Број 132

Октомври 2020

МАГАЗИН НА МИНИСТЕРСТВОТО ЗА ОДБРАНА НА РЕПУБЛИКА СЕВЕРНА МАКЕДОНИЈА

Со кренати чела,
слободни и отворени кон
светот ја славиме независноста
 Нови 70 професионал
Н
а 11 септември се одржа прием на
нови 70 професионални војници
во касарната „Илинден“. „Армијата
се развива, се јакнува, и она што е
најважно како што гледаме денеска е дека
нашата Армија се подмладува. Вие денеска
станувате дел од најценетата, најпочитуваната
институција со најголема доверба во нашата
држава“, рече министерката за одбрана
Радмила Шекеринска. Таа истакна дека
вложувањата во Армијата во изминативе три
години придонеле за прв пат по долги години,
интересот да биде исклучително голем.
„За прв пат, за 70 места за војници имавме
750 кандидати, практично по 10 кандидати
за секое место. Тоа покажува дека нашето
вложување во институцијата, во подобри
услови и опрема, веќе се забележува од
страна на сите”, порача министерката.
Министерката информираше дека во
наредниве денови ќе биде распишан нов
конкурс за прием на уште 200 професионални
војници коишто покрај тоа што ќе ја
подмладат Армијата, ќе создадат и нов
лни војници
содржина
ШТИТ година XII број 132 октомври 2020

Инфо

Инфо
5
„Геополитичките проблеми во
Западен Балкан за време на

6
кризата од вирусот Корона:
Евроатлантската перспектива“

Инфо
Прес-конференција посветена
на идните планови за развој
во одбраната 7
НАТО-активности
Република Северна Македонија
во НАТО 10
ПзМ армии
Армиите на земјите на
„Партнерство за мир“ Казахстан 12
На прва линија
Трагедија во Бејрут 16
Едукација

20
Воената доктрина
на ЈНА (Втор дел)

Вооружување

32
Француско борбено возило
на пешадијата „VBCI 8x8“

Вооружување
„Sukhoi Su-34“ –
„Fullback“ 34
Вооружување
„Патриот 2“ 36
капацитет во кој Армијата и Министерството ќе вложуваат.
Незадолжително
„Приемот во НАТО, доаѓањето на Бригадата на Југоисточна
Европа, новата опрема и зголемените плати во Армијата,
Месен нарезок – Популарна
војничка храна 40
придонесот во вонредната состојба, лидерското место во
Жени-воини
транспарентност и довербата кај граѓаните, направија 2020
49
Ибе Паликуќа –
година да биде наша успешна година во делот на одбраната“, најмладиот народен херој
рече Шекеринска.
Незадолжително
На свеченоста по повод приемот на новите војници
присуствуваше и началникот на Генералштабот на Армијата,
Маскирај се и биди тоа што
сакаш 50
Васко Ѓурчиновски и командантот на касарната „Илинден“.
56
Со денешниот прием на 70 војници, вкупната бројка на Филм
„Дванаесетмина жигосани“
новопримени војници во изминатите три години изнесува 630.

3
 Транспарентност,
медиумска писменост и
дезинформации
М
инистерката за одбрана
Радмила Шекеринска
во месецот што измина
ја имаше својата прва
прес-конференција за јавноста во
новиот мандат на која се осврна
кон идните планови за развој
на одбраната, при што издвои
седум приоритети на кои ќе бидат
фокусирани Министерството за
одбрана и Армијата на Република
Северна Македонија во наредниот
период. За прес-конференцијата
и плановите и приоритетите за
развој на одбраната имаме прилог
во овој број на „Штит“. Во овој
уводник ќе се задржам на нешто
што е многу значајно за развој
на демократијата и за целосен
напредок на општеството, што
е потенцирано од страна на
министерката како приоритет
во одбраната – максимална
транспарентност и отвореност во
работата.
Ќе потсетам дека во изминатиот
период Министерството за одбрана
во поглед на транспарентноста
и отвореноста кон медиумите и
јавноста за прв пат се искачи на
првото место помеѓу институциите
на државата, што многу говори
за промените во начинот на
работењето на оваа институција која
многумина ја сметаа за институција
од затворен тип. А, ова е особено
значајно и за наредниот период,
бидејќи реалноста денес се соочува
со многубројни закани од типот
на лажни вести, дезинформации,
тенденциозни и злонамерни
известувања. Затоа е многу значајно
да се работи на подобрување
на медиумската писменост кај
новинарите, на професионалноста
и на етиката во информирањето.
Во овој контекст ќе го споменам
учеството на министерката за
ШТИТ
е магазин на
Министерството
за одбрана
на Република Северна
Македонија
Излегува од печат
еднаш во месецот
4
Издавач
Министерство за одбрана
на Република Северна Македонија
одбрана на видеоконференцијата
„Медиумската писменост и борбата
против дезинформациите во време
на пандемија“, организирана
од здружението „Зошто не“ и
„SEECheck Network“, со поддршка на
Европската унија. Конференцијата
ја отвори високиот претставник за
надворешна и безбедносна политика Претседател на Издавачкиот совет
на Европската унија, Јосеп Борел,
а министерката Шекеринска беше Радмила Шекеринска
клучен говорник. Во своето излагање
министерката Шекеринска се осврна
на потребата од максимална активна Главен и одговорен уредник
транспарентност кај институциите,
како начин за целосна достапност на д-р Жанет Ристоска
точни информации за граѓаните, што,
пак, го намалува штетното влијание Редакција:
кое може да го предизвикаат лажните
вести. „Министерството за одбрана
направи големи напори да ја зголеми Умит Реџепи
својата активна транспарентност, што (ликовно-графички и технички уредник)
подразбира проактивно објавување Ксенија Митева
на информации, кои служат и како (лектор)
основа за проверка на фактите.
Одбраната, која генерално се смета Кристина Илиевска
за позатворена област, во Северна (новинар, фотографии)
Македонија е на првото место
според транспарентноста, од сите
институции на државно и локално
ниво”. Во однос на главната тема
на конференцијата, министерката
Шекеринска истакна „Борбата со
дезинформациите прерасна во
едно од клучните безбедносни
прашања, не само во регионот, туку
и на глобално ниво. Тоа е особено
видливо денеска, кога во време на
пандемија, протокот на вистински,
фактички точни информации се
клучни во борбата за намалување на
последиците од вирусот COVID-19 и
спасувањето човечки животи“.
А, како за крај, министерката ја
потенцираше токму медиумската
писменост како алатка во борбата
против против дезинформациите.
„Орце Николов“ 116
д-р Жанет Ристоска
1000 Скопје
Телефони: 02 3128 276
www.mod.gov.mk;
Ставовите содржани во написите на надворешните
соработници не ја презентираат официјалната политика
или ставовите на Министерството за одбрана.
 Инфо

Со кренати чела, слободни и отворени кон светот

ја славиме независноста
Ц
ентралната свеченост по повод Премиерот посочи дека денес Северна соседи“- истакна премиерот Заев.
Денот на независноста - 8 Македонија е граѓанска држава и Тој се осврна на сите досегашни
Септември се одржа на платото слободна татковина на сите граѓани достигнувања, но и на сите предизвици
пред зградата на Владата на и на сите етнички заедници и дека кои стојат пред нас. На крајот, премиерот
Република Северна Македонија. На денес Република Северна Македонија им порача на сите „Ја извадивме
свеченоста присуствуваа претседателот е меѓународно призната држава со државата на прав пат и сега започнува
на државата Стево Пендаровски, сопствена армија, со државна валута периодот на најинтензивната македонска
премиерот Зоран Заев и други високи и со сите постулати на државност. европеизација. Приклучете се, успехот
гости. Свое обраќање до јавноста имаше „Благодарение на напорите, кои во ќе биде многу поголем ако секој граѓанин
премиерот Зоран Заев, кој се осврна минатиот мандат ги насочивме на даде свој автентичен придонес. Дајте свој
на историските аспекти и досегашните надворешен план, со упорност и белег на македонскиот успех. Секој од вас
достигнувања на нашата држава од одважност ги постигнавме Договорот за е важен и потребен. Во граѓаните гледаме
осамостојувањето до денес. „Пред 29 добрососедство, пријателство и соработка коректив, но и партнер. Следете ја нашата
години, на 8 септември, граѓаните на со Бугарија и Договорот од Преспа работа и испраќајте гласни, конструктивни
Република Македонија, на сите идни со Грција. Договори со кои Северна и аргументирани забелешки. Почитувани
поколенија на оваа земја, им го дадоа Македонија по децениско заостанување граѓани, да го зграбиме моментот и
најголемиот подарок - независноста направи пробив на меѓународен план. самоуверено сите заедно да зачекориме
на државата. Сонот на сите претходни Сето ова се реализираше првенствено по европскиот пат: Слободни и отворени
генерации за независна и слободна низ полноправното членство на нашата кон светот! Ја славиме независноста!
држава се исполни. Пред речиси три држава во НАТО и почетокот за преговори Нека ни е честит и вековит
децении, после 46 години државност со Европската унија, како и низ градењето 8 Септември - Денот на
во рамките на сојузот на поранешните на партнерски однос со сите наши независноста!“
југословенски држави, на 8 септември
1991 година независноста на нашата
држава стана реалност. Токму нам,
на сегашните генерации ни припадна
привилегијата, но и одговорноста да ја
освоиме независноста и да ја зачуваме и
развиваме македонската држава, затоа
што државата и општеството се независни
и слободни толку колку што е независен
и слободен секој граѓанин на Северна
Македонија. Денеска, на 29 години од
славењето на нашата самостојност,
нашата татковината има најмногу
пријатели. Благодарение на тоа, годинава
со кренати чела, слободни и отворени кон
светот, ја славиме независноста! “- истакна
премиерот во обраќањето.

5
Инфо
„Геополитичките проблеми во Западен Балкан за време на
кризата од вирусот Корона: Евроатлантската перспектива“
Г
одинашниот традиционален
годишен форум беше фокусиран
на „Геополитичките проблеми во
Западен Балкан среде кризата
од вирусот Корона: Евроатлантската
перспектива“ (во оригинал The
Geopolitical Confluences in the Western
Balkans in the Midst of the Coronavirus
Crisis: Euro-Atlantic Perspective”).
И оваа година настанот беше под
покровителство на алумни програмите
на Центарот за безбедносни студии
„Џорџ Маршал“, од Гармишпартенкирхен,
Здружението на алумни на „Маршал
Центарот“ во Република Северна
Македонија и Секторот за јавна
дипломатија на НАТО.
Клучни воведни обраќања имаа
претседателот на Република Северна
Македонија Стево Пендаровски,
амбасадорката на САД, Кејт Мери Бернз,
амбасадорката на Сојузна Република
Германија, Анке Холштајн и шефот на
Канцеларијата за врски на НАТО – Скопје,
полковник Зоран Јанковиќ.
Претседателот Пендаровски во своето
излагање стави акцент на тоа како
Република Северна Македонија успешно
се справува со кризата предизвикана од
пандемијата со Ковид 19, осврнувајќи се
и на предизвиците од хибридните закани.
Тој, и сто така истакна дека очекува од
новата влада да ги продолжи реформите
особено во делот на владеење на
правото, борбата со корупцијата и
реформите во администрацијата.
Американската амбасадорка г-ѓа Кејт
6
Безбедносниот форум на
Маршал Центар, Алумни
Асоцијацијата на Република
Северна Македонија, кој
традиционално се одржува
секоја година, оваа година
заради пандемијата на Ковид
19 се одржа, како вебинар
– видеоконференција на 27
август 2020 година
Мери Бернз ја истакна поддршката
на САД на реформските напори на
Северна Македонија, а Анке Холштајн,
амбасадорка на Сојузна Република
Германија во Република Северна
Македонија заклучи во своето излагање
дека очекува наскоро да почнат
преговорите на Северна Македонија за
членство во ЕУ. Шефот на Канцеларијата
за врски на НАТО – Скопје, полковник
Зоран Јанковиќ ја истакна поддршката
од НАТО - Секторот за јавна дипломатија
за Македонската алумни асоцијација.
Воедно истакна дека НАТО секогаш ќе ја
поддржува државата во справувањето со
безбедносните закани.
На еднодневниот вебинар
прераспределен на 3 главни тематски
панели учесниците дебатираа на
темите кои се „жешки костени“ на
национално, регионално и глобално
ниво. Посебно внимание беше посветено
на импликациите од вклученоста на
големите сили во регионот. Воедно, ова
беше и е обид да се даде светлина врз
состојбата со кризата предизвикана од
„Ковид -19“ во поширокиот регион на
Западен Балкан и вон него. Една од
темите на вебинарот беше како владите
од земјите на Западен Балкан, ЕУ и
НАТО одговорија и се справуваат со
кризата „Ковид -19“. Се дискутираше
за користење на отворен пристап
и класифицирани информации во
справувањето со хибридни закани,
сајбер-безбедносни ситауции во
регионите и нивоата на подготвеност да
се реагира против напади кои доаѓаат
од виртуелниот простор, што даде
дополнителен квалитет на настанот.
Како клучни говорници на панелите
покрај професорите од Џорџ Маршал
Центарот (Метју Роудс, Валбона Зенели,
Себастијан Фон Мунчоу, Бенџамин
Никелс) беа: д-р. Александро Полити,
директор на Фондацијата на НАТО
Одбранбениот Колеџ од Рим, д-р Моника
Беговиќ, претседателка на Атлантскиот
совет на Хрватска, д-р Виктор Димовски,
директор на Агенцијата за национална
безбедност на Република Северна
Македонија, д-р Васко Шутаров, Алумни
од Р. С. Македонија. Сите клучни
говорници истакнаа дека најголем
проблем се дезинформациите и лажните
вести и како тие влијаат на довербата во
институциите.
м-р Билјана Поповска

Прес-конференција посветена на
идните планови за развој во одбраната
М
инистерката за одбрана
Радмила Шеќеринска ја одржа
првата прес - конференција во
вториот мандат посветена на
идните планови за развој во одбраната,
изразувајќи убеденост дека токму нашата
влезница во НАТО следниве години ќе
ни ги отвора вратите и на Европската
унија. „Членството во НАТО беше печат на
нашиот прв, и мојот прв мандат, меѓутоа тој
е печат и на влезницата во ЕУ во вториот.
Сега мора да покажеме дека не го држиме
столчето во НАТО само формално, туку
седиме на тоа столче затоа што другите
сојузници во Алијансата можат да сметаат
на нас, исто како што ние можеме да
сметаме на нивната помош и на нивната
солидарност. Ако сме сериозни, ако сме
одговорни, ако ни држи зборот, истиот
имиџ ќе го имаме и во ЕУ, ќе ни веруваат
повеќе и ќе ни даваат подобри шанси“,
рече министерката за одбрана Радмила
Шекеринска.
Министерката наведе 7 приоритети
во новиот мандат – стабилно
финансирање на Армијата, отворање
на Центар за поддршка на домашните
компании за пристап до НАТО пазарот,
модернизација, инвестиции во АП
„Криволак, реконструкција на касарните,
максимална транспарентност во
работата и нов концепт на цивилно -
воена соработка. „Благодарение на
зголемениот буџет, примањата и на
војниците и на подофицерите и на
офицерите се зголемија во некој дел
дури и над 50%, добија нова опрема и
добија мотив да бидат успешни војници
во служба на својата татковина“, рече
министерката. Пример за зголемениот
интерес за Армијата е завршениот
конкурс за прием на професионални
војници, каде за 70 места се пријавија
повеќе од 700 кандидати, а на тековниот
оглас за прием на 200 војници, веќе
се пријавени над 1.000 лица. Токму
стабилното финансирање овозможува
и продолжување на реформите во
Министерството и модернизација
на Армијата. „Минатата година го
потпишавме првиот договор со Владата
на САД, за набавка на лесни клопни
борбени возила, два типа – „Oshkosh
JLTV“ и „Stryker“ кои целосно ќе го сменат
ликот на нашата Армија, особено на
пешадискиот дел кој што е и наша НАТО
сила“, рече министерката и додаде дека
за оваа набавка на оклопни возила од
американско производство за прв пат е
користен принципот на договор Влада
со Влада, што ја враќа довербата во
системот, и ги отстранува можностите
за комерцијални или коруптивни
влијанија. Во период од четири до шест
години ќе бидат набавени вкупно 151
возило, а пристигнувањето на првите
возила наменети за Лесната пешадиска
баталјонска група се планира за крајот
на 2021 или почетокот на 2022 година.
Ќе биде набавена целосно нова опрема
за лична заштита на сите припадници
на оваа единица, а продолжуваат и
проектите за сајбер и противвоздушна
одбрана, информираше министерката.
Како новина, информираше дека во МО
ќе се воспостави Центар за поддршка
на домашните компании при настап на
НАТО пазарот, со цел обезбедување на
продуктивна комуникација помеѓу нашите
компании и стопански комори, но и НАТО
агенции. Таа најави дека преку измени на
системот за јавни набавки ќе се овозможи
директно управување со финансиски
средства во износ од околу 500 евра од
страна на командите и на касарните. На
тој начин се зголемува ефикасноста и се
Инфо
подобруваат условите за работа, но и се
зголемува одговорноста и очекувањата од
првите луѓе во рамките на структурата на
Армијата. Се продолжува и со инвестиции
и модернизација на АП „Криволак“, кој
станува сериозен НАТО ресурс и ќе
придонесе и за зајакнување на локалната
и домашната економија. Министерката
најави дека токму на овој полигон
следната година ќе се одржи „Одлучен
удар 21“ во мај и јуни 2021 година каде
што ќе земат учество над 2.000 војници
на армиите на САД, Бугарија, Грција и
од нашата армија.Таа посочи дека се
работи и на подобрувањето на условите
за нашите војници преку реконструкција
на објектите во касарните, а се осврна
и на транспарентноста во работењето и
кон медиумите. „Особено ми е драго што
успеавме најзатворената институција
– Министерството за одбрана, да ја
претвориме во институција која може
знае да работи по начелата на активна
транспарентност. Министерството
за одбрана е прворангирано според
Индексот на активна транспарентност.
Остануваме максимално отворени
кон медиумите и граѓаните “ рече
министерката и најави дека следната
година Северна Македонија ќе
биде домаѓин на најголемата НАТО
конференција за комуникатори. 500
експерти за комуникации од сите земји
членки на НАТО ќе пристигнат во Скопје,
а таа можност ќе ја искористиме да го
промовираме Регионалниот центар за
односи со јавноста, кој во соработка со
Центарот во Рига сакаме полека да го
трансформираме во регионален центар
за борба против дезинформации и лажни
вести кој што ќе го покрива јужното крило
на НАТО.
Кристина Илиевска
7
НАТО активности
Механизми и фази во процесот
на проширување на НАТО
П
рвата фаза во процесот на
проширување започнува
со пристапување на
заинтересираната земја кон
Партнерството за мир како прв чекор
во насока на иницирање обострана
соработка со НАТО. Партнерството за
мир претставува механизам создаден
од страна на НАТО заради помагање
на земјите аспиранти во делот на
исполнување на критериумите и
стандардите содржани во одредбите
на Северноатлантскиот договор и во
Студијата за проширување на НАТО од
1995 година. Овој механизам претставува
најважен форум на воено-политичка
соработка на партнерската земја со
НАТО. Општо земено, НАТО е отворен
во однос на изразените аспирации
на која било земја за пристапување
кон ова партнерство. Освен тоа, како
резултат на воспоставената блиска
соработка со партнерската земја, во
рамките на Партнерството за мир, се
доаѓа до полесно идентификување на
евентуалните проблеми во однос на
понатамошното унапредување на воената
соработка.
Во втората фаза од процесот на
проширување доаѓа до значително
8
Во рамките на процесот на
проширување на НАТО постојат
одредени институционални
чекори, односно воспоставени
механизми наменети за полесна
интеграција и прием на земјите
аспиранти. Во контекст на тоа,
самиот процес на проширување
на НАТО со одредена земја
аспирант подразбира неколку
меѓусебно различни фази
интензивирање и унапредување на
соработката на земјата аспирант со НАТО
во рамките на Партнерството за мир.
Од тука може да се констатира дека,
Партнерството за мир послужува како
еден вид „подготвителен механизам“ за
заинтересираните земји на нивниот пат до
северно-атлантските интеграции. Освен
тоа, постојат бројни други механизми кои
исто така имаат развиено програми за
олеснување на интеграцијата на одредена
земја во НАТО. Пред сѐ, станува збор за
развивање на индивидуален партнерски
план за членство и за имплементација на
интензивиран дијалог. Преминувањето на
земјата аспирант во оваа втора фаза не
се случува автоматски само по себе, туку
зависи најмногу од самата земја.
Во следната, односно трета фаза, од
страна на членките на НАТО се врши
увид во постигнатите резултати на земјата
аспирант во делот на остварена блиска
воена соработка, како и согледување
на погодноста и прифатливоста на
нејзините северноатлантски аспирации.
Ова е особено важно бидејќи од тоа
зависи формирањето на визија во
рамките на НАТО за идно интегрирање
на одредена заинтересирана земја
без притоа да биде дадено какво било
ветување во врска со терминот кога тоа
би требало да се случи. Вообичаено,
иницијалното препознавање, односно
признавање на аспирациите на одредена
заинтересирана земја се споменува
во некое специјално соопштение или
декларација на НАТО. Обемната програма
содржана во Акциониот план за членство
овозможува претворање на тие аспирации
на земјата во реалност. Во контекст
на тоа, Акциониот план за членство
претставува највисок и најважен чекор
којшто може да го преземе одредена
земја на нејзиниот пат кон зачленување
во НАТО. Овој план содржи критериуми
коишто е потребно да ги исполни секоја
од заинтересираните земји заради
согледување на нејзиниот напредок
во делот на одбранбените реформи,
како и во развојот на демократските
и политички процеси. Се смета дека
постојат седум основни мерила врз
основа на кои се врши проценување на
подготвеноста на одредена земја аспирант
за имплементирање на Акциониот
план за членство:стапка на пораст на
бруто домашниот производ; бруто-
домашен производ по глава на жител;
воспоставеност на пазарна економија;
издатоци за одбрана; трошоци за одбрана
по војник; воспоставеност на демократски
политички институции.Стратегиска
рационалност, којашто наложува темелна
анализа на издатоците и придобивките
од вклучувањето на новата членка од
аспект на нејзината стратегиска позиција,
влијание врз главната мисија на НАТО,
вооружените сили и слично. Општо
земено, на земјата со имплементиран
Акционен план за членство се гледа како
на земја-кандидат за членство во НАТО.
Па сепак, здобивањето со Акциониот
план за членство не подразбира сигурно
донесување одлука за зачленување во
НАТО. Во контекст на тоа, процесот на
доведување на земјата во оваа фаза
опфаќа долготрајни и суштински анализи
и дискусии внатре во НАТО вклучувајќи
и проценување на стратегиската
целисходност од евентуалното прифаќање
на аспирациите на земјата. Како резултат
на тоа, не се исклучува можноста за
непризнавање на аспирациите на
одредена заинтересирана земја. Под тоа
се подразбира дека настојувањето на
земјата за прием во НАТО нема реална
основа и не е во согласност со актуелното
гледиште од аспект на идниот географски
опсег.
Од моментот кога од страна на НАТО ќе
се изврши признавање на аспирациите
за зачленување на одредена земја
истата навлегува во четвртата фаза од
процесот. Во контекст на тоа, во рамките
на НАТО започнува исцрпно дебатирање
и разгледување на „за“ и „против“
аргументите од аспект на потенцијалниот
прием на новата членка. Освен тоа,
за време на бројните состаноци на
билатерално и мултилатерално ниво
со претставници од земјата аспирант се
изнесуваат недостатоците на земјата
и според принципот на обострана
согласност се врши проектирање на
програма и утврдување рокови за нивно
отстранување. Врз основа на согледување
на досегашните искуства може да се
констатира дека времетраењето на оваа
фаза од процесот зависи, пред сѐ, од
волјата и способноста на земјата аспирант
за отстранување на идентификуваните
слабости. Оваа фаза завршува кога од
страна на НАТО ќе се изврши признавање
на постигнатите резултати на земјата-
аспирант во насока на минимално
задоволување на критериумите опфатени
во Студијата за проширување на НАТО,
како и нејзина суштинска подготвеност за
функционирање во рамките на НАТО.
Како резултат на тоа, во последната
или петта фаза од овој процес се доаѓа
до постигнување консензус, односно
договор помеѓу земјите членки околу
упатување покана до земјата аспирант за
започнување на пристапниот процес за
прием во НАТО. Во текот на секоја фаза,
а особено во четвртата и петтата фаза
од овој процес, делувањето на земјата-
аспирант, помеѓу другото, потребно е
да биде во насока на придобивање
колку е можно поголем број од земјите-
членки заради остварување поддршка
на нејзиниот прием во НАТО. Откако
ќе се дојде до консензус и ќе биде
донесена одлука помеѓу земјите-членки
се пристапува кон упатување официјална
покана од страна на НАТО до земјата
аспирант за започнување на пристапните
преговори за членство. Всушност, тоа
го претставува првиот чекор во рамките
на пристапниот процес за прием на
земјата во НАТО. Начелно, пристапните
разговори се одвиваат помеѓу експертски
тим на НАТО и претставници на земјата,
во штабот на НАТО во Брисел. Пред
сѐ, овие разговори се одвиваат заради
добивање на формална потврда од
земјата аспирант во однос на нејзината
волја и способност за исполнување на
политичките обврски и задолженија на
воен план што произлегуваат од самото
членство во НАТО. Пристапните разговори
се одвиваат во два дела. Во првиот
дел од разговорите на дневен ред за
дискусија се ставаат прашања од доменот
на политиката и одбраната. Додека пак,
во вториот дел од разговорите се врши
дискутирање по прашања од техничка
природа, како на пример прашања во
врска со ресурсите, прашања од доменот
на безбедноста, законодавните рамки,
можностите за придонес на земјата кон
заедничкиот буџет на НАТО и слично.
Од потенцијалната членка се бара
задолжително спроведување на Законот
за заштита на НАТО класифицираните
информации, како и подготвеност и
оспособеност на нејзините безбедносни и
разузнавачки служби за блиска соработка
со соодветните структури на НАТО.
На крајот од овие разговори се врши
дефинирање на временските рокови за
спроведување на неопходните реформи
од страна на идната членка на НАТО. Во
следниот чекор од пристапниот процес,
од страна на земјата-аспирант, преку
нејзиното министерство за надворешни
работи, во писмена форма, се врши
доставување на потврда до генералниот
секретар на НАТО за прифаќање на
обврските и задолженијата во врска со
нејзиниот прием во НАТО. Заедно со
тоа, потребно е да се изврши формално
проследување и на индивидуалниот
план на земјата за спроведување на
неопходните реформи. После тоа, од
страна на НАТО се преземаат активности
во насока на подготовка и потпишување
на протокол за пристапување на земјата
аспирант кон Северноатлантскиот
договор. Неизбежен чекор во овој процес
претставува чинот на ратификување на
пристапен протокол од страна на владите
на сите земји членки на НАТО. Самиот
чин на ратификување на протоколот за
пристап на одредена земја во НАТО се
разликува и зависи од тоа за која земја
членка станува збор. Земјата аспирант
се поканува од страна на генералниот
секретар на НАТО да пристапи кон
Северноатлантскиот договор дури откако
се изврши ратификување на пристапниот
протокол од страна на сите земји членки.
Притоа, со завршување на чинот на
депонирање на пристапните инструменти
во Стејт департментот на САД, поканетата
земја се здобива со статус полноправна
членка на НАТО.
м-р Златко Стојовски
9
НАТО активности
Република Северна
Македонија во НАТО
П
роцесот на пристапување во
НАТО е сложен и долготраен
процес кој бара ангажман,
политичка и воена соработка
на земјата кандидат, како и на секоја
земја членка на НАТО. Тој се одвива на
начин што откако сојузниците ќе решат
да поканат одредена земја да стане
членка, тие и официјално ја покануваат
земјата да започне разговори со
Алијансата за пристапување.
НАТО и Република Северна Македонија
активно и пред приемот на земјата
соработуваа во голем број на области,
со особен акцент на одбраната и
реформата на безбедносниот сектор,
како и во поддршка за демократските
и институционалните реформи. Важни
приоритети беа и напорите да се
задоволат демократските стандарди
и да се загарантираат слободни и
фер избори, како и поддршката за
намалување на корупцијата и борбата
против организираниот криминал,
реформите во судството, подобрување
на јавната администрација и
промовирање на добрососедски
односи. НАТО сојузниците обезбедуваа
повратни информации за предвидените
реформи и даваа оценка на нивната
10
Република Северна Македонија денеска е полноправен член на
НАТО Алијансата. Патот беше долг, речиси три децении. Бевме
одлучни, бевме посветени, бевме фокусирани дека нашето
место е во Алијансата. Нашата држава официјално е земја
членка на најголемата воено-политичка алијанса во светот, на
Северноатлантската алијанса од 27 март 2020 година
имплементација. Првично соработката Вашингтонскиот самит истата година.
со НАТО започна во декември 1993 Сојузниците беа посветени на „чување
година, кога Собранието на Република отворени врати“ за земјите од Западен
Македонија ја усвои Резолуцијата за Балкан кои сакаат да се приклучат на
пристапување во НАТО. Две години Алијансата. Планот не ја заменуваше
подоцна, Македонија стана членка на програмата на Партнерството за мир.
Партнерството за мир (ПзМ), а во јуни Учеството на аспирантите во ПзМ и
1996 беше отворена Канцеларијата за Процесот на планирање и анализа
врски при НАТО. Наредната година се (PARP) беше прилагодено на нивните
случи приемот на Македонија во ПАРП потреби. Целосното учество во ПзМ/
процесот. PARP е неопходно бидејќи на земјите
Во април 1999 година на Самитот аспиранти им овозможуваше да
на НАТО во Вашингтон, Македонија развијат интероперативност со силите
официјално стана земја кандидат за на НАТО и да ги подготват структурите
членство во Алијансата, земајќи ги и капацитетите на нивните сили за
предвид консензусот на сите политички можното идно членство. Потоа, во
фактори во земјата и високата 2005 година, земјата се приклучи на
поддршка на јавноста за членството Концептот за оперативни способности -
во НАТО. Земјата се приклучи на Operational Capabilities Concept (OCC).
Акциониот план за членство на Овој концепт беше механизам преку

кој единиците кои се на располагање
за ПзМ операции може да се оценат и
подобро да се интегрираат со силите
на НАТО, а со цел да се зголеми
оперативната ефикасност. Во април
2008 година на Самитот во Букурешт,
сојузниците ја признаа напорната
работа и посветеноста докажана од
страна на Република Македонија кон
НАТО вредностите и операциите на
Алијансата. Тие се согласија дека
покана до Република Македонија
ќе биде упатена веднаш штом ќе
биде постигнато заемно прифатливо
решение за прашањето за името на
земјата со Грција. Надвор од фокусот
на реформата, уште една важна
област на соработка од 2002 година
беше истакната, а тоа е поддршката
на земјата за операциите предводени
од НАТО во состав на Меѓународните
безбедносни сили за помош во
Авганистан (ИСАФ). На Самитите на
НАТО од 2009 година, 2010 година,
2012 година, 2014 година и 2016
година, континуирано се поздравуваше
придонесот на Македонија кон
меѓународните операции предводени од
НАТО и поддршката кон остварувањето
на целите на Алијансата и се
реафирмираше ставот дека покана
за членство на земјата ќе ѝ се упати
по изнаоѓање на заемно прифатливо
решение за спорот со името.
На седницата одржана на 25 декември
2017 година, Собранието на Македонија
ја донесе Декларацијата за забрзување
на реформските и интегративните
процеси за зачленување во ЕУ и
НАТО. Согласно препораките на
НАТО, Владата презеде конкретни
чекори за зголемување на Буџетот
за одбраната и тоа започнувајки со
зголемување на Буџетот на одбраната
за 2018 година (со континуирано
зголемување годишно за 0,2 проценти
со цел достигнување на целта за
издвојување на 2% за одбраната од
бруто-домашниот производ). На 11 јули
2018 година на Самитот на НАТО во
Брисел, на Македонија официјално и
е упатената поканата за започнување
на пристапните преговори за членство
во НАТО. Истата година делегација
на НАТО предводена од Џејмс Мекеј,
Директор на Евроатлантското и
глобално партнерство во Одделот за
политички и безбедносни прашања
во Штабот на НАТО, ја посети нашата
држава со што се означи почетокот
на пристапните разговори. Значајно
беше и формирањето на Комитетот за
интеграција на Република Македонија
во НАТО. Потоа генералниот секретар
на НАТО Јенс Столтенберг оствари
официјална посета на Македонија, прва
по добивањето покана за членство.
Во текот на посетата Генералниот
секретар Столтенберг ги поздрави
напорите на Владата и испрати
порака дека полноправното членство
зависи од исходот на референдумот
и имплементација на Преспанскиот
договор.Следен значаен чекор беше
потпишувањето на пристапниот
протокол за членство на Република
Северна Македонија во НАТО кој се
случи на 6 февруари 2019 година со
постојаните претставници на 29-те земји
членки на НАТО во седиштето на НАТО.
Со потпишувањето на Пристапниот
Протокол, започнуваше следната
фаза од пристапниот процес во која
следуваше ратификација на Протоколот
од страна на националните парламенти
и институции на земјите членки на
Алијансата. Потоа на 11 февруари
2020 година дојде до ратификација на
Протоколот за членство во НАТО од
страна на Собранието на Република
Северна Македонија.
Република Северна Македонија
денеска е полноправен член на
НАТО Алијансата. Патот беше долг,
речиси три децении. Бевме одлучни,
бевме посветени, бевме фокусирани
дека нашето место е во Алијансата.
Нашата држава официјално е
земја членка на најголемата воено-
политичка алијанса во светот, на
Северноатлантската алијанса од 27
март 2020 година. Во таа прилика,
министерката за одбрана Радмила
Шекеринска по повод депонирањето
на Инструментот за пристапување
во НАТО во Вашингтон со порака
им се обрати на сите припадници
на Армијата и на вработените во
Министерството за одбрана и им го
честита пристапувањето на нашата
држава како 30-та полноправна членка
на Алијансата. На 30 март 2020
година се крена знамето на Република
Северна Македонија пред седиштето
на НАТО во Брисел, Белгија, пред
Командата на сојузничките сили за
операции во SHAPE – Монс, Белгија
и пред Командата на сојузничките
сили за трансформации во Норфолк,
Вирџинија, САД. Со ова заврши
целокупниот процес на пристапување
на нашата држава како рамноправна
членка на Алијансата и како дел од
семејството на НАТО, семејство со 30
нации и речиси една милијарда луѓе.
Драган Павловски
11
ПзМ армии

Армиите на земјите на „Партнерство за мир“

Казахстан
Н
Казахстан и НАТО Казахстан е земја во Централна
АТО и Казахстан активно
соработуваат во областа на Азија со површина од
одбранбените реформи и 2.724.900км2. Се граничи со
имаат развиено практична
соработка во многу други области. Русија на северозапад и север,
Оваа соработка започнала во со Кина на исток, со Киргистан,
1992г., со приклучување на земјата Узбекистан, Аралското Море
кон Северноатлантскиот совет
за соработка (NACC), форум и Туркменистан на југ и со
за дијалог кој беше наследен Каспиското Море на југозапад.
во 1997г. од Евроатлантскиот
партнерски совет (EAPC).
Казахстан е најголемата земја
Практичната соработка започналасо во Централна Азија и деветта
приклучување на Казахстан кон по големина во светот. Во неа
програмата Партнерство за мир
(PfP) во 1995г, како 19-та земја живеат повеќе од 18,3 милиони
членка на Програмата. Од тогаш, жители. Казахстан е унитарна
земјата ги дефинира реформските
планови и временските рамки
република со два законодавни
во Партнерскиот акциски план дома - Сенат и Парламент
(IPAP), на период од две години.

12
 Вооружените сили на Казахстан, формирани во 1996 г., се
состојат од персонал од околу 39.000 и вклучуваат Генералштаб
и пет команди: за копнените сили, за воздухопловните сили, за
противвоздушната одбрана, за воената морнарица (крајбрежна
стража) и за националната гарда
Со тој план, НАТО има советодавна
улога и го поддржува Казахстан во
реализацијата на реформските цели,
и преку обезбедување одредена
помош за земјата. Политичкиот
дијалог со Казахстан, НАТО го одржува
преку специјалниот претставник на
генералниот секретар на НАТО за
Кавказ и Централна Азија, преку
посети на земјата и политички дијалог
на високо ниво со казахстанските
власти.
Области во кои се одвива соработката
НАТО – Казахстан се:
1. Градење способности и
интероперативност:
Овие активности започнале со
започнување на Процесот на
планирање и ревизија (PARP)од
2002г., чија цел е развивање на
интероперабилноста на нејзините
вооружените сили на Казахстан со
сојузничките. Најдобар резултат на
програмата се заедничките напори
за формирање на Полк за мировни
операции кој би бил ангажиран заедно
со единици наАлијансата. Казахстан
активно учествува во заеднички
обуки и вежби,заедно со земјите
од Програмата PfPи регионалните
партнери, а на некои од нив е и замја-
домаќин (на воената вежба "Steppe
Eagle"), од 2006г. Во декември 2010
г. казакстанскиот Центар за обука
(KAZCENT) беше акредитиран од
НАТО како Центар за обука и едукација
за партнерските земји. Центарот
организира годишни курсеви за
сојузничките и земјите партнери,за
изучување на англиски јазик-воена
терминологија, НАТО штабни
процедури и општи курсеви од областа
на историјата, економијата и културата
на Централна Азија и Авганистан.
Реализацијата на НАТО Програмата
за подобрување на одбранбената
едукацијасо Казахстан датира од
2007г.во соработка со Универзитетот
за национална одбрана на Казахстан,
задолжен за обезбедување на
програми и методологии кои ги
исполнуваат меѓународните стандарди.
Подоцна соработката била проширена
и со KAZCENT, Центарот за обука на
офицери и Институтот за одбрана
на Армијата. Од 2014г., во рамките
на Иницијативата за партнерска
интероперабилност, Казахстан
учествува во Платформата за
интероперабилност, во чии рамки,
ја гради својата интероперабилност
заедно со 24 други партнери, активни
контрибутори на операции предводени
од НАТО.
2. Учество во активности организирани
од страна на Евроатлантскиот
координативен центар за одговор
на кризи (EADRCC). Во тие рамки,
Казахстан зема учество во вежби за
менаџирање со последици од кризи,
а земјата беше домаќин на вежбата
"ZHETSYU" во Алмати во 2009г.
Казахстан, исто така, нуди помош
на сојузниците и земјите-партнери
погодени од природни несреќи и други
катастрофи.
3. Активно вклучување во рамките
на НАТО програмата „Science for
Peace and Security“ од 1993 година.
Во моментов актуелните области
за соработка вклучуваат: еколошка
безбедност и одбрана од хемиски,
биолошки, радиолошки и нуклеарни
агенси.
4. Зголемување на свеста на јавноста
за придобивките од приклучување
на државата во Алијансата и
придобивките кои би ги имала
државата од членството.
Вооружените сили на
Казахстан
Во состав на Копнената војска,
со персонал од околу 20.000,
се 4 регионални команди со: 3
механизирани пешадиски бригади;
1 тенковска бригада; 4 воздушно-
десантнибригади; 3 артилериски
бригади и 3 инженерски бригади.
Од вооружување и опрема
поседуваат: тенкови „T-72“;
оклопни транспортери:BRDM-2;
оклопни борбени возила:BMP-2,
BRM, BTR-3, 4, 70 и 80, Cobra иAT-
4Spigot; артилериски орудија:152-
мм2S3(самоодни), 2A36, 2A65
(влечни), и 2S3Akatsiya, 122-мм2S1
(самоодни), D-30 (влечни), Semser,
120-мм2S9Anona и 100-мм T-12
(противоклопен); минофрлачи: 120-мм
2B11, Cardom, M-120 и Aibat(самооден);
ракетни системи: Naiza, 220-мм 9P140
Urugan и 122-мм BM-21 Grad.
Под команда на Военото духопловство,
со персонал од околу 12.000, се: 8
борбени сквадрони; 2 транспортни
сквадрони; 1 ескадрила за обука;
5 сквадрониборбени хеликоптеи; 1
13
сквадрон транспортни хеликоптери и
1 полк за противвоздушна одбрана.
Во состав на Военото
воздухопловство, во 8 воздухопловни
бази, распоредени се: борбени
авиони: Su-27 Flanker, MiG-31
Foxhound, MiG-29 Fulcrum, MiG-
27Flogger, MiG-23 Flogger, Su-25
Frogfoot и Su-30; транспортни авиони:
Tu-134 Crusty, Tu-154 Careless, C-295
cargo, An-12 Cub, An-26 Curl и An-72
Coaler; за обука: L-39C Albatros;
хеликоптери: EurocopterEC 145,
Mi-8, Mi-17V5, UH-1H, Mi-24V, EC
145 и Mi-26 Halo; ракетни системи:
земја-воздух - SA-2 Guideline/
SA-3 Goa/SA-5 Gammon,SA-10/10B
Grumble, SA-4/SA-5, SA-6 Gainful и
SA-13 Gopher; воздух-земја - AS-10
Karen, AS-11 Kilter, AS-12 Kegler,
AS-14 Kedge, AS-7 Kerry и AS-9 Kyle;
воздух-воздух - AA-6 Acrid, AA-7 Apex,
AA-8 Aphid, AA-9 Amos, AA-10 Alamo,
14
AA-11 Archer и AA-12 Adder.
Буџетот наменет за Воената морнарица, со персонал
од околу 3.000, официјално
одбраната на земјата, формирана во 1996г., е составена
последните 5 години се од мал број патролни бродови.
движи од 1,74 до 2,32 Тие функционираат и како
крајбрежна бригада по Каспиското
милијарди долари. Покрај и по Аралското море. Поморските
активниот персонал на сили се наменети за заштитата на
поморските граници на државата,
армијата, во системот за борба против криумчарење и
за одбрана се вклучени за борба против тероризмот.Во
и четири паравоени нејзин состав има патролни чамци
и патролни бродови распоредени
организации, со околу 31.500 во две воено поморски бази – една
припадници на внатрешните на Каспиското и една на Аралското
море.
безбедносни сили (со околу
20.000), претседателската Воена доктрина
гарда (со 2.000), државната Согласно Казахстанската воена
доктрина, мерките кои државата
гарда (со 500) и граничната ги презема во рамките на
полиција со (9.000) безбедноста на земјата се поделени
на: активности во областите на
военатабезбедност и одбраната и
мерки за безбедност на републиката.
Во активности за воена безбедност
и одбрана ги вбројува: активности во
воено-политичката сфера: вршење
процени и предвидување на развојот
на воено-политичката состојба во
светот, во регионот и во државата,
со цел идентификување на изворите
на воени закани; проширување на
партнерството и соработка со други
држави и меѓународни организации
со цел формирање меѓународен
безбедносен систем;засилување на
политичко-дипломатски, економски,
правни, информативни и други невоени
средства за спречување на воени
закани за државата;оддржување на
воениот потенцијал и моќ на државата
на ниво што обезбедува
одвраќање од агресија;
зајакнување на соработката
во областа на меѓународната
безбедност во рамките на
ООН, ОБСЕ и соучество
во мировни активности;
развој на колективен
безбедносен систем во
рамките на Организацијата
за колективна безбедност
(CSTO)и Шангајската
организација за соработка
(SCO); контрола врз
примената на договоритево
однос на ограничување,
намалување, неширење
и уништување на
вооружувањето; и
зајакнување на мерките
за градење доверба меѓу
државите.
Насоки за спроведување
на активностите: оддржување на
борбената готовност на вооружените
сили; заштита на воздушниот простор
и копнената граница на земјата;
заштита на националните интереси
на државата во територијалните
води; обезбедување на објектите
од посебно значење за одбраната;
спречување и сузбивање на саботажи
и терористички акти; локализација и
сузбивање на гранични инциденти;
стратешко одвраќање од агресија,
употреба на воена сила и „хибридни“
методи на војување; подготовка на
вооружените сили за стратешко
распоредување; и учество во
мировни и хуманитарни операции.
Активности во воено-економската
сфера: подготовка на финансискиот
и економскиот систем на државата
за функционирање за време
на мобилизација и во војна;
Претседателот на Казахстан е
шеф на државата и директно
го именува премиерот и
другите министри во состав на
владата, како и претседавачот
на Комитетот за национална
безбедност. Претседателот
е воедно и командант на
вооружените сили (ВС) и е
одговорен за надворешните
односи на земјата. Началникот
на Генералштабот е надлежен
за спроведување на
Стратегијата за национална
одбрана и за операциите кои
ги спроведува армијата.
модернизација на
воената техника; и развој
на воено-индустрискиот
комплекс.
Обука за мобилизација
на вооружените сили и
активности за развој на
воената организација.
Во мерки за безбедност
на Републиката ги
вбројува мерките за:
1. Оддржување на
борбената готовност
на вооружените сили:
подобрување на
военото планирање;
развој на структурата
и распоредувањето
на вооружените сили;
подобрување на
системот на обука;
развој на системот за
управување со кризи;
развој на систем за предупредување
од ракетен напад; развој на систем
за одбрана од кибернетички (cyber)
и психолошки напад; подобрување
на компјутерската безбедност;
спречување и сузбивање на
саботажа и терористички акти;
обезбедување на државната
граница; интегрирање на
територијалната одбрана во
безбедносниот систем на државата;
опремување на вооружените сили;
развој на логистичкиот систем и
развој на военото образование и
воената наука.
2. Оддржување на мобилизациската
готовност.
3. Зголемување на учеството
во активности поврзани со
меѓународната безбедност.
M.С.
15
На прва линија

Трагедија во Бејрут
В
о 2013 година поради
нерасчистени сметки,
либанските инспектори
заклучиле дека товарот
со амониум нитрат треба да биде
конфискуван од бродот со кој
пристигнал на бејрутското пристаниште
и да биде складиран. Повеќе од 6
години, 2750 тони амониум нитрат
останаа во магацинот на пристаништето
без никаков план за негова дислокација,
и покрај несоодветните услови за
чување на овој опасен товар. На 4
август оваа година, биле преземени
мерки за заштита на магацинот од
кражби, односно била повикана служба
која ќе изврши електрично заварување
на отворите во магацинот. Меѓутоа,
заварувачите не биле информирани
за опасната експлозивна материја
Експлозијата од 4 август, што се случи на пристаништето во Бејрут,
главниот град на Либан, силно одекна во сите светски медиуми.
Статиите за уништени над 300 000 домови, над 140 човечки жртви
и повеќе од 5000 повредени беа надополнети со прашањата дали
оваа експлозија беше несреќен случај или испланирана акција.
На пристаништето во Бејрут експлодираа 2750 тони амониум
нитрат, што е еквивалентно со 1000 тони ТНТ. Од пристаништето
не остана ништо, а целиот кварт околу него беше срамнет со земја.
Постојат многу теории за тоа што се случи и чија е вината, но која е
вистината?
која се наоѓала на неколку метри од излегувал од магацинот. Веднаш биле
изведувањето на работите, ниту пак повикани пожарникари за да се справат
ги преземале неопходните мерки за со потенцијалниот пожар. Околу 18
заштита при работа. По завршување часот одекнала првата експлозија по
на работата бил забележан чад кој која избил пожарот, а веднаш потоа

16
 Блискиот Исток претставува геополитичка точка, за којашто се смета
дека е сила што може да ја држи под контрола или да ја дестабилизира,
а тоа значи дека може да го контролира светот. Во случајот со Либан,
улогата којашто ја игра регионот во „новиот пат на свилата“ како
место на коешто се вкрстуваат сите големи светски цивилизации,
во изминатите години имаше големо влијание врз креирање на
глобалната политика во Вашингтон, во Лондон и во Израел
следела втората разорна експлозија. позиција да влијаат врз мнозинското
Според досегашните сознанија население. Шпекулациите дека во
пожарот создал огромна топлина која магацините имало складирано оружје
го запалила целиот амониум нитрат, на „Хезболах“ се неосновани бидејќи
притоа создавајќи многу висок вакуум местото е под постојан видеонадзор,
– негативен притисок и експлозија. а исто така е контролирано од страна
Во медиумите, како од официјалните на безбедносните служби кои не се
претставници на Либан, така и од под контрола на „Хезболах“. Па оттука,
претставници на други држави, па дури „Хезболах“ сигурно не би складирал
и од експерти по експлозиви се појавија оружје во област која не му е под
контрадикторни изјави околу прашањето контрола и ја смета за непријателска.
дали оваа експлозија беше несреќен Во моментот на експлозијата „Хезболах“
случај или нечиј интерес? ја чекаше пресудата на Специјалниот
Но, за да се тврди дека оваа експлозија трибунал, за извршениот атентат врз
не беше несреќен случај треба да се поранешниот премиер на Либан, Рафик
утврди дали и кој има корист од овој Харири, па некои од анализите одеа
настан? Уништената област е населена во насока дека „Хезболах“ стои зад
со популација која генерално не е експлозијата.
позитивно расположена кон „Хезболах“. Многу од теориите на заговор не се
Оттука, ниту на Израел, ниту на САД, совпаѓаат со фактите за оваа несреќа.
не би им било во интерес да се нанесе Сопственикот на бродот, сомнително
толкава штета на имотот и бизнисите изгубил интерес за скапоцениот товар,
на нивните пријатели од Либан. дури и не се обидел да го продаде за
Уништувањето на овој дел од Бејрут со да ги исплати долговите. Се поставува
цел да се наметне „нов Блиски Исток“ прашањето дали крајните корисници на
или „нов Либан“ нема смисла бидејќи амониум нитратот можеби требало да
политичките противници на „Хезболах“ бидат умерените сириски бунтовници
во овој момент се многу слаби и не се кои би го искористиле за изработка на
во состојба да му се спротивстават. Исто импровизирани експлозивни направи
така, ниту Франција ниту САД не се во и камиони-бомби, како примерот со
камионите-бомби што во 2013 година
ја уништија болницата „Ал Кинди“ во
Алепо. Но веројатно ако тоа било случај
немало амониум нитритот да остане
толкав период без посериозна контрола.
Сепак, сомнеж за квалификување
на експлозијата во несреќен случај
претставува долгогодишната сериска
небрежност. Во периодот од 2014
година до 2017 година од царинските
службеници има неколку барања со
предложени варијанти за ослободување
од опасниот товар. Без образложение
сите тие барања биле игнорирани.
Очигледно дека ниту претседателот,
ниту премиерот и министрите кои што
се поддржани од „Хезболах“, не биле
информирани дека на пристаништето
има складирана ИЕН од амониум
нитрат. Амониум нитратот е доста
стабилен, што го прави еден од
најбезбедните експлозиви кои што се
користат во рударството. Станува многу
експлозивен во случај кога се загрева
до точка во која настануваат хемиски
промени на ниво каде што може да се
предизвика експлозија.Дополнително,
за поттикнување сомнежи кон целиот
настан даде и изјавата на претседателот
на САД, Доналд Трамп, кој согласно
информациите добиени од страна на
Пентагон тврдеше дека станува збор за
напад, односно некаква бомба. Меѓутоа,
откога Пентагон одби да ја потврди
оваа изјава, тој ги повлече своите
зборови, а американскиот секретар
за одбрана, Марк Еспер, го поддржа
објаснувањето дека најверојатна
несреќа ја предизвикала експлозијата.
Од друга страна пак не треба да се
изостави извештајот на иранската
новинска агенција Мехр, во кој се тврди
дека четири извидувачки авиони на
морнарицата на САД биле забележани
во близина на Бејрут за време на
експлозиите. Дали американското
разузнавање има сознанија која од сите
овие шпекулации е вистината?
Според францускиот аналитичар и
политички активист Тиери Мејсан,
сценарио во форма на трагедијата во
Бејрут, е забележано во изјавите на
Бенџамин Нетанјаху. Тој на 27.09.2018
година, во Генералното собрание на
Обединетите нации ја покажува областа
во која на 4 август 2020 година се случи
експлозијата, која што ја посочува како
депо за оружје на „Хезболах“. Меѓутоа,
„Хезболах“, веднаш по говорот на
Нетанјаху, го евакуирал оружјето од
овој магацин, а Израел потврди дека
експлозијата во Бејрут нема врска со
„Хезболах“, односно пристаништето не
е складиште за оружје на „Хезболах“.
Сепак, на истиот ден од експлозијата
во Бејрут, и по низата експлозии во
Иран и напнатата состојба на сириско-
израелската граница, премиерот
Нетанјаху на Твитер објави: „Удривме
18
Експлозијата во Бејрут предизвика масовни протести, илјадници
Либанци коишто останаа без домови, егзистенција, семејства и
пријатели излегоа на улиците барајќи одговорност за „бомбата“ од
амониум нитрат којашто 6 години била чувана во нивниот главен
град. Протестите предизвикаа оставка на владата на Либан,
а 50 000 Либанци побараа од Франција да ја обнови колонијата врз
нивната држава
во ќелијата и по диспечерите. Го оружје“, со изјавата: „Тоа беше напад“ -
направивме тоа што е неопходно за случајно ја кажа вистината?
да се одбраниме. Предлагам сите тие, Експлозијата во Бејрут може да се
вклучително и „Хезболах“, да го земат анализира и од аспект на обид за
ова предвид“. Ова може да се поврзе со попречување на реализација на проектот
изјавата која што дојде од официјален „Патот на свилата“, со оглед на тоа
Израел, објавена една недела пред дека Кина, поврзаноста помеѓу Иран,
експлозијата во Бејрут, дека „доколку Ирак, Сирија и Либан преку шиитското
’Хезболах’ им причинува штета на население ја смета како основа за
Израелските одбранбени сили или коридорот во Југозападна Азија. Кина и
израелските цивили ќе се бомбардира Иран се позиционираа како инвеститори
либанската инфраструктура“. Насловите во фазата за санирање на штетите од
по израелските медиуми кои го експлозијата, што е во спротивност со
таргетираат „Хезболах“ како виновник намерите на ММФ, за кои коментираше
за трагедијата, потврдуваат дека за и генералниот секретар на „Хезболах“,
Израел е важно да се демонизира неколку недели пред експлозијата.
„Хезболах“ и секако, Иран. Лидерот Сирија и Иран се во првите редови во
на „Хезболах“, Хасан Насралах, во однос на помошта за Либан. Техеран
телевизиско обраќање изјави дека веднаш испрати медицинска помош
неговата партија нема магацини за и опрема, храна и лекови. Сирија
оружје во пристаништето и нема никаква ги отвори своите граници со Либан,
врска со содржината на складираните испрати медицински тимови и прима
материјали во Хангарот 12. Меѓутоа, тој пациенти од болниците во Бејрут.
во 2016 година изјави дека проектилите Особено е важно да се има предвид
на неговата шиитска организација дека експлозијата во Бејрут ги уништи
се способни да извршат напад врз главните силоси на Либан со капацитет
северното израелско пристаниште во од 120 000 тони, оставајќи ја државата
кое, според него, има тајни магацини без стратешки резерви за храна. Ова би
со амонијак и притоа да предизвикаат се вклопило во теоријата за гладување
експлозија која е еквивалент на на нацијата, бидејќи веќе истиот ден
нуклеарно оружје. Според него, со ваков Либан стана во голема мерка зависен
напад тие би постигнале „баланс на за храна од Сирија, а Сирија е голем
теророт“ и загарантирано уништување. извозник на органска пченица, додека
Дали претседателот Трамп, пак пристаништето и уништениот дел
претпоставувајќи дека пристаништето од градот, со кинески инвестиции може
во Бејрут беше погодено од „непознато многу брзо да се реконструира.

Деструктивните настани во Либан не
можат да се изземат од ширењето на
„Патот на свилата“ низ Ирак, Иран,
Сирија и другите арапски нации.
Во изминатиот период во Иран се
случија серија на напади: на 26 јуни
во производниот комплекс за ракети
изби пожар и експлозија, на 30 јуни
во здравствена клиника од експлозија
загинаа 19 лица, на 2 јули имаше
експлозија во нуклеарната централа
„Натанц“, а на 15 јули во фабриката
за алуминиум „Бушхер“ изби пожар.
Доколку овие инциденти ги поврземе
со договорите кои што моментално се
финализираат помеѓу Кина, Русија и
Иран, можеме само да претпоставиме
дека овие ситуации не се случајни.
Според Данило Коп, еден од врвните
италијански експерти за експлозиви,
при активирање на амониум нитрат
се создава жолт облак. Според него
наместо жолт облак на видеата кои што
ја снимија експлозијата се забележува
како се шири бела сфера предизвикана
од кондензација на морскиот воздух,
и портокалов облак со тенденција на
црвена боја – типично за присуство на
литиум кој се користи како гориво за
воените проектили. Односно според него
експлозијата наликува на експлозија
на магацин со оружје. Според Ријад
Кахваџи, шеф на Институтот за воени
анализи на Блискиот Исток со седиште
во Дубаи, амониум нитратот не би се
запалил без претходна експлозија.
Тој смета дека Либанската армија не
складира експлозивен материјал на
пристаништа, туку тоа го прави во
касарните, па го поставува прашањето
ако не било склад за експлозивни
материи на војската, кој друг би можел
да складира оружје?
Трагедијата во Бејрут претставува
голем геополитички настан кој ќе
ја обликува иднината на Блискиот
Исток, а во колективната меморија на
регионот има многу сеќавања на слични
настани. Востанието во 1953 година
против иранскиот премиер Мосадег,
беше вовед во Иранската револуција,
а атентатот врз Либанскиот премиер
Рафик Харири во 2005 година придонесе
за повлекување на Сирија од Либан и
институционализирање на вината кон
„Хезболах“ – со терористички предзнак.
Исто така хемиското оружје во Сирија
претставуваше уште една точка на
пресврт. Можни се две претпоставки:
една е дека експлозијата настанала
од небрежност, а втората е дека
експлозијата е обид за преобликување
на тековната динамика и геополитика на
Блискиот Исток. Уништувањето во Бејрут
може да го крене либанското население
против Хезболах, а обидот од страна на
ОН да се стави Либан под меѓународен
надзор, укажуваат на тоа дека западните
држави и понатаму ќе се обидуваат да го
ослабат и ограничат „Хезболах“.
Напад или несреќа? Сè уште нема јасен
одговор, иако до сега поголемиот дел
од елементите сугерираат дека станува
збор за сериозна несреќа. Израелските
аналитичари сметаат дека Либан е пред
големи внатрешни нереди, кои што ќе
го ослабат „Хезболах“, а особено пред
специјалниот извештај на Трибуналот.
Но од друга страна дури и да се работи
за несреќен случај експлозијата на
главното пристаниште во Либан на
некој начин може да се смета и како
предупредувачка порака до Иран, кој
само пред околу еден месец изјави дека
ќе распореди бродови и танкери со
нафта во Либан, а овие бродови, доколку
го направат тоа во Либан, би започнале
редовна линија за снабдување не само
со нафта, туку и со храна, со лекови, па
и со оружје и муниција. Ако форензиката
докаже дека овие настани претпочитаат
обид за уништување на „Хезболах“ -
Иран, новата регионална парадигма
може навистина да биде насилна. Во
светлина на случувањата на Блискиот
Исток мора да се земат предвид и
договорот за пријателство помеѓу Израел
и Обединетите Арапски Емирати кој Иран
го протолкува како директно формираље
сојуз на САД, Израел и арапскиот свет
против Иран. Од друга страна пак,
Советот за безбедност на Обединетите
нации не ја поддржа резолуцијата на
САД за продолжување на ембаргото за
вооружување кон Иран. Ситуацијата во
Сирија сè уште не е до крај смирена,
Либан е пред нови внатрешни
конфликти, Иран гледа непријателски
неприродно создаден сојуз и голема е
веројатноста да започне со набавка на
оружје од неговите пријатели Русија и
Кина, кои, пак, солидно се позиционираат
на териториите на Сирија и Либан, како и
во нивните територијални води. Со други
зборови, Блискиот Исток повторно го
чекаат турбулентни времиња.
д-р Ненад Танески
19
Едукација
Воената доктрина
на ЈНА (Втор дел)
В
ооружените сили на
СФРЈ имале намена да го
бранат социјалистичкиот
самоуправен општествен
систем, слободата и независноста
на земјата, единствениот концепт на
општонародна одбрана и стратегијата
на вооружена борба, единствено
раководење и командување и употреба
на вооружените сили, соработка на
командите, штабовите и единиците
на ЈНА на сите рамништа, можност за
потчинување на команди и единици
на ТО на ЈНА и обратно. Постоела
и опција единици и команди на
ЈНА да се трансформираат во ТО и
обратно. Главната разлика меѓу двете
компоненти бил изворот на буџетирње.
ЈНА била вооружувана, опремувана и
обучувана со федерални, додека ТО со
републички средства.
Бидејќи речникот влијае врз
перцепцијата, самиот концепт допринел
да се игнорира она што се знаело дека
е слабост – разбивање на внатрешното
единство. Иако во сите политички
говори, литературата, филмовите
и официјални документи постојано
било нагласувано дека постојат т.н.
20
СФРЈ имала уникатен концепт на општонародна одбрана.
Вооружените сили се состоеле од Југословенската народна
армија (ЈНА) и Територијалната одбрана (ТО), а се очекувало и
самоорганизирање на народот кој би пружал отпор во координација
со врховната команда. Овие два дела чинеле заедничка целина, а
нивното заедништво зависело од рамноправноста и заедништвото
на сите југословени
„домашни предавници“, главната војна партизаните војувале сами,
премиса на одбраната била дека сите без помош од сојузниците. Првите
републики во федерацијата заеднички две години и сојузниците и СССР не
ќе се борат против надворешен биле убедени кого да поддржат, се до
агресор, а „внатрешниот непријател“ Техеранската мировна конференција
ќе биде незначителен. Се истакнувало во 1943 година кога партизанското
дека концептот на општонародна движење на КПЈ било прифатено
одбрана било карактеристика на како сојузник. Ослободувањето на
народноослободителната борба, Југославија се должело на сопствен и
занемарувајќи дека најголемиот број на оригинален одбранбен концепт и оваа
југословенски жртви во Втората светска перцепција придонела државата да
војна се должел на меѓусебна борба, се развива како неврзана земја без да
заради етно-религиски и политичко- бара сојузништво ниту со исток ниту со
идеолошки разлики. запад.
Воената доктрина на ЈНА била под Основа на воената доктрина на ЈНА
силно влијание на фактот дека во бил самоуправувачкиот социјалистички
поголемиот дел од Втората Светска систем на СФРЈ кој се темелел на

два столба: народноослободителната
војна и социјалистичката револуција.
Ова кажува две работи. Прво, дека
одбраната била градена врз митот за
НОБ во кој народите и народностите
на Југославија здружено се бореле
против странскиот окупатор и
„домашните предавници“ и второ,
дека ова здружување не би било
возможно без надминување на етно-
религиските разлики кое единствено
може да го обезбеди социјалистичката
идеологија. Двата столба отсекогаш
биле потресувани од внатрешни и
надворешни влијанија. Внатре, митот
за НОБ бил во сенка на национализмот
поради сеќавањата од жртвите нанесени
од „домашните предавници“, или
меѓусебна пресметка на југословенските
народи. Ова жарче на национализам
тивко тлеело и додека Тито бил жив.
Истовремено, на надворешен план
се повеќе била очигледна разликата
меѓу социјалистичкиот исток и
капиталистичкиот запад. Во 80-тите
години ова дојде до полн израз и на крај
резултираше со падот на Берлинскиот
ѕид, распад на СССР и Варшавскиот
пакт и воведување на плурализам.
Основа на воената доктрина
на ЈНА бил самоуправувачкиот
социјалистички
систем на СФРЈ кој се
темелел на два столба:
Народноослободителната
војна и социјалистичката
револуција. Според правилото
на служба во ЈНА, старешините
биле должни активно да ја
спроведуваат политиката на
Сојузот на комунистите на
Југославија во единицата во
која работат
Уставот на СФРЈ забранувал
потпишување на капитулација и
признавање на окупација. Поради
тоа во воената доктрина на ЈНА
територијата која би била под контрола
на непријателот била нарекувана
„привремено запоседната територија“.
Оваа антитеза на поимот окупација
требало да има порака дека агресорот
ќе биде изложен на долготрајна војна
на исцрпување. Во стратегијата за
одбрана биле дефинирани три облици
на вооружена борба: фронтална,
партизанска и комбинирана.
Фронтална борба се планирала
доколку има поволен однос на
силите, заради спречување на длабок
продор на непријателот и губење
на територија. ЈНА била солидно
опремена и вооружена со цел
одвраќање од агресија. Во однос на
соседите, располагала со доволно
оклопно механизирани единици,
артилерија и воздухопловство за да
биде сфатена како регионална сила.
Покрај ЈНА, во фронталната борба
би учествувала и ТО на републиките
со самоорганизирани единици од
народот.
Партизанска борба се планирала
доколку агресорот би заземал поголем
дел од територијата и односот на
сили е во негова полза. Во случај на
агресорска војна со радикална цел,
партизанската борба би била основен
начин на војување. Овој концепт
почивал на темелите на искуствата од
Втората светска војна каде успешно
е водена партизанска борба против
надмоќен противник. Носители би
биле ЈНА организирана во помали
формации, ТО и населението. Со
диверзии, саботажи, препади и
заседи непријателот постојано би се
вознемирувал и ослабнувал. За разлика
од фронталната борба која требало да
трае кратко и офанзивно, партизанската
борба била замислена како борба до
исцрпување каде времето е секогаш во
полза на одбраната.
Комбинирана борба значело
комбинација од двете и тоа се сметало
за уникатен начин кој настанал во текот
на народноослободителната борба
кога партизанските формации станале
толку масовни да борбата добила и
фронтален карактер. Самиот концепт
не бил апсолутно уникатен, бидејќи
потекнува од кинеската стратегија
на Мао каде малите формации во
текот на војната растат во големи
конвенционални единици. Овој облик
на борба се сметало дека е најповолен
против било кој вид на агресија,
бидејќи овозможувала истовремено
офанзивност, упорност, флексибилност
и еластичност.
Успехот на сите три облици на борба
зависел од поддршката на населението.
Немало сомневање дека населението ќе
се двоуми околу лојалноста, што било
во спротивно од искуствата дека земјата
сепак имала „внатрешен непријател“
кои агресорот би ги користел за
остварување на воено-политички
цели. Иако свесни дека исто како и во
Втората Светска војна одреден дел од
населението поради верска, етничка или
политичко-идеолошка побуда може да
21
застане на страна на одредена странска
сила, нема докази дека во вежбите на
ЈНА било проигрувано такво сценарио.
Постоел скриен страв дека тоа е
возможно да се случи, но дискусијата
дека дел од населението ќе се сврти
против општественото уредување на
СФРЈ било табу тема. Така, најголемата
слабост на одбранбениот концепт бил
премолчуван.
Во ЈНА се водело сметка за
разновидност на персоналот,
војниците во ЈНА служеле во различни
републики, а старешините често
стапувале во мешани бракови. На тој
начин ЈНА како систем го промовирал
југословенскиот идентитет наспроти
националниот на републиките. Од
друга страна, ТО на републиките биле
етнички хомогени. Со одлука да се
формира ТО во 1969 година, полека
се зајакнувал националниот идентитет
во оваа компонента на вооружените
сили. Доколку се мобилизирале двете
компоненти, СФРЈ требало да има
повеќе милиони борци распространети
на цела територија. Теоретски овој
концепт бил непобедлив од странска
агресија, под еден услов, ЈНА и ТО
да бидат фокусирани кон една цел.
Распаѓање на државата од внатре
е сосема спротивен на овој концепт
и неминовно доведе до конфликт
меѓу двете компоненти. Концептот
на општонародната одбрана се
чинел непобедлив, меѓутоа неговата
ахилова пета била неразделноста
на вооружените сили од политичкиот
систем. Кога политичкиот систем
се променил, концептот ја изгубил
суштината. Општонародната одбрана
имала три задачи: одвраќање од
надворешна агресија, безбедност
на граѓаните и обесхрабрување на
реакционерните, антисоцијалистички
22
Уставот на СФРЈ забранувал
потпишување на капитулација
и признавање на окупација.
Поради тоа во воената
доктрина на ЈНА територијата
која би била под контрола на
непријателот била нарекувана
„привремено запоседната
територија“. Оваа антитеза на
поимот окупација требало да
има порака дека агресорот ќе
биде изложен на долготрајна
војна на исцрпување. Во
стратегијата за одбрана биле
дефинирани три облици на
вооружена борба: фронтална,
партизанска и комбинирана
и антисамоуправувачки сили кои
дејствуваат од надвор и од внатре.
Третата задача се сметала како посебно
значајна, а станала контрадикторна кога
е воведен плурализам во СФРЈ.
Се претпоставувало дека
поттикнување на немири и кризи од
надвор нема да бидат поддржани
од внатре. Воените стратези свесно
го занемарувале фактот дека во
земјата сепак отсекогаш постоеле
реакционерни и антисоцијалистички
сили. Југословенската емиграција која
се сметала за непријателска постојано
дејствувала против политичкото
уредување на земјата и имала
националистички набој. Додека Тито
бил жив, до некаде било оправдана
оценката дека постоело големо
морално политичко единство во поглед
на вредностите на социјализмот и
самоуправувањето, но по неговата
смрт за многу кратко време во пакет
со економската криза дошло и до
социјална и политичка криза.
Воведување на плурализам бил во
спротивност со мисијата и задачите
на вооружените сили кои се темелеле
на чување на социјалистичкото
самоуправување. Така, уште пред
да започнат насилствата во СФРЈ,
политичкото раководство го збунило
старешинскиот кадар на ЈНА околу тоа
кои се новите цели на одбраната. Со
оглед на тоа дека поголемиот број на
старешини автоматски биле членови на
сојузот на комунисти со професионална
обврска да дејствуваат политички
во воените колективи, преку ноќ се
изгубило идеолошкото единство и со
тоа борбената готовност на единиците.
Во една таква конфузија никој немал
одговор на прашањето за што се
бори армијата. Истовремено, во сите
републики се појавиле нови политички
партии кои имале национален карактер
и сосема друга визија, насочена кон
поголема сувереност на републиките.
Не било сосема јасно како тоа ќе се
вметне во редовите на ЈНА.
Според правилото на служба во ЈНА,
старешините биле должни активно
да ја спроведуваат политиката на
Сојузот на комунистите на Југославија
во единицата во која работат. Со
воведување на плурализам е направена
измена на овој став дека старешините
на ЈНА се должни „конзистентно да ја
толкуваат и спроведуваат политиката
на највисоките државни органи на
СФРЈ“. Во останатите држави од
источна Европа - поранешни членки на
Варшавскиот пакт, старешинскиот кадар
исто така бил природно индоктриниран
да го брани општественото уредување.
Со воведување на плурализам, се
сменила и доктрината на војските кои
престанале да бидат социјалистички
во идеологијата. Меѓутоа, изненадното
насилство во СФРЈ спречило да дојде
до трансформирање на менталниот
склоп на вооружените сили од
еднопартиски систем во плурализам.
Со избивање на војната, наместо по
идеолошка, дојде до поделеност по
етничка основа.
Некои тврдат дека распадот на СФРЈ
започнал со формирање на ТО во
1969 година и Уставот на СФРЈ во
1974 година. ТО на републиките биле
формирани поради инвазијата на
СССР врз Чехословачка во 1968 година
кога се покажало дека големи сили
како СССР или НАТО можат за кратко
време да ја совладаат одбраната на
помала држава. Улогата на ТО била во
случај на агресија да се мобилизираат
што е можно повеќе луѓе кои ќе водат
долготрајна војна до исцрпување.
Се ценело дека на овој начин околу
3 милиони луѓе можеле да се борат
како партизанска војска. За време на
,мир околу 800 000 припадници на ТО
постојано се обучувале за војна. Во
почеток ТО била децентрализирана
и независна, а командантите
на единиците координирале со
Во ЈНА се водело сметка за разновидност на персоналот, војниците
најблиската команда на ЈНА. Меѓутоа, во ЈНА служеле во различни републики, а старешините често
поради уставните промени во 1974
година со кои се зголемија правата на
стапувале во мешани бракови. На тој начин ЈНА како систем го
републиките, во текот на 70-тите години промовирал југословенскиот идентитет наспроти националниот
се појавија тензии помеѓу ТО и ЈНА. Во на републиките. Од друга страна, ТО на републиките биле етнички
1980 година е основан Територијален
совет под контрола на државниот хомогени
секретар за национална одбрана и со
тоа командантите на единиците на ТО
директно одговарале на командантите
на ЈНА. Истовремено, и покрај губење
на контролата над ТО, републиките
и автономните покраини продолжиле
да го носат товарот на нивното
финансирање.
ЈНА не одговорила соодветно на
кризата која доведе до војна и
распад на СФРЈ, бидејќи нејзината
доктрина се темелела на идеолошката
матрица на Сојузот на комунистите на
Југославија. Во поглед на внатрешната
кохезија политичкото раководството
упорно се убедувало и себе и
народот дека единството нема да се
растури. ЈНА морално престанала
да постои уште со излегување на
првата република од СФРЈ. Врховната
команда се нашла во правна и
морална забуна како да дејствува
кога целите на ЈНА се измениле, а од
другата страна се нашле републичките
ТО и полициски сили. Оттука, нема
грешка во воената доктрина на ЈНА,
туку во политиката која не нашла
модус за мирен развод како оној на
Чехословачка.
Ѓорѓи Вељовски

23
Легендарни македонски пилоти
Спасен Заревски
П
ролетта 1945 г., во текот на
Втората светска војна, фронтот
против тогашната држава
Југославија бил делумно
стабилизиран, а руската Црвена армија
напредувала кон Австрија. Сепак,
фашистичките сили во Југославија
цврсто ги држеле своите „длабински“
позиции, при тоа создавајќи ефективен
заднински браник за повлекување
на нивните трупи од Балканот.
Повлекувањето на овие сили значело и
нивно ослабување на фронтот во Срем,
во Славонија и по долината на реката
Босна. Анализирајќи го таквиот развој, а
со желба за што побрзо ослободување
на целата југословенска територија,
Главниот штаб на југословенската
армија донел одлука на 9 април 1945 г.
да се започне со подготовка за целосна
офанзива против фашистичката војска.
Во ваквата офанзива огромна улога
требало да одигра и новоформираното
југословенско Воено воздухопловство.
Во тоа време, процесот на негово
опремување со авиони и опрема бил
овозможен преку СССР. Притоа биле
обезбедени доволен број пилоти и
авиони за извршување воздушни
борбени мисии од секаков вид.
24
Пилотот Спасен Заревски е
споменуван во низа настани
и белешки од историјата
на воздухопловството на
некогашната држава, но не
остави поголем број спомени
и фотографии во сегашнава
наша македонска самостојна
држава. Токму тоа е поводот
за објавување на вакви
текстови кои можат да бидат
и предизвик и провокација
за откривање на заборавени
фотографии и документи за
ваквите великани
Во подготовката на офанзивата,
извршена е дислокација на
југословенската група на авијациски
дивизии (Група на воздухопловна
дивизија - ГВД). Седиштето на ГВД и
персоналот на 42. ударна авијациска
дивизија со 111. ловечки полк и 42.
ударен авијациски полк биле во областа
Сомбор. Персоналот на 11. борбена
авијациска дивизија, со 113. ловечки
и 423. ударен авијациски полк, биле
лоцирани во Бачки Брестовац. Двата
преостанати авијациски полкови (112.
борбен и 422. ударен полк) биле
лоцирани во областа Шабац (Србија)
и биле организирани во специјална
оперативна група (т.н. јужна авијациска
група) за поддршка на копнените сили
на југословенската втора армија. Во
пресрет на офанзивата, која требало
да започне во мугрите на 12 април, на
воздухопловните сили им била дадена
задача да напаѓаат по главните точки
за пробив, како и да вршат извидување
на задниот дел на непријателот. На
денот на пробивот, точно во 06.40
час., сите авиони биле на соодветно
борбено распоредување. Полковите кои
учествувале во оваа операција, главно,
биле вооружени со борбените авиони
од типот„Јаковљеј - Јак“ и јуришните
- ловечки авиони „Иљушин Ил - 2“,
именувани како „Штурмовик“. Тој ден
имало 55 авиони подготвени за воени
напади. Нападот за пробој на Сремскиот
Фронт бил планиран во два наврата.
Првиот удар требало да започне во 7
часот со сите расположливи авиони.
Вториот наврат, исто така, бил планиран
со учество на сите авиони, а да започне
веднаш по враќањето на единиците од
првиот удар, нивно дополнување со
гориво и повторно вооружување.
На денот „Д“, првичниот план бил
целосно реализиран, а дополнително бил
реализиран и трет удар. Во авионите кои
учествувале во пробојот на овој фронт
учествувале и македонските пилоти:
Спасен Заревски, Благоја Козаровски,
Трајко Пешевски, Душан Митевски,
Добри Петровски и Васко Ивановски,
за кого пишувавме. Во овој пробој
биле направени 250 борбени летови.
Трајко Пешевски и Спасен Заревски
учествувале во двата напада, еден по
друг. Тој ден, германското „Луфтвафе“
останало, речиси, неактивен воен
соперник, а радоста од успехот ја делеле и
македонски пилоти, учесници во пробојот
на овој значаен фронт.
Спасен Заревски е уште една легенда на
македонското воздухопловство. Роден
е на почетокот на дваесеттите години
на минатиот век во Тетово, каде што го
завршил и основното образование. Патот,
од едноставноста и сиромаштијата, кон
сонот за подобра иднина го водел кон
подофицерска воена воздухопловна
школа во Рајловац (Србија), во тогашната
кралска држава Југославија. Таму, со
посебни напори и особено залагање,
најнапред го научил тогашниот српско-
хрватски јазик, кој бил во употреба во
целата воена структура. Потоа, во текот на
школувањето, покажал завидни резултати
кои го воделе и кон остварување на сонот
за пилотскиот позив.
Виорот на Втората светска војна го
затекнал како, штотуку, завршен воен
пилот потпоручник. Како истакнат пилот,
ценет од пилотите – инструктори, но и од
своите колеги, по одлука на Командата
на тогашното Воено воздухопловство
на Народно ослободителната борба на
Југославија бил испратен на пилотско
дооспособување во тогашниот СССР
(денешна Руска Федерација) на „ударните“
авиони од типот „Јаковљев Јак 1 и 3“,
Авион „Ил – 2“
Авионот од типот „Иљушин Ил – 2“ е произведен во
СССР. Припаѓал на групата јуришни авиони, со две
како и на „јуришните“ авиони од типот типот „Јаковљев“. 113. воздухопловен
„Иљушин Ил – 2“. Овие авиони биле воен полк бил формиран на 15 декември
препознатливи по своите способности, 1944 г. во гратчето Рума (Србија).
а посебно ги покажале и во битките со За својата извонредна храброст и
озлогласените германски авиони. Обуката пожртвуваност, пилотот Спасен Заревски,
успешно ја завршил и заедно со авионите во декември 1945 г., е одликуван со „орден
и група руски пилоти успешно пристигнале за храброст“ на тогашната држава.
на просторот на тогашна Југославија, Како воен пилот и командир на
каде се одвивале завршните борби за ескадрила, Спасен Заревски продолжил
ослободување на државата, а посебно да живее и работи во Загреб,Хрватска.
со т.н. пробој на Сремскиот Фронт, каде Во својата кариера управувал со голем
Заревски е директен учесник во составот број различни типови авиони меѓу
на советското воздухопловство за кои и познатиот германски јуришен
ослободување на Југославија. авион од типот „Месершмит Ме – 109“.
Веднаш по пробојот на Сремскиот Фронт, По пензионирањето, бил почитуван
нашите пилоти во составот на советското како воздухопловен пилот и стратег, а
воздухопловство, се издвоени во состав последна негова воздухопловна активност
на 112. и 113. југословенски воздухопловен му била учеството на округла маса, со
полк. За сите свои воздухопловни успеси стручна анализа. Темата била „Улогата на
и непосредното крунско учество во овие военото воздухопловство во стратешката
завршни битки, подоцна Спасен Заревски концепција на НОВ“. Оваа „округла“ маса
е унапреден во командир на ескадрила се одржала во јубилејната 40-годишнина
во познатиот и признат 113. југословенски од формирањето на Југословенското
воздухопловен воен полк. Во тој период, воено воздухопловство, во март 1985 г. во
во составот на овој полк влегувале 3 Земун, Србија.
ескадрили вооружени со авионите од Ѓорги Чачкиров
седишта, едно зад друго. Го движел клипен мотор од
типот „Mikulin AM-38F“ со елиса-пропелер со променлив
чекор. Како таков, овој авион ги докажал своите високи
способности во текот на Втората светска војна. Технички
карактеристики на авионот: растојание на крилата – 14,62
м, површина на крилата – 38,4 м2, должина на авионот
– 11,65 м, височина – 4,17 м, тежина на празен опремен
авион 4.526 кг, најголема тежина при полетување – 6.472
кг. Перформанси на авионот: максимална брзина на
летање – 400 км/час, брзина на крстарење – 270 км/час, а
најголем долет – 675 км. Од вооружување располагал со 2
крилни топа со 300 гранати, 2 крилни митралеза од типот
ШКАС со калибар 7,62 мм наполнети со 1600 куршуми и 1
митралез на задното седиште со 150 куршуми. Покрај тоа,
зависно од задачата, носел бомби од 400 – 600 кг и 4 – 8
ракети со можност за управување, од типот РС – 82 и
РС – 132.
25
Низ историјата
Историјата на македонското
Воено воздухопловство
Д
о распадот на поранешната
СФРЈ за безбедноста на
македонскиот воздушен
простор се грижело
југословенското ВВ, поточно Третиот
корпус. Во состав на корпусот, меѓу
другите воени единици, се наоѓала
и 98. авијациска бригада лоцирана
на воениот аеродром „Петровец“
близу Скопје. Бригадата се состоела
од три ескадрили, поточно два
ловечко-бомбардерски и една
извидувачка ескадрила, и тоа: 241.
ловечко-бомбардерска ескадрила со
борбените авиони „Ј-22 Орел“; 247.
ловечко-бомбардерска ескадрила
била опремена со борбените авиони
„Ј-21 Јастреб“; 354. извидувачка
ескадрила била опремена со
извидувачка варијанта на „Ј-21
Јастреб“, поточно „ИЈ-21“. Бригадата
во својот борбен состав располагала
со 35 борбени авиони. Покрај
бригадата имало и еден сквадрон
од хеликоптери од типот „Газела“
На 10 април 1992 година била донесена одлука од претседателот
Киро Глигоров за формирање на македонското ВВ со што е
конституирана и командата на ВВ и ПВО. Воено воздухопловство
(ВВ) се состоело од авијациска бригада со авијациски, транспортен
и борбен хеликоптерски сквадрон. Еден авион „УТВА-66“ и четири
„УТВА-75“ биле првите авиони кои ги сочинувале македонските
воздухопловни сили. Во овој и во наредниот број на „Штит“ ќе
направиме краток историски осврт на развојот на македонското
воено воздухопловство
на воениот аеродром „Петровец“. за независност одржан на 8
На 25 јуни 1991 година започнал септември 1991 година резултирал
распадот на СФРЈ, а со тоа и неколку со прогласување на независност
годишната граѓанска војна од која на Република Македонија. По
се формирале и првите независни започнувањето на воениот конфликт
и самостојни држави Словенија, за новоформираните самостојни
Хрватска и Босна и Херцеговина. држави, во септември 1991
година, Советот за безбедност на
Военото воздухопловство Обединетите нации донел резолуција
од осамостојувањето за воведување на ембарго на сите
до 2001 година поранешни југословенски републики.
Македонскиот референдум Во однос на Македонија, резолуцијата
се сметала за неправедна од
Македонија, со оглед на тоа што
единствено Македонија својата
самостојност ја добила без воени
дејствија. На 21 февруари 1992
година претседателот Киро Глигоров
и претставници од ЈНА потпишале
договор за повлекување на ЈНА
од Македонската територија. При
повлекувањето од страна на ЈНА
било однесено се што можело да се
носи. Се друго било уништувано или
оштетувано за да не може да биде
користено од идната македонска
армија. Касарните и магацините
останале празни. Од воениот
аеродром Петровец биле однесени
сите борбени авиони и хеликоптери и
другите воени средства и материјали,
аеродромот останал празен.
Последниот припадник на ЈНА ја
напуштил македонската територија на
27 март 1992 година.
На 10 април 1992 година била
донесена одлука од претседателот
Киро Глигоров за формирање
на македонското ВВ со што е
конституирана и командата на ВВ
и ПВО. Военото воздухопловство
се состоело од авијациска бригада
со авијациски, транспортен и
борбен хеликоптерски сквадрон.
Еден авион „УТВА-66“ и четири
„УТВА-75“ биле првите авиони
кои ги сочинувале македонските
воздухопловни сили. Наведените
авиони биле школски и изнајмени
од Македонскиот воздухопловен
сојуз. По повод првиот лет на
македонското воено воздухопловство
со авион од типот „УТВА-75“ на 10
јуни 1992 година, тој ден се смета
за Ден на македонското ВВ и ПВО.
Развојот на военото воздухопловство
продолжува со набавка на четири мировен договор на 21 ноември Военото воздухопловство
транспортни хеликоптери од типот 1995 година, завршил конфликтот во за време на 2001 година
„Ми-17“ на 28 јуни 1994 година од Југославија. Ембаргото било укинато, Извршениот терористички напад
Украина, тие влегле во составот на а на четирите хеликоптери „Ми- на 22 јануари 2001 година врз
301. транспортна хеликоптерска 17“ им била избришана цивилната полициската станица во селото
ескадрила. Но, поради воведеното регистрација и им останала само Теарце, се смета за почеток на
ембарго, тие биле пријавени како воената (301,302,303,304), со што воениот конфликт во Република
цивилни, биле офарбани бели и биле обоени во воено-камуфлажни Македонија. На 16 февруари почнале
добиле цивилни ознаки и регистрации. бои. За време на косовската криза престрелки и во селото Танушевци,
Подоцна бил воведен и нов систем во 1999 година, сите воздухоплови Скопска Црна Гора, а на 14 март
за воено регистрирање што бил биле релоцирани на безбедни места, започнала Битката за Тетово откако
составен од буквите ВАМ – Воздушна длабоко во македонската територија. во месноста Кале биле регистрирани
Армија на Македонија, и трицифрен Во текот на косовската криза нивната вооружени напади врз македонските
сериски број. Во 1994 година ВВ улога била надгледување и следење безбедносни сили. При транспорт на
се трансформирало од Авијациска на состојбите на границите со припадници на МВР, на 17 март 2001
бригада во Воздухопловна бригада. Албанија и Косово, и ги снабдувале година на Попова Шапка, под сеуште
Во периодот од 1994 до 1996 година бегалските кампови лоцирани на неразјаснети околности се урнал
набавените Македонски „Ми-17“ имале територијата на Македонија со храна, армискиот хеликоптер Ми-17 со воена
и цивилна и воена регистрација. вода и медицински и други потребни регистрација ВАМ-301.
Во 1995 година, биле купени нови материјали. На 23 март од Украина биле
четири „Злин 242Л“ школски авиони од На 7 април 1999 година во близина на испорачани четири борбено-
Република Чешка. Авионите влегле во Радовиш се урнал еден од четирите транспортни хеликоптери од типот
составот на 101. авијациска ескадрила школски авиони „Злин 242Л“ со воена Ми-8МТ кои ги користел Украинскиот
со цивилни и воени регистрации. регистрација VAM-101 и цивилна Z3- контигент на Косово, и два борбени
Со потпишувањето на Дејтонскиот DCM. хеликоптери од типот Ми-24В. Во исто
време од Грција биле испорачани
два транспортни хеликоптери од
типот Ух-1. Во наредниот период
стигнале уште 8 борбени хеликоптери
Ми-24В. Борбено-транспортните
хеликоптери Ми-8МТ и транспортните
Ух-1 влегле во составот на 301.
Транспортна Хеликоптерска
Ескадрила, а борбените хеликоптери
Ми-24 влегле во составот на 201.
ПОХЕ односно Противoклопна
хеликоптерска ескадрила. На 23
март била донесена одлука за
преземање на воена акција од страна
на македонската армија и полиција
за заземање на Тетовското Кале
и околните села. Пред да започне
тетовската операција наречена
„Операција МХ“, на 23 и 24 март се
дејствувало само со артилерија и
хеликоптери по строго селектирани
цели. Операцијата започнала
во 7 часот наутро на 25 март, со
артилериско бомбардирање. Во исто
време првиот бран на планираниот
десант почнал со товарање на
воениот аеродром Петровец. До 9
часот, опкружувањето било целосно
завршено со широк округ, освен на
неколку места кој не можеле да се
затворат, тие биле контролирани со
хеликоптерите со цел да се спречи
повлекување или засилување на
опкружените терористи. Битката за
Тетово се смета за огнено крштевање
на Македонското ВВ. Уште првиот
ден постигнат е одличен успех со
оваа операција благодарение на
големата храброст и стручност на
сите учесници. Неколку дена подоцна
започнала операцијата„ МХ-1“ на
Скопска Црна Гора, на 29 март во
8 часот со извршено десантирање
во реонот Црн Камен со силите од
Шестиот одред, познати како Волци,
сегашниот Баталјон за специјални
намени. Во 18:30 часот истиот ден
е дадена воздушна поддршка на
нашите единици со два борбени
хеликоптери во еден налет во реонот
на Демирски Рид. Операцијата се
реализирала успешно, а ранетите
биле евакуирани со хеликоптер. На
4 мај се отворило ново бојно поле,
овој пат биле окупирани главно
кумановските села како Слупчане,
Ваксинце, Матејче, Липково и други.
Повторно за само неколку дена
била испланирана операција за
кумановскиот фронт, кумановската
операција „МХ-2“. Според планот,
операцијата требала да започне
со хеликоптерски десант извршен
северно од село Ваксинце за да се
спречи евентуалното извлекување
на терористите. На 8 мај во 8 часот
наутро започнала операцијата „МХ-
2“, но поради лошите временски
услови планираниот десант не бил
извршен. Во борбените дејства биле
вклучени борбените хеликоптери,
дејствувајќи по позициите на
терористите кои се повлекувале
северно од село Ваксинце и село
Слупчане. Операцијата по наредба
на врховниот командант била
прекината. Операцијата „Руѓинце“
започнала ноќта на 20/21 мај во
04 часот со извршување на десант
од Шестиот одред со поддршка од
борбените хеликоптери и артилерија.
Заробените терористи во операцијата
биле транспортирани со хеликоптер.
Освен што била голема тајна,
операцијата била точно испланирана
и брзо реализирана. На 24 мај
започнала операцијата Ваксинце,
во селата Ваксинце, Слупчане,
Отља и Оризаре. Од извлечените
цивили биле добиени податоци за
распоредот на терористите, што
допринело за успешно спроведување
на операцијата, дополнително
селата Ваксинце и Слупчане биле
серизоно оштетени од артилериски
бомбардирања и хеликоптерски
напади.
Арачиново, село кое географски се
наоѓа на само неколку километри од
Скопје било заземено од терористите
на 9 јуни. На 20 јуни, на скопскиот
Воен аеродром Петровец слетува
првиот од четирите „Сухој Су-25“
борбени авиони што биле набавени
од Украина. Поточно биле набавени
три едноседи Су-25К и еден двосед
Су-25УБ. Неколку месеци порано
пред нивното пристигнување
македонски пилоти и техничари биле
испратени во Украина на обука за
летање и оддржување на борбените
авиони Су-25. На почетокот,
екипажите на воздухопловите
биле составени од македонски
пилоти и украински инструктори.
По целосно завршување на обуката
воздухопловите биле управувани и
одржувани од македонски пилоти
и технички персонал. На 23 јуни
македонските безбедносни сили ја
започнале операцијата за чистење
на теренот од терористите во
Арачиново. 24 јуни, вториот ден
од битката за Арачиново, воените
дејствија започнале со извиднички
лет од борбен авион „Су-25“, а потоа
следело тенковско, артилериско и
хеликоптерско бомбардирање на
терористичките позиции во селото.
Тој ден, за првпат во историјата
на Македонското ВВ самостојно
дејствувал македонски борбен
авион. Битката за Арачиново траела
само три дена. На 25 јуни, пилотите
приметиле дека на крововите
на куќите биле истакнати бели
знамиња. Терористите започнале
да се предаваат поради што воените
дејствија биле прекинати. По наредба
од врховниот командант и советот за
безбедност, терористите и нивните
странски инструктори неказнето го
напуштиле селото и територијата на
Македонија.
На 8 август на автопатот Скопје
– Тетово, кај месноста Карпалак,
извршен е терористички напад
врз македонскиот воен конвој, по
масакрот местото било надлетувано
од борбени хеликоптери. На 10
август за време на престрелките ескадрила);2 борбени хеликоптери Во текот на 2001 година македонското
после масакрот кај Љуботенски „Ми-24К“ (201. противоклопна ВВ се трансформирало во Авијациски
Бачила, извршен бил воздушен напад хеликоптерска ескадрила);2 баталјон во состав на Командата
од борбените хеликоптери по кој транспортни хеликоптери „Ух-1“ на ВВ и ПВО и со тоа ескадрилата
терористите се повлекле. (301. транспортна хеликоптерска станала чета. Структурата на ВВ била
Битката за Радуша се смета за ескадрила);3 транспортни проширена со создавањето на 401.
најжестока во целата војна. Првите хеликоптери „Ми-17“ (301. транспортна школско-тренажна ескадрила, во чиј
судири и престрелки се појавиле кон хеликоптерска ескадрила); 4 борбено- состав влегле авионите „Злин-242Л“ и
крајот на месец јуни, а главната битка транспортни хеликоптери „Ми-8МТ“ хеликоптерите „Ух-1“.
била од 10 до 13 август. Борбените (301. транспортна хеликоптерска (Продолжува)
дејствија траеле непрекинато и до ескадрила). Михаил Стојковски
20 часа помеѓу еден полициски вод
од триесетина полицајци и околу 600
терористи. Во битката за Радуша
дејствувале и борбените авиони „Су-
25“ и борбените хеликоптери „Ми-
24В“. Терористите биле принудени на
повлекување со огромни загуби.
Со потпишувањето на Охридскиот
рамковен договор на 13 август е
ставен крај на воениот конфликтот
во 2001 година. Во декември
пристигнале последните два „Ми-24К“
борбени хеликоптери, а со тоа се
завршиле големите воени испораки.
Со оваа набавка во тој момент
македонското ВВ располагало со: 3
школски авиони „Злин 242Л“ (101.
авијациска ескадрила); 3 борбени
авиони „Су-25К“ (101. авијациска
ескадрила);1 борбен авион „Су-
25УБ“ (101. авијациска ескадрила);10
борбени хеликоптери „Ми-24В“
(201. противоклопна хеликоптерска
Вооружување
Француско борбено возило на
пешадијата „VBCI 8x8“
О
сновниот оклоп на возилото е
изработен од легури на алуминиум,
на кој се поставуваат дополнителни
модули од сендвич-оклопни плочи
составени од тврд хомоген челик, алуминиум
и титаниум, кои лесно можат да заменат
кога се оштетени. Комбинираниот оклоп
овозможува кружна заштита од дејство на
панцирни проектили со калибар од 14,5 мм,
шрапнели од артилериски гранати од 155 мм,
нагазни мини и импровизирани експлозивни
направи. Но, со поставување на кафез-оклоп
околу возилото и дополнителни оклопни
плочи заштитата може да се зголеми.
Во предната десна страна на возилото
е вграден 6-цилиндарскиот дизел мотор
„Renault D12D“, со моќност од 550 кс, во
комбинација со автоматската трансмисија ZF
Ecomat 7HP 602 . Со цел намалување на ИЦ
одразот на возилото, е вграден уред кој ги
разредува топлите издувни гасови создадени
од моторот. Од левата страна напред е
позицијата на возачот, а зад него е позицијата
на командирот на возилото. За потребите
на возачот се вградени 3 перископи за
набљудување кои овозможуваат видно поле
од 180° (во дневни и ноќни услови), а на
кровот е вграден отвор, додека кај позицијата
на командирот се вградени 6 перископи
за набљудување, а на кровот има отвор.
За потребите на командирот е вграден
терминалниот информациски систем SIT,
кој овозможува разменување на дигитални
податоци за тактичката ситуација и графички
презентирани наредби на дигитална мапа
која се прикажува на дисплеј (со команди на
допир), а кој служи за комуникација помеѓу
командирот на возилото и командирот
на единицата. Но, возилото е опремено
и со безбедна комуникација за пренос на
податоци и гласовна комуникација. Системот
за управување со огнот на командирот му
овозможува да ги преземе командите за
управување на борбената купола и оружјето,
а преку видеоканал сликата од нишанскиот
систем на нишанџијата. На централниот
дел од возилото е вградена едноседна
борбена купола DRAGAR, во која е вграден
стабилизираниот автоматски топ 25 М811,
за муницијата 25x137 мм НАТО, кој поседува
двојно хранење со теоретска брзина на
стрелба од 400 гранати во минута. Топот
поседува елевација од -7° до +45°, а со
ротација на куполата азимут на движење
од 360°. За потребите на топот во возилото
се сместени 400 гранати, од кои 150 се
сместени во куполата, спремни за дејство.
На десната страна од куполата е вграден
коаксијалниот митралез MAG-58, со калибар
7,62 мм НАТО. За потребите на митралезот
во возилото се сместени 2.000 куршуми,
32
од кои 200 во куполата спремни за дејство.
Инаку борбената купола е опремена со
помошен погон, кој ѝ овозможува работа
кога главниот погон е исклучен. За потребите
на нишанџијата на кровот од куполата има
отвор, напред е вграден мултисензорскиот
термален дневно/ноќен нишански систем
Catherine XP, а околу отворот се вградени
6 перископи од моделот HL 503 со
зголемување х1. Десно од овој отвор, за
командирот е вграден стабилизираниот
дневно/ноќен панорамски систем MOP
(Moyen d´Observation Panoramique) кој
овозможува видно поле од 360°, а од
левата страна на куполата некои модели
се опремени со активниот заштитен систем
LIRE 30 (Leurre Infra RougE), наменет за
попречување на наведувани ракети. На 4
различни позиции од куполата се врадени по
2 лансери на димни гранати модел GALIX.
Во задниот дел од возилото е транспортниот
оддел во кој се сместени 8 десантни војници
кои се распоредени во 2 групи по четворица
свртени едни кон други. За потребите
на овие војници на кровот се вградени
вкупно 6 перископи за набљудување кои
овозможуваат видно поле од 270°, од кои 2
се вградени веднаш зад борбената купола, а
другите 4 се поставени на крајот од кровот на
возилото, насочени (по агол) наназад. Исто
така на кровот од транспортниот простор
има и два правоаголни отвори. На крајот од
возилото е вградена десантна рампа која
овозможува брз влез/излез. Во рампата е
вградена помала врата со вграден визир
за набљудување. На крајот на возилото од
бочните страни се вградени по 3 лансери
на димни гранати од моделот GALIX. Инаку
внатрешниот волумен на возилото изнесува Објаснување на пресек сликата
13 м³. Возилото поседува комбинација од Пресек слика на VBCI 8x8
хидропневматска и механичка амортизација, 1. Дизел-мотор Renault D12D
а управливоста на возилото се остварува
2. Автоматски топ 25 М811, со
преку двете предни осовини (4 тркала). Но,
доколку од 8-те тркала дојде до уништување калибар од 25 mm
на едно, возилото може да продолжи со 3. Коаксијален митралез, со
движењето. Од опрема во возилото се калибар од 7,62 mm
вградени или по потреба може да се вградат
борбен систем за идентификација свој-туѓ,
4. Лансер на гранати Galix
уред за детекција од ласерска озраченост, (димни или противпешадиски)
клима уред, автоматски систем за гасење на 5. Борбена купола „Драгер“
пожар, АБХО систем за заштита и друго. 6. Позиција на нишанџијата
Покрај борбеното возило на пешадијата
од VBCI се развиени и следните верзии: 7. Поклопец од отворот за
командно возило, оклопен траснпортер и нишанџијата
потполно нова верзија VBCI 2 наменета 8. Систем за активна заштита
за извоз која поседува зголемена оклопна
9. Транспортен простор за
заштита, помоќен погон, помоќно
вооружување и друга опрема. Произведени десантно одделение од 8
се вкупно 630 возила за француската армија. војници
10. Перископ за набљудување
Ивица Дамески
наназад
 ТАКТИЧКО-ТЕХНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА VBCI 8X8
11. Поклопци на кровот од
ЕКИПАЖ 3 члена + 8 војници
транспортниот простор
ДОЛЖИНА 7.8 m
12. Антена ВИСОЧИНА НА КАРОСЕРИЈА 2.26 m
13. Лансер на гранати ВИСОЧИНА СО БОРБЕНА КУПОЛА И
3.22 m
Galix (димни или ЕЛЕК. ОПРЕМА
противпешадиски) ШИРОЧИНА 2.98 m
14. Дополнителен оклоп од хомогени ТЕЖИНА ПРАЗНО 18 тони
челични плочи БОРБЕНА ТЕЖИНА 28 тони
15. Пневматик 395/90 R22 НОСИВОСТ 10 тони
16. Бандаж со вграден систем за КЛИРЕНС 50 sm
автоматска регулација на притисок ПОГОН дизел мотор Renault D12D, со моќност
од 550 кс
во пневматиците и поставени run- МАКСИМАЛНА БРЗИНА 100 km/h
flat вметоци РЕЗЕРВОАР ЗА ГОРИВО 400 литри
17. Отвор за командирот АВТОНОМИЈА НА ДВИЖЕЊЕ 750 km
на возилото ПРЕДЕН НАКЛОН 60%
18. Простор за сместување на БОЧЕН НАКЛОН 30%
намирници или опрема ИСКАЧУВАЊЕ ПРЕПРЕКА 70 sm
19. Командир на возилото ПРЕМИН НИЗ ВОДЕНА ПРЕПРЕКА 1.2 m (со припрема 1.5 m)
20. Возач на возилото ПРЕМИН ПРЕКУ РОВ 2 m

33
Вооружување

„Sukhoi Su-34“ – „Fullback“

К
омпанијата „Сухој“ е голем развиле првиот систем за контрола планира да го модернизира „Су-34“,
советски, а сега руски на летањето, систем за користење да го продолжи неговиот работен век
производител на авиони, падобран за сопирање после и да се зголеми бројот и варијантите
со седиште во непосредна слетувањето и седиште со можност за со вооружување. Електрониката
близина на Москва. Врши дизајн на катапултирање. доаѓа до израз, особено затоа што
воени и на цивилни авиони. Била Во денешно време односно во намерата на Русија е да развива
основана од Павел Сухој во 1939 февруари 2006 година, руската влада две нови верзии на авионите: една
година под името познато како „Sukhoi ја споила компанијата „Sukhoi“ со варијанта за електронско војување
Design Bureau“ (или кодна ознака „Mikoyan“, „Ilyushin“, „Irkut3, „Tupolev“ и друга варијанта за разузнавање,
OKB-51).Во 1936 година Јосиф Сталин, и „Yakovlev“, во нова моќна компанија надзор и извидување. Овој
лидер на Советскиот Сојуз, наредил наречена „United Aircraft Corporation“. воздухоплов е со голема побарувачка
дизајнирање на повеќенаменски Министерството за одбрана на Русија во вооружените сили и има одлична
борбен авион. Сухој и неговиот
тим во 1937 година развиле „ББ-1“,
извидувачки авион и лесен бомбардер.
Една година подоцна, авионот бил
назначен како „Сухој Су-2“. Биле
произведени вкупно 910 авиони „Су-2“.
За време на германската инвазија на
Советскиот Сојуз во Втората светска
војна, со вкупно уништени 222 авиони,
на „Су-2“ итно му бил потребен
наследник бидејќи се покажал како
застарен и недоволно вооружен
против германските авиони. Сухој и
неговото биро дизајнирале оклопен
авион со две седишта т.н. „Сухој Су-
6“, кој во некои споредби се сметал
за супериорен во однос на неговиот
конкурент, „Илушин Ил-2“. Од 1945 до
1950 година, Сухој и неговиот тим го

34
иднина. Русија планира да има 124
авиони во употреба до 2020 година,
со тенденција на зголемување до 200
авиони.
„Сухој Су-34“ има оклопен кокпит
адаптиран за седење на двата
пилоти еден до друг. Голем дел од
дизајнерската работа е насочена
на комфор на екипажот. Двајцата
членови на екипажот седат рамо
до рамо во големата кабина, со
пилот-командант на левата страна и
навигатор / оператор за навигација
и вооружување од десната страна.
Членовите на екипажот имаат простор
да застанат и да се движат околу
кабината за време на долгите мисии.
Просторот помеѓу седиштата доколку
е потребно им дозволува одмор на
пилотите. Првенствено бил дизајниран
за тактичко распоредување и борба
против копнените и поморските
цели (тактички улоги за воздушно „Сухој Су-34“ е руски суперсоничен авион со среден долет, погоден
извидување, бомбардирање, напад, за летање во сите временски услови. Првиот лет го има направено
вклучително против мали и мобилни
цели), во поединечни и групни мисии, во 1990 година во рамките на советските воздушни сили, а стапил
во текот на денот и ноќта, под поволни во служба после речиси 25 години, односно во 2014 година, во
и неповолни временски услови
и распоредени во непријателска
рамките на руските воздухопловни сили
околина со противелектронско оружје радарот. Максималната тежина на Во јули 2010 година, неколку „Су-
и електронско војување. Според тоа, секоја носена муниција е 4000 кг, 34“ и „Су-24М“ спровеле непрекинат
овој авион со неговите способности а нејзиниот опсег се движи до 250 лет од 6.000 км од воздушните бази
и карактеритики може во потполност километри. Системот за електронски кон рускиот далечен исток. Вежбата
да ги замени авионите „Су-24“ и контрамерки е стандарден. вклучувала авиони кои носат оружје
бомбардерот „Ту-22М33“. Системот за притисок овозможува со полн товар и со симулирање цели.
Вкупно 70 авиони требало да се купат работа до 10.000 метри без маски за Со ова ја покажале способноста на
до 2015 година за да заменат околу кислород, кои сепак се достапни за „Су-34“ за летови со долг дострел.
300 авиони од типот „Су-24“, кои вонредни состојби и борбени ситуации. „Су-24М“ биле дополнети со гориво
потоа преминале на програмата за Системот за приказ на дисплеи трипати, додека „Су-34“ два пати во
модернизација. Се очекува околу 200 на кацигата делува како команден текот на мисијата. Во септември 2015
авиони „Су-34“ да бидат во употреба центар. Целната ознака е поврзана со година, за прв пат шест авиони „Су-
до 2020 година. Со оглед дека овој движењето на главата на пилотот во 34“ пристигнале на аеродромот во
авион е многу пати поефикасен на однос на поставените цели. Главниот Сирија, за напади против бунтовниците
сите полиња и во однос на сите радар може истовремено да следи и силите на ИСИЛ. Авионите биле
параметри, на руската влада ѝ се десет воздушни цели и да напаѓа користени за бомбардирање цели на
потребни во помала количина. Во четири цели (во воздух, на копно или на Исламската држава во Сирија, кога
август 2013 година „Сухој“ потпишал вода). Радиусот на откривање цели во руските воздухопловни сили со „Су-34“
договор со холдинг-компанијата борбени големини е до 120 км (новиот уништиле команден центар, подземни
„Radiopribor“ со седиште во Казан, радар од 4-та генерација е со опсег бункери со депо за експлозиви и
за 184 системи за идентификација до 300 км), опсегот на мониторирање муниција, како и камп за обука.
на пријател или непријател со рок на е +/- 60 степени, а задниот систем на Нападите вклучувале прецизни удари
достава до 2020 година. радарот за предупредување може да од надморска височина од над 5.000 m,
Во однос на дизајнот, „Су-34“ го дели предупредува за напади од задната користејќи прецизни (водени) бомби.
најголемиот дел од својата структура страна. Драган Павловски
на крилата, опашката и елементи на
моторот со авионот „Су-27“. Авионот
успешно може да се справи со големи ГЕНЕРАЛНИ КАРАКТЕРИСТИКИ
оптоварувања на Г и да изведува 2 члена (пилот, копилот/оператор
аеробни маневри до +9 g. Има ПОСАДА за комуникации, навигација и
максимален долет од 4.000 километри вооружување)
без надополнување на гориво, а ДОЛЖИНА 23.34 метри
нивото на бучавата на „Су-34“ е двојно ВИСОЧИНА 6.09 метри
пониска од нивото на бучавата на
неговите претходници. Во однос на ТЕЖИНА НА ПРАЗЕН АВИОН 22.500 килограми
вооружувањето, тој ги има задржано МАКСИМАЛНА ТЕЖИНА НА
45.100 килограми
топовите од 30 мм на „Су-27“, како и ПОЛЕТУВАЊЕ
можноста за носење ракети „воздух- МАКСИМАЛНА БРЗИНА 2.200 км/час
воздух“, првенствено за одбрана од
прогонувачи, доколку бидат откриени МАКСИМАЛЕН ДОЛЕТ 4.000 километри
од задната страна со помош на ПЛАФОН НА ЛЕТ 17.000 метри

35
Вооружување

„Патриот 2“ –
Заштитено мобилно возило 4х4 (Patriot II)

В
озилото „Патриот 2“ беше
развиено од страна на „Патриот 2“ е ново заштитено мобилно возило на чешката компанија
„Excalibur Army“ во соработка
со „H Cegielski-Poznan“ и
„Excalibur Army“, која е дел од „Czechoslovak Group (CSG)“. Тоа е
„Tatra Defence Vehicles“. За прв пат е надградена варијанта на „Patriot 4×4“, средно оклопно тактичко
претставено на Меѓународниот саем на повеќенаменско возило, наменето за поголем број на мисии
одбранбени и безбедносни технологии
„International Trade Fair of Defence and
Security Technologies (IDET) 2019“
оддржан во Брно, Чешката Република во
мај 2019 година.
Заштитеното мобилно возило „Patriot II
4×4“ беше изложено и на експозицијата
„MSPO 2019“ што се одржа во Киелце,
Полска, во септември 2019 година.
Втората генерација на Патриот е
како и неговиот претходник „Патриот
4х4“ возило на модуларен концепт
што припаѓа на возила од категорија
од 13 - 17 тони. Благодарение на
универзалноста и модуларноста,
„Патриот 2“ е квалификуваното возило
за распоредување во борбени услови,
патроли или извидување.
Оклопното возило може да се користи
од страна на вооружените сили и
безбедносните сили, како полицијата,
пожарникарите, спасувачите,
безбедносните служби и други за
извршување на задачи за извидување и
патролирање, асиметрични воени мисии
и за транспорт на вооружени системи за
лесни моторизирани единици.
Заштитеното мобилно возило „Патриот 2“
е засновано на шасијата на „Tatra Force
4×4“. Неговиот модуларен дизајн може да
се интегрира со извидувачки, командни
и контролни, хемиски, медицинска
евакуација, за извлекување, работилници,
како и комуникациска опрема и системи.
Во споредба со претходната верзија,
„Патриот 2“ е исто така поголем и повисок.
Должината е 6250мм, меѓуоскиното
растојание 3650мм, ширината на
автомобилот 2550мм и висината 2800мм.
Ваквите параметри го прават возилото
„Патриот 2“ лесно да се транспортира.
Максималната борбена тежина на
возилото е 17 тони. Заштитеното мобилно
возило може да смести возач, командир и
шест војници.
Ова заштитено мобилно возило може
да смести двочлен екипаж, како и шест
војници во делот за транспорт. Се
одликува со систем за климатизација за
да обезбеди непречено работење при
екстремни температури. Предната кабина
на екипажот е опремена со дводелно
ветробранско стакло. Екипажот може да
влезе и излезе од возилото преку вратите
од секоја страна на возилото, додека
војниците сместени во транспортниот
оддел може да влезат и излезат од
возилото преку двете странични врати
како и единечната врата во задниот дел на
возилото. Возилото има комплет за мисии,
кој може да се модифицира согласно
побарувањата на клиентите.
Оклопното возило е опремено со
далечински управувана вооружена
станица (RCWS) опремена со автоматски
топ 20 мм. Неговиот дизајн овозможува
поставување на купола која може да биде
опремена со митралези се до 14,5 мм
или далечински управувана вооружена
станица (RCWS) опремена со автоматски
топ 20 мм или фрлач на гранати. Возилото
„Патриот 2“, исто така, може да биде
вооружен со противтенковски водени
ракети или минофрлачи.
Возилото со класа на (MRAP - mine-
resistant ambush-protected), отпорно на
мини и заседи нуди балистичка заштита
до ниво 2 - 4 и противминска заштита
2a/2b до 3a/3b согласно STANAG
4569. Заварената челична кабина
има патентиран дизајн со завртки,
што компанијата го нарекува „Kitted
Hull Concept“. Возилото обезбедува
стандардна балистичка заштита согласно
STANAG 4569 Ниво 3 од мало оружје
(7.62×51mm AP at 30 meters with 930 m/s)
и противминска заштита Ниво 2а/2б (6 кг
Експлозија на ПТ мини, 2а - Притисок од
експлозија на мини активиран под која
било локација на тркалото или патеката
и 2б - експлозија на мини на долниот
средишен дел). Неговите антиексплозивни
седишта и дното на трупот се дизајнирани
да го намалат потенцијалното влијание
од експлозија под подот. Кабината и
моторното одделение се опремени
со систем за автоматско гасење на
пожар. (NBC - nuclear, biological, and
chemical) системот за филтрирање на
возилото дополнително нуди заштита
од оружје за масовно уништување
(WMD). Напојувањето на „Патриот 2“
се состои од „Tatra T3C-928-90“ мотор
на воздушно ладење, компатибилен со
Еуро 3 стандардот, опремен со систем
за автоматска трансмисија. Моторот
развива максимална моќност од 300kW.
Возилото е исто така достапно со мотор
на водено ладење „Cummins ISLe 9 370“
со номинална моќност од 210kW. „Патриот
2“ може да постигне максимална брзина
од 110км / ч и максимален опсег од 700км.
Независниот систем за суспензија на
тркалата, поставен на возилото, интегрира
воздушни пружини и телескопски
амортизери. Возилото со погон на четири
тркала нуди супериорна подвижност и
можности за совладување на пречки во
СПЕЦИФИКАЦИИ НА ВОЗИЛОТО „ПАТРИОТ 2“
ДОЛЖИНА
ШИРОЧИНА
ВИСИНА
ТЕЖИНА
МОТОР
ПОСАДА
ВООРУЖУВАЊЕ митралези
топ 20 мм
АВТОНОМИЈА НА ОПЕРАТИВЕН
ОПСЕГ
МАКСИМАЛНА БРЗИНА НА ПАТ
СОВЛАДУВАЊЕ НА НАКЛОН
СОВЛАДУВАЊЕ НА СТРАНИЧЕН
НАКЛОН
СОВЛАДУВАЊЕ НА ВЕРТИКАЛНИ
ПРЕЧКИ
СОВЛАДУВАЊЕ НА ВОДЕНА
ПРЕПРЕКА
груби услови на теренот. Возилото може
да совладува вертикални пречки високи
0,5 метри и ров широк 0,9 метри. Може
да преминува низ вода со длабочина
од 1,2м без претходна подготовка.
Градиентот и страничниот наклон на
возилото се соодветно 45 ° и 32 °.
Возилото „Патриот 2“ лесно се превезува
со воени транспортни авиони. Новото
оклопно возило, наменето за служба и во
воениот и во цивилниот сектор, наскоро
беше претставено пред јавноста во
Острава за време на најновото издание на
ДЕНОВИТЕ на НАТО. Неговиот модуларен
концепт овозможува оваа платформа
да достигне голем спектар на мисии - од
транспорт, преку борбени и тактички цели
до специјални модификации, како што се
медевак, гаснење пожар или поставување
преносни мостови.
Иако е развиен за воена служба, првиот
трговски договор е доделен на клиент
од цивилен сектор, чии побарувања се
високо ниво на заштита и прилагодување.
Идриз Идризоски
6,25 метри
2,55 метри
2,80 метри
15 тони
Tatra T3C-928-90
возач, командир + 6 војници
до 14,5 мм или автоматски
700 km
110 km/h
од 45%
32%
0,5 м
1,2 м без претходни подготовки
Вооружување

„МГС-25 Александар“
С
амоодната хаубица „МГС-25 Самоодната хаубица „МГС-25 Александар“ е прототип на орудие кое
Александар“ може да биде
монтирана на камиони од настанало како неопходна потреба за развој на нова, самоодна и
типот КАМАЗ, МАН СХ45 или мобилна хаубица која ќе ги замени и ќе ги наследи веќе постоечките
ФАП 3240 БС/АВ со погон на тркала типови на НОРА Б-52 155мм
8х8. Поседува комплетна оклопна
заштита за послугата и борбениот
комплет на муниција од пешадиско
вооружување и шрапнели, а зголемена
е и отпорноста на самата платформа во
делот на заштита од нагазни мини.
После долгогодишен развој на
проектот во текот на 2017 година е
официјализиран и првиот прототип
на „МГС-25“. Се произведува во
наменската индустрија Југоимпорт
СДПР во Р.Србија. Во 2017 година на
саемот за оружје „Партнер“ во Белград,
Србија ја претставува хаубицата и
веќе го отвора проектот за европскиот
и светскиот пазар. Моментално „МГС-
25“ е најсовремено артилериско
вооружување на српската воена
индустрија и армија и истото е потполно
автоматизирано и со високо ниво на
автономија.
Модулот на вооружување односно топот

38
од 155 мм се управува од кабината
на системот, а послугата се состои од
само 3 члена. Цевката на „МГС-25“ се
изработува во два различни типови.
Првата е со запремнина на комората
од 23 литри и е во согласност со
JBMoU (Joint ballistics memorandum
of understanding), а втората со
запремнина на комората од 25 литри и
со значително зголемен домет и огнена
моќ.
Балистичкиот систем се базира
на цевка 155мм, со должина од 52
калибри со двокоморна гасна кочница
со висока ефикасност. Како помошно
вооружување на орудието се наоѓа
митралез со калибар од 12,7 мм кој
е вграден на куполата во делот над
кабината на орудието. МГС-25 има и 4
фрлачи на чадни кутии од 82мм.
Самоодната хаубица „МГС-25
Александар“ има високо ниво на
мобилност со максимална брзина од 80
до 100 км на час на добри патишта и
до 25 км на час на макадам. Камионот
поседува автоматска регулација
на притисокот во пневматиците во
зависност од теренот. Големата
мобилност му овозможува брзо
запоседнување на огнените позиции.
„МГС-25“, без оглед на тежината од 27
тони, може да се транспортира со авион
„Иљушин-76“ и останати авиони од таа
класа, со железнички транспорт и по
поморски пат.
Автоматското полнење овозможува
роботизирано доведување на
проектилот и барутното полнење
на линијата на полнење и нивно
потиснување и внесување во
лежиштето и барутната комора. Со тоа
се намалува физичкото оптеретување
на послугата и се постигнува поголем
ефект и брзина на стрелба од 6
проектили за една минута. Системот
за автоматско полнење има по 12
проектили и полнења и уште 12
комплети на платформата за кои за
полнење не е потребна дополнителна
манипулација од послугата со што позиции. Кон ова појаснување во
комплетниот борбен комплет на предвид треба да се земе и различното
орудието е вкупно 24 проектили. време на лет на проектилите со
Системот за управување и различна елевација. Орудието ги
софтвертскиот дел на „МГС-25“ користи сите типови на стандардна и
се компатибилни со современите специјална муниција произведена по
артилериски орудија. Нишанењето НАТО стандарди.
и навигацијата се комплетно Една од главните одлики на системот е
автоматизирани. Во делот на и „мрежното централизирано војување“
стабилизацијата при гаѓање системот или „network centric warfare“. Тој
има и 4 хидраулични стопи кои концепт се заснова на комплетното
овозможуваат целосна стабилност во информатичко мрежно поврзување
текот на гаѓањето. на сите родови и видови на армиите.
Системот овозможува да се вршат и Во таа мрежа се и сите извидувачки
гаѓања од типот MRSI (Multiple Round и логистички капацитети. Со тоа
Simultaneous Impact) со 4 проектили се создава и единствена слика за
на дострел до 25 км. Тоа во суштина боиштето со која корисниците имаат
значи дека 4 проектили би се истрелале поголем увид во ситуацијата на теренот
од едно исто орудие, но со различна или „situation awareness“.
елевација, и истите би паднале на Според некои српски отворени извори,
одредената цел симултано, со што компанијата „Југоимпорт“ во своите
би се постигнал изненадувачки ефект капацитети во „Велика Плана“ досега
врз непријателот и би се избегнала има произведено 2 прототипови на
можноста после првиот проектил „МГС-25“.
непријателот да ги измени своите Славчо Кузманоски
ТАКТИЧКО-ТЕХНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА „МГС-25 АЛЕКСАНДАР“
ПОСЛУГА 3
КАЛИБАР НА ЦЕВКАТА 155 mm
НАЧИН НА РАБОТА Автоматски
ДОЛЖИНА НА ЦЕВКАТА 52 калибри
ДОСТРЕЛ 41 - 65 km (во зависност од
муницијата)
ТЕЖИНА 27 t
6 проектили за 1 минута
БРЗИНА НА ГАЃАЊЕ (можност за MRSI - Multiple Round
Simultaneous Impact со 4 проектили)
ТЕМПЕРАТУРЕН ОПСЕГ НА РАБОТА
НА СИТЕ ПОТСИСТЕМИ НА од -25С до +55С
ОРУДИЕТО
БРЗИНА НА ДВИЖЕЊЕ НА ДОБРИ
од 80 до 100 km/h
ПАТИШТА
БРЗИНА НА ДВИЖЕЊЕ НА ЗЕМЈЕНИ
до 25 km/h
ПАТИШТА – ТЕРЕНСКИ УСЛОВИ
МОТОР Mercedes-Benz
360 к/с
OM 501 LA diesel со
39
Незадолжително

Месен нарезок
Популарна војничка храна
Н
а момчињата во поранешната
Југославија за време на
Месниот нарезок е продукт кој го измислиле американските
отслужувањето на воениот производители како за да ги снабдуваат своите трупи за време на
рок, месниот нарезок им бил Втората светска војна. И во подоцнежните војни, месниот нарезок
одлична храна. Го сакале и децата
во летните кампови, младите на
уредно ги следел војниците на САД на нивните походи по светот. Во
работните акции, а бил и школска нашите краеви стигнал веднаш по завршувањето на Втората светска
ужина. Постарите генерации и денес војна, заедно со јајцата и млекото во прав и другата американска
ќе се сетат дека тоа биле можностите
да се запознаат со месниот нарезок. помош
Тој бил еден од најнеомилениот, а
истовремено и најпопуларниот облик
на индустриска храна.
Месниот нарезок е пастеризиран или
стерилизиран производ од различни
видови на иситнето месо, машински
откостено месо, масно и врзивно ткиво
и внатрешности како и други состојки.
Доколку има помалку месо, има повеќе
масно, врзивно ткиво, вода и скроб.
Поголемата количина на врзивно
ткиво ја намалува нутритивната
вредност и производот губи на вкусот.
Откостено месо е производ кој после
одстранувањето на коските се добива
со одвојување на месото од коските
со делови на месо со машинска
обработка со која се уништува или
менува структурата на мускулните
влакна. Производот со поголема
количина на такво месо може да прими
повеќе вода па губи на еластичност

40
што е предност во производството
на овие конзерви. Со врзување на
поголема количина на вода, месото
побрзо ќе набубри па е поефтино. Во
свинското месо има многу белковини,
витамини од комплексот Б, а богато
е и со масти пред се заситени масни
киселини кои не би требало да се
јадат повеќе од 20 до 25 грама на ден
бидејќи прекумерната конзумациија
се поврзува со болестите на срцето.
Месниот нарезок бил ефтин, го имало
во понудата дури и во најмалите
провинциски и селски продавници,
можел да се чува со месеци, дури
и со години, да се носи со себе во
ранците по возовите, бродовите,
планините… На искусните домаќинки
со плиток куќен буџет им бил голем
предизвик како од месниот нарезок
да се направи сериозно јадење.
Некои го сечеле на тенки шницли
и го похувале, други го мелеле и
го користеле за мусака, полнети
пиперки или шпагети болоњезе,
наросени со ренадан кашкавал
и магдонос, а можел да се стави
наместо шунка или салама во
сендвичи или пак да се исече на
коцки и да се додаде во салата, како
оброк или мезе. Нутриционистите
и тогаш предупредувале дека тоа
е многу нездрава храна, со многу
сол и хемикалии, производителите
тврделе дека месниот нарезок не е
ништо полош од останатите месни
преработки, а потрошувачите се
делеле на оние кои го обожуваат и на
оние кои не би го вкусиле па макар
умреле од глад. Истражувањата
покажале дека и денес на просторите
на поранешна Југославија, месниот
нарезок најмногу се купува во
летните месеци, затоа што е
погоден за излети и патувања,
затоа што луѓето ги мрзи да готват
по горештини и затоа што тогаш се
вршат најголем број на градежни и
земјоделски работи, а „физикалците“
докажано се најголеми потрошувачи
на овој производ. Исто така, утврдено
е дека месниот нарезок е редовно
на листата на јадења на повеќе од
третина на населението, дека повеќе
го сакаат мажите од жените, дека
најпопуларни пакувања се оние
од 100 и 150 грама. Најбарани се
оние од свинско и од говедско месо,
а помалку барани се пилешките.
Најголеми купувачи се војската,
полицијата, болниците и други јавни
институции кои месниот нарезок го
набавуваат преку тендер.
Интересно е што фирмите кои
произведуваат месен нарезок
бележат раст на извозот на овој
производ на пазарот на Европската
унија. Објаснувањето е можеби во
новиот гастрономски тренд кои го
Хаваи, па одлучил да го постави на
своето мени. На новинарот на Тајм
изјавил дека тоа не му е најсакано,
а ниту најважно јадење кое го нуди,
но сепак посакал да го има во
понудата, да го потсетува на домот и
детинството.
Месниот нарезок е продукт кој
го измислиле американските
производители како за време
на Втората светска војна би ги
снабдувале своите трупи. И во
забележале и светските медиуми, подоцнежните војни, месниот нарезок
дека и во елитните ресторани се уредно ги следел војниците на САД
нудат јадења со месен нарезок. Како на нивните походи по светот. Во
неодамна објави магазинот Тајм, овој нашите краеви стигнал веднаш по
прехрамбен продукт, некогашното завршувањето на Втората светска
„јадење за сиромашни“, сега се нуди војна заедно со јајцата и млекото
и на богатата, пребирлива клиентела во прав и другата американска
на познатите њујоршки локали. помош. Во продолжение следи
Секако, не се нуди едноставно приказната за месниот нарезок
истурен во чинија. Се додаваат скапи познат под името „Спам“ врз чија
зачини и преливи, се динста во сос, основа подоцна локалните месни
се меша со зеленчук и житарици… индустрии произведувале свој месен
Кореанците го јадат со кимчи нарезок. Месниот нарезок „Спам“,
(кисела зелка) и ориз, жителите на пржен, печен, варен или динстан,
пацифичките острови го пржат со прво бил хит во САД за време на
големата депресија, а потоа по
Месниот нарезок е неодминлив дел од војничкото следување.
Претставува месна преработка сместена во мала тркалезна
конзерва, и најчесто содржи остатоци на свинско, говедско,
јагнешко, пилешко, а поретко и мисиркино месо, добро зачинето и
„оплеменето“ со зајакнувачи на вкус, емулгатори…
јајца или зеленчук (така настанал
сега веќе традиционалниот „мусаби“), Втората светска војна станал хит
го додаваат во салата, го виткаат во Европа, Азија и пошироко со
наместо риба во ролна од алги неговиот „вкус на Америка“. Денес
(„кимбап“) или го мешаат со пржен месниот нарезок „Спам“ се јаде во 44
ориз. Еден шеф на кујна на познат земји со 13 лименки кои се трошат
клуб признава дека како дете често секоја секунда. Месниот нарезок од 6
и со задоволство го јадел и не знаел состојки, наречен „Спам“ - мешавина
колку е тој е на „лош глас“ се додека од свинско месо, вода, сол, компиров
не го напуштил родниот град на скроб, шеќер и натриум нитрат
сместена во конзерва со квадратен
облик неодамна ја прослави својата
82-годишнина. Од производ на
кој постојано му изнаоѓаат мани
или го фалаат, стана предмет на
урбана легенда, а еден особено
распространет мит инсистира на
тоа дека неговото име е всушност
акроним за „научно обработена
животинска материја“ - (Scientifically
Processed Animal Matter). И покрај
денешниот повеќе локален пристап
кон храната и спомените од војниците
на кои им бил сервиран „Спам“ за
време на Втората светска војна, но и
на многу други кои како американска
помош исто така го употребувале,
Спам влезе во последната четвртина
од векот на постоење. Повеќе
од осум милијарди конзерви се
продадени откако корпорацијата
Хормел го лансираше производот
во 1937 година, а во моментов е
достапен во 44 земји низ целиот свет,
а трговската марка Спам е заштитена Нутриционистите и во минатото предупредувале дека месниот
во преку 100 земји. Градот Остин
во Минесота, САД, зафаќа нешто нарезок е многу нездрава храна, со многу сол и хемикалии,
помалку од 12 квадратни милји, производителите тврделе дека месниот нарезок не е ништо полош
со околу 25.000 жители е дом на
од останатите месни преработки, а потрошувачите се делеле на
улицата наречена „Спам булевар“,
со повеќе ресторани кои служат оние кои го обожуваат и на оние кои не би го вкусиле па макар
јадења со Спам. Остин станал умреле од глад
познат како „Спамтаун, САД“ кога
Џорџ А. Хормел го основал својот кога американската војска купила
истоимен погон со кланица и објект најразлично конзервирано месо,
за пакување на месо во 1891 година. не само исклучиво од брендот на
Од 1929 година, синот на Џорџ, „Хормел“, „Спам“, за да се хранат
Џеј Хормел, ја презел функцијата војниците во странство. „Хормел“
претседател на компанијата и тој испратил преку 220.000 тони „Спам“
си зацртал да дизајнира производ во странство и за американските
соодветен за домашна употреба од и сојузничките војници. Од март
страна на потрошувачот, кој може да 1941 година, пратките на „Спам“
биде заштитен знак на компанијата биле вклучени во помошта
Хормел и кој ќе биде пакуван транспортирана во Велика Британија
во помали пакувања. Рецептот, и во Советскиот Сојуз. Тоа било
користејќи свинско месо, вода, сол, благодарно прифатено и од војската
шеќер и натриум нитрат останал и од цивилното население. За време
непроменет се до 2009 година,
кога Хормел започнал со додавање
на компиров скроб за да го тргне
неславниот желатинест слој што
природно се формира кога се готви
месото. Промената на рецептот
бил чисто естетски избор бидејќи
изгледа многу подобро кога ќе се
отвори конзервата. Името „Спам“,
според самиот Хормел, потекнува од
комбинацијата на зборовите „зачин“ и
„шунка“ („spice“ и „ham“) и покрај тоа
што ниту една од овие состојки не
се појавува во „Спам“. Некои тврдат
дека „Спам“ е акроним за „месо од
свинско рамо и шунка“ („shoulder of
pork аnd ham“), но најверојатно името
Спам е само име и не значи ништо.
Додека домаќинките во доцните
30-ти брзо се навикнале на идејата
за незамрзнато месо, брендот
не го направил својот глобален
белег сè до Втората светска војна,

42
 да им било издаван „Спам“ три пати
на ден, седум дена во неделата за
времетраењето на војната, па така
станал „најнеомилениот“ дел од
оброкот. Но, Русите и Англичаните
го бранеле „Спам“, а Русите го
нарекувале „Рузвелтов колбас“. По
војната, генералот Двајт Ајзенхауер
напишал писмо до пензионираниот
извршен директор на Хормел,
коментарајќи за познатиот производ
на неговата компанија. „За време
на Втората светска војна, секако,
јадев Спам заедно со милиони други
војници. Јас дури и ќе признаам
неколку невообичаени забелешки за
тоа - кажани во жарот на борбите,
разбирате. Но, како поранешен
главен командант, верувам дека
сè уште можам официјално да
ви го простам вашиот единствен
грев: што испраќавте толку многу
од тоа“. „Спам“ стана американска
културна икона за време на војната.
Не само што бил камен-темелник
на војничката исхрана, војниците ја
користеле и маста од конзервите со
Фирмите кои произведуваат месен нарезок бележат раст на извозот
на овој производ на пазарот на Европската унија. Објаснувањето
е можеби во новиот гастрономски тренд кои го забележале и
светските медиуми, дека и во елитните ресторани се нудат јадења со
месен нарезок
на војната, Спам станал и благодет
Спам за да ги подмачкуваат пушките
за трупите. Бидејќи било лесно да
и да ги прават водоотпорни нивните
се транспортира во големи количини
чизмите. Од Англија до азискиот
и имал долг рок на траење, тони
Пацифик, каде и да оделе војниците,
од него ја придружувале војската.
исто така одел и Спам, влегувајќи во
Иако биле употребувани конзерви
локалните култури. Каде и да оделе
со месо и од други компании, сите
војниците, тие споделувале многу
изгледале слично. Бидејќи Спам
работи со локалното население
бил најпознат од нив, сите такви
затоа што на повеќето места каде
конзерви со месо се нарекувале
што оделе, локалното население
„Спам“. Не било чудно на војниците
гладувало. Војниците споделувале
сè - нивната облека, нивната храна –
па така тие го споделувале и нивниот
„Спам“. Кога војниците заминале, тие
ги оставиле конзервите со „Спам“ на
локалното население кој воодушено
ги прифатил.
За време на Втората светска војна,
употребата на „Спам“ се раширила
и во земјите од азискиот Пацифик,
каде можноста да се има вид на
храна што можела да преживее во
тропските горештини и да се чува
на полица со недели и месеци била
огромна придобивка. До крајот на
Втората светска војна и со илјадници
американски војници кои се вратиле
дома и кои одбивале да го јадат,
Спам ја видел својата улога да
започне полека да се префрла
од удобен извор на протеини во
храна која повремено може да се
најде на чинијата. Еволуцијата
дефинитивно започнала во 60-
тите години кога станал повеќе од
состојка, бидејќи се користел за
сендвичи и како состојка во јајцата.
Но, додека повеќето американци
го туркале „Спам“ настрана на
нивните чинии, конзервираното
месо станало кулинарска сензација
во поголемиот дел од азискиот
Пацифик и Хаваите. Денешната
љубов на Азија кон „Спам“ потекнува
директно од Втората светска војна
и повоените конфликти, во време
кога растела цела генерација со
„Спам“. Конзервите „Спам“, кои
жителите на Кореја и Јапонија ги
добивале биле апсолутен божји дар
во ужасните ситуации на крајот на
Втората светска војна. Кореја, каде
што американските сили се вратиле
за време на војната во Кореја, денес
е втор по големина потрошувач на
светот на „Спам“ (после САД), и каде
што на ова се гледа како на луксуз:
„Спам“ е популарен подарок за
лунарната Нова година, спакуван во
кутии со подароци, заедно со масло
за готвење и зачини.
Досега се продадени преку осум
милијарди конзерви „Спам“. Но,
„Спам“ достигна нови височини или
падови, во зависност од тоа како
гледате на тоа. Во 1990-тите години
познатиот скеч на Монти Пајтон за
„Спам“ станал хит и споменувајќи го
зборот „спам“ повеќе од 130 пати, се
дошло до идеја името на несаканите
е-пораки да се наречат „спам пораки“.
Тој е можеби најпознатиот збор во
англискиот јазик, милиони луѓе го
проколнуваат „спамот“ во своите
поштенски сандачиња на е-пошта,
додека, од друга страна, уживаат
јадејќи „Спам“.
Александар Стојчевски
43
Глобал
Социјалната мрежа како
алатка за социјална правда
П
рипадниците на мнозинските
групи и лицата од машкиот
пол имаат на располагање
огромен извор на моќ
за да спречат, а воедно и да се
спротивстават на предрасудите на
работното место: нивните социјални
мрежи. Прашањето е како да
се направи тоа. Да се користи
индивидуалната социјална мрежа
за да се пренесат антирасистички
и антисексистички вредности. Сите
ние имаме поголема сфера на
влијание отколку што воопшто сме
свесни за тоа. Имено, иако повеќето
луѓе го сметаат непосредниот круг
на пријатели како нивна публика,
истражувањата во студиите за
социјалните мрежи покажуваат
дека не е баш така. Нашите идеи
и однесување произлегуваат од
нас, влијаат врз нашите пријатели,
пријатели на пријателите кои можеби
44
Милиони индивидуи низ целиот свет протестираат во знак на
солидарност со движењето „Црниот живот вреди“. Воедно,
многумина размислуваат како да го внесат истиот дух на
солидарност во нивните работни животи. Или, како што неодамна
една е-пошта пренесе порака: „Не сакам да бидам еден од
оние бели мажјаци што навидум приватно изразувам чувства
на сожалување, туку сакам активно да ги поддржам жените и
малцинствата “
не ги знаеме и пријателите на тие антисексистичко? Одговорот
пријатели. Всушност, целиот спектар е длабоко вкоренет во нашата
на случувања се под влијание на овие психологија. Во основа, сите ние сме
врски од трет ред - нашите вредности социјални видови. Од еволутивна
и верувања. Ова е нашата сфера на перспектива, опстануваме не како
влијание, како на нашето работно поединци, туку поради нашата
место, така и во нашиот секојдневен способност да се здружиме со другите
живот. и да работиме како група. Ова значи
Како може ова да ни помогне да дека доживуваме голема емоционална
дадеме придонес за работното тензија кога не се согласуваме со
место да биде антирасистичко, нашите пријатели за прашања што се

важни за нас. Исто така, значи дека
кога ќе се предложат нови идеи и
предлози на работното место - како
што се иницијативи за разновидност
и вклучување - ние сме подготвени
да ги усвоиме ставовите на нашите
пријатели за тие иницијативи со
цел да се одржи една емотивно
избалансирана состојба. Со други
зборови кажано, ако на мојот
пријател му се допаѓа иницијативата
за разновидност и вклучување,
тогаш јас веројатно ќе ја поддржам
иницијативата за различност и
вклучување.
Факт е дека имаме огромен
капацитет да влијаеме врз
другите и тие да се однесуваат
антирасистички а воедно да
поддржуваат антисексуални ставови
на работното место – и тоа не само
оние што ги познаваме туку и други
кои се дури три социјални чекори
подалеку од нас. Но, за да влијаеме ќе споделат аспекти од тој разговор
вистински, потребно е разговорите со со своите пријатели и сл.
колегите и она што го споделуваме Поради моќта на мрежата на
преку Интернет, да го претвориме комуницирање, пожелно е да
во конкретни активности. Па така, внимаваме како зборуваме и што
да ја споделеме нашата поддршка споделуваме - поентата на ова не
да „нема предрасуди“ во нашата е да понудиме уште еден обид и
организација со нашите пријатели, и невистинит наратив за бел / машки
истите да ги вклучеме во разговори спасител односно „добричина од
на теми поврзани со проблеми кои човек“. Затоа мора да ги потенцираме
произлегуваат поради предрасуди вистинските детали: Забележуваме
и пристрасност на работното суптилна пристрасност на работното
место. Исто така и да се зборува место, ни пречат, внимателно
за активности кои се преземаат за избегнуваме конфронтирање
реализирање на фер и инклузивен со нашиот колега, но сепак
тим. Ако тие не се „задоени“ со интервенираме и покрај тоа што
расизам и сексизам, ќе посакат да ни е непријатно. Да завршеме така
ги споделат нашите чувства и да што ќе ги нагласиме вредностите за
зборуваат со своите пријатели за тоа анти-пристрасност и одговорноста
и веројатно ќе го сторат истото и на на мнозинството за решавање како и
нивното работно место. самото решавање на проблемот.
На овој начин, можеме да помогнеме
Како конкретно да во создавањето на нова норма во
го спроведеме ова? нашата организација. Посебно е
Да го земеме примерот на еден важно е да го направиме ова сега, во
менаџер кој разговара за еден
член од нашиот тим, кој е со
афроамериканско потекло, на секој
состанок. Под претпоставка дека
сме го забележале ова, најпрво
да разговараме со нашиот член
на тимот за да утврдиме дека ова
е и нивно искуство и да побараме
дозвола за суптилно интервенирање.
(На крајот на краиштата, тие може
да се соочат со реакција поради ова
соочување.) Ако сме во можност
да интервенираме - можеби со тоа
што ќе посочиме дека колегата не
завршил со зборување и да им даде
можност на другите да кажат нешто
- ќе може да поразговараме за оваа
интеракција и со колегите од работа
како и со нашите пријатели вон
работното место. Тие пријатели потоа
45

екот на ова социјално движење. Но,
исто така е неопходно да се направи
ова повторно во период од еден
месец, а неколку недели после тоа, да
се покажува постојана поддршка на
вредностите против пристрасност.
Да влијаеме позитивно и
да ги поддржиме жените и
расните малцинства со тоа
што ќе ги вклучиме во нашата
социјална мрежа
Малцинствата и жените честопати
сакаат да се спротивстават на
пристрасните коментари, но
се чувствуваат попречени од
потенцијалните социјални и
професионални влогови. Едно
неодамнешно бихејвиористичко
истражување покажа дека членовите
на мнозинската група и мажите
имаат улога да влијаат позитино и
на жените и расните малцинства кои
сакаат да зборуваат за вербално
да се спротивстават на пристрасен
коментар. И во овој случај, клучно е
како ја користиме нашата социјална
мрежа.
46
Да почнеме со примена на
активна инклузија.
Да размислеме за нашата социјална
мрежа. Ако сме маж или член
на мнозинска група во нашиот
национален контекст, скоро е сигурно
дека луѓето во нашата мрежа се
претежно демографски слични на нас.
Како резултат, секое лице кое е во
нумеричко малцинство, како што се
расни малцинства или жени лидери
се исклучени од неформалниот живот
на нивните организации или тимови.
Ова исклучување има негативни
последици, не само за кариерите на
жените и расните малцинства, туку и
за нивното чувство за припаѓање во
работната организација.
Интересно е што членовите на
мнозинската група ретко се свесни
дека тоа се случува сè додека
не им се покажат податоци од
нивните организации или мрежи на
пријателства. Исто така, лидерите
скоро никогаш не размислуваат на
тема како неформалното исклучување
на жените и расните малцинства може
да ја поткопа нивната добронамерна
разновидност и корпоративни
иницијативи за вклучување.
Пасивното исклучување мора да
се спротивстави на активното
вклучување. Тоа значи дека ако сме
маж или член на мнозинска група,
мора да се потрудиме да ги внесеме
жените и расните малцинства во
нашата неформална социјална
мрежа. Активно да ги вклучеме
малцинствата и колегите жени во
неформални состаноци и дискусии,
без оглед дали се фокусирани на
работа или забава, и да побараме
совет за прашања што се однесуваат
на нивната работна експертиза (не
само за нивните идентитети). На
почетокот овие интеракции може да
бидат непријатни или стресни, но тие
не смеат да се сфатат дека „Јас сум
тука да ти помогнам“.
Активниот пристап на вклучување во
социјалното вмрежување бара од нас
да создадеме реална врска, во која
нашето малцинство и жени колеги
можат да ги споделат со нас својата
професионална експертиза и нивното
искуство, без да очекуваме нешто за
возврат, или да се разочараме ако не
се задоволни од нашиот одговор. За
да го постигнеме ова, да провереме
дали испраќаме сигнали дека ги
почитуваме овие колеги - клучно е тие
да знаат дека ги гледаме како еднакви.
Активното вклучување е нешто повеќе
од обична покана. Кога ќе се отвори
некоја можност преку нашата мрежа
(на пр. кога ќе биде побарано да
учествуваме во некој проект на работа
или да бидеме дел од некој работен
панел), да ја понудеме можноста на
жена или на некој од малцинската
група. Или, да се договореме да
учествуваме заедно. Ова не значи
да се даваат помалку посакувани
можности. Тоа значи споделување
можности што би биле корисни за
нашата кариера.
Ова е суштината на борбата
против расизмот и антисексизмот:
откажување од нашата привилегија да
ги направиме работите поправедни.
Дури тогаш можеме да започнеме со
нашата социјална мрежа.
м-р Билјана Поповска
(адаптирано од Raina Brands
& Aneeta Rattan доценти на
организациско однесување во
Лондонската бизнис школа/
London Business School. https://
hbr.org/2020/07/use-your-social-
network-as-a-tool-for-social-
justice?utm_campaign=hbr&utm_
source=facebook&utm_medium=soci
al&fbclid=IwAR2hIoXIISnk06JRCrocO
3S4-jyUgJUMDq1AI3AnDtoCo_0TRhaN
P8GmffU)

Германскиот музеј на шпионажата
М
узејот на шпионажата е во
приватна сопственост а се
наоѓа на Leipziger Platz во
Потстам, Берлин. Музејот
е отворен пред неполни 5 години,
поточно во септември 2015 година, и
во овој краток период стана еден од
најпосетуваните музеи во Германија.
Причините за овој голем интерес
со сигурност се и големиот број на
интерактивни и мултимедијални точки,
големиот број на изложени експонати
и приказни поврзани со одредени
настани од историјата на шпионажата
– музејот на шпионажата е место каде
може да ја видите, да ја почувствувате,
да ја прочитате, да ја слушнете и да
ја помирисате историјата. Повеќе од
1000 реквизити поделени во тематски
области се распоредени на површина
од 3000 м2, повеќето од нив се
оргинални, но има и дел кои се реплика
на оргиналите. Експонатите датираат
од различни периоди, започнувајќи
од стари египтески текстови,
сегменти од периодот на Првата и
Втората светска војна, Студената
војна, реквизити кои се користени
во снимање на филмовите за Џемс
Бонд, дел од опрема на ЦИА, КГБ итн.
Карактеристични експонати кои се
изложени во музејот се: Бабилонски
криптер на текстови, препарирани
гулаби писмонисци, пиштол-кармин,
една од ретките преостанати
оргинални „Енигма“ криптирачки
Воени музеи
Во светот има многу музеи кои се посветени на уметноста,
историјата, науката, технологијата и слично, но тематски музеи
кои се посветени на шпионажата се мошне ретки. Еден од ваквите
ретки музеи е музејот на шпионажата лоциран во Берлин – град
кој се смета за неофицијален главен град на шпионажата. Градот
каде за време на студената војна на мостот Глиенклиер во
Подстам-Берлин се разменуваа заробени шпиуни од двете страни
машини, чадори пушки, тарабн возило поминувањето низ собата со ласерски
за надбљудување, часовник со зраци, а може и да добиете и термална
радионавигација итн. слика на вашето совладување на оваа
Во музејот има распоредено и препрека. Во еден дел на музејот
околу 200 телевизори со висока може да пробате да отворите сеф или
резолуција и монитори на допир на со помош на хемиски елементи да
кои се прикажани доста документи направите мастило за пишување тајни
кои биле изработени од страна на пораки. Воедно, има можност да се
разузнавачките агенции од двете криптираат и декодираат пораки, да се
страни кои се декласифицирани. Во обидете во детекторот на лаги, да се
еден дел на музејот на телевизорите пробиваат шифри кои се користат на
се презентираат приказни на интернет, да се читаат пораки „од усни“
учесници во шпионските активности и слично.
и нивните искуства. Посетителите за Влезницата за овој музеј чини 12 евра
време на посетат на музејот, покрај за возрасно лице, а музејот може
аудиовизуелното чувство, може да го посетите секој ден од 10.00
практично да пробаат несекојдневни до 20.00 часот. Времето коешто во
активности што го прави овој музеј просек е потребно за да се види и за
мошне поинтерен за разлика од други. да се проба изложеното во музејот
Доколку имате желба може да се изнесува околу 2 до 2 ½ часа. Доколку
обидете да пронајдете скриени апарати одлучите да го посетите, сигурно нема
за прислушување во импровизирана да зажалите и ова ќе ви претставува
дневна соба. Многу посетители несекојдневно и уникатно доживување.
за особено интересно го сметаат Златко Блажески
47
Цивилно-воена соработка
Припадниците на СЕЕБРИГ ќе го
чувствуваат Куманово како свој град
К
уманово од август стана седиште
на една од најзначајните
регионални иницијативи, која
е почната токму во државата,
пред 22 години. Штабот на СЕЕБРИГ
е сместен во кумановската касарна
„Боро Менков“ и Куманово наредните
шест години ќе биде домаќин на
СЕЕБРИГ. Бригадата е тука да
промовира мир, регионална соработка
да помогне при хуманитарни непогоди,
спасувачки мисии. На свеченоста во
кумановската касарна на 27 август
годинава државниот и воениот врв., но и
локалната власт му посакаа добредојде
на главниот штаб на Бригадата на
Југоисточна Европа. Според Договорот
за формирање на бригадата, локацијата
на Командата на СЕЕБРИГ е на
ротациона основа, а нејзини домаќини
досега биле: Пловдив, Костанца,
Истанбул и Лариса, а сега и Куманово.
Касарната во Куманово на припадниците
на СЕЕБРИГ им обезбеди добри
работни услови во реновираниот
објект, а општинските власти на чело со
градоначалникот на Куманово Максим
Димитриевски исто така им посакаа
добредојде и се отворени за соработка
со претставниците на СЕЕБРИГ.
Во таа насока беше и средбата на
градоначалникот на Куманово, Максим
Димитриевски со бригадниот генерал
Аристедеис Илиопулос командант
на Бригадата за Југоисточна Европа
(СЕЕБРИГ). Димитриевски истакна
дека Кумановци ги чуствуваат како
свои сограѓани припадниците на
48
Градоначалникот на Куманово, Максим Димитриевски, оствари
работна средба со бригадниот генерал Аристедеис Илиопулос од
Командата на СЕЕБРИГ која започна со работа во реновираниот
објект во касарната „Боро Менков“ во Куманово, при што истакна
дека Куманово и кумановци се отворени за соработка и ќе им
овозможат на припадниците на СЕЕБРИГ да се чувствуваат како
дома во нивниот град
СЕЕБРИГ и им посакуваат топло градоначалникот на Куманово и посочи
добредојде. Граѓаните на Куманово дека имале значајна дискусија на која ги
ќе ги почитуваат претставниците на нагласите аспектите од идната соработка.
СЕЕБИГ исто како и припадниците на „СЕЕБРИГ, рече командантот, е
нашата армија. Двајцата се сретнаа мултинационална мировна мисија, во која
во просториите на општината. учесници се Албанија, Бугарија, Грција,
Разговараа за идната соработка, за Северна Македонија, Романија и Турција
заемното почитување. Градот е горд и дека првично договорот е потпишан
што токму тука се наоѓа Командата во 1998 година во Скопје, по што
и ќе се потруди да им овозможи наредната година почнала ротационата
пријатен престој на припадниците на мисија во земји домаќини, учеснички“.
шесте армии. „Остваривме средба со Тој нагласи дека мисијата на Бригадата
командантот на СЕЕБРИГ која се состои е да промовира регионална безбедност
од претставници од шест армии од и стабилност преку мировната мисија,
регионот. За нас е голема чест како град, хуманитарна асистенција и помош при
што мисијата е овде. Им посакувам убав непогоди. „Сакам да ѝ се заблагодарам
престој, апелирам до граѓаните да ги на државата и на локалните власти за
прифатат како свои, ним им посакувам топлото добредојде и се радувам на
да се чуствуваат како дома“ – изјави идната соработка“ – рече генералот
Димитриевски. Тој ги повика кумановци Илиопулос.
да ги почитуваат на исто ниво како што Знамињата на Командата и на шесте
ја почитуваат нашата армија, додавајќи држави кои учествуваат се веат пред
дека тоа се наши соработници, партнери реконструираната зграда во кумановската
на регионално и интернационално ниво. касарна. Ова искуство е непроценливо,
Бригадниот генерал Аристедеис бидејќи државата, но и градот се центар
Илиопулос, по средбата изјави дека на голема регионална иницијатива.
е чест што официјално е поканет од Александра Максимовска

Ибе Паликуќа –
најмладиот народен херој
И
бе Паликуќа потекнува
од семејство од средната
класа. Татко ѝ бил оџа. По
завршувањето на основното
училиште, останала дома, како повеќето
албански девојки на нејзина возраст.
Војната и италијанската окупација
ја затекнале во Дебар. Нејзиното
семејство било антифашистички
настроено. Брат ѝ Ештреф бил активен
во народноослободителното движење.
Таа како пионер ја добил првата
задача како курир да носи писма и
да пренесува илегалци. Сè повеќе
се ангажирала, читала и растурала
летоци. На петнаесет години, во1942
година година ја примиле во СКОЈ.
Таа лесно се движела низ градот затоа
што окупаторот не се сомневал дека е
комунистка затоа што татко ѝ е оџа. Во
нивната куќа се одржувале состаноци и
свраќале илегалци. Активноста на Ибе
во партиската организација во Дебар
високо се ценеле, па во јуни 1943 година
ја примиле во КПЈ. Оттогаш нејзината
активност била сè поголема. Ибе била
огнен агитатор не само во Дебар туку
и во околните села. По капитулацијата
на Италија во септември 1943 година,
во Дебар се организира народна власт,
а Ибе деноноќно била во акција. Кога
партизаните се повлекуваат од Дебар,
Ибе заминала заедно со нив и стапува
во единиците на НОВ и ПОМ. Меѓутоа,
Партијата ја вратила во Дебар, во
илегала, во својство на член на Месниот
Ибе Паликуќа била родена
во 1927 година во Дебар,
а загинала во Шутово на
22 септември 1944 година.
Ибе била учесничка во НОВ
во Македонија. За народен
херој била прогласена на 8
октомври 1953 година. Таа е
една од седумте партизанки
од Македонија кои се
прогласени за народни херои
на Југославија и една од
најмладите народни херои во
поранешна Југославија
комитет на КПЈ за Дебар. Нејзината
политичка работа се одвивала меѓу
женската младина. Непријателот се
обидувал да ја оневозможи, а за да не
падне во нивни раце и да не да биде
убиена, Месниот комитет го одобрил
нејзиното стапување во партизани.
Ибе се истакнала како партизанка и на
6 август 1944 година станала заменик-
комесар на чета во Четвртата албанска
бригада во НОВ. Од формирањето,
бригадата била во постојана борба со
балистите. Балистите биле потпомагани
од Германците, кои ги снабдувале со
тешко вооружување. Во една таква
Жени-воини
борба на периферијата на Кичево на 20
септември 1944 година, при пробивот
на партизаните таа била во последната
група. Во борбата меѓу селата Премка и
Шутово Ибе била тешко ранета и по два
дена, им подлегнала на повредите во
селото Шутово Кичевско.
Во нејзина чест,основното училиште
во селото Бојане, Скопско, го носи
нејзиното име. Како и улица во
населбата Хром во Општина Ѓорче
Петров, Скопје.
Името на Ибе Паликуќа младата
Албанка која загина во цутот на
својата младост на само 17 години
за слободата на својата татковина,а
нејзиното дело е пример за сегашните и
идни генерации.
Македонската комунистка и новинарка
Ружа Бак пренела еден дијалог од
улиците на окупираниот Дебар помеѓу
Ибе и нејзината другарка. „Еден ден и
јас ќе го фрлам зарот и фереџето, кажа
Ибе. Кога? – праша нејзината другарка.
Кога ќе бидеме слободни…Како
слободни? Од кого слободни? Слободни
од оние!, и одговори Ибе на другарката
покажувајќи притоа кон италијанските
војници додавајќи – А потоа и од нашите
што се со нив. А што ќе правиш тогаш?
Не знам… Ќе бидам човек!
Слободен човек не е оној кој сонува за
слободата,туку оној кој се бори за неа.
А за слободата со само 14 години се
бореше Ибе Паликуќа.
Антоанела Димитриевска
Незадолжително
Маскирај се и биди тоа што сакаш
Г
олемиот Гете рекол дека
лажицата и маската се
изуми без кои не може
да се замисли ниту
едно општество во човековата
цивилизација. За лажицата не е
потребна историска елаборација,
ниту научна квалификација, меѓутоа,
маската е предмет присутен во
глобалната трансформција на
светот, од Месопотамија до Вухан.
Во Вавилон ја смислиле и ја носеле
арамиите, во Египет фараоните,
во Венеција љубовниците, а денес
речиси целиот свет. Без оглед на
50
актуелната „популарност“ на маската,
таа низ историјата секогаш била
алатка за сокривање на идентитет на
поединецот, но и на цели заедници.
Оттука произлегува и изворниот
назив маскара, што буквлно значи
сокривање на лицето.
Смртта и моќта
Ако сите патишта водат во Рим,
без да се погреши, може да се рече
дека сè, па и маската, потекнува
од Стариот Египет. Имено, сакајќи
повластениот припадник на
заедницата, во секоја пригода,
да го издвојат од обичниот свет,
Египќаните смислиле начин како
своите благородници да ги остават
во колективно паметење и после
нивната смрт, создавајќи ја маската.
Едноставно, на лицето на покојникот
му ставале маска, најчесто златна и
го погребувале, не дозволувајќи му
на народот да ја види промената на
лицето на умрениот. Благодарејќи
на Британецот Хауард Картер, кој во
1922 г. го пронашол и откопал гробот
на египетскиот фараон Тутанкамон,
светот се соочил со златната маска
на еден од најпознатите владетели
на стариот Египет. Таа, најпозната
маска во светот и денес е предмет
на научни дискусии, а последната
вели дека таа маска била наменете
за фараоновата мајка, Нефретити.
Било да е Тутанкамонова или
Нефретитина, таа маска е век и
повеќе предмет на спорот кои се води
околу нејзиниот историјат. Маската
е изработена од чисто злато, тешка
е 24 кг и е украсена со скапоцени
камења. Таа, денес, се наоѓа во
египетскиот Национален музеј. Како
и да е, маската сведочи за моќта која
ја имале египетските благородници
и истовремено ја потврдува тезата
дека со нејзина помош бил сочуван
овоземниот лик на Тутанкамон, кој на
девет години станал фараон.
Во 19 век, светот ќе ја здогледа и
маската на грчкиот митски јунак
Агаменон. Геманскиот трговец и
авантурист Хенрих Шлима, во 1876
г. ја открил славната Троја и во неа,
споменатата златна, Агаменонова
маска. И на нашите простори,
поточно во Требеништа кај Охрид, во
1918 г. и 1934 г., се откриени златни
маски, но не е утврдено на кого му
припаѓале. Со златните маски се
кителе умрени и моќни, од пред
новата ера, па до денес. Попрецизно,
најстарата пронајдена маска датира
од пред девет илјади години.
Исплаши го непријателот
Благодарејќи на етнологијата,
денес знаеме дека маската играла
значајна улога во егзистенцијата
на човековата заедница, од
праисторијата до денес. Присуството
на маската е забележано при
семејни и групни свечености, при
верски обреди и во практикивање на
најразлични занимања. Во стравот од
непознатото, од ѓаволи, од демони
и од други невидливи непријатели,
освен со оружје, човекот се бранел
маскирајќи се во суштество со
страшен изглед. Националните
музеи на сите држави во светот,
особено оние во Африка и Латинска
Америка, се полни со материјални
докази дека маската имала клучно
место во егзистенцијата на многуте
народи. Прочуениот југословенски
патник, новинар и фотограф, Тибор
Секељ, запишал дека од маските
што ги носеле домородците во
Амазонија, можете побрзо да умрете
од страв, отколку од лакот или од
стрелата, нивното традиционално
оружје. Се разбира, најстрашните
маски биле правени за поглавиците и
војсководителите. Тибор Секељ дава
неколку примери за суштинската
моќ на маската, па спомнува дека
кога го видел водачот на едно
племе во Амазонија без маска,
останал без зборови. Зад маската
на страшниот поглавица се криел
осумдесетогодишен старец, „на чекор
од гробот“.
Маска – симбол на крадецот
Исконската суштина на маската – да
се сокрие вистинскиот идентитет,
е присутна во сите времиња и
општества и при нелегална или
законска измама во сите професии.
На чело на долгата листа на
маскирани арамии, секако, се
класичните крадци, од Багдад до
Ванкувер и до Владивосток. За
разлика од сите други типови маски,
онаа што ја користеле и ја користат
крадците во целиот свет, останува
унифицирана, непроменлива. На
крадецот му е важно да го сокрие
лицето, а дали за тоа ќе користи
најобична волнена качулка или
женска чорапа, е малку важно.
Секое отстапување од таа вековна
практика, завршува лошо по секој
„модерно“ маскиран крадец. Во
белосветскиот печат постојат
неброени приказни за лошата
судбина на крадците што се обиделе
да одат во чекор со модата. Некои
од нив, лесно биле идентификувани
и упасени токму поради лошата
маска. Францускиот национален
јунак, славниот Арсен Лупен, е
потврда колкава улога има маската
и маскирањето во крадењето.
Најголемиот и најшармантниот
крадец во светската литература е
Во овој миг, во светот, над пет милијарди луѓе носат маска за
заштита од вирусот Корона, не знајеќи дека маската има култно
значење во човековата историја, во сите сфери на неговото
битисување
токму Арсен Лупен. Иако го смислил
и создал познатиот француски
новинар и писател Морис Леблан,
Лупен со време станал симбол
на крадец џентлмен, неповторлив
учител на сите модерни крадци во
светот. Првиот роман „Апсењето
на Арсен Лупен“, се појавил во
1905 г. и од тогаш до денес, ниту во
литературата, ниту во стварноста
не е надминат како крадец. Лупен
е мајстор во маскирањето, со чија
помош ограбува сè што ќе замисли,
а притоа не употребува сила,
ниту какво било оружје. Освен, во
маскирањето, неговата слава е
и во тоа што крадел од богатите
и им давал на сиромасите, не
дозволувајќи ни на ограбените, ни
на помогнатите, да му го откријат
вистинскиот идентитет. Уште да
додадам дека Арсен Лупен е
најфилмуваниот книжевен лик во
историјата на седмата уметност.
Благодарејќи на филмската
индустрија, измислени се маски
од гума, од кожа и од пластика,
како порачани за арамиите. Пред
некоја година, во Сент Луис (САД),
полицијата фатила старец кој се
обидел да ограби една луксузна
продавница за парфеми. При
апсењето, тој го натепел полицаецот,
но кога другиот колега дошол на
помош, и го совладале арамијата,
откриле дека зад старечкиот лик
(маска) се крие 26-годишен боксер.
Инаку, во светот, во секоја метропола,
51

постојат специјализирани продавници
за продажба на најразлични гумени
маски, па и такви што се направени
според ликови на познати личности.
Маските се најстари реквизити и
во театарската уметност, а првите,
датираат од пред новата ера и за прв
пат се применети во античка Грција.
Првите театарски маски од платно
ги направил Есхил. Благодарејќи на
маскирањето, еден актер, во иста
претстава можел да игра три и повеќе
улоги. Таа практика трае и ден-денес,
и не може да се замисли современ
театар во кој не постои и оддел за
креирање и изработка на маски.
Интересно е да се спомене и дека
познатиот британски филмски актер,
Питер Селерс, благодарение на
маските, во филмот „Д-р, Стренџлав“
на Стенли Кјубрик, од1964 г.,
толкувал три лика.
52
Првата маска и заштитна
облека против заразните
болести е поврзна со името
и делото на Чарлс де Лорме,
лекар кој се грижел за здравјето
на Луј XIII и други европски
владетели. Откако ги видел и ги
проверил заштитните помагала
на неговите колеги од Италија,
Де Лорме направил униформа
за заштита од чумата составена
од ленен мантил, премачкан
со смола направена од восок,
зашиена за кожни чизми,
кошула со качулка, со клун и
отвор за очи
Од Зоро до Спајдермен
Маската е присутна во националната
историја во многуте држави во
светот и, главно, е поврзана со
нивните херои, кои само маскирани
можеле да им се спротистават
на домашните тирани. Еден од
најпознатите маскирани народни
јунаци е легендарниот Зоро, кој
маскиран, игра главна улога во
осамостојувањето на Калифорнија,
но и во борбата против првите
капиталисти на американското
тло. Следат маскираните јунаци
Супермен, Бетмен, Спајдермен...
сите вклучени во борбата против
тиранијата на поединци и групи,
угнетувачи на слаби, сиромашни
и беспомошни луѓе. Без оглед што
сите спомнати ликови се измислени,
нивната планетарна слава се потпира
на првда и вистина, двете нешта
кои на човекот му недостасуваат од
праисторијата до денес. Половина
од таа слава се должи на нивните
маски, така што со нив може да
се идентификува секој вистински
правдољубец. Бетмен е смислен како
стрип јунак во 1939 г., но до денес,
неговите подвизи се овековечени
во дваесетина играни филмови,
а неговиот лик го толкувале и
славните филмски актери Мајкл
Китон, Вил Килмер, Џорџ Клуни,
Бен Афлек и други. Инспирирани
од подвизите на Зоро, Бетмен или
Спајдермен, во светот се појавуваат
така маскирани поединци, кои, без
глума, прават добри дела. Во светот
речиси секојдневно, на улиците на
големите градови, се појавуваат
маскирани Бетмени, кои неповикани
и без никаков надомест им помагаат
на загрозените. Поледниот пример
е Бетмен од Сантјаго. Имено, на
улиците на чилеанската престолнина
се појавил човек во костум на
Бетмен, кој на сиромашните им делел
храна и облека. Кога новинарите
го прашале зошто се маскира кога
прави хумани дела, тој им одговорил
дека не го открива идентитетот
бидејќи не му е целта лична слава
туку искрена помош на оние на кои
таа им е неопходна.
Маскирај се и изневери го
мажот
Старата латинска поговорка вели
дека без маска нема љубов.
„Љубовното маскирање“ влече
корени од античките времиња,
неговата примена е актуелна и денес.
Според пишаните траги, маскирањето
е втемелено во баханалиите во
Стариот Рим, а негови репрезенти
се римските императори, Нерон и
Калигула. Развратни, какви што биле,
споменатите владетели маскирањето
го вовеле како задолжително за
време на сите прослави во своите
палати, и на тој начин, непречено
можеле да се изживуваат и со
најблиските роднини од спротивниот
пол. Од Рим па натаму, ширум
светот, љубовното маскирање било
усовршувано до таа мерка, што
било задолжително на кралските
и царските дворови, од средниот
век до денес. Првите балови под
маски датираат од 15 век и се
измислени заради строгите правила
на однесување во највисоките слоеви
на општеството. Имено, во тоа
време, неморалните престапи биле
строго казнувани, а за да се избегнат,
измислени се балови под маска.
Најпрочуени се баловите под маски
на француските дворови, посебно за
време на владеење на династијата
Луј. За тие балови се напишани
цели библиотеки со документирана
литература, а главниот фокус е
фрлен токму на (зло)употребата на
маската во љубовните авантури на
благородниците. Благодарејќи му на
Александар Дима, но и на Волтер и
Виктор Иго, љубовните акробациии
во Елисејската палата се опишани
до најситни детали, а поентата во
сите нив, е брачното неверство со
помош на маска. Имено, користејќи
ги баловите под маски, дворските
дами, непречено, во присутво на
мажите, договарале љубовни средби.
Се разбира, тоа го правеле и самите
кралеви.
Претходници на маскенбалите
биле карневалите, во кои исто
така маските и маскирањето
играле главна улога. Најстариот
и најпознатиот карневал е
роден во Венеција, во 13 век.
Во понатамошниот период, тие
се пренесувале низ тогашната
Европа, но никаде и никогаш не
се надминати карневалите во
Венеција. Историчарите сметаат
дека се последица на општествено
раслојување кое негативно влијаело
на вкупната состојба во тогаш
економски најмоќната држава на
Медитеранот. Со помош на маските,
во деновите на карневалите биле
премостувани социјалните разлики,
така што секој поданик можел да
се однесува слободно, без оглед на
социјалниот статус. А колкава полза
од тоа имала малата град-држава,
прочуената Млетачка Република,
најдобро сведочи податокот дека цел
еден век, во Венција, маската можела
да се носи пола година. Треба да
се спомене дека карневалот во
Венеција, познат уште и како „месец
дена чиста слобода“, имал и темна
страна. Имено, користејќи ја маската,
поединци добивале можност на
противникот да му се одмаздат, да
го ограбат, претепаат, дури и да
го убијат. Веројатно и поради тоа,
често биле донесувани законски
одредби за однесување во време на
карневалите, чие прекршување било
строго казнувано. Интересно е да се
спомене дека Наполеон Бонапрата,
во 1787 г., го забранил одржувањето
на карневалот во Венеција. Два
века подоцна, во 1980 г., тој е
возобновен и се одржува до денес.
Со карневалот во Венеција е поврзан
и фактот дека токму таму е родена
индустријата на маските, која цути и
се смета за профитабилно занимање,
посебно во Бразил, во кој се одржува
еден од најпознатите карневали во
светот, оној во Рио де Жанеиро.
Маската и болештините
Ни најславниот „гледач во
иднината“, Нострадамус, не можел
да предвиди дека 500 години по
неговите пророштва, едно обично
„крпче“ ќе може да се спротивстави
на страшната болест, сè уште
недефинираната Корона. А токму тоа
парче ткаенина, е најпопуларната
и најпродаваната маска во веков
што минува. И таа, и сите силни
медицински скафандери, денес
впреганати во борбата против Ковид
19, влечат корени уште од 17 век,
од времето кога чумата сеела смрт
ширум Европа. Првата маска и
заштитна облека против заразните
болести е поврзна со името и делото
на Чарлс Де Лорме, лекар кој се
грижел за здравјето на Луј XIII и други
европски владетели. Откако ги видел
и проверил заштитните помагала на
неговите колеги од Италија, де Лорме
направил униформа за заштита од
чумата составена од ленен мантил,
премачкан со смола направена од
восок, зашиена за кожни чизми,
кошула со качулка, со клун и отвор
за очи. Во клунот била ставана
мешавина од дури 55 лековити билки,
натопени со мед помешан со цимет и
митра. Тој бил убеден дека должината
на клунот за филтрација на воздухот
е клучен фактор на заштита. За жал,
„скафандерот“
на Де Лорме не бил од никаква
полза.
Миле Раденковиќ

Короната и златната маска

Индиецот Шанкар Курад, сакајќи да влезе во историјата на Ковид19,
од локалниот златар побарал да му направи заштитна маска од
злато. Индиецот се потрудил за тоа да дознаат и медиумите, и
неговиот потфат, во почетокот на јули бил пренесен од светските
новински агенции и објавен на речиси стотина телевизиски канали.
„Видов дека еден човек носи маска од сребро, па како љубител
на предмети од злато, решив мојата маска да биде од злато“,
изјавил Курад. Неговата маска е тешка 2,5 килограми, а го чинела
4000 долари. Веста за ова стасала и до Исак Леви, сопственик на
израелската златарска компанија „Јувен“, па решил да креира и
да произведува слична, но полесна и неколку илјади пати поскапа
маска. Израелскиот бизнисмен, кажал дека неговите маски се од
бело злато, дека се тешки 270 грама и се украсени со 3.600 бели и
црни дијаманти. Интересно е што таа прва маска ја купил некој Кинез
што живее во Америка, и истата ја платил 1,5 милион долари.

Енигма за „железната маска“ политичари, историчари, правници и писатели, меѓу кои и

Ако ја изземеме Тутанкамоновата златна маска, најопишувана
и најзагадочна е железната маска на извесен Марсијал, кој
со неа умрел во 1703 г., во злогласната француска зандана
„Бастиља“. Кој бил тој, зошто и кој му ставил железна
маска, останува енигма. Околу тоа досега се изнесени 48
претпоставки, а нивните автори се познатите француски
Волтер. Без оглед што до денес не е откриен идентитетот
на човекот со железната маска, се спомнуват дури 12 можни
кандидати, меѓу коие се Молиер и славнио мускетар Де,
Артењан. Како и да е, за човекот со желена маска се напишани
над илјада статии и се снимени дваесетина филмови и
телевизиски серии.
Војната како инспирација
Придонесот на светските писатели во Ш
О
д целиот свет во Шпанија
пристигнуваат доброволци
со цел да им помогнат на
левичарските борци на
Републиката. Меѓу интернационалните
борци препознаваме големи имиња на
светската уметничка елита, писатели,
новинари, режисери, сликари...Во
минатиот број на „Штит“ се осврнавме
на неколку најзначајни светски
поети кои дадоа личен придонес во
Шпанската граѓанска војна и создадоа
песни инспирирани од оваа војна.
Исто така еминентна е бројката и
на светски познати прозаисти кои
пишуваа за Шпанската граѓанска
војна. Некои од нив учествуваа во
борбите директно, други со пишување
или известување се бореа против
фашистичката пропаганда на Франко,
обидувајќи се да обезбедат поддршка
за шпанските борци од напредните
сили во светот. Некои од нив и ги
загубија своите животи во оваа војна.
На тие што останаа живи, искуството
од Шпанската граѓанска војна им беше
голема инспирација во понатамошното
54
креативно творење. Во овој број ќе
споменеме и ќе се потсетиме на некои
од најпознатите светски прозаисти што
учествуваа во оваа војна на страната
на Втората република.
Ернест Хемингвеј
Најпознат писател и учесник во
Шпанската граѓанска војна, секако
е Ернест Хемингвеј. Хемингвеј и
претходно дал придонес во светската
антивоена литература, пишувајќи за
своето искуство во Првата светска
војна, борејќи се на страната на
сојузниците и известувајќи за текот на
војната. Најпознато дело од овој период
е романот „Збогум на оружјето“, кое
до ден-денес е едно од најчитаните
прозни дела со воена тематика.
Со започнувањето на Шпанската
граѓанска војна, Хемингвеј во 1937
година заминува за Шпанија како воен
дописник и фоторепортер за позната
американска новинска агенција. Во
Шпанија се среќава и соработува
и со други познати интелектуалци
и писатели и заедно со Џон Дос
Пасос и Јорис Ивенсон го создаваат
филмот „Шпанска земја“. Освен што
известува и учествува во борбите,
Хемингвеј за време на опсадата и
бомбардирањето на Мадрид, кон
крајот на 1937 година, започнува да
ја пишува драмата „Петта колона“. По
битката за Мадрид ја напушта Шпанија,
но се вратил уште два пати за време
на 1938. Учествувал во битката за
Ебро, кое било едно од последните
упоришта на републиканците и бил
меѓу последните новинари од Англија
и Америка кои заминале од Шпанија,
токму пред самиот неизбежен пораз на
Републиката од страна на силите на
Франко.
Џорџ Орвел
Ерик Артур Блер, попознат по
псевдонимот Џорџ Орвел, автор на
модерниот, веќе класика, роман „1984“,
учествувал во Шпанската граѓанска
војна каде се здобива со огромно
творечко искуство. Џорџ Орвел имал
претходна полициска обука и работел
за Индиската кралска полиција во

панската граѓанска војна
Бурма. Добро напредувал во службата
и мошне брзо станал асистент
на месниот надзорник за градот
Сириам. Во Шпанија пристигнува во
1936, а полициската обука му дава
предност и набргу е поставен за
каплар во Републиканската војска.
Тој во редовите на борците кои се
бореле против Франко препознава и
комунисти и социјалисти, анархисти,
троцкисти, ленинисти и други и
заклучува дека овој фронт заради
големите идеолошки разлики е слабо
поврзан и фракционерски. Франко
успеал да ја одвои поранешната
војска од државата, со што луѓето кои
ја бранеле Републиката ретко биле
професионални војници, а повеќе
биле обични селани, работници и
странски доброволци. На фронтот
се борел извесно време, но потоа
се вплеткал во фракционерски
расправии, па дури бил прогласен
и за фашист од страна на
Комунистичката партија на Шпанија,
која била под директно влијание на
советската тајна полиција (НКВД),
која сакала да републиканските
сили како марионетска војска да ги
застапуваат интересите на СССР.
Поради ова, многу шпански борци се
разочаруваат во идеалот на борбата
за Републиката. И Џорџ Орвел,
разочаран се враќа во Британија,
каде ги создава најпознатите дела
инспирирани од тоталитаризмот
„1984“ и „Животинска фарма“.
Малро
Малро бил француски новелист и
теоретичар на литературата. Тој
уште од 1936 е учесник во Шпанската
граѓанска војна на страната на
Републиката, при што помага во
реорганизацијата на воздушните сили.
Француската влада за Републиката
донирала неколку постари авиони
кои требало да се приспособат.
Иако Франција официјално била
неутрална, многу Французи дале
свој придонес во Шпанија. Малро се
истакнал во борбите и станал еден од
поистакнатите лидери и мошне омилен
кај шпанскиот народ. Во текот на 1938
Граѓанската војна во
Шпанија траела од
1936 до 1939 година
и се водела помеѓу
силите на Втората
шпанска република
и фашистичките
сили на генералот
Франциско Франко,
кои се стремеле
повторно да се
воспостави монархија
и воена диктатура
во Шпанија, што и
се случува во 1939
година. Светската
интелектуална елита
ја согледува оваа
војна како акт на
насилство на војската
врз слободната волја
на народот. Илјадници
интернационални
доброволци
станале симбол на
републиканската
борба, а меѓу нив биле
и голем број врвни
светски писатели...
патувал по САД и собирал прилози
за Шпанија. Истата година го објавил
романот „Надежта на човекот“, во кој
пишува за своите воени искуства од
Шпанската граѓанска војна.
Џон Дос Пасос
Познатиот американски модернистички
писател Џон Дос Пасос, како
дописник учествувал од 1937 година
во Шпанската граѓанска војна. Тој
патувал по шпанските села и рурални
области и праќал дописи и извештаи
во САД. Дос Пасос им се восхитувал
на обичните луѓе кои живеат на
село и секојдневно се соочуваат со
сиромаштијата и лошите услови за
живот за време на војната. Работел
со Ернест Хемингвеј и холандскиот
документарист Јорис Ивенс на филмот
„Шпанска земја“. И тој како Орвел,
откако неговиот пријател Хозе Робле,
шпански интелектуалец и преведувач
на неговите дела, бил накодошен и
стрелан, се разочарал во идеалите на
шпанската војна.
Владимир Лазовски
55
Филм
„Дванаесетмина жигосани“
О
вој месец ја активиравме
временската филмска машина
на „Штит“ и одбравме еден од
постарите филмски класици кои
претставуваат задолжителни дела за сите
љубители на воениот филм - оскаровецот
„Дванаесетмина жигосани“ (ориг. “The
Dirty Dozen“) од 1967 година на режисерот
Роберт Олдриџ. Филмот обработува една
интересна приказна на трансформацијата
на дванаесет проблематични осуденици,
дел од нив казнети на смрт со бесење, во
врвна воена единица која треба да изврши
комплексна воена операција за време на
Втората светска војна, на територијата на
окупираната Франција. Ако успеат во тоа,
ќе добијат втора шанса за живот и нивните
казни ќе бидат ревидирани. Но, прво, тие
мора да ја завршат мисијата и да преживеат.
Класифицирана воена мисија
Ли Марвин го толкува ликот на мајорот Џон
Рајсман, своеглав, по малку контроверзен
56
56
мајор во американската разузнавачка
служба за време на Втората Светска
војна кому му е доверена мисијата
„Проект амнестија“. Задачата има цел
да инфилтрира 12 американски војници
во замок во Бретања каде ќе се одржи
настан на кој ќе присуствуваат високи
офицери на нацистичка Германија, а
потоа гостите да се елиминираат за да
се дестабилизира наредбодавниот врв
на нацистите. Ова треба да се случи во
март 1944, непроседно пред „Денот Д“,
за да им даде предност на сојузниците
против непријателот со десеткуваното
раководство. Но, настанот ќе биде одржан
под силни безбедносни протоколи и не
само што треба да се смисли детален план
како да се изведе акцијата, туку и во неа
треба да учествуваат врвно истренирани
војници, способни да ги спроведат сите
чекори на планот. Рајсман е свесен
за цената и тешкотијата на мисијата
и наместо да ги добие најдобрите од
војската, нему му се доделени најлошите
дванаесет воени затвореници, кои за само
неколку месеци треба да ги претвори во
вистински командоси. На листата, на која
има претежно убијци и силувачи, петмина
се соочуваат со смртна казна, додека
останатите ги чека доживотна или долга
казна. „Проектот амнестија“ е нивната
втора шанса - ако ја завршат задачата
со успех, оние кои ќе преживеат и ќе се
вратат, ќе си ја „заработат“ слободата. Два
патишта стојат пред нив - бесилка или
речиси невозможна мисија како карта за
нов живот.
Од затвореници до командоси
Како да се направи тим од дванаесет
проблематични луѓе кои системот ги
има веќе отфрлено? Нормално, нивната
реакција на тоа отфрлување е реципрочен
отпор кон него. Тие не веруваат никому
ниту имаат волја да соработуваат.
Последното нешто кое им останало е
токму достоинството и можноста да се
спротистават, бидејќи и онака немаат што
да изгубат. Така, за мајорот, оваа строго
доверлива акција за која не смее никој
да знае е повеќе казна, отколку задача.
Првиот чекор е да се скршат овие 12
„тврди ореви“ и нивната непокорност да се
претвори во признавање на авторитетот
на нивниот претпоставен. Тоа се покажува
како лесно, бидејќи мајорот Рајсман не
е човек со кој некој може да се шегува.
Тој ја покажува неговата доминација
кога бунтовниот затвореник Франко
се обидува да го нападне, но
мајорот го совладува веднаш како
пример за другите дека секоја
бунтовничка манифестација ќе
биде неутрализирана. Физичкиот
тренинг е вториот чекор кој се
покажува како исклучително тежок,
но токму во тој период на телесно
исцрпување се случува менталната
трансформација на затворениците
во војници и тие се поврзуваат и
на емотивно ниво градејќи врски
на пријателство, поддршка и
грижа на еден кон друг, фактор
кој е неопходен за успешноста
на секоја мисија - кохезивен тим.
Нивнoто заедништво е евидентно во
повеќе ситуации – најпрво, во заедничката
нескршливост да оддадат детали за
мисијата и покрај притисоците приредени
од офицери во војската, заштитата на
еден од затворениците кога е нападнат
од други војници во обид со насилство
да изнудат информации од него… Но,
најмногу, нивната заедничка соработка
се гледа во таканаречените „воени игри“,
настан во кој тимот треба да ја докаже
неговата експертиза, агилност, снаодливост
и оперативност на дело, како последен
тест пред заминување на мисијата, игра
која е всушност многу слична на нивната
вистинска мисија и се состои во тоа да
се инфилтрираат во противничкиот тим
Режија: Robert Aldrich
Сценарио: Nunnally Johnson, Lukas
Heller
Улоги: Lee Marvin, Ernest Borgnine,
Charles Bronson, Jim Brown, John
Cassavetes, George Kennedy
Музика: Frank De Vol
Кинамтографија: Edward Scaife
Монтажа: Michael Luciano
Времетраење: 150 минути
Година: 1967
Земја: В. Британија, САД
Награди: „Оскар“ за најдобра
монтажа на звук, „Златен глобус“ за
најдобра споредна улога, итн.
и да ги заробат сите војници. Наспроти
недовербата на многумина дека
дванаесетте најлоши воени затвореници
можат да демонстираат супериорни воени
вештини, тимот на Рајсман се покажува
кадарен и супериорен во однос на другите
војници.
Нестандарден мајор
Линкот на мајорот Џон Рајсман е
посебно интересен поради неговите
нестандардни и контроверзни методи и
импровизации. Искусен во неговата работа,
принципиелен и строг, Рајсман се чини
вистински избор за „припитомување“ на
дружина како онаа која му е доделена.
Неговата методологија опфаќа физичка
конфронтација, „мотивирање“ со
пукање автоматска пушка да се заврши
тренингот, брутална искреност кон
претпоставените без умилкување или
страв за последиците... Дефинитивно,
тој не е човек кој е омилен меѓу другите
офицери, но особено внимание ќе
привлече неговиот акт да ги „награди“ 12-те
војници за успешно завршениот тренинг
со музика и проститутки. Откако деталите
за оваа вечер ќе излезат на виделина,
иднината на „Проектот амнестија“ станува
неизвесна и се заканува враќање на
затворениците повторно на издржување
на нивните казни. Друг интересен метод
на Рајсман е создавањето на римувани
реченици во форма на песна кои ги
опишуваат 16-те чекори на операцијата во
замокот во Братања. Тие 16 стиха, кои се
веројатно и најпрепознатливиот цитат на
филмот, војниците ги пејат постојано на
глас, а Рајхман е сигурен дека така нема
да заборават некој чекор кој би значел
пропаст.
„Дванаесетмина жигосани“ е снимен
во режија на Роберт Олдриџ, а во него,
во главните улоги се појавуваат
многу холивудски ѕвезди, од Чарлс
Бронсон, Доналд Сатерленд во
неговите млади години, Ли Марвин
кој и самиот е ветеран од Втората
светска војна, Ернест Боргнин...
Снимен е во студиото на МГМ во
Лондон, додека сцените со екстериер
се снимени во југозападна Англија.
Филмот важи за четврти најскап филм
снимен таа година и доживува голем
комерцијален успех, но и критиката
на заостанува со позитивните
зборови. Истата година, се објавува
и истоимениот стрип како екстензија
на промоцијата на „Дванаесетмина
жигосани“. По излегувањето на овој филм,
се снимаат и други филмови кои го земаат
овој како основа за приказната, вклучувајќи
го и поновиот „Неславни копилиња“ (ориг.
“Inglorious Bastards”) на Квентин Тарантино
од 2009 година и „Самоубиствен одред“
(ориг. “Suicide Squad”) на DC Comics од
2014 година. Четириесетото издание на
Оскарите во 1968 година му ја носи и
наградата за најдобра монтажа на звук,
ставајќи го на листата на добитници на
оваа престижна статуетка. Американскиот
филмски институт, пак, во 2001 година,
овој филм го стави на листата на
највозбудливите 100 филмски остварувања
на векот.
Елена Ѓорѓиевска
Кањонот Камник –
природна атракција во близина на Ш
Н
а планината Плачковица се
наоѓаат три прекрасни кањони:
Камник, Козјак и Зрновка, во кои
се наоѓаат прекрасни природни
убавини како реки, водопади, преслапи,
високи карпи…
Кањонот Камник е интересно место за
посета за љубителите на природата,
чистиот воздух и убавите погледи.
Природниот тек на планинската Кошевска
Река која се влева во Раданска Река
го издлабила малото речно корито во
планинските карпи создавајќи го овој
спектакуларен кањон карактеристичен за
овој регион.
До Камник се доаѓа преку с.Радање
до кое има асфалтен пат. Потоа, пеш
или со теренско возило се влегува низ
долината на Радањска Река спротиводно
до селото Голем Габер. Самата долина
на Радањска Река е многу специфична
поради огромното количество наносен
58
материјал, бројните плавини, камења и
блокови натрупани кон долинското дно.
Кањонот е со должина од околу 1,5 км
и длабочина од само неколку десетици
метри. Без оглед на малите димензии,
минувањето низ кањончето, посебно
преку тесните и вертикални карпи,
претставува вистинско адреналинско
доживување. Рекичката овде создала
неколку помали, но атрактивни водопади
високи до 5 м. Без оглед што најчесто
изгледа како мало поточе, водостојот
може да биде доста променлив, а за
време и после врнежи, слабиот поток
станува силен и бучен пороен водотек.
Низ кањонот Камник, според сложеноста
има две патеки: потешка, покрај водотекот
и полесна на 30-40 м над дното. Доколку
се оди по дното, на неколку места треба
да се помине рекичката, што во сув
период не е никаков проблем. Најубаво
доживување е преку кањончето да се
искачи врвот Камник (876 м) од кој се
протега одличен видик, особено кон
север и запад.
Исто така, убава пешачка тура е низ
Камник да се дојде до с. Кошево, а
потоа може да се излезе до интересното
Тополничко Езеро (над рудникот Бучим),
или пак од с.Шашаварлија да се дојде до
Штип.
Иако секое годишно време е убаво за
посета, сепак поради богатството со вода,
колоритот, зелената боја на вегетацијата
во контраст со сивкасто-црвеникавите
карпи, најинтересно доживување е во
пролетните месеци. Целиот овој простор
има богат растителен и животински
свет. Покрај природата, интересен е и
традиционалниот начин на живот во
блиските села. Посетата на кањонот
Камник претставува одлична авантура и
остава незаборавни впечатоци.
Кристина Илиевска
Штип