Professional Documents
Culture Documents
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ
ΕΦΟΡΕΥΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ
ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΡΕΘΥΜΝΗΣ
ΠΡΟΕΔΡΟΣ
Μιχάλης Τρούλης
ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΣ
Γιάννης Σουφαλιδάκης
ΜΕΛΗ
Δώρα Δελή
Μανούσος Κλάδος
Σωκράτης Ξενικάκης
ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ
Γιάννης Παπιομύτογλου
01_eggrafo 8/20/08 1:14 PM Page 5
ISBN: 978-960-85633-5-3
01_eggrafo 8/20/08 1:14 PM Page 7
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
Πρόλογος ............................................................................... 9
Εισαγωγή ................................................................................ 11
Πρόλογος
ο κατάστιχο με τον τίτλο «Προσφυγική Ομάς Μαρουλά» που πα-
T ρουσιάζεται στο βιβλίο αυτό, το βρήκε ο Παναγιώτης Παρασκευάς
στο Άδελε Ρεθύμνου, όπου κατοικεί μόνιμα.
Ως διδάκτορας της Ιστορίας και Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων, είχε
τη γνώση και την ευαισθησία να το διασώσει, αλλά και να προτείνει
στο Εφορευτικό Συμβούλιο της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρεθύ-
μνου να το εκδώσει.
Το Εφορευτικό Συμβούλιο της Βιβλιοθήκης έκανε αμέσως δεκτή την
πρόταση και προχώρησε στην έκδοση του προσφυγικού κατάστιχου,
γιατί έκρινε πως διασώζει πολλές ανθρώπινες μνήμες και σημαντικές
πληροφορίες για την υποδοχή των προσφύγων στο Ρέθυμνο, στοιχεία
χρήσιμα για τους ερευνητές και μελετητές της Τοπικής Ιστορίας.
Στο κατάστιχο περιλαμβάνονται όλες οι οικογένειες των προσφύγων
που εγκαταστάθηκαν στο ανατολικό Ρέθυμνο, καθώς και οι όποιες ενι-
σχύσεις τους δόθηκαν από το κράτος.
Ευχαριστούμε θερμά τον Παναγιώτη Παρασκευά, γιατί επέλεξε τη Βι-
βλιοθήκη μας, να εκδώσει αυτή την πολύτιμη πηγή και να διαφυλάξει το
«ακριβό» πρωτότυπό της, στο εξής, στο χώρο του αρχειακού υλικού της.
Mιχάλης Τρούλης
Πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου
της Βιβλιοθήκης
01_eggrafo 8/20/08 1:14 PM Page 10
01_eggrafo 8/20/08 1:14 PM Page 11
Εισαγωγή
o κατάστιχο αυτό που παραθέτομε κατωτέρω με τον τίτλο «Π Προσφυγική Ομάς Μα-
T ρουλά» είναι πολύ σημαντικό εύρημα για την ιστορία του Ρεθύμνου γενικότερα αλλά
και την ιστορία του προσφυγικού δράματος στην Ελλάδα όπως εξελίχθηκε από το 1922
ως τα σήμερα ή τουλάχιστον ως το 1940. Αποκαλύπτεται μέσα από τις στήλες και τις κα-
ταγραφές του αγνώστου συντάκτη με τα καλλιγραφικά γράμματα με πένα η φροντίδα και
η λεπτομέρεια στην καταγραφή των στοιχείων των ανθρώπων αυτών, που εγκαταστάθη-
καν στα χωριά νοτιοανατολικά της πόλης του Ρεθύμνου, από τα Περιβόλια ως τον Κρα-
σούνα και το Ρουμελί, η οποία ήταν άκρως απαραίτητη για την αποκατάστασή τους μέσα
σε σύντομο διάστημα και επιτυχημένη. Όπως κρίνεται από τους ιστορικούς εκ των υστέ-
ρων, το ελληνικό κράτος της εποχής αυτής ταχύτατα και επαρκώς μπόρεσε να καταγρά-
ψει όχι μόνο τον όγκο των προσφύγων, αλλά και να τους τακτοποιήσει σχετικά καλά
δίνοντάς τους τα τουρκικά σπίτια και χωράφια και έτσι πρόλαβε μιαν εθνική δεύτερη αν-
θρωπιστική καταστροφή, αν σκεφθούμε τη νικημένη και την καταχρεωμένη Ελλάδα του
1922.
Ο τίτλος του κατάστιχου μας παρακινεί να υποθέσομε ότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι που
θα δούμε ανήκαν σε μια μεγάλη ομάδα που πήρε να εγκαθίσταται στα χωριά του Ρεθύ-
μνου με βάση το Μαρουλά ή τον υπεύθυνο καταγραφέα της που είχε ως έδρα το Μαρου-
λά. Βέβαια το κατάστιχο αυτό βρέθηκε στο Άδελε και αυτό δεν είναι παράξενο αν σκε-
φτούμε πως τα δύο χωριά είναι πολύ κοντά και έως σήμερα έχουν στενή σχέση οι κάτοι-
κοί τους. Ο συντάκτης δε διακρίνεται για την ορθογραφία του, την οποία όμως δε θίξαμε.
Πολλοί απόγονοι των ανθρώπων αυτών θα αναγνωρίσουν τους παππούδες τους, τους
γονείς τους που ήταν μικρά παιδιά τότε, και αυτό είναι συγκινητικό, λειτουργεί όμως και
σαν μνήμη των χαμένων πατρίδων, της πατρίδας, όπως έλεγαν οι δικοί μου παππούδες
από το Αϊβαλί. Αυτές οι πατρίδες δεν πρέπει επ’ουδενί να ξεχαστούν από τις νεότερες
γενιές των προσφύγων, αλλά να διαφυλαχθούν σαν ιστορική μνήμη και σαν κρυφό καμάρι,
γιατί η Μικρά Ασία ήταν ο ελληνισμός εκείνος που διαφύλαξε τη βυζαντινή και αρχαιο-
ελληνική παράδοση ως το 1922 και γέννησε το καινούργιο για την Ελλάδα μετά το 1922
αλλά και που ακόμη και πάντα θα ζει ως ελληνικός χώρος, σαν συνείδηση ιστορική. Είναι
κομμάτι της Ελλάδος με την ευρύτερη έννοια, του ελληνισμού.
01_eggrafo 8/20/08 1:14 PM Page 12
1. Στη μερίδα του Πίκρι αναφέρεται ως Καλικάτζαρος. Μάλλον στο μεσοδιάστημα άλλαξε το επώνυμό του
προσθέτοντας την κατάληξη –άκης των κρητικών για να αισθάνεται πιο άνετα στη νέα πατρίδα. Θα είναι πολύ
ενδιαφέρουσα μια έρευνα τέτοιου είδους για να φανεί σε ποιο βαθμό εκτάθηκε το φαινόμενο της αλλαγής
επωνύμου στους πρόσφυγες.
01_eggrafo 8/20/08 1:14 PM Page 13
του σημειώματος η χρονολόγηση κατεβαίνει στον Οκτώβριο του 1928. Σε άλλο σημείο
του κατάστιχου, στη μερίδα της Αγ. Παρασκευής, αναφέρεται ότι η οικογένεια της Στυ-
λιανής Σπανού ανεχώρησεν εις Ηράκλειον τη 13-1-1927. Αυτό είναι γραμμένο με μο-
λύβι πλαγίως στην άκρη της μερίδας και τοποθετεί τη σύνταξη πριν το 1927, είναι
γραμμένη η οικογένεια αυτή με κανονικά γράμματα, όπως και οι άλλες, φέρει όμως χια-
στί διαγραφή και την ανωτέρω επισήμανση που μπορεί να ερμηνευθεί μάλλον με την
υπόθεση ότι γράφτηκε προ του 1927 και διεγράφη το 1927 και μάλιστα με ακριβή τη
χρονολόγηση της μετακίνησης.
2. Η οικογένεια του Σωτήριου Αράμπογλου στο Άδελε είχε μια κόρη την Κατίνα 20 ετών που
σημειώνεται στο κατάστιχο ότι πέθανε στις 12-1-1926. Αυτό είναι γραμμένο στην άκρη του
δισέλιδου και με τα ίδια γράμματα, που σημαίνει ότι το κατάστιχο γράφτηκε πριν από το
1926. Και επειδή η νεάνιδα αυτή πέθανε Ιανουάριο του 1926, τότε η χρονολόγηση του κα-
τάστιχου κατεβαίνει περίπου στα μέσα του 1923 και θα εξηγήσομε το λόγο.
Αν θεωρήσομε ότι οι πλείστοι των προσφύγων κατέφτασαν στο Ρέθυμνο το 1922 αλλά
και άλλοι πολλοί, όπως θα δείξομε, έφτασαν και το 1923, τότε η πρώτη αυτή χειρόγραφη
καταγραφή τους θα έγινε στην περιοχή του Ανατολικού Ρεθύμνου το 1923, αφού έφυγαν
οι Τούρκοι και άδειασαν τα σπίτια τους, τα οποία καταγράφτηκαν και κατόπιν δόθηκαν
σ’αυτούς. Τότε λοιπόν γράφτηκε το κατάστιχο το οποίο συμπληρώθηκε κατόπιν με τις με-
ταβολές που σημειώθηκαν, μετοικήσεις ή θανάτους.
Όμως μια διερεύνηση στο Βήμα Ρεθύμνης του 1923 μας βοήθησε να χρονολογήσομε το
Κατάστιχο με περισσότερη ασφάλεια στα 1923. Σε φύλλο της εφημερίδας διαβάζομε: ...Ο
Νομάρχης εξήλθε με τον Επίσκοπο κ.κ. Τιμόθεο και τον Ταγματάρχη Χωροφυλακής Εμμ.
Ανδρουλάκι προς εξεύρεσιν οικημάτων διά την εγκατάστασιν των προσφύγων. Εξ όλων
των ανατολικών της πόλεως χωρίων μόνον εις Μαρουλά ευρέθησαν κεναί οθωμανικαί ευ-
ρύχωροι οικίαι αίτινες δύνανται να περιλάβωσιν ανέτως περί τους 150 πρόσφυγας. Πρό-
κειται δε ν’ αποσταλούν της πόλεως ισάριθμοι τοιούτοι εις το εν λόγω χωρίον 2. Τότε λοιπόν
καταγράφηκε το κατάστιχο αυτό, την άνοιξη του 1923, και σύμφωνα με αυτό τακτοποι-
ήθηκαν οι πρόσφυγες της «Προσφυγικής Ομάδος Μαρουλά». Είχε προηγηθεί σχετική εγ-
κύκλιος του Υπουργείου Εσωτερικών στην οποία αναφέρεται η ίδια εφημερίδα με τίτλο
«Επίταξις οικιών» στις 30 Αυγούστου του 1922, αρ. φ. 694. Μάλιστα είχε καταρτιστεί επι-
τροπή από το Νομάρχη τότε για την προετοιμασία της υποδοχής των προσφύγων που
αναμένονταν. Για τα άλλα όμως χωριά του κατάστιχου δεν είναι βέβαιο πότε ακριβώς κα-
ταγράφηκαν οι πρόσφυγες, αλλά μάλλον εντός του 1923 ή αρχές του 1924, οπότε και
ολοκληρώθηκε ο ερχομός αυτών των δύστυχων ανθρώπων.
Σύμφωνα με την εφημερίδα Κρητική Επιθεώρησις οι πρώτοι πρόσφυγες έφθασαν στο
Ρέθυμνο από τον ρωσοκρατούμενο Πόντο με το ατμόπλοιο την 6η Αυγούστου του 19223.
Στο φύλλο της 14ης Αυγούστου 1922 ο Β. Σ. Καλαϊτζάκης γράφει:
... Εγράψαμεν προχθές και επαναλαμβάνομεν και τώρα ότι οι εδώ Σύλλογοι των Κυριών
οφείλουν να κινηθούν προς αρωγήν των αφιχθέντων Ποντίων προσφύγων, διότι είναι η
μόνη περίπτωσις καθ’ήν πρόκειται αμφότερα τα Σωματεία μας να επιδείξουν την αγαθο-
εργόν επίδρασίν των ...θα ζητήσωμεν από τους ιδίους Συλλόγους να αναλάβουν την συ-
στηματοποίησιν οικονομικού συσσιτίου διά τους εν λόγω ξένους μας. Άλλοτε συνέβαινεν
να γίνεται η εργασία αυτή διά τους απόρους της πόλεώς μας… Επρόκειτο λοιπόν για 170
πρόσφυγες οι οποίοι έφτασαν στο Ρέθυμνο την 6η Αυγούστου 1922, όπως αναφέρει η
Κρητική Επιθεώρησις της ημέρας αυτής, με το ατμόπλοιο «Σμύρνη» και εγκαταστάθηκαν
προσωρινά στο θερινόν Θέατρον, δηλ. το γνωστό Ιδαίον Άντρον, που δεν υπάρχει σή-
μερα, όπου τους ετοποθέτησαν οι εδώ Αρμόδιοι και οι εντυπώσεις μας ουδόλως υπήρξαν
ικανοποιητικαί διά πάντας τους ενδιαφερομένους εκ της πόλεώς μας όπως αμεσώτατα
ενισχύσατε την δυστυχίαν και αθλιότητα τούτων, γράφει ο Καλαϊτζάκης, ο οποίος δια-
φωνεί με το χώρο στέγασης αυτόν που ήταν στενός και για λόγους υγιεινής ζητεί να επι-
δειχθεί από τους φιλανθρωπικούς συλλόγους της πόλης η δέουσα στάση4.
Οι Πόντιοι αυτοί εκπατρίστηκαν μετά τη διάλυση του ποντοαρμενικού κράτους που είχε
ιδρυθεί από τους Πόντιους και τους Αρμενίους στα 1919 και είχε αναγνωριστεί από την ΚτΕ.
Όμως οι Σοβιετικοί και οι Κεμαλικοί συμφώνησαν στο διαμελισμό της περιοχής αυτής και
οι μεν Σοβιετικοί πήραν το Βατούμ, ενώ οι Κεμαλικοί το Καρς και το Αρδαχάν. Τότε σφα-
γιάστηκε ο ποντιακός ελληνισμός και όσοι σώθηκαν κατέφυγαν στη Σοβιετική Ένωση ή
στην Ελλάδα. Αυτά έλαβαν χώρα το 1921 και αρχές του 1922 και γι’ αυτό οι πρώτοι αυτοί
πρόσφυγες δεν προέρχονται από την κατάρρευση του Μετώπου στη Μ. Ασία. Υπέρ αυτών
συγκεντρώθηκε το ποσό των 5600 δρχ. από τους Ρεθεμνιώτες που εκτός αυτού συγκέν-
τρωναν και ρουχισμό5. Η εφημερίδα Βήμα Ρεθύμνης δε θέλει να πιστέψει στην κατάρρευση
του Μετώπου στη Μ.Ασία και αναφέρεται μάλιστα σε ελληνική αντεπίθεση6. Οι Μουσουλ-
μάνοι του Ρεθύμνου χαίρουν και κάποιοι εξ αυτών διαδήλωσαν τη χαρά τους, γεγονός που
κάνει το Λυκούργο Καφφάτο του Βήματος να καταδικάσει το γεγονός και να καλέσει την
τουρκική μειονοτική ηγεσία να καταδικάσει και αυτή το γεγονός7, πράγμα που έγινε8.
Μετά την κατάρρευση του Μετώπου και τη δραματική κατάσταση που δημιουργήθηκε
για το μικρασιατικό ελληνισμό, στις 27 Αυγούστου 1922 ο Καφφάτος, βλέποντας τον όγκο
των προσφύγων στην πόλη του Ρεθύμνου, επισημαίνει σε άρθρο με τίτλο «Η συντήρησις
των προσφύγων» ότι το Υπουργείο Εσωτερικών:
...παραγγέλλει ότι λόγω οικονομικών δυσχερειών τυγχάνει αδύνατος η συντήρησις προ-
σφύγων υπό του Κράτους δέον να συνεννοηθούν οι κ.κ. Νομάρχαι με τας διαφόρους
Αρχάς του τόπου των προς συγκρότησιν επιτροπών εξ επιλέκτων μελών των κοινωνιών
διά να ενεργήσουν παν το δυνατόν προς εξεύρεσιν εργασίας εις αυτούς ίνα εκ ταύτης πο-
ρίζωνται τας προς διατροφήν και λοιπήν αυτών συντήρησιν απαιτουμένας δαπάνας.
Σε άλλο φύλλο της Κρητικής Επιθεώρησης την 21 Σεπτεμβρίου 1922 αναφέρεται ότι
...ο Θεοφιλέστατος ημών Επίσκοπος (Τιμόθεος Βενέρης) προσεκάλεσεν εις το Επισκοπείον
διάφορα πρόσωπα της ημετέρας κοινωνίας τα οποία προέβησαν εις τον καταρτισμόν Επι-
τροπής Περιθάλψεως Προσφύγων υπό την Προεδρείαν του θεοφιλεστάτου Ρεθύμνης και
Αυλοποτάμου κ. Τιμοθέου. Σε άλλο φύλλο της εφημερίδας9 μαθαίνομε την Επιτροπή: Πέ-
τρος Μανουσάκις, Εμμ. Δετοράκις, Στυλιανός Κωστογιάννης, Σταμάτιος Ρολόγης, Τίτος Ζα-
κάκις, Ιωάννης Γοβατζιδάκις, Γεώργιος Δερμιτζάκις, Ιωάννης Ν. Πετυχάκις, Ευστάθιος
Κουμεντάς, Νικόλαος Ψωμάς, Νικόλαος Δάνδολος, Μάρκος Τζέλεσις, Ευάγγελος Φραγκιάς
και Π. Σκαντζάκις. Πρόεδρος ήταν ο Επίσκοπος Τιμόθεος. Μάλιστα απευθύνει έκκληση
στους Ρεθεμνιώτες: ...οφείλομεν να παράσχωμεν εις αυτούς ηθικήν προστασίαν, υλικήν
συνδρομήν και λόγους παραμυθίας και ανακουφίσεως διά την αιμμάσουσαν ψυχήν των…10.
Μερικές μέρες αργότερα η ίδια εφημερίδα δημοσιεύει εισφορές Ρεθυμνίων υπέρ των προ-
σφύγων ονομαστικά11 και φιλοξενεί ευχαριστήρια επιστολή δύο μικρασιατών ιερέων, αρμε-
νίων στην καταγωγή, για τη στάση που επέδειξαν οι Ρεθεμνιώτες στους πρόσφυγες από
την Αρμενία μνημονεύοντας το έργο του επισκόπου Τιμοθέου και του παπά Γρηγόρη Βορ-
γιαδάκη12. Επρόκειτο για τους αρμενίους ιερείς Καλούστ Τσιλιγκιριάν και Ιωάννη Γκεβεριάν.
11. Κρητική Επιθεώρησις αρ.φ. 637/ 13-10-1922 = Βήμα Ρεθύμνης 710/13-10-1922, 711/ 20-10-1922, 714/2-11-1922.
Ιδιαίτερη έκκληση έγινε από το Βήμα στους συνδρομητές του για χρηματική βοήθεια 751/11-3-1923 που δεί-
χνει ότι οι ανάγκες ήταν μεγάλες. Μερικώς με το θέμα της υποδοχής των προσφύγων ασχολήθηκε η Αργυρή
Τσιριμονάκη, (Κρητολογικά Γράμματα 3/41991, 217 κ.ε.) χωρίς όμως να ερευνήσει λεπτομερώς το ζήτημα της
όλης υποδοχής και αποκατάστασης.
12. Τσιριμονάκη Μ., Εν Ρεθύμνω, Αφηγήματα, Ρέθυμνο 1997, σ. 199.
01_eggrafo 8/20/08 1:14 PM Page 17
Στις 29 Σεπτεμβρίου 1922, Δευτέρα πρωί, κατέπλευσεν εις τον λιμένα μας το Υπερωκειά-
νειον ατμόπλοιον Πατρίς δι ού μετεφέρθησαν 2800 πρόσφυγες διά την πόλιν μας, γράφει ο
Β. Σ. Καλαϊτζάκης στην εφημερίδα του της 1ης Οκτωβρίου 1922, αρ. φ. 638. Ήδη λοιπόν την 1η
Οκτωβρίου 1922 χιλιάδες πρόσφυγες κατακλύζουν το Ρέθυμνο και ζητούν την αποκατάστασή
τους. Ο επίσκοπος ζήτησε τη βοήθεια του Ναυάρχου Κουντουριώτη, δηλαδή χρηματική βοή-
θεια, κι εκείνος ανταποκρινόμενος έστειλε 40000 δρχ13. Φαίνεται επίσης ότι η ολική κατα-
στροφή του μικρασιατικού ελληνισμού οδηγούσε στο Ρέθυμνο σε αντεκδικήσεις, όπως η
δολοφονία του τούρκου Περβανάκη Αλή Μεχμέτ στο Μετόχι του Φουρφουριανού το Νοέμβρη
του 1922 με στόχο την τρομοκράτηση των Τούρκων για να φύγουν ταχύτερα από το Ρέθυμνο14.
Στον έρανο υπέρ των προσφύγων έλαβε μέρος και το τουρκικό στοιχείο συγκεντρώ-
νοντας διάφορα ποσά15 σε μια πράξη αλληλεγγύης και κατευνασμού του φυλετικού μίσους
και αποφυγής βιαιοτήτων από μέρους των θερμοκέφαλων της εποχής. Όπως μαθαίνομε
από την εφημερίδα, την πρωτοβουλία είχε ο επίσκοπος Τιμόθεος και τον επισκέφθηκαν
οι Οθωμανοσυμπολίται μας ο Μουφτής Ρεθύμνης και οι πρόκριτοι Χουσεΐν Καρυωτάκις,
Αλή Καζαζαληδάκις, Κεμάλ Ουσταδάκις, Μουσταφά Αλή Καρατζεδάκις και ο Ρεΐφ Τζι-
τζαραπάκις εις ούς υπεδείχθη όπως και η Μουσουλμανική Κοινότης προσέλθη εις το
έργον της περιθάλψεως εν τη πόλει μας. Οι Τούρκοι αυτοί πρόκριτοι κατήρτισαν επι-
τροπή η οποία διενήργησε έρανο, τα ποσά του οποίου ονομαστικά δημοσιεύτηκαν από
την εφημερίδα σε μια προσπάθεια να επαινεθούν16 όσοι πρόσφεραν. Η ίδια εφημερίδα
προσπαθεί με δύο πρωτοσέλιδα άρθρα της να προλάβει φαινόμενα αντεκδίκησης κατά
των Τούρκων με τίτλο «Προπαντός η δημόσια τάξις»17.
Στα 1923 με πρωτοβουλία του ελληνικού κράτους και της ΚτΕ (Κοινωνίας των Εθνών)
ιδρύεται η ΕΑΠ (Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων) που είχε ως αντικείμενό της
την αποκατάσταση των ανθρώπων αυτών, ώστε ασφαλείς να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους.
Για το σκοπό αυτό διατέθηκαν όλες οι μουσουλμανικές περιουσίες18 στην Ελλάδα, δημό-
σια γη και μοναστηριακές περιουσίες με απαλλοτρίωση καθώς και δάνεια που σύναψε το
ελληνικό κράτος στο εξωτερικό. Κατά τόπους συστάθηκαν επιτροπές για τον καλύτερο
συντονισμό των ενεργειών που υπάγονταν στα Γραφεία Ανταλλαγής με σκοπό την κατα-
γραφή της περιουσιακής κατάστασης των προσφύγων στη Μ. Ασία και την αποζημίωσή
τους με παραχώρηση αντίστοιχων περιουσιών όσο το δυνατόν. Λήφθηκε σοβαρά υπόψη
το επάγγελμα των προσφύγων καθώς και η προέλευσή τους ώστε να τακτοποιηθούν πιο
ομαλά στο νέο τόπο. Αυτά ίσχυσαν και στο Ρέθυμνο.
Για τον καλύτερο συντονισμό των Ρεθεμνιωτών στον τομέα της περίθαλψης των προ-
σφύγων που διαρκώς κατέφθαναν ως το 1924, μάλιστα 400 ήλθαν με το ατμόπλοιο Αντι-
γόνη19 την 1η Οκτωβρίου 1924, δημιουργήθηκαν από την Επιτροπή Περιθάλψεως που
προαναφέραμε έξι τμήματα σε διάφορα σημεία της πόλης και στελεχώθηκαν από επιφα-
νείς πολίτες με κύρος και ικανότητες:
1ο τμήμα με έδρα το Τζαμί της Άμμου Πόρτας αποτελούμενο από τους: Ευάγγ. Φραγκιά,
Πέτρο Σκαντζάκι, Ευγένιο Δημητρακάκι, Ιωάννη Ι. Βογιατζάκι, τον ιατρό Ρολόγη, τη
Μαρία Γαλάνη και τη Μαρία Δρανδάκι.
2ο τμήμα με έδρα το Χριστιανικόν Σχολείον αποτελούμενο από τους: Γεώργιο Δερμιτζάκη,
Α. Βενέρη, Γ. Οικονομάκι, Ζαχ. Παπαδάκι, παιδονόμο, τον ιατρό Θ. Μοάτσο, Ελένη
Δρανδάκι και Μαλβίνα Βεβελάκι.
ο
3 τμήμα με έδρα τον Τεκέ του Μασταμπά με τους: Ι. Ν. Πετυχάκι, Ευάγγ. Μουνδριανάκι,
Ν. Κοπανάκι, Ν. Τυλλιανάκι, τον ιατρό πρόσφυγα Ευκλείδη, την Τελέσιλλα Αναγνω-
στοπούλου και την Πηνελόπη Δασκαλάκι.
ο
4 τμήμα με έδρα το τζαμί Νερατζέ αποτελούμενο από τους: π. Γρηγόριο (Βοριαδάκι), Γ.
Μιχελακάκι, Μ. Σχοινά, τον ιατρό Κατσολεδάκι, την Κατίνα Φουρναράκι και την Ευαγ-
γελία Δροσάκι.
5ο τμήμα με έδρα το Μουσουλμανικόν Σχολείον αποτελούμενο από τους: Γ. Κοτζαμπα-
σάκι, Ευστ. Κουμεντά, Στ. Δρανδάκι, τον ιατρό Θ. Μοάτσο, την Αναστασία Μαλαν-
δράκι και τη Μαρία Μαρουλιανού.
6ο τμήμα του οποίου δεν αναφέρεται η έδρα αποτελούμενο από τους: Χαρίτωνα Καλο-
μενόπουλο, Παντελή Ηλιακάκι, Ι. Δασκαλάκι, τον ιατρό πρόσφυγα Ευκλείδη, την
Όλγα Σπανδάγου και την Κορίνα Χαλκιαδάκι.
Από τα μέλη των έξι αυτών τμημάτων πρώτοι κίνησαν την ιδέα των εράνων προσφέ-
ροντας χρήματα και με έκκληση στον τύπο οι Παντελής Ηλιακάκις και Γεώργιος Μιχελα-
κάκις20. Στην εφημερίδα αυτή υπάρχει και ο απολογισμός21 Διαχειρίσεως Ταμείου
περιθάλψεως προσφύγων μέχρι 13 -10 -1922 με το σημαντικό ποσό των 50000,01 δρχ. Αν
προσθέσομε και το ποσό των 40000 δρχ. του Κουντουριώτη και όσα προσέφεραν οι Αμε-
ρικανοί αντιπρόσωποι που αφίχθηκαν στο Ρέθυμνο το Νοέμβρη του 1922 κ. Άντερσεν και
ο κ. Μακ Δάουελ που δε γνωρίζομε δυστυχώς, οι πρόσφυγες έλαβαν σημαντική βοήθεια
στο Ρέθυμνο γενικότερα. Ο κόσμος συνέτρεξε τους δυστυχείς αυτούς ανθρώπους με πρω-
τοστάτη την εκκλησία και τους ευγενείς Ρεθεμνιώτες, των οποίων η μνήμη δεν πρέπει να
λησμονηθεί και οι οποίοι εργάστηκαν αφιλοκερδώς θυσιάζοντας τον εαυτό τους και το
χρόνο τους στην περίθαλψη των προσφύγων.
Στο Ρέθυμνο η Χρυσούλα Δάβη και η Λιλίκα Μανουρά διοργάνωσαν λαχειοφόρο αγορά
με δύο πίνακες που ζωγράφισαν οι ίδιες υπέρ των προσφύγων. Το συλλεγέν ποσόν των
632 δρχ. παρεδόθη εις την επί της περιθάλψεως επιτροπήν προς διανομήν αναφέρει ο
Καλαϊτζάκις22. Δημοτικά σχολεία με την προτροπή του Διδασκαλικού Συνδέσμου Ρεθύμνης
προσέφεραν 628 δρχ. συνολικά. Συμμετείχαν τα δημοτικά σχολεία Αρμένων, Αμ. Ζαννι-
δάκη, Ν. Αμαρίου, Παρθεναγωγείο Φουρφουρά, Δρυμίσκου και Μύλων23.
Οι έρανοι και οι φιλανθρωπίες συνεχίστηκαν και το 1923 στο Ρέθυμνο με νέο έρανο24.
Τα σχολεία της πόλης έλαβαν μέρος στον έρανο, όπως το ιδιωτικό της Αμαλίας Ζαννι-
δάκι25. Ο δάσκαλος Γεώργιος Δαφέρμος έκανε διά του τύπου έκκληση στους Ρεθεμνιώτες
να ενισχύσουν τα περίπου 150 παιδιά των προσφύγων που φοιτούσαν στο δημοτικό σχο-
λείο όπως μπορούσαν για να μην έχουν μεγάλα προβλήματα26. Σιτοφορτία κατέφθαναν
στην Κρήτη από τη Μαύρη θάλασσα, όπως εκείνο που αναφέρει ο Καλαϊτζάκις27, το οποίο
προερχόταν από τη Βουλγαρία μεταφέροντας 3500 τόνους σίτου για το νησί δίνοντας ελ-
πίδες σίτισης στους πενομένους πρόσφυγες. Το Ρέθυμνο δεν επαρκούσε με τις μικρές του
εις την Γην εν η εγεννήθημεν και εζήσαμεν, όπου εύρηνται αι εστίαι και αι περιουσίαι
ημών και οι τάφοι των πατέρων μας και προς την οποίαν αναμνήσεις ανεξάλειπτοι και
δεσμοί ιερώτατοι συνδέουσιν ημάς
4) Παρακαλούμεν την Ελληνικήν Κυβέρνησιν όπως υποστηρίξη αρμοδίως την εις την γε-
νέτειραν ημών επάνοδόν μας αρνούμενη την συναίνεσίν της προς πάσαν περί ανταλ-
λαγής πληθυσμών απόφασιν
5) Αντίγραφον του παρόντος ψηφίσματος υποβληθήσεται προς τους ενταύθα κ.κ. Αντι-
προσώπους Αγγλίας, Γαλλίας, Ιταλίας, Βελγίου και Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής
και προς την Ελληνικήν Κυβέρνησιν.
Η επιτροπή του Συλλαλητηρίου
Γρηγόριος Βοργιαδάκις Αντώνιος Αρναούτογλους
Παπά Οχανή Γεβιεριάν, Ρουπίν Αγκοπιάν
Φυσικά η Σύμβαση της Λωζάνης προέβλεπε ρητά την ανταλλαγή και η επισυμβάσα
Συνθήκη της Λωζάνης τον Ιούλιο του 1923 διέλυσε τις ελπίδες των προσφύγων για επά-
νοδο στην πατρίδα. Έκτοτε ευκολότερα πλέον η αποκατάστασή τους μπορούσε να προ-
χωρήσει. Το ψήφισμα και όσα έγραφε έπεσαν στο κενό της πολιτικής των κυριάρχων της
εποχής και των ηγετών των δύο χωρών οι οποίοι προχώρησαν σε μια μοναδική στην ιστο-
ρία ανταλλαγή που δυστυχώς δεν έλυσε την εχθρότητα που διαρκεί μέχρι σήμερα. Οι πρό-
σφυγες κλήθηκαν να ξεχάσουν την πατρίδα τους!
Όσο προχωράμε στα 1924, το Κράτος σε όλη την Ελλάδα αρχίζει να διανέμει γη και σπί-
τια στους πρόσφυγες διαιρώντας τους σε αστούς και αγρότες και αναγκάζοντάς τους τρό-
πον τινα να δηλώσουν τι είναι και τι θέλουν να έχουν με βάση τις ανταλλάξιμες περιουσίες.
Έχει προηγηθεί η με βάση τη Συνθήκη της Λωζάνης αναχώρηση των Τούρκων του Ρεθύ-
μνου και μπορεί πλέον στα 1924 να αρχίσει η αποκατάστασή των προσφύγων. Ίσως τότε
ολοκληρώθηκε το κατάστιχο που ανακαλύψαμε, ίσως όμως και αργότερα ως το 1929 σύμ-
φωνα με τις σημειώσεις σε διάφορα σημεία του.
Ας ξαναγυρίσομε όμως στο κατάστιχό μας. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι που καταγράφον-
ται εκεί ήταν ή δήλωσαν αγρότες. Το μεν πρώτο δείχνει ότι πράγματι ήταν, το δεύτερο ότι
αναγκάστηκαν να γίνουν αγρότες για να διευκολυνθούν από την περίσσεια των αγροτικών
γαιών και την πιο γρήγορη αποκατάσταση που βασίστηκε από το ελληνικό κράτος και την
ΕΑΠ σ’ αυτές τις αγροτικές τουρκικές περιουσίες. Η πλειοψηφία λοιπόν των εγγεγραμμέ-
01_eggrafo 8/20/08 1:14 PM Page 22
νων στο κατάστιχο είναι αγρότες, ελάχιστοι αναγράφονται ως κτίστες ή κάτι άλλο. Αυτό δεί-
χνει ότι οι άνθρωποι αυτοί ήταν κι εκεί, στην πατρίδα τους, αγρότες. Αυτό τους διευκόλυνε
να αγκαλιάσουν τα μέρη στα οποία εγκαταστάθηκαν και να δουλέψουν τη γη με τα εφό-
δια που τους παρείχε η Ελλάδα, να ζήσουν στα τουρκόσπιτα, να φέρουν τα ήθη και τα
έθιμά τους στα χωριά αυτά, να μετονομάσουν ορισμένα από αυτά με τα ονόματα των πα-
τρίδων τους, όπως τον Τσεσμέ, και να ζήσουν αρμονικά με τους κρητικούς. Με το διάβα του
χρόνου οι πληγές επουλώθηκαν στην ψυχή τους, πολλοί πρόκοψαν και ήταν και είναι ευ-
τυχείς στη νέα πατρίδα. Όμως ποτέ δεν ξέχασαν τα άγια χώματα εκείνα των προγόνων τους
και ποτέ δε θα τα ξεχάσουν. Δεν σχολιάστηκε το κατάστιχο αυτό, γιατί πρέπει να λει-
τουργήσει ως πηγή ιστορίας αυθεντική και γι’ αυτό αντιγράφτηκε πιστά, φωτογραφίθηκε
μέρος του και παρατίθεται ως έχει για τους ερευνητές και τους φιλίστορες30. Ένας άλλος
λόγος είναι ότι δε σώζονται λεπτομερείς σαν αυτήν εδώ καταγραφές των προσφύγων κι
έτσι δεν μπορεί να γίνει αντιπαραβολή ή άλλου είδους διερεύνηση. Όμως υπάρχει και η έλ-
λειψη μελετών για το προσφυγικό ζήτημα στο Ρέθυμνο και την Κρήτη εν γένει, ώστε να σχη-
ματιστεί μια ευρύτερη εικόνα και να ενταχτεί σε αυτήν και η εικόνα του κατάστιχου.
Θα πρέπει να υπογραμμίσομε ότι εκ των υστέρων και από άλλο χέρι συμπληρώθηκαν
στοιχεία των προσφύγων, όπως ο θάνατος κάποιου μέλους ή η αναχώρησή του σε άλλο
τόπο, εντός ή εκτός Ελλάδος. Αυτό δείχνει ότι το κατάστιχο αυτό χρησιμοποιήθηκε και
μετά τη σύνταξή του ως εργαλείο αναφοράς για τους αγρότες κατά βάση πρόσφυγες του
Ν. Ρεθύμνης για κάποιο διάστημα έως ότου κατέληξε να γίνει μπακαλοτέφτερο στο Άδελε.
Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο του κατάστιχου αυτού είναι η απεικόνιση του εξοπλισμού
που το κράτος και η ΕΑΠ έδωσε στους πρόσφυγες, εξοπλισμός που ποικίλει από ζώα, γαϊ-
δούρια, ημιόνους, βόδια και ίππους, έως σκαλιστήρια και άλλα εργαλεία αγροτικά. Αναφέ-
ρονται επίσης και ποσότητες σπόρων για τη σπορά και καταγράφονται αναλυτικά για
ορισμένα χωριά ενώ σε άλλο φύλλο είναι συγκεντρωτικός πίνακας των προσφύγων ονομαστικά
που έλαβαν ενισχύσεις σε εργαλεία, ζώα και σπόρους. Ειδικότερα στον Αγ. Δημήτριο δόθη-
καν δύο βόδια σε 22 οικογένειες και 3 ίπποι, στον Τσεσμέ 2 ίπποι και ένα κάρο, στο Άδελε
2 βόδια, 5 ίπποι, 2 όνοι και 1 κάρο, στην Αγ. Παρασκευή τίποτε από τα ανωτέρω, όπως και
στον Πλατανέ, τα Μισίρια, τη Λούτρα, το Αστέρι. Στο Χαμαλεύρι δόθηκαν 3 ίπποι 1 βόδι και
2 φορβάδες, στην Αμνάτο 2 ίπποι και 1 βόδι, στη Μαγνησία 2 ίπποι, 3 βόδια, 2 όνοι και 1 φορ-
30. Αφήσαμε τα ονόματα με τις όποιες ανορθογραφίες έχουν για να τηρηθεί η πιστότητα της αντιγραφής
η οποία δείχνει και το γραμματικό επίπεδο του συντάκτη του κατάστιχου.
01_eggrafo 8/20/08 1:14 PM Page 23
βάδα, στους Έρφους 1 ίππος και 2 βόδια, στον Καϊρνατζέ 2 βόδια, 1 πρόβατο και 1 φορβάδα.
Στου Πίκρι 1 βόδι, 1 άροτρο, 1 όνος, 1 ίππος και 2 φορβάδες, στου Δαλαμβέλου (συνοικισμός
πλησίον του Ρουμελί ακατοίκητος πλέον) 1 βόδι, 1 ίππος και 2 φορβάδες, στον Κρασούνα 2
ίπποι και 4 βόδια, στην Κυριάννα 2 όνοι και 1 ίππος και τέλος στην Αγ. Τριάδα 5 βόδια, 1
ίππος και 2 φορβάδες. Συνολικά τα ζώα αυτά ήταν λίγα για το σύνολο των οικογενειών αυτών,
όμως το κράτος στο Ρέθυμνο της εποχής αυτά μπορούσε να δώσει ως βοήθεια. Περισσότερη
βοήθεια στα είδη αυτά έλαβε ο Μαρουλάς, όπου είχαν εγκατασταθεί 103 οικογένειες και ο
οποίος έλαβε για συντήρηση των κατοίκων 96.446 δρχ, για ζωάρκειαν 5600 δρχ., για άχυρα
2596 δρχ., για σπόρους 8577 δρχ., για δρέπανα 23 κομμάτια, 11 βόδια, 2 ίππους και 1 όνο.
Ένα επιπλέον στοιχείο που προκύπτει από το κατάστιχο αυτό είναι η κατάσταση των
οικογενειών των ανθρώπων αυτών από πλευράς σύνθεσης. Δηλαδή άλλες ήλθαν με όλα τα
μέλη τους χωρίς απώλειες, ενώ άλλες ήλθαν χωρίς το σύζυγο ή χωρίς γονείς ή αδέλφια. Είναι
πολύ σημαντικό αυτό για να πιστοποιηθεί και η δυσκολία των γυναικών – μανάδων να θρέ-
ψουν τα παιδιά τους και να σταθούν σαν άντρες στα νέα σπιτικά τους στη νέα πατρίδα.
Σύμφωνα λοιπόν με το κατάστιχο ήλθαν στις περιοχές που αναφέρονται 427 οικογένειες πο-
λυμελείς ή μη, εκ των οποίων οι 73 δεν είχαν σύζυγο και οι γυναίκες των φονευθέντων ή
αγνοουμένων ανέλαβαν τα ηνία των οικογενειών τους. Δηλαδή το 1/6 των οικογενειών είχαν
χάσει τους πατεράδες τους. Οι 427 αυτές οικογένειες αντιστοιχούσαν σε ένα πληθυσμό 1613
ατόμων. Η νοτιοανατολική πλευρά λοιπόν του Ρεθύμνου εποικίστηκε με 1613 άτομα από τη
Μ. Ασία. Αναλυτικότερα στο Μαρουλά εγκαταστάθηκαν 372 άτομα, στον Αγ. Δημήτριο 86,
στον Τσεσμέ 72, στο Άδελε 91, στην Αγ. Παρασκευή 51, στον Πλατανέ 106, στα Μισίρια 168,
στη Λούτρα 67, στο Αστέρι 26, στο Χαμαλεύρι 43, στην Αμνάτο 51, στη Μαγνησία 47, στους
Έρφους 49, στον Καϊρνατζέ 21, στο Πίκρι 42, στου Δαλαμβέλου 38, στο Ρουμελί 18, στον
Κρασούνα 10, στην Κυριάνα 133 και στην Αγ. Τριάδα 122 ακολουθώντας τη σειρά στο Κα-
τάστιχο. Αν λοιπόν διαιρέσομε τις οικογένειες αυτές ή το σύνολο των 1613 ατόμων με τα δο-
θέντα ζώα, τότε αυτά ήταν πολύ λίγα για να επαρκέσουν στις δύσκολες συνθήκες των
ανθρώπων αυτών στην ξένη γη. Όμως με αυτά και τα σπίτια και τις περιουσίες που πήραν
μπόρεσαν να στεριώσουν, πολύ λίγοι έφυγαν για άλλα μέρη. Επί του συνόλου των ατόμων,
έφυγαν δώδεκα άτομα, πέθαναν δέκα μικροί – μεγάλοι. Από αυτούς που έφυγαν ένας μπήκε
σε Ορφανοτροφείο (μικρός) και οι άλλοι πήγαν στην Αμερική, στη Χίο, στο Ηράκλειο και στη
Θεσσαλονίκη. Συνολικά επτά παιδιά πέθαναν ως τη χρονιά του 1926. Αυτοί οι αριθμοί δεί-
χνουν ότι γενικά η περιοχή του Ρεθύμνου κατέστη ικανοποιητική γι’ αυτούς και λόγω του
01_eggrafo 8/20/08 1:14 PM Page 24
ότι ήταν γεωργοί οι πλείστοι, ελάχιστοι οι καλαϊτζήδες, οι ξυλουργοί και οι χτίστες, δεν με-
τακινήθηκαν αλλού, όπως άλλοι πρόσφυγες σε άλλα μέρη όπου εγκαταστάθηκαν. Όπως
προκύπτει δε από το κατάστιχο αυτό, τα σπίτια στα οποία έμειναν ήταν τουρκικά και λίγα
αναφέρονται ως καινουργή. Έτσι δε χρειάστηκαν και μεγάλες επεμβάσεις στην αρχή τουλά-
χιστον γιατί ήσαν κατοικίσιμα. Στον Τσεσμέ κτίστηκαν αρκετά νέα όπως και στο Ρέθυμνο.
Αν παρατηρήσομε το κατάστιχο από πλευράς προέλευσης των προσφύγων, θα δούμε ότι
υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία: 372 οικογένειες προέρχονται από τις Νέες Φώκαιες, 30 από
το Καρά Μπουρνού, 30 από το Αϊβαλί και όλες οι υπόλοιπες από ένα πλήθος πόλεων ή
χωριών της Μ. Ασίας31. Μόνο μια περίπτωση προέρχεται από το Βελιγράδι και είναι σκο-
τεινή. Μάλλον η τελευταία θα ήταν προϊόν της ανασφάλειας που υπήρχε στα Βαλκάνια από
εθνικιστικής πλευράς και οδήγησε την οικογένεια αυτή να εκμεταλλευθεί τη συγκυρία και
να έλθει στην Ελλάδα, στην Κρήτη και να αποκατασταθεί σε ένα χωριό του Ρεθύμνου.
Ένα άλλο ζήτημα το οποίο προκύπτει από το κατάστιχο αυτό είναι ότι μαζί με τους πρό-
σφυγες αποκαταστάθηκαν με ανταλλάξιμες περιουσίες των Τούρκων και κάποιοι εντόπιοι,
κάποιες οικογένειες από το Μυλοπόταμο, από το Χουμέρι, το Πάνορμο και το Ρουμελί, γε-
γονός που δείχνει ότι υπήρχε στο Ρέθυμνο της εποχής αυτής ένα κοινωνικό πρόβλημα υπό
την έννοια και τη μορφή των ακτημόνων. Το κράτος λοιπόν έσπευσε και στο Ρέθυμνο όπως
και αλλού να αποκαταστήσει τους ανθρώπους αυτούς. Θεωρούμε ότι για πρώτη φορά κα-
ταγράφεται αυτή η πλευρά του Ρεθύμνου, δηλαδή η ύπαρξη ακτημόνων που έως το 1922
δεν είχαν αποκατασταθεί και αυτό έλαβε χώρα μετά, κάπου στα 1924-25.
Η εγκατάσταση αυτή που δείχνει το κατάστιχο έχει ένα πολύ σημαντικό στοιχείο να
μας δείξει, ότι σε μεγάλο βαθμό οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στα χωριά ως συντοπίτες,
δηλαδή Φωκιανοί εγκαταστάθηκαν κυρίως στο Μαρουλά, συνολικά 346 άτομα με μερικούς
Αϊβαλιώτες (4) και 2 Σμυρνιούς. Ανάλογες εικόνες έχομε από τον Τσεσμέ όπου πήγαν 42
Τσεσμελήδες, 12 από το Ρεΐς Ντερέ και 11 από τα Αλάτσατα.
Στον Πλατανιά οι Φωκιανοί ήταν 100 επί συνόλου 116 κατοίκων, στον Άγιο Δημήτριο
80 επί 88, στην Αγία Παρασκευή 25 Φωκιανοί και 26 Αϊβαλιώτες. Γενικά μπορεί κανείς
να πει ότι οι Φωκιανοί ήταν πλειοψηφία επί του συνόλου των προσφύγων από τα Περι-
βόλια έως και την Λούτρα. Στη Αμνάτο όπως και στην Αγία Τριάδα οι Φωκιανοί ήταν το
100% των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν. Πιο μεγάλη ποικιλία προέλευσης εμφανί-
ζουν οι πρόσφυγες των χωριών πέρα από την Αμνάτο. Εκεί εμφανίζονται συνήθως πέντε
με έξι διαφορετικοί τόποι προέλευσης ανά χωριό, όπως στους Έρφους, τη Μαγνησία, τον
Καϊρνατζέ, το Αστέρι, την Κυριάννα και τον Κρασούνα. Το κράτος προώθησε την κατά
προέλευση ομαδική εγκατάσταση για να αλληλοστηρίζονται οι πρόσφυγες στα πρώτα βή-
ματά τους στη νέα πατρίδα. Και αυτό κρίθηκε εκ των υστέρων πολύ πετυχημένο. Το βλέ-
πομε άλλωστε και στις συνοικίες των Ελλήνων στο εσωτερικό ή το εξωτερικό.
Τέλος, η παράθεση χωριών και προσφύγων που ενισχύθηκαν με ζώα και δεν αναφέρον-
ται στο κατάστιχο δείχνει ότι υπήρχε ίσως και άλλο αντίστοιχο κατάστιχο που περιλάμβανε
το Ξηρό Χωριό, τα Καπεδιανά, την Αγία Ειρήνη και άλλα χωριά, όπου, ως γνωστόν εγκα-
ταστάθηκαν πρόσφυγες, το οποίο δυστυχώς χάθηκε. Περιλάμβανε δηλαδή τις εκτάσεις που
εικονίζονται στο χάρτη του 1938 του Υπουργείου Γεωργίας.
H Πηγή Ρεθύμνης δεν αναφέρεται καθόλου στο Κατάστιχο. Αυτό σημαίνει ότι εκεί δεν
εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες, γιατί δεν ήταν «τουρκοχώρι», όπως σημειώνει και ο Γ. Π. Εκ-
κεκάκης32. Διαφορετικά θα αναφερόταν στο Κατάστιχο. Όμως ο Μαρίνος Γαλανάκης έχει
διαφορετική άποψη για το ζήτημα33.
Στην ανατολική είσοδο του Τσεσμέ Ρεθύμνης Συστάδα σωζόμενων προσφυγικών σπιτιών
συστάδα προσφυγικών σπιτιών της εποχής στη δυτική είσοδο του χωριού Τσεσμέ
του κατάστιχου. Ρεθύμνης.
01_eggrafo 8/20/08 1:14 PM Page 28
* Τα ονόματα παρατίθενται ακριβώς όπως είναι στο κατάστιχο. Για τον ευχερέστερο εντοπισμό των ονομά-
των, καλό είναι ο αναγνώστης να καταφεύγει στο ευρετήριο.
02_eggrKATAL 8/20/08 1:15 PM Page 31
Πίναξ
εμφαίνων πόσα χρηματικά ποσά εις δραχ. δια συντήρησιν
διά Ζωάρκειαν πόσα ζώα, πόσους σπόρους, πόσα γεωργικά
εργαλεία, άχυρα, ρόβι, ταγή, σχοινιά κτλ. έχει λάβη από Δημόσιον
Ο Συνοικισμός Μαρουλά
Συνοικισμός Τσεσμέ
Α/Α Όνομα και Επώνυμον Άτομα Τόπος Καταγ. Όν. πατρός
1 Νικόλαος Λιόλιος 4 Τσεσμέ Χρήστος
2 Παράσχος Μακρής 5 » Νικόλαος
3 Αναστάσιος Μπαρκάτσας 8 Αλάτσατα Κωσταντίνος
4 Πέτρος Σταυριδάκης 3 Τσεσμέ Γεώργιος
5 Σταμάτης Νταγιάκος 10 » Αντώνιος
6 Δημήτριος Τσακός 7 » Θεόδωρος
7 Ζαχαρίας Μοράκης 3 » Γεώργιος
8 Αντώνιος Χούλης 7 » Γεώργιος Ίππος 1 Κάρο 1
9 Θεολόγος Χατζηρόδου 4 Ρεΐς Ντερέ Ματθαίος
10 Ματρώνος Μανδρανή 5 » Νικόλαος
11 Παντελής Καραγιάνης 3 Αλάτσατα Σταύρος
12 Νικόλαος Κόλλιας 4 » Ιωάννης Ίππος 1
13 Κωσταντίνος Καραντώνης 3 » Γεώργιος
14 Κωσταντίνος Σκαμάγκας 2 Τσεσμέ Μάρκος
15 Ανεζούλα Μπουγατζά 2 Ρεΐς Ντερέ Σταμάτιος
16 Βενετώ Παναγιωτάκη 1 » Σταμάτιος
17 Ελένη Γκίγκα 1 Τσεσμέ Νικόλαος
02_eggrKATAL 8/20/08 1:15 PM Page 39
Χάρτης της Κρήτης με γεωργικές εκτάσεις που δόθηκαν στους πρόσφυγες τη δεκαετία 1920-1930
και συμπίπτει για το Ρέθυμνο με όσα δόθηκαν σύμφωνα με το κατάστιχο ανατολικά της πόλης
02_eggrKATAL 8/20/08 1:15 PM Page 40
Συνοικισμός Άδελε
Α/Α Όνομα και Επώνυμον Άτομα Τόπος Καταγ. Όν. πατρός
1 Κωσταντίνος Γκουβάς 4 Ν. Φώκαι Παναγιώτης
2 Σταύρος Τσηρηγώτης 1 Σόμα Κωσταντίν.
3 Παναγιώτης Βακυρτζής 4 Σόμα »
4 Ιωάννης Κοντός 4 Βουρλά Χαράλαμπος
5 Φώτιος Χιώτης 3 Βουρλά Κωσταντίνος
6 Μιχαήλ Βακυρτζής 4 Σόμα Κωσταντίνος
7 Δημήτριος Καραντώνης 5 Βουρλά Κωσταντίνος
8 Ευαγγελία Λημναίου 1 Αϊβαλή Δανιήλ
9 Δέσποινα Αγιασοτέλη 3 Αϊβαλή Δανιήλ
10 Ευριδίκη Παντελίδου 1 Κασαμπά
11 Σωτήριος Αράμπογλου 3 Σόμα Αγγελής
12 Φανή Περδίκη 2 Αϊβαλή Παρασκευάς
13 Κατίνα Λαγού 1 Αϊβαλή Αθανάσιος
14 Γεώργιος Μαλλάς 3 Αϊβαλή Κωσταντίνος
15 Κατίνα Λαγού 3 Αϊβαλή Σταμάτης
16 Κυριάκος Παντερμαλής 1 Αϊβαλή Νικόλαος
17 Δούκας Καπνάς 5 Αϊβαλή Βασίλειος
18 Κωσταντίνος Μπαλομούτσουνος 6 Βουρλά Γεώργιος
19 Γεώργιος Καραμιχάλης 4 Βουρλά Ιωάννης
20 Χαράλαμπος Μιχαϊλήδης 2 Βουρλά Δημήτριος
21 Μαρία Αγγελικάκη 2 Βουρλά Δημήτριος
22 Δημήτρης ΧΑνδρέου 5 Ν. Φώκαι
23 Μάρθα Χαλβατζή 7 Ν. Φώκαι Δημήτριος
24 Παλάσης Μαγιάφας 2 Ν. Φώκαι Κωσταντίνος
25 Γεώργιος Μαγιάφας 2 Ν. Φώκαι Σταμάτιος
26 Παράσχος ΧΠαράσχου 2 Ν. Φώκαι Γεώργιος
27 Μαργή ΧΜακρή 4 Ν. Φώκαι Κωσταντίνος
28 Σεβαστή Παλασάρου 3 Ν. Φώκαι Δημήτριος
29 Ανδρέας Μυλωνάς 2 Ν. Φώκαι Σεβαστός
30 Ανδρέας Μουλήτσας 3 Ν. Φώκαι Νικόλαος
31 Βασίλειος Καλπάκης 2 Ν. Φώκαι Χαράλαμπος
02_eggrKATAL 8/20/08 1:15 PM Page 41
1. Βόες 2 εκποιήθησαν
6. Ίππος 1 απέθανεν
7. Ίππος 1
17. Όνος 1
18. Ίππος 1 κάρο 1
19. Ίππος 1 μεταβιβάζεται εις τον πρόσφυγα Τσεσμέ Νικόλαον Χ´´ Ρόδου
20. Όνος 1
02_eggrKATAL 8/20/08 1:15 PM Page 42
Συνοικισμός Πλατανέ
Συνοικισμός Μυσηρίων
Α/Α Όνομα και Επώνυμον Άτομα Τόπος Καταγ. Όν. πατρός
1 Πέτρος Αναγνώστου 1 Τεκέ
2 Νικόλαος » 3 Τεκέ
3 Μιχαήλ Βασιλειάδης 7 Μολδοβάνιον
4 Αναστασία Βαγιάνη 1 Ν. Φώκαι
5 Ελένη Γαλάνη 5 Ν. Φώκαι
6 Δημήτριος Δούσμανης 6 Μολδοβάνιον
7 Σπύρος » 6 Μολδοβάνιον
8 Βασιλική Δουλουμβέκη 6 Ν. Φώκαι
9 Μαρία Δερμετζή 2 Μολδοβάνιον
10 Κωσταντίνα Δελή 4 Μολδοβάνιον
11 Κωσταντίνος Σαούδης 3 Αγ. Γεωργίου
12 Παναγιώτης Κοτζαμπάσης 4 Αγ. Γεωργίου
13 Γεώργιος Καισαριώτης 2 Τεκέ
14 Κόλλιας Γεώργιος 4 Ν. Φώκαι Νικόλαος
15 Κόκινος Θεόδωρος 2 Ν. Φώκαι
16 Παρασκευάς Καρανμαλής 5 Ν. Φώκαι
17 Αντώνιος Μελισουργός 5 Τσιφλίκι Αγ. Γεωρ.
18 Ιωάννης » 5 Τσιφλίκι Αγ. Γεωρ.
19 Γεώργιος Μουτάφης 4 Τεκέ
20 Πέτρος Μπρίκης 2 Ν. Φώκαι
21 Χρήστος Μπαλοματάς 7 Οδεμήσιον
22 Μιλτιάδης Μαρούλιας 1 Οδεμήσιον
23 Δέσποινα Μαγιάφα 4 Ν. Φώκαι
24 Μηλιό Στεφάνου 5 Ν. Φώκαι
25 Γαρουφαλιό Δογάνη 2 Ν. Φώκαι
02_eggrKATAL 8/20/08 1:16 PM Page 47
Συνοικισμός Λούτρας
Α/Α Όνομα και Επώνυμον Όν. πατρός Τόπος Καταγ.
1 Χαράλαμπος Ιορδάνου του Ιορδάνου εκ Παλονκισέρ
2 Κουρτού Ντουρνά του Γεωργίου εκ Ν. Φωκών
3 Βασίλειος Κυριακήδης του Κυριάκου εκ Κελέμπου
4 Γεώργιος Διαμαντόγλου του Σπυρίδων εκ Βουρλά
5 Ιωάννα Γεωργίου του Γεωργίου εκ Κελέμπου
6 Αθανάσιος Μαγνήσαλης του Ιωάννου εκ Ν. Φωκών
7 Ιωάννης Μασσαλής του Θεοδοσίου εκ Ν. Φωκών
8 Κωσταν. Γάβανος του Μιχαήλ εκ Ν. Φωκών
9 Παναγιώτης Καριστιανός του Κωσταντίνου εκ Ν. Φωκών
10 Δημήτριος Καραγιάννης του Παναγιώτη εκ Ν. Φωκών
11 Γεώργιος Βακυρτζής του Αντωνίου εκ Σόμα
12 Στυλιανός Τσηνιάρης του Ανδρέα εκ Βουρλά
13 Γιαννούλα Καρανή του Ιωάννη εκ Ν. Φωκών
14 Βασίλειος Πέππας
15 Σταύρος Αϊβαλιώτης του Ιωάννη Αϊβαλή
02_eggrKATAL 8/20/08 1:16 PM Page 49
Συνοικισμός Λούτρας
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπος καταγ.
1 1 Ιορδάνου Χαράλαμπος 40 Ιορδάνης πατήρ Μπαλού Κισέρ
2 Ιορδάνου Παρασκευούλα 30 Ιορδάνης σύζυγος Μπαλού Κισέρ
3 Ιορδάνου Σταματία 11 Ιορδάνης θυγάτηρ Μπαλού Κισέρ
4 Ιορδάνου Προκόπης 5 Ιορδάνης υιός Μπαλού Κισέρ
5 Ιορδάνου Ιωάννης 3 Ιορδάνης υιός Μπαλού Κισέρ
6 Ιορδάνου Μαρία 2 Ιορδάνης θυγάτηρ Μπαλού Κισέρ
7 Ιορδάνου Νικόλαος 1 Ιορδάνης τέκνον Μπαλού Κισέρ
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
8 1 Μασαλής Ιωάννης 50 Θεοδόσιος πατήρ Ν. Φώκαι Γεωργός 1 φορβάδα
2 Μασαλή Ευαγγελία 45 σύζυγος Ν. Φώκαι Οικιακά
3 Μασαλής Σάββας 13 υιός Ν. Φώκαι
4 Μασαλής Δημήτριος 10 υιός Ν. Φώκαι
5 Μασαλή Μαρία 8 θυγάτηρ Ν. Φώκαι
6 Μασαλή Αθηνά 3 θυγάτηρ Ν. Φώκαι
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
12 1 Γιανούλα Καρανή 45 Ιωάννης θυγάτηρ Ν. Φώκαι Οικιακά
2 Αννέτα Μαγνήσαλη 65 Ν. Φώκαι
17 1 Γεωργαλής Κωσταντ. 30
2 Γεωργαλή Μαρία 25
3 Γεωργαλή Ειρήνη 2
02_eggrKATAL 8/20/08 1:16 PM Page 53
12 2 απέθανεν
13 1 1 φορβάδα
2 1 άροτρον
15 1 1 βόδι εψόφησεν
02_eggrKATAL 8/20/08 1:16 PM Page 54
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
5 1 Συμυτζής Κωνσταντίνος 50 Θεόδωρος πατήρ Ν. Φώκαι Γεωργός
2 Συμυτζή Γαρυφαλιά 45 σύζυγος Ν. Φώκαι
3 Συμυτζής Εμμανουήλ 20 υιός Ν. Φώκαι
4 Συμυτζή Ειρήνη 15 θυγάτηρ Ν. Φώκαι
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
10 1 Σπανού Στυλιανή 40 Αθανάσιος αδελφή ενυμφεύθη ανεχώρησαν
2 Σπανού Ουρανία 35 αδελφή Αϊβαλί αυθαιρέτως
3 Σπανός Αριστείδης 15 υιός Αϊβαλί εις ηράκλειον
15-1-27
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
6 1 Ατζαμής Στυλιανός 55 Ιωάννης πατήρ Ν. Φώκαι Γεωργός
2 Ατζαμή Δέσποινα 13 θυγάτηρ Ν. Φώκαι
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
11 1 Κυριάκος Βογιατζόγλους 30 Ιωάννης πατήρ Ν. Φώκαι Κουρέας
2 Μερώπη Βογιατζόγλου 20 σύζυγος Ν. Φώκαι
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
18 1 Παναγιώτης Καλιάνης 45 Αναστάσιος πατήρ Ν. Φώκαι Γεωργός
2 Ευμορφία Καλιάνη 30 σύζυγος Ν. Φώκαι
3 Ευστράτιος Καλιάνης 8 υιός Ν. Φώκαι
4 Νικόλαος Καλιάνης 5 υιός Ν. Φώκαι
5 Μιλτιάδης Καλιάνης 3 υιός Ν. Φώκαι
Συνοικισμός Τσεσμέ
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
1 1 Αναστάσιος Μπαρκάτσας 60 Γεώργιος πατήρ Αλάτσατα Γεωργός
2 Μαρία Μπαρκάτσα 50 σύζυγος Αλάτσατα
3 Κωσταντίνος Μπαρκάτσας 20 υιός Αλάτσατα
4 Κυριακούλα Μπαρκάτσα 18 κόρη Αλάτσατα
5 Βενετία Μπαρκάτσα 15 κόρη Αλάτσατα
6 Ιωάννης Μπαρκάτσας 13 υιός Αλάτσατα
7 Γεώργιος Μπαρκάτσας 9 υιός Αλάτσατα
8 Ειρήνη Μπαρκάτσα 7 κόρη Αλάτσατα
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
6 1 Ανεζούλα Μπουγατσά 50 Σταμάτιος μήτηρ ρεΐς Ντερέ
2 Κωσταντινιά Μπουγατσά 20 κόρη ρεΐς Ντερέ
3 Δημήτριος Κόλλιας 30 γαμπρός ρεΐς Ντερέ
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
10 1 Δημήτριος Τσακός απέθανεν 50 θεόδωρος πατήρ Τσεσμές Γεωργός
2 Γιασεμή Τσακού 50 σύζυγος Τσεσμές
3 Νικόλαος Τσακός 30 υιός Τσεσμές
4 θεόδωρος Τσακός 11 υιός Τσεσμές
5 Άργυρος Τσακός 8 υιός Τσεσμές
6 Ιωάννης Τσακός 3 υιός Τσεσμές
7 Μαρία Τσακού 3 κόρη Τσεσμές
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
15 1 Αντώνιος χούλης 1 ίππος 60 Γεώργιος πατήρ Τσεσμέ Γεωργός
2 Δέσποινα χούλη 1 άροτρο 50 σύζυγος Τσεσμέ
3 Ιωάννης χούλης 17 υιός Τσεσμέ
4 Δημήτριος χούλης 14 υιός Τσεσμέ
5 Κατίνα χούλη 18 κόρη Τσεσμέ
6 Γαρίφαλο χούλη 15 κόρη Τσεσμέ
7 Μάρκος χούλης 4 υιός Τσεσμέ
Συνοικισμός Άδελε
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
1 1 Γκουβάς Κωσταντίνος 2 βόδια 40 Παναγιώτης πατήρ Σόμα Γεωργός
2 Γκουβά Δέσποινα εκποιήθησαν 35 σύζυγος Σόμα
3 Γκουβά Μαρία 12 κόρη Σόμα
4 Γκουβάς Ευάγγελος 10 υιός Σόμα
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
7 1 Δέσποινα Αγιασοτέλη 40 Δανιήλ μήτηρ Αϊβαλί οικιακά
2 Κυριακή Αγιασοτέλη 15 κόρη Αϊβαλί
3 φυλλιό Αγιασοτέλη 10 κόρη Αϊβαλί
4 Ευαγ. λημναίου 25 αδελφή ενυμφεύθη τον Δημ. Καρτέσην
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
14 1 Κωστ. Μπαλομούτσουνος 55 Γεώργιος πατήρ Βουρλά Γεωργός
2 Αντωνία Μπαλομούτσουνου 40 σύζυγος Βουρλά
3 Γεώργ. Μπαλομούτσουνος 20 υιός 1 ίππος
4 Αντώνιος Μπαλομούτσουνος 20 υιός 1 άροτρο
5 Ελένη Μπαλομούτσουνου 13 κόρη
6 Γεώργιος Μπαλομούτσουνος 14 υιός
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
20 1 Παλάσης Μαγιάφας 30 Κωσταντ. υιός Ν. φώκαι Γεωργός
2 Αναστασία Μαγιάφα 60 μήτηρ 1 φορβ. Ν. φώκαι
Συνοικισμός Πλατανέ
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
1 1 Ιωάννης Βουλγαράκης 30 Νικόλαος εξάδελφος Ν. φώκαι Γεωργός
2 Μαρία ρουμελιώτου 25 εξαδέλφη Ν. φώκαι
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
9 1 Δημήτριος Μασσαλής 50 Ιωάννης πατήρ Ν. φώκαι Γεωργός
2 Ελένη Μασσαλή 45 σύζυγος Ν. φώκαι
3 Τασία Μασσαλή 14 κόρη Ν. φώκαι
4 Γεώργιος Μασσαλής 12 υιός Ν. φώκαι
5 Στέφανος Μασσαλής 5 υιός Ν. φώκαι
6 χρήστος Μασσαλής 3 υιός Ν. φώκαι
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
15 1 Αντώνιος Κανδαριτζής 45 Στυλιανός πατήρ Ν. φώκαι Γεωργός
2 θεοδώρα Κανδαριτζή 30 σύζυγος Ν. φώκαι 1 ίππον
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
23 1 Γεώργιος Δερμυτζής 45 Μιχαήλ πατήρ Καραμπουρνά Γεωργός
2 Ανδρονίκη Δερμυτζή 19 κόρη Καραμπουρνά
3 Στυλιανή Δερμυτζή 15 κόρη Καραμπουρνά
4 Δημήτριος Δερμυτζής 12 υιός Καραμπουρνά
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
28 1 Πέτρος Σκαρβέλης 40 Δημήτριος πατήρ Καραμπουρνά Γεωργός
2 Ελένη Σκαρβέλη 30 σύζυγος 1 ίππος
3 Στυλιανός Σκαρβέλης 10 μηνών υιός Καραμπουρνά
Συνοικισμός Αστερίου
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
1 1 Κερτύρας Γεώργιος 60 Κωσταντ. πατήρ Σμύρνη Γεωργός
2 Κερτύρα Μαρία 55 Στυλιανός σύζυγος Σμύρνη
3 Κερτύρα Ειρήνη 25 τέκνο Σμύρνη
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
8 1 Παντελής Πυργαρούσης 30 Δημήτριος Αρχηγός Τσεσμέ Καραγωγ.
2 Άννα Πυργαρούση 20 σύζυγος Τσεσμέ
3 Μιχαήλ Πυργαρούσης 4 τέκνον απεβίωσε
Εμμανουήλ Πυργαρούσης 1 τέκνον Τσεσμέ
4 Μαρία Μαλιάκου 70 πεθερά Τσεσμέ
03_eggrKATAL_2 8/20/08 1:17 PM Page 78
Συνοικισμός χαμαλευρίου
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
1 1 χατζή Κωσταντίνος Μιχαήλ 45 Κωσταντ. αρχηγός Ν. φώκαι Γεωργός
2 χατζή Κωσταντίνου Βασιλεία 40 σύζυγος Ν. φώκαι
3 χατζή Κωσταντίνος Εμμανουήλ 14 τέκνον Ν. φώκαι
4 χατζή Κωσταντίνου Άννα 10 τέκνον Ν. φώκαι
5 χατζή Κωσταντίνου Δημητρία 3 τέκνον Ν. φώκαι
6 χατζή Κωσταντίνος Κωσταντ. 2 τέκνον Ν. φώκαι
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
7 1 Μάσελας χρήστος 70 Σπύρος αρχηγός Σμύρνη Γεωργός
2 Μάσελα Δέσποινα 30 τέκνον Σμύρνη
3 Μάσελα Τασία 28 τέκνον Σμύρνη
Συνοικισμός Αμνάτου
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
1 1 Μιχαήλ Γιακιντζής 37 Ιωάννης αρχηγός Ν. φώκαι Γεωργός
2 Παρασκευή Γιακιντζή 25 σύζυγος Ν. φώκαι
3 Ανδρέας Γιακιντζής 4 τέκνον Ν. φώκαι
4 Αικατερίνη Γιακιντζή 3 τέκνον Ν. φώκαι
5 Ιωάννης Γιακιντζής 65 πεθερός
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
7 1 Τζηληγκάνος Ευάγγελος 65 Παναγιώτης αρχηγός Ν. φώκαι Γεωργός
2 Τζηληγκάνου Σουλτάνα 55 σύζυγος Ν. φώκαι
3 Τζηληγκάνος Ιωάννης 25 τέκνον Ν. φώκαι
4 Τζηληγκάνου Μαρία 18 τέκνον Ν. φώκαι
5 Τζηληγκάνου Δρόσα 14 τέκνον Ν. φώκαι
6 Τζηληγκάνος Απόστολος 12 τέκνον Ν. φώκαι
7 Τζηληγκάνος Αναστάσιος 10 τέκνον Ν. φώκαι
Συνοικισμός Μαγνησίας
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
1 1 Μαρία Γιακυντζάκη 70 Γεώργιος μήτηρ Παϊγκρέ οικιακά
2 Κωσταντίνος Γιακυντζάκης 25 τέκνον Παϊγκρέ Γεωργός
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
4 Mάρκος Ευαγγελιδάκης 14 τέκνον ρεΐς Ντερέ
5 Ασπασία Ευαγγελιδάκη 13 τέκνον ρεΐς Ντερέ
6 Μαλαματένια Ευαγγελιδάκη 12 τέκνον ρεΐς Ντερέ
7 Νικόλαος Ευαγγελιδάκης 9 τέκνον ρεΐς Ντερέ
8 Ιωάννης Ευαγγελιδάκης 3 τέκνον ρεΐς Ντερέ
Συνοικισμός Έρφων
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οικία
1 1 Εμμ. Καλαϊτζάκης 27 Γεώργιος πατήρ Σκορδύλο Γεωργός παλαιόν
2 Αναστασία Καλαϊτζάκη 22 σύζυγος Σκορδύλο 1 ίππος διορθωθέν
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
7 1 Ελένη Μπουκάλη 65 Κωσταντ. μήτηρ Αϊβαλί οικιακά Τουρκικόν
2 Ανθίπη Μπουκάλη 19 ανεψιά επιδιορθωθέν
Συνοικισμός Καϊρνατζέ
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
1 1 Δημήτριος χατζάκης 46 Αναστάσιος πατήρ Σμύρνη Γεωργός Τουρκικόν
2 Βασιλική χατζάκη 35 σύζυγος Σμύρνη
3 Αναστάσης χατζάκης 6 τέκνον Σμύρνη 1 βόδι
4 Εμμανουήλ χατζάκης 3 τέκνον Σμύρνη
Συνοικισμός Πίκρι
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
1 1 λεωνίδας χατζαντωνάκης 55 Γεώργιος πατήρ λυθρί Γεωργός Τουρκικόν
2 Πατρόνα χατζαντωνάκη 45 σύζυγος λυθρί 1 άροτρον
3 Γεώργιος χατζαντωνάκης 16 τέκνον λυθρί
4 Μαρία χατζαντωνάκη 14 τέκνον λυθρί
5 Δέσποινα χατζαντωνάκη 11 τέκνον λυθρί
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
7 1 Μιχαήλ Καλικάτζαρος 33 Σταμάτιος πατήρ λυθρί 1 φορβ. Γεωργός καινουργές
2 Μερόπη Καλικατζάρου 28 σύζυγος λυθρί 1 άροτρον
3 Αικατερίνη Καλικατζάρου 10 τέκνον λυθρί
4 Μαρία Καλικατζάρου 3 τέκνον λυθρί
5 Ελευθερία Καλικατζάρου 2 τέκνον λυθρί
6 Σταμάτιος Καλικατζάρου 55 πατήρ έφυγε δια χίον τον Οκτώβριο 25
Συνοικισμός Δαλαμβέλου
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
1 1 Ιωάννης Κεκές 1 φορβ. 50 Γεώργιος πατήρ Αλάτσατα Γεωργός καινουργές
2 φιλλίτσα Κεκέ 40 σύζυγος Αλάτσατα
3 Ευανθία Κεκέ 14 τέκνον Αλάτσατα
4 Κυριακούλα Κεκέ 13 τέκνον Αλάτσατα
5 Δημήτριος Κεκές 10 τέκνον Αλάτσατα
6 Ευάγγελος Κεκές 9 τέκνον Αλάτσατα
7 Γεώργιος Κεκές 8 τέκνον Αλάτσατα
8 Μαγδαλινή Κεκέ 8 τέκνον Αλάτσατα
9 Στέφανος Κεκέ 4 τέκνον Αλάτσατα
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
5 1 Γεώργιος Τζημπούκας 60 Γεώργιος πατήρ Βατζίκι Γεωργός επιδιορθωθέν
2 Κυριακούλα Τζημπούκα 40 σύζυγος Βατζίκι 1 φορβάδα
3 Δημήτριος Τζημπούκας 25 τέκνον
4 Ιωάννης Τζημπούκας 17 τέκνον
5 Αντώνιος Τζημπούκας 15 τέκνον
6 θεόδωρος Τζημπούκας 13 τέκνον
7 Μαρία Τζημπούκα 9 τέκνον
8 Ειρήνη Τζημπούκα 5 τέκνον
Συνοικισμός ρουμελή
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
1 1 φίλιππος Προδρόμου 45 Πρόδρομος πατήρ Κυνίτσι Γεωργός καινουργές
2 Μαρία Προδρόμου 30 σύζυγος Κυνίτσι 2 βόας
3 Ευστράτιος Προδρόμου 11 τέκνον Κυνίτσι
4 χαράλαμπος Προδρόμου 1 τέκνον Κυνίτσι
Συνοικισμός Κυριάνας
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
1 1 Ματζουράνης Βασίλειος 30 Δημήτριος πατήρ Ν. φώκαι Γεωργός τουρκικόν
2 Ματζουράνη φλωρή 25 σύζυγος Ν. φώκαι
3 Ματζουράνη Άννα 7 τέκνον Ν. φώκαι
4 Ματζουράνη χρήστος 2 τέκνον Ν. φώκαι
5 Ματζουράνη Αναστασία 7 μηνών τέκνον Ν. φώκαι
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
7 1 Παναγιώτης Ισμιρλής 55 Ιωάννης πατήρ Καραμπουρνά καινουργές
2 Καλιόπη Ισμιρλή 50 σύζυγος Καραμπουρνά
3 Ιωάννης Ισμιρλή 17 τέκνον ανεχώρησε εις Αμερική
10 1 Πέτρος Μήτρος άστεγος 60 Δημήτριος πατήρ Καραμπουρνά Γεωργός έφυγε εις ρέθυμνον
2 Ανεζίνα Μήτρου 45 σύζυγος διεγράφη
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
13 1 Ιωάννης Κασάπης 45 Νικόλαος πατήρ Καραμπουρνά Γεωργός καινουργές
2 Παρασκευή Κασάπη 40 σύζυγος Καραμπουρνά
3 Δημήτριος Κασάπης 14 τέκνον Καραμπουρνά
4 Δέσποινα Κασάπη 9 τέκνον Καραμπουρνά
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
19 1 Γεώργιος Γύτης 55 Ιωάννης πατήρ Βουρλά Γεωργός καινουργές
2 Βασιλική Γύτης 40 σύζυγος Βουρλά
3 Αδαμάντιος Γύτης 18 τέκνον Βουρλά
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
25 1 Μιχαήλ Μιχαλιός 45 Γεώργιος πατήρ Καραμπουρνά Γεωργός καινουργές
2 Ευαγγελία Μιχαλιού 40 σύζυγος Καραμπουρνά
3 Αργυρή Μιχαλιού 8 τέκνον Καραμπουρνά
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
29 1 Άννα Ζαγγύρη 50 Πέτρος μήτηρ Καραμπουρνά οικιακά
2 Ευαγγελία Ζαγγύρη 18 τέκνον Καραμπουρνά
3 Αντώνιος Ζαγγύρης 12 τέκνον Καραμπουρνά
4 Ελένη Ζαγγύρη 8 τέκνον Καραμπουρνά
34 2 Ελένη Αβραάμ 50
03_eggrKATAL_2 8/20/08 1:17 PM Page 100
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
7 1 Ανδρέας Τσαρμουτσόγλου 21 Κωσταντ. υιός Ν. φώκαι Γεωργός τουρκικόν
2 Μαρία Τσαρμουτσόγλου 65 μήτηρ Ν. φώκαι έφυγε για θεσ/νίκη
3 θεοδώρα Τσαρμουτσόγλου 16 τέκνον Ν. φώκαι
4 Γεωργία Τσαρμουτσόγλου 10 τέκνον Ν. φώκαι
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
14 1 Αντώνιος Βιδάλης 55 Νικόλαος πατήρ Ν. φώκαι Γεωργός
2 Αναστασία Βιδάλη 40 σύζυγος Ν. φώκαι
3 Γεώργιος Βιδάλης 14 τέκνον Ν. φώκαι
4 Βασιλεία Βιδάλη 12 τέκνον Ν. φώκαι
5 θεοδώρα Βιδάλη 10 τέκνον Ν. φώκαι
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
19 1 Μαρία Γκαλιούρη 45 Βασίλειος μήτηρ Ν. φώκαι οικιακά τουρκικόν
2 Δημήτριος Γκαλιούρης 16 υιός Ν. φώκαι 1 βόδι
3 Απόστολος Γκαλιούρης 13 υιός Ν. φώκαι
4 Καλιόπη Γκαλιούρη 12 κόρη Ν. φώκαι
5 Ευαγγελία Γκαλιούρη 10 κόρη Ν. φώκαι
6 Ελένη Γκαλιούρη 3 κόρη Ν. φώκαι
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
25 1 φωτεινή υπερηφάνου 60 Ν. φώκαι
Α/Α
Α /Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρ. Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ. Οίκημα
31 1 Δημητρούλα Καραγιάνη 70 Γεώργιος μήτηρ Ν. φώκαι οικιακά τουρκικόν
2 Στασούλα Καραγιάνη 28 κόρη Ν. φώκαι
Συνοικισμός Μαρουλά
Α/Α
Α/Α ατ. Ονοματεπώνυμο ετών όν. πατρός Συγγ. σχέση Τόπ. καταγ. Επάγγ.
1 1 Μακρής Δημήτριος 45 Νικόλαος πατήρ Ν. φώκαι Ξυλουργός
2 Μακρή ρηγούλα 38 μήτηρ Ν. φώκαι
3 Μακρής Κωσταντίνος 5 τέκνον Ν. φώκαι
4 Μακρής Γαβριήλ 3 τέκνον Ν. φώκαι
5 Μακρής Ιωάννης 1 τέκνον Ν. φώκαι
* Στο Ευρετήριο αυτό τα ονόματα των προσφύγων παρατίθενται, όπως έχουν σήμερα επικρατήσει να γρά-
φονται και όχι όπως είναι στο Κατάστιχο. Γι’ αυτό οι αναγνώστες να βλέπουν τη σελ. και την οικεία μερίδα
του Κατάστιχου.
04_euretirio 8/20/08 1:18 PM Page 110
Γενικό Ευρετήριο
Αγγελιανά, 91 Βελιγράδιον, 24, 93
Αγγλία, 21 Βενέρης τιμόθεος, 17
Αγ. Ανδρέας, 108 Βενιζέλος Ελευθέριος, 20
Αγ. Γεώργιος (Μ. Ασίας), 46, 107 Βήμα ρεθύμνης, 13, 15
Αγ. Δημήτριος, 22, 23,, 28, 29, 36, 37, 58, Βογιατζάκις Ιωάννης, 18
59 Βοριαδάκις Γρηγόριος, 16, 21
Αγ. Παρασκευή, 13, 22, 23, 107 Βουρλά, 40, 49, 50, 66, 96, 97
Αγ. τριάδα, 23, 24, 107
Αγ. Μάμας, 93 Γαλανάκης Μ., 25
Άδελε, 11, 13, 22, 23, 107 Γαλάνη Μαρία, 18
Αδραμύττιον, 59 Γαλλία, 21
Αϊβαλί, 11, 24, 40, 42, 49, 52, 55, 56, 59, Γεβεριάν Οχανή, 21
67, 82, 83, 84, 85 Γιαννούδι, 32, 107
Αλάτσατα, 24, 38, 62, 90 Γοβατζιδάκις Ιωάννης, 15
Αμερική, 23, 95
Αμνάτος, 23 Δάβη Χρυσούλα, 18
Αμπελάκια (Μ. Ασίας), 41 Δαλαμβέλου, 23
Αναγνωστοπούλου τελέσιλλα, 18 Δάνδολος Νικόλαος, 15, 18
Άντερσεν, 19 Δασκαλάκις Ιωάννης, 18
Αντιγόνη (πλοίο) Δαφέρμος Γεώργιος, 18, 19
Αξάριον, 86 Δερμιτζάκις Γεώργιος, 15, 18
Αποστολάκης Ιωάννης, 12 Δετοράκις Εμμανουήλ, 15
Αρδαχάν, 14 Δημητρακάκις Ευγένιος, 18
Αρναούτογλου Αντώνιος, 21 Διδασκαλικός Σύνδεσμος ρεθύμνης, 19
Αστέρι, 22 Δρανδάκι Ελένη, 18
Δρανδάκις Στυλιανός, 18
Βαϊνδάρ, 92 Δροσάκι Ευαγγελία, 18
Βατούμ, 14 Δρύμισκος, 19
Βατζίκι, 90, 91
Βεβελάκη Μαλβίνα, 18 Εκκεκάκης Γ., 25
Βέλγιο, 21 Ελλάδα, 11, 12, 14, 21
04_euretirio 8/20/08 1:18 PM Page 128
το βιβλίο
του Παναγιώτη Μιχ. Παρασκευά
ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ
ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΟΜΑΣ ΜΑΡΟΥΛA: MIA KATAΓΡΑΦΗ ΤΟΥ 1923
σελιδοποιήθηκε, φωτοστοιχειοθετήθηκε καί τυπώθηκε
σε 1000 αντίτυπα, σε χαρτί samois 100 γρ.
από τη ΓρΑΦΟτΕΧΝΙΚη ΚρητηΣ ΑΕΕ
(3ο χλμ. Εθνικής οδού ρεθύμνου-Χανίων)
τον Ιούλιο του 2008.
04_euretirio 8/20/08 1:18 PM Page 109
* Στο Ευρετήριο αυτό τα ονόματα των προσφύγων παρατίθενται, όπως έχουν σήμερα επικρατήσει να γρά-
φονται και όχι όπως είναι στο Κατάστιχο. Γι’ αυτό οι αναγνώστες να βλέπουν τη σελ. και την οικεία μερίδα
του Κατάστιχου.
04_euretirio 8/20/08 1:18 PM Page 110
Γενικό Ευρετήριο
Αγγελιανά, 91 Βελιγράδιον, 24, 93
Αγγλία, 21 Βενέρης τιμόθεος, 17
Αγ. Ανδρέας, 108 Βενιζέλος Ελευθέριος, 20
Αγ. Γεώργιος (Μ. Ασίας), 46, 107 Βήμα ρεθύμνης, 13, 15
Αγ. Δημήτριος, 22, 23,, 28, 29, 36, 37, 58, Βογιατζάκις Ιωάννης, 18
59 Βοριαδάκις Γρηγόριος, 16, 21
Αγ. Παρασκευή, 13, 22, 23, 107 Βουρλά, 40, 49, 50, 66, 96, 97
Αγ. τριάδα, 23, 24, 107
Αγ. Μάμας, 93 Γαλανάκης Μ., 25
Άδελε, 11, 13, 22, 23, 107 Γαλάνη Μαρία, 18
Αδραμύττιον, 59 Γαλλία, 21
Αϊβαλί, 11, 24, 40, 42, 49, 52, 55, 56, 59, Γεβεριάν Οχανή, 21
67, 82, 83, 84, 85 Γιαννούδι, 32, 107
Αλάτσατα, 24, 38, 62, 90 Γοβατζιδάκις Ιωάννης, 15
Αμερική, 23, 95
Αμνάτος, 23 Δάβη Χρυσούλα, 18
Αμπελάκια (Μ. Ασίας), 41 Δαλαμβέλου, 23
Αναγνωστοπούλου τελέσιλλα, 18 Δάνδολος Νικόλαος, 15, 18
Άντερσεν, 19 Δασκαλάκις Ιωάννης, 18
Αντιγόνη (πλοίο) Δαφέρμος Γεώργιος, 18, 19
Αξάριον, 86 Δερμιτζάκις Γεώργιος, 15, 18
Αποστολάκης Ιωάννης, 12 Δετοράκις Εμμανουήλ, 15
Αρδαχάν, 14 Δημητρακάκις Ευγένιος, 18
Αρναούτογλου Αντώνιος, 21 Διδασκαλικός Σύνδεσμος ρεθύμνης, 19
Αστέρι, 22 Δρανδάκι Ελένη, 18
Δρανδάκις Στυλιανός, 18
Βαϊνδάρ, 92 Δροσάκι Ευαγγελία, 18
Βατούμ, 14 Δρύμισκος, 19
Βατζίκι, 90, 91
Βεβελάκη Μαλβίνα, 18 Εκκεκάκης Γ., 25
Βέλγιο, 21 Ελλάδα, 11, 12, 14, 21
04_euretirio 8/20/08 1:18 PM Page 128
το βιβλίο
του Παναγιώτη Μιχ. Παρασκευά
ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ
ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΟΜΑΣ ΜΑΡΟΥΛA: MIA KATAΓΡΑΦΗ ΤΟΥ 1923
σελιδοποιήθηκε, φωτοστοιχειοθετήθηκε καί τυπώθηκε
σε 1000 αντίτυπα, σε χαρτί samois 100 γρ.
από τη ΓρΑΦΟτΕΧΝΙΚη ΚρητηΣ ΑΕΕ
(3ο χλμ. Εθνικής οδού ρεθύμνου-Χανίων)
τον Ιούλιο του 2008.