POSTUPANJE SA DIGITALNIM DOKAZIMA U FEDERACIJI BOSNE I HECEGOVINE

Zakonodavni okvir za prikupljanje digitalni tragova

Tužilac naravno ima najvažniju ulogu u postupanju sa digitalnim dokazima, ali pored tužioca
izuzetno važnu ulogu imaju i stručna lica. Dokazna radnja pretresanje stana, prostorija i
osoba iz člana 65. st. 2. ZKP FBiH podrazumijeva i obuhvata pretresanje kompjuterskih
sistema, uređaja za pohranjivanje kompjuterskih i elektronskih podataka, kao i mobilnih
telefonskih aparata i u skladu sa ovom odredbom njihovo pretresanje se može preduzeti samo
uz pomoć ovih lica (Kavazović i sar. 2019). Isti autori konstatutu da ne postoji definicija
„stručnog lica“ u ZKP BiH iako se taj pojam često koristi u samom ZKP BiH, pa oni
pretpostavljaju da je bi se pojam stručno lice trebao odnositi na pojedinca koji raspolaže
određenim ekspertnim znanjima koja su neophodna za uspješno obavljanje određene dokazne
radnje (Kavazović i sar. 2019).

U slučaju istraživanja bilo kog krivičnog dolazi se do primjene formalni istražnih radnji
propisanih zakonom o krivičnom postupku (u ovom slučaju ZKP FBiH), a Halilović (2019):
prema Kavazović i sar. 2019) ih određuje kao radnje kojiam se pribavljaju dokazi, a radi
uvrđivanja pravno relevantnih činjenica u vezi sa predmetom krivičnog postupka. Pored
redovnih radnji dokazivanja koje su ranije pomenute i obrađene, ZKP FBiH prepoznaje i
posebne istražne radnje propisane u glavi IX i one su nadzor i tehničko snimanje
telekomunikacija, pristup kompjuterskim sistemima i kompjutersko sravnjanjavanje
podataka; nadzor i tehničko snimanje prostorija; tajno praćenje i tehničko snimanje lica,
transportnih sredstava i predmeta koji stoje u vezi sa njima, korištenje prikrivenih istražitelja i
korištenje informatora; simulirani i kontrolisani otkup predmeta i simulirano davanje
potkupnine; nadzirani prijevoz i isporuka predmeta krivičnih djela.

Postoje Zakonom propisane i neformalne radnje koje više spadaju u domen kriminalisičke
taktike i postupanja. U svakom slučaju, bit je da je djelovanje istražnih organa ograničeno u
formalnom smislu, dok određene strategije koje korsite policijske agencije u istraživanju
krivičnih djela i otkrivanju počinilaca nisu propisane zakonom, ne moraju da budu u skladu
sa njim, ali moraju biti u skladu sa određenim stručnim procedurama koje se koriste u
rasvjetljavanju krivičnih djela. Te strategije se nerijetko razvijaju za posebna krivična djela.
Te procedure mogu biti pisane i nepisane, a ukoliko su pisane to su tzv. standardne
operativne procedure (SOP) donešene na različitim nivoima koje služe kao pomoćni alat i
najčešće podrazumijevaju najbolje prakse. Kos i sar. (2013) (prema: Kavazović i sar. 2019)
navodi da takve procedure postupanja u odnosu na digitalne dokaze postoje i u Bosni i
Hercegovini. Digitalni dokazi kao specifična vrsta dokaza zahtijevaju posebne procedure
postupanja i predostrožnosti prilikom njihovog prikupljanja, čuvanja i transporta. Najčešći
koraci u tom procesu su (Kavazović i sar. 2019). Sve zajedno podrazumijeva da mora
postajati jedan cijeli sistem protokola koji se odnose na postupanje sa digitalnim dokazima, a
koji su razvijeni kroz sistemsko poznavanje informatičkih tehnologija. Donešene procedure
moraju biti u skladu sa politikama postupanja koje važe u određenom policijskom dijelu, a u
skladu sa zakonom. Naravno, policijske agencije moraju imati kadar koji posjeduje
imenovane vještine za postupanje sa digitalnim dokazima.

Radnje dokazivanja unutar ZKP FBiH koje se direktno odnose na prikupljanje digitalnih
dokaza su pretresanje stana, lica i pokretnih stvari, privremeno oduzimanje predmeta, te
uviđaj i rekonstrukcija, i u ovom slučaju pribavljanje materijalnih dokaza spada u prve tri
radnje, dok pribavljanje personalnih dokaza spada u posljednju radnju – odnosno vještačenje
(Halilović, 2019). Ranije je pomenuto kako se članom 65. st. 2. radnja prikupljanja digitalnih
dokaza posebno propisuje kroz. Dakle, digitalni dokazi se najčešće prikupljaju kroz dokazne
radnje privrenom odutimanja predmeta, odnosno pokretnih stvari koje su nosioci digiralnih
podataka i ova radnja dokazivanja je skoro uvijek sinhronizovana sa radnjom pretresa stana,
lica i pokretnih stvari. Drugadokazna radnja kojom se pribavljaju digitalni dokazi je
vještačenje pokretnih stvari-uređaja ili medija koji sadrže digitalne podatke (Kavazović i sar.
2019).

Dakle, pretres kao radnja dokazivanja za predmet ima stan i druge prostorije, lica i uređaje za
automatsku obradu podataka i opreme na kojoj se čuvaju ili se mogu čuvati elektronski
podaci. Pored toga što su unutar radnje pretresa stana, drugih prostorija i lica jeste
inkorporisana radnja pretresanja pokretnih stvari koja obuhvata i kompjuterske sistema,
uređaje za pohranjivanje podataka, te mobilne telefone, postoji u nstavku iste odredbe da su
lica koje se koriste ovim uređajima dužna omogućiti pristup, predati medij na kojem su
pohranjeni podaci, te pružiti posebna obavještenja za zloupotrebu tih uređaja, u suprotnom
mogu biti kažnjenje novčano ili zatvorski. Ovaj propis ne važi samo ukoliko su ispunjeni
uslovi da niko nije dužan dokaze protiv sebe (Halilović, 2019). Takođe, ova vrsta pretresa ne
podrazumijeva obavezno prisustvo dva svjedoka. Kao i u svakom drugom slučaju pretres se
vršni na osnovu naredbe suda, a na zahtijev tužioca ili ovlaštenih službenih lica koja su dobila
odobrenje tužioca. Pretres se može izvršiti i bez naredbe, ali samo onda kada su za to
ispunjeni zakonski uslovi i naravno o tome se mora obavijestiti sud. Kako navodi Kavazović i
sar. (2019) Imajući u vidu odredbe procesnog zakona, može zaključiti da su opći zakonski
uslovi za poduzimanje pretresanja digitalnih uređaja da „ (…) ima dovoljno osnova za
sumnju da se kod njih nalaze učinitelj, saučesnik, tragovi krivičnog djela ili predmeti važni za
postupak“. Principi određenosti i usmjerenosti moraju biti primijenjen i kod pretresa
digitalnih uređaja, kada se na digitalnim uređajima moraju ciljano tražiti samo određeni
podaci koji sačinjavaju informacije o određenim dokumentima, komunikaciji sa određenim
licima, u određenom periodu, određene fotografije, određeni video i/ili audio zapisi itd.

Pravilnik o načinu i uslovima čuvanja materijalnih dokaza FBiH uređuje postupanje sa svim
zaprimljenim digitalnim predmetima i tragovima koji su prikupljeni u toku istrage. Svi
uređaji moraju biti posebno označeni, mora se evidentirati ime proizvođača, model, serijski
broj, operativni sistem, provajder internet usluga i lozika, a ukoliko je računar dio mreže
dokumete tipa softvera i lokacju u broj servera i sve zajedno se mora označiti kao „osjetljiva
elektornska oprema – držati dalje od izvora mahnetnog zračenja“. Svi uređaji moraju biti
zaštićeni od statičkog elektriciteta, toplote, magnetnog polja i sl. Posebno se zabranjuje
upotreba računara dok se nalazi na čuvanju u prostorijama suda. Digitalni podaci kao dokazi
podliježu posebnom tretmanu navednog Pravilnika kroz koji se nalaže da stručnjak za
kompjutere mora što je moguće prije uraditi „Bit Stream Image Up“ radi kopiranja i čuvanja
podataka i izbjegavanja rizika kontaminacije originalnih (vidjeti član 19. st. 4, 5 i 6
Pravilnika).

Praktično isti postupak važi i kod radnje oduzimanja predmeta. Oduzimanje predmeta traje
privremeno i oduzeti predmeti se vraćaju vlasniku, odnosno držatelju kada u toku postupka
postane očigledno da njihovo zadržavanje nije u skladu sa relevantnim zakonskim
odredbama, a ne postoje razlozi za njihovo oduzimanje

Zakon o krivičnom postupku FBiH u članu 109. predviđa da se vještačenje određuje kada za
utvrđivanje ili ocjenu neke važne činjenice treba pribaviti nalaz i mišljenje osoba koje
raspolažu potrebnim stručnim znanjem. Ako naučno, tehničko, ili druga stručna znanja mogu
pomoći sudu da ocijeni dokaze ili razjasni sporne činjenice, vještak kao posebna vrsta
svjedoka može svjedočiti davanjem nalaza o činjenicama i mišljenja koje sadrži ocjenu o
činjenicama. Vještačenje uređaja koji sadrže digitalne podatke primjenjuju se općte zakonske
odredbe koji se propisuje vještačenje. Na vještačenje se primjenjuje standardna procedura
gdje se naredba za vještačenje izdaje od strane tužioca ili suda sa linjenicama o kojima će se
vršiti vještačenje. Zakonom o krivičnom postupku FBiH u članu 110. st. 2. predviđeno je da
se vještačenja, naročito složenija, povjeravaju stručnoj ustanovi ili državnom organu
specijaliziranom za određene vrste vještačenja (Sijerčić – Čolić, 2008). Naravno, postoje
ograničenja u izboru vještaka i ZKP FBiH ih predviđa, zatim obaveze i prava vještaka,
dužnosti i sl., ali neće biti predmetom obrade.

Na poslijetku uviđaj kao jedna od radnji dokazivanja kroz koju se može doći u posjed
predmeta ili uređaja koji su nosioci digitalnih tragova/podataka. Po pravilu uviđaj se
preduzima kada je za utvrđivanje neke važne činjenice u postupku potrebno opažanje i to
neposredne prirode kao što je upotreba čula (vida, sluha, njuha i sl.). Prihvaćeno je i stajalište
da je takvo opažanje dopušteno i kroz tzv. „produžena čula“ koja predstavljaju instrumenti
kriminalističke tehnike (Žarković i sar. 2012). Formalno-pravni osnov obavljanja uviđaja nije
propisan (u smislu naredba, rješenje i sl.). Kavazović i sar. (2019) navode da se u
bosanskohercegovačkoj teoriji i praksi uviđaj ne tretira kao dokazna radnja kojom se
prikupljaju digitalni dokazi i dalje navodi da iako postoje određena različita stajališta u
regionu (naročito Srbija), ipak je teško razgraničiti uviđaj od pretresa. Kako navodi Ivanović
(2015: prema Kavazović i sar. 2019) „ključna prednost „digitalnog“ uviđaja koja se
posebno ističe u odnosu na pretresanje uređaja jeste provođenje adekvatnog i potpunog
zapisničkog i audio-vizuelnog evidentiranja svih mjera i radnji na mjestu i okruženju uz
poseban naglasak na evidentiranje zatečenog stanja kompjutera i drugog uređaja, a što može
biti od značaja za njegovo kasnije pretresanje, odnosno vještačenje“.

Modeli dobre praksi prikupljanja digitalnih dokaza

Prilikom prikupljanja bilo kojeg oblika dokaza, uključujući i digitalne dokaze, od vitalnog je
značaja da se odgovarajuće procedure i smjernice striktno poštuju i pridržavaju. Postoje
brojne smjernice dostupne digitalnim forenzičarima i sve ove smjernice se fokusiraju na niz
ključnih pitanja, uključujući neke glavne principe koji uspostavljaju osnovu za sva postupanja
s elektronskim dokazima. Iako se zakoni o prihvatljivosti dokaza razlikuju od zemlje do
zemlje, korištenje ovih praktičnijih principa smatra se dobrom osnovnom smjernicom jer su
međunarodno prihvaćeni. To ne znači da će primjenom samo ovih smjernica prikupljeni
dokazi biti prihvatljivi na sudu.

Vodič za elektronske dokaze - Osnovni vodič za policijske službenike, tužioce i sudije, 1

razvijen u okviru zajedničkog projekta Evropske unije i Vijeća Evrope (CyberCrime@IPA
project2), na primjer, identifikuje pet principa koji uspostavljaju osnovu za sve poslove sa
elektronskim dokazima.

1. Princip 1 - Integritet podataka

2. Princip 2 – Revizijski trag
3. Princip 3 – Specijalistička podrška
4. Princip 4 – Odgovarajuća obuka
5. Princip 5 – Zakonitost

Podzakonski okvir za prikupljanje i čuvanje digitalnih tragova

Osnovni podzakonski akt za digitalne tragove i nosioce digitalnih tragove koje koristi
Federalno Ministarstvo unutrašnjih poslova predstavljaju Procedure za pretresanje
kompjuterskih sistema kojima se određuje način postupanja kriminalističkih vještaka za
kompjuterske sisteme i informacione tehnologije Centra za forenzička ispitivanja, vještačenja
i istraživanja prilikom pretresanja kompjuterskih sistema (u daljem tekstu: Procedure)
donijete 2020. godine.

Ovа kratkа procedurа uređenа је na četiri stranice kucanog teksta i primjenjuju se primjenjuje
prilikom pretresanja kompjuterskih sistema. Primjenjuju je kriminalistički vještaci za
kompjuterske sisteme i informacione tehnologije Odsjeka za dokumente, rukopise, fono, foto
i videotehniku, mobilnu i kompjutersku tehnologiju, Centra za forenzička ispitivanja,
vještačenja i istraživanja, Federalne uprave policije.
1
CyberCrime@IPA, EU/COE Joint Project on Regional Cooperation against Cybercrime, Electronic evidence
guide - A basic guide for police officers, prosecutors and judges,Version 1.0, Authors: Jones, N., George, E.,
Insa Mérida, F., Rasmussen, U., Völzow, V.
http://www.coe.int/t/dghl/cooperation/economiccrime/cybercrime/Documents/ElectronicEvidenceGuide/
default_en.asp, pristupljeno: 3.9.2023. godine.
2
CyberCrime@IPA, Electronic evidence guide - A basic guide for police officers, prosecutors and judges, Op.
cit. http://www.coe.int/t/dghl/cooperation/economiccrime/cybercrime/Documents/ElectronicEvidenceGuide/
default_en.asp, pristupljeno: 3.9.2023. godine.
Postupak i mjesto pretresanja praktično su definisani kao bilo koje mjesto koje omogućava
neometan rad stručnih lica koja sve to rade uz prisustvo ovlaštenih službenih lica (član 4).
Međutim ni ovdje nije definisano koja su to stručna lica, ali mogu se podvesti pod raspravu
već vođenu u ovom radu. Pored toga, prisustvo stručne osobe zahtijeva raniju najavu Centra
za forenzička ispitivanja kako bi to stručno lice imalo vremena da se pripremi, izuzev u
slučajevima hitnosti (član 5). U članu 6. Procedura propisane su sljedeće radnje stručnog lica
prilikom pretresa:

1. Službeno lice u obrazac za pretresanje kompjuterske opreme (OPK) unosi osnovne

podatke o stanju kompjuterske opreme koja se pretresa. Ti podaci su:
a) da li su uređaji upaljeni ili ugašeni,
b) marka, model i serijski broj uređaja i pripadajuće memorije (ukoliko ti podaci
postoje),
c) eventualna oštećenja,
d) boja uređaja,
e) druge činjenice za koje SL ocijeni da su relevantne.
2. Ukoliko su uređaji koji su predmet pretresa upaljeni, SL upozorava da se oni ni u kom
slučaju ne smiju gasiti, jer se tako mogu izgubiti bitni podaci. O daljem postupanju sa
takvim uređajima odlučuje OSL, odnosno tužitelj ako je isti prisutan,
3. Ukoliko je za potrebe pretresa potrebna određena količina memorije (u slučaju
pravljenja forenzičkih slika radne memorije, hard diskova ili dokumentovanja drugih
relevantnih digitalih zapisa) istu trebaju obezbijediti postupajuće tužilaštvo ili
postupajuće OSL. Ukoliko oni ne obezbjede navedenu memoriju onda SL ukoliko je u
mogućnosti koristi svoju,
4. Ugašen kompjuter se ne pali, a podacima sa diska se može pristupiti samo korištenjem
BLOKER,
5. Ukoliko OSL ili tužitelj izričito zahtijeva da se kompjuter upali potrebno ga je
upozoriti da se to prema principima digitalne forenzike ne smije raditi, ali da se u
iznimnim slučajevima to može uraditi uz pomoć uređaja koji blokira bilo kakvu
promjenu podataka, npr. VOOM Shadow,
6. Ukoliko je potrebno vršiti određene pretrage u podacima pohranjenim u memoriji
medija za pohranu digitalnih podatka, koji se pretresaju, to čini OSL uz stručnu
pomoć SL,
 7. Ukoliko je potrebno izdvojiti određene podatke iz memorija medija za pohranu
digitalnih podatka koji su predmet pretresa, to čini OSL uz stručnu pomoć SL,
8. U toku pretresa SL, je dužno da u OPK navede i kratko opiše sve radnje koje su
izvršene tokom pretresa kompjuterske opreme,
9. U toku pretresa SL može komunicirati sa kriminalističkim tehničarom i eventualno
sugerirati kako i kada načiniti fotografije, šta tačno fotografisati kako bi se pravilno i
sveobuhvatno zadokumentovale radnje pretresanja koje se odnose na pretresanje
kompjuterske opreme,
10. Ako SL nije u mogućnosti da izvrši neke od navedenih radnji traženih Naredbom za
pretresanje i Zahtjevom za pružanje stručne pomoći, dužno je o tome usmeno
obavijesti OSL, odnosno tužitelja ako je isti prisutan koji preduzima daljnje korake, a
to se navodi u napomeni OPK,
11. SL ima pravo zahtjevati da se u Zapisnik o pretresanju uvrste sve primjedbe i
opažanja, koja smatra relevantnim. Ukoliko se ne dozvoli unos primjedbi i/ili
opažanja SL ima pravo odbiti potpisivanje Zapisnika o pretresanju o čemu je dužan
sačiniti službenu zabilješku i dostaviti je šefu DOK, koji je dostavlja Pomoćniku
direktora – Rukovodiocu CFIVI,
12. Ukoliko je OSL koje sastavlja Zapisnik o pretresanju potrebna stručna pomoć vezana
za radnje pretresanja kompjuterskih sistema SL je obavezno pružiti mu istu.

Sagledavajući procedure potrebno je prokomentarisati njihovu adektavnost, aktuelnost i

mogućnost unaprijeđenja. Sama činjenica da već postoji podzakonski akt koji se bavi
procedurama pretresanja kompjuterskih sistema i sl. je veliki korak. On je dokument donešen
od skora, tek. 2020. godine, ali bez obzira na to, on predstavlja pozitivan pomak. Adekvatan
je jer tretira prazninu koja je dugo bila nepopunjena i predstavljala stvara operativni problem
FUP-u. Pored toga, adekvatnost proizilati i iz samih propisanih procedura kako je to ranije u
tekstu navedeno. Prateći ranije navedene dobre prakse on je i aktuelan, dakle prati ih, ne
odstupa od njih, prati potrebe Federacije Bosne i Hercegovine, odnosno FUP-a. Na poslijetku
mogućnost unaprijeđenja što predstavlja ključni problem. Mogućnost unaprijeđenja sigurno
postoji i prostor za unaprijeđenje je veliki i to je ključ na kome se treba raditi. Analizom,
došlo se do zaključka da se trebaju uraditi procedure minimum još za:

 PDA uređaje (Personal digital assistant/electronic organisers)

 Mobilnih telefona
 Propisati univerzalne procedure fiksiranje, pretresanja i oduzimanja
  Propisati specifične procedure fiskiranje, pretresanja i oduzimanja

U ovom momentu važno je pomenuti da na nivou FUP-a postoji i Uputstvo o standardnim

operativnim procedurama za prijem predmeta i njihovo vještačenje u odjeljenju za
kriminalističku tehniku, međutim u njemu ne postoji niti jedan propis koji se tiče digitalnih
dokaza. Ipak, službenici FUP-a, stručna lica i vještaci postupaju u odnosu na difitalne dokaze
kako je propisano u ovom uputstvu, a što se odnosi na predmete koji uopšte nisu nosioci
digitalnih tragova niti imaju ikakve veze sa njima. Tako će vjerovatno biti dok se ne donese
dopuna uputstva ili neka druga procesura, SOP ili slično.

CENTRA ZA FORENZIKU I PODRŠKU

FEDERALNE UPRAVE POLICIJE

Procedure za pretresanje kompjuterskih sistema kojima se određuje način postupanja

kriminalističkih vještaka za kompjuterske sisteme i informacione tehnologije centra za
forenzička ispitivanja, vještačenja i istraživanja prilikom pretresanja kompjuterskih sistema