Σατανάς και Παλαιά Διαθήκη

Η ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΣΑΤΑΝΑ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ
Μαρία Παζάρσκη
ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ: αντίπαλος, άγγελος, σατανάς, κακό, αμαρτία, θάνατος,

κατήγορος
Η Παλαιά Διαθήκη αναφέρει τον Σατανά, αλλά όχι συχνά. Η εικόνα που
μας δίνει για τη μορφή του δεν είναι ενιαία. Όταν κάνει λόγο για σατανά δεν
εννοεί πάντοτε τον συγκεκριμένο άγγελο του Θεού που με τις ενέργειές του
βάζει σε δοκιμασία τον άνθρωπο και τη σχέση του με τον Θεό. Τι σημαίνει
«σατανάς» στην Παλαιά Διαθήκη; Από πότε φαίνεται ότι ο λαός του Θεού
αρχίζει να πιστεύει πως ο Σατανάς είναι ο αντίπαλος του Θεού που ευθύνε-
ται για το κακό μέσα στον κόσμο και σε ποιο βαθμό αποτυπώνεται στα κεί-
μενα του πρώτου μέρους της Αγίας Γραφής η αντίληψη αυτή; Με την παρού-
σα μελέτη1 καταβάλουμε προσπάθεια να προσεγγίσουμε τα θέματα αυτά.
Η εβραϊκή λέξη %#$#"! αποδίδει τον χαρακτηρισμό μιας συγκεκριμένης
λειτουργίας. Επίσης, δηλώνει κάποιον αντίπαλο ή κάποιο είδος αντίπαλης
ενέργειας2. Η εβραϊκή ρίζα %&! της λέξης εκφράζει μια κάποια εναντίωση. Σε
1
Στο μεγαλύτερο μέρος της μελέτης αυτής χρησιμοποιούμε υλικό από ανακοίνωσή μας
με το παρεμφερές θέμα «Ο σατανάς στην Παλαιά Διαθήκη» στο 13ο Διεθνές Επιστημονικό
Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρίας Βιβλικών Θεολόγων στις Σέρρες (7-9 Νοεμβρίου 2014): «ὁ
ποιῶν τούς ἀγγέλους αὐτοῦ πνεύματα» (Εβρ 1,7). Άγγελοι και Πνεύματα στην Αγία Γραφή».
Τα Πρακτικά του εν λόγω Συνεδρίου δεν δημοσιεύθηκαν.
2
Η εβραϊκή λέξη %#$#"!&πριν εισέλθει στην εβραϊκή γραμματεία και στο χριστιανισμό ή-
ταν κενή από δαιμονικές συσχετίσεις. Κατά τον J. Brayshaw, για τους Εβραίους μελετητές
ποτέ δεν προοριζόταν να είναι ένα όνομα για έναν έκπτωτο άγγελο. Βλ. J. BRAYSHAW, Imag-
ine there’s no satan. How Satan got into the New Testament, II: Of Satan Christianity’s other
God, U.S.A 2011, 253.
ΚΟΣΜΟΣ/COSMOS 7 | 2020
208 Μαρία Παζάρσκη
νομικά πλαίσια δηλώνει την κατηγορία ή τη συκοφαντία3. Στα χωρία της

Παλαιάς Διαθήκης η λέξη «%#$#"!», ανάλογα με τα συμφραζόμενα, μπορεί
να λειτουργεί ως ουσιαστικό ή ρήμα. Το ρήμα συνήθως μεταφράζεται «έχω
μνησικακία, εχθρεύομαι, αντιτίθεμαι4.Το ουσιαστικό, μεταφράζεται, συνή-
θως, ως «αντίπαλος» 5 και μπορεί να αναφέρεται είτε σε άνθρωπο6 είτε σε ου-
ράνιο ον7, το οποίο ενεργεί ως σατανάς, δηλαδή, ως αντίπαλος, κατήγορος ή
συκοφάντης8.
Στο Α΄ Σαμ 29,94 οι Φιλισταίοι στέλνουν πριν από τη μάχη κατά του
Σαούλ τον Δαυίδ στο σπίτι του για να μη γίνει «σατανάς», δηλαδή αντίπα-
λος. Το Γ΄ Βασ 11,14.23.25 απαριθμεί τους «σατανάδες», δηλαδή τους αντι-
πάλους που είχε ο Σολομώντας κατά τη διάρκεια της βασιλείας του. Στο Β΄
Σαμ 19,23 ο Δαυίδ μαλώνει τους γιους της Σαρουίας γιατί του έγιναν σατα-
νάς, αυτή τη φορά με την έννοια του πειρασμού9.
Σε τρείς μόνο ενότητες της Παλαιάς Διαθήκης το ουσιαστικό %#$#"!
χρησιμοποιείται για να αναφερθεί, αποκλειστικά, σε ένα ουράνιο ον. Πρόκει-
ται για τα εδάφια Ζαχ 3,1-2, Ιωβ 1,6-12. 2,1-710, Α΄ Χρ 21,1-411. Ωστόσο, σε
3
Δ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Θέματα Παλαιοδιαθηκικής Θεολογίας, Θεσσαλονίκη 2007, 84· R. STOKES,
“Satan Yhwh’s Executioner”, JBL 133/2 (2014) 251-270.
4
Πρβλ. Ψλ 38 (37),21. 109 (108),4.
5
Για την πλειοψηφία των ερευνητών που συμφωνούν ως προς αυτή την εξήγηση, τόσο
του ρήματος όσο και του ουσιαστικού, καθώς και για σχετικές βιβλιογραφικές αναφορές βλ.
STOKES, “Satan Yhwh’s Executioner”, ό.π., 251-252· I. SPANGENBERG, “A brief history of belief
in the Devil (950 BCE – 70 CE)”, Studia Historiae Ecclesiasticae 39 (2013) 213-230.
6
Α΄ Σαμ 29,4. Β΄ Σαμ 19,17-24. Ψλ 109 (108),1-6.
7
Αρ 22,21-35. Ζαχ 3,1-7. Ιωβ 1,6-2,10. Α΄ Χρ 21,1-22,2. Σοφ Σολ 2,24.
8
T. WRAY – G. MOBLEY, The birth of Satan, New York 2005, 51 κ.ε.· BRAYSHAW, Imagine
there’s no satan. How Satan got into the New Testament, ό.π., 253.
9
W. ZIMMERLI, Επίτομη Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης (μτφρ. Β. ΣΤΟΓΙΑΝΝΟΣ), Αθήνα
3
1981, 220-221.
10
Στα εδάφια Ζαχ 3,1-2 και Ιωβ 1,6-12. 2,1-7, στην εβραϊκή Βίβλο αναφέρεται το ουσια-
στικό «σατάν» μαζί με το άρθρο ( &%,#$#+"!*)('&).
11
Στο εδάφιο Α΄ Χρ 21,1-4, στην εβραϊκή Βίβλο αναφέρεται το ουσιαστικό «%-#$#"!»
χωρίς άρθρο. Εκεί λέγεται &%-#$#"!&543210/*+.*'&(1 Chr. 21:1 BHS). Το άναρθρο &%-#$#"! στο
χωρίο αυτό κατανοείται ως όνομα. Βλ. ZIMMERLI, Επίτομη Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης,
ό.π., 220-221.
Η μορφή του Σατανά στην Παλαιά Διαθήκη 209
κανένα δεν χαρακτηρίζεται ο «%#$#"!» αντίπαλος του Γιαχβέ. Αυτός είναι

απλώς ένα μέλος της ουράνιας αυλής του12.
Στο βιβλίο του Ζαχαρία (Ζαχ 3,1-2) το ουσιαστικό υπάρχει με το άρθρο
του, %*#$#)"!(' , και δηλώνει τον σατανά. Στέκεται στα δεξιά από τον άγγε-
λο του Κυρίου και είναι έτοιμος να κατηγορήσει τον αρχιερέα Ιησού που βρί-
σκεται μπροστά στον άγγελο του Κυρίου στο θεϊκό δικαστήριο. Ο σατανάς
στη σκηνή εμφανίζεται σε ρόλο εξεταστή, ανταγωνιστή του ανθρώπου13.
Στη γνωστή ιστορία του Ιώβ γίνεται λόγος όχι για κάποιον σατανά αλλά
για τον σατανά. Η λέξη «%#$#"!» αναφέρεται με οριστικό άρθρο
(%+#$#)"!(')14 και δείχνει να λειτουργεί ως ο τίτλος για ένα συγκεκριμένο με-
λος του ουράνιου δικαστηρίου15. Πολλοί ερευνητές θεώρησαν ότι ο τίτλος
αυτός σημαίνει ad hoc τον «κατήγορο»16.
Στα δύο πρώτα κεφάλαια του βιβλίου17 του Ιώβ ο σατανάς εμφανίζεται
να είναι ένας από τους υιούς του Θεού18, ιδιότητα που υποδηλώνει την πνευ-
ματική του φύση. Μαζί με τα άλλα πνευματικά όντα (υιούς Θεού) ανήκει
στην ουράνια ακολουθία του Γιαχβέ για να εκτελεί το θέλημά του. Παρουσι-
άζεται ως μια υπερφυσική ύπαρξη που βρίσκεται μεταξύ Θεού και ανθρώπου.
Ως «υιός Θεού»19 οντολογικά μετέχει μαζί με άλλους αγγέλους του Γιαχβέ
12
Βλ. I. SPANGENBERG, “A brief history of belief in the Devil (950 BCE – 70 CE)”, Studia
Historiae Ecclesiasticae 39 (2013) 213-230.
13
Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Θέματα Παλαιοδιαθηκικής Θεολογίας, ό.π., σ. 66.
14
Βλ. Ιωβ 1,6 (BHS).
15
R. N. STOKES, “The Devil Made David Do it…. Or Did He? The Nature, Identity, and
Literary Origins of the Satan in 1 Chronicles 21:1”, JBL 128/1 (2009) 94· I. MÜLLNER, Das
hörende Herz, Stuttgart 2006, σ. 55· ZIMMERLI, Επίτομη Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης, ό.π.,
σ. 220.
16
Βλ. P. DAY, “An Adversary in Heaven: śāṭān”, HSM 43 (1988) 25-43· R. STOKES, “Sa-
tan, JHWH’S Executioner”, JBL 133/2 (2014) 251.
17
Πιθανόν πρόκειται για μεταγενέστερες προσθήκες με συγκεκριμένο θεολογικό νόημα.
Βλ. H. PREUß, Einführung in die alttestamentliche Weisheitsliteratur, Stuttgart – Berlin – Köln
– Mainz 1987, 107.
18
Βλ. M. POPE, Job, Introduction, translation and notes, [AB 15], N. York 1973 9-11· W.
SCHLISSKE, Gottessöhne und Gottessohn im Alten Testament, Stuttgart – Berlin – Köln – Mainz
1973, 57-58.
19
Σχετικά με τους «υιούς του θεού» και τον σατανά ως έναν από αυτούς βλ. Δ. ΚΑΪΜΑ-
ΚΗΣ, Τα χειρόγραφα του Κουμράν και η θεολογία τους, Θεσσαλονίκη 2004, 188, 194· Ο ΙΔΙΟΣ,
Ψαλώ τω Θεώ μου. Υπόμνημα σε εκλεκτούς Ψαλμούς, Θεσσαλονίκη 1992, 102.
στην κατηγορία του θείου20. Διάκριση προς στιγμή δεν υπάρχει μεταξύ
τους21. Ωστόσο, η θέση του σατανά σε σχέση με των άλλων φαίνεται εδώ να
είναι πιο προνομιούχα. Ο Θεός του επιτρέπει να διασχίζει τη γη, καθώς η
αποστολή του συνίσταται στο να διαπιστώνει τα παραπτώματα και τις απι-
στίες των ανθρώπων και στη συνέχεια να παρουσιάζεται μπροστά στο Θεό
για να τις αναφέρει. Κατασκοπεύει τους ανθρώπους, τους βλέπει με δυσπι-
στία και με την πρώτη ευκαιρία τους κατηγορεί22. Ο ρόλος αυτός τον καθι-
στά «σατανά» και κατ’ επέκταση κακό και άδικο23, ταυτόχρονα αντίπαλο του
Θεού24. Στέκεται ως κριτής απέναντι στους ανθρώπους25, ενώ ο Θεός πάντο-
τε δείχνει το έλεος και την αγάπη του26, κάτι που ο σατανάς δεν ανέχεται27.
Προσπαθεί να βάλει τον Ιώβ στον πειρασμό να αμφισβητήσει τον Θεό. Στην
περίπτωση αυτή η λέξη «σατανάς έχει την απόχρωση του πειρασμού28 και ο
ρόλος του είναι, τροφοδοτώντας την αμφιβολία, να σπείρει τη δυσπιστία
ανάμεσα στον Θεό και τον ίδιο τον Ιώβ29, να κλονίσει την αφοσίωσή του Ιώβ
στον Θεό, να τον οδηγήσει ως πονηρός στον πειρασμό να μη δείχνει πλέον
εμπιστοσύνη στον Θεό30. Δεν μπορεί ωστόσο να κάνει τίποτα χωρίς τη συ-
20
Ο. KAISER, Der Gott des Alten Testaments, 2, Göttingen 1998, 156· PREUß, Einführung
in die alttestamentliche Weisheitsliteratur, ό.π., 107.
21
Στα κείμενα της απόκρυφης αποκαλυπτικής γραμματείας και στα χειρόγραφα του
Κουμράν, όπου η αγγελολογία και η δαιμονολογία είχαν αποκτήσει ιδιαίτερη θέση γίνεται η
διάκριση αγγέλων και δαιμόνων, οι οποίοι αποκτούν σαφή ρόλο, συγκεκριμένα ονόματα και
περισσότερες υποχρεώσεις. Βλ. Δ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η ιουδαϊκή αποκαλυπτική γραμματεία και η
θεολογία της, Θεσσαλονίκη 2007, 195-200.
22
Ιωβ 1,6 εξ. · 2,1 εξ..
23
Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Τα χειρόγραφα του Κουμράν και η θεολογία τους, ό. π., 194· H. GAY-
LORD, “How Satanael lost his –el”, JJST 33 (1982) 303-309· T. THORNTON, “Satan – God’s
Agent for Punishing”, Exp. Times 83 (1971-1972) 151-152.
24
PREUß, Einführung in die alttestamentliche Weisheitsliteratur, ό.π., 104.
25
ZIMMERLI, Επίτομη Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης, ό.π., 221.
26
Βλ. Α΄ Χρ κεφ. 21.
27
F.-J., STEIERT, Die Weisheit Israels - ein Fremdkörper im Alten Testament?, [FrThS
143], Freiburg – Basel – Wien 1990, 179· PREUß, Einführung in die alttestamentliche Weishei-
tsliteratur, ό. π., 73.
28
STEIERT, Die Weisheit Israels - ein Fremdkörper im Alten Testament?, ό.π., 179· PREUß,
Einführung in die alttestamentliche Weisheitsliteratur, ό. π., 73.
29
Βλ. επίσης και Μτ 4,1-11.
30 30
Για την εισαγωγή της μορφής του σατανά ως πειρασμού βλ. Ζαχ 3,1 εξ. καθώς και Α΄
Χρ 21,1. Βλ. ZIMMERLI, Επίτομη Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης, ό.π., 220-221.
γκατάθεση του Θεού31. Ο Θεός του θέτει σαφή όρια. Στα υπάρχοντα του Ιώβ
και στην υγεία του μπορεί να κάνει ό, τι θέλει, όμως τη ζωή του δεν του επι-
τρέπει να την αγγίξει32. Ο Θεός επιτρέπει στον σατανά να ελέγξει την ευσέ-
βεια του Ιώβ33. Εκείνος συκοφαντεί τον Ιώβ στο Θεό. Τον κατηγορεί ότι εί-
ναι ευσεβής από ιδιοτέλεια. Ο Θεός στοιχηματίζει με τον σατανά πως ο Ιώβ
θα παραμείνει πιστός παρά τις συμφορές και τις δυστυχίες του34. Για ό, τι κά-
νει ο Ιώβ έχουν γνώση Θεός και σατανάς. Εντούτοις, ο Ιώβ δεν έχει ιδέα του
τι συμβαίνει στον ουρανό ούτε και το μαθαίνει ποτέ35. Δεν γνωρίζει κανέναν
σατανά. Γνωρίζει μόνο τον Θεό του και σ’ αυτόν εμπιστεύεται τα πάντα36,
γιατί μόνο αυτόν αναγνωρίζει ως απόλυτο κυρίαρχο και δωρητή του καλού
αλλά και του κακού37. Ο σατανάς στο βιβλίο του Ιώβ αποτελεί θεολογική φι-
γούρα που δρα στο πλαίσιο μιας οροθετημένης από τον Θεό ελευθερίας.
Χρησιμοποιείται για την ανάγκη στον ιουδαϊσμό να τονιστεί η εμπιστοσύνη
απέναντι στον Θεό και η απόλυτη κυριαρχία του μέσα στον κόσμο38. Έτσι δι-
καιολογείται και το γεγονός ότι ο σατανάς αναφέρεται μόνο μία φορά, στην
αρχή του βιβλίου, και πουθενά αλλού στη συνέχεια39. Ωστόσο η μορφή του
δεν αποτελεί προσωποποίηση του κακού. Δεν νοείται ως κάποια προσωπο-
ποιημένη, αντίθετη προς τον Θεό, δύναμη, όπως πολύ αργότερα στο Σοφ
Σολ 2,2440.
Στο Α΄ Χρ 21,1-4, που αποτελεί αναδιήγηση της ιστορίας του Β΄ Σαμ
24,1-9, όπου δεν αναφέρεται ο σατανάς, εκφράζεται από τους ερευνητές η
υπόθεση ότι ο συγγραφέας του Α΄ Χρ 21,1-4 εισήγαγε τη μορφή του σατανά,
επειδή δεν μπορούσε να πιστέψει ότι ο ίδιος ο Γιαχβέ θα παρακινούσε τον
31
Ο. KAISER, Der Gott des Alten Testaments, 2, Göttingen 1998, 156.
32
Ιωβ 2,6.
33
Ιωβ 1,6 εξ.
34
Σ. ΑΓΟΥΡΙΔΗΣ, Ιστορία της θρησκείας του Ισραήλ, Αθήνα 1995, 196.
35
G. VON RAD, Weisheit in Israel, Neukirchen-Vluyn ³1985, 269· A. SCHERER, Relative
Gerechtigkeit und absolute Vollkommenheit bei Hiob, Überlegungen zu Spannungsmomenten
im Hiobbuch, [BN 101], 2000, 81.
36
Ιωβ 42,10-17.
37
I. MÜLLNER, Das hörende Herz, Stuttgart 2006, 55· R. LUX, “Hiob: im Räderwerk der
Bösen”, Biblische Gestalten 25, Leipzig 2011, 15 κ.ε.
38
VON RAD, Weisheit in Israel, ό.π., 245 κ.ε.
39
Βλ. W. MORRISTON, “Gods Answer to Job”, RS 32 (1996) 339-356.
40
MÜLLNER, Das hörende Herz, ό.π., 55· ZIMMERLI, Επίτομη Θεολογία της Παλαιάς Δια-
θήκης, ό.π., 220.
Δαυίδ να «μετρήσει τους άνδρες του Ισραήλ και του Ιούδα»41 και ότι στη
συνέχεια θα τιμωρούσε αυτόν και τους υπηκόους του42. Την εντολή της από-
γραφής σύμφωνα με τη σχετική διήγηση δίνει ο ίδιος ο Γιαχβέ στον Δαυίδ. Ο
Δαυίδ, παρότι δείχνει υπακοή εκτελώντας την εντολή του, στη συνέχεια, τι-
μωρείται από τον Θεό γι’ αυτή την πράξη ως παραβάτης του νόμου του.
Επειδή κάτι τέτοιο προκάλεσε ερωτηματικά στον πιστό Ιουδαίο, η αναδιήγη-
ση της ίδιας ιστορίας δικαιολόγησε το παράδοξο του συμβάντος. Ο συγγρα-
φέας ήθελε οι αναγνώστες του να σκεφτούν την κακία του σατανά ως το
μέσο για την εκτέλεση του θελήματός του. Έτσι, η ενέργεια του πειρασμού
μεταβιβάστηκε στο σατανά. Η μορφή του στο συγκεκριμένο χωρίο, που σε
καμία περίπτωση δεν παρουσιάζεται ίσος του Γιαχβέ, ενδεχομένως, προκύ-
πτει από την ερμηνεία που δίνεται στον σατανά στο Ζαχ 3,1 εξ43. Παρότι,
διαφαίνεται μια εξέλιξη στον χαρακτήρα του, ωστόσο, και εδώ, παρουσιάζε-
ται ως αγγελιοφόρος και υπηρέτης του Θεού. Διαφορετικά, όμως, απ’ ό,τι
στο βιβλίο του Ιώβ, ενεργεί έχοντας σκοπό να βάλει σε πειρασμό και να ενο-
χοποιήσει αυτόν που οδηγεί ο ίδιος στον πειρασμό. Στο Ζαχ 3,1 εξ, καθώς
και στο Ιώβ 1,6 και 12,6, η εικόνα που έχουμε ξεκάθαρα είναι ότι ο Γιαχβέ έ-
χει στο χώρο των αγγέλων που τον υπηρετούν και ένα σατανά, ο οποίος εί-
ναι μέλος της ουράνιας αυλής του σε ρόλο κατήγορου, γενικού εισαγγελέα44.
Σε ό,τι αφορά τις τρεις ενότητες Ζαχ 3,1-2, Ιωβ 1,6-12. 2,1-745, Α΄ Χρ 21,1-4,
όπου το ουσιαστικό σατανάς χρησιμοποιείται, είτε με το άρθρο του είτε
άναρθρο, για να καταδείξει το συγκεκριμένο ουράνιο ον που η ονομασία του
συνάδει με τον εχθρικό τρόπο που λειτουργεί απέναντι στον άνθρωπο, θα
πρέπει να λάβουμε υπόψη πως καμία δεν αποτελεί προϊόν της περιόδου πριν
από τη βαβυλώνια αιχμαλωσία. Και οι τρεις προέρχονται από την εποχή του
Δεύτερου Ναού (539 π.Χ. - 70 μ.Χ.). Το στοιχείο αυτό, εύλογα, οδηγεί στο
41
Β΄ Σαμ 24, 1.
42
G. THEISSEN, “Monotheismus und Taufelsglaube: Entstehung und Psychologie des bi-
blischen Satansmythos“, Demons and the Devil in Ancient and Medieval Christianity, [Vigili-
ae, Supplements 143], Leiden 2011, 377-69.
43
Βλ. σχ. W. Zimmerli, ό.π., σ. 220.
44
Στο Ζαχ 3,1 εξ ο σατανάς είναι μέλος της ουράνιας αυλής του Γιαχβέ και ουράνιος κα-
τήγορος. Βλ. ZIMMERLI, Επίτομη Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης, ό.π., 219, 220-221· PREUß,
Einführung in die alttestamentliche Weisheitsliteratur, ό.π., 104· ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η ιουδαϊκή από-
καλυπτική γραμματεία και η θεολογία της, ό.π., 214.
45
Στα εδάφια Ζαχ 3,1-2 και Ιωβ 1,6-12. 2,1-7, στην εβραϊκή Βίβλο αναφέρεται το ουσια-
στικό «σάταν» μαζί με το άρθρο ( &%,#$#+"!*)('&).
ερώτημα, γιατί προηγουμένως δεν γίνεται καμία τέτοιου είδους αναφορά για
τον σατανά46;
Κατά την περίοδο του Πρώτου Ναού (950 - 586 π.Χ.) η θρησκεία του
Ισραήλ, ο γιαχβισμός, δεν ήταν απόλυτα και τόσο αυστηρά μονοθεϊστικός
όσο κατά την εποχή του Δεύτερου Ναού47. Κάποιοι Ψαλμοί μαρτυρούν κάτι
τέτοιο48. Επίσης, δεν υπάρχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ούτε για τη μορφή των
αγγέλων ούτε για το όνομά τους. Κανένας από τους αγγέλους δεν αναφέρε-
ται ονομαστικά κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Συμβαίνει, μάλιστα, οι
ίδιοι οι άγγελοι να αρνούνται να αποκαλύψουν το όνομά τους στους ανθρώ-
πους με τους οποίους ήρθαν σε επαφή. Κατά την περίοδο αυτή ο χώρος
εμφάνισής τους, όπως παρουσιάζεται από την Παλαιά Διαθήκη, έχει να κά-
νει, είτε με τις θεοφάνειες του Γιαχβέ, είτε με διάφορες υπηρεσίες και εντολές
του, που αυτοί ως αγγελιοφόροι υποχρεώνονται να φέρουν εις πέρας 49.
Κατά τη διάρκεια της περιόδου του Δεύτερου Ναού, πιο συγκεκριμένα,
κατά την ελληνιστική περίοδο, αυτό αλλάζει στον ιουδαϊσμό50. Ήδη, υπό την
επιρροή των προφητών της αιχμαλωσίας και, κυρίως μετά την εξορία, στην
εβραϊκή συνείδηση είχε εδραιωθεί η ιδέα ενός και μόνο Θεού που είναι υπεύ-
θυνος για τη δημιουργία του κόσμου και της ανθρωπότητας. Ιδιαίτερα ο
Δευτεροησαΐας, που έζησε στη Βαβυλώνα ανάμεσα στους εξόριστους Ιουδαί-
ους τονίζει στο μήνυμά του ότι ο Γιαχβέ είναι ο μοναδικός Θεός, ο Δημιουρ-
γός και υπεύθυνος για οτιδήποτε συμβαίνει στον κόσμο, είτε καλό είτε κα-
κό51 . Όλοι οι άλλοι θεοί δεν αποτελούν οντότητες. Δημιουργήθηκαν από αν-
θρώπους. Κατά συνέπεια, δεν είναι σε θέση να ελέγξουν τα ιστορικά γεγονό-
τα52. Η ιδέα μιας αντίπαλης δύναμης απέναντι στον Γιαχβέ δεν θα έπαιζε,
46
Βλ. I. SPANGENBERG, A brief history of belief in the Devil, ό.π., 213-230.
47
Τοποθεσίες και προσωπικά ονόματα μαρτυρούν μια πολυθεϊστική λατρεία στην περιο-
χή της Παλαιστίνης. Βλ. H. NIEHR, “The rise of YHWH in Judahite and Israelite religion: Me-
thodological and religio-historical aspects”, D. EDELMAN, The triumph of Elohim, [Contributi-
ons to Biblical Exegesis & Theology 13], Haag 1995, 71-72· Μ. SMITH, The Memoirs of God:
History, memory and the experience of the divine in ancient Israel, Minneapolis 2004, 101–110·
R. HESS, Israelite religions: an archaeological and biblical survey, Michigan 2007, 242–245.
48
Ψλ 82 (81),1–2 . 89 (88), 6-8.
49
Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Θέματα Παλαιοδιαθηκικής Θεολογίας, ό.π., 80, 83.
50
Βλ. J. COLLINS, “Gabriel”, Dictionary of Deities and Demons in the Bible, Leiden 1999,
339.
51
Hσ 45, 1-8.
52
Ησ 1, 8-12. 44, 1-7.
προφανώς, κανέναν ρόλο κατά την περίοδο του Πρώτου Ναού και κατά την
εξορία. Ωστόσο, μετά την εξορία, οι καιροί επέφεραν μεγάλες αλλαγές. Σε
μια αυστηρά μονοθεϊστική θρησκεία, πλέον, μόνο ένας Θεός υπήρχε για να
θεωρηθεί υπαίτιος στην προσπάθεια να εξηγηθούν οι διάφορες καταστροφές,
όπως ξηρασίες, ασθένειες και άλλες αιτίες πόνου και δυστυχίας53. Αυτό, προ-
φανώς, δημιουργούσε μια σύγχυση στο μυαλό των πιστών σχετικά με το αν ο
Θεός είναι καλόβουλος ή επιθυμεί να προκαλεί κακό. Εφόσον μόνο ένας Θε-
ός υπάρχει, αυτός είναι υπεύθυνος για όλα όσα συμβαίνουν και άρα αυτός
κρύβεται πίσω από το κακό. Για τους ευσεβείς υπήρχε δυσκολία να αποδε-
χτούν αυτή την πεποίθηση. Το ερώτημα, πώς από τη μια είναι καλοπροαίρε-
τος ο Θεός και από την άλλη υπεύθυνος για το κακό, απασχολούσε όλο και
περισσότερο. Έτσι, στη συνέχεια, στο πλαίσιο του προβληματισμού γύρω
από το θέμα της θεοδικίας τονίστηκε ότι ο Θεός ενεργεί με καλοσύνη και έ-
λεος. Ο ίδιος δεν ευθύνεται για το κακό παρά μόνο ο σατανάς. Στο Β΄ Σαμ
κεφ. 24 που αφηγείται τα ίδια γεγονότα με το Α΄ Χρ κεφ. 21, ο συγγραφέας
εισάγει την φιγούρα του σατανά54 καθώς δεν μπόρεσε να πιστέψει ότι ο Γιαχ-
βέ θα ωθούσε τον Δαυίδ να προχωρήσει σε απογραφή και στη συνέχεια να
τιμωρήσει αυτόν και τους υπηκόους του. Και πάλι στο πλαίσιο του προβλη-
ματισμού γύρω από το θέμα της θεοδικίας αναπτύχθηκε η πεποίθηση ότι δυ-
νάμεις αυτού του κόσμου που εναντιώθηκαν στον Θεό τον εμποδίζουν να
εκτελέσει τα δικά του καλά σχέδια για τον κόσμο και την ανθρωπότητα. Το
Βιβλίο του Ιώβ αντανακλά κάτι από αυτή την εξέλιξη. Αν και ο συγγραφέας
δεν εισήγαγε μία κακιά δύναμη που εναντιώνεται στον Θεό, ωστόσο, παρου-
σιάζει έναν από τους αγγέλους του να παίζει ένα τέτοιο ρόλο. Κατά μία έν-
νοια, ο συγγραφέας του βιβλίου ήθελε να υποστηρίξει ότι δεν προερχόταν
από τον Γιαχβέ το κακό, οι καταστροφές και οι κακουχίες που βιώνουν οι
άνθρωποι, αλλά ότι στο παρασκήνιο μπορεί να υπάρχουν ουράνια όντα, τα
οποία είναι υπεύθυνα. Σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό, ο Γιαχβέ παύει και δεν
53
Κατά την περίοδο κυριαρχίας των Πτολεμαίων και των Σελευκιδών οι Εβραίοι αντι-
λαμβάνονταν πως δεν υπάρχει ελπίδα για απόκτηση πολιτικής ελευθερίας. Μόνο ο ερχομός
της βασιλείας του Θεού θα σήμανε τη λύτρωση για τους δίκαιους και ευσεβείς προς τον Κύ-
ριο. Στο βιβλίο του Δανιήλ αποτυπώνεται Η προσδοκία αυτή αποτυπώνεται στο βιβλίο του
Δανιήλ. Βλ. I. SPANGENBERG, A brief history of belief in the Devil (950 BCE – 70 CE), Studia Hi-
storiae Ecclesiasticae 39 (2013) 213-230· ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η ανάσταση των νεκρών στην Παλαιά
Διαθήκη, ό.π., 63, 99, 101-103, 110 κ.ε., 211.
54
Α΄ Χρ 24,16.
πρέπει να θεωρείται, σε καμία περίπτωση, υπεύθυνος για το κακό. Ο σατανάς

είναι αυτός που στέκεται πίσω από τα κακά συμβάντα55. Στο βιβλίο του Ιώβ
λειτουργεί ως ενδιάμεσος μεταξύ Θεού και ανθρώπου. Δεν ενεργεί με απόλυ-
τη ελευθερία. Εξακολουθεί να είναι υπηρέτης του Θεού. Οι άνθρωποι πρέπει
να εμπιστεύονται τον Θεό, που, παρότι υπάρχει η αίσθηση ότι στέκεται μα-
κριά τους, εξακολουθεί να αποτελεί τον απόλυτο κυρίαρχο μέσα στον κό-
σμο. Προφανώς, το βιβλίο υπεραμύνεται αυτής της άποψης απέναντι στην
αντίληψη ότι όλα τα καλά προέρχονται από τον Γιαχβέ ενώ η ατυχία από
τον σατανά. Η εικόνα ενός, πιο πολύ, ακατανόητου και απόμακρου Θεού56,
σταθηκε, ενδεχομένως, μια από τις αιτίες, όπως υποστηρίχθηκε στο χώρο της
έρευνας, που στον ιουδαϊσμό της ελληνιστικής εποχής, στο πλαίσιο της ανά-
πτυξης της αγγελολογίας και δαιμονολογίας τοποθετήθηκαν ενδιάμεσες
υπάρξεις μεταξύ Θεού και ανθρώπων, οι οποίες δεν ήταν μόνο άγγελοι57.
Στην Παλαιά Διαθήκη δεν έχουμε τον σατανά έτσι όπως έγινε «δημοφι-
λής» κατά το επόμενο διάστημα58. Αποτελεί ένα από τα πνευματικά, ουράνια
όντα, τους αγγέλους που περιβάλλουν τον Θεό στην ουράνια κατοικία του59.
Στο πρώτο μέρος της Αγίας Γραφής δεν είναι λεπτομερής η αναφορά σε
αυτά τα όντα ούτε σαφής η ηθική διάκριση μεταξύ τους60. Επίσης, οι άγγελοι
δεν βρίσκονται ανάμεσα σε δαίμονες. Είναι υπηρέτες και όχι συνεργάτες του
55
SPANGENBERG, “A brief history of belief in the Devil”, ό.π., 213-230.
56
Την ίδια εικόνα για τον Θεό συναντάμε και στον Εκκλησιαστή. Βλ. Μ. ΠΑΖΑΡΣΚΗ, Η
ελληνιστική επιρροή στη σκέψη του Εκκλησιαστή, Θεσσαλονίκη 2006, 97 κ.ε.
57
Βλ. σχ. VON RAD, Weisheit in Israel, ό.π., 245 κ.ε· Βλ. PREUß, Einführung in die alttesta-
mentliche Weisheitsliteratur, ό.π., 106· Βλ. σχ. Μ. ΠΑΖΑΡΣΚΗ, «Το κακό στη Σοφιολογική
Γραμματεία της Παλαιάς Διαθήκης», Synthesis 8/2 (2019) 126-129.
58
Μετά την πτώση του ο διάβολος είναι ο πατέρας της ψευτιάς, αυτός που αντιστρατεύ-
εται τη ζωή και επιδιώκει την καταστροφή της. Επιπλέον, είναι αυτός που έχει το «κράτος του
θανάτου» και «ο εξ αρχής ανθρωποκτόνος» (Ιω 8,44. Εβρ 2,14). Βλ. Ν. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Το πρό-
βλημα του κακού, Θεσσαλονίκη 1986· Ι. ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ, «Εσχατολογία και Ύπαρξη. Μια οντολο-
γική προσέγγιση στο πρόβλημα των εσχάτων», Σύναξη 12 (2012) 51· Ι. ΒΕΛΙΤΣΙΑΝΟΣ, «Το
πρόβλημα του κακού κατά τον π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ», Κοινωνία, 62/1 (2021) 22.
59
Για το ουράνιο συμβούλιο του Γιαχβέ βλ. σχ. F. CROSS, “The Council of Yahweh in
Second Isaiah”, JNES 12 (1953) 274-277· C SEITZ, “The divine council: temporal transition and
new prophecy in the book of Isaiah”, JBL 109/2 (229-247)· ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Θέματα Παλαιοδιαθη-
κικής Θεολογίας, ό.π., 83.
60
H. KUHN, “The Angelology of the Non-Canonical Jewish Apocalypses”, JBL 67 (1948)
217-218.
Θεού61. Αποστολή τους είναι να μεταφέρουν το μήνυμά του62. Εκτελούν το

θέλημά του Κυρίου τους, όποιο κι αν είναι αυτό, είτε πρόκειται να φέρει ευ-
λογία είτε τιμωρία ή καταστροφή63.
Σε κάποια κείμενα συναντάμε τους αγγέλους ως «υιούς του Θεού», όπως
στο βιβλίο του Ιώβ, συγκεκριμένα στο Ιωβ 1,6 και 38,7. Στο εβραϊκό πρωτό-
τυπο, στο Ιώβ 1,6, συναντάμε τον όρο «υιοί του Θεού» ,9287'6543#',210/.)-,
και στο Ιωβ 38,7 το «όλοι οι υιοί Θεού» ,92:7'6543 =0/.)-<5#);,. Στο κείμενο
της μετάφρασης των Ο΄, στα αντίστοιχα χωρία, υπάρχουν οι όροι «οἱ ἄγγε-
λοι τοῦ θεοῦ» (Ιωβ 1,6) και «πάντες ἄγγελοί μου» (Ιώβ 38,7). Το ίδιο συμβαί-
νει και στον Ψλ 89 (88),7, όπου στην έκφραση ,927503,2=0/.-7)- του εβραϊ-
κού πρωτοτύπου έχουμε στο κείμενο της μετάφρασης των Ο΄, το «ἐν υἱοῖς
θεοῦ». Και στις δύο περιπτώσεις με τον όρο «υιοί Θεού» δηλώνονται οι άγγε-
λοι του Θεού. Το περιεχόμενο των κειμένων μαρτυρεί ότι προέρχονται από
μια εποχή μετά τη βαβυλώνια αιχμαλωσία, κατά την οποία είναι αναπτυγμέ-
νη η αγγελολογία. Σε Ψαλμούς μιας αρχαιότερης εποχής, όπως και στο Γεν
6,2-4 ο όρος «υιοί του Θεού» που συναντάται, τόσο στο εβραϊκό πρωτότυπο
όσο και στο κείμενο της μετάφρασης των Ο΄, δεν δηλώνει τους αγγέλους. Η
ερμηνεία του όρου στα κείμενα αυτά θα πρέπει να αναζητηθεί στο χαναανι-
τικό περιβάλλον του Ισραήλ. Ο όρος «γιοι των Θεών» στο Γεν 6,1-4 αναφέ-
ρεται σε θεότητες του χαναανιτικού πανθέου και στον Ψλ 89 (88),7 οι «υιοί
Θεού» είναι άλλες θεότητες του ιεβουσιτικού πανθέου της προδαβιδικής Ιε-
ρουσαλήμ, που απάρτιζαν την αυλή του Ελ 64.
Επειδή στην Παλαιά Διαθήκη ο Θεός είναι ο Δημιουργός και του καλού
και του κακού65 δεν γίνεται ηθική διάκριση ανάμεσα σε καλές και κακές δυ-
νάμεις, σε δαιμονικές που μάχονται τις αγγελικές. Αυτές είναι εικόνες που
συναντάμε κατά τον όψιμο Ιουδαϊσμό στα βιβλία της αποκαλυπτικής γραμ-
ματείας66 και στα χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας67. Εκεί, ενδεχομένως,
61
ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Θέματα Παλαιοδιαθηκικής Θεολογίας, ό.π., 80.
62
Ιωβ 1,6-12. 2,1-6. Ζαχ 3,1-5. Ησ 6,3-4.11. Ζαχ 1, 7-17.
63
D. RUSSEL, The Method and Message of Jewish Apocalyptic: 200 BC – AD 100, London
1964, 235- 236.
64
Βλ. Μ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, Μικρές Ερμηνευτικές Μελέτες σε αφηγηματικά κείμενα της
Παλαιάς Διαθήκης, Θεσσαλονίκη 2016, 124-134.
65
66
Βλ. Δ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η Ιουδαϊκή Αποκαλυπτική Γραμματεία και η Θεολογία της, Θεσσα-
λονίκη 2007, 197-199, 214, 215, 223 κ.ε.· Ο ΙΔΙΟΣ, Τα χειρόγραφα του Κουμράν και η Θεολογία
τους, Θεσσαλονίκη 2004, 199.
υπό την επίδραση του περσικού διαρχικού συστήματος του Ζωροαστρι-

σμού68 η ιουδαϊκή Αποκαλυπτική προχώρησε σε αυτή τη δυαλιστική διάκρι-
ση και διαμόρφωσε την αντίληψη ότι τα κακά πνεύματα ανήκουν σε μια ομά-
δα μοχθηρών όντων. Ωστόσο, έκανε τη διάκριση αυτή με προσοχή, ώστε να
μην προσβάλει τον μονοθεϊσμό. Τόσο οι άγγελοι όσο και οι δαίμονες εξακο-
λουθούν στις εικόνες αυτές να παραμένουν δημιουργήματα του ενός Θεού
που βρίσκονται υπό την κυριαρχία του69.
Η Παλαιά Διαθήκη αρχίζει να αναφέρεται στη μορφή του σατανά σε μια
εποχή μετά τη βαβυλώνια αιχμαλωσία. Τότε αρχίζει να διακρίνει τον σατανά
από τους υπόλοιπους αγγέλους, να τον συνδέει με το κακό70 και στη συνέ-
χεια να τον παρουσιάζει ως αντίπαλη προς τον Θεό δύναμη που, επιπλέον,
ευθύνεται για την αμαρτία αλλά και για τον θάνατο του ανθρώπου. Για με-
γάλο χρονικό διάστημα, από την περίοδο της βαβυλώνιας αιχμαλωσίας κι έ-
πειτα, ο λαός του Θεού ζώντας κάτω από ξένους κυρίαρχους, βιώνει την
καταπίεση, τον πόνο, την αδικία71 και όχι την εύνοια του Θεού της Διαθήκης
και των προπατόρων του, που στο παρελθόν επενέβαινε στην ιστορία του με
τις σωτηριώδεις ενέργειές του. Οι δυσκολίες κατά τη μακρά αυτή χρονική
περίοδο οδηγούν στην αναζήτηση της αιτίας του πόνου και του κακού72 στον
προβληματισμό γύρω από την αδικία που συντελείται στην παρούσα ζωή, να
υποφέρει, δηλαδή, ο δίκαιος, που τηρεί τις εντολές του Κυρίου, και, παραδό-
ξως, ο ασεβής να απολαμβάνει μια καλή ζωή. Από κάποιους ιουδαϊκούς σοφι-
67
Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Τα χειρόγραφα του Κουμράν και η Θεολογία τους, ό.π., 199 κ.ε.
68
Ο Ισραήλ, ήδη κατά τη βαβυλώνια αιχμαλωσία είχε την ευκαιρία να γνωρίσει περιοχές
και χώρους που δεν είχε τη δυνατότητα να τους πλησιάσει όσο καιρό ζούσε κλεισμένος στα
γνωστά περιορισμένα σύνορα του κράτους του. Μια από τις περιοχές αυτές είναι κατά πάσα
πιθανότητα και μια επαφή με εσχατολογικές θεωρήσεις από το χώρο του Ιράν. Επιπλέον,
κατά τους αιώνες μετά την κατάκτηση του Μεγάλου Αλεξάνδρου οι Αποκαλυπτικοί συγγρα-
φείς επηρεάστηκαν από το ελληνιστικό περιβάλλον και υιοθέτησαν στοιχεία από τις μυθολο-
γίες της Περσίας και της Βαβυλώνας. Για τη θέση αυτή, για τον ζωροαστρισμό και σχετική βι-
βλιογραφία βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η ανάσταση των νεκρών στην Παλαιά Διαθήκη, ό.π., 75-77· ΚΑΪ-
ΜΑΚΗΣ, Η Ιουδαϊκή Αποκαλυπτική Γραμματεία και η Θεολογία της, ό.π., 199.
69
Βλ. Βλ. σχ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Τα χειρόγραφα του Κουμράν και η Θεολογία τους, ό.π., 200-
201, 215.
70
Βλ. σχ. Δ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ - Κ. ΤΟΠΑΡΛΑΚΗΣ, Το πρόβλημα του κακού στην Παλαιά Διαθήκη
και στην Ιουδαϊκή Αποκαλυπτική Γραμματεία, Θεσσαλονίκη 2022, 65 κ.ε.
71
Ησ 57,1-11. 59,1-8.
72
Σχετικά με τη συγκεκριμένη θεώρηση από κάποιους ερευνητές γύρω από το θέμα αυτό
βλ. Ν. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ο Σατανάς, Θεσσαλονίκη 1999, 92-93.
ολογικούς κύκλους το θέμα της ανταμοιβής του δίκαιου και ευσεβή τέθηκε
ξεκάθαρα στο διάστημα αυτό και αντιμετωπίστηκε με σκεπτικισμό η ισχύς
της παραδοσιακής ιουδαϊκής διδασκαλίας της ανταπόδοσης73, σύμφωνα με
την οποία, όποιος ακολουθεί στη ζωή του τις εντολές του Κυρίου επιβραβεύ-
εται από τον Κύριο με την ευλογία του ενώ τον ασεβή τον περιμένει τιμω-
ρία74. Επιπρόσθετα, μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα ο Ισραήλ άρχισε να βιώνει
έντονα την ανάγκη του ερχομού της βασιλείας που θα σημάνει την έλευση
της σωτηρίας για τους πιστούς στον Κύριο και στο νόμο του. Ήδη ο Δευτε-
ροησαΐας, είχε υπογραμμίσει ότι ο Κύριος μέσω του δούλου του θα κάνει
γνωστό το θέλημά του να χαρίσει και πάλι ευλογία στο λαό του. Η ευλογία
που υποσχόταν θα σήμανε την ανάσταση του νεκρού Ισραήλ75.
Από το προφητικό μήνυμα του Τριτοησαΐα δίνονται στη συνέχεια υπο-
σχέσεις για καινούριο ουρανό και για καινούρια γη76.
Η λεγόμενη αποκάλυψη του Ησαΐα (Ησ κεφ. 24-27) δίνει, επίσης, το αι-
σιόδοξο μήνυμα της επέμβασης και νίκης του Γιαχβέ και της οριστικής κα-
τάργησης του πόνου και του θανάτου. Κάνει λόγο για το θέμα αυτό χρησι-
μοποιώντας εικόνες που παρουσιάζονται ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της
αποκαλυπτικής γραμματείας. Ο Γιαχβέ, που δεν έχει να πολεμήσει μόνο
εναντίον των βασιλέων της γης αλλά και εναντίον της στρατιάς των ουρα-
νών77 θα επέμβει στην ιστορία και θα τους οδηγήσει όλους στα βάθη της γης.
Στα εσχατολογικά αυτά γεγονότα θα συμμετάσχουν ο ήλιος και η σελήνη.
73
Λευ 26, 3-39. Για την αμοιβαιότητα στις σχέσεις Θεού-ανθρώπων βλ. Μ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙ-
ΝΟΥ, Μικρές Ερμηνευτικές Μελέτες σε αφηγηματικά κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, Θεσσαλο-
νίκη 2016, 160-166.
74
Το βιβλίο του Ιώβ διατύπωσε αυτό το ερώτημα και έθεσε σε συζήτηση το θέμα της δι-
καιοσύνης του Θεού. Το ίδιο ερώτημα διατύπωσε και ο Εκκλησιαστής. Στα μέσα της ελληνι-
στικής εποχής η τάση αυτή κορυφώθηκε και σήμανε την κρίση της παραδοσιακής ιουδαϊκής
σοφίας. Βλ. σχ. J. FICHTNER – G. WEISHEIT, Hiob in der Verkündigung unserer Zeit, Stuttgart
1965, 59, 60-61, 64· Βλ. I. MÜLLNER, Das hörende Herz, Stuttgart 2006, 52-53, 55 κ.ε· Μ. ΠΑ-
ΖΑΡΣΚΗ, Η ελληνιστική επιρροή στη σκέψη του Εκκλησιαστή, Θεσσαλονίκη 2006, 103-104,
111,113· H. PREUß, Einführung in die alttestamentliche Weisheitsliteratur, Stuttgart – Berlin –
Köln – Mainz 1987, σ. 83· W. ZIMMERLI, “Die Weisheit Israels, Zu einem Buch von Gerhard
von Rad”, EvTh 31 (1971) 680-695· W. REISS, “„Gott nicht Kennen“ im Alten Testament”,
ZAW 58 (1940-1941) 93-98· T. ZIMMER, Zwischen Tod und Lebensglück, [BZAW 286], Berlin –
N. York 1999, 164 κ.ε· G. VON RAD, Weisheit in Israel, Neukirchen-Vluyn ³1985, 278 κ.ε.
75
Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η ανάσταση των νεκρών στην Παλαιά Διαθήκη, ό.π., 79-81.
76
Ησ 65,17-25.
77
Ησ 24,21.
Ένα στοιχείο της συγκεκριμένης ενότητας, δείχνει ότι έχουμε να κάνουμε με

εποχή μεταιχμαλωσιακή. Γίνεται αναφορά στη δόξα και το μεγαλείο του
Γιαχβέ μετά τη νίκη του, που δεν απολαμβάνει ο βασιλιάς αλλά οι γέροντες.
Βασιλιάς δεν υπάρχει πια από την εποχή της αιχμαλωσίας κι έπειτα. Από την
περίοδο της περσικής κυριαρχίας τον Ισραήλ διευθύνουν οι γέροντες78. Ο
Γιαχβέ, με την επέμβασή του στην ιστορία θα εκμηδενίσει και τον τελευταίο
εχθρό της ανθρωπότητας, τον θάνατο79. Ο θάνατος αποτελεί την κατεξοχήν
αιτία θλίψης και δακρύων για τον άνθρωπο80. Δεν γίνεται λόγος για ανάστα-
ση των πιστών του αλλά για μια νέα κατάσταση τελείως καινούρια, όπου
πλέον δεν θα υπάρχει θάνατος. Ο Θεός του Ισραήλ θα γίνει κύριος στον ου-
ρανό, στη γη, αλλά και στη Σεώλ81.
Στον Ψαλμό 49 (48)82 αποτυπώνεται, επίσης, η αλλαγή στη σκέψη του
Ισραήλ. Πρόκειται για διδακτικό Ψαλμό. Αυτό το λογοτεχνικό είδος έχει άμ-
εση σχέση με τη σοφιολογική γραμματεία. Για τον λόγο αυτό είναι δυνατόν
να τοποθετηθεί η συγγραφή του ψαλμού στην περίοδο μετά τη βαβυλώνια
αιχμαλωσία, κατά την οποία αναπτύσσεται αυτό το γραμματειακό είδος83.
Ενώ κατά την εποχή πριν από την εξορία στη Βαβυλώνα, σύμφωνα με την
ιουδαϊκή πίστη, ο θάνατος εξίσωνε τα πάντα στη Σεώλ, στον συγκεκριμένο
Ψαλμό εκφράζεται με βεβαιότητα η νίκη κατά του θανάτου. Ο πιστός στον
Γιαχβέ θα διακριθεί από τον ασεβή μετά τον θάνατο και θα ανταμειφθεί. Η
ανταμοιβή δεν θα αφορά όμως σε ολόκληρο τον λαό αλλά σε άτομα84.
Ως θέμα ανταμοιβής ήλθε στον ιουδαϊσμό από εσχατολογικούς-αποκα-
λυπτικούς κύκλους το θέμα της ανάστασης, προκειμένου να αναγνωριστεί η
παντοδυναμία και η μοναδικότητα του Γιαχβέ σε μια περίοδο όπου η πίστη
78
Για τη συζήτηση των ερευνητών πάνω στο θέμα αυτό και σχετική βιβλιογραφία βλ.
ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η ανάσταση των νεκρών στην Παλαιά Διαθήκη, ό.π., 82-103.
79
Ησ 25,8.
80
Α΄ Κορ 15, 26-28. Απ 21,4.
81
Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η ανάσταση των νεκρών στην Παλαιά Διαθήκη, ό.π., 92-93.
82
Ψλ 49 (48),16.
83
Βλ. Δ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Ψαλώ τω Θεώ μου. Υπόμνημα σε εκλεκτούς Ψαλμούς, Θεσσαλονίκη
3
1993, 35.
84
Με αφορμή το θέμα που θίγεται στον συγκεκριμένο Ψαλμό, ότι ο πιστός βλέπει να ευ-
τυχούν οι ασεβείς ενώ οι ευσεβείς τις πιο πολλές φορές να δυστυχούν, χωρίς να γίνεται ξεκά-
θαρη αναφορά στην ανάσταση των νεκρών, γίνεται φανερό ότι κατά την εποχή του ψαλμω-
δού απασχολεί το ζήτημα της νίκης κατά του θανάτου. Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η ανάσταση των νε-
κρών στην Παλαιά Διαθήκη, ό.π., 109-112, 205-211.
ότι είναι ο δημιουργός και του καλού και του κακού φαίνεται πως δεν ήταν
τόσο ισχυρή85. Συγκεκριμένα, με την ανάπτυξη της πίστης στην ανάσταση
των νεκρών κορυφώθηκε η ελπίδα για δίκαιη ανταμοιβή τόσο του ευσεβούς
έθνους όσο και του ευσεβούς ατόμου. Μόνο οι ιδιαίτερα ευσεβείς πρόκειται
να αναστηθούν, για να συμμετάσχουν στη μεσσιανική επίγεια βασιλεία. Για
την αντίληψη αυτή το Δαν 12,2-3 όπως και το Β΄ Μακ κεφ. 7 είναι τα πλέον
αντιπροσωπευτικά κείμενα86.
Η πίστη στη ζωή μετά τον θάνατο συνέβαλε ώστε να αναπτυχθεί στον
ιουδαϊσμό η δαιμονολογία, ένα στοιχείο που κατέλαβε σημαντική θέση στη
θεολογία του και που δεν υπήρχε πριν87. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο η μορφή
του σατανά υπηρέτησε, θα έλεγε κανείς, την ανάγκη να τεθεί απέναντι στον
Θεό μια αντίπαλη δύναμη που υπηρετεί το κακό και μάχεται το καλό. Ο σα-
τανάς πήρε τη θέση του αντίθεου, απέκτησε τα χαρακτηριστικά μιας υπαρξι-
ακής οντότητας με συγκεκριμένο ρόλο μέσα στον κόσμο. Σε αυτόν αποδό-
θηκε το κακό και ο θάνατος ενώ δημιουργήθηκε η ελπίδα ότι αναμένεται να
νικηθεί από τον Θεό, αλλά, στο μέλλον88. Οι σοφιολογικοί και αποκαλυπτι-
κοί κύκλοι της εποχής συνέβαλαν πολύ σημαντικά στη διαμόρφωση της ει-
κόνας αυτής για τον σατανά καθώς και της συγκεκριμένης προσδοκίας. Στη
διάρκεια αυτής της εξέλιξης, στην ισραηλιτική σκέψη άλλαξε η αντίληψη για
το κακό. Αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο στην νέα οπτική γύρω από τη δικαιο-
σύνη του Θεού απέναντι στον ευσεβή και στον ασεβή. Το κακό, που μέχρι
τότε αποτελούσε μία εκ των δύο πλευρών μιας ενότητας με μοναδική αιτία
τον Θεό89, συνδέθηκε με τον σατανά90. Ο σατανάς έγινε ο κατήγορος των
ανθρώπων και εξελίχθηκε σε κακή δύναμη, που ο ρόλος της δεν είναι άλλος
από το να συκοφαντεί τον άνθρωπο στον Θεό και να τον βάζει σε πειρασμό
να αμαρτήσει, ώστε να απομακρυνθεί από τον Θεό91.
85
Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η ανάσταση των νεκρών στην Παλαιά Διαθήκη, ό.π., 63, 99, 101-103,
110 κ.ε., 211.
86
Βλ. σχ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η Ιουδαϊκή Αποκαλυπτική Γραμματεία και η Θεολογία της, ό.π.,
283-285.
87
88
Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η Ιουδαϊκή Αποκαλυπτική Γραμματεία και η Θεολογία της, ό.π., 283-
285.
89
Βλ. W. SCHMIDT, Einführung in das Alte Testament, Berlin – N. York 31989, 364-366.
90
Βλ. σχ. ΠΑΖΑΡΣΚΗ, «Το κακό στη Σοφιολογική Γραμματεία της Παλαιάς Διαθήκης»,
ό.π., 111-112.
91
Βλ. Ιωβ 1,6 εξ . 2,1 εξ.
Πριν την αιχμαλωσία, κακό αποτελούσε αυτό που οι εχθρικές προς τον
Γιαχβέ δυνάμεις του χάους μπορούσαν να προκαλέσουν, δηλαδή φυσικές κα-
ταστροφές, όπως σεισμούς, λοιμούς και καταποντισμούς. Αργότερα, ως εχ-
θροί του Θεού αναφέρονταν μεμονωμένοι άνθρωποι, συγκεκριμένα, όσοι δεν
τηρούσαν τις εντολές του ή διάφορα έθνη που μάχονταν τον λαό του92. Ο
Γιαχβέ αναφέρεται σε σχετικά χωρία ότι νίκησε τις δυνάμεις του πρωταρχι-
κού χάους και τις περιόρισε κατά τη δημιουργία σε συγκεκριμένο τόπο μέσα
στο σύμπαν, απ’ όπου εκδηλώνουν την εχθρότητά τους93. Όμως, ποτέ ως
τότε οι Εβραίοι δεν είχαν θεωρήσει τις δυνάμεις του χάους ως θεότητες του
κακού, τέρατα ή δαίμονες που υπηρετούν τη δύναμη του κακού, συνδέονται
με τους σατανάδες και παρασύρουν τον άνθρωπο στην αμαρτία94. Αυτό το
στοιχείο το συναντάμε μόνο μεταιχμαλωσιακά. Επιπλέον, πριν από τη βαβυ-
λώνια αιχμαλωσία δεν υπήρχε ηθική διάκριση των δυνάμεων σε καλές και
κακές95. Γινόταν απλώς λόγος για εχθρικές προς το Θεό δυνάμεις. Ακόμη και
οι δαίμονες που αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη δεν παίζουν σ’ αυτή την
περίοδο κάποιο ουσιαστικό ρόλο στην πίστη ενός Εβραίου, ούτε κινδυνεύει η
ζωή του και η ατομική σωτηρία του από αυτούς. Πρόκειται, ως επί το πλεί-
στον, για αντίστοιχα θεοτήτων του περιβάλλοντα χώρου του Ισραήλ, μερι-
κές φορές για αρχαίες χαναανιτικές θεότητες ή και αναμνήσεις από την περί-
οδο της ερήμου, όπου ο γιαχβισμός δεν είχε πάρει ακόμη τη δογματική δια-
τύπωσή του και δεχόταν με ευκολία τη γειτνίαση των θρησκευτικών δοξασι-
ών που χαρακτηρίζονται με τον πολύ αόριστο όρο της λαϊκής θρησκείας. Σε
άλλες εποχές συγκρητισμού προσφέρονταν θυσίες σε μερικούς από αυτούς
τους δαίμονες96. Ενώ στο Λευ 17,7 διαβάζουμε ότι ο Θεός απαγορεύει ρητά
τη θυσία σε δαίμονες, στο Λευ 16, 8-10, κάποιος δαίμονας της ερήμου97, ο
92
ZIMMERLI, Επίτομη Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης, ό.π., 43-47· Δ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Σύντο-
μο υπόμνημα στους Ψαλμούς, Αθήνα 2010, 71· Ο ΙΔΙΟΣ, Ψαλώ τω Θεώ μου, ό.π., 43.
93
Ψλ 104, 1-9. 74,13 εξ. Γεν 1, 2-8.
94
Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η Ιουδαϊκή Αποκαλυπτική Γραμματεία και η Θεολογία της, ό.π., 223-
224.
95
Η διάκριση σε δαιμονικές δυνάμεις που μάχονται τις αγγελικές, αποτελεί στοιχείο που
συναντάμε κατά τον όψιμο ιουδαϊσμό στα βιβλία της αποκαλυπτικής γραμματείας και στα χει-
ρόγραφα του Κουμράν.
96
Λευ 17,7. Β΄ Χρ 11,15. Ψλ 106 (105),37· Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Θέματα Παλαιοδιαθηκικής
Θεολογίας, ό.π., 83.
97
Λευ 16,22.
Αζαζέλ, ενσωματώθηκε στο ισραηλιτικό τυπικό98. Συγκεκριμένα στο Λευ 16,

8-10, ο Ααρών κατά την ημέρα του Εξιλασμού ρίχνει κλήρο ανάμεσα σε δύο
τράγους που προσφέρονται από την κοινότητα. Έναν για να οριστεί για τον
Κύριο και έναν κλήρο για τον Αζαζέλ99. Τον τράγο στον οποίο έπεσε ο
κλήρος «του Αζαζήλ»100 θα τον στήσει ζωντανό ενώπιον του Κυρίου για να
κάνουν πάνω σε αυτόν την τελετουργία του εξιλασμού. Έπειτα, θα τον διώ-
ξουν στον Αζαζέλ / ,5+0@3#@?>,/ Αζαζέλ101 στην έρημο. Ο τράγος, που ενώπι-
ον του Κυρίου παραμένει ζωντανός, αποπέμπεται στην έρημο, ως αποδιοπο-
μπαίος τράγος. Αποτελεί την προσφορά πάνω στην οποία, συμβολικά, ο Θε-
ός εξιλέωνε την αμαρτία από τον Ισραήλ. Απέπεμπε την ειδωλολατρία και
κάθε αμαρτία στην έρημο102. Στον τόπο, που πάντα θεωρούνταν ότι δρούσαν
οι εχθρικές δυνάμεις103.
Από την παράσταση της μάχης του Γιαχβέ με τις δυνάμεις του χάους,
όπου ο Θεός στεκόταν κυρίαρχος, οι Εβραίοι, με αφορμή τον προβληματι-
σμό τους γύρω από το κακό, προχώρησαν στη θεώρηση ότι η αμαρτία του
ανθρώπου είναι αυτή που προκαλεί το κακό. Έτσι, βαθμιαία απέδωσαν στον
98
99
Λευ 16,8 (σύμφωνα με το εβραϊκό πρωτότυπο): &6/978#710*6&(Lev. 16:8 BHS).
100
Λευ 16,10 (σύμφωνα με τη μετάφραση της Αγίας Γραφής από τα πρωτότυπα κείμενα,
Ελληνική Βιβλική Εταιρία).
101
Λευ 16,10: &6:978#710*6&(Lev. 16:10 BHS)
102
Αζαζέλ, ένας δαίμονας της ερήμου. Δεν είναι βέβαιο τι ακριβώς εννοείται με το όνο-
μα «Αζαζέλ». Για πολλούς είναι ένα όνομα απέναντι σε εκείνο του Θεού και αναφέρεται είτε
σε άγνωστο δαίμονα είτε σε άγνωστο τόπο. Η παραδοσιακή εξήγηση είναι ότι το Azazel (Hb.
'aza'zel) είναι μια σύνθετη λέξη, που συνδυάζει το "τράγος" (Hb. 'ez) με το "φεύγω" (Hb. 'azel):
η λέξη θα σήμαινε τότε "κατσίκα που πάει μακριά». Έτσι μπορεί να εξηγηθεί ο όρος «απόδιο-
πομπαίος τράγος». Μία άλλη σημασία για τη ρίζα «αζάζ» είναι ότι δηλώνει τον ισχυρό, τον
δυνατό αλλά και τον αλαζόνα. Κάθε μια από αυτές τις εξηγήσεις έχει τις δυσκολίες της. Σε
κάθε περίπτωση είναι αρκετά σαφής η ιδέα ότι ο τράγος στέλνεται για να αφαιρέσει την αμαρ-
τία του Ισραήλ. Βλ. Analysis Window, ESV Study Bible, Leviticus 16, 3-10 (BHS), BibleWorks
–Version10.0.4.114· Δ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Θέματα Παλαιοδιαθηκικής Θεολογίας, ό.π., 84· J. BRAY-
SHAW, Imagine there’s no satan. How Satan got into the New Testament, 2, ό.π., 259-261. Ο
Αζαζέλ σε μεταγενέστερα ραβινικά κείμενα περιγράφεται μερικές φορές ως έκπτωτος άγγελος
ή ως εναλλακτική ονομασία για τον «Σάμαελ» που σημαίνει «σατανάς». Βλ. Azazel, jewish le-
gend, by the editors of Encyclopaedia Britanica, https://www.britannica.com/topic/Azazel.- Daat Zkenim on
Leviticus 16:8:1, https://www.sefaria.org/Leviticus.16.8?lang=bi&with=Commentary&lang2=en .- Chizkuni, Leviticus 16:8:1,
https://www.sefaria.org/Leviticus.16.8?lang=bi&with=Commentary&lang2=en
103
Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Θέματα Παλαιοδιαθηκικής Θεολογίας, ό.π., 83-84.
σατανά και την αμαρτία. Η σκέψη των Ιουδαίων σοφών σχετικά με το κακό,
που αποτυπώνεται τόσο στα έργα της σοφιολογικής όσο και της αποκαλυ-
πτικής γραμματείας, συνέβαλε σημαντικά σε αυτή την εξέλιξη104.
Το κακό συνδέθηκε με την αμαρτία και απέκτησε ηθικό περιεχόμενο.
Σύμφωνα με το Σοφ Σειρ 21,2-3, η αμαρτία στέκεται απέναντι στον άνθρωπο
σαν ένας πειρασμός που πρέπει να αποφεύγεται όπως το φίδι. Ο συγγραφέας
στο σημείο αυτό χρησιμοποιεί την εικόνα του φιδιού θεωρώντας ότι έτσι θα
κάνει του αναγνώστες του να νιώσουν τη φρίκη της αμαρτίας. Σε αυτή την
περίπτωση η δύναμή της αμαρτίας δεν αποτελεί μια δεύτερη αρχέγονη αρχή
που αντιπαρατίθεται ευθύς εξαρχής στον Θεό ως αντίπαλος105. Πρόκειται για
το ίδιο φίδι του Γεν 3,1-5, όπου το σκεπτικό του J δεν ήταν να το παρουσιά-
σει ως αντίπαλη δύναμη, εχθρική προς τον Θεό, όπως το βιβλίο της Αποκά-
λυψης του Ιωάννη106. Ούτε ως σύμβολο κάποιας δαιμονικής δύναμης, ούτε
ως σύμβολο του σατανά, αλλά ως ένα από τα δημιουργήματα του Θεού, στο
οποίο, απλά, χάριν ενός λογοτεχνικού τεχνάσματος του συγγραφέα, βρίσκε-
ται προσωποποιημένη η αμαρτία ως πειρασμός. Το συγκεκριμένο λογοτεχνι-
κό τέχνασμα υπηρετεί την αναγκαιότητα να φανεί από τη συγκεκριμένη
διήγηση ότι το κακό προκαλείται από κάτι έξω από τον άνθρωπο, άρα, και η
ενοχή του δεν είναι έμφυτη αλλά την αποκτά με τον πειρασμό. Ωστόσο, με
τη χρήση της ιδέας να έρχεται το κακό ως πειρασμός από το φίδι, δηλαδή ως
κάτι έξω από τον άνθρωπο, δεν αιτιολογείται ακόμη ξεκάθαρα η προέλευση
του κακού. Επειδή το μυστήριο του πειρασμού θα εξακολουθήσει να απα-
σχολεί, η απάντηση θα δοθεί βαθμιαία κατά την εξέλιξη της θέσης αυτής. Ο
πειρασμός θα μεταβιβαστεί στον σατανά107.
Στη δράση του σατανά παρατηρείται στην Παλαιά Διαθήκη μια εξέλιξη.
Αρχικά η σύνδεσή του με τον Γιαχβέ είναι απόλυτη. Εναντιώνεται στον άν-
θρωπο γίνεται κατήγορος των ανθρώπων και εξελίσσεται σε κακή δύναμη,
που ο ρόλος της δεν είναι άλλος από το να συκοφαντεί τον άνθρωπο στο
104
ό.π., 112-113.
105
Βλ. P. SKEHAN – A. DI LELLA, The Wisdom of Ben Sira, [AB 39], N. York 1987, 309·
ZIMMERLI, Επίτομη Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης, ό.π., 220.
106
Αποκ 12,9. 20,2.
107
Παρά την παρεμβολή του φιδιού, αφήνεται ένας χώρος, όπου ο άνθρωπος ελεύθερος
αποφασίζει την αμαρτία, όταν επιλέγει την ανυπακοή στο θέλημα του Θεού. Βλ. G. VON RAD,
Genesis: a Commentary, The Old Testament Library. Revised Edition, Philadelphia – Pennsyl-
vania 1972, 87, 90· ZIMMERLI, Επίτομη Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης, ό.π., 219-220.
Θεό και να τον βάζει σε πειρασμό να αμαρτήσει, ώστε να απομακρυνθεί από

τον Θεό108. Η μορφή του λαμβάνει στοιχεία τέτοια που μοιάζει να αποκτά ο-
ντολογική διάσταση, γίνεται αντίπαλος του Θεού. Ωστόσο, δεν βρισκόμαστε
ακόμη στο σημείο εκείνο της εξέλιξης, όπου ο σατανάς, κατά το πρότυπο του
περσικού δυϊσμού, προέρχεται από το κακό ως δεύτερη δύναμη, δρα αυτόνο-
μα, έξω από τον Γιαχβέ και σε προσωποποιημένη μορφή, διαχωρισμένος από
τον Θεό, ευθύνεται πλέον για όλες τις κακές ενέργειες του κόσμου109. Μόνο
στον μεταγενέστερο ιουδαϊσμό και με την ανάπτυξη της δαιμονολογίας ο
σατανάς θα οργανώσει τις δυνάμεις των δαιμόνων και όλων των κακών
πνευμάτων και θα στραφεί εναντίον του Γιαχβέ και των ουράνιων στρατευ-
μάτων του110. Από πλευράς Παλαιάς Διαθήκης, η μεγάλη αλλαγή στο θέμα
αυτό συναντάται στο βιβλίο της Σοφίας Σολομώντα.
Στο χωρίο 2,24, όπου αντί της εβραϊκής λέξης «σατανάς» χρησιμοποιεί-
ται η ελληνική «διάβολος»111, για πρώτη φορά στην Παλαιά Διαθήκη, αναφέ-
ρεται ο διάβολος ως η μορφή που με δική της δύναμη εισάγει το κακό μέσα
στον κόσμο και ευθύνεται για τον θάνατο του ανθρώπου. Για ένα από τα
μεγαλύτερα κακά αυτού του κόσμου, τον θάνατο, κατονομάζεται ως υπεύθυ-
νος ένας και μόνο, ο διάβολος και όχι ο Θεός. Απέναντι στο Θεό αναμετρά-
ται μια αντίπαλη δύναμη, αυτή του διαβόλου112, που παρουσιάζεται να υφί-
σταται και να λειτουργεί ξεχωριστά από αυτόν, όμοια με εκείνες τις ενδιάμε-
σες υπάρξεις που χρησιμοποίησαν οι αποκαλυπτικοί σοφοί113. Στο χωρίο
αυτό διατυπώνεται ότι ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο ώστε να είναι άφθαρ-
108
Βλ. Ιωβ 1,6 εξ . 2,1 εξ.
109
Bλ. σχ. G. FOHRER, Studien zum Hiobbuch, BZAW 159, ²1982, 43 κ.ε· PREUß, Einfü-
hrung in die alttestamentliche Weisheitsliteratur, ό.π., 104· ZIMMERLI, Επίτομη Θεολογία της
Παλαιάς Διαθήκης, ό.π. 220· ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Τα χειρόγραφα του Κουμράν και η θεολογία τους,
ό.π., 156-157· Ο ΙΔΙΟΣ, Θέματα Παλαιοδιαθηκικής Θεολογίας, ό.π., 65-67.
110
Βλ. Δ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, «Ο λόγος του Ιωάννη της Αποκαλύψεως και ο προφ. Ιεζεκιήλ»,
1900ετηρίς της αποκαλύψεως Ιωάννου, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Αθήνα 1999, 699. Για
τις δαιμονικές αυτές δυνάμεις που ως οργανωμένες ομάδες εμφανίζονται στην απόκρυφη ιου-
δαϊκή γραμματεία βλ. σχ. H. KRUSE, “Das Reich Satans’’, Bib 58 (1977) 32· ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Θέματα
Παλαιοδιαθηκικής Θεολογίας, ό.π., 67.
111
J. COLLINS, Jewish Wisdom in the Hellenistic Age, Louisville – Kentucky 1997, 190.
112
Σχετικά με το χωρίο Σοφ Σολ 2,24 βλ. COLLINS, ό.π., 182, 190.
113
Βλ. Δ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η ανάσταση των νεκρών στην Παλαιά Διαθήκη, ό.π., 222-234· Ο ΙΔΙ-
ΟΣ, Η Ιουδαϊκή Αποκαλυπτική Γραμματεία και η Θεολογία της, ό.π., 245 κ.ε.
τος114, κατά το πρότυπο της δικής του φύσης115, άρα δεν ευθύνεται ο Δημι-
ουργός για την ύπαρξη του θανάτου116. Ο φθόνος του διαβόλου εισήγαγε
τον θάνατο μέσα στον κόσμο117. Η συγκεκριμένη εικόνα που έχουμε για τον
σατανά ερμηνεύεται μέσα από δύο φαινόμενα της όψιμης ελληνιστικής περι-
όδου στον ιουδαϊσμό. Το ένα, είναι η αποδυνάμωση πλέον της πίστης ότι ο
Γιαχβέ είναι ο δημιουργός του καλού και του κακού118 κατά την περίοδο αυ-
τή, και το δεύτερο, η περίοπτη θέση που κατέχει η δαιμονολογία μαζί με το
δυαλιστικό πνεύμα, το οποίο επηρεάζει κάποιους ιουδαϊκούς κύκλους αυτής
της εποχής119.
Στο Σοφ Σολ 2,24 ο συγγραφέας επικαλέστηκε μια υπερφυσική δύναμη,
τον διάβολο, στον οποίο έριξε την ευθύνη για την ύπαρξη του κακού μέσα
στον κόσμο, είτε ως θάνατο είτε ως αμαρτία120. Κάτι τέτοιο αποτελεί συντα-
ρακτική καινοτομία για την ιουδαϊκή παράδοση121, σύμφωνα με την οποία
από τη βούληση του ανθρώπου, να τηρήσει ή όχι τον νόμο, εξαρτιόταν αν θα
του δώσει ο Θεός τον θάνατο ή τη ζωή122. Το εν λόγω χωρίο αποτελεί ίσως
την πιο πρώιμη μαρτυρία αυτής της θέσης. Η αντίληψη, ότι ο διάβολος από
φθόνο λειτούργησε έτσι, δεν συναντάται κατά παρόμοιο τρόπο νωρίτερα
από τον 1ο αι. π.Χ., όπως κάτι τέτοιο διαφαίνεται από το απόκρυφο «Βίος Α-
114
Σοφ Σολ 2,23.
115
Στο σημείο αυτό ο συγγραφέας συνδέει επιδέξια την αντίληψη περί αθανασίας με το
Γεν 1,26. Βλ. O. KAISER, Gottes und der Menschen Weisheit, [BZAW 161], Berlin – N. York
1998, 11-13.
116
Σύντομη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, (μτφρ. Δ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ), Θεσσαλονίκη 1991,
ό.π., 123.
117
Σοφ Σολ 1,13. 2,24.
118
Αμ 3,6. Θρ 3,37-38. Ιωβ 9,24.- Εξαιτίας αυτής της αντίληψης που επικρατεί δεν βρί-
σκουμε στην Παλαιά Διαθήκη ανεπτυγμένη τη δαιμονολογία. Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η Ιουδαϊκή
Απoκαλυπτική Γραμματεία και η Θεολογία της, ό.π., 214.
119
Βλ. σχ. D. BOUSSET, Die Religion des Judentums im Späthellenistischen Zeitalter,
Tübingen ³1926, 331 κ.ε· ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Θέματα Παλαιοδιαθηκικής Θεολογίας, ό.π., 65.
120
Για το βαθμό επιρροής του ζωροαστρισμού στην αντίληψη αυτή καθώς και του Πλά-
τωνα σ’ ό,τι αφορά τη σχέση σώματος και ψυχής και για το ότι εννοεί τον πνευματικό και όχι
τον φυσικό θάνατο βλ. D. WINSTON, The Wisdom of Solomon, Α new translation with introdu-
ction and commentary, [AB 43], N. York 1979, 107, 122.
121
COLLINS, Jewish Wisdom in the Hellenistic Age, ό.π., 188.
122
Σοφ Σειρ 15, 14-17. Δτν 30,15.
δάμ και της Εύας» (12-17)123, η συγγραφή του οποίου τοποθετείται μεταξύ 20
π.Χ. και 70 μ.Χ124.
Ο θάνατος, σύμφωνα με το Σοφ Σολ 2,24, είναι μια πραγματικότητα που
δεν προέρχεται από τον Θεό αλλά από τον διάβολο125. Στη συγκεκριμένη
διατύπωση ένας μεταφυσικός δυϊσμός στέκεται δίπλα στον μονισμό της
γιαχβιστικής πίστης, στοιχείο που δεν συναντάμε στις σκηνές του ουρανού
με τον σατανά στο βιβλίο του Ιώβ126. Το κακό εκεί έρχεται ως τιμωρία από
τον Θεό με τη μορφή της συμφοράς μέσω του σατανά, κάτι που δεν γνωρίζει
ο Ιώβ127. Εξαλείφεται στη συνέχεια από τον ίδιο τον Θεό μέσω του ελέους
του.
Στο βιβλίο της Σοφίας Σολομώντα το κακό, δηλαδή ο θάνατος που προ-
κάλεσε ο διάβολος, στοιχείο καινούριο εδώ, πάλι ο Θεός θα το νικήσει, όμως
η ελπίδα για κάτι τέτοιο μετατοπίζεται στο μέλλον128. Μόνο οι δίκαιοι129 θα
κερδίσουν την αφθαρσία, μέσω της οποίας θα εξασφαλίσουν μια θέση κοντά
στον Θεό. Θα την καρπωθούν μετά τον θάνατο ως ανταμοιβή τους για τη
σοφία. Οι ασεβείς θα εισπράξουν την τιμωρία τους130. Ο συγγραφέας θεωρεί
τους φαύλους ότι ανήκουν στον διάβολο. Το μερίδιό τους είναι ο θάνατος.
Για τους δίκαιους δίνει την προοπτική της ζωής μετά τον θάνατο, τότε που η
ηγεμονία του διαβόλου θα πάψει και το κακό θα ηττηθεί από τον Θεό. Με
την αθανασία της ψυχής οι δίκαιοι θα κερδίσουν τη ζωή κοντά στον Θεό
ενώ, αντίθετα, θάνατος131 περιμένει τους φαύλους132.
123
124
Α. ΧΑΣΤΟΥΠΗΣ, Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην, Αθήνα 1981, 486.
125
126
G. VON RAD, Weisheit in Israel, Neukirchen-Vluyn ³1985, 388-389.
127
Σύντομη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, ό.π., 93.
128
ό.π., 130-133.
129
Για την εξέλιξη της έννοιας δίκαιος στον ιουδαϊσμό βλ. BOUSSET, Die Religion des
Judentums im Späthellenistischen Zeitalter, ό.π., 378-399.
130
Βλ. σχ. Σύντομη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, ό.π., 123· B. MACK, Logos und So-
phia, [SUNT 10], Göttingen 1973, 72· Μ. ΠΑΖΑΡΣΚΗ, Από τη σοφία στο λόγο και το πνεύμα,
Προβληματισμοί στη Σοφιολογική Γραμματεία, Θεσσαλονίκη 2009, 134 κ.ε.· O. KAISER, Zwi-
schen Athen und Jerusalem, [BZAW 320], Berlin 2003, 29-36.
131
Για τη σημασία του θανάτου στο βιβλίο της Σοφίας Σολομώντα βλ. COLLINS, Jewish
Wisdom in the Hellenistic Age, ό.π., 188.
132
Στον Εκκλησιαστή ο θάνατος κτυπά αδιάκριτα και τον ευσεβή και τον φαύλο. Βλ . M.
HENGEL, Judentum und Hellenismus, [WUNT 10], Tübingen 1969, 222, 226.
Ο θάνατος από φυσική εξέλιξη που ήταν πριν για κάθε άνθρωπο, δίκαιο
και ασεβή, γίνεται τώρα κάτι κακό, το οποίο φέρνει ο διάβολος. Κατά τον ί-
διο τρόπο στην αποκαλυπτική γραμματεία οι δίκαιοι προορίζονται για αιώ-
νια ζωή σε κάποιον επίγειο ή αιώνιο παράδεισο ενώ οι ασεβείς παραμενουν
στο βασίλειο των νεκρών133. Η Σεώλ, από τόπος όπου πήγαιναν όλοι οι νε-
κροί, ευσεβείς και μη, μετατρέπεται σε τόπο τιμωρίας και καταδίκης των
ασεβών134. Στον διάβολο αποδόθηκε το έργο του πειρασμού, εξαιτίας του ο-
ποίου ο άνθρωπος αμαρτάνει. Αυτός είναι που εξαπάτησε την Εύα και παρά-
κουσε την εντολή του Θεού135. Το μερίδιο, όμως, κυριαρχίας του διαβόλου,
από τον οποίο θεωρείται σε αυτή τη φάση ότι προέρχεται το κακό, περιορί-
ζεται μόνο μέσα σε αυτό τον κόσμο. Αυτή η άποψη αναπτύσσεται έντονα
στον ιουδαϊσμό από τους δύο τελευταίους αιώνες μέχρι την εποχή της Και-
νής Διαθήκης, γεγονός που αποτυπώνεται σε κείμενα αυτής της χρονικής
περιόδου136.
Σε απόκρυφα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, συγκεκριμένα στο μαρτύριο
του Ησαΐα αναφέρεται ο διάβολος ως κύριος αυτού του κόσμου137. Επίσης,
στη Β΄ προς Κορινθίους επιστολή του Αποστόλου Παύλου138 κάποια στιγμή
ο Απόστολος Παύλος ονομάζει τον διάβολο «Θεό αυτού του αιώνα». Επι-
πλέον, σε κάποια σημεία του κατά Ιωάννη Ευαγγελίου139, ο διάβολος χαρα-
133
Σύμφωνα με το Β΄ Μακ 7,1-41 με την ανάσταση σε έναν ουράνιο κόσμο η Σεώλ από
τόπος όπου πήγαιναν ανεξαιρέτως όλοι οι νεκροί μετατράπηκε σε τόπο τιμωρίας των ασεβών.
Αντίθετα, τον δίκαιο περίμενε ο παράδεισος. Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Η ανάσταση των νεκρών στην
Παλαιά Διαθήκη, ό.π., 139 κ.ε., 228-234.
134
Βλ. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, «Η ιουδαϊκή αποκαλυπτική γραμματεία», ΔΒΜ 24 (2006) 236.
135
Στο Σοφ Σολ 2,24 σύμφωνα με τον D. Winston υπάρχει αυτού του είδους ο υπαινιγ-
μός. Σύμφωνα με το Β΄ Ενώχ, κεφ. 31 και το Βίος Αδάμ και Εύας, κεφ. 33, ο διάβολος ήταν αυ-
τός που οδήγησε την Εύα στο παραστράτημα. Βλ. D. WINSTON, The Wisdom of Solomon, A
new translation with introduction and commentary, [AB 43] N. York 1979, 123.
136
Βλ. σχ. BOUSSET, Die Religion des Judentums im Späthellenistischen Zeitalter, ό.π., 334-
335· ΧΑΣΤΟΥΠΗΣ, Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην, ό.π., 475, 480-481.
137
Μαρτύριο του Ησαΐα (ΙΙ,4). Βλ. σχ. Σ. ΑΓΟΥΡΙΔΗΣ, Τα Απόκρυφα Κείμενα της Παλαιάς
Διαθήκης, Β΄, (επιμ. Δ. ΜΠΑΛΙΑΤΣΑΣ), 12004, 61-72· ΠΑΖΑΡΣΚΗ, «Το κακό στη Σοφιολογική
Γραμματεία της Παλαιάς Διαθήκης», ό.π., 134-135.
138
Β΄ Κορ 4,4.ξ.
139
Ιω 12,31. 14,30. 16,11.- Στα κείμενα του Ιωάννη, όπου η διδασκαλία για τον διάβολο
κατέχει βασική θέση, συναντάμε τα κλασικά δυαλιστικά σχήματα μέσω της χρήσης των αντι-
θέτων Θεός και διάβολος, φως και σκοτάδι, αλήθεια και ψέμα. Βλ. BOUSSET, Die Religion des
κτηρίζεται ως «άρχων αυτού του κόσμου»140. Σε αυτό το συλλογιστικό πλαί-

σιο είναι δυνατόν να κατανοηθεί το Σοφ Σολ 2,24. Διαφορετικά απ’ ό, τι στα
άλλα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, και με ομοιότητες προς το πνεύμα των
κειμένων της αποκαλυπτικής γραμματείας 141 ως προς την προσέγγιση του
κακού, ο διάβολος142 αναφέρεται ως οντότητα ταυτισμένη με το κακό και
υπεύθυνη για την εισαγωγή του θανάτου μέσα στον κόσμο143.
Σε περίπτωση που ο υπαινιγμός στο Σοφ Σολ 2,24 αφορά το Γεν 3,1-4
είναι πιθανό να έχουμε εδώ ένα από τα πρώτα σωζόμενα ιουδαϊκά κείμενα
που εξισώνουν το φίδι με τον διάβολο. Αξίζει να σημειωθεί, ότι το ίδιο φαι-
νόμενο συναντάμε σε κείμενα της αποκαλυπτικής γραμματείας. Στην Απο-
κάλυψη Μωυσή, κεφ. 16, ο διάβολος μιλά στο φίδι για το σχέδιό του να διω-
χθούν οι πρωτόπλαστοι από τον παράδεισο. Το φίδι εκφράζει τον φόβο του,
μήπως ο Κύριος οργισθεί. Ο διάβολος του λέει να μην φοβάται, αρκεί να
γίνει το σκεύος του και τότε διά του στόματος του φιδιού θα μιλήσει ο ίδιος
στον Αδάμ με τρόπο που θα μπορεί να τον εξαπατήσει. Επίσης, στον Ελληνι-
κό Βαρούχ 9,7 ο Σαμαήλ αναφέρεται ότι χρησιμοποίησε το φίδι ως ένδυμά
του144.
Τελικά, η μορφή του Σατανά, θα λέγαμε, πως δεν είναι τόσο παλιά στην
Παλαιά Διαθήκη. Αναφορές για την εικόνα του, για το ποιος είναι και πώς
ενεργεί αρχίζουν να γίνονται στα κείμενά της σε μια εποχή, όπου, κάτω από
Judentums im Späthellenistischen Zeitalter, ό.π., 334-335· ΧΑΣΤΟΥΠΗΣ, Εισαγωγή εις την Πα-
λαιάν Διαθήκην, ό.π., 475, 480-481.
140
Για τις αναφορές στα συγκεκριμένα απόκρυφα της Παλαιάς Διαθήκης στα οποία αν-
τανακλώνται οι θρησκευτικές αντιλήψεις και προσδοκίες του ιουδαϊκού λαού κατά τους δύο
τελευταίους αιώνες π.Χ. και κατά τον πρώτο αιώνα μ.Χ. βλ. σχ. BOUSSET, Die Religion des
Judentums im Späthellenistischen Zeitalter, ό.π., 334-335· ΧΑΣΤΟΥΠΗΣ, Εισαγωγή εις την Πα-
λαιάν Διαθήκην, ό.π., 475, 480-481.
141
J. DOCHHORN, “Beliar als Endtyrann in der Ascensio Isaiae. Ein Beitrag zur Eschatol-
ogie und Satanologie des frühen Christentums sowie zur Erforschung der Apokalypse des Jo-
hannes”, J. FREY – J. KELHOFFER – F. TÓTH, [WUNT 287], 293-317.
142
Ο όρος «διάβολος» προέρχεται από τα ελληνικά. Αποτελεί μετάφραση της εβραϊκής
λέξης «σατανάς». Η ελληνική λέξη «διάβολος» και η εβραϊκή λέξη «σατανάς» σημαίνουν το
ίδιο πράγμα. Σημαίνουν τον αντίπαλο, τον εχθρό ή συκοφάντη. Βλ. T. WRAY – G. MOBLEY,
The birth of Satan, N. York 2005, 25.
143
144
Βλ. D. WINSTON, The Wisdom of Solomon, ό.π., 121, 122-123· Σ. ΑΓΟΥΡΙΔΗΣ, Τα Από-
κρυφα Κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, Β΄, (επιμ. Δ. ΜΠΑΛΙΑΤΣΑΣ, 12004) 174-176, 372· ΠΑ-
ΖΑΡΣΚΗ, «Το κακό στη Σοφιολογική Γραμματεία της Παλαιάς Διαθήκης», ό.π., 135.
το βάρος των γεγονότων της πολιτικής σκηνής, ιδιαίτερα κατά την ελληνι-
στική περίοδο, υπάρχει στον ιουδαϊσμό έντονος προβληματισμός γύρω από
το κακό και την τύχη των ευσεβών. Οι σοφιολογικοί και οι αποκαλυπτικοί
κύκλοι της εποχής, ιδιαίτερα του όψιμου ιουδαϊσμού, προσπάθησαν να απα-
ντήσουν στα ερωτήματα «γιατί υπάρχει ο πόνος και το κακό» και «γιατί ο
δίκαιος υποφέρει» και να προσφέρουν πνευματική διέξοδο στον πιστό Ισρα-
ηλίτη. Μέσα στο πλαίσιο αυτό προσέδωσαν στον άγγελο του Θεού τα χαρα-
κτηριστικά του αντίθεου που ευθύνεται για το κακό. Υπό την επιρροή του
περσικού δυϊσμού, παρουσίασαν τον σατανά, ως μια αντίπαλη προς τον Θεό
δύναμη που δρα μέσα στον κόσμο αυτόνομα σε σχέση με τον Θεό, είναι ταυ-
τισμένη με το κακό, βάζει σε πειρασμό τον άνθρωπο να αμαρτήσει, είναι
υπεύθυνη για τον θάνατό του, μάχεται το καλό και τον ίδιο τον Θεό. Με τη
διδασκαλία της ανάστασης κατέδειξαν ότι η εξουσία του είναι περιορισμένη
μόνο στον παρόντα κόσμο. Ο Θεός, όταν θα έλθει ο καιρός της βασιλείας
του θα δικαιώσει τον ευσεβή, θα ανταμείψει τον πιστό στο νόμο του σε μια
μελλοντική περίοδο μετά την ανάσταση. Αυτό το ελπιδοφόρο μήνυμα της
οριστικής νίκης του διαβόλου, κατ’ επέκταση και του θανάτου, επρόκειτο να
φέρει στη συνέχεια ίδιος ο Ιησούς Χριστός με την έλευσή του στον κόσμο και
την ανάστασή του.
SUMMARY
The Old Testament does not always use the word "satan" to denote the image
of the opposite, the accuser of God, nor does it associate satan with evil from
the beginning. The figure of Satan in this capacity appears in a period after
the Babylonian captivity, during the late phase of reflection within Judaism
around the questions "why does the righteous suffer" and "why is there pain
and evil". When the belief in life after death develops the perception of evil
also changes while in parallel with this development in Jewish theological
thought, in the context of intense angelology-demonology and under the in-
fluence of Persian dualism. The belief that evil is one of the two sides of a un-
ion with God as its sole cause and is associated with Satan weakens. Thus, the
angel Satan acquires the characteristics of an existential entity and is gradual-
ly given the characteristics of an autonomous power that is identified with
evil. This power becomes the opposite, the devil who fights good and God,
and is solely responsible for the death and sin of man.

Σατανάς και Παλαιά Διαθήκη

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Σατανάς και Παλαιά Διαθήκη

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Η ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΣΑΤΑΝΑ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ

ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ: αντίπαλος, άγγελος, σατανάς, κακό, αμαρτία, θάνατος,

νομικά πλαίσια δηλώνει την κατηγορία ή τη συκοφαντία3. Στα χωρία της

κανένα δεν χαρακτηρίζεται ο «%#$#"!» αντίπαλος του Γιαχβέ. Αυτός είναι

πρέπει να θεωρείται, σε καμία περίπτωση, υπεύθυνος για το κακό. Ο σατανάς

Θεού61. Αποστολή τους είναι να μεταφέρουν το μήνυμά του62. Εκτελούν το

υπό την επίδραση του περσικού διαρχικού συστήματος του Ζωροαστρι-

Ένα στοιχείο της συγκεκριμένης ενότητας, δείχνει ότι έχουμε να κάνουμε με

Αζαζέλ, ενσωματώθηκε στο ισραηλιτικό τυπικό98. Συγκεκριμένα στο Λευ 16,

Θεό και να τον βάζει σε πειρασμό να αμαρτήσει, ώστε να απομακρυνθεί από

κτηρίζεται ως «άρχων αυτού του κόσμου»140. Σε αυτό το συλλογιστικό πλαί-

You might also like