SULTAN SALAHADDIN EYYOBI'N~N ANADOLU'DAK~~

TÜRK DEVLETLER~YLE MÜNASEBETLER~*

ERDO~AN MERÇIL

Bir Türk devleti olan Zengiler'in hükümdar~~ Atabey Nureddin Mah-

müd öldükten sonra (1174), kumandanlar~nda Salahaddin Eyyübi Eyyübi-
ler Devleti'ni kurdu. Daha sonra Abbasi halifesi el-Mustazi (1170-1180),
Salâhaddin'in Suriye ve Elcezire hakimiyetini tan~ d~. Salâhaddin bununla
ilgili haberi 12 ~evval 570/6 May~s ~~175'de ald~~ ve böylece ba~~ms~zl~~~ n~~
ilan etti.
Bu s~rada Do~u ile Bat~~ aras~ nda, zaman-zaman görülen, mücadele-
lerden biri oluyordu. H~ ristiyanlar tertibledikleri Haçl~~ seferleriyle do~u
ülkelerinin bir k~sm~ n~~ ele geçirerek burada krall~ k ve kontluklar kurmu~-
lard~. Müslümanlar ise kültür ve medeniyet bak~ m~ndan üstün olmakla
beraber siyasi ve otorite yönünden bir da~~n~ kl~ k ve gev~eklik içinde idiler.
Bu da~~n~ kl~~~~önce Atabey Nureddin Mahmüd ortadan kald~ rm~~, ancak
onun ölümüyle Orta-do~u'daki ~slam birli~i yeniden da~~lma tehlikesi
ba~göstermi~ti. Bu tebli~imizde Salahaddin Eyyübi'nin Orta-cle~u'da ~s-
lam birli~ini yeniden gerçekle~tirmesi s~ ras~ nda, H~ ttin Sava~~~öncesi, Ana-
dolu'daki Türk devletleriyle münasebetlerini gözden geçirece~iz.
Salahaddin Eyyubi'nin ~slam birli~ini sa~lama yolundaki gayretleri s~-
ras~nda Anadolu'da Türkiye Selçuklular~ , Artuklular, Ahlat~âhlar ve Erbil
Atabeyleri gibi Türk devletleriyle münasebetleri oldu. Salahaddin Eyytibi
Haleb'i ku~att~~~~ s~ rada, ~ehir halk~~ biraz direndikten sonra Muharrem
572/ ~~ o Temmuz-8 A~ustos ~~ 176 tarihinde Sultan ile bir andla~ma yapt~-
lar. Bu andla~man~ n en önemli maddelerinden biri de; Musullular, Ar-
tuklular, Türkiye Selçuklulan'n~ n andla~may~~ geçerli kabul etmeleri ve ye-
niden anla~mazl~k ç~karacak tarafa kar~~~di~erlerinin ortak olarak harekete
geçecekleri hususunda söz vermeleri idi '. Bu anla~ mayla Sultan Salahad-

*Bu tebli~~7-9 Mart 1988 tarihleri aras~ nda Kahire'de düzenlenen "Nedve H~ ttinit-l~ t-
tin Sava~~" konulu sempozyumda okunmu~tur.
el-Bundâri, Sanal-Bal* n~r. R. ~e~en, I, Beyrut 1971, s.217.; R. ~e~en,
"~mâd Al-Kâtib Al-~ sfahânrnin Eserlerindeki Anadolu Tarihiyle ilgili Bahisler'",
SAD, III. Ankara 1971, s.265.; Ayn~~ mlf., Salâhaddin Devrinde Eyytibller Devleti (Hicri 569-589/
Miladi 1174-1193), ~stanbul 1983, 5.45. Belleten C. LIV, 27
418 ERDO~AN MERÇIL

din'in ilk defa Anadolu'daki Türk Devletleri 'ile münasebet kurdu~u anla-
~~l~yor. Aynca Haleb'in kuzeyindeki Ra'ban, Tell-ba~ir gibi bugünkü
Türkiye topraklar~~ içinde kalan yerler de Salahaddin'in hakimiyetini tan~-
m~~lard~.
Türkiye Selçuklu sultan~~ II. K~l~ç Arslan 13 Eylül ~ l 76'da Myriokep-
halon sava~~nda Bizansl~lar'~~ ma~lup etmi~~ve çevredeki Islam hükümdar-
lanna bu zaferini bildirmi~ti. Onun bu zaferi bildirdi~i hükümdarlar ara-
s~nda SalahaddIn Eyytibi'nin de bulunmas~~ tabiidir 2.
Sultan II. K~l~ç Arslan da Anadolu'nun birli~ini sa~lama yolunda faa-
liyetlerde bulunuyordu. Nitekim o ii78'de Dani~mendliler'den Malatya'y~~
ald~. II. K~l~ç Arslan'~ n elde etti~i bu ba~ar~dan endi~elenen Artuklu Bey-
leri de Salâhaddin Eyyübi'ye elçi gönderip, himaye edilmelerini istediler'.
Sultan II. K~l~ç Arslan'~n Anadolu birli~ini sa~lama yolundaki faaliyetleri
Sultan Salahaddin ile aras~ nda bir üstünlük mücadelesinin ba~lamas~na
sebep oldu. Nitekim Sultan II. K~l~ç Arslan Salahaddin Eyyubf'ye bir elçi
göndererek Ra'ban kalesi'nin kendisine ait oldu~unu ve Atabey Wired-
din'in kaleyi kendisinin izni olmadan ald~~~n~~ ve o~lu Melik~ah'~n buras~ n~~
kendisine geri verdi~ini iddia etti. Kale bu s~ rada Balebek sahibi ~emsed-
din 6. el-Mukaddem'in elinde idi ve orada naibleri bulunuyordu. Sultan
Selahaddin Ra'ban kalesi hususunda II. K~l~ç Arslan'~n iste~ini reddetti.
Bunun üzerine II. K~l~ç Arslan büyük bir ordu gönderip kaleyi ku~atmaya
ba~lad~. Salahaddin Eyylibi ona kar~~~ye~eni Takiyyeddin'i gönderdi. Ta-
kiyyeddin beraberinde bin ki~ilik bir kuvvetle hareket etti. II. K~l~ç Ars-
lan'~n kuvvetleri ise 20.000 ki~iydi. Süryani Mihail'in ifadesiyle (s. 382),
"Her iki taraf da Türk ise de", yap~lan sava~ta Selçuklu ordusu Takiyyed-
din'in kuvvetine ma~lup oldu (575/1179-80). Bu olaydan sonra Sultan Sa-
lahaddin ad~ na Musul veziri Mücahiddin Kaymaz'a bir mektup yaz~ld~.
Sultan Salahaddin'in gayesi ve tahakkuk ettirmeye çal~~aca~~~islam birli-
~i'ne ait fikirler burada kendini göstermeye ba~l~yordu. O bu mektubun-
da, "Malumdur ki, biz Islam'~n galip gelmesini, küfrün ma~lup olmas~n~~
istiyoruz. Müslümanlar~n kâfirlere kar~~~kuvvetli olmas~ n~, Allah'~n adet et-
ti~i üzere Islam askerlerinin kafir ordular~na muzaffer olmas~ n~~ istiyoruz.
K~l~ç Arslan Rumlarla anla~ma yapt~~ (Myriokephalon sonras~~ yap~lan and-

2 J.B.Chabot, Ch~onique de Michelle Syrie~~~ Patria~che jacobuti d'Antioche, Paris 1905, III,

s.372-3.; 0.Turan, Selçuklular Zaman~nda Türkiye, ~stanbul 1971, S.210.: M.A. Çay, Anado-
lu'nun Türklesmesinde Dönüm Noktas~... ~stanbul 1984, 5.142.
Bk. Turan, ayn~~ eser, S.211.
 SULTAN SALAHADDIN EYYCBT 41 9

la~ma kastediliyor)... Allah bilir ya, onlann (yani Selçuklular'~n) heybetini

y~kmak ve hatal~~fikirlerinden dolay~~ cezaland~rmak istemedik." diyordu'.

Bu olaydan k~sa bir süre sonra Sultan Salâhaddin ile K~l~ç Arslan
aras~nda yeni bir anla~mazl~k ba~~gösterdi. Bunun sebebi de Artuklu-
lar'dan H~sn Keyfa hakimi Nftreddin Muhammed b. Kara Arslan idi.
Sultan II. K~l~ç Arslan k~z~n~~ Nftreddin Muhammed ile evlendirmi~ti. Nu-
reddin bir süre sonra e~inden b~lcm~~~ve bir muganniye (~ark~c~)ye a~~k ol-
mu~tu. K~l~ç Arslan k~z~n~n durumunu ö~renince Artuklu Nftreddin'e elçi
göndererek ya evlilik kar~~l~~~~ald~~~~kaleleri geri vermesini, ya da ~ark~c~~
kad~ndan vazgeçmesini istedi. O iste~i yerine gelmezse Artuklu ülkesine
yürüyece~ini bildirdi. Nüreddin bu tehditten korktu, Sultan Salahad-
din'flen yard~m isteyerek onun himayesine s~~~nd~.

Sultan Salahaddin ile II. K~l~ç Arslan aras~nda bu konuda elçiler ve

mektuplar gelip gitti ise de, anla~maya vanlamad~. Nihayet Salâhaddin
Haziran ~~~ 8o'de Selçuldular'a kar~~~sefere ç~kt~. O F~rat'~n kollanndan
Göksu irma~~~k~y~s~nda ordugah kurdu. Artuklu Nüreddin Muhammed
de askerleriyle buraya geldi. öte taraftan Sultan II. K~l~ç Arslan durumun
ciddiyetini ve ufukta sava~~belirtilerini gördü~ü zaman veziri Ihtiyareddin
Hasan'~~ bir anla~ma yapmak için Sultan Salahaddin'in yan~na gönderdi. Ve-
zir Ihtiyareddin Sultan Salahaddin'in sava~~konusunda ciddi ve yan~ndaki
ordunun da güçlü oldu~unu gördü~ünde Salahaddin'i en can al~c~~ yerin-
den yakalamas~n~~ bildi. Selçuklu veziri ona ~u ~ekilde hitab etti," Sen sul-
tanlar~n en büyük, en ~anl~~ en ~öhretlilefinden birisin. Halk~n senin Haçl~-
tarla anla~ma yapt~~~n~~ ve cihad: terkedip ülkenin ç~karlar~n~~ bir kenara it-
ti~ini ... bütün müslümanlara faydal~~ bir i~ten yüz çevirdi~ini ... senin ve
askerlerinin bir kahbe ~ark~c~~için yollara dü~üp masraflar etti~ini duymas~~
kadar büyük bir kötülük dü~ünebiliyormusun?. Yar~n Allah Taalaya ne
mazeret beyan edeceksin?." Sultan Vezir'e "Sen hakl~s~n. Fakat himayeme
giren birini yaln~z b~ralcmam do~ru olmaz. Nftreddin ile konu~up anla~-
maya çal~~ ." dedi. Böylece iki müslüman hükümdar aras~nda bir sava~~ve
bo~~yere kan dökülmesi önlenmi~~oldu. Neticede iki taraf aras~nda bir an-

Bk. Sanal-Berk, s.331-2; Se~en, "Anadolu Tarihiyle ~lgili Bahisler", 266-7.; Ibn el-
Esir, el-Kömil (n~r. C.J.Tornberg), Beyrut 1966, XI, s.458/Trk. trc. A. C~zayd~n,
isUm Tarihi Fi'i-Tiirih Terciimesi, Istanbul 1987, XI, 5.366.; Se~en, Saliihaddfn,
5.4.6.; Turan, ayn~~eser, S.21I-12.
420 ERDO~AN MERÇIL

la~ma yap~ld~. Bu anla~maya göre de, Nöreddin Muhammed bir y~ l sonra

Muganniyeden vazgeçerek kar~s~na döndü'.
Öte taraftan Birecik emin Artuklular'dan ~lyâs'~n ölümüyle (570/
~~ 174-5), yerine o~lu ~~ habeddin Muhammed (Mahmöd) geçti. Ancak ~~-
habeddin'in Mardin Artuklu hükümdan II. ~lgazryi tan~mayarak Musul
atabeyi ~zzeddin Mes'ud'a tabi olmas~~ ortal~~~n yeniden kar~~mas~na sebeb
oldu. II. ~lgazi bu durumda Birecik'i ku~att~. ~~habeddin ise 577/ ~~~81 -
2'de Salâhaddin Eyyöhrye ba~vurarak ona tabi oldu~unu bildirdi ve yar-
d~m istedi. Sultan Salâhaddin Haçl~lar ile sava~~durumunda bulundu~un-
dan yard~m iste~ini yerine getirememi~, fakat II. ~lgazi'ye ku~atmay~~ b~rak-
mas~n~~ bildirmi~ti. II. ~lgazi buna uymayarak ku~atmay~~ sürdürdü ise de
bir sonuç alamad~ '.
Daha sonraki olaylar sebebiyle Güney-do~u Anadolu'da Sultan Salâ-
haddin'in lehine yeni geli~meler görüldü. Ba~ta Harran hâkimi Muzaffer-
eddin Gökböri olmak üzere, Artuklu Nöreddin Muhammed, Birecik emi-
ri ~~hâbeddin ve Seruc hakimi ~bn Mâlik Sultan Salâhaddin ile i~birli~i
yaparak onu Musul üzerine bir sefer te~vik ettiler. Sultan Salâhaddin bu-
nun üzerine "Birinci Do~u Seferi"ne ç~karak Anadolu'ya girdi. O önce Bi-
recik ve `Amk'~~ ald~. Sultan Salâhaddin bundan sonra etrafdaki beylere ve
emirlere mektuplar yazarak kendisine kat~lmalar~n~~ istedi. Ayr~ca o bu
mektuplannda esas gayesi olan kâfirlere kar~~~ cihad: de belirtmekten geri
kalm~ yor," Kim daveti kabul eder, itaatini bildirirse ve kâfirlerle cihad es-
nas~nda askeri yard~mda bulunmay~~ kabul ederse ülkesinin masun kalaca-
~~n~" bildiriyordu. Sultan Salâhaddin'in Birecik'ten ayr~lmas~ ndan biraz
sonra Artuklu Nöreddin Muhammed itaati kabul etti~ini, kuvvetleriyle
yard~ma gelece~ini bildirdi. Nöreddin buna kar~~l~ k, kendisine dü~man
olan Amid (Diyarbekir) hâkimine kar~~~Sultan'dan yard~m istiyordu. Sul-
tan da onun da bu ~art~n~~ kabul etti'.

' Sana 7-Berk, 344-347.; ~e~en, "Anadolu Tarihiyle ilgili Bahisler", 268-70.; ~bn el-
Esir, XI, s.4.64-466/Trk. trc., XI, s.370-71.; Gregory Abfil-Farac (Bar Hebraeus), Abü ?-
Fara( Tarihi (Türkçeye çvr. CI.R.Do~rul), Ankara 1987, II, 5.4.25-6.; ~e~en, Saldhaddin,
s.46.; Turan, ayn~~ eser, S.212.; Ayn~~ mlf., Do~u Anadolu Türk Devletleri Tarihi, ~stanbul 1973,
168- ~~6g.
" Turan, Do~u Anadolu, s.167-168. Turan bu eserinde 570 tarihinde ~ihâbeddin Mu-
hammed'in öldü~ünü ve yerine o~lu Muineddin'in geçti~ini zikrediyor. Ancak ~e~en (Ana-
dolu Tarihiyle ~lgili Bahisler, s.274 n.85) 570 y~l~ nda ilyas'~ n öldü~ünü ve yerine o~lu ~iha-
beddin Muhammed'in geçti~ini belirtiyor. ~e~en ba~ka bir eserinde (Saldhaddin, 5.4.8) bu
~ahs~~ ~ihâbeddin Mahmüd olarak gösteriyor.
Bk. ~mâd el-Din el-isfahâni, El-Bark (n~r. R. ~e~en) Be~inci Cild, ~stanbul
1979, s.8-9.; ~e~en, "Anadolu Tarihiyle ilgili Bahisler", 274-75.
 SULTAN SALAHADDIN EYYOBI 421

Sultan Salâhaddin ve Eyy~lbi ordusu Birecik'den sonra Urfa'ya vara-

rak ~ehri ku~att~. Neticede ~ehrin hâkimi Fahreddin Mes'ud can~~ ve mal~-
n~~ dokunulmamak ~art~yla Urfa'y~~ teslim etti. Sultan buran~ n idaresini
Muzaffereddin Gökböri'ye verdi. Salâhaddin buradan sonra Rakka, Ha-
bur, Nusaybin gibi müstahkem ~ehir ve kaleleri ald~. Böylece bütün Elce-
zire bölgesini i~gal eden Sultan ve EyyL~ bi ordusu ~~ o Kas~ m ~~ 182'de Mu-
sul'u ku~att~. Ancak Sultan, ~ehrin müstahkem olmas~~ ve halifenin de bu
ku~atmay~~ uygun görmemesi sebebiyle, ba~ar~ l~~ olamayarak Sincar üzerine
yürüdü. Çünkü bu ku~atma s~ ras~ nda Sincar'da bulunan Musul askerleri
Eyyt~bi ordusunun ikmal yolunu kesmi~lerdi 8 .
Sultan Sincar'~~ ku~att~. O bu ku~atma s~ ras~ nda daha önce geçen
olaylar~~ aç~klamak bak~ m~ ndan Halife en-Nâs~r (1180-1225)'a bir mektup
gönderdi (~aban 578/Aral~ k 182). Salâhaddin bu mektubda da Musullu-
lar'~n ~slâm'a ayk~ r~~ davran~~lar~ndan ve ~slâm birli~inden söz etmektedir.
O önce, "... Maksad~ m~z Musul'daki dine ayk~ r~~ ~eyleri ve haks~zl~klan or-
tadan kald~rmakd~. Zira onlar ~slâm'a ayk~ r~~ davran~~larda bulunarak h~-
ristiyanlardan yard~ m istediler. Bir k~sm~~ pe~in bir k~sm~~ vadeli bir mebla~~
kar~~l~~~ nda Franklar~~ ~am hudutlanna sefer yapma~a te~vik ettiler" diye-
rek Musullulardan ~ikayetçi oldu. Salâhaddin daha sonra "Sincar fethedil-
meden buradan ayr~lmamaya kararl~y~z. Maksad~m~z, zulüm karanl~~~n~~
adâlet sabah~yla ayd~ nlatmak, Müslümanlar~~ birle~tirmek..." diyor ve ~s-
lâm'~ n birli~inden bahsediyor. Sultan ayr~ ca "hadiminizin Magrib'de de
askerleri bulunmaktad~ r. Bu askerlerin fethi Afrika'n~ n uzak m~ nt~ kalanna
kadar ilerlemi~tir ve o memleketlerde ~slam dini tekrar canlanm~~t~ r." di-
yerek ~slâm'a olan ba~l~l~~~ n~~ gösteriyor'. Sincar ku~atmas~~ s~ ras~nda Ah-
lat~ahlar'~ n ileri gelenlerinden Seyfeddin Begtimur elçi s~fat~ yla gelerek
Sincar ku~atmas~ n~ n kald~ r~lmas~~ için arac~~ olduysa da Ahlat~ahlar'~ n bu
dile~i kabul edilmedi'. Bir süre sonra Musul emin ~ zzeddin'in karde-
~i ve Sincar hakimi Emir-i Emirân ~erefeddin Hindu b. Mevdud kur-
tulu~~ümidini kesmi~~bu sebeble askerleri ve mallanyla birlikte Musul'a
gitmesine izin verilmi~ti. Böylece Sincar Salâhaddin'e tabi oldu (578 Ra-
mazan / 8 Ocak - 6 ~ubat 1182). Sultan SalâhaddIn buradan Dara'ya ha-
reket etti. Dara hâkimi Artuklular'dan ~emseddin Behrâm ona tabi oldu.

el-Berk ~l-~~imi, 9-14.; ~e~en, "Anadolu Tarihiyle ilgili Bahisler", 273-78.; ibn el-
Esir, XI, s.482-84/Trk. trc., XI, s. 383-4; ~e~en, Sakihaddin, 49.
~e~en, "Anadolu Tarihiyle ~lgili Bahisler', s.283-285.
'° el-Berk el-~il~ni, 5.29, 62; ~e~en, "Anadolu tarihiyle ilgili Bahisler", 295-6.; ibn el-
Esir, s.488-89/Trk.trc., 388. Kr~. Turan, Do~u Anadolu, 5.98.
422 ERDO~AN MERÇIL

Bu s~ rada k~~~mevsiminin ortalar~ na gelindi~inden, Salâhaddin k~~~~ Har-

ran'da geçirmeye karar verdi ve Zilkade 578/~ubat-Mart 1183 tarihinde
ad~~ geçen ~ehre geldi ". O buradan Hilafet divan~ 'na bir mektup gönder-
di. Sultan bu mektubunda büyük bir tevazuyla önce Halife'ye ba~l~l~~~ n~~
bildirerek ~öyle diyordu, "Hadiminiz, Divan el-Hilafe'nin emirlerini mem-
leketinde tatbik eder. Sizin siyah bayraklar~ n~z alt~ nda cihad eder. Ma~-
nk'da ve Magrib'de sizin bayraklann~z~~ dalgaland~r~ r...". O daha sonra h~-
ristiyanlar ile i~birli~i yapt~ klar~~ için Musullular'dan ~ikayet etmektedir 12.
Sultan Harran'da k~~lad~~~~ s~rada Ahlat~ahlar'dan Sökmen, Musul
emin ~zzeddin'e mektup yazarak ittifaka davet etti. Bu ittifaka Mardin Ar-
tuklulan'ndan II. ~lgazi ve Dilmaço~ullan'ndan Devlet~âh da kat~ ld~. Bu
müttefik kuvvetleri Mardin'in Harzem (K~z~ ltepe) denilen mevkiinde bir
araya geldiler (Zilhicce 578/Mart ~~ 183). Onlar~ n maksad~~ Salâhaddin'i El-
cezire'den atmakt~ . Sultan Salâhaddin ve Eyyübi ordusu bu müttefikler
üzerine harekete geçti. Ancak müttefik kuvvetleri da~~larak yerlerine
dönmü~tü. Sultan Salâhaddin ise Harzem'e kadar ilerleyecek burada bir-
kaç gün konaklad~~ D. Böylece Anadolu beylilderinin Salâhaddin'e kar~~~
gerçekle~tirdikleri ittifak ba~ar~s~zl~k ile sonuçlanm~~~oldu. Sultan Har-
zem'de iken, Halife'den Amid ~ehrine sahip olmas~~ hususunda izin veren
men~ur geldi. Böylece Amid ~ehrinin ele geçirilmesine karar verildi.
Sultan Salâhaddin Amid konusunda Artuklu Nüreddin Muhammed'e
söz vermi~ti. Bu s~rada Amid müstahkem bir ~ehirdi ve ~nalo~ullan'ndan
Mahmüd b. ~lald~ 'n~n elinde idi. Ancak as~l idareyi yürüten Nisano~ulla-
n'ndan vezir Mes'ud idi. Sultan Salâhaddin beraberinde Niireddin Mu-
hammed oldu~u halde Amid üzerine yürüdü. Salâhaddin ve Eyytibi ordu-
su 17 Zilhicce 578/13 Nisan 1183 tarihinde ~ehri ku~att~ . ~ki taraf aras~ n-
da ~iddetli çarp~~malar oldu. Bir süre sonra ~ehir halk~~ savunmay~~ gev~etti.
Çünkü onlar ~ bn Nisan'~ n idaresinden bikt~ klanndan zulmünden ~ika-
yet ediyorlard~. Neticede ~bn Nisan yard~ ms~z b~rak~ld~~~n~, arkada~lar~ n~ n
kendisini terketti~ini anlay~nca kurtulu~u anla~mada buldu ve ~ehri Salâ-
hadctin'e teslim etti. ~ bn Nisan üç gün içinde alabildi~i kadar mal ve e~-
yayla ~ehirden ayr~ ld~.

" el-Berk el-,S'âmi, 21-23 ve 34; ~e~en, "Anadolu Tarihiyle Ilgili Bahisler", 287-290; Ibn
el-Esir, XI, s. 487-88/Trk. trc., 387-88.; Ebu'l-Ferec, 429-30.
12 ~e~en, "Anadolu Tarihiyle ilgili Bahisler", S.29I-2.
el-Berk el-~iimf, 62-65.; ~e~en, "Anadolu Tarihiyle ~lgili Bahisler", 295-297.; ~bn el-
t3

Esir, XI, s.489/Trk.trc., XI, s.388-89.; Ebu'l Ferec, 430. Kr~. Turan, Do~u Anadolu, s.
98, 198.; ~e~en Salahaddin, 48-49.
 SULTAN SALAHADD1N EYYUBI 423

~ehir teslim edilince, Sultan'a "Âmid'deki mallar~n de~eri bir milyon

dinan a~ar. Bu mallar NüreddIn ile var~lan anla~man~n ~artlar~na dahil
de~ildir. Onlar~~ al~p devletin i~lerinde harca. N~lreddin sadece ~ehirle yeti-
nir" denildi. Sultan bunu kabul etmedi ve ~ehri bütün zenginlikleriyle Ar-
tuklu Ne~reddin Muhammed'e ba~~~layarak cömertli~inin ve süzüm sad~k kal-
man~n güzel bir örne~ini verdi. Sultan'~n cömertlik ve ilme gösterdi~i say-
g~yla ilgili bir örnek de, ~ehirdeki ~ .o4o.000 cildlik kütüphaneyi veziri Ka-
d~~Fâz~l'a ba~~~lamas~yd~. Ayr~ca bu olaylar "Sultan'~n nazar~nda dünyan~n
de~erinin hiçli~ini göstermektedir" ".
Bu fetihten sonra çevredeki emirlere ve Halife'ye mektuplar gönderil-
di. Bu mektuplardan biri Ba~dat'da Sâhib MecdeddIn'e yaz~ld~. Burada
da Musul'un islam birli~ini engelleyen zorluklar ç~kard~~~~belirtildi. Ayr~ca
579 y~l~~Muharrem ay~nda (26 Nisan-25 May~s 1183) Hilafet Divan~'na
gönderilen mektupta Âmid'in fethinin bildirilmesi yan~s~ra ba~l~ca konu
yine Musul'dur ve bu ~ehrin ~slâm'~n birli~ini engelledi~i vurgulanmakta-
d~r. Yine bu mektubda ~slâm'~n birli~i sa~land~~~~takdirde Kudüs'ün fethe-
dilece~i ve Mescid el-Aksa'n~n k~sa zamanda Franklar'dan temizlenece~i
belirtilmektedir.
Salâhaddin Niireddin Muhammed'e Âmid'i teslim ettikten sonra on-
dan sadakat gösterece~ine ve kendisine isyan etmeyece~ine dair sa~lam bir
yemin ald~. Sultan'~n bu yemin s~ras~nda istelderinden birisi de, h~ristiyan-
lara kar~~~yapaca~~~gazalarda Nüreddin Muhammed'in askerleriyle yard~ma
gelmesi idi 15.
Âmid'in zabt~ ndan sonra Sultan Salâhaddin'e itaatini bildiren Anado-
lu hükümdarlanndan birisi de Mardin Artuklu hükümdan II. ilgazi idi.
II. ~lgazi de "Askerlerini cihad an~ nda Sultan'~ n hizmetine vermeyi kabul
etmi~ti". Salâhaddin daha sonra Ayntab üzerine yürüdü. Buran~n hâkimi
Nas~ heddin Muhammed b.Humartegin de Sultan'a itaat~n~~bildiriyor ve
yerinde b~rak~ hyordu (18 Muharrem 579/13 May~s 1183)".
Sultan Salâhaddin'in bundan sonraki hedefi Haleb idi ve 21 May~s
~~83'de ad~~ geçen ~ehri ku~att~ . Neticede Haleb hâkimi II. ~mâdeddin

'4 el-Berk el-~~imi, 66-8o; ~e~en, "Anadolu tarihiyle Ilgili Bahisler", s.293-302.; il~n el-
Esir, XI, s.4.93-94/Trk.trc., XI, s.391-392.: Ebu'l-Ferec, 430-1.; Turan, Do~u Anadolu, gg,
170-173.
15 el-Berk el-~ii:ni; s.80-81.; ~e~en, "Anadolu Tarihiyle Ilgili Bahisler", 304-6.

16 el-Berk s.97.; ~e~en, ayn~~eser, 308.; Ayn~~mlf., Saldhaddin, 49-

'' el-Berk el.~timi s. loo; ~e~en, "Anadolu Tarihiyle Ilgili Bahisler", 309.; 1bn el-Esir,
XI, sms/ Trk.trc., XI, s.393.; Ebu'l-Ferec, s.431.
424 ERDO~AN MERÇIL

Zengi yap~lan gizli görü~melerden sonra Salâhaddin ile anla~may~~ kabul etti.
~ki taraf aras~ndaki anla~maya göre II. imâdeddin Zengi Haleb'i teslimine
kar~~l~ k Anadolu'daki Sincar, Habur, Seruc ve Nusaybin'i al~ yordu. Ayr~ca
o da Haçl~lar'a kar~~~yap~lan gazalarda askerlerini Sultan'~ n emrine verme-
yi kararla~t~rd~~(1 2 Haziran 1183) 18.
Haleb'in Sultan taraf~ndan ele geçirilmesinden en fazla zarara u~ra-
yan taraf Haçl~lar idi. Bu ~ehrin zabtlyla Haçl~lar ile i~~birli~i yapabilecek
müslüman muhalefet ortadan kalk~yor ve Sultan Salâhaddin'e Kudüs yolu
aç~l~yordu. Nitekim Haçl~lar'dan önce Antakya Princepsi III. Bohemond
durumu anlam~~~ve Sultan'a elçi göndererek bar~~~istemi~ti. Salâhaddin
Antakya'n~n ban~~iste~ini kabul etti. Onun as~l hedefi büyük darbeyi
Kudüs K~rall~~~na indirmekti 19. Salâhaddin için "Art~k, Filistin'e ve Suriye
sahillerine hükmetmeleri islam~n gözünde sürüp gitmekte olan bir leke,
bir haysiyetsizlik te~kil eden yabanc~~ sald~rganlar~~(yani Haçl~lan) dize ge-
tirmek zaman~~ gelip çatm~~t~.” 2°. Nitekim Haleb'in zabnyla çevre
hükümdarlara gönderilen mektublarda, Sultan hedefini aç~kça belirtiyor-
du. Nitekim o Zabid hâkimi Hutluaba'ya gönderdi~i mektubda "... ~im-
di cihad için ba~ka taraflardan da asker toplamak, Allah'~n bizi dü~man-
lara muzaffer lulaca~~na dair verdi~i vadi tahakkuk ettirmek, Kudüs'ü fet-
hederek Islâm'~n murad~n~~elde etmek gerekiyor." diyordu. Yine Hârim'in
fethinden sonra çevre hükümdarlara gönderilen mektuplarda i~lenen ko-
nu; cihad d~r 21
Sultan Salâhaddin'in Anadolu ile ilgili olaylarda bir ara Harran ve
Urfa hâkimi Muzaffereddin Gökböri ile anla~mazl~~a dü~tü~ünü görüyo-
ruz. Anla~mazl~~~n sebebi; Gökböri'nin Sultan Musul'a yürürken vermeyi
va'd etti~i 50.000 dinan ödememesi idi. Ancak Salahâddin Elcezire halk~-
n~n kendisine itaatten ayr~lmas~ndan korktu~u için Gökböri'yi serbest b~-
rakt~. Urfa ve Harran tekrar onun idaresine verildi 22 .
Sultan Salâhaddin bundan sonra 4 Nisan 1185 tarihinde ~kinci Do~u
seferine ç~kararak Musul'u ku~att~~ise de; Güney-do~u Anadolu'daki olay

' 8 el-Berk el-~âmi, s.101-1 ~ o.; Se~en, "Anadolu Tarihiyle Ilgili Bahisler", s.3o9-313,
315.; Ibn el-Esir, XI, s.496-498/Trk.trc.,XI, 5.393-5.; Ebu'l-Ferec, 431-433.; ~e~eII, Sallihad-
aa, 49-50.
'9 R.Se~en, Sarahaddin Byytibi. ve Devlet, Istanbul 1987, s.81-82.
20 S.Runciman, Hayli Seferleri Tarihi (çvr. Fikret I~~ltan), Ankara 1987, II cild, 5.365.
21 el-Berk el-~âmi, s.11 2- I 13.; Se~en, "Anadolu Tarihiyle Ilgili Bahisler", 5.314.

22 Se~en, "Anadolu Tarihiyle Ilgili Bahisler", 329-31, 343.; Ibn el-Esir, XI, s.511/
Trk.trc., XI.s.4o4.; Ebu'l-Ferec, 435.
 SULTAN SALAHADDIN EYY0131 425

ku~atman~n yanda kalmas~na sebep oldu. Bu s~rada Ahlat~ahlar'dan II.

Sökmen öldü. Sultan 21 Temmuz'da ku~atmay~~ kald~rarak Ahlat'a do~ru
yürüdü. Çünkü Ahlat'daki taraftarlar~ndan davet mektubu alm~~t~. Sultan
bu yürüyü~~s~ras~nda önce Meyyafarikin'~~ ele geçirerek arkas~n~~ emniyete
almak istedi. Meyyafarikin hakimi bu s~rada Esededdin Yaranku~~idi. O ka-
leyi korumak için manc~n~klar kurup haz~rlam~~t~. Nitekim Sultan Salâ-
haddin bir aydan fazla ku~atmayla me~gul oldu. Neticede Esededdin Cabal-
dar (Capakçur)'un kendisine verilmesi ~art~yla Meyyafarikin'i Salâhaddin'e
teslim etti. (29 A~ustos 1185)23. Sultan Meyyafarilcin ile me~gul olup za-
man harcarken, Azerbaycan Atabeyi Pehlivan'~n Ahlat'a sahip olmak iste-
di~i görüldü. Atabey Pehlivan da askerleriyle Ahlat önüne gelmi~ti. Ancak
bu s~rada II. Sökmen'in memlüklerinden Begtimur Ahlat'da duruma
hâkim oldu. Salâhaddin ve Atabey Pehlivan Begtimur'un Ahlat üzerindeki
hâkimiyetini ve tarafs~zl~~~n~~ tan~ malanyla Islam dünyas~nda yeni bir sava-
~~~ ve çeki~meyi önlemi~lerdi. Böylece Salâhaddin ve Pehlivan ülkelerine
döndüler24.
Daha sonra Musul'un da al~nmas~yla "Tunus'dan Hemedan'a kadarki
Islam topraidan Sultan'~n yüksek hâkimiyetini tan~yor, Nüreddin Mah-
mild'un ölümüyle parçalanan Islam birli~i daha da güçlü olarak yeniden
kurulmu~~oluyordu” 25. Sultan Salâhaddin bu olaylardan sonra daha rahat
bir ortam içinde Haçl~lar ile mücadeleye devam etti. O Islam birli~ini
sa~lamas~ n~n önemli bir sonucu olarak Kudüs'ü ele geçirdi. Ancak Sultan
Salâhaddin'in bu sonucu elde etmesindeki en önemli zaferi 25 Rebi II.
583/3 Temmuz ~~ 87'da H~ttin'de kazan~lm~~t~.

23 ~e~en, "Anadolu Tarihiyle Ilgili Bahisler", 338-41.; ibn el-Esir, XI, 5.515-16/
Trk.trc., XI, s.407-408.; Ebu'l-Ferec, 436.
24
~e~en, ayn~~eser, s.340-41.; Ebu'l-Ferec, s.436. K~~. Turan, Do~u Anadolu, loo, 113.;
~e~en, Sallihaddin Eyylibi ve Devlet, 5.83.
25 ~e~en, Saldhaddin Eyytibi ve Devlet, 5.84.