Αγ. Μάξιμος ο Γραικός

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
ΠΜΣ «ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ
ΚΑΙ ΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ»
Π. Κωνσταντίνος Ναλίας
Ο ΑΓΙΟΣ ΜΑΞΙΜΟΣ Ο ΓΡΑΙΚΟΣ Ο ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΝΟΣ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΥΜΕΩΝ ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ – ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ.
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2022
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
ΠΜΣ «ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ
ΚΑΙ ΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ»
Π. Κωνσταντίνος Ναλίας
ΑΓΙΟΣ ΜΑΞΙΜΟΣ Ο ΓΡΑΙΚΟΣ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΥΜΕΩΝ ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ – ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ.
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2022
2
Στην οικογένειά μου
3
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Σε ένα ταξίδι ζει κάποιος πολλές εμπειρίες. Μιλά με πρόσωπα, γνωρίζει νέα
μέρη και έτσι δημιουργεί νέες καταστάσεις. Με άλλα λόγια, διευρύνει τους ορίζοντες
της σκέψης του. Κατά αυτόν τον τρόπο, αισθανόμαστε και εμείς, αφού μέσα από το
ταξίδι της γνώσης και της συναναστροφής με αξιόλογα πρόσωπα, στο πλαίσιο των
μεταπτυχιακών μαθημάτων, αποκτήσαμε αρκετά ψυχωφελή βιώματα.
Κατόπιν συνεννόησης, ο επόπτης καθηγητής κ. Συμεών Πασχαλίδης μου
ανέθεσε την εκπόνηση μεταπτυχιακής διπλωματικής διατριβής με θέμα τον Άγιο
Μάξιμο. Εκείνη την ώρα ομολογώ ότι αισθάνθηκα μία τρόπον τινά πνευματική
πρόκληση, αφού γνώριζα ελάχιστα για τον βίο και την ευρύτερη δράση του ιερού
πατέρα. Σταδιακά, μελετώντας την πορεία αυτού του πολυπαθούς και συνάμα υψηλά
φωτισμένου άνδρα, συνειδητοποίησα την πλούσια ωφέλεια που απορρέει από την
ενασχόληση με τόσο σπουδαίες πνευματικές προσωπικότητες. Σε αρκετές
περιπτώσεις της δημιουργίας του ανά χείρας πονήματος, ας μου επιτραπεί να
εκφράσω τη συγκίνησή μου ως προς τον τρόπο με τον οποίο μαρτυρούσε σιωπηρά,
τις περισσότερες φορές, ο αγιορείτης μοναχός, καταθέτοντας τη διαχρονική αλήθεια
της Μίας, Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας. Μάλιστα, κατά το χρονικό
διάστημα του κατ’ οίκον εγκλεισμού, εξαιτίας των πρόσφατων εκτάκτων γεγονότων,
τολμώ να αναφέρω ότι αντλούσα υπομονή και δύναμη από το παράδειγμα του Αγίου
εκείνες τις δύσκολες στιγμές που ήταν και αυτός φυλακισμένος, άθελά του, μακριά
από τον αγαπημένο τόπο και τους αγαπημένους του ανθρώπους… Όμως, όλες αυτές
οι δοκιμασίες ουδόλως τον απομάκρυναν από την ορθόδοξη πίστη, παρά τον ώθησαν
παραπάνω στην αιώνια Βασιλεία των Ουρανών.
Στο σημείο αυτό θέλω να απευθύνω θερμότατες ευχαριστίες προς το πρόσωπο
του συμβούλου καθηγητή μου, του κ. Πασχαλίδη, ο οποίος στάθηκε αρωγός σε όλη
την πορεία της συγγραφής της παρούσας μελέτης. Όπως διατυπώθηκε παραπάνω, το
θέμα της εργασίας επιλέχθηκε, κατόπιν προσωπικής συνεννόησης μαζί του. Φυσικά,
ευγνωμονώ τόσο την κ. Καραμανίδου όσο και τον κ. Κακλαμάνο που μαζί με τον κ.
Πασχαλίδη ήταν τα επιστημονικά μέλη στην εξεταστική επιτροπή της κρίσης της
διπλωματικής μεταπτυχιακής διατριβής μου. Αμφότεροι με τα λόγια τους βοήθησαν
αισθητά στη βελτίωση του παρόντος πονήματος. Επιπλέον, επιθυμώ να ευχαριστήσω,
4
ιδιαιτέρως, όλους τους καθηγητές που γνώρισα στα μαθήματα του μεταπτυχιακού
αυτού προγράμματος, όπως και τους συμφοιτητές μου. Τέλος, οφείλω να εκφράσω
την ευγνωμοσύνη μου στην πρεσβυτέρα και στο παιδί μου που με συμπαραστέκονται
συνεχώς σε κάθε βήμα της ζωής μου. Εύχομαι ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός να είναι
βοηθός και προστάτης όλων μας με την πλούσια παρρησία του στον Θεό. Αμήν!
Πατήρ Κωνσταντίνος Ναλίας,

15 Αυγούστου 2020,
Κοίμηση της Θεοτόκου.
5
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ................................................................................................................. 4
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ......................................................................................................... 6
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ............................................................. 8
ΕΙΣΑΓΩΓΗ.................................................................................................................11
ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΙΣΤΟΡΙΚΟ, ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΟΥ
ΒΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΞΙΜΟΥ (15ΟΣ – 16ΟΣ ΑΙ.)..............14
1.1. Οι πρώτοι σταθμοί στη ζωή του Αγίου Μαξίμου. Η γενέτειρα Άρτα, η
Κέρκυρα και η Ιταλία, κατά τα τέλη του 15ου με μέσα του 16ου αι..............................14
1.1.1. Η Άρτα και η Κέρκυρα σε σχέση με την τουρκοκρατούμενη
Ελλάδα.......................................................................................................................... 14
1.1.2. Η αναγεννησιακή Ιταλία..............................................................20
1.2. Οι επόμενοι σταθμοί του Μαξίμου του Γραικού. Το Άγιο Όρος, επί
τουρκοκρατίας, σε αντίθεση με την ευρύτερη κατάσταση στη Ρωσία, κατά την
πραγματευόμενη εποχή................................................................................................ 22
1.2.1. Η Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους.................22
1.2.2. Η εθνική και εκκλησιαστική κατάσταση της Ρωσίας...................24
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΜΑΞΙΜΟΥ.................................................................. 30
2.1. Τα παιδικά χρόνια του Μιχαήλ Τριβώλη.................................................. 30
2.2. Η διαμονή στην Ιταλία.............................................................................. 31
2.3. Η είσοδος στην Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου................................... 34
2.4. Το ταξίδι και η εγκατάσταση στη Ρωσία.................................................. 35
2.5. Τα γεγονότα που οδήγησαν στις δίκες εναντίον του Μαξίμου, οι
κακουχίες που υπέστη ως φυλακισμένος και η κοίμησή του.......................................37
ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΜΑΞΙΜΟΥ. ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΩΝ ΤΟΥ......................................................... 44
3.1. Ταπείνωση και αγάπη στα προσευχητικά έργα του.................................. 45
3.1.1. Ύμνος προς τον Τριαδικό Θεό.................................................... 45
6
3.1.2. Προσευχή στην Παναγία............................................................. 46
3.1.3. Παρακλητικός Κανόνας στον Τίμιο Πρόδρομο........................... 47
3.1.4. Ἱερά Ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου Ἐράσμου Ἀχρίδος.............................48
3.2. Πρότυπα σε Λόγους................................................................................... 50
3.3. Η προσευχή συνδυαστικά με τα Ἐπιγράμματα..........................................53
3.4. Χριστιανικές αρετές και αξίες σε δύο ηρωελεγειακά έπη.........................54
3.4.1. Ἔπη ἡρωελεγειακά προτρεπτικά εἰς μετάνοιαν........................... 55
3.4.2. Λόγος ἐπικριτικός κατά τῆς ἑλληνικῆς πλάνης ........................... 57
3.5. Αποτίμηση του μεταφραστικού και ερμηνευτικού έργου.........................58
3.5.1. Μεταφραστικά έργα.....................................................................58
3.5.2. Ερμηνευτικά συγγράμματα.......................................................... 60
ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΑΞΙΜΟΥ ΤΟΥ ΓΡΑΙΚΟΥ ΣΗΜΕΡΑ. ΠΙΘΑΝΕΣ
ΕΚΔΟΧΕΣ ΠΡΟΣΛΗΨΗΣ....................................................................................... 62
4.1. Πνευματικό υπόβαθρο στο έργο του Αγίου.............................................. 62
4.2. Προσαρμογή στα σύγχρονα εκκλησιαστικά δεδομένα. Το παράδειγμα του
Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη................................................................................. 65
4.2.1. Το κήρυγμα με βάση τον λόγο του Αγίου Μαξίμου......................66
4.2.2. Η συμπερίληψη του λόγου του Αγίου Μαξίμου στην επιστημονική
και σύνολη αρθρογραφία και βιβλιογραφία...................................................................68
4.2.3. Το Μάθημα των Θρησκευτικών ως προς τη διδασκαλία του έργου
του Μαξίμου του Γραικού............................................................................................. 68
4.2.4. Διδασκαλία του έργου του Αγίου Μαξίμου στις Θεολογικές Σχολές
...................................................................................................................................... 75
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...................................................................................................77
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ........................................................................................................82
Πηγές............................................................................................................... 82
Βοηθήματα...................................................................................................... 84
Ελληνόγλωσσα.................................................................................... 84
Ξενόγλωσσα........................................................................................ 88
7
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
 Αι. Αιώνας/ Αιώνες.

 Α΄ Κορ. Α΄ επιστολή του
Αποστόλου Παύλου προς Κορινθίους.
 Α΄ Τιμ. Α΄ επιστολή του
Αποστόλου Παύλου προς τον Τιμόθεο.
 Β΄ Θεσσ. Β΄ επιστολή του
Αποστόλου Παύλου προς Θεσσαλονικείς.
 Βλ. Βλέπε.
 Ca. Circa (= περίπου).
 Έκδ./ Εκδ. Έκδοση/ Εκδό-
σεις.
 Ἔκδ./ Ἐκδ. Ἔκδοση/ Ἐκδό-
σεις.
 Ενν. Εννοείται.
 Επιμ./ Ἐπιμ. Επιμέλεια/ Ἐπιμέ-
λεια.
 Ἐφεσ. Επιστολή του
Αποστόλου Παύλου προς Εφεσίους.
 ΙΜΧΑ Ίδρυμα Μελετών
Χερσονήσου (του) Αίμου.
 Ἰω. Κατά Ιωάννη
Ευαγγέλιο.
 Κ. α. Και αλλού.
 Κ. ά. Και άλλοι/ άλλα.
 Κ. ε. Και εξής.
 Κεφ. Κεφάλαιο.
 Κλπ. Και λοιποί/ -ές/ -ά.
 Κώδ. Κώδικας.
8
 Λκ. Κατά Λουκά
Ευαγγέλιο.
 Λ. χ. Λόγου χάρη.
 Μ. Μέγας.
 ΜΙΕΤ Μορφωτικό Ἵδρυ-
μα Ἐθνικῆς Τραπέζης.
 Μτ. Κατά Ματθαίο
Ευαγγέλιο.
 ΜτΘ Μάθημα των
Θρησκευτικών.
 Μον. Μοναχός.
 Μτφρ. Μετάφραση.
 Όπ. π. Όπως παραπάνω.
 P. Page (= σελίδα).
 Παραπ. Παραπομπή.
 Π. Δ. Παλαιά Διαθήκη.
 PG Patrologia Graeca.
 Pp. Pages (= σελίδες).
 Πρβλ. Παράβαλε.
 Πρωτοπρ. Πρωτοπρεσβύτε-
ρος.
 Π. χ. Παραδείγματος
χάρη.
 Σ. Σελίδα.
 Σσ. Σελίδες.
 St. Saint (= Άγιος).
 Στ. Στήλες.
 Στίχ. Στίχος/ στίχοι.
 Str. Stranicu (=
σελίδα/ -ες).
 Σύντ. Σύνταξη.
 Sv. Sveti (= Άγιος).
9
 T. Tomus.
 Τ. Τόμος.
 Τεύχ. Τεύχος.
 Τ. μ. Τετραγωνικά
μέτρα.
 V. Volume (= αριθ-
μός τεύχους).
 Υποκεφ. Υποκεφάλαιο.
10
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Μία φωτεινή μορφή του 16ου αιώνα και μία από τις σημαντικότερες
προσωπικότητες, μετά την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, είναι ο Άγιος
Μάξιμος ο Βατοπαιδινός, ο γνωστός στη Ρωσία ως Maksim Grek, δηλαδή Μάξιμος ο
Γραικός.
Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η, έως έναν βαθμό, ανάδειξη του βίου, της
δράσης και της εργογραφίας του ιερού πατέρα με βάσεις αφενός πολλά από τα
κείμενα του ιδίου και αφετέρου εγχειρίδια ή άρθρα, είτε ελληνόγλωσσα, είτε
ξενόφωνα, που αφορούν την πολυσήμαντη προσωπικότητά του. Για την καλύτερη
δυνατή ταξινόμηση του υλικού κρίθηκε σωστή η διάρθρωσή του σε τέσσερα
κεφάλαια.
Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας κατατίθεται το ιστορικό, εκκλησιαστικό και
γεωγραφικό περίγραμμα της ζωής του Αγίου Μαξίμου. Όπως παρατηρείται και στο
κυρίως σώμα του πονήματος, ο ίδιος γεννήθηκε στην Άρτα, αργότερα μετέβη με τους
γονείς του στην Κέρκυρα, ύστερα πήγε στην Ιταλία για σπουδές και από εκεί
κατέληξε στη Μονή Βατοπαιδίου της αθωνικής πολιτείας. Όμως, ο τελευταίος
σταθμός του δεν ήταν το Άγιον Όρος, αλλά η Ρωσία, όπου και κοιμήθηκε το 1556.
Παράλληλα με αυτήν την κινητικότητα του Μαξίμου, διαδραματίζονταν και οι
εξελίξεις στο πολιτικό, κοινωνικό και εκκλησιαστικό επίπεδο της
τουρκοκρατούμενης Ελλάδας, της αναγεννησιακής Ιταλίας και της μεσαιωνικής
Ρωσίας. Φυσικά, ως ήταν επακόλουθο και αναμενόμενο, ούτε το Όρος του Άθωνα
έμεινε ανεπηρέαστο από τον οθωμανικό ζυγό στην ελληνική επικράτεια εκείνης της
εποχής.
Στο δεύτερο κεφάλαιο περιγράφεται, ειδικότερα, η ζωή του ιερού πατέρα από
τη γέννηση μέχρι και το θάνατό του. Όπως διαπιστώνεται και στη συνέχεια του
κειμένου, ήδη από την παιδική ηλικία του ο Μάξιμος είχε εκλεγεί από τον Θεό ως
δοχείο της θείας χάριτος. Έτσι, από νωρίς άρχισε να προκόβει πνευματικά, αφού
διέθετε μεγάλη φιλομάθεια. Σπούδασε δίπλα σε εξαίρετους διδασκάλους και
καθηγητές πανεπιστημίων, ενώ η κλήση του για το μοναχικό σχήμα δεν άργησε να
φανεί. Συγκεκριμένα, όταν ακόμα ως νεαρός φοιτούσε στο πανεπιστήμιο της
Φλωρεντίας, έγινε αυτόπτης και αυτήκοος μάρτυρας του μαρτυρίου ενός βαθιά
11
θρησκευόμενου ανθρώπου, του Ιερώνυμμου Σαβοναρόλλα, ο οποίος καταφερόταν
ενάντια στην αθεϊστική και έκλυτη, σε πολλές περιπτώσεις, τάση του ανθρωπισμού.
Από τη στιγμή του μαρτυρίου και έπειτα, ο τότε Μιχαήλ Τριβώλης κατάλαβε ότι
τίποτε επίγειο δεν άξιζε πλέον στη ζωή του. Για αυτόν τον λόγο, αμέσως μετά την
επιστροφή του στην Άρτα, έλαβε την απόφαση να εγκαταλείψει τα εγκόσμια και να
γίνει μοναχός. Προσήλθε, λοιπόν, στην Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου για τον
σκοπό αυτό, λαμβάνοντας, κατά τη μοναχική κουρά του, το όνομα «Μάξιμος» από
τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή. Με τη μελέτη του πάνω σε πατερικά έργα, λ. χ.
αυτά του ιερού Χρυσοστόμου, επιδόθηκε σε θερμούς πνευματικούς αγώνες και
σταδιακά ξεκίνησε την προσωπική συγγραφική δραστηριότητα. Αφότου απέκτησε
ευυπόληπτη φήμη ανάμεσα σε όλους τους μοναχούς της μονής και μετά την
παράκληση του Ρώσου ηγεμόνα Βασιλείου Ιωάννοβιτς, ο Μάξιμος στάλθηκε στη
ρωσική χώρα με κύριο στόχο τη μετάφραση λειτουργικών και άλλων εκκλησιαστικών
βιβλίων. Απευθείας με την ανάληψη των σχετικών καθηκόντων του, ο Μάξιμος
ξεκίνησε να μαθαίνει ρωσικά, ενώ είχε αρχίσει να εμπλέκεται, κατ’ ανάγκην και
χωρίς τη θέλησή του, στις εκκλησιαστικές εξελίξεις της χώρας. Ωστόσο, οι συνέπειες
της ειλικρινούς συμπεριφοράς και του ορθοδόξου φρονήματος του αγιορείτη πατέρα
ήταν να έχει απέναντί του ολοένα και περισσότερους εχθρούς οι οποίοι με διάφορες
προφάσεις κατάφεραν να τον φέρουν στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Όλες τις
κατηγορίες που εκτοξεύθηκαν εναντίον του αντιμετώπισε σθεναρά ο ιερός πατέρας,
ενώ παραδέχθηκε τα μεταφραστικά λάθη του τα οποία οφείλονταν στην ελλιπή
γνώση της ρωσικής γλώσσας, όπως ομολόγησε αργότερα ο ίδιος, ενώ για αυτά του
προσάψαν τον αιρετικό χαρακτήρα βιβλίων που μετέφρασε και συνέγραψε. Η ποινή
του ήταν ο εγκλεισμός στη μονή της Τβερ, ενώ μετά από χρόνια διεκδίκησης των
αυτονόητων και καταπιεσμένων δικαιωμάτων του, του δόθηκε, απλώς, μία
ελαφρότερη ποινή στο μοναστήρι του Αγίου Σεργίου. Πέθανε το 1556, ύστερα από
αλλεπάλληλες κακουχίες, στη μονή του Αγίου Σεργίου1 και από την πρώτη στιγμή
τιμήθηκε ως άγιος από τον ρωσικό λαό.
Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στην πλούσια εργογραφία που συνέθεσε ο Άγιος
Μάξιμος. Συγκεκριμένα, διαπιστώνεται η ύπαρξη χριστιανικών προτύπων σε
διάφορους Λόγους του, σε προσευχές που συνέταξε και μάλιστα, ορισμένες φορές, σε
συνδυασμό με Ἐπιγράμματα, καθώς και στα δύο ηρωελεγειακά έπη του, ενώ
1
Βλ. παρακάτω στο κυρίως σώμα της εργασίας, για την ακρίβεια στο υποκεφ. 2.5., για τη σχετική
προβληματική.
12
καταληκτικά γίνεται μία απόπειρα αποτίμησης του συνολικού μεταφραστικού και
ερμηνευτικού έργου του, σύμφωνα με ερευνητές και καθαυτά κείμενα του ιδίου.
Στο τελευταίο κεφάλαιο καταγράφηκαν κάποιες προσωπικές προτεινόμενες
εκδοχές πρόσληψης του μαξιμικού λόγου οι οποίες μπορεί να εφαρμοστούν στη
σημερινή εποχή με σκοπό να αντηχήσει περισσότερο το έργο του Αγίου στις καρδιές
των πιστών. Επίσης, σε κάποιο σημείο ιδώθηκε το παράδειγμα του Αγίου Νικοδήμου
του Αγιορείτη που έζησε την ίδια εποχή με τον Άγιο Μάξιμο.
Η μελέτη ολοκληρώνεται αφενός με την παράθεση των πορισμάτων της και
αφετέρου τη βιβλιογραφική επισκόπηση του περιεχομένου της.
13
ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΙΣΤΟΡΙΚΟ, ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ

ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΞΙΜΟΥ (15ΟΣ –
16ΟΣ ΑΙ.)
1.1. Οι πρώτοι σταθμοί στη ζωή του Αγίου Μαξίμου. Η γενέτειρα Άρτα, η
Κέρκυρα και η Ιταλία, κατά τα τέλη του 15ου με μέσα του 16ου αι.
1.1.1. Η Άρτα και η Κέρκυρα σε σχέση με την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα
Η ιστορική περίοδος της δραστηριότητας του Αγίου Μαξίμου του Γραικού

είναι ευρέως γνωστή όσον αφορά την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Η επιβολή του
οθωμανικού ζυγού σε όλες τις περιοχές της τότε ελληνικής επικράτειας διήρκησε
περίπου 400 χρόνια, ενώ αρκετά μέρη του σημερινού ελλαδικού κράτους
απελευθερώθηκαν με την έλευση του 20ου αιώνα2. Οι επιπτώσεις αυτής της σκλαβιάς
επέφεραν την εξαθλίωση του βιοτικού, κοινωνικού, οικονομικού και πνευματικού
επιπέδου των τότε Ελλήνων.
Συγκεκριμένα, τα φορολογικά μέτρα ήταν δυσβάστακτα για όλους τους
Έλληνες υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επίσης, οι αρμόδιες οθωμανικές
αρχές σπανίως παραχωρούσαν άδεια για την ανέγερση Ορθόδοξων Ιερών Ναών,
ιδιαίτερα, σε πόλεις που πλεόναζε το μουσουλμανικό στοιχείο. Αντιθέτως, οι
εκκλησίες που βρίσκονταν κοντά σε ισλαμικούς χώρους λατρείας καταστρέφονταν.
Οι Χριστιανοί κάτοικοι όφειλαν να έχουν συγκεκριμένο τρόπο ένδυσης, ενώ στα τότε
μεγαλύτερα αστικά κέντρα, όπως θα αποκαλούνταν, κατά τη σημερινή επίσημη
ορολογία, οι Οθωμανοί απαγόρευαν στους κατακτημένους Έλληνες τη μετακίνηση
μέσω ιππασίας, ωστόσο εξαιρούνταν ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Όταν
συναντούσαν κάποιον Οθωμανό στρατιωτικό ή πολιτικό αξιωματούχο, όφειλαν να
2
Π. χ., η Θεσσαλονίκη απελευθερώθηκε στις 26 Οκτωβρίου 1912 με τους Βαλκανικούς Πολέμους.
14
είναι πεζοί. Επίσης, απαγορευόταν η είσοδος των χριστιανών στον οθωμανικό στρατό.
Όμως, στρατολογούνταν με τη βία διάφοροι νέοι χριστιανοί, γνωστοί ως γενίτσαροι,
οι οποίοι, μάλιστα, ασπάζονταν το Ισλάμ. Στην περίπτωση που ήθελαν να γυρίσουν
στην πατρώα πίστη, η ποινή ήταν ο θάνατος. Ακόμη, οι νομικές διαφορές μεταξύ
μουσουλμάνων και χριστιανών επιλύονταν σε τουρκικά δικαστήρια, τα ιεροδικεία,
ενώ τις περισσότερες φορές δικαιώνονταν οι μουσουλμάνοι έναντι των χριστιανών.
Παρόλα αυτά, υπήρχαν αρκετοί Έλληνες χριστιανοί έποικοι στην Κωνσταντινούπολη
οι οποίοι είχαν πλουτίσει, κυρίως κατά τον 16ο με 17ο αιώνα.3
Επίσης, «η τουρκική κατάκτηση είχε προκαλέσει μία βαθιά καθίζηση στην
πνευματική ζωή του ελληνικού κόσμου, η οποία υπήρξε συνέχεια εκείνης που είχε
ήδη αρχίσει κατά το τελευταίο στάδιο ζωής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. […] Ο
15ος αι., κυρίως δε η επιστροφή σε συζητήσεις γύρω από δόγματα που είχαν
θεσπισθεί πριν από αιώνες σε λησμονημένες πια από το ευρύ κοινό Οικουμενικές
Συνόδους, συζητήσεις που αναβίωσαν στις συνεδρίες της Συνόδου της Φλωρεντίας,
δεν μπορούσαν να ανανεώσουν τα πνευματικά ενδιαφέροντα και να απαντήσουν σε
βαθύτερες αναζητήσεις ανθρώπων με ιδιαίτερη καλλιέργεια, οι οποίοι, ενώ έμεναν
πιστοί στα δόγματα της Εκκλησίας, ωστόσο έβλεπαν ότι η εποχή τους είχε τα
χαρακτηριστικά μιας πνευματικής παρακμής»4. Σε αυτήν την κατηγορία θα μπορούσε
πιθανώς να καταταχθεί, εκτός των άλλων, ο Άγιος Μάξιμος5.
Βέβαια, παρά τις συχνότατες εξωμοσίες στη μουσουλμανική πίστη και τις
οποιεσδήποτε μεταστροφές στον Καθολικισμό οι οποίες σημειώνονταν ραγδαία
εκείνη την περίοδο, το ορθόδοξο χριστιανικό φρόνημα του ελληνικού λαού είχε
παραμείνει αταλάντευτο, έως έναν πολύ μεγάλο βαθμό. Σε αυτό το σημείο, είναι
αναγκαίο να αναφερθούν οι σχολές που λειτουργούσαν στις περιοχές του Αγίου
Όρους, της Δημητσάνης6, της Ηπείρου, της Νάξου, κ. α. Μαζί με αυτές, εξαιρετικό
ρόλο στην εξύψωση της εκκλησιαστικής και εθνικής συνείδησης διαδραμάτισαν
3
G. Podskalsky, Ἡ ἑλληνική θεολογία ἐπὶ Τουρκοκρατίας (1453 – 1821). Ἡ Ὀρθοδοξία στὴ σφαίρα
ἐπιρροῆς τῶν δυτικῶν δογμάτων μετὰ τὴ Μεταρρύθμιση, μτφρ. Γ. Μεταλληνός (πρωτοπρ.), Ἀθήνα 2008,
σσ. 29 – 30.
4
Α. Ταχιάος, «Ο αθωνίτης μοναχός Μάξιμος ο Γραικός. Ο τελευταίος των Βυζαντινών στη Ρωσία» σε
Μακεδονική Λαϊκή Βιβλιοθήκη (επιμ.), Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών,
Θεσσαλονίκη 2008, σσ. 10, 11.
5
Όπ. π., σ. 11.
6
Υπάρχουν ενδείξεις για τη φοίτηση του Αγίου Μαξίμου του Γραικού στη συγκεκριμένη σχολή. Βλ.
περισσότερα στο Κ. Τσιλιγιάννης, Ἡ μόρφωση τοῦ Ἁγίου Μαξίμου τοῦ Γραικοῦ, Άρτα 1996.
15
επιφανείς διδάσκαλοι του Γένους, λόγου χάρη ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός,
επονομαζόμενος και ως Πατροκοσμάς, ενώ αρκετοί ιερομάρτυρες της εποχής
σταματούσαν εξωμοσίες στο Ισλάμ και τη μεταστροφή πολλών Ορθοδόξων προς το
ρωμαιοκαθολικό δόγμα. Η σημασία των εν λόγω σχολών και των ιερομαρτύρων ήταν
καταλυτική, αφού οι μεν είχαν επωμιστεί υπεύθυνα την αφύπνιση του εθνικού
αισθήματος και οι δε την εν Χριστώ προκοπή του υπόδουλου ελληνικού λαού.
Ιδιαίτερα δε, ο Άγιος και εθναπόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός περιόδευε από χωριό σε
χωριό και πόλη σε πόλη για την εθνική και εκκλησιαστική, φυσικά, απολύτρωση των
σκλαβωμένων κατοίκων της Ελλάδας, συγκλονίζοντας με το μαρτύριό του σχεδόν
κάθε άνθρωπο που τον συναντούσε.7
Σε όλα αυτά πρέπει να προστεθεί ότι «παράλληλα μὲ τὴν κυμαινόμενης
στάθμης Πατριαρχικὴ Ἀκαδημία, στὶς ἐπαρχιακὲς πόλεις καὶ τὰ νησιὰ ἐμφανίζονται
μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου ἐκπαιδευτικὰ ἱδρύματα μὲ κύριο σκοπὸ νὰ προαγάγουν
τὴν ἐγκύκλια καὶ ἀνώτερη μόρφωση τοῦ λαοῦ, ποτὲ ὅμως γιὰ νὰ καλλιεργήσουν
ἀποκλειστικὰ τὶς θεολογικὲς σπουδές»8. Έτσι, ακόμη και κατά τη μεταβυζαντινή
εποχή, παρατηρείται διαφορετική πορεία από αυτήν των δυτικών ιερέων και μοναχών
στους προαναφερθέντες τομείς δραστηριότητας όσον αφορά την Ελλάδα9.
Ωστόσο, σταδιακά ξεκίνησε η προεργασία για τον μεγάλο ξεσηκωμό του
ελληνικού Γένους με μοναδικό στόχο την αποτίναξη του τουρκικού οθωμανικού
ζυγού. Έτσι, όπως ίσως έχει ήδη καταστεί αντιληπτό, απέναντι στους μαζικούς
εξισλαμισμούς και τις μεταστροφές της πραγματευόμενης περιόδου η Εκκλησία
δημιούργησε ένα πνευματικό οπλοστάσιο, συσπειρώνοντας τους υποδουλωμένους
Ορθόδοξους Χριστιανούς Έλληνες, ενώ με την κηρυγματική δράση ορισμένων
φωτισμένων πατέρων και την εν γένει λειτουργική λατρευτική ζωή, έδωσε μεγάλη
βαρύτητα στην ομολογία πίστεως της οποίας αποκορύφωμα, ειδικά για τη
συγκεκριμένη εποχή, είναι το μαρτύριο. Σε όλη αυτήν την προσπάθεια έχουν υπάρξει
περισπούδαστα παραδείγματα αγωνιστικότητας και αυταπάρνησης υπέρ της εθνικής
και εκκλησιαστικής απελευθέρωσης, όπως είναι ο προαναφερθείς εθναπόστολος
7
Βλ. περισσότερες πληροφορίες σε (μον.) Θ. Διονυσιάτης, Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. Ὁ βίος καὶ
τὰ ἔργα του (1749 – 1809), Ἀθήναι 1959, σσ. 23, 24.
8
G. Podskalsky, όπ. π., σσ. 46 – 47.
9
Όπ. π., σ. 47.
16
Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ή Πατροκοσμάς, ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός, βεβαίως,
καθώς κ. ά.10
Πέραν των προαναφερθέντων Αγίων, φυσικά, ως σημαντικότατος διαφωτιστής
του ελληνικού έθνους, κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, αναδύθηκε ο
συγγραφέας του εθνικού ύμνου της Ελλάδος, του Ὕμνου εἰς τὴν Ἐλευθερίαν, ο
Διονύσιος Σολωμός. Ο ίδιος, μέσα από το συνολικό έργο του υπέρ της ελευθερίας του
Γένους, πρόβαλλε ηθικά και πατριωτικά ιδανικά, ενώ βοηθούσε νοερά τους
αγωνιστές του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα με σκοπό να μάχονται με διάθεση
αυταπάρνησης και θυσίας για την πατρίδα τους11. Έτσι, ενεφύσησε στους Έλληνες
εκείνης της εποχής ένα ευρύ φάσμα αξιών και αρετών το οποίο σχετιζόταν, ειδικά, με
την απελευθέρωση της Ελλάδας και γενικά, με την ελευθερία του ανθρώπινου
προσώπου. Διέθετε, ακόμη, την άποψη ότι δεν είναι τόσο σημαντικό να είναι κανείς
ελεύθερος όσο να αισθάνεται, κατά αυτόν τον τρόπο, αφού και στην περίπτωση της
υποδούλωσης του κράτους από το οποίο κατάγεται, έχει την εσωτερική δύναμη της
ελευθερίας που του παρέχει τη δυνατότητα της απαλλαγής από κάθε φύσεως
δυσκολία12.
Επιπροσθέτως, ήταν κομβικής σημασίας η συμβολή του «κρυφού σχολειού»
στη μάθηση των υπόδουλων Ελλήνων. Παρότι η υπόστασή του ως θεσμού θεωρείται
αμφισβητήσιμη από ορισμένους ερευνητές, ιδίως τα τελευταία χρόνια, είναι δυνατόν
να συμπεράνουμε από κάποια συμβάντα, φερρειπείν τη μαζική καταστροφή
ελληνικών σχολείων εκείνης της περιόδου, ότι τα μικρά παιδιά πήγαιναν στους
νάρθηκες διαφόρων Εκκλησιών με σκοπό τη διδασκαλία γραφής και ανάγνωσης από
τον εκάστοτε ιερέα ή καλόγερο, κατά τον πίνακα του Γκύζη13. Σε αυτό το σημείο,
είναι ωφέλιμη η παράθεση του εξής πασίγνωστου παιδικού τραγουδιού:
«Φεγγαράκι μου λαμπρό
φέγγε μου να περπατώ
να πηγαίνω στο σχολειό,
10
Κ. Νιχωρίτης, Οι επιδράσεις της πνευματικής παράδοσης του Αγίου Όρους στο βίο και τον πολιτισμό
των Σλάβων, εκδ. Χ. Μπαρμπουνάκη, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 180.
11
Η. Ρεράκης, Θρησκευτικά και πολιτισμικά πρότυπα στο έργο του Δ. Σολωμού. Η συμβολή του στη
θρησκευτικότητα, την παιδεία και τον πολιτισμό, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1997, σ. 46.
12
Όπ. π., σ. 47. Βλ. αυτ. για παραπομπές σε συναφή έργα του εθνικού ποιητή.
13
Ι. Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, εκδ. Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2012, σ. 76.
Για τον ευρύτερο προβληματισμό που επικρατεί σχετικά με την ύπαρξη ή όχι του «κρυφού σχολείου»
βλ. όπ. π., σσ. 75 – 77.
17
να μαθαίνω γράμματα,
γράμματα, σπουδάγματα,
του Θεού τα πράγματα.
Φεγγαράκι μου γεμάτο
σα φλουρί κωσταντινάτο,
φέγγε μου τώρα στη στράτα,
στο σχολειό να κατεβώ,
να μαθαίνω γράμματα,
γράμματα, σπουδάγματα.
του Θεού τα πράγματα.
Τους γονείς μου ν’ αγαπώ
και τρανό να ’χω σκοπό».
Επομένως, όπως καθίσταται άμεσα αντιληπτό, οι μαθητές, επί οθωμανικής
κυριαρχίας, λάμβαναν ως γνώσεις στοιχεία που σχετίζονταν με την εκκλησιαστική
λειτουργική ζωή, παραδείγματος χάρη την Αγία Γραφή, την Οκτώηχο, κ. ά. Φυσικά,
η αγάπη, η ελπίδα και η πίστη αποτελούν τις βασικότατες αρετές της ορθόδοξης
χριστιανικής διδασκαλίας, όπως εκφράζονται στον παύλειο λόγο, κατά την επιστολή
του Αποστόλου των Εθνών προς την εκκλησιαστική κοινότητα της Κορίνθου14. Επί
τουρκοκρατίας, δηλαδή, οι δάσκαλοι κινούνταν, κατά τη διδακτική τους δράση, με
βάση καθαρά χριστιανικά πρότυπα, όπως την πίστη στον Θεό, αλλά και αγάπη προς
τους συνανθρώπους τους. Τέτοιου είδους ζωντανά πρότυπα με τον βίο, γενικά, και τη
διδασκαλία τους, ειδικά, αποτέλεσαν, εκτός του προαναφερθέντος Αγίου Κοσμά ή
Πατροκοσμά του Αιτωλού και του Μαξίμου του Γραικού, βέβαια, οι Ευγένιος
Βούλγαρης, Αδαμάντιος Κοραής, Δωρόθεος Πρώϊος, κ. ά.15
Όσον αφορά, συγκεκριμένα, την Άρτα, η πόλη ήταν μεγάλη και επιφανής πόλη
της Ηπείρου, ακόμα και κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, καθώς και πλούσια,
λόγω των πολλών εμπορικών δραστηριοτήτων που διεξάγονταν από και προς την
περιοχή. Για την ακρίβεια, ήδη από τον 15ο αιώνα, αποτελούσε το σημαντικότερο
κέντρο όσον αφορά τους εμπορικούς ανταγωνισμούς ανάμεσα σε Ιταλούς και
14
Α΄ Κορ. 13, 13: «νυνὶ δὲ μένει πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη, τὰ τρία ταῦτα· μείζων δὲ τούτων ἡ ἀγάπη».
15
Ι. Κογκούλης, όπ. π., σσ. 78 – 79.
18
Ραγουζαίους εμπόρους16. Μάλιστα, σύμφωνα με την Πανάγου, «η εμπορική
παρουσία της Άρτας άρχισε να γίνεται αισθητή από το 13ο αιώνα, όταν η περιοχή της
εντάχθηκε στην ευρύτερη οικονομική ζώνη που αποτελούσε ζωτικό χώρο για τα
βενετικά συμφέροντα»17. Βέβαια, ύστερα από πέντε αιώνες, η εμπορική
ανταγωνιστικότητα στην περιοχή κλιμακώθηκε, αφού το γαλλικό εμπόριο εισήχθη,
εντός της παραδοσιακής ζώνης επιρροής της Βενετίας, δηλαδή στην Αδριατική
Θάλασσα και στο Ιόνιο Πέλαγος18.
Κατά την περίοδο της γέννησης του Αγίου Μαξίμου, τότε Μιχαήλ Τριβώλη,
είχε ήδη διαχωριστεί από την περιοχή των Ιωαννίνων για περίπου έναν αιώνα, αλλά
παρέμενε σταθερά ως φρούριο εναντίον διαφόρων Λατίνων κατακτητών και
εισβολέων19. Μέχρι το 1417, ορθόδοξες αλβανικές φυλές με κέντρο δράσης την
Βόρεια Ήπειρο διοικούσαν την Άρτα, όμως από το 1428 και μετά η πόλη περιήλθε
στον πλήρη έλεγχο Ελλήνων κατοίκων της20. Αργότερα, επί διοίκησης του Αλή πασά,
τα όρια του βοεβοδαλικιού στην Άρτα εκτείνονταν από τις παρυφές του
Μακρυνόρους, μέχρι το λιμάνι της Ρηνιάσας που είναι η σημερινή Ριζά και τα
εναπομείναντα ακόμα βυζαντινά ερείπια της Νικόπολης, με άλλα λόγια σε μία
έκταση πολύ μεγαλύτερη σε σύγκριση με αυτήν του σημερινού νομού, εφόσον
ληφθεί υπόψη ότι συμπεριελάμβανε το σημαντικότερο τμήμα της Πρέβεζας21. Επίσης,
περίπου την ίδια περίοδο οι τέσσερις από τους πέντε ναχιγιέδες, δηλαδή επαρχίες, του
καζά της Άρτας καταλάμβαναν το ημιορεινό, καθώς και το ορεινό τμήμα του, ενώ
υποδιαιρούνταν ως εξής: στο βορειοανατολικό μέρος βρίσκονταν τα Τζουμέρκα,
νοτιοανατολικά το Ραδοβίζι, δυτικά ο Καρβασαράς και ακόμα πιο δυτικά ο ναχιγιές
Λούρου μαζί με τη Λάμαρη που αντιστοιχούσε στο παλαιότερο βιλαέτι των Ρωγών22.
16
Κ. Πανάγου, «Συμβολή στην Ιστορία της Άρτας (τέλη 18ου – αρχές 19ου αιώνα)» σε Δωδώνη:
Φιλολογία. Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του
Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τ. ΚΣΤ΄, τεύχ. 1, Ιωάννινα 1997, σ. 178.
17
Όπ. π. (παραπ. 8).
18
Όπ. π., σ. 179.
19
N. Zajc, “St. Maximus the Greek – Between Byzantine Monasticism and Athonite Ascetism (Mikhail
Trivolis, Arta, ca. 1470 – St Maximus of Vatopaidi, St Maximus the Greek, Sv. Maksim Grek, ПРЕП.
МАКСИМ ГРЕК, Moscow, 1556)”, in Porphyra. “Byzantium and the Slavs”, v. 27, University of
Vienna, Vienna 2018, p. 51.
20
Όπ. π., p. 52.
21
Κ. Πανάγου, όπ. π., σ. 181.
22
Όπ. π., σσ. 181 – 182.
19
Μάλιστα, η τελευταία από τις προαναφερθείσες περιοχές, η Λάμαρη, κάλυπτε το
νοτιότερο και πιο εύφορο τμήμα του καζά της Άρτας23.
Σε αντίθεση, όμως, με τις εμπορικές και γεωγραφικές εξελίξεις, δεν υπάρχουν
πρωτογενείς πηγές για την εκπαιδευτική κατάσταση στην Άρτα για αυτήν την
περίοδο, εξαιτίας της καταστροφής που υπέστη ο τόπος από τους Τουρκαλβανούς,
μετά τη μάχη του 182124. Ως εκ τούτου, δεν υπάρχουν άμεσες και αδιαμφισβήτητες
πηγές για την παιδεία της Άρτας, κατά τον πρώτο αιώνα της επικράτησης του
οθωμανικού ζυγού. Παρόμοια κατάσταση επικρατεί με την καταγραφή του τότε
συνολικού πληθυσμού της Ηπείρου, όπως και κατά τον 18ο αιώνα, καθότι το σύστημα
των περιοδικών απογραφών το οποίο χρησιμοποιούνταν, ευρέως, από τις αρμόδιες
οθωμανικές αρχές σταδιακά εγκαταλείπεται25.
Προτού αναλυθεί η ευρύτερη κατάσταση που επικρατούσε στην τότε Ιταλία,
πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Α. Ταχιάος υποστηρίζει πως ο νεαρός Μιχαήλ
Τριβώλης μετέβη οικογενειακά στην Κέρκυρα, όπου κατέλυσε μέχρι περίπου το
εικοστό έτος της ηλικίας του26. Επομένως, καλό είναι να γραφούν κάποια πράγματα
για την περιοχή εκείνης της περιόδου.
Η Κέρκυρα τότε, επειδή βρισκόταν και βρίσκεται απέναντι από την Ιταλία,
ήταν πολιτισμικά στραμμένη προς αυτήν27. Μπορεί, μάλιστα, να γίνει λόγος για
βενετική επιβολή όχι μόνον όσον αφορά την Κέρκυρα, αλλά και το δουκάτο της
Νάξου, κατά τους 13ο με 15ο αιώνες περίπου28. Ωστόσο, η Κέρκυρα ποτέ δεν
υποτάχθηκε πραγματικά στον οθωμανικό ζυγό, όπως οι περισσότερες περιοχές της
τότε ελληνικής επικράτειας29. Μετά την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως (1453), η
Κέρκυρα αποτέλεσε το άσυλο αρκετών διαπρεπών εξόριστων ανθρώπων από τα
υπόλοιπα τουρκοκρατούμενα μέρη30.
23
Όπ. π., σ. 182.
24
Βλ. για περισσότερες λεπτομέρειες και πληροφορίες περί της εκπαίδευσης του Αγίου Μαξίμου και
των υπολοίπων κατοίκων της Άρτας, επί τουρκοκρατίας, σε όλη την έκταση του συγγράμματος Κ.
Τσιλιγιάννης, Ἡ μόρφωση τοῦ Ἁγίου Μαξίμου τοῦ Γραικοῦ, Άρτα 1996.
25
Κ. Πανάγου, όπ. π., σ. 184.
26
Α. Ταχιάος, «Ο αθωνίτης μοναχός Μάξιμος ο Γραικός. Ο τελευταίος των Βυζαντινών στη Ρωσία»
σε όπ. π., σσ. 8 – 9. Πρβλ. G. Podskalsky, όπ. π., σ. 134.
27
Α. Ταχιάος, όπ. π., σ. 9.
28
Ο. Μίλλερ, Ἱστορία τῆς Φραγκοκρατίας ἐν Ἑλλάδι (1204 – 1566), τ. Β΄, μτφρ. Σ. Λάμπρου, εκδ.
«Πελεκάνος», Αθήνα 2013, σ. 257.
29
Όπ. π.
30
Όπ. π., σ. 303.
20
1.1.2. Η αναγεννησιακή Ιταλία
Από την αντίθετη πλευρά, όπως είναι ευρέως γνωστό, η Ιταλία είχε γίνει ένα
από τα επιφανέστερα σχολεία της Ευρώπης, κατά τους 15ο και 16ο αιώνες31. Επίσης,
οι σπουδαιότεροι Έλληνες λόγιοι, ακόμα και πριν την πτώση της Κωνσταντινούπολης,
αλλά, ιδιαίτερα, μετά από αυτήν, μετανάστευσαν στη Δύση, κατά προτίμηση στην
Ιταλία, ώστε να αποφύγουν τα δεινά των Οθωμανών κατακτητών32. Όπως
διατυπώνεται και στη συνέχεια33 του κειμένου της εργασίας, ο ιερός Μάξιμος
φοίτησε σε διάφορα ιταλικά πανεπιστήμια, κατά την εποχή που επικρατούσε έντονα
στη χώρα το αναγεννησιακό πνεύμα. Ως εκ τούτου, η επιρροή του ορθολογισμού
ήταν, ιδιαιτέρως, εμφανής σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, ενώ η εκκλησιαστική
ευλάβεια και η ευσέβεια απουσίαζαν σχεδόν εντελώς.
Ειδικότερα στη Φλωρεντία, όπου διέμεινε για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα της
ζωής του ο Άγιος Μάξιμος, παρατηρείται σπουδαία ανάπτυξη σε πνευματικό επίπεδο
αυτήν την εποχή. Συγκεκριμένα, η περιοχή αυτή αποτελούσε το κέντρο των
ανθρωπιστικών σπουδών. Στο πανεπιστήμιό της διδάσκονταν η ελληνική και η
λατινική γλώσσα, ενώ η «Πλατωνική Ακαδημία» που έδρευε σε αυτόν τον τόπο
προωθούσε τη μελέτη των συγγραμμάτων του Πλάτωνα, καθώς και των μαθητών του.
Η υποδειγματική αφοσίωση στην παιδεία ήταν γνώρισμα των Φλωρεντινών και
θεωρούνταν η σημαντικότερη προτεραιότητά τους. Τα δημόσια επιφανή πρόσωπα και
οι έμποροι από τη Φλωρεντία συνήθως κατείχαν γνώσεις αρχαίων ελληνικών και
λατινικών, γνωρίζοντας παράλληλα τις γενικές πολιτικές και ηθικές αρχές που
υπάρχουν στα αριστοτέλεια έργα. Συνολικά, αυτή η περίοδος μπορεί να
χαρακτηριστεί ως η εποχή των πολύπλευρων προσώπων που δεν συναντάται σε άλλο
31
Βλ. το πρώτο κεφ. του έργου N. Iorga, Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο, μτφρ. – επιμ. Γ. Καράς, εκδ.
Gutenberg, Δεκέμβριος 1989.
32
Όπ. π.
33
Βλ. το δεύτερο κεφ. της παρούσας μελέτης το οποίο αφορά τη βιογραφία του αγίου πατέρα της
Εκκλησίας.
21
μέρος τότε. Έτσι, στην ιστορία της Φλωρεντίας οι δημόσιοι άνδρες και οι ηγέτες
απέκτησαν ξεχωριστή ατομική παρουσία.34
Εξέχουσες προσωπικότητες της αναγεννησιακής Φλωρεντίας με καταγωγή από
την Ελλάδα είναι ο Μανουήλ Χρυσολωράς που δίδαξε αρχαιοελληνική γραμματεία
στο πανεπιστήμιο της περιοχής, ο Κοσμάς Μέδικος, ιδρυτής της φλωρεντιανής
«Πλατωνικής Ακαδημίας», αλλά και ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης ο οποίος
θεωρείται ο πρώτος Έλληνας εκδότης της ιταλικής περιοχής35. Μάλιστα, μαθητής του
τελευταίου ήταν ο Ιανός Λάσκαρις στην οικία του οποίου διέμενε ο Μάξιμος, τότε
ακόμα Μιχαήλ Τριβώλης, όταν φοιτούσε στο πανεπιστήμιο του τόπου, όπως θα
δούμε και στο επόμενο κεφάλαιο36. Ο Χαλκοκονδύλης «κατ’ εντολή του Λαυρέντιου
των Μεδίκων ταξίδεψε σε ελληνικά μέρη για τη συλλογή χειρογράφων. Η συλλογή
των χειρογράφων του πλούτισε τη μεγάλη Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη της
Φλωρεντίας»37.
1.2. Οι επόμενοι σταθμοί του Μαξίμου του Γραικού. Το Άγιο Όρος, επί
τουρκοκρατίας, σε αντίθεση με την ευρύτερη κατάσταση στη Ρωσία, κατά την
πραγματευόμενη εποχή.
1.2.1. Η Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους
Εξαρχής, πρέπει να επισημανθεί ότι η αγιορείτικη πολιτεία, όπου έζησε ένα από
τα μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα του βίου του ο θείος Μάξιμος, έγινε το
σημαντικότερο εργαστήρι της ιεραποστολής των Σλάβων από τον 10ο αιώνα και εξής.
Πιο εξονυχιστικά, οι Σλάβοι μοναχοί του Αγίου Όρους άρχισαν να επιδίδονται όχι
μόνο στην πνευματική άσκηση, αλλά και στη μετάφραση διαφόρων συγγραμμάτων38.
Όμως και η αθωνική πολιτεία βοήθησε στην εξύψωση, ιδιαίτερα, του εκκλησιαστικού
34
Κ. Κοφφινά, «Φλωρεντία & Ρώμη: τα κέντρα της ιταλικής Αναγέννησης», διαθέσιμο στο:
https://www.historical-quest.com/el/histquest/399-florentia-romi-stin-anagennisi.html (προσπελάστηκε
στις 08/07/2020), όπου στο τέλος του άρθρου παρατίθεται σχετική κατατοπιστική βιβλιογραφία.
35
Όπ. π.
36
Βλ. το υποκεφ. 2.2. ή 2.3.
37
Κ. Κοφφινά, όπ. π.
38
Κ. Νιχωρίτης, όπ. π., σ. 30.
22
επιπέδου των σλαβικών εθνών, αφού λειτούργησε, ήδη από τα χρόνια της σύστασης
της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ως σχολή, όπου πολλοί από αυτούς επιδίδονταν στη
μετάφραση και την αντιγραφή έργων του ελληνικού χριστιανικού πνεύματος τα οποία
αφορούν την ορθόδοξη σλαβική παράδοση39. Άλλωστε, «εδώ έφτασε η ορθόδοξη
σλαβική γραφή και γραμματεία των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου και των μαθητών
τους […] μέσω των φιλολογικών κέντρων που ίδρυσαν οι ίδιοι: της Μοραβίας, της
Πλισκο – Πρεσλάβας και της Αχρίδας και από εδώ πέρασε η παράδοση αυτή σε
Σέρβους και Ρώσους αντίστοιχα»40. Επίσης, τόσο ο ιδρυτής του σερβικού μοναχικού
κινήματος Άγιος Σάββας όσο και ο δημιουργός του ρωσικού Άγιος Αντώνιος
Πετσέρσκι υπήρξαν μοναχοί στην αγιώνυμη πολιτεία41. Κατά την πραγματευόμενη
περίοδο μελέτης, η κατάσταση κυλούσε ομαλά, γενικότερα, στα μοναστήρια του
Αγίου Όρους, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της λειτουργίας του οφειλόταν σε Ρουμάνους,
κατά κόρον, ευεργέτες42.
Επιπλέον, σχετική με όλα αυτά τα δεδομένα είναι η θέση του ομότιμου
καθηγητή της Θεολογικής Σχολής κ. Τρίτου: «Στή γενικότερη προσφορά τοῦ
Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου στίς βαλκανικές χῶρες, στήν ἀπόκτηση ἀπό μέρους τῶν
λαῶν αὐτῶν γνησίας ὀρθοδόξου πίστεως καί πνευματικότητας, πρέπει νά ἐντάξουμε
καί τή βοήθεια τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ἐπιλέκτου τμήματος τῆς πρωτόθρονης
Ἐκκλησίας»43.
Ως προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση, είναι απαραίτητη η μνεία της αξιόλογης
Σερβίδας Μάρα Μπράνκοβιτς. Πέραν από τη μονή Χιλανδαρίου και το μοναστήρι
του Αγίου Παύλου, των οποίων υπήρξε κτήτορας, η Μάρα πρόσφερε βοήθεια και σε
άλλα μοναστήρια του Αγίου Όρους. Από μία επιστολή της βαλιδέ σουλτάνας η οποία
προοριζόταν για τους ευγενείς της πόλης του Ντουμπρόβνικ, με ημερομηνία
σύνταξης τη 18η Δεκεμβρίου 1473 και τόπο συγγραφής την Κωνσταντινούπολη, όπως
και από έναν Καταστατικό Χάρτη, γραμμένο στα αραβικά, ο οποίος εκδόθηκε το
39
Όπ. π., σ. 18.
40
Όπ. π.
41
Όπ. π., σσ. 18 – 19.
42
Βλ., πιο αναλυτικά, το τρίτο κεφ. στο έργο του N. Iorga, όπ. π.
43
Μ. Τρίτος, Ἱστορία καί σύγχρονος βίος τῶν Σλαβικών καί λοιπῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιών, εκδόσεις
«Αφοί Κυριακίδη», Θεσσαλονίκη 2015, σ. 17. Είναι απαραίτητο να αναφερθεί ότι στην παραπομπή 8
της ίδιας σελίδας ο κ. Τρίτος παραθέτει δύο βιβλία για πιο εξονυχιστική μελέτη περί των σχέσεων
Αγίου Όρους και Σλάβων.
23
1487 και φυλάσσεται σε κάποιο αρχείο της μονής Βατοπαιδίου44, τη μονή της
μετάνοιας του Αγίου Μαξίμου, παρατηρείται πως η Μάρα κατείχε ένα σπίτι στην
Κωνσταντινούπολη. Ο συγκεκριμένος χάρτης εκδόθηκε και επικυρώθηκε από τον
ιεροδίκη των Σερρών ανάμεσα στις 17 και 26 Ιανουαρίου 1487. Στον χάρτη
αναφέρεται ότι η αυτοκράτειρα Μάρα παραχώρησε το σπίτι της στην
Κωνσταντινούπολη προς το μοναστήρι Βατοπαιδίου. Το κτήμα αποτελούνταν από
ένα ευρύχωρο τετράγωνο σπίτι με πολλά δωμάτια και ένα κτήριο νερόμυλου με
φούρνο και αποθήκη, περιτριγυρισμένο από αυλή. Επιπλέον, διέθετε έναν αμπελώνα
έκτασης πάνω από 600 τ. μ. Η Μάρα έδωσε εντολή τα έσοδα του κτήματος να
προσφέρονται, πρωτίστως, προς όφελος των μοναστηριών και οτιδήποτε περίσσευε
να χρησιμοποιούνταν για τη διατροφή και την ενδυμασία των μοναχών που ανήκαν
στο Βατοπαίδι.45
Συνεπώς, γίνεται αντιληπτό το γεγονός ότι, χάρη στη σπουδαία αυτή δωρεά της
Μάρα Μπράνκοβιτς, ο ιερός Μάξιμος μόνασε σε ένα μέρος που ωφελήθηκε,
ιδιαιτέρως, από μία Σλαβόφωνη γυναίκα και δη βασιλομήτορα. Μέσω της ενέργειας
αυτής, φυσικά, η περιουσία της Μπράνκοβιτς μετατράπηκε σε ένα βακούφι το οποίο
διηύθυνε ως το τέλος της ζωής της, ενώ μετά τον θάνατό της, την επίβλεψη του
ανέλαβε επιφανέστατος μοναχός του Βατοπαιδίου. Επιπροσθέτως, τα μοναστήρια
Χιλανδαρίου και Βατοπαιδίου φύλαγαν θησαυρούς από το μοναστήρι της Ιεράς
Μητέρας του Χριστού στην Κοσάνιτσα – Τόπλιτσα πιθανότατα με τη διαμεσολάβηση
της Μάρα46.
Ακόμη, είναι αναγκαίο, εδώ, να υπογραμμισθεί, όπως διατυπώθηκε στο
προηγούμενο υποκεφάλαιο, ότι οι σχολές του Αγίου Όρους, της Δημητσάνης, κλπ.
συνέδραμαν αποφασιστικά στην πνευματική προετοιμασία για τον ξεσηκωμό του
Γένους το 1821. Με διαφορετικά λόγια, αυτά τα μέρη μπορεί να χαρακτηριστούν ως
φυτώρια για την Ελληνική Επανάσταση.
1.2.2. Η εθνική και εκκλησιαστική κατάσταση της Ρωσίας

44
Συχνά αναφέρεται και ως Βατοπέδι.
45
Μ. Popović, "Hrišćanska sultanija Mara Branković i manastiri Svete Gore u devet kazivanja o Svetoj
Gori", Društvo prijatelja Svete Gore Atonske, Zadužbina Svetog manastira Hilandara 2016, str. 158.
46
Βλ. περισσότερα σε V. Demetriades – E. A. Zachariadou, Serbian Ladies and Athonite Monks in
Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, v. 84, University of Vienna, Vienna 1994, p. 45
και M. Popović, Mara Branković, Akademska knjiga, Novi Sad 2014, str. 228.
24
Από την άλλη μεριά, ήδη κατά τα τέλη του 14ου αιώνα, στη Ρωσία εμφανίζεται
έντονα ο εθνικισμός που είναι απότοκος της αυξημένης πολιτικής ισχύος της Μόσχας.
Ως φυσικό επακόλουθο, οι Ρώσοι άρχισαν να πιστεύουν αφενός ότι η Εκκλησία της
χώρας τους διαθέτει ανώτατο κύρος μέσα στον ορθόδοξο κόσμο και αφετέρου πως
υπάρχει διαφορετική ρωσική Ορθοδοξία η οποία έχει ως βάση της τη βυζαντινή, αλλά
είναι εμπλουτισμένη με τα ψυχολογικά και πολιτικά στοιχεία της ιδιοσυγκρασίας του
ρωσικού έθνους. Όλα αυτά είχαν ως κύριες συνέπειες τη δημιουργία κρίσης ανάμεσα
στη Ρωσική Εκκλησία και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, καθώς και τη σύγκληση της
Συνόδου της Φλωρεντίας.47
Όμως, πρέπει να διατυπωθεί, σε αυτό το σημείο, ότι ανέκαθεν το Πατριαρχείο
έδειχνε ιδιάζον ενδιαφέρον για τις εθνικές, κοινωνικές, πνευματικές και πολιτιστικές
εξελίξεις όλων των χωρών που ανήκουν στην Χερσόνησο του Αίμου, συμβάλλοντας
αποφασιστικά στην απάλειψη διαφόρων δυσχερειών τους48. Άρα, διαχρονικά
στέκεται ως αρωγός στη συνολική λειτουργία όλων των Σλαβικών Εκκλησιών.
Επίσης, εν αντιθέσει με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, το Πατριαρχείο της
Κωνσταντινουπόλεως διάκειτο από σεβασμό προς τα ιδιαίτερα εθνικά και
πολιτισμικά γνωρίσματα των λαών αυτών των Εκκλησιών, αφού δεν επέβαλε τη
χρήση των ελληνικών, ενώ συνέδραμε καταλυτικά στην ευρύτερη αναβάθμισή τους49 .
Ας αναφερθεί, επισυναπτικά, ότι στη σημερινή εποχή η Ορθοδοξία αποτελεί την
πλέον σημαντικότερη δύναμη των Βαλκανίων, όπου ως γνωστόν οι σλαβόφωνοι
πληθυσμοί είναι πολυάριθμοι. Πιο αναλυτικά, στην Ελλάδα περίπου το 97% των
κατοίκων ασπάζεται το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα, στη Ρουμανία το 90%, στη
Βουλγαρία, όπως και στη Σερβία – Μαυροβούνιο, το 85%, στην Κύπρο το 80%, στα
Σκόπια το 60% και στην Αλβανία το 28%50.
Γενικά, βέβαια, μία εύστοχη περιγραφή περί της διαχρονικής κατάστασης της
Ρωσικής Εκκλησίας δίνει ο Ταχιάος: «Ἡ ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας ταύτης ἀπὸ τῆς
ἡμέρας τῆς ἐπισήμου ἱδρύσεώς της εἶναι πλήρως γνωστή, γέμει δὲ σελίδων δράσεως
καὶ ἐνεργείας, καθὼς καὶ μεγάλων ἀντιθέσεων καὶ συγκρούσεων, κατὰ τὰς ὁποίας
47
Βλ. περισσότερα στο Α. Ταχιάος, «Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ῥωσίας» σε Ἐταιρεῖα Μακεδονικῶν Σπουδῶν
(ἐπιμ.), Ὁ κόσμος τῆς Ὀρθοδοξίας, ἐκδ. ΙΜΧΑ, τ. 99, Θεσσαλονίκη 1968, σσ. 75 – 76.
48
Μ. Τρίτος, όπ. π., σσ. 15 – 16.
49
Όπ. π., σ. 16.
50
Βλ. περισσότερα σε όπ. π., σ. 18 (παραπ. 12).
25
θριαμβεύουν συγχρόνως τὸ στοιχεῖον τοῦ μεγαλείου καὶ τῆς καταπτώσεως, τῆς
διαφθορᾶς ἀλλὰ καὶ τῆς ἁγιότητος»51.
Σύμφωνα, μάλιστα, με τον ηγούμενο της μονής Βατοπαιδίου, αρχιμανδρίτη
Εφραίμ, διάφοροι Ευρωπαίοι, ακόμα και Ρώσοι, ιστορικοί θεωρούν την εποχή του
βίου του Αγίου Μαξίμου ως τη χειρότερη περίοδο της ιστορίας του ρωσικού έθνους
από κάθε άποψη52.
Εκτός αυτού του δεδομένου, ήταν διάχυτη στην ατμόσφαιρα της Ρωσίας η
θεωρία της «Τρίτης Ρώμης», εκείνη την περίοδο, η οποία εμφανίζεται έντονα στο
προσκήνιο σε πολλές περιπτώσεις, ακόμα και σήμερα53. Φυσικά, την
πραγματοποίηση αυτής της θεωρίας είχε θέσει ως στόχο η πολιτική κυβέρνηση της
εποχής, ενώ ως προς αυτήν την κατεύθυνση συνέδραμε αποφασιστικά η αποτίναξη
της μογγολικής καταδυνάστευσης η οποία επέφερε και έναν άκρατο δεσποτισμό
ανάμεσα στις τάξεις του ρωσικού πληθυσμού54. Όμως, στην ακόμα μεγαλύτερη
διάδοση της θεωρίας αυτής συντέλεσε η αναβάθμιση της Ρωσικής Εκκλησίας σε
Πατριαρχείο, κατά τα τέλη του 16ου αι. Σε γενικές γραμμές, το ρωσικό σκεπτικό, ως
προς αυτήν την κατεύθυνση, είχε ως εξής: η πρώτη ή πρεσβυτέρα Ρώμη έπεσε, επειδή
περιήλθε σε αιρέσεις, ενώ η Νέα Ρώμη, δηλαδή η Κωνσταντινούπολη, αλώθηκε από
τους Οθωμανούς Τούρκους, καθότι περιέπεσε και αυτή σε ανάλογα αμαρτήματα με
αυτά της πρώτης, όμως, υπήρχε μία ακόμα, η «Τρίτη Ρώμη» που ήταν καθαρή, αφού
διέθετε Ορθόδοξο βασιλιά που ήταν σθεναρός προστάτης της χριστιανικής πίστης και
των ίδιων των Χριστιανών. Φυσικά, η τελευταία αυτή πόλη είναι η Μόσχα, σύμφωνα
με τη συγκεκριμένη ρωσική νοοτροπία.
Σε αυτό το σημείο, θα ήταν ωφέλιμη μία συνοπτική ιστορική αναδρομή στη
διαμόρφωση της πραγματευόμενης θεωρίας. Ο Βασίλειος Β΄ υπέγραψε, μαζί με
εκπροσώπους της Βυζαντινής Εκκλησίας, μία ταπεινωτική συμφωνία για την
Ορθοδοξία στη Σύνοδο της Φλωρεντίας (1439), αναγνωρίζοντας έτσι το παπικό
51
52
Από τον πρόλογο του πανοσιολογιωτάτου αρχιμανδρίτη Εφραίμ σε Μ. Βελιτζανίδης (επιμ.), Ἅπαντα
Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ. Λόγοι, τ. Α΄, μτφρ. Μ. Τσυμπένκο – Τ. Γκιμόν, εκδ. Ιεράς Μεγίστης Μονής
Βατοπαιδίου, σ. 8.
53
Βλ. ιστορικές, κυρίως, πληροφορίες για τη θεώρηση της Μόσχας ως «Τρίτης Ρώμης» στο Α.
Ταχιάος, όπ. π., σσ. 79 – 83. Για τη σημερινή κατάσταση της Ορθόδοξης Ρωσικής Εκκλησίας αξίζει να
δει κάποιος τη σχετική καθημερινή ενημέρωση που παρέχουν οι διάφορες εκκλησιαστικές ιστοσελίδες,
λ. χ. www.pemptousia.gr.
54
Χ. Λασκαρίδης, Μάξιμος ο Γραικός και οι εκκλησιαστικές επιδιώξεις της Μόσχας, διδακτορική
διατριβή, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 48.
26
πρωτείο. Ο λόγος ήταν η εξασφάλιση στρατιωτικής βοήθειας εναντίον των
Οθωμανών. Όταν ο Έλληνας μητροπολίτης της Ρωσίας Ισίδωρος επέστρεψε στην
πατρίδα του και ανακοίνωσε τη συμφωνία, φυλακίσθηκε από τον ηγεμόνα Βασίλειο
Β΄, επειδή και ο ίδιος είχε υπογράψει τη συγκεκριμένη συνθήκη, ενώ το 1443
καταδικάστηκε και εκθρονίστηκε από μία σύνοδο Ρώσων επισκόπων. Πέντε χρόνια
αργότερα, οι Ρώσοι επίσκοποι εξέλεξαν ως μητροπολίτη Ρωσίας τον Ιωνά, χωρίς την
έγκριση από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ουσιαστική αυτή η απόφαση
σηματοδότησε το τέλος της εξάρτησης της Ρωσικής Εκκλησίας από τη Βυζαντινή.
Μάλιστα, η πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453 διηύρυνε αυτήν τη διαφορά,
αφού οι Ρώσοι θεώρησαν την κατάκτηση της πρωτεύουσας της Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας ως η τιμωρία του Θεού για τη Σύνοδο της Φλωρεντίας. Κατά αυτόν
τον τρόπο, επηρεάστηκαν αρνητικά και οι υπόλοιποι βαλκανικοί λαοί έναντι των
Ελλήνων.55
Παράλληλα, στη Μόσχα επινοήθηκε ένα καινούριο αυτοκρατορικό ιδεώδες.
Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη ιδεολογία, οι Μοσχοβίτες ηγεμόνες ήταν διάδοχοι των
Τατάρων Χαν. Έτσι, ο Ιβάν Γ΄ έλαβε τον βυζαντινό τίτλο του αυτοκράτορα μαζί με
αυτόν του τσάρου που στα ρωσικά σημαίνει καίσαρας, κατά παραφθορά, ενώ αξίζει
να σημειωθεί ότι αυτό το όνομα είχε δοθεί στους χάνους των Τατάρων από τους
Ρώσους.56
Σταδιακά, λοιπόν, «ἡ πρόσληψις αὐτῶν τῶν νέων τίτλων προσέδωσε πρόσθετο
κῦρος στὸν μέγα ἡγεμόνα τῆς Μόσχας»57, με αποτέλεσμα, φυσικά, την ανύψωση της
θέσης του λόγω και της προαναφερθείσης θεωρίας της «Τρίτης Ρώμης» η οποία
επεσήμαινε, εκτός των υπολοίπων που περιεγράφησαν παραπάνω, ότι ο
Χριστιανισμός ήρθε για πρώτη φορά στην νότια Ρωσία από τον Απόστολο Ανδρέα
τον Πρωτόκλητο, τον ιδρυτή της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης58.
Ακόμη, στη σύνοδο της Μόσχας (1459) αποφασίστηκε και επισήμως η εκλογή
του μητροπολίτη Μόσχας ανεξάρτητα από την επιρροή του Πατριαρχείου
Κωνσταντινουπόλεως με την παράλληλη διαίρεση της μητρόπολης της Ρωσίας σε
55
Κ. Ι. Γιαννακόπουλος, Μεσαιωνικός Δυτικός Πολιτισμός καὶ οἱ Κόσμοι τοῦ Βυζαντίου καὶ του Ἰσλάμ,
μτφρ. Π. Χρήστου, εκδοτικός οίκος «Κυρομάνος», Θεσσαλονίκη 1993, σ. 518.
56
Όπ. π., σ. 519.
57
Όπ. π.
58
Όπ. π., σ. 520.
27
μητρόπολη Μόσχας και μητρόπολη Κιέβου59. Η ρωσική άνοδος σε εκκλησιαστικό
επίπεδο έφτασε στο απόγειό της, όταν ο θεσμός του μητροπολίτη Μόσχας προήχθη
στον βαθμό του Πατριάρχη από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιερεμία Β΄ στη Μόσχα
το 158960.
Σε όλα αυτά τα δεδομένα της ρωσικής κοινωνίας, πρέπει να προστεθούν οι κάθε
λογής έριδες που προέκυπταν με αντικείμενο συζήτησης την εκκλησιαστική
περιουσία σε σχέση με τις κοινωνικές ομάδες που ασχολούνταν επί του ζητήματος61.
Οι εν λόγω προστριβές ήταν επαναλαμβανόμενες, ενώ, έως έναν βαθμό, σε
συνδυασμό με την έξαρση της θεωρίας της «Τρίτης Ρώμης», ευθύνονται για τις
κακουχίες που υπέστη ο Άγιος Μάξιμος, όπως παρατηρείται και στο επόμενο
κεφάλαιο της μελέτης. Τελικά, η θεωρία αυτή έγινε αποδεκτή από διάφορους Ρώσους
λόγιους και λαϊκούς, με αποτέλεσμα να συγγραφούν αρκετά τέτοια συναφή κείμενα
που περιείχαν ανάλογες διδακτικές προσεγγίσεις62.
Συνεπώς, η τάση της Ρωσίας να απομακρυνθεί από τη βυζαντινή κληρονομιά
ήταν ο ουσιαστικότερος λόγος που κατέθλιψε τον Μάξιμο. Ο αγιορείτης μοναχός δε
βρισκόταν σε θέση να διαβλέψει τις προεκτάσεις αυτής της τάσης, ούτε όμως και να
εμβαθύνει στο κεντρικό νόημά της μέσα στο πλαίσιο της εκκλησιαστικής πολιτικής
από την οπτική γωνία του ίδιου, σύμφωνα με τον Podskalsky63. Έτσι, αποδείχθηκε
πως, παρότι κλήθηκε να αναζωογονήσει την ιδέα αυτής της κοινής παρακαταθήκης,
κατέληξε να παρακολουθεί, ίσως και ως παθητικός δέκτης ορισμένες φορές, τη
δημιουργία της διαχωριστικής γραμμής μεταξύ του εκκλησιαστικού θρόνου της
Κωνσταντινούπολης και του αντίστοιχου της Μόσχας.
Βέβαια, ο ιερός πατέρας της Εκκλησίας δεν ήταν ο μόνος Έλληνας που
αντιμετωπιζόταν με μεγάλη δυσπιστία από τους Ρώσους εκείνη την εποχή. Οι
Έλληνες αδελφοί Λειχούδη που δρούσαν στη Ρωσία, κατά το πραγματευόμενο
χρονικό διάστημα, παρά την ελάχιστη πρωτοτυπία τους, συνέδραμαν αποφασιστικά
στην εκπαιδευτική ανόρθωση της χώρας και ειδικότερα στις περιοχές της Μόσχας και
59
Α. Λάλλος, Ιστορία της Εκκλησίας της Ρωσίας. Η θεωρία της Τρίτης Ρώμης, μεταπτυχιακή
διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2016, σ. 71.
60
Κ. Ι. Γιαννακόπουλος, όπ. π., σσ. 520 – 521.
61
Μ. Βελιτζανίδης, όπ. π. Βλ., επίσης, παρακάτω στο σχετικό σημείο του δεύτερου κεφαλαίου της
εργασίας τις συναφείς παραπομπές, π. χ. το βιβλίο του Γ. Παπαμιχαήλ, Μάξιμος ὁ Ἕλλην, Κάϊρο 1912
(υποκεφ. 2.2.).
62
Α. Λάλλος, όπ. π., σ. 73.
63
G. Podskalsky, όπ. π., σ. 139.
28
του Νόβγκοροντ. Ωστόσο, σε πλήρη αντίθεση με τον Αρτινό μοναχό, προσπαθούσαν
συνεχώς να εκμεταλλευθούν την περίοπτη θέση τους, ώστε να εδραιωθούν, ευρύτερα,
εντός της ρωσικής κοινωνίας, αλλά μέσα σε ένα κλίμα καχυποψίας.64
Όμως, δεν ήταν δυνατόν «τὸ ἑλληνικὸν πνεῦμα καὶ ἡ ἑλληνικὴ Ὀρθοδοξία […]
εὐκόλως νὰ ἀπεμποληθοῦν ἐκ τοῦ πνευματικοῦ βίου λαοῦ, ὅστις ἀρχικῶς τὰ ἐδέχθη
μετὰ ζήλου καὶ ἐνθουσιασμοῦ. Οὕτως ὁ ἑλληνικὸς κλῆρος ἔμελλεν ἐπὶ μακροὺς
εἰσέτι αἰῶνας νὰ διαδραματίσῃ ἐνεργὸν πρόσωπον εἰς τὰ ἐκκλησιαστικὰ ἐν Ρωσίᾳ
πράγματα»65. Αυτήν τη φορά, ως φορέας του ελληνικού πνεύματος που χρειαζόταν η
Εκκλησία της Ρωσίας λειτούργησε ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός ο οποίος, όπως
παρατηρείται και στο επόμενο, δηλαδή το δεύτερο, κεφάλαιο της μελέτης, ήταν ένας
πολύ μορφωμένος μοναχός. Θεωρείται τόσο σημαντικός για τη Ρωσική Εκκλησία,
επειδή συνέδεσε τη μεγαλύτερη περίοδο της ζωής του με την εν λόγω χώρα μέσω της
συγγραφικής και εν γένει δράσης του, καθιστώντας μόνος του την εποχή της
δραστηριότητάς του ως ένα μεγαλειώδες κεφάλαιο για την ιστορία του ρωσικού
πνευματικού βίου66.
64
Όπ. π., σ. 355.
65
66
Όπ. π.
29
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΜΑΞΙΜΟΥ
2.1. Τα παιδικά χρόνια του Μιχαήλ Τριβώλη
Ο Μάξιμος, κατά κόσμον Μιχαήλ Τριβώλης67, γεννήθηκε στην Άρτα το 1480

και προερχόταν από ευκατάστατη οικογένεια68, ενώ οι ευσεβέστατοι γονείς του
ονομάζονταν Εμμανουήλ και Ειρήνη69. Οι Τριβώληδες ανήκαν σε μεγάλη βυζαντινή
αρχοντική οικογένεια, ενώ ο Κάλλιστος Α΄ Τριβώλης, μακρινός συγγενής και
πρόγονος του Μαξίμου, ο οποίος έχει καταταγεί στο Αγιολόγιο της Ορθόδοξης
Εκκλησίας και απεβίωσε το 1363 έγινε πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως στον
«χρυσό αιώνα» της θεολογίας και του ησυχασμού70.
Σε μικρή ηλικία μετέβη στην Κέρκυρα μαζί με τους γονείς του, όπου έμεινε
μέχρι τα 20 περίπου χρόνια του71. Όπως καθίσταται ευνόητο από όσα παρατέθηκαν
στο πρώτο κεφάλαιο72, εξαιτίας των δυσμενών συνθηκών εκείνης της περιόδου, ο
μικρός Μιχαήλ πιθανότατα έμαθε τα πρώτα γράμματα από τους γονείς του και
διαφόρους δασκάλους στο σπίτι του ή και στην περίφημη σχολή της Δημητσάνης,
προτού πάει στην Κέρκυρα. Σίγουρα73, βέβαια, ένας από τους πρώτους δασκάλους
του, εάν όχι και ο πρώτος από όλους, θεωρείται ο λόγιος Ιωάννης Μόσχος, γνωστός
για το σφοδρό αντιλατινικό φρόνημά του74. Ασφαλώς μπορούμε να υποθέσουμε και
το γεγονός ότι, επειδή ο Μιχαήλ ήταν φιλομαθής και ευφυής από μικρό παιδί, όπως
67
Ή Τριβόλης, κατά τον G. Podskalsky, όπ. π., σ. 134.
68
Απεναντίας, ο G. Podskalsky, όπ. π. υποστηρίζει ότι οι γονείς του ήταν πτωχοί.
69
Γ. Παπαμιχαήλ, Μάξιμος ὁ Ἕλλην, Κάϊρο 1912, σ. 3.
70
Από τον πρόλογο που συνέγραψε ο αρχιμανδρίτης Εφραίμ, ηγούμενος της μονής Βατοπαιδίου, σε Μ.
Βελιτζανίδης (επιμ.), όπ. π., σ. 7.
71
Α. Ταχιάος, «Ο αθωνίτης μοναχός Μάξιμος ο Γραικός. Ο τελευταίος των Βυζαντινών στη Ρωσία»
σε όπ. π., σσ. 8 – 9. Πρβλ. G. Podskalsky, όπ. π.
72
Βλ., συγκεκριμένα, την αρχή του υποκεφ. 1.1.
73
Ο Ταχιάος δε λαμβάνει απαραίτητα ως δεδομένο το γεγονός ότι ο Μιχαήλ είχε ως δάσκαλό του τον
Ιωάννη Μόσχο. Βλ. παρακάτω για τη σχετική παραπομπή.
74
G. Podskalsky, όπ. π.
30
διαπιστώνεται και από τη μετέπειτα πορεία της ζωής του, πρέπει να περνούσε
αρκετές ώρες, μελετώντας διάφορα συγγράμματα υπό την παρακολούθηση των
δασκάλων που φρόντιζαν για τη συστηματική μόρφωσή του.
Παρόλα αυτά, δεν είναι γνωστός ο πραγματικά καθαυτός λόγος για τον οποίον
ο Μιχαήλ εγκατέλειψε την Κέρκυρα για την Ιταλία, ειδικά εφόσον αληθεύει ότι στο
νησί του Ιονίου Πελάγους είχε ως δάσκαλο και μέντορά του τον Ιωάννη Μόσχο,
σφοδρό αντιλατινιστή75. Τουναντίον, μάλιστα, «[…] θα έπρεπε αυτός (ενν.: ο
Μάξιμος), κάτω από αυτήν ακριβώς την επιρροή, να αισθανόταν αντιπάθεια προς τον
λατινικό κόσμο και ασφαλώς να μην αποφάσιζε να μεταβεί εκεί»76. Ωστόσο, ο
Denisoff, ένας από τους πλέον εγκυρότερους μελετητές του βίου και της δράσης του
Αγίου Μαξίμου, διαφωτίζει εναργώς αυτό το ζήτημα77.
2.2. Η διαμονή στην Ιταλία
Παραμένοντας στην κατακτημένη Ελλάδα, ο Μιχαήλ δεν μπορούσε να

ικανοποιήσει την επιθυμία του για περισσότερη παιδεία. Για αυτόν τον λόγο, μετέβη
στην Ιταλία78. Όπως ήδη προαναφέρθηκε σε σχετικό σημείο του πονήματος79, η
Ιταλία ήταν από μόνη της επιφανέστατο ευρωπαϊκό σχολείο, κατά τη διάρκεια των
15ου και 16ου αι., ενώ οι σπουδαιότεροι Έλληνες λόγιοι, ακόμα και πριν την πτώση
της Κωνσταντινούπολης, αλλά, ιδιαίτερα, μετά από αυτήν, μετανάστευσαν στη Δύση,
κατά προτίμηση στην Ιταλία, ώστε να αποφύγουν τα δεινά των Οθωμανών δυναστών.
Στις χώρες, όπου εγκαταστάθηκαν, μετέδωσαν το φως της αρχαιοελληνικής
φιλολογικής και φιλοσοφικής γνώσης, ενώ ίδρυσαν σχολές ή δίδαξαν ως περιζήτητοι
καθηγητές την κλασική ελληνική φιλολογία και φιλοσοφία σε διάφορα ευρωπαϊκά
πανεπιστήμια80.
Κατά την πραγματευόμενη περίοδο ακμής των κλασσικών σπουδών, μετέβη
στην Ιταλία ο Μιχαήλ Τριβώλης με σκοπό την πληρέστερη επιστημονική κατάρτισή
του. Βέβαια, δε μας δίνει ο ίδιος, έστω σε κάποιο από τα έργα του, λεπτομέρειες για
75
76
Όπ. π.
77
Βλ. περισσότερα όπ. π., σσ. 12 – 13.
78
Γ. Παπαμιχαήλ, όπ. π., σ. 4.
79
Βλ. το τέλος του υποκεφ. 1.1.
80
Βλ. περισσότερες πληροφορίες στο πρώτο κεφ. του συγγράμματος του N. Iorga, όπ. π.
31
τον ακριβή τόπο εγκατάστασής του. Ακόμη, δεν αποσαφηνίζει πλήρως τα
αντικείμενα σπουδών του, παρά μόνον ότι μελέτησε πολλά και διάφορα συγγράμματα,
χριστιανικά και της θύραθεν σοφίας, με αποτέλεσμα να ωφεληθεί ψυχικά πολύ από
αυτά, όπως διαπιστώνεται παρακάτω.
O Μιχαήλ σπούδασε, συγκεκριμένα, στα πανεπιστήμια της Βενετίας, της
Φεράρας και της Φλωρεντίας, αποκτώντας πλούσια φιλοσοφική και θεολογική
μόρφωση81, για παράδειγμα από τον Nifo, τον φιλόσοφο με καταγωγή από την
Νάπολη, από τον οποίον, μάλιστα, διδάχθηκε τις αρχές της περιπατητικής φιλοσοφίας.
Αρκετά μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, ο Μιχαήλ Τριβώλης παρέμεινε στη
Φλωρεντία, την «νέα Αθήνα» της Δύσης, κέντρο καλλιέργειας των ανθρωπιστικών
σπουδών και της Ιταλικής Αναγέννησης. Εκεί εγκαταστάθηκε στο διαμέρισμα του
Ιανού Λάσκαρη που επιθεωρούσε τα φιλολογικά έργα του Μιχαήλ και άρχισε να
συναναστρέφεται με επιφανείς μεταφραστές, καθώς και επαγγελματίες καλλιγράφους
της περιοχής82. Μάλιστα, κατά την εν λόγω περίοδο, αντέγραψε σε δύο αντίγραφα
στην ελληνική γλώσσα το περίφημο χειρόγραφο με τίτλο Γεωπονικά, υπογράφοντας
αυτοπροσώπως83.
Μέσα σε αυτό το μεγάλο χρονικό διάστημα της παραμονής του στην Ιταλία,
άγνωστο πότε ακριβώς, ο Μιχαήλ Τριβώλης υπήρξε βοηθός του Πίκο ντέλα
Μιράντολα που ενδιαφερόταν, ιδιαιτέρως, για τα κλασσικά και τα πατερικά κείμενα,
ενώ ερχόταν συνεχώς σε επαφή με εξέχουσες προσωπικότητες της Αναγέννησης84.
Εκείνη την εποχή στην ίδια την πόλη της Φλωρεντίας, δρούσε ο Ιερώνυμος
Σαβοναρόλλα85, διακηρύττοντας σθεναρά τη χριστιανική διδασκαλία, εναντίον της
απιστίας, της ανηθικότητας της ιταλικής κοινωνίας και του ορθολογισμού. Ο
Ιερώνυμος Σαβοναρόλλα (1452 – 1498) κατόρθωσε, έως έναν βαθμό, να μεταβάλει
την κοινωνική κατάσταση με το ελεγκτικό και ηθικιστικό κήρυγμά του. Η προσωπική
του δυναμικότητα, η οξυδέρκεια, ο ευθύς χαρακτήρας, η ασκητικότητα, η ειλικρίνεια
και ο θεϊκός ζήλος του παρέσυραν τα πλήθη και φλόγιζαν τις καρδιές των ακροατών
81
Α. Ταχιάος, «Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ρωσίας», όπ. π., σ. 78. Βλ. αυτ. (παραπ. 19) περισσότερα
συγγράμματα για τη ζωή και το έργο του Αγίου Μαξίμου. Γ. Παπαμιχαήλ, όπ. π., σ. 4. Βλ. στη
συνέχεια του έργου για περισσότερες λεπτομέρειες περί της πανεπιστημιακής μόρφωσης του τότε
Μιχαήλ Τριβώλη, μετέπειτα Μαξίμου.
82
N. Zajc, όπ. π., p. 53.
83
Όπ. π. Βλ. στο επόμενο κεφ. το καθαυτό συγγραφικό έργο του Αγίου Μαξίμου.
84
85
Αναφέρεται και ως Σαδοναρόλλα, αλλά πλέον συνηθίζεται η άλλη χρήση του επιθέτου του.
32
του, καλώντας όλους τους συνανθρώπους του να μετανοήσουν, ενώ ήλεγχε τους
κληρικούς, μέχρι και τον ίδιο τον πάπα. Για αυτόν τον λόγο, καταδικάστηκε σε
θάνατο δι’ αγχόνης86 και το σώμα του κάηκε. Το δράμα της ζωής του Σαβοναρόλλα,
με όλες τις λεπτομέρειες του μαρτυρίου που υπέστη ο ίδιος, παρακολούθησε ο
Μιχαήλ, ενώ διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη μετέπειτα ζωή του.87
Στο σημείο αυτό, πρέπει να διευκρινιστεί το ζήτημα της κουράς του Mιχαήλ
Τριβώλη ως καθολικού μοναχού. Ο Παπαµιχαήλ θεωρεί ότι ενδύθηκε το μοναχικό
ράσο του δοµινικανού για περίπου δύο χρόνια88. Την ίδια άποψη υποστηρίζει και ο
Podskalsky, λέγοντας ότι «[…] ὕστερα ἀπὸ δύο χρόνια παραμονῆς (ενν.: στὴ Μονὴ
τοῦ Ἁγίου Μάρκου Φλωρεντίας), ὁ νεαρὸς Ἕλληνας ἐγκατέλειψε τὸ τάγμα τῶν
δομινικανῶν καὶ τὴν Ἰταλία καὶ μόνασε στὸ Ἅγιον Ὄρος (Μονή Βατοπεδίου) μὲ τὸ
ὄνομα Μάξιμος»89. Ωστόσο, όπως αποδεικνύεται από την Ὁμολογία Πίστεως90 που
συνέθεσε ο Μάξιμος, ουδέποτε πρέπει να ασπάστηκε το ρωμαιοκαθολικό δόγμα,
αφού δεν αναφέρει τίποτα σχετικά με το εν λόγω γεγονός, ενώ σίγουρα θα τον
εμπόδιζε από τη χειροτονία του ως Ορθοδόξου μοναχού με το όνομα «Μάξιμος»,
καθότι πάντοτε εξομολογούνταν για τις πράξεις του δημοσίως και ζητούσε συγγνώμη
για τυχόντα λάθη που έπραττε. Έπειτα, εάν γινόταν πράγματι δομινικανός μοναχός,
θα έγραφε σε κάποιο έργο την εξήγηση της πράξης του και θα ζητούσε συγχώρεση,
όπως προαναφέρθηκε, μετανοώντας για το ατόπημά του, κάτι που, τουλάχιστον
προσωπικά, δεν παρατηρήσαμε να γίνεται σε κανένα από τα συγγράμματά του. Όπως
αποδεικνύεται και στο επόμενο υποκεφάλαιο, ούτε οι Ρωμαιοκαθολικοί που
βρίσκονταν τότε στη Μόσχα κατηγόρησαν τον Μάξιμο στον μεγάλο ηγεμόνα και τον
πατριάρχη για το γεγονός ότι ήταν κάποτε δομινικανός μοναχός, δεδομένο το οποίο
θα έδινε λαβή στους εχθρούς του, αλλά ούτε και στις δύο συνόδους (1525 και 1531),
για τις οποίες, επίσης, γίνεται λόγος παρακάτω, διατυπώθηκε αυτή η κατηγορία
εναντίον του, ενώ ασύστολα ειπώθηκαν τόσες άλλες ψευδείς κατηγορίες εις βάρος
του.
86
Ο Α. Ταχιάος, «Ο αθωνίτης μοναχός Μάξιμος ο Γραικός. Ο τελευταίος των Βυζαντινών στη Ρωσία»,
όπ. π., σ. 13 αναφέρει ότι καταδικάστηκε, απλώς, σε θάνατο δια πυράς.
87
Γ. Παπαμιχαήλ, όπ. π., σσ. 4 – 5.
88
Γ. Παπαμιχαήλ, Μάξιμος ὁ Γραικός. Ὁ πρώτος φωτιστής τῶν Ρώσων, ἐκδ. «Ἑλληνική Δημιουργία»,
Ἀθήνα 1951, σ. 406.
89
Βλ. ολόκληρο το κείμενο της Ὁμολογίας στο Μάξιμος, Λόγος Α΄. Ὁμολογία Ὀρθοδόξου Πίστεως σε
90
Μ. Βελιτζανίδης (ἐπιμ.), όπ. π., σσ. 163 – 198.
33
2.3. Η είσοδος στην Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου
Τόσο πολύ επέδρασε ο θάνατος του Σαβοναρόλλα στον Μάξιμο, ώστε το

150791 σε ηλικία 36 χρονών μετέβη στην Ιερά Μεγίστη Μονή του Βατοπαιδίου του
Αγίου Όρους, όπου εκάρη μοναχός και παρέμεινε για 10 έτη εκεί92. Μετά από όλα
όσα παρετέθησαν και καταγράφονται εν συνεχεία, λοιπόν, μπορεί να υποστηριχθεί
αβίαστα ότι η εγκατάστασή του στο Άγιο Όρος δεν ήταν αποτέλεσμα νεανικού
ενθουσιασμού, αλλά ώριμης σκέψεως. Είχε συνειδητοποιήσει και μέσω του
μαρτυρικού θανάτου του Σαβοναρόλλα την κλήση του από τον Θεό για τη μοναχική
πολιτεία, χωρίς να έχει καμία απολύτως κοσμική έγνοια. Συνεπώς, ήταν πλέον ώριμος
πνευματικά να αφιερωθεί στην πραγμάτωση του ορθόδοξου ασκητικού ιδεώδους,
πέραν από κοσμικές συμβατότητες.
Εν πάση περιπτώσει, με το που εγκαταστάθηκε στη μονή Βατοπαιδίου,
ξεκίνησε την καλλιέργεια της λεγόμενης ασκητικής ζωής, λαμβάνοντας το όνομα
«Μάξιμος». Εκεί, στο αποκαλούμενο «Περιβόλι της Παναγίας», όπως μπορεί να
αποδειχθεί και από τη μετέπειτα πλούσια εργογραφία του93, με εμβρίθεια και
εμβάθυνση επιδίωξε να αποκτήσει μεγάλη θεολογική γνώση, ενώ μελετούσε
ενδελεχώς τα ιερά βιβλία και έργα διαφόρων Χριστιανών συγγραφέων, παράλληλα,
με την άσκηση της μελέτης, της ανάλυσης και της κριτικής της θύραθεν φιλοσοφίας
και της ιστορικής επιστήμης. Κατά κόρον, εντρύφησε στη μελέτη των επιφανών
Καππαδοκών εκκλησιαστικών πατέρων, παραδείγματος χάρη του Αγίου Ιωάννη του
Χρυσοστόμου94. Μάλιστα, στο επόμενο κεφάλαιο διακρίνονται ορισμένες επιρροές
από τον χρυσοστόμειο λόγο σε κάποια έργα του Αγίου Μαξίμου. Επιπλέον, το
εκπαιδευτικό υπόβαθρο του Βατοπαιδινού μοναχού είχε εκτιμηθεί, ιδιαιτέρως, από τα
υπόλοιπα μέλη του μοναστηριού95.
91
Η Ν. Zajc, όπ. π., pp. 55 – 56 αναφέρει το 1506 ως το έτος προσχώρησης του Μιχαήλ στη μονή
Βατοπαιδίου και συνεκδοχικά ως τη χρονολογία της τέλεση της μοναχικής κουράς του με το όνομα
«Μάξιμος».
92
Όπ. π. Βλ. και Α. Ταχιάος, «Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ρωσίας», όπ. π.
93
Βλ. το τρίτο κεφ. για σχετικές πληροφορίες.
94
95
N. Zajc, όπ. π., p. 56.
34
Είναι δυνατόν να υπολογισθεί, χωρίς καμία απολύτως δυσκολία, ότι στο Άγιο
Όρος έμεινε για δέκα χρόνια, από το 1506 ή 1507 έως το 1516 ή 1517, εργαζόμενος
σωματικά και πνευματικά. Το 1517, κατόπιν παράκλησης του ηγεμόνα της Μόσχας
Βασιλείου Ιωάννοβιτς προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Θεόληπτο, ζητούνταν
κάποιος μορφωμένος Έλληνας αφενός να τακτοποιήσει τη μεγάλη ηγεμονική
βιβλιοθήκη και αφετέρου για τη μετάφραση εκκλησιαστικών βιβλίων από την
ελληνική στη σλαβική γλώσσα96. Ο Μάξιμος, λοιπόν, επιλέχθηκε ως ο πιο
σπουδαγμένος Έλληνας μοναχός για να αποσταλεί στη Ρωσία με στόχο, εκτός των
προηγούμενων, τη διόρθωση των εκκλησιαστικών βιβλίων που είχαν μεταφρασθεί
από τη ρωσική στην ελληνική γλώσσα97.
2.4. Το ταξίδι και η εγκατάσταση στη Ρωσία
Έτσι, ο Άγιος Μάξιμος, μαζί με τους απεσταλμένους του μεγάλου ηγεμόνα και
τη συνοδεία του, τον Ιούνιο ή τον Ιούλιο του 1517, εγκατέλειψε το Άγιον Όρος για
την υπερβόρεια άγνωστη χώρα, με τις ευχές και την ευλογία των αγιορειτών
πατέρων98. Όπως ήταν αναμενόμενο και καθίσταται ευνόητο, το ταξίδι είχε μεγάλη
χρονική διάρκεια και ήταν κουραστικό λόγω του επελθόντος χειμώνα.
Από τα κείμενά του99 είναι πολύ πιθανό το ενδεχόμενο να μετέφερε μαζί του
ένα πλήθος βιβλίων που θεωρούσε απαραίτητα για το έργο το οποίο θα
πραγματοποιούσε στη Ρωσία. Όπως διαπιστώνεται, κυρίως, στο τρίτο κεφάλαιο, πολύ
συχνά ο Μάξιμος αναφέρει τους Αγίους Γρηγόριο τον Θεολόγο, Ιωάννη τον
Χρυσόστομο που μνημονεύθηκε και παραπάνω, Διονύσιο Αρεοπαγίτη, Ιωάννη
Δαμασκηνό, Ισίδωρο Πηλουσιώτη, Φώτιο, τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως,
καθώς και πατερικά συγγράμματα που κοσμούν τη βιβλιοθήκη του, όπως αυτά των
Αγίων Αθανασίου του Μεγάλου, Βασιλείου του Μεγάλου, Κυρίλλου Αλεξανδρείας,
Θεοδώρητου Κύρου, Συμεών Μεταφραστή, Βαλσαμώνα, Νικηφόρου Καλλίστου, το
Σύνταγμα του Ματθαίου Βλάσταρη, το Λεξικό Σουΐδα ή Σούδα και αρκετά ακόμα
96
Γ. Παπαμιχαήλ, Μάξιμος ὁ Ἕλλην, όπ. π., σσ. 4 – 5.
97
Α. Ταχιάος, όπ. π.
98
Γ. Παπαμιχαήλ, όπ. π.
99
Βλ., ιδιαίτερα, τους Λόγους του, αποσπάσματα των οποίων παρατίθενται στο υποκεφ. 3.3.
35
έργα Ελλήνων ή Λατίνων, χριστιανών, ιδιαίτερα, αρχαίων ιστορικών από τους
οποίους παραβάλλει διάφορες αφηγήσεις.
Η ομάδα των προαναφερθέντων προσώπων, τελικά, έφθασε την Πέμπτη 4
Μαρτίου του 1518 στη Μόσχα. Ο ηγεμόνας Βασίλειος Γ΄ Ιωάννοβιτς και ο
μητροπολίτης Μόσχας Βαρλαάμ υποδέχθηκαν με εξαιρετικές τιμές και ιδιαίτερη
χαρά τον μοναχό Μάξιμο. Ο ηγεμόνας της Ρωσίας φαίνεται πως ένιωσε μεγάλη
ικανοποίηση που οι βατοπαιδινοί πατέρες εκπλήρωσαν την επιθυμία του και για το
γεγονός ότι ο Μάξιμος δέχθηκε να πραγματοποιήσει ένα τόσο μακρινό και επίπονο
ταξίδι. Η συνοδεία του Αγίου Μαξίμου εγκαταστάθηκε στη μονή Τσούντοφ του
Αρχαγγέλου Μιχαήλ στη Μόσχα. Ο Βασίλειος διέταξε η συνοδεία να διατρέφεται και
να ικανοποιεί όλες τις ανάγκες της από την βασιλική τράπεζα.100
Σχεδόν απευθείας με την άφιξή του, άρχισε να μαθαίνει ρωσικά με απώτερο
σκοπό να συνδράμει στον πνευματικό φωτισμό των Ρώσων101. Βέβαια, χάρη στην
ηγεμονική χρηματική συνδρομή, προσέλαβε για τις ανάγκες της μετάφρασης δύο
λατινομαθείς Ρώσους βοηθούς και αυτός μετέφραζε από τα ελληνικά στα λατινικά,
δαπανώντας περίπου ενάμιση έτος για την ολοκλήρωση της συνολικής αυτής
προσπάθειας102. Όπως είναι ευνόητο, σε όλη αυτήν τη διαδικασία έγιναν κάποια λάθη
που ομολόγησε αργότερα ο Μάξιμος103. Δυστυχώς, μάλιστα, τα εν λόγω σφάλματα
αποτέλεσαν ένα σημαντικό λόγο, ώστε ο Άγιος Μάξιμος να σταθεί αργότερα στο
εδώλιο του κατηγορουμένου, αφού το συνολικό έργο του θα χρησιμοποιούνταν στην
προσπάθεια, κατά της ιδιαίτερης ερμηνείας των «ιουδαϊζόντων», δηλαδή του
θρησκευτικού κινήματος που αντιμετώπιζε μανιωδώς ο κυριότερος τότε πνευματικός
ταγός των μοναχών Ιωσήφ από το Βολοκολάμσκ104. Όμως, όλο το προαναφερθέν
μεταφραστικό έργο του εγκρίθηκε και επαινέθηκε, τελικά, όχι μόνον από τη σχετική
σύνοδο των Ρώσων ιεραρχών την οποία συγκάλεσε ο μητροπολίτης Μόσχας, αλλά
και από τον ίδιο τον Βασίλειο Ιωάννοβιτς που τον ευχαρίστησε εγκάρδια και τον
αντέμειψε πλουσιοπάροχα105.
Εδώ, αξίζει να παρατηρηθεί ότι «όσο παράδοξο και αν φαίνεται, ο Άγιος
Μάξιμος ήταν τέκνο και μαθητής και πνευματικό ανάστημα της Φλωρεντίας, της
100
101
Α. Ταχιάος, όπ. π.
102
103
Όπ. π., σσ. 5 – 6.
104
105
36
πόλης δηλαδή, που το άκουσμα του ονόματός της ξυπνούσε στη συνείδηση των
Ρώσων θλιβερές αναμνήσεις για θέματα που σχετίζονταν με την ορθόδοξη πίστη και
τις σχέσεις τους με τον κόσμο των Ελλήνων»106. Όμως, «[…] η πόλη που πριν από
ογδόντα χρόνια είχε δημιουργήσει έναν Έλληνα εξωμότη της ορθής πίστης, τον
μητροπολίτη Ισίδωρο, που τόσο κακό είχε προκαλέσει στις ελληνορωσικές σχέσεις, η
ίδια αυτή πόλη είχε τώρα καταρτίσει επιστημονικώς και πνευματικώς έναν άλλο
Έλληνα, ο οποίος έμελλε να αποκαταστήσει στη Ρωσία το πνευματικό γόητρο του
ελληνικού κόσμου, να ανακηρυχθεί δε μάλιστα και σε άγιο της Ρωσικής
Εκκλησίας»107.
Εν τέλει, μετά τις επίμονες παρακλήσεις του ηγεμόνα Βασιλείου, ο Μάξιμος
έμεινε για παραπάνω χρονικό διάστημα από αυτό που είχε προβλέψει πρωτύτερα,
ώστε να συνεχίσει τις μεταφραστικές του προσπάθειες, έχοντας ήδη μάθει άπταιστα
τη ρωσική γλώσσα108. Η συνολική συγγραφική δραστηριότητά του διασώζεται και
στα ρωσικά, ενώ καλύπτει ευρεία ποικιλία θεμάτων109.
2.5. Τα γεγονότα που οδήγησαν στις δίκες εναντίον του Μαξίμου, οι κακουχίες
που υπέστη ως φυλακισμένος και η κοίμησή του
Ο Μάξιμος, κατ’ ανάγκην, αναμείχθηκε στην εκκλησιαστική κατάσταση της

Ρωσίας. Κατά την περίοδο της παραμονής του στο ρωσικό κράτος, προκλήθηκε,
εντός των εκκλησιαστικών κύκλων της χώρας, ζωηρή διαμάχη που συνδεόταν άμεσα
με τα εσωτερικά ζητήματά της, όπως διατυπώθηκε και σε σχετικό σημείο του πρώτου
κεφαλαίου110. Αυτήν τη φορά, το αντικείμενο της διαμάχης αποτέλεσε η περιουσία
που ανήκε στα μοναστήρια του τόπου111.
Από τη μία πλευρά, ο σημαντικότερος εκπρόσωπος αυτών που τάσσονταν, υπέρ
της μοναστηριακής ακτημοσύνης, ήταν ο πρίγκιπας Βασσιανός Πατρικέγιεφ, αρκετά
106
Α. Ταχιάος, «Ο αθωνίτης μοναχός Μάξιμος ο Γραικός. Ο τελευταίος των Βυζαντινών στη Ρωσία»,
όπ. π., σσ. 7 – 8.
107
Όπ. π., σ. 8.
108
109
Α. Ταχιάος, «Η Εκκλησία της Ρωσίας», όπ. π.
110
Βλ. το υποκεφ. 1.2.
111
Όπ. π.
37
μορφωμένος μοναχός και οικείος του Μαξίμου112. Όπως ήταν επακόλουθο, ο
Μάξιμος στάθηκε στο πλευρό του φίλου του Βασσιανού. Ως προς αυτήν την
κατεύθυνση, μάλιστα, πρέπει να σημειωθεί ότι ο ίδιος αγιορείτης μοναχός «ἔδωσε
νέα ἑρμηνεία στὸν Νομοκάνονα καὶ, ἐκθειάζοντας τὴν κοινοβιακὴ ζωὴ στὸ Ἅγιον
Ὄρος, τάχθηκε ὑπὲρ τῆς ὁμάδας τῶν «ἀκτημόνων» (nest’ jažatel’ stvo) μοναχῶν»113.
Από την αντίπερα όχθη, ο πολύ ισχυρός και ραδιούργος μητροπολίτης Μόσχας
Δανιήλ ήταν ο αντίπαλος του Βασσιανού και συνεκδοχικά του Μαξίμου, καθώς και
όσων υπερασπίζονταν την ακτημοσύνη114. Ο Δανιήλ αντιπαθούσε τον Μάξιμο για
τους εξής λόγους: α) ο τελευταίος αρνήθηκε να μεταφράσει στα ρωσικά την
Ἐκκλησιαστική Ἱστορία του Θεοδώρητου Κύρου, όπως του ζήτησε ο Δανιήλ, επειδή
θεωρούσε ότι ο ρωσικός λαός ήταν ακόμα ανέτοιμος για ένα τέτοιο έργο, εξαιτίας
των πολλών αιρέσεων που αναφέρονται σε αυτό και β) ο τσάρος έδειχνε ιδιαίτερη
συμπαράσταση στον Έλληνα μοναχό σε βαθμό που προξενούσε τον φθόνο του
μητροπολίτη προς το μέρος του115. Έτσι, ο Δανιήλ πολέμησε με κάθε δυνατό μέσο
τον ίδιο τον Μάξιμο, ώστε να παύσει η ηγεμονική ευμένεια σε εκείνον και να
αποδειχθεί ανάξιος στο συνολικό έργο του116.
Τα αποτελέσματα αυτής της ιδεολογικής σύγκρουσης υπήρξαν η καταδίκη τόσο
του Μαξίμου όσο και του Βασσιανού μέσω της συνόδου που συγκάλεσε ο Δανιήλ το
1525, καθώς και ο εγκλεισμός αμφοτέρων στη μονή Βολοκολάμς117. Στη
συγκεκριμένη μονή ο Μάξιμος, μαζί με τον Βασσιανό, κρατούνταν αλυσοδεμένοι για
εννέα έτη σε εξαθλιωμένες συνθήκες φυλάκισης, ενώ τους απαγορεύθηκαν η χρήση
και η συγγραφή βιβλίων με την παράλληλη στέρηση της θείας Ευχαριστίας118.
Μάλιστα, η υγρασία της φυλακής, σε συνδυασμό με τις χαμηλές θερμοκρασίες του
χώρου, την πείνα και τη δίψα, εξαντλούσαν τόσο πολύ τον Μάξιμο, ώστε να παθαίνει
επιληπτικές κρίσεις119.
Βέβαια, όπως επισημαίνει χαρακτηριστικά για τον Άγιο Μάξιμο ο ηγούμενος
της μονής Βατοπαιδίου, ο αρχιμανδρίτης Εφραίμ, όλες αυτές «οἱ δοκιμασίες τὸν
112
Α. Ταχιάος, όπ. π., σσ. 78 – 79.
113
114
Όπ. π., σ. 79.
115
116
Βλ. περισσότερα σε όπ. π., σσ. 7 – 8.
117
Α. Ταχιάος, όπ. π. Γ. Παπαμιχαήλ, όπ. π., σ. 8.
118
Γ. Παπαμιχαήλ, όπ. π., σσ. 8 – 9.
119
Όπ. π., σ. 9.
38
ἀνέδειξαν σὲ ὁλοκληρωμένη προσωπικότητα, σὲ τέλειο ἐν Χριστῷ ἄνθρωπο ποὺ
συνδύαζε μὲ ἄριστο τρόπο τὸ φυσικὸ τάλαντο τοῦ λόγου καὶ τα χαρίσματα τοῦ Ἁγίου
Πνεύματος»120.
Ωστόσο, ο ίδιος δεν έπαυε ποτέ να διαμαρτύρεται για την αθωότητά του,
έχοντας την αμέριστη συμπαράσταση του μεγαλύτερου μέρους του ρωσικού λαού.
Βέβαια, πριν την εκδήλωση αυτών των διαμαρτυριών, ο Δανιήλ αποφάσισε τη
σύγκληση μίας ακόμα συνόδου, αυτήν τη φορά το 1531, με σκοπό αφενός τη
δικαίωση του προσώπου του και αφετέρου τη φίμωση των υπερασπιστών του
Μαξίμου. Διαθέτοντας τέτοιου είδους προθέσεις, οι εχθροί του Έλληνα μοναχού
άρχισαν να συλλέγουν καθετί που φαινόταν ύποπτο εναντίον του από όλα τα
εκκλησιαστικά και λειτουργικά βιβλία τα οποία διόρθωσε στα ρωσικά. Στη σύνοδο
χρησιμοποιήθηκαν όλα αυτά τα εις βάρος του στοιχεία, χωρίς να ληφθεί σοβαρά
υπόψιν η απολογία του, με συνέπειες να καταδικασθεί ξανά, να αφορισθεί και να
εγκλεισθεί σε καινούρια φυλακή, αυτήν της μονής που έδρευε στην πόλη Τβερ.121
Συνολικά, οι κατηγορίες εναντίον του Αγίου Μαξίμου συμπεριλαμβάνουν,
ανάμεσα σε άλλες, «[…] αἱρέσεις, μαγεία, κριτικὴ ἐναντίον τοῦ τσάρου, ἐσχάτη
προδοσία (δηλαδὴ σχέσεις μὲ τὶς ὀθωμανικὲς ἀρχές), καταγγελία τῆς ἀνεξαρτησίας
τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας ὡς παράνομης καὶ κριτικὴ κατὰ ναῶν καὶ μονῶν γιὰ τὴν
κτηματική τους περιουσία»122.
Πιο αναλυτικά, η μόνη κατηγορία, έστω και εμμέσως σχετική με την ορθόδοξη
εκκλησιαστική διδασκαλία, ήταν αυτή που αφορούσε τον αιρετικό χαρακτήρα
βιβλίων που μετέφρασε και συνέγραψε αθωνίτης πατέρας. Ωστόσο, τα συγκεκριμένα
σφάλματα οφείλονταν στην ελλιπή γνώση της ρωσικής γλώσσας εκ μέρους του
Μαξίμου, όπως ομολόγησε αργότερα ο ίδιος. Επιπλέον, η κατηγορία για εσχάτη
προδοσία αναφερόταν αφενός σε επιστολή του προς τον Οθωμανό πασά της Αθήνας
με αίτημα να παραινέσει ο τελευταίος τον σουλτάνο για να κηρύξει πολεμικές
επιχειρήσεις εναντίον της Ρωσίας και αφετέρου παραπλήσιες επαφές στον Οθωμανό
πρέσβη της Μόσχας. Αμφότερες τις κατηγορίες απέκρουσε ο Μάξιμος επιτυχώς.
Παρόλα αυτά, δε μπορούσε να συλλάβει τον λόγο για τον οποίον οι Ρώσοι διέθεταν
τακτική αλληλεγγύης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αφού μία τέτοια πολιτική
120
Μ. Βελιτζανίδης (επιμ.), όπ. π., σ. 8.
121
Όπ. π.
122
39
στρεφόταν κατά της απελευθέρωσης του τότε σκλαβωμένου ελληνικού έθνους, ενώ
αυτήν τη γνώμη του εξέφραζε σε διάφορες συναναστροφές του.123
Όμως, σε κάθε περίπτωση σχετικά με τις κατηγορίες που εκτοξεύονταν
εναντίον του ιερού Μαξίμου ισχύει ότι ουσιαστικά ο ανώτατος ιεραρχικά κλήρος
φθονούσε τον αγιορείτη μοναχό, επειδή προέβη με έντονη επισήμανση και αρνητική
κριτική στη διόρθωση αρκετών σφαλμάτων όχι μόνο σε όλα τα προαναφερθέντα
λειτουργικά και άλλα εκκλησιαστικά βιβλία, αλλά και στην εκκλησιαστική και
κοινωνική λειτουργία της Ρωσίας με σκοπό την εξάλειψη των στοιχείων που
απομάκρυναν τους περισσότερους, εάν όχι όλους τους, Ρώσους από τον ενάρετο βίο.
Με διαφορετικά λόγια, ο Μάξιμος δε σιώπησε ενώπιον των δυσχερειών που
διαπίστωσε σε όλη τη ρωσική επικράτεια, καθ’ όλη τη διάρκεια της εκεί παραμονής
του, αλλά αντέδρασε δυναμικά, καυτηριάζοντας δεικτικά πολλές φορές, κυρίως, τις
αρνητικές πράξεις των Ρώσων ιεραρχών124.
Το 1534 ο Ιωάννοβιτς πέθανε, γεγονός που έδωσε την ευκαιρία στον Μάξιμο να
απολογηθεί δημοσίως και να καταθέσει την προσωπική του Ὁμολογία Πίστεως125.
Στην απολογία του απέδειξε ότι δεν περιέχουν αιρετικές θέσεις τα βιβλία που
διόρθωσε ο ίδιος, φυσικά, αλλά εκείνα που οι εχθροί του θεωρούν ως ιερά, ενώ,
υπενθυμίζοντας την ωφέλιμη δραστηριότητά του υπέρ της Εκκλησίας και του λαού
της Ρωσίας, ικέτευε την κυβέρνηση να τον αφήσει ελεύθερο, ώστε να μεταβεί στο
Οικουμενικό Πατριαρχείο, δηλαδή όπου κανονικά έπρεπε να κριθεί η σχετική δράση
του126.
Βέβαια, κατά τη δεκαετία του 1530, η αυστηρότητα του εγκλεισμού του
Μαξίμου μειώθηκε χάρη στον πλησιόχωρο επίσκοπο. Μάλιστα, ύστερα από την
καθαίρεση του μητροπολίτη Δανιήλ, επιτράπηκαν ξανά στον Έλληνα μοναχό η
μελέτη και συγγραφή βιβλίων. Περίπου το 1545 ο Οικουμενικός Πατριάρχης και ο
Πατριάρχης Αλεξανδρείας αιτήθηκαν στον ηγεμόνα Ιβάν Δ΄ την αποδέσμευσή του,
ενώ ο ίδιος ο Μάξιμος είχε ήδη ζητήσει επανειλημμένα την επιστροφή του στην
αγιορείτικη πολιτεία.127
123
Όπ. π.
124
Α. Λάλλος, όπ. π., σ. 117.
Γ. Παπαμιχαήλ, όπ. π., σσ. 9 – 10. Βλ. ολόκληρη την ὁμολογία στο Μάξιμος, Λόγος Α΄. Ὁμολογία
125
Ὁρθοδόξου Πίστεως σε Μ. Βελιτζανίδης (ἐπιμ), όπ. π., σσ. 163 – 198.

126
127
40
Παρόλα αυτά, όλες οι εν λόγω παρακλήσεις δεν εισακούσθηκαν, εξαιτίας των
πολιτικών διαμαχών που πραγματοποιήθηκαν ανάμεσα στους Βογιάρους. Επίσης, ο
νέος τσάρος, επειδή φοβόταν μήπως φύγει ο Μάξιμος στην Κωνσταντινούπολη και
αφηγηθεί όλα τα συναφή συμβάντα, δεν έδωσε σημασία στις ικεσίες του, παρά μόνον
τον μετέθεσε από τη μονή της Τβερ στη λαύρα του Αγίου Σεργίου128 της Μόσχας το
1551.129
Εν τω μεταξύ, ήδη από το 1548 ανακλήθηκαν ο αφορισμός και ο εγκλεισμός
του130. Τελικά, μετά από πολλές και εξουθενωτικές κακουχίες που υπέστη όλα αυτά
τα χρόνια ο Μάξιμος, πέθανε το 1556 σε ηλικία 70 ετών131. Ως ημερομηνία τιμής του
ιερού πατέρα ορίστηκε η 21η Ιανουαρίου, ενώ ο τάφος του βρίσκεται σε παρεκκλήσι
της Λαύρας του Αγίου Σεργίου το οποίο ανήγειρε ο μητροπολίτης Μόσχας Πλάτων
το 1796132. Όμως, ο Podskalsky αναφέρει ότι ο Μάξιμος ετάφη στην Ιερά Μονή της
Αγίας Τριάδος της Μόσχας, όπου διάβαζε, συνέγραφε και δίδασκε μέχρι την κοίμησή
του133.
Ο πρωτοπρεσβύτερος Δημήτριος Αθανασίου γράφει με γλαφυρό τόνο για την
ημερομηνία της κοίμησης του Αγίου Μαξίμου τα εξής λόγια: «Ο Άγιος γέροντας
στην ηλικία και καταβεβλημένος από τις πολλαπλές κακουχίες της ισοβίου
φυλάκισής του, κατά την 21η Ιανουαρίου του 1556, ημέρα που η Εκκλησία τιμά τον
ομώνυμο και προστάτη του Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, και στην Ιερά Μονή της
μετάνοιάς του στο Βατοπαίδι οι πατέρες και αδελφοί του αμέριμνοι και αγαλλώμενοι
τιμούσαν κατά το έθος την εορτή της Παναγίας της Παραμυθίας, ξένος σε ξένη χώρα,
χωρίς ανθρωπίνη παρηγοριά, ο Άγιος Μάξιμος παρέδωκε το πνεύμα του στα χέρια
του αγαπημένου του Κυρίου, για να τον παραμυθήσει από τους κόπους και πόνους
του η Κυρία Θεοτόκος η Βατοπαιδινή Μήτηρ του και Παραμυθία. Η Θεία Πρόνοια,
προκειμένου να μαρτυρήσει για τη σωστή ομολογία του Αγίου Μαξίμου και την
ευαρέσκειά της για το ομολογιακό του έργο, οικονόμησε να κοιμηθεί ο Όσιος την
ημέρα της μνήμης του ομώνυμου και προστάτη του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητού,
ημέρα που γιόρταζε και συνεχίζει να εορτάζει η Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου τη
θαυματουργή της εικόνα την Παναγία την Παραμυθία, γεγονός που μαρτυρεί ότι η
128
Σήμερα αποκαλείται ως Σέργιεφ Ποσάντ.
129
130
131
Α. Ταχιάος, όπ. π. Γ. Παπαμιχαήλ, όπ. π.
132
133
41
σκέψη και η αγάπη του Αγίου ήταν πάντοτε στη Μονή του και τη θαυματουργή της
εικόνα και ότι επίσης ο πόθος του για επιστροφή παρέμεινε πάντοτε ακλινής, χωρίς
όμως να μπορέσει να τον πραγματοποιήσει»134.
Μάλιστα, από την πρώτη στιγμή της μαρτυρικής κοίμησής του, ο ρωσικός λαός
τίμησε τον Μάξιμο τον Γραικό ως έναν άγιο που συνέδραμε αποφασιστικά στην
εξύψωση του πνευματικού επιπέδου της χώρας τους. Ως προς αυτήν την κατεύθυνση,
ο Παπαμιχαήλ αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «χιλιάδες προσκυνητῶν κατ’ ἔτος
γονυπετοῦντες πρὸ τοῦ τάφου τούτου, χύνουσι δάκρυα εὐγνωμοσύνης πρὸς τὴν
μνήμην τοῦ ὁσίου, μιμνησκόμενοι ἐν συντριβῇ τῶν δεσμῶν, δι’ ὧν ἠμείφθη ὑπὸ τῶν
προγόνων αὐτῶν διὰ τοὺς ὑπὲρ τῆς Ρωσίας μόχθους καὶ ἱδρῶτάς του ὁ Ἕλλην οὗτος
μοναχός, […] εἷς ἐπὶ πλέον Ἑλληνικὸς λύχνος τοῦ πενιχροῦ ἀνατολικοῦ λυχνοστάτου,
ἀναλώσας ὑπὸ τόσον τραγικὰς συνθήκας τὸ ἔλαιον τῆς ἐν λόγῳ καὶ γραφῇ σοφίας
αὐτοῦ πρὸς τὴν ὁμόδοξον θυγατέρα»135. Πράγματι, όπως διαπιστώθηκε παραπάνω, ο
Άγιος, παρά την τεράστια συγγραφική και όχι μόνον συμβολή του στο ορθόδοξο
έθνος των Ρώσων, λοιδορήθηκε όσο λίγοι εκεί. Κατά τη διάρκεια των 26 ετών από τα
38, συνολικά, χρόνια της παραμονής του στη Ρωσία, ήταν φυλακισμένος136, ενώ
υφίστατο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, διάφορες ταλαιπωρίες, φυσικές και ψυχικές.
Εν προκειμένω, λοιπόν, παρατηρείται κάτι αξιοθαύμαστο που δεν έχει πιθανότατα
ιστορικό προηγούμενο στη μακραίωνη ύπαρξη της Εκκλησίας από την ημέρα της
δημιουργίας της ως αυτοτελούς οργανισμού. Έτσι, ο Άγιος Μάξιμος κατάφερε να
ανταπεξέλθει σε όλες τις κακουχίες που του επιβάλλονταν επί 26 χρόνια χωρίς να
απαρνηθεί την ορθόδοξη πίστη, έχοντας πάντοτε ανδρείο φρόνημα, παρότι, σε όλη
αυτήν την περίοδο, βίωνε ένα ενδελεχές μαρτύριο.
Παρότι θα ανέμενε κανείς ότι ο χρόνος που νίκησε δοξασμένους, σοφούς και
ηγέτες ανθρώπους, με ευκολία να εξαφάνιζε και έναν έγκλειστο μοναχό, η μνήμη του
διατηρήθηκε ολοζώντανη επί 400 περίπου ετών και μόλις στα μέσα του
134
(Πρωτοπρ.) Δ. Αθανασίου, «12η Οκτωβρίου – Ανάμνηση της μετακομιδής Ιερών λειψάνων του
Αγίου Μαξίμου του Γραικού του Βατοπαιδινού στην Άρτα», διαθέσιμο σε:
https://dosambr.wordpress.com/2010/10/12/12%ce%b7-
%ce%bf%ce%ba%cf%84%cf%89%ce%b2%cf%81%ce%af%ce%bf%cf%85-
%ce%b1%ce%bd%ce%ac%ce%bc%ce%bd%ce%b7%cf%83%ce%b7-%cf%84%ce%b7%cf%82-
%ce%bc%ce%b5%cf%84%ce%b1%ce%ba%ce%bf%ce%bc%ce%b9%ce%b4%ce%ae%cf%82/
(προσπελάστηκε στις 29/04/2020).
135
Γ. Παμιχαήλ, όπ. π.
136
(Πρωτοπρ.) Δ. Αθανασίου, όπ. π.
42
προηγούμενου αιώνα ο Άγιος Μάξιμος αναδείχθηκε ως μία από τις επιφανέστερες
προσωπικότητες της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης, σπουδαιότατος νηπτικός πατέρας,
λαμπρότατος μάρτυρας της ορθόδοξης πνευματικότητας και του Βυζαντινού, καθώς
και υστεροβυζαντινού, πολιτισμού, ενώ, τέλος, μπορεί να χαρακτηριστεί επάξια ως
ένας κοσμοπολίτης τόσο της εγκόσμιας όσο και της ουράνιας πολιτείας137. Επιπλέον,
το συνολικό έργο του παραμένει, παρά την περιορισμένη απήχησή του σε ορισμένες
περιπτώσεις138, ανεξίτηλο και διαχρονικό για την αυθεντικότητα του περιεχομένου
του το οποίο θα καταγραφεί επιγραμματικά και σε κάποιες περιπτώσεις, αναλυτικά,
στο επόμενο κεφάλαιο.
Έναν αιώνα, μετά την κοίμηση του Μαξίμου, ο Πατριάρχης της Ρωσίας Νίκων
ανακήρυξε τον αθωνίτη μοναχό ως άγιο και μάλιστα δια βοής. Ωστόσο, το συνολικό
έργο του δεν είχε εκτιμηθεί, ιδίως μέχρι τότε, στον βαθμό που του άξιζε, με
αποτέλεσμα να έχει, ίσως ακόμα μέχρι σήμερα, περιορισμένη επιρροή.139
Το Οικουμενικό Πατριαρχείο προχώρησε επισήμως στην αγιοκατάταξη του
Μαξίμου το 1988. Μάλιστα, κατά το ίδιο έτος και σπουδαιότερα, κατά την εορτή της
χιλιετούς ύπαρξης της ορθόδοξης πίστης στη Μόσχα, κανονίσθηκε ως άγιος και από
το Ρωσικό Πατριαρχείο με όλη την επισημότητα που του άρμοζε, αφού αναδείχθηκε
ως Πατέρας και φωτιστής των Ορθοδόξων όχι μόνον της Ρωσίας, αλλά και σε
παγκόσμιο επίπεδο.140
137
(Πρωτοπρ.) Δ. Αθανασίου, «Το Μεγαλείο Της Προσωπικότητας Του Αγίου Μαξίμου Του Γραικού»,
διαθέσιμο: https://ixotisartas.gr/%CF%84%CE%BF-
%CE%BC%CE%B5%CE%B3%CE%B1%CE%BB%CE%B5%CE%AF%CE%BF-
%CF%84%CE%B7%CF%82-
%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%89%CF%80%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%84%C
E%B7%CF%84%CE%B1%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B1%CE%B3/
138
139
Όπ. π., σ. 139.
140
Αυτ.
43
ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΜΑΞΙΜΟΥ.

ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΩΝ ΤΟΥ.
Πρώτα από όλα, επί του παρόντος κεφαλαίου, κρίνεται σωστό να δοθούν οι
ορισμοί για τη λέξη «πρότυπο». Σύμφωνα, λοιπόν, με το Λεξικό της Κοινής
Νεολληνικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, το «πρότυπο» έχει τις εξής σημασίες: «α.
προϊόν που κατασκευάζεται σύμφωνα με ορισμένες προδιαγραφές και που χρησιμεύει
ως υπόδειγμα για τη μαζική παραγωγή πανομοιότυπων προϊόντων – τρόπος
κατασκευής ή οργάνωσης που χρησιμεύει ως υπόδειγμα ή ως βάση για ανάλογα έργα
[…]. β. για κπ. ή για κτ. που κατέχει σε βαθμό τελειότητας κάποια χαρακτηριστική
ιδιότητα, για την κατηγορία στην οποία ανήκει, και που χρησιμεύει ως παράδειγμα
προς μίμηση […] – πρόσωπο ή κατάσταση που προκαλεί το θαυμασμό μας και την
επιθυμία να το μιμηθούμε […]»141. Συνεπώς, στην παρούσα φάση μας ενδιαφέρουν οι
καταστάσεις που περιγράφει ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός ως παραδείγματα για να τα
εφαρμόσουν στην πνευματική ζωή τους οι ορθόδοξοι χριστιανοί.
Θα μπορούσε να αναφερθεί ότι τέτοια πρότυπα διαφαίνονται έντονα στον λόγο
του Ιησού Χριστού. Για παράδειγμα, στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο142, ο Κύριος μας
ζητά να αποκτήσουμε πραότητα και ταπείνωση, ώστε να απολαύσουμε τους καρπούς
της ειρήνης στη ζωή μας. Επιπλέον, στην Α΄ επιστολή143 του Αποστόλου Παύλου
προς την εκκλησιαστική κοινότητα των Κορινθίων, αποτυπώνεται το σημαντικότερο
πρότυπο στον βίο οποιουδήποτε χριστιανού, η αγάπη, μαζί με ακόμη δύο καταλυτικά
141
Μ. Τριανταφυλλίδης, Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, «πρότυπο», διαθέσιμο στο:
http://www.greek-
language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/search.html?lq=%CE%B1%CF%81%CF%87%CE
%AE&sin=all (προσπελάστηκε στις 26/06/2020).
142
Μτ. 11, 29: «ἄρατε τὸν ζυγόν μου ἐφ᾿ ὑμᾶς καὶ μάθετε ἀπ᾿ ἐμοῦ, ὅτι πρᾷός εἰμι καὶ ταπεινὸς τῇ
καρδίᾳ, καὶ εὑρήσετε ἀνάπαυσιν ταῖς ψυχαῖς ὑμῶν».
143
Α΄ Κορ. 13, 13: «νυνὶ δὲ μένει πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη, τὰ τρία ταῦτα· μείζων δὲ τούτων ἡ ἀγάπη».
44
στοιχεία, την ελπίδα και την πίστη, όπως μνημονεύθηκαν και σε σχετικό σημείο του
πρώτου κεφαλαίου144.
Επίσης, προτού καταγραφεί και αναλυθούν τα αμιγώς χριστιανικά πρότυπα στο
σύνολο έργο του Αρτινού πατέρα, καλό θα ήταν να διευκρινισθούν ορισμένα στοιχεία
προς κάθε κατεύθυνση. Όλα τα ρωσικά έργα του ιερού Μαξίμου σαφέστατα έχουν
επιρροές από την εκκλησιαστική και κοινωνική κατάσταση που επικρατούσε στη
Ρωσία, κατά το χρονικό διάστημα της συνολικής δραστηριότητάς του, ανεξάρτητα
από το γεγονός ότι ο ίδιος διέθετε αμιγώς βυζαντινό ιδεολογικό προσανατολισμό και
πως συνέγραφε με βάση τα πνευματικά βιώματα του ελληνικού πολιτισμού.
Επομένως, το συνολικό έργο του λογίζεται ως ρωσικό και μπορεί να αξιολογηθεί ως
δημιούργημα που ανήκει στις τάξεις της ρωσικής γραμματολογικής και φιλολογικής
παραγωγής. Κατά τη διάρκεια των 42 ετών παραμονής στο ρωσικό έθνος, ο
αγιορείτης μοναχός συνδιαλλάχθηκε με αρκετά μέλη της εκεί κοινωνίας, ενώ έγραψε
πολλές επιστολές145 σε Ρώσους πολιτικούς και εκκλησιαστικούς αξιωματούχους.
Αυτοί που συγκροτούσαν τον κύκλο των ακροατών του δε διέθεταν σπουδαία
οικονομική ή κοινωνική ισχύ, όμως ανήκαν στις τάξεις των διανοουμένων και του
μοναχισμού. Αμφότερες οι πλευρές δεν επιθυμούσαν την παρέκκλιση από την
αυθεντική και πατρώα βυζαντινή παράδοση, αλλά επιδίωκαν πάντοτε με τη στάση
τους την επαναφορά των φορέων εξουσίας στην ορθή δόξα και σταθερότητα.146
Μάλιστα, σύμφωνα με τον Ταχιάο, «[…] σ’ αυτό ακριβώς το σημείο φαίνεται
ότι έγκειται και η ουσία της προσφοράς του Έλληνα Μαξίμου, ότι δηλαδή δίδαξε στη
Ρωσία του 16ου αι. αυτό που εξέφραζε το πνεύμα της αρχαίας Αθήνας και της
Κωνσταντινούπολης, την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, την ισορροπία στις πνευματικές
τάσεις και την αποστροφή από τις χωρίς διάκριση παρεκκλίσεις. Αυτή την
πραγματικότητα βρήκε αποθησαυρισμένη στη ζωή του Αγίου Όρους και αυτήν
ακριβώς εκπροσωπούσε»147.
3.1. Ταπείνωση και αγάπη στα προσευχητικά έργα του
144
Βλ. συγκεκριμένα το υποκεφ. 1.1.
145
Βλ. το υποκεφ. 3.2. για πολλά σχετικά πονήματα του Μαξίμου.
146
όπ. π., σ. 33.
147
Όπ. π., σσ. 33 – 34.
45
3.1.1. Ύμνος προς τον Τριαδικό Θεό
Πρόκειται για μία δοξολογική προσευχή προς την Αγία Τριάδα. Μπορεί να
θεωρηθεί ως ευχαριστιακή προσευχή στον Θεό η οποία, μάλιστα, λέγεται τη
Διακαινήσιμη Εβδομάδα. Διακρίνεται σαφώς η ταπείνωση του Αγίου Μαξίμου και
μόνον από τις πρώτες γραμμές του Ύμνου: «Δόξα Σοι, Πανάγαθε Θεέ, Πάτερ
Παντοκράτωρ! Δόξα Σοι καὶ προσκύνησις καὶ μεγαλοπρέπεια ἀπό κάθε ὁρατό καὶ
νοερό ὅν τώρα καὶ στὸν αἰώνα τὸν ἅπαντα!
Πὼς νὰ μπορέσω ἐγώ, ὁ χοϊκός καὶ πλήρης παθῶν, τὸ ἀχάριστο δημιούργημα
τῶν πανάγνων χεριῶν Σου, νὰ ὑμνήσω ἀξίως καὶ νὰ δοξάσω ἄρρητα τὸ λαμπρό
κράτος τῆς θείας μεγαλειότητάς Σου καὶ τὴν ἀνεξερεύνητη ἄβυσσο τῆς χάριτος καὶ
τῆς φιλανθρωπίας Σου πρὸς ἐμάς τοὺς ἀχάριστους;»148.
Η προσευχή δεν καταλαμβάνει μεγάλο πλήθος σελίδων, αλλά δεν είναι και
σύντομη149. Καλό είναι να τονισθεί, σε αυτό το σημείο, ότι μεμονωμένες προσευχές
προς την Αγία Τριάδα έχουν συγγραφεί από λίγους Αγίους, όπως, εκτός από τον Άγιο
Μάξιμο, τον ιερό Χρυσόστομο150.
3.1.2. Προσευχή στην Παναγία
Ιδιαίτερη αγάπη εκδηλώνει προς το πρόσωπο της Θεοτόκου ο Άγιος Μάξιμος ο

Γραικός, όπως και όλοι οι Άγιοι της Εκκλησίας. Μάλιστα, συνέγραψε μία
κατανυκτική προσευχή με σκοπό να ζητήσει τη μεσιτεία της για τη σωτηρία της
ψυχής του. Ως κατακλείδα της συγκεκριμένης προσευχής συνέθεσε τα εξής
συγκινητικά λόγια: «Σε ικετεύω, Παναγία μητέρα του Υψίστου, η μόνη παρηγοριά
της ψυχής μου, ελπίδα και γλυκύτητα, θεία σκέπη, φως, προστασία και σωτηρία!
Αξίωσέ με να το λάβω διά των αγίων προσευχών Σου! Είσαι, Δέσποινά μου, η αρχή
148
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΜΓ΄. Εὐχαριστήριος Ὕμνος στὴν παναγία Τριάδα, που ἐκφωνεῖται καθ’ ὅλη
τὴν Διακαινήσιμο ἐβδομάδα σε Μ. Βελιτζανίδης (επιμ.), Ἅπαντα Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ. Ἁγίου
Μαξίμου Γραικοῦ Λόγοι, τ. Α΄, σ. 531.
149
Βλ. ολόκληρο το καθαυτό κείμενο της προσευχής σε όπ. π., σσ. 531 – 5.
150
Ἰωάννης Χρυσόστομος, Εὐχή στὴν Ἁγία Τριάδα, διαθέσιμο σε: https://xristianos.gr/euxi-stin-agia-
triada/ (προσπελάστηκε στις 23/06/2020).
46
της σωτηρίας μου. Ευδόκησε λοιπόν να τελέσεις και το ευτυχές τέλος και κάμε με
μέτοχο της άφθαρτης δόξας του αγαπημένου Υιού Σου, Παναγία μου. Έτσι με την
μεσιτεία σου να αξιωθώ να δοξάσω τον μόνο έναν ομοούσιο και τρισυπόστατο Θεό,
τον άναρχο Πατέρα, τον άναρχο Υιό και το παντοδύναμο Πνεύμα, στον Οποίο
αρμόζει προσκύνηση, δόξα, τιμή και κράτος εις τους αιώνας. Αμήν»151.
Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ακόμα ένας Άγιος, πνευματικά
προερχόμενος από τον αθωνικό πολιτισμό, ο Νικόδημος ο Αγιορείτης, που έζησε σε
αυτήν τη δύσκολη περίοδο του ελληνικού Γένους συνέγραψε όχι, απλώς, μία
προσευχή, αλλά ένα ολόκληρο βιβλίο με υμνολογικά διαμάντια που απευθύνονται
προς την Παναγία, το Θεοτοκάριον. Πιο αναλυτικά, το εν λόγω σύγγραμμα περιέχει
62 υμνολογικούς κανόνες στην Θεοτόκο οι οποίοι μελουργήθηκαν από 22 ιερούς και
εξαίρετους μελωδούς, παραδείγματος χάρη τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό, τον Ιωσήφ
τον Υμνογράφο, κ. ά.152
Μάλιστα, σε ένα άλλο σύγγραμμά του, τα Πνευματικὰ Γυμνάσματα, ο Άγιος
Νικόδημος φαίνεται ότι πιθανώς επηρεάστηκε από τα ως άνω λόγια του ιερού
Μαξίμου για την Παναγία, αναφέροντας πως η Θεοτόκος «[…] μᾶς ἐδόθη βοηθός καὶ
συνήγορος διὰ τοῦτο τὸ τέλος, διὰ νὰ μεσιτεύῃ εἰς τὸν υἱόν της δι’ ἡμᾶς ὡς μήτηρ τοῦ
ἐλέους. Καὶ ἄν ὁ Σειράχ εἴπε διὰ τὴν Εὔαν, ‘’ὅτι ἀπὸ γυναικός ἀρχή ἁμαρτίας, καὶ δι’
αὐτὴν ἀποθνῄσκομεν πάντες’’ (κε΄ 24)‧ ἡμεῖς μὲ περισσότερον δίκαιον ἠμποροῦμεν νὰ
εἰποῦμεν διὰ τὴν Κυρίαν μας Θεοτόκον, ὅτι ἀπὸ γυναικός ἀρχή σωτηρίας καὶ δι’ αὐτὴν
ζωοποιούμεθα πάντες. Ὅθεν ἠμποροῦμεν νὰ προστρέχωμεν εἰς αὐτὴν μὲ κάθε θάρρος
εἰς κάθε μας περίστασιν καὶ ἀνάγκην»153.
3.1.3. Παρακλητικός Κανόνας στον Τίμιο Πρόδρομο
151
Ολόκληρη η προσευχή υπάρχει στο Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΜΒ΄. Προσευχή πρὸς τὴν Ὑπεραγία
Θεοτόκο σε Μ. Βελιτζανίδης (επιμ.), όπ. π., σσ. 523 – 530. Το συγκεκριμένο απόσπασμα ελήφθη από
Άγιος Μάξιμος ο Γραικός, «Λόγος ΜΒ΄: Προσευχή προς την Υπεραγία Θεοτόκο», διαθέσιμο:
https://www.pemptousia.gr/2018/10/logos-mv-prosefchi-pros-tin-iperagia-theotoko/ (προσπελάστηκε
στις 19/05/2020).
152
Βλ. περισσότερες πληροφορίες για το Θεοτοκάριον στο (μον.) Διονυσιάτης, Ἅγιος Νικόδημος, σσ.
186 – 190.
153
Νικόδημος Ἁγιορείτης, Πνευματικὰ Γυμνάσματα, ἔκδοση Σ. Σχοινᾶ, Βόλος 1961, σ. 335.
47
Στο συνολικό προσευχητικό έργο του Αγίου Μαξίμου ανήκει και ο
Παρακλητικός Κανών εἰς τὸν Τίμιον Πρόδρομον154. Μπορεί να χαρακτηριστεί
κάλλιστα και ως ένα από τα ωραιότερα θρησκευτικά ποιήματα του αθωνίτη μοναχού.
Ο ιερός πατέρας ακολουθεί, κατά τη συγγραφή του πραγματευομένου Κανόνα,
τους υμνογράφους πριν από αυτόν. Με άλλα λόγια, χρησιμοποιεί τη βυζαντινή
γλώσσα των εκκλησιαστικών ύμνων, ενώ ο Παπαμιχαήλ τονίζει ότι αυθεντικό
χριστιανικό πνεύμα διακατέχει όλη τη φρασεολογία του Αγίου Μαξίμου την οποίαν
απευθύνει προς τον Βαπτιστή του Παρακλητικού Κανόνα155. Ο Παρακλητικός Κανών
υπάρχει σε χειρόγραφο με κώδικα 1016 στην Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου,
καθώς και με άλλους κώδικες σε διάφορα αγιορείτικα μοναστήρια156.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, ανάμεσα στις ωδές που ψάλλονται προς τον Τίμιο
Πρόδρομο, υπάρχουν και ορισμένοι στίχοι, αφιερωμένοι στο πρόσωπο της
Παναγίας157. Άρα, σε ακόμα μία περίπτωση, όπως στην προσευχή προς την Θεοτόκο
η οποία μνημονεύθηκε στην αμέσως προηγούμενη υποενότητα, ο Άγιος Μάξιμος
εκφράζει την ιδιαίτερη αγάπη του ως προς τη Μητέρα του Χριστού.
Σχετικά με το καθαυτό κείμενο της παράκλησης προς τον Τίμιο Πρόδρομο, ένα
από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα είναι η αρχή της γ΄ ωδής: «Προστασίαν καὶ
σκέπην τὴν ἀεὶ δίδου μοι, ἐπικαλουμένῳ Προφῆτα σύ με κυβέρνησον, ταῖς ἱκεσίαις σου,
τὸν ἀσφαλἠ πρὸς λιμένα, τῶν δεσμῶν ἐξαίρων με τοῦ πολεμήτορος»158. Επίσης, στην
θ΄ ωδή αποτυπώνεται και η αγάπη του Μαξίμου, όχι μόνον προς τον Βαπτιστή
Ιωάννη, αλλά και στην Παναγία: «Χαρᾶς μον τὴν καρδίαν, Πρόδρομε Κυρίον, σὺν
Μαριὰμ τῇ Παρθένῳ πληρώσασθαι, τὸν τῶν ἁπάντων Δεσπότην νὺν καθικέτευε»159.
3.1.4. Ἱερά Ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου Ἐράσμου Ἀχρίδος160
154
(Πρωτοπρ.) Δ. Αθανασίου, «Ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός για το Ισλάμ», διαθέσιμο:
https://www.maxitisartas.gr/single_page.php?catid=&id=15083 (προσπελάστηκε στις 29/04/2020).
155
Βλ. στο σχετικό σημείο του συγγράμματος του Γ. Παπαμιχαήλ, Μάξιμος ὁ Γραικός.
156
Κώδ. 1016, Μονή Βατοπεδίου, ff. 32r – 34v.
157
Ν. Zajc, όπ. π., p. 58.
158
Κώδ. 1016, Μονή Βατοπεδίου, f. 32v.
Όπ. π., f. 34v.
159
160
Βλ. τις απαραίτητες πληροφορίες για τη συγγραφή της ακολουθίας και το καθαυτό κείμενό της σε
όλη την έκταση του Κ. Τσιλιγιάννης, Ἱερά Ἀκολουθία Ἁγίου Ἐράσμου, Άγιο Όρος 2006.
48
Κατά παραγγελία του Γαβριήλ Α΄, ο Άγιος Μάξιμος έγραψε το 1509 την
Ακολουθία του Αγίου ιερομάρτυρος Εράσμου161, επισκόπου Λυχνιδών, σημερινής
Αχρίδας, του οποίου η μνήμη τιμάται στις 2 Ιουνίου. Το αυτόγραφο κείμενο της
Ακολουθίας βρίσκεται στο τμήμα χειρογράφων της Ιεράς Μονής Δοχειαρίου, στην
κυριότητα της οποίας περιήλθε το κελλί του Κωφού, προς τα τέλη του 16ου αι. Στο
τέλος του χειρογράφου αναφέρεται ότι εκδόθηκε από κάποιον μοναχό, ονόματι
Μάξιμο, το 1509162.
Είναι αξιομνημόνευτο το γεγονός ότι στη συγκεκριμένη Ακολουθία ο Μάξιμος
συμπεριέλαβε, επίσης, ένα προσωπικό κείμενο με τίτλο Συναξάριον τοῦ μοναχοῦ
Μαξίμου, όπου ανέφερε πως δεν μπόρεσε να βρει πολλές πληροφορίες για την
παιδική ηλικία και την εκπαίδευση του Αγίου Εράσμου, αφού οι μόνες πηγές για τη
συγγραφή του βίου του ήταν σοβαρά κατεστραμμένα χειρόγραφα163. Ο ιερομάρτυρας
Έρασμος έδρασε, ιδιαίτερα, στην Αχρίδα και στην Αλβανία, κατά τη διάρκεια της
βασιλείας του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄, δηλαδή κοντά στη γενέτειρα του Μιχαήλ
Τριβόλη, την Άρτα164. Επομένως, με βάση όλα αυτά καθίσταται σαφές ότι, ως
Βατοπαιδινός μοναχός, ο Μάξιμος δεν επεξεργάστηκε μόνον τα καθαυτά λειτουργικά
έγγραφα που είχε στη διάθεσή του, αλλά μελέτησε επιπλέον το αγιογραφικό
υπόβαθρο των ανθρώπων που εμπεριέχονται σε αυτά.
Επίσης, η συνύπαρξη του αγιογραφικού περιεχομένου και των λειτουργικών
σημειώσεων στο προαναφερθέν Συναξάριον, δεδομένο που θεωρούνταν τότε
υποχρεωτικό στοιχείο για τη διαδικασία της μοναστικής ανάγνωσης, και η οποία
παρείχε οδηγίες για την εξήγηση των διαφόρων βιβλικών αναφορών, θα μπορούσε να
γίνει κατανοητή, εκτός αυτών, από τον αθωνικό κώδικα Μονὴ Βατοπεδίου, 1207 ο
οποίος χρονολογείται την περίοδο, οπότε ο Μάξιμος ήδη μόναζε στην Ιερά Μεγίστη
Μονή Βατοπαιδίου. Βέβαια, οπωσδήποτε αυτού του είδους το συναξάρι μπορεί να
χαρακτηριστεί ως πολύτιμο, αφού εμπεριέχει παραπάνω λεπτομέρειες τόσο για τον
αγιογραφικό όσο και τον λειτουργικό χαρακτήρα του κειμένου στο οποίο
βασίζεται.165
161
Όταν έγραφε την Ιερά Ακολουθία και το Συναξάρι του Αγίου Εράσμου, ο Μάξιμος διέγραφε
μερικές λέξεις που δεν του άρεσαν και τις αντικαθιστούσε με άλλες καλύτερες και ευστοχότερες.
162
Κ. Τσιλιγιάννης, όπ. π.
163
Ν. Zajc, όπ. π., pp. 56 – 57.
164
Όπ. π., p. 57.
165
Όπ. π.
49
3.2. Πρότυπα σε Λόγους
Στο διάστημα των ετών από το 1859 μέχρι το 1862, η Θεολογική Ακαδημία του
Καζάν δημοσίευσε 130 λόγους του Αγίου Μαξίμου του Γραικού σε τρεις τόμους στην
παλαιορωσική γλώσσα, ενώ η Λαύρα του Αγίου Σεργίου προχώρησε στην
επανέκδοσή τους το 1910 και το 1996 στα ρωσικά εκείνης της εποχής και το 2006
στη σύγχρονη καθομιλουμένη ρωσική166.
Από τους 49 διασωθέντες Λόγους167 του Αγίου Μαξίμου στα ελληνικά, οι 17
είναι επιστολές (ΙΓ΄, ΙΗ΄, ΚΖ΄ - ΜΑ΄) που αποστέλλονται σε γνωστά πρόσωπα εκείνης
της εποχής, όπως ο τότε ηγεμόνας και μετέπειτα τσάρος της Ρωσίας Ιβάν Δ΄ ο
Τρομερός (1533 – 1584), κ. ά. Βέβαια, υπάρχουν και επιστολές οι οποίες
απευθύνονται ανώνυμα, όπως προς κάποιον που επιθυμούσε να γίνει μοναχός (ΙΓ΄168),
σε έναν προσωπικό φίλο (ΙΔ΄169), σε κάποιον φυλακισμένο (ΙΗ΄170), προς τους
ορθοδόξους ηγέτες, γενικά (ΚΖ΄171), σε μοναχές (ΛΣΤ΄172) ή ακόμα και μία
συγκεκριμένη μοναχή (ΜΑ΄173). Μάλιστα, ο Λόγος ΜΗ΄ χαρακτηρίζεται ως
επαινετικός προς κάποιον θαυμαστό, αλλά ανώνυμο, ιερομάρτυρα, ενώ περιγράφει
166
Από τον πρόλογο του αρχιμανδρίτη και ηγουμένου της μονής Βατοπαιδίου Εφραίμ στο Μ.
Βελιτζανίδης (επιμ.), όπ. π., σ. 9.
167
Βλ. πληροφορίες σχετικά με τα εμπλεκόμενα πρόσωπα και τα γεγονότα σε όλους του λόγους του
Αγίου Μαξίμου του Γραικού στην εισαγωγή που συνέγραψε ο Δ. Γόνης σε Μ. Βελιτζανίδης (επιμ.), όπ.
π., σσ. 141 – 150. Όλοι οι προαναφερθέντες λόγοι του Αγίου Μαξίμου παρατίθενται σε όπ. π., σσ. 163
– 545.
168
Βλ. ολόκληρο το κείμενο του λόγου σε Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΙΓ΄. Ἐπιστολή πρὸς ἐπιθυμούντα νὰ
ἐνδυθεῖ τὸ μοναχικό Σχῆμα, ἀρνούμενος τὸν κόσμο, ἀλλά διστάζει, ἄν καὶ ἐπανειλημμένως ἔχει
αισθανθεῖ τὴν κλήση. Ἐπιπλέον ἐξήγηση διαφόρων παραβολῶν καθώς καὶ ρητῶν σκοτεινῶν καὶ
αἰνιγματικῶν σε Μ. Βελιτζανίδης (επιμ.), όπ. π., σσ. 339 – 342.
169
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΙΔ΄. Πρὸς ὅσους σκοπεύουν χωρίς νόμιμη δικαιολογία νὰ ἐγκαταλείψουν τις
γυναῖκες τους καὶ νὰ γίνουν μοναχοί σε Μ. Βελιτζανίδης (επιμ.), όπ. π., σσ. 343 – 350.
170
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΙΗ΄. Ἐπιστολή πρὸς φίλο φυλακισμένο που ρωτᾶ πώς νὰ ἀπαλλαγεῖ ἀπὸ τὸν
σατανικὸ πειρασμό, ἀπὸ τις αἰσχρές ὀνειρώξεις τοῦ ὕπνου, ἀπὸ τὰ ακόλαστα συναισθήματα καὶ ἀπὸ τὴν
ραθυμία σε Μ. Βελιτζανίδης, όπ. π., σσ. 359 – 362.
171
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΚΖ΄. Ἐπιστολή πρὸς τοὺς ὀρθοδόξους ἄρχοντες σχετικά μὲ τὸν τρόπο που
ὀφείλουν νὰ διοικούν καὶ νὰ ἐκδικάζουν τις υποθέσεις κατὰ τρόπο θεοπρεπή καὶ φιλεύσπλαγχνο σε Μ.
Βελιτζανίδης (επιμ.), όπ. π., σσ. 437 – 444.
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΛΣΤ΄. Ἐπιστολή πρὸς μοναχές σε Μ. Βελιτζανίδης (επιμ.), όπ. π., σσ. 491 –
172
506.
173
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΜΑ΄. Ἐπιστολή πρὸς μοναχή, γιὰ νὰ μὴν στενoχωρεῖται γιὰ τοὺς
κεκοιμημένους σε Μ. Βελιτζανίδης (επιμ.), όπ. π., σσ. 517 – 522.
50
τον τρόπο με τον οποίον ανταπεξήλθε στους υποβληθέντες πειρασμούς, προτού
μαρτυρήσει174. Ακόμα, μας πληροφορεί για το γεγονός ότι ο Παύλος ο Θηβαίος έκανε
μνεία σε αυτόν τον ιερομάρτυρα ενώπιον του Αγίου Αντωνίου, του αποκαλούμενου
και ως καθηγητή της ερήμου175. Με διαφορετικά λόγια, ο ιερός Μάξιμος, εν
προκειμένω, εξυμνεί την εγκράτεια του ανώνυμου αυτού ιερομάρτυρα, επιδιώκοντας
παράλληλα να ενισχύσει το συναφές φρόνημα των Ορθοδόξων Χριστιανών. Άλλωστε,
η εν λόγω αρετή αποτελεί έναν από τους πολλούς καρπούς που φέρνει το Άγιο
Πνεύμα σε όσους τους φωτίζει και συνεπώς αναζητούν οι χριστιανοί σε όλες τις
πτυχές του βίου τους: «ὁ δὲ καρπὸς τοῦ Πνεύματός ἐστιν ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη,
μακροθυμία, χρηστότης, ἀγαθωσύνη, πίστις, πρᾳότης, ἐγκράτεια»176.
Εκτός των παραπάνω, έχει βρεθεί μία επιστολή – υπόμνημα (ΚΕ΄177) που
επιδόθηκε στον ηγεμόνα της Ρωσίας, τον Βασίλειο τον Γ΄ (1505 – 1533). Αυτό το
υπόμνημα είναι, ιδιαιτέρως, ενδιαφέρον, γιατί περιγράφει αφενός το ιστορικό της
μετάβασης του Μαξίμου στη Μόσχα και αφετέρου το ιστορικό της μετάφρασης των
ερμηνειών του Ψαλτῆρος, για την οποία και μετέβη ο Έλληνας μοναχός στη Ρωσία.
Σε αυτήν την επιστολή, ως ερμηνευτές – σχολιαστές των Ψαλμῶν από τον Μάξιμο
μνημονεύονται οι εξής: Ωριγένης, Δίδυμος ο Τυφλός, Απολλινάριος Λαοδικείας,
Αστέριος Αμάσειας, Ευσέβιος Καισαρείας, οι Τρεις Μεγάλοι Ιεράρχες, δηλαδή ο
Άγιος Βασίλειος ο Μέγας, ο ιερός Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο Άγιος Γρηγόριος ο
Θεολόγος, Άγιος Αθανάσιος ο Μέγας, Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας, Άγιος Ησύχιος,
Θεοδώρητος Κύρου, Θεόδωρος Αντιοχείας, Θεόδωρος Μοψουεστίας, Διόδωρος
Ταρσού, Σεβήρος Αντιοχείας, Άγιος Γρηγόριος Νύσσης, Άγιος Κύριλλος
Ιεροσολύμων, Ιωάννης Αλεξανδρείας, οι πρεσβύτεροι Βίκτωρ και Νικόλαος,
φιλόσοφος Ευδόξιος και Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής. Σχεδόν για όλους αυτούς
τους ερμηνευτές κατατίθενται σχόλια και διατυπώνονται διάφορες αποτιμήσεις των
ερμηνειών τους.
174
Βλ. ολόκληρο το σχετικό κείμενο στην νέα ελληνική γλώσσα σε Μάξιμος Γραικός, Λόγος
ΜΗ΄.Ἐπαινετικὸς στὸν θαυμαστὸ ἀνώνυμο ἱερομάρτυρα, σε Μ. Βελιτζανίδης (επιμ.), όπ. π., σσ. 543 –
544.
175
Όπ. π., σ. 544.
176
Γαλ. 5, 22 – 23.
177
Βλ. ολόκληρη την επιστολή σε Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΚΕ΄. Στὸν εὐσεβέστατο καὶ ὑψηλότατο
βασιλέα καὶ θεοφύλακτο ἄρχοντα καὶ μεγάλο ἡγεμόνα πασῶν τῶν Ρωσιῶν Βασίλειο, υἱό τοῦ Ιωάννη, ο
ελάχιστος μοναχός Μάξιμος Αγιορείτης, ταπεινώς προσκυνώ εν Κυρίω όπ. π., σσ. 403 – 422.
51
Αξίζει να σημειωθεί ότι κάποιοι από τους λόγους του είναι διδακτικοί,
παραδείγματος χάρη ο Η΄178 που αναφέρεται στην πρέπουσα ηθική διαπαιδαγώγηση
των χριστιανών ηγεμόνων. Προς την αρχή του λόγου του, ο Άγιος Μάξιμος
επισημαίνει την αναγκαιότητα όχι τόσο της δίκαιης άσκησης των βασιλικών
αρμοδιοτήτων όσο της εγκράτειας για τον βασιλιά, διότι τότε πραγματικά μπορεί να
θεωρηθεί αυθεντικός ηγέτης του εαυτού του και των υπηκόων του σε πλήρη αντίθεση
με αυτόν που τον καταβάλλουν τα άλογα πάθη. Σε αυτό το σημείο, η γραφή του
αγιορείτη μοναχού θυμίζει, ιδιαιτέρως, τον χρυσοστόμειο λόγο. Συγκεκριμένα, ο
Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος τονίζει την αρετή της εγκράτειας, κατά την
αντιπαραβολή αξίου αυτοκράτορα και τυράννου: «Βασιλεὺς γὰρ ὡς άληθῶς ὁ θυμοῦ
καὶ φθόνου καὶ ἡδονῆς κρατῶν, καὶ πάντα ὑπὸ τούς νόμους ἄγων τοῦ Θεοῦ καὶ τὸν
νοῦν ἐλεύθερον τηρῶν […]. Ὁ γὰρ τοῖς πάθεσι τῆς ψυχῆς τὸν λογισμὸν ἐπιστήσας,
ῥᾳδίως ἂν ἐπισταίη καὶ ἀνθρώποις μετὰ τῶν θείων νόμων […]. Ὁ δὲ […] φιλαρχίᾳ καὶ
ἡδοναῖς δουλεύων, πρῶτον μὲν καταγέλαστος εἶναι δόξειεν ἄν τοῖς ἀρχομένοις, ὅτι
στέφανον μὲν φορεῖ λιθοκόλλητον καὶ χρυσοῦν, σωφροσύνῃ δὲ οὐκ ἐστεφάνωται, καὶ
ἁλουργίδι μὲν ὅλον τὸ σῶμα λάμπεται, τὴν δὲ ψυχὴν ἀκόσμητον ἔχει»179. Συνεπώς,
σύμφωνα με τον ιερό πατέρα, σημαντικότατο καθήκον του ιδεατού χριστιανού
βασιλιά αποτελεί η εσωτερική δύναμη του να χαλιναγωγεί τα σαρκικά πάθη. Στην
περίπτωση, λοιπόν, κατά την οποία καταφέρει να συγκρατεί τον εαυτό του, θα
αναδειχθεί ως κυβερνήτης του ιδίου και των ανθρώπων που κυβερνά.
Μάλιστα, για το έργο του Αγίου, σε γενικές γραμμές, μας πληροφορεί ένας
παρηγορητικός λόγος που έχει συγγράψει ο ίδιος ο Μάξιμος, όταν ήταν στη φυλακή:
«Μὴν στενοχωριέσαι, μὴν πικραίνεσαι, μὴν πονᾶς, ἀγαπητὴ ψυχή μου, ποὺ
ὑποφέρεις ἀναίτια ἀπὸ ὅσους ἔπρεπε κανονικὰ νὰ δεχθεῖς ὅλα τὰ ἀγαθά, ἐπειδὴ τοὺς
ἔτρεφες μὲ τὴν πνευματικὴ τροφή, πλούσια ἀπὸ τὶς δωρεὲς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος,
δηλαδὴ τῶν ἑρμηνειῶν τῶν ψαλμῶν τοῦ Δαυὶδ ἀπὸ τοὺς ἁγίους Πατέρες, ποὺ
μετέφρασες ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ στὴν ἔνδοξη Ρωσικὴ γλώσσα, καθὼς καὶ πολλὰ ἄλλα,
ὠφέλιμα γιὰ τὴν ψυχὴ βιβλία, ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἄλλα μεταφράστηκαν ἀπὸ ἐσένα καὶ
178
Βλ. ολόκληρο το σχετικό κείμενο σε νέα ελληνικά στο Μάξιμος Γραικός, Λόγος Η΄. Διδασκαλία
ἠθική γιὰ τοὺς ἄρχοντες τῶν χριστιανῶν σε Μ. Βελιτζανίδης (επιμ.), όπ. π., σσ. 279 – 300.
179
Ἰωάννης Χρυσόστομος, Σύγκρισις βασιλικῆς δυναστείας καὶ πλούτου καὶ ὑπεροχῆς, πρὸς μοναχόν
Σύζωντα τῇ ἀληθεστάτη καὶ κατὰ Χριστόν φιλοσοφίᾳ, PG 47, στ. 388 – 389.
52
ἄλλα, τὰ ὁποῖα περιεῖχαν πολλὰ λάθη, διορθώθηκαν μὲ τὸν κατάλληλο τρόπο»180.
Εδώ πέρα διαφαίνεται ολοκάθαρα η αρετή της υπομονής που κοσμεί, μαζί με όλες τις
υπόλοιπες, τη ψυχή του Αγίου Μαξίμου. Σε αυτό το σημείο μπορεί να διατυπωθεί ότι
φαίνεται ξεκάθαρα η υπομονή του ιερού πατέρα. Όπως είναι γνωστό από τον λόγο
του Χριστού στους μαθητές Του, η απόκτηση της υπομονής, εκτός από πρότυπο,
είναι και απαιτούμενη στον πνευματικό αγώνα των Χριστιανών: «παραδοθήσεσθε δὲ
καὶ ὑπὸ γονέων καὶ συγγενῶν καὶ φίλων καὶ ἀδελφῶν, καὶ θανατώσουσιν ἐξ ὑμῶν, καὶ
ἔσεσθε μισούμενοι ὑπὸ πάντων διὰ τὸ ὄνομά μου· καὶ θρὶξ ἐκ τῆς κεφαλῆς ὑμῶν οὐ μὴ
ἀπόληται· ἐν τῇ ὑπομονῇ ὑμῶν κτήσασθε τὰς ψυχὰς ὑμῶν»181. Επιπλέον, στο ίδιο
σημείο διαγράφεται γλαφυρά το εργατικό και φιλόπονο φρόνημα του Βατοπαιδινού
μοναχού, αφού κοπίασε ιδιαιτέρως για τον εξωραϊσμό διαφόρων ρωσικών
λειτουργικών και λοιπών θεολογικών συγγραμμάτων. Αυτή η στάση του Αγίου μας
θυμίζει ίσως τα λόγια του Αποστόλου Παύλου σχετικά με την εργασία: «οὐδὲ δωρεὰν
ἄρτον ἐφάγομεν παρά τινος, ἀλλ’ ἐν κόπῳ καὶ μόχθῳ, νύκτα καὶ ἡμέραν ἐργαζόμενοι,
πρὸς τὸ μὴ ἐπιβαρῆσαί τινα ὑμῶν· οὐχ ὅτι οὐκ ἔχομεν ἐξουσίαν, ἀλλ' ἵνα ἑαυτοὺς τύπον
δῶμεν ὑμῖν εἰς τὸ μιμεῖσθαι ἡμᾶς‧ εἴ τις οὐ θέλει ἐργάζεσθαι, μηδὲ ἐσθιέτω»182.
Επομένως, ο θεσμός της εργασίας είναι αρκετά καταξιωμένος στο πλαίσιο της
συνολικής χριστιανικής διδασκαλίας. Για αυτόν τον λόγο, ο Άγιος Μάξιμος
επιδόθηκε θερμά στην κάρπωση αυτού του προτύπου, αλλά με πολύ πικρό τίμημα,
όπως αποδείχθηκε παραπάνω183.
3.3. Η προσευχή συνδυαστικά με τα Ἐπιγράμματα
Ο Άγιος Μάξιμος έγραψε έξι επιγράμματα, δηλαδή προς τον Πατριάρχη

Κωνσταντινουπόλεως Νήφωνα Β΄ που έχει αγιοκαταταχθεί, στη λάρνακά του, προς
τον Μεγάλο Ρήτορα Μανουήλ (1481 – 1531), στον ηγεμόνα της Βλαχίας Νεαγκόε,
στον Οικουμενικό Πατριάρχη Άγιο Ιωακείμ Α΄ και στον πολιούχο της Θεσσαλονίκης,
180
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΜΘ΄. Παρηγορητικὸς στὸν συγγραφέα τῶν παρόντων λόγων γιὰ
ἐνδυνάμωση τῆς ὑπομονῆς του, ὅταν φυλακίσθηκε, σε Μ. Βελιτζανίδης (επιμ.), όπ. π., σ. 545. Για
ολόκληρο το κείμενο σε μετάφραση βλ. όπ. π., σσ. 545 – 546.
181
Λκ. 21, 16 – 19.
182
Β΄ Θεσσ. 3, 8 – 10.
183
Βλ., κυρίως, τα δύο τελευταία υποκεφ. του δευτέρου κεφ.
53
τον Άγιο Δημήτριο τον Μυροβλύτη184. Μαζί με τα επιγραμματικά έργα, ο Μάξιμος
συνέγραψε δικές του προσευχές, κάτι που αποδεικνύει το υψηλού επιπέδου βίωμά
του σε συνδυασμό με την εξάσκηση στο αγώνισμα της προσευχής185. Είναι γνωστό,
φυσικά, ότι ο Κύριος μίλησε για την αναγκαιότητα της ύπαρξης αυτού του προτύπου
στη ζωή των χριστιανών: «γρηγορεῖτε καὶ προσεύχεσθε, ἵνα μὴ εἰσέλθητε εἰς
πειρασμόν· τὸ μὲν πνεῦμα πρόθυμον, ἡ δὲ σὰρξ ἀσθενής»186.
3.4. Χριστιανικές αρετές και αξίες σε δύο ηρωελεγειακά έπη
Στο πλούσιο ποιητικό έργο του Αγίου Μαξίμου συμπεριλαμβάνονται δύο

μεγάλα ηρωελεγειακά έπη, το Ἔπος προτρεπτικόν εἰς μετάνοιαν (122 στίχοι) και το
Ἔπος στηλιτευτικό κατά τῆς ἑλληνικῆς πλάνης (380 στίχοι)187. Στο δεύτερο, μάλιστα,
επισυνάπτεται ένα επιστολομιαίο κείμενο. Αμφότερα αυτά τα έπη έχουν γραφτεί,
όπως και όλα τα ηρωελεγεία της βυζαντινής και της μεταβυζαντινής εποχής, στην
ομηρική γλώσσα, ενώ έχουν μεταφραστεί και στη ρωσοσλαβονική γλώσσα. Κατά
τους υπολογισμούς των μελετητών, τα συγκεκριμένα ελληνόγλωσσα ποιήματα
πιθανότατα συντέθηκαν μεταξύ των ετών 1537 – 1539.
Αξίζει να σημειωθεί, εδώ, ότι ο Ιωάννης Σαμπούκος188, πολυσπούδαστος και
συλλέκτης παλαιών χειρογράφων, διέσωσε τα χειρόγραφα των ηρωελεγειακών επών
του Μαξίμου, σφάλλοντας, όμως, ως προς το όνομα του αυθεντικού συνθέτη τους189.
Έπρεπε να περάσουν περίπου 450 χρόνια από τότε που διαβάστηκαν για πρώτη φορά
αυτά τα δύο έπη, ώστε να γίνει γνωστός ο πραγματικός συγγραφέας τους190.
Επιπλέον, ο Άγιος Μάξιμος συνέγραψε δύο ακόμα ηρωελεγειακά ποιήματα
στην ελληνική γλώσσα τα οποία, όμως, χάθηκαν. Έχουν μεταφραστεί, βέβαια, στη
ρωσοσλαβονική γλώσσα. Πιθανώς βρίσκονται κι άλλα άγνωστα ελληνικά χειρόγραφα
184
(Πρωτοπρ.) Δ. Αθανασίου, ό. π.
185
N. Zajc, όπ. π., p. 56.
186
Μτ. 26, 41.
Βλ. για τις πληροφορίες και την πολύπλευρη ανάλυση των δύο αυτών επών σε Κ. Τσιλιγιάννης, Τά
187
ἡρωελεγειακά ἔπη τοῦ Ἁγίου Μαξίμου τοῦ Γραικοῦ, Ἅγιον Ὄρος 1997, σσ. 155 – 162, 163 – 186. Το δε
καθαυτό κείμενο των δύο επών βλ. στο όπ. π., σσ. 105 – 113, 115 – 141.
188
Στη μητρική γλώσσα του, την ουγγρική, το ονοματεπώνυμό του γράφεται ως Janos Zsamboky.
189
Βλ. περισσότερα στο όπ. π., σσ. 12 – 13.
190
Όπ. π., σ. 13.
54
με ποιήματα του Μαξίμου σε διάφορες βιβλιοθήκες ή αλλού τα οποία δεν έχουν
ακόμη εντοπισθεί και καταγραφεί191.
Από τα επιγράμματα, τις λειτουργικές ακολουθίες και τα ηρωελεγειακά έπη
κατανοεί κανείς τον πλούτο της μόρφωσης, το ποιητικό χάρισμα, την πνευματική
σοφία και την φυσική ευφυΐα του Αγίου Μαξίμου.
3.4.1. Ἔπη ἡρωελεγειακά προτρεπτικά εἰς μετάνοιαν
Προς τα μέσα του έργου του ο Άγιος Μάξιμος κάνει λόγο για φόβο Θεού και
πίστη προς τον Θεό: «Σπεῦσον ὅλῃ δυνάμει καὶ τὸν ταύτης κρατέοντα καί σοι ἀεὶ
μανικῶς σφόδρ’ ἐπιτιθέμενον ἐκφυγέμεν, πίστει εὐγνώμονι τῇ πρὸς ἄνακτα τῷ θείῳ τε
φόβῳ εὖ καταφραττομένη […]»192. Παρακάτω, μιλά για την νηφαλιότητα που πρέπει
να έχει κάποιος πιστός, ώστε να αντέξει στις δυσκολίες του πνευματικού αγώνα του:
«Νῆφ’ ἄρ’ ἀεὶ ψυχή, ὁ διώκων γάρ σε νοητός οὐ λήγει κακά σοι βυσσοδομῶν φαραώ
[…]»193. Σε κατοπινό σημείο του έπους ο Μάξιμος τονίζει την αναγκαιότητα όχι
μόνον της ταπείνωσης, αλλά και της σωματικής εγκράτειας, στη ζωή του χριστιανού
μέσα σε ποιητικό οίστρο, χρησιμοποιώντας παραστατικές εικόνες από την Π. Δ.: «Εἰ
οὖν ξυμμαχίῃ τοῦ σοῦ, ψυχή, σωτῆρος τὼ χεῖρ’ ἐκφύγῃς τοῦ ὁλοοῦ φαραὼ τοῦτ’
Ἐρυθρὸν βυθὸν φλογερῶν οἴστρων διαβᾶσα ξηρᾶς, ἤ οὐ δι’ ὑγρᾶς, ὡς τὸ θεοπρόπιον
μυεῖ ξυμβολικῶς ἄμμ’, εὐτελέος τε διαίτης, πεζῇ τ’, οὐχὶ θρασεῖ πώλῳ ἐφεζομένη, ἤτοι
ἀεὶ φαύλην καὶ μηδενὸς οὖσαν ἑαυτὴν ἀξίαν οἱομένη ἐν φρεσὶν οὐ στόματι […] φράζεο
μὴ ἐπίσης λαῷ τῷ ἀγνώμονι»194. Στις τελευταίες φράσεις του κειμένου του ο
αγιορείτης πατέρας αναφέρεται, εκτός των άλλων, στην καταλυτική σημασία της
αγάπης: «Ὡς ἀγάπη πλήρωμα νόμου πέφυκε ξύμπαντος, τὼς πίστις κρηπίς τῶν ἀρετῶν
ἁπασῶν‧ πίστις τάρβος ἔτικτε, τὸ δ’ ἐργασίην αὖ ἐφετμῶν, ἧς δι’ ἑνοῦται νοῦς τῇ θεϊκῇ
ἀγάπῃ‧ ἧς ἐπιβᾶσα ταπεινὰ φρόνει, κόνιν ἴσθι σεαυτήν, ὥς κεν ἀεὶ τέρπῃ τοῖς θεϊκοῖς
ὀάροις»195. Είναι δυνατόν να υποστηριχθεί η άποψη πως ο Μάξιμος, εδώ, είναι
επηρεασμένος, έως έναν μεγάλο βαθμό, από τον παύλειο Ύμνο της αγάπης: «Ἐὰν ταῖς
191
Όπ. π., σ. 20.
192
Μάξιμος Γραικός, Ἔπη ἡρωελεγειακά προτρεπτικά εἰς μετάνοιαν σε Κ. Τσιλιγιάννης, όπ. π., στίχ. 41
– 44.
193
Όπ. π., στίχ. 61 – 62.
194
Όπ. π., στίχ. 83 – 90, 95.
195
Όπ. π., στίχ. 117 – 122.
55
γλώσσαις τῶν ἀνθρώπων λαλῶ καὶ τῶν ἀγγέλων, ἀγάπην δὲ μὴ ἔχω, γέγονα χαλκὸς
ἠχῶν ἢ κύμβαλον ἀλαλάζον. […] Ἡ άγάπη οὐδέποτε ἐκπίπτει· εἴτε δὲ προφητεῖαι,
καταργηθήσονται· εἴτε γλῶσσαι, παύσονται· εἴτε γνῶσις καταργηθήσεται. ἐκ μέρους δὲ
γινώσκομεν καὶ ἐκ μέρους προφητεύομεν· ὅταν δὲ ἔλθη τὸ τέλειον, τότε τὸ ἐκ μέρους
καταργηθήσεται. ὅτε ἤμην νήπιος, ὡς νήπιος ἐλάλουν, ὡς νήπιος ἐφρόνουν, ὡς νήπιος
ἐλογιζόμουν· ὅτε δὲ γέγονα ἀνήρ, κατήργηκα τὰ τοῦ νηπίου. βλέπομεν γὰρ ἄρτι δι᾿
ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι, τότε δὲ πρόσωπον πρὸς πρόσωπον· ἄρτι γινώσκω ἐκ μέρους,
τότε δὲ έπιγνώσομαι καθὼς καὶ ἐπεγνώσθην. νυνὶ δὲ μένει πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη, τὰ τρία
ταῦτα· μείζων δὲ τούτων ἡ άγάπη»196. Φυσικά, όπως παρατηρείται, η ειδοποιός
διαφορά ανάμεσα στα δύο παραπάνω αποσπάσματα είναι ότι ο Άγιος Μάξιμος θέτει
την πίστη ως βάση όλων των αρετών, ενώ ο Απόστολος Παύλος θεωρεί την αγάπη
σπουδαιότερη και από την πίστη.
Είναι σημαντικό, εδώ, να σημειωθεί ότι εκτεταμένο λόγο για την αγάπη έκανε ο
Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής, του οποίου το όνομα έφερε ο αγιορείτης μοναχός.
Συγκεκριμένα, ο πρώτος συνέγραψε τα Κεφάλαια περὶ ἀγάπης197, όπου αναφέρεται
αναλυτικά στη σημασία και τον ορθό τρόπο έκφρασης του εν λόγω προτύπου. Όλα
αυτά τα κεφάλαια διαθέτουν μία συνισταμένη, την εκδήλωση αγάπης προς εχθρούς
και φίλους, όπως και κάθε συνάνθρωπο, ενώ μέσω του συγκεκριμένου έργου το οποίο
έχει και σωτηριολογικό ύφος, ο Άγιος Μάξιμος αναδεικνύεται επάξιος συνεχιστής
της νηπτικής διδασκαλίας των εκκλησιαστικών πατέρων που δίδαξαν και έδρασαν
πριν από αυτόν198. Συνεκδοχικά, είναι δυνατόν να θεωρηθεί πρόδρομος των επόμενων
νηπτικών διδασκάλων της Εκκλησίας, όπως των Αγίων Μαξίμου του Γραικού,
Νικοδήμου του Αγιορείτη, κ. ά. Κατά αυτόν τον τρόπο, τα ασκητικά θέματα που
αναδύονται από τα Κεφάλαια περὶ ἀγάπης δεν αφορούν αποκλειστικά τον μοναχισμό,
ανδρικό και γυναικείο, αλλά την κοινωνία, στο σύνολό της, καθότι μέσα σε αυτήν
υπάρχει η Εκκλησία του Χριστού και για αυτόν τον λόγο υπάρχει ανάλογος τρόπος
ζωής199. Επομένως, παρατηρείται σύμπλευση απόψεων μεταξύ του ιερού Μαξίμου
του Ομολογητή και του Αγίου Μαξίμου του Γραικού, κυρίως, ως προς την καθολική
απήχηση ενός από τα σημαντικότερα χριστιανικά πρότυπα, της αγάπης.
196
Α΄ Κορ. 13, 1 – 13.
197
Ολόκληρο το αυτούσιο κείμενο υπάρχει σε Μάξιμος Ὁμολογητής, Κεφάλαια περὶ ἀγάπης, PG 90,
στ. 959A – 1082.
Χ. Σωτηρόπουλος, Θέματα ἀσκητικῆς ζωῆς εἰς τὰ «Κεφάλαια Ἀγάπης» τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ
198
Ὁμολογητοῦ, Ἀθήνα 1993, σ. 262.

199
Όπ. π., σσ. 262 – 263.
56
Κλείνοντας την παρούσα υποενότητα, πρέπει να διατυπωθεί ότι ο Βατοπαιδινός
πατέρας, χαρακτηρίζοντας την αγάπη ως πλήρωμα νόμου, όπως παρατέθηκε
παραπάνω, υπονοεί σαφώς την εντολή του Χριστού προς τους μαθητές του: «[…]
ἀγαπάτε ἀλλήλους, καθὼς ἠγάπησα ὑμᾶς ἵνα καὶ ὑμεῖς ἀγαπᾶτε ἀλλήλους»200. Αυτή η
εντολή του Κυρίου δόθηκε, προτού συλληφθεί, επομένως είναι η τελευταία Του και
μπορεί να υποστηριχθεί πως συνοψίζει όλες τις προηγούμενες εντολές που
αναφέρονται, καθ’ όλη την έκταση του νόμου.
3.4.2. Λόγος ἐπικριτικός κατά τῆς ἑλληνικῆς πλάνης
Ήδη από τους πρώτους στίχους του εν λόγω ηρωελεγειακού έπους, ο αθωνίτης
μοναχός κατακεραυνώνει τις διάφορες δοξασίες των αρχαίων Ελλήνων με
χαρακτηρισμούς, όπως αθυροστομία και θυμό201. Επομένως, μπορεί να υποστηριχθεί
ότι ο Άγιος Μάξιμος μας καλεί εμμέσως, πλην σαφώς, να ακολουθήσουμε αντίθετα
πρότυπα από αυτά που προβάλλει η αρχαιοελληνική πλάνη, όπως την πραότητα. Στη
συνέχεια του κειμένου, μάλιστα, διευκρινίζει τον τρόπο της νίκης του Ενός Θεού
έναντι του θράσους των πολλών: «[…] ἀλλ’ ἀγανοῖς ἐπέεσι καὶ ἀπλανέσι διδαχαῖσι καὶ
φρικτῶν τεράτων ἐργασίαις μυρίων […]»202. Για ακόμα μία φορά, λοιπόν, ο άγιος
πατέρας της Εκκλησίας τονίζει την νηφαλιότητα που διακρίνει το ορθόδοξο φρόνημα.
Παρόμοιος τρόπος σκέψης παρατηρείται σε έργο του ιερού Χρυσοστόμου, κατά
την αντιπαραβολή τυράννου – αυτοκράτορα, όπως ιδώθηκε και παραπάνω στο τρίτο
κεφάλαιο203. Πιο αναλυτικά, ο Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, εμβαθύνοντας
στο ιδανικό αυτοκρατορικό πρότυπο, διαπιστώνει ότι ο αυθεντικός ηγεμόνας είναι,
πρώτα από όλα, ηγέτης του εαυτού του, ενώ απέχει από διάφορα πάθη,
παραδείγματος χάρη τον θυμό, αφού σε αυτήν την περίπτωση διοικεί τους υπηκόους
του πράγματι με βάση τη χριστιανική διδασκαλία, ειδάλλως είναι άξιος χλευασμού,
εφόσον μπορεί να είναι το σώμα του γεμάτο με χρυσά ενδύματα, η ψυχή του, όμως,
είναι αναμφίβολα κενή από χριστιανικές αρετές και αξίες: «Βασιλεὺς γὰρ ὡς άληθῶς
ὁ θυμοῦ καὶ φθόνου καὶ ἡδονῆς κρατῶν, καὶ πάντα ὑπὸ τούς νόμους ἄγων τοῦ Θεοῦ καὶ
200
Ἰω. 13,34.
201
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ἐπικριτικός κατά τῆς ἑλληνικῆς πλάνης σε Κ. Τσιλιγάννης, όπ. π., στίχ. 4.
202
Όπ. π., στίχ. 25 – 26.
203
Βλ. συγκεκριμένα το υποκεφ. 3.2.
57
τὸν νοῦν ἐλεύθερον τηρῶν […]»204. Συνεπώς, υπάρχει η πιθανότητα ο Άγιος Μάξιμος
να έλαβε υπόψιν του το ως άνω απόσπασμα από το χρυσοστόμειο έργο, προτού
συγγράψει την αρχή του συγκεκριμένου ηρωελεγειακού έπους.
3.5. Αποτίμηση του μεταφραστικού και ερμηνευτικού έργου του
Γενικότερα, για το συνολικό ερμηνευτικό και μεταφραστικό έργο του Αγίου

Μαξίμου ο Τσιλιγιάννης παρατηρεί ότι: «(ενν.: ὁ Μάξιμος) ἐχρησιμοποίει κριτικάς
μεθόδους καί ἀρχάς, διά νά ἀποδεικνύη τό ἀσύστατον τῶν κρινομένων κειμένων.
Ἔκαμνε, συγκεκριμένως, ὀρθοτέραν μετάφρασιν τῶν λειτουργικῶν βιβλίων καί
θεωρητικήν διόρθωσιν τῶν ἐκκλησιαστικῶν. Ἡ δέ φιλολογική αὐτοῦ ἑρμηνεία καί ὁ
πλατύς σχολιασμός τῶν κειμένων ἦτο τό λαμπρόν ἀπαύγασμα τῆς σοφίας του»205.
Επιπλέον, ο ίδιος ερευνητής αναφέρει πως η διατύπωση στα έργα του αγιορείτη
πατέρα αντικατοπτρίζει αφενός τη βαθιά πίστη του και αφετέρου τη λιπαρή γνώση
όλων των αντικειμένων με τα οποία καταπιάνεται σε τέτοιο βαθμό, ώστε να
αποδεικνύεται ότι όλες οι μελέτες του διαπνέονται από την πνευματική ομορφιά που
αναδύει η αθωνική πολιτεία206.
3.5.1. Μεταφραστικά έργα
Το πρώτο από όλα τα έργα που κλήθηκε να συγγράψει ο Άγιος Μάξιμος στη
Ρωσία ήταν η μετάφραση των Ψαλμῶν του Δαυίδ στη ρωσική γλώσσα. Ο Ψαλτήρ
ήταν γραμμένος στα ελληνικά και έπρεπε να μεταφραστεί στα ρωσικά, αλλά ο
Μάξιμος, όταν είχε πρωτοφτάσει στη Ρωσία, δεν ήξερε καλά τα ρωσικά, με
αποτέλεσμα να χρειαστεί δύο μεταφραστές για την εργασία του αυτή207. Η κοινή
γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε προς επίτευξη του σκοπού ήταν η λατινική, αλλά,
όπως αποδείχθηκε, η ιδιόρρυθμη αυτή μεταφραστική μέθοδος δεν ήταν πλήρως
204
Ἰωάννης Χρυσόστομος, όπ. π., PG 47, στ. 388 – 389.
205
Κ. Τσιλιγιάννης, Τό μεταφραστικόν, διορθωτικόν καί ἑρμηνευτικόν ἔργον τοῦ Ἁγίου Μαξίμου τοῦ
Γραικοῦ, εκδ. Μουσικοφιλολογικού Συλλόγου «Σκουφάς», Άρτα 1989, σ. 6.
206
Όπ. π., σ. 7.
207
Κ. Τσιλιγιάννης, όπ. π., σ. 8.
58
επιτυχής, αφού για κάποια από τα λάθη που έγιναν, κατά τη διαδικασία αυτή, ο
Μάξιμος κατηγορήθηκε για διαστρέβλωση της ορθόδοξης αλήθειας208.
Πληροφοριακά, σε αυτό το σημείο, να επισυναφθεί ότι η Καρατζόγλου
επισημαίνει την εξής άποψη: «Η αποστολή του αγίου Μαξίμου στη Ρωσία για να
μεταφράσει τον Ψαλτήρα ίσως να ήταν η λύση που σκέφτηκε ο μέγας ηγεμόνας, ώστε
αυτό το βιβλίο να καταστεί το μέσο για να μορφωθούν οι υπήκοοι του. Εξάλλου άλλη
παιδεία πέραν της θρησκευτικής δεν υπήρχε την εποχή εκείνη»209.
Στις μεταφράσεις του αγίου Μαξίμου ανήκουν και μικρότερης έκτασης έργα,
όπως, Ὁ βίος τῆς Θεομήτορος του Αγίου Συμεών του Μεταφραστή, Λόγος περί
θαύματος τοῦ Ἀρχαγγέλου Μιχαήλ, Περί τοῦ ἀποστόλου Θωμά, Βίος τοῦ Διονυσίου τοῦ
Αρεοπαγίτου, Ὁμιλία στὸν μάρτυρα Βαρλαάμ του Μ. Βασιλείου, περικοπές από
διάφορες προφητείες της Π. Δ. με τις ερμηνείες τους, τα κεφ. Γ΄ και Δ΄ του Β΄
βιβλίου Έσδρα, τις Οράσεις Δανιήλ Γ΄ και Η΄, τα περί της Σωσάννης και της Εσθήρ,
κ. ά. Στη Ρωσία έγραψε τους περίφημους λόγους του, κατά του καθολικισμού. Όπως
αναφέρει ο ίδιος, διόρθωσε, κατόπιν διαταγής του μεγάλου ηγεμόνα, περισσότερα
ιερά βιβλία που είχαν διάφορες φθορές από τους αντιγραφείς με τη συνεργία του
Αγίου Πνεύματος. Κανένα διορθωτικό, μεταφραστικό ή ερμηνευτικό έργο δεν έκανε
ο άγιος Μάξιμος με δική του πρωτοβουλία. Εκτελούσε πάντοτε διαταγές του μεγάλου
ηγεμόνα ο οποίος τον κράτησε στην Ρωσία γι’ αυτόν τον σκοπό.210
Εκτός από την προσπάθεια που κατέβαλε, λοιπόν, ο Άγιος Μάξιμος για να
προσφέρει στον ρωσικό λαό μία διδασκαλία εφαρμοσμένης χριστιανικής ηθικής ως
απόρροια της εμπειρικής προσωπικής σχέσης με τον Θεό, προσέφερε όλα τα φυσικά
τάλαντα και τις γνώσεις του για την καλύτερη επιστημονική κατάρτιση των
συγχρόνων του Ρώσων. Κατά αυτόν τον τρόπο, διδάσκει σε όλους τους μαθητές του
και τους κανόνες της γραμματικής της ρωσικής γλώσσας.
Επιπροσθέτως, ο Άγιος Μάξιμος μετέφρασε στα ρωσικά τουλάχιστον 100
λήμματα από το λεξικό του Σουΐδα. Ο Μπουντόβνιτς γράφει ότι η θεωρία του
Μαξίμου περί γραμματικής είναι η πρώτη πιο τελειοποιημένη στην Ρωσία. Η
Ματχαουζέροβα τονίζει ότι η προσφορά του Αγίου Μαξίμου πάνω στη γραμματική
208
Όπ. π. Βλ. και στο σχετικό υποκεφ. του δευτέρου κεφ., το 2.5., τα γεγονότα πριν και μετά την
καταδίκη του ιερού Μαξίμου.
209
Μ. Καρατζόγλου, Ο μοναχισμός στη ζωή και στο έργο του αγίου Μαξίμου Γραικού, μεταπτυχιακή
διπλωματική εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σητεία 2016, σ. 72.
210
Κ. Τσιλιγιάννης, όπ. π., σ. 13.
59
θεωρία και στην ποίηση είναι πολύ μεγάλη. Η Ρωσίδα φιλόλογος Κοφτούν
αναγνωρίζει την σύνταξη λεξικού από τον ιερό Μάξιμο, τονίζοντας ότι αυτός είχε
μεγάλη φιλολογική πείρα και επιδεξιότητα στη ρωσική γλώσσα.211
3.5.2. Ερμηνευτικά συγγράμματα
Στη Ρωσία, ο Μάξιμος εισήγαγε σε πολλά γραπτά του διάφορα σχόλια και
ερμηνείες που μπορεί να εμφανίζονταν σε λειτουργικά κείμενα στη λατινική, την
ελληνική και την νοτιοσλαβική γλώσσα, όμως μέχρι να έρθουν στο προσκήνιο,
υπήρχαν μόνο σε ρωσικά χειρόγραφα212. Βέβαια, όπως διαπιστώνεται παρακάτω, σε
οποιαδήποτε γλώσσα και να ερμηνεύει ο Άγιος Μάξιμος χρησιμοποιεί γλαφυρό και
παραστατικό ύφος γραφής.
Για παράδειγμα, ερμηνεύει μέσω αντιπαραβολής την ειδοποιό διαφορά
ανάμεσα στον Χριστό και τον Μωάμεθ, αφού αναγγέλλει την απεριόριστη ελευθερία
που απευθύνει ο Κύριος προς τους ανθρώπους, εν αντιθέσει με τη βία και τον όλεθρο
του Μωάμεθ όσον αφορά τους δέκτες και τους πομπούς του κηρύγματός του.
Μάλιστα, μιλά για τον Θεό, όπως τον κηρύσσει ο Υιός Του, χαρακτηρίζοντας τον
ανεξίκακο, δίκαιο, κ. ά. που δεν επιθυμεί τον θάνατο του αμαρτωλού, αλλά την
επιστροφή του στην ζωή213, ενώ δεν αναγκάζει κανέναν να σκοτώνει τον
οποιονδήποτε.214
Κλείνοντας το κεφάλαιο για την πλούσια εργογραφία του Αγίου Μαξίμου,
κρίνεται απαραίτητη και ωφέλιμη η αναφορά στη σχετική άποψη του αειμνήστου
καθηγητή Α. Ταχιάου: «Παρόλα όσα έχουν έως σήμερα γραφεί για τον Μάξιμο, η
επιστημονική έρευνα γύρω από τη ζωή και τη δράση του δεν έχει καθόλου
εξαντληθεί. Προτού να ολοκληρωθεί μία πλήρης και επιστημονικά αποδεκτή έκδοση
των συγγραφών του, δεν είναι δυνατό να λεχθεί και η τελευταία λέξη γι’ αυτόν και το
έργο του. Είναι αυτονόητο ότι ο ελληνικός κόσμος δεν πρέπει ποτέ να πάψει να
ενδιαφέρεται για τα τέκνα του που απέστειλε στις χώρες των Σλάβων και αυτές τα
211
Για τις απόψεις των συγκεκριμένων και άλλων ερευνητών, καθώς και περί του καθαυτού
μεταφραστικού και ερμηνευτικού έργου του Αγίου Μαξίμου, βλ. περισσότερες λεπτομέρειες σε όλο το
ως άνω συνοπτικό και περιεκτικό σύγγραμμα: Κ. Τσιλιγιάννης, όπ. π., σσ. 5 – 16.
212
N. Zajc, όπ. π., p. 59.
213
Πρβλ. Α΄ Τιμ. 2,4: «[…] πάντας ἀνθρώπους θέλει σωθῆναι καὶ εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν».
214
Βλ. περισσότερα στο (πρωτοπρ.) Δ. Αθανασίου, όπ. π.
60
υιοθέτησαν. Είναι ακριβώς αυτά τα παιδιά που στέκουν σαν φωτεινοί δείκτες μέσα
στην ιστορία της κοινής μας παράδοσης και της αγάπης ανάμεσα στους λαούς μας»215.
215
όπ. π., σ. 40.
61
ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΑΞΙΜΟΥ ΤΟΥ ΓΡΑΙΚΟΥ ΣΗΜΕΡΑ. ΠΙΘΑΝΕΣ

ΕΚΔΟΧΕΣ ΠΡΟΣΛΗΨΗΣ.
4.1. Πνευματικό υπόβαθρο στο έργο του Αγίου
Αρχικά, για να δοθούν κάποιες κατευθύνσεις ως προς τη σύγχρονη πρόσληψη

του μαξιμικού λόγου, πρέπει να γίνει κατανοητό το καθαυτό θεολογικό ή εν γένει
μεταφυσικό υπόβαθρο της εποχής του αγιορείτη μοναχού. Όπως έχει ήδη αναφερθεί,
ο Άγιος Μάξιμος έζησε στη μεταβυζαντινή εποχή, δηλαδή κάποια χρόνια αφότου
έπεσε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Επομένως, είναι σωστό να ιδωθεί, έως έναν βαθμό,
το εκπαιδευτικό – φιλοσοφικό πρότυπο που επικρατούσε στην υστεροβυζαντινή
εποχή.
Στο βυζαντινό εκπαιδευτικό σύστημα η μελέτη των αρχαιοελληνικών
φιλοσοφικών έργων λειτουργούσε ως θεραπαινίδα των θεολογικών σπουδών. Όμως,
γενικότερα ο Αριστοτέλης ήταν περισσότερο προτιμητέος σε σχέση με τον Πλάτωνα,
μάλλον επειδή η χρήση του τελευταίου από τους νεοπλατωνικούς αποκτούσε και
θρησκευτική σημασία, παρότι ο νεοπλατωνισμός έπαυσε να υπάρχει επισήμως, κατά
τον έκτο με έβδομο αιώνα, χωρίς, βέβαια, να ξεχαστεί ολοκληρωτικά.216
Μάλιστα, ο Γεώργιος Πλήθων ή Γεμιστός που έζησε προς τις αρχές του 15ου αι.
προτιμούσε την πλήρη επάνοδο στον αρχαιοελληνικό τρόπο σκέψης και ζωής, όπως
τη διατύπωσε ο Πλάτωνας. Επιπλέον, δίδασκε την αντικατάσταση της χριστιανικής
πίστης από την αρχαιοελληνική θρησκεία, ενώ δεν αποδεχόταν το βιβλίο της
Ἀποκαλύψεως και την αποφατική θεολογία, προσβάλλοντας, παράλληλα, το
χριστιανικό συναίσθημα με την αναφορά του Τριαδικού Θεού ως Δία σε πληθυντικό
αριθμό. Κατηγορήθηκε από τον Γεώργιο Τραπεζούντιο για την εισαγωγή ενός
εντελώς καινούριου και ειδωλολατρικού θρησκευτικού συστήματος.217
216
Κ. Τσιλιγιάννης, Τά ἡρωελεγειακά ἔπη τοῦ Ἁγίου Μαξίμου τοῦ Γραικοῦ, όπ. π., σ. 225.
217
Όπ. π., σσ. 225 – 226.
62
Ακόμα και το ιταλικό αναγεννησιακό πνεύμα προκάλεσε μία σαφή τάση
συμπάθειας ως προς την αρχαία Ελλάδα η οποία μετατράπηκε σε αναζήτηση
επιστροφής στην αρχαιοελληνική θρησκεία, επηρεάζοντας κάποιες επιφανείς
πνευματικές προσωπικότητες της Ευρώπης εκείνης της εποχής218.
Έναντι αυτής της τάσης, αντιστρατεύθηκαν αρκετοί Ορθόδοξοι λόγιοι,
παραδείγματος χάρη ο Άγιος Συμεών, μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, μέσω του
κειμένου Κατὰ τῶν πολυθέων Ἑλλήνων. Προφανώς με αυτό το φαινόμενο ήρθε
αντιμέτωπος και ο Άγιος Μάξιμος, αναρωτώμενος εσωτερικά, εάν η νοοτροπία της
ιταλικής Αναγέννησης μεταδοθεί στους πνευματικά ανώριμους Ρώσους. Ήταν
καχύποπτος και εύλογα ανήσυχος προς όσους μετέβαιναν στη Μόσχα ως φορείς
φιλελληνικών ιδεών, είτε θρησκευτικών, είτε φιλολογικών.219
Επιπλέον, ο Μάξιμος είχε πληροφορηθεί για το γεγονός ότι συγκεκριμένοι
Ρώσοι απήγγειλαν διάφορους αρχαιοελληνικούς στίχους, ενώ άλλοι χρησιμοποιούσαν
ρητά ή ολόκληρες φράσεις αρχαίων Ελλήνων ποιητών στα γραπτά τους220. Για
παράδειγμα, «ὁ ἡγούμενος τῆς Μονῆς Χουτύνσκιν Θεοδόσιος, ὁ μετέπειτα
ἀρχιεπίσκοπος τοῦ Νοβόγοροντ, βεβαίωνε ὅτι ὁ μητροπολίτης τῆς Μόσχας Μακάριος,
σέ ἐπιστολή του πρός αὐτόν, παρέπεμπε στόν Ὅμηρο καί χρησιμοποιοῦσε ἀθηναϊκή
εὐέπεια»221.
Συν τοις άλλοις, όπως διαπιστώνεται και από τη συνέχεια της Ιστορίας, αυτήν
την εποχή δημιουργείται το περιβόητο ησυχαστικό κίνημα που αντιτάσσεται, φυσικά,
τόσο στην Αναγέννηση αυτής της περιόδου όσο και στον Διαφωτισμό αργότερα.
Επομένως, θα μπορούσε να αναφερθεί, έστω και επιφυλακτικά, ότι η Φιλοκαλία είναι
η ιστορική συνέχεια του ησυχασμού και ο Διαφωτισμός της Αναγέννησης.
Παρατηρείται ότι η φιλοκαλική αναγέννηση των 18ου και 19ου αιώνων είναι η
συνέχεια της ησυχαστικής κίνησης του 14ου αιώνα, κατά τον τρόπο που διατυπώθηκε
από τον Άγιο Μάξιμο τον Γραικό, κ. ά. Αυτά τα πραγματευόμενα πνευματικά
ρεύματα διακατέχονταν από διδακτικά στοιχεία που μεταδόθηκαν και μεταδίδονται,
μέχρι τη σημερινή εποχή, στο ορθόδοξο εκκλησιαστικό πλήρωμα. Ειδικότερα, το
φιλοκαλικό κίνημα αποτυπώνει μία ιστορική πραγματικότητα που είναι εντελώς
218
Όπ. π., σ. 226.
219
Όπ. π.
220
Όπ. π.
221
Όπ. π., σσ. 226 – 227.
63
αντίθετη με τις ορθολογικές θέσεις των περισσοτέρων τότε φιλοσόφων222, ίσως και
πολλών στοχαστών της σύγχρονης εποχής. Για αυτόν τον λόγο, μέσω της Φιλοκαλίας
προωθούνται οι άγιοι και οι μάρτυρες της Εκκλησίας ως ξεχωριστά παιδαγωγικά
πρότυπα που μπορούν να φωτίζουν την πνευματική ζωή των πιστών και να τους
αναζωογονούν εν Χριστώ. Αυτά τα πατερικά πρότυπα, όπως είναι, αρχικά, ο Μάξιμος
ο Γραικός και αργότερα ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης με τους υπόλοιπους
Κολλυβάδες πατέρες, παρίστανται ως ολοκληρωμένες προσωπικότητες, των οποίων
τα εξόχως ιδιάζοντα χαρακτηριστικά στοιχεία αποτελούν η άνωθεν σοφία και το
αγιοπνευματικό βίωμά τους.223
Από την άλλη πλευρά, αφού μνημονεύθηκε και λίγο παραπάνω, ο Διαφωτισμός
ισοδυναμούσε με την εισαγωγή αφενός προτύπων που είχαν τις ρίζες τους στην
επιστημονική και φιλοσοφική κουλτούρα, κυρίως, της Δυτικής Ευρώπης και
αφετέρου της κοσμοπολίτικης νοοτροπίας που ήταν απότοκος αυτών των τομέων
δραστηριότητας στην ελληνική εκπαίδευση και σκέψη. Με πιο επεξηγηματικά λόγια,
καινούριες αξίες και έννοιες, συνολικά μία διαφορετική στάση έναντι της
ελληνορθόδοξης ζωής και δράσης, παρουσιάστηκαν, εντός της ελληνικής κοινωνίας,
τον 18ο αιώνα224.
Υπό τις πραγματευόμενες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες,
λοιπόν, «ο Διαφωτισμός σήμαινε μια ισχυρή και σοβαρή ρήξη στην Ορθόδοξη
συνείδηση και την πολιτισμική συνέχεια του ελληνικού κόσμου στο σύνολό του […],
στην Ορθόδοξη Ανατολή και ιδιαίτερα στη Νοτιοανατολική Ευρώπη την αρχή του
τέλους της παραδοσιακής ‘Οικουμενικής Ορθόδοξης Κοινοπολιτείας’
υποστηρίζοντας σθεναρά την ανάγκη εθνικής αφύπνισης, πολιτικής χειραφέτησης και
σχηματισμού εθνικού κράτους. Μια τέτοια εξέλιξη, ωστόσο, δεν ήταν
ευπρόσδεκτη»225. Για αυτόν το λόγο, μέσα από τα κείμενα του Αγίου Νικοδήμου που
είχε πιθανότατα ως βάσεις στα έργα του, εκτός των άλλων, τα συγγράμματα του
Αγίου Μαξίμου του Γραικού, καθώς και παραπάνω μορφωμένων εκκλησιαστικών
συγγραφέων της περιόδου, φιλοκαλικών ως επί το πλείστον, καταγράφεται
222
Σε αυτό το σημείο ο Κρουσταλλάκης υπονοεί το κίνημα του Διαφωτισμού.
223
Γ. Κρουσταλλάκης, «Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἀγιορείτης, ὡς παιδαγωγός», διαθέσιμο στο:
https://www.imaik.gr/?p=4683 (προσπελάστηκε στις 26/06/2020).
224
Φ. Κλάγκου, Η παιδαγωγική και διδακτική διάσταση στα προοίμια των έργων του Αγίου Νικοδήμου
του Αγιορείτου: περιεχόμενο, ορολογία, πηγές, μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Εθνικό
Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2018, σ. 63.
225
Όπ. π., σ. 64.
64
προσπάθεια διατήρησης του ελληνορθόδοξου πνεύματος σε ένα χρονικό διάστημα,
οπότε ελλοχεύει ο κίνδυνος της κατάργησης της ελληνικής ταυτότητας όχι μόνον
εξαιτίας της οθωμανικής κατοχής, αλλά και της διείσδυσης των διαφορετικών αξιών
του Διαφωτισμού226.
4.2. Προσαρμογή στα σύγχρονα εκκλησιαστικά δεδομένα. Το παράδειγμα του

Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη.
Κατά τον τέως μητροπολίτη Θήρας, Αμοργού και Νήσων Παντελεήμονα, η

Ορθοδοξία είναι παράδοση που αποσκοπεί στον αγιασμό όλων των πιστών και
επιλύει όλα τα προσωπικά, ψυχολογικά και εθνικά ζητήματα, θερμαίνοντας την
ανθρώπινη καρδιά με τις τρεις βασικότατες χριστιανικές αρετές, την πίστη, την
ελπίδα και την αγάπη227. Προτείνει, λοιπόν, σε εκκλησιαστικούς λειτουργούς,
κληρικούς και λαϊκούς θεολόγους, καθώς και στους συντάκτες εκκλησιαστικών
εφημερίδων να συλλέγουν ψυχωφελή σταχυολογήματα ή σχετικές οδηγίες από το
συνολικό συγγραφικό έργο του Αγίου Νικοδήμου228, διότι αφενός θα διαπιστώσουν
τον εποικοδομητικό χαρακτήρα του και αφετέρου όχι μόνον αυτοί, «ἀλλὰ καὶ ὁ κάθε
χριστιανὸς θὰ βρίσκη πάντοτε στὰ ἱερὰ αὐτὰ κείμενα τοῦ συγχρόνου μας ἁγίου Πατρὸς
‘’στερεὰν τροφήν’’, ποὺ μπορεῖ νὰ στηρίζη πνευματικά […]»229. Έτσι, δημιουργείται η
θέση ότι, ιδίως οι κληρικοί θεολόγοι μπορούν να χρησιμοποιούν στο κήρυγμά τους
φράσεις του ιερού Νικοδήμου και να μνημονεύουν το όνομά του, ώστε να διεγείρουν
το ενδιαφέρον των πιστών και στη συνέχεια αυτοί να αναζητούν περισσότερες
λεπτομέρειες για τα συγγράμματά του.
Με το ίδιο σκεπτικό θα μπορούσαν να προσαρμόσουν οι διάφοροι ιερείς στον
κυριακάτικο λόγο τους τη διδασκαλία του Αγίου Μαξίμου του Γραικού που, όπως
προαναφέρθηκε στα προηγούμενα κεφάλαια και ιδίως στο δεύτερο, ασχολείται με
Όπ. π.
226
227
(Μητροπολίτης) Π. Ρίζος, «Τό συγγραφικό ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου ὡς βοήθημα τοῦ
κηρυγματικοῦ λόγου» σε Ἐπετηρίς Ἐταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν (ἐπιμ.), Πρακτικά Συμποσίου
«Νικοδήμου Ἁγιορείτου τοῦ Ναξίου πνευματική μαρτυρία». Νάξος 8 – 11 Ιουλίου 1993, τ. ΙΣΤ΄, Ἀθήνα
2000, σ. 92. Πρβλ. Α΄ Κορ. 13,13: «νυνὶ δὲ μένει πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη, τὰ τρία ταῦτα […]».
228
Ο Άγιος Νικόδημος έζησε στην ίδια ευρύτερη περίοδο με τον Άγιο Μάξιμο τον Γραικό και
ασκήτεψε, όπως ο Μάξιμος, στην αθωνική πολιτεία.
229
Όπ. π., σ. 93.
65
ευρεία ποικιλία θεολογικών και άλλων θεμάτων. Συνεπώς, κατά τους τρόπους
παρουσίασης και προώθησης της διδασκαλίας του Αγίου Νικοδήμου που είναι
ουσιαστικά σύγχρονος του Αγίου Μαξίμου, δηλαδή μέσα από τον άμβωνα, τα
διάφορα εκκλησιαστικά άρθρα και το κάθε εκκλησιαστικό πρακτορείο ειδήσεων το
οποίο λειτουργεί μέσω έντυπης ή ψηφιακή μορφής, μπορούν να εισακουσθούν και οι
μελέτες του Μαξίμου του Γραικού.
4.2.1. Το κήρυγμα με βάση τον λόγο του Αγίου Μαξίμου
Προτού αποσαφηνιστεί ο ειδικός κηρυγματικός τρόπος με τον οποίον μπορεί να

μεταδοθούν οι αρχές της διδασκαλίας του ιερού πατέρα, καλό θα ήταν να
διευκρινισθούν διαχρονικά τα στοιχεία του σωστού κηρύγματος, σε γενικές γραμμές.
Ο ίδιος ο Χριστός μιλούσε με παραβολές σε πολλές περιπτώσεις, όταν δίδασκε,
κάνοντας χρήση παραστάσεων από τον αγροτικό βίο, αφού η μεγαλύτερη μερίδα των
δεκτών του κηρύγματός του ασχολούνταν με υπαίθριες δραστηριότητες230. Έτσι,
καθίστατο άμεσα κατανοητός σε όλους τους ακροατές του και συνεκδοχικά ο
σύνολος ευαγγελικός λόγος. Την ίδια μέθοδο εφάρμοσαν οι μαθητές του Κυρίου, οι
Απόστολοι, δίνοντας έναν ιεραποστολικό χρωματισμό στον λόγο τους και παράλληλα
τονίζοντας την προσωπική εμπειρία σχέσης με τον Δάσκαλό τους231. Στο ίδιο μήκος
κύματος κινήθηκαν και οι μετέπειτα εκκλησιαστικοί πατέρες, αναπτύσσοντας μερικές
φορές, μάλιστα, τα τότε υπάρχοντα είδη ρητορικής τέχνης, έως έναν βαθμό232.
Ιστορικά, λοιπόν, ο σκοπός του κηρύγματος είναι η μετάδοση των αρχών της
συνολικής εκκλησιαστικής διδασκαλίας, ανάλογα με το εκάστοτε ακροατήριο και υπό
τις διαμορφωθείσες συνθήκες.
Με βάση αυτά τα χαρακτηριστικά, ο λόγος του Αγίου Μαξίμου μπορεί να
κατευθυνθεί απευθείας στις καρδιές των ακροατών των διαφόρων κηρύκων, αφού
μιλά με αρκετή αγάπη προς όλα τα μέλη της Εκκλησίας, όπως διαπιστώθηκε σε
230
Δ. Κούκουρα, Σπουδή στη χριστιανική ομιλία Α΄. Το λογοτεχνικό περιβάλλον και η γένεσή της,
εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2009, σσ. 81, 96.
Όπ. π., σσ. 113 – 115.
231
Δ. Κούκουρα, Η ρητορική και η εκκλησιαστική ρητορική. Διαχρονική μελέτη, εκδόσεις Π. Πουρναρά,

232
Θεσσαλονίκη 2003, σσ. 199, κ. ε.
66
αρκετά έργα του παραπάνω233. Επίσης, κατά τον τρόπο μετάδοσης των
αγιονικοδημικών συγγραμμάτων, οι κήρυκες του ιερού λόγου μπορούν να
παραπέμπουν σε αποφθέγματα του Αγίου Μαξίμου. Παραδείγματος χάρη, κατά τις
επίσημες εορτές προς τιμήν της Παναγίας, είναι δυνατή η παράθεση, έστω και ενός
μικρού αποσπάσματος, της προσευχής που συνέγραψε ο ίδιος για τη Θεοτόκο234.
Βέβαια, όλα αυτά πρέπει να γίνονται με άμεσο και παραστατικό τρόπο, αφού έτσι
μιλούσε ο Κύριος Ιησούς Χριστός, όπως αναφέρθηκε στην αρχή αυτής της
υποενότητας. Αλλιώς, η επιδεικτική ρητορεία θα απωθήσει πιθανότατα μία μεγάλη
μερίδα, εάν όχι και το σύνολο, των πιστών, από το να εφαρμόσουν στον προσωπικό
βίο τους τα ψυχωφελή πρότυπα που προωθεί ο Μάξιμος ο Γραικός μέσω του έργου
του.
Επιπλέον, σχετικά με τον κατάλληλο χρόνο του σημερινού κηρύγματος ο
μεταδιδακτορικός ερευνητής Νικόλαος Τσιρέβελος αναφέρει ότι: «[…] οἱ νεότεροι
κήρυκες συγγράφουν μικρότερης χρονικῆς διάρκειας ὁμιλίες/ λόγους. Προφανῶς
αὐτή ἡ ἐπιλογή συνδέεται μέ τή διαπίστωση ὅτι ἡ μακρηγορία κουράζει τούς
σύγχρονους ἀποδέκτες. Ὁ ἀστικός τρόπος ζωῆς καί οἱ νέες συνθῆκες πού
διαμόρφωσε ἡ τεχνολογική ἐξέλιξη, ὅπως ἡ κυριαρχία τῆς ψηφιακῆς εἰκόνας καί ἡ
ἄμεση ἐνημέρωση ἀπό τά μέσα κοινωνικῆς δικτύωσης, ἀπαιτοῦν καί τή συντομία
στήν πληροφόρηση καί τή διδαχή»235. Επομένως, πάνω σε αυτά τα δεδομένα καλό
είναι να στηριχθεί κάποιος σύγχρονος ιεροκήρυκας, ώστε να συντάξει και εκφωνήσει
ένα κήρυγμα το οποίο δε θα κουράσει, αλλά θα κατευθύνει εύστοχα τον ακροατή, με
αποτέλεσμα να αντηχήσουν στην καρδιά του οι συμβουλές του Αγίου Μαξίμου και
όχι μόνον σε κάθε φύσεως ζήτημα που τον απασχολεί.
Ειδικότερα για τη διάρκεια του κηρύγματος, πρέπει να τονισθεί ότι ο
Μητροπολίτης Πολυανής, Κιλκισίου και Αγίου Αθανασίου Απόστολος
Παπακωνσταντίνου κάνει αναλυτικά κηρύγματα που υπερβαίνουν τα 15 λεπτά, πάντα
με σκοπό να οικοδομήσει ωφέλιμα το ποίμνιό του236. Κατά την άποψή μας, όμως,
στην περίπτωση του κηρύγματος που αφορά πτυχές του βίου ή της συγγραφικής
233
Βλ. ολόκληρο το τρίτο κεφ. της παρούσας μελέτης.
234
Υπενθυμίζεται ότι ολόκληρη η προσευχή υπάρχει στο Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΜΒ΄. Προσευχή
πρὸς τὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο σε Μ. Βελιτζανίδης (επιμ.), όπ. π., σσ. 523 – 530.
235
Ν. Τσιρέβελος, Τό μήνυμα τῶν Χριστουγέννων στά σύγχρονα Ὁμιλιάρια. Μεταδιδακτορική ἔρευνα σε
Ἱερά Μητρόπολις Ρόδου (ἐπιμ. σύντ.), Δωδεκάνησος. Ἐπίσημον Δελτίον τῶν ἐν Δωδεκανήσῳ ἐπαρχιῶν
τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, τεύχ. Κ΄, εκδ. «Επτάλοφος», Ρόδος 2018, σ. 319.
236
Όπ. π.
67
δραστηριότητας του ιερού Μαξίμου, ίσως κουράσει ένα κήρυγμα που κυμαίνεται σε
διάρκεια άνω των 15 λεπτών. Καλό θα ήταν, λοιπόν, ο κήρυκας, με βάση και τα όσα
προαναφέρθηκαν λίγο παραπάνω, να είναι σαφής και σχετικά σύντομος, εφόσον
επιδιώκει να ωφελήσει πνευματικά τους ακροατές του εκκλησιάσματός του, διότι
αντίθετα μπορεί να ζημιωθούν τα συγκεκριμένα μέλη.
4.2.2. Η συμπερίληψη του λόγου του Αγίου Μαξίμου στην επιστημονική και σύνολη
αρθρογραφία και βιβλιογραφία
Όπως αναφέρθηκε στην αρχή του υποκεφαλαίου, η αναφορά των έργων του
Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη μπορεί να γίνεται, εκτός των άλλων, μέσω
θεολογικών και εν γένει εκκλησιαστικών άρθρων. Κατά αυτόν τον τρόπο, λοιπόν,
είναι εφικτή και η παρουσίαση των αγιομαξιμικών αρχών. Φυσικά, τέτοιου είδους
άρθρα μπορεί να δημοσιεύονται σε περιοδικά και εφημερίδες όχι μόνον θεολογικής
φύσεως, αλλά και σε αφιερώματα που σχετίζονται με τον πολιτισμό, την ιδιαίτερη
πατρίδα του, την Άρτα, κλπ.
Κατά τη γνώμη του γράφοντος, θα ήταν ιδιαιτέρως ωφέλιμη και η δημιουργία
επιστημονικών ημερίδων με σκοπό την πιο εξονυχιστική μελέτη του συνολικού έργου
του αγιορείτη μοναχού. Μάλιστα, για όλα τα τρέχοντα θέματα, συνέδρια, κ. ά. που
αφορούν τον Μάξιμο μπορεί να ανατρέξει οποιοσδήποτε ενδιαφερόμενος στο
Ινστιτούτο «Άγιος Μάξιμος ο Γραικός»237. Έτσι, θα κατανοηθεί ευρέως ο πλούτος
της αγιοπνευματικής σοφίας του Μαξίμου.
Επιπλέον, ο τρόπος σταχυολόγησης αποφθεγμάτων ή ολόκληρων
αποσπασμάτων από τα έργα του μπορεί να γίνεται, είτε ενδεικτικά, είτε με σαφή
στόχο να ωφελήσει πνευματικά τους αναγνώστες αυτών των κειμένων. Για το
καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα κρίνεται ως χρήσιμη η άποψη να είναι η γλώσσα του
εκάστοτε γράφοντος απλή και κατανοητή, χωρίς ρητορικά τεχνάσματα, αλλά πάντα
οι θέσεις του Αγίου να δίνονται με επιστημονική διαύγεια και τεκμηρίωση.
237
Η ιστοσελίδα του Ινστιτούτου είναι η εξής: http://www.stmaximthegreek.org/ (προσπελάστηκε στις
29/06/2020). Στον ως άνω ιστότοπο, μάλιστα, δίνονται ακριβείς πληροφορίες για τις υποτροφίες που
χορηγεί το εν λόγω Ινστιτούτο.
68
4.2.3. Το Μάθημα των Θρησκευτικών ως προς τη διδασκαλία του έργου του
Μαξίμου του Γραικού
Το ΜτΘ μπορεί να συνδράμει ιδιαίτερα στην καλύτερη αξιοποίηση της

συνολικής νηπτικής και ησυχαστικής παράδοσης. Επομένως, μέσω του εν λόγω
μαθήματος είναι δυνατόν να διδαχθούν και τα έργα του Αγίου Μαξίμου. Φυσικά,
προς επίτευξη αυτού του σκοπού πρέπει να χρησιμοποιηθούν συγκεκριμένες μέθοδοι.
Καταρχάς, επικρατεί πλέον η άποψη ότι η διδασκαλία του ΜτΘ μπορεί να είναι
αρκετά ωφέλιμη με τη χρήση σύγχρονων τεχνολογικών μέσων, παραδείγματος χάρη
διαδραστικών πινάκων, παρουσίασης συναφούς υλικού σε διαφάνειες από το
πρόγραμμα “Powerpoint”, κ. ά. Με αυτούς τους τρόπους, λοιπόν, οι μαθητές θα
ανταποκριθούν ικανοποιητικά όσον αφορά τη μάθηση όχι μόνο του έργου του Αγίου
Μαξίμου, αλλά και κάθε άλλου ησυχαστή ή νηπτικού πατέρα, καθώς η σχετική
διαδικασία γίνεται πιο ευχάριστη σε σχέση με τη στείρα παράδοση του μαθήματος.
Ωστόσο, χρειάζεται μεγάλη προσοχή ως προς τον τρόπο χρήσης αυτών των
μέσων, αφού εγκυμονούν πολλοί κίνδυνοι, όπως η διαστρέβλωση του κεντρικού
νοήματος του ΜτΘ238. Επιπλέον, πρέπει να καταστεί κατανοητό πως τα συγκεκριμένα
μέσα δεν αποτελούν τον αυτοσκοπό του μαθήματος, παρά μόνο βοηθητικές μεθόδους
διδασκαλίας και ανύψωσης του κύρους αυτού239.
Επιπροσθέτως, ο κάθε διδάσκων το ΜτΘ μπορεί να μεταδώσει στους μαθητές
του την οποιαδήποτε πληροφορία για νηπτικούς και άλλους πατέρες με απόλυτη ίσως
επιτυχία, εφόσον εφαρμόζει την εποπτικότητα του παραδείγματος, δηλαδή τη
ζωντανή εποπτεία. Πιο επεξηγηματικά, «το παράδειγμα του παιδαγωγού ασκεί
σπουδαιότατη και πρωταρχική επίδραση στη μόρφωση των μαθητών. Αποτελεί την
πλέον εναργή εποπτεία και παρόρμηση προς τη χριστιανική ζωή»240. Επομένως, όταν
οι καθηγητές ασπάζονται με τον γενικότερο τρόπο ζωής τους, δηλαδή και εντός και
εκτός σχολείου, τα χριστιανικά ιδανικά και τις εκπαιδευτικές αρχές που προωθούν ο
Άγιος Μάξιμος και οι λοιποί πατέρες της Εκκλησίας, οι μαθητές ακολουθούν την
ανάλογη οδό. Εξάλλου, το παράδειγμα θεωρείται, διαχρονικά, η πληρέστερη μορφή
μάθησης, καθότι σχεδόν ο κάθε άνθρωπος αποκτά το μεγαλύτερο μέρος της
238
Η. Ρεράκης, Διδακτική των θεολογικών μαθημάτων στο ελληνικό σχολείο, εκδόσεις Δέσποινας
Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2015, σ. 174.
239
Όπ. π., σ. 175.
240
Όπ. π., σ. 172.
69
συμπεριφοράς του μέσα από τη διαδικασία της μίμησης και της ταύτισης η οποία
είναι γνωστή ως κοινωνιογνωστική μάθηση241.
Ακόμη, η μέθοδος Project μπορεί να βοηθήσει όσον αφορά τη γνώση των
χριστιανικών προτύπων του ιερού Μαξίμου του Γραικού, κατά τη διδασκαλία του
ΜτΘ σε οποιαδήποτε τάξη Γυμνασίου ή Λυκείου. Η πραγματευόμενη μέθοδος είναι
ένας βιωματικός και συνάμα επικοινωνιακός τρόπος προσέγγισης, διδασκαλίας και
μάθησης που συμπεριλαμβάνει τη συμμετοχή και τη συνεργασία των μαθητών στις
σχετικές διδακτικές ώρες242. Η ανεμπόδιστη και αυτόνομη απόκτηση γνώσεων και
δυνατοτήτων από τους εμπλεκόμενους μαθητές αποτελεί τον κεντρικότερο στόχο
αυτής της μάθησης243. Κατά αυτόν τον τρόπο, τα παιδιά οργανώνονται σε ομάδες,
ενώ η καθεμία από αυτές αναλαμβάνει την εκπόνηση μίας ή περισσοτέρων εργασιών
επί ενός συγκεκριμένου ζητήματος, παραδείγματος χάρη την παρουσίαση της θέσης
του Αγίου Μαξίμου αναφορικά με την ορθόδοξη έκφραση της αγάπης, στη συνέχεια
οι μαθητές ανταλλάσσουν απόψεις και τέλος συνάγονται τα συναφή συμπεράσματα.
Σύμφωνα με τον καθηγητή της Χριστιανικής Παιδαγωγικής Ρεράκη, αυτή η
μέθοδος συνάδει με την αντίληψη της Εκκλησίας ως σώματος Χριστοῦ, όπως την
περιγράφει ο Απόστολος Παύλος στην επιστολή του προς την εκκλησιαστική
κοινότητα της Κορίνθου244. Πιο επεξηγηματικά, ο Ρεράκης πιστεύει ότι, κατά το
πρότυπο της ως άνω λειτουργίας του εκκλησιαστικού σώματος, στην πράξη της
διδασκαλίας είναι δυνατόν να λογίζονται ως καλοί οι αδύναμοι μαθητές245. Μάλιστα,
διαθέτει την πεποίθηση ότι «είναι σημαντικό να παρέχονται σε αυτούς οι κατάλληλες
ευκαιρίες, ώστε να μπορέσουν, στο πλαίσιο της δημιουργικής αλληλεπίδρασης με
τους συμμαθητές τους, να προβάλλουν και να καλλιεργήσουν τις προσωπικές τους
241
Όπ. π., σσ. 172 – 173.
242
Όπ. π., σ. 245.
243
Όπ. π., σ. 248.
244
Βλ. τη σχετική περιγραφή στο χωρίο Α΄ Κορ. 12, 12 – 31: «Καθάπερ γὰρ τὸ σῶμα ἕν ἐστι καὶ μέλη
ἔχει πολλά, πάντα δὲ τὰ μέλη τοῦ σώματος τοῦ ἑνός, πολλὰ ὄντα, ἕν ἐστι σῶμα, οὕτω καὶ ὁ Χριστός· καὶ
γὰρ ἐν ἑνὶ Πνεύματι ἡμεῖς πάντες εἰς ἓν σῶμα ἐβαπτίσθημεν, εἴτε Ἰουδαῖοι εἴτε Ἕλληνες, εἴτε δοῦλοι εἴτε
ἐλεύθεροι, καὶ πάντες εἰς ἓν Πνεῦμα ἐποτίσθημεν. καὶ γὰρ τὸ σῶμα οὐκ ἔστιν ἓν μέλος, ἀλλὰ πολλά. […]
Ὑμεῖς δέ ἐστε σῶμα Χριστοῦ καὶ μέλη ἐκ μέρους. Καὶ οὓς μὲν ἔθετο ὁ Θεὸς ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ πρῶτον
ἀποστόλους, δεύτερον προφήτας, τρίτον διδασκάλους, ἔπειτα δυνάμεις, εἶτα χαρίσματα ἰαμάτων,
ἀντιλήψεις, κυβερνήσεις, γένη γλωσσῶν. μὴ πάντες ἀπόστολοι; μὴ πάντες προφῆται; μὴ πάντες
διδάσκαλοι; μὴ πάντες δυνάμεις; μὴ πάντες χαρίσματα ἔχουσιν ἰαμάτων; μὴ πάντες γλώσσαις λαλοῦσι;
μὴ πάντες διερμηνεύουσι; ζηλοῦτε δὲ τὰ χαρίσματα τὰ κρείττονα. καὶ ἔτι καθ᾿ ὑπερβολὴν ὁδὸν ὑμῖν
δείκνυμι».
245
Η. Ρεράκης, όπ. π., σ. 249.
70
ικανότητες, να αναδείξουν και αυτοί την αξία τους και να συνεργαστούν δημιουργικά
με το σύνολο της τάξης»246.
Εν τέλει, κατά τη διεξαγωγή του ΜτΘ με τη μέθοδο Project, οι μαθητές
διδάσκονται τη μεταξύ τους συνεννόηση και τον σεβασμό ως προς τη
διαφορετικότητα των συμμαθητών τους, είτε αυτή ανευρίσκεται στις διαφορετικές
απόψεις τους, είτε ανακύπτει σε κοινωνικό, μορφωτικό ή πολιτισμικό επίπεδο, μέσω
της βιωματικής και συνεργατικής μάθησης247. Άλλωστε, «η κοινή αίσθηση της ‘κατ’
εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν’ Θεού δημιουργίας του ανθρώπου δίνει σε όλους την ελευθερία
και το δικαίωμα να εκφράζουν τις ιδέες τους, τη δυνατότητα να θεμελιώνουν σχέσεις
αγαπητικής κοινωνίας με τον πλησίον, βασισμένης σε οντολογική βάση και με
εκκλησιολογική προοπτική καθώς και την υποχρέωση να σέβονται την
προσωπικότητα και τις επιλογές των συνανθρώπων τους»248.
Πέραν από τις παραπάνω μεθόδους, ο θεολόγος της δευτεροβάθμιας
εκπαίδευσης έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει ως τεχνική διδασκαλίας στο
μάθημά του τον τρόπο που καταθέτει ο Μ. Βασίλειος στην πραγματεία του Πρὸς τοὺς
νέους249. Πιο αναλυτικά, ο ιερός πατέρας συμβουλεύει τους Χριστιανούς νέους,
κυρίως στους οποίους απευθύνεται, να μελετούν με ορθή κριτική τα κλασικά
αρχαιοελληνικά κείμενα και να παίρνουν από αυτά οτιδήποτε είναι ωφέλιμο για την
προσωπική ζωή τους, όπως πράττουν οι μέλισσες που τριγυρνούν στα διάφορα άνθη
για να καταναλώσουν μόνον αυτό που χρειάζονται, δηλαδή μονάχα τη γύρη και όχι
ολόκληρο το φυτό: «Ἀλλ’ ἐκεῖνα αὐτῶν μᾶλλον ἀποδεξόμεθα, ἐν οἷς ἀρετὴν ἐπῄνεσαν
ἢ πονηρίαν διέβαλον. Ὡς γὰρ τῶν ἀνθέων τοῖς μὲν λοιποῖς ἄχρι τῆς εὐωδίας ἢ τῆς
χρόας ἐστὶν ἡ ἀπόλαυσις, ταῖς μελίτταις δ’ ἄρα καὶ μέλι λαμβάνειν ἀπ’ αὐτῶν ὑπάρχει,
οὕτω δὴ κανταῦθα τοῖς μὴ τὸ ἡδὺ καὶ ἐπίχαρι μόνου τῶν τοιούτων λόγων διώκουσιν
ἔστι τινὰ καὶ ὠφέλειαν ἀπ’ αὐτῶν εἰς τὴν ψυχὴν ἀποθέσθαι. Κατὰ πᾶσαν δὴ οὖν τῶν
μελιττῶν τὴν εἰκόνα τῶν λόγων ἡμῖν μεθεκτέον. Ἐκεῖναί τε γὰρ οὔτε ἄπασι τοῖς ἄνθεσι
παραπλησίως ἐπέρχονται, οὔτε μὴν οἷς ἂν ἐπιπτῶσιν ὅλα φέρειν ἐπιχειροῦσιν, ἀλλ’
ὅσον αὐτῶν ἐπιτήδειον πρὸς τὴν ἐργασίαν λαβοῦσαι, τὸ λοιπὸν χαίρειν ἀφῆκαν‧ ἡμεῖς
τε, ἢν σωφρονῶμεν, ὄσον οἰκεῖον ἡμῖν καὶ συγγενὲς τῇ ἀληθείᾳ παρ’ αὐτῶν
246
Όπ. π.
247
Όπ. π., σ. 250.
248
Όπ. π.
249
Βλ. το αυτούσιο κείμενο και σχετικές πληροφορίες στο Boulenger, Saint Basile. Aux jeunes, καθώς
και στο Ν. Τζιράκης, Πραγματεία του Μ. Βασιλείου «Πρὸς τοὺς νέους», σσ. 125 – 167 με απόδοση στα
νέα ελληνικά.
71
κομισάμενοι, ὑπερβησόμεθα τὸ λειπόμενον»250. Κατά τον ως άνω τρόπο, λοιπόν,
μπορεί και ο εκπαιδευτικός που του έχει ανατεθεί η διδασκαλία του ΜτΘ να κρατά
όλα τα απαραίτητα και να αφήνει, κατά μέρους, όλα τα περιττά και συνεκδοχικά
άχρηστα στοιχεία στις σχετικές διδακτικές ώρες. Έτσι, θα παραδειγματιστούν και οι
ίδιοι οι μαθητές, με αποτέλεσμα να βρίσκουν την ωφέλεια όλων των πραγμάτων γύρω
τους και εν προκειμένω αυτά που τους χρειάζονται από τη συνολική φιλοκαλική και
νηπτική παράδοση251.
Πρέπει, όμως, να υπάρχουν και οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την
υποστήριξη αυτών των θέσεων στο ΜτΘ. Ένα από τα συγκεκριμένα προαπαιτούμενα
αφορά το πρόσωπο του θεολόγου – καθηγητή. Οι εκπαιδευτικοί θεολόγοι, λοιπόν,
οφείλουν να καταλάβουν επακριβώς την αποστολή του λειτουργήματός τους. Με
διαφορετικά λόγια, οφείλουν να αφοσιωθούν απερίσπαστα στο παιδαγωγικό τους
έργο που θα είναι ικανοί να επιτελέσουν, εφόσον τηρούν τις θείες εντολές και θέτουν
σε χρήση πρακτικές με χριστοκεντρική κατεύθυνση στην καθημερινότητά τους252.
Επιπροσθέτως, πρέπει να έχουν αποκριθεί τεκμηριωμένα στους υπαρξιακούς
προβληματισμούς ή στα διλήμματα που αντιμετωπίζει πιθανότατα ο κάθε άνθρωπος,
κατά την περίοδο της εφηβικής και της νεανικής ηλικίας του253. Έτσι, θα έχουν
διαμορφώσει την προσωπική ταυτότητά τους και θα συμμετέχουν συνειδητά στις
διάφορες πτυχές της εκκλησιαστικής πραγματικότητας, δηλαδή τον εκκλησιασμό, την
εξομολόγηση, τη Θεία Ευχαριστία, την νηστεία και την προσευχή, δηλαδή
χριστιανικά πρότυπα που προωθεί ο ίδιος ο Άγιος Μάξιμος μέσω του συνολικού
έργου του, όπως παρατέθηκαν στο δεύτερο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης.
Επιπλέον, ο θεολόγος επωμίζεται να εκτελεί συνδυαστικά τρεις ρόλους, δηλαδή
αυτούς του εκπροσώπου της πατρώας παράδοσης, του επιστήμονα και του
250
Όπ. π., σσ. 132, 134.
251
Είναι δέον να διευκρινισθεί ότι ο Μ. Βασίλειος δεν υπονοεί, σε αυτό το σημείο, την επιλογή
μονομερών αποφάσεων που κινούνται στο σύγχρονο πνεύμα του ωφελιμισμού, παρά την αναζήτηση
της πραγματικής ψυχωφέλειας που πηγάζει από την ανάγνωση των έργων αρχαίων Ελλήνων
φιλοσόφων, όπως του Σωκράτη, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, κλπ.
252
Γ. Ευθυμίου, «Η προσωπικότητα του θεολόγου καθηγητού ως παράγων αποτελεσματικής
διδασκαλίας του θεολογικού μαθήματος στην εκπαίδευση» σε Μιχελουδάκης, Σ., Πεπές, Ε. (επιμ.),
Πρακτικά Πανελλήνιου Συνεδρίου. Το μάθημα των Θρησκευτικών. Προβληματισμοί – επισημάνσεις –
προτάσεις. 11 – 13 Μαρτίου 2015, έκδοση του Εργαστηρίου Παιδαγωγικής – Χριστιανικής
Παιδαγωγικής, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2015, σσ. 196 – 197.
253
Όπ. π., σ. 197.
72
παιδαγωγού254. Όσον αφορά τα καθαυτά θεολογικά καθήκοντά του, «είναι πολύ
σημαντική η χρήση του παραδείγματος, διότι το παράδειγμα του δασκάλου έχει
καταλυτική επίδραση στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του παιδιού. Ο διδάσκων το
ΜτΘ, ως χριστιανός που είναι, θεωρείται από τους μαθητές του πρότυπο χριστιανικής
ζωής, επειδή θεωρείται ότι συνδέεται με το περιεχόμενο του μαθήματος που
διδάσκει»255. Συνεπώς, όλη η συμπεριφορά του πρέπει να διακατέχεται από ψυχική
ηρεμία. Με άλλα λόγια, είναι αναγκαίο ο εκπαιδευτικός θεολόγος να διδάσκει «ἐν
παιδείᾳ καὶ νουθεσίᾳ Κυρίου»256 με σκοπό τη δημιουργία των κατάλληλων
προϋποθέσεων για τη μετάδοση των συναφών γνώσεων257. Άλλωστε, ο θεολόγος του
σχολείου εκφράζει με το λειτούργημά του την κοινωνικότητα του Χριστού και για
αυτόν τον λόγο είναι λάθος να χαρακτηρίζεται από σκληρότητα η οποιαδήποτε σχέση
του, ακόμα και εκτός του σχολικού χώρου258.
Ακόμη, ως προς την επιστημονική πλευρά του ρόλου του, πρέπει να διαθέτει
επαρκή τουλάχιστον ενημέρωση επί των θεολογικών πραγμάτων μέσω της
συμμετοχής του σε σχετικά με την ειδικότητά του συνέδρια, σεμινάρια ή και ημερίδες,
κατέχοντας μία βιβλιοθήκη στον προσωπικό χώρο διαμονής του259. Στην
πραγματευόμενη θεματική μας, λοιπόν, ο θεολόγος οφείλει να είναι ενήμερος για τα
συνέδρια που πραγματοποιούνται σε σχέση με ζητήματα, όπως είναι οι αντιλήψεις
του Αγίου Μαξίμου ή άλλων νηπτικών και φιλοκαλικών πατέρων για τη συνολική
πνευματική ζωή.
Έπειτα, απαιτούνται αφενός η συνεχής μελέτη άρθρων και πραγματειών
σχετικά με τη θεολογία και αφετέρου η παρακολούθηση της προόδου των επιστημών
της αγωγής, καθώς και αυτών που συνδέονται με αυτές, λόγου χάρη της
Γλωσσολογίας, της Κοινωνιολογίας, της Ψυχολογίας ή ακόμα και της Φιλοσοφίας,
επεκτείνοντας τις πανεπιστημιακές γνώσεις του260. Έτσι, θα είναι σε θέση να
ανταποκρίνεται καλύτερα στις απορίες των μαθητών του όχι μόνον για τα έργα του
αγιορείτη μοναχού, αλλά και σε λοιπά θέματα.
254
Η. Ρεράκης, όπ. π., σ. 85.
255
Όπ. π.
256
Ἐφεσ. 6, 4.
257
H. Ρεράκης, όπ. π., σσ. 85 – 86.
258
Όπ. π., σ. 86.
259
Όπ. π.
260
Όπ. π., σσ. 86 – 87.
73
Βέβαια, πέραν των ως άνω διδακτικών πρακτικών που είναι δυνατόν να τεθούν
σε εφαρμογή εκ μέρους του οποιουδήποτε καθηγητή των Θρησκευτικών, στο
σύγχρονο σχολείο τα μαθητικά μέλη της κάθε αίθουσας διαπαιδαγωγούνται με φόντο
την παγκοσμιοποίηση η οποία επικρατεί πλέον, κατά κόρον, στους τομείς της
επικοινωνίας, της οικονομίας και του πολιτισμού261. Εν τω μεταξύ, υπό το φως του
υποτιθέμενου ενοποιητικού ρόλου που διαδραματίζουν τα διάφορα σύγχρονα
τεχνολογικά μέσα, ένα περιβαλλοντικό πλαίσιο το οποίο προβάλλει την
ομογενοποίηση όλων των κατοίκων της Γης, υποδαυλίζει την ιδιαιτερότητα του
τοπικού στοιχείου μέσα στο σημερινό παγκόσμιο πολιτικοκοινωνικό στερέωμα,
προκαλώντας αστάθεια από πολιτισμική άποψη σε παγκόσμια κλίμακα262. Όμως, έτσι
δε δίνεται η δέουσα σημασία στο γεωγραφικό υπόβαθρο των αγίων πατέρων της
Εκκλησίας και συγκεκριμένα του Μαξίμου του Γραικού, κάτι που θα δυσχεράνει
ίσως την πιο σφαιρική μελέτη και ανάδειξη του έργου του.
Φυσικά, υπό αυτές τις συνθήκες, η ορθόδοξη χριστιανική διδασκαλία με αγάπη
και σεβασμό σε όλες τις φυλές αποσκοπεί στη συμφιλίωση όχι μόνο των μαθητών
που διδάσκονται με τις παραπάνω μεθόδους, ή γενικότερα των πιστών μελών της
Εκκλησίας, αλλά και κάθε ανθρώπου παγκοσμίως, «ἵνα πάντες ἓν ὦσι»263, στο
πλαίσιο της εν Χριστώ ανακαινιστικής κοινωνίας264.
Κατά τους άνωθεν τρόπους, λοιπόν, η διδασκαλία του ΜτΘ καθίσταται
περισσότερο εύληπτη και πιο ψυχαγωγική συγκριτικά με τον παραδοσιακό τρόπο
εκτέλεσης του μαθήματος, δηλαδή τον δασκαλοκεντρισμό που δίνει περιττή έμφαση
στην εξέταση των μαθητών. Άρα, οι διδασκόμενοι ευχαριστιούνται τη διαδικασία της
μάθησης, αποκτώντας αρκετές γνώσεις που αφορούν όχι μόνον το έργο του Αγίου
Μαξίμου, αλλά και τη σύνολη χριστιανική διδασκαλία. Επίσης, ο μαθητής διδάσκεται
διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα, καθώς και να διακρίνει την πνευματική ποιότητα
και το αυθεντικό νόημά τους265.
Συνοπτικά, είναι δυνατόν να επισημανθεί ότι σημαντικό θεμέλιο της ορθόδοξης
χριστιανικής αγωγής συνιστά «ο συνδυασμός της θείας και της ανθρώπινης γνώσης,
της λογικής και της επιστήμης με την πίστη, την ευσέβεια και την αρετή. Η
Η. Ρεράκης, Η ετερότητα του «άλλου» στην ελληνική παιδεία. Ορθόδοξη Χριστιανοπαιδαγωγική

261
Θεώρηση, εκδ. Δ. Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2016, σ. 343.

262
Όπ. .
263
Ἰω. 17, 21.
264
Ρεράκης, όπ. π., σσ. 351 – 352, 353.
265
Η. Ρεράκης, Διδακτική των θεολογικών μαθημάτων στο ελληνικό σχολείο, όπ. π., σ. 81.
74
συγκαλλιέργεια όλων αυτών των στοιχείων και αρετών της ανθρώπινης ύπαρξης
κατευθύνει τον νέο στην αρμονική ανάπτυξη και ολοκλήρωσή του, στην αγωγή
δηλαδή όλου του εσωτερικού κόσμου του, στην ελαχιστοποίηση των
συναισθηματικών, βουλητικών, νοητικών και πνευματικών του κενών»266.
4.2.4. Διδασκαλία του έργου του Αγίου Μαξίμου στις Θεολογικές Σχολές
Αφού τα συγγράμματα του Μαξίμου του Γραικού μπορεί να διδαχθούν σε

μαθητές κατά τους τρόπους που περιεγράφησαν στην προηγούμενη υποενότητα, είναι
δυνατή, σύμφωνα με την ταπεινή γνώμη μας, η μετάδοσή τους και σε φοιτητές
πανεπιστημιακών σχολών. Έτσι, θεωρούμε ότι όσοι φοιτούν σε Θεολογικές Σχολές
μπορούν και πρέπει να γνωρίζουν τη συνδρομή του βατοπαιδινού πατέρα στην
εξύψωση της ορθόδοξης θεολογίας.
Εκτός των μεθόδων που έχουν ήδη καταστεί σαφείς, όπως η μέθοδος Project
και η κοινωνιογνωστική μορφή μάθησης, υπάρχει περίπτωση να τεθούν σε εφαρμογή
παραπάνω τρόποι διδασκαλίας που να είναι ειδικά διαμορφωμένοι για τον σκοπό των
σχετικών πανεπιστημιακών μαθημάτων. Αρχικά, καλό θα ήταν τα Προγράμματα
Προπτυχιακών και Μεταπτυχιακών Σπουδών των Ορθόδοξων Θεολογικών Σχολών,
ελληνικών και μη, να συμπεριλαμβάνουν κάποιο επιλεγόμενο μάθημα για την
ευρύτερη μελέτη της ζωής και του συνολικού έργου του Αγίου Μαξίμου του
Γραικού267. Επίσης, οι καθηγητές των εν λόγω σχολών, με την ακαδημαϊκή
κατάρτισή τους, είναι σε θέση να αναδεικνύουν, με την πρώτη ευκαιρία που τους
εμφανίζεται, τις πτυχές του μαξιμικού έργου. Ιδιαίτερα, τα μαθήματα του τομέα της
Χριστιανικής Γραμματείας, όπως η Εκκλησιαστική Γραμματολογία που αφορά την
266
Όπ. π., σ. 84.
267
Στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης διδάσκεται επιλεγόμενο μάθημα με τίτλο «Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης και Γέροντας
Σωφρόνιος του Essex» το οποίο αναφέρεται στον βίο του Αγίου Σιλουανού, ενός αθωνίτη πατέρα,
καθώς στη ζωή του γέροντα Σωφρονίου. Θα μπορούσε, κατά την άποψή μας, να υπάρξει κάποιο
ανάλογο μάθημα για την εξίσου πολυσήμαντη προσωπικότητα του Μαξίμου του Γραικού που
ασκήτεψε, όπως ο ιερός Σιλουανός, στην αγιορείτικη πολιτεία. Βλ. περαιτέρω λεπτομέρειες για το ως
άνω μάθημα στο Οδηγός Σπουδών. Ακαδημαϊκό έτος 2019 – 2020, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής
Θεολογίας, Θεσσαλονίκη 2019, σσ. 99 – 100.
75
περίοδο της τουρκοκρατίας και η Αγιολογία, μπορεί να δημιουργήσουν ιδανικές
συνθήκες για την εκ βάθους εξέταση του βίου και της δράσης του αγιορείτη μοναχού.
76
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Α) Ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός, κατά κόσμον Μιχαήλ Τριβώλης ή Τριβόλης, έζησε

σε ένα αρκετά ταραγμένο περιβάλλον από εκκλησιαστική και πολιτική άποψη. Η
περίοδος της τουρκοκρατίας άφηνε τα σημάδια της σε κάθε τομέα της κατακτημένης
Ελλάδας. Οι υπόδουλοι Έλληνες δεν είχαν πολλά δικαιώματα, ενώ και αν ακόμη
διεκδικούσαν τις αξιώσεις τους επισήμως σε κάποιο δικαστήριο, έχαναν σχεδόν
συνέχεια τις δίκες, εξαιτίας της εύνοιας των Τούρκων δικαστών προς τους
Οθωμανούς κατακτητές. Επιπλέον, τα οικονομικά μέτρα ήταν δυσβάσταχτα για τους
Έλληνες, με αποτέλεσμα οι περισσότεροι να περιέρχονταν σε φτώχεια. Εν τω μεταξύ,
η Εκκλησία τελούσε υπό διωγμό. Πολλές εκκλησίες κατεδαφίζονταν, ειδικά αυτές
που έδρευαν κοντά σε μουσουλμανικούς χώρους λατρείας. Με άλλα λόγια, είχε
επέλθει η εξαθλίωση σε κάθε τομέα. Όμως, σταδιακά άρχισε ο μεγάλος ξεσηκωμός
των κατακτημένων Ελλήνων με πρωτοστάτες διαφόρους ανθρώπους της Εκκλησίας,
όπως ήταν οι Άγιοι Κοσμάς ή Πατροκοσμάς ο Αιτωλός, Νικόδημος ο Αγιορείτης,
αλλά και ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός, οι οποίοι με τα λόγια και τα
έργα τους, κυρίως, συνέδραμαν αποφασιστικά στην εξύψωση του εκκλησιαστικού
και συνάμα εθνικού φρονήματος.
Η κατάσταση στη γενέτειρα του Αγίου Μαξίμου, την Άρτα, δε μπορούσε να
ήταν πολύ διαφορετική σε σχέση με την ευρύτερη ελλαδική επικράτεια. Ωστόσο,
στην ίδια ή κάποια κοντινή περιοχή λειτουργούσε η περίφημη σχολή της Δημητσάνης,
όπου πιθανώς φοίτησε για κάποιο χρονικό διάστημα ο μικρός Μιχαήλ Τριβώλης.
Μάλιστα, η συγκεκριμένη σχολή μαζί με άλλες, π. χ. του Αγίου Όρους ή της Νάξου,
διαδραμάτισαν πρωταρχικό ρόλο στην προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης.
Επιπλέον, όπως διαπιστώθηκε, ο Μιχαήλ κατέφυγε στην Κέρκυρα μαζί με τους γονείς
του και εκεί συνέχισε την εγκύκλια μόρφωσή του με δάσκαλο και μέντορα τον
σφοδρό αντιλατινιστή Ιωάννη Μόσχο. Η Κέρκυρα ήταν πολιτισμικά στραμμένη προς
την Ιταλία, όπου και κατοίκησε για πολλά χρόνια της ζωής του ο Μιχαήλ.
Στην αναγεννησιακή Ιταλία τα πράγματα βάδιζαν προς την αντίθετη
κατεύθυνση. Η εκπαίδευση παρουσίαζε άνθηση, χάρη στις σπουδαίες φιλοσοφικές
σχολές που διέθεταν προγράμματα σπουδών, βασισμένα στη διδασκαλία των αρχαίων
Ελλήνων φιλοσόφων Αριστοτέλη, Πλάτωνα, Σωκράτη, κ. ά. Μάλιστα, πολλά από
77
αυτά τα περίφημα εκπαιδευτικά κέντρα συστάθηκαν χάρη σε Έλληνες λογίους που
βρήκαν καταφύγιο στη γειτονική χώρα, μετά την επιβολή του οθωμανικού ζυγού.
Ένας από αυτούς ήταν ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, καθηγητής στο πανεπιστήμιο
της Φλωρεντίας, ο οποίος, μάλιστα, είχε ως φοιτητή τον Ιανό Λάσκαρι, στην οικία
του οποίου διέμεινε για αρκετό καιρό ο νεαρός Μιχαήλ Τριβώλης.
Όμως, ύστερα από χρόνια παραμονής στην Ιταλία, ο Αρτινός συνειδητοποίησε
τη ματαιότητα όλων των επιγείων πραγμάτων. Ως προς αυτήν την κατεύθυνση,
συνέβαλε, ιδιαίτερα, το μαρτύριο του Ιερώνυμμου Σαβοναρόλλα, ενός πολύ
θρησκευόμενου ανθρώπου, το οποίο παρακολούθησε ο Μιχαήλ. Ο Ιερώνυμος
εναντιωνόταν στην αθεϊστική τάση του ανθρωπισμού, με αποτέλεσμα να προκαλέσει
την αντίδραση των περισσότερων οπαδών της Αναγέννησης οι οποίοι τον θανάτωσαν,
είτε δι’ αγχόνης, είτε δια καύσης. Μετά, ιδίως, από αυτό το περιστατικό, ο Μιχαήλ
γύρισε στην Άρτα και σε λίγα χρόνια πήρε την απόφαση να γίνει μοναχός. Για αυτόν
τον σκοπό, προσήλθε στην Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου ή Βατοπεδίου της
αγιορείτικης πολιτείας, όπου και έλαβε, κατά τη μοναχική κουρά του, το όνομα
«Μάξιμος». Στο Άγιον Όρος τα πράγματα ήταν κάπως καλύτερα σε σχέση με την
υπόλοιπη υποδουλωμένη Ελλάδα, αφού οι μοναχοί είχαν τη δυνατότητα να τελούν
και συμμετέχουν στις εκκλησιαστικές ακολουθίες, αλλά και να μελετούν
εκκλησιαστικά συγγράμματα.
Εν αντιθέσει, βέβαια, με την Ιταλία και το Όρος του Άθωνος, στη Ρωσία
υπήρχε σχεδόν ολοκληρωτικό χάος σε κάθε επίπεδο δραστηριότητας. Μέχρι και η
ανώτατη ιεραρχία της Ρωσικής Εκκλησίας παρουσίαζε σημεία ελλειμματικής
οργάνωσης. Με άλλα λόγια, ιδίως στα πνευματικά τους ζητήματα, οι Ρώσοι
χρειάζονταν κάποιον αναδιοργανωτή. Έτσι, ο Μάξιμος εμφανίστηκε ως θείο δώρο
για την ανανέωση και τον εξωραϊσμό του ρωσικού πνευματικού τομέα, παρότι
δοκιμάστηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό για τις συναφείς προσπάθειές του.
Παράλληλα, η ιδέα της «Τρίτης Ρώμης» είχε δημιουργήσει την πεποίθηση
στους πιστούς Ρώσους ότι η Εκκλησία τους έπρεπε να αναλάβει τα ηνία της
Ορθοδοξίας και να γίνει το νέο, τρόπον τινά, Οικουμενικό Πατριαρχείο. Τελικά,
αναβαθμίστηκε τιμητικά σε αυτόν τον βαθμό, όμως μπορεί να παρατηρήσει κάποιος
ότι, μέχρι και σήμερα, υπάρχουν τέτοιες αντιλήψεις εκ μέρους πολλών Ρώσων.
Β) Όπως αποδείχθηκε ανωτέρω, ήδη από μικρό παιδί ο Μάξιμος επιλέχθηκε από τον
Θεό ως σκεύος εκλογής. Από νωρίς άρχισε να προκόβει πνευματικά, αφού διέθετε
μεγάλη φιλομάθεια και σπούδασε δίπλα σε εξαίρετους διδασκάλους, αλλά και
78
καθηγητές πανεπιστημίων, ενώ η κλήση του για το μοναχικό σχήμα δεν άργησε να
φανεί.
Με άλλα λόγια, όταν ακόμα φοιτούσε στο πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας, έζησε
από κοντά το μαρτύριο του Ιερώνυμμου Σαβοναρόλλα που καταφερόταν ενάντια
στην αθεϊστική και έκλυτη, αρκετές φορές, τάση του ανθρωπισμού. Από τη στιγμή
του μαρτυρίου και εξής, ο τότε Μιχαήλ Τριβώλης κατάλαβε ότι τίποτε επίγειο δεν
άξιζε πλέον στη ζωή του.
Γι’ αυτόν τον λόγο, αμέσως μετά την επιστροφή του στην Άρτα, έλαβε την
απόφαση να εγκαταλείψει τα εγκόσμια και να γίνει μοναχός. Προσήλθε, λοιπόν, στο
αγιορείτικο μοναστήρι του Βατοπαιδίου και κατευθείαν αναγνωρίστηκε η πλούσια
παιδεία του από τα υπόλοιπα μέλη του μοναστηριού. Έλαβε δε, κατά τη μοναχική
κουρά του, το όνομα «Μάξιμος» από τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή. Με τη
μελέτη του πάνω σε πατερικά έργα, λ. χ. αυτά του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου,
επιδόθηκε σε θερμούς πνευματικούς αγώνες και σταδιακά ξεκίνησε την προσωπική
συγγραφική δραστηριότητα.
Σύντομα το υψηλό πνευματικό επίπεδό του εκτιμήθηκε από τους μοναχούς του
Βατοπαιδίου, ενώ, όπως διαπιστώθηκε, κατόπιν της παράκλησης του Ρώσου ηγεμόνα
Ιωάννοβιτς, ο Μάξιμος επιλέχθηκε για να σταλεί στη Ρωσία με κεντρικό στόχο τη
μετάφραση λειτουργικών και άλλων εκκλησιαστικών βιβλίων. Επίσης, απεστάλη με
σκοπό την καλλιέπεια της ευρύτερης πνευματικής ζωής των Ρώσων, αφού δεν υπήρχε
το απαιτούμενο υπόβαθρο για την οργάνωση της εν γένει ρωσικής εκκλησιαστικής
λειτουργίας. Αφότου, λοιπόν, επωμίστηκε τα σχετικά καθήκοντά του, ο Μάξιμος
άρχισε να μαθαίνει ρωσικά και είχε ξεκίνησε να εμπλέκεται αναγκαστικά και άθελά
του στα εκκλησιαστικά τεκταινόμενα του κράτους.
Εκείνη την περίοδο στη Ρωσία είχε ανακύψει προς συζήτηση το θέμα της
μοναστηριακής περιουσίας. Ο Μάξιμος, όπως ήταν αναμενόμενο, τάχθηκε υπέρ της
μοναστηριακής ακτημοσύνης, με αποτέλεσμα να μην είναι, ιδιαιτέρως, συμπαθής
ανάμεσα σε ανθρώπους του εκκλησιαστικού κύκλου και δη της ανώτερης ιεραρχίας.
Εκτός αυτού του δεδομένου, ο Μάξιμος δεν ήταν διατεθειμένος να παραλείψει όλες
τις στρεβλώσεις του συνολικού βίου της συντριπτικής πλειοψηφίας των Ρώσων και
για αυτόν τον λόγο εκδήλωνε φανερά τη δυσαρέσκειά του για αυτά τα ζητήματα,
πάντα με διάθεση αγάπης προς το χριστεπώνυμο πλήρωμα.
Ωστόσο, η συνέπεια αυτής της συμπεριφοράς του αγιορείτη πατέρα ήταν να
έχει απέναντί του ολοένα και περισσότερους εχθρούς οι οποίοι με διάφορες
79
προφάσεις κατάφεραν να τον φέρουν στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Στο σύνολό
τους, οι κατηγορίες εναντίον του Αγίου Μαξίμου αφορούσαν αιρετικές ιδέες, κριτική
κατά του Τσάρου, δεσμούς με τις αντίπαλες οθωμανικές αρχές, καταγγελία της
αυτονόμησης της Ρωσικής Εκκλησίας ως παράνομης και κριτική εναντίον
μοναστηριών ή ναών για την κτηματική περιουσία τους. Όλες αυτές τις κατηγορίες
αντιμετώπισε σθεναρά ο ιερός πατέρας, ενώ παραδέχθηκε τα μεταφραστικά λάθη του
τα οποία οφείλονταν στην ελλιπή γνώση της ρωσικής γλώσσας, όπως ομολόγησε
αργότερα ο ίδιος, ενώ γι’ αυτά του προσάψαν τον αιρετικό χαρακτήρα βιβλίων που
μετέφρασε και συνέγραψε.
Η ποινή του ήταν ο εγκλεισμός στη μονή της Τβερ, όπου του απαγορεύθηκε,
μαζί με την ελευθερία του, η Θεία Ευχαριστία. Μετά από χρόνια διεκδίκησης των
αυτονόητων και καταπιεσμένων δικαιωμάτων του, του δόθηκε μία ελαφρότερη ποινή
στο μοναστήρι του Αγίου Σεργίου σε συνδυασμό με τη Θεία Μετάληψη και τη
μελέτη, καθώς και τη συγγραφή, διαφόρων συγγραμμάτων. Πέθανε το 1556 μετά από
αλλεπάλληλες κακουχίες στη μονή του Αγίου Σεργίου και από την πρώτη στιγμή
τιμήθηκε ως άγιος από τον ρωσικό λαό.
Γ) Ο ιερός Μάξιμος ασχολήθηκε με τη συγγραφή κειμένων τα περισσότερα χρόνια
του βίου του. Ακόμα και στη φυλακή, όπως αποδείχθηκε, συνέγραψε κάποιον
παρηγορητικό λόγο προς τον εαυτό του. Κατά αυτόν τον τρόπο, τα χριστιανικά
πρότυπα που μεταδίδει σε όλο το ορθόδοξο χριστεπώνυμο πλήρωμα είναι πολλά τόσο
ποιοτικά όσο και ποσοτικά. Στη μελέτη σταχυολογήθηκαν ορισμένα από αυτά.
Για παράδειγμα, διαπιστώθηκε η διάθεση της ταπείνωσης που υπάρχει στις πιο
γνωστές προσευχές που συνέθεσε ο Άγιος, δηλαδή για την Αγία Τριάδα, την Παναγία,
τον Τίμιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και τον Άγιο Έρασμο της Αχρίδας. Επίσης, μέσα
από τα δύο ηρωελεγειακά έπη, το Ἔπος προτρεπτικόν εἰς μετάνοιαν (122 στίχοι) και
το Ἔπος στηλιτευτικό κατά τῆς ἑλληνικῆς πλάνης (380 στίχοι), καταπιάνεται, έως έναν
βαθμό, με ορισμένα πρότυπα που είναι καταξιωμένα στην εκκλησιαστική παράδοση,
όπως την αγάπη και τον φόβο Θεού. Μέσα από όλη αυτήν την τριβή ο Άγιος Μάξιμος
αποφαίνεται, εκτός από δεινός ρήτορας του γραπτού λόγου, εξαίρετος μύστης της
θείας χάριτος, αφού διαθέτει το βίωμα της αληθινής άνωθεν ζωής με την ασκητική
πορεία του βίου του. Στο τέλος, μάλιστα, αυτού του κεφαλαίου γίνεται μία σχετικά
ευσύνοπτη αποτίμηση του συνολικού μεταφραστικού και ερμηνευτικού έργου του,
όπως το συνέγραψε, κατά την παραμονή του στη Ρωσία.
80
Δ) Στο τέλος του πονήματος έγινε μία προσπάθεια καταγραφής σύγχρονων εκδοχών
του συνολικού έργου του Βατοπαιδινού μοναχού. Ουσιαστικά, παρατέθηκαν οι
προσωπικές προτάσεις μας επί της σημερινής πρόσληψης των μαξιμικών κειμένων.
Βέβαια, πριν από αυτήν την καταγραφή, αναλύθηκαν οι έντονες πνευματικές
επιρροές και ζυμώσεις που παρακολουθούσε ο Άγιος Μάξιμος, είτε παθητικά, είτε
ενεργητικά, αφού έδρασε, κατά κόρον, στο πολιτισμικό περιβάλλον δύο χωρών, της
τουρκοκρατούμενης Ελλάδας και της μεσαιωνικής Ρωσίας. Αποδείχθηκε, λοιπόν, ότι
διεξαγόταν ζωηρός διάλογος που συμπεριελάμβανε πολλά ανθρωπιστικά και
φιλοσοφικά ρεύματα, π. χ. τον πλατωνισμό, καθώς και την Ορθοδοξία.
Επιπλέον, τέθηκε προς διερεύνηση ο ορθός τρόπος του κηρύγματος με βάσεις
τα έργα του ιερού πατέρα, κατ’ αναλογία του αντίστοιχου τρόπου με βάση το έργο
του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη ο οποίος και ασκήτεψε στην αθωνική πολιτεία,
όπως ο Άγιος Μάξιμος, αλλά και βίωσε τα δεινά της ίδιας δυστυχής περιόδου για το
ελληνικό Γένος. Επιπροσθέτως, τονίστηκαν αφενός η συμπερίληψη της μελέτης της
διδασκαλίας του θείου Μαξίμου στην επιστημονική και σύνολη αρθρογραφία και
αφετέρου η διεξαγωγή συνεδρίων και ομιλιών με τίτλο τη θέση του Μαξίμου πάνω σε
κάποιο συγκεκριμένο ζήτημα, ενώ παρατηρήθηκε ότι ήδη υπάρχει αξιομνημόνευτη
συμβολή, στην προκειμένη περίπτωση, χάρη στο Ινστιτούτο που λειτουργεί για τη
μελέτη των διαφόρων έργων του αγιορείτη πατέρα. Ακόμη, επισημάνθηκαν οι
μέθοδοι διδασκαλίας του αγιομαξιμικού λόγου στο μάθημα των Θρησκευτικών και εν
τέλει διατυπώσαμε τη γνώμη μας για την προώθηση του βίου και του έργου του
αθωνίτη μοναχού μέσω των Ορθόδοξων Θεολογικών Σχολών.
81
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Πηγές
Ἰωάννης Χρυσόστομος, Σύγκρισις βασιλικῆς δυναστείας καὶ πλούτου καὶ ὑπεροχῆς,

πρὸς μοναχόν Σύζωντα τῇ ἀληθεστάτη καὶ κατὰ Χριστόν φιλοσοφίᾳ σε J. P.
Migne (επιμ.), PG 47, στ. 387 – 392.
Κώδικας 1016, Μονή Βατοπεδίου, ff. 32r – 34v.
Μάξιμος Γραικός, Ἔπη ἡρωελεγειακά προτρεπτικά εἰς μετάνοιαν σε Κ. Τσιλιγιάννης,
Τά ἡρωελεγειακά ἔπη τοῦ Ἁγίου Μαξίμου τοῦ Γραικοῦ, Ἅγιον Ὄρος 1997, σσ.
105 – 113.
Μάξιμος Γραικός, Λόγος Α΄. Ὁμολογία Ὀρθοδόξου Πίστεως σε Βελιτζανίδης, Μ.
(ἐπιμ.), Ἅπαντα Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ. Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ Λόγοι, τ. Α΄,
μτφρ. Μ. Τσυμπένκο – Τ. Γκιμόν, Άγιο Όρος 2011, ἐκδ. Ιεράς Μεγίστης
Μονής Βατοπαιδίου, σσ. 163 – 198.
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ἐπικριτικός κατά τῆς ἑλληνικῆς πλάνης σε Κ. Τσιλιγιάννης,
Τά ἡρωελεγειακά ἔπη τοῦ Ἁγίου Μαξίμου τοῦ Γραικοῦ, Ἅγιον Ὄρος 1997, σσ.
115 – 141.
Μάξιμος Γραικός, Λόγος Η΄. Διδασκαλία ἠθική γιὰ τοὺς ἄρχοντες τῶν χριστιανῶν σε
Μ. Βελιτζανίδης (ἐπιμ.), Ἅπαντα Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ. Ἁγίου Μαξίμου
Γραικοῦ Λόγοι, τ. Α΄, μτφρ. Μ. Τσυμπένκο – Τ. Γκιμόν, Άγιο Όρος 2011, ἐκδ.
Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου, σσ. 279 – 300.
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΙΓ΄. Ἐπιστολή πρὸς ἐπιθυμούντα νὰ ἐνδυθεῖ τὸ μοναχικό
Σχῆμα, ἀρνούμενος τὸν κόσμο, ἀλλά διστάζει, ἄν καὶ ἐπανειλημμένως ἔχει
αισθανθεῖ τὴν κλήση. Ἐπιπλέον ἐξήγηση διαφόρων παραβολῶν καθώς καὶ
ρητῶν σκοτεινῶν καὶ αἰνιγματικῶν σε Μ. Βελιτζανίδης (ἐπιμ.), Ἅπαντα Ἁγίου
Μαξίμου Γραικοῦ. Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ Λόγοι, τ. Α΄, μτφρ. Μ. Τσυμπένκο
– Τ. Γκιμόν, Άγιο Όρος 2011, ἐκδ. Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου, σσ.
339 – 342.
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΙΔ΄. Πρὸς ὅσους σκοπεύουν χωρίς νόμιμη δικαιολογία νὰ
ἐγκαταλείψουν τις γυναῖκες τους καὶ νὰ γίνουν μοναχοί σε Μ. Βελιτζανίδης
82
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΙΗ΄. Ἐπιστολή πρὸς φίλο φυλακισμένο που ρωτᾶ πώς νὰ
ἀπαλλαγεῖ ἀπὸ τὸν σατανικὸ πειρασμό, ἀπὸ τις αἰσχρές ὀνειρώξεις τοῦ ὕπνου,
ἀπὸ τὰ ακόλαστα συναισθήματα καὶ ἀπὸ τὴν ραθυμία σε Μ. Βελιτζανίδης
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΚΕ΄. Στὸν εὐσεβέστατο καὶ ὑψηλότατο βασιλέα καὶ
θεοφύλακτο ἄρχοντα καὶ μεγάλο ἡγεμόνα πασῶν τῶν Ρωσιῶν Βασίλειο, υἱό τοῦ
Ιωάννη, ὁ ἐλάχιστος μοναχός Μάξιμος Ἁγιορείτης, ταπεινώς προσκυνῶ ἐν
Κυρίῳ σε Μ. Βελιτζανίδης (ἐπιμ.), Ἅπαντα Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ. Ἁγίου
Μαξίμου Γραικοῦ Λόγοι, τ. Α΄, μτφρ. Μ. Τσυμπένκο – Τ. Γκιμόν, Άγιο Όρος
2011, ἐκδ. Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου, σσ. 403 – 422.
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΚΖ΄. Ἐπιστολή πρὸς τοὺς ὀρθοδόξους ἄρχοντες σχετικά μὲ
τὸν τρόπο που ὀφείλουν νὰ διοικούν καὶ νὰ ἐκδικάζουν τις υποθέσεις κατὰ
τρόπο θεοπρεπή καὶ φιλεύσπλαγχνο σε Μ. Βελιτζανίδης (ἐπιμ.), Ἅπαντα Ἁγίου
Μαξίμου Γραικοῦ. Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ Λόγοι, τ. Α΄, μτφρ. Μ. Τσυμπένκο
– Τ. Γκιμόν, Άγιο Όρος 2011, ἐκδ. Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου, σσ.
437 – 444.
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΛΣΤ΄. Ἐπιστολή πρὸς μοναχές σε Μ. Βελιτζανίδης (ἐπιμ.),
Ἅπαντα Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ. Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ Λόγοι, τ. Α΄, μτφρ.
Μ. Τσυμπένκο – Τ. Γκιμόν, Άγιο Όρος 2011, ἐκδ. Ιεράς Μεγίστης Μονής
Βατοπαιδίου, σσ. 491 – 506.
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΜΑ΄. Ἐπιστολή πρὸς μοναχή, γιὰ νὰ μὴν στενoχωρεῖται γιὰ
τοὺς κεκοιμημένους σε Μ. Βελιτζανίδης (ἐπιμ.), Ἅπαντα Ἁγίου Μαξίμου
Γραικοῦ. Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ Λόγοι, τ. Α΄, μτφρ. Μ. Τσυμπένκο – Τ.
Γκιμόν, Άγιο Όρος 2011, ἐκδ. Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου, σσ. 517 –
522.
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΜΒ΄. Προσευχή πρὸς τὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο σε Μ.
Βελιτζανίδης (ἐπιμ.), Ἅπαντα Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ. Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ
Λόγοι, τ. Α΄, μτφρ. Μ. Τσυμπένκο – Τ. Γκιμόν, Άγιο Όρος 2011, ἐκδ. Ιεράς
Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου, σσ. 523 – 530.
83
Μάξιμος ο Γραικός, «Λόγος ΜΒ΄: Προσευχή προς την Υπεραγία Θεοτόκο»,
διαθέσιμο: https://www.pemptousia.gr/2018/10/logos-mv-prosefchi-pros-tin-
iperagia-theotoko/ (προσπελάστηκε στις 19/05/2020).
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΜΓ΄. Εὐχαριστήριος Ὕμνος στὴν παναγία Τριάδα, που
ἐκφωνεῖται καθ’ ὅλη τὴν Διακαινήσιμο ἐβδομάδα σε Μ. Βελιτζανίδης (ἐπιμ.),
Ἅπαντα Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ. Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ Λόγοι, τ. Α΄, μτφρ. Μ.
Τσυμπένκο – Τ. Γκιμόν, Άγιο Όρος 2011, ἐκδ. Ιεράς Μεγίστης Μονής
Βατοπαιδίου, σσ. 531 – 534.
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΜΗ΄. Ἐπαινετικὸς στὸν θαυμαστὸ ἀνώνυμο ἱερομάρτυρα σε
Μ. Βελιτζανίδης (ἐπιμ.), Ἅπαντα Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ. Ἁγίου Μαξίμου
Γραικοῦ Λόγοι, τ. Α΄, μτφρ. Μ. Τσυμπένκο – Τ. Γκιμόν, Άγιο Όρος 2011, ἐκδ.
Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου, σσ. 543 – 544.
Μάξιμος Γραικός, Λόγος ΜΘ΄. Παρηγορητικὸς στὸν συγγραφέα τῶν παρόντων λόγων
γιὰ ἐνδυνάμωση τῆς ὑπομονῆς του, ὅταν φυλακίσθηκε σε Μ. Βελιτζανίδης
Μάξιμος Ὁμολογητής, Κεφάλαια περὶ ἀγάπης, PG 90, στ. 959Α – 1082.
Migne, J. P. (επιμ.), Patrologia Graeca, Paris 1863, t. 47.
Migne, J. P. (επιμ.), Patrologia Graeca, Paris 1865, t. 90.
Νικόδημος Ἁγιορείτης, Πνευματικὰ Γυμνάσματα, ἔκδοση Σ. Σχοινᾶ, Βόλος 1961.
Βοηθήματα
Ελληνόγλωσσα
(Πρωτοπρεσβύτερος) Αθανασίου, Δ., «12η Οκτωβρίου – Ανάμνηση της μετακομιδής

Ιερών λειψάνων του Αγίου Μαξίμου του Γραικού του Βατοπαιδινού στην
Άρτα», διαθέσιμο σε: https://dosambr.wordpress.com/2010/10/12/12%ce%b7-
%ce%bf%ce%ba%cf%84%cf%89%ce%b2%cf%81%ce%af%ce%bf%cf%85-
%ce%b1%ce%bd%ce%ac%ce%bc%ce%bd%ce%b7%cf%83%ce%b7-
%cf%84%ce%b7%cf%82-
84
%ce%bc%ce%b5%cf%84%ce%b1%ce%ba%ce%bf%ce%bc%ce%b9%ce%b4
%ce%ae%cf%82/ (προσπελάστηκε στις 29/04/2020).
(Πρωτοπρεσβύτερος) Αθανασίου, Δ., «Ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός για το Ισλάμ»,
διαθέσιμο σε: https://www.maxitisartas.gr/single_page.php?catid=&id=15083
(Πρωτοπρεσβύτερος) Αθανασίου, Δ., «Το Μεγαλείο Της Προσωπικότητας Του Αγίου
Μαξίμου Του Γραικού», διαθέσιμο: https://ixotisartas.gr/%CF%84%CE%BF-
%CE%BC%CE%B5%CE%B3%CE%B1%CE%BB%CE%B5%CE%AF%CE
%BF-%CF%84%CE%B7%CF%82-
%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%89%CF%80%CE%B9%CE%B
A%CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1%CF%82-
%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B1%CE%B3/ (προσπελάστηκε στις
04/05/2020).
Βελιτζανίδης, Μ. (ἐπιμ.), Ἅπαντα Ἁγίου Μαξίμου Γραικοῦ. Λόγοι, τ. Α΄, μτφρ. Μ.
Τσυμπένκο – Τ. Γκιμόν, Άγιο Όρος 2011, ἐκδ. Ιεράς Μεγίστης Μονής
Βατοπαιδίου.
Γιαννακόπουλος, Κ. Ι., Μεσαιωνικός Δυτικός Πολιτισμός καὶ οἱ Κόσμοι τοῦ Βυζαντίου
καὶ του Ἰσλάμ, μτφρ. Π. Κ. Χρήστου, εκδοτικός οίκος «Κυρομάνος»,
Θεσσαλονίκη 1993.
(Μοναχός) Διονυσιάτης, Θ., Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. Ὁ βίος καὶ τὰ ἔργα του
(1749 – 1809), ἐκδ. «Σωτήρ», Ἀθήναι 1959.
Δωδώνη: Φιλολογία. Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Φιλολογίας της
Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τ. ΚΣΤ΄, τεύχ. 1, Ιωάννινα
1997, σσ. 177 – 220.
Ἐπετηρίς «Ἐταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν» (ἐπιμ.), Πρακτικά Συμποσίου
«Νικοδήμου Ἁγιορείτου τοῦ Ναξίου πνευματική μαρτυρία». Νάξος 8 – 11
Ιουλίου 1993, τ. ΙΣΤ΄, Ἀθήνα 2000.
Ἐταιρεῖα Μακεδονικῶν Σπουδῶν (ἐπιμ.), Ὁ κόσμος τῆς Ὀρθοδοξίας, ἐκδ. ΙΜΧΑ, τ.
99, Θεσσαλονίκη 1968.
(Πρωτοπρεσβύτερος) Ευθυμίου, Γ., «Η προσωπικότητα του θεολόγου καθηγητού ως
παράγων αποτελεσματικής διδασκαλίας του θεολογικού μαθήματος στην
εκπαίδευση» σε Μιχελουδάκης, Σ., Πεπές, Ε. (επιμ.), Πρακτικά Πανελλήνιου
Συνεδρίου. Το μάθημα των Θρησκευτικών. Προβληματισμοί – επισημάνσεις –
προτάσεις. 11 – 13 Μαρτίου 2015, έκδοση του Εργαστηρίου Παιδαγωγικής –
85
Χριστιανικής Παιδαγωγικής, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2015, σσ. 191 –
202.
Ἱερά Μητρόπολις Ρόδου (ἐπιμ. σύντ.), Δωδεκάνησος. Ἐπίσημον Δελτίον τῶν ἐν
Δωδεκανήσῳ ἐπαρχιῶν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, τεύχ. Κ΄, εκδ. «Επτάλοφος»,
Ρόδος 2018.
Iorga, Ν., Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο, μτφρ. – επιμ. Γ. Καράς, εκδ. Gutenberg,
Δεκέμβριος 1989.
Καρατζόγλου, Μ., Ο μοναχισμός στη ζωή και στο έργο του αγίου Μαξίμου Γραικού,
μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης, Σητεία 2016.
Κλάγκου, Φ., Η παιδαγωγική και διδακτική διάσταση στα προοίμια των έργων του
Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου: περιεχόμενο, ορολογία, πηγές, μεταπτυχιακή
διπλωματική εργασία, Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα
2018.
Κογκούλης, Ι. Β., Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, εκδ. Αδελφών Κυριακίδη,
Θεσσαλονίκη 2012.
Κούκουρα, Δ., Η ρητορική και η εκκλησιαστική ρητορική. Διαχρονική μελέτη, εκδόσεις
Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003.
Κούκουρα, Δ., Σπουδή στη χριστιανική ομιλία Α΄. Το λογοτεχνικό περιβάλλον και η
γένεσή της, εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2009.
Κοφφινά, Κ., «Φλωρεντία & Ρώμη: τα κέντρα της ιταλικής Αναγέννησης», διαθέσιμο
στο: https://www.historical-quest.com/el/histquest/399-florentia-romi-stin-
anagennisi.html (προσπελάστηκε στις 08/07/2020).
Κρουσταλλάκης, Γ., «Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἀγιορείτης, ὡς παιδαγωγός», διαθέσιμο
στο: https://www.imaik.gr/?p=4683 (προσπελάστηκε στις 01/07/2020).
Λάλλος, Α., Ιστορία της Εκκλησίας της Ρωσίας. Η θεωρία της Τρίτης Ρώμης,
μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη
2016.
Λασκαρίδης, Χ., Μάξιμος ο Γραικός και οι εκκλησιαστικές επιδιώξεις της Μόσχας,
διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 1991.
Μακεδονική Λαϊκή Βιβλιοθήκη (επιμ.), Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών
Σπουδών, τεύχ. 41, Θεσσαλονίκη 2008.
86
Μίλλερ, Ο., Ἱστορία τῆς Φραγκοκρατίας ἐν Ἑλλάδι (1204 – 1566), τ. Β΄, μτφρ. Σ.
Λάμπρου, εκδ. «Πελεκάνος», Αθήνα 2013.
Μιχελουδάκης, Σ., Πεπές, Ε. (επιμ.), Πρακτικά Πανελλήνιου Συνεδρίου. Το μάθημα
των Θρησκευτικών. Προβληματισμοί – επισημάνσεις – προτάσεις. 11 – 13
Μαρτίου 2015, έκδοση Εργαστηρίου Παιδαγωγικής και Χριστιανικής
Παιδαγωγικής (Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας), Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2015.
Νιχωρίτης, Κ., Οι επιδράσεις της πνευματικής παράδοσης του Αγίου Όρους στο βίο και
τον πολιτισμό των Σλάβων, εκδ. Χ. Μπαρμπουνάκη, Θεσσαλονίκη 2013.
Οδηγός Σπουδών. Ακαδημαϊκό έτος 2019 – 2020, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής
Θεολογίας, Θεσσαλονίκη 2019.
Πανάγου, Κ., Συμβολή στην Ιστορία της Άρτας (τέλη 18ου – αρχές 19ου αιώνα) σε
Δωδώνη: Φιλολογία. Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Φιλολογίας της
Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τ. ΚΣΤ΄, τεύχ. 1, Ιωάννινα
1997, σσ. 177 – 220.
Παπαμιχαήλ, Γ., Μάξιμος ὁ Ἕλλην, Κάϊρο 1912.
Παπαμιχαήλ, Γ., Μάξιμος ὁ Γραικός. Ὁ πρώτος φωτιστής τῶν Ρώσων, ἐκδ.
«Ἑλληνική Δημιουργία», Ἀθήνα 1951.
Podskalsky, G., Ἡ ἑλληνική θεολογία ἐπὶ Τουρκοκρατίας (1453 – 1821). Ἡ Ὀρθοδοξία
στὴ σφαίρα ἐπιρροῆς τῶν δυτικῶν δογμάτων μετὰ τὴ Μεταρρύθμιση, μτφρ. Γ.
Μεταλληνός (πρωτοπρεσβύτερος), ἐκδ. ΜΙΕΤ, Ἀθήνα 2008.
Ρεράκης, Η., Διδακτική των θεολογικών μαθημάτων στο ελληνικό σχολείο, εκδόσεις
Δέσποινας Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2015.
Ρεράκης, Η., Η ετερότητα του «άλλου» στην ελληνική παιδεία. Ορθόδοξη
Χριστιανοπαιδαγωγική Θεώρηση, εκδ. Δ. Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2016.
Ρεράκης, Η., Θρησκευτικά και πολιτισμικά πρότυπα στο έργο του Δ. Σολωμού. Η
συμβολή του στη θρησκευτικότητα, την παιδεία και τον πολιτισμό, εκδόσεις
Γρηγόρη, Αθήνα 1997.
(Μητροπολίτης Αμοργού, Θήρας και νήσων) Ρίζος, Π., «Τό συγγραφικό ἔργο τοῦ
Ἁγίου Νικοδήμου ὡς βοήθημα τοῦ κηρυγματικοῦ λόγου» σε Ἐπετηρίς
Ἐταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν (ἐπιμ.), Πρακτικά Συμποσίου «Νικοδήμου
Ἁγιορείτου τοῦ Ναξίου πνευματική μαρτυρία». Νάξος 8 – 11 Ιουλίου 1993, τ.
ΙΣΤ΄, Ἀθήνα 2000, σσ. 78 – 93.
87
Σωτηρόπουλος, Χ., Θέματα ἀσκητικῆς ζωῆς εἰς τὰ «Κεφάλαια Ἀγάπης» τοῦ ἁγίου
Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, Ἀθήνα 1993.
Ταχιάος, Α. – Α., «Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ῥωσίας» σε Ἐταιρεῖα Μακεδονικῶν Σπουδῶν
(ἐπιμ.), Ὁ κόσμος τῆς Ὀρθοδοξίας, τ. 99, Ἐκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1968, σσ.
67 – 88.
Ταχιάος, Α. – Α., «Ο αθωνίτης μοναχός Μάξιμος ο Γραικός. Ο τελευταίος των
Βυζαντινών στη Ρωσία» σε Μακεδονική Λαϊκή Βιβλιοθήκη (επιμ.),
Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, τεύχ. 41, Θεσσαλονίκη
2008, σσ. 5 – 47.
Τζιράκης, Ν., Ε., Μέγας Βασίλειος καὶ Ἑλληνισμός κατὰ τὴν πραγματεία τοῦ Μ.
Βασιλείου «Πρὸς τοὺς νέους». Κείμενο – Ἀπόδοση – Σχόλια, εκδόσεις Πατάκη,
Ἀθήνα 2013.
Τριανταφυλλίδης, Μ., Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, διαθέσιμο στο:
http://www.greek-
language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/
Τρίτος, Μ., Ἱστορία καί σύγχρονος βίος τῶν Σλαβικών καί λοιπῶν Ὀρθοδόξων
Ἐκκλησιών, εκδόσεις «Αφοί Κυριακίδη», Θεσσαλονίκη 2015.
Τσιλιγιάννης, Κ., Ἡ μόρφωση τοῦ Ἁγίου Μαξίμου τοῦ Γραικοῦ, Άρτα 1996.
Τσιλιγιάννης, Κ., Ἱερά Ἀκολουθία Ἁγίου Ἐράσμου, Άγιον Όρος 2006.
Τσιλιγιάννης, Κ., Τά ἡρωελεγειακά ἔπη τοῦ Ἁγίου Μαξίμου τοῦ Γραικοῦ, Ἅγιον Ὄρος
1997.
Τσιλιγιάννης, Κ., Τό μεταφραστικόν, διορθωτικόν καί ἑρμηνευτικόν ἔργον τοῦ Ἁγίου
Μαξίμου τοῦ Γραικοῦ, εκδ. Μουσικοφιλολογικού Συλλόγου «Σκουφάς», Άρτα
1989.
Τσιρέβελος, Ν., Τό μήνυμα τῶν Χριστουγέννων στά σύγχρονα Ὁμιλιάρια.
Μεταδιδακτορική ἔρευνα σε Ἱερά Μητρόπολις Ρόδου (ἐπιμ. σύντ.),
Δωδεκάνησος. Ἐπίσημον Δελτίον τῶν ἐν Δωδεκανήσῳ ἐπαρχιῶν τοῦ
Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, τεύχ. Κ΄, εκδ. «Επτάλοφος», Ρόδος 2018, σσ. 275 –
498.
Ξενόγλωσσα
88
Boulenger, F., Saint Basile. Aux jeunes gens sur la manière de tirer profit des Lettres
Helléniques, Paris 1965.
Demetriades, V. – Zachariadou, E. A., “Serbian Ladies and Athonite Monks” in
Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, v. 84, University of
Vienna, Vienna 1994, pp. 35 – 55.
Zajc, N., “St. Maximus the Greek – Between Byzantine Monasticism and Athonite
Ascetism (Mikhail Trivolis, Arta, ca. 1470 – St Maximus of Vatopaidi, St
Maximus the Greek, Sv. Maksim Grek, ПРЕП. МАКСИМ ГРЕК, Moscow,
1556)” in Porphyra. “Byzantium and the Slavs”, v. 27, Venezia 2018, pp. 51 –
90.
Popović, Μ., Mara Branković, Akademska knjiga, Novi Sad 2014.
Popović, Μ., “Hrišćanska sultanija Mara Branković i manastiri Svete Gore u: Deveta
kazivanja o Svetoj Gori”, Društvo prijatelja Svete Gore Atonske, Zadužbina
Svetog manastira Hilandara 2016, str. 141 – 171.
Porphyra. “Byzantium and the Slavs”, v. 27, Venezia 2018.
Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, v. 84, University of Vienna,
Vienna 1994.
89

Αγ. Μάξιμος ο Γραικός

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Αγ. Μάξιμος ο Γραικός

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Ο ΑΓΙΟΣ ΜΑΞΙΜΟΣ Ο ΓΡΑΙΚΟΣ Ο ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΝΟΣ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΥΜΕΩΝ ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ – ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ.

ΑΓΙΟΣ ΜΑΞΙΜΟΣ Ο ΓΡΑΙΚΟΣ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΥΜΕΩΝ ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ – ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ.

Πατήρ Κωνσταντίνος Ναλίας,

 Αι. Αιώνας/ Αιώνες.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ, ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ

1.1.1. Η Άρτα και η Κέρκυρα σε σχέση με την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα

Η ιστορική περίοδος της δραστηριότητας του Αγίου Μαξίμου του Γραικού

1.2.1. Η Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους

1.2.2. Η εθνική και εκκλησιαστική κατάσταση της Ρωσίας

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΜΑΞΙΜΟΥ

2.1. Τα παιδικά χρόνια του Μιχαήλ Τριβώλη

Ο Μάξιμος, κατά κόσμον Μιχαήλ Τριβώλης67, γεννήθηκε στην Άρτα το 1480

2.2. Η διαμονή στην Ιταλία

Παραμένοντας στην κατακτημένη Ελλάδα, ο Μιχαήλ δεν μπορούσε να

Μ. Βελιτζανίδης (ἐπιμ.), όπ. π., σσ. 163 – 198.

Τόσο πολύ επέδρασε ο θάνατος του Σαβοναρόλλα στον Μάξιμο, ώστε το

2.4. Το ταξίδι και η εγκατάσταση στη Ρωσία

Ο Μάξιμος, κατ’ ανάγκην, αναμείχθηκε στην εκκλησιαστική κατάσταση της

Ὁρθοδόξου Πίστεως σε Μ. Βελιτζανίδης (ἐπιμ), όπ. π., σσ. 163 – 198.

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΜΑΞΙΜΟΥ.

3.1. Ταπείνωση και αγάπη στα προσευχητικά έργα του

3.1.2. Προσευχή στην Παναγία

Ιδιαίτερη αγάπη εκδηλώνει προς το πρόσωπο της Θεοτόκου ο Άγιος Μάξιμος ο

3.1.3. Παρακλητικός Κανόνας στον Τίμιο Πρόδρομο

3.1.4. Ἱερά Ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου Ἐράσμου Ἀχρίδος160

3.3. Η προσευχή συνδυαστικά με τα Ἐπιγράμματα

Ο Άγιος Μάξιμος έγραψε έξι επιγράμματα, δηλαδή προς τον Πατριάρχη

3.4. Χριστιανικές αρετές και αξίες σε δύο ηρωελεγειακά έπη

Στο πλούσιο ποιητικό έργο του Αγίου Μαξίμου συμπεριλαμβάνονται δύο

3.4.1. Ἔπη ἡρωελεγειακά προτρεπτικά εἰς μετάνοιαν

Ὁμολογητοῦ, Ἀθήνα 1993, σ. 262.

3.4.2. Λόγος ἐπικριτικός κατά τῆς ἑλληνικῆς πλάνης

3.5. Αποτίμηση του μεταφραστικού και ερμηνευτικού έργου του

Γενικότερα, για το συνολικό ερμηνευτικό και μεταφραστικό έργο του Αγίου

3.5.1. Μεταφραστικά έργα

3.5.2. Ερμηνευτικά συγγράμματα

Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΑΞΙΜΟΥ ΤΟΥ ΓΡΑΙΚΟΥ ΣΗΜΕΡΑ. ΠΙΘΑΝΕΣ

4.1. Πνευματικό υπόβαθρο στο έργο του Αγίου

Αρχικά, για να δοθούν κάποιες κατευθύνσεις ως προς τη σύγχρονη πρόσληψη

4.2. Προσαρμογή στα σύγχρονα εκκλησιαστικά δεδομένα. Το παράδειγμα του

Κατά τον τέως μητροπολίτη Θήρας, Αμοργού και Νήσων Παντελεήμονα, η

4.2.1. Το κήρυγμα με βάση τον λόγο του Αγίου Μαξίμου

Προτού αποσαφηνιστεί ο ειδικός κηρυγματικός τρόπος με τον οποίον μπορεί να

Δ. Κούκουρα, Η ρητορική και η εκκλησιαστική ρητορική. Διαχρονική μελέτη, εκδόσεις Π. Πουρναρά,

Θεσσαλονίκη 2003, σσ. 199, κ. ε.

Το ΜτΘ μπορεί να συνδράμει ιδιαίτερα στην καλύτερη αξιοποίηση της

Η. Ρεράκης, Η ετερότητα του «άλλου» στην ελληνική παιδεία. Ορθόδοξη Χριστιανοπαιδαγωγική

Θεώρηση, εκδ. Δ. Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2016, σ. 343.

Αφού τα συγγράμματα του Μαξίμου του Γραικού μπορεί να διδαχθούν σε

Α) Ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός, κατά κόσμον Μιχαήλ Τριβώλης ή Τριβόλης, έζησε

Ἰωάννης Χρυσόστομος, Σύγκρισις βασιλικῆς δυναστείας καὶ πλούτου καὶ ὑπεροχῆς,

(Πρωτοπρεσβύτερος) Αθανασίου, Δ., «12η Οκτωβρίου – Ανάμνηση της μετακομιδής

You might also like