1 Εισαγωγή στις

Πολιτικές Ιδέες

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Όλοι οι άνθρωποι είναι πολιτικοί στοχαστές. Είτε το γνωρίζουν είτε όχι, οι ΕΝΟΤΗΤΕΣ
άνθρωποι χρησιμοποιούν πολιτικές ιδέες και έννοιες κάθε φορά που εκφρά-
• Ο ρόλος των
ζουν τη γνώμη τους ή τις σκέψεις τους. Η καθομιλουμένη βρίθει από όρους πολιτικών ιδεών
όπως «ελευθερία», «νομιμότητα», «ισότητα», «δικαιοσύνη» και «δικαιώματα».
Ομοίως, λέξεις όπως «συντηρητικός», «φιλελεύθερος», «σοσιαλιστής», «κομ- • Τι είναι οι
πολιτικές
μουνιστής» και «φασίστας» χρησιμοποιούνται τακτικά από τους ανθρώπους ιδεολογίες
για να περιγράψουν είτε τις προσωπικές τους απόψεις είτε εκείνες των άλλων.
• Αριστερές και
Όμως, παρόλο που τέτοιοι όροι είναι γνωστοί, ακόμα και κοινότυποι, σπάνια δεξιές ιδέες
χρησιμοποιούνται με ακρίβεια ή είναι πλήρως κατανοητοί. Τι είναι, για παρά-
δειγμα, η «ισότητα»; Τι σημαίνει όταν λέμε ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι; Γεν-
νιούνται ίσοι και πρέπει η κοινωνία να τους μεταχειρίζεται ως ίσους; Θα πρέπει
οι άνθρωποι να έχουν ίσα δικαιώματα, ίσες ευκαιρίες, ίση πολιτική επιρροή,
ίσες αμοιβές; Κατά τον ίδιο τρόπο, λέξεις όπως «σοσιαλιστής», «εθνικιστής»
και «φεμινίστρια» συχνά χρησιμοποιούνται λανθασμένα. Τι σημαίνει να απο-
καλέσουμε κάποιον «εθνικιστή»; Τι αξίες ή πεποιθήσεις έχουν οι εθνικιστές και
γιατί τις υποστηρίζουν; Με ποιον τρόπο οι σοσιαλιστικές ιδέες διαφέρουν από
εκείνες, ας πούμε, των φιλελεύθερων, των συντηρητικών ή των αναρχικών;

Αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο εξετάζει, πρώτον, τον ρόλο των πολιτικών

ιδεών, παράλληλα με αντίπαλες απόψεις σχετικά με τη σχέση στην πολιτική
ζωή μεταξύ, από τη μία μεριά, αξιών, δογμάτων και πεποιθήσεων και, από την
άλλη μεριά, του υλικού κόσμου και της αναζήτησης της εξουσίας. Οι πολιτικές
ιδέες «διαμορφώνουν» τον κόσμο που ζούμε, ή είναι απλώς μια αντανάκλαση
αυτού του κόσμου; Δεύτερον, εξετάζει τη φύση των ιδεολογικών παραδόσεων
που διαμόρφωσαν την πολιτική σκέψη γενικά και, συγκεκριμένα, καθόρισαν
τη σημασία (και πολύ συχνά τις πολλές σημασίες) των πολιτικών ιδεών. Τι
είναι οι πολιτικές ιδεολογίες και γιατί είναι σημαντικές; Τρίτον, εξετάζει τη
σημασία και τις συνέπειες της διάκρισης ανάμεσα στις αριστερές ιδέες και τις
δεξιές ιδέες. Οι έννοιες της αριστεράς και της δεξιάς κάνουν ξεκάθαρη την
πολιτική σκέψη, ή απλώς προκαλούν σύγχυση;

1
ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΙΔΕΩΝ

Αυτό το βιβλίο εξετάζει τις πολιτικές ιδέες από την άποψη των βασικών ιδεολογικών
παραδόσεων. Εστιάζει, συγκεκριμένα, στις «παραδοσιακές», ή «βασικές», ιδεολογίες
(φιλελευθερισμός, συντηρητισμός και σοσιαλισμός, που εξετάζονται στο πρώτο μέ-
ρος), αλλά επίσης εξετάζει μια σειρά από άλλες ιδεολογικές παραδόσεις, οι οποίες
προέκυψαν είτε από τις παραδοσιακές ιδεολογίες είτε σε αντίθεση προς αυτές (αναρ-
χισμός, εθνικισμός, φεμινισμός, οικολογισμός και πολυπολιτισμικότητα, που εξετά-
ζονται στο δεύτερο μέρος).

Ωστόσο, δεν αποδέχονται όλοι οι πολιτικοί στοχαστές ότι οι ιδέες και οι ιδεολογίες
έχουν μεγάλη σημασία. Πολλές φορές η πολιτική θεωρείται ότι δεν είναι κάτι περισ-
σότερο από ένας απλώς αγώνας για την εξουσία. Αν αυτό ισχύει, οι πολιτικές ιδέες
είναι απλώς προπαγάνδα, μια μορφή λέξεων ή μια συλλογή συνθημάτων που σχε-
διάζονται για να κερδίσουν ψήφους ή να προσελκύσουν τη λαϊκή υποστήριξη. Οι
ιδέες και οι ιδεολογίες είναι επομένως απλώς «μια βιτρίνα», που χρησιμοποιούνται
για να συγκαλύψουν τις βαθύτερες πραγματικότητες της πολιτικής ζωής. Έχει όμως
εκφραστεί και το αντίθετο επιχείρημα. Ο Βρετανός οικονομολόγος Τζον Μέιναρντ
Κέινς (John Maynard Keynes, 1883-1946), για παράδειγμα, υποστήριξε ότι ο κόσμος
κυβερνάται λίγο πολύ από τις ιδέες των οικονομικών θεωρητικών και των πολιτικών
φιλοσόφων. Σύμφωνα με τον επίλογο στο έργο του Γενική Θεωρία (General Theory):
Οι πρακτικοί άνθρωποι, που πιστεύουν ότι είναι απαλλαγμένοι από οποιεσδήπο-
τε πνευματικές επιρροές, είναι συνήθως οι δούλοι κάποιου μακαρίτη οικονομολό-
γου. Κάποιοι τρελοί στην εξουσία, οι οποίοι ακούν φωνές, φιλτράρουν την τρέλα
τους μέσα από κάποιον άσημο ακαδημαϊκό συγγραφέα του παρελθόντος. (Keynes,
[1936] 1963)
Αυτή η άποψη τονίζει τον βαθμό στον οποίο οι πεποιθήσεις και οι θεωρίες αποτελούν
το ελατήριο της ανθρώπινης δράσης. Ο κόσμος τελικά κυβερνάται από «άσημους
ακαδημαϊκούς συγγραφείς». Μια τέτοια άποψη υποστηρίζει, για παράδειγμα, ότι ο
σύγχρονος καπιταλισμός (βλ. σ. 77) αναπτύχθηκε, στις σημαντικές του πτυχές, από
τα κλασικά οικονομικά του Άνταμ Σμιθ (Adam Smith, 1723-90) και του Ντέιβιντ Ρι-
κάρντο (David Ricardo, 1772-1823), ότι ο σοβιετικός κομμουνισμός διαμορφώθηκε
σε σημαντικό βαθμό από τα γραπτά του Καρλ Μαρξ (Karl Marx, βλ. σ. 84) και του
Β. Ί. Λένιν (1870-1924), και ότι η ιστορία της ναζιστικής Γερμανίας μπορεί να γίνει
κατανοητή μόνο μέσα από τα δόγματα που προώθησε το έργο του Αδόλφου Χίτλερ
Ο Αγών Μου (Mein Kampf, 1925).

Στην πραγματικότητα, και οι δύο αυτές περιγραφές της πολιτικής ζωής είναι μονό-
πλευρες και ανεπαρκείς. Οι πολιτικές ιδέες δεν είναι απλώς μια παθητική αντανάκλαση
προσωπικών συμφερόντων ή προσωπικής φιλοδοξίας, αλλά έχουν την ικανότητα
να εμπνέουν και να καθοδηγούν την ίδια την πολιτική δράση και επομένως να δια-
μορφώνουν την υλική ζωή. Ταυτόχρονα, οι πολιτικές ιδέες δεν εμφανίζονται από το

2
 1 Εισαγωγή στις Πολιτικές Ιδέες

πουθενά: δεν πέφτουν από τον ουρανό σαν τη βροχή. Όλες οι πολιτικές ιδέες διαμορ-
φώνονται από τις κοινωνικές και ιστορικές περιστάσεις στις οποίες αναπτύσσονται
και από τις πολιτικές φιλοδοξίες τις οποίες υπηρετούν. Πολύ απλά, η πολιτική σκέψη
και η πολιτική πράξη είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Οποιαδήποτε ισορροπημένη και
πειστική περιγραφή της πολιτικής ζωής πρέπει επομένως να αναγνωρίζει τη διαρκή
σχέση ανάμεσα στις ιδέες και τις ιδεολογίες από τη μια πλευρά, και τις ιστορικές και
κοινωνικές δυνάμεις από την άλλη.

Οι ιδέες και οι ιδεολογίες επηρεάζουν την πολιτική ζωή με πολλούς τρόπους:

CC Δομούν την πολιτική κατανόηση και επομένως θέτουν στόχους και εμπνέουν
δράση
CC Διαμορφώνουν τη φύση των πολιτικών συστημάτων

CC Δρουν ως μια μορφή κοινωνικής κόλλας.

Αρχικά, οι ιδεολογίες παρέχουν μια οπτική, ή έναν «φακό», μέσα από την οποία κατα-
νοούμε και εξηγούμαι τον κόσμο. Οι άνθρωποι δεν βλέπουν τον κόσμο όπως είναι,
αλλά μόνο όπως περιμένουν ότι είναι: με άλλα λόγια, τον βλέπουν μέσα από ένα
πέπλο βαθιά ριζωμένων πεποιθήσεων, απόψεων και υποθέσεων. Είτε συνειδητά είτε
ασυνείδητα, ο καθένας συμφωνεί με ένα σύνολο πολιτικών πεποιθήσεων και αξιών
που καθοδηγούν και επηρεάζουν τη συμπεριφορά του. Οι πολιτικές ιδέες και ιδεολο-
γίες επομένως θέτουν στόχους που εμπνέουν πολιτική δράση. Από αυτή την άποψη,
οι πολιτικοί υπόκεινται σε δύο διαφορετικές επιρροές. Αναμφίβολα, όλοι οι πολιτικοί
θέλουν την εξουσία. Αυτό τους αναγκάζει να είναι πραγματιστές, να υιοθετούν εκεί-
νες τις πολιτικές και τις ιδέες που είναι εκλογικά δημοφιλείς, και να κερδίσουν την
εύνοια ισχυρών ομάδων, όπως του επιχειρηματικού κόσμου ή του στρατού. Όμως, οι
πολιτικοί σπάνια αναζητούν την εξουσία και μόνο αυτή. Διαθέτουν επίσης πεποιθή-
σεις, αξίες και βεβαιότητες (σε διαφορετικό βαθμό) σχετικά με το τι πρέπει να κάνουν
με την εξουσία όταν την αποκτήσουν.

Δεύτερον, οι πολιτικές ιδεολογίες βοηθούν στη διαμόρφωση της φύσης των πολιτι-
κών συστημάτων. Τα συστήματα διακυβέρνησης ποικίλλουν σημαντικά σε όλο τον
κόσμο και πάντα σχετίζονται με συγκεκριμένες αξίες ή αρχές. Οι απόλυτες μοναρχίες
βασίζονται σε βαθιά καθιερωμένες θρησκευτικές ιδέες, κυρίως το θεϊκό δικαίωμα των
βασιλέων. Τα πολιτικά συστήματα στις σύγχρονες δυτικές χώρες βασίζονται σε ένα
σύνολο φιλελευθέρων-δημοκρατικών αρχών. Τα δυτικά κράτη συνήθως βασίζονται
σε μια δέσμευση στην περιορισμένη ή συνταγματική διακυβέρνηση, καθώς και στην
πεποίθηση ότι η κυβέρνηση θα πρέπει να είναι αντιπροσωπευτική, με την έννοια ότι
βασίζεται σε τακτικές και ανταγωνιστικές εκλογές. Ανάλογα, τα παραδοσιακά κομ-
μουνιστικά πολιτικά συστήματα βασίζονται στις αρχές του μαρξισμού-λενινισμού.
Ακόμα και το γεγονός ότι ο κόσμος χωρίζεται σε διάφορα έθνη-κράτη και ότι η
κυβερνητική εξουσία συνήθως έχει εθνικό χαρακτήρα αντανακλά τον αντίκτυπο των

3
ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ

πολιτικών ιδεών, σε αυτή την περίπτωση του εθνικισμού και, πιο συγκεκριμένα, της
αρχής της εθνικής αυτοδιάθεσης.

Τέλος, οι πολιτικές ιδέες και ιδεολογίες μπορούν να δρουν ως μια μορφή κοινωνι-
κής κόλλας, που προσφέρει στις κοινωνικές ομάδες, και σε ολόκληρες κοινωνίες, ένα
σύνολο ενοποιητικών πεποιθήσεων και αξιών. Οι πολιτικές ιδεολογίες συνήθως σχε-
τίζονται με συγκεκριμένες κοινωνικές τάξεις – για παράδειγμα, ο φιλελευθερισμός
με τις μεσαίες τάξεις, ο συντηρητισμός με την αριστοκρατία των γαιοκτημόνων, ο
σοσιαλισμός με την εργατική τάξη, και λοιπά. Αυτές οι ιδέες αντανακλούν τις εμπει-
ρίες της ζωής, τα συμφέροντα και τις φιλοδοξίες μιας κοινωνικής τάξης, και επομένως
βοηθούν στη δημιουργία ενός αισθήματος του ανήκειν και αλληλεγγύης. Όμως, οι
ιδέες και ιδεολογίες μπορούν επίσης να πετύχουν τη σύνδεση διαφορετικών ομάδων
και τάξεων σε μια κοινωνία. Για παράδειγμα, στα περισσότερα δυτικά κράτη, υπάρχει
μια ενοποιητική βάση φιλελευθέρων-δημοκρατικών αξιών, ενώ στις μουσουλμανικές
χώρες το Ισλάμ έχει καθιερώσει ένα κοινό σύνολο ηθικών αρχών και πεποιθήσεων.
Παρέχοντας στην κοινωνία μια ενοποιημένη πολιτική κουλτούρα, οι πολιτικές ιδέες
βοηθούν στην προώθηση της τάξης και της κοινωνικής σταθερότητας. Ωστόσο, ένα
ενοποιητικό σύνολο πολιτικών ιδεών και αξιών μπορεί να αναπτυχθεί φυσικά στο
πλαίσιο μιας κοινωνίας, ή μπορεί να επιβληθεί από τα πάνω σε μια προσπάθεια να
δημιουργηθεί υπακοή και άσκηση ελέγχου. Τα σαφέστερα παραδείγματα τέτοιων
«επισήμων» ιδεολογιών βρίσκονται σε φασιστικά, κομμουνιστικά και θρησκευτικά
φονταμενταλιστικά καθεστώτα.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ

Η ιδεολογία είναι μία από τις πιο επίμαχες έννοιες που συναντάμε στην πολιτική
ανάλυση. Παρόλο που ο όρος τώρα συνήθως χρησιμοποιείται με ουδέτερη σημασία,
για να αναφερθεί σε μια αναπτυγμένη κοινωνική φιλοσοφία ή «κοσμοθεώρηση», στο
παρελθόν διέθετε έντονα αρνητικές ή υποτιμητικές συνδηλώσεις. Κατά τη διάρκεια
της μερικές φορές περίπλοκης πορείας της, η έννοια της ιδεολογίας συχνά χρησιμο-
ποιήθηκε ως πολιτικό όπλο για να καταδικαστούν ή να επικριθούν αντίπαλα δόγμα-
τα και πεποιθήσεις.

Ο όρος «ιδεολογία» δημιουργήθηκε το 1796 από τον Γάλλο φιλόσοφο Ντεστύ ντε
Τρασύ (Destutt de Tracy, 1754-1836). Τον χρησιμοποίησε για να αναφερθεί σε μια
νέα επιστήμη των ιδεών που είχε στόχο να αποκαλύψει την προέλευση της συνειδη-
τής σκέψης και των ιδεών. Η ελπίδα του ντε Τρασύ ήταν ότι η ιδεολογία τελικά θα
αποκτούσε την ίδια σπουδαιότητα με καθιερωμένες επιστήμες όπως η ζωολογία και
η βιολογία. Όμως, ο όρος απέκτησε μια πιο ανθεκτική σημασία τον 19ο αιώνα στα
έργα τον Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς (βλ. σ. 90). Για τους Μαρξ και Ένγκελς, η
ιδεολογία αφορούσε τις ιδέες της άρχουσας τάξης, ιδέες που επομένως στήριζαν το
ταξικό σύστημα και διαιώνιζαν την εκμετάλλευση. Στο πρώιμο έργο τους, Η Γερμα-
νική Ιδεολογία, οι Μαρξ και Ένγκελς έγραψαν τα εξής:

4
 1 Εισαγωγή στις Πολιτικές Ιδέες

Οι ιδέες της άρχουσας τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες, δηλαδή η
τάξη που αποτελεί την κυρίαρχη υλική δύναμη στην κοινωνία είναι, ταυτόχρο-
να, η κυρίαρχη πνευματική δύναμη. Η κοινωνική τάξη που διαθέτει τα μέσα της
πνευματικής παραγωγής, διαθέτει ταυτόχρονα τον έλεγχο των μέσων παραγω-
γής. (Marx & Engels, [1846] 1970)
Το καθοριστικό χαρακτηριστικό της ιδεολογίας στη μαρξική σημασία είναι ότι είναι
λανθασμένη: μπερδεύει τις κατώτερες τάξεις αποκρύπτοντας από αυτές τις αντιφά-
σεις στις οποίες βασίζονται όλες οι ταξικές κοινωνίες. Όσον αφορά τον καπιταλισμό,
η ιδεολογία της αστικής τάξης που διαθέτει ιδιοκτησία (η αστική ιδεολογία) προωθεί
την ψευδαίσθηση ή «ψεύτικη συνείδηση» μεταξύ του υπό εκμετάλλευση προλεταριά-
του, εμποδίζοντάς το να αναγνωρίσει το γεγονός της ίδιας του της εκμετάλλευσης.
Όμως, οι Μαρξ και Ένγκελς δεν πίστευαν ότι όλες οι πολιτικές απόψεις είχαν ιδεολο-
γικό χαρακτήρα. Υποστήριζαν ότι το έργο τους, που προσπάθησε να αποκαλύψει τη
διαδικασία της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης, ήταν επιστημονικό. Από αυτή την
άποψη, μπορεί να υπάρξει μια σαφής διάκριση ανάμεσα στην επιστήμη και την ιδε-
ολογία, ανάμεσα στην αλήθεια και το ψέμα. Αυτή η διάκριση, όμως, δεν ήταν σαφής
στα έργα μεταγενέστερων μαρξιστών, όπως ο ηγέτης των Μπολσεβίκων Β. Ί. Λένιν
(1870-1924) και ο Ιταλός επαναστάτης και πολιτικός θεωρητικός Αντόνιο Γκράμσι
(Antonio Gramsci, 1891-1937). Αυτοί δεν αναφέρθηκαν μόνο στην «αστική ιδεολο-
γία», αλλά και στη «σοσιαλιστική ιδεολογία» ή την «ιδεολογία του προλεταριάτου»,
όρους που οι Μαρξ και Ένγκελς θα τους θεωρούσαν άτοπους.

Βασική έννοια … ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ

Από την άποψη της κοινωνικής επιστήμης, μια ιδεολογία είναι ένα λίγο ή πολύ συνεκτικό
σύνολο ιδεών που παρέχει μια βάση για οργανωμένη πολιτική δράση, είτε έχει ως σκοπό
να διατηρήσει, ή να ανατρέψει το υπάρχον σύστημα σχέσεων εξουσίας. Επομένως, όλες οι
ιδεολογίες (1) προσφέρουν μια περιγραφή της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων, συνήθως με
τη μορφή μιας «κοσμοθεώρησης», (2) παρέχουν ένα μοντέλο ενός επιθυμητού μέλλοντος,
ένα όραμα για την «καλή ζωή», και (3) σκιαγραφούν τον τρόπο με τον οποίο μπορεί και θα
πρέπει να επέλθει η πολιτική αλλαγή. Όμως, οι ιδεολογίες δεν είναι ερμητικά σφραγισμένα
συστήματα σκέψης. Αντίθετα, είναι ρευστά σύνολα ιδεών που επικαλύπτουν το ένα το άλλο
σε πολλά σημεία.

Εναλλακτικές χρήσεις του όρου αναπτύχθηκαν από τους φιλελεύθερους και τους
συντηρητικούς. Η ανάδυση των ολοκληρωτικών δικτατοριών την περίοδο του
Μεσοπολέμου ενθάρρυνε συγγραφείς όπως ο Καρλ Πόπερ (Karl Popper 1902-94),
ο J. L. Talmon (1916- 80) και η Χάνα Άρεντ (Hannah Arendt, 1906-75) να δουν την
ιδεολογία ως ένα μέσο κοινωνικού ελέγχου που σχεδιάζεται για να επιφέρει τη συμ-
μόρφωση και την υποταγή. Αυτή η ψυχροπολεμική φιλελεύθερη χρήση του όρου,
βασισμένη σε μεγάλο βαθμό στα παραδείγματα του φασισμού και του κομμουνισμού,

5
ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ

αντιμετώπισε την ιδεολογία ως ένα «κλειστό» σύστημα σκέψης, το οποίο, ισχυριζό-

μενο ότι κατέχει το μονοπώλιο της αλήθειας, αρνείται να ανεχθεί αντίπαλες ιδέες και
αντίπαλες πεποιθήσεις. Αντίθετα, ο φιλελευθερισμός, καθώς είναι βασισμένος σε μια
θεμελιώδη δέσμευση στην ατομική ελευθερία, και δόγματα όπως ο συντηρητισμός
και ο δημοκρατικός σοσιαλισμός που γενικά συμφωνούν με τις φιλελεύθερες αρχές,
σαφώς δεν είναι ιδεολογίες. Αυτά τα δόγματα είναι «ανοιχτά» με την έννοια ότι επι-
τρέπουν, και ακόμα και επιμένουν, στον ελεύθερο διάλογο, την αντίθεση και την κρι-
τική. Μια ξεχωριστή συντηρητική χρήση του όρου ιδεολογία ανέπτυξαν στοχαστές
όπως ο Μάικλ Όουκσοτ (Michael Oakeshott, βλ. σ. 47). Αυτή η άποψη αντανακλά
έναν χαρακτηριστικά συντηρητικό σκεπτικισμό σχετικά με την αξία του ορθολογι-
σμού (βλ. σ. 15), που προέρχεται από την πεποίθηση ότι ο κόσμος ξεπερνάει τη δυνα-
τότητα του ανθρώπινου νου να τον κατανοήσει.

ΑΡΙΣΤΕΡΕΣ ΚΑΙ ΔΕΞΙΕΣ ΙΔΕΕΣ

Η προέλευση των όρων «αριστερά» και «δεξιά» στην πολιτική χρονολογείται από
την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης και τον τρόπο με τον οποίο κάθονταν οι ρι-
ζοσπάστες και οι αριστοκράτες στην πρώτη συνάντηση της Γενικής Συνέλευσης των
Τάξεων το 1789. Η διαίρεση αριστερά/δεξιά, επομένως, αρχικά αντανακλούσε την
ξεκάθαρη επιλογή ανάμεσα στην επανάσταση και την αντίδραση. Οι όροι στη συνέ-
χεια χρησιμοποιούνται για να εξηγήσουν μια διαίρεση που θεωρητικά υπάρχει σε όλο
τον κόσμο της πολιτικής σκέψης και δράσης, που βοηθάει τόσο στο να κατανοηθεί η
φύση συγκεκριμένων ιδεολογιών όσο και στο να αποκαλυφθούν οι σχέσεις ανάμεσα
στις πολιτικές ιδεολογίες γενικότερα. Η αριστερά και η δεξιά συνήθως κατανοούνται
ως οι πόλοι ενός πολιτικού φάσματος, δίνοντας τη δυνατότητα στους ανθρώπους να
μιλούν για την «κεντροαριστερά», την «ακροδεξιά» και λοιπά. Αυτό συμφωνεί με ένα
γραμμικό πολιτικό φάσμα που ταξιδεύει από την αριστερή πτέρυγα στη δεξιά πτέρυ-
γα, όπως δείχνει το Σχήμα 1.1. Όμως, οι όροι αριστερά και δεξιά χρησιμοποιήθηκαν
για να τραβήξουν την προσοχή σε διάφορες διακρίσεις.

ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΔΕΞΙΑ
ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΣΜΟΣ ΦΑΣΙΣΜΟΣ

Πρόοδος: Το να
προχωράς μπροστά. Η Σχήμα 1.1 Γραμμικό φάσμα
πεποίθηση ότι η ιστορία
χαρακτηρίζεται από
ανθρώπινη πρόοδο
που βασίζεται στη Με βάση τις αρχικές τους σημασίες, η αριστερά και η δεξιά χρησιμοποιούνται για
συσσώρευση γνώσης να συνοψίσουν αντίθετες στάσεις στην πολιτική αλλαγή γενικά, με την αριστερή
και σοφίας. σκέψη να δέχεται την αλλαγή, συνήθως με βάση μια πίστη στην πρόοδο, ενώ τη
δεξιά σκέψη να προβάλλει αντίσταση στην αλλαγή και να επιδιώκει να υπερασπι-
Status quo: Η
καθεστηκυία τάξη στεί το status quo. Αντλώντας έμπνευση από έργα όπως αυτό του Θίοντορ Αντόρνο
πραγμάτων.

6
 1 Εισαγωγή στις Πολιτικές Ιδέες

(Theodor Adorno) και των συνεργατών του με τίτλο The Authoritarian Personality
(1950), έγιναν προσπάθειες να εξηγηθούν οι ιδεολογικές διαφορές, και ιδιαίτερα οι
αντίπαλες στάσεις στην αλλαγή, με βάση τις ψυχολογικές ανάγκες, τα κίνητρα και
τις επιθυμίες των ανθρώπων (Jost et al., 2003). Ως εκ τούτου, η συντηρητική ιδεολο-
γία, για παράδειγμα, διαμορφώθηκε από μια βαθιά ψυχολογική απέχθεια προς την
αβεβαιότητα και την αστάθεια (μια ιδέα που εξετάζεται στο Κεφάλαιο 3). Μια εναλ-
λακτική κατασκευή της διαίρεσης αριστερά/ δεξιά εστιάζει στις διαφορετικές στάσεις
στην οικονομική οργάνωση και τον ρόλο του κράτους. Οι αριστερές απόψεις, επο-
μένως, υποστηρίζουν την παρέμβαση και τον κολεκτιβισμό (βλ. σ. 80), ενώ οι δεξιές
απόψεις είναι υπέρ της αγοράς και του ατομικισμού (βλ. σ. 14). O Bobbio ( 1996),
αντίθετα, υποστήριξε ότι η θεμελιώδης βάση για τη διάκριση ανάμεσα στην αριστερά
και τη δεξιά βρίσκεται στις διαφορετικές στάσεις απέναντι στην ισότητα, με τους
αριστερούς να υποστηρίζουν την περισσότερη ισότητα ενώ τους δεξιούς να θεωρούν
την ισότητα είτε ανέφικτη είτε ανεπιθύμητη. Αυτό ενδεχομένως επίσης βοηθάει να
εξηγήσουμε τη διαρκή σημασία της διαίρεσης αριστερά/δεξιά, καθώς το «μεγάλο
πρόβλημα της ανισότητας» παραμένει άλυτο τόσο σε εθνικό όσο και σε παγκόσμιο
επίπεδο.

Ως μέσο για την κατανόηση του χαρακτήρα των πολιτικών ιδεών και ιδεολογιών και
του τρόπου με τον οποίο σχετίζεται το ένα με το άλλο, το παραδοσιακό γραμμικό
πολιτικό φάσμα έχει ωστόσο διάφορα μειονεκτήματα. Για παράδειγμα, οι ιδεολογίες
που παραδοσιακά τοποθετούνται στα άκρα του γραμμικού φάσματος ενδεχομένως
έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους από ό,τι με τους κεντρώους γείτονές τους.
Κατά τη διάρκεια της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου συγκεκριμένα, υπήρχε η ευρεία
άποψη ότι ο κομμουνισμός και ο φασισμός μοιάζουν μεταξύ τους ως προς την κοινή
τους τάση προς τον ολοκληρωτισμό. Μια τέτοια άποψη οδήγησε στην ιδέα ότι το
πολιτικό φάσμα θα έπρεπε να έχει τη μορφή πετάλου και να μην είναι γραμμικό (βλ.
Σχήμα 1.2).

ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ ΦΑΣΙΣΜΟΣ

ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΣΜΟΣ

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ
Ολοκληρωτισμός: Ένα
ολοκληρωμένο σύστημα
πολιτικής διακυβέρνησης,
Σχήμα 1.2 Πεταλοειδές φάσμα που συνήθως βασίζεται
στην επίμονη ιδεολογική
χειραγώγηση και τον
ανοικτό τρόμο.

7
ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ

Επίσης, καθώς οι πολιτικές ιδεολογίες είναι ρευστές οντότητες, ικανές, θα υποστήρι-

ζαν κάποιοι, για σχεδόν διαρκή επανεφεύρεση, οι ιδέες μας για την αριστερά και τη
δεξιά πρέπει να ανανεώνονται τακτικά. Αυτή η ρευστότητα είναι φανερή στην περί-
πτωση των μεταρρυθμιστικών σοσιαλιστικών κομμάτων σε πολλά μέρη του κόσμου,
τα οποία, από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα, συνήθως απομακρύνονται από μια
πίστη στην εθνικοποίηση και το κράτος πρόνοιας και, αντίθετα, ενστερνίζονται την
οικονομία της αγοράς. Η συνέπεια αυτού για τη διαίρεση αριστερά/δεξιά είναι είτε
ότι ο μεταρρυθμιστικός σοσιαλισμός μετατοπίστηκε προς τα δεξιά, κινούμενος από
την κεντροαριστερά στην κεντροδεξιά, είτε ότι το ίδιο το φάσμα έχει μετατοπιστεί
προς τα δεξιά, επαναορίζοντας τον μεταρρυθμιστικό σοσιαλισμό, και επομένως τις
αριστερές απόψεις, στη διαδικασία.

ΑΡΧΗ

ΘΑΤΣΕΡΙΣΜΟΣ
ΝΕΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ

ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΔΕΞΙΑ

ΣΟΣΙΑΛΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Σχήμα 1.3 Δισδιάστατο φάσμα

Τέλος, καθώς η ιδεολογική αντιπαράθεση εξελίχθηκε και διευρύνθηκε με τα χρόνια,

το γραμμικό φάσμα μοιάζει ολοένα και πιο απλουστευτικό και γενικευμένο, με τη
διαίρεση αριστερά/δεξιά να αποτυπώνει μόνο μία διάσταση μιας πιο σύνθετης σειράς
πολιτικών αλληλεπιδράσεων. Αυτό οδήγησε στην ιδέα του δισδιάστατου φάσματος,
με έναν κάθετο άξονα ελευθερία/αρχή να έχει προστεθεί στον καθιερωμένο οριζό-
ντιο άξονα αριστερά/δεξιά, όπως παρουσιάστηκε από τον Hans Eysenck (1964) (βλ.
Σχήμα 1.3).