Atâ Terzibaşı
(Kerkük, 1924 - )
1924 yılında Kerkük'te doğdu. Sekiz yaşına
kadar süren mahalle mektebindeki ilk tahsilinde,
Kur'ân-ı Kerîm'in hatminden sonra Gülistan, Gül-
deste ve Fuzûlî'nin eserlerini okudu. İlkokul ve or-
taokulu ile liseyi Kerkük'te, 1945-46 öğrenim yı-
lında tamamladı. 1950 yılında Bağdat Üniversitesi
Hukuk Fakültesi'nden mezun oldu. Daha sonra
Kerkük'te serbest olarak avukatlık yapmağa baş-
ladı. Bu arada haftalık edebiyat ve kültür gazetesi
Beşir'in yazı işleri müdürü olarak çalıştı. 26. sayısını
da çıkardığı bu gazetenin kapatılması üzerine, Mart
1959 tarihinde tutuklanarak Hille'ye sürüldü. Böy-
lece diktatör Abdulkerim Kasım döneminde Irak
Türklerinin üzerinde estirilen terör ve baskı ha-
reketlerinden nasibini aldıktan sonra, tekrar Ker-
kük'te serbest avukatlık mesleğine döndü. Emekli
oluncaya kadar bu mesleğini sürdürdü.
Atâ Terzibaşı, Irak Türklerinin edebiyatı, kül-
tür ve folklor dünyası üzerine yaptığı araş-
tırmalarla tanınmıştır. Şöhreti Irak'tan başka Tür-
kiye ve Azerbaycan dolaylarında da yayılmıştır. Bu
yönü ile Irak'ta Türk kültürünün en büyük tem-
silcisi olmuştur.
Araştırma ve incelemelerine genç yaşlarda baş-
layan Terzibaşı, ilk yazısını Hukuk Fakültesi'nde
henüz öğrenci iken Mısır'da çıkan el-Risâle der-
gisinde yayımladı. 1950'li yıllardan itibaren de folk-
lor alanında derlemeler yapmağa başladı. Özellikle
bölgenin zengin folklor ve halk edebiyatı mal-
zemelerinden hoyrat ve mâni dörtlükleri, es-
Kilersözü (atalarsözü) ve türküleri, sistematik bi-
çimde derleyerek kitaplaştırmağa yöneldi. Bu
arada Türk kültürü üzerine çeşitli inceleme ve araş-
tırmalar yaptı. Irak'ta kraliyet döneminde Ker-
kük'te yayımlanan Kerkük ve Afâk adlı Türkçe ga-
zetelerde makaleleri yer aldı. Daha sonra yazıişleri
müdürlüğünü yaptığı Beşir gazetesinde sürekli ya-
zılar yazdı. Ayrıca el-Sakafe el-Cedîde, Beyrut'ta
çıkan el-Ebîb, yerli Arapça gazeteler ve el-Turas el-
Şa'bi dergisi gibi, çeşitli periyodiklerde birçok in-
celeme ve araştırma yazıları yayımladı. Bu arada
Irak Türklerinin kültür tarihinde önemli yere sahip
Kardaşlık/el-Ahâ dergisinde sürekli yazıları yer
aldı. Türkiye'de ise Türk Yurdu ve Türk Dili der-
gilerinde yazıları görüldü. Irak ve Türkiye'de, Tür-
koloji ve folklor gibi konularda yapılan uluslararası
kongre ve sempozyumlarda, Irak Türklerinin kül-
tür, edebiyat ve folklor dünyasını aydınlatan teb-
liğler sundu. Irak'ta yayımladığı birçok kitaptan
bir kısmı, Türkiye(İstanbul)de, Azerbaycan (Baku)
ve İran (Tahran)'da basıldı.
A.Terzibaşı, Irak Türkmen edebiyatı alanında
1950'li yıllardan sonra büyük rol oynamış, kıymetli
bir kültür adamıdır. Kerkük Şairleri hakkında 6 cilt-
lik büyük araştırmasının, bugüne kadar 3 cildini
yayınlayabilmiştir. Bu değerli eserinde, tozlu raf-
lardan, yerli yazma eserler ile cönklerden, edebiyat
araştırıcılarının kolay kolay ulaşamayacakları yer-
lerden aldığı birçok şair ve yazarı edebiyat dün-
yasına tanıtmıştır. Terzibaşı, ilk olarak Irak Türk-
lerinin halk edebiyatı alanında da ilmî bir metodla
çalışarak, yeni yetişen kuşaklara yol gösterici
olmuş ve edebî tenkitleri ile de, birçok şair ve ya-
zan etkilemiştir. Irak Türklerinin yazılı edebiyat di-
linin sadeleşmesine de katkıda bulunan Terzibaşı,
şiirde öncelikle gelenekçi bir muhafazakârlık eği-
limi sergilemiş, daha sonra, yazı ve edebiyat in-
celemelerinde dilde sadeleşme hareketine destek
vermiştir.
Sayısız araştırma, inceleme yazısı ile ilmî tebliğ
ve makale yazan Terzibaşı, her biri konusunda kay-
YAZILARI
YAZI DİLİ KONUŞMA DİLİ
(Kardaşlık, 2/4, Ağustos 1962, s. 26-27)
Her milletin kendine göre toplu bir resmi dili
vardır. Bu dil, fertler arasındaki konuşma dilinden
az çok ayrı olarak kendini gösterir.. Milletlerin çe-
şitli konuşma lehçelerini birleştiren ve muayyen
bir kalıba koyan başlıca lehçe, fasih dil veya yazı
dili adım alır. Avamın kullandığı günlük lehçeye
ise, konuşma dili adı verilir.
Bir milletin yazı dili, konuşma diline ne kadar
bağlı, ne kadar yakın ise o değin kıymet ifâde eder.
Yazı dilinin halk dilinden uzak kalması ise o dil
için bir talihsizlik olur; büyük zorluklar ve önemli
güçlükler doğurur. Arapça'da yazı dili, avam di-
linden tamamıyla uzaklaştığı için bunu yak-
laştırmağa çalışan dilciler, işlerinde pek başarı sağ-
layamıyorlar. Arapça'nın zorluğu da bu bakımdan
büyük oluyor. Bir zamanlar dil ve kavâid (gramer)
kitaplarına ihtiyaç görmeyen Arap halkı, sonradan
dillerini doğru yazabilmek için, ancak kitaplara
baş vurmak ve dil kaidelerini öğrenmek zorunda
kaldılar.
Türkçe'de ise yazı dili, konuşma diline o kadar
bağlı, o kadar yakındır ki konuşulan sözleri, tıpkı
tıpkısına yazıya çevirmek mümkündür. Hele bir İs-
tanbullunun şivesi ile umûmî yazı dili arasında gö-
züken farklar o kadar önemsizdir ki bu olay güzel
Türkçemiz için en büyük nimetlerden biri sayılır.
Türkçe'de yazı yazmak dil ve kavâid bilgisini
tahsil etmek pek gerekli değildir. Normal olarak
konuşma dilini öğrenen bir kimse aynı zamanda
yazı dilini de doğru olarak kullanabilmektedir.
Bizim Türkmen şivesi, Türk şivesinden ve yazı
dilinden azıcık uzak kalmışsa da bunu, başka mil-
letlerin çeşitli lehçe farklarıyla kıyas edersek, pek
önemsiz görürüz. Türkmen lehçesi, Azerî lehçesine
Türk lehçesinden1 daha yakın ve belki ikiz kar-
1. yazar burada Türkiye'de konuşulan genel lehçeyi kastediyor (hazırlayanın notu). 2. şiirde ise, Yunus Emre'nin divanını örnek
tutmak doğru olur (yazarın notu).
nak kitap niteliğinde olan birçok eser vermiştir.
Eserleri:
Şarkı ve Türküler, Bağdat, 1953; Kerkük
Hoyratları ve Mânileri, 3 cilt, Bağdat, 1955, 1965,
Kerkük 1957 (3. Baskı İstanbul, 1975); Kerkük Ha-
vaları, Bağdat, 1961 (2. Baskı, İstanbul, 1980; 3.
Baskı 2 cilt, Bağdat, 1989, 1991); Kerkük Es-
kilersözü, Bağdat, 1962; Kerkük Şairleri, 3 cilt,
Bağdat, 1963, 1967, 1988; Arzı Kamber Matalı,
(Derleme), Bağdat, 1964 (2. Baskı İstanbul, 1971).
deşler olmakla beraber bütün bu lehçeler, uzun bir
tarih boyunca çeşitli sebeplerin tesiriyle bir-
birinden habersiz olarak geliştikleri halde ara-
larında görkemli farklar belirmemiştir.
Nitekim bu lehçelere mensup toplulukların
fertleri, aralarında karşılıklı olarak kolaylıkla an-
laşmakta ve bu hususta her hangi bir engelle kar-
şılaşmamaktadırlar. Son zamanlarda ise yeni va-
sıtalar sayesinde bilhassa radyo, basın ve yayın
tesiriyle umûmî dil, daha da kökleşmekte, daha da
genişlemektedir.
Arapça'nın çeşitli lehçelerini birleştiren Ku-
rayş lehçesi, Kur'ân'la tekâmül etmiş ve bu mu-
kaddes kitap Arap dili için bir ana kitabı haline
gelmiştir ki Arapça'yı öteki Sâmî diller gibi silinip
inkıraz etmekten korumuştur. Ayrıca, dilin düzeni
ve kavâidi hususunda kaynak vazifesi gören
Kur'ân, çeşitli dil tartışmalarını her zaman mu-
ayyen bir sonuca bağlar.
Türkçe'de ise böyle bir ana kitap mevcut ol-
mamakla beraber, İstanbul'un gelişmiş lehçesi,
yüzyıllarca esas tutularak, umûmî bir yazı dilinin
vücût bulması bilinen bir gerçektir.
Bana kalırsa Türkçe için örnek bir ana kitap
aranıyorsa bu ihtiyacı, nesir sahasında "Dede Kor-
kut Kitabı" karşılayabilir2. Bundan altı yüzyıl önce
bizim Türkmen lehçesinin mensup olduğu Bayat-
Oğuz ağzıyla yazılmış olan bu kitap, hâlâ da can-
lılığını ve tazeliğini korumaktadır. Sade bir dille
yazıldığı için bugünün diline pek uygun gel-
diğinden, hem de gerçek yazarı belli olmamak ba-
kımından bunu, dilimizin kutsal ana kitabı saymak
yerinde olur. Bu kitap, yazı dilimizin temelini kur-
mada ve kaidelerini korumada orijinal bir eser
olmak itibariyle bunu, her zaman göz önünde tut-
makla Türkçe'ye, yazı dili yönünden ilerisi için de
emniyetle bakabiliriz.
Her çağ bir çeşit yazı diline bağlanacağına
sade ve temiz bir Türkçe ile yazılmış olan hem de
dil ve kavâid esaslarım olduğu gibi ayakta tutan bu
kitabı bir düstûr, bir anayasa saymalıyız ki bununla
da dili parçalanmaktan korumuş oluruz.
Halk dili ile yazı yazmak hevesine kapılırsak
binbir çeşit lehçe ile yazı yazmak zorunda kalırız.
Netekim Irak Türkmenlerinin bile çeşit çeşit leh-
çeleri vardır. Hatta Kerkük'ün bir mahallesi olan
Tisin halkının lehçesi bile bazı hususlarda Kerkük
lehçesinden ayrılmaktadır. Kerkük'te muhatap
edatı olan "kâf-sağır kâf" yerine "v" kullandığı
IRAK TÜRKLERİ ve DİL ÖZLEŞTİRMESİ
(Kardaşlık, 8/3, Temmuz 1968, s. 47-49)
Irak Türkleri'nin konuşma dili bir bakımdan
sade ve temiz sayılabilir. Netekim bu dolaylarda
halkın, İkinci Dünya Savaşı'na değin, ilk mektep
tahsilini Türkçe olarak yapması, çocukların ma-
halle mektebinde (hoca veya mollada) tahsillerini
hep bu dille görmesi sebebiyle ve daha başka se-
beplerden ötürü konuşma dili, tam manasıyla an
(sade) bir dil vasfını taşımaktaydı. Sonraları ise,
mekteplerde Arapça tahsil mecburiyeti konunca
yeni yetişen töremenin (neslin) konuşma tarzında
bu dilin etkisi görülmeğe başlamıştır.
Bugün hiç tahsil görmemiş ana babaların dili,
mektepte okumuş gençlerinkinden daha sade ve
daha temizdir. Yabancı dillerin etkisinden uzak
kalmış köylülerin de dili, şehirlilerinkinden daha
özlü ve daha arı sayılır.
Yazı diline gelince, bunun, konuşma dilinin
aksine olarak eskiden hep Arapça ve Farsça'nın et-
kisi altında bulunduğu bilinmektedir. Bugün ise
özleşme yolunda atılan adımları yakından iz-
lemekteyiz.
Irak Türkleri arasında ilk defa olarak 1952-
1953 yıllarında sade dili, yazı alanında kullanmağa
"Kerkük" gazetesinde başladığım zaman yazar ve
okuyucuların tepkisi ile karşılaşmamıştım. Hatta,
adı geçen yazılarımda kullandığım çeşitli yeni
sözcükleri ve öz Türkçe cümle terkiplerini halkın
büyük rağbetle benimsediğini görmüş, se-
vinmiştim. Ülkemizde vaktinin başta gelen klâsik
şairi yarlığanmış Hicri Dede'nin bu tarz yazılardan
hoşlanarak bana ithaf ettiği uzun bir şiirini öz
Türkçe olarak yazmıştı.
1. Örnek olarak Türkiye Türkçesi'nde "senin" karşılığında Kerkük'te "seniv", Tisin ağzında ise "seniy" kullanılır (hazırlayanın notu).
halde Tisin'de "y" kullanıyorlar1.
Umûmî yazıda halk lehçesini kullanmak
olmaz. Her millette olduğu gibi bizde de konuşma
dili yanında umûmî bir yazı dili vardır ki hep
bunu kullanıyoruz ve kullanmalıyız da. Ancak
folklor araştırmaları sahasına giren hususların halk
dili ile yazılmasında bir zarar yoktur. Bu arada
mâni, atalarsözü ve halk türküleri gibi metinler
yerli lehçeler ile yazılırsa çeşitli lehçelerin hu-
susiyetlerini ve dil gelişmesinin tarihi ve coğrafi sa-
halarım öğrenmek bakımından bazı yararlıklar
sağlanmış olur. Geri kalan işlerde ise biricik yazı
dilimizi kullanmalıyız; Dede Korkut'un izinden
yürümeliyiz..
Irak Türkleri arasında 1950 yılından önceki
neslin devamlı olarak yeni üslûpla yazı yazmış ya-
zarlarına rastlanılmadığı gibi bugün de eski üslûbu
kullanan bir yazara tesadüf etmek güçtür. Böylece
bu gidişle yazı dilimiz, tedrici bir surette yabancı
boyunduruğundan kurtarılmakta olup, atılan
Arapça ve Farsça sözcükler yerine öz Türkçe söz-
cükler kullanmak yoluyla özleşmeğe doğru ağır
ama geniş adımlarla ilerlemektedir.
Dilimizin özleştirilmesi, bugün bazı Türk ül-
kelerinde en çok yazı diline girmemiş halk söz-
cüklerini kullanmak, eski kitaplardan taranan
Türkçe sözcükleri, ayrıca uydurma sözcükleri ve
nihayet iki sözcüğün birleştirilmesinden doğan
yeni sözcükleri kullanmak yoluyla yapılmaktadır.
Bu yollara ek olarak, Irak Türkleri tarafından ek-
lenen iki yol daha vardır. Bunlardan biri, yazı di-
linde eskiden mevcut bir sözcüğü yeni anlamda
kullanmak yoludur. İkincisi de cümle terkibi ile il-
gili yoldur.
Şimdi bütün bu yolları bizim dolaylardan ör-
nekler vererek açıklamağa geçerken, bunların,
bazen birbirine karıştıklarını da gördüğümüzü be-
lirtmek yerinde olur ki bu durumu, verilen ör-
neklerden öğrenmek mümkündür:
1. Konuşma dilimizde mevcut olup, eskiden
yazı diline geçmemiş sözcükleri bugün, ister bi-
lerekten olsun, ister gelişi güzel, sık sık kul-
lanmaktayız. Sayısız olan bu sözcüklerden burada
sadece hukuk dilinden örnekler vermekle ye-
tiniyoruz.
 Alacağ (her çeşit borç, deyn), alver (ticaret), al-
verçi (tüccar), aracı (ara bulucu, vasit), ayağ (rüş-
vet), bağışlamak (hibe etmek), basmak (ev basmak,
taharri etmek), borçlu (medyun), çuğunlamak
(ihbar etmek), imamevi (kadın mahpushanesi),
itgin (mefkud, gaip), kanlı (katil), kırgın (müflis),
kurma ve kurama (komplo), ortaklı (müşterek),
savha (miras).
2. Eski kitaplarda geçen ve yarım çağ önceki
yazı dilimizde kullanılmayan sözcükleri bugün
büyük bir alışkanlıkla kullanıyoruz. Bu arada, yerli
şair ve yazarların eserlerinde geçen o çeşit söz-
cükleri gösterebiliriz. Örnek olarak burada sadece
Fuzûlî'den aldığımız öz Türkçe sözcükleri ya
zıyoruz ki bunların çoğu konuşma dilimizde hâlâ
kullanılmaktadır. Sözgelişi, adağlı (nişanlı), artuk
(fazla, ziyade), bilmemezlik (cehalet), diri (canlı),
diriliğ (hayat), dözmek (tahammül etmek), kamu
(hep), kanlı (katil), kez (defa), od (ateş), sağ (hasta
olmayan), sağalmak (şifa bulmak), savaş (mu
harebe, kavga), sınmak (mağlup olmak), tapşırmak
(havale etmek, bırakmak), yüngül (hafif) gibi söz
cükler artık yazı diline geçmiş durumdadır.
3. Uydurma sözcükler: Bunlar daha çok son
zamanlarda Türkiye'de uydurulmuş sözcüklerdir.
Dil zevkimize uygun olanlarını biz de kul-
lanıyoruz. Bununla beraber, bizim dolaylarda da
halk, yeni sözcükler bulup kullanmaktadırlar. Bun
lardan, çağımızın getirdiği gerekli sözcüklerden
bazılarını aşağıya alırken, "uydurma söz" deyişini
hoş görürlükle karşılayarak, buna hiç kızmayalım.
Çünki dil, temelinden uydurmadır. Yoksa bugün
konuştuğumuz sözler, levh-i mahfuzda ezelden
yazılı değildir. Örnekler: Açar (burgu açmağa mah
sus ucu yassı demir alet), çamurluk (tekerlekli ta
şıtlarda çamur sıçramasını koruyan nesne), de-
mirat (bisiklet), emceklik (sutyen), günsayan
(takvim), kulaklık (doktorların muayene yaparken
kulaklarına taktıkları alet), önlük (doktorların giy
diği beyaz giyiş), resimalan (fotoğraf makinesi),
saçburan (kuaför), saçma (av tüfeği), yerdöğen (as
falt rolası)..
4. İki sözcüğü birleştirerek bunların an
lamlarından ayrı yeni bir anlam ifade eden sözcükler
bulma yolu: Bu yol, bizde de, yani Irak Türkleri ara
sında önemle tutulmaktadır. Örnekleri yukarıki
1. denklemi
fıkralarda geçmiştir.
5. Mevcut bir sözcüğü yeni anlamda kullanmak:
Netekim, "ses" sözcüğü bilinen anlamından başka
"oy" yani rey karşılığında, "kavan" sözcüğü, arı ko
vanından ayrı olarak gramafon ve plak kar
şılığında, "kanad" mısra karşılığında, "bakan" se
yirci, "yıldız" peyk, yapma ay "cam" röntgen
karşılığında kullanılmaktadır.
6. Cümle terkibi: Yabancı sözcüklerden kur-
tulmanın en önemli yollarından sayılabilen cümle
terkibi konusu, dikkatle ele alınmalıdır. Her hangi
bir cümlede geçen yabancı bir sözcüğü atarak, ye-
rine cebir muadelesi1 gibi başka bir sözcük atmak
her zaman için dil zevkine uymamaktadır. Bunun
en doğru yolu, sözcük değiştirme usûlünden daha
çok cümleyi ortaklı konuşma diline göre ayar-
lamada aranmalıdır. Bununla hem dili özleştirmiş
hem de yazı dilini konuşma dilinden ayırmış olu-
ruz. Bu yolun örneklerine yazı dilimizde bol bol
rastlanılmaktadır.
Dilimizi özleştirmenin önemli gayelerinden
biri de çeşitli ülkelerde yaşıyan Türk halkı ara-
sındaki anlaşma bağlarını kuvvetlendirmek ol-
malıdır. Buna göre her hangi bir ülkede Türkçeyi
özleştirirken daha çok yabancı dillerin etkisini ön-
leyecek biçimde dilimizi korumağa çalışmalıyız ki,
bu da iki gerçeği benimsemekle mümkündür:
1. Dilimizi özleştirmede bugün olduğu gibi,
yarın da tedrici bir sekide çalışmağa dikkat edelim.
Varsın da dilimiz yüzyıllar içinde özleşsin de beş-
on yıl içerisinde kötüye kullanılmasın. Bir milletin
dil tarihinde onyıllar önemli birşey ifade etmez. Dil
inkılâbı öbür inkılâplara benzememelidir. Bunu
itidalle gerçekleştirmeliyiz. Yoksa zararı ya-
rarından daha çok olur. Halkımızı adetâ yeni bir
dil öğrenme çabasına zorlamayalım.
2. Her hangi bir ülkede Türkçeyi öz
leştirirken başka ülkelerin özleştirme hareketlerini
de göz önünde tutmak lazımdır. Yoksa da ta-
asssuba kapılarak, illâ da bize uyulmalı diye öz ba
şına çabalamak, Türk halkı arasında dil ba
kımından derin uçurumlar yaratır.
İşte dilimizi özleştirmede önderliği elinde tut-
tuklarını düşünenlerin bu iki gerçeği kavramaları
gerekir.