yanÍnda “insan unsuru”na verilen bir diÂer çaÂlar
üstü uygulamadÍr. …Góte, elinizdeki kitapta bu kalÍcÍlÍÂÍ saÂlayan insan-
cÍllÍÂÍn tarihte eóine az rastlanÍr örnekleri sunulmaktadÍr. Glk Gslâm fe-
tihleri, fetihlerle hâkimiyet altÍna alÍnan gayr-Í müslimlerle yapÍlan an-
laómalar, onlardan alÍnan vergiler (cizye, haraç ve ticaret mallarÍ ver-
gisi) ve bunlarÍn belli kriterlerle halka daÂÍtÍlmasÍ için kurulan “Divan
TeókilâtÍ” gibi konular, ilk kaynaklara dayalÍ olarak kapsamlÍ bir óekil-
de iólenmektedir.” (Önsöz)
Anabilim dalÍ öÂretim üyelerinden Gsmet KayaoÂlu, Fransa Sorbon-
ne Üniversitesi’nde Prof. Dr. Claude Cahen danÍómanlÍÂÍnda Kit¬b al-
105 AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara 1982.

106 Mustafa Fayda, Hz. Ömer ZamanÍnda Gayrimüslimler, Marmara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
VakfÍ YayÍnlarÍ, Gstanbul, 1989.
• 472
Tadhkira d’Ibn HamdĀn, édition critique du tome XII: La partie d’histoire 447-
553 H./1055-1158, (Paris 1970) adlÍ doktora çalÍómasÍnÍ yaptÍ. 1971-1985
arasÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Gslam Tarihi anabilim
dalÍnda asistanlÍktan doçentliÂe kadar çalÍótÍ. Akabinde Konya Selçuk
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ne geçti. Gsmet KayaoÂlu Hoca’nÍn üze-
rinde çalÍótÍÂÍ Gbn Hamdûn (ö.1167) 12. yüzyÍl müelliflerindendir. Abba-
si BaÂdat’Índa etkin bir âlimdir. Tek eseri olan et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye,
(et-Tezkire fi’s-siyâse ve’l-âdâbi’l-melikiyye, Havâdisü’s-sinîn) bir kültür ta-
rihi mahiyetindedir. 50 bab 12 cilt halinde düzenlenen eser, tarih, dinî
öÂütler, meliklerin ve vezirlerin izleyecekleri siyaset, ahlâk, fÍkralar, hi-
civler, tasvirler, gazeller, hutbeler, atasözleri, Arap örf ve âdetleri, fal, ói-
ir, óairlerin ve ediblerin, ahmaklarÍn ve cahillerin fÍkralarÍ gibi konularÍ
muhtevidir. Tarih bölümü Hz. Âdem’den 553 (1158) yÍlÍna kadar gelen
olaylarÍn özeti mahiyetindedir. Özellikle 12 cilt 49. bölüm 447-553 (1055-
1158) yÍllarÍnÍ kapsar ve Irak ve Horasan’daki Selçuklu devri Türk tari-
hini ve bilhassa Abbâsî-Selçuklu münasebetlerini dairdir. G. KayaoÂlu,
hazÍrladÍÂÍ doktora tezinde bu kÍsmÍ tahlil ve tahkik etmiótir.107
Prof. Dr. Sabri Hizmetli yüksek lisansÍnÍ da doktorasÍnÍ da Fransa’da
Sorbonne Üniversitesi’nde Gzmirli Gsmail HakkÍ üzerine yapmÍótÍr. Bu
çalÍómalarÍnÍn hülasasÍnÍ Gsmail HakkÍ Gzmirli adÍyla yayÍnlamÍótÍr108. Hiz-
metli Hoca, esasen Türkiye’nin OsmanlÍdan Cumhuriyet’e geçió döne-
mine eÂilmiótir. Çok yönlü bir âlim olan Gzmirli’yi incelerken, onun ör-
nekliÂinde Meórutiyet’ten Cumhuriyet’e âlimlerin, ariflerin, aydÍnlarÍn,
ediblerin yaóadÍÂÍ fikri deÂióim ve dönüóümü ele almÍótÍr. Gzmirli, ke-
lamdan, felsefeye, tarihe, mezheplere, tasavvufa, hadise ve tefsire kadar
her konuda telif yapmÍó, II. Meórutiyet döneminde de Cumhuriyet’in
ilk döneminde de medreselerde ve Dârulfûnun’da dersler vermió, fikri
hayatÍn önemli aktörlerinden biri olmuótur. Hizmetli, Türkistan’daki
yÍllarÍnda da Türk lehçelerinde ders kitabÍ ve araótÍrma eserleri verme-
ye devam etmektedir.
Prof. Dr. Grfan Aycan, Prof. Dr. Hüseyin Gazi YurdaydÍn danÍóman-
lÍÂÍnda hazÍrladÍÂÍ Muaviye b. Ebî Süfyân: HayatÍ ve Devlet PolitikasÍ baó-
lÍklÍ teziyle 1989 yÍlÍnda doktorasÍnÍ tamamladÍ. Bu çalÍóma, genelde
107 Gsmet KayaoÂlu, “Gbn Hamdûn’un Kitâbü’t-Tezkire’si”, AÜGF Gslâm Glimleri Enstitüsü Dergisi, S.
3, Ankara 1977, s. 351-355.
108 Kültür BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, Ankara, 1996
473 •
Gslam dünyasÍnda, özelde Türkiye’de Sünnilik-kiilik gibi ayrÍómalarÍn

da daÂÍnda bulunan Muaviye b. Ebî Süfyân’Í bilimsel bir zihniyet ve
metodla ele alan ilk girióimlerdendir. Pek çok noktalarda konuya açÍk-
lÍk getirmió, bilimsel katkÍnÍn yanÍnda kamuoyunu da aydÍnlatmÍótÍr.
Aycan Hoca, bu formasyon ve birikimle Emeviler tarihine yoÂunlaótÍ.
Emevilerde sosyal ve kültürel hayat hakkÍndaki araótÍrmalar yaptÍ ve
bu araótÍrmalarÍnÍ Emeviler Dönemi Bilim Kültür ve Sanat HayatÍ109 adÍy-
la kitaplaótÍrdÍ. Bu arada Gslam tarihi yazÍcÍlÍÂÍ konularÍna eÂildi. Gdeo-
lojik, uydurma ya da apokrif tarih yazÍcÍlÍÂÍ örnekleri üzerinde durdu.
Bunlardan bazÍlarÍ: Gdeolojik Tarih OkumalarÍ110; Apokrif Tarih YazÍcÍlÍÂÍ:
MÍsÍr’Ín Fethi BaÂlamÍnda Bir Eser Gncelemesi111 bu alanda verdiÂi eser-
lerdendir. Prof. Aycan Hoca, Müslüman azÍnlÍklarla ilgili bir dizi ça-
lÍómanÍn editörlüÂünü yaptÍ ve yayÍnladÍ: Günümüz AfrikasÍnda Müslü-
man AzÍnlÍklar112, Günümüz AsyasÍnda Müslüman AzÍnlÍklar113, Günümüz
AvrupasÍnda Müslüman AzÍnlÍklar, 114Günümüz Amerika KÍtasÍnda Müslü-
man AzÍnlÍklar115 bunlardan bazÍlarÍdÍr.
Gslam medeniyeti olgusunun, her ne kadar Asr-Í Saadet’ten itibaren
temelleri ve nüveleri olsa da Abbasilerin ilk yÍllarÍnda Harun Reóid (775-
785) ve oÂlu Me’mun (813-833) dönemlerinden itibaren belirginleótiÂi
hatta zirveye çÍktÍÂÍ kabul edilir. Prof. Dr. Nahide Bozkurt da ióte bu
hususu Prof. Dr. Hüseyin Gazi YurdaydÍn danÍómanlÍÂÍnda hazÍrladÍÂÍ
Halife Me’mun Dönemi ve Gslâm Kültür Tarihindeki Yeri doktora tezi ile ça-
lÍómÍótÍr (1991). AltÍn çaÂ olarak nitelenen ilk dönem Abbasî tarihinden
halife Me’mun’u, izlediÂi politikayÍ ve ilmî faaliyetlerdeki öncü konu-
munu konu edinen Bozkurt Hoca, bu sayede ilk dönem Abbasî tarihi-
ne iliókin var olan boóluÂu doldurmayÍ hedeflemiótir. Halife Me’mun
dönemi siyasî geliómeler ile buna paralel olarak yaóanan ilmî ve kültü-
rel geliómelerin ele alÍndÍÂÍ çalÍómada, Gslam tarihinin dönüm noktala-
rÍndan biri olan ve ulemayÍ yakÍndan ilgilendiren mihne hadisesine de
109 Grfan Aycan (ed.), Emeviler Dönemi Bilim Kültür ve Sanat HayatÍ, Glahiyat YayÍnlarÍ, Ankara
2003.
110 Grfan Aycan, M. Mahfuz Söylemez, Gdeolojik Tarih OkumalarÍ, Ankara Okulu YayÍnlarÍ, Ankara
1998.
111 G. Aycan, M. M. Söylemez, N. Yurtseven, Apokrif Tarih YazÍcÍlÍÂÍ: MÍsÍr’Ín Fethi BaÂlamÍnda Bir
Eser Gncelemesi, AraótÍrma YayÍnlarÍ, Ankara 2003.

112 N. Yazar ile, Otto YayÍnevi, Ankara, 2019.
113 N. Yazar ile, Otto YayÍnevi, Ankara, 2020.
114 Otto YayÍnevi, Ankara, 2022.
115 Otto YayÍnevi, Ankara, 2022.
• 474
deÂinilmiótir. Bu sayede Abbasî tarihine dair yapÍlacak olan çalÍómalara

yol gösteren öncü bir çalÍóma ortaya çÍkmÍótÍr. Bozkurt Hoca, tarih fel-
sefesi ve tarih yazÍcÍlÍÂÍ üzerinde de uzun yÍllar ders vermió ve bunlarÍ
kitaplaótÍrmÍótÍr: Tarih Felsefesi-Tarihin DoÂasÍ ve Belirleyicileri116, Müslü-
man Tarihçilerin Dünya Tarihi TasarÍmlarÍ117, Tarih Felsefesi Perspektifinden
KÍssalarda Tarihsel Bilinçlilik118 bu tür yayÍnlarÍnÍ teókil etmektedir.
Monoteist Dinlerde KadÍn: Tarihsel ve ÇaÂdaó YaklaóÍmlar119 isimli eseri
se Prof. Dr. Nahide Bozkurt’un kadÍn çalÍómalarÍnda da rol almÍó yurt
içi ve yurt dÍóÍnda bu konuda verdiÂi dersler ve birikimlerini de kitap
formatÍnda yayÍnlamÍó halidir.
Anabilim dalÍ akademik kadrosu siyer yazÍcÍlÍÂÍnda da çÍÂÍr açmÍó-
tÍr. Neóet ÇaÂatay’Ín yÍllarca okuttuÂu ders notlarÍndan kitaplaótÍrdÍÂÍ
Gslam Tarihi’nin siyer bölümü Cumhuriyet dönemi yerli teliflerin öncü-
lerindendir. Merhum Gbrahim SarÍçam 1991’de Prof. Dr. Mustafa Fay-
da Hoca’nÍn danÍómanlÍÂÍnda Emevi-Haóimi Mücadelesi (Gslam Öncesin-
den Muaviye Devri’nin Sonuna Kadar) adlÍ tezini tamamlamÍótÍr. SarÍçam
Hoca, doktora ve doçentlik çalÍómalarÍnÍn da birikimi ile Hz. Muham-
med ve Evrensel MesajÍ adlÍ eserini yazdÍktan (2002) sonra Diyanet Góleri
BaókanlÍÂÍ 2003’te eserin ilk baskÍsÍ yapmÍótÍr.120 Bu eser Diyanet Góleri
BaókanlÍÂÍ tarafÍndan defalarca basÍlmakta, pek çok eÂitim kurumu ta-
rafÍndan ders kitabÍ olarak okutulmaktadÍr. Halk bu eseri belki de Cum-
huriyet tarihinde çoÂu siyere nasip olmayan bir düzeyde benimsedi ve
okudu. ku anda baskÍ adedi yarÍm milyonu aómÍó durumdadÍr. Türk
lehçelerine aktarÍldÍÂÍ gibi, aralarÍnda JaponcanÍn da bulunduÂu baó-
ka dillere de tercüme edildi ve edilmektedir. Bu kitap bir baóucu eseri-
dir, bir siyer klasiÂidir; Türkiye’de siyer yazÍmÍnda bir dönüm nokta-
sÍdÍr. Geleneksel siyerler büyük oranda siyasi-askeri faaliyetleri içerir-
ken kronolojik olduÂu kadar tematiktir. Hoca hurafelerden arÍnmÍó, ça-
ÂÍmÍza seslenen, günümüz MüslümanÍnÍn yanÍnda yakÍnÍnda, ona her
yönden rehber olan bir Hz. Peygamber yazmÍótÍr.
Anabilim dalÍndan diÂer hocalarÍn orta öÂretim ders kitabÍ mahiye-
tinde olanlar yanÍnda genel okuyucuya hitap eden siyerleri de vardÍr:
116 Ankara Okulu YayÍnlarÍ, Ankara 2020.

117 Ankara Okulu YayÍnlarÍ, Ankara, 2020.
120 DGB YayÍnlarÍ, Ankara 2001.
475 •
N. Bozkurt, Siyer (Hz. Muhammed’in HayatÍ121); M. Özdemir, Orta Okul

ve Gmam Hatip OkullarÍ Gçin Hz. Muhammed’in HayatÍ122; H. Aslan, Ortao-
kul- Gmam Hatip Ortaokulu Hz. Muhammed’in HayatÍ 5123; Eyüp Baó, Son
Peygamber Hz. Muhammed (Siyer-i Nebî)124 bu tür eserlerdendir.
Seyfettin Eróahin, Prof. Dr. S. Hizmetli’nin danÍómanlÍÂÍnda SSCB
Döneminde Türkistan Cumhuriyetlerinde Dini YapÍlanma’yÍ doktora tezi
olarak (1996) çalÍómÍótÍr. Sosyalist bir ekonomik yapÍyÍ ve din karóÍtÍ
komünist bir ideolojiyi benimseyen Sovyetler BirliÂi’nin genelde din
ve dindarlar özelde Gslamiyet ve Müslümanlar ile iliókileri insanlÍk açÍ-
sÍndan önem arz ediyordu. Bunun yanÍnda SSCB’nin 1991’de daÂÍlma-
sÍyla beó tane yeni Türk cumhuriyeti (Azerbaycan, Kazakistan, KÍrgÍ-
zistan, Özbekistan ve Türkmenistan) baÂÍmsÍzlÍklarÍna kavuómuólardÍ.
Bunlardan dördü Türkistan’da idi. Türkiye akademi camiasÍ ve kamu-
oyunun yeni cumhuriyetlerle kuracaÂÍ iliókilerde Sovyet döneminin bi-
linmesi hayati önemi haizdi. Bu bilgi, Müslüman Türklerin söz konu-
su dönemde nasÍl bir deÂióim ve dönüóüm geçirdikleri hususuna ÍóÍk
tutacaÂÍ gibi dinin ya da Gslam’Ín ateist bir rejim karóÍsÍnda ayakta kal-
ma hatta galip çÍkma dinamiklerini de ortaya koyacaktÍ. S. Eróahin ió-
te bu saiklerle doktorasÍnÍ yapmÍótÍr. Bu çalÍóma Türkiye’de alanÍn ilk-
lerinden olup öncü bir iólev görmüótür. Tez, Türkistan’da Gslam ve Müs-
lümanlar (Sovyet Dönemi) adÍyla yayÍnlanmÍótÍr.125
Eyüp Baó, Prof. Dr. G. Aycan’Ín danÍómanlÍÂÍnda hazÍrladÍÂÍ Dil-
Tarih Gliókisi BaÂlamÍnda OsmanlÍ Türklerinde Arapça Tarih YazÍcÍlÍÂÍ (XVI.
ve XVII. YüzyÍl Örnekleriyle) adlÍ teziyle doktor oldu. OsmanlÍ Türkle-
rinde Arapça tarih yazÍcÍlÍÂÍnÍ dil ve tarih iliókisi baÂlamÍnda ele aldÍÂÍ
tezinde Arapça yazÍlan tarih eserlerinin toplumda kullanÍlabilirlikleri-
ni detaylÍca inceledi. Bu çalÍóma ile Arapça yazÍlan eserlerin OsmanlÍ-
da kimler tarafÍndan okunduÂunu ve ne amaçla telif edildiÂini tespit
etmió oldu.
Halide Aslan, 2008 yÍlÍnda Prof. Dr. N. YazÍcÍ danÍómanlÍÂÍnda ha-
zÍrladÍÂÍ Tanzimat Döneminde Ghtida (1839-1876) teziyle doktorasÍnÍ ta-
mamladÍ. ÇalÍómasÍnda din deÂiótirmenin (ihtida ve irtidat) Tanzimat
121 MEB YayÍnlarÍ, Ankara 2002.

122 Damla YayÍnlarÍ, Ankara, 2012.
123 MEB YayÍnlarÍ, Ankara, 2014.
124 DGB YayÍnlarÍ, Ankara, 2021.
125 AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1999; TDV YayÍnlarÍ, Ankara 2007.
• 476
Dönemi’ndeki kurumsallaómasÍnÍ aróiv vesikalarÍna ve birinci el kay-

naklara dayanarak irdelemeye çalÍótÍ. AyrÍca ihtidanÍn sebepleri ve pro-
sedürünü detaylÍ bir óekilde ele alarak dini, sosyal, ekonomik, siyasal
ve psikolojik sebepleri ortaya koymaya çalÍótÍ. Doç. Aslan OsmanlÍ tari-
hi yoÂunluklu olarak çalÍómalarÍnÍ sürdürmektedir. Konuya iliókin ça-
lÍómalarÍnÍn bir kÍsmÍnÍ da kitap halinde yayÍnlamÍótÍr.126
Nurullah Yazar, akademik çalÍómalarÍnÍ Büyük Selçuklular üzerine
yoÂunlaótÍrmÍótÍr. Bu dönemde iktidar mücadeleleri, óehir olarak Gsfa-
han, Siyasetnâmeler ve Orta çaÂ Gslam siyaset düóüncesi ilgi alanlarÍn-
dandÍr. Prof. Dr. H. Kurt’un danÍómanlÍÂÍnda yüksek lisans tezini Bü-
yük Selçuklu Devleti’nde Gsyanlar (2011) doktora tezini de Büyük Selçuk-
lular Döneminde Gsfahan (2011) baólÍÂÍ altÍnda tamamlamÍótÍr. Glk çalÍó-
masÍyla Selçuklular dönemine vukufiyet kazanan Yazar, doktorasÍn-
da Gsfahan’Í coÂrafî, mimarî, siyasî-askerî, ekonomik-malî, sosyal-dinî
ve ilmî-kültürel yönleriyle incelemiótir. Bu tez Türklerin Gslami dönem
óehir tarihi açÍsÍndan da önem arz etmektedir. Alanla ilgili Büyük Sel-
çuklu Devleti’nde Gktidar Mücadeleleri127 ve Büyük Selçuklular Dönemi Gs-
lam Siyaset Düóüncesi -Siyasetnâmeler BaÂlamÍnda Bir Okuma-128 adlÍ ki-
taplarÍ yayÍnlanmÍótÍr.
Gslam Tarihi Anabilim DalÍ öÂretim üyelerimizin yaptÍklarÍ doktora
tezleri alana katkÍ saÂlayÍcÍ mahiyet arz etmektedir. Fakültemiz çatÍ-
sÍ altÍnda M. Fayda, M. Özdemir ve H. Kurt’un yapmÍó olduklarÍ dok-
tora tezleri daha ziyade Gslamiyet’in yayÍlÍóÍ ile ilgilidir. Kadim çaÂlar-
dan beri medeniyet merkezi olmuó, Kahtani AraplarÍn anayurdu, Ma-
inliler, SebalÍlar ve Himyerliler gibi devletlerin kurulduÂu, bu arada
Putperestlik, Mecusilik, HÍristiyanlÍk ve YahudiliÂin yayÍldÍÂÍ Güney
Arabistan’da (Necran, Yemen, Hadramevt ve Uman) Gslamiyetin yayÍ-
lÍóÍnÍ Prof. Dr. N. ÇaÂatay danÍómanlÍÂÍnda Mustafa Fayda yapmÍótÍr.
Arap coÂrafyasÍnÍn fizik, beóerî/Írk, dini, kültürel yönlerden tamamen
dÍóÍnda Avrupa’nÍn batÍ ucunda yer alan Gberya yarÍmadasÍnda daha
açÍk tabirle Endülüs’te yerli halk (Müvelledler) arasÍnda Gslamiyet’in
yayÍlÍóÍnÍ Pof. Dr. H. G. YurdaydÍn’Ín danÍómanlÍÂÍnda Mehmet Özde-
mir doktora tezi olarak çalÍómÍótÍr. Gslam dininin yine coÂrafi, Írki, dini
126 Tanzimat Dönemi’nde Din DeÂiótirme Hareketleri 1839-1876, TDV YayÍnlarÍ, Ankara 2010; OsmanlÍ
Son Dönemi Gizli Din TaóÍma Meselesi, Akademi Titiz YayÍnlarÍ, Gstanbul 2012.
127 Otto YayÍnlarÍ, Ankara 2017.
128 Otto YayÍnlarÍ, Ankara 2020.
477 •
ve kültürel farklÍ bir manzara arz eden Türkistan’Ín Buhara bölgesinde

hassaten Türkler arasÍnda yayÍlÍóÍnÍ Prof. Dr. S. Hizmetli danÍómanlÍ-
ÂÍnda Hasan Kurt Emevî ve Glk Abbasî Halifeleri Döneminde Buhârâ Bölgesi
baólÍÂÍyla doktora konusu yapmÍótÍr. ÇalÍómasÍnda Buhara bölgesinin
sosyal, siyasî, ekonomik, askerî, idarî, dinî ve ilmî durumuna deÂine-
rek bölgenin Gslam’la tanÍóma süreci ve sonrasÍnda yaóanan deÂióimle-
re yer vermiótir. Bu çalÍóma ile Türk tarihi açÍsÍndan yeni bir çaÂÍn baó-
langÍcÍ anlamÍna gelen GslamlaómanÍn Maveraünnehr’deki yansÍmala-
rÍna ÍóÍk tutulmuótur. Keza, ilk yarÍ baÂÍmsÍz devletlerden biri olan ve
Horasan ve BaÂdat’ta yarÍm asÍrdan uzun bir süre iktidarda kalan Ta-
hiroÂullarÍnÍn tarihini ilk kez müstakil bir eserde kaleme almÍótÍr129. Bu
baÂlamda Seyfettin Eróahin de göçebe ya da yarÍ göçebe Türkler arasÍn-
da Gslamiyet’in yayÍlÍóÍnÍ KÍrgÍzlar örneÂinde doçentlik çalÍómasÍ ola-
rak KÍrgÍzlar ve Gslamiyet adÍ altÍnda kitaplaótÍrmÍótÍr130 . Anabilim da-
lÍ hocalarÍnÍn Gslamiyet’in yayÍlmasÍ ile ilgili kÍsmen konu hakkÍndaki
temel varsayÍmlarÍ gözden geçirmió kÍsmen de müsteóriklerin iddiala-
rÍna cevap olmuótur. Konu hakkÍnda mesai harcayan çoÂu araótÍrma-
cÍ Gslamiyet’in yayÍlÍóÍnda ekonomi, siyaset, sosyal iliókiler gibi dünye-
vi faktörlerin zorlayÍcÍlÍÂÍnÍ vurgularken bu çalÍómalarda, söz konusu
faktörler inkâr edilmemekle beraber baóta Kur’an olmak üzere Gslamî
kaynaklarÍn ve ilkeler, MüslümanlarÍn dinî örneklikleri ve yönetimde
adaletin daha etkili olduÂunu insanlarÍn kalbini kazandÍÂÍnÍ, Gslamiye-
tin yayÍlmasÍnÍn icbari deÂil iradi nitelikte gerçekleótiÂini tespit etmió-
lerdir. Bu tespit daha sonraki çalÍómalara da yol göstermiótir.
Gslam tarihçiliÂi hakkÍnda da anabilim dalÍ akademisyenleri kitap,
makale, bildiri ve tez óeklinde bir dizi çalÍóma yapmÍólardÍr. BunlarÍn
baólÍcalarÍ;
S. Hizmetli, Gslâm TarihçiliÂi Üzerine, Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ YayÍn-
G. Aycan, Gdeolojik Tarih OkumalarÍ, Ankara Okulu YayÍnlarÍ, Ankara
1998; Apokrif Tarih YazÍcÍlÍÂÍ: MÍsÍr’Ín Fethi BaÂlamÍnda Bir Eser Gnce-
lemesi, AraótÍrma YayÍnlarÍ, Ankara 2003.
N. Bozkurt, Tarih Felsefesi-Tarihin DoÂasÍ ve Belirleyicileri, Ankara Oku-
lu YayÍnlarÍ, Ankara, 2020; Müslüman Tarihçilerin Dünya Tarihi TasarÍm-
129 Türk Gslam Dönemine Geçióte TahiroÂullarÍ, AraótÍrma YayÍnlarÍ, Ankara, 2002
130 SEK YayÍnlarÍ, Ankara, 1999.
• 478
larÍ, Ankara Okulu YayÍnlarÍ, Ankara, 2020; Tarih Felsefesi Perspektifinden

KÍssalarda Tarihsel Bilinçlilik, Ankara Okulu YayÍnlarÍ, Ankara, 2022.
M. Özdemir “Gslâm Tarihi AraótÍrmalarÍnda Yöntemle Glgili BazÍ Mü-
lahazalar”, Gslâmî Glimlerde Metodoloji (Usûl) Meselesi-II (GSAV TartÍómalÍ
Glmî ToplantÍlar Dizisi 46), Ensar Neóriyat, Gstanbul 2005, ss. 913-948, “Si-
yer YazÍcÍlÍÂÍ Üzerine”. Milel ve Nihal 4 (2007), ss. 129-162.
G. SarÍçam-G. Aycan, “Gslam Tarihinin KaynaklarÍyla Glgili Problem-
ler ve Çözümüne Gliókin BazÍ Düóünceler”, Gslâmî Glimlerde Metodolo-
ji (Usûl) Meselesi-II (GSAV TartÍómalÍ Glmî ToplantÍlar Dizisi 46), Gstanbul
2005, ss. 878-890.
S Eróahin, “Türkiye de Modern Gslam TarihçiliÂine DoÂru Milli Dev-
lette Ümmeti ÇalÍómak”, Gslâmî Glimlerde Metodoloji (Usûl) Meselesi-II
(GSAV TartÍómalÍ Glmî ToplantÍlar Dizisi 46), Gstanbul 2005, ss. 949-980,
“Tevhidi Düóünce Ekseninde Tarihe BakÍó”, Tevhidi Düóünce ve Toplum
Felsefesi, ed. Osman kimóek, Nobel YayÍnevi, Ankara, 2020, ss. 155-199;
“Tevhidi AnlayÍóla Siyer-i Nebi YazÍmÍnÍn Yeniden GnóasÍ Üzerine”,
Tevhidi Düóünce IóÍÂÍnda Glim DallarÍnÍn Yeniden GnóasÍ kurasÍ 2, Ankara,
2019, ss. 19-85, “Gslam TarihçiliÂinin Bilimsel Tarihçilik KaróÍsÍndaki Kri-
zi Üzerine Tespitler”, Gslam Tarihi YazÍcÍlÍÂÍna Dair AraótÍrmalar- Prof.Dr.
Gbrahim SarÍçam ArmaÂan KitabÍ, Ankara, 2022, ss. 259-303.
E. Baó, “Bir Akademik Disiplin Olarak Gslâm Tarihi”, Dinî AraótÍr-
malar, C. 14, S. 39, 2011, ss.21-52; “Türkiye’deki Cemaat ve Fikir AkÍm-
larÍnÍn Siyer YazÍlÍÂÍndaki Rolü Üzerine Bir DeÂerlendirme”, Uluslara-
rasÍ Türkiye’de Tüm Yönleri ile Siyer ÇalÍómalarÍ Sempozyumu, 9-12 Nisan
2015, Gstanbul.
H. Aslan, “Gslam Tarihi ÖÂretiminin Problemleri Geçmióte ve Günü-
müzde”, ERPA Kongresi, 2015; “Glahiyat Fakültelerinde HazÍrlanan Gslam
Tarihi Tezlerinin Dönem Kaynak ve Yöntem AçÍsÍndan DeÂerlendiril-
mesi”, I. UluslararasÍ Sosyal Bilimler Sempozyumu, 2016, 346-360; “Glahi-
yat Fakültesi Dergilerindeki Gslam Tarihi Makalelerinin Belge Tarihçili-
Âi AçÍsÍndan DeÂerlendirilmesi -Ankara, Marmara ve Atatürk Glahiyat
Fakülte Dergileri”. Gslami AraótÍrmalar, 29 (1), 2018, 95-107.
Tez olarak Hasan Kurt, Taberî’nin HayatÍ ve TarihçiliÂi (1991) ve Eyüp
Baó, Dil-Tarih Gliókisi BaÂlamÍnda OsmanlÍ Türklerinde Arapça Tarih YazÍcÍ-
lÍÂÍ (XVI. ve XVII. YüzyÍl Örnekleriyle) adlÍ çalÍómalarÍ yapmÍólardÍr.
Ulusal Akademik Kurumlara ÖÂretim ÜyeliÂi KatkÍsÍ

479 •
Anabilim dalÍ uzunca bir zamandÍr lisansüstü çalÍómalar da yaptÍr-

maktadÍr. YetiótirdiÂi tarihçiler hem Fakülte’nin anabilim dalÍ bünye-
sinde hem de Türkiye’nin çeóitli üniversitelerinin Glahiyat-Gslami Glim-
ler fakültelerinde akademik hizmet vermektedirler. Özellikle Yüksek
Gslam Enstitülerinin 12 Eylül 1980 Ghtilali sonrasÍndaki üniversite refor-
mu sÍrasÍnda ilahiyat fakültelerine çevrilmeleriyle birlikte Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi ve onun bir birimi olan Gslam Tarihi Anabi-
lim DalÍ, bu kurumlara öncülük etmiótir. Hem Yüksek Gslam Enstitü-
sü aóamasÍnda iken yapÍlan tezlerin, ilmi çalÍómalarÍn doktora sayÍl-
masÍ hususunda görev almÍó hem de onlara akademik tarihçi tedariki
yapmÍótÍr. Glk olarak Neóet ÇaÂatay, 1949-1981 yÍllarÍ arasÍnda Anka-
ra Üniversitesi Glahiyat Fakültesi dÍóÍnda Erzurum Atatürk Üniversite-
si ve Konya Selçuk Üniversitesi Edebiyat ve Fen Fakülteleri’nde Dev-
rim Tarihi derslerini okutmuótur. Bunlardan Marmara Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi’ne Doç. Dr. Mustafa Fayda (1985), Selçuk Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi’ne Doç. Dr. Gsmet KayaoÂlu (1985), Erciyes Üniversi-
tesi Glahiyat Fakültesi’ne Doç. Dr. Ahmet UÂur (1985), Dicle Üniversite-
si Glahiyat Fakültesi’ne Dr. Abdurrahman Acar (1998) gitmiólerdir. Gazi
Osmanpaóa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi’ne giden Doç. Dr. Mü-
nir Atalar (1995) örneÂinde olduÂu gibi diÂer fakültelerde hizmet ve-
ren hocalar da olmuótur.
ÖYP (ÖÂretim Üyesi Yetiótirme ProgramÍ) çerçevesinde, lisansüstü
eÂitim verme imkânÍna sahip olan yükseköÂretim kurumlarÍnda, öÂ-
retim üyesi ihtiyacÍ olan diÂer yükseköÂretim kurumlarÍnÍn araótÍrma
görevlilerine lisansüstü eÂitim yaptÍrÍlmasÍ yoluyla öÂretim üyesi yetió-
tirilmesi öngörülmüótür. Bu kapsamda Gslam Tarihi Anabilim DalÍ’na
gelen araótÍrma görevlileri 11 kióidir. (Abdurrahman Daó (ElazÍÂ-FÍrat
Üni.), M. Mahfuz Söylemez (Van-Yüzüncü YÍl Üni.), Mehmet ÇoÂ (Ka-
radeniz Teknik Ünv.), Hakan Öztürk (ElazÍÂ-FÍrat Ünv.) Fatih ErkoçoÂ-
lu (Sivas-Cumhuriyet Ünv.), Zekeriya Akman (Malatya-Gnönü Ünv.), M.
Samet Bilgin (Çorum-Hitit Ünv.), Canan Özkan (Kilis 7 AralÍk Ünv.),
Fatmanur Kalan GbrahimoÂlu (Amasya Ünv.), TuÂba kahbaz (Yozgat-
Bozok Ünv.), Burak Aslan (Nevóehir HacÍbektaó Veli Ünv.), TuÂba As-
lan (NiÂde Ömer Halis Demir Ünv.) Bunlara ilaveten Gslam Tarihi Ana-
bilim DalÍ’nÍn yüksek lisans ve doktoralarÍnÍ yaptÍrdÍÂÍ ve óimdi Tür-
kiye ve dünyanÍn çeóitli üniversitelerinde görev yapan çok sayÍda aka-
demisyen bulunmaktadÍr.
• 480
UluslararasÍ Bilimsel Temsil Kabiliyeti

Gslam Tarihi anabilim DalÍ öÂretim üyelerinin yerli ve yabancÍ diller-
de yaptÍklarÍ yayÍnlar uluslararasÍ düzeyde tanÍnmÍó çok sayÍda atÍf al-
mÍótÍr. Bu uluslararasÍ tanÍnÍrlÍÂÍ ve referans deÂerini göstermektedir.
Hatta bazÍ çalÍómalarÍ baóka diller tercüme dilmiótir. Bunlardan mese-
la, G. SarÍçam’Ín Hz. Muhammed ve Evrensel MesajÍ Japonca, Ukrayna-
ca, Boónakça, Felemenkçe, Arnavutça, Rusça, FransÍzca ve Gngilizce’ye
tercüme edilip basÍlmÍótÍr. S. Eróahin’in “Westernization, Mahmud II,
and the Islamic Virtue Tradition” adlÍ makalesi “Vesternizacija, Mah-
mud II. I Tradicija Islamskih Vrijednosti Vladara” adÍyla Boónakça’ya
çevrilmiótir (Rijaset Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, nu: 38,
2009, ss. 79-87). Ancak dikkat çekici bir nokta óu ki, Gslam dünyasÍ özel-
likle de Arap dünyasÍ genelde Türkiye’de özelde A.Ü. Glahiyat Fakülte-
si Gslam Tarihi Anabilim DalÍ’nda yapÍlan tarih çalÍómalarÍna ilgi duy-
mamÍótÍr. Bunda dil engeli yanÍnda baóka saiklerin de olduÂu düóünü-
lebilir. Esasen büyük oranda Gslam tarihi kategorisinde yapÍlan çalÍó-
malar Müslüman Arap tarihine dairdir. Bu araótÍrmalarÍn en azÍndan
Türkiye tarihçileri konuya nasÍl bakÍyorlar gibi poüpülist bir saikle ta-
kibi hak ettiÂi muhakkaktÍr. Bu olgu sadece Gslam tarihinde deÂil diÂer
alanlarda da vakidir.
UluslararasÍ ÖÂretim ÜyeliÂi

Dünya üniversiteleri arasÍnda karóÍlÍklÍ akademik personel eÂitimi
ve gelióimi; bilgi ve deneyim alÍóveriói; bilimsel alanlarda ortak projeler
yürütme; ortak bilimsel sorunlarÍn çözümünde birbirlerinin bilgi ve be-
cerilerinden yararlanma; bu amaçla akademik personel deÂióimi; ortak
ilgi alanlarÍnda araótÍrma görevlisi ve öÂrenci deÂióimi; eÂitim, öÂretim
ve araótÍrma amaçlÍ kitap, diÂer yayÍn ve materyal deÂióimi, bilimsel
toplantÍlarÍ karóÍlÍklÍ olarak teóvik, karóÍlÍklÍ ortak ilgi alanlarÍnda ya-
pÍlan çalÍómalarÍn desteklenmesi, taraflarÍn çalÍóma gruplarÍnÍn düzen-
li olarak tertibi, gerektiÂinde iki üniversitenin üst düzey yöneticilerinin
çalÍómalarÍn ióleyióini ve verimliliÂini denetlemesi, yolculuk giderlerini
gönderen ülkenin konaklama diÂer giderlerin gidilen üniversite tarafÍn-
dan karóÍlanmasÍ gibi óartlarÍ haiz akademik ióbirliÂi yapÍlÍr.
Bu muhtevada Ankara Üniversitesi ve Pontifical Gregorian Üniver-
sitesi arasÍnda 25.03.1998’de imzalanan, 15.04.2004 ve 11.01.2013 tarih-
lerinde yenilenen Akademik GóbirliÂi Protokolü çerçevesinde Roma’ya
481 •
giden Gslam tarihi hocalarÍ óunlardÍr: Prof. Dr. Gazi YurdaydÍn (1987-
1988) aynÍ zamanda fakülteden ilk giden hocasÍdÍr. Sonra iki defa Prof.
Dr. Nahide Bozkurt (2005, 2007) ve Prof. Dr. Mehmet Özdemir (2010)
bu görevi üstlenmiólerdir.
Prof. Dr. Sabri Hizmetli Cezayir Oran Üniversitesi’nde (1986-1988)
ve Prof. Dr. Nesimi YazÍcÍ Cezayir Konstantin Üniversitesi’nde (1984-
1985) öÂretim üyeliÂi yapmÍólardÍr.
Türk dünyasÍ ile akademik ió birliÂi çerçevesinde KÍrgÍzistan Oó
Devlet Üniversitesi Teologya Fakültesi’nde Prof. Dr. Seyfettin Eróahin
(1996-1997), Prof. Dr. Eyüp Baó (2003-2006) ve Prof. Dr. Hasan Kurt
(2009-2010) dersler vermiólerdir. Prof. Dr. Sabri Hizmetli de 1999’dan
beri Kazakistan’da Türkistan Hoca Ahmet Yesevi UluslararasÍ Türk-
Kazak Üniversitesi, akabinde AlmatÍ’da YabancÍ Diller ve Mesleki Ka-
riyer Üniversitesi’nde öÂretim üyeliÂi ve rektörlük gibi görevler yürüt-
mektedir.
Kolombiya’da Universidad Nacional de Colombia, Prof. Dr. Meh-
met Özdemir (kubat-Haziran 2015; AÂustos-AralÍk 2015; kubat-Haziran
2016; kubat-Haziran 2018) ve Doç. Dr. Halide Aslan (Universidad Na-
cional de Colombia, kubat-Haziran 2018) da öÂretim üyeliÂi yapmÍó-
lardÍr.
Prof. Dr. Nahide Bozkurt Avusturya’da Vienna International Chris-
tian-Islamic Summer University (VICISU) Stift Altenburg programÍnda
(1-4/4-2016 ve 30/7-2/8 – 2018); Gsrail’de the Al-Qasemi Academy (R.A)-
Academic College of Education-Graduate Studies, Baqa al-Gharbiyye,
programlarÍnda dersler vermió akademik etkinliklere katÍlmÍótÍr (9-15/4-
2017).
Bilimsel-Gdari Kurumlarda Üyelik ve Yöneticilik

• Türk Tarih Kurumu: Prof. Dr. Neóet ÇaÂatay (Baókan VekilliÂi: 17
Ekim 1983- 16 Mart 1992), Prof. Dr. H. Gazi YurdaydÍn (Üye), Prof. Dr.
Mehmet Özdemir (Üye).
• Yüksek ÖÂretim Kurulu (YÖK) ÜyeliÂi: Prof. Dr. Neóet ÇaÂatay
(1987), Prof. Dr. Grfan Aycan (2014-2017)
• Din ÖÂretimi Genel MüdürlüÂü: Prof. Dr. Grfan Aycan (Genel Mü-
dür: 2003-2014).
• Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü: Doç. Dr. Halide ASLAN (Müdür Yar-
dÍmcÍlÍÂÍ 2015-2017), Prof. Dr. Nahide BOZKURT)
• 482
• A.Ü. Latin Amerika ÇalÍómalarÍ AraótÍrma ve Uygulama Merke-

zi (LAMER): Prof. Dr. Mehmet Özdemir (MYK Üyesi), Doç. Dr. Hali-
de Aslan (MYK Üyesi)
• A.Ü. Afrika ÇalÍómalarÍ AraótÍrma ve Uygulama Merkezi (AÇA-
UM): Prof. Dr. Nahide Bozkurt (Baókan)
• A.Ü. KadÍn SorunlarÍ AraótÍrma ve Uygulama Merkezi (KASAUM):
Prof. Dr. Nahide Bozkurt (YK Üyesi)
• YurtdÍóÍ diplomatik temsilcilikler: Prof. Dr. Seyfettin Eróahin
(T.C. Londra BüyükelçiliÂi Din Hizmetleri Müóaviri 2008-2012), Prof.
Dr. Eyüp Baó (T. C. Kopenhag BüyükelçiliÂi Din Hizmetleri Müóavi-
ri 2023-)
Gslam Tarihi Anabilim DalÍnÍn Bilimsel Projeleri

Gslam Tarihi Anabilim DalÍ’nÍn baóarÍlarÍndan biri de yürüttüÂü ve
gerçekleótirdiÂi bilimsel projelerdir. Bunlardan tamamen Glahiyat Fa-
kültesi Gslam Tarihi Anabilim DalÍ bünyesinde yapÍlanlar yanÍnda baó-
ka kurumlarla ió birliÂiyle hayata geçirilenler de vardÍr.
Glki Prof. Dr. Gbrahim SarÍçam, Prof. Dr. Mehmet Özdemir ve Prof.
Dr. Seyfettin Eróahin’in yaptÍklarÍ “Gngiliz ve Alman Oryantalizminde
Siyer ÇalÍómalarÍnÍn Türklerin ve Avrupa BirliÂi HalklarÍnÍn Peygam-
ber GmajÍna Etkisi” projedir. BatÍ kamuoyu Hz. Muhammed ve Kur’an
baóta olmak üzere Gslami deÂerler ve sembollere fikir ve ifade özgürlü-
Âü çerçevesinde tenkit adÍ altÍnda karóÍ duruyordu. Söz geliói 2005 yÍ-
lÍnda Danimarka’da Jyllands-Posten adlÍ derginin “Muhammad carto-
ons” adÍyla yayÍnladÍÂÍ karikatürler bunlardan biridir. Anabilim dalÍn-
dan üç akademisyen (G. SarÍçam, M. Özdemir ve S. Eróahin) BatÍ’daki bu
tür yayÍnlarÍn arka planÍnÍ tespit etmek ve baóta Müslümanlar ve Ba-
tÍlÍlar olmak üzere dünya kamuoyunu bilgilendirmek, barÍóa, huzura
ve birlikte yaóamaya katkÍ saÂlamak için söz konusu projeyi TÜBGTAK
desteÂiyle gerçekleótirmiótir. Bu, bilindiÂi kadarÍyla Cumhuriyet tari-
hinde TÜBGTAK’Ín desteklediÂi ilk ilahiyat-Gslam tarihi projesidir. Pro-
je için SarÍçam Hoca, AÂustos-Eylül 2005’te Almanya’da M. Özdemir ve
S. Eróahin de Gngiltere’de araótÍrmalar yapmÍólardÍr. Proje, daha sonra
Gngiliz ve Alman Oryantalistlerin Hz. Muhammed Tasavvuru131 adÍyla ki-
131 Nobel YayÍnlarÍ, Ankara 2011; Oryantalizmin Hz. Muhammed TasavvurlarÍ - Gngiliz ve Alman
Oryantalizmi Örnekleri, Nobel YayÍnlarÍ, Ankara 2023 (Gözden geçirilmió ikinci baskÍ)
483 •
taplaótÍrÍlmÍótÍrBu çalÍóma Türkiye’de, benzeri bir dizi akademik araó-

tÍrmaya öncülük etmiótir denilebilir.
Gslam Tarihi Anabilim DalÍ hocalarÍndan Prof. Dr. Grfan Aycan baó-
kanlÍÂÍnda gerçekleótirilen “Tarihte Müslümanlar” projesi de alanÍnda
ilklerden ve öncülerdendir. AÂÍrlÍklÍ olarak Anabilim DalÍ akademik
kadrosunun yer aldÍÂÍ proje yeni bir metod ve muhteva ile Tarihte Müs-
lümanlar adÍyla külliyat niteliÂinde 8 cilt halinde yayÍnlandÍ.132 Eser mi-
lattan sonraki 21 yüzyÍlÍn 10’una mühür vuran Müslüman medeniyeti-
ni ele almaktadÍr. Amaç, MüslümanlarÍn tarihî tecrübesinin doÂru anla-
óÍlmasÍna katkÍ saÂlayabilmektir. Bu külliyat için uzman akademisyen-
lerden yaklaóÍk on kióilik editöryal ekip oluóturuldu. Projede yer alacak
devletler, bilim adamlarÍ, olaylar ve bilim dallarÍnÍn tarihi gelióimi ile
yüzyÍl deÂerlendirmelerinin yazÍlÍó formatlarÍ, hacimleri ve örnek me-
tinlerini hazÍrladÍ. Külliyatta, bugüne kadar hüküm sürmüó 160 Müs-
lüman devlet, bu devletlere ve medeniyete yön vermió 1100 ilim ada-
mÍ kÍrÍlma noktasÍ oluóturan 150 önemli olay alanÍnda uzman yaklaóÍk
200 akademisyen tarafÍndan kaleme aldÍ. Bu çalÍóma aynÍ zamanda Gs-
lam Tarihi Anabilim DalÍ’nÍn Türkiye’deki tarihçilerin geneli ile husu-
sen de Gslam tarihçileri ile birlikte bilimsel çalÍóma kapasitesi ve tecrü-
besini ortaya koydu. Sonraki benzeri projelere öncülük ve örneklik et-
ti. ÇalÍómanÍn adeta hülasasÍ Gngilizce, Arapça ve Farsça olarak da ha-
zÍrlanÍp bir cilt halinde külliyata dahil edildi. Böylece Ankara Glahiyat
Gslam Tarihi Anabilim DalÍ’nÍn öncülüÂünde hazÍrlanan Türk akade-
misyenlerin Gslam medeniyetine dair birikimi ve konulara yaklaóÍmÍ
dÍó dünya ile paylaóÍlmÍó oldu
Baóka kurumlarla ió birliÂi ya da onlarÍn bünyesinde yapÍlan projele-
rin öncülüÂünü de N. YazÍcÍ Hoca yapmÍótÍr. Nesimi Hoca’nÍn yönetici-
liÂinde Gazi Üniversitesi Gletióim Fakültesi’nde yapÍlan “OsmanlÍ Döne-
mi Türk BasÍn Tarihi (1992)” adlÍ projedir.133 Nesimi YazÍcÍ ve Mehmet
Akkuó HocalarÍn baókanlÍÂÍnda bir diÂer proje Mart-Haziran 2004’te
“Türk Tarih Kurumu YazmalarÍnÍn Tasnifi ve KataloglanmasÍ”dÍr. Bu
132 Tarihte Müslümanlar, I-VIII, (ed.). G. Aycan, M. Özdemir, S. Eróahin, M. Demirci, E. Baó, F. Er-
koçoÂlu, N. Yazar, M.A. Fidan, M.N. BarÍó, OTTO YayÍnlarÍ, Ankara, 2020.
133 Prof. YazÍcÍ’nÍn OsmanlÍ basÍn tarihine dair OsmanlÍ basÍnÍ hakkÍnda baóka çalÍómalarÍ da
vardÍr. Takvim-i VakayÍ (Belgeler), (Ankara, 1983) adlÍ eseri de alanÍyla ilgili belgelere dayalÍ ilk
araótÍrmalardandÍr.
• 484
çalÍómada da M. Özdemir, S. Eróahin, A. Acar, H. Kurt, E. Baó, H. Aslan

gibi akademik personelin tamamÍna yakÍnÍ görev almÍótÍr.
AynÍ óekilde Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ tarafÍndan yürütülen “Konu-
lu Siyer Projesi” ve “Siyer-i Nebi Atlas ve Albümü” projelerinin editör-
lüÂünü Prof. Dr. E. Baó yapmaktadÍr (2002-). Bu çalÍómaya da anabilim
dalÍ hocalarÍnÍn çoÂu katkÍ saÂlamaktadÍr.
Lisansüstü EÂitim-Dersler
Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde Gslam Tarihi ve SanatlarÍ Ana-
bilim dalÍ çatÍsÍ altÍnda (Gslam Tarihi) yürütülen lisansüstü akademik
çalÍómalar yüksek lisans ve doktora aóamalarÍnda sürmektedir. Yüksek
lisansta 33, doktorada 27 olmak üzere verilen dersler aóaÂÍdadÍr:
Yüksek lisans: AraótÍrma Yöntemleri, Tarih Felsefesine Girió, Os-

manlÍ Tarihinin Aróiv KaynaklarÍ, Selçuklu Siyasi Tarihi, Gslam Tarihi-
nin KaynaklarÍ (Literatür), OsmanlÍca Tarihi Metinler: Matbu Metinler,
OsmanlÍca Tarihi Metinler: El YazmasÍ Metinler, Endülüs Siyasi Tari-
hi, Hristiyan Gspanya’da Müslüman ve Yahudi AzÍnlÍklar, Siyer AraótÍr-
malarÍnda Yöntem, BatÍ Literatüründe Hz. Muhammed, Tarih Teorileri,
Abbasiler: Siyasi Tarih, Abbasiler: Kültür ve Medeniyet Tarihi, Emevi
Dönemi (Siyasi Tarih), Müslüman AzÍnlÍklar Tarihi (Kültür ve Medeni-
yet), Gslam’Ín YayÍlÍó Tarihinin Bilgi KaynaklarÍ ve Ortam, Psikososyal
BoyutlarÍyla Gslamlaóma, Türk ve Gslam Kültürlerinin Etkileóim Süre-
ci, Türk-Gslam Kültürünün Somut Tezahürleri, Gslam Medeniyet Tarihi:
Klasik Dönem, Gslam Medeniyet Tarihi: Yenileóme Dönemi, Türkiye’nin
Dini Tarihi: Klasik Dönem, Türkiye’nin Dini Tarihi: Yenileóme Döne-
mi, Türk-Gslam Devletleri Tarihi: KarahanlÍlardan Selçuklulara, Türk-
Gslam Devletleri Tarihi: MoÂol GstilasÍ SonrasÍ, OsmanlÍ Kuruluó Döne-
mi Tarih YazarlarÍ ve Eserleri, OsmanlÍ Son Dönem Tarih YazarlarÍ ve
Eserleri, Cumhuriyet Türkiye’sinde Glk Dönem Gslam TarihçiliÂi, Cum-
huriyet Türkiye’sinde OsmanlÍ TarihçiliÂi, OsmanlÍ Tarihi KaynaklarÍ,
Selçuklu Kültür ve Medeniyeti, OrtaçaÂ Gslam Siyaset Düóüncesi Tari-
hi, OrtaçaÂ SonrasÍ Gslam Siyaset Düóüncesi Tarihi.
Doktora: AraótÍrma Yöntemleri, Siyer ve KaynaklarÍ, Avrupa’da

Gslâm, OsmanlÍca Tarihi Metinler: Matbu Metinler, OsmanlÍca Tarihi
Metinler: El YazmasÍ Metinler, Endülüs’te Siyasi-Gdari Müesseseler,
485 •
Endülüs’te Glim ve Kültür HayatÍ, Müslüman AzÍnlÍklar Tarihi (Siyasi

Tarih), Emevi Dönemi (Kültür ve Medeniyet), Eleótirel Tarih Felsefesi,
Tarih Felsefesi: Anlam ve Yorum, Oryantalizm ve Gslam Tarihi, Türk Ta-
rih Literatüründe Hz. Muhammed: KarahanlÍlardan Selçuklulara, Türk
Tarih Literatüründe Hz. Muhammed: OsmanlÍ TarihçiliÂinde Hz. Mu-
hammed, Gslam’Ín YayÍlÍóÍnda Etkin Temel Faktörler, Gslam’Ín YayÍldÍ-
ÂÍ CoÂrafya, Din-Kültür ve Medeniyet, Türk-Gslam Kültürünün Gün-
delik Hayattaki Gzdüóümleri, OsmanlÍ Tarih YazÍcÍlÍÂÍnÍn BaólangÍç ve
Gelióimi, OsmanlÍlarda Tarih YazÍcÍlÍÂÍnÍn Kurumsallaóma Süreci, Os-
manlÍ Düóünce Tarihi, OsmanlÍ Sosyal Tarihi, Selçuklu Yönetim An-
layÍóÍ, MüslümanlarÍn Kültür CoÂrafyalarÍ, Gslam Tarihinin Kaynakla-
rÍ (Tarih ve Usul), Selçuklu Devlet TeókilatÍ, Gslam CoÂrafyasÍ kehirle-
ri ve Tarihsel Çevresi.
Ders çeóitliliÂinin de ortaya koyduÂu gibi Anabilim dalÍ yeterli aka-
demik kadrosu ile Gslam tarihinin baólangÍcÍndan günümüze kadar olan
zaman dilimi hakkÍnda siyasi, sosyal, kültürel çalÍómalar yaptÍrma ka-
pasitesine sahiptir.
Gslam Tarihine Dair Tercümeler

Jean Sauvaget, Gslam DünyasÍ KÍsa Kronolojisi, çev. S. Kemal Yetkin, F.
Reóit Unat, AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1952.
Carl Brockelmann, Gslam Milletleri ve Devletleri Tarihi I, çev. Neóet Ça-
Âatay, AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1954.
Julius Wellhausen, Arap Devleti ve Sükûtu, çev. Fikret IóÍltan, AÜGF
Gbn Hióam, Hz. Muhammed’in HayatÍ es-Siretü’n-Nebeviyye, I, çev. Gz-
zet Hasan, Neóet ÇaÂatay, AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1971.
Robert Mantran, GslamÍn YayÍlÍó Tarihi, çev. Gsmet KayaoÂlu, AÜGF Ya-
yÍnlarÍ, Ankara, 1981.
W. Montgamery Watt, Muhammed Mekke’de, çev. M. Rahmi Ayas, Az-
mi Yüksel, AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1986.
Gslam Tarihine Dair Tahkikler ve Neóirler

Gbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iyye Fi’l Umuri’l-Ala’iyye I, tahk, neór. N Lü-
gal, Adnan S. Erzi, AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1957. (Türkiye Selçuklu ta-
rihine dair)
Muhammed B. Abdülhâliল El-Meyhenî, Destûr-Í Debîrî, tahk, neór.
• 486
Adnan SadÍk Erzi AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara 1962. (Selçuklu dönemine ait
inóa eseri, Gslâm diplomatiÂinin ilk Farsça örneklerinden)
El-Hayi, Hasan b. Abdi’l-Mu’min, Gunyetu’l-Katib ve Munyetu’t-Talib
Rusûmu’r-Resâ’il ve Nucûmu’l-Fazâ’il - Selçukiler Devrine Aid Gnóa Eser-
leri, tahk, neór, Adnan S. Erzi, AÜGF YayÍnlarÍ, Ankara, 1963.
DeÂerlendirme ve Sonuç
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Gslam Tarihi anabilim dalÍ bu-
gün itibarÍyla resmî web sitesinde kendisini óöyle tanÍmlamaktadÍr:
Hz. Muhammed’den baólamak üzere MüslümanlarÍn çevresinde geli-
óen olaylarÍ ve kaynaÂÍnÍ Gslâm dininden alan müesseseleri inceleyen
Gslâm Tarihi, Glâhiyat fakültelerinin temel derslerinden birini oluótur-
maktadÍr.
Tarihteki tüm Müslüman millet ve devletler, Gslâm Tarihi biliminin ko-
nusudur. Gslâm Tarihi bu millet ve devletlerin tarihî arka planlarÍnÍ, son-
raki varlÍklarÍnÍ, kurumlarÍnÍ, sosyal, kültürel, siyasî ve ekonomik yön-
lerden ele alÍp Gslâm kültür ve medeniyeti içerisindeki yerlerini bilim-
sel olarak tespit etmeye çalÍóÍr. Bunu yaparken óiirden aróiv malzeme-
lerine, yazÍlÍ eserlerden müzelik malzemelere kadar çok genió bir kay-
nak yelpazesine istinad eder.134
Anabilim DalÍnÍn ilahiyat eÂitim-öÂretimi içindeki misyonu ve he-
defleri de belirtilmektedir:
Gslâm Tarihi Anabilim DalÍ, diÂer bölüm ve anabilim dallarÍnÍn Glâhiyat
öÂrencilerine kazandÍrmayÍ amaçladÍÂÍ bilgi düzeyi ve formasyona pa-
ralel olarak, tarihî süreç içerisinde Gslâm tarihi ve medeniyetini ele al-
masÍ bakÍmÍndan önemli bir fonksiyon üstlenmektedir. Gslâm tarihçili-
Âinin, olaylarÍ sadece kronolojik bir tasnif içerisinde ele almak olmadÍÂÍ-
nÍ, olaylarÍ zaman ve mekân óartlarÍ içerisinde deÂerlendirerek, sosyal,
kültürel, ekonomik ve siyasî boyutlarÍnÍ ortaya çÍkarmak olduÂunu be-
nimsetmek ve bu yönde örnek çalÍómalar sunmak amacÍndadÍr.
Anabilim dalÍnÍn diÂer hedeĚerinden bazÍlarÍnÍ óu óekilde sÍralamak
mümkündür: Klasik dönem Gslâm tarihi kaynaklarÍ ve literatürü hak-
kÍnda bilgi sahibi olma, Gslâm tarihi olay ve olgularÍna bilimsel ve ana-
litik yaklaóma, Gslâm tarihi alanÍnÍn kapsamÍ ve diÂer alanlarla iliókisi-
ni bilme, Hz. Muhammed’in doÂduÂu ortamÍn dinî, kültürel ve sosyal
özelliklerini tanÍma; hayatÍna dair populer kültürde yer alan bilgilerde
tarihî olanla kurgusal olanÍ birbirinden ayÍrt etme, Hz. Muhammed’in
134 http://www.divinity.ankara.edu.tr/islam-tarihi/ (eróim 22.12.2022).

487 •
kióiliÂini ve nübüvveti-risaleti çerçevesindeki davetini tanÍma, Dört Ha-

life döneminin temel siyasî olaylarÍ ve kültür ve medeniyet alanlarÍn-
daki temel geliómeler hakkÍnda bilgi sahibi olma, Emeviler ve Abbasi-
ler döneminin temel siyasî olaylar ve kültür – medeniyet alanlarÍnda-
ki geliómeler hakkÍnda bilgi sahibi olma, Klasik Dönem Gslâm tarihinde
dinî ve etnik gruplarÍn statülerini, devletle ve birbirleriyle olan iliókile-
rini analiz etme, Gslâm tarihi araótÍrmalarÍ ve yazÍmÍ esnasÍnda kullanÍ-
labilecek temel kaynak türleri hakkÍnda bilgi edinme, Tarih metodolo-
jisinin temel konularÍnÍ bilme ve araótÍrmalarÍnda kullanabilme, Gslâm
Medeniyeti ve Gslâm Medeniyeti Tarihinin kaynaklarÍ hakkÍnda bilgi sa-
hibi olma, Gslâm Medeniyetinin tarihteki rolüyle gelecekteki konumu-
nu analiz etme, Medeniyetlerle ilgili güncel tartÍómalarÍ izleyip deÂer-
lendirme, Genel Türk Tarihi’ni ana hatlarÍyla bilme.”135
Bu ifadelerden de anlaóÍlacaÂÍ gibi Gslam tarihi/tarihçiliÂi, geleneksel
Müslüman tarihçiliÂi ya da Gslam tarihçiliÂi ile bilimsel/modern tarihçi-
liÂin bileóimi, baóka bir ifade ile buluóma noktasÍdÍr denebilir. Elbette,
tarih bilimi için özel olarak tarih fakülteleri veya ilgili fakültelerin tarih
bölümleri vardÍr. Buralarda enine-boyuna eÂitim-öÂretim ve araótÍrma
yönleriyle tarihçilik yapÍlmaktadÍr. Genelde ilahiyat fakültelerinin, özel-
de Ankara Glahiyat Fakültesinin de yoÂunluk noktasÍ din ya da Gslami-
yettir. Gslam Tarihi iki kelimelik bir terimdir: “Gslam” ve “Tarih”. Gslam
Tarihi bu haliyle kavóakta yani ilgili fakültelerin “tarih” bölümleri ile
Glahiyat fakültelerinin “Gslam” araótÍrmalarÍ kavóaÂÍnda konumlanmÍó
durumdadÍr. Bir bilim olarak tarih bölümlerinin en azÍndan asgeri ni-
teliklerini taóÍyacak, aynÍ zamanda Glahiyat fakültesinin Gslam araótÍr-
malarÍnÍn ilkelerini göz önünde buóuduracaktÍr. Hemen söyleyelim ki
bu iki alan birbirini dÍólayan veya göemeemzliketen gelen birimler de-
Âildri. Ancak öncelikleri, kÍsmen de metod, menba ve muhtevalarÍnda
farklÍklar bulunmaktadÍr. Bunlara yazÍmÍzda deÂindik.
Tarihçinin görevi, inancÍnÍ, ideolojisini, dünya görüóünü karÍótÍrma-
dan nesnel davranarak, kaynaklarÍ tenkitçi zihniyetle kullanarak olgula-
rÍ ve olaylarÍ tüm ayrÍntÍlarÍ ile tarafsÍzca tespit, tahlil ve tebyîn etmek-
tir. Ancak ifade ettiÂimiz gibi erken Cumhuriyet döneminde klasik Gs-
lam tarihçiliÂine tenkit yöneltildi, itiraz edildi. Bu dönem Gslam tarih-
çiliÂi bu psikolojik, siyasi, ideolojik ve kültürel atmosfer içinde kendine
yer bulmaya ve geliómeye gayret gösterdi. Bu baÂlamda felsefe, anlayÍó,
135 http://www.divinity.ankara.edu.tr/islam-tarihi/ eróim 22.21.2022.

• 488
kavramsal çerçeve, metot, memba ve muhteva yanÍnda en önemlisi meórui-

yet krizi yaóadÍ. Hala da baóta “Gslam tarihi” kavramÍ olmak üzere kav-
ram ve terminoloji sorunuyla baóbaóadÍr. Glaveten, ilim, din, kültür ve
tarih adÍna önemli psikolojik, ideolojik ve siyasal zorluklarla karóÍlaó-
maktadÍr. Müslüman tarihçi bir yönüyle kendi dininin tarihini, diÂer
yönüyle “öteki”nin tarihini araótÍrmaktadÍr. Her iki durumda da bili-
min gereÂi olan soÂukkanlÍlÍÂÍnÍ koruyarak nesnellik ve öznellik uçla-
rÍ arasÍnda bir sarkaç gibi gidip gelmesi mukadderdir.
Glahiyat fakülteleri, ifade ettiÂimiz gibi, temelde BatÍ’daki teoloji ve
Gslam araótÍrmalarÍ bölümleri esas alÍnarak modern üniversite bünye-
sine entegre edilmiótir. AmacÍ da genelde din ile ilgili konularÍ özel-
de Gslamiyeti mezhepler üstü veya farklÍ mezhep ve dinlerin görüóle-
rini de dikkate alan bir anlayÍóla deÂerlendirebilecek donanÍmda din
uzmanlarÍ yetiótirmek olarak belirlenmiótir. Góte Gslam tarihi bu ama-
ca matuf olarak zaman ve mekân baÂlamÍnda MüslümanlarÍn Gslami-
yeti anlama ve bir medeniyet düzeyinde hayata geçirme tecrübelerini
ele almaktadÍr. DiÂer bir ifadeyle Gslâm Tarihi Anabilim DalÍ, 1500 se-
neyi bulan uzun bir zaman diliminde Asya, Avrupa ve Afrika kÍtalarÍ-
nÍn önemli bir bölümüne yayÍlmÍó olan Müslüman toplumlarÍn tarih-
lerini incelemektedir.
Ankara Üniversitesi, Türkiye Cumhuriyeti’nin kendi kurduÂu ilk
yüksek eÂitim kurumudur. Glahiyat Fakültesi de bu üniversitenin üni-
versal bilgi kavramÍna katkÍ saÂlayan bir mütemmimidir. Ankara Gla-
hiyat Fakültesi, Gstanbul Dârulfünûn Glahiyat Fakültesi geleneÂine sÍrt
çevirmemekle beraber, öÂretim elamanÍ ve metod yönlerinden ona yas-
lanmamÍótÍr. Ankara Üniversitesi kimliÂi içinde bu üniversitenin Dil
Tarih CoÂrafya Fakültesi’nden beslenmiótir. Tarih alanÍnda ilk hocala-
rÍ buradan gelmió, ilk doktoralar bu fakültede yapÍlmÍótÍr. Bu anlam-
da Gslam medeniyet tarihinde özgün bir yeri vardÍr ve bir ekoldür. Gs-
lam Tarihi Anabilim DalÍ da bu niteliÂi ile baóta Glahiyat fakülteleri Gs-
lam tarihi araótÍrmalarÍna öncülük ettiÂi gibi genel tarih araótÍrmalarÍ-
na da katkÍ saÂlayan bir birikime ve geleneÂe sahiptir. Metod, menba
ve muhteva yönlerinden akademik Gslam tarihçiliÂinde ön almÍótÍr. Me-
tod olarak bilimsel tarihçilik metodunu benimsemekle birlikte gelenek-
sel Gslam tarihi metodunu da göz ardÍ etmemiótir. AraótÍrmalarÍ ve an-
latÍmlarÍnÍ öznel ve ideolojik duruóu ifade eden “tarihte nasÍl olmalÍy-
dÍ?” deÂil nesnelliÂi esas alan “tarihte ne olmuótur?” sorusuna cevap
489 •
aramayÍ ilke edinmiótir. Bilimsel tarihin eleótirel metoduyla tarihî riva-

yetlerin sÍhhatini bulmaya çalÍómÍótÍr. Bu manada asÍlsÍz mitler, menkÍ-
beler ve anlatÍlarÍn niçin ve ne zaman çÍktÍklarÍnÍ tespiti ilke edinmió-
tir. Menba bakÍmÍndan hem klasik Gslam kaynaklarÍnÍ kullanmÍó hem
de BatÍ’da veya dünyanÍn diÂer yerlerinde konu ile ilgili bulunan ye-
ni kaynaklar ve araótÍrmalarÍ dikkate almÍótÍr. Bu cümleden olarak mi-
mari, arkeolojik, etnografik, lingusitik, epigrafik, numismatik vb. mal-
zemeyi de kaynaklarÍ arasÍna katmÍótÍr. Bu hususta da eleótirel bir tu-
tum izlemió, sÍhhatli olanlarÍnÍ belirlemeye gayret etmiótir. Muhteva-
ya gelince, ilgi ve araótÍrma alanlarÍnÍ genióletmió, bir yandan akade-
mik bilgiyi zenginleótiren çalÍómalar yapmÍó bir yandan da öÂrenciye
ve halka yönelik ders ya da okuma kitaplarÍ hazÍrlamÍótÍr. Bugün iti-
barÍyla Gslam Tarihi Anabilim DalÍ, GslamÍn baólangÍcÍndan günümüze
yatay ve dikey olarak Gslam ve Müslümanlarla ilgili konularÍn çoÂun-
da akademisyen yetiótirmiótir. Siyasi ve askeri tarih yanÍnda sosyal ya
da kültürel tarihçiliÂe aÂÍrlÍk verilmió, hem ders muhtevalarÍ ve ders
kitaplarÍnda hem de akademik araótÍrmalarda bu husus tebarüz ettir-
miótir. Kavramlar, kurumlar, deÂerler, dini yapÍ, sosyal yapÍ, aile gibi
konulara eÂilmió, bu arada tarihçilik ve siyercilik üzerinde durmuótur.
YayÍnlarÍnda anlaóÍlÍr, sade bir dil kullanmÍó, ancak akademik üslup-
tan da ödün vermemiótir.
YaklaóÍk üç çeyrek asÍrlÍk tecrübesi ile Gslam Tarihi Anabilim DalÍ
hem kendisi için hem de diÂer üniversitelerin ilgili dallarÍ için akade-
misyenler yetiótirmiótir. Anabilim dalÍ hocalarÍ akademik birikim elde
etme ve tecrübe paylaóÍmÍ için kÍsa ve uzun süreli yurtdÍóÍnda üniversi-
telerde araótÍrmalar yapmÍólar, dersler vermiólerdir. Bunun yanÍnda Di-
yanet Góleri BaókanlÍÂÍ gibi din hizmeti veren, Din ÖÂretimi Genel Mü-
dürlüÂü gibi din öÂretimi veren kurumlara bilimsel tarihçilik ve per-
sonel bakÍmlarÍndan kaynak olmuótur.
Bununla beraber, bütün bu tarihi süreci göz önünde bulundurarak
diyebiliriz ki, eksiklikleriyle birlikte, bilimsel Gslam tarihçiliÂi büyük
oranda, Ankara Glahiyat baóta olmak üzere ilahiyat fakültelerinde ya-
pÍlmaktadÍr.
• 490
EKLER136
1. AÜGF Gslam Tarihi Anabilim DalÍnda ÇalÍóÍp Baóka Üviversite-
lere Giden Akademisyenler
Prof. Dr. Neóet ÇaÂatay (ö. 2000), Konya Selçuk Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Tarih Bölümü
Prof. Dr. Mustafa Fayda, Marmara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Prof. Dr. Ahmet UÂur (ö. 2013), Erciyes Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Prof. Dr. Gsmet KayaoÂlu, Konya Selçuk Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Prof. Dr. Münir Atalar, Gazi Osmanpaóa Üniversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesi
Prof. Dr. Sabri Hizmetli, Kazakistan YabancÍ Diller ve Mesleki Kariyer
Üniversitesi
Prof. Dr. Abdurrahman Acar, Dicle Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Prof. Dr. M. Mahfuz Söylemez, Gstanbul Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Prof. Dr. Mustafa Hizmetli, BartÍn Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Doç. Dr. Abdurrahman Daó (ö. 2022), FÍrat Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Prof. Dr. Fatih ErkoçoÂlu, YÍldÍrÍm BeyazÍt Üniversitesi Gnsan ve Toplum
Bilimleri Fakültesi
Prof. Dr. Zekeriya Akman, KÍrÍkkale Üniversitesi Gslami Glimler Fakültesi
Dr. ÖÂr. Üyesi Hakan Öztürk, FÍrat Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Aró. Gör. Dr. M. Samet Bilgin, Hitit Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Aró. Gör. Ferda Demir Aycan, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Aró. Gör. TuÂba k. AltÍnsoy, Yozgat Bozok Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
2. AÜGF Gslam Tarihi Anabilim DalÍnda Yürütülen Lisansüstü Tezleri

Prof. Dr. Neóet ÇaÂatay
Doktora
Mehmet MaksudoÂlu, Tunus’ta OsmanlÍ Hâkimiyeti, 1966
RÍfat Mustafa, Gslâm UluslarÍnÍn KÍbrÍs’Í Ele Geçirme ÇabalarÍ: Dört Halife
Devrinden AdanÍn OsmanlÍlara Geçióine Kadar, 1971
Mustafa Fayda, Gslâmiyet’in Güney Arabistan’a YayÍlÍóÍ, 1972
Münir Atalar, OsmanlÍ Devleti’nde Surre-i Hümayun ve Surre AlaylarÍ,
1983
136 Bu bilgileri hazÍrlayan Dr. F. Merve ÇÍnar ve Ar. Gör. TuÂba Aslan’a teóekkür ederim.
491 •
Prof. Dr. Hüseyin Gazi YurdaydÍn

Doktora
Sirus B. kukihi, Türk ve Gran KaynaklarÍna Göre Gran’da Meórutiyetin Kuru-
luóu (1900-1912), 1973
Abdullah AbacÍ, Farsça Selim-nâmeler, 1974
Nesimi YazÍcÍ, OsmanlÍ Devleti’nde Posta TeókilatÍ Tanzimat Devri (Ek olarak
posta müdürleri), 1981
Mustafa Zeki Terzi, Abbâsiler Döneminde Askeri Teókilat, 1986
Sabahattin Samur, Suriye Vilâyetinin Gdari ve Sosyal YapÍsÍ 1840-1908, 1988
Grfan Aycan, Muaviye b. Ebi Süfyân: HayatÍ ve Devlet PolitikasÍ, 1989
Nahide Bozkurt, Halife Me’mun Dönemi ve Gslâm-Kültür Tarihindeki Yeri,
1991
Mehmet Canatar, Müverrih Cenabi Mustafa Efendi ve Cenabi Tarihi , 1993
Yüksek Lisans
Necati AvcÍ, Tabib Ramazan’Ín “Er-Risale El-Fethiyye es-Süleymaniyye’si,
1989
Abdurrahman Acar, Sultan Melikóah Döneminde Büyük Selçuklu-Abbasi
Gliókileri, 1990
Prof. Dr. Sabri Hizmetli

Doktora
Hilâfetten Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ’na Geçió Fakültesi 1992
Seyfettin Eróahin, SSCB Dönemi Türkistan Cumhuriyetleri’nde Dini YapÍ-
lanma, 1996
Emevi ve Glk Abbasi Halifeleri Döneminde Buhara Bölgesi (53-232/674-847),
1997
Murat AÂarÍ, Tarihi CoÂrafyacÍlÍÂÍn DoÂuóu ve Gelióimi (M. 610-1000),
2000
Ekrem Pamukçu, Abbasilerin Glk Döneminde Siyasi, Askeri ve Kültürel Alan-
larda Türkler (h.132-247/m.749-861), 1990
Yüksek Lisans
Houria Yekhlef, Türk Hakimiyeti Devrinde Cezayir’de Kültürel ve Edebi
Hayat, 1991
Murat Akarsu, Hilafetine kadar Hz. Osman, 1993
Mehmet Ortakaya, Gslam Öncesi Hicaz Bölgesi AraplarÍnÍn Din AnlayÍólarÍ,
1995
• 492
A. Serdar Özlü, Asr-Í Saadette Gç Güvenlik Meselesi, 1995

Osman Kemer, kehabettin Mercani ve Müstefadu’l-Ahbar’Í, 1995
Yusuf Alemdar, XV.-XVI. AsÍrlarda Gstanbul Daru’l-Kurra’larÍ, 1996
Hüseyin Tekkanat, Kuruluóundan Fatih Dönemi Sonu Kadar OsmanlÍ Tarih
YazÍcÍlÍÂÍ, 1996
Ebubekir YiÂit, Irak ve Suriye’nin Fethinde Halid b. Velid’in Rolü, 1996
Mehmet Ördekçi, Abdurreóid Gbrahim ve “Çoban YÍldÍzÍ”, 1997
Sinan Glhan, Kuruluóundan Günümüze Kadar Gsrail’de MüslümanlarÍn Du-
rumu, 1998
Selahattin Çamyar, Ya’kubi ve TarihçiliÂi, 1998
Elóad Mahmudov, Gslam Tarihi KaynaklarÍna Göre Halifelik ve Hz. Ebu
Bekir’in Halife Seçilmesi, 1999
Bekir ArmaÂan, Kâtip Çelebi ve TarihçiliÂi, 1999
kaban Öz, Hz. Peygamber’in Siretiyle Glgili Mevzu Haberlerin Tarihi DeÂeri,
1999
Prof. Dr. Nesimi YazÍcÍ

SadÍk Eraslan 1989 keyhülislamlÍk Kurumu ve Ceride-G Y. Lisans
Glmiye
El-Kilani Tuati 1990 II. Abdülhamid Döneminde Trablus- Y. Lisans
El-Kilani garp Vilayeti ve Mehmed Kamil Paóa
LayÍhasÍ
Abdullah 1992 Arap Alfabesinden Latin Alfabesine Y. Lisans
YÍldÍrÍm Geçió Öncesi ÇalÍómalar ve Konya
BasÍnÍna YansÍmasÍ
Tuati El-Kilani 1996 Trablusgarb Vilayeti (1881-1911) Doktora
Ömer Faruk 1996 Adana ker’iyye Sicillerine Göre Y. Lisans
Teber 1150-1160/1737-1747 YÍllarÍ ArasÍnda
Adana’nÍn Sosyo-Ekonomik YapÍsÍ
SadÍk Eraslan 1997 Sosyal ve Politik SonuçlarÍ Gtibariyle Doktora
Hz. Ömer Devri Fetih Hareketleri
Abdurrahman 1997 Selçuklu SultanÍ Sencer’in Din Siya- Doktora
Acar seti (Abbasi HalifeliÂi ve Gslamilerle
Gliókileri)
Adnan AdÍgüzel 1999 el-Mehdi Muhammed Gbn Tumert ve Y. Lisans
Muvahhidler Devleti’nin Kuruluóu
493 •
Kemal Baóiç 1999 OsmanlÍ Devleti’nin Bosna Hersek Y. Lisans

MüslümanlarÍyla Dini Gliókiler (AyrÍ-
lÍótan 1914’e)
Esma Çelik 2000 Tevhid-i Tedrisat Kanunu’na Kadar Y. Lisans
Türkiye’de Medreseler (1920-1924)
Murat Akarsu 2001 Hz. Osman ve Hilafeti Doktora
Halide Aslan 2001 Tanzimat’Ín Glk Beó YÍlÍnda Surre Y. Lisans
(1839-1844)
Yasin YÍlmaz 2002 Kanuni Vakfiyesi ve Süleymaniye Doktora
Külliyesi (EÂitim, Kültür ve Sosyal
Yönü - BaólangÍçtan 1600’e Kadar)
Hasan Telli 2002 OsmanlÍ Dönemi’nde BazÍ Filibe Va- Y. Lisans
kÍflarÍ
Abdurrahman 2003 OsmanlÍlarda Münóead GeleneÂi, Doktora
Daó Hoca Sadeddin Efendi’nin HayatÍ,
Eserleri Ve Münóeati
Fatma Göçer 2003 II. Abdülhamit Döneminde Bir Gane Y. Lisans
ÖrneÂi: 1897-1898 YÍlÍ kehit Çocukla-
rÍ Ve Malül Gazileri Ganesi
Mehmet Zahit 2003 Karahisar-Í Sahib SancaÂÍ’nÍn Gdari Doktora
YÍldÍrÍm Sosyal ve Ekonomik YapÍsÍ (1720-
1750)
Eyüp Öztürk 2004 OsmanlÍ TarihçiliÂinde Fezail Ede- Y. Lisans
biyatÍ (Mer’ì b. Yusuf’un Kalaidü’l-
Gkyan fi Fezaili Ali Osman ÖrneÂi)
Mehmet Çog 2004 II. Meórutiyet Dönemi Gslam Tarihçi- Doktora
liÂi (1908-1918)
Osman 2006 Tuna Vilayet Gazetesi (1865-1866) Y. Lisans
Gbrahimov
Zekeriye Akman 2006 Daru’l-Hikmeti’l-Gslamiye Kurumu Doktora
(1918-1922)
Rahman Ademi 2006 II. Abdülhamit Döneminde Make- Doktora
donya MüslümanlarÍ
Halide Aslan 2008 Tanzimat Döneminde Ghtida (1839- Doktora
1876)
• 494
Hamza AltÍn 2009 II. Abdülhamid ve II. Meórutiyet Doktora

Devirlerinde ÖÂretmen Yetiótirme
Meselesi
Ayóe Glen 2009 Resimli Gazete’de ‘Teslis- Zâviye Y. Lisans
Meselesi’
Ramazan Ata 2011 OsmanlÍ KaynaklarÍna Göre 1839- Doktora
1841 ArasÍ OsmanlÍ-MÍsÍr Gliókileri
Ve Düvel-G Muazzama
Recep Paçaman 2011 Yunan Gdaresinde Gümülcine Müf- Y. Lisans
tülüÂü ve HafÍz Hüseyin Mustafa
Efendi
Eyüp Öztürk 2011 Gbnü’s-Serrâc ve Müvelleh Dervióler: Doktora
Teóvîku’l Ervâh ve’l-Kulûb ilâ Zikri
allâmi’l-Guyûb Gsimli Eseri BaÂla-
mÍnda
Talip Ayar 2011 OsmanlÍ Devleti’nde Fetvâ EminliÂi Doktora
(1826-1922)
Alsu Emer 2014 Tataristan’daki Müslüman KadÍnÍn Y.Lisans
Toplum Gçinde Konumu (1990’dan
Günümüze)
Yusuf Gbrahim 2015 Somali’de OsmanlÍ Hâkimiyeti (1850- Y.Lisans
Hashi 1916)
Osman 2016 1877-1908 YÍllarÍ ArasÍnda Bulgaris- Doktora
Gbrahimov tan MüslümanlarÍnÍn Dinî KurumlarÍ
Prof. Dr. Mehmet Özdemir

Hasan 1995 Surre Defteri Y.Lisans
Akçakoyun
Müóerref 1997 Yusuf bin Taófin Döneminde MurabÍt- Y.Lisans
Ekinci lar Devleti
Rahman Ademi 1998 Bosna-Hersek’te Türk-Gslam Kültürü- Y.Lisans
nün Yerleómesi (16 yy. Sonuna Kadar)
Halit Çil 1999 Hz. Ömer Dönemi Ordu ve Ordugahlar Y.Lisans
Cafer Acar 2000 Dört Halife Dönemi Fetihlerinin Arka Y.Lisans
PlanÍ
Ali Jusubaliev 2001 Fergana Bölgesine Gslamiyetin Giriói ve Y.Lisans
YayÍlÍóÍ
495 •
Selma Polat 2001 Mustafa AsÍm Köksal’Ín HayatÍ, Eserle- Y.Lisans

ri ve TarihçiliÂi
Müófik 2001 Z. M. Bünyadov’un HayatÍ ve Tarihçi- Y.Lisans
Askerov liÂi
Mustafa 2002 Endülüs’te Hisbe TeókilatÍ Dokto-
Hizmetli ra
Nizamettin 2004 Lisanüddin Gbnü’l Hatib’in Siyasi Kióili- Dokto-
Parlak Âi ve TarihçiliÂi ra
kaban Öz 2006 Glk Siyer KaynaklarÍ ve Müellifleri Dokto-
ra
Sinan Glhan 2006 Fetih’ten MurabÍtlar Dönemine Kadar Dokto-
Endülüs’te Yahudiler (711-1091) ra
Cafer Acar 2007 Cahiliyede ve Risalet Döneminde Savaó Dokto-
Olgusu ra
Tekin Deniz 2007 Abdullah b.Übey b.Selul ve Y.Lisans
Hz.Peygamber’le Gliókileri
Fida Hussain 2012 Hindistan Matbu’atÍnda Türk Kurtuluó Dokto-
SavaóÍ ve GnkÍlâbÍ ra
Muharrem 2013 Dozy’ye yazÍlan Türkçe Reddiyeler Y.Lisans
Samet Bilgin
Mehmet Nur 2014 Gmamiye kiasÍ KaynaklarÍna Göre Hila- Dokto-
AkdoÂan fetine Kadar Hz. Ömer ra
Mahmut Dilbaz 2017 II. Abdülhamid Dönemi Mektep Siste- Dokto-
minde Gslâm AnlayÍóÍ ra
Fatih 2017 Sünnî ve kiî kaynaklara göre Gazve ve Y.Lisans
Muhammed Seriyyelerde Hz. Ali (Eó-kâmî ve el-
Çakmak Meclisî ÖrneÂi)
Muharrem 2020 Tebóîrât ve irhâsât Rivayetleri AçÍsÍn- Dokto-
Samet Bilgin dan Gmâmiyye kiasÍ’nÍn Risalet Öncesi ra
Döneme BakÍóÍ (Bihârü’l-envâr ÖrneÂi)
Mustafa Sezer 2021 Gçerik ve Yöntem BakÍmÍndan kâmî’nin Dokto-
Sübülü’l-hüdâ ve’R-reóâd AdlÍ Eseri ra
Ayetnur 2022 Bir Tarih KaynaÂÍ Olarak Endülüs kiiri Y.Lisans
NazlÍcan
HocaoÂullari
Ahmet Zahid 2022 Spanish Islam Eseri BaÂlamÍnda Y.Lisans
Özcan Dozy’nin Endülüs’e YaklaóÍmÍ
• 496
Fatma Merve 2023 Endülüs’te KadÍn (711-1492) Dokto-

ÇÍnar ra

Mehmet Öztürk 1996 1878’den Günümüze KÍbrÍs Türk Y.Lisans
Toplumunun Dini HayatÍ
Gülsüm Sezen 1997 Cahiliye Devrinden Emevilerin So- Y.Lisans
nuna Kadar Müslümanlarda TÍbbi
Geliómeler
Ali HatalmÍó 1998 Mes’udi ve TarihçiliÂi Y.Lisans
M. Akif Fidan 2000 Yezid Bin Abdülmelik ve Dönemi Y.Lisans
(IX. Emevi Halifesi)
Mehmet Mahfuz 2000 Emeviler Döneminde Kufe Doktora
Söylemez
Mehmet ÇakÍrtaó 2001 Dört halife Dönemi Savaó Esirlerinin Y.Lisans
Durumu
Cahid Kara 2001 Gslam Öncesinden Emevilerin Sonu- Y.Lisans
na Kadar Kelb Kabilesi
Yaóar Çelikkol 2002 Cahiliye Döneminde Mekke (M. 400- Doktora
600 YÍllarÍ ArasÍ Mekke’nin Fiziki,
Etnik, Dini ve Gdari YapÍsÍ)
Mustafa Özkan 2002 Medine VesikasÍ Y.Lisans
Sezai Çelik 2002 Emeviler’de Ticari Hayat Y.Lisans
Eyüp Baó 2002 Dil-Tarih Gliókisi BaÂlamÍnda Osman- Doktora
lÍ Türklerinde Arapça Tarih YazÍcÍlÍÂÍ
(XVI. Ve XVII. YüzyÍl Örnekleriyle)
A. Serdar Özlü 2003 Dört Halife Döneminde Gç Güvenlik Doktora
Ramazan AltÍnay 2004 Emeviler Dönemi Merkezi kehirlerde Doktora
MüslümanlarÍn Gündelik HayatÍ
Ahmet Duman 2006 Mühelleb B. Ebi Sufra Y.Lisans
Fatih ErkoçoÂlu 2006 Abdülmelik B. Mervan ve Dönemi Doktora
(65-86/685-705)
Yildiray Kaplan 2006 Erzurumlu KadÍ Mustafa Darir’in Y.Lisans
Kitab-Í Siyer-i Nebi’si
Mustafa Necati 2006 Hz. Ömer Döneminde BayÍndÍrlÍk Y.Lisans
Barió Faaliyetleri
497 •
Mehmet ÇakÍrtaó 2007 Emeviler Dönemi kiddet Hareketleri Doktora

Mustafa Özkan 2007 Emeviler Döneminde Gktidar-Ulema Doktora
Gliókileri
Fatma Karaca 2010 Emeviler Dönemi KadÍnÍnÍn Duru- Y.Lisans
muna Genel Bir BakÍó: Sükeyne Bint
Hüseyin ÖrneÂi
Ali HatalmÍó 2012 Erken Dönem Gslam Tarihinde Kö- Doktora
lelik ve Câriyelik (Hz. Peygamber
Döneminden Emevîlerin Sonuna
Kadar)
Abdurrahman 2012 Hz. Peygamber ve Dört Halife Döne- Doktora
Demirci minde Gayr-I Müslim PolitikalarÍ
Mustafa Necati 2013 Câhiliye’den Hz. Ömer Dönemi’nin Doktora
Barió Sonuna Kadar YargÍ
Recep Erkocaas- 2016 Hz. Âióe’nin HayatÍ, kahsiyeti ve Hz. Doktora
lan Peygamber SonrasÍ Gslâm Tarihindeki
Rolü
Veysi Turun 2019 Birinci AsÍrda Güney Arap Kabilele- Y.Lisans
rinin Glk Siyasî Oluóumlardaki Rolü
Birgül DoÂan 2019 Tanzanya’nÍn BaÂÍmsÍzlÍÂÍna Giden Y.Lisans
Süreçte MüslümanlarÍn Rolü
Gbrahim Halil 2020 Afrika Müslüman AzÍnlÍklarÍ Tarihi Y.Lisans
Onur -Sevâhilî Ülkesi Kenya-
Mehmet Kurt 2021 Sa’d b. Ubâde ve Kays b. Sa’d’Ín Ha- Y.Lisans
yatÍ Ve Siyasi Mücadelesi
Okan Uzunöz 2022 Oryantalistlerin Gslam Tarihi Kay- Y.Lisans
naklarÍnÍ Okuma Sorunu: Hz. Pey-
gamber Döneminde Yahudilerin
Medine’den ÇÍkarÍlmalarÍ ÖrnekliÂi
Prof. Dr. Gbrahim SarÍçam

Glhami Ay- 1997 Ahmet Hamdi Akseki: HayatÍ, Eserleri Y. Lisans
rancÍ ve Gslam Tarihi ile Glgili ÇalÍómalarÍn
DeÂerlendirilmesi
Hüsnü Özer 1997 Gbn Kuteybe’nin TarihçiliÂi Y. Lisans
• 498
Mehmet Do- 1997 Çerkesler Kâtibi Yusuf’un Selim- Y. Lisans

Âan Name’sinin Mukayeseli Metin Tenkidi
ve DeÂerlendirilmesi
Arif ErdoÂan 1998 Yavuz Sultan Selim’in Faaliyetlerinde Doktora
Din ve Siyaset Faktörü
Muhittin Gü- 2001 Hilafetine kadar Ömer bin Hattab Y.Lisans
ney
Fatih Balta 2003 Gslam Öncesinde Dört Halife Dönemi Y.Lisans
Sonuna Kadar TaÂlib Kabilesi
Adnan AdÍ- 2005 Abdulmümin b. Ali Döneminde Mu- Doktora
güzel vahhidler Devleti
RÍfat Kara- 2006 Makedonya Müslüman AzÍnlÍklarÍ Y.Lisans
mahmut Dini KurumlarÍ ve ÇaÂdaó SorunlarÍ
Muhammet 2006 IV. Murad’Ín icraatlarÍnda Din ve Siya- Y.Lisans
Ünlücan set Etkeni
Cihan Eker 2006 Hz. Ömer devrinde Ehl-i Kitapla ilióki- Y. Lisans
ler ve Tehcir
Cahid Kara 2007 Gslâm coÂrafyasÍnda Mecûsîler Doktora
(Emevîlerin Sonuna Kadar)
Asim Öz 2008 Gbn Habîb ve TarihçiliÂi Doktora
Zelimhan Sol- 2009 Rus Oryantalistlerinin Siyer ÇalÍómala- Doktora
tayev rÍ (19 ve 20. YüzyÍllarÍ)
Atih Özyilmaz 2010 Gslam’Ín Suriye’ye YayÍlÍóÍ Y. Lisans
Samiye Solak 2012 Alman Roman GeleneÂinde Hz. Y.Lisans
Muhammed-Johannes Tralow ÖrneÂi
Bekir Arma- 2012 Tor Andrae’nin Eserlerinde Hz. Mu- Doktora
Âan hammed
Prof. Dr. Nahide Bozkurt

Murat MÍ- 2001 Hz. Ömer Döneminde Maliye TeókilatÍ Y.Lisans
sÍrlÍ
Glyas Akyü- 2003 Gbn-i Miskeveyh ve Tarih AnlayÍóÍ Y.Lisans
zoÂlu
Glhami Ay- 2007 Bir Tarihçi Olarak M. kemseddin Günaltay Doktora
rancÍ (HayatÍ, Eserleri ve Gslam Tarihi ile Glgili
Eserlerinin Tahlili)
499 •
Halit Çil 2009 Hz. Ömer’in LiderliÂi Doktora

Özlem Hep- 2010 Tevrat, Gncil ve Kuran-Í Kerim’de KadÍn Y.Lisans
óen Bedeni
Gsmail PÍr- 2010 Fethinden Sâmânîler Dönemi Sonuna Ka- Doktora
lanta dar Nióabur
Hakan Öz- 2011 Cumhuriyet Dönemi Gslâm Tarihi ÇalÍóma- Doktora
türk larÍnda Hz. Muhammed Tasavvuru (1923-
1938)
Özlem Top- 2011 Yahudi ve HÍristiyan Din Geleneklerine Y.Lisans
can Feminist YaklaóÍm
Glyas Miftak- 2011 XX. yüzyÍlda Kazan Bölgesinde Tarih Ya- Y.Lisans
hov zÍcÍlÍÂÍ
Glyas Akyü- 2012 Hz. Muhammed ve Dört Halife Dönemin- Doktora
zoÂlu de GktidarÍn Meóruiyet KaynaklarÍ
Ferda Demir 2013 Yirminci YüzyÍl Siyer YazÍcÍlÍÂÍnda Hz. Y.Lisans
Muhammed AlgÍsÍ: Muhammed Hüseyin
Heykel, Muhammed Gzzet Derveze ve Gma-
düddin Halil ÖrneÂi
Kevser Be- 2015 MÍsÍr’da Toplum, Sosyo-Kültürel ve Eko- Y.Lisans
yazyüz nomik Yaóam -Fethinden Emevîler Döne-
minin Sonuna Kadar (18-132/639-750)-
Vesile kem- 2016 Rusça Literatürde Hz. Muhammed GmajÍ Doktora
óek (Panova, Medvedko, Germanoviç ve Anto-
noviç ÖrnekliÂinde)
Hülya Uzu- 2017 Türkiye’de KadÍnÍn ÇalÍóma HayatÍna Ba- Y.Lisans
ner kÍó
Zübeyde 2019 Rahibe Teresa’nÍn HayatÍ ve KióiliÂi Y. Li-
Atmaca sans
Mutlu SaylÍk 2019 Sâmerrâ Dönemi Abbâsî Halifelerinin Din Doktora
PolitikalarÍ
Cuma Karan 2019 Diyâr-Í Bekr bölgesinde Toplum ve Eko- Doktora
nomi (Gslam fethinden Hamdânîler’e
Kadar/639-905)
Mahinur 2019 20.YüzyÍl BaólarÍnda Anadolu’da Faaliyet Y.Lisans
Bilgi Gösteren AmerikalÍ Protestan Misyoner
KadÍnlar: Dorothea Chambers Blaisdell ve
Theresa Huntington Ziegler
• 500
Remziye 2020 Abbâsîler Döneminin Ünlü KadÍn SimasÍ Y.Lisans

Seçen Zübeyde Bint Câfer
Aygül Dü- 2021 Memlükler Döneminde Gktidar-Ulemâ Glió- Doktora
zenli kisi (648-923/1250-1517)
Mehmet 2021 Kuruluóundan Emevîler Sonuna Kadar Doktora
Usluer Basra’da Toplum
Selahattin 2022 Abbâsî Devleti’nde Kâtipler (132-334/750- Doktora
PolatoÂlu 945)
Prof. Dr. Seyfettin Eróahin

Zelimhan 2003 Kuzey Kafkasya’da Sufi Hareketleri Y.Lisans
Soltayev (1775-1859)
Murat Glliyev 2003 1873-1924 Döneminde Türkistan Türk- Y.Lisans
menlerinde Siyasi, Sosyal ve Kültürel
Hayat
Anar kirinov 2004 Sovyet Dönemine Kadar “Birleóik Azer- Y.Lisans
baycan” Sorunu
Gazi Erdem 2005 OsmanlÍ GmparatorluÂunda HÍristiyanla- Doktora
rÍn Sosyal ve Dini HayatlarÍ (1856-1876)
Habip Demir 2006 Celal Nuri (Gleri) ve Gslam TarihçiliÂi Y.Lisans
Ali Demirci 2006 Hz. Ali - Hz. FatÍma KÍzlarÍ ve KÍz To- Y.Lisans
runlarÍnÍn Alevi-Bektaói Türk Kültürün-
deki Yeri
Zamira Ah- 2006 Türkler ArasÍnda Gslamiyet’in YayÍlma- Y. Lisans
medova sÍnda Tasavvufun Rolü
kükriye Ak- 2006 Gslâm TarihçiliÂinde Meóahiru’n-Nisa Y. Lisans
gül GeleneÂi ve Mehmed Zihni Efendi’nin
Meóahiru’n-Nisa AdlÍ Eserinin Gncelen-
mesi
Hasan Koç 2007 OsmanlÍ’nÍn Son Döneminde Kamuoyu- Y. Lisans
nun Afganistan HakkÍndaki Bilgi Kay-
naklarÍnÍn Tahlili
Ali Jusuba- 2007 KÍrgÍzlarÍn Gslamiyet’i Kabulü Doktora
liev
Mehmet Akif 2008 Eyüp Sabri Paóa ve TarihçiliÂi Doktora
Fidan
501 •
Seyid Ali 2008 Celalzâde Salih Çelebi’nin Tarih-i Sultan Doktora

Topal Süleyman Gsimli Eseri
Maman Hac- 2014 Tuaregler ve OsmanlÍ Devleti ile Gliókileri Y.Lisans
hirou Mama-
ne Balla
Abdul Celil 2015 Muinuddin Muhammed Zemeçi Gsfizari Y.Lisans
Uzbek ve TarihçiliÂi
Gsmail Metin 2015 FransÍz Oryantalistlerin Siyer Literatü- Doktora
ründe Hz. Muhammed GmajÍ (Maurice
Gaudefroy-Demombynes, Régis Blachère
ve Maxime Rodinson ÖrneÂi)
Rumeysa 2015 Ahilikte Peygamber Tasavvuru Y. Lisans
Özdemir
Yusuf Ka- 2016 Hz. Muhammed’in HayatÍna SavunmacÍ Doktora
bakcÍ YaklaóÍm: Seyyid Emir Ali’nin The Spirit
of Gslam ÖrneÂi
Zakhitbek 2016 Ferganada Sufi Direnió Dükçü Góan Ör- Y. Lisans
Gsrailov neÂi
Abadullah 2016 Afganistan’da Sovyet Gógali ve Ulema Y.Lisans
Ulfet
Canan Soylu 2018 GlhanlÍ Devleti’nin Mezhep PolitikasÍ Y.Lisans
Verep
Gbsa Ahmed 2018 Etiyopya-Harar Bölgesinde Yeniden Gs- Doktora
Hassen lamlaóma (XVIII-XX. YüzyÍllar)
Subhana Ab- 2019 OsmanlÍ Tarih YazÍcÍlÍÂÍnda Türkmen Y.Lisans
basli HanedanlarÍ ‘Akkoyunlular ve Karako-
yunlular’
Ahmet Du- 2020 Diyarbekrî ve TarihçiliÂi Doktora
man
Fariha Jamal 2020 Ebu Müslim Horasani’nin Türk, Fars ve Y.Lisans
Afgan ToplumlarÍnda AlgÍlanÍó Biçimi
Ali Sezdi 2020 OsmanlÍ’nÍn Son Döneminden Y.Lisans
Cumhuriyet’in Kuruluóuna Hukukta
Modernleóme Sürecinde Millileóme Tar-
tÍómalarÍ ve Gslam Medeniyet Tarihindeki
Yeri
• 502
Aziz Musa 2020 Gslam Medeniyetinin Çin Kültürü Üzeri- Doktora

ParlakyiÂit ne Etkileri (618-1644)
Muhammet 2021 II. Abdülhamid Döneminde Takvim San- Y.Lisans
Ali Tuzlu sürü Meselesi
Semanur 2021 OsmanlÍ Dönemi KÍsas-I EnbiyalarÍna Y.Lisans
Petek Göre Hz. Muhammed: Hindi Mahmud
KÍsas-Í Enbiya ÖrneÂi
Pakize Köyte- 2021 Emir Timur’u Tenkit: Gbn Arabóah Örne- Y.Lisans
pe Onur Âi
Merve Yüce- 2021 Gslam Medeniyetinin Geri KalmasÍ TartÍó- Y.Lisans
türk malarÍ: Said Halim Paóa ÖrneÂi
Prof. Dr. Hasan Kurt

Nurullah 2007 Selçuklu Devleti’nde Gsyanlar Y.Lisans
Yazar
Maryam Ak- 2011 kah Gsmail ve OsmanlÍ ile Gliókileri Y.Lisans
barinoshad
Nurullah 2013 Büyük Selçuklular Dönemi’nde Gsfahan Doktora
Yazar
Meliha Ak- 2014 Bernard Lewis’in Gslam Tarihine Yakla- Y.Lisans
türk óÍmÍ
PÍnar ÇaÂla 2020 Anadolu Selçuklu Devlet AdamÍ Sahip Y.Lisans
Gyibil Kokko- Ata Fahreddin Ali
koÂlu
Mohamed 2021 Sri Lanka MüslümanlarÍnÍn Reform Sü- Doktora
Hussain reci (1798-1948)
Mohamed
Farook
Tungysh 2021 AltÍn Orda’da Dini Hayat ve HanlarÍn Doktora
Abylov Din PolitikasÍ
Nariman 2021 General Muravyov Karskiy ve Hive Han- Y.Lisans
Hasanov lÍÂÍ - Muhammed Rahim Han Dönemi
Prof. Dr. Eyüp Baó

Yüksek Lisans
Kerim Bayram, II. Meórutiyet Dönemi YayÍn OrganlarÍndan SÍrat-Í
Müstakim’de KadÍn ve Aile, 2010.
503 •
Hatice Kübra Dursun, Hz. Peygamber’in HayatÍnÍ Konu Alan Çocuk Ki-
taplarÍndaki Tarihi Bilgilerin DeÂerlendirilmesi, 2011.
Ruslan Pervushkin, XVI.-XIX. YüzyÍllarda Gdil-Ural Bölgesinde Tarih YazÍ-
cÍlÍÂÍ, 2011.
Semra Gökbulut, Gbnülemin Mahmut Kemal Gnal’Ín Kemâlû’l-KÍyâse fi
Keófi’s-Siyase Eseri BaÂlamÍnda Tarihe BakÍóÍ ve TarihçiliÂi, 2017.
Muhammed Abdulhalik Fakir, Hz. Peygamber ve Dört Halife Dönemi
Zekât UygulamalarÍ, 2018.
Abdulcabbar Ece, Fetih SonrasÍ Gstanbul’un Dini, Sosyo/Kültürel Dönüóü-
mü (1453-1511), 2018.
Grem Dursun, BaÂÍmsÍzlÍk Dönemi MÍsÍr Akademisinde OsmanlÍ AlgÍsÍ
(1922-2020), 2020.
TuÂba Aslan, Gbn Sa’d’Ín Tabakât’Ína Göre Glk Dönem Gslam Tarihinde Sos-
yal Hayat, 2021.
Sema GüldoÂan, Franz Babinger’in (1891-1967) OsmanlÍ TarihçiliÂine Öz-
gün KatkÍlarÍ, 2021.
Meryem YÍldÍrÍm, Prof. Dr. Bekir KütükoÂlu’nun HayatÍ ve OsmanlÍ Tarih-
çiliÂine KatkÍlarÍ, 2023.
Meryem Yavaó, Mükrimin Halil Yinanç’Ín Türk-Gslâm TarihçiliÂine Özgün
KatkÍlarÍ, 2023.
Feyza Kaplan, Gbrahim SarÍçam’Ín Siyer ve Gslam TarihçiliÂine YaklaóÍmla-
rÍ, 2023.
Doktora
Murat Glliyev, Türk Tarihinde kecere GeleneÂi: Türkmen kecereleri ÖrneÂi,
2010.
Zamira Ahmedova, Hz. Hüseyin’in HayatÍ, Hilâfet Mücadelesi ve Din An-
layÍóÍ, 2011.
Ömer SelimoÂlu, Alman Oryantalizminde OsmanlÍ Dönemi MûsÍkîsi,
2020.
Selami Kurt, Tarih-i Osmânî Encümeni/ Türk Tarih Encümeni
MecmuasÍ’nÍn OsmanlÍ Tarih YazÍcÍlÍÂÍndaki Yeri, 2020.
Halime Mücella Demirhan ÇavuóoÂlu, OsmanlÍ Mesâhâ Glmi: EÂinli Nu-
man Efendi’nin Tebyînü A’mali’l-Misaha Gsimli Eseri BaÂlamÍnda, 2020.
Muhammed Ghsan HacÍismailoÂlu, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e OsmanlÍ
Türklerinde Siyer YazÍcÍlÍÂÍ (1839-1923), 2022.
• 504
Netham Gzzaddin M. Ali, OsmanlÍ Tarih YazÍcÍlÍÂÍnda Fars/Gran Tarih YazÍ-

cÍlÍÂÍnÍn kehnâmecilik Kurumu Özelinde Etki Boyutu, 2023.
Ömer Faruk AlÍmcÍ, OsmanlÍca Süreli YayÍnlarda Gslam DünyasÍnÍn Prob-
lemleri Ve Çözüm Önerileri (1850- 1918), 2023.
Doç. Dr. Halide Aslan

Fatmanur Kalan 2017 Nasihatnâmelerde Çocuk (OsmanlÍ Y.Lisans
Dönemi)
Cafer KanÍtemiz 2018 keyhülislâm Ankaravî Mehmed Emin Y.Lisans
Efendi ve VakfÍ
Hasan Telli 2018 OsmanlÍ Dönemi Üsküp VakÍflarÍ Doktora
Mohanad S. M. 2019 OsmanlÍ Gdaresinde Kudüs Mutasar- Doktora
Alamleh rÍflÍÂ 1874-1914
Sedat TaókÍran 2020 Temel Gnsan GhtiyaçlarÍ Teorisi Çerçe- Y.Lisans
vesinde kili’de Mapuçe ÇatÍómasÍ
Hacer Karababa 2021 Ürdün Hâóimi VesikalarÍnda Hicaz Y.Lisans
Demiryolu(1919-1952)
Serya Seçkin 2021 Siyer ÇalÍómalarÍnda Alman karki- Y.Lisans
yatçÍ Gustav Weil ve OsmanlÍ Siyer
müellifi Filibeli Ahmet Hilmi’nin
Eserlerinin DeÂerlendirilmesi
Fouad Bendri- 2021 FransÍz Gógali SonrasÍnda OsmanlÍ Doktora
mia Ülkesine SÍÂÍnan Cezayir Muhacirleri
(Anadolu ve Suriye bölgeleri)
Kübra Mankal 2022 OsmanlÍ Devleti’nde Ayasofya Y.Lisans
Külliyesi’nin Dini, Glmi Ve Sosyokül-
türel Yeri

TuÂba kahbaz 2020 Muhammed b. Turtûóî’nin Sirâcu’l- Y.Lisans
Mülûk AdlÍ Eserinde HükümdarlÍk
Teorisi
Kaynakça
Afet (Gnan), “Atatürk ve Tarih Tezi”, Belleten, C. III, S. 10 (1930), ss. 243-246.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi (TanÍtma KitapçÍÂÍ), AAÜGF YayÍnlarÍ. An-
kara, 1957.
505 •
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Albümü 1949-1960, Ankara, 1961.

Ayar, Talip, “OsmanlÍ Medreselerinden Dârülfünûn Glahiyat Fakültesi’ne Si-
yer ve Gslâm Tarihi Dersleri”, Trabzon Glahiyat Dergisi, c. 9, S.1, Bahar
2022, ss. 221-268.
Aycan, Grfan (ed.) Tarihte Müslümanlar, I-VIII, edt. G. Aycan, M. Özdemir, S. Er-
óahin, M. Demirci, E. Baó, F. ErkoçoÂlu, N. Yazar, M.A. Fidan, M.N. Ba-
rÍó, OTTO YayÍnlarÍ, Ankara, 2020.
Aycan, Grfan, “Son Söz”, J. Wellhausen, Arap Devleti ve Çöküóü, ed. Grfan Aycan,
GLAV YayÍnlarÍ, Ankara, 2020, ss. 427-460.
Aydar, Hidayet, “Dârülfünûn Glahiyat Fakültesi ve Türk Kültür HayatÍna Kat-
kÍlarÍ”, Gstanbul Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, S. 13 (2006) , ss. 26-
31.
AyrancÍ, Glhami, “Cumhuriyet Döneminde YapÍlan Glk Resmi Gslam Tarihi Ça-
lÍómalarÍ (Tarih II Ortazamanlar Ders KitabÍ ÖrneÂi)”, Dini AraótÍrma-
lar, C. XVII, S. 45 (2014), ss. 115- 136.
Bartold, V.V. - Köprülü, M.F. Gslam Medeniyeti Tarihi, DGB YayÍnlarÍ, Ankara,
1973.
Benlisoy, Foti-Benlisoy, Stefo “Milliyetçi TarihyazÍmÍ ve Azgeliómiólik Bilinci:
Yunan Tarih YazÍmÍnda Geçmió AlgÍlarÍ”, Toplum ve Bilim, S. 91 (2001-
2002), ss. 242-245.
Beyanu’l-Hak, C. III, S. 65, 5 Cemaziye’l-evvel 1328/21 Haziran 1910, s. 1300-
1303.
Bozkurt, Nahide, Abbasiler, GSAM YayÍnlarÍ, Gstanbul, 2018.
Copeaux, Etienne, Tarih Ders KitaplarÍnda (1931-1993) Türk Tarih Tezinden Türk
Gslâm Sentezine, çev. Ali Berktay, Gletióim YayÍnlarÍ, Gstanbul, 2000.
ÇaÂatay, Neóet, BaólangÍçtan Abbâsîlere kadar (dînî-içtimâî-iktisadî-siyasî açÍdan)
Gslam Tarihi, TTK YayÍnlarÍ, Ankara, 1993.
Çoókun, Gsmail, “BatÍ Gdeolojilerinin Türk Tarih AnlayÍóÍna YansÍmalarÍ Üzeri-
ne”, Tarih ve Sosyoloji Semineri 28-29 MayÍs 1990, Gstanbul, 1991.
Er, Hamit, Gstanbul Dârulfünûnu Glâhiyat Fakültesi MecmuasÍ Hoca ve Yazarla-
rÍ, Sosyal Bilimler AraótÍrma Merkezi Gslâm Medeniyeti VakfÍ, Gstanbul,
1993.
Ergin, Osman Nuri, Türkiye Maarif Tarihi, Eser YayÍnlarÍ, Gstanbul, 1977.
Eróahin, SeyfeĴin, “Tevhidi Düóünce Ekseninde Tarihe BakÍó”, Tevhidi Düóün-
ce ve Toplum Felsefesi, ed. Osman kimóek, Nobel YayÍnevi, Ankara, 2020,
ss. 155-199.
Eróahin, SeyfeĴin, “Türkiye de Modern Gslam TarihçiliÂine DoÂru Milli Devlet-
te Ümmeti ÇalÍómak”, Gslâmî Glimlerde Metodoloji (Usûl) Meselesi-II (GSAV
TartÍómalÍ Glmî ToplantÍlar Dizisi 46), Gstanbul, 2005, ss. 949-980.
• 506
Eróahin, SeyfeĴin, Gslam Tarihini Anlama KÍlavuzu, OTTO YayÍnlarÍ, Ankara,

2017.
Frayer, Hans, Din Sosyolojisi, Çeviren: Turgut Kalpsüz, AÜGF YayÍnlarÍ, An-
kara, 1964.
Gbn Nedim, Fihrist, çev. Ramazan keóen, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Baó-
kanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, Gstanbul, 2019.
GhsanoÂlu, Ekmeleddin, “Dârulfünûn”, DGA, Gstanbul, 1993, C. VIII, s. 521-
525.
Glhami AyrancÍ, M. kemseddin Günaltay, Glahiyat YayÍnlarÍ, Ankara, 2018.
Jaesckhe, GoĴhard, Yen Türkiye’de GslamlÍk, çev. Hayrullah Örs, Bilgi YayÍnla-
rÍ, Ankara 1972.
Kâtip Çelebi, Keófu’z-Zunûn, haz. k. Yaltkaya, Kilisi Rifat, c. I, TTK YayÍnlarÍ,
Ankara, 2014; Keófu’z-Zunûn, çev. R. BalcÍ, Târih VakfÍ Yurt YayÍnlarÍ,
Gstanbul, 2007.
KayaoÂlu, Gsmet, “Gbn Hamdûn’un Kitâbü’t-Tezkire’si”, A.Ü Glâhiyat Fakültesi
Gslâm Glimleri Enstitüsü Dergisi, S. 3 (1977), ss. 351-355.
Köprülü, M. Fuat, Türk EdebiyatÍ Tarihi, Ötüken YayÍnevi, Gstanbul, 1982.
Kösemihal, N. kazi, Durkheim Sosyolojisi, Remzi Kitabevi, Gstanbul, 1971.
Kurt, Hasan, Türk Gslam Dönemine Geçióte TahiroÂullarÍ, AraótÍrma YayÍn-
Kutlutürk, Ceylan, ÇÍnar, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi HakkÍnda
YurtdÍóÍnda YayÍmlanan YazÍlarÍn DeÂerlendirmesi”, Türkiye’nin Glahi-
yat Birikimi Ankara GlahiyatÍn 70 YÍlÍ, ed. E. Baó, H. Aslan, R. Çetin, AÜGF
Kürsü 1967-1968 MezunlarÍ YÍllÍÂÍ; Kürsü 1969-1970 MezunlarÍ YÍllÍÂÍ.
Mahmud Esad Efendi, Gslâm Târihi Târih-i Din-i Gslâm, haz. Ahmet Lütę Kazan-
cÍ, Osman KazancÍ, Gstanbul, Marifet YayÍnlarÍ, 1983
Mehmed kemseddin, Gslâm Târihi, Evkaf-Í Gslâmiye MatbaasÍ, 1338-1341(1922-
25) ve Gslâm Dini Târihi (Sömestre I-II), Dârulfünûn MatbaasÍ, 1340-1341
(1924-25).
NamÍk Kemal, OsmanlÍ Tarihi, Besim YayÍnevi, Gstanbul, 1326.
Öcal, Mustafa, 20. YüzyÍlda Türkiye’de Din EÂitimi: Ders NotlarÍ, Emin YayÍne-
vi, Bursa, 2006.
Özdemir, Mehmet, Endülüs, GSAM YayÍnlarÍ, Gstanbul, 2014.
Özdemir, Mehmet, “Siyer YazÍcÍlÍÂÍ Üzerine”. Milel ve Nihal, S. 4 (2007), ss.
129-162.
kimóek, Ahmet (ed.) Tarih NasÍl YazÍlÍr?, TTK YayÍnlarÍ, Ankara, 2021.
kimóek, Ahmet (ed), Türkiye’de Tarih EÂitimi, Pagem Akademi yay, Anka-
ra, 2017
507 •
Taóköprîzade Gsamüddin Ahmed Efendi, Miftâhu’s- Saâde ve Misbâhu’s-Siyâde fî

Mevzûâti’l-Ulûm, çev. Taóköprîzade Kemalüddin Mehmed Efendi, Der-
saadet, 1313.
Tosun, Cemal, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde Akademik YapÍlan-
ma ve ÖÂretim ProgramlarÍ Gelióimi”, Türkiye’nin Glahiyat Birikimi An-
kara GlahiyatÍn 70 YÍlÍ, ed. E. Baó, H. Aslan, R. Çetin, AÜGF YayÍnlarÍ, An-
kara, 2019.
Tümer, Günay, “Din”, DGA, TDV YayÍnlarÍ, Gstanbul, 1994, C. IX, ss. 212-213.
Türk, Gbrahim Caner, “Tanzimat Döneminde Tarih EÂitimi”, Türkiye’de Tarih
EÂitimi, ed. Ahmet kimóek, Pagem Akademi yay, Ankara, 2017.
Türker, Ömer, “Gslam Düóüncesinde Glimler Tasnię,” Sosyoloji Dergisi, S. 22
(2011), ss. 533-556.
Ülken, Hilmi Ziya, “Glahiyat Fakültesinin GeçirdiÂi SaĢalar”, Glahiyat Fakülte-
si Albümü 1949-1960, TTK BasÍm, Ankara, 1961.
Wellhausen, J. Arap Devleti ve Sükûtu, çev. Fikret IóÍltan, AÜGF YayÍnlarÍ, An-
kara, 1963; Arap Devleti ve Çöküóü, ed. Grfan Aycan, GLAV YayÍnlarÍ, An-
kara, 2020.
Yinanç, Mükremin Halil, “TanzimaĴan Meórutiyete Kadar Bizde Tarihçilik”,
Tanzimat II, MEB YayÍnlarÍ, Gstanbul, 1999.
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi Türk
íslam Sanatlarî Tarihi Anabilim Dalî

Yozgat Bozok Üniversitesi ülahiyat Fakültesi Dekan
Girió
Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi, Türklerin Gslam öncesi döne-
mi sanatlarÍndan, Gslam’Ín M. 610 yÍlÍnda Hz. Peygamber ile birlikte
Mekke’de ortaya çÍkmasÍyla baólayÍp OsmanlÍ’nÍn sonuna kadar Müs-
lümanlarÍn yaóadÍklarÍ coÂrafi bölgelerdeki sanat eserlerini konu edi-
nen genió bir alanÍ kapsamaktadÍr. Hz. Peygamber (M.610-632), Dört
Halife (M.632-661), Emevi (M.661-750) ve Abbasi (M.750-1258) dönem-
leri genellikle “Erken Dönem Gslam SanatÍ” olarak adlandÍrÍlmaktadÍr.
Bundan sonraki dönemlerde Abbasilere kÍsmen baÂlÍ olduklarÍ halde
kendi adlarÍyla devlet kurmuó olan Müslüman milletlerin sanatlarÍ da
kendi isimleriyle anÍlmÍótÍr. AslÍnda “Erken Dönem Gslam SanatÍ” kav-
ramÍnÍn muhteva ve sÍnÍrlarÍ ortaya konulurken, burada belirtilmek is-
tenilenin Müslüman Araplar olduÂu anlaóÍlmaktadÍr. Zira yapÍlan ya-
yÍnlarda Müslüman AraplarÍn SanatÍ veya Arap SanatÍ óeklinde bir tas-
nife hemen hemen hiç yer verilmediÂi görülmektedir. DolayÍsÍyla böy-
le bir anlayÍó ve algÍlayÍó “Gslam SanatÍ” kavramÍnÍn bütün Müslüman
toplumlarÍn sanatlarÍna teómil edilmesi eÂilimlerine de yol açmÍótÍr.1
1 Abdulkadir Dündar, “Türk Gslam SanatlarÍ Tarihine Girió”, Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi El KitabÍ,
• 510
DoÂan Kuban’Ín belirttiÂi gibi bu da zaman içerisinde Gslam sanatÍnÍn

bütünlüÂü dogmasÍnÍn ortaya çÍkmasÍna zemin hazÍrlamÍótÍr.2 Türk Gs-
lam SanatlarÍ Tarihi’nin Gslam tarafÍ, bu sanatlarÍ meydana getiren top-
lumlarÍn Müslüman olmalarÍyla ilgili bir durumdur. DolayÍsÍyla Müs-
lümanlarÍn ortaya koyduklarÍ sanat eserlerinde Gslam’Ín rolü ve etkisi
hem genel hem de sanat eseri seviyesinde araótÍrÍlÍp ortaya konulmasÍ
baóka bir konudur. Günümüzde hem Glahiyat ve Gslami Glimler fakülte-
lerinde hem de Edebiyat fakültelerinin Sanat Tarihi bölümlerinde oku-
tulan Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi derslerinde sadece Müslüman Türk-
lerin sanatlarÍ ele alÍnmayÍp diÂer Müslüman toplumlarÍn sanatlarÍ da
öÂretilmektedir. AyrÍca Gslam’Ín doÂup yayÍldÍÂÍ bölgelerde daha önce
var olan kültür havzalarÍndan beslenerek ortaya konulan Yunan, Ro-
ma, Helenistik, Bizans, Sasani ve Orta Asya’daki Türk, Çin ve Hint vb.
sanatlarÍna da imkânlar ölçüsünde yer verilmektedir.3 Bu çalÍómada
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi
Anabilim DalÍ’nÍn kuruluóu, bu anabilim dalÍna baÂlÍ olarak Glahiyat
Fakültesi müfredatÍ içerisinde okutulan dersler ve Türk Gslam Sanat-
larÍ Tarihi’nin kuruluóundan günümüze kadar burada çalÍóan öÂretim
üyeleri, elemanlarÍ ve yaptÍklarÍ faaliyetler ele alÍnacaktÍr.
1) Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk Gslam SanatlarÍ

Tarihi Anabilim DalÍnÍn Kuruluóu ve Derslerin Fakülte
ProgramÍnda Yer AlÍóÍ
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasÍyla birlikte yeni yapÍlandÍrÍlan
eÂitim ve öÂretim hayatÍ içerisinde, ilahiyat fakültesi bir müddet yerini
alamaz. Ancak 1940’larda bunun eksikliÂi hissedilerek Cumhuriyet’in
kuruluó amacÍna ve ilkelerine uygun bir müfredat ve zihniyetle Anka-
ra Üniversitesi’nde Glahiyat Fakültesi açÍlmasÍnÍn uygun olacaÂÍ düóü-
nülür. Bu fakülte içerisinde Türk ve Gslam SanatlarÍ Tarihi eÂitimine de
yer verilmesi kararlaótÍrÍlÍr. Böylece Glahiyat Fakültesi’nin sadece dinî
ilimler veren, klasik anlamda bir teoloji fakültesi deÂil de aynÍ zaman-
da bütün medeniyetleri ve özellikle de Türk Gslam medeniyetini kavra-
yÍp estetik deÂeri yüksek gençler yetiótiren bir kurum olmasÍ istenildi-
ed. Abdulkadir Dündar, (Ankara: Grafiker YayÍnlarÍ, 2022), 15.

2 DoÂan Kuban, Türk Gslam SanatÍ Üzerine Denemeler (Gstanbul: Arkeoloji ve Sanat YayÍnlarÍ, 1995),
7-14.
3 Dündar, “Türk Gslam SanatlarÍ Tarihine Girió”, 15.
511 •
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi Türk íslam Sanatlarî Tarihi Anabilim Dalî
Âinden, Glahiyat Fakültesi’ndeki tarih, felsefe, sosyoloji gibi beóerî ilim

dallarÍ yanÍnda sanat tarihi dersi de öngörülür.4
31 Ekim 1949 tarihinde kurulan Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesi’nde, 20 AralÍk 1949’da Dil Tarih ve CoÂrafya Fakültesi arkeoloji
profesörü Remzi OÂuz ArÍk baókanlÍÂÍnda Türk Gslam SanatlarÍ Tari-
hi kürsüsü kurulur. Fakat Profesör Remzi OÂuz ArÍk, Seyhan millet-
vekili seçilmesi üzerine, 20 MayÍs 1950’de kürsü baókanlÍÂÍndan ve fa-
kültedeki görevinden ayrÍlÍr. Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi dersi, Glahiyat
Fakültesi’nin kuruluó yÍllarÍndaki programda iki saat olarak yerini alÍr.
Fakülte Profesörler Kurulu’nun 1953-1954 yÍllarÍndaki çalÍómalarÍ sonu-
cunda oluóturulan programda haftada ilk iki sene zorunlu statüsünde
ikióer saat, üçüncü ve dördüncü senelerde seçmeli statüsünde ikióer saat
okutulmasÍ kararlaótÍrÍlÍr. Bu uygulama Yüksek ÖÂretim Kurumu’nun
1982-1983 öÂretim yÍlÍ baóÍndan itibaren ilahiyat fakülteleri için geçerli
kabul ettiÂi programÍn uygulanmasÍna kadar devam eder.
Günümüzde Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi dersi, birinci sÍnÍfÍn ikinci dö-
neminde haftada iki saatlik zorunlu ders olarak okutulmaktadÍr.5 Bu-
nun yanÍnda birinci sÍnÍfÍn birinci döneminde verilen Güzel Sanatlar/Hat-
Ebru-Tezhip seçmeli derslerine öÂrencilerin yoÂun ilgisi vardÍr. Üçüncü
sÍnÍfÍn ikinci döneminde de Gslam SanatlarÍ ve EstetiÂi seçmeli dersi yer
alÍr. Fakültemizin Gngilizce Glahiyat programÍnda History of Islamic Art
and Architecture zorunlu dersi ile Seljukid and Ottoman Art and Architec-
ture seçmeli dersi mevcuttur. AyrÍca Üniversitemiz AçÍk ve Uzaktan
EÂitim Fakültesi Glahiyat Lisans Tamamlama (GLGTAM) ProgramÍ’nda
Gslam SanatlarÍ ve EstetiÂi dersi iki saatlik zorunlu ders olarak okutul-
maktadÍr.
2) Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk Gslam SanatlarÍ

Tarihi Anabilim DalÍnÍn ÖÂretim Üyeleri ve ElemanlarÍ
2.1) Prof. Remzi OÂuz ArÍk
Türk ve Gslam SanatlarÍ Tarihi Kürsüsü’nün ilk öÂretim üyesi olan
4 Dündar, “Türk Gslam SanatlarÍ Tarihine Girió”, 15-16.

5 Cemal Tosun, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde Akademik YapÍlanma ve ÖÂretim
ProgramlarÍ Gelióimi (1949-2019)”, Türkiye’nin Glahiyat Birikimi Ankara Glahiyat’Ín 70 YÍlÍ (1949-
2019), (Ankara: Ankara Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2019), 73-150; Eyüp Baó, “Ankara Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi’nin AçÍlÍó Süreci”, Türkiye’nin Glahiyat Birikimi Ankara Glahiyat’Ín 70 YÍlÍ (1949-
2019), (Ankara: Ankara Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2019) 50-57; Dündar, “Türk Gslam SanatlarÍ
Tarihine Girió”, 16.
• 512
Prof. Remzi OÂuz ArÍk; Prof. Hilmi Ömer Budda, Prof. Esad Arsebük
ve Prof. Yusuf Ziya Yörükân’la birlikte Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi’nin kuruluóunda çalÍóan önemli isimlerdendir.6 ArÍk, eÂi-
timde BatÍlÍ sistemleri olduÂu gibi taklit etmek yerine, memleketimi-
zin bünyesine uygun dersler konulmasÍ ve araótÍrma enstitüleri ku-
rulmasÍ yönünde telkinlerde bulunur. ÖrneÂin Dil ve Tarih-CoÂrafya
Fakültesi’nde “Türk SanatÍ ve Tarihi Enstitüsü” kurulmasÍnÍ teklif eden
bir rapor hazÍrlar. Bunun yanÍnda Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde Türk
SanatÍ Tarihi dersinin zorunlu okutulmasÍ gerektiÂini savunur.7
Remzi OÂuz ArÍk, 1899’da Adana’nÍn Kozan ilçesine baÂlÍ Kabakte-
pe köyünde doÂar. BabasÍ, Feke sandÍk emini Mehmed Ferid Bey’dir.
ÇocukluÂunda ve gençliÂinde farklÍ yerlerde eÂitim aldÍktan sonra Gs-
tanbul Muallim Mektebi’ni bitirir ve I. Dünya SavaóÍ’na gönüllü ih-
tiyat zabiti olarak katÍlÍr. Savaótan sonra Gstanbul Edebiyat Fakültesi
Felsefe bölümünü bitirir. 1926’da arkeoloji ve sanat tarihi eÂitimi için
Fransa’ya gönderilir. 1931’de Türkiye’ye döndüÂünde Gstanbul Arkeo-
loji Müzeleri’nde arkeoloji uzman yardÍmcÍlÍÂÍ görevine getirilir. AynÍ
yÍl Yalova’da ilk arkeolojik kazÍsÍnÍ yapar. 1932’de Alióar kazÍsÍnda dev-
let komiseri olarak bulunur. 1933’te Maarif Vekâleti ArkeoloÂu olarak
Ankara’da görevlendirilir. AynÍ yÍl Karalar kazÍsÍyla sistemli kazÍ yö-
neticiliÂine baólar. Bu kazÍda GalatlarÍn antik óehri ortaya çÍkarÍlarak II.
Dieotauros’un kitabesi dünyaya tanÍtÍlÍr. 1941’e kadar Anadolu arkeo-
lojisi için önemli olan GöllüdaÂ, Alacahöyük, ÇankÍrÍkapÍ, KaraoÂlan,
HacÍlar, Alâeddin Tepesi ve Bitik kazÍlarÍnÍ yapar ve bu arada bir süre
Troia’da yürütülen Amerikan kazÍlarÍna devlet komiseri olarak katÍlÍr.
AyrÍca Manisa Müzesi’nin kurucusudur.8
ArÍk, 1939’da Üniversitemiz Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi’nde arke-
oloji profesörü olur. 1945’te Ankara Arkeoloji ve Etnografya Müzesi’nin
müdürlüÂünü yapar. 1949’da Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ne
gelerek Türk ve Gslam SanatlarÍ Tarihi Kürsüsü’nün kurulmasÍnÍ saÂlar.
1950’de Glahiyat Fakültesi’nden ayrÍlarak politikaya atÍlÍr ve Demokrat
6 Hilmi Ziya Ülken, “KaybettiÂimiz DeÂerler: Remzi OÂuz ArÍk”, Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi Dergisi 3, sy 1-2 (1954): 81-87.
7 Tahsin Özgüç, “Remzi OÂuz ArÍk’Ín Üç Cephesi”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YÍllÍk
AraótÍrmalar Dergisi, sy I (1956): 11.
8 Ülken, “KaybettiÂimiz DeÂerler: Remzi OÂuz ArÍk”, 81-82; H. Emin Sezer, “ARIK, Remzi OÂuz”,
TDV Gslâm Ansiklopedisi, erióim 08 Haziran 2023, https://islamansiklopedisi.org.tr/arik-remzi-
oguz.
513 •
Parti’den Seyhan milletvekili seçilir. 1952’de partisinden istifa ederek

Türkiye Köylü Partisi’ni kurar. 3 Nisan 1954’te Adana’dan Ankara’ya ge-
lirken bindiÂi uçaÂÍn infilâkÍyla vefat eder. Ankara Asrî MezarlÍk’taki
óehitliÂe defnedilir. ArÍk, öÂrenim yÍllarÍnda TurancÍlÍk akÍmÍnÍ, Avru-
pa dönüóünde ise Anadolu milliyetçiliÂini benimser. Arkeoloji ve sa-
nat tarihi dÍóÍndaki çalÍómalarÍnÍ bu alanda yürüterek halkÍn kültürel
gelióimine katkÍda bulunmayÍ amaçlar.9
Arkeoloji ve sanat tarihi alanÍndaki araótÍrmalarÍnÍ da kitaplar ve ma-
kaleler hâlinde yayÍmlar. BaólÍca eserleri óunlardÍr: Alacahöyük Hafriya-
tÍ (1937), KaraoÂlan KazÍlarÍ (1939), Bitik KazÍsÍ ve Hatay Tetkikleri (1944),
Turuva KÍlavuzu (1951), Türkiye’de Müzeler TeókilatÍ (1950), Türk Müzeci-
liÂine Bir BakÍó (1953), Ankara-Konya, Eskióehir YazÍlÍkaya Gezileri (1956),
Türk SanatÍ (1975). AyrÍca Belleten, Ar, Ülkü, ÇÍÂÍr, Milli Kültür, Millet
gibi birçok dergide Türk sanatÍ ve arkeolojisiyle ilgili 100’ü aókÍn yazÍsÍ
bulunur.10 Prof. Remzi OÂuz ArÍk anÍsÍna 1987’de “Remzi OÂuz ArÍk
ArmaÂanÍ” isimli kitap çÍkartÍlÍr.11
2.2) Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin

Anabilim dalÍmÍzÍn en önemli isimlerinden Suut Kemal Yetkin,
1903’te Urfa’da doÂar. BabasÍ, Urfa Halvetî tarikatÍ post-nióini Safvet
Kemaleddin Efendi’dir. Safvet Kemaleddin Yetkin, TBMM’de birinci,
ikinci ve üçüncü dönemlerde milletvekilliÂi yapar. Suut Kemal Yetkin,
ilk ve orta öÂrenimini Gstanbul’da tamamlar. Galatasaray Lisesi’nde oku-
duÂu dönemde “Suud Saffet” adÍyla óiir yazmaya baólar, sonrasÍnda de-
nemeler ve eleótiri yazÍlarÍyla edebiyat hayatÍna devam eder. 1925-1929
arasÍnda Fransa’da Sorbonne ve Rennes Üniversitelerinde felsefe, este-
tik ve sanat tarihi eÂitimi alÍr, Paris Ecole Normale Supérieure’de pe-
dagoji seminerlerine katÍlÍr. Türkiye’ye döndükten sonra Ankara, Kon-
ya, Edirne gibi óehirlerde akademik, idari ve siyasi görevlerde bulunur.
1933-1937 yÍllarÍnda Gstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Este-
tik ve Sanat Tarihi DoçentliÂi, 1939-1942 yÍllarÍnda Millî EÂitim Bakan-
lÍÂÍ Güzel Sanatlar Genel MüdürlüÂü yapar. Bu dönemde güzel sanat-
9 Ülken, “KaybettiÂimiz DeÂerler: Remzi OÂuz ArÍk”, 81-82; Sezer, “ARIK, Remzi OÂuz”.
10 Haluk KaramaÂaralÍ, “Prof. Remzi OÂuz ArÍk’Ín Eserleri”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Dergisi 3, sy 1-2 (1954): 83-87; Özgüç, “Remzi OÂuz ArÍk’Ín Üç Cephesi”, 14-15.
11 Remzi OÂuz ArÍk ArmaÂanÍ (Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi Ya-
yÍnlarÍ, 1987).
• 514
lar alanÍnda ciddi geliómeler görülür, 1939’da I. Devlet Resim ve Hey-

kel Sergisi’nin açÍlÍóÍ bunlardan biridir. Yine bu dönemde çÍkartÍlan
Güzel Sanatlar Dergisi geleneksel ve çaÂdaó Türk sanatÍnÍn tanÍtÍlma-
sÍna öncülük eden bir yayÍn organÍdÍr. 1942’de Dil ve Tarih-CoÂrafya
Fakültesi’nde Estetik ve Sanat Tarihi Profesörü olur. 1943-1950 YÍlla-
rÍnda yedinci ve sekizinci dönem Urfa milletvekili olur. Bu sÍrada hari-
ka çocuklar kanunun çÍkmasÍnda ve kanun metninin hazÍrlanmasÍnda
büyük emekleri geçer. Bu kanunla ünlü keman virtüözü Suna Kan ve
ünlü piyanist Gdil Biret’in henüz çocukken aileleriyle birlikte Avrupa’ya
giderek eÂitim almalarÍ saÂlanÍr.12
1950’de akademiye dönerek Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Türk ve Gslam SanatlarÍ Tarihi Kürsüsü’nde çalÍómaya baólar. 1951-1953
ve 1957-1959 yÍllarÍnda Fakültemizin DekanlÍÂÍnÍ yürütür. 1958’de ordi-
naryüs profesörlüÂe yükseltilir. 1959-1963 YÍllarÍnda Ankara Üniversi-
tesi RektörlüÂünü yapar. Bu sÍrada üniversiteye canlÍlÍk ve düzen geti-
rir. Bunun yanÍnda Ankara Üniversitesi BasÍmevi’nin kuruluóunu saÂ-
lar. 1963-1964 Döneminde New York’taki Columbia Üniversitesi’nde
Orta DoÂu Diller ve Kültürleri Bölümünde doktora dersleri verir. Daha
sonra Paris’te Sorbonne Üniversitesi’nde de Türk ve Gslam SanatlarÍ üze-
rine dersler verir. 1964’te Ankara Üniversitesi EÂitim Fakültesi’nde Gü-
zel Sanatlar EÂitimi Kürsüsünü kurar, 1966’da Glahiyat Fakültesi’nden ay-
rÍlÍr. 1968’de Hacettepe Üniversitesi’nde Sanat Tarihi Kürsüsünü kurar,
1973’te emekli olana kadar her iki bölümde dersler verir. Hacettepe Üni-
versitesi Sanat Tarihi Bölümünü kurduktan sonra bölümün gelióiminde
de etkili olur ve uzun yÍllar bölüm baókanlÍÂÍnÍ yapar. Bununla birlikte
Hacettepe Üniversitesi TÍp ve SaÂlÍk Bilimler Fakültesi’nin kuruluóunu
destekleyerek deÂerli hizmetlerde bulunur. Hacettepe Üniversitesi’ne
olan katkÍlarÍndan dolayÍ vefatÍndan sonra 28 KasÍm 1980’de üniversi-
tenin bir amfisine “Suut Kemal Yetkin Amfisi” adÍ verilir. Yetkin, 18 Ni-
12 Gbrahim Agâh Çubukçu, “Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin’le Bir Söyleói”, Ankara Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi YÍllÍk AraótÍrmalar Dergisi, sy 3 (1981): 17; Neóet ÇaÂatay, “Ord. Prof. Suut Kemal
Yetkin (1903-1980)”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YÍllÍk AraótÍrmalar Dergisi, sy 3 (1981):
5-6; “Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin’in KÍsa Yaóam Öyküsü”, içinde Suut Kemal Yetkin’e Arma-
Âan (Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1984), IX; Günsel Renda, “Suut Kemal Yetkin’in Bilimsel
KióiliÂi”, içinde Suut Kemal Yetkin’e ArmaÂan (Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1984), 2-4; Ebru
Karakaya, “YETKGN, Suut Kemal”, TDV Gslâm Ansiklopedisi, erióim 08 Haziran 2023, https://
islamansiklopedisi.org.tr/yetkin-suut-kemal.
515 •
san 1980’de Ankara’da vefat eder. Tek çocuÂu Gülmen Öztrak, damadÍ
Prof. Dr. Glhan Öztrak ve torunu Kemal Öztrak’tÍr.13
Kürsümüz asÍl gelióimini Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin döneminde
gösterir. 1951’de Türk ve Gslam SanatlarÍ Tarihi Enstitüsü kurularak YÍllÍk
AraótÍralar Dergisi yayÍmlanmaya baólanÍr. Yetkin, Gslam sanatlarÍ tari-
hi konusundaki ciddi boóluÂu görerek Türkiye’de ilk defa 1954’te “Gs-
lam Mimarisi” ve “Gslam SanatÍ Tarihi” kitaplarÍnÍ yayÍmlar. AyrÍca Gla-
hiyat Fakültesi’nin kütüphanesinde sanat tarihi alanÍnda çoÂu yaban-
cÍ dillerde yüzlerce eserin yer aldÍÂÍ bir bölüm oluóturulur.14 Yetkin
baókanlÍÂÍnda, 1959’da dünyada ilk kez düzenlenen “MilletlerarasÍ Bi-
rinci Türk SanatlarÍ Kongresi” Ankara’da toplanarak bu alanda çalÍóan
Türk ve yabancÍ bilim insanlarÍnÍn ilk defa bir araya gelmesi saÂlanÍr.
Kongrenin her dört yÍlda bir baóka bir ülkede yapÍlmasÍna karar veri-
lerek günümüzde dahi devam eden uluslararasÍ düzeyde prestijli bir
seri baólatÍlÍr.15 AyrÍca Birinci Kongre anÍsÍna 1959’da çÍkartÍlmÍó üçlü
bir pul koleksiyonu dahi bulunmaktadÍr.16 Türk sanatÍnÍn kendine öz-
gü karakterinin anlatÍldÍÂÍ bu toplantÍda 13 ülkeden 25 uzmanÍn tebli-
Âiyle birlikte toplam 62 tebliÂ sunulur. Bunun yanÍnda 9 ülkenin mü-
óahit delegeleri çalÍómalarÍ yakÍndan izler ve kongrede UNESCO Ge-
nel Merkezi’ni temsilen bir proje yöneticisi de bulunur. 1962’de kong-
reye sunulan tebliÂler hem Türkçe hem yabancÍ dillerde kitap olarak
basÍlÍr.17 Suut Kemal Yetkin bu kongreyle, yaóadÍÂÍ dönemde diÂer mil-
13 Çubukçu, “Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin’le Bir Söyleói”, 17-18; ÇaÂatay, “Ord. Prof. Suut Kemal
Yetkin (1903-1980)”, 5-7; “Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin’in KÍsa Yaóam Öyküsü”; Renda, “Suut
Kemal Yetkin’in Bilimsel KióiliÂi”, 2-4; Karakaya, “YETKGN, Suut Kemal”.
14 “Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi”; Karakaya, “YETKGN, Suut Kemal”; ÇaÂatay, “Ord. Prof. Suut
Kemal Yetkin (1903-1980)”, 5-7.
15 Faik Reóit Unat, “MilletlerarasÍ Birinci Türk SanatlarÍ Kongresi (Ankara 19-24 Ekim 1959), Kong-
reye Sunulan TebliÂler. VI-417 s. metin CCXCIV pl. 3 tablo. Ankara 1962 Türk Tarih Kurumu
BasÍmevi. [Kitap TanÍtÍmÍ]”, BELLETEN 27, sy 106 (1963): 329; Renda, “Suut Kemal Yetkin’in
Bilimsel KióiliÂi”, 3; “Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi”; “UluslararasÍ Türk SanatlarÍ Kongresi’nin
Ev Sahipleri”, T.C. Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ, erióim 20 Haziran 2023, https://guzelsanatlar.
ktb.gov.tr/TR-255142/uluslararasi-turk-sanatlari-kongresinin-ev-sahipleri.html.
16 “MilletlerarasÍ 1. Türk SanatlarÍ Kongresi (19 Ekim 1959)-Türkiye Cumhuriyeti Pul Koleksiyonu”,
PULKO, erióim 20 Haziran 2023, https://www.pulko.com/urun/milletlerarsi-1-turk-sanatlari-
kongresi-19-ekim-1959-turkiye-cumhuriyeti-pul-koleksiyonu.
17 Unat, “MilletlerarasÍ Birinci Türk SanatlarÍ Kongresi (Ankara 19-24 Ekim 1959), Kongreye
Sunulan TebliÂler. VI-417 s. metin CCXCIV pl. 3 tablo. Ankara 1962 Türk Tarih Kurumu BasÍ-
mevi. [Kitap TanÍtÍmÍ]”, 329-31; MilletlerarasÍ Birinci Türk SanatlarÍ Kongresi (Ankara 19-24 Ekim
1959) Kongreye Sunulan TebliÂler (Ankara: Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk ve Gslam
SanatlarÍ Tarihi Enstitüsü & Türk Tarih Kurumu, 1962); First International Congress of Turkish
Art. Communications Presented to the Congress. Ankara, 19th-24th October 1959 (Ankara: Faculty
• 516
letlere mâl edilen Türk sanat eserlerinin gerçek sahiplerinin bilim dün-
yasÍna tanÍtÍlmasÍna öncülük eder. Onun kendi ifadeleriyle bu kong-
renin Türk SanatÍ açÍsÍndan önemi óudur: “O zamana kadar kabul edil-
meyen Türk sanatÍ kabul ettirildi. Resim Gran’a, mimari Bizans’a baÂlanÍyor-
du. Sonra bu kongreler sÍrasÍyla Venedik’te, Oxford’da, Aix-En-Provence’de,
Budapeóte’de, sonuncusu Münih’te yapÍldÍ. Daha önce Türk sanatÍnÍn varlÍ-
ÂÍ kabul edilmiyordu. Türk sanatÍ tamamen yadsÍnÍyordu. Glk kongreden son-
ra Türk sanatÍyla ilgili her yÍl 5-6 kitap çÍktÍ. Glkini “l’Architecture En Tur-
quie” adÍyla ben yazdÍm.”18
Yetkin, Ars Orientalis ve Studia Islamica gibi bilimsel dergilerde ma-
kaleleri yayÍmlanan ilk Türk sanat tarihçisidir. AyrÍca Türkiye’de gü-
zel sanatlar konusundaki ilk yayÍn olan Ar dergisinin yönetmenliÂi-
ni yapar. 1949-1966 yÍllarÍnda Türk Dil Kurumu üyeliÂinde bulunur,
1947-1950 yÍllarÍnda Millî EÂitim BakanlÍÂÍ Tercüme Bürosu’nda gö-
rev alÍr. Türkiye’deki Sanat Eleótirmenleri DerneÂi’ni kurar. Cumhu-
riyet tarihimizin en önemli aydÍnlarÍndan biri olan Yetkin; Türk Gslâm
sanatÍ, çaÂdaó sanat, BatÍ uygarlÍÂÍ, felsefe ve edebiyat alanlarÍnda sa-
yÍsÍ 300’ü aóan Türkçe ve yabancÍ dillerde kitaplar, çeviri kitaplar, ma-
kaleler ve denemeler bÍrakÍr.19 Yetkin, en sevdiÂi birkaç eseri arasÍn-
da; Denemeler (1972, 1978), Gslam Ülkelerinde Sanat (1974), Estetik ve Ana
SorunlarÍ (1979) adlÍ kitaplarÍnÍ sayar.20 AlanÍmÍzdaki baólÍca eserleri
ise óunlardÍr: Estetik (1931, 1938, 1940, 1947); Filozofi ve Sanat (1935); Sa-
nat Meseleleri (1945, 1962); Leonardo da Vinci’nin SanatÍ (1945); DoÂu Gs-
lam Memleketlerinde Minyatür (Ernst Kühnel’den çeviri)(1952); Gslam Sa-
natÍ Tarihi (1954); Büyük Ressamlar (1955, 1966, 1968); Gslâm-Türk SanatÍ
(1956); Gslam Mimarisi (1954, 1959, 1965); L’Architecture Turque en Turqu-
ie (1962); An Illuminated Manuscript Of The Zubdat Al Tavarih (1965); Tur-
kish Architecture (1965); Güzel SanatlarÍn EÂitimdeki Yeri (1968); L’Ancienne
Peinture Turque (1970); Türk Mimarisi (1970); Selçuklularda Resim Sana-
tÍ (1972); Estetik Doktrinler (1972); Gslam Ülkelerinde Sanat (1974, 1984);
Dünya ve Anadolu UygarlÍklarÍ Ansiklopedisi 4: Barok Sanat (1977); Estetik
of Theology of the University of the Ankara, Institute of History of Turkish and Islamic Arts &
Türk Tarih Kurumu BasÍmevi, 1961).
18 Çubukçu, “Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin’le Bir Söyleói”, 18.
19 ÇaÂatay, “Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin (1903-1980)”, 7; Renda, “Suut Kemal Yetkin’in Bilimsel
KióiliÂi”, 1-6; Karakaya, “YETKGN, Suut Kemal”.
20 Çubukçu, “Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin’le Bir Söyleói”, 18.
517 •
ve Ana SorunlarÍ (1979). Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin anÍsÍna 18-20 Ka-
sÍm 1981’de Hacettepe Üniversitesi’nde bir seminer düzenlenir. Burada
sunulan tebliÂlerle 1984’te Prof. Dr. Günsel Renda baókanlÍÂÍnda “Su-
ut Kemal Yetkin’e ArmaÂan” isimli kitap çÍkarÍlÍr.21
2.3) Prof. Dr. Osman Haluk KaramaÂaralÍ

Haluk KaramaÂaralÍ, 1923’te Gzmir’de doÂar. Aslen Yozgat’Ín Kara-
maÂara köyünden olup ÇapanoÂullarÍyla anlaómazlÍklarÍndan dolayÍ
19. yüzyÍl ortalarÍnda ElazÍÂ’a göçen bir Türkmen ailenin ferdidir. Ba-
basÍnÍn memuriyeti nedeniyle farklÍ óehirlerde bulunur. Glk öÂrenimi-
ni Bursa’da, orta öÂrenimini Erzurum’da tamamlar. Onun sanat tarihi
tutkusu Erzurum yÍllarÍnda baólar. Evleri Hatuniye Medresesi’nin kar-
óÍsÍndadÍr. Sabah akóam bu medreseyi gördüÂünü, kendisini büyüle-
yen óeyin ne olduÂunu tam olarak bilmese de bu medreseye meftun
olduÂunu söyler. SonrasÍnda bu medrese için Erzurum’daki Hâtuniye
Medresesi’nin Tarihi ve Bânisi HakkÍnda Mülâhazalar (1971) baólÍklÍ bir ma-
kale de kaleme alÍr. 1942’de üniversite eÂitimi için Ankara Üniversite-
si Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi Arkeoloji Bölümü’ne gelmeye karar
verir. Onun okula girióin mülakatÍnda bulunan Prof. Remzi OÂuz ArÍk,
kendisine bu bölümü isteyerek seçip seçmediÂini soruduÂunda bölü-
mü isteyerek seçmediÂi cevabÍnÍ alÍr. KaramaÂaralÍ aslÍnda Türk Sa-
natÍ Tarihi okumak istediÂini ancak bu bölüm olmadÍÂÍ için ona en ya-
kÍn bölüm olan Arkeoloji Bölümü’nü tercih ettiÂini söyler. Bunun üze-
rine ArÍk, onu tebrik ettikten sonra kendi yazdÍÂÍ kitaplarÍndan birka-
çÍnÍ hediye eder.22
1946’da Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi Arkeoloji bölümünden me-
zun olur. Etnografya Müzesi’nde göreve baóladÍktan sonra 1949’da kür-
sümüzde açÍlan asistanlÍk sÍnavÍnÍ kazanÍr. Ancak kaydÍ yapÍlmaz, ko-
nu karÍóÍk bir hâl alÍr ve TBMM’ye taóÍnÍr. 1951’de TBMM kararÍyla üni-
versite asistanlÍÂÍ onaylanÍr. Burada doktora yaparken Prof. Suut Ke-
mal Yetkin’in Gslam Mimarisi kitabÍnÍn hazÍrlanmasÍna yardÍm eder ve
21 Suut Kemal Yetkin’e ArmaÂan (Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1984).

22 Nusret Çam, “Bir Glim AdamÍ Olarak Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ”, içinde Prof. Dr. Haluk
KaramaÂaralÍ ArmaÂanÍ (Ankara: Türkiye Diyanet VakfÍ, 2002), VII-VIII; C. NakÍó KaramaÂa-
ralÍ, “KARAMA<ARALI, Osman Halûk”, TDV Gslâm Ansiklopedisi, erióim 08 Haziran 2023,
https://islamansiklopedisi.org.tr/karamagarali-osman-haluk; Yonus Demirer, “Prof. Dr. Haluk
KaramaÂaralÍ’nÍn HayatÍ ve Eserleri” (Yüksek Lisans Tezi, NiÂde, NiÂde Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 2010), 2-5.
• 518
“Terimler” bölümünü kitaba ekler. 1954’te Anadolu’da Beylikler Devri

Minberleri baólÍklÍ teziyle doktor unvanÍ alÍr. 1965’te Anadolu’da MoÂol
GstilâsÍ’ndan Sonra YapÍlan Dini MimarlÍk Eserlerinin Plan ve Form Özellikleri
adlÍ teziyle doçent olur. 1982’de Kayseri’deki Hunad Hatun Câmii’nin Res-
titüsyonu ve Hunad Manzûmesinin Kronolojisi HakkÍnda BazÍ Mülâhazalar
isimli teziyle profesörlüÂe yükseltilir.23
1965-1971 yÍllarÍnda Sivas Çifte Minareli Medrese kazÍsÍ, 1967-1991
yÍllarÍnda Ahlat KazÍlarÍnÍn baókanlÍÂÍnÍ yürütür. Fakültemizdeki ders-
lerinin yanÍ sÍra Konya Yüksek Gslam Enstitüsü’nde Sanat Tarihi dersleri
verir. AyrÍca büyük uÂraólarla fakültede Türk Din Musikisi seçmeli dersi-
nin açÍlmasÍnÍ ve son devir bestekârlarÍndan Gsmail Baha Sürelsan’Ín bu
dersi vermesini saÂlar. 1984’te YÖK Kanunun bir öÂretim üyesinin pro-
fesör olabilmesi için baóka bir üniversiteye atanmasÍnÍ emreden hükmü
gereÂince Gazi Üniversitesi MimarlÍk-Mühendislik Fakültesi MimarlÍk
Tarihi Anabilim DalÍ’na atanÍr. Birkaç yÍl Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi’ndeki derslerine de devam eder. 1990’da emekli olduktan son-
ra bir süre Gazi Üniversitesi Mühendislik-MimarlÍk Fakültesi’nde yük-
sek lisans, 1993-1995’te Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü’nde
lisans ve yüksek lisans, NiÂde Üniversitesi EÂitim Fakültesi’nde sa-
nat tarihi dersleri verir. 29 Ocak 2009’da vefat eder. KaramaÂaralÍ’nÍn
1949’da Cahide HanÍm’la evliliÂinden bir kÍzÍ vardÍr. 1966’da Beyhan
Yörükân’la evliliklerinden “NakÍó” adÍnÍ verdikleri kÍzlarÍ olur. Prof.
Dr. Cemile NakÍó KaramaÂaralÍ günümüzde Gazi Üniversitesi Mimar-
lÍk Fakültesi DekanÍ olarak görev yapmaktadÍr.24
Türk mimarisi, özellikle Selçuklu mimarisi alanÍndaki çalÍómala-
rÍyla tanÍnan KaramaÂaralÍ, mimari restitüsyonlarÍ ve yürüttüÂü ka-
zÍlarla çok önemli bir yere sahiptir. YaptÍÂÍ araótÍrmalarla Türk sana-
tÍ ve mimarisinin bilinmeyen yönlerinin aydÍnlatÍlmasÍnda etkili olur.25
1965 tarihli doçentlik tezi olan Anadolu’da MoÂol GstilâsÍ’ndan Sonra Ya-
pÍlan Dini MimarlÍk Eserlerinin Plan ve Form Özellikleri konusu Kathari-
na Otto-Dorn ve Suut Kemal Yetkin tarafÍndan tepkiyle karóÍlanÍr ve
23 Çam, “Bir Glim AdamÍ Olarak Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ”, IX-X; KaramaÂaralÍ, “KARA-
MA<ARALI, Osman Halûk”; Demirer, “Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ’nÍn HayatÍ ve Eserleri”,
9-10.
24 Çam, “Bir Glim AdamÍ Olarak Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ”, IX-X; “Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi”;
KaramaÂaralÍ, “KARAMA<ARALI, Osman Halûk”; Demirer, “Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ’nÍn
HayatÍ ve Eserleri”, 5-6, 9-10.
25 KaramaÂaralÍ, “KARAMA<ARALI, Osman Halûk”; “Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi”.
519 •
böyle bir etki olmadÍÂÍ söylenir. Ancak tezin kabul edilmesinden son-
ra sanat tarihçileri arasÍnda bu görüó yaygÍnlaómaya ve kullanÍlmaya
baólanÍr.26 Onun, Türk sanatÍna ve tarihine en büyük katkÍlarÍndan bi-
ri, yaóadÍÂÍ dönemde birçok zorlukla yüzleóerek gerçekleótirdikleri Ah-
lat KazÍlarÍdÍr. Buradaki Türk kültürünün ortaya çÍkartÍlÍp tanÍtÍlmasÍ
ve öneminin vurgulanmasÍ için çok büyük emekler ve uÂraólar verilir.
Bu baÂlamda yaptÍÂÍ yayÍnlar önemli bir yere sahiptir. Bunun dÍóÍnda
“Çorum Ulu Câmii’ndeki Minber” (1965), “Kayseri’deki Hunad Hatun
Câmii’nin Restitüsyonu ve Hunad Manzûmesinin Kronolojisi HakkÍn-
da BazÍ Mülâhazalar” (1976), “Erzurum Ulu Camii” (1981), “Konya Ulu
Camii” (1982), “Sâhib Atâ Camii’nin Restitüsyonu HakkÍnda Bir Dene-
me” (1982), “Türk Camii Mimarisinde Mekân Geliómesi ve Ayasofya
Meselesi” (2002) gibi günümüzde dahi deÂerini koruyan makaleleri bu-
lunur. Çok titiz bir araótÍrmacÍ olan KaramaÂaralÍ gerek kendinin gerek
öÂrencilerinin çalÍómalarÍnda içerik, yöntem vb. konularda hassasiyet
gösterir. ÇalÍóÍlacak konunun kaynaklarÍnÍ, sÍnÍrlarÍnÍ, metodunu be-
lirleme hususunda çok deÂerli katkÍlarÍ bulunur.27 Bu özelliÂini onun
makalelerinde de izlemek mümkündür. Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ
anÍsÍna 2002’de Türkiye Diyanet VakfÍ tarafÍndan “Prof. Dr. Haluk Ka-
ramaÂaralÍ ArmaÂanÍ”28 isimli kitap çÍkartÍlÍr.
Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ’nÍn doktora öÂrencileri ve hazÍrladÍk-
larÍ tezler óunlardÍr:
• Gulam Ali Hatem, Gran’da 16. YüzyÍla Kadarki Türbeler, Ankara Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1974.
• Nusret Çam, RamazanoÂullarÍ BeyliÂi Mimari Eserleri, Ankara Üni-
• Hasan Özönder, Konya Mevlâna DergâhÍ, Ankara Üniversitesi Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1979.
• HakkÍ Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Atatürk Üniversitesi Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 1977.
• Gbrahim Numan, Selçuklu Dönemi Tekke ve Zaviyeleri, Ankara Üni-
26 Çam, “Bir Glim AdamÍ Olarak Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ”, IX-X; Demirer, “Prof. Dr. Haluk
KaramaÂaralÍ’nÍn HayatÍ ve Eserleri”, 9.
27 Nusret Çam, “Hocam Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ”, içinde Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ Ar-
maÂanÍ (Ankara: Türkiye Diyanet VakfÍ, 2002), XXV.
28 Prof. Dr. Halûk KaramaÂaralÍ ArmaÂanÍ (Ankara: Türkiye Diyanet VakfÍ, 2002).
• 520
• Nihat Boydaó, Ta’lik YazÍnÍn Özellikleri ve Hat SanatÍ ile Münasebeti,

Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1984.
• Leyla Baydar, BatÍ Tesirine Kadar OsmanlÍ Mimarisinde Estetik Kriter-
ler, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 1986.
• Nihal Çetintürk, Aksaray (NiÂde) ve Çevresindeki Türk Eserleri, Gazi
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 1987.
• Tahsin Samur, Akóehir’deki Türk Mimari Eserleri, Selçuk Üniversite-
si Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1990.
• Alev ÇakmakoÂlu Kuru, Fetihten OsmanlÍ Dönemine Kadar Kayseri’deki
Türk AnÍtlarÍ, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 1993.
• Can Mehmet Hersek, Fetih’ten OsmanlÍ Dönemine Kadar Sivas kehri
AnÍtlarÍ, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 1993.
• Behiye IóÍk Aksulu, Fetih’ten OsmanlÍ Dönemine Kadar Tokat kehri
AnÍtlarÍ, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 1994.
• Gediz Urak, Amasya’nÍn Türk Devri kehir Dokusu ve YapÍlarÍnÍn Ana-
liz ve DeÂerlendirilmesi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, An-
kara, 1994.
2.4) Prof. Dr. Beyhan KaramaÂaralÍ

Beyhan Yörükân KaramaÂaralÍ, eski saray müderrislerinden Ali RÍ-
za Efendi’nin oÂlu ve Dârü’l-Fünun hocasÍ Yusuf Ziya Yörükân’Ín al-
tÍ çocuÂundan biridir.29 Yusuf Ziya Yörükân; Prof. Remzi OÂuz ArÍk,
Prof. Hilmi Ömer Budda ve Prof. Esad Arsebük’le birlikte Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi’nin kuruluóunda ve ders programlarÍnÍn ha-
zÍrlanmasÍnda çalÍóan önemli isimlerdendir.30 Beyhan Yörükân, 1934’te
Gstanbul Maltepe’de doÂar. GlköÂrenimine Gstanbul’da baólasa da ailesi-
nin Ankara’ya taóÍnmasÍyla ilk ve orta öÂrenimini Ankara’da tamamlar.
Yusuf Ziya Yörükân’Ín vefat ettiÂi 1954’te liseyi bitirip Ankara Üniver-
sitesi Glahiyat Fakültesi’nde lisans eÂitimine baólar. 1958’de mezun ol-
duÂunda kendisine birçok kürsüden asistanlÍk teklifi gelmesine karóÍn
o dönemde Suut Kemal Yetkin’in baóÍnda olduÂu Türk ve Gslam Sanat-
29 Turgay Yazar ve Bahattin Yaman, “Prof. Dr. Beyhan KaramaÂaralÍ’nÍn HayatÍ ve Bilimsel Ki-
óiliÂi”, içinde Sanatta Anadolu-Asya Gliókileri: Prof. Dr. Beyhan KaramaÂaralÍ’ya ArmaÂan (Ankara:
Hacettepe Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2006), 7; Turhan Yörükan, “YÖRÜKÂN, Yusuf Ziya”, TDV
Gslâm Ansiklopedisi, erióim 11 Haziran 2023, https://islamansiklopedisi.org.tr/yorukan-yusuf-
ziya.
30 Ülken, “KaybettiÂimiz DeÂerler: Remzi OÂuz ArÍk”.
521 •
larÍ Tarihi Kürsüsü’nde asistan olmayÍ tercih eder. 1963’te Muhammed

Siyah Kalem GmzalÍ Minyatürler baólÍklÍ doktora tezini tamamlar. AyrÍca
bu sürede Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi’nde Sa-
nat Tarihi lisans programÍnÍ bitirir. 1964’ten itibaren Rockfeller, Hum-
boldt ve DAAD burslarÍ yanÍnda Almanya ve Gngiltere’de araótÍrmalar-
da bulunur. 1966’da Glahiyat Fakültesi öÂretim üyesi Doç. Dr. Haluk Ka-
ramaÂaralÍ ile evlenirler.31
1966-1971 YÍllarÍnda Beyhan ve Haluk KaramaÂaralÍ birlikte Ahlat’taki
Selçuklu mezarlarÍnda çalÍóÍrlar. Beyhan KaramaÂaralÍ 1971’de Ahlat
MezartaólarÍ isimli teziyle doçent olur. 1981’de Konya Selçuk Üniversitesi
Sanat Tarihi Bölümünde profesör olur. 1982-1986 YÍllarÍnda burada öÂ-
retim üyeliÂi ve bölüm baókanlÍÂÍ yapmanÍn yanÍ sÍra Konya-EreÂli’de
keyh kihabüddin Sühreverdi Zaviyesi kazÍlarÍnÍ yürütür. 1986’da Ha-
cettepe Üniversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümüne geçerek bura-
da bölüm baókanlÍÂÍ yapar. 1986-1988 YÍllarÍnda Alanya-Obaköy kazÍ-
larÍnÍ yürütür. 1989’da Ani Ören Yeri kazÍlarÍna baólar. 1995-1996 YÍl-
larÍnda NiÂde Üniversitesi EÂitim Fakültesi DekanlÍÂÍnÍ yürütür. An-
kara, Konya Selçuk, Hacettepe, NiÂde ve Gazi Üniversitelerinde lisans
ve lisansüstü dersler vermenin yanÍ sÍra lisansüstü tez yöneticiliklerin-
de bulunur. Gyi bir eÂitimci olan Beyhan KaramaÂaralÍ yüksek lisans ve
doktora öÂrencilerini her zaman destekleyerek elinden gelen yardÍmda
bulunur. Jüri üyeliÂi ve ekip baókanlÍÂÍ yaptÍÂÍ birçok projeden ödül
alÍr. 2002’de Hacettepe Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü’nden emek-
li olur.32 10. 10. 2008 tarihinde vefat eder. Prof. Dr. Beyhan KarmaÂa-
ralÍ anÍsÍna 6-7 Mart 2003 tarihinde Hacettepe Üniversitesi’nde Sanat-
ta Anadolu ve Asya Gliókileri baólÍklÍ seminer düzenlenir, burada sunu-
lan bildirilerle 2006’da Sanatta Anadolu ve Asya Gliókileri: Prof. Dr. Beyhan
KaramaÂaralÍ’ya ArmaÂan33 isimli kitap çÍkartÍlÍr.
Prof. Dr. Beyhan KaramaÂaralÍ’nÍn önemli çalÍómalarÍnÍn baóÍnda,
Ahlat kazÍlarÍndan elde ettikleri bulgularÍn deÂerlendirildiÂi eserler
gelir. Doçentlik tezi olan Ahlat MezartaólarÍ aynÍ adla 1972’de Kültür ve
Turizm BakanlÍÂÍ tarafÍndan basÍlÍr. Bu konuda birçok makale kaleme
31 Yazar ve Yaman, “Prof. Dr. Beyhan KaramaÂaralÍ’nÍn HayatÍ ve Bilimsel KióiliÂi”, 7; Karama-
ÂaralÍ, “KARAMA<ARALI, Osman Halûk”.
32 Yazar ve Yaman, “Prof. Dr. Beyhan KaramaÂaralÍ’nÍn HayatÍ ve Bilimsel KióiliÂi”, 7-8.
33 Turgay Yazar, ed., Sanatta Anadolu Asya Gliókileri: Prof. Dr. Beyhan KaramaÂaralÍ’ya ArmaÂan
(Ankara: Hacettepe Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2006).
• 522
alÍr, ulusal ve uluslararasÍ düzeyde sempozyumlarda bildiriler sunar.

Doktora tezi Muhammed Siyah Kalem GmzalÍ Minyatürler de aynÍ baólÍÂÍyla
1984’te Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ tarafÍndan yayÍmlanÍr. Yine bu hu-
susta birçok makaleleri ve bildirileri bulunur. Bunlar dÍóÍnda Ani KazÍ-
larÍ ve EreÂli’deki keyh kihabüddin Sühreverdi Zaviyesi’yle ilgili kazÍ-
larÍn raporlarÍ önemli bir yere sahiptir. AyrÍca Türk ve Gslam sanatÍnda
görülen motifler ve figürlü mezar taólarÍ hakkÍnda yazÍlarÍ mevcuttur.
Prof. Dr. Beyhan KaramaÂaralÍ’nÍn doktora öÂrencileri ve hazÍrla-
dÍklarÍ tezler óunlardÍr:
• Kerim Türkmen, KaramanoÂullarÍ Devri Kitabeleri, Selçuk Üniversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1989.
• Fevzi Günüç, XV-XX. YüzyÍl OsmanlÍ Dini Mimarisinde Celi Sülüs
HattÍ Uygulama ve Teknikleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü, Konya, 1991.
• Ahmet Saim ArÍtan, Konya DÍóÍndaki Müze ve Kütüphanelerde Bulu-
nan Selçuklu ve Selçuklu Üslubunu TaóÍyan Cild KapaklarÍ (2 Cilt), Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1992.
• Ali Düzgün, Geleneksel Türk Resim SanatÍnda Kimlik ArayÍóÍ, Gazi
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1993.
• Tülün Yörükan Didinal, 18. YüzyÍlda Müzehhip ve Ressam Ali Üskü-
dari (Eserleri ve Üslubu), Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, An-
kara, 1996.
• Didem Vural, Oryantalist Dönemde Avrupa’dan Türkiye’ye Gelen Ya-
bancÍ Ressamlar ve Türk Resim SanatÍna Etkileri, Gazi Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1999.
• Turgay Yazar, Nahçivan Mimarisi (2 cilt), Hacettepe Üniversitesi Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1999.
• Teoman ÇÍÂsar, 19. YY.-20. YY. ÇaÂdaó BatÍ Resim SanatÍnda Uzak
DoÂu (Çin ve Japon) Etkileri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-
sü, Ankara, 2000.
• NakÍó Akgül, Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde SÍrlÍ Kaplama
KullanÍmÍ (2 cilt), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, An-
kara, 2000.
• Demet KaraçaÂ, Rahleler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Ankara, 2000.
• Ahmet ÇaycÍ, Anadolu Selçuklu SanatÍnda Gezegen ve Burç Tasvirleri,
Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2000.
523 •
• Lütfiye Göktaó Kaya, 13-14. YüzyÍllara Ait Çan Gövdeli kamdanla-

rÍn Gncelenmesi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, An-
kara, 2001.
• Gül Güler, Ani Orta ÇaÂ Eserlerinde Taó Süsleme, Hacettepe Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2001.
2.5) Prof. Dr. Mehmet YÍlmaz Önge

M. YÍlmaz Önge, 1935’te Gstanbul BakÍrköy’de doÂar. Glk ve orta öÂ-
renimini Ankara’da tamamlar. 1953’te Gstanbul Teknik Üniversitesi’ne
girer, 1959’da yüksek mühendis-mimar olarak mezun olur. VakÍflar Ge-
nel MüdürlüÂü Âbide ve YapÍ Góleri Dairesinde restoratör mimar ve uz-
man olarak çalÍómaya baólar, bu sÍrada Mimar Ali Saim Ülgen’le bir-
likte birçok tarihî yapÍnÍn restorasyonunu gerçekleótirir. Bu dönem-
de, restorasyona giren eserlerin projelerini hazÍrlayarak gerekli yerle-
re projelerin takdimini ve savunmasÍnÍ yapar. Ankara Üniversitesi Dil
ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü’nde doktoraya baóla-
dÍktan sonra 1971’de kürsümüze asistan olur. 1972’de Anadolu OsmanlÍ
ve Selçuklu Camilerinde Sebil ve kadÍrvanlar isimli teziyle doktor, 1978’de
Anadolu’da XII.-XIII. YüzyÍl Türk HamamlarÍ çalÍómasÍyla doçent olur.
1979’da Konya Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sa-
nat Tarihi Bölümü’ne geçer. 1985’te Mühendislik-MimarlÍk Fakültesi
MimarlÍk Bölümü baókanlÍÂÍna gelir, 1987’de profesör olur. 28 Mart
1992’de kalp kriziyle vefat eder. Bir oÂlu vardÍr.34
Önge; akademik, bürokratik ve idarî görevleri yanÍnda birçok tarihî
yapÍnÍn korunmasÍnda ve onarÍlmasÍnda emek verir. Beyóehir EórefoÂ-
lu Camii, Konya Alâeddin Camii, Konya KarapÍnar Sultan Selim Kül-
liyesi, Konya IlgÍn Lala Mustafa Paóa Külliyesi, Konya Meram Hama-
mÍ, Karaman-Ermenek Tolmedrese, Amasya II. BeyazÍt Külliyesi, Si-
vas Gökmedrese, Erzurum Ulu Camii, Erzurum Rüstem Paóa Bedeste-
ni bunlardan bazÍlarÍdÍr. AyrÍca Fakültemizde göreve baóladÍÂÍnda Ha-
luk KaramaÂarlÍ’nÍn yürüttüÂü Ahlat kazÍlarÍnda yer alÍr. ÇalÍómala-
rÍ, Türk mimarisi ve özellikle su yapÍlarÍ üzerinedir. Hamamlarla ilgili
doçentlik tezi yaóadÍÂÍ dönemde tek olma özelliÂine sahiptir. Önasya
34 Semavi Eyice, “Prof. Dr. YÍlmaz Önge (1935-1992)”, içinde Prof. Dr. YÍlmaz Önge ArmaÂanÍ
(Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu AraótÍrmalarÍ Merkezi, 1993), 1-3; Haóim Karpuz, “ÖNGE,
Mehmet YÍlmaz”, TDV Gslâm Ansiklopedisi, erióim 08 Haziran 2023, https://islamansiklopedisi.
org.tr/onge-mehmet-yilmaz; “Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi”.
• 524
dergisinin 25. sayÍsÍndan itibaren döneminde az bilinen ve yeni sayÍlan

konularda kÍsa makaleleri yayÍmlanÍr, bunlarÍn devamÍndaki çizimler
de oldukça dikkate deÂerdir. Bununla birlikte Türk kültürü, tarihi ve
sanatÍyla ilgili bilimsel kongrelerde sunduÂu bildiriler önemli bir yere
sahiptir.35 Selçuk Üniversitesi Selçuklu AraótÍrmalarÍ Merkezi’nce Prof.
Dr. YÍlmaz Önge ArmaÂanÍ adÍyla bir kitap çÍkartÍlmÍó ve ayrÍca 1992’de
YÍlmaz Önge Restorasyon Seminerleri düzenlenerek burada sunulan bil-
diriler X. VakÍf HaftasÍ KitabÍ’nda basÍlmÍótÍr.36
Prof. Dr. YÍlmaz Önge’nin doktora öÂrencileri ve hazÍrladÍklarÍ tez-
ler óunlardÍr:
• Ali Baó, Beylikler Dönemi HanlarÍ, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü, Konya, 1989.
• Kerim ÇÍnar, Konya OvasÍ KÍrsal Yerleómelerinde Planlamaya Gliókin Bir
Yöntem AraótÍrmasÍ, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Kon-
ya, 1990.
• Tülay Esin, Konya ve Çevresindeki Tarihi Eserlerde DoÂal Taó Malzeme-
nin Bozulma Nedenleri ve OnarÍmlarda KullanÍlacak Uygun Taó Seçimi için
Bir ÇalÍóma, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Konya, 1990.
3.6) Prof. Dr. Gbrahim Numan

Gbrahim Numan, 1948’de KÍbrÍs-Lefkoóa’da doÂar. Glk öÂrenimini
KÍbrÍs’ta, orta öÂrenimini Hatay’da tamamlar. 1973’te ODTÜ Mimar-
lÍk Fakültesi’nden mezun olur. 1973-1975 YÍllarÍnda serbest mimar ola-
rak çalÍóÍr. 1974’te KÍbrÍs BarÍó HarekâtÍna katÍlarak Gazi olur. 1976-
1978 YÍllarÍnda Ankara Devlet MimarlÍk-Mühendislik Akademisi’nde
(ADMMA) çalÍóÍr. 1978’de ODTÜ’de Gstanbul KarasularÍ ve Çevresinin Rek-
reasyon AmaçlÍ KullanÍmÍ HakkÍnda baólÍklÍ yüksek lisansÍnÍ tamamlar.
AynÍ yÍl Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk ve Gslam Sanatla-
rÍ Tarihi Kürsüsü’nde asistanlÍÂa ve doktora eÂitimine baólar. 1982’de
Anadolu’nun Fethinden Gstanbul’un Fethine Kadar Türk Tekke ve Zavi-
ye Mimarisi HakkÍnda Bir AraótÍrma baólÍklÍ teziyle doktor olur. ArdÍn-
35 Eyice, “Prof. Dr. YÍlmaz Önge (1935-1992)”, 1-3; Karpuz, “ÖNGE, Mehmet YÍlmaz”; “Türk Gslam
SanatlarÍ Tarihi”.
36 Prof. Dr. YÍlmaz Önge ArmaÂanÍ (Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu AraótÍrmalarÍ Merkezi, 1993);
X. VakÍf HaftasÍ KitabÍ: Türk Cumhuriyetlerindeki Kültür VarlÍklarÍ ve DeÂerleri: Bosna-Hersek’deki
VakÍf VarlÍklarÍ ve YÍlmaz Önge Restorasyon Seminerleri, 7-10 AralÍk 1992, Ankara (Ankara: VakÍflar
Genel MüdürlüÂü YayÍnlarÍ, 1993).
525 •
dan YardÍmcÍ Doçent olarak Gazi Üniversitesi Mühendislik-MimarlÍk

Fakültesi’ne geçer. 1984-1994 YÍllarÍnda Suudi Arabistan’da Umm-al
Oura Üniversitesi’nde Doçent olarak, 1994-2003 yÍllarÍ arasÍnda KÍb-
rÍs DoÂu Akdeniz Üniversitesi’nde Profesör-Dekan olarak görev ya-
par. 2003-2006 yÍllarÍnda Gazi Üniversitesi’nde bulunur. 2006-2010 YÍl-
larÍnda DoÂu Akdeniz Üniversitesi’nde MimarlÍk Fakültesi DekanlÍÂÍ,
2010-2011 yÍllarÍnda Gstanbul Bilgi Üniversitesi’nde Rektör DanÍóman-
lÍÂÍ yapar. 2011’de Fatih Sultan Mehmet VakÍf Üniversitesi MimarlÍk ve
TasarÍm Fakültesi Kurucu DekanÍ ve Enstitü Müdürü olur, günümüz-
de görevini sürdürmektedir. Üniversitede mimarlÍk bölümü ve fakül-
tesi kurulmasÍ, bölüm baókanlÍÂÍ, dekanlÍk senato üyeliÂi gibi görevleri
yanÍnda yeni bir mimarlÍk eÂitimi modeli hazÍrlanmasÍ, mimarlÍk tari-
hi ve kuramÍ gibi konularda çalÍómalar yapar. Çeóitli kurum üyelikleri,
sivil toplum hizmetleri ve yurt dÍóÍ görevlerinde bulunur. KKTC Kül-
tür Komisyonu ÜyeliÂi, KKTC Gslâm KonferansÍ Örgütü ve Suudi Ara-
bistan Fahri TemsilciliÂi görevleri bunlardandÍr. Türk kültürüne yap-
tÍÂÍ hizmetler neticesinde kendisine T. C. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih
Yüksek Kurumu tarafÍndan Atatürk Kültür Merkezi keref ÜyeliÂi veri-
lir. Gki çocuk sahibidir.37
2.7) Prof. Dr. Nusret Çam

Nusret Çam, Gaziantep’in Nizip ilçesinde doÂar, ilk ve orta öÂreni-
mini burada tamamlar. 1969 YÍlÍnda baóladÍÂÍ Ankara Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi’nden 1973’te mezun olur. ÖÂretmenlik yaparken kürsü-
müzde lisansüstü eÂitimine devam eder. RamazanoÂullarÍ BeyliÂi Mimari
Eserleri baólÍklÍ teziyle doktorasÍnÍ tamamlar. 1980’de Erzurum Atatürk
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde asistanlÍÂa baólar. Doçent olmasÍnÍn
ardÍndan 1989’da Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ne gelir. 1990’da
Amerika’ya giderek AÂa Han VakfÍ bünyesinde dersler vermek üzere
Harvard Üniversitesi’nde Misafir Profesör olarak çalÍóÍr. 1994’te Pro-
fesör olmasÍnÍn ardÍndan Kazakistan Hoca Ahmet Yesevi Üniversitesi
karkiyat Fakültesi ve Malatya Gnönü Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde
DekanlÍk görevlerinde bulunur. Bir süre sonra Ankara Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi’ne dönerek 2017’de buradan emekli olur. Prof. Dr. Nus-
37 “FSMVÜ | Prof. Dr. Gbrahim NUMAN”, Fatih Sultan Mehmet VakÍf Üniversitesi, erióim 09
Haziran 2023, https://inuman.fsm.edu.tr/; “Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi”.
• 526
ret Çam Gngiltere, Özbekistan, Türkmenistan, Yunanistan, Suriye, MÍ-

sÍr, Tunus, Yemen gibi pek çok ülkede araótÍrma seyahatlerinde bulu-
nur. 2005-2006 yÍllarÍnda TÜBGTAK desteÂiyle Güney Kazakistan Müze-
lerinde Bulunan Türk ve Gslam Eserleri adlÍ projeyi yürütür. AyrÍca Türk
Tarih Kurumu bünyesinde Gaziantep, Kilis, Adana, Hatay ve Mersin
illerindeki Türk-Gslam kültürüne ait tarihî eserlerin envanterini çÍkarÍr.
Evli ve iki çocuk, iki torun sahibidir.38
Nusret Çam’Ín ilk kitaplarÍ; Adana Ulu Camii Külliyesi (1989), Gazian-
tep keyh Fethullah Külliyesi (1989), Gaziantep BoyacÍ (KadÍ Kemâlettin) Ca-
mii (1990), OsmanlÍ Güneó Saatleri (1990), Erzurum TabyalarÍ (1993) isim-
leriyle T.C. Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ tarafÍndan yayÍmlanÍr. ArdÍn-
dan, Yunanistan’daki Türk Eserleri (2000), Türk Kültür VarlÍklarÍ Envanteri
Gaziantep (2006), Türk Kültür VarlÍklarÍ Envanteri Adana (2010) isimli ça-
lÍómalarÍ Türk Tarih Kurumu tarafÍndan yayÍmlanÍr. Bunlar dÍóÍnda Ak-
çaÂ YayÍnlarÍ tarafÍndan basÍlan Gslamda Sanat Sanatta Gslam (1999) adlÍ
kitabÍ 2021’de sekizinci baskÍsÍnÍ gerçekleótirir ve Türk-Gslam Sanatla-
rÍ alanÍndaki okumalarda mühim bir yere sahiptir. Ulusal ve uluslara-
rasÍ nitelikte pek çok kongre ve sempozyum bildirileri yanÍnda önem-
li makaleleri mevcuttur.
Prof. Dr. Nusret Çam’Ín doktora öÂrencileri ve hazÍrladÍklarÍ tez-
ler óunlardÍr:
• Abdulkadir Dündar, Aróivlerdeki Plan ve Çizimler IóÍÂÍ AltÍnda Os-
manlÍ Gmar Sistemi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, An-
kara, 1999.
• Fuat kancÍ, Hatay Glinde Türk Mimarisi, Ankara Üniversitesi Sosyal
• Ayóe Ersay Yüksel, OsmanlÍ SultanÍ II. Abdülhamid’in SanatçÍ Kióili-
Âi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2017.
2.8) Prof. Dr. Abdulkadir Dündar

Abdulkadir Dündar, 1962’de Yozgat-Sorgun’da doÂar. Glk ve orta öÂ-
renimini Yozgat’ta tamamlar. 1983 YÍlÍnda baóladÍÂÍ Ankara Üniversite-
si Glahiyat Fakültesi’nden 1988’de mezun olur. 1988-1990 YÍllarÍnda Gs-
tanbul BaóbakanlÍk OsmanlÍ Aróivi Genel MüdürlüÂü’nde Aróiv Elema-
nÍ olarak çalÍóÍr. 1990’da Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk Gs-
38 Nusret Çam, Gslâmda Sanat Sanatta Gslâm, 6.BaskÍ (Ankara: AkçaÂ, 2016), 4.
527 •
lam SanatlarÍ Tarihi Anabilim DalÍ’nda AraótÍrma Görevlisi olur. 1992’de

Millî EÂitim BakanlÍÂÍ bursuyla MÍsÍr’a giderek burada Gslam mimari-
siyle ilgili araótÍrmalar yapar. AyrÍca Kahire Üniversitesi Sanat Tarihi
Bölümü’nde bazÍ dersleri takip eder. 1993’te yüksek lisansÍnÍ Kilis’teki
OsmanlÍ Devri Mimari Eserleri baólÍklÍ teziyle tamamlar. Bu tez aynÍ isim-
le 1999’da T.C. Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ tarafÍndan kitap olarak basÍ-
lÍr. 1999’da doktorasÍnÍ Aróivlerdeki Plan ve Çizimler IóÍÂÍ AltÍnda Osman-
lÍ Gmar Sistemi baólÍklÍ teziyle tamamlar. Bu tez 2000’de Aróivlerdeki Plan
ve Çizimler IóÍÂÍ AltÍnda OsmanlÍ Gmar Sistemi (XVIII. ve XIX. YüzyÍl) baó-
lÍÂÍyla T.C. Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ tarafÍndan kitap olarak yayÍm-
lanÍr. 2002’de YardÍmcÍ Doçent, 2006’da Doçent, 2012’de Profesör olur.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ndeki dersleri yanÍnda, KÍrÍkka-
le Üniversitesi Gslami Glimler Fakültesi’nde, YÍldÍrÍm Bayezid Üniver-
sitesi Gslami Glimler Fakültesi’nde, KÍrgÍzistan Oó Devlet Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi hazÍrlÍk ve birinci sÍnÍf öÂrencilerinin Bolu’da eÂitim
gördükleri yÍllarda bu öÂrencilere Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi dersleri
verir. Yine eski adÍyla Gazi Üniversitesi, yeni adÍyla HacÍ Bayram Ve-
li Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü’nde Epigrafi ve
Nümizmatik derslerini okutur. 2019’da Yozgat Bozok Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi DekanlÍÂÍna atanÍr. Günümüzde DekanlÍÂa devam et-
mekle birlikte birçok akademik ve idari komisyonun üyesidir. Bunlar
dÍóÍnda Ankara Üniversitesi AçÍk ve Uzaktan EÂitim Fakültesi’ne baÂlÍ
Glahiyat Lisans Tamamlama (GLGTAM) programÍnda bir dönem Gslam Sa-
nat ve EstetiÂi dersi vermekte, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
titüsü ile Yozgat Bozok Üniversitesi Lisansüstü EÂitim Enstitüsü’nde
yüksek lisans ve doktora öÂrencileri yetiótirmektedir.
Prof. Dr. Abdulkadir Dündar’Ín çalÍóma alanlarÍ; Erken dönem Gs-
lam sanatÍ ve mimarisi, OsmanlÍ dönemi sanatÍ ve mimarisi, OsmanlÍ
mimarlarÍ, Hassa Mimarlar TeókilatÍ, Ehl-i Hiref TeókilatÍ, OsmanlÍ’da
tamir ve onarÍm faaliyetleri, Türk-Gslam sanatÍnÍn aróiv kaynaklarÍ, sa-
nat ve mimari eserlerin inóalarÍndaki arka plan ve yapÍmlarÍndan son-
ra devamlarÍnÍ saÂlayan etkenler, kaybolan tarihî ve kültürel varlÍklar
gibi konulardÍr. Kitap olarak basÍlan tezlerinden baóka Çorum Ulu Ca-
mii ve Mescitleri (2004), OsmanlÍ Devleti’nde MimarlÍk ve Mimarlar (2011),
HakkÍ Acun ile birlikte OsmanlÍ MutasarrÍfÍ ÇapanoÂlu Mahmud Celâleddin
(Celâl) Bey’in HâtÍralarÍ (2013) isimli kitaplarÍ vardÍr. Ulusal ve ulusla-
rarasÍ sempozyumlarda sunduÂu ve bildiri kitaplarÍnda yayÍmlanan
• 528
bildirilerinin yanÍ sÍra pek çok makalesi ve ansiklopedi maddeleri de

vardÍr. 2019’da Glahiyat ve Gslami Glimler Fakülteleriyle Sanat Tarihi bö-
lümlerinde kaynak kitap olarak kullanÍlan Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi
El KitabÍ’nÍn ortaya çÍkmasÍnda büyük emekler verir ve kitabÍn editörü
olur. Grafiker YayÍnlarÍ’nda çÍkan ve 2019’da ilk baskÍsÍnÍ, günümüz-
de dördüncü baskÍsÍnÍ yapan kitap, alanÍnda uzman 22 akademisye-
nin katkÍlarÍyla hazÍrlanÍr. Dündar, Bozok Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesi DekanÍ olduÂu 2019 yÍlÍnda Yozgat’ta Prof. Dr. Fuat Sezgin AnÍsÍ-
na I. Ulusal Jürili Geleneksel El SanatlarÍ Karma Sergisini ve 2020 yÍlÍnda
I. Ulusal Jürili Sanat Etkinliklerini düzenler. Bunlar dÍóÍnda birçok pro-
jede AraótÍrmacÍ ve bir projede Yürütücü olarak görev alÍr. Evli ve iki
çocuk, bir torun sahibidir.
Prof. Dr. Abdulkadir Dündar’Ín doktora öÂrencileri ve hazÍrladÍk-
larÍ tezler óunlardÍr:
• kener Küçüktepe, Milli Kütüphane Yazma Eserler Koleksiyonu Osman-
lÍ Dönemi (17-19. YüzyÍl) Deri Cilt KapaklarÍ, Ankara Üniversitesi Sosyal
• Fatmagül SaklavcÍ, (eó danÍómanlÍk), Orta ÇaÂ Anadolu Türk Gslam
mimarisinde figürlü taó bezemeler (909-1453), Sivas Cumhuriyet Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas, 2020.
• Ekrem BatÍr, Aróiv Belgeleri IóÍÂÍnda Edirne Selimiye Külliyesi’nin Gnóa
Süreci, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2022.
• Fatma Küçük Ak, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Mimari ve Mima-
ri Süsleme Terimleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, An-
kara, 2023.
2.9) Doç. Dr. Ayóe Ersay Yüksel

Ayóe Ersay Yüksel, 1985’te Gstanbul-Üsküdar’da doÂar. Glk ve orta
öÂrenimini Ankara’da tamamlar. 2002 yÍlÍnda baóladÍÂÍ Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi’nden 2006’da mezun olur. 2006-2008 YÍlla-
rÍnda Millî EÂitim BakanlÍÂÍ’na baÂlÍ öÂretmen olarak çalÍóÍr. 2008’de
Çukurova Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi
Anabilim DalÍ’nda asistanlÍÂa baólar. 2008-2017 YÍllarÍnda yüksek li-
sans ve doktora eÂitimi için Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde
bulunur. 2010’da Ankara’daki Dinî YapÍlarda Mahallî Üslup baólÍklÍ yük-
sek lisans tezini, 2017’de OsmanlÍ SultanÍ II. Abdülhamid’in SanatçÍ Kiói-
liÂi baólÍklÍ doktora tezini tamamlar. Doktora tezi, 2018’de Sanatkâr ve
529 •
Sanat Hâmisi Bir Sultan: II. Abdülhamid ismiyle kitap olarak yayÍmlanÍr.
2022‘de Doçentlik unvanÍnÍ alan Ayóe Ersay aynÍ yÍl Ankara Üniversi-
tesi Glahiyat Fakültesi Gslam Tarihi ve SanatlarÍ Bölümü Türk Gslam Sa-
natlarÍ Tarihi Anabilim DalÍ’na Dr. ÖÂretim Üyesi olarak atanÍr. Günü-
müzde Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi Anabilim DalÍ’nÍn BaókanlÍÂÍnÍ yü-
rütmekte, lisans ve lisansüstü dersleri yanÍnda YÍldÍrÍm BeyazÍt Üniver-
sitesi Gslami Glimler Fakültesi’nde dersler vermektedir. Bunlar dÍóÍnda,
bakanlÍklar destekli birçok projede AraótÍrmacÍ olarak görev almakta-
dÍr. Evli ve iki çocuk sahibidir.
2.10) ÖÂr. Gör. Adem Çetin

Adem Çetin, 1983’te Sivas’ta doÂar. Glk ve orta öÂrenimini Sivas’ta
tamamlar. 2002’de baóladÍÂÍ Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nden
2006’da mezun olur. 2006-2015 YÍllarÍnda Millî EÂitim BakanlÍÂÍ’na baÂlÍ
okullarda öÂretmenlik ve idarecilik yapar. 2015’te Gümüóhane Üniver-
sitesi Glahiyat Fakültesi Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi Anabilim DalÍ’nda
AraótÍrma Görevlisi olur. Yüksek lisans eÂitimine Ankara Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi Anabilim DalÍ’nda baólar,
2019’da Hurufat Defterlerine Göre Ankara Gl Merkezindeki Dinî Mimari Ya-
pÍlar baólÍklÍ teziyle yüksek lisansÍnÍ tamamlar. AynÍ yÍl doktoraya baó-
lar. 2020’de Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk Gslam Sanatla-
rÍ Tarihi Anabilim DalÍ’nda ÖÂretim Görevlisi olur. Günümüzde lisans
dersleri vermenin yanÍnda doktora tez çalÍómalarÍna devam etmekte,
kazÍ ve yüzey araótÍrmalarÍna katÍlmakta, öÂrenci kulüpleriyle geziler
düzenlemekte ve Fakülte’nin birçok faaliyetinde yer almaktadÍr. Erken
dönem Gslam sanatÍ ve mimarisi, OsmanlÍ dönemi sanatÍ ve mimarisi,
Türk-Gslam sanatÍnÍn aróiv kaynaklarÍ, kaybolan tarihî ve kültürel var-
lÍklar gibi konularda çalÍómalar yapar. Evli ve iki çocuk sahibidir.
2.11) ÖÂr. Gör. Zeynep Mergen KansÍz

Zeynep Mergen KansÍz, 1980 Ankara doÂumludur. 2003’te baóladÍÂÍ
hüsni hat eÂitimini 2014’te IRCICA tarafÍndan Gstanbul’da düzenlenen
uluslararasÍ icazet töreninde hattat-ebruzen Fuat Baóar ve hattat Ab-
dulkadir SakoÂlu imzalÍ sülüs ve nesih yazÍ türlerinden icazetnamesi-
ni alarak tamamlar. 2011’de baóladÍÂÍ Üniversitemiz Glahiyat Fakülte-
si YaygÍn Din ÖÂretimi ve UygulamalarÍ Bölümü’nü 2015’te ikincilikle
bitirir. 2017-2018 yÍllarÍnda Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ’nda Kur’an Kursu
• 530
öÂreticiliÂi yapar. 2018’de T.C. Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ Somut Ol-

mayan Kültürel Miras TaóÍyÍcÍlarÍ Tespit Komisyonu tarafÍndan verilen
Kültür BakanlÍÂÍ SanatçÍ KartÍnÍ alÍr. AynÍ yÍl Üniversitemiz Glahiyat Fa-
kültesi Gslam Tarihi ve SanatlarÍ Bölümü’nde öÂretim görevlisi olarak
çalÍómaya baólar. 2021’de “Sivas Gli Merkezindeki 13. YüzyÍl Dinî Mimari
YapÍlarda Bulunan YazÍlarÍn Hat SanatÍ BakÍmÍndan DeÂerlendirilmesi” baó-
lÍklÍ yüksek lisans tezini tamamlar. 2022’de Üniversitemiz Dil ve Tarih-
CoÂrafya Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü’nde doktora eÂitimine baólar.
Günümüzde Fakültemizde uygulamalÍ hat ve ebru dersleri vermekte-
dir. Geleneksel sanatlar dalÍnda sergilere eserleriyle katÍlÍr, örgün ve
yaygÍn eÂitimde her türlü kademede hat ve ebru sanatÍ dallarÍnda faa-
liyetlerde bulunur ve tanÍtÍm etkinliklerinde yer alÍr. Hattat olmasÍ ya-
nÍnda neyzen ve ebrucudur. Evli ve iki çocuk sahibidir.
2.12) Aró. Gör. Zehra Nur Salman

Zehra Nur (Özyer) Salman, 1994 doÂumludur. Glk ve orta öÂrenimi-
ni Ankara’da tamamlar. 2012’de baóladÍÂÍ Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi’nden 2017’de mezun olur. AynÍ yÍl Ankara Üniversitesi Glahi-
yat Fakültesi Gslam Tarihi ve SanatlarÍ Bölümü’nde yüksek lisans eÂiti-
mine baólar. 2019’da Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk Gslam
SanatlarÍ Tarihi Anabilim DalÍ’nda AraótÍrma Görevlisi olur. 2020’de
Aróiv Belgeleri IóÍÂÍnda Nusretiye Camii baólÍklÍ yüksek lisans tezini ta-
mamlar. 2021’de Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk Gslam Sa-
natlarÍ Tarihi Anabilim DalÍ’nda doktora eÂitimine baólar. 2022’de An-
kara Üniversitesi AçÍk ve Uzaktan EÂitim Fakültesi Sanat Tarihi bölü-
münde 4 yÍllÍk lisans programÍna baólar. Günümüzde doktora tez ça-
lÍómalarÍna devam etmekte, Bölüm-Anabilim DalÍ ile Fakülte faaliyet-
lerinde görev almaktadÍr. Evlidir.
Ek: Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk Gslam SanatlarÍ Ta-

rihi Anabilim DalÍ YayÍn BibliyografyasÍ
Prof. Remzi OÂuz ArÍk

Kitap
1) ArÍk, Remzi OÂuz. Remzi OÂuz ArÍk KazÍ Defterleri, 1934-1936. Transkrip-
siyon: Özlem Gyier, Çev.: Bilge Özensoy, Ed.: Fahri Aral. Gaziantep: Türk Ar-
keoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü, 2022.
531 •
2) ArÍk, Remzi OÂuz. Türk GnkÍlabÍ ve MilliyetçiliÂimiz. Ankara: Kültür Ba-

kanlÍÂÍ, 1981.
3) ArÍk, Remzi OÂuz. Türk SanatÍ: Türk Medeniyeti ve SanatÍna Dair Arkeolog
Gözü ile Anadolu. Gstanbul: Dergah YayÍnlarÍ, 1975.
4) ArÍk, Remzi OÂuz. CoÂrafyadan Vatana. Gstanbul: Devlet KitaplarÍ, 1969.
5) ArÍk, Remzi OÂuz. CoÂrafyadan Vatana. Ankara: Milli EÂitim BakanlÍÂÍ,
1969.
6) ArÍk, Remzi OÂuz. Gdeal ve Gdeoloji. Ankara: Milli EÂitim BakanlÍÂÍ, 1969.
7) ArÍk, Remzi OÂuz. Ankara-Konya, Eskióehir-YazÍlÍkaya Gezileri. Haz.: Tah-
sin Özgüç. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1956.
8) ArÍk, Remzi OÂuz. Türk MüzeciliÂine Bir BakÍó. Ankara: Milli EÂitim Ba-
kanlÍÂÍ, 1953.
9) ArÍk, Remzi OÂuz. L’Histoire et L’Organisation des Musées Turcs. (Türk Mü-
zelerinin Tarihçesi ve TeókliatÍ). Ankara: Milli EÂitim BakanlÍÂÍ, 1953.
10) ArÍk, Remzi OÂuz. Turuva kÍlavuzu: I. Tarih, II. KazÍlarÍn Tarihi, III. Ka-
zÍlarÍn Neticeleri, IV. Turuva’yÍ NasÍl Gezmeli?. Ankara: Milli EÂitim BakanlÍÂÍ,
1951.
11) ArÍk, Remzi OÂuz. Les fouilles archéologiques en Turquie. Ankara: Milli
EÂitim BakanlÍÂÍ, 1950.
12) ArÍk, Remzi OÂuz. Türkiye’de Arkeolojik KazÍlar. Ankara: Milli EÂitim Ba-
kanlÍÂÍ, 1950.
13) ArÍk, Remzi OÂuz. L’Organisation des musées en Turquie. Ankara: Milli
EÂitim BakanlÍÂÍ, 1950.
14) ArÍk, Remzi OÂuz. Türkiye’de Müzeler TeókilatÍ. Ankara: Milli EÂitim Ba-
kanlÍÂÍ. 1950.
15) ArÍk, Remzi OÂuz. Gdeal ve Gdeoloji. Gstanbul: Kurtulmuó BasÍmevi,
1947.
16) ArÍk, Remzi OÂuz. Les fouilles en Turquie republicaine. Ankara: Türk Ta-
rih Kurumu, 1947.
17) ArÍk, Remzi OÂuz. Raporlar: 1942 de Türk Tarih Kurumu AdÍna YapÍlan
Bitik KazÍsÍ ve Hatay Tetkikleri HakkÍnda KÍsa Rapor. Ankara: Türk Tarih Kuru-
mu, 1944.
18) ArÍk, Remzi OÂuz. Arkeoloji AraótÍrmalarÍ: 1940-1941. Gstanbul: Cumhu-
riyet MatbaasÍ, 1941.
19) ArÍk, Remzi OÂuz. 1936’da YapÍlan Sondajlar. Ankara: Maarif Vekale-
ti, 1940.
20) ArÍk, Remzi OÂuz. Les fouilles de Karaoglan : les premiers résultats. (Kara-
oÂlan KazÍlarÍ: ilk sonuçlar). 1939.
• 532
21) ArÍk, Remzi OÂuz. Ein neuer hethitischer Fundort im Süden von Ankara.
Berlin: Deutsches Archäologisches Institut, 1939.
22) ArÍk, Remzi OÂuz. Türkiye’de 1936 YÍlÍndaki Arkeoloji Góleri. Ankara: An-
kara Halkevi NeóriyatÍ, 1938.
23) ArÍk, Remzi OÂuz. Les fouilles d’Alaca Höyük entreprises par la Société
d’Histoire Turque : rapport préliminaire sur les travaux en 1935. Ankara: Türk Ta-
rih Kurumu, 1937.
24) ArÍk, Remzi OÂuz. Alacahöyük HafriyatÍnÍn Glk Neticeleri. Gstanbul: Dev-
let BasÍmevi, 1937.
25) ArÍk, Remzi OÂuz. Türk Tarih Kurumu TarafÍndan YapÍlan Alaca Höyük
HafriyatÍ: 1935’teki ÇalÍómalara ve Keóiflere Ait Glk Rapor. Ankara: Türk Tarih Ku-
rumu, 1937.
26) ArÍk, Remzi OÂuz. Türkiye’de 1935 YÍlÍndaki Arkeoloji Góleri. Ankara: An-
kara Halkevi NeóriyatÍ, 1936.
27) ArÍk, Remzi OÂuz. Les tumuli de Karalar et la sépulture du roi déiotaros II.
(Karalar Tümülüsleri ve Kral II. Deiotaros’un Cenazesi). Paris: Librairie Ernest Le-
roux, 1935.
Makale
1) ArÍk, Remzi OÂuz. “Selçuk SanatÍna Bir BakÍó”. Yeni ÖÂretmen 3, sy.34,
(1956): 16.
2) ArÍk, Remzi OÂuz. “Fetihten Önce, Fetihten Sonra”. Türk Dili: AylÍk Fikir
ve Edebiyat Dergisi II, sy.20, (1953): 473-482.
3) ArÍk, Remzi OÂuz. “MimarlÍÂÍmÍz”. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu
Belleteni, sy.115, (1951): 3-6.
4) ArÍk, Remzi OÂuz. “Türk Medeniyet ve San’at Tarihi.” Hareket Fikir ve Sa-
nat MecmuasÍ, sy.22, (1948): 2-13.
5) ArÍk, Remzi OÂuz. “Türk KumaólarÍ Sergisi I”. Gleri Yurt Kültür Dergisi,
sy.3, (1945): 27-28.
6) ArÍk, Remzi OÂuz. “TopkapÍ SarayÍnda Tarih II”. Ülkü (2. Seri): Milli Kül-
tür Dergisi VIII, sy.86, (1945): 8-13.
7) ArÍk, Remzi OÂuz. “TopkapÍ SarayÍnda Tarih”. Ülkü (2. Seri): Milli Kül-
tür Dergisi V, sy.59, (1944): 7-9.
8) ArÍk, Remzi OÂuz. “Bitik KazÍsÍ ve Hatay Tetkikleri HakkÍnda KÍsa Ra-
por”. Belleten VIII, sy.30, (1944): 341-384.
9) ArÍk, Remzi OÂuz. “Tarih’e Arkeoloji’ye ve Müzeye Dair”. Millet, sy.16,
(1943): 105-109.
10) ArÍk, Remzi OÂuz. “Türk Sanat ve Arkeolojisi”. Millet, sy.1, (1942):
7-10.
533 •
11) ArÍk, Remzi OÂuz. “Anadolu Selçuki Devleti Tarihi”. ÇÍÂÍr, sy.116, (1942):
188-192.
12) ArÍk, Remzi OÂuz. “Alâeddin Tepesi”. Konya, sy.49, (1942): 15-18.
13) ArÍk, Remzi OÂuz. “Mardin”. Ülkü (2. Seri): Milli Kültür Dergisi I, sy.10,
(1942): 12-16.
14) ArÍk, Remzi OÂuz. “Alaiddin Tepesi”. Ülkü (2. Seri): Milli Kültür Dergi-
si I, sy.1, (1941): 12-15.
15) ArÍk, Remzi OÂuz. “Rönesans ve Arkeoloji”. Konya, sy.35, (1941): 3012-
3013.
16) ArÍk, Remzi OÂuz. “Bergama Yolunda”. ÇÍÂÍr, sy.103, (1941): 154-160.
17) ArÍk, Remzi OÂuz. “Arkeolog Gözüyle Anadolu I”. ÇÍÂÍr, sy.101, (1941):
99-104.
18) ArÍk, Remzi OÂuz. “Arkeolog Gözü ile Orta Avrupa”. ÇÍÂÍr, sy.96, (1940):
136-138.
19) ArÍk, Remzi OÂuz. “KaraoÂlan HöyüÂü”. Belleten III, sy.9, (1939): 27-
42.
20) ArÍk, Remzi OÂuz. “Yeni Türkiye’de Arkeoloji Góleri”. Ar, sy.22, (1938):
16-18.
21) ArÍk, Remzi OÂuz. “Trova HafriyatÍ”. Ar, sy.6, (1937): 10-11.
22) ArÍk, Remzi OÂuz. “Arkeoloji Bergama Yolunda”. Ar, sy.6, (1937): 2-4.
23) ArÍk, Remzi OÂuz. “Kusura HafriyatÍ 1936”. Ar, sy.3, (1937): 15-16.
24) ArÍk, Remzi OÂuz. “Sanat ve Arkeoloji”. Ar, sy.2, (1937): 5.
25) ArÍk, Remzi OÂuz. “Alacahöyük HafriyatÍnÍn Glk Neticeleri”. Belleten I,
sy.1, (1937): 210-221.
Prof. Suut Kemal Yetkin

Kitap ve Kitap Bölümü
1) Yetkin, Suut Kemal. Gslam Ülkelerinde Sanat. Gstanbul: Cem YayÍnevi,
1984.
2) Yetkin, Suut Kemal. Estetik ve Ana SorunlarÍ. Gstanbul: GnkÍlap ve Aka,
1979.
3) Yetkin, Suut Kemal. Edebiyat Üzerine Denemeler. Ankara: Türkiye Gó Ban-
kasÍ, 1978.
4) Yetkin, Suut Kemal. Barok Sanat. Gstanbul: Cem YayÍnevi, 1977.
5) Yetkin, Suut Kemal. Dünya ve Anadolu UygarlÍklarÍ Ansiklopedisi 4: Barok
Sanat. Gstanbul: Cem YayÍnevi, 1977.
6) Yetkin, Suut Kemal. Gslam Ülkelerinde Sanat. Gstanbul: Cem YayÍnevi,
1974.
• 534
7) Yetkin, Suut Kemal. Denemeler. Gstanbul: Türkiye Gó BankasÍ Kültür Ya-

yÍnlarÍ, 1972.
8) Yetkin, Suut Kemal. Estetik Doktrinler. Ankara: Bilgi YayÍnevi, 1972.
9) Yetkin, Suut Kemal. “Selçuklularda Resim SanatÍ”, Malazgirt ArmaÂanÍ,
127-129. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1972.
10) Yetkin, Suut Kemal. Türk Mimarisi. Ankara: Bilgi YayÍnevi, 1970.
11) Yetkin, Suut Kemal. L’ancienne peinture turque: du XIIe au XVIIIe siècle.
Paris: Klincksieck, 1970.
12) Yetkin, Suut Kemal. Güzel SanatlarÍn EÂitimdeki Yeri. Ankara: Ankara
13) Yetkin, Suut Kemal. Büyük Ressamlar. Gstanbul: Remzi Kitabevi, 1968.
14) Yetkin, Suut Kemal. Baudelaire ve Kötülük Çiçekleri. Gstanbul: VarlÍk Ya-
yÍnevi, 1967.
15) Yetkin, Suut Kemal. Büyük Ressamlar. Ankara: Ankara Üniversitesi Ba-
sÍmevi, 1966.
16) Yetkin, Suut Kemal. Gslam Mimarisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Glâhiyat
Fakültesi Türk ve Gslam SanatlarÍ Tarihi Enstitüsü YayÍnlarÍ, 1965.
17) Yetkin, Suut Kemal. Turkish Architecture. Ankara: Ankara Üniversite-
si BasÍmevi, 1965.
18) Yetkin, Suut Kemal. An Illuminated Manuscript Of The Zubdat Al Tava-
rih. Napoli, 1965.
19) Yetkin, Suut Kemal. Ankara Üniversitesi XVII. ÖÂretim YÍlÍ AçÍlÍó Nutku
ve AçÍlÍó Dersi. Ankara: Ankara Üniversitesi, 1963.
20) Yetkin, Suut Kemal. L’Architecture Turque en Turquie. Paris: G.-P. Mai-
sonneuve et Larose, 1962.
21) Yetkin, Suut Kemal. Sanat Meseleleri. Gstanbul: De YayÍnevi, 1962.
22) Yetkin, Suut Kemal. Ankara Üniversitesi XVII. ÖÂretim YÍlÍ AçÍlÍó Nutku
ve AçÍlÍó Dersi (1962-1963), Ankara: Ankara Üniversitesi, 1962.
23) Yetkin, Suut Kemal. Ankara Üniversitesi XVI. ÖÂretim YÍlÍ AçÍlÍó Nutku,
Ankara: Ankara Üniversitesi, 1961.
24) Yetkin, Suut Kemal. Gslam Mimarisi. Ankara: Ankara Üniversitesi,
1959.
25) Yetkin, Suut Kemal. Gslâm-Türk SanatÍ. Gstanbul: Maarif BasÍmevi, 1956.
26) Yetkin, Suut Kemal. Büyük Ressamlar. Gstanbul: VarlÍk YayÍnlarÍ, 1955.
27) Yetkin, Suut Kemal. Gslam SanatÍ Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi,
1954.
28) Sauvaget, Jean. Gslâm DünyasÍ KÍsa Kronoloji. (Çev.: Suut Kemal Yetkin
ve Faik Reóit Unat). Ankara: Ankara Üniversitesi, 1952.
535 •
29) Kühnel, Ernst. DoÂu Gslâm Memleketlerinde Minyatür. (Çev.: Suut Kemal
Yetkin ve Melahat Özgü), Ankara: Ankara Üniversitesi, 1952.
30) Yetkin, Suut Kemal. Estetik. Gstanbul: Remzi Kitabevi, 1947.
31) Yetkin, Suut Kemal. Leonardo da Vinci’nin SanatÍ: UygulanmÍó Estetik De-
nemesi. Ankara: Maarif BakanlÍÂÍ, 1945.
32) Yetkin, Suut Kemal. Sanat Meseleleri. Gstanbul: NebioÂlu YayÍnevi,
1945.
33) Leibniz, Gottfried Wilhelm. Monadoloji. (Çev.: Suut Kemal Yetkin), Gs-
tanbul: Maarif Vekâleti, 1943.
34) Eflâtun. Phaidon. (Çev.: Hamdi RagÍp Atademir ve Suut Kemal Yetkin),
Ankara: Maarif Vekâleti, 1943.
35) Yetkin, Suut Kemal. Manzara Üzerine Bir Deneme. Ankara: Türk Tarih
Kurumu, 1942.
36) Yetkin, Suut Kemal. Edebî Meslekler Tarihi. Ankara: Ankara Üniversite-
si, 1941.
37) Yetkin, Suut Kemal. Estetik. Gstanbul: Maarif MatbaasÍ, 1940.
38) Vecchio, Giorgio del. Hukuk Felsefesi Dersleri. (Çev.: Suut Kemal Yetkin),
Gstanbul, Gstanbul Üniversitesi, 1940.
39) Yetkin, Suut Kemal. Estetik. Gstanbul: Devlet BasÍmevi, 1938.
40) Yetkin, Suut Kemal. Filozofi ve Sanat. Gstanbul: Vakit Gazete-Matbaa,
1935.
41) Heidegger. Metafizik Nedir? (Çev.: Mazhar kevket ve Suut Kemal Yet-
kin), Gstanbul: Vakit Gazete-Matbaa Kütüphane, 1935.
42) Yetkin, Suut Kemal. Estetik, Ankara: Maarif Vekâleti, 1931.
Hakemli Kongre/Sempozyum Bildiri KitaplarÍnda Yer Alan YayÍnlar

1) Yetkin, Suut Kemal. “Bir Selçuki ElyazmasÍ Üzerine”. MilletlerarasÍ Bi-
rinci Türk SanatlarÍ Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959 Kongreye Sunulan TebliÂler,
411-412. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1962.
2) Yetkin, Suut Kemal. “Selçuklu KervansaraylarÍnÍn Özellikleri”. Milletle-
rarasÍ Birinci Türk SanatlarÍ Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959 Kongreye Sunulan
TebliÂler, 408-410. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1962.
3) Yetkin, Suut Kemal. “Beylikler Devri SanatÍndan Klâsik Türk SanatÍna”.
V. Türk Tarih Kongresi: Ankara 12-17 Nisan 1956 Kongreye Sunulan TebliÂler, 257-
267. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1960.
Makale
1) Yetkin, Suut Kemal. “Gslâm Dini ve Sanat”. Atayol 3, sy.10, (1984): 5-9.
2) Yetkin, Suut Kemal. “kemsi Paóa Külliyesi”. Sanat DünyamÍz, sy.19, (1980): 2-9.
• 536
3) Yetkin, Suut Kemal. “Sanat ve Hayat”. Tarih ve Edebiyat MecmuasÍ XVI,

sy.7, (1980): 74-75.
4) Yetkin, Suut Kemal. “Estetik ve Ana SorunlarÍ”. Türk Dili 40, sy.336,
(1979): 178-180.
5) Yetkin, Suut Kemal. “Lütfü Abdullah ve Siyer-i Nebi”, Sanat DünyamÍz,
sy.12, (1978): 17-21.
6) Yetkin, Suut Kemal. “Türk-Gslam Plâstik SanatlarÍnÍn EstetiÂi”. Sanat Dün-
yamÍz 3, sy.7, (1976): 10-13.
7) Yetkin, Suut Kemal. “Estetik Doktirinler”. VarlÍk 40, sy.785, (1973): 15.
8) Yetkin, Suut Kemal. “Türk Mimarisi”. Türk Dili 23, sy.234, (1971): 756-
758.
9) Yetkin, Suut Kemal. “Mimar Sinan ve Eseri”. Sanat ve SanatçÍlar 2, sy.17,
(1966): 4-7.
10) Yetkin, Suut Kemal. “A Survey of Turkish Painting the Origin of Tur-
kish Painting”. Glâhiyat Fakültesi Dergisi, sy.13, (1965): 1-11.
11) Yetkin, Suut Kemal. “Türkiye’de Türk Mimarisi”. Belleten XXVII, sy.106,
(1963): 332.
12) Yetkin, Suut Kemal. “Türk Resim SanatÍnÍn Menóei HakkÍnda”. Ankara
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi XI, (1963): 5-10.
13) Yetkin, Suut Kemal. “Tarihte Türk SanatÍ”. Tarih CoÂrafya DünyasÍ 2,
sy.8, (1959): 100-105.
14) Yetkin, Suut Kemal. “Mama Hatun Türbesi”. Ankara Üniversitesi Glahi-
yat Fakültesi YÍllÍk AraótÍrmalar Dergisi, sy.1, (1956): 75-78.
15) Yetkin, Suut Kemal. “Gslamda Resim”. Türkiye Turing ve Otomobil Kuru-
mu Belleteni 6, sy.157, (1955): 8-9.
16) Yetkin, Suut Kemal. “Profesör Suut Kemal Yetkin’in Yeni Gslam Sanat
Tarihi HakkÍnda”. Türk Dili 4, sy.41, (1955): 296-298.
17) Yetkin, Suut Kemal. “Beylikler Devri Mimârîsinin Klâsik OsmanlÍ Sana-
tÍnÍ HazÍrlayÍóÍ”. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi IV, sy.3-4, (1955):
39-43.
18) Yetkin, Suut Kemal. “DoÂunun BatÍ SanatÍna Tesiri” Ankara Üniversite-
si Glahiyat Fakültesi Dergisi III, sy.1-2, (1954): 97-100.
19) Yetkin, Suut Kemal. “Bugünün Plastik SanatlarÍnda Tem ve Konu”. An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi I, sy.2-3, (1952): 292-294.
20) Yetkin, Suut Kemal. “Gslâm SanatÍnÍn Mahiyeti”. Ankara Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi Dergisi I, sy.1, (1952): 44-47.
21) Yetkin, Suut Kemal. “Erzurum’daki Çifte Minare Medresesi”, Ankara
Üniversitesi TÍp Fakültesi MecmuasÍ I, sy.4, (1947): 255-259.
537 •
22) Yetkin, Suut Kemal. “Sanat Eserinde kekil”. Görüóler 8, sy.79-80, (1945):
7.
23) Yetkin, Suut Kemal. “Bir Sanat Mucizesi”, MimarlÍk, sy.1, (1944): 16-17-
31.
24) Yetkin, Suut Kemal. “Leonardo da Vinci 1452-1519”. Ankara Üniversite-
si Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi Dergisi, sy.5, (1943): 35-43.
25) Yetkin, Suut Kemal. “Sanat Eseri ve HayatÍ”, Ankara Üniversitesi Dil ve
Tarih-CoÂrafya Fakültesi Dergisi, sy.3, (1943): 3-12.
26) Yetkin, Suut Kemal. “Rönesans SanatÍ/Mazhar kevket Gpóir, G.Ü. 1942”.
HayatÍ”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi Dergisi, sy.2, (1943):
97-102.
27) Yetkin, Suut Kemal. “Artist NasÍl YaratÍlÍr?”. Kalem AylÍk Sanat ve Edebi-
yat MecmuasÍ, sy.13, (1939): 1-3.
28) Yetkin, Suut Kemal. “Sanat ve Taklit”. Kalem AylÍk Sanat ve Edebiyat Mec-
muasÍ, sy.12, (1939): 245-246.
29) Yetkin, Suut Kemal. “Sanat ve Glim”. Kalem AylÍk Sanat ve Edebiyat Mec-
muasÍ, sy.10, (1939): 153-154.
30) Yetkin, Suut Kemal. “Sanat ve Sanatkar”. Kalem AylÍk Sanat ve Edebiyat
MecmuasÍ, sy.9, (1939): 103-109.
31) Yetkin, Suut Kemal. “Sanat Tenkidi”. VarlÍk 6, sy.123, (1938): 37.
32) Yetkin, Suut Kemal. “Öz Sanat Telâkkisi ve Türk SanatÍnÍn Mahiyeti”,
Ar, sy.24, (1938): 2-6.
33) Yetkin, Suut Kemal. “Sanat ve Sanatkâr”. Ar, sy.4, (1937): 1-5.
34) Yetkin, Suut Kemal. “Gptidai Sanat”. Kültür HaftasÍ, sy.11, (1936): 211.
35) Yetkin, Suut Kemal. “KaracaoÂlan’Í Okurken”. Ülkü (2. Seri) Milli Kül-
tür Dergisi IV, sy.44, (1943): 2-3.
Prof. Dr. Osman Haluk KaramaÂaralÍ

1) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Konya’daki Gplikçi Camii’nin Asli Hali ve Ehem-
miyeti”. Sanatta Anadolu-Asya Gliókileri-Prof. Dr. Beyhan KaramaÂaralÍ’ya Arma-
Âan, 277-296. Ankara: Hacettepe Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2006.
2) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Büyük Bir Kültür ve Sanat Merkezi Ahlat”. Türk-
ler Ansiklopedisi, VII: 798-804. Ankara: Yeni Türkiye YayÍnlarÍ, 2002.
3) KaramaÂaralÍ, Haluk. Eski Ahlat KazÍlarÍ. Ankara: Türk Tarih Kurumu,
1991. (Höyük, sy.1 (1988)’den ayrÍbasÍm)
4) KaramaÂaralÍ, Haluk. Ahlat, 1975.
1) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Ahlat KazÍlarÍ (1967-1991)”. II. Van Gölü HavzasÍ
• 538
Sempozyumu, 4-7 Eylül 2006 Bitlis Kültür Merkezi, 83-96. Ankara: Bitlis Valili-
Âi Gl Kültür ve Turizm MüdürlüÂü YayÍnlarÍ, 2007.
2) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Türk Camii Mimarisinde Mekân Geliómesi ve
Ayasofya Mes’elesi”. 100 YaóÍnda Bir OsmanlÍ Ekrem HakkÍ Ayverdi ve Osman-
lÍ Mimarisi Sempozyum, 4 AralÍk 1999 Ankara, 83-108. Ankara: KubbealtÍ Neó-
riyat, 2002.
Makale
1) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Plastik Sanatlarda Yozlaóma ve YabancÍlaóma”.
Türk Yurdu 27, sy.239, (2007): 36-37.
2) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Anadolu Selçuklu KervansaraylarÍ”. Türk Etnog-
rafya Dergisi, (1987): 5-6.
3) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Sâhib Atâ Camii’nin Restitüsyonu HakkÍnda Bir
Deneme”. Rölöve ve Restorasyon Dergisi, sy.3, (1982): 49-75.
4) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Konya Ulu Camii”. Rölöve ve Restorasyon Dergi-
si, sy.4, (1982): 121-132.
5) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Erzurum Ulu Camii”. Ankara Üniversitesi Glâhiyat
Fakültesi YÍllÍk AraótÍrmalar Dergisi III, (1981): 137-177.
6) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Kayseri’deki Hunad Hatun Câmii’nin Restitüs-
yonu ve Hunad Manzûmesinin Kronolojisi HakkÍnda BazÍ Mülâhazalar”. An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi XXI, (1976): 199-245.
7) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Erzurum’daki Hâtuniye Medresesi’nin Tarihi ve
Bânisi HakkÍnda Mülâhazalar”. Selçuklu AraótÍrmalarÍ Dergisi, sy.3, (1971): 209-
247.
8) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Anadolu Selçuklu KervansaraylarÍ”. Önasya VI/61-
62, (1970): 4-5.
9) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Ahlat’ta Bulunan Tümülüs TarzÍndaki Türk Me-
zarlarÍ”. Önasya MecmuasÍ V/59-60, (1970): 4-6.
10) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Mevlâna’nÍn Türbesi”. Türk Etnografya Dergisi,
sy.7-8, (1964-1965), (1966): 38-42.
11) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Çorum Ulu Câmii’ndeki Minber”. Sanat Tarihi
YÍllÍÂÍ, sy.1 (1965): 120-142.
12) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Prof. Remzi OÂuz ArÍk’Ín Eserleri.” Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 3, sy.1-2 (1954): 83-87.
13) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Ayasofya”. Mefkure Dergisi, sy.27, (1952): 2.
14) KaramaÂaralÍ, Haluk. “Remzi OÂuz ArÍk”. Gstanbul I, sy.7, (1944): 8-10.
Prof. Dr. Beyhan Yörükân KaramaÂaralÍ

1) KaramaÂaralÍ, Beyhan ve Turgay Yazar. “Ani KazÍsÍ BuluntularÍ”,
539 •
Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik SanatÍ, 123-131. Ankara: T.C. Kültür ve
Turizm BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, 2007.
2) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Muhammed Siyah Kaleme Atfedilen Minyatür-
ler”. Ben Mehmed Siyah Kalem Gnsanlar ve Cinlerin UstasÍ, 13-60. Gstanbul: YapÍ
Kredi YayÍnlarÍ, 2004.
3) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “XII-XV. YüzyÍllarda Ahlat’Ín Kültür Tarihine
BakÍó”. Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ ArmaÂanÍ, 189-204. Ankara: Türkiye Diya-
net VakfÍ, 2002.
4) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Ahlat MezartaólarÍ”. Türkler VIII, 208-217. An-
kara: Yeni Türkiye YayÍnlarÍ, 2002.
5) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Gç Gçe Daire Motiflerinin Mahiyeti HakkÍnda”.
Sanat Tarihinde Gkonografik AraótÍrmalar: Güner Gnal’a ArmaÂan, 249-270. Ankara:
Hacettepe Üniversitesi YayÍnlarÍ, 1993.
6) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Koç, Koyun ve At keklindeki MezartaólarÍ”,
Anadolu’da Türk Mührü Ahlat, 13-20. Ankara: Ahlat Kültür VakfÍ YayÍnlarÍ,
1993.
7) KaramaÂaralÍ, Beyhan. Türk Mimari Eserlerinde Ahlat Mezar TaólarÍ. An-
kara: Elila YayÍnlarÍ, 1993.
8) KaramaÂaralÍ, Beyhan. Ahlat MezartaólarÍ. Ankara: Kültür BakanlÍÂÍ Ya-
yÍnlarÍ, 1992.
9) KaramaÂaralÍ, Beyhan. Alanya Gülefóen KasrÍ KazÍsÍ. Ankara: Türk Tarih
Kurumu, 1991.
10) KaramaÂaralÍ, Beyhan. Muhammed Siyah Kalem’e Atfedilen Minyatürler.
Ankara: Kültür BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, 1984.
11) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “The Siyah Kalem Paintings and Their Relati-
on to Esoterik Muslim Sects (Between China and Iran)”. Islamic Art I, 106-110.
New York: The Islamic Art Foundation, 1981.
12) KaramaÂaralÍ, Beyhan. Ahlat MezartaólarÍ. Ankara: Selçuklu Tarih ve Me-
deniyeti Enstitüsü, 1972.

1) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Mezar TaólarÍna Göre XII-XV. YüzyÍllarda Ahlat
Kültürü”. II. Van Gölü HavzasÍ Sempozyumu (04-07 Eylül 2006-Bitlis Kültür Mer-
kezi), 97-104. Ankara: T.C. Bitlis ValiliÂi, 2007.
2) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “2002-2003 Ani KazÍlarÍ”. 26. KazÍ SonuçlarÍ Top-
lantÍsÍ (24-28 MayÍs 2004-Konya), 311-318. Ankara: Kültür ve Turizm BakanlÍ-
ÂÍ, 2005.
3) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Sempozyumun DeÂerlendirilmesi”. I. Ulusal Ta-
rih Gçinde Safranbolu Sempozyumu, 4-6 MayÍs 1999, 171-172. Ankara: Türk Tarih
Kurumu, 2003.
• 540
4) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “EreÂli keyh kÍhabüddin Sühreverdi Külliyesi

Üzerine Görüóler”. V. OrtaçaÂ ve Türk Dönemi KazÍ ve AraótÍrmalarÍ Sempozyumu:
Bildiriler, 19-20 Nisan 2001, 307-312. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2001.
5) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Romanya’da OsmanlÍ Etkisi HakkÍnda”.
Balkanlar’da Kültürel Etkileóim ve Türk Mimarisi UluslararasÍ Sempozyumu Bildi-
rileri 17-19 MayÍs 2000 kumnu-Bulgaristan I, 399-400. Ankara: Atatürk Kültür
Merkezi, 2001.
6) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “1999 YÍlÍ Ani KazÍlarÍ”. IV. OrtaçaÂ ve Türk Döne-
mi KazÍlarÍ ve AraótÍrmalarÍ Sempozyumu Bildirileri, 24-27 Nisan 2000, Van, 317-
324. Van: Yüzüncü YÍl Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2000.
7) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Kültür Tarihimiz BakÍmÍndan Mezar TaólarÍnÍn
Önemi ve Gkonografisi”. Geçmióten Günümüze MezarlÍk Kültürü ve Gnsan HayatÍ-
na Etkileri Sempozyumu, 18-20 AralÍk 1998 AKSM-Gstanbul, 33-46. Gstanbul: Me-
zarlÍklar VakfÍ, 1999.
8) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Türk Kültüründe Sanatkar Üzerine”. VI. Milli
Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, 73-81. Konya: Selçuk Üniver-
sitesi, 1997.
9) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Ani KazÍlarÍ”. XVIII. KazÍ SonuçlarÍ ToplantÍsÍ, 27-
31 MayÍs 1996, 577-589. Ankara: Kültür BakanlÍÂÍ, 1997.
10) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Ani KazÍlarÍ”. XVII. KazÍ SonuçlarÍ ToplantÍsÍ II,
493-512. Ankara: Kültür BakanlÍÂÍ, 1996.
11) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Ani Ulu Cami (Manuçehr Camii)”. Dokuzuncu
MilletlerarasÍ Türk SanatlarÍ Kongresi: Bildiriler II, 323-339. Ankara: T.C. Kültür
BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, 1995.
12) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Ayaó Ulu Câmii”, Ayaó ve Bünyâmin Ayaóî
(Tarihte-Günümüzde Ayaó ve Bünyâmin Ayaóî Sempozyumu): Ayaó, 2-4 Temmuz
1993, Bildiriler, 53-59. Ankara: Ayaó Belediyesi YayÍnlarÍ, 1993.
13) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Ani KazÍlarÍ”. XIV. KazÍ SonuçlarÍ ToplantÍsÍ, 25-
29 MayÍs 1992, 509-538. Ankara: Kültür BakanlÍÂÍ, 1993.
14) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Mevlana Müzesinde Bulunan Bir OnaltÍ Kol-
lu kamdan Üzerine”. IV. MilletlerarasÍ Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri V,
111-115. Ankara: Kültür BakanlÍÂÍ, 1992.
15) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “HacÍ Bayram Zaviyesi”, I. HacÍ Bayram-Í Velî
Sempozyumu Bildirileri; 8-9 Mart 1990, 91-101. Ankara: T.C. Ankara ValiliÂi Gl
Kültür MüdürlüÂü YayÍnlarÍ, 1990.
16) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “EreÂli keyh kihâbü’d-din Sühreverdî Külliyesi
KazÍsÍ”. VII. VakÍf HaftasÍ Seminerleri, Ankara, 5-7 AralÍk 1989, 255-278. Anka-
ra: VakÍflar Genel MüdürlüÂü YayÍnlarÍ, 1990.
17) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Türk Folklorunda Kurt Üzerine”, III. Milletle-
541 •
rarasÍ Türk Folklor Kongresi Bildirileri: Maddi Kültür V, 161-164. Ankara: Kültür
ve Turizm BakanlÍÂÍ, 1987.
18) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “keyh Meknun Türbesindeki Sgrafittolar”. Türk
Tarihinde ve Türk Kültüründe Tokat Sempozyumu, 2-6 Temmuz 1986, Ankara, 419-
429. Ankara: Tokat ValiliÂi keyhülislam Gbn Kemal AraótÍrma Merkezi, 1987.
19) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “EreÂli keyh kihabu’d-din Sühreverdi Türbe-
Mescid ve Zaviyesi SondajlarÍ”. VII. KazÍ SonuçlarÍ ToplantÍsÍ, 20-24 MayÍs 1985,
661-667. Ankara: Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ, 1985.
20) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “A Ceramic Oven Discovered in Ahlat”. Fifth
International Congress of Turkish Art, 21-26 September, Budapest, (1975): 479-
494.
Makale
1) KaramaÂaralÍ, Beyhan ve C. NakÍó KaramaÂaralÍ. “Konya’da Kültür ve
San’at: Gslam Felsefesinin Selçuklu San’atÍna Etkisi”. Türk-Gslâm Medeniyeti Aka-
demik AraótÍrmalar Dergisi, sy.5, (2008): 17-36.
2) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Ani’de Bulunan Gslami Sikkeler”. Türk-Gslâm Me-
deniyeti Akademik AraótÍrmalar Dergisi, sy.1, (2006): 25-38.
3) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “The Discovery of two Mediaval Houses in Ani”.
Erdem 12, sy.34, (1999): 129-134.
4) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Ani Tarihi ve KazÍlarÍna Toplu BakÍó”. Sanat Ta-
rihi Dergisi 9, sy.9, (1998): 37-42.
5) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Ejder ve Lotus Motifinin HalÍ Seccadelerdeki
Gkonografisi”. ArÍó Dergisi, sy.4, (1998): 32-39.
6) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Türk HalÍ SanatÍndaki Motiflerin Yorumu Üze-
rine”. ArÍó Dergisi, sy.3, (1997): 28-39.
7) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Bir Konya HalÍsÍ HakkÍnda”. ArÍó Dergisi, sy.1,
(1997): 112-117.
8) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Türk Kültüründe Sanatkar Üzerine”, Erdem 9,
sy.27, (1997): 1153-1160.
9) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Ahlat MezartaólarÍ”. Kültür ve Sanat (Türkiye Gó
BankasÍ), sy.4, (1989): 23-27, 90 (Gngilizce özet).
10) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Gki Hilye-i kerif Üzerine”. Kültür ve Sanat (Tür-
kiye Gó BankasÍ) 1, sy.3, (1989): 9-13.
11) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Gslâm SanatÍnda Haóhaó ve Hint Keneviri Mo-
tifleri”. Gslam Glimleri Enstitüsü Dergisi, sy.5, (1982): 463-484.
12) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Ahlat Seramik Ekolü”. Gslam Glimleri Enstitüsü
Dergisi, sy.5, (1982): 391-462.
13) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Muhammed Siyah Kalem GmzalÍ Minyatürler
• 542
HakkÍnda”. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YÍllÍk AraótÍrmalar Dergisi, sy.3,

(1981): 179-220.
14) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Ahlat’ta Bulunan Bir Çini FÍrÍnÍ”. Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi YÍllÍk AraótÍrmalar Dergisi, sy.3, (1981): 67-94.
15) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Türk DamgalarÍnÍn DevamlÍlÍÂÍ HakkÍnda”.
Türk DünyasÍ AraótÍrmalarÍ II, sy.9, (1980): 5-24.
16) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “NarlÍdere’deki BazÍ Figürlü MezartaólarÍ”, Gs-
lam Glimleri Enstitüsü Dergisi, sy.3, (1977): 115-147.
17) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Anadolu’da XII-XVI. AsÍrlardaki Tarikat ve Tek-
ke SanatÍ HakkÍnda”. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 21, sy.1-4,
(1976): 247-276.
18) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Edirne Eski Camiin Kitabeleri ve Mimarimiz-
deki Yeri”. VakÍflar Dergisi, sy.9, (1971): 331-336.
19) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Ahlat MezartaólarÍ”. Önasya 5, sy.59-60, (1970):
7-8.
20) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Sivas ve Tokat’taki Figürlü Mezar TaólarÍnÍn
Mahiyeti HakkÍnda”. Selçuklu AraótÍrmalarÍ Dergisi II, (1970): 75-109.
21) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “Camiut-Tevarih’in Bilinmeyen Bir NüshasÍna
Ait Dört Minyatür”. Sanat Tarihi YÍllÍÂÍ, sy.2, (1966-1968): 70-86.
22) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “TopkapÍ SarayÍ Müzesinde Bulunan Albümde-
ki Rulolar”. Sanat Tarihi YÍllÍÂÍ, sy.1, (1964-1965): 188-199.
23) KaramaÂaralÍ, Beyhan. “TopkapÍ SarayÍ Müzesinde Bulunan Dört Al-
büm ve Bu Albümler Üzerindeki ÇalÍómalara Toplu BakÍó”. Türk Etnografya
Dergisi, sy.7-8, (1964-1965): 8-11.
Prof. Dr. Mehmet YÍlmaz Önge

1) Önge, YÍlmaz. Türk Mimarisinde Selçuklu ve OsmanlÍ Dönemlerinde Su Ya-
pÍlarÍ. Ankara: Türk Tarih Kurumu BasÍmevi, 1997.
2) Önge, YÍlmaz. Anadolu’da XII.-XIII. YüzyÍl Türk HamamlarÍ. Ankara: Va-
kÍflar Genel MüdürlüÂü YayÍnlarÍ, 1995.
3) Önge, YÍlmaz. “Gstanbul’un NamazgahlÍ Çeómelerinden Vezir Mehmet
Paóa Çeómesi”, Semavi Eyice ArmaÂanÍ: Gstanbul YazÍlarÍ, 189-200. Gstanbul: Tür-
kiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1992.
4) Önge, YÍlmaz. “Anadolu Türk HamamlarÍ HakkÍnda Genel Bilgiler ve Mi-
mar Koca Sinan’Ín Gnóa EttiÂi Hamamlar”. MimarbaóÍ Koca Sinan: YaóadÍÂÍ ÇaÂ
ve Eserleri 1, 403-412. Gstanbul: VakÍflar Genel MüdürlüÂü, 1988.
5) Önge, YÍlmaz. “Konya Sahib Ata HankâhÍ”. Suut Kemal Yetkin’e ArmaÂan,
281-292. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1984.
543 •
6) Önge, YÍlmaz. “Konya Beyhekim Mescidine Ait OlduÂu Söylenen Pen-

cere KanatlarÍ”. Bedrettin Cömert’e ArmaÂan, 425-436. Ankara: Hacettepe Üni-
versitesi, 1980.
7) Önge, YÍlmaz, Gbrahim Ateó ve Sadi Bayram. DivriÂi Ulu Camii ve Darüó-
óifasÍ, Ankara: VakÍflar Genel MüdürlüÂü YayÍnlarÍ, 1978.

1) Önge, YÍlmaz. “Anadolu Beylikler Döneminin Çeóme, Sebil ve kadÍrvan-
larÍ”, UluslararasÍ OsmanlÍ Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 199-204. An-
kara: Atatürk Kültür Merkezi, 1997.
2) Önge, YÍlmaz. “Mimar Koca Sinan’Ín Sebilleri”, UluslararasÍ Mimar Si-
nan Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 24-27 Ekim 1988, 113-116. Ankara: Türk Ta-
rih Kurumu BasÍmevi, 1996.
3) Önge, YÍlmaz. “Anadolu’nun Tarihî Güvercinlikleri”, 9. MilletlerarasÍ
Türk SanatlarÍ Kongresi: Bildiriler III, 27-29. Ankara: T.C. Kültür BakanlÍÂÍ,
1995.
4) Önge, YÍlmaz. “Alanya Çevresindeki YapÍlarda Görülen Selçuklu Devri
Boya NakÍólarÍ”, Alanya 1. Tarih ve Kültür Semineri, 96-98. Alanya: Alanya Be-
lediyesi, 1992.
5) Önge, YÍlmaz. “Çuha ve Koza ile YapÍlmÍó Türk Süslemeleri”, IV. Millet-
lerarasÍ Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri: Maddi Kültür V, 167-172. Ankara:
T.C. Kültür BakanlÍÂÍ, 1992.
6) Önge, YÍlmaz. “Konya Mevlânâ DergâhÍ’nÍn Kaybolan Bir YapÍsÍ: Türbe
HamamÍ”, 5. Milli Mevlana Kongresi, 3-4 MayÍs 1991 Konya, 75-84. Konya: Sel-
çuk Üniversitesi, 1992.
7) Önge, YÍlmaz. “Konya Evinin TezyinatÍ”, Türk Halk Mimarisi Sempozyu-
mu Bildirileri, 5-7 Mart 1990 Konya, 137-143. Ankara: Kültür BakanlÍÂÍ YayÍn-
larÍ, 1991.
8) Önge, YÍlmaz. “KÍbrÍs Eserlerinde YaóatÍlan Türk Sanat ve MimarlÍk Ge-
lenekleri”. Arkaik Dönemden Bugüne KÍbrÍs’ta Türk Kültürü ve Turizm PolitikasÍ
Sempozyumu (30-31 Ekim-1 KasÍm 1989), 99-111. Lefkoóa: Atatürk Kültür Mer-
kezi, 1989.
9) Önge, YÍlmaz. “Türk Halk Mimarîsinde AynalÍ Tezyinat”. III. Milletlera-
rasÍ Türk Folklor Kongresi Bildirileri: Maddî Kültür V, 283-289. Ankara: Kültür ve
Turizm BakanlÍÂÍ, 1987.
10) Önge, YÍlmaz. “Mevlana DergâhÍ kadÍrvanÍ”. 2. Milli Mevlana Kongresi
TebliÂler, 3-5 MayÍs 1986 Konya, 61-71. Konya: Selçuk Üniversitesi, 1987.
11) Önge, YÍlmaz. “Mimar Koca Sinan’Ín Konya ve Çevresindeki HanlarÍ”.
• 544
I. Kayseri Kültür ve Sanat HaftasÍ KonuómasÍ ve TebliÂleri, 7-13 Nisan 1986, 54-59.
Kayseri: Kayseri Belediye ve Özel Gdare BirliÂi YayÍnlarÍ, 1987.
12) Önge, YÍlmaz. “Mevlânâ Türbesinin Çini TezyinatÍ”. 1. Milli Mevlana
Kongresi, 3-5 MayÍs 1985 Konya, 401-408. Konya: Selçuk Üniversitesi YayÍnla-
rÍ, 1986.
13) Önge, YÍlmaz. “Koca Sinan’Ín HamamlarÍnda Görülen Bir Yenilik: Mer-
kezi Kubbeli Örtü Sistemleri”. II. UluslararasÍ Türk ve Gslam Bilim ve Teknoloji
Tarihi Kongresi (28 Nisan-2 MayÍs 1986) II, 81-85. Gstanbul: Gstanbul Teknik Üni-
versitesi, 1986.
14) Önge, YÍlmaz. “Mimar Koca Sinan’Ín Türk Mimarisine GetirdiÂi BazÍ
Yenilikler”, VIII. Türk Tarih Kongresi: Ankara 11-15 Ekim 1976 Kongreye Sunulan
Bildiriler III, 1697-1704. Ankara: Türk Tarih Kurumu YayÍnlarÍ, 1983.
15) Önge, YÍlmaz. “Bir Grup Çok Süslü Kahve DeÂirmeni”, Milletlerara-
sÍ Türk Folklor Kongresi Bildirileri: Maddi Kültür V, 155-164. Ankara: Baóbakan-
lÍk BasÍmevi, 1983.
16) Önge, YÍlmaz. “Eski Türk HamamlarÍnda Su TesisatÍ ile Glgili BazÍ De-
taylar”, I. UluslararasÍ Türk-Gslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi 14-18 Eylül
1981 Bildiriler V, 213-223. Gstanbul: Gstanbul Teknik Üniversitesi, 1981.
17) Önge, YÍlmaz. “Anadolu’nun BazÍ Gslâmî YapÍlarÍndaki Alemler Hak-
kÍnda”. I. MilletlerarasÍ Türkoloji Kongresi (Gstanbul, 15-20 X 1973) TebliÂler, 3.
Türk SanatÍ Tarihi, 814-838. Gstanbul: Tercüman Gazetesi ve Türkiyat Enstitü-
sü YayÍnlarÍ, 1979.
18) Önge, YÍlmaz. “Selçuklularda ve Beyliklerde Ahóap Tavanlar”, Ata-
türk KonferanslarÍ V: 1971-1972, 179-195. Ankara: Türk Tarih Kurumu BasÍme-
vi, 1975.
Makale
1) Önge, YÍlmaz. “FÍskiyeli Türk Çeómeleri”, VakÍflar Dergisi, sy.22, (1991):
99-116.
2) Önge, YÍlmaz. “Türk-Gslam Devri YapÍlarÍnda Eski Eser KaçakçÍlÍÂÍ Tah-
ribatÍ, Nedenleri ve Çareler”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakülte-
si Dergisi 34, sy.1-2, (1990): 419-425.
3) Önge, YÍlmaz. “Sinan’Ín Gnóa EttiÂi Hamamlar”. VakÍf HaftasÍ Dergisi, sy.6,
(1989): 255-271.
4) Önge, YÍlmaz. “Türk Mimarisinde Çivili Tezyinat”. Arkeoloji-Sanat Tari-
hi Dergisi 4, (1988): 79-87, Lev.XXIV-Lev.XXVIII.
5) Önge, YÍlmaz. “Alaaddin Keykubad Döneminde Konya’da Gnóa Edilmió
MimarlÍk Eserleri”. Selçuk Üniversitesi Selçuklu AraótÍrmalarÍ Dergisi, sy.3/Özel
SayÍ, (1988): 49-60.
545 •
6) Önge, YÍlmaz. “Karaman Pir Ahmet Efendi Camiinin Restorasyonu”.

Selçuk Üniversitesi Mühendislik ve MimarlÍk Fakültesi Dergisi 1, sy.1, (1986): 104-
119.
7) Önge, YÍlmaz. “Konya ve Çevresindeki MukarnaslÍ kadÍrvanlar”. VakÍf-
lar Dergisi, sy.19, (1985): 95-109.
8) Önge, YÍlmaz. “Üç KaramanlÍ Minaresinin TezyinatÍ”. Karaman Kültür ve
Sanat Dergisi, sy.4, (1985), 37-40.
9) Önge, YÍlmaz. “EÂer Örtüsü Olarak Dokunmuó Konya HalÍlarÍ”, Türk
DünyasÍ AraótÍrmalarÍ, sy.32/Özel SayÍ, (1984): 63-72.
10) Önge, YÍlmaz. “NiÂde-Aksaray’da keyh Turhasan veya Hasan Dede Za-
viyesi”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, sy.2, (1983): 145-154.
11) Önge, YÍlmaz. “Türk YapÍ SanatÍnÍn Bugünkü Durumu”. BoÂaziçi, sy.8,
(1983): 10-11.
12) Önge, YÍlmaz. “Fatih Devri Mimarisi”. Konevi 1, sy.10, (1983): 11-14.
13) Önge, YÍlmaz. “Türk Su Mimarisinde Suluk AdÍnÍ VerdiÂimiz Çeóme-
ler”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, sy.1, (1981): 115-121.
14) Önge, YÍlmaz. “Bursa’da IrgandÍ Köprüsü’nün Orijinal Mimarisi”. Va-
kÍflar Dergisi, sy.13, (1981): 425-448.
15) Ünver, A. Süheyl ve YÍlmaz Önge. “Selsebillerimiz”. VakÍflar Dergisi,
sy.13, (1981): 339-374.
16) Önge, YÍlmaz. “Eski Türk HamamlarÍnda AydÍnlatma”. VakÍflar Dergi-
si, sy.12, (1978): 121-135.
17) Önge, YÍlmaz. “Anadolu’nun Türk-Gslam Devri YapÍlarÍnda Enteresan
BazÍ Taó Kemer ve Tonozlar”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi AraótÍrma
Dergisi, sy.9 (Prof. Albert Louis Gabriel Özel SayÍsÍ), (1978): 321-336.
18) Önge, YÍlmaz. “Konya-Akóehir-Seyyid Mahmud Hayrani Türbesinin
Restorasyonu”. Rölöve ve Restorasyon Dergisi, sy.2, (1975): 77-122.
19) Önge, YÍlmaz. “KaramanoÂlu Alaaddin Bey Kümbetinin Restorasyo-
nu”. Rölöve ve Restorasyon Dergisi, sy.1, (1974): 21-46.
20) Önge, YÍlmaz. “Gstanbul’un Eski Kuyu Bilezikleri HakkÍnda”. Sanat Ta-
rihi YÍllÍÂÍ, sy.5 (Cumhuriyetimizin 50. YÍldönümü Gçin ArmaÂan), (1972-1973):
261-280.
21) Önge, YÍlmaz. “Konya’nÍn Meram Mesiresindeki Mimari Bir Manzu-
me”. VakÍflar Dergisi, sy.10, (1973): 367-384.
22) Önge, YÍlmaz. “Gstanbul’un Eski Kuyu Bilezikleri HakkÍnda”. Sanat Ta-
rihi YÍllÍÂÍ, sy.5, (1972): 261-280.
23) Önge, YÍlmaz. “Anadolu’da XIII-XIV YüzyÍlÍn NakÍólÍ Ahóap Camile-
rinden Bir Örnek: Beyóehir Köók Köyü Mescidi”. VakÍflar Dergisi, sy.9, (1971):
291-296.
• 546
24) Önge, YÍlmaz. “Malatya Ulu Camiinde Bulunan AlçÍ Tezyinat”. Önas-
ya MecmuasÍ 6, sy.69, (1971): 7-8.
25) Önge, YÍlmaz. “OsmanlÍ Mimarisinde Taó BoyalÍ Tezyinat”. Önasya Mec-
muasÍ 6, sy.67-78, (1971): 6-7.
26) Önge, YÍlmaz. “Resimli Belgelerin Eski Eser RestorasyonlarÍndaki Öne-
mi”. Önasya MecmuasÍ 6, sy.66, (1971): 8-9.
27) Önge, YÍlmaz. “BozkÍr’da Bir Köy Camii”. Önasya MecmuasÍ 6, sy.65,
(1971): 8-9.
28) Önge, YÍlmaz. “Anadolu Mimarisinde Üsten Tabii AydÍnlatma: AydÍn-
lÍk Feneri”. Önasya MecmuasÍ 6, sy.64, (1970): 8-9-22.
29) Önge, YÍlmaz. “Türk ÇaróÍlarÍnda Dua Kubbeleri”. Önasya MecmuasÍ 6,
sy.63, (1970): 6-7.
30) Önge, YÍlmaz. “Ahlat, Emir BayÍndÍr Kümbeti ve Mescidi”. Önasya Mec-
muasÍ 5, sy.59-60, (1970): 6-7.
31) Önge, YÍlmaz. “NiÂde Alaeddin Camii’nin KapÍ KanatlarÍ”. Önasya Mec-
muasÍ 5, sy.58, (1970): 10-11.
32) Önge, YÍlmaz. “Seyyid Battal Gazi Külliyesinde Sultan Ümmühan Ha-
tun Türbesi”. Önasya MecmuasÍ 5, sy.57, (1970): 7-9.
33) Önge, YÍlmaz. “Yugoslavya’da Eski Türk Mimarisinden HatÍralar”.
Önasya MecmuasÍ 5, sy.56, (1970): 11-12-17.
34) Önge, YÍlmaz. “IÂdÍr’Ín Amarat (ÇakÍrtaó) Köyü’ndeki Kümbet”. Önas-
ya MecmuasÍ 5, sy.55, (1970): 8-9.
35) Önge, YÍlmaz. “Klasik OsmanlÍ Mimarisine kekil Veren Kuróun Örtü ve
Kuróunculuk”. Önasya MecmuasÍ 5, sy.53-54, (1970): 11-13.
36) Önge, YÍlmaz. “Anadolu Türk Mimarisinde Köók-Mescit GeleneÂi”.
Önasya MecmuasÍ 5, sy.52, (1969): 7-9.
37) Önge, YÍlmaz. “Ermenek’te KaramanoÂlu Emir Musa Medresesi (Tol
Medrese)”. Önasya MecmuasÍ 5, sy.51, (1969): 7-9.
38) Önge, YÍlmaz. “Çift kerefeli Selçuklu Minareleri”. Önasya MecmuasÍ 5,
sy.50, (1969): 8-9-20.
39) Önge, YÍlmaz. “DivriÂi Ulu Camii’nin Hünkâr Mahfeli”. Önasya Mec-
muasÍ 5, sy.49, (1969): 8-9-20.
40) Önge, YÍlmaz. “Malazgirt’ten HatÍralar”. Önasya MecmuasÍ 4, sy.48,
(1969): 8-9.
41) Önge, YÍlmaz. “Kayseri Huand (Mahperi Hatun) Külliyesinin HamamÍ
ve Yeni Bulunan Çini TezyinatÍ”. Önasya MecmuasÍ 4, sy.47, (1969): 8-9-15.
42) Önge, YÍlmaz. “Karaman Kalesi”. Önasya MecmuasÍ 4, sy.46, (1969): 8-9.
43) Önge, YÍlmaz. “Fatih Sultan Mehmed’in Üç Mimari: Ali Necar-AzadlÍ
Sinan-Mimar Ayas”. Önasya MecmuasÍ 4, sy.45, (1969): 8-9.
547 •
44) Önge, YÍlmaz. “Edirne’de Mimar Sinan’Ín Eseri: Bir Namazgâh”. Önas-
ya MecmuasÍ 4, sy.44, (1969): 8-9.
45) Önge, YÍlmaz. “Anadolu Mimari Eserlerini Süsleyen BoyalÍ NakÍólar”.
Önasya MecmuasÍ 4, sy.43, (1969): 8-9.
46) Önge, YÍlmaz. “Góletmelerde Türk MimarlÍk SanatÍ”. Önasya Mecmua-
sÍ 4, sy.42, (1969): 6-7.
47) Önge, YÍlmaz. “Konya Alâeddin Camii’nin Çinili MihrabÍ”. Önasya Mec-
muasÍ 4, sy.41, (1969): 8-9-20.
48) Önge, YÍlmaz. “Anadolu’da Ejder BaólÍ Madeni Çeóme Lüleleri”, Selçuk-
lu AraótÍrmalarÍ Dergisi I, (1969): 183-185.
49) Önge, YÍlmaz. “Konya-Beyóehir’de EórefoÂlu Süleyman Bey HamamÍ”.
VakÍflar Dergisi, sy.7, (1968): 139-144.
50) Önge, YÍlmaz. “Gstanbul Camilerinde Hünkâr Köókleri”. Önasya Mec-
muasÍ 4, sy.40, (1968): 8-9.
51) Önge, YÍlmaz. “Anadolu SanatÍnda Cami Motifi”. Önasya MecmuasÍ 4,
sy.38, (1968): 8-9-20.
52) Önge, YÍlmaz. “Anadolu Mimari SanatÍnda Ahóap Stalaktitli Sütun Baó-
lÍklarÍ”. Önasya MecmuasÍ 4, sy.37, (1968): 8-9.
53) Önge, YÍlmaz. “Anamur-Mamuriye Kalesi”. Önasya MecmuasÍ 3, sy.36,
(1968): 16-18.
54) Önge, YÍlmaz. “Trabzon Ayasofya Camii”. Önasya MecmuasÍ 3, sy.35,
(1968): 10-11-24.
55) Önge, YÍlmaz. “Konya-Ermenek-Balkusan (Balbelen) Köyünde Kara-
man Bey’in Zaviyesi”. Önasya MecmuasÍ 3, sy.34, (1968): 8-9-18.
56) Önge YÍlmaz. “Gstanbul Fatih Külliyesi Çorba KapÍsÍ”. Önasya Mecmu-
asÍ 3, sy.33, (1968): 10-11.
57) Önge, YÍlmaz. “TopkapÍ SarayÍnda HÍrka-i Saadet Dairesi”. Önasya Mec-
muasÍ 3, sy.31, (1968): 10-11-21.
58) Önge, YÍlmaz. “Sultan Ahmed Camii”. Önasya MecmuasÍ 3, sy.30, (1968):
10-11.
59) Önge, YÍlmaz. “Konya’da Beyhekim Mescidi”. Önasya MecmuasÍ 3, sy.29,
(1968): 10-11.
60) Önge, YÍlmaz. “XVIII. YüzyÍla Ait Mermer Bir Havuz EteÂi”. Arkitekt
37, sy.331, (1968): 135-136-139.
61) Önge, YÍlmaz. “Antalya Çevresinde Türklerin YaptÍÂÍ Eski Su SarnÍçla-
rÍ”. Arkitekt 36, sy.325, (1967): 24-26.
62) Önge, YÍlmaz. “Bilinmeyen Bir Selçuklu Medresesi Konya-Ali Gav Za-
viyesi ve Türbesi”. Önasya MecmuasÍ 3, sy.28, (1967): 12-13-20.
• 548
63) Önge, YÍlmaz. “Emir Mübarezeddin Ertokuó’un Kümbeti ve Çinili San-

dukasÍ”. Önasya MecmuasÍ 3, sy.27, (1967): 14-15.
64) Önge YÍlmaz. “IlgÍn’da Bulunan Figürlü Bir Çini ParçasÍ”. Türk Kültü-
rü IV, sy.48, (1966): 1139-1140.
65) Önge, YÍlmaz. “Amca Hüseyin Paóa Külliyesi”. Arkitekt 35, sy.324, (1966):
181-187.
66) Önge, YÍlmaz. “Türk Çinicilik SanatÍnÍn Enteresan Örneklerinden Gbra-
him Bey Gmareti (Zaviyesi)’nin MihrabÍ”. Arkitekt 35, sy.322, (1966): 70-73.
67) Önge, YÍlmaz. “Gmar PlânÍ HazÍrlanan Eski Bir Anadolu kehrinde
Âbidelerin Durumu”. Arkitekt 35, sy.319, (1965): 68-70.
68) Önge, YÍlmaz. “Tarihi Türk Su Mimarisinden Örnekler”. Arkitekt 34,
sy.317, (1964): 178-180.
69) Önge, YÍlmaz. “Konya Mevlâna DergâhÍndaki Selsebil”. AnÍt, sy.31,
(1964): 9-11.
70) Önge, YÍlmaz. “ÇankÍrÍ DarüóóifasÍ”, VakÍflar Dergisi, sy.5, (1962): 251-
256.
Prof. Dr. Nusret Çam

1) Çam, Nusret. Gsrail’in ArkasÍndaki Süper Güç. Gstanbul: Ötüken Neóriyat,
2022.
2) Çam, Nusret. Gslamda Sanat Sanatta Gslam. 8. BaskÍ, Ankara: AkçaÂ YayÍn-
larÍ, 2021.
3) Çam, Nusret. kiir Diliyle Kur’an-Í Kerim Meali. Ankara: AltÍnordu YayÍn-
larÍ, 2020.
4) Çam, Nusret. Bedevilik ile UygarlÍk AyrÍmÍnda Hangi Gslâm?. Gstanbul: Ötü-
ken Neóriyat, 2018.
5) Çam, Nusret. Aók Olsun Seyyahlar SultanÍ Evliya Çelebi. Ankara: AkçaÂ
YayÍnlarÍ, 2017.
6) Çam, Nusret. Cennetin KonuklarÍ ve Cennetten ÇÍkÍó: Hz. Âdem ile Havva’yÍ
Anlamak. Ankara: Harf, 2016.
7) Çam, Nusret. “Güney Kazakistan Müzelerinde Bulunan BazÍ Mezar Taó-
larÍnÍn Anadolu AçÍsÍndan AnlamÍ”, Prof. Dr. HakkÍ Önkal’a ArmaÂan, 37-48. Gz-
mir: Dokuz Eylül Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2013.
8) Çam, Nusret. Aók Dini. Gstanbul: Ötüken Neóriyat, 2011.
9) Çam, Nusret. Türk Kültür VarlÍklarÍ Envanteri Adana 01. Ankara: Türk Ta-
rih Kurumu, 2010.
10) Çam, Nusret. Türk Kültür VarlÍklarÍ Envanteri Gaziantep 27. Ankara: Türk
Tarih Kurumu, 2006.
549 •
11) Çam, Nusret. “Mimar Sinan’Ín Eserlerinde Mahalli Unsurlar”, AÂÍrnas-

lÍ Sinan, 209-226. Kayseri: AÂÍrnas Belediyesi YayÍnlarÍ, 2005.
12) Çam, Nusret. Yunanistan’daki Türk Eserleri. Ankara: Türk Tarih Kuru-
mu, 2000.
13) Çam, Nusret. Gslamda Sanat Sanatta Gslam. Ankara: AkçaÂ YayÍnlarÍ,
1999.
14) Çam, Nusret. “OsmanlÍ TabyalarÍ”, OsmanlÍ: Kültür ve Sanat X, 343-346.
Ankara: Yeni Türkiye YayÍnlarÍ, 1999.
15) Çam, Nusret. “OsmanlÍ Mimarîsinde ve SanatÍnda SultanlarÍn Este-
tik Rolleri”, OsmanlÍ: Kültür ve Sanat X, 65-73. Ankara: Yeni Türkiye YayÍnla-
rÍ, 1999.
16) Çam, Nusret. “OsmanlÍlarda Güneó Saatleri”, OsmanlÍ: Bilim VIII, 676-
679. Ankara: Yeni Türkiye YayÍnlarÍ, 1999.
17) Çam, Nusret. Gslam’da Sanat Resim ve Mimari. Ankara: Elektronik Gleti-
óim AjansÍ, 1994.
18) Çam, Nusret. Erzurum TabyalarÍ. Ankara: Kültür BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ,
1993.
19) Çam, Nusret. “Türk ve Gslâm SanatlarÍnda AltÍ Kollu YÍldÍz (Mühr-i Sü-
leyman) (1)”. Prof. Dr. YÍlmaz Önge ArmaÂanÍ, 207-230. Konya: Selçuk Üniver-
sitesi Selçuklu AraótÍrmalarÍ Merkezi, 1993.
20) Çam, Nusret. OsmanlÍ Güneó Saatleri. Ankara: Kültür BakanlÍÂÍ YayÍn-
larÍ, 1990.
21) Çam, Nusret. Gaziantep BoyacÍ (KadÍ Kemâlettin) Camii. Ankara: Kültür
BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, 1990.
22) Çam, Nusret. Gaziantep keyh Fethullah Külliyesi. Ankara: Kültür Bakan-
lÍÂÍ YayÍnlarÍ, 1989.
23) Çam, Nusret. Adana Ulu Camii Külliyesi. Ankara: Kültür BakanlÍÂÍ Ya-
yÍnlarÍ, 1989.

1) Çam, Nusret. “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Türk Mimarisi ve SanatÍ
BakÍmÍndan Önemi”, UluslararasÍ XVIII. OrtaçaÂ ve Türk Dönemi KazÍlarÍ ve Sa-
nat Tarihi AraótÍrmalarÍ Sempozyumu, 22-25 Ekim 2014, 179-192. AydÍn: Adnan
Menderes Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, 2017.
2) Çam, Nusret. “Aksaray ve Konya CivarÍnda Kervansaraylar Münasebetiy-
le KervansaraylarÍn Góleyiói HakkÍnda BazÍ Düóünceler” I. UluslararasÍ Aksaray
Sempozyumu, 27-29 Ekim 2016, 702-720. Aksaray: Aksaray Üniversitesi, 2017.
3) Çam, Nusret. “Adana’daki RamazanoÂlu Mimari Eserlerinde Çeóitli Te-
sirler”, Tarihte Adana ve Çukurova I (UluslararasÍ ‘Tarihte Adana ve Çukurova’ Sem-
• 550
pozyumu Bildirileri KitabÍ), 17-19 Nisan 2015 Adana, 483-518. Ankara: Akade-
misyen Kitabevi, 2016.
4) Çam, Nusret. “14. YüzyÍldan Üç Ahóap Minber Birkaç Soru, Birkaç Ce-
vap”, XIII. OrtaçaÂ ve Türk Dönemi KazÍlarÍ ve Sanat Tarihi AraótÍrmalarÍ Sempoz-
yumu Bildirileri, 14-16 Ekim 2009, 165-174. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Fen-
Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü YayÍnlarÍ, 2010.
5) Çam, Nusret. “Üsküdar’daki Kuó Evleri ve BunlarÍn ArasÍndaki Dünya”,
UluslararasÍ Üsküdar Sempozyumu VI, 6-9 KasÍm 2008 Bildiriler I, 39-60. Gstan-
bul: Üsküdar Belediyesi, 2009.
6) Çam, Nusret. “Güney Kazakistan Müzelerindeki Erken Devir Madeni
EóyanÍn Türk Medeniyet Tarihi BakÍmÍndan AnlamÍ”, UluslararasÍ Türk Dün-
yasÍnÍn Gslamiyete KatkÍlarÍ Sempozyumu, 31 MayÍs-1 Haziran 2007, 395-408, Is-
parta: S.D.Ü. Glâhiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, 2007.
7) Çam, Nusret. “VakÍf, Aók ve Estetik”, VakÍf VarlÍklarÍnÍn Sanatsal Yönü,
Sempozyum-9 MayÍs 2005, 21-26. Ankara: VakÍflar Genel MüdürlüÂü, 2005.
8) Çam, Nusret. “OsmanlÍ Güneó Saatlerinin Türleri ve Góleyió EsaslarÍ”, Os-
manlÍ DünyasÍnda Bilim ve EÂitim MilletlerarasÍ Kongresi, 12-15 Nisan 1999, 363-
374. Gstanbul: Gslâm Tarih, Sanat ve Kültür AraótÍrma Merkezi, 2001.
9) Çam, Nusret. “Gaziantep’te Türk Mimarisi”, OsmanlÍ Döneminde Gazian-
tep Sempozyumu 22 Ekim 1999, 1-14. Gaziantep: T.C. Gaziantep ValiliÂi, 2000.
10) Çam, Nusret. “Türk Mezar ve Türbelerinin Özellikleri ile Glgili Düóün-
celer”, Geçmióten Günümüze MezarlÍklar Kültürü ve Gnsan HayatÍna Etkileri Sem-
pozyumu, 18-20 AralÍk 1998, AKSM Gstanbul, 63-71. Gstanbul: MezarlÍklar Vak-
fÍ YayÍnlarÍ, 1999.
11) Çam, Nusret. “Müezzin Mahfilleri ve Gaziantep Camilerinin Ahóap Mü-
ezzin Mahfilleri”, 9. MilletlerarasÍ Türk SanatlarÍ Kongresi: Bildiriler I, 541-545.
Ankara: Kültür BakanlÍÂÍ, 1995.
12) Çam, Nusret. “Anadolu Türk SanatÍ ile Türkistan SanatlarÍ ArasÍnda-
ki Benzerlikler Üzerine Bir Deneme”, MilletlerarasÍ Hoca Ahmet Yesevî Sempoz-
yumu Bildirileri, 26-29 MayÍs 1993, 69-80. Kayseri: Erciyes Üniversitesi YayÍn-
larÍ, 1993.
Makale
1) Çam, Nusret. “Hz. Yusuf ile Züleyha KÍssasÍndaki Estetik Unsurlar”. He-
ce 25, sy.294-295-296/Özel SayÍ/Sanat 2, (2021): 1207-1244.
2) Çam, Nusret. “Antepliler Meslekleri Ermenilerden mi ÖÂrendi?”, Çelebi:
Tarih, Kültür ve Düóünce Dergisi II, sy.6 (Türk Efsaneleri), (2021): 208-219.
3) Çam, Nusret. “Gaziantep Mimarisinin Tarihsel ve Fiziksel Arka PlanÍ”,
Arulis: Arkeoloji, Tarih, Nümismatik, Epigrafi, Etnografya, sy.8, (2020): 61-65.
551 •
4) Çam, Nusret. “OsmanlÍlarda Güneó Saatleri”, Yeni Türkiye XXII, (Bilim

ve Teknoloji Özel SayÍsÍ-V) sy.92, (2016): 114-118.
5) Çam, Nusret ve Ayóe Ersay Yüksel. “Ankara Muhyiddin Mesud
(Alâeddin) Camii’nin Glk kekli ve Türk Mimarisindeki Yeri”, VakÍflar Dergisi,
sy.38, (2012): 9-42.
6) Çam, Nusret. “Kazakistan Müzelerinde Bulunan Türk Devri Eserlerin-
den Glginç Örnekler”. Türk Yurdu 31, sy.286, (2011): 225-231.
7) Çam, Nusret. “KÍrgÍzistan’Ín Özkent kehrinde Serahsî’ye Atfedilen Me-
zar”. Erdem, sy.54, (2009): 107-110.
8) Çam, Nusret. “Anadolu OsmanlÍ Mimarisinde OsmanlÍ Öncesi Gelenek-
sel Üslup HavzalarÍ”, Gslami AraótÍrmalar XII, sy.3-4, (1999): 247-252.
9) Çam, Nusret. “Türk SanatÍnda SultanlarÍn Góveren Olarak Estetik Rolle-
ri”. VakÍflar Dergisi, sy.27, (1998): 5-14.
10) Çam, Nusret. “Konya’da Bir Selçuklu kaheseri Karatay Medresesi Kub-
besinin YÍldÍzlÍ SemasÍndaki Haómet”. Kültür ve Sanat (Türkiye Gó BankasÍ), sy.29,
(1996): 35-38.
11) Çam, Nusret. “Türk KonukseverliÂinde Gnsan Sevgisinin Sanata YansÍ-
masÍ”. Kültür ve Sanat (Türkiye Gó BankasÍ), sy.26, (1995): 40-43.
12) Çam, Nusret. “Gslâm’Ín Sanata ve Mimariye BakÍóÍ”. VakÍflar Dergisi,
sy.24, (1994): 273-290.
13) Çam, Nusret. “E. J. Davis’in Seyahatnamesine Göre 115 YÍl Önce
Anadolu’dan Resimler”. Kültür ve Sanat (Türkiye Gó BankasÍ) 3, sy.11/Özel SayÍ/
Halk Kültürü, (1991): 50-55.
14) Çam, Nusret. “Gslam’da BazÍ FÍkhî Meselelerin ve Mezheplerin Türk Ca-
mi Mimarisine Tesiri”. VakÍflar Dergisi, sy.21, (1990): 375-394.
15) Çam, Nusret. “Konya Mevlâna Müzesi’ndeki Güneó Saati”, Türkiye Gó
BankasÍ Kültür ve Sanat Dergisi, sy.4, (1990): 69-73.
16) Çam, Nusret. “Gaziantep Câmilerinde Minber Problemi ve Müteharrik
Minberler”. BELLETEN 52, sy.205, (1988): 1683-1694.
17) Çam, Nusret. “Erzurum’daki Yakubiye Medresesi ile Glgili BazÍ Müla-
hazalar”. VakÍflar Dergisi, sy.20, (1988): 289-310.
18) Grabar, Oleg, Çev. Nusret Çam. “Gslâm Mimârîsi, BatÍ’ya Tesiri ve Pa-
ralellikler”, Gslâmi AraótÍrmalar 2, sy.6, (Ocak 1988): 28-31.
19) Çam, Nusret. “Erzurum Kale Camii”. VakÍflar Dergisi, sy.19, (1985):119-
126.
20) Çam, Nusret. “Gaziantep’te ‘Kastel’ AdÍ Verilen Su Tesisleri”. VakÍflar
Dergisi, sy.18, (1984): 165-174.
21) Çam, Nusret. “Azerbaycan Bölgesinin OsmanlÍ Öncesi Türk SanatÍnda-
ki Yerine Genel BakÍó”, Kardaó Edebiyatlar, sy.6, (1983): 34-42.
• 552
22) Çam, Nusret. “RamazanoÂullarÍ BeyliÂi Mimari Eserlerinden Adana Ulu

Câmii”. Atatürk Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, sy.5, (1982): 129-157.
23) Çam, Nusret. “Abdülhamid DüómanlÍÂÍ Üzerine”. Töre 11, sy.123, (AÂus-
tos 1981): 23-26.
24) Çam, Nusret. “OsmanlÍ Mimarisinde ve kehir HayatÍnda Ses ve Musi-
ki Unsurlar”. Töre, sy.121, (Haziran 1981): 36-39.
25) Çam, Nusret. “GnsanÍn Kendini Bilmesi ve Tasavvuf”. Töre 10, sy.112,
(1980): 4-13.
26) Çam, Nusret. “OsmanlÍ GmparatorluÂunun Son ZamanlarÍnda Cemiyet
ve Kültür Çözülmeleri”, Töre, sy.76, (Eylül 1977): 15-19.

1) Dündar, Abdulkadir. “Ali kakir Ergin.” Yozgat Tarihi ve Kültürü 2, ss.343-
410. Ankara: AkçaÂ, 2022.
2) Dündar, Abdulkadir. “Hassa Mimarlar TeókilatÍ ve Mimarlar.” Türk Gslam
SanatlarÍ Tarihi El KitabÍ, 4. BaskÍ, ss.563-590. Ankara: Grafiker YayÍnlarÍ, 2022.
3) Dündar, Abdulkadir. “Türk Gslam SanatlarÍ Tarihine Girió.” Türk Gslam
4) Dündar, Abdulkadir. OsmanlÍ Devleti’nde Taóra MimarlÍk Sistemi ve Mi-
marlarÍ. Gstanbul: Lisans YayÍncÍlÍk, 2021.
5) Dündar, Abdulkadir. “KasÍm AÂa (ö.1070/1660).” Tarihte Müslümanlar 6,
ss.240-243. Ankara: OTTO YayÍnlarÍ, 2020.
6) Dündar, Abdulkadir. “Sedefkâr Mehmed AÂa (ö.1027/1618?).” Tarihte
Müslümanlar 6, ss.230-233. Ankara: OTTO YayÍnlarÍ, 2020.
7) Dündar, Abdulkadir. “Davud AÂa.” Tarihte Müslümanlar 6, ss.223-226.
Ankara: OTTO YayÍnlarÍ, 2020.
8) Dündar, Abdulkadir. “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mimarisin-
den OsmanlÍ Klasik Dönemine Geçió.” Tarihte Müslümanlar 5, ss.380-383. An-
kara: OTTO YayÍnlarÍ, 2020.
9) Dündar, Abdulkadir. “Sinan (ö.996/1588).” Tarihte Müslümanlar 5, ss.355-
358. Ankara: OTTO YayÍnlarÍ, 2020.
10) Dündar, Abdulkadir. “Hasan et-Tuluni (ö.923/1517).” Tarihte Müslüman-
lar 5, ss.344-346. Ankara: OTTO YayÍnlarÍ, 2020.
11) Dündar, Abdulkadir. “Ayas AÂa (ö.892/1487).” Tarihte Müslümanlar 5,
ss.312-313. Ankara: OTTO YayÍnlarÍ, 2020.
12) Dündar, Abdulkadir. “HacÍ Gvaz Paóa (ö.831/1428).” Tarihte Müslüman-
lar 5, ss.300-302. Ankara: OTTO YayÍnlarÍ, 2020.
13) Dündar, Abdulkadir. “Hassa Mimarlar TeókilatÍ ve Mimarlar.” Türk Gs-
553 •
lam SanatlarÍ Tarihi El KitabÍ, 3. BaskÍ, ss.563-590. Ankara: Grafiker YayÍnlarÍ,

2020.
15) Dündar, Abdulkadir. “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinin Mekân
Tarihi.” Türkiye’nin Glahiyat Birikimi Ankara Glahiyat’Ín 70 YÍlÍ (1949-2019), ss.175-
230. Ankara: Ankara Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2019.
16) Dündar, Abdulkadir. “VakÍflar Genel MüdürlüÂü Abide ve YapÍ Góleri
Dairesi Aróivi’nde Bulunan Bursa Gl Merkezindeki Camilerle Glgili Belgeler ve
DeÂerlendirilmesi.” OsmanlÍ Dönemi Bursa ve Sanat Tarihi YazÍlarÍ, ss.4-56. Kon-
ya: Palet YayÍnlarÍ, 2019.
2019.
2019.
21) Dündar, Abdulkadir. “BulunduÂu kehir Gnóa EdildiÂi Alan, Mimarisi
ve Süslemeleri BakÍmÍndan Kubbetü’s-Sahra.” Dinî, Târihî ve Edebî AçÍdan Ku-
düs, ss.260-297. Gstanbul: Dün Bugün YarÍn YayÍnlarÍ, 2018.
22) Dündar, Abdulkadir. “Geçmióten Günümüze Kilis Mevlevihanesi.” Gü-
nümüzde Yurtiçi Mevlevihanelerinin Durum ve KonumlarÍ, ss.65-87. Konya: Selçuk
Üniversitesi Mevlâna AraótÍrmalarÍ Enstitüsü YayÍnlarÍ, 2017.
23) Dündar, Abdulkadir ve HakkÍ Acun. OsmanlÍ MutasarrÍfÍ ÇapanoÂlu Mah-
mud Celâleddin (Celâl) Bey’in HâtÍralarÍ. Ed.: Ahmet Yaóar Ocak. Ankara: Türk
Tarih Kurumu YayÍnlarÍ, 2013.
24) Dündar, Abdulkadir. OsmanlÍ Devleti’nde MimarlÍk ve Mimarlar, Birinci
BaskÍ. Ankara: YayÍnevi, 2011.
25) Dündar, Abdulkadir. Çorum Cami ve Mescitleri. Ankara: Çorum Beledi-
yesi Kültür YayÍnlarÍ, 2004.
26) Dündar, Abdulkadir. “OsmanlÍ Mimarisinde VakÍf MimarlarÍ.” Prof.
Dr. Halûk KaramaÂaralÍ ArmaÂanÍ, ss.113-122. Ankara: Türkiye Diyanet VakfÍ
YayÍnlarÍ, 2002.
27) Dündar, Abdulkadir. Aróivlerdeki Plân ve Çizimler IóÍÂÍ AltÍnda Osman-
• 554
lÍ Gmar Sistemi (XVIII. ve XIX. YüzyÍl). Ankara: T.C. Kültür BakanlÍÂÍ YayÍnla-
rÍ, 2000.
28) Dündar, Abdulkadir. “City Architects in Ottoman Architecture.” The
Great Ottoman, Turkish Civilisation, 4, Culture and Arts, ed.: Kemal Çiçek, ss.471-
479. Ankara: Yeni Türkiye YayÍnlarÍ, 2000.
29) Dündar, Abdulkadir. “OsmanlÍ Mimarisinde kehir MimarlarÍ.” OsmanlÍ-
10 (Kültür ve Sanat), ed.: Güler Eren, Kemal Çiçek, ve Cem OÂuz, ss.227-235.
Ankara: Yeni Türkiye YayÍnlarÍ, 1999.
30) Dündar, Abdulkadir. Kilis’teki OsmanlÍ Devri Mimarî Eserleri. Ankara:
T.C. Kültür BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, 1999.

1) Dündar, Abdulkadir ve Turgay Yazar. “Türkiye’de Azerbaycan Arkeolo-
jisi, SanatÍ ve Mimarisi HakkÍnda YapÍlan Bilimsel ÇalÍómalar ve Yeni FÍrsat-
lar.” The 7th INCSOS International Congress of Social Sciences (2-3-4 June 2022),
ElâzÍÂ, Türkiye, cilt.1, ss.711-726, 2022.
2) Dündar, Abdulkadir. “Kayseri Gncesu keyh Turesan Velî Zaviyesi.” IV.
UluslararasÍ Alevîlik ve Bektaóilik Sempozyumu, Ankara, Türkiye, 18-20 Ekim 2018,
cilt.1, ss.449-479, 2018.
3) Dündar, Abdulkadir. “Beó Hurufât Defteri’ndeki KayÍtlara Göre Mudur-
nu.” UluslararasÍ Mudurnu AraótÍrmalarÍ Ahilik ve Halk Kültürü Sempozyumu, Bo-
lu/Mudurnu, Türkiye, 21-22 Eylül 2018, BAGBÜ Bolu Halk Kültürünü AraótÍr-
ma ve Uygulama Merkezi YayÍnlarÍ, Ankara, cilt.1, ss.73-93, 2018.
4) Dündar, Abdulkadir. “Fonksiyonu ve Mimari UnsurlarÍyla Mescid-i
Nebevî’nin Gslam SanatÍ ve Kültüründeki Yeri ve Önemi.” UluslararasÍ Cami
Sempozyumu (Sosyo-Kültürel ve Mimari AçÍdan), 8-9 Ekim 2018, Gnönü Üniversi-
tesi YayÍnlarÍ, Malatya, cilt.1, ss.232-249, 2018.
5) Dündar, Abdulkadir. “Özkent Türbeleri ve Minaresinin Türk Gslam Sa-
natlarÍ ve Mimarisindeki Yeri ve Önemi.” UluslararasÍ Ali b. Osman el-Ûóî Sem-
pozyumu Bildirileri, 10-11 MayÍs 2018, Türkiye Diyanet VakfÍ Oó Devlet Üniver-
sitesi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, Biókek, ss.581-613, 2018.
6) Dündar, Abdulkadir. “OsmanlÍlarÍn Mekke’deki Gmâr ve Gnóâ ve Tamir
Faaliyetlerine Genel Bir BakÍó.” Gslâm ve Sanat, 7-9 KasÍm 2014, Antalya, Ensar
Neóriyat, Gstanbul, ss.377-413, 2015.
7) Dündar, Abdulkadir. “Geçmióten Günümüze Kilis Mevlevihanesi.” Gü-
nümüzde Yurtiçi Mevlevihanelerinin Durum ve KonumlarÍ, Bildiriler-Sunumlar, 9-10
AralÍk 2013, Selçuk Üniversitesi Mevlâna AraótÍrmalarÍ Enstitüsü YayÍnlarÍ,
Konya, ss.65-87, 2017.
8) Dündar, Abdulkadir. “OsmanlÍ Mimarisinde Mimar AÂalar ve Defterle-
555 •
ri.” 14th International Congress of Turkish Art, Paris, College de France, 19-21 Sep-
tember 2011, ed. Frederic Hitzel, College de France, Paris, ss.291-297, 2013.
9) Dündar, Abdulkadir. “Abdal Ata Zaviyesi.” UluslararasÍ OsmanlÍ’dan Cum-
huriyete Çorum Sempozyumu, 23-25 KasÍm 2007, Çorum Belediyesi YayÍnlarÍ, Ço-
rum, cilt.2, ss.961-991, 2008.
10) Dündar, Abdulkadir. “OsmanlÍ Döneminde kehir MimarÍ Bulunan Ba-
zÍ Avrupa kehirleri.” Thirteenth International Congress of Turkish Art Proceedings,
3-7 September 2007, ed. David Geza ve Ibolya Gerelyes, Hungarian National
Museum, Budapest, ss.231-242, 2009.
11) Dündar, Abdulkadir. “ÇankÍrÍ’daki Türk Gslam YapÍlarÍ.” Geçmióten Ge-
leceÂe ÇankÍrÍ, 28-29 Eylül 2005, III. ÇankÍrÍ Kültürü Bilgi köleni Bildirileri, Atatürk
Kültür ve Sanat Merkezi, ÇankÍrÍ ValiliÂi, ÇankÍrÍ, ss.245-271, 2007.
12) Dündar, Abdulkadir. “KarapÍnar Sultan Selim Câmii’nin MimarÍ Hak-
kÍnda Yeni Bir KayÍt ve BazÍ Mülahazalar.” KarapÍnar Sempozyumu, Türkiye Bü-
yük Millet Meclisi’nin AçÍlÍóÍnÍn 80. YÍldönümü, (KarapÍnar, 26-27 Ekim 2000), ed.
Yusuf KüçükdaÂ, KarapÍnar Belediyesi, Konya, ss.165-174, 2001.
13) Dündar, Abdulkadir. “OsmanlÍlarda Tamir Süreci, Çeóitleri ve BazÍ Sel-
çuklu YapÍlarÍndaki Uygulamalar.” I. UluslararasÍ Selçuklu Kültür ve Medeniye-
ti Kongresi Bildiriler, 11-13 Ekim 2000, Selçuk Üniversitesi Selçuklu AraótÍrma-
larÍ Merkezi, Konya, cilt.1, ss.269-80, 2001.
14) Dündar, Abdulkadir. “XVI. YüzyÍlda Suriye, MÍsÍr ve Suudi
Arabistan’daki Gmar ve Gnóa Faaliyetlerine KatkÍda Bulunan BazÍ OsmanlÍ Mi-
marlarÍ.” OrtadoÂu’da OsmanlÍ Dönemi Kültür Gzleri UluslararasÍ Bilgi köleni Bil-
dirileri, Hatay, 25-27 Ekim 2000, Atatürk Kültür Merkezi BaókanlÍÂÍ YayÍnlarÍ,
Ankara, cilt.1, ss.219-228, 2001.
15) Dündar, Abdulkadir. “OsmanlÍ Mimarisinde Vilayet (Eyalet) Mimarla-
rÍ.” Proceedings of the 11th International Congress of Turkish Art, Utrecht-The Net-
herlands, 23-28 August 1999, Electronic Journal of Oriental Art, EJOS, M. Kiel, N.
Landman& H. Theunissen (eds.), cilt.4, ss.1-9, 2001.
Makale
1) BatÍr, Ekrem ve Abdulkadir Dündar. “Edirne Selimiye Külliyesi’nde 1761-
1762 YÍllarÍnda Gerçekleótirilen Restorasyon Faaliyetleri.” Belleten 86, sy.307
(2022): 929-968.
2) Küçük, Fatma ve Abdulkadir Dündar. “Evliya Çelebi’nin Diliyle YaóadÍ-
ÂÍ Dönemdeki PadióahlarÍn Tasvirleri.” Journal of Turkish Studies 15, sy.8 (2020):
3629-3653.
3) Yakut, Selahattin ve Abdulkadir Dündar. “MekânÍn Ruhu: Dinî MekânlarÍn
Psikolojik Dili.” UluslararasÍ Sosyal AraótÍrmalar Dergisi 13, sy.73 (2020): 1113-1119.
• 556
4) Küçüktepe, kener ve Abdulkadir Dündar. “Milli Kütüphane Yazma Eser-

ler Koleksiyonu OsmanlÍ Dönemi Çiçek Bezemeli Cilt KapaklarÍ.” Turkish Stu-
dies - Social 15, sy.3 (2020): 1319-1336.
5) Dündar, Abdulkadir. “Kubbetü’s-Sahra.” VakÍf ve Toplum: VakÍf Medeni-
yeti Kudüs, sy.5, (2017): 54-60.
6) Dündar, Abdulkadir. “Mimari ve VakÍflar ArasÍndaki Gliókiye Genel Bir
BakÍó.” VakÍf ve Toplum: VakÍf ve Sanat Özel SayÍsÍ, sy.3, (2015): 46-51.
7) Dündar, Abdulkadir. “Mimar Glyas’Ín MimarbaóÍ Davud AÂa’ya Medine’
den GönderdiÂi Mektup.” Turkish Studies 9, sy.10, (2014): 531-540.
8) Dündar, Abdulkadir. “OsmanlÍ VakÍflarÍnda VakÍf MimarlarÍ ve Merem-
metçiler.” Din ve Toplum: VakÍf ve Gktisat 1, sy.2, (2014): 50-57.
9) Dündar, Abdulkadir. “Gslam SanatÍnda Cami Mimarisinin DoÂuóu ve Ge-
lióimine KÍsa Bir BakÍó.” Din ve Toplum 4, sy.2 (2013): 42-51.
10) Dündar, Abdulkadir. “Some Castle Drawings in The Ottoman Archives
and an Evaluation.” Oó Devlet Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Glmi Dergisi, sy.11,
(2007): 61-83.
11) Dündar, Abdulkadir. “An Introduction to The Birth And Development
of Mosque Architecture in Islamic Art.” Euro Agenda: Avrupa GünlüÂü 6, sy.10/2
(2007): 301-311.
12) Dündar, Abdulkadir. “Çorum kehri ve Mimari YapÍlarÍ (XIX. YüzyÍlÍn
SonlarÍndaki Bir Haritaya Göre).” Dini AraótÍrmalar 9, sy.27 (2007): 185-221.
13) Dündar, Abdulkadir. “Edirne kehri ve Tarihi Eserleri: 1918 YÍlÍna Ait
Bir Haritaya Göre.” Dini AraótÍrmalar 10, sy.28, (2007): 119-140.
14) Dündar, Abdulkadir. “Son Dönem OsmanlÍ Mimarisinde Uygulanma-
yan Bir Gnóa Projesi: Edirne Kadri Paóa Türbesi.” Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fa-
kültesi Dergisi 45, sy.1, (2004): 133-165.
15) Dündar, Abdulkadir. “Bir Belgeye Göre Amasya II. Bayezid Külliyesi.”
Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi Dergisi 44, sy.2, (2003): 131-172.
16) Dündar, Abdulkadir. “XVI. YüzyÍl BazÍ OsmanlÍ MimarlarÍ.” Ankara
Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi Dergisi 43, sy.1 (2002): 231-262.
17) Dündar, Abdulkadir. “OrtadoÂu’da OsmanlÍ Dönemi Kültür Gzleri Ulus-
lararasÍ Bilgi köleni Bildirileri KitabÍ HakkÍnda.” Bilge YayÍn TanÍtÍm Tahlil Eleó-
tiri Dergisi 32 (2002): 76-85.
18) Dündar, Abdulkadir. “OsmanlÍ Mimarisinde YapÍlarÍn Gnóa Süreci Üze-
rine Bir AraótÍrma.” Kök Sosyal ve Stratejik AraótÍrmalar Dergisi: OsmanlÍ Özel Sa-
yÍsÍ, (2000): 155-184.
19) Yazar, Turgay ve Abdulkadir Dündar. “Türk-Gslâm SanatÍnda ‘Horoz Gko-
nografisi.” Kök Sosyal ve Stratejik AraótÍrmalar Dergisi 2, sy.1, (2000): 213-235.
557 •
20) Dündar, Abdulkadir. “OsmanlÍ Mimarisinde Hassa MimarlarÍ.” Dini

AraótÍrmalar: OsmanlÍ Özel SayÍsÍ 2, sy.5, (1999): 159-176.
Ansiklopedide Bölüm
1) Dündar, Abdulkadir. “Mu’cemü’l-Hivar Mefâhimun Esâsiyyetün mine’l-
Mesîhiyyeti ve’l-Gslam.” Herder, 4 b, ss.298-299, 2018.
2) Dündar, Abdulkadir. “Resim.” Gslamiyet-HÍristiyanlÍk Kavramlar SözlüÂü.
Ed.: Mualla Selçuk, Halis Albayrak, Richard Heinzmann, Peter Antes ve Mar-
tin Thurner. Ankara: Eugen-Biser VakfÍ & Ankara Üniversitesi YayÍnevi, 2013.
Cilt.2, Kudüs-Zühd, ss.629-630.
3) Dündar, A. “Bild(isl.).” Lexikon des Dialogs Grundbegriffe aus Chris-
tentum und Islam. Ed. Richard Heinzmann, Peter Antes, Martin Thurner, Mu-
alla Selçuk ve Halis Albayrak. Germany: Eugen-Biser-Stiftung, 2013. Cilt.1,
Abendmahl-Kult, ss.106-107.
Editörlük
1) TercanlÍ, AkÍn. Kutsal Mekân Tasvirleri (Denizli Camilerindeki “Kâbe ve Ca-
mi” Tasvirleri Üzerine Bir Gnceleme), ed. Abdulkadir Dündar, Ankara: Glâhiyat
YayÍnlarÍ, 2022.
2) Dündar, Abdulkadir, ed. Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi El KitabÍ. 4. BaskÍ. An-
kara: Grafiker YayÍnlarÍ, 2022.
Desteklenen Projeler
1) Dündar, Abdulkadir ve Selahattin Yakut. Din ÖÂretiminde Yenilikçi ÖÂre-
tim Yöntemleri: DKAB ÖÂretmenlerinin Yeterliliklerinin Geliótirilmesi (Yozgat Ör-
neÂi), DiÂer Resmî Kurumlarca Desteklenen Proje, 2022-2022.
2) Dündar, Abdulkadir ve Selahattin Yakut. Ergenlik Psikolojisi ve Ergenler-
le Etkili Gletióim: Aile Destek Projesi, DiÂer Resmî Kurumlarca Desteklenen Pro-
je, 2022-2022.
3) Dündar, Abdulkadir ve Selahattin Yakut. Ergenlik Dönemi Gnanç Problem-
leri Riskine KaróÍ Ailelerin Süreci Yönetme Yeterliliklerinin Geliótirilmesi Projesi, Di-
Âer Resmî Kurumlarca Desteklenen Proje, 2021-2022.
4) Dündar, Abdulkadir ve Selahattin Yakut. Liselerde Görev Yapan DKAB
• 558
ÖÂretmenlerinin ÖÂrencilerinde KadÍn Gmgesine Yönelik FarkÍndalÍk Oluóturma Ye-

terliliklerinin Geliótirilmesi, DiÂer Resmî Kurumlarca Desteklenen Proje, 2021-
2021.
5) Dündar, Abdulkadir ve Selahattin Yakut. Lise Düzeyi Genç KuóaklarÍn
Gnanç Problemleri Konusunda DKAB ÖÂretmenlerinin Erken Önleme ve Süreci Yö-
netme Yeterliliklerinin Geliótirilmesi, DiÂer Resmî Kurumlarca Desteklenen Pro-
je, 2021-2021.
6) Dündar, Abdulkadir ve Selahattin Yakut. Pandemi Sürecinde Aile EÂitim-
leri Projesi, DiÂer Resmî Kurumlarca Desteklenen Proje, 2020-2021.
7) Dündar, Abdulkadir, Recai DoÂan ve Ahmet Nedim Serinsu. KÍrgÍzis-
tan Din EÂitiminin Geliótirilmesi Projesi, DiÂer UluslararasÍ Fon ProgramlarÍ,
2017-2017.
8) Dündar, Abdulkadir ve Grfan Aycan. KÍrgÍzistan’da Din EÂitiminin Gelióti-
rilmesi, TGKA, DiÂer Resmî Kurumlarca Desteklenen Proje, 2017.
DiÂer/Sanatsal Etkinlik
1) Fonksiyonu ve Mimarisiyle Mescid-i Nebevi, Akantus Kültür Sanat Konfe-
rans Dizisi IV, 20.12.2022
2) Aróiv ve VakÍf Belgeleri, GSTADER Sanat Tarihi Akademisi Seminerleri,
11.05.2022
3) Gslam Mimarisinde Tarikat YapÍlarÍ, Antalya Mevlevihanesi YouTube Ka-
nalÍ, 18.06.2021
4) Gençlerde Dinî küpheyi Besleyen Kaynaklar, ZOOM Meeting, 22.05.2021
5) Gslam Hukukunda Aile ve Ailenin DevamlÍlÍÂÍ, YOBU TV, 11.04.2021
6) I. Ulusal Jürili Sanat Etkinlikleri, I. Bozok Sanat Etkinlikleri/Yozgat Bozok
Üniversitesi, 28.12.2020
7) Gslam Öncesi Türklerde Mezar Kültürü, Türkmeneli TV, Turan Eller Prog-
ramÍ, 16. Bölüm, 29.03.2020
8) Prof. Dr. Fuat Sezgin AnÍsÍna “I. Ulusal Jürili Geleneksel El SanatlarÍ Karma
Sergisi”, 30.12.2019, Yozgat Bozok Üniversitesi Kongre Kültür Merkezi Erdo-
Âan AkdaÂ Kampüsü, Merkez/Yozgat
9) AyÍóÍÂÍ ProgramÍ, TRT Avaz, 26.12.2015
10) Gslam ve Hayat, Türkmeneli TV, 03.09.2015
Doç. Dr. Ayóe Ersay Yüksel

Kitap & Kitap Bölümü
1) Özyetgin, Ayóe Melek, Ayóe Ersay Yüksel ve Elif TuÂçe Kurt. OsmanlÍ
GmparatorluÂu’nda Diplomasi ve AÂÍrlama 19. YüzyÍlda Gstanbul’un Ünlü Konukla-
rÍ. Gstanbul: YÍldÍz Teknik Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2023.
559 •
2) Özyetgin, Ayóe Melek, Ayóe Ersay Yüksel ve Elif TuÂçe Kurt. Diplomacy
and Hospitality in the Ottoman Empire Istanbul’s Esteemed Visitors in the 19th Cen-
tury, Gstanbul: YÍldÍz Teknik Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2023.
3) Özyetgin, Ayóe Melek ve Ayóe Ersay Yüksel. Türkistan Albümü YÍldÍz Sa-
rayÍ FotoÂraf Koleksiyonunda Türk DünyasÍ, Ankara: Kültür ve Turizm BakanlÍ-
ÂÍ & TGKA YayÍnlarÍ, 2022.
4) Ersay Yüksel, Ayóe. (Ed. Kurulu Üyesi), Sultan II. Abdülhamid ve Osman-
lÍ Modernleómesi I-II-III. Gstanbul: YÍldÍz Teknik Üniversitesi & Bilnet Matbaa-
cÍlÍk ve YayÍncÍlÍk A.k., 2022.
5) Ersay Yüksel, Ayóe. “OsmanlÍ MüzeciliÂine BakÍó: Bahriye Müzesi” Ta-
rihin Engin SularÍnda: Prof. Dr. Vahdettin Engin’e ArmaÂan, ss.253-271. Gstanbul:
Yeditepe YayÍnevi, 2022.
6) Ersay Yüksel, Ayóe. “Sultan II. Abdülhamid Devrinde OsmanlÍ Müzeci-
liÂi”, Sultan I. Abdülhamid ve OsmanlÍ Modernleómesi, ss.483-515. Gstanbul: Bil-
net MatbaacÍlÍk ve YayÍncÍlÍk A.k, 2022.
7) Ersay Yüksel, Ayóe. “Çin’de Cami Mimarisine BakÍó: kian Ulu Camii”,
Sosyal, Beóerî ve Gdari Bilimler AlanÍnda Yeni Trendler, ss.145-163. Ankara: Duvar
YayÍnevi, 2022.
8) Ersay Yüksel, Ayóe. “Gslam SanatÍnÍn Geliómesine Tesir Eden Faktörler”,
Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi El KitabÍ, 4. BaskÍ, ss.91-110. Ankara: Grafiker YayÍ-
nevi, 2022.
9) Ersay Yüksel, Ayóe. “Gslam’da Tasvir Meselesi”, Türk Gslam SanatlarÍ Tari-
hi El KitabÍ, 4. BaskÍ, ss.113-132. Ankara: Grafiker YayÍnevi, 2022.
10) Özyetgin, Ayóe Melek, Ayóe Ersay Yüksel ve Vahdettin Engin. YÍldÍz Sa-
rayÍ. Gstanbul: Mega BasÍm YayÍn San. ve Tic. A.k., 2021.
11) Özyetgin, Ayóe Melek, Vahdettin Engin, Ayóe Ersay Yüksel ve Luçjan
Bedeni. Gstanbul’dan Gókodra’ya OsmanlÍ Döneminde FotoÂrafçÍlar, Gstanbul: Bilnet
MatbaacÍlÍk ve YayÍncÍlÍk A.k., 2021.
12) Özyetgin, Ayóe Melek, Vahdettin Engin, Ayóe Ersay Yüksel ve Luçjan
Bedeni. Photographers in the Ottoman Era from Istanbul to Shkodër, Gstanbul: Bil-
net MatbaacÍlÍk ve YayÍncÍlÍk A.k., 2021.
13) Ersay Yüksel, Ayóe. “Gslam SanatÍnÍn Geliómesine Tesir Eden Faktör-
ler”, Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi El KitabÍ, 3. BaskÍ, ss.91-110. Ankara: Grafiker
YayÍnevi, 2020.
14) Ersay Yüksel, Ayóe. “Gslam’da Tasvir Meselesi”, Türk Gslam SanatlarÍ Ta-
rihi El KitabÍ, 3. BaskÍ, ss.113-132. Ankara: Grafiker YayÍnevi, 2020.
YayÍnevi, 2019.
• 560
YayÍnevi, 2019.
19) Ersay Yüksel, Ayóe. “Sultan V. Mehmed Reóad’Ín Bursa Seyahati FotoÂ-
raflarÍ: Bursa HatÍra-i Seyahat-i Hümayun”, OsmanlÍ Dönemi Bursa ve Sanat Ta-
rihi YazÍlarÍ, ss.229-272. Konya: Palet YayÍnlarÍ, 2019.
20) Ersay Yüksel, Ayóe. II. Abdülhamid: Sanatkâr ve Sanat Hâmisi Bir Sultan.
Gstanbul: Ötüken Neóriyat, 2018.
21) Ersay Yüksel Ayóe. “Ayaó Camilerinde Mimari Özellikler”, Geçmióten
GeleceÂe Ayaó, ss.321-341. Ankara: Ayaó Belediyesi YayÍnlarÍ, 2018.

1) Ersay Yüksel Ayóe. “Ankara Mevlevîhânesi”, 3. UluslararasÍ Anadolu Bilim-
sel AraótÍrmalar Kongresi, Kayseri, Türkiye, 27 AralÍk 2022, cilt.2, ss.830-845.
2) Ersay Yüksel A., “Tebriz Azerbaycan Müzesi’ndeki Safevi Seramikleri”,
UluslararasÍ XXIV. Orta ÇaÂ ve Türk Dönemi KazÍlarÍ ve Sanat Tarihi AraótÍrmala-
rÍ Sempozyumu, Nevóehir, Türkiye, 7-9 Ekim 2020, ss.25-26.
3) Ersay Yüksel A., “Sultan II. Abdülhamid Devri OsmanlÍ SanatÍnda Ja-
ponya Etkisi”, Sultan II. Abdülhamid Döneminde OsmanlÍ-Japonya Gliókileri Pane-
li, Tokyo, Japonya, 24-25 Ekim 2019.
4) Ersay Yüksel A., “Sultan V. Mehmed Reóad’Ín Bursa Seyahati FotoÂrafla-
rÍ: Bursa HatÍra-i Seyahat-Í Hümâyûn”, OsmanlÍ Dönemi Bursa Sempozyumu ve
Glahiyat Fakülteleri Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi Anabilim DalÍ V. Koordinasyon Top-
lantÍsÍ, Bursa, Türkiye, 26 Nisan 2019.
5) Ersay Yüksel A., “OsmanlÍ MüzeciliÂinin Góleyióine Bir Örnek: Mühr-ü Hü-
mayun KataloglarÍ”, XXII. UluslararasÍ Orta ÇaÂ ve Türk Dönemi KazÍlarÍ ve Sanat
Tarihi AraótÍrmalarÍ Sempozyumu, Gstanbul, Türkiye, 24-26 Ekim 2018, ss.55-56.
6) Ersay Yüksel A., “Aróiv Belgeleri IóÍÂÍnda Sultan II. Abdülhamid Devri
MüzeciliÂi”, VefatÍnÍn 100. YÍlÍnda Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi Kongresi, Gs-
tanbul, Türkiye, 22-24 Ekim 2018, ss.223-225.
7) Ersay Yüksel A., “Ayaó Camilerinde Mimari Özellikler”, Ayaó Sempozyu-
mu, Ankara, Türkiye, 7-8 MayÍs 2018.
8) Ersay Yüksel A., “I. Dünya SavaóÍ YÍllarÍnda OsmanlÍda Modern Sa-
natlar”, I. Dünya SavaóÍ’nÍn Hukuki ve Tarihi Yönleri UluslararasÍ Sempozyumu
(Alman-FransÍz Penceresi)), Gstanbul, Türkiye, 6-9 AralÍk 2017, ss.117.
561 •
9) Ersay Yüksel A., “Sanatkâr ve Sanatsever Bir Padióah: Sultan II. Abdülha-
mid”, V. Lisansüstü ÇalÍómalar Kongresi, Isparta, Türkiye, 12-15 MayÍs 2016, ss.51.
10) Ersay Yüksel A., “Aróiv Belgeleri IóÍÂÍnda Bir Sanat Atölyesi: Tamirhâne-i
Hümâyun”, UluslararasÍ XIX. Orta ÇaÂ ve Türk Dönemi KazÍlarÍ ve Sanat
Tarihi AraótÍrmalarÍ Sempozyumu, Manisa, Türkiye, 22-25 Ekim 2015, cilt.2,
ss.637-655.
11) Ersay Yüksel A., “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Adana’daki Eserler”,
UluslararasÍ Tarihte Adana ve Çukurova Sempozyumu Bildiriler KitabÍ, Adana, Tür-
kiye, 17-19 Nisan 2015, cilt.2, ss.307-342.
12) Ersay Yüksel A., “Sultan II. Abdülhamid’in Marangozluk Glgisi”, Ulus-
lararasÍ XVIII. Orta ÇaÂ ve Türk Dönemi KazÍlarÍ ve Sanat Tarihi AraótÍrmala-
rÍ Sempozyumu, AydÍn, Türkiye, 22-25 Ekim 2014, ss.138-139.
Makale
1) Ersay Yüksel, Ayóe. “I. Dünya SavaóÍ YÍllarÍnda OsmanlÍ Devleti’nde
Modern Sanatlar.” Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi (elektronik) 20, sy.77 (2021):
441-461.
2) Ersay Yüksel, Ayóe. “OsmanlÍ MüzeciliÂinin Góleyióine Bir Örnek: Müze-i
Hümâyûn Kuróun Mühür KataloÂu.” Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Der-
gisi 20, sy.1 (2021): 212-238.
3) Ersay Yüksel, Ayóe. “Tasavvuf Sanat Gliókisi BaÂlamÍnda keyh Safiyüd-
din DergâhÍ.” Gran ÇalÍómalarÍ Dergisi 4, sy.1 (2020): 99-148.
4) Ersay Yüksel, Ayóe. “Sultan II. Abdülhamid Döneminde OsmanlÍ Sa-
natÍnda Japonizm.” Journal of Social and Humanities Sciences Research 6, sy.48
(2019): 4548-4565.
5) Ersay Yüksel, Ayóe. “Sultan II. Abdülhamid’in Sanat HâmiliÂi.” Sanat Ta-
rihi Dergisi 26, sy.2 (2017): 261-293.
6) Ersay Yüksel, A. “Ankara Cami ve Mescitlerinde ‘Ankara Üslubu’.” Ta-
rih ve Gelecek Dergisi 2, sy.1 (2016): 154-177.
7) Ersay Yüksel, Ayóe ve Nusret Çam. “Ankara Muhyiddin Mesud
(Alâeddin) Cami’nin Glk kekli ve Türk Mimarisindeki Yeri.” VakÍflar Dergisi 2,
sy.38 (2012): 9-43.
8) Ersay Yüksel, Ayóe. “kereflikoçhisar DeÂirmenyolu (Parlasan) Köyü Ha-
cÍ Ahmet Cami.” VakÍflar Dergisi 1, sy.37 (2012): 223-244.
1) Tarihi Davutpaóa KÍólasÍ. YÍldÍz Teknik Üniversitesi BAP projesi, 05.05.2023-
devam ediyor, AraótÍrmacÍ.
• 562
2) Yurt Gçi ve Yurt DÍóÍndaki Türk Kültür VarlÍklarÍ Projesi. Türk Kültürüne
Hizmet VakfÍ, 04.11.2022-devam ediyor, AraótÍrmacÍ.
3) OsmanlÍ GmparatorluÂu’nda DiplomasÍ ve AÂÍrlama (19. YüzyÍlda Gstanbul’un
Ünlü KonuklarÍ). Yürütücü: Ayóe Melek Özetgin, 29/09/2020-29/09/2021, DÍóió-
leri BakanlÍÂÍ, AraótÍrmacÍ.
4) YÍldÍz SarayÍ FotoÂraf Koleksiyonu’ndan 19. YüzyÍl Ürdün CoÂrafyasÍna Bak-
mak. Yürütücü: Ayóe Melek Özyetgin, 01/04/2020-30/11/2020, DÍóióleri Bakan-
lÍÂÍ, AraótÍrmacÍ.
5) YÍldÍz SarayÍ FotoÂraf Koleksiyonu’ndan 19. YüzyÍl Japonya’sÍna Bakmak. Yü-
rütücü: Ayóe Melek Özyetgin, 07/05/2019-29/11/2019, Kültür ve Turizm Ba-
kanlÍÂÍ, AraótÍrmacÍ.
6) YÍldÍz SarayÍ FotoÂraf Koleksiyonu’ndan ÇarlÍk Rusya’sÍna. Yürütücü: Ay-
óe Melek Özyetgin, 01/01/2019-25/03/2019, Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ, Araó-
tÍrmacÍ.
ÖÂr. Gör. Adem Çetin

1) Çetin, Adem. “Hurufat Defterleri IóÍÂÍnda HacÍ Bayram-Í Veli Camiin-
deki Görevliler ve VakÍflar.” HacÍ Bayrâm-Í Velî: Gnsan ve kehir, 281-296. Anka-
ra: SonçaÂ Akademi, 2022.
2) Çetin, Adem. “Terminoloji.” Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi El KitabÍ, 593-610.
Dördüncü BaskÍ. Ankara: Grafiker YayÍnlarÍ, 2022.
Üçüncü BaskÍ. Ankara: Grafiker YayÍnlarÍ, 2020.
Gkinci BaskÍ. Ankara: Grafiker YayÍnlarÍ, 2019.
Birinci BaskÍ. Ankara: Grafiker YayÍnlarÍ, 2019.

1) Çetin, Adem. “Hurufat Defterlerine Göre HacÍ Bayram-Í Veli Camii”, VI.
UluslararasÍ HacÍ Bayram-Í Veli Sempozyumu-Gnsan ve kehir, 13-14 Ekim 2022, Ha-
cÍ Bayram-Í Veli Üniversitesi Itri Kongre Merkezi, Ankara.
2) Çetin, Adem. “Ali Emirî Efendi’nin Selimiye Camii YazÍlarÍ.” Edirne Ca-
mileri ve Selimiye Sempozyumu (1-2 Ekim 2021, Edirne) Sempozyum Bildiri KitabÍ,
112-126. Ankara: Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ, 2021.
Makale
1) Çetin, Adem. “Hurufat Defterleri’ndeki KayÍtlara Göre Ankara’daki Ka-
dÍn VâkÍfeler.” VakÍf ve Toplum: VakÍf Kuran KadÍnlar, sy.6, (MayÍs 2018): 76-85.
563 •
1) ElmadaÂ ve Haymana Glçeleri Yüzey AraótÍrmasÍ, T.C. Kültür ve Turizm Ba-
kanlÍÂÍ, 2023.
2) Ankara Gli, Bala, ElmadaÂ, Evren, GölbaóÍ, Haymana, PolatlÍ ve kereflikoçhi-
sar Glçeleri Yüzey AraótÍrmasÍ, T.C. Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ, Proje numarasÍ-
Ya010606, Eylül 2022.
DiÂer/Sanatsal Etkinlik
1) EcdadÍn Emaneti: Ayasofya Camileri, belgesel çekimi, Diyanet TV.
2) Kur’an ve Gfade ÖzgürlüÂü, Moderatör, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakül-
tesi Yunus Emre Konferans Salonu, 26 AralÍk 2022.
3) “Kudüs’ün Türk-Gslam SanatlarÍ AçÍsÍndan DeÂeri”, Kudüs Saati, Birûnî
Gslâm Tarihi TopluluÂu, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Yunus Emre
Konferans Salonu, 16 AralÍk 2022.
ÖÂr. Gör. Zeynep Mergen KansÍz

YayÍn
1) Mergen KansÍz, Zeynep. “Ben Bir Hat Kalemiyim”, Diyanet Çocuk Dergi-
si, sy.480, (Temmuz 2020): 6-7.
Hakemli Kongre/Sempozyum Bildiri

1) Mergen KansÍz, Zeynep. “Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi AçÍsÍndan Artvin
Gli ve Çevresi Ahóap Camilerine Dair Bir DeÂerlendirme-HacÍóeyh Camii ve
Haziresi ÖrneÂi”. Artvin ve Çevresi Manevi Rehberleri Sempozyumu, Artvin,
Türkiye, 15-16 Mart 2023.
Konferans/Seminer
1) “Türk Gslam SanatlarÍnÍn GözbebeÂi-Hüsni Hat”, BartÍn Üniversitesi Sa-
nat Tarihi KonferanslarÍ, çevrimiçi, 2 MayÍs 2021, saat 15.00.
2) “Gslam’Ín Sanata BakÍóÍ ve KadÍn SanatçÍlar”, Çankaya MüftülüÂü Aile
ve Dinî Rehberlik Bürosu, çevrimiçi seminer, 23 KasÍm 2020.
DiÂer/Sanatsal Etkinlikler
1) T.C. Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ katkÍlarÍyla, Hattat Kadir SakoÂlu ile Gele-
neÂin Gzinde Hat SanatÍ UstalarÍ, Vefâ Konulu Buluóma-Anma-Sergi-Gcazet Prog-
ramÍ, Ankara Çukurambar Kültür Sanat Merkezi, 11 Haziran-9 Temmuz 2023.
2) Ebru Atölyesi, kehit Demet Sezen KÍz Anadolu Gmam Hatip Lisesi, An-
kara, 22 Mart 2023.
3) TINI, Karma Sergi, Ankara Müzik ve Güzel Sanatlar Üniversitesi Müzik
ve Güzel Sanatlar Meslek Yüksekokulu, 31 Ekim-11 KasÍm 2022.
• 564
4) Hat sanatÍnÍ tanÍtÍcÍ konferans ve uygulama etkinliÂi, kehit Cengiz Polat

Gmam Hatip Ortaokulu, Ankara, 2 Mart 2022.
5) Dört KitabÍn ManasÍ Geleneksel Kitap SanatlarÍ Sergisi, çevrimiçi, Yunus Em-
re ve Türkçe YÍlÍ Etkinlikleri, Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar
Fakültesi Geleneksel Türk SanatlarÍ Bölümü, 21 Haziran-12 Temmuz 2021.
6) Gündönümü UluslararasÍ Davetli Sanal Sergi, Yozgat Bozok Üniversitesi
Yozgat Meslek Yüksekokulu, 21-26 Haziran 2021.
7) I. Ulusal, Jürili Çevrimiçi Karma Sergisi, Yozgat Bozok Üniversitesi, Ara-
lÍk 2020.
8) Geleneksel Sanatlar-Jürili Sanal Sergi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Gü-
zel Sanatlar Fakültesi, 10 MayÍs 2020.
9) I. Ulusal Jürili Geleneksel El SanatlarÍ Karma Sergisi (Prof. Dr. Fuat Sezgin
AnÍsÍna), Yozgat Bozok Üniversitesi, AralÍk 2019.
10) GeleceÂin UstalarÍ 7, Gstanbul Zeytinburnu Belediyesi Geleneksel Türk
SanatlarÍ yarÍómasÍna sülüs-kÍt’a yazÍ türünde bir eserle katÍlÍr, 2019.
11) Namaz ve Cami, Hattat Kadir SakoÂlu ve Talebeleri Hüsn-i Hat Sergisi,
Mustafa Necati Kültür Evi-Ankara, 28 Ekim 2019.
12) Gelenekten GeleceÂe Kültür MirasÍmÍz, Somut Olmayan Kültürel Miras
TanÍtÍm Günleri / Kadir SakoÂlu ve Talebeleri Hüsn-i Hat Sergisi, Ankara Ata-
türk Kültür Merkezi, 2-5 MayÍs 2019.
13) Türkiye Dil ve Edebiyat DerneÂi Ma’kÍlî YazÍ Sergisi, Ankara Zafer Çar-
óÍsÍ Güzel Sanatlar Galerisi, 29 Nisan-2 MayÍs 2019.
14) GeleceÂin UstalarÍ 6, Gstanbul Zeytinburnu Belediyesi Geleneksel Türk Sa-
natlarÍ yarÍómasÍna sülüs yazÍ türünde bir eserle iótirak eder, 16 AralÍk 2018.
15) Ankara Keçiören Belediyesi YÍlsonu Sergisi (karma sergi), Estergon Ka-
lesi, Haziran 2013.
16) Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YÍlsonu Sergisi, 2012.
Kaynakça
Baó, Eyüp, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nin AçÍlÍó Süreci”,
Türkiye’nin Glahiyat Birikimi Ankara Glahiyat’Ín 70 YÍlÍ (1949-2019), 50-57. Anka-
ra: Ankara Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2019.
ÇaÂatay, Neóet. “Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin (1903-1980)”. Ankara Üniver-
sitesi Glahiyat Fakültesi YÍllÍk AraótÍrmalar Dergisi, sy 3 (1981): 5-7.
Çam, Nusret. “Bir Glim AdamÍ Olarak Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ”. Gçin-
de Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ ArmaÂanÍ, VII-XIII. Ankara: Türkiye Diyanet
VakfÍ, 2002.
-------. “Hocam Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ”. Gçinde Prof. Dr. Haluk Kara-
maÂaralÍ ArmaÂanÍ, XIX-XXVII. Ankara: Türkiye Diyanet VakfÍ, 2002.
565 •
-------. Gslâmda Sanat Sanatta Gslâm. 6.BaskÍ. Ankara: AkçaÂ, 2016.

Çubukçu, Gbrahim Agâh. “Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin’le Bir Söyleói”. An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YÍllÍk AraótÍrmalar Dergisi, sy 3 (1981): 17-19.
Demirer, Yonus. “Prof. Dr. Haluk KaramaÂaralÍ’nÍn HayatÍ ve Eserleri”.
Yüksek Lisans Tezi, NiÂde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
Dündar, Abdulkadir, “Türk Gslam SanatlarÍ Tarihine Girió”, Türk Gslam Sa-
natlarÍ Tarihi El KitabÍ, ed. Abdulkadir Dündar, 4. BaskÍ, 15-40. Ankara: Grafi-
ker YayÍnlarÍ, 2022.
Eyice, Semavi. “Prof. Dr. YÍlmaz Önge (1935-1992)”. Gçinde Prof. Dr. YÍl-
maz Önge ArmaÂanÍ, 1-12. Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu AraótÍrmalarÍ
Merkezi, 1993.
First International Congress of Turkish Art. Communications Presented to the
Congress. Ankara, 19th-24th October 1959. Ankara: Faculty of Theology of the
University of the Ankara, Institute of History of Turkish and Islamic Arts &
Türk Tarih Kurumu BasÍmevi, 1961.
KaramaÂaralÍ, Haluk. “Prof. Remzi OÂuz ArÍk’Ín Eserleri”. Ankara Üniver-
sitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 3, sy 1-2 (1954): 83-87.
Kuban, DoÂan, Türk Gslam SanatÍ Üzerine Denemeler, Gstanbul: Arkeoloji ve
Sanat YayÍnlarÍ, 1995.
MilletlerarasÍ Birinci Türk SanatlarÍ Kongresi (Ankara 19-24 Ekim 1959) Kong-
reye Sunulan TebliÂler. Ankara: Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk ve
Gslam SanatlarÍ Tarihi Enstitüsü & Türk Tarih Kurumu, 1962.
“Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin’in KÍsa Yaóam Öyküsü”. Gçinde Suut Kemal
Yetkin’e ArmaÂan, IX. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1984.
Özgüç, Tahsin. “Remzi OÂuz ArÍk’Ín Üç Cephesi”. Ankara Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi YÍllÍk AraótÍrmalar Dergisi, sy I (1956): 11-15.
Prof. Dr. Halûk KaramaÂaralÍ ArmaÂanÍ. Ankara: Türkiye Diyanet VakfÍ, 2002.
Prof. Dr. YÍlmaz Önge ArmaÂanÍ. Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araó-
tÍrmalarÍ Merkezi, 1993.
Remzi OÂuz ArÍk ArmaÂanÍ. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-
CoÂrafya Fakültesi YayÍnlarÍ, 1987.
Renda, Günsel. “Suut Kemal Yetkin’in Bilimsel KióiliÂi”. Gçinde Suut Kemal
Yetkin’e ArmaÂan, 1-6. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1984.
Suut Kemal Yetkin’e ArmaÂan. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1984.
Tosun, Cemal, “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde Akademik Ya-
pÍlanma ve ÖÂretim ProgramlarÍ Gelióimi (1949-2019)”, Türkiye’nin Glahiyat Bi-
rikimi Ankara Glahiyat’Ín 70 YÍlÍ (1949-2019),73-150. Ankara: Ankara Üniversite-
si YayÍnlarÍ, 2019.
Unat, Faik Reóit. “MilletlerarasÍ Birinci Türk SanatlarÍ Kongresi (Ankara
• 566
19-24 Ekim 1959), Kongreye Sunulan TebliÂler. VI-417 s. metin CCXCIV pl. 3
tablo. Ankara 1962 Türk Tarih Kurumu BasÍmevi. [Kitap TanÍtÍmÍ]”. BELLE-
TEN 27, sy 106 (1963): 329-31.
Ülken, Hilmi Ziya. “KaybettiÂimiz DeÂerler: Remzi OÂuz ArÍk”. Ankara
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 3, sy 1-2 (1954): 81-87.
X. VakÍf HaftasÍ KitabÍ: Türk Cumhuriyetlerindeki Kültür VarlÍklarÍ ve DeÂerle-
ri: Bosna-Hersek’deki VakÍf VarlÍklarÍ ve YÍlmaz Önge Restorasyon Seminerleri, 7-10
AralÍk 1992, Ankara. Ankara: VakÍflar Genel MüdürlüÂü YayÍnlarÍ, 1993.
Yazar, Turgay, ed. Sanatta Anadolu Asya Gliókileri: Prof. Dr. Beyhan
KaramaÂaralÍ’ya ArmaÂan. Ankara: Hacettepe Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2006.
Yazar, Turgay, ve Bahattin Yaman. “Prof. Dr. Beyhan KaramaÂaralÍ’nÍn Ha-
yatÍ ve Bilimsel KióiliÂi”. Gçinde Sanatta Anadolu-Asya Gliókileri: Prof. Dr. Beyhan
KaramaÂaralÍ’ya ArmaÂan, 7-16. Ankara: Hacettepe Üniversitesi YayÍnlarÍ, 2006.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi. “Tarihçe”. Erióim 08 Haziran 2023.
http://www.divinity.ankara.edu.tr/tarihce/.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi. “Türk Gslam SanatlarÍ Tarihi”. Eri-
óim 08 Haziran 2023. http://www.divinity.ankara.edu.tr/turk-islam-sanatlari-
tarihi/.
Fatih Sultan Mehmet VakÍf Üniversitesi. “FSMVÜ | Prof. Dr. Gbrahim NU-
MAN”. Erióim 09 Haziran 2023. https://inuman.fsm.edu.tr/.
Karakaya, Ebru. “YETKGN, Suut Kemal”. TDV Gslâm Ansiklopedisi. Erióim
08 Haziran 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/yetkin-suut-kemal.
KaramaÂaralÍ, C. NakÍó. “KARAMA<ARALI, Osman Halûk”. TDV Gslâm
Ansiklopedisi. Erióim 08 Haziran 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/
karamagarali-osman-haluk.
Karpuz, Haóim. “ÖNGE, Mehmet YÍlmaz”. TDV Gslâm Ansiklopedisi. Eri-
óim 08 Haziran 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/onge-mehmet-yilmaz.
PULKO. “MilletlerarasÍ 1. Türk SanatlarÍ Kongresi (19 Ekim 1959)-Türkiye
Cumhuriyeti Pul Koleksiyonu”. Erióim 20 Haziran 2023. https://www.pul-
ko.com/urun/milletlerarsi-1-turk-sanatlari-kongresi-19-ekim-1959-turkiye-
cumhuriyeti-pul-koleksiyonu.
Sezer, H. Emin. “ARIK, Remzi OÂuz”. TDV Gslâm Ansiklopedisi. Erióim 08
Haziran 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/arik-remzi-oguz.
T.C. Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ. “UluslararasÍ Türk SanatlarÍ Kongresi’nin
Ev Sahipleri”. Erióim 20 Haziran 2023. https://guzelsanatlar.ktb.gov.tr/TR-
255142/uluslararasi-turk-sanatlari-kongresinin-ev-sahipleri.html.
Yörükan, Turhan. “YÖRÜKÂN, Yusuf Ziya”. TDV Gslâm Ansiklopedisi. Eri-
óim 11 Haziran 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/yorukan-yusuf-ziya.
Türk íslam Edebiyatî Anabilim Dalînîn
Tarihçesi ve Alana Katkîlarî

Girió
Milletlerin tarihleri içerisinde onlarÍ derinden etkileyen fela-
ketler, göçler, savaólar, din deÂiótirmeleri gibi milat sayÍlabilecek olay-
lar vardÍr. Bunlar milletlerin tarih kitaplarÍndan, destanlardan, diÂer
edebî ürünlerden takip edilebilmektedir. Milletimizin tarihinde yer alan
din deÂiótirmeleri bu bakÍmdan oldukça önemli ve etkisi uzun zaman
silinmeyen olaylardandÍr. Milletimizin din deÂiótirmeleri içinde etkisi
en uzun olan ve hâlen devam edeni Gslam dininin kabulü olmuótur. Gs-
lam dininin kabulü milletimizin göçebe hayattan yerleóik hayata geç-
mesine, Gslam Medeniyeti’nin gelióimine hizmet eden KarahanlÍ, Gaz-
neli, Selçuklu, OsmanlÍ gibi büyük devletler kurmasÍna imkân vermió-
tir. Tarihî süreçte Türk milletinin kurduÂu bütün devlet ve hâkim ol-
duÂu coÂrafyalarda kendisini gösteren bu etkinin izleri edebiyatÍmÍz-
da da kendini göstermiótir.
Gslam dininin temel kaynaÂÍ olan Kur’an-Í Kerim ve bu kitabÍ insan-
lÍÂa tebliÂ eden Hz. Muhammed’in hayatÍ ve sünneti Türk EdebiyatÍnÍn
• 568
temel kaynaklarÍ hâline gelmiótir1. Bu kaynaklardan beslenerek ortaya

konulan manzum ve mensur Türkçe eserler Kur’an alfabesinden hare-
ketle oluóturulan Türk alfabesi ile yazÍlmÍótÍr. Kutadgu Bilig, Atabetü’l-
HakâyÍk, Divan-Í Hikmet gibi eserlerden itibaren Gslam dininin etkisiyle
yazÍlan dinî-tasavvufî ve edebî eserlerin ve tevhîd, münâcât, na’t, siyer,
mevlid, mi’raciyye, hilye, óemail, gazavatnâme vb. dinî türlerin oluótur-
duÂu edebî gelenek Gslâmî Türk EdebiyatÍ veya Ümmet ÇaÂÍ Türk Ede-
biyatÍ gibi isimlerle anÍlmÍótÍr. Góte bugün ilahiyat fakültelerinin akade-
mik yapÍlanmasÍ içerisinde kurumsal hüviyet kazanan Türk Gslam Ede-
biyatÍ Anabilim DalÍ böyle bir edebî birikimi ve bu birikimin yazÍ dili
olan OsmanlÍ Türkçesini öÂretmek ihtiyacÍndan doÂmuótur.
Bir anabilim dalÍnÍn oluóumu için en önemli husus öncelikle alanla
ilgili olan lisans derslerinin fakülte programlarÍnda yer almasÍna, daha
sonra da bu alanda ders okutacak öÂretim elemanlarÍnÍn görevlendiril-
mesine ve dersleri okutacak öÂretim elemanlarÍnÍ yetiótirecek lisansüs-
tü programlarÍn açÍlmasÍna baÂlÍdÍr. Biz bu yazÍmÍzda Türk Gslam Ede-
biyatÍ Anabilim DalÍ’nÍn Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi bünye-
sindeki kurumsallaóma sürecini 1949-2023 yÍllarÍnÍ kapsayacak óekil-
de ana hatlarÍyla aktarmaya çalÍóacaÂÍz. Bu çerçevede bu alanda emek
veren isimleri ve bunlarÍn çalÍómalarÍnÍ da hatÍrlatmÍó, böylece tarihe
not düómüó olacaÂÍz.
OsmanlÍ Devleti’nde yüksek din öÂretimi yapÍlan kurumlar olan
medreselerde ve Cumhuriyet Dönemi’nde 1924 yÍlÍnda Gstanbul’da
açÍlan Dâru’l-Fünun Glahiyat Fakültesi’nin programlarÍnda, Türk Gslam
EdebiyatÍ Anabilim DalÍ’nÍn oluóum sürecine katkÍ verecek herhangi
bir lisans dersi yer almamÍótÍr. 1946 yÍlÍnda Cumhuriyet Dönemi’nin
ilk Üniversitesi olarak kurulan Ankara Üniversitesi’ne baÂlÍ olarak 1949
yÍlÍnda açÍlan Glahiyat Fakültesi’nin ilk programÍnda da Anabilim dalÍ-
mÍzla ilgili bir derse yer verilmemiótir. Ancak fakültenin kuruluóunun
ilk aóamasÍnÍ oluóturan ders programÍ belirlenmesi sÍrasÍnda ilahiyat
temel derslerinin yanÍ sÍra belirlenen yardÍmcÍ dersler arasÍnda Türkçe
Dinî Metinler adÍyla bir ders adÍ zikredilmiótir2. Góte ilahiyat yardÍm-
1 Kur’an ve hadislerin edebiyatÍmÍzÍn temel kaynaklarÍ olmasÍ ve etkileri hakkÍnda bilgi için
bkz. Zülfikar Güngör, “Türk-Gslâm EdebiyatÍ’nÍn KaynaÂÍ Olarak Hadisler,” 201-211; Zülfikar
Güngör, “Türk-Gslâm EdebiyatÍnÍn KaynaÂÍ Olarak Kur’an-Í Kerîm,” 178-188.
2 Glahiyat Fakültelerinde edebiyat öÂretimi hakkÍnda bkz. Bilal Kemikli, “Glahiyat AraótÍrmalarÍ:
Dil ve Edebiyat,” 49-51.
569 •
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesi Türk íslam Edebiyatî Anabilim Dalînîn Tarihçesi ve Alana Katkîlarî
cÍ dersleri arasÍnda zikredilen bu ders, 1951-52 ÖÂretim yÍlÍndan itiba-

ren Klasik Dinî Türkçe Metinler adÍyla birinci sÍnÍflarda üç, ikinci sÍnÍf-
larda ise iki saat olarak okutulmaya baólamÍó3 ve zamanla Türk Gslam
EdebiyatÍ adÍyla kurumsallaóan anabilim dalÍmÍzÍn temeli de bu óekil-
de atÍlmÍótÍr.
1. Lisans Ders ProgramlarÍnda Türk Gslam EdebiyatÍ Anabilim

DalÍ Dersleri
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi programÍnda 1951-52 öÂretim
yÍlÍndan itibaren Klasik Dinî Türkçe Metinler adÍyla okutulan dersin, de-
Âióen programlar içindeki yeri ve saati zaman içinde farklÍlÍklar göster-
miótir. Beó saatlik bir ders olarak baólayan Klasik Dinî Türkçe Metinler
dersinin adÍ1968-1969 yÍlÍndan itibaren Türk Gslam EdebiyatÍ olarak de-
Âiótirilmiótir. 1992-93 ÖÂretim yÍlÍndan itibaren program içinde kredi-
si azaltÍlarak bir dönem ve iki saat olarak okutulmaya baólayan Türk Gs-
lam EdebiyatÍ dersinin muhtevasÍnda yer alan Arap harfli Türkçe metin
okumalarÍ ise önce OsmanlÍca daha sonra da OsmanlÍ Türkçesi adÍyla
ayrÍ bir ders olarak ilahiyat programÍna dâhil edilmiótir. Fakültede ye-
ni açÍlan bölüm ve programlar içinde Türkçe-Kompozisyon, Türk Gs-
lam EdebiyatÍ, OsmanlÍ Türkçesi derslerinin yanÍ sÍra Türk EdebiyatÍ,
Dil ve Kültür, Dinî-Edebî Metinler, Ottoman Turkish, Islamic Literatu-
re adlÍ dersler de anabilim dalÍmÍz öÂretim üyeleri tarafÍndan okutul-
muótur. Bu derslerin hangi programlarda ve kaçar saat okutulduÂu ile
ilgili bilgiler óu óekildedir4:
1951-52 ÖÂretim YÍlÍ Ders ProgramÍ:

Birinci sÍnÍfta üç, ikinci sÍnÍfta iki saat Klasik Dinî Türkçe Metinler.
1972-1973 ÖÂretim YÍlÍndan Gtibaren Uygulanan 5 YÍllÍk

Programda:
Birinci sÍnÍfta iki saat Türkçe-Kompozisyon; ikinci sÍnÍfta iki saat ve
üçüncü sÍnÍfta üç saat Türk Gslam EdebiyatÍ dersi.
3 Glahiyat Fakültesinin kuruluó süreci hakkÍnda ayrÍntÍlÍ bilgi için bkz. Münir Koótaó, “Ankara
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi,” 1-27.
4 Bu bilgiler óu çalÍómada yayÍnlanan ders programlarÍndan tespit edilmiótir: Cemal Tosun,
“Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde Akademik YapÍlanma ve ÖÂretim ProgramlarÍ
Gelióimi (1949-2019),” 73-150.
• 570
1982-83 ÖÂretim YÍlÍndan Gtibaren Uygulanan HazÍrlÍklÍ Glahiyat

ProgramÍnda:
Gkinci SÍnÍf birinci ve ikinci dönemlerinde ikióer saat Türk Gslam Ede-
biyatÍ.
1992-1993 ÖÂretim YÍlÍndan Gtibaren Uygulanan HazÍrlÍklÍ

Glahiyat ProgramÍnda:
Üçüncü sÍnÍf birinci yarÍyÍlda (V. YarÍyÍl)’da iki saat Türk Gslam Ede-
biyatÍ. AynÍ programda OsmanlÍca ise seçmeli ders olarak yer almÍó-
tÍr.
1998-1999 ÖÂretim YÍlÍndan Gtibaren Uygulanan HazÍrlÍksÍz

Gkinci sÍnÍf birinci yarÍyÍlda (III. YarÍyÍl)’da iki saat Türk Gslam Ede-
biyatÍ zorunlu. AynÍ programda üçüncü sÍnÍf ikinci yarÍyÍlda (VI. YarÍ-
yÍl) ve dördüncü sÍnÍf Güz döneminde (VII. YarÍyÍl) OsmanlÍ Türkçe-
si ile Dinî ve Edebî Metinler dersleri ikióer saat seçmeli ders olarak yer
almÍótÍr.
2010-2011 ÖÂretim YÍlÍndan Gtibaren Uygulanan HazÍrlÍklÍ

Glahiyat ProgramÍnda ve aynÍ yÍllarda uygulanan UluslararasÍ
Birinci sÍnÍf I. YarÍyÍlda OsmanlÍ Türkçesi ve Gkinci sÍnÍf II. YarÍyÍl-
da Türk Gslam EdebiyatÍ dersleri ikióer saat (her ikisi de zorunlu). Ay-
nÍ ProgramÍn üçüncü sÍnÍf II. YarÍyÍlÍnda OsmanlÍ Türkçesi I ve dördün-
cü sÍnÍf I. YarÍyÍlÍnda OsmanlÍ Türkçesi II ve Dinî ve Edebî Metinler ders-
leri ikióer saat seçmeli olarak okutulmuótur.
2017-2018 ÖÂretim YÍlÍndan Gtibaren Uygulanan ÖÂretmenlik

Formasyonlu HazÍrlÍklÍ Glahiyat ProgramÍnda:
Gkinci sÍnÍf I. YarÍyÍlda OsmanlÍ Türkçesi ve II. YarÍyÍlda Türk Gslam
EdebiyatÍ dersleri ikióer saat (her ikisi de zorunlu). AynÍ ProgramÍn
üçüncü sÍnÍf II. YarÍyÍlÍnda OsmanlÍ Türkçesi Metin OkumalarÍ ve dör-
düncü sÍnÍf I. YarÍyÍlÍnda Gleri OsmanlÍ Türkçesi ve Dinî ve Edebî Me-
tinler dersleri ikióer saat seçmeli.
571 •
GlköÂretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂretmenliÂi

ProgramÍnda:
GlköÂretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂretmenliÂi 1998-99 öÂ-
retim yÍlÍnda itibaren Glahiyat Fakültesi bünyesinde bir bölüm ola-
rak açÍlmÍó ve 2006 senesinde EÂitim Fakültesi’ne aktarÍlmÍótÍr. EÂi-
tim Fakültesi’ne aktarÍldÍÂÍ zaman programÍn adÍ Din Kültürü ve Ah-
lak Bilgisi olarak deÂiótirilmiótir. 27.07.2010 tarihinde yeniden GlköÂre-
tim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ÖÂretmenliÂi adÍnÍ almÍó olan bölüm,
2012-13 öÂretim yÍlÍnda tekrar Glahiyat Fakültesi’ne aktarÍlmÍó ve 2013-
14 öÂretim yÍlÍndan itibaren öÂrenci alÍmÍ durdurulduÂu için kapan-
mÍótÍr. Anabilim dalÍmÍzÍn bu program içerisinde zorunlu ve seçmeli
olarak aóaÂÍdaki dersleri okutulmuótur:
Üçüncü sÍnÍf I. yarÍyÍlda OsmanlÍ Türkçesi iki saat zorunlu aynÍ yarÍ-
yÍlda Türk Gslam EdebiyatÍ dersi iki saat seçmeli. Bu programda Türkçe
Yan alanÍ seçen öÂrenciler için üçüncü sÍnÍf I. yarÍyÍlda Türk EdebiyatÍ
ve dördüncü sÍnÍf II. yarÍyÍlda Dil ve Kültür dersleri ikióer saat zorun-
lu. EÂitim Fakültesi bünyesindeki Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi progra-
mÍnda ise V. YarÍyÍlda Türk Gslam EdebiyatÍ dersi üç saat zorunlu ola-
rak yer almÍótÍr.
Dünya Dinleri Lisans ProgramÍnda:

Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi bünyesinde 2007-2008 öÂretim
yÍlÍnda baólayan bu programa 2013-14 öÂretim yÍlÍndan itibaren öÂren-
ci alÍmÍ yapÍlmamaktadÍr. Bu program içerisinde anabilim dalÍmÍzla il-
gili sadece óu ders bulunmaktadÍr:
Gkinci sÍnÍf II. yarÍyÍlda OsmanlÍ Türkçesi iki saat zorunlu.
Gngilizce Glahiyat Lisans ProgramÍnda:

Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde 2010-11 öÂretim yÍlÍnda
açÍlan ve öÂrenci alÍmÍ yapÍlan bu bölümde anabilim dalÍmÍzla ilgili bi-
ri zorunlu diÂeri seçmeli olmak üzere óu dersler okutulmaktadÍr:
Birinci sÍnÍf I. yarÍyÍlda Islamic Literature/Gslam EdebiyatÍ dersi iki
saat zorunlu ve ikinci sÍnÍf I. yarÍyÍlda Ottoman Turkish/OsmanlÍ Türk-
çesi dersi seçmeli.
YaygÍn Din ÖÂretimi ve UygulamalarÍ Bölümü ProgramÍnda:

YaygÍn Din ÖÂretimi ve UygulamalarÍ Bölümü 2007-2008 öÂretim
• 572
yÍlÍndan itibaren öÂrenci alÍmÍna baólamÍó ve 2013-2014 öÂretim yÍlÍn-

dan itibaren öÂrenci alÍmÍ durdurulduÂu için lisans dersleri sona er-
miótir. Anabilim dalÍmÍzÍn bu programda okutulan iki dersi ve saatle-
ri óöyledir:
Üçüncü sÍnÍf I. YarÍyÍlda OsmanlÍ Türkçesi ve II. YarÍyÍlda Türk Gs-
lam EdebiyatÍ dersleri ikióer saat (her ikisi de zorunlu).
UluslararasÍ Din Hizmetleri ve EÂitimi ÖÂretim ProgramÍnda:

Yurt dÍóÍnda yaóayan Türk ailelerinin çocuklarÍna yüksek din öÂreti-
mi vererek onlarÍ bulunduklarÍ ülkede istihdam etmeyi hedefleyen bu
programa 2006-2007 öÂretim yÍlÍndan itibaren öÂrenci alÍmÍ yapÍlmaya
baólamÍótÍr. Programa kabul edilen öÂrencilerin tamamÍ Diyanet Góleri
BaókanlÍÂÍ bursludur. 2017-18 öÂretim yÍlÍndan itibaren mevcut Glahi-
yat ProgramÍ ile birleótirilen bu program içinde anabilim dalÍmÍzla il-
gili okutulan dersler óöyledir:
Gkinci sÍnÍf I. yarÍyÍlda Türk Gslam EdebiyatÍ (zorunlu) iki saat, üçün-
cü sÍnÍf II. yarÍyÍlda OsmanlÍ Türkçesi (seçmeli) ve Dinî ve Edebî Me-
tinler (seçmeli) dersleri ikióer saat.
Glahiyat Lisans Tamamlama ProgramÍ (GLGTAM) YÍllÍk

ProgramÍnda:
AçÍk ÖÂretim Fakültesi Glahiyat ön lisans ve iki yÍllÍk Glahiyat Meslek
Okulu mezunlarÍnÍn Glahiyat eÂitimlerini tamamlamalarÍna imkân ver-
mek için bu program ilk defa Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde
2005-2006 öÂretim yÍlÍnda açÍlmÍótÍr. Glk açÍldÍÂÍnda yÍllÍk dersler óek-
linde baólayan program daha sonra yarÍyÍllÍk dersler hâlinde devam et-
miótir. Bu program içerisinde anabilim dallarÍmÍzÍn dersleri óöyledir:
YÍllÍk programÍn üçüncü sÍnÍfÍnda Türk Dili ve EdebiyatÍ dersi 4 sa-
at ve yarÍyÍllÍk programda OsmanlÍ Türkçesi dersi 4 saat.
YukarÍda anabilim dalÍmÍzÍn lisans derslerinin yer aldÍÂÍ Ankara
Üniversitesi lisans programlarÍndan bazÍsÍ kapanmÍótÍr. Bu program-
lardan sadece HazÍrlÍklÍ Glahiyat ProgramÍ, Gngilizce Glahiyat ProgramÍ
ve Glahiyat Lisans Tamamlama ProgramÍ (GLGTAM) aktif olarak devam
etmekte ve bunlar içerisinde yer alan lisans derslerimiz anabilim dalÍ-
mÍz öÂretim üyeleri tarafÍndan okutulmaktadÍr.
573 •
2. Lisans Derslerini Okutan ÖÂretim Görevlisi ve Üyeleri

Fakültemizde Klasik Dinî Türkçe Metinler dersini okutmak üzere
ilk olarak, Gstanbul Erkek Lisesi Edebiyat ÖÂretmeni ve óair RÍfkÍ Me-
lül Meriç (1901-1964)5, Ankara Üniversitesi’nin 18.12.1951 tarih ve 647-
653 sayÍlÍ senato kararÍ ile öÂretim görevlisi olarak atanmÍótÍr. SayÍn
Meriç, üniversite senatosunun 23.11.1960 tarih ve 647-653 sayÍlÍ sena-
to kararÍ6 ile görevine son verilinceye kadar dokuz yÍl süreyle bu der-
si okutmuótur.
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nin kurulduÂu tarihte Mil-
li EÂitim BakanÍ olarak fakültenin kuruluóunda etkili olan isimlerden
biri olan Hasan Tahsin BanguoÂlu (1904-1989) üniversite senatosunun
27.01.1959 tarih ve 1679-1695 sayÍlÍ kararÍ ile Klasik Dinî Türkçe Metin-
ler dersi ProfesörlüÂüne seçilmiótir. Ankara Üniversitesi’nin 12.01.1960
tarih ve 1820-1835 sayÍlÍ senato kararÍ ile Klasik Dinî Türkçe Metin-
ler Kürsüsü’nün kurulmasÍna karar verildikten yaklaóÍk iki ay sonra
08.03.1960 tarih ve 1857-1866 sayÍlÍ senato kararÍ ile de yeni kurulan
kürsünün yönetimine Prof. Dr. H. Tahsin BanguoÂlu getirilmiótir. KÍ-
sa bir süre Klasik Dinî Türkçe Metinler dersi veren SayÍn BanguoÂlu,
02.06.1960-30.11.1960 tarihleri arasÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fa-
kültesi dekanlÍÂÍ da yapmÍótÍr7.
Klasik Dinî Türkçe Metinler Kürsüsü’nde ders veren önemli bir baó-
ka isim, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nin kuruluóunda Arapça,
Farsça Profesörü olarak yer alan Prof. Dr. Necati Lugal (1881-1964)’dir8.
Yaó haddinden emekliye ayrÍlmÍó olan Prof. Dr. Necati Lugal, 27 Ma-
yÍs 1960 Ghtilali sonrasÍ Üniversiteler Kanunu’nda yapÍlan deÂióiklik-
ten faydalanmÍó ve Ankara Üniversitesi’nin 20.12.1960 tarih ve 1995-
2005 sayÍlÍ senato kararÍ ile Klasik Dinî Türkçe Metinler Kürsüsü pro-
fesörlüÂüne atanmÍótÍr. AynÍ tarihli kararla kürsü yönetimine de Ord.
Prof. Dr. Hilmi Ziya Ülken seçilmiótir. Prof. Dr. Necati Lugal HocamÍz
5 HayatÍ ve eserleri hakkÍnda ayrÍntÍlÍ bilgi için bkz. Muhtar TevfikoÂlu, RÍfkÍ Melül Meriç.; Yasin
Güngör, “RÍfkÍ Melül Meriç HayatÍ, Eserleri ve GnkÍraz AdlÍ kiir KitabÍ,” (lisans tezi).
6 YazÍmÍzÍ hazÍrlarken atÍfta bulunulan senato kararlarÍ Ankara Glahiyat Fakültesi dijital arói-
vinden tespit edilmiótir. ÇalÍómamÍz sÍrasÍnda yardÍmlarÍnÍ esirgemeyen idaremize ve aróiv
çalÍóanlarÍmÍza teóekkür ederiz.
7 Osman Fikri Sertkaya, “BanguoÂlu, Hasan Tahsin (1904-1989),” DGA, 5/57.
8 Necati Lugal hakkÍnda bilgi için bkz. Faruk Sümer, “HocamÍzÍn HayatÍ ve Eserleri,” XIV-
XVI.
• 574
23.3.1964 tarihinde vefat edinceye kadar bu kürsüde görev yapmÍó ve

Klasik Dinî Türkçe Metinler dersini okutmuótur.
Türk Gslam EdebiyatÍ lisans ders programÍ için önemli bir baóka isim
edebiyat tarihi çalÍómalarÍ, yazdÍÂÍ kitaplar ve ilmî makaleleri ile alana
ciddî katkÍlarÍ olan Fevziye Abdullah Tansel (1912-1988)’dir. SayÍn Tan-
sel, Ankara Üniversitesi Senatosu’nun 07.07.1964 tarih ve 2809-2817 sa-
yÍlÍ senato kararÍ ile Klasik Dinî Türkçe Metinler dersi öÂretim görevli-
liÂine atanmÍótÍr9. AynÍ tarihli kararla Prof. Dr. Necati Lugal’in ölümü
ile boóalan kürsü yönetimine de Gslam Tarihi Kürsüsü profesörlerinden
Prof. Dr. Neóet ÇaÂatay getirilmiótir. Fevziye Abdullah Tansel HocamÍz
1964’te baóladÍÂÍ öÂretim görevliliÂini emekliye ayrÍldÍÂÍ 1978 senesi-
ne kadar sürdürmüó ve bu süreçte Türkçe-Kompozisyon, Klasik Dinî
Türkçe Metinler ve Türk Gslam EdebiyatÍ derslerini okutmuótur. Fev-
ziye Abdullah Tansel’in önemli bir baóka yönü ise Türkiye’de ilk defa
Türk-Gslam EdebiyatÍ Klasik Türkçe Dinî Metinler, Birinci Fasikül, Ankara
1967 ve Türk-Gslam EdebiyatÍ Türkçe Dinî Metinler C. II, Ankara 1971 kün-
yeli iki ders kitabÍ yazmÍó olmasÍdÍr. Tamamen Arap harfli Türkçe man-
zum/mensur metin örnekleri seçilerek oluóturulan ve Ankara Üniversi-
tesi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ arasÍnda yayÍmlanan bu kitaplar, yazÍl-
dÍklarÍ dönem sonrasÍ Klasik Dinî Türkçe Metinler, Türk Gslam Edebi-
yatÍ ve OsmanlÍ Türkçesi dersleri için önemli bir rehber olmuótur.
Türk Gslam EdebiyatÍ Anabilim DalÍ’nÍn hem Ankara Glahiyat Fa-
kültesi’nde hem de Türkiye genelinde birçok Glahiyat Fakültesi’nde
kurumsallaómasÍnda ve gelióiminde öncülük yapan Prof. Dr. Mah-
mud Esad Coóan (1938-2001), 1960 yÍlÍnda Klasik Dinî Türkçe Metin-
ler Kürsüsü’ne asistan olarak atanmÍótÍr. 1965 senesinde doktorasÍnÍ
tamamlayan hocamÍz, Türkçe-Kompozisyon, Klasik Dinî Türkçe Me-
tinler ve Türk Gslam EdebiyatÍ derslerini, 1978 yÍlÍna kadar Fevziye Ab-
dullah Tansel ile birlikte dönüóümlü olarak, onun emekliliÂi sonrasÍn-
da ise 1987 yÍlÍnda emekli oluncaya kadar tek baóÍna okutmuótur.
M. Esad Coóan HocamÍzÍn 1987 senesinde emekli olmasÍ sonrasÍ An-
kara Glahiyat Fakültesi’nin lisans programlarÍnda bulunan Türk Gslam
EdebiyatÍ, OsmanlÍ Türkçesi, Türk EdebiyatÍ, Dil ve Kültür, Dinî-Edebî
Metinler, OsmanlÍ Türkçesi Metin OkumalarÍ, Gleri OsmanlÍ Türkçesi,
9 Fevziye Abdullah Tansel hakkÍnda ayrÍntÍlÍ bilgi için bkz. TuÂba Sert, “Fevziye Abdullah
Tansel’in HayatÍ kahsiyeti ve Eserleri,” (lisans tezi).
575 •
Islamic Literature ve Ottoman Turkish dersleri Anabilim DalÍmÍzÍn óu

öÂretim üyeleri tarafÍndan okutulmuótur:
Prof. Dr. Mehmet Akkuó, Prof. Dr. Ali YÍlmaz, Prof. Dr. Zülfikar Gün-
gör, Prof. Dr. Abdulmecit GslamoÂlu. Bu isimlerden Prof. Dr. Mehmet
Akkuó 12 AralÍk 2022 tarihinde yaó haddinden emekliye ayrÍlmÍó, Prof.
Dr. Ali YÍlmaz ise 2019 yÍlÍnda Uóak Üniversitesi Gslamî Glimler Fakülte-
si kadrosuna geçmiótir. YukarÍda adlarÍ verilen derslerden Türk-Gslam
EdebiyatÍ ve OsmanlÍ Türkçesi dersleri adÍ geçen öÂretim üyeleri tara-
fÍndan dönüóümlü olarak okutulmuótur. Türk EdebiyatÍ, Dil ve Kültür,
Dinî-Edebî Metinler derslerini Prof. Dr. Zülfikar Güngör; Gngilizce Gla-
hiyat Bölümü ProgramÍ’nda yer alan Islamic Literature dersi Prof. Dr.
Abdulmecit GslamoÂlu tarafÍndan okutulmuó, seçmeli ders olan Otto-
man Turkish ise óimdiye kadar seçilmemiótir.
Türk Gslam EdebiyatÍ Ana bilim DalÍ’nÍn en temel lisans dersleri olan
Türk Gslam EdebiyatÍ ve OsmanlÍ Türkçesi için bu dönemde anabilim
dalÍmÍz öÂretim üyeleri tarafÍndan yazÍlan ders kitaplarÍ bazÍ Glahiyat
Fakültelerinde de okutulmuótur. Bu ders kitaplarÍndan ilki Glahiyat Li-
sans Tamamlama ProgramÍ (GLGTAM)’nÍn yÍllÍk programÍnda okutulan
Türk Dili ve EdebiyatÍ Tarihi10 adlÍ eserdir. Bu kitabÍn editörlüÂünü Prof.
Dr. Mehmet Akkuó, ünite yazarlÍklarÍnÍ ise Prof. Dr. Ali YÍlmaz ve Yrd.
Doç. Dr. Zülfikar Güngör yapmÍótÍr. Ankara Üniversitesi tarafÍndan ba-
sÍlan bu kitapta hem OsmanlÍ Türkçesi hem Türk dili ve edebiyatÍ tari-
hi bilgileri hem de Türk Gslam EdebiyatÍ bilgileri verilmiótir.
GLGTAM programÍ yarÍyÍllÍk ders uygulamasÍna geçtikten sonra yi-
ne Prof. Dr. Mehmet Akkuó’un editörlüÂünde OsmanlÍ Türkçesi11 kita-
bÍ hazÍrlanmÍó ve Ankara Üniversitesi tarafÍndan basÍlmÍótÍr. Anabilim
dalÍ öÂretim üyelerimizden Prof. Dr. Mehmet Akkuó, Prof. Dr. Ali YÍl-
maz, Doç. Dr. Zülfikar Güngör ve Yrd. Doç. Dr. Abdulmecit GslamoÂlu
bu kitabÍn ünite yazarlÍklarÍnÍ yapmÍótÍr.
3. Türk Gslam EdebiyatÍ Anabilim DalÍ Lisansüstü Dersleri ve

ÇalÍómalarÍ
Üniversitelerin akademik yapÍlanmalarÍ içerisinde kürsü ve anabi-
lim dallarÍnÍn kurulmasÍ ve buralarda görev yapacak alanda yetiómió
10 Ali YÍlmaz-Zülfikar Güngör, Türk Dili ve EdebiyatÍ Tarihi.

11 Ali YÍlmaz-Mehmet Akkuó-Zülfikar Güngör-Abdulmecit GslamoÂlu, OsmanlÍ Türkçesi.
• 576
öÂretim üyelerinin görevlendirilmesi fakültelerin gelióimi bakÍmÍndan

son derece önemlidir. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nin kuru-
luó aóamasÍnda bu ihtiyaç daha önce kurulmuó olan Dil Tarih CoÂraf-
ya Fakültesi, Ankara Hukuk Fakültesi ve Gstanbul Üniversitesi’nde gö-
rev yapan bazÍ isimler vasÍtasÍyla karóÍlanmÍótÍr. 1949 yÍlÍnda fakülte
açÍlÍp lisans öÂrencileri alÍnmaya baóladÍktan sonra ilk mezunlar içeri-
sinden, o zamanki yapÍlanma içerisinde kürsü adÍyla anÍlan anabilim
dallarÍnda görevlendirmek üzere asistanlar alÍnmÍó ve bunlarÍn dokto-
ra, doçentlik ve profesörlük aóamalarÍnÍ tamamlamalarÍ sonucunda il-
gili kürsüler gerçek kimliklerine kavuóabilmiólerdir. Bir bakÍma Glahi-
yat Fakültesi’nin gelióimi ile kürsü/anabilim dallarÍnÍn gelióimi eó za-
manlÍ olmuótur.
YukarÍda da açÍklandÍÂÍ gibi bugün Gslam Tarihi ve SanatlarÍ
Bölümü’ne baÂlÍ olarak faaliyetine devam eden Türk Gslam Edebiya-
tÍ Anabilim DalÍ’nÍn oluóumu Klasik Dinî Türkçe Metinler dersinin
Glahiyat programÍna konulmasÍ ile baólamÍó ve Ankara Üniversitesi
Senatosu’nun 12.01.1960 tarih ve 1820-1835 sayÍlÍ kararÍ ile Klasik Dinî
Türkçe Metinler Kürsüsü’nün kurulmasÍ ile de tamamlanmÍótÍr. Yine
Ankara Üniversitesi’nin 07.12.1971 tarih ve 5091x5x100 sayÍlÍ senato ka-
rarÍ ile kürsünün adÍ Türk Gslam EdebiyatÍ olarak deÂiótirilmiótir. Kür-
süde yetiómió öÂretim üyesi olmadÍÂÍ için kürsü yönetiminde Ord. Prof.
Hilmi Ziya Ülken, Prof. Dr. Hasan Tahsin BanguoÂlu, Prof. Dr. Necati
Lugal, Prof. Dr. Neóet ÇaÂatay, Prof. Dr. Hüseyin Gazi YurdaydÍn gibi
farklÍ disiplinlere mensup isimler görev almÍótÍr.
Kürsünün gerçek kimliÂine kavuómasÍ ve akademik yapÍlanmasÍ-
nÍ geliótirmesinde en önemli isim óüphesiz M. Esad Coóan’dÍr. Ankara
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk Gslam EdebiyatÍ Anabilim DalÍ’nÍn
alanda yetiómió ve bu anabilim dalÍnda doktora ve doçentlik çalÍóma-
larÍnÍ tamamlayan ilk isim Prof. Dr. Mahmud Esad Coóan hocamÍzdÍr.
Gstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi mezunu olan HocamÍz 1960
yÍlÍnda Klasik Türkçe Dinî Metinler Kürsüsü asistan kadrosuna atan-
mÍótÍr. Prof. Dr. Necati Lugal’in danÍómanlÍÂÍnda doktora çalÍómalarÍna
baólayan hocamÍz 1965 yÍlÍnda XV. yüzyÍl kairlerinden HatipoÂlu Muham-
med ve Eserleri adlÍ tezini savunarak ilahiyat doktoru unvanÍnÍ almÍótÍr.
Akademik çalÍómalarÍna devam eden hocamÍz 1972 yÍlÍnda HacÍ Bektaó
Veli ve Makâlât adlÍ teziyle de doçent olmuótur. Ankara Üniversitesi’nin
03.07.1973 tarih ve 5770-5774 sayÍlÍ senato kararÍ ile Doç. Dr. Esat Co-
577 •
óan, Türk Gslam EdebiyatÍ Kürsü baókanlÍÂÍna geçici olarak atanmÍótÍr.

Daha sonra yine üniversitenin 28.05.1974 tarih ve 660-691 sayÍlÍ kararÍ
ile Türk Gslam EdebiyatÍ Kürsüsü BaókanÍ olmuó ve 1987 yÍlÍnda emekli
oluncaya kadar bu görevini sürdürmüótür12. YÖK’ün 1981 yÍlÍnda ku-
ruluóu sonrasÍ üniversite sisteminde anabilim dalÍ yapÍlanmasÍna gidil-
mió bu tarihten sonra yapÍlan bazÍ düzenlemeler sonucunda Türk Gslam
EdebiyatÍ Kürsüsü’nün adÍ Türk Gslam EdebiyatÍ Anabilim DalÍ olarak
deÂiómió ve Gslam Tarihi ve SanatlarÍ Bölümü’ne baÂlanmÍótÍr.
HocamÍzÍn asistanlarÍ olan Prof. Dr. Mehmet Akkuó ve Prof. Dr. Ali
YÍlmaz da yüksek lisans ve doktora programlarÍnÍn açÍlmasÍ ve devam-
lÍlÍÂÍnda etkili olan isimlerdir. Hâlen fakültede görev yapan Prof. Dr.
Zülfikar Güngör, Prof. Dr. Abdulmecit GslamoÂlu ve 2023 yÍlÍnda ana-
bilim dalÍ kadrosuna atanan Dr. ÖÂr. Üyesi Necati Góler de hocamÍ-
zÍn asistanlarÍnÍn yanÍnda lisansüstü çalÍómalarÍnÍ tamamlamÍó öÂre-
tim üyeleridir.
3.1. Yüksek Lisans ve Doktora Dersleri

Anabilim dalÍmÍzda lisansüstü çalÍómalar, M. Esad Coóan hocamÍzÍn
kendi doktora ve doçentlik çalÍómalarÍnÍ yapmasÍ ile baólamÍó ve onun
danÍómanlÍÂÍnda tamamlanan yedi adet doktora tezi ile de ilk ürünle-
rini vermiótir. HocamÍzÍn yaptÍrdÍÂÍ doktora tezlerinden ilki 1979 sene-
sinde sonuncusu ise 1985’te tamamlanmÍótÍr M. Esad Coóan HocamÍ-
zÍn 1987’de emekliliÂi sonrasÍnda sekteye uÂrayan lisansüstü çalÍóma-
lar, 1989’da doçent olan Ali YÍlmaz hocamÍzÍn 1990-91 öÂretim yÍlÍnda
yüksek lisans programÍ açmasÍ ile yeniden baólamÍótÍr. Mehmet Ak-
kuó HocamÍzÍn 1992 yÍlÍnda doçent olmasÍ ile lisansüstü programÍmÍz
gelióimini sürdürmüó ve 1994 yÍlÍnda doktora programÍ da açÍlmÍótÍr.
Anabilim DalÍ’nÍn ilk yüksek lisans öÂrencilerinden olan Zülfikar Gün-
gör, 2000 yÍlÍnda doktora çalÍómasÍnÍ tamamladÍktan sonra 2003 yÍlÍnda
yardÍmcÍ doçent kadrosuna atanmÍó ve lisansüstü eÂitim programlarÍ-
na öÂretim üyesi olarak dâhil olmuótur. Anabilim dalÍmÍzÍn lisansüstü
programlarÍna öÂretim üyesi olarak 2011 yÍlÍnda yardÍmcÍ doçent un-
vanÍ alan Abdulmecit GslamoÂlu da katÍlmÍótÍr.
12 Avusturalya’da geçirdiÂi bir trafik kazasÍ sonrasÍ 4 kubat 2001 tarihinde hayatÍnÍ kaybeden M.
Esad Coóan hakkÍnda ayrÍntÍlÍ bilgi için bkz. Zülfikar Güngör, “Gönül DünyamÍzdan Kayan
YÍldÍz: Prof. Dr. M. Esad Coóan HocamÍz,” 9-17.
• 578
Prof. Dr. M. Esad Coóan hocamÍzÍn hem kendi doktorasÍ hem de da-
nÍómanlÍÂÍnda tamamladÍÂÍ doktora tezleri, Ankara Üniversitesi Glahi-
yat Fakültesi Doktora YönetmeliÂi’ne13 uygun olarak yapÍlmÍótÍr. Bu
yönetmeliÂe göre doktora adayÍnÍn öncelikle yabancÍ dil ve Arapça ve-
ya Farsça bilmeyi gerektiren konularda bu dillerden yapÍlan imtihanÍ
baóarmasÍ ve sonrasÍnda ilgili profesörün yanÍnda geçirdiÂi iki dönem-
de bir esas ders iki de yardÍmcÍ ders almasÍ öngörülmüótür. Bu çalÍó-
mamÍz sÍrasÍnda HocamÍzÍn yanÍnda doktora yapanlarÍn hangi dersle-
ri seçtiÂi ile ilgili bir bilgiye ulaóÍlamamÍótÍr.
Doç. Dr. Ali YÍlmaz hocamÍzÍn 1990 yÍlÍnda baólattÍÂÍ yüksek lisans
programÍnda ve devamÍnda 1994’te baólayan doktora programÍnda, gü-
nümüze kadar devam eden süreçte, öÂretim üyesi olarak bu programlar-
da ders okutan hocalarÍmÍz ve okuttuklarÍ lisansüstü dersler óunlardÍr:
Prof. Dr. Ali YÍlmaz

Yüksek Lisans Dersleri
1. Türk-Gslâm EdebiyatÍ (I-II)
2. Genel Edebiyat Gçinde Dinî Muhteva (I-II)
3. Edebî Sanatlar (I-II)
Doktora Dersleri
1. Dinî Edebî Mazmunlar (I-II)
2. OsmanlÍ Türkçesi Klasik Metinleri (I-II
3. Edebiyat ve Din (I-II)
Prof. Dr. Mehmet Akkuó

1. El Yazma Eser Gncelemesi (I-II)
2. Edebî Metin Neóir Teknikleri (I-II)
3. Dîvân EdebiyatÍ (I-II)
Doktora Dersleri
1. Türk-Gslâm EdebiyatÍ Metin kerhleri (I-II)
2. Dîvân EdebiyatÍ (I-II)
3. Edebî AkÍmlar (I-II)
13 Bu yönetmelik için bkz. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi (1949), 46-48.

579 •

1. NazÍm kekilleri ve Türleri (I-II)
2. OsmanlÍca Dinî-Edebî Metinler (I-II)
3. AraótÍrma Teknikleri
Doktora Dersleri
1. NazÍm kekilleri ve Türleri (I-II)
2. Tasavvuf EdebiyatÍ (I-II)
3. Halk ve ÂóÍk EdebiyatÍ (I-II)
Prof. Dr. Abdulmecit GslamoÂlu

1. Mensur Metin Gncelemeleri (I-II)
2. Biyografiler, Bibliyografiler ve Tezkireler (I-II)
Doktora Dersleri
1. Dinî-Tasavvufî Mesnevîler (I-II)
2. KaróÍlaótÍrmalÍ OsmanlÍ Türkçesi Metinleri (I-II)
3. AraótÍrma Teknikleri
3.2. Tamamlanan Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri

Bir yükseköÂretim kurumunda lisansüstü programlarÍn açÍlmasÍ-
nÍn en önemli amacÍ ilgili anabilim dalÍnda öÂretim üyesi yetiótirmek-
tir. küphesiz bu tür programlara katÍlan adaylarÍn tamamÍ lisansüstü
çalÍómalarÍnÍ tamamlayarak öÂretim üyesi olma sürecinin en önemli
basamaÂÍnÍ teókil eden doktor unvanÍnÍ elde etme hususunda baóarÍ-
lÍ olamamaktadÍr. Türk Gslam EdebiyatÍ alanÍnda Prof. Dr. M. Esad Co-
óan HocamÍzÍn danÍómanlÍÂÍnda baólayan ve devamÍnda anabilim dalÍ
lisansüstü programlarÍnda görev yapan diÂer öÂretim üyelerinin danÍó-
manlÍÂÍnda óimdiye kadar toplam 96 lisansüstü tez tamamlanmÍótÍr14.
14 Fakültemiz Türk Gslam EdebiyatÍ ve diÂer ilahiyat fakültelerinin aynÍ anabilim dalÍnda yapÍlan
tezlerle ilgili óu çalÍómalara bakÍlabilir. Alim YÍldÍz, “Glahiyat Fakülteleri Türk Gslam EdebiyatÍ
Bilim DallarÍ’nda YapÍlan ÇalÍómalar,” 549-588. Alim YÍldÍz’Ín çalÍómasÍ 2007 yÍlÍna kadar
Türkiye genelinde yapÍlan Türk Gslam EdebiyatÍ birikimini deÂerlendiren bir makaledir. Fa-
kültemiz Türk Gslam EdebiyatÍ Anabilim DalÍ’nda tamamlanan óu doktora tezi ise 2021 yÍlÍna
kadar olan çalÍómalarÍn incelendiÂi ve deÂerlendirildiÂi daha genió bir çalÍómadÍr. Bkz. Nesrin
AydÍn Satar, “Türk Gslam EdebiyatÍ’nÍn Kavramsal Analizi: Kapsam, SÍnÍrlar ve TartÍómalar,”
• 580
Bu tezlerden 41’i doktora, 55’i ise yüksek lisans tezidir. Bu çalÍómalarÍn

danÍómanlarÍ ve yaptÍrdÍklarÍ tezler ile ilgili nicel bilgiler óöyledir:
ÖÂretim Üyesi Yüksek Doktora Toplam

Lisans Tezi Tezi
Prof. Dr. Mahmud Esad Coóan - 7 7
Prof. Dr. Mehmet Akkuó 24 17 41
Prof. Dr. Ali YÍlmaz 19 6 25
Prof. Dr. Zülfikar Güngör 7 10 17
Prof. Dr. Abdulmecit GslamoÂlu 5 1 6
Toplam 55 41 96
Türk Gslam EdebiyatÍ Anabilim DalÍ’nda tamamlanan yüksek lisans

ve doktora çalÍómalarÍnÍn künyeleri lisansüstü çalÍómalarÍ hazÍrlayan-
larÍn soyadÍ sÍrasÍyla óu óekildedir:
3.2.1. Prof. Dr. M. Esad Coóan’Ín DanÍómanlÍÂÍnda Tamamlanan Tezler:

AbdulkadiroÂlu, Abdulkerim. BursalÍ BeliÂ’in HayatÍ ve Eserleri, Gnceleme Metin,
Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi, 1979.
Akkuó, Mehmet, Abdullâh Salâha’d-dîn-i Uóóâkî (Salâhî)’nin HayatÍ ve Eserleri,
Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1985.
Muhtar, Cemal, FerióteoÂullarÍ’nÍn Arapça-Türkçe Lugatleri Üzerinde AraótÍrma,
Özdemir, Hikmet, Musa b. HacÍ Hüseyin el-Gznikî HayatÍ ve Eserleri, Doktora Te-
zi, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi, 1980.
Süveylim, Massad Ali el-Shaman, Türk EdebiyatÍ’nda Siyerler ve Gbn Hióâm’Ín
Siyeri’nin Türkçe Tercümesi, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi, 1982.
Türer, Osman, keyh Mehmed Nazmî HayatÍ, Eserleri ve Hediyyetü’l-Ghvân’Í (II cilt),
Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi, 1982.
YÍlmaz, Ali, Mollazâde Süleymân keyhî-i Köstendilli’nin HayatÍ, kahsiyeti, Eserle-
ri ve Bahrü’l-Velâye’si, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 198515.
(doktora tezi). Bu tezin 70-95 sayfalarÍ arasÍnda bu alanda yapÍlan tezler ve bu konuda yapÍlan
çalÍómalar deÂerlendirilmiótir.
15 M. Esad Coóan, 1982 yÍlÍnda profesör unvanÍnÍ almÍó ancak kadroya atanmadÍÂÍ için yönettiÂi
tezlerde unvanÍ doçent olarak kaydedilmiótir. HocamÍzÍn yönetiminde tamamlanan bu yedi
doktora tezi hakkÍnda ayrÍntÍlÍ bilgiler için bkz. Ümit TokatlÍ-Necati AvcÍ, “Ankara Üniversitesi
581 •
3.2.2. Prof. Dr. Ali YÍlmaz’Ín DanÍómanlÍÂÍnda Tamamlanan Tezler

A. Yüksek Lisans Tezleri
Atik, Necmi, Yesevîlik ve Cevâhiru’l-Ebrâr Min Emvâci Bihâr, Yüksek Lisans Te-
zi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997.
Baó, Münire Kevser, Lamîî Çelebî’nin kerh-i Muammeyât Alâ Esmâ-i Hüsnâ’sÍ, Yük-
sek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999.
BozçalÍ, Mahmut, Bektaóilik ve Bektaóî Nefeslerinde Dinî Muhteva, Yüksek Lisans
Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998.
Ceyhan, Abdullah, Gedizli HafÍz Mehmed Efendi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992.
Çolak, Hüseyin, Cahit ZarifoÂlu ve kiirindeki Gslami Motifler, Yüksek Lisans Te-
DoÂan, kenol, Hasan Nâdir Efendi’nin HayatÍ Eserleri ve Mevlitleri, Yüksek Lisans
Tezi Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
Demir, Yasemin, Tayyip-zâde HâfÍz Mehmed Zühdî, HayatÍ, Eserleri ve Nevbâve’si,
Yüksek Lisans Tezi Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2007.
Ergin, Mehmet, Cemâleddîn-i Uóóâkî’nin HayatÍ, Eserleri ve DîvânÍ’nÍn Edisyon
KritiÂi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü, 1995.
GünaydÍn, Yusuf Turan, Gbn Kemâl Edebî KióiliÂi ve Kasîde-i Bürde Tercümesi ve
Tenkitli Metin, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 1995.
Güngör, Zülfikar, Tâhirü’l-Mevlevî (Olgun) HayatÍ, Eserleri ve Dinî Edebiyatla Gl-
gili kiirleri, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
titüsü, 1994.
Glhan, Bilge, ÂóÍk Ruhsatî’nin kiirlerinde Dinî Muhteva, Yüksek Lisans Tezi, An-
kara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
Karaca, Yusuf, Süleymân Nahîfi Efendi ve Mevlîdi, (HayatÍ, Eserleri, Edebî Kióili-
Âi ve Mevlîd’in Tenkitli Metni), Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi
Kemikli, Bilal, keyhulislâm Ârif Hikmet HayatÍ, kahsiyeti ve Eserleri, Yüksek Li-
sans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994.
KÍzÍlabdullah, kahin, Hâkim Seyyid Mehmed Efendi HayatÍ, Eserleri ve Manzum
kerh-i Esmâ-i Hüsnâ’sÍ (Gnceleme Metin), Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.
Kurt, Aynur, Abdî’nin FeČâil-i ‫ۏ‬ulefâ-Í Râóidîn ve ‫ۏ‬a‫܈‬âil-i Çehâr-yâr-i Güzîn AdlÍ
Glahiyat Fakültesi Türk-Gslam EdebiyatÍ Bölümünde YapÍlan Doktora Tezleri (1975-1985 YÍllarÍ
ArasÍ),” 221-233.
• 582
Mesnevisi [Gnceleme-Metin-TÍpkÍbasÍm], Yüksek Lisans Tezi, Eskióehir Os-

mangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
Mermer, Ayóe Nur, On Dokuzuncu YüzyÍl Mevlevî kairleri, Yüksek Lisans Tezi,
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
Mermer, Kenan, Mustafa Ma’nevî HayatÍ ve Divân’Í, Yüksek Lisans Tezi, Anka-
ra Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.
Özay, Gülden, Celâl-zâde Salih Çelebi DivânÍndaki Dinî Muhtevâ, Yüksek Lisans
Zeybek, kerife Nihal, Dinî Edebiyat AçÍsÍndan Mavera Dergisi (1-80. SayÍlar) Gn-
celenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
titüsü, 2008.
B. Doktora Tezleri
Adak, Abdurrahman, Za’fî-i Gülóenî HayatÍ, Eserleri, Edebî kahsiyeti ve DivânÍ’nÍn
Gncelenmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
Baó, Münire Kevser, Sezâi Karakoç’un Düóünce ve SanatÍnda Temel Kavramlar, An-
Dikmen, Melek, TopkapÍ SarayÍ Müzesi Kütüphanesi H. 1221 Nolu Siyer-i Nebî’de
Metin Minyatür Gliókisi, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilim-
Kemikli, Bilal, Sunullâh-i Gaybî Divan’Í (Gnceleme Metin), Doktora Tezi, Ankara
Yekhlef, Houria, Kâtib Çelebî ve Süllemu’l-Vusûl’ü, Doktora Tezi, Ankara Üni-
Zeybek, kerife Nihal, Türkülerimizde Dinî Motifler, Doktora Tezi, Ankara Üni-
3.2.3. Prof. Dr. Mehmet Akkuó’un DanÍómanlÍÂÍnda Tamamlanan Tezler

Akbaó, Mehmet, Hâkim Seyyid Mehmed Efendi HayatÍ, Eserleri ve Acâibü’l-Ahbâr’Í,
Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2021.
AkdoÂan, Eyüp, HacÍ Nureddin Efendi ve Hüseyn’in Makteli AdlÍ Eseri, Yüksek
Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
BaÂÍó, Orhan, Niyazi-i MÍsrî DîvânÍ’nda Din ve Tasavvuf, Yüksek Lisans Tezi, An-
Baybara, Neriman, Kureyóî-zâde Mehmet Fevzi Efendi, HayatÍ ve Eserleri, Yüksek
Elik, Mustafa, Nâilî DivânÍ’nda Dinî Muhteva, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üni-
583 •
Erdem, Püren, Dinî Edebiyat AçÍsÍndan Mavera Dergisi (80-163. SayÍlar) Gncele-
mesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-
sü, 2020.
Ergin, Fatma, Hüseyin Kudsî-i Edirnevî’nin HayatÍ ve Pend-i Mahdumân AdlÍ Ese-
ri, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2003.
GençdoÂan, Gklima, Aziz Mahmud Hüdâyî DivânÍ’nda Dinî Muhteva, Yüksek Li-
Güleç, Fatih, Bâyezid-i Rumî HayatÍ ve Eserleri Mecâlis ve Riâle-i Âdâb-Í Sülûk
(Gnceleme-Metin-Sözlük), Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 2020.
Güngör, Yasin, Gznikli Mustafa Selamî’nin HayatÍ ve Eserleri, Yüksek Lisans Tezi,
GslamoÂlu, Abdülmecit, Himmetzâde Abdullah (Abdî) HayatÍ Eserleri ve Divân-Í
Nuûtu, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü, 2003.
Góler, Necati, Suûdu’l-Mevlevî HayatÍ Eserleri ve DivânÍ (Zâdegân), Yüksek Lisans
Karataó, Gbrahim, BalÍkesirli Abdülaziz Mecdî ve DivanÍ (Gnceleme-Metin), Yüksek
Öztürk, Ali, HÍzÍr b. Gölbeyi AdÍna YazÍlmÍó Bir Mülk Sûresi Tefsiri, Yüksek Lisans
Öztürk, Muhittin, Gbnülemîn Mahmut Kemal Gnal’Ín HayatÍ ve Eserleri, Yüksek Li-
Polat, Esma, Eóref Edib Fergan’Ín HayatÍ Eserleri ve Edebî KióiliÂi, Yüksek Lisans
RamazanoÂlu Özcan, Nurhan, Seyyid Gbrahim Hanif’in HayatÍ Eserleri ve HâsÍl-Í
Hacc-Í kerîf li-Menâzili’l- Harameyn AdlÍ Eserin Gncelemesi, Yüksek Lisans
SelimoÂlu, Sümeyya, Nahifî’nin Ravzatu’s-Safâ AdlÍ Eseri (Gnceleme-Metin), Yük-
kahin, Mehmet, Mustafa Fevzi b. Numan HayatÍ Eserleri ve Dinî Edebiyatla Glgili
kiirleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
kengün, Necdet, Hasan Sezâyi-i Gülóenî ve Eserlerindeki Dinî-Edebî Muhtevâ, Yük-
Temren-Görmez, Humeyra SÍdÍka, 19. YüzyÍl Çocuk Dergilerinde Dinî Muhteva
(Sadakat/Etfâl, Çocuklara Arkadaó ve Çocuklara KÍraat Dergileri), Yüksek Li-
TÍzlak, Mustafa, Necmi Ali, HayatÍ, Eserleri ve Divançesi (Gnceleme-Metin), Yüksek
• 584
Uzun, Naciye Elif, Millî Kütüphane 06 Mil. Yz. A. 3692 NumaralÍ Mecmu’a-Í Eó’âr
(Gnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilim-
Yar, Halim, Halil Nuri Bey DivanÍnda Dinî-Edebî Muhteva, Yüksek Lisans Tezi,
B. Doktora Tezleri
AkdoÂan, Eyüp, KaóÍkcÍ AlirÍza Konevî, HayatÍ, Eserleri ve DivânÍ (Gnceleme-Metin),
Atik, Hikmet, Nakóî Ali Akkirmânî DivânÍ (Gnceleme-Metin), Doktora Tezi, Anka-
Atik, Necmi, ElmalÍlÍ Muhammed Hamdi YazÍr HayatÍ, Eserleri ve Divançesi
(Gnceleme-Metin), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
titüsü, 2022.
AvcÍ, Neriman, 16 ve 17 YüzyÍl. Tekke kiiri ve MutasavvÍf Tipler, Doktora Tezi,
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023, (DanÍóman: Prof.
Dr. Mehmet Akkuó).
Çil, Tanyu YaÂmur, Modern Türk Gslam EdebiyatÍnda Nostalji-1980 SonrasÍ Ro-
man ve Hikâye ÖrneÂi-, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilim-
DoÂan, Gklima, ÜsküdarlÍ Aókî DivanÍ’nda Din, Toplum ve Gnsan, Doktora Tezi,
Güngör, Zülfikar, Türk EdebiyatÍ’nda Türkçe Manzum Hilye-i Nebevîler ve Nesîmî
Mehmed’in Gülistân-Í kemâil’i, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal
GslamoÂlu, Abdülmecit, Davûd-Í Halvetî ve Gülóen-i Tevhîd ü Tahkîk’i (Gnceleme-
Metin, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
Kurt, Aynur, Divan-Í Âsî (Gnceleme-Metin), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilim-
Özen, TuÂba, Dinî Dergilerdeki Manzumelerin Muhteva Gncelemesi (1908-1928),
Öztürk, Ali, XVI. YüzyÍl Halvetî kiirinde Din ve Tasavvuf, Doktora Tezi, Ankara
kÍra, Hüseyin, Abdullah Salahâddîn Uóóâkî’nin Terceme-i Gülóen-i Tevhîd’i
titüsü, 2022.
Yar, Halim, kifâî Mehmed Dede’nin Mesnevî kerhi (Gnceleme-Metin), Doktora Te-
YÍldÍrÍm, Metin, Gazzîzâde Abdullatif Efendi ve Ravzatu’l-Müflihûn AdlÍ Eseri (Gnce-
585 •
leme-Metin-Sözlük), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, 2022.
YÍlmaz, Dilek, Kastamonulu Sofuzâde Mehmet Tevfik Efendi’nin HayatÍ, Edebî kah-
siyeti ve Dinî Edebiyatla Glgili kiirleri, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi
Yurtseven, Necmettin, Türk EdebiyatÍnda Manzum Lügatlar ve Sünbülzâde
Vehbî’nin Nuhbesi, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2003.
3.2.4. Prof. Dr. Zülfikar Güngör’ün DanÍómanlÍÂÍnda Tamamlanan Tezler

AydÍn, Süreyha, Endülüslü MutasavvÍf Gbnü’l-Arîf’in Tasavvuf AnlayÍóÍ, Yüksek
Güneó, Betül, Gzmir Millî Kütüphanesi 2027 Nolu Mecmua-i kuÂul’ün Gncelenme-
si, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2014.
Karaca, Mine, Birri Mehmed Dede DivanÍ’nÍn Muhteva Gncelemesi, Yüksek Lisans
KoçyiÂit, Grfan, NasÍr Abdülbaki Dede HayatÍ Eserleri ve DivânÍ, Yüksek Lisans
Özçelik, Kenan, Yûsuf-Í Meddâh ve Maktel-i Hüseyn (Gnceleme-Metin-Sözlük), Yük-
Sert, Fatih, Ali Ulvî-i Kurucu HayatÍ, Eserleri ve kiirlerinde Dinî Muhteva, Yüksek
Tiyek, Muhammet Âkif, Mevlânâ Celâleddin Ahmed Sa’dî Havrânî HayatÍ, Eser-
leri ve Divân’Í, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2016.
B. Doktora Tezleri
Çetin, RÍdvan, Gsmâil SâdÍk Kemâl Paóa’nÍn Tefsîr-G Kemâl’i (Gnceleme-Metin-Dizin),
Gnan, Ömer Suat, HacÍ Muhammed kehrî ve Dîvân’Í (Gnceleme-Metin), Doktora Te-
Góler, Necati, Muhammed b. Gbrahim’in Manzûm kir’atü’l-Gslâm Tercümesi (kir’a-i
Manzûme) (Gnceleme-Tenkitli Metin), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi
Kocabey Özcan, AslÍnur, Türk EdebiyatÍnda Faziletnâmeler ve Seyyid Alaeddîn’in
Cevâmiu’l-Fezâil fî Mescidi’l-Kabâil’i (Gnceleme-Metin), Doktora Tezi, Anka-
• 586
Mermer, Kenan, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e DeÂióen Paradigmada Metafizik Fark-

lÍlÍk: Abdülhak Hâmid Tarhan, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal
Satar AydÍn, Nesrin, Türk Gslam EdebiyatÍ’nÍn Kavramsal Analizi: Kapsam, SÍnÍr-
lar ve TartÍómalar, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
titüsü, 2021.
Sönmez, Faruk, Ahîzâde Abdülhalîm Efendi’nin kevâhidün-Nübüvve Tercüme-
si (Gnceleme-Metin), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2021.
Tiyek, Muhammet Âkif, Gbrahim Aczî Kendi’nin HayatÍ, Eserleri ve Divân’Í
titüsü, 2022.
Toker Glhan, Bilge, Edebî Bir Muhit Olarak Tekkeler (15-19. AsÍr Gstanbul
Mevlevîhaneleri ÖrneÂi), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü, 2022.
VanlÍ, Murat, 17. YüzyÍl Türk kiirinde Tasavvuf Telakkisi, Doktora Tezi, Ankara
3.2.5. Prof. Dr. Abdulmecit GslamoÂlu’nun DanÍómanlÍÂÍnda Tamamlanan

Tezler
Gnan, Ömer Suat, Hoca-zâde Ahmed Kâmil Efendi ve Dîvân’Í (Gnceleme-Metin), Yük-
Mermer, Humeyra Ahmet Müsellem Efendi DîvânÍ’nda Dinî-Tasavvufî Muhte-
va, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2014.
Öztürk, Selçuk, Hasîb’in Dürretü’l-Esmâ AdlÍ Mesnevîsi (Gnceleme-Metin), Yüksek
Yeóil, keyma, Çerkeóîzâde Mehmet Tevfîk Efendi ve Kasâid-i Tevfîk’i, Yüksek Lisans
YÍlmaz, Dilek, Hâkânî Mehmet Bey DîvânÍ’nda Din ve Tasavvuf, Yüksek Lisans
Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2015.
B. Doktora Tezleri
Esma POLAT, XVII. YüzyÍl DîvânlarÍnda Nasihat, Doktora Tezi, Ankara Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
YukarÍda künyeleri verilen lisansüstü tezlere ilave olarak M. Esad

Coóan HocamÍzÍn danÍómanlÍÂÍnda baólayan ancak onun 1987 yÍlÍnda
587 •
emekli olmasÍ sonrasÍ, o tarihte anabilim dalÍnda baóka öÂretim üye-

si olmadÍÂÍ için Hadis Anabilim DalÍ hocalarÍndan Prof. Dr. M. Sait
HatipoÂlu’nun danÍómanlÍÂÍnda tamamlanan óu doktora tezini de bu-
rada kaydetmek gerekmektedir. Çünkü bu doktora tezini yapan Ahmet
YÍlmaz, devam eden süreçte Necmettin Erbakan Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi Türk Gslam EdebiyatÍ Anabilim DalÍ’na öÂretim üyesi olarak
atanmÍó; orada verdiÂi dersler, yönettiÂi tezlerle anabilim dalÍmÍzÍn ge-
lióimine katkÍlar sunmuó ve 2021 yÍlÍnda Profesör unvanÍyla yaó had-
dinden emekli olmuótur. Fakültemizde uzun yÍllar Arapça öÂretim gö-
revliliÂi de yapan hocamÍzÍn doktora tezinin künyesi óöyledir:
YÍlmaz, Ahmet, Müstakimzâde Süleymân Sadeddîn, HayatÍ, Eserleri ve
Mecelletü’n-Nisâb’Í, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 1990 (DanÍóman: Prof. Dr. Mehmed Said HatiboÂlu).
4. Anabilim DalÍmÍzÍn ÖÂretim Üyesi Yetiótirme AlanÍnda

Hizmetleri:
Anabilim dalÍmÍzda yapÍlan lisansüstü tezleri hazÍrlayanlarÍn bü-
yük bir kÍsmÍ Glahiyat Fakültesi lisans mezunu olmakla birlikte içle-
rinde Edebiyat Fakültesi mezunu olanlar da vardÍr. Anabilim dalÍmÍz-
da lisansüstü çalÍómalarÍnÍ yapanlarÍn bir kÍsmÍ öÂretmen veya din gö-
revlisi gibi kadrolarda çalÍóan ilahiyat mezunlarÍ, bir kÍsmÍ da kadrosu
baóka üniversitelerde olan ve 35. Madde ile fakültemizde görevlendiri-
len araótÍrma görevlileridir. Özellikle kÍsa adÍ ÖYP olan ÖÂretim Üye-
si Yetiótirme ProgramÍ çerçevesinde araótÍrma görevlisi olarak farklÍ fa-
kültelerde görevlendirilip de lisansüstü eÂitimlerini tamamlamak için
35. Madde ile anabilim dalÍmÍz kadrosuna naklen atananlar da vardÍr.
Anabilim dalÍmÍzda tamamlanan 96 lisansüstü çalÍómasÍ 77 óahÍs tara-
fÍndan yapÍlmÍótÍr. Bunlardan bazÍlarÍ sadece yüksek lisans veya dok-
tora yapmÍó bazÍsÍ ise hem yüksek lisans hem de doktora çalÍómasÍnÍ
anabilim dalÍmÍzda tamamlamÍótÍr. Anabilim dalÍmÍz lisansüstü çalÍó-
malarÍnda yüksek lisans veya doktora yapan 77 kióiden 34’ü ülkemizin
farklÍ üniversitelerinde ve fakültemizde görev yapÍp emekli olmuó ve-
ya hâlen öÂretim üyesi/elemanÍ olarak görev yapmaya devam etmekte-
dir. Bu rakamlar anabilim dalÍmÍzÍn, fakültemizin birçok anabilim da-
lÍnda olduÂu gibi, yeni açÍlan fakültelere öÂretim üyesi yetiótirilmesin-
de çok katkÍsÍ olduÂunu göstermektedir. Tespitlerimize göre anabilim
• 588
dalÍmÍzda lisansüstü çalÍóma yapan/tamamlayanlardan akademik kad-

rolarda görev yapan isimler ve kurumlarÍ óöyledir:
ÖÂretim Üyesi Görev YaptÍÂÍ veya YaptÍÂÍ Lisansüstü

Emekli OlduÂu Fa- Tez/YÍlÍ
külte
Prof. Dr. Abdülkerim Gazi Üniversitesi Ede- Doktora/1979
AbdulkadiroÂlu (ö. biyat Fakültesi
2006)
Prof. Dr. Hikmet Öz- Marmara Üniversitesi Doktora/1980
demir Atatürk EÂitim Fakül-
tesi
Prof. Dr. Cemal Muhtar Marmara Üniversitesi Doktora/1981
Glahiyat Fakültesi
Prof. Dr. Osman Türer Atatürk Üniversitesi ve Doktora/1982
Kilis Üniversitesi
Glahiyat Fakülteleri
Prof. Dr. Massad Ali el- Riyad Üniversitesi, Doktora/1982
Shaman Süveylim Suudi Arabistan
Prof. Dr. Mehmet Ak- Ankara Üniversitesi Doktora/1985
kuó Glahiyat Fakültesi
Prof. Dr. Ali YÍlmaz Ankara Üniversite- Doktora/1985
si Glahiyat Fakültesi
(1979-2019) ve Uóak
Üniversitesi Gslamî
Glimler Fakültesi (2019-
)
Prof. Dr. Ahmet YÍlmaz Necmettin Erbakan Doktora/1990
Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi
Prof. Dr. Bilal Kemikli UludaÂ Üniversitesi Yüksek Lisans/1994
Glahiyat Fakültesi Doktora/1998
Prof. Dr. Zülfikar Gün- Ankara Üniversitesi Yüksek Lisans/1994
gör Glahiyat Fakültesi Doktora/2000
Prof. Dr. Ali Öztürk Gstanbul Üniversitesi Yüksek Lisans/1996
Glahiyat Fakültesi Doktora/2003
589 •

külte
Prof. Dr. Hikmet Atik Necmettin Erbakan Doktora /2003
Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi
Prof. Dr. Münire Kev- Ankara Sosyal Bilimler Yüksek Lisans/1999
ser Baó Üniversitesi Doktora/2005
Sosyal ve Beóerî Bilim-
ler Fakültesi
Prof. Dr. Abdurrahman Mardin Artuklu Üni- Doktora/2006
Adak versitesi
Edebiyat Fakültesi
Prof. Dr. Abdulmecit Ankara Üniversitesi Yüksek Lisans/2003

GslamoÂlu Glahiyat Fakültesi Doktora/2007
Doç. Dr. Melek Dikmen Süleyman Demirel Üni- Doktora/2009
versitesi
Glahiyat Fakültesi
Doç. Dr. Necdet ken- Dokuz Eylül Üniversi- Yüksek Lisans/2001
gün tesi Glahiyat Fakültesi
Doç. Dr. Kenan Mer- Sakarya Üniversitesi Yüksek Lisans/2004
mer Glahiyat Fakültesi Doktora/2010
Doç. Dr. Kenan Özçelik Ankara YÍldÍrÍm Beya- Yüksek Lisans/2004
zÍt Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi
Doç. Dr. kahin KÍzÍlab- Ankara Üniversitesi Yüksek Lisans/2004
dullah Glahiyat Fakültesi
Doç. Dr. Mehmet kahin Akdeniz Üniversitesi Yüksek Lisans/2006
Glahiyat Fakültesi
Doç. Dr. Murat VanlÍ Erzincan Binali YÍldÍ- Doktora/2017
rÍm Üniversitesi Glahi-
yat Fakültesi
Dr. ÖÂr. Üyesi TuÂba Ankara YÍldÍrÍm Beya- Doktora/2019
Özen zÍt Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi
• 590

külte
Dr. ÖÂr. Üyesi RÍdvan IÂdÍr Üniversitesi Glahi- Doktora/2021
Çetin yat Fakültesi
Dr. ÖÂr. Üyesi Necati Ankara Üniversitesi Yüksek Lisans/2005
Góler Glahiyat Fakültesi Doktora/2021
Dr. ÖÂr. Üyesi Halim kÍrnak Üniversitesi Yüksek Lisans/2014
Yar Glahiyat Fakültesi Doktora/2021
Dr. ÖÂr. Üyesi Mu- Bayburt Üniversitesi Yüksek Lisans/2016
hammet Âkif Tiyek Glahiyat Fakültesi Doktora/2022
Dr. ÖÂr. Üyesi Aynur Eskióehir Osmangazi Doktora/2021
Kurt Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi
Ar. Gör. Dr. Nesrin MuÂla SÍtkÍ Koçman Doktora/2021
AydÍn Satar Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi
Ar. Gör. Dr. Bilge Glhan Artvin Çoruh Üniver- Yüksek Lisans/2015
Toker sitesi Doktora/2022
Glahiyat Fakültesi
Ar. Gör. Dr. Hüseyin Ankara YÍldÍrÍm Be- Doktora/2022
kÍra yazÍt
Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi
Ar. Gör. Dr. AslÍnur Ordu Üniversitesi Gla- Doktora/2023
Özcan Kocabey hiyat Fakültesi
Ar. Gör. Humeyra UludaÂ Üniversitesi Yüksek Lisans/2014
Mermer Glahiyat Fakültesi
Ar. Gör. Sümeyya Seli- KÍrÍkkale Üniversitesi Yüksek Lisans/2020
moÂlu Glahiyat Fakültesi
6. Anabilim DalÍmÍzÍn Akademik Kadrosu

YazÍmÍzÍn baóÍndan beri verdiÂimiz lisans ve lisansüstü çalÍómalar-
la ilgili bilgilere göre anabilim dalÍmÍzÍn akademik kadrosunda ilk ön-
ce lisans dersi okutmak için öÂretim görevlisi istihdam edilmió, Kla-
sik Dinî Türkçe Metinler Kürsüsü kurulduktan sonra ise kürsüye yö-
netici olarak farklÍ disiplinlerden isimler atanmÍótÍr. Gstanbul Üniver-
591 •
sitesi Edebiyat Fakültesi mezunu olan Mahmud Esad Coóan’Ín 1960

yÍlÍnda kürsüye asistan olarak atanmasÍ ve devamÍnda doktora ve do-
çentlik çalÍómalarÍnÍ tamamlayarak 1974’te anabilim dalÍ baókanÍ ol-
masÍ, akademik kadronun geniólemesi bakÍmÍndan önemli bir süreç-
tir. M. Esad Coóan HocamÍz 1978 ve 1979 yÍllarÍnda iki asistan almÍó
onlarÍn doktora çalÍómalarÍnÍ da tamamladÍktan sonra 1987’de emek-
li olmuótur. Bu tarihten günümüze kadar devam eden sürede anabi-
lim dalÍmÍza alÍnan araótÍrma görevlilerinin lisansüstü çalÍómalarÍnÍ
tamamlayarak öÂretim üyesi kadrolarÍna atanmasÍ akademik kadro-
ya güç kazandÍrmÍótÍr. Glk eleman alÍmÍndan bugüne anabilim dalÍ-
mÍzda görev yapan isimler ve görev süreleri óöyledir:
ÖÂretim Görevlisi RÍfkÍ Melül Meriç (1951-1960).
Prof. Dr. Hasan Tahsin BanguoÂlu (1959-1960).
Prof. Dr. Necati Lugal (1960-1964).
Prof. Dr. Mahmud Esad Coóan (1960-1987).
ÖÂretim Görevlisi Fevziye Abdullah Tansel (1964-1978).
Prof. Dr. Mehmet Akkuó (1978-2022).
Prof. Dr. Ali YÍlmaz (1979-2019).
YukarÍda isimlerini ve görev sürelerini verdiÂimiz hocalarÍmÍzÍn ta-
lebeleri olan óu akademisyenler ise anabilim dalÍmÍzda hâlen görev
yapmaktadÍr:
Prof. Dr. Zülfikar Güngör (1993- )- Gslam Tarihi ve SanatlarÍ Bölüm
BaókanÍ.
Prof. Dr. Abdulmecit GslamoÂlu (2003- ) -Türk Gslam EdebiyatÍ Ana-
bilim DalÍ BaókanÍ.
Dr. ÖÂr. Üyesi Necati Góler (2023- )
Ar. Gör. Cihat Ekiz (2019- )
Ar. Gör. Merve Güven (2021- )
KadrolarÍ baóka fakültelerde olup da lisansüstü çalÍómalar yapmak
üzere fakültemizde 35. Madde ile görevlendirilen óu isimler de tezle-
ri süresince anabilim dalÍmÍz araótÍrma görevlisi olarak çalÍómÍólar ve
tezlerini tamamlayarak asÍl kadrolarÍna dönerek anabilim dalÍmÍzÍn ge-
lióimine katkÍ vermeye devam etmiólerdir: Bilal Kemikli, Hikmet Atik,
Abdurrahman Adak, Murat VanlÍ, Halim Yar, Muhammet Âkif Tiyek,
Nesrin AydÍn Satar, Bilge Glhan Toker.
• 592
Sonuç
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk Gslam EdebiyatÍ Anabi-
lim DalÍ’nÍn oluóum süreci Klasik Dinî Türkçe Metinler dersinin 1951-
52 öÂretim yÍlÍ programÍna konulmasÍ ile baólamÍótÍr. Böylece Türk EÂi-
tim Tarihi’nde ilk defa yüksek din eÂitimi verilen kurumlarÍn progra-
mÍna Türk edebiyatÍ dersi girmiótir. Klasik Dinî Türkçe Metinler dersi-
nin yardÍmcÍ programa dâhil edilmesinin amacÍ, kanaatimizce 30 Ka-
sÍm 1928 tarihinde yapÍlan Harf GnkÍlabÍ sebebiyle meydana gelen boó-
luÂu doldurmaktÍr. Çünkü bu tarihten önce yazÍlmÍó Türkçe eserlerin
okunmasÍ, anlaóÍlmasÍ ve bunlardan hareketle ilmî çalÍómalar yapÍla-
bilmesi için Arap harfleri kaynaklÍ Türk alfabesinin öÂrenilmesi bir zo-
runluluktur. Klasik Dinî Türkçe Metinler dersinde hem bu harflerin öÂ-
retimi yapÍlmÍó hem de örnek olarak seçilen manzum ve mensur me-
tinlerle Türk EdebiyatÍ’nÍn dinî muhtevasÍ hakkÍnda bilgi kazandÍrÍl-
maya çalÍóÍlmÍótÍr.
Klasik Dinî Türkçe Metinler Kürsüsü’nün kurulmasÍ ve devamÍnda
hem kürsünün hem de dersin adÍnÍn Türk Gslam EdebiyatÍ olarak deÂió-
tirilmesi, bugünkü akademik yapÍlanma içinde Gslam Tarihi ve SanatlarÍ
Bölümü’ne baÂlÍ olan anabilim dalÍmÍzÍn kurumsallaómasÍ noktasÍnda
atÍlan adÍmlardÍr. YazÍmÍz içinde ayrÍntÍlÍ olarak anlatÍldÍÂÍ gibi Türk
Gslam EdebiyatÍ bünyesinde verilen Arap harfli kaynaklÍ Türkçe me-
tin okumalarÍ önce OsmanlÍca sonra OsmanlÍ Türkçesi adÍyla müstakil
bir ders hüviyetini kazanmÍótÍr. OsmanlÍ Türkçesi ve Türk Gslam Ede-
biyatÍ derslerinde okunan metinler ve iólenen konularla ilahiyat eÂiti-
mi alan öÂrencilerin, OsmanlÍ Türkçesi alfabesi ile yazÍlmÍó eserler üze-
rinde ilmî araótÍrma yapma birikimini elde etmeleri hedeflenmektedir.
AynÍ zamanda ilahiyat öÂrencilerine edebî zevk kazandÍrÍlmaya çalÍóÍ-
larak Türk Gslam EdebiyatÍ alanÍnda lisansüstü çalÍómalar yapacak ye-
tenekli öÂrenciler teóvik edilmektedir.
Türk Gslam EdebiyatÍ Anabilim DalÍmÍz, ülkemiz ilahiyat fakülteleri
içinde akademik oluóumunu ilk tamamlayan ve lisansüstü çalÍómala-
ra öncülük yapan bir anabilim dalÍdÍr. Bu sebeple anabilim dalÍmÍzda
lisansüstü çalÍómalarÍnÍ tamamlayan çok sayÍda akademisyen, ülkemi-
zin farklÍ ilahiyat fakültelerinde görev almÍólar ve Türk Gslam Edebiya-
tÍ Anabilim DalÍ’nÍn buralarda gelióimine önemli katkÍlar sunmuólar-
dÍr. AyrÍca anabilim dalÍmÍzda görev yapan öÂretim üye ve eleman-
larÍ yazdÍklarÍ kitap, makale, bildiri, ansiklopedi maddesi gibi ilmî ya-
593 •
yÍnlarÍyla Türk Gslam EdebiyatÍ’nÍn ilmî birikiminin artmasÍna ve ge-

liómesine hizmet etmiólerdir. YazÍmÍzÍn devamÍnda anabilim dalÍmÍz
öÂretim üye ve elemanlarÍnÍn yayÍnlarÍ ile ilgili bir yayÍn listesine de
yer verilmiótir.
Kaynakça
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi (1949). Ankara: Ankara Üniversitesi BasÍ-
mevi, 1967.
Güngör, Yasin. “RÍĤÍ Melül Meriç HayatÍ, Eserleri ve GnkÍraz AdlÍ kiir KitabÍ.”
Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2005.
Güngör, Zülękar. “Gönül DünyamÍzdan Kayan YÍldÍz: Prof. Dr. M. Esad Coóan
HocamÍz.” Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, 2:6 (2001): 9-17.
Güngör, Zülękar. “Türk-Gslâm EdebiyatÍ’nÍn KaynaÂÍ Olarak Hadisler.” Hz.
Muhammed ve Evrensel MesajÍ Sempozyumu, içinde 201-211. Çorum: Gslâmi
Glimler Dergisi YayÍnlarÍ, 2007.
Güngör, Zülękar. “Türk-Gslâm EdebiyatÍnÍn KaynaÂÍ Olarak Kur’an-Í Kerîm.”
Gslâmî Glimler Dergisi 1. Kur’an Sempozyumu, içinde 178-188. Çorum: Gslâmî
Glimler Dergisi YayÍnlarÍ, 2007.
Kemikli, Bilal. “Glahiyat AraótÍrmalarÍ: Dil ve Edebiyat”, Türk Bilimsel Derleme-
ler Dergisi, 2:1 (2009): 47-52.
Koótaó, Münir. “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi.” Ankara Üniversitesi
Glâhiyat Fakültesi Dergisi, XXXI (1989): 1-27.
Satar AydÍn, Nesrin. “Türk Gslam EdebiyatÍ’nÍn Kavramsal Analizi: Kapsam,
SÍnÍrlar ve TartÍómalar.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara,
2021.
Sert, TuÂba. “Fevziye Abdullah Tansel’in HayatÍ kahsiyeti ve Eserleri.” Lisans
Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
Sertkaya, Osman Fikri. “BanguoÂlu, Hasan Tahsin (1904-1989)”, DGA, 5:57-
59.
Sümer, Faruk. “HocamÍzÍn HayatÍ ve Eserleri.” Necati Lugal ArmaÂanÍ, içinde
XIV-XVI. Ankara: Türk Tarih Kurumu YayÍnÍ, 1968.
TevękoÂlu, Muhtar. RÍĤÍ Melül Meriç. Ankara: Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ Ya-
yÍnlarÍ, 1986.
TokatlÍ, Ümit-AvcÍ, Necati. “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk-Gslam
Bölümünde YapÍlan Doktora Tezleri (1975-1985 YÍllarÍ ArasÍ).” Erciyes
Tosun, Cemal. “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde Akademik YapÍlan-
ma ve ÖÂretim ProgramlarÍ Gelióimi (1949-2019).” Türkiye’nin Glahiyat Bi-
• 594
rikimi ANKARA GLAHGYAT’IN 70 YILI (1949-2019), ed. Eyüp Baó, Halide

Aslan, Rabia Çetin, içinde 73-150. Ankara: 2019.
YÍldÍz, Alim. “Glahiyat Fakülteleri Türk Gslam EdebiyatÍ Bilim DallarÍ’nda Ya-
pÍlan ÇalÍómalar.” Türkiye AraótÍrmalarÍ Literatür Dergisi 5:9 (2007): 549-
588.
YÍlmaz, Ali-Güngör, Zülękar. Türk Dili ve EdebiyatÍ Tarihi. ed. Mehmet Akkuó.
Ankara: Ankara Üniversitesi YayÍnÍ, 2006.
YÍlmaz, Ali-Akkuó, Mehmet-Güngör, Zülękar-GslamoÂlu, Abdulmecit. Os-
manlÍ Türkçesi. ed. Mehmet Akkuó. Ankara: Ankara Üniversitesi YayÍ-
nÍ, 2011.
EK: Türk Gslam EdebiyatÍ Anabilim DalÍ BibliyografyasÍ16

Prof. Dr. Mahmud Esad Coóan
14.4.1938 tarihinde Çanakkale ilinin AyvacÍk ilçesi Ahmetçe köyünde
dünyaya geldi. BabasÍ Halil Necati Efendi, annesi ise kadiye HanÍmdÍr.
Ailesinin Gstanbul’a taóÍnmasÍ sonucunda, ilk, orta ve yüksek tahsilini bu
óehirde tamamladÍ. 1950 yÍlÍnda Gstanbul Vezneciler Glkokulu’nu, 1956’da
Vefa Lisesi’ni, 1960’ta da Gstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arap-
Fars Filolojisi’ni bitirdi. Üniversiteden mezun olduÂu yÍl Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi Klasik Dinî Türkçe Metinler Kürsüsü’ne asis-
tan olarak girdi. Fakülte yayÍn komisyonunda iki yÍl süreyle sekreter-
lik yapan Coóan, 1965 yÍlÍnda XV. yüzyÍl kairlerinden HatipoÂlu Muham-
med ve Eserleri adlÍ çalÍómasÍyla “Glahiyat Doktoru” unvanÍnÍ aldÍ. 1967,
1968 yÍllarÍnda Ankara Yükselió Mühendislik ve MimarlÍk Özel Yüksek
Okulu’nda “Türkçe ve Humaniter Bilgiler” dersi verdi. Ders vermenin
yanÍ sÍra bilimsel çalÍómalarÍna da devam eden Coóan, 30.11.1972 tari-
hinde HacÍ Bektaó Veli ve Makâlât adlÍ doçentlik tezi ile doçent unvanÍnÍ
aldÍ. 16.04.1973’te de Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk-Gslam
EdebiyatÍ Kürsüsü’ne öÂretim üyesi olarak tayin edildi. 28.5.1974’te ise
Kürsü baókanlÍÂÍna atandÍ ve emekli olduÂu 1987 yÍlÍna kadar kürsü
ve Anabilim DalÍ baókanlÍÂÍ görevini yürüttü. 1977-1980 yÍllarÍ arasÍn-
da Sakarya Devlet MimarlÍk ve Mühendislik Akademisi’nde Türk Dili
ve EdebiyatÍ dersleri verdi. YazdÍÂÍ makaleler ve verdiÂi derslerle de-
vam ettirdiÂi ilmî çalÍómalarÍ neticesinde MatbaacÍ Gbrahim Müteferrika
16 Bu bibliyografyanÍn hazÍrlanmasÍnda yardÍmcÍ olan Prof. Dr. Abdulmecit GslamoÂlu, Dr. ÖÂr.
Üyesi Necati Góler, Ar. Gör. Merve Güven ve Ar. Gör. Cihat Ekiz’e teóekkür ederim.
595 •
ve Risale-i Gslamiye isimli profesörlük takdim teziyle 1982 tarihinde Pro-

fesör unvanÍnÍ kazandÍ.
1987 senesinde üniversite hocalÍÂÍndan kendi isteÂiyle emekli oldu.
Emeklilik sonrasÍ sosyal faaliyetlere aÂÍrlÍk veren Coóan, Avustralya’da
geçirmió olduÂu elim bir trafik kazasÍ sonucu 4 kubat 2001 tarihinde
vefat etti. Türkiye’ye getirilen naóÍ, 9 kubat 2001’de Cuma namazÍ son-
rasÍ kÍlÍnan cenaze namazÍnÍn ardÍndan Eyüp Sultan mezarlÍÂÍna def-
nedildi.
Coóan; Ankara Üniversite’sine asistan olarak girióinden emekli olun-
caya kadar geçen süre içinde, Millî EÂitim BakanlÍÂÍ ve Devlet Plan-
lama TeókilatÍ bünyesinde kurulan çeóitli komisyonlarda üye olarak
da çalÍótÍ. AynÍ zamanda Almanya, Avusturya, Irak, Gran, Libya, Ür-
dün ve Suudi Arabistan gibi ülkelerde uluslararasÍ toplantÍ ve kon-
feranslara katÍldÍ; araótÍrma ve incelemeler yaptÍ. 1960 yÍlÍnda girdiÂi
ve 1987 tarihinde emekli olarak ayrÍldÍÂÍ Ankara Üniversitesi ilahiyat
Fakültesi’nde, Türk-Gslam EdebiyatÍ, OsmanlÍca, Türkçe-Kompozisyon,
Farsça ve Arapça derslerini okutan Coóan; Arapça, Farsça, Gngilizce ve
Almanca bilmekteydi.
Kitaplar
1. Fuzuli, Matlau’l-Gtikad fi Ma’rifeti’l-Mebde ve’l-Me’âd, (Çevirenler: Esat Co-
óan Kemal IóÍk), A.Ü.D.T.C.F. YayÍnÍ, Ankara 1962.
2. NazÍm, Nesir, Türk EdebiyatÍ, Kompozisyon, Ankara Yükselió Hür Düóün-
ce Kulübü YayÍnlarÍ No: 4, Ankara t.y.
3. HacÍ Bektaó-Í Veli Makalat, Seha Neóriyat, Gstanbul t.y.
4. MatbaacÍ Gbrahim-i Müteferrika ve Risâle-i Gslamiyye, Seha Neóriyat, Gstan-
bul 1993.
5. Gayemiz, Seha Neóriyat, t.y.
6. Gslam ÇaÂrÍsÍ, Vefa YayÍncÍlÍk, KasÍm 1989, Nisan 1990.
7. Rasulullah ‘a Benzemek, Furkan Neóriyat, Konya 1991.
8. Yolumuz Halimiz Çaremiz, Furkan Neóriyat, Konya 1991.
9. Tasavvufa Girió ve Gslam’da Nefis Terbiyesi, Furkan Neóriyat, Konya 1991.
10. Yeni Ufuklar, Vefa YayÍncÍlÍk, Gstanbul 1992.
11. Çocuklarla Baó baóa, Seha Neóriyat, Gstanbul1992.
12. BaóarÍnÍn Prensipleri, Seha Neóriyat, Gstanbul 1992.
13. Türk Dili ve Kültürü, Seha Neóriyat, Gstanbul 1992.
14. Gslam ‘da Nefis Terbiyesi ve Tasavvufa Girió, Seha Neóriyat, Gstanbul 1993.
15. Avustralya Sohbetleri 1, 2, 3, 4, Seha Neóriyat, Gstanbul 1992.
• 596
16. Yeni Dönemde Yeni Görevler, Seha Neóriyat, Gstanbul 1993.

17. HaccÍn Faziletleri ve Gncelikleri, Seha Neóriyat, Gstanbul 1994.
18. Zaferin Yolu ve kartlarÍ, Seha Neóriyat, Gstanbul 1994.
19. Gslam, Sevgi ve Tasavvuf, Seha Neóriyat, Gstanbul 1994.
20. Sosyal ÇalÍómalarda Organizasyon ve BaóarÍ, Seha Neóriyat, Gstanbul
1994.
21. Güncel Meseleler 1-2, Seha Neóriyat, Gstanbul 1995, 1998.
22. Hz. Ali Efendimizden Vecizeler, Seha Neóriyat, Gstanbul, 1995.
23. HacÍ Bektaó-Í Veli, Seha Neóriyat, Gstanbul 1995.
24. Yunus Emre ve Tasavvuf, Seha Neóriyat, Gstanbul, 1995.
25. BaóarÍ Yolunda Sevginin Gücü, Seha Neóriyat, Gstanbul 1995.
26. Gslâmî ÇalÍóma ve Hizmetlerde Metot, Seha Neóriyat, Gstanbul 1995.
27. Sosyal Hizmetlerde HanÍmlar, Seha Neóriyat, Gstanbul 1995.
28. Ramazan ve Takva EÂitimi, Seha Neóriyat, Gstanbul 1996.
29. TebliÂ ve Gróad ÇalÍómalarÍ, Seha Neóriyat, Gstanbul 1996.
30. Gslam, Tasavvuf ve Hayat, Seha Neóriyat, Gstanbul 1996.
31. Haydi Hizmete, Seha Neóriyat, Gstanbul 1997.
32. Gslam’da EÂitimin Gncelikleri, Seha Neóriyat, Gstanbul 1997.
33. Tasavvuf Yolu Nedir? Seha Neóriyat, Gstanbul 1997.
34. GmanÍn ve Gslam’Ín KorunmasÍ, Seha Neóriyat, Gstanbul 1997.
35. Allah’Ín GazabÍ ve RÍzasÍ, Seha Neóriyat, Gstanbul 1997.
36. Mi’rac Gecesi, Seha Neóriyat, Gstanbul 1998.
37. Cuma Sohbetleri 2: DoÂru Gnanç ve Güzel Kulluk, Seha Neóriyat, Gstanbul
1998.
38. Cuma Sohbetleri 3: Ramazan ve Güzel Ameller, Gstanbul 1999.
39. HatipoÂlu Muhammed ve Eserleri, Server YayÍnlarÍ, Gstanbul 2016.
40. HatipoÂlu Muhammed, Bahru’l-Hakâik, Server YayÍnlarÍ, Gstanbul 2019.
41. Tarihî ve Tasavvufî kahsiyetler, Server YayÍnlarÍ, Gstanbul 2023.
Makaleler
1. Behcetü’l-Hadaik’in Yeni Bir NüshasÍ”, A.Ü.G.F.D., Ankara 1964, c. XII,
ss. 159-161.
2. “Gslamiyet Nedir?” (Love Grove, J. W. Habibullah’tan Tercüme), Politika
Dergisi, S. 24-32, AralÍk 1966 kubat 1967.
3. XV. AsÍrdan Türkçe Dinî Bir Eser: Cinânü’l-Cenân”, Gslam Düóüncesi, S.
4, 1967.
4. “HacÍ Bektash Veli and the BektaóÍ Order”, Arts of Capadocia, Genova
1971, s. 190-194.
597 •
5. “Ramazana Dair Türkçe En Eski Eser”, Tercüman Gazetesi, 8 Ekim 1973,

s.11.
6. “BazÍ Yazmalarda Görülen Bilmeceli Tarih KayÍtlarÍ”, A.Ü.G.F. Gslam Glim-
leri Enstitüsü Dergisi, Ankara 1975, SayÍ II, ss. 55-65.
7. “Ahteri’nin KÍrk Hadis KitabÍ”, Gslam MecmuasÍ, Ocak, kubat, MayÍs, Ha-
ziran, Temmuz 1976 SayÍlarÍ, München, B. Almanya.
8. “17. AsÍrda Gstanbul Mekke ArasÍndaki Hac Yolu”, Gslam MecmuasÍ, Ocak,
kubat, Nisan, Haziran 1976 SayÍlarÍ. Jan, München, B. Almanya.
9. “Bir ÖÂüt ve Bir kiir”, Gslam MecmuasÍ, Mart 1976, München, B. Alman-
ya, s. 6.
10. “Neyi ve Kimi Sevmeliyiz”, Gslam MecmuasÍ, Mart 1976, München, B.
Almanya, s. 63.
11. “Bir Glaç ve TatlÍnÍn Tarifnamesi”, Gslam MecmuasÍ, MayÍs 1976, Münc-
hen, B. Almanya, s. 104.
12. “Zarif Bir Dinî Hikâye”, Gslam MecmuasÍ, Temmuz 1976, München, B.
Almanya, s.159.
13. “El YazmasÍ Kitaplar”, Gslam MecmuasÍ, AÂustos 1976, München, B. Al-
manya, s. 185.
14. “Gslam’da SabÍr”, Bayrak Gazetesi, 14, 15, 16 Eylül l976.
15. “Nizamülmülk’e Göre Devlet Gdaresinde Manevi Güçlerin Rolü”, Diya-
net Gazetesi, S. 153, 15 KasÍm 1976, s. 4.
16. “Hac Mevsimi DolayÍsÍyla Nabi’nin Tuhfe-i Haremeyn’inden Bir kiir”,
Diyanet Gazetesi, S. 154, 1 AralÍk 1976, ss. 10-11.
17. “Anaróiye Çare, Gmana ÇaÂrÍ “, Diyanet Gazetesi, S. 180, 1 Ocak 1978, s. 8.
18. “Ahlak ve Din Görevlileri”, Diyanet Gazetesi, S. 191, 15 Haziran 1978, s.
4.
19. “NasÍl Ömür Sürdüyseniz Ona Uygun Bir Hâlde Ölürsünüz”, Diyanet
Gazetesi. S. 193, 15 Temmuz 1978, s. 4.
20. “Bilmeceli Bir Telif Tarihi”, Diyanet Gazetesi, S. 194, 1 AÂustos 1978, s. 4.
21. EcdadÍmÍzda Hocaya Hürmet”, Diyanet Gazetesi, S. 196, 1 Eylül l978, ss.
4-12.
22. “EcdadÍmÍzda Glme Hürmet”, Diyanet Gazetesi, S. 197, 15 Eylül 1978, ss.
4-6.
23. “Ebced HesabÍ ile Tarih Düóürme SanatÍ I”, Diyanet Gazetesi, S. 198, 1
Ekim 1978, s. 4.
24. “Ebced HesabÍ ile Tarih Düóürme SanatÍ II”, Diyanet Gazetesi, S. 199,15
Ekim 1978, s. 4.
25. “OsmanlÍ Devleti NasÍl Gelióti”, Diyanet Gazetesi, S. 207, 15 kubat 1979,
s. 4
• 598
26. Osman-Í Gazi’nin Vasiyetleri”, Diyanet Gazetesi, S. 210, 1 Nisan 1979, s.

4.
27. “Hz. Ebubekir’in Bir kiiri, Diyanet Gazetesi, S. 215, 15 Haziran 1979, s. 4.
28. “Türk EdebiyatÍ’nda Na’tlar”, Hakses MecmuasÍ, Hicret Özel SayÍsÍ (177-
178), Eylül-Ekim 1979, Ankara, ss. 37-39.
29. “Hicri 15. AsÍr Gçin”, Diyanet Gazetesi, S. 225, 15 KasÍm 1979, ss. 4-11.
30. “Na’tlarÍyla TanÍnmÍó Olan kair Nazîm ve Bir kiiri”, Diyanet Gazetesi, S.
226, 1 AralÍk 1979, SS. 4-5.
31. ‘‘EcdadÍmÍzda Ana Babaya Hürmet”, Diyanet Gazetesi, S. 226, 15 Ara-
lÍk 1979, s. 5.
32. “XV. AsÍr Türk YazarlarÍndan Muslihu’d-din, HamidoÂullarÍ ve HÍzÍr
Bey”, VakÍflar Dergisi, Ankara 1981, S. XIII, ss. 101-112.
33. “Gslamî Türk EdebiyatÍ’nda Ukkâóe Hikâyesi”, A.Ü.G.F.D., Ankara 1983,
c. XXVI, ss. 275-286.
34. “Tuba”, Türk Ansiklopedisi, c. 33, s. 441.
Fevziye Abdullah Tansel

Fevziye Abdullah Tansel, 1912’de Muó’ta dünyaya geldi. GlköÂrenimi-
ni Fatih’te, ortaokul ve liseyi Gstanbul KÍz Lisesi’nde 1931’de tamamladÍ.
SonrasÍnda Gstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Ede-
biyatÍ Bölümü ile Yüksek Muallim Mektebi’nden mezun oldu (1934).
Köprülü’nün en baóarÍlÍ öÂrencilerinden biri olan Tansel, Konya KÍz
ÖÂretmen Okulu ile Ankara Erkek Lisesi (1935-1936) ve Ankara Ata-
türk Lisesi’nde (1936-1963) Türk Dili ve EdebiyatÍ öÂretmenliÂi yap-
tÍ. 1960-1961 öÂretim yÍlÍnda Columbia Üniversitesi (New York) Ne-
ar and Middle East Institute’te misafir öÂretim üyesi olarak Modern
Türk EdebiyatÍ ve Metin kerhi dersleri okuttu. Daha sonra Gazi EÂitim
Enstitüsü’nde (1963) çalÍótÍ. SonrasÍnda ise (1964 ders yÍlÍ baóÍnda) An-
kara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi Profesörler Kurulunun karar ve tek-
lifi ile bu fakültenin Türk-Gslâm EdebiyatÍ kürsüsünde öÂretim görevli-
si oldu. 1973 yÍlÍnda emekliye ayrÍldÍ.
Emekli olduktan sonra kendisini büsbütün ilmî araótÍrmalara veren
Fevziye Abdullah Tansel, Türk OcaÂÍ, Türk Tarih Kurumu, Türk Dil Ku-
rumu ve Türk Kültürünü AraótÍrma Enstitüsünün ilim ve kültür kad-
rolarÍnda da vazife alarak yararlÍ hizmet ve faaliyetlerini sürdürdü. Ki-
tap, tebliÂ, konferans ve makaleleriyle bu kuruluólarÍn hizmetlerine de-
599 •
Âerli katkÍlarda bulundu. 1985’te Türk kültürüne yaptÍÂÍ hizmetlerden

ötürü Türkiye Yazarlar BirliÂi tarafÍndan yÍlÍn yazarÍ seçildi. 4 AÂustos
1988’de Ankara’da vefat etti.17
Kitaplar
1. Duyuólar (kiirler), Ekekon BasÍmevi, Konya, 1935.
2. Mehmed Âkif HayatÍ ve Eserleri, Kanaat Kitabevi, Gstanbul, 1945.
3. Gyi ve DoÂru Yazma Usulleri, MEB, Ankara, 1949.
4. Hususi MektuplarÍna Göre NamÍk Kemal ve Abdülhak Hamid, Güneó Matba-
asÍ, Ankara, 1949.
5. Ziya Gökalp KülliyatÍ, TTKB, Ankara, 1952.
6. Ziya Gökalp KülliyatÍ II Limni ve Malta MektuplarÍ, TTKB, Ankara, 1965.
7. kinasi kair Evlenmesi, DoÂuó Ltd. kirketi, Ankara, 1960.
8. Çocuklar Gçin Dini kiirler, TTKB Ankara, 1961.
9. Tanzimat Devri EdebiyatÍnda Dini kiirler, TTKB, Ankara, 1962.
10. Servet-i Fünun ve Son Devir EdebiyatÍ, TTKB, Ankara, 1962.
11. Türk Gslam EdebiyatÍ Türkçe Dini Metinler I, AÜGF Yay., Ankara, 1967.
12. Türk Gslam EdebiyatÍ Türkçe Dini Metinler II, AÜGF Yay., Ankara, 1971.
13. Mehmed Emin Yurdakul’un Eserleri I kiirler, TTKB Ankara, 1969.
14. Ömer Seyfettin’in kiirleri, TKAE, Ankara, 1972.
15. Gstiklal Harbinde Mücahit KadÍnlarÍmÍz, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yük-
sek Kurumu, Ankara, 1988.
Makaleler
1. “Bir Mevlevi NasÍr ve kairi Mehmed NâzÍm Paóa BasÍlÍ Eserleri ve Yaz-
ma kiir MecmuasÍ”, AÜGFD, 1966, C. 14. s. 267-281.
2. “Olanlar keyhi Gbrahim Efendi ve Devriyesi”, AÜGFD, 1969, C. 16. s. 187-
199.
3. “Arap Harflerinin IslahÍ ve DeÂiótirilmesi HakkÍnda Glk Teóebbüsler ve
Neticeleri”, TTK Belleten, C. 16. 1953, s. 223-249.
4. “Prof. Dr. Fuad Köprülü’nün kiirleri”, TTK Belleten, C. 30, 1966, s. 621-
630.
5. “Mustafa Kemal HakkÍnda Düóürülen Tarihler ve BunlarÍn Edebî Tarihî
DeÂeri”, TTK Belleten, C. XLV, 1981, s. 513-535.
6. “Nizamî-keyhî Hüsrev ü kirin Mukayesesi”, Gstanbul Üniversitesi Edebi-
yat Fakültesi Dergisi, C. I, S. 2, 1950, s. 263-282.
17 HayatÍ hakkÍnda genió bilgi için bkz. Abdullah Uçman, “Tansel, Fevziye Abdullah,” DGA 39/576;
Tunahan SarÍ, “Fevziye Abdullah Tansel’in HayatÍ ve Eserleri,” yüksek lisans tezi.
• 600
7. “Uveys Karanî HakkÍnda Notlar ve Türk EdebiyatÍnda kiirler”, AÜGF Gs-

lami Glimler Enstitüsü Dergisi, S. 2, 1975, s. 221-255.
8. “Faruk Nafiz ÇamlÍbel”, KubbealtÍ Akademi Dergisi, S. 1, 1974, s. 38-51.
9. “Türkçe’nin Sadeleótirme ve Tasfiyesi”, Türk DünyasÍ AraótÍrmalarÍ Der-
gisi, S. 21, 1982, s. 5-77.
10. “Gstiklal Harbi’nin Yörük Ali Efesi HakkÍnda Türküler ve Bir kiir”, Türk
DünyasÍ Tarih Dergisi, S. 15, 1988, s. 7-13.
11. “Muallim Naci ve Recaizade Mahmud Ekrem ArasÍndaki Münakaóa-
lar ve Bu MünakaóalarÍn Sebep OlduÂu Edebi Hadiseler”, Türkiyat Mecmua-
sÍ, C. X, 1953, s. 159-200.
Bildiriler
1. “Türk EdebiyatÍnda Müstear Adlar ve BunlarÍn Tespiti MetotlarÍ”, II. Mil-
letlerarasÍ Türkoloji Kongresi, Gstanbul, 1976.
2. “Türkçenin Telaffuz ve Ahengini Korumak: Gmla, Gramer ve Lugatin Tes-
piti”, Milli Kültür kurasÍ, Ankara, 1982.
3. “Mehmed Âkif HakkÍnda Ele AlÍnmasÍ ve Gncelenmesi Gereken Konu-
lar”, Mehmet Akif Anma Seminerleri, Ankara, 1983.
Prof. Dr. Mehmet Akkuó

12.12.1955 tarihinde BalÍkesir’in SÍndÍrgÍ ilçesine baÂlÍ Devletli Ba-
ba Köyü’nde doÂdu. Glkokulu köyünde tamamladÍktan sonra, SÍndÍrgÍ
Ortaokulu’nda okudu ve o yÍllarda ilçede lise olmadÍÂÍ için yatÍlÍ ola-
rak BalÍkesir Lisesi’nde öÂretim hayatÍna devam etti. Ankara Üniversi-
tesi Glahiyat Fakültesi’ne 1972-1973 öÂretim yÍlÍnda kaydoldu. BaóarÍ-
lÍ geçen beó yÍllÍk eÂitim ve öÂretim hayatÍ sonrasÍnda 08.07.1977 tari-
hinde mezun oldu, 19.10.1977’de baóladÍÂÍ BalÍkesir Müftü yardÍmcÍlÍ-
ÂÍ görevini 25.08.1978 tarihine kadar devam ettirdi. 01.09.1978’de An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk-Gslam EdebiyatÍ Kürsüsü’nde
Doç. Dr. M. Esad Coóan’Ín ilk asistanÍ olarak göreve baóladÍ. Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gslam ve Medeniyetleri Sosyal
Bilimler Anabilim DalÍ’nda Doç. Dr. M. Esad Coóan’Ín danÍómanlÍÂÍn-
da hazÍrladÍÂÍ “Abdullah Salahaddîn-i Uóóâkî (Salâhî)’nin HayatÍ ve Eserle-
ri” adlÍ tezini baóarÍyla savunarak 25 Haziran 1985’te Pekiyi dereceyle
Glahiyat Doktoru unvanÍnÍ aldÍ. Doktora sonrasÍ akademik çalÍómala-
rÍna Dr. Asistan olarak devam etti. Millî EÂitim BakanlÍÂÍ’nÍn yurt dÍ-
óÍ bursu aracÍlÍÂÍyla 3.3.1987-3.3.1988 tarihleri arasÍnda MÍsÍr’da hem
alanÍ ile ilgili araótÍrmalar yaptÍ; hem de ArapçasÍnÍ geliótirme imkânÍ
601 •
buldu. Kahire Üniversitesi ve Ayn kems Üniversitesi’ndeki araótÍrma

ve derslerin yanÍ sÍra, OsmanlÍ Dönemi Eserlerinin Türkçe kitabelerini
bir makale hazÍrlayarak ilim âleminin dikkatine sundu. MÍsÍr’dan dön-
dükten Suudi Arabistan Kral Suud Üniversitesi Arap Dili Enstitüsü Ya-
bancÍlara Arapça ÖÂretim Kursuna 24.09.1988-15.02.1989 tarihleri ara-
sÍnda devam etti. 11.03.1992’de Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakülte-
si Türk-Gslam EdebiyatÍ Anabilim DalÍnda YardÍmcÍ Doçent kadrosu-
na atandÍ; 09.101992’de ise Türk-Gslam EdebiyatÍ Doçenti unvanÍnÍ aldÍ.
Bu arada 24.08.1995 tarihinde ise Türk-Gslam EdebiyatÍ Anabilim Da-
lÍ BaókanlÍÂÍ’na atandÍ. 14.09.1996-30.06.1998 tarihleri arasÍnda misafir
öÂretim üyesi olarak Suudi Arabistan Kral Suud Üniversitesi Diller ve
Tercüme Fakültesi’nde görev aldÍ. Suudi Arabistan dönüóü, Türk Gslam
EdebiyatÍ baókanlÍÂÍnÍn yanÍ sÍra, 10.09.1999’da doçent temsilcisi olarak
Fakülte Kurulu ÜyeliÂine atandÍ. 04.04.2000 tarihinde Türk-Gslam Ede-
biyatÍ anabilim DalÍ Profesör kadrosuna ve 29.09.2000 tarihinde profe-
sör temsilcisi olarak Fakülte Kurulu ÜyeliÂine atandÍ. 26.11.2008 tari-
hinde atandÍÂÍ Gslam Tarihi ve SanatlarÍ Bölüm BaókanlÍÂÍnÍ, 16.04.2012
tarihinde atandÍÂÍ YÍldÍrÍm BeyazÍt Üniversitesi Gslamî Glimler Fakülte-
si DekanlÍÂÍ görevi sebebiyle bÍraktÍ, adÍ geçen Fakültenin kurucu de-
kanÍ olarak 27.04.2015 tarihine kadar hizmet etti. DekanlÍk sonrasÍ An-
kara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nde Anabilim DalÍ BaókanlÍÂÍ gö-
revine devam eden Prof. Dr. Mehmet Akkuó, 12.12.2022 tarihinde yaó
haddinden emekli oldu.
Kitaplar
1. Abdi-zâde Hüseyin Hüsameddîn, Amasya Tarihi I, (Mukaddime), (Dr. Ali
YÍlmaz ile Birlikte), Amasya Belediyesi Kültür YayÍnlarÍ, Amasya 1986.
2. Eyyûbî, MenâkÍb-Í Sultân Süleyman (Risâle-i Padîóahnâme), Kültür Bakan-
lÍÂÍ, 1000 Temel Eser Dizisi, Ankara 1991.
3. Abdullah Selâhaddîn-i Uóóâkî (Salâhî)’nin HayatÍ ve Eserleri, Millî EÂitim Ba-
kanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, Gstanbul 1998.
4. Hz. Peygamber’e Na’tlar (Dîvân-Í Nu’ût-Í Salâhî), Kariyer MatbaasÍ, Anka-
ra 1999.
5. Türkçe Konuóma (1-2), (Dr. Cevdet ÇakmakçÍ ile birlikte), Bilimsel YayÍn
ve BasÍmevi, Kral Suud Üniversitesi, Riyad 2003.
6. Türkçe Okuma (1-3), (Dr. Cevdet ÇakmakçÍ ile birlikte), Bilimsel YayÍn ve
BasÍmevi, Kral Suud Üniversitesi, Riyad 2005.
• 602
7. Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evlîyâ (I-V), (Prof. Dr. Ali YÍlmaz ile birlikte), Ki-
tabevi, Gstanbul 2006.
8. Dîvân-Í Hulûsî-i Dârendevî, (Prof. Dr. Ali YÍlmaz ile birlikte), Gstanbul
2006.
9. Mektûbât-Í Hulûsî-i Dârendevî, (Prof. Dr. Ali YÍlmaz ile birlikte), Gstanbul
2006.
10. Türk Dili ve EdebiyatÍ Tarihi, Ankara Üniversitesi GLGTAM Ders KitabÍ,
(Editör) Ankara, 2006.
11. HacÍ Bektâó-Í Velî, Makâlât, (Prof. Dr. Ali YÍlmaz ve Dr. Ali Öztürk ile bir-
likte), T.D.V. YayÍnlarÍ, Ankara 2007.
12. Muhammed Behâeddin-i Nakóibendi (k.s.), Evrâd-Í Behâiyye, (Yay. Haz.
Prof. Dr. Mehmet Akkuó), Nasihat YayÍnlarÍ, Gstanbul 2007.
13. Hatibî, Tezkire-i kuarâ-yÍ BaÂdâd, (Haz. Prof. Dr. Mehmet Akkuó), Gstan-
bul 2008.
14. Süleyman Çelebi, Mevlid, (Haz. Mehmet Akkuó-UÂur Derman), Diya-
net Góleri BaókanlÍÂÍ YayÍnÍ, Ankara 2008.
15. Sultan Memdûh, Mahzenü’l-Esrâr I-III, (Ahmet Turan Arslan vd. ile bir-
likte), Siirt 2009.
16. Seyyid HacÍ KâsÍm el-BaÂdâdî Nesep ve Nesli (Arvasîler), (Haz. Maliki Ej-
der Arvas), (Ter. Prof. Dr. Mehmet Akkuó)
17. Sultan Memdûh, Dîvan-Í Münîbî I-II, (Ahmet Turan Arslan vd. ile bir-
likte), Siirt 2013.
18. Hüseyin Fahreddîn el-Mevlevî, Müntehabât-Í Fahrî, (Dr. Abdülmecit Gs-
lamoÂlu ve Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman Adak ile birlikte), Mevlânâ Kültür ve
Sanat VakfÍ YayÍnlarÍ, Ankara 2010.
19. Hüseyin Vassâf, HâtÍra-i Hicâziyye, KubbealtÍ YayÍnlarÍ, Gstanbul, 2012.
20. Hüseyin Vassâf, Dîvân, (Mustafa TatçÍ ve Gsmail Kasap ile birlikte), KÍr-
kambar KitaplÍÂÍ, Gstanbul, 2012.
21. Hüseyin Vassaf, GerçeÂi Gösteren Ayna-Mir’ât-Í Gncilâ-yÍ Hakîkat, (Musta-
fa TatcÍ ile birlikte), H Yay., Gstanbul 2016.
22. Hüseyin Vassaf, Gül Bahçesinden Mektuplar-Mürâselât, H Yay., Gstanbul
2016.
23. Abdullâh Salâhaddîn-i Uóóâkî, Dîvân, Eflatun Kitap, Gstanbul, 2020.
24. Süleyman Çelebi ve Mevlid GeleneÂimiz, (ed. Gbrahim Ethem ArÍoÂlu, Meh-
met Akkuó, Bilal Kemikli), Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ, Gstanbul, 2022.
25. Ey Dost.. Yunus Emre KitabÍ, (ed. Mehmet Akkuó, Vahit Göktaó), Glahi-
yat Yay., Ankara, 2022.
26. Hüseyin Vassâf, Risâleler, Hikemiyat, Gstanbul, 2022.
27. Hatîbî Tezkire-i kuarâ-i BaÂdâd XIX. YüzyÍl BaÂdad ve CivarÍndaki Türk ka-
603 •
irleri Gndeksli TÍpkÍbasÍm, (haz. Mehmet Akkuó), Türk Tarih Kurumu, Ankara,
2022.
Makaleler:
1. “YiÂitbaóÍ Veli Ahmed kemseddîn-i Marmaravî’nin HayatÍ ve Eserleri
I”, Glim ve Sanat,SayÍ: 21, Eylül-Ekim 1988, Ankara, s. 29-32.
2. “YiÂitbaóÍ Veli Ahmed kemseddîn-i Marmaravî’nin HayatÍ ve Eserleri
II”, Glim ve Sanat, SayÍ: 22, KasÍm-AralÍk 1988, Ankara, s. 60-63.
3. “Mehmed Emin-i Tokadî ve MenakÍbnâmesi”, Glim ve Sanat, SayÍ: 11,
Ocak-kubat 1987, Ankara, s. 81-83.
4. “Kahire/MÍsÍr’da OsmanlÍ Dönemi Eserlerinde Türkçe Manzum Kitabe-
ler”, VakÍflar Dergisi, Ankara 1991, XXXII/383-419.
5. “kair Hatîbî ve Tezkîre-i ku’arâ-yÍ BaÂdâd’Í”, Türk Tarih Kurumu Belleten,
C. LIX, AralÍk 1995, SayÍ: 226, s. 621-642.
6. “EdebiyatÍmÍzda Regâibiyye ve Salâhî’nin Matlau’l-Fecr’i”, Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1992, C. XXXII, s. 129-153.
7. “19. AsÍrda Bir Bektaói Gcâzetnâmesi”, Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍr-
ma Dergisi, YÍl: 1, SayÍ: 1, AÂustos 1999, s. 27-39.
8. “Dede GarkÍnzâdeler”, Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, YÍl: 1,
SayÍ: 2, Ankara 1999, s. 21-31.
9. “Araplara Türkçe ÖÂretimi (OsmanlÍ Dönemi)”, Diyanet Glmi Dergi, Os-
manlÍ Devleti’nin 700. Kuruluó YÍl Dönümü Özel SayÍ: C. XXXV, SayÍ: 1, Ocak-
Mart 1999, s. 83-96.
10. “Sultan III. Selim’in Mescid-i Nebevîde’ki Dört Na’tÍ”, Tasavvuf Glmî ve
Akademik AraótÍrma Dergisi, C. II, S. 5, 2001, s. 53-56.
11. “keyh Ali ve Risâle-i Hâl-i Merdân”, Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍr-
ma Dergisi, C. III, S. 9, Temmuz-AralÍk 2002, s. 39-52.
12. “FarklÍ Bir Ahilik Gcâzetnâmesi”, Türk Kültürü ve HacÍ Bektaó Veli Araó-
tÍrma Dergisi, Ankara 2002, C. VIII, S. 21, s. 95-100.
13. “Aróiv Belgeleri IóÍÂÍnda BalÍkesirli keyh Lütfullah Câmii ve Zâviyesi”,
(Abdulmecit GslamoÂlu ile birlikte) Cumhuriyet Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Dergisi Sivas, 2018, C. 22, S. 2, s. 885-908.
14. “XVI. YüzyÍl DîvânlarÍnda Aók ve ÂóÍÂa Dair Nasihatler”, (Fatma Mol-
lahaliloÂlu ile birlikte), Danióname Sosyal ve Beóerî Bilimler Dergisi, Ankara, 2023,
S. 6, s. 49-68.
Kitap Bölümleri
1. “Seyyid Yahya-yÍ kirvânî”, Sahâbeden Günümüze Allah DostlarÍ, kule Ya-
yÍnlarÍ, Gstanbul 1995, VII/402-404.
• 604
2. “Abdullah Selahaddîn-i Uóóâkî”, Sahâbeden Günümüze Allah DostlarÍ, ku-

le YayÍnlarÍ, Gstanbul 1995, VIII/420-425.
3. “Gbrahim Nazîra Efendi”, Sahâbeden Günümüze Allah DostlarÍ, kule YayÍn-
larÍ, Gstanbul, 1995, VIII/402-403.
4. “Cemâleddîn-i Uóóâkî”, Sahâbeden Günümüze Allah DostlarÍ, kule YayÍn-
larÍ, Gstanbul.
5. “Gsmâil-i Rûmî”, Sahâbeden Günümüze Allah DostlarÍ, kule YayÍnlarÍ, Gs-
tanbul 1995, VIII/222-223.
6. “Hüsâmeddîn-i Uóóâkî”, Sahâbeden Günümüze Allah DostlarÍ, kule YayÍn-
larÍ, Gstanbul 1995, VIII/134-136.
7. “BeóiktaólÍ Yahyâ Efendi”, Sahâbeden Günümüze Allah DostlarÍ, kule Ya-
yÍnlarÍ, Gstanbul, 1995, VIII/128-132.
8. “Ali Behcet Efendi”, Sahâbeden Günümüze Allah DostlarÍ, kule YayÍnlarÍ,
Gstanbul, 1995, VIII/366-368.
9. “EdebiyatÍmÍzda Mevlid Türü ve Mevlidler”, Mevlid KülliyatÍ I-III, DGB.
Yay., Ankara 2016, II/11-23.
10. “Abdullah Salâhaddîn-i Uóóâkî (Salâhî) ve Mevlidi”, Mevlid KülliyatÍ I-III,
DGB. Yay., Ankara 2016, II/481-510.
11. “Bizim Yûnus”, Ey Dost.. Yunus Emre KitabÍ, (ed. Mehmet Akkuó, Vahit
Göktaó), Glahiyat Yay., Ankara, 2022, s. 11-17.
12. “Arap EdebiyatÍnda Mevlid ve Süleyman Çelebi”, Süleyman Çelebi ve
Mevlid GeleneÂimiz, (ed. Gbrahim Ethem ArÍoÂlu, Mehmet Akkuó, Bilal Kemik-
li), Kültür ve Turizm BakanlÍÂÍ, Gstanbul, 2022, s. 187-196.
13. “Vesiletü’n-Necât’Ín Arapça Tercümesi (Hüseyin Mucib MÍsrî)”, Gönül
CoÂrafyamÍzÍn kaheseri Mevlid ve Tercümeleri, YTB, Ankara, 2022, s.49-103.
14. “Na’t-i kerîf-i Arabî’nin kerhi”, Vesîletü’n-Necât kerhi, (ed. Alim YÍldÍz),
DGB, Ankara, 2023, s. 83-93.
Ansiklopedi Maddeleri
1. “Gaybet”, DGA, Gstanbul 1996, XIV/409-410.
2. “HacÍ Halife”, DGA, Gstanbul 1996, XIV/476-477.
3. “Hüsameddin-i Uóóâkî”, DGA, Gstanbul 1998, XVIII/515.
4. “Gsmail Rûmî”, DGA, Gstanbul 2001, XXIII/120.
5. “Nazîrâ Gbrahim Efendi”, DGA, Gstanbul 2006, XXXII/454-455.
6. “Mamud Esad Coóan”, DGA, Gstanbul 2020, Ek-1/267-268.
Ulusal ve UluslararasÍ Bildiriler

1. “Mehmet Emîn Tokadî’nin HayatÍ ve kahsiyeti”, Türk Tarihinde ve Kültü-
ründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987.
605 •
2. “HacÍ Bayram-Í Velî’nin HayatÍ Tasavvuf AnlayÍóÍ ve HakkÍnda YayÍm-

lanmamÍó Medhiyeler”, IV. VakÍflar HaftasÍ TebliÂleri, s. 161-166.
3. “Tasavvufun Anadolu’ya Giriói ve Gslamlaómada Rolü”, TanÍmÍ, Kaynak-
larÍ ve Tesirleriyle Tasavvuf, Seha Neóriyat, Gstanbul 1991, s. 133-142.
4. “Osman Hulûsî Efendi’nin Mektubat’Í”, Somuncu Baba ve Es-Seyyid Os-
man Hulusi Efendi Sempozyumu (18 Haziran 1995-Dârende), TebliÂler, Ankara
1997, 207-213.
5. “Gsimlerimizde Gülün Kokusu ve Rengi”, I. Ulusal Isparta Gül Sempoz-
yumu (2-3 Haziran 2005 Isparta), Gül KitabÍ Gül Kültürü Üzerine Gncelemeler, Is-
parta, s. 59-67.
6. “Çerkeóli Mehmet Hilmi Efendi ve Manzûm Mevlid’i”, Geçmióten Gelece-
Âe ÇankÍrÍ III. Bilgi köleni (28-29 Eylül 2005) Bildirileri, s.41-79.
7. “Özbekistan’dan Anadolu’ya Glim ve Grfan Göçü”, UluslararasÍ Gslâm Dün-
yasÍ Âlimleri ve Düóünürleri Yurdu Özbekistan Sempozyumu (13-14 KasÍm 2007
-Semerkand ve Buhara).
8. “Prof. Dr. Hüseyin Mûcib MÍsrî ve Vesiletü’n-Necât’Ín Arapça Tercüme-
si”, UluslararasÍ Süleyman Çelebi ve Mevlid-YazÍlÍóÍ, YayÍlÍóÍ ve Etkileri- Sempozyu-
mu, (18-19 Ekim 2007 Bursa), s.396-405.
9. “YiÂitbaóÍ Veli’nin HayatÍ ve Eserleri”, ManisalÍ YiÂitbaóÍ Velî Ahmed
kemseddîn-i Marmaravî Sempozyumu (26 Nisan 2008- Manisa).
10. ”et-Tasavvuf ve’l-Mutasavvife fî Tataristan (Tataristan’da Tasavvuf ve
MutasavvÍflar)-Arapça”, UluslararasÍ Gslam Kültür Tarihinde Kazan Sempozyu-
mu, 23-25 Ekim 2008, Kazan.
11. “BaÂdat ve CivarÍnda Türk Kültürü”, UluslararasÍ Gslâm Medeniyetinde
BaÂdat (Medînetü’s-Selâm) Sempozyumu (7-9 KasÍm 2008-Gstanbul) Bildirileri, Gs-
tanbul 2011, II/251-259.
12. “ElmalÍ’da Bir Grfân Okulu”, ElmalÍ’nÍn CanlarÍ Grfan ve Sevgi Sempozyu-
mu (1 AÂustos 2009 ElmalÍ-Antalya).
13. “Hulûsî Efendi’nin Mektubat’Índa GhramcÍzâde”, GhramcÍzâde Gsma-
il HakkÍ Toprak Sempozyumu (04.10.2009 Sivas), Bir Gönül Eri GhramcÍzade Gs-
mail HakkÍ, Buruciye Yay., Sivas 2010, s. 211-219.
14. “Mevlevî TarîkatÍ Müntesibi Sultan V. Mehmed Reóad Dönemi’nde
Hey’et-i Mevleviyye’nin Konya Ziyareti GünlüÂü (4-12 Haziran 1912)”, Ulus-
lararasÍ Mevlânâ Sempozyumu (8-12 MayÍs 2007/ Gstanbul-Konya)”, (Prof. Dr.
Nesimi YazÍcÍ ile birlikte), UluslararasÍ Mevlânâ Sempozyumu Bildirileri, Gstan-
bul 2010, I/123-174.
15. “Arap EdebiyatÍnÍn Türk EdebiyatÍ Üzerindeki Etkisi”, Türk Kültür Haf-
tasÍ Etkinlikleri (25-29 Nisan 2010 Riyad-Suudi Arabistan).
16. “Feridüddîn-i Attâr’Ín Eserlerinin Türkçe Tercüme ve kerhleri”, Ulusla-
• 606
rarasÍ Türk-Gran Kültür Tarihinin Müóterek Bir HalkasÍ Feridüddîn-i Attâr Sempoz-
yumu, 24-25 MayÍs 2010 Nióabur/ Gran; 4 KasÍm 2010 Ankara.
17. “Somuncu Baba Gibi Glim ve Grfan Erlerinin Temel VasÍflarÍ”, Uluslara-
rasÍ Somuncu Baba ve Kültür Çevresi Sempozyumu (23-24 Eylül 2011-Aksaray) Bil-
diri KitabÍ, Ankara 2012, s. 56-59.
18. “XX. AsÍrda HazÍrlanmÍó Bir Sûfîler Ansiklopedisi Sefîne-i Evliyâ ve
Kültür Tarihimizdeki Yeri”, UluslararasÍ Klasik Türk EdebiyatÍnda Biyografi Sem-
pozyumu (6-8 MayÍs 2010 Nevóehir) Bildirileri, Atatürk Kültür Merkezi Yay., An-
kara 2011, s. 3-14.
19. “Hüseyin Vassaf Beye Göre MÍsrî”, III. UluslararasÍ MalatyalÍ Niyazî-i
MÍsrî Sempozyumu (2-3 KasÍm 2012-Malatya).
20. “Arap ve Türk EdebiyatÍnda Dini EdebiyatÍn Müóterekleri”, Gslâmî Türk
EdebiyatÍ Sempozyumu, Gstanbul 2012, s. 271-280.
21. “Hüseyin Vassâf ve kâbânîliÂin CoÂrafyasÍ”, I. UluslararasÍ keyh ka’bân-Í
Velî Sempozyumu -keyh ka’bân-Í Velî’yi Anma ve Anlama-, (4-6 MayÍs 2012), Kas-
tamonu 2012, I/147-157.
22. “Gbrahim Gülóeni ve MÍsÍr’da Halvetîlik”, UluslararasÍ Seyyid Yahyâ
kirvânî ve Halvetîlik Sempozyumu 21-23 KasÍm 2013-Eskióehir.
23. “Abdülaziz Mecdî Efendi ve kiirlerinde Dinî Muhtevâ”, UluslararasÍ
BalÍkesir’e DeÂer Katan kahsiyetler Sempozyumu (7-8 KasÍm 2013 BalÍkesir).
24. “Nâbî’nin Zekeriya Camii Tamirine Tarih Manzumesi”, VefatÍnÍn 300.
YÍldönümünde kair Nâbî Sempozyumu (7-8 AralÍk 2012kanlÍ Urfa) Bildirileri, An-
kara 2014, s. 505-511.
25. “Kalb-i Selîm Sahibi GhlaslÍ Mü’min”, Din Hizmetleri ve Ghlas Sempozyu-
mu (13-15 Mart 2015 AdÍyaman).
26. ‘‘Mevlid-i kerif’in Edebi ve Tasavvufi AçÍdan DeÂerlendirilmesi’’, Süley-
man Çelebi ve Mevlid Sempozyumu (4 kubat, 2022, Çevrimiçi).
27. “BalÍkesir keyh Lütfullah Camii Haziresi Kitabeleri HakkÍnda DeÂer-
lendirme” Geçmióten Günümüze BalÍkesir’in Kültürel MirasÍ UluslararasÍ Sempoz-
yumu (02-04 AralÍk 2022 BalÍkesir).
Prof. Dr. Ali YÍlmaz

1952 yÍlÍnda Denizli’nin AcÍpayam ilçesine baÂlÍ Yumrutaó Köyü’
nde doÂdu. Glkokulu köyünde bitirdi. Ortaokul ve Lise öÂrenimimi
Denizli’de tamamladÍ ve Denizli Lisesi’nden mezun olarak 1973-1974
öÂretim yÍlÍnda Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi’ne girdi, bura-
yÍ 1977-1978 öÂretim yÍlÍnda bitirdi.
Bir müddet öÂretmenlik yaptÍktan sonra Mart 1979’da Ankara Üni-
versitesi Glâhiyat Fakültesi’nde Türk-Gslâm EdebiyatÍ AsistanÍ oldu. 1985
607 •
yÍlÍnda Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’ne baÂlÍ olarak

doktorasÍnÍ tamamladÍ. Bir müddet AraótÍrma Görevlisi olarak çalÍótÍk-
tan sonra 1989 yÍlÍ Ekim döneminde doçent oldu ve çalÍómakta oldu-
Âu fakülteye doçent olarak atandÍ. kubat 1995 ve AÂustos 1996 tarihle-
ri arasÍnda Sakarya Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi’nde çalÍótÍ. AÂustos
1996’da Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi’nde ProfesörlüÂe atan-
dÍ, 2018 yÍlÍna kadar burada çalÍótÍ.
Akademik kariyeri boyunca: Anabilim DalÍ BaókanlÍÂÍ (Ankara Üni-
versitesi Glâhiyat Fakültesi’nde Türk-Gslâm EdebiyatÍ Anabilim DalÍ
BaókanlÍÂÍ (1989-1995), Bölüm BaókanlÍÂÍ: Ankara Üniversitesi Glâhiyat
Fakültesi’nde Gslâm Tarihi ve SanatlarÍ Bölümü BaókanlÍÂÍ (Nisan 2012-
Haziran 2012); Fakülte Kurulu ÜyeliÂi: Ankara Üniversitesi Glâhiyat
Fakültesi’nde Fakülte Kurulu üyeliÂi (1992-1995) (2004-2012); Fakülte
Yönetim Kurulu ÜyeliÂi: Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi Fakül-
te Yönetim Kurulu üyeliÂi (1992-1995) (2004-2012); Dekan YardÍmcÍlÍ-
ÂÍ: Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi’nde dekan yardÍmcÍlÍÂÍ (Ara-
lÍk 1993-kubat 1995) (KasÍm 2008-Mart 2012); DekanlÍk: 1) Cumhuriyet
Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi DekanlÍÂÍ (5 Nisan 1997-5 Nisan 2003/6
yÍl); 2) Pamukkale Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi DekanlÍÂÍ (5 Haziran
2012-20 Temmuz 2016/4 yÍl); Rektör YardÍmcÍlÍÂÍ: Pamukkale Üniver-
sitesi Rektör YardÍmcÍlÍÂÍ (17 Temmuz 2014-05 Haziran 2015) (21 Mart
2016-20 Temmuz 2016) gibi çeóitli idari görevlerde buluna Prof. Dr. Ali
YÍlmaz, MayÍs 2018’de atandÍÂÍ Uóak Üniversitesi Gslami Glimler Fakül-
tesi DekanlÍÂÍ görevine hâlen devam etmektedir.
Kitaplar
1. Abdi-zâde Hüseyin Hüsâmeddîn, Amasya Tarihi I, (Dr. Mehmet Akkuó
ile birlikte), Amasya Belediyesi Kültür YayÍnlarÍ, Ankara 1986.
2. Köstendilli Süleyman keyhî, Kültür BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ: 1014, Kaynak Eser-
ler Dizisi, Ankara, 1989.
3. Kanunî Sultan Süleyman’a YazÍlan Kasîdeler, Kültür BakanlÍÂÍ YayÍnlarÍ,
Ankara, 1996.
4. Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evlîyâ (I-V), (Prof. Dr. Mehmet Akkuó ile birlik-
te), Kitabevi, Gstanbul, 2006.
5. Dîvân-Í Hulûsî-i Dârendevî, (Prof. Dr. Mehmet Akkuó ile birlikte), Gstan-
bul, 2006.
6. Mektûbât-Í Hulusî-i Dârendevî, (Prof. Dr. Mehmet Akkuó ile birlikte), Gs-
tanbul, 2006.
• 608
7. Türk Dili ve EdebiyatÍ Tarihi, Ankara Üniversitesi GLGTAM Ders KitabÍ,

(Yrd. Doç. Dr. Zülfikar Güngör ile birlikte), Ankara, 2006.
8. HacÍ Bektâó-Í Velî, Makâlât, (Prof. Dr. Mehmet Akkuó ve Dr. Ali Öztürk ile
birlikte), T.D.V. YayÍnlarÍ, Ankara 2007.
9. OsmanlÍ Türkçesi, (M. Akkuó, Z. Güngör, A. GslâmoÂlu ile birlikte), Anka-
ra Üniversitesi Uzaktan EÂitim YayÍnlarÍ, Ankara, 2011.
10. Türk-Gslâm EdebiyatÍ El KitabÍ, (Prof. Dr. Alim YÍldÍz, Prof. Dr, Bilal Ke-
mikli, Doç. Dr. Zülfikar Güngör, Yrd. Doç. Dr. Ali Öztürk, Yrd. Doç. Dr. Necdet
kengün, Dr. Ali Ghsan Akçay, Aró. Gör. Mehmet kamil Baó ve Aró. Gör. Kenan
Özçelikle birlikte), Grafiker YayÍnevi, Ankara 2012. (AynÍ zamanda editör)
11. Ruhsatî kiirleri, (Bilge GLHAN ile birlikte), Ke Te Be YayÍnlar, Gstanbul
2018.
Makaleler
1. “TanÍnmayan Bir Evliyâ Tezkiresi: Bahrü’l-Velâye”, Glim ve Sanat, sayÍ: 13,
MayÍs-Haziran, 1987, Gstanbul, s. 70-73.
2. “EdebiyatÍmÍzda ‘KÍrk Hadis’ler”, Glim ve Sanat, sayÍ: 15, Eylül-Ekim 1987,
Gstanbul, s. 85-88.
3. “HacÍ Bektaó-Í Velî’nin, Makâlât’Índa Gnsanlar Gçin KullandÍÂÍ SÍfatlar ve
Hitap kekiller”, Din ÖÂretimi Dergisi, Millî EÂitim BakanlÍÂÍ Din ÖÂretimi Ge-
nel MüdürlüÂü YayÍnÍ, sayÍ: 18, Mart 1989, Ankara, s. 81-85.
4. “Türk Ailesinde Bayram Gelenekleri”, Türk Aile Ansiklopedisi, (I-III), Baó-
bakanlÍk Aile AraótÍrma Kurumu YayÍnÍ, Ankara 1991, C. I, s. 180-187.
5. “MüslümanÍn Vakit Bilinci ve Ramazan”, Diyanet AylÍk Dergi, sayÍ: 15,
Mart 1992, Ankara, s. 36-41.
6. “Kültürümüzde Bayram”, Diyanet AylÍk Dergi, sayÍ: 16, Nisan 1992, An-
kara, s. 42-43.
7. “Dîvan-Í Hikmet”, Diyanet AylÍk Dergi, sayÍ: 33, Eylül 1993, Ankara, s.
42-43.
8. “Esmâ-i Hüsnâ kârihi Gbn-i Gsâ-yÍ Saruhânî”, Diyanet Glmi Dergi, c. 30, sa-
yÍ: 2, Nisan-MayÍs-Haziran 1994, Ankara, s. 19-29.
9. “HacÍ Bektaó-Í Velî Gerçekten Kalenderî mi Gdi? Makâlât HacÍ Bektaó-Í
Velî’nin DeÂil mi?”, Türkiye GünlüÂü, SayÍ: 36, Eylül-Ekim 1995, Ankara, s.
161-175.
10. “Gbn-G Kemâl (Kemâlpaóa-zâde)”, Sahâbeden Günümüze Allah DostlarÍ,
(I-X), Gstanbul 1995, c. VIII, s. 54-58.
11. “Gbn-i Îsâ-yÍ Saruhânî”, Sahâbeden Günümüze Allah DostlarÍ, (I-X), Gstan-
bul 1995, c. VIII, s. 103-106.
609 •
12. “HacÍ Bektâó-Í Velî”, Sahâbeden Günümüze Allah DostlarÍ, (I-X), Gstanbul
1995, c. VIII, s. 106-111.
13. “keyh ka’bân-Í Velî”, Sahâbeden Günümüze Allah DostlarÍ, (I-X), Gstanbul
1995, c. VIII, s. 122-128.
14. “Müstakîm-zâde Süleymân Sa’deddîn”, Sahâbeden Günümüze Allah Dost-
larÍ, (I-X), Gstanbul 1995, c. VIII, s. 430-435.
15. “Köstendilli Süleymân keyhî”, Sahâbeden Günümüze Allah DostlarÍ, (I-X),
Gstanbul 1995, c. IX, s. 21-24.
16. “ElmalÍlÍ Hamdi YazÍr”, Sahâbeden Günümüze Allah DostlarÍ, (I-X), Gstan-
bul 1995, c. IX, s. 402-406.
17. “Ahmet Yesevi’nin Hikmetleri ile Yunus Emre’nin kiirlerinde Tasavvu-
fi Muhteva Benzerlikleri”, Diyanet Glmi Dergi, c. 29, sayÍ: 4, Ekim-KasÍm-AralÍk
1993, Ankara, s. 17-33.
18. “ElmalÍlÍ Hamdi YazÍr’Ín Türkçesi”, Din ÖÂretimi Dergisi, Millî EÂitim
BakanlÍÂÍ Din ÖÂretimi Genel MüdürlüÂü YayÍnÍ, s. 32, Ocak-kubat 1992, An-
kara, s. 72-83.
19. “Ahmed-i Yesevî, Yunus Emre ve HacÍ Bektaó-Í Velî’nin Gslam Çizgisin-
deki Bütünlük”, Bilig-9, Bahar 1999.
TebliÂler
1. “Eski Harfli Türkçe Kaynaklara DayalÍ AraótÍrmalarÍn Önemi ve Prob-
lemleri”, Günümüz Din Bilimleri AraótÍrmalarÍ ve Problemleri Sempozyumu, 27-30
Haziran 1989, Samsun 1989, s. 385-396.
2. “ElmalÍlÍ Hamdi YazÍr’Ín Türkçesi”, ElmalÍlÍ M. Hamdi YazÍr Sempozyumu,
4-6 Eylül 1991, Türkiye Diyanet VakfÍ YayÍnlarÍ, Ankara 1993, s. 33-44.
3. “Ahmet Yesevî’nin Hikmetleri ile Yunus Emre’nin kiirlerinde Tasavvu-
fi Muhteva Benzerlikleri”, MilletlerarasÍ Hoca Ahmet Yesevî Sempozyumu, 26-29
MayÍs 1993, Erciyes Üniversitesi, Kayseri, BaskÍ: Erciyes Üniversitesi YayÍnla-
rÍ, Kayseri 1993, s. 389-413.
4. “Türk Atasözleri, Deyimler ve Manilerde Gül”, I. Ulusal Isparta Gül Sem-
pozyumu, 2-3 Haziran 2005, Isparta.
5. “kiirimizde Sevgi TemasÍ/ Sevginin PoetikasÍ”, Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ
Kutlu DoÂum Sempozyumu (20-21 Nisan 2007 / Kahramanmaraó).
6. “Gbrahim HakkÍ DivanÍnda Âyet ve Hadis GktibaslarÍ Çerçevesinde Gólen-
mió Konular”, (II. UluslararasÍ Gbrahim HakkÍ ve Siirt UlemasÍ Sempozyumu 7-9
Eylül 2007/Siirt).
7. “Erzurumlu Gbrahim HakkÍ DîvânÍ’nda Âyet ve Hadîs GktibaslarÍ”, 2.
UluslararasÍ Siirt Sempozyumu Gbrahim HakkÍ ve Siirt UlemasÍ Sempozyu-
mu Bildirileri, Gstanbul 2008, s. 137-162.
• 610
8. “Bir Arada Yaóama Tecrübesi, “Bektaóilikte Canlar Gmgesi”, Kutlu DoÂum

Sempozyumu, 15-17 Nisan 2008.
9. “Ümmi Sinan DivanÍ’nda Grfan ve Ârif KavramlarÍ”, ElmalÍ’nÍn CanlarÍ
Sevgi ve Grfan Sempozyumu (17-18 MayÍs 2008), Antalya.
10. “Hulûsî-i Dârendevî DîvânÍ’nda GhramcÍzâde”, GhramcÍzâde Gsmail Hak-
kÍ Toprak Sempozyumu (04.10.2009), Sivas.
11. “Nâbî DîvânÍ’nda Nefs”, kâir Nâbî Sempozyumu (13-15.10. 2009), kanlÍ-
urfa.
12. “Yûnus Emre’ye Göre Kabir YolculuÂu ve Kabir HayatÍ”, 1. UluslararasÍ
Gslâm Kültür ve Medeniyeti “Yûnus Emre” Sempozyumu, 10.07.2021, Kocaeli Üni-
versitesi Glâhiyat Fakültesi, Kocaeli.

25.09.1962 tarihinde Eskióehir’de doÂdu. Cengiz Topel Glkokulu ve
Eskióehir Gmam Hatip Lisesi’nde ilk ve orta öÂretimini tamamladÍ. 1980
yÍlÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ni kazandÍ ve 1985 sene-
sinde bu fakülteden mezun oldu. Mezuniyet sonrasÍ Glim ve Sanat der-
gisinin yayÍn müdürlüÂünü yaptÍ. Askerlik hizmetini 1986-1987 yÍllarÍ
içinde yedek subay olarak tamamladÍ.
1988 yÍlÍnda Ankara Yenimahalle Halide Edip Lisesi’nde Din Kültü-
rü ve Ahlâk Bilgisi öÂretmeni olarak bu mesleÂe intisap etti. 1993 nisa-
nÍna kadar öÂretmenliÂe devam etti ve bu tarihte Ankara Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi Türk-Gslâm EdebiyatÍ Ana Bilim DalÍ AraótÍrma Gö-
revlisi kadrosuna atandÍ. 1994’te yüksek lisansÍnÍ; 2000 yÍlÍnda ise dok-
torasÍnÍ tamamladÍ. 2003’te YardÍmcÍ Doçent, 2010’da Doçent, 2015 yÍ-
lÍnda Profesör kadrosuna atandÍ.
2011-2012 yÍllarÍnda KÍrgÍzistan Oó Devlet Üniversitesi Glahiyat Fa-
kültesi’nde Dekan YardÍmcÍsÍ olarak görev yaptÍ. Ankara Üniversitesi
Glahiyat Fakültesi’nde Fakülte Kurulu ÜyeliÂi (2009-2010, 2022-…), Fa-
külte Yönetim Kurulu ÜyeliÂi (2012-…) gibi idari görevlerde de bulu-
nan Güngör, hâlen Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Gslam Tarihi
ve SanatlarÍ Bölüm BaókanlÍÂÍ görevine devam etmektedir.
Kitaplar
1. OsmanlÍ PadióahlarÍndan Hz. Muhammed’e Na’tlar, AraótÍrma Yay.,
Ankara, 2009.
2. OsmanlÍ Türkçesi, (Ali YÍlmaz, Mehmet Akkuó, Abdulmecit Gsla-
moÂlu ile birlikte), Ankara Üniversitesi, Ankara,2011.
611 •
3. Yeni Türk kiirinde Cami ve Ezan, Glahiyat YayÍnlarÍ, Ankara, 2015.

4. Divan-Í Hikmet Sohbetleri, (ed. Zülfikar Güngör) Hoca Ahmet Yesevi
UluslararasÍ Türk Kazak Üniversitesi Yay., Ankara, ss.137-149, 2018.
5. Hoca Ahmed Yesevi KülliyatÍ, (ed. Zülfikar Güngör) Hoca Ahmet Ye-
sevi UluslararasÍ Türk Kazak Üniversitesi Yay., Ankara, 2019.
Kitap Bölümleri
1. “Mehmet Akif’in Safahat’ta Ayet ve Hadis SerlevhalÍ kiirlerle Ver-
diÂi Mesajlar”, Mehmet Akif Ersoy ve Gstiklal MaróÍmÍz, Diyanet Góleri Baó-
kanlÍÂÍ, Ankara, ss.155-177, 2021.
2. “Kültür ve EdebiyatÍmÍzda Ramazan AyÍnÍn Manevi Gklimi”, kifa
AyÍ Ramazan, (ed. Dönay Rabia Altuntaó, Ulviye EzerbolatoÂlu) Diya-
net Góleri BaókanlÍÂÍ, Ankara, ss.145-162, 2021.
3. “Hoca Ahmed Yesevî’de Glahî Aók”, Divan-Í Hikmet Sohbetleri, (ed.
Zülfikar Güngör) Hoca Ahmet Yesevi UluslararasÍ Türk Kazak Üniver-
sitesi Yay., Ankara, ss.137-149, 2018.
4. “Kâmil SarÍateó ve Mevlidi”, Mevlid KülliyatÍ I, Ed. Bilal Kemikli,
Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ YayÍnlarÍ, Gstanbul, ss.181-203, 2016.
5. “Türk EdebiyatÍnÍn Devreleri”, Türk Dili ve EdebiyatÍ Tarihi ed.
Mehmet Akkuó, Ankara Üniversitesi Uzaktan EÂitim YayÍnÍ, Ankara,
ss.121-172, 2006.
6. “Türk Gslâm EdebiyatÍnda Dinî-Edebî Türler”, (Ali YÍlmaz ile bir-
likte), Türk Dili ve EdebiyatÍ Tarihi, (Ed. Mehmet Akkuó), Ankara Üniver-
sitesi Uzaktan EÂitim YayÍnlarÍ, Ankara, ss.257-337, 2006.
7. “Tahirü’l-Mevlevî (OLGUN) (ö. 1370/1951)”, Sahabeden Günümüze
Allah DostlarÍ, kule YayÍnevi, Gstanbul, c.9, ss.453-460,1996.
Makaleler
1. “Taóköpri-zâde ve Mevzuatü’l-Ulum’u’’, Diyanet AylÍk Dergi, Ha-
ziran 96, S. 66, s. 29-31.
2. “Önemli Bir Biyografik Eser: Eó-kakâikü’n-Numaniye”, Diyanet Gl-
mi Dergi, c.33, S.1, Ocak-Mart 1997, s.107-120.
3. “Ramazan ve Ramazan Kültürümüz”, Yeni Dünya, YÍl 6, S. 63,
Ocak 99, s.12-13.
4. “Tahirül-Mevlevî’nin “Hallac-Í Mansur’a Dair” Risalesi”, Ankara
Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, c.39, Ankara 1999, s.581-597.
5. “Glim ve Gönül DünyamÍzdan Kayan YÍldÍz: Prof. Dr. Mahmut
Esad Coóan HocamÍz”, Tasavvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergisi, YÍl.2,
S.6, MayÍs 2001, s.7-17.
• 612
6. “Mevlânâ Hüseyin Vâiz ve Tefsîr-i Hüseynî”, Tasavvuf Glmi ve Aka-

demik AraótÍrma Dergisi, YÍl.3, S. 9, Temmuz-AralÍk 2002, s.363-368.
7. “Türk EdebiyatÍ’nda Hilye-i Nebevî Türünün DoÂuóu, Gelióimi ve
Sebepleri”, Tasavvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergisi, YÍl.4, S.10, Ocak-
Haziran 2003, s.185-201.
8. “Sebilü’r-Reóad’dan Senûsî TarikatÍ keyhi es-Seyyid Ahmed Senûsî
(ö.1933)’nin Sivas Hutbesi”, Tasavvuf Glmi ve Akademik AraótÍrma Dergisi,
YÍl. 4, S.10, Ocak-Haziran 2003, s.343-349.
9. “Muhyiddin Gbn Arabî HakkÍnda Louis Massignon’un Eleótirile-
ri ve Veled Çelebi (Gzbudak)’nin CevaplarÍ”, Tasavvuf Glmî ve Akademik
AraótÍrma Dergisi, YÍl 4, S. 11, Temmuz-AralÍk 2003, s. 377-406.
10. “Ahlâkî ve Edebî Bir OsmanlÍ Dergisi: Mekârimü’l-Ahlâk”, Tasav-
vuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, YÍl 5, S. 12, Ocak-Haziran 2004,
s. 225-238.
11. “OsmanlÍ Döneminde Çorumlu Divân kairleri”, Gazi Üniversite-
si Çorum Glahiyat Fakültesi Dergisi, YÍl 4, C. IV, SayÍ 7-8 (2005/1-2), s. 59-
76.
12. “Müslüman HayatÍ ve Camilerimiz”, Diyanet AylÍk Dergi, S. 178,
Ekim 2005, SayÍsÍnÍn Ek KitapçÍÂÍ, s. 22-25.
13. “Kültür ve EdebiyatÍmÍzda Nevrûz”, Somuncu Baba Kültür Edebi-
yat ve AraótÍrma Dergisi, YÍl 11, SayÍ 5, Mart-Nisan 2005, s. 42-45.
14. “Geleneksel Kültürümüzde Aók”, Diyanet AylÍk Dergi, S. 162, Ha-
ziran 2004, s. 8-11.
15. “EdebiyatÍmÍzda Hz. Peygamber Sevgisi”, Diyanet AylÍk Dergi, S.
161, MayÍs 2004, s. 56-57.
16. “Kork Allah’tan Korkmayandan”, Diyanet Avrupa AylÍk Dergi,
AralÍk 2005, SayÍ 80, s. 54.
17. “Gün DoÂmadan Neler DoÂar”, Diyanet Avrupa AylÍk Dergi, Ka-
sÍm 2005, SayÍ 79, s. 56.
18. “Niyet HayÍr AkÍbet HayÍr”, Diyanet Avrupa AylÍk Dergi, Ekim
2005, SayÍ 78, s. 58.
19. “Gyilik Et Denize At BalÍk Bilmezse HâlÍk Bilir”, Diyanet Avrupa
AylÍk Dergi, Eylül 2005, SayÍ 77, s. 50.
1. 20.”Bir’i Bilmeyen Bini Bilmez”, Diyanet Avrupa AylÍk Dergi, AÂus-
tos 2005, SayÍ 76, s. 48.
20. “YalnÍzlÍk Allah’a Mahsustur”, Diyanet Avrupa AylÍk Dergi, Tem-
muz 2005, SayÍ 75, s. 44.
21. “Düómez Kalkmaz Bir Allah”, Diyanet Avrupa AylÍk Dergi, Hazi-
ran 2005, SayÍ 74, s. 46.
613 •
22. “Hay’dan Gelen Hû’ya Gider”, Diyanet Avrupa AylÍk Dergi, Ma-
yÍs 2005, SayÍ 73, s. 51-52.
23. “Mehmet Akkuó HocamÍz”, Turkish Studies KaróÍlaótÍrmalÍ Dini
AraótÍrmalar Dergisi, 2016, C. 11, S. 17, s. 2-9. (Abdulmecit GslamoÂlu ile
birlikte).
Bildiriler
1. “Hulûsî-i Darendevî Divân’Índa Hz. Muhammed (s.a.v.)”, (III. Da-
rende Somuncu Baba ve Hulûsi Efendi Kültür Etkinlikleri 21 Haziran
2003), Hulûsi Efendi Güldestesi, Ankara 2003, s. 23-44.
2. “EdebiyatÍmÍzda Gül Sembolü ve Peygamberimiz”, (I. Ulusal Is-
parta Gül Sempozyumu 2-3 Haziran 2005), Gül KitabÍ Gül Kültürü Üze-
rine Gncelemeler, Isparta, s. 29-38.
3. “Tahirü’l-Mevlevî’nin BazÍ Üsküdar MeóhurlarÍ Gçin YazdÍÂÍ kiir-
ler”, XI. UluslararasÍ Üsküdar Sempozyumu (15-17 Ekim 2021), Gstanbul.
4. “Sinan-Í Ümmî’de Edeb ve Estetik”, ElmalÍ’nÍn CanlarÍ Grfan ve Sev-
gi Sempozyumu (15Eylül2018), Antalya.
5. “Bir Edebî Tür Olarak Hilyelerin Dünden Bugüne Aktüel DeÂeri”,
Gslam’da Hilye GeleneÂi Sempozyumu (5 MayÍs2018), Gstanbul.
6. “Sultan kairlerde Peygamber Sevgisi ve Cem’in Na’tlarÍ”, Cem Sul-
tan ve Dönemi Sempozyumu (16-18 Mart 2018), Bursa.
7. “Gslamiyet’in Türk EdebiyatÍ’na Etkisi: Kutadgu Bilig ÖrneÂi”, Do-
Âumunun 1000. YÍlÍnda Yusuf Has Hacib Beynelhalk Glmi KonferansÍ, keki,
Azerbaycan, 02 KasÍm 2016.
8. “Hoca Ahmed Yesevî’nin Hikmetlerinde Sosyal Gçerikli Mesajlar”,
XI. AsrÍn Meóhur Mütefekkir kairi Hoca Ahmed Yesevi Beynelhalk Glmi Kon-
feransÍ, Baku, Azerbaycan, 31 Ekim 2016.
9. “Ankara Glahiyat’ta Türk Gslam EdebiyatÍ Anabilim DalÍ’nÍn Tarih-
çesi”, Türkiye’de Glahiyat Tecrübesi: Ankara Glahiyat Fakültesi ÖrneÂi Sem-
pozyumu (23-25 Ekim 2015), Bilecik.
10. “Din ve Edebiyat Gliókisi Üzerine DeÂerlendirmeler”, IX. Türk Gs-
lam EdebiyatÍ Koordinasyon ToplantÍsÍ Din ve Edebiyat Sempozyumu (29-30
MayÍs 2015), Isparta.
11. “Kasîde-i Bürde Tercümeleri ve kemseddin Sivasî’nin Kaside-i
Bürde Tercümesi”, kemseddin Sivasî Sempozyumu (17-19 Nisan 2015), Si-
vas.
12. “AlvarlÍ Efe Hazretlerine Göre Glahî AókÍn KaynaÂÍ: karab-Í
Eynemâ”, UluslararasÍ Hoca Muhammed Lütfi Sempozyumu (25-26 Nisan
2013), Erzurum.
• 614
13. “Gülzâr-Í Ma’nevî’de Ayet GktibaslarÍ Üzerine DeÂerlendirmeler”,

Ulusal Gbrahim Tennurî Sempozyumu, Kayseri, 03 Haziran 2011, ss.238-
247.
14. “Bir Edebî Tür Olarak Hilyeler”, YazÍlÍóÍnÍn 600. YÍlÍnda Bir Kut-
lu DoÂum kaheseri UluslararasÍ Mevlid Sempozyumu, Bursa,16 -17 Nisan
2009, ss.71-88.
15. “HacÍ Bayram-Í Veli’nin Türk Tasavvuf EdebiyatÍ’ndaki Yeri”,
HacÍ Bayram-Í Veli Sempozyumu, Ankara, 07 MayÍs 2010.
16. “Gbrahim HakkÍ DîvânÍ’nda Hz. Peygamber”, Gbrahim HakkÍ ve Si-
irt UlemasÍ Sempozyumu Bildirileri, Siirt, 07 -09 Eylül 2007, ss.163-181.
17. “Çorumlu Bir MutasavvÍf kair Çerkez keyhi HacÍ Ömer Lütfi
Efendi”, UluslararasÍ OsmanlÍdan Cumhuriyete Çorum Sempozyumu, Ço-
rum, 23 -25 KasÍm 2007, cilt.1, ss.561-571.
18. “Türk Gslâm EdebiyatÍnÍn KaynaÂÍ Olarak Hadisler”, Hz. Muham-
med ve Evrensel MesajÍ Sempozyumu, Çorum, 20 -22Nisan2007, ss.201-
211.
19. “Türk Gslâm EdebiyatÍnÍn KaynaÂÍ Olarak Kur’an-Í Kerîm”, Gslâmî
Glimler Dergisi 1. Kur’an Sempozyumu, Çorum, 14-15 Ekim 2006, ss.178-
188.
20. “Azîz Mahmûd Hüdâyî DivanÍnda Hz. Muhammed GmajÍ”, Azîz
Mahmûd Hüdâyî UluslararasÍ Sempozyumu, Gstanbul, 20-22 MayÍs 2005,
cilt.1, ss.437-448.
Prof. Dr. Abdülmecit GslamoÂlu

Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nden 2000 yÍlÍnda mezun oldu.
2001-2003 yÍllarÍnda kanlÍurfa’da Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi öÂretmeni
olarak görev yaptÍ. 03.03.2003 tarihinde Ankara Üniversitesi Glahiyat Fa-
kültesi Türk-Gslâm EdebiyatÍ Anabilim DalÍ’na AraótÍrma Görevlisi ola-
rak atandÍ. AynÍ yÍl “Himmetzâde Abdullah (Abdî), HayatÍ, Eserleri ve
Dîvân-Í Nu’ût’u” konulu teziyle Yüksek LisansÍnÍ tamamladÍ. 2007’de
“Dâvûd-Í Halvetî ve Gülóen-i Tevhîd ü Tahkîk’i (Gnceleme-Metin)” baó-
lÍklÍ tez çalÍómasÍyla Doktor unvanÍ aldÍ. 2011 yÍlÍnda “YardÍmcÍ Doçent”
kadrosuna atandÍ. 2014’te “Doçent”, 2020’de “Profesör” unvanÍ aldÍ. 2005-
2006 öÂretim yÍlÍnda Millî EÂitim BakanlÍÂÍ bursu ile gittiÂi MÍsÍr’da
(Kahire Üniversitesi) alanÍyla ilgili araótÍrmalarda bulundu. 07.10.2016-
22.10.2016 tarihleri arasÍnda Kazakistan’Ín Türkistan óehrinde bulunan
Hoca Ahmet Yesevi UluslararasÍ Türk-Kazak Üniversitesi’nde dersler
verdi. 2018-2020 yÍllarÍ arasÍnda KÍrgÍzistan Oó Devlet Üniversitesi Glahi-
615 •
yat Fakültesi’nde Dekan YardÍmcÍsÍ olarak görev yaptÍ, lisans ve lisansüs-

tü dersler verdi. Hâlen Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi Türk-Gslâm
EdebiyatÍ Anabilim DalÍ BaókanÍ olarak çalÍómaya devam etmektedir.
Yüksek Lisans Tez BaólÍÂÍ ve Tez DanÍómanÍ: Himmetzâde Abdullah (Abdî),
HayatÍ, Eserleri ve Dîvân-Í Nu’ût’u, Tez DanÍómanÍ: Prof. Dr. Mehmet Akkuó.
Doktora Tez BaólÍÂÍ ve DanÍómanÍ: Dâvûd-Í Halvetî ve Gülóen-i Tevhîd ü
Tahkîk’i (Gnceleme-Metin), Tez DanÍómanÍ: Prof. Dr. Mehmet Akkuó.
Kitaplar
1. Vâhib Ümmî Halvetî’nin Dinî ve Tasavvufî DünyasÍ, H YayÍnlarÍ, Gstanbul
2018.
2. ÜsküdarlÍ Mehmed Nasûhî Halvetî-Seyr ü Sülûk MektuplarÍ, (M. TatcÍ ile bir-
likte), H YayÍnlarÍ, Gstanbul 2017.
3. Dâvûd-Í Halvetî ve Gülóen-i Tevhîd’i (Gnceleme-Tenkitli Metin), Bolu AraótÍr-
malarÍ Merkezi YayÍnlarÍ, Bolu 2013.
4. Gülóen-i Tevhîd’den Hikâyeler-Dâvûd-Í Halvetî, Bolu AraótÍrmalarÍ Merke-
zi YayÍnlarÍ, Bolu 2013.
5. OsmanlÍ Türkçesi, (A. YÍlmaz, M. Akkuó, Z. Güngör ile birlikte), Ankara
Üniversitesi Uzaktan EÂitim YayÍnlarÍ, Ankara 2011.
6. Hüseyin Fahreddin el-Mevlevî-Müntehabât-Í Fahrî, (M. Akkuó, A. Adak ile
birlikte), Mevlânâ Kültür ve Sanat VakfÍ YayÍnlarÍ, Ankara 2010.
Hakemli Dergilerde Makaleler

1. “Hâóimî Emîr Osman’Ín Tasavvufi Adap ve Erkâna Dair Görüóleri”, (M.
Güven ile), Türk Kültürü ve HacÍ Bektaó Veli AraótÍrma Dergisi, sayÍ: 107 (Eylül
2023), s. 233-251.
2. “KÍrgÍzistan’da Ahmet Yesevî ÇalÍómalarÍ”, Oó Devlet Üniversitesi Glahiyat
Fakültesi Glmî Dergisi, sayÍ: 28, Oó-2020, s. 7-24.
3. “Aróiv Belgeleri IóÍÂÍnda BalÍkesirli keyh Lütfullah Câmii ve Zâviyesi”,
(M. Akkuó ile), Cumhuriyet Glahiyat Dergisi, 22/2 (AralÍk 2018), s. 885-908. (Doi:
https://doi.org/10.18505/cuid.449314).
4. “Mehmed kevket ve kiirlerinde Hz. Peygamber Sevgisi”, Süleyman Demi-
rel Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, sayÍ: 41, 2018/2, s. 200-216.
5. “17. YüzyÍl DîvânlarÍnda DünyanÍn GeçiciliÂine Dair Nasihatler”, (E. Po-
lat ile), Turkish Studies-KaróÍlaótÍrmalÍ Dini AraótÍrmalar, Volume 13/9, Spring
2018, p. 213-238. (Doi: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13793)
6. “Nehrî Ahmed Dîvânçesi’nin kekil ve Muhteva Özellikleri”, Cumhuriyet
Glahiyat Dergisi, 22/1 (Haziran 2018), s. 435-466. (Doi: https://doi.org/10.18505/
cuid.408176)
• 616
7. “Suyolcu-zâde Nehrî Ahmed’in Türkçe kiirleri”, Turkish Studies-

KaróÍlaótÍrmalÍ Dini AraótÍrmalar, Volume 12/27, Fall 2017, p. 195-253. (Doi: http://
dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12688)
8. “Mustafa Azbî’nin Niyâzî-i MÍsrî’nin “Gçre” Redifli Gazeline kerhi”,
Turkish Studies-KaróÍlaótÍrmalÍ Dini AraótÍrmalar (Prof. Dr. Mehmet Akkuó Ar-
maÂanÍ), Volume 11/17, Fall 2016, p. 35-68. (Doi: http://dx.doi.org/10.7827/
TurkishStudies.11260)
9. “Visâlî Ali Çelebi ve Mevlid’i”, Turkish Studies (Prof. Dr. Âmil ÇelebioÂlu
ArmaÂanÍ), Volume 8/1, Winter 2013, p. 1619-1739.
10. “Ali Emîrî’nin OsmanlÍ Tarih ve Edebiyat MecmûasÍ’nda Yer Alan Gki
Na’tÍ”, Dinbilimleri Akademik AraótÍrma Dergisi, cilt: 12, sayÍ: 3, 2012, s. 87-117.
11. “Sultan Memdûh’un Mahzenü’l-Esrâr’Índan Hareketle kiirleri ve kair-
liÂi Üzerine DeÂerlendirmeler”, Ondokuz MayÍs Üniversitesi Glahiyat Fakültesi
Dergisi, sayÍ: 32, 2012, s. 129-165.
12. “Halil Efendi’nin Lübbü’n-NesâyÍh AdlÍ Eserinin kekil ve Muhteva Özel-
likleri”, Sakarya Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: XIV, sayÍ: 26, (2012/2),
s. 119-148.
13. “Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi’nde Bulunan El YazmasÍ Bir Eser:
Atalarsözü KülliyâtÍ”, Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 51: 1 (2010),
s. 273-293. (DOI: 10.1501/Ilhfak_0000001024)
14. “MÍsÍr Üniversitelerinde Türkoloji ÇalÍómalarÍ”, Hitit Üniversitesi Glahi-
yat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 9, sayÍ: 18, s. 143-171.
15. “Mudurnulu Dâvûd-Í Halvetî ve Gülóen-i Tevhîd ü Tahkîk AdlÍ Eserin-
deki Dil ve Gfâde Özellikleri”, Tasavvuf Glmî ve Akademik AraótÍrma Dergisi, sa-
yÍ: 24, 2009/2, s. 39-73.
Kitap EditörlüÂü
Hoca Ahmet Yesevî, Dîvân-Í Hikmet (KÍrgÍzca), (Ed. Abdülmecit GslamoÂlu),
Türkiye Diyanet VakfÍ-Ahmet Yesevi Üniversitesi YayÍnlarÍ, Biókek 2019.
Bilimsel Kitaplarda Bölümler

1. “MÍsÍrlÍ TürkologlarÍn Gözüyle Yûnus Emre”, Ey Dost… Yunus Emre Ki-
tabÍ, (Ed. M. Akkuó, V. Göktaó), Glâhiyât, Ankara 2022, s. 239-260.
2. “Tarsuslu Dâ’î’nin Manzum Fütüvvetnâme’sinde Dinî Muhteva”, Geç-
mióten GeleceÂe Köprü-Ahîlik ve Ahî Evran KitabÍ, (Ed. M. Fatih Köksal vd.), Türk
OcaklarÍ Eskióehir kubesi YayÍnlarÍ, Eskióehir 2022, s. 331-371.
3. “Mürâselât (Nasûhî)”. Türk EdebiyatÍ Eserler SözlüÂü, http://tees.yesevi.
edu.tr/madde-detay/muraselat-nasuhi. [YayÍn Tarihi: 23.06.2022].
617 •
4. “Mevlid (Visâlî)”. Türk EdebiyatÍ Eserler SözlüÂü, http://tees.yesevi.edu.tr/

madde-detay/mevlid-visali. [YayÍn Tarihi: 09.06.2022].
5. “Lübbü’n-Nasâyih (Halîl)”. Türk EdebiyatÍ Eserler SözlüÂü, http://tees.ye-
sevi.edu.tr/madde-detay/lubbu-n-nasayih-halil. [YayÍn Tarihi: 07.06.2022].
6. “Tahmîs-i Kasîde-i Emâlî (Na’tî)”. Türk EdebiyatÍ Eserler SözlüÂü, http://
tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tahmis-i-kaside-i-emali-na-ti. [YayÍn Tarihi:
03.06.2022].
7. “Dîvân (Vâhib Ümmî)”. Türk EdebiyatÍ Eserler SözlüÂü, http://tees.yesevi.
edu.tr/madde-detay/divan-vahib-ummi. [YayÍn Tarihi: 02.06.2022].
8. “kerh-i Gazel-i MÍsrî (Mustafa Azbî)”. Türk EdebiyatÍ Eserler SözlüÂü,
http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/serh-i-gazel-i-misri-mustafa-azbi. [Ya-
yÍn Tarihi: 12.05.2022].
9. “Gülóen-i Tevhîd (Dâvûd Halvetî)”, Türk EdebiyatÍ Eserler SözlüÂü, http://
tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/gulsen-i-tevhid. [YayÍn Tarihi: 04.11.2021].
10. “Enderunlu VâsÍf”, Tarihte Müslümanlar, Otto YayÍnlarÍ, Ankara 2020,
cilt: 7, s. 154-156.
11. “Sâbit”, Tarihte Müslümanlar, Otto YayÍnlarÍ, Ankara 2020, cilt: 6, s. 194-
197.
12. “Keçeci-zâde Gzzet Molla”, Tarihte Müslümanlar, Otto YayÍnlarÍ, Anka-
ra 2020, cilt: 7, s. 156-159.
13. “Nedîm”, Tarihte Müslümanlar, Otto YayÍnlarÍ, Ankara 2020, cilt: 6, s.
197-200.
14. “Âdile Sultan”, Tarihte Müslümanlar, Otto YayÍnlarÍ, Ankara 2020, cilt:
7, s. 164-167.
15. “keyh Gâlib”, Tarihte Müslümanlar, Otto YayÍnlarÍ, Ankara 2020, cilt: 6,
s. 203-206.
16. “Sünbül-zâde Vehbî”, Tarihte Müslümanlar, Otto YayÍnlarÍ, Ankara 2020,
cilt: 6, s. 206-208.
17. “Enderunlu FâzÍl”, Tarihte Müslümanlar, Otto YayÍnlarÍ, Ankara 2020,
cilt: 6, s. 208-211.
18. “Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi HakkÍnda Yurtiçinde YayÍnla-
nan YazÍlar”, Türkiye’nin Glahiyat Birikimi-Ankara Glahiyat’Ín 70 YÍlÍ (1949-2019),
(Kevser Beyazyüz SipahioÂlu ve Muhammed Sevinç ile birlikte), Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, Ed. E. Baó, H. Aslan, R. Çetin, Ankara
2019, s. 491-505.
Sempozyum Bildirileri
1. “Vâhib Ümmî’de Ahde Vefa”, ElmalÍ’nÍn CanlarÍ Grfan ve Sevgi Sempozyumu-
Ahde Vefa, 22 Ekim 2022, ElmalÍ/Antalya.
2. “Ali b. Osman el-Ûóî’nin Emâlî Kasîdesi’ne Mustafa Na’tî’nin YazdÍÂÍ
• 618
Tahmîs”, (UluslararasÍ Ali b. Osman el-Ûóî Sempozyumu, 8-13 MayÍs 2018, Oó-
KÍrgÍzistan), (Türkiye Diyanet VakfÍ, Oó Devlet Üniversitesi, TGKA ióbirliÂi ile),
UluslararasÍ Ali b. Osman el-Ûóî Sempozyumu Bildirileri, Türkiye Diyanet VakfÍ-
Oó Devlet Üniversitesi Glahiyat Fakültesi YayÍnlarÍ, Biókek, 2018, s. 255-272.
3. “Trabzonlu Emin Hilmi Efendi’nin Münóeât’Índan Trabzon-Samsun Hal-
kÍnÍn Hz. Peygamber Sevgisine Dair Bir Kesit”, (I. UluslararasÍ Geçmióten Gü-
nümüze Trabzon’da Dinî Hayat Sempozyumu, 8-10 Ekim 2015, Trabzon), I.
UluslararasÍ Geçmióten Günümüze Trabzon’da Dinî Hayat Sempozyumu-TebliÂler
KitabÍ, DeÂióim YayÍnlarÍ, Gstanbul, 2016, s. 833-839.
4. “Mudurnulu MutasavvÍf kair Dâvûd-Í Halvetî ve BazÍ Tasavvufî Görüó-
leri”, (Türk Tarihinde Gz BÍrakan Bolulular ÇalÍótayÍ, 21-22 AÂustos 2015, Bo-
lu), Türk Tarihinde Gz BÍrakan Bolulular ÇalÍótayÍ Bildirileri, Abant Gzzet Baysal
Üniversitesi YayÍnlarÍ, Bolu, 2016, s. 9-23.
5. “Melâmiyye’nin Temel Glkeleri Gçin Referans Gösterilen Âyet ve Hadis-
ler”, (UluslararasÍ Melâmîlik ve Seyyid Muhammed Nûru’l-Arabî Sempoz-
yumu, 9-10 MayÍs 2015, Antalya), UluslararasÍ Melâmîlik ve Seyyid Muhammed
Nûru’l-Arabî Sempozyumu Bildirileri, Tika Kültür YayÍnlarÍ, Ankara, 2016, s. 43-
53.
6. “Habîb-i Karamânî ve Anadolu’da YürüttüÂü Tarîkat Faaliyetleri”, Sey-
yid Yahya Bakuvî Sempozyumu, 5 AralÍk 2014, Bakü-Azerbaycan. (Uluslarara-
sÍ KalkÍnma ve Gó BirliÂi DerneÂi tarafÍndan düzenlenmió ve TGKA tarafÍndan
desteklenmiótir.)
7. “Tillo’nun Manevî MimarlarÍndan Hamza el-Kebîr ve Gbrahim el-
Mücâhid”, Tillo Bilim Sempozyumu, 22 Eylül 2014, Siirt.
8. “Ahmed-i Sûzî’nin Aók AnlayÍóÍ”, (SivaslÍ Sûfî kâir Ahmed Sûzî ve Dö-
nemi Sempozyumu, 26 MayÍs 2012, Sivas), SivaslÍ Sûfî kâir Ahmed Sûzî ve Dö-
nemi, Buruciye YayÍnlarÍ, Sivas, 2012, s. 221-249.
9. “Muhammed b. Tâvît et-Tancî’nin Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi’ne
Gntikal Eden Metrûkesi”, (UluslararasÍ Prof. Muhammed b. Tâvît et-Tancî Sem-
pozyumu, 13-14 Ekim 2011, Ankara), UluslararasÍ Prof. Muhammed b. Tavît et-
Tancî Sempozyumu, Türkiye Diyanet VakfÍ YayÍnlarÍ, Ankara, 2015, s. 167-214.
10. “Gülzâr-Í Manevî’de Hz. Peygamber”, (Ulusal Gbrahim Tennûrî/Kayserî
Sempozyumu, 3 Haziran 2011, Kayseri), Gbrahim Tennûrî Sempozyumu Bildiri Ki-
tabÍ, Melikgazi Belediyesi YayÍnlarÍ, Kayseri, 2011, s. 248-272.
11. “Osman Hulûsî Efendi DîvânÍ’nda Seher Vakti,” (Somuncu Baba ve
Hulûsî Efendi Sempozyumu, 18 Haziran 2010, Darende), Somuncu Baba ve
Hulûsî Efendi Sempozyum Bildirileri, Nasihat YayÍnlarÍ, Ankara, 2011, s. 195-
215.
12. “HacÍ Nûreddîn Efendi ve Hüseyn’in Makteli AdlÍ Eseri”, (UluslararasÍ
619 •
Kerbela Sempozyumu, 20-22 MayÍs 2010, Sivas), Çeóitli Yönleriyle Kerbela (I-III),
Asitan YayÍncÍlÍk, Sivas, 2010, c. II, s. 17-42.
13. “Gül Kültürü ve Cevat Rüótü”, (I. Ulusal Isparta Gül Sempozyumu, 2-3
Haziran 2005, Isparta), Gül KitabÍ: Gül Kültürü Üzerine Gncelemeler, Isparta Bele-
diyesi Kültür ve EÂitim MüdürlüÂü YayÍnlarÍ, Isparta, 2005, s. 259-270.
DiÂer YayÍnlar
1. “Yâr-Í SâdÍk”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-Kültür ve Edebiyat Dergisi, AÂus-
tos 2012, sayÍ: 142, s. 10-12.
2. “Dost Bahçesinin Bülbülü Olmak”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-Kültür ve
Edebiyat Dergisi, Nisan 2012, sayÍ: 138, s. 10-13.
3. “Dost SÍrrÍna Mihmân Olmak”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-Kültür ve Ede-
biyat Dergisi, kubat 2012, sayÍ: 136, s. 12-14.
4. “Dem Bu Demdir”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-Kültür ve Edebiyat Dergisi,
AralÍk 2011, sayÍ: 134, s. 10-12.
5. “Leyla Kimin Mecnunudur?”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-Kültür ve Edebi-
yat Dergisi, Ekim 2011, sayÍ: 132, s. 10-13.
6. “Candan Geçilir Yardan Geçilmez”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-Kültür ve
Edebiyat Dergisi, Temmuz 2011, sayÍ: 129, s. 10-12.
7. “Fenâdan Bekâya”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-Kültür ve Edebiyat Dergisi,
MayÍs 2011, sayÍ: 127, s. 12-14.
8. “Hâlimiz Nicedir?”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-Kültür ve Edebiyat Dergisi,
Mart 2011, sayÍ: 125, s. 10-12.
9. “Bir Özge Cân Olmak”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-Kültür ve Edebiyat Der-
gisi, Ocak 2011, sayÍ: 123, s. 10-11.
10. “Gönülde GayrÍ SevdâyÍ Gülüm N’idem”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-
Kültür ve Edebiyat Dergisi, KasÍm 2010, sayÍ: 121, s. 18-20.
11. “AóktÍr Her Ne Ki Var Âlemde”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-Kültür ve Ede-
biyat Dergisi, Eylül 2010, sayÍ: 119, s. 14-17.
12. “Ömür”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-Kültür ve Edebiyat Dergisi, Temmuz
2010, sayÍ: 117, s. 10-13.
13. “PaslÍ Gönüllerin DermânÍ Âh”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-Kültür ve Ede-
biyat Dergisi, MayÍs 2010, sayÍ: 115, s. 10-13.
14. “kehirler ve Manevî MimarlarÍ: Ankara ve HacÍ Bayram-Í Velî”, Glbank,
Mart-Nisan 2010, sayÍ: 2, s. 44-46.
15. “Derd-i Hak Gle Yan Ey Gönül”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-Kültür ve Ede-
biyat Dergisi, Mart 2010, sayÍ: 113, s. 12-15.
16. “kâirlerin Dilinden kehirler: kehrengizler”, Glbank, Ocak-kubat 2010, sa-
yÍ: 1, s. 62-64.
17. “Sevgiliye Arz-Í Hâl”, Somuncu Baba / AylÍk Glim-Kültür ve Edebiyat Der-
gisi, Ocak 2010, sayÍ: 111, s. 10-12.
• 620
18. “Kable’l-Gslâm ArablarÍn Tedeyyünü, kemseddin Günaltay”, Gslâmiyât

VII (2004), sayÍ: 1, s. 187-192.
19. “Mevzû’âtu’l-Ulûm’da Glimler Tasnifi, Taóköprülü-zâde Gsâmeddîn Ah-
med Efendi, Tercüme: Kemâleddîn Mehmed Efendi”, Gslâmiyât VI (2003), sa-
yÍ: 4, s. 209-216.
20. “Avrupa Medeniyetine Bir Nazar-Í Muvâzene, Gsmail GaspÍralÍ”, Gslâmi-
yât VI (2003), sayÍ: 2, s. 151-160.
Gdari Görevler
1. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk Gslam EdebiyatÍ Anabilim Da-
lÍ BaókanlÍÂÍ (13.12.2022-…)
2. KÍrgÍzistan Oó Devlet Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dekan YardÍmcÍlÍ-
ÂÍ (26.09.2018-30.09.2020).
3. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi, Fakülte Yönetim Kurulu (Doçent)
ÜyeliÂi (18.07.2016-24.09.2018)
4. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi, Fakülte Kurulu (Doçent) ÜyeliÂi
(21.05.2015-21.05.2018)
Projelerde YaptÍÂÍ Görevler

1. “Türkiye’de Dinî AraótÍrmalar ve Glahiyat Fakültesi” isimli projede pro-
je yürütücüsü, Ankara, 2003-2006, Proje Sorumlusu: Prof. Dr. Mehmet Özde-
mir.
2. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi yazma eserler katalog çalÍómasÍnda
proje yürütücüsü, Ankara, 2005, Proje Sorumlusu: Prof. Dr. Mehmet Akkuó,
Prof. Dr. Nesimi YazÍcÍ.
3. Türk Tarih Kurumu BaókanlÍÂÍ tarafÍndan yürütülmekte olan “YurtdÍ-
óÍndaki Tarihî Türk Eserlerinin Tespiti Projesi” kapsamÍnda Yemen’deki Türk
eserlerinin envanterinin çÍkarÍlmasÍ için oluóturulan bilimsel heyette üye, Pro-
je Sorumlusu: Prof. Dr. Nusret Çam, 4-14 kubat 2008, Yemen.
4. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Kurum Tarihi Projesi (70. Kuruluó
YÍldönümü), Proje Sorumlusu: Prof. Dr. Eyüp Baó, (2018-2019).
5. Tarihte Müslümanlar Projesi’nde yazar, Proje Sorumlusu: Prof. Dr. Grfan
Aycan, (2018-2020).
DanÍómanlÍÂÍnda Devam Eden Tezler

1. Mustafa TÍzlak, Hüseyin Görbil’in HayatÍ, Eserleri ve Atalarsözü KülliyâtÍ
(Metin-Gnceleme-Dizin), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
titüsü, Ankara,
621 •
2. Belgin KÍzÍlçay, 17. YüzyÍl Klasik Türk kiirinde Tevhid, Doktora Tezi, An-
kara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
3. Gbrahim YÍldÍrÍm, Cumhuriyet Dönemi Çocuk Hikâye ve kiirlerinde Dinî Muh-
teva, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
4. Büóra Demir, AltÍkulaçzâde keyh Ömer Zekî DîvânÍ (Gnceleme-Metin), Yük-
sek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
5. Beria BelkÍs Uslu, IspartalÍ Zeynel Abidin, HayatÍ ve Eserleri, Yüksek Lisans
Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
6. Müfidenur Kayhan, Mehmet Akif Gnan’Ín Eserlerinde Dinî Muhteva, Yüksek
Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Dr. ÖÂr. Üyesi Necati Góler

Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nden 1999 yÍlÍnda mezun ol-
du. 2005 yÍlÍnda “Suûdü’l-Mevlevî, HayatÍ, Eserleri ve DîvânÍ (Zâdegân)”
konulu teziyle yüksek lisansÍnÍ tamamladÍ. 2021 yÍlÍnda “Muhammed b.
Gbrahim’in Manzûm kir’atü’l-Gslâm Tercümesi (kir’a-i Manzûme)” baólÍklÍ tez
çalÍómasÍyla doktor unvanÍ aldÍ. 1999-2023 yÍllarÍ arasÍnda Millî EÂitim
BakanlÍÂÍna baÂlÍ çeóitli okullarda Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi öÂret-
meni olarak görev yaptÍ. 05.04.2023 tarihinde Ankara Üniversitesi Glahi-
yat Fakültesi Türk-Gslâm EdebiyatÍ Anabilim DalÍ’na Dr. ÖÂretim Üyesi
olarak atandÍ. Hâlen aynÍ fakültede çalÍómaya devam etmektedir.
Yüksek Lisans Tez BaólÍÂÍ ve Tez DanÍómanÍ: Su’ûdu’l-Mevlevî, HayatÍ, Eser-

leri ve DîvânÍ (Zâdegân), Tez DanÍómanÍ: Prof. Dr. Mehmet Akkuó.
Doktora Tez BaólÍÂÍ ve DanÍómanÍ: Muhammed B. Gbrahim’in Manzum kir’atü’l-
Gslâm Tercümesi (kir’a-i Manzûme), Gnceleme-Tenkitli Metin, Tez DanÍómanÍ: Prof.
Dr. Zülfikar Güngör.
Kitaplar
Suûdü’l-Mevlevî: HayatÍ, Eserleri ve DîvânÍ (Zâdegân), Glahiyat YayÍnlarÍ, An-
kara, 2022.
Makaleler:
1. “20. YüzyÍl Dîvân kâiri Hattât Suûdü’l-Mevlevî ve DîvânÍ (Zâdegân)”.
Glahiyat AraótÍrmalarÍ Dergisi, 11 (Haziran 2019): 53-90.
2. “Hattât ve kair Mehmed RÍza Safvet Bey’in (1857-1911) HayatÍ ve kiirle-
ri (Âsâr-Í Peder)”. Pamukkale Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi, 8/1 (Haziran
2021): 469-499. https://doi.org/10.17859/pauifd.908890
3. “Eski Türk EdebiyatÍ ÇalÍómalarÍnda Dijital Kaynaklar ve Uygulamalar”.
• 622
Bülent Ecevit Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (Haziran 2021): 249-272.
https://doi.org/10.33460/beuifd.902116
4. “Muhammed b. Gbrahim’in Manzûm kir’atü’l-Gslam Tercümesi (kir’a-i
Manzûm)”. Eskiyeni, 41 (Eylül 2020): 775-812.
Bildiriler:
1. “Muhammed b. Gbrahim’in Manzûm kir’atü’l-Gslâm Tercümesi’ndeki
Türkçe Unsurlar”, UluslararasÍ Klasik Türk EdebiyatÍnda Yerlilik Bilim köleni, Gs-
tanbul, 24-25 Nisan 2021, s. 131-146.
2. “Nakóibendiyye TarikatÍnda Kelimât-Í Kudsiyye Olarak Bilinen 11 Esa-
sÍn Manzum kerhi: Nevóehirli kükri Ali Gbni Süleyman’Ín Nazm-Í Celî Gsim-
li Mesnevîsi”, International Marmara Social Sciences Congress (Imascon Autumn
2022), Kocaeli, 9-10 AralÍk 2022, s. 40.
3. “Mehmed Eóref Dede’nin Âyîn-i Tarîkat-i Mevlânâ AdlÍ Manzum ve Men-
sur Eseri”, International Marmara Social Sciences Congress (Imascon Autumn 2022),
Kocaeli, 9-10 AralÍk 2022, s. 32.
Aró. Gör. Cihat Ekiz

Bursa UludaÂ Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nden 2017 yÍlÍnda mezun ol-
du. 2019’da Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk-Gslâm EdebiyatÍ Ana-
bilim DalÍ’na AraótÍrma Görevlisi olarak atandÍ.
Yüksek Lisans Tez BaólÍÂÍ ve Tez DanÍómanÍ: Lâmi’î Çelebi DivanÍndan Se-
çilen Gazellerin kerhi, Tez DanÍómanÍ: Doç. Dr. Mehmet Murat Yurtsever, Ulu-
daÂ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2019.
Doktora Tez BaólÍÂÍ ve DanÍómanÍ: Ahmed b. Seydî el-Bigavî’nin Avârifü’l-
Ma’ârif Tercümesi (Gnceleme-Metin), Tez DanÍómanÍ: Prof. Dr. Zülfikar Güngör.
(Devam ediyor).
Bilimsel Kitaplarda Bölümler

1. kerhu Erba’îne Hadîsen Hâóiyesi (Hakîkî). Türk EdebiyatÍ Eserler SözlüÂü,
https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/serhu-erba-ine-hadisen-hasiyesi-hakiki
[YayÍn Tarihi: 30.03.2022]
2. Risale-i Seyfiyye (Ali Efendi). Türk EdebiyatÍ Eserler SözlüÂü, https://tees.
yesevi.edu.tr/madde-detay/risale-i-seyfiyye-ali [YayÍn Tarihi: 30.03.2022]
3. Risale-i Kalemiyye (Ali Efendi). Türk EdebiyatÍ Eserler SözlüÂü, https://te-
es.yesevi.edu.tr/madde-detay/risale-i-kalemiyye-ali [YayÍn Tarihi: 30.03.2022]
4. Risale-i kem’iyye (Ali Efendi). Türk EdebiyatÍ Eserler SözlüÂü, https://tees.
yesevi.edu.tr/madde-detay/risale-i-sem-iyye-ali [YayÍn Tarihi: 30.03.2022]
5. Avârifü’l-Ma’ârif Tercümesi (Ahmed b. Seydî el-Bigavî). Türk Edebiya-
623 •
tÍ Eserler SözlüÂü, https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/avarifu-l-ma-arif-

tercumesi-ahmed-b-seydi-el-bigavi [YayÍn Tarihi: 31.03.2022]
6. Ganâ’imü’l-Gâzî Fî Bilâdi’n-Niyâzî (RÍzâ). Türk EdebiyatÍ Eserler SözlüÂü,
https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/gana-imu-l-gazi-fi-biladi-n-niyazi-riza
[YayÍn Tarihi: 01.10.2022]
Bildiriler
BalÍkesirli Kazasker HacÍ Hasanzâde’nin Edebî Yönü, Geçmióten Günümüze
BalÍkesir’in Kültürel MirasÍ Sempozyumu 2-4 AralÍk 2022, BalÍkesir.
Aró. Gör. Merve Güven

Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve EdebiyatÍ bölü-
münden 2012 yÍlÍnda mezun oldu. Yüksek lisansÍnÍ Atatürk Üniversi-
tesi Glahiyat Fakültesi Türk Gslam EdebiyatÍ Anabilim DalÍ’nda 2017 yÍ-
lÍnda tamamladÍ. 2018 yÍlÍnda aynÍ fakültede doktora eÂitimine baóladÍ.
29.03.2021 tarihinde Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk Gslam
EdebiyatÍ Anabilim DalÍ’na AraótÍrma Görevlisi olarak atandÍ.
Yüksek Lisans Tez BaólÍÂÍ: KadÍn Divan kairlerinde Çiçekler, Atatürk Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, DanÍóman: Yrd. Doç. Dr. Reyhan Keleó, Erzu-
rum 2017.
Doktora Tez BaólÍÂÍ: Edirne Karabulut Mescidi GmamÍ Halil’in Vefat-Í FatÍma
Mesnevisi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, DanÍóman: Doç. Dr.
Reyhan Keleó, Erzurum (Devam Ediyor).
Kitap:
Keleó, Reyhan, Güven, Merve. Nâle. Kitabevi YayÍnlarÍ. Gstanbul 2023.
Makale
1. GslamoÂlu, Abdulmecit, Güven, Merve. “Hâóimî Emîr Osman’Ín Tasav-
vufi Adap ve Erkâna Dair Görüóleri”. Türk Kültürü ve HacÍ Bektaó Veli AraótÍr-
ma Dergisi 107 (Eylül 2023): 233-251.
2. Güven, Merve, Keleó, Reyhan. “EÂitimci ve kair KimliÂiyle Gbrahim Hak-
kÍ EroÂlu”. Hitit Glahiyat Dergisi 21/2 (AralÍk 2022): 1321-1362.
Bildiri
Güven, Merve. “DuygularÍn AlgÍya Tesiri-Mersiye ÖrneÂi-”. 3. Siirt Bilimsel
AraótÍrmalar Kongresi, Siirt, Türkiye (18 -19 KasÍm 2022): 2203-2215.
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinde
Türk Din Mûsikîsi
Doç. Dr. Fatih Koca

Girió
Kültür, insanlÍÂÍn toplumsal gelióim süreci içerisinde edinilen
maddi ve manevi deÂerler birikiminin gelecek nesillere aktarÍlmasÍdÍr.
Sanat ise kültürün aktarÍmÍnda önemli bir rol üstlenmektedir. Nitekim
sanat, duygu ve düóüncelerin anlatÍmÍnda kullanÍlan önemli bir araç-
tÍr. YaratÍcÍnÍn insana verdiÂi sanatsal kabiliyet, her insanda farklÍ te-
zahür etmekte; güzel sanatlar olarak ifade edilen görsel ve ióitsel kabi-
liyetlerle de topluma sunulmaktadÍr. Kültür ile insanÍn gelióimi belir-
li bir tekâmüle erióir. Sanat ile bu tekâmül yüksek duygular dediÂimiz
estetik anlayÍóÍ ile daha da güzelleóir. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fa-
kültesi, bilim alanÍnda topluma verdiÂi katkÍnÍn yanÍnda Kültür ve sa-
nat alanÍnda da baóarÍlÍ bir süreç geçirmió, kurulduÂu tarihten bu gü-
ne yapÍlan çalÍómalar ve yetiótirdiÂi deÂerlerle, toplum nezdinde bü-
yük itibar görmüótür. Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi sadece te-
mel Gslami ilimlerin öÂretildiÂi bir teoloji fakültesi deÂil; aynÍ zaman-
da bütün medeniyetleri ve özellikle de Türk Gslam Medeniyetini kav-
ramÍó, estetik deÂeri yüksek gençler yetiótirmeyi amaç edinen bir ku-
rumdur. Fakültemizde kuruluóundan itibaren tarih, felsefe, sosyoloji gi-
bi beóeri ilim dallarÍnÍn yanÍ sÍra Gslam sanatÍna dair derslerin de veril-
mesi yönünde çalÍómalar yapÍlmÍó ve Türk-Gslam SanatlarÍ Tarihi kür-
• 626
süsü 1949 yÍlÍnda Prof. Remzi OÂuz ArÍk (1899-1954) tarafÍndan kuru-
larak bu alanda hizmetlerine devam etmiótir.
Glâhiyat Fakülteleri içerisinde en kÍdemlisi olarak bilinen A.Ü. Glâhiyat
Fakültesi, Türk Din Mûsikîsi derslerinin ilk olarak uygulanmaya baó-
landÍÂÍ fakülte olup Türk Din Mûsikîsi Dersleri, Ankara Üniversitesi
Glâhiyat Fakültesinde, 1968-1969 öÂretim yÍlÍnda “Türk Din Mûsikîsi”
adÍyla, Türk Gslâm SanatlarÍ Tarihi Kürsüsüne baÂlÍ ve seçmeli ders
olarak baólamÍótÍr. Haluk KaramaÂaralÍ’nÍn büyük uÂraólarÍ ile Türk
Mûsikîsi’nin önemli óahsiyetlerinden olan bestekâr Gsmail Baha Sürel-
san Bey’in Profesör maaóÍ ile Fakülteye atanmasÍ saÂlanmÍó ve böyle-
ce Türk Din Mûsikîsi Dersleri ilk defa seçmeli ders olarak okutulmaya
baólanmÍótÍr. Türk Din Mûsikîsi Dersleri 1972-1973’den itibaren de zo-
runlu ders haline getirilmiótir.
1968-1972 yÍllarÍ arasÍnda Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi’nde
Türk Din Mûsikîsi ÖÂretim GörevliliÂi yapan Gsmail Baha Sürelsan,
19 KasÍm 1912’de Bursa’nÍn Alipaóa mahallesinde doÂmuótur. Baba-
sÍ, Bursa Askerî Rüódiye ve Gdâdîsi’yle FransÍz ve Amerikan kolejlerin-
de edebiyat, kitâbet ve hat hocalÍÂÍ yapan YozgatlÍ Ahmed Bahâeddin
Efendi, annesi Fatma HanÍm’dÍr. IóÍklar Askerî Lisesi’ni 1931’de bitir-
dikten sonra Ankara Ziraat Fakültesi’nden mezun olmuótur (1935). 6
Eylül 1935’te Nazilli Pamuk Üretme ÇiftliÂi’nde asistan olarak baóladÍ-
ÂÍ memuriyeti Ankara (1936), Bursa (1937-1938), Eskióehir (1938-1939)
ve Konya’da (1939-1940) tohum Íslah istasyonlarÍnda devam etmiótir.
1942-1944 yÍllarÍnda Bornova’da óeflik ve müdürlük görevlerinde bu-
lunmuótur. 1944-1945’te Malatya ziraat müdürü olmuó, aynÍ yÍl Türki-
ye Ziraî DonatÍm Kurumu personel müdürlüÂüne ve ardÍndan Ziraat
Vekâleti Zat Góleri müdür muavinliÂine tayin edilmiótir. 1948’deki ba-
kanlÍk müfettióliÂi görevini bir yÍl sonra ikinci defa Ziraî DonatÍm Ku-
rumu personel müdürlüÂü takip etmió, aynÍ kuruluóta müóavir (1955)
ve baómüóavir (1962) olarak çalÍótÍktan sonra 5 Haziran 1972’de emekli
olmuótur. 1961’de girdiÂi Ankara Radyosu’nda (1964’ten sonra Türki-
ye Radyo ve Televizyon Kurumu) çeóitli görevlerde bulunmuó, Haziran
1973’te Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu Türk sanat müziÂi uz-
manÍ ve Repertuvar Kurulu baókanlÍÂÍna, 1975’te Ruóen Ferit Kam’dan
boóalan Ankara Radyosu klasik koro óefliÂine getirildi. AynÍ kurum-
da Türk mûsikîsi tarihi ve form bilgisi dersleri okutmuótur. Temmuz
1975’te Kültür BakanlÍÂÍ Türk Mûsikîsi Komisyonu üyeliÂine seçiliói-
627 •
Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinde Türk Din Mûsikîsi
nin ardÍndan 1977’de saÂlÍk sebepleriyle Antalya’ya yerleómió ve Tür-

kiye Radyo ve Televizyon Kurumu Antalya Bölge MüdürlüÂü’ne baÂ-
lÍ sözleómeli uzman sÍfatÍyla çalÍómÍótÍr. AynÍ zamanda Akdeniz Üni-
versitesi Türk Sanat MüziÂi Korosu óefliÂi görevini de yürütmüótür.
1991’de devlet sanatçÍlÍÂÍ unvanÍnÍn verilmesinin yanÍ sÍra Türkiye Ya-
zarlar BirliÂi’nce yÍlÍn kültür adamÍ seçilmiótir. AynÍ yÍl Antalya Bü-
yükóehir Belediyesi tarafÍndan adÍna kurulan konservatuvardaki ko-
ro óefliÂi ve mûsikî hocalÍÂÍ görevini vefatÍna kadar sürdürmüótür. 12
Nisan 1998’de Antalya’da vefat eden Sürelsan’Ín cenazesi iki gün son-
ra KalekapÍsÍ Camii’nden kaldÍrÍlarak Yeni MezarlÍÂa defnedilmiótir.
Sürelsan, Türk mûsikîsi üzerine yaptÍÂÍ yayÍnlarda araótÍrmacÍ kim-
liÂini de ortaya koymuótur. Bu konudaki makaleleri Ata Yolu (Antak-
ya), Yeni Meram ile (Konya) Âhenk, Medeniyet, Karar, Son Dakika (An-
kara) ve Dünya (Gstanbul) gazetelerinde; MÍzrap, Musiki, MusÍkî ve No-
ta, Türk ve BatÍ Mûsikîsi, Türk EdebiyatÍ (Gstanbul) ve Ankara Üniversi-
tesi Glâhiyat Fakültesi, Bayrak, Hisar, Millî Kültür, Töre (Ankara) dergi-
lerinde yayÍmlanmÍótÍr. Ahmed Râsim ve Mûsikî adlÍ eserinin yanÍ sÍra
(Ankara 1977) Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi’nde okuttuÂu ders
notlarÍ Dini Türk Musikisine Girió adÍyla yayÍmlanmÍó (Ankara 1972),
ayrÍca “KantemiroÂlu ve Türk Mûsikîsi” baólÍklÍ bir araótÍrmasÍ neóre-
dilmiótir (Dimitrie Cantemir, UNESCO Türkiye Milli Komisyonu, An-
kara 1975, s. 73-108). Onun yayÍmlanmamÍó Rahmi Bey adlÍ bir eserin-
den de bahsedilmektedir. Gsmail Baha Sürelsan’Ín nefes, ilâhi, mersiye,
peórev, beste, yürük semâi ve óarkÍ formlarÍnda doksan iki eser beste-
lediÂi tespit edilmiótir.
1974 yÍlÍnda Fakültenin mevcut kürsüleri genióletiómió ve müstakil
olarak Türk Din Mûsikîsi kürsüsünün kurulmasÍ ile Prof. Dr. Gultekin
Oransay (1930-1989) bu derslere devam etmiótir. Gültekin Oransay, 9
Eylül 1930 yÍlÍnda Berlin’de doÂmuótur. ÖÂrenimi için Almanya’da bu-
lunan babasÍ mühendis Bekir SÍtkÍ Oransay ve öÂretmen annesi Keri-
man (Karina) Oransay ile birlikte 1932 yÍlÍnda ailesi Türkiye’ye dönmüó,
OrtaöÂretimini ve lise eÂitimini Ankara Koleji‘nde tamamlamÍótÍr. An-
kara Dil ve Tarih-CoÂrafya Fakültesi’ndeki eÂitiminin ardÍndan müzik
tutkusu aÂÍr basmÍó ve 1950 yÍlÍnda Ankara Devlet KonservatuvarÍ’nÍn
Kompozisyon Bölümü’nün Yüksek Dönemi’nde eÂitimine baólamÍó-
tÍr. 1954 yÍlÍnda mezuniyetinin ardÍndan Münih Üniversitesi Felsefe
Fakültesi’ndeki “Müzikoloji DoktorasÍ”nÍ 1962 yÍlÍnda tamamlamÍótÍr.
• 628
Türkiye’ye dönüóünün ardÍndan Ankara Devlet KonservatuvarÍ Mü-

dürlüÂü ve ÖÂretmenliÂi, Ankara Gl Radyosu Transkripsiyon Müdürlü-
Âü, Milli EÂitim BakanlÍÂÍ Güzel Sanatlar Genel MüdürlüÂü kube Mü-
dürlüÂü görevlerini üstlendi. Bu dönemde Derleme Gezileri bünyesin-
de Kars ve Gaziantep gibi bölgelerde araótÍrmalar yaptÍ. 1971 yÍlÍnda
Doçent olan Oransay; Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi Türk Din
Mûsikîsi Kürsü BaókanlÍÂÍ görevini üstlenmiótir. 1978 yÍlÍnda Profesör
olan Oransay; 20 KasÍm 1989’da Gzmir’de kalp krizi sonucu vefat etmió-
tir. Kitap okuma tutkusu ile tanÍnan Gültekin Oransay; genió ve zengin
bilgi daÂarcÍÂÍyla bilinir. Türk geleneksel müzikleri üzerine müzikolojik
araótÍrmalarÍn yanÍ sÍra çoksesli müzik üzerine de yayÍnlara sahip olan
Oransay; Almanca, Gngilizce, Arapça, Farsça ve OsmanlÍca bilmektedir.
Bu sayede OsmanoÂullarÍ (Mehmed Süreyya’nÍn Sicil-i Osmânîsi) gibi
çeviriler de yapmÍótÍr. Oransay’Ín kitaplarÍ vefatÍndan sonra ailesi tara-
fÍndan Bilkent Üniversitesi ve Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar
Fakültesi, Müzik Bilimleri Bölümü’ne hibe edilmiótir. “BaÂdarlar Geçi-
di” ve “Atatürk ve TüÂ” adlÍ eserlerin de müellifidir.
1977 yÍlÍndan itibaren ise Yrd. Doç. Dr. Ruhi Kalender kendi hazÍr-
ladÍÂÍ ders notlarÍ ile dini mûsikî derslerini okutmaya devam etmiótir.
Ruhi Kalender 10 Ocak 1933’te ElazÍÂ, KÍzÍlay’da doÂmuótur. BabasÍ Ah-
met Kalender, annesi Nazire Kalender’dir. Aslen, dedeleri Harput’tan
göç etmiólerdir. O zaman orada yaóayan Ermenilerden baÂ bahçe ala-
rak ElazÍÂ merkeze yerleómiólerdir. Ruhi Kalender ilk, orta ve lise eÂi-
timini ElazÍÂ’da tamamlamÍó, mûsikî ile ilgili ilk tecrübelerini babasÍn-
dan almÍótÍr. Küçük yaóta ondan duyduÂu mûsikî naÂmeleri ile yetió-
miótir. Liseyi bitirdikten sonra 1955 ve 1957 yÍllarÍ arasÍnda ElazÍÂ Dev-
let Su Góleri’nde dokuzuncu bölgede memur olarak çalÍómÍótÍr. 1957’de
okumak için memurluk görevinden istifa ederek Ankara’ya gelmió ve
Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’ne, 1957-1958 eÂitim öÂretim yÍ-
lÍnda öÂrenci olarak baólamÍótÍr. Fakülteyi bitirdikten sonra 1961’de
Antalya’ya Gmam Hatip Lisesi öÂretmeni olarak atanmÍótÍr. Burada iki
sene öÂretmen olarak görev yaptÍktan sonra 1963’ün sonunda asker-
lik görevi için Tuzla Yedek Subay Okulu’na gitmió ve orada altÍ ay ka-
lÍp, oradan da Erzincan 59. Topçu TugayÍ LevazÍm AmirliÂi’ne gitmió
ve bir sene de burada görev yapmÍótÍr. Burada tahakkuk subayÍ olarak
bir buçuk sene görev yapmÍótÍr. 1965’te askerlik görevini bitirdikten
sonra Erzurum’da bir Gmam Hatip Lisesine tayin olmuótur. Fakat ora-
629 •
da daha çok Ortaokullarda Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi dersleri ver-

miótir. O yÍllarda, yurt dÍóÍ din görevliliÂi için açÍlan sÍnava katÍlmÍó-
tÍr. AltmÍó kióinin katÍldÍÂÍ sÍnavda seçilen dokuz kióiden biri olarak,
Avrupa’nÍn muhtelif yerlerine gönderilen ilk din görevlilerinden ol-
muótur. Almanya’da Hamburg óehrinde görev yapmÍótÍr. Almanya’dan
döndükten sonra, 1969’da Erzurum Lisesi’nde altÍ ay daha görev yap-
mÍó ve Ankara Baókent Lisesi’ne tayin olmuótur. 1977’ye kadar bura-
da öÂretmenliÂin yanÍnda müdür vekilliÂi, müdür muavinliÂi gibi gö-
revler yapmÍótÍr. AynÍ zamanda burada, Özel Tevfik Fikret Lisesi’nde
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersleri vermiótir. Baókent Lisesi’nde gö-
rev yaptÍÂÍ zamanlarda Selahattin PÍnar’Ín talebesi, Muazzez AbacÍ’nÍn
da hocasÍ olan Sait ÇaÂlar’la çalÍómalarda bulunmuótur.
1972’de Dr. Gültekin Oransay doçent olunca, Türk Din Mûsikîsi der-
si, baÂÍmsÍz kürsü haline gelmiótir. Böylece kürsüdeki asistanlÍk kad-
rosu boóalmÍótÍr. Boóalan bu asistanlÍk kadrosu için yapÍlan ilana, Arif
Biçer, Nuri Uygun ve Ruhi Kalender baóvurmuótur. Ruhi Kalender,
yapÍlan yabancÍ dil sÍnavÍndan geçtiyse de Arapça sÍnavÍndan kalmÍó-
tÍr. Kadroyu Nuri Uygun kazanmÍó fakat göreve baólamadÍÂÍ için tek-
rar sÍnav açÍlmÍótÍr. Bu kez Ruhi Kalender, Arapça sÍnavÍnÍ da geçerek
asistanlÍk kadrosu hakkÍnÍ kazanmÍótÍr. Fakültedeki görevine baóladÍ-
ÂÍ gün 1 AÂustos 1977’de babasÍ Ahmet Kalender vefat etmiótir. Dönem
basÍnda dersler baólar baólamaz, yüksek lisans eÂitimine baólamÍó ve
1978 Temmuzunda Yüksek LisansÍnÍ tamamlamÍótÍr. Bu zaman zarfÍn-
da hocasÍ Doç. Dr. Gültekin Oransay’la birlikte Fakültedeki Türk Din
Mûsikîsi derslerine girmiótir. Yüksek lisansÍnÍ tamamlamasÍnÍn ardÍn-
dan Doktora çalÍómalarÍna baólamÍó, 1982’de “XV. YüzyÍlda Mûsikî Kura-
mÍ (NazariyatÍ) ve Zeynu’l-Elhân fi Glmi’t-Te’lîf ve’l-Evzân, (Lâdikli) Mehmed
Çelebi” isimli teziyle DoktorasÍnÍ tamamlamÍótÍr. Ruhi Kalender Fakül-
teye girdikten sonra aynÍ zamanda fakültede ilk defa Tasavvuf Mûsikîsi
Korosu kurmuó ve düzenli çalÍómalarda bulunmuótur. 1999’da Fakülte-
den emekli olmuótur. 2004 yÍlÍna kadar KÍrgÍz öÂrencilere verdiÂi Türk
Din Mûsikîsi derslerine devam etmiótir. Ders kitabÍ ve akademik yayÍn
olarak 8 kitabÍ, 10 makalesi ve 11 tebliÂi bulunmaktadÍr. AyrÍca yurt içi
ve yurtdÍóÍnda onlarca konser ve etkinliÂe katÍlmÍótÍr.
KitaplarÍ: XV. YüzyÍlda Mûsikî KuramÍ (NazariyatÍ) ve Zeynu’l-Elhân
fî /lmi’t-Te’lîf ve’l-Evzân, Lâdikli Mehmed Çelebi, Glahiyat Fakülteleri Gçin
Türk Din Mûsikîsi Ders KitabÍ, Türk Tasavvuf Mûsikîsi’nden Seçme Eserler
• 630
Cilt – 1, Gmam Hatip Liseleri Gçin (Ders Geçme ve Kredi Sistemine Göre) Dînî
Mûsikî 1, Gmam Hatip Liseleri Gçin Dînî Mûsikî II (11 ve 12. SÍnÍflar Gçin),
Glahiyat Fakülteleri Gçin Türk Din Mûsikîsi Ders NotlarÍ, Türk Din Mûsikîsi
– I, Türk Din Mûsikîsi – II.
Makaleleri: YüzyÍlÍmÍzÍn BaslarÍnda Gstanbul’un Mûsikî HayatÍ,

15. YüzyÍlda Arapça Mûsikî Terimleri ve Türkçe KaróÍlÍklarÍ, Kitabu’n-
NaÂam, Türk Mûsikîsi’nde KullanÍlan MakamlarÍn Tesirleri, Ruh Has-
talÍklarÍnÍn Tedavisinde Mûsikî, Gslam’a Göre Ses ve Mûsikî SanatÍ, Türk
Mûsikîsi MakamlarÍnda Geçki, Türk Mûsikîsi Türk HalkÍnÍn Kendi
Öz VarlÍÂÍdÍr, Mûsikî ve Gnsan, XV. YüzyÍla Kadar Arap, Iran ve Türk
Mûsikîsi’nin KÍsa Tarihçesi.
TebliÂleri: YüzyÍlÍmÍzÍn BaslarÍnda Gstanbul’un Mûsikî HayatÍ, 15.

YüzyÍlda Arapça Mûsikî Terimleri ve Türkçe KaróÍlÍklarÍ, XV. YüzyÍlda
KullanÍlan Makamlar, Atatürk ve Mûsikî, Gslam Mûsikîsinde KullanÍlan
MakamlarÍn Tesirleri, Enderun’da Mûsikî, Glk ve Orta EÂitimde Mûsikî
ÖÂretimi, Ruh HastalÍklarÍnÍn Tedavisinde Mûsikî, Dînî Mûsikî Dersi
Özel ÖÂretim Yöntemleri, Toplumun Müzik YaóamÍnÍ Etkilemede Ya-
yÍn KurumlarÍnÍn Rolü, Die Türkische Religiöse Musik.
Konserleri:
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi Türk Tasavvuf Mûsikîsi Korosu Konseri, Yunus
Emre Salonu, 31 Ocak 1983.
Emre Salonu, 31 MayÍs 1983.
Emre Salonu, 16 AralÍk 1983.
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi Türk Tasavvuf Mûsikîsi Korosu Konseri, Bahçeli-
evler ArÍ SinemasÍ, 7 Nisan 1984.
Emre Salonu, 28 Nisan 1984.
• TRT Orkut Stüdyosu, Ramazan Televizyon ProgramÍ, 26 MayÍs 1984
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi Türk Tasavvuf Mûsikîsi Korosu Konseri, A.Ü. Dil
Tarih CoÂrafya Fakültesi, 6 Mart 1985.
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi KÍz ÖÂrenciler Türk Tasavvuf Mûsikîsi Korosu
Konseri, Yunus Emre Salonu, 28 Nisan 1985.
631 •
• Samsun G.H.L. M.E. Gençlik ve Spor BakanlÍÂÍ, Hizmet Gçi EÂitimi Kursi-
yerleri Korosu Konseri, 29 Temmuz 1985.
Emre Salonu, 2 Mart 1986.
• Konya Sultan Selim Camii Kadir Gecesi Televizyon Mevlit ProgramÍ, 4
Haziran 1986.
• Gazi Üniversitesi Gazi EÂitim Fakültesi, 28 Haziran 1986.
• Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ Konferans Salonu, 9 Nisan 1987.
• TRT Orkut Stüdyosu Ramazan Televizyon ProgramÍ (27 Çekim), 2-3 Mart
1988.
• Trabzon G.H.L. M.E. Hizmet Gçi EÂitimi Dînî Mûsikî Kursiyerleri Korosu
Konseri, 13 Temmuz 1988.
• Giresun G.H.L. M.E. B. Hizmet Gçi EÂitimi Dînî Mûsikî Kursiyerleri Koro-
su Konseri, 28 Temmuz 1988.
• BartÍn G.H.L. M.E. B. Hizmet Gçi EÂitimi Dînî Mûsikî Kursiyerleri Korosu
Konseri, 28 AÂustos 1988.
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi 40. Kuruluó YÍldönümü Fakülte Türk Tasavvuf
Mûsikîsi Korosu Konseri, 29 KasÍm 1989.
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi Türk Tasavvuf Mûsikîsi Korosu Konseri, TRT An-
kara
• Televizyonu Ramazan ProgramÍ Orkut Stüdyosu, 10 Mart 1990.
Emre Salonu, 9 Haziran 1990.
• Ordu G.H.L. M.E. B. Hizmet Gçi EÂitimi Dînî Mûsikî Kursiyerleri Korosu
Konseri, 25 Temmuz 1990.
Emre Salonu, 25 Haziran 1991.
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi Türk Tasavvuf Mûsikîsi Korosu Konseri, Diyanet
Góleri BaókanlÍÂÍ Konferans Salonu, 15 MayÍs 1992.
Emre Salonu, 5 Ocak 1995.
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi Türk Tasavvuf Mûsikîsi Korosu Konseri, Ankara
AltÍndaÂ Belediyesi Konser Salonu, 29 Mart 1996.
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi Türk Tasavvuf Mûsikîsi Korosu Konseri, Ankara
Hüseyin Gazi Konser Salonu, 30 Mart 1996.
• 632

Gsleri BaókanlÍÂÍ Konferans Salonu, 24 MayÍs 1996. 47
Gsleri BaókanlÍÂÍ Konferans Salonu, 1 MayÍs 1997.
• KÍrgÍzistan Oó Devlet Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Konseri, KÍrgÍzistan,
21 MayÍs 2004.
• KÍrgÍzistan Oó Devlet Üniversitesi Müzik Fakültesi Konseri, KÍrgÍzistan,
22 MayÍs 2004.
• Konya KarapÍnar Belediyesi Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin VefatÍnÍn 733.
YÍlÍ Anma ProgramÍ A.Ü. Glahiyat Fakültesi Türk Tasavvuf Mûsikîsi Korosu
Konseri, KarapÍnar KapalÍ Spor Salonu, 2 AralÍk 2006.
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi Türk Tasavvuf Mûsikîsi Korosu, Nevóehir Ürgüp
Belediyesi Kutlu DoÂum Konseri, 22 Nisan 2007.
***
1979 yÍlÍna gelindiÂinde ise Tefsir kürsüsü ile Türk Din Mûsikîsi kür-
süsü birleótirilmek suretiyle Tefsir ve Türk Din Mûsikîsi kürsüsü altÍn-
da mûsikî dersleri verilmiótir. 1982 yÍlÍndan sonra ise Fakültenin aka-
demik ve idari yapÍlanmasÍnda kürsü sisteminden bölüm ve anabilim
dallarÍna geçió yapÍlmÍótÍr. Böylece günümüzde de olduÂu gibi Gslam
Tarihi ve SanatlarÍ Bölümü altÍnda oluóturulan Türk Din Mûsikîsi Ana-
bilim dalÍna 1988 yÍlÍnda Prof. Dr. Bayram AkdoÂan AraótÍrma Görev-
lisi olarak atanmÍótÍr.
Bayram AkdoÂan 1956’da Sivrihisar’da doÂmuótur. GlköÂrenimi-
ni KaynaólÍ Glkokulu’nda, Orta ve Lise öÂrenimini Düzce Gmam-Hatip
Lisesi’nde tamamlamÍótÍr. 1977 yÍlÍnda Bursa Yüksek Gslâm Enstitüsü’ne
baólamÍó ve 1981 yÍlÍnda mezun olmuótur. Üniversitedeki öÂrencilik
yÍllarÍnda Bursa / Ruscuk Câmii Gmam-Hatibi HâfÍz Ahmet Argun Ak-
tuÂ Hoca Efendi’den Ney, Ud ve Türk Mûsikîsi makam dersleri almÍó-
tÍr. 1982 Tuzla Piyade Okulundaki Yedek Subay ÖÂrencilik eÂitimini ta-
mamladÍktan sonra Çorlu 176. Piyade AlayÍnda subay olarak çalÍómÍó-
tÍr. 1983 yÍlÍnda askerlik görevini tamamlamÍótÍr. 1983-87 yÍllarÍ arasÍn-
da muhtelif orta dereceli okullarda idarecilik ve öÂretmenlik görevinde
633 •
bulundu, çeóitli müzik çalÍómalarÍnÍ yönetmiótir. 1988’de Ankara Üni-

versitesi Glâhiyat Fakültesi Türk Din Mûsikîsi Anabilim DalÍ AraótÍrma
Görevlisi olmuótur. HocasÍ Yrd. Doç. Dr. Ruhi Kalender’den uygulama-
lÍ Kanun dersleri almÍó ve onun danÍómanlÍÂÍnda akademik çalÍómala-
rÍnÍ sürdürmüótür. 1991 yÍlÍnda “Gsmâil-i Ankaravî’nin Huccetü’s-Semâ’
AdlÍ Eserine Göre Mûsikî AnlayÍóÍ” adlÍ teziyle Yüksek LisansÍnÍ tamam-
lamÍó, 1996 yÍlÍnda “Fethullah kirvânî ve Mecelletun fi’l-Mûsîka AdlÍ Ese-
rinin XV. YüzyÍl Türk Mûsikîsi NazariyatÍndaki Yeri” adlÍ teziyle dokto-
rasÍnÍ tamamlamÍótÍr.
1999 yÍlÍnda Yrd. Doç. Dr. unvanÍnÍ alan Bayram AkdoÂan, 23 Ey-
lül 2011 tarihinde Mevlevîlik ve Mûsikî (Er-Risâletü’t-Tenzîhiyye fî-ke’ni’l-
Mevleviyye) adlÍ Doçentlik takdim teziyle Doçent unvanÍ almÍótÍr. 04
Ocak 2023 tarihinde yaó haddinden emekli olmuótur. Prof. Dr. Bayram
AkdoÂan evli olup, ikisi kÍz, biri erkek üç çocuk babasÍ ve üç de torun
dedesidir. YayÍmlanmÍó birçok kitabÍ ve makalesi bulunmaktadÍr. Uy-
gulama alanÍ olarak Türk Mûsikîsi sazlarÍ, bilimsel çalÍóma alanÍ olarak
da Gslâm ve Müzik SanatÍ konularÍnda çalÍómalarÍ olan Bayram Akdo-
Âan, yurt içinde M.E.B. Din ÖÂretimi Genel MüdürlüÂü tarafÍndan açÍ-
lan Hizmet içi EÂitim KurslarÍnda ÖÂretim Üyesi olarak; Diyanet Góleri
BaókanlÍÂÍ’nca tertip edilen Din Görevlilerinin Mûsikî EÂitimi için açÍ-
lan çeóitli kurs ve seminerlerde ÖÂretim Görevlisi olarak hizmetlerde
bulunmuótur. AkdoÂan’Ín akademik alanda 8 kitap, Ulusal ve Ulusla-
rarasÍ 20 makale ve 6 adet bildirisi bulunmaktadÍr.
KitaplarÍ: Dînî Mûsikî, Ankara Üniversitesi Uzaktan EÂitim Ders Kita-

bÍ, Sanat’Ín KitabÍ KaynaólÍ’lÍ CamcÍ HacÍ HâfÍz Ali AkdoÂan Hoca Efendi’nin
HayatÍ, Eserleri, Tasavvuf AnlayÍóÍ ve MûsikîóinaslÍÂÍ, Türk Din Mûsikîsi
Dersleri, Örneklerle Türk Mûsikîsinde Formlar, Ankaravî Gsmâil b. Ahmet er-
Rusûhî, Mevlevîlik ve Mûsikî (Er-Risâltü’t-Tenzîhiyye Fî ke’ni’l-Mevleviyye),
MevlevîliÂin Din AnlayÍóÍnda Mûsikî (Hüccetü’s-Semâ’), Fethullah kirvânî
ve Meccelletun Fi’l-Mûsîka AdlÍ Eserinin XV. YüzyÍl Türk Mûsikîsi Nazari-
yatÍndaki Yeri.
Makaleleri: Mûsikî Gle Glgili KÍrk Hadis ve kerhi, Kur’ân-Í Kerim

Âyetlerinin Gfade EttiÂi Anlamlara Göre Seslendirilmesi ve MakamlÍ
OkunmasÍ Konusunda Bir Örnek, Çocuklarda Erken Dönemde Mü-
zik ve Sanatsal Yeteneklerin Tespiti ve Geliótirilmesi Üzerine, Çeóitli
• 634
Yönleriyle EzânlarÍmÍz, Türk Din Mûsikîsi Tarihine Bir BakÍó, Gslâm’da

Mûsikînin Hükmü Konusunda Gleri Sürülen Âyet Ve Hadislerin Anali-
zi, Fethullah kirvânî’ye Göre MakamlarÍn Tesirleri ve Gcrâ EdileceÂi Va-
kitler, Din Görevlilerine Mûsikî EÂitimi Verilmesi HakkÍnda Örnek Bir
Metot, Sanat, SanatçÍ, Sanat Eseri ve Ahlâk, Câhiz ve Mûsikînin Tesiri
hakkÍndaki Makalesi, BazÍ Âyet ve Hadisler DoÂrultusunda Gslâm AçÍ-
sÍndan Mûsikî SanatÍnÍn DeÂerlendirilmesi, Gbn Hazm el-EndülüsÎ‘nin
MĀsikÎ Gle Glgili Hadislere BakÍóÍ, ÇaÂdaó Mûsikîóinaslardan Tunus’lu
Büyük Bestekâr ve Müzisyen Dr. Salih el-Mehdî’nin HayatÍ, Eserleri
ve Mûsikî AnlayÍóÍ, Hüccetü’s-Semâ’ AdlÍ Mûsikî Risâlesi ve Ankaravî
Gsmâil b. Ahmed’in Mûsikî AnlayÍóÍ, L’Ezan en tant qu’appel divin to-
ute L’humanité du monde entier, Bir AvrupalÍ Gözüyle 1955-60 YÍlla-
rÍ ArasÍnda Türkiye’de Mûsikî HayatÍ, Gslâm ve Sanat, Gslâm ve Mûsikî
SanatÍ, ÇaÂdaó Mûsikîóinaslardan Tunus’lu Büyük Bestekâr ve Müzis-
yen Dr. Salih el-Mehdî’nin HayatÍ, Eserleri ve Mûsikî AnlayÍóÍ.
TebliÂleri: Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed El-Gazzâlî’nin

Gslâm AnlayÍóÍnda Müzik SanatÍ, Müzik Âletleri ve Müzisyenler,
MevlevîliÂin Gslâm Ve Müzik AnlayÍóÍnÍn Ortaya KonulmasÍnda Gsmâil-i
Ankaravî’nin ÇalÍómalarÍ, Türk Din Mûsikîsi ÖÂretiminde Ve Türk Din
Mûsikîsi FormlarÍnda Kanunun Yeri Ve Önemi, MevlevîliÂin Müzik
Faaliyetlerinin Günümüz Gslâm Toplumunun Müzik AlgÍsÍna KatkÍ-
larÍ, Dünden Bugüne Ankara Üniversitesi Glâhiyat Fakültesi Türk Din
Mûsikîsi Anabilim DalÍ, Dârü’l-Elhân’da ve Dârü’l-Elhân’dan günümü-
ze Türk Din Mûsikîsi ÇalÍómalarÍ.
Konserleri:
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi Türk Tasavvuf Mûsikîsi Korosu Konseri-2016.
• Düzce Üniversitesi Cumhuriyet Konferans Salonu-2016.
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi Türk Tasavvuf Mûsikîsi Korosu Konseri Yunus
Emre Salonu-2015.
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi 70. YÍlÍ etkinlikleri Türk Tasavvuf Mûsikîsi Koro-
su Konseri-2015 .
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi “NaÂmelerle Hz. Muhammed (s.a.v.) ve Kutlu Do-
Âum” Türk Tasavvuf Mûsikîsi Korosu Konseri 2014.
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi GLGTAM mezuniyeti Türk Tasavvuf Mûsikîsi Ko-
rosu Konseri-2014.
635 •
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi EÂitim ÖÂretim AçÍlÍó ve uyum programÍ konseri-

2014.
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi Türk Tasavvuf Mûsikîsi Korosu TanÍtÍm Konseri-
2011.
• A.Ü. Glahiyat Fakültesi Muhammed Tavit et-Tanci (1918-1974) Anma
Konseri-2011.
• Kutlu DoÂum HaftasÍ Avrupa Etkinlikleri-2010-2011.
• A.Ü. Glâhiyat Fakültesi “Duayenlerimize SaygÍ” Konseri-2009.
• Hoó Sadâ Türk Tasavvuf Mûsikîsi TopluluÂu Konseri-2002.
• Osmangazi Üniversitesi Kampüsü Kutlu DoÂum HaftasÍ Konseri-1996.
***
2000 yÍlÍnda da Doç. Dr. Fatih Koca’nÍn ÖÂretim Görevlisi olarak
atanmasÍyla Dini Mûsikî dersleri üç hoca tarafÍndan verilmeye devam
etmiótir. Doç. Dr. Fatih Koca 1971 yÍlÍnda Amasya’da doÂmuótur. Glko-
kulu ve Gmam Hatip Lisesi’ni Amasya’da bitirip Amasya Büyük AÂa
Medresesi’nde 1983 yÍlÍnda hâfÍzlÍÂÍnÍ tamamlamÍótÍr. Mûsikî’ye küçük
yaóta Ormanözü Pamuklu Köyü Gmam Hatibi, dedesi rahmetli Hayrul-
lah Hoca Efendi’nin ve BabasÍ HacÍ Dursun Koca’nÍn teóvikleriyle baó-
lamÍótÍr. 1992-99 yÍllarÍnda Ankara’da Din Görevlisi olarak görev yap-
mÍótÍr. 1996 yÍlÍnda Glahiyat Fakülteleri arasÍ “Kur’an-Í Kerim’i Güzel
Okuma” yarÍómasÍnda Türkiye birincisi olmuótur. Gmam Hatip Liseleri
arasÍ Kur’an-Í Kerim’i Güzel Okuma ve HafÍzlÍk yarÍómalarÍnda dere-
celer almÍótÍr. 1999 yÍlÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi’nden
mezun olmuó ve aynÍ yÍl bir müddet Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ Gstanbul
Haseki EÂitim Merkezi’nde ihtisas yapmÍótÍr. 2000 yÍlÍnda Ankara Üni-
versitesi Glahiyat Fakültesi Türk Din Mûsikîsi Anabilim DalÍna ÖÂretim
Görevlisi olarak atanmÍótÍr. 70’i aókÍn ülkede ve yurdun çeóitli yerlerin-
de sayÍsÍz konserler vermiótir. Kültür BakanlÍÂÍ Ankara ve Gzmir Devlet
KorolarÍ ve TRT Ankara ve Gstanbul Radyo ve TelevizyonlarÍ’na misafir
sanatçÍ bazÍnda solist, kasîdehan ve neyzen olarak katÍlmÍótÍr. 2000 yÍ-
lÍndan itibaren Ahmet HatipoÂlu óefliÂinde TRT Türk Tasavvuf MüziÂi
Korosu’nun hem Tv hem Radyo Konserlerinde solist olarak yer almÍótÍr.
2003-2008 tarihleri arasÍnda TRT1 de Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ’nÍn hazÍr-
ladÍÂÍ haftalÍk “GslamÍn AydÍnlÍÂÍnda” programÍnda Glahiler okumuótur.
2008 yÍlÍndan itibaren TRT 1, TRT AVAZ ve TRT DGYANET’te Ramazan
ProgramlarÍ yapmÍótÍr. Ülkemiz HâfÍz ve MûsikîóinaslarÍnÍn konuk ol-
duÂu TRT DGYANET’te yaptÍÂÍ “Bâd-Í Sabâ” programÍ büyük ilgi gör-
• 636
müótür. AyrÍca çeóitli özel televizyon ve radyo programlarÍnda Tasav-

vuf müziÂi programlarÍ yapmÍótÍr. 2004 yÍlÍndan beri Diyanet Góleri Baó-
kanlÍÂÍ ve Din ÖÂretimi Genel MüdürlüÂü’nün düzenlemekte olduÂu
Ezan, Mûsikî ve Kur’an-Í Kerim’i Güzel Okuma seminerlerine öÂretici
olarak katÍlmaktadÍr. 2007 yÍlÍnda Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ’nÍn Türkiye
genelinden seçilmió Din Görevlilerinden oluóan ilk Diyanet Türk Tasav-
vuf Musikisi Korosu’nu kurmuó ve kurucu óefi olmuótur. 2000 yÍlÍndan
beri Din ÖÂretimi Genel MüdürlüÂü ve Diyanet Góleri BaókanlÍÂÍ’nÍn dü-
zenlediÂi GHL arasÍ Kuran-Í Kerim’i Güzel okuma, HafÍzlÍk ve Ezan ya-
rÍómalarÍnda Yüksek Seçici Kurul Üyesi olarak görev yapmaktadÍr. Yur-
dumuz dÍóÍnda özellikle Balkan ülkelerinde çeóitli zamanlarda “Ezân
Seminerleri” vermiótir. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Gslam Tarihi ve SanatlarÍ Anabilim DalÍnda “Ahmet HatipoÂlu’nun Ha-
yatÍ, Eserleri ve Mûsikî AnlayÍóÍ” isimli Yüksek Lisans tezini 2004 yÍlÍn-
da tamamlamÍótÍr. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Gslam Tarihi ve SanatlarÍ Anabilim DalÍnda ‘‘Gslam Tarihi ve Medeniye-
tinde Salâlar ve Salâvatlar’’ adlÍ Doktora tezini 2013 yÍlÍnda tamamla-
mÍótÍr. 2016 RamazanÍ Kadir Gecesi’nde 85 yÍl aradan sonra Ayasofya’da
ilk vakit Sabah EzânÍ’nÍ okumasÍ hem Türkiye’de hem de Gslam Dün-
yasÍnda büyük ilgi görmüótür. 2017 yÍlÍnda, 38 ülkenin katÍlÍmÍyla ger-
çekleóen Türk DünyasÍ kehircilik KurultayÍ’nÍn düzenlediÂi “Uluslara-
rasÍ Mimar Sinan Haydar Aliyev YÍlÍ Proje OlimpiyatlarÍ”nda, özellikle
15 Temmuz Dirilióine vurgu yaptÍÂÍ “Salâ ile Gstiklâl’e” adlÍ projesiyle,
Fikir Sanat DalÍnda Birincilik ve Özel Ödül’e layÍk görülmüótür. AyrÍ-
ca 2020 yÍlÍ Kültür Sanat Ödülleri kapsamÍnda ÖNDER Gmam Hatip-
liler Platformu tarafÍndan “YÍlÍn Müzik Ödülü”ne layÍk görülmüótür.
Halen Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk Din Mûsikîsi Ana-
bilim DalÍ BaókanÍ olarak görev yapan ve 2014 yÍlÍndan beri YÍldÍrÍm
BeyazÍt Üniversitesi Türk MüziÂi Devlet KonservatuarÍ’nda Dini Mu-
siki derslerine giren Doç. Dr. Fatih Koca’nÍn Muhammed Furkan isim-
li bir oÂlu vardÍr.
KitaplarÍ: Ahmet HatipoÂlu’nun HayatÍ, Eserleri ve Musiki AnlayÍóÍ, Gs-

lam Medeniyetinde Salâ ve Salâvatlar, Dervió Mehmet el-Mevleviye’ye Ait
Güfte MecmuasÍ, HafÍz Musikióinaslar. Kitap Bölümleri; TRT Türk Tasav-
vuf Mûsikîsi TopluluÂu ve Ahmet HatipoÂlu, “Dinî Mûsikî Ortak Formlar”,
Türk Din Mûsikîsi El KitabÍ, HacÍ Bayram Veli ve Dinî Mûsikî, Fakültenin
637 •
Kültür ve Sanat AlanÍna Etkisi, Gslam Medeniyetinde Musiki, Umrâna Ka-

rÍóan Rahmânî Ses, Yunus Emre ve Türk Din Musikisi, Türk Din Musikisi,
Süleyman Çelebi.
Makaleleri: Ney’in Târihî Gelióimi ve Dinî Mûsikîmizdeki Yeri, Pey-

gamberimiz Hz. Muhammed’in Müezzinleri, Dinî Mûsikî Formu Olarak
Salât ü Selâm Kültürü, Tarihten Günümüze Tekbîr Ve Tehlîl NidâlarÍnÍn
Sloganik DeÂeri Üzerine Bir Gnceleme, EzanÍ Güzel OkumayÍ ÖÂrenme
Hususunda Bir ÇalÍóma (KalÍp Ezan ÇalÍómasÍ)”, AmasyalÍ Mevlidhân
HacÍ Asiye Akbaó HanÍmefendi Ve Kendisinden Derlenen Amasya
Glâhîleri, Amasya Mûsikî Cemiyeti Ve BüyükaÂa Medresesi’nin Amas-
ya Dinî Mûsikîsine KatkÍsÍ, AbdülÂanî Gülóenî’nin Cumhûr Müezzin-
liÂi Tertîbi ‘Mahfel Sürmesi, Salâhî Dede’nin Regâibiyyesi’nin Yeniden
Bestelenmesi, Kandil Gecelerinde Okunan Glahiler ve BazÍ FormlarÍn
Listesi, Türk Din Mûsikîsi Formu Olarak “Ta’rîf” ve Ta’rîf Bestesi, Salâ
ile Gstiklâle, Türk Din Musikisi Gslam Tarihi Gliókisi, Hz. Muhammed’in
Sesinin GüzelliÂine Dâir Rivâyetler Üzerine Bir Gnceleme.
TebliÂleri: Cami Musikisi’nde Ezan ve Selâlar, Sinân-Í Ümmi’nin

Bestelenmió kiirlerinde Dost, HacÍ Bayrâm-Í Velî’nin Güftelerine Ya-
pÍlan Bestelerin DeÂerlendirilmesi, Neyzen Osman YÍldÍz ve Amasya
Mûsikisi’ne KatkÍsÍ, Ali b. Osman Siraceddin el-Ûói’nin YaóadÍÂÍ XII.
YüzyÍl Türk CoÂrafyasÍnda Türk Din Mûsikîsi’nin Gelióimi, BazÍ Tah-
rir Defterleri ve Devlet Aróivlerindeki Sala Müezzinlerine Ait Tevcihat
ve Yevmiyeler, Hymns and Tesbihat in the Holyh Kandil Nights Issu-
ed in Islam, Hac ve Umre Gróad Hizmetlerinde Dinî Mûsikînin Yeri ve
Önemi, Türk Mûsikisi’nin Hadislerle kekillenen Dinî Yönü, Mûsikî ile
Tedavi, Gróad Hizmetlerinde Hac.
Albümleri:
• Gönül NevasÍ, 2000 (solo) Semerkand YayÍnlarÍ.
• Makamlarla Aór-Í kerifler, 1999 (solo) Beyza Müzik.
• KÍbrÍs’ta Geleneksel Türk MüziÂi, 2011 (solist), KÍbrÍs Kültür BakanlÍÂÍ.
• Mestane, 2002 (solo) Semerkand YayÍnlarÍ.
• Devran, 2003 (solo) Semerkand YayÍnlarÍ.
• Ezan Namaz Dua ve Sureleri, 2004 (solo) Ney Ajans.
• Dilbeste, 2006 (solo) HB Prodüksiyon.
• 638
• Dervióane I, 2006 (solist) Metropol Müzik.

• Beyati Ayin-i kerif, 2007 (na’athan, âyinhan ve kasidehân).
• Dervióane II, 2008 (solist) Metropol Müzik.
• NaÂmeden Gönüle, 2009 (sanat ve müzik yönetmeni ve solist) DGB Ya-
yÍnlarÍ.
• Amasya Glahileri, 2010 (sanat ve müzik yönetmeni ve solist) Origami Mü-
zik.
• Enstrümantel Sufi Music, 2010 (neyzen) Marmara Üniversitesi Glahiyat
VakfÍ.
• Safahat’tan karkÍlar, 2010 (kasidehan) Eyüp Belediyesi.
• Tasavvuf MüziÂi, 2011, TRT “Nefes” (korist ve kasidehan) TRT YayÍnla-
rÍ.
• NaÂmeden Gönüle II, 2011 (sanat ve müzik yönetmeni ve solist) DGB Ya-
yÍnlarÍ.
• NaÂmeden Gönüle III, 2012 (sanat ve müzik yönetmeni ve solist) DGB Ya-
yÍnlarÍ.
• Makamlarla Türk Din Mûsikîsi, 2015 (solist) Origami Müzik.
• Lâ Mekân, 2016 (solist) Türkiye Diyanet VakfÍ YayÍnlarÍ.
• Yunus Emre Glahileri, 2021 (solist) Gençlik ve Spor BakanlÍÂÍ.
• Hac Glahileri, 2022 (koro-solist), DGB YayÍnlarÍ.
***
2015 yÍlÍnda ise Muhammet Sevinç, Türk Din Musikisi Anabilim Da-
lÍ AraótÍrma Görevlisi olarak atanmÍótÍr. 5 yÍl Ankara Üniversitesi Gla-
hiyat Fakültesi’nde görev yapan Sevinç, 2020 yÍlÍnda “Gbnü’t-Tahhân’Ín
Hâvi’l-Fünûn ve Selvetü’l-Mahzûn adlÍ mûsikî eseri (Tahkik ve inceleme)” ad-
lÍ doktora tezini savunduktan sonra Ankara Sosyal Bilimler Üniversite-
sine Doktor ÖÂretim Üyesi olarak atanmÍótÍr.
Sonuç
Ankara Glahiyat Fakültesi’nde Türk Din Mûsikîsi derslerinin veril-
mesi, öÂrencilerin ióitsel nitelik taóÍyan kÍraat formlarÍna yönelmesine,
estetik ve güzelliÂe önem veren Gslam’Ín, daha güzel bir ifade bicimi ile
sunulmasÍna katkÍ saÂladÍÂÍnÍ ifade edilebiliriz. Doç. Dr. Fatih Koca ses
eÂitimi, cami mûsikîsi ve ney derslerinin yanÍ sÍra koro çalÍómalarÍna
önem vererek öÂrencilerin mûsikî alanÍnda yetiómelerine yardÍmcÍ ol-
maktadÍr. AyrÍca Prof. Dr. Ruhi Kalender, Prof. Dr. Bayram AkdoÂan ve
Doç. Dr. Fatih Koca mûsikî alanÍnda yaptÍklarÍ akademik çalÍómalar ile
de mûsikî sanatÍna hizmetlerini devam ettirmiólerdir. Bu akademik ça-
639 •
lÍómalara; Prof. Dr. Ruhi Kalender’in XV. YüzyÍlÍn mûsikî nazariyatÍnÍn

anlaóÍlmasÍ acÍsÍndan önemli bir eser olan Ladikli Mehmet Celebi’nin
“Zeynu’l-Elhan” isimli kitabÍ üzerine yaptÍÂÍ doktora çalÍómasÍ, Prof. Dr.
Bayram AkdoÂan’nÍn, XV. yüzyÍl mûsikî nazariyatçÍlarÍndan Fethullah
kirvani’nin “Mecelletun fi’l-Musika” adlÍ eseri ile ilgili yaptÍÂÍ doktora
çalÍómasÍ, Doç. Dr. Fatih Koca’nÍn son yüzyÍlÍn Itri’si olarak vasfedilen
rahmetli Ahmet HatipoÂlu hocanÍn hayatÍ ve eserlerini ele aldÍÂÍ yük-
sek lisans çalÍómasÍ ile “Gslam Medeniyetinde Salâ ve Salavât GeleneÂi”
adlÍ doktora tezi örnek verilebilir. Mûsikî sanatÍ ile ilgili gerçekleótiri-
len akademik çalÍómalarÍn yanÍ sÍra Prof. Dr. Ruhi Kalender’in fakülte-
ye intisabÍ ile ilk defa Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesi Türk Ta-
savvuf Mûsikîsi Korosu kurulmuó ve bu koro fakültenin sanatsal yüzü
olarak hizmet vermeye baólamÍótÍr. kefliÂini 2000 yÍlÍna kadar Ruhi Ka-
lender hocamÍzÍn, 2000 yÍlÍndan sonra ise Doç. Dr. Fatih Koca’nÍn çalÍó-
tÍrdÍÂÍ ve yönettiÂi Fakülte Korosu, birçok ses ve saz sanatçÍsÍnÍn yetió-
mesine katkÍ sunmuó; bu koroda yetióen mezun öÂrenciler sadece ila-
hiyat ve diyanet camiasÍnda deÂil; farklÍ kurumlarda da sanat alanÍnda
topluma hizmet etmiólerdir. Üniversite ve fakültemizin önemli günle-
rinde fakülte korosunun verdiÂi konserler büyük ilgi görmüótür. AyrÍ-
ca fakülte korosu, ülke genelinde verdiÂi konserlerle önemli bir sanat-
sal faaliyet alanÍ oluóturmuótur. Bu yÍllar içerisinde Prof. Dr. Ruhi Ka-
lender yönetimindeki fakülte korosu, TRT baóta olmak üzere bazÍ TV
kanallarÍnda katÍldÍÂÍ kandil programlarÍ ile daha genió kitlelere sesi-
ni duyurmuótur. Daha sonraki yÍllarda bu korodan yetióen bazÍ sanat-
çÍlar çeóitli platformlarda fakültemizi temsil etmiólerdir. Fakülte koro-
sundan yetióen deÂerli sanatçÍlardan Kaya Kuzucu Türk Halk MüziÂin-
de; Mahmut kevket Bayram, Hadi Duran, Agah Terzi ise Türk Tasavvuf
Mûsikîsinde toplum nezdinde itibar görmüólerdir. Yine Fakülte koro-
sunda yetióen Abdullah KazancÍ, Mustafa Gsmail Toprak, Ruhi Baykara,
Bilal Aksoy, Muhammet Sevinç, Muhammed Tayyip Durceylan, Meh-
met TÍraócÍ, Serbülend Arpa, Fatih Mehmet Karadaó, AsÍm Akkuó, gi-
bi isimler hem dini mûsikî icralarÍ hem de akademik çalÍómalarÍ ile ön
plana çÍkmÍólardÍr. AyrÍca neyzen RÍfat Varol, bestekâr-udi BarÍó De-
mir, kudûmzen Mustafa Bayram gibi önemli sazendelerde bu koronun
yetiótirdiÂi önemli deÂerler arasÍndadÍr. Fakültemiz Türk Din Mûsikîsi
Anabilim DalÍ öÂretim üyelerinden Doç. Dr. Fatih Koca ise, 2000 yÍlÍn-
dan itibaren özellikle TRT baóta olmak üzere Ulusal ve UluslararasÍ TV
• 640
kanallarÍnda yaptÍÂÍ Ramazan programlarÍ, yurtiçi ve yurtdÍóÍ yüzlerce

tasavvuf mûsikîsi konserleri ve pek çok albüm çalÍómalarÍ ile üniversi-
te ve fakültenin tanÍtÍmÍna önemli katkÍlar sunmuótur. YaklaóÍk 70 ül-
kede 700’den fazla konser vererek üniversitemiz ve fakültemizin dün-
yaya açÍlan yüzü olmuótur. Yine Fatih Koca, 2016 yÍlÍnda Türk Dünya-
sÍ Mühendisler ve Mimarlar BirliÂi’nin düzenlediÂi Mimar Sinan Ulus-
lararasÍ Proje OlimpiyatlarÍ’nda ise “Sala ile Gstiklale” projesi ile fikir ve
sanat alanÍnda birincilik ve özel ödüle layÍk görülmüó ayrÍca 2020 yÍlÍ
Kültür Sanat Ödülleri kapsamÍnda ÖNDER Gmam Hatipliler Platformu
tarafÍndan “YÍlÍn Müzik Ödülü”ne layÍk görülmüótür. Ankara Üniver-
sitesi Glahiyat Fakültesi’nde Türk Din Mûsikîsi Anabilim DalÍ Baókan-
lÍÂÍ görevini halen yürüten Doç. Dr. Fatih Koca, öÂrenci yetiótirmeye,
ders içinde veya ders dÍóÍnda alanÍn tüm yönlerini ve bütün formlarÍ-
nÍ sevdirmeye ayrÍca örnek icralarÍ ile de Türk Din Mûsikîsi alanÍnÍ en
güzel óekilde temsil etmeye devam etmektedir.
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesine mensup bilim insanları, geçmişten günü-
müze çok sayıda eser yayımlamıştır. Bu anlamda Fakültemiz, nitelikli yayınlarıyla
ülkemizde öncü bir konuma sahip olmuştur. Bununla birlikte Fakültemiz Hocaları-
nın ilmî çalışmalarını kronolojik bir yaklaşımla kapsamlı bir şekilde değerlendiren
bir eser kaleme alınmamıştır. Cumhuriyetin 100. Yılında Ankara Üniversitesi İla-
hiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkısı başlıklı bu yayın projesiyle Fakültemizin
akademik birikiminin muhasebesinin yapılması hedeflenmektedir. Dolayısıyla 17
yazıdan oluşan bu çalışma her bir Anabilim Dalının yayımlanmış ilmî çalışmalarına
dayanarak değerlendirilmesini konu edinmektedir. Bu çalışmanın bir diğer hedefi
de Fakültemiz öğretim elemanlarının yayınlarının yer alacağı bir bibliyografyanın
hazırlanmasıdır. Böylece Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi bünyesinde yapı-
lan çalışmaların akademik değerleri ve örnekliği, tematik çeşitliliği, paradigmatik
ve metodolojik katkıları ve uluslararası literatürdeki etkin yapısı ortaya çıkarıl-
mış olacaktır.
1923 1949 2023

İlahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkısı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İlahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkısı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANKARA ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİNİN

Ankara Üniversitesi YayÍnlarÍ No: 830

1. BaskÍ: KasÍm 2023

Grafik TasarÍm ve Uygulama Mizanpaj: TюѣќќѠ

BaskÍ: Ankara Üniversitesi Bas Ímeviȱ

13 Entelektüel Bir Tarih ve Gelenek:

Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkîsî

Cumhuriyetin 100. YÍlÍnda Ankara Üniversitesi Glahiyat Fakültesinin Bilim-

Prof. Dr. Grfan Aycan

Doç. Dr. Esra Gözeler

Girió: Kur’an’a Dair

1 SuyĀ৬Î, el-Gtۘ¬n fÎ ҵUlĀmi’l-ۗurҴ¬n, 154.

Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkîsî

metin (mu‫ۊ܈‬af) oluóturulmuó ve istinsah edilmiótir.2 Zaman içerisin-

Tefsir Glmi: Tarih ve Literatür

2 SuyĀ৬Î, el-Gtۘ¬n fÎ ҵUlĀmi’l-ۗurҴ¬n, s.157.

zaman kastettikleri anlamlarÍ ortaya koyan”11 ve “bu anlamlarÍ sonraki

Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkîsî

olduklarÍna iliókin bilgileri, bu ilimlerin kitâbiyâtÍnda yer alan rivayet-

19 Kró. Albayrak, “Tefsir Glminin SÍnÍrlarÍna Dair,” 81.

nan Kur’an ve tefsir tasavvurundan farklÍ yaklaóÍmlar ihtiva eder. Bu

23 PaçacÍ, ÇaÂdaó Dönemde Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu?, 65-66.

Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkîsî

Ankara Glahiyat Tefsir Anabilim DalÍ: Dersler

Tefsir Tarihi ve Usulü

Tefsir (I, II, III, IV)

29 Bkz. Toshihiko Izutsu, Kur’an’da TanrÍ ve Gnsan.

Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkîsî

nem Gslam tefsir literatüründeki farklÍ yazÍm türlerini, müfessirin kay-

Kur’an’a ÇaÂdaó YaklaóÍmlar

Kur’an Okuma ve Tecvid (I – VIII)

• Hareke hatalarÍnÍn azaltÍlmasÍ ve hareke hatasÍ yapmadan okuya-

Ankara Glahiyat Tefsir Anabilim DalÍ: Lisansüstü Tefsir

30 PaçacÍ, Gözeler, “Tefsir Glmi,” Kur’an ve Hadis Glimleri, 12-15.

Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkîsî

kip eder. Tez yazÍmÍ araótÍrma ve yazma faaliyetidir. Bu aóamada ‘bi-

Ankara Glahiyat Tefsir Anabilim DalÍ: Akademik Kadro

31 Gbrahim HatiboÂlu, “Okiç, Muhammed Tayyib,” DGA 33: 336-338.

liÂinden sonra görevine iade edilmemiótir.33 GѠњюҒљ Cђџџюѕќ҇љѢ, Anka-

33 “Akademik Bölümler/Tefsir,” http://www.divinity.ankara.edu.tr/tefsir/ (15.09.2023).

Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkîsî

38 Akademik Bölümler/Tefsir, http://www.divinity.ankara.edu.tr/tefsir/ (15.09.2023).

da kaleme almÍótÍr.40 Erzurum, Ankara, Londra, Kahire, Bakü, Roma ve

Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkîsî

zÍlar kaleme almaktadÍr. Mђѕњђѡ AјҒѓ Kќѷ, Ankara Glahiyat mezunu-

deki kE 54 NumaralÍ Kur’an ElyazmasÍnÍn Tahlili ve Neóri” baólÍklÍ dok-

ÖÂretim Yüksek Lisans Doktora Tezi

2. “Hristiyan Kaynaklara ve Kur`an-Í

Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkîsî

ÖÂretim Yüksek Lisans Doktora Tezi

ÖÂretim Yüksek Lisans Doktora Tezi

Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkîsî

ÖÂretim Yüksek Lisans Doktora Tezi

41 Bu deÂerlendirmede sadece Ankara Üniversitesi bünyesinde yapÍlan tezler dikkate alÍnmÍótÍr.

Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkîsî

Richard Heinzmann, Martin Thurner, Ankara: Ankara Üniversitesi Ya-

Prof. Dr. Ali Dere

Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkîsî

teratüre kavuómuótur. Söz konusu literatürün zenginliÂini, bize ulaóan

Fakülte Bünyesinde Hadis ÇalÍómalarÍnÍn AnlamÍ

YalnÍzca tecrübi ilim dallarÍ yeni keóif ve teorilerle ilerlemez, sosyal

Hadis Anabilim DalÍnÍn Teóekkülü ve Gelióimi

Ankara Üniversitesi ílahiyat Fakültesinin Bilimsel Hayata Katkîsî

mesi ve baóarÍlÍ olmalarÍna yön verecek kürsünün kurucusu profesörü-