DOGRUDAN KUMANDA EDILEBILEN ETMENLER ut mah, tim kogullar tam dejerlendirlimeden manevraya gozll kapa- Ui girigilmemeli ve bazi durumlarda biyle gemilerin de cekitlere gereksinim duyabilecegi bilinmelidir. ‘VI — DEMIR 1 — DEMIRIN GUREVLERt Demirlerin ana gbrevi, gemilert dentz dibine baglayip, onlart istenilen belirii bir dentz alemnda tutmaktrr. Ancak, bu ana gorevierinin diginda demirierden, bir manev- ray bagarmada ve clagantisti duramlarda geminin istenmeyen bir hareketini dnlemeye calismada da yarerlamiir. Guellikle dar- sularda manevra yaparken, demir, gerektizinde, kaptamn do&ru- dan dogruys geminin bagina uygulayabilece#, elinin altinda bu- lunan, bir kuyvet olusturma kaynafi cldugundan, degeri biiytik- tir. Basiter, halat ve (rémorkér) gibi, basa kavvet uygula- mada kullamilabilecek, Sbiir araclara begvurma olanagi bulunma- ciginda, demirin dnem! daha da artar. Gemiy! belirli bir deniz alaninda tutmak icin kulanildyginda, demirden, geminin zincir boyunca tizerine bindirdi#i kuvvetlere Karp Koymast ve deniz dibinde taramadan, sabit kalmas istenir Bir manevraya yardim etme icin kullamldivinda ise, demir- den, zincir boyunea geminin bagina belirli bir kuvvet uygulamast beklenir. Gem! kullante:, bu kuyvetin deierini, demirin en yiksek tutma kuvvet! ile sifir arasinda, manevranin gereine gére, iste- Hine uygun bicimde ayarlayabilir. Agiktir ki, hem fstentlen amaea uygun kullanabilmek, hem de tam yararlanabilmek isin, bir demirin, dentz dibinde tutma kuv- vetini nasi! olusturduiunu ve olusturdui kuvvetin deerinin hang! Kogullara baz olarak dezigtigini iyi bilmek gerekir. 2 — BIR DEMIRIN KARSI KOYACAGI KUVVETLER Bir demirin tutma kuvvetini nasil olusturdugunu ve bu kuy- vetin de¥erinin nelere bagh olarak degistigini incelemeye bag-ms DOGRUDAN KUMANDA EDILEBILEN ETMENLER lamadan énce, demirde yatan bir gemide, demirin hangi etkenle- rin olusturdugu Kuvvetlerin bilegkesine Kars: koymast gerektijgine bz atmak yararh olacaktir. Demirde yatan bir geminin demirini, agaiadaki etmenlerin olugturdugu kuyvetlerin tdmu etkileyebitt 1) Absnten, izna uygun olarak, teknenin sualti yapisi tize- rinde olujturdutu kuovet, 2) Rizgann, hana uygun olarak, teknenin suiistil yap tize- rinde olusturdugu uvvet, 3) Dalgalt denicin, emily! harekel ettirmestyle olugan stikintt ve salinmalarin yarcttifr kuvvetter. Demitli bir geminin, taramadan bulundugu yerde kalabilme- si, demirin dipte, gemiyi etkileyen kuvvetlerin toplamma kargi ko- yabilmesine bazldir: onan icin, bu kuyvetlerin toplam dezeri bizi yalandan igilendirir, Ancak, bir geminin demirini etkileyen top- Jam kuvvetin degeri her zaman aym — degildir, Bu kawvetin degeri, geminin yapisal ézelligi yammda, o anda orada bulunan riisgar ve akantimn, tekneye gelig duramlarina, luziarina ye etkiledikieri bd- lWmlerin biiyikliklerine gére, deziskenlik gésterir. Riizgar ile akin- tim hulan arttikea ve geminin bunlarn alam cizgilerine géster- digi dikey kestt yizey alanlan (rizgaryizi ve alantiyiizil) coal dhkea, demiri etkileyen toplam kuyvetin deieri de biyir. Béylece, deminde yatan bir geminin demirini etkiloyen top- lam kuvvet, gemiden gemlye defigtigi gibi, ayn: gemide bile ko- gullara bagh olarak deZisir. Dolayisiyla, bu kuuvetin biiyilkligii her zaman fark oldugundan, genel sayisal degerler vermek de sordur. Bununla birlikte, asazdaki Srnekler, belirii kosullar altin- da, demirde yatan han gemilerin, demirlerine bindirdilleri top- lam kuvvetlerin deZerlerlyle, bunlann nerelerden kaynaktandik- tarim belirttizinden, bu kornda bir fikir edinilmesini sailayacak- tar: a) Yapulan bir arastirmada, 4 mil/seat'lik bir akunli ile 55 mil/stat’lik bir riizgarda, pervanelerl Kilitl! olarak, demirde ya- tan, orta biiytiklikteMl, cift pervaneli bir geminin demirine, 18 ton’luk bir toplam kuvvetin etki yaptizi gorilmustir, Demire bi- nen 18 ton'luk toplam bileske yfkil olugturan kuvvet bilegenteri- nin dagilum g0yledir:| | DOGRUDAN KUMANDA EDILEBILEN ETMRNUER 110 Rizgarin suiisti yapist deerindeki etkist 10 ton Alantinin karina tizerindeki etkis! —... 4 ton Alantinin pervaneler iizerindeki etkisi 2 ton Alantinn zincir Ucerindeki etkist 2 ton Bileenierin demir tzerindeki toplam etkts! 18 ton b) Alam cizgileri kogut, akim yénleri ayni olan, 5 mil/esat? lik bir akint ile 60 mil/saet’lik sabit bir rizgarda, akinti ve riz gara salmg olarak demirde yatan, dogisik tip savag gemilerinin, demirlerine bindireceklerl yaklagck toplam bilegke kuvvetler Me bunlarn bileskeleri de agaiidald cizelzede gésterilmistir: F ailay hala po avon teride | tattacs | amtatn dering = “dupereots | oltgarcnes | Chie Soma sa ‘Sicee “diene Tine! (ion seat) | (tm slurs) | (ton ean) io week evil a B 7 77 Hatitioomeeema| 6 36 % © [Sta eas i i 3 5 og wae i ‘ 7 a ele % z z 7 2 — DEMIR TUTMA KUVVETININ OLUSUMU Demirlenen bir geminin, belirll kogullarda, belirli bir yerde tutulabilmest igin, demirinin karg1 koymasi gerckon kuvvetlerin Doyakidgd Kenusunda fikir edindikten sonra, simdt, deniz dtbin- deki bir demirin tzerine binen bu yiiklere kargi koyacak kuvvett nasil olusturduguna, bir bagka anlatimla gemiy! etkileyen kuvvet- lere karsi onu tutma gérevini nasil basardiam, arastirabiliriz. Bircok kisi, demirde yatan bir gemiyi tutan kuvvetin, deniz~ eflik tarihinin ilk zamanlarinda oldugu gibi, yalnizea deniz dibine ativan agirhktan ileri geldigini sanir, Oysa, bir gemiyt demirye- rinde tutmak isin, bir tek, demirin ajnrhin nedeniyle dip tizerin- deki surtunmesine bag olsaydik, bugin gemilerde kullanilan de-320 DOGRUDAN KUMANDA EDILERILEN ETMENLER (2) Funce edt lon demir, Uzorine kuvyet bioneden Bace dipte yetar. 2 (c) Donte yatoya yekin deleultuda gokt 4131 sllroce dibs gin kal ire jeki1 22, Funda edijon bir denirin kendistat dibe saptayip, lamest. mir afirhklar: cok yetersiz kabrdi. Bayle bir durumda, émegin 4.000 ton'luk gemilerde kullanilan 8 ton’luk bir demirin kat kat daha agar olmasi gerekirdi, Oyle ise, gunumtzde gemilere donati- Ian bir demir, geminin zineir boyunca kendisine bindirdigi yik- Jere dayanabilmek amaciyla, deniz dibinde bir tutma kuvveti olug- tururken, ajirhinin dignda baska nedenlerden de yararianmak- tadir,DOGRUDAN KUMANDA HDILEBILEN ETMENLER an Giniimiziin gemilerinde kulanilan ¢iposuz herhangi bir de mirin, tutma kuvvetini nasil saifladijint anlayabilmek icin, fundo edildikten sonra onun deniz dibinde ne yaptigimi ineclememiz ge rekir: Sekil 22 a'da girildazti cibi, fundo edilen ciposuz bir demir, dibe carptiktan az sonra, topraiin tzerine yatay (daha dozrusu kogut) olarak wan, Bunun ardindan, zineire yeterince kaloma verilip, kastanyola yavagea suga edildiginde, zineir gerilir ve de- miri dibe Kogut bir dorultuda cekerek siriklemek ister. Zineir tarafindan dibe kogut bir dograltuda gekilerek siirdklenmek iste~ nen demirin timallari, yapisal ézclliklerinden étiird, againya dog- tu donerek topraia saplanmaya baslar (Sekil 22 b). Timaklann topraza saplanmaya baslamasindan sonra, zincirin demiri daha Kuvyell cekmest (geki dogrultusu deniz dibtyle kogut oldugu si rece), onun timaklan yardrmyla kendisini topraza daha gok sim- mesine neden olur. Topraza daha cok gémillen bir demir Ise, daha sok direng dogurur, bir baska deyisle daha eck tutma kuvvet! olus- turup, daha iyi tutar (Sekil 22 ¢). 4 — BIR DEMIRIN TUTMA KUVVETINI BELIRLEYEN UGELER Demirli bir geminin demirinin saglayacag tutma kuvvetinin de¥erini gu dgeler etkileyip, bellrler: A) Deniz dibinin doial yamist, B) Zineirin, demir yekmmda, diple yaptin act, ©) Demirlemenin yapihg bigimi, D) Kaloma miktart, E) Demirin tipi ve atirhin, §imdi, bunlan tek tek inceleyelim: A — DENIZ DIBININ DOGAL YAFISI Bu Oke, bir demirin doguracati tutma kuvvetin! buytik dlgide etkiler. Ciinki, demirin iyi tutmasi, tmaklarin, hem dibe uygun saplanabilmelerine, hem de gémildiikleri yerde topraktan iyi di- Teng gormelerine baghdir.as DOGRUDAN KUMANDA EDILEBILEN EEMENLER Ornegin, exer demirlenilen yerde dip gok sertse, tinaklar iyi seplanamayacaiindan, demir tutma kuvvetin! timttyle geligttre- mez, Bayle bir yerde, tirnaklar, ancak sert bir erkintiy: elverisli bir bigimde yakalayabilirse, demir bayuk bir tutma kuvyeti sag layabilir, Yalmz, bu giivenlikii bir durum degildir. Cinkii, gemi- nin baska yéne salmasiyla, sineirin demiri gekme yénintin defig- mest, onun takildi yerden kurtulup teramasina neden olabilir. Ote yandan, demirin gtimiildagi yerde géreceizi direncin dege- rint de, oradaki dibin dogal yapisi belirler. Yapilan incelemelere gére, standart ciposuz demirler icin, suki kumlu diplerin. gdrece tut- ma kavveti katséys: wir» olarak kabul edilirse, dbir dip yepilarmn sii kumlu diplere oranla, pérece tutma kuvyetlerini belirlemede, agaiida verilen katsaytlar kullanilabilir: Stk kum 1 Keyu kazal balgik 15 Orta koyulukta yapiskan balgik 0,66 Yumugak caniur 0,38 Gevgek kaba kum 0,88 Cala 0,38 Gok sert dip (kaya-sist) 0,00 ‘Yalniz, son verilen katsay1, demir dibe hig saplanamiyorsa ge- gerlidir. Biraz nce de beliritigimlz tzere, bu gtbi yerlerde, demirin bir kayanin altma girmes! ya da bir kayaya kaneaya benzer bi- gimde talalmas durumlarinda, biiyik tutma kuvvetleri elde edi- ebilecez#i unutulmamalidir. B — Zincirin DEMIR YAKININDA DIPLE YAPTIGI ACI Bir demirin verebilecegi tutma kuvvetinin oranim etkileyen bir B§e de, zincirin demir kilidi yakanmda diple yaptigi agmmn dexe- ridir, Konuyu kolay anlatabilmek icin, ona su noktadan yaklasmak yararh olacaktsr: Iyi demir tutan bir dipte, topraza iyice gimii- Jerek tam tutmug bir demirin, kogullar olaganusta boyutlara wlag- ‘madikea, geminin kendisine bindirdigi oldukea biiyik kuvvetlere kargi koyarek, oldugu yerde kaldigim biliyoraz. O zaman, bir ge-DOGRUDAN KUMANDA EDILEBILEN ETMENLER a minin vira edip alirken, gomitldigi yerde tonlarea kuyvete karst koyabilen biyle bir demiri dipten nasil celip gikardiis sorusu ak- Ja gelebilir, Iste, burada isin inceligi, zincirin, demiri dipte, de- mirde yatarken bagka, demir alirken baska dozrultularda gekme- sinde saklidir, Demirde yatarkon, demiri dibe kogut olarak ¢cken ainelr, demir alirken vira edilip kisaldtkga, gemiyi onun dipte g- miilii bulundugu noktanmn iverine dogra getirir. Bu olugum, zin- elrin demir kilidinde diple yaptigi agiyi giderek buyitir ve diige- ye yaklastirmaya baslar (Sekil 22 a), Sonunda, kaloma miktar, gbzlogasi ile dents dibi arasindaki uzckliga ogit duruma geldigin- de, zincir, demir bedenin! Killtlt oldugu ueunden yukari geker ve kollarin da gémiildilkleri yerde, tirnak uslar: yuker gelecek bigim- de dénmesine neden olur (Sekil 23 b). Baylece, bulundugu yerde donerek, turnak uglar yukan dogru yénelen demir, uygulanacak Kick bir kuvvet yardimiyla gémildiga dipten kolayca gtkabilir Gekil 28 ¢). Bu konuda yapilan deneslerin sonuclarima gare, dipte iyi tut- zoug bir demirin tutma kuvveti, zineir, demir kilidinde diple 5°lik bir acl yaptiginda dortte bir, 15°"lik bir act yaphiginda ise yari ya~ riya azalmaktadir. Bu bilgilere gore: Bir demirin denis dibine tam gimilip, iy! tutmasin: istedigimizde, zineirin, demiri dipte, yataya yalen cokmesini, demirt dipten kopanp almak istedi#imizde, dijsexe jekin cokmes basa yelmuzca bell bir kuvvet uygulamax istediiiimlzde tse 0 kuv- vetin siddetine uygin dilgen bir acryla cobmesini, sazlayacak bicimde davranmamiz gerektii ortaya cikmaktadir, C — DEMIRLEMENIN YAPILIS BICIMI Demiri fundo ettigimizde, bereninin dipte yatay cekilmesint salayacak kadar zincir kaloma ettikten sonra, kastanyolay1 ya- vag yavas suga ederek, zinciri, demire dlzenl yuk bindirerek ¢0- ser, bu sirada geminin gezmemesini de saflarsak, demir kendisi- ni topraga iyiee gémer ve tam enlamyla tutor. Buna kargiltk, demiri fundo ettikten sonra yeterll kaloma ver- medea, kastanyolay: cabueak suga eder, zinciri dégerken, demire bir bindirir bir boglarsak, hele bu sirada gemlyi de sancak-iskele gecdirirsek, demir ya Kendisini dibe iyiee gimme olanaj bulama-1% DOGRUDAN KUMANDA EDILERILEN ETMENLER, (a). Vira baslangicinds demir dipts normal olsrak gBriiueur. (b}. Geni cenirin Ustine yaklastiginda, ticnaklar yukart diner. (e). Zincte digeye yakin coktl¥ings, dente cipton digart cikar. OKT! 25. Alinnak Uzere vira edtien bir domirin ainten giksg. yip tam tutmaz, ya da alabora olup timUlyle toprak dstine gikar ve hic tutmaz, Uygun demirleme yaprimadigindan, tam tutmamig, bir bag- ka deyigle kendisint toprage tyice gommemtg bir demir, o dip gin verebileveii en yiiksek tutma knvvetini tam geligtiremer. Ve bayle tam tutmamy bir demir, baslangista tutmug gibi gdrlinse bile, son-DOGRUDAN KUMANDA EDILEBILEN ETMENLER 15 raden hava kogullannin kitilesmesiyle, kolayea taremaya bagla- yabilir, ‘Taramaya baglayan bir demirin, tizerinde stiriklendigi dip gok sert tse, tirnaklar, yere saplanamadikiarindan, énlerine gelen a- Jontilan bir yakalar bir biralarlar. Taramilan dibin diigey kesiti deZigken koyuluklarda ise, demir yumugak yerde batmaya baslar, sert yere gelince alabora olar ve digart cikar. Ba nedenle, bir gemi demirde yatarken, zincirin, aralillarla, sirekli gerilip- bogalmasi ve silkinmesi, demirin taramakta oldu- gunun belirgin bir gdstergesidir. D — KALOMA MIKTARI ‘Bir gemiyi belirli bir yerde, uzunca bir siire gilvenlik icinde tutmak amaciyla yapilan demirlemelorde, dikkat edilecek ilk nok- ta, demirin tam tutmasim saglayacak, uygun bir demirieme yap- mak, ikinei nokta da, zineire, demirin tutma kuvvetinden tam ya- rarlanmayi saglayacak, uygun ckaloma miktaron: yermektir. Deniz dibindeki demirden, gizlogasina kadar olan zineir uzun- Tuifuna ebdome miktar denir. Demirde yatan bir gemi, zincirine, ieinde bulunduita ya da bu- Junacaji kogullara uygun kaloma miktarim: verdiginde, demirinin © dip icin saglayacain en yiiksek tutma kuyvetinden tam yararla- mir, Kogullarn gerektirdiginden daha lasa verilmig kalomalarda, demir en yiksek tutma kuyvetini geligtiremer ve kolayca taraya- bilir. Kogullarm gerektirdiginden daha uzun verilmis kalomalarm ise demirin tutma kuvvetine yapacaii katia hemen hemen yok’ gi- bidir. Ustelik bu durum, tek demirde yatan bir geminin «salma alaniom ya da bir bagka adiyla «alma gemberiyni, gerekeiz yere bayatar ve dzellikte dar yerlerde sakinealar yaratir. ‘Tek demirde giivenlikle yatabilmek {gin, verilmesi gereken uy- gun keloma miktarinn ne olaeagi konusunda, eragtirmalara da- yanan birgok cizelgeler, formOller agiklanmistir. Yalmz, onlari Kullamrken, uygun kaloma miktarmin, iginde bulandugumuz ko- gullara bagh olarak, her zaman degigebilecegi gerge#l, gézden ka- ginlmamalidir, Giinkii, herhangi bir yerde giivenlikle demirde yat- may saglayacak uygun kaloma miktarmi belirlerken, againdaki noktalarm timii etldli olacaktar:128 DOGRUDAN KUMANDA EDILERILEN ETMBNLER 1) Su derintizi, 2) Gemi sincirinin yapisr, 8) Demiryerindeki dibin dogal yapisi, 4) Rizgar ile alantinin bulunan vo beklenen hilar, 5) Demiryerinin kéti hava etkilerine ve dalgalara agiklik de- recesl, 6) Salma alam Jasitlamas olup olmadiin, varsa derecesi, 7) Geminin demirde kalacagi siire. $imdi, kallanirken yakardaki noktalam dikkaten uzak tut- mamak koguluyla, uygun kaloma miktar’ konusunda, belirii bir formiile gore hamrlanmis bir gizelgeye giz atabiliriz; bu formiile gre, normal demir tuten bir yerde, durgun (riizgarsis) bir hava- da, 5 mil/soat’lik bir alanti varken, tek demirde yatildigmda, ce- sitll derinlikder igin, en az, againda gisterilen keloma miktarla- rimn gerekit bulundagu hesaplanmstir: a ene oe | seth w[eTaloTelolelsT a] el al = Qizelgeden gérildzii gibi, deiigik zineir yaplan, kaloma mik- tan etkilemextedir; bu, her birinin, birim agirhklarinm farki olmasindan ileri gelir, Ornefin, jel gelike zineir, dévme demir zin- eirden % 12-18 dolaylarinda daha hafittir; ve o nedenie, izerine vik bindiginde, dévme demir zincire oranla, deniz dibinden daha kolay yukan kalker, Bunu nlemek igin, eymi derinlikte, hafif ya- pidaki sinciriere (kuvvetlere karsi agirlardan daha dayamikh ol- malarina kargin), dbiirlerine oranla daha gok kaloma verilir. Uygulamada, arasira, kaloma miklarim belirtmek tere, @kae loma Katsayisy terimi de kullamimaktadir. «Kaloma hatsayests, de~ niz dibindeki demirden, gézlogasyna kadar uzanan zincir uzunlu-DOGRUDAN KUMANDA BDILEDILEN ETMENTER wer Hunung gézlogasindan deniz dibine kadar olan diizey uzakhiga bi- Janmestyle bulunan sayidir. ‘Tek demirde giiventik iginde yatmak igin verilen inceliklt for- miller, gizelgcler diginda, déyme demir sineirlerin uygun kaloma miktarlarm belirlemede kullamlan geleneksel bir uygulamaya 2v- re, normal kogullarda: 1 metreye kadar olan dorinliklerde, kalo- ma katsayisi 8; 10-20 metre arasinda 6-7; 20-40 metre arasinda ise 6 ya da 5 olmahdir: 40 metreden daha cok derinliklerde, yeri- ne gore, 4 ya da 8 kaloma katsayisi yeterli sayihr. Dévme demir zineirler icin, kaloma miktarim: metre olarak be- lirlemede kullamilan bir formiil de, metre olarak deniz derinligi- nin karekokind alip, bulunan sayist 25 sabitiyle carpmaxtir. Bu- na gire formil: Kaloma miktan = 25 ymetre olarak su derinligi Pigiminde yamhr. Uygun kaloma miktar: konusunda, gu noktay1 bir kez daha vurgulayalim ki, normal kogullarda uygun bulunan bir kaloma mike tan, hava xogullanmin kétilesmesiyle yetersiz kalabilir. Cinké, hava kogullar: kétilegines, gemiyi etkileyen kuvvetler, normal ko- gullara oranla gok biydr; dip Mle gdzlogasi arasinda uzanan vincir egrist geriimeye baslar. Zincir ezrisi cok gerilirse, dipte dageli bu- Junan zineirl yukan kaldinr; ve tutma kuvveti yéniinden, zinci- in, demir kilidinde diple zararh bir agi clugturmasina neden olur. © zaman, demir, iizerine binen kuvvetin bilyimesine kargn, o dip icin verebilece#i tutma kuyvetinin tmnt de gelistiremeyecedin- den, tarayabilir. Boyle bir durumda, demirin taramasim énleme- nin yolu, zineirin demir kilidinde, diple agi yapmasim: énlemek- tir, Bu da, en kolay, daha cok zincir Kaloma etmekle bagarilabilir. Baylece, agikea girilebilece#i tzere, kétt hava kogullarmda demi- Tin taramamast igin, kaloma miktari, durgun bir havada uygun clandan daha ook olmalidir. Esasen, tyi hava kogullarmda, iyi demir tutan bir yerde de- mirde yatmaktayken, hava kitillesir ve demir taramaya baglarsa, goiu kez, dcha gok kalome verildiginde taramamn durdugu gird- lur, Bazilari bunun, sonradan verilen zinclrin dipte sagladigi ek18 DOGRUDAN KUMANDA EDILSBILEN ETMENLER siirtiinmeden ileri geldigini sam. Oysa, geleneksel bir ciposuz de- mirin kendi ajirhginin tig-dort kati tutma kuvveti vermesine kar- silk, zincirin buna yapabilecegi Katia, kendi agirhgimin yalmzca dértte tigi kadardir. Tarayan demirin, daha gok kaloma verildik- ten sonra, yeniden tutmasim saiflayan gereek neden isc son veri- len zineirin, demir kilidinde diple olugan aciyi ortadan kaldirmig olmasidir. Koti hava kogullannda, demirin taramasina neden olabildi- Hini gérdigimér, zincir efrisinin cok gerilerek dipte aq olugtur- masindan bagka, yine demirin taramas sonucunu dogurabilecek, ikinei bir olugum daha ortaya cikabilir. Ba olusum da, geminin, dalgalar ve rizgara bagh olarak, demirde gok «zezinmessiyle, zin- cirine karaman vurarak, ona silkelemesidir, Boyle bir durumda, Kaloma mikian yetersiz ise, gemi tarafmdan sincir tzerinde ya- ratilan silkintiler, dogrudan dogruya dipteki demire ulagir. Ve sonugta, demir, gémfiltip, tuttuzu yerden firleyip cikarak, tarama- ya baglayabilir, Buna kargihk, demirde gecinen bir geminin zin- cirine yeterli Kaloma verilirse, stlkintiler uzun zineir egrisi tara- finden emilir; demize ulagtirilmaz; tarama olasihjn da ortadan kalkar, Ayrica, yeterince uzun olan bir zincir eirisinin sagladiy ajrlik ve yaylanma, geminin agin silkinmelerini de yatistinr, B — DEMIRIN TIPI - AGIRLIGI Bir demirin saflayacain en yUksek tutma kuvvetini belirleyen éneml! dgelerden birisi de, tipi ile akurligudir. tk balagts burada iki de varmig gibi gorinmesine kargin, bu tkisl birlikte bir anlam tandiklan igin tek dge saythrlar. Cinki, bir demirin yalnw. tipini ya da yalniz agurligim bilmek, verebilece#i en yiiksek tutma kuy- vetini anlamaya yetmez. Bir demirin, belirli bir dipte verebilece#i, en yiksek tutma kuvveti aiirhiayla yakindan iligkilidir, Ve bu kuvvet, genellikle, demirin agirhginm kati olarak belirtildijinden bu konuda, en yié- sek tutma kuveeti hatsayio tertm\ kullanihr, Bir demirin, belirli bir dipte verebileeegi en yiikeek tutma kuv- yell, ajorhgimn yamnda Upiyle de yalandan iligkili oldugundan, en yilksek tutma kuweti katsayist, her tip demir icin dezigiktir.DOGRUDAN KUMANDA EDILEBILEN BYMENLER 20 Ornek verirsek, belirli bir dip igin, A tip! demirlerin en yik- sek tuma kuyveti ketsayist 8, B tipi demirlerin 4 ise, o yerde, 2 ton aiirhinndakt A tipi bir demir 2x8—6 ve 5 ton aiirhimdaki A tipi bir demir 5x3=15 ton’luk tutma kuvveti saglarken, 2 ton ajir- ligindaki B tpt bir demir 2x4—8 ve 5 ton agirhigindaki B tipt bir domir 5x4=20 ton’uk tutma kuvveti saiflar. Bugin gemilerde kullanilan ye tutma kuvvetlerinin belirlen- mesinde biiyik payi olan, demir tiplerinin nasil ortaya giktzamt anlayabilmes igin, demirlerin tarihi geligimlerine lasaca bir goz atmak gerekir. Gemileri deniz dibine bajlama iginde kullanilan ilk madeni (demirden yapiima) demirlerin, M.S. 575 yilinda Ingilterede ya- pildtia samimaktadir, 1600 yi dolaylarinda ise cipoln demirlerin lle modelleri.gdrdimeye baglanmgtir. Cipolu demirler, her til deniz dibinde iyi tutan demirlerdi, ‘Ve dibe yalnuzea tek timaklanyla saplanmslarima kerpilik, aj Uklarimn 3-4 katt tutma kuvvetl saghyorlarér, Ancak, gozlogasina yerlestirilme giicliizi, dibe tek tirnakla battiklarindan distte ke- Jan tirmagin sik sik kendi zincirine dolanmast, istelik sifeular- da da bagka tekneler igin tehlike yaratmast, gibi sakinealan yu- aiinden, ¢ipolu demirler, bin sektz ytiz’in ikinei yariandan sonra yerlerint ctposuz demirlere biraktilar. Gipolu demirlerin yerini alan ciposuz demirler, gézlocasina ka dar tam vira edilebilip orada iyice oturtulabilmcleri, denizli hava- Jarda bile yerlerinden oynamadan sikmmtisizea taginabilmelert, aninds kclayea fundo edilebilmeleriyle, cabuic yayeinlastilar. Yal- uu, ilk zemanlarda, tutma kuvvetl agsindan, ayn ajirhkh ya da aym timakyiizi alanh eipolu bir demirinki kadar tutma kuvveti saglayamamalan ye bu nedenle sik sik taramalar,, sorunlar ya- rath, Onun tizerine, ¢tposuz demirlerin, afriklarina oranla, tut- ms kuvvetlerini gofaltmayr saglamak amaciyla, bin dokuz ylz’tin kinel yarisinda ski arestmalara girigildi, Yapilan caligmelarm sonunda: 1) Trnakyiizi alan biiyitilmesinin, 2) Tirnakyiizlerinin piiriizstiz. olmasimin, 2) Twnakyfizlerinin agit iki diizlemden olugmasimn,320 DOGRUDAN KUMANDA EDILEBIEEN ETMENLER tutma kuvvetini cogalttiin gérilldi. Boylece, elde edilen bilgilere dayamilarak Ingilizler tarafindan geligtirilen ve AC. 14 tipi diye adlandinian bir giposuz demirde, tutma kuvvell, bam deniz dip- Jerinde, demir agirhgnn 14 katina kadar ulagtinldi, Standart bir elposuz demir ile bir A.C. 14’tin, dexigile dojal yapidaki diplerde verdigi en ylksck tutma kuvveti katsayiarm bilmek, hem bu iki demiri tek tek ineeleme, hem de birbirleriyle Kargilagtirma aglarindan yararh olacaktir, Bu nedenile, 52 ton agirlijindaki standart bir ¢iposuz demir ile 2,6 ton afarhigindaki bir AC. 14 demirinin en yiiksek tatma kuvveti katsayilarim sap- tamak amaciyla, belirli yapdaki deisik diplerde, birlikte yapilan deneylerinden elde edilen sonuclar. asaida gésterilmistir, Standart ciposuz | A. Deniz 52 ton DAE En yiksek tutma kuyyeil Grelligi ‘katsayist Karmuz balgik, kum, gakil, kayalar 3,9 100 Mavi balou, ince tabake camur, kam | 31 13,6 Yumugak gamar 16 82 ‘Yassi-dtz kaya, ince tabaka mil 1,9 28 | Ganumuzde, gemilerin buytk cogunlugunda, tyi demir tutan bir yerde aiirhklarinin 8-4 katt dolayinda tutma kuvveti veren, stan- @art ciposuz demirler kullamlmaktadir, Bununla birlikte, ylikeek tutma kuvveti sagiadiklarindan, ortaya qiislarindan kisa sre son- ra, birgok savag ve ticaret gemilerine donatiImig olmalarina baki- rsa, A.C. 14 tipi demirler, jlerde standart giposuz demirlerin ye- rini alacak gibi géztikmektedir, 5 — DEMIR TARATMAK Demirde yatmak amaciyla kullanildiginda demirin tam tat- ‘masi istenirken, bir manevraya yardim etmek amactyla kullantl-DOGRUDAN KUMANDA EDILEBILEN ETMENLER aa ciginda, cofunlukla, tam tutmamasi ve sonradan kolayca vira edl- Up ahnabilmek tizere, dipte tarayarak, geminin basina yalnuzea belirli oranda bir kuvvet uygulamasi istenir. Bu nedenle, bir mancvra sirasinda, taratma amaciyla demir kullanildiginda, zinciri «asa kalomayda tutmak gerekir. Bir aineir, gergin oldugunda, gézlogasindan su yizeyine, di geye yskin olarak inmekteyse «kia Asloma», yataya yakin olarak inmekteyse éuzun kaloma durumunda bulunur. Agiktir ki, bir taratma sirasinda, kis kalomada tutulan zin- cirin uzunlugu ne kadar Jasa olursa, demir de, topraiza o kadar daha az batar; ve geminin baguna, daha kugdk bir kuyvet uygula- mr, Onegin, bir demir Sekil 24 a'daki gibi cok kisa kalomada tu- tulursa, timnaklari dipten yukarida kalacazindan, topraia hig sap- lanmaz, Dolayisiyia, boyle bir demirin saglayacagi Kuvvet de, yal- nize, baginin dibe sirtdnmesinden ileri gclen, oldukea kigik bir Kuvvet olur, 7 i103 (2s Gok kre kalone (ods Kise katona Terstea katona miktari= 11d Jeretna kelona miktari=1,54 gekil 24, Denie taratma. Buna gére, demir, taratma amactyla kullaniléijanda, kaloma miktary, geminin bayina uygulanmak istenen kuvvetin buy ne uygun olmahdir, Ancek, kaloma miktari, bage uygulanmak i tenen taratma kuvvetinin bilyiikligiinden bagka, geminin toprak tuerindekt Inzna, topragin dogal yapisma, suyun derinligine, ge-as DOGRUDAN KUMANDA EDILESILEN EDENLER minin yokleme durumuna, ruzgar ve alantiya da, baghdir. Normal kogullar altanda, iyi bir taratma yapabilmek icin, keba bir kural olarak, taratma keloma katsaysinin 1,5 olmas: uygun sayihr (Se- kil 24 b). Demir taratarak manevra yaparken, geminin toprak iizerinde- Id hin elden geldigrince algak tutulmali ve birdenbire yiiksex ma- Jdne yollan vermekten kagimlmalidir, Taratmaya baslarken gemi nz yilksek tutulursa ya da bagladiktan sonra cabucak gogaltibr- sa, gerilen zincir demire cok yak bindirir ve demir, dipte, tutma- ya caligma egiliminin yaninda, mizi hareket etme zorunda da ka- hr; bu darum, onun, dipte dizenli bir kayma hareketi yapma ye~ Tine, tehlikell bigimde sigrayarak sekmesine neden olur. Demir taratma iglemi, yUkli bir gemiyle yaparken, ok daha dikkatli davranmak gerekir. Ciinkti, taratma sirasinda, demir her- hangi bir nedenie tutar ya a bir yere talahirsa, kastanyola, gemi- nin agirhga ile huimm garpimindan degan tim momentumuna da- yanamayabllir, Ustellk zincir de kopabilir. ‘Taratilan bir demirin baga uyguladigi kuvvet, gemlyl, boysal ‘ve kemeresel olmak iizere iki bilegene ayrilarak etkiler. Bilegenler- den boysal olan, hareket yontine kargit oldugundan, gem han aralmasina neden olur; kemeresel olant ise, gemi basinin, demirin Kumanda ettigi bordaya dogru dénme efilimi gdstermesl sonueu- nu dogurur. Yalnz burada, demirin kumanda ettigi borda konusun- da, dikkat edilmesi gercken bir nokta vardir; 0 da, taratilan demir, rizearalt: (ya da akistualt) demiri Odugunda, demirin, kullamldsée bordaya deffil, kargit bordaya kumanda edecegidir. Buna gore, or- neffin, iskeleden esen bir rizgarda, sancak demiri kullamlirsa, 2in- cir, geminin rizgaraltina dilsmesine uygun olarak karinanin altin- dan gegip iskeleye kumanda eder ve kemeresel knvvet bileseninin yoni de, sarcak demiri kullaniimasina kargin, iskeleye dogra olur Gekil 25), Yeri gelmigken belirtelim ki, geminin bagim riizgara karg et- Idli bigimde tatmak gerektizinde, rizgaralti demirint kullanmak, gok yararh sonug verir. Cink bu durumda, az ince belirttiiimiz gibi, demirin atilmasindan az sonra geminin rizgaraltina diigme- siyle, riizgaralti demirinin zinciri, karinamm altmdan gegerek riiz- garlistiine dogru kumanda edecefinden, zincirin demir Mlidinde diple yaptuia act iyiee kigiliir ve demirin tutma kuvyeti buytk olur.DOORUDAN KUMANDA EDILEBILEN ETMENUER 353 Kaisa kalomal bir demirden biyik tutma kuyveti elde etmeyl sag- Jayan, zinciri omurganmn altinden gecirip kargit bordaya kumanda ettirme uygulamam, bir rhtma yanagirken bagin mihtima dojra istenmeyen bir savrulma yapmast duramunda kullamldiginda da gok yararh olur. Boyle bir durumda, mhtm tarafindaki demirin, bir bagka doyisle i demirin atimasiyle, istenmeyen savrulma ¢s- bucak, Kolayea ve etkin bir bigimde emienebilir (Sekil 25). Ancak, zineiri omurganin altindan gecirip kargit hordaya kumanda ettir- me uygulamalarinda, ézellikle siZsulardayken, zincirin diple yap- tii acm ivice kiletiimesi nedeniyle, demirin tam tutarak, tara- mayabilece#i de dikkate alimmalidir, rise 7 TT 7 AUZSARALTI Rizeaalsrit ceilR! = ceHini S0k11 25. Kisa/Kelonada kul lanttan bir rizgdralts deeirinin, ruzgtrustl Genirine gre deha blylk tutne kuvveti saplanesss Demir taratma islemlerinden: Yanesma ya da kalkma strasin- da bagin istenmeyen bir harcketini denetlemede, makine kullan- madan ya da kullanilan makineye ek olarak geminin tzerindek! yolu azaltmada, dar bir alanda déamede ve benzeri durumlarda ya- rarlanilabllir,184 DOGRUDAN KUMANDA EDILEBILEN ETMENLER Ayrica, bir demiri taratma yoluyla, normalden daha yilksck makine yollar1 kullampp, elde edilen etkin dimen kuvvetleriyle, ge- minin bagim rizgara karsi tutarak, dimen dinleme yolunun altin- da yclalma olanaji vardir. Ornegin, bir darsuda, bordadan kuvvetli bir rizgar esmektey- ken, topraga gore gok hiz kazanmaden, riizgaraltina diigmeden, be- Url! bir rotayr izlemeyi saiflamak icin, demir taratma yolundan yararlamiabilir, Bunu bagarmada, cofunlukla, rizgartisttl demiri- ni taratirken, riizgaraltina dimen basarak yolalma yéntemi kul- lanihr (Sekil 26). Bu yéntemde, etkili dimen kuvvetleri elde ede- bilecek cranda yoksex makine yollan Kullanilabiimesine kargin, dimen yelpavesi ile demirin hy azaltma bilegenleri yeryiiztine gé- re gok nz kazanmadan yolalabilmeyi saitlarken, kemeresel kuvvet bilesenleri de kici ve bagi rizgara karsi tutup, riizearaltina dtigme- den rotamn korunabilmesini sailarlar. en i> olageaya geninin rlzg8cta atjecogi terat fiz zaltici SIdi ten rota ratan sty wwWeTl karsi tuten oq) rUzg@ee wie vn SeX11 25. Bir borda ruzgtringa, auymeden ve cok hz kazannadan yolalé~ Dblimek isin desir teratma, Demir taratma konusunda son olarak gu noktay; belirtelim ki, taratma iglemi, diizgiince uzanan, kumlu, kiigtik gakilh, camurlu vb, diplerde yapirsa baganh olur; inigli-cilash, girintili-qlantih, ka- yalik ve engelleri bulunan diplerde ico uygulanmamahdr.