HENRYKjGASIUL

P sy c h o l o g ia
o so bo w o śc i
N urty, teorie, koncepcje

Z m y ślą o Tobie
Biblioteka Publiczna
Warszawa - Wola
159.9

3051--087671-00

Difin
 Spis treści

Wstęp ........................................................................................................... 10

Rozdział I. Historyczne korzenie i okresy rozwoju psychologii

osobowości .................................................................................................. 13
R edaktor prowadząca: 1. U źródeł współczesnych teorii osobowości - wkład klasycznej psychologii ... 13
Ju lia Siem ińska
2. U źródeł współczesnych teorii osobowości - znaczenie analiz
W. McDougalla ........................................................................................ 20
3. U źródeł współczesnych teorii osobowości - rola psychologii
personalislycznej M. Calkins i W. Sterna .................................................. 23
4. Ku współczesnym kształtom psychologii osobowości ............................... 27
4.1. Tradycje badawcze w psychologii osobowości ................................... 27
4.2. Okresy w nowożytnej psychologii osobowości .................................. 29
Podsumowanie ........................... .................................................................. 31
C o p yrig h t© by Centrum Doradztwa i Inform acji D ifin sp. z o.o., W arszaw a 2006
W sz elk ie prawa zastrzeżone.
Rozdział Ił. Kontrowersje wokół psychologii osobowości......................... 34
K o p io w an ie, przedrukow yw anie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów
niniejszej pracy bez zgody w y d a w cy zabronione.
1. Wiedza potoczna a wiedza naukowa o osobowości.................................... 34
2. Przyrodniczy i humanistyczny model interpretacji osobowości ................. 37
3. Kryteria teorii osobowości ........................................................................ 40
4. Teoria osobowości jako ogólna teoria zachowania ..................................... 43
5. O metodach stosowanych w psychologii osobowości ................................ 47
6. Perspektywy analizy teorii osobowości ..................................................... 51
ISBN 83-7251-634-0 7. Zasada wyróżniania kategorii teorii osobowości - propozycja autorska 57
Podsumowanie ............................................................................................. 61

Rozdział III. Człowiek jako podmiot i jego właściwości - teorie cech ...... 63
1. Sięgając do przeszłości ............................................................................. 63
2. Podstawowe sposoby i strategie interpretacji cech we współczesnej
Printed in Poland psychologii ............................................................................................... 65
Centrum Doradztwa i Inform acji D ifin sp. z o.o.. W arszaw a 2006 3. Konstytucjonalne teorie osobowości ......................................................... 67
00-768 Warszawa, ul. P. Kostrzewskiego I, teł. 0 22 851 45 61, 0 22 851 45 62; fax 0 22 841 98 91
4. Cechy jako realnie istniejące struktury neuropsychiczne ........................... 71
w w w .difin.pl
Sk ład i łam anie: I.iclit sp. z o.o. 4.1. Cechy jako właściwości adaptacyjne w propozycji C.R. Cloningcra .... 71
W yd ru k o w an o w Polsce 4.2. Główne wątki czynnikowej teorii osobowości H.J. Eysencka ............ 74
6 Spis treści Spis treści 7

4.3. Neurofizjologiczne podstawy ekstrawersji i neurotyzmu
- kontrowersje i propozycje ............................................................... 78
4.4. Humanistyczne podejście G.W. Allporta ............................................ 85
Podsumowanie .............................................................................................. 93
Rozdział IV. Człowiek jako podm iot i jego właściwości
- leksykalno-statystyczne podejście do interpretacji cech osobowości ....... 94
1. Czynnikowa teoria cech R. C atlella........................................................... 94
2. Wielka Piątka jako elekt analiz leksykalno-statyslycznych...................... 104
3. Cechy jako właściwości interpersonalne w interpretacjiJ.S. Wigginsa ..... 109
4. Cechy interpersonalne w ujęciu T. Leary’ego .......................................... 110
5. Cechy jako konstrukcje społeczne ............................................................. 112
Podsumowanie ............................................................................................. 114
Rozdział V. Kontrowersje wokół teorii cecli - sytuacjonizin
a teorie cech ................................................................................................................... 116
1. Sytuacjonizm jako przeciwwaga teorii ce ch ............................................. 116
2. Sposoby rozwiązania dylematu syluacja-cecha —w obronie teorii cech ... 123
3. Behawioralne modele relacji podmiot-sytuacja - sięgając
ku przeszłości......................................................................................... 127
3.1. Podejście behawioralne J. Dollarda i N. Millera ............................... 127
3.2. B.F. Skinnera interpretacja osobowości ............................................ 129
4. Interpretacja relacji podmiot - sytuacja w teorii polaK. L e w in a ............... 131
5. Motywacja jako podstawa wnioskowania o cechach - cechy
intencjonalne J.C. Wakefielda................................................................. 135
6 . Interakcyjne modele cech - ogólne współczesne trendy interpretacji ....... 139
7. Podejście interakcyjne o sposobie rozwiązanie dylematu cecha-stan 142
8 . Modele oparte na społecznym uczeniu i procesach regulacji ................... 146
8.1. Specyfika i charakterystyka zjawiska samoregulacji ......................... 146
8 .2.W kierunku uczenia społecznego - propozycja j.Rottera ................... 150
8.3. Podejście interakcyjne A. Bandury ................................................... 153
8.4. Osobowość a społeczne uczenie w interpretacji W. M ischela............ 156
Podsumowanie ............................................................................................. 156
Rozdział VI. Podmiot kształtowany w procesie adaptacji —od natury
biologicznej ku naturze kreowanej przez k u ltu r ę ..................................... 158
1. Proces adaptacji jako podstawa rozwoju osobowości.............................. 158
1.1. Współczesne trendy interpretacyjne .................................................. 158
1.2. Spoleczno-analityczna interpretacja osobowości według
R. I logana ....................................................................................... 161
1.3.Ewolucja i środowisko podstawą osobowości w interpretacji
T. Miliona ........................................................................................ 162
2. Kultura i jej znaczenie - teorie kulturowe osobowości .......................... 165
2.1. Kultura a osobowość w interpretacji szkoły wzorców kulturowych
—sięgając do historii badań i analiz.................................................. 166
2.2. Współczesne kierunki badań nad relacją kultura-osobowość ............ 170
Podsumowanie ............................................................................................ 188
Rozdział VII. W łaściwości natury i jej sposób spełniania się
w interakcji z otoczeniem - sięgając ku przeszłości, która wciąż ma
znaczenie. Ewolucja podstawą osobowości .............................................. 190
1. Podmiot i jego potrzeby naturalne w interakcji - psychoanaliza
S. Freuda .............................................................................................. 191
2. Podmiot i kultura wpisana w naturę a indywidualni! linia rozwoju
- C .G . Jung ............................................................................................. 206
Podsumowanie ............................................................................................ 217
Rozdział VIII. Podmiot i jego potrzeby a formy adaptacji
do społeczności i kultury ........................................................................................ 219
1. Kultura a potrzeby podmiotu - perspektywa psychoanalityczna
E. Fromma .............................................................................................. 219
2. Kultura a potrzeby podmiotu —propozycja H.S. Sullivana ...................... 227
3. Społeczność i kultura w interakcji z podmiotem - propozycja
K. Horney ............................................................................................... 234
4. Człowiek i jego dążenie do twórczej adaptacji - podstawy teorii
A. Adlera ................................................................................................ 239
Podsumowanie ............................................................................................ 243
Rozdział IX. Człowiek jako podm iot w interakcji z innymi
- teorie relacji z obiektem ........................................................................ 246
1. Mechanizmy obronne ego w interpretacji A. Freud.................................. 246
2. Mechanizmy rozwoju i zaburzeń w interpretacji M. Klein ...................... 248
3. Procesy kształtowania się osobowości w ujęciu M. M ah ler..................... 250
4. Rozwój ego w analizach W. Fairbairna.................................................... 251
5. O. Kernberga interpretacja zaburzeń eg o ................................................. 253
6 . Rozwój struktury „mnie” - propozycja D. Winnocotta ............................ 255
7. Psychologia s e /f li. Kohuta ..................................................................... 258
Podsumowanie ............................................................................................ 261
8 Spis treści
Rozdział X. Człowiek jako podm iot w procesie adaptacji i rozwoju
własnego potencjału —ku odkrywaniu własnej tożsamości ........................ 262
1. Psychologia ego H. Hartmanna ...............................;............................ 262
2. Kompetencja jako cel rozwoju i adaptacji —propozycja R. While a 265
3. Teoria psychospołecznego rozwoju ego E.H. Eriksona .......................... 266
4. Rozwój w interpretacji kontynuatorów myśli eriksonowskiej ............... 272
5. Mechanizmy i fazy rozwoju ego według J. Loevingcr........................... 275
6 Dążenie do spełnienia jako cel rozwoju w ujęciu Ch. Buhler ................ 278
Podsumowanie ............................................................................................ z'OJ
Rozdział XI. Człowiek jako podm iot działający i samoregulujący
—aktywistyczno-regułacyjne teorie osobowości ...................................... 284
1. Ogólne podstawy teorii aktywistyczno-regulacyjnych ......................... 284
2 Działalność jako podstawa osobowości w interpretacji
ooc
S.L. Rubinsztcjna ..................................................................................
3. Aktywislyczna teoria osobowości A.N. Lconljewa ................................ 287
4. Osobowość w interpretacji S. Gcrstmana .............................................. 290
5. Osobowość jako system tworzący i realizujący plany - propozycja
T. Mądrzyckiego ................................................................................... 294
6 . Regulacyjna Teoria Osobowości J. Reykowskicgo ................................ 298
7. Osobowość jako organizacja informacji w interpretacji
W. Łukaszewskiego .............................................................................. 301
8 . Zadania podstawą rozwoju osobowości w interpretacji
K. Obuchowskiego ............................................................................... 304
9. Główne współczesne problemy aktywislycznej interpretacji ................. 308
10. Działanie jako proces samoregulacji ....................................................311
Podsumowanie ........................................................................................... 314
Rozdział XII. Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku
tworzeniu własnej tożsamości w in tera k cji....................................................... 316
1. Naturalne dążenia - od realizacji potrzeb ku wartościom ...................... 317
1.1. Główne idee A. Angyala ..................................................... ............. 3 17
1.2. Dążenie do spójności jako podstawowy motyw - interpretacja
P. Lecky ........................................................................................... 322
1.3. Syndromy osobowości w ujęciu A. Maslowa ................................... 324
1.4. Dążenie do samorealizacji a rozwój osobowości - interpretacja
C.R. Rogcrsa.................................................................................... 328
2 Człowiek jako istota rozumiejąca i doświadczająca - antycypacja
podstawą osobowości .............................................................................
3. Od potrzeb ku narracji - personologia H. Murraya ............................... 339
Spis treści 9
4. Biograficzne i narracyjne podstawy osobowości - konsekwencje teorii
H. Murraya ........................................................................................... 345
5. Podmiot doświadczający w interpretacji H.J.M. Hcrmansa - w stronę
„dialogowego ja ” .................................................................................... 350
Podsumowanie ........................................................................................... 356
Rozdział XIII. Człowiek jako podmiot odkrywający sens
- egzystencjalna psychologia osobowości. W stronę podmiotu
osobowego ................................................................................................. 357
1. Podstawowe założenia psychologii egzystencjalnej ................................. 357
2. Stawanie się w interpretacji L. Binswangera ........................................... 361
3. Rozwój w ujęciu R. M a y a ....................................................................... 364
4. Mechanizmy nadawania znaczeń w interpretacji E. Strausa .................... 365
5. Wola sensu jako podstawa rozwoju osobowości w teorii V. Frankla 367
6 . Człowiek jako podmiot osobowy w interpretacji K. Popiclskiego ............ 372
Podsumowanie .................................... 374
Rozdział XIV. Autorska propozycja personaiistycznej interpretacji
osobowości ................................................................................................ 376
1. U podstaw możliwości interpretacji osobowości - ścieżki
metodologiczne....................................................................................... 376
2. Podstawy empiryczne uzasadniające możliwość interpretacji rozwoju
osobowości poprzez odniesienie do atrybutów osoby .............................. 381
3. Spełnianie się osoby jako podstawa rozwoju osobowości........................ 384
4. Prawa rozwoju osobowości..................................................................... 389
4.1. Zasada „przywiązanie-dyslansowanie-indywiduacja” ..................... 390
4.2. Relacja pomiędzy perspektywą subiektywną a perspektywą
obiektywną ...................................................................................... 397
4.3. Zasada „od zewnątrz-ku wewnątrzoparciu” ...................................... 399
4.4. Rozwój w kierunku bycia podmiotem .............................................. 404
Podsumowanie refleksje końcowe ............................................................ 407
Bibliografia ................................................................................................ 410
Spis tabel .................................................................................................... 423
Spis schematów.......................................................................................... 424

Wstęp
Rozwój psychologii osobowości w ostatnich latach jest rzeczywiście impo­
nujący, a zakres podejmowanych przez nią zagadnień bardzo się rozszerzył. Stąd
coraz więcej autorów kwestionuje zasadność tradycyjnego sposobu prezentacji
psychologii osobowości jako zestawu bardziej lub mniej powiązanych ze sobą
teorii. W istocie, jeśli przyjąć, że psychologia osobowości analizuje wszystko to,
co potencjalnie można podporządkować pojęciu osobowości lub wyjaśnić po­
przez odniesienie do osobowości (jak np. sposoby przeżywania uczuć, motywy,
mechanizmy kształtowania struktur poznawczych), wówczas same teorie są tyl­
ko jednym z obszarów, do których można się odwoływać przy próbach wyja­
śnienia indywidualności i odmienności. W efekcie też, psychologia osobowości
byłaby tą dyscypliną, która zajmuje się wyjaśnianiem jednostkowej odmienno­
ści i zwartości zachowań oraz jednostkowymi różnicami w zakresie wszystkich
możliwych do nazwania i określenia elementów osobowości. 1 nie idega wątpli­
wości, że jest to bardzo ważny i być może, patrząc od strony empirycznej, klu­
czowy obszar problemów. Niemniej, jeśli nawet psychologię osobowości po­
dzieli się na dwa główne działy, tj. część teoretyczną stanowiącą o regułach in­
terpretacji i dążeniu do wyjaśnienia całości zintegrowanego zachowania jednost­
kowego w świetle ogólnych zasad oraz część stosowaną, która wyjaśnia i odkry­
wa szczegółowe prawa wyjaśniające indywidualność, wówczas wciąż kluczowe
znaczenie ma konieczność interpretacji tych szczegółowych praw poprzez odnie­
sienie do praw o charakterze bardziej ogólnym. Innymi słowy, dla psychologii
osobowości zawsze będą ważne tzw. wielkie teorie, które choć traktowane często
a priori jako przebrzmiałe, mogą jednak dzięki nowym badaniom empirycznym
nabierać znowu blasku. Z drugiej strony, należy uwzględnić fakt, że psycholo­
gia osobowości, która w swojej istocie zmierza do zrozumienia indywidualno­
ści i zwartości zachowań ludzkich będzie stale rozwijała coraz to nowe formy in­
terpretacji, powoli przekształcane w koncepcje i z czasem w teorie. Narastający
ogrom badań empirycznych stanowi poważne wyzwanie, a konieczność interpre­
tacji zgromadzonego materiału prowadzi do konieczności odkrywania wartości
Wstęp 11
wcześniejszych propozycji teoretycznych, ich modyfikacji lub zaniechania, czy
wreszcie tworzenia nowych ram interpretacyjnych.
W okresie kilku ostatnich lat ukazało się na polskim rynku wiele znakomitych
opracowań na temat teorii osobowości i psychologii osobowości. Nie powinno
to jednak stanowić o braku potrzeby tworzenia nowych propozycji. Przedkłada­
ne opracowanie to kolejna, odmienna próba uporządkowania istniejących i domi­
nujących w psychologii osobowości teorii oraz próba nawiązania do korzeni inte­
lektualnych stanowiących o kształcie współczesnych teorii. Ważne tutaj staje się
odniesienie do lego, co tworzyła psychologia u początków swojego rozwoju i na
ile obecne interpretacje nawiązują do tych wcześniej ukształtowanych nurtów in­
terpretacyjnych. Historia wciąż pozostaje obecna w teoriach osobowości ona
i współczesność tworząjedność, kreując mentalność psychologiczną, która stano­
wi o kierunkach poszukiwań i sposobach analizy odkrywanej rzeczywistości za­
chowań jednostkowych. Dlatego w pracy zaprezentowano też te teorie osobowo­
ści, które nawiązują do korzeni historycznych i mają charakter ogólnych teorii za­
chowania jednoczących wiedzę o różnych formach życia psychicznego. Z uwagi
na to, że teorie osobowości nie są wolne od założeń mitologicznych -zrozumie­
nie różnorodności i przyczyn niepowtarzalności zachowania wymaga powiązania
z naturą człowieka - istotne staje się ciągle nawiązywanie do tego wątku.
Nie ulega wątpliwości, że jest to tylko wycinek wiedzy, który zgromadziła
współczesna psychologia osobowości. Nie ulega również wątpliwości, że każda
z omawianych teorii może być też zaprezentowana tylko w formie skróconej, spro­
wadzonej do wskazania na podstawowe oryginalne rozwiązania interpretacyjne.
Odrębną kwestią pozostaje uporządkowanie sposobu prezentacji teorii osobo­
wości. Pomijając wyraźne w tym względzie różnice, autor niniejszego opraco­
wania, kierując się zasadą traktowania psychologii osobowości jako nauki zaj­
mującej się najpierw wyjaśnieniem przyczyn zwartości i odmienności zachowa­
nia (funkcjonowania), które, najprościej ujmując, sprowadzają się do właściwości
jednostkowych, potraktował je jako podstawę dalszych analiz. Punktem wyjścia
jest zatem prezentacja tych teorii, które analizują podmiot od strony posiadanych
przez niego cech (jako czegoś wskazującego na stabilność), a następnie tych teo­
rii, które wskazują na wagę interakcji w kształtowaniu i ujawnianiu się jednostko­
wych właściwości (wymiar zmienności). Drugie kryterium to powszechność - in­
dywidualność. Powszechność oznacza podleganie jednakowym wpływom oraz
potencjalną możliwość posiadania podobnych właściwości. Wszyscy podlegają
konieczności adaptacji do warunków życia i do warunków tworzonych przez spo­
łeczność i jej kulturę (stąd uporządkowanie prezentacji od teorii ewolucyjnych
do teorii kulturowych). 'Io uporządkowanie będzie też prowadziło do analizy już
wcześniej rozwiniętych teorii psychoanalitycznych, które zasadę ewolucji uczy­
niły kamieniem węgielnym interpretacji osobowości. Uwzględniając regułę „od
powszechności ku indywidualności” kolejną prezentowaną grupą będą teorie ana-
12 W stęp

li żujące wagę relacji interpersonalnych i ich znaczenie dla odkrywania jednost­

kowej tożsamości. Wreszcie, dodatkowa w tym uporządkowaniu zasada —to od
traktowania człowieka jako jednostki reaktywnej, poprzez traktowanie człowieka
jako jednostki aktywnej, działającej, regulującej własnymi zachowaniami, aż do
jednostki jako osoby stanowiącej o samej sobie (stąd uporządkowanie od sposobu
spełniania potrzeb w interakcji z innymi, poprzez wagę działań podmiotu, indy­ Rozdział I
widualnego sposobu doświadczania siebie i kreowania siebie, aż do stawania się
podmiotem). Całość zostaje zakończona prezentacją zarysu autorskiej propozycji Historyczne korzenie i okresy rozwoju
interpretacji osobowości z perspektywy określonej jako pcrsonalistyczna.
psychologii osobowości

1. U źródeł współczesnych teorii osobowości - wkład

klasycznej psychologii

W psychologii nowożytnej wszystko zasadniczo zaczęło się od analizy świa­

domości i doświadczeń wewnętrznych. Szkoła w Lipsku, a dalej inne szkoły
w ośi odkach niemieckich, będące kolebką współczesnych myśli, w istocie pro­
wadziły analizy przebiegu świadomie rejestrowanych procesów psychicznych
Właściwie przełomem stały się analizy O. Kulpę i jego szkoły wurzburskiej'
akcentując nie tylko wymiar rejestracji aktów świadomości, ale i istotny udział
nastawień, i tym samym jednostkowych procesów motywacyjnych. Podkreśle­
nie tej jednostkowości, wydaje się wskazywać, co prawda jeszcze dość mgli­
ście, na początki eksperymentalnych badań nad tym, co można nazwać osobo-
wością.
Niemniej, dla współczesnych wciąż kluczowe znaczenie zdaje się pełnić psy­
chologia aktów F, Brentano. To u niego zasadniczo spotykamy podstawy myśle­
nia w kategoriach całościowości (jedności) i zróżnicowań. On bowiem wskazy­
wał na to, iż „całość naszego stanu psychicznego, jakkolwiek byłby on skompli­
kowany, tworzy zawsze realną jedność” (Brentano 1999, s. 236). Podział na sub­
stancję (jako źródło aktów psychicznych, doświadczeń) oraz na same doświad­
czenia i akty psychiczne (poziom doświadczeń) stanowi zasadniczo podstawę
wyróżnienia dwóch współcześnie dominujących modeli - modelu strukturalnego
- modelu cech (substancja-podmiot i jego właściwości), oraz modelu Funkcjonal­
nego (waga interakcji, przystosowania) (por. Stachowski 2000, s. 112-117). Ten
podział też może wskazywać na dwa nurty badań psychologicznych - nurt „psy­
chologii treści (badania obiektu, ku któremu kieruje się umysł —na tym skupiała
14 Psychologia osobowości
się psychologia eksperymentalna Wundta) oraz nurt „psychologii aktu” (podsta­
wą psychologii jest aktywność umysłu, inlencjonalność, wskazująca na podmio­
towość działania). W gruncie rzeczy współczesna psychologia wciąż dzieli się na
te dwa nurty, a sam paradygmat „struktura-funkcja” czeka na coraz to nowe roz­
wiązania (można go bowiem potraktować jako paradygmat „cecha-sytuacja lub
interakcja” ).
Ale psychologia aktów Brentany to też podstawa alternatywnego dla ekspe­
rymentalnego modelu badań sposobu interpretacji rzeczywistości psychicznej.
Brentano (1999) rozróżniał dwa rodzaje badania funkcji psychicznych, pierwszy
określony jako empiryczny (byto to indukcyjne, eksperymentalne i statystyczne
podejście) oraz drugi polegający na analizie samych pojęć, teorii oraz założeń
psychologii empirycznej.
Drugi paradygmat, wprowadzony przez klasyczny behawioryzm, zasadniczo
sięgający swymi korzeniami do tego pierwszego i jakoś z nim ściśle związany,
to „bodziec-reakcja” (ten paradygmat jest właściwie efektem uznania funkcji za
podstawę wszelkich analiz - Watson twierdził, że jego teoria jest jedynym konse­
kwentnym i logicznym funkcjonalizmem - za: Slachowski 2000, s. 116).
1 wreszcie trzeci paradygmat, choć odmienny, to również nawiązujący pośred­
nio do pierwszego, wprowadzony przez psychologię Gestalt, to „całość-część” .
Ten ostatni paradygmat wskazuje na podstawową rolę procesu znaczenia i dąże­
nia do znaczenia (sensu) oraz do równowagi. Powyższe staje się mentalną pod­
stawą współczesnych teorii organieystycznyeh (teorii samorealizacji), egzysten­
cjalnych, samoregulacyjnych czy wreszcie teorii fenomenologicznych i narracyj­
nych. W tych paradygmatach lub w tych dylematach daje się osadzić również
współczesna psychologia osobowości.
Nie sposób pominąć w tym układzie, niedocenianego chyba stylu interpre­
tacji rzeczywistości psychicznej przez Kazimierza Twardowskiego. Wzorując
się na psychologii Brentany, wskazał on na trzy kluczowe elementy, tj. przed­
miot osadzony (substancja u Brentany), przedmiot przedstawiany (akty psychicz­
ne u Brentany) oraz psychiczny obraz (właściwym obiektem przedstawienia so­
bie i sądzenia nie jest ani obraz psychiczny przedmiotu, ani jego istnienie, tylko
sam przedmiot; przedmiot przedstawiany jest treścią przedstawienia w tym sen­
sie, w jakim obraz pejzażu jest obrazem przedstawiającym obraz rzeczywisty).
Takie ujęcie pozwala relację „akt psychiczny-treść” ująć jako stosunek czynno­
ści do jej wytworu (Slachowski 2000, s. 86-87). Moglibyśmy sądzić, że niektóre
teorie osobowości właśnie z tego trzeciego elementu czynią podstawę zrozumie­
nia dwóch poprzednich elementów - dotyczy to szczególnie teorii psychoanali­
tycznych, choć nie tylko (np. uczynienie przez Junga z symboli podstawy rozwo­
ju oraz zrozumienia jaźni).
Poszukując korzeni współczesnych linii myślenia w psychologii osobowości,
warto byłoby, wyróżniając klasyczne nurty w psychologii, rozważyć ich udział
Historyczne korzenie i okresy rozwoju psychologii osobowości 15
we współczesnych schematach myślenia o osobowości. Generalnie można wska­
zać na następujące dominujące w psychologii szkoły (lub podejścia):
- psychologia strukturalna (strukturalizin) zapoczątkowana przez ośrodki
niemieckie (szczególnie W. Wundta), a później rozwijana przez E.B. Titchene-
ra. Psychologia strukturalna zasadniczo koncentrowała się na analizie wrażeń
oraz na próbie opisu podstawowych jednostek strukturalnych składających się
na życie psychiczne;
- psychologia funkcjonalna (funkcjonalizni), co prawda nie do końca ja­
sno określona, zapoczątkowana w U SA , nawiązująca później do idei ewolu-
cjonizmu Ch. Darwina. Generalnie rzecz ujmując, jest to psychologia, która
próbuje udzielić, poprzez systematyczne analizy, odpowiedzi na pytania: „co
ludzie robią” , „jak oni to robią” , „dlaczego oni to robią” . Ludzie nie tylko
wiedzą i chcą, ale i czują, stąd aby zrozumieć człowieka, należy uchwycić
nie tylko procesy intelektualne i działania, ale i procesy emocjonalne oraz
motywacyj ne;
- asoejnejonizni - stara brytyjska szkolą myślenia, sięgająca korzeniami do fi­
lozofii starożytnej Arystotelesa, która znalazła swoje odbicie w interpretacji
relacji „bodziec - reakcja” oraz w zrozumieniu praw warunkowania (1. Paw­
łów); dla asocjacjonizmu początkowego najważniejsze było zrozumienie pro­
cesów uczenia się i pamięci (badania 11. Ebbinghausa);
- psychoanaliza, nurt zapoczątkowany w Austrii przez S. Freuda (skupiał się
na zrozumieniu wagi emocji i motywacji w kształtowaniu życia psychicznego
i zachowań);
- behawioryzm , narodzony w USA, skoncentrowany pierwotnie w istocie na
czynnikach determinujących aktywność motoryczną (J. Watson);
- psychologia Gestalt, mająca swój początek w ośrodkach niemieckich
(K. Koffka, I. Köhler, M.Wertheimer), koncentrująca się na procesach spo­
strzegania i uczenia się;
- psychologia zachowań celowych lub hormiczna psychologia zapoczątkowa­
na w Wielkiej Brytanii (W. McDougall);
personalistyczna i organicystyczna psychologia, narodzona zarówno
w Niemczech, jak i w U SA, a od początku zainteresowana jednostką jako
całością (por. Woodworth, Sheehan 1964, s. 7).
Wymienione powyżej szkoły wskazują, że tak naprawdę najpełniejszą podsta­
wą psychologii osobowości jest psychologia organicystyczna i personalistyczna;
pozostałe podejścia, wychodząc od analizy szczegółowej różnych procesów psy­
chicznych i odkrywając prawa ich przebiegu, generalizowały je i rozszerzały na
całościowe zachowania jednostkowe. One też wprowadziły psychologię na tory
psychologii eksperymentalnej, budowanej na kształt nauk przyrodniczych (szcze­
gólnie być może dotyczy to ojca psychologii W. Wundta, a dalej zasadniczo struk-
16 Psychologia osobowości
finalistów i funkcjonalislów). W efekcie też współczesne teorie osobowości na­
brały sobie właściwych postaci.
Udział stiukturali/jnu klasycznego we współczesnych teoriach i koncepcjach
osobowości jest bardzo niejasny. Być może największy jego udział polega na wska­
zaniu drogi rozwoju samej psychologii, która powinna mieć charakter eksperymen­
talny i dla której wzorem powinny pozostawać nauki przyrodnicze. Strukturalizm,
skupiając się na odkrywaniu tego, co składa się na świadomość, odcisnął swe pięt­
no na pewnym stylu interpretacji -jest to poszukiwanie elementów składowych
tworzących strukturę osobowości (i to poszukiwanie poprzez ściśle określoną me­
todę umożliwiającą pomiar). Podejście strukturalne oznacza, że zasadniczo każda
ze współczesnych teorii osobowości usiłuje określić z, jakich jednostek złożona jest
osobowość. Być może najwyraźniej napiętnowane tym stylem myślenia są teorie
cccii (one koncentrują się bowiem na odkrywaniu składowych osobowości).
Istotny wkład we współczesne analizy psychologii osobowości ma jednak
funkcjonalizm . Kluczowe w tym względzie są analizy W. Jamesa, który trakto­
wał psychologię jako naukę przyrodniczą, podkreślając jednocześnie, że świado­
mość nie jest zbędnym dodatkiem czy epi fenomenem lecz prawdziwą (autentycz­
ni!) podstawą (przyczynią) przetrwania w wymiarze życiowym i biologicznym.
Każde wrażenie czy uczucie pełni funkcje odnoszenia się do pewnego rodzaju
obiektu, rozpoznania tego obiektu, a także jego wyboru bądź odrzucenia. Ponad­
to, „każde potencjalne uczucie wyzwala ruch” albo czasami zahamowanie ruchu.
Procesy świadome są „wpasowane” (tied in willi) w otoczenie zarówno od stro­
ny sensorycznej, jak i motoryczncj (za: Woodworlh i Shcehan 1964, s. 30). Moż­
na powiedzieć, że „faktów psychicznych nie można należycie badać w oderwa­
niu od środowiska fizycznego, którego poznanie dzięki nim się dokonuje” (James
2002, s. 37). James zajmował się dokładną analizą tych zjawisk składających się
na życic psychiczne, które mają swoje związki z układem fizycznym, cielesnym
(stąd obiektem zainteresowania były nawyki, emocje, spostrzeżenia czy instynk­
ty). Istotne jest jednak pojęcie osobowości.
Jak się zdaje, u Jamesa osobowość wyrasta z ciągłego wzajemnego oddziały­
wania na siebie instynktów (które są funkcjonalnymi korclatami struktury), nawy­
ków (mających podłoże psychiczne, ale będących nowym szlakiem wyładowań
elektrycznych ukształtowanym w mózgu) oraz osobistych wyborów (będących
wynikiem działania woli, a podzielonych niejako na pewne etapy czy typy - por.
James 2002, s. 404-408). Różnice indywidualne według niego były konfigura­
cjami (kompozycjami) i zmianami konfiguracji podstawowycli elementów natu­
ralnego wyposażenia udoskonalanego przez ewolucję (za: Fragcr, Fadiman 1998,
s. 283). Wydaje się jednak, że najważniejszym elementem rozważań typowych
dla teorii osobowości jest wprowadzone przez Jamesa pojęcie „ja” i jego rodzaje.
Ten wątek teorii Jamesa jest chyba najbardziej inspirujący dla współczesnych ba­
dań nad osobowością. Aby zrozumieć naturę działania „ja” , należy uchwycić spe­
Historyczne korzenie i okresy rozwoju psychologii osobowości 17
cyfikę samej świadomości, która według niego jest pierwszym i najważniejszym
faktem. James wymienia 4 podstawowe cechy świadomości: a) każdy stan (psy­
chiczny) jest częścią świadomości osobowej (elementarnym faktem psychicznym
jest każda myśl, która jest czyjaś; myśl jest zawsze własna, a nie myśl jakaś, tam­
ta itd.); b) w każdej świadomości osobowej stany ciągle się zmieniają; c) każda
świadomość osobowa zachowuje odczuwalną ciągłość; d) świadomość przez cały
czas dokonuje wyboru pomiędzy częściami swego przedmiotu (James 2002, s.
93). Uchwycenie specyfiki świadomości oraz wymiaru możliwości dokonywania
wyborów staje się podstawą późniejszego zrozumienia specyfiki „ja” oraz wyboru
typu „ja” , na którym następuje koncentracja świadomości (a dalej powiedzieliby­
śmy wyboru kierunku rozwoju osobowości). O czymkolwiek człowiek myśli, za­
wsze jednocześnie mniej lub bardziej uświadamia sobie samego siebie, istnienie
własnej osoby. Ale to „ja” uświadamia siebie - stąd podział na „ja podmiotowe”
(poznające) i „ja przedmiotowe” (poznawane albo ego empiryczne). To są jed­
nak tylko pewne aspekty, a nie oddzielone części. Ten schemat interpretacji stal
się podstawą późniejszych analiz nad dialogowym .se/f (który analizuje II. Her-
mans), nad polifonicznością „Ja ” , narracyjnością „ja” . W szerokim ujęciu „[...]
„ja” człowieka stanowi całkowitą sumę tego wszystkiego, co może on nazwać
swoim, a co obejmuje nic tylko jego ciało i władze psychiczne, lecz także ubra­
nie i dom, żonę i dzieci, przodków i znajomych, jego reputację i dzieła, ziemię
i konie, jacht i konto w banku” (tamże, s. 120). I dalej James podaje, że „wszyst­
ko to wywołuje w nim te same emocje. Jeśli nasilają się one i utrzymują, doznaje
uczucia tryumfu, jeśli natomiast słabną i zanikają, czuje się przygnębiony” (tam­
że). A zatem w zakres „ja” włączają się jego elementy składowe („ja fizyczne” lub
„ja materialne” , „ja społeczne” , „ja duchowe” ), uczucia i emocje „jakie wywołuje
(ocenianie samego siebie) oraz działania, jakie powoduje (poszukiwanie samego
siebie i czynności zachowawcze wobec samego siebie). Bardzo istotna jest anali­
za elementów składowych „ja” oraz zachodzące pomiędzy nimi relacje - one sta­
nowią bowiem podstawę zrozumienia wyborów ludzkich i indywidualności roz­
wojowej (por. analizy James 2002; Gasiul 1993, 2005).
Funkcjonalizm ma jednak wiele postaci; ten kierunek spowodował odejście
od klasycznego myślenia w kategoriach paralelizmu (dualnego przebiegu zja­
wisk psychicznych i fizjologicznych oraz fizycznych; zjawiska psychiczne ciągle
splatają się ze zjawiskami fizjologicznymi i fizycznymi, stanowiąc jeden proces).
Założenia funkcjonalizmu jednocześnie zwróciły uwagę na problematykę same­
go działania (czynności). Świadomość bowiem ma charakter funkcji (ważniejsze
jest spostrzeganie niż spostrzeżenie, wyobrażanie niż wyobrażenie, odczuwanie
niż uczucia itd.). Ponadto, funkcje psychiczne nie są czymś statycznym, lecz dy­
namicznym, będącym w ciągłym procesie stawania się. Powyższe wskazuje na
konieczność zrozumienia wymiaru użyteczności tych funkcji - pozostaje tylko
kwestia określenia kryterium, według którego ta użyteczność może być oceniana
18 Psychologia osobowości
(z czasem takim kryterium stało się przystosowanie, przetrwanie lub dobrostan
jednostkowy). Z uwagi na to, że zbadanie funkcji wymaga niejako wyjścia poza
nie, w elekcie należało zająć się całym organizmem i jego otoczeniem (interesu­
jące, że do tego typu myślenia mocno przyczyniły się teorie percepcji, a szcze­
gólnie poglądy transakcjonalisty A. Amesa oraz W.H. Ittelsona i F.P. Kilpatricka
- świat, który znamy, jest światem tworzonym z naszych doświadczeń z otocze­
niem - za: Woodworth, Sheehan 1964, s. 52). Funkcjonalizm tym samym pozwa­
lał przejść na poziom myślenia w kategoriach z jednej strony pewnej całościo-
wości zachowań ludzkich, a z drugiej tworzył podstawę do przekroczenia podej­
ścia strukturalnego i przyjęcia innych metod niż introspekcja. Pojawiała się po­
trzeba nie tylko opisu zjawisk psychicznych, ale ich wyjaśnienia oraz ich oce­
ny z punktu widzenia użyteczności. To też doprowadziło do przejścia psycholo­
gii z pozycji nauki teoretycznej do pozycji nauki stosowanej. Niemniej, pojawił
się też dodatkowy problem i konieczność jego rozwiązania. Jeśli bowiem zjawi­
ska psychiczne mają wymiar funkcjonalny (są czynnościami), to muszą one ce­
chować się pewną energią - a zatem jakie są źródła tej energii? Można powie­
dzieć, że ta kwestia doprowadziła do ukształtowania się nowych form interpreta­
cji motywacji - być może dwa style interpretacji byłyby tutaj godne uwagi: be-
hawioryzm (czynności psychiczne są reakcją na bodźce) oraz teorie instynk­
tów, a potem popędów (źródłem czynności jest energia organizmu) - por. W. Ta­
tarkiewicz 2003, s. 281-285).
Asocjacjonizm , jako kolejny nurt, zasadniczo ma swój istotny udział w ana­
lizie procesów uczenia się. Niemniej, ten schemat myślenia, jak się zdaje, zawa­
żył na sposobie interpretacji mechanizmów rozwoju osobowości. Jako przykład
można byłoby przytoczyć sposób analizy osobowości w psychologii behawioral­
nej. W gruncie rzeczy bowiem powstawanie nawyków, których konfiguracja two­
rzy osobowość, jest oparte na schemacie skojarzeń bodźca i reakcji; powtarzal­
ność pojawiania się danego bodźca (lub szerzej danej sytuacji) i reakcji (lub sze­
rzej zachowania w danej sytuacji) prowadzi do pojawienia się względnie trwałych
wzorców zachowania. Sądzę, że ten schemat myślenia jest typowy w koncepcji
H.J. Eysencka (1960), który wskazuje na cztery poziomy organizacji osobowości
(jak w poniższym schemacie, zob. schemat nr 1)
W sposób oczywisty asocjacjonizm staje się pewną zasadą interpretacji me­
chanizmów tworzenia się struktur osobowości - ta zasada dotyczy właściwie
każdego z podejść do osobowości (pozostaje tylko kwestia uchwycenia samych
czynników przyczyniających się do kojarzenia danych układów, jak np. istotny
udział procesów emocjonalnych).
Psychoanaliza zapoczątkowana zasadniczo jako metoda terapeutyczna, roz­
winęła szerokie spektrum różnych teorii osobowości. Są one silnie nasycone tra-
dycją podejścia idiograiicznego i klinicznego. Generalnie nurt ten będzie obiek­
tem szczegółowych analiz.
Historyczne korzenie i okresy rozwoju psychologii osobowości 19
Schemat nr 1. O rganizacja osobowości według H.J. Eysencka
IV poziom typu Typ X
III poziom cech
II poziom (nawyki)
| poziom S-R s
S-R S-R S-R S-R S-R S-R
(sytuacja-reakcja)
Źródło: opracowanie własne, na podstawie: Eysenck 1960.
Nieco inaczej jest w przypadku behawioryzmu. Choć właściwie behawiory-
ści negowali od początku znaczenie pojęcia osobowości, to jednak nie mogli zu­
pełnie go pominąć w swoich rozważaniach. Pojęcie osobowości było szczególnie
ważne dla uchwycenia zmiennych pośredniczących pomiędzy bodźcem i reakcją.
Konstrukcjonizm, jako istotny obok redukcjonizmu odłam behawioryzmu, stwa­
rzał podstawy ku rozwijaniu teorii osobowości, z których szczególnego znaczenia
nabrały teorie Dollarda i Millera oraz Skinnera.
Wreszcie psychologia Gestalt - ona nabiera szczególnego znaczenia, jak się
zdaje, w analizach i konstruowaniu teorii osobowości. Warto zwrócić uwagę na
kilka istotnych w tym względzie elementów. Po pierwsze, kluczowe znaczenie
miało wprowadzenie interpretacji zjawisk psychicznych (co prawda na bazie anali­
zy spostrzegania) w kategoriach prymatu całości nad częścią (część jest tylko wte­
dy zrozumiała, gdy zostanie osadzona w całości). W efekcie tożsamość człowieka
i zachodzące w nim procesy zrozumiale są dzięki określeniu ich miejsca oraz funk­
cji w szerszej strukturze zewnętrznej (ważny jest bowiem stan organizacji całości).
Pierwotne jest spostrzeganie całości, zaś uświadamianie elementarnych jednostek
to wtórny rezultat dokonującej się analizy. Tym samym psychologia Gestalt wska­
zuje na wagę procesu doświadczania zjawisk (przybliżając się do interpretacji zja­
wisk z perspektywy rodzącej się fenomenologii; tutaj mamy ślad kontynuacji bren-
tanowslciej analizy oraz szkoły wiirzburskiej). Świadomość, która jest przedmio­
tem psychologii, nie jest tylko strumieniem przeżyć bezprzedmiotowych, ale jest
zawsze świadomością czegoś —takie ujęcie powoduje odchodzenie od myślenia
czysto pozytywistycznego ku myśleniu fenomenologicznemu. Po drugie, podkre­
ślenie zależności części od całości pozwala na zrozumienie mechanizmu jakościo­
wych zmian w całej organizacji (część nabiera znaczenia, jeśli prowadzi do zmian
całości) —to myślenie sta je się podstawą zrozumienia wielu mechanizmów rozwo-
20 Psychologia osobowości
ju osobowości. Na przykład, w teorii Carla Rogcrsa struktura ,ja ” jako wyłaniają­
ca się z całości organizmu część, nabiera istotnego znaczenia i odpowiada dalej za
zmiany w całym organizmie. Po trzecie, jak wynika z powyższego, wskazanie na
to, że całość nadaje swoim częściom znaczenie, pozwala zrozumieć odmienność
lunkcjonowania człowieka. Część zmienia swoją tożsamość wtedy, kiedy wcho­
dzi w skład różnych całości, ponieważ w każde j z nich jej znaczenie jest różne (tak
więc, przenosząc rozważania na grunt psychologii osobowości, dana cecha osobo­
wości ma odmienne znaczenie w odmiennych sytuacjach życiowych, w odmien­
nych środowiskach, kulturach. Inne znaczenie ma sumienność w środowisku osób
odpowiedzialnych, a inne w środowisku osób kierujących się własną użyteczno­
ścią i skutecznością działania). Po czwarte, kluczowe znaczenie ma zasada dążenia
do organizacji i równowagi. Równowaga to główna zasada ujawniająca prawidło­
wości przebiegu procesów zachodzących zarówno w samym człowieku jako cało­
ści, jak leż w jego stosunkach z otoczeniem. Człowiek, jak i każda inna całość, w y­
odrębnia się z otoczenia (stając się postacią, figurą) dzięki wewnętrznej równowa­
dze działających w nim sił, a także dzięki równowadze sił, w jaką jest on włączo­
ny w swoim otoczeniu. Równowaga wewnętrzna zapewnia mu wewnętrzną spo­
istość i stabilność, zaś równowaga zewnętrzna zapewnia mu przetrwanie w okre­
ślonej formie (czyli zapewnia przeżycie i utrzymanie własnej tożsamości). Dlatego
też, życie i aktywność człowieka to nieustanny proces dążenia do równowagi, do
jej utrzymania, przywracania, a nawet doskonalenia (ta interpretacja stanic się pod­
stawową regułą przyjmowaną przez większość współczesnych teorii osobowości).
Zasada dążenia do coraz doskonalszego stanu równowagi zostaje w całości przeję­
ta jako podstawowa reguła rozwoju osobowości przez tzw. teorie wskazujące na
dążenie do samorealizacji (por. analizy [w:] Tomaszewski 1984, s. 120-142; Wo-
odworth i Sheehan 1964, s. 214 -250).
2. U źródeł współczesnych teorii osobowości
- znaczenie analiz W. McDougalla
Kolejny, wcześniej wymieniony kierunek, to psychologia zachowań celo­
wych. Sądzę, żc warto nieco szerzej opisać ten kierunek, którego przedstawi­
cielem jest W. McDougall (K. Madsen 1980, s. 104-106; Z. Rosińska, C. Ma-
tusewicz 1982, s. 134-137; W. McDougall !966a, 1966b, 1972). W istocie, jest
ona jakimś kamieniem węgielnym zarówno dla psychologii motywacji, jak i psy­
chologii osobowości. Jedność osoby, jej niepowtarzalność to podstawa myślenia
w kategoriach psychologii osobowości. Jak pisze McDougall: „wszystkie części,
Historyczne korzenie i okresy rozwoju psychologii osobowości 21
wszystkie formy i funkcje rozwijającej się osobowości mają swój udział w tej
zintegrowanej jedności jaką stanowi osoba, wnoszą swój wkład nawet najmniej­
szy w ustalanie niepowtarzalnej jakości i atmosfery tej złożonej całości... Osobo­
wość powinna być pojęciem pozwalającym wnioskować o tej całości” (za: Wo­
odworth i Sheehan 1964, s. 335-336). McDougall jako pierwszy w historii okre­
ślał psychologię jako naukę o zachowaniu, uważając, iż traktowanie psychologii
jako nauki o świadomości jest zbyt wyjałowione i wąskie. Stąd ważne stają się
metody obiektywne, lecz bez negacji inlrospckcji. Zlekceważenie bowiem inlro-
spekcji prowadziłoby do mechanicystycznego poglądu na zachowanie; a wiado­
mo, że patrząc od strony podmiotowej, nasze zachowanie jest celowe, a nie me­
chaniczne. Dlatego psychologia, stając się naukowym studium zachowania, musi
na początku (i może przede wszystkim) poradzić sobie z pojęciem zamierzenia
(celowości); fakt bowiem celu jest czymś niezaprzeczalnym (jak stwierdza Tol-
man, uczenie się jest podstawowym dowodem wskazującym na dążenie do celo-
wościowych zachowań).
Sam McDougall podaje kilka obiektywnych właściwości zachowania, które
świadczą o jego celowości. Są to: a) spontaniczność ruchu; b) utrzymywanie się ak­
tywności niezależnie od trwania sytuacji, która ją zainicjowała; c) zmiana kierunku
w nieustannym ruchu; d) zakończenie ruchu, gdy dojdzie do pożądanej zmiany sy­
tuacji; e) przygotowanie się do nowej sytuacji, do powstania której przyczynia się
działanie; i) poprawa sprawności zachowania w wyniku powtarzalności podobnych
sytuacji; g) całościowy charakter reakcji organizmu (za: Giorgi 2002, s. 61).
W akcie zachowania celowego (zamierzenia) istotne zdają się być dwa ele­
menty - pragnienie i przewidywanie (choć nie zawsze one idą w parze - można
przewidywać coś, pomimo tego, że to coś nie jest upragnione). Analiza w kate­
goriach zachowań celowych wskazuje na pierwszorzędną rolę dążenia (striving).
Pozostaje do rozważenia, jakie są podstawowe motywy ukierunkowujące na za­
chowania celowe. McDougall uważał, żc należy wyróżnić takie motywy, które są
naturalne i wrodzone, natomiast wszystkie inne byłyby wynikiem jednostkowych
doświadczeń. Stąd wprowadzone przez niego pojęcie instynktów (pojęcie, które
nie oddawało według McDougalla istoty jego myślenia - sam autor później ża­
łował, że posłużył się tym pojęciem, gdyż ono wprowadzało pewne nieporozu­
mienia). W każdym razie, McDougall definiował instynkt jako „dziedziczną albo
wrodzoną dyspozycję psychofizyczną, która determinuje jego posiadacza do po­
strzegania i skupienia uwagi na obiektach pewnej klasy, do doświadczania specy­
ficznej jakości emocjonalnego podniecenia z percepcji takiego obiektu i do dzia­
łania z uwagi na ten obiekt w specyficzny sposób albo przynajmniej do doświad­
czania impulsu do takiego działania” (McDougall 1966a, s. 18). Należy zazna­
czyć, jak pisze McDougall, że pewne instynkty nie pobudzają do działania zanim
nie pojawi się właściwy stan cielesny (np. głód) - czyli w takich przypadkach
proces albo stan cielesny determinuje stymulację organów sensorycznych.
22 Psychologia osobowości
Nawyki pochodzą z instynktów, są w stosunku do nich czymś wtórnym. Z ko­
lei przyjemność lub przykrość będące w wielu przypadkach podstawą motywacji
mogą być, według McDougalla, traktowane jako czynniki prowadzące do mody­
fikacji zachowań instynktownych - w sensie podtrzymywania czy hamowania da­
nego sposobu działania (przyjemność podtrzymuje, przykrość hamuje). Instynkty
są podstawą całego życia motywacyjnego, ich brak powoduje niezdolność organi-
zmu do podejmowania jakiejkolwiek aktywności.
Jak wynika z samej definicji instynktu składa się 011 z trzech elementów
- z predyspozycji psychofizycznej do postrzegania pewnej kategorii obiektów
(bodźców), z emocji (stanu podniecenia o specyficznej jakości) oraz ze zdolno-
ści do działania w określony sposób (lub inaczej, z dyspozycji do wykonywania
określonych zadań).
Działania mają charakter celowy, choć w zależności od poziomu, na jakim ope­
rują, celowość może być dobrowolnie wybierana lub może cechować się pewną au-
lomatycznośeią (np. impulsywna ucieczka od niebezpieczeństwa ma charakter za­
chowania automatycznego, ale i celowego). Celowe działanie jest zarządzane lub
ukierunkowywane w pewnym stopniu: a) przez przewidywane jego efekty; b) przez
przewidywanie tego, co zajdzie w przyszłości; c) przez przewidywanie zdarzeń, któ­
re nie wystąpiły, ale które mogą się pojawić i do pojawienie się których to działanie
może się przyczynić. Stąd, jak zauważa McDougall, tak rozumiana celowość (jnir-
posiveness) wydaje się być istotą umysłowej aktywności (McDougall 1% 6b, s. 163).
Zachowanie celowe jest najbardziej fundamentalną kategorią w psychologii.
Czynnikiem uaktywniającym działanie instynktu jest jednak emocja (ona
też kieruje na określone cele). Dlatego też poszczególnym, wyróżnionym przez
McDougalla instynktom odpowiadają specyficzne emocje (jest to wynik wrodzo-
nośei, a nie wyuczenia). Gdyby nie związek emocji z instynktami, organizm nie
podejmowałby żadnych działań.
McDougall wyróżniał:
a) instynkty podstawowe (np. instynkt ucieczki, który jest związany z emocją
strachu, instynkt walki związany z emocją gniewu, instynkt odrzucenia zwią­
zany z emocją wstrętu, instynkt ciekawości związany z emocją zdziwienia);
b) instynkty złożone (np. instynkt seksualny czy instynkt życia zbiorowego);
c) oraz ogólne tendencje wrodzone (np. skłonność do sympatii, naśladownictwa,
zabawy).
Ponadto wskazywał on na możliwość powstawania emocji wtórnych, wyni­
kających z działania kilku instynktów równocześnie (np. instynkt ciekawości
i uległości wyzwalał emocje podziwu) lub emocji pochodnych wiążących się też
z różnymi instynktami w zależności od wyobrażeń i myśli, które towarzyszą po­
budzeniu instynktu (np. nadzieja, radość, niepokój).
Wreszcie, co jest także istotne dla zrozumienia teorii McDougalla, to jak się
zachowa człowiek zależy nie tylko od samej emocji, ale i od innych form psy-
H is t o r y c z n e k o r z e n ie i o k r e s y r o z w o ju p s y c h o lo g ii o s o b o w o ś c i 23
ehicznych, a zwłaszcza od sentymentów (czyli uczuć złożonych). Sentymenty są
indywidualnymi tendencjami do przeżywania pewnych emocji i pragnień w sto­
sunku do danego obiektu, powstającymi w wyniku doświadczeń z tym obiektem.
Sentymenty są złożonymi tendencjami instynktowymi. Na przykład, miłość męż­
czyzny do kobiety zawiera w sobie nie tylko pragnienie seksualne, ale i skłon­
; ność do czułości, opieki nazywaną skłonnością rodzicielską; patriotyzm też jest
j sentymentem do ojczyzny, która jest obiektem działania wielu instynktów. Złożo­
j ność sentymentu odbija się na poziomie organizacji myśli i zachowań, jednocze­
! śnie prowadząc do trudnej do wytłumaczenia ich wewnętrznej sprzeczności (czę­
i sto jednocześnie nienawidzimy, kochamy, żywimy lęk do danego obiektu). Cza­
j sem też, gdy doświadczamy takiej sprzeczności myśli, działań, uczuć w stosun­
ku do darzonego sentymentem obiektu, doznajemy jednocześnie poczucia wsty­
du. Gdy takie stany się pojawiają, są one, według McDougalla, rezultatem dzia­
łania sentymentu określanego jako szacunek dla siebie samego (selj-regarcling
sentimenl), który jest centralną, integrującą i najwyżej zorganizowaną silą w oso­
bowości. Interesujące, że len sentyment i jego spójność wewnętrzna został przez
wiele późniejszych teorii osobowości uznany za kluczowy w zrozumieniu zacho­
wań jednostkowych (począwszy od psychoanalizy, a skończywszy na współcze­
: snych teoriach „ja” ).
Teorię McDougall często się upraszcza, zarzucając mu potraktowanie człowie­
1 ka jako istoty instynktowej. McDougall podkreślał, że ludzkie zachowanie jest
motywowane przez sentymenty, które mają swe źródło w instynktach (często to
pojęcie stosowane jest zamiennie z pojęciem skłonności), gdzie z kolei podsta­
wową rolę pełni emocja. Zachowanie, jak twierdzi McDougall, nie jest kierowa­
ne czystym racjonalizmem, ale najczęściej emocjami.
Trudno byłoby nie docenić roli analiz przeprowadzanych przez McDougal­
la; pomimo tego, że jest to teoria już dość zapomniana, w niej należałoby pewnie
osadzić źródła wielu współczesnych koncepcji.
3. U źródeł współczesnych teorii osobowości - rola
psychologii personalistycznej M. Calkins i W. Sterna
I wreszcie, dobrze byłoby zwrócić uwagę na jeszcze jedno zasadnicze źró­
dło psychologii osobowości —teorię Williama Sterna. Zasadniczo Stern jest jed­
ną ze znanych osób, która posługiwała się pojęciem personalistycznej psycho­
logii. Mniej znaną osobą jest Mary Whiton Calkins, uczennica W. Jamesa, która
24 Psychologia osobowości
była zwolenniczką psychologii jako nauki o „ja” (w liczbie mnogiej o selves).
Ona dowodziła, że te zjawiska (fakty) na które wskazywała psychologia atomi-
styczna, są o tyle znaczące dla podmiotu, o ile odnoszą się do jego „ja” . Według
niej „ja ” {self) nic jest pojęciem metafizycznym, lecz wszechobecnym faktem
bezpośredniego doświadczenia i w pełni godnym uznania w naukowej psycho­
logii. Jak pisała „świadomy s e lf każdego z nas jest bezpośrednio doświadcza­
ny jako posiadający co najmniej cztery fundamentalne właściwości. „Ja ” bez­
pośrednio doświadczam siebie jako ( 1) względnie trwającego (ja jestem w pew­
nym sensie tym samym, jakim byłem w dzieciństwie); jako (2 ) złożonego - ja
jestem postrzegającym, zapamiętującym, czującym, chcącym; jako ( 3) jedyne­
go, niezastąpionego - ja jestem bliski ojcu, bratu czy przyjacielowi, ale ja je ­
stem przede wszystkim tylko sobą; jest tylko jeden „ja” ; „ja” doświadczam
siebie (4) jako kogoś pozostającego w relacji (albo świadomego) z obiekta­
mi zarówno osobowymi, jak i nieosobowymi” (za: Woodworth, Sheehan 1964,
s. 357). Można powiedzieć, że „ja” przyjmuje postawę postrzegającego w ob­
serwowaniu obiektów, dominującą postawę w kierowaniu, postawę akceptacji
lub jej braku w stosunku do obiektów. Absurdalną rzeczą jest np. wskazywanie
na przyjemność i nieprzyjemność jako nieosobowe stany świadomości - one są
bowiem zawsze związane z „ja ” (ja jest wstanie przyjemności w stosunku do
obiektu). Wśród obiektów „ja” najważniejsze są inne „ja” jako obiekty. „Ja ” jest
bowiem świadomościowo bytem społecznym. I choć autorka bardziej preferuje
stricte psychologiczną koncepcję „ja - które - ma - ciało” niż koncepcję świa­
domego organizmu, to jednak uważa, że biologiczna forma personalislycznej
psychologii tworzy płaszczyznę, na której mogą się spotkać wszystkie szkoły
współczesnej psychologii. Dalej Calkins podkreśla, że „psychosomatyczni per-
sonaliści” (jak Stern) przypisują osobie te same właściwości, które ona przypi­
suje „ja” . Podobnie sądzi, że jej propozycja jest w zasadniczym względzie po­
dobna do zaprezentowanej przez psychologię postaci, z wyjątkiem uznania „ja”
za element włączany w zintegrowaną złożoną całość.
Niestety podejście pcrsonaiistycznc nadal nic znajduje swego miejsca we
współczesnej psychologii - być może wymagane byłyby analizy empiryczne, a te
są dość kłopotliwe.
William Stern, profesor Instytutu Psychologii w Hamburgu, stawiał sobie za
cel rozwój filozofii, która miała pogodzić atomistycznc tendencje w nauce z za­
potrzebowaniem człowieka na realne wartości w świeeie (czyli integrować ana­
lizy zachowań w kategoriach mechanizmu z analizami w kategoriach zachowań
cclowościowych). Stern był przekonany, że pojęcie osoby umożliwi taką integra­
cję (swą psychologię nazywał personalizmem). Osoba bowiem wskazuje na jed­
ność, wartość i zamiar; osoba jest całością wielu części, unitas multiplex. Oso­
ba to całość ożywiona, niepowtarzalna, indywidualna, dążąca do realizacji swo­
ich celów, samowystarczalna, ale mimo to otwarta na świat wokół niej (za: Giorgi
H is t o r y c z n e k o r z e n ie i o k r e s y r o z w o ju p s y c h o lo g ii o s o b o w o ś c i 25
2002, s. 60). Uwzględniając części osoby, można przeprowadzać analizę w kate­
goriach mechanicystycznych, tzn. w kategoriach przyczyny i skutku oraz interak­
cji różnych czynników; uwzględniając całość, można zachowania interpretować
w kategoriach zamiarów, celów i wartości.
Typowa osoba to człowiek dorosły; ale osobą jest też dziecko i osobą jest
zwierzę lub każdy inny żywy organizm (jest to zgodne z definicją Sterna). Da­
lej, jak sądzi Stern, są ponadindywidualne osoby, którą tworzą grupy społecz­
ne posiadające swoje cele i wartości (pojedyncza osoba wówczas jest traktowa­
na jako część całości). Każda osoba sama wybiera (w pewnym zakresie oczy­
wiście) sobie otoczenie, gdyż właściwością osoby jest pozostawanie aktyw­
nym w relacjach ze swoim otoczeniem. Stern wymienia trzy rodzaje relacji po­
między jednostką a jej otoczeniem: a) biologiczny poziom funkcjonowania; b)
psychologiczny poziom świadomego doświadczenia; c) poziom wartości, któ­
ry stanowi obszar analiz filozoficznych. Psychologia skupiona jest na świado­
mym doświadczeniu (jej danymi są zjawiska świadome). Niemniej, psychologia
wykracza poza te zjawiska i rozpoznaje „akty” (działania) osoby, które ujaw­
niają się w tych zjawiskach, takie jak akty widzenia, zapamiętywania, pragnie­
nia. Psychologia poza tym wychodzi poza chwilowe akty i rozpoznaje trwale
„dyspozycje” , takie jak zdolności i skłonności, które tworzą potencjał organi­
zmu wyzwalany przez stymulację środowiska. I wreszcie, psychologia próbuje
wyjść poza różnorodność dyspozycji i uchwycić (przewidzieć) jednolitość oso­
by. Ten cel nic da się jednak zrealizować samodzielnie, gdyż jednolitość osoby
nie jest sprawą tylko świadomości (a tę bada psychologia), lecz także jej biolo­
gicznych właściwości oraz relacji ze światem wartości. Dlatego Stern wprowa­
dza ważne dla niego pojęcie konwergencji. Rozwoju człowieka nie da się tylko
odnieść do wymiaru dziedziczności albo środowiska, ani do prostej sumy tych
czynników. Rozwój to zbieżność (synergia), która jest możliwa dzięki jedności
osoby. Osoba posiada pojedyncze cechy osobowości (co wskazuje na zaintere­
sowanie Sterna strukturą osobowości), ale one są synergiczne w jego jednolitej
osobowości; osoba ma wiele dążeń i motywów, ale one są synergiczne w swojej
jedności celowego zachowania.
Freud nie doceniał mnogości ludzkich dążeń i motywów, dlatego nie uwzględ­
niał jedności osoby. Niemniej, freudowska psychologia głębi jest ważna, gdyż
uwzględnia głębię osoby, poniżej jej świadomego poziomu doświadczenia. Ta
głębia ma raczej charakter biologiczny, a nie psychologiczny, choć istotnie waży
na zachowaniu. Nieświadomość nic może być poprawnie uchwycona, jeśli ana­
lizuje się ją w kategoriach tylko świadomości (w kategoriach mentalnych), typu
idee, zapamiętane treści itd. Powinno się mówić o pewnej gradacji w ramach głę­
bi, od całkowicie nieświadomej biologicznej aktywności organizmu, poprzez róż­
ne poziomy uświadomienia uczuć i aktywności, aż do wyraźnie uświadamia­
nych procesów i aktów wyboru. To, co jest wyraźnie świadome, nazwane zostaje
26 Psychologia osobowości
przez Sterna „znamienne, wyraziste” (salient)\ cokolwiek jest „wyraziste” w da­
nym czasie - jest jednocześnie ukryte w głębszych warstwach osoby. Na przy­
kład, jeśli dana osoba świadomie obserwuje dany obiekt, to ta obserwacja jest
„wyrazista” , jednak w tym samym czasie występuje też kontekst uczucia, w ja­
kim ta obserwacja jest zanurzona (ukryta) i samo uczucie jest ukryte w nieświa­
domym życiu organizmu (Stern często posługuje się analogią do łańcucha gór­
skiego - szczyty stojące ponad ziemią są oddzielnymi strukturami, są widoczne,
wyraziste, ale one nie są od siebie oddzielone - łańcuch górski jest jednością. Ten
łańcuch i każdy szczyt ma swoje osadzenie w całym masywie górskim, a dalej
masyw jest osadzony w ziemi - w niewidocznej podstawie - co można porównać
do sfery nieświadomości). Uczucie analizowane nie w izolacji, lecz w kontekście
całego osobistego doświadczenia, nie może być sprowadzone tylko do wymia­
ru przyjemności lub nieprzyjemności; ono ma w sobie wielką różnorodność cieni
i jakości (ono może być „mapowane” na wielu wymiarach). To jest swego rodzaju
„bezksztaltność” (shapeless) mająca wpływ na zachowanie. Stern dlatego zarzu­
cał psychologom postaci lekceważenie tej bezksztaltności (nori-Gesicilt) —w póź­
niejszym okresie analiza zjawisk w kategoriach „mikrogenezy i percept-genezy”
uwzględniła jednak ten wymiar (por. Draguns 1984, Westerlundh 2004).
Według Sterna ważniejsze jest osobiste uczucie, w którym akt postrzegania fi­
gury jest ukryty, a nie proste zaplecze percepcyjne danej figury (doświadczany
powiew wiatru, zachód słońca mają swoją wyrazistość, choć są one raczej bez­
kształtnymi non-Gestalts niż Gestah.s). „Wyrazistość” oraz „ukrylość” to są poję­
cia lepiej tłumaczące zachowanie niż figura i tlo. Życie osobowości można anali­
zować pod kątem ekspresji (ciało jest ekspresywne) oraz impresji (psychika jest
impresywna). „Przeżycie jawi się jako ekspresja lub działanie ekspresywne, ale
jako świadomość jest jednocześnie impresją. Stąd ekspresja i impresja są dwiema
formami tego samego przeżycia...” (za: Girogi 2002 , s. 61).
Rzeczywistym wyzwaniem psychologii jest uchwycenie indywidualności jako
jedności w jej różnorodności. Centralną kwestią pozostaje cel, jakiego poszukuje
jednostka, sytuacja, którą pragnie uczynić rzeczywistą. Każda osoba ma dwa cele:
a) wewnętrzny cel wynikający z indywidualnej natury; b) adoptowany cel repre­
zentujący przystosowanie jednostkowe do jej otoczenia społecznego. Ten ostatni
cel jest rezultatem zbieżnych wpływów celu wewnętrznego jednostki oraz otocze­
nia (dane za: Woodworth, Sheehan 1964, s. 359-362). Można powiedzieć, że oso­
bowość rozwija się w konwergencji z otoczeniem -jednostka wnosi w otoczenie
swą osobowość w postaci tendencji i skłonności, a otoczenie, ukazując cele poza-
jednostkowe i wymuszając adaptację, uaktywnia procesy introcepcji tych ponad-
jednoslkowych celów.
Nie ulega wątpliwości, że to właśnie podejście personalistyczne w jakiejś mie­
rze doprowadziło exp!icite lub implicite do rozwoju psychologii skoncentrowanej
nie tyle na analizie i opisie, ile na wyjaśnianiu i rozumieniu.
Historyczne korzenie i okresy rozw oju p sych o lo g ii osobow ości T l
4. Ku współczesnym kształtom psychologii osobowości
Poza oczywistymi, umysłowo znaczącymi trendami, wyrastającymi czy sięga­
jącymi swoim korzeniami do klasycznej psychologii, można również wymienić
pewne tradycje badawcze mające wciąż swój udział w teoriach osobowości. Co
prawda są one osadzone w zaprezentowanych nurtach klasycznych, lecz wyzna­
czają obecne modele analiz w teoriach osobowości.
Pervin (2002) wspomina o trzech tradycjach badawczych - tradycji klinicznej,
podejściu korelacyjnym oraz podejściu eksperymentalnym do badań osobowości.
Wielu autorów, szczególnie z kręgu psychologii amerykańskiej (np. McAdams
2006), zasadniczo koncentruje się z kolei na okresach rozwoju psychologii osobo­
wości w Stanach Zjednoczonych, pomijając zupełnie wagę myśli europejskiej.
Pokrótce warto przybliżyć te podejścia, poczynając od analizy wspomnianych
trzech tradycji badawczych.
4.1. Tradycje badawcze w psychologii osobowości
Zgodnie z interpretacją Pervina (2002a, s. 20-43) pierwszą z wyróżnio­
nych tradycji badawczych jest tradycja kliniczna, w którą w szczególny spo­
sób wpisują się wysiłki badawcze Jeana Charcota oraz jego uczniów Pierre-
’a Jeneta, a dalej Mortona PrineeTi. Janet zajmował się pacjentami z zaburze­
niami histerycznymi, prowadząc nad nimi systematyczne analizy kliniczne, na­
tomiast Prinee analizował przypadki osobowości wielorakiej. Analizy badaw­
cze wymienionych wyżej autorów zasadniczo nie doprowadziły do wypracowa­
nia jakiejś ważnej dla psychologii osobowości teorii - były one raczej znaczą­
ce w rozwoju psychologii klinicznej i psychoterapii. Natomiast, niewątpliwie
szczególną postacią, którą można związać z tradycją kliniczną, choć nie w za­
sadniczej mierze ze szkolą Charcota, jest Zygmunt Freud. 1 właściwie dopie­
ro jego teoria staje się pełną teorią osobowości. Podobnie ważną postacią w y­
wodzącą się tylko pośrednio ze szkoły Charcota (poprzez Prince’a) jest Henry
Murray. Przy czym, jego teoria nie wydaje się wprost wyrastać z tradycji kli­
nicznej - nawiązuje bowiem do tradycji innych szkól (jak np. eksperymental­
ne podejście badawcze). Z pewnością, jeśli tradycję kliniczną zwiąże się z po­
dejściem idiogralicznym oraz próbą wyakcentowania w teorii osobowości wąt­
ku mechanizmów powstawania zaburzeń, wówczas w niej, tak jak to czyni Per-
vin, można ulokować również teorię Carla Rogersa (wątpliwe jest natomiast lo­
kowanie w niej teorii George’a K elly’ego).
28 Psycimiogia osobowości
Drugie podejście, według Pervina, to badania korelacyjne, które sprowadzają
się do prób opracowania w miarę możliwości precyzyjnego pomiaru właściwości
osobowościowych oraz uchwycenia pomiędzy nimi różnych zależności. Jest to
podejście o charakterze nomotetycznym (w odróżnieniu od podejścia idiograficz-
nego, ważne jest tutaj badanie grup ludzkich, a nic jednostek, co umożliwia od­
krycie praw ogólnych). Podejście nomolclyczne jest właściwe naukom przyrod­
niczym, nic zawsze staje się one korzystne z punktu widzenia psychologii klinicz­
nej (tutaj wszak ważne jest zrozumienie całościowego jednostkowego zachowa­
nia). Trudno jednak nie uznać wartości tego podejścia. Jak podają Rad ford i Kir-
by (za: Malim, Bireh, Wadeley 1995, s. 80) badania nomolclyczne pozwalają na
ustalenie trzech rodzajów praw: a) prawa klasyfikujące ludzi na poszczególne ka­
tegorie (aby można byio przewidzieć zachowania w określonych sytuacjach); b)
prawa ustalające zasady zachowania, stosujące się w ogóle do ludzi (np. zasada
dążenia do równowagi); c) prawa ustalające wymiary, w których można opisy­
wać i porównywać ludzi (np. współczesne osiągnięcia w ramach badań nad W iel­
ką Piątką). Ważne zdaje się zrozumienie sposobu interpretacji osobowości - czy
jest to efekt gcneralizacji zachowań na podstawie szczegółowej klinicznej analizy
jednostek czy też efekt generał iza ej i zachowań w oparciu o badania całych grup
społecznych. Spór o to, co właściwsze w psychologii osobowości, wydaje się być
czymś szczególnie ważnym dla rozwoju tej nauki. W każdym razie, z tradycji ba­
dań korelacyjnych (zapoczątkowanej przez F. Galtona) wyrastająjako najbardziej
znane teorie konstytucjonalne (E. Kretschmer, W. Shcldon) oraz teorie czynni­
kowe (R. Callell, J. Guilford, H.J. Eysenck).
1 wreszcie, ostatnim z tradycyjnych podejść wymienianych przez Pcrvina jest
eksperym entalne podejście do osobowości - można jednak mieć pewne wątpli­
wości, czy ta tradycja przyczyniła się w zasadniczej mierze do rozwoju psycho­
logii osobowości. W gruncie rzeczy bowiem, badania eksperymentalne skupia­
ły się na odkrywaniu praw przebiegu zachowania, a nic na roli różnic, jednostko­
wych jako czynnika wyjaśniającego zmienność zachowań. Sytuowana w tej tra­
dycji klasyczna szkoła W. Wundla, a dalej badania I. Pawiowa oraz behawiory-
stów (J.B . Walson, B. Skinner) świadczą raczej o dążeniu do ustalenia praw prze­
biegu procesów psychicznych i uczenia się. To, że Pawiowa interesowały rów­
nież różnice indywidualne, nic stanowi podstawy do zaliczenia jego analiz w za­
kres tych ważnych dla psychologii osobowości (w istocie Pawlow budowa! raczej
szkolę temperamentu niż osobowości). Nie ulega wszak wątpliwości, że analizy
eksperymentalne wicie wniosły i wnoszą do modyfikacji oraz tworzenia różnych
teorii osobowości. Ponadto z lej tradycji wyrastają później ważne teorie - wystar­
czy wymienić teorie L. Bandury, W. Mischela, czy też J.B. Rottera.
Rola eksperymentu w psychologii osobowości jest jednak dość kontrower­
syjna. Są zdecydowani zwolennicy tego podejścia, dowodzący, że jest to jedy­
na naukowa metoda, na bazie której można dopiero budować prawa zachowania
Historyczne korzenie i okresy rozwoju psychologii osobowości 29
(np. Mischel traktował eksperyment jako podstawową metodą naukową, inni jako
raczej metodę preferowaną lub najbardziej prestiżową - za: McAdams 2006, s.
23). Są jednak też zdecydowani przeciwnicy tej metody w psychologii osobowo­
ści, wskazujący na jej sztuczność, powierzchowność (trywialność), z góry zaaran­
żowane sytuacje. Jak podaje McAdams (tamże) zarówno metoda korelacyjna, jak
j eksperymentalna w zastosowaniu do psychologii osobowości mogą być zawod­
ne - trudno je uznać za podstawowe w nauce. Stąd proponuje on uwzględnianie
trzech kroków składających się na pewien cykl w analizach naukowych - niesys­
tematyczna obserwacja, budowa teorii, ewaluacja twierdzeń. Pierwszy krok to ob­
serwacja, która pozwala na dokonanie uogólnień (jako drugi krok), dzięki którym
obserwacje są organizowane w formę teorii. Z poziomu tych uogólnień można na­
stępnie powracać do obserwacji (jest to trzeci krok), tym razem jednak do obser­
wacji bardziej systematycznych w sytuacji konieczności empirycznej weryfikacji
hipotez (autor podkreśla tu znaczenie podejścia korelacyjnego i eksperymentalne­
go). Rezultaty obserwacji na trzecim etapie prowadzą do modyfikacji teorii - po­
stęp nauki to ciągły dialog pomiędzy obserwacją a teorią.
4.2. Okresy w nowożytnej psychologii osobowości
McAdams (2006, s. 23-27) uważa, że historia nowożytnej psychologii osobo­
wości (głównie amerykańskiej, bo na tej autor się koncentruje) dzieli się na trzy
okresy. Pierwszy okres, lata 3 0-50 wieku XX, to skupianie się na tworzeniu ogól­
nych teorii pozwalających zrozumieć osobę. Wśród szczególnie ważnych teorii
należy wymienić psychologię jednostki G. Allporta, pcrsonologię I I. Muraya, teo­
rię cech R. Catlclla (a dalej H.J. Eysencka), teorię fenomenologiczną C. Roger-
sa, teorię konslruklów G. K clly’ego, a wreszcie teorię psychospołecznego roz­
woju E.I-I. Eriksona oraz teorie bazujące na behawioryźmie i społecznym ucze­
niu się. Niewątpliwie ten okres obejmuje też rozwój całego bloku teorii psycho­
analitycznych (Freud, Jung, Adler, Horney, Sullivan, Fromm), teorii konstytucjo­
nalnych (Kretschmer, Sheldon), teorii podkreślających wagę potrzeb i motywów
(jak np. McDougall, Lewin, Murray, McClelland), organicystycznych teorii (Ro-
gers, Maslow, Goldstein, Angyal, Murphy, Lecky), czy wymienianych wyżej teo­
rii uczenia (Dollard i Miller, Skinner) oraz podstaw pod poznawczo-spoleczne
teorie uczenia (Rolcr, Bandura, Mischel).
Drugi okres to lata 50-70, które charakteryzują się właściwie dążeniem do
wyjaśniania i sprawdzania oraz do wypracowania bardziej rzetelnych i trafnych
narzędzi mierzących wcześniej w teoriach analizowane konstrukly. W tym też
okresie dominowała krytyka różnych teorii osobowości, często prowadząca do
zaprzeczania zasadności mówienia o różnicach indywidualnych i wskazująca na
30 Psychologia osobowości
pewnego rodzaju powierzchowność analiz bazujących często tylko na nieprecy- I
zyjnych wypowiedziach badanych osób. Według McAdamsa, najpoważniejszą !
była krytyka Mischela dotycząca zasadności posługiwania się pojęciem cechy I
osobowości jako względnie trwalej formy determinującej zachowania jednostko- j
we. Udowodnienie istotnego wpływu sytuacji na zachowania jednostkowe dopro- I
wadziło do pojawienia się wielu publikacji, w których poszukiwano nowego sta­
tusu dla psychologii osobowości.
Wydaje się, że choć w psychologii amerykańskiej dominowała krytyka poszu­
kująca nowych rozwiązań dla psychologii osobowości, to w tym samym okre- j
sie w Polsce psychologia osobowości rozwijała się bardzo dynamicznie. Para­
doksalnie, konieczność wypracowania swojego miejsca w psychologii, która |
w tym okresie pozostawała pod dyktatem konieczności uwzględnienia dialekty-
ki marksistowskiej oraz materializmu historycznego, doprowadziła do pojawię- j
nia się wielu teorii osobowości (można je zaliczyć do grupy teorii aktywistyczno- |
-regulacyjnych). 1 wydaje się, że to właśnie ten okres (lala 50-70) zaowocował
w polskiej psychologii wieloma oryginalnymi rozwiązaniami (w przeciwieństwie
do obecnego okresu, w którym mamy do czynienia raczej z powielaniem myśli f
i teorii z kręgu psychologii amerykańskiej).
Trzeci okres datuje się od lat 70. i trwa on do obecnej chwili. Badania w tym
okresie skupione są na poszukiwaniu złożonych interakcji pomiędzy zmienny- |
mi osobowościowymi a zewnętrznymi czynnikami sytuacyjnymi. Model cech
został zachowany, a dzięki bardziej rozwiniętym badaniom międzykulturowym
oraz możliwościom zastosowania skomplikowanych technik statystycznych sta­
je się istotnym elementem psychologii osobowości (przykładem jest model Wiel­
kiej Piątki). Ponadto, w sposób zasadniczy rozwinął się blok analiz zmierzających
do studiowania osoby w jej złożoności i niepowtarzalności poprzez zastosowanie J
metod jakościowych (metody biograficzne, metody narracyjne).
Abstrahując od analiz McAdamsa, wydaje się, że obecnie w psychologii oso­
bowości pojawia się widoczne rozproszenie, a jednocześnie wyostrzanie odmien­
ności sposobów interpretacji osobowości. Z jednej strony mamy silniezakorze­
nioną w tradycji psychometrycznej analizę cech osobowości, natomiast z dru- }
giej warto podkreślić coraz to bardziej wyodrębniającą się linię analizy osobowo­
ści w kategoriach dynamiki doświadczania (np. II. Hermans). Tego typu analizy,
jak się zdaje, uwrażliwiły na znaczenie motywacji i emocji w rozwoju względ­
nie trwałych właściwości osobowościowych (por. np. badania: Lucas i in. 2000).
Nie można pominąć tutaj stale rozwijanych lub wzbogacanych tradycyjnych teo­
rii - takich jak np. psychoanalityczne, egzystencjalne czy uczenia się. Niedające
się oddzielić od teorii osobowości pytanie o naturę człowieka prowadzi także do
rozwoju zupełnie nowych teorii, często pomijanych lub niedocenianych (np. teo­
ria V. Frankla). W tym kręgu sposobu odpowiedzi na pytania o naturę człowieka
należałoby chyba też usytuować coraz bardziej dynamicznie rozwijającą się psy-
Historyczne korzenie i okresy rozwoju psychologii osobowości 31
chologię ewolucjonistyczną (lub podejście socjobiologiczne). I wreszcie, co jest
równie istotne w obecnym okresie, to ciągle poszerzające się badania międzykul­
turowe nad osobowością - one prowadzą do możliwości zrozumienia nie tylko
tego, jak kultura kształtuje osobę i osobowość, ale i do zrozumienia, jaka jest isto­
ta osobowości. Szczególnie ważne obecnie staje się poszukiwanie odpowiedzi na
pytanie o znaczenie systemów religijnych w rozwoju osobowości (i na ile różnice
uwidocznione u osób kształtujących się w danym systemie religijnym pozwalają
pośrednio odkryć naturę człowieka i osobowości).
Podsumowanie
Zaprezentowane schematy interpretacji życia psychicznego sięgające swoimi
j korzeniami do klasycznej psychologii są istotne dla zachowania intelektualnej
ciągłości pomiędzy historią a współczesnością. To, co jest w psychologii obecnie,
było zawarte już w innej postaci w analizach klasyków psychologii. Ich rozważa­
nia, badania i analizy stanowią grunt, na którym osadzają się zasadniczo wszyst­
kie współczesne, niektóre bardzo rozbudowane i podbudowane ogromną liczbą
badań empirycznych, teorie. W tych korzeniach nie uwzględniono trendów umy­
słowych dominujących w naukach filozoficznych, trendów które mają niezaprze­
czalny wpływ na style analiz psychologicznych. Można jedynie domniemywać,
jak wielka jest ich waga.
§ Analizując jednak kolejno to, co zdaje się być widoczne we współczesnej psy­
chologii, można generalnie sądzić, że poszczególne, wyróżnione w omawianym
materiale nurty interpretacyjne mają swoje następujące odniesienia:
A) strukturalizm - wniósł niezaprzeczalny wkład, tworząc podwaliny całej współ­
czesnej psychologii. W psychologii osobowości jego znaczenie jest szczegól­
ne - nic ma zasadniczo teorii osobowości, która pomijałaby kwestię kompo­
zycji (struktury) osobowości. Myślenie strukturalistyczne wciąż zdaje się być
dominujące w psychologii. Ponadto, strukturalizm to podstawa analizy zacho­
wań ludzkich w kategoriach eksperymentalnych. 1 co prawda znaczenie eks­
perymentu w psychologii osobowości jest przez wielu traktowane jak zubożo­
na forma możliwości rozpoznania indywidualności, to jednak właśnie badania
eksperymentalne doprowadziły do pojawienia się zupełnie nowych sposobów
interpretacji osobowości - szczególnie ważne są teorie spoleczno-poznawcze,
teorie interakcyjne czy teorie bazujące na mechanizmach regulacji i samoregu-
lacji. Strukturalizm to pewna forma zakorzenionej wlaśeiwości stylu ułatwiają­
32 Psychologia osobowości
cego porządkowanie tego, co tworzy osobowość. Nawet traktujące osobowość
w kategoriach dynamicznych teorie ncopsychoanalityczne lub teorie egzysten­
cjalne nawiązują w podstawowej mierze do idei strukluralizmu (świadectwem
tego jest analiza osobowości w kategoriach struktur aparatu psychicznego
składającego się z id, ego i superego czy analiza struktury bytu). Strukturalizm
wreszcie, wprowadzając paradygmat przyrodniczy do psychologii, jednocze­
śnie „ustawił” psychologię na gruncie twardych, racjonalnych i sprawdzalnych
empirycznie zasad. 1 choć można kwestionować modele przyrodnicze jako nie-
pasujące do analiz zachowań jednostkowych, to jednak trudno zaprzeczyć ich
wartości i temu, do jakiego rozwoju doprowadziły psychologię;
B ) lunkcjonalizm - to drugi wielce wartościowy nurt, który swoje piętno odcisnął
na współczesnej psychologii i na stale wpisał się w styl interpretacji psycholo­
gicznych. Współcześnie każda z teorii osobowości traktuje jednostkę w kate­
goriach jedności organizmu i zachowań adaptacyjnych jako niezbędnych pro­
cesów, którym każdy podlega —zarówno w wymiarze adaptacji do warunków
życia, jak i adaptacji do szeroko określonej kultury. Funkcjonalizm był przeło­
mem i pozostaje stylem właściwej (lub dogodnej) interpretacji mechanizmów
kształtowania się osobowości. Wydaje się, że dynamiczne ujęcie osobowości
jest wyrazem znaczenia tego nurtu. Każda ze współczesnych teorii osobowości
akcentuje dynamiczny związek jednostkowości i jej otoczenia; każda też ak­
centuje jedność psychofizyczną. Pozostając wciąż bliski nurtowi psychoanali­
zy, lunkcjonalizm współcześnie staje się leż podstawą psychologii ewolucyj­
nej (podejścia socjobiologicznego);
C) asocjacjonizm pozostaje obecny jako styl interpretacji ułatwiający zrozumie­
nie powiązań wewnątrzslrukluralnych osobowości (bez względu na orientację
w zakresie interpretacji osobowości, czy jako systemu struktur poznawczych,
czy jako organizacji potrzeb);
D) psychoanaliza rozwinęła się w wiele szkól i w różnych swoich postaciach
nadal się rozwija. Na aktualności, pomimo upływu lat, wciąż nie straciły ana­
lizy jej prekursora S. Freuda. Niewątpliwie psychoanaliza w swojej wyjścio­
wej wersji była bliska ideom funkcjonalizmu i ewolucjonizmu, lecz w rady­
kalny sposób rozszerzyła obszar możliwych interpretacji (na stałe wpisując do
rozważań psychologów osobowości problem mechanizmów obronnych, zna­
czenia nieświadomości, rozpoznania mechanizmów zaburzeń osobowości);
E) bchawioryzm, pomimo kreowania uproszczonego obrazu osobowości, to waż­
ny odłam i nurt. Wiele jest w nim istotnych i znaczących koncepcji. Pomija­
jąc znakomity udział bchawioryslów w odkrywaniu mechanizmów uczenia się,
ważne jest zwrócenie uwagi na znaczenie czynników sytuacyjnych. To negacja
idei założeń klasycznej psychologii, która traktowała ją jako naukę o doświad­
czeniach wewnętrznych podmiotu, doprowadziła do docenienia wagi otocze­
nia i zmienności sytuacyjnej oraz do rozwoju późniejszych teorii interakcyj­
llistoryczne korzenie i okresy rozwoju psychologii osobowośó- 33
nych bazujących na uczeniu społecznym czy teorii regulacyjnych i samoregu-
lacyjnych. Ponadto, analizy behawiorystów odwróciły uwagę od „czystej natu­
ry psychicznej” ku konieczności poszukiwania jej podstaw w strukturach i me­
chanizmach neurofizjologicznych (np, idee behawiorystów znaczący wpływ
wywarły na teorię osobowości H.J. Eysencka). Cały nurt określany mianem
„sytuacjonizmu” jest nasycony ideami behawiorystów - on też przyczynił się
do konieczności rozwoju nowych koncepcji w psychologii osobowości;
F) psychologia Gestalt (postaci) wniosła do psychologii osobowości nieocenio­
ną ideę konieczności analizy składowych osobowości poprzez jej całościo-
wość (żadna część nie ma znaczenia jeśli nie zostanie osadzona w całości) oraz
wskazała na podstawowe znaczenie dążenia do organizacji, harmonii. W psy­
chologii osobowości idee gcstaltyslów są szczególnie obecne w teoriach orga-
nicystycznych (jak Angyal, Rogers), choć nie tylko. W pewnym sensie, choć
psychologia postaci miała charakter czysto przyrodniczy, to ona właśnie nasy­
ciła psychologię osobowości „ładunkiem humanizmu” (wyrazem tego jest od­
krycie podstawowego motywu, jakim jest dążenie do samorealizacji, koncen­
tracja na procesach doświadczania).
G) psychologia zachowań celowych jest obecna w wielu współczesnych teoriach
osobowości - jeśli uwzględnimy tylko wymiar samej celowości, a pominiemy
kwestię źródeł (jak np. u McDougalla instynktów). Celowość zachowań stała
się nie tylko pojęciem wyjaśniającym, ale i kluczem do zrozumienia rozwoju
osobowości. Wykorzystuje to nie tylko psychologia dynamiczna (jak np. psy­
choanaliza czy teorie z kręgu tzw. psychologii humanistycznej), jest to tak­
że obecne i coraz bardziej obiecujące w teoriach samoregulacyjnych, poznaw­
czych, egzystencjalnych (odkrywanie sensu);
II) psychologia personalistyczna jest chyba najmniej doceniana. Oczywiście, nie
do końca. Idea unita,s niultiplex (jedności w wielości) coraz to częściej pozwa-
la wyjaśnić dynamikę rozwoju osobowości; jest też ona obecna we współcze­
snych teoriach, dla których zasadniczą metodą odkrywania indywidualności
staje się metoda narracji (szczególny swój wyraz znajdując w teorii dialogowe­
go mnie I łermansa). Wydaje się, że ideą personalislycznego myślenia (w w y­
daniu Sterna) są nasycone egzystencjalne i organieystyczne teorie osobowości.

Rozdział II
Kontrowersje wokół psychologii osobowości
1. Wiedza potoczna a wiedza naukowa o osobowości
Zasadniczo można byłby powiedzieć, że każdy z nas jest psychologiem,
a szczególnie psychologiem osobowości. Żyjąc w różnorodnych okoliczno­
ściach, sytuacjach uczymy się oddzielania pewnych kategorii zachowań i ich róż­
nicowania, odnosząc je jednocześnie do różnych właściwości osób. Powstaje za­
tem w każdym z nas to, co psychologowie nazywają ukrytą teorią osobowości
(por. M. Lewicka 1985, s.149-167). Co ciekawe, występuje często istotny zwią­
zek pomiędzy trafnością odczytywania cech osobowości w oparciu o wiedzę na­
ukową i potoczną (tamże, s. 150-153). Oczywiście, opisy osobowości tzw. ludzi
przeciętnych, jak wynika z badań, są ograniczane do kilku właściwości (np. w ba­
daniach Rosenberga i Sedlaka najczęściej były to: inteligentny, skupiony na so­
bie, ambitny, przyjazny czy leniwy - za: Furnham 1988, s. 64). Interesujące jest
również i to, że o ile wiedza przeciętnych ludzi i wiedza zaczerpnięta z psycholo­
gii akademickiej są często zbliżone do siebie w zakresie trafności wymienianych
cech (kategorii zachowań), to brak podobieństwa występuje w przypadku wiedzy
potocznej i wiedzy psychoanalitycznej (idee psychoanalityczne dalece odbiegają
od zdrowego rozsądku).
Bardzo interesujące analizy nad uwarunkowaniami wiedzy potocznej w za­
kresie cech osobowości przeprowadziła Lachowicz-Tabaezyk (2004). Z jej ana­
liz wynika, że generalnie ludzie mogą być usytuowani na dwóch biegunach, tych
którzy oceniając innych, mają tendencje do przypisywania im względnie stabil­
nych właściwości i tych, którzy kierują się raczej zmiennością okoliczności i sy­
tuacyjnymi wskaźnikami. Uwarunkowaniami tendencji do oceny innych pod ką­
tem stabilnych cech są m.in. wyższe poczucie lęku, unikanie sytuacji prowadzą­
cych do przeżywania emocji negatywnych (orientacja bardziej afektywna), poczu­
cie kontroli zewnętrznej, postawy bierności i asekuracji (unikanie stymulacji, uni­
Kontrowersje wokół psychologii osobowości 35
kanie porażek), skłonności do utrzymania stains quo czy do upraszczania obrazu
rzeczywistości. Można byłoby powiedzieć, że tendencja do postrzegania zacho­
wań w kategoriach stałości pełni funkcje adaptacyjne i daje poczucie braku zagro­
żenia (jest to bardziej orientacja na zabezpieczenie niż na zdobywanie). W istocie,
wynika to z samych funkcji, jakie pełni wiedza potoczna. Poza oczywistą funkcją
poznawczą (rozpoznanie i przewidywanie zachowań innych po to, aby móc szyb­
ciej i lepiej orientować się w rzeczywistości zachowań ludzkich), wiedza potocz­
na pełni też funkcje adaptacyjne (przetrwanie, dobrostan), a jak funkcje adapta­
cyjne to wiadomo, że na poziomie jednostki będzie ona podlegała istotnym znie­
kształceniom. Te zniekształcenia będą tym silniejsze, im silniej dana rzeczywi­
stość będzie zagrażała jednostkowym interesom i prowadziła do obniżenia poczu­
cia wartości samego siebie (por. analizy Gasiul 1992). Można sądzić, że wiedza
jednostkowa będzie regulowana przez motywy służące ochronie siebie samego.
Niemniej, wiedza potoczna na poziomie wiedzy grupowej, przekraczając te ogra­
niczenia, często może być zbieżna z pewnymi elementami wiedzy naukowej.
Na przykład Sternberg (za: Furnham 1988, s. 67-69) wykazał, że zarówno aka­
demicka wiedza, jak i wiedza zbiorowa w opisie twórczości, inteligencji i mądro­
ści uwzględnia podobne właściwości (np. według laików na inteligencję składają
się takie właściwości jak praktyczna zdolność rozwiązywania problemów, zdol­
ności werbalne i kompetencje społeczne). Można by sądzić, że grupowa wiedza
potoczna likwiduje jednostkowe zniekształcenia, lecz nie likwiduje właściwych
ludziom błędów myślenia. Wiedza potoczna jest bowiem wiedzą nasyconą do­
świadczeniami grupowymi i kulturowymi, a więc wiedzą niedokładną i względ­
ną. Ponadto w wiedzy potocznej nie uwzględnia się elementów istotnościowych
i ubocznych, ma ona bardziej charakter wiedzy opisowej niż wyjaśniającej; jest to
też wiedza raczej konkretna, często stanowi zestaw luźnych i sprzecznych logicz­
nie twierdzeń; a wreszcie, tworzona jest według reguł powinności a nie stanu fak­
tycznego, co dalej prowadzi do ukształtowania pewnych stereotypów. Szczególne
zniekształcenia występują na poziomie interpretacji osobowości.
Na przykład, znany bokser Mohammed Ali zaproponował teorię osobowości opar­
tą na cechach winogron, które uważał za najbardziej wartościowy owoc. Osoby mogą
być klasyfikowane według cechy „twardość-miękkość” wewnątrz lub z zewnątrz;: a)
twardy na zewnątrz i wewnątrz to granat; b) twardy wewnątrz a miękki z zewnątrz to
suszona śliwka; c) miękki wewnątrz i z zewnątrz to winogrona; d) twardy z zewnątrz,
a miękki wewnątrz to orzech wioski (bokser uważał się za winogrono, choć publicz­
nie prezentował siebie jako osobowość typu orzecha włoskiego).
Hampson (za: Furnham 1988, s. 63) wymienia trzy różne perspektywy, któ­
re wyznaczają sposoby interpretacji osobowości. Pierwsza, naukowa perspek­
tywa przyjmowana przez teoretyków osobowości zmierza do studiowania za­
chowań ludzkich w kategoriach ściśle wyznaczonych przez zasady nauki; dru­
36 Psychologia osobowości Kontrowersje w okół p sych o lo g ii osobow ości 37

ga, perspektywa potocznej wiedzy, bazuje na teoriach budowanych w oparciu !j Schem at nr 2. Strategie metodologiczne w badaniach nad osobowością
0 doświadczenia jednostkowe i społeczne (podstawą tutaj są często przekazywa- j-t
ne w drodze inkulturacji wiedza i język) i trzecia to wiedza z perspektywy da- j:
ncj jednostki (perspektywa podmiotu). Ta ostatnia podlega najsilniejszym znie- |
kształceniom, które wynikają z osobistych przeżyć, nastawień, stanów emocjo- j
nalnych, dojrzałości samej jednostki oraz ze zniekształceń będących efektem na- j
szego sposobu myślenia i wnioskowania (np. ujawniany efekt pierwszeństwa,
w którym wcześniejsze oceny zachowań ludzkich ważą bardziej na ocenie cało­
ściowej niż inne, przedstawiane później).
Ciekawe, na ile również koncepcje (czy teorie) tworzone przez teoretyków
osobowości stanowią efekt projekcji ich własnych doświadczeń. Tak jak pisze
Furnham (1988, s. 61-62) propagatorów i zwolenników różnych definicji osobo­
wości można podzielić na trzy grupy: skłaniających się do eklektyzmu (stąd pró­
by grupowania różnych teorii według mniej lub bardziej dogodnych kryteriów),
stronniczych fanatyków (ignorujących wszystkie teorie, poza własną) oraz entu­
zjastów taksonomii (klasyfikujących teorie w pewne podgrupy). Siedząc doświad­
czenia życiowe różnych teoretyków osobowości można dopatrywać się pewnych
zupełnie nieprzypadkowych związków z konstruowaną teorią. Wydaje się, że jest
to jedna z przeszkód utrudniających ocenę trafności samych teorii (pomimo tego, :
że w sposób oczywisty teorie podlegają pewnym rygorom naukowym). Wrażenie Hipoteza Teoria Prawa
Przeczucie
Teorie osobowości są jednak szczególnie istotne dla kształtowania świadomo­
ści jednostkowej, stąd szczególna odpowiedzialność przypisywana ich twórcom.
(na podstawie: Eysenck 1981)
Aby ocenić znaczenie i trafność teorii, ważne stają się kryteria oceny. Niemniej
1w tym zakresie może być wiele trudności. Marx (za: Furnham 1988, s. 16) wy­
różnił trzy grupy podejść teoretycznych: teorie dedukcyjne (uogólnienia teore­
tyczne są wywnioskowane z obserwacji, a przewidywania przyszłych obserwa­
cji dedukowane są na podstawie hipotez), teorie funkcjonalne (teoriom i danym 2. Przyrodniczy i humanistyczny model interpretacji
obserwacyjnym przypisuje się jednakową wagę) i teorie indukcyjne (teoretyczne osobowości
ustalenia są po prostu streszczeniem wyników badań empirycznych).
Eysenck (1981, s. 2-3) wskazuje z kolei na interesujące zależności pomiędzy
danym stylem prowadzonych analiz i kategoriami stosowanych procedur metodo­ Odrębną kwestią jest styl podejścia do rozwiązania problemów psychologicz­
logicznych (patrz poniżej). Według tegoż autora trzy podstawowe zasady są istot­ nych. Współczesna psychologia wyrastająca z tradycji eksperymentalnych Wundla
ne dla analizy teoretycznej: indukcjonizm, zasada weryfikacji i zasada falsyfika- zasadniczo opowiada się po stronic podejścia typowego dla nauk przyrodniczych.
cji. Na różnym etapie rozwoju nauki pełnią one podstawowe znaczenie. Na naj­ Myślenie w tych kategoriach powoduje traktowanie wyłącznie tego stylu jako na­
wcześniejszym etapie podstawą często jest intuicja, przeczucie, które prowadzi do J ukowego (co ma ogromne konsekwencje i prowadzi do nielolerowania analiz z krę­
obserwacji i tworzenia na jej podstawie uogólnień (metoda indukcyjna). Dalej, hi- | gu psychologii humanistycznej - jak np. Łukaszewski 2003). Druga rzecz, będąca
potezy dedukowane z uogólnień wymagają weryfikacji, a sama teoria dzięki ich jl konsekwencją powyższego, to metoda. Współczesna psychologia jest niejako zdo­
sprawdzeniu podlega procedurze falsyfikacji. Gdy dana teoria zostaje uwiarygod- f minowana przez metodę - jeśli coś da się zmierzyć ilościowo, to może być trakto­
niona, staje się zespołem praw naukowych i stanowi podstawę nowego paradyg- I wane jako naukowe; jeśli nie da się pomierzyć, to znaczy —nie istnieje (stąd psy­
matu. Jeśli teoria nie spełnia określonych kryteriów, wówczas wymagana jest al­ chologia często traktuje jak nieistniejące takie fakty jak np. miłość, wolność). Jak
ternatywna teoria, z której można będzie te prawa czerpać (wyjaśniać). pisze Giorgi (2002, s. 96) „dla psychologii akademickiej pomiar poprzedza istnie­
38 Psychologia osobowości Kontrowersje w okół p sy ch o lo g ii oso b o w o ści 39

nie... To oznacza, że zjawisko istnieje w takim stopniu, w jakim jest mierzalne. Je­ Tabela nr 1. Porównanie perspektyw interpretacji - przyrodnicza
żeli nie jest mierzalne, nie wchodzi w zakres badań psychologii. Zjawisko pozosta­ vs hum anistyczna
je przednaukowe i dlatego psychologicznie nieistotne. Perspektywa pomiaru sta­
ła się gigantycznym filtrem, poprzez, który muszą przejść wszystkie zjawiska, aby Analizowane wymiary Zestawienie odm iennych idei
zyskać znaczenie psychologiczne” . Dlatego, nim przystąpi się do określenia kryte­
Najważniejsze wartości: naukowe vs Wzrost wiedzy vs polepszenie ludzkiej
riów poprawności teorii osobowości, warto uświadomić sobie istnienie dwóch od­ ludzkie kondycji; metodologiczna poprawność
rębnych kultur w ramach psychologii - jest to kultura pozytywistyczna (przyrodni­ vs względność; warunkiem przełożenie na
cza) oraz kultura humanistyczna (podkreślająca specyfikę natury ludzkiej). Psycho­ użyteczność vs brak takiej konieczności
logia jako nauka w sposób oczywisty jest w sytuacji wyjątkowej - jej przedmiot jest Prawa zachowania: determinizm vs Wszystko przebiega według pewnego
bowiem wyjątkowy. Z uwagi na tę wyjątkowość, a jednocześnie konieczność prze­ indeterminizm porządku vs brak porządku;
strzegania zasad i reguł wymaganych w nauce, psychologia stoi w obliczu nie lada zrozumiały vs niezrozumiały; przewidywalny
trudności. To sprzyja pewnemu rozbiciu oraz prowadzi wciąż do przechylania szali vs nieprzewidywalny; kontrolowalny vs
niekontrolowalny
albo na rzecz dążenia do poziomu idealizacji i tym samym uprzedmiotowiania czlo.-
Źródło wiedzy podstawowej: obiektywizm vs Rozpoznane dane vs empatia; obserwacja
wieka (co jest elektem przyjęcia modelu typowego dla nauk przyrodniczych), albo
intuicjonizm vs samoobserwacja; definicja operacyjna vs
kosztem rezygnacji z idei czystego scjentycyzmu prowadzi do prób wypracowa­
analiza lingwistyczna; badanie vs wspólne
nia innej koncepcji psychologii naukowej (koncepcji pozwalającej na analizę pod­ odczucie
miotowości osoby ludzkiej). Celem zróżnicowania tych dwóch psychologii, jedną Metodologiczna strategia: dane vs teoria Badanie vs interpretacja; indukcja vs
z nich określa się nauką przyrodniczą (lub psychologią naukową -jest to spojrze­ dedukcja; dowód vs argument
nia na człowieka z perspektywy zewnętrznego obserwatora), a drugą nauką huma­ Sceneria odkrycia: laboratorium vs teren Eksperyment vs wywiad, studium przypadku;
nistyczną (jest to spojrzenie na człowieka z perspektywy wewnętrznego obserwa­ manipulacja vs naturalna obserwacja;
tora - poznanie angażujące rozumienie). testowanie hipotezy vs korelacja; kontrola vs
Analiza naukowa zachowań człowieka zdaje się jednak wymagać stale nowych realizm; precyzja vs ekologiczna trafność
rozwiązań (szczególnie dotyczy to psychologii osobowości), choć nie zawsze są Znaczenie wymiaru temporalnego: Rozwojowe vs opisowe podejście; badania
one najlepsze. Jak podkreśla bowiem Buytendijk (za: Giorgi 2002, s. 25), psycholo­ historyczne vs ahistoryczne longituidalne vs badania przekrojowe
gia jako nauka pozytywna stała się dogmatyczna i brak jej radykalizmu wątpienia. Pozycja na wymiarze natura) wychowanie: Fizjologia vs sytuacja; biologia vs społeczna
W istocie, jak podaje Straś-Romanowska (2000) powyższe dwie „kultury psy­ dziedziczność vs środowisk nauka
chologiczne” (tj. przyrodniczą i humanistyczną) można sprowadzić do korelacjo- Ogólność praw: nomotetyczne vs Gatunek ogólny vs gatunek specyficzny;
nizmu (ujęcia przyczynowo-skutkowego, przyjmującego za podstawowe kryte­ idiograficzne „standardowy człowiek" vs niepowtarzalność
rium prawdy analizy empiryczne i statystyczne, zmierzającego do badania taktów jednostkowa; uniwersalizm vs kontekstualizm

natury - stąd właściwy jest im model nauk przyrodniczych, dążący do wyjaśnia­ Konkretność pojęć: hipotetyczne konstrukty Biologiczna rzeczywistość vs abstrakcyjna
vs interweniujące zmienne koncepcja
nia, przewidywania i kontrolowania biegu zdarzeń) oraz do interpretyzmu (dążą­
cego do uchwycenia sensu, przyjmującego za podstawowe kryterium prawdy do­ Poziom analizy: elementaryzm vs holizm Molekularny vs molarny; część vs całość

świadczenie oraz znaczenie, zmierzającego do badania faktów kultury, dążące­ Czynniki prowadzące do działania: poznanie Rozum vs emocja; myślenie vs motywacja;
vs afekt intelekt vs impuls; racjonalność vs
go do uchwycenia rozumienia, poszerzenia świadomości i poprawy jakości życia,
irracjonalność
uwzględniającego poznanie kontekslualne). Podkreślenie tych odrębnych „kultur
Koncepcja organizmu: reaktywność vs Automatyczna vs wolicjonalna kontrola;
psychologicznych” ma podstawowe znaczenie dla dalszego zrozumienia warto­
twórczość asocjacjonizm vs konstruktywizm
ści i rangi teorii osobowości. Niesłuszne byłoby jednak traktowanie którejś z tych
kultur jako gorszej lub lepszej. Każde z tych ujęć ma swoje zalety i wady. (za: Furnham 1988, s. 48).
Niewątpliwą zaletą podejścia „przyrodniczego” (pozytywnego, determini­
stycznego) jest jasność, przejrzystość, możliwość kontrolowalnośei zachowań,
a także szansa na wypracowanie jednoznacznych, dających się weryfikować
40 Psychologia osobowości
przyjętymi metodami interpretacji zjawisk. Niemniej, wadąjest to, jak pisze San-
ford (za: Giorgi 2002, s. 116), „[...] że psychologia postawiła raczej na wytwa­
rzanie wiedzy, a nie na stosowną organizację swej wiedzy” . Psychologia w tym
wydaniu w istocie słabo rozwiązuje i opisuje podstawowe problemy ludzkie; czę­
sto o człowieku, jego specyfice zachowań można więcej dowiedzieć się, czytając
powieści (np. lepiej można poznać człowieka, czytając Szekspira niż akademic­
kie książki psychologiczne). Ponadto, wydaje się, że tego typu podejście niejed­
nokrotnie prowadzi do swego rodzaju zawężeń interpretacyjnych, ograniczając
możność rozwoju, co prawda na początku często bardzo niedoskonałych, śmia­
łych rozstrzygnięć teoretycznych. Niestety, to ujęcie jest także nasycone impli­
cite przyjmowanymi założeniami mitologicznymi - czyli w istocie unikając ich,
„wpada” w nurt myślenia kategoriami istotnościowymi (np. przewaga zachowań
agresywnych w relacji do innych zagrażających osobników prowadzi do inteiv
pretacji w kategoriach adaptacji i przetrwania, a to dalej jest zgodne z myśleniem
o człowieku jako o naturze biospolecznej; i z tej perspektywy następuje analiza
dalej obserwowanych zjawisk). Zatem, to co się traktuje jako słabość psychologii
humanistycznej, jest również słabością psychologii „pozytywnej” .
Z kolei niewątpliwą słabością podejścia humanistycznego w psychologii jest
często mała precyzyjność pojęć, zbyt ogólnikowe formy interpretacji zachowań
(jak np. sprowadzenie interpretacji do sposobu spełniania się motywu samoreali­
zacji), trudność zarysowania praw zachowania i ich przewidywalności (co obniża
konlrolowalność), niedoskonałość metod pomiaru (które niestety dla psychologii
są wciąż czymś podstawowym). Zaletą jest natomiast otwartość i śmiałość inter­
pretacji, które faktycznie pozwalają na głębsze uchwycenie i zrozumienie specy­
fiki zachowań ludzkich.
Przedstawione ograniczenia i trudności szczególnie dotykają psychologii oso­
bowości. Dwie wymienione „kultury psychologiczne” będą prowadziły nie tylko
do odmiennych zasad interpretacji tego pojęcia, ale w takim samym stopniu stwo­
rzą ograniczenia w zakresie interpretacji mechanizmów rozwoju, zaburzeń itp.
3. Kryteria teorii osobowości
Pomijając w istocie ważne rozważania nad znaczeniem (lub przewagą) jednej lub
drugiej kultury w psychologii, trzeba stwierdzić, że każda teoria musi jednak speł­
niać pewne wymogi formalne. Niestety, i w tym względzie istnieje wiele niejasno­
ści lub tylko trudności wskazania na kluczowe kryteria. Wielu autorów wskazuje na
K on tro w ersje w o k ó ł p s y c h o lo g ii o s o b o w o ś c i 41
sam e funkcje teorii, których spełnienie waży na jej wartości. Mail, Lindzey, Camp­
bell (2004, s. 33-37) rozpatrują teorię jako zbiór założeń stworzonych przez teorety­
ka i podkreślają jej wymiar użyteczności („m.in. w jakim stopniu teoria umożliwia
wywodzenie przewidywań czy hipotez dotyczących zjawisk, o których się wypo­
wiada, hipotez, które są weryfikowalne” - tamże, s. 34). Wymiar użyteczności teo­
rii jest ważniejszy, według omawianych autorów, niż wymiar prawdziwości lub fal-
szywości - on bowiem powinien decydować o jej odrzuceniu lub akceptacji. W ta­
kim ujęciu na użyteczność teorii składają się jej weiyfikowalność (jeśli można z niej
wyprowadzić przewidywania, które mogą być potwierdzone) oraz pojemność (czy­
li zakres lub kompletność przewidywali). Patrząc od strony dodatkowych kryteriów,
teoria powinna zawierać zbiór jasno sformułowanych szczegółowych założeń, które
muszą się odnosić do faktów empirycznych (założenia i inne elementy danej teorii
muszą być ze sobą powiązane, a ich wzajemne relacje wyraźnie określone). Wresz­
cie bardzo istotną rzeczą jest opracowanie definicji empirycznych (mogą one mieć
różny stopień ogólności, od dokładnych i precyzyjnych do stwierdzeń ogólnych),
które pozwolą na bardziej lub mniej precyzyjne powiązanie pojęć danej teorii zda­
nymi empirycznymi (teoria musi być po prostu przckładalna na język empiryczny).
Z samego uchwycenia tego, czym jest teoria, wynikają jej funkcje, które
w istocie sprowadzają się do szeroko rozumianej użyteczności. Tak więc, teoria
powinna umożliwić zaobserwowanie jeszcze niezaobscrwowanych relacji empi­
rycznych (czyli prowadzić do poszerzania wiedzy i być źródłem nowych prawd
przez odpowiednie stawianie hipotez), pozwalać na włączanie znanych już fak­
tów empirycznych w spójny logicznie i stosunkowo prosty system, zachować
prostotę lub spełniać warunek oszczędności, zapobiegać zagubieniu się obserwa­
tora w skomplikowanych i złożonych zjawiskach rzeczywistości.
Zasadniczo większość podręczników z zakresu psychologii osobowości
uwzględnia powyżej przedstawione kryteria, które można sprowadzić do prosto­
ty (oszczędności), zakresu stosowalności oraz użyteczności. Penninglon (2003,
s. 15-16) wskazuje, że czasem do powyższych dodaje się jeszcze kryterium we­
wnętrznej spójności, akceplowalności (teoria powinna być ogólnie akceptowana
wdanym okresie rozwoju nauki i w danej społeczności - jest to jednak bardzo
względne) lub intuicyjnej atrakcyjności (to kryterium wyjaśnia, dlaczego pewne
osoby z pewnych kręgów wolą jedną teorię od drugiej, bez względu na samą war­
tość teorii). Ciekawe jest szczególnie to ostatnie kryterium (jeśli można je w ogóle
poważnie traktować) - ono raczej podkreśla, że w psychologicznych kręgach po­
jawia się często fascynacja lub moda na niektóre teorie i z tej perspektywy ocenia
się wartość innych teorii (obecnie zdaje się dominować fascynacja teoriami z krę­
gu poznawczo-spolecznego oraz socjobiologicznego i z perspektywy tych teorii
inne oceniane będą zawsze trak towane jako słabsze, mniej wartościowe it.d.).
Jak w każdym zakresie, trudno o wyraźną zgodność teoretyków osobowo­
ści co do kryteriów naukowości teorii - stąd być może, jak twierdzą Hall i inni
42 Psychologia osobowości
(2004, s. 37) teorie osobowości znajdują się jeszcze na poziomie nie - paradyg­
matów, ale —preparadygmatów.
N ie wszyscy oczywiście podzielają to zdanie - raczej dominują poglądy, że teo­
rie osobowości co prawda nie kwalifikują się do tzw. nauki normalnej, lecz pozo­
stają na poziomie paradygmatu (jako przykłady można podać paradygmat psycho­
analityczny, poznawczy, humanistyczny itp.). Niemniej, wiele jest też zgodności co
do kryteriów, jakie powinna spełniać teoria osobowości. Dwa przykłady, wzajem­
nie się uzupełniające byłyby tutaj zwieńczeniem tych krótkich analiz.
Pierwszy, prezentowany przez Larsena i Bussa (2005, s. 20-21), wskazuje na
następujące standardy naukowe, których powinna przestrzegać każda teoria:
A ) zakres stosowalności (wszechstronność) —teoria powinna wyjaśniać możliwie
jak najszerszy zakres zjawisk (teorie wyjaśniające więcej empirycznych zja­
wisk są lepsze);
B ) heurystyczna wartość (na ile teoria pozwala na nowe odkrycia, staje się źró­
dłem nowych prawd);
C) teslowalność (na ile teoria umożliwia empiryczną weryfikację przewidywań
- np. pewne elementy teorii Freuda są trudne do testowania; precyzyjne teore­
tyczne przewidywania umożliwiają rozwój naukowy);
D) oszczędność lub prostota (teorie, które przy pomocy niewielu przesłanek
i twierdzeń wyjaśniają dane zjawiska, są lepsze; oczywiście, nie jest to wa­
runek wyłączny i należy zawsze odnieść tę oszczędność do innych kryteriów;
niektóre bowiem teorie dobrze tłumaczą tylko wąski zakres zjawisk - są więc
oszczędne, ale słabe);
E) kompatybilność oraz zdolność integracji podejść (dziedzin) i poziomów inter­
pretacji (np. teoria rozwoju dyspozycji osobowościowych, która nie jest kom­
patybilna z wiedzą z zakresu fizjologii i genetyki, nie spełnia tego warun­
ku; niestety, to kryterium jest często traktowane jako jedno z podstawowych
w wielu naukach, choć nie tak wyraźnie w psychologii osobowości).
Drugi przykład pochodzi z rozważań McAdamsa (2006, s.17), który z kolei
podaje siedem kryteriów oceny teorii osobowości. Należą do nich:
A ) zakres stosowalności;
B ) oszczędność (prostota);
C) spójność (teoria powinna być logicznie i wewnętrznie spójna);
D) lestowalność;
E) trafność empiryczna (empiryczna weryfikacja hipotez zaczerpniętych z teorii
powinna potwierdzać główne jej tezy);
F) użyteczność (teoria powinna umożliwiać, przynajmniej w pewien sposób, roz­
wiązywanie istotnych ludzkich problemów);
G ) twórczość (generacyjność) - dobra teoria powinna generować nowe bada­
nia i nowe formy analiz teoretycznych, co wyzwala twórczą aktywność sa­
mych badaczy.
Kontrowersje w okół p sy ch o lo g ii o so b o w o ści 43
4. Teoria osobowości jako ogólna teoria zachowania
Pojęcie osobowości ma opisać indywidualność i pewną stałość zachowań jed­
nostkowych. Można byłoby powiedzieć, że osobowość jest potenejalnością i jej
spełnianiem się (wydobywaniem) poprzez różne okoliczności życiowe, doświad­
czenia jednostkowe, sytuacje itd. Znajomość osobowości wskazywałaby na moż­
liwość przewidywania zachowań jednostkowych w danych sytuacjach. Wydaje
się, że trafnie tę rzeczywistość opisał R. Cattell, twierdząc, że „osobowość jest
tym, co pozwala przewidzieć, co dana osoba zrobi w danej sytuacji” (za: Hall i in.
2004, s. 319). Poznać zatem osobowość to przewidywać trafniej zachowania jed­
nostkowe. Psychologia osobowości, jak się zdaje, winna zasadniczo właśnie tę
niezmienność i indywidualność rozpoznawać - i to jest chyba jej podstawowym
zadaniem. Odkrywając to, co indywidualne, stara się ona też odpowiedzieć na py­
tanie, jak ta indywidualność (jednoslkowość) będąca podstawą zmienności zacho­
wań przyczynia się do ich zrozumienia. Tak bowiem jak do zrozumienia zacho­
wania przyczynia się rozpoznawanie praw przebiegu procesów poznawczych czy
emocjonalnych, tak i rozpoznanie jednoslkowośei, indywidualności, która sobą
naznacza i określa przebieg procesów psychicznych, też przyczynia się do zrozu­
mienia zachowania.
Ta indywidualność będzie nieco inaczej się wyrażała w zależności od rodza­
ju zdarzeń, w jakich uczestniczy dana osoba, 'lak na przykład, zachowania w sytu­
acjach konfliktowych będą odmienne u osoby nacechowanej wyższym poziomem
neurotyczności niż u osoby nacechowanej niższym poziomem neurotyczności.
Poza tym, dla pewnych sytuacji ważniejsze będą pewne właściwości - dla sytuacji
konfliktowych ważniejsza zdaje się być cecha neurotyzmu niż cecha ekstrawersji
- introwersji. I odkrywaniem tych właśnie wymiarów rzeczywistości powinna zaj­
mować się psychologia osobowości. Być może w tym tkwi nieporozumienie, któ­
re prowadzi do negacji pojęcia osobowości jako względnie trwałych, indywidual­
nych właściwości, traktując zmienność sytuacyjną jako kluczową. Trudno jednak
zanegować wymiar trwałości i indywidualności, bo przecież nawet jeśli uchwy­
cimy powtarzalność pewnych form zachowań u różnych osób kształtujących się
w odmiennych kulturach (modne jest obecnie zróżnicowanie na kulturę indywidu-
listyczną i kolektywistyczną), to wymiar ten wciąż pozostaje kluczowy (brak indy­
widualności oznaczałby brak jednostkowej dynamiki życia).
Psychologia osobowości jest zatem poszukiwaniem odpowiedzi na pyta­
nie o przyczyny odmienności zachowań różnych osób podlegających podobnym
wpływom kulturowym, biologicznym, sytuacyjnym itd. Dalej, psychologia osobo­
wości to rozpoznanie, jakie mechanizmy i według jakich praw prowadzą do kształ-
 44 Psychologia osobowości
lowania się indywidualności, klóra pozwoli później zrozumieć i przewidywać za­
chowania danej osoby. Zachowanie, które stanowi przedmiot samej psychologii,
jest zawsze elektem współdziałania wielu elementów, zarówno jakości procesów
psychicznych, jak i rodzaju zewnętrznych elementów sytuacji (środowiska) oraz
właśnie tego jednostkowego, indywidualnego rysu - czyli osobowości.
lego typu ujęcie przedmiotu psychologii osobowości w sposób widoczny sta­
nowi o jej specyfice; jest też ujęciem wąskim. W szerszym bowiem znaczeniu,
które współcześnie dominuje, psychologia osobowości jest ogólną teorią zacho­
wania się człowieka. Ogólność podkreśla pewne szczególne znaczenie teorii oso­
bowości. Osobowość wszakże jest pojęciem, które ma opisać wymiar integralno­
ści i ciągłości zachowań ludzkich (poza oczywistą jego indywidualnością). W ię­
cej, z uwagi na to, żc osobowość ujawnia się poprzez uczucia, akty świadomości,
działania ild., ma ona oddać też charakter jedności całego życia psychicznego.
Stąd, jak podkreślają Pervin i John (2002, s. 4) „osobowość to te charakterystyki
osoby, które wyjaśniają spójny wzorzec uczuć, myślenia i zachowania” .
Pełnienie roli ogólnej teorii oznacza ujmowanie zachowań ludzkich w jakiejś
pełni, w wymiarze nic tylko zewnętrznych form, ale i w wymiarze ukrytych wła­
sności samej natury człowieka. Stąd teorie osobowości muszą uwzględnić i expli-
cite lub implicite odnieść się do założeń mitologicznych (szerzej, filozoficznych).
Właściwe zrozumienie zachowań człowieka wymaga uwzględnienia szersze­
go kontekstu, uchwycenia podstaw wielokierunkowej jego aktywności. Teoria
osobowości jako zbiór powiązanych ze sobą twierdzeń musi mieć charakter teo­
rii ogólnej, gdyż powinna „umożliwiać wyjaśnianie i wyprowadzanie przewidy­
wań dotyczących szerokiego zakresu ludzkich zachowań; obejmować wszelkie
aspekty zachowań, które mogą być uznane za ważne z punktu widzenia funkcjo­
nowania jednostki” (Hall i in. 2004, s. 37). Dlatego teorię zajmującą się wszelki­
mi mającymi istotne znaczenie zjawiskami z dziedziny zachowań człowieka moż­
na określić mianem ogólnej teorii zachowania (w przeciwieństwie do teorii wyja­
śniających jakieś klasy zachowań, jak np. teorie emocji, spostrzegania).
Z drugiej strony ogólność oznacza zajmowanie się całą osobą. Jak bowiem po­
daje McAdams (2006, s. 3) „psychologia osobowości jest naukowym studium ca­
łej osoby” , a jej ostatecznym celem staje się konstruowanie wiarygodnego (rze­
telnego) opisu ludzkiej indywidualności. Opis taki musi sytuować osobę w biolo­
gicznym i kulturowym kontekście, jednocześnie specytikując, na ile dana osoba
jest podobna i różna w stosunku do innych osób. Jak dalej podkreśla McAdams
(tamże) psychologia osobowości bada różnice indywidualne u ludzi, prowadzi do
prób klasyfikacji, kategoryzowania i porządkowania odmienności indywidualno­
ści, odwołując się tym samym często do biologicznych i środowiskowych czynni­
ków wyjaśniających te różnice.
Odrębną kwestią jest relacja pomiędzy zachowaniem a osobowością. Psycho-
logia ogólna zajmuje się zachowaniem, a jednak psychologia osobowości zajmuje
Kontrowersje w okół p sych o lo g ii osobow ości 45
się właśnie osobowością - czyli pewnym aspektem całości, jaką jest zachowanie
człowieka. Ogólność teorii zachowania oznacza niemożliwość wyjaśnienia za­
chowań tylko w kategoriach wycinkowych, jak np. w kategoriach przebiegu pro­
cesów uczenia się. Ogólność oznacza, że dla wyjaśnienia zachowań ludzkich na­
leży odwołać się do całej kompozycji podmiotowej człowieka (do jego dyspozy­
cji, uwarunkowań rozwoju wykształcania tych dyspozycji, do ciągłości doświad­
czeń życiowych ild.). Zrozumienie tych różnic daje szansę na zrozumienie istoty
psychologii osobowości. Sławna krytyka W. Mischela teorii cech, w tym świetle
ujmując, staje się słabo uzasadniona. Mischcl przyjmuje, że na zachowanie istot­
ne wpływ mają: psychologiczne znaczenie sytuacji dla danej osoby oraz zmienne
podmiotowe (poniżej na schemacie).
Schem at nr 3. Relacja pomiędzy osobowością a zachowaniem
Osoba Sytuacja
X - Zachowanie
Zmienne podmiotowe Psychologiczne znaczenie
sytuacji dla podmiotu
pa: Pennington 2003, s. 11).
Jeśli psychologia osobowości byłaby tym, co ogólnie psychologia, czyli na­
ukowym studium zachowania człowieka, wówczas krytyka byłaby uzasadniona.
Jest to jednak ta dyscyplina, która ma wyjaśnić, dlaczego pomimo podobieństwa
sytuacji, środowiska, a dalej podobieństwa doświadczeń, nadal pozostajemy kimś
niepowtarzalnym, jednostkowo odmiennym. Psychologiczne znaczenie sytuacji
dla podmiotu wskazuje na to, co w podmiocie ukryte (dlaczego jedna osoba nada­
je sytuacji inne znaczenie niż osoba druga). Pewnie, że odpowiedź sprowadzona
tylko do poziomu trwałych, łatwo uchwytnych cech jest uproszczeniem; niemniej
odpowiedź odwołująca się do lego, że dana sytuacja uaktywnia niejako pewne
jednostkowe właściwości mogłaby wyjaśniać zachowanie (oczywiście pozostanie
zawsze kwestia, jakie np. mechanizmy molywacyjno-emocjonalne prowadzą do
pojawienia się danego zachowania przy posiadanych danych własnościach oso­
bowości). Tego typu myślenie wskazuje na to, że piszący te słowa skłania się do
traktowania osobowości jako ujawniającej się w ciągu życia ludzkiego konfigu­
racji indywidualnych, niepowtarzalnych właściwości podmiotu wyznaczających
sposoby jego zachowania w różnych interakcjach społecznych, w stosunku do sa­
mego siebie oraz do różnych innych form rzeczywistości (jak np. wartości). Oso­
bowość jest w ciągłym procesie stawania się i choć poprzez powtarzalność pew­
nych sposobów postępowania można wnioskować o posiadanych cechach, to jed-
46 Psychologia osobowości
Schemat nr 4. Osobowość a zachowanie
Stan - aktualne zachowanie danej osoby posiadającej dane właściwości
w danej interakcji. Dana forma interakcji uaktywniająca dane motywy
i emocje, dane procesy wartościowania, ujawnia specyfikę danej
osobowości
Dyspozycje - czyli aktualne właściwości osobowości (niepowtarzalne,
jednostkowe właściwości)
Predyspozycje - zmienne warunki i właściwości psychofizyczne mające
znaczenie dla rozwoju osobowości
Żróclio: Opracowanie własne.
nak ich koloryt zawsze okazuje się nieco odmienny, jeśli pojawiają się różne wła­
sności interakcyjne.
Powyższe można byłoby też uchwycić w ramach układu predyspozycje - dys­
pozycje - stan - proces (por. Gasiul 2002b). Jeśli mówimy o osobowości, wska­
zujemy na poziom dyspozycji (czyli niepowtarzalnych właściwości podmio­
tu ujawniających się wdanym czasie), które pozostając w interakcji zdanymi
okolicznościami (którym dany podmiot przypisuje pewne znaczenie), ujawniają
się jako pewnego rodzaju stan (postać osobowości). Tak więc, na przykład pod­
miot charakteryzujący się czułością na zachowania płci przeciwnej, jeśli przypi­
sze atrakcyjność danej osobie, ujawnia swą osobowość w danego rodzaju kolo­
rycie, odmiennym niż podmiot nieposiadający takiej czułości na zachowania pici
przeciwnej, choć w sposób oczywisty wrażliwy na atrakcyjność pici przeciwnej
z uwagi na biologiczne zaplecze. Pozostaje jednak zawsze do odkrycia, jakie wła­
ściwości podmiotowe są istotne dla ujawnienia się specyfiki zachowań w danej
sytuacji. Osobowość, podobnie jak wszystkie lbrmy życia psychicznego, ma cha­
rakter interakcyjny; ona tylko się spełnia i ujawnia w interakcji; ona się indywi­
dualizuje w danym typie interakcji (lub dany typ, rodzaj interakcji prowadzi do
pojawienia się danego stylu, rodzaju indywidualnego zachowania). Kształtowa­
nie się lub wykształcanie się dyspozycji (pojmowanych jako posiadane właściwo­
ści w danym okresie życia jednostkowego) w sposób zasadniczy zależy od pozio­
mu predyspozycji. Te predyspozycje mogą być sprowadzone w tym przypadku do
Kontrow ersje wokół psychologii o s o b o w o ś c i 47
poziomu różnic indywidualnych warunkowanych przez własności natury psycho­
fizycznej człowieka (lub szerzej natury człowieka) - mogą być nimi, i najczęściej
tak je traktuje psychologia, właściwości temperamentu i inteligencji, oraz przez
właściwości odnoszące się do warunków życia (tj. środowiska, w jakim kształtuje
się człowiek, kultury, rodzaju powtarzalnych kontaktów i interakcji osobowych,
rodzaju gromadzonych doświadczeń itp.).
5.0 metodach stosowanych w psychologii osobowości
Zasadniczo całość metod stosowanych w psychologii osobowości można
sprowadzić do czterech grup: dane biograficzne, dane samoobserwacyjne, dane
obserwacyjne, dane testowe (w skrócie LO TS od angielskich słów: 1., Uje data;
0 - observer-report data; T - test data; S - self-report data).
Pierwsza grupa danych dotyczy rejestracji zdarzeń istotnych dla jednostki
(Uje data). Te zdarzenia mogą mieć różny zakres i charakter, począwszy od zda­
rzeń ważnych w dzieciństwie, a skończywszy na aktualnych zdarzeniach w życiu
jednostkowym. Niektórzy badacze uważają, że w zakres tych danych należy włą­
czyć rozmaite sytuacje życiowe w rozmaitych wymiarach życia, jak np. wywiązy­
wanie się z zadań życiowych w sytuacjach kryzysu rodzinnego, sposób korzystania
z zasobów finansowych, dominujące strefy zainteresowań internetowych (Larsen
1Buss uważają, że współcześnie szczególnym źródłem danych są: sposób używa­
nia samochodu - mandaty, przekroczenia szybkości, wypadki, sposoby używania
kart kredytowych i korzystania z internelu - 2005, s. 39). Ważne informacje zgro­
madzone na temat życia jednostkowego mogą oczywiście być w pełni wykorzysta­
ne, jeśli zostaną powiązane z innymi metodami. Niemniej, zdarzenia i formy za­
chowań rejestrowane w różnych okresach życia jednostkowego są dobrym predy-
katorem późniejszych zachowań. Na przykład badania Caspi, Eider i Bem (za: Lar­
sen i Buss 2005, s. 38—39) prowadzone przy pomocy wywiadu z matkami (jest to
metoda typu dane obserwacyjne) dzieci 8-, 9- i 10-lelnich pozwoliły skonstruować
im skalę mierzącą przykrość usposobienia (skala obejmowała wyrazistość i często­
tliwość zmian nastroju —częstość bicia się, kopania, narzekania, krzyku). Następ­
nie kiedy uczestnicy badań byli już wieku od 30 do 40 lat, badacze zebrali od nich
dane na temat ich edukacji, pracy, małżeństwa i rodzicielstwa (były to zatem ba­
dania szukające odpowiedzi na pytanie, na ile właściwości usposobienia mierzone
w dzieciństwie pozwalają przewidywać przebieg późniejszych znaczących zdarzeń
w życiu jednostki - czyli jest to pomiar metodą L). Okazuje się, że mężczyźni prze­
48 Psychologia osobowości
jawiający w dzieciństwie napady złości, w życiu dorosłym częściej zmieniają pracę
lub nic są zatrudniani, mają mniej satysfakcjonujące związki małżeńskie (częściej
się rozwodzą) w porównaniu z osobami, które takich zachowań nie przejawiały.
U kobiet zależności były nieco podobne, choć nie do końca. Otóż kobiety o uspo­
sobieniu „nastrojowym” nie ujawniały tak znaczących różnic w przebiegu życia
zawodowego w porównaniu z kobietami, które w dzieciństwie nie doświadczały
zmienności nastrojowej - a tak było w grupie mężczyzn (choć częściej wchodziły
w związki małżeńskie z mężczyznami posiadającymi niższy status zawodowy).
Należy w tym miejscu rozważyć kwestię technik, które mogą mieścić się w ra­
mach omawianej metody. Niestety poza czystą rejestracja zdarzeń życiowycli w y­
daje się, że już innej techniki nie ma. Jak jednak wiadomo, waga zdarzeń życio­
wych i sam fakt zwracania uwagi na te, a nie inne wydarzenia jest bardzo indywi­
dualną sprawą. Stąd inne będą zdarzenia istotne, jeśli są one rejestrowane przez
zewnętrznego obserwatora, a inne jeśli będziemy je analizować z perspektywy
danej osoby (perspektywy podmiotu). Powyższe stanowi podstawę zróżnicowa­
nia dwóch metod - metody psycliobiograficznej oraz autobiograficznej. W rze­
czywistości wymienione metody raczej należałoby zaliczyć do grupy metod typu
O albo S, tym .samym świat metod L pozostawiając na poziomie tylko zdarzeń
ważnych z perspektywy samej psychologii (np. dla psychologii ważne zdarzenia
to małżeństwo, praca itd.; niekoniecznie one są ważne dla podmiotu lub dla oce­
ny osobowości z perspektywy zewnętrznego obserwatora).
Drugi rodzaj danych to dane z perspektywy obserwatora ( Ohserve.r-re.port
tlała). Osoba podlega wpływom i uczestniczy w różnych grupach społecznych.
W rezultacie to inne osoby, z którymi pozostaje w relacjach podmiot, stają się
źródłem informacji o nim samym, jak i dla niego samego. Jest to ważne źródło
informacji szczególnie dla psychologa (ważne jest to, jak widzą podmiot najbliż­
sze mu osoby, osoby, z którymi współpracuje, jakie dla nich zachowania są istot­
ne w podmiocie, jakie zdarzenia rejestruje zewnętrzny obserwator jako zdarzenia
istotne według jego opinii dla podmiotu i ważące na przyszłym zachowaniu lego
podmiotu itd.). Współcześnie zasadniczo stosuje się dwie taktyki gromadzenia
danych z tego zakresu. Jedna taktyka to szkolenie profesjonalnych obserwatorów,
którzy będą uczuleni na pewne przejawy zachowań obserwowanego podmiotu,
natomiast druga to wywiady z najbliższymi dla podmiotu osobami (rodzicami,
nauczycielami, przyjaciółmi itd.). Druga taktyka z pewnościąjest pełniejsza - po­
zwala bowiem zrozumieć głębiej zachowania (przy tym jest to zbieranie danych
o intymnych, bardzo prywatnych formach zachowania, niedostępnych wyszkolo­
nym obserwatorom), ale i jednocześnie jest ona obciążona istotnymi błędami (np.
wiadomo, że stany uczuciowe żywione do obserwowanego podmiotu zniekształ­
cają poważnie obiektywność obserwacji). Tak czy inaczej, wydaje się, że najczę­
ściej stosowanymi metodami pozwalającymi gromadzić tego typu dane są obser­
wacja (uczestnicząca, bierna, połowa) i wywiad.
wokół psychologii osobowości
K o n tro w ersje 49
Trzecią grupę stanowią dane testowe (Test data). Jest to zasadniczo obecnie
najbardziej poszukiwane i obdarzane najwyższą wiarygodnością źródło informa­
cji o podmiocie. Pozostaje tylko do rozważenia jedna istotna rzecz - wiarygodność
samych testów. Nieważna w tym miejscu jest klasyfikacja testów, istotniejszą spra­
wą jest raczej zrozumienie strategii, według której tworzono test. Zasadniczo moż­
na wymienić trzy podstawowe w tym względzie strategie: a) strategię racjonalną;
b) strategię empiryczną; c) strategię czynnikową. Każda z wymienionych strate­
gii ma pewne zalety, ale i pewne wady. Strategia racjonalna polega na budowaniu
kwestionariuszy czy też pozycji testowych z perspektywy już wcześniej przyjętej
teorii osobowości. Dana teoria jest źródłem informacji, podając jakie wymiary bu-
dująosobowość i jakie zachowania byłyby najlepszymi wskaźnikami tych wymia­
rów. Można podać jako przykład zastosowania tego typu strategii kwestionariusz
do badania postaw wartościujących Allporta, Vernona, Lindzeya (jest on oparty na
wcześniej skonstruowanej teorii 6 typów wartości E.Sprangera). Oczywiście wiele
jest tego typu testów. Zasadniczo do tej grupy należy zaliczyć wszystkie testy ba­
dające postawy i wartości tworzone metodą a priori (w przeciwieństwie do meto­
dy a posteriori , która jest metodą empiryczną), a dalej właściwie też i testy projek­
cyjne (one w istocie wynikają z wcześniej przyjętej teorii). Słabość tej strategii jest
oczywista - testy w ten sposób opracowane są o tyle dobre, o ile dobra jest teoria
(często jednak teoria jest słaba, a mimo to badania na niej bazującymi teslami po­
twierdzają jej wartość - co jest zrozumiale).
Strategia empiryczna neguje wartość teorii jako źródła pytań testowych, we­
dług niej bowiem najważniejsza jest obserwacja rzeczywistych zachowań osób
w różnych sytuacjach życiowych. Obserwacja staje się podstawą opracowania
pytań (czy opisu zachowań) w taki sposób, aby odpowiedzi na nie różnicowa­
ły osoby zachowujące się odmiennie w danych sytuacjach. Strategia empirycz­
na wymaga wiciu zabiegów, jest bardzo czasochłonna. Decyzja o związku da­
nych stwierdzeń zawartych w teście zdaną cechą jest podejmowana na podsta­
wie porównania częstotliwości odpowiedzi na tego typu stwierdzenia w grupach
osób obserwacyjnie wyraźnie różniących się w zakresie tej cechy. Tym sposo­
bem opracowano wiele testów, szczególnie kwestionariuszowych (jak np. M M PI
- W IS K A D , Arkusz Zainteresowań Zawodowych Stronga).
I ostatnia, wyżej wymieniona, to strategia czynnikowa - najbardziej warto­
ściowa psychomelrycznie (obiektywność, precyzja pomiaru ilościowego, ekono-
miczność i in.). Polega ona w sumie na grupowaniu reakcji behawioralnych (da­
nych testowych otrzymywanych na podstawie pomiarów reakcji w sytuacjach
eksperymentalnych) i wnioskowaniu o danych cechach osobowości na podstawie
stopnia współzależności pewnego typu reakcji. Zasadniczą procedurą statystycz­
ną jest oczywiście analiza korelacyjna, jako podstawa samej analizy czynnikowej
pozwalającej na grupowanie w szersze wiązki danych układów zmiennych. Ta
strategia współcześnie jest dominująca, a najbardziej znane są testy czynnikowe
50 Psychologia osobowości
opracowane przez R. Caltella, I I. Eysencka, czy R.R. McCrae i RT. Cosla. Istnie­
je wszakże uzasadniona obawa, na ile pomiar nie przerasta i nie „gubi” faktycz­
nych właściwości osobowości jednostki. Jest to czysto nomotetyczne podejście
do osobowości, pozwalające zorientować się tylko, na ile dana osoba odbiega od
przyjętej normy zachowań lub na ile w tej normie się mieści. Ilość przeważa nad
jakością; czystość metodologiczna, poprawność naukowa (dodajmy, wzorowana
na naukach przyrodniczych) prowadzi do odejścia od indywidualności, niepowta­
rzalności osobowej człowieka.
Odrębną grupę danych testowych tworzą dane pochodzące z testów projekcyj­
nych. Wartość tych metod wiąże się ściśle z wartością samych teorii, z jakich one
wyrastają. Metody bowiem w podstawowej mierze traktują osobowość jako dyna-
miczny proces, a sama procedura badań w dużym stopniu uwarunkowana jest nie
tylko samą techniką, ale przede wszystkim kontekstem społeczno-kulturowym,
kompetencjami badacza, stanem przeżywanym przez badanego i percepcją samej
sytuacji badania, i innymi kłopotliwymi do kontrolowania czynnikami (por. ana-
lizy [w:] Stasiakiewiez 1989, s. 103-188). Nie podważa to w pełni wiarygodności
tych metod - mają jednak one bardziej charakter kliniczny i są mocno osadzone
w podejściu idiograficznym (w kierunku rozumienia i wyjaśniania).
I ostatnie źródło danych, to dane sam oobserwacyjne ( Self-report dala),
W rzeczywistości pozostają one bardzo blisko danych testowych - szczególnie
testów kwestionariuszowych. Wszelkie kwestionariusze wymagające odpowie­
dzi na pytania w istocie są danymi samoobserwacyjnymi i na podstawie samoob­
serwacji dopiero wnioskujemy o posiadanych przez daną osobę właściwościach.
Niemniej, ten typ danych ma szeroki zakres. Bardzo istotne są metody zmierzają­
ce do uchwycenia obrazu samego siebie, opisu własnych zachowań, metody wy­
wiadu czy rozmowy psychologicznej. Do tej grupy zaliczyć należy również me-'
lody jakościowe tego typu, jak metoda autobiograficzna (analiza doświadczenia
jednostki polegająca na odkrywaniu istotnych zdarzeń w własnej biografii) czy
metody narracji (por. Slraś-Romanowska 2000; Trzebiński 2002).
Wymienione grupy danych, na jakich bazują teorie osobowości, pozwalają
zrozumieć rangę i wartość samej teorii. Wiadomo, że jakość stosowanych metod
będzie decydowała często o wartości samej teorii - teorie bazujące na danych te­
stowych (i to zależy jakiego typu to będą testy) mogą mieć inną wartość niż teorie
bazujące na danych obserwacyjnych. Trudno oczywiście rozstrzygnąć, co jest lep­
sze; można jednak analizować wartość teorii, jeśli zrozumie się wartość metody
(np. z punktu widzenia wartości psychometrycznych, z pewnością słabsze będą
teorie weryfikowane przy pomocy metod projekcyjnych). Można by zaryzykować
twierdzenie, że pomiędzy wartością teorii i kompatybilnych dla niej metod istnie­
je ścisły związek - jedno potwierdza drugie i jednocześnie może stawać się źró­
dłem swego rodzaju samospełniającego czy samoregulującego się mechanizmu.
Dlatego też wartość teorii i metody będzie tym większa, im bardziej ich wzajem­
Kontrowersje wokół psychologii osobowości 51
ne oddziaływanie pozwoli na odkrywanie nowych lbrm rzeczywistości psychicz­
nej i nowych, twórczych interpretacji. Tak więc, niekoniecznie to, co najbardziej
precyzyjne i najbardziej poprawne naukowo, stanie się twórcze, rozwojowe. Na­
tura psychiczna człowieka nie da się chyba ująć w tak precyzyjne opisy, wyjaśnie­
nia mechanizmy, jakimi posługują się nauki przyrodnicze. I im bardziej zmierza­
my do precyzji i dokładności opisu zachowań ludzkich, posługując się przy tym
nawet bardzo dobrymi psychomelrycznie technikami, tym bardziej upraszczamy
życie psychiczne człowieka i w istocie „gubimy” jego specyfikę. Można powie­
dzieć, że psychologia osobowości, chcąc precyzyjnie ująć i opisać to, co zamierza
j. badać, wpada w obszar opisów metaforycznych (precyzyjnych, ale tylko metafor,
j dalekich od opisów niepowtarzalnej jakości natury ludzkiej). Być może to nieza­
| dowolenie jest przyczyną ciągłego zmagania się ze sobą dwóch linii interpretacji
psychologicznych (dwóch kultur w psychologii).
.
:
6. Perspektywy analizy teorii osobowości
'■
Analizę osobowości z reguły przeprowadza się, uwzględniając pewne perspek­
tywy spojrzenia na człowieka (w tym domyślnie jego naturę - perspektywa onto-
logiczna). Najbardziej rozpowszechniony jest podział bazujący na tradycyj­
nie już w psychologii przyjętym zróżnicowaniu na rodzaje orientacji lub nur­
tów. W efekcie, można analizować osobowość z perspektywy psychoanalizy, be-
hawioryzmu, psychologii humanistycznej, psychologii poznawczej czy obecnie
oddzielanej od pozostałych psychologii ewolucjonistycznej (por. Zimbardo 1999,
s. 28-29). Jest to zasadniczo dogodny podział, choć z uwagi na obecnie coraz w y­
raźniej dominujące tendencje do uwzględnienia wieloaspektowości natury czło­
wieka, niektóre ze współczesnych teorii nie mieszczą się w nim (np. do jakiej gru­
py zaklasyfikować teorie samoregulacyjne czy aktywistyczno-regulaeyjne).
Ten. podział jest też dość przejrzysty, niemniej nie do końca jasną pozostaje
kwestia kryteriów kwalifikacji danej teorii do wymienionych nurtów. W istocie
bowiem wiele teorii zasadniczo umiejscawia się jednocześnie w kilku (najczę­
ściej dwóch) nurtach - szczególnie dotyczy to teorii neopsychoanalitycznych. Po­
nadto, jak wskazuje na to wiele analiz (por. np. Paszkiewicz 1983) przyjmowa­
ne kryteria rozdzielności nurtów od siebie nie są jasne (zarówno behawioryzm,
jak i psychoanaliza czy psychologia humanistyczna wskazują na biologiczne za­
plecze kluczowych motywów). Można sądzić, że na poziomie predyspozycji (za­
plecza stanowiącego podstawę kształtowania się i rozwoju osobowości) często
52 Psychologia osobowości
mamy do czynienia z tym samym punktem wyjścia - w naturze tkwią potencjały,
tylko na inne ich rodzaje stawiany jest akcent (psychoanaliza wskazuje na popę- ,
dy; behawioryzm wskazuje na cechy reaktywne organizmu; psychologia humani- '
styczna wskazuje na motyw dążenia do spełniania swoich potencjałów; psycholo­
gia poznawcza mówi o motywach poznawczych). Z uwagi na przyjęcie odmien­
nych predyspozycji dalej w sposób oczywisty następuje próba uchwycenia innych
mechanizmów spełniających posiadane potencjały. Można powiedzieć, że źródła
warunkują odmienność interpretacji osobowości.
Odmienne podejście reprezentują ci teoretycy, którzy podkreślają wagę wymia­
ru o przeciwstawnych biegunach „natura-kultura” lub „natura-wychowa-
nic”. Takie przeciwstawienie pozwala z kolei na analizę teorii osobowości w kate­
goriach „dyspozycyjne podejście (teorie cech) -adaptacyjne podejście (teorie ewo-
lucjonistyczne)-behawioraInc podejście (teorie uczenia) -teorie poznawcze -kultu­
rowe podejście (m.in. teorie z kręgu neopsychoanalizy)” .
Wreszcie, jeszcze inne reguły klasyfikacji narzuca odmienność ustosunkow a-
nia się do podstawowych elem entów charakteryzu jących osobowość. Spośród
tych elementów najważniejsze będą: a) wymiar świadomości i udział procesów
poznawczych w kształtowaniu osobowości („świadomość-nieświadomość” ),
stałości -zmienności (teorie ccch-teoric behawioralne i poznawcze czy teorie in­
terakcyjne); c) wymiar „dcterminizm-wolna wola” (od teorii psychoanalitycz­
nych, behawioralnych do egzystencjalnych); d) wymiar „ciągłości-braku cią­
głości” sprowadzający się najczęściej do przypisanie wagi wczesnym doświad­
czeniom z dzieciństwa (bieguny to: psychoanaliza Freuda i podstawowe znacze­
nie doświadczeń z dzieciństwa oraz teoria cccii Allporta czy teorie egzystencjal­
ne - dzieciństwo odrębnym okresem niemającym wpływu na obecny kształt oso­
bowości); e) wymiar „elcmentarność i odrębność--związanie i holistyczna inter­
pretacja” lub „molekularność-molarność” (np. teorie cech czy psychoanaliza kla­
syczna Freuda lub podejście połowę i organicystyczne); fj wymiar „Ideologicz­
ny” (skrajności to np. teoria rozwoju osobowości Freuda lub teoria Junga); g) wy­
miar „indywidualność-powszechność” lub „idiograficzne-nomotelycznc podej­
ście” (od egzystencjalizmu i fenomenologii do czynnikowych teorii cech); li) w y­
miar „podejście idiograticznc, kliniczne—podejście z perspektywy normatologii”
(bieguny to psychoanaliza i teorie humanistyczne np. Maslowa czy teoria cech
Allporta); i) wymiar „podstawowe znaczenie ja” (teorie nieuwzględniająec „ja”
- np. behawioryzm lub teorie „ja” , jak np. teorie fenomenologiczne); j) wymiar
„myślenie- działanie” (poznawcze interpretacje, jak np. Kelly albo podejście ale-
tywistyczno-regulacyjne - działanie podstawą osobowości, jak np. w teorii Leon-
tjewa). Jak z powyższego wynika, możliwość zastosowania kryteriów klasytika-
oj i teorii jest praktycznie nieograniczona.
Dlatego też, w wiciu najnowszych opracowaniach przyjmuje się inne podziały.
Na przykład Carver i Scheier (2000, s. 10-13) uważają, że należałoby uwzględ­
K o n tro w ersje wokół psychologii osobowości 53
nić siedem podstawowych perspektyw (lub melateorii, które są zespołem ukie­
runkowujących założeń, bardziej ogólnych niż założenia danej teorii, a w ra­
mach których szczegółowe teorie mogą być osadzone i analizowane): a) per­
spektywa dyspozycyjna; b) biologiczna; c) psychoanalityczna; d) neoanalitycz-
na; e) uczenia się; i) fenomenologiczna oraz g) poznawcza samoregulacyjna. Per­
spektywa dyspozycyjna przyjmuje założenie o posiadaniu przez każdego z ludzi
względnie trwałych dyspozycji, które mogą przejawiać się w różnych konfigura­
cjach. W ramach dyspozycyjnej perspektywy sytuują się te teorie, które odkrywają
najbardziej istotnie opisujące osobowość człowieka dyspozycje (właściwości) --są
\ to teorie cech, oraz teorie, które wskazują, że dyspozycje wpływają na zachowania
poprzez motywy (są to teorie skoncentrowane na odkrywaniu potrzeb i podstawo­
wych motywów - jak np. teoria Murraya). Perspektywa biologiczna z kolei podkre­
śla fakt biologicznej natury człowieka - i w uwarunkowaniach biologicznych (ge­
netycznych) poszukuje podstaw względnie trwałych dyspozycji osobowościowych.
W istocie, odróżnienie jednej perspektywy od drugiej jest kłopotliwe (teorie cech
przecież poszukują biologicznych podstaw dyspozycji, podobnie teorie potrzeb
i motywów). Perspektywa psychoanalityczna, jako następna, bazuje na założeniu,
że osobowość jest układem rywalizujących i skonfliktowanych wewnętrznych sil
(wewnętrzna dynamika tych sil i ich sposoby realizacji są głównym obiektem ana­
liz - oczywiście dotyczy to głównie teorii Freuda). Z tą perspektywą jest związa­
na metateoria neoanalityczna (lub ncopsychoanalityczna), która nieco odbiega od
klasycznej psychoanalizy, czyniąc z rozwoju ,ja” (ego) oraz relacji społecznych
podstawę do zrozumienia osobowości. Nie ulega wątpliwości, że kwalifikacja da­
nej teorii do kręgu psychoanalizy lub neopsychoanalizy jest bardzo trudna. Następ­
na, perspektywa uczenia, podkreśla zmienność jako właściwość natury człowieka
i stąd czyni zdobywane doświadczenia i proces uczenia podstawą zrozumienia roz­
woju osobowości (można zaliczyć tu teorie behawioralne oraz teorie spoleczno-po-
znawcze). Pozostałe, to perspektywa fenomenologiczna i poznawcza samoregula­
cyjna. Pierwsza z nich bazuje na dwóch przesłankach: a) doświadczanie subiektyw­
ne każdego z ludzi jest czymś wartościowym, ważnym i niepowtarzalnym; b) lu­
dzie w sposób naturalny zmierzają do doskonalenia siebie samych i sami wybierają
linie rozwoju (mają możność wyboru zgodnie z własnymi doświadczeniami). Dru­
ga natomiast podkreśla poznawczą naturę człowieka, traktując go jako istotę prze­
i twarzającą informacje według pewnych zasad decyzyjnych. Ponadto, ludzie są sys­
i temami samoregulującymi swe zachowania (ustalają cele i kontrolują je).
i Nie ma doskonałych podziałów, nie da się ich przeprowadzić. Wiadomo,
j że poszczególne teorie osobowości często mogą być sytuowane w ramach kil­
j ku perspektyw. Na przykład, teoria czynnikowa Eysencka może być równie do­
i brze umiejscowiona w perspektywie dyspozycyjnej, jak i biologicznej i uczenia
się. Autorzy zaproponowanych podziałów mają świadomość tego typu trudno­
ści - nie sposób jednak ich uniknąć.
54 Psychologia osobowości
Nieco odmienną, aczkolwiek w wielu względach zbliżoną, klasyfikację propo­
nują Larsen i Buss (2005, s. 114 9). Przytaczają oni Kluckhohna i Murraya, któ­
rzy uważali, że każdy człowiek jest: a) jak inni ludzie (jest to poziom ludzkiej na­
tury); b) jak niektórzy ludzie (poziom jednostkowych i grupowych różnic); c) jak
nikt inny (poziom jednostkowej unikalności). Powyższe zróżnicowanie poziomów
można opisać jako poziom uniwersalny (każdy jest podobny do drugiego), poziom
szczegółowości (specyficzności —podobieństwa do niektórych osób, lecz nie do
wszystkich ludzi) oraz poziom unikalności (pozostawania kimś niepowtarzalnym).
Pierwszy poziom analizy osobowości, według Larsena i Bussa, sprowadza się do
opisu natury człowieka - cech i mechanizmów osobowości, które są typowe dla
całego gatunku i charakteryzują każdą jednostkę (np. każdy człowiek ma potrzebę
zachowania życia, zaspokojenia pragnienia, każdego człowieka cechuje umiejęt­
ność nabywania mowy). Drugi poziom analizy osobowości odnosi się do różnic in­
dywidualnych (niektórzy lubią ryzyko, inni nie; niektórzy mają wysoką samooce­
nę, inni nie) oraz grupowych (będąc kształtowani w różnych kulturach, grupach
społecznych, systemach religijnych, będąc w różnym wieku nabywamy lub tyl­
ko cechujemy się odmiennymi właściwościami osobowości). Ten poziom analizy
obejmuje też różnice międzypłciowe, tak istotne dla zrozumienia rozwoju i specy­
fiki osobowości. Trzeci poziom analizy osobowości sprowadza się do odkrywania
niepowtarzalności każdej jednostki i określenia tego, co ją może tworzyć. Celem
psychologii samej w sobie jest wszakże umożliwienie rozwoju bogactwa własnej
indywidualności każdej osoby, den poziom zasadniczo wymaga podejścia idiogra-
ficznego, jeśli go zestawimy z rodzajami analiz przeprowadzanych na wcześniej
wymienianych poziomach (tu właściwsze jest podejście nomotetyczne).
Współczesne teorie osobowości dość wyraźnie odeszły od wcześniejszych,
wielkich teorii, które mają już często charakter historyczny (aczkolwiek ich zna­
czenie dla współczesnych teorii osobowości jest wciąż decydujące). Wielkie teo­
rie osobowości, jak określają je Larsen i Buss, przede wszystkim dokonywały
analizy osobowości na poziomie uniwersalnym (np. Freud podkreślał powszech­
ność popędów). Z porównaniu z nimi współcześnie raczej dąży się do analiz na
poziomie specyficzności i unikalności. Stąd bardziej zaawansowane badania nad
różnicami pomiędzy kobietami i mężczyznami, nad różnicami międzykulturowy­
mi, grupowymi itd.
Niemniej, do analizy osobowości można podchodzić z różnych perspektyw (tak
jak w znanej legendzie o trzech ślepcach, którzy chcieli odtworzyć prawdę o tym,
kim jest słoń; jeden ze ślepców, krążąc wokół słonia objął jego nogę i dlatego twier­
dził, że słoń jest jak konar drzewa; inny skupił się na trąbie, co dało mu podstawy
do twierdzenia, że słoń jest jak wąż; wreszcie trzeci uchwycił ucho słonia, co dało
mu podstawy do upierania się, że słoń jest jak wachlarz - zatem nikt nie uchwy­
cił istoty słonia, choć każdy mial rację - podobnie jest z psychologią osobowości).
Każda perspektywa wskazuje na analizę osobowości w innym zakresie. Można po­
Kontrowersje wokół psychologii osobowości 55
wiedzieć, że każda perspektywa to niejako inna domena (dziedzina) wiedzy (spe­
cyficzny obszar nauki i studiowania, na którym psychologowie skupiają się, chcąc
odkryć i rozpoznać pewne specyficzne, określone aspekty natury człowieka). Cala
osobowość nie jest możliwa do uchwycenia inaczej, jak przez uwzględnienie tych
ró ż n y c h dziedzin jej studiowania (podobnie jak w legendzie o słoniu). Każda do­
mena to zgromadzona wiedza o pewnych aspektach osobowości. W pewnym sensie
domeny badań i teoretycznych analiz, ukształtowały się w sposób naturalny —nie­
którzy badacze po prostu skupiali się na pewnych obszarach badawczych (zagad­
nieniach), które prowadziły do wykszlaltowania się odrębnych metodologii badaw­
czych i teorii. Tym samym, jak twierdzą autorzy, warto obecnie wymienić sześć ta­
kich domen badawczych w psychologii osobowości.
Należą do nich: a) domena dyspozycji (na rozwój osobowości istotny wpływ
mają cechy, z którymi się dana osoba rodzi lub które rozwija - jest to podejście
z perspektywy względnie trwałych właściwości osobowości); b) domena biolo­
giczna (jest to biologiczne podejście do osobowości z perspektywy genetyki, psy­
chofizjologii i ewolucji); c) domena intrapsychiczna (podejście zmierzające do
rozpoznawania umysłowych mechanizmów odpowiedzialnych za kształt osobo­
wości; la domena wiązana jest z nazwiskiem Freuda, choć jak uważają autorzy
można mówić o współczesnych wersjach tej perspektywy - należą do niej te teo­
rie, które zajmują się badaniami nad motywacją sity, osiągnięć czy dążenia do za­
chowania prywatności); d) domena poznawczo-doświadczeniowa (skupia się na
poznaniu i subiektywnym doświadczaniu, stąd znaczące będą te teorie, które ana­
lizują rolę ,ja ” , a także rolę emocji w rozwoju osobowości); e) społeczna i kul­
turowa domena (osobowość jest elektem wpływu kulturowego kontekstu; osobo­
wość to też elekt społecznych oddziaływań - np. to, czy staniemy się submisyjni
czy dominujący zależy od doświadczeń wyniesionych z rodziny); f) domena ada­
ptacyjna (to dziedzina analizująca znaczenie osobowości w przystosowaniu się
i radzeniu z codziennymi problemami życiowymi; stąd w jej ramach można ana­
lizować związek osobowości ze skłonnością do zaburzeń somatycznych, do nad­
używania różnych substancji toksycznych itd.).
Podział zaprezentowany przez Larsena i Bussa jest dość nieostry. Nie ma wszak
żadnej z teorii osobowości, która nie musiałaby w większym lub mniejszym zakre­
sie uwzględnić (czy poruszyć) zagadnień zaprezentowanych przez wymienione
domeny. Stąd wydaje się, że są to raczej obszary, które pozwalają porównać ze
sobą każdą z teorii osobowości. Przede wszystkim takie ustawienie, jak zaprezen­
towali omawiani autorzy, prowadzi do swego rodzaju „zagubienia” istoty zjawisk,
którymi zajmuje się psychologia osobowości - jest to być może bardziej psycholo­
gia zachowań człowieka i jego uwarunkowań niż psychologia osobowości.
Warto jeszcze zwrócić uwagę na, jak się wydaje, najbardziej uzasadnioną
i uporządkowaną propozycję spojrzenia na teorie osobowości, którą prezen­
tuje McAtlams (2006, s. 5-12). Wymienia on trzy podstawowe aspekty nie-
56 Psychologia osobowości
zbędne do zrozumienia osobowości —aspekt dyspozycyjny, adaptacji oraz in­ f!
tegrujące życie narracje. Aspekt dyspozycyjny w istocie prowadzi do odkrywa­ ¡1
nia względnie trwałych właściwości zachowania jednostkowego i najpełniej jest
opracowany przez teorie cech (G. Allport, R. Catłell, I I. Eyscnck). Cechy osobo­
wości, według McAdamsa, są to ogólne, wewnętrzne i dające się porównać dys­
pozycje, które przypisujemy innym osobom celem uporządkowania icłi (tych dys­
pozycji) w znaczące kategorie zachowania i wyjaśnienia percypowanej przez ze­
wnętrznego obserwatora zwartości zachowań jednostkowych albo przewidywania
zachowań jednostkowych w różnych sytuacjach i w różnym czasie (tamże, s. 5).
Drugi aspekt dotyczy pewnego rodzaju dynamiki zachowania. Każda osoba ma
swoje cele życiowe, lubi pewne formy zachowań, preferuje pewne aktywności,
ceni pewne wartości, ma pewne potrzeby itd. Cechy wskazują na pewne inklina­
cje w zachowaniu w różnych sytuacjach i w różnym czasie. Niemniej, dla uchwy­
cenia jcdnostkowości ważne są te aspekty osobowości, które są ograniczone kon­
tekstem czasu, miejsca i roli (np. jako dziecko lubiłem grać w piłkę, jako dorosły
wolę rozmowy z innymi; jako badacz jestem mało aktywny, jako obywatel kra­
ju jestem zaangażowany w działania polityczne). McAdams dla określenia tych
aspektów osobowości posługuje się wyrażeniem „charakterystyczne adaptacje”
określeniem zaczerpniętym od McCrae i Cosla. Są to, ujmowane w szerszym
kontekście, te aspekty ludzkiej indywidualności, które dotyczą zachowań moty­
wacyjnych, poznawczych i rozwojowych.
McAdams proponuje, aby teorie osobowości zajmujące się tymi aspektami
zgrupować w trzy kategorie: a) teorie dotyczące ludzkiej motywacji (np. Freud,
Murray, Rogcrs, Maslow, Deci i Ryan); b) teorie obejmujące analizę poznania
i osobowości (np. Kelly); c) teorie koncentrujące się na analizie rozwoju „ja” i re­
lacji z innymi (np. teoria Eriksona, Locvingcr).
I ostatni, trzeci aspekt, to spojrzenie na osobowość z perspektywy integrują-
cych życiowych narracji. Tutaj ważne jest zrozumienie osobowości poprzez per­
spektywę wewnętrzną - co znaczy życie dla danej osoby, jaka jest jednocząca jej
życic idea. To są kwestie dotyczące tożsamości osoby, a tożsamość to problem
jedności i celu w życiu, to wyzwania stawiane przez życie. Poza posiadanymi ce­
chami i formami adaptacji, człowiek poszukuje wiodącej i integrującej idei, która
tworzyłaby z życia jakąś jedną sensowną całość. Dlatego szczególnie ważne bę­
dzie tutaj podkreślenie „ja” jako doświadczanego centrum i tożsamości własnej
osoby. Według większości teoretyków ten rodzaj integracji tożsamości „ja” jest
realizowany przez konstrukcję i rewizję „opowiadania życiowego” (li/e story).
Opowiadanie życiowe jest uwewnętrznioną i rozwijającą się narracją „ja” , która
integruje rekonstruowaną przeszłość, pcrcypowaną teraźniejszość i antycypowa­
ną przyszłość w taki sposób, aby nadać życiu poczucia jego jedności i celowości
(tamże, s. 11). Opowiadanie jest tożsamością, i tak jak zmienia się tożsamość, tak
też zmienia się opowiadanie. W zakres tej perspektywy można włączyć wiele teo-
r Kontrowersje wokół psychologu osobowości 57
rii - wszak tym zajmowała się psychoanaliza (Freud, Jung, Adler - interpretacja
j est sprawą sięgania poza powierzchnię narracji; jeśli życie jest jak tekst, to jego
znaczenie jest schowane gdzieś w linijkach, sprytnie ukryte przez autorów, którzy
?■
' nic są świadomi tego, co robią), a obecnie takie teorie jak teoria dialogowego „ja”
Hcrmansa, skryptów Tomkinsa, czy teorie postmodernistyczne.
1m1
j: 7. Zasada wyróżniania kategorii teorii osobowości
- propozycja autorska
)'>
||
Jak już wcześniej opisywano, różni autorzy kierują się różnymi kryteriami
grupowania teorii osobowości. W niniejszym opracowaniu proponuje się z jednej
strony przyjęcie kryteriów, o których pisa! McAdams, a z drugiej strony uwzględ­
nienie dodatkowych. Tak więc ważne będzie takie uporządkowanie, w którym
analiza przebiega od poziomu dyspozycji, poprzez poziom specyficznych sposo­
bów adaptacji aż do poziomu interpretacji osobowości z perspektywy subiektyw­
nej podmiotu. Dodatkowo jednak ważne będąjeszcze inne kryteria podziału i opi­
su zastanych teorii osobowości.
Trzy linie byłyby tu wiodące: „od cech podmiotu do ich sposobu spełniania się
w interakcji” , „od jedności z otoczeniem ku własnej tożsamości” (wymiar „po-
wszechność-indywidualność” ) oraz wymiar „stabilności-zmienności” . Ważne
też w tym będzie uwzględnienie rodzaju interakcji, takich jak interakcja z kulturą,
i społecznością, innymi osobami czy interakcja pomiędzy wersjami „ja” w świado­
mości podmiotu.
Pierwszymi i najbardziej podstawowymi teoriami wyjaśniającymi osobo­
wość będą teorie cech. Można powiedzieć, że są to teorie opisujące i wyjaśniają­
ce zachowania oraz ich niepowtarzalność poprzez odwoływanie się do względ­
nie trwałych dyspozycji. Wykształcenie się cech, jak i ich przejawy zależne są od
jednostkowych właściwości psychofizycznych. Nierzadko uważa się, żc podsta­
¡. wą osobowości są właściwości temperamentu - stanowi on o późniejszym spo­
sobie ujawniania się cech osobowości. Stąd ważne w tym względzie będą teorie
konstytucjonalne (najbardziej znaną jest teoria W. Sheldona). Biorąc pod uwa­
gę dodatkowo wymiar „stabilności-zmienności” zachowań, można byłoby linię
interpretacji kontynuować w wymiarze „cechy jako struktury niezmienne-cechy
jako stany interakcyjne” . Tym samym teorie mogłyby być uporządkowane „od
konstytucjonalnych poprzez klasyczne teorie cech i teorie czynnikowe ku inte­
rakcyjnym interpretacjom cech” .
I;
 58
Psychologia osobowości
Jak już wyżej sygnalizowano, podstawą ujawniania się osobowości jest in­
terakcja. Nie ma właściwie osobowości inaczej niż w interakcji - osobowość
w istocie jest sama w sobie interakcją. Stąd ważne są te teorie, które akcentują
danego rodzaju interakcje. Gdyby można było podzielić interakcje według kryle-
lium „powszednie jednostkowe” , wówczas ujawnią się pod tym względem pew­
ne rodzaje teorii.
Powszechność oznacza podleganie wszystkich osób danego typu interakcjom.
Na czele można byłoby postawić interakcje wymagające przystosowania się do
warunków życia zarówno na poziomie biologicznego, społecznego, jak i jednost­
kowego, psychicznego funkcjonowania - ten aspekt zachowań zostaje ujęty w ra­
mach tzw. psychologii ewolucyjnej oraz tych teorii, które zakładają podstawowe
znaczenie ewolucji dla jednostkowego rozwoju.
W wymiarze „powszechnośćjednostkowość” dalej można byłoby sytuować
środowisko społeczno-kulturowe danych jednostek i jego podstawowe znaczenie
dla rozwoju osobowości. Ten kontekst jest opisywany i wyjaśniany przez kulturo­
we teorie osobowości. Nie ulega wątpliwości, że patrząc z perspektywy psycholo-
gn, ranga tych teorii jest często nieco umniejszana. W ramach teorii kulturowych
należałoby uwzględnić wiele podgrup, których wyróżnienie byłoby efektem pod­
kreślania braku wagi dyspozycji jednostkowych (np. klasyczna koncepcja Kardi-
nera) albo podstawowego ich znaczenia (jak np. w teorii E. Fromma).
Kolejną grupę teorii tworzyłyby teorie uwzględniające pewnego rodzaju po­
wszechność aktywności w sobie właściwych warunkach społeczno-kulturowych.
Na to zwracają uwagę teorie aktywistyczno-regulacyjne często odwołujące się do
inteiprelacji w kategoriach materializmu spoleczno-historycznego.
Diugim biegunem jest indywidualność. Nie ulega wątpliwości, że najbardziej
podstawowe znaczenie mają tutaj teorie wyrastające z kręgu tzw. psychologii hu­
manistycznej, choć nie tylko. Na wymiar indywidualności zwracają również uwa­
gę teorie psychoanalityczne, począwszy od Adlera. Szczególne miejsce zajmowa­
łyby tutaj też teorie analizujące wagę doświadczeń wewnętrznych oraz ,j a ” jako
podmiotu spełniającego się poprzez interakcję. Teorie z tego układu mogłyby być
uporządkowane według układu „od teorii akcentujących wagę odrębności pod­
miotu ku teoriom akcentującym związek z innymi i jego jakość (np. w psycho­
analizie od Freuda, poprzez Adlera do teorii relacji z obiektem).
Oczywiście, niemożliwe jest jednoznaczne kategoryzowanie danej teorii, po­
nieważ. przyjęte linie analizy wzajemnie nakładają się na siebie.
1 izedslawione powyżej zasady wskazują tylko na ogólne ramy, w jakich teorie
mogą być zaprezentowane. Pozostaje jednak jeszcze jedna ważna reguła porząd­
kowania dalej analizowanych teorii. Osobowość to teoretyczny konstrukt wyja­
śniający niepowtarzalność i indywidualność jednostkową. Ta jednostkowa indy­
widualność w sposób oczywisty jest rezultatem spełniania się człowieka w pro­
cesie jego życia, które obejmuje wiele nie zawsze dających się jednoznacznie na-
Kontrowersje wokół psychologii osobowości 59
zwać kontekstów. Ważne pozostaje jednak odkrycie i nazwanie tych wymiarów
mlmiotowości, które nie tylko stanowią ojej indywidualności, ale które podle­
gają modyfikacjom i stanowią ich podstawę. Innymi słowy, chodzi o to, co kryje
się w dyspozycjach podmiotu i co jest przyczyną kształtowania jego indywidual­
ności Na przykład, teorie cech a priori przyjmują istnienie właściwości odróżnia­
jących ludzi od siebie - cechy są w podmiocie i tylko interakcja z różnymi kon­
tekstami prowadzi do nadania im specyficznej jakości (można mieć „naturę in­
trowertyka” , ale jedynie kontekst kulturowo-spoleczny nadaje tej naturze pewną
specyfikę - inlrowertywne zachowania będą inaczej się przejawiały w kulturach
Wschodu i Zachodu). Niemniej to tylko jedna, być może najbardziej dogodna for­
ma interpretacji. Do zgoła odmiennych interpretacji prowadzą teorie podkreśla­
jące rolę popędów jako istotnych naturalnych dyspozycji kreujących ludzkie dą­
] żenia. W sposobie spełniania się popędów, które mogą być zaspokajane poprzez
' interakcję z obiektami materialnymi i innymi ludźmi, tkwi przyczyna i podstawa
rozwoju indywidualności (osobowości). Popędy i z nimi związane potrzeby stają
1 się wyjaśnieniem osobowości. One są podstawą interpretacji osobowości w teo­
' riach psychoanalitycznych, neopsyehoanalitycznyeh, teoriach relacji z obiektem,
jak iw teoriach akcentujących dążenie do samorealizacji. Przy pewnego rodza­
ju uproszczeniu, można również do tej grupy zaliczyć teorie egzystencjalne - one
podkreślają wagę potrzeby odkrywania sensu (wartości, życia). Można zatem są­
dzić, że wymienione teorie z potrzeb i sposobu ich realizacji czynią podstawę
i przyczynę rozwoju osobowości. Wbrew pozornej swej odmienności, również
w tym stylu osobowość interpretują teorie poznawcze - dla nich również potrzeby
są czymś kluczowym (np. podkreślana przez K elly’ego potrzeba antycypacji jest
kluczowa w rozwoju konslruktów osobistych). Różnice sprowadzają się tylko do
odmiennego traktowania świadomości - w psychoanalizie spełnianie się potrzeb
i „gra” pozakontrolowanej nieświadomości jest istotna, w psychologii poznaw­
czej potrzeby i świadomość (rozumność, dążenie do harmonii poznawczej) sta­
ją się ważniejsze. Z pewnością świadomość jest tutaj podstawowa przypisanie
jej znaczenia prowadzi do innych interpretacji; prowadzi też do wyakcentowania
wagi świadomych doświadczeń i przeżyć.
Kryterium pozwalającym na odmienność interpretacji przez, nazwijmy je
ogólnie, „teorie potrzeb” jest przypisanie potrzebom przyczyn (podstaw) bio­
logicznych, psychicznych lub duchowych. Przyczyny biologiczne prowadzą do
analizy osobowości w kategoriach procesów adaptacji i przetrwania, przyczyny
psychiczne (jak np. potrzeba rozumienia) wymagają interpretacji w kategoriach
adaptacji struktur psychicznych, przyczyny duchowe pozwalają na analizę w ka­
tegoriach wyboru indywidualnego istnienia (bycia i stawania się).
Odmienną wersją są jednak teorie nie tyle akcentujące wagę posiadanych
przez jednostkę właściwości i jej potrzeb, ile znaczenie samej aktywności pod­
miotu - aktywności traktowanej jako działalność podejmowana w stosunku do
 60 Psychologia osobowości
różnych obiektów, form rzeczywistości. Uczynienie z działalności podstawy roz­
woju i kształtowania się indywidualności pozwala zupełnie inaczej spojrzeć na
osobowość. Poprzez podejmowane działania człowiek jako aktywny podmiot
kreuje siebie, kształtuje w sobie pewne właściwości (które są dalej różnic określa­
ne jako schematy dynamiczne, struktury poznawcze, oczekiwania, postawy itd.).
Można powiedzieć, żc jednostkowa osobowość to efekt procesów regulacyjnych
- tego typu interpretacje bardzo wyraźnie odbiegają od poprzednio opisywanych.
Działalność i działania to przyczyna i podstawa osobowości. Zrozumieć osobo­
wość to zrozumieć konteksty, w jakich występują działania oraz zrozumieć rezul­
taty podejmowanych jednostkowych działań.
I wreszcie inne modele interpretacji wyrastają z traktowania jcdnostkowości
jako rezultatu oddziaływania nań różnych kontekstów (kultury, społeczności itd.).
Jedyne, co w podmiocie jest przyczyną możliwości kształtowania się jego niepo­
wtarzalności, to jego zdolność do uczenia się oraz plastyczność dyspozycji psy­
chicznych. Ten styl myślenia i interpretacji jest najbardziej typowy dla podejścia
behawioralnego. W swojej prymitywnej formie oczywiście nie jest on wstanie
wyjaśnić indywidualności i osobowości, niemniej nasyca sobą współczesne teo­
rie z kręgu teorii społeczno-behawioralnych, społeczno-poznawczych. Nie tylko
tu jest on istotny. Wydaje się on ważny dla interpretacji kulturowych oraz kon-
struktywistycznych —kultura kreuje osobowość, a poprzez symbole i język kreu­
je ona poczucie jcdnostkowości, podmiotowości.
Pozostaje jeszcze jedna reguła lub przyczyna osobowości. Jest ona wciąż nie­
zbyt dopracowana, ale jak sądzę bardzo obiecująca. To próba interpretacji osobo­
wości (w sensie niepowtarzalnego i indywidualnego kształtu podmiotu) poprzez
potraktowanie jej jako rezultatu spełnienia się natury człowieka. Brzmi to może
dość enigmatycznie, ale stanowi poważne wyzwanie teoretyczne. Osobowość, bez
względu na jej podstawy, z reguły jest jednak opisywana jako konfiguracja wła­
ściwości jednostkowych będąca w stanie ciągłej zmienności i w procesie stałego
rozwoju. W istocie, do tej formuły explicite łub implicite prowadzą wszystkie in­
terpretacje. Wydaje się, że przyczyną i podstawą osobowości rozumianej właśnie
jako konfiguracja właściwości jest sposób realizacji natury człowieka. Pozostaje
tylko w tym wszystkim bardzo trudna próba określenia, na czym polega ta natura
i jaka jest jej specyfika. Dlatego perspektywa mitologiczna jest kluczem (nie tylko
w sensie perspektywy ontologicznej rozumianej na użytek '\,ychologii, o której
wspominał Brzeziński —por. Brzeziński 1978, s. 11-22, lecz w sensie filozoficz­
nym i antropologicznym). Właściwie tego typu interpretacja jest implicite zawarta-
w wielu teoriach m.in. egzystencjalnych, neopsychoanal¡tycznych. W autorskiej
interpretacji piszącego te słowa ta perspektywa jest podstawą zrozumienia osobo­
wości - osobowość się dzieje i spełnia tylko dzięki oraz poprzez spełnianie natu­
ry osobowej. Spełnianie się natury osobowej człowieka (perspektywa ontologicz-
na) poprzez jej atrybuty zda się być podstawą i przyczyną kształtowania się oso­
Kontrowersje wokół psychologii osobowości 61
bowości (por. analizy w rozdziale X IV ). Ten model interpretacji osobowości jest
nawiązania do personalistycznych idei (choć z innej perspektywy).
p r ó b ą
Powyżej wyróżnione grupy mogą być dalej porządkowane zgodnie z wcze­
śniej omawianymi kryteriami, tj. od cecłi natury ku sposobowi ich spełniania
sję w interakcji, w wymiarze „powszedniość indywidualność” oraz „stabilność
_ zmienność” . Nie sposób niestety uniknąć pewnego braku precyzji w tym wzglę­
dzie i zachować rozłączność lub przestrzegać warunku pierwotności-wtórności.
Niemniej, omówione kryteria będą wyznaczały linię myślenia autorskiego z za­
strzeżeniem niedoskonałości ich pełnego zachowania.
Podsumowanie
Treści przedstawione w tym rozdziale wskazują na trudności, z jakimi boryka
się psychologia osobowości. Pierwszą z analizowanych jest problem różnic po­
między wiedzą naukową a wiedzą potoczną, która może być traktowana jako pod­
stawa stylu interpretacji osobowości na poziomie wiedzy naukowej - nasuwa się
refleksja, na ile jednostkowe doświadczenia autorów stają się podstawą kreowa­
nia pewnego stylu interpretacji osobowości. Biorąc powyższe pod uwagę, wciąż
otwarte pozostaje opracowanie powszechnie akceptowalnych kryteriów, jakich
powinna przestrzegać każda teoria osobowości. Druga kwestia dotyczyła wskaza­
nia na uwarunkowania interpretacji osobowości wynikające z określenia samego
charakteru psychologii - czy jest to nauka, dla której wzorcem winny stać się na­
uki przyrodnicze, czy też jest to nauka, która powinna kierować się innymi reguła­
mi właściwymi dla podejścia idiografieznego i humanistycznego. Akceptacja jed­
nego z tycli modeli ma swoje wyraźne konsekwencje dla rozwoju charakteru, jaki
przyjmie dana teoria osobowości. Z tą kwestią ściśle związana jest metodologia
badań. Podejście wzorujące się na modelu nauk przyrodniczych zmierzać będzie
raczej do rozwoju metod eksperymentalnych i różnego rodzaju testów; podejście
wzorujące się na modelu nauk humanistycznych będzie skoncentrowane bardziej
na metodach samoobserwacji, metodach biograficznych czy narracyjnych. Kon­
sekwencje stosowania tych metod dla weryfikacji teorii będą już dalej oczywiste.
To są tylko niektóre, omawiane uwarunkowania i problemy, z jakimi boryka się
współczesna psychologia osobowości.
Odrębnym problemem jest sposób prezentacji teorii osobowości. Całość pre­
zentacji została podporządkowana zasadniczo trzem zasadom, tj. „wymiar stabil­
ności -zmienności” , „powszechność-indywidualność” oraz „od podmiotu rcalc-
62 Psychologia osobowości

tywnego do podmiotu aktywnego i będącego sprawcą” . Stąd jako pierwsze wystę­

pują teorie, które analizują podmiot jako cechujący się pewnymi właściwościami
osobowości (wymiar stabilności), a następnie teorie wskazujące na wagę interak­
cji w kształtowaniu i ujawnianiu się jednostkowych właściwości (wymiar zmien­
ności). Dalej, zgodnie z zasadą „powszechność-indywidualność” analiza będzie
Rozdział III
obejmowała teorie ewolucyjne i kulturowe, teorie psychoanalityczne, które za­
sadę ewolucji uczyniły kamieniem węgielnym interpretacji osobowości (Freud, Człowiek jako podmiot i jego właściwości
Jung), a następnie teorie analizujące wagę relacji interpersonalnych i ich znacze­
nie dla odkrywania jednostkowej tożsamości (od teorii Fromma do Adlera, od teo­ - teorie cech
rii ego Marlmanna do teorii Eriksona i Buhler). I ostatnie kryterium „podmiot re-
aktywny-podmiot aktywny” pozwala uporządkować teorie od tych traktujących
człowieka jako jednostkę reaktywną, poprzez traktujące człowieka jako jednost­
kę aktywną, działającą, regulującą własne zachowania (np. w ramach psychoana­
lizy: od Freuda do Fromma, od Fromma do Adlera; w ramach teorii behawioral- 1. Sięgając do przeszłości
no-poznawczych: od teorii Skinnera do teorii spoleczno-poznawczych Bandury),
aż do tych traktujących jednostkę jako osobę stanowiącą o samej sobie (stąd upo­
rządkowanie od sposobu spełniania potrzeb w interakcji z innymi, poprzez wagę Pierwszym i często podstawowym sposobem opisu osobowości, osadzonym
działań podmiotu, indywidualnego sposobu doświadczania siebie i kreowania sie­ zasadniczo w tradycji strukturalizmu, jest jej traktowanie jako zespołu cech. Teo­
bie, aż do stawania się podmiotem). rie cech mają swoją długą tradycję. Najwcześniej notowaną próbą opisu typów
charakteru była typologia Teofrasla (ucznia Arystotelesa) - IV w. p.n.e., a później
typologia temperamentów Galena (II w. 11.e.) bazująca na wyróżnionych przez l li-
pokratesa (V w. p.n.e.) sokach składających się na organizm (stąd znany podział
na typ sangwinika, melancholika, eholeryka i llegmatyka). Tak dawno wprowa-

Schemat nr 5. Typologia charakterów według 1. Kanta

M elancholik Choleryk
(stabe uczucia) (silna aktywność)

Flegm atyk Sangw inik

(słaba aktywność) (silne uczucia)

(za: Matthews, Deciry 1999, s. 10).

64 Psychologia osobowości Czlowiek jako podm iot i jego właściwości - teorie cech
65

Schemat nr 6 . 'typy charakterów według W.Wundta

żal, że podstawowe różnice indywidualne w zakresie osobowości znajdują swoje
Niestały odzwierciedlenie w języku - wszystkie języki nasycone są różnymi określeniami
(silne emocje) przymiotnikowymi opisującymi zachowania ludzi, stąd analiza nad nimi powin­
na prowadzić do odkrycia natury cech. W efekcie badania jego skupiały się na po­
szukiwaniu określeń, którymi ludzie posługują się przy opisie samych siebie oraz
na poszukiwaniu przymiotników, które stosują przy opisie innych ludzi. Postępy
w statystyce, szczególnie analiza korelacyjna i dalej czynnikowa, utorowały dro­
M elancholik Choleryk gę ilościowym badaniom cech osobowości. Zasługa Galtona w tym względzie jest
bardzo istotna (za: McAdams 2006, s. 120).
Niezmienny Zmienny
Należy również wspomnieć o Edwardzie Wcbbie, który zebrał dane opisują­
(wolne zmiany) (gwałtowne zmiany) ce zdolności umysłowe od 194 studentów oraz 140 uczniów i podzielił je na gru­
py określone jako zmienne charakteryzujące intelekt, emocje, towarzyskość, ak­
Fłegm atyk tywność i właściwości „mnie” (self). Webb ponadto pogrupował te dane w czyn­
Sangw inik
niki ogólne wyższego rzędu, które określi! jako ogólna inteligencja oraz charakter
(lub wola albo wytrwałość motywów). Ciekawe, że poszerzona ponowna anali­
za danych uzyskanych przez Webba ujawnia istnienie 5 lub 6 czynników, które są
podobne do współcześnie odkrywanych wymiarów osobowości. Badania zarów­
Stały no Galtona, jak i Webba można traktować jako prekursoryczne dla leksykalnego
(słabe emocje) stylu analizy cech osobowości (obecnie, jak się zdaje, dominującego).

(za: Matthews, Deary 1999, s. 10).

Schemat nr 7. Połączona konfiguracja typów „Gałen - Kant - W undt’

2. Podstawowe sposoby i strategie interpretacji cech
Silny Slaby we współczesnej psychologii

Szybki Choleryk Sangw inik Współcześnie analiza osobowości w kategoriach cech jest jednak dość zróżni­
cowana. Zasadniczo można wymienić dwie główne linie, różnorodne wewnętrz­
Wolny
nie. Jedna linia to przypisanie cechom statusu mitologicznego - cechy istnieją re­
Melancholik Fłegm atyk
alnie w podmiocie i są podstawową przyczyną zmienności zachowań (podejście
dyspozycyjne), a druga to przypisanie cechom statusu lconstruktów społecznych
(za: Eysenck 1960).
(pioces konstiukcji cech osobowości jest traktowany jako efekt komunikacji po­
między osobami i następuje zgodnie z normami czy wartościami danej kultury
dzony zainspirował wiele analiz i zachował się zasadniczo do dnia dzisiejszego.
- stąd podstawowe znaczenie będzie miał język). Ta druga linia nazywana jest po­
Znane są analizy I. Kanta, który umiejscowił cztery klasyczne typy temperamentu
dejściem deskryptywnym (zwolennicy tego podejścia określają cechy jako de-
na dwóch wymiarach - uczucia i aktywności, a dalej W. Wundta opisujące te typy
skryptywne konspekty posiadanych właściwości).
na wymiarach „mocne słabe uczucia” i „zmienna —niezmienna aktywność” (za:
Pizcdstawiciele traktujący cechy jako realnie istniejące struktury w podmiocie
Matthews, Dcary 1999, s. 10).
będą poszukiwali genetycznych i psychofizjologicznych podstaw cech (najbar­
Historycznie rzecz biorąc, pierwsze naukowe studia nad różnicami indywidu­
dziej znani to Allport, bysenck, Cloningcr). Z kolei, przy podejściu deskryptyw­
alnymi były prowadzone w wieku X IX przez Sir Francisa Galtona. Galton uwa-
nym można wymienić trzy zróżnicowane sposoby interpretacji cech.
66 Psychologia osobowości
Pierwszy sposób to traktowanie cech jako behawioralnych dyspozycji (ce­
chy to tendencje do działania, myślenia, odczuwania w jednorodny sposób, któ­
re są ściśle powiązane z zewnętrznymi wpływami, takimi jak normy kulturowe
czy zmienne sytuacyjne; można je traktować jako opisy zachowań i przypisywać
im właściwości bycia przyczyną zachowań oraz generowania zachowań). Najbar­
dziej znanymi przedstawicielami tego typu interpretacji sąCattell, McCrae i Co-
sta, Hogan, Wiggins, Leary.
Drugi sposób reprezentowany przez Bussa i Craik to traktowanie cech jako
powtarzalnych, względnie trwałych działań jest to tzw. podejście od strony czę­
stotliwości występowania działań (cechy są kategoriami opisującymi działania;
działania, akty zachowania, które mają te same własności funkcjonalne, mogą być
grupowane w pewne wiązki, w ramach których dadzą się wyróżnić działania ma­
jące bardziej prototypowy lub reprezentatywny charakter).
1 wreszcie podejście trzecie to traktowanie cecli jako kategorii lingwistycznych
(cechy są umownymi fikcjami tworzonymi na rzecz, kategoryzacji i nadania znaczenia
różnym zachowaniom i doświadczeniom; one nie istniejąpoza umysłem obserwatora,
są elektem społecznej interakcji i dyskursu społecznego). Najbardziej znani przedsta-
wiciele tej formy interpretacji to Mischel, Shweder, Harre i Gillett, I lampson.
Zasadniczo linia „deskryptywna” (konstruktywislyezna) stanowi podstawę
przejścia od analizy osobowości jako dyspozycji do analizy osobowości w k;
go riac 11 interakcj onizni u.
Przy czym, poza zaprezentowanym zróżnicowaniem interpretacji na dwa po­
dejścia - dyspozycyjne i deskryptywne, można wskazać na specyfikę strategii
stosowanych przy dochodzeniu do uchwycenia cech. Szczególnie jest to istot­
ne przy podejściu deskryptywnym.
Pierwsza strategia to rejestracja częstotliwości ujawnianych działań (zacho­
wań); cecha staje się wówczas kategorią opisująca danego typu działania (zacho­
wania) - np. „nieśmiałość” to kategoria opisująca takie dominujące działania jak
„unika kontaktów z innymi osobami” , „wykazuje zakłopotanie w sytuacjach in-
terpersonalnych” . To podejście jest właściwe dla Bussa i Craika. Przy czym do­
chodzenie do oceny „częstotliwości ujawnianych działań” odbywa się w pewnych
etapach. Pierwszym etapem jest „nominacja działania” (act nomination), która
polega na kwalifikacji działań do danej kategorii cech (np. jeśli uwzględnimy ce­
chę impulsywności, wówczas należałoby wyróżnić taką listę działań, które odpo-
wiadalyby tej cesze). Drugi etap, „ocena prototypowości” (pm toiypicalU yjiulge-
ment) polega na wyborze tych działań, które są najbardziej centralne dla danej ce-
chy (np. zdaje się, że bardziej centralne dla cechy „dominacja” jest działanie „kon-
trolujc zachowania innych w grupie” niż działanie „przychodzi na spotkania wtc-
dy, kiedy chce” ). I wreszcie etap trzeci polega na gromadzeniu informacji o dzia-
łaniach jednostek w codziennych sytuacjach (jest to dość kłopotliwe i najczęściej
źródłem informacji staje się sama osoba lub jej najbliżsi).
C z ło w ie k jako podmiot i jego właściwości - teorie cech 67
Poza strategią „częstotliwości ujawnianych działań” można wyróżnić do­
datkowo strategie: leksykalną, statystyczną i teoretyczną. Strategia leksykal­
na sprowadza się do identyfikacji cech osobowości na podstawie określeń uży­
I wanych do opisu różnic indywidualnych w języku naturalnym. Najczęściej przy
wyróżnianiu określeń stosuje się dwa kryteria: a) częstotliwość stosowanych
\ w danym języku synonimów - jeśli dana cecha posiada np. dwa bliskoznaczne
określenia, wówczas będzie ona mniej istotna dla opisu osobowości od cechy po­
siadającej sześć bliskoznacznych określeń (z uwagi na dominację języka angiel­
skiego, niestety z tej perspektywy następuje później transformacja określeń na
inne języki - co jest oczywistym przykładem metafory antropologicznej - por.
Gasiul 2000); b) międzykulturowa uniwersalność określeń (określenia opisują­
ce dane cechy istnieją we wszystkich lub w większości kultur). Oczywiście, że
ta strategia leksykalna jest często bardzo kłopotliwa - każda kultura ma bowiem
w sobie takie opisy, które oddają specyfikę zachowań jej członków (np. choćby
historycznie uwarunkowane i ważne dla polskiej kultury określenie „patriotycz­
j ny” ma w kulturze amerykańskiej zupełnie inne konotacje). W każdym razie ta
!i strategia staje się najczęściej punkiem wyjścia u wielu teoretyków do zastosowa­
nia kolejnej strategii statystycznej.
Strategia statystyczna sprowadza się obecnie do stosowania analizy czynniko­
wej, której wyniki stają się podstawą uchwycenia spektrum cech charakteryzują­
cych osobowość (podejście leksykalno-statyslyczne jest chyba najbardziej cha­
rakterystyczne dla Catlella oraz Costa i McCrae).
■ I wymieniona strategia teoretyczna polega w istocie na pierwotnym przyjmo­
waniu założeń teoretycznych odnośnie osobowości i rozwijaniu na nich opartych
opisów. Ta strategia jest stosowana przez wielu teoretyków (na przykład, propozy­
cja Maslowa czy Allporta wskazująca na cechy, jakie powinna posiadać dojrzała
osoba). Nie ulega wątpliwości, że ten „nieempiryczny” sposób podejścia do ana­
lizy osobowości wymaga mocnych podstaw i uzasadnień teoretycznych odwołu­
j jących się jednak do faktów empirycznych (za: Buss, Larsen 2005, s. 64-74).
Warto jednak na początku zaprezentować specyfikę dyspozycyjnego podejścia do
\ osobowości, w której pierwszą grupę będą tworzyły tzw. teorie konstytucjonalne.
j.
i\
j!
li 3. Konstytucjonalne teorie osobowości
fj
j:
Ij Chyba najbardziej rozpowszechnionymi teoriami konstytucjonalnymi w psy­
ii chologii są propozycje E. Kretschmera oraz W. Sheldona.
 68 Psychologia osobowości

Kretschmer uważał, że konstytucja ciała, która obejmuje budowę, proporcje,

n Człowiek ja k o podm iot i je g o w łaściw ości ~ teorie cech

mózgu i ośrodkowego układu nerwowego w stosunku do innych struktur) - rozwi­

69

objętość i wagę, stanowi pewnego rodzaju podstawę wykształcenia się właściwo­

jająca się z ektodermalncj warstwy zarodka. Każdy z badanych może być oceniony
ści osobowościowych, a szczególnie podatności na zaburzenia psychiczne. Na
w zakresie wymienionych komponentów na skali od 1 (niskie nasilenie) do 7 punk­
podstawie własnych systematycznych badań wyróżnił on w sumie cztery typy bu­
tów (wysokie nasycenie danym komponentem). Poza pierwotnymi, Sheldon wska­
dowy: typ leptosomatyczny (smukły, wątły), typ pykniczny (otyły), typ atletyczny
zuje na tzw. wtórne komponenty, do których należą: a) dysplazja (miara dysharmo-
(muskularny, o silnej budowie) oraz typ dysplastyczny (nieregularny, bezkształt­
nii pomiędzy różnymi częściami ciała lub wielkość rozbieżności między pierwot­
ny)- typ leptosomatyczny cechuje się temperamentem schizotymicznym (m.in. za­
nymi typami somatycznymi), którą można ocenić w stosunku do każdego z wy­
mknięty w sobie, nieśmiały, mało towarzyski) i jest podatny na zaburzenie o cha­
mienionych komponentów ciała; b) gynandromorfia (stopień nasycenia cechami
rakterze schizofrenicznym; typ pykniczny cechuje się temperamentem cykloty-
pici przeciwnej, np. mężczyzna o drobnych rysach twarzy, o szerokich biodrach);
micznym (m.in. otwarty, towarzyski, kontaktowy, realistyczny) i jest podatny na
c) aspekt powierzchowności (albo atrakcyjność estetyczna ciała). Z wymieniony­
zaburzenie o charakterze psychozy depresyjno-maińkalncj; typ atletyczny (o tem­
mi komponentami, typami somatycznymi, jak wynika z badań Sheldona, korespon­
peramencie iksotymicznym lub wiskozyjnym cechuje się m.in. niską plastyczno­
dują pewne typy temperamentu (autor zasadniczo zamiennie traktował pojęcia tem­
ścią, spokojem, ociężałością i lepkością myślenia); typ dysplastyczny, któremu au­
peramentu i osobowości), które wskazują na skłonności do danego sposobu zacho­
tor nie przypisał żadnego typu temperamentu, choć jest on bardziej podatny, po­ 1
¡i wań. Przy czym, jak twierdzi Sheldon, jest to tylko skłonność (ona powoduje nasta­
dobnie jak typ atletyczny, na zaburzenie o charakterze schizofrenii. Później, pol­
litI wienie do środowiska, nastawienie na selekcję pewnych odpowiadających danemu
ski psychiatra Eugeniusz Brzezicki wprowadził do typologii Kretschmera czwar­ •ił
typowi bodźców), natomiast dominujące utrwalone sposoby zachowań (czy cechy
ty typ temperamentu - skirlotymiczny (lekkomyślność, słomiany zapal, samowola, 4 osobowości) są zawsze efektem interakcji typu somatycznego i oddziaływań środo­
a w sytuacjach trudnych życiowo pewnego rodzaju upór, wytrwałość). II wiskowych (ważny jest kontekst, stereotypy kulturowe). W każdym razie wymie­
Kretschmer sądził, że pomiędzy normą (reprezentowaną przez dany typ tempe­ lii nione tizy komponenty temperamentu wiążą się z odpowiednimi komponentami
ramentu) a patologią (schizofrenia lub psychoza depresyjno-maniakalna) występu­ I struktury ciała. Pierwszy komponent temperamentu, wiscerotonia, wiąże się z en-
ją stany pograniczne, co by wskazywało na ciągłość tych dwóch skrajnych stanów
domorfią (wiscerotonik jest otwarty na doświadczenia zewnętrzne, nastawiony na
(w przypadku schizotymiczncgo typu stanem pogranicznym jest stan schizoidii,
innych, pragnie aprobaty, przejawia zamiłowanie do wygody fizycznej, jedzenia);
natomiast w przypadku typu cyklotymicznego takim stanem jest stan cykloidii od­
drugi, somatotonia, koresponduje z mezomorilą (somatotonik to osoba energiczna,
powiadający osobowości cykloidalnej). Teoria, a właściwie, w świetle obecnych
mało wrażliwa psychicznie, pragnie dominować, przejawiająca zamiłowanie do ry­
kryteriów naukowych, propozycja Kretschmera, jest już tylko historią.
zyka, hazardu) i trzeci, ccrcbrotonia, odpowiada ektomorfii (cerebrotonik jest raczej
Podobnie zarzucana zostaje, jeszcze do niedawna dość szeroko analizowa­
zamknięty w sobie, woli samotność, jest zahamowany w kontaktach społecznych,
na, teoria Sheklonn. Można jedynie wspomnieć krótko o najważniejszych jej tre­
skiępowany w postawie, ruchach, uczuciach). Podobnie jak w przypadku kompo­
ściach. Shcldon (za: Hall, Lindzey 1990, s. 444 -477) prowadził bardzo systema­
nentów somatycznych, komponenty temperamentu oceniane są w skali od 1 (niskie
tyczne i dokładne analizy mogą one być przykładem poprawności naukowej. Za­
nasycenie) do 7 (wysokie nasycenie). Zasięg i zakres badań, które przeprowadzał
sadnicze znaczenie w badaniach tego autora miało rozpoznanie czynników biolo-
Sheldon jest ogromny - obejmowały one również próby ustalenia relacji pomiędzy
giczno-dziedzicznych jako podstawy zachowania. W szczególności ważna staje się
typem budowy ciała a patologią. I choć teoria Sheldona zostaje już pewnego ro­
struktura fizyczna organizmu (morfogenotyp), która dla zewnętrznego obserwato­
dzaju przeżytkiem, warto jednak uwzględnić jej znaczenie w dążeniu do określenia
ra dostępna będzie w postaci budowy ludzkiego ciała (fenotyp). Na podstawie ba­
związków osobowości z biologicznymi właściwościami organizmu.
dań wielu tysięcy osób i zastosowania precyzyjnych pomiarów Sheldon odkrył trzy
Wreszcie, jako przykład obecnie pomijanych teorii konstytucjonalnych, warto
komponenty pierwotne charakteryzujące strukturę budowy ciała (tzw. typy soma­
wspomnieć o analizach samego H.J. Eysencka prowadzonych z W.L. Recs’cin
tyczne). Były to: endomorlia (miękkość ciała i zaokrąglona figura; slaby rozwój ko­
-jest to wszak wątek znanej i powszechnie obecnie uznawanej czynnikowej teorii
ści, niski stosunek powierzchni ciała do jego masy; silnie rozwinięte narządy tra­
osobowości. W najwcześniejszej wersji Eysenck (1948, s. 25) opisuje osobowość
wienne), która rozwija się z endodermalncj warstwy komórek w embrionie; mezo-
jako całość aktualnych i potencjalnych układów zachowania organizmu zdeter­
morfia (ciało silne, twarde, umięśnione, przygotowane do wytężonego i długotrwa­ minowanego przez dziedziczność i środowisko. I dalej dodaje, że rozwój osobo­
łego wysiłku) - rozwijająca się z mczodcrmalncj warstwy komórek w embrionie;
wości jest możliwy dzięki funkcjonalnej interakcji czterech głównych sfer, w któ-
ektomorfia (chudy, słabo umięśniony, dominacja powierzchni nad masą, dominacja
ie te układy zachowania są zorganizowane, tj. sfery poznawczej (intelekt), sfe­
70 Psychologia osobowości
ry wolitywnej (charakter), sfery afektywnej (temperament) i sfery cielesnej (kon­
stytucja ciała). Później natomiast tenże autor definiował osobowość jako mniej
lub bardziej trwałą organizację charakteru, temperamentu, intelektu i konstytucji
ciała, która to organizacja określa jej jedyne przystosowanie do środowiska (Ey-
senck 1960, s. 2). Tak pojmowana osobowość może być analizowana z punktu
widzenia charakteryzujących ją wymiarów, do których należą ekstrawersja-intro-
wersja (12-1), neurotyzm stabilność emocjonalna (N), psychotyzm-superego (P).
Wymiar ekstrawersji-introwersji oraz neurotyzmtt często są traktowane jako wy­
miary temperamentu, natomiast wymiar psyehotyzmu, pojmowany jako dyspozy­
cja do zaburzeń w zakresie procesów poznawczych i motywacyjnych (Eysenck
1961, 1967), może być związany ze sferą intelektu i charakteru (choć nie jest to
tak jasne). Ogólnie ujmując, podstawą fizjologiczną wymiaru E-I jest siatkowa-
to-mózgowa pętla pobudzenia, wymiaru N system limbiczny (mózg wisceralny),
a P androgeniczny system hormonalny (Eysenck 1981, s. 6 ).
Ze sferą cielesną sąjednak związane inne właściwości. Te właściwości to zmii
ne opisujące jednostką pod kątem jej budowy ciała. Eysenck (1960, s. 336 3 ;"i
wskazuje na dwie właściwości, które określa jako wymiary - jednym jest rozmiar
ciała, a drugim kształt ciała. Można te właściwości opisać, odwołując się do opi-
su prostokąta. Iloczyn długości i szerokości wskazuje na rozmiar, natomiast ilo­
raz długości do szerokości wskazuje na kształt. Uzyskany w analizie czynnikowej
ogólny czynnik determinujący budowę ciała to rozmiar ciała; obejmuje on u męż­
czyzn m.in. takie zmienne jak stosunek długości ręki do sylwetki ciała, stosunek
szerokości czaszki mierzonej na poziomie wyrostka rylcowatego do wzrostu mie­
rzonego od stóp do końca obojczyka, a u kobiet harmonijność wzrostu, sylwetki,
długość ręki, wzrost mierzony od stóp do mostkowego końca obojczyka. Z uwa­
gi na rozmiar ciała populacja dzieli się zgodnie ze statystycznym rozkładem nor­
malnym na typy: makrosomatyk (poniżej lub powyżej 1 odchylenia standardo’
go), mezosomatyk (w granicach jednego odchylenia standardowego), mikrosoma-
tyk (jedno odchylenie powyżej lub poniżej odchylenia standardowego). Z badań
wynika, że osoby o budowie makrosomatycznej mają tendencje do niezależności,
szerokich zainteresowań, w sytuacjach zagrożenia są bardziej aktywne i agresyw­
ne (za: Rees 1950). W porównaniu z nimi, mikrosomatycy to osoby zależne, za-
niepokojone, słabe psychicznie, mające częściej tendencje hipochondryczne, za-
hamowane seksualnie, o niższej inteligencji. Niestety, na podstawie badań nie da
się określić jednoznacznie związków rozmiaru ciała ze znanymi wymiarami oso-
bowośei, tj. z introwersją-ekslrawersją, neurotyzmern bądź psychotyzmem (choć
mikrosomatycy wydają się być bardziej neurotyczni i psychotyczni).
Drugą właściwością charakteryzującą budowę ciała jest jego kształt. Ten czyn-
nile, według Eyseneka (1959), jest pozytywnie nasycony „miarami długości” a ne­
gatywnie „miarami szerokości” - różnicuje zatem dwa skrajne typy na linii „gru­
by - chudy” . Eysenck opracował wskaźnik oceny kształtu ciała, którym jest sto-
C zlo w ie k ja k o p o d m io t i je g o właściwości - teorie cech 71
sanek wzrostu do średnicy klatki piersiowej (Rees 1945-46, s. 25). Podobnie jak
f w przypadku rozmiaru ciała, całość populacji można podzielić zgodnie ze staty­
f stycznym rozkładem normalnym na typy: leptomorfik (jedno odchylenie powyżej
f lub poniżej średniej), mezomorfik (w granicach jednego odchylenia standardowe­
■ go - dwie trzecie populacji) oraz eurymorfik (jedno odchylenie standardowe po­
niżej lub powyżej średniej). Z badań wynika, że osoby leptomorficzne są bardziej
£ sumienne w pracy, uporządkowane, skupione na sobie, ujawniają wyższe poczu­
cie winy, z dominacją temperamentu artystycznego. Neurotycy o budowie lepto-
morłicznej ujawniali ponadto częściej natręctwa, depresje, bóle głowy, zaburzenia
J.: w trawieniu, tendencje do utraty wagi, skłonności antyalkoholowe. Z kolei u osób
o kształcie eurymorfieznym dominowały tendencje do zachowań histerycznych (za:
Eysenck 1960, s. 319-345). Również bardzo problematyczny jest związek kształtu
| ciała z trzema znanymi wymiarami osobowości (generalnie osoby o budowie lep-
toniorficznej mają wyraźniejsze tendencje do zachowań introwertywnych, a osoby
0 budowie eurymodicznej tendencje do zachowań ekstrawertywnych).
Jak wynika z przedstawionej prezentacji, teorie konstytucjonalne stanowi­
ły dość duże wyzwanie dla teoretyków osobowości. Postęp nauk medycznych
j 1biologicznych istotnie wpłynął na nowe możliwości interpretacji zachowań (po­
zwolił na bardziej precyzyjne i lepsze rozpoznanie mechanizmów biologicznych)
i ujawnił wyraźną ograniczoność myślenia w kategoriach konstytucjonalnych.
To, co mniej doskonale, ustąpiło miejsca bardziej doskonałemu. Badania zainicjo­
wane przez zwolenników wiązania osobowości z budową ciała (lub szerzej z kon­
stytucją cielesną) przerodziły się w badania poszukujące związków i odkrywają­
i ce mechanizmy biologiczne względnie trwałych właściwości osobowościowych.
I w tym sensie nurt konstytucjonalny nie tyle zaniki, co przerodził się w nową ja­
kość, która znajdzie swój wyraz w poszukiwaniu biologicznych podstaw najbar­
dziej wymiernych lub tylko dających się lepiej określić cech osobowości (widocz­
ne jest to w badaniach nad biologicznymi uwarunkowaniami Wielkiej Piątki).
|
- 4, Cechy jako realnie istniejące struktury neuropsychiczne
•
.
4.1. Cechy jako właściwości adaptacyjne
w propozycji C.R. Cloningera
:
Cloninger w zasadniczej mierze jest przedstawicielem tego podejścia, któ­
re nawiązuje do tradycji poszukiwania biologicznych podstaw postrzeganych
cech osobowości (co ma swoje korzenie nie tylko w myśleniu strukturalnym,
 72 Psychologia osobowości Czlowiek jako podmiot i jego właściwości - teorie cech 73

lecz głównie w podejście typowym dla funkcjonalizmu). Jest to właściwie cy- rakcji z otoczeniem - to dopiero ona pozwala na dany ich rozwój. Autor podkre­
scnckowskic podejście do analizy osobowości, poszukujące neurofizjologicz­ śla szczególną rolę czynników socjokulturowych (kultura może wyzwalać biolo­
nych podstaw osobowości. Propozycja Cloningera łączy właściwie wymiaro­ giczną selekcję cech osobowości) (za: Foulkes 1991).
we i kategoriałne analizy cech osobowości i próbuje wskazać na związek za­ Poniżej zamieszczony schemat ukazuje typologię zachowań ludzkich opraco­
chowań normalnych z nienormalnymi (podobnie jak to ma miejsce w teorii Ey- w a n ą w oparciu o omawiane wymiary osobowości.
sencka). Wyjściowo wskazywał on na trzy wymiary osobowości, które są ści- $/
śle związane ze strukturami biologicznymi, genetycznymi i ncuroanatomicz- z
Schemat nr 8 . Typy osobowości według C.R. Cloninger
nymi. Największą wagę przywiązuje jednak do neurolransmiterów - dopami- at:
ny, serotoniny oraz norepinefryny. Każdy z tych neurolransmiterów zdaje się 2?
być podłożem specyficznych właściwości. Należy jednak dodać, że właściwo- H
ści osobowości mają charakter interakcyjny i są istotne z punktu widzenia peł- '■
nionych przezeń funkcji adaptacyjnych. Cloninger wskazuje na trzy podstawo- :|
we cechy osobowości, z perspektywy których można zróżnicować posiadane 4
. przez wszystkich ludzi wymagane zdolności adaptacyjne. Pierwsza cecha (w y­
miar), związana z scrotoniną, to unikanie straty (szkody) (harm avoidance). li
Opisuje ona dyspozycję do reagowania na zmiany w otoczeniu z jednej stro- ij
ny z dużą ostrożnością (postrzeganą ostrożnością), z drugiej strony bez lęku, ł
bez zahamowań. Oczywiście nie ma jakiejś linearnej zależności pomiędzy se- ,|
rotoninąa tym wymiarem osobowości. Niemniej, bardzo niski poziom seroto­
niny w płynie mózgowo-rdzeniowym jest związany z ryzykiem depresji, nato­
miast w stanach lęku i stresu jest on podniesiony. Niski poziom serotoniny zda •
się być związany z niską ostrożnością (niski poziom unikania straty). Ludzie :'
sytuujący się na niskim poziomic unikania straty opisywani są jako energiczni, ■
wychodzący naprzeciw, optymistyczni; ludzie cechujący się natomiast wyso­
kim poziomem unikania starty (ostrożni) charakteryzują się nieśmiałością, za­ Bez lęku Ostrożność Nastrojowy,
hamowaniem, ostrożnością, są pełni obaw (wydaje się, że jakby oczekiwali ja­ sentymentalny
kichś krzywdzących i nieprzyjemnych zdarzeń, a stąd ciągle są wyczuleni na
oznaki zagrożenia). (za: E. F. Foulkes 1991, s. 228).
Drugim wymiarem, związanym z poziomem norepinefryny, jest zależność od
nagrody ( reward dependence), co zaznacza się albo tendencją do nieangażowa- Cloninger poza wymienionymi wymiarami osobowości dodaje jeszcze czwarty
nia się, oderwaniem się (detached) od nacisków innych osób, sytuacji i emocjo­ wymiar, mający swoje biologiczne podłoże a określany jako wytrwałość (persi-
nalną odpornością (tough-minded) przy ocenie sytuacji i innych ludzi (takie oso­ stence). Ale, jak wyżej już sygnalizowano, opisywane wymiary osobowości pod­
by są wytrwałe, pracowite i zaangażowane na rzecz działań przynoszących nagro­ kreślają aspekt adaptacyjności. Ważne jest jednak zwrócenie uwagi na element
dę - mają niski poziom norepinefryny), albo tendencją do sentymentalności i na- : dojrzałości, który zostaje przez Cloningera uwzględniony jako coś kluczowego
strojowości (wysoki poziom norepinefryny). dla zrozumienia osobowości ludzkiej. Stąd autor wymienia trzy dodatkowe wy­
Trzeci wymiar, poszukiwanie nowości (novelty seeking ), związany z pozio­ miary, które dojrzewają w dorosłości i wpływają na osobistą i społeczną efektyw­
mem dopaminy, wskazuje na osoby impulsywnie reagujące na nowości, podej­ ność funkcjonowania. Są to: a) kierowanie sobą (samo-dyrektywność - self-di-
mujące działania ryzykowne, ekscytujące (niski poziom dopaminy jest nieja­ rectedness) —stopień, w jakim jednostka postrzega siebie samą jako kogoś auto­
ko przyczyną i czynnikiem prowokującym do jego podniesienia, stąd takie wła­ nomicznego; b) kooperatywność (gotowość do współpracy - co-opera/ivenes.s)
śnie zachowania) lub osoby rozważne, refleksyjne i konserwatywne. Uaktywnie­ -stopień zintegrowania ze społecznością; c) transcendencja (transcendence)
nie się tendencji opisywanych na tych wymiarach zależy jednak od rodzaju intc- -bycie integralną częścią uniwersum (za: Malthews, Deary 1999, s. 216-217).
74 Psychologia osobowości
4.2. Główne wątki czynnikowej teorii osobowości H.J. Eysencka
Wyżej prezentowano definicję osobowości oraz wątek konstytucjonalny teorii
Eysencka. Jeśli poszukujemy nawiązań do historycznych korzeni, to można po­
wiedzieć, że teoria lego autora wiąże ze sobą tradycje strukturalistyczne, lunk-
ejonalizm oraz behawioryzm. U podstaw teorii omawianego autora znajduje się
osiem założeń, które uzasadniają dalsze wywody. Należą do nich:
jednostki różnią się pod względem posiadanych względnie trwałych dyspozy­
cji osobowościowych określanych jako cechy;
podstawą identyfikacji cech osobowości jest analiza korelacji (czynnikowa);
- cechy osobowości w istotnej mierze są zdeterminowane przez dziedziczność;
- cechy osobowości są mierzalne przy pomocy kwestionariuszy;
- interaktywny wpływ cech i sytuacji prowadzi do przejściowych wewnętrz­
nych warunków znanych jako „stany” ;
- stany osobowości są również, mierzalne przy pomocy kwestionariuszy;
cechy i stany są zmiennymi pośredniczącymi wyjaśniającymi różnice indywi­
dualne w zachowaniu w takim zakresie, na jaki pozwalają odpowiednie kon­
strukcje teoretyczne;
- relacje pomiędzy cechami albo stanami i zachowaniem nie dadzą się właści­
wie wprost uchwycić, gdyż. zależą też (są moderowane) od interakcji pomię­
dzy cechami, stanami i innymi istotnymi czynnikami (Eysenck 1981, s. 3).
Eysenck (1916 -1998) broni teorii cech, wskazując na słabości krytyki sy-
tuacjonistów (patrz dalej) i odwołując się do istotnych argumentów natury em­
pirycznej. Słabość krytyki wynika z niewłaściwego doboru próby, zastosowa­
nia nierzetelnych narzędzi badawczych, ubogich i zawodnych kryteriów oceny.
Na przykład, badania Epsteina dowodzą, że stałość nastroju mierzona w odstę­
pie dwudniowym wynosiła tylko 0 ,2 0 , lecz wzrosła do 0,88 gdy pomiaru doko­
nano w dłuższych odstępach czasowych; badania Harlshorne, May i Shuttleworth
ujawniły, że pomiar różnymi teslami prowadzi do odmiennych wniosków w za­
kresie dokładności przewidywania wagi cech osobowości (za: Eysenck 1981, s.
4). Ponadto, jak dowodzi Eysenck, o ile zmienne osobowościowe wyjaśniają tyl­
ko 9 % zmienności wyników, to zmienne sytuacyjne tylko 10% (zatem trudno mó­
wić o „wyższości” zmiennych sytuacyjnych nad zmiennymi osobowościowymi).
Teorie cech nigdy nie negowały wagi czynników sytuacyjnych. Można powie­
dzieć, że teorie cech ze swej istoty są teoriami interakcyjnymi —wpływ cechy na
zachowanie w pewnych sytuacjach jest bardziej widoczny niż w innych.
Pomimo swojej wielowątkowości teoria Eysencka jest zwarta i przejrzysta.
Nawiązuje ona do wcześniejszych koncepcji, stanowiąc tym samym pewnego
C z ło w ie k jako podmiot i jego właściwości - teorie cech 75
rodzaju kontynuację tradycji psychologicznych (szczególnie dotyczy to analizy
osobowości w zakresie wymiarów ekstrawersji-introwersji oraz neurotyznui-sta­
bilności). Szczególny wpływ na rozwój teorii osobowości Eysencka miały m.in.
takie szkoły lub postacie jak Gross (wskazujący na fizjologiczne podstawy ekstra-
wersji i introwersji), Spearman (założyciel szkoły londyńskiej i zwolennik anali­
zy czynnikowej), a dalej analizy Guilforda, podejście psychometryczne I leyman-
sa Pawiowa (a zwłaszcza badania i koncepcja Tieplowa).
' Przy czym, ogólnie biorąc, teoria rozwija się niejako w oparciu o dwie linie
analizy. Pierwsza, opisowa, bazuje na analizie czynnikowej, a druga przyczyno­
wa oparta jest na eksperymentach wydcdukowanyeh z teorii (stąd można powie­
dzieć, że Eysenck stosuje głównie metodę hipotelyczno-dedukcyjną). Powyższe
gwarantuje ciągły proces modyfikacji lub uzupełnienia teorii o coraz to lepsze
przewidywania. W wyniku zastosowania z jednej strony korelacyjnych procedur
statystycznych, a z drugiej osiąganych na ich podstawie nowych możliwości in­
terpretacji (których źródłem są uzyskiwane rezultaty analizy czynnikowej), autor
stopniowo odkrywał podstawowe wymiary charakteryzujące osobowość oraz ich
uwarunkowania.
Patrząc od strony strukturalnej, osobowość daje się opisać przy pomocy już
wcześniej wymienianych trzech wymiarów: ekstrawersji-introwersji, neuroly-
zmu-stabilności, psychotyzmu-superego. Wymiar E-l wskazuje na różnice w za­
chowaniu w stosunku do świata zewnętrznego, innych ludzi i samego siebie. Eks-
trawersja to tendencje do poszukiwania kontaktu i więzi z innymi ludźmi, do po­
szukiwania przyjemności i zadowolenia (stąd obecnie niektórzy autorzy skłania­
ją się do jej interpretacji w kategoriach motywacyjno-emocjonalnych), natomiast
introwersja obejmuje takie cechy jak większa nieśmiałość, rezerwa w stosunku do
innych, znajdywanie przyjemności i stymulowanie raczej przez wewnętrzne sta­
ny osobowe i idee.
Drugi wymiar N opisuje emocjonalne zachowania. Osoby niestabilne (neu­
rotyczne) są nastrojowe, drażliwe, pełne niepokoju i zdenerwowania, natomiast
osoby stabilne są na ogól spokojne, zrównoważone, beztroskie, solidne. 1 wresz­
cie wymiar P wskazuje raczej na tendencje do zachowań antyspołecznych, ryzy­
kownych, impulsywnych i agresywnych, do egocentryzmu, na niską samokontro­
lę (stąd przeciwny biegun wskazuje na dobrze ukształtowane superego i wyso­
ką samokontrolę). Tak, jak wyżej wzmiankowano, nie da się przewidzieć zacho­
wań jednostkowych tylko w oparciu o jeden wyszczególniony wymiar osobowo­
ści - konieczne jest uwzględnienie wzajemnej interakcji pomiędzy wymieniony­
mi wymiarami (ta interakcja pozwala bowiem dopiero na właściwe przewidywa­
nia zachowań). Zobrazowaniem tej zależności jest poniższy schemat.
Przy traktowaniu cech jako realnie istniejących struktur istotne staje się szuka­
nie znajdujących się u ich podstaw mechanizmów neurofizjologicznych. Szcze­
gólnie szeroko opracowane i weryfikowane w tym zakresie są analizy wymiaru
 76 Psychologia osobowości Czlowiek jako podmiot i jego właściwości - teorie cech 77

Schemat nr 9. Cechy osobowości określane na podstawie wymiarów E-I i N-S mowanie). Pobudzenie oznacza facylilację reakcji spostrzeżeniowych, moiorycz-
nych, uczenia się i myślenia na poziomie korowym, natomiast hamowanie wskazu­
Niestabilny (neurotyczny) je na obniżenie tych procesów (Eysenck 1960, 1963), „Osoby, u których potencja!
Nastrojowy Drażliwy pobudzenia wytwarzany jest powoli i u których potencjały pobudzenia tak wytwa­
Lękliwy Niespokojny rzane są względnie słabe, mają skłonność do rozwoju zachowań ekstrawertywnych.
Sztywny Agresywny Osoby, u których potencjał pobudzenia jest wytwarzany szybko i u których tak wy­
Poważny Pobudliwy twarzane potencjały pobudzenia są względnie silne, są skłonne do zachowań intro-
Pesymistyczny Zmienny
wertywnych. Podobnie, osoby, u których hamowanie reaktywne rozwija się szyb­
Powściągliwy Melancholik Choleryk ko i jest ono silne, a rozprasza się powoli, są skłonne do zachowań ekstrawertyw­
Impulsywny
Nietowarzyski nych; natomiast osoby, u których hamowanie reaktywne rozwija się powoli i jest
Optymistyczny
Spokojny słabe oraz szybko się rozprasza, są skłonne do zachowań introwerlywnych” (E y ­
Aktywny
I n t r o w e r s j a ------------------------------
senck 1967, s. 114). Hipoteza pobudzenia-hamowania z konieczności prowadziła
Ekstrawersja do podkreślenia wagi dwóch rodzajów systemu pobudzenia wyjaśniających indy­
Bierny
Towarzyski widualne różnice w ekstrawersji i neurolyźmie. Wymiar ekstrawersji został zwią­
Ostrożny Otwarty zany z różnicami poziomów aktywności pętli korowo-siatkowatej, która modulu­
Myślący Flegm atyk Sangw inik Gadatliwy je procesy pobudzenia i hamowania (introwertycy mają wyższy poziom aktywno­
Pojednawczy Wrażliwy ści), natomiast ncurotyzm został związany z różnicami poziomów aktywności sys­
Kontrolujący siebie Niefrasobliwy temu limbicznego. Szczególne znaczenie zostaje przypisane układowi siatkowate­
Solidny Pelen życia mu. Wstępujący ulclad siatkowaty (A R A S —ascending reticular activating system)
Zrównoważony Beztroski pełni ważne funkcje w procesach utrzymania czujności, stanu bezsenności, regu­
Opanowany Przywódczy lacji dopływającymi informacjami sensorycznymi. Odgałęzienia nerwowe z wstę­
Stabilny pujących ścieżek sensorycznych pobudzają komórki A R A S, które następnie prze­
kazują to pobudzenie do rozmaitych części kory mózgowej (jest to sygnalizowane
(za: Eysenck 1976, s, 110} w formie desynchronizacji E EG ). A R A S także pobudza system wzgórzowy, syn­
chronizując pobudzenia pomiędzy wzgórzem a korą. Tym samym ta siatkowato-
ekstrawersji-introwersji. Niejasne są podstawy neurofizjologiczne wymiaru psy- -wzgórzowo-korowa aktywność odpowiada za stan wzrostu wrażliwości i uwagi
cholyzmu (zda się nim być androgeniczny system hormonalny - osoby psycho­ skierowanej na dalsze pobudzenia płynące ze ścieżek sensorycznych i korowych.
tyczne cechują się wolniejszym tempem rozpraszania hamowania reaktywnego). Eysenck uważa, że indywidualne różnice w korowo-siatkowatej aktywności przy­
Inaczej jest w przypadku ncurotyzmu - podstawą jest układ limbiczny jako cen­ czyniają się do wzrostu perccpcyjnej wrażliwości i czujności u introwertyków i uła­
trum zarządzające stanami emocjonalno-motywacyjnymi (a szczególnie właści­ twiają przebieg procesu warunkowania. Z kolei zstępująca gałąź układu siatkowa­
wości gałęzi sympatycznej autonomicznego układu nerwowego, która zachowuje tego, określana jako siatkowalo-rdzcniowa droga, pełni ważne funkcje molorycznc.
szczególną reaktywność na bodźce zewnętrzne). Generalnie, biologiczne podsta­ Przez doświadczenia pobudzeniowej albo hamującej kontroli nad odruchami mię­
wy ncurotyzmu wyjaśnić mogą mechanizmy odpowiadające za wzbudzanie sta­ śniowymi układ siatkowaty reguluje napięciem mięśniowym i prowadzi do uaktyw­
nów emocjonalnych (por. analizy Gasiul 2002b; Strełau 1998). Najwięcej miej­ nienia odpowiednich stanów uwagi, pobudzenia oraz właściwych emocji. Biorąc
sca poświęcono jednak analizom biologicznych uwarunkowań wymiaru E-I. Stąd powyższe pod uwagę, można sądzić, że podwzgórze i inne struktury limbiczne nic
uzasadnione będzie skoncentrowanie się na rezultatach poszukiwań biologicz­ aktywizują wprost rdzenia kręgowego - pobudzenia z systemu limbicznego są ra­
nych podstaw dotyczących tego wymiaru. czej projektowane do położonego w śródmózgowiu układu siatkowatego, gdzie na­
Najbardziej znaną i pierwotną hipotezą przyjmowaną przez Eysencka była hi­ stępuje interakcja z pobudzeniami płynącymi z gałęzi wstępującej i z innych części
poteza „pobudzenia - hamowania” . Zgodnie z nią różnice w E-I to wynik zróżnico­ mózgu. Generalnie, co nie jest nowością, układ siatkowaty odpowiada za wzbudza­
wania procesów pobudzenia i hamowania (ludzie różnią się między sobą szybko­ nie i podtrzymywanie procesów motywacyjnych, emocjonalnych i warunkowania
ścią wytwarzania tych procesów, ich silą oraz szybkością, z jaką rozprasza się ha- (dane za: Stelmack 1981, s. 39 -40) - por. analizy Lindsleya, [w:] Young 1973.
78 Psychologia osobowości
W każdym razie, u ekstrawertyków na poziomie A R A S każdy dopływający
impuls jest hamowany (osłabiany) - co prowadzi do obniżenia stymulacji kory
mózgowej (na poziomie psychicznym jest to odczuwane jako stan napięcia pro­
wokującego do poszukiwania szerszego zakresu informacji); odwrotnie jest u in­
trowertyków. Tutaj na poziomie A R A S każdy impuls jest wzmacniany, a to skut­
kuje nadmiernym pobudzeniem kory i unikaniem nadmiaru informacji. W rezul­
tacie też można przewidywać, że w przeciwieństwie do introwertyków, ekstra­
wertycy będą poszukiwali silniejszych doznań (preferencja silniejszych bodźców,
jak doznania wzrokowe, głośna muzyka), ciągłych zmian (w pracy, w zachowa­
niach seksualnych, w domu itd.); oni mają również podwyższoną podatność do
stosowania używek, są skłonni do pokus (w wymiarze moralnym). Ale konse­
kwencje sąjeszcze bardziej dalekosiężne.
Jak bowiem twierdzi Eysenck, z uwagi na łatwiejsze procesy warunkowania
introwertycy łatwiej ulegają naciskom otoczenia i uwewnęlrzniają przekonania
i wartości społeczne (moralne). Stąd można sądzić, że introwertycy będą „nad­
miernie uspołecznieni” ( over-socialized ) w porównaniu z „niedostatecznie uspo­
łecznionymi” ekstrawertykami (co przejawi się tendencją do łamania zakazów
i norm społecznych, etycznych itd.). Powyższe pozwala wnioskować o możli­
wości ukształtowania się odmiennych struktur umysłowości - gdzie ekstrawer­
tycy będą rozwijać strukturę umysłowości praktycznej ( tough-minded ), nato­
miast introwertycy strukturę umysłowości teoretycznej ( tender-minded ). Umy-
slowość praktyczna oznacza dominację nastawień sceptycznych i materia!¡stycz­
nych, preferowanie zachowań hedonistycznych; umyslowość teoretyczna wska­
zuje na przewagę idealistycznych nastawień, skłonności do dogmatycznych po­
staw (w badaniach własnych autora tej pracy nie potwierdzają się jednak tego
typu zależności por. Gasiul 1983).
4.3. Neurofizjologiczne podstawy ekstrawersji i neurotyzmu
- kontrowersje i propozycje
Analizy Eysencka wskazujące na istotne znaczenie układu siatkowatego sta­
nowiły obiekt wielu badań potwierdzających na ogół rzeczywiste znaczenie tej
struktury neurofizjologicznej. Niemniej, również analizy empiryczne wskazują
na to, że nie da się w pełni utrzymać poglądu o różnicach w poziomie pobudzenia
(autorzy odrzucający ideę różnic w poziomie pobudzenia wskazują na niewielkie
korelacje pomiędzy wskaźnikami pobudzenia takimi jak aktywność fal mózgu,
tempo pracy serca, konduktancję skóry; ponadto dowodzą istnienia różnych ro­
dzajów pobudzenia i różnych jego wskaźników -jedne części mózgu mogą być
pobudzane, podczas gdy w tym samym czasie inne są hamowane).
C z ło w ie k jako podmiot i jego właściwości - teorie cech 79
Dodatkowo, zwraca się uwagę raczej na różnice w pobudliwości lub we wraż­
liwości na bodźce niż na wyjściowy (bazowy) poziom pobudzenia (por. analizy
Pribrama 1984). Ekstrawertycy i introwertycy nie różnią się bowiem poziomem
pobudzenia w stanie snu, w stanach uspokojenia (eksperymentalnie mierzono ak­
tywność kory u badanych pozostających w stanie odpoczynku w ciemnym poko­
ju i p^y zamkniętych oczach), lecz gdy badanym prezentowano umiarkowany
poziom stymulacji, wówczas introwertycy ujawniali podwyższoną reaktywność
fizjologiczną.
Wydaje się, że podstawy biologiczne ekstrawersji i introwersji należałoby
sprowadzić do bardziej złożonych mechanizmów odpowiedzialnych za poszu­
kiwanie nagród, a unikanie kar. Dowodzi się bowiem, że ekstrawertycy zdają
się być bardziej podatni na poszukiwanie nagrody, natomiast introwertycy na
unikanie kary.
Obecnie coraz to częściej jednak wskazuje się na rolę neurotransmiterów oraz
na korowe procesy, które biorą udział w czynnościach poszukiwania nagrody,
a unikania kary (patrz niżej propozycja Graya).
Systemy nagradzania i kary są związane z różnymi neuroprzekaźnikami. Naj­
silniejsze efekty stymulacji związane są z katecholaminergicznymi przekaźnika­
mi, a zwłaszcza z dopaminą i noradrenaliną. Przypuszcza się, że stymulacja opar­
ta jest na interakcji systemów dopaminy i noradrenaliny. Obydwa systemy (do-
paminowy i noradrenalinowy) mogą aktywizować się w sytuacjach „nieprzyjem­
nych” i „przyjemnych” (choć zdają się one być związane bardziej z samym po­
budzeniem niż z wymiarem „przyjemności - nieprzyjemności” ). Dla stanów do­
świadczanych jako pozytywne (przyjemne) i negatywne (nieprzyjemne) ważne
jest to, czy system dopaminowy i noradrenalinowy są powyżej lub poniżej opty­
malnego poziomu. Zarówno nadmiar, jak i niedomiar wyzwala stan niekorzyst­
ny. Z tym wiąże się obecnie dość rozpowszechniana „katecholaminowa hipoteza
zaburzeń aiektywnyeh” (niektóre, jeśli nie wszystkie stany depresyjne mogą być
związane z względnym deficytem noradrenaliny i dopaminy, natomiast nadmier­
ne podniecenie z nadmiarem takich amin).
Jeffrey A. C ra y (1998) proponuje model, który opisuje neuronalne mecha­
nizmy funkcjonowania systemu kary i nagrody. Dowodzi on, iż środkowy splot
przodomózgowia tworzy behawioralny system aktywacji, który współdziała z be­
hawioralnym systemem hamowania i niespecyficznym systemem pobudzenia
siatkowatego.
Behawioralny system aktywacji inicjuje zachowanie w odpowiedzi na wska­
zówki związane z nagrodą lub aktywnym unikaniem kary, natomiast behawioral­
ny system hamowania z kolei jest „systemem niepokoju” hamującym zachowa­
nie w odpowiedzi na sygnały mówiące o karze (pasywne unikanie) i na frustrują-
ce wygaszanie (system siatkowały odgrywa rolę mediacyjną w rozproszonym po­
budzeniu ogólnym).
 80 Psychologia osobowości Człowiek jako p o d m io t i je g o w łaściw ości - teorie cech g -|

Organizm jest motywowany do wzrostu aktywności w systemie nagradza­ Schem at nr 10. Ncuronalne mechanizmy systemu hamowania i aktywacji
nia (czyli w behawioralnym systemie aktywacji), co oznacza, że każdy bodziec - teoria J.A. Graya
czy zachowanie, które będzie związane z możliwością uzyskania nagrody, bę­
dzie służyć na rzecz podwyższenia aktywności. Elektem rejestracji sygnałów na­
grody jest występowanie zachowań typu zbliżania się (stąd Gray później określi!
ten system jako system zbliżania behawioralnego - Gray 1998, s. 212). Mózgo­
we mechanizmy systemu zbliżania behawioralnego są powiązane z uwalnianiem
dopaminy i zaangażowane w pracę pewnych regionów, które tworzą system lim-
biczny. Badania szczurów dowodzą, że nagroda jest powiązana z uwalnianiem
dopaminy w mczolimbicznym systemie (biegnącym od przyśrodkowego splotu
przodomózgowia do ośrodków w piatach czołowych). U ludzi różnice indywi­
dualne w mezolimbicznych dopaminergicznych ścieżkach i z nimi związanych
strukturach zdają się być odpowiedzialne za zachowania typu poszukiwanie na­
gród. Pewne osoby poszukują pozytywnych podniet i doznają nagrody, doświad­
czając uczuć pozytywnych w sytuacjach osiągania celów, natomiast inne osoby
są mniej chętne do zbliżania się, bardziej ostrożne i dlatego mniej skłonne do do­
świadczania pozytywnych emocjonalnie nagród, które mogą być efektem osiąga­
nia celów. System zbliżania behawioralnego wiąże się dlatego też, według Graya,
z impulsywnością (w teorii Eyscncka impulsywność stanowi jedną z cech ekslra-
weisji). Według Icllegena (za: McAdams 2006, s. 164) ekslrawcrsja i introwersja
ujmuje różnice indywidualne we wrażliwości na przyjemność i podniety dostar­
czające nagród (tzw. pozytywna afektywność).
Z kolei przy rejestracji sygnałów kary występuje inna forma zachowania - orga­
nizm jest motywowany do minimalizowania aktywności behawioralnego systemu Reakcja walka
albo ucieczka
hamowania, ponieważ on hamuje każde zachowanie, które zwiększa jego aktyw­
(na podstawie: R. Buck 1988, s. 148)
ność. Analizując na poziomie neuronalnym, działanie behawioralnego systemu ha­
mowania jest szczególnie związane z występowaniem rytmu theta (3 -7 cykli na se­ Wymieniany wyżej niespecyficzny system pobudzenia siatkowatego ułatwia
kundę) z hipokampa. Gray dowodzi, że rytm theta jest kierowany przez środkowy powiązanie systemu aktywacji zachowania z systemem hamowania behawio­
obszar przegrody i że u zwierząt wyższych środkowa czołowa kora spełnia kontrolę ralnego (można powiedzieć, że dzięki temu systemowi istnieje możliwość inte­
wykonawczą nad tym systemem. Stąd też określa on ten system jako „hipokampo- rakcji pomiędzy systemami hamowania i aktywacji). Ponadto, zwiększa on in­
wo-przegrodowo-czolowy” . Ponadto wymieniony autor przypuszcza, iż ten system tensywność zachowania, a gdy wcześniej nagradzający bodziec spotkał się z ka­
działa jako komparator sprawdzający zgodność bieżącego stanu ze stanem oczeki­ rą albo frustracją (nie-nagrodą) przyczynia się do wzrostu siły zbliżania się do
wanym. lak długo jak bieżący stan jest z powodzeniem porównywany ze stanem bodźca, pomimo tego, że prawdopodobieństwo zbliżenia się maleje. Wzrastająca
oczekiwanym, system pozostaje w trybie sprawdzającym, uzdalniając tym samym siła reakcji wynikająca z podniesienia ogólnego poziomu aktywacji jest związana
do kontioli innych zachowań. Jeśli bieżący stan nic pasuje do stanu oczekiwań, z działaniem układu siatkowatego.
albo gdy oczekiwany stan jest awersyjny, wówczas bezpośrednią kontrolę przejmu­ Gray uważa też, iż powyższy model może wyjaśniać zjawisko biernego unika­
je system „hipokampowo-przegrodowy” (tzw. „tryb kontroli” ). W takiej sytuacji nia (wtedy, gdy na zagrażający sygnał pojawia się reakcja napiętego, cichego bez­
następuje bezpośrednie hamowanie różnych form zachowania motorycznego - dla­ ruchu). Przy czym nie odnosi się to do bezwarunkowej reakcji na samą karę, któ­
tego też zachowanie może być postrzegane jako „błędne, nieprawidłowe” . Ponadto ra raczej angażuje wyraźną aktywność (oczywiście w zależności od sytuacji) przy­
ten system zapoczątkowuje zachowania eksploracyjne prowadzące do oznaczenia bierającą postać ucieczki lub obronnej agresji. Stąd też Gray wprowadził do swoje­
sygnałów niosących karę, będących nie nagrodą, albo sygnałów porażki. go modelu dodatkowy system „walki-ucieczki” . Od strony neuronalnej podstawę
82 Psychologia osobowości Człowiek jako podmiot i jego właściwości - teorie cech 83

tego systemu tworzą: ciało migdałowate, brzuszno-środkowe podwzgórze i istota Schem at nr 11. Relacja pomiędzy wymiarami osobowości E-I i N
szara śródmózgowia. Końcową strukturą stanowiącą podstawę „walki lub agresji a niepokojem i impulsywnością
obronnej” jest przykomorowy układ przechodzący do istoty szarej śródmózgowia.
W stanie normalnym system ten jest hamowany przez brzuszno-środkowe pod­
wzgórze. Ten hamujący wpływ wynika z aktywności samego ciała migdałowatego
oddziałującego na inne struktury poprzez prążek krańcowy (stria terminalis) - ak­
tywacja ciała migdałowatego uaktywnia mechanizm walki-ucieczki. Omawiane
poziomy i składniki poszczególnych systemów prezentuje schemat nr 10 (schemat
uwzględnia jednak tylko neuronalny poziom wymienianych systemów).
Związek E-I z emocjami i motywami dążenia do nagrody zdaje się obecnie być
coraz to mocniej podkreślany. Na przykład, badania prezentowane przez zespół
w składzie: R.E. Lucas, E. Diener, A. Grob, E.M. Suh, L. Shao (2000) wskazują na
to, że najważniejsze cechy tworzące ekslrawersję są zasadniczo efektem wrażliwo­
ści na nagrodę. Innymi słowy, czynnikiem spajającym cechy składające się na eks-
trawersję jest pozytywna emocjonalność (afektywność) - dlatego cechy te korelu­
ją wyżej z właściwościami emocjonalnymi niż z innymi właściwościami. Autorzy
zasadniczo dowodzili na podstawie wielu zróżnicowanych studiów eksperymental­
nych, że osoby dlatego otwierają się na kontakty społeczne, że w nich znajdują gra­
tyfikację emocjonalną. Ekstrawertycy są motywowani do większej otwartości na in­
nych, gdyż są oni bardziej wrażliwi na nagrodę (która przynosi pozytywne emocjo­
nalnie doświadczenia). Społeczne sytuacje są szczególnie nagradzające - one bo­
wiem prowadzą do bliskich więzi emocjonalnych, do odczuwania ciepła wewnętrz­
nego, do afektacji (dotyczy to zarówno introwertyków, jak i ekstrawertyków). Na
podstawie rozważań Baumeistera i Leary autorzy założyli: a) u ludzi istnieje wro­
dzona, uniwersalna potrzeba do nawiązywania ścisłych emocjonalnych więzi z in­ Introwersja

nymi; b) ta potrzeba jest nieco inna niż potrzeba samego społecznego kontaktu; c)
jest ona związana z pozytywnymi implikacjami dla zdrowia, przystosowania i do­
brego samopoczucia. Można byłoby przyjąć na podstawie dodatkowych analiz Wat-
sona i Clarka, że kluczowe cechy opisujące ekstrawersję - tj. afiliacja, wpływ na in­
nych, aktywność - są wzbudzane przez motyw chęci osiągnięcia nagrody. Ekstra­
wertycy mają silniejszy system motywacji podnietowej niż introwertycy. Ten sys­
tem może być związany także z indywidualnymi różnicami w zakresie przyjemne­
go afektu i w zakresie uaktywnienia zachowania typu zbliżania się. Dlatego też eks­
trawertycy mogą być bardziej skłonni do szukania nagradzających sytuacji zbliża­
nia się, a ponieważ społeczne sytuacje teoretycznie i empirycznie ujmując są nagra­
dzające, stąd też wrażliwość na nagrodę u ekstrawertyków może manifestować się
w formie większego uspołecznienia.
Dość interesującą rolę może pełnić, jako podstawa stanów emocjonalnych a da­
lej zachowań ekstrawertywnych bądź inlrowertywnyeh, zróżnicowana aktywność
fal mózgu w obu półkulach. W badaniach nad emocjami odkryło, że istotna jest
aktywność czołowej części (lub przednich części kory mózgowej). Lewa półkula
(na podstawie: Larsen, Buss 2005, s. 207)
jest względnie bardziej aktywna niż prawa w stanach doświadczania emocji pozy­
tywnych, natomiast w stanach doświadczania emocji negatywnych odwrotnie, pra­
wa półkula jest bardziej aktywna niż lewa. Rezultaty powyższe uzyskano również
u małych, 10-miesięcznych dzieci, podając im doustnie roztwór słodki lub gorz­
ki (doświadczanie słodkości związane były z względnie wyższą aktywnością pół­
kuli lewej, zaś gorzkości półkuli prawej). Ponadto, przeprowadzono także badania
nad aktywnością kory mózgowej u dzieci 10-miesięcznych w sytuacjach separa­
cji od matek. Dzieci, które reagowały na takie sytuacje krzykiem i płaczem, ujaw­
niały wyższą aktywność prawej półkuli, w porównaniu z dziećmi nieujawniający-
mi tego typu reakcji (u tych dzieci występowała wyższa aktywność lewej półkuli).
Co ciekawe, powtarzane po okresie kilku miesięcy badania ujawniły względną sta­
bilność tego typu zachowań i aktywności mózgowej (na względną stałość związku
emocji i asymetrii aktywności półkul mózgowych wskazywały też badania prze­
prowadzane w grupie osób dorosłych) - za: Larsen, Buss 2005, s. 223.
 84 Psychologia osobowości C z ło w ie k j a k o p o d m i o t i j e g o w ł a ś c i w o ś c i - t e o r ie c e c h
85

Tabela nr 2. H ipotetyczne związki struktur mózgowych z cechami E-I i N

system hamowania odpowiada za różnice indywidualne w zakresie cechy niepo­
koju (niepokój jest traktowany jako podstawowy komponent neurotyzmu lub „ne­
Ekstrawersja Neurotyzm gatywnej afektywności” ). W efekcie osoby o podwyższonym neurotyzmie będą
Alternatywna nazwa cech Pozytywna afektywność Negatywna afektywność cechowały się dominacją i łatwiejszą gotowością uaktywnienia behawioralnego
(Tellegen) systemu hamowania. Oczywiście, wymieniane systemy behawioralne mają cha­
Wymiary cech według Impulsywność Niepokój rakter konstruktów wyjaśniających zachowania w wymiarze jego funkcjonowa­
Graya
nia, natomiast faktycznie u podstaw tych systemów znajdują się wyżej opisywane
Biologiczne podłoże Aktywacyjny układ Uktad limbiczny ncuronalne struktury. Analizę neurotyzmu oraz ckstrawersji - introwersji w kate­
według Eysencka siatkowaty
goriach opisywanych systemów behawioralnych można zaprezentować w formie
Zadanie układu Reakcja na podniety, Reakcja na kary,
przedstawionego powyżej schematu nr 11 (za: Larsen. Buss 2005, s. 207).
mózgowego pozytywne zbliżanie, wycofywanie się lub
pozytywne emocje
W powyżej zamieszczonej tabeli nr 2 zaprezentowano dotychczasowe ustalenia na
ostrożność w obliczu
zagrożenia lub nowości, lemat związku właściwości biologicznych z omawianymi wymiarami osobowości.
negatywne emocje
(szczególnie lęk)
Struktury i ścieżki Dopaminergiczne ścieżki Ciato midgalowate
mózgowe związane z 4.4. Humanistyczne podejście G.W. Allporta
cechami
Aktywność EEG Lewa przednia część kory Prawa przednia część
Podejście konstytucjonalne charakteryzowało się poszukiwaniem konstytucjo­
kory
nalnych korelatów realnie istniejących lub postrzeganych cech osobowości. Na
(za: McAdams 2006, s. 176). rozwoju psychologii osobowości w dużej mierze zaważyło jednak traktowanie
cech jako struktur neuropsychicznych. Wydaje się, że szczególną postacią jest tutaj
G. Allport (1897-1967), bogaty w wielostronne spojrzenie na człowieka, wypeł­
Neurolyzm wskazujący na wymiar braku stabilności zdaje się być związany
niony poszukiwaniem niepowtarzalności osobowej każdego człowieka. Zasadni­
z neurofizjologicznymi podstawami emocjonalności (lub wężej, emocji). W tym
czo teorię Allporta można byłoby traktować jako kontynuatorkę personalistycznej
względzie można prowadzić wiele analiz, które próbują opisać struktury neuronal-
idei - nawiązującej do analiz Sterna. Zachowanie podejścia idiograficznego staje
ne i mechanizmy neurofizjologiczne. Wystarczy wskazać na tak podstawowe teo­
się tutaj jakimś nadrzędnym celem, przenikając „ducha” tej teorii. Jak pisze autor
rie jak J. Papeza (podstawą emocji jest pętla, na którą składają się hipokamp sldc-
„osobowość jest nic tyle skończonym produktem, ile procesem w loku. Chociaż
pienie—ciała suleczkowate-wzgórze-zakręl obręczy), P. MacLeana (wprowadza
ma pewne cechy stale, to jednak wciąż podlega zmianom. I właśnie przebieg tych
pojęcie mózgu wisceralnego oraz wymienia trzy podstawowe obwody odpowia­
zmian, stawanie się, indywidualizacja będą nas szczególnie interesować” . I dalej
dające za dane formy zachowań emocjonalnych), J. LeDoux (ciało migdałowa­
„każdy człowiek jest jakby swoistym wyrażeniem - idiomem wyłamującym się ze
te), a dalej analizy S. Tomkinsa (wprowadzane przez niego pojęcie aktywatorów
składni gatunku. Każdy idiom ma swój specyficzny kontekst, który wyjaśnia jego
i amplifikalorów) czy też J.P. Hcnry’cgo (neurocndokrynołogiczna teoria emocji).
sens. Wyrażenia idiomalycznc nie są jednak całkowicie samowolne i niezależne
Opisywana wyżej propozycja J. Graya zdaje się obecnie pełnić istotną rolę wy­
od jakichkolwiek prawideł i dopiero przez porównanie ze składnią gatunku moż­
jaśniającą brak stabilności. Szczególnie chodzi o wprowadzony przez niego be­
na uchwycić ich naturę” (Allport 1988, s. 22). „Jeśli nauka o osobowości w ogóle
hawioralny system hamowania, który wyjaśnia przebieg reakcji w sytuacjach za­
ma istnieć, to powinna się bardziej niż dotąd skoncentrować na dominującej cesze
grożenia czy kary i zaskoczenia (nowości). O ile behawioralny system pobudze­
owej osobowości —na jej niepowtarzalnym zorganizowaniu” (tamże, s. 23).
nia pobudza dążenia w kierunku upragnionych podniet, które wiążą się z przewi­
Wydaje się, że powyższe zdania oddają istotę celu teorii cech, którą Allport pro­
dywaniem doświadczenia pozytywnych emocji, o tyle behawioralny system ha­
ponuje. W rezultacie teoria Allporta zakłada niepowtarzalność każdej osoby, pod­
mowania wyzwala zachowania unikające lub hamujące realizację celów w odpo­
kreśla wagę świadomych zachowań i intencji, które wyjaśniają, nadają znaczenie
wiedzi na antycypację emocjonalnie negatywnej kary. Według Graya, behawio­
wszelkim działaniom człowieka, oraz tym samym rolę ukierunkowania na przy­
ralny system pobudzenia jest podstawą impulsywności, natomiast behawioralny
szłość (bardziej dążenia „ku” niż fiksacja na przeszłości i obciążenia przeszłością).
86 Psychologia osobowości
Osobowość według niego jest bowiem „dynamiczną organizacją wewnątrz jed­
nostki tych psychofizycznych systemów, które determinują jej specyficzne przy­
stosowanie do jej środowiska” (za: Hall i in. 2004, s. 279). Wprowadzenie okre­
ślenia „dynamicznej organizacji” wskazuje na wymiar procesualny (osobowość
jest pewnego rodzaju procesem) oraz na jej złożoność; określenie „psychofizycz­
ne” świadczy o pojmowaniu osobowości jako całości i jedności psychofizycznej;
„specy ficzność i przystosowanie” wskazują na niepowtarzalność, a jednocześnie
na kontekst (środowisko), w jakim indywidualność zostaje osadzona (można po­
wiedzieć, że tutaj akcentowana jest natura interakcyjna osobowości).
Surowcem dla rozwoju osobowości według Allporta są dyspozycje wrodzo­
ne na które składają się: a) tendencje wspólne dla naszego gatunku umożliwiające
przetrwanie (tj. odruchy, popędy, procesy homeostazy); b) cechy związane z ge­
nami (cechy dziedziczne związane z rasą, rodem, rodziną); c) ukryte lub poten­
cjalne zdolności, które odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu się człowieka
(podstawową jest zdolność uczenia się zapewniająca rozwój i tworzenie się upo­
rządkowanej struktury - w normalnymi cyklu rozwoju ta zdolność zapewnia wy­
kształcenie się organizacji cech, własnej tożsamości). Osobowość kształtuje się
dzięki dyspozycji do realizowania własnych możliwości, która stanowi podstawę
możliwości wykształcenia indywidualności.
Niewątpliwie mamy tutaj wyraźne przesłanki pozwalające zaliczyć teorię A l­
lporta do nurtu psychologii humanistycznej (czy psychologii uprawianej w ludz­
kiej perspektywie) - za: Allport 1988, s. 25-28.
Podstawową jednostką osobowości, wokół której zasadniczo koncentruje się
cała teoria, jest jednak cecha. Allport (1972, s. 31) akcentował, że bez koncepcji
cech nie można byłoby uchwycić przejawów stabilności oraz zwartości zacho­
wania i doświadczania. Niemniej, możliwość określenia tych przejawów wydaje
się nie tylko elektem bezpośredniej obserwacji, ale i skutkiem wnioskowania. To
właściwie obserwowane dane prowadzą do uaktywnienia procesu wnioskowa­
nia, kierując je w określoną stronę; bez lego procesu wnioskowania psychologia
nie mogłaby wyjść poza stadium rejestracji niezrozumiałych oddzielnych działań
(aktów) i oddzielnych stanów świadomości. Wnioskowanie oznaczałoby jednak
tylko zastosowanie strategii umysłowych pozwalających na wskazanie istnienia
oraz. rodzaju cechy u podmiotu. Sama cecha natomiast ma według Allporta cha­
rakter biołizyczny i jest tendencją determinującą (determ ining tendency). Ten­
dencja determinująca, w sensie węższym, wskazuje na specyficzny układ pro­
cesów umysłowych, który ułatwia rozwiązanie danego problemu albo wykona­
nie danego działania. W sensie szerszym jest to każda skłonność ukierunkowu­
jąca działanie albo warunek gotowości do reagowania (respon.se). W tym świetle
wszystkie cechy mogą być traktowane jako skłonności ukierunkowujące działa­
nia, choć nie wszystkie skłonności ukierunkowujące są cechami (są nimi bowiem
też nawyki i postawy).
Człowiek ja k o p o d m io t i jego w łaściw ości - teorie cech 87
Przy czym u Allporta ważna jest próba pogodzenia dwóch odrębnych sta­
nowisk - nomotelycznego i idiogralicznego. Stąd wprowadza on pojęcie cechy
(jako /generalizowanej struktury neuropsychicznej właściwej wielu osobom)
oraz pojęcie dyspozycji osobistej (jako zgeneralizowanej struktury neuropsy­
chicznej właściwej i charakterystycznej tylko dla danej osoby). Cecha (czy dys­
pozycja osobista) prowadzi (steruje, powoduje) niejako jednostkę do odpowia­
dania na podobne, ale nie identyczne elementy otoczenia w dany sposób (w da­
nej formie). Precyzyjnie definiując, jest to „zgeneralizowana struktura neuropsy-
chiczna mająca zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważ­
nych oraz inicjowania i ukierunkowywania równoważnych (spójnych znaczenio­
wo) form zachowania adaptacyjnego i ekspresyjnego lub - jak w przypadku defi­
nicji dyspozycji osobistej, zachowania charakterystycznego” (za: Hall i in. 2004.
s. 280). Pojęcie cechy jest właściwe podejściu nomotelycznemu (cecha pozwala
bowiem porównać między sobą różne jednostki, które np. wychowują się w róż­
nych kulturach, społecznościach; są kultury, które kształtują podobne cechy, od­
mienne niż w innych kulturach), natomiast pojęcie dyspozycji osobistej jest typo­
we dla perspektywy idiograticznej (wychowywani w danej kulturze ludzie, choć
mają podobne cechy, to jednak różnią się dyspozycjami osobistymi). Jest to inte­
resujące rozwiązanie sprzeczności.
Dla pełnego opisu jednostki Allport wprowadza różne rodzaje dyspozycji
osobistych. Najbardziej ogólną jest dyspozycja dominująca (lub kardynalna)
- ona jest tak ogólna, że nasyca sobą właściwie każdy akt zachowania jednost­
kowego (można ją porównać do klimatu danej osoby, czegoś, po czym poznamy,
że jest to na pewno efekt działania danej osoby). Kolejną kategorię tworzą dys­
pozycje osobiste zasadnicze (lub centralne), które wskazują na właściwości cha­
rakterystyczne dla danej osoby i dadzą się w miarę łatwo zaobserwować (np. jest
to osoba balaganiarska, żywotna, impulsywna w reakcjach). Allport uważa, że
ludzie posiadają od 5 do 10 tego typu dyspozycji. 1 wreszcie, jako ostatnie pozo­
stają dyspozycje osobiste wtórne (drugorzędne), które mają mniejszy wpływ na
zachowanie jednostki i ujawniają się tylko w pewnych specyficznych okoliczno­
ściach czy sytuacjach.
Cechy nic mogą być traktowane jako deus ex m achina , podstawową bowiem
zasadą zachowania, jak pisze Allport (1972, s. 33), jest jego ciągła płynność,
w której każdy następny akt zachowania reprezentuje efekt mobilizacji całej do­
stępnej w danym momencie energii; ani pojedyncza cecha, ani wszystkie cechy
razein nie determinują same przez, się zachowania. Decydujące są bowiem też
warunki, jak specyfika bodźca, aktualny rozkład nacisków i napięć w ramach
systemu neuropsychicznego, wymagany forma adaptacji. Innymi słowy, ważna
jest swego rodzaju interakcja pomiędzy podmiotem i otoczeniem. Autor dystan­
suje się do myślenia, które jest typowe dla wcześniejszych koncepcji psycholo- '
gicznych, jakoby w człowieku znajdował się homunkulus, który odpowiada za
 88
Psychologia osobowości Czlowiek ja k o p o d m io t i je g o w łaściw ości - teorie cech 89

bycie agresywnym, uprzejmym, posiada siły wyrażone w formie impulsów, p0- T a b e la nr 3. W łaściwości proprium w teorii cech G.W. AHporła
pędów, pragnień itd. Formą swego rodzaju zabezpieczenia przed tego typubłę- i
dem myślenia jest stale odwoływanie się do obserwowalnego strumienia zacho­ Aspekty proprium Okres pojawiania się Charakterystyka
wań, które stanowią źródło danych empirycznych dla psychologii osobowości
Poczucie własnego Pierwszy rok życia Podstawą są doznawane bóle, przyjemności
Zasady ciągłość, rozdziału i zbieżności są podstawą zrozumienia osobowości.' 1 i wrażenia cielesne. Jest to strumień
ciata
Cechy najczęściej tworzą skupisko, gdzie pobudzenie jakiegoś jego elementu doznań płynących z wnętrza ciała; odczucie
(porcji, części) wyzwala gotowość komunikowania z pozostałymi elementami. -/■ odrębności własnego ciała od innych,
Stąd lozdzielanie cech jest kłopotliwe, jak również kłopotliwa jest ich zwartość świadomość funkcji ciata
(wiadomo, ze ludzie ujawniają wiele sprzeczności - raz są otwarci, innym razem ’ "poczucie tożsamości Drugi rok życia Podstawą jego wykształcenia są interakcje
z innymi osobami. Poczucie tożsamości
chłodni). Wszystko sprowadza się dlatego do konieczności uwzględnienia sytu- *
zapewnia ciągłość doświadczeń, a szczególną
acji czy okoliczności uaktywniających danego typu dyspozycje osobiste. Cechy
w niej rolę zdaje się pełnić język i własne
(dyspozycje osobiste), choć nie są strukturalnie niezależne, stanowią jednak swe­ imię, nazwisko
go rodzaju modus vivendi, a ich znaczenie wynika z roli, jaką one pełnią w pro- i
Szacunek dla siebie Trzeci rok życia Związany z potrzebą przetrwania,
cesie adaptacji i radzenia sobie z własnym otoczeniem. 1 samego (self- esteem ) a przejawiający się w poczuciu niezależności,
Poza cechami pozostają istotne dla zrozumienia osobowości intencje i zamia- i osiągnięć, w formie egoizmu, narcyzmu,
iy. Według Alłporla ważne są zamiary jednostki, które wyrażają się w postaci na- '■ dumy, miłości do siebie samego
dziei, pragmen, ambicji, aspiracji - to często one wyznaczają sposoby uaktywnia­ Rozszerzanie „ja" Czwarty-szósty Podstawą jest wiedza o sobie i stan
nia się i spełniania dyspozycji osobistych. Zamiary odkrywają też obszary zna­ (ekstensja„ja") rok życia posiadania (określa go zakres tego, co
można nazwać swoim - np. moi rodzice, mój
czeń, które kanalizują całą energię psychiczną i prowadzą do rozwoju pewnych
dom). Rozszerzanie„ja" następuje w wyniku
postaw (postawa jest bowiem efektem związania dyspozycji z obiektem czy war­ nadawania znaczeń różnym obiektom i ich
tością). Jest to zgodne z linią całej teorii, akcentującej niepowtarzalność, intencjo- włączania w zakres świadomości bycia
nalność, a dalej rozwój jednostkowy w kierunku dojrzalej osobowości (por Hall własnymi.
lin. 2004, s. 274-285; Oleś 2004, s. 116-124). Obraz własnej osoby Czwarty-szósty Podstawą są wymiary „ja pożądane"
Wydaje się, że związek pomiędzy cechami (dyspozycjami osobistymi) a za­ [self- image) rok życia i „ja niepożądane", będące wyrazem czułości
miarami wyraża pojęcie cechy intencjonalnej. Cechy intencjonalne (określane też na pochwały i obwinienia. Zawiera właściwie
jako intencje i należące do proprium, zob. lab. 3) są swego rodzaju pomostem po­ dwa aspekty - spostrzegane aktualnie
zdolności, status (ja realne) oraz aspiracje
między biologiczną wilalnością a systemem znaczeń. One wskazują na sposo­
(ja idealne)
by, w jakie jednostka umiejscawia siebie względem przyszłości i odpowiadają za
„Ja"jako nośnik Szósty-dwunasty Odkrywanie i posługiwanie się zdolnościami
wybór pewnych bodźców, za hamowanie bądź uaktywnianie pewnych zachowań racjonalności lub rok życia myślenia, wyjaśniania i rozwiązywania
(Allport 1988, s. 73-74). Pojęcie cech intencjonalnych później staje się kluczowe racjonalne myślenie problemów
w propozycji Wakefielda (patrz dalej). W każdym razie wprowadzenie lego poję­ Dążenia osobiste Okres adolescencji Podstawą jest odkrywanie celów życiowych
cia akcentuje istotną rolę wartości w rozwoju osobowości. (wyznaczanie linii samodoskonalenia siebie),
Pojęcie intencji wymaga, pomimo dużych oporów ze strony samego autora, dążenie do realizacji własnych motywów,
wprowadzenia struktury, która wskazywałaby na ich własność. Chcąc uniknąć zaspokajania własnych potrzeb, posiadania
własnych uczuć, myśli. Wskazuje na
wielu niejasności związanych z pojęciem ,ja ” (w różnych jego odmianach) Al-
motywacyjną stronę proprium.
Iport proponuje określenie „proprium” na oznaczenie podmiotowości i własno­
Samoświadomość Dorosłość Powyższe aspekty proprium prowadzą
ści. Proprium obejmuje w sumie siedem podstawowych aspektów, które ujawnia­ do wykształcenia się świadomości siebie
ją się w ióżnych okresach życia ludzkiego. W poniższej tabeli zostały omówione samego, która odzwierciedla jedność
aspekty proprium oraz okresy życia, w jakich się one ujawniają. i calościowość wszystkich funkcji (jest
Podsumowaniem analizy osobowości w teorii Ailporla jest schemat, w którym wyrazem osiągania dojrzałości osobowości)
zawarto główne elementy strukturalne osobowości oraz uchwycono jej dynami- Żródlo: opracowanie własne, na podstawie: Allport 1988; Pennington 2003, s. 140.
90 Psychologia osobowości
kę. Nie ulega wątpliwości, że istotnym nieomawianym jeszcze elementem tej teo­
rii jest wymiar rozwoju osobowości i motywacji. Szczególnie ważne dla zrozu­
mienia motywacji i rozwoju osobowości są zdolności uczenia się, mechanizm au­
tonomii funkcjonalnej oraz intencje, w których zawiera się waga wartości, dąże­
nia do realizacji potencjałów oraz samodoskonalenia się (które jest dochodzeniem
do poziomu dojrzałości osobowości). Autonomia funkcjonalna wyjaśnia, dlacze­
go pewne postawy, wartości, obiekty itd. nabierają charakteru niezależnego i sta­
ją się celami samymi w sobie ukierunkowującymi czy pozwalającymi na spełnia­
nie się osobowości w sobie właściwy, niepowtarzalny sposób. Jak podaje Allport
każda forma zachowania, zarówno prosta, jak i złożona może utrzymywać się po­
mimo braku biologicznego wzmocnienia. „Autonomia funkcjonalna uważa doj­
rzale motywy za różnorodne i samopodtrzymująee się współczesne systemy, w y­
wodzące się z systemów poprzedzających, lecz funkcjonalnie niezależne od nich”
(za: C.S. Hall, G. Lindzey 1990, s. 415).
Dwa rodzaje autonomii funkcjonalnej są podstawowe - autonomia persewera-
cyjna i propriacyjna.
Autonomia perseweraeyjna wyjaśnia tworzenie się nałogów oraz powtarzal­
nych i rutynowych zachowań (ma ona charakter kołowy - podobny do natręctw);
propriacyjna autonomia funkcjonalna jest właściwa dla zainteresowań, wartości,
dyspozycji osobistych, zamierzeń własnych, obrazu siebie, uczuć i stylu życia
(C.S. Hall, G. Lindzey 1990, s. 417).
Allport uważa, że choć motywy charakteryzuje zawsze swego rodzaju dąże­
nie do spełnienia w takiej czy innej formie, to jednak nie wszystkie mogą stawać
się funkcjonalnie autonomiczne (za: Murray 1968, s. 132). Najpełniejsze moż­
liwości rozwoju motywów wtórnych występują w okresie tworzenia się nawy­
ków (nawyki w stadium powstawania posiadają atrybuty motywacyjne). Wtedy
też człowiek jest najbardziej aktywny, 'lak właśnie motywowany jest człowiek
w okresie dziecięcym, kiedy uczy się nowych zachowań (np. chodzenia, mówie­
nia). 'lak też jest motywowana osoba dorosła przez dążenie do realizacji celów
religijnych, naukowych, w zakresie sztuki itd. Można powiedzieć, iż te motywy
nigdy nie wygasną, ponieważ wyrastające z nich dążenia będą wymagać ciągłe­
go spełniania (np. trudno osiągnąć wartość, raczej ciągle się do niej zmierza, cią­
gle się ją osiąga).
Dojrzałość osobowości jest stanem docelowym rozwoju każdej jednostki,
rzadko jest ona jednak osiągana. Tak jak to ma miejsce w przypadku teorii z krę­
gu psychologii humanistycznej, również Allport (1961) wymienia podstawowe
cechy, które charakteryzują osobę dojrzałą. Należą do nich:
1. Zasięg „ja” --oznacza stopniowe poszerzanie zakresu rozumienia różnych w y­
miarów otoczenia. Małe dziecko jest właściwie skupione i ograniczone tylko
do rodziny, natomiast w miarę dorastania zakres otoczenia rozszerza się na ró­
wieśników, pleć przeciwną, zainteresowania zawodowe, moralne, polityczne
C z ło w ie k j a k o p o d m i o t i j e g o w ł a ś c i w o ś c i - t e o r ie c e c h 91
itd. Każda forma prowadząca do rozszerzenia zakresu kontaktów sprzyja jed­
nocześnie nawiązywaniu nowych istotnych dla rozwoju więzi i pozwala reali­
zować potrzebę dzielenia się uczuciami oraz nabywać nowe doświadczenia.
Miarą dojrzałości jest zaangażowanie w różne formy aktywności. Ale miarą
dojrzałości jest nie tyle zaangażowanie z uwagi na to, że dany obiekt czy kon­
takt zaspakaja jakiejś własne potrzeby, lecz to, że podejmowana aktywność
jest ważna ze względu na nią samą (ponieważ ona sprzyja rozwojowi ,ja” ).
2. Życzliwy stosunek do innyćji. Powyższe oznacza zdolność nawiązywania in­
tymnych kontaktów i darzenia innych współczuciem. Intymność jest określana
przez Allporta jako zrozumienie, akceptacja i empatia w stosunku do innych.
W pełni dojrzała osoba jest zdolna do miłości braterskiej i poczucia jedności
z innymi. Intymność oznacza także tolerancję słabości i niedostatków (wad)
u innych osób.
3. Dojrzałość emocjonalna. Cztery rodzaje dojrzałości emocjonalnej są istotne:
akceptacja samego siebie, akceptacja emocjonalności, tolerancja na frustrację,
zaufanie w stosunku do możliwości i sposobu wyrażania samego siebie. A k­
ceptacja siebie samego to zdolność do uznania siebie w pełni, pomimo posia­
danych słabości. Ludzie dojrzali mają świadomość swoich niedoskonałości,
ponieważ wiedzą że nie mogą być we wszystkim doskonali, choć dążą do w y­
pełnienia posiadanych dyspozycji (potencjałów). Akceptacja emocjonalności
z kolei oznacza akceptację emocji jako czegoś, co przynależy do „ja” . W mia­
rę dojrzewania emocje muszą być opanowywane, ale dojrzałość nie oznacza
odrzucania emocji niepożądanych. Akceptacja emocji pomaga w tworzeniu
pozytywnych postaw do siebie samego, co zwrotnie podnosi szacunek do sa­
mego siebie (akceptację siebie samego). Tolerancja na frustrację jako następ­
ny rodzaj dojrzałości emocjonalnej jest zdolnością do kontynuacji działań, po­
mimo trwającego stresu (napięć). Kierowanie życiowymi zadaniami pomimo
doświadczanych frustracji w życiu jest trudną rzeczą. Niemniej, dążenie do
dojrzałości wymaga uczenia się jak najlepszego radzenia sobie z frustracjami
i utrzymywania zdrowego stylu życia. 1 ostatni z rodzajów dojrzałości emo­
cjonalnej to zaufanie do sposobu ekspresji własnych stanów. Dojrzałość impli­
kuje spontaniczność, świadomość własnych emocji i brak obawy przed nimi
oraz kontrolę nad ich ekspresją.
4. Realistyczna percepcja. Dojrzałość oznacza pełny kontakt z rzeczywistością,
bez jej zniekształcania pod kątem własnych potrzeb i zamiarów. Skompliko­
wane zdarzenia i sytuacje powiązane z mechanizmami obronnymi stosowany­
mi przez ego mogą prowadzić bowiem do zniekształconej interpretacji rzeczy­
wistości. Allport jednak nie neguje faktu, ze ludzie mogą w sytuacjach napięć
stosować różne mechanizmy obronne lub strategie, niemniej chodzi o to, aby
te mechanizmy nie były nadużywane lub niewłaściwie używane - ponieważ to
prowadzi poprzez ich powtarzalność do zniekształceń.
 92 Psychologia osobowości
Schemat nr 12. Teoria osobowości G.W. Allporta
Źródło: opracowanie własne.
5. Panowanie nad nawykami i kompetencjami. Osoba dojrzała posiada pewne wy­
pracowane nawyki i kompetencje. Dojrzałość polega na tym, aby nawet w sy­
tuacjach wymagających nawyków i kompetencji, których się nie posiada, wy­
C z ł o w ie k j a k o p o d m i o t i j e g o w ł a ś c i w o ś c i - t e o r ie c e c h 93
korzystać skutecznie te posiadane. Ponadto osoba posiadająca już pewne na­
wyki i kompetencje podejmuje aktywność na rzecz icłi wykorzystywania - co
daje odczucie wykorzystania aktywności zawodowej i zapewnia poczucie dumy
z posiadanych zdolności (kompetencji). Zwrotnie taki stan rzeczy jest istotny dla
utrzymania dobrego samopoczucia zarówno fizycznego, jak i psychicznego.
6. Znajomość samego siebie (łub obiektywizacja siebie samego). Wyraża się ona
w formie trzech sprawności: tego, co potrafię robić, czego nie potrafię zro­
bić i co powinienem robić. Wiedza na temat samego siebie oraz stabilizacja to
ważne kierunki rozwoju dojrzałości. Proces stabilizacji jest wynikiem pełnio­
nych ról charakterystycznych w danym okresie życia - w wyniku pełnionych
ról zawodowych, społecznych (jako małżonka, małżonki, rodzica itd.) nastę­
puje stopniowa kumulacja doświadczeń. Również tożsamość nja” nabiera so­
bie właściwych cech w wyniku pełnionych specyficznych ról.
7. Jednocząca filozofia życia. Dojrzałość wymaga posiadania określonych celów,
zadań, wartości, ideałów itd. Jednocząca filozofia to również określona religia,
która wyjaśnia sens własnej egzystencji.
Podsumowanie
Podmiot ze swoimi właściwościami to najbardziej dostępna i być może jedna
z najwyraźniejszych prób interpretacji osobowości. Cechy istnieją realnie, nic są
tylko tworzonymi przez zewnętrznego obserwatora konstruktami. Aby rozpoznać
ich naturę, należy rozpoznać te podstawy i mechanizmy, które odpowiadają za ich
wykształcenie się. Uwzględniając wymiary „powszechności - indywidualności”
oraz „dyspozycji dyktowanych naturą biologiczną” zaprezentowano przegląd teo­
rii od teorii konstytucjonalnych (natura biologiczna podstawą, zapewniającą po­
wszechność danych cech), poprzez teorie podkreślające rolę mechanizmów neu­
rofizjologicznych i powszechność cech (Clonningcr, Eysenck), do teorii Allporta
akcentującej bardziej wymiar podmiotowości i indywidualności posiadanych wła­
ściwości. Każda z zaprezentowanych teorii ma swoje silne, jak i słabe strony. Silą
teorii „nomotelycznych” jest ich wartość metodologiczna i tworzona sposobność
do poszukiwania związków cech z kompozycją biologiczną, słabością nikła moż­
liwość zrozumienia indywidualności osoby. Jest akurat odwrotnie, jeśli zestawimy
te silne i slabc strony z humanistyczną interpretacją Allporta.
 Czlowiek jako podm iot i jego właściwości - leksykalno-statystyczne podejście do . 95

wą dalszych analiz, prowadząc do odkrycia dzięki zastosowaniu już analizy czyn­

nikowej cech źródłowych (podstawą były badania, które polegały na ocenie in­
nych osób pod kątem posiadanych cech powierzchniowych i te oceny stanowiły
macierz wyników, na której dokonana była analiza czynnikowa). Zatem pierw­
Rozdział IV szym źródłem informacji, pozwalającym na odkrycie cech źródłowych, były dane
typu L; one też stanowiły podstawę do opracowania kwestionariuszy samoopiso-
wych (danych typu Q), które ujawniły jeszcze inne rodzaje cech źródłowych. Po­
Człowiek jako podmiot i jego właściwości zostałe dane, pochodzące z testów obiektywnych, stały się podstawą uchwycenia
- leksykalno-statystyczne podejście dodatkowych rodzajów cech źródłowych.
Cechy powierzchniowe były definiowane, ujmując od strony statystycznej,
do interpretacji cech osobowości jako podstawowe klastery, gdzie kryterium kwalifikacji danej zmiennej do da­
nego klasteru był minimalny poziom korelacji 0,40. W dalszym etapie uzyskane
klastery zostały powiązane w szerszego zakresu sektory (regiony) - jeśli teore­
tycznie ujmując, etap tworzenia klasterów można byłoby nazwać etapem analizy
czynnikowej, pierwszego rzędu, to tworzenie sektorów jest efektem analizy czyn­
nikowej drugiego rzędu. Poniżej w tabeli zamieszczono nazwy sektorów uzyska­
1. Czynnikowa teoria cech R. Cattella ne w badaniach grupy osób zdrowych (źródło: Cattell 1957, s. 807).

Tabela nr 4. Lista pogrupowanych cech powierzchniowych

O ile pierwsza grupa leorii cech traktowała je jako rzeczywiście istniejące dys­ w grupie osób zdrowych
pozycje, o tyle grupa druga, której najwcześniejszym i najbardziej znanym przed­
stawicielem jest R. Catlell, traktuje cechy jako konstrukty uchwycone na podsta­ Lista sektorów obejm ujących cechy
Nazwa sektora
wie obserwacji. Według tegoż autora, podstawowe i praktycznie jedyne bezpo­ Powierzchniowe
średnio dostępne dla całego królestwa cech osobowości źródło to język (Cattell Sektor 1 Sita charakteru-moralny defekt
1957, s. 71). Powołując się na analizy Ałlporta i Odberta, którzy wskazywali na Sektor II Realizm-neurotyczność
około 18 tysięcy przymiotników (dokładnie 17 953) w języku angielskim mogą­ Sektor III Równowaga, optymizm-niepokój, melancholia
cych opisywać zachowania ludzkie, wybrał z tej listy 4500 słów opisujących ce­ Sektor IV Inteligencja, wykształcenie - brak
chy osobowości i potraktował je jako podstawowy kulturowy zasób symboli be­ Sektor V Asertywność, domlnacja-zahamowanie, skromność
hawioralnych. Cattell podkreślał konieczność liczenia się z ludzką zdolnością do Sektor VI Twardość szorstkość- wrażliwość
rozpoznawania odmienności cech. Sektor VII Uspotecznienie-wrogość
Możliwość bezpośredniego oparcia się na językowo różnicowalnych poję­ Sektor VIII Ogólna emocjonalność-spokój
ciach staje się dobrą podstawą dla dalszych analiz - szczególnie do konstrukcji Sektor IX Życzliwość-podejrzllwość
kwestionariuszy i innych testów. Dzięki tego typu narzędziom dalej można wy­ Sektor X Wylewność-rezerwa
chwycić pewne skupiska (wiązki) cech. Sektor XI Pomystowość-samozadowolenie
Sektor XII Nieuporządkowanie-uporczywość, Pedantyczność
Tak więc, Cattell w pierwszym etapie swoich analiz zredukował wybraną
z puli określeń Ałlporta i Odberta listę 4500 określeń do 171 cech, a w drugim (za: Cattell, s. 807):
przeprowadził badania empiryczne i uzyskane wyniki skorelował ze sobą, two­
rząc w len sposób naturalne wiązki - uzyskał 36 albo 40 wiązek, określając je Kluczowe w teorii Cattella pojęcie cechy oznacza strukturę psychiczną wywnio­
mianem cech powierzchniowych (polem dodał jeszcze inne cechy, powiększając skowaną z obserwowanego zachowania celem wyjaśnienia jego spójności i regu­
ich liczbę do 46). Zestaw tak otrzymanych cech został nazwany „typową ograni­ larności. Niemniej, prezentowana teoria osobowości w istocie jest teorią interak­
czoną sferą osobowości” . Jednocześnie te tak otrzymane cechy stały się podsta­ cyjną - podkreśla bowiem podstawowe znaczenie relacji „organizm-sytuacja” .
96 Psychologia osobowości
Powyższe jest już akcentowane w samej definicji osobowości - „osobowość jest
tym, co pozwala przewidzieć, co dana osoba zrobi w danej sytuacji” (za: Mall i in.
2004, s. 319). Cattell zasadniczo wskazuje na znaną behawioralną formułę S-R
jako pewnego rodzaju podstawę i konieczność, na której winna bazować analiza
osobowości. Czyniąc analizę czynnikową podstawową metodą odkrywania wła­
ściwości osobowości, jednocześnie formułuje równania przewidujące, w jakich
warunkach (okolicznościach) pewne cechy mogę prowadzić do pojawienia się
pewnych zachowań. Stąd, jak pisze autor, zadania realizowane metodą analizy
czynnikowej sprowadzają się do: a) odkrywania niezmiennych wzorców zacho­
wania wskazujących na pewne znaczące formy życia psychicznego; b) określa­
nia każdej jednostkowej osobowości na podstawie wyników, jakie dana jednost­
ka uzyska w zakresie danego czynnika (cechy osobowości) i na podstawie profilu
wszystkich czynników; c) powiązania czynników w postać równania specyfika-
cyjnego, które pozwoli ocenić co dana jednostka zrobi w danej sytuacji.
Równanie specyfikacyjne miałoby postać:
R/7 = s/7T 1i + S/2T2/ + ... ajnTni + s/T/7 -I- s/ę/7
i byłoby matematycznie i psychologicznie bardziej rozwiniętą formułą „bodziec
- reakcja” , która się sprowadza do postaci R= f (O - S) (za: Cattell 1957, s. 283),
gdzie R oznacza reakcję (zachowanie), C>oznacza organizm (reprezentowany
przez cechy), a S sytuację. Zachowanie (R ) można przewidzieć na podstawie na­
silenia cech u danej osoby (symbole T7, T2,...T») istotnie znaczących dla danej
sytuacji ( SI , S2, S3). Gdy dana cecha jest istotna dla danego zachowania, „ S ” bę­
dzie przyjmowało wyższą wartość; gdy cecha jest nieistotna „ S ” będzie bliskie
zera, a gdy cecha jest niekorzystna w danej sytuacji, „ S ” przyjmie wartość ujem­
ną. Na przykład, osiągnięcia jednostkowe można przewidywać na podstawie na­
stępującego równania specyfikacyjnego:
Ac (achievement) = + 0,2A -I-(),5B + 0,3C - 0,2D - 0,2F + 0,4G + 0,2H - 0,21 - 0,2M
+ 0,3Q2 -l-0,3Q3 + 0,1 Q4 (im wyższy wynik, tym większa możliwość osiągnięć).
Równanie specyfikacyjne reprezentuje tym samym działającą osobowość jako
zintegrowaną całość w danej sytuacji. Efekt integracji, zarówno świadomych, jak
i nieświadomych elementów przejawia się w kontrolowaniu impulsów i zostaje
uchwycony szczególnie w dwóch czynnikach G (dojrzały charakter) i C (dojrza­
łość emocjonalna).
Interakcyjny charakter osobowości często pozostaje w cieniu wyakcentowane­
go przez psychologów znaczenia samych cech, jak i ich rodzajów. Co prawda Cal-
lell sprowadza osobowość do złożonej i zróżnicowanej struktury cech, jednak do­
piero jej osadzenie w kontekście danego rodzaju zdarzeń i sytuacji pozwala pojąć
jej istotę. Jak pisze autor: „psychologowie czasami mówią o stopniu, w jakim dane
zachowanie zależy od danej sytuacji i o stopniu, w jakim jest ono wynikiem po­
Czlow iek ja k o p o d m io t i je g o w łaściw ości - leksykalno-statystyczne podejście do .
97
siadanej przez daną osobę cechy” (Cattell 1957, s. 287). I tylko związanie ze sobą
tych dwóch wymiarów rzeczywistości, ale dzięki precyzyjnym pomiarom, pozwa­
la właściwie przewidywać zachowania. W efekcie, kluczowym staje się zadanie
odkrycia właśnie struktury osobowości, po to aby na jej podstawie przewidywać,
jak ona może się ujawniać w odmiennych sytuacjach. Te precyzyjne pomiary może
również zapewnić precyzyjna metoda wypracowana przez nauki przyrodnicze
-stąd tak podstawowe znaczenie analizy czynnikowej. „Nauka wymaga pomia­
ru” (Hall i in. 2004, s. 320). Ta analiza pozwala odkryć najbardziej podstawowe ce­
chy źródłowe, które będą odpowiedzialne za łatwiejsze do uchwycenia, zewnętrz­
ne, powtarzalne właściwości zachowań ludzkich. Trzy źródła danych, o których
już wzmiankowano, stanowią podstawę do odkrycia struktury osobowości i rodza­
jów cech: dokumentacja życia (L-dala), dane samoobscrwacyjne kwestionariuszo­
we (Q-data) oraz dane testowe (T-data) - Cattell 1957, s. 89-90. To co staje się re­
zultatem zastosowania analizy czynnikowej na danych źródłowych jest przez Cat-
tella określane mianem cccii źródłowych. Innymi słowy, o ile cechy powierzchnio­
we reprezentują wiązki jawnych zachowań, o tyle cecli źródłowe będące podsta­
wowymi zmiennymi uzyskanymi w analizie czynnikowej determinują przejawy
cech powierzchniowych. Jak pisze Cattell, nie wszystkie jednak zachowania, któ­
re ze sobą korelują, mogą być sprowadzone do cech źródłowych - często do poja­
wienia się powtarzalnych form zachowań przyczynia się wiele elementów (jak np.
wpływy środowiskowe, czynniki dziedziczne). I stąd wciąż ważna pozostaje anali­
za osobowości na poziomie cech powierzchniowych (lub syndromów).
Poniżej zamieszczono w tabelach nazwy czynników (cech źródłowych) (zob.
tab. 5) odkrywanych przy zastosowaniu analizy czynnikowej na trzech wyróżnio­
nych rodzajach danych - L, Q i T (dane z roku 1957 - za: Cattell 1957, s. 121 —
277; później lista została zmodyfikowana - por. Hall i in. 2004, s. 326).
Poza kategoriami „cechy źródłowe oraz powierzchniowe” cechy można jesz­
cze podzielić zgodnie ze sposobem ich przejawiania się. Tak więc dadzą się wyróż­
nić cecłiy zdolnościowe (opisują efektywność, z jaką osiągany jest dany cel), cechy
tempcramenlalne (opisujące szybkość, cnergetyczność i wrażliwość emocjonalną)
oraz cechy dynamiczne (stanowiące podstawę zachowań motywacyjnych).
Warto szerzej zatrzymać się nad cechami dynamicznymi - w nich bowiem
osadza się kluczowe dla każdej teorii osobowości źródło zachowań motywacyj­
nych. Jak podkreśla autor prezentowanej teorii, każde zachowanie jest czymś
umotywowane, a w rezultacie należałoby odkryć, jakie właściwości je tworzą.
W odkrywaniu czynników stanowiących podstawę motywacji należy uwzględnić
przede wszystkim dwa elementy - cele, na jakie nastawia się jednostka, oraz pod­
niety (bodźce), które mogą wzbudzać jednostkowe zachowania. Sama zmienność
pobudzających bodźców (zdarzeń) jest trudna do uchwycenia, choć można pew­
nie ustalić ich kategorie. Najważniejszą rzeczą jest jednak ustalenie listy wskaźni­
ków, na podstawie której można będzie opracować narzędzia pomiaru zmiennych
98 Psychologia osobowości Człowiek ja k o p o d m io t i je g o w łaściw ości - leksykalno-statystyczne p o d ejście d o ... QQ

Tabela nr 5. W ykaz czynników uzyskanych na podstawie trzech źródeł Ul. 12 Protension U.l. Q13 Autia vs U.I.T27 Apatia
danych - L, Q i T (albo paranoidalne skłonności) praxernia (czynnik M)
_ podejrzliwy, zazdrosny vs ufny,
rozumiejący (czynnik L)
Czynniki uzyskane
U.l. 13 Autia-praxernia U.I.Q14 Spryt- U.I.T28 Astenla (słabość)
Czynniki uzyskane z danych typu z danych typu Czynniki uzyskane
(niekonwencjonalny, ekscentryczny naiwność (czynnik N)
dokum entacja życia samoobserwacja, z danych testowych
- konwencjonalny, sumienny)
{dane typu L) kwestionariusze (dane typ uT)
- czynnik M
(dane typu Q)
U.l. 14 Sprytny-naiwny (czynnik N) U.l. Q15 Skłonność do winy U.I.T29 Nadwrażliwość
U.i. 1 Cyklotymia- U.l. Q1 Cyklotymia- U.l.Tl 6 Narcystyczne -zaufanie (czynnik 0)
-schizotymia (czynnik A) schizotymia (czynnik A) ego, asertywność-brak
U.l. 15 Skłonność do winy -zaufanie U.l. Q 16 Radykalizm U.I.T30 Niezależność
asertywności (czynnik 0) -konserwatyzm
U.l. 2 Inteligencja (czynnik B) U.l. Q3 Siła ego-ogólna U.l. Tl 7 Flamowanie (czynnik Q l)
emocjonalność U.l. Q17 U.I.T31 Ostrożny realizm
(czynnik C.) Samowystarczalność
U.l. 3 Sita ego-sktonność U.l. Q4 Pobudliwość U.l. Tl 8 Hipomanlakalny (czynnik Q2)
do neurotyzmu (czynnik C) (czynnik D) spryt U.l. Q18 Kontrola przez U.I.T32 Ekstrawersja-
U.l. 4 Pobudliwość-emocjonalna U.l. Q5 Dominacja U.I.T19 Praktyczność self-sentyment (kontrola -introwersja
dojrzałość (czynnik D) (czynnik E) (niezależność) przez wolę-opieszałość,
U.l. 5 Dominacja-submisyjność U.l. Q6 Surgencja- U.I.T20 Komencja zawodność) - czynnik Q3
(zaufanie do siebie, asertywność- -desurgencja (czynnik F) U.l. Q19 Napięcie ergiczne, U.I.T33 Ponuractwo
-submlsyjność, niepewność) wymagania id albo nacisk (przygnębienie)
- czynnik E) ze strony konfliktów
U.I.T21 Wybujałość, (czynnik Q4)
U.l. 6 Surgencja U.l. Q7 Siła super ego
(pogodny, radosny)-desurgencja (czynnik G) entuzjazm U.l. Q20Tendencje do
(pesymistyczny, przygnębiony) fantazji (czynnik Q5)
- czynnik F U.l. Q21 Tendencje
U.l. Q8 Parmia (czynnik H) U.I.T22 Corticalertia psychotyczne
U.l. 7 Siła super ego
(aktywność mózgu) (czynnik Q6 albo P)
(odpowiedzialny, zdeterminowany
-niewytrwaty, zmienny) - czynnik G U.l. Q22 Zaufanie do siebie
w sytuacjach publicznych
U.l. 8 Parmla (lubi kontakty z innymi, U.l. Q9 Premsia (czynnik 1) U.I.T23 Neuronalna
(czynnik Q7)
przyjaznyj-threctia (nieśmiały, (podwzgórzowa)
wycofujący się, zahamowany) powściągliwość Objaśnienia: U.l. oznacza indeks uniwersalny. Numeracja w przypadku danych z testów obiektyw­
- czynnik H -neurotyzm nych (T-dataj rozpoczyna się od 16, ponieważ czynniki oznaczone liczbami od 1 do 15 zostały wcze­
U.l. 9 Premsia (niecierpliwy, zależny) U.l. Q10 Coastenia U.I.T24 Lęk śniej przydzielone do grupy czynników opisujących zdolności analizowane w teoriach Thurstone'a,
-harda (niezależny, praktyczny) (czynnik J) Guilforda, Carroll, Vernonci i innych. W nawiasach podano popularne i znane nazwy czynników, któ­
re są badane przez znane cattellowskie kwestionariusze osobowości.
- czynnik 1
U.l. lOCoastenla (indywidualista, U.l. Q11 Comention U.I.T25 Realizm- (na podstawie: Cattell 1957).
pasywny, nleaktywny-aktywny, (czynnik K) -psychotyczne
kooperujący) - czynnik J tendencje charakteryzujących aspekty dynamiczne osobowości każdej jednostki. W sumie
U.l. 11 Comentlon-zastosowanle U.l. Q12 Protension U.I.T26 Kontrola przez Cattel podaje listę 55, jak to określa, zasad pomiaru motywacji zastosowanych do
się do stada (analityczny, (czynnik L) self-sentyment konstrukcji narzędzi testowych. Należą do nich:
zainteresowania Intelektualne
1. Preferencja (człowiek w sytuacji wyboru wybiera te działania, którymi jest
- wąski, nlerefleksyjny) - czynnik K
bardziej zainteresowany).
 100 Psychologia osobowości
2. Informacja albo wiedza o środkach prowadzących do celu (siła zaintereso­
wania wyrażająca się wzrostem wiedzy wymaganej do wykonania danego
działania).
3. Nawyki jako środki prowadzące do celu - nawyki moloryczne (zaintereso­
wania osiąganymi celami powinny wiązać się z nawykami umożliwiający­
mi ich osiąganie).
4. Nawyki jako środki prowadzące do celu —nawyki pcrccpcyjne związane
z wcześniej realizowanymi zainteresowaniami.
5. Nawyki jako środki prowadzące do celu —nawyki percepcyjnc niezwiązane
z wcześniejszymi zainteresowaniami.
6 . Reprodukcja w pamięci - wzrost skojarzeń dzięki wcześniej realizowanym
zainteresowaniom.
7. Reprodukcja w pamięci - wzrost skojarzeń bez uprzedniej orientacji na dane
zainteresowania.
8 . Pamięć: szybsze zapamiętywanie zdarzeń (uczenie się będzie szybsze wtedy,
gdy zainteresowanie jest silniejsze).
9. Pamięć: szybsze zapamiętywanie nagród (uczenie się związków pomiędzy
działaniem a nagrodą).
10. Jednoczesne rywalizujące hamowanie (w sytuacjach percepcyjnych): przez
materiał bardziej interesujący (jest to zbieżne z zasadą 1).
11. Jednoczesne rywalizujące hamowanie (w sytuacjach percepcyjnych): przez
przypadkowy obojętny materiał.
12. Retroaktywne hamowanie: przypominanie materiału bezsensownego.
13. Retroaktywne hamowanie: na przykładzie neutralnych nawyków (deteriora-
cja w nawykach motorycznyeh).
14. Czas decyzji w kategoriach posiadanych przekonań (zgadzanie się lub jego
brak z pewnymi zdarzeniami wspólwystępuje z krótszym czasem reakcji wer­
balnej w zakresie opinii).
15. Efekty konfliktu, zmienność w zakresie czasu decyzji przy wywołaniu kon­
fliktów (chodzi o konflikty czasowe w zakresie jakiejś postawy).
16. Efekty płynności: w zakresie sygnałów stymulacji (silniejsze zainteresowanie
prowadzi do spontanicznej reprodukcji albo płynności rozumianej jako szyb­
kość i czas trwania).
17. bfekly płynności: w zakresie dobrych lub złych następstw (powtórzenie zasa­
dy 16, z dodatkiem, że odnosi się to do następstw działania).
18. Efekty płynności: w zakresie usprawiedliwiania (racjonalizacja wybranego
sposobu działania).
19. Spontaniczność uwagi.
20. Wytrwałość w zakresie wydajności w pracy: efektywność w podążaniu za re­
alizacją zainteresowania (pomiar angażowanej energii na rzecz realizacji za­
interesowania).
Człowiek ja k o p o d m io t i jeg o jw ia ściw o ści - leksykalno-statyslyczne podejście do . 101.
2 1 . W ytrw ałość: gotowość do zatrzymania lub kontynuacji (ocena gotowości w y ­
konywania zadania, pomimo minim alnej nagrody).
22. Uczenie się, rozmyślne i chłonne (dowolne uczenie się zgodne z żywionymi
postawami).
23. Rozgrzewanie się: w szybkości percepcji.
24. Rozgrzewanie się: w szybkości nawyków.
25. Rozgrzewanie się: w płynności.
26. Rem iniscencja: w zakresie werbalnym .
27. Rem iniscencja: w zakresie w rażliw ości percepcyjnej.
28. Reminiscencja: w zakresie nawyków motorycznyeh.
29. Autonomiczne reakcje: odruch psychogalwaniczny, siła odruchu.
30. Autonomiczne reakcja: napięcie mięśniowe.
31. Autonomiczne reakcje: ocena zmian metabolicznych (pomiar siły bezpośrednio
wzbudzonych zainteresowań lub ich zagrożenia, poprzez puls, uderzenia itd.).
32. Autonomiczne reakcje: pomiary scrcowo-naczyniowe.
33. Autonomiczne reakcje: cyrkulacja peryferalna, temperatura (przy frustracji
postawy jest to czuły wskaźnik).
34. Fizyczne reakcje, siła nacisku w trakcie pisania (np. przy odpowiedziacłi „tak,
nic” może być ona inna).
35. Fizjologiczne reakcje, facylitacja i hamowanie odruchów.
36. Objawy pracy centralnego systemu nerwowego - progi sensoryczne (pobu­
dzenie zainteresowania obniża próg pobudzenia).
37. Objawy pracy centralnego systemu nerwowego - czas percepcji (zaintereso­
wanie zmienia ocenę upływającego czasu).
38. Dynamizmy (mechanizmy obronne) - wyobraźnia: czas poświęcony na roz­
myślanie.
39. Dynamizmy —wyobraźnia: wybór lematów wyobrażeń.
40. Dynamizmy: autyzm - zniekształcenie percepcji.
41. Dynamizmy: autyzm - zniekształcone przekonania (mylne przekonania).
42. Dynamizmy: naiwna projekcja - błędna percepcja.
43. Dynamizmy: naiwna projekcja mylne przekonania.
44. Dynamizmy: racjonalizacja - mylne przekonania.
45. Dynamizmy: prawdziwa projekcja - mylne przekonania.
46. Dynamizmy: zniekształcenie rozumowania - indukcyjne, klasyfikacyjne
procesy.
47. Dynamizmy: zniekształcenie rozumowania - dedukcyjne, sylogistyczne ro­
zumowanie.
48. Dynamizmy: zniekształcenie rozumowania - uczenie się relacji wpercepcji.
49. Dynamizmy: zniekształcenie rozumowania - sposoby i środkiosiąganiacelów.
50. Dynamizmy: zniekształcenie rozumowania - użyteczność środków prowa­
dzących do celu.
102 Psychologia osobowości
51. Częstość poszukiwania nagród (reakcje na wskazówki, oznaki).
52. Gotowość do podejmowania się realizacji zadań poszukiwawczych.
53. Napięcie związane z niedokończeniem zadania.
54. Zdolność integracji percepeyjnej.
55. Oczekiwania (za: Cattell 1957, s. 465 471).
Jak podkreśla Cattell, wszystkie reakcje behawioralne są umotywowane i dla­
tego pomiary dynamicznych aspektów zachowania mogą bazować na elementach
zdolnościowych, temperamentalnych czy też innych, ale zawsze ujętych w relacji
do sytuacji bodźcowej. Najprostszą jednostką podlegającą obserwacjom i ekspery­
mentom jest jednak postawa i z badań relacji między postawami wszystkie inne ce­
chy dynamiczne mogą być wyprowadzone. Postawy dają się określić na podstawie
działań, które są świadome i osadzone we względnie trwałych układach sytuacyj­
nych. Przedstawione zasady (wskaźniki) pomiaru siły zainteresowań, poprzez które
przejawiają się postawy i inne dynamiczne aspekty osobowości, stanowią spektrum
tego, co składa się na motywację ludzką. Analizując postawy i zainteresowania przy
pomocy podanych wyżej wskaźników, Cattell odkrył pięć ich składowych (czyn­
ników). Należą do nich: motywacyjny czynnik alfa (komponent id w zaintereso­
waniach - np. racjonalizacja - mylne przekonania, naiwna projekcja), motywacyj­
ny czynnik beta (zrealizowane ego, jak np. pamięć nagród za działania, oczekiwa­
nia), motywacyjny czynnik gamma (idealne ja lub super ego, jak np. autyzm - myl­
ne przekonania, wybór tematyki wyobrażeń), motywacyjny czynnik delta (nieświa­
dome, fizjologiczne zainteresowania, jak np. reakcje autonomiczne typu amplitu­
da ciśnienia rozkurczowe - skurczowe), motywacyjny czynnik epsilon (zepchnięte
kompleksy, jak np. reminiscencja, pamięć - szybsze zapamiętywanie nagród).
W sumie na podstawie przeprowadzonych badań Cattell dochodzi do ustale­
nia kategorii cech dynamicznych, które tworzą sieć dynamiczną, w której jedne
elementy mogą w stosunku do innych pełnić rolę służebną (czyli stają się środka­
mi prowadzącymi do osiągania celów). Generalnie na cechy dynamiczne składa­
ją się ergi (popędy o podłożu biologicznym), engramy (struktury wyrastające na
podłożu doświadczeń lub uczenia się i utrzymujące się w formie śladów pamię­
ciowych —najważniejsze rodzaje engramów to sentymenty i kompleksy) oraz po­
stawy i nawyki. Ergi, jako konstytucjonalnie warunkowane dynamizmy, są okre­
ślane jako wewnętrzne reaktywne tendencje do zachowań, które są skierowane
na pewnego rodzaju zaspakajające je cele i ulegają wyciszeniu po ich osiągnięciu
(definicja Cattella jest bardzo zbliżona do definicji instynktu według McDougal-
la). Jeśli przy tym uwzględnimy specyficzne wzorce kulturowe, które prowadzą
do ukształtowania pewnych im właściwych sposobów spełniania ergów, można
mówić wówczas o metaergaeh (np. erg dążenia do zaspokojenia głodu może prze­
jawiać się w różnych kulturach poszukiwaniem odmiennych potraw).
Sentymenty będące kategorią engramów stanowią pewnego rodzaju zespoły
postaw budowanych w sytuacjach uczenia się społecznego. Według Cattella sen-
Czlowiek jako podm iot i jego właściwości - leksykalno-staiystyczne podejście do 103
Schem at nr 13. Struktura cech dynamicznych
Cechy dynamiczne
Poziom
Abstrakcji
Nawyki
Poziom
Objawowy
(za: Cattell 1957, s. 538).
tyment to zespól postaw zorganizowanych wokół pojedynczego obiektu, obiek­
tu będącego „czymś” w przebiegu działania, co prowadzi, „aby czynić to czymś”
(tamże, s. 555). Sentyment powoduje koncentrację uwagi na danym obiekcie, do­
świadczanie w stosunku do niego uczuć i prowadzi do specyficznej reakcji w sto­
sunku do niego. Sentyment prowadzi też zwrotnie do ukształtowania się jemu
właściwych różnych nawyków i postaw (np. sentyment do uczelni, w której dana
osoba się kształciła, sentyment do miejsca zamieszkania). Szczególnie istotne
znaczenie ma jednak self-serUyment, czyli zespól postaw i nawyków przejawia­
nych w stosunku do samego siebie. Jest to ten rodzaj sentymentu, który w istocie
staje się centralnym w stosunku do innych sentymentów i niejako je kontroluje
(uaktywnienie któregokolwiek z sentymentów z reguły wyzwala gotowość jedno­
czesnego uaktywnienia self-sentymentii). Jest to zrozumiałe - człowiek bowiem
sam dla siebie staje się szczególnym obiektem postaw (jakość self-sentymentu to
rezultat wpływu sposobów postrzegania samego siebie, czyli ja realnego, oczeki­
wań w stosunku do samego siebie, czyli ja idealnego, pragnień związanych z sobą
samym - upragnionego ja idealnego). Sentymenty często są służebne w stosunku
do ergów (np. u podłoża sentymentu do osoby X płci przeciwnej mogą znajdować
się ergi typu seks, ciekawość, towarzyskość). Drugi rodzaj engramu, kompleks,
stanowi efekt zatrzymanych i nierozwiązanych konfliktów, które utrudniają ada­
ptację i integrację osobowości.
 104 Psychologia osobowości
I wreszcie postawy są obserwowainymi przejawami struktury dynamicznej
i z ich właściwości można wnioskować o innych cechach dynamicznych. Postawy
mogą mieć charakter ukryty lub jawny (aktywny), mogą być wspólne lub jednost­
kowe. Postawa jest formą zainteresowania jakimś określonym działaniem w sto­
sunku do określonego obiektu.
Schemat nr 13 obrazuje kategorie cech dynamicznych i relacje pomiędzy
nimi.
2. Wielka Piątka jako efekt analiz
leksykalno-statystycznych
Obecnie najbardziej preferowaną ze względów praktycznych i teoretycznych
jest propozycja skoncentrowana na potwierdzaniu wagi podstawowych cech oso­
bowości, które określa się mianem modelu Wielkiej Piątki (Big Five). Zasadni­
czo punktem wyjścia do późniejszego rozbudowania w formę teorii Wielkiej Piąt­
ki były analizy empiryczne. Autorzy, którzy najbardziej przyczynili się do roz­
woju badań w tym zakresie i dalej konstrukcji teorii, to Paul T. Costa oraz Ro­
bert R. McCrae. Model W P sięga do wczesnych analiz Aliporla i ma wielu swo­
ich poprzedników. Punktem wyjścia była lista nazw cech opracowana przez All-
porta i Odberta. Autorzy ci sami podzielili zestaw prawie 18 tysięcy określeń na
pewne grupy: a) cechy stabilne (np. inteligentny); b) przejściowe stany, nastro­
je i aktywności (np. pobudzony); c) ewaiuacje społeczne (np. uroczy); d) metafo­
ryczne, fizyczne i niejasne określenia (np. płodny, pochylony). Jak już wcześniej
wspominano, ta lista stała się podstawą analiz przeprowadzanych przez Catella.
Z tym że Cattell wybrał 4500 określeń raczej z kategorii cech stabilnych, zmniej­
szając ich liczbę do 171 kategorii - co dalej doprowadziło, dzięki analizie staty­
stycznej, do odkrycia 35 wiązek cech osobowości. W następnym etapie D.W. Fi-
ske (1949) przeprowadził analizę czynnikową na podzbiorze tylko 22 z 35 cattcl-
lowskich klasterów i odkrył pięć podstawowych czynników (był on zatem pierw­
szą osobą, która opowiedziała się za modelem pięcioczynnikowym, choć nic
przedstawił zwartego modelu struktury tych cech). Kolejnymi badaczami, któ­
rzy przyczynili się do rozwoju omawianego modelu byli E.C. Tupes i R.C. Chri-
sta 1 (1961). Przeanalizowali oni dokładnie na 8 próbach badanych osób struktu­
rę czynnikową 22 uproszczonych opisów, odkrywając pięć podstawowych czyn­
ników (były to: surgencja, ugodowość, sumienność, stabilność emocjonalna, kul­
tura). Jego typu analiza później zostało powtórzona przez W.T. Normana, który
Człowiek jako podmiot i jego właściwości -leksykalno-statystyczne podejście do 105
dokładnie już opisał treść wyróżnionych pięciu czynników. W najnowszym okre­
sie często podstawowy udział w opracowaniu modelu W P przypisuje się Lewiso­
wi R. Goldbergowi. On to bowiem zainicjował badania leksykalne, używając do
tego celu pojedynczych przymiotników (badani dokonywali samooceny), a prze­
prowadzona analiza czynnikowa potwierdziła zasadność wyróżnienia wcześniej
wymienianych przez Normana cech. Uważał bowiem, że w każdym języku za­
warte są określenia, którymi ludzi się posługują i które uważają za ważne (co ma
ułatwić adaptację i zapewnić dobrostan) - takie przypuszczenie nosi nazwę pod­
stawowej hipotezy leksykalnej (por. Pervin, John 2002, s. 270). Goldberg wyróż­
nił: surgencję (lub ekstrawersję), ugodowość, sumienność, stabilność emocjonal­
ną oraz intelekt (albo wyobraźnię).
Nieco inną strategię badań zastosowali Costa i McCrae, posługując się nic tyle
określeniami, ile stwierdzeniami, do których mieli ustosunkować się badani (tech­
nika znana jako NEO-PI - Neuroticism Extraversión Openness - Personali/v in ­
ventor)’). Ich wersja uzyskanych w analizie czynnikowej nazw cech została po­
wszechnie zaakceptowana (te cechy to: ekslrawersja, ugodowość, sumienność,
ncurolyzm, otwartość). Przy czym, autorzy ci podzielili każdą z wymienionych
cech na sześć opisujących je komponentów (aspektów) - patrz poniżej.
Opis komponentów składających się na W P:
I. Neurotyczność obejmuje sześć składników:
1. Lęk (tendencja do reagowania napięciem i strachem, nerwowość i skłon­
ność do martwienia się).
2. Agresywna wrogość (tendencja do doświadczania gniewu i irytacji, nieko­
niecznie wyrażanych na zewnątrz).
3. Depresyjność (tendencja do doświadczania poczucia winy, smutku, bezrad­
ności i samotności).
4. Impulsywność (niezdolność do kontrolowania pragnień i popędów).
5. Nadwrażliwość (podatność na stres, niezdolność do zmagania się ze stre­
sem, tendencja do reagowania poczuciem bezradności i-paniką w sytu­
acjach trudnych).
6 . Nadmierny samokrytycyzm (lęk społeczny, niskie poczucie wartości, wsty-
dliwość i poczucie zmieszania w obecności innych).
II. Ekstrawersja obejmuje sześć składników:
1. Towarzyskość (zakres i ilość utrzymywanych kontaktów z innymi ludźmi).
2. Serdeczność (zdolność do utrzymywania bliskich związków z innymi ludź­
mi, przyj acielskość).
3. Aserlywność (tendencje do dominacji i przywódcze).
4. Aktywność (tempo, wigor, energia, potrzeba bycia zajętym i zaangażo­
wanym).
106 Psychologia osobowości
5. Poszukiwanie doznań (poszukiwanie podniet i stymulacji).
6 . Emocjonalność w zakresie pozytywnych emocji (tendencja do reagowa­
nia pozytywnymi emocjami oraz generalnie pogodny nastrój i optymizm
życiowy).
III. Otwartość na doświadczenia obejmuje sześć składników:
1. Wyobraźnia (fantazja i żywa, twórcza wyobraźnia).
2. Estetyka (wrażliwość estetyczna, zainteresowania sztuki)).
3. Uczucia (otwartość na stany emocjonalne innych ludzi).
4. Działania (aktywne poszukiwanie nowych bodźców).
5. Idee (intelektualna ciekawość, zainteresowania filozoficzne).
6 . Wartości (gotowość do analizy wartości społecznych, politycznych i reli­
gijnych, odwrotność dogmatyzmu),
IV.Ugodowość obejmuje:
1. Zaufanie (przekonanie, że inni mają uczciwe intencje vs sceptycyzm i cy­
nizm oraz przekonanie, że inni mogą być nieuczciwi i niebezpieczni).
2 . Prostolinijność (prostoduszność, szczerość i naiwność społeczna vs tenden­
cja do manipulowania innymi ludźmi).
3. Altruizm (tendencja do koncentrowania się na potrzebach innych ludzi
i udzielania im pomocy vs egocentryzm).
4. Ustępliwość (sposób reagowania na konflikty interpersonalne; powściąga­
nie agresywności, polulność i łagodność oraz tendencja, by wybaczać i za­
pomnieć vs agresywność i tendencje rywalizacyjne).
5. Skromność (realistyczny stosunek do samego siebie, brak tendencji do fa­
woryzowania własnej osoby vs przekonanie o własnej wyższości i tenden­
cje narcystyczne).
6 . Skłonność do rozczulania się (przejawianie uczuciowości i sympatii do in­
nych, wspieranie organizacji i akcji charytatywnych vs racjonalność i rze­
czowość w kontaktach z innymi oraz mala wrażliwość na ludzkie problemy
spoleezno-bytowe).
V. Sum ienność posiada następujące składniki:
1. Kompetencja (przekonanie o możliwościach radzenia sobie w życiu vs
przekonanie o braku sprawności i braku umiejętności radzenia sobie
z zadaniami).
2. Skłonność do utrzymywania porządku (uporządkowanie, staranność
i schludność vs brak metodyczności i porządku w życiu oraz działaniu).
3. Obowiązkowość (ścisłe kierowanie się własnymi zasadami vs zawodność
i nierzetelność).
4. Dążenie do osiągnięć (wysoki poziom aspiracji i silna motywacja do osią­
gania sukcesów w życiu, duże zaangażowanie w pracę, pewna skłonność
do pracoholizmu vs brak ambicji, brak jasno sprecyzowanych celów życio­
wych i rozleniwienie).
C z ło w ie k jako podmiot i jego właściwości - teksykalno-statystyczne podejście do 107
5, Samodyscyplina (umiejętność samomotywowania się, by ukończyć rozpo­
częte zaijlania, nawet jeśli nie są atrakcyjne vs tendencja do porzucania za­
dań przed ich zakończeniem).
6 . Rozwaga (skłonność do starannego rozważania problemu przed podjęciem
decyzji i rozpoczęciem działania vs impulsywność przy podejmowaniu de­
cyzji, ale i spontaniczność oraz. umiejętność podejmowania szybkich decy­
zji, jeśli jest to niezbędne).
Istotne byłoby zwrócenie uwagi na rozbudowany model teoretyczny zapropo­
nowany przez Costa i McCrae. Autorzy ci rozpoczynają analizą od tzw. cechowe­
go ujęcia osobowości. Cechę definiują jako „wymiar różnic indywidualnych pod
względem tendencji do wykazywania spójnych wzorców w zakresie myślenia,
uczuć i działań” (McCrae, Costa 2005, s. 40). Określenie „wymiar różnic indywi­
dualnych” oznacza możliwość uporządkowania ludzi według stopnia wykazywa­
nia się daną cechą (im wyższy stopień posiadania danej cechy, tym większe praw­
dopodobieństwo przejawiania zachowań, do których dysponuje dana cecha; naj­
pełniej o posiadanej cesze można wnioskować na podstawie przejawianych dzia­
łań i uczuć); „tendencja” podkreśla, że cecha jest tylko dyspozycją, a nie determi­
nantą zachowania (ostatecznie, zachowanie jest wypadkową wielu czynników, nie
tylko cech); pojęcie „wzorców w zakresie myślenia, uczuć i działań” wskazuje na
szeroki zakres i ogólność każdej cechy (np. w porównaniu z cechami nawyki są
pewną szczególną kategorią zachowania). Cecha jest spójnym wzorcem, a więc
musi ona mieć charakter pozaczasowy i transsytuacyjny - odróżnia się zatem od
chwilowych nastrojów, przejściowych stanów napięć itp.
W przeciwieństwie do analiz Bysencka, omawiani autorzy nie wskazują na
mechanizmy neurofizjologiczne odpowiedzialne za ujawnienia się danej cechy
- ich podejście ma bowiem charakter leksykalno-statystyczny (deskryptywny).
Nie oznacza to rezygnacji z poszukiwania takich podstaw biologicznych - nie
muszą one jednak być ujęte w tego typu modele teoretyczne. Cechy są zatem
względnie trwałymi (stabilnymi) komponentami osobowości.
Poza cechami omawiani autorzy wskazują także na zmieniające się elemen­
ty osobowości, które wraz z cechami tworzą jeden system osobowości. Cala
struktura osobowości zbudowana z dalej wymienianych jeszcze komponentów,
wzajemnie na siebie oddziałujących została określona jako pięcioczynnikowa
teoria (F F T F ive Factor Theory), ponieważ, jak podkreślają jej autorzy, ba­
zuje ona na danych empirycznych związanych z badaniami dotyczącymi mo­
delu pięcioczynnikowego (F F M —Five ¡''actor Model). Na całość lej struktury
składają się trzy centralne komponenty osobowości, tj. podstawowe tendencje
(czyli pięć podstawowych cech osobowości oraz wszelkie zdolności poznaw­
cze, talenty, właściwości psychiczne podmiotu), charakterystyczne przystoso­
wania (będące nabytymi w wyniku interakcji z otoczeniem dążeniami osobi-
 108 Psychologia osobowości Człowiek ja k o p o d m io t i je g o w łaściw ości - leksykalno-statystyczne podejście do . 109

Schemat nr 14. Model Teorii W ielkiej Piątki w opracowaniu McCrae i Costa

3. Cechy jaljio właściwości interpersonalne
w interpretacji J.S. Wigginsa

Wiggins (za: Larsen, Buss 2004 s. 81-83; Cloninger 1999) zasadniczo przyj­
muje jako podstawę możliwości opisu cech osobowości naturalny język. W języ­
ku naturalnym bowiem jest niejako zawarty opis różnic indywidualnych. Zatem
zasób leksykalny danego języka jest podstawą dalszych analiz. Ale to co stano­
wi specyfikę jego podejścia, to podkreślenie faktu, żc w określeniach zawarte są
różne rodzaje sposobów, w jakie ludzie różnią się między sobą. Stąd też dalej ak­
cent na interpersonalne cechy. W sumie Wiggins wymienia pięć kategorii cech:
a) cechy temperamenlalne (np. nerwowy, pobudliwy); b) cechy charakterologicz­
ne (np. nieuczciwy, moralny); c) cechy materialne (np. skąpy, ubogi); d) cechy
wyrażające postawy (np. pobożny, duchowy); c) cechy umyslowości (np. spryt­
ny, logiczny); f) cechy fizyczne (np. zdrowy, mocny). Przy czym Wiggins sku­
pia się w zasadniczej mierze na tych cechach, które posiadają odniesienie inter­
personalne, rozpoczynając swoją analizę od dwóch rodzajów zasobów, które lu-

Schemat nr 15. Model interpersonalnych cech osobowości

w interpretacji J.S. W igginsa

Dominujący - pewny siebie

Objaśnienia: strzałki wskazują na kierunek wzajemnego oddziaływania komponentów osobowości
(tzw. procesy dynamiczne) - za: McCrae, Costa 2005, s. 228.

stymi, postawami, zainteresowaniami, przekonaniami, nawykami itp.) oraz ob­

raz siebie samego.
Dodatkowo autorzy prezentowanej propozycji wskazują na jeszcze jeden
komponent - procesy dynamiczne, które sterują wzajemnym oddziaływaniem na
siebie wymienionych komponentów. Takimi procesami dynamicznymi mogą być
sposób myślenia, postrzegania, radzenia sobie z napięciami itp.
Poza komponentami centralnymi pozostają tzw. komponenty peryferyjne, bę­
dące czymś zewnętrznym w stosunku do osobowości, choć pozostające w ścisłym
związku z osobowością. Tymi komponentami peryferyjnymi są podstawy biolo­
giczne i wpływy zewnętrzne (są to tzw. wejścia) oraz biografia obiektywna (prze­
bieg życia, działania wykonywane w życiu przez podmiot, nagromadzone zapisy
lego wszystkiego, co osoba czyni i czego doświadcza) - za: McCrae, Costa 2005,
s. 220- 243. Schemat graficzny teorii pięcioczynnikowcj stanowi zobrazowanie
dokonywanych tutaj opisów.
(za: S. Cloninger 1999, s. 96).
110 Psychologia osobowości
dzie niejako wnoszą w kontakty z innymi (jest to nawiązanie do analiz behawio­
ralnych Foa). Te zasoby to miłość i status Ja k o podstawa dalszej klasyfikacji cech
(stąd, na powyższym modelu dwie osie stanowiące podstawę klasyfikacji). W y­
mienione zasoby, posiadane w różnym nasileniu, są traktowane jako dwubieguno­
we oraz ortogonalne wymiary, tworząc model kołowy opisu osobowości. Im bli­
żej sti umiejscowione w przestrzeni graficznej pewne właściwości, tym bardziej
ze sobą skorelowane.
4. Cechy interpersonalne w ujęciu T. Leary'ego
Timothy Leary (za: Pelerson 1992; Stanik 1977), choć może być traktowany
jako przedstawiciel teorii cech, nawiązuje w swych rozważaniach do psychoana­
litycznej teorii interpersonalnej U.S. Sullivana uważał go za jednego z ważniej­
szych teoretyków osobowości. Leary uważa, że zachowanie jednostkowe ma cha­
rakter interpersonalny, celowy, ale kluczem do jego zrozumienia jest uwzględ­
nienie trzech elementów: a) świadomości siebie samego; b) świadomości dru­
giej osoby; c) świadomości, w jaki sposób druga osoba postrzega daną jednostkę.
Osobowość to bowiem ustrukturalizowana organizacja świadomości, która w y­
znacza jednostkowe zachowania. Organizacja oznacza nie tylko złożoność, ale
i pewne uporządkowanie. W sumie Leary wyróżnia pięć poziomów opisujących
charakter lej organizacji. Są to:
a) poziom 1, komunikacji społecznej (zachowania jawne, komunikowane innym
osobom - często odruchowe, automatyczne, niezależne od woli). Zachowania
na tym poziomie mają charakter pewnej stałości, a podstawowym motywem
zachowań w sytuacjach społecznych jest unikanie lęku i dążenie do zaspokoje­
nia potrzeb własnych poprzez aprobatę społeczną;
b) poziom II to podmiotowa świadomość cech ujawnianych w komunikacji inter­
personalnej (świadomość la przejawia się w formie określeń, jakimi dana oso­
ba opisuje samą siebie). To, co dana osoba mówi o sobie, może być zgodne lub
niezgodne z opiniami innych osób. Poziom len nazywany jest przez Leary’ego
„cechą interpersonalną” w odróżnieniu od poziomu I, który może być nazwany
„odruchem interpersonalnym” ;
c) poziom 111 —przedświadoma, prywatna symbolizacja (obejmuje on treści po­
chodzące z różnych marzeń, wyobrażeń, fantazji itd. i sprowadza się do kate­
gorii symbolicznego obrazu siebie samego oraz symbolicznego zakresu ekspre­
sji zachowań w stosunku do innych osób);
Człowiek ja k o p o d m io t i je g o w łaściw ości ~ leksykalno-statystyczne p o d ejście d o .
d) poziom I V nieuzewnętrzniona podświadomość (są to tzw. nieuświadamiane
i niedające się określić aspekty osobowości - coś na kształt „nie-mnie” u Sul­
li vana);
e) poziom V - poziom wartości i „ja idealnego” .
Uwzględnienie tylko poziomu 1i II organizacji pozwala lokować tę teorię
w grupie teorii cech. Nie ulega jednak wątpliwości, że sprowadzenie analiz tylko do
wymienionych dwóch poziomów stanowi też o zasadności traktowania propozycji
Leary’ego jako przynależnej podejściu interakcyjnemu oraz w jakiejś mierze kon-
struktywistycznemu. Świadomość bowiem, tutaj stanowiąca podstawę osobowo­
ści, zostaje wypełniona treściami werbalnymi i schematami budowanymi w opar­
ciu o doświadczenia społeczne (a to jest istotne dla konslrukty wistów); ona jest tak­
że podstawą względnie trwałych przejawów zachowań interpersonalnych (a to z ko­
lei jest istotą teorii cech). Powyższe tworzy kryteria kwalifikacji teorii Leary’ego.
Z uwagi na to najczęściej prezentowanym wątkiem jest kołowy model zachowań
interpersonalnych, który ukazuje związek dominujących cech podmiotu z zachowa­
niem wyzwalanym u partnerów interakcji. Być może jest to też najbardziej warto­
ściowa część teorii omawianego autora.
W modelu kołowym każdy rodzaj zachowania jest powiązany z komplemen­
tarnym dla niego zachowaniem partnera interakcji. W sumie można te rodzaje za­
chowań zestawić w następującym porządku:
- zachowania kierowniczo-autokraiyczne; kierownicze (dominacja, rządzenie,
nakaz) - wyzwala u partnera posłuszeństwo; autokratyczne (poszukuje szacun­
ku, kompulsy wny, pedantyczny, działania dogmatyczne) - wyzwala szacunek;
- zachowania odpowiedzialno-nadopiekuńcze; odpowiedzialne (przyjmuje na
siebie odpowiedzialność, kompulsywny, nadopiekuńcze działania) - wyzwala
ufność, nadopiekuńcze (szkoda innych, hołubienie, miękkość serca, podtrzy­
muje) - wyzwala akceptację;
- zachowania wspólpraeująco-pozakonwenejonalne ( overc<jnven/iona /); wspól-
pilicujące (poza konwencją, zgoda w każdym czasie, kompromis) —wyzwala
czułość; pozakonwencjonalne (szuka przyjaznych uczuć, wylewny w zacho­
waniu) - wyzwala miłość;
- zachowania uległo-zależne; ulegle (działania z nadmiernym szacunkiem, ule­
gle dopasowanie) wyzwala poradę; zależne (przyleganie, prośba o pomoc,
zależność od) - wyzwala pomoc;
- zachowania unikająeo-masochistyczne; unikające (niepokój, poczucie winy
lub działania wycofujące, potępianie siebie, wrażliwość) -- wyzwala aro-
gancję; masochistyczne (słabe i tchórzliwe działania, poddańcze, posłuszne)
- prowokuje przywódcze zachowania;
- zachowania buntowniczo-podejrzliwe; buntownicze (zawziętość, działania
buntownicze, narzekanie) —prowokuje do karania; podejrzliwe (oczekuje
krzywdy, nieufny, uprzedzony) - prowokuje do odrzucenia;
 112
Psychologia osobowości
zachowania agrcsywno-sadystyczne; agresywne (atak, nieprzyjazne działania,
krytykujące zachowania) - prowokuje do wrogości (nienawiści); sadystycz­
ne (karzące, sarkastyczne, nieprzyjazne działania, agresywne) - prowokuje do
biernego oporu;
- zachowania rywalizacyjno-narcystycznc; rywałizacyjne (wykorzystywanie,
odizucanie, wstrzymywanie, asertywność) - wyzwala nieufność - prowoku­
je do rywalizacji; narcystyczne (przechwalanie się, duma, narcystyczne ekshi­
bicjonizm) wyzwala poczucie niższości.
5. Cechy jako konstrukcje społeczne
W ujęciu tradycyjnym cechy traktowane są jako realnie istniejące właściwości
podmiotu. Odmienne od powyższego jest traktowanie cccii jako tego, co obser­
wator przypisuje podmiotowi, z którym wchodzi w relacje. W interpretacji reali­
stycznej zgodna percepcja cech przez obserwatorów jest interpretowana jako od­
zwierciedlenie cech istniejących w danym podmiocie; w interpretacji idealistycz­
nej natomiast cechy są efektem informacji czerpanych przede wszystkim z języ­
ka, jakim posługują się obserwatorzy. Można oczywiście dodać jeszcze inną in­
terpretację, a mianowicie samego podmiotu - wtedy cechy, jakie podaje podmiot,
są sposobem utrzymania obrazu samego siebie i przekazu wizji siebie obserwato­
rom zewnętrznym.
Podejście konstruktywistyczne skupia się właśnie na tych trzech elementach,
tj. obserwatorze, podmiocie i samoobserwacji podmiotu, chcąc powiązać je ze
sobą w jedną całość pozwalającą zrozumieć osobowość. W istocie osobowość
jest lezultatcm pewnego rodzaju procesów negocjacji zachodzących pomiędzy
ludźmi. Społeczny konstruktywizm podkreśla, że osobowość to nie jest obiek­
tywna i realna niezależność podmiotu, ale jest ona efektem kulturowego i histo­
rycznego kontekstu, w jakim zanurzeni są obserwatorzy i podmiot. Innymi słowy,
osobowość to kombinacja trzech równie istotnych komponentów - aktora, obser­
watora i samoobserwatora (za: Krahe 1999, s. 57—58).
Można byłoby powiedzieć, że osobowość jest efektem komunikacji, w któ­
rej podstawowe znaczenie ma język. Językiem opisujemy właściwości zachowań
i w nim zawiera się wymiar stałości zachowań przy postrzeganiu powtarzalnej ak­
tywności danej osoby w danego typu sytuacjach (cecha jest raczej konstruowa­
na przez obserwatora, a nie przez podmiot). W tym względzie spotyka się jednak
rozmaite podejścia.
Człowiek jako podmiot i jego właściwości -leksykalno-statystyczne podejście do
113
Często uważa się, że kluczem są poznawcze prototypy, które stanowią podsta
wę opisu cccii osobowości. Język, który buduje strukturę prototypu, r.i„v o, “ 'i '
b,c pewne określeniu dogodne d„ „ p isu „s„b„w„ści, |llk e b rawenyk V " ‘
lyp zawiera w sobie w.ele „itormacji „pora,pikowanych hierarchicznie (od , ™
„li, konkretu doabstrakcp). ułanowi o łatwiejszej dostępności do pewne»“ , ^ ! '
oktcslcn Nu pizyklad, pizypisamc komuś właściwości bycia ekstrawertykiem icsl
efektem łatwiejszej dostępności do w y,„„„„„ego pro,„,yp„ ckalrawertóka ( ™
s,„ łatwiej poalugiwac s ,y danym „kreślenie,,,, gdyż dana kullura, iczykjmr “ h
„a szybszą identyfikacje , klasyfikacje danego ,yp„ zaefiowań ludzi eh, S c 'yw
sce. zachowania ,„usz, być jakoś kompalybilnc z wyiworzonym prototypem «
znawczyni. Stąd można powiedzieć, że percepcja danej osoby jest unkcia er k
cj, pomiędzy przekonam»,,,, „bserwalora i właściwościami ob erwowanel o oby
Ponmąiąc sprzeczno,c, pomiędzy ,c„re,yka,„i. z których jedni uważaj z ™
totypy poznawcze przede wszystkim s, nasycone „kreśleniami rzeczow, ik m ™
a diudzy, ze przynnolmkowymi, istóme jes, samo akcentowanie wagi s,rak m
znawczych podmiotu , „bseiwatóra. Pizy czym, ważne sbije się rówtóeż ucl I
„e dwocli aspektów semantycznej struktury pmtotypu -aspektu opisow“^ « “ '
skiyp ywnego). odnoszącego się, do ireści zachowań związanjch z dana c l » m t
asp k „ cwsluntywncgo, uwzględniaj,ccgo stopień a,r„kcyj„Li danego z * t “ a
ma (stopniu, w jakim dane zachowanie jest pożądano). W tym świetle ujmując moi-
n byłoby sądz.c, że lego typu podejście stanowi przykład kulturowej p T n S t y ^
iiiloipiotucji osobowości. W rezultacie badania będą sprowadzane do rozpoznawania
'‘ Na o ” ° ' 7 ' !' I ' " |,romKlz,l lll>odmiennych wizji osobowości ludzkiej ‘
Na pizyklad, z badan Hampsona i in. (za- tamże s 6 H w v n ih -- ■
dobieństwa językowego w zakres „iektó.ych nazw cech w l ą L m / s j I z Z j c Z z '
B y l y j c z j c v 3 ''“' JCSl' P" ÓWMm>'20 sobil Brytyjczyków i Amerykanów ( J S A)'
i.tr I Ją S,ę szerszym okresem, jeśli chodzi o takie określenia jak na
luialny, sympatyczny, wesoły, dobrze wychowany, pełen życia” natomiast Amerv
a„,c szerszym zakresem przy określaniu kogoś ja k i
ny, uczciwy , Amerykanie oceniali także bardziej pozytywnie „iż brytyjczycy takie
okicslcnia normatywne jak „agresywny, przebiegły, „bny, rze le ta/^ "
cnoialmc można powiedzieć, że zarówno traktowanie cech jako clcktu formo-
anego wrażenia na lemat zachowań ujawnianych przez drugą osobę (realistyczna
pozycja), jak ijako rezultatu posiadanych prototypów „bsorwiLra je, “by ' S T
troniie. Nienimej, konstruktywizm ma swoje racje, twierdząc.
przez jod i ^ t ó k i j ' ‘'" 'f1“j , "S° l,y i0Sl refPttdlrową zachowań prezentowanych
tzezjednostkę, jak , konstruktow Interpretacyjnych stosowanych do opisu tej icd„
L[w-J Kviahc
n b e 1999,
l . » r s.
™ 56-65
r ? - i Woraz Matthcws,
“ l0"Deary
k" " ’i ll1'"
1999,■’ s. 151-169) < * * aoalizy
w-, kam11''10’ Wydą'e “ ana'iZy konstruktywislów świadczą o tym, żc podsta­
wi kategoryzacji są zachowania społeczne, doświadczenia społeczne oraz język
114 Psychologia osobowości Czlowiek ja k o p o d m io t i je g o w łaściw ości - leksykalno-statystyczne po d ejście d o . 115

właściwy do opisu zachowań jednostkowych. Szczególnie chyba ważne jest do­ watora. Trudno nie uznać wreszcie zasadnych argumentów wskazujących na ce­
świadczenie i język, zwłaszcza jeśli uwzględnimy to,,jakimi określeniami posłu­ chy jako konstrukcje warunkowane wpływem kultury na rozwój symbolów, zna­
gują się osoby z różnych kręgów kulturowych, chcąc opisać samych siebie” . czeń, nazw. Wydaje się, że trudno byłoby obecnie tak wartościowe wymiary tych
Na zasadność tego typu wnioskowania mogą także wskazywać analizy nad teorii pominąć w dalszych analizach. Takie podejście otwiera też drogę ku no­
drogami prowadzącymi do kształtowania się sposobu widzenia siebie (w orygina­ wym możliwościom porównań międzykulturowych oraz odkrywa wagę umysło­
le określonymi jako setfways —za: Markus i in, 1997). W różnych okresach histo­ wych konstruktów, które kreują jednostkowość, indywidualność. Teorie w tym
rycznych kultura i społeczności wskazywały na charakterystyczne sposoby zacho­ rozdziale zostały uporządkowane od teorii akcentujących powszechność i odręb­
wań i sposoby bycia w świecie. Te wzorce, łącznie ze sposobami myślenia, odczu­ ność podmiotu ku teoriom akcentującym podstawową wagę interakcji w kształ­
wania, chcenia, czynienia, wyrastają z życia w danych, specyficznych kontekstach towaniu indywidualności. Niemniej, może poza teorią Cattella i TW P, są to teo­
społeczno-kulturowych. Obejmują one zatem istotne dla danej kultury i społecz­ rie, które zdają się bardziej akcentować wymiar funkcjonowania społecznego,
ności idee oraz wartości. Na przykład badania Herzoga i innych (za: Markus i in. kosztem jednostkowych właściwości. Z kolei, jak to jest w przypadku TW P, pró­
1997, s. 23) wskazują na to, że koncepcja siebie samego {self-concept) u Ameryka­ ba poszukiwania biologicznych podstaw strategią leksykalną ustalanych cech
nów zawiera około czterech do pięciu razy więcej pozytywnych niż negatywnych może wskazywać na zwrot w kierunku teorii akcentujących realność cech. Z po­
określeń. Ta „pozytywność” charakteryzująca Amerykanów wydaje się związana wyższego wynikałoby, że pomijanie realnie istniejących indywidualnych dys­
z dominującą potrzebą umacniania siebie i utrzymania pozytywnego spojrzenia na pozycji tworzy jednak pewnego rodzaju niepełność i niepewność w zrozumie­
siebie. Już wychowanie zaczyna się od porównywania siebie z rówieśnikami, od niu osobowości.
kształtowania nawyku postrzegania siebie samego w sposób pozytywny i poszuki­
wania w sobie pozytywnych cech (łącznie z przekonaniem, że jest się lepszym od
innych). Wreszcie można też powiedzieć, że ,ja ” jest kształtowane przez struktu­
rę i praktyki typowe dla systemu rynkowego. Społeczeństwo konsumpcyjne stale
kultywuje wartości wyboru i preferencji (wybory reiłikują ,ja” jako oddzielnąjed-
nostlcę; wybór podkreśla indywidualność, pozwala na wyrażanie siebie i bycie ak­
tywnym sprawcą kontrolującym własne działania).
Z kolei w badaniach Mullally, Markus i Kitayama (za: Markus i in. 1997,
s. 27) japońscy studenci znacznie częściej niż. ich amerykańscy i europejscy ró­
wieśnicy opisywali siebie poprzez odniesienie do innych. Ponad 50% ich odpo­
wiedzi zawierało odniesienia do innych, podczas gdy u amerykańskich i europej­
skich studentów tylko 24% odpowiedzi zawierało tego typu odniesienia. Powyż­
sze przykłady sugerują, że to jednak kontekst kulturowy narzuca kategorie oceny
cech, za pomocą których następuje ocena siebie samego.

Podsumowanie

Podejście leksykalne jest bezpieczne - pozwala unikać błędów właściwych

teoriom traktującym cechy jako jednostki posiadające swój własny status onto-
logiczny. Jest też ono uzasadnione, patrząc z perspektywy zewnętrznego obser-

Rozdział V
Kontrowersje wokół teorii cech
- sytuacjonizm a teorie cech
1. Sytuacjonizm jako przeciwwaga teorii cech
Teorie cech mają lyluż zwolenników, co i przeciwników. Najbardziej bodajże
znaną i najczęściej cytowaną jest krytyka teorii cech przeprowadzona przez Wal­
tera Mischcla (1968). Jeśli bowiem, jak to często bywa, ludzie o różnych cechach
zachowują się podobnie w podobnych sytuacjach, to oznacza, że zachowanie jest
raczej determ inowane sytuacją, a nie cechami. Na przykład, w jednym z eks­
perymentów sprawdzano zachowania mężczyzn, ekstrawertyków i introwerty­
ków, w sytuacji kontaktu telefonicznego z osobą pici przeciwnej. Jak się okazało,
zarówno ekstrawertycy, jak i introwertycy, mając świadomość rozmowy z atrak-
cyjną partnerką, chcieli podtrzymywać dialog, natomiast wtedy, gdy rozmówczy­
ni wydawała się być mało atrakcyjna, zarówno ekstrawertycy, jak i introwertycy
szybko kończyli dialog. Uwagi Mischela poparte były licznymi badaniami empi­
rycznymi prowadzonymi nad stałością takich cech jak agresywność, uczciwość,
sztywność, postawy do autorytetów. Z tych badań wynika, żc korelacje pomiędzy
cechami osobowości a zachowaniem w danych sytuacjach były niskie (po pro­
stu posiadane cechy nie korespondowały z zachowaniami dla nich właściwymi
w różnych sytuacjach). W efekcie Mischel przypuszczał, żc cechy osobowości
nic istnieją, a są one raczej formą świadomości danej osoby.
Jest to zgodne z tym, co Nisbett i Hoss określili mianem podstawowego błę­
du atrybucji, czyli skłonności obserwatora do przeceniania roli cech osobowo­
ści i niedoceniania wpływu właściwości sytuacji (por. Kofta 1985, s. 204-206).
Jego typu analizy i rozważania doprowadziły do skupienia się na tzw. ukrytych
teoriach osobowości, które stanowią zespól reguł poznawczych umożliwiających
powiązanie ze sobą cech i bezkrytyczne ich dostrzeganie u innych (jest to pewne­
go rodzaju wzorzec wnioskowania o posiadanych cechach, uwarunkowany kultu-
Kontrowersje wokół teorii cech -sytuacjonizm a teorie cech 117
i własnymi jednostkowymi doświadczeniami) - por. analizy K. Skarżyńska
IO W O
1981. Można powiedzieć, że tego typu krytyka wzmacnia stanowisko prezento­
wane przez konstruktywistów.
Analizy wielu autorów, a w szczególności prowokująca krytyka Mischela
wzmocniły grono zwolenników podkreślających podstawowe znaczenie czynni­
ków sytuacyjnych.
Pod wpływem tak wielu niejasności i zarzutów skierowanych do teorii cech
w psychologii zaczęła rozwijać się opcja interpretacyjna określana często mia­
nem sytuacjonizmu. Warto skupić się na głównych przesłankach i argumentach
tej opcji.
Generalnie, zwolennicy .sytuacjonizmu podkreślają: a) zachowanie jest uzależ­
nione od specyficznej sytuacji i nie ma charakteru zwartości pozasytuacyjnej; b)
różnice indywidualne wskazujące na odmienność zachowania w danej sytuacji są
raczej rezultatem błędów pomiaru niż posiadanych przez jednostki dyspozycji we­
wnętrznych; c) obserwowane wzorce reakcji są rezultatem obecności danej kate­
gorii bodźców w danej sytuacji; d) najbardziej właściwą metodą pozwalającą na
odkrywanie związków pomiędzy bodźcem a reakcją jest eksperyment (za: Krahe
1999, s. 29). Współczesne analizy sytuacjonistów (którzy mogą być również wią­
zani z nurtem behawioralnym - syluacjonistą był przecież J. Walson, twórca bcha-
wioryzmu) pozwalają jednak ukazać interesujący obszar problemów i rozwiązań.
Sytuacjonizm w wydaniu współczesnym, jak podaje Krahe (1999, s. 194 i dal­
sze), to z jednej strony badania nad subiektywną reprezentacją sytuacji w percepcji
i poznaniu jednostkowym, a z drugiej strony analizy procesów odpowiadających za
jednostkowe wybory i wpływy na sytuację, w której się uczestniczy. W pierwszym
podejściu sytuację traktuje się jako zmienną niezależną wpływającą na zachowania
jednostkowe, w drugim natomiast podmiot jest aktywnym i intencjonalnym spraw­
cą. Można powiedzieć, że w tym drugim przypadku mamy do czynienia albo z su­
biektywnym znaczeniem sytuacji (i stąd jej wpływem na zachowania jednostkowe),
albo z kreowaniem sytuacji przez działania samego podmiotu.
Wielu autorów, chcąc dobrze określić znaczenie sytuacji, stara się pierwot­
nie wskazać na pewne poziomy złożoności samej sytuacji. Najczęściej przyj­
muje się podział na następujące poziomy: a) najbardziej podstawowy to poziom
bodźca (sytuacje bodźcowe lub sytuacyjne bodźce) - sytuacja oznacza interakcje
z obiektami lub działaniami w niej tkwiącymi); Tomaszewski mówił w tym wy­
padku o aspekcie bodźcowym sytuacji - por. Tomaszewski 1975, s. 22-23; b) po­
ziom wyższy, określany jako sytuacyjne zdarzenia lub epizody, obejmuje dające
się wyróżnić specyficzne części całej sytuacji (np. w sytuacji egzaminu laką czę­
ścią może być „otrzymywanie zestawu pytań” ) - sytuacyjne zdarzenia mają swo­
ją dynamikę, gdyż są powiązane w układ współzależnych działań jednej lub wię­
cej osób; c) całościowa, aktualna sytuacja (całościowy obraz sytuacji obejmują­
cy również wymiar czasu i przestrzeni - np. egzamin z danego przedmiotu prze­
118 Psychologia osobowości
biegający w danym czasie i miejscu); d) scenariusze sytuacyjne, które oznaczają
koncentrację uwagi na typowych dla danych sytuacji zdarzeniach i sekwencjach
zdarzeń (one się powtarzają w takich samych formach i w ten sam sposób w sytu­
acjach danego typu - np. w scenariusz sytuacji egzaminu pisemnego wpisane są
podobne zdarzenia i ich sekwencje); e) poziom sytuacji życiowych albo okolicz­
ności (ten poziom obejmuje zespól czynników społecznych i fizycznych, które
oddziałują na osobę i są pod wypływem aktywności danej osoby znajdującej się
na pewnym etapie rozwoju - np. bycie studentem psychologii).
Nie ulega wątpliwości, że powyższy podział, którego autorem jest D. Magnus-
son, bardzo przypomina elementy wymieniane przez H. Murraya (przebiegi, se­
rie, rozkłady czasowe itd.). Waga tego podziału jest istotna dla zrozumienia póź­
niej mechanizmów zachowania i interpretacji osobowości. Jest też ważna, gdyż
może prowadzić do koncentracji uwagi albo tylko na obiektywnych aspektach sy­
tuacji (np. rodzaj bodźców dopływających w danej sytuacji), albo na subiektyw­
nych aspektach znaczenia danej sytuacji dla danej osoby. Wydaje się, że błąd my­
ślenia wczesnego behawioryzmu tkwił w chęci zobiektywizowania zachowania
jednostkowego poprzez koncentrację uwagi tylko na obiektywnych wymiarach
sytuacji —co doprowadziło do zubożenia interpretacji i zanegowania samego po­
jęcia osobowości. Psychologia osobowości nie może jednak pomijać lego najbar­
dziej istotnego aspektu subiektywnego sytuacji - ważne jest nie tylko zrozumie­
nie, jak osoba reaguje wdanej sytuacji, ale też jak wcześniejsze jej doświadcze­
nia wpływają na sposób percepcji obiektywnych właściwości samej sytuacji. In­
nymi słowy, ważne staje się uchwycenie jednostkowej koneeptualizacji sytuacji.
Nie można oczywiście lekceważyć także wątku obiektywnego —on bowiem daje
podstawę zrozumienia tego, jakie właściwości sytuacji prowadzą do pojawienia
się danego typu zachowań.
Jeden z autorów, van Heck (1989), zaprezentował podział sytuacji, bazując na
określeniach zawartych w językach naturalnych. Pierwotnie z puli określeń wy­
różnił 248 kategorii sytuacji, a następnie na bazie wyników badań empirycznych
zastosował analizę czynnikową, dochodząc do wyróżnienia dziesięciu następują­
cych szerokich kategorii: a) interpersonalne konflikty; b) wspólna praca i wymia­
na myśli, idei, wiedzy; c) intymność i relacje interpersonalne; d) rekreacja; e) po­
dróżowanie; i) rytuały; g) sport; h) ekscesy; i) obsługiwanie (serving ); j) trans­
akcje (handlowanie). Powyższe kategorie sytuacji stanowiły podstawę obserwa­
cji podobnych zachowań pomiędzy jednostkami (np. ludzie zachowują się bar­
dzo podobnie w sytuacji konfliktów interpersonalnych - z reguły są spięci, stosu­
ją zbieżne strategie ich rozwiązywania itd.).
Podobnie, choć kierując się nieco innymi regułami, taksonomię sytuacji
opracowali Baum eister i Tice (1985). Jako wyjściową pulę określeń przyjęli ci
autorzy zmienne niezależne analizowane przez autorów publikujących w cza­
sopiśmie Journal o f Personality and Social Psychology , doprowadzając poje­
Kontrowersje wokół teorii cech - sytuacjonizrn a teorie cech 119
dyncze właściwości opisujące sytuację do 5 1 kategorii reprezentujących nastę­
pujące wymiary struktury sytuacji: a) stymulujące otoczenie (obejmujące trwa­
le fizyczne i społeczne właściwości struktury sytuacji oraz atrybuty takie jak
^typ zadania” , „ich publiczność” ); b) właściwości podmiotu - jak dyspozycje
i wczesne doświadczenia (co oczywiście trudno jednoznacznie traktować jak
kategorię sytuacji); c) poznawcze i afektywno wymiary dynamiki sytuacji (np.
cele jednostkowe, intensywność wymagań sytuacji); d) podstawy kształtujące
różne aspekty relacji pomiędzy osobami zaangażowanymi w daną sytuację, jak
np. „zasób wiedzy jednostkowej o innych osobach” , „próba wpływania na pod­
miot” ; e) matryca możliwości wskazująca na te aspekty sytuacji, które związa­
ne są z wyborem reakcji podmiotu (np. oczekiwanie przyszłej interakcji). Nie­
trudno zauważyć, że te wymiary struktury sytuacji są dość rozmyte i mają raczej
■charakter wymiarów interakcyjnych.
Analizy tego typu są ważne, choć przecież nadal nie są w stanie dowieść braku
znaczenia różnic indywidualnych. Jak wynika bowiem z tych analiz istotną rolę
pełni swego rodzaju dostępność lub dopasowanie (ajfordance). Każda /.sytuacji
zawiera różne elementy „dostępne” , tworzące zespól potencjalnych środków wy­
zwalających różnego rodzaju zachowania (np. niedoświadczony alpinista będzie
bardziej skupiony na samym sposobie wspinania się, doświadczony alpinista ra­
czej szuka przeżyć związanych z samym aktem wspinania się i pięknych wido­
ków). Wielu autorów uważa, że to pojęcie dostępności jest kluczem do zrozumie­
nia interakcji czynników sytuacyjnych i podmiotowych.
Tak czy inaczej, aby zrozumieć sytuację należy, patrząc z perspektywy psy­
chologii osobowości, raczej skupić się na wymiarze subiektywnym, który staje
się formą współczesnego sytuacjonizmu. Ważna jest nie tyle sytuacja obiektyw­
na, ile forma interpretacji tej sytuacji przez podmiot - co jest zrozumiale i stano­
wi podstawę myślenia teorii z. kręgu psychologii poznawczej oraz. teorii interak­
cyjnych. Sądzę, że jest to też klucz dla teorii z kręgu interakcjonizmu symbolicz­
nego (który może koncentruje się bardziej na sytuacjach o charakterze interperso­
nalnym - por. analizy Blumer 1986, Gasiul 1993, Hałas 1987).
Wspomniany wcześniej Magnusson (za: Krahe 1999, s. 205-206) wymienia
trzy podstawowe podejścia do kategoryzacji sytuacji na bazie ich subiektywnych
znaczeń: a) podejście percepeyjne (sytuacje są grupowane w oparciu o sposoby
ich postrzegania i interpretowania); b) podejście od strony reakcji (klasyfikacja
sytuacji opiera się na rodzajach bezpośrednich reakcji fizycznych i afektywnych
jakie one wyzwalają w podmiocie); e) podejście od strony działania (jakie działa­
nia wyzwalają sytuacje w podmiocie).
W sumie te podejścia można w istocie sprowadzić do dwóch zasadniczych
nurtów interpretacyjnych - nurtu koncentrującego się na zrozumieniu mechani­
zmów tworzenia umysłowej reprezentacji sytuacji oraz nurtu skupiającego się na
odkrywaniu taktyk, które ludzie stosują w spotkaniu z różnymi sytuacjami.
120 Psychologia osobowości Kontrowersje w okół teorii cech -sytuacjonizm a teorie cech 12 1

Jeśli chodzi o pierwszy nurl, wicie jest badań, które koncentrowały swoją Tabela nr 6. Badania nad pcrccpcyjnynii wymiarami sytuacji
uwagę na odkrywaniu podstawowych wymiarów opisujących reprezentacje umy­
słowe angażowane w różnych specyficznych sytuacjach. Badania te dowiodły, że
Liczba Liczba
przy interpretacji informacji o sytuacji, ludzie bazują bardziej na psychologicz­ Typ
Autor tematów/ analizowanych Wymiary
nym znaczeniu sytuacji niż na obiektywnych właściwościacłi samej sytuacji. Przy sytuacji
oszacowań sytuacji
tym, co jest istotne, rodzaj angażowanych reprezentacji jest często kwestią rodza­ D. Magnusson Heteroge­ 3 36 1. Pozytywne/ nagroda
ju sytuacji, jakim podlegają jednostki (por. tab.6). Podejście pcrcepcyjne jest bli­ niczne 2. Negatywne
skie wcześniej omawianym interpretacjom konstruktywistycznym - choć nie ak­ 3. Pasywne
centuje ono tak wyraźnie roli języka, skupiając się raczej na wymiarach funkcjo­ 4. Społeczna interakcja
5. Aktywność
nalnego znaczenia sytuacji dla podmiotu oraz na poszukiwaniu elementów, które
Wish i in. Relacje 87 45 1. Współpracujące/ przyjacielskie vs
odpowiadają za powstawanie poznawczych prototypów (szerokie analizy prezen­ interper­ rywalizujące/ wrogie
towane są przez Cantor, Mischel 1993; Trzebiński 1981) oraz za tworzenie skryp­ sonalne 2. Równość vs nierówność
tów (skrypty poznawcze są konceptualnymi reprezentacjami kolejności powtarza­ 3. Angażujące (głębokie) vs powierz­
jących się zdarzeń - analizy skryptów por. Abelson 1981; Lachowicz-Kabaczck chowne
4. Społeczno-emocjonalne/ niefor­
2004; Wojciszke 1986). Według teorii skryptów sytuacje społeczne są poznawczo
malne vs orientacja na zadanie/
reprezentowane raczej w kategoriach działań (współdziałali) niż w kategoriach formalne
innych właściwości (one wskazują na wymiar pewnej dynamiki). j.P. Forgas Epizody 15 17 1. Niepokój
Druga opcja podaje istotne dowody świadczące o tym, że ludzie nie tyle podle­ inter­ 2. Zaangażowanie
gają sytuacjom, co raczej wybierają pewne sytuacje (mówi się o selekcji sytuacji). akcyjne 3. Ewaluacja
4. Społeczno-emocjonalne vs orien­
Na przykład, ekstrawertycy poszukują sytuacji ryzykownych, angażujących towa­
tacja na zadanie
rzysko czy społecznie, pewnych form aktywności (jak np. czynne formy rekreacji, V.A. Battistich Heteroge­ 216 30 1. Zaangażowanie emocjonalne
głośna muzyka). Wydaje się, że w tym miejscu można wskazać na analizy Snydcra i E.G. Thompson niczne 2. Grupowa vs indywidualna aktyw­
(1974), który podkreślał znaczenie tendencji do monitorowania samego siebie (oso­ ność
by cechujące się wysokimi tendencjami do monitorowania siebie poszukują zmien­ 3. Społeczna izolacja
4. Konformizm behawioralny
nych sytuacji społecznych, które pozwalają im utrzymać obraz samego siebie; oso­
J.P. Forgas, Epizody 137 22 1. Prawdopodobieństwo wystąpienia
by o niskiej skłonności do monitorowania siebie samego raczej poszukują sytuacji L.B. Brown, agre­ 2. Słuszność (uzasadnienie)
powtarzalnych, w których istnieje możliwość zachowania stałości własnych prze­ J. Menyhart sywne 3. Prowokacja
konań i postaw - por. analizy Gasiul 2002b, s. 437-438; Snydcr 1974). 4. Kontrola
Poza selekcją sytuacji ważne jest prowokowanie do pojawienia się pewnych P.R. Amato, Epizody 45 62 1. Spontaniczne/ nieformalne vs pla­
sytuacji (tzw. ewokacja). Wywoływanie pewnych sytuacji (lub wyzwalanie spe­ P. Pearce z poma­ nowane/ formalna pomoc
ganiem 2. Poważne vs niepoważne
cyficznych reakcji ze strony otoczenia) jest związane właśnie z posiadanymi wła­
3. Bezpośrednia vs pośrednia pomoc
ściwościami osobowościowymi. Można powiedzieć, że każda z osób na swój spo­ G.A. King, Sytuacje 200 20 1. Przyjemne vs nieprzyjemne
sób kreuje otoczenie, uwalniając z jego strony specyficzne reakcje, np. osoba de­ R.M. Sorrentino interper­ 2. Przypadkowe vs spowodowane
presyjna często wyzwala depresyjne reakcje otoczenia (por. zachowania interak­ sonalne intencjonalnie
cyjne prezentowane w typologii T. Leary’cgo). - orienta­ 3. Fizycznie vs społecznie orientujące
cja na cel 4. Wrażliwe vs niewrażliwe
I wreszcie, należy też zwrócić uwagę na zjawisko manipulacji (czyli wpływa­
5. Bliskie/ intymne/ vs nie-bliskie
nia na zachowania innych osób przez posługiwanie się różnymi środkami). Ewo­ 6. Nie-bliskie/ nie-intymne/ nieanga-
kacja jest związana z wikłaniem wybieranego istniejącego otoczenia (jest pew­ żujące vs intymne/ angażujące
nego rodzaju prowokacją), natomiast manipulacja jest raczej próbą zmiany oto­ 7. Zorientowane na pracę vs na relaks
czenia (formą manipulacji jest z pewnością styl autoprezentacji - niektóre oso­
(z a : K ra h e 1999, s. 2 0 9 ).
by mają tendencję do stosowania stylu asertywnego polegającego na prezentacji
 122 Psychologia osobowości
własnych możliwości, inne do stylu obronnego polegającego na tłumaczeniu się,
przepraszaniu itd. - por. analizy M. Leary 1999; Szmajke 1999).
Relacja pomiędzy sytuacją a podmiotem jest wieloaspektowa. Poza wymie­
nionymi formami interpretacji pozostaje wiele innych, które można lokować
w tym obszarze i które uzupełniają obraz stylów rozstrzygania tego dylematu. Na
przykład, ważne są spojrzenia bazujące na wymienianym już wyżej interakcjoni-
zmie symbolicznym. Gwoli przypomnienia, interakcjonizm symboliczny bazuje
na trzech podstawowych przesłankach: a) ludzkie działania w stosunku do rzeczy
bazują na znaczeniach, jakie one dla nich mają; b) znaczenia, jakie mają rzeczy,
pochodzą ze społecznych interakcji podmiotu z innymi osobami; c) znaczenia te
są utrzymywane i modyfikowane przez interpretacje, jakich osoby dokonują, bę­
dąc w interakcji z innymi.
A lexander i Lauderdale (1977) zaproponowali teoretyczny model wyjaśnia­
jący zmienność decyzji w odniesieniu do sposobu działania w danej sytuacji. Ten
model nosi nazwę teorii sytuowanej tożsamości (situated identity theory), podkre­
ślając, że ludzie muszą wzajemnie negocjować im właściwą tożsamość, nim poja­
wi się danego typu interakcja społeczna. Centralną rolę pełni tutaj jednak określe­
nie znaczenia sytuacji. Przypuszcza się bowiem, że w każdej sytuacji społecznego
kontaktu z innymi osobami (czy z drugą osobą) ludzie koncentrują się na kreowa­
niu specyficznej społecznej tożsamości, która jest niezbędna dla pokazania się in­
nym. Można powiedzieć, że każda sytuacja społeczna prowokuje do uaktywnie­
nia odpowiedniej tożsamości. W pierwszej fazie konfrontacji z daną sytuacją, gdy
wymagany jest wybór odpowiednich form zachowania, jednostka musi przewi­
dzieć, jakie konsekwencje wyzwolą przybrane przez nią postacie tożsamości. Do­
piero po tym następuje decyzja o wyborze takiej opcji zachowania, która będzie
najbardziej społecznie oczekiwaną formą tożsamości. Pierwsza faza jest związana
z konceptualizacją samej sytuacji, ustaleniem jej znaczenia, co dalej pozwala uak­
tywnić motywację wyboru najbardziej oczekiwanej społecznie tożsamości zgod­
nej z normatywami zawartymi w danej sytuacji (to one bowiem determinują, jakie
znaczenie przypisze się tej sytuacji). Jednostka tylko wtedy może podjąć decyzję
o wyborze społecznie oczekiwanej tożsamości, gdy będzie świadoma standardów,
które narzuca dana sytuacja (np. pewne sytuacja niejako wymagają bycia towarzy­
skim, otwartym, inne raczej zachowania dystansu, powagi).
Wiele jest też teorii, które podkreślają swego rodzaju interakcję pomiędzy sy­
tuacją a ujawnianiem się osobowości, wskazując na podstawowy motyw, jakim
jest potrzeba utrzymania obrazu samego siebie. Ta potrzeba zdaje się odpowia­
dać za dominację pewnych cech osobowości i form zachowania w różnych sytu­
acjach społecznych. Poza wymienianym już. Snyderem, warto tylko przypomnieć
analizy Wicklunda, Swanna, Tessera i Cambella (por. analizy w Gasiul 2002b,
s. 435-450). Wydaje się jednak, że analizy tych autorów stanowią już wyraź­
ne przejście do interakcyjnych form interpretacji osobowości. One też stanowią
Kontrowersje w okół teorii cech - sytuacjonizrn a teorie cech 123
o współczesnych sposobach rozstrzygania dylematu „sytuacja - osobowość jako
organizacja cech .
2. Sposoby rozwiązania dylematu sytuacja-cecha
- w obronie teorii cech
Pierwszym z argumentów wzmacniających zasadność interpretacji osobowo­
ści w kategoriach cech jest wskazywanie na wybiórczość analiz empirycznych
czy też braki metodologiczne i pomijanie tych teorii, które dowodzą zupełnie in­
nych racji. Poza już wyżej wskazywanymi argumentami, które doprowadziły do
interakcyjnej interpretacji cech osobowości, być może znaczące w tym miejscu
byłyby uwagi S. Epstcina (1983).
Autor ten sądzi, że odpowiedzią na problem pozasytuacyjnej zwartości zacho­
wań jest kwestia agregacji, czyli zespołu itemów mierzących cechy lub zmienne
sytuacyjne. Analizy z reguły mają to do siebie, że uwzględniają pomiar cech jako
zespołu pewnych zmiennych (stąd zmierza się do wyboru takich itemów ocenia­
jących daną cechę, które posiadałyby największą moc dyskryminacyjną i podno­
siłyby tym sam trafność i rzetelność samego narzędzia), natomiast zmienne sytu­
acyjne są sprowadzane tylko do jakiegoś jednego elementu. W rezultacie, mamy
swego rodzaju zderzenie dwóch nieporównywalnych form - rzetelnie ocenianej
cechy i obciążonego wadą pojedynczego pomiaru zachowania. Natomiast stałość
daje się uchwycić wtedy, gdy zestawimy ze sobą cechy i zespoły zachowań po­
jawiających się w różnych sytuacjach (a nie tylko w danej sytuacji). Pewnie jed­
nak dość ważnym byłoby przypomnienie równań speeyfikacyjnych opracowa­
nych przez Callella (zespól cech pozwala przewidywać zachowania w danej, spe­
cyficznej sytuacji).
Miscliel, zdając sobie sprawę z pewnej ograniczoności własnych analiz, wpro­
wadza pojęcie cech jako warunkowych stanów (conciitional statements) —co jest
formą opowiedzenia się po stronie podejścia interakcyjnego (patrz niżej). Warun­
kowy stan oznacza, że jeżeli pojawia się dana sytuacja, to ona prowadzi do uak­
tywnienia danego typu zachowania (ta reguła jest często określana jako „jeżeli ...
to” — th e/r).
Drugi zespól ważkich argumentów pochodzi z analiz Bema i Allena (1974),
a dalej Baum eistcra i Tiee (1988). Otóż wskazuje się, że celem poprawnej oce­
ny relacji cecha —sytuacja należałoby zastosować (poza wymienianą strategią
agregacji) metodę zmierzającą do odkrywania zmiennych moderujących (mo­
 124 Psychologia osobowości
derator variables). Taktyka ta polega na traktowaniu cccii, sytuacji i zachowań
jako pewnej jednostki -całości. Szczególnymi jej zwolennikami i propagatorami
są Bem i Allen, którzy uważają, że pewne cechy są po prostu czymś niepasują-
cym do pewnych osób - i nie jest to tylko kwestia nasilenia danej cechy. Dlate­
go też zaproponowali oni laką strategię badań, w której uwzględnione byłyby nic
tylko zmienne sytuacyjne, ale i zmienność oceny posiadanych cech osobowości
(najprościej ujmując, autorzy za każdym razem przy analizie związków sytuacja
-osobowość badali, na ile osoby oceniające same siebie zachowują tę samą for­
mę opisu posiadanych cech - co wskazywało na zwartość cech łub jej brak). Tak
zresztą uważał też Allport, który wskazywał na to, żc na przykład wymiar ekstra-
wersji - introwersji może lepiej charakteryzować tylko niektóre osoby.
hormę rozwiązania tej irrelewantności zaproponowali później Baumeister
i l ice, wprowadzając pojęcie „metacechy” . Metacecha oznacza obecność lub
brak obecności danej cechy w osobowości danej jednostki (Tice 1989, s. 195).
Jeśli osobowość danej jednostki zawiera daną cechę, jednostkę można określić
jako „nacechowaną (traited) daną właściwością; jeśli natomiast osobowość jed­
nostki nie cechuje się daną właściwością, wówczas ten stan można nazwać jako
„nienacechowanie (mitpcri/ed). Na przykład, jednostka której osobowość w pew­
nych sytuacjach ujawnia się jako inlrowertywna, a w innych jako ekstrawertyw-
na, nie jest nacechowana wymiarem ekstrawersji —introwersji. Metacccha wska­
zuje na to, że ludzie mogą być bardziej lub mniej nacechowani wymiarem ekstra­
wersji - introwersji. Przez analogię można powiedzieć, że tak jak niektóre osoby
cechuje zaangażowanie w pewne postawy czy przekonania, tak też jest i z cecha­
mi. Badając na pizykład postawy w stosunku do pewnych obszarów religii, moż­
na zapytać osobę zupełnie niezaangażowaną religijnie, czy spowiedź jest waż­
na czy leż nie - klasyfiku jąc tę osobę następnie jako zwolennika bądź przeciwni­
ka (a więc przypisać jej pewne przekonanie, które de fa cto zupełnie jest niezwią-
zunc z jej stiukturą przekonań). Narzędzia badające cechy osobowości narzuca­
ją pewne kategorie odpowiedzi i na ich podstawie dokonują klasyfikacji, lecz jak
wynika z przykładu przekonań nie musi to odzwierciedlać rzeczywiście posia­
danych przez pewne osoby cech. Metacechy często działają na zasadzie zmien­
nych moderujących. Analizy Baumeistern i Tice (1988) dowodzą, że przy trady­
cyjnej strategii badań, nieuwzględniająccj rzeczywistości mclacech, często otrzy­
muje się sprzeczne lub niewiarygodne rezultaty. Na przykład, autorzy, badając re­
lacje pomiędzy poczuciem kontroli a zachowaniem, otrzymali współczynnik ko­
relacji 0.096. Wtedy, kiedy jednak rozgraniczyli pomiędzy osobami nacechowa­
nymi lub nicnacechowanymi tą właściwością, odkryli, że u osób nacechowanych
korelacja wynosiła 0.502, a u nienacechowanych -0.297. Osoby nicnaccchowa-
ne mogą podlegać swego rodzaju fluktuacjom w zależności od zmiennych sytu­
acyjnych lub przeżywanych stanów (są one mniej stabilne i zwarte w zachowa­
niach w porównaniu z osobami nacechowanymi). Ta zmienność jest szczególnie
Kon tro w ersje w o k ó ł teo rii c e c ii s y tu a c jo n iz m a teorie cech
-
125
widoczna w sytuacjach angażujących społecznie. Omawiani autorzy przy kwa­
lifikacji osób do grupy nacechowanych bądź nienacechowanych posługiwali się
wskaźnikiem wielkości wariancji w zakresie udzielanych odpowiedzi na dane ka­
tegorie pytań (tzw. wariancja międzyilemowa) zawarte w danej skali oceniającej
osobowość. Niska wariancja międzyilemowa była wskaźnikiem nacechowania,
natomiast wysoka wskaźnikiem braku nacechowania.
Poza analizowanymi argumentami dość ważna, choć nic zawsze doceniana po­
zostaje kwestia biologicznych podstaw cech (por. Matthcws, Dcary 1999; Strelau
2000). Możliwość określenia takich podstaw wskazuje na to, żc cecha nie jest sama
w sobie tylko konstruklem społecznych doświadczeń; staje się ona właściwością
psychofizyczną (co potwierdza zasadność analiz Allporta i Cattella). To, co może
budzić zastrzeżenia, odnosi się tylko do kwestii nazywania danej cechy lub zespołu
zachowań. I patrząc z tej perspektywy, trudno byłoby przyznać pełną rację analizom
prowadzonym przez konstruktywislów, jak i przeciwnikom samych teorii cech.
W ocenie trafności wyróżnianych cech stosuje się na ogół kilka podstawowych
strategii umożliwiających odejście od czystej subiektywności i arbitralności. Jed­
ną z nich jest strategia leksykalna - o której już wielokrotnie pisano.
Zgoła odmienne podejście - metodę hipotelyczno-dedukcyjną prezentował
H .J, Eysenck. Podstawą tej metody jest próba wnioskowania o przejawach cech
po uprzednim postawieniu hipotez co do icłi rodzaju i natury (idea niejako wy­
znacza zakres czynności badawczych). Takie teoretyczne podejście nic jest jed­
nak czymś wyłącznym w teorii cech i ma ono zarówno swoje wyraźne korzyści,
jak i słabości. Do korzyści można byłoby zaliczyć uwzględnianie wcześniejszych
analiz innych autorów, stanowiące już pewną tradycję myślenia psychologicznego,
oraz jasność kierunków poszukiwań badawczych, a także możliwość precyzyjnego
postawienia hipotez badawczych. Dość ważne są badania zmierzające do odkry­
wania podstaw biologicznych wyróżnianych kategorii cccii - zarówno wcześniej­
sze analizy Eysencka (1963, 1976), jak i innych badaczy zdają się świadczyć o du­
żej wartości tych badań (zoli. Matthews, Dcary 1999, s. 105-1 50) - choć nadal po­
zostaje kwestia zasadności takiego a nie innego określania danej cechy.
Jeszcze inną metodą posługiwał się H. Gough, uważając, że pewne aspek­
ty zachowania są wspólne we wszystkich kulturach i społecznościach, ponieważ
wyrastają one w sposób naturalny ze społecznych interakcji - autor nazywał je
pojęciami ludowymi (folk concepts) (np. we wszystkich kulturach występuje po­
jęcie społecznej odpowiedzialności).
Inne wreszcie podejście reprezentują teorie podkreślające podstawowe znaczenie
zachowań interpersonalnych. Na przykład J . Wiggins wskazuje, że dla osobowości
podstawowe są te cechy, które wpływają na jakość doświadczeń interpersonalnych.
Dlatego też zaproponował on układ ośmiu wzorców zachowań interpersonalnych,1
który nazywa kołem interpersonalnym, uporządkowanych wzdłuż dwóch wymiarów
będących podstawą relacji międzyludzkich (o czym już wcześniej pisano).
 126 Psychologia osobowości
Można także zwrócić uwagę na odmiennie przejawiane formy zachowań jako
podstawę wiązania ich w kategorie cech. Teorie cech niewiele bowiem mówią
o wymiarze dynamicznym osobowości, o mechanizmach przełożenia cechy na
działanie - a to wyzwala wiele uwag krytycznych. McAdams (za: Carver, Sche-
ier 2000, s. 87) określa teorie cech jako „psychologię nieznajomego” (j)sycholo-
g y o f the stranger ), ponieważ dostarczają one informacji, które są wymagane wte­
dy» 8 <-ly nic się nie wie o danej osobie, i które nic nie wnoszą do zrozumienia dy­
namicznych aspektów osobowości (np. określenie kogoś jako przyjaznego nic nie
mówi o sposobach przejawiania się tej „przyjazności” ). Ponadto, w teoriach cech
próby wyjaśnienia przyczynowego mają najczęściej charakter cyrkularnych wy­
jaśnień (błędnego kola). Na przykład szukając odpowiedzi na pytanie „dlaczego
dana osoba zachowuje się w dany sposób?” , interpretujący najczęściej uwzględ­
nia prawdopodobieństwo posiadania danej cechy (np. ta osoba jest nieśmiała),
a szukając wyjaśnienia „dlaczego posiada daną cechę?” , odwołuje się do dominu­
jących zachowań (jest nieśmiała, ponieważ w ten sposób się zachowuje). Infor­
macja o zachowaniu jest podstawą wnioskowania o istnieniu cechy, która zwrot­
nie tym samym wyjaśnia później rejestrowane zachowania. Tendencję tę może
przełamać pojawienie się nowych form zachowań, których nie da się wyjaśnić po­
przez odwoływanie się do już znanych cech osobowości.
Dynamika zachowań może stawać się swoistym sprawdzianem trafności i re­
alności posiadanych cech. Być może uczynienie podstawą i kryterium interpre­
tacji cech dynamicznego wymiaru zachowań stanowiłoby jakąś formę odpar­
cia z jednej strony zarzutu o braku możliwości przełożenia cech na działanie,
a z drugiej strony dodatkową próbę interpretacji cech w oparciu o bardziej da­
jące się weryfikować postacie zachowań. Najtrudniej bowiem zaprzeczyć re­
jestrowanym zachowaniom motywacyjnym - to one stają się podstawą wnio­
skowania o cechach i jednocześnie formą sprawdzalności oraz realności istnie­
nia cech. Ponadto, odwołując się do dostrzeganych form zachowań motywacyj­
nych, łatwiej też wnioskować o względnie stabilnej instancji, określając ją mia­
nem cechy o danej kategorii. Na przykład zachowanie i dokonany na jego pod­
stawie opis siebie w kategoriach „jestem w stosunku do siostry opiekuńczy, po­
nieważ podaję jej ubranie i jedzenie” stanowi lepszą podstawę do interpreta­
cji cechy jako instancji odpowiadającej za tego typu zachowania niż opis siebie
w lormie „jestem opiekuńczy” (lub też opis siebie samego uwzględniający tyl­
ko nasilenie omawianej właściwości). Zachowanie motywowane wskazuje na
możliwość istnienia jego podstawy, czegoś, co można potraktować jako spraw­
czą przyczynę. Bycie sprawcą jest wyraźnym testerem posiadanej cechy; ono
też oznacza jakąś zgodność z obserwowaną naturą zachowań ludzkich (zacho­
wanie jest intencjonalne).
Zgoła inne rozwiązania pochodzą z rozważań behawiorystów, teorii pola Le­
wina oraz analiz w ramach podejścia interakcyjnego.
Kon tro w ersje w o k ó ł te o rii cech - s y tu a c jo n iz m a teorie cech 127
3. Behawioralne modele relacji podmiot-sytuacja
- sięgając ku przeszłości
Behawioryzm w istocie negował konieczność wprowadzenia pojęcia oso­
bowości. Kluczowe dla tego nurtu analizy Walsona wskazywały na zasadność
koncentracji tylko na zachowaniu uzależnionym od działającej sytuacji. Po-
stwalsonowskie analizy konstrukcjonistów wskazywały już jednak na potrzebę
uwzględnienia zmiennych pośredniczących pomiędzy zachowaniem a sytuacją.
To one zasadniczo doprowadziły do pojawienia się rozważań i badań nad osobo­
wością. Oczywiście jej rolę uwzględniał już sam Walson, wskazując, że osobo­
wość to nic innego jako organizacja jednostkowych nawyków im należy przy­
pisać rolę czynników modyfikujących zachowania jednostkowe w danej sytu­
acji. Niemniej, wskazanie tylko na tak prostą konfigurację nie wyjaśniało żad­
ną miarą bardziej skomplikowanych procesów jednostkowych. Pewnego rodza­
ju kontynuatorami myśli walsonowskiej byli właśnie John Dollard i Neal Miller
oraz Burrhus Skinner.
Nie ulega jednak wątpliwości, że choć wkład behawioryzntu w rozwój psy­
chologii jest niekwestionowany, to jej wkład w rozwój psychologii osobowości
zda się być dość marginalny. Jego rola sprowadza się raczej do prób rozwoju teo­
rii osobowości opartej na wynikach badań eksperymentalnych. Eksperyment sta­
nowi podstawową i zasadniczo jedyną wiarygodną metodę, na jakie j winna bazo­
wać cala psychologia. Niestety prowadzi to do dość ograniczonych możliwości
zrozumienia osobowości, jej mechanizmów rozwoju i zaburzeń. Niemniej, beha­
wioralne schematy interpretacji były cenne dla rozwoju współczesnych interak­
cyjnych teorii spoleczno-poznawczych. Korzystając z odkrytych przez behawio­
rystów mechanizmów uczenia, z zasad regulacji, samoregulacji i uczenia społecz­
nego uczynili podstawę wyjaśniania osobowości. Spośród wielu znanych postaci
na szczególną uwagę zasługują Julian Rotter i Albert Bandura.
3.1. Podejście behawioralne J. Dollarda i N. Millera
Zasadniczą nowością propozycji teoretycznej Dollarda (1900 -1980) i M il­
lera (1909) jest opis mechanizmów rozwoju i patologii zachowań. Jak podkre­
śla Pervin (Pervin, John 2002, s. 397), wymienieni autorzy byli jednymi z pierw­
szych, którzy zastosowali zasady teorii uczenia się do problematyki osobowości.
Uwzględniając szczególnie analizy C. Uulla, przyjmują jako podstawowe, wyja­
śniające osobowość, pojęcia nawyku oraz popędu.
 '.•O! .'I
128 Psychologia osobowości
Nawyk jest efektem powtarzalnego występowania układu bodźca reakcji. Moż­
na powiedzieć, że osobowość staje się konfiguracją kształtowanych w ciągu życia
nawyków (wśród nawyków ważną kategorię stanowią nawyki wyzwalane przez
bodźce słowne). Popęd z kolei jest określany jako wystarczająco silny bodziec
zdolny wzbudzić zachowanie (reakcję). Popędy są dzielone na dwie kategorie —po­
pędy pierwotne (związane z fizjologicznymi właściwościami organizmu - są one
wewnętrznymi bodźcami o dużej sile i trwałości) oraz popędy wtórne (wyuczone),
kształtowane na bazie popędów pierwotnych (na bazie związku z zadowoleniem
popędów pierwotnych). Popędy wtórne pełnią później zasadniczą rolę w kształ­
towaniu zachowań jednostkowych, a wśród nich szczególne znaczenie zdają się
mieć popędy niepokoju, winy, pragnienia akceptacji itp. Aby zrozumieć indywidu­
alność, należy w istocie uchwycić, jak kształtują się sposoby redukcji napięć popę­
dowych (np. wzrastanie napięć związanych z jedzeniem, własnąplciowością powo­
duje uczenie się coraz to bardziej skomplikowanych sposobów ich redukcji) - one
bowiem rozwijają nawyki stanowiące podstawową składową osobowości. Anali­
zując to od strony samego procesu uczenia, udział w nim biorą 4 elementy: popę­
dy, sygnały, reakcje i wzmocnienia. Popęd pierwotny, będący silnym bodźcem we­
wnętrznym, stanowi podstawę ukierunkowania na pewne sygnały umożliwiające
ich redukcję. Jeśli powtarzalne sygnały umożliwiają wystąpienie reakcji redukują­
cych popęd, wówczas stają się one same w sobie wzmocnieniami. Na przykład, sil­
ny bodziec wewnętrzny typu głód stanowi popęd pierwotny, sygnałem (lub bodź­
cem) może być pokarm danej jakości, który, jeśli zaspakaja głód (czyli wyzwala re­
akcje), może nabierać charakteru wzmocnienia (w sytuacji ponownego pojawienia
się głodu następuje ponowne poszukiwanie tego pokarmu). Sam w sobie pokarm,
wyzwalając jego pragnienie, może nabierać charakteru popędu wtórnego (tak więc
głód jako popęd pierwotny prowadzi do wyuczenia, dzięki wymienionym elemen­
tom, dążenia do pragnienia spożywania danej potrawy). Styl zachowania związany
z realizacją popędów staje się jednocześnie swego rodzaju nawykiem, a system tak
zróżnicowanych nawyków tworzy właśnie indywidualną osobowość.
Niemniej, istotny udział w uczeniu się redukcji napięć popędowych ma środo­
wisko, które jest źródłem bodźców, wzmocnień, nacisków itp. Będąc źródłem na­
cisków, jednocześnie staje się ono częstym źródłem konfliktów - ich rozwiązanie
staje się też podstawą możliwości rozwoju nawyków. Analizy i prawa przebiegu
konfliktów stanowią chyba jeden z najważniejszych wątków całej teorii Dollarda
i Millera (por. analizy CJasiul 2002b, s. 385 387, Oleś 2003, s. 17 1—174).
Konflikty i prawa ich przebiegu oraz wtórny popęd, którym jest lęk (niepokój),
są szczególnie ważne dla zrozumienia patologii zachowań. Podłożem każdej ner­
wicy jest nieświadomy konflikt, którego źródło tkwi we wczesnym dzieciństwie
(najczęściej są to sytuacje wyzwalające popęd lęku, jak sytuacja karmienia, tre­
ning czystości, seksualny, kontrolowanie agresji) - por. analizy [w:] Dollard, M il­
ler 1967; Hall i in. 2004, s. 550 -553.
Kontrowersje w okół teorii cech sytuacjonizm a teorie cech
-
129
3.2. B.F. Skinnera interpretacja osobowości
Skinner (1904-1990) reprezentuje skrajnie behawioryslycznc podejście do
człowieka, podkreślając, żc osobowość to jedna z fikcji psychologicznych. Aby
zrozumieć taki radykalizm, warto wskazać na kluczowe punkty myślenia tego au­
tora. Skinner był zafascynowany trzema zasadami sir Francisa Bacona: a) studio­
wanie natury, a nie książek; b) natura jest podporządkowana prawom, które na­
leży odkryć (tyle mamy władzy, ile wiedzy); c) możliwy jest lepszy świat, co nie
stanic się przypadkowo, lecz poprzez zaplanowanie i jego budowę dzięki posia­
danej wiedzy (za: Fragcr, Fadiman 1998, s. 325; Tatarkiewicz 2003, t. II, s. 25).
Powyższe wskazuje na podporządkowanie nauki celom czysto pragmatycznym
(co charakteryzowało również podejście Watsona). Z uwagi na tak silną deklara­
cję postawy naukowej, jego idee dalej bazują na ewolucyjnej linii Darwina oraz
na eksperymentalnych osiągnięciach Pawłowa i innych behawiorystów. Człowiek
jest bardzo podobny do innych gatunków zwierząt, a stąd i prawa ich zachowa­
nia będą odnosiły się także do praw zachowania się człowieka. Zawsze lepiej bo­
wiem interpretować zachowania, odwołując się do praw prostszych niż skompli­
kowanych (zgodnie z zasadą oszczędności, prostoty). W efekcie, zasady oszczęd­
ności i możliwości obserwacji zachowań stają się podstawą zrozumienia wszel­
kich proccsow. Należy jednak podkreślić, że Skinner był zainteresowany ekspe­
rymentalnym badaniem indywidualności - często kwestionował osiągnięcia psy­
chologów osobowości, którzy swoje wnioski opierali na badaniach grup osób,
a nie jednostek. Badania jednostki pozwalają odkryć prawa, którym podlega każ­
dy z organizmów. Dlatego leż wszystkie złożone formy psychiczne muszą być
osadzone na tych odkrywanych prawach. Podejście Skinnera cechuje pełen de-
terminizm - wszystkie zachowania są efektem oddziaływania czynników świata
obiektywnego (dlatego na przykład nie ma sensu przypisywanie odpowiedzialno­
ści i winy człowiekowi za jego postępowanie). 'Fen skrajny determinizm jest chy­
ba bardziej radykalny niż w przypadku innych teoretyków (np. Freuda). Z uwa­
gi na tego typu założenia Skinner sprowadzał mechanizmy rozwoju do procesów
warunkowania, z których dwa rodzaje są zasadnicze: a) warunkowanie klasycz­
ne (odpowiadające za kształtowanie zachowania reaktywnego, odruchowego);
b) warunkowanie instrumentalne (odpowiadające za kształtowanie zachowania
przyczynowo-sprawczcgo). Procesy warunkowania wskazują na bezpośrednią za­
leżność zachowań podmiotu od okoliczności zewnętrznych. I mimo że człowiek
jak każdy inny żywy organizm emituje zachowania, to ostatecznie ich rezultat za­
leży od świata zewnętrznego. Zrozumienie jednostkowego zachowania wyma­
ga zastosowania tzw. analizy funkcjonalnej, która, ujmując w uproszczeniu, spro­
wadza się do analizy związków przyczynowo-skutkowych (wszystko ma swoją
130 Psychologia osobowości
przyczynę i prowadzi do wynikających z niej skutków). Nawet wewnętrzne od­
czucia ludzkie są wytworem okoliczności —nieporozumieniem jest tworzenie wy­
jaśnień poprzez przyjmowanie pojęć opisujących przyczynę tego typu odczuć bez
uwzględniania (czy rozpoznania) sytuacji, w jakiej dana jednostka się znajduje. Na
przykład, odwoływanie się do stanu „bycie głodnym” nie może tłumaczyć zacho­
wań typu „szybkie spożywanie pokarmu” - obserwator może tylko rejestrować po­
dejmowane przez człowieka czynności, a wskazywanie, że te czynności mają swo­
ją przyczynę w jakimś stanie wewnętrznym, nic nie wyjaśnia i nie pozwala na prze­
widywanie zachowań. Jak podkreśla Skinner, wyjaśnienia zachowań w kategoriach
zjawisk psychicznych są z reguły wtedy podawane, gdy nie są znane zjawiska fi­
zyczne będące przyczyną zachowań (za: Hall i in. 2004, s. 491). Powyższe nie ozna­
cza, że autor neguje fizjologiczne przyczyny zachowań. Co prawda przyczyny za­
chowań znajdują się w środowisku zewnętrznym, ale właściwości organizmu i je­
go wrażliwość na pewne kategorie bodźców są uwarunkowane genetycznie (ewo­
lucja ukształtowała pewne dyspozycje organizmu do reagowania na pewne katego­
rie wzmocnień pochodzących ze środowiska). Można powiedzieć, że ewolucja wy­
kształciła zachowania wrodzone, a środowisko kształtuje zachowania wyuczone.
Podstawowymi pojęciami opisującymi zachowania i dalej wyjaśniającymi
osobowość są wzorce zachowania i zachowania sprawcze. Skinner podkreśla, że
każdy organizm żywy nie tyle jest reaktywny, ile sam emituje pewne zachowa­
nia. Otoczenie i jego regulacyjna rola jest w tym jednak podstawowa. Otoczenie
bowiem wyzwala (czy uaktywnia) emitowane zachowania jednostkowe i wzmac­
nia je lub wygasza.
Przy czym, można wyodrębnić reakcje wywołane przez określone bodźce (np.
reakcja odsuwania się od bodźca budzącego wstręt) i reakcje niepowiązane z żad­
nymi bodźcami (te reakcje emitowane przez organizm nazywane są operantami).
Reakcje niepowiązane z żadnymi bodźcami mogą być traktowane jako wskaź­
niki indywidualności podmiotu - są one jednak elektem procesu warunkowania
instrumentalnego. W tym to procesie następuje kształtowanie pewnych, właści­
wych danej jednostce wzorców zachowania.
Dlatego osobowość można jedynie potraktować jako zespól indywidualnych
wzorców zachowania lub jako repertuar zachowań wywoływanych przez dany
układ okoliczności. Każda jednostka uczy się rozpoznawania przez cale swoje
życie okoliczności, które prowadzą do nagrody lub do kary (co wyzwala przy­
jemność lub przykrość). W efekcie też ludzie uczą się kontroli nad sobą i nad
otoczeniem poprzez aktywne angażowanie się w selekcję oraz zmianę otocze­
nia w taki sposób, aby relacja z nim bardziej pasowała do siebie (uczą się po pro­
stu adaptacji). Jeśli zmianie ulega zespół wzmocnień ze strony otoczenia, wów­
czas również zmieniają się wzorce zachowania (czyli następuje rozwój lub zmia­
na osobowości). Generalnie jednak samo pojęcie osobowości jest fikcją —jej się
nie obserwuje, obserwuje się tylko powtarzalne lub indywidualne sposoby zacho­
Kontrowersje wokół teorii cech - sytuacjonizm a teorie cech 131
wania w danych sytuacjach. Nie tylko osobowość jest taką wyjaśniającą rzeczy­
wistość psychiczną człowieka fikcją. Spośród innych fikcji należy wymienić wol­
ność, odpowiedzialność, autonomiczność, twórczość, godność itp. (np. wolność
to brak negatywnych oddziaływań otoczenia, godność to prawo to bycia nagra­
dzanym i do wzmocnień pozytywnych) - por. Frager i Fadiman 1998, s. 322-340'
Hall i in. 2004, s. 487-521; Skinner 1995.
Pokrótce i w sposób bardzo uproszczony zaprezentowane myśli Skinnera nie
stwarzają wartościowych podstaw dla zrozumienia człowieka i jego indywidual­
ności. Trudno oczywiście nie docenić opisu mechanizmów uczenia się - one w y­
dają się być najbardziej wartościowym wkładem Skinnera do psychologii. Przy­
jęta perspektywa ontołogiczna i koncentracja na metodzie eksperymentu jako źró­
dle danych o osobowości bardzo ogranicza i nie pozwala właściwie wyjaśnić nic
nowego w zakresie niepowtarzalności jednostkowych zachowań. W tym wzglę­
dzie, bardziej obiecujące zdają się być analizy J. Dollarda i N. Millera.
4. Interpretacja relacji podmiot
- sytuacja w teorii pola K. Lewina
Interesującym rozwiązaniem relacji pomiędzy dynamiką zachowań w sytuacji
a osobowością jest tzw. teoria pola K. Lewina (1890-1947). Choć jest to właści­
wie perspektywa spojrzenia na osobowość silnie osadzona w tradycji psychologii
Gestalt, to jednak w istocie stanowi ona też strategię rozwiązania narastającego
od czasów dominacji pierwotnego behawioryzmu i psychoanalizy problemu po­
godzenia stałości ze zmiennością. W efekcie u K. Lewina w jakiejś mierze zosta­
ją pogodzone trzy podstawowe schematy interpretacji - strukturalizm funkcjona-
lizm i psychologia postaci.
Jak podaje Hall i in. (2004, s. 393) główne zasady teorii pola można sprowadzić
do trzech kluczowych: a) zachowanie jest funkcją pola (czyli ogółu współistnieją­
cych faktów, które są pojmowane jako wzajemnie uzależnione od siebie) istnieją­
cego w czasie, kiedy zachowanie występuje; b) analiza winna skupić się na sytuacji
jako całości, w której dadzą się wyróżnić różne jej części składowe; c) konkretną
osobę w konkretnej sytuacji można przedstawić w formie matematycznej.
Postawienie akcentu na zachowanie w sytuacji pozwala uchwycić proces dy­
namiki -jest on zapewniony dzięki napięciom występującym w polu psycholo­
gicznym jednostki. To pole obejmuje jednocześnie właściwości osoby oraz ota­
czającego ją środowiska, tworząc jednostkową przestrzeń życiową danej osoby.
 132 Psychologia osobowości Kontrowersje w o kó ł teorii cech - sytuacjonizm a teorie cech
133
Innymi słowy, zachowanie człowieka występuje w przestrzeni życiowej,
Zarówno regiony środowiska, jak i regiony w osobie mogą być ze sobą róż­
a przestrzeń życiowa to cała rzeczywistość psychologiczna człowieka. Na tę prze­
nic powiązane. Opis tego powiązania można przedstawić przy pomocy pew­
strzeń życiową składają się: osoba (wewnętrznie zróżnicowana i posiadająca róż­
nych właściwości, do których należą: a) bliskość-oddalenie (regiony mogą być
ne wewnętrzne obszary, pomiędzy którymi występują rozmaite powiązania) oraz
położone blisko siebie lub bardziej oddalone - np. u jednej osoby praca i ro­
środowisko psychologiczne danej osoby (cechujące się różnym stopniem zróż­
dzina mogą być czymś niezwiązanym ze sobą, a u drugiej pozostawać blisko
nicowania). Tym samym przestrzeń życiowa jest układem ustrukturalizowanym,
siebie); b) sila-słabość (pewne fakty mogą być blisko siebie, lecz zostać od­
złożonym z różnych regionów (liczba regionów wyznaczona jest liczbą odręb­
dzielone gianicą, która pozwala na ich powiązanie lub je uniemożliwia —np
nych (aktów psychologicznych).
osoba neurotyczna nie wiąże blisko sobie położonych faktów typu jej właści­
Jeśli chodzi o osobę, można w niej wyróżnić dwa obszary: a) pcrcepcyjno-mo-
wości i reakcja drugiej osoby - siła granicy jest tutaj zatem wysoka); c) płyn­
toryczny (bardziej zewnętrzny obszar, który zapewnia rejestrację zdarzeń - (ak­
ność—sztywność (jaki charakter ma dany region; są regiony płynne, czyli szyb­
tów środowiska oraz bezpośrednie oddziaływanie na środowisko); b) obszar we-
ko uaktywniane, elastyczne, lub sztywne, czyli nieelastyczne, opierające się
wnęlrzno-osobisly (obszar ukryty, otoczony przez sferę pcrccpcyjno-motorycz-
zmianom - tak jak z przekonaniami, pewne są gotowe na zmianę, pewne są
ną, w którym znajdują się regiony peryferyjne bezpośrednio związane z obszarem sztywne i niezmienialnc).
percepcyjno-motorycznym oraz regiony centralnie położone, które nie mają bez­
Uwzględniając cechy i zróżnicowania regionów (zarówno środowiska, jak
pośredniego dostępu do strefy perccpcyjno-motoryczncj). Osoba może być we­
i osoby), można oceniać i przewidywać charakter nie tylko zachowania jednost­
wnętrznie bardziej lub mniej zróżnicowana, a świadczy o tym liczebność regio­
kowego, ale i jego rozwoju. Można sądzić, że kryteriami rozwoju będzie poziom
nów składających się na wymienione wyżej obszary.
zróżnicowania regionów oraz charakter powiązań między nimi (bardziej korzyst­
Kryterium wyróżniania regionów stanowi tzw. fakt psychologiczny. Fakt psy­
na rozwojowo jest elastyczność, komunikacja pomiędzy regionami, jak i pomię­
chologiczny oznacza to wszystko, co może wpływać na zachowanie jednostki dzy osobą i jej środowiskiem).
- np. faktem może być dane uczucie, dane wyobrażenie, dana myśl, dane przeko­
Odiębną kwestią jest dynamika osobowości. U Lewina pojawia się pojęcie
nanie. Im więcej (aktów, tym większe bogactwo życia psychicznego. Przy czym
energii psychicznej i na niej koncentruje się cala uwaga. Energia psychiczna zo­
powiązane ze sobą fakty, fakty wchodzące w interakcję, tworzą zdarzenie (np.
staje wtedy uwolniona, gdy w rezultacie wzrostu napięcia w jakiejś części sys­
komputer jest faktem, druga osoba jest faktem, natomiast zdarzenie to interakcja
temu w stosunku do innej części systemu nastąpi utrata równowagi. Zasadniczo
jednego faktu z drugim - powiedzmy osoba grająca w grę komputerową).
pole psychologiczne jest w stanie ciągłej dynamiki - napięć zaburzających rów­
Podobnie o zróżnicowaniu na regiony można mówić w przypadku otoczenia
nowagę i wytwarzanej energii, która ma przywrócić równowagę. Samo napięcie
(środowiska) jednostkowego. Regiony bowiem to fakty psychologiczne, czyli to
jest jednak stanem relacji pomiędzy różnymi regionami wewnątrz osoby (można
co może mieć wpływ na wzbudzenie zachowania jednostkowego. 'Falc więc fak­
powiedzieć, stanem pewnego regionu względem innego regionu, lub stanem oso­
tem psychologicznym (a tym samym regionem) może być uczucie czyjejś osoby, by względem jej środowiska).
spojrzenie ild. Im więcej regionów środowiskowych, tym bogatsza i szersza prze­
Napięcie ma dwie ważne właściwości. Pierwsza to tendencja do zrówna­
strzeń życiowa jednostki.
nia stanu napięcia w określonym systemie z wielkością napięcia w systemach
Autor wskazuje leż na tzw. fakty nicpsychologiczne, czyli zmiany w środo­
otaczających (np. jeśli system jeden jest w stanie wysokiego napięcia, a ota­
wisku, które mogą mieć potencjalny wpływ na zachowanie jednostki - np. przy­
czające go systemy w stanic niskiego napięcia, wówczas nastąpi przechodze­
padkowe spotkanie początkowo niemającej dla nas znaczenia osoby. To wszystko
nie napięcia z jednego systemu na pozostałe, aż do całkowitego jego wyrów­
podkreśla dynamiczny charakter związków pomiędzy wieloma wymiarami rze­
nania w całym systemie). Lewin uważa, że środkami psychologicznymi pro­
czywistości. Ważną właściwościąjest tutaj przenikliwość - czyli możliwość prze­
wadzącymi do wyrównywania napięcia (a więc przywracania homeostazy) są
niknięcia faktu nicpsychologicznego do przestrzeni życia danej osoby. O prze­
wszelkiego lodzaju piocesy (procesem może być myślenie, odczuwanie, przy­
nikliwości mówi się też przy analizie relacji osoby z otoczeniem. Pewne fakty
pominanie ild.). Proces trwa dopóty, dopóki nie doprowadzi do stanu równo­
ze środowiska mogą bardziej wpływać na jednostką - dlatego granica pomiędzy
wagi. Stan równowagi nie oznacza, że w systemie nic ma napięcia - system
nimi a osobą jest bardziej przenikliwa (np. fakty związane z rodziną mogą być
jest w stanie ciągłej dynamiki. Równowaga wskazuje tylko na stan wyrówna­
bardziej przenikliwe w porównaniu z faktami związanymi z pracą-czyli mają
nia napięcia (mogąjednak w tym stanie też istnieć inne systemy o podwyższo­
większy wpływ na zachowanie jednostkowe).
nym napięciu, ale są one wtedy w stanie izolacji). Zupełnie odrębną kwestią
134 Psychologia osobowości
są różnice pomiędzy osobami w zakresie poziomu napięcia, na którym osiąga­
na jest równowaga.
Druga właściwość napięcia to wywieranie nacisku na granicę systemu. W za­
leżności od przepuszczalności granic, napięcie może łatwiej lub trudniej prze­
chodzić do innych systemów. Granice mogą po prostu stanowić barierę (czy­
li silę powstrzymującą) dla napięć. Według Lewina wzrost napięcia (a w efek­
cie wzrost energii psychicznej) spowodowany jest często wzbudzeniem potrzeby
(potrzeba może być zarówno stanem fizjologicznym, jak np. głód, jak i pragnie­
niem czy zamiarem uczynienie czegoś lub inaczej). Potrzeba to pojęcie moty­
wacyjne. Wynika ona z jakiegoś stanu wewnętrznego osoby. Z porównaniu z nią
i///as7-potr/.eba związana jest z pewnym zamiarem (np. potrzebą jest głód, a ąu-
i!.v/-potrzebą chęć jego zaspokojenia przez zjedzenie konkretnego dania w kon­
kretnej restauracji).
Pewne regiony w polu psychologicznym mogą być istotne, gdyż stanowią
o możliwości osiągnięcia celu (np. redukcji napięcia, zaspokojeniu potrzeby).
Dlatego też pewne regiony będą miały wartość dodatnią (np. pokarm w śro­
dowisku jest wartością dodatnią dla głodnej osoby), natomiast niektóre będą
pod względem wartościowości negatywne (np. pies w najbliższym środowi­
sku osoby obawiającej się psów). To jaka będzie wartościowość regionu zależy
od tego, na ile zaspokaja potrzeby, redukuje napięcia itd. Region, który posia­
da daną wartościowość, może też cechować się odpowiednią silą (np. dla czło­
wieka głodnego dany rodzaj pokarmu posiadający sam w sobie wartość dodat­
nią może jednak cechować się różną silą - niektóre potrawy są bardziej przy­
ciągające niż inne).
Podsumowując, motywacyjny (dynamiczny) aspekt osobowości w teorii Le­
wina daje się właściwie opisać przy pomocy trzech podstawowych pojęć - napię­
cia, siły oraz równowagi.
Napięcie jest stanem osoby, siła wskazuje na wpływ środowiska psychologicz­
nego, a równowaga jest stanem, do którego zmierza cały system. Brak równowa­
gi napięć wewnątrz osoby lub też brak równowagi sił w polu psychologicznym,
wywołany przez jakąś potrzebę, wyzwala energię psychiczną uaktywniającą róż­
ne procesy, które mają doprowadzić do przywrócenia stanu równowagi. Równo­
waga jest stanem równego rozkładu energii (za: Cofer, Appley 1972, s. 301-307,
Hall, Lindzey 1990, s. 372-382; Hall i in. 2004, s. 393-404).
Propozycja Lewina jest inspirująca dla eksperymentalnych badań. W tym
uchwyceniu wymiaru sytuacji jest jednak też ona nieco ograniczająca w możli­
wościach zrozumienia bogactwa indywidualności - np. pomija wymiary jednost­
kowych dyspozycji, jednostkowej historii życia.
Kontrowersje w okół teorii cech - sytuacjonizm a teorie cech 135
5. Motywacja jako podstawa wnioskowania o cechach
- cechy intencjonalne J.C. Wakefielda
Jerome C. Wakefield (1989) sądzi, że obecnie mamy do czynienia z wielo­
ma psychologiami osobowości, którym brakuje jednoznacznego określenia tego,
czym ta dyscyplina powinna być. Z uwagi na skomplikowany przedmiot badań,
warto zastanowić się nad taką wieloaspektową analizą, której rezultaty prowa­
dziłyby do ukazania obrazu powiązanych relacji pomiędzy różnymi podejścia­
mi teoretycznymi.
Stąd też autor proponuje, aby pierwszym i podstawowym poziomem wyja­
śniania osobowości była rejestracja działania motywowanego przez wewnętrz­
ne stany intencjonalne. Dalej, psychologia winna dążyć do wyjaśnienia, dlacze­
go dana osoba doświadcza danych stanów intencjonalnych w specyficznych oko­
licznościach. To wyjaśnienie wymaga założenia istnienia pewnych form inten­
cjonalnego systemu osoby, który regularnie generuje odpowiednie rodzaje sta­
nów. Ten rodzaj stałej dyspozycji do generowania pewnego rodzaju stanu inten­
cjonalnego może być nazwany cechą. Jeśli specyficzny stan intencjonalny zosta­
nie już raz wyjaśniony w kategoriach cechy, wówczas pojawi się pytanie o to,
co dalej wyjaśnia posiadanie danej cechy, tj. dlaczego jest to taki system inten­
cjonalny osoby, że generuje intencjonalne stany danego rodzaju? W wyjaśnianiu
można odwołać się wówczas do funkcji, jaką pełni dana cecha. Mamy zatem do
czynienia ze stopniowaniem: najpierw działanie jest wyjaśniane poprzez odwo­
ływanie się do intencjonalnych stanów, które wyzwalają działanie, potem nastę­
puje poszukiwanie podstaw stanów intencjonalnych, które wskazują na cechę,
a w końcu odkrywanie funkcji cech. Autor uważa, iż tylko Freud uwzględnia ta­
kie poziomy interpretacji, tj. intencjonalne stany (tj. specyficzne świadome i nie­
świadome przekonania i pragnienia), poziom cechy (tj. fiksacja oralna, porząd­
ku), i podstawę cechy czyli funkcjonalny biologiczny poziom (np. impulsy in­
stynktowe wynikające z cielesnych potrzeb zróżnicowane zgodnie z kryterium
funkcji biologicznych).
Godny uwagi wydaje się dlatego bardziej szczegółowy opis analiz Wake­
fielda. Autor rozpoczyna analizę od prostego stwierdzenia —teoria osobowości
zmierza do wyjaśnienia zachowania, a jak wiadomo zachowanie w formie w y­
żej zorganizowanej (które jest właściwe człowiekowi) ma zawsze charakter in­
tencjonalny. Innymi słowy, psychologia zmierza do wyjaśnienia motywowane­
go, intencjonalnego zachowania. W najprostszym akcie zachowania tkwi inten­
cja, zamiar. Należy jednak oddzielić od siebie dwa różne pojęcia „inlencjonalno-
ści” . Zachowanie jest intencjonalne (to pierwsze ujęcie) wtedy, gdy jest zatnie-
 136
Psychologia osobowości
izone przez daną osobę oraz stany umysłowe są intencjonalne (jest to drucie nie
cie) wtedy, gdy są odpowiednio ustrukturyzowane. Te dwa ujęcia są ze sobą wv
razme powiązane, gdyż zachowanie intencjonalne ma zawsze swoje odniesienie
do celu, ktoiy jest reprezentowany w intencjonalnych strukturach umysłowych
( am/c, s. 334 -335). Zachowanie intencjonalne przejawia się najwyraźniej w po-
s aeiloznych działań podejmowanych przez człowieka (stąd waga pojęcia działa­
li a a a ,o n ). Działanie jest zachowaniem pobudzanym przez jakieś racje i okre­
śla, jakie znaczenie psychologiczne ma to zachowanie dla osoby. Wyjaśnienie
m encjonalnosci zachowania w kategoriach indywidualnych znaczeń określają­
cych powody działań wydaje się pierwszym poziomem, który każda teoria osobo­
wość, winna uwzględniać (Wakcfickl 1989, s. 336). W pojęciu działania zawsze
choc posiedmo, zawiera się odniesienie do intencjonalnego systemu. Intencjonal­
ny system jest z. kolei układem intencjonalnych stanów, tj. przekonań, pragnień
emocji Ud a każdy z tych stanów składa się w części z reprezentacji umysiowei
ego, co jest (w przypadku przekonania), albo tego, co mogłoby być (w przypad­
ku pragnienia). I rzy tym pewne stany są efektami specyficznych dyspozycji pod­
miotu, inne natomiast produktami wpływów społeczno-kulturowych.
rugim poziomem, do którego można się odwołać przy interpretacji zacho-
c n, są cechy, lozumiane jako trwale dyspozycje systemu intencjonalnego Cechy
pozwalają wyjaśniać dlaczego dane osoby stale i w sposób powtarzalny ujawniają
pewne intencje. Stąd też są one traktowane jako konstrukly wskazujące na trwale
jednostkowe dyspozycje do generowania danego typu intencji. Można byłoby po­
wiedzieć, ze intencje pośredniczą pomiędzy cechami i zachowaniem. O istnieniu
cech intencjonalnych mówił wcześniej Allport (1988, s. 73). Przy czym u nieco
cechy intencjonalne stanowiły pomost pomiędzy biologiczną dyspozycją a systc-
nem znaczeń i składały się na to, co można określić mianem intencjonalności (in­
tencje czyli zlozone cechy osobowości według Allporta należą do proprium) Ce­
chy intencjonalne wskazują na główne sposoby sytuowania się jednostki wzglę-
cm pizyszlosci i na sposob selekcjonowania bodźców (które hamują pewne za-
chowania, a inne uaktywniają).
Wracając jednak do propozycji Wakefielda, cechy mogą być traktowane jako
zg ędme ti walc sposoby {stabihtws) generowania stanów intencjonalnych przez
system intencjonalny, co wskazuje na dyspozycje do nabywania (posiadania)
S n e 1cwe0s ie JU Nale*-V ‘«taj jednak uwzględnić dwie
Po pierwsze cechy są specyficznymi właściwościami systemu intencjonalnego
stąd tez wnioskowanie o cesze osobowości jest uzasadnione wtedy, gdy mamy
clo czynienia z czymś, co uwzględnia naturę intencjonalnego systemu Fakt że
działania danej osoby są spójne z posiadaną cechą, nie oznacza jednak faktyczne­
go jej posiadania, działania bowiem mogą być efektem szczególnych okoliczno­
ści zewnętiznych. Dlatego głównym wyzwaniem dla psychologii osobowości jest
Kontrowersje wokół teorii cech - sytuacjonizm a teorie cech
137
umiejętność odróżnienia działania wynikającego z posiadania danej cechy osobo­
wości od działania wynikającego z okoliczności zewnętrznych.
Po drugie, zgodnie z powyższym pojmowaniem cech, lepszą podstawą atrv-
bucji cech osobowości będzie występowanie pewnych stanów motywacyjnych
niż rzeczywiste zachowania czy działania. Cechy wyjaśniają zachowania (lub
działania) w sposob pośredni, poprzez wyjaśnianie motywowanych przyczyn
podejmowanych zachowań (działań). Jest to zgodne z tendencją, że ilekroć
przypisujemy danej osobie jakieś cechy osobowości, tylekroć odnosimy je do
stanów motywacyjnych. Skłonności tego typu nie wyzwala rejestracja jakieiś
innej lormy zachowania. Te inne formy zachowania nie stwarzają bowiem wy­
starczających podstaw do wnioskowania o posiadanej cesze. Innymi słowy cc
chy wyjaśniają zachowania nie bezpośrednio, lecz poprzez wyjaśnienie przy
czyn (powodow) podejmowanych działań. Ale nawet w przypadkach uzasad­
nionych moc wyjaśniania poprzez odwoływanie się do cechy jest ograniczo­
na. Cechy mogą bowiem wskazywać na specyficzny powód (rację) albo na ze­
spól powodow (racji), ale nie mogą one wyjaśniać w całości racji postępowania
zachowania). Cecha tylko wyjaśnia specyficzne motywy w kategoriach trwa­
lej i baidziej ogolncj dyspozycji intencjonalnego systemu, która generuje moty­
wy danego rodzaju. ' y
Wnioskowanie o cesze jako dyspozycji wskazuje również na możliwość po­
szukiwania bardziej podstawowych struktur znajdujących się u jej podłoża W po­
szukiwaniu takiego podłoża można odwołać się do głębszych umysłowych dyspo­
zycji oiaz dodatkowo do innych specyficznych stanów intencjonalnych Tym sa­
mym jedna właściwość systemu intencjonalnego mogłaby być wyjaśniana w ka-
egoi lach innych właściwości systemu intencjonalnego. Na przykład cecha „roz­
mowność która składa się z dyspozycji pragnienia mówienia, mogłaby być wy­
jaśniana w kategoriach przekonania danej osoby, że będzie ona bardziej łubiana
J ! bl f AC u m o w n a , oraz w kategoriach pragnienia, aby być łubianą przez in­
nych. Mozę to byc także interpretowane w kategoriach libidinalnej (iksacji oral­
nej jako forma generowania oralnych pragnień i przekonań, które mogą być spel-
niane dzięki czynnościom mówienia.
Bioiąc powyższe pod uwagę, Wakeficld wymienia dwie kategorie cech - pod­
stawowe i wtórne (basie andsecomJary). Wtórna cecha jest zasadniczo wyjaśnia­
na w kategoriach innych przejawów (fca/ures) systemu intencjonalnego, takich
ja <znajdujące się u jej podłoża przekonania, pragnienia. Na przykład pewne oso­
by mogą byc gadatliwe, ponieważ uważają, że rozmowa czyni ludzi podobnymi,
a inne są gadatliwe, ponieważ nic mogą pohamować własnej aktywności oralnej’
Oadathwo.se w obydwu przypadkach jest bezpośrednio wytłumaczalna poprzez
odwołanie się do innych kategorii stanów umysłowych - i stąd ona jest cechą
wtórną. W odróżnieniu od cech wtórnych, pierwotne cechy nie dadzą się już wy­
jaśnić poprzez odwołanie się do innych kategorii systemu umysłowego. One bo­
138 Psychologia osobowości
wiem stanowią podstawowy poziom motywacyjnych zasobów dla stanów umy­
słowych i psychologia p er se nie potrafi dalej ich interpretować w ramach wła­
snych pojęć czy koncepcji, ponieważ wyjaśnienie wychodzi już poza jej obszar
(np. trzeba odwołać się do filozofii lub do biologii). Taką cechą pierwotną może
być ekstrawersja-introwersja (można sądzić, że jej podstawą są neuronalne wła­
ściwości przebiegu procesów pobudzenia i hamowania, ale wymaga to odwołania
się do interpretacji biologicznej) czy też seksualne pragnienia, których podłożem
są procesy natury biologicznej.
Wszystkie wtórne cechy są pochodną cech podstawowych. To, czy cecha bę­
dzie traktowana jako coś głębszego lub bardziej powierzchownego dla osobowo­
ści danej osoby, zależy od poziomu, do jakiego można się odwoływać przy inter­
pretacji. Intuicyjnie ujmując, cechy bezpośrednio związane z fizjologią lub wła­
ściwościami mózgu są czymś bardziej ukrytym, czymś głębszym w stosunku do
cech, które pozostają na poziomie przekonań i pragnień. Oczywiście, kwalifika­
cja do bardziej podstawowej formy jest dyskusyjna —zależy ona bowiem od tego,
jakie kryteria zostaną wzięte pod uwagę.
Jeśli podstawowe cechy zostaną zidentyfikowane, wówczas pojawi się kwe­
stia, dlaczego dana osoba je posiada. Jednym ze sposobów odpowiedzi na to py­
tanie będzie odwołanie się do fizjologicznych przyczyn. Być może to wyjaśnienie
nie zadowoli i trzeba będzie zwrócić uwagę na zaplecze genetyczne. Być może
trzeba będzie wskazać na funkcje, jakie te cechy pełniły lub pełnią w procesie
przystosowania się do zmiennych warunków otoczenia. Generalnie interpreta­
cja w kategoriach funkcjonalnych jest odniesieniem się do fizycznych i psycho­
logicznych korzyści danych właściwości organizmu (np. organizm posiadający
dane własności posiada jednocześnie większą zdolność reprodukcji i przystoso­
wania). 1 to jest trzeci poziom wyjaśniania istotny dla teorii osobowości.
Funkcjonalne wyjaśnianie prowadzi do prób odpowiedzi na pytanie, dlacze­
go dane cechy występują, natomiast intencjonalne wyjaśnienie musi zmierzać do
określenia rodzaju motywacji i reprezentacji umysłowych (czy to są intencje ma­
nipulacyjne, egocentryczne itd.). Funkcjonalne wyjaśnienia są tylko częścią psy­
chologicznej interpretacji, pomagając zrozumieć, skąd pochodzić może motywa­
cja i co ona oznacza w szerszym kontekście biologicznym. Psychologia osobowo­
ści musi uwzględniać współdziałanie pomiędzy biologicznym zapleczem, cecha­
mi i intencjami, aby móc spełniać swoje naukowe zadania. A zatem, aby zrozu­
mieć, dlaczego jednostki rozwijają charakterystyczne i względnie stale wzorce in­
tencji prowadzące do danego sposobu zachowania, wymagany jest trzeci poziom
analizy, który oferuje funkcjonalne wyjaśnianie obserwowanej sekwencji cecha
- intencja -zachowanie.
Kontrowersje w okół teorii cech - sytu a cjo n izm a teorie cech
139
6. Interakcyjne modele cech
- ogólne współczesne trendy interpretacji
Współczesne podejście interakcyjne może być zaprezentowane w formie
4 podstawowych postulatów: a) zachowanie rzeczywiste jest funkcją ciągłego
procesu wielokierunkowej interakcji albo sprzężenia zwrotnego pomiędzy jed­
nostką a sytuacjami, w jakich się ona znajduje; b) jednostka jest intencjonalnym,
aktywnym sprawcą w procesie interakcji; c) patrząc od strony podmiotu interak­
cji (osoby wchodzącej w interakcję), podstawowymi determinantami zachowania
są czynniki poznawcze i motywacyjne; d) ujmując od strony samej sytuacji, waż­
nym czynnikiem determinującym zachowanie jest psychologiczne znaczenie sy­
tuacji dla jednostki. W efekcie przyjęcia powyższych założeń można powiedzieć,
że osobowość jest spójnym u danej osoby sposobem wzajemnego oddziaływania
jej samej oraz jej otoczenia (Krahe 1999, s. 71). W tej definicji nie uwzględnia się
tych właściwości, którymi jednostka odznacza się w stosunku do innych. Zamiast
powyższego mamy raczej do czynienia z podkreślaniem prawidłowości zachowa­
nia samej jednostki, co implikuje różny wewnątrz-indywidualny poziom analizy.
Na tym poziomie analizy główne zadanie polega na identyfikowaniu spójnych,
idiograficznie przewidywalnych, wzorców jednostkowego zachowania w zmien­
nych sytuacjach i w różnych układach czasowych. Identyfikacja musi bazować na
obserwacji różnego typu zmiennych, z których na przykład Magnusson wymie­
nia zmienne reakcji (reaction variables) i zmienne mediacyjne (mediating varia­
bles), Zmienne reakcji odnoszą się do różnego typu reakcji, które jednostka może
ujawniać w efekcie interakcji pomiędzy bodźcami sytuacyjnymi a wewnętrzny­
mi piocesnmi ich przetwarzania. Wyróżniane są cztery kategorie zmiennych: a)
obserwowalne otwarte zachowania (np. pomaga innym ludziom); b) fizjologicz­
ne reakcje (np. tempo pracy serca); c) ukryte reakcje (np. emocjonalne reakcje);
d) sztuczne zachowania (np. reagowanie na polecenia eksperymentatora). Aby
uchwycić spójność zachowań na poziomie zmiennych reakcji, ważna jest rejestra­
cja regularności wzorców zachowań zarówno w ramach danej kategorii zmiennej,
jak i pomiędzy różnymi typami zmiennych. Jednak to, czy jednostka ujawni dany
rodzaj reakcji w określonej sytuacji, jest w ogromnej mierze uzależnione od ukry­
tych procesów pośredniczących.
1rzy typy zmiennych mediacyjnych zdają się być angażowane w tym wzglę­
dzie. Nie są one jednak dostępne bezpośrednio w obserwacji —można wniosko­
wać o nich tylko na podstawie reakcji danej osoby, tj. a) na podstawie treści me­
diacyjnego procesu, czyli znaczenia, które jest związane z dopływającą informa­
cją i które jest wynikiem zgromadzonej społecznej wiedzy albo informacji wla-
 140 Psychologia osobowości
ściwcj dla danej .sytuacji; b) na podstawie poznawczej struktury, z którą dana
treść jest zintegrowana, lub inaczej, na podstawie intelektualnej zdolności da­
nej osoby i schematu poznawczego, który wiąże w układy znaczeń dopływają­
ce treści z innymi już istniejącymi treściami; c) na podstawie zmiennych moty­
wacyjnych, które tłumaczą przyczyny wyzwalania i utrzymywania procesu se­
lekcji i interpretacji pewnych wskazówek sytuacyjnych (mogą być nimi np. ak­
tualne potrzeby).
Ważne w podejściu interakcyjnym, tak powyżej ogólnikowo zarysowanym,
jest wskazywanie (podobnie jak to czynią teorie cech) na ukryte właściwości oso­
bowe, które mają wpływ na ujawniane zachowania i tłumaczą odmienność zacho­
wań ludzkich w takich samych sytuacjach. Niemniej, te ukryte właściwości nic są
traktowane jako trwałe dyspozycje, lecz jako współzależne aspekty elastycznego
systemu wewnętrznego dopasowujące wcłiodzącc informacje o sytuacji z indywi­
dualnymi właściwościami reagowania. Można powiedzieć, że dla przewidywania
zachowania ludzkiego nie tyle istotne są jednostkowe dyspozycje, ile, traktowa­
na jako jedność, relacja wzajemnego oddziaływania na siebie podmiotu i sytuacji.
Podobnie jeśli chodzi o porównanie podejścia interakcyjnego z sytuacjonizmem
sytuacja jest tu traktowana jako czynnik wzbudzający zachowanie poprzez jej
interakcję z właściwościami osoby. W elekcie znacznie mniejszą wagę przywią­
zuje się do opisu samych wymiarów sytuacji, bardziej koncentrując się na pod­
miocie i wymiarze interakcji oraz na samej interpretacji znaczenia sytuacji doko­
nywanej przez podmiot (ale oczywiście są to leż pewne uproszczenia). Patrząc od
strony strategii, jakimi posługują się interakcjoniści w ocenie psychologicznego
znaczenia sytuacji, można wskazać na trzy zasadnicze:
1. Bodziec •- podejście analityczne (opis i klasyfikacja sytuacji w kategoriach jej
postrzeganego znaczenia; sytuacje są traktowane jako jednakowe wtedy, gdy
są tak interpretowane przez podmiot). Ta strategia badawcza jest uzupełnia­
na przez strategię określaną jako „reakcja - podejście analityczne” (sytuacje
są klasyfikowane w oparciu o kryterium podobieństwa reakcji na nie - np. je­
śli dana osoba tak samo reaguje na sytuację zagrożenia, jak i dcprywacji, to
wskazuje na traktowanie ich jako równoznacznych). Niektórzy autorzy dodat­
kowo w ramach uzupełniającej strategii „reakcja —podejście analityczne” w y­
różniają podejście skoncentrowane na reakcjach (analizuje się fizyczne i afek-
lywne reakcje spontaniczne) lub podejście skoncentrowane na działaniu (ana­
lizuje się bardziej globalne i złożone działania, czynności) - za: Krahe 1999,
s. 79-80. Jak wcześniej wskazywano, mogą też być prowadzone bardziej zło­
żone analizy psychologicznego znaczenia sytuacji w zależności od ich wymie­
nianych kategorii.
2. Identyfikacja kryteriów, na których bazuje jednostka w procesie interpreta­
cji sytuacji. Określenie kryteriów jest o tyle ważne, żc pozwala później doko­
nać typologii czy taksonomii samych sytuacji (typologie mogą być zbudowane
K o n tro w ersje w o k ó ł teo rii cecii - sytuacjonizm a teo rie cech 141
w oparciu o wyróżniane kategorie lub jako wymiary sytuacji, jak np. przyjem-
nc-nieprzyjemne; por. tab. 7, w której zaprezentowano opisy sytuacji). Nie­
którzy sądzą, że typologie należy sprowadzić do bardzo szerokich kategorii
lub wymiarów, jak np. podział sytuacji na wymiarze „wybieranc-narzucane” .
3. Tworzenie modeli teoretycznych wyjaśniających sposoby przetwarzania infor­
macji o sytuacjach i przekształcania tych informacji we właściwe reprezenta­
cje poznawcze (wyżej już omawiano rezultaty tego typu analiz - szczególnie
ważne znaczenie zdają się mieć skrypty poznawcze).
Jeśli chodzi o rozwój osobowości, to w podejściu interakcyjnym jest on trak­
towany często jako wynik procesów asymilacji i akomodacji (zgodnie z piage-
towską interpretacją). Wiele jest jednak w tym względzie zróżnicowanych analiz
i propozycji (por. Krahe 1999, s. 85 97). Na przykład W ohlwill, chcąc uchwycić
istotę wzajemnego wpływu otoczenia i podmiotu, wprowadza pojęcie „opcji oto­
czenia” (envirotvnenlal modes). Pojęcie to wskazuje na różne formy albo strate­
gie interakcji, których efektywność jest determinowana łącznie przez zachowa­
nie podmiotu i wymiary sytuacji: a) w opcji „responsywno-interaklywnej” (re-
sponsive-interactive) wpływ bodźców z otoczenia zależy przynajmniej częścio­
wo od poprzedniego zachowania się; b) w opcji „dostępności” (ajfordant) akcent
stawiany jest na tkwiącą potencjalnie w bodźcu środowiskowym zdolność do w y­
zwalania pewnych reakcji behawioralnych (por. pojęcie affordance w teorii Gib­
sona - Falkowski 1990, s.49 53); c) w opcji „otaczania” (ambient) bodźce z oto­
czenia nacierają (otaczają) w bardziej pośredni sposób; nie mają one jednak bez­
pośredniego związku z zachowaniem podmiotu. W tej opcji różnicuje się leż po­
między bodźcami „zaplecza” i bodźcami „ogniskowymi” (np. przy oglądaniu te­
lewizora: prezentowany program to bodźce ogniskowe, natomiast głosy i dźwię­
ki dochodzące z najbliższego otoczenia reprezentują zaplecze opcji otaczania).
Zmiany rozwojowe, które wpływają w różny sposób na opcje interakcji, sprowa­
dzają się do następujących:
a) wzrasta zdolność człowieka do kontroli nad otoczeniem poprzez jego eksplo­
rację (dzięki spontanicznej aktywności) i do wybierania pewnych jego opcji.
W trakcie rozwoju tendencja do skupiania się na „ogniskowych bodźcach pły­
nących z otoczenia” staje się coraz to ważniejsza w porównaniu z wcześniej­
szą dominacją „bodźców zaplecza” - stąd też „ogniskowe” bodźce bardziej de­
terminują wybory;
b) wzrasta zdolność do skupienia uwagi tylko na pewnych aspektach dopływa­
jących z. otoczenia bodźców (ten proces jest ściśle związany ze zdolnością do
zróżnicowania globalnego pola percepcyjnego);
c) zwiększeniu ulega rola języka i niewerbalnych symboli w wymianie informacji
z otoczeniem. Podkreśla się też, żc istotnym wskaźnikiem rozwoju jest także
zdolność do radzenia sobie z otoczeniem (np. zdolność do dokładniejszej occ-
142 Psychologia osobowości Kontrowersje wokół teorii cech - sytuacjonizm a teorie cech 143

ny otoczenia, nabywanie nawyków niezbędnych do radzenia sobie z otocze­
niem, zaufanie do stosowanych nawyków).
7. Podejście interakcyjne o sposobie rozwiązanie
dylematu cecha-stan
Wagę interakcji oraz znaczenie sposobu ujawniania się dyspozycji można uka­
zać na przykładzie relacji pomiędzy cechą (jako dyspozycją wskazującą na różni­
ce indywidualne) a stanem (jako wyzwalaną w danej sytuacji specyficzną iormą
zachowań mającą związek z sobie właściwą cechą —stan wskazuje na zmienność
zachowań). Schemat tego typu analizy najlepiej zaprezentować na modelu niepo­
koju jako cechy i stanu.
Schemat nr 16. Model cccha—stan
nych w nasileniu cechy niepokoju, stan może prowadzić do nieco innych zacho­
wań. Wydaje się, że osoby cechujące się silniejszym niepokojem mogą antycypo­
wać potencjalne zagrożenia nawet wtedy, gdy nie doznają stanów niepokoju. Ta
cecha zdaje się wpływać na selektywność bodźców zagrażających (wyższa czu­
łość i koncentracja uwagi na bodźcach zagrażających) - co wskazuje, że to ona
jest silniejszym predykatorem zmienności uwagi niż stan niepokoju. Cechy mogą
także wpływać na łatwiejsze wzbudzanie się pewnych reakcji i na uczenie się od­
powiednich nawyków. Na przykład, cecha nieśmiałości powiązana z cechą niepo­
koju mogą prowadzić do unikania kontaktów społecznych i tym samym do zanie­
chania sposobności wyuczenia się pewnych umiejętności społecznych.
Ponadto, sam stan również nie zawsze ma bezpośredni wpływ na podejmo­
wane zachowania. Często staje się on raczej wskaźnikiem (czy znacznikiem) in­
nych uaktywnionych procesów - np. stan niepokoju może być wskaźnikiem uak­
tywnionych procesów mózgowych zapoczątkowanych przez sygnały zagrożenia
lub przez przetworzenie informacji dotyczącej antycypacji zagrożenia (za: Mat-
thews, Deary 1999, s. 73).
Uwzględniając powyższe i dodatkowo rolę stosowanych w sytuacjach niepo­
koju mechanizmów obronnych (lub szerzej strategii radzenia sobie ze stresem),

Schemat nr 17. System poznawczy a cecha i stan

Sensoryczne i poznawcze sprzężenie zwrotne

Wewnętrzne
myśli, uczucia Stan niepokoju
i biologiczne - s u b ie k t y w n e u c z u c ia o b a w y
- p o b u d z e n ie a u t o n o m ic z n e g o
potrzeby sy ste m u n e rw o w e g o

Mechanizmy obronne
Zewnętrzne Ocena
lub strategie radzenia
stresory poznawcza
sobie stosowane w celu
uniknięcia lub redukcji
stanu niepokoju

(za: Mattliews, Deary 1999, s. 73) Reakcja na bodźce niezagrażające 1

Cecha niepokoju
W pływ cechy na zachowanie jest pośredni; cecha łącznie z czynnikami sytu­ - r ó ż n ic e in d y w id u a ln e w

acyjnymi, które mają charakter stresorów, wpływa na stan niepokoju, natomiast s k ło n n o ś c ia c h d o n ie p o k o j u

stan bezpośrednio wyzwala pewne formy podejmowanej aktywności. Niemniej

pośrednictwo stanu w wyzwalaniu skutków działania cechy nie może być trak­
towane jako uniwersalna zasada. W zależności bowiem od różnic indywidual- (za: Matthews, Deary 1999, s. 74)
144 Psychologia osobowości Kontrowersje w okół teorii cech - sylu a cjo n izm a teorie cech
145

można model niepokoju, np. w wersji Spicibergera, przedstawić jak na powyż­
szym schemacie nr 17.
Jak wynika z tego schematu, centralne znaczenie w generowaniu niepokoju ma
poznawcza ocena sytuacji, która niezależnie wpływa zarówno na stan niepoko­
ju, jak i na mechanizmy obronne zabezpieczające przed antycypowanym zagroże­
niem (one mogą być traktowane jako reakcje radzenia sobie ze stresem). Ten mo­
del wskazuje na to, że całkowity wpływ cechy niepokoju na zachowanie jest zapo-
śrcdniczony przez ocenę poznawczą, natomiast skutki (efekty) oceny są tylko w ja­
kimś stopniu zapośredniczone przez stan niepokoju. Innymi słowy, cecha może
wpływać na zachowanie wtedy, gdy zostanie poprzedzona odpowiednią oceną po­
znawczą sytuacji. Według Lazarusa (tamże, s. 73 -75) cechy mogą być traktowa­
ne jako wskaźniki sposobu adaptacji jednostkowej do różnych sytuacji; cecha wy­
jaśnia sposób postrzegania świata zewnętrznego z punktu widzenia możliwości
adaptacji do danej sytuacji. Stąd też np. cecha niepokoju staje się predyspozycją
do ewaluacji sytuacji pod kątem jej potencjalnego zagrożenia. Z kolei stan niepo­
koju jest wskaźnikiem aktualnego zagrożenia i jedną z możliwych reakcji adapta­
cyjnych (wśród których mogą też występować inne reakcje behawioralne i fizjolo­
giczne). Dlatego też, według Lazarusa, nic można twierdzić o bezpośrednim i sil­
nym związku przyczynowym pomiędzy cechą i stanem. Cecha może przyczyniać
się do powstawania stanu, ale i ocena przez podmiot własnego stanu może także
prowadzić do zmiany w zakresie cechy. Często przeżywany stan niepokoju może
po prostu przyczyniać się do wzrostu poziomu w zakresie cechy niepokoju.
W dążeniu do uwzględnienia zmienności samej cechy niepokoju interakcjoni-
ści próbują budować wielowymiarowe interakcyjne modele niepokoju. Jednym
z takich przykładów jest próba związania właściwości opisujących cechę niepo­
koju z różnymi sytuacjami. Są to kwestionariusze mające charakter inwentarzy
Tabela nr 7. Inwentarz S-R Ogólnej Cechy Niepokoju (S-R G T A ) Endler,
Okada
Sytuacje Odpowiedzi
S-R, zbudowanych z dwóch integralnych części - układu kategorii opisujących
sytuację oraz układu form odpowiedzi. Badani proszeni są o wybranie odpowie­
dzi oddzielenie dla każdej kategorii opisu sytuacji. Tego typu inwentarzem jest In­
wentarz Ogólnej Cechy Niepokoju N.S. Endlcra i M. Okada (The S-R Inventory o f
GeneraI Trait Anxiousness) (powyżej zamieszczono jego wersję za: Krahe 1999,
s. 75). Dla każdej sytuacji zaprezentowanej w tabeli należy określić w skali pię­
ciopunktowej zakres, w jakim występują podane formy reakcji. Taki sposób bada­
nia pozwala uchwycić różnice jednostkowe, różnice w zakresie reakcji i sytuacji.
Z innych analiz interakcjonislów wynika też, że cecha traktowana jako jedno­
wymiarowy konslrukt (a tak jest ona właśnie traktowana w podejściu Spielbergcra)
nie daje podstaw do różnicowania sytuacji wzbudzających niepokój i tym samym
określenia charakteru związków pomiędzy cechą a stanem. Podstawą uzasadniają­
cą tego typu krytykę były wyniki badań empirycznych, które dowiodły, że indywi­
dualne różnice w zakresie cechy niepokoju pozwalają na przewidywanie odpowia­
dających im stanów niepokoju tylko w pewnego rodzaju sytuacjach. Głównie są to
sytuacje powodujące zagrożenie samooceny oraz sytuacje sygnalizujące zagroże­
nia w zakresie przebiegu kontaktów interpersonalnych. Natomiast w przypadku in­
nych sytuacji, jak na przykład niebezpieczeństwa natury fizycznej, zdolność prze­
widywania stanu na podstawie poziomu cechy jest słaba. Interakcyjny model niepo­
koju wyróżnia w sumie pięć wymiarów (czy obliczy) cechy niepokoju (wymiary te
uchwycono na podstawie analizy czynnikowej uzyskiwanych wyników)
Tabela nr 8 . Pięć wymiarów cechy niepokoju
1. Interpersonalny wymiar (interpersonal) cechy A - odnoszący się do sytuacji, które angażują
w interakcje z innymi ludźmi, a lytóre sfą postrzegane jako wzbudzające niepokój.
2. Fizyczne niebezpieczeństwo (physical danger) jako wymiar cechy A - uaktywniane przez
sytuacje, w których osoba narażona jest na prawdopodobieństwo fizycznego uszkodzenia.
3. Niejasność (dwuznaczność) (ambiguous) jako wymiar cechy A - odnosi się do zagrożeń
stwarzanych prze^ytuacj^, w których osoba nie wie, co może się jej przydarzyć.
4. Społeczna ewaluacja (social evaluation) jako wymiar cechy A - odnosi się do sytuacji, które
mogą prowadzić do naruszenia samooceny w rezultacie bycia ocenianym przez inne osoby.

• Jesteś w sytuacjach angażujących w interakcję
z innymi ludźmi
• Jesteś w sytuacjach, gdzie istnieje możliwość
fizycznego uszkodzenia
• Jesteś w nowej albo sobie zupełnie obcej sytuacji
• Jesteś zaangażowany w swoje codzienne rutynowe
sytuacje
(za: Krahe 1999, s. 75)
• Szukasz tego typu doświadczeń
• Pocisz się
• Masz„uczucie zakłopotania"
• Czujesz się ożywiony i podniecony
• Masz uczucie ucisku w żołądku
• Czujesz napięcie
• Radują cię te sytuacje
• Serce szybciej bije
® Czujesz niepokój
5. Codzienne obowiązki (daily routines) jako wymiar cechy A - dają one sposobność do
powtarzalności sytuacji. Dokładne znaczenie tego wymiaru pozostaje nieco niejasne,
ponieważ brakuje wyraźnej definicji natury tych sytuacji w wyzwalaniu niepokoju._________
(za: Krahe 1999, s. 102-103.)
Wprowadzenie lycłi wymiarów pozwala lepiej przewidywać specyfikę inte­
rakcji pomiędzy cechą niepokoju a sytuacją - i tym samynt trafniej wnioskować
o istniejących różnicach indywidualnych. Ogólnie biorąc, prezentowany model
wskazuje na to, że różnice indywidualne z uwagi na dany wymiar cechy niepoko­
ju stanowią podstawę do przewidywania korespondujących z nimi różnic w zakre-
146 Psychologia osobowości
sie stanu niepokoju tylko w takich sytuacjach, które są spójne (kongruentne) z da­
nym wymiarem cechy niepokoju. Na przykład, osoby różniące się pod względem
społecznej ewaluacji (w tabeli jest to 4 wymiar) będą różniły się także w zakresie
poziomu stanu niepokoju w sytuacjach ewaluacji przez innych; nie musząjednak
występować pomiędzy nimi różnice w stanie niepokoju, który będzie wzbudzany
w sytuacjach zagrożenia fizycznego. Na podstawie nasilenia wymiarów w zakre­
sie cechy niepokoju można także wnioskować o pojawiających się stanach niepo­
koju u danej osoby (poziom różnic intraindywidualnych). Wzrost stanu niepokoju
nie może być zatem traktowany jako lunkcja nasilenia ogólnej posiadanej cechy
niepokoju. Można natomiast trafnie przewidywać, gdy uwzględni się taki wymiar
cechy, który jest formą wrażliwości na jej właściwy typ bodźców wyzwalających
w danej sytuacji stan niepokoju.
Także stan niepokoju nie może być traktowany jako jednowymiarowy - moż­
na w nim wyróżnić co najmniej dwa wymiary, tj. psychiczny i fizjologiczny wy­
miar stanu niepokoju (por. analizy Krahe 1999, s. 101-110).
8. Modele oparte na społecznym uczeniu
i procesach regulacji
8.1. Specyfika i charakterystyka zjawiska samoregulacji
Samoregulaeję z reguły określa się jako samogenerujące się myśli, uczucia i dzia­
łania, które są planowane i cyklicznie przystosowywane na rzecz, osiągania osobi­
stych celów (Zimmerman 2000, s. 14). Zimmerman opisuje samoregulaeję jako
cykl, pętlę wzajemnego sprzężenia zwrotnego zaczynającą się od pierwszego wyko­
nania przez jednostkę zadania. Służy ona coraz to lepszej adaptacji - przystosowaniu.
Opis przystosowania wymaga jednak zawsze określenia udziału w nim właściwości
podmiotu, zachowania oraz otoczenia. Z tego powodu, właściwie należałoby mówić
o trzech podstawowych formach samoregulacji: a) samoregulacji behawioralnej ( be­
havioral self-regulation) polegającej na obserwacji własnych form zachowania (ak­
tywności) oraz. rozwoju strategii na rzecz, coraz to lepszego funkcjonowania; b) samo­
regulacji przez otoczenie (environmentalself-regulation), co z kolei dotyczy obserwa­
cji warunków otoczenia; c) samoregulacji ukrytej {covert, s e lf regulation), która spro­
wadza się do monitorowania i przystosowywania własnych poznawczych oraz. afek-
tywnyeh stanów.
Procesy samoregulacji tworzą pętlę o otwartym charakterze. W odróżnie­
niu od poglądów podkreślających cykl zamknięty (gdzie proces samoregula-
Kontrowersje wokół teorii cech -sytuacjonizm a teorie cech 147
cjj polega na redukcji rozbieżności w sposób reaktywny bez zmiany standar­
dów), cykl otwarty oznacza, przy pojawianiu się rozbieżności, podejmowa­
nie działań proaktywnych polegających na wyznaczaniu nowych celów i szu­
kaniu nowych rozwiązań. Całość można przedstawić graficznie (za: Zimmer-
man 2 0 0 0 , s. 15).
Schemat nr 18. Elementy składowe procesu samoregulacji
< Stosowana strategia
Pętla sprzężenia zwrotnego
(na podstawie: Zim m erm an 2000, s. 15)
Patrząc z punktu widzenia społeczno-poznawczej perspektywy, procesy
samoregulacyjne i towarzyszące im przekonania układają się w trzy cyklicz­
ne fazy: przezorność (forethought ), wykonanie lub wolicjonalna kontrola oraz
proces samorefleksji. Przezorność odnosi się do tych procesów, które wpływa­
ją i poprzedzają wysiłki na rzecz działania. Wykonanie lub kontrola wolicjonal­
na angażuje procesy, które występują w trakcie wysiłków ¡notorycznych, emo­
cjonalnej uwagi i działania. Samorefleksja wreszcie to procesy występujące po
zaangażowaniu na rzecz wykonania i związane z gromadzeniem doświadczeń
w zakresie sposobów reagowania. Te procesy samorełleksyjne zwrotnie wpły­
wają na przezorność. Poczynając od przezorności, można za Zimmermanem
rzec, że przezorność obejmuje dwie oddzielne kategorie: a) analizę zadania; b)
przekonania związane z własnymi motywami (self-m otivation beliefs), jak np.
poczucie skuteczności „ja” , i wynikające z tych przekonań rodzaje stawianych
sobie celów (np. im większe przekonanie o własnej skuteczności, tym wyższe
148 Psychologia osobowości K on tro w ersje w o k ó ł te o rii cech - sytuacjonizm a teorie cech
149
i trudniejsze cele). Z kolei wykonanie lub wolicjonalna kontrola obejmuje sa­ Tabela 9. Cechy łaz procesu sainoregulacyjnego
mokontrolę oraz samoobserwację. Samokontrola wskazuje na sposoby radze­
nia sobie z pewnymi zadaniami (np. co należy wykonać aby rozwiązać pro­
blem, jak zaangażować wyobraźnię, aby osiągnąć lepszy efekt, na czym skupić Cykliczne fazy procesu sam oregulacyjnego
uwagę). Samoobserwacja oznacza natomiast rejestrację specyficznych aspek­ Wykonanie/kontrola
Przezorność
tów własnego wykonania, warunków, w jakich ono przebiega czy też efektów, wolicjonalna Sam o-refleksja
do jakich ono prowadzi. I wreszcie samorefleksja (zawiera w sobie ocenę sie­ Analiza zadania Samokontrola Samoocena (ocenianie)
bie oraz własnych reakcji) prowadzi do ewaluacji własnego wykonania i przy­ - ustalanie celów - instruowanie siebie samego 5e//-ewaluacja
pisania znaczeń pewnym rezultatom oraz porównania monitorowanych przez - planowanie strategiczne - wyobrażenia Atrybucja przyczyn
siebie informacji ze standardami czy zamierzanymi celami. Przy dokonywaniu - koncentracja uwagi
- strategie zadaniowe
oceny siebie samego (która jest elementem samoreflcksji) ludzie najczęściej po­
Przekonania związane Obserwacja siebie
sługują się czterema rodzajami kryteriów - kompetencją, efektami poprzednie­ Reakcja na siebie
z własnymi motywami - rejestrowanie siebie (seif-reaction)
go wykonania, normatywnością (są to raczej kryteria odwołujące się do porów­ (.self-motivation beliefs) - eksperymentowanie - zadowolenie z siebie/ afekt
nania z innymi), współpracą (występuje przy wykonywaniu zadań zespołowych - skutecznością" (sprawdzanie siebie - adaptacja/ obronność
i określa stopień wykonania jakiegoś aspektu zadania czy stopnia udziału w w y­ - oczekiwania odnośnie samego)
konywanym zadaniu). Drugi element samoreflcksji, reakcja na samego siebie, wyników
oznacza doświadczanie samozadowolenia oraz wynikające stąd wnioski co do - wewnętrzne
zainteresowania/ wartości
możliwości adaptacyjnych (wskazuje ona na to, co można i należy uczynić, aby
- orientacja na cele
zmienić lub wzmocnić dane wysiłki na rzecz dalszej samoregulacji - np. czy
zmienić cele, czy uczyć się nowych umiejętności itd.). Omawiane elementy pro­ (za: Zimmerman 2000, s. 16)
cesu samoregulacji są wymienione w poniższej tabeli (zob. tab. 9 ).
foim piocesów iegulacyjnych jednostka może się nie wyuczyć z powodu wła­
Schemat nr 19. Cykliczne fazy procesu samoregulacji snej słabości lub słabości społeczności (np. w okresie dziecięcym najważniej­
szy w rozwoju procesów samoregułacyjnych jest wpływ rodziców - dzieci, lcló-
Wykonanie lych todzice ustalali jasne zasadne standardy oraz śledzili przebieg aktywności
lub kontrola w szkole, nie tylko osiągały wyższy poziom samoregulacji, ale i również wyż­
wolicjonalna szy poziom społecznego i poznawczego rozwoju - tamże, s. 27).
Innym ważnym źródłem jest motywacja, a zwłaszcza apatia lub brak zaintere­
sowania (jest to istotne, jeśli uwzględnimy fakt, że procesy samorcgulacyjne w y­
magają koncentracji, przewidywania, wysiłku, samoreflcksji itd.; ponadto, gdy
wyniki me są postrzegane jako coś wartościowego, nie ma podniety do lepszej
Przezorność Samo-refleksja sainoieguldcji). fi zecie źródło to zaburzenia nastroju —szczególnie typu manii
czy depresji. I czwarte źródło związane jest z obniżeniem zdolności uczenia się
- jak np. problemy z koncentracją uwagi, z pamięcią itd.
Wielu autorów wskazuje, żc skupienie uwagi na sobie wpływa na samoregu-
(na podstawie: Zimm erm an 2000, s. 16). Iację, gdyż uruchamia procesy porównywania aktualnych zachowań jednostko­
wych ze standardami (w wyniku pojawienia się świadomości różnic w pewnym
Procesy samorcgulacyjne mają ogromne znaczenie w rozwoju i utrzymaniu
zakresie). Zasadniczo zachowanie samorcgulacyjne służy zmniejszaniu rozbież­
poprawnego funkcjonowania. Przy czym różne mogą być przyczyny dysfunkcji
ności pomiędzy idealnymi i oczekiwanymi zachowaniami a zachowaniem aktu­
tych procesów. Według Zimmcrmana pierwszym ważnym źródłem dysfunkcji
alnym. Na przykład Carver i Scheier dowodzą, żc podstawową funkcją systemu
jest brak doświadczenia w zakresie procesów społecznego uczenia się - wielu
spizężcnia zwrotnego występującego podczas samoregulacji nie jest kreowanie
150 Psychologia osobowości
zachowania. Jego celem jest raczej kreowanie i utrzymywanie percepcji w spe­
cyficznej upragnionej formie (w specyficznym stanie - condition) - czyli jest to
kwestia zmiany sposobu postrzegania tak, aby dostosować aktualne zachowania
do upragnionej postaci, wyobrażenia własnego na temat zachowania. Tego typu
forma ułatwia proces adaptacji, ponieważ zmienia zachowania w takim kierunku,
aby móc uniknąć niepowodzenia w przyszłości i skompensować straty ponoszo­
ne w sytuacjach jakiegoś niepowodzenia. Takie czynniki jak ilość pozytywnych
i negatywnych oczekiwań także wpływają na zmiany w zachowaniu - mają one
zminimalizować zaistniałe rozbieżności w ramach standardów „ja” i pozwolić na
utrzymanie obrazu siebie ( self-im age ). Teorie rozbieżności standardów,ja ” poka­
zują wiele zależności w tym wymiarze - one też akcentują indywidualność czło­
wieka (porównywanie następuje w ramach niezależnych, jednostkowych standar­
dów czy oczekiwań —za: Jackson i in. 2000).
Przykładem wyjaśniania zachowań w kategoriach procesu samoregulacji
może być kierowanie samym sobą {self-management). To jest funkcja, która ini­
cjuje plany i działania na rzecz upragnionych celów. Kierowanie sobą składa się
ze zdolności skutecznego integrowania ze sobą trzech komponentów samoregu­
lacji: a) właściwego identyfikowania problemu, formułowania dokładnej umysło­
wej reprezentacji zdarzenia, planowanego zachowania zgodnie z jemu odpowia­
dającą informacją; b) poznawczej implementacji ( implement) aktywności w spo­
sób, który będzie promował osobisty sukces i zadowolenia; c) monitorowania
i szacowania wewnętrznego i zewnętrznego sprzężenia zwrotnego wykonywane­
go zachowania z napotykanymi zobowiązaniami i powinnościami. Niezdolność
do kierowania zachowaniem uwzględniająca wymienione komponenty związana
jest ze słabością kierowania sobą i szybką rezygnacją z dążenia do upragnionych
celów (por. Jackson i in. 2000, s. 277-279).
8.2. W kierunku uczenia społecznego - propozycja J. Rottera
W przeciwieństwie do Dollarda i Millera, Rotter zwracał uwagę nie tyle na
obiektywne cechy bodźca, ile na sposoby jego postrzegania i interpretowania
przez jednostkę podlegającą różnym wpływom społecznym. Ten akcent pozwa­
la traktować teorię Rottera jako typową teorię interakcyjną oraz poznawczo-be-
hawioralną i społeczną teorię uczenia się. Podstawowe założenia stanowiące
o kształcie tej teorii dadzą się sprowadzić do następujących: a) zachowanie jed­
nostkowe jest rezultatem interakcji pomiędzy podmiotem a jego otoczeniem, in­
terakcji, w której nagrody i wzmocnienia są ściśle związane ze sposobem po­
strzegania przez nią otoczenia; b) osobowość jest rezultatem uczenia się na ba­
zie gromadzonych doświadczeń (zmiana doświadczeń prowadzi do zmiany oso­
bowości); c) osobowość jest jednością i pozostaje czymś względnie trwałym;
Kontrowersje w okół teorii cech - syiu a cjo n izm a teorie cech 151
d) zachowanie ma charakter celowy, a antycypacja zdarzeń staje, się wyznaczni­
kiem zachowań jednostkowych (za: Pennington 2003, s. 183). Najważniejszymi
pojęciami opisującymi osobowość są wzmocnienia (wszystko to, co może mieć
wpływ na zachowanie jednostkowe), psychologiczna sytuacja, potencjał zacho­
wania oraz oczekiwania. Wzmocnienia to podstawa kształtowania osobowości
- one bowiem tworzą zespól doświadczeń prowadzących do rozwoju subiektyw­
nych oczekiwań. Psychologiczna sytuacja wskazuje na sposób postrzegania i róż­
nicowania pomiędzy sytuacjami (każda sytuacja może być zupełnie odmiennie
postrzegana przez różne osoby - co jest związane z doświadczeniami jednost­
kowymi). Potencjał zachowania z kolei oznacza prawdopodobieństwo pojawie­
nia się danych, właściwych jednostce, zachowań w danej sytuacji (każda osoba
cechuje się sobie właściwymi możliwościami zachowania się w danej sytuacji).
I wreszcie, subiektywne oczekiwania oznaczają przewidywanie skutków zdarzeń
w następstwie podejmowanych działań. Innymi słowy, oczekiwanie to prawdopo­
dobieństwo wystąpienia danego rodzaju wzmocnienia, które będzie efektem po­
dejmowanego w danej sytuacji danego rodzaju zachowania. Oczekiwania, właści­
we danej jednostce, nabierają u niej charakteru oczekiwań zgeneralizowanych, co
zapewnia stabilność i zwartość osobowości. W rezultacie one też będą przyczyną
różnicowania pomiędzy zachowaniami, które prowadzą do sukcesu (powodzenia)
a zachowaniami niewłaściwymi (czy też nieskutecznymi). Można powiedzieć, że
te /.generalizowane oczekiwania stanowią system względnie trwałych przekonań.
Jednym z takich najważniejszych u Rottera oczekiwań jest przekonanie o umiej­
scowieniu kontroli. Dotyczy ono przekonania, na ile własne działania i oczeki­
wane wzmocnienia zależą od samego podmiotu, a na ile są one rezultatem wpły­
wu okoliczności zewnętrznych. Osoby przekonane o tym, że skutki ich zachowa­
nia zależą od ich własnych wysiłków, posiadanych właściwości, są określane jako
osoby z poczuciem kontroli wewnętrznej, natomiast jednostki przekonane o tym,
że wzmocnienia (kary, nagrody) to efekt szczęścia, losu, czyli czegoś, na co one
same nie mają bezpośredniego wpływu, można określić jako osoby o poczuciu
kontroli zewnętrznej (Rotter 1966). Powyższe formy przekonań nie mogą być
jednak traktowane jako cechy lub typy osobowości, są one raczej opisem ogól­
nych skłonności oceniania sytuacji przez różne osoby. Jeśli bowiem sytuacje są
jednoznaczne, wówczas jednostki o poczuciu zewnętrznej kontroli mogą również
przypisywać znaczenie posiadanym przez, siebie dyspozycjom. Niemniej, w sytu­
acjach dwuznacznych tego typu przekonania będą grały istotną rolę. Z wielu ba­
dań wynika, że jednostki o poczuciu kontroli zewnętrznej są bardziej konformi-
styczne, słabiej przystosowane, mają niższą potrzebę osiągnięć, wyższy poziom
lęku i depresji, są bardziej zewnąlrzsterowne (por. Allen 2000, s. 286-292; Kmie­
cik 1983, 1984; Krovetz 1974).
Innym /.generalizowanym oezekiwaniem, poza poczuciem kontroli, jest za­
ufanie interpersonalne (interpersonal trust), które oznacza przekonanie o moż­
 152 Psychologia osobowości
liwości polegania na słowie, obietnicach, określeniach podawanych przez inne­
go człowieka lub przez grupę osób. Z uwagi na to, że uczenie występuje w kon­
tekście społecznym, a szczególnie znaczący jest w nim wymiar komunikacji wer­
balnej, „słowo” staje się istotnym wzmocnieniem podejmowanych działań jed­
nostkowych. Osoby cechujące się wysokim poziomem ufności polegają na w y­
powiedziach i ocenach słownych innych ludzi - one kształtują ich oczekiwania
oraz mają wartość wzmacniającą. Takie osoby same leż są mniej skłonne do po­
sługiwania się kłamstwem, oszustwem, dążą do respektowania prawa innych lu­
dzi. Z kolei osoby o niskim poziomie zaufania stają się podejrzliwe i bardziej na­
stawione na siebie samego bez liczenia się z innymi.
Dodatkowo Rotter wprowadza pojęcia wolności działania (freedom o f move­
ment) i minimalnego poziomu celu (m inim al goal level). Wolność działania to
przekonanie o tym, że podejmowane w pewien sposób zachowanie doprowadzi
do osiągnięcia nagrody - jeśli oczekiwanie nagrody jest wysokie, to i wolność
działania jest wysoka (i odwrotnie, niskie oczekiwanie to niska wolność działa­
nia). Innymi słowy, jeśli człowiek nic oczekuje nagrody, to nie będzie się angażo­
wał w pewne przedsięwzięcia. Minimalny poziom celu natomiast oznacza mini­
malny poziom wzmocnienia, które może zadowolić jednostkę podejmującą dane
działania celowe (np. jeśli pójście na imprezę z jakąś osobą nic jest atrakcyjne,
a przy tym nie będzie lam jeszcze czegoś bardziej pożądanego, wówczas jednost­
ka wybierze takie wzmocnienia, które będą dla niej bardziej zadawalające - może
pójść do kina). Pojęcia te pozwalają zrozumieć odmienność zachowań jednostko­
wych w danych sytuacjach.
Niemniej kluczowe znaczenie dla opisu jednostkowej osobowości będą miały
/.generalizowane przekonania, które budują leż wymieniany wcześniej potencjał
zachowania jednostkowego (zgodnie z poniższym schematem).
Schemat nr 20. Podstawowe elem enty opisu osobowości wg J.B. Rottera
Psychologiczna sytuacja
Potencjał Wartość
Oczekiwania +
zachowania wzmocnienia
Psychologiczna sytuacja
(na podstawie: Peninngton 2003, s. 184).
Kontrowersje w okół teorii cech - sytuacjonizm a teorie cech 153
8.3. Podejście interakcyjne A. Bandury
Do interakcyjnej i spoleczno-poznawczej teorii uczenia należy również propo­
zycja Alberta Bandury. Jest to w istocie teoria o charakterze interakcyjnym, gdzie
następuje ścisłe podkreślenie wzajemnego oddziaływania na siebie podmiotu
i otoczenia. Bandura taka interakcję określa mianem wzajemnego determinizmu
- podmiot i otoczenie oddziałują na siebie nawzajem, prowadząc do ujawnienia
się danego sposobu zachowania.
Podmiot traktowany jest jako istota aktywna, źródłami której są: a) intencjo-
nalność (traktowana jako podmiotowa zdolność angażowania się na rzecz dzia­
łań); b) dalekosiężne przewidywanie (zdolność przewidywania konsekwencji od­
ległych celów, nadająca życiu kierunek i sens); c) samoregulacja (zdolność do ko­
rygowania zachowań poprzez porównanie ze standardami i celami osobistymi);
d) aulorefleksyjność (zdolność do refleksji nad samym sobą) - por. Oleś 2003,
s. 226-227. Relacja z otoczeniem jest w kształtowaniu osobowości czymś pod­
stawowym - otoczenie jest bowiem źródłem nagród i kar. Dzięki niemu nastę­
puje uczenie się zachowań i rozwój jego reprezentacji w podmiocie. Szczególnie
znacznie ma tutaj proces uczenia określany jako uczenie obserwacyjne (traktowa­
ne też jako modelowanie - por. Oleś 2003, s. 2 11). Obserwacyjne uczenie się jest
to efekt rejestracji zachowań osób ważnych dla podmiotu w danych sytuacjach,
a jego podstawą zda się być klimat emocjonalny towarzyszący danym okolicz­
nościom. Bandura podkreśla, że ten proces przebiega w czterech etapach: a) kon­
centracja uwagi na obserwowanym obiekcie (zachowanie modela, obiektu; pew­
ne elementy zachowania obiektu mogą skupiać na sobie więcej uwagi niż inne,
co jest zależne od właściwości samego podmiotu); b) przechowywanie (kodowa­
nie informacji w formie wizualnej, werbalnej lub innej); c) nrotoryczna reproduk­
cja obserwowanego wcześniej zachowania (wymaga ona zdolności podmiotu do
wykonania danego zachowania); d) motywacja (gotowość i chęć powtórzenia lub
powtarzania zachowania obserwowanego obiektu - jest ona najczęściej związa­
na ze wzmocnieniami). Istotne znaczenie w nabywaniu zachowań poprzez pro­
ces obserwacyjnego uczenia się ma ostatni etap - wzmocnienia. Najczęściej uczy­
my się zachowań poprzez postrzeganie konsekwencji, do jakich prowadzi zacho­
wanie obserwowanego obiektu. Ten proces można określić mianem warunkowa­
nia zastępczego (np. obserwowanie zachowania osoby znaczącej w sytuacji za­
grożenia stanowi wystarczającą formę wzmocnienia dla powielania tego typu za­
chowań w podobnej sytuacji). Obserwowane kary lub nagrody wydają się tłuma­
czyć zmiany zachowań obserwatora. Dzięki postrzeganym konsekwencjom za­
chowań samego modela, podmiot uczy się unikania pewnych zachowań w danej
sytuacji i uaktywniania pewnych zachowań w innej sytuacji. Procesy uczenia się
154 Psychologia osobowości Kontrowersje w okół teorii cech - sytucicjonizm a teorie cech 155

prowadzą w rezultacie do kształtowania się lego, co będzie stanowiło o strukturze Tabela nr 10. Rozwój poczucia skuteczności na przestrzeni życia -
osobowości podmiotu. Szczególne znaczenie w rozwoju osobowości pełni prze­ —w interpretacji A . Bandury
konanie o własnej skuteczności. Jest ono przekonaniem o posiadanych zdolno­
ściach w sprawowaniu kontroli nad zdarzeniami mającymi wpływ na życie jed­ Okres życia Podstawowe zadania
W skaźniki poczucia
nostkowe. Przekonanie o własnej skuteczności to jednocześnie sposób spostrze­ skuteczności
gania własnych kompetencji oraz wiara w to, że te kompetencje, a nie czynniki Niemowlęctwo Uczenie się, że zachowania Powiązanie działań z jego efektami -
zewnętrzne, mają decydujący wpływ na działanie. To przekonanie zależy od ogól­ prowadzą do pewnych fundamenty poczucia skuteczności
konsekwencji
nych doświadczeń jednostkowych oraz doświadczeń z danymi formami działa­
Wczesne Uczenie się sil i słabości; Koncentracja na modelach celem
nia (aktywności). Osoby posiadające wysokie przekonanie o własnej skuteczno­ dzieciństwo porównywanie siebie z innymi obserwacji ich zachowań - postrze­
ści ufają swoim możliwościom; osoby nieposiadające przekonania o własnej sku­ (z rodzeństwem) ganie dominacji innych jako czegoś
teczności postrzegają siebie samych jako niezdolnych do efektywnego osiąga­ dobrego a nie zagrażającego
nia upragnionych celów. Bandura odróżnia jednak od siebie przekonanie o wła­ Okres szkolny Nabywanie wiedzy i umiejętności Badanie nowych zainteresowań, idei
snej skuteczności od oczekiwanej skuteczności. Przekonanie oznacza zaufanie rozwiązywania problemów, naciski - brak zahamowań
własnym możliwościom, oczekiwanie wskazuje na rozpoznanie i stopień pew­ prowadzące do porównywania się
z rówieśnikami
ności odnośnie szans na osiągnięcie powodzenia w podejmowanych działaniach
Adolescencja Przejście ku dorosłości; dojrzewanie Zdolność do kierowania i
(np. ktoś może ufać swoim zdolnościom intelektualnym, wiedząc, że stać go na
i związane z tym wymagania radzenia sobie z wymaganiami
rozwiązanie jakiegoś problemu, ale w danej sytuacji może jednocześnie oczeki­ i dokonującymi się zmianami;
wać porażki, gdyż problem sam w sobie jest bardzo trudny). Na rozwój przeko­ osiąganie możliwości przejścia
nań o własnej skuteczności i na oczekiwaną skuteczność ma wpływ wiele zda­ w okres dorosłości
rzeń, jak m.in. wcześniejsze osiągnięcia (relacja pomiędzy odnoszonymi sukce­ Dorosłość Kariera, relacja z innymi, rodzina Możliwość osiągania sukcesu
sami i porażkami), doświadczenia innych ludzi, opanowane strategie postępowa­ w karierze, utrzymania relacji
z innymi, wychowywania dzieci
nia, napięcia związane z daną sytuacją. Ważny jest jednak w tym udział doświad­
Okres starości Zmniejszanie się fizycznych i Dostrzeganie osiągniętej mądrości
czeń wyniesionych z wcześniejszych okresów życia jednostkowego. Interesujące,
psychicznych zdolności. Emerytura na podstawie zgromadzonych
ale w tym przypadku można byłoby porównać analizy Bandury z analizami psy­ doświadczeń, poszukiwanie nowych
choanalityków podkreślających wagę wczesnych doświadczeń dla dalszego roz­ wyzwań
woju osobowości (por. lab. 10).
(na podstawie: Pennington 2003, s. 180).
Uczynienie z poczucia skuteczności podstawowego konslruktu wyjaśnia­
jącego rozwój osobowości wskazuje na pewnego rodzaju uproszczenie. Moż­ Teorie Rottera i Bandury zdają się być przykładem teorii budowanych w opar­
na sądzić, że cały gmach osobowości jest budowany w oparciu o doświad­ ciu o obserwację jednej tylko formy motywacyjnej - ona staje się bazą dla inter­
czenia dotyczącego tego motywu. W istocie jest to chyba podstawa tworze­ pretacji całej osobowości. Tego typu modele teoretyczne budzą zawsze duże wąt­
nia się dalszych struktur osobowości, do których należy zaliczyć kompetencje, pliwości - na ile uzasadnione jest przejście z poziomu szczegółowej interpretacji
cele oraz. procesy poznawcze. Kompetencje dotyczą behawioralnych oraz po­ na poziom generalizacji? Jest to podobnie jak w przypadku teorii przywiązania
znawczych umiejętności; cele to przewidywane stany przyszłości (osiągnięcia) Bowlby’ego (1969). To na ile jeden rzeczywiście ważny motyw może stawać się
zgodne z aktualnymi osobistymi standardami, a procesy poznawcze to właści­ podstawą interpretacji całej osobowości, pozostaje kwestią do rozważenia. Trud­
wości jednostkowe pozwalające na pewien sposób rejestracji i przetwarzania no jednak z wagi danego motywu czynić podstawę interpretacji osobowości jako
informacji. Osiągane cele wymagają jednak udziału procesów samoregulacyj- czegoś charakteryzującego potencjalność i aktualność jednostkową. Jest to chyba
nych (wewnętrznych, afektywno-poznawczych funkcji, które prowadzą i kie­ znaczne uproszczenie całej skomplikowanej rzeczywistości psychologicznej. Po­
rują wysiłkami na rzecz realizacji osiąganych celów). Procesy samoregula- wyższe potwierdza ograniczoność interpretacji osobowości i wskazuje na zupeł­
cji obejmują przekonania o sobie samym, ambicje (i krytycyzm), ocenę oso­ nie rudymentarne znaczenie holistycznej perspektywy, jako niezbędnej w inter­
bistych standardów, regulację standardów, akceptację wyzwań, reakcje na spo­ pretacji osobowości - bez uproszczeń i jednokierunkowego podporządkowywa­
soby wykonywania działań. niu ku a priori przyjętej perspektywie.
 156 Psychologia osobowości
8.4. Osobowość a społeczne uczenie w interpretacji W. Mischela
Nieco odmiennym, aczkolwiek redukcyjnym ujęciem jest propozycja Walte­
ra Mischela (1971). Jego krytyka teorii cech i dalsza analiza poszukująca moż­
liwości odwołania się do względnie trwałych form zachowań doprowadziła do
skupienia uwagi na procesach świadomości. Właściwymi elementami struktural­
nymi osobowości są społecznie wyuczone, poznawcze właściwości (poznawcze
zmienne osobowe). Tc poznawcze właściwości są produktem doświadczeń w y­
niesionych z interakcji podmiot - otoczenie. Tym samym Miscliel zastępuje ce­
chy zmiennymi poznawczymi. Do nich należą: a) kompetencje (zdolności wyko­
rzystywania informacji umożliwiających osiąganie osobistych celów); b) cele (od
bezpośrednich do odległych, wskazują na kierunki, ku jakim zmierza podmiot);
c) strategie kodowania informacji (sposoby, w jakie jednostka kategoryzuje wła­
sne doświadczenia; one stanowią o osobistych teoriach dotyczących świata i sie­
bie samego); d) oczekiwania (przewidywane skutki zdarzeń w wyniku podjętych
działań; każdy tworzy własne oczekiwania według reguły „jeżeli...to” , a wszy­
scy ludzie zachowują się intencjonalnie, są nastawieni na realizację celu); e) sys­
temy samorcgulacji (regulacja zachowań poprzez cele i standardy, tworzenie oso­
bistych planów korygowanych przez działania i ich skutki dla otoczenia).
W zaktualizowanej wersji Miscliel do tych komponentów wyjaśniających oso­
bowość doda je jeszcze uczucia i emocje oraz z nimi związane komponenty fizjo­
logiczne (por. Hall i in. 2004, s. 602-605; Oleś 2003, s. 185-186). Tym samym
powstał swoisty konglomerat elementów, który ma wyjaśnić jedność wzorców
zachowania w pewnych sytuacjach. Niemniej, wymienione elementy tworzą ra­
czej zespól zmiennych nie tyle opisujących zmienne behawioralne, ile zmiennych
opisujących zmienne pośredniczące. Można powiedzieć, że specyficzne elementy
poznawczo-a (aktywnego systemu osobowości są aktywizowane w pewnych od­
powiednich dla nich sytuacjach. Dzięki interakcji struktury systemu osobowości
z cechami sytuacji, które aktywizują właściwe mechanizmy przetwarzania infor­
macji, poszczególne osoby mogą zachowywać się w typowy dla siebie sposób. In­
terpretacja na tyleż ciekawa, co i ogólnikowa.
Podsumowanie
Icoiie cech pod wpływem wielu krytycznych uwag, których podstawą były
liczne ekspeiymenly, nabrały zupełnie innego charakteru. To nie oznacza, że teo-
¡(ontrowersje wokół teorii cech - sytuacjonizm a teorie cech 157
ric realnych cech czy teorie deskryplywnc straciły na swojej aktualności - to
oznacza, że dzięki nowym dowodom pojawiała się sposobność odkrycia nowych
mechanizmów wyjaśniających rozwój właściwości jednostkowych. Z jednej stro­
ny te właściwości zostały sprowadzone do ukształtowanych w procesie interakcji
struktur umysłowych (byłby to element wskazujący na płynność łub zmienność
samej osobowości) - szczególnie ważna stała się analiza w kategoriach nadawa­
nych znaczeń. Z drugiej strony, analizy sytuacjonistów doprowadziły do zrozu­
mienia wagi, jaką odgrywają pewne wymiary sytuacji jako czynniki wyzwalające
(lub prowokujące do ujawnienia się) pewne jednostkowe właściwości. Wreszcie,
co jest również istotne, analizy krytyczne sytuacjonistów wymogły nowe rozwią­
zania relacji pomiędzy cechą jako stabilną formą zachowań jednostkowych a sta­
nem jako formą uzależnioną od aktualnej sytuacji. Jest to bardzo cenne.
Obecnie szczególnie obiecujące stały się te teorie, które dzięki coraz to bar­
dziej rozwiniętym modelom samoregulacji umożliwiają wyjaśnienia odmienno­
ści jednostkowych zachowań w odmiennych sytuacjach (można podkreślić zna­
czenie teorii Rottera i Bandury).
Zaprezentowane teorie są bardzo zróżnicowane - niektóre są bardziej do­
godne w wyjaśnianiu tylko pewnej kategorii zachowań - właściwości (np.
wzorce zachowania analizowane przez Skinncra czy rozwój właściwości bazu­
jący na mechanizmach uczenia społecznego jak u Bandury); inne pozwalają na
szerszą i bardziej całościową interpretację osobowości (jak np. teoria pola Le­
wina lub koncepcja cech intencjonalnych Wakefielda). Nic ulega wątpliwości,
że interakcyjne interpretacje akcentujące wagę czynników poznawczych i mo­
tywacyjnych stwarzają dogodną formułę wyjaśniającą indywidualność jednost­
kową; poza tym pozostają one w ciągu tradycji psychologii jako nauki przyrod­
niczej i nomotetycznej - w odróżnieniu od interakcyjnych interpretacji wyra­
stających z kręgu psychoanalizy.

Rozdział VI
Podmiot kształtowany w procesie adaptacji
- od natury biologicznej ku naturze
kreowanej przez kulturę
Prezentowany rozdział zawiera w sobie treści wyraźnie skontrastowane „od
natury biologicznej ku naturze kulturowej” . Spajającą je ideą jest założenie, że
podmiot (choć domyślnie posiada jakieś sobie właściwe cechy) jest kształtowa­
ny w procesie adaptacji do warunków życia lub do warunków tworzonych przez
kulturę. Można byłoby powiedzieć, że w porównaniu z poprzednimi rozdziałami
punktem wyjścia jest założenie, że osobowość nie jest elektem rozwoju tego, co
w podmiocie dane potencjalnie, ale jest ona efektem oddziaływań otoczenia i to
ono staje się potencjalnością rozwijającą jednostkowość. Innymi słowy, człowiek
jest istotą w jakiejś mierze reaktywną i kształt jej osobowości może być tylko re­
zultatem stylu adaptacji do zmieniających się warunków życia i presji kultury.
Jest to jednocześnie próba interpretacji osobowości w kategoriach powszechności
interakcji, w jakie każda jednostka zostaje uwikłana.
1. Proces adaptacji jako podstawa rozwoju osobowości
1.1. Współczesne trendy interpretacyjne
Podmiot i jego indywidualne rysy to podstawowa lbrma opisu osobowości
w psychologii. Człowiek obdarzony pewnymi dyspozycjami naturalnymi nie kształ­
tuje się jednak w oderwaniu od otoczenia i jego kultury. Ważne są drogi jego adapta­
cji do otoczenia, do kultury, sposoby uczenia się. Proces adaptacji to obecnie jeden
Podmiot kształto w a n y w procesie a d a p ta cji - o d n a tu ry b io lo g iczn ej ku naturze.
159
z podstawowych czynników wyjaśniających rozwój indywidualności - co szczegól­
nie jest podkreślane przez rozwijającą się dynamicznie psychologię ewolucyjną.
Psychologia ewolucyjna sięgająca korzeniami do klasycznego funkcjonalizmu
zrównuje gatunek ludzki z innymi gatunkami zwierzęcymi i w świetle pewnego
uporządkowania w wymiarze ciągłości życia organizmów żywych odkrywa pra­
wa jego zachowania. Nie ulega również wątpliwości, że pomimo swego „przy­
rodniczego” charakteru psychologia ewolucyjna staje się szczególnie bliska uni­
kanej lub tylko pośrednio wnioskowanej perspektywie mitologicznej. Można po­
wiedzieć, że explicite przyjmowane założenia narzucają już z góry pewne sposo­
by interpretacji zachowań ludzkich - czy jednak są one zawsze trafne?
Innymi słowy, jeśli przyjmiemy z góry pewne reguły rządzące światem przyro­
dy, jak np. zasada doboru naturalnego, przetrwania, koniecznej adaptacji, wówczas
przeprowadzane w ich świetle wyjaśnienia mogą być interesujące i sensowne, lecz
zawsze pozostaje wielki obszar niejasności (ten obszar niejasności często wymaga
odwoływania się do innych racji, pełniej wyjaśniających zachowania podmiotu).
Bardzo trudnym zadaniem jest wyjaśnienie różnic indywidualnych z perspek­
tywy psychologii ewolucyjnej. Jak pisze Buss (2001, s. 416) „różnice indywidu­
alne, zwłaszcza te dziedziczne, uznano za drugorzędne, wychodząc z założenia,
że nie są rezultatem doboru, lecz na przykład przypadkowych mutacji” . I dalej
„ [ ...jdziedziczne różnice indywidualne tak się mają do adaptacji gatunkowych,
jak kolory przewodów w silniku samochodowym do części decydujących o je­
go pracy” . Oczywiście, pomimo trudności podejmowane są próby ich wyjaśnia­
nia, a jest to wyjaśnianie w kategoriach adaptacji, jak np. skłonność do agresji lub
jej biaku może być związana z budową ciała (jako dziedziczonej struktury), która
wpływa na ocenę własnych szans w walce oraz podejmowanie decyzji odnośnie
strategii zachowania w stosunku do innych. Najczęstsze sposoby analizy różnic
indywidualnych sprowadzają się zatem do:
a) rozpoznania, na ile różne środowiska prowadzą do ukształtowania w jednost­
kach różnych strategii postępowania - wybór alternatywnych nisz (np. z badań
wynika, że dzieci wychowywane bez ojca przez pierwszych pięć lat kształtują
w sobie przekonania o niemożliwości zachowania trwałych więzi z partnerami
i dlatego wcześnie inicjują zachowania seksualne, często zmieniają partnerów,
są skłonne do nawiązywania przelotnych kontaktów seksualnych —być może
impulsywność i ekstrawertywność jako cechy osobowości mogą być związane
z tego typu zachowaniami i doświadczeniami, będąc pewną formą adaptacji);
b) analizy rozwoju oceny siebie jako rezultatu zgodności z dziedziczonymi cecha­
mi (jeśli osoba posiada dane cechy, jak np. danego typu budowę ciała, wów­
czas ocena własnej słabości czy siły może prowadzić do podejmowania lub nie­
podejmowania działań agresywnych jako formy adaptacji do otoczenia);
c) określenia strategii adaptacyjnych na podstawie częstotliwości ich występowa­
nia (często dla lepszej adaptacji wybiera się takie strategie postępowania, które
160 Psychologia osobowości
prowadzą do skuteczniejszego osiągania celów - np. jeśli w społeczności jest
niewielka liczba psychopatów, wówczas strategia postępowania typu oszuki­
wanie, egocentryzm, niezdolność żywienia uczuć staje się opłacalna - stwarza
bowiem możliwości lepszej adaptacji dla osobników nicmających szans w sy­
tuacji zdrowej rywalizacji z innymi osobnikami; jeśli jest mało mężczyzn, to
dla kobiety nieopłacalna jest restrykcyjna strategia seksualna niedopuszczają-
ca do stosunków z mężczyznami, a opłacalna staje się niercslrykcyjna strate­
gia seksualna, gdyż ona zwiększa szanse na reprodukcję) - por. analizy: Buss
2001, s. 4 16—420; Larsen, Buss 2005, s. 258-262.
Nie ulega wątpliwości, że nie da się wyjaśnić pewnych zachowań inaczej niż
poprzez odniesienie do wymiaru ewolucji gatunku ludzkiego. Celem ukazania
możliwości (niestety na razie chyba tylko możliwości) interpretacji osobowości
w perspektywie ewolucyjnej warto wskazać na podstawowe przesłanki tego po­
dejścia. Podstawowym pojęciem, w świetle którego analizowane są mechanizmy
zachowania, jest adaptacja i dobór. Dalej ważne są trzy podstawowe przesłanki
stanowiące klucz do interpretacji z perspektywy ewolucyjnej. Po pierwsze, poda­
je się zasadę określoną jako „domena specjalności” (clomain specificity). Z uwa­
gi na to, że proces ewolucji zmierza do rozwiązywania szczególnych adaptacyj­
nych problemów, same formy adaptacji muszą odnosić się do pewnych obszarów
(dziedzin życia). Na przykład, zdobywanie pokarmu jest istotne w procesie ada­
ptacji, ale aby pokarm pełnił funkcje adaptacyjne, musi spełniać pewne wymogi
- być bogaty w tłuszcze, świeży i słodki w ustach, a to prowadzi do poszukiwa­
nia owoców spełniających te warunki. Różne problemy adaptacyjne wymagają
odmiennych rozwiązań - reguły adaptacyjne związane z pokarmem jako domeną
nie mogą być odniesione do reguł adaptacyjnych w zakresie poszukiwania part­
nera. Drugą zasadą jest „liczność” ( numerousness ), co wskazuje na wielość me­
chanizmów adaptacyjnych. Tak więc ludzki umysł w procesie ewolucji wytwo­
rzy! bardzo wiele mechanizmów psychologicznych umożliwiających adaptację
do bardzo wielu wymiarów życia (domen życia). Każda z domen życia, do któ­
rej odnosi się adaptacja, wymaga rozlicznych mechanizmów adaptacyjnych, któ­
rych odkrywanie staje się zadaniem psychologii ewolucyjnej. 1 trzecią przesłan­
ką, na jakiej bazuje podejście ewolucyjne, jest zasada „funkcjonalności” (fim ciio -
na/ity), która podkreśla, że mechanizmy psychologiczne służą realizacji specy­
ficznych celów adaptacyjnych. Zrozumienie, jaką funkcję adaptacyjną pełni dany
mechanizm, jest kluczem do zrozumienia zachowań ludzkich (np. trudno byłoby
wyjaśnić fakt dążenia do wyboru partnera życiowego posiadającego pewne wła­
ściwości bez zrozumienia ich funkcji typu „pomaga przystosować się do trudnych
warunków życia, daje poczucie bezpieczeństwa, zapewnia zdrowe potomstwo” )
- za: Larsen, Buss 2005, s. 237-238.
Można powiedzieć, że adaptacja służy nadrzędnym celom, które sprowadza­
ją się do przetrwania i reprodukcji. Stąd w trakcie ewolucji zostały wypracowa­
podmiot kształtowany w procesie adaptacji - oc! natury biologicznej ku naturze.
161
ne taktyki i strategie zapewniające realizację tych nadrzędnych celów. Ale, co na­
leży podkieślić, te cele mogą być realizowane tylko poprzez interakcję podmiotu
ze środowiskiem. W tym sensie podejście ewolucyjne jest typowym podejściem
interakcyjnym. Szczególnie ważną klasą problemów, które mogą mieć znaczenie
dla zrozumienia osobowości, są problemy reprodukcji i przetrwania.
Buss (za: McAdams 2006, s. 42-43) wymienia osiem klas takich problemów:
a) skuteczna wewnątrzscksualna rywalizacja (jednostka wygrywając rywalizację
z osobami tej samej pici, ma dostęp do pici przeciwnej i zapewnia reprodukcję);
b) wybór partnera (jednostka wybiera takich partnerów, którzy posiadają najwyż­
szą wartość reprodukcyjną, co zapewnia przekazywanie genów dalszym pokole­
niom); c) skuteczne poczęcie (jednostka musi angażować się w działania o cha­
rakterze społecznym i seksualnym zmierzające do zapłodnienia partnera lub bycia
zapłodnionym przez partnera); d) utrzymanie partnera (jednostka musi utrzymać
partnera, chroniąc go przed innymi potencjalnymi rywalami i tworząc warunki
zachęcające go do pozostania - problem jest szczególnie istotny w sytuacji chę­
ci zachowania długotrwałego związku); e) tworzenie obopólnej więzi (jednost­
ka musi lozwijać relacje z partnerem poprzez współpracę z nim i wzajemność);
f) budowanie i utrzymanie przymierza (jednostka musi współpracować z innymi,
któizy mają podobne interesy, aby rywalizować skutecznie z pewnymi grupami);
g) opieka rodzicielska i uspołecznienie (jednostka musi angażować się w działa­
nia zapewniające przetrwanie potomstwa); h) pozarodzicielskie zaangażowanie
w stosunku do krewnych (jednostka musi niejednokrotnie zrezygnować z wła­
snych interesów, aby zapewnić przetrwanie i skuteczną reprodukcję u krewnych,
którzy są też nosicielami tych samych genów).
1.2. Społeczno-analityczna interpretacja osobowości
według R. Hogana
Ti udno wskazać na teorie osobowości, które zostałyby sprowadzone,stricte do
linii ewolucyjnej, choć można niektóre jakoś szczególnie w tym nurcie osadzić.
Wydaje się, że ze współczesnych teorii najbardziej zbliżona do tego nurtu i wy­
raźnie akcentująca potrzebę wyjaśniania zachowań i osobowości w kategoriach
adaptacji jest społeczno-analityczna teoria R. Hogana (1982).
Według tego autora wymagania stawiane przez życie społeczne kształtują na­
turę człowieka. Ludzie są biologicznie predysponowani do życia w grupach spo­
łecznych, które są różnie zorganizowane pod względem hierarchii (posiadanie
wyższej pozycji w hierarchii społecznej zapewnia lepszy dostęp do środków ma-
tciialnych, zasobów ludzkich ild., a to z kolei gwarantuje skuteczniejszą realiza­
cję zadań reprodukcyjnych i ogolnic adaptacji). Z lego też powodu ludzie będą
 162 Psychologia osobowości
dążyć do uzyskania wyżej pozycji w społeczności. Jak podkreśla Hogan, najważ­
niejsze problemy, które każda osoba musi rozwiązać to „życie w zgodzie” (get-
ting a/ong) i „wybijanie się” (gelting ahead). Te problemy są zawsze związane
i rozwiązywane w kontekście zrytualizowanyeh interakcji społecznych (zacho­
wania społeczne nasycone są grami, rolami, rytuałami ilp.). Podobnie jak akto-
lzy, ludzie muszą giąć pewne role, przestrzegać pewnych reguł postępowania, po
to aby zyskać aprobatę innych, którzy stają się swego rodzaju publicznością, choć
też złożoną z aktorów. Ci, którzy wiedzą, jak i kiedy i w stosunku do kogo grać
pewne role, wyzwalają bardziej pozytywne i istotne wrażenie u innych, zapew­
niając sobie tym samym lepszą adaptację (jak sądzi Hogan, nie jest to jednak jakaś
lorma oszustwa, sztuczności, lecz są to genetyczne, nieświadome często zacho­
wania płynące z naszej natury). Prezentacja siebie i wywoływanie wrażenia na
innych są to fundamentalne procesy osadzone w historii grupowego życia (nota
bene, te motywy stają się centralne dla rozwoju różnych postaci „ja” w analizach
Baumcistera i Tice J 986).
Pełnienie ról i wywoływanie wrażenia na innych są też podstawowymi mecha­
nizmami, dzięki którym kształtujemy sposób postrzegania samych siebie. Oczy­
wiście, z uwagi na odmienne w różnych okresach życia audytorium, odmienne są
też foimy prezentacji siebie samego. W okresie dzieciństwa będą one odmienne
niż w okresie dorosłości. Niemniej, to właśnie sposoby ekspozycji stanowią pod­
stawę rozwoju naszej struktury charakteru, a właściwe jednostce sposoby prezen­
tacji siebie innym tworzą strukturę ról.
Sumując, z inteiakcji „natura —społeczność” wyrastają dążenia do zdobywa­
nia akceptacji, osiągania coraz to wyższej pozycji w hierarchii społecznej (statusu
społecznego) i wyboru celów ukierunkowujących nasze działania. Wszystko jed­
nak podpoiządkowane jest nadrzędnej zasadzie skutecznej adaptacji i przetrwania
(por. Hogan 1982; McAdams 2006, s. 48-52; Oleś 2003, s. 283).
1.3. Ewolucja i środowisko podstawą osobowości
w interpretacji T. Miliona
Nieco odmienną od Hogana jest propozycja Theodore Miliona (1991), któ-
iy w swoich analizach odwołuje się do teorii ewolucji i teorii ekologicznej. Rola
ewolucji jest bardziej zrozumiała, jeśli powiąże się ją z zasadami ekologii, 'lak
ustawiając, „pochód” ewolucji reprezentuje serię przypadkowo odkrywanych
przekształceń (transformacji) w strukturze zjawiska (np. elementarne cząstki, che­
miczne molekuły, żyjące organizmy), które ujawniają się jako promujące prze­
trwanie zarówno w aktualnym, jak i potencjalnym otoczeniu. Takie „pochody”
zieguly powstrzymują przed konsekwencjami przypadkowych fluktuacji lub re-
Podmiot kształtowany w procesie adaptacji - od natury biologicznej ku naturze.
163
plikatywnych przekształceń wśród niezliczonej liczby możliwości - niektórych
prostych, innych bardziej złożonych, pewnych bardziej a innych mniej zorganizo­
wanych, niektórych o wrastającej specjalizacji a innych nie. Stąd ewolucja wyste
puje wtedy, kiedy te restrukturyzacje uzdalniają naturalną jedność (np. gatunek)
albo jej późniejsze warianty do przetrwania w ramach obecnych lub następnych
ekologicznych środowisk. To jest czasowa ciągłość tych fluktuacji i przekształceń
obejmująca kolejność, (bieg) którą charakteryzujemy jako progresję.
Jeśli chodzi o osobowość, to może ona być traktowana jako mniej lub bardziej
odrębny styl funkcjonowania adaptacyjnego, który dany organizm danego gatun­
ku ujawnia, gdy odnosi się do sobie właściwego rodzaju środowisk (tamże, s. 362)
W tym świetle „normalna osobowość” oznaczałaby wykorzystanie specyficznych
danemu gatunkowi sposobów adaptacji, które zapewnią skuteczne funkcjonowa­
nie w „pizeciętnym albo antycypowanym” otoczeniu (tamże, s. 363) Z kolei za
burzenia osobowości sprowadzałyby się do różnych form braku przystosowani'
któie pizejawiają się jako słabości, zakłócenia równowagi, konflikty w sytuacjach
relacji (spotkania) zdolności właściwych danemu gatunkowi z otoczeniem.
Autor uważa, że można dostrzec analogię pomiędzy ewolucją i ekologią (jako
jedną stroną) a normalną i nienormalną osobowością. W trakcie własnego ży­
cia organizm rozwija zespól cech, które świadczą o indywidualnej zdolności
przetrwania i reprodukcji - dwóch esencjonalnych komponentów dopasowania
o którym mówił Darwin. Zespoły, określane w ewolucyjnej ekologii jako złożone
adaptacje (com plex adaptations) i strategie (strategies), są biologicznymi odpo­
wiednikami tego, co w psychologii może być nazwane typami lub stylami osobo­
wości. Pomijając szczegóły analogii, warto podkreślić dwie linie rozwoju w za­
kresie tworzenia strategii adaptacyjnych - filogenetyczny rozwój gatunku i onto-
genetyczny rozwój jednostkowy.
Gatunek posiada określony zasób genów, które stanowią o potencjale cech.
W miarę pojawiania się coraz to nowych pokoleń ten zasób będzie ulegał mody-
lkacji w zależności od lego, na ile dane cechy pasują do zmieniających się ukła­
dów środowiskowych. Podobnie jest w przypadku jednostek. W miarę przysto­
sowywania się do życia, pewne cechy będą bardziej wyraziste niż pozostałe. Or­
ganizm niejako uczy się na podstawie doświadczeń, które cechy najlepiej pasują
tj. są optymalnie dostosowane do jego ekosystemu. A zatem w procesie filogene­
zy w wyniku adaptacji z pokolenia na pokolenie zmienia się charakter wyposaże­
nia genetycznego, natomiast w procesie ontogenezy uczenie się adaptacji powo­
duje uwydatnienie pewnych genetycznie uwarunkowanych cech. Procesy ewolu­
cyjne zachodzą równolegle - na poziomie filo-, jak i onlogenetycznym. Osobo­
wość buduje interakcja biologicznego wyposażenia gatunkowego i indywidual­
nego ze społecznym otoczeniem. Poprzez adaptację następuje wykształcenie się
u ciytego potencjału we właściwe style postrzegania, odczuwania, myślenia, dzia­
łania, które stanowią o osobowości jednostkowej.
 164 Psychologia osobowości
Podmiot kształtowany w procesie adaptacji - od natury biologicznej ku naturze.
165
Poza procesami filo- i ontogcnetycznymi, na przetrwanie i rcplikacyjność (od­
miar „mnie inny ) lub style działania (aktywność-bierność). A zatem można mó­
tworzenie) wpływ mają jeszcze inni członkowie gatunku oraz poziom różnorod­
wić o poszukiwaniu wzmocnień pozytywnych czy negatywnych; można mówić
ności i nieprzcwidywalności elementów tworzących środowisko ekologiczne.
o poszukiwaniu wzmocnień od innych łub o poszukiwaniu ich w sobie samym-
Zrozumienie rozwoju osobowości wymaga uwzględnienia trzech kategorii zda­
można mowie, ze aktywne osoby szukają sposobów kontroli nad ich otoczeniem'
rzeń podlegających zasadom ewolucji -egzystencji, adaptacji i reprodukcji. Eg­
natomiast bieine osoby oczekują na pojawienie się pewnych okoliczności po to'
zystencja wskazuje na ciąg przekształcania się niestabilnych oraz jednostkowych
aby móc na nie zareagować. ’
i/albo mniej zorganizowanych stanów w stany cechujące się wyższą stabilnością
Podsumowując, można odnieść wrażenia, że podejście ewolucyjne to dość
i/albo organizacją. Ona prowadzi do kształtowania się i podtrzymywania takich za­
uproszczona i na tyle uzasadniona interpretacja, na ile zasadne są jej założenia.
chowań, które chronią życic i podnoszą jego jakość oraz określają kategorie psy­
Wydaje się, że obiecującą może być interpretacja, osobowości i różnic indywi­
chicznych doświadczeń na biegunie „przykrość - przyjemność” . Ochrona życia
dualnych, wtedy gdy ich podstawą uczyni się stany emocjonalno-motywacyjne
sprowadza się do unikania niebezpieczeństw i zagrożeń; jakość życia to poszuki­
W istocie, tak właśnie osobowość interpretował S. Freud (przetrwanie i repro­
wanie nagradzających doświadczeń. „B ycie” to zatem umiejscowienie w ekosys­
dukcja to dwa nadrzędne motywy), czyniąc ewolucyjne podejście kluczowym.
temie i posiadanie pewnych właściwości ułatwiających ochronę życia i jego jako­
Tak też interpretuje proces kształtowania się osobowości J. Bowlby (twórca teorii
ści. Właściwości i zdarzenia, dzięki którym podnosi się jakość życia, prowadzą do
przywiązania, w której dążenie do przywiązania jest podstawowym popędem za­
przyjemności (jednostka umie rozpoznać i podąża za tym, co wzbudza pozytywne
pewniającym adaptację - por. analizy [w:] Bowlby 1969; Feeny, Noller 1996; Ga-
wrażenia i uczucia, łub umie rozpoznać i unika negatywnych wrażeń i uczuć). Po­
siul 2002, s. 253-259, Sperling, Berman 1994). Również tego typu analizy są bli­
nadto, to co pozytywne jest traktowane jako silne, a co negatywne jako słabe.
skie teorii R. Plulchika (który uważa, że kluczowe znaczenie w procesie ewolucji
Drugą kategorią zdarzeń jest adaptacja. Adaptacja wymaga angażowania ho-
oraz adaptacji pełniły i wciąż pełnią emocje - one też stają się podstawą wyboru
meostatycznych procesów na rzecz zapewnienia przetrwania w różnych środowi­
pewnych mechanizmów obronnych i dalej stylu rozwoju osobowości - por. anali­
skach (ekosystemach). Obejmuje ona strategie przystosowania zachodzących zja­
zy [w:J Gasiul 2002, s. 130-134 oraz 396-398; Plulchik 1984).
wisk i posiadanych właściwości do otaczających ekosystemów, mechanizmy an­
gażowane w procesie akomodacji lub modyfikacji środowiska oraz psychiczną
biegunowość „pasywność - aktywność” . Ekologiczna akomodacja oznacza goto­
wość do utrzymywania życzliwych stosunków z rzeczywistością, natomiast eko­
logiczna modyfikacja to panowanie nad otoczeniem.
Replika wskazuje na style reprodukcji, które maksymalizują zakres rozmaito­
ści i dobór ekologicznie skutecznych właściwości. Obejmuje ona strategie wy­
2. Kultura i jej znaczenie - teorie kulturowe osobowości
korzystywane do reprodukcji (repliki) pojedynczych organizmów, metody za­
pewniające rozmnażanie i opiekę nad potomstwem oraz psychiczną bieguno­
Podejście do osobowości jako zespołu zachowań jednostkowych z perspekty­
wość „mnie” i „inny” . Strategią wykorzystywaną do zapewnienia reprodukcji jest
wy określonej tutaj jako kulturowa może być bardzo zróżnicowane. Kultura two-
konstruktywne kochanie innych (opiekuńczość reprodukcyjna); rozmnażanie się
izy pewnego rodzaju makrokontcksl, jednak jej definicja jest bardzo kłopotliwa
wskazuje na aktualizację posiadanych potencjałów.
Krocbcr i Kluckhohn (za: Kloskowska 1983, s. 20-21) na podstawie analizy 168
Wymienione trzy kategorie zdarzeń prowadzą na poziomie struktur psychicz­
an(topologicznych definicji kultury dokonali ich typologii, wymieniając: a) de­
nych do wykształcenia się trzech biegunowo prezentowanych właściwości. Te „trzy
finicje wyliczające (np. na kulturę składają się wierzenia, sztuka, prawo, moral­
bieguny” rządzą całym życiem psychicznym jednostki. Pierwsza kategoria zdarzeń
ność, obyczaje Ud.); b) definicje historyczne kładące nacisk na dziedziczenie, tra-
(egzystencja) prowadzi do wykształcenia się bieguna „przyjemność-przykrość” .
dycję - to co tworzy jej dorobek; c) definicje normatywne podkreślające impera­
Jest to elekt procesów wzmocnienia - wzmocnień pozytywnych (przyjemność) lub
tywne funkcje kultury; d) definicje psychologiczne uwypuklające psychiczne me­
wzmocnień negatywnych (przykrość). Druga kategoria zdarzeń (adaptacja) kreu­
chanizmy kształtowania kultury, rolę procesu uczenia i jej funkcje przystosowaw­
je biegun „aktywność-pasywność” , a trzecia (replika) biegun „mnic-inny” . Te bie­
cze; e) definicje strukturalislycznc podkreślające charakter całościowy, systemo­
guny tworzą pewną organizację, system wzajemnie powiązanych właściwości.
wy każdej kultury; I) definicje genetyczne akcentujące społeczne źródła kultury
Wzmocnieniem bowiem negatywnym lub pozytywnym są relacje z innymi (wy- - kultura produktem społecznych interakcji.
166 Psychologia osobowości
Można oczywiście uprościć całość rozważań i dla realizacji dalszych celów
stawianych w tym opracowaniu przyjąć, że kultura to pewnego rodzaju tradycja
odnosząca się do praw, norm, wartości itd., właściwa dla danej społeczności. Kul­
tura jest wytworem wielu pokoleń będących członkami danej społeczności i sta­
nowi ona o sposobie odnoszenia się do siebie, o znaczeniu danych norm, o war­
tościach, regułach życia, sposobie interpretacji rzeczywistości zewnętrznej i we­
wnętrznej itd. Uogólniając, kultura jest zjawiskiem społecznym, rzeczywistością
historyczną (zespołem form świadomości społecznej), systemem symboli, powią­
zaną całością o charakterze instrumentalnym (wszystkie elementy kultury funk­
cjonują jako powiązana całość i żaden z nich nie posiada znaczenia w izolacji),
zjawiskiem psychologicznym (jest równocześnie faktem psychicznym i zbioro­
wym) - za: Olszewska-Dyoniziak 1991, s. 29-31.
2.1. Kultura a osobowość w interpretacji szkoły wzorców
kulturowych - sięgając do historii badań i analiz
Trudno wskazać na zwarte propozycje teoretyczne opisujące strukturę i me­
chanizmy rozwoju osobowości jako rezultatu oddziaływań kulturowych. Dość
istotne zasługi w tym względzie można przypisać tzw. amerykańskiej szkole
„kultury i osobowości” , której przedstawicielami sąm.in. Ruth Benedict, Marga-
ret Mead, Clyde i Florence Kluckhohn, Abram Kardiner czy Ralph Linton. Szko­
ła ta nazywana była szkołą etnopsychologiczną, konliguracjonistyczną lub szko­
łą wzorców kulturowych (za: Olszewska-Dyoniziak 1991). Zainteresowania tej
szkoły koncentrowały się wokół problemów integracji kultury i wzoru kulturowe­
go, enkulturacji, powszechnego i przeważającego typu osobowości w danej kul­
turze, kulturowych uwarunkowań zaburzeń zachowania.
Na wagę wzoru kulturowego i enkulturacji w kształtowaniu osobowości wska­
zywała m.in. R. Benedict, analizując trzy odmienne prymitywne kultury - kul­
turę Zuni (Nowy Meksyk), Kwakiutlów (północno-zachodnie wybrzeże Kana­
dy) i Dobu (wyspa melanezyjska). Każda z tych kultur zawierała w sobie jakiś
szczególny motyw, zasadę, która przenikała wszystkie działania społeczne i prze­
jawy życia społecznego. W kulturze Zuni był to rytualizrn, w kulturze Kwakiu­
tlów współzawodnictwo o prestiż społeczny, a w kulturze Dobu lęk i poczucie
zagrożenia. Osoby wyrastające w kulturze Zuni cechował umiar, wstrzemięźli­
wość, łagodność i życzliwość (autorka określiła ją jako apolińską); osoby z kultu­
ry Kwakiutlów cechowały gwałtowne uczucia i namiętności, brak umiaru, dąże­
nie do ekstazy, szaleństwa, konkurencja (kultura została określona jako dionizyj-
ska), natomiast u osób z kultury Dobu występowały często wzajemna zawiść, po­
dejrzliwość, nieufność, robienie sobie krzywd i złośliwości (paranoidalne cechy).
Podmiot kształtowany w procesie adaptacji - od natury biologicznej ku naturze. 167
Jak się jednak okazało, analizy Benedict były nasycone licznymi błędami i stano­
wiły raczej przykład pochopnych obserwacji, niczym w istocie nieuzasadnionych.
Niemniej, była to jakaś próba pogodzenia dwóch wymiarów rzeczywistości, zbio­
rowej i indywidualnej.
Zgoła odmienne były analizy psychoanalityka A. Kardinera. Wprowadził on
pojęcie podstawowej struktury osobowości, która była konstrukcją opisującą ze­
spól cech dzielonych przez członków danej społeczności i kreowanych na bazie
wspólnych doświadczeń wyniesionych z okresu dzieciństwa. Te podstawowe ce­
chy były wiązane z tzw. pierwotnymi instytucjami kultury, czyli z organizacją ro­
dziny, praktykami wychowywania dzieci, instytucjami gospodarczymi oraz oby­
czajami regulującymi stosunki społeczne. Na tej podstawowej strukturze osobo­
wości, dzięki późniejszemu oddziaływaniu instytucji wtórnych (którymi są z ko­
lei ideologia, nauka, praca, mity, sztuka, prawo, religia) wykształcały się specy­
ficzne dla pewnych podgrup i jednostek cechy osobowości.
Propozycja Kardinera stała się inspirująca dla dalszych analiz i badań. Poję­
cie podstawowej struktury osobowości nie zostało co prawda zarzucone, lecz za­
stąpione pojęciem osobowości modalnej - czyli dominujących właściwości oso­
bowości występujących wśród członków danej społeczności czy reprezentantów
kultury (ma zatem ono charakter opisu statystycznego).
W kategoriach modalnych o osobowości podstawowej (wyrażonej w często­
tliwości pojawiania się pewnych cech w danej społeczności) i o osobowości sta­
tusowej (częstotliwości występowania pewnych cech w podgrupach osób odzna­
czających się danym statusem społecznym) mówił R. Linton (2000). Wydaje
się, że w jego wydaniu rola oddziaływania kultury sprowadza się do możliwości
kształtowania systemów postaw - wartości. Wartość to dowolny element wspól­
ny wielu sytuacjom, który może wywoływać ukryte reakcje jednostki; natomiast
postawa to ukryta reakcja wywołana przez taki element. Wartość i postawa two­
rzą konfigurację bodźca-reakcji, którą Linton określa jako system wartości-po­
staw (tamże, str. 135). Utrwalone tego typu systemy w jednostce działają automa­
tycznie, poza świadomością. Systemy wartości -postaw, podzielane przez wielu
członków danej społeczności, są na ogól przystosowane do kulturowo ustalonych
wzorców jawnego zewnętrznego zachowania w społeczności. Ale są też systemy
specyficzne, niedostosowane do środowiska - one mogą być podłożem konflik­
tów i niekorzystnych reakcji ze strony otoczenia.
Linton reprezentuje funkcjonalne podejście do analizy osobowości. Funkcją
osobowości będzie umożliwienie jednostce „ujawniania takich form zachowa­
nia, które będą dla niej korzystne w warunkach narzucanych przez środowisko” ,
a funkcja ta jest „najbardziej skuteczna wtedy, gdy korzystne zachowanie wywoły­
wane jest z minimalną zwloką i osiągane minimalnym wysiłkiem” (tamże, s. 108).
W elekcie funkcjonowanie osobowości to rozwinięcie adekwatnych reakcji beha­
wioralnych na rozmaite sytuacje, redukowanie tych reakcji do nawyków, wytwa-
 ¡ ‘‘ Mii,
16 8 Psychologia osobowości
rzanic ustalonych już reakcji nawykowych. Pojęcie nawyku i reakcji zbliża Lin-
lona do bchawiorystów. Niemniej, istotne znaczenie wydają się mieć wymienio­
ne pojęcia postawy i wartości. Osobowość jest definiowana przez lego autora jako
„zorganizowany agregat procesów i stanów psychicznych właściwych jednostce”
(Linlon 2000, s. 105). O tym zorganizowanym agregacie procesów i stanów psy­
chicznych, według Lintona, możemy wnioskować tylko na podstawie jawnych
zachowań oraz relacji tego zachowania do potrzeb i środowiska.
Powyższe analizy prowadziły leż do bardzo dyskusyjnych badań nad charak­
terem narodowym. Tym problemem zajmował się również R. Cattell - wprowa­
dził on pojęcie syntalności grupy, które jest odpowiednikiem osobowości jednost­
ki („osobowość” grupy kształtuje osobowość jednostkową), a także wprost zaj­
mował się opisem eharakterów narodowych. Przeprowadził on analizę 70 naro­
dów, opisując je przy pomocy 72 różnych miar (analiza czynnikowa ujawniła 10
istotnych kategorii pozwalających na opis charakterów, jak np. presja kulturo­
wa, rozsądna pracowitość, porządek, morale). Według Cattella istotne znaczenie
w rozwoju osobowości jednostkowej pełnią cechy opisujące strukturę grupową,
a zwłaszcza pełnione w grupie role (za: Hall i in. 2004, s. 340-341).
Wydaje się, że w tym zmaganiu się o zrozumienie roli kultury w kształtowaniu
osobowości warto nieco uwagi poświęcić analizom C. Kluckhohna i II. Mur-
raya (Kluckhohn, Murray 1972). Jak już wcześniej pisano, Kluckhohn podkre­
ślał, że każdy człowiek jest taki jak inni ludzie, taki jak niektórzy ludzie i taki jak
żaden z ludzi. To, że każdy z nas jest taki sam jak pozostali wskazuje na posiada­
nie cech uniwersalnych. Wszyscy podlegamy tym samym prawom biologicznym,
doświadczamy urodzenia czy śmierci, doświadczamy gratyfikacji i deprywacji,
bólu i radości, uczymy się adaptacji do świata wartości, kultury, innych ludzi ild.
Wszystkie społeczności, aby przetrwać, bazują na zgromadzonych doświadcze­
niach (tworzących kulturę) i każda jednostka musi z nich czerpać. Jak podkre­
śla Kluckhohn, kultura jest magazynem gotowych rozwiązań różnych problemów
i staje się ona substytutem zwierzęcych instynktów.
Jesteśmy też tylko jak niektórzy ludzie i to niekoniecznie dlatego, że wywodzi­
my się z tego samego kręgu kulturowego. Na przykład, bez względu na rasę, naro­
dowość, sportowcy, naukowcy mogą posiadać pewne wspólne właściwości (ludzi
upodabnia wykonywanie podobnych ról społecznych, zawodowych - cechy tyra­
na, władcy absolutnego są podobne niezależnie od kultury i narodowości).
No i oczywiście, każdy z ludzi jest zupełnie indywidualny, niepowtarzalny
- co wynika z unikalności wyposażenia genetycznego i środowiska, a bardziej
jeszcze z unikalności „ilości, rodzajów i czasowego uporządkowania krytycznie
determinujących sytuacji, w jakich jednostka uczestniczy” (tamże, s. 39). Nie­
mniej, jak wskazuje Kluckhohn, nauka wymaga odkrywania jednakowości, aby
móc budować pojęcia, prawa ild. Dlatego należy opisywać determinanty osobo­
wości, a należą do nich: a) determinanty konstytucjonalne (konstytucja to cało­
Podmiot kształtowany w procesie adaptacji - od natury biologicznej ku naturze.
169
ściowa kompozycja fizjologiczna jednostki w danym czasie - ona wskazuje na
możliwe formy adaptacji i funkcjonowania jednostkowego); b) członkostwo gru­
powe (wśród tych determinant najważniejsza jest kultura, która jest wyrażona
w jakości interakcji międzyosobowej, sposobie realizacji potrzeb, motywów, spo­
sobie uczenia się zachowań, przestrzegania wartości ild.); c) pełnione role (kultu­
ra określa różne funkcje, role niezbędne w życiu grupowym - rola jest podstawą
osobowości; rola to maska, a więc osobowość; etymologicznie i historycznie uj­
mując, osobowość jest manifestowanym publicznie usposobieniem danej jednost­
ki); d) determinanty sytuacyjne.
Wymienione determinanty tworzą pewnego rodzaju uuitas multiplex (wielojed-
nię), gtlyż jak podkreśla autor, mamy do czynienia z organizmem poruszającym się
w polu, które tworzą zarówno kultura, jak i fizyczny i społeczny świat, ale pole to
podlega nieograniczonym zmianom stosownie do jednostkowych, konstytucjonal­
nie określonych reakcji i pojawiających się specyficznych sytuacji (tamże, s. 45).
Osobowość jednostki jest zatem produktem jego wrodzonych dyspozycji i do­
świadczeń środowiskowych. Te doświadczenia występują w polu jego fizycznych,
biologicznych i społecznych środowisk, które są modyfikowane przez kulturę gru­
py. Propozycja Kluckhohna to przykład całościowego, systemowego ujęcia osobo­
wości, bliski w pewnej mierze linii zapoczątkowanej przez W. Sterna.
Wydaje się, że rolę kultury w kształtowaniu osobowości można określić, ana­
lizując różnice w świadomości jednostkowej, która jest wypadkową osobistych
dyspozycji oraz generowanych społeczno-kulturowych oczekiwań. Przykładem
jest analiza wewnątrzstcrowności i zewnąirzslerownośei, o której pisał David
Ricsman (1996).
Kultura ma podstawowy udział w kreowaniu tzw. charakteru społecznego,
który u Ricsmana jest zespołem wspólnych cech jednostek przynależnych do zna­
czących grup społecznych (tamże, s. 26). Charakter jednostkowy jest niezbędny
dla samego funkcjonowania społeczeństwa - co wskazuje na związek pomiędzy
jednostkowością a wspólnolowością, „Aby społeczeństwo mogło dobrze funkcjo­
nować, jego członkowie muszą przyswoić sobie charakter, który sprawiałby, że
chcieliby postępować lale, jak postępować powinni jako członkowie tego społe­
czeństwa lub którejś z jego poszczególnych klas....Zewnętrzną silę zastępuje we­
wnętrzny przymus oraz określony rodzaj energii ludzkiej działającej poprzez ce­
chy charakteru” (s. 28). Efektem oddziaływania społecznego jest kształtowany
u jednostki jej charakter.
Autor sądzi, że można mówić o trzech rodzajach charakteru, które określa
mianem osobowości - tradycyjnej, zewnętrzsterownej oraz wewnątrzsterownej.
Osobowość tradycyjna (albo sterowana tradycją) odczuwa własną kulturę jako
jedność, zachowuje się zgodnie z przepisami, wzorami, wartościami przekazywa­
nymi przez społeczność (jest to osobowość, która utrzymuje i kieruje się w swo­
ich wyborach tradycją przekazywaną z pokolenia na pokolenie) - jej regulato­
 170 Psychologia osobowości
rem zachowania jest lęk przed wstydem. Osobowość zewnątrzsterowna to rezul­
tat koncentracji uwagi na sposobach reakcji otoczenia na zachowania jednostko­
we. Jak pisze Riesman, „wspólną cechą ludzi zewnąlrzslerownych jest to, że siłą
sterującą jednostką są jej współcześni - albo ci, których zna bezpośrednio, albo ci,
których zna pośrednio przez swych przyjaciół lub poprzez środki masowego prze­
kazu.. .Cele, ku którym kieruje się jednostka zewnątrzsterowna, zmieniają się pod
wpływem tej siły; niezmienne w życiu pozostaje jedynie samo dążenie i nawyk
zwracania uwagi na sygnały z zewnątrz” (tamże, s. 48). Osobowość zewnątrzste-
rowną cechuje kosmopolityzm. 1 wreszcie osobowość wewnątrzslerowna kieruje
się własnymi regułami, ocenami, które jednak są elektem wcześniejszych oddzia­
ływań wychowawczych. Ta „sterowność” ma swoje źródła wewnętrzne w tym
sensie, że zostały one wszczepione przez dorosłych we wczesnym okresie życia
i kici ują działaniami i myślami w stronę ogólnych, lecz raz na zawsze wyznaczo­
nych celów (s. 40). Odejście z przyjętej własnej, choć uwarunkowanej wcześniej­
szymi wpływami, linii zachowania z reguły skutkuje poczuciem winy.
Analiza Riesmana wskazuje na wagę i konsekwencje, do jakich prowadzi pro­
ces kształtowania osobowości przez kulturę danej społeczności. Pewnie, że zakres
interpretacji w tym względzie można znacznie poszerzyć.
2.2. Współczesne kierunki badań nad relacją kultura-osobowość
Współczesna psychologia preferuje trzy zasadnicze podejścia wyjaśniają­
ce zmiany osobowości pod wpływem kultury: a) ewokacja kultury (ewokowa-
na kultura oznacza kulturowe różnice tworzone przez różne uwarunkowania śro­
dowiskowe aktywizujące przewidywane układy reakcji); b) transmisja kulturo­
wa (oznacza zespól idei, wartości, postaw i przekonań, które istnieją w umyśle
przynajmniej jednej osoby i są przekazywane poprzez interakcje innym osobom);
c) uniwersalni kulturowe (identyfikacja właściwości osobowościowych, które są
wspólne wszystkim ludziom, bez względu na ich kulturę).
2.2.1. Uwarunkowanie środowiskowo-kulturowe a osobowość
Ewokacja (odtworzenie) kultury wydaje się być dość ważnym obszarem ana­
liz, wyjaśniającym różnice w osobowości. W wielu społecznościach, z uwagi na
ich warunki życia, wymagany jest rozwój pewnych cech zapewniających prze­
trwanie, jak na przykład partnerstwo i wzajemne wspomaganie. Badania Jay Bel-
sky i innych (za: Larsen, Buss 2005, s. 537) dowodzą, że surowe, odrzucające
i niekonsekwentne praktyki w wychowywaniu dzieci oraz brak harmonii w mał­
żeństwie prowadzą do ukształtowania impulsywności, w przeciwieństwie do w y­
podrniot kształtowany w procesie adaptacji - od natury biologicznej ku naturze. 171
chowania opartego na odpowiedzialności, wrażliwości, podtrzymaniu oraz har­
monii między rodzicami, które rozwija z kolei sumienność i zaufanie do przy­
szłego partnera. Dzieci w niepewnym otoczeniu uczą się, że nie mogą polegać na
kimś, a stąd potem w życiu są skłonne do poszukiwania natychmiastowej gratyfi­
kacji (są zatem bardziej impulsywne, wcześniej dojrzewają i rozpoczynają życie
seksualne, mają więcej partnerów).
Znaczenie kultury i jej wpływ na kształtowanie osobowości można zrozumieć,
jeśli uwzględni się formy uruchamianych aktywności u jednostek, które są efek­
tem pewnego uporządkowania społeczności i warunków środowiskowych.
Waga pełnionych ról, podkreślana przez Kluckhohna, a potem Cattella, wyda­
je się być jakąś podstawą możliwości zrozumienia rozwoju osobowości. Role bo­
wiem wprost świadczą o jakości uporządkowania międzyludzkich relacji i w y­
nikają z niej. Ludzie często organizują życie zgodnie z jakością relacji z innymi
osobami. Jeden z autorów, Alan R Fiske (1992) proponuje dość interesujący sche­
mat analizy relacji pomiędzy ludźmi, który pozwala zrozumieć zmienność i ro­
dzaj podejmowanych zachowań oraz kształtowanej osobowości.
Według autora tej propozycji ludzie we wszystkich kulturach uczestniczą
w czterech podstawowych formach wzajemnego stosunku ze sobą, które okre­
ślają przebieg interakcji, sposoby wartościowania, emocje czy motywację. Te
formy autor nazywa modelami stosunków międzyludzkich ( relational models).
W sumie wyróżnia on 4 modele odpowiadające czterem skalom Slevensa. Nale­
żą do nich:
a) podział wspólnotowy ( communal sharing - CS) —odpowiednik skali nominalnej;
b) ranking autorytetu ( authority ranking - A R ) odpowiednik skali porządkowej;
c) harmonijna równość ( equality matching — HM) - skala przedziałowa;
d) wartościowanie rynkowe (market pricing —M P) - odpowiednik skali bez­
względnej.
W modelu C S ludzie są traktowani jako równi i niezróżnicowani; każdy czło­
nek grupy jest traktowany tak samo, następuje skupienie na wspólnocie i niedo­
strzegana jest odrębność tożsamości jednostek.
W modelu A R relacja polega na traktowaniu siebie i innych jako kogoś, kto
zajmuje wyższą lub niższą pozycję społeczną. Ten kto zajmuje wyższą pozycję,
posiada też wyższy prestiż i przywileje, których brakuje osobom zajmującym po­
zycje niższe —niemniej osoby o niższej pozycji mają z kolei prawo do otrzymy­
wania opieki i wsparcia od osób będących na wyższych pozycjach.
W modelu EM relacje zmierzają do zachowania równowagi i harmonijności
w zakresie różnych form aktywności i przywilejów - tak jak przy równoprawnej
odpowiedzialności, czy rewanżu typu „oko za oko” . Innymi słowy, każda osoba
ma prawo do takiego samego uczestnictwa w czymkolwiek. Przykładem jest rów­
noprawność dla sportowców w czasie zawodów (takie same warunki, taki sam
skład zespołu etc.).
 172 Psychologia osobowości
Wreszcie w modelu M P relacja sprowadza się do proporcjonalności w sto­
sunkach społecznych; ludzie przywiązują wagę do wskaźników i ocen. W relacji
M l’ ludzie z reguły redukują wszystkie brane pod uwagę wskaźniki, argumenty
do jednej wartości czy użyteczności, która pozwala uwzględnić jakościową i ilo­
ściową ich różnorodność. Przykładem interakcji sterowanej według modelu MP
jest kierowanie się cenami, zyskami, interesami, czyli tym, co organizuje relacje
w kategoriach stosunku kosztów i strat oraz racjonalnej oceny skuteczności czy
spodziewanej korzyści.
Pozostałe przypadki nicpodpadającc pod którykolwiek z wymienionych mo­
deli są aspołecznymi interakcjami (ludzie traktują innych jako środki do realiza­
cji pewnych celów) lub interakcjami zerowymi (nuli), w których ludzie ignorują
koncepcje, cele czy standardy innych.
W każdym razie ludzie używają tych czterech modeli interakcji do generowa­
nia, rozumienia, koordynacji i ewaluacji społecznych relacji; one są także źró­
dłem motywów i norm. Oczywiście, ludzie mogą cenić jeden model, jednocześnie
realizując inny; ludzie mogą też nic rozumieć zachowań innych, konstruując A R
jako MP. Często jednak występuje zbieżność w doborze i stosowaniu tych mode­
li przez ludzi. Ale powyższe też oznacza, że społecznie istotne relacje i działania
w jednym modelu nie muszą być istotne w modelu drugim.
lulaj jednak istotna jest rola osobowości. Interakcje oparte na modelu „po­
dział wspólnotowy” stwarzają sposobność do określania siebie samego w kate­
goriach rasy, ctniczności, pochodzenia, wspólnego losu. Tożsamość kształtują
najgłębsze i najbardziej trwałe osobiste relacje. W rezultacie, w sytuacjach na-
luszcnia narodowej tożsamości, w sytuacjach zagrożenia przebiegu relacji inter­
personalnych dla danej osoby najbardziej angażujących, pojawia się jednocze­
sne naiuszanie centralnych wartości. Ic wartości są wartościami budowanymi
dzięki byciu w danej społeczności. Mówiąc inaczej, w efekcie powtarzalności ta­
kiej interakcji pojawia się centrum wartości skupiające się wokół tego, co budu­
je tożsamość wspólnotową, tożsamość narodową, tożsamość kulturową. Gdy na­
stępuje w jakiejś formie naruszanie tej tożsamości, pojawia się stan naruszenia
(zagrożenia) wartości centralnych; taki stan jest stanem dyskomfortu i wyzwala
duże napięcia. Jednym z najbardziej widocznych objawów potrzeby relacji opar­
tych na tym modelu jest pragnienie bycia w bliskich kontaktach z osobami po­
dzielającymi te same wartości (zachowującymi te samą wspólnotową więź). Izo­
lacja od innych powoduje bardzo silne napięcia i stan dystresu (przykrości); zu­
pełne odsunięcie od wspólnoty może zniszczyć jednostkę. Można powiedzieć, iż
źródłem motywacji w takim modelu jest potrzeba opieki i wsparcia ze strony in­
nych, a także potrzeba przynależności, przywiązania i uczestnictwa wraz z in­
nymi w różnych lormach aktywności. Stosunki społeczne bazujące na tym mo­
delu wzmacniają tego typu zachowania motywacyjne i prowadzą do wyraźnego
współdziałania, pewnej solidarności (stąd nierzadkie będą zachowania typu po-
podmiot kształtowany w procesie adaptacji - od natury biologicznej ku naturze.. 173
¿więcania siebie na rzecz dobra wspólnego, na rzecz wartości cenionych w da­
nej społeczności).
Drugi model interakcji, ranking autorytetu, prowadzi do przyswajania war­
tości, które wypływają od autorytetu i są efektem bycia podporządkowanym
pewnym autorytetom. Tożsamość jest wynikiem określania własnego miejsca
w rankingu autorytetów, rodzaju przywilejów i powinności wynikających z zaj­
mowanej pozycji w hierarchii. Ten model często dominuje w interakcjach w y­
chowawczych. Nie oznacza to, iż jest on tym, który niejako „z góry” prowa­
dzi do przedmiotowego (nie osobowego) traktowania wychowanka. Jest to mo­
del interakcji niezbędny dla wykształcenia istotnego wymiaru podmiotowości,
a mianowicie powinności (realizacja powinności pomimo nie zawsze pożąda­
nych form postępowania wskazuje na istotny wymiar podmiotowego, osobo­
wego traktowania człowieka - na dążenie do wykształcenia w nim odpowie­
dzialności). Źródłem wartości są pewne uznane autorytety społeczne, religij­
ne, naukowe itd.; one też będą wyznaczały pewne style postępowania, warto­
ściowania, stając się swego rodzaju podnietami motywacyjnymi. Jak pisze Fi-
ske ten model relacji najczęściej uruchamia motywację siły, dążenia do znacze­
nia, do mocy, potrzebę dominacji (tamże, s. 701). Badania nad osobowością au­
torytarną wskazują też na to, że może wystąpić jednolity motyw chęci angażo­
wania się w relacje hierarchiczne (jako potrzeba podporządkowania się i zyska­
nia przez to znaczenia łub jako potrzeba dominowania i podporządkowania so­
bie innych).
Model kolejny, harmonijnej równości, prowadzi do wykształcania się świado­
mości wzajemnej równości w interakcji; tę świadomość podtrzymują grupy od­
niesienia. Moralny osąd i ideologia lub sprawiedliwość (fairness) jako równość
traktowania oraz zrównoważona wzajemność to fundament takiej świadomości
i jednocześnie zestaw podstawowych wartości. Powinność (obowiązek) i pra­
gnienie równości oraz sprawiedliwości mogą być traktowane jako standardy lub
cele w stosunkach społecznych; są to jednocześnie podstawowe motywy ludzkich
aktywności. Ten model uwzględnia odrębność jednostek, ale podkreśla równość
w odniesieniu do różnych wymiarów życia społecznego.
Model rynkowego wartościowania prowadzi w zasadzie do uruchamiania mo­
tywacji osiągnięć; tożsamość kształtuje wykonywany zawód lub ekonomiczna
pozycja (np. ile ktoś zarabia). Innymi słowy, tożsamość jest niejako produktem
sukcesów lub porażek w tej sferze życia. Moralny osąd i ideologia (abstrakcyjne,
uniwersalne, racjonalne zasady) oparte są na kryteriach utylitarnych największe­
go dobra dla największej liczby (ten rachunek wymaga skali metrycznej do oceny
wszystkich kosztów i korzyści). Regulacja oparta na racji i prawie jest istotą tego
modelu interakcji. Ten model interakcji zdaje się współcześnie przeważać w ukła­
dach społecznych - stąd dominujące zachowania motywowane potrzebą dążenia
do osiągania korzyści na coraz to wyższym poziomie.
174 Psychologia osobowości Podmiot kształtowany w procesie adaptacji - od natury biologicznej ku naturze. 175

Tabela nr 11. M odele stosunków międzyludzkich a formy zachowań Udział (wkład) Każdy daje, to co Nobless oblige Każdy ma równy Ludzie oceniani
i osobowość - według A. Fiske posiada (co jest (szlachectwo zo­ udział (wnosi ten według wniesio­
moje, jest twoje). bowiązuje), wyż­ sam wkład). nego wkładu.
szych w hierar­
Wymiar anali­ chii obowiązuje
Podział wspól­ Ranking auto­ Harmonijna Rynkowe warto­ dobroczynność,
zowanej rze­
notowy rytetu równość ściowanie okazywanie wła­
czywistości
snej wielkości
Wzajemna Ludzie dają to, co Wyżsi w hierar­ Wyrównanie, wy- Płaca (lub wy­ i szlachetności.
wymiana mogą, i dowol­ chii mają pierw­ mienność w to­ miana) za artyku­ Podwładni otrzy­
nie biorą to, cze­ szeństwo, przy­ warze, w naturze ły proporcjonal­ mujący dary są
go potrzebują ze właszczają lub (wet za wet). Dają na do tego, co zo­ zaszczyceni i zo­
zgromadzonych mają pierwszeń­ i dostają w za­ staje otrzymane; bowiązani.
zasobów. To, co stwo do posiada­ mian zwrotnie te płaca jako funkcja Praca Każdy pracuje Wyżsi w hierar­ Każda osoba coś Praca dla zarobku
dostajesz, nie za­ nia tego, czego same rzeczy z so­ cen rynkowych i robi to, co może, chii ukierunko­ wykonuje w d a ­ ocenianego na
leży od twojego sobie życzą lub bie właściwym albo korzyści. bez podkreśla­ wują i kontro­ nej fazie pra­ podstawie jakiejś
wkładu, lecz od otrzymują dobra opóźnieniem. nia wielkości wła­ lują pracę pod­ cy. Wyrównanie jednostki czaso­
przynależności (daninę) od niż­ snego wkładu. władnych; sami wkładu zadań. wej lub na pod­
do wspólnoty. szych w hierar­ Zadania są trak­ wykonują mniej stawie wyniku.
chii. W zamian towane jako zbio­ żmudną pracę.
ponoszą odpo­ rowa odpowie­ Wyżsi kontrolu­
wiedzialność za dzialność grupy ją wytwór pracy
zaspokojenie bez dzielenia za­ podwładnych.
potrzeb niższych jęcia albo wyzna­
w hierarchii oraz czania specyficz­
za zapewnienie nych jednostko­
im poczucia bez­ wych zadań od­
pieczeństwa. miennych od za­
Dystrybucja Używanie zaso­ Im wyżej w hie­ Dla każdego to „Każdemu odpo­ dań służących ce­
(sprawiedliwy bów traktowa­ rarchii, tym wię­ samo. Każdy ma wiednio do jego lom grupowym.
rozdział) nych jako wspól­ cej dostaje i tym identyczny udział wkładu". Osobie Znaczenie Dziedzictwo, Środki presti­ Oznaki równo­ Wytworzone albo
ne, bez zwracania większy po­ (bez względu na przysługują zaso­ rzeczy upominki, uświę­ żu i symbo­ ści, niezależ­ nabyte artyku­
uwagi na to, jak siada wybór. potrzeby, pra­ by proporcjonal­ cone relikty, któ­ le władzy (upo­ ny status, jeden ły w celach sprze­
dużo każda oso­ Podwładni otrzy­ gnienia lub uży­ nie do jej stan­ re są metoni- rządkowania). dla każdego. Na daży i uzyskania
ba używa; wszyst­ mują mniej i ma­ teczność). dardu (tj. wielko­ micznymi (prze­ Widoczna kon­ przykład rower, korzyści; wytwo­
ko należy do ją mniejszy w y­ ści wkładu, wła­ nośnymi) związ­ sumpcja ujaw­ samochód, broń, rzony kapitał i za­
wszystkich razem. bór - często spo­ dzy, honorarium, kami ludzi z któ­ nia wyższość. zestaw narzędzi pasy. Produkty
Udziały i wła­ śród tego, co po­ aprowizacji opar­ rymi osoba się Odwrotnie, prze- czy dom, który są rozwijane
sność indywidu­ zostaje. tej na wielkości identyfikuje. ciwzbytkowe każdy musi po­ i prezentowa­
alna nie są brane poprzedniej kon­ prawa, które za­ siadać, aby do­ ne z uwzględ­
pod uwagę. sumpcji, propor­ braniają niższym równać innym. nieniem praw
cjonalnego wkła­ w hierarchii po­ marketingu.
du korzyści albo siadania pew­ Prywatna wła­
odszkodowania nych środków. sność także oce­
za bezrobocie). niana pod kątem
wielkości nakła­
dów (kosztów).
176 Psychologia osobowości Podmiot kształtowany w procesie adaptacji - od natury biologicznej ku naturze.
177
Orientacje Ojczyzna albo Posiadłość, kró­ Równy kawałek Lokata, trakto­ Wzajemne mode­ do podobania się w stanie pewnej
na ziemię dom wskazuje lestwo władców, dla każdej rodzi­ wana jako kapi­ ograniczenia cza­
lowanie i imitacja przełożonym. równowagi.
na zbiorową na­ osobiste pano­ ny (np. chińska tał. Sprzedawana sowe mogą po­
rodową tożsa­ wanie, majątek, reforma ziem­ w celach okre­ budzać ludzi do
mość. Ziemia na­ lenno. ska). Posiadanie ślonych zysków, działania.
rodzin otrzyma­ ziemi albo te­
Sposób Poczucie jedno­ Hierarchiczna or­ Równy status
w celach wynaj­ Korporacje,
na od przodków tworzenia ści, solidarności, ganizacja; na­ grup.
rytorialnej wła­ mu czy dzierża­ związki pracy,
i utrzymywana dzy jako podsta­ grupy udział w dziedzic­ śladowcy cha­
wy albo jako śro­ asocjacje artyku­
dla potomstwa. wa równości (np. twie wspólnoty ryzmatycznych
dek produkcji. łów. Także, biu­
Ziemia jest do­ wszyscy mają (np. więzy krwi); przywódców. rokracja nasta­
brem wspólnoty. prawo głosowa­ jeden za wszyst­
wiona na regula­
nia; każdy naród kich, wszyscy za
cję zorientowaną
jest równie re­ jednego.
na pragmatyczną
prezentowany). skuteczność.
Znaczenie Relacje są trak­ Kolejność w hie­ Wahania sy­ Rachunek pro­ Tożsamość Członkowstwo Self w katego­ Se/fjako oddziel­ Se lf definiowa­
czasu towane jako od­ rarchii wyzna­ tuacji, zmien­ porcji interesu, społeczna jest czymś na­ riach czczone­ ny ale porów­ ny w katego­
wieczne cza następstwo ność właścicie­ obrotów, płatno­ i se/f turalnym. Self go przywód­ nywalny i rów­ riach zawodu
(tj. solidarność, określonego po­ li czy inne zmia­ ści albo wytwór­ definiowa­ cy albo lojalne­ ny z innym; toż­ albo ekonomicz­
która jest opar­ stępowania albo ny pojawiające czości (produk­ ny w katego­ go naśladowcy; samość zależ­ nej roli (jak ktoś
ta na pokole­ skupia uwagę się w odpowied­ tywności) w jed­ riach pochodze­ tożsamość defi­ na od bycia rów­ zarabia na ży­
niach lub wspól­ odpowiednią do niej częstotliwo­ nostce czasowej. nia, rasy, etnicz- niowana w kate­ nym, podtrzyma­ cie). Tożsamość
nym korzeniu). zajmowanej po­ ści. Zgodność Odniesione do ności, wspól­ goriach pozycji na przez grupy wytworem suk­
Uwiecznienie tra­ zycji. Czasowa czasowa działań skutecznego uży­ nych korzeni, albo przywilejów odniesienia. cesu lub porażki
dycji, utrzymują­ dominacja prze­ albo równanie cia czasu, sku­ wspólnego losu. albo podległości w przedsiębior­
ce wspólnotową łożonych, czę­ według zasady tecznego jego Tożsamość opar­ i służebności. czości.
ciągłość przez sto określo­ odpowiedniego spędzania i cło ta na najbliż­
odtwarzanie na wiekiem lub wysiłku albo po­ odpowiednich szych (odwołu­
przeszłości. starszeństwem siadanych możli­ kosztów utraco­ jąca się do naj­
w hierarchii. wości. nego czasu. głębszych w ię­
Podejmowanie Grupa szuka kon­ Poprzez dekret Jedna osoba, je­ Rynek decyduje, zi grupowych)
decyzji sensusu, jedno­ czy rozporządze­ den głos. Każdy rządzony przez i najbardziej
ści; decyzja kie­ nie autorytetu. ma prawo głosu. zaopatrzenie, trwałych osobi­
rowana znacze­ Wola przywód­ Dotyczy to także wymagania czy stych relacjach.
niem grupy. cy jest przekazy­ zmienności sta­ oczekiwane ko­ Motywacja Motywacja bli­ Motywacja mocy Pragnienie Motywacja osią­
wana pozostałym. nowisk (rotacji rzyści. Także ra­ skości (związ­ (autorytarna oso­ sprawiedliwości gnięć
Podwładni po­ stanowisk). cjonalne koszty ku z innymi). bowość). 1równości.
słuszni rozkazom. i analizę pożyt­ Murrayowska po­
ków (zysków). trzeba opiekowa­
Społeczny Konformizm; pra­ Posłuszeństwo w Uprzejmość Koszty i zy­ nia się i podpo­
wpływ gnienie bycia po­ stosunku do auto­ staje się istot­ ski pobudzają. rządkowania
dobnym do in­ rytetu albo szacu­ nym czynni­ Marketingowa (Nur i Sue).
nych, zgadzania nek do prestiżo­ kiem; kompensa­ manipulacja. - - - ........... _
Japońskie amae.
się, utrzymywania wego przywódcy; cja braków dążą­ Oferowanie spe­
anonimowości podporządkowa­ ca do spełnienia cjalnych intere­
i nieodróżniania nie ujawnia lojal­ równości; utrzy­ sów; widoczny
się od innych. ność i dążenie mywanie rzeczy brak obfitości lub
178 Psychologia osobowości podmiot kształtowany w procesie adaptacji - o d natury biologicznej ku naturze. 179

Moralna ocena Troskliwość, Polecenia auto­ Sprawiedliwość Abstrakcyjne, w wielkości stanu równowa­ Na przykład, wer­
i ideologia uprzejmość, al­ rytetu są słuszne. jako ścisła rów­ uniwersalne, ra­ (wielkości miesz­ gi, zgodności, balne negocja­
truizm, niesamo- Posłuszeństwo ność, równe trak­ cjonalne zasady kania, osobistej umiejscowić je cje dotyczące
lubna szczodrość. woli przełożo­ towanie i wza­ oparte na kryte­ przestrzeni); wie­ w stanie pewnej odpowiedniej
Ochranianie bli­ nych; heterono- jemność. riach utylitarnych lość zaimków dla odpowiedniości. wartości obiek­
skich osobistych mia, ocena i ide­ typu największe­ wyrażania sza­ tów; tworzenie li­
relacji. Traktowa­ ologia związana go dobra dla naj­ cunku. sty cen; symbo­
na jako coś wro­ z autorytetem. większej liczby. liczne zapisywa­
dzonego, tkwiące­ Kryteria racjonal- nie informacji o
go w istocie natu­ no-prawne. bieżącym stanie
ry ludzkiej. rynku.
Moralna Naznaczenie, za­ Czy obraziłem Przekonanie, że Czy to było da­ Przybliżony Niemowlęctwo. Do trzeciego Wkrótce po W ciągu dziewią­
interpretacja trucie, pomiesza­ Boga? Czy byłem niepowodzenie jące się prze­ wiek, roku życia. czwartym roku tego roku życia.
niepowodzenia nie. Uczucie by­ nieposłuszny? równoważy wła­ widzieć ryzyko w jakim dzieci życia.
cia odmiennym, ściwą formę wy­ albo poniesio­ uzewnętrzniają
braku przynależ­ kroczenia. ne koszta płaco­ model
ności. Ofiary szu­ ne za poszukiwa­ stosunków
kają i tączą się nie zysków? Czy międzyludzkich
z grupami innych to jest zbyt w y­
cierpiących osób, soka cena do za­ (na podstawie: A. Fiske 1992).
wśród których płaty?
niepowodzenie
jest źródłem ich 2.2.2. Problem akulturacji a rozwój osobowości
solidarności.
Agresja Rasizm, ludobój­ Wojny dla roz­ Oko za oko, re­ Wojny merkan­
i konflikt stwo na rzecz szerzenia po­ wanż, zemsta. tylne, niewol­ Wydaje się, że w nurcie ewokacji oraz następnym, wskazującym na me­
oczyszczenia litycznej wła­ nictwo, eksplo­ chanizmy transmisji, mieszczą się analizy nad zjawiskiem akulturacji. Zjaw i­
rasy. Zabijanie dzy (hegemonii). atacja pracow­ sko akulturacji, oznaczające proces kulturowej i psychologicznej zmiany będą­
dla utrzymania Polityczne zabój­ ników. Zabijanie cej rezultatem kontaktu pomiędzy grupami kultur a ich indywidualnymi człon­
honoru grupy. stwa, likwido­ uzasadnione po­ kami, staje się jakimś dowodem lub tylko obrazem zmiennych relacji pomię­
Rozpusta opar­ wanie ludzi, któ­ trzebą ochrony
dzy jednostką a kulturą. Można powiedzieć, że zjawisko akulturacji uzmysła­
ta na deindywi- rzy nie akceptują rynku i korzyści.
duacji. Terroryści ustawodawstwa Strategie wojen­
wia jak istotne są relacje osobowość-kultura. Nie ma grup ani jednostek, u któ­
i buntownicy, nie autorytetów po­ ne oparte na„ra- rych akulturacja zachodziłaby w ten sam sposób. Jak uważa Berry (2005) ist­
dbając o wybór, litycznych. cjach" zabijania. nieje wiele sposobów, które określane są mianem strategii akulturacji, a na któ­
zabijają wszyst­ re składają się dwa komponenty - postawy i zachowania (tj. preferencje i wła­
kich członków ściwe im efekty).
przeciwnej grupy. Berry wyróżnia cztery rodzaje strategii będące efektem sposobu rozwiązy­
Charaktery­ Wykonawcze, ki- Czasowo-prze- Konkretne ope­ Abstrakcyjna
wania dwóch podstawowych kwestii, z jakimi mają do czynienia ludzie będą­
styczna nestetyczne, sen- strzennie okre­ racje angażujące symboliczna re­
cy w procesie akulturacji. Te kwestie to orientacja na własną grupę lub na inne
jakość somotoryczne ślone prze­ fizyczne manipu­ prezentacja
przebiegu rytuały; wspólne biegi (np. kto lacje przedmio­ (sprowadza się
grupy. Innymi słowy, chodzi o wybór w kierunku utrzymania czyjegoś dziedzic­
relacji posiłki, biesiady, na przedzie, tami czy osoba­ głównie do aryt­ twa, kultury i tożsamości lub wybór na rzecz utrzymywania kontaktu i uczestnic­
uświęcone skła­ kto pierwszy). mi po to, aby do­ metyki i wnio­ twa w większej społeczności (z innymi grupami etnicznymi). Te dwie orientacje
danie ofiar Różnicowanie prowadzić do skowania). mogą być zaprezentowane jako postawy (na wykresie poniżej przedstawiono je
w formie dwukierunkowych strzałek) - one też pozwalają wnioskować o domi-
 180 Psychologia osobowości
podmiot kształtowany w procesie adaptacji - od natury biologicznej ku naturze.
181
iłujących strategiach w procesie akulturacji. Przy czym, ważne pozostaje rów­
nież uwzględnienie pozytywnego lub negatywnego stosunku do danych orienta­ n o ś c i ą będzie wiązała się z przeżywanymi stanami stresu - autor określa go mia­
nem stresu akulturacji. a
cji oraz (aktu, czy pod względem elno-kulturowym mamy do czynienia z grupa­
mi dominującymi bądź nie. Patrząc z perspektywy grupy nicdominującej, wtedy
gdy jej członkowie nie pragną zachować własnej tożsamości i poszukują kontak­ 2.2.3. Transmisja kulturowa jako czynnik kreujący osobowość
tów z innymi kulturami, mamy do czynienia ze strategią asymilacji; przeciwnie,
gdy członkowie tej grupy unikają kontaktów z innymi grupami, wówczas mamy
do czynienia ze strategią separacji. Z kolei wtedy, gdy grupa chce zachować Transmisja kulturowa też dostarcza podstaw do wnioskowania o podstawo­
swoją tożsamość, ale jednocześnie pozostawać w codziennych interakcjach z in- wej roli kultury w rozwoju osobowości. Badania nad systemem wartości są tu­
nymi giupami, wówczas-wskazuje to na strategię integracji (odwrotnie do sylu- taj szczególnie dowodem. Na przykład, jeśli porównamy postawy amerykanów
acj*> sdyjcsl ma la możliwość utrzymania kulturowej tożsamości lub brak zainte- j hindusów w zakicsie ustosunkowali do stwierdzenia „nieposłuszeństwo osób
lesowania tego typu chęcią oraz niskie zainteresowanie w utrzymywaniu relacji dorosłych w stosunku do ich własnych rodziców jest niemoralne” , wówczas róż­
z innymi - to wskazuje na strategię marginalizacji). Oczywiście stosowanie wy­ nice są bardzo wyraźne - u hindusów 80% kobiet i 72% mężczyzn zgadza się
mienionych strategii zależy też od tego, na ile grupy, w stosunku do których ma z taką opinią, u amerykanów zgadza się z nią tylko 13 % kobiet i 19% mężczyzn
(za: Larsen, Buss 2005, s. 539).
następować pioccs akulturacji, są otwarte i tolerancyjne dla innych grup kultu­
rowych. W przypadku grup dominujących wymienione strategie nabierają inne­ Różnice kulturowe widoczne są w wielu innych właściwościach osobowo­
go charakteru - integracja przyjmuje charakter „wielokulturowości” , separacja ściowych. Obecnie często podkreśla się je w zakresie sposobu spełniania się
chaiaktci segregacji, marginalizacja charakter wyłączenia, a asymilacja charak­ nia” (self-construals) - za: Eid, Diener 2001. Wielu autorów różnicuje pomię­
ter zmiękczania jedności ( m elting pot). Każda z wymienionych strategii z pew- dzy niezależnym i współzależnym sposobem spełniania się „ja” (s e lf indepen­
dent- scIJ intet dependent). Niezależny sposób oznacza skupienie na wewnętrz­
Schcmal nr 21. Strategie akulturacji - propozycja J . Berry’ego nych jednostkowych właściwościach (tj. własnych dyspozycjach, motywach
i wartościach). W kulturach z dominacją tego typu „ja” ludzie stają się niezależ­
ni od diugich i podążają za icalizacją własnych celów —osoby z dominacją nie­
W ymiar dążenia do relacji Utrzym anie własnej kultury i tożsamości
zależnego „ja ” skupiają się na własnych cechach, zdolnościach i preferencjach
oiaz dążą do ich wyrażania w sposób publiczny i prywatny. Wzorzec osobowo­
ści, który charakteryzuje niezależny sposób spełniania się „ja” , jest określany
idiocentiyzmem ( idiocentrisni ), a kultury, w których dominuje ten wzorzec, są
nazywane kulturami indywidualistycznymi. Z kolei współzależne „ja” charak­
teryzuje się przekonaniem, że „ja” nie może być oddzielone od innych lub od
społecznego kontekstu. „ Ja ” jest częścią wszechobecnych relacji społecznych,
osoby ze współzależnym „ja ” regulują swoje zachowania przez koncentrację
na emocjach, myślach i działaniach innych ludzi. Wzorzec osobowości cha-
lakteiyzujący współzależne „ja” nazywany jest allocenlryzmem ( allocentrism )
-jest on dominujący w kulturach kolektywistycznych (społeczne normy mają
zapewnić harmonię z innymi, realizację zobowiązań społecznych i podtrzymy­
wać cele innych, którzy pozostają w relacji społecznej z jednostką) - por. Mar­
kus i Kitayama 1998.
Lee, Aaker i Gardner (za: Eid i Diener 2001, s. 870-871) ukazują, żc różni­
ce w konstruowaniu „ja” są związane z różnicami w zakresie sposobu regulacji
zachowań (zbliżanie vs unikanie). Sposób regulacji (lub poprawniej, regulacyj­
ne skupienie —regulatory fo cu ś) jest przez Lee i in. definiowany jako „rozszerze­
(za: Berry 2005, s. 297).
nie podstawowej hedonistycznej zasady zbliżania się-unikania, celem podjęcia
 182 Psychologia osobowości podmiot kształtowany w procesie adaptacji -od natury biologicznej ku naturze. 183

oddzielnych strategii samoregulacyjnych i zaspokojenia potrzeb” . Osoby o nie­ w pewnych specyficznych formach - np. entuzjazm był bardzo wysoko ceniony
zależnym ,ja ” koncentrują się na procesie promocji. Skupiają się oni na informa­ przez. Amerykanów, szacunek przez Greków, u zachodnich Indian duma); Chiń­
cjach, które są związane z osiąganiem (zbliżaniem się do) ich własnych aspiracji czycy traktowali uczucia negatywne jako bardziej użyteczne i konstruktywne
i życzeń. Ponadto, bardziej skupiają się na pozytywnej niż negatywnej informacji niż inne narody.
dotyczącej siebie samych. Z kolei osoby o współzależnym ,ja” są bardziej zorien­
towane na prewencję (zapobieganie) - koncentrują się oni bowiem bardziej na in­
formacjach, które chronią ich przed naruszeniem społecznych norm (są też bar­ 2.2.4. Religia jako forma transmisji kultury a osobowość
dziej czułe na negatywne informacje dotyczące nich samych). - na przykładzie hinduizmu
Przedstawione różnice mogą być oczywiście związane z doświadczaniem
emocji. Na przykład Stipek (tamże, s. 871) porównywała wartość uczucia dumy Wydaje się, że szczególne znaczenie w kreowaniu jednostkowej osobowo­
u Chińczyków i Amerykanów. Autorka odkryła, że dla Chińczyków duma jest ści ma religia. Systemy religijne w istocie proponują pewne wzorce zachowa­
bardziej akceptowalna za osiągnięcia, które przynoszą korzyść innym, niż za nia (zawarte w systemie wartości) i tworząc świadomość, uaktywniają pewne
osiągnięcia, które są związane z realizacją osobistych celów. Sommers (tamże) jednostkowe linie rozwoju osobowości. Mechanizm oddziaływania jest wów­
analizował emocje w małych grupach - występowały bardzo silne podobień­ czas istotnie bardzo silny. Zapewne jest tutaj obecne pewnego rodzaju prze­
stwa w zakresie emocji: „miłość” , „szczęście” , „radość” (różnice pojawiły się nikanie się stanów emocjonalnych, wartości - motywów, jak i ewentualnych
sankcji, które tworzą system nagród i kar. ł choć sama świadomość nie jest
osobowością - bo osobowość to pojęcie inne i opisujące indywidualność, to
Tabela nr 12. Podstawowe różnice pomiędzy niezależnym
jednak ma ona zupełnie podstawowe znaczenie dla możliwości kształtowania
a współzależnym „ja”
postaw, wartości, zachowań, a zwrotnie osobowości. Siła tych mechanizmów
osadza się na rudymentarnych składnikach: a) człowiek nie może się kształto­
Zm ienna Niezależne „ja" W spółzależne „ja" wać inaczej jak w interakcji z innymi; b) człowiek jest uwiarygodniony w swo­
Definicja Oddzielanie się od kontekstu Związanie z kontekstem jej indywidualności poprzez interakcje z innymi; c) człowiek ma świadomość
społecznego społecznym końca egzystencji i poszukuje odniesień do pewnych systemów wartości, któ­
Struktura Jedność, stabilność, spójność Elastyczność, zmienność re odkrywają sens, a których nieprzestrzeganie prowadzi jednocześnie do an­
Właściwości Wewnętrzne, prywatne Zewnętrzne, publiczne (status, tycypowanych ostrych sankcji (jak np. potępienia). Trudno sobie wyobrazić
(zdolności, myśli, relacje) role, uczucia) silniejsze mechanizmy kreujące świadomość i przekładające się na zachowa­
Zadania Być unikalnym Przynależeć, dopasować nie a potem charakter osobowości. Religia jako jeden z elementów tworzących
Wyrażać siebie samego Zajmować sobie właściwe kulturę określa bezpośrednio normy postępowania, można powiedzieć - kreuje
Realizować wewnętrzne miejsce
styl moralnego zachowania. Moralność rozumiana szeroko jako jakość realiza­
cechy Angażować się we właściwe
Promować własne cele działania
cji obyczajów, norm, standardów postępowania jednostkowego jest często klu­
Być bezpośrednim (powiedz, Promować cele innych czem do uchwycenia osobowości (wystarczy wspomnieć o analizach psycho­
co u ciebie) Być nie wprost (rozpoznaj, co analityków, którzy „moralność” lokują w podstawowej strukturze osobowości
u mnie) - jest nią superego). Jako przykład można podać analizę osobowości w trady­
Znaczenie innych Ewaluacja siebie - inni są Określanie siebie - relacje cji hinduistycznej.
ważni dla porównania z innymi w specyficznym Kluczowe pojęcia, które są stosowane przez hinduizm, stanowią podstawę
społecznego, doceniania kontekście określają mnie rozumienia kierunku rozwoju osobowości. Choć co prawda hinduizm ma bar­
Podstawa samooceny Zdolność wyrażania siebie, Zdolność przystosowania się, dzo wicie różnych odłamów, to jednak pewne zasady są wspólne i wywodzą
uwiarygodniająca wewnętrzne ograniczania siebie, się z ksiąg świętych, tj. Wedów i Upaniszad. Jednym z takich podstawowych
właściwości utrzymywania harmonii ze
przekonań jest przekonanie o powtarzalności migracji jednostkowej duszy (at­
społecznym kontekstem
man) w cyklu: narodziny-śmierć-ponowne narodziny (samsara). Drugie głów­
(za: McAdams 2006, s. 100). ne przekonanie dotyczy traktowania życia głównie jako cierpienia. Dlatego osią­
184 Psychologia osobowości
gnięcie wybawienia z wymienionego cyklu i stanie się jednym z duszy świata
(brahman) - Ij. absolutną rzeczywistością poza widzialnym i zwodniczym świa­
tem -jest ostatecznym celem każdego zaangażowanego hinduisly. Poza scunsa-
rą istotną silą jest suma jednostkowych dobrych i złych uczynków {kanna). Ja­
kość uczynków podlega naturalnym prawom akcji i reakcji, przyczyny i skut­
ku. Dobra ka n na może być osiągnięta przez życie zgodne z kosmicznym pra­
wem bycia (dhanna). Jeden z głównych aspektów dhanny reprezentuje sprawie­
dliwy świat, w którym wszystko ma swoje określone miejsce i określoną funk­
cję - dlatego każdy Hindus powinien realizować pewne prawa i normy oraz speł­
niać swoje obowiązki. Powyższe dotyczy czynienia tego, co właściwe dla jed­
nostki, rodziny, kasty, społeczności, świata. Tak więc, formy życia biologiczne­
go czy społecznego (czy jest się rośliną, czy zwierzęciem, czy człowiekiem, czy
atrakcyjnym lub nie itd.) są determinowane przez kannę, którą jednostka groma­
dzi i która staje się najważniejsza dla uwolnienia się z cyklu samsary. Powyż­
sze prowadzi do akceptacji praw, utrzymania kastowości itd. i warunkuje sposób
rozwoju osobowości.
Wśród wielu hinduskich filozofów ważne zdają się być analizy w tradycji
Sankhya, która jest bliska systemowi Yoga (proponuje ona metodę inlrospek-
cji dla weryfikacji podstawowych założeń analizy procesów poznawczych
Sankhya). Pierwszy poziom analizy to założenie, żc cierpienie jest wszech­
obecne a jego źródła można sprowadzić do trzech kategorii: a) wewnętrznych
czynników (chciwość, pragnienie, gniew); b) innych bytów (tj. krewnych, nie­
przyjaciół, przyjaciół, zwierząt); c) ponadnaluralnych czynników odpowie­
dzialnych za klęski, katastrofy (trzęsienia ziemi, powodzenie, susza). I co
prawda Sankhya nie zabrania szczęścia, ale wskazuje, że każde szczęście się
kończy i tym samym jest początkiem nowego cierpienia. Jak dalej podkreśla
Sankhya, drugi poziom analizy dotyczy relacji przyczyna-skulek, które są ze
sobą ściśle powiązane - skutek zawsze wspólegzysluje z przyczyną (np. choć
garncarz, tworzy naczynie z gliny w pewnym momencie czasowym, to poten­
cjalne stawanie się naczyniem jest immanentnic już wcześniej zawarte w gli­
nie nim to naczynie powstanie). Bazując na tak pojmowanej przyczynowo-
ści, Sankhya dalej twierdzi, że świat ludzkich doświadczeń wyrasta z tej zasa­
dy, która jest określana jako materia (prakrti). Umysł, ego i intelekt rozwijają
się z tej materii w efekcie poznawczych procesów, które mają swój początek
w naturalnej tendencji zmysłów i umysłu do rozgraniczania pomiędzy obiek­
tami, ich różnicowania i nazywania. Ta tendencja prowadzi jednostkę zarów­
no do fiksacji na preferencjach i antypatiach, jak i do tworzenia się intencji na
rzecz osiągania pewnych emocjonalnych stanów a unikania innych. Jednym
z ważniejszych rezultatów tego procesu jest rozwój ego i uczucia „mnie” , któ­
ry powoduje, że jednostka działa na rzecz siebie samego, a wręcz egoistycz­
nie. Z uwagi na to, że zadowolenie z tych osobistych interesów jest często za­
Podmiot kształtow any w procesie ad a p ta cji - o d n a tu ry b io lo g iczn ej ku n a tu rze ..
185.
kłócane pizez źiódla cierpienia, ukształtowanie się „mnie” (se/f) jest jednym
z głównych źródeł ludzkiego cierpienia. W tym momencie Sankhya dociera
do drugiej zasady, która współtworzy świat i która jest określana jako pnrtrsha
(świadomość, esencja ducha). Zakłada się bowiem, że musi istnieć podmiot
który doświadcza przyjemności i bólu i że ego albo intelekt nie może być tym
podmiotem, gdyż (podobnie jak emocjonalne stany) rozwija się z p ra krti Dla­
tego doświadczenie i świadczenie podmiotu musi być odmienne w swej natu­
rze od p urn sh a - podczas gdy p ra krti jest aktywne, ale bez świadomości, pu-
rtisha jest bierna i świadoma (purusha nic jest dotknięta przez p ra krti - ana­
logicznie jako odbicie księżyca nie dotyka czystej wody jeziora). Mecha­
nizmy w ramach p ra krti wiążą ludzki umysł z ideą, że p ra krti i purnsha są
tym samym, co pozwala zachować brak dystansu do takich emocji jak przy­
jemność, ból i inne. Niemniej, jeśli jednostka będzie zdolna do zrealizowa­
nia „me-przywiązania” ( anasakti ), wówczas będzie też zdolna do oddzielenia
prakrti oraz p u ru sh a i osiągnięcia zbawienia, jako ostatecznego celu. Podob­
nie jak w systemie Yogi, aby zyskać uwolnienie od cierpienia, jednostka musi
przejść uciążliwy i rygorystyczny trening w zakresie dyscypliny moralnej, fi­
zycznej i umysłowej, w którym stadia moralnego i fizycznego treningu stają
się fundamentem przejęcia władzy przez umysł. Moralna dyscyplina prowadzi
do powstrzymywania się od słabości, jak np. myśli i działań krzywdzących in­
nych (za: P. Chakkarath 2005).
Cztery cele życia ludzkiego stają się podstawowe: a) prawość, odpowiedzial­
ność i moralne postępowanie zgodnie z obowiązkami jednostkowymi, społecz­
nymi i religijnymi; b) osiąganie ekonomicznych sukcesów, bogactwa i władzy
po to, aby utrzymać rodzinę i gospodarstwo; c) zadowolenie z pragnień ciaia
i umysłu w łoimie pasji, emocji i popędów; ponadto, zadowolenie z autentycz­
nych piagnień ludzkich jak sztuka, muzyka, smak jedzenia, sport, małżeńska
miłość, synowskie, ojcowskie, matczyne uczucie itd. tak długo jak nie pozostaje
to w konflikcie z dhanną (pierwszym celem życia); d) uwolnienie od samsara
(cyklu życia). Powyższe cele tworzą świat wartości, który ma kreować osobo­
wość. Przy tym, idealny rozwój człowieka oznacza realizację nieco innych, wła­
ściwych danym okresom życia wartości. Cztery stada rozwoju uważa się za klu­
czowe: a) stadium dziecięce (hrahmacharya) - zaczyna się wtedy, gdy dziecko
idzie do szkoły, a jego celem jest zdobycie wiedzy, ukształtowanie charakteru
i nauczenie się brania na siebie odpowiedzialności; b) stadium zaczynające się
małżeństwem (grihastha ), cechuje się koniecznością spełniania trzech zobowią­
zań - służenia Bogu, służenia świętym i mędrcom, służenia przodkom oraz dą­
żenia do wymienionych wcześniej celów życiowych (jednym z ważnych zadań
jest posiadanie syna - pewne obowiązki religijne muszą wykonywać mężczyź­
ni), c) stadium, w którym spełnione są wcześniej opisywane obowiązki —za­
czyna się z reguły, gdy dzieci osiągają dorosłość; w tym okresie następuje stop­
 186 Psychologia osobowości Podmiot kształtowany w procesie adaptacji - od natury biologicznej ku naturze.
187
niowe wycofywanie się z aktywnego życia i poświęcanie czasu na studiowa­
wnętizny cci, a poczucie bezpieczeństwa czy zdrowie fizyczne jako bardziej
nie pism, medytacje i kontemplację; d) stadium, kiedy osoba mentalnie zrywa
wewnętrzny cel; wspólnotowość jest też bardziej traktowana jako zapewnia­
więzi ze światem i oddaje się medytacji i kontemplacji oraz rozważa tajemni­ jąca realizację samotranscendencji).
ce życia. W osiąganiu celów i przechodzeniu przez kolejne etapy życia pomoc­
ne są rozmaite rytuały ułatwiające czy uświadamiające wymiary życia i rozwo­ Schemat nr 22. Uniwersalny kołowy model kategorii celów
ju (rytuały symbolizują trzy różne formy narodzin - biologiczną, psychologicz­
ną i społeczną).
Sam otranscendencja
Powyższe, ogólnie opisane reguły dla jednostki wzrastającej w tej kultu­
rze stanowią poważne wyzwanie - jednocześnie one kreują w niej świadomość
pewnych powinności i określają charakter rozwoju. Zinternalizowany system
znaczeń, stając się regulatorem zachowania, będzie też wyznaczał lub umożli­
wiał wykształcenie się pewnych jednostkowych właściwości osobowościowych.
Wartościowe byłyby empiryczne badania pokazujące odmienność, nie tylko na
■poziomie umysłowości i jakości relacji z innymi, rozwoju jednostkowych wła­
ściwości w zależności od rodzaju religii, w jakiej wychowują się różne osoby.
Jest to dość otwarte i obiecujące pole do dalszych analiz, bardzo użytecznych
w psychologii osobowości.

2.2.5. Uniwersalia kulturowe a osobowość

Trzecie podejście uwzględnia uniwersalia kulturowe. Wydaje się, że jej wyra­

zem są badania nad Wielką Piątką. Pomijając pewne różnice, analizy generalnie
zdają się potwierdzać pewną zbieżność określeń charakteryzujących W P w róż­
nych kulturach (por. analizy De Raad 1998). Jedne z najnowszych badań prowa­
dzone przy pomocy NEO-P1-R, na dużej grupie 12 156 osób reprezentujących
51 kultur (narodowości), potwierdziły wcześniejsze przypuszczenia, że general­
nie Europejczycy i Amerykanie mają wyższe wyniki w ekstra wersji niż Azja­
ci i Afrykańczycy. Do narodów cechujących się wysokim neurolyzmem należeli
Fizyczne„m nie" (se/f)
Francuzi, Włosi, Słowacy, Maltańczycy, Czesi, Polacy, jak i ludność z Południo­
wej Ameryki (Brazylijezycy, Argentyńczycy), a najniższym Meksykanie, F ili­
(na podstawie: Grouzet i in. 2005).
pińczycy, Puertorykańczycy, Austriacy, Niemcy czy też Chilijczycy (MeCrae,
Terracciano 2005).
inteiesujące są również analizy nad postrzeganiem cech osobowości kobiet
Z kolei analizy treści celów przeprowadzone przez Grouzet i in. (2005) na
i mężczyzn. Williams i Best (za: Larsen, Buss 2005, s. 553-554) analizowali dane
próbie 1854 studentów pochodzących z 15 kultur ujawniły też pewne upo­
z badań studentów z 30 krajów prowadzonych przez 15 lat (byli to studenci z Eu­
rządkowania, sprowadzając całość celów do dwóch wymiarów: cele we-
ropy, Azji - Japonia i Indie, Południowej Ameryki oraz Afryki). Studenci, po­
wnętrzne-zewnętrzne (np, samoakceptacja-popularność) oraz samotranscen-
sługując się listą 300 przymiotników, zaznaczali, które z określeń charakteryzu­
dencja-lizyczne „mnie” (np. duchowy rozwój-hedonizm). Analizy pozwoliły
ją mężczyzn, a które kobiety (oraz obie pici). Po przeprowadzeniu analizy staty­
nakreślić kołowy model, na którym można zlokalizować dominujące wspól­
stycznej okazało się, że pomiędzy różnymi nacjami występują istotne podobień­
ne cele, choć w różnych kulturach mogą one być nieco odmienne (np. w bied­
stwa. Poniżej w tabeli przedstawiono wykaz określeń podzielanych przez wszyst­
niejszych społecznościach sukces finansowy jest traktowany jako mniej ze-
kich badanych.
 188 Psychologia osobowoSci P o d m io t kształtowany wprocesie adaptacji -od natury biologicznej ku naturze.
189

Tabela nr 13. W spólne kulturowo cechy przypisywane mężczyznom i kobietom ba najbardziej fascynująca dla teoretyków osobowości - dlaczego ludzie różnią
się w tych procesach adaptacji. Traktowanie bowiem jednostki jako istoty reak­
Cechy charakteryzujące m ężczyzn Cechy charakteryzujące kobiety tywnej, która ze swoim potencjałem rozwojowym wchodzi w interakcję z otocze­
Aktywny niem, nie wyjaśnia w pełni zmienności lub odmienności zachowań nawet w ra­
Pretensjonalna
Żądny przygód mach podobnych warunków życia lub warunków kreowanych przez daną kul­
Serdeczna
Agresywny turę. Nie ulega wątpliwości jednak waga tych uwarunkowań - wszak właściwo­
Doceniająca (wdzięczna)
Arogancki ści jednostkowe nabierają pewnego charakteru dzięki interakcji z innymi ludźmi,
Ostrożna (rozważna)
Autokratyczny Zmienna
inaczej się przejawiają w zależności od proponowanych przez daną kulturę stref
Apodyktyczny Czarująca
wartości, inaczej się kształtują w zależności od wzmacnianych przez społeczność
Gruboskórny (szorstki) Zależna
i jej kulturę motywów, potrzeb itd. Dlatego cenne jest zrozumienie mechanizmów
Zarozumiały (przemądrzały) Emocjonalna
nie tylko adaptacji do warunków życia, ale i problemów związanych z ewokacją,
Przedsiębiorczy Lękliwa transmisją kultury. Wydaje się, że szczególnie znaczące dla psychologii osobowo­
Realistyczny Wielkoduszna ści mogą być jednak badania nad uniwersaliami kulturowymi - odkrycie tego, co
Głośny Skromna jest wspólne, pomimo różnic kulturowych, zdaje się bowiem prowadzić do odkry­
Okropny (wstrętny) Nerwowa
wania samej natury indywidualności.
Pewny siebie (zadufany w sobie) Cierpliwa
Oportunistyczny Miła
Poszukujący przyjemności Pruderyjna
Dokładny Wrażliwa (czuła)
Porywczy Sentymentalna
Lekkomyślny Pobłażliwa
Pozer Nieśmiała (płochliwa)
Hardy (nieustępliwy) Ciepła_________

(za: R.J. Larsen, D.M. Buss, 2005, s. 554).

Podsumowanie

Człowiek ze swoimi właściwościami naturalnymi, z których chyba zdolność

do adaptacji i uczenia się są podstawowe, jest istotą w podstawowej mierze pod­
legającą wpływom środowiska społecznego i jego kultury. To założenie zdaje się
być podstawą dalszych interpretacji badaczy i teoretyków reprezentujących po­
dejście ewolucyjne lub podejście kulturowe. Wciąż pozostają do rozwiązania pro­
blemy zrozumienia mechanizmów, na których te oddziaływania się osadzają. Me­
chanizm adaptacji jest jakąś ogólną zasadą, niemniej niejasność wciąż budzi indy­
widualny styl tej adaptacji. Właśnie ta indywidualność (jej styl adaptacji) jest chy-

Rozdział VII
Właściwości natury i jej sposób
spełniania się w interakcji z otoczeniem
- sięgając ku przeszłości, która wciąż ma
znaczenie. Ewolucja podstawą osobowości
Teorie S. Freuda i C.G. Junga nawiązują do interpretacji osobowości w kate­
goriach procesów ewolucyjnych oraz do nakreślonych przez Freuda zasad inter­
pretacji, pozostającej poza świadomością, wrodzonej energii. To je łączy i jest ar­
gumentem przemawiającym na rzecz prezentacji tych teorii w jednym rozdzia­
le. Osadzenie w tych zasadach jest jednocześnie przyczyną ich zróżnicowania.
Freud akcentował ścisły związek osobowości z procesem ewolucji biologicznej
(jednostka przejmuje w procesie ewolucji siły natury), Jung związek osobowości
z procesem ewolucji kultury (jednostka przejmuje w procesie ewolucji siły kul­
tury) ewolucja jednak jest kluczowa u obu autorów. Efektem tego zróżnicowa­
nia jest odmienna interpretacja mechanizmów rozwoju osobowości. Natura bio­
logiczna spełnia się w kulturze i społeczności, z niej wylania się jednostkowość,
dlatego też człowiek jest zdeterminowany przez te układy sil (stąd zasady przy-
czynowośei i delerminizmu będą podstawowe w interpretacji Freuda); „natura
kulturowa” nie tylko determinuje jednostkowość, ale jako postać bardziej „płyn­
na” może być przez tę jednostkowość modyfikowana (kultura ma w sobie wymiar
twórczy) —stąd nie można mówić o pełnej determinacji rozwoju, lecz o dyspozy­
cjach wykorzystywanych na rzecz realizacji samego siebie (dlatego rozwój oso­
bowości ma charakter teleologiczny i w świetle tej zasady należy dokonywać in­
terpretacji osobowości - co jest właściwe teorii Junga). Od powszechności ku in­
dywidualności to linia również uzasadniająca zestawienie tych tak odmiennych
propozycji teoretycznych. U obu autorów podstawą jest wskazanie na powszech­
nie występujące u ludzi dyspozycje - czy to w formie popędów biologicznych,
czy też w formie archetypów (struktur kształtowanych w procesie ewolucji kultu-
Wlaściwoici natury i jej sposób spełniania się w interakcji zotoczeniem - sięgając ku.
191
ry). Z tej powszechności i sposobu jej spełniania wylania się jednostkowość i ja­
kość osobowości. U obu autorów podkreślane jest też podstawowe znaczenie nie­
świadomości - nieświadomości jako źródła popędów i archetypów; to są siły, któ­
re odpowiadają za proces adaptacji i rozwoju osobowości.
1. Podmiot i jego potrzeby naturalne w interakcji
- psychoanaliza S. Freuda
Ewolucyjny punkt widzenia staje się kamieniem węgielnym dla rozważań
jednego z najbardziej znanych myślicieli współczesnej psychologii, Zygmunta
Freuda (1856-1939). Wielowątkowość i pewnego rodzaju niska dbałość o pre­
cyzję lub wiarygodność wywodów stanowią niejednokrotnie o trudności pre­
zentacji tej teorii. Freud pisał dużo, bazował głównie na obserwacji i własnej
intuicji badawczej, stąd też jego analizy często mają charakter rozważań, nie
zawsze podporządkowanych pod ścisłe wymogi naukowe (por. Freud 1994,
1995, 1996, 1997, 1998, 1999). Ewolucyjny punkt widzenia Freuda oznacza
w tym wypadku z jednej strony podporządkowanie się zasadzie determinizmo-
wi i przyczynowości, natomiast z drugiej analizę zjawisk psychicznych w kate­
goriach naturalnych, wrodzonych, biologicznie uwarunkowanych dążeń.
Teoria Freuda powstawała w pewnej przestrzeni historycznej (epoka wikto­
riańska, która tworzyła klimat pewnej powierzchownej sztuczności zachowań,
a Freud by 1 oryginalny i przekorny, chcąc przeciwstawić się temu, co wydawa­
ło się oczywiste) oraz pod wypływem wielu trendów intelektualnych. Do podsta­
wowych należały:
- filozofia (idee A. Schopenhauera i F. Nietzschego, który twierdził, że przeko­
nania moralne wyrastają na podłożu uwewnętrznionej agresji. W pewnej mie­
rze wymienione osoby miały wspólne poglądy na wolę, wagę seksualności
i represję nieakceptowanych doświadczeń czy zdominowania rozumu przez
emocje. Istotne znaczenie miały też idee F. Brentany —jego psychologia aktów
i pojęcie intencjonalnośei czy wreszcie pośrednio 1. Kant —wymiar determina­
cji przez podświadomość);
- biologia i medycyna (oczywisty wpływ idei K. Darwina; E. Brücke, któ-
ly podkreślał podstawowe znaczenie fizycznych i chemicznych uwarunko­
wań; FI.L.F. von Helmholtza, twórcy zasady zachowania energii; z medycyny
szczególnie ważną postacią był J.M. Charcot i jego metoda hipnozy stosowa­
na na pacjentach histerycznych);
 192 Psychologia osobowości
- kultura (szczególnie znaczenie miała literatura; np. J.W. von Goethe,
F. von Schiller - oni szukali podstaw twórczości w nieświadomości; wpływ nie­
mieckiego poety romantycznego Klemensa Brentano; literatura judaistyczna;
- księga Wyjścia ze Starego Testamentu zdaje się nasunęła Freudowi pomysł po­
działu aparatu psychicznego na trzy warstwy - superego to Bóg i tablice przy­
kazań, ego to Mojżesz trzymający tablice i pośrednik pomiędzy Bogiem i lu­
dem, id to lud opanowany przez własne pragnienia, popędy).
W istocie Freud, stawiając sobie za cel przekroczenie tak kłopotliwego w psy­
chologii klasycznej dualizmu, poszukiwał takiego odniesienia, które pozwalałoby
od razu analizować zjawiska psychiczne jako coś, co ma naturę psychofizyczną.
Jak twierdzi J.M . Jones (1995, s. 14 18), Freud rozpoczynał swoje analizy od
nawiązania do kartezjańskiego dualizmu „umysl-cialo” , gdzie umysł to myśle­
nie, a ciało to afekty. Ucieczka od dualizmu kartezjańskiego stała się jednak moż­
liwa dzięki koncepcji popędów. Popędy popychają do działania; jeśli ono się speł­
nia, wówczas mamy odpowiadające ich działaniom (tych popędów) przetwarza­
nie rzeczywistości. Jeśli działanie nie jest spełnione, wówczas energia popędowa
przechodzi do „wnętrza ciała, prowadząc do eksprcsywnych ruchów... i manife­
stacji afektów” (tamże, s. 14). Innymi słowy, zablokowane działanie prowadzi do
afektu. Freud bardzo wcześnie podejmował się analizy problematyki afeklywnc-
go życia. Pierwotnie wskazywał on na to, że afekt jest ilością energii (lub sumą
pobudzenia), która towarzyszy zdarzeniom psychicznego życia. Później, kiedy
odkrył, że u pacjentów traumatyczne wspomnienia nie stanowiły rzeczywistych
przeżyć, ale były fantazjami, pojawiła się właśnie myśl o podstawowej roli popę­
dów. Ujmując rzecz w kategoriach metafizycznych, działanie zostało przez Freu­
da potraktowane jako coś pierwotnego, świadczącego o istocie bytu ludzkiego,
natomiast afekty stały się czymś pochodnym, wtórnym (w rezultacie mogą być
one traktowane tylko jako „procesy rozładowania napięć” ). Teoria popędów na­
brała charakteru mocy metafizycznej, natomiast afekty pozbawione zostały swo­
jej roli bycia procesami pierwotnymi. Zostały one podporządkowane temu co jest
bardziej pierwotne - tj. popędom.
Jeśli popędy stają się podstawą, to i w sposobie ich spełniania się powinna być
zawarta odpowiedź na pytanie o mechanizmy rozwoju i patologii osobowości.
Freud pisał, iż „jeśli pragniemy analizować życie umysłowe z biologicznego
punktu widzenia, wówczas instynkt ujawnia się jako pojęcie graniczne pomię­
dzy umysłowym a fizycznym, będące zarówno umysłową reprezentacją bodź­
ców pochodzących z organizmu i przenikających do umysłu, jak i jednocześnie
miarą zapotrzebowania na energię umysłu w konsekwencji jego związku z cia­
łem” (Freud 1966, s. 20).
Zasadniczo, jak twierdzą niektórzy autorzy, trafniejsze jest posługiwanie się
pojęciem impulsu lub popędu, a nie instynktu (por. Frager, Fadiman 1998, s. 23),
Właściwości natury i je j sposób spełniania się w interakcji z otoczeniem - sięgając ku...
choć wciąż nie ma w tym względzie jednoznaczności (por. Freud 1966). Popędy
czy impulsy są pewnego rodzaju presjami działającymi poza świadomością i wro­
dzonymi reprezentacjami psychicznymi wewnętrznego, somatycznego źródła po­
budzenia. Reprezentacja psychiczna nazwana jest pragnieniem, a pobudzenie or­
ganiczne, z którego pragnienie wynika, nazywa się potrzebą. Na przykład, stan ob­
niżonego cukru we krwi to potrzeba, a odczuwanie głodu to pragnienie. Pragnienie
ma charakter motywu, ono działa jako motyw. Wszystkie impulsy (popęd) razem
wzięte stanowią sumę energii psychicznej, będącej do dyspozycji osobowości.
Freud wyróżnia cztery podstawowe cechy popędu:
a) źródło (to somatyczny proces przebiegający w organach lub częściach ciała,
którego wynikiem jest stymulacja reprezentowana w umysłowym życiu przez
popęd. Być może jest to proces natury chemicznej, mechanicznej lub innej
- do końca nie wiadomo, jak twierdzi Freud);
b) siła - impclus (przez siłę Freud rozumie motoryczny element impulsu - popę­
du, ilość siły albo miarę zapotrzebowania na energię, jaką popęd reprezentuje;
każdy popęd jest formą aktywności);
c) cel (w każdym przypadku celem popędu jest zadowolenie, które może być
osiągnięte przez usunięcie stanu stymulacji płynącej ze źródła popędu. Choć
cel popędu pozostaje niezmienny, to jednak może być on osiągany różnymi
sposobami. Popęd może spełniać się po prostu poprzez realizację bliższych lub
przejściowych celów, powiązanych ze sobą lub wzajemnie zastępowalnych.
Innymi słowy, z uwagi na to, że usunięcie stymulacji nie zawsze może być do­
konane bezpośrednio, popędy mogą mieć cele pośrednie - np. celem pośred­
nim w przypadku głodu może być zdobywanie pokarmu);
d) obiekt (jest to najbardziej zmienny element w popędzie i pierwotnie z nim
niczwiązany; wiąże się on z popędem tylko wtedy, gdy jest szczególnie ko­
rzystny w osiąganiu jego zaspokojenia. Obiektem może być osoba, przedmiot,
część ciała ild. Obiekt może ulec zmianie w ciągu życia; bardzo ważną rze­
czą jest jego zdolność do przemieszczania energii popędu. Również może być
tak, że ten sam obiekt służy zaspokojeniu kilku popędów jednocześnie. Przy­
padki ścisłego związania popędu z danym obiektem wskazują na stan fiksacji
- zdarza się to we wczesnych stadiach rozwoju człowieka) (za: S. Freud 1966,
s. 20-21).
Różnice w wytwarzanych przez różne popędy efektach umysłowych związa­
ne są z różnicami w źródłach popędu. Freud proponuje wyróżnienie dwóch grup
pierwotnych popędów: popędy życia (Eros) oraz popędy śmierci (Thanatos).
Popęd życia obejmuje właściwy niezahamowany popęd seksualny oraz wy­
wodzące się z niego popędy, ograniczane przez cel i podlegające sublimacji,
a także popęd samozachowawczy (przypisany ego —stąd nazwane są one popę­
dami ego). Można byłoby też w nieco uproszczonej formie powiedzieć, iż popę­
dy życia obejmują reprodukcję (czyli instynkty seksualne) oraz podtrzymywanie
194 Psychologia osobowości W łaściwości natury i je j sp o só b spełniania się w interakcji z otoczeniem - sięgając ku.

życia (głód, pragnienie). Podłożem popędów seksualnych jest stymulacja z róż­ Schemat nr 23. Organizacja popędów w teorii S. Freuda
nych erogennych obszarów ciała. W sumie powyższe popędy rozwijają się nie­
zależnie od siebie i w określonej kolejności, a dopiero w okresie dojrzewania zo­ Obiekty, na które
stają skoordynowane, służąc wspólnie funkcjom rozrodczym. Jeśli człowiek nie skierowana jest
przejdzie z powodzeniem przez kolejno pojawiające się stadia rozwoju, wówczas energia popędów
może nastąpić przemieszczenie energii seksualnej na niewłaściwe obiekty, przed­
mioty, osoby, czynności itd.
Przy czym, co należy podkreślić, popęd seksualny i popęd płciowy to są inne
pojęcia.
Ważna jest jednak jeszcze inna kwestia - przełożenie lub związki biologiczne­
go zaplecza z warstwą psychiczną. Poza biologiczną warstwą, popędy mają psy­
chiczne aspekty (oddaje je wprowadzone pojęcie id - które ma opisywać tę war­
stwę aparatu psychicznego, która obejmuje wrodzone właściwości umysłu, szcze­
gólnie umysłową reprezentację dwóch omawianych kategorii popędów; id jest
źródłem i „rezerwuarem” energii psychicznej zaczerpniętej i pochodzącej z popę­
dów). Umysłowa (w znaczeniu - psychiczna) siła pochodząca z Erosa jest okre­
ślana jako libido. Innymi słowy, jest to siła która reprezentuje w aparacie psy­
chicznym popęd seksualny. Na poziomie biologicznym (komórkowym) celem ży­
cia czy też. popędów seksualnych jest przywrócenie i utrzymanie większej jedno­
ści komórek, natomiast na poziomie psychologicznym celem libido jest zyskanie
przyjemności poprzez jedność seksualną z inną osobą. Stąd też libido podlega za­
sadzie przyjemności, oznaczającej dążenie do natychmiastowej gratyfikacji libi-
dinalnych impulsów (nacisków). Przyjemność zdaje się 11 Freuda sprowadzać do Źródło: opracowanie wiasne.
rytmu pomiędzy wzrostem lub obniżeniem stymulacji.
Popędy śmierci, jako druga, biegunowo przeciwna kategoria popędów, Zarówno Libido, jak i Mortido mają swoje źródła w energii organizmu (ener­
wskazują na sprowadzanie życia organicznego z powrotem do stanu martwe­ gia psychiczna czerpie się z transformacji energii metabolicznej - choć mecha­
go (Freud 1994, s. 82). Cel popędu ma charakter regresywny, czego świadec­ nizm przechodzenia energii fizycznej w psychiczną nie jest znany).
twem jest dążenie do likwidacji lub zmniejszenia pobudzenia (czyli poprzez to Działanie tych dwóch kategorii popędów jest, jak sądzi Freud (tamże, s. 82),
następuje powrót do uprzedniego stanu, który istniał przed aktywnością popę­ aktywne w każdej cząstce żywej substancji, choć nie w jednakowej proporcji - co
du). Thanatos jest reprezentowany w aparacie psychicznym jako Mortido (takie wskazuje na dominującą zasadę determinizmu i traktowania ewolucji jako podsta­
określenie zaproponował Arndt - 1974, s. 137), a jego przejawami są zachowa­ wy interpretacji zachowań. Popędy mają także charakter konserwatywny lub zacho­
nia agresywne, nienawiść, destrukcyjność. wawczy, jako ze ich celem jest zachowanie równowagi organizmu. I wreszcie, po­
Na początku Freud podkreślał, że Thanatos i Mortido zdają się podlegać za­ pędy powtarzają się tyle razy, ile razy występuje cykl zdarzeń rozpoczynający się
sadzie powtarzalności -kompulsji, która na poziomie psychicznym oznacza dą­ pobudzeniem a kończący się uspokojeniem - ten aspekt instynktu nazywany jest
żenie do przywracania wcześniejszego stanu rzeczy (Freud tę kategorię popędu pizymusem powtarzania. Każde powtarzanie prowadzi do rozwoju opanowania.
wprowadził pod wpływem osobistych doświadczeń z okresu I wojny światowej Stąd Freud podkreśla, iż „popędem byłoby więc właściwe organizmom żywym dą­
- np. u kombatantów wojennych z nerwicą obserwował wysiłki na rzecz przywró­ żenie do odtwarzania wcześniejszych stanów, które organizm ten musiał pod wpły­
cenia stanu przed chorobą - por. Freud 1995, s. 259-268). Wyjście z tej zasady do­ wem zewnętrznych sił zakłócających porzucić, rodzaj elastyczności organicznej
prowadziło autora omawianej teorii do przyjęcia zasady nirwany rozumianej jako albo, jeśli ktoś woli, wyraz inercji w życiu organicznym” (S. Freud 1994, s. 33).
dążenie do doprowadzenia napięcia do możliwie najniższego poziomu (stan zupeł­ Aby zrozumieć zachowanie i rozwój osobowości, należy przede wszystkim
nego braku napięcia jest osiągalny tylko w śmierci) - za: Arndt 1974, s. 140. rozpoznać zasady i sposoby przemieszczania się energii ujętej w formę różnych
196 Psychologia osobowości Właściwości natury i jej sposób spełniania się w interakcji z otoczeniem - sięgając ku... ) 97

jakościowo popędów. Relacje pomiędzy dwiema kategoriami popędów są bezpo­ Schemat 111 24. Topograficzny model aparatu psychicznego
średnie i bardzo ścisłe, co pozwala wyjaśnić pewne zaburzenia zachowania. Na według teorii S. Freuda
przykład, narcystyczne tendencje są często efektem lokowania energii seksualnej
w ego (czym innym jest jednak narcyzm dziecięcy i młodzieńczy - stanowi on
normalny stan), sadyzm i masochizm są przykładami współdziałania popędu sek­ Świadomość
sualnego i śmierci (agresji) - por. Freud 1994, s. 47-5 1 oraz 83-88.
Mając na uwadze samą naturę energii oraz jej rozdzielenia na różne kategorie Przedświadomość
popędów, trudno nie przyjąć, że muszą one pozostawać poza świadomością pod­
miotu (możemy jedynie uświadomić sobie pewne pragnienia, trudno natomiast
zachowywać świadomość źródeł wielu pragnień). Stąd m.in. uzasadniona kon­
centracja na tym, co się kryje w sferze pozaświadomej, i co tym samym może wa­
runkować sposoby zachowania się człowieka. Nie jest to zatem tylko argument
z kręgu zachowań patologicznych, co tak często przypisuje się Freudowi. Można
powiedzieć, że procesy świadome w istocie mogą mieć charakter przejściowy, na­
tomiast prawdziwą rzeczywistością psychiczną jest nieświadomość (Freud 1994, Nieświadomość
s. 60-61). Jeśli jednak podstawą psyche jest natura biologiczna, która jest prymi­
tywna i aspołeczna, to i procesy nieświadome muszą być jakoś irracjonalne, poza-
kontrolowalne. To dopiero kultura i świadomość jednostkowa, wykorzystując je,
mogą jednocześnie ich energię kanalizować w pewne działania i obiekty. Dodat­
kowe, a być może i często zasadnicze argumenty wskazujące na wagę pozaświa-
domych procesów, pochodzą już z obserwacji zachowań ludzi w różnych sytu­
acjach. Szczególnie istotne są zmiany zachowań pod wpływem hipnozy (tzw. su­
gestia posthipnotyczna), marzenia senne (co prawda jednostka jest świadoma tre­
ści marzeń sennych, natomiast nie jest świadoma, jakie są rzeczywiste znaczenia
tych treści), luki pamięci (zapominanie, tego co się przeżywało), przejęzyczenia
tym, że pierwsze z nich łączy się z materiałem, który pozostaje nieznany, podczas
słowne i w piśmie (jeśli jednostka nie jest świadoma przyczyn tych przejęzyczeń,
gdy to ostatnie wiąże się z wyobrażeniami słownymi” . I dalej „tymi wyobrażenia­
pomyłek, nie będzie też uświadamiać sobie ich samych). Jak pisze Freud (tamże,
mi słownymi są resztki wspomnień - były one kiedyś postrzeżeniami i, jak wszyst­
s. 60) „podział psychiki na świadomość i nieświadomość jest podstawowym zało­ kie resztki wspomnień, mogą zostać ponownie uświadomione” (tamże, s. 66). Nie­
żeniem psychoanalizy i stwarza jedyną możliwość zrozumienia równic częstych, świadomość pozostaje poza rzeczywistością zewnętrzną (nie ma do niej bezpośred­
co istotnych patologicznych procesów w życiu psychicznym” . niego dostępu) i nie podlega wpływom czasu (tzn. impulsy, popędy, życzenia są
Do pojęcia nieświadomości Freud doszedł na podstawie zjawiska wyparcia poza wymiarem czasu, one po prostu pozostają; przeszłość jest jak teraźniejszość,
i oporu, obserwowanego u własnych pacjentów. Treści wyparte stały się modelem teraźniejszość jak przeszłość). Ponadto, w nieświadomości nie istnieje stan negacji
nieświadomości —jak podkreśla Freud. Nieświadomość jest dwojakiego rodzaju, lub zmiana stopnia pewności (co ma miejsce w sferze świadomej, gdzie stan prze­
obejmując treści, które mogą być uświadomione oraz treści niemożliwe do uświa­
konania o czymś, pewności przypisywanej jakimś zdarzeniom jest kluczowy); nie­
domienia. Pierwszy rodzaj nieświadomości zostaje określony jako przedświado- świadomość jest też wolna od sprzeczności (to co ma miejsce w świadomości, gdzie
mość, natomiast drugi rodzaj jako nieświadomość. Nieświadomość obejmuje więk­ sprzeczność jest często niemożliwa do pogodzenia i wyzwala stan napięcia - np.
szą część całej psychiki i składa się z popędów, impulsów determinujących zacho­ miłość i nienawiść są sprzeczne dla świadomości, a w nieświadomości mogą takie
wania (jest to podstawa dynamiki psychicznej), natomiast przedświadomość skła­ pozostawać) i jej energia jest bardziej płynna, łatwiej się przemieszcza (wymiar mo­
da się z wcześniej werbalizowanych treści, które zostały zapomniane i które mogą bilności). W efekcie, można przyjąć, że świadomość stanowi tylko powierzchnię
być ponownie przypomniane. Jak pisze Freud (1994, s. 65), „[...] faktyczna różni­ aparatu psychicznego, natomiast prawdziwą rzeczywistością psychiczną jest nie­
ca pomiędzy nieświadomym i przedświadomym wyobrażeniem (myślą) polega na świadomość i na jej analizie winna się koncentrować psychologia.
198 Psychologia osobowości Właściwości natury i jej sposób spełniania się w interakcji z otoczeniem -sięgając ku. 199

Całość psychiki można porównać do góry lodowej - niewielka część wystają­ Tabela nr 14. W łaściwości elem entów struktury aparatu psychicznego
ca ponad powierzchnią wody obrazuje świadomość, część pozostająca bezpośred­ (osobowości) - teoria S. Freuda
nio pod taflą wody, do której można jednak, dotrzeć to przedświadomość, i naj­
_ - '
bardziej zanurzony oraz największy obszar bryły to nieświadomość (jest to tzw. ID EGO SUPEREGO
topograficzny model aparatu psychicznego). Natura Reprezentuje Reprezentuje Reprezentuje
Podział na świadomość, przedświadomość i nieświadomość zostaje uzupełnio­ biologiczne zaplecze. psychologiczne społeczne zaplecze.
ny przez model strukturalny aparatu psychicznego uwzględniający jego jakościo­ zaplecze.
wo odmienne elementy. Należą do nich: id (ono), ego i superego. Id jest najstarszą Elementy składowe Popędy, impulsy. Mnie (self). Sumienie, idealne ego.
częścią aparatu psychicznego i zawiera wrodzoną reprezentację psychiczną popę­ Orientacja na Na bezpośrednią Na teraźniejszość. Na przeszłość.
dów (czyli z idu pochodzi energia psychiczna kanalizująca się w różne kategorie wymiar czasu teraźniejszość.
popędów). Id nie ma kontaktu z rzeczywistością, nie kieruje się racjonalnością, nie poziom Nieświadome. Świadome Świadome
świadomości i nieświadome. 1nieświadome.
rozpoznaje wartości dobra czy zła. Można sądzić, że jest to struktura ślepej ener­
Energia Jest jej źródłem. Dysponuje i kontroluje Powstaje dzięki
gii psychicznej, której celem jest osiągnięcie gratyfikacji czy zadowolenia. Na ba­
energię, inwestuje inwestowaniu energii
zie id, pod wpływem świata zewnętrznego (tym światem zewnętrznym jest także energię na rzecz przez ego w proces
ciało) i za pośrednictwem świadomych procesów percepcyjnych, kształtuje się dru­ rozwoju rozumowania, Identyfikacji (kateksja
ga struktura - ego. Ego przejmuje lunkcje kontrolujące i sterujące zachowaniem myślenia, ku innym obiektom
jednostkowym (reprezentuje ono to, co można określić mianem rozumu i rozwa­ abstrahowania. i interloracja).
gi, w przeciwieństwie do id, obejmującego wszelkie namiętności); rządzi ono, jak Zasada Przyjemności Rzeczywistości. Doskonałości.
to określa Freud, dopływem pobudzeń w kierunku świata zewnętrznego. W istocie i nirwany.
ego jest swego rodzaju „instrumentem” id, gdyż ma umożliwić realizację jego za­ Cel Poszukuje Odróżnia to, co Zapewnienie
przyjemności, unika w umyśle, od przestrzegania prawa,
miarów, a jednocześnie czerpie z niego całą swoją energię. Ta energia czerpana z id
dyskomfortu. tego, co w świecie moralności; dążenie
zostaje wykorzystywane na rzecz rozwoju sprawności, które będę skuteczniej słu­
zewnętrznym, to, co do idealnego ja.
żyły zaspakajaniu potrzeb. Można powiedzieć, że ego dla spełnienia swoich zadań prawdziwe, od tego,
rozwija i posługuje się procesem wtórnym, który sprowadza się do logicznego my­ co fałszywe; przez to
ślenia, zdolności oceniania, rozpoznawania rzeczywistości, podejmowania decy­ zapewnia adaptację.
zji itd. (co jest niezbędnym warunkiem właściwego zaspokojenia potrzeb). W po­ Testuje rzeczywistość.
równaniu z nim, id dysponuje czynnościami odruchowymi i procesem pierwotnym Służy Id.
oznaczającym automatyczne tworzenie wyobrażeń pod wpływem napięć (np. wyła­ Rodzaj procesów Irracjonalne, proces Zachowanie bezpie­ Kieruje się zasadami
pierwotny, czynności czeństwa 1kompromi­ moralnymi - cele
dowanie napięcia seksualne poprzez marzenia senne). Z uwagi na to, że trudno by­
odruchowe. su. Działa za pomocą realistyczne mają być
łoby tylko poprzez marzenia (czy inne stany do nich podobne) zaspokoić potrzeby, zastąpione celami
procesu wtórnego, po­
wymagany jest rozwój struktury ego i jemu przysługującego procesu wtórnego. legającego na myśleniu moralnymi.
Przy czym ego nie jest w pełni świadomą strukturą (nie jesteśmy bowiem czę­ realistycznym.
sto świadomi, dlaczego tak myślimy, dlaczego tak wartościujemy itd. - „nieświa­ Kontakt Zna rzeczywistość Racjonalne oceny. Alogiczne reguły
dome może być w ego nie tylko to, co najgłębsze, lecz także to, co najwyższe” z rzeczywistością subiektywną, (zasada braku
—za: Freud 1994, s. 72). O ile id kieruje się zasadą przyjemności i nirwany, o tyle wewnętrzną. sprzeczności
ego kieruje się zasadą rzeczywistości. Jest ono zdolne do rozgraniczenia tego, co pomiędzy normami,
standardami).
istnieje w umyśle, od tego, co w świecie zewnętrznym. Z uwagi na to, że naciski
płynące z id nie mogą być zawsze od razu spełniane, ego ma zdolność odraczania (nci podstawie: B.P. Allen 2000; Arndt 1974).
i hamowania energii id, posługując się różnymi taktykami obronnymi.
Trzecią strukturą aparatu psychicznego jest superego, złożone z dwóch sub- i oczekiwań w stosunku do samego siebie (jaki powinienem być), natomiast su­
systemów, ego idealnego i sumienia. Ego idealne wskazuje na zespól aspiracji mienie stanowi system moralnych powinności, których realizacja podlega karze
 200

Psychologia osobowość,

naści L l t u r y . D /it^ o b ^ ^ ^ sland°rdów danej spofecz 201

S*,™ , 25. S , s„ bic , ,,„pitc, ini. _ dwk (aki) kj

nc ja ka obraz struktury osobowości) w s H z PSyd,,czneS ° (obecnie traktowi

•stąjego odpowiedzialność za rozwói iedn Ceniralno znaczenie ego i swo
w dynamicznej równowadze trze, i ' Łdno'sikowy. W istocie, ego musi '
lotnej kategorii lęków (por. Frond 1995 T 353’ SąJednocześnie źródłem
S S S S S s^ S S
5 * ’j ; c™ szyd’ '™"> represji pr,1(. . i S » * ? " * • P 'er'v«(iui ,Kl,;ó!
ku życia jednostkowego - jej konsol ’ C mąpl m,eJ scc w okresie do

1
ĘSSSSSŚ:^B SSS
wyparcia lub t łu m ie n ia ^ Z " i u ^ ^ P o jm o w a ć c £ f
mc zostaje zepchnięte do nieświadomości(wypalcie - to co przykro je c z świado
d° " ,OSC' te8 <>. «o było nieuświad
ma tyczne i niew iadom e. Do tego bv^
n ^ o nicdW z c z a n i c do Z
° CZyW,SC,c A t e n i e represji jest 2 t

do świadomości, wymagana jest jednak'7 ! ^ ^ ' ° pra8l,icni™ 1 nic dopuścić ich

sjajc s,ę stylem radzenia sobie z problem-»S"A d° Str/ega si<?’ że represja często
20 , ZC rCprCSyjny «ty* radzenia sobie z nr , Y ” icktórych wtórów wska-
20 procent populacji (osoby stosujacl 7 ,? am' Życiowyi1li «tasuje od 10 do
doi^w,adczcń, które n ^ ^ a«-m
— yc emocjonalnych; można p o l i c d z ^ ^ h u T c i ° r ‘^ ■ * * «
J niskl niepokój i wysoka
(na podstawie: Pennington 2003 , s . 4 9 i 57;.
 202 Psychologia osobowości
obronność). Ma to istotne konsekwencje choć bowiem osoby o stylu represyj­
nym zapewniają sobie lepsze zdrowie psychiczne, to jednocześnie tłumienie emo­
cji, jak się okazuje, może przyczyniać się do osłabienia fizycznego (badania wska­
zują, że ludzie o tym stylu mają podniesiony cholesterol i częściej odczuwają do­
legliwości sercowo-naczyniowe) - za: Pennington 2003, s. 58-59.
Ostatnią kwestią jest rozwó j osobowości. Życie psychiczne noworodka jest
w pełni podporządkowane zasadzie przyjemności i nirwany, gdyż całość jego jest
zdominowana przez id - nie ma leż w tym okresie możliwości kontaktu z rzeczy­
wistością zewnętrzną i kontrolowania własnej aktywności (nie istnieje jeszcze bo­
wiem ego). Cały rozwój osobowości nie ma co prawda sam w sobie jakiegoś cha­
rakteru celowościowego, choć zmierza on do takiego ukształtowania struktur apa­
ratu psychicznego, które pozwoliłyby na coraz to skuteczniejsze testowanie rze­
czywistości i zaspakajanie własnych potrzeb. Do lego, aby rozwój mógł się do­
konywać, niezbędne są pewne okoliczności, zdarzenia stanowiące swego rodza­
ju czynniki wymuszające ten proces. Wydaje się, że u Freuda takimi czynnikami
są z jednej strony procesy fizjologiczne, natomiast z drugiej różnego rodzaju kon­
flikty, frustracje, zagrożenia. Zaistnienie tych procesów zmusza do poszukiwania
nowych sposobów zaspokajania pragnień (potrzeb). Procesy fizjologiczne same
w sobie są źródłem energii, która poprzez pojawianie się różnych okoliczności
będzie mogła być kanalizowana w rozwój różnych sfer życia psychicznego.
Ważne są jednak pewne mechanizmy pozostające do dyspozycji jednost­
ki, które wpłyną na sposób spełniania się dwóch podstawowych kategorii popę­
dów —libido i mortido. Szczególnie istotne zdają się być mechanizmy identyfika­
cji (dzięki której następuje introjekcja norm, wartości, reguł) oraz przemieszcze­
nia. Identyfikacja stwarza sposobność do redukcji napięcia (również związanego
z lękiem) poprzez modelowanie zachowań innych osób, z którymi jednostka po­
zostaje w bliskiej więzi uczuciowej (jest ona szczególnie wyraźna w relacji dziec­
ko —rodzice). Przemieszczenie z kolei polega na kateksji energii psychicznej do
obiektów albo lepiej spełniających pragnienia, albo też bardziej dostępnych czy
akceptowanych. Szczególnie istotną formą przemieszczenia jest sublimacja (ro­
zumiana jako przenoszenie energii z obiektów czy form działania społecznie nie­
akceptowanych na obiekty lub formy działania społecznie akceptowane). Wydaje
się, że to są najbardziej podstawowe mechanizmy rozwoju osobowości.
Inną sprawą są jednak stadia (czy fazy) rozwoju, w których wymienione pro­
cesy są kluczowe. Podział na stadia rozwoju zostaje podporządkowany przeja­
wom ludzkiej seksualności, a ściślej mówiąc dominującym w danym okresie ży­
cia sferom erogennym (poprzez które uwalnia się energia seksualna). Stąd też
stadia te zostają określone jako psychoseksualne stadia rozwoju. Celem każdego
z etapów rozwoju jest ukształtowanie się pewnych struktur psychicznych i wła­
ściwości charakteru jednostkowego. Każdy z etapów obfituje też w różne napię­
cia i konflikty, a sposób ich rozwiązania będzie mial podstawowe znaczenie dla
Właściwości natury i jej sposób spełniania się w interakcji z otoczeniem - sięgając ku.. 203
możliwości rozwojowych w następnych okresach życia. Jeśli konflikty nie będą
poprawnie rozwiązane, wówczas energia zainwestowana w danej fazie nie bę­
dzie mogła być w pełni wykorzystana do rozwiązania konfliktów w kolejnych fa­
zach. Innymi słowy, frustracja doprowadzi do flksacji energii na tych zdarzeniach,
obiektach które były jej przyczyną - które ją spowodowały. Im silniejsza fiksacja,
tym większa ilość energii libido będzie inwestowana w dane, niespełnione formy
(efektem jest zatrzymanie rozwoju osobowości na danej fazie).
Oczywiście w każdej z dalej wymienionych faz kluczową rolę odgrywają pro­
cesy identyfikacji i przemieszczenia.
W sumie Freud wyróżnił 5 faz rozwoju psychoseksualnego: a) fazę oralną, po­
dzieloną na fazę inkorporacji oralnej oraz sadyzmu oralnego (sferą erogenną są usta
-są one źródłem redukcji napięcia i przyjemności); b) fazę analną (strefą erogenną
jest odbyt, a przyjemność związana jest z wydalaniem); e) fazę falliezną (strefą ero­
genną są narządy płciowe - zainteresowania własną plciowością); d) fazę latentną
(popędy libido i mortido są w tej fazie mniej aktywne; osłabienie wynika ze zmian
cielesnych, dominacji ruchu, pojawienia się struktur ego i superego); e) fazę genital­
ną (strefą erogenną są narządy płciowe jako źródło przyjemności z obcowania z dru­
gą osobą).
Dla ukształtowania się osobowości szczególnie krytycznym okresem zdaje się
być faza falliczna. W jej trakcie daje znać o sobie tzw. kompleks Edypa (u chłop­
ców) i lęk przed kastracją oraz kompleks Elektry (u dziewczynek). Można je opisać
schematycznie w następujący sposób (zob. lab. 15): budząca się świadomość posiada­
nia narządów i ich podobieństwo do któregoś z rodziców wyzwala pragnienie posia­
dania rodzica pici przeciwnej; z uwagi jednak na to, że to może oznaczać możliwość
narażenia się rodzicowi tej samej pici, pojawia się lęk (u chłopców przed możliwo­
ścią kastracji); efektem jest represja własnych pragnień i uaktywnienie procesu iden­
tyfikacji z ojcem (co prowadzi do ukształtowania się tożsamości płciowej i do przy­
jęcia wartości, norm prezentowanych przez rodzica). U dziewczynek pojawia się na­
tomiast zazdrość o penisa i pragnienie bycia chłopcem, które nie może być spełnio­
ne; pragnienie odmienności zostaje dlatego zastąpione przez proces sublimacji pra­
gnieniem posiadania dziecka, które może spełnić mężczyzna (ojciec); aby je zrealizo­
wać następuje identyfikacja z matką i tym samym kształtowanie się tożsamości płcio­
wej. Freudowska interpretacja jest co najmniej kontrowersyjna. I choć można wska­
zać na pewne fakty świadczące o istniejącej zazdrości w stosunku do chłopców (czy
mężczyzn) - niektórzy sądzą, że objawem takiej nieświadomej zazdrości jest dążenie
kobiet do równouprawnienia w biznesie, w prawach, dzielenia tych samych przywile­
jów, to jednak jest to zdecydowane uproszczenie. Peterson dość przekornie uzasadnia,
że nie tyle zawiść o penisa jest podstawowa, ile raczej zazdrość u chłopców o vaginę,
której nie posiadają (symbolicznym przejawem tej nieświadomej zazdrości jest choć­
by ubranie —mężczyźni uwielbiają spodnie, marynarki, kurtki itp. zaopatrzone w wie­
le kieszeni, które są symbolem vaginy - za: Carver, Scheier 2000, s. 211).
iii'. ■
 204 Psychologia osobowości Właściwości natury i je j sposób spełniania się w interakcji z otoczeniem - sięgając ku. 205

la be la nr 15. Cliaraktcryslyka kompleksu Edypa (Elektry) - teoria S. Freuda Analna Od 18 Odbyt. Równowaga Charakter analny:
miesiąca pomiędzy nad­ zachowania bierno-agresyw-
Kom pleks Edypa u chłopców życia do mierną ne i tendencje do balaganiar-
Kom pleks Edypa (Elektry) u dziew czynek
3 miesiąca kontrolą lub jej stwa, niechlujności, otwartej
- seksualne pragnienie matki, lęk przed - seksualne pragnienie ojca, świadomość życia. brakiem. wrogości; lub zachowania ob-
wrogością ze strony ojca, który może te braku penisa;
pragnienia odkryć; sesyjno-kompulsywne (ob­
- powyższe prowadzi do zazdrości o penis;
sesyjna potrzeba utrzyma­
- powyższe prowadzi do niepokoju o utratę posiadanie dziecka jest traktowane jako
nia porządku, drobiazgowość,
penisa jako karę ze strony ojca (lek przed substytut penisa; pragnienie dziecka upór, przekora).
kastracją); z ojcem; Falliczna Od 3 roku Narządy Ukształtowanie Charakter falliczny:
- pragnienia kierowane do matki ulegają - następuje represja pragnień kierowanych życia do płciowe. się tożsamości lęki, możliwe inne objawy ner­
represji, co powoduje redukcję lęku; do ojca i życzenia posiadania z nim dziecka; 6 roku życia. płciowej (faza ta wicowe. U mężczyzn może po­
- następuje identyfikacja z ojcem i przyjęcie - pojawia się identyfikacja z matką i przyjęcie odpowiada za jawiać się skłonność do kon­
roli bycia mężczyzną; roli bycia kobietą;
właściwy kształt centracji na własnych narzą­
- rozwija się superego, które zastępuje - slaby rozwój superego zastępuje kompleks seksualności, dach i poszukiwania coraz to
kompleks Edypa. Edypa (Elektry).
współzawodnic­ nowych kontaktów z kobie­
twa z innymi, po­ tami (uwodzenie kobiet) lub
(za: Pennington 2003, s. 64).
czucie tożsamo­ posiadania dużej liczby dzie­
ści). ci. Fiksacja może też skutko­
W kolejnej tabeli zaprezentowano szczegółową charakterystykę wymienio­ wać dążeniem do sukcesu w
nych faz oraz konsekwencje fiksacji dla rozwoju osobowości. życiu zawodowym (alternaty­
wą może być też porażka w ży­
labela nr 16. Charakterystyka faz rozwoju psychoseksualnego ciu seksualnym i zawodowym,
- na podstawie teorii S. Freuda z powodu nieświadomego po­
czucia winy będącego efektem
przeżywanej rywalizacji z oj­
Faza Strefa Cele Cechy charakteru cem o matkę). U kobiet może
Wiek
rozwoju erogenna psychologiczne - przy fiksacji pojawić się nadmierna tenden­
Oralna Od Usta cja do uwodzenia mężczyzn (z
Matka obiektem Charakter oralny:
- podzielona urodzenia (przyjem­ jednoczesnym zaprzeczeniem,
miłości. pesymizm; niezdolność to­
na okresy do 18 że podłożem jest potrzeba
ność z kon­ Celem tej fazy lerowania frustracji; skłon­
inkorporacji miesiąca kontaktów seksualnych).
taktu z pier­ jest ukształto­ ność do zazdrości; zależność
oralnej (albo życia. sią matki,
Latentna Od 6 roku Koncentracja Konsolidacja toż­ W zależności od poprzednich
wanie ufności, od innych. Okres pasywny
pasywnej do życia na kontak­ samości płcio­ faz, ten okres może nasilać
w drugiej fa­ optymizmu, rela­ może prowadzić do nadmier­
6 miesiąca do okresu tach z ró­ wej, adaptacja pewne tendencje utrudnia­
zie, gdy po­ cji niezależności nej łatwowierności, szukania
życia) oraz jawiają się dojrzewa­ wieśnikami, do wymagań jące adaptację, kontrolę wła­
od innych. wsparcia od innych, nadmier­
sadyzmu nia. ruch. otoczenia. snych stanów.
zęby, przy­ nej wrażliwości na możliwość
oralnego jemność Genitalna Od okresu Narządy Samodzielność, Do tej fazy dorasta się, dzię­
bycia odrzuconym przez in­
(agresji z gryzienia dojrzewania płciowe. zdolność pełnie­ ki spełnieniu się faz poprzed­
nych; okres sadyzmu oral­
oralnej). i żucia). do nia ról, dojrzale nich. Powyższe zapewnia osią­
nego dysponuje do rozwoju
dorosłości. kontakty hetero­ gnięcie tożsamości osobistej
agresji werbalnej; zaintereso­
seksualne. i społecznej, zdolność do za­
wania jedzeniem i piciem (na­
pięcia są likwidowane przez dawalającego sposobu zaspo­
palenie, obgryzanie paznokci, kajania potrzeb. Tworzy się
picie alkoholu). dojrzały charakter genitalny.

Źródło: opracowanie własne, na podstawie: Allen 2000.

206 Psychologia osobowości
2. Podmiot i kultura wpisana w naturę a indywidualna
linia rozwoju - C.G. Jung
Trudno byłoby dokonać klasyfikacji teorii Carla Gustawa Junga (1875-1961);
jest to propozycja wieloaspektowa, uwzględniająca zarówno właściwości natury
człowieka, jak i specyficzne formy kultury ją wydobywające i kształtujące. Moż­
na jedynie przyjąć najczęściej proponowaną wersję, umiejscowienia tej teorii
w grupie psychoanalitycznych.
Na jej rozwój składa się sama historia życia samego autora i uwarunko­
wań, którym podlegał. Nie ulega wątpliwości, że ostateczny kształt teorii dlate­
go uwzględnia nie tylko wymiar natury ludzkiej (co pozwala traktować tę teorię
jako osadzoną ściśle w kanonach myślenia ewolucyjnego), ale i rolę kultury oraz
kreującej się w jej ramach indywidualności. Jung pozostawał pod wpływem idei
Freuda, ale chyba bardziej starał się im nadać charakter nie tyle biologiczny, co
kulturowo-religijny. Oczytany w literaturze jemu współczesnych (duże wrażenie
wywarł na nim Faust Goethego), w klasycznej filozofii greckiej i łacińskiej, w li­
teraturze na temat kultur dalekowschodnich (szczególnie ważna była mandala
jako wyobrażenie jaźni i procesu indywiduacji), a wreszcie zainteresowany gno-
slycyzmem (alchemią) - tymi wątkami nasycał własne analizy. Stąd częste u nie­
go odwoływanie się do symboli, metafor, elementów spirytystycznych (por. Jung
1998, 1999). Teoria nasycona elementami tajemniczości, gnozy, okultyzmu bu­
dzi często wątpliwości co do swojej naukowej wartości (por. analizy Stachow-
ski 2000, s. 247-255).
Wpływ Junga na współczesną myśl psychologiczną jest jednak tak dalece
istotny, że trudno byłoby zignorować te jego elementy, które są szczególnie inspi­
rujące i mają dużą wartość eksplanacyjną.
Kluczowe znaczenie, choć niekoniecznie z uwagi na swą wartość empirycz­
ną, ma nasycone „duchem” psychoanalitycznym pojęcie nieświadomości osobi­
stej i zbiorowej. Nieświadom ość osobista to treści przeszłych zgromadzonych
doświadczeń, które zostały albo zapomniane (jako nieważne), albo uległy wypar­
ciu, gdyż były obciążone przykrymi stanami emocjonalnymi. Tworzą ją również
kompleksy (patrz niżej).
Najważniejszym pojęciem jest w teorii Junga jest jednak nieświadom ość
zbiorowa. Nawiązując z jednej strony do tradycji myślenia w kategoriach ewolu­
cji biologicznej, a z drugiej uwzględniając wagę kultury, Jung osadza całość po­
tencjału rozwojowego jednostki w nieświadomości zbiorowej (lub nieosobni-
czej). Ma ona podkreślić wagę dziedziczenia i samego procesu ewolucji. Przy
czym składnikiem nieświadomości zbiorowej należy uczynić również dwa pod­
S^iaściwoici natury i jej sposób spełniania się w interakcji z otoczeniem - sięgając ku. 207
stawowe wymiary - biologiczny i kulturowy (z reguły akcentuje się wymiar kul­
turowy, pomijając biologiczny, który sprowadza się do instynktów).
Nieświadomość zbiorowa (lub kolektywna, transpersonalna) zawiera „po­
wszechnie obecne, zawsze tożsame z samym sobą uwarunkowanie lub podłoże
psyche w ogóle” (Jung 1997b, s. 15). Jak Jung sam przyznaje, takie stwierdze­
nie jest tylko hipotezą, do postawienia której skłania specyfika materiału doświad­
czalnego (np. analiza religii, mitologii, sztuki). Niemniej, nawet taka deklaracja
nie stanowi powodu, aby z nieświadomości zbiorowej uczynić kamień węgielny
dla dalszych analiz, osadzając na niej całość interpretacji rozwoju i patologii oso­
bowości. Nieświadomość zbiorowa traktowana jako produkt ewolucji składa się
ze zgromadzonych doświadczeń, które powtarzają się w każdej jednostce poprzez
liczne generacje i dysponują do pojawienia się podobnych u każdego zachowań.
Najprościej rzecz ujmując, nieświadomość zbiorowa stanowi źródło energii i akty­
wizuje (dysponuje) jednakowe u wszystkich doświadczenia. Są to doświadczenia
takie jak lęk przed złem, przed ciemnością, śmiercią itp. Nie chodzi tutaj jednak
o dziedziczenie treści doświadczeń, lecz dyspozycji usposabiających do reagowa­
nia na pewne kategorie zdarzeń. To, jak jednostka sobie poradzi z tymi dyspozy­
cjami (doświadczeniami), jak je wykorzysta, będzie wskazywało na jej indywidu­
alną linię rozwoju. Myśl jest interesująca podkreśla wagę ewolucji w wymiarze
adaptacji do kultury jako jej elementu. Kultura wraz ze swoimi przejawami sta­
je się podstawowym czynnikiem kształtującym życie psychiczne. Z jednej strony
pozostaje ona stale obecna w świecie zewnętrznym, a z drugiej strony (w postaci
nieświadomości zbiorowej) w świecie wewnętrznym każdej jednostki.
Szczególnie istotnymi dyspozycjami w nieświadomości są tzw. archetypy,
czyli pewnego rodzaju formy gotowości do wytwarzania takich samych albo
podobnych mitycznych idei (są to tzw. obrazy pierwotne wykazujące zgodność
z motywami mitologicznymi i mające charakter wspólny całym narodom i epo­
kom -por. Jung 1997b, s. 462-468). Podstawowe i szczególne znaczenie mają
archetypy, które rozwinęły się w samodzielne systemy, tj. ego, persona, cień, ani-
ma i animus, oraz self (jaźń).
Jak wyżej wzmiankowano, poza wymiarem kultury istotny jest wymiar biolo­
giczny. Dlatego nieświadomość zbiorową poza archetypami tworzą również, in­
stynkty reprezentujące dziedziczne własności biologiczne (reprezentują one siły
natury w przeciwieństwie do archetypów, które reprezentują siły kultury). Rela­
cja pomiędzy instynktami a archetypami jest jak relacja pomiędzy energią płyną­
cą z zasobów biologicznych organizmu a energią płynącą z zasobów kultury, któ­
ra odcisnęła swoje piętno na naturze biologicznej (dlatego też często archetypy
traktuje się jako swego rodzaje instynkty - jednak ich źródło pochodzenia jest od­
mienne) —por. Dudek 2002, s. 152.
Jung traktuje osobowość jako strukturę opozycji, w której każdy proces pozo­
staje w opozycji w stosunku do innego procesu (energia psychiczna generuje się
 208 Psychologia osobowości Właściwości natury i je j sposób spełniania się w interakcji z otoczeniem - sięgajcie ku.
209
dzięki takim opozycjom jak np. opozycja pomiędzy świadomością a nieświado­
w formie nieświadomej. Za sprawą mniej czy bardziej pełnego utożsamienia się
mością, pomiędzy instynktami a archetypami) —stąd celem osobowości jest do­
z daną postawą co najmniej zwodzi on innych ludzi, często także ludzi siebie co
skonała harmonia, równowaga, sama zaś opozycja jest dynamiką i stwarza spo­
do swego prawdziwego charakteru, przybiera on maskę i zdaje sobie sprawę z te­
sobność do rozwoju.
go, że maska ta z jednej strony odpowiada jego zamiarom, z drugiej zaś wymo­
Energia, określana mianem libido, manifestuje się w różnych formach aktyw­
gom i poglądom jego otoczenia, przy czym raz przeważa jedno, raz drugie. Tę
ności psychicznej (jak pragnienia, poznanie, percepcja) i może być traktowana
maskę, to znaczy postawę obraną a d hoc , określam mianem persony'’.
jako strumień kanalizowany w różne obszary życia psychicznego. Ilość energii in­
Według Jacobi (1979, s. 43-44) dobrze dopasowana persona wynika z harmonij­
westowanej w dany obszar życia psychicznego świadczy o jego wartości i prowa­
nego współdziałania trzech czynników: a) jednostkowej konstytucji fizycznej i psy­
dzi do zdominowania w określonym czasie innych obszarów. Takie myślenie jest
chicznej; b) osobowego ideału ,ja” ; c) ideału otoczenia. Jeśli spełnione są warunki
zgodne z prawami termodynamiki - zasadą ekwiwalencji (jeśli jakaś wartość znik­
„a” i „b” , nie dochodzi do skutecznego przystosowania się do otoczenia (jednost­
nie lub będzie osłabiona, to suma energii, jaka się z nią wiązała nie zniknie z psy­
ka może zachowywać się buntowniczo, być fantaslączy dziwakiem); jeśli spełnio­
chiki, lecz pojawi się w powiązaniu z inną wartością) oraz zasadą entropii (dystry­
ne są warunki „a” i „c ” następuje utrata własnej indywidualności; jeśli zaś spełnio­
bucja eneigii zmiciza do równowagi —jeśli dwie wartości nie są równe, to energia
ne są warunki „b” i „c ” następuje lekceważenie granic wyznaczanych przez własne
.będzie pizcplywała od wartości większej do mniejszej, aż do osiągnięcia równo­
dyspozycje (wynikiem tego mogą być nerwice, zaburzenia psychosomatyczne).
wagi - stąd stan idealny rozkładu energii to jaźń symbolizowana jako mandala).
Poza sterą świadomości pozostaje archetyp cienia - choć nieświadoma, to jed­
Całość energii, jaką dysponuje organizm, wykorzystywana jest na dwa sposo­
nak najłatwiej dostępna doświadczeniu postać reprezentująca nasze wrodzone in­
by - na wykonywanie pracy niezbędnej do utrzymania się przy życiu i zachowa­
stynkty zwierzęce. Cień zawiera w sobie coś infantylnego i prymitywnego, a jego
nia gatunku oraz na aktywność kulturotwórczą i duchową (w miarę upływu życia
znaczenie jest widoczne w sytuacjach wymagań moralnych. Jak podaje Jung (tam­
la druga forma zaczyna dominować).
że, s. 17) „cień to problem moralny wyzywający całość osobowości nja” , nikt nie
lak jak wspomniano, dla zrozumienia osobowości podstawowe znaczenie mają
może sobie bowiem uświadomić cienia, jeśli nie zdobędzie się na dużą stanow­
archetypy. Pierwszym z nich jest ego będące centrum świadomości, utrzymujące
czość moralną. W wypadku tego uświadomienia chodzi przecież o to, by uznać
poczucie zwartości i kierujące życiem świadomym. Ego wyrasta z nieświadomości
ciemne aspekty nieświadomości za rzeczywiście istniejące” . I dalej (tamże, s. 18)
(podobnie jak u Freuda), ale inaczej niż u Freuda nie ma ono w sobie żadnych ele­
„są one (elementy cienia) natury emocjonalnej lub posiadają niejaką autonomię, są
mentów nieświadomych; wiąże ono ze sobą różne doświadczenia i wspomnienia,
przeto czymś uciskającym człowieka lub - mówiąc ściślej - opętującym go. ['...]
kształtując jednocześnie granice pomiędzy tym, co świadome, a tym, co nieświa­
Na tym niższym poziomic, opanowanym przez emocje niekontrolowane lub pra­
dome. Ego jako świadoma struktura psychiki ludzkiej zapewnia poczucie własnej
wic niekontrolowane, zachowujemy się mniej lub bardziej niczym ludzie pierwot­
tożsamości, świadomość samego siebie i przejmuje funkcje kontrolująco-sterujące
ni, którzy nie tylko są bezwolnymi ofiarami swych afektów, lecz ponadto znamio­
własnym życiem (ma ono zatem charakter dynamiczno-funkcjonalny). Właściwy
nują się godną uwagi niezdolnością do wydania osądu moralnego” . Cień nie jest
rozwój osobowości przebiega w kierunku identyfikacji ego z jaźnią, która jest sym­
jednak czymś absolutnie złym. Dzięki jego istnieniu możliwy jest pełniejszy roz­
bolem jedności energii płynącej z różnych obszarów psyche. Jeśli jednak następuje
wój osobowości —on bowiem w istocie stanowi element hamujący przed samo­
izolacja ego od innych struktur psychicznych, wówczas taki stan może prowadzić
uwielbieniem i zmusza do stałego wysiłku rozwojowego. Niebezpieczna jest jed­
do patologii (por. analizy Dudek 2002, s. 107-1II).
nak nieświadomość lub negacja cienia - ona może prowadzić do postaw wyższości
Kolejny archetyp to persona. Persona to maska (albo fałszywe oblicze), któ-
moralnej i jego projekcji na inne osoby. Nieświadomy wpływ cienia może przeja­
ią każda jednostka nakłada na siebie w sytuacji prezentacji publicznej. Obejmuje
wiać się w uaktywnieniu zachowań sado-masochistycznych. Negacja cienia skut­
ona oczekiwania społeczne, pełnione role społeczne i stanowi o indywidualnym
kuje jego projekcją na innych w postaci przypisywania innym niecnych intencji,
stylu ujawniania się samego siebie. Persona pełni zarówno funkcje obronne (za­
zła, widzenia w innych szatana itd. Wtedy też często następuje nadmierna identy­
bezpiecza świat prywatny jednostki), komunikacyjne, jak i asymilacyjne (przy­
fikacja z wybraną ideą, wizją rzeczywistości - ucieczka przed własnym cieniem
swajanie doświadczeń wynoszonych z relacji społecznych na rzecz własnego roz­
prowadzi do jego tępienia u innych (na drodze projekcji następuje jednak nie tylko
woju). Staje się ona w efekcie formą kompromisu pomiędzy potrzebą zachowania
wyzbywanie się przykrych treści ale też i utrata wartości pozytywnych, które stają
indywidualności a dostosowania się do kullurowo-społccznych wymagań. Jung się niedostępne —np. niedocenianie siebie zamyka na dostrzeganie w sobie pozy­
(1997a, s. 514-515) pisze „człowiek jest indywidualny jak każda istota, tyle że
tywnych wartości). Nierozwiązany problem cienia może prowadzić do ukształto­
210 Psychologia osobowości Właściwości natury i jej sposób spełniania się w interakcji z otoczeniem - sięgając ku... 2 1 1

wania się różnych kompleksów, które stanowią istotne elementy w ramach struk­ Schem at nr 26. Model psychiki według teorii C.G. Junga
tury ego. Z uwagi na to, że źródłem tych kompleksów jest nierozwiązany problem
cienia, jedną z tych kategorii są właśnie kompleksy cienia. Świat zewnętrzny
Sam w sobie kompleks psychiczny jest zorganizowaną konstelacją doświad­
czeń, emocji, myśli, percepcji, treści skoncentrowanych wokół jakiegoś tematu.
Posiada on rdzeń obciążony emocjami i osobistym znaczeniem (tym rdzeniem są
zazwyczaj obrazy matki, ojca, władzy, wartości siebie). Uruchomiony kompleks
dominuje nad całą osobowością, wynosząc na powierzchnię coś, co wydaje się
nam obce, ale czemu nie jesteśmy w stanie się oprzeć. Jung definiował kompleks
jako „psychiczną całość, która znajduje się poza kontrolą świadomego umysłu.
Jest oderwana od świadomości i wiedzie własną, niezależną egzystencję w głębi
nieświadomości; w każdej chwili gotowa przeszkodzić lub wzmocnić świadome
działanie” (za: Pascal 1998, s. 55).
Najczęstsze kompleksy cienia sprowadzane są do kategorii emocji, które on wy­
zwala - tj. agresja, lęk, poczucie winy, poczucie mniejszej wartości. W zależności od
tematu, który wiąże ze sobą dane emocje, mogą pojawić się kompleksy winy, niższo­
ści, kompleks mocy, ciała itd. (por. analizy Dudek 2002, s. 236-246).
Innym ważnym archetypem, mniej świadomym od cienia, jest anima i animus.
Anima to archetyp kobiecości występujący u każdego mężczyzny (archetyp repre­
zentujący cechy natury idealnej kobiety - każdy mężczyzna nosi swoją Ewę w so­
bie), natomiast animus to archetyp męskości występujący u każdej kobiety (reprezen­
tujący cechy natury idealnego mężczyzny). Podstawą tego, jakimi treściami zostanie
nasycony ten archetyp, zdają się być doświadczenia wyniesione z kontaktu z mat­
ką (w przypadku syna) lub z ojcem (w przypadku córki). Jak podkreśla Jung (tam­
że, s. 24) ,jeśli anima odpowiada erosowi macierzyńskiemu, tak animus odpowia­
da ojcowskiemu logosowi” . U mężczyzn eros jest mniej rozwinięty niż logos, u ko­
(na podstawie: Arndt 1974, s. 313)
biet natomiast wyrazem ich prawdziwej natury jest eros. To powoduje często niepo­
rozumienia. Kiedy dochodzi do spotkania animusa z animą, „animus wyciąga miecz
swej mocy, anima zaś tryska jadem swej ułudy i pokusy” (tamże, s. 26). Podobnie I wreszcie, ostatni, najbardziej nieświadomy, ale i najważniejszy archetyp to
jak w przypadku cienia, również i len archetyp stanowiący istotne źródło energii wy­ jaźń (se/f) (Jung określa go mianem archetypu centralnego). Jaźń zawiera w so­
maga rozwiązania. Odrzucenie animy lub animusa prowadzi do niewłaściwego roz­ bie treści zintegrowane, a im bardziej nieświadomość zbliża się do jaźni, tym bli­
woju relacji międzypłciowych. Mężczyźni mogą unikać głębszego kontaktu z kobie­ żej osiąganej pełni rozwoju osobowości. Pojęcie jaźni określa jedność i całkowitość
tami, pozostając tylko na poziomie czysto werbalnym lub zmysłowym, czy też two­ ogółu osobowości (Jung 1997a, s. 522). „Jeśli całkowitość, na którą składają się tre­
rząc odrealnione obrazu kobiecości (fantazje, pornografia). Opanowanie przez ani- ści świadome i nieświadome, jest postulatem, to określające ją pojęcie jest transcen­
mę może też skutkować próżnością, nadmierną wrażliwością osobistą, nastrojowo- dentne, zakłada ono bowiem z racji empirycznych istnienie czynników nieświado­
ścią. Z kolei opanowanie przez animusa może prowadzić do rozwoju postawy rywa­ mych, tym samym charakteryzując pewną istotność, którą można opisać tylko czę­
lizującej, do dystansu w stosunku do macierzyństwa i opiekuńczości, może wyzwa­ ściowo, która zaś w pewnej mierze pozostaje do czasu niepoznawalna i bezgranicz­
lać dążenia do równouprawnienia, skutkować oddzielaniem od siebie sfer erotycznej na” (tamże, s. 522). Z powyższego wynika, że pojęcie jaźni (se/f) wyraża z jednej
i uczuciowej (przejawia się to np. w prostytucji, lesbijstwie). Osiągnięcie dojrzało­ strony jedność całej psychiki (osobowości), a z drugiej strony wskazuje na przy­
ści i zdolność rozwiązania problemów animusa i animy jest efektem uwzględnienia szłe centrum osobowości, którego osiągnięcie jest celem i kresem rozwoju. W tym
własnej cielesności, oczekiwań kulturowych i własnych doświadczeń. względzie ważna staje się pewnego rodzaju powinność realizacji własnego rozwo-
 212 Psychologia osobowości Właściwości natury i jej sposób spełniania się w interakcji z otoczeniem - sięgając ku... 2 1 3

Schemat nr 27. Cyrkularność procesów separacji jaźni i ego w teorii C.G, Junga
Schem at nr 28. Stadia separacji ego i jaźni w procesie rozwoju

1 2 3 oś 4

(napodstawie: Edinger 1992, s. 5).

ju. Oznacza ona odpowiedzialność człowieka za docieranie do takiej postaci struk­

turalnej, która zagwarantuje realizację dobra podmiotu i wykorzystanie przezeń
posiadanego potencjału (w teorii Junga tym dobrem jest idealny rozkład energii,
czyli dojście do jaźni, dzięki której w harmoni jnej pełni pozostają ze sobą wszyst­ Interpretacja: Pokrywające się obszary rysowanych kół oznaczają stopień tożsamości ego i jaźni (sto­
pień osadzenia ego w zakresie jaźni). Linia łącząca centrum ego z centrum ja źni reprezentuje oś ego
kie funkcje psychiczne oraz energia płynąca z obszarów podświadomości trans-
-jaźń (związek pom iędzy ego i jaźnią jest niezbędny dla zabezpieczenia integralności ego). Schemat
personalnej i personalnej). Można traktować jaźń (se/J) jako strukturyzującą albo wskazuje tylko na ogólną zależność i dlatego pod wieloma względami jest mało dokładny (jaźń jest
porządkującą zasadę, która jednoczy różne archetypowe treści. Jaźń jest porząd­ przecież czymś zakresowo nadrzędnym w stosunku do ego, ponieważ oznacza całość psychiki. Pierw­
kującym i jednoczącym centrum całej psychiki (świadomej i nieświadomej), po­ sza z figur (oznaczona cyfrą 1) wskazuje, że istnieje tylko jaźń - mandola (self- mandala). Ego jest tyl­
dobnie jak ego jest centrum świadomej osobowości. Spowodowanie czy dopro­ ko zalążkiem, istnieje potencjalnie (cale jest zanurzone w jaźni - co oznacza, że nie istnieje samodziel­
nie). Jest to pierwotny stan całkowitej jedności ja źni i ego. Figura 2 obrazuje wyłaniające się ego - co
wadzenie do cenlralności struktury staje się pewnego rodzaju gwarantem dalsze­ stanowi początek oddzielania się od jaźni. Wciąż jednak centrum ego i przeważający obszar pozostają
go rozwoju osobowości. Relacja pomiędzy centralnością ego a jaźnią jest podsta­ na poziomie pierwotnej tożsamości z jaźnią. Figura 3 reprezentuje ju ż bardziej zaawansowany poziom
wowa dla zrozumienia rozwoju człowieka. rozwoju - niemniej wciąż ego jest osadzone w jaźni. Oś ego - jaźń, która w pierwszych dwóch figurach
Na ogół interpretatorzy teorii Junga przyjmują, że zadanie pierwszej połowy jest zupełnie nieuświadomiona i dlatego nie pozwala na rozróżnienie ego i jaźni, na obecnym etapie
jest już częściowo uświadamiana. Figura 4 wskazuje na chyba tylko teoretycznie możliwy stan pełnego
życia ludzkiego (do ok. 40 roku życia) polega na rozwoju ego z jednoczesnym po­
oddzielenia ego i ja źn i i na pełną świadomość relacji (osi) ego - jaźń (za: Edinger 1992, s. 5-6).
stępującym oddzielaniem ego i jaźni; druga połowa życia wymaga natomiast pod­
dania ego jaźni (a przynajmniej zależności ego w zakresie doświadczeń i odnie­
Przedstawiony schemat ma ilustrować tezę, żc rozwój psychiczny jest cha­
sień od jaźni). Dlatego można przyjąć, żc pierwsza połowa życia to separacja ego
rakteryzowany przez dwa jednocześnie występujące procesy, stopniowej se­
i jaźni, natomiast druga połowa życia to ponowne jednoczenie jaźni i ego. Tego
paracji ego i jaźni oraz wzrastającego wyłaniania się w świadomości osi ego
typu zależność, jak podkreślają psychologowie analityczni, stanowi szeroką ge­
-jaźń. Opisywane etapy rozwoju podlegają stałemu procesowi zmian, we­
nerał izację i nie zawsze uwzględnia najnowsze osiągnięcia z zakresu psychologii
dług powtarzalnego cyklu. Powtarzalność cykli tych etapów prowadzi do stop­
rozwoju dziecka i psychoterapii osób dorosłych. Jeśli bowiem uwzględnić dane
niowego różnicowania się ego i jaźni. We wczesnych fazach reprezentujących
empiryczne z tych działów psychologii, wówczas bardziej poprawna zasadą była­
pierwszą połowę życia, cykl jest doświadczany jako przemienne występowanie
by pewnego rodzaju cyrkularność procesów separacji ego i jaźni oraz ich jedno­
dwóch stanów bycia, inflacji i wyobcowania (alienacji). Inflacja jest takim sta­
czenia (jak na powyższym schemacie).
nem, w którym osoba czuje się kimś szczególnym, bardzo ważnym, dumnym,
Ten proces kolejności następstw separacji i jednoczenia występuje w sposób
często próżnym - ale jest to odczucie nicmającc swojego pokrycia w rzeczywi­
powtarzający się przez cale życie, zarówno w okresie dzieciństwa, jak i w okresie
stości (nie ma bowiem realistycznych podstaw do takiego postrzegania siebie
dorosłości. Rozwój w takim układzie ma charakter narastającej spirali -- na coraz
samego; niemniej len stan pojawia się wtedy, gdy następuje identyfikacja ego
to wyższym poziomic następuje separacja, a potem jednoczenie.
z jaźnią - takie stany spotyka się w okresie niemowlęcym - człowiek rodzi się
Zgodnie z powyższym relacja pomiędzy ego i jaźnią na różnych poziomach
ze stanem inflacji, w okresie dorosłości, gdy ma się świadomość własnych osią­
rozwoju może być różnie reprezentowana (poniższy schemat).
gnięć lub społecznego prestiżu ild.). Stan alienacji jest natomiast stanem poczu-
 214
Psychologia osobowości Właściwości natury i jej sposób spełniania s / ę w interakcji z otoczeniem - sięgając ku...

Schemat nr 29. Psychiczny cykl życia

związek dziecka z rodzicami. Jeśli relacja z rodzicami jest nieprawidłowa
wówczas kontakt dziecka z własnym światem wewnętrznym też będzie niepra­
Orginalna całość
widłowy. Relacje rodzinne są kluczowe dla rozwoju osobowości dziecka. Stąd
r Inflacja
na poniższym schemacie zaznaczono linią A A punkt - jeśli do tego momentu
Tożsamość ego - jaźń
dziecko nie otrzyma akceptacji i miłości od rodziców, wówczas może nastąpić
Bierna inflacja zablokowanie rozwoju. Jeśli dziecko nie jest w pełni akceptowane po udzie­
Aktywna inflacja leniu kary za niewłaściwe zachowanie, wówczas też cykl wzrostu może zo­
stać zahamowany. Wtedy może bowiem nastąpić pewnego rodzaju uchwyce­
Usłużność (grzeczność) nie dziecięcego ego w jałową oscylację pomiędzy inflacją a alienacją - co bę­
Częściowy powrót do stanu
Inflacyjne lub dzie prowadzić do coraz to silniejszej frustracji i do rozpaczy. Innym miejscem
inflacji
heroiczne działanie możliwości zablokowania rozwoju jest punkt B (linia B B). Występuje to wte­
dy, gdy otoczenie dziecka jest zupełnie permisywne, tak że doświadczenia od­
rzucenia nie mają żadnego znaczenia. W efekcie nie uaktywnia się proces alie­
Ponowne połączenie z jaźnią Odrzucenie nacji, który jest niezbędny w rozwoju świadomości - u dziecka stale jest pod­

\
Akceptacja
sycany proces inflacji (dziecko jest niewychowane). Na schemacie przedsta­
wiono tylko przechodzenie od inflacji do alienacji we wczesnych okresach ży­
cia człowieka - ten cykl nie występuje w późniejszych okresach rozwoju, kie­
Alienacja od jaźni dy człowiek już przekroczy ten etap życia. Jak ego osiągnie pewien poziom
Pokora (rozbicie, cierpienie) rozwoju, to nie podlega już w takim stopniu przedstawionemu powtarzalnemu
Skrucha cyklowi - ten cykl jest raczej zastąpiony mniej lub bardziej świadomym dialo­
Metanoja
giem pomiędzy jaźnią a ego (za: Bdinger 1992, s. 40-42).
(postawa poświęcenia) Rozwój osobowości, jak wynika z powyższych analiz, ma charakter ce-
lowościowy, ukierunkowany na jaźń - co w przeciwieństwie do teorii Freu­
(za:Edinger!992,s.41). da, czyni propozycję Junga optymistyczną. Odbywa się on, o czym wspomi­
nano, dzięki procesowi indywiduacji i funkcji transcendentnej. Indywiduacja
to proces etapowego budowania, w drodze różnicowania, pełnej zintegrowa­
“ 3 " " ’ *> * * * » « « « » « i . P « « » bez- nej osobowości. W tym procesie ego, jako centrum świadomości, musi umie­
scnsownosci - w tym stanie ego me identyfikuje się z jaźnią, która jest czymś
jętnie poradzić sobie z potencjałami tkwiącymi w nieświadomości zbiorowej.
upragnionym, a ponadto jest niejako odłączone od jaźni (co prowadzi do obni­
Jak podaje Jung (tamże, s. 487) „indywiduacja stanowi proces formowania się
żeniu a 'ccptacj i samego siebie). Stan alienacji jest jednak niezbędnym wstępem
i odróżniania indywiduum, zwłaszcza zaś proces rozwoju indywiduum psy­
HdY z t s I . d ^ USW' i ° m iC S° bie ,S‘” ienie jU Ź n i- PÓ Źniej P ° ja w ia ^ trze ci «łan, chologicznego jako istoty różnej od ogółu, od psychologii zbiorowej. Dlate­
gdy zostaje uświadamiana os ego - jaźń, co można opisać jako dialektyczną re­
go indywiduacja stanowi proces różnicowania, którego celem jest rozwój oso­
lację pomiędzy ego i jaźnią. Jest to stan określany jako indywiduacja W każ-
bowości indywidualnej” Ten proces indywiduacji jest ściśle związany z funk­
cym tazie pioces rozwoju świadomości można przedstawić jako cykl kolejno
cją transcendentną, która odpowiada za ponowną integrację zróżnicowanych
pojawiających s.ę zdarzeń psychologicznych, w których rozwój psychiczny
w procesie indywiduacji struktur. Można powiedzieć, że transcendencja pro­
pi owadzi do podejmowania serii „inflacyjnych” , heroicznych działań. Te dzim
wadzi do jednoczenia na wyższym poziomie przeciwstawnych dążeń poszcze­
sobnS ” • CI ° 1
drzucen,e 1Powadzą do alienacji, co dalej pociąga za gólnych struktur.
z , PI0
nttw , r CZy,,lleme’ Szczególną rolę w tym procesie pełnią symbole indywidualne (będące
wadz.ąc do coraz SkrUChę 1POnOW,lą
wyższego rozwoju Ulllację- Ten ^
świadomości. ci^ « « powta-
spontanicznym produktem indywidualnej psyche) oraz zbiorowe (jak np. sym­
nv ^ : r r 3 ‘*7 Cykl,m0Że teŻ 20stać ^ w i a n y , zaburzony. Szczególnie waż­ bol krzyża), które reprezentują coś, czego nie jesteśmy w stanie do końca okre­
ny jest okres dzieciństwa, gdy związek z jaźnią jest w istocie taki, jaki jest
ślić lub zrozumieć. Symbol jest czymś dynamicznym, żywym i reprezentu-

■111!.
 216
Psychologia osobowoid Właściwości na tu ry i jej sp osób spełniania się vj interakcji z otoczeniem - sięgając ku. 217
je jednostkową sytuację psychiczną (poprzez symbole następuje próba ailg,
vvoli i zmierza do poddania treści aktom osądu). Uczucie natomiast jest „proce­
zowama nieświadomości do dialogu z ego). Dzięki symbolom; które wyraża'
sem. który zachodzi między ,ja ” a daną treścią - procesem, który nadaje tej tre­
ją treści archetypowe i dążenia do zaspokojenia zablokowanych impulsów nT
ści pewną wartość w sensie akceptowania lub odrzucania... ale jest to również
stępuje nie tylko rozwoj jednostkowy, ale i rozwój cywilizacji. Proces symbć
proces, który może wystąpić w formie izolowanej jako nastrój” (tamże, s. 478).
Iizaoji jest bliski konstruktywnemu procesowi sublimacji (będącego podstawa
rozwoju osobowości). " wą Uczucie nadaje rzeczom wartość pozytywną lub negatywną - dlatego jest funk­
cją wartościującą.
Trudno tę teorie poddać weryfikacji - jest ona bardzo pojemna i nie zawsze
Wymienione typy postaw oraz funkcje psychologiczne (świadomości) sta­
możliwa do przełożenia na operacje. Jeden wątek jest jednak bliski psycho-
nowią podstawę tworzenia typologii. Tak więc można wyróżnić: a) ekslrawcr-
ogn cmpiiycznej to analiza typów psychologicznych. Typy psychologie*
tyczny typ myślowy (orientacja na świat zewnętrzny i na intelektualną oce­
ne oigamzują świadomość indywidualną i procesy występujące w polu świa
nę zdarzeń); b) ekslrawerlyczny typ uczuciowy (orientacja na świat zewnętrz­
domosci. Można powiedzieć, że one kierują funkcjonowaniem ego. Jung pro­
ny i ocenę pod kątem wartości, co prowadzi do silnych osobistych zaangażo­
ponuje w usną typologię opartą na dwóch kryteriach: typie postawy oraz funk
wań w różne strefy życia zewnętrznego - typ dominujący u kobiet); c) eks-
cp świadomości, odpowiadających za strategię zdobywania informacji o sobie
irawertyczny typ doznaniowy (orientacja na świat zewnętrzny, gromadzenie
swiccie zewnętrznym. Każdy człowiek potencjalnie cechuje się posiadaniem
realnych doświadczeń, angażowanie się w aktywności wyzwalających zmy­
wszystkich typów postaw i funkcji; w każdym człowieku różne postawy i funk
słowe doznania - typy artystów aktorów); d) ekslrawerlyczny typ intuicyjny
cje niogą dominować tylko w pewnych okresach jego życia, choć mogą rów­
(orientacja na świat zewnętrzny i poszukiwanie nowych nieznanych możli­
nież nabywać względnie trwałych właściwości. Postawa to gotowość psyche
wości, intuicyjnie wyczuwanych jako istotne przestrzenie życia); e) intrower-
do działania lub reagowania w pewnym kierunku (tamże, s. 470). Do postaw
lyczny typ myślowy (orientacja na świat wewnętrzny, podążający za swoimi
golnych lub nastawień osobowości należą postawy ekstrawertywna i intrower-
ideami, racjonalny); f) introwcrtyczny typ uczuciowy (orientacja na świat we­
tywna. fntinwersja oznacza przyjmowanie w stosunku do przedmiotu postawy
wnętrzny, sprawia wrażenie chłodnego uczuciowo, zamknięty, uczucia skie­
abstiahującej (a tym samym orientację na subiektywny świat wewnętrzny) na­
rowane ku światu wewnętrznemu); g) introwcrtyczny typ doznaniowy (orien­
tomiast ekstrawersja to pozytywne nastawienie do przedmiotu (aktywność jest
tacja na świat wewnętrzny, na subiektywny komponent doznań wyzwalanych
skacowana na swiat zewnętrzny). Jeśli dominuje dana postawa, wówczas dru­
obiektywnymi, zmysłowymi bodźcami - osoby typu kompozytor, malarz); h)
ga pozostaje stłumiona i nieświadoma (zgodnie ze schematem myślenia w ka-
inlrowertyczny typ intuicyjny (orientacja na świat wewnętrzny, typ marzycie­
tcgoi iach opozycji). Z kolei funkcja jest rozumiana jako „pewna forma aktyw­
la czy wizjonera lub fantasly) - dokładny opis: Dudek 2002, s. 61 74; Jung
ności psychicznej, która pozostaje zasadniczo taka sama nawet wtedy gdy wa­
1997a, s. 369-453).
runki się zmienią” (tamże, s. 480). Do funkcji świadomości należą funkcje per-
ccpcyjne (macjonalne) typu doznanie i intuicja oraz funkcje oceniające (lub ra­
cjonalne) typu myślenie i uczucie. Doznanie oznacza skupienie uwagi „ a bez­
pośrednim odbiorze doświadczeń, percepcję zdarzeń, konkretnych faktów Do-
P! fWS?yStk,m cliaraJitcr zmysłowy i nie podlega prawom rozumu
(stąd tezjes ono funkcją irracjonalną). Intuicja to funkcja, która w „nieświado­ Podsumowanie
mej foim.e komunikuje postrzeżenia” (tamże, s. 490); nie jest ona doznaniem
- lysIowym, lecz raczej „swego rodzaju instynktowym ujęciem jakiejś treści”
posiadającym znamiona pewności i niezawodności. Może ona przejawiać się Zaprezentowane teorie mają wspólne korzenie, lecz. dochodzą do odkrycia zu­
pełnie odmiennych zasad interpretacji osobowości. Można je przedstawić w for­
,w znm n 'T ^ f y T neJ (po'Slrztóenie nieświadomych psychicznych stanów fak-
ycznych) ub obiektywnej (jako postrzeganie stanów faktycznych, które pole­ mie skróconej - tabela poniżej.
gają na podprogowych postrzeleniach przedmiotu). Dwie pozostałe funkcje ra­
cjonalne, to myślenie i uczucie. Myślenie „sprowadza dane treści wyobraże­
niowe do pojęciowego związku” (tamże, s. 468) i dzieli się na myślenie bierne
(związki pojęciowe same się porządkują) oraz myślenie czynne (jest ono aktem
 218
Tabela nr 17, Najważniejsze idee teorii Freuda i Junga
- analiza porównawcza
Porównywane w łaściw oici S. Freud
Nieświadomość Obszar energii o charakterze
biologicznym, podstawa
popędów
Kluczowe rodzaje popędów Eros (libido) i thanatos
(mortido)
Rozwój uwarunkowany Sposobem spełniania się
energii libido
Fazy rozwoju Sprowadzone do rodzaju
dominujących obszarów
cielesności, poprzez które
przejawia się energia libido
- stąd faza oralna, analna,
falliczna, latentna, genitalna
Znaczenie libido Kluczowe
Kierunek rozwoju Rozwój zdeterminowany
a nie
ukierunkowany
Znaczenie relacji z innymi Kluczowe - energia
seksualna (libido) możliwa do
realizacji poprzez interakcję
(interakcja determinuje
sposób jej wyładowania).
Jednostka zdeterminowana
jakością relacji z obiektem
zaspakajającym
Kształt osobowości
Zdeterminowany sposobem
- charakter spełniania się energii libido
w różnych fazach rozwoju
Mechanizmy rozwoju Identyfikacja
i przemieszczanie
Żródlo: opracowanie własne.
C.G. Jung
Obszar energii Rozdział VIII
uwarunkowanej procesem
ewolucji - kultura
tworzywem
Podmiot i jego potrzeby a formy adaptacji
Archetypy - ego, persona,
cień, anima- animus, jaźń
do społeczności i kultury
Sposobem wykorzystywania
energii płynącej z archetypów
Sprowadzone do sposobu
realizacji archetypu jaźni
- stąd faza dominacji ego
i faza dochodzenia do
1. Kultura a potrzeby podmiotu - perspektywa
spełniania jaźni (realizacji
siebie) psychoanalityczna E. Fromma
Libido to synonim ogólnej
energii psychicznej
Rozwój ukierunkowany na Choć często lokuje się bardzo wielostronne i szerokie analizy Fromma
realizacje siebie samego (1900 1980) w nurcie neopsychoanalizy kulturowej, to jednak kwalifikacja ta
- kluczowa rola procesu
jest w zasadniczej mierze dużym uproszczeniem. Można bowiem również trak­
indywiduacji i transcendencji
tować Fromma jako reprezentanta tzw. psychologii lub psychoanalizy humani­
Podstawowe znaczenie
ma aktywność samego
stycznej (powodem jest choćby podkreślana przez niego waga twórczej posta­
podmiotu, sposób radzenia wy podmiotu oraz jego dążenia do samorealizacji).
sobie z archetypami Punktem wyjścia do dalszych analiz u Fromma jest jednak określenie kondy­
cji człowieka. Jak podaje autor przełomem była utrata znaczenia instynktów, brak
przymusu przystosowanie się do warunków przyrodniczych, odejście od mecha­
nizmów dziedzicznych i zyskanie samoświadomości. Io samoświadomość, ro­
zum i wyobraźnia zburzyły harmonię charakterystyczną dla egzystencji zwierzę­
Zależy od funkcji
cia. Człowiek został poprzez proces ewolucji odseparowany od natury i wrzuco­
świadomości i typów
postaw (ekstrawertywna ny w świat, w którym musi radzić sobie już. na swój własny sposób (Fromm 1996,
- introwertywna) oraz od s. 37—38). Innymi słowy człowiek stając się wolny, staje się jednocześnie zagubiony
sposobu jednostkowego i osamotniony. „Konieczność odnajdywania coraz to nowych rozwiązań sprzeczno­
radzenia sobie z energią ści w swoim istnieniu, coraz to wyższych form jedności z przyrodą, innymi ludźmi
(której źródłem są archetypy i sobą samym, jest źródłem wszelkich sil psychicznych, które motywują człowieka
i instynkty)
do działania, wszelkich jego namiętności, uczuć i lęków” (tamże, s. 39).
Sublimacja i symbolizacja
Człowiek jest w ciągłym stanie dynamiki, której źródłem są różnego rodza­
ju potrzeby, i których sposoby realizacji pozwalają określić jakość egzystencji.
Szczególnie dramatyczne zdaje się spotkanie jednostkowych potrzeb z kulturą,
pozwalającą na ich spełnianie. Kultura staje się w tym przypadku czynnikiem la-
•i
 220
Psychologia osobowości
cyłitujacym lub utrudniającym stawanie się poprzez sposób realizacji jednostko­
wych potrzeb. Kultury i społeczności nie da się zlekceważyć, one bowiem pozwa­
lają na przywrócenie utraconej w procesie ewolucji więzi z innymi - jako tej naj­
bardziej podstawowej potrzeby gwarantującej odejście od samotności i zagubie­
nia w swiecie. Wolność zda się zatem być czymś negatywnym, od czego człowiek
próbuje uciekać. Pomiędzy rzeczywistością podmiotową człowieka a rzeczywi­
stością zewnętrzną niezbędną do realizacji lego, co w podmiocie, istnieje stale na­
pięcie. Promm zakłada, że każdy człowiek ma potencjał, który musi być zrealizo­
wany; każdy człowiek ma po prostu potrzebę samorealizacji. Spełnienie samore­
alizacji oznacza zdolność do identyfikacji z nja rzeczywistym” (prawdziwym).
Przy czym Fromm proponuje odróżnienie tzw. potencjału pierwotnego, który
jest realizowany wtedy, gdy zapewnione są optymalne warunki rozwoju oraz od
(zw. potencjału wtórnego będącego rezultatem braku właściwych dla rozwoju wa-
lunkow. Istnienie warunków sprzyjających rozwojowi nic zapewnia jednak pełnej
samoiealizacji. Pozostaje zawsze problem odpowiedniego ich wykorzystania.
lak więc u Promma mamy niejako zderzenie trzech podstawowych form rze­
czywistości: a) człowiek ze swoimi potrzebami oraz z wrodzonym potencjałem
wymagającym realizacji; b) społeczność i jej kultura wskazujące na możliwo­
ści spełniania potencjału jednostkowego (czego człowiek nie może zlekcewa­
żyć, gdyz potencjał może być spełniany poprzez więź z innymi, a więź gwaran­
tuje pozbycie się samotności i bezsilności); c) wolność jednostkowa stanowią­
ca o sposobie zmagania się ze swoim potencjałem w danych warunkach społecz­
no-kulturowych.
Jesl i chodzi potrzeby jako pierwszą podstawową formę rzeczywistości, Fromm
wskazuje na dwie kategorie, z których jedną stanowią popędy organiczne, a dru­
gą tzw. potrzeby egzystencjalne świadczące o naturze człowieka. Ta druga kate­
goria potrzeb jest szczególnie istotna i od ich sposobu spełnienia zależy cały roz-
woj osobowości.
Gwoli wyjaśnienia, Fromm definiuje osobowość jako „całokształt wrodzo­
nych i nabytych własności (cech), które są charakterystyczne dla danej jednostki
i które czynią jednostkę niepowtarzalną” (za: Allen, 2000, s. 180). Potrzeby eg­
zystencjalne wyrastają z egzystencjalnych konfliktów, których podstawą są bio­
logicznie uwarunkowany brak instynktów i samoświadomość. One to bowiem
zmuszają człowieka do przezwyciężania samotności, bezsilności, zagubienia i do
konieczności odnajdywania nowych form odniesienia do świata. W sumie Fromm
wskazuje na istnienie ośmiu potrzeb egzystencjalnych.
Pierwszą z nich jest potrzeba więzi z innymi ludźmi. Wyrwanie z pierwotnej
jedności z przyrodą prowadzi do bezsilności i zagubienia - stąd te stare związki
muszą być zastąpione nowymi. Można powiedzieć, że człowiek potrzebuje by­
cia w jedności z innymi. Fromm wskazuje na trzy ścieżki realizacji tej potrzeby
- podporządkowanie się innym (osobie, instytucji, grupie, Bogu), zdobycie wła­
podmiol i jego potrzeby a formy adaptacji do społeczności i kultury 221
dzy na innymi, miłość ku innym. Podporządkowanie się innym (masochizm), jak
i zdobycie władzy (sadyzm) nie są konstruktywne, gdyż prowadząc do więzi jed­
nocześnie powodują utratę tożsamości i integralności (a tym samym brak moż­
liwości identyfikacji z „ja prawdziwym” ). Jedyną właściwą taktyką jest miłość
oznaczająca jedność z innymi „w warunkach zachowania odrębności i integral­
ności własnej jaźni” (Fromm 1996, s. 45). Miłość to doświadczanie solidarno­
ści z człowiekiem, erotycznej więzi między kobietą a mężczyzną, więzi dziecka
z matką, zdolność akceptacji siebie samego jako odrębnej i niepowtarzalnej jed-
nostkowości. Fromm określa taką miłość jako produktywną, gdyż ona kreuje po­
stawy troski, odpowiedzialności, szacunku i wiedzy.
Drugą podstawową potrzebą jest transcendencja, oznaczająca dążenie do ak­
tywnego przekraczania statusu biernego stworzenia i postawę twórczości. Two­
rzenie, jak podkreśla Fromm, zakłada aktywność i troskę (czyli postawę miłości).
Potrzeba transcendencji może jednak sprowadzić się do niszczenia, które też jest
formą przekraczania; jednak o ile tworzenie daje poczucie szczęścia, o tyle nisz­
czenie prowadzi do cierpienia (prowadząc do cierpienia, nie daje szans na rozwój
posiadanego potencjału i na odkrywanie ,vja prawdziwego” ).
Trzecia potrzeba sprowadza się do integracji (lub zakorzenienia). Rodząc
się, człowiek odrywa się i czuje się bez oparcia, korzeni. Potrzeba zakorzenienia
oznacza właśnie dążenie do bycia integralną częścią jakiejś grupy, świata. Sposób
zaspokojenia tej potrzeby, jak i innych potrzeb, może jednak prowadzić albo do
rozwoju rozumności, sumienia, dyscypliny, indywidualizmu, albo też do nierów­
ności, podporządkowania, ucisku, hierarchii (tamże, s. 59). Zakorzenienie ozna­
cza w istocie przejmowanie od innych zdolności rozumienia i przestrzegania za­
sad moralnych.
Czwarta to potrzeba poczucia indywidualności (tożsamości). Każdy czło­
wiek dąży do zachowania poczucia niepowtarzalności, pragnie być kimś odręb­
nym, identyfikowanym. Często jednak ta potrzeba, kosztem realizacji innych, zo­
staje niejako stłumiona —szczególnie dotyczy to stłumienia przez potrzebę więzi
z innymi, gdy człowiek przejawia postawy uniformizacji i konformizmu (identy­
fikując się z ,ja społecznym” , człowiek tworzy w sobie jedynie złudzenie indywi­
dualności). Brak identyfikacji z sobą samym prowadzi do zniechęcenia w stosun­
ku do samego siebie, do przeżywania siebie jako kogoś obcego. Chcąc uniknąć
tego typu stanów, pozorną indywidualność zyskuje się poprzez wybieranie iden­
tyfikacji ze społecznymi rolami (tzw. społecznymi „mnie” - socialself). Oczywi­
ście jest to wybór fałszywego ,ja” i wejście na ścieżkę realizacji zadań, wartości,
działań zgodnych z pełnionymi rolami, lecz lekceważących własny potencjał (re­
zultatem jest kształtowanie się pseudo nja” - pseuclo-self czyli poczucia, że „ja
społeczne” jest „prawdziwym ja” ).
Kolejną jest potrzeba układu orientacji (posiadania zasad) i oddania.
Oznacza ona dążenie do rozumienia świata, orientacji w świecie, posiadania za-
222 Psychologia osobowości
nad pozwalających na przewidywanie zdarzeń, zachowań ild. Ta orientacja winna
umożliwić dojście do obiektywnej wiedzy o świecie, bez jej zniekształceń. We­
dług Fromma analizowana potrzeba przebiega na dwóch poziomach - na pozio­
mie potrzeby posiadania jakiegoś układu orientacyjnego (obojętnie, fałszywego
czy prawdziwego, najwyraźniej sprowadzającego się do religii czy ideologii lub
filozofii) oraz na poziomie potrzeby kontaktowania się z rzeczywistością za po­
mocą rozumu, pojmowania świata obiektywnie.
Następna potrzeba odnosi się do skuteczności. U Fromma skuteczność nie
oznacza poczucia posiadania wpływu na innych i zdolność do efektywnego od­
działywania na innych. Skuteczność to raczej zdolność do działania, do wykony­
wania czegoś, do osiągania czegoś, do bycia aktywnym sprawcą (a więc bycia
osobą działającą a nie bezsilną). Zdolność do działania podnosi wartość siebie sa­
mego, pozwala na odkrywanie własnej indywidualności.
Fromm podkreśla jeszcze znaczenie innej potrzeby, która związana jest z dą­
żeniem do pobudzenia i stymulacji. Przy czym nie chodzi tu tylko o wymiar re­
aktywny (każdy z nas podlega różnym pobudzeniom i posiada zapotrzebowanie
na stymulację), lecz o aktywną postawę do bodźców stymulujących jednostkę do
aktywności. Bodźce aktywizujące, takie jak powieść, wiersz, muzyka itp. nie wy­
twarzają prostych reakcji, lecz są raczej zaproszeniem do określonej aktywno­
ści i aby na nie zareagować, musi pojawić się ze strony podmiotu zainteresowa­
nie nimi. Jak podkreśla Fromm „prosty bodziec tworzy popęd - tzn. osoba jest
pchana przezeń; bodziec aktywizujący daje w efekcie dążenie - dana osoba ak­
tywnie dąży do realizacji swego celu” (Fromm 1998, s. 266). Bodziec prosty po­
wtarzany jest dopóty, dopóki nie osiągnie pewnego progu, poza którym nie jest
już dłużej rejestrowany i traci swe właściwości stymulacyjne; ciągłość stymula­
cji wymaga zwiększania intensywności i nowości. Inaczej jest z bodźcami akty­
wizującymi - reakcja na nie ma charakter twórczy - sama osoba ożywia kolejne
bodźce i zmienia je, odkrywając w nich nowe aspekty. Według omawianego au­
tora, współczesne społeczeństwa pobudzane są za pomocą bodźców prostych (za
pomocą różnych środków masowego przekazu stymulowane są popędy seksual­
ne, chciwość, narcyzm ild.) - na nich opiera się reklama. Osoba twórcza nie wy­
maga tego rodzaju bodźców dla wyzwolenia swojej aktywności, ona nie nudzi się
(por. tamże, s. 263-279).
Pozostaje dodatkowa jeszcze potrzeba związana wyłącznie z egzystencjalnym
położeniem człowieka - potrzeba rozwinięcia struktury charakteru, który sta­
nowi specyficzną strukturę organizującą ludzką energię na rzecz realizacji wła­
snych celów. Struktura charakteru jest jednak efektem oddziaływania społecz­
nego każde społeczeństwo wykorzystuje energię ludzką w sposób konieczny
dla funkcjonowania danego społeczeństwa, a „ten proces przekształcania ogólnej
energii psychicznej w szczególną energię psychospołeczną jest zapośredniczany
przez charakter społeczny” (tamże, s. 281).
P o d m io t i j e g o p o t r z e b y a fo rm y a d a p t a c ji d o s p o łe c z n o ś c i i k u lt u r y 223
Wymienione wyżej potrzeby mogą być zatem zaspakajane na różne sposo­
by, w zależności od zmieniających się warunków społecznych. Realizacja po­
trzeby jedności (więzi) może prowadzić do miłości i życzliwości lub do zależ­
ności, sadyzmu, masochizmu czy destrukcyjności. Potrzeby jedności i zakorze­
nienia mogą spełniać się przez dążenie do solidarności, braterstwa, miłości i do­
świadczenia mistycznego lub poprzez pijaństwo, narkomanię czy leż depersonali­
zację. Potrzeba orientacji może przekształcać się w wiarę w Boga, miłość, praw­
dę lub w skłonność do bałwochwalstwa destrukcyjnych bożków. Potrzeba sku­
teczności prowadzi do rozwoju miłości i do twórczej pracy lub do sadyzmu i de­
strukcyjności. Potrzeba pobudzenia i stymulacji może rozwijać twórcze zaintere­
sowania i pasje lub pościg za zmieniającą się rozkoszą (tamże, s. 282-283). Tak
czy inaczej, odmienność zaspokajania potrzeb ujawnia się w namiętnościach za­
korzenionych w charakterze (ponieważ one tworzą charakter), „takich jak miłość,
czułość, dążenie do sprawiedliwości, niezależności, prawdy, nienawiść, sadyzm,
masochizm, destrukcyjność, narcyzm” (Fromm 1998, s. 252). Charakter jest tutaj
definiowany jako „względnie trwały system wszelakich nieinstynklownych dą­
żeń, poprzez które człowiek odnosi się zarówno do ludzkiego, jak i przyrodni­
czego świata” (tamże, s. 252). 1choć wspólne wszystkim ludziom są ich popę­
dy organiczne oraz potrzeby egzystencjalne, to tym, co ich różni, są namiętności
dominujące w poszczególnych charakterach. Pomimo tego, że Fromm posługuje
się pojęciem osobowości, to jego analiza zasadniczo sprowadza kształtowanie się
osobowości do kształtowania się charakteru —co podkreśla wymiar aktywności
i sprawczości samego podmiotu. Każdy człowiek, posiadając odmienne wyposa­
żenie genetyczne, cechując się odmiennymi właściwościami temperamentalnymi
itd. i spełniając na swój sposób potrzeby egzystencjalne w relacji ze światem, roz­
wija w sobie charakter indywidualny. To on pełni później funkcje sterujące zacho­
waniem jednostkowym i staje się przyczyną stylu podejmowanych działań.
Niemniej, z uwagi na kluczową rolę społeczności i kultury ważne znaczenie
posiada również tzw. społeczny charakter. Fromm sam sobie stawia pytanie, dla­
czego człowiek zawodzi w rozwoju wyższych dążeń, kierując się w swoim życiu
bardziej destrukcyjnością i chciwością niż miłością? Jedyną sensowną odpowie­
dzią jest poszukiwanie przyczyn lej porażki w społecznych okolicznościach, któ­
re rozwijały intelektualnie, natomiast nie stwarzały możliwości właściwej reali­
zacji potrzeb egzystencjalnych. To struktura społeczno-ekonomiczna społeczeń­
stwa kształtuje charakter człowieka, pozwalając na pewien sposób realizacji jego
potrzeb egzystencjalnych (oczywiście zwrotnie rzecz ujmując, natura człowieka
sama też kształtuje warunki społeczne - w tym sensie człowiek sam w sobie jest
odpowiedzialny za wykreowanie danych warunków, w których będzie wzrastał
i które umożliwią mu spełnianie siebie samego). Tym samym struktura charakte­
rologiczna oraz socjoekonomiczna struktura społeczeństwa są wzajemnie od sie­
bie zależne (Fromm !997a, s. 205 206). Ta mieszanina struktury psychicznej i so-
 224
Tabela nr 18. Typy charakterów społecznych według E. Fromma
Charaktery nieproduktywne
Asym ilacja
Receptywny
(akceptujący)
Cechy: zależność od innych, wolą mówić „tak" niż
„nie", raczej słuchają niż mówią, szukają miłości i po­
mocy od innych, wyrażają wdzięczność dla tych, któ­
rzy ich wspierają; jeśli są wierzącymi osobami dużo
oczekują od Boga bez własnego wysiłku, jeśli nie są
wierzącymi odwołują się do magicznego pomocnika,
który rozwiąże ich problemy; są optymistyczni i przy­
jacielscy. Lubią jeść i pić - sytość to poczucie bezpie­
czeństwa.
Cechy pozytywne: wrażliwy, zdolny do przyjmowa­
nia, przystosowany, uprzejmy, ufny, oddany.
Najczęściej ten charakter występuje w społeczno­
ściach zhierarchizowanych (niższa - wyższa klasa)
- podporządkowanie i spełnianie obowiązków wią­
że się z oczekiwaniem na opiekę ze strony silniejszych
(bardziej uprzywilejowanych).
W yzyskujący
(biorący)
Cechy: dążenie do zagarniania, kradzieży,
manipulacji, jednocześnie przejawy podejrzliwości,
cynizmu, zazdrości,wrogości. Nie docenią tego, co po­
siadają, przeceniają to, co inni posiadają. Wyrazy mi­
łości są tylko dla innych znaczących, będących obie-
cującymi obiektami, na których można coś skorzy­
stać. Kiedy wykorzystają innych, rezygnują z kontak­
tów z nimi. Zgarniają owoce pracy innych (material­
ne, intelektualne itcl.).
Cechy pozytywne: aktywny, samodzielny, z inicjaty­
wą, poczucie własnej wartości.
Ten typ charakteru może się kształtować z społeczno­
ściach rządzonych przez dyktatorów.
Psychologia osobowo. podmiot i jego potrzeby a formy adaptacji do społeczności i kultury 225
Gromadzący Destruktywny W ycofujący się
(zachowawczy) (asertywność)
Cechy: przekonani, że dobra pochodzą od same­
go siebie, a nie od innych - dla zapewnienia sobie
Socjalizacja Kategoria poczucia bezpieczeństwa wolą dlatego gromadzić,
przyjmując postawę ochronną przed innymi. Stają się
Masochistyczny Symbiotyczny skąpcami, sknerami. Ich motto „moje jest moje, a two­
(lojalność) je jest twoje". Mają sentyment do wcześniej zgroma­
dzonych dóbr. Wyjałowieni z uczuć do innych, nie­
przyjemni w stosunku do otoczenia, obsesyjna po­
trzeba uporządkowania, czystości. Wolą odpowiadać
„nie" - słowo „tak" wyzwala w nich obawę przed moż­
liwością utarty jakichś dóbr. Dlatego patrząc od stro­
ny asymilacji, są zachowawczy, a od strony socjaliza­
cji, destruktywni.
Cechy pozytywne: praktycyzm życiowy,
rozsądny, ostrożny, uporządkowany, spokojny, roz­
ważny.
Charakter kreowany w społecznościach purytań-
skich (zamykanie się we własnych grupach rodzin­
nych) - styl wczesnych osadników północnoamery­
kańskich.
Marketingowy Obojętny W ycofujący się
(wymienność) (sprawiedliwość)
Sadystyczny Sym biotyczny Cechy: interpretacja zachowań i relacji w kategoriach
(autorytarny) wymienności korzyści i przywilejów. Traktowanie sie­
bie i innych jako towaru (stąd nastawienie na kom­
petencję, skuteczność). Dążenie do świadomych, ra­
cjonalnych wyborów, uwzględniających zyski i straty.
Racjonalizm dominuje nad uczuciowością, stąd obojęt­
ność i umiejętność sprzedania siebie innym. Wszystko
ma swoją cenę i wymaga nakładów zwiększających
atrakcyjność zasobów. Nastawienie na zewnętrzność,
powierzchowność wymaganą do podniesienia wła­
snej wartości (stąd w cenie mogą być pewne cechy ta­
kie jak „bycie uśmiechniętym, ambitnym, otwartym").
Osobowość na sprzedaż - alienacja i konsumpcja.
Cechy pozytywne: świadom własnych uczuć, warto­
ści, celów, towarzyski, otwarty, tolerancyjny, dążący
do wiedzy, ugodowy.
Charakter typowy w społeczeństwach kapitalistycz­
nych.
226 Psychologia osobowości
Nekrofiliczny Zbrodniczy
Niehumanitarny
(życie w śmierci) (wojowniczy)
Cechy: zainteresowania chorobami w różnych jej prze­
jawach i fascynacja śmiercią (co znajduje też swój wy­
raz w marzeniach sennych); namiętność przekształca­
nia żywego w martwe, niszczenie dla samego niszcze­
nia, zainteresowanie tym, co czysto mechaniczne (kult
techniki). Sztywność, chłód w stosunkach z innymi.
Niezdolność do śmiania się, poczucia humoru. Postawa
negacji człowieka. To, co martwe, rządzi życiem (in­
stytucje, prawo, tradycja, posiadanie rządzą żydem).
Motto „rzeczy władają człowiekiem; posiadanie rządzi
byciem; martwi rządzą żywymi". Przeszłość jest święta.
Cechy pozytywne: zrównoważenie, spokój, opano­
wanie, patriotyzm, odwaga, szacunek dla tradycji
i kultury, trzeźwość myślenia, logiczność.
Przedstawicielami społeczeństw kreujących tego typu
charakter są: Hitler, Pol Pot, plemię Hutu (Rwanda).
Charakter produktywny
Asym ilacja Socjalizacja
Działający Miłość i rozum
(twórczy) (integracja)
Cechy: produktywna praca pozwalająca na prze­
kształcanie różnych form rzeczywistości, promują­
ca twórcze i owocne planowanie. Produktywne ro­
zumowanie pozwalające na głębsze i pełniejsze po­
znanie i zrozumienie. Produktywna miłość wyrażają­
ca się w opiece nad innymi, odpowiedzialności, sza­
cunku do innych, wiedzy na temat innych. Te właści­
wości stają się przeciwieństwem nekrofilii i są określo­
ne jako biofilia (miłość do życia).
Stan idealny: humanistyczny socjalizm wspólnoto­
wy (utopia).
Objaśnienie: wymienione przy typie nekrofilicznym cechy pozytywne sq efektem interpretacji autor­
skiej, bazującej na stylu myślenia prezentowanym przez E. Fromma.
Źródło: opracowanie własne.
cjoekonomicznej określana jesl mianem charakteru społecznego. Struktura socjo­
ekonomiczna modeluje charakter członków społeczności w taki sposób, że chcą
robić, to co muszą; charakter społeczny równolegle wpływa na socjoekonomiczną
strukturę „działając jako cement zapewniający przyszłą stabilność struktury spo­
łecznej lub —w szczególnych okolicznościach —jako dynamit, który strukturę tę
usiłuje rozsadzić” (tamże, s. 206).
podmiot i jego potrzeby a formy adaptacji do społeczności i kultury 227
\J podstaw możliwości kształtowania się charakteru społecznego znajdują się
dwa procesy - asymilacji (przyswajania od innych sposobów wartościowania,
myślenia, zachowań itd.) i socjalizacji (rodzaju relacji pomiędzy ludźmi). W su­
mie Fromm wyróżnia sześć typów społecznego charakteru: receptywny, wyzy­
skujący, gromadzący, marketingowy, nekrołiliczny, produktywny. Pierwsze pięć
typów zalicza się do tzw. charakterów nieproduktywnych cechujących się de­
struktywnymi relacjami z innymi osobami i wskazujących na jednostki niere-
alizujące własnych potencjałów (brak identyfikacji z „ja prawdziwym” ). Ostat­
ni typ to charakter produktywny, posiadający zdolność nawiązywania konstruk­
tywnych relacji z innymi, realizujący własne potencjały (identyfikacja z ja praw­
dziwym). Ponadto, cztery z pięciu charakterów nieproduktywnych (poza nekro­
filicznym) dzielone są na dwie pary: jedna para jest określona jako charaktery
„symbiolyczne” (oparte na relacjach z innymi, gdzie jedna strona podporządko­
wuje się wyzyskowi drugiej strony - należą do nich charakter receptywny i wy­
zyskujący), druga para natomiast jest określana jako charaktery „wycofujące się”
(inni ludzie są postrzegani jako zagrażający i dlatego traktowani są destrukcyjnie
albo z odpowiednim dystansem - do nich zalicza się charakter gromadzący i mar­
ketingowy). Charaktery nieproduktywny lub charakter produktywny jest określa­
Kategoria ny też jako orientacja nieproduktywna lub produktywna (co ma podkreślić bez­
Humanitarny pośredniość związku pomiędzy właściwościami człowieka i jego działania). Na­
leży podkreślić, że jeśli u człowieka dominuje orientacja produktywna, wówczas
na drugim planie pozostają cechy orientacji nieproduktywnej (w istocie kreowa­
nej przez społeczność), nabierając jednocześnie pewnych właściwości pozytyw­
nych. Człowiek bowiem, wchodząc w relację z innymi ludźmi i ze światem ma­
terialnym, musi otrzymywać, gromadzić, wymieniać itd. Jednak to gromadzenie,
otrzymywanie itd. zostaje przeniknięte klimatem aktywnej twórczości i miłości.
W poniższej tabeli zamieszczono przybliżoną charakterystykę wymienionych ty­
pów charakteru społecznego (opracowano na podstawie: Allen 2000, s. 180-187;
Fromm 1996; 1999, Jaworski 1989).
2. Kultura a potrzeby podmiotu
- propozycja H.S. Sullivana
Fromm uzasadnił wagę kultury poprzez sposób zaspokajania potrzeb egzy­
stencjalnych w kształtowaniu osobowości jednostkowej. To uzasadnienie stanowi
efekt uwzględnienia elastyczności natury ludzkiej, w której sam podmiot ma jed­
«>• I!
 Psychologia osobowości
nak szczególne znaczenie. Rola kultury jest niepodważalna; ale społeczność i jej
kultura stwarzają z jednej strony szansę na rozwój, zaś z drugiej mogą prowadzić
do form patologicznych. Na to też wskazywały analizy Fromma. Wydaje się, ¿e
szczególnie interesująco mechanizmy wpływu relacji międzyosobowych i kultury
zostały opisane w interpersonalnej teorii psychiatrii M.S. Sullivana (1892-1949).
Według Sullivana osobowość jest tworem hipotetycznym i nie można jej ana­
lizować w oderwaniu od sytuacji interpersonalnych. Ciekawe, że jednym z gó­
ry przyjętych podstawowych założeń jest postulat określany jako ,jeden rodzaj”
(one-gemts postulałe), mówiący o tym, że wszyscy jesteśmy w swojej ludzkiej
naturze tacy sami. Jest o tyle dyskusyjne, że z reguły każdy z nas postrzega sie­
bie samego jako kogoś niepowtarzalnego i odmiennego od innych. Sullivan pod­
stawy tego typu iluzji o niepowtarzalności przypisuje wczesnym miesiącom ży­
cia, gdy następuje odkrywanie (aktu wkładania kciuka do ust (kciuk jest całko­
wicie czymś odmiennym od innych przedmiotów, a przy tym należy do mnie,
podlega mojej kontroli). Ten obiekt jest zarówno stymulujący, jak i stymulowa­
ny przez ssanie i staje się czymś własnym. Tak więc najpierw kciuk, potem całe
ciało, a wreszcie osobowość zostają potraktowane jako coś własnego (jako moje)
i odmienne. I choć nie da się zaprzeczyć tym samym poczuciu indywidualności,
to jednak nauka nie może koncentrować się na lego typu wewnętrznych stanach
odczuć - ona ma zmierzać do opisu pewnych wspólnych i ogólnych form zacho­
wań. Przyjmując tego typu założenia, podstawą dalszych analiz. Sullivan uczynił
dwie rzeczywistości - organizm jednostki wraz z jego potrzebami oraz jego rela­
cje z innymi (jako coś, co jest obserwowalne). Dlatego osobowość może być po­
jęta jako organizacja uwzględniająca potrzeby jednostkowe i w związku z nimi
pizeżywane zdarzenia interpersonalne. Stąd definicja osobowości jako organiza­
cji względnie trwałych, powtarzających się sytuacji interpersonalnych, charakte­
rystycznych wżyciu danego człowieka (Sullivan 1953, s. 110-111). Jednostko­
wa osobowość jest tylko konslruklem, który ma wyjaśnić interpersonalne zacho­
wania. Nie da się uchwycić osobowości inaczej, jak poprzez obserwowalną ja­
kość relacji z. innymi ludźmi. Można powiedzieć, że osobowość nie istnieje, jeśli
nie ma relacji z, innymi, a zwłaszcza z osobami znaczącymi dla danej jednostki.
Pozostaje jednak problem uchwycenia tych procesów, które pełnią kluczową rolę
w relacjach interpersonalnych.
Patrząc od strony podmiotu, trzy elementy stają się zasadnicze dla jakości
przebiegu relacji interpersonalnych - one też będą stanowiły o strukturze osobo­
wości. Należą do nich: a) procesy poznawcze (będące sposobem gromadzenia do­
świadczeń i pozwalające na orientację w rzeczywistości); b) dynamizmy (będące
sposobem przekształcania energii); c) personifikacje (obrazy siebie samego i in­
nych osób).
Z uwagi na odmienną jakość obserwowanych w różnych okresach życia jed­
nostki procesów poznawczych dzielą się one na procesy:
p o d m io t i jego potrzeby a formy adaptacji do społeczności i kultury 229
prototaksyczne (występują one w pierwszych miesiącach życia i oznaczają
serię konkretnych, następujących po sobie stanów sensylywnych organizmu,
czyli doświadczanych wrażeń, odczuć, obrazów; te doświadczenia nie muszą
mieć konkretnego znaczenia i nic muszą być ze sobą wiązane);
parataksyczne (procesy polegające na rejestracji relacji przyczynowo-skutko­
wych pomiędzy występującymi w danym czasie zdarzeniami; nie opierają się
one jednak na regułach logicznego myślenia, mają często charakter myśle­
nia magicznego - np. gdy spotkałem daną osobę, w pracy osiągnąłem sukces;
stąd, aby mieć sukcesy, powinienem ją spotykać; są to procesy typowe dla my­
ślenia magicznego lub podejrzliwego);
_ syntaktyczne (wskazują na zgodnie potwierdzaną aktywność symboliczną,
szczególnie o charakterze werbalnym; zgodnie potwierdzany symbol to zaak­
ceptowane przez daną grupę znaczenie).
Z kolei dynam izm to podstawowa jednostka, jak to określa Sullivan „naj­
mniejsza użyteczna abstrakcja” , która daje się uchwycić przy badaniu aktywno­
ści żywego organizmu. Innymi słowy, dynamizm jest powtarzającym się w życiu
danej jednostki, względnie trwałym układem transformacji energii. Dynamizmem
staje się każda reakcja nawykowa w stosunku do jakiejś osoby czy grupy osób,
która występuje w postaci uczuć, postaw, aktywności jawnej (np. mówienie) lub
ukrytej (jak np. myślenie czy fantazjowanie). Dynamizm posługuje się zazwyczaj
określoną sferą cielesną (np. usta, ręce), za pomocą której wchodzi w interakcję
z otoczeniem (stąd można w takiej sferze wyróżnić element wykonawczy oraz
aparat łączący zwany edukatorem znajdujący się w ośrodkowym układzie nerwo­
wym, który spaja element receptoryczny z wykonawczym) i służy zaspakajaniu
potrzeb jednostkowych oraz chroni przed lękiem.
Energia jest przekształcana tylko wtedy, gdy człowiek jest w stanic napięcia,
którego źródłem mogą być albo potrzeby organizmu, albo lęk generowany w sy­
tuacjach interpersonalnych. To wówczas osoba wybiera pewne sposoby zachowa­
nia, które mają zredukować powstające napięcia, a powtarzalność tych sposobów
zachowania redukujących napięcia prowadzi do ukształtowania się danego dy­
namizmu. Szczególne jednak znaczenie ma nadrzędny dynamizm określany jako
self-sys/em (system jaźni).
Trzeci element struktury to personifikacje, które są wyobrażeniami na temat
siebie samego i innych osób. Są one kształtowane na bazie doświadczeń dotyczą­
cych zaspakajania potrzeb i mają charakter zorganizowanych i powiązanych ze
sobą zdarzeń interpersonalnych —dlatego leż są nasycone uczuciami, postawami,
czy przekonaniami. Personifikacje dzielą się na indywidualne (właściwe danej oso­
bie) i wspólne (podzielane w danych kręgach społecznych, jak np. stereotypy).
Psychoanalityczny styl interpretacji, tak bardzo wyraźnie obecny w analizach
Sullivana, wymagał jednak odniesień do samych źródeł energii, które są podstawą
rozwoju osobowości. Te źródła energii są przyczyną powstających napięć, a sposób
 230 Psychologia osobowości
ich redukowania pozwala zrozumieć mechanizmy rozwoju osobowości. Energia,
występująca w formie potencjalnej lub kinetycznej, i napięcie są tutaj pojmowa­
ne raczej w kategoriach fizycznych (autor nie widzi bowiem podstaw do innego ich
traktowania). Samo napięcie oznacza odejście od stanu dobrego samopoczucia.
Dwa źródła energii dominują-- jednym z nich są potrzeby organizmu, a dru­
gim lęk generowany w stosunkach interpersonalnych. Napięcie wynikające z po­
trzeb organizmu wyzwala tendencje do poszukiwania sytuacji (obiektów), w której
transformacja energii będzie skierowana na osiągnięcie zadowolenia (dlatego moż­
na powiedzieć, że pierwszym nadrzędnym motywem jest dążenie do zadowolenia
czy zaspokojenia), a o rodzaju potrzeb można wnioskować na podstawie podejmo­
wanych przez jednostkę rodzajów aktywności w danej sytuacji (ta aktywność może
mieć charakter jawny lub ukryty - np. myślenie jest czymś ukrytym). Obniżanie na­
pięcia związanego z tymi potrzebami prowadzi do zadowolenia, natomiast nieza-
spokojenie powoduje apatię i ogólne obniżenie samej energii. Sullivan omawia róż­
ne rodzaje potrzeb, które dominują w różnych okresach życia jednostkowego.
Drugim źródłem energii jest lęk, który pojawia się już w okresie dzieciństwa
wraz z początkiem świadomości odrębności własnego ciała. Lęk ma swoje źródło
w stosunkach międzyludzkich, a szerzej w slerze kultury. Lęk ma tę właściwość, że
jest czymś diametralnie przeciwnym w stosunku do potrzeb organizmu. O ile bo­
wiem napięcia wyrastające z potrzeb organizmu służą integracji sytuacji interperso­
nalnych, o tyle napięcia wynikające z niepokoju prowadzą do dezintegracji relacji,
a dopiero przywrócenie integracji może prowadzić do zaspokojenia potrzeby. Po­
nadto, lęk nie ma swojego specyficznego źródła, tak jak to jest w przypadku potrzeb
-potrzeby można zidentyfikować, rozpoznając lokalizację anatomiczną i fizjolo­
giczną napięcia; lęk jest czymś niespecyficznym, wszechobecnym w otoczeniu ze­
wnętrznym i wewnętrznym. Ta niespecyficzna natura lęku w rezultacie prowadzi do
niezdolności nauczenia się sposobów radzenia z n im człowiek nie umie znaleźć
właściwych działań, które prowadzą do jego redukcji. Aby odróżnić od siebie re­
dukcję napięć płynących z potrzeb organizmu od redukcji napięć płynących z lęku,
tę ostatnią formę określa jako dążenie do bezpieczeństwa. W przypadku starszych
dzieci oraz osób dorosłych to dążenie do bezpieczeństwa ma charakter dążenia do
utrzymania szacunku do siebie lub samooceny (za: Arndt 1974, s. 131).
Oczywiście, zarówno zaspakajanie potrzeb, jak i redukcja lęku mogą być
zrealizowane tylko poprzez odniesienia ku innym osobom (człowiek pozostaje
w różnych relacjach społecznych i to jedynie społeczność może umożliwić ich
spełnienie c.zy redukcję). Szczególną funkcję pełnią relacje z osobami znaczący­
mi dla podmiotu, a krytyczną rolę odgrywa okres wczesnego dzieciństwa, kiedy
to matka stanowi o możliwości spełniania potrzeb i uwalnia od lęku (stąd w tym
okresie najważniejsza u dziecka będzie potrzeba doznawania czułości, wrażliwo­
ści - need fo r tenderness). Niemniej, również stan matki dzięki procesowi empa­
tii będzie u dziecka generował lęki, co prowadzi do uczenia się i rozwoju różnych
podmiot i jego potrzeby a formy adaptacji do społeczności i kultury 231
personifikacji. Jeśli interakcje z matką są zadawalające, opiekuńcze, uspakajają­
ce wówczas te doświadczenia kumulują się w formę personifikacji „dobrej mat­
ki” , jeśli natomiast wprowadzają niepokój, dyskomfort, tworzą formę „zlej mat­
ki” . Te doświadczenia mogą pozostawać w pamięci jednostkowej w formie wy­
obrażeń przenoszonych na inne osoby (np. szef jako „zla matka” ). Ważny jest
również proces rozwoju personifikacji „mnie” (nie), u podstaw której, podobnie
jak w przypadku innych personifikacji, znajdują się doświadczenia związane z na­
gradzaniem (karaniem), z gradientem lęku (szybkość wzrastania lub zmniejszania
się lęku) i z niwelowaniem bardzo silnych lęków. Bazą dla personifikacji są wte­
dy doznania o charakterze zmysłowym (cielesnym) - jest to okres dominacji pro­
cesów prototaksycznych. Na personifikację „mnie” składają się „mnie” (tzn. wy­
obrażenie lego, co odnosi się do mnie), „dobra strona mnie” (good-me), „zla stro­
na mnie” (bad-me) oraz „nie-mnie” (not-me). Z uwagi na ścisły związek relacji
matka- dziecko, „dobra strona mnie” to efekt doświadczanej czułości ze strony
matki i gratyfikacji potrzeb (potrzeba czułości spotyka się z doświadczaniem czu­
łości w zakresie danych stref życia), natomiast „zla strona mnie” to rezultat do­
świadczeń negatywnych, w których pojawiał się lęk. Jeśli przy tym ten wzbudza­
ny w pewnych sytuacjach lęk nie jest intensywny i zaskakujący (nagły), wówczas
prowadzi on do zdolności uczenia się różnic pomiędzy tym, co jest „zle” (nieak­
ceptowane) w zachowaniu, a tym co „dobre” . Aspekt personifikacji „nie-mnie”
jest odmienny niż te dwa poprzednie; składają się nań ślady prymitywnych do­
świadczeń parataksyeznych i rozwija się on bardzo wolno na bazie doświadczeń
nasyconych intensywnym niepokojem. Ze względu na brak logicznych związków
przyczynowo-skutkowych cechujących myślenie parataksyczne, doświadczenia
nasycone lękiem mogą utrzymywać się przez cale życie (elementy „nie-mnie”
mogą pojawiać się we snach jako mary nocne lub u osób psychotycznych).
Bleclmer M .J. (za: Allen 2000, s. 128) uważa, że warto uwzględnić jeszcze
jeden aspekt personifikacji „mnie” , a mianowicie „być może mnie” (maybe me).
Jest to ten aspekt „mnie” , który jest brany pod uwagę, gdyż stanowi potencjalne
„mnie” , które jednostka będzie musiała zaakceptować (np. seksualność u dziec­
ka). Pragnienie posiadania „dobrej strony mnie” i coraz pełniejsza zdolność
oceny zdarzeń interpersonalnych wywołujących lęk prowadzą do wykształce­
nia się wtórnego, aczkolwiek centralnego, dynamizmu określonego jako system
jaźni (self-system ). Wtórność oznacza, że u podłoża lego dynamizmu nie wystę­
puje jakaś specyficzna forma relacji interpersonalnych ani też specyficzny me­
chanizm fizjologiczny. Jest on efektem organizacji doświadczeń interpersonal­
nych i zostaje ukształtowany w celu unikania lub minimalizowania lęku. Klu­
czowe znaczenie w rozwoju systemu jaźni mają procesy uczenia się i wychowa­
nia. Jak twierdzi Sullivan, wykształcenie się systemu jaźni to elekt irracjonalno-
ści kultury i społeczeństwa —to bowiem społeczność i kultura wskazują na spo­
soby, w jakie mogą być realizowane ludzkie potrzeby. W rezultacie społeczność
1 u
232 Psychologia osobowości podmioi i jego potrzeby a formy adaptacji do społeczności i kultury 233

Schemat nr 30. O rganizacja potrzeb w teorii U.S. Sullivana
Objaśnienie: pojawiające się w okresie preadolescencji i wczesnej adolescencji dyncimizmy pożą­
dania oraz bliskich więzi (intymności) podzielone są na trzy kategorie: a) orientacja ku innym na
bazie potrzeby intymności; b) orientacja ku innym ze względu na status partnera (ja albo inny, ta
sama albo przeciwna pleć, człowiek lub nie człowiek, żywy lub m artwy; dynamizm pożądania); c)
orientacja ku innym ze względu na rodzaj narządów płciowych ważnych przy podejmowaniu ak­
tywności seksualnej (dynamizm pożądania). Sposób wyrażania się potrzeby intymności pozwala
wyróżnić trzy kategorie osób: a) autofiliczne (autophilic) osoby (nie osiągają poziomu zachowań
typowych dla okresu preadolescencji, koncentrując się na samym sobie - co m a posmak „narcy­
zmu”); b) izofiliczne (isophilic) osoby (nie wychodzą poza poziom zachowań typowy dla okresu pre­
adolescencji - intymność tylko z osobami tej samej pici); c) heterofiliczne (heterophilic) osoby (za­
interesowane dążeniem do intymności z osobami pici przeciwnej). Z kolei orientacja na innych ze
względu na status partnera powiązana z dynamizmem pożądania pozwala wyróżnić podobne ka­
tegorie osób, tj. osoby homoseksualne (orientacja na tą samą pleć), osoby heteroseksualne (orien­
tacja na pleć przeciwną), osoby autoseksualne (orientacja na siebie samego). Ponadto dochodzi
kategoria osób określanych jako kataseksualne (katasexual), niezorientowanych na ludzi, ale np.
na zwierzęta, na m artwe osoby. I wreszcie, ze względu na dynamizm pożądania (rodzaj narządów
płciowych) Sullivan wym ienia cztery kategorie zachowań: a) ortogenitalne (orthogenital) - zespo­
lenie naturalne w akcie seksualnym; b) paragenitalne (paragenital) - kontakt seksualny tak prze­
biegający, że niemożliwe jest zapłodnienie (np. ocieranie się o narządy pici przeciwnej); c) metage-
nitalne (metagenital) - pobudzanie narządów pici przeciwnej, bez własnego udziału (np. seks oral­
ny, masturbowanie osoby pici przeciwnej); d) amdgenitalne (amphigenital) - dotyczy osób homo­
seksualnych lub heteroseksualnych i polega na aktywności niezgodnej z posiadaną płcią (np. sto­
sowanie przez kobiety pasa ze sztucznym penisem). Dodatkowo mogą być wyróżnione zachowa­
nia typu „wzajemnej masturbacji" oraz „onanizm " (heteroseksualny stosunek zakończony osią­
gnięciem orgazmu) - za: Allen 2000, s. 133.

Źródło: Opracowanie własne.

i kultura mogą wzbudzać poczucie zagrożenia i lęk, gdy nie będą przestrzegane
jej reguły. Odpowiedzią musi być rozwój takiego dynamizmu, który będzie sta­
nowił centrum rozpoznające i uaktywniające zachowania zabezpieczające zdol­
ność realizacji osobistych potrzeb (jest on strażnikiem bezpieczeństwa jednost­
ki). Stąd system jaźni jest zawsze wzbudzany, gdy istnieje możliwość pojawie­
nia się lęku przed relacjami uniemożliwiającymi zaspokajanie potrzeb jednost­
kowych. Ponadto, system jaźni aktywnie usuwa informacje zagrażające - czło­
wiek często nie dopuszcza do świadomości tych zdarzeń, ktorc naruszałyby
jego poczucie bezpieczeństwa (dzięki czemu zachowuje też szacunek do same­
go siebie) - za: Sullivan 1953.
Powyżej przedstawiono schematyczny opis pojawiających się w różnych okre­
sach życia jednostkowego potrzeb (których źródłem są napięcia płynące z potrzeb
organizmu lub lęku interpersonalnego) —opracowano na podstawie: Allen 2000,
s. 127 -134; Arndt 1974, s. 132; Hall i in. 2004, s. 175-177.
 234 Psychologia osobowości
3. Społeczność i kultura w interakcji z podmiotem
- propozycja K. Horney
Tradycja klinicznej interpretacji w psychologii osobowości sięga, jak jut
wcześniej pisano, do okresu końca wieku X IX . Z niej wywodzą się szkoły psy­
choanalityczne, które przeniknięte ideami ewoluejonizmu i funkcjonalizmu
z ich perspektywy przeprowadzają analizę osobowości. Główne zainteresowa­
nia budzi rozpoznanie źródeł stanowiących podstawę przebiegu całego cyklu
rozwoju jednostkowego. Jest to pewnie bardzo istotne i obiecujące. Niemniej,
może to też prowadzić do uproszczeń i zniekształceń polegających na zbyt w y­
raźnej redukcji bogactwa życia psychicznego (co ma miejsce np. w teorii Freu­
da). Szczególnie niebezpieczną zdaje się być redukcja podstawy procesów psy­
chicznych do wymiaru fizykalnego (czy biologicznego). Pomimo swoich uza­
sadnień, taka redukcja nie stanowi o możliwości rozpoznania wielu mechani­
zmów zachowań.
Wydaje się, że właśnie przeciwnikiem tego typu wąskiego podejścia jest
IC. Horney (1885 -1952). Podobnie, jak Fromm akcentuje ona przede wszystkim
wagę adaptacji i rozwoju jednostkowego w relacjach społecznych. Rzeczywistą
pizyczynę odmiennych zachowań ludzkich postrzega autorka w motywach i po­
stawach, które w swej istocie mają charakter społeczny (ich źródłem nie są po­
pędy biologicznie uwarunkowane). Stąd ważne będą relacje zależności, współ­
pracy z innymi, emocje przeżywane w stosunku do innych (lęk, wrogość, nie­
nawiść, miłość itd.), postawy. Już w najwcześniejszym okresie życia zdecydo­
wane znaczenie ma odniesienie społeczne (co prowadzi do przypisywania mi­
nimalnego znaczenia strukturze id, a położenie akcentu na ego, s e ljc z y super-
ego). Zrozumieć rozwój osobowości jednostki to zrozumieć przebieg procesu
socjalizacji. Nawet tak istotny wymiar ludzkiego życia, jakim jest seksualność,
zostaje potraktowany raczej w kategoriach odmiennych procesów socjalizacyj-
nyeh, a nie sprowadzony do biologicznych podstaw (podstawą różnic pomię­
dzy kobietami i mężczyznami nie są tylko biologiczne odmienności, lecz przede
wszystkim cechy psychiczne kształtowane w procesie kulturowych oddziały­
wań - kobiety są mniej pewne siebie, bardziej wrażliwe i skupione na znacze­
niu miłości w ich życiu) - por. analizy w: Horney 1994. Autorka analizy swo­
je właściwie sprowadza do szukania odpowiedzi na pytanie o mechanizmy pro­
wadzące do zaburzeń osobowości. Dopiero w lej perspektywie jasne stają się
warunki prawidłowego rozwoju osobowości. Podstawowe znaczenie u Horney
mają dlatego wczesne doświadczenia o charakterze emocjonalnym, przeżywa­
ne w lelacjach z osobami znaczącymi. Jak pisze autorka „wszyscy prawie mu­
podmiol i jego potrzeby a formy adaptacji do społeczności i kultury 235
simy uporać się z problemami rywalizacji, lękiem przed niepowodzeniem, izo­
lacją uczuciową, nieufnością wobec innych i samych siebie...” , i dalej „z fak­
tu że większość członków danej kultury musi rozwiązywać te same problemy
wydaje się wynikać, że problemy te wyrastają ze specyficznych warunków ży­
ciowych istniejących w lej kulturze” (Horney 1976, s. 39). Współczesna kultu­
ra bazuje na rywalizacji, co wzmacnia w jednostkach poczucie izolacji, bezsil­
ności, jako istotnych właściwości samego lęku. Analizując zachowania ludzi
z różnych kultur, dostrzega się w nich podobieństwo w zakresie postaw stano­
wiących o sposobach rozwiązywania podstawowych konfliktów.
Te obserwowalne postawy prowadzące do rozwiązania konfliktów sprowa­
dzają się do: a) dawania i przyjmowania uczuć (chcemy otrzymywać i obda­
rzać uczuciami); b) oceny własnej osoby (wewnętrzny brak poczucia bezpie­
czeństwa prowadzi do poczucia niższości i nieadekwatności); c) dążenia do sa-
mopotwierdzenia (domaganie się uznania dla własnej osoby, własnych przeko­
nań itd.); d) przejawów agresji (czyny skierowane przeciwko komuś); e) relacji
płciowych (pragnienie kontaktów lub zahamowania w kontaktach). Wychodząc
z tej perspektywy, można powiedzieć, że normalny rozwój osobowości jest moż­
liwy tylko wtedy, gdy otoczenie umożliwia rozwój ufności do samego siebie i in­
nych osób (potem Rogers w swojej koncepcji będzie podkreślał podstawowe zna­
czenie potrzeby szacunku do samego siebie i potrzeby doznawania szacunku od
innych). Szukając podstaw, z których wynikają danego typu rozwiązania, autor­
ka dlatego odwołuje się do tego, co jest najbardziej dominujące, silne, angażują­
ce i kluczowe dla rozwoju od wczesnego dzieciństwa. Na początku sądziła, kieru­
jąc się podobieństwem do analiz Sullivana, że kluczowe znaczenie mają potrzeby
bezpieczeństwa i zadowolenia. One bowiem prowadzą do ufnego otwarcia się na
otoczenie. Niemniej, dalsze analizy skierowały jej uwagę na motyw samoreali­
zacji oznaczający dążenie do odkrywania i spełnienia prawdziwego, „rzeczywi­
stego mnie” (real selj). Taka interpretacja zbliża analizy Horney do myślenia hu­
manistycznego Fromma (choć on bardziej akcentuje relację jednostka —styl upo­
rządkowania społeczności).
W każdym razie, u Horney „prawdziwe mnie” (selj) jest dynamicznym i za­
sadniczym centrum osoby, jedyną częścią, która może wzrastać i dąży do wzro­
stu. „Prawdziwe mnie” jest dlatego zarówno potencjałem (self-as-potential), jaki
i procesem (.self-as-process ). Jest ono źródłem siły i konstruktywnej energii ukie­
runkowującej aktywność jednostkową.
Należy nadmienić, że poza pojęciem „prawdziwego mnie” , Horney posługu­
je się także określeniem „mnie obecnego, aktualnego” (ac/nal selj) - jest to ob­
raz, jaki dana osoba ma o sobie samej w określonym czasie. Porównanie z opi­
sem młodego drzewa może oddać istotę tych rodzajów „mnie” . Otóż aktualny
wygląd młodego drzewa (czyli drzewa uchwyconego w określonym czasie) jest
„mnie aktualnym” , natomiast to, jakim będzie się stawało rosnące drzewo, jest
«i
 236 Psychologia osobowości podmiot i jego potrzeby a formy adaptacji do społeczności i kultury 237

„prawdziwym mnie’ (stawanie się jest procesem, możliwość osiągnięcia pew- Tabela nr 19. Potrzeby neurotyczne i kategorie postaw
nego stanu jest potencjalnością). Ale zdolność dotarcia do „prawdziwego mnie” w interpretacji K. Horney
zależy w dużym stopniu od warunków, które mogą je umożliwić. Innymi słowy,
człowiek dla swojego wzrastania potrzebuje poczucia tożsamości, bezpieczeń­ Objawy
Kategoria Potrzeby
stwa, wolności, ciepła itd. Powyższe prowadzi do odkrywania jakiegoś podło­ postawy neurotyczne zachowań
ża gwarantującego rozwój prawidłowy lub zaburzony. Z uwagi na istotne zna­
Postawa typu Potrzeba miłości Pragnie podobać się innym, spełniać ich
czenie wczesnych doświadczeń należy to podłoże sprowadzić do tego, co jest i aprobaty. oczekiwania; wrażliwość na możliwość odtrącenia,
„do"
wspólne u dzieci i u ludzi dorosłych. Dlatego kluczowe staje się w teorii Horney lęk przed asertywnością i wrogością.
pojęcie lęku podstaw ow ego. Jest to podstawowe pojęcie teoretyczne, stanowią­ Potrzeba posiadania Poszukuje osoby, która się o niego (nią) zatroszczy;
ce o dalszej linii interpretacji zachowań. Podstawą wzbudzenia się tego lęku partnera. przecenia miłość drugiej osoby;
podstawowego, pojmowanego jako poczucie zagubienia, osamotnienia, bezrad­ obawa przed porzuceniem, samotnością.
ności w niezrozumiałym i wrogim często świecie, jest naruszenie poczucia bez­ Potrzeba ograniczenia Próbuje być niewymagającą, nierzucającą się
własnego życia w oczy, skromną; zadawala się małym.
pieczeństwa (blokującego możliwość samorealizacji). Lęk podstawowy ma cha­
(własnych potrzeb).
rakter bardzo osobisty, może on też być czymś irracjonalnym, stając się bardzo
Postawa typu Potrzeba mocy (władzy). Dąży do dominacji i kontroli nad innymi; gloryfika­
silnym motywem pchającym do podejmowania likwidujących go aktywności.
„przeciw" cja siły, pogarda dla słabości.
Z lękiem podstawowym wspólwystępuje inny stan emocjonalny, określany jako
Potrzeba Korzysta z innych, wykorzystuje do własnych ce­
podstaw ow a wrogość (jest to forma gniewu, obrazy na otoczenie czy szero­ wykorzystywania innych. lów; obawa przed posądzeniem o„głupotę".
ko na świat za niestwarzanie poczucia bezpieczeństwa i za generowanie lęku). Potrzeba prestiżu Szuka publicznej akceptacji; obawa przed poniże­
Z uwagi na to, że otoczenie jest zbyt silne dla jednostki, ta wrogość musi ulec i uznania społecznego. niem.
stłumieniu - pojawia się swoista postać konfliktu pomiędzy tym, czy warto w y­ Potrzeba osiągnięć. Dążenie do bycia najlepszym; ambitny; obawa
razić tę wrogość, czy narazić się na sankcje ze strony otoczenia (u dziecka oczy-' przed porażką.
wiście ten konflikt ma charakter nieświadomy; u wielu dorosłych osób również Postawa typu Potrzeba bycia Nadęty, nie szuka uznania społecznego; wyolbrzy­
związek pomiędzy lękiem i wrogością jest: słabo uświadamiany). Jak pisze Hor­ „od" Podziwianym (admiracji). mione mniemanie o sobie, zgodnie z własnym wy­
obrażeniem.
ney (1976, s. 58-59) „świadomość własnej wrogości może być trudna do znie­
Potrzeba samowystar­ Nie zabiega o innych; utrzymuje dystans do in­
sienia z kilku istotnych przyczyn: można jednocześnie kochać lub potrzebować
czalności i niezależności. nych, nie wiążę się z innymi; samotnik.
osoby, w stosunku do której odczuwamy wrogość; człowiek może mieć powo­
Potrzeba doskonałości Dążenie do poczucia wyższości; obawa przed po­
dy, dla których nie chce zauważyć u siebie przyczyn wywołujących wrogość,
i niedostępności. pełnieniem błędu i krytyką.
jak na pizyklad zawiść czy zaborczość; czy wreszcie rozpoznanie u siebie wro­
gości do kogokolwiek może być sprawą przerażającą. W takich sytuacjach w y­ (na podstawie: Allen 2000).
palcie stanowi najszybszą i najkrótszą drogę do natychmiastowego uspokoje­
nia siebie . Ciągle wypieranie nie jest jednak korzystne, gdyż prowadzi do ko- wanie (niemożność robienia i odczuwania czegoś lub myślenia o czymś, co mo­
masowania się napięć emocjonalnych, które w różnych sytuacjach mogą prze­ głoby wywołać lęk) i inne. Te mechanizmy obronne skutkują dalej podejmowa­
jawiać się zachowaniami pozostającymi poza kontrolą jednostkową. Stąd czę­ niem pewnych zachowań. Tak więc, człowiek może na przykład stawać się ule­
sto następuje potem projekcja (przypisywanie pewnych właściwości) - wrogie gły w stosunku do zagrażającego świata (zaprzecza, że świat budzi niepokój),
impulsy są rzutowane na osobę, wobec której jest ona odczuwana. Ubocznym dążyć do zdobycia siły, wyższości nad innymi (człowiek silny nic jest atako­
elektem piocesu projekcji będzie też możliwość uzasadnienia własnych zacho­ wany - mechanizm kompensacji) lub wytworzyć nierealistyczny obraz samego
wań w stosunku do tej osoby. Niestety, wyparta wrogość nasila stany lęku. In­ siebie, rywalizować z innymi, odizolować się od innych, wzbudzać współczu­
nymi słowy, wyparta wrogość tworzy poczucie braku bezpieczeństwa, prowadzi cie innych. Jeśli podejmowane działania stają się skuteczne i przywracają po­
do bezradności. Odpowiedzią na taką sytuację jest uaktywnienie różnych me­ czucie bezpieczeństwa (tym samym tworzą pozory możliwości samorealizacji),
chanizmów obronnych, jak racjonalizacja, zaprzeczanie, odurzanie się (palenie nabierają charakteru względnie trwałych strategii. Te strategie z czasem stają
papierosów, narkotyki, alkohol), unikanie sytuacji wyzwalających lęk, zahamo- się jednocześnie względnie trwałymi potrzebami —są to jednak potrzeby okre-
 238
Schemat nr 3 I Ogólny schem at interpretacji osobowości według K. Horney
Linia rozwoju prawidłowego
Żrócllo : opracowanie wfasne.
ślane przez Horney jako neurotyczne, gdyż prowadzą do coraz wyraźniejszego
odchodzenia od „mnie prawdziwego” i tworzą wyidealizowane wyobrażenia co
Psychologia osobowości podmiot i jego potrzeby a formy adaptacji do społeczności i kultury 239
do samego siebie (idealized image). Dalszą konsekwencją jest coraz to pełniej­
sze utożsamianie się z wyidealizowanym obrazem samego siebie i zastąpienie
Linia rozwoju neurotycznego
przez ten obraz „prawdziwego mnie” . Wyidealizowany obraz samego siebie jest
irracjonalną imaginaeją i pogłębia tłumioną wrogość do „prawdziwego mnie” .
Wyróżniane przez l lorney potrzeby neurotyczne (zob. tab. 19) mogą być po­
grupowane na trzy kategorie (są to w istocie trzy style neurotycznego rozwoju
osobowości). Pierwsza kategoria kształtuje postawy typu „do” polegające na ule­
głości wobec innych, zależności od innych, szukaniu miłości u innych; druga ka­
tegoria kształtuje postawy typu „od” , które wyrażają się dążeniem do rezygnacji
z kontaktów z innymi, wycofywaniu się i zamykaniu w sobie; trzecia kategoria to
postawy typu „przeciw” -- przejawiają się jako zachowania narcystyczne, dążenie
do perfekcjonizmu lub w formie agresji (poniżania innych) lub ekspansji w sto­
sunku do innych (zdobycia władzy nad innymi).
Całość czynników i mechanizmów opisywanych przez K. Horney można
przedstawić w postaci schematu (zob. schemat 31), który obrazuje linie prawidło­
wego i neurotycznego rozwoju osobowości.
4. Człowiek i jego dążenie do twórczej adaptacji -
podstawy teorii A.Adlera
Znany ze swoich idei A. Adler (1870-1937) stanowi przykład teoretyka, któ­
ry nie tyle szukał podstaw osobowości w nieświadomości i naturze biologicznej,
lecz w stylu przystosowania jednostki do otoczenia. W rezultacie centralną kwe­
stią stało się rozpoznanie mechanizmów i warunków kreujących osobowość po­
przez relację z innymi ludźmi, którzy są podstawowym otoczeniem uruchamia­
jącym procesy adaptacji. I choć na Adlera oczywisty wpływ miały idee Darwi­
na, to z nich właściwie najważniejszy by 1wymiar przystosowania do społeczno­
ści i kultury. Dlatego niektórzy badacze określają Adlera jako psychologa eko­
logicznego (za: Frager, Fadiman 1998, s. 99). Dla Adlera z czasem coraz to bar­
dziej obcą stawała się darwinowska idea przetrwania, a słabość stanowiąca przy­
czynę podejmowanych przez jednostkę aktywności adaptacyjnych została prze­
kształcona w jednostkowe dążenie do doskonałości. Można by powiedzieć, że
Adler zrezygnował z idei indywidualizmu biologicznego na rzecz idei indywi-
dua1izin u prospo 1ec znego.
■w
 240 Psychologia osobowoSci podmiot i jego potrzeby a formy adaptacji do społeczności i kultury 241

Teoria Adlera korzysta z ważnych dla niej myśli filozofów, z których warto skonałym otoczeniem (por. Adler 1986). W rezultacie takiego porównania pod­
wymienić Hansa Vaihingera oraz Jana Smulsa. Vaihingcr wprowadzi! pojęcie fik­ stawowe staje się dążenie do przezwyciężenia lej niedoskonałości (jest tu w isto­
cji społecznych, które mają podstawowy wpływ na zachowania ludzkie, i choć cie myślenie w kategoriach adaptacji - im bardziej doskonały człowiek, tym bar­
powstają w wyniku doświadczeń, to nie cechują się właściwościami prawdziwej dziej przystosowany do otoczenia). Doświadczenie poczucia niższości, pewnego
wiedzy. W rezultacie ludzie bardziej kierują się własnymi oczekiwaniami niż rze­ rodzaju bezsilności później w nieco innej formie powtórzy się u K. Horney w po­
czywistym doświadczeniem. Z kolei Smuls wprowadził pojęcie holizmu, któ­ staci tzw. lęku podstawowego. Dążenie do przezwyciężenia niższości skutkuje
ry oznacza konieczność analizy zjawisk w kategoriach całości, a nie zawartych dążeniem do kompensacji, jako reakcją poszukiwania takich form zachowań, któ­
w nich części (całość posiada inne właściwości niż jej części - jest to ujęcie bli­ re mogłyby spowodować osiągnięcie stanu bardziej doskonałego. Jeśli nie pojawi
skie psychologii postaci, lecz nie tożsame; psychologia postaci wskazuje na czę­ się możliwość przezwyciężenia uczucia niższości i zdolność do jego kompensa­
ści tworzące całość, podkreślając tylko, że to całość determinuje znaczenie czę­ cji, może nastąpić ukształtowanie się kompleksu niższości lub wyższości. Kom­
ści). Idea holizmu przeniknęła do wielu nurtów psychologii, szczególnie do orga- pleks niższości (wyższości) może mieć swoje źródło w różnych strefach życia
nicystycznej interpretacji osobowości. (trzy zdają się być szczególnie istotne - patrz schemat poniżej).
W sumie teoria Adlera obniża znaczenie zjawisk nieświadomych (człowiek
jest przede wszystkim istotą świadomą i zdaje sobie sprawę ze swoicli moty­
Schemat nr 32. Trzy główne determinanty kompleksu niższości (wyższości)
wów, natomiast nieświadome jest to, co jest niezrozumiałe), czyniąc z dwóch
według teorii A. Adlera
motywów o charakterze społecznym podstawę interpretacji osobowości. Te
dwa motywy to społeczne zainteresow anie (albo uczucie wspólnoty - coni-
m unity fe e /in g ) i dążenie do doskonałości (pierwotnie traktowane jako dążenie
do mocy). Dinkmeyer i Sherman (za: Allen 2000, s. 77) uważają, że teoretycz­
ne założenia odnośnie psychicznego funkcjonowania człowieka można sprowa­
dzić do następujących:
-- całe zachowanie ma znaczenie społeczne (zachowania mają tylko wtedy zna­
czenie, jeśli uwzględnimy icłi kontekst społeczny);
- wszystkie formy zachowań są. zamierzone i skierowane na ceł' (tclcologizm
jako zasada wyjaśniająca całość zachowań);
- jedność i wzór (człowiek jest jednością i posiada sobie specyficzne wzorce za­
chowań ukierunkowane na realizację celów);
- zachowanie jest skierowane na przezwyciężenie poczucia niższości i osią­
gnięcie poczucia wyższości (jest to wyrazem dążenia do znaczenia i dosko­
nałości);
- zachowanie jest rezultatem subiektywnej percepcji (tworzymy własne scena­
riusze, plany, działania i odgrywamy nasze role; rozwijamy niepowtarzalne
jednostkowe perspektywy, z pozycji których postrzegamy siebie samych w re­
lacji do innych).
Punktem wyjścia do powyższych ustaleń są jednak początkowe analizy, na­
wiązujące wyraźnie do idei Freuda, w których autor akcentował znaczenie agre­
sji, a polem poczucie bycia niemęskim. Niemniej, z uwagi na podstawową rolę
motywu zainteresowania społecznego kluczową właściwością natury ludzkiej (na podstawie: Pennington 2003, s, 88).

wyjaśniającą jego zachowania stało się poczucie niższości. Człowiek od począt­

ku swego życia doświadcza tego poczucia bycia kimś niższym i zależnym od in­ Przy czym, to odczytanie własnej niższości nie jest faktem obiektywnym,
nych. Jest to efekt jego doświadczeń i porównywania siebie samego z bardziej do­ lecz subiektywną interpretacją, która przyczynia się do wykreowania sposobów
 242 Psychologia osobowoici
postępowania, wyboru własnych celów. Stąd ważne pojęcie fikcyjnego finali­
zmu, które wskazuje na cele, do jakich dąży w swoim życiu jednostka (fikcyj-
ność podkreśla wymiar subiektywnej interpretacji). W trakcie dzieciństwa każ­
da jednostka tworzy prototyp, „całościowy, pełny cel” stylu życia, który jest fik­
cją pojmowaną jako środki umożliwiające adaptację i strategie jej osiągania. Cel
orientuje ku przyszłości prowadzi do zakładanego poczucia bezpieczeństwa, siły,
doskonałości. Cel będący w istocie kierunkiem przezwyciężenia własnej niedo­
skonałości, musi jednak uwzględnić naturalne poczucie wspólnoty - wtedy sta­
nie się on celem właściwym, tj. stwarzającym szansę na pełny rozwój osobowo­
ści (lekceważenie bowiem poczucia wspólnotowości, i doskonalenie się na wła­
sny, egoistyczny sposób, doprowadzi zawsze do wypaczenia, do nerwicy czy
psychopatii). W każdym razie to, jak jednostka poprzez wykreowanie celów bę­
dzie traktowała życie, interakcje z innymi, odniesienia do społeczności, tworzy
jej styl życia.
Pojęcie stylu życia, obok pojęć poczucia niższości i wyboru celów, staje się
czymś podstawowym. Styl życia to indywidualny, z reguły nieuświadomiony
plan przebiegu jednostkowego życia, cechujący się właściwością prawa ruchu,
czyli kierunku uzdalniającego do wyboru sposobu wykorzystania osobistych za­
sobów (potencjałów). Innymi słowy, styl życia naznacza kierunek czy sposób roz­
woju osobowości, stając się kreatywną siłą danej osoby. Styl jest też dlatego środ­
kiem (medium), dzięki któremu każda jednostka może interpretować fakty wła­
snej egzystencji i kształtować na pewien sposób własne życie. Tak jak dwa drze­
wa sosnowe, posiadające przecież taką samą naturę, z których jedno rośnie w do­
linie, a drugie na szczycie góry, poprzez odmienne otoczenia zachowają odmien­
ne sposoby rozwoju, tak jest i w przypadku ludzi. Styl życia wskazu je na sposób
traktowania trzech podstawowych sfer problemowych w życiu każdego człowie­
ka —społeczności, pracy i miłości (za: Allen 2000, s. 78—79). Pojęcie to czasami
przypomina cechę dominującą w teorii Allporta (w każdym akcie zachowania jest
niepowtarzalny klimat danej osoby).
Choć Adler wskazuje na niepowtarzalność stylu życia każdego z ludzi, to
przyjmuje istnienie czterech podstawowych stylów (jest to wyrazem dążenia wła­
ściwie każdego z psychoanalityków do odkrycia typów psychicznych). Są to:
a) typ przewodzący (ruling type) (dominujący, agresywny w zachowaniu; mało
szanujący innych, mający słabo rozwinięte poczucie wspólnoty, zainteresowa­
ny o tyle innymi, o ile może coś dla siebie z tych kontaktów wynieść);
b) typ gromadzący (biorca - getting type) (bierze i dostaje od innych, nic nie da­
jąc w zamian; zależny od innych w spełnianiu własnych potrzeb i w osiąganiu
własnych celów);
c) typ unikający (avoiding type) (unika problemów i wyzwań życiowych; zaprze­
cza istniejącym trudnościom i potrzebie ich rozwiązania; nie jest społecznie
konstruktywny);
podmiot i jego potrzeby a formy adaptacji do społeczności i kultury 243
d) tyP społecznie użyteczny {socially useful type) (zainteresowany innymi,
współpracujący z innymi przy realizacji celów; najbardziej pożądany) - za: Pen­
nington 2003, s. 89-90.
Z uwagi na to, że Adler podkreśla nie tylko niepowtarzalność jednostkową,
ale i fakt świadomości, twórczego kształtowania własnej osobowości, konieczne
było wprowadzenie jeszcze jednego pojęcia podkreślającego sprawczy wymiar
podmiotu - pojęcia „twórczego m nie” („ja” ) {creative self). Jak sądzi Adler, każ­
da jednostka ma swoje centrum w którym doświadcza poczucia wolności, swo­
bodnego wyboru, i dlatego każda jednostka jest odpowiedzialna za swoje działa­
nia i życie. Tutaj Adler wyraźnie odbiega od reaktywnego modelu człowieka szki­
cowanego przez Freuda; odbiega też od interpretacji Junga, wskazującej na wagę
nieświadomych archetypów. „Twórcze mnie” wskazuje na osobowy subiektyw­
ny system, który odpowiada za interpretację i nadawanie znaczeń doświadcze­
niom organizmu, na pierwszą przyczynę sprawczą, na „pierwszego poruszyciela”
(jakiś kamień filozoficzny wyjaśniający zachowania ludzkie). Ono, na materiale
dziedzicznym, którym dysponuje (dziedziczność determinuje strefę potencjałów
osobistych), poprzez interakcje z otoczeniem kreuje osobowość. „Twórcze mnie”
Adler często porównuje do drożdży - bez drożdży ciasto nie wyrośnie, choć prze­
cież trudno je uchwycić (rozpoznać ich udział); tak jak drożdże aktywnie i w spo­
sób podstawowy przyczyniają się do wzrostu, lak i „twórcze mnie” staje się ak­
tywną zasadą życia (por. Adler 1948, 1986; Hall, Lindzey 1970, s. 127).
Podsumowanie
Zaprezentowane teorie w zasadniczej mierze koncentrują się na sposobie
spełniania się potrzeb w procesie inkulturacji i w jakości interakcji ze znaczą­
cymi osobami. Nieco odbiegającą od tego nurtu jest psychoanaliza indywidual­
na A. Adlera (akcent na poczucie wspólnotowości z innymi ludźmi). Można po­
wiedzieć, że postawienie akcentu na potrzeby podmiotu wchodzącego w interak­
cję z dziedzictwem kultury i osobami je spełniającymi pozwoliło na opis nowych
mechanizmów rozwoju jednostkowego oraz na odkrycie kluczowego znaczenia
motywu realizacji siebie samego. Analizy omawianych teoretyków i badaczy sta­
nowią wciąż otwartą przestrzeń dla dalszych wyjaśnień i zrozumienia indywidu­
alności jednostek. W poniższej tabeli zestawiono najważniejsze różnice i podo­
bieństw;! pomiędzy omawianymi teoriami (skoncentrowano się tylko na zasadni­
czych elementach).
■■»u i
244 Psychologia osobowości podmiot i jego potrzeby a formy adaptacji do społeczności i kultury 245

Tabela nr 20. Różnice i podobieństwa interpretacji osobowości

Determinanty Kultura Relacja z kulturą Wczesne inte­ Wczesne
według E. Fromma, S. Sullivana, K. Horney i A. Adlera
rozwoju i jednostkowa i innymi rakcje z osobami doświadczenia
kreatywność zaspakajającymi znaczącymi, - styl życia
potrzeby blokujące
E. Fromm H.S. Sullivan K. Horney A. Adler zdolność realiza­
cji siebie, ogólny
Charakter Podejście Całościowa Wyakcentowany Podejście wpływ kultury
teorii humanistyczne analiza osobo­ aspekt humanistyczne,
- analiza wości jako orga­ kliniczny akcent na indy­ Nieświadomość Kierunek
Rola Dążenie Nieświadome
mechanizmów nizacji interakcji widualność do rozumienia jest znacząca od kluczowego
nieświadomości to, co nieznane
rozwoju z akcentem i rozwój siebie znaczenie łub zapomniane.
na mechanizmy jednostki i własnej nieświadomości Człowiek przede
zaburzeń tożsamości ku uświadamia­ wszystkim istotą
- świadomość niu własnej świadomą
Źródło Potrzeby Potrzeby Potrzeba Potrzeba ma kluczowe tożsamości
energii egzystencjalne. płynące z dwóch samorealizacji doskonałości, znaczenie
- rodzaje Potrzeba źródeł - orga­ poczucie
potrzeb samorealizacji nizmu (potrze­ wspólnotowości
ba zadowolenia) Źródło: opracowanie własne.
oraz lęku przed
otoczeniem
(potrzeba
bezpieczeństwa)

Kierunek Charakter Zintegrowana Realizacja Osiągnięcie

rozwoju produktywny organizacja siebie doskonałości
relacji interper­ - osiągnięcie w harmonii
sonalnych „prawdziwego ze społecznością
umożliwiająca mnie" - zachowanie
zaspakajanie bycia użytecz­
jednostkowych nym społecznie
potrzeb

Patologia Charakter Dysharmonij Potrzeby Kompleks

rozwoju nieproduktywny na organizacja neurotyczne niższości,
(różne jego relacji interper­ style zachowań
postacie) sonalnych, aber­ nieużytecznych
racje, zaburzenia społecznie
neurotyczne,
psychotyczne

Fazy Indywidualne Zgodnie z domi­ Indywidualne Indywidualne

rozwoju nującymi
w różnych
okresach
potrzebami

Rozdział IX
Człowiek jako podmiot w interakcji z innymi
- teorie relacji z obiektem
Znaczenie kontekstu interpersonalnego i kulturowego w wyjaśnianiu zaburzeń
jest szczególnie obecne w analizach tzw. teorii relacji z obiektem. Wydaje się, że
za piekuisorów tego podejścia należy, poza oczywistym inspirującym wpływem
teoi ii Freuda, uznać K. Abrahama, A. Freud, S. Ferenczi’ego oraz grupę osób zrze­
szonych w Byitish Object Relations Theoris/s (za: Hersen iin.,1983. s. 89-91)
Teoiie ielacji z obiektem, jak i cały nurt psychoanalityczny są bardzo niejedno-
lodne —w ich ramach istnieje wiele odłamów, koncepcji.
Generalnie, w pewnym uproszczeniu można byłoby wymienić kilka pod­
stawowych grup: a) teorie mechanizmów obronnych ego (A. Freud, M. Klein);
b) teorie analizujące mechanizmy rozwoju ego (M. Mailler, W.R. Fairbairn, a da­
lej D. Winnicott, O. Kerneberg); c) teorie wyjaśniające mechanizmy rozwoju re­
prezentacji ego (czyli teorie selj).
1. Mechanizmy obronne ego w interpretacji A. Freud
Anna Fieud (1895-1982) uważa, że istotne dla zrozumienia zachowań jest
ego i stosowane przezeń mechanizmy obronne. To ego, jako centrum osobo­
wości, musi radzić sobie z problemami i wyzwaniami życiowymi, a od sposo­
bu lozwiązywania tych problemów (rodzaju stosowanych mechanizmów obron­
nych i aktywnego zaangażowania w stosunku do rzeczywistości) będzie zale­
żał dalszy iozwój jednostkowy. Podstawowymi problemami w okresie dzieciń­
stwa, według A. Freud, są oddzielanie się od matki, pojawienie się rodzeństwa,
choroba, szkoła i przyjaciele, natomiast w okresie dorastania świadomość od­
Czlowiek jako podm iot w interakcji z innymi - teorie relacji z obiektem 247
rębności i zainteresowania seksualne oraz miłość (za: Pennington 2003, s. 97).
O i 1e jej ojciec Zygmunt podkreślał kluczową wagę nieświadomości, o tyle ona
raczej skupia się na zadaniach, wyzwaniach i formach adaptacji, które są waż­
ne dla rozwoju ego.
Stąd wyróżniane przez nią linie rozwoju: a) od zależności do emocjonalnej sa­
modzielności; b) od ssania do rozmyślnego kierowania odżywianiem się; c) od
moczenia się i brudzenia do kontroli wydalania; d) od braku odpowiedzialności
do odpowiedzialności w kierowaniu czynnościami własnego ciała; e) od zabawy
do pracy; f) od egocentryzmu do bycia towarzyskim. Realizacja zadań wymaga
jednak zawsze spełniających i wspierających je związków z obiektem, które pro­
wadzą stopniowo do rozwoju ego jako centralnej struktury kontrolującej całość
życia psychicznego jednostki. Wyróżnione lazy następujące w ciągu rozwoju jed­
nostkowego opisują z jednej strony specyficzne zadania ego, a z drugiej pozwala­
ją rozpoznać konsekwencje stosowanych przez ego mechanizmów obronnych. Te
lazy to: a) okres biologicznej jedności miedzy matką a dzieckiem; b) okres związ­
ku anaklityeznego, zaspakajający potrzeby dziecięce; c) okres stałości obiektu;
d) okres ambiwaleneji; e) okres całkowitej koncentracji na obiekcie; ł) okres In­
tencji; g) okres zapowiedzi przełomowej fazy adoleseencji; h) okres adolescent-
nego przełomu (za: Jakubik 1989, s. 3 1—32).
Możliwość pojawienia się zaburzeń i nieprawidłowości rozwojowych jest
efektem stosowanych przez ego mechanizmów obronnych.
Autorka wskazuje na trzy podstawowe źródła, które prowadzą do stosowa­
nia przez ego różnych mechanizmów obronnych, co zresztą opisywał jej ojciec
Zygmunt Freud (są to naciski ze strony superego, ze strony otoczenia i nieświa­
domych impulsów docierających z id). Kluczowe znaczenie mają mechanizmy
obronne stosowane przez ego w dzieciństwie, ponieważ one wyznaczają dalszy
cykl rozwoju osobowości. W sumie A. Freud wymienia 15 mechanizmów obron­
nych, które wyjaśniają linie rozwoju jednostkowego i są odpowiedzialne za różne
stany patologii. Należą do nich:
- represja-wyparcie (motywowane zapominanie);
- zaprzeczanie (chroni przed dopływem zewnętrznych doświadczeń do świado­
mości; zaprzeczanie przez czyny i słowa);
- ascetyzm (odrzucenie popędu, wyrzeczenie się potrzeb, pragnień, przyjemno­
ści ilp.);
- projekcja (przemieszczanie impulsu na otoczenie zewnętrzne);
- altruistyczne wyrzeczenie się (poświęcanie się na rzecz innych, osiąganie sa­
tysfakcji z sukcesów innych osób);
- przemieszczanie (przenoszenie impulsów, najczęściej agresywnych, na inne
osoby lub obiekty);
- zwrócenie popędu przeciw sobie (skierowanie niepożądanych impulsów ku
sobie, co prowadzi do rozwoju uczuć nieadekwatnych i masochistycznych);
 248 Psychologia osobowości
- reakcja upozorowana (zamiana niepożądanych impulsów na pożądane -
np. przesadna grzeczność w stosunku do nielubiancj osoby);
- odwrócenie (zmiana impulsów aktywnych na pasywne, np. agresji w lęk);
- sublimacja (przekształcenie impulsów nieakceptowanych na społecznie ak­
ceptowane i produktywne formy zachowań);
- introjckcja (uwewnętrznianie - inkorporacja przekonań i zachowań innych
znaczących osób i traktowanie ich jako własne);
- identyfikacja z agresorem (przyjęcie cech i zachowań osoby lub obiektu bu­
dzącego lęk);
- izolacja (oddzielanie treści emocjonalnych od myśli i zachowań);
- zagubienie (anulowanie nieakceptowanych myśli które przynajmniej raz wy­
zwalały działania);
- regresja (powrót do wcześniejszych rozwojowo reakcji w obliczu zagrożenia)
• - za: A. Freud 1997; Pennington 2003, s. 94.
2. Mechanizmy rozwoju i zaburzeń w interpretacji
M. Klein
Z kolei Melania Klein (1882-1960) uważała, że krytyczne znaczenie dla rozwo­
ju osobowości, a zwłaszcza dla rozwoju stosunków interpersonalnych ma pierwszych
sześć miesięcy życia (por. Jakubik 1989, s. 37-38 i 75-77, Oleś 2003, s. 62-64, Pen­
nington 2003, s. 112-119). Była ona zasadniczo kontynuatorką interpretacji S. Freuda,
jeśli chodzi o formy życia popędowego (wskazywała również na wagę popędów ży­
cia oraz agresji i destrukcji). Te dwa popędy są z jednej strony źródłem lęku, a z dru­
giej stanowią podstawę bogatej fantazji dziecięcej. Niemniej, u Klein najważniejszym
problemem, z którym musi sobie poradzić od pierwszych chwil życia prymitywne
ego dziecięce, jest lęk mający swe źródło w tych dwóch popędach (szczególnie waż­
ny jest popęd śmierci, który zagraża swoją potencjalną deslruktywnością). Ego i id to
są struktury istniejące od początku; id dominuje i jego przytłaczająca energia jest pod­
stawą lęku i fantazji. Fantazje umożliwiają posługiwanie się mechanizmami obronny­
mi, które prowadzą do obniżenia lęku i są dostępne już w pierwszych sześciu miesią­
cach życia. Klein wymienia 4 takie podstawowe mechanizmy obronne:
a) rozszczepienie (jako oddzielnie od siebie części obiektu lub obiektów na „do­
bre i zlc” ; jest to szczególnie ważny mechanizm, gdyż doświadczanie części
obiektu - lub obiektów, jako dobrej lub zlej redukuje lęk; pozwala też na róż­
nicowanie elementów danej całości);
Człowiek jako podmiot w interakcji z innymi - teorie relacji z obiektem 249
b) projekcja (wyparcie impulsu lub zagrażającej fantazji przez przypisanie ich in­
nemu obiektowi - to może jednak zwrotnic też prowadzić do doświadczania
tego obiektu jako czegoś czy kogoś zagrażającego);
c) introjckcja (uwewnętrznienie właściwości innej osoby - najczęściej następuje
introjekcja dobrych stron obiektu, gdyż to uwalnia od lęku; introjckcja złych
stron obiektu leż może mieć miejsce w sytuacjach chęci przejęcia kontroli nad
nimi - choć to może zagrażać ego i być źródłem przeżywanych lęków, jeśli
laka możliwość kontroli nie następuje zbyt szybko);
d) identyfikacja projekcyjna (wyodrębnianie dobrej lub zlej części „mnie” , przy­
pisywanie jej obiektowi zewnętrznemu, a potem uwewnętrznianie jej z powro­
tem w zniekształconej postaci; taka forma pozwala wyjaśnić wiele zachowań
- np. brak akceptacji niektórych posiadanych cech prowadzi do przypisywa­
nia ich innym osobom, po czym identyfikacja z tymi osobami prowadzi do po­
nownego włączenia ich w zakres „ja” w formie zmienionej).
Stosowanie wymienionych taktyk radzenia sobie z lękiem stanowi podstawę
do wyróżnienia tzw. pozycji lub konstelacji (rozumianych jako charakterystyczna
konfiguracja określonego typu relacji z obiektem, lęków i obrony - za: Oleś 2003,
s. 63). Wcześniejszą rozwojowo (pierwsze trzy miesiące życia) jest pozycja para-
noidalno-schizoidalna, którą tworzy stosowany przed lękiem mechanizm rozsz­
czepienia. Charakteryzuje się ona rozbiciem obiektu na części „dobre i zle” , gdzie
dobre części obiektu (najczęściej jako matki karmicielki, czego symbolem jest pierś
jako źródło życia) i zle części (zagrażające) są traktowane jako coś sobie przeciw­
stawnego (stąd nazwa schizoidalna pozycja). Z drugiej strony, co świadczy o wy­
miarze paranoidalnym tej konstelacji, oddzielone od dobrej, zle obiekty (czy czę­
ści obiektu) wyzwalają postawy podejrzliwości, gdyż są ciągłym źródłem niepoko­
ju. Jest to okres życia, w którym dziecko nie umie powiązać w jedną całość sprzecz­
nych doświadczeń. Proces prowadzący do odejścia od tej dezintegracji staje się
możliwy dzięki stosowaniu mechanizmów introjekcji, identyfikacji i projekcji. In­
trojekcja dobrych aspektów obiektu i projekcja złych pomaga w redukcji lęku i pro­
wadzi do uaktywnienia procesu integracji. Innymi słowy, pojawiająca się pomię­
dzy trzecim a szóstym miesiącem życia tzw. pozycja depresyjna jest efektem zdol­
ności doświadczania obiektu jako pewnej całości, a nie zbioru elementów. Można
powiedzieć, że pierwszy okres (pozycja paranoidalno-schizoidalna) pozwala likwi­
dować lęk poprzez rozszczepienie oraz inlrojekcję „dobrych aspektów” , a projek­
cję „złych aspektów” , natomiast okres drugi prowadzi do wiązania ze sobą w jedną
całość dominujących ambiwalencji. Pozycja jest określana jako depresyjna, gdyż
dziecko może doświadczać lęku, którego przyczynami są uczucia winy, osamotnie­
nia czy zależności (matka może je zostawić, zaniedbać itd.).Lęk przez opuszcze­
niem prowadzi do introjekcji matki jako całej osoby, która tym samym jest doświad­
czana jako źródło radości, jak i frustracji (można powiedzieć, że ego jest wystawio­
ne na uczucia miłości oraz nienawiści i dlatego musi sobie poradzić z taką ambiwa-
 250 Psychologia osobowości
leneją). Niezdolność rozwiązania tych sprzeczności, wynikająca w sumie z niepra­
widłowych relacji z matką, może prowadzić do rozwoju depresji lub paranoi.
Zasługi A. Freud i M. Klein są niepodważalne - autorki w istocie ukazały wie­
le mechanizmów podstawowych wyjaśniających rozwój i patologię osobowości
Trudno oczywiście w tym przypadku mówić o pełnych formach teorii osobowo­
ści --jest to raczej kliniczny obraz osobowości. Nieco inaczej jest w przypadku
znanych i uznanych postaci z kręgu teorii relacji z obiektem.
3. Procesy kształtowania się osobowości
w ujęciu M. Mahler
Drugi, bardziej umowny niż rzeczywisty odłam teorii relacji z obiektem, two­
rzą teoretycy koncentrujący się na mechanizmach rozwoju ego. Wśród wielu na­
leży wymienić M. Mahler, W.R. Fairbairna, D. Winnicotta, O. Kerneberga.
Wydaje się, że znakomitym osiągnięciem Margaret Mahler (Mahler i in. 1975)
jest odkrycie prawa rozwoju „separacja-indywiduacja” . W istocie nawet dla oso­
by dorosłej doświadczanie siebie jako kogoś odrębnego, niepowtarzalnego i do­
świadczanie siebie jako kogoś związanego ze światem staje się jakimś podstawo­
wym problemem. Ten konflikt istnieje od początku narodzin człowieka i tylko
pierwsza faza życia określana jako symbiotyczna pozostaje stanem jedności i nie-
zróżnicowania. Niemniej, około 6 miesiąca życia zaczyna się proces odkrywa­
nia odrębności istnienia w stosunku do matki, proces określany właśnie jako na­
pięcie pomiędzy stanem separacji a konieczności odrębnego istnienia (indywidu-
aeji). Indywiduacja jest niezbędna dla procesu adaptacji i aktualizowania własnej
linii rozwoju, a rozpoczyna się ona dzięki zdolności eksploracji rzeczywistości.
Dziecko postawione jest w sytuacji konieczności separacji od matki, aby osiągnąć
własną tożsamość, co budzi w nim niepokój. Z drugiej strony, choć chciałoby po­
zostać w jedności, to jednak niepokoi się faktem możliwości bycia wchłoniętym
przez obiekt znaczący i nie umie zrezygnować z pragnienia osiągnięcia własnej
indywidualności. Normalne rozwiązanie konfliktu gwarantuje prawidłowa relacja
z matką - proces separacji z zachowaniem poczucia emocjonalnej więzi i znajdo­
wania oparcia w matce zmniejsza zagrożenie utraty cenionego obiektu. Znajdu­
jąc przy tym radość z samodzielnego doświadczania świata, dziecko coraz bar­
dziej odważa się na odkrywanie własnej indywidualności. Stopniowo doświad­
czane poczucie odrębności (najpierw dzięki podejmowanych czynnościom loko-
mocyjnym, a potem dzięki wchodzeniu w relacje z innymi osobami) prowadzi do
Człowiek jako podmiot w interakcji z innymi - teorie relacji z obiektem 251
ro zw o juwewnątrzpsychicznyeh reprezentacji siebie samego jako kogoś oddziel­
nego od reprezentacji świata zewnętrznego.
Faza separacji—indywiduacji jest poprzedzona dwiema fazami określanymi
jako okres normalnego autyzmu (całe życie jest podporządkowane dominującym
wtedy procesom fizjologicznym) oraz okres symbiozy (jedności z matką; nie­
mniej w tym okresie już kształtuje się rdzeń „mnie” —selj, lub poczucie „mnie” ,
który tworzą doświadczane wewnętrzne wrażenia).
Sama laza separacji-indywiduaeji obejmująca okres od 6 do 36 miesiąca życia
podzielona jest na pewne subfazy, do których należą:
a) okres różnicowania i rozwoju wyobrażenia na temat własnego ciała (obejmu­
je dwie linie - linię indywiduacji polegającą na rozwoju wewnątrzpsyehicz-
nej autonomii, percepcji, rozpoznawania, testowania rzeczywistości oraz we-
wnątrzpsychiczną linię separacji sprowadzającą się do różnicowania obiek­
tów, elementów, dystansowania się, tworzenia granic, rozłączania z matką);
b) okres praktyki (obejmujący fazę wcześniejszą, w której pojawiają się zdol­
ności fizycznej separacji od matki - jak np. raczkowanie, oraz lazę właściwą
tworzącą doświadczenia innego typu dzięki możliwościom już normalnego fi­
zycznego przemieszczania się; w tej fazie kształtuje się poczucie autonomicz-
ności struktury ego pozostającej jednak w bliskiej relacji z matką);
c) okres ponownego zbliżenia (dadzą się zarejestrować w tym okresie trzy obser-
wowalne etapy: początek ponownego zbliżania się, kryzys z ponownym zbliża­
niem się oraz indywidualne rozwiązanie kryzysu prowadzące do ukształtowania
się wzorców i właściwości osobowości, z którymi dziecko wkroczy w ostatnią
subfazę indywiduacji; w tej subfazie szczególnie silny jest lęk przed separacją);
d) okres konsolidacji indywidualności i początki stałości emocjonalnej w stosun­
ku do obiektu (za: Mahler i in. 1975, s. 41 —120).
4. Rozwój ego w analizach W. Fairbairna
Fairbairn (Fairbairn 1952; l lersen i in. 1983, s. 95 96; Kernberg 1976, s. 118-
-119) podkreśla, podobnie jak poprzednicy, wagę zależności dziecka od obiektu gra-
tyfikującego jego potrzeby. Energia libido dziecięcego, według tego autora, kieru­
je się na szukanie obiektu i ustalanie więzi z opiekującym się obiektem. 1podobnie
jak u Mahler na początku marny do czynienia z pełną identyfikacją dziecka z mat­
ką, która przekształca się stopniowo dzięki doświadczeniom odrębności w formy
bardziej dojrzalej zależności, gdzie obiekt gratylikujący potizeby i „mnie dziecię-
 252
Psychologia osobowości
cc posiadają własną tożsamość. Również zgodnie z analizami Klein, autor wskazu­
je na podstawowe znaczenie w pierwszym okresie życia pozycji paranoidalno-schi-
zoidalnej. Celem zachowania poczucia bezpieczeństwa, jednostka radzi sobie z fiu-
stiacją lub z relacjami zagrażającymi, koncentrując się na interakcjach z życzliwy­
mi, przyjaznymi obiektami i oddzielając je od obiektów zagrażających. Bez możli­
wości odwoływania się do obiektów przyjaznych nie byłoby szans na prawidłowy
rozwoj osobowości ■-prowadziłoby to bowiem do rozwoju raczej wyobrażanych re­
lacji, które byłyby formą kompensacji braku możności nawiązania rzeczywistych
promujących jednostkę interakcji. Oczywiście kluczowe znaczenie mają w tym
wszystkim wczesne doświadczenia „jakości opiekującego się otoczenia” . Interakcje
podtrzymujące, pełne miłości ułatwiają rozwój ego i proces różnicowania; doświad­
czenia nasycone frustracją generują lęk, który prowadzi do zniekształceń. Reprezen­
tacje postaci (osób, obiektów) modelują wewnętrzną organizację osobowości, a ja­
kość relacji z mmi przejawia się w snach, sposobach zachowania czy w jakości rze­
czywistych relacji z innymi. Jak podkreśla Fairbaim, dobre relacje z obiektami zna­
czącymi promują poprawny rozwój. Dziecko radzi sobie z nieprzewidywalnym oto­
czeniem poprzez internalizację zewnętrznych doświadczeń i obiektów. Frustrujące
doświadczenia i obiekty są natomiast internalizowane jako formy bezskutecznego
zmagania się z rzeczywistością i zawierają takie negatywne treści, z którymi trud­
no sobie poradzić. Najwcześniejsze internalizacje frustrujących doświadczeń doty­
czą przezyc lękowych przed separacją, stąd przyczyna patologicznego rozwoju tkwi
w rozmiarze rozszczepienia w ramach ego. Dwa aspekty internalizowanego obiektu
jeden to aspekt fascynujący (pociągający, kojarzący się z zadowoleniem), a drugi
to aspekt frustrujący (odpychający, kojarzący się z zagrożeniem), zostają oddzielo­
ne od głównej istoty (rdzenia) obiektu i wyparte przez ego. Aspekt fascynujący zo­
staje przez autora określony jako „libidinalny obiekt” , natomiast frustrujący jako
„antyhbidinalny obiekt” . Jest to typowe dla schizoidalnej pozycji (opisywanej przez
Klein). Proces internalizacji prowadzi do przejęcia przez ego tych właśnie aspek­
tów znaczącego obiektu. Stąd pierwotne ego zostaje niejako rozbite na trzy elemen­
ty: centralne, świadome ego powiązane z idealnym obiektem (ideałem ego), stłu­
mione hbidmalne ego związane z libidinalnym obiektem oraz stłumione anlylibi-
dmalne ego związane z antylibidinalnym obiektem. Jakość lub dominacja któregoś
z tych aspektów ego, pozwala określić rodzaj patologii. Na przykład, w stanach hi­
sterii mamy do czynienia z brakiem internalizacji dobrych obiektów - dobre obiek­
ty są projektowane na świat zewnętrzny (lub inaczej, następuje projekcja ego libi-
dinalncgo na świat zewnętrzny), po to aby inwestowane w nich libidinalne ego mo­
gło bionić siebie przed złymi obiektami, które są doświadczane jako prześladow­
cy (albo, aby bronić przed antylibidinalnym ego). Z kolei stany obsesyjne wskazują
na dążenie do zachowania kontroli wewnętrznej nad wszystkimi „złymi i dobrymi”
uwewnęlrznionymi reprezentacjami obiektów (lub nad libidinalnym i antylibidinal­
nym ego). Dość skomplikowana to interpretacja, choć interesująca klinicznie.
podmiot w interakcji z innymi - 253
C z ło w ie k j a k o l e o h e r e l a c j i z o b ie k t e m
5.0. Kernberga interpretacja zaburzeń ego
O stanic ego szeroko traktuje kolejny przedstawiciel teorii relacji z obiektem
„O tto Kernberg (1976). Stan ego (ego-state) ujawnia jakość zinlernalizowanych
afektywnych relacji z reprezentacjami obiektów lub z ich wyobrażeniami. W pro­
cesie internalizacji trzy jej formy zdają się być istotne introjckcja, identyfikacja
oraz tożsamość ego.
Introjekcja jest jednym z najbardziej podstawowych i najwcześniejszych
procesów. Obejmuje ona reprodukcję i zachowanie doświadczeń interakcyj­
nych przez organizowanie śladów pamięciowych (co przybiera formę wyobra­
żeń o obiektach, o sobie samym pozostającym w relacji do obiektów, oraz formę
emocjonalnego kolorytu związanego z wyobrażeniami obiektów i siebie samego
pozostającego w relacji do obiektów). Proces introjekcji, stanowiąc rodzaj me­
chanizmu obronnego, przyczynia się do rozwoju aparatu psychicznego.
Kolejny mechanizm, identyfikacja, pojawia się w okresie, kiedy dziecko osią­
ga możliwość rejestracji i różnicowania różnych aspektów interakcji społecznych
(co prowadzi do zdolności integrowania różnych aktywności w jedną całość, jak
np. postrzeganie złożoności pełnionych ról przez matkę).
Najwyższym poziomem organizacji procesow internalizacji jest jednak tożsa­
mość ego. Wskazuje ona na całościową organizację identyfikacji i introjekcji za­
rządzaną przez syntetyzującą funkcję ego (syntetyzująca funkcja oznacza zdol­
ność integrowania potencjalnie sprzecznych postaw, wartości, uczuć, przeświad­
czeń na własny temat oraz aktywność w integrowaniu różnych zdarzeń). lożsa-
mość ego zapewnia poczucie ciągłości siebie, możliwość wiązania w spójną ca­
łość „obiektów świata” i możliwość postrzegania siebie jako kogoś charaktery­
stycznego w danych interakcjach. W rezultacie tożsamość ego prowadzi też do
potwierdzenia przez otoczenie odrębności i charakleryslyczności danej osoby.
Proces internalizacji jest bardzo złożony. Wraz z tym procesem równolegle
przebiega proces depersonifikacji (depcrsonijicaiion ), czyli oddzielania obiektów
zewnętrznych od tego, co przypisane jest „mnie” (sei/). Te procesy w istocie odpo­
wiadają za wykształcanie się struktur aparatu psychicznego (superego, ego idealne
itd.) oraz za organizację w formę trwałych obrazów (czy wyobrażeń) doświadczeń
pochodzących z relacji z obiektami znaczącymi (trwale obrazy tym samym repre­
zentują wewnętrznie świat zewnętrzny w takiej formie, w jakiej jest lub by 1on do­
świadczany przez kształtujące się ego). Oczywiście, że len świat wewnętrznych
reprezentacji rzeczywistości zewnętrznej zawarty w konstelacji zarówno świado­
mych, jak i nieświadomych wyobrażeń nigdy nie odtwarza w pełni rzeczywistości
jest on co najwyżej jego przybliżeniem kształtowanym przez wcześniejsze intio-
254 Psychologia osobowości CzioW iek ja k o p o d m io t w in te ra k cji z in n y m i - teorie re la cji z o b i e k t 255

jekeje i identyfikacje z obiektami znaczącymi. Pod wpływem nowych doświadczeń torem integracyjnych funkcji ego, reprezentacji »><40 b re obiektu i mnie” ; poja­
może on jednak ulegać modyfikacji —szczególnie w wyniku rozwoju ego i później­ wienie się reprezentacji „złego obiektu i mnie” ; PŁ» t o i0 'p*?. ° fik sa c ja lub regresja
szych relacji z obiektami. W normalnym cyklu rozwojowym prymitywne identyfi­ do tei fazy ujawnia się jako brak zdolności określą. . ° k lczna schizofre-
J Mia granic ego' 1
kacje są stopniowo zastępowane przez takie ich elementy w których zawarte są te nia);
aspekty relacji z, obiektem, które pozostaną w harmonii z jednostkową tożsamo­ faza zróżnicowania reprezentacji „mnie” i (c|, ()|<. 8-go mie-
ścią. W efekcie procesy depersonifikacji (polegające tutaj na przekształcaniu cech siąca życia, koniec olc. 3-go roku życia; zaczyna ^ U,uzll , i l|I^°a n)1‘iaI,iei
t lnieni różnicowa-
wcześniejszych relacji na bardziej zbieżne z rzeczywistymi obiektami) i indywidu­ nia dobrych i złych stron reprezentacji „mnie” i o b j e[ą j-ońezy natomiast in
alizacja (tożsamość) są ściśle ze sobą powiązane. Jeśli jednak introjekcje i identy­ tegracją „dobrych i złych stron mnie” we wczessr, '^„oepcji .ja” ora:
fikacje utrzymują się w formach pierwotnych, nieprzeksztalconych (niezmody fi ko­ integracją „dobrych i złych stron” obiektu w c a i ę , ^ . 1 1 ‘ ^ \czUntacje obiektu,
wanych), to oznacza, że jest to rezultat patologicznej fiksaeji na nieprawidłowych pojawia się zróżnicowanie „mnie” od obiektu; do teJ bizy
wcześniejszych relacjach z obiektem (fiksaeji prowadzącej do rozszczepienia, a nie prowadzi do rozwoju patologii typu „p o g ra n i^ - ^ ^ 1 u ^ .J e r lin ^ właści­
do integracji obrazu samego siebie i obiektów). Brak integracji pierwotnych in- we relacje stwarzają szansę na określenie granic p 0n^j j j;1” i „nie-ja” oraz
trojekcji w jedną całość stanowi formę mechanizmu zabezpieczającego pozytyw­ obiektem zewnętrznym; efektem jest budowanie 1
>\ ^dzajów reprezenta­
ne introjekcje (co pośrednio pozwala na rozwój ego). Autor sądzi, że powiązanie cji „mnie” i reprezentacji obiektu. W trakcie tej również oddzie­
ze sobą pozytywnych inlrojekcji odpowiada za kształt osi ego (ego nuclei), które lenie reprezentacji obiektu i mnie, w które inw est0 . '^ ^ ^ e r g i u antylibidi-
ma istotne znaczenie w zarządzaniu organizacją percepcji, pamięci oraz w kształ­ nalna, od reprezentacji libidinalnych, które w n»i;, ana J uS .. integrują się
. . . . . . . 11ę liplywu
towaniu autonomicznych funkcji ego (np. planowane aktywności, kontrola), jed­ na wyższym poziomie organizacji, zapewniając f>0 ^ lozSniu»śei);
nocześnie „dobre wewnętrzne obiekty” oraz „dobre zewnętrzne obiekty” tworzą faza integracji reprezentacji mnie i reprezentacji obiektu oraz rozwoju bar­
najwcześniejszą defensywną organizację ego (określaną jako oczyszczone przy­ dziej zorganizowanych inlrapsychicznych slrukląlr . . _0|C|-es od 3-go do
jemne ego - purijieci pleasure ego), natomiast negatywne introjekcje są odszeze- 5-6-go roku życia. Następuje integracja repreze^^ .. ejimj ¡t|j,iiilnych z libi-
piane w formę „nie-mnie” (to pojęcie nawiązuje do analiz Sullivana). Rozszcze­ dinalnymi w reprezentację całościową. Najczęś^^. ^.,ne k o n a ły doty-
pienie, podobnie jak i u innych psychoanalityków, chroni przed niepokojem i jest czą sprzeczności pomiędzy ego a nadmiernie res , " ' ° ^ ‘ L.,.nerego);
, . . . , . 1ykcyinyni SUP
czymś właściwym we wcześniejszych okresach życia (wtedy, kiedy jeszcze nie zo­ faza konsolidacji organizacji superego i ego sUperego przyczy­
stają skrystalizowane organizacje wyższego rzędu, jak s e łf czy reprezentacje obiek­ nia się do promowania integracji i konsolidacji ttv, ant/‘ /integrowany
. ,. . . •, . ' • "^ainosci ego-
tów). Utrzymywanie się jednak takiego stanu na etapie wyższego poziomu orga­ obraz siebie samego, obraz świata, repiezentacje re plc -- biektem wzajemnie
nizacji wskazuje na patologiczny stan ego. Na tym wyższym etapie rozwoju wła­ się wzmacniają. Tym samym w okresach k r y z y j J^^»°iriożliwo.ść odwoły­
ściwszy jest mechanizm represji - polegający na odrzucaniu impulsu albo wyobra­ wania się do wewnętrznego świata, co zapewnią ‘ ieJ e . _ l0d.staW zaufania
żeń ze świadomego ego. Represja również wspólwystępuje z mechanizmami prze­ do siebie i do innych) - za: Kernberg 1976, s. 5s . Rymanie |
mieszczania, izolacji lub innymi formami i przyczynia się, poza wytyczaniem gra­
nic tożsamości ego, do konsolidacji i ochrony osi ego.
Kernberg opisuje fazy rozwoju ego, które pozwalają uchwycić mechanizmy
patologii. Należą do nich:
- faza normalnego autyzmu (pierwszy miesiąc życia; brak zróżnicowania po­
między sobą a otoczeniem; w trakcie niej buduje się konstelacja „dobrego 6. Rozwój struktury „mnie" - propozyCj a ^ yyjnnocotta
obiektu i mnie” bazująca na doświadczeniach relacji z matką spełniającą po­
trzeby; niepowodzenia prowadzą do zahamowania rozwoju w zakresie różni­
cowania pomiędzy ,Ja” a obiektem i do braku zdolności nawiązania symbiozy Poza dotychczas wymienionymi, w ramach teorii rej, biekiem należy jesz­
z matką - taki stan występuje w psychozach autystycznych); cze wymienić dwie ważne interpretacyjnie podejścą^ ° r o l ę dążenia do
- faza normalnej symbiozy lub poziom pierwotnych niezróżnicowanych reprezen­ osiągnięcia harmonijnego, zgodnego z posiadanym ninie” (se(D- być
tacji obiektu i „mnie” (okres od 2-go do 6 8-go miesiąca życia; scalenie w kon­ może z tego powodu należałoby te teorie zakwahfiląj^ ” . njecO grupy, niż
stelację, która staje się podstawą,,mnie” w ramach ego i podstawowym organiza­ wcześniej analizowane. Pierwszą z nich jest teorią Ooird h W i|in*G° tla 0^96-
 II» -
256 Psychologia osobowości
1971), klóry akcentuje wagę twórczego wzrastania jednostki i umożliwiającego
ten rozwój otoczenia (tzw. otoczenie facylitującc). Można powiedzieć, że związek
matka - dziecko to pewnego rodzaju jedność -nie ma możliwości rozwoju dziec­
ka poza relacją z otoczeniem go kreującym. Wrodzony potencjał dziecka ujawniają­
cy się w formie różnych spontanicznych gestów, potrzeb, impulsów, wymaga empa-
tyczncj odpowiedzi ze strony najbliższego otoczenia (jak to określa Winnicott, wy­
maga on „pierwotnej macierzyńskiej troskliwości” - primary materna/preoccupa-
lion). Dzięki swego rodzaju komplementarności zachowań matki i dziecka możli­
we staje się dążenie do ukształtowania tzw. prawdziwego mnie (tnie .self). Nim jed­
nak nastąpi uaktywnienie dążenia do rozwoju „mnie prawdziwego” , dziecko musi
przejść przez okresy rozwoju świadomości odrębności „mnie” i „nie mnie” oraz
kształtowania struktury ego. Podstawą staje się oczywiście pierwotny rozwój ego,
jako centrum sterującego i utrzymującego poczucie odrębności i ciągłości. Wspar­
cie ze strony matki jest warunkiem ukształtowania ego jako tej struktury, która pa­
nuje nad id. Jest to możliwe wtedy, gdy macierzyńskie ego niejako uzupełnia nie­
doskonałości ego dziecięcego, zapewniając tym samym poczucie siły i stabilności.
Względna siła czy słabość rozwijającego się ego dziecięcego w podstawowej mie­
rze zależy od właściwego radzenia sobie przez matkę z pełną zależnością dziecka
od niej. Jest to szczególnie istotne do chwili, gdy nastąpi moment rozwoju poczucia
odrębności siebie od matki jako obiektu. Wystarczająco dobra opieka macierzyńska
(gootl-enougli niot/iering) prowadzi do stopniowego odrywania się ego dziecięce­
go od podtrzymującego ego matki, a to dalej umożliwia właściwy rozwój „mnie”
(se/f). Ponadto doświadczana ufność do świata (co zapewnia matka) pozwala uwol­
nić się dziecku od jego iluzji wszechmocy (tzw. granclio.se .sal/).
Winnicott uważa, że bez tej iluzji nic byłby możliwy rozwój poprawnych re­
lacji z, otoczeniem. Iluzja ta bowiem stwarza szansę na przeżywanie uczuć zado­
wolenia, radości z faktu posiadania i wpływu na przebieg zdarzeń zewnętrznych.
Jest to jakby forma bczlękowego wchodzenia w świat, z jednoczesnym poczu­
ciem możliwości jego opanowania. Staje się ona tym samym przyczyną gotowo­
ści do odkrywania i tworzenia. Ale oczywiście doświadczenia z rzeczywistością
powodują, w miarę rozwoju poczucia odrębności, jej obniżanie.
W sumie, rozwój psychiczny dziecka zależy od sposobu przebiegu procesów
integracji, personalizacji i od jakości relacji /.obiektem. Proces integracji w y­
maga aktywnego udziału w nim osoby matki - ona zapewnia utrzymanie i roz­
wój integracji ego, gdyż stanowi „naturalną” ochronę przed dysharmonizujący-
mi stanami niepokoju i pomaga w przechodzeniu przez różne kryzysy. Wsparcie,
które dziecko uzyskuje od matki, polega na akceptacji spontanicznych gestów,
inicjatyw twórczych i impulsów dziecięcych. Brak tego wsparcia prowadzi na­
tomiast do inwestowania energii na rzecz rozwoju mechanizmów zabezpieczają­
cych przed lękiem, którego źródłem jest otoczenie i własne niezrozumiałe impul­
sy (co blokuje spontaniczność zachowań i inicjatywę).
z in n y m i ~ z o b ie k t e m
C z ł o w i e k j a k o p o d m i o t w in t e r a k c j i t e o r ie r e l a c j i
257
Personalizacja u Winnicotta oznacza z jednej strony rozwój świadomości by­
cia kimś jednostkowym i indywidualnym, a z drugiej poczucie bycia jednością.
Stąd, jak pisze autor, personalizacja jest osiąganiem ścisłego związku ciała i psy­
che. Oczywiście i tutaj kluczową rolę odgrywa wspierające otoczenie. Popraw­
ność relacji polega na traktowaniu dziecka jako całości, a nie jako zbioru ele­
mentów (np. akcent na części ciała, czynności danych organów). Dzięki postę­
pującemu procesowi personalizacji następuje nie tylko kształtowanie odrębności
nja” i „obiektu” , ale i rozwój poczucia ciągłości, tożsamości, wartości. Wtedy też
kształtuje się „mnie” (.sel/), klóry uosabia zdolności do twórczych relacji z otacza­
jącym światem. „M nie” , które jest efektem integracji doświadczeń, zachowuje so­
bie właściwą wilalność i jest źródłem właściwych odczuć - czyli staje się „mnie
prawdziwym” .
Przeciwnie, nieadekwatne reakcje na gesty i formy aktywności dziecięcych ze
strony znaczącego otoczenia, nieempatyczne traktowanie poczucia wszechmocy
dziecięcej, prowadzi do rozwoju „fałszywego mnie” (false .self). Takie otoczenie
najczęściej wymaga od dziecka zachowań i gestów właściwycli opiekującym się
osobom, pewnej uległości tłumiącej indywidualność. Najważniejszym rysem „fał­
szywego mnie” staje się dlatego brak własnej twórczej aktywności, niepokój pro­
wadzący do szukania otoczenia przywracającego poczucie bezpieczeństwa itd.
Winnicott podaje różne formy „fałszywego mnie” , których przyczyną jest ha­
mowanie spontanicznych gestów dziecięcych i zastępowanie ich gestami narzu­
canymi przez otoczenie.
Należą do nich: a) „mnie” (.self) budowane na braku integracji i personaliza­
cji; b) „fałszywe mnie” przybierające postać „prawdziwego mnie” (jednostka za­
chowuje się zgodnie z oczekiwaniami otoczenia, bez sprzeciwu przyjmuje pole­
cenia autorytetów; sama nie wykazuje inicjatywy); c) „fałszywe mnie” , w którym
dominantą jest tożsamość sprowadzona do wymiaru intelektualnego (wynika to
z akceptacji przez otoczenie wagi zdolności intelektualnych); d) „fałszywe mnie”
jako elekt identyfikacji z rozwojowo wcześniejszymi idealizowanymi obiekta­
mi (wyobrażanym ideałem ojca, matki; w sytuacjach kryzysu następuje odniesie­
nie do tożsamości religijnej, narodowej itp., bez dążenia do rozwiązań twórczych
opartych na indywidualnych doświadczeniach); e) „osłabione mnie” lub zastąpie­
nie „mnie” przez zespół objawów o charakterze fizjologicznym lub emocjonal­
nym (efekt identyfikacji z osobą opiekującą się, która ujawniała takie symptomy
zachowań, a nie uwzględniała indywidualności dziecka); I) „ukryte prawdziwe
mnie” (występuje tutaj świadomość własnej indywidualności i tożsamości, lecz
ujawnia się ona tylko przy sprzyjających okolicznościach, w których jednostka
może doświadczyć poczucia bezpieczeństwa i akceptacji od innych).
Poza formami „fałszywego mnie” , które są efektem hamowania lub nieakcep-
tacji spontaniczności dziecięcej, Winnicott wyróżnia także zaburzenia wyrastają­
ce z braku wspomagania ze strony otoczenia.
258 Psychologia osobowoSci
Wśród nich można wymienić: a) „mnie” (se/f) nieposiadąjące zdolności samo-
regulacyjnych (obniżony poziom wrażliwości, skłonność do wyładowywania na­
pięć w formie manifestowanych na zewnątrz reakcji - jak np. gwałtowność, agresyw­
ność); b) „mnie” prowadzące do poczucia wilalności przez stosowanie obronnego
mechanizmu projekcji i oskarżania siebie lub tyranizowania siebie (jest to efekt bra­
ku wyciszenia i często przeżywanych niepokojów; oskarżanie siebie, tyranizowanie
objawiające się akiami autoagresji oraz projekcja tworzą poczucie kontroli nad sobą
i otoczeniem, dają iluzję bycia sprawcą, tłumaczą przyczyny braku bycia akceptowa­
nym); c) „mnie” utrzymujące poczucie witalności i siły przez przeciwstawianie się in­
nym (cechuje osoby zaniedbywane w procesie wychowania; przeciwstawianie się in­
nym obniża poczucie pustki wewnętrznej, uspakaja); d) „mnie” osiągające uspokoje­
nie poprzez mechanizm obronny sublimacji (wyciszanie swoich impulsów, potrzeb
poprzez znajdywanie obiektów zastępczych, społecznie akceptowanych); e) „mnie”
prowadzące do braku zainteresowania innymi i zachowujące tendencje antyspołeczne
(tego typu „mnie” może osiągać integrację, ale nasycenie doświadczeniami trauma­
tycznymi i brak wspierającego otoczenia powoduje zamykanie się na innych i tenden­
cje agresywne do innych) - za: Harwood 1987; Winnicott 1965, 2002.
7. Psychologia self H. Kohuta
Pozostaje jeszcze, chyba najbardziej przejrzysta i wskazująca na pozytywny
wizerunek człowieka jako istoty osiągającej dzięki zaufaniu do siebie i doświad­
czanej godności niepowtarzalne poczucie siebie - propozycja Heinza Kohuta
określana jako psychologia ,ye//'(Kohut 1977, 1984; Kohut i W olf 1978). Poczucie
siebie (sense o fse lf) lub ogólnie „mnie” (.se/j ) istnieje od początku życia ludzkie­
go w formie tzw. „pierwotnego (rudymentarnego) mnie” , a o jego istnieniu moż­
na wnioskować po sposobie reakcji otoczenia na nowonarodzone dziecko.
O poczuciu siebie pisał później szeroko Daniel Stern (1985), podkreślając, że
może ono istnieć w przedwerbalnych formach, często niedocenianych i pomija­
nych oraz że to ono stanowi podstawę przyszłego rozwoju świata więzi i kontak­
tów interpersonalnych. Na subiektywnie doświadczane poczucie samego siebie
składają się: poczucie sprawstwa (czynienie, kierowanie agency), poczucie fi­
zycznej jedności (physical cohésion ), poczucie ciągłości w czasie, poczucie po­
siadania intencji i bycia podmiotem doświadczania.
W każdym razie, założenie Kohuta, uzasadnione obserwowalnynti zdarzenia­
mi, a wskazujące na istnienie szczątkowej formy „mnie” skłania do traktowania
Człowiek ja k o p o d m io t w interakcji z in n ym i - teorie relacji z obiektem 259
otoczenia społecznego jako złożonego z obiektów mnie (self-objects). „Obiekty
mnie” to są osoby umożliwiające zaspokojenia ważnych potrzeb jednostkowych.
„Mnie” (self) podmiotowe będące swego rodzaju rdzeniem osobowości rozwi­
ja się właśnie dzięki oddziaływaniu nań osób z najbliższego, uczuciowo anga­
żującego otoczenia. Dobrze rozwijające się, spójne „mnie” pozwala na właści­
wy wzrost poczucia świadomości siebie samego i realizację zamierzanych ce­
lów. Aby tak się stało, rodzice pozostający w relacji z dzieckiem muszą cecho­
wać się zdolnościami odzwierciedlania (mirroring) czyli reagowania na dziecko
w sposób pozytywny, empatyczny i akceptujący. Odzwierciedlanie poprzez usy­
tuowanie dziecka w centrum uniwersum tym samym umożliwia gratyfikację jego
narcystycznych potrzeb. Innymi słowy, rodzice muszą niejako uwzględnić ma-
jestatyczność dziecięcą (grandiose self ), która jest swego rodzaju iluzją stopnio­
wo wygaszaną dzięki dalej pojawiającym się w życiu jednostkowym frustracjom
i trudnościom, prowadząc do ukształtowania się poczucia ambicji i samooceny.
Właściwie rozwijające się „mnie” tworzy w jednostce poczucie ciągłości w cza­
sie i przestrzeni oraz staje się centrum ukierunkowującym na realistyczne działa­
nia. Można powiedzieć, że „mnie” kreuje poczucie jedności i spaja doświadcze­
nia podmiotu w całość.
Rozwój „m nie” przebiega poprzez różne etapy, poczynając od najbar­
dziej podstawowego, którym jest okres określany jako faza archaicznego
(lub szczątkowego) „m nie” . To „archaiczne mnie” cechuje się wrodzonym sta­
nem napięcia —co stanowi o zdolnościach rozwojowych. W okresie pomiędzy
2-5 miesiącem a drugim rokiem życia w wyniku wzajemnej interakcji biologicz­
nych dyspozycji niemowlęcia, jego „szczątkowego mnie” oraz reakcji najbliż­
szego otoczenia (czyli obiektów mnie) wykształca się tzw. nuklearne, jądrowe
mnie (nuclear self). „Nuklearne mnie” odznacza się już bipolarną strukturą“ na
jednym biegunie, określanym jako „majestatyczne mnie” , grupują się „nuklear­
ne ambicje” (czyli doświadczane poczucie bycia centrum uniwersum oraz poczu­
cie doskonałości i wielkości -co jest wzmacniane reakcjami „obiektów mnie” na
podmiot), a na drugim „nuklearne ideały” (obrazy idealnego rodzica - idealized
parent imago). Bipolarna struktura „nuklearnego mnie” zapewnia stan ciągłego
twórczego napięcia, które staje się czynnikiem dynamizującym i prowadzi do roz­
woju naturalnych dyspozycji dziecka (pozwala na rozwój umiejętności i posiada­
nych uzdolnień). Naturalne dyspozycje dziecka, jak podkreśla Kohut, skomaso­
wane w obszarze intermedialnym „mnie” są jednak stopniowo wykształcane tyl­
ko w klimacie akceptacji samego dziecka przez rodziców.
Kolejny okres (2 -3 rok życia) to zdolność do postrzegania odrębności
„mnie” od obiektów „m nie”. Prawidłowe odzwierciedlanie przez rodziców sta­
nów dziecka prowadzi do ukształtowania się tzw. spójnego nuklearnego mnie
(nuclear cohesive self). Jego przejawami są identyfikacja dziecka z rodzicami (co
się wyraża w wypowiedziach dziecięcych typu ,ja jestem taki jak mama” ) oraz
 260 Psychologia osobowości
pierwsze formy samooceny. Kohut często len okres nazywa okresem „bliźnia­
czej więzi, jedności” i przejścia w fazę „związku odzwierciedlającego” , która nia
miejsce pomiędzy 3 a 5 rokiem życia.
Trzeci zatem okres obejm uje lata od 3-go do 5-go roku życia. Jest to faza
pojawiającej się świadom ości płciowej i potrzeby wykształcenia tożsamości
płciowej poprzez odniesienie do rodzica. Wyobrażenie idealnego rodzica (je­
den z biegunów „mnie” ) zostaje poddane modyfikacji pod wpływem rodzącej się
świadomości odrębności płciowej. Rodzice są niezbędni dla właściwego rozwią­
zywania dążeń edypalnych oraz określenia tożsamości płciowej dziecka. W przy­
padku chłopca, rola matki jest kluczowa dla podkreślenia jego wartości jako męż­
czyzny. Utrzymując wyobrażenie bycia idealnym, jednocześnie pozwala ona
utrzymać „osobiste ambicje i poczucie ważności” u dziecka. Ojciec chłopca z ko­
lei, aby pozostać nadal „wyobrażeniem idealnego rodzica” (co się sprowadza do
bycia postrzeganym jako źródło siły i mądrości) winien rozładowywać budzące
się tendencje rywalizacyjne poprzez dostrzeganie jego zdolności i siły. W przy­
padku dziewczynki matka winna akceptować zainteresowania córki osobą ojca,
jednocześnie wyciszając jej budzącą się agresywność. Dodatkowo, zadowole­
nie matki pełnioną rolą staje się źródłem idealizowania kobiecości i stwarza pod­
stawy do poczucia własnej wartości. Oczywiście, jak podkreśla Kohut, rola ojca
sprowadza się w tym przypadku do podkreślania talentów córki, jej ambicji i ro­
dzącej się kobiecości. Podobnie jak w przypadku chłopca, tworzy to u dziewczyn­
ki poczucie wartości siebie i szacunek do samego ojca.
Następny okres obejm uje lata od 5 do 7 roku życia, w którym po prawi­
dłowym przejściu przez poprzednie etapy życia utrwala się na biegunie „mnie
m ajestatycznego” zaufanie do samego siebie i poczucie pewności siebie, a na
biegunie „imago idealnego rodzica” odchodzenie od zależności od „ideału ro­
dzica” ku postrzeganiu innych „ideałów” (innych „obiektów m nie”). W okre­
sie następującym po 7 roku życia (do około U roku) zarówno biegun „ambi­
cji”, jak i biegun „ideałów” zostają nasycone bardziej realistycznymi ocena­
mi, a to pozwała dzięki istniejącemu napięciu pomiędzy nimi rozwinąć wła­
sne nawyki i umiejętności. Taki stan rzeczy uzdalnia leż do wkroczenia w okres
adolescencji z bardziej ustabilizowanym poczuciem własnej wartości i samooce­
ny. Innymi słowy, ciąg poprawnych relacji z obiektami znaczącymi wykształca
poczucie zwartości wewnętrznej, osiąganie poziomu autonomicznego „mnie spój­
nego” . Spójność oznacza w tym przypadku brak zamykania się na pewne rodza­
je „obiektow mnie” , brak odnoszenia się do nich w sposób uzależniający i tym sa­
mym rozwój indywidualności. Relacje z innymi bazują na rezonansie empatycz-
nym i wzajemnym poszanowaniu godności.
Jeśli jednak na którymś z wyróżnionych etapów życia ujawnią się nieprawidło­
wości, wówczas mogą one doprowadzić do rozbicia (fragmcnlaryzacji) „mnie” ,
którego wyrazem są różne późniejsze postawy do innych (jak np. poszukiwanie
Człowiek ja k o p o d m io t w interakcji z in n ym i - teorie relacji z obiektem 261
^obiektów mnie” zapewniających poczucie wewnętrznej zwartości i godności),
dążenie do zabezpieczenia integralności „mnie” poprzez izolację (często przybie­
rającą postać wyniosłości) czy neuroza (której wyrazem z kolei jest ciągła kon­
centracja na tych potrzebach czy dynamizmach, które są przyczyną wewnętrznej
dezintegracji). Szczególnie ważnymi następstwami jest ukształtowanie się osobo­
wości narcystycznej (wyolbrzymione poczucie własnej ważności i bycia obiek­
tem uwagi, podłożem którego jest jednak poczucie bezbronności i niska samo­
ocena). Według Kohuta, te zaburzenia najczęściej wynikają z zakłóceń w okre­
sie „związków' odzwierciedlających” (5-6 rok życia) - stała potrzeba „związku
z obiektem odzwierciedlającym mnie” może być nieuświadamiana i wyzwalać
różne zachowania.
Do najbardziej charakterystycznych rodzajów zaburzeń narcystycznych moż­
na Zaliczyć: a) osobowości „żądne zwierciadła” ( niirror-lntngry personalities)
(cechuje je ekshibicjonistyczna koncentracja uwagi na sobie, a jej celem jest prze­
ciwstawianie się doznawanym intensywnym uczuciom poczucia braku wartości
siebie i niskiej samooceny); b) osobowości żądne ideału ( ideal-hungry persona­
lities) (poszukują ideału piękna, prestiżu, inteligencji itd., lecz stale doznają roz­
czarowania z powodu ich braku); c) osobowości żądne alter-ego ( alter-ego hun­
gry personalities) (cechuje je poczucie wewnętrznej pustki i aby zapobiec jej po­
szukują „bliźniaczych” w stosunku do siebie obiektów).
Podsumowanie
Ukazane analizy, nawiązujące do klinicznej tradycji w psychologii osobo­
wości, w istocie nie wyjaśniają wprost samego pojęcia osobowości; nie tworzą
też typowych teorii osobowości (ujmu jących jednostkowość w jej całościowo-
ści), a raczej pośrednio odwołują się do teorii Freuda i innych psychoanalityków.
Można powiedzieć, że tylko pośrednio, poprzez mechanizmy rozwoju i patolo­
gii - da je się uchwycić jakiś obraz osobowości jednostkowej. W tym obrazie trzy
elementy są zasadnicze - dynamiczne cechy podmiotu (jego potrzeby), spełniają­
ca je na różne sposoby jakość interakcji z innymi osobami oraz strukturalne wła­
ściwości „ja” . Wśród potrzeb nadrzędne znaczenie ma potrzeba więzi i interak­
cji z osobami znaczącymi. Dzięki sposobowi spełniania tej potrzeby można prze­
widzieć i wyjaśnić charakter rozwoju struktury ego lub s e lfi tym samym zrozu­
mieć jakość rozwoju całej osobowości. Ponadto, teorie te, wyjaśniając mcchani-

Rozdział X
Człowiek jako podmiot w procesie
adaptacji i rozwoju własnego potencjału
- ku odkrywaniu własnej tożsamości
1. Psychologia ego H. Hartmanna
Psychoanaliza, która w swojej podstawowej wersji nawiązała do idei ewolu-
cjomzmu, wykreowała zupełnie odbiegające od niej style interpretacji osobowo­
ści. Poza teoriami podkreślającymi rangę kultury oraz jakość interakcji z osoba­
mi znaczącymi, ważną grupę stanowią propozycje akcentujące podstawowe zna­
czenie ego jako podmiotu i samodzielnej struktury. Początki psychologii określa­
nej jako psychologia ego często wiąże się z analizami l ieinza Hartmanna (1958).
On to wskazał na podstawowe znaczenie ego jako struktury nie tyle wyrastają­
cej i pozostającej w służbie id - popędów, lecz samodzielnej i wolnej od energii
popędowej. Szczególnie ważne dla niego stało się odkrycie funkcji antycypacyj­
nych - czyli zdolności do odraczania bezpośrednich korzyści płynących z zaspa­
kajania potrzeby na rzecz przyszłej korzyści. Ta funkcja świadczy o innej „na-
tuize eg o —ojej niezależności i konieczności zaakceptowania faktu jej istnie­
nia od urodzenia. Ego i id pojawiają się od urodzenia i są samodzielnymi struk-
tuiuini —obie wykształcają się z początkowo niezróżnicowanej formy i stanowią
wyposażenie człowieka, dzięki któremu możliwa staje się adaptacja do otocze­
nia. W rezultacie, ego spełnia jednocześnie dwie funkcje: a) redukuje napięcia
pomiędzy id a superego oraz id a rzeczywistością zewnętrzną; b) dzięki wrodzo­
nym właściwościom umożliwiającym rozwój procesów poznawczych pozwa­
la lepiej przystosować się do otoczenia. Te wrodzone właściwości obejmują ta­
kie zdolności jak spostrzeganie, zapamiętywanie, myślenie, działanie, stanowiąc
tym samym o autonomii ego (jest to tzw. autonomia pierwotna). Ego może jed­
nak lównież wykorzystywać energię id na rzecz rozwoju dodatkowych funkcji,
Człowiek jako podm iot w procesie adaptacji i rozwoju własnego potencjału. 263
które mogą z czasem stawać się niezależne od popędów (nabierają one charakte­
ru autonomicznego, co pozwala mówić o zjawisku tzw. autonomii wtórnej - jest
to podobne do autonomii funkcjonalnej o której pisał Ci. Allport). Na przykład,
energia popędu głodu może być wykorzystana na rzecz rozwoju funkcji rozpo­
znania sposobu nawiązywania interakcji niezbędnych dla jego realizacji - z cza­
sem sama strategia nawiązywania kontaktów interpersonalnych może stawać się
czymś niezależnym od energii popędu głodu (relacje z innymi stają się odręb­
ną formą aktywności). Działanie ego na rzecz redukcji popędu Hartmann okre­
śla jako „osobowościową strefę konfliktu” , natomiast działanie na rzecz lepszej
adaptacji poprzez rozwój własnych umiejętności „strefą wolną od konfliktu” .
Te dwie podstawowe funkcje ego można rozbić na wiele innych, pozostających
w ich ramach ego testuje rzeczywistość, kontroluje i kieruje rozładowywaniem
energii motorycznej, zapewnia obronę przed nadmierną stymulacją, hamuje in­
stynktowne impulsy, spełnia zadania integrujące i koordynujące (tzw. syntetycz­
na funkcja ego), poszukuje sposobów gwarantujących adaptację. Źródłem, z któ­
rego ego czerpie energię, są oczywiście zarówno własne zasoby, jak i zneutra­
lizowana energia popędu agresywnego i seksualnego. W istocie ego, choć peł­
ni podstawową funkcję w strukturze osobowości, to jest tylko jej częścią obok
id i superego. Również w ramach samego ego rozwija się „mnie” (self) oraz
ego wyobrażane. „M nie” i ego wyobrażane mogą być traktowane jako obiekty,
w stosunku do których jest inwestowana energia (energia może być inwestowana
zarówno w obiekty zewnętrzne, jak i w siebie samego). Często mówi się też o si­
le i stabilności ego, gdzie siła oznacza ilość energii, jaką zdolne jest zneutralizo­
wać ego, a stabilność wskazuje na odporność na ponowne wikłanie się w kon­
flikty (silne ego inwestuje energię na rozwój własnych procesów; słabe ego in­
westuje energię na rzecz obrony przez własnymi impulsami).
Idee Hartmanna były bardzo inspirujące i stały się przełomem w interpretacji
mechanizmów rozwoju osobowości.
Znaczenie właściwości ego jest widoczne leż w najbardziej współczesnych
analizach. W tym miejscu warto wskazać na analizy dwóch psychologów - Jo­
annę i Jacka Błock. Zwracali oni uwagę na dwa aspekty funkcjonowania ego
- kontrolę ego oraz prężność ego. Kontrola ego oznacza zdolność panowania
nad impulsami i odraczania ich ekspresji. Kontrola ego może być sprowadzo­
na do impulsywności zachowań. Osoby impulsywne mają wiele zmieniających
się wciąż zainteresowań, są nastawione na eksplorację rzeczywistości, są non-
konformislycznie i niekonwencjonalnie, tolerują niejednoznaczność i brak spój­
ności, natomiast znajdujące się na przeciwnym biegunie osoby o nadmiernej kon­
troli hamują przejawy własnych uczuć i działań, są zorganizowane i zachowują
się według ściśle ustalonych planów, nie lubią sytuacji niejednoznacznych, mają
wąskie i niezmienne zainteresowania. Zarówno niska, jak i zbyt wysoka kontro­
la ego nie gwarantuje jednak dobrej adaptacji - najbardziej korzystna jest konlro-
 >' - jD tf it '-'
Psychologia osobowości
la ego sprowadzona do umiejętności odraczania impulsów do momentu napotka­
nia sprzyjających sytuacji.
Drugi aspekt to prężność ego, oznaczająca taką zdolność modyfikowania po­
ziomu kontroli ego, która jest adekwatna do wymagań stwarzanych przez daną sy­
tuację. Osoby posiadające właściwy poziom prężności ego radzą sobie ze zmien­
nymi okolicznościami życia. Wysoki poziom prężności ego gwarantuje lepszą
adaptację, bez względu na to, jakie właściwości ma wymiar kontroli ego. Z kolei
osoby o niskiej prężności ego, lecz o wysokiej kontroli zachowują się w sposób
sztywny (nieelastyczny) pomimo niesprzyjających adaptacyjnie warunków; po­
dobnie osoby o niskiej prężności i niskiej kontroli ego reagują nazbyt impulsyw­
nie - co jest również niekorzystne z punktu widzenia możliwości adaptacyjnych
(za: Carver, Scheicr 2000, s. 262-263).
York i John (za: McAdams 2006, s. 238-239) próbowali połączyć osiągnię­
cia badawcze Błocka i innych autorów, dodając jeszcze charakterystykę badanych
pod kątem Wielkiej Piątki, co doprowadziło do utworzenia typologii osobowości
kobiet w średnim wieku (określili to mianem „cztery oblicza Ewy). Twierdzą oni,
żc typy osobowości powinny być raczej traktowane jako prototypy niż oddziel­
ne zespoły cech. Te typy to: indywidualistka, tradycjonalistka, konfliktowa i pew­
na siebie. Indywidualistka posiada silne ambicje i ujawnia ciepło oraz wrażliwość
w kontaktach interpersonalnych (ona też reprezentuje wysoki poziom prężności
ego i względnie niski poziom kontroli ego). Jest to typ najlepszy pod względem
zdolności adaptacyjnych. Jeśli chodzi o wyniki z W P (Wielkiej Piątki) cechuje się
on wysoką ckslrawersją, ugodowością i otwartością na doświadczenia. W przeci­
wieństwie do tego typu, tradycjonalistka odznacza się wysoką kontrolą ego oraz
wysoką sumiennością, posiada bardziej konserwatywny system wartości odno­
śnie pełnionych roi kobiecych; częściej też obciąża się poczuciem winy.
łyp konfliktowy z kolei wykazuje niski poziom prężności ego oraz wysoki
neurolyzm (często te osoby są niezadowolone z siebie, ujawniają niepokój, po­
wściągliwość, wrogość). I wreszcie typ pewny siebie jest najbardziej stały emo­
cjonalnie w porównaniu z innymi typami, choć jest to jakoś powiązane z narcy­
zmem i obojętnością na życie interpersonalne. Osoby z tego kręgu mają zaufanie
do siebie, są racjonalne, twórcze, ale i sceptyczne (nie ulegają fantazjom, nie są
skłonne do introspekcji, wątpienia czy poczucia winy). Ujawniają one wysoki po­
ziom prężności ego i sumienności, a niski neurolyzmu.
Idea autonomiczności ego została przejęte przez wielu teoretyków i bada­
czy - można tu wymienić Ernsta Krisa, Davida Rapaporta, Roberta W h itc’a,
Erika H. Eriksona czy Jane Locvinger.
Człowiek jako podmiot w procesie adaptacji i rozwoju własnego potencjału. 265
2. Kompetencja jako cel rozwoju i adaptacji
- propozycja R. White'a
Warto nieco szerzej rozważyć propozycje trzech ostatnich autorów. Teorie tych
autorów nie tylko bowiem uzupełniają zakres znaczenia struktury ego, lecz wpro­
wadzają nowe linie interpretacji, wskazując na cel, do jakiego prowadzi rozwój
ego. Na przykład, Robert Wbite (1967) uważa, że nadrzędnym motywem, któ­
ry zapewnia rozwój i adaptację ego do otoczenia, jest osiąganie coraz to skutecz­
niejszej kompetencji. Kompetencja oznacza sprawność albo zdolność organi­
zmu do zachowania takich transakcji z otoczeniem, które zapcwniąjego utrzyma­
nie, wzrost i rozkwit (White 1967, s. 145). Są oczywiście organizmy, które mają
większe lub mniejsze zdolności do wytworzenia efektywnych interakcji z otocze­
niem. Niemniej, uczenie się kompetencji w radzeniu sobie z własnymi impulsa­
mi, potrzebami w interakcji z otoczeniem stanowi podstawowe zadanie każdego
człowieka. Na fakt dążenia do kompetencji wskazują, niezwiązane przecież z ty­
mi podkreślanymi przez innych psychoanalityków, potrzeby aktywności, eksplo­
racji i manipulacji. Dziecięce doznania sensoryczne będące efektem podejmowa­
nej aktywności, stanowią podstawę rozwoju „uczucia skuteczności” (faeling ofef-
ficacy). Podejmowana aktywność, prowadząc do uczucia skutecznego wpływu na
otoczenie, promuje rozwój jednostki w kierunku coraz to lepszego opanowywa­
nia własnych sprawności i dzięki temu opanowywania otoczenia. Ten rodzaj mo­
tywacji, jak podkreśla White, jest wzbudzany przez naturalną aktywność układu
nerwowego - czyli ma charakter ncurogeniczny (w przeciwieństwie do charakte­
ru wiscerogenicznego, który jest właściwy dla motywacji wyznaczanej przez pro­
cesy organiczne - np. dążenie do zaspokojenia głodu). Źródłem jego energii jest
żywotność komórek tworzących układ nerwowy, a „pragnienie skuteczności re­
prezentuje to, co system sensoryczno-nerwowo-mięśniowy chce zrobić, gdy nie
jest angażowany na rzecz przywracania homeostazy albo gdy jest delikatnie sty­
mulowany przez otoczenie” (tamże, s. 147). Motyw kompetencji w okresie dzie­
cięcym ma charakter mało zróżnicowany, natomiast w miarę rozwoju staje się co­
raz bardziej zróżnicowany, przejawiając się w postaci takich zachowań jak potrze­
ba wiedzy, mistrzostwa, osiągnięć. W rzeczywistości jego spełnianie się nic ma
jakichś granic - zawsze wymagane są bowiem nowe kompetencje w ciągle zmie­
niających się interakcjach z otoczeniem. Z uwagi na to, że ten motyw rozwija się
stopniowo w bardziej złożoną formę kompetencji, a celem jego staje się więk­
sza efektywność w radzeniu sobie z otoczeniem, stanowi on wyraz adaptacyjnej
funkcji ego. Patrząc od strony podmiotu, subiektywne odczucie własnej skutecz­
ności lub jego braku przybiera formę poczucia kompetencji (,sense o f competen-
 266 P s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i
ce), które jest skumulowanym efektem gromadzonych w różnych fazach rozwo­
ju doświadczeń. Ono zatem będzie stanowiło potem jakąś szczególną właściwość
osobowości pozwalającą wyjaśnić odmienność jednostkowych zachowań.
Propozycja White’a stanowi pewnego rodzaju przełom interpretacyjny - pro­
wadzi bowiem do zerwania z tradycją myślenia o wszechwładnym znaczeniu po-
zakontrolowalnych popędów, jednocześnie akcentując to, co jest podstawowe dla
funkcjonowania w relacjach z otoczeniem. Wymiar relacji z otoczeniem nie jest
czymś nowym, nowa jest jednak próba pogodzenia tego, co wynika z aktywności
samego podmiotu, z tym, co stanowi o możliwościach jego rozwoju. Relacja pod­
miot aktywny - spełniające otoczenie jest obecna w wielu teoriach wyrastających
lub nawiązujących do psychoanalizy. Koncentracja uwagi na aktywnym podmio­
cie i centralnej strukturze ego staje się kluczowa również w teoriach E. E rik so n a
oraz J. Loevinger. Tam też wyraźnie podkreślany jest proces rozwoju prowadzący
do osiągnięcia pełni osobowości.
3. Teoria psychospołecznego rozwoju ego E.H. Eriksona
Erik I lomburger Erikson (1902-1994) to szczególna postać, a jego teoria zda
się być zupełnie podstawowa dla uchwycenia natury rozwoju osobowości. Teoria
ta określana jest jako psychospołeczna teoria rozwoju ego. W przeciwieństwie do
innych psychoanalityków Erikson podkreślał znaczenie ludzkiej egzystencji jako
procesu historycznego (na który zasadniczy wpływ mają wymagania i relacje
społeczne) oraz procesów odpowiadających za dojrzewanie psychobiologiczne.
Podstawową zasadą pozwalając zrozumieć kolejność faz, przez jakie przechodzi
rozwój jednostki jest tzw. zasada epigene/y obowiązująca zarówno w wymiarze
biologicznym, jak i psychologicznym. Jest to pojęcie zaczerpnięte z embriologii
i opisuje prawa rządzące podstawowym stosunkami między poszczególnymi roz­
wijającymi się częściami organizmu. Zgodnie z tą zasadą, wszystko, co się rozwi­
ja, dokonuje się według podstawowego planu różnicowania się i dominacji pew­
nych elementów aż do momentu, kiedy dane elementy mające swój czas domina­
cji nad innymi utworzą jedna funkcjonalną całość (Erikson 1952, s. 52). Jak pi­
sze sam autor „(1) osobowość człowieka rozwija się zasadniczo wedle kolejnych
stopni, określonych z góry tym, czy jednostka jest gotowa na to, by zwrócić się
w stronę poszerzającego się kręgu związków społecznych, by to sobie uświado­
mić i by stać się stroną wzajemnych oddziaływań; (2) społeczeństwo w zasadzie
zmierza do przyjęcia takiej struktury, która uwzględnia kolejność występowania
Człowiek ja k o p o d m io t w procesie ad a p ta cji i rozw oju w łasnego potencjału. 267
po sobie interakcji i prób inicjowania i utrzymania odpowiedniego tempa i po­
rządku, w jaki są podejmowane; i która kolejność tę również wywołuje. Można to
określić jako „podtrzymywanie ludzkiego świata” (Erikson 1997, s. 282). Pomi­
mo różnic kulturowych pomiędzy ludźmi, rozwój osobowości jest zgodny z za­
sadą epigenezy, która uwzględnia dyspozycje organizmu, gotowość do pewnych
właściwych dla danego okresu form reagowania, pojawiające się formy świado­
mości, poszerzające się obszary interakcji społecznych (począwszy od mglistego
wyobrażenia matki, a skończywszy na wyobrażeniu całego rodzaju ludzkiego).
Z uwagi na to, że w każdym okresie życia ujawniają się nowe możliwości (nowe
elementy organizmu), podmiot stawiany jest w sytuacji konieczności pogodze­
nia ich ze społecznym kontekstem. Można powiedzieć, że na każdym etapie ży­
cia z powodu dominacji nowej formy zachowań pojawia się nowa jakość internie-
' cji z światem społecznym, która rodzi kryzys. Kryzys wynika z pojawienia się ra­
dykalnej zmiany w organizmie, która tworzy stany wewnętrznych napięć, a jego
rozwiązanie w podstawowej mierze zależy od interakcji z otoczeniem.
Ten styl myślenia nawiązuje do idei 1legia, który sprowadza! rzeczywistość do
układu „teza - antyteza - synteza” (konflikt przeciwieństw prowadzi do syntezy bę­
dącej jej rozwiązaniem). Konflikt prowadzi do kryzysu, który jest doświadczaniem
właściwych dla danego okresu życia przeciwieństw. Prawidłowe poradzenie sobie
z konfliktem, właściwe rozwiązanie kryzysu prowadzi do rozwoju, umożliwiając
włączenie w zakres ego nowych wzbogacających je właściwości (są tzw. silne stro­
ny ego lub cnoty). Ostatecznie celem rozwoju jest osiąganie indywidualnej tożsamo­
ści ego, które jest poczuciem bycia sobą i poczuciem ciągłości siebie oraz spełnienia,
przejawiającego się poprzez poczucie satysfakcji zżycia oraz poczucie integralno­
ści. Ego u Eriksona oznacza wykonawcę realistycznych działań skierowanych na
konkretne cele oraz pośrednika pomiędzy biologicznymi potrzebami id a społeczny­
mi wymaganiami superego. Struktura ta jednak cechuje się jeszcze innymi właści­
wościami. Ego integruje doświadczenia, staje się skutecznym sprawcą, jest aktyw­
ne i tworzące, a nie bezczynne; ześrodkowane i włączone, a nie zepchnięte na pery­
feria; selektywne a nie przytłoczone; świadome a nie zdezorientowane (za: Erikson
2002, s. 113). Jednak, aby ego kierowało procesem adaptacji, musi wcześniej wchło­
nąć doświadczenia adaptacyjne i dokonać introjekcji silnych identyfikacji.
W ostateczności, osiągnięta tożsamość ego zdaje się cechować czterema pod­
stawowymi wymiarami, do których należą:
a) laklualność (ego musi być zakorzenione w uniwersum faktów, które mogą
podlegać weryfikacji);
b) poczucie rzeczywistości (łączność pomiędzy tym, co konkretne i praktyczne,
celem kreowania obrazu świata);
c) realność (sposób odnoszenia się do siebie nawzajem w interakcjach społecz­
nych na rzecz wypracowywania wspólnych celów);
d) szczęście lub przypadek (za: Hall, Lindzey 1990, s. 99-100).
 268
P s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i
Najbardziej rozpowszechnionym wątkiem teorii Hriksona są wyróżniane nrzez
niego stadia rozwoju. J
Stadium pierwsze (oralno-sensoryczne), dla którego specyficzny jest kon­
flikt pomiędzy uf nością a jej brakiem, jest efektem wspńlwystępowania zmian fi
ziologicznycli (ogólne napięcie związane z potrzebami pokarmu), psychologicz­
nych (pojawiająca się pod koniec świadomość odrębności) oraz właściwości oto
czc.ua (stopień zaangażowania w stosunki, do dziecka i sposób reagowania matki
na dziecko). Niepowodzenia w rozwiązaniu konfliktu mogą prowadzić do zakłó­
ceń w relacjach z innymi i ze światem.
Stadium drugie (muskularno-analne) ujawnia nowy konflikt pomiędzy au
tonomlą a wstydem. Rozwój autonomii wymaga wcześniejszego rozwoju ufno
SC w stosunku do św iata to zaufanie daje poczucie oparcia i chroni przed po­
tencjalnym wewnętrznym chaosem. Odejście od pełnej symbiozy z obiektem rni-
oset (matka, ojciec) bez wcześniej rozwiniętego poczucia ufności może prowa­
dzić do depresji lub smutku powiązanego z tendencją do płaczliwości. W później­
szych stadiach ten stan może przejawiać się dominacją nastrojów depresyjnych
Niemniej, nawet sprzyjające w poprzednim stadium okoliczności nie zabezpie­
czają przed poczuciem pewnego rozdarcia wewnętrznego, nostalgią za utraconym
ląiem. Irudnosci w rozwiązaniu konfliktu właściwego temu stadium mogą pro­
wadzić do nadmiernego usztywnienia zachowań, narzucania sobie samemu wielu
ograniczeń, pewnej kompulsywności. Zdolność nakładania sobie ograniczeń pro-'
wadzi jednak do poczucia autonomii i kształtuje zdolność świadomego kierowa­
nia własnymi aklywnościami.
Stadium trzecie (ruehowo-genitalnc) cechuje się konfliktem pomiędzy ini­
cjatywą a poczuciem winy. W tym stadium dziecko rozwija swoją tożsamość po­
przez identyfikację z rodzicami. Trzy elementy są tu istotne: a) uczenie się szersze­
go zakresu zadań; b) język (dzięki któremu następuje symbolizacja doświadczeń
i który umożliwia rozumienie wielu nieznanych kwestii); c) lokomocja (zdolność
swobodnego przemieszczania się, z czym wiąże się poczucie własnej inicjatywy).
W tym okresie rozwija się superego, co prowadzi do możliwości wzbudzania po­
czucia winy za podejmowane działania - te dwie rzeczywistości dziecko musi ze
sobą pogodzie, tj. odpowiedzialność za inicjowane działania i za ich konsekwen­
cje, które mogą być sygnalizowane w formie poczucia winy.
Stadium czwarte to okres latenęji, okres, w którym dominuje nauka szkol­
na. 1crownując ze sobą wyróżnione stadia, można byłoby powiedzieć, że pierw­
sze z mch krystalizuje się wokół przekonania „jestem tym, co mam dane” (/'ant
what I am given), drugie wokół przekonania ,jestem tym, co zmierzam” (/'am
w iat I will), stadium trzecie ,jestem tym, jakim mogę wyobrażać sobie, że będę”
(I ain what le a n imagine I'wiU he), natomiast czwarte „Jestem tym, czego się
uczę”' ( f a m w /ia tl leant) -za: Erikson 1967, s. 196. Ten okres naznaczony jest
wyraźną aktywnością eksploracyjną oraz opanowywaniem nawyków i umiejętno­
Cziowiek ja k o p o d m io t w procesie a daptacji i rozw oju w łasnego potencjału. 269
ści (fzw- technologią życia niezbędną w procesie adaptacji do społeczności i kul­
tury). To wszystko prowadzi też do kształtowania świadomości różnic pomiędzy
zabawą a pracą, do uczenia kontroli nad konfliktami, panowania nad sobą oraz
świadomości współuczestnictwa w świecie z innymi. Największym niebezpie­
czeństwem tego stadium jest możliwość rozwoju poczucia nieadekwalności i niż­
szości w następstwie nieumiejętności rozwiązania konfliktu pomiędzy chęcią by­
cia dzieckiem a koniecznością samodzielności, pomiędzy własnymi kompeten­
cjami a podporządkowaniem się wymogom rzeczywistości.
Stadium piąte jest krytyczne dla ukształtowania własnej tożsamości - jest
to etap integracji tożsamości, wyboru wartości i określenia wizji dalszego życia.
Największe zagrożenia dlatego dotyczą tego obszaru życia psychicznego. Roz­
wój tożsamości stanowi bowiem ochronę przed możliwością bycia zniewolo­
nym przez własne impulsy, popędy oraz przez autokratyczność własnego sumie­
nia (brak tożsamości naraża na wpływ konfliktów właściwych wcześniejszym sta­
diom - może po prostu prowadzić do regresji).
James Marcia wskazuje na cztery rodzaje tożsamości, jakie mogą być rezulta­
tem tego kryzysu. Są to: a) tożsamość osiągnięta (właściwe rozwiązanie kryzysu
tożsamości); b) tożsamość rozproszona (przy typie tzw. przedkryzysowego bra­
ku zaangażowania - brak możliwości określenia wizji własnego życia, przyszłość
wydaje się mglista; niezdolność do samodzielnych wyborów i zaangażowania się
w pewne strefy wartości; kierowanie się własnymi korzyściami i życie chwilą;
trudności w ocenie siebie samego; przy typie pokryzysowym braku zaangażowa­
nia - trudności angażowania się na rzecz określonych celów, zadań; brak zain­
teresowań wartościami, ideami; nastawienie na omijanie trudności życiowych);
c) tożsamość lustrzana (identyfikacja z wybranymi autorytetami, podporządko­
wanie i konserwatyzm; tożsamość przejmowana od innych); d) tożsamość odro­
czona albo moratorium (brak możliwości dokonania wyboru, zbyt wiele rozpro­
szonych wizji siebie samego - dominują pytania o to, kim jestem, co umiem, w co
mam się zaangażować) - za: Marcia 1988; Oleszkowicz 1995.
Kolejne stadia obejmują już okres dorosłości. Pierwszym z nich jest stadium
konfliktu pomiędzy intymnością a izolacją (problem sprowadza się do pogo­
dzenia bliskich więzi z innymi z koniecznością utrzymania własnej prywatności);
drugim, stadium konfliktu pomiędzy wytwórczością a stagnacją (wytwór­
czość oznacza dzielenie się własnymi doświadczeniami z innymi oraz zdolność
do zachowania stałej dynamiki twórczej; stagnacja jest formą stabilizacji), nato­
miast trzecim, stadium krytycznej oceny własnego życia (stąd konflikt pomię­
dzy spełnieniem przejawiającym się jako poczucie integracji a rozpaczą jako for­
mą niespełnienia). W poniżej zamieszczonej tabeli schematycznie opisano anali­
zowane stadia rozwoju.
Teoria Eriksona nie tylko wskazuje na mechanizmy i stadia rozwoju jednost­
kowego, ale i stanowi o możliwości zrozumienia przyczyn niepowodzeń wycho-
Tabela nr 21. Opis stadiów rozwoju pychospołeczngo według teorii E.H. Eriksona

270
S t a d ia ( fu n k c j e S iln e s t r o n y e g o Z a sa d y p o rzą d k u R y t u a liz a c j e
O k r e s / s ta d iu m K ry zysy I s t o t n e r e la c je P a to lo g ie
p s y c h o se k su a ln e R y t u a llz m y
(c n o ty ) s p o łe c z n e g o w ią ż ą c e

O kre s O ra ln o -se n s o ry c z n a U f n o ś ć d o r o d z ic ó w O so b a m atki N a d z ie j a W y c o f a n ie P o rzą d e k U b ó s tw ia ją c a id o liz m (b a łw o c h w a lc z y

n ie m o w lę c y (fu n k cje i ś w ia ta - n ie u f n o ś ć k o s m ic z n y k u lt)
p r z y jm o w a n ia ) d o św ia ta

W czesne M u s k u la rn o - A u t o n o m i a a w s t y d i ¡ O s o b y p e ł n i ą c e r o lę W o la P rzym u s „ P ra w o i p o rz ą d e k " R ozsą d za ją ca L e g a l iz m (t r a k to w a n ie

d z ie c iń s t w o a n a i n a (f u n k c j e z w ą t p ie n ie r o d z ic ó w ( u c z e n ie p ra w a , i n n y c h w g lit e r y p r a w a ,
z a t rz y m y w a n ia p o d sta w s a t y s f a k c j a z r o z l ic z a n i a )
i w y d a la n ia ) s p r a w ie d liw o ś c i)
W ie k z a b a w y ¡ R u c h o w o - g e n it a ln a In i c j a t y w a ¡ N a j b liż s z a r o d z in a Sta n o w czo ść Z a h a m o w a n ie W z o r c e id e a ln e D ra m a ty z u ją ca M o r a l i z m ( p r z y j ę c i e ro li
( 3 - 5 r o k ż y c ia ) ¡ { f u n k c j a in t r u z y j n a a p o c z u c ie w in y ( p r z y b i e r a n i e ró l) n ie z w ią z a n e j z p o s ia d a n y m i
¡i w łą c z a n i a )
w ła ś c iw o ś c ia m i, t łu m ie n ie
in n y c h )
W ie k s z k o ln y jL a te n c ja P ra c o w ito ś ć S z k o ła , są s ie d z i K o m p e te n cja In e r c j a P o rzą d e k F o rm a ln a F o rm a liz m (p o w ta rz a ln o ś ć
(6 -1 1 ) | a p o c z u c ie n iż s z o ś c i t e c h n o lo a ic z n y (t e c h n ic z n a ) p u s tv c h r y tu a łó w }
A d o le s c e n c j a D o jrz e w a n ia T o ż sa m o ść a d yfu zja R ó w ie ś n ic y , W ie rn o ś ć N ie u z n a w a n ie ¡ I d e o l o g i c z n a w iz j a Id e o lo g ic z n a ( z b ió r T o t a liz m (f a n a ty c z n e
(1 2 -1 8 ) p łc io w e g o ró l z e w n ę trzn e w z o ry i św ia ta id e i, w a r t o ś c i , z a a b s o r b o w a n ie ty m , co
p rzyw ó d c ze id e a łó w ) b e z s p rz e c z n ie słu sz n e )
W czesna G e n it a ln a ¡ I n t y m n o ś ć a iz o la c j a P r z y j a c ie le , M iło ś ć W y k lu c z a n ie W z o r c e w s p ó ł p r a c y A f i li a t y w n a E l i t y z m ( z a m y k a n i e s ię
d o ro s ło ś ć p a r t n e r z y s e k s u a ln i, i ry w a liz a c ji ( d z ie le n ie z e s o b ą w g ru p a c h u w a ż a n y c h za
w s p ó łp ra c o w n ic y , p racy-, p r z y j a ź n i, w yb ra n e )
ry w a le m iło śc i)
D o ro sło ś ć ¡(F u n k c ja ro z ro d c z a ) W y tw ó rc zo ść P ra c a d z ie lo n a T roska O d r z u c a n ie P rą d y e d u ka cyjne P o k o le n io w a A u t o r y t a r y z m (n a d u ż y c ie
a sta g n a c ja z in n y m i, w s p ó in ie (o p ie k u ń c z o ś ć ) ¡t ra d y c ja ( r y t u a l iz a c j a w ła d z y , n a r z u c a n ie w o li)
p ro w a d zo n y d o m r o d z ic i e l s t w a ,

w y t w a rz a n ia ,
n a u c z a n i a itd.)
Sta ro ść (U o g ó ln ie n ie fu n k c ji in te g ra ln o ś ć „ G a t u n e k lu d z k i" M ą d ro ść P o g a rd a M ą d ro ść F i lo z o f i c z n a D o gm a ty zm

Psychologia osobowości
z m y sło w y c h ) a rozp acz „m ój g a tu n e k "

Objaśnienie: pojęcie rytualizacji oznacza opis pewnego rodzaju nieformalnego>z góry określonego przez kulturę sposobu doświadczania i zachowania
wobec siebie dwóch osób;jest ona wyrazem uczestnictwa wżyciu społecznym. Rytualizacje wiążące wskazują na dominujące w danym stadium spo­
soby uporządkowania relacji społecznych, natomiast rytualizmysą wypaczoną ich formą wymazującą integracyjną wartość organizacji wspólnotowej
(np. w okresie niemowlęcym matka zachowuje się w stosunku do dziecka jak do bóstwa; wypaczoną formą tego rytuału ubóstwiania w wieku dojrzałym
może być kult bohaterów przybierający formę idolizmu).
(za: Erikson 2002, s. 36-37).

|
g
N* cn
o

Człowiek jako podmiot w procesie adaptacji i rozwoju własnego potencjału...

ac O*
O.
• N N ] C .£ < r. O*
"3 a O ~ < N o
< *C3
rO S
n
| | 5 - 0
w
o — 1 OJ
N- ^ C- 3 „
o j6 o' o
3
•o
g
v.- o C N 2 O' I s*
EL .ci
O OC —
X ci> c. s
5? E. £ 2
N "O * N < "5*
.c ‘ „2 & I ^ 2: c" =
'Ti' ° — - N _
~ N s Q O' Q Ź O ^ G
G *G
i s o" |- § fć * g- S I Ę <5?
Ti 51 2 N ^ c c:* 3 * 2 *
G *< — - o G 5. B
_ ”3 N £ C'
3 Ci
£7 c ‘ F;
_ w. ,— < "3
G ~
O *G N 3
G <
X <
C G
3 &
c er. ^
G
■ Z * N
_ G £
3 o 3 N * &<B
•h'
— .O'
. 51 ^ N
ST N' Q£
G O G* 2'
V. N* ft
C- G
t-o N. N
N
271

o 2. £
to g* 5*
 272 Psychologia osobowości
wy rodzice, którzy przeszli poprzez nasycenie nadzieją, wiarą i miłością, są zdol­
ni do wytwarzania nadziei, wiary i miłości u swoicłi dzieci. I to jest aspekt spo­
łeczny rozwoju osobowości w wymiarze moralnym. W tym też kontekście można
byłoby mówić o swego rodzaju dziedziczeniu i przekazywaniu na dalsze pokole­
nia gotowości ku prawidłowemu rozwojowi osobowości.
4. Rozwój w interpretacji kontynuatorów
myśli eriksonowskiej
1coria Eriksona stała się inspiracją dla wielu nowych propozycji —jedną z nich
jest propozycja R. Recka (1956). Peck skupia się na okresie średniej i późnej do­
rosłości, przyjmując, żc rozwój osobowości ma charakter nieciągły. Według nie­
go ważne jest psychologiczne przystosowanie, które staje się rezultatem sposo­
bu rozwiązania pojawiających się w różnych podokresach kryzysów. Choć wciąż
dyskusyjny jest podział okresów życia ludzkiego, to można jednak przyjąć, że
średnia dorosłość mieści się w obszarze od 40 do 60 roku życia, natomiast późna
zaczyna się po 60 roku życia. W okresie średniej dorosłości człowiek staje w ob­
liczu kilku wyzwań (czy zadań), które są elektem zachodzących przemian psy-
chobiospołecznych. Te przemiany i z nimi związane nowe zadania prowadzą do
pojawienia się nowego rodzaju kryzysów, rozwiązanie których pozwala na lepsze
przystosowanie i rozwój psychiczny. W okresie średniej dorosłości podstawowe
kryzysy związane są z następującymi konfliktami (wyzwaniami):
1. Docenianie (wartościowanie) mądrości versus docenianie fizycznej siły (valu­
ing wisdom vs valuing physical powers). Wraz z wiekiem zmianie ulega po­
przednia hierarchia wartości. Prawidłowość polega na przypisaniu wyższej
rangi zdolnościom umysłowym niż sprawnościom fizycznym. W elekcie, to te
wartości powinny stawać się standardami, do których człowiek się odwołuje
przy ocenie siebie samego (przy ewaluacji siebie samego) i przy rozstrzyganiu
pojawiających się problemów.
2. Uspołecznienie versus useksualizowanie w relacjach międzyludzkich (socia­
lizing kv sexua/izing in human relationships). Rozwój przede wszystkim w i­
nien prowadzić do postrzegania mężczyzn łub kobiety jako niepowtarzalnych
osobowości (indywidualności), a niejako wzajemnie pociągających obiektów
seksualnych. Dominacja wymiarów seksualności w kontaktach interpersonal­
nych może bowiem osłabiać rozwój, gdyż umniejsza znaczenie empatii, zro­
zumienia i współczucia emocjonalnego.
Człowiek jako podm iot w procesie adaptacji i rozwoju własnego potencjału. 273
3. Katektyczna elastyczność versus kateklycznc zubożenie (osłabienie) (cathec-
tic flexibility vs caihectic impoverishment). Ten wymiar wskazuje na poziom
zdolności do pozostawania kimś elastycznym. Pozostawanie elastycznym jest
istotne z powodu pojawiania się psychologicznie krytycznych zdarzeń rozwo­
jowych, jak utrata rodziców czy opuszczenie domu przez dzieci. Pozytywne
przystosowanie polega na umiejętności znajdywania nowych obiektów emo­
cjonalnie na sobie koncentrujących.
4. Umysłowa elastyczność versus umysłowa sztywność (mental flexibility vs
mental rigidity). Istotne jest zarówno pozostawanie kimś elastycznym w za­
kresie opinii i działań, jak i bycie otwartym na nowe idee. Elastyczność pro­
wadzi do właściwego wykorzystywania i kontrolowania (panowania) do­
świadczeń życiowych, do zachowania w stosunku do nich pewnego dystansu
i wykorzystywania doświadczeń przy rozwiązywaniu nowych problemów.
Z kolei w okresie późnej dorosłości pojawiają się według Pecka następujące
konflikty:
1. Zróżnicowanie ego versus zaabsorbowanie rolą zawodową (ego differentiation
vs work-role preoccupation). Po przejściu na emeryturę wartość siebie same­
go musi być na nowo oceniona i zdefiniowana. Osoba winna czerpać satysfak­
cję z tych aktywności, które nie są bezpośrednio związane z wcześniej wyko­
nywaną pracą (co gwarantuje wewnętrzne różnicowanie się ego).
2. Przekraczanie uwarunkowań cielesnych versus zaabsorbowanie ciałem (body
transcendence vs body preoccupation). Fizyczne zdrowie słabnie w tym okre­
sie, częściej pojawiają się dolegliwości, a to wymaga wypracowania nowych
sposobów przystosowania zapewniających ciągłą satysfakcję zżycia i możli­
wość spełnienie samego siebie.
3. Pokonywanie egocentryzmu versus zaabsorbowanie sobą (ego transcendence
vs ego preoccupation). Kluczową formą przystosowania jest akceptacja nie­
uchronności śmierci, a to wymaga poważnego i aktywnego wysiłku. Pokony­
wanie (lub przekraczanie) egocentryzmu oznacza koncentrację na zadaniach
i akceptację własnego życia jako czegoś znaczącego i zadawalającego - to
bowiem zapewnia też skupienie na przekazywaniu doświadczeń młodszym
pokoleniom.
Wydaje się, że kryzysy wymienione przez Pecka są zbyt kulturoccntryczne,
nie uwzględniają zmienności warunków życia człowieka oraz odmienności za­
chowań i koncepcji siebie oraz świata w różnych kulturach. Kultura amerykań­
ska tutaj staje się podstawowym kryterium różnicowania okresów życia. W wie­
lu kulturach praca ludzka kończy się właściwie wraz ze śmiercią, w wielu nie ma
miejsca na emeryturę, w wielu trudno mówić o satysfakcji z życia (w krajach bar­
dzo ubogich, gdzie trudno byłoby odnaleźć ślady zadowolenia - raczej widoczne
274 Psychologia osobowości Człowiek jako podm iot w procesie adaptacji i rozwoju własnego potencjału. 275

są ślady zadowolenia z odchodzenia dzięki śmierci od cierpienia). Można również Rozwój ego jako centrum osobowości wskazuje na nowy rodzaj teorii - teo­
wskazać na pewne szczególne rodzaje kryzysów. Na przykład kwestia seksuali- rii akcentujących jego znaczenie dla zrozumienia mechanizmów funkcjonowania
zacji w kontaktach międzyludzkich. To właściwie pozostaje sprawą bardzo zróż­ człowieka jako jedności. Tym samym teorie, choć wychodzą z perspektywy ada­
nicowaną indywidualnie - często osoby zostają samotne i ta samotność prowadzi ptacyjnych mechanizmów funkcjonowania człowieka, mogą być traktowane jako
do poszukiwania na nowo partnera (wymiar seksualny wówczas po prostu staje pełnoprawne teorie osobowości (spełniają bowiem warunek bycia ogólnymi teo­
się dominantą w kontaktach międzyludzkich). riami zachowania). Wymiar adaptacyjności w istocie pozwala te teorie osadzić
Uzupełniającą perspektywę spojrzenia na zmiany w okresie średniej doro­ w nurcie funkcjonalizmu. Wielu autorów, omawianych wcześniej, tę właściwość
słości proponuje Havighurst (1972). Sadzi on, że zadania rozwojowe wyrasta­ traktuje jako podstawę swoich interpretacji.
ją ze zmian zachodzących w osobie (szczególnym źródłem tych zmian są oso­
biste wartości, standardy, aspiracje) oraz ze zmian w zakresie nacisków społecz­
nych. Okres średniej dorosłości jest czymś szczególnym w życiu - w żadnym in­
nym okresie życia jednostka nie ma takiego wpływu na społeczność, jak właśnie
w tym. Jednocześnie jest to czas, w którym najwięcej się oczekuje od człowieka.
5. Mechanizmy i fazy rozwoju ego według J. Loevinger
Zadania tego okresu można sprowadzić do następujących:
1. Osiąganie odpowiedzialności obywatelskiej i społecznej.
2. Ustalenie i utrzymanie odpowiedniego życiowego standardu ekonomicznego.
Nieco odbiegającą od traktowania adaptacyjnego jest propozycja rozwoju
3. Rozwój aktywności, właściwych dorosłej osobie, związanych z wolnym czasem.
ego przedstawiona przez Jane Loevinger (1969, 1976). Jej propozycja to rezul­
4. Pomoc dorastającym dzieciom w stawaniu się odpowiedzialnymi i szczęśli­
tat uwzględnienia interpretacji zarówno psychoanalityków, jak i psychologów
wymi osobami dorosłymi.
poznawczych oraz elementów interakcjonizmu symbolicznego W. Jamesa. Au­
5. Utrwalenie się relacji osobowych do partnera życiowego (dosłownie: odnosze­
torka pojmuje ego jako centrum pełniące funkcje integrujące oraz stanowiące
nie się do małżonka jako do osoby).
ramy odniesienia dla dokonywanych ocen, wartościowań, a jego rozwój traktuje
6. Akceptacja i przystosowanie się do zmian fizjologicznych występujących
bardziej w kategoriach proeesualnych niż strukturalnych. Ego jest zatem przede
w okresie średniej dorosłości.
wszystkim procesem syntetyzowania i integrowania doświadczeń osobistych
7. Przystosowanie się do starzenia się rodziców.
(staje się ono swego rodzaju efektem gromadzonych w różnych okresach ży­
cia doświadczeń, które kształtują i rozwijają tym samym różne jego właściwo­
Z kolei D. Levinson uważa, że okres średniej dorosłości jest tym okresem, w któ­
ści). Rozwój tej struktury zdaje się zmierzać w kierunku aktywnego, świadome­
rym człowiek powinien skonsolidować własne zainteresowania, cele i zobowiąza­
go obiektywnego i autonomicznego centrum zarządzającego życiem jednostko­
nia (okres przejściowy do średniej dorosłości zamykającej się w granicach 40-65
wym. Całość opisu stadiów rozwoju ego można przedstawić w oparciu o czte­
lat, to wiek od 45-50 lat). Zadania kończące się sukcesem w tym okresie to umiejęt­
ry podstawowe kryteria - właściwości moralne, styl interpersonalny, styl po­
ność rozwiązania rozbieżności pomiędzy tym, co jest, a co powinno (musi - might)
znawczy i obiekty skupiające świadomą uwagę podmiotu. Właściwości moral­
być. W tym okresie z reguły pojawiają się takie jakości, jak mądrość, rozumność
ne odnoszą się do sposobu kontroli impulsów i określają rozwój charakteru; styl
(rozsądek), współczucie (litość) i szerokość perspektywy. Jest też okres, w którym
interpersonalny to sposób odnoszenia się do innych; styl poznawczy wskazu­
następuje wyzbywanie się iluzji - następuje odkrycie, że stwierdzenia i przekonania
je na sposób poznawczego przetwarzania informacji; obiekty skupiające uwagę
na temat świata i samego siebie nie są prawdziwe. W okresach wcześniejszych ilu­
to elementy życia psychicznego ważne dla funkcjonowania i zachowania jed­
zje dynamizują osobiste ambicje i ideały, tutaj jest czas obiektywnych ocen. Wraz
nostkowego. W poniższej tabeli zamieszczono charakterystykę wymienianych
z tym ponownym sposobem wartościowania następuje reorganizacja własnego ży­
przez Loevinger stadiów rozwoju.
cia i wyraźne uaktywnienie procesu indywiduacji, o którym pisał C. Jung.
Wśród postaci, które również nawiązują do idei kryzysów w okresie dorosło­
ści Eriksona, należałoby jeszcze wymienić wiele innych, jak Michaela P. Far-
rella i Stanleya D. Rosenberga, Gail Sheehy, George Vaillanta (zob. Oleś 2000,
s. 49-87).
Tabela ar 22. Stadia rozwoju ego wyróżniane przez J. Loevinger NJ
vj
G\

Stadium rozwoju Styl Obiekty skupiające

Właściwości moralne Styl interpersonalny
i poznawczy j uwagę
1- prespołeczne Impulsywność Autystyczny, przyjmujący Stereotypowość, Różnicowanie„mnie - nie
konceptualne pomieszani mnie" doznania cielesne,
związane z energią libido
i thanatos
II - symbiotyczne Impulsywność W jedności z matką, Stereotypowość, Różnicowanie„mnie"
zależny konceptualne pomieszanie i „matki", doznania
cielesne
iii-im pulsyw ne Celowe uwalnianie eksploatujący innych jw. Poczucie odrębności
impulsów-obawa „mnie"
przed odwetem
IV -ochrona siebie Lęk przed złapaniem Manipulujący innymi, jw. Koncentracja na ochronie
na gorącym wykorzystujący innych, siebie, skupienie na
uczynku, obwinianie zabezpieczający rzeczach upragnionych,
otoczenia, oportunizm siebie, dążący do własnych korzyściach,
natychmiastowej początki koncentracji na
gratyfikacji samokontroli
V - konformizmu Podporządkowanie Przynależność, Konceptualna prostota, Skupienie na pokazywaniu
regułom narzucanym powierzchowna- sztuczna stereotypy, powtarzanie się innym, na byciu
przez otoczenie, poczucie uprzejmość sloganów akceptowanym społecznie,

Psychologia osobowości
winy i wstydu w rezultacie na własnych uczuciach
przekraczania reguł
VI - konformistycznej Różnicowanie norm, celów Świadomość relacji Wielorakość Skupienie na
moralności z innymi, pomaganie racjach, problemach,
(sumienności) przystosowaniu,
1sposobnościach )

|
Człowiek jako podmiot w procesie adaptacji i rozwoju własnego potencjału ...
VII - sumienność Ocena siebie samego Intensywne, Konceptualna złożoność, Skupienie na różnych
przez porównanie odpowiedzialne, koncepcja wzorowania się uczuciach, motywach,
ze standardami, z uwzględnieniem zachowaniach, własnych
samokrytycyzm, wzajemności, cechach, osiągnięciach,
obwinianie siebie, angażowanie się ekspresji
rozpoznawanie ideałów, w relacje z innymi
celów
VIII - indywidualistyczne Szacunek do Zależność jako problem Oddzielanie procesów od Koncentracja na
indywidualności emocjonalny ich rezultatów problemach społecznych,
rozwoju, odmiennościach
życia wewnętrznego i
zewnętrznego
IX - autonomiczne Umiejętność radzenia Szacunek dla autonomii, Wzrastająca Skupienie na sposobie
sobie z wewnętrznymi współzależność konceptualna złożoność, komunikowania uczuć,
sprzecznymi motywami, umiejętność tolerowania koncepcji pełnionych
potrzebami dwuznaczności, ról, fizjologicznych
obiektywność, szeroki i psychologicznych
zakres poznawanych form przyczynach zachowania,
rzeczywistości spełnianiu siebie
X-zintegrow ania Umiejętności Opiekuńczość w stosunku jw. Skupienie na własnej
łagodzenia konfliktów do innych, zabieganie tożsamości
wewnętrznych, rezygnacja o własną indywidualność
z nieosiągalnych rzeczy
(stanów)

(na podstawie: Broughton, Zahaykevich 1988; Loevinger 1969, 1976)


choć często pomijaną w analizach z zakresu psychologii osobo-
ci jest teoria Charlotty Biihlcr (1893-1974). W jej propozycji istotne jest dą­
żenie w całym cyklu rozwoju osobowości do spełnienia siebie samego. Podob­
nie jak Erikson i Loevinger rozwój ,ja ” traktuje ona jako podstawę rozwoju całej
osobowości. Przy czym posługuje się ona pojęciem „mnie” (selj ), w ramach któ­
rego wymienia „mnie jako rdzeń” (lub mnie rdzenne) oraz „mnie fenomenalne”
(lub doświadczane). „M nie jako rdzeń” to potencjał jednostkowy, na który skła­
dają się tzw. podstawowe tendencje aktualizujące się odmiennie w różnych okre­
sach ludzkiego życia; „mnie doświadczane” natomiast jest sposobem odzwiercie­
dlania w świadomości jednostkowej „mnie jako rdzenia” . Z uwagi na to, że ten­
dencje podstawowe tworzące „mnie rdzenne” inaczej przejawiają się w różnych
okresach życia, stąd „mnie doświadczane” będzie niejako ściśle z tym potencja­
łem związane i z jego spełnienia będzie wynikało. W rezultacie, jak twierdzi au­
torka (Biihler 1962, s. 78), rozwój „mnie” {selj) jest procesem trwającym przez
cale życie i powinien być on traktowany jako rozwój całej osoby (whole person),
a polega on na możliwości ujawniania się podstawowych tendencji „mnie jako
rdzenia” stanowiących potencjał każdego człowieka.
Biihler wymienia następujące tendencje podstawowe (określane też jako pod­
stawowe potrzeby): a) tendencja do osiągania zadowolenia (występująca jako po­
trzeba satysfakcji, miłości i rodziny, doznań seksualnych i ogólnie autogratyfi-
kacji); b) tendencja do samoograniczenia (przejawiająca się jako samoograni-
czająca ostrożność, adaptacyjność i uległość, unikanie trudności); c) tendencja
do twórczej ekspansji (potrzeba własnego rozwoju, potrzeba władzy, uznania);
d) tendencja do utrzymania wewnętrznego porządku (potrzeba posiadania warto­
ści moralnych, zaangażowanie społeczne i/lub polityczne, potrzeba sukcesu).
Powyższe tendencje ujawniają się odmiennie i z różną silą w rozmaitych okre­
sach życia, a ich zaspokojenie poprzez realizację wyznaczanych przez nie celów
pozwala na osiągania różnych form spełnienia siebie.
Potrzeba wynika z braków w organizmie, co prowadzi do powstawania napięć,
i uruchamiania różnych procesów, które zmierzają do złagodzenie lub zaspoko­
jenia samej potrzeby, 'len zamiar może, choć nie musi, stawać się celem, a staje
się nim wtedy, gdy człowiek poprzez swoje formy działania dąży do zaspokojenia
potrzeby jako do pewnego końcowego rezultatu (za: Madsen 1980, s. 464). Moż­
na byłoby powiedzieć, biorąc powyższe pod uwagę, iż cele w jakiejś mierze de­
terminowane są przez potrzeby.
Człowiek ja k o p o d m io t w procesie ad a p ta cji i rozw oju w łasnego potencjału. 279
Ponadto, jak twierdzi Biihler, preferowane przez człowieka cele mogą stawać
¡¡ję wartościami, jeśli ukierunkowują i pozwalają na wypełnienie istotnych funk­
cji rozwoju osobowości. Same wartości z kolei są różnie porządkowane, posia­
dają różny zakres, są bardziej lub mniej akceptowane, uświadamiane, ocenia­
ne i dlatego mogą w różnej mierze pobudzać do działania (Biihler 1962, s. 164).
Tym samym, można sądzić, że każdy człowiek ma sobie właściwy potencjał war­
tości, którego podstawą są wymienione potrzeby. Podstawowe potrzeby (lub ten­
dencje) stanowią swego rodzaju naturalne, biologiczne wyposażenie człowie­
ka. Te tendencje przyczyniają się też. do wyboru celów i tworzą szansę na peł­
n ą realizację własnych, indywidualnych możliwości. Osiąganie równowagi w za­
kresie tendencji tworzących potencjał wartości wskazuje na prawidłowy rozwój
człowieka (czyli spełnianie siebie - tym bowiem określeniem posługuje się Biih-
Ter - self-fulfillment)\ brak równowagi wskazuje na „dokonujący się rozwój” lub
na jego „niewłaściwość” . „Dokonujący się rozwój” to pojawiająca się w różnych
okresach ludzkiego życia pewna dominująca postać danej potrzeby podstawowej,
która koncentruje na sobie energię psychiczną i ukierunkowuje zachowania na
związane z nią cele (patrz tabela). Jeśli jednak nastąpi zatrzymanie tylko na da­
nej postaci podstawowej tendencji (lub potrzeby), wówczas następuje też zablo­
kowanie możliwości ukierunkowania zachowania na inne rozwojowo ważne pod­
stawowe tendencje (jest to rozwój niewłaściwy, nicdający szans na spełnienie sie­
bie). Wówczas też zostaje ograniczony sam potencjał wartości.
Realizacja tendencji podstawowych wymaga jednak sprzyjających okoliczno­
ści, a zwłaszcza sprzyjającego i emocjonalnie angażującego otoczenia społeczne­
go. Kształtowanie się „mnie” {self) jest wyłanianiem się prawdziwej tożsamości
danej osoby i dlatego otoczenie odpowiada za utrwalenie podstawowej ufności
oraz stworzenie sposobności do aktualizacji siebie. Od urodzenia dziecko ujawnia
zdolność reagowania na stymulację zewnętrzną i identyfikacji z innymi ( imitati­
ve identification) oraz manifestuje indywidualną wrażliwość percepcyjną na za­
chowania innych. Te zdolności nie tylko wskazują na indywidualną linię rozwo­
ju, ale i stają.się dyspozycjami umożliwiającymi przystosowanie się oraz ukształ­
towanie podstawowego przekonania (i zaufania) co do możliwości konstruktyw­
nego wykorzystania pojawiających się tendencji. Końcowym celem rozwoju jest
spełnienie {fulfillment) siebie poprzez integrację indywidualnie ujawniających się
tendencji podstawowych „mnie rdzennego” .
Przy czym, indywidualność jednostkowa oznacza możliwość dominacji tylko
pewnych tendencji nad pozostałymi. Z uwagi na tę indywidualność tendencje mogą
różnie się objawiać u różnych osób (np. u jednej osoby może dominować tendencja
do ekspansji twórczej, a u innej tendencja do uporządkowania wewnętrznego; ten­
dencja do ekspansji może z kolei u jednej osoby ujawniać się jako dążenie do re­
alizacji wartości niezależności, a u innej do realizacji wartości miłości). Ta orien­
tacja na wartości (cele) w pierwszych miesiącach życia (do 10-go miesiąca życia)
- .» I ■■!■
Tabela nr 23. Podstawowe tendencje morzące potencjał „mnie rdzennego” i ich przejawy w różnych fazach
rozwoju człowieka - teoria Ch. Buhler

Tendencja Forma
Tendencja Tendencja do wewnętrznego
Tendencja spełnienia
Wiek do samoograniczania do twórczej ekspansji uporządkowania
do zadowolenia
Początek Dobrostan
Koordynacja Spontaniczne
Do 1,5 roku Ufność, integracji
i adaptacja ruchów aktywności
życia miłość, rozkwit
ruchów
i odkrywania
odrębności
Granie roli i dziecięca Rozwój superego
Przywiązanie Uczenie się stylów
Od 1,5 do 4 roku twórczość artystyczna sumienia, początki
do rodziców, życia. Posłuszeństwo
życia kształtowania idei
pregenitalny okres i idealne superego
rozwoju seksualnego vs niezależność,

Gry, sporty, grupowe, Próba dokonania

Od 8 do 12 roku życia j Okres latentny
i Akceptacja roli
obiektywnej
| i zadań wyznaczonych umysłowe aktywności
ewaluacji siebie
przez szkołę oraz badawcze
samego w rolach A.
kulturowo określone
społecznych
formy edukacji

Rozwój osobowości, Rewizja i określenie

|Potrzeby seksualne Niezależność vs. kierunków
Od 12 do 18 roku
dominacja rodziny j miłość, zryw
życia ; i problem własnego rozwoju
i intelektualny
I tożsamości płciowej j
(autobiografia)
Próby znalezienia Poszukiwanie w'
Potrzeby seksualne Doraźne
Od 18 do 25 (30) roku swojego miejsca tożsamości (se
i problem tożsamości
samookreślenie
życia w zawodzie i w
płciowej swojej roli
w społeczności miłości
Realizacja siebie Znajdyv
1Kulminacja jedności Akceptacja rodziny
Od 25 (30) do 45 (50) w zawodzie, tożsar
i w miłości seksualnej i roli zawodowej
roku życia w małżeństwie i we
własnej rodzinie
Wzmacnianie stanu
Wyrzeczenie się
Od 45 (50) do 65 (70) | Pokwitanie
posiadania i pozycji
roku życia ! i problemy zdrowotne samego siebie
na rzecz rodziny,
społeczności, dobra
spraw
Wykańczanie
Zainteresowanie | Akceptacja
Od 65 (70) do 80 (85) życiowych
własnym zdrowiem | ograniczeń
roku życia__________ _
Regresja do Akceptacja
Od 80 (85) do śmierci
dominacji potrzeby zbliżającego się końca

! satysfakcji życia ________ _

Obiaśnienie- W tabeli tłustym drukiem zaznaczono krytyczne dla danego okr

danej tendencji wskazuje na podporządkowanie jej innych tenden j .

(na podstawie: Ch. Bühler 1962).

 Człowiek jako podm iot w procesie adaptacji i rozwoju własnego potencjału ^ 283
Psychologia osobowości
282

jest jednak zasadniczo przedświadoma (precon.sciotis). Dopiero około 10-go mie­

siąca życia zaczyna się pojawiać świadomość siebie (self-awareness) i tym sa­ Podsumowanie
mym podnosi się znaczenie „mnie fenomenalnego” (C. Biihler 1962, s. 87). Oczy­
wiście początki świadomości siebie wiążą się u dziecka z odkrywaniem własne­
go wyglądu oraz z reakcjami ujawniającymi się w sytuacjach zabawy (co prowa­ Podsumowanie można sprowadzić do zestawienia porównawczego zaprezen­
dzi też do doświadczeń typu aprobata- dezaprobata i niepokoju). W tym leż okre­ towanych teorii, choć uprości to całość wywodów i może dopiowadzie do znie­
sie następuje uczenie się ról umożliwiających przystosowanie do otoczenia. Do­ kształceń. Wydaje się, że jednak warto podkreślić z jednej strony wagę relacji po­
piero jednak po 8 roku życia, w wyniku dominacji tendencji do wewnętrznego po­ między jednostkowymi dyspozycjami a rodzajem interakcji, któie pozwalają na
rządku pojawiają się próby bardziej obiektywnej ewaluacji siebie w wypełnianiu ich spełnienie, a z drugiej strony wskazanie na wymiar moralny rozwoju osobo­
ról społecznych. Wraz z pojawieniem się okresu adolescencji kończy się, jak to wości (np. eriksonowskie cnoty) oraz jego celowość. Celem rozwoju zdaje się być
określa Biihler, „pierwszy cykl” życia, a zaczyna następny. Ze względu na wzrost taki kształt własnej osobowości, który wyzwoli zdolność do osiągnięcia satysfak­
świadomości siebie, możliwość krytycznego osądu siebie i innych, główną lolę cji z własnego życia oraz tym samym stanie się sposobnością kreowania rozwoju
zaczyna pełnić sam podmiot, a sposób wykorzystywania przez niego własnych innych osób. To może dość banalne, ale bardzo istotne społecznie.
potencjałów oraz pojawiających się w dalszych okresach dominujących tendencji
dysponujących do wyznaczania pewnych celów (wartości) będzie prowadził do
aktualizacji siebie lub do neurotycznego rozwoju. W zależności również, od świa­
domości własnych potencjałów i dominacji w danym okresie podstawowych ten­
dencji mamy do czynienia z różnymi treściowo właściwościami „mnie fenome­
nalnego” . Możliwości pojawienia się danych właściwości „mnie fenomenalnego
(lub rozwijania danych właściwości) zależ.ą ściśle jednak od okresów, w jakich
może wystąpić dana tendencja wchodząca w zakres „mnie rdzennego . W związ­
ku z tym, osoby znajdujące się w okresie dominacji tendencji do wewnętiznego
porządku będą inaczej wartościowały własne osiągnięcia, siebie samych (może
to być np. w kategoriach spełniania obowiązku w stosunku do świata) niż osoby,
u których dominuje tendencja do twórczej ekspansji (może to być np. postrzega­
nie siebie w kategoriach dobrego męża, pracownika itd.).
A ' ■»m rozwój „mnie” i kształt „mnie fenomenalnego” są ściśle zespolone
z pr 'mi się właściwościami „mnie rdzennego” . Niemniej, poza tymi ten-
c|, vmi (bardziej formalnymi niż treściowymi), oczywiste są lak-
dnc, wynikające z odmiennej linii życia, dominacji którejś
•adczeń, aktywności itd. Wydaje się, iż o ile pierwszy
wejściem w okres dorastania, o tyle drugi cykl koń-
~uem się tendencji do wewnętrznego porządku
 iiffli tlili
Rozdział XI
Człowiek jako podmiot działający
i samoregulujący - aktywistyczno-
-regulacyjne teorie osobowości
1. Ogólne podstawy teorii aktywistyczno-regulacyjnych
Określenie aktywistyczno-regulacyjne teorie wskazuje na próbę podejścia do
osobowości z perspektywy, która działanie ludzkie oraz procesy regulacyjne trak­
tuje jako kluczowe problemy i mechanizmy kreujące osobowość. Korzenie teo­
rii aktywistycznych sięgają do klasycznej filozofii niemieckiej (od Kanta do He­
gla), a dalej do idei K. Marksa i F. Engelsa oraz do analiz W.I. Lenina. Anali­
za rzeczywistości w kategoriach dialektycznych, materializmu społeczno-histo-
rycznego oraz w kategoriach teorii odbicia to baza, w oparciu o którą dokonywa­
ne są psychologiczne analizy. Stąd też koncepcje osobowości z tego ducha wyra­
stające najbardziej znane były w byłym Związku Radzieckim oraz w strefie jego
wpływów. Również w Polsce te koncepcje znalazły swoje miejsce - większość
polskich propozycji teoretycznych pozostaje w tym nurcie interpretacji, czyniąc
z procesów działania i regulacji podstawę osobowości. Niemniej, współczesne
teorie aktywistyczne przeszły wicie przeobrażeń i stały się międzynarodowymi
i wieloaspektowymi teoriami. Również wcześniejsze teorie nabrały innego cha­
rakteru i stały się podstawą kształtowania istotnej psychologicznie myśli.
Historycznie analizując, po raz pierwszy o zastosowaniu idei marksizmu
w psychologii mówi! K.N. Kornilow (1923 rok). Uważał on, że procesy psychicz­
ne to właściwość wysoko zorganizowanej materii i dla interpretacji ich powsta­
wania należy zastosować metodę materializmu historycznego. Jednak prawdzi­
wym kamieniem węgielnym dla teorii aktywistycznych stały się analizy i badania
L.S. Wygotskiego. Tenże autor wskazywał na dwie istotne kwestie: a) czynności
Człowiek jako podm iot działający i samoregulujący ~ aktywistyczno-regułacyjne teorie... 285
psychiczne mająeharakter pośredni; b) wewnętrzne procesy psychiczne pochodzą
z działalności zewnętrznej i interpsychicznej. Pierwsza kwestia zostaje wyjaśnio­
na przez odniesienie do analiz pracy w pismach F. Engelsa - Wygotski uważa, że
podobnie jak w pracy następuje wyt worzenie i wykorzystanie narzędzi w działal­
ności produkcyjnej, tak i w psychice człowieka istnieje właściwość odpowiada­
jąca tej roli, jaką pełni praca. Używanie znaków (słów, liczb), które stają się na­
rzędziami, czyli przejście do działalności pośredniej, przekształca całą czynność
psychiczną. Druga kwestia to stosunek pomiędzy wewnętrznymi a zewnętrznymi
funkcjami psychicznymi. Wprowadzona koncepcja interioryzacji miała rozwią­
zywać problem dialektycznych prawidłowości rozwoju psychiki -- każda wyższa
funkcja psychiczna przechodzi w swym rozwoju przez stadium zewnętrzne, dla­
tego że pierwotnie jest ona funkcją.społeczną (jest to tzw. ogólne genetyczne pra­
wo rozwoju kulturowego) - za: Jaroszewski 1987, cz. II, s. 296-297. Można po­
wiedzieć, że relacje społeczne będące źródłem znaków i kształtujące mowę ludz­
ką stają się podstawą rozwoju świadomości i myślenia. Uwewnęlrznione przez
oddziaływania społeczne formy (tj. zdarzenia, znaki itd.) stają się instrumentami
budowy umysłu jednostkowego.
Idee Wygotskiego obecnie stanowią podstawę analiz w ramach tzw. psycho­
logii dyskursywnej (będącej nowszą wersją teorii poznawczych i akcentują­
cych wagę komunikacji - dialogu dla wykształcenia się struktur jednostkowych
-por. analizy w: Hermans, Kcmpen 1993; Trzebiński 2002).
2. Działalność jako podstawa osobowości
w interpretacji S.L. Rubinsztejna
Podobnie jak w przypadku Leontjewa (patrz dalej), również i tutaj podstawo­
wymi pojęciami wyjaśniającymi osobowość są działanie i działalność. Działanie
jest wprost odniesione do pracy - ono kształtowało się jako jej składnik (Rubinsz-
tejn 1964, s. 716). Ma ono zawsze na celu osiągnięcie jakiegoś wytworu i jest
przede wszystkim świadome. Poza celem działania ważne są również warunki,
w których ten cel ma być osiągany. I to wzajemny stosunek celów i warun1' '
określa zadanie, które ma być rozwiązane przez działanie (calowe /’ A
bowiem w swej istocie rozwiązywaniem zadania). Stosu1:: A , y.
runków łącznie z jego postawą wobec celu stano-: ' y:
treść działania. Zadanie, w którym cel <T
286 P s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i
wnęlrzne procesy psychiczne człowieka ujawniają laką samą strukturę co i czyn­
ności zewnętrzne, uzasadniona jest możliwość mówienia, o działaniu zewnętrz­
nym, jak i wewnętrznym. Podobnie jak u Leontjewa, również omawiany autor
podkreśla, że osiągnięcie celu działania może wymagać szeregu aktów powiąza­
nych ze sobą w pewien sposób - te akty, na które składa się działanie, są nazwa­
ne czynnościami częściowymi lub operacjami (tamże). Oczywiście źródła dzia­
łania można sprowadzić do różnych elementów - są nimi pobudki (stanowiące
motywy), potrzeby, zainteresowania, ale i przedmioty stające się celem działania
-- muszą one jednak posiadać wartość („to, co jako przedmiot, który staje się na­
stępnie celem działania, pobudza człowieka do działania, musi posiadać dla nie­
go wartość. Realizujący się właśnie w działaniu stosunek do tego, co posiada war­
tość ... dla podmiotu, jest źródłem działania, jego motywem, i tym, co nadaje mu
sens” - tamże, s. 717). Każde działanie odbywa się za pomocą czynności różnego
rodzaju i poziomu (np. czynności impulsywnych, dowolnych). Działanie nie jest
również aktem izolowanym - wchodzi ono w skład obszerniejszej całości, którą
jest działalność danej jednostki. Działalność ma zawsze charakter społeczny - jej
celem jest spełnienie określonej funkcji społecznej (działalność służy zaspoko­
jeniu potrzeb społecznych, a nie bezpośrednio zaspokojeniu potrzeb osobistych;
dlatego czynności człowieka to efekt świadomości zależności, jaka zachodzi po­
między zaspokojeniem osobistych pragnień a działaniem w kierunku zaspokoje­
nia potrzeb społecznych - tamże, s. 743).
CJ-lówne rodzaje działalności to praca, zabawa i uczenie się. One leż wyjaśnia­
ją charakter rozwoju osobowości. Dla zrozumienia osobowości zasadnicze są trzy
tezy: a) psychiczne cechy osobowości (tak to określa Rubinsztejn) zarówno prze­
jawiają się, jak i kształtują w zachowaniu się, działaniu i postępowaniu człowieka
(są one jednocześnie warunkiem i rezultatem działalności człowieka); b) u czło­
wieka można wyróżnić różne dziedziny (sfery) cech, które charakteryzują różne
strony jego osobowości (te cechy współdziałają ze sobą w konkretnej działalności
człowieka, przenikają się wzajemnie i łączą w realną jedność); c) psychiczne ob­
licze osobowości w całej różnorodności swoich cech jest określone przez realny
byt, przez aktywne życie człowieka, w konkretnej działalności (jak podkreśla au­
tor „sama zaś działalność kształtuje się w miarę tego, jak człowiek w procesie wy­
chowania i nauczania opanowuje historycznie nagromadzoną treść kultury mate­
rialnej i duchowej” - tamże, s. 824).
Jeśli chodzi o opis strukturalny osobowości, podstawowe cechy to: a) cechy
kierunkowe (tendencje dynamiczne bazująąe na potrzebach, zainteresowaniach,
sprowadzające się do dążenia do danej kategorii obiektów, do postaw; na potrze­
bach i zainteresowaniach nadbudowują się ideały); b) cechy zdolnościowe (uzdol­
nienia ogólne i specjalne); c) temperamentałno-charakterologiczne (temperament
wyraża się głównie w impulsywności i w tempie działalności psychicznej; tem­
perament to zespół dynamicznych właściwości człowieka, wszystkich czynnych
Człowiek jako podm iot działający i samoregulujący - aktywistyczno-regulacyjne teorie. 287
przejawów jego osobowości oraz uczuciowa podstawa charakteru; dla charakteru
istotny jest „wzajemny stosunek zachodzący między tym, co jest ważne społecz­
nie, a tym, co jest dla kogoś ważne osobiście” ; o charakterze decyduje tryb ży­
cia, czyli „określony sposób działania w jedności i wzajemnym przenikaniu się
z obiektywnymi warunkami, w jakich człowiek działa” - tamże, s. 878 -879).
3. Aktywistyczna teoria osobowości A.N. Leontjewa
Równie ważną postacią jest A.N. Leontjew. Podobnie jak Wygolsky, choć
z silniejszym akcentem na wymiar historyzmu, Leontjew traktuje czynności psy­
chiczne jako specjalne formy aktywności będące wytworem zewnętrznego mate­
rialnego działania, które w trakcie rozwoju spoleczno-historycznego przekształ­
ca się w wewnętrzną czynność świadomości. Stosując leninowską teorię odbicia
(rzeczywistość wewnętrzna jest subiektywnie odzwierciedlaną rzeczywistością
zewnętrzną) wskazuje on na trzy stadia rozwoju psychiki zwierzęcej: a) stadium
elementarnej psychiki sensorycznej (charakteryzuje je zdolność odzwierciedlania
pojedynczych cech przedmiotów - por. współczesne definicje wrażeń [w: | Toma­
szewski 1975, s. 174); b) stadium psychiki percepcyjnej (całościowe odbicie po­
szczególnych rzeczy); c) stadium inteligencji (tzw. odzwierciedlenie pojęciowe
- odzwierciedlenie świadome występujące u człowieka i polegające na odzwier­
ciedlaniu rzeczywistości także w sytuacji, gdy przedmiot nie oddziałuje aktualnie
na podmiot). Pojęcie odbicia stało się dogodne w definiowaniu szeregu zjawisk
psychicznych. Niemniej, odbicie to proces aktywny, a nie bierny - jednostka re­
guluje swoje stosunki z otoczeniem i w tym procesie interioryzuje sposoby dzia­
łania świata zewnętrznego, co pozwala kształtować jej świadomość, właściwości
osobowościowe itd. Zdominowanie myślenia przez reguły „odbicia” , „aktywno­
ści i regulacji” , „oddziaływań społecznych” pozwoliło na tworzenie odmiennych
teorii osobowości - stąd ich nazwa „aktywistyczno-regulacyjne” .
Przedmiotem analiz Leontjewa staje się w szczególności pojęcie działalno­
ści —ona jest podstawą zrozumienia osobowości. Układ „bodziec - reakcja” lub
„bodziec - podmiot doświadczający” zasadniczo akceptowany przez wielu, au­
tor proponuje zastąpić układem „podmiot - działalność - przedmiot” . Sam pro­
ces życia w istocie sprowadza się do następujących po sobie działalności, poprzez
którą następuje przekształcanie przedmiotu w jego subiektywną postać (w obraz),
a równocześnie dokonuje się przejście działalności w obiektywne jej rezultaty (w
jej wytwory). Leontjew bezpośrednio nawiązuje do idei Marksa, który podkreślał,
 288 Psychologia osobowości
że w procesie produkcji obiektywizuje się osobowość, a w osobowości obiekty­
wizuje się rzecz (Leontjew 1985, s. 10).
Podstawową właściwością działalności jest jej przedmiot - on nadaje jej okre­
ślone ukierunkowanie. Dlatego, według Leontjcwa, przedmiot działalności jest jej
rzeczywistym motywem (stąd mogą być nim rozmaite stany, rzeczy, zjawiska)
Jednak u podstaw motywu zawsze sytuuje się jakaś konkretna potrzeba. „Pod­
miot jako indywiduum rodzi się wyposażony w potrzeby, ale potrzeba jako siła
wewnętrzna może się realizować tylko w działalności” (tamże, s. 27). Potrzeba
stanowi początkowo jedynie warunek działalności, ale gdy podmiot zacznie dzia­
łać zostaje ona przekształcona (potrzeby rodzą się dzięki rozwojowi produkcji
- można powiedzieć, że są one produkowane).
W psychologii można rozpoznać dwa schematy myślenia - jeden to „potrzeba
- działalność - potrzeba” , a drugi to „działalność - potrzeba - działalność” (ten
drugi właśnie bardziej oddaje styl interpretacji marksistowskiej). I, jak dodaje
Leontjew, choć prawdą jest, że w rozwoju ludzkich potrzeb wszystko zaczyna się
od działania człowieka na rzecz zaspokojenia własnych potrzeb życiowych, lecz
dalej ta relacja zostaje odwrócona - człowiek zaspokaja swoje witalne potrze­
by, aby działać. Z działalnością, jak wspomniano, wiąże się motyw. Autor mówi
0 dwóch funkcjach motywów - co wynika z faktu polimotywności samej dzia­
łalności. Są motywy, które pobudzając działalność, nadają jej zarazem podmio­
towy sens - te motywy zostają określone jako „sensolwórcze” . Są też inne mo­
tywy, które pełnią rolę czynników pobudzających i wyzwalających niekiedy in­
tensywne emocje - zostają one określone jako motywy-bodźce. Uświadamianie
motywów jest zjawiskiem wtórnym (zgodnie ze schematem kolejności rozwoju
poziomów czy rodzaju świadomości), które powstaje na poziomie osobowości
1stale się powtarza w toku jej rozwoju.
Poza pojęciem działalności, istotne dla zrozumienia osobowości jest pojęcie
działania - działanie to „proces podporządkowany wyobrażeniu o tym rezulta­
cie, który ma być osiągnięty, to jest proces podporządkowany świadomemu ce­
lowi (tamże, s. 11). Innymi słowy, o ile działalność wskazuje na motywy, o tyle
działania (czyli składniki pojedynczych form działalności) wskazują na cele.
Przy czym działanie można rozpatrywać od strony podmiotowej (w aspekcie
intencjonalnym co trzeba osiągnąć) oraz od strony operacyjnej (w jaki sposób
można cel osiągnąć). Aspekt operacyjny nie jest wyznaczony przez cel sam w so­
bie, lecz przez obiektywne przedmiotowe warunki jego osiągnięcia. Jak podkreśla
Leontjew, ,,[...] dokonujące się działanie odpowiada zadaniu; zadanie to właśnie
cel dany w określonych warunkach. Dlatego działanie ma szczególną własność,
szczególne „składniki” , a mianowicie sposoby, dzięki którym jest realizowane.
Sposoby realizacji działania nazywam operacjami” (tamże, s. 12-13).
A zatem, model Leontjewa zawiera niejako trzy podstawowe elementy struk­
turalne: a) poszczególne rodzaje działalności wyróżniane na podstawie różnic
Człowiek jako podm iot działający i samoregulujący - aktywistyczno-regulacyjne teorie... 289
W motywach, które je pobudzają; b) działania jako procesy podporządkowujące
się świadomym celom; c) operacje, które bezpośrednio zależą od warunków osią­
gania konkretnego celu (czyli operacjom odpowiadają warunki instrumentalne).
Działalność jest czymś dynamicznym, stale przekształcającym. Ona jest też, jak
to określa Leontjew, wyjściową jednost ką (fundamentem) psychologicznej anali­
zy osobowości. Żadne właściwości analizowane w oderwaniu od działalności ni­
czego nic mówią o osobowości. Analiza różnych rodzajów działalności i tworzo­
nych przez nie form odzwierciedlania psychicznego wymaga wprowadzenia po­
jęcia osobowości jako „wewnętrznego warunku działalności” . Realną podstawą
osobowości jest ogół w swej istocie społecznych ustosunkowali, które są realizo­
wane (a są one realizowane przez działalność człowieka). Dlatego w badaniu oso­
bowości należy uwzględniać rozwój konkretnych form, postaci działalności oraz
ich wzajemne związki. W loku rozwoju poszczególne formy działalności tworzą
pewną hierarchię. Przy tym należy dodać, że związki pomiędzy formami działal­
ności tworzącymi hierarchię zależą też od ogólnych i indywidualnych, wrodzo­
nych i nabytych właściwości podmiotu. Czymś innym są charakteryzujące oso­
bowość hierarchiczne stosunki między działalnościami - ich cechą jest oderwa­
nie się od stanów organizmu. Te hierarchie działalności tworzą się w procesie icli
własnego rozwoju, i to one tworzą jądro osobowości. Jak pisze autor „węzły łą­
czące poszczególne rodzaje działalności podmiotu tworzą się nie wskutek działa­
nia tycli sił biologicznych czy duchowych, które tkwią w nim samym, lecz są re­
zultatem wejścia podmiotu w określony system stosunków” (tamże, s. 25).
Można powiedzieć, że struktura osobowości stanowi względnie trwałą kon­
figurację podstawowych zhierarchizowanych wewnętrznie kierunków motywa­
cyjnych (tamże, s. 47). Aby rozpoznać osobowość jednostkową należy uwzględ­
nić co najmniej trzy podstawowe wymiary: a) zakres związków człowieka ze
światem; b) stopień ich zhierarchizowania; c) ogólną ich strukturę. Osobowość
to nie jest tylko indywiduum, osobowość to nowa jakość „powstająca w wyni­
ku zmian systemu obiektywnych stosunków społecznych, w które wciąga czło­
wieka jego działalność” (tamże, s. 49). Osobowość nie może się rozwijać tylko
w ramach warunków życia, jej rozwój zakłada przesunięcie się przedmiotu po­
trzeb na twórczość (pojęcie adaptacji twórczej staje się w tym kontekście inter­
pretacyjnym osadzone).
Zaprezentowane, bardzo schematycznie, podstawowe zasady interpretacji
osobowości pozostają zachowane w wielu teoriach tego nurtu. Wprowadzone po­
jęcia działania (czynności), kontekstu społecznego, zasad odzwierciedlenia, dia­
lektycznych relacji podmiotu i otoczenia, uwarunkowań historycznych pozwalały
na posługiwanie się nowymi określeniami i odkrywanie nowych interpretacji. Do
szczególnie znaczących należą pojęcia orientacji i samorientacji, regulacji i sa-
moregulacji (procesów regulacyjnych), czynności, zadań, schematów dynamicz­
nych. One pozwalają z innych jeszcze perspektyw spojrzeć na osobowość.
290 Psychologia osobowości
Zanim zostanie nakreślony ogólny obraz współczesnego podejścia aktywi-
styczno-regulacyjnego, warto krótko zaprezentować pozostające w tym nurcie
lub jakoś nawiązujące do tego nurtu propozycje polskich psychologów. Oczywi­
ście, kwalifikacja do tego nurtu w niektórych przypadkach może być bardzo dys­
kusyjna - o niej będą decydowały trzy kryteria: traktowanie osobowości w kate­
goriach czynności (lub zadań) i mechanizmów ich regulacji, przypisywanie pod­
stawowego znaczenia kontekstowi spoleczno-historycznemu, mechanizm rozwo­
ju świadomości (w kategoriach rejestracji skutków wykonywanych działań). Do
pozostających w bliskim związku z tymi założeniami należą teorie S. Gerstmanna
oraz T. Mądrzyckiego, natomiast do teorii, które bardziej akcentują mechanizmy
regulacji i zasadniczo na nich są bardziej skoncentrowane, zdają się należeć teo­
rie J. Reykowskiego, W. Łukaszewskiego oraz K. Obuchowskiego.
4. Osobowość w interpretacji S. Gerstmana
Zdecydowanie niedocenianą wydaje się być teoria S. Gerstmana, która po­
siada w sobie wiele precyzyjnie opracowanych pojęć i jest efektem konsekwent­
nie utrzymanej linii aktywistyczno-regulacyjnej interpretacji. Jak wskazuje Ger-
stman, lakty, do których odnosi się osobowość to: podmiotowe podstawy aktyw­
ności, podmiotowe wyznaczniki aktywności oraz podmiotowe dyspozylory ak­
tywności (1987, s. 124). Podmiotowe podstawy aktywności oznaczają „względnie
trwale składniki organizmu niezbędne do wykonywania przez człowieka poszcze­
gólnych czynności i bardziej złożonej aktywności” (tamże, s. 125). Taką podsta­
wą są właściwości systemu nerwowego zapewniające przechowywanie i odtwa­
rzanie doświadczenia. Doświadczenie z kolei jest konieczne dla uzyskania orien­
tacji do działania.
Wśród podm iotowych podstaw aktywności Gerstman wymienia doświad­
czenie wykonawcze (występujące jako sprawność czynności fizycznych i psy­
chicznych) oraz doświadczenie treściowe w postaci wiedzy o otoczeniu i o sobie
samym. Kluczowe znaczenie dla rozwoju podstaw aktywności, poza samymi wła­
ściwościami organizmu, mają oddziaływania środowiska społecznego.
Gerstman konsekwentnie przyjmuje leninowską teorię odbicia jako podstawę zro­
zumienia sposobu i jakości gromadzonych doświadczeń. Generalnie, proces od­
zwierciedlania prowadzi do ukształtowania się dynamicznych schematów neuro­
fizjologicznych zawierających utrwalone mechanizmy zachowania się człowieka
oraz świadomości. Zarówno dynamiczne schematy (najprostszym schematem są
Człowiek jako podmiot działający i samoregulujący - aktywistyczno-reguiacyjne teorie... 291
odruchy warunkowe), jak i świadomość wymagają udziału procesów przekształ­
cania kodu impulsów nerwowych na kod odzwierciedlania w treść procesów.
Ukształtowanie się dynamicznych schematów neurofizjologicznych, które mają
charakter pewnego rodzaju programów zachowania się, wymaga spełnienia pew­
nych warunków. Można do nich zaliczyć: a) występowanie w toku życia względ­
nie trwałej, powtarzającej się środowiskowej sytuacji (okoliczności osób itd.);
b) ustalona strategia zachowania się w danej sytuacji (dostosowana do osiąganych
celów); c) realizowanie i powtarzanie zachowania według ustalonego planu (Ger-
stamnn 1970, s. 15-19). Z kolei świadomość kształtuje się na trzech poziomach
(zgodnie z tym, na co wskazywał Leontjew): a) poziom świadomości percepcyj-
nej (obraz rzeczywistości powstający na bazie zmysłowych doznań); b) poziom
świadomości abstrakcyjnej (odzwierciedlanie rzeczywistości za pośrednictwem
mowy) - jej cechą charakterystyczną jest uogólnianie, tworzenie kategorii, klas,
abstrakcji itp.; c) poziom samoświadomości (możliwość odzwierciedlania treści
własnych procesów, sposobu ich przebiegu) - Gerstmann 1970, s. 38-39.
Poza świadomością poznawczą autor wskazuje też na świadomość emocjonal­
ną, ściśle z nią związaną, która stanowi swoiste odzwierciedlenie wartości znajdują­
cych się w otoczeniu (wartości korzystne odzwierciedlają się w uczuciach przyjem­
nych i propulsywnych, wartości ujemne w uczuciach przykrych, repulsywnych).
Drugim lakiem, do którego odnosi się osobowość, są podm iotowe wyznacz­
niki osobowości, które sprowadzają się do treści informujących o rzeczywistości
i o ich podmiocie oraz do aktywności psychicznej (gdzie dominująca rola przy­
pada czynnościom kontrolnym i regulacyjnym). Można powiedzieć, ze człowiek
jest układem informowanym (odbiera informacje płynące z otoczenia) oraz ukła­
dem informującym (sam wysyła informacje) - Gerstman 1970, s. 30-31. Informa­
cje są podstawą orientacji w otoczeniu, w danej sytuacji czy w sobie samym. Jak
podkreśla autor, procesy orientacji stanowią ważną i integralną część osobowo­
ści. Orientacja oznacza z jednej strony określony rezultat wykonanych czynności
(a więc zdobytą i posiadaną wiedzę), a z drugiej strony wskazuje na procesy
(orientacja opiera się na procesach poznawczych), które pozwalają rejestrować re­
zultaty wykonywanych czynności (Gerstmann 1970, s. 45). Jednak orientacją sta­
je się tylko taką wiedzą, która ma charakter podmiotowy, podlegający zmianom
i przystosowaniu do praktycznych potrzeb działającej jednostki (Gerstmann 1987,
s. 77). „Wiedza w postaci orientacji jest stosowana w działaniu. Braki w niej są,
ze względu na potrzeby praktyki, uzupełniane, luki interpolowane. Jednostka ko­
rzysta z cudzych i własnych doświadczeń, czasem żywiołowo, intuicyjnie, cza­
sem świadomie, krytycznie i ostrożnie” (tamże, s. 78). Treści wiedzy, które odno­
szą się do otoczenia, autor określa jako orientację w otoczeniu; treści wiedzy, któ­
re odnoszą się do pomiotu, orientacją w sobie. Zarówno orientacja w otoczeniu,
jak i w sobie samym są „koniecznym warunkiem poprawnie organizowanego bie­
gu życia człowieka” (tamże, s.79). Orientacja pełni najważniejszą rolę w działa­
 292 Psychologia osobowoSd Człowiek ja k o p o d m io t d zia ła ją cy i sa m o reg u lu ją cy - aktyw istyczno-regulacyjne teo rie... 293

niu i działalności człowieka. Aby orientacja była pełna, musi ona być przewidują,
Schem at nr 34. Opis modelu osobowości w interpretacji S. Gerstmanna
ca i w podstawowej mierze zależy ona od świadomości. To świadomość, jako (jak
się zdaje) zespół doświadczeń tworzących podmiotowe podstawy aktywności, sta­
nowi potem o możliwości orientacji. Utrwalone doświadczenia pozwalają rozwią­
zywać nowe zadania, orientować się w różnych sytuacjach życiowych. Środowisko
►
Społeczne i pozaspołeczne
Autor wymienia kilka rodzajów orientacji, jak orientacja ogólna, orientacja ty-
pologiczno-sytuacyjna, orientacja sytuacyjna, orientacja post faclum czy orienta­
cja projektująca. Jak pisze „podstawowy wyznacznik działania występuje w po­
staci treści zorganizowanej w orientacji sytuacyjnej. Jest to całość powstająca
jako wynik aktywności orientacyjnej, mającej... charakter poznawczy, zawierają­ Osobowość
cy m.in. przedstawienie celu, podmiotowych i zewnętrznych możliwości jego re­
alizacji, sposobów itp.” (Gcrstmann 1987, s. 131). Podmiotowe Podmiotowe Podmiotowe
W zakres orientacji ogólnej wchodzą treści informacji o warunkach przed­ podstawy w yznaczniki dyspozytory
aktywności: aktywności: - Czynności
miotowych aktywności ludzkiej (czyli wymiaru, który tworzy warunki bytu jed­
Doświadczenia Orientacja kontrolne
nostkowego, jak np. wierzenia religijne, warunki urbanizacji, teorie na temat rze­
wykonawcze ogólna - Czynności
czywistości, świata), treści dotyczące społecznych warunków aktywności ludzi (sprawność Orientacja kierujące
(np. wiedza na temat życia ludzi w danej społeczności, funkcjonowania instytu­ czynności typologiczno (regulacyjne,
cji, problemów rodziny, pełnionych ról), ogólne twierdzenia o warunkach osobo­ fizycznych i - sytuacyjna twórcze)
wych aktywności (koncepcja człowieka i widzenie siebie w relacji do tych kon­ psychicznych) Orientacja
cepcji czy wizji ■-np. kim jest, kim powinien, kim może być człowiek), etyczne Doświadczenia sytuacyjna
treściowe
warunki aktywności (normy, standardy, wzorce postępowania, osobisty stosunek
do wartości, moralnych zasad). Orientacja w otoczeniu i w sobie stanowią orien­
tację globalną, ale jak podkreśla autor, orientacja w otoczeniu wyprzedza i tworzy
możliwości powstania orientacji w sobie. „Orientacja ogólna wyznacza pośred­
Orientacja
nio nie tylko sposób myślenia o własnym życiu i oczekiwania, ale także działania projektująca
w określonych codziennych okolicznościach. Wskazuje bowiem ogólne cele waż­
ne dla podmiotu i/lub środowiska społecznego, sposoby ich realizowania zgodna
z przyjętymi zasadami etycznymi, pozwala ocenić stopień subiektywnego praw*
Orientacja
dopodobieńslwa sukcesu itp.” (tamże, s. 90).
post factum
Drugi rodzaj to orientacja typologiczno-syluacyjna (jest to orientacja w typo­
wych dla jednostki sytuacjach —jak np. w układzie pracy, rodziny, gdzie poja­
wiają się danej kategorie formy działalności). Podobnie jak w przypadku orienta­ Aktywność
cji ogólnej i tutaj również jej treść zawiera takie same kategorie odzwierciedleń Działanie, działalność,
(warunki przedmiotowej aktywności, warunki społeczne działalności, znajomość * zachowanie
osobowych warunków działalności podmiotu, warunki etyczne). \ \
Kolejna, orientacja sytuacyjna, odnosi się do jednostkowych faktów —wszyst­ Wyniki — ► Skutki
kie działania są sytuacyjne i przebiegają w określonych warunkach. Na jej pod­
stawie wytwarzają się wcześniej wymienione kategorie orientacji, które zwrotnie
również wyznaczają przebiegi orientacji sytuacyjnej. Również i tutaj autor oma­ (za: Gerstmann 1987, s. 157)

wianej teorii wskazuje na cztery kategorie odzwierciedleń (tylko tutaj akcentuje

się wymiar aktualnościowy, sytuacyjny tych odzwierciedleń). I wreszcie orientacja projektująca obejmuje treści odnoszące się do przyszłości
(stawać się może ona podstawą tworzenia planów, programów, które będą w przy-
294 P s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i
szłości realizowane), natomiast orientacja post facturn jest formą gromadzenia
treści doświadczeń związanych z przeprowadzoną działalnością (przyjmuje ona
często charakter refleksji nad własnymi działaniami, ich zasadnością, skuteczno­
ścią, wartością, ocena błędów itd.; może ona też zawierać w sobie treści oskarża­
jące czy usprawiedliwiające działania).
Ostatnim z elementów (tutaj określonych jako fakty) osobowości są dyspozy-
tory aktywności, które oznaczają kategorię czynności kierujących innymi czyn­
nościami. Jak podaje Gerstmann „czynnośći-dyspozylory są skierowane na treść,
strukturę i przebieg aktywności psychicznej, na jej intensywność i czas trwania”
(tamże, s. 148). Dyspozytorami aktywności są czynności kontrolujące i kierują­
ce (tj. regulacyjne i twórcze). Czynności kontrolujące są kategorią czynności po­
znawczych -jest niąnp. myślenie abstrakcyjne. Te czynności pozwalają rozpoznać
m.in. stopień zgodności lub niezgodności czynności poznawczych z przedmiotem
poznanym i poznawanym (kontrola poprawności poznania), kontrolować zgod­
ność przebiegu zdarzeń z obowiązującymi normami, ustalać zgodność ich przebie­
gu z planem (są zatem sprowadzane do samokontroli). Z kolei czynności kierujące
powodują, że aktywność przebiega i kształtuje się zgodnie z zamierzeniami pod­
miotu; czynności kierujące regulacyjne sprawiają, że aktywność i jej elementy są
zgodne lub zbliżają się do jakiegoś wzorca, a czynności kierujące twórcze umożli­
wiają wprowadzenie zmian, przekształceń, powstawanie nowych wytworów.
Tak opisana osobowość może być zaprezentowana w formie powyższego sche­
matu (według Gerstamnn 1987, s. 157). Należy jednak podkreślić, że jak to wcze­
śniej wskazywał Gerstamnn (1970), osobowość jest w istocie wytworem społecz­
nym, ona się kształtuje poprzez podejmowane działania w danych układach spo-
łeczno-hislorycznych. Dlatego autor podkreśla wagę rzeczywistości zewnętrznej
(nazywając ją nawet podstawową i konieczną strukturą aktywności i powstawa­
nia osobowości) oraz wagę właściwości systemu nerwowego (jako podstawy ca­
łego życia psychicznego).
5. Osobowość jako system tworzący i realizujący plany
- propozycja T. Mądrzyckiego
Teoretyczna propozycja Mądrzyckiego (1996) to kolejny przykład typowej dla
podejścia aktywistyczno-regulacyjnego interpretacji. Jest to jednak właściwie nie
tyle oryginalna teoria, co bardziej próba powiązania w jedną całość różnych ele­
mentów tworzących osobowość, przy przyjęciu podstawowego znaczenia wy­
Cziowiek jako podm iot działający i samoregulujący - aktywistyczno-reguiacyjne teorie. 295
miaru ludzkiego działania. Autor wykorzystuje w swojej teorii wiele elementów
współczesnej psychologii motywacji, a jej główne tezy, jak sam podkreśla, dadzą
się sprowadzić do następujących:
- można wyodrębnić trzy poziomy funkcjonowania człowieka: poziom wrodzo­
nych dyspozycji (motywacyjnych, temperamentalnych, instrumentalnych),
poziom nawyków i poziom świadomości. Rozwojowo ujmując, najstarszy po­
ziom tworzą wrodzone dyspozyeje - na jego bazie rozwijają się dwa pozosta­
łe, które jednak później przejmują rolę regulującą poziomem wrodzonych dys­
pozycji (szczególnie istotna rola przypada w tym świadomości);
_ podstawową formą funkcjonowania na poziomie świadomości, specyficzną dla
człowieka, jest działanie (rozumiane jako aktywność intencjonalna), w którym
dadzą się wyodrębnić trzy główne aspekty - motywacyjny (dynamizuje i ukie­
runkowuje czynności), wykonawczy oraz przejawiający się w sposobie two­
rzenia planów i ich realizacji. Funkcję motywacyjną w procesie działania peł­
ni jego plan (stanowi on konkretyzację potrzeb na poziomie świadomości);
- tworzenie planów jest wyrazem orientacji człowieka ku przyszłości (najpełniej
jest ona wyrażona w tworzeniu planów życiowych);
- podobnie jak w działaniu, również w osobowości można wyszczególnić trzy
aspekty - składniki motywacyjne (ukierunkowanie osobowości), składniki in­
strumentalne (możliwości) i style funkcjonowania;
- w osobowości można leż wyodrębnić pojęcie własnej osoby lub wyobrażenie
własnej osoby (wpływa ono na kształtowanie planów życiowych oraz modyfi­
kuje proces realizacji i wyniki planów). Każdy z wymienionych aspektów oso­
bowości (motywacyjny, instrumentalny, style funkcjonowania) przejawia się
na trzech poziomach (wrodzonym, nawyków i świadomości);
- osobowość jest pojmowana jako podsystem bardziej ogólnego systemu, którym
jest osoba (osobę autor omawianej teorii rozumie jako żyjącą ludzką istotę, pew­
ną psychofizyczną całość, „naturalny system, w którym dopiero wtórnie można
wyodrębnić elementy i zachodzące między nimi relacje” - Mądrzycki 1996, s.
21). Osobowość to subsystem naturalny, który ma swoją strukturę i który pełni
funkcje kierujące intencjonalną aktywnością człowieka - co najpełniej wyraża
się w tworzeniu i realizowaniu planów życiowych (tamże, s. 19 -23).
Analizując kolejno, pokrótce zaprezentowane założenia, najstarszy poziom
funkcjonowania osobowości - poziom wrodzonych dyspozycji, zawiera w sobie
dyspozycje popędowo emocjonalne (sprowadzone do popędów i potrzeb), dyspo­
zycje lemperamentalne oraz dyspozycje instrumentalne. Te ostatnie zostają spro­
wadzone do wrodzonych zdolności. Poziom drugi, nawyków, kształtuje się na ba­
zie wrodzonych właściwości oraz gromadzonych doświadczeń —stąd też będą na­
leżały do niego wszelkiego rodzaju odruchy, nawyki, przyzwyczajenia, nałogi itp.
Trzeci poziom, świadomości, jest również oparły na dyspozycjach wrodzonych
■ O '/ # * ' i|!
 296 Psychologia osobowości Człowiek ¡oko p o dm io t d zia ła ją cy i sa m oregulujący - a ktyw istyczno-regulacyjne teorie. .. 297

i zależy od umiejętności myślenia abstrakcyjnego oraz posługiwania się jęZy Schem at nr 35. Opis funkcjonowania osobowości w interpretacji
Idem. Mądrzycki podkreśla jednak istotne znaczenie w kształtowaniu świadomo­ T. M ądrzyckiego
ści kontekstu spoleczno-hislorycznego (co jest zgodne z linią myślenia aktywi-
stycznego). To ten poziom odpowiada za tworzenie i realizację planów jako pod­
stawy dalszych ludzkich działań. Samo pojecie działania staje się kluczowe dla
zrozumienia osobowości. Jak podaje autor omawianej teorii, „działanie składa się
z czynności, te zaś - z operacji na przedmiotach lub ich reprezentantach. W kon­
sekwencji działanie zostanie tu określone jako zespół czynności dowolnie podję­
tych, zorientowanych na cel i wołicjonalnie kontrolowanych, na które to czynno­
ści składa się planowanie, realizacja planu oraz ocena jego wykonania” (tamże
s. 65). Działanie oczywiście, choć jest czynnością dowolną, zostaje wyznaczane
przez czynniki wewnętrzne (np. wrodzone dyspozycje czy nawyki) oraz czynni­
ki zewnętrzne (czyli społeczność, jej kulturę, która jest źródłem norm, wartości
•warunki materialne itd.). Dowolność oznacza raczej możność wyboru odpowied­
nich warunków działania i ich przekształcania w sposób służący osiąganiu celów
jednostkowych. Dlatego na działanie będą miały wpływ procesy myślenia, moty­
wacyjne, emocjonalne czy leż wolicjonalne. Dzięki działaniu, jak twierdzi autor,
człowiek nie tylko przekształca świat zewnętrzny, ale i samego siebie.
W samym działaniu, jak już wyżej wspominano, mamy trzy aspekty, z których
aspekt motywacyjny (lub kierunkowy) określa cel dążeń, aspekt instrumentalny
(łub sprawnościowy) opisuje jak dobrze czynność jest wykonywana, a aspekt sty­
listyczny wskazuje na sposoby realizowania czynności. Przedmiotem działania
dla podmiotu jest zawsze jakiś obiekt, a odbywa się ono według pewnych sposo­
bów, z ukierunkowaniem na dany cel oraz w określonych warunkach wewnętrz­
nych (właściwości podmiotu) i zewnętrznych (sytuacji). Szczególne znaczenie
w działaniu ma jego plan. W samym procesie działania Mądrzycki wymienia trzy
łazy: planowanie działania (faza przygotowawcza), realizacja działania (faza wy­
konawcza) oraz ocena działania (faza końcowa).
Podstawą ukierunkowania działań są plany jednostkowe, które są związane podkreśla autor, ma samowiedza - czyli pojęcie i wyobrażenie, jakie ma o sobie
ze świadomym poziomem funkcjonowania. Plany oznaczają orientację jednostki dana jednostka.
na icalizację pewnych celów życiowych. Dlatego też dla zrozumienia osobowo­ Podobnie jak w analizie działania, tak i przy analizie samej osobowości, poza
ści szczególne znaczenie ma określenie wyznaczników planów życiowych oraz składnikiem motywacyjnym, istotne są składniki instrumentalny i style funkcjo­
icli cechy. Plan tworzy aspekt (lub składnik) motywacyjny osobowości. Sam plan nowania. Składnik instrumentalny osobowości obejmuje zarówno dyspozycje, jak
życiowy jest określany njako stworzony lub dowolnie wybrany przez jednostkę i procesy percepcyjne, intelektualne oraz wykonawcze - to one uczestniczą w re­
ważny ceł główny powiązany z szeregiem celów pomocniczych (instrumental­ alizacji i tworzeniu planów. Dyspozycje oraz pozostałe wymienione procesy, two­
nych) i ogólnych zasad operacjonalizacji tych celów” (tamże, s. 112). rząc zespoły zdolności, umożliwiają rozwój wiedzy oraz zdobywanie nawyków
Do cech planów życiowych można zaliczyć m.in. liczbę planów, ich treść, róż­ i umiejętności, dzięki którym będzie możliwa realizacja (i tworzenie) planów.
no! odność, stopień ważności, stopień trudności, realistyczność, szczegółowość, Można powiedzieć, że te formy będą stanowiły instrument rozwoju człowieka.
elastyczność, stopień integracji (uporządkowania). Z kolei wyznacznikami pla­ Z kolei style funkcjonowania to „preferowane sposoby spostrzegania, zapamię­
nów zdają się być wiek, pleć, inteligencja, temperament, potrzeby, zainteresowa­ tywania, myślenia, działania, wyrażania emocji, interakcji społecznych’ (tamże,
nia, systemy wartości itd. Istotny wpływ na tworzenie i realizowanie planów, jak s. 157). Sposoby spostrzegania, zapamiętywania lub myślenia można sprowadzić
 300 Psychologia osobowości
Podstawą struktur psychicznych i ich właściwości są sieci związków ner­
wowych utworzonych w korze mózgowej. Sieć ta warunkuje odbiór informacji
z otoczenia i organizację działań. Ta sieć powstaje w wyniku powtarzalności do­
świadczeń (rezultatem tej powtarzalności są struktury odwzorowujące ją i działa­
jące jako mechanizmy antycypacyjne - są one określane jako nastawienia, ocze­
kiwania, schematy dynamiczne itp.) oraz istnieje pod warunkiem zachodzenia od-
powiedniości między schematami antycypacyjnymi a nadchodzącymi inlbrma-
ejami (przy braku takiej odpowiedniości sieć lub jej fragmenty ulegają rozpado­
wi). Autor nie wskazuje, jakie są argumenty lub mechanizmy odpowiedzialne za
przełożenie procesów nerwowych w procesy psychiczne - stwierdzenie o podsta­
wie nerwowej potrzeb niewiele wyjaśnia.
Osobowość pojmowana jako system zbudowana jest z dwóch głównych sub-
systemów podlegających różnym mechanizmom regulacji. Ujmując genetycz­
nie, pierwszy subsystem to poziom mechanizmów podstawowych opartych na
doświadczeniach emocjonalnych w pierwszych latach życia (poziom popędo-
wo-emoejonalny), natomiast drugi to poziom mechanizmów wyższych oparty na
hierarchicznie zorganizowanym systemie struktur poznawczych (poziom struk­
tur poznawczych). Podstawę doświadczeń dla pierwszego poziomu tworzą stru­
mienie bodźców pochodzące z narządów wewnętrznych, ze świata zewnętrzne­
go oraz od Własnych czynności. Wymienione bodźce w wyniku procesów ucze­
nia nabierają charakteru specyficznych jednostek czynnościowych i same w so­
bie warunkują zapotrzebowanie na określonego rodzaju stymulację. Te jednost­
ki czynnościowe określane są jako popędy i potrzeby emocjonalne. Popędy są
z reguły traktowane jako pierwotne mechanizmy regulacyjne mające zabezpie­
czać zaspokojenie potrzeb organizmu - ich rola polega na wykrywaniu odchy­
leń od równowagi wewnętrznej ustroju, kierowaniu czynnościami poszukiwaw­
czymi, uruchamianiu czynności konsumacyjnych, wywoływaniu zmian przysto­
sowawczych w ustroju. Z kolei regulatory emocjonalne, również będące źródłem
potrzeb, można opisać jako .jednostki czynnościowe powstające w wyniku two­
rzenia się schematów dynamicznych powiązanych z procesami emocjonalnymi
wywoływanymi przez działanie określonych czynników zewnętrznych na pod­
miot oraz przez własne czynności podmiotu” (Reykowski 1975, s. 776). Przykła­
dem regulatorów emocjonalnych mogą być doświadczenia emocjonalne z matką
i związane z tym potrzeby kontaktu emocjonalnego, doświadczenia z przeszkoda­
mi, ograniczeniami będące źródłem gniewu, irytacji itd.
Poziom struktur poznawczych, co prawda stanowiący o innych mechani­
zmach legulaeyjnych, bezpośrednio jest związany z poziomem popędowo-emo-
cjonalnym. Można przyjąć, jeśli jest to poprawne rozumowanie, że wokół struk-
tui popędowo-emocjonainych formują się schematy poznawcze i czynnościowe.
Rezultaty kontaktu z otoczeniem fizycznym i społecznym zapisują się w formie
odpowiednich struktur, tworząc złożoną, hierarchicznie zorganizowaną sieć po­
Cztow iek jako podmiot działający i samoregulujący - aktywistyczno-regulacyjne teorie. 301
znawczą. Sieć poznawcza stanowi nie tylko reprezentację świata i różnych jego
wersji (np. jaki powinien być), ale i zawiera w sobie ich wartościowania. Innymi
słowy, sieć poznawcza obejmuje sieć operacyjną (poznawczą reprezentację świa­
ta, zawierającą informacje deskryptywne, zasady posługiwania się nimi, standar­
dy działania; odpowiada ona za regulację i integrację działań dzięki istniejącym
programom przetwarzania informacji, planowania itd.) oraz sieć wartości (zawie­
ra informacje o charakterze oceniającym, standardy oceny, reguły wartościowania
itd. i jest konstruowana według zasad znaczenia emocjonalnego zdarzeń, przed­
miotów itp.). To, jak ta sieć będzie regulowała czynnościami, zależy od jej for­
malnych właściwości (jak np. poziom zróżnicowania psychologicznego).
W każdym razie, powstająca sieć poznawcza spełnia trzy funkcje: a) funkcję
orientacyjną (porządkuje informacje i przygotowuje podmiot na to, co może na­
stąpić; jest źródłem standardów, idealizacji); b) funkcje programujące (jest źró­
dłem programów działania, układa sekwencje czynności dla osiągnięcia określo­
nych skutków); c) funkcje emocjonalno-motywacyjne (generuje emocje i mo­
tywy jako rezultat informacyjnej interakcji z otoczeniem - najbardziej znanym
przejawem motywacyjnych właściwości sieci jest zainteresowanie) - za: Rey­
kowski 1975, s. 783-790, 1986, s. 157-158.
Poza wymienionymi poziomami (czy rodzajami mechanizmów) z czasem
w życiu jednostkowym podstawowym czynnikiem regulacyjnym osobowości sta­
je się „pojęcie własnego ja” - jest to organizacja informacji skupionych wokół
obrazu i pojęcia własnego ,ja” , będąca efektem zaznaczania się współzależności
mechanizmów popędowo-emocjonainych i poznawczych.
Tak skrótowo opisana propozycja może być dalej poszerzana o inne wątki, które
wydają się być ważne, choć tutaj nie wzbogacają samej interpretacji osobowości.
7. Osobowość jako organizacja informacji
w interpretacji W. Łukaszewskiego
Choć u Łukaszewskiego (1974, 1983, 1984, 1985) osobowość jest traktowana
jako organizacja informacji zakodowanych w systemie nerwowym człowieka, to
jednak podkreślenie, że jest ona wytworem interakcji między ludzkim działaniem
a otaczającym go środowiskiem pozwala jego propozycję klasyfikować do nur­
tu aktywistyezno-regulaeyjnego. Tym bardziej, że jak sam autor podkreśla, oso­
bowość jest organizacją działającą, dynamiczną; jest procesem wypracowującym
programy działania oraz procesem przebudowywania i optymalizacji informacji
 302 Psychologia osobowości
w taki sposob, aby mogły one w obliczu zadań realizowanych przez jed n o stk ę
spełniać jak najlepiej swoje funkcje (Łukaszewski 1984, s. 357).
Osobowość staje się instrumentem regulacji zachowania się (Łukaszewski
1983, s. 16). Można ją analizować od strony strukturalnej, treści reprezentacji, ja­
kie ta organizacja posiada, oraz pod kątem procesów regulacyjnych.
Patrząc od strony strukturalnej, można wyodrębnić cztery podsystemy oso­
bowości: a) system informacji o stanach otoczenia; b) system informacji o stanach
własnej osoby; c) system informacji o relacjach między ja i otoczeniem; d) sys­
tem informacji o czynnościach (programy czynności i programy działania). Każ­
dy z wymienionych subsystemów zawiera w sobie informacje o stanach rzeczy­
wistych, idealnych, możliwych, przeszłych, teraźniejszych, przyszłych itd. (czy­
li uwzględnia różne wymiary - perspektywy, w jakich te informacje są interpreto­
wane) oraz cechuje się sposobem hierarchicznego uporządkowania informacji.
Do szczególnie ważnych wymiarów charakteryzujących osobowość należą:
a) informacje o stanach znaczących (otoczenia, własnej osoby, relacji itd.) oraz
nadwyżka informacji (informacje niemającc wpływu na zachowanie lub nicwcho-
dzące w skład podsystemów, choć mogące potencjalnie wpływać w pewnych sy­
tuacjach na zachowanie); znaczące są te informacje, z którymi podmiot ma czę­
sty kontakt lub które wzbudzają silne emocje oraz które są ważne dla wykony­
wania aktualnego zadania; b) informacje dotyczące stanów przeszłych, teraźniej­
szych i przyszłych; c) informacje o stanach typowych (normalnych) otoczenia,
własnej osoby, itd. oraz o stanach idealnych; d) deskryptywne i wartościujące
aspekty informacji tworzących podsystemy osobowości (są to opisy stanów rze­
czy i ich oceny, np. na wymiarze „normalny —idealny” , „pozytywny —negatyw­
ny” ); e) podział na informacje krytyczne (istotne z punktu widzenia identyfikacji
sianu izeczy) oraz informacje peryferyczne (pełniące funkcje pomocnicze).
Poza wymiarami pozostaje sposób uporządkowania informacji w ramach po­
szczególnych podsystemów. Io hierarchiczne uporządkowanie może przebie­
gać według lożnych porządków: a) porządku utrwalenia; b) porządku pewności;
c) porządku ogólności; d) porządku doniosłości; e) porządku wartościowości (Łuka­
szewski 1984). W zależności od sposobu uporządkowania dany element organizacji
może cechować się różną mocą regulacyjną (czyli decydować o wpływie na pozo­
stałe elementy). Miejsce danego rodzaju informacji w hierarchii mocy regulacyjnej
zda się być jednym z ważniejszych aspektów opisu formalnych cech osobowości.
Pizy ocenie m ocy regulacyjnej danej kategorii informacji autor posługuje się
następującymi miarami: a) liczba pobieranych informacji, których treść jest roz-
patiywana przez pryzmat danej kategorii informacji; b) liczba czynności stero­
wanych przy udziale danej kategorii informacji; c) wielkość napięcia afektywno-
-molywacyjnego powstającego przy napływających informacjach (stosunek in-
foimacji napływających do treści informacji wchodzących w skład podsystemów
osobowości) ■- im większe napięcie, tym większa moc regulacyjna danej katego­
Czlow iekjako p o d m io t d zia la jg cy i sam oregulujący aktyw istyczno-regulacyjne teorie.
-
303
rii informacji (za: Łukaszewski 1983, s. 26, 1985, s. 108-109). Hierarchia mocy
regulacyjnej jest zarówno hierarchią motywacji, jak i hierarchią standardów re­
gulacji zachowania się oraz hierarchią wartości podmiotu. Nie ulega wątpliwo­
ści, że szczególna rola w regulacji zachowań oraz w stanowieniu hierarchii może
być przypisana centralnej strukturze ,tja” . Niemniej, istotne jest przewidywanie
na podstawie tej właściwości prawdopodobnych zachowań jednostkowych. Moż­
na sądzić, że: a) im wyższa jest moc regulacyjna danej kategorii informacji, tym
bardziej będzie wrażliwa ta kategoria na rozbieżne z nią informacje i mniej zdol­
na do tolerowania takiej rozbieżności; b) im większa moc regulacyjna danej kate­
gorii informacji, tym większy jej wpływ na selekcję innych informacji i tym więk­
sze zniekształcanie informacji; c) im większa moc regulacyjna danej kategorii in­
formacji, tym lepsze różnicowanie celów i metod działania powiązanych treścio­
wo z la kategorią informacji.
Przy czym istotne jest odróżnienie od siebie potencjalnej i faktycznej funkcji
regulacyjnej. Każda informacja może potencjalnie pełnić 4 funkcje regulacyjne:
a) reprezentacji; b) detektora i miernika zmiany; c) generatora oczekiwań i aspi­
racji; d) standardu regulacji zachowania się. Przez potencjalną moc regulacyjną
danego elementu osobowości autor rozumie „wpływ, jaki struktura ta wywierała­
by na zachowanie się podmiotu, gdyby zdarzenia przyszłe były w pełni przewidy­
walne dla podmiotu” (Łukaszewski 1983, s. 25). O faktycznej mocy regulacyjnej
można mówić z kolei wtedy, gdy są spełnione dwa warunki - podmiot pozostaje
w kontakcie z zaistniałą sytuacją oraz istnieje swoboda wyboru zachowania się.
Faktyczną moc regulacyjną wyznacza wiele czynników, a m.in. cechy danego ele­
mentu (szczególnie stopień utrwalenia w organizacji informacji), wysokość pozy­
tywnych wartościowań i poziom doniosłości, przypisywane obiektom reprezento­
wanym w danym elemencie poznawczym, wielkość faktycznej rozbieżności mię­
dzy treścią reprezentacji a aktualnym stanem opisywanego obiektu, siła napięć
afektywno-motywacyjnych powstałych z kontaktu treści danego elementu z tre­
ścią dopływającej informacji, cechy sytuacji (tamże, s. 29-30). Można powie­
dzieć, że faktyczne funkcje regulacyjne to efekt treści informacji, miejsca w orga­
nizacji czy charakteru sytuacji zadaniowej.
Postawiony na mechanizmy regulacji akcent pozwolił na odkrycie istotnych
zasad funkcjonowania osobowości (spojrzenie na osobowość, jak lo określa au­
tor, przez pryzmat inwariantów). Szczególnie istotna jest najogólniejsza zasada
tworzenia się, funkcjonowania i przekształceń osobowości, określana jako zasa­
da tłumienia różnorodności. Sprowadza się ona do zasady unikania i zmniejsza­
nia rozbieżności informacji (la zasada wyjaśnia funkcjonowanie obronne) oraz do
zasady dążenia do zgodności informacji (wyjaśnia ona dążenia do innowacji, mo­
dyfikacji stanów rzeczy). Generalnie, powyższe zasady pozwalają wyjaśnić me­
chanizm gromadzenia informacji, jej integracji, zniekształceń, zrozumieć hierar­
chię mocy regulacyjnej poszczególnych elementów organizacji.
304 P s y c h o lo g ia o sob o w oS ci
Czlowiekjako podm iot działający i samoregulujący - aktywistyczno-regulacyjne teorie. 305

cesów intrapsychicznych, jest związany ze świadomością. W jego skład wcho­

8. Zadania podstawą rozwoju osobowości dzą wiedza, postawy emocjonalne i zadania. Jak pisze autor „osobowość... ma
charakter organizacji funkcjonalnej (systemu) i składa się co najmniej z dwóch
w interpretacji K. Obuchowskiego
względnie autonomicznych podsystemów” (Obuchowski 1985, s. 234).
Wiedza to „system funkcjonalny złożony ze zorganizowanych w różny spo­
sób informacji o świecie, pochodzących zarówno z bezpośredniego doświadcze­
Teoria K. Obuchowskiego (1982, 1985, 1993) akcentuje znaczenie działania
nia osoby, przekazów społecznych jak i z własnej „hodowli” informacji” (tamże,
i aktywności w wymiarze przyszłościowym. Podkreślenie tego ma istotne zna­
s. 235). Z kolei zadania i postawy stanowią formy operacjonalizaeji wiedzy - wie­
czenie dla zrozumienia całej osobowości, która jest traktowana jako organiza­
dza w tym przypadku jest pewnego rodzaju budulcem, z którego w trakcie życia
cja właściwości psychologicznych pochodzenia biologicznego i nabytych w do­
formują się zadania i postawy oraz sposoby rozumienia, interpretacji rzeczywisto­
świadczeniu społecznym i która stanowi o przyczynach postępowania człowieka
ści czy wykonywania działalności. Wiedza może być obiektem intencjonalnym dla
(Obuchowski 1982, s. 8). Celem osobowości jest opanowanie przyszłości w ra­
podmiotu i ma ona charakter treściowy oraz formalny (np. ilość wiedzy).
mach ogólnej koncepcji życia oraz umiejscowienie siebie samego w tym życiu.
Sama wiedza może być kodowana na różnych poziomach - Obuchowski wska­
Dlatego też, aby móc spełniać ten nadrzędny cel, osobowość musi stale się roz­
zuje na dwa jej poziomy: poziom polikonkretny oraz hierarchiczny. Autor w su­
wijać, co staje się możliwe dzięki twórczej adaptacji wyrażającej się w realizacji
mie wyróżnia jeszcze poziom najniższy, tj. poziom monokonkretny. Wprowadze­
różnych zadań. To właśnie dzięki realizacji zadań następuje realizacja zawartych
nie tych poziomów stanowi o opisie sposobu organizacji procesów psychicznych,
w człowieku potencjałów - tym samym możemy powiedzieć, że osobowość jest
które w sumie mają służyć przetrwaniu jednostki, a warunkiem przetrwania jest
w ciągłym stanie dynamiki. Jest ona zarówno wydobywanym potencjałem, jak
zdolność przewidywanie zdarzeń oraz akomodowania do rezultatów tego prze­
i mechanizmem realizacji potencjałów jednostkowych.
widywania programów działania i własnych sprawności. Rejestracja na poziomie
Można powiedzieć, że osobowość, która przyjmuje różną jakość, pozwa­
monokonkietnym kierowana jest zasadą powtarzalności zdarzeń —warunkuje on
la też na różny sposób realizacji posiadanego jednostkowego potencjału. Oso­
zachowania na zasadzie „bodziec —reakcja” (jest to określane mianem statystyki
bowość umożliwia też wykorzystanie potencjału zawartego w kulturze na róż­
doświadczenia). Poziom polikonkretny oznacza rejestrację rzeczywistości w po­
ny sposób. Taki styl interpretacji pozwala podkreślić ważną kwestię - całościo­
staci obrazu (jest to poziom tworzenia się mapy umysłowej, dzięki której możli­
wego ujęcia organizacji i dynamiki osobowości. Jedna rzecz w tym jest niedopo­
we jest już antycypacja zdarzeń pewnej kategorii; odpowiada on za ukształtowa­
wiedziana - chodzi o aktywność podmiotu. Autor omawianej teorii podkreśla wy­
nie się wiedzy dotyczącej codziennych lub prostych zadań i ma charakter wiedzy
miar autonomiczności jednostkowej (potrzeba autonomii jest jedną z najważniej­
konkretnej umożliwiającej funkcjonowanie reproduktywne). 1 wreszcie poziom
szych ludzkich potrzeb) oraz jego twórczej aktywności. Pomimo unikania odpo­
hierarchiczny pozwala wiązać w jedną całość różnorodne informacje i działania,
wiedzi na pytania o źródła tych dążeń, sprawą kluczową pozostaje przypisanie im
dzięki czemu człowiek posiada możliwości nie tylko abstrakcyjnego funkcjono­
podstawowego znaczenia.
wania, ale i kreowania nowej wiedzy (jest to wiedza w postaci modelu).
Osobowość jest organizacją pozostającą w ciągłym stanie dynamiki, która jest
Poza wymienionymi poziomami, wiedza ze względu na źródło pochodzenia
wyznaczana zarówno posiadanym potencjałem, jak i zmiennymi okolicznościami
może mieć charakter wiedzy standardowej (jest ona efektem kształcenia się i od­
(sytuacją). Analizując od strony organizacji lub struktury, na osobowość składają
działywania mass mediów), naturalnej (są to wyjaśnienia i koncepcje rzeczywi­
się dwa podstawowe układy —układ bazalny oraz programujący. Układ bazulny
stości przekazywane przez kulturę, w jakiej rozwija się jednostka) oraz refleksyj­
wyznacza granice możliwości ludzkich, a jego podstawą są właściwości mózgu.
nej (wytwarzanej przez daną jednostkę).
Stąd, jego składowymi będą takie właściwości jak produktywność, typ recepcji,
Wiedza w postaci obrazu zapewnia człowiekowi wysoką skuteczność w po­
reaktywność, oryginalność, sprawność intelektualna, uzdolnienia specjalne, kon­
wtarzających się warunkach, a jej posiadanie powoduje niezdolność do asymila­
trola zewnętrzna, pamięć.
cji nowej wiedzy i opór w przypadku konieczności jej przekształcania (Obuchow­
Większą uwagę zdaje się autor przywiązywać do cech i elementów drugiego
ski 1976, s. 59). Wiedza w postaci modelu natomiast przekształca się wewnętrz­
układu —układu programu jącego. Ten układ jest traktowany jako zbiór informa­
nie, wzbogaca, umożliwia podnoszenie jej stanu. Znając sposób operowania wie­
cji nabytych i wytworzonych przez człowieka; on też nadaje kierunek działaniom
dzą i jakość wiedzy danej osoby, możemy przewidywać: a) ocenę siebie samego
jednostkowym, reorganizuje się pod wpływem doświadczeń zewnętrznych i pro­
(u osób dojrzałych ocena ta będzie oparta na własnych przemyśleniach, na kodzie
306 Psychologia osobowości
hierarchicznym; u osób niedojrzałych la ocena będzie oparta na ocenie innych
osób a więc będzie to wiedza w postaci obrazu); b) kierunek odniesienia (wie­
dza w postaci obrazu służy do powielania doświadczeń, co w przypadku zmiany
sytuacji życiowych może prowadzić do zagubienia się, obniżenia poziomu poczu­
cia rzeczywistości; wiedza operacyjna - w postaci modelu - zapewnia natomiast
znaczny zakres autonomii, wyższą skuteczność w zmieniających się warunkach);
c) kierunek zmian osobowości (wiedza w postaci modelu przyczynia się do do­
skonalenia osobowości, wzbogacania zainteresowań, doświadczeń, pogłębiania
refleksyjności; wiedza w postaci obrazu zapewnia wyższą skuteczność działań
poprzez zawężenie się do pewnej specjalizacji, zakresu zadań, lecz w konsekwen­
cji może prowadzić do zubożenia zainteresowań, zbytniej stabilizacji zadań ilp.).
Druga składowa układu programującego, postawy emocjonalne, wskazuje na
sposoby ustosunkowywania się do rzeczywistości oraz określa obszar zaintereso­
wań podmiotu. U podłoża postaw mogą znajdować się różne mechanizmy, a są
nimi nawyki, odruchy emocjonalne (uwarunkowanie emocji o określonym znaku
jako reakcji na dany bodziec) oraz wszelkie mechanizmy obronne (efekty wypar­
cia, przeniesienia ilp.). Postawy mogą cechować się różnym stopniem ich uświa­
domienia. Dlatego leż autor wymienia postawy racjonalne (formowane na pozio­
mie kodów hierarchicznych) oraz postawy odruchowe (formowane na poziomie
kodów polikonkretnych). Postawy emocjonalne odgrywają istotną rolę w wyborze
zadań, jako trzecim z wymienianych składników układu programującego.
Zadania i ich rola stają się szczególnie istotnym czynnikiem wyjaśniającym
charakter funkcjonowania i rozwoju osobowości. Zadania wiążą się z celem i po­
dobnie jak poprzednie składowe mogą one być zorganizowane na różnym pozio­
mic (połikonkrelnym czy hierarchicznym). Jak pisano wyżej, celem osobowo­
ści jest opanowanie przyszłości w ramach ogólnej koncepcji życia oraz umiejsco­
wienie siebie samego w tym życiu. Stąd, aby móc spełniać tę funkcję osobowość
musi stale się rozwijać, a jest to możliwe dzięki realizacji zadań. Zmiany rozwo­
jowe, które autor omawianej teorii określa jako samorealizację człowieka, pole­
gają na: a) realizowaniu własnych niewykorzystanych dotychczas możliwości; b)
tworzeniu nowych właściwości wzbogacających osobowość; c) stabilności kie­
runku działań, polegającej na aktywnym przetwarzaniu otoczenia w imię intere­
sów ponadjednostkowych. Zaprzeczeniem zmian rozwojowych są zmiany dege-
neralywnc, które polegają na: a) coraz mniejszym wykorzystywaniu własnych
możliwości; b) traceniu szeregu właściwości; c) biernym i/lub egocentrycznym
stosunku do otoczenia.
Ogólnie, zadanie przejmuje funkcję kierowniczą i staje się zasadniczym czyn­
nikiem kreującym osobowość. Jak podkreśla autor ,jednym z warunków normal­
nego funkcjonowania człowieka jest właściwe rozpoznanie swoich potrzeb obiek­
tywnych i na podstawie wiedzy o sytuacji i własnych możliwościach sformułowa­
nie odpowiednich zadań. Zadania te staną się podstawą formułowania motywów,
Człowiek jako podm iot działający i samoregulujący - aktywistyczno-regulacyjne teorie... 307
a więc bezpośrednio uruchamiających działanie zwerbalizowanych celów i progra­
mu działania, nadających mu sankcję racjonalności” (Obuchowski 1985, s. 109).
Zadania jako stany rzeczy, których zrealizowanie uważa człowiek za własne, po­
chodzące z własnych intencji, sąjednym z najważniejszych czynników determinu­
jących funkcjonowanie. Przy czym, zadania stawiane człowiekowi przez otocze­
nie są określane jako wymagania - z nich tylko niektóre mogą stawać się zadania­
mi. Zadanie zatem to „ten stan rzeczy, któiy człowiek świadomie uznaje za cel wła­
snego działania, subiektywnie uważa za rację swoich działań, a który ma wszelkie
szanse być elementem ogniskującym wszelkie działania człowieka” (tamże).
Zadania mogą mieć różny charakter - zadań konkretnych (np. ukończyć pra­
cę), zadań operacyjnych (z których wynika nie tylko co robić, ale i jak robić i któ­
re pozwalają określić możliwe drogi realizacji różnych zadań konkretnych) i za­
dań nadrzędnych o najwyższym stopniu ogólności (odgrywają one rolę wartości).
Ponadto, zadania tworzą pewną organizację, pozostając ze sobą w różnych związ­
kach - one określają cele ludzkich działań.
Obuchowski (tamże, s. 263-276) wymienia pięć typów organizacji zadań:
a) typ luźny (zawiera niedużą liczbę zadań konkretnych, czasem też kilka za­
dań operacyjnych niepowiązanych ze sobą i bezpośrednio związanych z posia­
daną wiedzą, jaką dysponuje osoba); b) typ liniowy (nieduża liczba powiązanych
ze sobą zadań konkretnych, zdeterminowanych sytuacyjnie; tworzą one pewne­
go rodzaju łańcuch, w którym realizacja jednego zadania pozwala uaktywnić ko­
lejne powiązane z poprzednim); c) typ hierarchiczny (jednostka dysponuje zesta­
wem zadań zawierających odpowiedzi na pytania „co? jak? po co?” ) - jest to or­
ganizacja sprzyjająca rozwojowi osobowości; d) typ niepełny (rozbudowana jest
organizacja zadań konkretnych i operacyjnych, przy braku zadań nadrzędnych);
e) typ pseudohicrarchiczny (istnieją zadania konkretne o charakterze liniowym,
rozbudowana warstwa zadań nadrzędnych, ale brak ich związku z łańcuchami za­
dań konkretnych).
W zależności od omówionej organizacji zadań można spodziewać się róż­
nych zmian osobowości. Generalnie, aby następował rozwój i pełniejsza autono­
mia psychiczna, zadania powinny spełniać pewne kryteria, tj. muszą to być zada­
nia dalekie (takie, których realizacja prowadzi do konieczności zdobywania no­
wej wiedzy i nowych umiejętności), zadania operacyjne, powiązane z naczelny­
mi jednostkowymi wartościami, zadania dotyczące ludzi (jeśli w formule zada­
nia pominie się ten aspekt, wówczas zadanie staje się niedookreślone). Niestety
ludzie nie zawsze uwzględniają powyższe warunki - stąd należy oczekiwać dość
zróżnicowanych rodzajów zmian. Cztery z nich wydają się być najważniejsze. Są
to: a) zmiany naturalne (występują wtedy, gdy zadania stanowią odbicie wymagań
otoczenia; taka osoba nie ma własnych kierunków działań, dąży tylko do przy­
stosowania się, a konsekwencją powyższego jest zmniejszenie się liczby i rodza­
jów zadań, zakresu zainteresowań, różnorodności działań); b) zmiany neurotycz­
308 Psychologia osobowości
ne (człowiek podejmuje zadania tylko po to, aby zredukować narastające w nim
napięcia; zmianom lego typu towarzyszą częste frustracje, niepowodzenia, nega­
tywne stany uczuciowe); c) zmiany programowe (jednostka podejmuje zadania,
których realizacja ma doprowadzić do określonych zmian w osobowości - ponie­
waż realizacja tych zadań nie zawsze jest możliwa to prowadzi do frustracji lub
rezygnacji i przyczynia się do podwyższenia egocentryzmu); d) zmiany rozwojo­
we (człowiek realizuje działania w oparciu o zadania dalekie i uspołecznione - co
zapewnia rozwój wewnętrzny, rozwój sprawności, postawy altruistyczne). Zmia­
ny rozwojowe to po prostu zmiany prowadzące do coraz większej sprawności, do
wytwarzania nowych właściwości i wzbogacania świata wewnętrznego, do za­
chowań altruistycznych w zakresie własnych głównych orientacji i niezależnie
od własnego stanu emocjonalnego, do odczuwania satysfakcji z własnych dzia­
łań (tamże, s. 363-366).
Propozycja Obuchowskiego, posiadająca wiele wątków - tutaj w sposób dość
wyraźnie ograniczony zaprezentowanych - wydaje się być jedną z najbardziej
dojrzałych koncepcyjnie (można tutaj podkreślić interpretację osobowości w kon­
tekście podmiotowości jednostkowej - osobowość jest mechanizmem realizacji
potencjałów ludzkich).
9. Główne współczesne problemy aktywistycznej
interpretacji
Jesteśmy obecnie świadkami szczególnego zainteresowania psychologii pro­
blemami kultury i kontekstu społecznego. Współczesne teorie aktywistyczne zda­
ją się mieć nie tylko swój wpływ na niektóre teorie osobowości, ale stanowią pew­
nego rodzaju perspektywę dla nauk społecznych. Stają się one multidycyplinar-
ną dziedziną, łącząc stare i nowe podejścia, począwszy od amerykańskiego prag­
matyzmu a skończywszy na etnometodologii i teoriach samoorganizujących się
systemów. Wciąż jednak kluczowe zdaje się być pojęcie działania. Engestroin
(1999) wymienia podstawowe problemy podejścia alctywistycznego wymagające
dalszych rozwiązań. Są nimi:
- Działalność jako psychiczny proces vs jako efekt odniesienia do obiektu.
Chodzi o dychotomię pomiędzy aktywnością (istoty żywe są aktywne, nie pa­
sywne) a pojęciem działalności ukierunkowanej na obiekt i kulturową forma­
cję, która zachowuje sobie właściwą strukturę. Choć same te pojęcia są wyraź­
nie różnicowalne, to pozostaje nie do końca wyjaśniona kwestia relacji pomię­
C zlow iekjako p o d m io t d zia ła ją cy i sa m oregulujący - akty wis tyczno-regulacyjne teorie.
dzy orientacją na obiekt a psychicznym procesem. Na przykład, Bruszliński
(za: Engestrom 1999, s. 21-22) twierdzi, że aktywność psyche jest obiektyw­
nie pierwsza i jest głównym procesem, zawsze nieprzerwanym, żywym, skraj­
nie plastycznym i elastycznym (nie jest niczym zdeterminowana). W prze­
ciwieństwie do procesu psychicznego działalność podmiotu skierowana na
obiekt nie ma charakteru ciągłego; dlatego ukierunkowanie na obiekt i działa­
nia podmiotu są czymś wtórnym, są rezultatem procesów psychicznych. Moż­
na powiedzieć, że źródła działalności zostają sprowadzone do jednostkowych,
wewnętrznych źródeł psychicznych. Taka interpretacja wyklucza kulturową
i społeczną naturę działalności. Powyższa kwestia wiąże się ściśle z następną.
- Działania ukierunkowane na cel vs działalność skierowana na obiekt. W wie­
lu teoriach jednostkowe działanie jest traktowane jako element podlegający
analizie i jako klucz do zrozumienia ludzkiego funkcjonowania. Stąd skupie­
nie uwagi na problematyce celów i na planach, czy leż na poziomach regulacji.
Tutaj pojawiają się jednak trudności w pełnym uwzględnianiu roli czynników
społecznych i kulturowych w kreowaniu celowych zachowań jednostkowych.
Powyższy stan rzeczy powoduje pewnego rodzaju odchodzenie od analiz nad
ciągłymi, samo reprodukcyjnymi i longituidalnymi historycznymi aspektami
ludzkiego funkcjonowania. Skupienie uwagi wyłącznie na poziomach działań
wyznaczających osiągane cele i na sposobach rozwiązywania problemów pro­
wadzi do obniżenia znaczenia społeczno kulturowej i motywacyjnej podstawy
zachowań. Biorąc pod uwagę zaprezentowane wyżej teorie, można sądzić, że
co prawda podkreśla się wagę kontekstu społeczno-kulturowego, lecz w isto­
cie analizy koncentrują się na samym zorganizowaniu struktur kodowania in­
formacji i ich sposobie funkcjonowania.
- Pośrednicząca rola narzędzi będących instrumentem rozwoju vs pośredni­
cząca rola wyrażanych poprzez, komunikację znaków. Na przykład, kryty­
kuje się teorię Leonliewa za przypisywanie istotnego znaczenia „narzędziom”
(czynności psychiczne są wytworem zewnętrznego materialnego działania),
a pomijanie znaczenia wyrażanych w procesie komunikacji znaków - co nie
jest jednak do końca słuszne. Tym samym rola znaków jako środka rozwoju
zostaje przeciwstawiona roli narzędzi. Ponadto, relacja podmiot —podmiot zo­
staje przeciwstawiona relacji podmiot —obiekt. Na bardziej ogólnym poziomie
te przeciwstawienia mogą być sprowadzone do opozycji „ekspresywne lub ko­
munikacyjne działanie vs instrumentalna albo produkcyjna działalność” .
- Relatywizm vs historyczność. Teorie aktywistyczne wyrosły z psychologicz­
nej szkoły kulturowo-historycznej (pomijając oczywiste ich osadzenie w filo­
zoficznej myśli marksistowskiej). Zasada historyzmu zdaje się jednak tutaj być
czymś kluczowym. Ta zasada zdaje się jednak obecnie być nieco umniejszana
—co jest zrozumiale, jeśli uwzględni się dość jednostronne i sztywne formy in­
terpretacji w duchu leninowsko-marksistowskim. Stąd tendencja do relalywi-
310 Psychologia osobowości
zacji, sprowadzająca się do analizy różnic w zakresie jednostkowego zachowa­
nia wynikających z odmiennych środowisk kulturowych i społecznych. Różni­
ce pomiędzy kulturami, pomiędzy obszarami ludzkiej aktywności są wyjaśnia­
ne bez uwzględnienia linii historycznego rozwoju społeczeństw, który dopro­
wadził do tych różnic. Jest to jakaś forma zubożenia interpretacyjnego. Nie ule­
ga też wątpliwości, że analiza w kategoriach historycznych jest dogodniejsza,
jeśli dotyczy zachowań jednostkowych (zosta je ona sprowadzona do ontogcnc-
zy lub biografii); staje się ona jednak kłopotliwa, gdy dotyczy kultury lub spo­
łeczeństw (jest to bowiem bardzo złożona rzeczywistość).
- Internalizacja vs kreacja i eksternalizacja. Zdecydowana większość analiz
sprowadza się do odkrywania mechanizmów internalizacji, nieco umniejszając
rolę procesów tworzenia i eksternalizacji. Nie jest to jednak zbyt słuszna opinia
- można przecież podać przykład teorii Obuchowskiego, która przede wszyst­
kim akcentuje mechanizmy tworzenia. Opinia Engslroma raczej odnosi się do
ogólnej tendencji obscrwowalnej u teoretyków podejścia aktywislycznego.
- Zasada wyjaśniania vs przedm iot badania. Radziecki filozof Yudin (tamże,
s. 27) podkreślał, że pojęcie działalności może być rozumiane zarówno jako
zasada wyjaśniająca, jak i przedmiot badań. Niemniej, często w niektórych
rozważaniach raczej stosuje się pojęcie działalności jako regułę wyjaśniają­
cą całość funkcjonowania, pomi jając analizę konkretnych form działania ludz­
kiego. Na przykład, w teorii Reykowskicgo uwaga jest raczej skupiona na za­
sadzie wyjaśniania niż na badaniu konkretnych działań; przykładem łączenia
tych zasad zda się być teoria Gcrstmanna.
O ile analiza Engcstroma może stwarzać ogólny obraz kwestii podejmowa­
nych przez teorie aktywislycznc, o tyle uwagi podawane przez Davydova (1999)
ukazują bardziej szczegółowo wagę pewnych dodatkowych problemów czekają­
cych na rozwiązania. Davydov (Dawidów) ( 1999) uważa, że współczesne podej­
ście aktywislyczne wymaga ustosunkowania się i rozstrzygnięcia następujących
kluczowych problemów:
- Problem rozum ienia transform acji. Najprostsza interpretacja może spro­
wadzać transformację do zmian. Jak wiadomo jednak, nie każda zmiana jest
transformacją - wiele zmian w rzeczywistości prowadzi do zewnętrznych
zmian, bez faktycznej przemiany wewnętrznej; a transformacja musi oznaczać
zmianę wewnętrzną, a nie przemianę obiektu. Innymi słowy przekształcenie
musi dotyczyć istoty, a nie przypadłości (jest to oczywiście problem natury fi­
lozoficznej - trzeba określić co to znaczy istota).
- Problem relacji pom iędzy zbiorową i indywidualną działalnością oraz po­
między zbiorowością jako podm iotem oraz jednostką jako podmiotem.
Większość teorii opisuje proces internalizacji, który jest procesem kształto­
wania działalności jednostkowej na bazie działalności zbiorowej - co wskazu­
je na podobieństwo struktury działalności tych dwóch rzeczywistości. Nie ma
Człowiek jako podm iot działający i samoregulujący - aktywistyczno-regulacyjne teorie. 311
natomiast pogłębionych analiz ukazujących różnice pomiędzy strukturą dzia­
łalności podmiotowej i zbiorowej.
_ Struktura i składniki działalności. Chodzi o trudności w zdefiniowaniu ge­
neralnej struktury działalności (np. Leontiew wymienia jej składniki, lecz nie
uwzględnia środków prowadzących do rozwiązywania problemów). Najważ­
niejsze zdaje się być jednak pytanie o relację pomiędzy strukturą działalno­
ści a tradycyjnie wymienianymi procesami jak percepcja, myślenie, uczucia,
wola, pamięć itp. Czy wymienione tutaj procesy mogą być traktowane jako
komponenty działalności, tak jak są nimi motywy, cele, problemy, działania?
Czy są to niezależne rodzaje działalności? Oczywiście najczęściej tak faktycz­
nie się je traktuje (np. czynność myślenia, pamięci). Niemniej, mogą one rów­
nie dobrze być traktowane jako specyficzne komponenty ogólnej struktury
działalności, które promują realizację innych komponentów. Na przykład, per­
cepcja i myślenie pomaga w rozwiązywaniu problemu lub w wyborze sposo­
bów jego rozwiązania. Problem i jego sposoby rozwiązania jednak same w so­
bie są integralnymi elementami działalności typu zabawa, sztuka, uczenie.
- Różne rodzaje działalności. Chodzi o klasyfikację różnych rodzajów działal­
ności. Tutaj wymagane jest jednak powiązanie z naukami historycznymi i so­
cjologicznymi.
- Sposób rozumienia komunikacji. Kwestia dotyczy relacji pomiędzy poję­
ciem działalności i interakcji. Komunikacja może istnieć tylko w procesie róż­
nych rodzajów działalności realizowanej przez ludzi, ale i komunikacja nada­
je kształt działalności.
- Związki z innym i teoriami.
- Relacja pom iędzy biologicznym i i społecznymi uwarunkowaniami dzia­
łalności człowieka. Uproszczeniem jest traktowanie rzeczywistości jako bio-
spolecznej - na czym ona ma polegać?
- Sposoby organizacji interdyscyplinarnych badań nad ludzką działalno­
ścią (jak powiązać ze sobą różnymi metodami i językami opisywaną rzeczy­
wistość ludzkiej działalności).
10. Działanie jako proces samoregulacji
Dość odmienne od wyżej analizowanych jest traktowanie działania z perspek­
tywy spoleczno-konstytutywnego podejścia (sociaI-constitutive approach), gdzie
jest ono określane jako subiektywnie znaczące i intencjonalne postępowanie (sub-
312 Psychologia osobowości
jecłiw /y nieaningftl and intendonal conduct) -za: Dannefer 1999, s. 106. Ludz­
kie działanie ekslernalizuje intencje świadomości ludzkiego podmiotu. Ta defi­
nicja sięga do klasycznej tradycji socjologicznej najczęściej wiązanej z nazwi­
skiem Maxa Webera, ale i obecnej w pracach takich klasycznych teoretyków jak
Simmel, Marks, Mills. Jest ona ponadto spójna z interakcjonistycznym (Blumer,
Mead), fenomenologicznym (Schutz) i krytycznym (Broughton, Wexler) ujęciem
lub ogólnie, z ujęciem działania w naukach społecznych.
Działanie nie może być sprowadzone do biologicznej aktywności organizmu.
Istotą działania jest to, co płynie z podmiotu - intencja. Przykład podawany przez
Webera jest w tym względzie już czymś klasycznym - wypadek rowerowy jest
dostrzegalnym ruchem fizycznym obu rowerzystów, ale nie będzie mógł on być
traktowany jako działanie, ponieważ ruch wyzwolony przez zdarzenie nie wyni­
ka z intencji lub znaczenia.
I dalej, jak twierdzi Dannefer (1999), z uwagi na to, że źródła intencjonalnego
działania wynikają ze znaczenia utrzymywanego w świadomości, są one w swej
istocie społeczne. Subiektywne znaczenie i intencja są doświadczane i wyrażane
językiem i w formie innych symbolicznych znaków, które są społecznie niezbęd­
ne. Nawet na poziomie fizjologicznych aktywności angażowane są intencjonalne
akty podmiotu (wykonanie takich aktywności angażuje uwewnętrznione nawyki
społeczne, jak na przykład etykietę, normy itd.). Działanie w efekcie jest całkowi­
tą właściwością „mnie” (scdf) a „mnie” ma swoją genezę w społecznej interakcji.
Odrębną kwestią jest próba wyjaśnienia relacji pomiędzy podmiotem aspo­
łecznymi systemami. Wspominany Dannefer (1999) uważa, że należy uwzględnić
trzy elementy, pomiędzy którymi występują związki współzależności. Należą do
nich: a) asymetria w zakresie bycia sprawcą (agentic asymmetry), która opisuje
relację pomiędzy naciskiem płynącym ze strony społecznych systemów i człon­
ków tych systemów a silą samego podmiotu - to wskazuje na obszar możliwo­
ści kontroli podmiotu nad rezultatami własnych działań; b) stopień kontroli dzia­
łania, tzn. jeśli wyniki działania nie są w pełni kontrolowane, wówczas nie mogą
być w pełni przewidywalne (antycypowane) - i ta okoliczność może powodować
postawienie podmiotu w sytuacji prowadzącej do wytwarzania niezamierzonych
konsekwencji własnych działań; c) konsekwencje działania, tj. jeżeli konsekwen­
cje działania nie są kontrolowane albo nie dają się przewidzieć, wówczas mogą
one też być nierozpoznawane (to oznacza, że podmiot pozostaje w stanie pewne­
go rodzaju wyobcowania).
Poza przedstawioną, można jeszcze rozważyć inne propozycje. Generalnie
wiele jest prób uporządkowania sposobu pojmowania i teorii zachowania inten­
cjonalnego. Na przykład M ascolo, Fischer i Neimcyer (1999) twierdzą, że rozu­
mienie intencjonalności i jej rozwój można zestawić w trzy kategorie:
a) ukierunkowanie na cel (intencjonalność jest definiowana jako zdolność regula­
cji działaniem ze względu na zamierzany cel albo wewnętrzną reprezentację);
Człowiek jako podm iot działający i samoregulujący - aktywistyczno-regułacyjne teorie.. 313
b) drugie podejście wynika z traktowania aktywności intencjonalnej jako
czegoś mającego naturę interpersonalną. Przy czym tutaj są różne podej­
ścia, jedno z nich utrzymuje, że dzieci nie rodzą się jako intencjonalne byty,
lecz stają się podmiotami intencjonalnymi, ponieważ społeczność traktuje je
jako intencjonalne podmioty (np. poprzez sam fakt, że matki reagują na dzieci
jako jednostki posiadające własne pragnienia, życzenia, preferencje itd.). Dru­
gie z nich utrzymuje natomiast, że dzieci są intencjonalne i intersubiektywne
od urodzenia (np. przedstawiciel tego ujęcia Trevarthen - tamże, s. 136, defi­
niuje intencjonalność jako zdolność zapoczątkowania skoordynowanych dzia­
łań które są skierowane na wyrażenie własnego specyficznego sposobu do­
świadczenia) -por. też analizy Obuchowskiego 1993; Sterna 1985.
c) podejście negujące ukierunkowanie na cel jako podstawę intencjonalności.
Na przykład Vedeler (tamże s. 136-137) uważa, że działania nie są zasadniczo
poprzedzane przez cel (gdyby tak było, już dzieci musiałyby posiadać jakieś
idee, nawet prymitywne, kierunków działań), to raczej cele wyłaniają się po­
przez rozwijanie się działań. Intencjonalność autor ten definiuje w sensie filo­
zoficznym w terminach ukierunkowania świadomości i zachowania na obiekt
(iobjecl-directedness ). Z uwagi na to, że świadomość i zachowanie są zawsze
ukierunkowane na coś, intencjonalność jest tam, gdzie występuje skupienie
uwagi i podejmowana działalność.
Wymienieni autorzy, tj. Mascolo i in. proponują natomiast, aby intencjonal­
ność traktować w kategoriach dynamicznej teorii nawyków. Nawyk to nic innego
jak system kontroli służący organizacji i ukierunkowywaniu zachowań w ramach
danego kontekstu oraz obszaru zachowań. Ludzie stosują kontrolę nad własnym
zachowaniem dzięki tworzeniu wielu systemów kontroli dynamicznej określanej
jako nawyki. Nawyk to jednostkowa zdolność do organizowania i ukierunkowy­
wania działania, myślenia, odczuwania w danym kontekście i w danym zakresie
psychologicznym. Ponadto nawyki są zorganizowane w sposób hierarchiczny, od
najniższych do najwyższych - co uzdalnia do coraz to lepszej i skuteczniejszej
organizacji zachowań (czy działań) jednostkowych. Rozwój nawyków następu­
je w ciągu całego życia, a każdy okres ma sobie specyficzne formy. Na przykład,
w okresie wczesnodziecięcym, można wymienić cztery poziomy sensomotorycz-
nej aktywności, które odpowiadają za tworzenie specyficznych nawyków. Pierw­
szy poziom, ok. 4-go miesiąca życia to sensomotoryczna aktywność - dziecko
kontroluje pojedyncze, zmienne aktywności poprzez ich ukierunkowywanie na fi­
zyczne czy społeczne obiekty; drugi poziom, ok. 7—8-go miesiąca życia to senso-
motoryczne mapowanie polegające na uczeniu się koordynacji kilku sensomoto-
rycznych aktywności —np. koordynacja chwytania i patrzenia; trzeci poziom, ok.
12-13-go miesiąca życia to poziom sensomotorycznych systemów polegający na
zdolności do wiązanie ze sobą sensomotorycznych mapowań - np. dziecko może
badać różne sposoby chwytania i patrzenia na obiekt; i wreszcie czwarty poziom
 i"

314 Psychologia osobowości Człow iek ja k o p o d m io t d zia ła ją cy i sa m o reg u lu ją cy - aktyw istyczno-regulacyjne teorie . .. 315

ok. 18-24-cgo miesiąca życia to zdolność koordynacji co najmniej dwóch senso- (np. Rotter, Bandura), teorie wyjaśniające zachowania celowe czy szeroki zestaw
molorycznych systemów w system sensomotorycznych systemów, który jest for­ teorii skoncentrowanych na regulacyjnej roli struktury „ja” (Markus, Higgins,
mą pojedynczej reprezentacji (jest to zatem poziom reprezentacji). Wicklund, Duval i inni). Nie ulega wątpliwości, żejednak samo działanie ludzkie
Jeszcze inną formę interpretacji intencji można przyjąć na bazie procesu samo- jest jakąś kluczową formą wyjaśniającą nie tylko specyfikę posiadanych jednost­
regulacji. Samorcgulaeja jest pojmowana na przykład według Scliwartza (Shapi- kowych właściwości, ale i mechanizmy kreujące te właściwości (jak np. w teorii
ro, Schwartz 2000, s. 259) jako proces, poprzez który system utrzymuje stabilność Obuchowskicgo czy w analizach z kręgu teorii fenomenologiczno-egzyslencjal-
funkcjonowania, jak i elastyczność i zdolność do zmiany w nowych sytuacjach. nej - por. analizy w: Śleszyński 1995). Adaptacja twórcza staje się nowym spoj­
Wtedy, gdy system traci równowagę, jej przywrócenie wymaga skupienia na po­ rzeniem - prowadząc do odkrywania intencjonalnych mechanizmów zachowań
nownym ustaleniu związków (cormectedness). Powyższe jest przez Schwartza uj­ i tkwiących u podstaw tej intencjonalności niepowtarzalnych dyspozycji.
mowane jako model ścieżkowy samorcgulacji (jmthway model ofself-regulalion):
uwaga (skupienie) -związek-regulacja- uporządkowanie (o/c/er)-przywrócenie
stanu. Świadome skupienie uwagi prowadzi do koneksji (związku), co z kolei po­
woduje dojście do samorcgulacji i ostatecznie do przywrócenia porządku i stanu
pożądanego. Ale chyba kluczową rzeczą w tym modelu jest intencja, jako podsta­
wa skupienia uwagi. Dlatego model należy poszerzyć włączając intencję jako wa­
runek inicjujący, a zatem układ byłby następujący: intencja - uwaga - związek
-regulacja - porządek -stan pożądany. Niemniej powstaje problem - intencja
w kierunku czego? Intencja jest ogólną właściwością całościowego systemu (tzn.
całej osoby) dlatego autor proponuje przyjęcie formuły ze słownika Webstera,
w którym definicja intencji sprowadza się do celu i kierunku w przeciwieństwie
do definicji, która podkreśla znaczenie końcowego celu (rezultatu). W odpowie­
dzi na postawione pytanie autor proponuje model „systemowej intencjonalnej
rozwagi” (Intentional System ie Mindfulness). ISM określa reguły rozwoju inten­
cji (w kategoriach mikro i makro) i procesu jego spełniania (otwarcie na bodźce,
nieoceniająca koncentracja uwagi na bodźcach) w ramach teorii samorcgulacji.

Podsumowanie

Model aktywistyczny, pierwotnie ściśle związany z pewnego typu perspekty­

wą ontologiczną, przeszedł wiele przeobrażeń. Odkrycie mechanizmów regula­
cji i samorcgulacji i skupienie na nich uwagi poszerzyło znacznie możliwości in­
terpretacyjne ludzkich działań. Współcześnie zasadniczo bardziej teoretycy i ba­
dacze koncentrują się na regulacyjnych mechanizmach kontroli samego działa­
nia oraz na właściwościach struktur poznawczych (por. analizy Kofta 1993; Ko­
fta, Doliński 2000). Wyrazem powyższego jest bardzo bogaty zasób teorii, z któ­
rych można wymienić teorie bazujące na mechanizmach uczenia społecznego

Rozdział XII
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie
ku tworzeniu własnej tożsamości w interakcji
Porządkowanie teorii osobowości bez narażenia się na niejednokrotnie pod­
stawowe błędy jest zasadniczo wyzwaniem niemożliwym do spełnienia. Każ­
da z teorii, poprzez sam (akt bycia ogólną teorią zachowania, zawiera w so­
bie elementy obecne w innych teoriach, jest też ona zawsze nawiązaniem do ze­
społu wielu nurtów teoretycznych. Prezentowany rozdział został skonstruowa­
ny według zasadniczo jednego podstawowego schematu - od „w naturze tkwią­
cych motywów (potrzeb), których jakość spełnienia odpowiada za kształt osobo­
wości ku motywom (potrzebom) spełniającym się w sposobie doświadczenia sa­
mego siebie w interakcji z innymi” . Ta zasada pozwala na interpretację osobo­
wości w kategoriach holistycznych - zrozumienie sposobu spełniania się osobo­
wości jest możliwe tylko wtedy, gdy uwzględni się jedność oraz kreującą ją za­
sadę organizacji (dążenia do zwartości, integralności —co nawiązuje do idei psy­
chologii postaci) lub w kategoriach pewnej płynności, która jest osadzona w kon-
tekstualnej jedności. Zarówno klasyczna reguła holistyczności, jak i kontekstual-
na jedność wskazują na osobowość jako itnitas inultiplex —co z kolei nawiązuje
do personalistycznych idei W. Sterna. Niemniej, reguła holistyczności sięga wy­
raźnie ku tiaktowaniu jednostki jako zwartego w swej całości organizmu —orga­
nizm stanowi jedność (nie ma możliwości podziału tej jedności na ciało i psyche)
i to, co się dzieje w jakiekolwiek części organizmu, wpływa na cały organizm.
Dlatego konieczne jest zrozumienie praw funkcjonowania takiej całości. Rezulta­
tem takiego założenia jest traktowanie osobowości jako niepodzielnej konstruk­
cji psychofizycznej (jak wskazuje Rogers, to organizm jest siedliskiem doświad­
czeń). Potraktowanie organizmu jako zorganizowanego systemu wymaga jednak
odniesienia do rodzaju dynamiki, która będzie popychała organizm w kierunku
tej zwai tej jedności. Organizacja jest bowiem stanem naturalnym —tutaj mamy do
czynienia z wyraźnym nawiązaniem do zasady dążenia do doskonałości, o której
wnioskowali psychologowie postaci. Brak organizacji (równowagi w ramach ca­
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 317
łości) uaktywnia motyw - może to być jednak jeden motyw, jedna zasada. Ta za­
sada zostaje określona jako dążenie do samorealizacji - i na niej koncentruje się
dlatego uwaga wielu teoretyków.
Przy czym, calościowość może być traktowana jako jedność kontekstualna,
a jeśli tak, to oznacza jednak odejście od tej jedynej zasady. Tak jest w przypad­
ku teorii Murraya i teorii bazujących na procesie doświadczania (teorii Herman-
sa). Można byłoby powiedzieć, że dlatego następuje przejście od naturalistyczne-
go traktowania jednostki ku traktowaniu jej jako skupiającej w sobie reprezenta­
cje sposobów oddziaływania rzeczywistości i jakości interakcji z tą rzeczywisto­
ści. Stąd też nie można przyjmować tylko jednego podstawowego motywu (zasa­
dy regulującej całością życia jednostki), jest wiele motywów, gdyż one muszą być
efektem wielu skomplikowanych nacisków płynących z kontekstu, w jakim jed­
nostka żyje i siebie w nich doświadcza. Można sądzić, że człowiek nie tyle dąży
do organizacji, ile dąży do pełniejszego rozumienia i trafniejszego doświadcza­
nia rzeczywistości zewnętrznej i wewnętrznej. Wciąż jest on jednak jednością,
w swej wielości. Zasada holistyczności oraz zasada dążenia do samorealizacji
obecne są w tych teoriach, które w wielu opracowaniach określane są jako teorie
organieystyezne (por. Mail, Lindzey 1990, s. 229-232); zasada jedności w wielo­
ści jest bardziej właściwa teoriom akcentującym charakter złożonej jedności oso­
bowości i podmiotowość jednostki. Do kręgu teorii organicystycznych będą na­
leżały teorie A. Angyala, P. Lecky’ego, A. Maslowa, C. Rogersa (pominięto tu­
taj teorię K. Goldsteina); do teorii akcentujących złożoną jedność będzie należała
teoria H. Murraya i dalej teorie akcentujące wagę podmiotu jako jednostki kreują­
cej siebie w oparciu o tworzoną własną historię i doświadczenia.
1. Naturalne dążenia - od realizacji potrzeb
ku wartościom
1.1. Główne idee A. Angyala
Andras Angyal (1902-1960) stworzył teorię, bazując na typowych dla psycholo­
gii organizmicznej założeniach. Z jednej strony jest to holistyczne traktowanie ży­
cia psychicznego (ujęcie całościowe), a z drugiej akcent na jedność, integralność
i spójność osobowości oraz jednoczący motyw. W stosunku do innych propozy­
cji tutaj istotne zdaje się wprowadzenie pojęcia biosfery, która podkreśla jedność
podmiotu i jego otoczenia (biosfera jest całością, w której można uchwycić pew­
ne aspekty czy składniki zajmujące w stosunku do siebie określone pozycje). Aby
318 Psychologia osobowości
zrozumieć osobowość, należy uwzględnić wszystkie fakty i zdarzenia, które mogą
dotyczyć jednostki - one to bowiem tworzą z podmiotem jedność i pozwalają wła­
ściwie rozpoznać indywidualność. Zdarzenia, fakty i podmiot analizowane osobno
tworzą części jednej całości i w perspektywie tej całości nabierają dopiero właści­
wego znaczenia. W systemach holistycznych odróżnialne elementy mają tylko wte­
dy jakieś znaczenie, gdy nie tyle pozostają ze sobą w jakiejś relacji, lecz gdy zajmu­
ją pewną pozycję w stosunku do siebie w tworzonej jednej całości - nie tyle relacja
do siebie się liczy, ile relacja do całości. Można rzec, że u Angyala podstawowąjest
określenie znaczenia na podstawie funkcji jaką pełni dana część w stosunku do ca­
łości. Nie tyle systemy, w których dadzą się wyróżnić pewne elementy powiązane
ze sobą jakimś relacjami, lecz ważne są holistyczne jednostki, w których elementy
są powiązane ze sobą w sposób bezpośredni (np. dwa odlegle od siebie budynki nie
muszą pozostawać ze sobą w relacji, lecz są powiązane bezpośrednio faktem znaj­
dowania się w danym mieście - one tworzą zatem elementy jednej całości). Zróżni­
cowane części w ramach całości są bardziej zindywidualizowane - indywidualiza­
cja jest jednak procesem, ma charakter rozwoju w ramach całości, prowadząc tym
samym do pojawienia się pewnych właściwości jednej całości.
Właśnie wprowadzone przez Angyala pojęcie biosfery ma oddać tę ideę ca-
lościowości. Jednostką zróżnicowaną w niej są podmiot i otoczenie pozostające
w stosunku do siebie w pewnych pozycjach. Ale zarówno jeden, jak i drugi ele­
ment całości, jest postacią czasową - tzn. osobowość jest rozległą postacią czaso­
wą osadzoną w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości (za: Arndt 1974, s. 54).
Nie da się zrozumieć jednostkowości poza całością biosfery i poza czasem (czas
to też jedność holistyczna). Zarówno podmiot (osoba), jak i otoczenie tworzą jed­
ną organizację (biosfera, jak to określa Angyal, jest królestwem lub strefą życia).
Dzięki temu, żc biosfera jest wewnętrznie zróżnicowana, możliwe jest w niej na­
pięcie, dynamika. Można powiedzieć, że podmiot (osoba, organizm) i otoczenia
to dwa główne bieguny biosfery. Podmiot (organizm) opisywany jako biegun su­
biektywny biosfery zawiera w sobie elementy, dzięki którym istnieje możliwość
zarówno sprawowania kontroli nad otoczeniem (z tego bieguna emanuje tenden­
cja do ekspansji w kierunku otoczenia, do kontroli, opanowywania czy asymila­
cji otoczenia), jak i podporządkowywania się naciskom otoczenia (z otoczenia
emanują siły wyzwalające odpowiednie jednostkowe zachowania). Te tendencje
emanujące z podmiotu są nazywane odpowiednio dążeniem do autonomii lub dą­
żeniem do homonomii. Pierwszymi objawami autonomii są zachowania eksplo­
racyjne wyrażające się poprzez naukę chodzenia, manipulowania przedmiotami
otoczenia - stopniowe zdobywanie umiejętności i wiedzy rozwija zdolności pa­
nowania nad otoczeniem. Później objawami autonomii są tego typu dążenia jako
pragnienie wyższości, osiągnięć itp. Objawami homonomii jest natomiast dąże­
nie do przystosowania się, do uczestniczenia w czymś, co jest większe, bardziej
rozlegle niż sam podmiot (jej objawami są: pragnienie miłości, uczucia religij-
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości.. 319
iie, patriotyczne, akty działania skierowane ku innym osobom). Dążenia homo-
nomiczne, jak wspomniano, są efektem sil emanujących z otoczenia. Otoczenie
bowiem (jako obiektywny biegun biosfery) zawiera takie elementy, które są poza
kontrolą podmiotu - siły emanujące z obiektywnego bieguna określane są jako
wpływy hctcronomiczne. Można powiedzieć, że całość zdarzeń zachodzących
w biosferze (jak i każdy z procesów zachodzących w częściach biosfery) jest
efektem działania autonomicznych i heferonomicznych wpływów. Angyal wpro­
wadza współczynnik opisujący stosunek wpływów autonomicznych do wpływów
heleronomicznych (stosunek a/h). W różnych okresach życia ten stosunek może
być odmienny. Wtedy, gdy człowiek jest zależny bardziej od otoczenia, znacze­
nie wpływów heteronomicznych jest większe (h>a) - dla utrzymania autonomii
wymagane są zachowania homonomiczne. Niemniej, zachowania homonomicz-
ne mogą przyjmować różne odmiany - reakcja matki na plącz dziecka jest zacho­
waniem homonomicznym, a jego źródłem są hcteronomiczne wpływy otoczenia
(dziecka jest otoczeniem). Zarówno autonomia, jak i homonomia są w stanie cią­
głego napięcia - dzięki niemu możliwy jest rozwój.
Jak wynika z powyższego, każde zdarzenie biosferyczne może być analizowa­
ne z trzech różnych punktów widzenia - z perspektywy podmiotu, który ukierun­
kowuje się na obiektywny biegun, z perspektywy obiektywnego bieguna ukierun­
kowującego się na podmiot, z perspektywy powiązanej konstelacji podmiol-olo-
czenic. Stąd dalej możliwość posługiwania się pewnymi właściwymi dla danej
perspektywy pojęciami. Patrząc od strony podmiotu, istotne będą takie pojęcia jak
popęd, pragnienie, postawa oraz aksjomat osobisty, maksyma zachowania (ak­
sjomat to podstawowe niezaprzeczalne zasady, postawy, którymi kieruje się pod­
miot i które zapewniają mniejszą lub większą zwartość zachowań - np. „wiedza
to podstawa mojego życia” ; mogą one przyjmować formę specyficznych postaw
wypływających z tej ogólnej postawy - w tym przykładzie to może być np. dąże­
nie do studiowania, czytanie interesujących książek; maksyma zachowania nato­
miast to świadomy, osobisty aksjomat). Perspektywę obiektu można z kolei ana­
lizować, posługując się pojęciami wartościowości (jakości wymagań), relewan-
cji (oznaczającej potencjalny wpływ obiektu na zachowania podmiotu w sprzyja­
jących sytuacjach) oraz pojęciem aksjomatycznej wartości (zakres wartości, któ­
re dla danej osoby są czymś niezaprzeczalnym). I wreszcie analiza z perspekty­
wy powiązanej konstelacji „podmiot - otoczenie” pozwala posługiwać się poję­
ciami napięcia i zainteresowania (napięcie to stan specyficznej relacji zaistniałej
w biosferze; zainteresowanie to napięcie uświadamiane przez podmiot) oraz go­
towości do napięcia (podmiot posiada pewną postawę, a w otoczeniu pojawia się
obiekt relewantny z tą postawą - wtedy możliwa jest gotowość do podejmowania
odpowiedniego działania).
Poza tymi trzema różnymi punktami widzenia istotne są wymiary biosfery.
One uwzględniają co prawda przede wszystkim właściwości zachowania podmiotu,
 320 Psychologia osobowości
Schemat nr 36. Biegunowa organizacja biosfery w teorii A. Angyala
Objaśnienie: linie wskazują na regiony będące pod kontrolą podmiotu lub otoczenia; stosunek a:h
■określa dominacją autonomii lub heteronomii (za: Arndt 1974, s. 255).
ale jak wiadomo te zachowania poza całością, na którą składa się drugi biegun
(otoczenie) nie miałyby żadnego znaczenia. Tendencje do autonomii i homonomii
są dwoma aspektami organizmicznej zasady kształtowania pełniejszych i więk­
szych całości. Innymi słowy, spełnianie się tych tendencji stwarza możliwość roz­
woju biosfery jednostkowej, czyli rozszerzania zakresu strefy życia jednostkowe­
go; ich spełnianie się prowadzi jednocześnie do ukształtowania egzystencji w jed­
ną spójną, doskonałą całość (dążenie do takiej spójności zdaje się być dlatego nad­
rzędnym motywem). Psychologiczna analiza dlatego wymaga uwzględnienia we­
dług Angyala trzech wymiarów - wertykalnego, progresywnego oraz poprzeczne­
go (transwersywnego). Wymiar wertykalny (lub głębi) opisuje różne poziomy
ujawniania się podstawowych dążeń. Na jednym jego biegunie znajdują się otwar­
te formy zachowań (aktualne specyficzne formy ekspresji pragnień i popędów),
a na drugim ukryte ich podstawy (najbardziej ukryte są osobiste aksjomaty) - np.
akt zachowania agresywnego u swoich podstaw może mieć aksjomat typu „świat
jest zagrażający” . Poziom otwartych form zachowań stanowi powierzchnię bios­
fery, natomiast aksjomat to rdzeń biosfery (najbardziej wewnętrzny jej element).
Powierzchnią biosferyczną motywu dążenia do autonomii mogą być zachowania
typu gromadzenie dóbr, dominacja nad innymi, aktywność, natomiast motywu dą­
żenia do homonomii angażowanie się w aktywności religijne, artystyczne, uzna­
nie innych. Drugi wymiar, progresywny, wskazuje na stopień odległości od celu
do iealizacji którego zmierza podmiot. Jest to wymiar uwzględniający aktywno­
ści czy środki wymagane do realizacji dążeń. Aby spełnić dążenia auto czy liomo-
nomiczne, człowiek podejmuje pewne strategie, posługuje się pewnymi środka­
mi. Na przykład, aby realizować zadania religijne (będące przejawem homonomii)
człowiek posługuje się pewnymi instrumentami, jak modlitwa, kontakt z przed­
stawicielami instytucji kościelnych itd. Posługiwanie się tego typu instrumentami
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości...
321
zapewnia zbliżanie się do celu - oczywiście niektóre środki są skuteczniejsze (tu­
taj następuje odkrywanie środków - instrumentów przyspieszających i opóźnia­
jących realizację celów). Ostatni poprzeczny wymiar określa stopień koordyna­
cji niezależnych aktów zachowania w szersze, bardziej zintegrowane i dzięki temu
skuteczniejsze ,jednostki” zachowania (np. zachowania, których się uczymy, są
mniej zwarte, zintegrowane niż zachowania, które są już opanowane - ruchy ma­
łego dziecka są mniej zintegrowane niż ruchy człowieka dorosłego).
Same dążenia do autonomii i homonomii charakteryzowane przy pomocy oma­
wianych trzech podstawowych wymiarów nie wyczerpują jeszcze opisu zacho­
wań jednostkowych. Angyal podkreśla bowiem jeszcze wagę tzw. dodatkowych
(pomocniczych) tendencji, które wskazują na niezbędne warunki działania tych
dwóch zasadniczych tendencji. Zadanie tych dodatkowych tendencji sprowadza się
do promowania i ułatwiania realizacji podstawowych dążeń. Należą do nich: a) po­
trzeba bezpieczeństwa (brak jej zaspokojenia prowadzi do zahamowania realizacji
autonomii i homonomii); b) potrzeba ukierunkowania (orientacji) siebie samego na
lelacje do innych i do życia (bez niej niemożliwe staje się poszerzenie obszaru kon­
troli i jednoczenie się w większe całości); c) potrzeba integracji wszystkich dążeń,
postaw i osobistych aksjomatów w realizację dalekich planów i celów (bez zaspo­
kojenia lej potrzeby nie można mówić o organizacji działań na rzecz osiągania od­
ległych zamierzeń i szerokich celów życiowych) - za: Arndt 1974, s. 171-172.
Cały rozwój przebiega wzdłuż omówionych trzech wymiarów - w zakresie
wymiaru wertykalnego podmiot rozwija głębsze potrzeby i bardziej złożone for­
my ich ekspresji; na wymiarze progresywnym rozwój polega na szybszym osią­
ganiu celów przy pomocy mniejszej liczby środków i nakładów; na wymiarze po­
przecznym rozwój oznacza większą złożoność i koordynację zachowań. Rozwój
jednostkowy to również różnicowanie się i zmiana pozycji różnych elementów
w ramach samego podmiotu - co gwarantuje asymilację nowych zdarzeń zacho­
dzących w biosfeize oraz przystosowanie do wymogów heteronomieznych oto­
czenia. Według Angyala rozwój jednostkowy w zasadniczej mierze sprowadza się
do ukształtowania pewnej całości (Gestalt), która odznacza się jednością, zróżni­
cowaniem i reintegracją. Pierwszy okres życia to rozproszona, niezróżnicowana
całość -- biosfera nie jest jasno podzielona na podmiot-otoczenie, a dziecko wła­
ściwie jest na lasce heteronomieznych sił. Stąd też osobą, z którą dziecko tworzy
homonomiczną jedność, jest matka. Dopiero wtedy, gdy ta relacja z matką prze­
biega prawidłowo, następuje drugi etap - inkorporacja osoby ojca w nową i szer­
szą ponadindywidualną całość. W tych leż okresach zróżnicowania i reintegracji
zostaje zainicjowana dualna organizacja osobowości, tj. jeśli otoczenie jest wro­
gie w stosunku do wysiłków dziecka, formuje się u niego neurotyczna organiza­
cja osobowości oparta na wątpliwościach i braku zaufania, natomiast jeśli otocze­
nie jest przyjazne i ułatwia realizację wysiłków, potrzeb dziecięcych, wyłania się
zdrowa osobowość cechująca się ufnym nastawieniem do siebie i innych.
322 Psychologia osobowości
W całości holistycznej, która tworzy podmiot (lub organizm), z czasem istot­
ne znaczenie zaczyna pełnić „mnie sym boliczne” (symholic selj), przejmując
funkcje sterujące i kontrolujące całym zachowaniem. Jest ono efektem osiąga­
nia przez podmiot zdolności symbolizowania doświadczeń związanych z samym
sobą (a szczególnie efektem ukształtowania się świadomości refleksyjnej i roz­
woju mowy). W swoim ostatecznym kształcie „mnie symboliczne” jest „koncep­
cją siebie samego” (conception ofself). Przy czym „mnie symboliczne” w istocie
jest efektem działania sił w całej biosferze (często trudno je traktować tylko jako
własność samego podmiotu). Dlatego może ono przybierać formę zniekształconą
- na co wpływ ma sposób realizacji głównych dążeń. „Mnie symboliczne” z uwa­
gi na pełnioną rolę centrum sterującego może wykluczać lub włączać w swój ob­
raz różne właściwości —np. jeśli osoba traci kontrolę nad czymś, może na po­
ziomie symbolicznym wyłączać z obszaru koncepcji siebie ten wymiar zacho­
wań; jeśli sprawuje nad czymś kontrolę, może w zakres właściwości siebie „włą­
czać” daną właściwość. To wszystko stwarza poczucie kontrolowalności i pozwa­
la realizować potrzeby autonomii i homonomii (por. Angyal 1965; Hall i Lindzey
1970, s. 316 325; Uchnast 1983, s. 58-62).
1. 2. Dążenie do spójności jako podstawowy motyw
- interpretacja P. Lecky
Dla Lecky’ego osobowość jest centralnym pojęciem i wszystkie procesy psy­
chiczne są traktowane jako jej przejawy. Najważniejszą jednostką strukturalną oso­
bowości jest wartość, rozumiana jako znaczenie przypisywane obiektom, zdarze­
niom, osobom, ideom itd. wynikające z jednostkowych potrzeb dominujących
w różnych okresach życia. Stąd też definicja osobowości jako organizacji wzajem­
nie ze sobą powiązanych wartości (idei) (P. Lecky, 1951, s. 152). Bardzo charakte­
rystyczną rzeczą jest jednak podkreślenie, że ta organizacja powiązanych ze sobą
wartości nie jest czymś obiektywnym, lecz stanowi ona efekt subiektywnych od­
czuć danego podmiotu - podmiot musi sam odczuwać zwartość, powiązanie tych
wartości. Stąd każda osoba, mając na swój sposób tworzoną jedność, musi do niej
stale docierać. Dlatego głównym motywem będzie dążenie do integracji i zharmo­
nizowania wartości w ciągle zmieniającej się rzeczywistości. Tej integracji i jed­
ności zostają niejako podporządkowane inne cele i motywy. Niemniej, zapew­
nienie integracji i jedności wymaga często zmiany w organizacji wartości -co
jest konieczne do utrzymania adekwatności reakcji na otoczenie. Zmiany te do­
konują się poprzez asymilację nowych wartości i eliminowanie wartości starych.
Najważniejszymi wartościami są jednak te, które odnoszą się do siebie samego,
tj. kim jestem, co mogę, jak odnoszę się do świata, co znaczę, itp.; wartości (lub
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 323
idee dotyczące siebie) tworzą jądro osobowości. Lecky określa je jako indywidu­
alne wartościowanie siebie samego (individual’s valuation ofhimself).
Idee doty­
czące siebie mają zarówno pozytywny, jak i negatywny charakter. Idee o pozy­
tywnym charakterze określane są jako te, które zawierają społecznie akceptowa­
ne oceny (ewaluacje), na przykład od „na ogól lubię ludzi i oni mnie lubią” do „je­
stem znaczącą osobą w swoim środowisku” . Idee o negatywnym charakterze z ko­
lei obejmują to, co wskazuje na deprecjację siebie, świadomość osobowej nieade-
kwatności w odniesieniu do różnych kwestii, jak np. „nie mam zdolności przywód­
czych” czy „jestem niewiele wart” . Idea wskazuje zatem na interpretację zdobywa­
nych przez daną osobę doświadczeń. Ta jedyność doświadczenia z perspektywy in­
dywidualności występuje właściwie od urodzenia. Początkowo osobowość jest or­
ganizacją praktycznie dwóch idei, karmienia i bezpieczeństwa (choć nie są to idee
występujące na poziomic świadomości, tak jak u osoby dorosłej). Efektem groma­
dzenia doświadczeń jest stopniowy rozwój organizacji idei, które będą w dalszym
ciągu w znacznej mierze wyznaczać sposób dystrybucji energii. Bardzo wcześnie
dziecko zaczyna różnicować własny organizm i otoczenie; idee odnoszące się do
siebie tworzą jądro rozwijającej się organizacji idei. Początki osobowości dziecka
są zdeterminowane, według opinii Lccky’ego, przez zachowania matki (lub opieku­
jących się nim osób), a zwłaszcza przez zwartość tych zachowań. Możliwość zbu­
dowania jądra osobowości dziecka cechującego się wewnętrzną zwartością bez­
względnie wymaga zwartości zachowań osób znaczących. Zmienność zachowań ze
strony matki (w sensie braku ich spójności) prowadzi bowiem do utrudnienia w roz­
woju idei i tworzy stan braku ich integracji. Najwcześniejsze idee, jak pisze Lecky,
a szczególnie te dotyczące „mnie” (self),
stanowią fundament późniejszych kryte­
riów wartościowania, według których nowe idee mają być asymilowane. Sygnałem
akceptacji idei jest zawsze sposób zachowania się znaczącej osoby - ona wzmac­
nia lub osłabia pewne idee. Natomiast zachowanie niezdecydowane (ambiwalentne)
wprowadza poczucie niestabilności z powodu pewnego napięcia, „współzawodnic­
twa” pomiędzy sprzecznymi ideami. Warunki do wewnętrznej zwartości pojawia­
ją się dopiero po zaakceptowaniu jednej idei, a odrzuceniu drugiej. W dalszym cią­
gu kształtowana przez nowe doświadczenia idea może być wtedy całkowicie zasy­
milowana, gdy będzie spójna z całą organizacją pozostałych idei, a zwłaszcza z ide­
ami odnoszącymi się do „mnie” (self).
W każdym razie, idea niespójna z organizacją pozostałych:
a) może być bezpośrednio odrzucona czy też pomijana;
b) może być traktowana jako przejściowa - co wywołuje ambiwalencję do mo­
mentu jej akceptacji lub odrzucenia;
c) jeśli nie jest możliwa do odrzucenia, może być przyczyną reorganizacji umy­
słu, eliminując idee wcześniejsze (starsze);
d) może prowadzić do bardziej lub mniej trwalej dezorganizacji (gdy nic daje się
uniknąć braku spójności (P. Lecky 1951, s. 221).
324 Psychologia osobowości
Oczywiście, w ciągu życia człowieka stale następuje reorganizacja idei; mamy
bowiem proces ciągłej asymilacji i zmiany sterowany uniwersalną dynamiczną
zasadą dążenia do jedności (striving f o r unity). Jak wynika z analiz Lecky’ego,
krytyczną rolę w wyznaczaniu zachowań pełnią jednak idee dotyczące „mnie” .
Dlatego też koncepcja siebie samego (concept o f self) jest najbardziej „wewnętrz­
ną wartością” (innermost value) i podstawą całości organizacji. Możliwość wy­
stąpienia patologii pojawia się wówczas, gdy jądro nie jest spójne wewnętrznie
lub gdy człowiek nie asymiluje i nie zmienia organizacji idei w wyniku zdobywa­
nia nowych doświadczeń. W rezultacie rodzaj wartości motywujących do aktyw­
ności będzie zależał od stopnia ich spójności z całą organizacją wartości, a szcze­
gólnie od stopnia spójności z centralną strukturą, jądrem osobowości.
1.3. Syndromy osobowości w ujęciu A. Maslowa
Propozycja Maslowa (1908 -1970) sytuuje się w linii szeroko pojętej tradycji
persona!¡stycznej - jeśli uznamy za jej główny wyraz analizę osobowości w kate­
goriach holistycznych. Jak podaje Maslow „zasadniczą cechą holistycznej analizy
osobowości jest to, że w praktyce najpierw mamy badanie wstępne czy rozumienie
całości organizmu i że później przechodzimy do badania roli, jaką nasza część ca­
łości odgrywa w organizacji i dynamice całego organizmu” (Maslow 1990, s. 389).
Holistyczna interpretacja wiąże się u Maslowa jednocześnie z jej wymiarem dyna­
micznym, przeciwstawiającym się regułom przyczynowo-skutkowym, a podkre­
ślających aspekt całościowego i aktywnego współudziału części tworzącej jedność
ludzkiej osobowości. Holistyczno-dynamiczna interpretacja tym samym pozwala
zakwalifikować teorię Maslowa do kręgu teorii organicystycznych.
Choć najbardziej znaną częścią teorii Maslowa jest jego teoria potrzeb, to jed­
nak tutaj ważna jest prezentacja osobowości. Osobowość i jej dynamiczną orga­
nizację można opisać, posługując się, zapożyczonym z medycyny, pojęciem syn­
dromu. Syndrom jest tutaj rozumiany jako zorganizowana, ustrukturalizowana
grupa wzajemnie od siebie zależnych objawów. Dlatego dalej autor definiuje syn­
drom osobowości jako „uslrukturalizowany, zorganizowany zbiór pozornie róż­
nych specyficznych jakości (zachowań, myśli, impulsów do działania, postrzeżeń
itd.), które jednak po dokładniejszym zbadaniu wykazują pewien wspólny mia­
nownik, który można różnie określić —jako podobne znaczenie dynamiczne, spo­
sób ekspresji, „posmak” , funkcję czy cel” (tamże, s. 397). Jakości tworzące syn­
drom i mające to samo źródło czy cel są wymienne, czyli identyczne w sensie dy­
namicznym - np. moczenie nocne u jednego dziecka i napady agresji u innego
mogą mieć to samo źródło i służą temu samemu celowi. Podobnie jest ze wszyst­
kimi elementami tworzącymi syndrom - grupy uczuć i zachowań zachodzą na
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości
325
siebie, zależą od siebie, tworząc jedną dynamiczną całość. Dlatego też syndrom
można również pojmować jako zorganizowany zbiór różnorodności, mający to
samo znaczenie psychologiczne. Syndrom jest całością, w której cześć ma zna­
czenie tylko jeśli pozostaje ujęta na tle całości (choć główne cechy całości można
rozpoznać też w jej części - jest to interpretacja bliska psychologii Gestalt i jed­
nocześnie w tym wymiarze różna od niej).
Syndrom jest u Maslowa ściśle związany z potrzebami - można powiedzieć
że jest on w jakiejś mierze efektem stylu spełniania się potrzeb. Na przykład'
można mówić o syndromie szacunku dla siebie samego, który stanowi zorgani­
zowaną odpowiedz na problem osiągania czy obrony szacunku dla siebie same­
go, o syndiomie bezpieczeństwa, który stanowi zorganizowaną odpowiedź orga­
nizmu na problem utraty czy zdobywania miłości innych ludzi.
A zatem, osobowość, jak można domniemywać, to organizacja syndromów
które stanowią efekt gromadzonych doświadczeń z realizacją potrzeb (jest to uję­
cie osobowości w perspektywie wymiaru czasowego - przeszłości). Trzeba jed­
nak podkieślić, że jest to w istocie pewna uproszczona forma interpretacji osobo­
wości. Struktura osobowości to nie jest bowiem tylko, jak to podk reśla autor ro­
bienie czegoś w związku z czymś” . Strukturę (organizację) osobowości należy
tez rozumieć w świetle kategorii problemów, jakie przed nią stoją, oraz tego, co
z tymi pioblemami dana jednostka o danej osobowości usiłuje zrobić. Powyższe
akcentuje wymiar dynamiczny i konieczność traktowania osobowości jako proce­
su - w kierunku stawania się sobą (samorealizacji).
Nie ulega jednak wątpliwości, że syndromy mogą być ze sobą powiązane
(Maslow dowodzi głownie związków syndromu samooceny i poczucia bezpie­
czeństwa), tworząc pewne charakterystyczne organizacje u danej jednostki. Pro­
blem związków, dominacji syndromów oraz pewnej zwartości osobowości (tzw.
koncentracji syndromów lub koncentracji subsyndromów w ramach danego syn-
dionui) prowadzi do możliwości tworzenia pewnego rodzaju klasyfikacji typolo­
gicznej -tego Maslow jednak nie prezentował w swoich opracowaniach, choć to
upodabnia go do Freuda (typy charakteru jako efekt sposobu spełniania się po­
pędu libido). 1
Kwestią odrębną jest charakterystyka dynamicznych właściwości syndromów.
Maslow zalicza do nich następujące właściwości:
wymienność (elementy syndromu są równoważne dynamicznie, tzn. dwa be­
hawioralnie rożne elementy lub symptomy mające ten sam cel, znaczenie,
niogą miec iówne prawdopodobieństwo wystąpienia);
dobrze zorganizowane syndromy mają tendencję do opierania się zmianom lub
do utrzymywania się;
dobrze zorganizowane syndromy mają tendencję do ponownego formowania
się po przebytej zmianie (jeśli zmiana występuje, ma ona najczęściej charakter
przejściowy - np. syndrom braku poczucia bezpieczeństwa związanego z do­
326 Psychologia osobowości
brami materialnymi kształtowany w dzieciństwie może utrzymywać się przez
cale życie, pomimo doświadczeń z poczuciem bezpieczeństwa);
- syndrom może wykazywać tendencję do całkowitej zmiany (nowe doświad­
czenia mogą zmienić całość syndromu - zmiany w zachowaniu mogą powo­
dować zmiany osobowości, np. syndrom niskiej samooceny może ulec zmia­
nie w kierunku poczucia własnej godności, gdy osoba doświadczy jej spełnia­
nia od osoby znaczącej);
- tendencja do wewnętrznej spójności (osoba pozbawiona poczucia bezpieczeń­
stwa ma tendencję do pełniejszego braku poczucia bezpieczeństwa - jeśli na­
wet występują elementy świadczące na rzecz poczucia bezpieczeństwa, to są
one podporządkowywane ogólnym nadrzędnym właściwościom tworzącym
jego brak);
- tendencja syndromu do osiągania skrajnego poziomu (np. osoby pozbawione
poczucia bezpieczeństwa są skłonne do osiągania skrajnego poziomu jego bra­
ku; osoby posiadające szacunek są skłonne do doświadczania szacunku w każ­
dej postaci i w każdej sytuacji aż do pewności siebie);
- tendencja syndromu do zmian pod wpływem zewnętrznych nacisków;
- poziom syndromu (wskazuje na możliwość wyróżnienia np. niskiego, prze­
ciętnego czy wysokiego poczucia bezpieczeństwa);
ekspresja syndromu jest uwarunkowana kulturowo (kultura wskazuje na do­
puszczalne formy wyrażania objawów syndromu - np. mężczyźni mogą bar­
dziej jawnie wyrażać poczucie własnej wartości niż kobiety) - za: tamże,
s. 402-411.
Możliwość ukształtowania się syndromów wiąże się z jakością zaspakajania
potrzeb; ważne jest jednak rozpoznanie mechanizmów odpowiadających za tego
typu proces. Trzeba zwrócić uwagę na jedną nadrzędną właściwość organizmu
ludzkiego, tj. dążenie do samorealizacji. Samorealizacja (lub samourzcczywist-
nienie) nie jest brakiem, czymś, czego organizm potrzebuje; jest to wewnętrzny
rozwój tego, co już jest w nim, jest to to, czym jest sam organizm. Dlatego samo­
realizacja nie może być syndromem osobowości. Syndrom jest efektem potrzeb,
których zaspokojenie wymaga warunków zewnętrznych. I dlatego, że następuje
niejako zderzenie naturalnego parcia do rozwoju i sposobu zaspokojenia potrzeb
niższych w hierarchii, możliwe staje się ukształtowanie danego typu syndromu.
Można mówić o charakterologicznych następstwach zaspokojenia potrzeb - ich
bowiem zaspokojenie uwalnia człowieka od stanów braku i pozwala realizować
potencjał indywidualny (co prowadzi do osiągania pełni osobowości, zdrowia psy­
chicznego), np. osoba doznająca miłości, zachowująca poczucie bezpieczeństwa,
jest życzliwa, zadowolona, otwarta na innych. Jak podkreśla Maslow, sfera po­
znawcza, wolicjonalno-uczuciowa, charakteru, interpersonalna w istotnej mierze
determinowane sąprzez zaspokojenie potrzeb podstawowych (tamże, s. 120 -124).
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 327
Dzięki zaspokojeniu, w sposób „swobodny” może realizować się naturalna ten­
dencja do samorealizacji. Zniewolenie przez motywację braku blokuje proces
wzrostu (który oczywiście też zależy od samej aktywności i wyborów wartości
przez podmiot). Stąd tak ważne znaczenie miało opracowanie przez Maslowa
kryteriów dojrzałej, zdrowej osobowości - można powiedzieć, że stanowią one
o możliwościach jednostki spełniającej siebie samą. Do tych kryteriów należą:
1. Wyższa efektywność percepcji rzeczywistości (osoby dojrzałe bardziej re­
alistycznie postrzegają zdarzenia i inne osoby. Ich pragnienia, życzenia czy
uczucia nie zniekształcają rzeczywistości).
2. Akceptacja siebie, innych, przyrody (co oznacza również zdolność akceptacji
siebie i innych pomimo świadomości posiadanych wad oraz słabości).
3. Spontaniczność, prostota, naturalność (dotyczy uczuć, myśli, zachowań; lu­
dzie aktualizujący siebie posiadają własny system wartości i nie akceptują
wszystkiego dlatego, że inni tak czynią).
4. Koncentracja na problemie (nastawienie zadaniowe i problemowe - a nie
koncentracja na ocenie samego siebie).
5. Dystans wobec rzeczywistości i potrzeba prywatności (dojrzałość wskazuje na
brak koniecznej obecności innych, brak obawy przed byciem w samotności).
6. Autonomia (posiadanie niezależności od otoczenia i kultury; dominacja mo­
tywacji wzrostu nad motywacją braku).
7. Ciągła świeżość ocen (dostrzeganie wielu wymiarów natury i życia; przyjem­
ność czerpana z ich stałego odkrywania, pewnego rodzaju doświadczanie eks­
tazy z przeżywania rzeczywistości).
8. Doświadczenia mistyczne (zdolność do doświadczeń szczytowych, do
uniesień).
9. Poczucie wspólnoty z innymi ludźmi, zdolność do miłości (zdolność do sym­
patii, przejawiania uczuć, identyfikacji z innymi).
10. Niepowtarzalne więzi interpersonalne (posiadanie wybranej grupy przyjaciół
i zdolność do zachowania przyjaznych nastawień, cierpliwości i uprzejmości
w stosunku do napotykanych ludzi).
11. Demokratyczna struktura charakteru (tj. tolerancyjność, szacunek bez wzglę­
du na pochodzenie, klasę społeczną, religię, wykształcenie, przekonania poli­
tyczne itd.).
12. Zdolność różnicowania środków i celów (dotyczy to postaw moralnych;
osoby samoaktualizujące się mają rozwinięte poczucie moralne - nic po­
dążają za upragnionymi celami, posługując się środkami, które są moralnie
niepoprawne).
13. Filozoficzne, niezłośliwe (bez przejawów wrogości) poczucie humoru.
14. Twórcze nastawienia (świeżość myśli, idei, działań).
15. Odporność na podporządkowanie się wzorcom kulturowym, transcendo-
wanie każdej konkretnej kultury (osoby dojrzałe akceptują kulturę w której
328 Psychologia osobowości
żyją, lecz nie podporządkowują się jej w sposób bezkrytyczny i bezwzględny,
kosztem utraty indywidualności. Powyższe nie oznacza nastawień rewolucyj­
nych w stosunku do zastanego porządku, lecz próbę zachowania pewnej nie­
zależności od kultury).
1.4. Dążenie do samorealizacji a rozwój osobowości
- interpretacja C.R. Rogersa
Wśród najbardziej znanych postaci, które z jednej strony podkreślają znacze­
nie centralnej struktury ,ja” , a z drugiej immanentnie z nią związanego dążenia
do samorealizacji, należy wymienić Carla R. Rogersa (1902-1987). Dążenie do
samorealizacji w tym przypadku oznacza zmaganie się z realizacją posiadanego
jednostkowego potencjału. Autor to zmaganie określa jako dążenie do stawania
się osobą, której cechami winny być: a) otwartość na doświadczenia (która jest
przeciwieństwem sztywności i nastawień obronnych, a wyraża się jako otwartość
na doświadczanie nowych sytuacji, nowych osób, problemów); b) zaufanie wła­
snemu organizmowi (stopniowe odkrywanie, że to, co we mnie jest godne akcep­
tacji i zaufania, może być instrumentem prowadzącym do bardziej zadowalają­
cych zachowań w danej sytuacji); c) wewnętrzne umiejscowienie wartościowania
(w miarę rozwoju następuje stopniowe różnicowanie tego, co akceptowane przez
innych, a co nie; jakie są oczekiwane standardy, istotne decyzje, wybory; to pro­
wadzi do odkrycia, że najbardziej satysfakcjonujące wybory i wartościowania
płyną z akceptacji tego, co we mnie); d) gotowość bycia w ciągłym procesie sta­
wania się (większą radość przynosi poczucie bycia w ciągłym procesie rozwoju
niż bycia produktem rozwoju) - za: Rogers 1961, s. 115-123.
W innym miejscu autor wymienia natomiast cechy, które są zbieżne z po­
wyższymi, tzw. cechy w pełni funkcjonującej osoby (realizującej siebie). Są to:
a) otwartość na doświadczenia; b) życie pełnią w każdym momencie (co jest efek­
tem wyłaniania się osobowości z gromadzonych osobistych doświadczeń); c) za­
ufanie w stosunku do własnych uczuć i impulsów (ufność w stosunku do własnej
intuicji; akceptacja własnej natury i traktowanie jej jako czegoś konstruktywnego
i godnego zaufania); d) twórcze nastawienie; e) poczucie spełnienia i osiąganego
bogactwa życiowego (co zapewnia głębszy, bardziej intymny kontakt ze światem
wewnętrznym, silniejsze i głębsze odczuwanie) —tamże , s. 183-196.
Osiągnięcie poziomu w pełni funkcjonującej osoby wymaga jednak spełnie­
nia istotnych warunków. Zrozumienie tych warunków i całego procesu prowadzą­
cego do stawania się osobą staje się jasne, gdy uchwycimy samą naturę człowie­
ka jako istoty doświadczającej (koncentracja analizy na procesie doświadczania
pozwala zaliczyć tę teorię do kręgu tzw. teorii fenomenologicznych). Dla Roger-
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 329
sa podstawowe znaczenie mają bowiem własne doświadczenia i ich interpretacja
(Rogers, 1951, s. 532). Dlatego też patrząc od strony psychologicznej, organizm
jest traktowany jako siedlisko wszystkich życiowych doświadczeń człowieka
- od urodzenia aż do śmierci. Każde doświadczenie, przynajmniej potencjalnie,
jest dostępne świadomości jednostki, a ich całość stanowi pole fenomenologicz­
ne. To pole fenomenologiczne, dostępne tylko w pełni danej osobie, jest punktem
odniesienia i wraz z aktualnie stymulującym otoczeniem zewnętrznym wyznacza
zachowanie człowieka. Fakt, że doświadczenie jest dostępne w świadomości, nie
oznacza identyczności pola fenomenologicznego z polem świadomości.
Rogers wymienia trzy kategorie doświadczeń: a) doświadczenia symbolizo­
wane (świadome, dające się zwerbalizować); b) doświadczenie niesymbolizo-
wane (niemające zbyt silnego wpływu na funkcjonowanie człowieka, często za­
chowujące charakter podprogowy, lecz mogące być przedmiotem reakcji); c) do­
świadczenia niewłaściwie symbolizowane (które są wynikiem stosowania róż­
nych taktyk zaprzeczających własnym doświadczeniom i prowadzą do nieade­
kwatnych reakcji).
Organizm będący siedliskiem wszelkich doświadczeń tworzy całość i funk­
cjonuje jako całość (Gestalt). Niemniej, dzięki postępującym doświadczeniom
w kontaktach podmiotu ze światem zewnętrznym, pierwotna jedność różnicu­
je się na zasadzie ligury i tla. Doświadczenia dotyczące „mnie, ja, siebie, ja-ty,
świat” stają się stopniowo coraz wyraźniejsze, bardziej centralne, znaczące i w y­
odrębniają się od reszty doświadczeń tworząc strukturę ,ja” . Rogers posługuje się
zmiennie określeniami „.self" oraz self-concept" i definiuje je „jako zorganizo­
waną pojęciowo, logiczną całość (Gestalt) złożoną z postrzeżeni właściwości „ja
albo mnie” oraz postrzeżeń relacji „ja” lub „mnie” do innych i różnych aspektów
życia, włącznie z wartościami towarzyszącymi tym postrzeżeniem. Self to całość,
która jest dostępna świadomości, chociaż niekoniecznie w pełni świadoma; ca­
łość płynna i zmieniająca się, ale w danym czasie stanowiąca swoistą jedność”
(za: C.R. Rogers 1959, s. 200). „Self' u Rogersa nie może być jednak traktowa­
ny jako forma fotografii; jest to proces, dynamiczna jedność stanowiąca o postę­
pującym sposobie rozumienia siebie samego, oparta na doświadczeniach z prze­
szłości, obecnych doznaniach i przyszłych oczekiwaniach. W rezultacie w zakres
„self' należy też włączyć postać „idealnego mnie” (czyli wizji czy modelu, do ja­
kiego chce zmierzać w swoim rozwoju jednostka).
Rogers uważa, że głównym dynamizmem rozwoju jest tendencja do aktuali­
zacji. Ta tendencja wypływa z natury biopsychicznej człowieka i jest formą kie­
runkowania na konstruktywne wykształcanie pozytywnych właściwości. W mia­
rę rozwoju jednostkowego funkcję sterującą i zawiadującą tą tendencją organi­
zmu do samorealizacji przejmuje jednak ,ja” . Stąd następuje swoiste zróżnicowa­
nie na „samorealizacyjną tendencję organizmu” oraz „samorealizacyjną tenden­
cję ja” . Po pojawieniu się figury (czyli „ja) w polu fenomenologicznym, ta aklu-
330 Psychologia osobowości Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 331

alizacyjna tendencja organizmu może być modyfikowana lub podlegać zakłóce­ Schemat nr 37. G raficzne ujęcie kongruencji - inkongrucncji według teorii
niom. „ Ja ” bowiem może „wyznaczać” inną linię aktualizacji odbiegającą od li­ C.R. Rogcrsa
nii wyznaczanej przez „naturę” . Kluczom do zgodności lub niezgodności tych li­
nii realizacji są sposoby symbolizowania doświadczeń. Jeśli doświadczenia orga­
Stan inkongruencji Stan kongruencji
nizmu są właściwie przez to centrum odtwarzane, wówczas linia aktualizacji nja”
i organizmu jest zgodna - kongruentna; mamy dążenie do pełni rozwoju. Czę­
sto jednak tak nie jest; organizm i „ja” podlegają znaczącym wpływom otoczenia
społecznego. Ten wpływ otoczenia społecznego jest szczególnie istotny w okre­ Obraz siebie samego
sie dzieciństwa, gdy człowiek zasadniczo ulega sposobom wartościowania po­ Ja idealne Tendencja
dawanym przez innych. Zachowanie jednak nic tyle jest zdeterminowane wprost organizmu
czynnikami natury organicznej łub kulturowej, ile (i może jedynie) percepcjązna-
czenia tych czynników, ich interpretacją (por. C.R. Rogers 1967, s. 111). W każ­
dym razie, przy akceptacji, zc strony otoczenia indywidualności człowieka, przy
zaufaniu otoczenia do „dobrych skłonności naturalnych” danej jednostki, czy­
li przy „pozytywnym szacunku” do jednostki pojawia się u niej sposobność do
rozwoju samodzielnego, zgodnego z posiadanymi doświadczeniami wartościo­
wania (linia realizacji „ja” i organizmu są zgodne). Powyższe pozwala wniosko­
wać o szczególnym znaczeniu dla samorealizacji dwóch potrzeb - potrzeby po­
zytywnego szacunku (ustosunkowania się) ze strony otoczenie i potrzeby sza­
cunku do siebie samego. Jeśli potrzeba szacunku ze strony otoczenia jest tylko
wtedy możliwa, gdy jednostka wypełnia oczekiwania tego otoczenia, wówczas
mówimy o warunkowym pozytywnym szacunku (otoczenie akceptuje osobę, je­
druga forma zbieżności (lub rozbieżności) jest efektem generowania w zakres „ja
śli spełnia ona jego oczekiwania) - taki stan rzeczy prowadzi do zamykania się na
idealnego” oczekiwań i sposobów wartościowania otoczenia, bez odniesienia do
doświadczenia własne i własne możliwości (jednostka słucha innych by zyskać
osobistych, opartych na własnych doświadczeniach oczekiwań w stosunku do sie­
uznanie i tym samym siebie samą może szanować -•czyli realizuje potrzebę sza­
bie samego. W ostateczności rozbieżność prowadzi do ukształtowania się fałszy­
cunku do siebie samego; ale, „ja” nasyca się sposobami wartościowania płyną­
wego obrazu siebie samego - jednostka będzie leż zniekształcała swoje doświad­
cymi z otoczenia, a nie z własnych organizmicznych doświadczeń). Jest to sytu­
czenia celem utrzymania tego fałszywego obrazu siebie samego. W tym tkwi
acja narażająca jednostkę na inkongrucncję, czyli rozbieżność pomiędzy tym, co
przyczyna rozwoju doświadczeń niepoprawnie symbolizowanych.
w niej prawdziwe i zgodne z jej „naturą” , a tym, co oczekiwane, lecz niezgodne
Podstawą zarówno jednej, jak i drugiej formy inkongrucncji jest wciąż sposób
z posiadanym potencjałem i doświadczeniami. Taki stan rzeczy hamuje cały roz­
ustosunkowania się otoczenia do podmiotu. Sama kongrucncja przejawia się stop­
wój osobowości, który staje się możliwy tylko przy bezwarunkowanym pozytyw­
niem zharmonizowania (zbieżności) doświadczenia, komunikacji i świadomo­
nym szacunku otoczenia do danej osoby (człowiek jest akceptowany taki, jaki jest
ści. Wysoki poziom kongruencji oznacza, że podmiot jest harmonijny w sposo­
w rzeczywistości).
bie postrzegania rzeczywistości, w sposobie jej doświadczania i wyrażania siebie
Można byłoby powiedzieć, iż relacja pomiędzy otoczeniem a podmiotem jest
w niej. Jeśli brak kongruencji odnosi się do relacji pomiędzy świadomością a do­
podstawowa dla zapewnienia warunków samorealizacji - ona bowiem ułatwia
świadczeniem, wówczas doprowadza to do uaktywnienia mechanizmów obron­
osiąganie stanu zbieżności (kongruencji) pomiędzy własnymi doświadczeniami
nych typu represja lub zaprzeczanie (osoba nic jest świadoma własnych doświad­
a oczekiwaniami. Przy czym dwie formy tej zbieżności zdają się być ważne - jed­
czeń, które wyzwalają w niej niepokój); jeśli inkongrucncja dotyczy rozbieżno­
na forma to zbieżność typu kongruencji pomiędzy „ja” i organizmem (lub po­
ści pomiędzy świadomością a komunikacją, wówczas osoba nic ujawnia swoich
między tendencjami realizacyjnymi wyznaczanymi przez „ja” i przez organizm),
autentycznych uczuć, myśli, doznań (z perspektywy zewnętrznego obserwatora
a druga forma to zbieżność typu zwartości (consislency) wewnętrznej w ramach
jest ona postrzegana jako nieuczciwa, nieautentyczna, kłamliwa). Każda z tych
,ja ” (ta zbieżność wyraża się jako zgodność „ja realnego” z „ja idealnym” ). Ta
form rozbieżności jest stanem napięcia i odczuwania wewnętrznego chaosu —gdy
 332 Psychologia osobowości Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 333

Schemat nr 38. M odel opisujący proces sainouktualizncji według teorii człowiek nie jest jej w pełni świadomy, wtedy objawia się ona jako potencjal­
C. Rogersa na podatność na wzrost stanów niepokoju (zasadniczo niepokój jest uważany za
podstawowy objaw występującego stanu napięcia). Rozwój osobowości jest bo­
wiem elektem zbieżności (kongruencji) doświadczeń osobistych i ,ja” {self). To
Kongruencja i w petni ta zbieżność prowadzi do wyzwolenia się z wewnętrznych niepokojów i napięć,
Następstwa
funkcjonująca osoba do rzeczywistej adaptacji i ustalenia indywidualnego systemu wartości identycz­
nego z systemem wartości innych, dobrze przystosowanych osób.
Powyżej przedstawiono dwa schematy opisujące stan kongruencji lub inkon-
gruencji pomiędzy „mnie organizmicznym” , ,ja idealnym” i „obrazem siebie sa­
mego” oraz ciąg następstw prowadzących do pełnego rozwoju. Pojęcie „mnie or-
ganizmiczne” w tym przypadku oznacza wszystkie aspekty świadome i nieświa­
Doświadczenia dome J a ” , a także wszystkie uczucia, pragnienia czy życzenia ignorowane lub za-
Doświadczenia oceniane przeczane w wyniku doświadczanego warunkowego pozytywnego szacunku od
oceniane zgodnie
Doświadczenie zgodnie z określonymi
z organizmicznym otoczenia (jest to całość doświadczeń związanych z ,Ja ” ) - za: Pennington 2003,
Relacje społeczne warunkami, w jakich
procesem s. 210.
może nastąpić szacunek
wartościowania
, k 4k

Darzenie Pozytywny szacunek 2. Człowiek jako istota rozumiejąca i doświadczająca

Doświadczenie bezwarunkowym tylko przy spełnieniu
Postawy rodzicielskie pozytywnym pewnych wymaganych - antycypacja podstawą osobowości
szacunkiem warunków

Teoria G eorge’a K elly’ego (1905-1966) jest często przez wielu autorów kla­
syfikowana jako teoria typowa dla kręgu psychologii humanistycznej. Argumen­
ty, które uzasadniają tego typu kwalifikację, przede wszystkim odwołują się do
akcentowania wymiarów osobistych doświadczeń. W istocie teoria ta koncentru­
Potrzeba
pozytywnego szacun- je się na mechanizmach kreowania i doświadczenia siebie oraz świata. Ludzie
Potrzeba
Ujawnianie się Se lf ku do siebie samego w oparciu o swoje doświadczenia tworzą hipotezy i przekonania, które pozwa­
pozytywnego
Wkrótce po urodzeniu lają im zrozumieć siebie i całą otaczającą rzeczywistość. Można dlatego przy­
szacunku
jąć, że ludzie są intuicyjnymi badaczami (naukowcami). Kelly negował pojęcie
Ujawnianie się Self
absolutnej, ostatecznej prawdy o rzeczywistości, uważając, że jej interpretacja
jest kwestią subiektywną, podmiotową i nikt w istocie nie ma na nią monopolu.
Swoją postawę określał dlatego mianem alternatywizmu konstruktywnego {con-
Tendencja do samoaktualizacji slructive alternativism ). To oczywiście nie oznacza arbitralności, lecz akcento­
W okresie narodzin i organizmicznego procesu wanie znaczenia doświadczeń podmiotu, z perspektywy których można dopiero
wartościowania uchwycić relację jednostkową do siebie samego i do świata zewnętrznego. Po­
nadto, alternatywizm konstruktywny zakłada możliwość modyfikacji konslruk-
tów osohistych, budowanych w oparciu o własne doświadczenia, w taki sposób,
(na podstawie: Reeve 2005, s. 4 19). aby na ich podstawie można było skuteczniej przewidywać rzeczywistość. Kel-

1 ijjfoj1'
334 Psychologia osobowości
ly przypisuje te zdolności modyfikacji posiadanym przez każdą jednostkę poten­
cjałom (w tym wymiarze teoria K e lly ’ego jest dość optymistyczna i podobnie jak
inni psychologowie humanistyczni przypisuje duże znaczenie pozytywnym ce­
chom natury ludzkiej).
Tego typu ujęcie pozwala też potraktować teorię K eIly’cgo jako prekursorycz-
nądla współczesnego postmodernizmu (postomodernizm zakłada, że rzeczywistość
jest konstruowana przez każdą osobę, społeczność i jej kulturę, a stąd żadna z inter­
pretacji rzeczywistości nie może być traktowana jako jedyna i prawdziwa).
A zatem, wszyscy ludzie są motywowani do nadania sensu rzeczywistości
w której żyją, poprzez jej zrozumienie, przewidywanie czy kontrolę. Rzeczywi­
stość staje się zawsze bardziej zrozumiała, jeśli daje się przewidywać. I właśnie to
coraz bardziej efektywne przewidywanie rzeczywistości staje się kluczowym mo­
tywem wyjaśniającym drogi rozwoju osobowości.
W każdym zachowaniu, od najbardziej prostego do najbardziej złożonego, za­
warta jest antycypacja wyniku, do jakiego dane zachowanie ma doprowadzić,
np. gdy nalewamy sok do szklanki, spodziewamy się zaspokojenia pragnie­
nia i przyjemnych doznań, gdy spotykamy przyjaciela, spodziewamy się mi­
lej rozmowy itd. Antycypacja —oczekiwanie to podstawowe i centralne pojęcie
w teorii K elly’cgo. Jeśli tak, to ten motyw będzie też odpowiadał za organizację
wszystkich procesów psychicznych. Oczywiście, aby skuteczniej przewidywać
należy pierwotnie ukształtować odpowiednie reprezentacje rzeczywistości, któ­
re w miarę rozwoju i wkraczania w nowe wymiary rzeczywistości powinny być
coraz to doskonalsze. Te reprezentacje rzeczywistości wyrastające z doświadczeń
jednostkowych stają się konstruklami osobistymi danej jednostki. Konstrukt
osobisty staje się tym samym podstawowym elementem osobowości tworzącym
pomost pomiędzy prywatnym światem jednostkowym a światem zewnętrznym.
Każdy konstrukt zawiera w sobie nic tylko subiektywną reprezentację, ale i zna­
czenie, jakie w niej zostaje zawarte. Fakt modyfikowalności konstruklów pod
wpływem nowych doświadczeń wskazuje na pogłębiającą się zdolność interpre­
tacji rzeczywistości. Konslrukty tworzą pewną mniej lub bardziej zwartą organi­
zację określaną jako osobowość. 1tak jak pojęcia abstrakcyjne zapewniają upo­
rządkowanie i opis danych, tak też i konstrukly osobiste stają się materiałem bu­
dulcowym osobowości i służą przewidywaniu zdarzeń zachodzących w rzeczy­
wistości (wewnętrznej, jak i zewnętrznej). Każdy konstrukt prawidłowo ukształ­
towany ma charakter dwubiegunowy, co oznacza, że interpretacja rzeczywistości
sprowadza się do układu dychotomicznego, który może tworzyć pewne kontinu­
um z dwiema skrajnościami, np. „uprzejme zachowania innych - nieuprzejme za­
chowania innych” . Biegun, który jest aktualnie dostępny w interpretacji zdarze­
nia, określany zostaje jako „ujawniający się biegun konslruklu” (np. myślę o da­
nej osobie, że jest bardzo towarzyska). Z kolei biegun nieaktywny w interpreta­
cji danego zdarzenia, określa się jako „ukryty” (np. choć myślę o danej osobie, że
Od spełnienia p o trzeb i d o św ia dcza n ia siebie ku tw orzeniu w łasnej tożsamości...
335
jest towarzyska, to istnieje też świadomość możliwości bycia nielowarzyskim).
Choć konslrukty mają charakter dychotomiczny (są budowane na zasadzie „zero­
jedynkowej” , „tak-nie” ), to ta dychotomia jest czymś względnym, tworząc pew­
nego rodzaju kontinuum. Na przykład, „gruby-chudy” to dychotomia; ale jeśli
dalej weźmiemy pod uwagę kategorię „gruby” to w jej ramach może być też „bar­
dziej gruby - mniej gruby” , czyli po prostu „gruby-ciiudy” , lecz w obrębie danej
klasy „grubości” . W sumie stopniowo rozczłonkowywanic prowadzi do tego, że
na coraz to niższych poziomach dokonywana dychotomia prezentuje się ostatecz­
nie jako forma kontinuum.
Poza dychotomicznością, do innych cech konstruklów należą; a) zakres ich
użyteczności (nie wszystkie, lecz tylko pewne konstrukly służą do przewidywania
danej kategorii zdarzeń, np. konstrukt „uprzejmy - nieuprzejmy” dotyczy przewi­
dywania zachowań ludzkich, nie pasuje natomiast do zachowań innych istot ży­
wych); b) przepuszczalność (na ile dany konstrukt daje się zastosować do prze­
widywania nowej kategorii zdarzeń; przepuszczalność może być traktowana jako
brak usztywnienia, elastyczność lub modyfikowalność; w jakiejś mierze ta cecha
jest zbieżna ze zjawiskiem fiksacji funkcjonalnej - czasem nie umiemy zastoso­
wać danej strategii do nowych zadań lub danego instrumentu w odmienny spo­
sób); c) wykluczalność (sprowadzenie interpretacji i przewidywań tylko do pew­
nej kategorii, z wykluczeniem innych kategorii, np. kradzież samochodu pozwa­
la tylko na kategoryzację „złodziej lub nic” bez uwzględniania tego, czy to jest
człowiek miody czy stary, czy to jest kobieta czy mężczyzna); d) konstclacyj-
ność (zdolność uruchamiania innych konslruktów bez konieczności dopływu do­
datkowych informacji, np. rejestracja zachowań w kategoriach „dobry-zly ro­
dzic ’ może automatycznie uaktywniać konslrukty „religijny—niereligijny” , „od­
powiedzialny—nieodpowiedzialny” ); c) zdaniowość-założeniowość (wskazuje na
brak dalszych wniosków wynikających z przyjęcia założenia, np. podział na pleć
„kobiela-mężczyzna” nie pociąga za sobą innych sądów, jest to swego rodzaju
stwierdzenie, orzeczenie, że ktoś należy do danej kategorii); I) przynależność do
klasy konstruklów rdzennie-osiowych lub marginalnych (konslrukty rdzenne sta­
nowią fundamentalne formy interpretacji rzeczywistości świata społecznego i sie­
bie samego; one tworzą rdzenną strukturę zapewniającą poczucie tożsamości i są
podstawą innych konstruklów; konslrukty marginalne są mniej ważne i dlatego
mogą ulegać zmianie).
Szczególnie ważnym konstruktora, co jest typowe dla niemalże wszyst­
kich teorii osobowości, jest konstrukt stanowiący o reprezentacji samego sie­
bie. K elly zakłada, że każdy podmiot posiada teorię „siebie samego” (.self-the -
ory), która tworzy organizację hierarchiczną (1955). Nadrzędnymi w niej kon-
struktami są osiowe konstrukly osobiste, pozwalające na utrzymanie własnej
tożsamości (w przeciwieństwie do łatwo modyfikowalnych konslruktów mar­
ginalnych).
336 Psychologia osobowości
Całość założeń teoretycznych Kelly ujmuje w formę tzw. podstawowych tez.
Sprowadzają się one do następujących:
-- teza o indywidualizacji (osoby różnią się między sobą sposobem strukturali-
zowania doświadczeń; każda osoba interpretuje zdarzenia i zjawiska na swój
własny sposób);
- teza o tworzeniu konstruklów (podstawą przewidywania zjawisk, zdarzeń, jest
icli powtarzalność - jest to określane jako replikacja; przy strukturalizacji na­
stępuje różnicowanie na elementy podobne i odmienne oraz nadawanie zna­
czenia zdarzeniom, zjawiskom);
- teza o zasięgu (dany konstrukt osobisty jest dogodny w antycypacji określone­
go rodzaju zjawisk czy zdarzeń - np. konstrukt przewidujący zdarzenia zwią­
zane z zachowaniem społecznym nie może służyć do przewidywania zdarzeń
odnoszących się do zjawisk przyrodniczych);
- teza o organizacji (każda jednostka we właściwy dla siebie sposób tworzy sys­
tem hierarchicznego uporządkowania posiadanych konstruklów. Podstawową
zasadą, według której następuje proces porządkowania konstruklów, jest zasa­
da „nadrzędności-podrzędności” ; konstrukty nadrzędne wyznaczają sposoby
interpretacji zdarzeń. Na przykład, dwa konstrukty „mądry—głupi” oraz „do-
bry-zły” mogą być różnie uporządkowane; jeśli w systemie nadrzędnym kon-
struktem będzie „mądry- głupi” , wówczas wszystkie zdarzenia określane jako
dobre będą jednocześnie traktowane jako mądre, a złe jako głupie; jeśli zaś
nadrzędnym konstruktem będzie „dobry-zły” , wówczas wszystkie zdarzenia
interpretowane jako mądre będą dobre, a jako glupie-złe);
- teza o dychotomizaeji (każdy konstrukt ma naturę dwubiegunową, a umiejsco­
wienie zdarzenia na którymś z biegunów zależy od kontekstu, w jakim ono wy­
stępuje - np. zdarzenie typu kradzież chleba przez głodnego może być umiej­
scowione na biegunie „zrozumiałe i dobre” ; zdarzenie kradzieży przez osobę
zaspokojoną może być umiejscowione na biegunie „niezrozumiałe i złe” );
- teza o wyborze (jednostka wybiera w określonej sytuacji taką interpretację,
która stwarza lepszą możliwość zrozumienia i przewidywania rzeczywistości;
można to też określić jako dążenie do uściślenia konstruktu);
- teza o doświadczaniu (system konstruktów zmienia się wraz ze strukturalizowa-
niem coraz to nowych doświadczeń; gdyby jednostka nie uwzględniała dowodów
trafności lub braku trafności przewidywania, jej antycypacja stawałaby się coraz to
mniej realistyczna i użyteczna. W wyniku zdobywania nowych doświadczeń na­
stępują też zmiany w uporządkowaniu i w stosunkach pomiędzy konstruktami);
- teza o modulacji-zmienności (tylko wtedy możliwa jest zmienność w syste­
mie konstruktów, gdy mamy do czynienia z przepuszczalnością konstruktów
- przepuszczalność to otwartość na nowe lbrmy interpretacji);
- teza o fragmentaryzacji (celem lepszej interpretacji rzeczywistości jednostka
może posługiwać się konstruktami, które są niezgodne ze sobą - np. interpre-
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 337
tacja sprzecznych zachowań danej osoby, raz jako przyjaznych, a drugim ra­
zem jako wrogich, może nastąpić poprzez odniesienie do odmiennych sytuacji
w jakich ta osoba się znajduje);
- teza o podobieństwie między jednostkami (stopień podobieńst wa konstruklów
osobistych dwóch osób odpowiada za stopień podobieństwa ich procesów psy­
chicznych; teza ta wskazuje na poziom możliwości wzajemnego rozumienia
się i komunikowania);
- teza o podejmowaniu roli społecznej (dana osoba może pełnić określoną rolę
społeczną w stosunku do drugiej osoby, gdy potrafi zinterpretować jej kon­
strukty osobiste; im lepsza interpretacja konstruktów osobistych drugiej oso­
by, tym lepiej wykonywana w stosunku do niej rola).
Teoria K elly’ego pozwala w nieco odmienny sposób od innych interpretować
zarówno rozwój, jak i zaburzenia zachowania. Rozwój następuje zgodnie z za­
sadą twórczego cyklu, który przyspiesza zmiany w systemie konstruktów osobi­
stych. Ten cykl rozpoczyna się poluzowaniem konstrukcji a następnie ich uści­
ślaniem i uprawomocnieniem. Poluzowanie jest podobne do szkicowania obra­
zu, które umożliwia dalsze, bardziej precyzyjne rysowanie szczegółów całego ob­
razu. To wydobywanie konkretnych elementów obrazu jest podobne do procesu
uściślania konstruktów. Przy czym, choć uściślanie jest czymś produktywnym, to
jednak nie jest ono samo w sobie twórcze. Można powiedzieć, że zarówno zbytnie
uściślanie, jak i zbytnie poluzowywanie konstruktów nie są same w sobie twór­
cze - tutaj istotne jest zachowanie pewnej równowagi (twórcza osoba musi za­
chowywać zdolność gotowości do przechodzenia od poluzowania do uściślania).
Rozwój wymaga po prostu elastyczności konstruktów (a nie ich plastyczności czy
też usztywnienia). Kryterium twórczego rozwoju jest zawsze zdolność do bar­
dziej skutecznego przewidywania zdarzeń poprzez odpowiednie posługiwanie się
i rozbudowę konstruktów osobistych.
Stąd utrata zdolności do rozwoju będzie wynikiem: a) braku zdolności struk-
turnlizowania powtarzających się w zdarzeniach elementów (jest to tzw. przy­
czyna genetyczna lub podstawowa); b) braku zdolności dostosowania konstruk­
tów do przewidywania określonego zakresu zdarzeń (co jest wynikiem zbytnie­
go poluzowania lub uściślenia konstruktu); c) braku właściwej hierarchizacji kon­
struktów oraz właściwych relacji pomiędzy konstruktami; d) braku dychotoini-
zacji, będącej z reguły rezultatem „zanurzenia” któregoś z biegunów konstruktu
(np. jeśli jednym biegunem konstruktu jest „dobrzy ludzie” , to musi również ist­
nieć drugi biegun „źli ludzie” ; zanurzenie oznacza brak dostępności do któregoś
z biegunów); e) braku właściwego wyboru konstruktów do przewidywania dane­
go rodzaju zdarzeń; I) nieuwzględniania dowodów wskazujących na nietrafność
przewidywania; g) braku przepuszczalności konstruktów; h) braku możliwości
poprawnej interpretacji konstruktów osobistych innych ludzi (jest to szczegól­
nie ważne w odniesieniu do osób znaczących); i) zawieszenia (wstrzymania - su-
iii' #*
 ♦ i » # ■ ■"""
3 3 8 Psychologia osobowości
spensji) konstruktów (zawieszenie odznacza brak dostępu do pewnego odmien­
nego sposobu interpretacji zdarzeń, sytuacji - np. osoba w sytuacji pozbawienia
pracy często nie ma dostępu do konstruktu, który otwierałby na nowe jej możli­
wości) - na podstawie: Arndt 1974; Fragcr, Fadiman 1998, s. 362-380; Hall i m.
2004, s. 411-419, Kelly 1955.
Kelly często jest traktowany jako przedstawiciel tzw. poznawczego nurtu inter­
pretacyjnego. Niemniej, dla K elly’ego człowiek to przede wszystkim istota aktyw­
na, otwarta i tworząca siebie. Little (1999), przyjmując ideę traktowania człowie­
ka jako „biernego naukowca” , dowodzi, że człowiek jest raczej naukowcem o po­
stawie selekcyjnej, która przejawia się zróżnicowanymi orientacjami i kompeten­
cjami w zakresie różnych dziedzin i obiektów. Ludzie są po prostu „specjalista­
mi” , natomiast transakcje pomiędzy jednostkami i ich kontekstem można opisać
jako „pętle specjalizacji” zawierające wzajemnie się wzbudzające elementy afek-
tywne, poznawcze i behawioralne. Można powiedzieć, że im silniejsza orientacja
afekty wna związana z daną dziedziną, tym większy stopień jej poznawczego zróż­
nicowania i integracji oraz tym większa gotowość do podejmowania zachowań
w związku z daną dziedziną. Dlatego też zrozumienie jednostki wymaga więk­
szej koncentracji na kontekście i środowisku, z jakimi dana osoba wchodzi w in­
terakcje. Kontekslualna natura orientacji specjalizacyjnej potwierdza pogląd o ak­
tywnym podmiocie tworzącym własne środowisko i wskazuje na to, że la podmio­
towość ma charakter selektywny i ogniskujący. Innymi słowy, rozwój jest efek­
tem zarówno konstruktów jednostkowych, kształtowanych w trakcie podążania
za daną dziedziną (specjalizacyjnego podążania), jak i dostępności ( affordances)
oraz ograniczeń, których źródłem są ekologiczne nisze i pierwotne obiekty, na ja­
kie narażona jest dana osoba. Koncentracja tylko na analizie osobistych konstruk­
tów jest zatem ograniczona - dopiero bowiem uwzględnienie wymiaru bycia spe­
cjalistą oznacza angażowanie się w osobiste projekty, czyli szeroki układ jednost­
kowych dominujących aktywności, które jako całość można scharakteryzować
pod kątem ich specyficzności (specjalizacji), odrębności, rzeczywistej jedyności,
dążeń. Powyższe prowadzi do poszukiwania samych właściwości osobistych pro­
jektów, poprzez które można rozpoznać specyfikę jednostki. Najczęściej analizy
Little skupiają się na następujących lematach: konstruktywizm (ocena tego, jakich
znaczących i pobudzających informacji potrzebuje jednostka), kontekstualizm
(ocena elementów stanowiących kontekst codziennego życia jednostki - informa­
cje na temat społecznych, tworzących przestrzeń życia, czy czasowych aspektów),
konotacje (projekty osobiste są aktami o charakterze intencjonalnym; są akiami
wskazującymi na znaczenia, podlegają wartościowaniom), konsyliencja (zespoły
operacji, dzięki którym można dokonać oceny i integracji różnych źródeł wpływa­
jących na rozwój i osobowość; ocenie podlegają poznawcze reprezentacje sposo­
bu myślenia o tym, co robimy, afektywne oceny reprezentacji, behawioralne akty,
poprzez które reprezentacje są realizowane, i, jeśli różne elementy otoczenia na
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 3 3 9
to pozwalają, spełniane). Dodatkowo istotne znaczenie ma ocena roli projektów
osobistych, jaką one pełnią w utrzymaniu tożsamości jednostkowej oraz poczucie
kontroli bazujące na dokładnym uchwyceniu zasobów ekosystemów i ograniczeń,
jakie one stwarzają (to wskazuje na zdolność do lepszej adaptacji).
Na przykład, z badań Little wynika, że osoby starsze (w wieku 60-90 lat)
w porównaniu z osobami młodymi i w średnim wieku, bardziej były zaangażo­
wane w projekty możliwe do zrealizowania, znaczące, skuteczne, popierane przez
innych i mniej slresogenne (tamże, s. 207).
3. Od potrzeb ku narracji - personologia H. Murraya
Murray (1893-1988) jest jedną z najbardziej znanych postaci, nawiązując
z jednej strony do tradycji myślenia klinicznego, a z drugiej do idei całościowe­
go traktowania człowieka. Pragnął on w swojej teorii połączyć - co jest bliskie
oczekiwaniom Allporta - podejście nomoletyczne i idiograficzne. Badać jednost-
lcowość w jej calościowości, a jednocześnie odkrywać ogólne prawa umożliwia­
jące porównanie ze sobą odrębnych jednostek - to cele postawione sobie przez
Murraya. Całościowe i wszechstronne ujęcie osobowości zostało określona jako
personologia. Zasady personologii dadzą się zaprezentować w formie następują­
cych tez:
- personologia to zdolność do uwzględnienia licznych i różnorodnych czynni­
ków kształtujących ludzką osobowość. Osoba jest jak „zgromadzenie mów­
ców i nacisków różnych grup” , dlatego powinna być analizowana z różnych
punktów widzenia - biologicznego, społecznego, kulturowego, historycznego.
Pakt, że tyle sil kreuje osobę, powoduje trudność w jej zrozumieniu i utrudnia
możliwości przewidywania jej zachowań;
- personologia jest złożonym, trwającym przez całe życie, nigdy niekończą­
cym się przedsięwzięciem; dlatego istotne jest uwzględnienie ludzkiego ży­
cia usytuowanego w czasie; życie jest w ciągłym procesie, jest stale rozwija­
jącym się przedsięwzięciem - personolog musi chwytać osobowość w ciągłej
jej zmienności;
personologia skupia się na drobiazgowym badaniu umysłowego życia —na
procesach świadomych i nieświadomych, łącznie z twórczością Podobnie jak
u psychoanalityków, u Murraya istotne jest badanie nieświadomych procesów.
Ale, równie istotne są procesy świadome i procesy twórcze —ludzie pomimo
wpływu na nich wielu czynników, również tworzą samych siebie;
340 Psychologia osobowości Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 341

- personologia wymaga wielodyscyplinarnego podejścia, jak i specyficznych Poza seriami, do opisu osobowości ważne jest rozpoznanie programów serii
strategii i metod badania. Murray rozwiną! ponad 20 nowych metod oceny oso­ które sti uporządkowanymi kolejno układami celów cząstkowych, odnoszącymi
bowości, wśród których najbardziej znaną jest Test Apercepcji Tematycznej; się do przyszłości.
- personologia uwzględnia zarówno aktualne, jak i przeszłe zdarzenia, elementy 1 wreszcie istotne pozostają tzw. rozkłady czasowe, będące formą uporząd­
fikcyjne, jak i mitologiczne, specyficzne ludzkie kompleksy; kowania czasowego wyznaczonych sobie celów. Rozkłady czasowe pozwalają li­
- personologia obejmuje szeroki zakres problemów, od specyficznych konkret­ kwidować powstające napięcia pomiędzy rywalizującymi potrzebami, czy obiek­
nych działań do wartości ludzkich i problemów globalnych (w jakich człowiek tami, które są celami jednostkowych zachowań. Poniżej w tabeli zaprezentowano
uczestniczy, jak np. problem wojny) - za: McAdams 2006, s. 491-493. przykłady omawianych pojęć.
Powyższe tezy wskazują na obszar zagadnień, który uwzględnia personologia.
Definicja osobowości u Muraya nie jest jednak jednoznaczna - można podać tyl­ Tabela nr 24. Podstawowe jednostki opisu zachowań według H. Murraya
ko podstawowe założenia, jakie ten autor sformułował, chcąc uchwycić to poję­
cie. Po pierwsze, osobowość jest abstrakcją sformułowaną przez teoretyka, a nie
Jednostka analizy Opis Przykład
opisem zachowania się jednostki; po drugie, osobowość jednostki odnosi się do
wielu zdarzeń, które obejmują cale jednostkowe życie (historia osobowości to Przebiegi: zewnętrzne Czasowo określona Przebieg zewnętrzny:
osobowość); po trzecie, osobowość obejmuje zarówno stale i powtarzalne, jak i wewnętrzne sekwencja zachowań rozmowa z bratem o rodzinie;
(przyjmująca postać przebieg wewnętrzny
i nowe i jedyne w swoim rodzaju elementy zachowania; po czwarte, osobowość
interakcji), mająca swój - marzenie o własnym
jest tym, co organizuje i kieruje zachowaniem jednostki - przejawia się to w roz­
początek i koniec oraz mieszkaniu
wiązywaniu konfliktów, przezwyciężaniu ograniczeń, zaspokajaniu potrzeb, pla­ specyficzne znaczenie
nowaniu celów; po piąte, osobowość jest zlokalizowana w mózgu (nie ma mózgu, Serie Liczne przebiegi powiązane Wychowywanie się
nie ma osobowości) - za: Hall i in. 2004, s. 238. ze sobą w pewien sposób w danej rodzinie, przyjaźń,
Dwa aspekty opisu osobowości są u Murraya istotne - strukturalny i dyna­ i występujące w dłuższym małżeństwo
miczny. Strukturę osobowości można jednak również opisywać dwojako. Pierw­ okresie czasu
sza linia, to analiza osobowości z perspektywy zewnętrznego obserwatora, a dru­ Programy serii Planowane serie Planowane małżeństwo
ga to analiza osobowości od strony komponentów, które mogą o niej stanowić. podejmowanych na rzecz z daną osobą, bycie
realizacji jakiegoś celu wykształconym w danym
Pierwsza linia analizy jest próbą opisu tego, co się jawi w ludzkim zachowa­
zachowań kierunku i na danym
niu i co pozwala wnioskować na podstawie jego powtarzalności i specyfiki o we­
poziomie
wnętrznej organizacji. W tej analizie kluczowe znaczenie mają takie pojęcia jak Rozkłady czasowe Rozłożone w czasie cele Najpierw uzyskać
przebiegi, serie, programy serii i rozkłady czasowe. Są to jednostki opisu dynami­ cząstkowe pozwalające wykształcenie, potem zdobyć
ki zachowań jednostkowych. zrealizować cele zasadnicze pracę, aby osiągnąć cel
Przebieg stanowi podstawowe dane dla psychologa i oznacza interakcje typu planowanego małżeństwa z
„podmiot-obiekt” lub „podmiot podmiot” mające swój czas trwania i swoją spe­ wybraną osobą
cyfikę. Przebieg może mieć charakter zewnętrzny (wtedy są to interakcje typu Źródło: opracowanie własne.
„podmiot- obiekt” ), jak na przykład jakość relacji z bratem lub charakter we­
wnętrzny (wtedy są to interakcje typu „podmiol-podmiot” ). Przebiegi o charak­ Analiza struktury osobowości może również przyjmować charakter opisu jej
terze zewnętrznym mają dwa elementy - subiektywny aspekt doznaniowy oraz komponentów (systemów). Przy czym, Murray opisuje często strukturę osobowo­
obiektywny aspekt zachowaniowy. ści, odwołując się do przyjętego przez Freuda podziału na id, ego i superego. Id jest
Przebiegi nie pozostają od siebie oddzielone, tworzą one często pewne łań­ magazynem energii, źródłem pierwotnych impulsów, choć w odróżnieniu od uję­
cuchy, gdzie rozpoznanie specyfiki danego przebiegu jest możliwe tylko wtedy, cia Freuda id jest leż źródłem impulsów akceptowanych przez ego i społeczeństwo
gdy rozpozna się inne, wcześniejsze przebiegi, mające związek z analizowanym. (mogą to bowiem być impulsy popychające do złego i do dobrego). Ego nie tylko
Dlatego przebiegi tworzą s e r ie - jest to zorganizowana kierunkowo, nieciągła se­ ma tłumić i przekształcać energię id na formy aprobowane, ale przede wszystkim
kwencja przebiegów. ma ono umiejętnie kierować energią popędową - tym samym jest ono organizato­
 i Jf t '
342 Psychologia osobowości
rem i strukturą integrującą zachowania jednostkowe. Superego jest reprezentantem
kultury i społeczności, lecz rozwija się warstwami od prymitywnych reprezentacji
do racjonalnego uporządkowania zasad (dlatego w ramach superego mogą istnieć
konflikty). Z superego ściśle jest powiązane ego idealne jako zbiór osobistych ambi­
cji, oczekiwań itp. Ego idealne może być oddzielone od superego - wtedy jednostka
może aspirować do osiągania mistrzostwa bez liczenia się z wymaganiami .społecz­
nymi (np. Leo zawodowiec morderca). Jeśli jednak mamy do czynienia z harmo­
nią pomiędzy ego idealnym i superego, wówczas jednostka realizuje aspiracje, li­
cząc się z wymogami otoczenia. Z kolei przy dominacji superego nad ego idealnym
może następować rezygnacja z własnych aspiracji i nastawienie na realizację warto­
ści społecznych (np. poświęcenie swojego życia jakiejś idei społecznej).
Uwzględniając inne kryterium podziału, do komponentów strukturalnych osobo­
wości można zaliczyć: potrzeby psychiczne, wewnętrzne czynniki oraz ogólne ce­
chy osobowości (za: Siek 1993, s. 86-98). Potrzeba jest „konslruktem (pojęciem hi­
potetycznym) opisującym pewną silę w regionie mózgu, która organizuje percepcję,
apcrccpcję, myślenie, dążenia i działanie w taki sposób, aby przekształcić w pew­
nym kierunku niezadawalającą sytuację” (za: Hall i in. 2004, s. 243). Jest ona wy­
zwalana przez pewne naciski (presje) i stanowi podstawę dynamiki osobowości.
Do wewnętrznych czynników należą natomiast: ideał siebie, narcyzm (jest to
zespól objawów składających się na miłość do siebie samego, jak np. litowanie się
nad sobą, wrażliwość na opinię o sobie, skupienie na sobie, egocentryzm), super­
ego, a w tym superego zintegrowane (gotowość do działania zgodnie z wymaga­
niami etycznymi i ideałami jednostkowymi) oraz superego w konflikcie (co ujaw­
nia się jako m.in. poczucie winy, nieokreślony lęk, natrętne myśli).
Do ogólnych cech osobowości Murray zalicza dwie grupy właściwości:
1. Grupa pierwsza to: niepokój (sprowadzony do reakcji lękowych przed moż­
liwością zagrożenia fizycznego, przed możliwością zagrożenia płynącego od
innych ludzi oraz możliwością utraty własnej wartości), twórczość (jest to za­
równo potrzeba, jak i postawa), emocjonalność (wyraża się w częstotliwości,
sile i trwałości ujawniania różnych uczuć), wytrwałość (możność podtrzymy­
wania działania przez dłuższy czas —np. wytrwałość w pracy), intensywność
(obok wytrwałości jest to cecha opisująca energię życiową jednostki a wyraża
się ona w sile podejmowanych działań, w ich wigorze).
2. Grupa druga to: zborność lub niezborność zachowania (zborność wskazuje na
integrację różnych sfer zachowania, jak np. zborność mowy, koordynacja psy­
choruchowa, zborność działania --co prowadzi do uporządkowania, harmonij­
nej organizacji), egzokateksja - endokateksja (nastawienie na działania prak­
tyczne, adaptację lub zainteresowanie własnym życiem psychicznym, kwestia­
mi intelektualnymi, światem idei, symboli), impulsywność lub rozwaga (ten­
dencja do szybkiego reagowania lub hamowanie spontanicznych impulsów),
projekcyjność - obiektywizm (przypisywanie swoich pragnień, postaw, niepo­
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 343
kojów innym ludziom, czyli egocentryczne nastawienie w percepcji i myśle­
niu lub kierowanie się ocenami bezstronnymi, obiektywnymi ocenami), rady­
kalizm - konserwatyzm (postawa uczuciowa, nastawienie na zmiany, odrzuce­
nie dotychczasowych norm, tradycji ild. lub postawa zachowawcza w stosunku
do wszystkiego, co nowe, oryginalne), sztywność - zmienność schematów re­
agowania (niska elastyczność lub tendencja do zmienności zachowań).
Tak szeroko potraktowany opis struktury osobowości staje się podstawą możli­
wości pogłębionej analizy osobowości oraz możliwości porównania jednostek po­
między sobą. Nie ulega wątpliwości, że teoria Murraya jest bardziej znana w swo­
im wymiarze dynamicznym. Podstawowe pojęcia pozwalające dokonać analizy dy­
namiki osobowości, a tym samym zrozumieć jej komponenty strukturalne, to po­
trzeby, presje, tematy, integraty potrzeb czy też wartości i wektory. Jak podkre­
śla Murray, o istnieniu potrzeby można wnioskować na podstawie wielu objawów
-jak np. końcowy rezultat zachowania, koncentracja uwagi na pewnych katego­
riach obiektów, wyrażanie określonych emocji. Biorąc pod uwagę wiele tego typu
kryteriów, autor omawianej teorii dokonał klasyfikacji potrzeb:
- potrzeby pierwotne lub wiscerogennc (związane ze specyficznymi procesami
organicznymi - np. potrzeba powietrza, wody, seksualna) oraz potrzeby wtór­
ne lub psychogenne (przypuszczalnie wywodzące się z potrzeb pierwotnych,
niemąjące swoich specyficznych podstaw organicznych, jak np. potrzeba osią­
gnięć, uznania);
- potrzeby jawne (zewnętrzne, wyrażane w sposób bezpośredni często w formie
aktywności motorycznej) oraz potrzeby ukryte (należące raczej do świata fan­
tazji lub wyrażające się poprzez marzenia, których ekspresja jest zahamowana
w wyniku działania nacisków superego);
- potrzeby skoncentrowane (związane z ograniczoną klasą obiektów) i rozlane
(zgeneralizowane, przejawiające się lub związane z szeroką klasą obiektów);
- potrzeby proaklywne (zdeterminowane wewnętrznie, przez stany podmiotu)
i reaktywne (wzbudzane w odpowiedzi na zdarzenia zewnętrzne);
- potrzeby aktywności (np. potrzeba widzenia, słyszenia), potrzeby formy (ten­
dencje do wykonywania pewnych czynności dla nich samych), potrzeby skon­
centrowane na wyniku (prowadzące do jakiegoś pożądanego stanu - np. po­
trzeba skuteczności) - za: Hall i in. 2004, s. 243-246.
Z potrzebami ściśle związane są presje oraz wartości i wektory. Presja jest pew­
nego rodzaju formą nacisku płynącego z otoczenia, która może uaktywnić danego ro­
dzaju potrzebę. „Presja obiektu jest tym, co może on zrobić podmiotowi lub dla pod­
miotu - zdolnością obiektu do wpływania w ten lub inny sposób na powodzenie pod­
miotu” (tamże, s. 248). Przy tym można wymienić presje typu alfa (rzeczywiste wła­
ściwości obiektów wyzwalające potrzeby) oraz presje typu beta (właściwości, któ-
344 Psychologia osobowości
Schemat nr 39. Relacja pomiędzy dynam icznymi elementami osobowości
według H. Murraya
Źródło: opracowanie własne.
re dana osoba przypisuje obiektom, a które nie istnieją w rzeczywistości). Pomiędzy
presjami a potrzebami istnieje silny związek —zasadniczo pewne presje wyzwalają
sobie właściwe potrzeby, a dzięki powtarzalności relacji pomiędzy danymi rodzajami
presji i potrzebami konstytuują się różnego rodzaju tematy. Na przykład, dla potrze­
by agresywności presjami mogą być atak słowny, ośmieszanie, zabranianie czegoś;
dla potrzeby ekshibicjonizmu obecność publiczności, dla potrzeby bezpieczeństwa
czyjeś agresywne zachowanie (por. Siek 1983, s. 205-206). Temat jest zatem inte­
rakcją pomiędzy presją a potrzebą. Szczególne znaczenie dla zrozumienia indywidu­
alności mają tzw. tematy jednostkowe, które wywodzą się z okresu doświadczeń nie­
mowlęcych - mają one zasadniczo charakter nieświadomy i mogą odgrywać istotną
rolę w późniejszym życiu. Te tematy powstają w wyniku połączenia ze sobą dominu­
jących potrzeb w tym okresie z presją, na klórąjednostka była wystawiona.
Poza tematami jednostkowymi dla zrozumienia zachowań bardzo istotne zna­
czenie mają tzw. integraty potrzeb. Intégrât potrzeby oznacza wiązanie specyficz­
nych obiektów z pewnymi potrzebami oraz ze specyficznymi formami reagowania
na dane obiekty (jest to „potrzeba” pewnego rodzaju interakcji z pewnego rodzaju
osobą lub obiektem). On zdaje się być potem istotnym elementem odpowiadającym
za powstawanie kompleksów (o kompleksie mówimy wtedy, gdy doświadczenia
niemowlęce mają wyraźny i rozległy wpływ na późniejsze zachowania).
Relacje pomiędzy potrzebami i presjami stanowią też istotny czynnik umoż­
liwiający lepsze lub gorsze przystosowanie się do otoczenia (chodzi tutaj szcze­
gólnie o pewnego rodzaju proporcję lub komplementarność pomiędzy potrzeba­
mi a presjami - np. zgodność typu presja w środowisku pracy i potrzeba podpo­
rządkowania się jej wymogom).
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 345
Poza powyższymi pojęciami wyjaśniającymi zachowania pozostają wartości
j wektory. Jak podkreślał Murray potrzeby działają zawsze w służbie jakiejś war­
tości, natomiast wektory oznaczają kierunki podejmowanej aktywności na rzecz
osiągania danych wartości. Tak więc wartościami mogą być ciało (zdrowie), wła­
dza, wiedza, ideologia, afiliacja, forma estetyczna, natomiast wektory to na przy­
kład odrzucanie, przyjmowanie, konstruowanie, podtrzymywanie, niszczenie,
obrona. Wektory, wartości, potrzeby i presje tworzą właściwą danej jednostce or­
ganizację, która pozwala zrozumieć jej zachowania (rejestrowane w postaci prze­
biegów, serii czy programów serii).
4. Biograficzne i narracyjne podstawy osobowości
- konsekwencje teorii H. Murraya
Nie ulega wątpliwości, że teoria Murraya stała się inspiracją dla wiele analiz
o charakterze całościowym i kazuistycznym. Powołana przez samego Murraya
grupa, jak ją określał - diagnostyczne konsylium, przeprowadzała wiele badań
nad jednostkowymi przypadkami. Te badania typowe dla ducha personologii na­
leżałoby chyba traktować jako początki nowej jakościowo metodologii - zwrotu
w kierunku psychobiografii, hermeneutyki i wreszcie technik narracyjnych. Trud­
no było nie dostrzec słabych stron metodologicznych —szczególnie dokuczliwe
stała się trafność oceny przypadków. Ona wymaga pewnej zwartości wewnętrz­
nej (zachowania, rejestrowane zdarzenia dotyczące jednostki należy powiązać,
tworząc jeden logicznie zwarty opis). Dążenie do zachowania zwartości prowa­
dzi jednocześnie do błędów interpretacyjnych (poprzez pomijanie lub obniżanie
znaczenia elementów, które mogą wyjaśniać zachowania jednostkowe, ale które
psują obraz zwartości opisu sylwetki osobowości). Dlatego często posługiwano
się taktyką porównywania danej interpretacji z. wzorcowym planem (paltern-mat-
ching plon). Na przykład, chcąc opisać sylwetkę osobowości i zdiagnozować ją
jako obciążoną kompleksem XY, należy porównać właściwości jej zachowania
z teoretycznym obrazem typowym dla tego kompleksu. Pewnie, że tego typu ana­
liza na tyle zapewnia zwartość wewnętrzną, na ile sama teoria jest trafna. Dlatego
często niezbędna jest zewnętrzna trafność - porównanie z zachowaniami innych
osób i ustalenie jakiejś matrycy, do której można by łoby odnieść wyniki pojedyn­
czych analiz (stąd tak często krytykuje się wartość studium przypadku, wskazując
na wyższość badań eksperymentalnych oraz korelacyjno-regresyjnych). Jest to
ciągłe zmaganie się zwolenników i przeciwników podejścia idiograłicznego.
I. ! «Il* I
346 Psychologia osobowości
Bromley (za: McAdams 2006, s. 498) wskazuje na sześć zasad, którymi winien
się kierować badacz studium przypadku: a) badacz winien zgodnie z prawdą reje­
strować życiowe zdarzenia danej osoby i ich okoliczności oraz dokładnie rejestrować
wszelkie szczegóły z tym związane; b) winien określić wyraźnie cele i zamierzenia;
c) analiza studium przypadku winna uwzględniać ocenę zakresu, w jakim ustalone
cele i zamierzenia mogą być osiągnięte; d) jeśli wymagana jest głęboka analiza zna­
czeń emocjonalnych przypisywanych przez podmiot różnym wymiarom rzeczywi­
stości, wówczas musi ona być przeprowadzana przez znawcę relacji personalnych; e)
podmiot winien być analizowany w kontekście specyficznych wymiarów historycz­
nych, społecznych i symbolicznych, w jakim przyszło mu żyć; 1) sprawozdanie win­
no być pisane wyraźnym, poprawnym językiem w obiektywnej formie z uwzględ­
nieniem standardów wymaganych przy argumentowaniu czy dowodzeniu.
Można sądzić, żc analizy i metodologia zapoczątkowana przez Murraya, sta­
nowią o rozwoju współczesnego podejścia psychobiograłieznego i narracyjnego.
Oczywiście, nie jest to tylko efekt pracy Murraya, ale jeszcze wcześniejszych ana­
liz Freuda, który w istocie jako jeden z pierwszych stosował analizę psychobio-
graficzną. Psychobiografię można określić jako systematyczne stosowanie psy­
chologicznej teorii (zwłaszcza teorii osobowości) do przekształcenia życia w ka­
tegorie zwartego i wyjaśniającego je opowiadania (McAdams 2006, s. 503). Psy-
chobiografia pozwala ująć życie jednostkowe w ramy opowiadania, w którym
daje się odczytać główne wątki i wyjaśnić specyfikę osobowości jednostkowej.
Alexander (za: Pennigton 2003, s. 243) opracował dziewięć podstawowych
wytycznych, którymi powinno się kierować przy stosowaniu tej metody. Należą
do nich:
- prymarność (znaczenie wczesnych doświadczeń z dzieciństwa lub to, co staje
się kluczowe dla przyszłego życia);
- częstotliwość (częstość występowania psychologicznie znaczących zdarzeń
lub zachowań);
- niepowtarzalność (wyróżniające się lub niezwykłe zdarzenia, zachowania
itd.);
- negacja (występuje wtedy, gdy osoba wyraźnie zaprzecza temu, co dla innych
jest prawdziwe lub przekształca reakcje na przeciwne);
- podkreślanie (wyolbrzymianie, nadmierne akcentowanie zdarzeń lub zacho­
wań);
- pomijanie (luka lub brak wiedzy o okresie lub jakichś szczególnych wymia­
rach jednostkowego życia);
- błąd albo zniekształcenie (pewne aspekty życia lub opowiadania nie są zwarte
lub logiczne);
- izolacja (pewne aspekty życia jednostkowego nie są dopasowane do pozosta­
łych lub wyróżniane jako oddzielne od pozostałych);
niepelność (zdarzenie lub zachowanie czy myślenie wydaje się niepełne).
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 347
Nie ulega wątpliwości, że analiza psychobiograficzna może być obciążona
wieloma błędami, stąd budzi ona wiele zastrzeżeń - m.in. wskazuje się na błędne
przekonania o roli doświadczeń dziecięcych, przypadkowość (akcent na zdarze­
nia kluczowe, traumatyczne z pominięciem faktu, że życie tworzy pewną całość),
lekceważenie wymiaru społecznego i historycznego istotnie kształtującego oso­
bowość, nadmierny akcent na wymiar patologii (życie jest nasycone zarówno sła­
bościami, jak i mocnymi stronami - akcentuje się głównie słabości), skłonność do
rekonstrukcji (wyjaśnianie osobowości i zachowań poprzez uznanie za kryterial-
ne konstruklów teoretycznych - np. jeśli osoba dorosła ma tendencje do zachowań
obsesyjno-kompulsywnych to jej przyczyn poszukuje się w okresie analnym).
Być może z powodu tych słabości bardziej obiecująca jest metoda narracji.
W swej naturze ludzka umyslowość ma skłonność do autorskich opowiadań
- czego świadectwem jest pisanie pamiętników, układanie mitów, legend, bajek itd.
Opowiadania są często podstawowym sposobem wyrażania i organizacji różnych
rodzajów informacji. Współczesne analizy wskazują na to, że ludzki mózg kon­
struuje doświadczenia w kategoriach narracyjnych (McAdams 2006, s. 391). Ludz­
ka świadomość ukierunkowuje często na przyjmowanie pozycji narratora, na co
już wcześniej wskazywali zarówno James (strumień świadomości oraz możliwo­
ści jego kierowania na różne wersje „mnie” ), jak i psychoanalitycy. Powyższe zna­
lazło swoje odbicie we współczesnych teoriach, z których warto wymienić teorię H.
Hermansa. Również J. Bruner uważał, że ludzie interpretują własne doświadczenia
w kategoriach opowiadań. Podkreśla! on, że ludzie starają się zrozumieć rzeczywi­
stość, posługując się dwoma sposobami - paradygmatycznym sposobem myślenia
(rozumienie doświadczeń w kategoriach logicznie uporządkowanych, popartych
dowodami i empiryczną obserwacją zdarzeń - co pozwala przewidywać i kontro­
lować rzeczywistość) oraz kontrastującym z nim, narracyjnym sposobem myślenia
(skupionym na opowiadaniach, które same w sobie mówią o zmienności ludzkich
zamierzeń i nie muszą być wyjaśniane w kategoriach logicznych przyczyn -jego
cechą jest wyjaśnianie zdarzeń w kategoriach ludzkich pragnień, potrzeb, celów).
Wydaje się, że obok Hermansa, ważnymi przedstawicielami akcentującymi
rolę narracji są S. Tomkins oraz D.P. McAdams.
Tomkins znany jest ze swojej teorii emocji mimicznego sprzężenia zwrotnego
(Tomkins 1963, 1984; szerszy opis patrz: Gasiul 2002 b, s. 100-—107 oraz 129-130).
Emocje (afekty) są podstawowymi czynnikami motywujący mi ludzkie zachowania.
Jednak dla opisu osobowości ważne stają się leż sceny i skrypty. Tomkins traktu­
je jednostkę jako dramatopisarza, który tworzy osobisty dramat od najwcześniej­
szych okresów własnego życia. I podobnie jak sztuka składa się ze scen i ich cią­
gów, lak jest też z ludzkim życiem. Scena wskazuje na pamięć specyficznego zda­
rzenia, w którym występuje przynajmniej jedno uczucie i jeden obiekt, ku któremu
to uczucie jest kierowane. Dlatego każda scena jest pewnego rodzaju zorganizowa­
ną całością, która obejmuje osoby, miejsce, czas, działania i uczucia (za: McAdams
348 Psychologia osobowości
2006, s. 402). Pewne rodzaje scen mogą się powtarzać, pewne rodzaje mogą się łą­
czyć ze sobą, tworząc zespoły. Budując swoją historię, jednostka posługuje się pew­
nymi regułami, formami interpretacji, które umożliwiają porządkowanie scen, ich
łączenie, odróżnianie ild. Te reguły zostają określone jako skrypty.
Skrypt umożliwia nadanie znaczenia różnym scenom i ich powiązanie. Inny­
mi słowy, skrypt to zespół zasad interpretacji scen, zasad ich tworzenia, uwydat­
niania, izolowania danych scen od innych itd. Tym samym scenom można nada­
wać różne znaczenie, można je różnie kategoryzować. Tomkins wskazuje na za­
sadność wyróżnienia scen krótkotrwałych (epizody życiowe) i długotrwałych,
które mają podstawowe znaczenie psychologiczne w życiu jednostkowym. Psy­
chologiczne znaczenie wynika z łączenia scen w sensowny wzorzec (aby to uczy­
nić, należy uwzględnić podobieństwa i różnice pomiędzy różnymi scenami).
Sceny właściwie są ze sobą wiązane w oparciu o reguły afeklywne —sce­
ny, w których pojawiają się uczucia negatywne, najczęściej są traktowane jako
podobne (np. doznawane uczucie poniżenia w sytuacji relacji z nauczycielem
i w sytuacji relacji z przełożonym w pracy), natomiast sceny, w których poja­
wiają się uczucia pozytywne, najczęściej traktowane są jako różne (tzw. wiąza­
nie w oparciu o zasadę ich wariantów). Podobieństwo prowadzi często do kumu­
lowania się negatywnych uczuć i do trudności dostrzeżenia w pojedynczych sce­
nach ich pozytywnych aspektów.
Z kolei skrypty, czyli reguły interpretacji scen, też nasycone są wymiarem kli­
matu emocjonalnego. Tomkins wyróżnia dwa rodzaje skryptów —typu zaangażo­
wania oraz. typu nuklearnego (jądrowego). W skrypcie typu zaangażowania osoba
łączy siebie z programem lub celem życia, który ma wartość nagradzającą (zdolną
wyzwolić intensywne pozytywne uczucia). Tego typu skrypty wynikają z wcze­
śniej doświadczanych afektywnie pozytywnych zdarzeń zachodzących w różnych
scenach życiowych (np. nagradzane akceptacją rodziców działania danego typu).
Skrypty nuklearne natomiast powstają na bazie doświadczeń nasyconych ambi­
walentnymi i konfliktowymi uczuciami. Nuklearny skrypt zaczyna się od nukle-
ranej sceny, w swoim klimacie uczuciowo pozytywnej, lecz w końcowym rezul­
tacie przekształcającej się na uczuciowo negatywną (np. zapowiadająca się eks­
cytująco relacja z inną osobą może przerodzić się w stan zagubienia uczuciowe­
go, konfliktu lub inaczej).
Odnosi się nieodparte wrażenie, że interpretacja Tomkinsa jest zubożoną for­
mą interpretacji prezentowanych przez psychoanalityków —szczególnie Adlera,
choć i w znacznej mierze stylu interpretacji prezentowanych przez wielu psycho­
analityków. Nie sądzę jednak, aby można było traktować propozycję Tomkinsa
jako teorię osobowości (ma ona zbyt ograniczony zakres i nie spełnia warunków
stawianych teoriom osobowości).
Przedstawicielem podejścia narracyjnego jest również Dan P. McAdams
(2006). Wprowadza on pojęcie narracyjnej tożsamości, która jest zinlernalizo-
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 349
wanym i rozwijającym się opowiadaniem o sobie samym, jakie dana osoba świa­
domie i nieświadomie konstruuje, chcąc powiązać ze sobą różne aspekty siebie
(McAdams 2006, s. 405). Narracyjna tożsamość, stanowiąc specyficzną organiza­
cję pamięci biograficznej, pozwala nadać życiu jednostkowemu charakter jedno­
ści, celowości i znaczenia. W okresie dorastania jednostki po raz pierwszy zaczy­
nają rozpoznawać własne cele i znaczenia - co wynika z pojawiających zdolno­
ści do myślenia abstrakcyjnego. W tym to okresie człowiek odkrywa nowe moż­
liwości co do własnej przyszłości i dlatego działa jednocześnie jako historyk ana­
lizujący własną przeszłość oraz jako swego rodzaju prorok przewidujący własną
przyszłość. Wielu badaczy wskazuje na to, że ten okres jest krytyczny dla ukształ­
towania się schematów tworzenia opowiadania na temat własnego życia. Począt­
kowo te schematy mają charakter dość prymitywny i naiwny, ujawniając się jako
swego rodzaju osobiste baśnie (o istotnej roli „osobistych baśni” i „wyobrażanym
audytorium” często pisali teoretycy relacji z obiektem). Opowiadania na temat
własnego życia wymagają rozwoju pewnych sprawności, z których cztery wyda­
ją się być podstawowe - zdolność do zwartości czasowej (umiejętność określe­
nie sekwencji zdarzeń czasowych), do zwartości biograficznej (umiejętność do­
pasowania autobiograficznego rozumienia zdarzeń do oczekiwań społecznych
dotyczących danego okresu życia jednostkowego - np. świadomość, że w pew­
nym określonym wieku powinno realizować się obowiązek uczestnictwa w nauce
szkolnej), zdolność do zwartości przyczynowej (umiejętność wiązania ze sobą
wielu zdarzeń z ich przyczynami), zdolność do zwartości tematycznej (zdolność
odkrywania zasady czy tematu opowiadanych osobistych zdarzeń). Oczywiście,
materiał do opowiadania jest gromadzony od początku jednostkowego życia, a je­
go rodzaj może istotnie wpływać później na samą jakość konstruowanych opo­
wiadań. Innymi słowy, doświadczenia wcześniejsze wpływają na tzw. ton narra­
cyjny, oznaczający pewien specyficzny dla danej osoby klimat emocjonalny, któ­
rymi nasycane będą opowiadania (np. osoba kształtowana w bezpiecznym klima­
cie przywiązania do matki będzie w swoich opowiadaniach zachowywała klimat
ufności i optymizmu). Ton narracyjny staje się pewnego rodzaju zasobem, który
będzie wykorzystywany na rzecz tworzenia opowiadań o sobie.
Nie ulega jednak wątpliwości, że osobiste opowiadania są konstrukcją psy­
chospołeczną - choć opowiadanie jest osobiste, to jednak bycie i kształtowanie
się w danej kulturze określa pewne schematy interpretacji (np. wskazuje na stre­
fy szczególnie wartościowe i zupełnie nieznaczące). Z powyższego wynikałoby,
że opowiadania nie tylko bazują na realnych zdarzeniach, ale i na kulturowo zin-
ternalizowanych schematach. Powyższe oznacza, że w opowiadaniach poza rela­
cjami społecznymi ważne będą układy wartości, religia, obyczaje, normy itd. To
często z ich perspektywy będzie określana własna tożsamość (np. na ile jestem
związany z danym układem wartości religijnych). W każdym okresie życia jed­
nostkowego różne elementy będą traktowane jako znaczące dla ukonstytuowa­
 350 Psychologia osobowości
nia się tożsamości i dlatego będą świadczyły o jednostkowej tożsamości (o czym
szczegółowo pisał Brikson i inni analizujący specyfikę rozwoju jednostkowego)
-por. Oleś 2003, s.347-351.
5. Podmiot doświadczający w interpretacji
H.J.M. Hermansa - w stronę „dialogowego ja"
Koncepcja teoretyczna II.J. Hermansa (1976) stanowi dość oryginalną pro-
•pozycję wykorzystującą pewne elementy fenomenologicznej koncepcji M. Mer-
łau-Ponly, analiz „ja” przeprowadzanych przez W. Jamesa i II.G . Meada oraz
wątków teorii G. Murphy’ego (człowiek rozumiany jako istota biologiczno-kul-
turowo-kreatywna). Trudno również nic wskazać na pewne wątki przejęte od
C. Rogersaorazdychotomiczny układ motywów bazujący na wprowadzonych przez
D. Bakana pojęciach agencji (podmiotu działania) i wspólnoty.
Osobowość jest tutaj pojmowana jako zorganizowany proces ( organizedpro­
cess). Określenie „proces” wskazuje na historyczną naturę ludzkiego doświad­
czenia i implikuje przeslrzcnno-czasową orientację. Osoba żyje w teraźniejszo­
ści i jest ze swojego specyficznego miejsca w czasie i przestrzeni ukierunkowana
na przeszłość, jak i przyszłość. Pojęcie „zorganizowany” podkreśla natomiast, nie
tylko to, że osoba kolejno orientuje się na różne aspekty swojej przestrzenno-cza-
sowej sytuacji, ale także i to, że dzięki procesowi autorefleksji wiąże te aspekty
w strukturę. W tej strukturze wielość doświadczeń jest powiązana w jedną złożo­
ną całość, w której każde z doświadczeń zajmuje sobie właściwą pozycję (posia­
da mniejsze lub większe znaczenie). W tym układzie proces doświadczenia jest
pojęty jako układ powiązanych ze sobą osobistych zdarzeń historycznych (za:
H. Hermans !987a, s. 164).
Samo doświadczanie jest procesem ( experiential process) bardzo indywi­
dualnym, niepowtarzalnym i dynamicznym; jest tą oczywistością, tym fenome­
nem, któremu trudno zaprzeczyć. Zrozumienie człowieka jest tylko wtedy moż­
liwe, gdy analiza skupi się na jego procesie doświadczania (doświadczania świa­
ta zewnętrznego i wewnętrznego z perspektywy danego podmiotu). Sam proces
doświadczania może przebiegać jedynie w układzie relacji pomiędzy podmiotem
a obiektem. Innymi słowy, proces doświadczania jest w istocie swej procesem in­
terakcji lub, dokładniej, jakości interakcji zachodzącej pomiędzy doświadczają­
cym podmiotem a doświadczanym obiektem. Taki sposób uchwycenia procesu
doświadczania prowadzi do następnych ważnych wniosków.
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 351
Doświadczenia różnią się między sobą- jedne bardziej angażują, a inne mniej;
mogą także być związane z różnymi obiektami. Obiekty doświadczane przez pod­
miot mają z kolei dla niego różną wartość (valuation).
Drugie zatem istotne u Her­
mansa pojęcie to wartościowanie, czyli to wszystko, co osoba uważa za ważne,
gdy myśli o swojej sytuacji życiowej (tamże, s. 164). Różnica pomiędzy pojęciami
wartość a wartościowanie jest zasadnicza - „wartość to ustanowiona zasada, którą
członkowie społeczności lub grupy wspólne uznają za ważną i zgodnie z którą orga­
nizują swe doświadczenia i zachowanie” , a wartościowanie to „znaczenie osobiste,
wyrażone indywidualnym głosem” (Hermans, Hcrmans-Jansen 2000, s. 35).
We wcześniejszych opracowaniach Hermans posługiwał się pojęciem strefy
warlości; teraz preferuje raczej pojęcie wartości w znaczeniu „wartościowania”
(por. II. Hermans 1976 i H. Hermans 1987a i b, 1993). Przy czym “ wartościowa­
nie” , czyli znaczenie osobiste może być traktowane jako proces (selekcjonowanie,
porządkowanie i interpretowanie doświadczeń oraz integrowanie ich w system
znaczeń osobistych) lub jako rezultat procesu nadawania znaczeń (staje się ono
wtedy jednostką znaczeniową). Wartościowanie jako jednostka znaczenia ( unit of
meaning) może zachowywać pozytywny (przyjemny), negatywny (nieprzyjem­
ny) lub ambiwalentny walor w oczach danej osoby. Zmiana procesu doświadcza­
nia wyzwala mniejsze lub wyraźniejsze zmiany w systemie wartościowania; pew­
ne wartościowania tracą swoją ważność, inne są włączane do systemu.
Poza tym wymiarem zmienności istnieje też wymiar stabilności zapewniony
przez podstawowe i stale wartościowania. Każde wartościowanie ma sobie wła­
ściwe, osobiste, afektywno konotacje —czyli wyzwala osobiste zaangażowanie
i emocjonalny stan. Stan afektywny jest czymś nieodłącznym od samego warto­
ściowania i wskazuje na właściwości samego wartościowania.
We wcześniejszych opracowaniach Hermans opisywał powyższe nieco ina­
czej - co oczywiście nie odbiega w istotnym stopniu od aktualnego ujęcia. Twier­
dził on bowiem, że zewnętrzne otoczenie prezentuje siebie w postaci stref warto­
ści (valuearea), czyli tego, co może być ważne dla danego człowieka. Właściwo­
ścią podmiotu jest możliwość zaangażowania się w różne strefy wartości, a daje
się to najwyraźniej zaobserwować na poziomie doznań uczuciowych. Strefy war­
lości zawierają zarówno komponenty potrzeb, jak i ważności, dlatego w różnych
okresach życia człowieka i w różnych sytuacjach mogą one inaczej wpływać na
stany uczuciowe. Im bardziej są one znaczące, tym bardziej uczuciowo angażu­
ją (np. dla dziecka strefami wartości może być konkretna zabawka, kolega, rodzi­
ce, dla człowieka w wieku młodzieńczym - koledzy, sympatia, spotkanie towa­
rzyskie, impreza). To wszystko nie oznacza, że człowiek zostaje „podporządko­
wany, zniewolony” przez strefy wartości; człowiek ma naturę twórczą, czyli to,
z czym się spotyka w czasie i przestrzeni, jest zawsze interpretowane przez nie­
go i w jego własny, niepowtarzalny sposób. Natura twórcza uzdalnia bowiem do
zmian, modyfikacji i podmiotowego traktowania każdej, nawet danej tylko poten­
 Psychologia osobowości
352
cjalnie, strefy wartości. Tym samym, proces doświadczania, rozumiany jako pro­
ces interakcji, ma bardzo indywidualny i niepowtarzalny charakter. Ale ten proces
nie musi być koniecznie związany z obiektami zewnętrznymi.
Cechami człowieka są intencjonalnośe i zdolność do refleksji. Zarówno w pro­
cesie interakcji podmiot--obiekt, jak i w procesie refleksji człowiek dokonuje od­
niesień do czegoś. Proces refleksji jest dlatego również procesem inteiakcji, tyl­
ko że interakcji podmiotu z podmiotem (który w tym procesie staje się obiek­
tem). Ten proces interakcji refleksji jest możliwy dzięki zdolnościom człowieka
do symbolizacji doświadczeń.
Aby jednak wyjaśnić możliwość wystąpienia interakcji podmiot—podmiot,
I lermans zakłada występowanie dwóch aspektów ,ja” , ,ja aktualnego ’ (actual I)
oraz ,ja symbolicznego” (sym bolic /) (lub „ja” i „mnie” ). Jak pisze Hermans
(2000, s. 29) „teoria wartościowania jest teorią s e lf gdzie s e lf jest pojmowany
jako zorganizowany proces wartościowania” . Wartościowanie staje się wzajem­
nym oddziaływaniem dwóch wymienionych komponentów „ja’ .
„Ja aktualne” stanowi centrum procesu doświadczania, zachowujące poczu­
cie tożsamości, zabezpieczające ciągłość osobowości i organizujące stiely war­
tości w system (por. H.J. Hermans 1976, s. 79-81). „Ja aktualne” , konstytuowa­
ne czasowo jako centrum, nie jest symbolizowane i dlatego też nie może stać się
na ten czas obiektem. Wtedy natomiast, gdy zaczyna ono być symbolizowane
i „obiektywizowane” , staje się „ja symbolicznym” , czyli tym rodzajem „ja” , któ­
re zostaje umiejscowione w pozycji, z perspektywy jakiej mogę doświadczać sa­
mego siebie. „Ja sym boliczne” stanowi też „ja” lokowane w różne streiy war­
tości, w stosunku do których „ja aktualne” ujawnia różny poziom uczuciowego
odniesienia. Z powyższego wynika, że dzięki „ja symbolicznym (jest ich bo­
wiem tyle, ile symbolizowanych doświadczeń) możliwa jest interakcja różnych
stref wartości z podmiotem doświadczającym. Na przykład wspominanie spotka­
nia z przyjacielem jest procesem interakcji pomiędzy ,ja aktualnym i „ja symbo­
licznym” , gdzie fakt ,ja wspominam” wskazuje na ,ja aktualne” , natomiast „spo­
tkanie z przyjacielem” na umiejscowienie siebie w sytuacji lego spotkania i do­
świadczanie z tej perspektywy (czyli na „ja symboliczne” ). To wszystko świadczy
również o zdolności przekształcania doświadczeń, o dużej elastyczności intetak­
cji. „Ja aktualne” może bowiem lokować siebie w stany „idealnych przeżyć (np.
wyobrażam sobie swój sukces —można to nazwać „idealnym ja symbolicznym ).
„Ja aktualne” może również w różnej mierze być uwikłane w sposób doświadcza­
nia prezentowany przez ,ja symboliczne” . 1wreszcie „ja aktualne może odizolo­
wać się od perspektywy prezentowanej przez „ja symboliczne” , przyjmując per­
spektywę innego „ja symbolicznego” .
Omówione możliwości wskazują zatem na jedne z podstawowych właści­
wości „ja aktualnego” , a mianowicie na zdolności odwoływania się do różnych
„symbolicznych ja” oraz na zdolności ich porządkowania (według różnych te-
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 353
gul, np. ważności, przyjemności). Te zdolności niejako zabezpieczają przed zu­
pełnym uwikłaniem się w niekorzystny klimat przeżyć prezentowany przez któreś
z „symbolicznych ja” , a także przed pełną identyfikacją ze sposobem doświad­
czania prezentowanym przez inne osoby. Przy negatywnym doświadczaniu (czyli
uczuciowo negatywnym przeżywaniu) danej strefy wartości i to strefy ważnej dla
jednostki, może dojść do tzw. zablokowania procesu doświadczania - co jest od­
czuwane jako kryzys, stan złego samopoczucia, bezsensu etc. Dzieje się to szcze­
gólnie wtedy, gdy ,Ja aktualne” nie potrafi wejść w interakcję z takim „ja symbo­
licznym” , poprzez które mogłoby choć częściowo uniezależnić się od niepożąda­
nego „symbolicznego ja” . „Symboliczne ja” , zapewniające i umożliwiające kon­
takt ze strefą wartości, nie może być kreowane niezależnie od sytuacji; ono wy­
lania się z interakcji. Dlatego „odblokowanie” procesu doświadczania musi pole­
gać na zmianie sytuacji, która stworzy sposobność znalezienia takiej strefy warto­
ści, gdzie ulokowane, ,ja symboliczne” ujawni nowe możliwości doświadczania
(por. analizy w: H. Gasiul 1988).
Aby uchwycić pewne różnice w funkcjonowaniu komponentu afektywnego
w systemie wartościowania i zyskać lepszy wgląd w organizację systemu warto­
ściowania jako całości autor wprowadza rozróżnienie pomiędzy ukrytym a mani­
festowanym poziomem ( latent-m anifest).
Motywy na poziomie ukrytym wydają się być podobne u wszystkich ludzi i stale
aktywnie pobudzają do działania. Motywy na poziomie manifestowanym natomiast
podlegają dużej zmienności doświadczeń, która wynika zarówno z różnic indywidu­
alnych, jak i ze zróżnicowanej przestrzeni i czasu w jakich znajduje się dana osoba.
Dwa podstawowe motywy występują jednak powszechnie u ludzi i są stale
obecne w przebiegu zdarzeń życiowych, a są to: dążenie do podniesienia samego
siebie (tzw. motyw S, od s e lf tzn. podtrzymanie siebie, ekspansja siebie) i dąże­
nie do kontaktu i jedności lub więzi z innymi (tzw. motyw O - od other, tzn. inni
ludzie i otaczający świat). Rozróżnienie tych motywów jest konsekwencją przyję­
cia pewnego rodzaju dualności w jedności, na wzór dualności A. Angyala (tenden­
cja do homonomii i autonomii) czy D. Bakana (działanie i wspólnota). Te motywy
wzajemnie się uzupełniają i funkcjonują jako podstawowe orientacje w poszuki­
waniu dobrostanu ( well-being ). One nie są tutaj traktowane jako popędy czy inne
mechanizmy o charakterze biologicznym, lecz jako formy ukierunkowujące dąże­
nia, które charakteryzują wolicjonalną naturę ,ja” (Hermans 1987b, s. 12).
Hermans podaje przykłady, w jaki sposób te dwa motywy mogą być reprezen­
towane w afektywnym komponencie systemu wartościowania. Kiedy dana oso­
ba coś ocenia (wartościuje), wówczas jednocześnie zawsze w stosunku do tego
czegoś coś czuje. W tych właśnie uczuciach odzwierciedlone są te motywy. Gdy
wartościowanie, na przykład „wygrałem w tenisa” , reprezentuje gratyfikację mo­
tywu S, wtedy osoba doświadcza uczucia siły albo dumy w stosunku do tej strefy
wartości (czy w związku zdanym wartościowaniem). Jeśli te uczucia pojawiają
3 5 4 Psychologia osobowości
się w związku z innymi wartościami, wówczas można przypuszczać, że wskazują
one na dominację u danej osoby motywacji typu S. Afektywny komponent warto­
ściowania może być zatem traktowany jako reprezentant, na poziomie manifesto­
wanym, podstawowego motywu z poziomu ukrytego.
Podobnie jest z motywem O (ku innym). Wartościowanie tego typu jak „bar­
dzo mi było milo przebywać na wakacjach z przyjacielem” może funkcjonować
jako gratyfikacja motywu O wtedy, gdy zostanie z nią związane uczucie ufności.
W efekcie, analizując afektywny komponent systemu wartościowania, obserwu­
jemy objawy ukrytej motywacji.
Analizy empiryczne wskazują, żc do uczuć będących generalnymi wskaźni­
kami motywacji typu S należą: poczucie własnej godności, uczucie mocy, uczu­
cie pewności siebie oraz uczucie dumy (to jest poziom jawnej motywacji, będą­
cy wskaźnikiem ukrytej motywacji „dążenia do podniesienia samego siebie” ).
Z kolei do uczuć będących generalnymi wskaźnikami motywacji typu O należą:
uczucie troski, uczucie miłości, uczucie wrażliwości (czułości), uczucie blisko­
ści (intymności) (czyli jest to poziom jawnej motywacji, będący wskaźnikiem
ukrytej motywacji „dążenia do kontaktu i jedności z innymi” ) -za: H.J. Her-
mans 1987a, s. 165.
Powyższe analizy doprowadziły do konieczności wprowadzenia dodatkowego
i kluczowego w teorii Hermansa pojęcia „dialogowego mnie” (dialogical self).
Można powiedzieć, że analizy wcześniejsze nawiązujące wyraźnie d o ja m e s o w -
slciego podziału „ja” stanowiły podstawę wypracowania teorii dialogowego ja
(mnie). Z faktu możliwości lokowania siebie w różne perspektywy (tzw. „pozy­
cje ja” ) wynika zdolność do nawiązania swoistego dialogu pomiędzy nimi. „Ja”
nie może być sprowadzone tylko do czegoś „wewnątrz” i odrębnego od innego
(choć tak tradycyjnie jest to interpretowane). Hermans jest tutaj niejako zgodny
z myśleniem egzystencjalistów traktujących podmiot i świat jako jedność (ja-w-
świccic). Innymi słowy, „ja” istnieje kontekstualnic. „Ja (self) dialogowe” jest bo­
wiem: a) strukturą przestrzenną i ucieleśnioną; b) „nasyconą” głosami innych lu-
dzi; c) zdecentralizowaną i o otwartych granicach; d) osadzoną w kontekście hi­
storycznym i kulturowym (Hermans 2003, s.90). Jak pisze Hermans (2001, s. 54)
„ja posiada możliwości ruchu, jak w przestrzeni, z jednej pozycji do innej zgod­
nie ze zmianami zachodzącymi w sytuacji i czasie. Ja fluktuuje w ramach róż­
nych i nawet przeciwnych pozycji. Ja ma zdolność do wyobrażeniowego obda­
rzania każdej pozycji głosem w ten sposób, żc pomiędzy pozycjami mogą być
ustalane dialogowe relacje. Głosy funkcjonują podobnie jak oddziaływujące na
siebie postacie w opowiadaniu. ...Każda postać ma do opowiedzenia swoją hi­
storię doświadczaną z własnej perspektywy. Tak jak różne głosy, tak i te postacie
wymieniają informacje o własnym świecie, co daje w rezultacie złożone narracyj­
nie uslrukturowanc j a ”. Dlatego „dialogowe ja” może być określone jako dyna­
miczna wielość względnie autonomicznych pozycji „ja” (tamże , s. 53).
Od spełnienia potrzeb i doświadczania siebie ku tworzeniu własnej tożsamości... 355
W przeciwieństwie do wcześniej wprowadzonych przez innych teoretyków
propozycji, „ja” nie jest jakąś zcentralizowaną jednością, lecz pozwala jednej
i tej samej osobie zajmować wielość pozycji i przemieszczać się z jednej w dru­
gą. To wskazuje, że „ja” w jednej pozycji może zgadzać się, zaprzeczać itd., a na­
wet ośmieszać „ja” z drugiej pozycji. „Dialogowe ja” jest zawsze związane z ja­
kąś pozycją albo kombinacją pozycji w danej przestrzeni i w danym czasie. „Ja ”
jest nie tylko „tu” , ale i „tam” oraz pomiędzy „tu i lam” , gdzie dialogowe relacje
inogąsię wyłaniać. „Ja ” nie jest tutaj jednak pojmowane jako stan „wewnętrznego
dialogu” ; dialogowe procesy należy pojmować bowiem jako intensywnie nakła­
dające się wzajemnie na siebie wewnętrzne (w ramach „mnie” - self) i zewnętrz­
ne dialogi (pomiędzy różnymi „mnie” - self), które nigdy nie pozostają od sie­
bie oddzielone. „Ja ” i „inny” są wzajemnie inkluzywne. Różnice pomiędzy uję­
ciami tradycyjnymi „ja” a pojęciem „dialogowego ja ” można uchwycić gdy ze­
stawimy opisy „ja” rozwijane w tych podejściach. W podejściu tradycyjnym na
pytanie „kim jesteś” odpowiadamy, wymieniając jakieś osobiste cechy, w podej­
ściu dialogowym to pytanie przyjmuje formę „kim jestem w relacji do innego”
lub „kim jest inny w relacji do mnie” . Dlatego wiedza o sobie samym będzie za­
leżała od lego w jakie relacje „ja sam siebie lokuje” ; będzie też ona formą projek-
tu ujętego z pozycji drugiej osoby (ja-w-relacji-do-innego). Stąd dalej można też
mówić o „kolektywnych głosach” , które są ucieleśnionymi wpływami kultury na
„ja” (kolektywne głosy mogą ograniczać lub tłumić osobiste znaczenia). Ponad­
to, dialogowe relacje nie powinny być ograniczone tylko do poziomu werbalne­
go, ale i pozawerbalnego (dzieci nie mające zdolności werbalnych posiadają do­
świadczenia zmysłowe uzdalniające je do postrzegania własnego ciała jako róż­
nego od otoczenia; doświadczają pobudzeń z różnych części własnego ciała - a to
tworzy podstawę ku aktywności dialogowej zarówno o charakterze wewnątrz-,
jak i zewnątrz-personalnym).
W swojej interpretacji wieloglosowości (polifoniczności) „ja” Hermans zda­
je się nawiązywać do idei unitas multiplex Sterna - s e lf funkcjonuje jako jed­
ność w wielości (jedność i wielość, podobnie jak ciągłość i nieciągłość, nie w y­
kluczają się, ale wskazują na części kompozycji, które tworzą se/f). Tradycyjne
ujęcie osobowości tutaj nie bardzo pasuje. Jest to właściwie teoria, która chwy­
ta osobowość w kategoriach procesu i jedności podmiotu z kontekstem społecz­
no-kulturowym (również historycznym), a jej względnie trwałe przejawy doty­
czą tylko utrzymującej się struktury wartościowania. Innymi słowy, jeśli mamy
do czynienia ze względnie trwałym układem pozycji „ja” , wówczas on jest ob­
razem indywidualności i tożsamości osobowej. Relatywizacja, kontekslual-
ność, płynność wskazują na wyraźne tendencje interpretacji osobowości w du­
chu postmodernistycznym (jest to właściwe leż u K e lly’ego, mniej u Rogersa).
356 P s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i

Podsumowanie

Interpretacja osobowości bazująca na idei holistyczności i podkreślaniu klu­ Rozdział XIII

czowego znaczenia jednoczącego motywu pozwoliła przede wszystkim zrozumieć
mechanizmy prawidłowości rozwoju osobowości jednostkowej. Stąd tak silny ak­ Człowiek jako podmiot odkrywający sens
cent, w teoriach organieyslycznych, na poszukiwanie cech osoby w pełni realizu­
jącej swój potencjał. Człowiek tutaj jest podmiotem i kreatorem własnego życia, - egzystencjalna psychologia osobowości.
choć jego styl rozwoju w podstawowej mierze zdeterminowany zostaje przez natu­
rę, w którą wpisane jest dążenie do samorealizacji. Nie można zlekceważyć tej ce­ W stronę podmiotu osobowego
chy natury - pewnego rodzaju podporządkowanie się jej prowadzi bowiem do moż­
liwości rozwoju, na sposób indywidualny, własnej osobowości. Dlatego też osiąga­
ne jednostkowe właściwości tworzące osobowość muszą być traktowane jako efekt
jakości spełnienia potencjału jednostkowego w procesu samorealizacji. W rzeczy­
wistości należałoby przyjąć, że osobowość to coś, co jest w ciągłym stanie naro­
dzin - do indywidualnej osobowości ciągle się zmierza. Jest to interesująca linia in­
terpretacyjna. Wiele jednak jest w tym niejasności i może nazbyt duże zaufanie do 1. Podstawowe założenia psychologii egzystencjalnej
„dobroci” jednostkowej natury (jest to szczególnie wyraźne w analizach Rogersa
i Maslowa).
Doświadczanie oraz dążenie do spełnienia (samorealizacji) to są, jak się zda­
Inną kwestią jest wyjaśnianie osobowości jako dynamicznego procesu, o któ­
je, niezmiernie istotne właściwości, które pozwalają ująć proces stawania się oso­
rym stanowi sposób doświadczania siebie i rozumienia rzeczywistości - co prowa­
bowością. Jednak sprowadzenie jednostki tylko do wymiaru przeżywania i w tym
dzi do odejścia od podkreślanego jako determinującego rozwój procesu samoreali­
zacji. Niezmiernie istotne są w tej mierze analizy Kelly’ego, a dalej Hermansa. Ta lokowanie podstaw jego rozwoju nie jest w jakiejś mierze dokończone. Ludz­
ostatnia propozycja tworzy obraz osobowości zupełnie odbiegający od tradycyjne­ kie doświadczanie i dążenia są osadzone w szerszym kontekście jego natury, a ta
go jej pojmowania jako konfiguracji nabytych czy posiadanych właściwości. Moż­ nie daje się sprowadzić tylko do wymiarów motywaeyjno-emocjonalnych. Może
i owszem, niemniej dążenia i doświadczenia płyną lub są zakotwiczone w czymś
na sądzić, że osobowość to właściwie aktualna konfiguracja doświadczanych relacji
—jest ona jednością w wielości doświadczeń. Ważna, choć nieco kłopotliwa to in­ głębszym, bardziej podstawowym. O tym głębszym podkładzie można wniosko­
wać na podstawie samej obserwacji zachowań ludzkich. Trudno bowiem zaprze­
terpretacja - indywidualność zdaje się być sprowadzona tylko do indywidualności
czyć doświadczeniom lęku przed cierpieniem, przed śmiercią, pytaniom o cel
typu w relacjach” . Jedyne, co jest stabilne i powszechne u ludzi, to dwa moty­
i sens własnego życia. Nie da się tych fenomenów wyjaśnić ani na bazie teorii
wy - dążenie do więzi i do podniesienia siebie. Wydaje się, że stąd i te teorie (choć,
Kelly’ego, ani Rogersa lub Hermansa. Te fenomeny wymagają innego spojrze­
również i teorie organieystyczne) będą bliskie humanistycznemu modelowi nauki,
nia, innych perspektyw interpretacyjnych. Być może, to jest właśnie jeden z po­
a metodami dominującymi pozostaną metody jakościowe typu autobiograficznego
i narracyjnego. W porównaniu z teorią Murraya, koncepcja I lermansa jest z jednej wodów, dla których ważne są próby jeszcze innego od dotychczasowych sposobu
strony jakąś jej kontynuacją, lecz z drugiej strony istotnie z nią kontrastuje. Zarów­ analizy osobowości. Osobowość wyrasta z tych problemów, a raczej ze sposobu
no całościowe ujęcie osobowości, jak i traktowanie jej jako dynamicznego proce­ ich rozwiązania. Można byłoby pokusić się o stwierdzenie, że to problemy kon­
su są czymś wiążącym te teorie, lecz stabilność wyrażająca się u Murraya w for­ dycji istnienia stają nadrzędnymi motywami, na bazie których może wyłaniać się
mie rozwiniętych struktur osobowości i jej brak u Hermansa wyraźnieje kontrastu­ pewien kształt osobowości. Tak jak na bazie realizacji popędów, analizowanych
w psychoanalizie, wyrasta osobowość, i stanowią one ojej kształcie, tak i na ba­
ją („mnie dialogowe” jest w stanie ciągłej zmienności, płynności doświadczeń re­
lacyjnych). zie problemów związanych z istnieniem człowieka (problemów przybierających
łormę pewnego rodzaju popędu, gdyż koncentrują energię psychiczną na sobie)
358 P s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i
kreuje się specyfika jednostkowości ludzkiej. Tu podstawą jest analiza w kate­
goriach dynamicznych i holistycznych - jedności człowieka z jego światem (lub
wtopienia człowieka w jego osobisty świat). Propozycją tego typu interpretacji
zgoła odmienną od dotychczasowych, bo silnie nawiązującą do filozofii, jest psy­
chologia egzystencjalna. Najbardziej znanymi jej przedstawicielami są Ludwik
Binswanger, Medard Boss, Victor Franki, Gabriel Marcel, Rollo May, Edward
Minkowski, Erwin Straus, Paul Tillich.
Psychologia egzystencjalna bazuje na faktach psychologicznych, nie jest to
zatem spekulacja konieczna dla wyjaśnienia refleksji. Tc fakty to obserwowane
m.in. zagubienie człowieka w świecie, doświadczanie cierpienia, lęk przed śmier­
cią, poczucie winy w obliczu zaniechania i niespełnienia, konieczność spełniania
siebie i zaspokajania własnych potrzeb poprzez relację z innymi ludźmi, poczucie
własnej wolności i dążenia do niej, poczucie odpowiedzialności i dążenie do niej.
Sposoby, w jakie człowiek odnajduje sic wobec tych faktów, wskazują na jego sa­
mopoczucie, a bardziej na charakter jego funkcjonowania. Jak pisze May (1995,
s. 68) podobieństwo psychoterapii i egzystencja! izmu tkwi w tym, że oba te kie­
runki są skupione na jednostce przeżywającej kryzys; „cgzystencjalizm jest sta­
nowiskiem, w myśl którego człowiek ciągle staje się, co oznacza znajdowanie się
w kryzysie” .
Rejestracja wymienionych faktów staje się przyczyną odpowiedzi na pytanie
o charakter ludzkiej egzystencji. Człowiek jest i staje się (słowo exsistere oznacza
„stawać się, wyłaniać się” ). Aby zrozumieć, jak się człowiek staje, trzeba zrozu­
mieć, na czym polega jego bycie.
Bycie oznacza istnienie w danym czasie (w danym okresie historii) i w danej
przestrzeni (kraj, naród ild.). Dlatego często określa się psychologię egzystencjal­
ną jako skupioną na dasein (da —tu; sein —być). Zrozumienie wymiarów dasein
pozwala też rozpoznać specyfikę zachowań i osobowości jednostkowej. Patrząc
z perspektywy psychologicznej, „bycie” oznacza też stawanie się coraz bardziej
świadomym siebie samego i świata zewnętrznego. Dokładniej, „bycie” osoby to
indywidualny zespół możliwości (M ay 1995, s. 18). Świadomość z kolei impliku­
je możliwość przypisania człowiekowi wolności i odpowiedzialności za jego re­
alizację i dokonywane wybory. To właśnie odpowiedzialność oraz wolność two­
rzą szczególną i specyficzną kondycję człowieka. Jeśli przypiszemy jednostce
atrybuty odpowiedzialności i wolności, jasną sprawą stanie się konieczność in­
terpretacji wszelkich jej zachowań nic w kategoriach przyczynowo-skutkowych
(zgodnie z modelem typowym dla nauk przyrodniczych), lecz w kategoriach pod­
miotowych i motywacyjnych (człowiek wybiera, a więc jest pociągany i sam sie­
bie stawia wobec różnych wartości).
Co prawda, wielu wcześniej omawianych teoretyków nawiązywało do wymia­
ru wolności i odpowiedzialności, niemniej cgzystencjalizm postrzega wagę tych
atrybutów jeszcze w innych relacjach. Nic wystarcza odpowiedzialność za speł­
C zlo w ie k ja k o p o d m io t o d k r y w a ją c y sens - e g z y s te n c ja ln a p s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i.
359
nianie własnych dążeń - tutaj ważna jest odpowiedzialność także za innych oraz
konieczność odkrywania sensu, znaczenia (ten wymiar akcentował wyraźniej
Erich Fromm; zwracał nań także uwagę A. Adler - choć w inny sposób). Powyż­
sze wynika z traktowania jednostkowego bycia jako jedności ze światem. Podob­
nie jak w teorii „dialogowego ja” Hcrmansa, następuje tutaj odejście od karlezjań-
skiego podziału, dychotomii na podmiot-przedmiot, w kierunku jedności w wie­
lości (unitas multiplex Sterna).
Bycie oznacza „istnienie-w-świecic” , czyli jedność podmiotu i świata. Każda
analiza zmierzająca do zrozumienia podmiotu bez kontekstu jest pozbawiona sen­
su. Istnienie jest zawsze koegzystencją - istnienie innych ma podstawowe zna­
czenie dla istnienia jednostkowego. Istnienie to bowiem całość, a pełne istnienie
uwzględniające wszystkie wymiary rzeczywistości to spełnienie, harmonia.
Oczywiście w tym punkcie jest wiele propozycji - na przykład u Frankla naj­
pełniejsze istnienie w całości ze światem to odkrywanie świata wartości, jako
tego, który gwarantuje bycie jednością i harmonię. Bycie (istnienie) implikuje też
niepowtarzalność (z uwagi na czas, historię, przestrzeń, zaplecze) —każdy istnie­
je i dąży do stawania się na swój sposób (to nie oznacza relatywizacji, lecz akcen­
tuje niepowtarzalność).
Rozpoznanie indywidualnej kondycji istnienia wymaga zastosowania też meto­
dy fenomenologicznej (bezpośrednio dane są tylko zjawiska, a nic konstrukcje teo­
retyczne takie jak świadomość-nieświadomość, popędy itp. przy pomocy których
wyjaśnia się zachowania). Metoda fenomenologiczna to przede wszystkim stwier­
dzanie, a nie konstrukcja, to chwytanie istoty (jakie właściwości ma zjawisko i ja­
ka jest jego istota), to badanie przedmiotów i aktów ujmujących te przedmioty, to
skupienie na tym, co bezpośrednio dostępne w świadomości jednostkowej (jak jed­
nostka doświadcza), to intuicja (rozumiana jako bezpośrednie ujmowanie tego, co
się jawi jako oczywiste - intuicja nie jest tu pojmowana jako mgliste przeczucie).
Konstatacja, że kluczową ma być metoda fenomenologiczna, nie wystarcza. Ta
metoda jest tylko środkiem lub wyjściem do poznania. Poznawanie drugiej osoby
dokonuje się w spotkaniu z nią; ono wymaga swego rodzaju uczestniczenia w eg­
zystencji drugiego człowieka (por. analizy Opoczyńska 1999). Uczestniczenie
w spotkaniu pozwala nie tylko na uchwycenie tego, co w jego doświadczeniu, ale
na rozumienie. To właśnie rozumienie staje się psychologicznie znaczące - ono
pozwala w pełni rozpoznać jakość bycia (szerzej rozpoznać osobowość). Rozu­
mienie wskazuje na to, co kryje się za doświadczeniem; ono umożliwia uchwy­
cenie znaczenia, sensu (aksjologicznego rdzenia poznawanej osoby). Dlatego tak
podstawowe znaczenie przypisać należy metodom jakościowym typu autobiogra­
fia, metoda hermeneutyczna (w niej szczególnie ważna jest zasada kola herme-
neutycznego polegająca na przechodzeniu od niejasnego i wieloznacznego ujmo­
wania sensu danej wypowiedzi do coraz wyraźniejszego artykułowania jego zna­
czenia poprzez odkrywanie relacji elementów do całego kontekstu).
360 Psychologia osobowości
Powyższe postulaty stanowią podstawę, na jakiej można budować dalsze ana­
lizy psychologiczne. Psychologia osobowości nie może być sprowadzona do tra­
dycyjnych opisów struktur podmiotu - podstawą i kluczem zrozumienia oso­
bowości jest istnienie. Dlatego, aby zinterpretować osobowość, należy przede
wszystkim rozpoznać podstawowe fakty ludzkiej egzystencji, a następnie okre­
ślić jej formy lub wymiary.
Upraszczając, wydaje się, że dwa fakty są podstawowe, bycie i nie-bycie. B y ­
cie, jak już wyżej podkreślano, to podstawowy fakt egzystencjalny - człowiek do­
świadcza faktu ,ja istnieję” i nie jest w stanie temu zaprzeczyć. Bycie oznacza ist­
nienie w pewnej realności, posiadanie pewnych możliwości, pewnego potencjału
danego do coraz lepszego stawania się w określonych czasem i przestrzenią wa­
runkach. Człowiek jest postawiony w tym wszystkim i niejako zmuszony do do­
konywania wyborów oraz ponoszenia za nie odpowiedzialności. Jak podkreśla
Binswanger wybory związane z dasein (byciem tu) oznaczają „osobę-która-jest
-w-pelni-dpowiedzialna-za-swoją-egzystencję” (za: May 1995, s. 120).
Fakt bycia, który wymusza dalej analizę jego struktury, wspólwystępuje z dru­
gim istotnym faktem - nie-byciem. W miarę stawania się jednocześnie następu­
je uświadomienie możliwości zakończenia istnienia. Świadomość ostatecznego
„nie-bycia” jest konieczna do pełnego zrozumienia doświadczeń i osobowości
człowieka. Śmierć przydaje życiu realności, ale i przede wszystkim staje się istot­
nym źródłem niepokoju, pewnej agresji, pretensji. Z uwagi jednak na to, że za­
grożenie „nie-byciem” występuje, związany z tym niepokój musi być traktowa­
ny jako coś normalnego - nie może on być lekceważony. Jak pisze May (1995,
s. 131) „w konfrontacji z nicością egzystencja otwiera się na witalność i bezpo­
średniość oraz indywidualne doświadczenie najwyższej samoświadomości, swo­
jego świata i innych wokół” . Zdolność do konfrontacji z „nie-byciem” przejawia
się jako akceptacja lęku, agresji itd. Przeciwnie, brak tej akceptacji prowadzi do
ograniczania autentycznego istnienia, co wyraża się koncentracją tylko na pew-
nych jego wymiarach (np. tylko skupienie na sobie) oraz niezdolnością aktualiza­
cji potencjałów jednostkowych. Lęk (niepokój) związany z istnieniem oraz wina
będąca rezultatem zaniechania możliwości autentycznego istnienia na skutek ule­
głości stanom lęku, wrogości, agresji to dalsze fakty egzystencjalne.
Najkrócej mówiąc, lęk wynika z dwóch źródeł - nieuchronności nicości oraz
niezdolności relacji (spotkania) z innymi (ze światem). Lęk oznacza obawę przed
niespełnieniem istnienia; wina to efekt negacji możliwości realizacji potencjału.
Zarówno lęk, jak i wina mają charakter onlologiczny (są wpisane w naszą natu­
rę istnienia). Sposób poradzenia sobie z tymi faktami pozwala zrozumieć jakość
rozwoju jednostkowego.
Niewłaściwe rozwiązanie konfliktu (pomiędzy byciem a nie-byciem) może
prowadzić do pogłębiania się stanu niepokoju i poczucia bezsensu życia. „Karą”
za niewłaściwe rozwiązanie konfliktu i tym samym nieautentyczny sposób bycia
C zło w ie k ja k o p o d m io t o d k r y w a ją c y sens - e g z y s te n c ja ln a p s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i. 361
jest wina egzystencjalna (wina jest po prostu efektem zaniedbania realizacji po­
tencjalnych możliwości egzystencji, rozwoju).
Najważniejsze jest jednak dysponowanie wyborem i wolnością - to ono ukie­
runkowuje na dane formy aktywności, na dane wymiary świata, w stosunku do
których człowiek może wykształcać różne formy przywiązania (a więc i przypi­
sywania im znaczenia).
Dla zrozumienia osobowości, poza wymienionymi faktami, istotne są same
wymiary istnienia (opis struktury egzystencji). Wydaje się, że najpełniejszą i naj­
bardziej przejrzystą analizą wymiarów istnienia prezentuje L. Binswanger.
2. Stawanie się w interpretacji L. Binswangera
Binswanger proponuje skupienie się na analizie sposobów istnienia ludzkie­
go w świecie natury (uniwelt), w świecie społecznym i w relacjach z innymi (mi-
twelt) oraz w świecie wewnętrznych odniesień do siebie (eigenwelt - subiektywny
świat podmiotu, samoświadomość). Poza powyższymi, inne ważne wymiary struk­
tury bytu wyjaśniające ludzkie zachowania to: a) bycie-poza-światem (przekracza­
nie tu i teraz, urzeczywistnianie własny cli możliwości - brak tego prowadzi do sła­
bości egzystencjalnej, czyli do nieautentycznego i nieodpowiedzialnego istnienia);
b) projekt świata (sposób doświadczania świata, który prowadzi do sposobu rozwo­
ju własnych możliwości i zachowań w danych sytuacjach, np. projekt, w którym
świat jest doświadczany jako miejsce pełne stosunków rywalizacyjnych, doprowa­
dzi do wzrostu niepokoju, zamykania się w sobie); c) osnowa egzystencji (warunki,
w jakich człowiek istnieje - otoczenie, własne dyspozycje, płeć; życie autentyczne
oznacza akceptację warunków, ograniczeń i w ich ramach rozwijanie posiadanych
możliwości osobistych) - za: Hall, Lindzey 1990, s. 302—304.
Wymiary istnienia, szczególnie w mitwelt, mogą być dodatkowo analizowa­
ne na inny sposób. Binswanger wskazuje bowiem na tzw. formy spotkania, do
których zalicza podwójny sposób bycia w świecie (np. spotkanie dwóch osób
we wzajemnym zrozumieniu i miłości), pluralny sposób bycia w świecie (bycie
z wieloma, sprowadzone do relacji formalnych, do interesu i rywalizacji z inny­
mi), pojedynczy sposób bycia (życie w samotności) czy anonimowy sposób bycia
w świecie (zagubienie w całości, w grupie).
Wyróżnione trzy sposoby istnienia - w świecie natury ( umwelt ), w świe­
cie relacji międzyosobowych ( mitwelt) oraz ze sobą (eigenwelt) - nie oznacza­
ją „obiektywnych” sposobów istnienia, ale wskazują na całość znaczeń i znaczą-
 362 Psychologia osobowości C z ło w ie k ja k o p o d m io t o d k r y w a jq c y sens - e g z y s te n c ja ln a p s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i. 363

cyeh ustosunkowali do siebie i do wszystkiego, co jest poza podmiotem. Świat Schemat nr 40. Uproszczony model struktury i rozwoju osobowości
bowiem to nie tyle obiektywny świat, ile świat znaczeń, w stosunku do którego w psychologii egzystencjalnej (propozycja L. Binswangera)
człowiek może wyrazić swój stosunek (może od niego odejść, oderwać się, prze­
ciwstawić się mu itd.). Poznanie obrazu świata danego człowieka jest tym samym
od razu poznaniem jego samego, a poznanie jego bycia w sobie jest poznaniem
jego sposobu istnienia. Stosowany przez Binswangera oraz innych egzystencja-
listów termin transcendencja wskazuje na zdolność człowieka do bezpośrednie­
go poznania czasowo-przestrzennych wymiarów sytuacji swego istnienia, zda­
nia sobie sprawy z różnych możliwości istnienia oraz zajęcia stanowiska wzglę­
dem nich i samookreślenia siebie (Binswanger 1958, Uchnast 1983, s. 67). Trans-
cendowanic oznacza zdolność do bycia wolnym względem własnych ograniczeń
(względem osnowy egzystencji - ground), wolnym w zakresie możliwości zaję­
cia postawy do świata (natury, społecznego i osobistego).
Pełny rozwój człowieka (stawanie się), jego autentyczny sposób istnienia to
wynik otwartości na wymienione wyżej sposoby egzystencji, tj. umwelt, mitwelt
i eigenwelt. Takie otwarcie umożliwia bowiem uchwycenie wielu aspektów sytu­
acji, rcal¡styczność ocen, oparcie się na mocnym, zdrowym fundamencie. Umoż­
liwia ono także uwzględnienie pełni wymiaru czasowego (przeszłość -teraźniej­
szość-przyszłość). Nicpełność polega natomiast na utracie, pomijaniu któregoś
z wymiarów egzystencji i prowadzi do zubożenia clasein. Przy czym, konsekwen­
cje mogą być różne i zależą od lego, który z wymiarów egzystencji jest pomijany.
Koncentracja tylko na jednym z wybranych sposobów istnienia prowadzi jednak do
różnych następstw. Preferencja i koncentracja na istnieniu tylko w umwelt powodu­
je doświadczenia bezradności wobec uwarunkowań biologiczno-społccznych; jed­
nostka bowiem w swojej aktywności skupia się na przystosowywaniu do praw rzą­
dzących w środowisku biologicznym i społecznym, a niezależność wyraża najczę­
ściej poprzez negację, bunt lub izolację. Ten sposób istnienia prowadzi też do zubo­
żenia wymiaru m itwelt ; relacje z innymi osobami stają się wówczas bardzo sforma­
lizowane, oparte na rywalizacji, dążeniu do dominacji, przewagi nad drugim czło­
wiekiem (jest to określane jako pluralistyczny sposób istnienia). Ale w takiej sytu­
acji może również dojść do anonimowego sposobu istnienia w mitwelt (człowiek
jest kimś anonimowym, nieznanym, jakimś numerkiem, jak np. w wojsku, w szpi­
talu). Czasem taki sposób istnienia jest przyjmowany po to, aby walczyć z innymi Źródło: opracowanie własne.
lub uciec od innych. Przy wyborze tylko umwelt, poza zubożeniem mitwelt , nastę­
puje też zubożenie trzeciego sposobu istnienia, eigenwelt. „Ja ” danej jednostki staje ja'" - czyli postrzeganiem siebie samego w sposób podkreślany przez inne osoby
się słabe i bierne, a w sytuacjach trudnych najczęściej osłania się ono różnymi me­ i zgodnie z ocenami innych; tym samym człowiek traci oryginalność i indywidu­
chanizmami obronnymi. Ponadto, człowiek charakteryzujący się omawianym spo­ alność, a relacje z innymi nabierają charakteru pewnej „bezosobowości” . Wynika
sobem istnienia ma tendencje do koncentracji na cielesnym wymiarze eigenwelt to z tego, żc „ja uprzedmiotowione” nie potrafi stać się podmiotem, „ja doświad­
- na „ja cielesnym, materialnym” (zabiega o dobra fizyczne, komfort fizyczny). czającym” , będąc zawsze „ja doświadczanym” .
Kolejną formą następstw jest rezultat wyboru tylko istnienia typu mitwelt Trzecią formą nieautentycznego istnienia jest zawężanie się tylko do eigenwelt
—z pominięciem umwelt i eigenw elt. l a forma cechuje się „uprzedmiotowianiem (z pominięciem umwelt i mitwelt). Obraz świata takiej osoby jest oczywiście znic-
364 P s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i
kształcony, natomiast obraz samego siebie ma charakter ,ja życzeniowego” (wish-
self). Człowiek dąży w rezultacie do poszukiwania i wykazywania własnej inno­
ści, odrębności, do koncentracji na „posiadaniu na własny sposób” . Brak otwarto­
ści na innych, na świat, powoduje postrzeganie tych form rzeczywistości jako ob­
cych, niebezpiecznych; powoduje też pewien bunt i ucieczkę od nich (Binswanger
mówi tutaj o wykształcaniu się ,ja buntowniczego” ). Takie wybory prowadzą tak­
że do poczucia zagubienia, pustki, do poszukiwania nowych rozwiązań, ale skupio­
nych na wymiarze temporalnym wokół „teraźniejszości” (najczęściej objawia się to
poszukiwaniem satysfakcji o charakterze wegetatywnym - por. R, May 1989) lub
„przyszłości” , bez uwzględniania przeszłości. W rezultacie jednostka tworzy wła­
sny świat bez żadnych ograniczeń, świat odpowiadający jej życzeniom, pragnie­
niom, wyobrażeniom o własnych możliwościach (to dalej rozwija nadmierny ego­
centryzm, nierealność w ocenie siebie samego).
3. Rozwój w ujęciu R. Maya
Nie sposób przedstawić wielu wątków, które stanowią przedmiot zainteresowa­
nia egzystencjalistów. Niemniej, dla pewnego uzupełnienia obrazu analizy osobo­
wości trudno byłoby pominąć takie postacie jak R. May, E. Slraus czy V. Franki.
W propozycji R.Maya (1989, 1993, 1995) ważne znaczenie, poza wymiarami by­
cia, zajmuje sposób doświadczania przez podmiot siebie samego oraz sposób wyko­
rzystywania sil (claimoniona) ukierunkowujących rozwój osobowości. W kreowa­
niu własnego istnienia, które zmierza do pełnego wykorzystania zawartego w nim
potencjału, szczególnie istotna zdaje się być zdolność utrzymania zrównoważonego
stanu pomiędzy doświadczaniem siebie jako podmiotu i przedmiotu. Doświadcza­
nie siebie jako podmiotu oznacza poczucie odrębności i tożsamości oraz ponosze­
nie odpowiedzialności za podejmowane wybory. Doświadczanie siebie jako przed­
miotu wskazuje na bycie w jedności z otoczeniem i traktowanie własnej egzysten­
cji jako pozostającej elementem całości, czymś zakorzenionym w świecie (społecz­
nym, kultury itd.). Zdolność oscylacji pomiędzy tymi dwoma biegunami umożliwia
rozwój. Przewaga doświadczania siebie tylko jako podmiotu prowadzi do zbytniej
alienacji od świata, niezdolności odkrywania sensu wartości świata społecznego.
Z kolei dominacja doświadczania siebie tylko jako przedmiotu prowadzi do degra­
dacji indywidualności, obaw przed własną odpowiedzialnością za realizację poten­
cjału stawania się (człowiek staje się dla innych tłem). Ale samo w sobie doświad­
czanie wiąże się wprost z wolnością i intencjonalnością. Inlencjonalność to strulc-
C z lo w ie k ja k o p o d m io t o d k r y w a ją c y sens - e g z y s te n c ja ln a p s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i. 365
tura nadająca sens doświadczeniu (May 1993, s. 235) - z niej wypływa zdolność
przezwyciężania dychotomii pomiędzy podmiotem i przedmiotem. Inlencjonalność
to bowiem źródło intencji, które są niczym innym jak wyobrażanymi możliwościa­
mi, oraz zdolność do odkrywania struktury sensu pozwalającej widzieć świat obiek­
tywnym (to wskazuje na zdolność doświadczania siebie jako przedmiotu). Intencjo-
nalność wprost wiąże się z wolnością dokonywania wyborów - umysł może zwró­
cić się ku czemuś mającemu znaczenie i sens. Odkrycie sensu staje się bodźcem do
działania i może angażować człowieka w różne wymiary istnienia (może ono ukie­
runkować energię —claimoniona - jako siłę pochodzącą z wewnątrz i ze świata ze­
wnętrznego -jest to naturalna funkcja władna zapanować nad całym człowiekiem,
jak np. żądza władzy, seks; jest ona obecna we wszystkich fundamentalnych ludz­
kich doświadczeniach, dlatego staje się pędem ku samopotwierdzeniu, uwiecznia­
niu, rozwojowi itd.; ta energia może przyjąć charakter destruktywny lub konstruk­
tywny) - por. analizy May 1993, s. 126-183).
4. Mechanizmy nadawania znaczeń
w interpretacji E. Strausa
Podstawową rolę doświadczeniom i odkrywaniu znaczeń przypisuje także Er­
win Straus (za: D.R Moss 1992). Przyjmuje on, iż podstawowym wyznacznikiem
zachowań człowieka nie jest obiektywny bodziec płynący z otoczenia, ani też po­
pęd, lecz „doświadczenie świata” ( experience-world ) - czyli kulturowo i indywi­
dualnie konstruowany świat personalnych znaczeń (meanings). Każde zdarzenie
w którym człowiek uczestniczy, reprezentuje jakąś wartość, ocenianą pod kątem
jej zgodności i harmonii z już istniejącą siecią wartości. W rezultacie zdarzenia
nabierają znaczenia w wyniku odniesienia do bardziej ogólnych indywidualnych
znaczeń. Z kolei traumatyczne zdarzenie posiada znaczenie szczególne, ponieważ
jest ono zdarzeniem niedającym się przewidzieć i odbiegającym od tych miesz­
czących się w ramach dotychczasowych znaczeń i oczekiwań. Innymi słowy, zda­
rzenie traumatyczne zmusza do restrukturyzacji całego poznawczego schematu
świata doświadczeń.
Poza wspomnianą interpretacją, bardzo ważną sprawą podkreślaną przez
Strausa jest rola doświadczenia czasu i ujmowanie życiowych zdarzeń w porzą­
dek czasowy, która daje poczucie ciągłości życia. „Świadomość jednostkowa oso­
by wyłania się jako doświadczenie jej własnej wewnętrznej historii. Wszystko
co wchodzi w zakres świadomości w danym momencie, jest oceniane pod kątem
366 Psychologia osobowości
zgodności z własną historią, jej podtrzymywania i przebiegu” . Tak więc zdarzenia
dzięki wymiarom czasowym uzyskują swój specyficzny wyraz —pierwszeństwo
zaistnienia w czasie (Jir.st-time-nes.s), powtarzalność czy nagłość pojawiania się.
Straus akcentuje również ważność doświadczeń z dzieciństwa i doświadczeń
traumatycznych dla tworzenia oryginalnej dla danej osoby siatki znaczeń, któ­
ra nadaje kształt późniejszym doświadczeniom (dziecięce impresje i doświad­
czenia traumatyczne otwierają na pewne „dane” , ale i zamykają też na inne
„dane” , czyli tworzą one zasady doboru i dlatego też, w konsekwencji powyż­
szego, pewne sytuacje i obiekty nabywają właściwości bycia ważnymi, podczas
gdy inne są odrzucane).
Według Slrausa traumatyczne zdarzenia zawsze wikłają w pewien rodzaj ogól­
nego znaczenia - znaczenia egzystencjalnego. To znaczenie egzystencjalne obej­
muje istotne dla danej osoby zdarzenia dotyczące jej własnej egzystencji, jak np.
narodziny, śmierć, miłość, cierpienie. Niemniej, autor podkreśla duże zróżnico­
wanie indywidualne w tym względzie (dużą zmienność w zakresie percepcji zna­
czenia zdarzeń). Każdy człowiek dostrzega w nowej sytuacji nie tylko coś, co jest
poza „mną” (człowiekiem), ale także wyobraża sobie siebie jako uczestnika tej
sytuacji. Sytuacja prezentuje bowiem pewien rodzaj wyzwania dla sposobu aktu­
alizacji siebie, a człowiek może to wyzwanie podjąć i zaakceptować lub może się
od niego odizolować czy po prostu zaniechać aktywności. Zatem człowiek może
wybierać pomiędzy podejmowaniem wyzwania (stając się jakimś bohaterem na
arenie wydarzeń) a byciem biernym obserwatorem świata. Odrzucenie wyzwania
jest jednocześnie odrzuceniem możliwości aktualizacji siebie samego i może pro­
wadzić do narastania trudności, aż do powstawania zaburzeń.
W takim ujęciu ważna jest rola wyzwań egzystencjalnych, z jakimi człowiek
się spotyka w różnych sytuacjach życiowych oraz sposoby, jakie stosuje, chcąc
ich uniknąć. Według Slrausa miarą charakteru danej osoby jest sposób stawiania
czoła zdarzeniom losowym, odpowiednie odnoszenia się ku nim oraz ich „prze­
tworzenie” w wyłaniającą się postać własnego życia.
Każdą formę patologii, według Strausa, należy związać z oceną etyczną; ona
bowiem wskazuje na sposób, w jaki człowiek korzystał z wyzwań egzystencjal­
nych na rzecz aktualizacji s e /f Na przykład fobia wskazuje na ucieczkę od sytu­
acji zagrożenia; człowiek z fobią nigdy nie przekracza „granic” sytuacji zagroże­
nia, ale tylko je osiąga i dlatego ciągle pogrąża się w niepokoju. W przeciwień­
stwie do powyższego, „człowiek gotowy na wyzwania” w każdej chwili może sta­
nąć przed nową sytuacją i nowym wyzwaniem egzystencjalnym. Straus postrze­
ga ludzi niepodejmujących wyzwań jako tych, którzy nie zabiegają o wyznacza­
nie sensu własnego życia będącego „miejscem” jednostkowych osiągnięć i speł­
nień; ludzie ci zwracają się w stronę zawężonych i wegetacyjnych form egzysten­
cji. Takie osoby traktują wyzwania na rzecz aktualizacji s e lf tylko jako sposob­
ność do zabezpieczania własnych niemożności. A zatem, analizy Slrausa wskazu­
C z lo w ie k ja k o p o d m io t o d k r y w a ją c y sens - e g z y s te n c ja ln a p s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i. 367
ją na człowieka jako aktywnego sprawcę organizującego świat znaczeń i obciążo­
nego odpowiedzialnością za wybór sposobu aktualizacji własnej egzystencji (w y­
miar etyczny każdej formy patologii jest tutaj wyraźnie podkreślany).
5. Wola sensu jako podstawa rozwoju osobowości
w teorii V. Frankla
Teoria V. Frankla często określana jest jako logoleoria, wyjaśniająca rozwój
i stawanie się człowieka poprzez odkrywanie sensu i wartości. Rozwój nic pole­
ga tutaj na realizacji potencjału danego w egzystencji, lecz na odkrywaniu sensu
i wartości, a poprzez nie na uruchomieniu procesu przekraczania - aulolranscen-
dencji. O ile analiza ciasein Binswangera zmierza do zrozumienia jednostki po­
przez uchwycenie sposobu bycia w święcie, o tyle logoleoria akcentuje wymiar
podmiotowości (człowiek jest osobą) oraz potencjalność jednostkową spełniającą
się poprzez odkrywane znaczenia. Ponadto, co jest specyficzne i właściwe u Fran­
kla, analiza tego autora to próba wielowymiarowego i wieloaspektowego opisu
bytu jednostkowego z akcentem na wymiar jego duchowości. Oczywiste podo­
bieństwa dotyczą natomiast podkreślanego faktu wolności i odpowiedzialności,
intencjonalności czy zdolności do transcendencji.
Patrząc od strony strukturalnej, byt ludzki jest jednością, choć dającą się ująć
w różnych wymiarach. Założenie podstawowe podkreśla istnienie „duchowe­
go (noelycznego) wymiaru” człowieka oraz wymiaru cielesnego i psychiczne­
go. Metaforycznie ujmując, wymiar cielesny jest najbardziej zewnętrzny, wymiar
psychiczny centralny, a noctyczny najbardziej wewnętrzny. Te trzy wymiary two­
rzą jedną niercdukowalną i niepodzielną całość. Każda próba redukcji człowieka
do któregoś z wymiarów i analiza jego osobowości z perspektywy tylko któregoś
z wymiarów jest błędna i prowadzi do ślepego zaułka.
Można powyższe zrozumieć, jeśli odwołamy się do tzw. praw antropologii
przestrzennej (za: Popielski 1987, s. 40- 42). Pierwsze prawo głosi „jedna i ta
sama rzecz rzutowana ze swojego wymiaru na inny, niższy niż wymiar własny,
odbija się w ten sposób, że jej odbicia wzajemnie sobie przeczą” , natomiast dru­
gie „nie jedna i ta sama rzecz, lecz różne rzeczy rzutowane ze swoich wymiarów
na jeden i ten sam wymiar, niższy niż własny, odbijają się w taki sposób, że ich
obrazy nie są między sobą sprzeczne, lecz są wieloznaczne” . Powyższe oznacza,
że perspektywa spojrzenia na człowieka tylko od strony jego wymiaru biologicz­
nego (cielesnego), psychicznego lub noelycznego prowadzi często do pojawię-
368 P s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i
Schemat nr 41. Graficzna prezentacja zasad antropologii przestrzennej
I zasada
(na podstawie: Popielski i 987, s.41)
nia się sprzecznych interpretacji (1 zasada); natomiast jeśli z kolei zredukujemy
wszystkie wymiary do jednej płaszczyzny interpretacyjnej, wówczas prowadzi to
z jednej strony do uproszczeń, a z drugiej pomimo istnienia w niej odrębnych wy­
miarów, wskazuje na jedność osoby ludzkiej (11 zasada).
Każdy z wyróżnionych przez Frankla wymiarów podlega sobie właściwym
prawom. W obrębie wymiaru biologicznego istnieje prawie całkowita zależność
od okoliczności i uwarunkowań (determinacja przez określone czynniki i podle­
ganie określonym prawom); w obrębie wymiaru psychicznego istnieje zmienność
uzależniona też od okoliczności i uwarunkowań, natomiast w obrębie wymiaru
noelycznego istnieje możliwość dowolnego przyjmowania postaw w stosunku do
uwarunkowań i okoliczności. Przy czym Franki posługuje się często określeniem
warunkowania, które oznacza zależność wymienionych wymiarów struktury bytu.
C z ło w ie k ja k o p o d m io t o d k r y w a ją c y sens - e g z y s te n c ja ln a p s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i.. 369
Innymi słowy, taka a nie inna struktura biologiczna jest warunkiem pojawienia się
i funkcjonowania danej struktury psychiki - choć dana struktura biologiczna nie
wytwarza danej struktury psychicznej, to bez jednej niemożliwe byłoby zaistnie­
nie drugiej. Podobnie jest w relacji „ psyclte-nous” - istnienie określonej jednost­
ki psychicznej posiadającej pewne właściwości jest niezbędne do przejawiania się
w świecie empirycznym osoby duchowej. Można powiedzieć, że organizm psy­
chofizyczny jest swego rodzaju narzędziem ekspresji i działania ludzkiej ducho­
wości. Ciało jest możnością, psychika urzeczywistnieniem możności, a to z ko­
lei stwarza szansę na urzeczywistnienie duchowej konieczności (analogicznie jak
z układem „fortepian-muzyk-dzielo muzyczne” ; bez fortepianu nie ma możności
grania utworu, muzyk jest realizatorem utworu dzięki możności, a jakość wykony­
wania utworu będącego najwyższą formą zależy od zdolności samego muzyka).
Z faktu posiadania wymiaru noetyeznego wynikają zupełnie inne możliwości ro­
zumienia człowieka i jego osobowości. To, co zdaje się być kluczowe dla zrozumie­
nia człowieka, zawarte jest w pojęciu woli sensu - wola sensu to podstawowy spo­
sób odnoszenia się człowieka do rzeczywistości. Człowiek jest bowiem istotą in­
tencjonalną; każdy akt psychiczny, każda forma zachowania wskazuje na ukierun­
kowanie ku czemuś. Szczególnie ważne jest ukierunkowanie ku wartościom. War­
tości są podstawą motywacji, one bowiem pozwalają odkryć i spełniać wolę sensu.
Jak pisze Franki (1984, s. 32) „człowiek w rzeczywistości nie jest istotą napędzaną
popędami, ale pociąganą przez wartości” . 1dalej, „ |...] wypełniamy nasz byt ludz­
ki sensem zawsze dzięki temu, że urzeczywistniamy wartości” (tamże, s. 68).
Człowiek jest przede wszystkim istotą rozumiejącą i wartościującą - dlatego
też człowiek nie tyle nadaje sens i znaczenie, co odkrywa sens i znaczenie. Od­
krywanie sensu i znaczenia wskazuje na możność odkrycia czegoś obiektywnego.
Odkrywanie sensu odbywa się poprzez poznawanie i doświadczanie świata oraz
samego siebie. Franki uważa, iż pomiędzy podmiotem a światem istnieje ciągle
napięcie, którego ignorowanie byłoby jednoznaczne z lekceważeniem obiektyw­
ności świata. Poznawanie świata jest aktem transcendencji, a sam świat, będący
obiektywną rzeczywistością, umożliwia człowiekowi odkrywanie możliwości ak­
tualizacji własnego istnienia. Każda sytuacja życiowa daje szansę na odkrywa­
nie i aktualizację własnego istnienia. Dzięki istniejącemu napięciu pomiędzy pod­
miotem i światem wzbudzane jest dążenie do odkrywania sensu, następuje uru­
chomienie woli poszukiwania sensu (wola sensu staje się swego rodzaju potrze­
bą psychiczną). Wola sensu jednocześnie oznacza kierowanie się ku wartościom,
a w zależności od sposobu istnienia może ona inaczej się aktualizować. Franki
wskazuje na to, iż ludzkie istnienie może być ujęte w trzech aspektach:
1. „Ja jestem” w kategoriach „ja muszę” (na przykład, ja jestem zmuszony poprzez
wyposażenie genetyczne, poprzez środowisko) —jest to wymiar konieczności.
2. „Ja jestem” w kategoriach ,ja potrafię” (ja potrafię zrealizować dane formy ak­
tywności, np. potrafię wykonać daną pracę) - jest to wymiar możliwości.
1 ''
 I. w*
370 Psychologia osobowości
3. „Ja jestem” w kategoriach „ja powinienem” (zadania stawiane człowiekowi)
- jest to wymiar powinności (za: Uchnast 1987, s. 95).
Dzięki temu, że istnieją wymienione wymiary rzeczywistości, może również
pojawić się napięcie pomiędzy tym, co konieczne i możliwe, a tym, co powinno
być zrobione. To wszystko prowadzi do uaktywnienia motywacji.
Z uwagi na naturę noctyczną człowieka szczególnie ważne będą wartości po­
stawy, gdyż to one urzeczywistniają sens i ukierunkowują aktywność człowieka.
Same wartości można urzeczywistniać poprzez działanie (poprzez jakieś kształ­
towanie świata), poprzez przeżywanie świata (wchłanianie piękna i prawdy bytu)
oraz poprzez znoszenie losu, cierpienia (V. Franki 1984, s. 68-69). Powyższe
wskazuje na kategorie wartości, tj. wartości działania lub wartości twórcze (jak
np. praca), wartości przeżyciowe lub doznaniowe (jak np. sztuka, miłość) i war­
tości postawy (K. Popiełski 1987, s. 103). Wybór i orientacja na dane kategorie
wartości wynika z aktywności mających swe podłoże w poszczególnych wymia­
rach bytu. Dla wymiaru biologicznego duże znaczenie będzie miało utrzymanie
zdrowia organizmu, trening fizyczny, nawyki itp.; dla wymiaru psychicznego bę­
dącego źródłem aktywności jednostkowej istotną rolę odgrywa rozwój dyspozycji
osobowościowych, intelektualnych itp.; dla wymiaru noetycznego stanowiącego
o podmiotowych dążeniach ku komuś lub czemuś podstawowe będzie doświad­
czanie wartości usensowniających życic, rozwijających poczucie odpowiedzial­
ności, godności, świadomość wolności itd. Każdy z tych wymiarów przenika po­
zostałe i świadczy o jedności człowieka, który w ostateczności zmierza do odkry­
wania sensu własnej egzystencji i nadania jej właściwego kształtu uzdalniające­
go do rozwoju. Dlatego właśnie kluczowe znaczenie w rozwoju człowieka mają
„wartości-postawy” .
Odkrywanie znaczenia (sensu) wymaga jednak stałego twórczego wysiłku
człowieka, albowiem sens nie jest dany - on jest efektem twórczości symbolicz­
nej, zaangażowania się, zabiegania. Niemniej odkrywanie sensu może być bar­
dzo kłopotliwe, jak na przykład w przypadku cierpienia (jaki sens mają cierpie­
nia człowieka?) - wtedy trzeba odwołać się w tym odkrywaniu sensu do wartości,
które istnieją obiektywnie. Dzięki odwoływaniu się do tych wartości, jak i dzię­
ki realizacji tych wartości, człowiek jest w stanie dokonać transcendencji siebie.
W tym świetle ujmując, motyw „aktualizacji siebie” nic może być motywem nad­
rzędnym; jest on raczej ubocznym efektem procesu transcendencji siebie (wykra­
czania „poza” dzięki wartościom, to bowiem jednocześnie zaspakaja wolę sen­
su). Mając oparcie w wartościach, człowiek może zachować osobową godność,
tożsamość, wolność, odkryć sens własnego cierpienia itd. Powyższe właściwo­
ści stanowią o indywidualności jednostkowej i o stopniu docierania do tzw. oso­
by głębokiej (osoba głęboka to w jakimś sensie nieświadomy aspekt duchowości,
to, czym ostatecznie może się stawać coś, co nie poddaje się uprzedmiotowieniu,
lecz samo w sobie staje się i świadczy o podmiotowości).
C z ło w ie k ja k o p o d m io t o d k r y w a ją c y sens - e g z y s te n c ja ln a p s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i.. 371
Całość cyklu rozwoju człowieka można podzielić niejako na dwa etapy - etap
pierwszy oznaczający dojrzewanie organizmu w wymiarze psychofizycznym do
bycia „narzędziem” osoby (jest to nabywanie sprawności pozwalających na zaist­
nienie autonomii działania, na dochodzenie do odkrywania najgłębszych warto­
ści postaw) i etap drugi oznaczający właściwy rozwój (dochodzenie do realizacji
własnej istoty, proces autotranscendcncji).
Brak możliwości lub chęci odwołania się do wartości może też prowadzić do
frustracji woli sensu, co w ostateczności skutkuje pojawieniem się tzw. nerwicy
noogennej (jej objawami są poczucie bezsensu życia, cynizm, obojętność, nihi­
lizm życiowy itp.). U jej podłoża w istocie znajduje się kryzys i frustracja egzy­
stencjalna, prowadzące do przeżywania pustki egzystencjalnej (to efekt zaniecha­
nia korzystania z wolności, odpowiedzialności).
We współczesnym świecie ludzie często rezygnują z odkrywania sensu pro­
wadzącego do indywidualnego rozwoju na rzecz innych aktywności. Z uwagi
jednak na to, że nie da się zanegować tego dynamizmu, którym jest woła sen­
su usposabiająca do odkrywania obiektywnego świata wartości, zostaje ona re­
alizowana poprzez przyjęcie degradujących własną indywidualność postaw.
Franki wskazuje na cztery dominujące postawy (określając jc patologicznymi
czynnikami ducha naszego czasu): a) prowizoryczna postawa wobec bytu ludz­
kiego (wiąże się poczuciem zagrożenia, dlatego prowadzi do braku potrzeby
działania i kierowania swoim losem, do życia chwilą, bez celu, dążenia do mak­
symalnego korzystania z przyjemności); b) batalistyczna postawa wobec życia
(wyrasta z poczucia braku możliwości wpływu na los i otoczenie; ślepy los, fa­
tum kierują życiem i nie ma sensu przeciwstawianie się temu, co zapisane w ge­
nach, w przeznaczeniu); c) kolektywistyczne myślenie (rezygnacja z własnej
odpowiedzialności, osobistych wysiłków prowadzących do kształtowania wła­
snego spojrzenia na rzeczywistość; należy przyjąć oceny i sposoby myślenia
przyjęte w danej społeczności - taka postawa jest typowa dla społeczeństw to­
talitarnych, kolektywistycznych); d) fanatyzm (absołutyzacja opinii i wartości
grup odniesienia oraz nienawiść do inaczej myślących - ta postawa wiąże się
z kolektywistyczną) - za: Franki 1984, s. 56-59.
Propozycja Frankla stanowi dość duże wyzwanie i podstawę do wypracowa­
nia nowych sposobów interpretacji osobowości. Wydaje się, że szczególnie istot­
ne jest tutaj zwrócenie uwagi na wymiar osobowy - osobowość jest bezpośred­
nio wyznaczona przez sposób korzystania z zasobów osoby (jej odpowiedzialno­
ści, wolności, intencjonalności itd.). I choć wciąż nutka pesymizmu egzystencjal­
nego w niej się pojawia, to jednak jest to coś pozostającego w cieniu pozytyw­
nych i obiecujących rozstrzygnięć. Można teorię lego autora traktować jako pod­
stawę rozwoju i wejścia na nowe tory myślenia personalislycznego - odmienne­
go w swoim kształcie od pierwotnego prezentowanego przez Sterna i wzbogaco­
nego w nowe formy.
372 P s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i C z lo w ie k ja k o p o d m io t o d k r y w a ją c y sens - e g z y s te n c ja ln a p s y c h o lo g ia o s o b o w o ś c i. 373

Schemat nr 42. M odel struktury egzystencji według K. Popielskiego

6. Człowiek jako podmiot osobowy
Obszary
w interpretacji K. Popielskiego Wymiar osobowy Podmiot
uczestniczenia-
Specyficzne
wymiary
i egzystencjalny osobowy
-procesy aktywności

Warto też wskazać na propozycje polskich badaczy, które ukazują nowe for­ I J 1 i
my interpretacji mechanizmów rozwoju osobowości - jedną z godnych uwagi jest I Kulturowe"" ]^~Ero°ć|"oria ine |
koncepcja K. Popielskiego (1987, 1996). .................... • ; Intelektualne |
Noetyczny
Popielski proponuje spojrzenie na człowieka jako „funkcjonalną całość” i „on­
Aktywność j c i U Polityczne *1
tyczną pełnię” , budując model wielowymiarowości jego egzystencji. Osobowość egzystencji
Psychiczny i___ P0*6“ 1? ! n_E>onpmicziie "
nie tyle jest pojmowana w kategoriach cech, mechanizmów itd., ile w kategoriach
Fizyczny
egzystencjalno-podmiotowo-osobowych. Człowiek jest postrzegany w swojej ca­ Przyrodnicze ^Środowiskowej
łości bytowej, realizującej się w kontekście szeroko rozumianego życia społecz­ _______.........._; !__Ękologiczne_j

nego i kulturowego (Popielski 1996, s. 32). Dlatego odkrycie i zrozumienie czło­ Bycie - I - Stawanie się egzystencji
wieka wymaga rozpoznania odniesień i relacji egzystencjalnych.
Dwa wymiary mają kluczowe znaczenie - wymiar bycia i stawania się (czło­ (za: Popielski 1996, s. 31)
wiek bytuje w danych warunkach i staje się; jest i rozwija się). Uchwycenie wy­
miarów egzystencji i ich sposób spełniania się nie tylko tworzy możliwość pełne­
mości kultury), realizują się sposoby aktywności (np. recepcja wartości, uczest­
go zrozumienia zachowań, ale i jest sposobnością do rozpoznania lego, co patolo-
nictwo w życiu społecznym), w określonym czasie dane aktywności prowadzą do
gizuje człowieka (silnie akcentowany jest tu aspekt kliniczny). Autor koncentru­
określonych skutków (np. przystosowanie, wolność osobista) i do egzystencjal­
je się pierwotnie na idei „wymiarowości egzystencjalnej” , która oznacza rodzaj
nego doświadczania bycia (realizuję się w społeczności, doświadczam chcenia,
funkcjonowania, wyrażania się i przejawiania się bytu osobowego. Kierując się
możności). Model interpretacji Popielskiego można przedstawić w formie powyż­
podziałem wprowadzonym przez Frankla, Popielski wskazuje, że w wymiarze fi­
szego schematu.
zycznym funkcjonowanie ma charakter biologiczno-fizjologiczny, co wyraża się
Wielowymiarowość egzystencji pozwala na całościowe ujęcie człowieka.
poprzez dynamikę biologiczną i przejawia jako czynności biofizjologiczne. Funk­
W modelu Popielskiego centralne miejsce zajmuje jednak „ja” podmiotowo-oso-
cjonowanie w drugim z kolei wymiarze psychicznym wyraża się poprzez procesy
bowe, które „genetycznie wywodzi się z noetycznego wymiaru, lecz należy do ca­
psychospołeczne, a przejawia się w formie rozwoju funkcji psychicznych. 1 funk­
łości egzystencji, tej całości służy i ją wyraża, jednocząc wielość w formiej a pod-
cjonowanie w trzecim wymiarze noetycznym (duchowym) wyraża się poprzez
miotowo-osobowego. Tak rozumiane j a jest wewnętrznie, podmiotowo doświad­
aktywność podmiotowo-osobową i przejawia w egzystencji osobowej.
czane i partycypuje w zewnętrznych formach egzystencji, w jej działaniach, ko­
Człowiek, będąc w różnych wymiarach, może na różny sposób być i stawać
munikacji i relacjach” (Popielski 1996, s. 31). „Ja ” jest autonomiczne, lecz musi
się. Biorąc powyższe pod uwagę, autor wskazuje na trzy główne wymiary by­
radzić sobie i zabiegać o właściwą treść dla własnego życia; brak takiego zabie­
cia i stawania się: a) wymiar realizowania się i funkcjonowania (który może być
gania może prowadzić do niezdolności identyfikacji z samym sobą i do pełnego
sprowadzony do właściwości, stanów, procesów biologicznych oraz osobowo­
stawania się.
ściowych); b) wymiar podmiotowego bycia i stawania się (sprowadza się do no-
etycznych właściwości osobowych, jak otwartość, wybór odniesień, kreatywność, Obraz wymiarowości tworzy tylko pewnego rodzaju ramy, w jakich następu­
zdolność odkrywania wartości, sensu, refleksji itp.); c) wymiar spełniania siebie je funkcjonowanie i rozwój człowieka (jego „ja podmiotowo-osobowego” ). Klu­
czowe znaczenie mają jednak dwa podstawowe fakty - tzw. aktywność egzysten­
i uczestnictwa (kulturowy i społeczny kontekst). W każdym z wymienionych wy­
cji i wartości, fe formy w istocie wyznaczają kierunki zachowań oraz pozwalają
miarów realizują się odpowiednie dla nich jednostkowe aktywności. Tak więc,
na dany sposób spełniania się (bycia i stawania się). Aktywność egzystencji jest
mogą być wzbudzane pewne procesy (np. identyfikacja z wartościami kultury, po­
warunkowana trzema omawianymi wymiarami —fizycznym, psychicznym i no­
trzeby psychiczne), aktualizują się pewne stany (np. przeżyciowe, wspólświado-
etycznym. Można byłoby powiedzieć, że człowiek jest dynamizowany i jedno-
374 Psychologia osobowości Czlowiek jako podmiot odkrywający sens - egzystencjalna psychologia osobowości. 375

cześnie różnie tc dynamizmy może wykorzystywać (wszak jest to „ja podmio- delowi nauki humanistycznej, forma interpretacji. Holistyczna zasada ma w tej
towo-osobowe” ) - ich lekceważenie jest lekceważeniem możliwości bycia i sta­ interpretacji inny wymiar niż w teoriach organicystycznych - jest to potraktowa­
wania się. Należy przypuszczać, że aktywność egzystencji prowadzi też coraz nie jednostki jako sprawcy pozostającego w kontekście (co tworzy niepodzielną
pełniej do nabywania kompetencji, czyli pełniejszego wykorzystywania i radze­ całość). To jednostka (osoba) jest jednak źródłem sił i kreatorem, a nie jednostka
nia sobie z wielowymiarowością egzystencjalną. Z uwagi na wymiar noctycz- i kontekst (który w teoriach organicystycznych traktuje się jako źródło siły kre­
ny szczególnie ważne znaczenie pełnią w procesie rozwoju wartości - ich obec­ atywnej - kontekstem jest również natura ze swoją narzucającą się siłą, pchającą
ność jest czymś centralnym. „Oznacza to, że siła motywacyjna, zdolność struk- do samorealizacji). Zdecydowanie mocny akcent na podmiotowość kreującą oto­
turyzowania osobowości i kształtowania egzystencji związana jest wprost z bli­ czenie postawił Franki - podmiot poprzez odkrywanie sensu uaktywnia proces
skim, aprobującym i zaangażowanym uczestniczeniem podmiotu w świecie war­ autolranscendencji, a jego ubocznym efektem będzie zdolność realizacji posiada­
tości” (tamże, s. 37). Oczywiście, że skuteczność wartości w kształtowaniu eg­ nego potencjału. Stawanie się osobąjest kluczem do zrozumienia rozwoju indy­
zystencji i człowieka jako podmiotu będzie zależała od ccntralności ich pozy­ widualności jako osobowości. Ta myśl wydaje się być czymś, co prowadzi do zu­
cji w życiu jednostki. Szczególnie istotna zdaje się tzw. ccntralność egzystencjal­ pełnie nowej interpretacji osobowości, a przynajmniej otwiera na inne uwarunko­
na - tutaj bowiem wartości stają się faktycznymi motywami. Ma to miejsce tyl­ wania i mechanizmy jej rozwoju.
ko wtedy, gdy wartość funkcjonalnie wspólwystępuje z innymi wartościami, nie
prowadzi do konfliktu lub dysonansu, nie jest absolutyzowana, jest przyjmowana
z wyboru, akceptowana jako własna, rozumiana jako zadanie i siła kreująca życie
(tamże, s. 38). Wartości pozwalają rozwinąć „system sensu” , doświadczać, speł­
niać w sobie poczucie sensu życia. Sens życia i jego wymiary stanowią o specy­
fice ,ja” podmiotowo-osobowego i prowadzą do spełniania się egzystencji w jej
wszystkich wymiarach. Potrzeba, poczucie sensu życia jest podstawowe dla ludz­
kiej egzystencji i znajduje swój wyraz w każdych formach dążeń ludzkich - mo­
tywacja sensu wiąże się z każdą potrzebą i każdym motywem działania. Proble­
matyka sensu życia staje się odrębnym obszarem zainteresowań i analiz Popiel-
skiego (por. Popielski 1994).

Podsumowanie

Zaprezentowane analizy właściwe dla psychologii egzystencjalnej wskazują

na osobowość jako indywidualność zanurzoną w różnych, jej właściwych, wy­
miarach bycia i jako proces stawania się, w którym podmiot wybierając pewne
formy bycia, odpowiada za kształt własnej indywidualności. Można powiedzieć,
że podstawę osobowości jako procesu tworzy struktura bytu -jego wymiary to
swego rodzaju kontekst warunkujący jakość rozwoju osobowości. Przypisanie
podmiotowi atrybutów wolności i odpowiedzialności świadczy o pomijaniu ze­
wnętrznych czynników determinujących - człowiek jest podmiotem nadającym
znaczenia oraz wybierającym i za tc wybory ponosi odpowiedzialność. Innymi
słowy, osobowość to wytwór podmiotu. Jest to dość skrajna, lecz właściwa mo-
 Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 377

Schemat nr 43. R edukejoiiistyczne tendencje w psychologii

Rozdział XIV

Autorska propozycja personalistycznej

interpretacji osobowości

1. U podstaw możliwości interpretacji osobowości

- ścieżki metodologiczne

Jak wiadomo, analizy empiryczne ograniczane są zazwyczaj perspektywą mi­

tologiczną i epistemologiczną. Ale, korzystając z ogromnego zasobu wiedzy, jaki
zgromadziła psychologia, można jednak kolejność rzeczywistości niejako od­
wrócić. Z reguły bowiem, jak to bywało wcześniej w psychologii, przyjmowa­
no najpierw w jakiejś mierze redukcjonislyczne stanowisko - redukcjonizm poję­
ty jest tutaj szeroko i sprowadza się do a priori przyjętego stanowiska narzucają­
cego sposób interpretacji zjawisk psychologicznych. Na przykład, redukcyjny jest
kierunek humanistyczny (choć przecież sam zarzuca innym nurtom psychologii
redukcjonizm), dlatego że a priori przyjmuje założenie o istnieniu jednego pod­
stawowego motywu (samorealizacji), założenie o jego wtopieniu w naturę ludz­
ką, założenie o pozytywnych właściwościach samej natury (człowiek jest z natu­
ry dobry). Jest to redukcja rzeczywistości tylko do pewnych jej wymiarów. Pomi­
Źródło: opracowanie własne.
nąć w tym miejscu można traktowanie jako stricte redukcjonistycznych podejścia
psychoanalitycznego czy behawiorystycznego. Ogrom badań i analiz psycholo­ ją się na zrozumienie kształtowania względnie trwałych dyspozycji motywacyj­
gicznych nie wymusza współcześnie jednak takich redukcjonistycznych nasta­ nych i osobowościowych. Niemniej, jeśli z jej pozycji generalizuje się odkryte
wień. Bazowanie na wynikach badań, choć ich punkiem wyjścia jest pierwotnie mechanizmy na całość życia psychicznego, wówczas trudno mówić o pełnej moż­
redukująca rzeczywistość do jej pewnych wymiarów perspektywa, otwiera nowe liwość zrozumienia indywidualności i odmienności. Wydaje się, że można w tym
możliwości interpretacyjne i zwrotnie weryfikuje zasadność przyjętej perspekty­ względzie podać wiele przykładów. Ograniczoność perspektywy przyjmowanej
wy. Każde „redukcyjne stanowisko” ma bowiem to do siebie, że stwarzając spo­ przez tradycyjny behawioryzm doprowadziła do powstania nowych teorii osobo­
sobność precyzyjnych wyjaśnień, jednocześnie ukazuje ograniczoność samej per­ wości - wystarczy wymienić teorię L. Bandury czy E. Fromma. Wymienione teo­
spektywy. Co prawda często redukcja jest niezbędna dla przewidywania pewnego rie wiążą ze sobą pierwotnie zupełnie odmienne perspektywy - np. w przypadku
ograniczonego zakresu zjawisk - np. mechanizmów uczenia się, które przekłada- Bandury są to perspektywy behawioralna i poznawcza, a w przypadku Fromma
 378 Psychologia osobowości
Schemat nr 44. M etoda analizy zjawisk jako podstawa perspektywy
mitologicznej
Żródlo: opracowanie własne.
perspektywy psychoanalityczna, egzystencjalna i humanistyczna. Omawiane po­
krótce trudności można przedstawić schematycznie (jak powyżej).
Świadomość ograniczoności przyjętych perspektyw mitologicznych prowadzi
bardzo często do unikania z niej wynikających schematów interpretacji- perspek­
tywa mitologiczna pozostaje w cieniu, choć można o niej pośrednio wnioskować.
Wyrazem tego typu orientacji jest pojawienie się postmodernistycznego stylu in­
terpretacji w psychologii (początki jej można wiązać już z teorią G. K elly’ego).
Postmodernizm, najogólniej rzecz biorąc, (o jakaś forma nie tylko relatywizacji,
ale i ucieczki od redukcjonizmu i braku opowiadania się po stronie wyraźnych,
uznanych stylów interpretacji zjawisk psychologicznych (stąd sceptyczny stosu­
nek do uznanych systemów interpretacji, do wartości uniwersalnych i wszelkiego
rodzaju konwencji w różnych dziedzinach życia).
Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 379
Nie można jednak lekceważyć wyników uzyskiwanych w badaniach empirycz­
nych. Wydaje się, że bez względu na to, z jakiego nurtu interpretacyjnego się one
wywodzą, ich rezultaty muszą stawać się zupełnie kluczowe - choć i tutaj oczy­
wiste są ograniczenia. Wszak ważna staje się leż metoda i narzędzia pozwalające
na uzyskiwanie danych wyników (a te narzędzia często służą do pomiaru rzeczy­
wistości nie tyle (aktów, co rzeczywistości konslruklów). Powyższe prowadzi do
wielu nieporozumień i krytyk (zobacz analizy na temat zasadności teorii cech).
Niemniej, metoda nie tylko ogranicza, ona również ukazuje nowe wymiary rze­
czywistości. la k jest w przypadku obecnie coraz powszechniej stosowanej meto­
dy narracji. Dzięki tej metodzie możliwe stało się nie tylko odkrycie, ale i kon­
strukcja innej perspektywy interpretacji osobowości. Wystarczy wspomnieć choć­
by o teorii H.J.M. Hcrmansa (pojęcie dialogowego ja), czy D.P. McAdamsa (por.
Mc Adams 2006). Innymi słowy, stosowana w badaniach metoda bez względu na
swoją wartość może stawać się znacząca, jeśli pozwala odkryć (lub zrozumieć)
nowe lub inne przejawy życia psychicznego (tu, osobowości i indywidualności).
Powyższe nie oznacza dowolności, oznacza raczej otwartość i dostępność nowych
zjawisk. W tym sensie metoda, jeśli przybliża do zrozumienia osobowości, będzie
zawsze wartościowa. Często dzięki nowych metodom konieczne jest przyjęcie in­
nej perspektywy Mitologicznej (schematycznie ujmując, można w tym przypadku
odwrócić przyjęty porządek myślenia „od perspektywy ontologicznej do cpiste-
mologicznej” na rzecz porządku „od epislemologicznej do ontologicznej” ).
Oczywiście, opisywany stan rzeczy jest tylko próbą diagnozy lego, co się wy­
daje pojawiać, a nie propozycją stosowania pewnego porządku metodologiczne­
go. Ta diagnoza prowadzi jednak do podkreślanie wartości innego uporządkowa­
nia. Nie ulega bowiem wątpliwości, że psychologia jako nauka empiryczna winna
skupić się na badanych zjawiskach. To jednak nie wystarcza. Warto zwrócić uwa­
gę na relacje pomiędzy indukcją a dedukcją. Już wiele lat temu Brenlano wskazy­
wał na dwa rodzaje badania funkcji psychicznych, pierwszy określony jako empi­
ryczny (było to indukcyjne, eksperymentalne i statystyczne podejście) oraz drugi,
polegający na analizie samych pojęć, teorii oraz założeń psychologii empirycznej.
Ten drugi rodzaj wymaga szerszych wyjaśnień. Jak twierdzi Brenlano (1999, s.
105), „nie mogąc obyć się przy ustalaniu praw dotyczących fenomenów bardziej
złożonych bez potwierdzenia dostarczanego przez bezpośrednie doświadczenie,
psychologia z drugiej strony nic może też uważać takiego potwierdzenia za wy­
starczające” . Najwyższe prawa rządzące zjawiskami psychicznymi są prawami
czysto empirycznymi, ale mają one nieokreślony, niedokładny charakter; induk­
cja nie może dotrzeć bowiem do właściwych praw podstawowych, docieia ona
tylko do praw o mniejszej ogólności, z których dalej można wyprowadzać prawa
bardziej szczegółowe. Jak pisze omawiany autor, „wstępna bezpośrednia indukcja
wskazuje dedukcji drogę i kierunek” ; „ta dedukcja tak samo jak umożliwia peł­
niejsze zrozumienie, daje nam nadto również większą pewność; jak w innych wy-
 380 Psychologia osobowości
Schemat nr 45. Indukcja-dcdukcja a perspektywa antologiczna
Żródlo: opracowanie własne.
padkach, tak bowiem i tutaj ogólniejsze prawa są bardziej godne zaufania” ; „tak
jak wykrycie najwyższych praw podstawowych wzbogaci naszą wiedzę zarów­
no o obecnych najwyższych prawach psychicznych, lak i o ich wyjątkach i ogra­
niczeniach, tak też wyprowadzając z nich prawa bardziej szczegółowe często za­
razem wyjaśnimy same te prawa i dopuszczane przez nie wyjątki, a także dokład­
niej określimy te wyjątkowe przypadki” (Brentano 1999, s. 106). Analizy Brenta­
no, pomimo upływu lat, są bardzo istotne. Wydaje się, że właśnie rysowane wyżej
łoimy możliwości interpretacyjnych prowadzą nieuchronnie do konieczności się­
gania popi zez zi óżnicowane metody badawcze odkrywające nowe perspektywy
Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 381
mitologiczne ku coraz bardziej ogólnym prawom, z perspektywy których możli­
wość interpretacji staje się pełniejsza.
Można powiedzieć, że jeśli analizy doprowadzą do trafniejszego uchwyce­
nia natury człowieka (perspektywa ontologiczna), tj. doprowadzą do poziomu
najwyższej ogólności, wówczas dzięki metodzie dedukcyjnej z tej perspektywy
może nastąpić lepsza trafność interpretacji indywidualnych zachowań ludzkich
i osobowości. Dzięki dedukcji z poziomu najwyższej ogólności można trafniej
przewidywać i interpretować przejawy osobowości (rozwoju, zaburzeń i in.), po­
przez stawianie trafnych hipotez i ich weryfikację. Z kolei badanie zjawisk i fak­
tów może prowadzić dzięki procesowi indukcji do modyfikacji i wzbogacania
teorii. Lekceważenie najwyższego poziomu ogólności, który jest po prostu odkry­
waniem lub określaniem natury ludzkiej (czyli perspektywy mitologicznej), jest
natomiast budowaniem teorii hic et m m c (ulega zmianie kontekst atrakcyjności
i społeczno-kulturowy, ulega rozsypaniu cala teoria osobowości - jest to unika­
nie tego standardu, który obecnie jest dokuczliwy - por. Pennington 2003). Istotę
tych rozważań można ująć w postać powyższego schematu.
2. Podstawy empiryczne uzasadniające możliwość
interpretacji rozwoju osobowości poprzez odniesienie
do atrybutów osoby
Uwzględniając powyższe analizy, które stanowią swego rodzaju kontekst na­
kreślenia sposobu interpretacji osobowości, punktem jego wyjścia należy uczynić
świat zjawisk empirycznych. Należy jednak ten świat zjawisk ograniczyć do pew­
nej kategorii - podstawą wnioskowania o osobowości mogą być działania, któ­
re są przejawem jednostkowej motywacji. Innymi słowy, to, co jest najbardziej
uchwytne, to ludzkie działania wyrażane w ich rezultatach. Z motywacji wynika
charakter spełniania się osobowości, jej specyfika - ten wymiar staje się podsta­
wą opracowanych teorii osobowości w wielu nurtach (jak np. psychoanaliza, psy­
chologia humanistyczna, egzystenejalizm). To po pierwsze. Po drugie, motywacja
i sposób jej realizacji ma charakter interakcyjny. Interakcja jest podstawą możli­
wości kształtowania i rozwoju osobowości, jak i całego życia psychicznego. Jest
to oczywiste, jeśli uwzględnimy współczesne analizy psychologiczne. To są dwie
kategorie zjawisk, i jednocześnie dwie tezy tworzące podstawę dla dalszych roz­
ważań i interpretacji.
382 Psychologia osobowości
Kolejną sprawą jest odpowiedź na pytanie, co z badań nad tymi kategoriami zja­
wisk wynika, na co one wskazują i jakie płyną z nich wnioski. Choć może nie jest
nowością to, że motywacja i interakcja z innymi są kluczem do zrozumienia osobo­
wości i podstawą wnioskowania o naturze człowieka, to wciąż dyskusyjne pozosta­
je określenie kategorii motywów, które pozwalają trafnie odczytać tę naturę.
Analiza wielu teorii motywacji, wskazuje na szczególną i zasadniczą rolę cen­
tralnej struktury „ja” . Dominujące motywy, którym zostają podporządkowane
inne dążenia, takie jak zmaganie się o bycie kompetentnym, skutecznym, potrze­
ba antycypacji zdarzeń, uznania i doskonałości, zachowania wartości samego sie­
bie itd. świadczą o konieczności uwzględniania „ja” jako rdzenia czy źródła mo­
tywacji. Nawet w teoriach akcentujących mechanizmy społecznego uczenia się
oraz samorcgulacji, które korzeniami sięgają do sytuacjonizmu behawiorystycz-
nego oraz funkcjonalizmu, coraz częściej podkreśla się wymiar inlcncjonalności
i sprawstwa. „Ja ” jest przyczyną i celem procesów regulacji w interakcji z oto­
czeniem. Innymi słowy, w „ja” tkwi jakaś forma dyspozycji, która dzięki interak­
cji z innymi osobami nabiera nowych kształtów i nowej jakości. Z uwagi na to, że
„ja” staje się zarówno źródłem, jak i „ostatecznym” kryterium wzbudzenia zacho­
wań motywacyjnych, musi ono też wskazywać na właściwości natury człowieka
- bowiem w tych właściwościach można lokować źródła tycli podstawowych mo­
tywów ludzkich (szersze uzasadnienia: Gasiul 2002a, 2002 b).
Motywy związane z ,ja ” pozwalają też wnioskować o oryginalności motywacji
ludzkiej w stosunku do innych istot żywych. Przy tym, „ja” to też pewnego rodzaju
soczewka, w której skupia się cała jednostkowość, wielość w jedności. Powyższe
prowadzi, do konieczności uchwycenia i wyakcentowania z jednej strony lej od­
mienności, a z drugiej strony całościowości. Jeśli nawet wyjdziemy z perspektywy
adaptacji - każdy osobnik ludzki i zwierzęcy musi adaptować się ze swoimi wła­
ściwościami organizmu do zmiennego otoczenia - to i tutaj docieramy do odmien­
nych właściwości zachowań ludzkich. U człowieka adaptacja bowiem nie ma cha­
rakteru reaktywnego, lecz proaktywny; jest ona przeniknięta twórczym wymiarem,
który zdaje się być świadectwem jakiejś kluczowej roli jednostkowego „ja” . Moż­
na sądzić, zgodnie z wyżej analizowanymi schematami metodologicznymi, że po­
ziom szczegółowości zachowań (motywy związane z „ja” ) ma ograniczony zakres
przewidywania ludzkich zachowań dopóty, dopóki nie nastąpi odkrycie (lub okre­
ślenie) specyfiki poziomu bardziej ogólnego. Z perspektywy bowiem ogólnych
właściwości lepiej można przewidywać szczegółowość. Tę najbardziej, oczywiście
dla psychologii, ogólną perspektywę pozwalającą na jakość przewidywań tworzy
natura człowieka. Można ją zdefiniować jako „stałą i niezmienną podstawę dzia­
łań. ..; coś, co sprawia, że jesteśmy ludźmi, a nie innym gatunkiem zwierząt i że na­
sze działania przebiegają w nas tak, a nie inaczej” (S. Swieżawski 1983, s. 119).
Natura i jej właściwości to bowiem coś, co będzie przenikać i nasycać sobą
każdy proces zachowania. Dla porównania, gdyby psychologia pierwotnie funk­
Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 383
cjonalna, a potem w kształcie współczesnym ewolucyjna, nic uchwyciła podsta­
wowej ogólnej właściwości, którą jest „konieczność adaptacji” , nie potrafiłaby
wówczas zupełnie wyjaśnić obserwowalnych zdarzeń. To właśnie ogólna zasa­
da adaptacji i dodatkowo konieczności utrzymania życia stanowią klucz i moż­
liwość wyjaśnienia szczegółowych jednostkowych zachowań. Podobnie jest
i w tym przypadku. Przyjmując jako kryteria zdania: „motywacja i jej właściwo­
ści wskazują na kluczowe znaczenie struktury ja” oraz „człowiek ze swoimi mo­
tywami spełnia je tylko w interakcji z innymi” , można dalej wkroczyć na poziom
wyższej ogólności, pytając, co jest przyczyną lub zasadą wyjaśniającą wagę inte­
rakcji i motywów związanych z „ja” . Odpowiedzią jest jakość natury.
Stąd dalej można odwołać się do wyjaśniającej tę oryginalność, osobowej na­
tury człowieka. Posiadanie natury osobowej oznacza posiadanie potencjału lub
możności zachowania się w sposób określony przez przysługujące jej atrybuty.
Osoba dysponuje sobą, dysponuje posiadanymi zasobami i w zależności od spo­
sobu ich wykorzystania może różnie kształtować rozwój.
Określenie natura osobowa wskazuje, iż człowiek z urodzenia jest osobą. B y ­
cie z urodzenia osobą oznacza posiadanie potencjału lub możności zachowania
się w sposób określony przez atrybuty przysługujące osobie (jak np. rozumność,
wolność, odpowiedzialność). Słowo „natura” podkreśla to, że każdy człowiek
ma wrodzony potencjał (lub posiada dyspozycje) umożliwiający mu zachowanie
w sposób odmienny od każdej innej istoty żyjącej. Oczywiście definicji osoby jest
bardzo wiele (por. np. analizy [w:] Gacka 1996; Kowalczyk 1995). Na przykład,
według klasycznej definicji Boecjusza osoba jest jednostką natury rozumnej. We­
dług K. Wojtyły (1994) osoba jest to „ktoś” , jest to podmiot istnienia i działania.
W rezultacie każdy akt działania, przeżywania, (dziania się) jest aktem czlowie-
ka-osoby. Sama relacja natury ludzkiej i osoby jest przedmiotem złożonych ana­
liz filozoficznych; psychologia może się do nich jedynie odwoływać, i nic powin­
na ich nie uwzględniać, gdyż wciąż potrzebuje ich wsparcia.
Tutaj przyjmuje się, że osoba to „ja podmiotowo-duchowe” dysponujące wol­
nością, rozumnością, mające własność przekraczania (transcendencji) czasu i prze­
strzeni oraz form „tu i teraz” ograniczających. To, że „ja” może być utożsamia­
ne z osobą, wynika z niepodważalnego faktu podmiotowości własnych aktów czy­
nienia. Osoba jest „konkretem, jednostkową substancjalną i dynamiczną całością,
świadomą siebie samej, podlegającą ciągłemu rozwojowi i doskonaleniu” (za: M.
Krąpiec 1974, s. 289). Na rodzaj właściwości opisujących osobę wskazują - jest to
autorski punkt wyjścia —rodzaje motywów związanych z „ja” . Analizy psycholo­
giczne wyraźnie mówią, że te motywy mogą być sprowadzone do następujących:
a) motyw dążenie do zrozumienia i samoświadomości; b) motyw dążenia do od­
krywania własnej tożsamości i określenia tożsamości społecznej (publicznej, naro­
dowej); c) motyw dążenia do zachowania podmiotowości, kierowania sobą, moż­
liwości wyboru (czy wolności); d) motyw dążenia do przypisania sobie samemu
 384 Psychologia osobowości
sprawstwa i odpowiedzialności za własne zachowania; e) motyw dążenia do twór­
czego rozwoju, przekraczania stanów „tu i teraz” na rzecz stanów przyszłych (zdol­
ność do transcendencji); f) motyw dążenia do zachowania własnej godności, warto­
ści samego siebie (zarówno dla samego siebie, jak i w oczach innych osób), g) mo­
tyw dążenia do zachowania intymności (prywatności) świata wewnętrznego. O tych
motywach szeroko piszą różni autorzy, czyniąc z nich podstawę wyjaśniającą roz­
wój osobowości (por. analizy w: Gasiul 2002b, s. 432-458). Motywy te, rejestro­
wane na poziomie analiz psychologicznych, mogą być dalej odniesione do właści­
wości natury osobowej. Jest to poziom, o którym można wnioskować, poziom naj­
bardziej ogólny, stanowiący podstawę, z jakiej dalej staje się możliwe przewidywa­
nie i interpretacja jednostkowych zachowań oraz osobowości. Innymi słowy, moty­
wy związane z ,ja ” wskazują na atrybuty osobowe, do których można zaliczyć od­
powiednio: a) rozumność i świadomość siebie samego; b) tożsamość i ciągłość (lub
.podmiotowość, bycie sprawcą); c) wolność i intcncjonalność; d) odpowiedzialność-
intymność i pewnego rodzaju niedostępność (tajemnica świata wewnętrznego oso­
by; prywatność, która wytycza sposoby postępowania); e) twórczość (transcendent-
ność); I) godność oraz g) intymność, prywatność (wymiar odrębności siebie i sta­
nowienia o sobie).
Atrybuty osobowe (poziom ogólny -perspektywa ontologiczna) stanowią
o cechach natury człowieka i dlatego one będą swego rodzaju źródłem kreowa­
nia zachowań jednostkowych. Można sądzić, że ich przejawami są właśnie for­
my objawiające się na poziomie rejestrowanych zachowań jako motywy związa­
ne z „ja” . „Ja ” jest podmiotem osobowym i jest w ciągłym stanie dynamiki, a spo­
sób jego spełniania się jest możliwy poprzez interakcje z innymi osobami. Inaczej
jeszcze mówiąc, atrybuty osobowe to są swego rodzaju źródła dynamizujące i dą­
żące do swego spełnienia. Tak jak w przypadku popędów i potrzeb - niemożliwe
jest ich niespelnianie (tak jak nie można nie spełnić np. popędu pragnienia, tak też
nie można nie spełniać dążenia do godności; pomimo odmienności jest ono bo­
wiem źródłem dynamizującym i wyzwalającym aktywność).
3. Spełnianie się osoby jako podstawa rozwoju
osobowości
Uwzględniając powyższe wywody, wydaje się, że rozwój osoby polegałby na
spełnianiu się atrybutów osobowych —tj. wzrastaniu w rozumności, wolności, od­
powiedzialności itd. W zależności od stanu spełniania się atrybutów następowała­
Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 385
by możność realizacji lego, co stanowi potencjał osobowościowy. Tak jak na po­
czątku tej pozycji wyjaśniano, osobowość to ujawniająca się w ciągu życia ludz­
kiego konfiguracja indywidualnych, niepowtarzalnych właściwości podmiotu,
wyznaczających sposoby jego zachowania w różnych interakcjach społecznych,
w stosunku do samego siebie oraz do różnych innych form rzeczywistości (jak
np. wartości). Osobowość jest w ciągłym procesie stawania się i choć poprzez
powtarzalność pewnych sposobów postępowania można wnioskować o posiada­
nych cechach, to jednak ich koloryt zawsze jest nieco odmienny, jeśli pojawiają
się nieco odmienne własności interakcyjne. Warunkiem realizacji tego potencjału
jest spełnianie się „atrybutów osobowych” w interakcji z innymi. Motywy, które
warunkowane są tymi cechami natury osobowej, są jakąś podstawą rozwoju oso­
bowości. One tworzą kontekst, w jakim ten potencjał może się realizować - dlate­
go też efektem jest odmienny rozwój osobowości. Na przykład, spełnianie się toż­
samości, godności, wolności itd. w sposób możliwy i wyznaczany przez warunki
panujące w danej kulturze powoduje jednocześnie wydobycie innego potencjału
osobowościowego i inną postać osobowości.
Patrząc z perspektywy podmiotu, sygnałem spełniania się atrybutów jest do­
świadczany stan emocjonalny, który będzie dalej swego rodzaju motywem (mo­
tywem wtórnym). Naruszenie realizacji atrybutu wzbudza stany emocjonalnie ne­
gatywne; umożliwienie spełniania się atrybutu prowadzi do wzbudzenia stanów
pozytywnych emocjonalnie. Powtarzające się wzbudzenia stanów emocjonalnych
danej jakości prowadzą leż do wzmocnienia danych form aktywności. One też
będą dalej usposabiały do wytyczania pewnych kierunków rozwoju osobowości.
Atrybuty mogą się jednak spełniać dzięki i poprzez relację i więź z inną oso­
bą (lub z innymi osobami). W okresie dziecięcym więź z matką i ojcem stanowi
wypełnienie niedoskonałego atrybutu dziecka - matka i ojciec zapewniają dziec­
ku tożsamość, godność, dają rozumność, wolność i odpowiedzialność. Dzięki po­
wyższemu dziecko może spokojnie wkraczać w rzeczywistość świata zewnętrz­
nego, jak i wewnętrznego.
W wieku późniejszym również relacja i więź z innymi osobami jest niezbędna.
Inne osoby, choć może mniej dojrzale, stanowiąjednak wypełnienie atrybutów - na
przykład wnuki dzięki okazywanej dziadkom miłości podwyższają ich poczucie
godności, podnoszą odpowiedzialność, tożsamość, dają jakąś nową formę wolno­
ści (a to wydobywa również inne wymiary czy koloryt osobowości osób w późnym
wieku; dzięki temu następuje rozwój osobowości). Przy czym, wszystko zależy od
lego, jakie znaczenie danym zdarzeniom, danym relacjom przypisuje dana osoba.
Nadawanie znaczeń pewnym zdarzeniom, pewnym formom aktywności wskazuje
na to, jak może być realizowany dany atrybut lub dane atrybuty. Oczywiście zna­
czenia w wyniku pojawienia się coraz to innych dyspozycji będą ulegały zmianie.
Na przykład, w okresie szkolnym u chłopców często istotne znaczenie ma umie­
jętność gry w piłkę nożną; ona bowiem podnosi i spełnia atrybut godności osoby.
 ji. ■1 , •
386 Psychologia osobowości
Ale, piłka nie miałaby znaczenia, gdy nie była uwierzytelniona przez inne osoby
(jest to znaczenie społeczne). Później ten wymiar aktywności może być już zupeł­
nie nieznaczący, natomiast pojawi się inna społecznic uwiarygodniona aktywność,
na przykład zdolność nawiązywania kontaktów społecznych, i wówczas ona będzie
stanowić o podniesienia atrybutu godności. A zatem, atrybut musi być spełniany,
ponieważ inaczej może to doprowadzić do zablokowania wzrostu osobowości.
Można sądzić, żc to dzięki interakcji z innymi osobami zachowania motywa­
cyjne podmiotu nabierają charakteru jednostkowego i ujawniają sobie właściwą
jakość. Jest analogicznie jak z percepcją figury i tła —tło jest niezbędne do zaist­
nienia figury, i tło jednocześnie wydobywa jej jednostkowy charakter i jej jakość.
A zatem bez względu na charakter tej interakcji, psychologicznie znaczące jest to,
że może ona uruchamiać określone formy zachowań jednostkowych oraz, w wy­
niku ukształtowania pewnych schematów poznawczych, prowadzić do rozwoju
takich właściwości osobowości (najbardziej uchwytnych na poziomie cech struk­
tury „ja” ), które będą same w sobie stanowiły formę dyspozycji motywacyjnej
(czyli będą ułatwiały wyzwalanie się danych stanów motywacyjnych).
W rozwoju osoby ważny jest jednak wzajemny związek atrybutów. Brak tego
związku może prowadzić do pewnej dysharmonii, co w efekcie powoduje możliwość
nieprawidłowego rozwoju (na przykład, spełnianie się atrybutu odpowiedzialności
bez jednoczesnego spełniania wolności czy godności może prowadzić do skrupulan-
lyzmu lub do tendencji unikania osobistej odpowiedzialności). To jest dość ważny
i być może kluczowy moment dla zrozumienia rozwoju potencjału osobowego.
Waga spełniania atrybutów dla rozwoju osobowości w świetle wielu analiz
zdaje się być oczywista. Można wskazać na wiele w tym względzie przykładów.
Na przykład, według jednej z najbardziej znanych propozycji J.W. Brehma
(1981), umysł jest wyposażony w motywacje zabezpieczające jego wolność i za­
kres wyboru, dzięki czemu przeciwstawia się on i niweluje pojawiające się zagro­
żenia wolności. Przekroczenie określonego nasilenia nacisków ze strony otocze­
nia wywołuje u podmiotu stan oporu - czyli następuje obniżenie motywacji do
wykonywania określonych zadań. Wzbudzana natomiast zostaje motywacja do
zachowań niezgodnych z zaleceniami (z normami), pomimo tego, że podmiot ak­
ceptuje określone normy. Jm większa jest tendencja do blokowania strefy wolno­
ści, im silniej odczuwane jest zagrożenie wolności, tym silniejsza reaktancja.
Również szeroko opracowane są następstwa blokady „rozumności” , którą
można sprowadzić do potrzeby rozumienia siebie i świata. I im bardziej la strefa
jest powiązana z innymi jeszcze strefami motywacyjnymi (można byłoby powie­
dzieć z innymi atrybutami osobowymi), tym silniejsze mogą być następstwa jej
frustracji. Łańcuch kolejności zdarzeń można byłoby opisać następująco:
a) uruchomienie motywacji poznawczej;
b) blokada realizacji motywacji poznawczej (np. niemożliwość trafnego przewi­
dywania) powoduje skupienie uwagi na sobie;
Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 387
c) uruchomienie, poprzez wzbudzany stan emocjonalny, motywów służących so­
bie samemu;
d) przy powtarzalności kolejności zdarzeń, uruchamiane motywy „ja” mogą na­
silać tendencje do rozwoju danej formy zachowań, jak na przykład poczucie
kontroli zewnętrznej, niskie poczucie skuteczności, poczucie bezradności;
e) te formy zachowań same w sobie są zniekształceniami lub/ i stanami prowa­
dzącymi do kolejnych zniekształceń;
f) zwrotnie, zmianie ulega sposób poznawania (antycypacja ma charakter na
przykład neurotyczny, skupiony na wyidealizowanym obrazie siebie).
Tego rodzaju „pętla” może stanowić przyczynę zmiany samej świadomości
- jej zniekształceń; im częstsze zniekształcenia, tym wyższe prawdopodobień­
stwo ukształtowania pewnych względnie trwałych form - jak na przykład samo­
świadomości obronnej - a to dalej uruchamia zgoła inne zachowania motywacyj­
ne (na lemat samoświadomości por. analizy Zaborowski 1989, 1998). Ukształ­
towana w ten sposób „struktura ja” będzie stanowić dyspozycję ku wzbudzaniu
zmiennych (zróżnicowanych) stanów psychicznych.
A zatem z poziomu blokady rozwoju osoby przechodzimy na poziom jakości
rozwoju osobowości. Można przedstawić cały szereg innych analiz wskazujących
na kluczowe znaczenie atrybutów.
Na przykład tożsamość stanowi w psychologicznych rozważaniach szczególny
przedmiot analiz. Wystarczy wspomnieć o całej grupie teorii relacji z obiektem (re­
alizacja i odkrywanie tożsamości pozwala wykształcić pewną jakość struktury s e lf
i ego, jako klucza do rozwoju całej osobowości), o teorii Eriksona, Fromma, o teo­
riach z kręgu spolcczno-poznawczych itd. One właśnie ukazują, jakie są konse­
kwencje zablokowania możliwości realizacji tożsamości dla rozwoju osobowości.
Tożsamość jest jednak czymś odkrywanym - człowiek odkrywa siebie po­
przez cale swoje życie. Często jednak tożsamość identyfikuje się z tym, co aktu­
alne, co zewnętrzne, łatwo dające się uchwycić. Można byłoby określić powyż­
sze mianem tożsamości powierzchownej, zewnętrznej (publicznej, w odróżnieniu
od ukrytej, bardziej osobistej). Wyrazem takiej tendencji są niejednokrotnie wy­
powiadane słowa „chcę być taki (taka), jaki jestem” . Niemniej, pozostawanie tyl­
ko na tym poziomie rozwoju tożsamości nie pozwala na jej pełną realizację, (np.
wyraźnie wskazywali to Fromm, Horney). Rezygnacja z odkrywania własnej toż­
samości prowadzi w gruncie rzeczy do rezygnacji z własnej wolności, z własne­
go znaczenia. Tożsamość nieodkrywana lub negowana nie zanika, ona będzie tyl­
ko stanowiła o niebezpieczeństwie rozwoju swego rodzaju neurotycznych zacho­
wań (najwyraźniejszym lego objawem będą sfrustrowane aspiracje, negacja wła­
snego znaczenia lub nadmierne poczucie własnej ważności, poszerzający się za­
kres izolacji, pogłębiający się stan zabiegania o własne korzyści, pretensjonalność
i domaganie się przywilejów lub dopływu środków poprawiających stan zasob­
ności, cynizm i lekceważenie myśli ludzi reprezentujących interes wspólnoty, lęk
388 Psychologia osobowości
Schemat nr 46. Spełnianie się właściwości natury osobowej
a rozwój osobowości - ogólny schem at interpretacji
Źródło: opracowanie własne.
przed swego rodzaju ryzykiem rozwojowym). Ponadto odkrywanie własnej toż­
samości stanowi też o postrzeganiu wartości siebie i braku lęku przed ukazaniem
innym własnej słabości.
Bardzo istotnym atrybutem jest wartość (godność) - szeroko znaczenie tego
atrybutu analizował Rogers. Można tutaj podkreślić, jako przejaw dążenia do god­
ności, potrzebę posiadania znaczenia lub bycia kimś znaczącym (m attering ). Po­
siadanie znaczenia wskazuje na stan osobistego poczucia bycia kimś liczącym się,
bycia tym, który ma jakieś znaczenie (Rosenberg 1985, s. 215). Z badań przepro­
wadzanych przez Rosenberga na osobach dorastających wynika, że niskie poczu­
cie bycia kimś znaczącym jest ściśle związane z innymi wskaźnikami psycholo­
gicznymi. Na przykład, niskie poczucie bycia znaczącym dla rodziców wiązało się
z podwyższoną depresyjnośeią, poczuciem nieszczęśliwości, przeżywaniem ne­
gatywnych stanów emocjonalnych, podwyższoną skłonnością do wyrażania nie­
nawiści, goryczy, rozczarowania, złości, wyobcowania (Rosenberg 1985, s. 218).
Również przy niskim poczuciu bycia kimś znaczącym pojawiał się wyższy niepo­
kój i napięcie (choć był to słabszy związek niż w przypadku poprzednim).
Można także zwrócić uwagę na atrybut określony jako zdolność do transcen­
dencji. Człowiek musi przekraczać stare w dążeniu ku nowemu; to przekracza­
nie dokonuje się w różnych wymiarach rzeczywistości. Tak więc przekraczanie
następuje poprzez rozszerzanie kontaktów, poprzez ukierunkowanie na zabawę
i kontakty społeczne, poprzez uczenie się ról społecznych czy poprzez odkrywa­
Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 389
nie i wkraczanie w inne wymiary duchowości. Transcendencja dokonuje się też
inaczej (można ją porównać do pojęcia transgresji) poprzez lormy odniesienia ku
jeszcze niemożliwemu i niespełnionemu (np. u młodzieży może być to tęskno­
ta za idealnym partnerem, miłością); ona przyjmuje inne lbrmy w zależności od
lego, co jest możliwe w danym stanie i przy posiadaniu danych dyspozycji psy­
chicznych. Człowiek dąży ku coraz (o innym postaciom rzeczywistości.
Ważnym przejawem transcendencji jako dynamizmu są poszukiwania coraz
to innych doznań, coraz to innych instrumentów, które wprowadzają człowieka
w inne obszary rzeczywistości (takimi instrumentami mogą być muzyka, taniec,
narkotyki, alkohol itd.).
Zaprezentowany styl analizy można ująć w formę powyższego schematu (zob.
schemat 46).
4. Prawa rozwoju osobowości
Rozwój osobowości, jak to jest uzasadniane, jest warunkowany rozwojem osoby
rozumianym jako jakość spełniania się atrybutów, mających swe źródło w naturze
osobowej (atrybuty te są wywnioskowanymi na podstawie motywów związanych
z ,ja ” właściwościami). Rozwój przebiega też według pewnych wciąż odkrywanych
zasad. Trzy zasady wydają się być szczególnie znaczące - jest zasada „przywiąza-
nia-dysiansowania-indywiduacji” , zasada „relacji pomiędzy perspektywą subiek­
tywną a perspektywą obiektywną” oraz zasada „od zewnątrz-do wewnątrzoparcia” .
Oczywiście te zasady nie wyczerpują zakresu innych możliwych. Zdaniem autora są
one tylko, patrząc z perspektywy personalistycznej, najbardziej istotne. Krótki opis
tych zasad pozwoli pełniej zrozumieć mechanizmy rozwoju osobowości.
Jedno tylko wyjaśnienie - chodzi o pojęcie samego rozwoju. Generalnie roz­
wój osobowości można potraktować jako zmiany osobowości wynikające z róż­
nych zdarzeń konstrukcyjnych, prowadzące do stanu doskonalszego pod jakimś
względem w porównaniu ze stanem poprzednim. W takim ujęciu rozwój może
być używany zamiennie z pojęciem „doskonalenia się” . Sprowadzenie rozwoju do
zmian jest jednak niewystarczające - zmiany mogą przebiegać w sposób progre­
sywny lub regresywny. Progresja jest doskonaleniem się, natomiast regresja jest
obniżaniem lub powrotem do stanu mniej doskonałego od poprzednio osiągnięte­
go. Bardzo często, celem uniknięcia wartościowania, stosuje się też pojęcie egre-
sji (wskazując ogólnie na zmiany, unikając wskazania, czy są to zmiany konstruk­
tywne, czy też nie; egresja to słowo pochodzenia łacińskiego (egressus), gdzie ex
rA
 390 Psychologia osobowości
oznacza na zewnątrz, zaś gradi — iść). Powyższe ma swoje uzasadnienia. W roz­
woju osobowości bowiem niejednokrotnie mamy do czynienia z fazami rozwoju,
które w stosunku do poprzednich okresów są formą regresji. Regresja jest jednak
czymś naturalnym i niezbędnym w procesie doskonalenia się. 1 w takiej perspek­
tywie wartościowe wydaje się posługiwanie pojęciem egresji. W istocie, uwzględ­
niając zakotwiczenie rozwoju osobowości w spełnianiu się atrybutów osoby, jej
kryteria muszą w tym wypadku być z tym właśnie powiązane. Można powiedzieć,
żc rozwój osobowości zmierza do jakiejś pełni, której niestety nie sposób okre­
ślić —jest to pełnia właściwa danej osobie posiadającej dany potencjał. Jeśli jed­
nak następuje spełnianie się osoby, wówczas należy sądzić, że to spełnianie się
będzie owocowało w postaci stawania się podmiotem osobowym (patrz niżej),
a właśnie osiąganie poziomu podmiotu osobowego będzie najbardziej wyraźnym
i podstawowym kryterium oceny rozwoju osobowości. W efekcie, rozwój osobo­
wości będzie nacechowany zmianami zarówno progresywnymi, jak i regresyw-
nymi w zależności od sposobu zmagania się z dynamiczną realizacją osoby. Każ­
da osoba będzie miała swoją historię i swoją linię (jakość) rozwoju, a jej rozpo­
znanie umożliwi zrozumienie jednostkowego kształtu osobowości. Można byłoby
powiedzieć, żc dla zorientowanego personalislycznie badacza istotna będzie dia­
gnoza sposobu spełniania się atrybutów osobowych, a dopiero polem możliwe bę­
dzie zrozumienie konfiguracji budowanej struktury osobowościowej, jakości do­
minujących potrzeb, sposobu doświadczania rzeczywistości i innych akcentowa­
nych przez klinicystów i diagnostów właściwości. Innymi słowy, w oparciu o dia­
gnozę sposobu spełniania się atrybutów osobowych możliwe stanie się przewidy­
wanie charakteru rozwoju osobowości jednostkowej.
4.1. Zasada „przywiązanie-dystansowania-indywiduacji"
Pierwszą z wyżej wymienionych jest zasada „przywiązania-dystansowa-
nie-indywiduacji” .
Przywiązanie jest z jednej strony procesem wynikającym z natury interakcyj­
nej człowieka, a z drugiej strony formą, która staje się niezbędnym warunkiem
możliwości spełniania całego zakresu potrzeb.
Można powiedzieć, że człowiek jest z natury istotą odnoszącą się ku komuś
lub czemuś i tym samym wiążącą się z kimś lub czymś (na to też wskazują wła-
« ściwości natury osobowej, jak inlencjonałność - intencja jest zawsze odniesie­
niem „ku” ). Powyższe warunkuje i nadaje charakteru intcrakcyjności każdemu
zjawisku psychicznemu. Każde bowiem zjawisko psychiczne, jak myśl, emocja,
motyw itd. jest w swojej istocie interakcyjne (myśl jest odniesieniem ku czemuś,
emocja jest interakcją, motyw także). Inlerakcyjność jednocześnie wskazuje na
fiulorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 391
możliwość wytworzenia więzi, która tym samym zapewnia spełnienie się każde­
go aktu zachowania i poprzez proces uczenia się kanalizuje różne formy zacho­
wania na różne obiekty. Więź lub dążenie do więzi i przywiązania nie oznacza
jednak uzależnienia, choć taka tendencja może do niego prowadzić i może je w y­
jaśniać (por. analizy Gasiul 1998).
Pojęcie przywiązania zostało na trwale wprowadzone do psychologii przez
Bow lby’ego w 1958 roku i miało ono określać specyficzną więź uczuciową jed­
nego osobnika z drugim. Według Bowłby’ego (1969) przywiązanie tworzy od­
rębny od innych system zachowania, funkcjonalnie równoważny z innymi popę-
dowo-bchawioralnymi systemami, takimi jak dążenie do zdobywania pożywie­
nia, do poszukiwania partnera, eksploracji. Zachowania o charakterze przywią­
zania są organizowane wokół właściwych danej jednostce postaci, a ich funkcją
jest zapewnienie poczucia bezpieczeństwa. Przywiązanie bowiem zapobiega za­
równo izolacji dziecka od opiekunów, jak i pobudza dziecko do eksploracji oto­
czenia w ochraniającej je obecności opiekuna. Same zachowania typu przywiąza­
nia są z reguły inicjowane w sytuacjach uświadamiania sobie przez dziecko trud­
ności dostępu do „obiektu przywiązania” (czyli do postaci, do której dziecko jest
przywiązane) lub w sytuacjach zagrożenia czy lęku. Wtedy to dziecko podejmu­
je wiele zachowań takich jak np. wołanie, przytulanie się, uśmiechanie się, czyli
wszystko to, co może zbliżać do dającej poczucie bezpieczeństwa postaci. W mia­
rę osiągania celu zmianie ulega samo zachowanie, a kiedy przywiązanie zostaje
osiągnięte, wówczas też następuje dezaktywacja lego systemu zachowania i po­
jawia się możliwość uruchomienia innych systemów zachowania, takich jak na
przykład eksploracja czy pożywianie się.
Przywiązanie można tym samym traktować jako jeden z podstawowych mo­
tywów zachowań ludzkich, którego niezaspokojenie uniemożliwia realizację in­
nych dążeń (len motyw może swoją siłą zdominować inne motywy).
Przywiązanie w interpretacji personalistycznej należałoby jednak traktować
jako dążenie do więzi z osobą, które umożliwiając realizację atrybutów osobo­
wych, tworzy tym samym sposobność do wydobywania własnego, jednostkowe­
go potencjału. W każdym okresie życia następuje spełnianie się tego przywiąza­
nia w relacji do innych obiektów (osób, form rzeczywistości), a wynika to z po­
jawiających się nowych dyspozycji psychofizycznych, które ukierunkowują ten
proces na komplementarne do tych dyspozycji obiekty (np. w okresie niemowlę­
cym komplementarnym obiektem jest matka - ona, spełniając potrzeby dziecięce,
umożliwia wzrastanie w wymiarze tożsamości, godności itd. —na to wskazywa­
ły bardzo wyraźnie teorie relacji z obiektem; w okresie życia szkolnego obiektem
komplementarnym będą wciąż rodzice, choć w zakresie innych wymiarów życia,
a dalej koledzy, wychowawcy itd.). Ale, przywiązanie do obiektów właściwych
na danym etapie życia i nie bardzo pasujących dla innych etapów życia wskazu­
je jednocześnie, że musi następować proces separacji od obiektów wcześniej wła-
392 Psychologia osobowości
Schemat nr 47. Schem at cyklu rozwoju „przyw iązaiiie-dystansowanie się-
-in dyw id u acja”
Źródło: opracowanie własne.
ściwych na rzecz obiektów później właściwych. Innymi słowy, jednym z podsta­
wowych warunków rozwoju osobowości jest zdolność odrywania się (dystanso­
wania) od obiektów właściwycli dla danej fazy rozwoju na rzecz obiektów, które
mogą promować dalszy rozwój.
Najpierw dziecko musi się oderwać od bezpośredniego i całkowitego uza­
leżnienia od matki, która na etapie niemowlęcym pozwalała na realizację atry­
butów (dawała poczucie tożsamości, wartości) i tym samym dzięki „nasyceniu
sobą” promowała rozwój osobowości. Oderwanie to jest istotne, ponieważ czło­
wiek musi wkraczać w coraz to szersze przestrzenie życia. Ale żeby proces od­
rywania się mógł przebiegać, muszą zostać spełnione dwa warunki: a) musi na­
stąpić swego rodzaju nasycenie lub inaczej spełnienie kontaktem danego rodzaju
(spełnienie siebie w danym wymiarze zachowań) - brak nasycenia będzie bowiem
działał jako stan negatywny emocjonalnie i utrzymywał się w formie stanu nie-
Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 393
zakończonego motywacyjnie napięcia (analogicznie jak przy zjawisku Zeigarnik
- wzbudzone napięcie motywacyjne nagle przerwane utrzymuje się wciąż i przy­
czynia się do silniejszego zapamiętywania poprzedzających je zdarzeń) oraz do­
prowadzi do niewłaściwego rozwoju osobowości; b) muszą pojawić się dyspozy­
cje uzdalniające do wejścia na wyższy lub inny etap rozwoju (pojawienie się dys­
pozycji jest efektem naturalnych procesów dojrzewania psychobiologicznego oraz.
doświadczeń w zakresie interakcji z otoczeniem). Można powiedzieć, że te warun­
ki stwarzają możliwość oderwania się od dotychczas podstawowych interakcji na
rzecz interakcji nowych, pod jakimś względem innych i bogatszych (lub bardziej
komplementarnych w'stosunku do nowo pojawiających się dyspozycji). Odrywa­
nie się prowadzi do podwyższenia niezależności, czyli powoduje uaktywnienie
procesu indywiduacji (człowiek coraz bardziej staje się kimś odrębnym i innym).
Odrywanie jednocześnie jest stanem prowadzącym do konieczności przywiązania
do nowych obiektów, które pozwolą na spełnianie się atrybutów osobowych i po­
przez to na rozwój osobowości. Jest to zatem powtarzający się cykl rozwoju „przy-
wiązanie-dyslansowanie -indywiduacja-przywiązanie..
Jak wynika ze schematu, przywiązanie jest czynnikiem podstawowym dla speł­
niania atrybutów osobowych i tworzy sposobność do rozwoju potencjału podmio­
towego danej jednostki. Można powiedzieć, uwzględniając powszechnie akcepto­
wane formy interpretacji w psychologii, że poprawna interakcja międzyosobowa
(pozwalająca na trafne odczytywanie stanów, pragnień, potrzeb, zobowiązań itd.
oraz tworząca klimat zrozumienia drugiej osoby) odczuwana jest jako stan emo­
cjonalnie pozytywny, co na mocy roli samych emocji zapewnia otwartość na różne
wymiary rzeczywistości i promuje spełnianie się atrybutów osobowych - tzn. czło­
wiek ma świadomość, dzięki doświadczanym stanom emocjonalnym, że jest kimś
wartościowym, zyskuje tożsamość, ale i poszerza swoją samoświadomość poprzez
innego oraz strefę odpowiedzialności. W rezultacie powyższego, w takim kontek­
ście mogą się uaktualniać (wydobywać z poziomu możności-polenejalnośei) po­
siadane zasoby osobowościowe. Człowiek, czując akceptację, nie boi się także
własnych słabości. Wtedy, gdy pojawią się nowe dyspozycje (co jest wynikiem na­
turalnego wzrastania psychofizycznego), możliwy staje się proces odrywania się
(dystansowania się) od dotychczas spełniających obiektów ku obiektom bardziej
komplementarnym w stosunku do nowo posiadanych możliwości. Dystansowanie
się nie oznacza jednak zrywania więzi - one nabierają tylko innego wymiaru, nadal
spełniają się, choć już w innym wymiarze, z poziomu innej perspektywy.
Inną zgoła sytuację tworzy układ, w którym interakcje międzyosobowe nie
spełniają możliwości realizacji jednostkowych atrybutów osobowych w proce­
sie przywiązania. Brak spełnienia przywiązania odzwierciedla się w stanie emo­
cjonalnym człowieka - dominują emocje negatywne. Emocje negatywne jako
stany przykrych napięć prowadzą do uaktywnienia różnych taktyk obronnych.
Sam fakt pojawienia się stanu emocjonalnie negatywnego powoduje koncentra-
 394 Psychologia osobowości
cję uwagi na sobie samym oraz na przeszkodzie. Energia psychiczna dlatego jest
skierowana na pokonanie przeszkody i odejście od przykrych stanów. Koncen­
tracja na przeszkodzie i na emocjonalnie przykrych stanach prowadzi także do
zablokowania możliwości spełnienia się atrybutów osobowych (człowiek czu­
je się mało wartościowy, nie znajduje obszarów, które promowałyby jego toż­
samość, odpowiedzialność itd.), a w konsekwencji do frustracji rozwoju osobo­
wości. Taki stan rzeczy, pomimo włączających się nowych dyspozycji psycho­
fizycznych, nie prowadzi do uaktywnienia procesu dystansowania się i zmiany
przywiązania na rzecz obiektów bardziej komplementarnych dla nowego okresu.
Czasem jednak zachowania są paradoksalne. Otóż z powodu niemożności speł­
nienia przywiązania w stosunku do danego obiektu następuje przyspieszony pro­
ces dystansowania się (on dokonuje się jeszcze w trakcie silnego oddziaływaniu
obiektu właściwego dla danego okresu życia). Powyższe wydaje się odpowiadać
, za to, co obserwuje się przy różnych zaburzeniach zachowania. Wydaje się, że
w tego typu przypadkach osoby niespełnione mogą być skłonne do różnych nie­
uporządkowanych działań (jak np. ekscesy seksualne, ucieczki z domu, ciągła
zmienność osób będących obiektem zainteresowania, stałe dążenie do ekscytują­
cych doznań emocjonalnych).
Każde doświadczenie z realizacji atrybutów osobowych w procesie przywią­
zania pozostawia po sobie mniej łub bardziej nasycony emocjonalnie ślad; każde
doświadczenie tym samym kształtuje umysłowość człowieka i stanowi afektyw-
ny rdzeń struktury „ja” (można powiedzieć, że na fundamencie doświadczeń emo­
cjonalnych buduje się pewna wizja, koncepcja czy obraz samego siebie) - ona to
będzie coraz to bardziej przejmowała funkcje sterujące wyborami obiektów, wy­
znaczanym kierunkiem własnego rozwoju.
Odrębną kwestią wiążącą się z przywiązaniem i nasyceniem są same właści­
wości obiektu (postaci). W życiu jednostkowym mogą pojawić się takie postacie,
które jeszcze pełniej czy inaczej, wyzwalając bardzo pozytywne emocjonalnie
stany uczuciowe, mogą realizować atrybuty osobowe (np. podnoszą wartość czło­
wieka poprzez odkrywanie w nim tych obszarów zachowań, które do tej pory nie
były mu dostępne lub znane). Taka sytuacja może być bardzo korzystna z punk­
tu widzenia rozwoju osobowości -ułatwia ona dystansowanie się do wcześniej­
szych postaci. Wydaje się, żc ten mechanizm może wyjaśniać różne nagłe prze­
miany życia jednostkowego (jak np. zjawisko nawrócenia).
Zasada „przywiązania—dystansowanie—indywiduacji” pojawia się też w ana­
lizach innych autorów. Na przykład, M. Mahler wskazywała na istotną rolę „se­
paracji -indywiduacji” (por. analizy w rozdziale IX ). Z kolei James E. Marcia
(1988, s. 211 -225) podkreśla, że u podstaw rozwoju tożsamości znajdują się dwa
procesy, stanowiące jednocześnie kryteria ich zróżnicowania, tj. eksploracja al­
ternatyw i zaangażowanie ( com m itm ent) w stosunku do danej alternatywy. Ana­
lizując od strony treściowej, te dwa procesy dotyczą zasadniczo ustalania tożsa­
Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 395
mości poprzez określenie roli zawodowej, odniesienie do wartości religijnych,
politycznych, interpersonalnych oraz do znaczeń związanych z własną plciowo-
ścią. Eksploracja oznacza dążenie do wyznaczenia przyszłych kierunków rozwo­
ju innych niż te, które zostały określone przez rodziców. W rezultacie eksplora­
cja staje się wskaźnikiem dokonującego się procesu separacji od dotychczaso­
wych obiektów i aktywnym odkrywaniem własnych zdolności oraz potrzeb. Za­
angażowanie z kolei wskazuje na przywiązanie w stosunku do wybranego spo­
sobu działania, do wybranych form tożsamości. Szeroko ujmując, zaangażowa­
nie można traktować jako początek dążenia do rozwoju nowej formy tożsamo­
ści. Jednostka, u której proces eksploracji poprzedza zaangażowanie w stosunku
do wybranej postaci „siebie” , może być traktowana jako osoba o osiąganej tożsa­
mości w przeciwieństwie do jednostki, u której występuje najpierw zaangażowa­
nie w stosunku do wybranej postaci „siebie” bez wcześniejszej eksploracji moż­
liwych alternatyw (ta jednostka charakteryzuje się tożsamością lustrzaną). I rzc-
ci rodzaj tożsamości, tożsamość rozproszona, występuje wtedy, gdy nie pojawia
się żadna forma zaangażowania. I wreszcie czwarty rodzaj tożsamości, tj. mora­
torium łub tożsamość odroczona, występuje wtedy, gdy pojawia się brak zaanga­
żowania się w pewną postać „siebie” lub obserwuje się wysiłki na rzecz tworze­
nia pewnych wizji siebie samego.
Marcia podkreśla, że kształtowanie się tożsamości przebiega według se­
kwencji „eksploracja-zaangażowanie-tożsamość” ( exploralion-conm iitm ent -
- iclenlily ), która jest zbieżna z sekwencją występującą we wczesnym okresie
życia, tj. „przywiązanie -separacja-indywiduacja” ( attcichinent-separatioii-in-
clivkhta/ion) - tamże, s. 214. Tc sekwencje wskazu ją na relację danej osoby z jej
rodziną. Pierwszym istotnym etapem w życiu człowieka jest separacja od matki,
natomiast drugim separacja od rodziny (i od uwewnętrznioncj jej reprezentacji).
Małe dziecko opuszcza matkę po to, aby poznawać świat; człowiek w okresie
adolcscencji odchodzi od rodziny, gdyż pragnie określić swoje miejsce w tym
świecie. Zarówno z analiz Bowlby, Ainsworlh i Mahler dotyczących małych
dzieci, jak i z analiz Marcia wynika, że przywiązanie typu bezpiecznego pro­
muje indywidualność i tożsamość. Z kolei poważnym utrudnieniem w rozwo­
ju jednostkowym jest tożsamość rozproszona, która jest rezultatem odizolowa­
nia się od rodziców (być może jest to efekt przywiązania stylu unikającego). Ze
stylem przywiązania typu lękowo-ambiwalcntnego zdaje się natomiast wiązać
tożsamość typu lustrzanego. Przywiązanie typu bezpiecznego po prostu prowa­
dzi do poczucia bezpieczeństwa i prawidłowego rozwoju „ja” (self), a w kon­
sekwencji do przejmowania przez „ja” w późniejszym okresie życia inicjaty­
wy i do zdolności „ja” do rozpoznawania (eksploracji) nowych alternatyw, któ­
re pozwalają jednocześnie na różnicowanie pomiędzy tym, co własne, a tym, co
otrzymane od rodziców.
 396 Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 397
Psychologia osobowości

Schemat nr 48. Rozwój w cyklu P-D -I w kierunku realizacji

lub braku realizacji potencjału osobowości
4.2. Relacja pomiędzy perspektywą subiektywną
a perspektywą obiektywną

Dążenie w procesie interakcji do więzi (przywiązania) oraz sposoby zachowa­

nia się obiektu przywiązania stanowią o drugiej zasadzie rozwoju. Otóż, interak­
cja wskazuje na spotkanie się dwóch odmiennych perspektyw - lej prezentowa­
nej przez podmiot i tej prezentowanej przez obiekt, ku któremu podmiot się od­
nosi. Spotkanie tych dwóch wymiarów rzeczywistości, to podstawa rozwoju jed­
nostkowego. Druga strona stanowi bowiem zawsze tormę niejako odzwierciedla­
jącą i korygującą oczekiwania, zachowania ilp. podmiotu. Jest to coś, co świad­
czy o możliwości samego rozwoju. Analizując z pozycji danej osoby uczestniczą­
cej w interakcji z inną osobą lub z inną formą rzeczywistości, perspektywa pre­
zentowana przez podmiot może być dla odróżnienia od perspektywy prezentowa­
nej przez partnera interakcji (lub przez daną lormę rzeczywistości) określona jako
perspektywa subiektywna. Perspektywa prezentowana przez uczestnika (przez
daną lormą rzeczywistości) interakcji będzie w stosunku do tej pierwszej lormą
perspektywy obiektywnej. Nazwa „obiektywna—subiektywna” podkreśla, że inte­
rakcja jest spotkaniem perspektywy prezentowanej przez podmiot z perspektywą
prezentowaną przez to, co tworzy w stosunku do podmiotu rzeczywistość obiek­
tywną (może nim być sytuacja, spotkanie z drugą osobą i zachowanie drugiej oso­
by itd.). Podział na perspektywę subiektywną i obiektywną wskazuje na zróżni­
cowanie rzeczywistości, która wprowadza w stan jedności dualność. Perspektywa
subiektywna może jednak istnieć bez perspektywy obiektywnej (w przeciwień­
stwie do relacji część- całość, o której pisali teoretycy psychologii Gestalt); pod­
miot może po prostu nie uwzględniać innej perspektywy poza własną i może się
zamykać w świecie własnym (w kręgu perspektywy subiektywnej, która tym sa­
mym będzie podstawą i ostatecznym kryterium wszelkich zachowań), laki stan
jest jednak potencjalną utratą szansy rozwoju, gdyż nic ma rozwoju bez odniesie­
nia do innej perspektywy, którą zapewnia interakcja. Inna perspektywa pozwala
niejako spełnić warunek możliwości testowania rzeczywistości.
Przy czym, możliwość odniesienie się do danego rodzaju perspektywy obiek­
tywnej wyznaczana jest możliwościami samego podmiotu. Na przykład, na pozio­
mie dziecięcym perspektywa obiektywna będzie miała bardziej zewnętrzny i kon­
kretny charakter, podczas gdy na poziomie dorosłości bardziej wewnętrzny i w ja­
kimś sensie abstrakcyjny charakter (taki charakter mają wartości, które w tym
ujęciu stanowią formę perspektywy obiektywnej). Niemniej, w każdym przypad­
ku wystąpienie możliwości odniesienia siebie do czegoś, co jest poza cenlium
przeżywającym, prowadzi do możliwości obiektywizacji perspektywy subiek­
tywnej. Można też mówić o relacji pomiędzy tymi perspektywami w ramach sa-
Żródlo : opracowanie własne.

W-
 398 Psychologia osobowości
Schemat nr 49. Przewidywane linie możliwości rozwoju osobowości
w zależności od jakości relacji pom iędzy perspektywą
subiektyw ną a obiektywną
Żródlo : opracowanie własne.
mego podmiotu - gdzie perspektywa subiektywna byłaby reprezentowana przez
centrum doświadczające podmiotu a perspektywa obiektywna byłaby formą od­
niesienia tego doświadczania do jakiejś wewnętrznie prezentowanej rzeczywisto­
ści (akt refleksji jest to właśnie spotkanie tego rodzaju perspektyw).
Relacja pomiędzy perspektywami może przebiegać na różnym poziomie, może
dotyczyć bardzo różnych wymiarów rzeczywistości; obejmuje ona każdą możli­
wą postać zachowania się człowieka. Ponadto, relacja pomiędzy odmiennymi per­
spektywami nie musi być relacją tylko uświadamianą, aczkolwiek może być re­
lacją odczuwaną, przeżywaną. Jeśli analizujemy zachowania na poziomie wcze­
snego dziecięctwa, wówczas trudno mówić o posiadanej już zdolności uświada­
miania relacji; ona jest doświadczana, przeżywana, lecz stopień jej świadomości
Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 399
jest w istocie bardzo ograniczony. Niemniej, w okresie wzrostu znaczenia proce­
sów poznawczych i refleksyjnych ważne jest to, na ile dualność perspektyw staje
się elementem świadomości człowieka - w jakiej mierze może być ona uświada­
miana przez osobę dysponującą konkretnymi własnościami.
Dwie kwestie są w tej zasadzie istotne - pierwsza to możliwość testowania
rzeczywistości (ona następuje dzięki możliwości odniesienia do perspektywy dla
podmiotu obiektywnej), a druga to uwiarygodnienie i określenie stopnia lub spo­
sobu spełniania się atrybutów osobowych. Druga osoba, jako reprezentant per­
spektywy obiektywnej, nie tylko modyfikuje, koryguje, uwiarygodnia, ale i stano­
wi obszar, który umożliwia podejmowanie wysiłków na rzecz realizacji posiada­
nych potencjałów. Można powiedzieć, że zyskując dzięki przywiązaniu do danej
perspektywy obiektywnej możliwości spełniania własnych atrybutów osobowych,
jednostka poprzez nią otwiera się na własne potencjalności. Na przykład, matka
reagując w dany sposób na potrzeby dziecięce, ukazuje, jakie sposoby postępowa­
nia mogą prowadzić do realizacji dziecięcej tożsamości czy godności oraz przy ja­
kich strategiach realizacja atrybutów nie jest możliwa. Jeśli jednak matka lekce­
waży potrzeby dziecięce i tym samym blokuje możliwość spełniania atrybutów,
wówczas dziecko, nie mając możliwości nawiązania relacji z inną perspektywą
obiektywną, zostaje w nią uwikłane i tylko w jej świetle będzie doświadczało sie­
bie samego (niespełnienie atrybutów poprzez matkę tworzy niezdolność odniesie­
nia się do innej, właściwej późniejszym etapom życia perspektywy - pozostanie
tak jakby przeniesienie i projekcja lej wkodowancj perspektywy na inne perspek­
tywy; można powiedzieć, że dziecko będzie ciągle oceniało i postrzegało rzeczy­
wistość z pozycji własnego niespełnienia i będzie innym perspektywom narzuca­
ło klimat tej wczesnej perspektywy - co uwidacznia się w takich psychologicznie
znanych zjawiskach jak postrzeganie kobiet poprzez perspektywę własnej matki).
Spełnienie atrybutów osobowych dzięki interakcji zdanego rodzaju perspek­
tywą obiektywną ułatwia przebieg procesu „przywiązanie-dystansowanie się—
-indywiduacja” . Ale tworzy jeszcze coś bardzo istotnego, a mianowicie stanowi
o możliwości ukształtowania się stanów i struktur, które będą późniejszym opar­
ciem w cyklu dalszego rozwoju. Ten proces rozwoju można odnieść do trzeciej
zasady „wewnątrz—zewnątrzoparcia” .
4.3. Zasada „od zewnątrz-ku wewnątrzoparciu"
Określenia „zewnątrzoparcie” i „wewnątrzoparcie” są względne i wskazu­
ją z jednej strony na stale odnoszenie się przy rozwoju (funkcjonowaniu) do po­
zostającej poza podmiotem rzeczywistości (człowiek jest bardziej przedmiotem),
a z drugiej strony na odnoszenie się do rozwiniętych w procesie wzrastania wla-
400 Psychologia osobowości Autorska propozycja personciiistycznej interpretacji osobowości
401

snycli zasobów (człowiek staje się podmiotem). Opisują one kierunek i formę od­ ści o charakterze refleksyjnym; c) od pełnej integracji i związania z obiektami natu­
niesień człowieka przy wyborach obiektów interakcji w sytuacjach codziennych ry konkretnej, fizycznej ku integracji z obiektami o charakterze bardziej nieuchwyt­
oraz życiowo trudnych. Uwzględniając fakt inlerakcyjności każdego procesu psy­ nym oraz ku integracji i „związaniu” z wewnętrzną indywidualną naturą (w wy­
chicznego i aktu zachowania oraz zasadę wskazującą, iż. rozwój człowieka prze­
miarze fizycznym, psychicznym czy duchowym), ku integracji wewnąlrzosobowej;
biega od bazowania na obiektach bardziej zewnętrznych w stosunku do podmiotu,
d) od zależności od obiektów natury konkretnej - fizycznej, zewnętrznej fizycz­
do rozbudowy i bazowania na strukturach bardziej wewnętrznych, można mówić
nie, ku niezależności od nich i autonomii o charakterze związania z obiektami na­
o silniejszych lub słabszych skłonnościach do zachowań o charakterze „zewną-
tury wewnętrznej, indywidualnej, stanowiącej o własnej autentycznej tożsamości;
trzopareia” lub „wewnątrzoparcia” . Zewnątrzoparcie jako naturalny proces roz­ e) od wewnętrznego indywidualnego świata o charakterze szczątkowym, niezor-
wojowy jest dążeniem do oparcia się na tych obiektach, które uzupełniając braki
gunizowanym, i poprzez to bardziej kontrolowanym oraz sterowanym przez świat
rozwojowe struktur wewnętrznych podmiotu, zapewniają mu jednocześnie moż­
zewnętrzny, ku wewnętrznemu indywidualnemu światu o charakterze zróżnicowa­
liwość spełniania się atrybutów osobowych. W miarę rozwoju jednostka osiąga nym, z dominacją wewnętrznych, centralnych struktur sterująco-konlrolujących.
zdolność do bazowania na rozbudowanych wewnętrznych strukturach osobowo­ Dla pełnego uchwycenia kryteriów zewnętrznośei lub wewnętrzności należy
ści, zapewniając spełnianie się atrybutów osobowych. Gdy jednak struktury we­
powiązać ze sobą właściwe w danym okresie życia dyspozycje podmiotu z im od­
wnętrzne są w jakiejś mierze nierozwinięte i osobowe atrybuty wciąż muszą być
powiadającym strefom odniesienia (podobnie jak w przypadku poprzednich za­
realizowane tylko poprzez oparcie na obiektach właściwych wcześniejszym eta­
sad, musi być uwzględniony warunek kompatybilności podmiotu i obiektu, do
pom rozwoju, wówczas mamy do czynienia ze stanem nieprawidłowego rozwo­ którego podmiot się odnosi).
ju. Dominacja zachowań o charakterze „zewnątrzoparcia” nie pozwała bowiem
Sposobnością kształtowania „wewnątrzoparcia” jest odpowiedni okres rozwo­
na wykorzystanie własnego potencjału i realizowanie korzystniejszych rozwojo­ ju człowieka - wtedy bowiem „zewnętrzność” w sposób naturalny służy budo­
wo form zachowania się człowieka.
wie wewnętrznych struktur. Im wcześniejszy jednak okres życia człowieka, tym
Oczywiście, odniesienie „do” , na mocy relacji „perspektywa obiektywna-per- baidziej potrzebne jest zewnętrzne oparcie dla spełniania atrybutów osobowych
speklywa subiektywna” , jest zawsze konieczne - człowiek dzięki temu jest bo­
i dla lozwoju potencjału osobowości. Gdy tego nie ma, następuje swego rodzaju
wiem rozpoznawany i zachowuje poczucie tożsamości, testuje rzeczywistość,
rozchwianie emocjonalne i wyższe prawdopodobieństwo odczuwanego braku na­
a poprzez odzwierciedlanie przez innego też pełniej siebie realizuje. Nie ma bo­
sycenia zewnętrznością. Na przykład, osobowość narcystyczna stale potrzebuje
wiem możliwości modyfikacji zachowań inaczej niż poprzez interakcję.
oparcia na zewnętrznych obiektach, aby móc poprzez to zapewnić sobie poczucie
Z uwagi na interakcyjność procesów psychicznych i każdego aktu zachowania
tożsamości, godności, wyciszenia wewnętrznego itd. Brak rozwoju struktur gwa-
człowieka linia analizy zewnętrzność-wewnętrzność może być ustawiana na wie­
lantujących wewnątrzoparcie prowadzi też do koncentracji na życiu zewnętrz­
lu płaszczyznach. W każdej interakcji podmiot reprezentuje stan wewnętrzny, zaś
nym ■- typu zabawy, ciągłe kontakty towarzyskie, telewizja itd. Ta zewnętrzność
obiekt interakcji stan zewnętrzny. 1w zależności od tego, na jakim poziomie inte­ także będzie miała silniejszy wpływ na zachowania. Zewnętrzne obiekty tworzą
rakcję analizujemy, ten układ może mieć bardzo różny charakter. Na przykład, jeśli
pole tożsamości i utrata któregoś z tych obiektów prowadzi do konieczności jego
interakcję analizujemy na poziomie aktu refleksji (który jest formą interakcji we­
zastąpienia obiektem podobnym pod jakimś względem do poprzedniego. Jest to
wnętrznej, przebiegającej w podmiocie), wówczas oczywiście to, co jest zewnątrz,
swego rodzaju słabość, niebezpieczeństwo rozbicia osobowości i silnego kryzy­
staje się pewnego rodzaju myślą, do jakiej ustosunkowuje się posiadająca ją osoba.
su, który też będzie rozwiązywany poprzez szukanie oparcia na obiektach ze­
Najlepiej tę formę może oddać odniesienie się do teorii H.J. llermansa (por. 1976,
wnętrznych; wtedy też bardzo łatwo przyjmowane jest wszystko to, co zastępo­
1987), który interpretuje interakcję jako relację pomiędzy ,ja aktualnym” (cen­
walny zewnętrzny obiekt oferuje (również własna korzyść, manipulacja itd.).
trum doświadczające) a „ja symbolicznym” (obiekt doświadczany). W takiej inte­
Podstawą przejścia do obiektów innej kategorii jest „nasycenie stanem przy­
rakcji zewnętrzne jest ,ja symboliczne” , zaś wewnętrzne jest ,ja aktualne” .
wiązania (lub spełnienie oparcia) z danym obiektem na danym etapie życia;
W efekcie można ogólnie powiedzieć, iż normatywność wyznaczona byłaby ono jest warunkiem przejścia do wyższego pod jakimś względem etapu rozwoju
przeksztalceniemi typu: a) od zewnętrznośei ku obiektom jednostkowym, konkret­ i dzięki niemu osiągany jest stan gotowości do zmiany i do przyjmowania coraz to
nym, reprezentującym formy o naturze bardziej fizycznej ku zewnętrznośei o cha­ nowych doświadczeń oraz rozwój w kierunku coraz wyraźniejszego „wewnątrz-
rakterze bardziej ogólnym, reprezentującym formy natury bardziej nieuchwytnej,
opaicia . Na podstawie różnych analiz rozwoju osobowości, a zwłaszcza rozwo­
abstrakcyjnej; b) od zewnętrznośei skierowanej na obiekty odrębne ku wewnętrzno-
ju „struktury ja” , można sądzić, że to przywiązanie do danej klasy (kategorii) zna-

-UW5
402 Psychologia osobowości
Schemat nr 50. Dwie linie rozwoju —ku byciu podmiotem lub przedmiotem
Ku w ew nątrzopardu - byciu podm iotem Ku zew n^trzop ard u - bycie przedm iotem
Źródło: opracowanie własne.
ezeń (własności) uruchamia w wyniku powtarzalności stan możliwości przejścia
(poprzez ciągłość bycia i posługiwania się daną kategorią obiektów) cło form bar­
dziej wewnętrznych w stosunku do poprzednich. Jest to analogiczne do uczenia
się lub poznawania jakiejś rzeczywistości. Na przykład, człowiek pierwotnie za­
poznając się z drugą osobą, może koncentrować uwagę na samej powierzchowno­
ści bycia, ekspresji; w miarę poznawania tej osoby odkrywa coraz to inne wymia­
ry i właściwości jej życia. Można byłoby powiedzieć, iż nastąpiło nasycenie picr-
Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 403
wolnie istotnymi dla rozpoznania właściwościami i dzięki temu nasyceniu przej­
ście do możliwości rejestracji innych własności.
Powyższy schemat można również opisać w następujący sposób:
Ogólny schem at rozwoju w kierunku „wewnątrzoparcia” (rozwoju pra­
widłowego)
1. Stan wyjściowy - podmiot odwołuje się do obiektu zewnętrznego, który po­
zwała na realizację atrybutów osobowych.
2. Powyższe oparcie jest efektem przypisania obiektowi znaczenia (gdyż w pro­
cesie przywiązania do niego spełnia wymagania podmiotu i poprzez to pozwa­
la na realizację osobowych atrybutów.)
3. interakcja podmiotu z obiektem zapewnia realizację atrybutów osobowych
podmiotu.
4. Wypełniając braki podmiotu, obiekt (jego własności) dzięki powtarzalności
interakcji z podmiotem staje się uwewnętrznionym elementem struktury psy­
chicznej podmiotu (następuje nasycenie stanem „zewnątrzoparcia” na obiek­
cie), rozbudowuje jego strukturalne właściwości i tworzy nowe własności
świadomości siebie (umysłowości), tożsamości, godności itd.
5. Tak „wzbogacony” podmiot dysponowany jest do wyboru nowego obiektu,
obiektu posiadającego właściwości pod jakimś względem ,jakościowo lepsze,
wyższe” (obiektu bardziej zróżnicowanego, elastycznego, abstrakcyjnego itd.)
i tym samym obiektu gwarantującego pełniejszą realizację atrybutów osobo­
wych —tj. tożsamości, godności, odpowiedzialności itd. Powyższe pozwala też
na realizacje potencjału osobowości.
Rozwój nieprawidłowy:
1. Stan wyjściowy - podmiot odwołuje się do obiektu zewnętrznego, który wy­
pełniając braki w rozwoju struktur wewnętrznych, zabezpiecza tym samym
tożsamość, godność itd. Można powiedzieć, iż podmiot na etapie rozwoju
X odwołuje się do obiektu Y.
2. Powyższe oparcie jest efektem przypisania obiektowi znaczenia (gdyż w pro­
cesie przywiązania możliwe jest spełnienie wymagań podmiotu i poprzez to
realizacja osobowych atrybutów).
3. Jeśli obiekt nie pozwalał na realizacje atrybutów osobowych, wówczas w tak
dostępnej dla podmiotu formie obiekt (jego właściwości) został włączany
w strefę psychiczną podmiotu.
4. Pomimo rozwoju dyspozycji psychofizycznych i przejścia na poziom X i (dla
którego rozwojowo bardziej odpowiednim jest obiekt Yi), osoba zatrzymuje
się na poziomie obiektu Y, gdyż obiekt Y nie zapewnił w procesie przywiąza­
nia realizacji atrybutów osobowych i tym samym nie doprowadził do ukształ­
towania fundamentu ku dalszemu wzrastaniu.
404 Psychologia osobowości Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 405

5. Elektem jest rozwój w kierunku „zewnąlrzoparcia” . Brak struktur, na których Schemat nr 51. Etapy rozwoju człowieka
można się oprzeć - prowadzi do poszukiwania stałego oparcia na obiektach,
które wypełniają te braki —tożsamość, godność itd. odnajdywane są poprzez Etap przystosowania (uczenia się umiejętności)
odwoływanie się do obiektów zewnętrznych, a nie wewnętrznych. Z uwagi na Osoba jest na pozycji bycia przedmiotem osobowym, gdyż

„niedopasowanie” dyspozycji podmiotu i właściwych dla poprzedniego etapu

rozwoju własności obiektu, cały układ może stawać się wewnętrznie mało ela­
styczny - czyli hamuje rozwój osobowości (człowiek staje się przedmiotem).
ł
szuka„innych"dla swego spełnienia

I
4.4. Rozwój w kierunku bycia podmiotem odkrywa znaczenia poprzez identyfikację z„innymi"

Dążąc do uproszczenia całości wywodów, wydaje się, że w rozwoju człowie­

ka można wyróżnić dwa podstawowe etapy kształtowania się osobowości - z któ­
i
Stopień, w jakim, „inni" (znaczący dla rozwoju)
rych pierwszy miałby charakter etapu przystosowania i odpowiadałby za rozwój dają szansę spełniania siebie
fundamentów, natomiast drugi byłby odkrywaniem indywidualnego rysu zgod­ (pozwalają na utrzymanie godności, wolności, tożsamości itd.)
nego z posiadanymi dyspozycjami osobowościowymi. Na etapie przystosowania
człowiek uczy się nowych umiejętności, nowych strategii, nowych sposobów ra­
dzenia sobie z różnymi aspektami życia - rozwój osobowości w istotnej mierze I
zdaje się wtedy zależeć od uznawanych autorytetów oraz od jakości interakcji prowadzi do rozwoju osoby i osobowości
(tworzy fundament ku zdolności odkrywania w sposób
z nimi, spełniających najgłębsze motywy wypływające z posiadanych atrybutów
samodzielny własnych potencjałów)
osobowych. Jest to zrozumiałe, jeśli uwzględni się omówione zasady rozwoju.
Wydaje się, że o ile pierwszy etap życia, z uwagi na dominantę akcentów ada­
ptacyjnych (przystosowania) umożliwia realizację atrybutów poprzez podległość ł
osobom znaczącym (one stanowią o ich spełnieniu - stąd jest to okres, w którym Powyższe stanowi o warunkach pozwalających na bycie
człowiek może mieć świadomość, że jego akty zachowania będą nie do końca ob­ podmiotem osobowym - następuje przejście do etapu
ciążone jego wyborami - jest to okres raczej tendencji do obwiniania innych i bar­ indywidualnego wzrastania

dziej przedmiotowego traktowania innych), o tyle etap drugi jest okresem indywi­ Źródło: opracowanie własne.
dualnego odkrywania sposobów spełniania siebie jako osoby.
W wyniku ukształtowania pewnych dyspozycji (jak np. umiejętności poznaw­
Etap przystosowania można by określić mianem etapu bycia przedmiotem
czych) one same w sobie stanowią źródło oparcia dla dalszego wzrastania. Osiągnię­
osobowym, który jest warunkiem niezbędnym do wkroczenia w kolejny etap sta­
cie powyższego może być jednocześnie traktowane jako sposobność wejścia na wyż­ wania się i bycia podmiotem osobowym.
szy, drugi etap rozwoju - jest to etap właściwego rozwoju i nabywania indywidual­
Proponowaną interpretację można schematycznie przedstawić tak, jak po­
nych cech świadomości. Ten etap rozwoju można porównać z przełomem w świado­ wyżej.
mości polegającym na odkrywaniu jaźni, o którym mówił Jung, lub z Franklowskim
Ale bez względu na okres życia, zawsze u człowieka występuje dążenie do
podziałem na etapy życia, gdzie pierwszy etap to dojrzewanie organizmu psycholo­
utrzymania stanu podmiotowości, który sprowadza się do poczucia spełniania
gicznego do bycia narzędziem osoby duchowej (kryterium jest możność przypisania
atrybutów osobowych. Człowiek ma naturę osobową i to ona staje się przy­
osobie autonomicznej intencjonalnośei - działania muszą być sensowne i własne),
czyną traktowania człowieka jako podmiotu i wskazuje na stałe dążenie do by­
natomiast drugi to właściwy rozwój osoby, który polega na realizowaniu tkwiących
cia podmiotem. Wiadomym jest, że dzieci nabywają łatwiej umiejętności, jeśli
w osobie możliwości, na spełnianiu duchowości (wypełnienie swej istoty) - por. Edin-
podtrzymywane są w swojej godności, odpowiedzialności itd. Brak spełniania
ger 1992; Franki 1984; Jung 1997; Hall, Lindzey 1990, s. 131-137; Nelicki 1999.
siebie jako osoby prowadzi z reguły do poszukiwania takich form (osób, sta-

i|p
 406 Psychologia osobowości Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości
407
Schemat nr 52. M echanizm y i procesy dążenia do zachowania podm iotowości
now rzeczywistości), które przywrócą szansę „a realizację atrybutów osnh,
wych. Stąd też człowiek może, chcąc zyskać poczucie podmiotowości poszu
kiwać stief zastępczych, przywracających tę podmiotowość - choćby iluzvi
me. hfektem powyższego procesu stanie się zbyt silne wikłanie, prowadzące
do stawania s,ę przedmiotem (staję się przedmiotem, gdy strefa „póza” U7^
ma mmc niejako od siebie, tym samym dając mi poczucie w a r t ^ c i tożsamo"
sci Ud. Jest (o ana ogiczmc jak w uzależnieniu alkoholowym - alkohol iluzyj
me pizywraca godność, tożsamość, itd. ale człowiek alkoholik jest przedmfo
tern, a me podmiotem). ' m^amio-
Często też człowiek rezygnuje z poszukiwania stref przywracających podmio
towosc- wydaje się, że wtedy mamy do czynienia w istocie z nerwicą
o ktoicj pisał V. franki. Nerwica noogenna ma u swych podstaw frustrację egzy
stencjalną, prowadzącą do rezygnacji jednostki z rozwijania naturalnych dla mej
wyposażeń i clązen, do wycofywania się z zaangażowanego, twórczego i odpo
wicdzialncgo kieiowama swoim losem, rezygnacji z wysiłku o nadanie życiu po-
-y ywnych hesci, do skrócenia perspektywy do „tu i teraz” , wygubienia senso
fwoiczych wartości etc. Nerwica noogenna objawia się poprzez takie symptomy
jak nuda, cynizm, nihil,zm, depresja, izolacja, agresja, negacja, ucieczka itd Są
o objawy typowe dla frustracji egzystencjalnej, gdy są okresowe, lub typowe dla
ne, wicy noogennej, gdy pojawiają się jako utrwalony sposób radzenia sobie z sy­
tuacjami egzystencjalnie trudnymi (por. Popielski 1987 1996)
Ciąg zdarzeń przyczyniających się do takiego stanu rzeczy można opisać
w foimie powyższego schematu (zob. schemat 52).

Podsumowanie - refleksje końcowe

Przedstawiony model interpretacji rozwoju osobowości (a raczej pobieżny

jego zaiys) został określony mianem personalistycznej koncepcji. Nie ulega wąt­
pliwości, ze dla psychologu (ego typu interpretacja może być zbyt nasycona ele­
mentami odwołującym, się do antropologii filozoficznej. Trudno określić jej war­
tość to wy,naga bardziej pogłębionych analiz teoretycznych i ich uwiarygodnie­
nia popi zez badania empiryczne. Być może podobnie jak analizy psychologów
humanistycznych, egzystencjalistów, których propozycje też są niejednokrotnie
kłopotliwe, stanowi ona tylko formę propozycji uwzględniającej dodatkowe wąt­
ki lub inne zasady interpretacji. Przyszłe badania empiryczne i dalsze opracowa­
Źródło: opracowanie własne. nia zweryfikują te przypuszczenia.
 408 Psychologia osobowości Autorska propozycja personalistycznej interpretacji osobowości 409

Niemniej, nakreślona autorska propozycja persona!¡stycznej interpretacji oso­ Samoregulacja na poziomie przystosowania ma charakter działaniowy i reak­
bowości pozwala w odmienny sposób spojrzeć nie tylko na mechanizmy rozwoju tywny (dzięki temu istnieje możność nabywania pewnych nawyków, internaliza­
osobowości, ale i inaczej opisywać pewne istotne procesy. Dla przykładu - pro­ cji oczekiwań, standardów itd.). Ten okres nie jest czymś słabszym, gorszym; jest
blem samoregulacji. on często formą siły lub świeżości, czy gotowości (otwartości) na tworzenie no­
Człowiek jako istota podejmująca różne rodzaje działań sprawdza ich efek­ wych zdolności czy umiejętności. Oczywiście, być może tego typu forma samore­
ty poprzez odniesienia do perspektywy obiektywnej - skutki działań są bowiem gulacji w zależności od właściwości podmiotu utrzymuje się często przez całe ży­
formą perspektywy obiektywnej. Z uwagi na podział na okresy przystosowania cie. Niemniej, pojawia się równocześnie dyspozycja do aktywnej samoregulacji
i podmiotowego rozwoju, pierwszy z tych okresów w istotnej mierze będzie wią­ podmiotowej, która dyktowana jest wewnętrznymi stanami i ma charakter mniej
zał działania z reakcją otoczenia (otoczenie lub samoregulacja poprzez otocze­ uchwytny i czytelny dla zewnętrznego obserwatora. Można powiedzieć, że formą
nie będzie podstawową formą). Drugi okres jednak, jeśli następuje wejście w etap jej perspektywy obiektywnej jest rezultat czynienia.
bycia podmiotem, wskazuje na to, że podstawę samoregulacji będą tworzyły we­
wnętrzne stany samego podmiotu (przy oczywistym udziale samoregulacji po­
przez otoczenie). Innymi słowy, podstawą samoregulacji będzie to, co się dzie­
j e na poziomie samego podmiotu. Osiąganie podmiotowego poziomu rozwoju
oznacza też zdolność do bycia podmiotem w zakresie odpowiedzialności i inten-
cjonalności. Można powiedzieć, że każde jednostkowe działanie będzie jedno­
cześnie przeniknięte tymi atrybutami osobowymi (one bowiem nie będą spełnia­
ne poprzez odniesienie ku innym, lecz ku sobie). W efekcie też, działanie przyj­
mie charakter czynienia. Czyn i czynienie wskazują na sprawcę, na podmiot, któ­
ry kieruje się regułami odpowiedzialności (lub inaczej, działanie zostaje nasyca­
ne wymiarem moralnych wyborów i moralnych powinności). Można powiedzieć,
że to jakość czynienia (czynu) będzie tworzyła formę testowania rzeczywistości
własnej, natomiast jakość działania jest formą testowania rzeczywistości własnej
poprzez efekt w formie reakcji ze strony otoczenia - jest to rezultat dominacji te­
stowania poprzez zewnątrzoparcie. Tak więc na różnych poziomach rozwoju in­
aczej będzie się prezentowała samoregulacja - w oparciu o inne mechanizmy bę­
dzie ona postępowała, inne elementy pętli samoregulacji będą dominowały i in­
ne będąjej funkcje.
Na etapie wcześniejszym samoregulacja jest sterowana bardziej przez ze­
wnętrzne formy zachowań oraz reakcje otoczenia (one stanowią podstawę roz­
woju człowieka), natomiast na poziomie późniejszego rozwoju samoregulacja
sterowana będzie przez podmiotowe odniesienia (ale z oczywistym uwrażliwie­
niem na otoczenie lub z oczywistym liczeniem się z reakcjami otoczenia - brak
liczenia się oznaczałby zamknięcie, izolację psychiczną). W rezultacie na po­
ziomie wcześniejszym istotne będzie działanie, na poziomie późniejszym czy­
nienie. Działanie i czynienie mają charakter relacyjny czy transakcyjny, nie­
mniej działanie jest bardziej reaktywną formą, czynienie jest natomiast bar­
dziej aktywną, podmiotową formą. Wymienione fazy czy etapy rozwoju moż­
na porównać do poszukiwania wartości poprzez reakcje innych lub do poszuki­
wania wartości w sobie i w strefach znaczeń o charakterze bardziej abstrakcyj­
nym, duchowym.