‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫سال اول‪ ،‬شامره اول‪ ،‬خزان ‪ 1399‬هـ ش‬

‫مقاالت مندرج این فصلنامه از آدرس های ذیل قابل دریافت می باشد ‪:‬‬
‫‪ ‬ایستگاه پوهنتون دعوت‪ ،‬چهارراهی قمرب‪ ،‬ناحیه پنجم‪ ،‬کابل – افغانستان‪.‬‬
‫‪Journal@dawat.edu.af ، Research.dawat.edu.af ، Www.dawat.edu.af ‬‬
‫‪+ 93 )0( 744 363 490 ‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬
‫سال اول‪ ،‬شامره اول‪ ،‬خزان ‪ 1399‬هـ ش‬

‫پوهنتون دعوت‬ ‫صاحب امتیاز ‪:‬‬

‫سید فاروق هاشمی‬ ‫مدیر مسؤول ‪:‬‬
‫اعضای هیأت تحریر‬ ‫ویراستاران ‪:‬‬
‫احمد فواد امیری‬ ‫صفحه آرایی ‪:‬‬
‫‪ 1000‬جلد‬ ‫شامرگان ‪:‬‬
‫‪ 100‬افغانی‬ ‫بهاء ‪:‬‬

‫پوهنتون دعوت در بازنگری‪ ،‬اصالح و ویرایش مقاالت و مطالب آزاد بوده و نیز نقل مطالب این‬
‫فصلنامه با ذکر مأخذ آن آزاد است‪.‬‬

‫هیأت تحریر‬

‫پوهاند عبد رب الرسول سیاف؛‬ ‫‪.1‬‬

‫دکتور محمد یوسف نیازی؛‬ ‫‪.2‬‬
‫پوهندوی محمد نظیف؛‬ ‫‪.3‬‬
‫پوهنوال دکتور حمیدالله نورعباد؛‬ ‫‪.4‬‬
‫پوهنوال محمد شفیق وردک؛‬ ‫‪.5‬‬
‫پوهنوال دیپلوم مهندس سلیامن عثامن خیل؛‬ ‫‪.6‬‬
‫دکتور عنایت الله خلیل هدف؛‬ ‫‪.7‬‬
‫پوهندوی سید میر احمد سیرت؛‬ ‫‪.8‬‬
‫پوهندوی سید ابوبکر هاشمی؛‬ ‫‪.9‬‬
‫‪ .10‬پوهنیار دکتور وژمه معصوم دهزاد؛‬
‫‪ .11‬پوهنمل نورالله مندیزی‪.‬‬

‫نظریات مندرج فصلنامۀ هذا‪ ،‬الزاماً نظر فصلنامۀ علمی دعوت نمی باشد‬
 ‫رهنامی نگارش مقاله‬

‫استادان و محققان گرامی در تدوین و نگارش مقاالت علمی‪ ،‬موارد ذیل را در نظر گرفته‪ ،‬ممنون‬
‫خواهند فرمود‪:‬‬

‫عنوان باید با نیازها و اصول علمی – فکری کشور سازگاری داشته با شد‪.‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪ )2‬ساختار مقاله علمی دارای چکیده‪ ،‬کلید واژه ها‪ ،‬مقدمه‪ ،‬بیان مسئله‪ ،‬سواالت تحقیق به‬
‫تفکیک اصلی و فرعی‪ ،‬فرضیه تحقیق‪ ،‬پیشینۀ تحقیق‪ ،‬روش تحقیق‪ ،‬داده ها‪ ،‬تحلیل‬
‫داده ها‪ ،‬یافته های تحقیق‪ ،‬نتیجه گیری و فهرست مأخذ باشد‪.‬‬
‫از قدرت استدالل و منابع معتبر بهره مند بوده‪ ،‬صداقت و امانت در آن حفظ شود‪.‬‬ ‫‪)3‬‬
‫در مقاالت دری متن انگلیسی چکیده(‪ )Abstract‬همراه مقاله باید ضمیمه گردد‪.‬‬ ‫‪)4‬‬
‫‪ )5‬حجم مقاالت بین ‪ 7000 – 5000‬کلمه باشد‪.‬‬
‫چکیده باید در حد ‪ 200- 150‬کلمه باشد و از آن تجاوز نکند‪.‬‬ ‫‪)6‬‬
‫‪ )7‬کلید واژه ها در حد ‪ 7-5‬واژه باشد‪.‬‬
‫ارجاع منابع درون متنی و تدوین فهرست مأخذ به روش ‪ APA‬تنظیم گردد‪.‬‬ ‫‪)8‬‬
‫‪ )9‬نوع خط مقاالت باید ‪ ، Bahij Nazanin‬اندازه عناوین مقاله ‪ 10‬بولد و متن مقاله به‬
‫اندازه ‪ 10‬بدون بولد باشد‪.‬‬
‫‪ )10‬اندازه متن جداول‪ ،‬گراف ها و ارقام استفاده شده به اندازه ‪ 9‬باشد‪.‬‬
‫‪ )11‬پا ورقی های انگلیسی به نوع خط ‪ ، Times New Roman‬پا ورقی های فارسی به نوع‬
‫خط ‪ Bahij Nazanin‬به اندازه ‪ 9‬باشد‪.‬‬
‫‪ )12‬در مقاالت ترجمه شده‪ ،‬اصل مقاله نیز ضمیمه شود‪.‬‬
 ‫سپاسگزاری‬

‫مرکز تحقیقات علمی و نشراتی پوهنتوون دعووت‪ ،‬ایون فلولنامۀ علموی خوویر را مودیون زحموات‬
‫استادان فرهیخته و دانشمندان عزیزی میداند که با نگارش مقواالت علموی و تحقیقوی خوویر‪ ،‬بوه‬
‫کیفیت علمی این اثر افزوده اند بناً جا دارد تا از دانشمندان گرامی که اسوامی آنهوا در زیور فهرسوت‬
‫شده اند‪ ،‬سپاس و قدردانی کنیم‪.‬‬

‫محققان‬ ‫شماره‬

‫پوهنوال سید ابوبکر هاشمی‬ ‫‪1‬‬

‫پوهنوال بشیر احمد بشیر‬ ‫‪2‬‬

‫پوهندوی سید میر احمد سیرت‬ ‫‪3‬‬

‫پوهنمل نور اهلل مندیزی‬ ‫‪4‬‬

‫پوهنیار جاوید سکوت‬ ‫‪5‬‬

‫پوهنیار دیپلوم انجنیر اسداهلل رضایی‬ ‫‪6‬‬

‫احمد جالل مجددی‬ ‫‪7‬‬

‫اکرام الدین جمال‬ ‫‪8‬‬

‫دعوت‬
‫فللنامۀ علمی‬
‫سال اول‪ ،‬شماره اول‪ ،‬خزان ‪ 1399‬هو ش‬
 ‫فهرست مطالب‬

‫بررسی وضعیت و چالش های روزنامه نگاری آنالین درافغانستان ‪1 .................................................‬‬

‫پوهنیار جاوید سکوت‬

‫بررسی کارکرد های جنبش مرشوطیت در افغانستان ‪17 ............................................................‬‬

‫پوهندوی سید میر احمد سیرت‬

‫بررسی تأثیر مصارف سنگین صحی بر وضعیت فقر خانواده ها در کشور ‪40 .......................................‬‬
‫اکرام الدین جامل‬

‫بررسی دیزاین سیستم تصفیه فاضالب غیر متمرکز (‪ )DEWATS‬نظر به رشایط اقلیمی افغانستان‪58 ..........‬‬
‫پوهنیار دیپلوم انجنیر اسدالله رضایی‬

‫کرثت گرایی دینی از دیدگاه اسالم ‪66 ................................................................................‬‬

‫پوهنوال سید ابوبکر هاشمی‬

‫ارزیابی کیفیت چای های سبز توریدی در شهر کابل‪77 ............................................................‬‬

‫پوهنوال بشیر احمد بشیر‪ ،‬پوهنمل نور الله مندیزی‬

‫‪The Cooperation and Cultural Exchanges Between China and Afghanistan Under the Belt‬‬
‫‪and Road Initiative ………………………………………………………………………………………1‬‬
 ‫‪1‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫پوهنتون دعوت‬

‫بررسی وضعیت و چالش های روزنامه نگاری آنالین درافغانستان‬

‫پوهنیار جاوید سکوت‬
‫عضو کدر علمی پوهنځی ژورنالیزم پوهنتون کابل‬

‫چکیده‬
‫دراین مقاله وضعیت رسانه های جمعی و بهویژه رسانه های الکرتونیکی افغانستان در‬
‫عرص انرتنت مورد بررسی قرار میگیرند‪ ،‬به طور کلی رسانه های که در عرص انرتنت به‬
‫نوعی در ارتباط با آن قرار دارند را می توان به سه دسته عمده تقسیم بندی منود‪ ،‬اول‬
‫رسانه های سنتی که از منابع انرتنتی استفاده می کنند؛ دوم رسانه های دارای نسخه‬
‫الکرتونیکی؛ سوم خود رسانه های الکرتونیکی‪.‬‬
‫در این نوشتار با بهره گیری از روش های آمار توصیفی‪ ،‬تحلیل محتوا‪ ،‬مشاهده و مصاحبه‬
‫نتیجه می گیرند که امروزه با در نظر گرفنت موانع اقتصادی‪ ،‬اجتامعی و فنی و‬
‫تکنولوژیکی موجود در کشور‪ ،‬مهمرتین این تغییرات را می توان گفت که رسانه های‬
‫انرتنتی هنوز هم کمرت محبوبیت و اعتبار نسبت به رسانه های برقی (رادیو و تلویزیون)‬
‫دارند و علت نا محبوب بودن و اعتبار نداشنت وبسایت ها را در این موارد می توان یافت‪.‬‬
‫عدم دسرتسی متام مردم به انرتنت‪ ،‬ساخت وبسایت های جعلی برای اطالع رسانی‪ ،‬بروز‬
‫نبودن بعضی از وبسایت های خربی‪ ،‬از سوی دیگر مردم هنوز هم به مطالعه عادت‬
‫ندارند‪ ،‬این ها عواملی هستند که مردم کمرت جهت کسب خرب به انرتنت مراجعه می‬
‫کنند‪.‬‬
‫واژگان کلیدی‪ :‬انرتنت‪ ،‬رسانههای الکرتونیکی‪ ،‬تحول رسانه های سنتی‪ ،‬عوامل عدم توسعه رسانه‬
‫های آنالین‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪2‬‬

‫مقدمه‬
‫رسانه های الکرتونیکی و روزنامه نگاری انرتنتی یکی از مفاهیم پیرشفته عرص اطالعات است که با‬
‫بهره گیری از فنآوری های نوین اطالعات و به ویژه انرتنت‪ ،‬انتشار اخبار در شکلی کامال نوین با‬
‫تنوع بی سابقه در روش های ارائه اطالعات‪ ،‬با رسعت بسیار باال و به شکلی بهینه امکان پذیر‬
‫گشته است‪ .‬اکنون بسیاری از روزنامه های الکرتونیک در جهان ارائه می شود که در کوتاه ترین‬
‫زمان ممکن پس از وقوع یک حادثه‪ ،‬جزئیات آنرا همراه با صدا‪ ،‬تصویر‪ ،‬فلم و سایر ملحقات‪ ،‬در‬
‫کرسی از ثانیه در اقصی نقاط کره خاکی منترش می کنند‪ .‬این رسانه ها بدون شک بر رسانه های‬
‫متداول و سنتی تأثیر می گذارند‪.‬‬
‫امروزه بسیاری از روزنامه های جهان که نسخه چاپی آنها مدتهاست منترش می شود‪ ،‬به منظور بهره‬
‫گیری از قابلیت های عالی و کم نظیر شبکه انرتنت به شکل الکرتونیکی نیز منترش می شوند‪ .‬هر‬
‫چند روزنامه ها و مجالت بسیاری نیز یافت می شوند که نسخه چاپی ندارند و تنها به صورت‬
‫الکرتونیک منترش میگردند‪ ،‬در این میان تقابل این دو شیوه روزنامه نگاری با هم قابل توجه است‪.‬‬
‫مسایلی همچون مزایای هر یک از این دو شیوه نسبت به دیگری‪ ،‬قابلیت هایی که هر یک دارند و‬
‫مشکالت فرا روی آنها و در نهایت تأثیرات که هر یک بر دیگری دارند‪ ،‬می تواند مورد توجه قرارگیرد‬
‫که این تقابل و تأثیر رشایط حرفه ای و کار در دنیای آینده مطبوعات و رسانه ها را رقم خواهد زد‪.‬‬
‫در افغانستان نیز چندی است که چنین روزنامه هایی پا به عرصه وجود گذاشته اند و به تقابل با‬
‫روزنامه های چاپی پرداخته اند؛ اگر چه بسیاری از این روزنامه ها نسخه الکرتونیک مطبوعات‬
‫چاپی درافغانستان هستند‪ ،‬اما به هر حال یکی از نکات جالب و قابل توجه دراین ارتباط‪ ،‬بررسی‬
‫وضعیت موجود این رسانه های الکرتونیک نوین در کشور‪ ،‬نقاط ضعف و قوت آنها‪ ،‬فرصت ها و‬
‫تهدیدهایی که برای فضای رسانه ای کشور ایجاد می کنند و در نهایت دورمنای آنها در افغانستان‬
‫است‪.‬‬
‫انرتنت و رسانه های مبتنی بر وب سایت در افغانستان‬
‫برای بررسی وضعیت رسانه های انرتنتی و مبتنی بر وب‪ ،‬مروری بر آمار کاربران انرتنت اجتناب‬
‫ناپذیر می مناید‪ ،‬طبق آمار جهانی کاربران انرتنت در سال ‪ 2020‬به رشح زیر ( ‪Internet World‬‬
‫‪ )Stats‬آمار رسمی منترش کرده اند‪.‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫فیصدی توزیع قارهای کاربران انرتنت در جهان‬

‫طبق آمار ارایه شده این منبع‪ ،‬از کل جمعیت بیش از هفت میلیاردی دنیا‪ ،‬این امار در جدول‬
‫نشان می دهد که هنوز هم ‪ ۵۹‬فیصد از انرتنت در کل دنیا استفاده می کند‪.‬‬
‫‪WO R LD INTE R NE T U S AG E AND P O P U LATIO N S TATIS TIC S‬‬
‫‪2020 Year-Q1 Estimates‬‬
‫‪Population‬‬ ‫‪Population‬‬ ‫‪Internet Users‬‬ ‫‪Penetration‬‬ ‫‪Growth‬‬ ‫‪Internet‬‬
‫‪World Regions‬‬
‫) ‪(2020 Est.‬‬ ‫‪% of World‬‬ ‫‪31-May-20‬‬ ‫‪Rate (% Pop. ) 2000-2020‬‬ ‫‪World %‬‬

‫‪Africa‬‬ ‫‪1,340,598,447‬‬ ‫‪17. 2 %‬‬ ‫‪526,710,313‬‬ ‫‪39. 3 %‬‬ ‫‪11567%‬‬ ‫‪11. 3 %‬‬

‫‪Asia‬‬ ‫‪4,294,516,659‬‬ ‫‪55. 1 %‬‬ ‫‪2,366,213,308‬‬ ‫‪55. 1 %‬‬ ‫‪1970%‬‬ ‫‪50. 9 %‬‬

‫‪Europe‬‬ ‫‪834,995,197‬‬ ‫‪10. 7 %‬‬ ‫‪727,848,547‬‬ ‫‪87. 2 %‬‬ ‫‪592%‬‬ ‫‪15. 7 %‬‬

‫‪Latin America /‬‬

‫‪658,345,826‬‬ ‫‪8. 5 %‬‬ ‫‪453,702,292‬‬ ‫‪68. 9 %‬‬ ‫‪2411%‬‬ ‫‪10. 0 %‬‬
‫‪Caribbean‬‬

‫‪Middle East‬‬ ‫‪260,991,690‬‬ ‫‪3. 3 %‬‬ ‫‪183,212,099‬‬ ‫‪70. 2 %‬‬ ‫‪5477%‬‬ ‫‪3. 9 %‬‬

‫‪North America‬‬ ‫‪368,869,647‬‬ ‫‪4. 7 %‬‬ ‫‪348,908,868‬‬ ‫‪94. 6 %‬‬ ‫‪223%‬‬ ‫‪7. 5 %‬‬

‫‪Oceania / Australia‬‬ ‫‪42,690,838‬‬ ‫‪0. 5 %‬‬ ‫‪28,917,600‬‬ ‫‪67. 7 %‬‬ ‫‪279%‬‬ ‫‪0. 6 %‬‬

‫‪WORLD TOTAL‬‬ ‫‪7,796,949,710‬‬ ‫‪100. 0 %‬‬ ‫‪4,648,228,067‬‬ ‫‪59. 6 %‬‬ ‫‪1187%‬‬ ‫‪100. 0 %‬‬

‫هامنطور که مالحظه می شود در منطقه خاورمیانه با ‪ 429‬میلیون و ‪ 516‬هزار و ‪ 659‬نفر جمعیت‪،‬‬

‫تنها کمی بیش از انرتنت بهره می برند که این رقم ‪ 4.7‬فیصد از کل کاربران جهانی را به خود‬
‫اختصاص داده است‪ .‬در این میان سهم استفاده کنندگان انرتنت در افغانستان ‪ 1.74‬فیصد از‬
‫آمار کل جهانی است‪ .‬اگر چه افغانستان از نظر تعداد کاربران انرتنت در خاورمیانه دارای رتبه‬
‫هشتم است؛ اما این تعداد کاربر در مقایسه با کاربران جهانی انرتنت‪ ،‬چندان رقم باالیی منی‬
‫باشد‪ ،‬البته نکته قابل توجه در این زمینه‪ ،‬رسعت افزایش کاربران انرتنت و رضیب نفوذ آن(‪30‬‬
‫فیصد) در افغانستان است که از رشد قابل توجهی برخوردار است‪ .‬آمار کاربران انرتنت در کشور‬
‫در دسامرب سال ‪ 2004‬فقط ‪ 250‬هزار نفر بود که این آمار به ‪ 20‬میلیون نفر در جون ‪2019‬‬
‫افزایش یافت‪ ،‬اما نکته بازدارنده در این زمینه مربوط به پهنای باند و رسعت انرتنت در افغانستان‬
‫است که در سال ‪ 2012‬مجموع پهنای باند انرتنت افغانستان برابر با ‪ 467‬اس تی ام ‪ -‬بود و از‬
‫نظر رسعت انرتنت‪ ،‬افغانستان از میان ‪ 178‬کشور در رتبه ‪ 163‬قرار داشت‪.‬‬
‫با در نظر گرفنت آمار فوق از یک سو‪ ،‬و با توجه به اینکه در افغانستان‪ ،‬بر خالف بسیاری از‬
‫کشورهای دیگر هنوز هم بحث درمورد اینکه آیا انرتنت و رسانه های مبتنی بر آن‪ ،‬ابزار ارتباط‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪4‬‬

‫جمعی هستند یا خیر جاریست‪ ،‬اگر چه این بحث به صورت عمومی و علنی مطرح منی باشد‪ ،‬اما و‬
‫علی رغم اینکه اندیشمندان‪ ،‬اساتید و دانشجویان دوره دکرتی افغانستان در این رابطه نظرات‬
‫خاص خودشان را دارند‪ ،‬هنوز نسبت به این مسئله مترکز الزم صورت نگرفته است‪.‬‬
‫در این زمینه و در توضیح عدم رشد رسانه های آنالین به رسانه های جمعی‪ ،‬همه گیر کافیست به‬
‫موانع و چالش های که در سد راه آن قرار گرفته اشاره کنیم‪:‬‬
‫عدم دسرتسی متام مردم به انرتنت‪،‬‬ ‫‪.1‬‬
‫ساخت وبسایت های جعلی برای اطالع رسانی‪،‬‬ ‫‪.2‬‬
‫بروز نبودن بعضی از وبسایت های خربی‪،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫و مردم هنوز هم به مطالعه عادت ندارند‪.‬‬ ‫‪.4‬‬
‫این ها عواملی هستند که مردم کمرت به خاطر کسب خرب از انرتنت مراجعه می کنند و‬
‫روزنامه نگاری انالین کمرت در افغانستان رشد کرده است‪(Www. internetworldstatuse. .‬‬
‫)‪com‬‬
‫نگاهی به وضعیت رسانه های الکرتونیک‬
‫با دیجیتال ژورنالیزم‪ ،‬تبدیل ‪ E-journalism‬دریافت کنند‪ ،‬با این توضیحات می توان گفت روزنامه‬
‫نگاری سایرب یا دیجیتال است به طور کلی می توان اذعان داشت روزنامه نگاری الکرتونیک به‬
‫معنی انتشار اطالعات در دوره های زمانی مشخص در قالب صفحات وب بر روی یک شبکه اطالع‬
‫رسانی یا روی انرتنت است‪ .‬محتویات چنین روزنامه ای به جای چاپ شدن بر روی کاغذ به صورت‬
‫فایل های کامپیوتری در حافظه یک کامپیوتر قرار دارد‪ .‬این فایل ها که در قالب های خاصی به‬
‫نام صفحات وب در دوره های زمانی معینی در یک شبکه اطالع رسانی متصل به انرتنت قرار می‬
‫گیرند و مخاطبان چنین نرشیاتی یعنی افرادی که با کامپیوتر شخصی خود به آن شبکه وصل می‬
‫شوند‪ ،‬می توانند صفحات روزنامه را روی صفحه منایش کامپیوتر خود ببیند و یا آن را روی کاغذ‬
‫چاپ و سپس مطالعه کنند‪.‬‬
‫تاریخچه روزنامه نگاری الکرتونیکی در افغانستان و جهان‬
‫روزنامه "شیکاگو تریبیون" در سال ‪ 1992‬اولین روزنامه آنالینی بود که محتوای خود را به صورت‬
‫الکرتونیکی ارائه کرد‪ .‬از سال ‪ ، 1992‬رسانه های آنالین به طور خارق العاده بسط یافته و به‬
‫تکامل رسیده اند ‪ .‬در افغانستان ‪ ،‬روزنامه هشت صبح اولین روزنامه ای می باشد که در سال‬
 ‫‪5‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫‪ 2012‬نسخه الکرتونیکی خود را منترش کرد و سپس روزنامه الکرتونیکی محضی که تاکنون در‬
‫افغانستان منترش شده‪ ،‬روزنامه ی ماندگار‪ ،‬روزنامه صبح کابل و روزنامه ی اطالعات روز می باشد‪.‬‬
‫هامنطور که مالحظه می شود به رغم عمر کوتاه روزنامه نگاری الکرتونیک در جهان‪ ،‬رشد کرده اما‬
‫کشور ما کمرت توانسته رشد چشمگیری در بخش روزنامه نگاری انالین داشته باشند ولی فراموش‬
‫نباید کرد که امواج این پدیده فراگیر افغانستان هم روزنه ی به سوی روزنامه نگاری انالین باز کرد‬
‫که آهسته‪ ،‬آهسته در حال پیرشفت است‪.‬‬
‫ورود و پذیرش روزنامه نگاری الکرتونیکی در افغانستان در خور تامل است‪ .‬این رسعت خود ناشی‬
‫از تحوالت اجتامعی و فرهنگی است که شکل گیری جامعه اطالعاتی و چند رسانه ای در زیست‬
‫بوم جهانی پدید آوردند‪.‬‬
‫روزنامه نگاری الکرتونیکی با فاصله ای اندك(یکساله) نسبت به غرب وارد افغانستان شد و وبالگ‬
‫نویسی به مثابه جدیدترین تحول در عرصه روزنامه نگاری الکرتونیکی نیز تقریبا هم زمان و یا‬
‫حداکرث با یک سال تأخیر در افغانستان شناخته شد و مورد اقتباس قرار گرفت‪ ،‬در حال حارض‬
‫اکرث قریب به اتفاق روزنامه ها و تعداد کثیری از نرشیات ادواری نسخه الکرتونیکی خود را نیز در‬
‫انرتنت عرضه می کنند و تعداد قابل توجهی از سازمان ها‪،‬گروه ها و مؤسسات افغانستانی نیز‬
‫سایت های اطالع رسانی و خربی خود را در شبکه جهانی انرتنت شکل داده اند‪.‬‬
‫به این ترتیب می توان گفت که رسعت ورود‪ ،‬پذیرش و فراگیری روزنامه نگاری الکرتونیکی در‬
‫افغانستان خود مناد بارزی از قدرت‪ ،‬نفوذ و ظرفیت بالقوه حضور و فراگیری این گونه از رسانه ها‬
‫در جامعه امروز است‪)۳۰:۱( .‬‬
‫ویژگی های روزنامه های الکرتونیکی‬
‫سه امتیاز برجسته جستجو در انرتنت به طور کلی و جستجوی خرب و گزارش های خربی به طور‬
‫خاص؛" تعاملی"‪ ،‬فرامتنی"‪ ،‬و" چند رسانه ای "بودن است‪ .‬این سه ویژگی تحول شگرفی در خرب‬
‫رسانی و خربخوانی انرتنتی ایجاد کرده اند که تفاوت های زیادی با شیوه های مرسوم و رسانه های‬
‫مرسوم دارد‪ .‬این ویژگی ها سبب شده اند تا به بیان ساده کاربران‪ ،‬جای رسدبیران را تا حدودی‬
‫بگیرند و خود مطالب مورد نیازشان را انتخاب کنند یا حتی مطالبی به آنچه موجود است از جای‬
‫دیگر اضافه کنند یا به راحتی به آرشیف و شامره های گذشته رجوع کنند و ساختار مطلب و منت را‬
‫بسازند و منت دلخواه خود را به دیگران ارسال کند‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪6‬‬

‫مزایای روزنامه نگاری الکرتونیکی‬

‫دکرت یونس شکرخواه در کتاب" روزنامه نگاری سایرب‪ :‬جامعه اطالعاتی و آزادی بیان" در این باره‬
‫آورده است‪:‬‬
‫‪ )1‬عدم محدودیت زمانی و مکانی‪ :‬زمان و مکان هر دو برای روزنامه های الکرتونیکی نابود‬
‫شده اند‪ ،‬خواننده یک روزنامه الکرتونیکی هرگز منتظر یک ساعت خاص برای‬
‫دسرتسی به اطالعات باقی منی ماند و به محض منایش با رسانه خود در انرتنت‪ ،‬در‬
‫جهان سایرب قرارمی گیرد و این یعنی دسرتسی رسیع و آنالین به اطالعات‪ ،‬درضمن‬
‫برای رسانه های سایرب هیچ مشکلی از نظر توزیع هم وجود ندارد‪ .‬در رسانه های سایرب‬
‫از دیگر مزایای )‪ (Hypertext‬امکان دسرتسی به ادبیات جهانی واژه ها‪ :‬فرامتنی‬
‫روزنامه نگاری الکرتونیکی است‪ ،‬با این ویژگی متون در جهان رسانه های سایرب به‬
‫یکدیگر گره خورده اند و زمان و مکان در این گره خوردگی نابودشده است‪ .‬استفاده از‬
‫این امکان‪ ،‬به معنی دستیابی مخاطب به ادبیات جهانی یک واژه است‪ ،‬این امکان‬
‫برای هیچ یک از روزنامه های نوشتاری حتی در آرشیو خودشان نیز متصور نیست و به‬
‫یک رویا شبیه است‪.‬‬
‫‪ )2‬امکان استفاده از گرافیک متحرك‪ ،‬صدا‪ ،‬تصویر و نور‪ :‬در رسانه های چاپی تنها تصویر‬
‫است که وجود دارد‪ ،‬آن هم البته بدون تغییر می ماند و برای هر نسخه روزنامه ثابت‬
‫است‪ ،‬اما در روزنامه های الکرتونیکی‪،‬گرافیک های متعدد و متحرك‪ ،‬تصاویر‬
‫تغییریابنده‪ ،‬صدا و موزیک به کمک خربها‪ ،‬مقاله ها‪ ،‬گزارش ها و ‪ ...‬می آیند تا‬
‫تأثیرگذاری مطلب به اوج برسد و کاربران رسانه های الکرتونیکی به هیچ وجه احساس‬
‫خستگی نکنند‪.‬‬
‫‪ )3‬امکان ارتباط بی واسطه‪ :‬یکی دیگر از ویژگی ها و مزایای روزنامه نگاری الکرتونیکی‬
‫این است که بین تولیدکننده و مرصف کننده یا هامن رسانه و مخاطب هیچ واسطه ای‬
‫وجود ندارد و این چیزی شبیه به ارتباط چهره به چهره است‪.‬‬
‫‪ )4‬امکان شخصی شدن‪ :‬روزنامه های الکرتونیکی حتی می توانند برای یک نفر انتشار‬
‫یابند به این معنی که شام می توانید به روزنامه خود دستور دهید که چه نوع اطالعاتی‬
‫را در اختیارتان قراردهد و چه نوع اطالعاتی را در اختیارتان قرار ندهد‪ ،‬در این حالت‬
 ‫‪7‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫کاربر روزنامه الکرتونیکی به جای دریافت کل مطلب‪ ،‬فقط مطلب سفارشی خودش را‬
‫دریافت می کند‪.‬‬
‫رفتارهای افقی و بدون سلسله مراتب‪ :‬با مروری بر نظریه های ارتباطی متوجه خواهیم‬ ‫‪)5‬‬
‫شد که ارتباطات جمعی از آغاز حالتی یک طرفه و عمودی داشته است‪ .‬از مدل های‬
‫ارتباطی شانون و ویور تا نظریه گلوله های جادویی همه و همه جریان های یک طرفه‬
‫بوده اند‪ ،‬حال آنکه در رسانه های الکرتونیکی‪ ،‬گیرنده یک مشاهده گر فعال است که‬
‫مانند فرستنده در توزیع اطالعات رشکت دارد‪)۱۵:۲( .‬‬
‫معایب و مشکالت روزنامه نگاری الکرتونیکی‬
‫قابل ذکر است که همه جنبه های روزنامه نگاری الکرتونیک مثبت و امیدوار کننده نیست‪ ،‬به‬
‫هامن نسبتی که روزنامه نگاری الکرتونیک‪ ،‬چشم اندازها و فرصت هایی را فراهم کرده است‪،‬‬
‫مشکالت و نگرانی هایی هم ایجاد کرده است که بعضی از این مشکالت و نگرانی ها به رشح زیر‬
‫است‪:‬‬
‫‪ .۱‬شکاف دیجیتالی‬
‫یکی از بحث هایی که در دهه ‪ 1970‬رشوع شد و همچنان ادامه دارد بحث شکاف آگاهی است‪،‬‬
‫این نظریه را از دو جهت می توان ارزیابی کرد‪ ،‬یکی از جهت دسرتسی به رسانه و یکی هم از جهت‬
‫خصلت رسانه و خصلت استفاده کننده از رسانه‪ .‬منظور از خصلت رسانه این است که برخی رسانه‬
‫ها ماهیتا برای گروههای از مخاطبان کارآیی و استفاده بهرتی دارند مثال‪ ،‬کتاب و روزنامه بیشرت‬
‫متناسب با مخاطبانی است که تحصیالت باالتر‪ ،‬درآمد و فراغت بیشرت دارند‪ ،‬حال آنکه تلویزیون در‬
‫غالب موارد و برحسب محتواهایی که عرضه می کند می تواند با مخاطبانی در ارتباط قرار گیرد که‬
‫دارای تحصیالت و درآمد و رفاه پایین تر اند‪ .‬در حال حارض استفاده از روزنامه الکرتونیک هم می‬
‫تواند تا حدودی همینطور باشد‪ ،‬به عبارت دیگر با استفاده کنندگانی تناسب پیدا کند که دارای‬
‫جایگاه اجتامعی و اقتصادی باالتر باشند‪ .‬این تناسب هم از جهت اصل دسرتسی و هم از جهت‬
‫توانایی و مهارت های استفاده از آن مد نظر است‪ .‬منظور از خصلت مخاطب هم تا حدودی هامن‬
‫است که در باال گفته شد یعنی ارتباط با جایگاه اجتامعی و تا حدودی نیز به انگیزه و نیاز به‬
‫اطالعات خاص مربوط می شود‪.‬‬
‫شواهد آماری نشان دهنده این است که شکاف آگاهی مورد بحث در ارتباط با رسانه های مرسوم‬
‫در مورد رسانه جدید یعنی استفاده از انرتنت برای خرب خوانی نیز وجود دارد که طبق آمار موجود‪،‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪8‬‬

‫در سال ‪ 2002‬دسرتسی به انرتنت در کل جهان از حیث نفر‪ ،‬بیش از ‪ 605‬میلیون نفر بوده است‬
‫و مناطق در حال توسعه کمرت شده است اما میزان آن هنوز هم زیاد است‪ ،‬هامنطور که مالحظه‬
‫می شود میان کشورها و مناطق مختلف جهان‪ ،‬از جهت اصل دسرتسی و استفاده از انرتنت به طور‬
‫کلی فاصله بسیار زیادی وجود دارد که استفاده برای خرب خوانی و خرب گیری بخشی از این تفاوت‬
‫کلی است‪ .‬در درون کشورها نیز ممکن است چنین شکافی مالحظه شود‪ ،‬این نوع شکاف‬
‫دیجیتالی ممکن است بین گروه های شهری و روستایی‪ ،‬جنسی‪ ،‬نژادی‪ ،‬درآمدی و تحصیلی یا‬
‫گروه های که براساس سایر متغیرها قابل تفکیک هستند نیز وجود داشته باشد‪.‬‬
‫طبق گزارش که مرکز آمار افغانستان در سال ‪ 1389‬منترش کرده است آمارها نشان دهنده فاصله‬
‫بسیار زیاد بین دسرتسی به انرتنت در نقاط شهری و نقاط روستایی است‪ ،‬براساس این آمار تعداد‬
‫خانواده های دارای دسرتسی به انرتنت در فیصد خیلی اندک است حدود ‪ 5‬در صد است‪ .‬که در‬
‫شهر ها حدود ‪ ۲۰‬فیصد از انرتنت برای کسب اخبار استفاده می کند‪ ،‬این یکی از عیب های‬
‫انرتنت است که مردم کمرت برای اخبار و بیشرت برای رسگمی انرتنت را به کار می برند‪.‬‬
‫‪ .۲‬گزارش گیری غیر مستند ‪/‬نقض معیارهای عینیت‬
‫نزول کیفیت می تواند نه تنها در مطبوعات چاپی بلکه در رسانه های الکرتونیک و خربرسانی‬
‫انرتنتی هم دیده شود‪ ،‬برای روشنتر شدن مسئله می توان گفت یکی از توصیه هایی که برای‬
‫گزارشگری مستند و مبتنی بر واقعیات می شود این است که از گزارش به جای استنباط و قضاوت‬
‫استفاده شود‪ ،‬البته این امر در رسانه های چاپی هم مکرر رخ می دهد‪.‬‬
‫‪ .۳‬اعتبار و اصالت خرب‬
‫مسئله اعتبار خرب موضوع پر سابقه در پژوهش ارتباط جمعی است‪ ،‬در مورد خربهای انرتنتی و‬
‫روزنامه های عرضه شده در شبکه جهانی انرتنت دقت‪ ،‬قابلیت اتکا و کفایت اطالعات ممکن است‬
‫بیشرت از میزان مطرح شود که در رسانه های مرسوم و سنتی مطرح است به ویژه اینکه‪ ،‬فشار موجود‬
‫برای رسعت خرب رسانی ممکن است باعث شود که اصل صحت خرب‪ ،‬فدای رسعت شده و حتی یک‬
‫رسانه‪ ،‬خربی مهم را بدون بررسی دقیق منترش کند‪.‬‬
‫‪ .4‬مشکل اطالعات زیانبار‬
‫اگرچه مشکل اطالعات متناقص‪ ،‬زیانبار و یا اطالعات ناخواسته و نامطلوب در رسانه های سنتی و‬
‫مرسوم نیز وجود دارد؛ اما این نقیصه در رسانه های الکرتونیک بیشرت و پررنگ تر است‪ .‬ویژگی‬
‫فرامتنی روزنامه نگاری الکرتونیک اگرچه امکان دسرتسی به ادبیات جهانی واژه را برای مخاطبان‬
 ‫‪9‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫خود فراهم می سازد‪ ،‬اما هامنطور که پیشرت نیز اشاره شد گریز زدن از یک مفهوم به مفهوم دیگر‬
‫اگر بطور مکرر اتفاق بیافتد می تواند منجر به گمگشتگی‪ ،‬انحراف ذهن از موضوع اصلی و انباشت‬
‫و رسریزی اطالعات در مخاطب شود‪ :۳( .‬ویکیپدیا)‬
‫بررسی وضعیت و چالشهای روزنامه نگاری الکرتونیک در افغانستان‬
‫چنانچه قبال ذکر شد روزنامه نگاری الکرتونیک از جمله مباحثی است که تقریبا همزمان با آغاز‬
‫فعالیت جهانی شبکه انرتنت در سال ‪ 1992‬در جوامع گسرتش یافت و جامعه افغانستان ی را نیز‬
‫کم و بیش تحت تأثیر قرار داد‪ ،‬به طور کلی فعالیت رسانه های افغانستان در حوزه روزنامه نگاری‬
‫الکرتونیک به معنی آکادمیک و علمی آن‪ ،‬در سه شکل قابل بررسی است‪ ،‬در واقع تعامل رسانه‬
‫های جمعی افغانستان با تارمنای جهانی را می توان در سه بخش جداگانه تقسیم منود‪:‬‬
‫الف) رسانه های سنتی‪ ،‬که از منابع انرتنتی استفاده می کنند‪ :‬در حال حارض این گروه‬
‫تنگاتنگ ترین ارتباط را با انرتنت دارد‪ ،‬روزنامه نگاران رسانه های افغانستان در تهیه مطالب‬
‫برای رسانه های سنتی اغلب به منابع انرتنتی مراجعه می کنند‪ ،‬انرتنت به عنوان منبع غالب‬
‫اطالعات در جستجوی مطلب مورد استفاده قرار می گیرد‪ ،‬با بررسی اجاملی محتوای رسانه‬
‫های کشور‪ ،‬اغلب متوجه می شویم که رسانه های کشور خواه الکرتونیکی و خواه سنتی‪ ،‬به‬
‫طور افراطی و مستقیم وابسته به اطالعات شبکه جهانی هستند‪ ،‬روزنامه نگاران افغانستانی‪،‬‬
‫بدون کنرتول کافی اطالعات انرتنتی‪ ،‬مطلب مورد نظر را در روزنامه ها منترش کرده و یا در‬
‫برنامه های رادیو و تلویزیون مورد استفاده قرار می دهند‪ .‬بر اساس پژوهش های صورت گرفته‬
‫روزنامه ها حدودا ‪ 30‬الی ‪ 90‬فیصد مطالب خود را از اطالعات و عکس های گرفته شده از‬
‫منابع انرتنتی پر می کنند‪ ،‬در این زمینه مواردی وجود دارد که در آن حتی لینک به منبع‬
‫اطالعات هم داده منی شود‪ ،‬که طبیعتا بر خالف قانون است‪ .‬در خصوص رابطه رسانه با‬
‫انرتنت و رعایت حق مؤلف‪ ،‬باید توجه داشت که وضعیت رسانه های دیداری ‪ -‬شنیداری هم‬
‫بهرت نیست‪ .‬ایستگاه های رادیویی به طور بی رویه ای در پخش برنامه های خود از اطالعات‬
‫انرتنتی استفاده می کنند‪ ،‬این بهره گیری دامنه و ‪ FM‬محلی طیف گسرتده ای از استفاده در‬
‫اخبار و برنامه های تحلیلی تا به آشکارا تقلید کردن ایده های خالق برای ساخت برنامه ها را‬
‫شامل می شود‪ .‬در بسیاری موارد لینک های الزم برای منبع انرتنتی اطالعات مشاهده منی‬
‫شود تنها استثنا در این زمینه مربوط به انتشار اخبار است که در آن مجریان به عنوان یک‬
‫قاعده و اصل روزنامه نگاری به ذکر منبع میپردازند‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪10‬‬

‫ب) رسانه های دارای نسخه انرتنتی‪ :‬در ارتباط با رسانه هایی که دارای نسخه انرتنتی می‬
‫باشند‪ ،‬در اگست ‪ ، 2010‬تعداد این سایت ها تنها ‪ 4‬عدد بود که از این تعداد روزنامه ها‬
‫بیشرت از تعداد سایر رسانه ها بودند‪ ،‬یکی دیگر از نکات قابل توجه در بررسی رسانه های‬
‫انرتنتی افغانستان‪ ،‬آن است که باید توجه داشت حتی در یک مورد هم واحد ویژه سازمانی ‪-‬‬
‫ویرایشگر وب‪ ،‬که منحرصا مختص نسخه انرتنتی رسانه های سنتی باشد‪ ،‬وجود ندارد‪ .‬گذشته‬
‫از این موارد مشکل اصلی تأثیرگذار بر توسعه سایت های خربی و به ویژه هفته نامه های‬
‫سنتی‪ ،‬مسئله به روزرسانی اطالعات است‪ ،‬به روز رسانی روزانه مستلزم رسمایه گذاری های‬
‫فراوان می باشد‪ ،‬در میان مطالب منترش شده در نسخه آنالین رسانه های سنتی‪ ،‬مطالب‬
‫غالب شامل اخبار و تجزیه و تحلیل است‪ .‬قابل ذکر است که نسخه های آنالین رسانه های‬
‫مذکور در حال توسعه هستند‪ ،‬که البته در این راه نیازمند رسمایه گذاری های مالی‪ ،‬تبلیغات و‬
‫از همه مهمرت کادری حرفه ای هستند و در حال حارض هیأت تحریریه ها از متام پتانسیل‬
‫انرتنت استفاده منی کنند و امکان به روز رسانی در هر ثانیه از سوی تحریریه نادیده گرفته می‬
‫شود‪ ،‬بر خالف نسخه های آنالین رسانه های چاپی‪ ،‬آژانس های خربی باخرت و اطالعات روز‬
‫اند که از به روز رسانی فوق العاده ای برخوردار هستند‪ ،‬در این ارتباط در وب سایت های هر‬
‫روز اطالعات جدیدی مشاهده می شود و در هر دقیقه به روز رسانی می شوند‪ .‬نرشیات آنالین‬
‫و نسخه الکرتونیکی رسانه های سنتی مزایای مهمی در مقابل موارد مشابه چاپی دارند‪ :‬اوال‪،‬‬
‫فرایند و فن آوری تولید آنها ساده است که به تبع زمان رصف شده برای انتشار نرشیه را به‬
‫شدت کاهش می دهد‪ ،‬دوما‪ ،‬برای رسانه های آنالین نیازی به کادر بزرگ کارکنان نیست‪،‬‬
‫سوما‪ ،‬مزایای اقتصادی آن است که در رصفه جویی کاغذ‪ ،‬تجهیزات چاپی و تایپی وجود دارد‪،‬‬
‫اما مهمرت از همه‪ ،‬و عمده مزیت آن تیراژ نامحدود و متعاقبا عدم محدودیت مخاطبان است‪،‬‬
‫همچنین برای نسخه آنالین یک نرشیه سنتی قبل از هر چیز‪ ،‬تصویر نرشیه‪ ،‬اعتبار آن و ورود‬
‫به بازار جهانی اطالعات‪ ،‬گسرتش مخاطبان‪ ،‬و نیز فرصت بیشرتی برای جذب رسمایه در‬
‫مقابل انتشار تبلیغات تجاری بر روی سایت است‪.‬‬
‫ج) رسانه های انرتنتی ‪ :‬در ارتباط با این گروه در حال حارض فقط چند رسانه ی محدود و‬
‫جود دارند که نسخه الکرتونیکی ندارند‪ ،‬به طورکلی نتایج بررسی ها و تحقیق در حوزه رسانه‬
‫های افغانستان به وضوح نشان می دهد که در حال حارض هیچگونه رقابتی بین دو شیوه‬
‫روزنامه نگاری سنتی و الکرتونیک مشاهده منی شود و رسانه های آنالین اخیر‪ ،‬بدون از میدان‬
‫بدر کردن رسانه های سنتی‪ ،‬فقط جای برحق و قانونی خود را گرفته اند‪ ،‬مصداق این واقعیت‬
 ‫‪11‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫فیصد کم مخاطبان رسانه های انرتنتی است‪ ،‬بطوریکه هنوز هم رسانه های سنتی را می توان‬
‫با اطمینان رسانه های جمعی غالب نامید‪ ،‬این مورد را بارها خود صاحبان رسانه های آنالین‬
‫اظهار نظر منوده اند که این امر با داده های آماری نیز تایید و تصدیق می شود به طوری که‬
‫کل تیراژ روزنامه های تهران طبق آمار مختلف از ‪ 80‬تا ‪ 100‬هزار نسخه است‪ .‬این در‬
‫حالیست که طبق آمارهای ‪25‬هزار بازدیدکننده است‪ .‬نباید فراموش کرد که اگر یک شخص ‪-‬‬
‫اعالم شده مجموع مخاطبان نرشیات انرتنتی‪ ۱۰ ،‬روزنامه ای بخرد‪ ،‬چند نفر از اعضای‬
‫خانواده آن را خواهند خواند‪ .‬به این ترتیب شامر مخاطبان واقعی رسانه های چاپی چندین‬
‫برابر باالتر از تیراژ آنهاست‪ .‬این در حالیست که برای رسانه های انرتنتی وضعیت کامال‬
‫متفاوتی وجود دارد‪ .‬در اینجا‪ ،‬بر عکس‪ ،‬شامر بازدیدکنندگان ثابت با تعداد واقعی مردم‬
‫مطابقت ندارد چرا که ممکن است یک کاربر روزانه مکررا و چندین بار وارد سایت شود‪ .‬در‬
‫نتیجه در انرتنت تعداد کاربران واقعی کمرت از تعداد واقعی بازدیدکنندگان ثبت شده است‪.‬‬
‫به طور کلی عوامل بسیاری بر تفاوت آشکار تعداد مخاطبان و به تبع آن موانع رشد و توسعه روزنامه‬
‫نگاری الکرتونیک افغانستان تأثیر می گذارند که عبارت اند از‪:‬‬
‫‪ )1‬پهنای باند و رسعت کند انرتنت در افغانستان ‪ :‬شامر کاربران انرتنت باند پهن – پررسعت‬
‫–در کشور ما در حالی ‪5‬میلیون نفر هم عبور منی کند که رسعت رشد انرتنت پررسعت در‬
‫کشورهای مختلف جهان غیرقابل انکار است‪ .‬کشور آمریکا به عنوان پایه گذار انرتنت در‬
‫جهان با بیش از ‪ 303‬میلیون نفر جمعیت بالغ بر ‪ 220‬میلیون کاربر انرتنت دارد که بعد‬
‫از چین دومین کشور جهان از نظر تعداد کاربر انرتنت است‪ .‬این کشور دارای رضیب نفوذ‬
‫انرتنت‪ 5.72‬فیصدی است و در رده سیزدهم کشورهای جهان در رتبه بندی جهانی‬
‫رضیب نفوذ انرتنت قرار گرفته و این در حالی است که تعداد کاربران انرتنت این کشور از‬
‫سال ‪ 2003‬تا سال ‪ 2008‬به بیش از ‪ 138‬فیصد افزایش یافته است‪.‬‬
‫کشور ترکیه نیز به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه منطقه که از نظر تعداد جمعیت‬
‫هم بیشرت از افغانستان است‪ ،‬حدود ‪ 26‬میلیون کاربر انرتنت با رضیب نفوذ ‪ 35‬فیصد‬
‫دارد با این تفاوت که تعداد کاربران انرتنت باند پهن این کشور حدود ‪ 6‬میلیون و یک‬
‫فیصد کل کاربران باند پهن جهان است‪ ،‬رضیب نفوذ انرتنت باند پهن ترکیه ‪ 8‬فیصد است‬
‫و این کشور در جایگاه بیست و نهم جهان قرار دارد‪.‬‬
‫در کشور عربستان با ‪ 28‬میلیون نفر جمعیت حدود ‪ 7‬میلیون نفر از انرتنت استفاده می‬
‫کنند و این کشور با رضیب نفوذ ‪ 22‬فیصدی در رده کشورهای میانه رو به پایین رتبه بندی‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪12‬‬

‫جهانی قرار دارد‪ ،‬قطر نیز با ‪ 795‬هزار نفر جمعیت حدود ‪ 351‬هزار نفر کاربر انرتنت دارد‬
‫و با رضیب نفوذ ‪ 42‬فیصدی در رده کشورهای میانه در رتبه بندی جهانی است‪ ،‬با نگاهی‬
‫به آمار و ارقام فوق بدیهی است که رسعت پایین انرتنت یکی از موانع رشد و توسعه سایرب‬
‫ژورنالیزم در کشور تلقی شود‪.‬‬
‫‪ )2‬تعداد کم و گسرتش نابرابر کاربران انرتنت در کشور و هزینه های باالی دسرتسی به‬
‫انرتنت ‪:‬ضمن تعریف نقش انرتنت در سیستم رسانه ای افغانستان خاطر نشان می کنیم‪،‬‬
‫هامنطور که بررسی رشایط شکاف دیجیتالی افغانستان نشان میدهد‪ ،‬انرتنت در متام‬
‫پهنه کشور به طور یکسان رشد نکرده و این نابرابری عالوه بر مناطق شهری و روستایی‪ ،‬در‬
‫سایر بخش بندی ها نظیر تحصیالت‪ ،‬سطح درآمد‪ ،‬سن و‪ . . .‬نیز وجود دارد‪ .‬بنابراین و با‬
‫توجه به نقش حیاتی انرتنت در عملکرد رسانه های الکرتونیکی افغانستان باید کوشش‬
‫شود با ارتقای سطح زندگی افغان ها‪ ،‬رفاه آنها نیز افزایش یابد و در نتیجه کامپیوتر های‬
‫خانگی دیگر وسایل لوکس تلقی نشده‪ ،‬بلکه مانند سایر لوازم خانگی معمولی دیگر مثل‬
‫یخچال و تلویزیون تلقی شوند‪ .‬با جسارت می توان گفت که کاهش هزینه های دسرتسی‬
‫به کمپیوتر و انرتنت از جمله ملزومات رشد روزنامه نگاری الکرتونیک می باشد هامنطور که‬
‫تجارب جهانی نشان می دهد در جوامع غربی هم تا زمانی که این تکنولوژی ها همگانی‬
‫نشد و به صورت ارزان قیمت در دسرتس عموم قرار نگرفت‪ ،‬روزنامه نگاری دیجیتالی هم‬
‫بسط پیدا نکرد‪ ،‬در کشور ما متاسفانه چون هنوز این امکانات به صورت ارزان قیمت در‬
‫اختیار خانواده ها قرار ندارد‪ ،‬عدم شکوفایی این شیوه از روزنامه نگاری‪ ،‬طبیعی به نظر‬
‫می رسد‪.‬‬
‫‪ )3‬فقدان مهارت های ابتدایی کمپیوتری و نرم افزار در میان جمعیت فعال تر در محدوده‬
‫سنی ‪ 30‬تا ‪ 55‬سال‪ :‬طبق آمار انجمن جامعه شناسی افغانستان‪ ،‬با باال رفنت سن‪ ،‬میزان‬
‫استفاده از انرتنت به طور قابل توجهی کاهش می یابد‪ 30- 7% ،‬کاربران انرتنت در میان‬
‫پاسخ دهندگان رده سنی ‪ ، 44‬با توجه به مطالعه انجام شده در ماه اکتوبر سال ( ‪45‬‬
‫) ‪2019‬سال و ‪ 3%‬از پاسخ دهندگان ‪ 60‬سال و باالتر ثبت شده است‪ ،‬به این ترتیب در‬
‫میان افراد جوان در ‪ 6 -59 - %‬سال سنین ‪ 18‬تا ‪ 29‬سال‪ ،‬استفاده کننده گان این‬
‫سنین رقم خیلی باال داشته است‪.‬‬
‫‪ )4‬عدم وجود کادر حرفه ای روزنامه نگاری آنالین‪ :‬فقدان آشکار کادر حرفه ای اجازه انجام‬
‫روزنامه نگاری انرتنتی در قالب طراحی شده را منی دهد‪ ،‬هر چند الزم است اشاره ای‬
 ‫‪13‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫داشته باشیم به روزنامه نگاران انرتنتی حرفه ای مثل فیصل کریمی و‪ . . .‬که در تحقق‬
‫روزنامه نگاری الکرتونیک افغانستان و نیز جذب مخاطبان انرتنتی موفق عمل کرده اند‪،‬‬
‫اما متاسفانه هنوز هم اطالعات ارزنده‪ ،‬رضوری و موثر تنها برای تعداد محدودی از‬
‫گیرندگان در دسرتس است که این مسئله مربوط به تأمین منابع اقتصادی و هزینه های‬
‫دسرتسی به انرتنت و متعاقب آن منابع اطالعاتی و خربی می باشد‪.‬‬
‫‪ )5‬فقدان زیرساخت های فنی و حرفه ای‪ :‬محدودیت سخت افزاری و نرم افزاری موجود‪،‬‬
‫مانع بسیار بزرگی بر رس راه توسعه شبکه الکرتونیکی و از جمله روزنامه نگاری سایرب‬
‫است‪ ،‬باید دانست که الزمه دیجیتالی شدن‪ ،‬دسرتسی به امکانات است‪ ،‬در دنیا این‬
‫اتفاق افتاده چون زیرساخت های الزم را فراهم کرده اند‪ ،‬در کشورهای اروپایی‪ ،‬همزمان‬
‫با توزیع دستگاه های کمپیوتری‪ ،‬خطوط تلفن هم به شکل انبوه در اختیار مردم قرار‬
‫گرفت به طوری که اکنون آنها با استفاده از سیستم های جدید به شکل بی سیم امکان‬
‫اتصال به شبکه بدون کود ورود و خرید اشرتاك انرتنت را دارند‪ .‬ارائه خدمات انرتنتی در‬
‫این کشورها به شکلی است که با قرار گرفنت شخص در حوزه امواج‪ ،‬دستگاه کمپیوتر خود‬
‫به خود به جستجو می پردازد و پس از ردیابی امواج قوی از طریق ماهواره وارد شبکه می‬
‫شود‪ ،‬در صورتی که ما در افغانستان نه تنها هنوز موفق به توزیع امکانات و تجهیزات فنی‬
‫پیرشفته برای همه اقشار جامعه نشده ایم بلکه حتی نتوانسته ایم به شیوه سنتی‪ ،‬خط‬
‫تلفن در اختیار خانواده ها قرار دهیم‪ .‬در حال حارض سیستم جدید به شکل بی سیم‬
‫فقط در نقاط محدودی از کشور تدارك دیده شده تا خدمات انرتنتی بی سیم را تقویت‬
‫کند ولی هنوز امکان استفاده عموم از سیستم بی سیم فراهم نشده و به نظر می رسد باید‬
‫مدت زمان طوالنی در انتظار ماند تا ارتباط مستقیم با شبکه از طریق ماهواره در کشور‬
‫فراهم گردد‪ .‬چون زیرساخت های الزم فراهم نشده است و بر فرض تحقق آن‪ ،‬تا زمانی که‬
‫نتوانیم امکانات شبکه را به شکل گسرتده و ارزان قیمت در اختیار عموم قرار دهیم‪ ،‬منی‬
‫توانیم شاهد بسط و توسعه شبکه دیجیتال و ترکیبات آن باشیم ‪.‬‬
‫‪ )6‬عدم آمادگی بسرتهای الزم آموزشی – اجتامعی‪ :‬باید توجه داشت که بدلیل آماده نبودن‬
‫بسرتهای الزم و عدم آگاهی و پذیرش عمومی آحاد جامعه نه تنها شاهد عدم توسعه‬
‫روزنامه نگاری الکرتونیک بلکه سایر عرصه ها نیز می باشیم؛ مثال در کنار توسعه کتاب‬
‫دیجیتالی در جوامع که با استفاده از آن می توان چندین هزار جلد کتاب را در قطع کتاب‬
‫معمولی در کمپیوتر نگهداری کرد‪ ،‬کتاب های چاپی هنوز به وفور مشاهده می شوند یا در‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪14‬‬

‫خصوص نظام آموزش که دچار تحوالت بسیاری در دنیا شده در افغانستان شکل سنتی‬
‫آن بیشرت مورد توجه است‪ ،‬مصداق این موضوع را در تدریس آمار شاهد هستیم که علی‬
‫رغم وجود کامپیوترهای پیرشفته جهت حل مسائل‪ ،‬همچنان به طراحی جداول و ماتریس‬
‫ها و فرمول های پیچیده ریاضی و آماری به شیوه دستی اکتفا می شود‪ .‬در این زمینه می‬
‫توان گفت که ‪:‬اوال هامنگونه که نظام روزنامه نگاری فعلی ما هامنند بسیاری دیگر از نظام‬
‫ها وارداتی و تحمیلی است و در بسرت عادی خود رشد نکرده این شیوه از روزنامه نگاری‬
‫هم وارداتی است و اگر همین روند ادامه پیدا کند قطعا در بسرت اصلی خود رشد منی‬
‫کند‪ .‬ثانیا ما در یک زمان خاص و بدون آمادگی کامل سایر بخش های جامعه با تکنولوژی‬
‫وارداتی غرب رو به رو شده ایم و از آن استفاده می کنیم‪ ،‬لذا اگر بخواهیم مسیر درست‬
‫رشد فراهم شود باید زمینه شکل گیری سایر زیرساخت های الزم را در کنار یکدیگر و به‬
‫موازات هم فراهم کنیم و توسعه ببخشیم‪.‬‬
‫به طور کلی از توضیحات فوق چنین بر میآید که عوامل عدم توسعه رسانه های الکرتونیکی‬
‫افغانستان را می توان در سه بخش خالصه کرد‪ ،‬هر سه بخش به طور یکسان دارای اهمیت بوده که‬
‫عبارت اند از ‪:‬‬
‫عوامل اقتصادی‬ ‫‪‬‬
‫عوامل فنی و تکنولوژیکی‬ ‫‪‬‬
‫مطالعات رسانهای (‪)۲۰:۱‬‬ ‫‪‬‬
‫باید اظهار داشت که روزنامه نگاری افغانستان در شبکه انرتنتی به عنوان یک نوع فعالیت حرفه‬
‫ای‪ ،‬در حال حارض منابع کافی و اجزای تشکیل دهنده اقتصادی‪ ،‬تکنولوژیکی و اجتامعی به شکل‬
‫کامل آن را ندارد‪ .‬در اینجا ذکر این مطلب رضوری است که پرداخنت به مسائل اساسی مانند‬
‫تأمین کمی و کیفی رشد انرتنت‪ ،‬توسعه زیرساخت های فنی و ارتباطی‪ ،‬کاهش شکاف دیجیتالی‬
‫در کشور و نیز فرهنگ سازی و آموزش صحیح از جمله ملزوماتی است که با پشتیبانی دولتی محقق‬
‫و تأثیرگذار می گردد‪)۲۵:۵( .‬‬
 ‫‪15‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫نتیجه گیری‬
‫روزنامه های چاپی با آنکه یک دوره نسبتا طوالنی در جوامع حاکم بودند اما به دلیل محدودیت‬
‫های زمانی‪ ،‬عدم امکان دسرتسی متامی عالقه مندان به روزنامه ها‪ ،‬نبود رشایط الزم برای توزیع‬
‫بهینه روزنامه و مباحثی از این دست‪ ،‬به سمتی هدایت شدند تا عالوه بر انتشار شامره معمولی‪،‬‬
‫نسخه الکرتونیکی خود را نیز دارا باشند و تعداد انگشت شامری نیز فقط منحرص به انتشار نسخه‬
‫الکرتونیکی شدند‪ ،‬البته چون هنوز حق کاپی رایت و امکان مالکیت و ذخیره سیستم های جدید‬
‫در کشور ثبت نشده و بانکداری شبکه ای و دیجیتالی هم فعال نیست تا هزینه این شیوه از روزنامه‬
‫نگاری تضمین شود‪ ،‬لذا تنها برخی از نرشیات این رویکرد را اتخاذ کرده اند‪.‬‬
‫در حال حارض این شکل از روزنامه نگاری در کنار روزنامه نگاری سنتی به حیات خود ادامه می‬
‫دهد با این رویکرد که اخبار و اطالعات به موقع و رسیع در دسرتس عالقه مندان قرار گیرد و آسیب‬
‫های ناشی از توزیع نامناسب هم برطرف گردد‪ ،‬ضمن آنکه رشایطی فراهم شود تا شخص بدون‬
‫اضطراب و نگرانی برای از دست دادن نسخه جدید روزنامه‪ ،‬در هر ساعت از شبانه روز به روزنامه‬
‫مورد عالقه خود دسرتسی داشته باشد و حتی به آرشیف قبلی هم مراجعه کند و مطالب مورد نیاز‬
‫اش را جستجو مناید‪.‬‬
‫هر چند به اعتقاد بسیاری از کارشناسان حوزه ارتباطات‪ ،‬با توسعه این شیوه از روزنامه نگاری‪ ،‬دیگر‬
‫شاهد محدودیت انتشار اخبار و سانسور خربی نخواهیم بود و پخش همزمان صدا و تصویر و‬
‫دسرتسی آسان و رسیع به اخبار که ارمغان این شیوه از روزنامه نگاری است‪ ،‬سبب خواهد شد تا‬
‫شاهد نوعی تحول بنیادی در فضای رسانه ای جوامع باشیم اما با وجود موانع مذکور‪ ،‬امروزه در‬
‫افغانستان فقط مقدمات توسعه و عملکرد رسانه های انرتنتی وجود دارد‪ ،‬باید خاطر نشان کرد که‬
‫در حال حارض رسانه های انرتنتی و وب سایت های خربی موجود در افغانستان به علت عدم‬
‫توسعه اولیه و تعداد نسبتا کم کاربران انرتنت هنوز منی توانند با رسانه های سنتی به رقابت‬
‫بپردازند اما می توان تصور کرد هامنگونه که رادیو و تلویزیون‪ ،‬خیلی رسیع در جوامع نفوذ کردند‪،‬‬
‫روزنامه نگاری الکرتونیکی هم به رشط فراهم شدن بسرت‪ ،‬زیرساخت ها و سایر ملزومات آن‬
‫جایگزین شیوه فعلی خواهد شد؛ اما نه در آینده ای نزدیک‪ ،‬بلکه این اتفاق در گذر زمان و به‬
‫تدریج تحقق پیدا می کند چون در حال حارض توزیع دسرتسی به امکانات الزم این شیوه در جامعه‬
‫ما هدفمند و هدایت شده نیست و عمومیت هم نیافته است‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪16‬‬

‫مأخذ‬
‫حیدری‪ ،‬ذبیح الله‪ .)1396(.‬ژورنالیزم آنالین و نگاهی به رسانه های آنالین در‬ ‫‪.1‬‬
‫افغانستان‪ ،‬انتشارات عازم‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫سلطانی فر‪ ،‬سید محمد‪ .)1380(.‬تعامل با جهانی شدن‪ ،‬فصلنامه پژوهش و سنجش‪،‬‬ ‫‪.2‬‬
‫شامره ‪. 25‬‬
‫ویکیپدیا ‪،‬گاه شامر وقایع مهم انرتنت در افغانستان‬ ‫‪.3‬‬
‫قانون مطبوعات افغانستان و آیین نامه اجرایی آن‬ ‫‪.4‬‬
‫ودودی‪ ،‬الهه‪ ،‬آینده روزنامه نگاری چاپی در چالش با روزنامه نگاری آنالین‪ ،‬رسانه‪ :‬سال‬ ‫‪.5‬‬
‫شانزدهم‪ ،‬شامره‪. 3‬‬
‫سلطان آبادی‪،‬محمود‪ .)۱۳۹۴ (.‬شیوه های جستجو و جمع آوری اخبار در وب‪ ،‬ثانیه‪،‬‬ ‫‪.6‬‬
‫تهران‪.‬‬
‫رضایی‪،‬داکرت علی رضا‪ .)1390(.‬محیط های چند رسانه ای‪ ،‬نرش آترا‪ ،‬چاپ‬ ‫‪.7‬‬
‫اول‪،‬خزان‪.‬‬
‫رضایان‪،‬مجید‪ .)1394(.‬تیرت نویسی در وب‪،‬تهران‪ ،‬ثانیه‪.‬‬ ‫‪.8‬‬
‫بدیعی‪ ،‬نعیم ‪ .)1384(.‬روزنامه نگاری در جامعه اطالعاتی‪ ،‬فصلنامه مطالعاتی و‬ ‫‪.9‬‬
‫تحقیقاتی وسایل ارتباط جمعی‪ ،‬سال شانزدهم‪ ،‬شامره‪. 2‬‬
‫‪ .10‬شکرخواه‪،‬یونس‪ .)(.‬روزنامه نگاری سایرب‪ :‬جامعه اطالعاتی و آزادی بیان‪،‬تهران‪.‬‬
‫‪ .11‬حریری‪ ،‬اکرب‪ .)1389(.‬روزنامه نگاری الکرتونیک و چالش های آن در افغانستان‪،‬‬
‫فصلنامه پژوهش و سنجش‪.‬‬
‫‪ .12‬اکرمی‪ ،‬حمیدرضا‪ .)1378(.‬نسخه الکرتونیکی مطبوعات در افغانستان‪ ،‬فصلنامه‬
‫رسانه‪ ،‬سال دهم‪ ،‬شامره سوم‪،‬‬
‫‪ .13‬شکرخواه‪ ،‬یونس‪ .)1381(.‬سایرب ژورنالیزم در برابر روزنامه نگاری سنتی‪ ،‬روزنامۀ جام‬
‫جم‪ ،‬بخش اول‪ ،‬شامره ‪. 27‬‬
‫‪14. www، hamshahrionline، ir/details/‬‬
‫‪15. www، amar، org، ir‬‬
‫‪16. http://www، itna، ir/vdccsxqs، 2bq418laa2، html‬‬
‫‪17. www، internetworldstats، com‬‬
 ‫‪17‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫پوهنتون دعوت‬

‫بررسی کارکرد های جنبش مرشوطیت در افغانستان‬

‫پوهندوی سید میر احمد سیرت‬
‫عضو کدر علمی پوهنځی تاریخ پوهنتون تعلیم و تربیه‬

‫چکیده‬
‫عرص مرشوطیت به ویژه مرشوطیت اول‪ ،‬که همزمان با روی کار آمدن امیرحبیب الله خان‬
‫است‪ ،‬بهرتین دوره حیات سیاسی افغانستان از لحاظ قانون گذاری ها و حیات نوین‬
‫اجتامعی در ساحه قانون به شامر می رود‪ ،‬در این دوره خربها و جریده های در جامعه ی‬
‫که هنوز فقر زده بود انتشار می یافت در پشتبانی از فرهنگ و آزادی های بیان‪ ،‬شخصیت‬
‫های روشنفکر جوان‪ ،‬که دلسوز به وطن بودند تبارز منودند‪ ،‬گرایش های مدنی در تثبیت‬
‫آزادی های سیاسی زمینه آزادی را در توسعه خدمات اجتامعی گسرتده تر ساخت‪ ،‬در‬
‫همین دوره بود که مرشوطه خواهان برای شکلدهی به یک نظام قانونمند رسبلند‬
‫کردند‪ ،‬آنچه در تاریخ کشور و منطقه سابقه تاریخی نداشت‪.‬‬
‫روشن فکران افغانستان درسپیده دم قرن بیستم با ایجاد جنبش مرشوطیت و دهه شصت‬
‫جهت گیری های فرا قومی را خواست در خود تجربه مناید‪،‬که از جمله جریان مرشوطیت‬
‫از سوی در بار به شدت رسکوب گردید و از مدت سه دهه بدینسو روشنفکران افغانستان‬
‫قدرت یک حرکت و جنبش فرا گیر و فرا قومی را از دست داده اند‪ .‬تعدادی زیادی از‬
‫اعضای مرشوطیت اول در اثر دسیسه و جواسیس دربار اعدام گردیدند‪ ،‬یا محبوس شدند‬
‫و نخستین جنبش مرشوطیت خواهی خاموش گردید‪ ،‬پس از یکصد سال یکبار دیگر دیده‬
‫شد که آموزگاران لیسه حبیبیه بخاطر اهداف مرشوع و انسانی خویش شعار نان و عدالت‬
‫انتقالی را مطرح کردند و از درد و رنج آموزگاران سخن گفتند‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪18‬‬

‫مقدمه‬
‫مرشوطیت اول درافغانستان‪ ،‬تحوالت و پیامدهای که با آغاز و شکل گیری جنبش مرشوطیت در‬
‫این کشور ایجاد شد بدون تردید یک نقش اساسی در تحوالت بعدی در کشور دارد‪ ،‬بی ثباتی که‬
‫طی این مدت و پس از ایجاد جنبش در افغانستان ایجاد شد یکی از چالش های عمده در راستای‬
‫دولت سازی و ملت سازی در افغانستان بوده است‪ ،‬در تاریخ افغانستان نسبت به دیگر کشور ها‬
‫عوامل و فکتور های اقتصادی و اجتامعی اهمیت کمرتی داشته است‪.‬‬
‫در حقیقت تقریبا همه نهاد های اقتصادی‪ ،‬اجتامعی و مدرن در افغانستان متأثر از عوامل بیرونی‬
‫و درونی در بسرت خاص اجتامعی و سیاسی بوده است‪ ،‬دگرگونی های جامعه افغانستان بخش‬
‫کامل کننده و در خیلی از موارد بخش اصلی پروسه تغییر اجتامعی در حال جریان در زمره ی‬
‫جوامع مسلامن سنتی و غیر مسلامن رشق بوده است‪.‬‬
‫بیرون آمدن از زیر سلطه‪ ،‬سلطنت مطلقه و به وجود آمدن حکومت مرشوطه خوش بختی ملت ما را‬
‫نوید می داد‪ ،‬که متاسفانه به تحجر گرایی یک عده‪ ،‬که هیچ گونه شناخت روشن از اسالم نداشتند‬
‫این حرکت را به عنوان غربی شدن و سکوالر شدن محکوم کردند و بهانه به دست دشمنان زیرک‬
‫داخلی و خارجی داد تا این نظام نوپا را سقوط دهد‪ ،‬گرچند مرشوطه خواهان با روی کار آمدن‬
‫امان الله کوشش می کند اهداف شان را تحقق بخشند‪ ،‬با آن هم که در سال های ‪– 1919‬‬
‫‪ 1929‬م در طی این دوره افغانستان علیه هند بریتانوی وارد جنگ می شود و به استقالل مطلق‬
‫خود‪ ،‬قطع کنرتول بریتانیا بر امور خارجی اش دست یافت‪ ،‬عده ی از تاریخ نگاران افغان‪ ،‬عرص‬
‫مرشوطیت به ویژه مرشوطیت دوم‪ ،‬که همزمان با روی کار آمدن شاه امان الله خان بهرتین دوره‬
‫حیات سیاسی افغانستان از لحاظ قا نون گذاری ها و حیات نوین اجتامعی در ساحه قانون می‬
‫دانند‪ ،‬در این دوره خرب ها و جریده های متعدد در جامعه که هنوز فقر زده بود انتشار می یافت‪ ،‬در‬
‫پشتیبانی از فرهنگ و آزادی های بیان‪ ،‬شخصیت های روشنفکر جوان‪ ،‬که دلسور به وطن بودند‬
‫تبارز منودند‪ ،‬گرایش های مدنی در تثبیت آزادی های سیاسی زمینه آزادی را در توسعه خدمات‬
‫اجتامعی گسرتده تر ساخت‪ ،‬اکرث مرشوطه خواهان که در رأس آن محمود طرزی قرار داشت‪،‬‬
‫نرشات دولتی دوره امان الله را در جهت ارتقای افکار سامل مردم و به بسیج نیرو های فکری در‬
‫تشدید احساسات وطن خواهانه و استقالل طلبانه افغان ها و مبارزه شان علیه انگلیس بسنده‬
‫نداشته‪ ،‬خواهان به وجود آمدن مطبوعات آزاد و غیر رسمی نیز بودند تا انعکاس مضمون مطبوعات‬
 ‫‪19‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫آن وقت را از چوکات بی روح و یکنواخت مطبوعات رسمی در قالب های تازه ببینند که به راستی‬
‫تغییرات را در متام ساحات به وجود آورد‪.‬‬
‫پرسش های تحقیق‬
‫در تحقیق حارض پرسش های تحقیق به دو بخش ذیل تقسیم شده است‪:‬‬
‫پرسش اصلی‬
‫‪ .1‬کار کردهای جنبش مرشوطیت چه تأثیری در آینده سیاسی افغانستان داشته است؟‬
‫پرسش های فرعی‬
‫‪ .1‬جنبش مرشوطیت چگونه آغاز به کارکرد؟‬
‫‪ .2‬جنبش مرشوطیت چه دستآورد های در افغانستان داشت؟‬
‫‪ .3‬عوامل رسکوب جنبش مرشوطیت چه بود؟‬
‫فرضیه تحقیق‬
‫جنبش مرشوطیت اول و کارکرهای آن یکی از مباحث مهم در تاریخ معارص افغانستان است که در‬
‫این تحقیق تالش صورت گرفته تا زوایای مختلف آن به بحث و بررسی قرار گیرد‪ ،‬به نظر می رسد‬
‫در شکست جنبش مرشوطیت بنیاد گرایی وتحجر فکری نقش داشته است‪ ،‬به عقیده نویسنده گان‬
‫جنبش مرشوطیت توانست سنگ بنای افغانستان مدرن را اساس بگذارد‪.‬‬
‫در بررسی عوامل شکست جنبش مرشوطیت اول در افغانستان دو فرضیه قابل بررسی است‪:‬‬
‫‪ .1‬یکی اینکه جنبش مرشوطیت و شکل گیری آن برای مردم افغانستان تخم آزادی خواهی‬
‫را در دل اجتامع کاشت‪،‬‬
‫‪ .2‬دیگر اینکه جنبش مرشوطیت بنیاد گرایی را در افغانستان تشدید منود‪.‬‬
‫اگر فرضیه اول به اثبات برسد جای خوشحالی است‪ ،‬اما اگر فرضیه دوم تقویت گردد‪ ،‬باید دید که‬
‫چه عامل باعث ناکار آمدی م دنیت و شکل گیری پیرشفت و ترقی در افغانستان است‪ ،‬با توجه به‬
‫اوضاع و رشایط که در افغانستان آن روز حاکم بود به نظر میرسد که عجوالنه تر از آن بود تا با‬
‫اروپائی پا به پا شویم که بیش از چهار قرن برای تحقق نظام مرشوطه و دموکراسی مبارزه کردند‪،‬‬
‫مردم که طی هزارسا ل عادت منوده بودند در تحت رژیم استبدادی به رس برند مرشوطیت یک نوع‬
‫استنباط مخصوص غیرقابل تفهیم و غربی می منود‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪20‬‬

‫هدف تحقیق‬
‫شناسای قسمت از تاریخ کشور ما که با اولین جرقه های روشنفکری به تغییر در سطح‬ ‫‪‬‬
‫کالن ملی فکر می کند‪،‬‬
‫شناسایی بافت های پیچیده ملت و دولت در گذشته و سهم علام‪ ،‬متجددین و عامهی‬ ‫‪‬‬
‫مردم در تغییر یا ثبات وضعیت آن زمان‪،‬‬
‫تقابل مردم به تجدد و روشن گری در افغانستان‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رضورت تحقیق‬
‫با تحقیق روی موضوع مرشوطیت و عوامل شکست آن در افغانستان انتظار می رود که زوایای‬
‫تاریک از تاریخ کشور ما روشن گردد و نقش چنین انقالب ها و جنبش ها در تحوالت بعدی برای‬
‫پیرشفت و ترقی جوانان و روشنفکران که قصد تغییر جامعه را به سوی فرادی بهرت دارند و ابزاری‬
‫برای شناخت بهرت اقشار مختلف از مردم باشد تا کارکرد و نقاط قوت و ضعف اسالف ما‪ ،‬درسی‬
‫برای ما و اخالف ما باشد‪ ،‬تا با آسیب شناسی بهرتی بتوانیم آینده را برای تغییر آماده کنیم و از این‬
‫رو است که تحقیق روی موضوع جنبش مرشوطیت و عوامل شکست آن در افغانستان دارای اهمیت‬
‫است‪.‬‬
‫روش تحقیق‬
‫با اینکه برای تحقیق روی موضوعات به روش های مختلف می توان تحقیق کرد‪ ،‬که انواع روش ها‬
‫را برای تحقیق در علوم اجتامعی وجود دارد و هر کدام دارای اهمیت و ویژگی خاصی خود است و‬
‫استفاده از روش مختلف هم به اعتبار اثر می افزاید و هم توامنندی محقق را نشان می دهد و هم‬
‫تحقیق آسان تر به هدف می رسد‪ ،‬ولی اثر حارض با توجه به مشکالت موجود از روش تحلیلی‬
‫توصیفی استفاده شده است‪.‬‬
‫سوابق تاریخی مرشوطیت‬
‫انقالب مرشوطه و زمینه های پیدایش آن‬
‫واژه مرشوطه که معادل واژه ‪ Constitutionalism‬در زبان انگلیسی و معادل واژه "دستور" در زبان‬
‫عربی و معادل واژه "آیین" در زبان رایج کشور های هند و پاکستان است‪ ،‬اصطالحات به عنوان‬
‫«حکومتی که به شالوده یک قانون اساسی و نظام پارملانی بنیاد شده باشد» به کار برده می شود‪،‬‬
‫در ایران دو واژه "مرشوطه" و "مرشوطیت" به نظام حکومتی ای اطالق می شود که پس از انقالب‬
‫سال ‪1325‬هـ‪،‬ق (‪1906‬م) پدید آمد‪)56:3(.‬‬
 ‫‪21‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫در مرشوطه "پارملان" و "قانون اساسی" مطرح می شود‪ ،‬که در پرتو قانون بحث های مساوات‪،‬‬
‫برابری‪ ،‬برادری‪ ،‬آزادی‪ ،‬ناسیونالیسم مطرح می شود و این شعار متأثر از انقالب فرانسه و غرب‬
‫است‪ ،‬که در دوران مذکور وارد ایران و قبل از آن ترکیه شده بود‪ ،‬مفهوم این شعار خصوصا شعار‬
‫ناسیونالیسم حکومت و حاکمیت مستقل است‪ ،‬که نیاز به قانون و پارملان مستقل را اعالم می دارد‬
‫و به دنبال آن بحث تابعیت مطرح می شود‪.‬‬
‫الف ‪ -‬زمینه های فکری داخلی مرشوطه‬
‫آن دسته از اندیشه های که از یک رو نظام سلطنتی را زیر سوال می برد‪ ،‬از سوی دیگر بر نظام‬
‫مرشوطه تاکید می کرد‪ ،‬که در ایران و افغانستان تقریبا مشابه بوده است‪:‬‬
‫عدالت خواهی‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫تالش های فکری معلامن مسلامن و روحانیان مانند‪ :‬مال علی کنی‪ ،‬میرزای شیرازی‪،‬‬ ‫‪-2‬‬
‫آخند خراسانی‪ ،‬میرزایی نائینی و شیخ فضل الله نوری در ایران‪ ،‬سید جامل الدین‪،‬‬
‫میر سید محمد قاسم‪ ،‬مولوی رسور واصف‪ ،‬داکرت عبدالغنی و دیگران در افغانستان‪.‬‬
‫تفکرات و تالش های فکری غرب گرایان که خواهان توسعه ارتباط میان آسیا و اروپا‬ ‫‪-3‬‬
‫بودند مانند‪ :‬تقی زاده‪ ،‬ملکم خان‪ ،‬آقاخان کرمانی‪ ،‬آخوند زاده مراغه ای در ایران و‬
‫محمود طرزی و اصحاب رساج االخبار در افغانستان‪.‬‬
‫ب – زمینه های فکری خارجی‬
‫درخواست حکومت قانون به تقلید از اروپا و موج رویه رشد قانون خواهی در کشور های‬ ‫‪-1‬‬
‫دیگر‪،‬‬
‫شکست روسیه که قدرت بزرگ جهانی بود از یک کشور آسیایی کوچک به نام جاپان‪،‬‬ ‫‪-2‬‬
‫انقالب ‪1905‬م روسیه و روی کار آمدن نظام مرشوطه در روسیه‪.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫سیاست خارجی افغانستان بعد از روی کار آمدن امان الله خان در حالت کامال متفاوت از گذشته و‬
‫با الگو های معطوف به منافع ملی این کشور تنظیم شده و به اجرا در می آید‪ ،‬به تعبیر غبار دولت‬
‫افغانستان تصمیم داشت که در ساحه سیاست بین املللی به حیث عنرص فعال سهیم باشد‪ ،‬لذا در‬
‫صدر تحکیم روابط با سایر دول دور دست و حتی با دول که هیچ گونه راه متاس اقتصادی و‬
‫سیاسی با افغانستان آن روز من ی توانست داشته باشد برآمد که از جمله این کشور ها ایاالت متحده‬
‫آمریکا بود‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪22‬‬

‫نگاهی به ساختار حکومت ها‪ ،‬در گذر تاریخ و در جهان معارص نشانگر آن است که حکومت ها در‬
‫شکل های گوناگون تجلی یافته است‪ ،‬اندیشه وران سیاسی نیز با تأمل و مطالعه حکومت در‬
‫جوامع از یونان باس تان تا کنون‪ ،‬طبقه بندی های متعددی درباره ی حکومت ها عرضه کرده اند‪،‬‬
‫تالش اندیشمندان در مطالعه حکومت ها از آن رو است که با شناخت نظام های سیاسی مدل ایده‬
‫آل و مطلوب را برای جامعه خود پیشنهاد کنند‪.‬‬
‫علل و عوامل شکل گیری جنبش مرشوطیت در افغانستان‬
‫آغاز جنبش مرشوط يت در افغانستان بعد از مرگ امريعبدالرحمن خان‪ ،‬زمانیکه پرسش امري حبيب‬
‫الله در سال ‪ 1901‬به اريکه قدرت نشست و در سال ‪ 1903‬بود که اولني مکتب بنام حبيبيه بناء‬
‫و افتتاح شد‪ ،‬معارف معارص در کشور تأسیس گرديد‪ ،‬مديريت و رهربی مکتب را داکرت عبدالغنی‬
‫خان هندی و برادر بزرگش مولوی نجف علی خان بعهده گرفت و در همني جريان ليسه‬
‫داراملعلمني نيز با رهنمود و هدايات وی پايه گذاری گرديد‪ ،‬او دررسارس کشور سفر منوده و حدود‬
‫سيزده مکتب ابتدائيه و متوسط را هم افتتاح کرد‪)56:1(.‬‬
‫قبل از اين در افغانستان کسی از مفاهيم چون شاهی مرشوطه‪ ،‬جمهوری‪ ،‬دميوکراسی و يا مبارزه‬
‫پارملانی و حق خود اراديت ملت چيزی منی دانست و همني جنبش اول بود که برای مبارزين‬
‫تحريک دوم الهام و نويد بخشيد‪ ،‬در مجموع اين بنياد فرهنگی نوين (مکتب حبيبيه) زمينه ايجاد و‬
‫پرورش کدرهای مختلف اداری و فنی و مسلکی بوجود آورد و بتدريج به حيث يکی از مراکز مهم و‬
‫عمده فعاليت های سياسی روشنفکران دموکرات‪ ،‬ترقی خواه‪ ،‬اصالح طلبان‪ ،‬آزادی خواهان و‬
‫استقالل طلبان گرديد‪ ،‬مکتب حبيبيه منحيث يک کانون بزرگ معرفت بود و از هامنجا هم بود که‬
‫اولني صداهای مرشوطه خاهان بلند گرديد‪.‬‬
‫در دوره امري حبيب الله‪ ،‬جراي د و اخبار مرشوطه خواهان که در هند و ترکيه‪ ،‬مرص و ايران نرش و‬
‫طبع می شد به دربار افغانستان نيز رسيد‪ ،‬گروهی از جوانان داخل دربار و غالم بچهگان ناراضی‬
‫که آموزش های علمی خود را نزد اساتيد و معلمني هندی خويش کسب و تحصيل منوده بودند‪،‬‬
‫شيفته و گرويده نظام شاهی مرشوطه شدند و عضو جنبش و تحريک مرشوطيت اول‬
‫گرديدند‪)89:7(.‬‬
‫شهزاده امان الله در حلقه مرشوطه خواهان درباری که به شکل رسی تشکيل شده بود ‪ ،‬شموليت‬
‫داشت و حلقه ديگر ملی به نام جان نثاران ملت که در رأس آن داکرت عبدالغنی خان قرار داشت با‬
‫ديگر حلقه های منورين و مرتقيون اين نهضت به شکل زنجريی در ارتباط بودند و به فعاليت های‬
 ‫‪23‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫سياسی آغاز منودند و بروی قرآن مجيد‪ ،‬قلم و شمشري قسم و سوگند ياد کردند تا برای بدست‬
‫آوردن آن مقاصد عالی و تا آخرين قطره خون‪ ،‬يار‪ ،‬برادر و همسنگر يکديگر باشند و از اعدام ها‬
‫بردهانه های توپ ‪ ،‬شکنجه و زن دان های مداوم نه هراسند و به اين ترتيب پيش گامان جنبش‬
‫مرشوطيت اول گرديدند‪ ،‬در اين نهضت فرخنده ميهنی همه فرزندان ملت چون هندی‪ ،‬ازبيک ‪،‬‬
‫پشتون ‪ ،‬هزاره ‪ ،‬بلوچ و تاجيک رشيک و عضويت داشتند‪ ،‬تبعيض نژادی و قومی را حرام می‬
‫دانستند و می توان اين اتحاد و همبستگی آنان را از جمله بهرتين مثال های خوب يک ملت واحد‬
‫و متشکل از همه اقوام بطور منونه پيش کرد تا آيندگان ما هم از آن الهام گريند و بياموزند‪.‬‬
‫مرشوطه خواهان حاکميت ملی را که حق مردم است و بايد ملت در چوکات شاهی مرشوطه قدرت‬
‫اجرائيه را با داشنت پارملان انتخابی بدست گريند‪ ،‬مطرح و خواسته های ذيل را درج مرامنامه خود‬
‫منوده و انتخاب کردند‪:‬‬
‫اطاعت از اصول اسالم و تقدس قرآن عظيم الشان و قبول احکام اسالم‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫کوشش مداوم در بدست آوردن حقوق ملی و مرشوطه ساخنت رژيم حکومت تحت نظر‬ ‫‪‬‬
‫منايندگان ملت و تأمین حاکميت ملی و حکم قانون‪،‬‬
‫سعی در راه تلقني عامه به درستی امور معارشت و نکوهش عادات مزمومه‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫آشتی و حسن تفاهم بني اقوام و قبايل افغانستان و تحکيم وحدت ملی‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫سعی در اصالح ملت از راه صلح و آشتی نه با دهشت افگنی و استعامل سالح و زور‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫تعميم معارف و مکاتب و وسايل بيداری مردم و مطبوعات‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫تأسیس مجلس شورای ملی از راه انتخابات آزاد منايندگان مردم‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫تحصيل استقــــالل سياسی و آزادی افغانستان و گسرتش روابط سياسی و اقتصـــادی‬ ‫‪‬‬
‫با دنيای خارج‪ ،‬در آن وقت امري حبيب الله مکلف بود غري از دولت هند بريتانوی با‬
‫ديگر دولتی‪ ،‬روابط سياسی نداشته باشد‬
‫تأمین اصول مساوات و عدالت اجتامعی‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫بسط مبانی مدنيت جديد از صنعت و حرفه و ساخنت شوارع و بالد امنيه و منابع آب و‬ ‫‪‬‬
‫برق وغريه(‪)67:5‬‬
‫رهربان جنبش متعقد بودند که حتی املقدور از راه سلم و صالح و تلقني مصلحانه اهداف خويش را‬
‫به پيش بربند و حبيب الله را به تعميم معارف و قبولی اصالحات امور دولتی و رفع ظلم و استبداد‬
‫تشويق منايند و موانع را با خريانديشی و حفظ امنيت از بني بردارند و در راه حصول مرام و اهداف‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪24‬‬

‫خويش تا حد ممکن قربانی جانی کمرت باشد‪ ،‬چونکه روشنفکران و شخصيت های فهيم و دانا در‬
‫بني جوانان مملکت کم بودند و هر کدام از ايشان ارزش و بهای برای جنبش داشت بنابرين از‬
‫تلفات جانی جلوگريی کردن و رشط احتياط را الزمی می پنداشتند‪،‬‬
‫مرشوطه خواهان آتشني مزاج و بی باک اين برنامه را درحلقه های خويش‪ ،‬در مرام نامه خود به نوع‬
‫ديگر نوشتند‪:‬‬
‫استقرار نظام شاهی مرشوطه‪ ،‬واژگون کردن استبداد و برقراری حکومت قانون‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫تعويض اداره خشن و تنبل‪ ،‬فاسد و عياش يک نفری به يک اداره فعال‪ ،‬صالح و کارکن‬ ‫‪‬‬
‫گروپی‪،‬‬
‫کسب فرهنگ و علوم جديد به پيامنه وسيع و تعميم معارف‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫بيداری و رشد افکار مردم از طريق تأسیس و تعميم مطبوعات‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫کسب متدن جديد و لزوم بسط آن در عرصه های گوناگون‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫تأمین عدالت اجتامعی‪ ،‬مساوات و حفظ حقوق مردم‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫تحکيم مبانی وحدت ملی‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫تأمین استقالل سياسی در سايه يک نظام ملی‪)56:9(،‬‬ ‫‪‬‬
‫اين برنامه های مرشوطه خواهان و فعاليت های ايشان برای انگليس‪ ،‬امري حبيب الله و ارتجاع‬
‫داخلی تحمل ناپذير شد چون خواسته های جنبش به منافع آنان رضبه می زد و هرچه زودتر در‬
‫صدد از بني بردن اين حرکت مردمی شدند‪ ،‬يک عدهی زياد از اشخاص برجسته و نامدار جنبش‬
‫گرفتار گرديدند و محکوم به اعدام و در دهنه توپ و يا به اشکال ديگر جان های عزيز خويش را‬
‫فدای راه آزادی ونثار ملت منودند‪.‬‬
‫کسانی که در نهایت در راه مرشوطه خواهی به شهادت رسیدند عبارت اند از ‪ :‬جوهرشاه خان‬
‫غوربندی‪ ،‬عبدالقيوم خان الکوزی‪ ،‬لعل محمد خان کابلی‪ ،‬محمد ايوب خان پوپل زايی‪ ،‬مولوی‬
‫محمدرسورخان واصف‪ ،‬محمد عثامن خان پروانی‪ ،‬و آنانيکه زندانی شدند‪ :‬داکرت عبدالغنی خان‪،‬‬
‫مولوی نجف علی خان و مولوی محمد چراغ که برادارن بودند‪ ،‬احمد قلی خان چنداولی‪ ،‬امرالدين‬
‫خان هندی جاسوس‪ ،‬تاج محمد خان پغامنی بلوچ‪ ،‬حبيب الله خان طرزی ‪ ،‬سيد احمد خان‬
‫لودين ‪ ،‬شريعلی خان بارکزی ‪ ،‬رسدار حبيب الله خان ‪ ،‬قاضی عبدالحق سليامن خيل ‪ ،‬مولوی‬
‫عبدالرب خان ‪ ،‬رسدار عبدالرحمن خان ‪ ،‬مولوی عبدالروف خان قندهاری ‪ ،‬عبدالقيوم خان‬
 ‫‪25‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫مجذوب ‪ ،‬مولوی عبدالواسع خان قندهاری ‪ ،‬غالم محمد خان ميمنگی ‪ ،‬فيض محمد کاتب هزاره‬
‫مورخ رساج التواريخ ‪ ،‬مري سيد قاسم خان لغامنی و مولوی محمد حسني هندی ‪)67:6(.‬‬
‫حبيب الله‪ ،‬داکرت عبدالغنی را اعدام نکرد ولی خواست روحيه مبارز اش را بشکند و به حبس ابد‬
‫مح کوم اش منود تا در طول عمر مبتال به شکنجه روحی و روانی باشد‪ ،‬يگانه پرسک يازده ساله وی‬
‫بنام عبدالجبار را در همني جريان به شکل خيلی ناجوانمردانه با قطع و بريدن اعضای بدنش به‬
‫قتل رسانيدند‪ ،‬قاتلني اين معصوم تا به امروز نامعلوم اند اما نزد اهل دانش آفتاب را منی توان با دو‬
‫انگشت پنهان کرد‪ ،‬داکرت عبدالغنی پس از اطالع از اين خرب دلخراش‪ ،‬امري حبيب الله را به زبان‬
‫شعر از عقب پنجره ی زندان فحش و ناسزا گفت‪ ( ،‬برای معلومات بيشرت و مطالعه اين شعر لطفا در‬
‫اين سايت دربخش مبارزات مرشوطه خواهان به سوانح داکرتعبدالغنی خان مراجعه کنيد‪.‬‬
‫محرتم غبار مورخ شهري کشور می فرمايند‪ :‬امري حبيب الله به خانواده های مرشوطه خواهان دست‬
‫به تغذيب و شکنجه نربد‪ ،‬محرتم غبار با اين طرز بيان خويش دراين قسمت طفره رفته اند و يکنوع‬
‫برائت برای امري حبيب الله پيش می کند که حقيقت ندارد‪ ،‬در مسري تاريخ صفحه ‪ 719‬مبحث‬
‫دموکراسی غبار صاحب چنني می فرمايند‪ :‬امري حبيب الله به خانواده ها و دوستان مرشوطه طلبان‬
‫مقتول و مجبوس تعرض نکرد و به عوض استنطاق از مرشوطه خواهان دست به تعذيب و شکنجه‬
‫نربد‪ ،‬با همه احرتاميکه به شخصيت مرحوم دارم‪ ،‬اين اظهار محرتم غبار صدق و حقيقت ندارد‪،‬‬
‫نوشنت چنني مطلبی يا به علت بی اطالعی شان بوده است و يا چيز ديگری؛ همچنني در بعضی‬
‫صفحات ديگر موضوع داکرت عبدالغنی خان را ضد و نقيض به رشته تحرير در آورده اند‪ ،‬به هر‬
‫صورت مؤرخ در بسا اوقات مرتکب اشتباهات هم مي گردد ولی همچو قضاوت در حق يک‬
‫شخصيت عارف‪ ،‬ب ا دانش‪ ،‬ملی و ديگر مرشوطه خواهان محرتم دور از انصاف است‪ ،‬در مورد فقره‬
‫عبدالغنی خان ‪ ،‬محرتم عبدالحی حبيبی در کتاب و اثر خود بنام « جنبش مرشوطيت در‬
‫افغانستان » از آن يآد کرده اند که جريان آن چنني بوده است‪ :‬آن همه شخصيت های نامدار و‬
‫برجسته جنبش مرشوطيت اول چه آنانی که محکوم به اعدام گرديدند و يا زندانی شدند از همه‬
‫ايشان تحت فقره غنی بازرسی و تحقيقات صورت گرفته و سپس جزا تعيني می گرديد‪ ،‬دراين مورد‬
‫می توان در صورت لزوم ترشيح بيشرت ارايه گردد‪...‬‬
‫رهربيت جنبش مرشوطيت اول را داکرت عبدالغنی خان بعهده داشت‪ ،‬در بارۀ اين موضوع شواهد و‬
‫اثبات زياد وجود دارد که اين نوشته را تثبيت می کند‪:‬‬
‫توطئه توسط داکرت عبدالغنی براه انداخته شده که هدف آن تأسیس حکومت پارملانی است‪ ،‬چون‬
‫اين اقدام تا زمانيکه امري حبيب الله زنده است غري قابل حصول است‪ ،‬بنا عبدالغنی و حزب اش‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪26‬‬

‫تصميم به کشيدن امري در سال ‪ 1323/1905‬جمعی از روشنفکران و علامی کشور مربوط به‬
‫مدرسه ی شاهی و لیسه حبیبیه به امیر حبیب الله خان پیشنهاد کردند که انجمنی از دانشمندان‬
‫به وجود آید تا یک جریده ‪ 15‬روزه به نام رساج االخبار را در کابل نرش سازند‪ ،‬رئیس این انجمن‬
‫مولوی خان عبدالروف قند هاری یکی از اساتید مدرسه شاهی بود‪ ،‬انجمن رساج االخبار اولین‬
‫شامره "رساج االخبار افغانستان" را در ‪ 1324/1906‬در ‪ 36‬صفحه منترش کردند‪ ،‬عبدالحی‬
‫حبیبی در کتاب جنبش مرشوطیت در افغانستان می نویسد که‪ ،‬از سه مقاله مولوی عبدالروف و‬
‫قصیده مولوی واصف که در این شامره نرش گردید‪ ،‬پدیدار است که آن هنگام آثار بیداری و تجدد‬
‫مدنیت اروپا به کابل رسیده و مردم دربار را تحت تأثیر قرار داده بود‪ ،‬هم این مطلع فکر جدید در‬
‫ادبیات معارص ما است که در قصیده مولوی واصف به خوبی دیده می شود‪ ،‬زیرا وی توجه را به‬
‫ترقیات و پیرشفت های جهان معطوف داشته است‪)137:6(،‬‬
‫امیر حبیب الله خان به اصالحات و نوآوری های دست زد که هرچند بسیار محدود بود اما آغازگر‬
‫جنبش عمیقی شد‪ ،‬در سال ‪ 1321/1903‬اولین درسگاه عالی به نام "مکتب حبیبیه" در کابل‬
‫تاسیس شد و چندی بعد مکتب نظامی حربیه نیز بدان افزون گشت‪ ،‬این مکاتب توسط اساتید‬
‫هندی و افغان اداره می شد‪ ،‬مضامین دینی همراه علوم جدید تدریس می شد‪ ،‬گرچند تولیدات‬
‫لیسه حبیبیه بسیار اندک بود و بعد از ‪ 14‬سال عبارت از ‪ 19‬فارغ التحصیل بکلوریا برود ولی از‬
‫پهلوی نهضت های نوین‪ ،‬مرکز بروز جنبش های دموکراتیک افغانستان به حساب آمد‪)1113:14(.‬‬
‫رساج االخبار قصد داشت عالوه بر اخبار داخلی وضعیت هندوستان و تحوالت عثامنی و اروپا را‬
‫منعکس سازد‪ ،‬با کادر ورزیده و دانشمند با اولین شامره "خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود"‪،‬‬
‫در حال تحت نظر و سفارشات ویژه امیر حبیب الله نرش می شد‪ ،‬ولی دولت هند برتانوی با نرش آن‬
‫مخالفت کرد و مانع نرش شامره های دیگر گردید‪ ،‬گرچه دو سه سال انجمن تعطیل شد‪ ،‬اما به‬
‫صورت حرکت منسجم و یک حزب متشکل و دارای مرام مرتقی به وجود آمد که آن را در تاریخ فکری‬
‫افغانستان «مرشوطیت اول» گویند‪)28:9(.‬‬
‫مرکز عمده این روشنفکران و دموکرات لیسه حبیبیه بود‪ ،‬گرچه در بین آن اشخاص رادیکال هم‬
‫بودند‪ ،‬که به غرض تحقق بخشیدن به مرام خود‪ ،‬ترور و کودتا طلب می کردند‪ ،‬سه مرکز عمده این‬
‫روشنفکران‪ -1 :‬لیربال ها و غالم بچگان دربار‪ -2 ،‬لیسه حبیبیه‪ -3 ،‬روشنفکران منفرد خارج از‬
‫دربار و حلقه مدرسه حبیبیه بودند‪ ،‬این سه گروه یک حزب منسجم به نام «جمعیت رسی ملی» گرد‬
‫آمدند و جنبش اول مرشوطیت را به راه انداختند‪ ،‬رئیس این جمعیت مولوی محمد رسور خان‬
‫واصف بود‪ ،‬تعداد جوانان مرشوطه خواه به حدود سه صد تن می رسید‪ ،‬که در جرگه های ده تایی‬
 ‫‪27‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫تقسیم شده بودند و بعضا اعضای حلقه ها همدیگر را منی شناختند‪ ،‬مرشوطه خواهان یا «جان‬
‫نثاران ملت» اصول مکتوبی نداشتند اما در حلقه خود تازه واردان را به مردم های گانه ای که به‬
‫تعبیر قران «تلک عرشه کاملة» گفته اند‪ ،‬سوگند می دادند‪،‬‬
‫سمبول جمعیت مرشوطه خواهان هنگامی که اعضای جرگه فراهم می آمدند‪ ،‬آنها در بین شان به‬
‫بحث و مذاکره می پرداختند‪ ،‬قرآن عظیم را در بین خود می گذاشتند که باالی آن یک شمشیر و‬
‫قلم هم بود‪ ،‬این سمبل جمعیت‪ ،‬عالمت متربک و قبول ایشان از احکام و هدایات قرآن عظیم و‬
‫دین اسالم و کسی که ایشان بر شمشیر برای تحصیل استقالل وطن بود و قلم از دانش طلبی و‬
‫نرش و تعمیم معارف منایندگی می کرد‪ ،‬که هردو را به وجود قرآن رشیف متربک می ساختند‪ ،‬این‬
‫سمبل را امان الله خان برای وزارت معارف تعیین کرد‪ ،‬تا ادامه مرام وطن خواهان مرشوطیت‬
‫طلبان سابق و فدائیان وطن باشد‪،‬این اصول در آن زمان چگونه می توانست تحقق یابد و مرشوطه‬
‫خواهان چه ایده های عملی داشتند؟‪)1133:14(.‬‬
‫امیر حبیب الله که به حکومت استبدادی به شیوه خود گرفته بود جنبش مرشوطه خواهان را تهدید‬
‫احساس کرد و تحمل نیاورد‪ ،‬هفت تن از رهربان آن را اعدام و حدود سی تن را حبس و دیگران را‬
‫نیز مکافات داد‪ ،‬در هر حال نخستین جنبش مرشوطه خواه و نوگرا به حبس و اعدام در ‪1905‬‬
‫خاموش گردید‪ ،‬بر اثر این جنبش و حادثه رسکوب آن امیر حبیب الله خان از تعمیم معارف‬
‫افغانستان منرصف گردید‪ ،‬و تنها هامن معارف کوچک را نگهداشت و نتیجه آن هم بعد از ‪ 14‬سال‬
‫فقط حدود ‪ 20‬نفر فارغ التحصیل بکلوریا بود‪ ،‬رسدار نرصالله خان به این هم قانع نبود و در دربار‬
‫عام به امیر پیشنهاد الغای مدارس موجود کابل را کرد و گفت‪" :‬از معارف مرشوطه می زاید و‬
‫مرشوطه نقطه مقابل تسلط رشعی سلطان است"‪)1138:14(.‬‬
‫مرشوطه خواهی حاصل موج برآمده از منطقه هم بود‪ ،‬فرامین مرشوطیت از طرف سلطان‬
‫عبدالحمید دوم در ‪ 1908‬و مظفرالدین شاه قاجار در ‪ 1907‬صادر شده بود‪ ،‬احساسات مرشوطه‬
‫خواهی روشنفکران کامال رسکوب شد‪ ،‬حلقه های کوچک و مخفی تشکیل می شد و آثار راجع به‬
‫انقالب عثامنی و نهیلیست های روسیه و سایر مرشوطه خواهان رشق می خواندند‪ ،‬چون راه قانونی‬
‫فعالیت به کلی مسدود بود‪ ،‬دست به نرش شب نامه های می زدند‪ ،‬که طرف شان مشخص شاه بود‪،‬‬
‫حتی در سال ‪ 1918‬فردی از همین حلقه رساج االخبار به ترور شاه اقدام کرد که ناکام‬
‫ماند‪)1130:14(.‬‬
‫قرش روحانی که قبال در مبارزه علیه انگلیس‪ ،‬رهربی را برعهده داشتند توسط دو شاه قبلی طرفدار‬
‫انگلیس رسکوب شده بودند ‪ ،‬خواستار دولتی بودند که بستگی به انگلیس نداشته باشد‪ ،‬تجار نیز‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪28‬‬

‫خواهان الغای گمرکات و رانده شدن تجار هندی بودند و از امتیازات زیاد به تاجران خارجی‬
‫ناراضی بودند‪ ،‬اکرث روشنفکران نیز در مخالفت با انگلیس ارصار می کردند‪ ،‬بنا بر این امیر حبیب‬
‫الله با اعالن استقالل افغانستان که در پیامن گندمک ‪ 1879/1292‬از دست رفته بود به یک‬
‫پشتوانه وسیع اجتامعی دست یافت و طبقات مختلف متحد شدند‪ ،‬افغان ها برای اعاده استقالل‬
‫نربد سختی با برنده جنگ اول در پیش داشتند که به جنگ سوم افغان‪-‬انگلیس منجر شد‪.‬‬
‫کارکرد های جنبش مرشوطیت در افغانستان‬
‫به اساس گفته های عبدالحی حبیبی که اسنادی را در اختیار داشته و آنها را در آرشیف ملی‬
‫گذاشته است‪ ،‬به اثبات می رسد که جمعی از روشنفکران افغانی مربوط مدرسه شاهی (دانشگاه‬
‫علوم دینی در مسجد چوب فروشی کابل) و دارالعلوم حبیبیه که در سنه ‪ 1902‬افتتاح شد‪ ،‬به امیر‬
‫حبیب الله خان پیشنهاد منودند‪ ،‬که انجمنی از دانشمند افغانی به وجود آید تا یک جریده پانزده‬
‫روزه را به نام رساج االخبار افغانستان در کابل نرش مناید‪ ،‬رئیس انجمن رساج االخبار مولوی‬
‫عبدالروف قندهاری متخلص به خاکی بود‪ ،‬رسور واصف سمت مجری این انجمن را به عهده داشت‬
‫و هدف این انجمن روشنفکران‪ ،‬بیداری مردم و آشنایی آنها با مدنیت و وقایع جدید دنیا بود‪،‬‬
‫مطابق سند مذکور که در نزد حبیبی بوده و فعال در آرشیف ملی قرار دارد‪ ،‬اعضای انجمن رساج‬
‫االخبار را این گونه ذکر می کند‪:‬‬
‫ایدیرت یعنی عنوانگذار‪ :‬مولوی عبدالروف خان‪،‬‬ ‫‪-1‬‬
‫سب ایدیرت یعنی نایب عنوانگذار‪ :‬مولوی نجف علی خان‪،‬‬ ‫‪-2‬‬
‫محرر زیر دست ادیرتان‪ :‬مولوی محمد رسور خان و سید مولوی احمد خان مرحوم‪،‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ترجامن زبان ترکی‪ :‬حاجی باشی غالم نقشبندی خان‪،‬‬ ‫‪-4‬‬
‫مهتمم و مرتجم اخبار اردو‪ ،‬منشی حافظ حیدر علی خان‪،‬‬ ‫‪-5‬‬
‫معاونان ترجمه اخبار اردو‪ :‬عبدالرحمن بیگ و عبدالرحیم بیگ‪،‬‬ ‫‪-6‬‬
‫کاتبان خوش نویس‪ :‬میرزا غالم قادر خان و میرزا محمد اسحاق خان‪،‬‬ ‫‪-7‬‬
‫مصحح‪ :‬قاری نیک محمد‪)28:9(،‬‬ ‫‪-8‬‬
‫به اساس گفته های حبیبی در کتاب جنبش مرشوطیت در افغانستان چنین بر می آید که انجمن‬
‫رساج االخبار عالوه بر اعضای رسمی آن که در دوسیه مذکور معرفی شده است‪ ،‬دیگر همکاران و‬
‫همفکرانی در خارج از انجمن هم داشتند‪ ،‬حبیبی می گوید‪" :‬در یاد داشت که از دربار به نظرم‬
 ‫‪29‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫رسید که مرحوم محمود طرزی هم در آن وقت از شام واپس به وطن عودت منوده و سفارش شده‬
‫بود‪ ،‬که از او هم در امور صحافت و مضامین جریده دری بخواهند‪.‬‬
‫هر حرکت اجتامعی به طبع می خواهد خود را به تکامل برساند هرچند هم که با موانع روبرو شود‪،‬‬
‫حرکت اجتامعی انجمن رساج االخبار با همه مشکالت و موانع که در راه اش داشت با آنکه مدت‬
‫کمی متوقف شد ولی بعد از دو سه سال در چوکات منسجم تر به صورت یک حزب و دارای مردم‬
‫مرتقی در تاریخ فکری افغانستان با وجود که آن را مرشوطیت اول می گویند‪ ،‬منشی این انجمن به‬
‫عنوان پیشتاز این حرکت (مرشوطه خواهی) به حساب می آید‪.‬‬
‫سهم معلامن هندی (جان نثاران اسالم)‬
‫در سال ‪ 1903‬وقتی که دارالعلوم حبیبیه در کابل گشوده شد‪ ،‬عالوه بر معلامن افغانی برای‬
‫تدریس علوم طبیعی‪ ،‬ریاضی و جغرافیه به معلامن خارجی نیاز افتاد‪ ،‬در این سلسله اولین دسته‬
‫معلامن هندی که به افغانستان جلب شدند دکرت عبدالغنی و برادرانش بودند‪ ،‬که برای تدریس به‬
‫مدرسه حبیبیه کابل آمدند‪ ،‬در سال ‪ 1903‬م وی از مردم جالل پوجتان گجرات پنجاب که توسط‬
‫انگلیسی ها برای تحصیالت عالی به کمربیج فرستاده شده بود‪ ،‬برادرانش هریک نجف علی و چراغ‬
‫علی بودند که در زمره معلمین همین مدرسه قرار داشتند‪ ،‬هنگامی که دکرت غنی پس از حبس‬
‫یازده ساله بعد از قتل امیر حبیب الله خان در محبس ارگ بر آمد‪1298( ،‬ش) با کامل احرتام‬
‫استقبال شد و جریده امان افغان با خوشی خرب رهایی از زندان را نرش کرد و ادامه خدمتش را در‬
‫معارف افغانستان خواست‪.‬‬
‫مخربان نهضت مرشوطیت‬
‫در بین اعضای مخلص و همدرد راستین جمعیت مرشوطه خواه اشخاص مفسد و گامشته‬
‫شدگان دولت هم بوده اند‪ ،‬که اطالع اقدامات و تصویب های جمعیت را به امیر میرساندند‪ ،‬از‬
‫جمله مال منهاج الدین‪ ،‬معلم رسدار‪ ،‬کبیر خان و عبدالحق می توان نام برد‪ ،‬امیر حبیب الله به مال‬
‫منهاج گفته بود‪ :‬اگر متام اشخاص داخل فهرست او «کارکنان عمومی جمعیت مرشوطیت» کشته‬
‫شوند خون آنها به گردن او خواهد بود‪ ،‬بنا امیر فهرست مفصل اعضای جمعیت را در بخاری‬
‫سوزاند‪ ،‬حبیب ی می گوید‪ :‬شخص دوم عبدالحق را فقط از گفتار میر قاسم خان می شناسیم و‬
‫جای دیگر نامش را ندیده ام‪ ،‬شخص سوم که به ترتیب فهرست نام مرشوطه خواهان و تقدیم آن‬
‫پیش امیر متهم است‪ ،‬به قول غبار‪ ،‬استاد محمد عظیم خان کارگزار فنی فابریکه کابل‬
‫بود‪)108:9(.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪30‬‬

‫تأثیر حوادث سیاسی بیرون از افغانستان‬

‫تأثیر انقالب ‪ 1905‬روسیه بر حنبش های تجدد طلب و ملی گرای افغانستان‪ ،‬مشکل است‬
‫تخمین زده شود‪ ،‬از نظر بعضی از مؤرخین‪ ،‬انقالب روسیه هامن نقشی را در آسیا بازی کرد که‬
‫انقالب فرانسه در اروپا داشت‪ ،‬باز هم سند قانع کننده ی وجود ندارد که چنین بوده است‪ ،‬تحوالت‬
‫ایران‪ ،‬ترکیه جوان و انقالب چین که به دنبال جنگ روس و جاپان پدید آمد و نتیجه ی معاهده‬
‫انگلو روسیه توسعه جنبش بنیادی "مرشوطیت" در افغانستان را در سال ‪ 1907 – 1909‬ترغیب‬
‫کردند‪.‬‬
‫پان اسالمیزم‬
‫شکست های خفت آوری که که در طی جنگ ایتالیا و عثامنی در طرابلس در سال ‪ 1911‬و جنگ‬
‫ایاالت بالکان در سال ‪ 1912‬بر امپراتوری عثامنی وارد شد‪ ،‬به طغیان های در رسارس جهان اسالم‬
‫علیه تجاوزات بی جهت امپریالیسم اروپایی و مسیحیت منجر شد‪ ،‬تبلیغ پان اسالمیزم مخصوصا در‬
‫میان مسلامنان هند که به نوبت خود به شدت افغان ها را تحت تأثیر قرارا می دادند‪ ،‬خیلی‬
‫نیرومند بود‪ ،‬مقاالت پر شامری در رساج االخبار‪ ،‬با تاسف از رسگذشت غمبار امپراتوری عثامنی با‬
‫حامیت از ترک ها علیه مسیحیان و با محکومیت فجایع اعامل شده ی ایتالیایی ها و بلغاری ها‬
‫منترش می شدند‪.‬‬
‫تأثیر اندیشه اسالمی و نا آرامی زمان جنگ‬
‫نرش یات و نویسندگان در دیگر کشور های اسالمی خط پایان اسالمیزم را بعد از اعالن‬
‫فتوای جهاد علیه متحدین در سال ‪ 1914‬بیشرت تعقیب کردند‪ ،‬احساس ملی گرایی افغان ها‬
‫متناسب با آن رشد منود‪ ،‬در قسطنطنیه جهان اسالم‪ ،‬روزنامه ی ملی گرایی پرخاشگر پایان‬
‫اسالمیزم با ستایش از روحیه جنگی تزلزل ناپذیر افغان ها مقاالت زیادی را به چاپ می رسانید‪ ،‬در‬
‫ایران مقاالتی به چشم می خورد‪( ،‬در رساج االخبار تجدیدچاپ می شد‪،‬از توکیو‪( ،‬برادری اسالمی)‬
‫روزنامه ای که توسط برکت الله منترش می شد‪ ،‬تبلیغات رض بریتانیایی‪ ،‬پان اسالمی و پان آسیایی‬
‫را پخش می کرد‪ ،‬اگرچه این روزنامه را باالخره دولت جاپان توقیف کرد‪ ،‬ولی برکت الله می توانست‬
‫نقطه نظرات خود را از طریق پست هوایی به رساج االخبار داده انتشار آن را ارایه دهد‪ ،‬رقم بزرگی‬
‫از نوشته های پان اسالمی از هند به افغانستان می رسید ‪ ،‬نرشیات اسالمی هند عمدتا افکار‬
‫افغانها را متأثر می کرد‪ ،‬در میان مهمرتین آنها الهالل (که کلکته توسط عبدالکالم آزاد منترش می‬
‫شد) و جانشین آن‪ ،‬البالغ‪ ،‬از نظر سیاسی و مذهبی رادیکال شدیدا ضد بریتانیا (در الهور توسط‬
 ‫‪31‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫ظفرعلی خان منترش می شد) رفیق و همدرد (که هردو در دهلی توسط محمدعلی منترش می‬
‫شدند‪ ،‬رفیق به زبان انگلیسی بود و همدرد به زبان اردو)‪ ،‬با آنکه بریتانیا به موقع جلو این نرشیات‬
‫ملی گرا و پان اسالمی را گرفتند‪ ،‬ولی پیام آنها را در روزنامه ی در کلکته‪ ،‬حبل املتین و وقایع نامه‬
‫ی اسالمی ادامه داد‪ ،‬دو نهاد مذهبی مسلامن در هند به صورت ویژه ای بر افکار افغانها تأثیر‬
‫گذاشت (به طور کلی سنت گرایان و بنگاه های مذهبی افغان از آموزش های سیاسی – مذهبی‬
‫دانشگاهی در دیوبند که از بابت اعامل سنتی و ضد بریتانیایی خود معروف بود) تأثیر‬
‫پذیرفت‪)275:16(.‬‬
‫یکی از طرف داران جنگ که در آن برادر امیر‪ ،‬رسدار نرصالله و دو فرزندش عنایت الله و امان الله‬
‫شامل بود که از محمود طرزی و حلقه های دینی و طرف داران ترک و اکرثیت قبایل افغان حامیت‬
‫می شدند‪ ،‬دسته دوم طرفداران انگلیس که گرد عبدالقدوس خان اعتامد الدوله فراهم می آمدند‬
‫که در این جمع تاجران‪ ،‬معامله داران هندی و برخی از نظامیان و بروکرات شامل بودند‪)343:7(.‬‬
‫جنبش دوم مرشوطیت در زمان امیر حبیب الله از انجمن رساج االخبار برخاست‪ ،‬این نرشیه که بار‬
‫دیگر محمود طرزی آن را احیا کرد‪ ،‬در جنبش دوم مرشوطیت تیوریزه سازی نو گرایی و اصالحات را‬
‫به انجام رساند‪)74:20(.‬‬
‫محمود طرزی و گروه همفکرش از طریق این جریده در پی توجیه اخالقی‪ ،‬اصولی‪ ،‬اساس‬
‫ناسیونالیزم و نوگرای افغانی بودند‪ ،‬طرزی که از جمله مهمترین روشنفکران نوگرای مسلامن در‬
‫ابتدای قرن بیستم است‪ ،‬کمرت شناخته شده است‪ ،‬همینطور وضعیت داخلی افغانستان نیز ممد‬
‫این امر بوده و زمینه های برقرای ارتباط افغانستان با سایر دنیا و از جمله آمریکا و آن چنان که در‬
‫سیاست امانی اعالم شده بود با جا به جایی در حوزه کار گزاران سیاسی در دهه سی از بین رفت‪،‬‬
‫شاه امان الله خان به دلیل سیاست های استقالل طلبانه خود همچنین به دلیل اصالحات که در‬
‫دو حوزه داخلی و خارجی در دستور کار قرار داده بود‪ ،‬از سوی قدرت های بزرگ از جمله انگلیس و‬
‫روسیه غیر قابل قبول بود‪ ،‬زیرا امان الله خان بعد از سیاست خارجی مشخصا تالش کرد اتحادیه را‬
‫میان افغانستان‪ ،‬ایران و ترکیه به وجود آورد تا نیروی سومی باشد دربرابر شوروی و انگلیس‪ ،‬سید‬
‫قاسم رشتیا در این باره می گوید‪ :‬امان الله خان فقط این نکته را گرفت‪ ،‬که ترکیه ‪ ،‬ایران و‬
‫افغانستان اتحادیه ی را بوجود آورند که هم مقابل روس و هم مقابل انگلیس باشد‪ ،‬فکر بسیار عالی‬
‫بود و اما اینکه این ماملک قدرت این را داشتند؟ نتیجه این شد که هم انگلیس ها به امان الله‬
‫خان بدگامن شده و هم روس ها نسبت به افغانستان‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪32‬‬

‫امان الله خان با بینش متفاوت از بابا و اجداد خود فصل نوین سیاسی را پایه گذاری کرد‪ ،‬که به‬
‫حق می توان کار وی را برگ زرین در تاریخ سیاسی افغانستان قلمداد کرد‪ ،‬چه اینکه افغانستان‬
‫بعد از این تاریخ برای اولین بار هامنگونه که در بعد سیاست خارجی خود استقالل را از انگلیس‬
‫می گیرد و مستقل قادر به برقراری ارتباط با سایر دول می شود‪ ،‬در بعد داخلی نیز یک روند رو به‬
‫رشد و غیر اپارتایدی را در دستور کار خود قرار داده‪ ،‬دگرگونی های اجتامعی‪ ،‬فرهنگی و آزادی را‬
‫بوجود می آورد‪ ،‬افغانستان برای اولین بار در راه قانون اساسی "نظامنامه دولت علیه افغانستان"‬
‫می شود و برای اولین بار سیاست های داخلی و خارجی افغانستان مبتنی بر قانون اساسی طرح و‬
‫اجرا می شود‪.‬‬
‫در سیاست داخلی؛ امان الله خان سیاست روشنفکرانه ی در پیش گرفت‪ ،‬او متام محبوسین‬
‫سیاسی و مرشوطه طلب را که در زمان جنبش اول مرشوطیت توسط حبیب الله محبوس شده بود‪،‬‬
‫آزاد ساخت و یک فضای آزاد سیاسی بوجود آورد‪ ،‬روشنفکران و مرشوطه خواهان را در دولت رشکت‬
‫داد‪ ،‬حلقات سیاسی مخفی به شکل علنی در آمدند و آزادنه فعالیت سیاسی کردند‪ ،‬گرچه فعالیت‬
‫احزاب رسمی و قانونی نبود ام ا حلقه مهم به شکل احزاب غیر رسمی فعال شدند‪ ،‬یکی از حلقه ای‬
‫که خود شان را «جوانان افغان» نام داده بودند و مرام تندتر و دست چپی داشتند‪ ،‬که غبار خود را‬
‫از همین دسته می داند‪ ،‬اکرث اعضای این گروه بعد از ‪ 1929‬اعدام یا زندانی شدند‪ ،‬اعضای حلقه‬
‫دوم که از طرف میر سی د قاسم خان رهربی می شد‪ ،‬امیر امان الله بر خالف پدران‪ ،‬در زندگی‬
‫شخصی فقط به ملکه ثریا دخرت محمود بیگ طرزی اکتفا کرد و حرمرسا نساخت‪ ،‬وی یک زندگی‬
‫مدرن و روشنفکرانه را پیش گرفت و خانواده و درباریان را هم تشویق منود که چنین کنند‪.‬‬
‫(‪)343:7‬‬
‫در جنبشهای مرشوطه‪ ،‬درخواست روشنفکران اين بود که دولت حاکم بر ملت‪ ،‬منتخب توده باشد‬
‫و کردار آن دولت تابع قوانني وضع شده از طرف منايندگان مردم‪ ،‬راه عملی اساسیترين مسألهی‬
‫مرشوطه در استقرار حکومت دموکراسی جستجو میشد که روابط حکومت و مردم را براساس قانون‬
‫تنظيم کند‪ ،‬روشنفکران دورهی امانی نقش برجستهی در جنبش مرشوطه افغانستان ايفا کردند‪ ،‬اما‬
‫آيا آنها نيز در راستای همني خواستهها فعاليت میکردند؟ این پرسش مدتها ذهن برخی از‬
‫دانشمندان ژرف انديش افغانستان را به خود مشغول کرده بود‪.‬‬
‫در مورد جنبش مرشوطيت افغانستان‪ ،‬همني بس که بزرگرتين دشمن خارجی آن انگلستان بود‪،‬‬
‫امپراطوری انگلستان از طريق فعاليت های مزورانه بر ضد حکومت امانی توطئه کرد(تيوری توطئه)‪،‬‬
‫بدين ترتيب دشمنی خود را عليه مردم افغانستان به روشنی نشان داد‪ ،‬مرحلهی اول اين توطئه با‬
 ‫‪33‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫خلع شاه امانالله از سلطنت آغاز شد‪ ،‬در مرحلهی دوم زمينه را برای به قدرت رساندن مستبدان بر‬
‫مسند حکومت فراهم آورد‪ ،‬حکومتی که برای کنار راندن مرشوطهخواهان از صحنهی سياست‪ ،‬از‬
‫هيچ تالشی باز نیامد تا بسياری از آنها را کشت و يا به زندان فرستاد‪ ،‬همه ستمهای که بر‬
‫مرشوطه خواهان رفت‪ ،‬سبب شد که جنبش مرشوطيت در نيمه راه متوقف شود‪)232:8(.‬‬
‫سیاست مستبدانه رسدار عبدالرحمن خان وضیعت اجتامعی کشور را دچار اختناق کرده بود‪ ،‬با‬
‫آنکه مردم بصورت علنی اظهار مخالفت کرده منی توانستند اما اوضاع عمومی بنابر تشدید فشار‬
‫های روز افزون استعامر خارجی و حکام مستبد یک دیگر گونی قهر آمیز را مهیا می ساخت‪ ،‬مرگ‬
‫امیر عبدالرحمن خان و به قدرت رسیدن امیر حبیب الله خان تا جایی در مرحله نخست از وقوع‬
‫طبیعی چنین حادثه جلو گیری منود‪ ،‬زیرا امیر حبیب الله خان که به عمق احساسات مردم پی‬
‫برده بود فورا دست به یک سلسله اقدامات زد که در نتیجه آن توجه عامه مردم را بطرف خود جلب‬
‫منود‪ ،‬امیر جدید واقعا نسبت به سلف خود دارای صفات و ممیزاتی بود که آثار نوگرایی در آن به‬
‫مشاهده می رسید و با خواست ها و نیاز های عرص جدید مطابقت می کرد‪ ،‬وی ابتدا متایل خود را‬
‫به خود ارادیت سیاسی کشور که از جمله آرمانهای اساسی مردم بود به منایش گذاشت و‬
‫محبوبیت خود را در جامعه بلند برد‪ ،‬اما چنانچه بعدا به مشاهده رسید دیده می شود که چنین‬
‫اقدامات بیشرت جنبه منایشی داشته و به جز از رسد سازی آتش قهر ملت و استحکام پایه های‬
‫قدرت سلطنتی چیز دیگری بیش نبوده است‪ ،‬این مرحله رسد سازی دیر دوام نکرد و همینکه بر‬
‫اوضاع داخلی مسلط شد تغییرات عمیق در فکرش جای گرفت و به جای آنکه به حل مشکالت‬
‫اساسی کشور بپردازد مرصوف تجمل و اسیر خواسته های شخصی خود گردید و در اولین بازدیدش‬
‫از هند برتانوی شیفته اخالق و مظاهر مادی متدن آن کشور شد بدون آنکه بافت فرهنگی جامعه‬
‫افغانی خود را تشخیص مناید تا رسحد افراط در آن فرو رفت‪.‬‬
‫امیر توجه زیاد خود را به مسایل شکلی مبذول داشت ‪ ،‬دربار بزرگ سلطنتی را مانند شاهان بزرگ‬
‫با آداب‪ ،‬لباس و القاب خاص ارشافی برپا میداشت و مطابق خواست شخصی خود راه و رسم ویژه‬
‫ای برگزید‪ ،‬امیر حبیب الله خان به تفریح و خوشگذرانی عالقه فراوان داشت‪ ،‬زن هایش چنان‬
‫زیورات گران بها به تن می کردند که نظیر آنها به ندرت دیده شده است‪ ،‬مصارف دربار بی حد زیاد‬
‫بود‪ ،‬حدود و مرز معینی نداشت و مطابق خواست خودش مرصف صورت می گرفت‪ ،‬متویل کننده‬
‫گان این مصارف کمرشکن هم مردمانی بودند که نه غذایی کافی برای خوردن و نه مکتبی برای‬
‫آموخنت داشتند‪ ،‬در چنین اوضاع و احوال بود که گروهــی از جوانان منور جامعه گرد هم آمـــدند تا‬
‫در مقابل این بیــــداد گری مبارزه کنند‪)343:7( .‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪34‬‬

‫چالش های جنبش مرشوطیت در افغانستان‬

‫افغانستان در زمان امان لله (در ابتدای قرن بیستم) کشوری با بافت اسالمی و سنتی بود‪ ،‬قدرت‬
‫علام که توسط عبدالرحمن و حبیب الله کاهش داده شده بود‪ ،‬باز بر اثر جنگ استقالل افزایش‬
‫یافت‪ ،‬مذهبیون افغان دوباره در سالهای ‪ 1924‬و ‪ 1928‬به شورشهای گسرتده دست زدند‪ ،‬با‬
‫آغاز ریفورم صف حامیت متحدین که از دولت تشکیل یافته بود از هم گسست و به تدریج گروه های‬
‫مختلف با آغاز اصالحات منافع اجتامعی شان را در خطر می دیدند و تعارض ارزشی ریفورم ها با‬
‫سنت ها و اصول مذهبی‪ ،‬باعث بدبینی و گریز از اصالحات امانی شد‪ ،‬ارشاف فیودال که مستمر و‬
‫نفوذ محلی را از دست داده بودند و روحانیون که ریفورم ها را ناقذ مذهب می دانستند و امتیازات‬
‫سابق را از دست می دادند مخالف دولت شدند‪ ،‬گرچه در مراحل نخست نوسازی شاه با متام توان‬
‫فعال بود و تجمل به عیاشی منی پرداخت‪ ،‬مردم او را "غازی" خطاب می کردند و طرف اعتامد‬
‫مردم بود‪ ،‬در افغانستان مثل هرجای دیگر این مدرنیزاسیون یعنی دوره داده های تکنیکی جدید و‬
‫با دادن نظم عقالیی و حساب گرانه به بخش های مختلف دستگاه دولتی نیست که تولید مشکل‬
‫می کند‪ ،‬بلکه این تجدد طلبی است که مسئله برانگیز است‪ ،‬یعنی فرضیه ی که به حسب آن‬
‫نوآوری های انقالبی فرهنگی تغییری در طرز تفکر و تکیه بر ایدولوژی های بیگانه گان را ایجاب‬
‫می کند‪)32:5( .‬‬
‫اصالحات امان الله به دو مرحله مجزا تقسیم می شد‪ ،‬اصالحات ‪ 1919‬تا ‪ 1923‬و اصالحات‬
‫افراطی ‪ ، 1928‬واکنش مذهبیون نسبت به این دو مرحله اصالحات متفاوت است‪ ،‬رهربی مخالفان‬
‫مرحله اول را علامی رتبه پایین محلی برعهده داشتند‪ ،‬اما در سال ‪ 1928‬گروه های مذهبی از هر‬
‫مقام و هر منطقه به یکدیگر پیوستند و جبهه ی متحدی علیه دولت را بوجود آوردند‪ ،‬سپس قبایل‬
‫مبارز گروه های ناراضی و رهربان مخالف باهم متحد شدند و دست به مرحله متقابل زدند و با‬
‫صدور اعالمیه های تحریک آمیز شاه راه به شخص مرتدی متهم کردند‪ ،‬که صد در صد اسالم و‬
‫رشیعت را زیر پا گذاشته است‪ ،‬بزرگرتین اشتباه امان الله خان این بود که در اروپا ملکه ثریا و خانم‬
‫های افغان را بدون حجاب در مجالس حارض منود‪.‬‬
‫به قدرت رسیدن امان الله به عنوان یکی از فعالترین مدرن گرایان اوایل قرن بیستم در جهان‬
‫اسالم و سقوط او در ‪ 1929‬به صورت مختلفی تعبیر شده است‪ ،‬میرغالم محمد غبار تاریخ نویس‬
‫معروف افغانی علت را فعالیت های پنهانی انگلیس علیه رژیم امانی می داند و لئون پوالدا در‬
‫کتاب ریفورم و شورش در افغانستان درگیری میان جامعه سنتی و سیاست های قبیله ی‪ ،‬بیگانه‬
 ‫‪35‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫حراسی با مدرن گرایان مصالحه ناپذیر‪ ،‬ایده آل گرا مورد توجه قرار داده است‪ ،‬و لودویک آدمک در‬
‫کتاب افغانستان‪ ،‬سقوط امان الله را بخاطر ایجاد غفلت در ارتش کارآمد نسبت می دهد‪ ،‬فرانسیس‬
‫هامفریز به دخالت زیاد و وسیع علام در سیاست در زمان امان الله توجه کرده است‪ ،‬در واقع هر‬
‫کدام از بررسی های پژوهش گران اطالعات و جمع بندی های با ارزشی را از چگونگی آغاز و انجام‬
‫این دولت نوساز به دست می دهد که با رفتنش با تعبیر گری گوریان «یک رویای هیجان انگیز محو‬
‫و نابود شد» ‪ ،‬بنیاد گرایی مذهبی و و حشت قبایل از نوسازی امان الله دست به دست هم داد‪ ،‬در‬
‫حالیکه امان الله خان آنقدر ارتش توامنند و دستگاه بروکراسی کارآمد بود‪ ،‬پیشربد اصالحات بیش‬
‫از هرچیز به تثبیت قدرت دولت و برچیدن با تضعیف قدرت های محلی و قبیله ی رضورت داشت‪،‬‬
‫برای وصول به چنین امر اساسی عالوه بر ارتش وفادار به همکاری بریتانیا برای کنرتول قبایل در‬
‫دو سوی هندوستان نیز نیاز بود‪ ،‬در کابینه نیز بر رس پیشربد اصالحات دو دسته گی رخ داد‪،‬‬
‫کسانی مانند محمود طرزی وزیر خارجه و تیوریسن اصالحات‪ ،‬طرفدار رسعت اصالحات و تثبیت‬
‫استقالل بودند‪ ،‬در حالیکه عده ی دیگر مانند صدر اعظم خواستار نرمش نسبت به یک قدرت‬
‫خارجی و تعدیل ریفورم ها و در واقع مخالف با نو سازی بود‪ ،‬اختالفات بررس اصالحات تنها‬
‫درکابینه نبود‪ ،‬در والیات هم مامورین دولت به دو گروه تقسیم شده بودند‪ :‬مخالفین اصالحات و‬
‫موافقین اصالحات‪ ،‬سقوط امان الله و شکست جنبش مرشوطیت دوم را نخست باید در بازمنای‬
‫برنامه های نوسازی در پیش گرفته شده و تأثیرات آن بر گروهای اجتامعی و اقوام بررسی گردد‪،‬‬
‫بحران مرشوعیت دولت نوساز امان الله بیشرت علت داخلی داشت‪ ،‬طبیعی بود که دولت نوساز با در‬
‫پیش گرفنت ریفورم های سکوالر از طبقات سنتی جدا خواهد شد‪ ،‬امان الله پشتوانه کافی برای‬
‫مقابله با نیروی عظیمی مذهبی و قبایل در اختیار نداشت‪ ،‬به یاد داشته باشیم که در افغانستان‬
‫برانگیخنت قبایل به شورش چندان دشوار نیست‪)151:11( .‬‬
‫در واقع روند نوسازی پس از بازگشت شاه از خارج شتاب‪ ،‬صوری مضحک آمیزی گرفته بود‪ ،‬که‬
‫هرچه بیشرت واکنش سنت گرایان را دامن می زد شاه نیز پس از مسافرت خود مغرور شده‪،‬‬
‫اصالحات ظاهری و کشاندن پای اصالحات به حوزه دینداری و زندگی خصوصی افغان ها بیش از‬
‫پیش دنبال کرد( مثال لباس فرنگی)‪ ،‬طرزی خوشبینانه در رساج االخبار تبیین مکرر که نوسازی در‬
‫جوامع اسالمی از طریق همگرایی میان روشنفکران و مالها پیش خواهد رفت‪ ،‬اما تجربه عملی که‬
‫امان الله به آن دست یافت‪ ،‬نشان می داد که امید به تحول درون رهربان مذهبی تا چه حد برای‬
‫نوسازان دشوار و در کوتاه مدت بعید است‪ ،‬بنابراین درسال های اخیر اصالحات‪ ،‬امان الله در صدد‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪36‬‬

‫رویا رویی علام و تشکیالت قدرت اجتامعی– سیاسی آنها برآمد و علام رهربی شورشیان را بر عهده‬
‫گرفت‪.‬‬
‫نتیجه گیری‬
‫مدرنیته و تجدد گرایی را که مرشوطه خواهان به دنبالش بود اگر نهادینه می شد افغانستان می‬
‫توانست در کنار همسایه گانش روی پای خود ایستاده شود‪ ،‬که متاسفانه در مقابل این موضوع‬
‫خود افغان ها پیش از دیگران ایستادگی کرد و این از عدم آگاهی‪ ،‬غلفت زدگی و جهل مردم ما‬
‫رسچشمه می گرفت‪ ،‬از طرف دیگر اختالف و بی نظمی فاکتور دیگری بود که به عقب ماندگی‬
‫افغانستان کمک می کرد‪ ،‬این صف آرایی قبیله علیه قبیله نه در دستورات اسالم بود و نه دردی از‬
‫عقب ماندگی را دوا می کرد‪ ،‬در مجموع از کارکردهای جنبش مرشوطیت می توان چنین نتیجه به‬
‫دست آورد که‪:‬‬
‫جنبش مرشوطیت در افغانستان با همه مشکالت که فرا روی آن قرار داشت یکی از‬ ‫‪.1‬‬
‫سنت های بسیار جا افتاده و قدیمی را در افغانستان شکست که عبارت از سلطنت‬
‫مطلقه بود و پادشاه سایه خدا و کسی که خداوند او را باالی مردم به عنوان نگهبان قرار‬
‫داده است‪.‬‬
‫بدون تردید آغاز اندیشه نوگرایی در عرصه ساسی و اجتامعی یکی از کارکردهای‬ ‫‪.2‬‬
‫جنبش مرشوطیت در افغانستان بود‪.‬‬
‫بحث ایجاد نظام پاسخگو و کارا یکی دیگر از مسایلی بود که جنبش مرشوطیت اندیشه‬ ‫‪.3‬‬
‫آن را در افغانستان طرح و تدوین کرد‪.‬‬
‫گزار از چهره های سنتی و تکراری در سیاست افغانستان و جاگزین کردن آن به چهره‬ ‫‪.4‬‬
‫های نوگرا و نو اندیش از دیگر کارنامه های بود که جنبش آن را از خود به یاد گار‬
‫گذاشت‪.‬‬
‫پشتیبانی از مطبوعات آزاد در سطح کشور و نهادینه سازی فرهنگ نقد‪.‬‬ ‫‪.5‬‬
‫تالش برای ایجاد یک جامعه مدنی پویا و مؤثر درسطح کشور‪.‬‬ ‫‪.6‬‬
‫نهادینه سازی فرهنگ مبارزه و تالش برای آزادی در جامعه سنتی افغانستان که در‬ ‫‪.7‬‬
‫نهایت تابو های غیر عقالنی را در کشور فرو ریخت‪.‬‬
‫آزادی های مدنی از جمله تأسیس احزاب سیاسی‪ ،‬آزادی اجتامعات‪ ،‬آزادی های قلم‪،‬‬ ‫‪.8‬‬
‫بیان و دیگر حق های انسانی را مطالبه می کردند‪.‬‬
 ‫‪37‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫از همه مهمرت اینکه عده ای از شاخص ترین چهره های نهضت مرشوطه‪ ،‬روحانیون‬ ‫‪.9‬‬
‫اصالح طلب و مبارزه بودند‪.‬‬
‫‪ .10‬در پی متامیت استقالل سیاسی افغانستان بودند‪ ،‬به باور ها و سنن و عنعنات مردم‬
‫ارج میگذاشتند و تودۀ مردم را منشأ حق و حاکمیت ملی میدانستند‪.‬‬
‫پیشنهادات‬
‫برای عبور از استبداد و متامیت خواهی در عرصه سیاسی و رسیدن به یک جامعه مطلوب در‬
‫نهایت پیشنهادات ذیل ارایه می گردد‪:‬‬
‫برای ایجاد یک جامعه دموکراتیک و نظام مردمی باید نسل جوان با الهام از جنبش‬ ‫‪.1‬‬
‫مرشوطیت نسل جوان مبارزات حق طلبانه خود را در چهار چوب قانون آغاز منایند‪.‬‬
‫دولت برای زمینه سازی‪ ،‬ایجاد بسرت مناسب برای رشد و انکشاف باید فضای باز‬ ‫‪.2‬‬
‫سیاسی و فرهنگی را ایجاد مناید‪.‬‬
‫دانشگاه ها و مراکز علمی باید تفکر آزادی خواهانه و انقالبی به شکل مساملت آمیز را‬ ‫‪.3‬‬
‫در نسل جوان القاء منایند‪.‬‬
‫برای رقابت با نظام های مدرن امروزی در سطح منطقه مشارکت نسل جوان در‬ ‫‪.4‬‬
‫مدیریت های دولتی بیش از پیش تقویت گردد‪.‬‬
‫جهت عدم شکست ترقی خواهی باید با سنت های پسندیده با احرتام و تواضع برخورد‬ ‫‪.5‬‬
‫گردد‪.‬‬
‫نقش نهاد های دموکراتیک در نظام تقویت گردد‪.‬‬ ‫‪.6‬‬
‫تفکیک قوا به عنوان یک اصل دموکراتیک در دولت نهادینه گردد‪.‬‬ ‫‪.7‬‬
‫و درنهایت نقش مردم را در متام عرصه ها نباید نادیده انگاشت‪.‬‬ ‫‪.8‬‬
‫مأخذ‬
‫‪ )1‬ارشاد‪ ،‬ذاکر حسین‪ .)1390(.‬اسرتاتژی آمریکا در افغانستان پس از طالبان‪ ،‬کابل‪،‬‬
‫انتشارات تاک‪.‬‬
‫‪ )2‬ارغنداوی‪ ،‬عبدالعلی‪ .)1380(.‬تاریخ شفاهی افغانستان به اهتامم صفا اخوان‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫مرکز اسناد و تاریخ دیپلوماسی‪.‬‬
‫‪ )3‬انیس‪ ،‬محی الدین ‪ .)1378(.‬بحران و نجات‪ ،‬چاپ‪ ،2‬پشاور‪ ،‬انتشارات میوند‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪38‬‬

‫‪ )4‬انصاری‪ ،‬دکتور فاروق‪.)1390(.‬فرشده ی تاریخ افغانستان‪ ،‬چاپ ‪ – 3‬کابل‪ ،‬انتشارات‬

‫امیری‪.‬‬
‫‪ )5‬انصاری‪ ،‬عبدو فیاللی‪ .)1380(.‬اسالم والسیته‪ ،‬مرتجم امیر رضایی‪ ،‬تهران‪ ،‬نرش‬
‫قصیده رسا‪.‬‬
‫‪ )6‬الیویه‪ ،‬روا‪.)1365(.‬افغانستان اسالم و نوگرایی سیاسی‪ ،‬مرتجم ابوالحسن رسدقد‬
‫مقدم‪ ،‬مشهد‪ ،‬انتشارات استان قدس رضوی‪.‬‬
‫‪ )7‬پیکار پامیر‪ ،‬کریم‪ .)1391(.‬ظهور و سقوط اعلیحرضت امان الله خان‪ ،‬چاپ ‪،2‬‬
‫انتشارات میوند‪.‬‬
‫‪ )8‬پوهنیار‪ ،‬سید مسعود‪ .) 1379(.‬ظهور مرشوطیت و قربانیان استبداد در افغانستان‪،‬‬
‫انتشارات میوند‪.‬‬
‫‪ )9‬حبیب اسدالله‪.) 1391(.‬دوره امانی نگرش بر اوضاع سیاسی اجتامعی و فرهنگی‪،‬‬
‫کابل‪ ،‬مطبعه دولتی‪.‬‬
‫‪ )10‬حبیبی‪ ،‬عبدالحی‪ .)1372(.‬جنبش مرشوطیت در افغانستان‪ ،‬چاپ‪ ،2‬نرش احسانی‪.‬‬
‫‪ )11‬رسولی‪ ،‬محمد ارشف‪ .)1388( .‬پارملان‪ ،‬چ ‪ ،1‬کابل‪ ،‬انتشارات سعید‪.‬‬
‫‪ )12‬رسولی‪ ،‬یاسین‪ .)1385(.‬پاسخ سنت به سکوالریسم در افغانستان‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات‬
‫رشیعتی‪.‬‬
‫‪ )13‬سیتوارت‪ ،‬ریه تالی‪.)1390(.‬جرقه های آتش در افغانستان‪ ،‬چاپ ‪ ،3‬کابل‪ ،‬انتشارات‬
‫امیری‪.‬‬
‫‪ )14‬شیخاوندی‪ ،‬داور‪ .) 1374(.‬جامعه شناسی ماکس وبر جادو زدایی از جهان گنا باد‪،‬‬
‫نرش بروندی‪.‬‬
‫‪ )15‬غبار‪ ،‬میر غالم محمد‪.)1374(.‬افغانستان در مسیر تاریخ‪ ،‬ج‪ ،2‬چاپ ‪ ،1‬قم‪ ،‬انتشارات‬
‫احسانی‪.‬‬
‫‪ )16‬فرهنگ‪ ،‬میر محمد صدیق‪ .)1376(.‬افغانستان در پنج قرن اخیر‪ ،‬ج‪ ،1‬انتشارات‬
‫وفایی‪.‬‬
‫‪ )17‬گری گوریان‪ ،‬وارتن‪.)1388(.‬ظهور افغانستان نوین‪ ،‬مرتجم علی عاملی کرمانی‬
‫تهران‪،‬انتشارات عرفان‪.‬‬
‫‪ )18‬موالیی‪ ،‬ژنرال میراحمد‪ .)1380(.‬خاطرات و تاریخ‪ ،‬چ‪ ،1‬تهران‪ ،‬هوای رضا‪.‬‬
‫‪ )19‬نقیب زاده‪ ،‬احمد‪ .)1390(.‬سیاست و حکومت در اروپا‪ ،‬چ‪ ،9‬انتشارات‪ ،‬سمت‪.‬‬
 ‫‪39‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫‪ )20‬نوروزی‪ ،‬محمد جواد‪ .)1386( .‬فلسفه سیاست‪ ،‬انتشارات‪ ،‬موسسه آموزشی و پژوهشی‬
‫امام خمینی‪.‬‬
‫‪ )21‬گری گوریان‪ ،‬وارتن‪ ،‬فصلنامه خط سوم‪ ،‬بهار و تابستان‪ ،)1382(.‬محمود طرزی و‬
‫رساج االخبار‪ ،‬مرتجم‪ ،‬حسن رضایی (شامره سوم و چهارم)‪.‬‬
‫‪ )22‬عثامن اکرم‪ ،‬نهضت مرشوطه خواهی‪ ،‬مطلع و مبنای دوران جدید در تاریخ افغانستان‪،‬‬
‫ویب سایت‪.www.farda.org‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪40‬‬

‫پوهنتون دعوت‬

‫بررسی تأثیر مصارف سنگین صحی بر وضعیت فقر خانواده ها در کشور‬

‫اکرام الدین جامل‬
‫عضو کدر علمی دایمی پوهنځی اقتصاد پوهنتون دعوت‬

‫چکیده‬
‫تحوالت قرن بیست و یکم و به وجود آمدن شکاف توسعه یافتگی بین کشور ها‪ ،‬باعث‬
‫شد که مکاتب اقتصادی به مشکل فقر و عوامل اثر گذار بر آن به عنوان پیامد عدم‬
‫انکشاف توجه خاصی مبذول منایند‪ ،‬توجه به صحت و مصارف مرتبط با آن از جمله‬
‫ابزار های خارج کننده دولت ها از معضل فقر محسوب می گردد یعنی سطوح فقر بطور‬
‫تنگاتنگی با رسمایه گذاری در سکتورصحی مرتبط می باشد‪ .‬این تحقیق که تحت‬
‫عنوان بررسی تأثیر مصارف سنگین صحی بر وضعیت فقر خانواده ها در کشور صورت‬
‫گرفته است‪ ،‬از نوع تحقیق کمی بوده و با استفاده از داده های جمع اوری شده و‬
‫محاسبه مصارف سنگین صحی‪ ،‬دریافتیم که در حدود ‪ ۵.۱۷‬درصد خانواده ها در‬
‫کشور در اثر تحمل هزینه های سنگین صحی به زیر خط فقر قرار گرفته اند و شدت‬
‫این تأثیرات با افزایش تعداد اعضای خانواده ها‪ ،‬بیشرت گردیده در حالیکه با دراز رفنت‬
‫سطح سواد و داشنت شغل مناسب‪ ،‬کاهش میابد‪ .‬با توجه به تأثیرات چشم گیر صحت‬
‫و سطح سواد بر بهبود وضعیت فقر‪ ،‬الزم است کشور ها باید توجه بیشرتی بر سیاست‬
‫های تأمین مالی سکتور صحی و همچنان گسرتش هر چه بیشرتی تصدیگری دولت‬
‫در تأمین مالی بخش صحت به جای بخش خصوصی داشته باشد‪.‬‬

‫واژگان کلیدی‪ :‬مصارف سنگین‪ ،‬فقر‪ ،‬خانواده ها‪ ،‬صحت‪ ،‬افغانستان‪.‬‬

 ‫‪41‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫‪ .1‬مقدمه‬
‫برای بررسی و ارزیابی وضعیت اقتصادی یک کشور شاخص های مورد استفاده قرار می گیرند که‬
‫می تواند جایگ اه آن کشور را در مقایسه با دیگر کشورها مشخص کند؛ در این میان بعضی شاخص‬
‫ها چون عاید رسانه‪ ،‬تولید ناخالص ملی و ‪ ....‬بیش از دیگر شاخص ها دارای اهمیت بوده و بدان‬
‫توجه بیشرت شده است‪ .‬از طرفی وضعیت صحت کشورها نیز از طریق بررسی آمار بیامری های‬
‫گوناگون‪ ،‬مرگ و میر کودکان و مادران و غیره مورد بررسی قرار گرفته و عمدتا رابطه بین وضعیت‬
‫اقتصادی و وضعیت صحی مجهول مانده است‪ .‬گرچه بعضی شاخص ها همچون سهم کاال و‬
‫خدمات صحی در تولید ناخالص ملی تا حدی رابطه مذکور را بررسی می مناید ولی چندان معیار‬
‫معتربی منی باشد‪ .‬زیرا از این طر یق اثر مصارف انجام شده بر افزاش سطح صحت جامعه و نحوه‬
‫توزیع آن قابل دستیابی نیست(کاوسی‪.)1388 ،‬‬
‫سکتور صحت‪ ،‬ویژگی های منحرص به فردی دارد که از سایر بخش های اقتصاد متفاوت است‪ .‬با‬
‫توجه به حیاتی بودن نیازهای سالمتی افراد‪ ،‬به هنگام بروز مشکالت صحی‪ ،‬منیتوان تقاضا برای‬
‫خدمات صحی را جهت رفع مشکل صحی به تعویق انداخت‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬بروز مشکالت صحی‬
‫همواره توأم با ریسک های زیادی است و عموما افراد قادر به پیش بینی زمان بروز مشکالت صحی‬
‫خود نیستند‪ .‬این ویژگی ها‪ ،‬موجب می شود که مشکالت صحی‪ ،‬تأثیر مهمی بر کیفیت زندگی‬
‫افراد بگذ ارد بنا بر این‪ ،‬نظام صحی نیازمند مکانیسم تأمین و توزیع منابع مالی بین اقشار مختلف‬
‫جامعه جهت محافظت از آنها به هنگام بروز چنین چالش های است‪ .‬سیاست گذاری این میکانیزم‬
‫بسته به رویکردهای جامعه‪ ،‬آثار متفاوتی را به دنبال خواهد داشت(کرمانی‪.)1395 ،‬‬
‫فقدان صحت هم عل ت و هم پیامد فقر می باشد و فرد را از کسب قابلیت های اساسی باز می دارد‪.‬‬
‫صحت کاالی است با دوام و یا به عباره دیگر رسمایه ای است که خدماتی را فراهم می آورد‪ .‬این‬
‫جریان خدماتی که از موجودی (رسمایه) صحت فرد تولید می شود در کل دوره زندگی او به مرصف‬
‫می رسد (سن‪.)1390 ،‬‬
‫در بسیاری از کشورهای با درآمد پایین و متوسط خانواده ها برای بهره مندی از خدمات صحی‬
‫نسبت زیادی از درآمد قابل ترصف خود را خرچ می کنند‪ .‬نسبت مصارف در ارتباط با درآمد ممکن‬
‫است به اندازه ای باال باشد که منجر به لطمه مالی کمرشکن برای خانواده شود و یا در نتیجه آن‬
‫بعضی خانواده ها در دام فقر گرفتار شوند‪ .‬امروزه نبود محافظت مالی در سالمت به عنوان بیامری‬
‫نظام های صحی شناخته شده است‪ ،‬روشن ترین نشانه آن است که خانواده ها نه تنها از بار‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪42‬‬

‫بیامری بلکه از بار ناشی از فقر اقتصادی و به عبارتی مواجه با مصارف کمرشکن و فقر ناشی از‬
‫تأمین مالی صحی رنج می برند‪ .‬بنابراین سنجش و پایش میزان فقر سالمت(مواجه شدن با مصارف‬
‫کمرشکن) در سیستم مراقبت صحی و به خصوص می تواند سیاستگذاران را در اتخاذ سیاست‬
‫های پیشگیرانه و بهبود وضعیت رفاهی خانواده ها یاری رساند‪ .‬صحت یکی از محور های توسعه‬
‫پ ایدار و بخش الینفک آن برای کیفیت زندگی و ارتفاء آن محسوب می گردد‪ .‬تدراک امکانات و‬
‫تسهیالت مناسب جهت تأمین سالمت جسمی‪ ،‬روانی‪ ،‬اجتامعی و معنوی انسان در متام مراحل‬
‫زندگی و زنجیره حیات اش از جمله حقوق طبیعی و نیاز اساسی محسوب می شود‪ .‬مراقبت های‬
‫صحی حق هر شهروند است که نباید تحت تأثیر درآمد و ثروت آن واقع گردد (‪.)۲۵:۳۳‬‬
‫سنجش حامیت مالی یا میزان پرداخت از جیب (‪ ) Out of pocket‬بابت دریافت کاالها و خدمات‬
‫صحی مشخص می شود‪ ،‬که دو رویکرد در رابطه با این قابل تحلیل است که با توجه به حد آستانه‬
‫تعین می شوند‪:‬‬
‫رویکرد مصارف سنگین و کمرشکن (‪)Catastrophic expenditures‬که به دراز رفنت نسبت مخارج‬
‫صحی به درآمد خانواده ها از یک حد معمول اطالق می شود‪.‬‬
‫رویکرد مصارف منجر به فقر (‪ )Impoverishing‬که به اثر مخارج صحی مرتبط می باشد و در نتیحه‬
‫آن خانواده های که در باالی خط فقر قرار دارند به زیر خط فقر سقوط می کنند یعنی فقر ناشی از‬
‫درمان را تجربه می کنند‪ .‬توجه به مصارف پرداخت از جیب خانواده ها و به تعقیب آن بروز مصارف‬
‫کمرشکن کاال و خدمات صحی‪ ،‬دو عامل مهمی هستند که همواره باید در محاسبات مربوط به‬
‫برنامه ریزی و تدوین سیاست های نظام صحی کشور مورد توجه قرار گیرند‪ .‬شدت فقر باعث بوجود‬
‫آمدن مشکالت صحی می گردد و از سوی دیگر‪ ،‬مشکالت صحی و بیامری نیز میتواند منجر به فقر‬
‫و مشکالت اقتصادی افراد شود‪ .‬این رابطه دوطرفه میتواند منجر به تشدید و تعمیق بی عدالتی و‬
‫نابرابری در کل اقتصاد گردد بنا در این تحقیق ما دو هدف اصلی را دنبال می کنیم‪:‬‬
‫بررسی اثر مصارف صحی بر فقر ﺍفتصاﺩی خانواده ها ﻭ محاســبه فیصدی ﺍﺯ خانوﺍده های ﻛه با‬
‫مصارف ﻛمرشــﻜن صحی موﺍجه ﺍند‪.‬‬
‫شناسایی ﻭ تحليل متغير های کیفی ﻭ کمی ﺍثرگذﺍﺭ بر ﺍحتماﻝ موﺍجه شدﻥ خانواده ها با مصارف‬
‫سنگین کمرشکن صحی‪.‬‬
‫بحث پیرام ون اثر مبالغ پرداخت از جیب روی پیامد های فقر و صحت به حدی زیاد بود که در سال‬
‫‪ ۲۰۰۵‬سیاست گذاران سازمان جهانی صحت راه حلی را تصویب کردند که به موجب آن کشور ها‬
‫را تشویق منود تا نظام های از تأمین مالی بخش صحت را توسعه دهند که هدف آنها پوشش جامع‬
 ‫‪43‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫خدمات ارتقاء سالمت جامعه‪ ،‬وقایه یا پیشگیری‪ ،‬تداوی و توان بخشی مردم با مصارف قابل‬
‫پرداخت باشد‪ .‬به دنبال آن طی سال های ‪ ۲۰۰۶‬و ‪ ۲۰۰۷‬سیاست گذاران کشور مرص یک‬
‫سیستم لغو پرداخت مرصف کننده برای مراقبت صحی طراحی کردند که به موجب آن خانواده های‬
‫فقیر شناسایی شدند و یک کارت مخصوص صحی برای دسرتسی به مراقبت های اولیه صحی در‬
‫جهت درمان آنها پیشنهاد کردند‪.‬‬
‫کاووسی و همکاران در سال ‪ ۲۰۱۲‬در مطالعه ای با عنوان نا برابری در مصارف کمرشکن مراقبت‬
‫های صحی در خانواده های با درآمد پائین جامعه ایران‪ ،‬نشان دادند که ‪ ۱۸‬درصد از خانواده های‬
‫مورد مطال عه با مصارف سنگین و کمرشکن صحی مواجه شده اند‪.‬‬
‫کرمی و همکاران در مطالعه ای با عنوان بررسی مصارف کمر شکن صحی در کرمانشاه نشان داده‬
‫اند که ‪ ۲.۲۲‬درصد از خانواده های مورد مطالعه با مصارف کمر شکن مواجه شده اند‪ .‬در این‬
‫مطالعه نشان داده اند که ‪ ۹.۱۱‬درصد رسپرست خانواده ها زن بوده اند ‪ ۵.۴۰‬درصد از خانواده ها‬
‫یک عضو کمرت از ‪ ۱۲‬سال داشتند‪ ۲.۲۶ .‬درصد از خانواده های مورد مطالعه حد اقل یک عضو‬
‫باالتر از‪ ۶۵‬سال داشتند‪ ۵.۹ .‬درصد از خانواده های مورد مطالعه حد اقل یک بیامر نیازمند‬
‫مراقبت طوالنی داشتند‪ ۱۹ .‬درصد از خانواده های مورد مطالعه تحت هیچ نوع پوشش بیمه ای‬
‫نبوده اند و نهایتا به این نتیجه رسیدند که بیشرتین عاملی که بر مواجه شدن خانواده با هزینه‬
‫های سنگین صحی موثر است‪ ،‬داشنت عضو کمرت از ‪ ۱۲‬سال در خانواده می باشد‪ .‬باروس و‬
‫برتولدی مطالعه ای با عنوان ( مخارج برداشت ازجیب در جمعیت تحت پوشش برنامه بهداشت‬
‫خانوادها در برازیل) انجام داده اند‪ .‬مطالعه در سال ‪ ۲۰۰۳‬و بصورت مقطعی با جامعه آماری ‪۸۶۹‬‬
‫خانواده انجام شده است که نتایج نشان میدهد که مرصف دواهای مختلف‪ ،‬مسئول ‪ ۴۷‬درصد از‬
‫مخارج صحی خانواده بوده است‪ .‬در جایگاه دوم طرح های بهداشت و صحت خصوصی بوده که‬
‫‪ ۲۲‬درصد از مخارج کل خانواده ها بوده اند و ‪ 12‬درصد از خانواده ها دارای مخارج صحی بیش از‬
‫‪ 40‬درصد توانایی پرداخت شان بوده اند‪ .‬در دهه های اخیر‪ ،‬مسایل مربوط به توزیع سالمت و‬
‫اندازه گیری آن ‪ ،‬از طرف اقتصاد دانان مورد توجه قرار گرفته و در نتیجه ادبیات گسرتده ای در این‬
‫مورد ایجاد شده است (‪.)۲۹:۱۱۵-۱۰۳‬‬
‫برخی از مطالعات‪ ،‬آثار نابرابری های اجتامعی‪ -‬اقتصادی را بر روی مرگ و میر یا بیامری بررسی‬
‫کرده اند‪ .‬اسمیتس و همکاران (‪ ) 2005‬در مطالعه خود آثار موقعیت های اجتامعی‪ -‬اقتصادی را‬
‫بر روی مرگ و میر برای ‪ 15.8‬میلیون جمعیت کشور هالند در سال ‪ 1999‬بررسی کرده اند‪ .‬نتایج‬
‫نشان داد که افرادی که در مناطق فقیرتر زندگی می کنند بیشرت در معرض مرگ و میر قرار دارند‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪44‬‬

‫برخی از مطالعات در این حوزه بین کشوری بوده و از داده های بین املللی برای بررسی موضوع‬
‫استفاده کرده اند‪ .‬مکنباخ و همکاران(‪ ،)2007‬طی مطالعه ای پیامدهای اقتصادی نابرابری های‬
‫اجتامعی و اقتصادی را در سالمت اتحادیه اروپا بررسی کرده اند‪ .‬در چارچوب این مطالعه‪ ،‬صحت‬
‫هم به عنوان کاالی خوب ( که فرد از مرصف آن مطلوبیت کسب می کند) و هم به عنوان رسمایه‬
‫خوب (که رسمایه انسانی را تقویت می کند) در نظر گرفته شده است‪ .‬یعنی با استفاده از این دو‬
‫رویکرد‪ ،‬یک ارزش پولی برای نابرابری های مرتبط با صحت افراد محاسبه کرده اند‪ .‬این مطالعه‬
‫نشان داده است خسارات وارده به سالمت جامعه از طریق محاسبه فراوانی بیامری در جمعیت‬
‫مربوط به سطح پایین از تعلیم و تربیه‪ ،‬یک طبقه شغلی پایین تر و یا سظح درآمد پایین مرتبط‬
‫است (‪.)۲۳:۲۴‬‬
‫یافته های سه دور حسابات ملی صحی افغانستان نشان میدهند که مجموع مصارف صحی در طی‬
‫این سه دور سیر صعودی داشته است‪ .‬مجموع مصارف صحی در دور اول در حدود یک بیلیون دالر‬
‫امریکایی تخمین شده بود‪ ،‬که با افزایش ‪ ۵۰‬درصدی این رقم به ‪ ۵.۱‬بیلیون دالر در دور‬
‫دوم(‪ )1391‬رسید‪ .‬این در حالیست که در حسابات ملی صحی ‪ 1393‬مجموع مصارف صحی در‬
‫حدود ‪ ۳۳‬درصد افزایش یافته و به دو بیلیون دالر امریکایی بالغ می گردد‪ .‬سهم مصارف خانواده‬
‫ها باالی صحت کاهش اندک را نشان داده و از ‪ ۷۵‬درصد به ‪ ۷۲‬درصد رسیده است‪ .‬شکل ذیل‬
‫نشان دهنده روند مجموع مصارف صحی در طی سه دوره حسابات ملی صحی می باشد‪.‬‬

‫‪2.50‬‬

‫‪2.00‬‬
‫‪1.50‬‬
‫‪1.50‬‬
‫‪1.00‬‬
‫‪1.00‬‬

‫‪0.50‬‬
‫شکل ‪ :۱‬مقایسه مصارف صحی از ‪۱۳۹۳-۱۳۸۷‬‬

‫برعکس برداشت های عمومی از اینکه نظام صحی افغانستان وسیعا وابسته به متویل کننده گان‬
‫می باشد‪ ،‬با استناد بر دریافت های سه دور حسابات ملی صحی بیشرتین بار هزینه مراقبت های‬
 ‫‪45‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫صحی در افغانستان باالی مردم عام می باشد‪ .‬شکل ذیل نشان میدهد که افغانستان از جمله‬
‫کشور های است که دراز ترین سهم مجموع مصارف صحی آن از جیب مردم یا شهروندان آن‬
‫پرداخت می گردد‪ .‬مجموع مصارف صحی تقریبا ‪ ۹‬درصد تولیدات ناخالص داخلی کشور را تشکیل‬
‫میدهد که این رقم در سایر کشور ها بین‪ ۳‬الی ‪ ۷‬درصد می باشد‪.‬‬

‫مقایسه بین املللی مجموع مصارف صحی نظر به فیصدی تولیدات‬

‫نا خالص داخلی‬

‫‪10‬‬

‫‪0‬‬

‫شکل‪ :2‬مقایسه مصارف صحی در سطح بین امللل‬

‫شکل ذیل نشان دهنده مصارف شخصی به اساس فیصدی مجموع مصارف صحی در کشور های با‬
‫درآمد پایین و متوسط به شکل مقایسوی می باشد‪ .‬طوریکه نشان داده شده است‪ ،‬افغانستان‬
‫دومین کشور با درازترین رقم مصارف خانواده ها برای صحت بعد از کمبودیا در سال ‪ ۱۳۹۳‬می‬
‫باشد‪ .‬براساس گراف پایینترین مصارف خانوادهها در عراق‪ ،‬قزاقستان و رسیالنکا می باشد‪.‬‬

‫مصارف شخصی نظر به فیصدی مجموع مصارف صحی‬

‫‪100‬‬ ‫‪78‬‬
‫‪72‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪71‬‬
‫‪80‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪46‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪44‬‬
‫‪40‬‬
‫‪20‬‬
‫‪0‬‬

‫شکل‪ : 3‬مقایسه مصارف شخصی نظر به فیصدی مجموعه مصارف صحی‬

‫در افغانستان شیوه متویل برای سکتور صحت عمدتا از سه طریق می باشد‪:‬‬
‫مصارف شخصی خانواده ها که از جیب شان پرداخت مینامیند‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪46‬‬

‫دولت‬ ‫‪‬‬
‫متویل کننده گان بین املللی‬ ‫‪‬‬
‫بیشرتین مصارف صحی در افغانستان توسط خانواده ها متویل می شود در حالیکه دولت فقط ‪۵‬‬
‫درصد از مجموع مصارف صحی را متویل می کند‪ .‬بصورت کل مصارف مجموعی صحی کشور ‪۹.۱‬‬
‫ملیارد دالر بوده که از جمله ‪ ۴۳.۱‬ملیارد (‪ ۷۳‬درصد) آن از جیب خانواده ها پرداخت شده‪۴۶.۰ ،‬‬
‫میلیارد دالر (‪ )%۲۲‬آن توسط سایر کشورها و متباقی ‪ ۱۰.۰‬ملیارد(‪ )%۵‬آن توسط دولت افغانستان‬
‫متویل می شود‪.‬‬

‫ویل مصارف صحی ( ‪) ۲ ۱‬‬ ‫سهم‬

‫‪۲۲‬‬
‫دولت مرکزی‬

‫شخصی‬

‫سایر کشورها‬

‫‪۳‬‬

‫شکل ‪ :4‬سهم متویل مصارف صحی (‪)۲۰۱۴‬‬

‫‪ .2‬مدل و داده های تحقیق‬
‫داده های این تحقیق حاوی ‪ 2‬بخش می باشد‪ ،‬بخش اول اطالعات دموگرافیک خانواده ها که‬
‫شامل وی ژگی ها و مشخصات خانواده ها می باشد که از طریق پرسشنامه جمع آوری گردید و بخش‬
‫دوم شامل مصارف صحی است که شامل‪ :‬مصارف صحی رسانه‪ ،‬توزیع مصارف و متویل مصارف می‬
‫باشد که از حسابات صحی ملی سال ‪ ۱۳۹۴‬کشور بدست امده است‪.‬‬
‫در تحقیق حارض هدف‪ ،‬بررسی مواجه شدن خانواده ها با هزینه های فقرزا بر حسب عاید‪،‬‬
‫سکونت‪ ،‬اشتغال‪ ،‬سطح سواد‪ ،‬جنس و تعداد اعضای خانواده می باشد‪ .‬در این حالت هر فرد مورد‬
‫مطالعه یا خانواده مواجه با مصارف فقرزا می شود و یا خیر‪ .‬به عبارت دیگر متغیر وابسته‪ ،‬تنها دو‬
 ‫‪47‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫مقدار می تواند اختیار کند‪( :‬یک) برای حالت که خانواده مواجه با مصارف فقرزا می شود و ( صفر)‬
‫برای حالت غیر از آن‪.‬‬
‫متغیر های مورد استفاده در این تحقیق را می توان به این صورت در جدول ذیل طبقه بندی کرد‪،‬‬
‫در این جدول تعریف های مختلف متغیر های وابسته و همچنین طبقه بندی سطوح مختلف متغیر‬
‫های توضحی آمده است‪.‬‬

‫واحد متغیر در سافتویر‬ ‫عنوان متغیر‬ ‫نوع متغیر‬

‫سنجش مصارف و خط فقر‬ ‫عاید خانواده )‪(income‬‬

‫‪ ۱‬شاغل و صفر برای غیر شاغل‬ ‫شاغل بودن رسپرست خانواده )‪(employ‬‬

‫متغیر های توضیحی‬

‫سطح‬
‫‪ ۱‬مرد و صفر برای زن‬ ‫جنسیت رسپرست خانواده )‪(sex‬‬
‫خانواده‬

‫‪ ۱‬با سواد و صفر برای بی سواد‬ ‫سواد رسپرست خانواده )‪(education‬‬

‫تعداد افراد خانواده‬ ‫اندازه خانواده )‪(size‬‬

‫سطح‬ ‫وابسته‬
‫‪ ۱‬شهری و صفر برای روستایی‬ ‫سکونت خانواده )‪(urban or rural‬‬
‫جامعه‬ ‫متغیر‬
‫آستانه‬
‫مصارف فقر زای صحی‬
‫افتادن زیر خط فقر و صفر عدم آن‬ ‫مصارف‬
‫)‪(impoverishment‬‬
‫صحی‬

‫با در نظردا شت جدول فوق و متغیر ها میتوانینم مدل الجیت را بشکل ذیل ارایه کنیم‪:‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪48‬‬

‫مشخصات خانواده‬
‫‪ ۱‬عاید خانواده‬
‫‪ ۲‬تعداد اعضای خانواده‬
‫‪ ۳‬سکونت خانواده‬
‫‪ ۴‬جنسیت رسپرست خانواده‬
‫‪ ۵‬سواد رسپرست خانواده‬
‫‪ ۶‬وضعیت شغلی رسپرست خانواده‬

‫تهی دستی(فقر)‬ ‫اقدام برای عالج‬ ‫وقوع بیامری‬

‫هزینه کمرشکن‬
‫)‪(Impoverishment‬‬ ‫بیامری‪:‬‬ ‫)‪)Health Shock‬‬
‫صحی‬
‫‪ ۱‬دولتی‬
‫)‪(CHE‬‬
‫‪ ۲‬شخصی)‪(OOP‬‬

‫شکل ‪ : 5‬چارچوب کاری تحقیق‬

‫شکل فوق بیان می کند که صدمه صحی غیر مرتقبه ناشی از بیامری یا جراحت باعث کاهش رفاه‬
‫و صحت خانواده می شود و مشخصات خانواده مانند عاید خانواده‪ ،‬تعداد اعضای خانواده‪ ،‬محل‬
‫سکونت خانواده‪ ،‬جنسیت رسپرست خانواده و سطح سواد رسپرست خانواده در اقدام خانواده علیه‬
‫این صدمه تأثیر گذار است‪ .‬و برای مقابله با این بیامری خانواده دو گزینه در اختیار دارد ‪:‬‬
‫‪۱‬ـ تداوی و معالجه از طریق شفاخانه های دولتی‪.‬‬
‫‪۲‬ـ تداوی و معالجه توسط مصارف شخصی (پرداخت مستقیم از جیب)‪.‬‬
‫اگر مصارف صحی شخصی بیشرت از ‪ ۴۰‬درصد توان مالی خانواده باشد در اینصورت خانواده‬
‫مصارف صحی کمرشکن )‪ (catastrophic health expenditure‬را متحمل می شود که این‬
‫مصارف را توسط اجتناب منودن از سایر مصارف ‪ ،‬پس انداز های شخصی‪ ،‬فروش دارایی های‬
 ‫‪49‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫شخصی و در نهایت گرفنت قرضه های مرصفی از دوستان و موسسات کریدتی با تکتانه بلند متویل‬
‫می کند که در نهایت خانواده را بطرف فقر می کشاند‪.‬‬
‫‪ 2-1‬مخارج مرصفی خانواده )‪(Household Expenditure‬‬
‫مخارج مرصفی خانواده ها شامل پرداخت های پولی وکاالیی روی متام کاالها و خدمات می شود‪،‬‬
‫و ارزش پولی محصوالت مرصفی خانگی که خود خانواده ها تولید می کند را نیز شامل می شود‪.‬‬

‫‪ 2-2‬مخارج غذایی خانواده )‪( Household Food Expenditure‬‬

‫مصارف غذایی خانواده ها مبلغ خرج شده روی مواد غذایی توسط خانواده ها است‪ .‬به عالوه ارزش‬
‫تولید خوراکی خود خانواده که در داخل خانواده مرصف می شود‪ .‬با این وجود‪ ،‬این مورد شامل‬
‫مخارج روی مرشوبات الکلی‪ ،‬سیگرت ‪ ،‬و مصارف غذایی خارج از منزل مانند هوتل و رستورانت می‬
‫شود‪.‬‬

‫‪ 2-3‬مخارج معیشتی (حداقل بقا) خانواده )‪(Subsistence Expenditure‬‬

‫انگل اﻇهار میدارد که با افزایش درآمد‪ ،‬نسبت هزینههای خوراکی به درآمد( هزینه کل ) کاهش‬
‫مییابد و این مطلﺐ هﻢ از یک دید طویل مقطعی و هﻢ دوره زمانی اتفاق میافتد‪.‬یعنی هﻢ افراد‬
‫ﺛروتمند نسبت به فقرا سهﻢ کﻢتری از درآمد خود را صرف هزینه خوراکی میکنند‪ ،‬و هﻢ اینکه‬
‫وﻗتی درآمد افزایش ﭘیدا میکند آنان بخش کوﭼکی از درآمد خود را صرف هرینههای ضروریتر‬
‫بودن کاﻻهای خوراکی میکنند‪ ،‬به بیان دیگر «انگل» رضوریتر بودن کاالهای خوراکی را نسبت‬
‫به دیگر سبد کاﻻها و خدمات مصرفی‪ ،‬مطرح میکند‪ .‬به عبارت دیگر افراد فقیر‪ ،‬ابتدا برای تهیه‬
‫مواد خوراکی اﻗدام کرده و سﭙﺲ به فکر تﺄمین کاﻻها‪ ،‬که نیاز ابتداییآنان است و خدمات دیگر‬
‫مانند مسکن‪ ،‬ﭘوشاك و غیره خواهند بود‪ .‬در نتیﺠه اگر فردی به مقدار کافی مواد غذایی و‬
‫خوراکی دریافت نکند؛ به طور ﻗطعی در وضع بدی ﻗرار دارد و او را فقیر و ﻗابل حمایت میتوان‬
‫تلقی کرد‪ .‬معیار مورد نﻈر برای مقدار کافی مواد غذایی بر حسﺐ ارزشهای عمده غذایی مانند‬
‫انرژی وﭘروتین است‪ .‬مصارف معیشتی خانواده حداقل نیازمندی برای امرار معاش در جامعه است‬
‫و خط فقر به عنوان مصارف معیشتی در تحلیل استفاده می شود‪ .‬اینﺠا از خط فقر مبتنی بر سهم‬
‫هزینه های غذا از کل مخارج خانواده برای برآورد مخارج حداقل معاش استفاده می شود‪ .‬این خط‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪50‬‬

‫فقر هزینه های غذایی خانواده ای است که سهﻢ هزینه های غذایی از کل هزینه های خانواده‬
‫برای آن‪ ،‬در صدك ‪ 50‬ام در کشور مورد نﻈر است؛ در نﻈر گرفته می شود‪ .‬به منظور حداقل کردن‬
‫خطای اندازه گیری‪ ،‬از اوسط هزینه های غذایی خانواده استفاده می شود‪ .‬سهﻢ هزینه های‬
‫غذایی از کل هزینه های خانواده در بین صدك ‪45‬ام و ‪55‬ام کل منونه است‪ .‬برای محاسبهی‬
‫هزینه های معیشتی‪ ،‬خط فقر در بعد خانواد رضب می شود‪:‬‬

‫که در رابطه فوق ‪ se‬مصارف معیشیتی خانواده ‪ pl ،‬عبارت از خط فقر و ‪ Size‬بعد خانواده است که‬
‫از تقسیم تعداد جمعیت بر بر تعداد خانواده بدست میاید‪.‬‬
‫بر اساس روش شناسی سازمان جهانی بهداشت یک خانواده زمانی فقیر در نظر گرفته می شود‪،‬‬
‫که کل هزینه های آن کمرتاز هزینه های معیشتی آن باشد‪.‬‬

‫ـ‪ 2‬ظرفیت پرداخت خانواده یا مخارج غیر معیشیتی )‪(Capacity to pay‬‬

‫ظرفیت پرداخت خانواده درآمد غیر معیشتی خانواده است‪ ،‬که از کرس کردن مخارج معیشتی‬
‫(‪ (SE‬از درآمد مؤثر خانواده به دست میآید‪ .‬ﻇرفیت ﭘرداخت به صورت تفاوت هزینه های کل از‬
‫هزینه های معیشتی نیز بدست میاید‪ .‬و یا هﻢ گفته می توانیﻢ مصارف معیشتی به طور کلی درآمد‬
‫خانواده بعد از رفع نیازهای اساسی می باشد با این وجود ممکن است برای برخی خانواده ها‬
‫)‪ .‬این نشان میدهد‬ ‫هزینه های غذایی کمرت از هزینه های حداقل معاش باشد (‬
‫که هزینه های غذایی خانواده از خط فقر استاندارد برآورد ه شده برای آن کشور کمرتاست‪ .‬این‬
‫حالت همچنین میتواند ناشی از این واﻗعیت باشد‪،‬که هزینه های غذایی گزارش شده در پیامیش‪،‬‬
‫یارانه ی مواد غذایی‪ ،‬خود مرصفی و دیگر راه های غیر نقدی مصارف غذایی را در نظر نگرفته‬
‫است‪ .‬در این حالت خاص‪ ،‬هزینه های غیر غذایی به عنوان هزینه های غیر معیشتی در نﻈر گرفته‬
‫می شود‪.‬‬
 ‫‪51‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫‪ 2-5‬بار مالی پرداخت‬

‫نسبت پرداخت های مستقیم از جیب )‪ (Out-0f pocket‬بـرای سـالمت بـه توانایی پرداخت‪ ،‬بار‬
‫مالی پرداخت برای خدمات صحی را نشان میدهد و به عنوان پرداخت های مستقیم از جیب به‬
‫صورت درصدی از توانایی پرداخت خانواده تعریف می شود‪.‬‬

‫‪ 2-6‬مصارف سنگین( کمرشکن) صحی‬

‫هزینه های کمرشکن صحی)‪ (Catastrophic Health Expenditure‬زمانی اتفاق میافتد که‬
‫پرداخت های مستقیم از جیب خانواده برای سالمت برابر یا بیشرت از ‪40‬درصد توانایی ﭘرداخت یا‬
‫مخارج غیر معیشتی آن خانواده باشد‪ .‬آستانه ‪40‬درصد میتواند بر اساس موﻗعیت خاص هر کشور‬
‫تغییر یابد ‪ .‬متغیر هزینه های کمرشکن صحی به صورت متغیری موهومی ساخته می شود و دو‬
‫مقدار صفر و یک را به خود اختصاص میدهد‪ .‬یک نشان دهنده ی خانواده مواجه با هزینه ی‬
‫کمرشکن است و صفر خانواده هایی را نشان میدهد که مواجه با هزینه های کمرشکن نشده اند‪.‬‬

‫‪ 2-7‬تهی دستی )‪(Impoverishment‬‬

‫یک خانواده غیر فقیر به وسیله ی پرداخت برای سالمت‪ ،‬تهی دست می شود زمانی که پس از‬
‫پرداخت برای خدمات صحی فقیر شود یا زمان طوالنی تری در فقر مباند‪ .‬به منظور نشان دادن اثر‬
‫فقر ناشی از پرداخت های صحی‪ ،‬متغیر )‪ (him poor‬ساخته می شود‪ .‬در صورتی که هزینه های‬
‫یک خانواده برابر یا بیشرتاز هزینه های معیشتی‪ ،‬اما کمرتاز هزینه های معیشتی خالص شده از‬
‫ﭘرداختهای مستقیﻢ باشد؛ آن خانواده با هزینه های فقیر سازنده ی صحی مواجه شده است‪.‬‬

‫‪ .3‬یافته های اقتصاد سنجی تحقیق‬

‫ابتدا لیستی از متغیرهایی از قبیل؛ عاید خانواده‪ ،‬مخـارج کـل خانواده (جمع مصارف خوراکی و‬
‫غیرخـوراکی )‪ ،‬مخـارج خوراکی ‪ ،‬مصارف صحی‪ ،‬از اطالعات بودجه خانواده ها استخراج شد‪ .‬در‬
‫ادامه‪ ،‬برای هر خانواده حـداقل مصارف معیشیت آن محاسبه گردید که خط فقر خانوار نیز به آن‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪52‬‬

‫اطالق می شود‪ .‬برای محاسبه حداﻗل مصارف معیشتی برای هر خانواده نسبت مصارف خوراکی‬
‫بـه مصارف کل خانواده محاسبه شد‪ ،‬آخرین متغیری که محاسبه شد‪ ،‬تـوان پرداخـت خـانواده مـی‬
‫باشـد کـه از اخـتالف بـین مصارف کل خانواده و مقدار حد اقل مصارف معیشتیت بدست میاید‪.‬‬

‫اوسط متغیر های مربوط به مصارف خانواده ها به اساس ربعی (یک بر پنجم)‬

‫طبقات پنجگانه جامعه از لحاظ عاید‬

‫در سطح کشور‬

‫دومین‬ ‫دومین‬
‫فقیر‬ ‫نام متغیر‬
‫ثرومتند ترین‬ ‫درجه‬ ‫میانه‬ ‫درجه‬
‫ترین‬
‫ثرومتند‬ ‫فقیر‬

‫‪۱۷۱۴۸‬‬ ‫‪۱۰۱۸۰‬‬ ‫‪۷۸۳۶‬‬ ‫‪۶۱۶۰‬‬ ‫‪۴۲۹۲‬‬ ‫‪۹۱۲۴‬‬ ‫اوسط مصارف خانواده ها (افغانی)‬
‫اوسط مصارف غذایی خانواده ها‬
‫‪۷۲۰۲‬‬ ‫‪۴۳۸۹‬‬ ‫‪۴۳۰۹‬‬ ‫‪۳۳۲۶‬‬ ‫‪۲۸۳۲‬‬ ‫‪۴۲۸۸‬‬
‫(افغانی)‬
‫اوسط مصارف صحی خانواده ها‬
‫‪۳۲۰۰‬‬ ‫‪۱۹۲۶‬‬ ‫‪۱۳۲۲‬‬ ‫‪۱۱۲۶‬‬ ‫‪۴۹۰‬‬ ‫‪۱۶۳۳‬‬
‫(افغانی)‬
‫اوسط ظرفیت پرداخت خانواده ها‬
‫‪۱۴۷۸۳‬‬ ‫‪۵۱۶۷‬‬ ‫‪۲۰۷۶‬‬ ‫‪۱۲۷۶‬‬ ‫‪۲۱۲۶‬‬ ‫‪۵۰۶۳‬‬
‫(افغانی)‬
‫نسبت مصارف صحی به ظرفیت‬
‫‪۰.۲۱‬‬ ‫‪۰.۳۷‬‬ ‫‪۰.۶۳‬‬ ‫‪۰.۸۸‬‬ ‫‪۰.۲۳‬‬ ‫‪۰.۳۲‬‬
‫پرداخت خانواده‬
‫فیصدی خانواده های مواجه با‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۲.۴‬‬ ‫‪۴.۵‬‬ ‫‪۷.۶‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۱۷.۵‬‬
‫مصارف سنگین صحی‬
‫جدول‪ : 1‬اوسط متغیر های مربوط به مصارف خانواده ها به اساس ربعی (یک بر ﭘنﺠﻢ)‬
‫نتایج حاصل از بررسی میزان مواجه شدن خانواده هـا بـا مصارف سنگین و کمر شکن صحی به‬
‫تفکیک طبقات جامعه در جـدول فوق نشان داده شده است‪ .‬به طور کلـی اوسط ﭘرداخـت کـل‬
‫خانواده ها برای صحت ‪ ۱۶۳۳‬افغانی بـوده کـه ایـن میزان در بین خانواده ها تفاوت اساسی را‬
‫نشان میدهد‪ .‬همچنین بر اساس تحلیل اطالعات آمار رسوی )‪ (NRVA 2014‬که ‪ ۱۷.۵‬درصد از‬
‫کل خانواده ها برابر یا بیش از ‪ ۴۰‬درصد ظرفیت پرداخت خود را برای مصارف صحی تخصیص‬
‫داده اند‪ .‬سهم خانواده های فقیر ترین ‪ ۲‬فیصد‪ ،‬خانواده های فقیر ‪ ۷.۶‬فیصد ‪ ،‬خانواده های میانه‬
‫‪ ۴.۵‬فیصد‪ ،‬خانواده های ثرومتند ‪۲.۴‬فیصد و خانواده های ثرومتند ترین ‪ ۱‬فیصد است‪.‬‬
 ‫‪53‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫در ادامه ‪ ،‬برای تعیـین عوامـل موثربر احتمـال موا جه شدن خانواده هـا بـا مصارف سنگین صحی‬
‫از مدل رگرسیون لجستیک استفاده میکیم‪ .‬در این مدل ابتدا عوامل موثر بـر احتمـال مواجه شدن‬
‫و سـپس اثرات نهایی تغییرات متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته تخمین می شود‪.‬‬
‫تخمین عوامل موثر بر مصارف سنگین صحی با رویکرد لوجیت‬
‫لوجیت‬
‫‪dy/dx‬‬ ‫متغیر توضیحی‬
‫‪P value‬‬ ‫‪S.E‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪۰.۰۸۹‬‬ ‫‪۰.۲۸۳‬‬ ‫‪-۰.۴۸۱‬‬ ‫رضیب ثابت‬
‫وضعیت شغلی رسپرست‬
‫‪۱.۲۳‬‬ ‫‪۰.۰۱‬‬ ‫‪۰.۲۴۱‬‬ ‫‪-۰.۵۷۰‬‬
‫خانواده ( شاغل)‬
‫رسپرست‬ ‫سواد‬ ‫سطح‬
‫‪-۰.۰۴۳‬‬ ‫‪۰.۰۰۶‬‬ ‫‪۰.۰۵۵‬‬ ‫‪-۰.۱۵۴‬‬
‫خانواده‬
‫‪۰.۰۰۵۶‬‬ ‫‪۰.۷۹۲‬‬ ‫‪۰.۸۸۸‬‬ ‫‪۰.۰۲۳‬‬ ‫جنسیت رسپرست خانواده‬
‫‪۶.۳۶‬‬ ‫‪۰.۰۴۷‬‬ ‫‪۱.۱۵۱‬‬ ‫‪۲.۲۸‬‬ ‫اندازه خانواده‬
‫‪۳.۶۵‬‬ ‫‪۰.۷۲۳‬‬ ‫‪۳.۸۴۵‬‬ ‫‪۱.۳۱‬‬ ‫سکونت خانواده‬
‫جدول ‪ : 2‬تخمین عوامل موثر بر مصارف سنگین صحی با رویکرد لوجیت‬
‫جدول فوق‪ ،‬نتایج رگرسیونی لجستیک پیرامون عوامل موثر بر احتامل وقوع مصارف سنگین‬
‫صحی و نیـز اثرات نهایی تغییرات متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته را نشـان میدهد‪ .‬هامن طور‬
‫که مالحﻈه می شود در مدل‪ ،‬از بـین متغیرهای تأثیرگذار بر مصارف سگین صحی‪ ،‬میـزان‬
‫تحصـیالت رسﭘرست خانواده ( سطح سواد رس ﭘرست خانواده) و اندازه خانواده با احتامل وﻗوع‬
‫مصارف سنگین صحی ارتباط معنـی داری داشـته انـد‪ .‬بـه طـوری کـه رضیﺐ منفـی و معنـی دار‬
‫سطح سواد رسﭘرسـت خانواده نشـان میدهد کـه بـا افـزایش سـطح تحصـیالت رسﭘرسـت‬
‫خـانواده‪ ،‬احتامل مواجه شدن خانواده با مصارف سنگین صحی بـه طـور معنی داری کاهش‬
‫مییابـد ‪ .‬و رضیب منفی و معنی دار متغیر وضعیت شغلی رسپرست خانواده نشان میدهد که با‬
‫شاغل شدن رسپ رست خانواده‪ ،‬احتامل مواجه شدن خانواده‪ ،‬احتامل مواجه شدن خانواده با‬
‫مصارف سنگین صحی کاهش میابد‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪54‬‬

‫‪ .4‬نتیجه گیری‬
‫هدف از این تحقیق بررسی اثرات مصارف کمرشکن خدمات صحی باالی فقر خانواده ها در‬
‫افغانستان بود که در اثر یافته های تحیقیق دیده شد که حدود ‪ ۱۷.۵‬درصد کل خانواده ها در‬
‫کشور بیش از ‪ ۴۰‬درصد مخارج غیر معیشتی( ظرفیت پرداخت) خود را به مصارف صحی تخصیص‬
‫داده اند که در اثر آن فقر ناشی از مصارف صحی را تجربه می کنند و قسمی که دیده شد بیشرتین‬
‫خانواده های فقیر میانه شامل این دایره فقر ناشی از مصارف صحی می باشند‪.‬‬
‫هدف دیگر ما در این تحقیق شناســایی ﻭ تحليل متغير های کیفی ﻭ کمی ﺍثرگذﺍﺭ بر ﺍحتماﻝ‬
‫موﺍجه شــدﻥ خانواده ها با مصارف سنگین( کمرشکن) صحی بود که با استفاده از مدل الجیت‬
‫دریافتیم متغیر سطح سواد و درجه تحصیل رسپرست خانواده در احتامل مواجه شدن خانواده به‬
‫مصارف سنگین صحی خیلی نقش دارد و بین آنها یک رابطه منفی ومعنی دار و جود دارد به این‬
‫معنی که به هر اندازه درجه تحصیل رسپرست خانواده باال باشد احتامل مواجه شدن خانواده به‬
‫مصارف فقرزا کمرت می شود‪.‬‬
‫بین متغیر وضعیت شغلی رسپرست خانواده و احتامل مواجه شدن خانواده به مصارف سنگین‬
‫صحی نیز یک رابطه معنی دار منفی وجود داشت و همچنان بین متغیر اندازه خانواده یا تعداد‬
‫افرادی که در یک خانواده زندگی می کنند و احتامل مواجه شدن خانواده به مصارف سنگین‬
‫صحی نیز یک رابطه معنی دار مثبت و قوی وجود داشت یعنی با افزایش تعداد اعضای خانواده‪،‬‬
‫احتامل مواجه شدن خانواده به مصارف فقرزا نیز بیشرت می شود‪ .‬در این تحقیق متغیر های‬
‫جنسیت خانواده و محل سکونت خانواده معنی دار نبودند‪.‬‬
‫مصارف مجموعی صحی در سال ‪ ۱۳۹۳‬در افغانستان در حدود ‪ ۲‬میلیارد دالر بود که مصارف‬
‫رسانه در این سال بالغ به ‪ ۷۱‬دالر میرسید همچنان از مجموع مصارف صحی ‪ ۷۳‬فیصد آن توسط‬
‫خانواده ها از جیب پرداخت می شود‪ ۵ ،‬فیصد توسط دولت و متباقی ‪ ۲۲‬فیصد آن توسط سایر‬
‫نهاد ها و کشور های کمک کننده متویل می شود و مصارف صحی خانواده ها شامل مصارف‬
‫خدمات رساپا‪ ،‬خدمات داخل بسرت‪ ،‬خریداری پرچون ادویه جات و سایر اجناس طبی و خدمات‬
‫تشخیصیه می باشد‪.‬‬
‫بیشرتین سهم مصارف شخصی خانواده ها برای خریداری پرچون ادویه‪ ،‬اجناس طبی و وسایل‬
‫طبی می باشد که بازار دوایی کشور نیز ‪ ۹۵‬فیصد وارداتی بوده و دواهای موجود درکشور از کیفیت‬
‫خوبی برخوردار نبوده است‪.‬‬
 ‫‪55‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫با آنکه در ماده های ‪ ۵۳ ،۵۲‬و ‪ ۵۴‬قانون اساسی افغانستان روی حق دسرتسی شهروندان به‬
‫خدمات و مراقبت های صحی اشاره شده است اما دولت افغانستان در سال ‪ ۱۳۹۳‬تنها ‪ ۲.۴‬فیصد‬
‫بودجه خود را در سکتور صحت تخصیص داده که در نتیﺠه ﭘرداخت مصارف صحی از جیﺐ توسط‬
‫خانواده ها برای تعداد زیادی از خانواده ها سنگینی می کند و باعث تشدید فقر خانواده می شود‪.‬‬
‫نبود امکانات و عدم ظرفیت در تولید و عرضه مراقبت های صحی دولتی‪ ،‬برخورد نادرست پرسونل‬
‫صحی دولتی با مریضان‪ ،‬موجودیت تعصبات سمتی‪ ،‬لسانی‪ ،‬جنسیتی و قومی و زبانی در مراکز‬
‫صحی دولتی کشور‪ ،‬باعث نا رضایتی خانواده ها از سکتور صحی دولتی شده است که زمینه‬
‫مراجعه آنها را به شفاخانه های خصوصی مساعد ساخته است‪.‬‬
‫مصارف بلند صحی و عدم تخصص در شفاخانه های خصوصی( تﺠارتی) باعث بی اعتامدی مردم‬
‫نسبت به سکتور صحی در کشور شده است و مردم مﺠبور شده اند که جهت تداوی و درمان به‬
‫خارج سفر کنند که این همه زمینه را برای خروج ‪ ۳۰۰‬میلیون دالر ساالنه از کشور فراهم ساخته‬
‫است‪.‬‬
‫عوامل ذکر شده فوق همه دست به دست هم داده و مصارف سنگین صحی را بدوش خانواده ها‬
‫میگذارد و رصف بخشی عظیمی از منابع خانواده برای دریافت خدمات صحی می تواند سطح رفاه‬
‫زندگی خانواده ها را در کوتاه مدت و بلندمدت تهدید کند‪ ،‬آنچنان که در کوتاه مدت خانواده باید‬
‫از مصارف جاری سایر کاال و خدمات چشم پوشی کند و در بلندمدت نیز این مصارف را توسط پس‬
‫انداز های شخصی‪ ،‬فروش دارایی های شخصی و در نهایت گرفنت قرضه های مرصفی از دوستان و‬
‫موسسات کریدتی با تکتانه بلند متویل می کند و در نهایت تعداد از خانواده های را که در باالی‬
‫خط فقر قرار دارند به زیر خط فقر سقوط میدهد‪.‬‬
‫‪ .5‬پیشنهادات‬
‫با درنظر داشت اهمیت موضوع و یافته های تحقیق حارض پیشنهادات خود را بشکل خالصه چنین‬
‫ارایه میدارم‪:‬‬
‫‪ .۱‬بر اساس ماده ‪ ۵۲‬قانون اساســی‪ ،‬دولت مکلف است تا وســایل پیشگیری و عالج امراض و‬
‫تســهیالت صحی رایگان را برای همه شهروندان فراهم کند‪ .‬هم چنین در این ماده به دولت وظیفه‬
‫سپرده شــده است که در زمینه تأسیس و توسعه خدمات طبــی و مراکز صحی خصوصــی‬
‫اقدامــات الزم را انجام دهد بنابراین دولت باید بودجه کافی برای سکتور صحت تخصیص داده و‬
‫برنامه های توســعوی کوتاه مدت و بلندمدت ساختاری را طرح و تطبیق منوده و در جهت افزایش‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪56‬‬

‫نیروی انسانی به هدف فراهم آوری رشایط دسرتســی فزیکی ساده و آسان شهروندان‪ ،‬به خدمات‬
‫صحی با کیفیت‪ ،‬تالش مناید‪.‬‬
‫‪ .۲‬طرح و تطبیق برنامه های آگاهی ده ی و حفظ الصحی کوتاه مدت و بلندمدت شــامل باالبردن‬
‫آگاهی عامه نســبت به مصادیق صحت عامــه و ظرفیت های حقوقی حامیت از حق صحت و حق‬
‫دسرتسی به خدمات صحی باکیفیت شهروندان باید در اولویت اقدامات دولت قرار گیرد‪.‬‬
‫‪ .۳‬دولت باید کنرتول جدی‪ ،‬مسلکی و آزمایشگاهی بر واردات دوا و مواد خوراکی خارجی‪ ،‬در بنادر‬
‫و گمرکات کشــور داشته و برای تولید دواهای مورد نیازو حفظ تعادل بین قیمت دوا و توانایی‬
‫خرید مردم و تشویق رسمایه گذاری خصوصی در این بخش گام های عملی بردارد‪.‬‬
‫‪ . ۴‬افزایش تعداد اعضای خانواده یا اندازه خانواده با توجه به نتایج کلی مدل تحقیق‪ ،‬احتامل‬
‫مواجه شدن خانواده را با مصارف سنگین صحی بیشرت میسازد‪ .‬بنابراین باید در سیاست های‬
‫کنرتول و تنظیم جمعیت و نفوس این مسئله مورد توجه قرار گیرد و در صورت اتخاذ سیاست های‬
‫ازدیاد نفوس به مسئله اندازه خانواده( بعد خانواده) توجه بیشرتی شود این بدان معنی است که‬
‫برای میزان نفوس در آینده‪ ،‬ابتدا مسئله مسکن آنها برنامه ریزی و تأمین شود‪.‬‬
‫‪ . ۵‬وجود افراد با سواد بیشرت در خانواده‪ ،‬احتامل مواجه شدن خانواده ها را به مصارف سنگین و‬
‫فقر زای صحی بصورت معنی دار کاهش میدهد لذا توجه به تعلیم و تربیه و ایجاد امکانات تعلیمی‬
‫و تحصیلی برای متام اقشار جامعه از نیاز های حیاتی کشور است‪.‬‬
‫‪ . ۶‬مصارف سنگین و فقرزای صحی بیشرت خانواده های را تهدید می کند که در طبقه پائین و میانه‬
‫ای جامعه از نظر عاید قرار دارند لذا اعطای سبسایدی صحی و پوشش بیمه ای مناسب و ارزان‬
‫برای این اقشار رضوری به نظر می رسد‪.‬‬
‫‪ . ۷‬با توجه به اهمیت موضوع فقر در جوامع و ﭼند علیتی بودن این ﭘدیده ﭘیشنهاد می گردد‬
‫تحقیقاتی در مورد سایر عوامل صحی موﺛر برفقر انﺠام گردد‪.‬‬
 ‫‪57‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫‪ .6‬مأخذ‬
‫بهادر‪ ،‬حمیدالله ‪ .)۱۳۸۷(.‬بهداشت عمومی در یک نگاه‪ ،‬تهران‪ :‬دانشگاه پزشکی تهران‪.‬‬ ‫‪.1‬‬
‫حبیب پور‪ ،‬کرم ‪ .)۱۳۹۱(.‬کاربرد ‪SPSS‬در تحقیقات پیامیشی‪ ،‬تهران‪ :‬موسسه راهربد‬ ‫‪.2‬‬
‫پیامیش‪.‬‬
‫حلم رسشت‪ ،‬پریوش ‪ .)۱۳۸۳(.‬بهداشت عمومی‪ ،‬چاپ پنجم‪ ،‬تهران‪ :‬دانشگاه پیام نور‪.‬‬ ‫‪.3‬‬
‫سن‪ ،‬آمارتیا (‪ .) ۱۳۹۰‬اندیشه عدالت‪ ،‬ترجمه وحید محمودی و هژبر هامیون پور‪ ،‬تهران‪:‬‬ ‫‪.4‬‬
‫انتشارات کندوکاو‪.‬‬
‫عصاری‪ ،‬عباس وعاطفه مزینانی ‪ .)1390(.‬روشها و شاخص های اندازه گیری فقر و رفاه‬ ‫‪.5‬‬
‫اقتصادی‪ ،‬فصلنامه راهربد‪ ،‬شامره ‪.۲۷‬‬
‫قانون اساسی افغانستان ‪ ۶(.‬دلو ‪.)۱۳۸۲‬‬ ‫‪.6‬‬
‫قانون ادویه افغانستان ‪.)۱۳۸۷(.‬‬ ‫‪.7‬‬
‫قانون صحت عامه ماده ‪.)۱۳۸۸(. ۵‬‬ ‫‪.8‬‬
‫کاووسی‪ ،‬زهرا‪ ،‬آرش رشیدیان‪ ،‬فرشاد پورملک‪ ،‬سیدرضا مجید زاده‪ .)۱۳۸۸(.‬اندازه گیری‬ ‫‪.9‬‬
‫مواجهه خانوارها با هزینه های کمرشکن سالمت‪ ،‬مطالعه طولی در منطقه ‪۱۷‬تهران‪ ،‬حکیم‪،‬‬
‫دوره دوم‪ ،‬شامره ‪.۱۲‬‬
‫‪ .10‬کرمانی‪ ،‬مجید صباغ ‪ .) ۱۳۹۵(.‬اقتصاد سالمت‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم‬
‫انسانی دانشگاهها (سمت)‪.‬‬
‫‪ .11‬گجراتی دامودار‪ .)۱۳۸۷(.‬مبانی اقتصاد سنجی‪ ،‬ترجمه حمید ابریشمی‪ ،‬چاپ پنجم‪،‬‬
‫تهران‪ :‬موسسه انتشارات و چاپ دانشگا تهران‪.‬‬
‫‪ .12‬گزارش حساب های ملی صحی ‪ .)۱۳۹۱(.‬وزارت صحت عامه افغانستان‪.‬‬
‫‪ .13‬گزارش وضعیت فقر در افغانستان ‪ .)۱۳۹۴(.‬وزارت اقتصاد افغانستان‪.‬‬
‫‪ .14‬متوسلی‪ ،‬محمود و سعید صمدی ‪ .)۱۳۷۸(.‬شناخت جنبه های اقتصادی سیاست های‬
‫کاهش فقر‪ ،‬مجله تحقیقات اقتصادی‪ ،‬شامره ‪.۵۵‬‬
‫‪ .15‬مهرآرا‪ ،‬محسن‪ ،‬علی اکرب فضایلی ‪ .)۱۳۸۹(.‬بررسی برابری در تأمین مالی هزینه های‬
‫سالمت خانوارهای ایرانی‪ ،‬مجله مدیریت سالمت‪.)۴۰(۱۳ ،‬‬
‫‪ .16‬هراتی جواد‪ ،‬هراتی خلیل آباد‪ ،‬رضاپور عزیز (‪ .)۱۳۹۵‬بررسی تأثیر هزینه های عمومی و‬
‫خصوصی سالمت بر فقر در کشور های در حال توسعه‪ .‬مجله پژوهش های سالمت محور‪.)۴( ۲ ،‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪58‬‬

‫پوهنتون دعوت‬

‫بررسی دیزاین سیستم تصفیه فاضالب غیر متمرکز (‪ )DEWATS‬نظر به رشایط اقلیمی افغانستان‬
‫پوهنیار دیپلوم انجنیر اسدالله رضایی‬
‫عضو کدر علمی پوهنځی ساختامن های هایدروتخنیکی پوهنتون پولیتخنیک‬

‫چکیده‬
‫تصفیه فاضالب که در حقیقت پروسه دور ساخنت آلوده کننده ها از فاضالب می باشد‪ ،‬شامل‬
‫پروسه های فزیکی‪ ،‬کیمیاوی و بیولوژیکی برای دفع کردن این آلوده کننده ها و تأمین فاضالب‬
‫تصفیه شده که برای محیط زیست بی خطر است‪ ،‬می باشد‪ ،‬یا هم تصفیه فاضالب پروسه ناپایدار‬
‫منودن آلوده کننده های موجود در فاضالب و ته نشین منودن آنها اساس تصفیه فاضالب را تشکیل‬
‫می دهد‪ ،‬معموأل یکی از محصوالت تصفیه فاضالب‪ ،‬زباله نیمه جامد است که لجن نامیده می شود‬
‫و نیازمند تصفیه جداگانه قبل از دفن یا استفاده است‪.‬‬
‫سیستم های تصفیه فاضالب شهر ها اکرثا به دو نوع متمرکز(‪ )Centralized‬و غیر متمرکز‬
‫(‪ ) Decentralized‬دیزاین می گردند‪ .‬در روش متمرکز متام فاضالب های شهر در یک نقطه جمع‬
‫آوری و بعدا تصفیه می گردند که ایجاد این سیستم نیازمند رسوی و مطالعات دقیق جهت ایجاد‬
‫سیستم های زیربنایی شهر ها می باشد که همزمان با طرح و ترتیب ماسرتپالن های شهری در باره‬
‫چگونگی جمع آوری و نحوه تصفیه فاضالب در یک نقطه متمرکز بررسی ها الزمه صورت گرفته و‬
‫کار دیزاین‪ ،‬محاسبه و تهیه پالن های آن انجام می گردد‪ ،‬اما سیستم تصفیه فاضالب غیرمتمرکز‬
‫(‪ )DEWATS‬که اولین بار در سال ‪ 1998‬به اساس نیاز جهت کاهش آلودگی و تصفیه فاضالب در‬
‫شهرک ها و منازل‪ ،‬دفاتر و رشکت های کوچک و متوسط ایجاد گردیده است بصورت جداگانه‬
‫سیستم ها با مقیاس کوچک بطور غیرمتمرکز تأسیس گردیده و فاضالب این اجتامعات کوچک را‬
‫تصفیه و قابلیت استفاده دوباره از پس آب آنها را فراهم می سازد‪.‬‬
 ‫‪59‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫این سیستم به عنوان یک سیستم غیرمتمرکز و ارزان‪ ،‬خال میان سیستم های حفظ الصحه موجود (‬
‫مثال‪ :‬چاه های جذبی و چاه های ذخیره) و سیستم های متمرکز کانالیزاسیون و تصفیه را پر می‬
‫مناید که خوشبختانه در افغانستان نیز این سیستم در شهر های بزرگ مثل کابل‪ ،‬هرات‪،‬‬
‫مزاررشیف در بخش های مختلف چون شفاخانه ها‪ ،‬مکاتب‪ ،‬ادارات‪ ،‬مؤسسات‪ ،‬شهرک ها و خانه‬
‫های رهایشی اعامر گردیده است‪ .‬سیستم دیواتس بر اساس چهار مودیول تصفیه تخنیکی فعالیت‬
‫که بر اساس حجم و کثافت فاضالب‪ ،‬هزینه و فضای موجود با هم ترکیب شده اند‪ ،‬که این مودیول‬
‫ها عبارت اند از‪ :‬تصفیه اولی یا ته نشینی مواد جامد فاضالب در ‪ ،Settler‬تصفیه دومی یا تصفیه‬
‫بیولوژیکی غیرهوازی در ‪ ABR‬و ‪ AF‬و تصفیه سومی یا تصفیه هوازی در ‪ PGF‬می باشد‪.‬‬
‫سیستم دیواتس قسمی دیزاین می گردد که آب تصفیه شده آن مطابق قوانین و مقررات محیط‬
‫زیستی می با شد از آنجائیکه کشور ما دارای اقلیم خشک بوده و اکرث مناطق دارای زمستان رسد و‬
‫تابستان گرم می باشد طوریکه پارامرتها و فکتورهای مختلف موثر بر عملکرد این سیستم بررسی‬
‫گردیده است‪ ،‬کارایی سیستم نامربده در رشایط کشور ما مناسب بوده و در والیات گرمسیر مؤثریت‬
‫سیستم ب یشرت ارزیابی گردیده است‪ ،‬محصول عملکرد این سیستم آب تصفیه شده‪ ،‬گازات و مواد‬
‫جامد لجن بوده که از آب آن می توان در زراعت و از گازات و لجن در تولید انرژی حرارتی و کود‬
‫کیمیاوی بطور موثر استفاده منود‪.‬‬
‫تصفیه فاضالب در سطح جهان‬
‫با وجود پیرشفت تکنولوژی و انکشاف علوم انجنیری در بخش های مختلف منجمله تصفیه‬
‫فاضالب‪ ،‬اما طوریکه معلوم می شود در مناطق مختلف جهان میزان تصفیه فاضالب متناسب به‬
‫وضعیت اقتصادی و سطح رشد جوامع در حدود زیاد متفاوت دیده می شود‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-1‬میزان تصفیه فاضالب در مناطق مختلف جهان‬

 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪60‬‬

‫انواع سیستم های تصفیه فاضالب‬

‫‪ -1‬سیستم تصفیه فاضالب متمرکز (‪)Centralized Wastewater Treatment System‬‬
‫در این سیستم طوریکه در شکل معلوم می گردد متام فاضالب شهر در یک نقطه مرکزی جمع آوری‬
‫و بعدا تصفیه می گردد که سیستم مذکور فواید و نواقص خود را چون به مقیاس بزرگ تطبیق می‬
‫گردد دارا بوده و نیازمند زمان و هزینه زیاد می باشد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-1‬شیامی تصفیه فاضالب متمرکز‬

‫‪ -2‬سیستم تصفیه فاضالب غیرمتمرکز (‪)Decentralized Wastewater Treatment System‬‬
‫در این سیستم فاضالب اجتامعات مختلف بطور جداگانه در نزدیک محل تولید جمع آوری و تصفیه‬
‫می گردد‪ ،‬چون سیستم مذکور به مقیاس کوچک ایجاد می گردد بنا کنرتول زمان کاری‪ ،‬هزینه و‬
‫حفظ و مراقبت آن به آسانی صورت گرفته و مدیریت بهرت صورت گرفته می تواند‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-1‬شیامی تصفیه فاضالب غیر متمرکز‬

 ‫‪61‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫مقایسه سیستم های متمرکز و غیر متمرکز تصفیه فاضالب‬

‫سیستم غیرمتمرکز (‪(DEWATS‬‬ ‫سیستم متمرکز‬
‫با قابلیت انعطاف زیاد‬ ‫‪‬‬ ‫با قابلیت انعطاف کم‬ ‫‪‬‬
‫• در هر زمان و هرجای که مطلوب باشد‬ ‫• به آسانی انکشاف منوده منی تواند‬
‫قابلیت توسعه را دارد‬ ‫• به آسانی تنظیم شده منی تواند‬
‫• قابلیت تحمل نوسانات جریان را دارد‬ ‫• نبود مراقبت منجر به شکست مکمل سیستم می گردد‬
‫• ایجاب مراقبت ابتدایی را می مناید‬
‫هزینه مناسب‬ ‫‪‬‬ ‫هزینه بلند‬ ‫‪‬‬
‫• در هرجای مطلوب قابلیت اعامر دارد‬ ‫• هزینه رسمایه گزاری بزرگ‬
‫• جسامت‪ :‬مطابق نیاز‬ ‫• ابعاد زیاد باعث بی ثباتی های زیاد می گردد‬
‫• انتخاب استفاده دوباره‪ :‬طبق رضورت‬ ‫• هزینه پمپاژ برای فاضالب تصفیه شده و تصفیه ناشده‬
‫سیستم تصفیه فاضالب غیرمتمرکز (‪)DEWATS‬‬
‫‪ DEWATS‬می تواند که هر روز از ‪ 1‬مرت مکعب الی ‪ 1000‬مرت مکعب فاضالب را‬ ‫‪‬‬
‫تصفیه مناید‪.‬‬
‫‪ DEWATS‬بدون انرژی برقی و مواد عالوه گی کیمیاوی کار می مناید‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ DEWATS‬یک سیستم ترکیبی از پروسه های هوازی و غیر هوازی می باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اجزای مختلف سیستم تصفیه فاضالب غیرمتمرکز (‪)DEWATS‬‬
‫سیستم تصفیه فاضالب غیر متمرکز از اجزای اساسی ذیل تشکیل شده است‪:‬‬
‫‪ )1‬حوض ترسبی )‪Settler (ST‬‬
‫‪ )2‬ریاکتور بافلدار بی هوازی )‪Anaerobic Baffled Reactor (ABR‬‬
‫‪ )3‬فلرت غیر هوازی )‪Anaerobic Filter (AF‬‬
‫‪ )4‬فلرت جغل با نبات زرع شده )‪Planted Gravel Filter (PGF‬‬
‫مودیول سیستم تصفیه فاضالب غیرمتمرکز (‪)DEWATS Module‬‬
‫مودیول سیستم تصفیه فاضالب غیر متمرکز طوریکه در شکل نشان داده شده است اگر فاضالب‬
‫ورودی به سیستم دارای چربی باشد ابتدا باید مواد چرب از توسط حجره جداکننده چربی جدا‬
‫ساخته شود بعدا فاضالب وارد ساختامن ته نشینی اولیه یا ‪ Settler‬می گردد‪ ،‬در صورتیکه بخواهیم‬
‫از فاضالب مورد نظر گاز نیز حاصل کنیم در آنصورت از ستلر نوع سقف گنبدی شکل برای جمع‬
‫آوری گاز های تولید شده استفاده می گردد که سپس فاضالب وارد بخش های ‪ ABR , AF‬و بعدا‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪62‬‬

‫وارد سیستم ‪ PGF‬جهت تصفیه هوازی شده که در نتیجه هم از لحاظ رنگ و هم از لحاظ بو تصفیه‬
‫شده و در اخیر درصورت نیاز می توان آنر به حوض صیقل دهنده نیز هدایت منود تا مؤثریت تصفیه‬
‫هنوز هم بیشرت گردد‪.‬‬

‫شکل (‪ )4-1‬مودیول سیستم تصفیه فاضالب غیر متمرک‬

‫دیاگرام کاهش مقدار ‪ COD‬و ‪ BOD‬در مراحل مختلف مودیول ‪DEWATS‬‬
‫در سیستم تصفیه فاضالب غیر متمرکز یا دیواتس مقدار ‪ COD‬و ‪ BOD‬که دو مشخصه اساسی‬
‫میزان آلودگی فاضالب ها می باشد به شدت پائین آمده و آب تصفیه شده خروجی از سیستم‬
‫مطابق رشایط و ستندردهای محیط زیستی قابلیت استفاده را پیدا می مناید‪.‬‬

‫شکل (‪ )5-1‬گراف تغیرات مقدار ‪ BOD , COD‬در سیستم دیواتس‬

 ‫‪63‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫کارکرد سیستم تصفیه فاضالب غیر متمرکز نظر به رشایط اقلیمی افغانستان‬
‫از جمله پارامرت های اقلیمی تأثیر درجه حرارت (‪ )Temperature‬باالی کارکرد سیستم‬ ‫‪‬‬
‫تصفیه فاضالب غیر متمرکز بیشرت بوده که در محاسبات بخش های مختلف سیستم‬
‫لحاظ می گردد‪.‬‬
‫با افزایش هر ‪ 10‬درجه سانتیگراد درجه حرارت‪ ،‬فعالیت های باکرتی ها ‪ 2‬برابر می‬ ‫‪‬‬
‫شود‪ .‬این عمل تا درجه حرارت ‪ 40‬درجه سانتیگراد ادامه دارد‪.‬‬

‫شکل (‪ )6-1‬تأثیرات درجه حرارت بر رشد بکرتیا در تصفیه فاضالب ها‬

‫گزینه های استفاده دوباره از فاضالب و حفاظت منابع‬
‫در نتیجه تطبیق سیستم تصفیه فاضالب غیر متمرکز‪ ،‬محصوالت آن آب تصفیه شده‪ ،‬گازات و لجن‬
‫تولید شده می باشد که از آب تولید شده می توان نظر به لزوم دید در آبیاری ساحات سبز‪،‬‬
‫باغداری و حتی در فلش تانک های کمود ها استفاده منود؛ البته در این قسمت مسایل احتامل‬
‫بروز امراض در صورت متاس مستقیم با فاضالب تصفیه شده مذکور وجود دارد که موضوع ایمینی‬
‫کارگران در خور اهمیت می باشد‪.‬‬
‫از گازات تولید شده در جریان پروسه می توان در بخش های مختلف حرارتی داخل تعمیرات چون‬
‫گرمایش‪ ،‬نور گیری وغیره استفاده منود که در ترکیب گاز بدست آمده حدود ‪ 60‬فیصد میتان وجود‬
‫داشته که قابلیت اشتعال خوب را دارا می باشد‪.‬‬
‫از لجن باقیامنده می توان در بخش های تولید کود کیمیاوی که حاوی مقدار مناسب مواد مغذی و‬
‫عنارص مفیده می باشد استفاده کرد‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪64‬‬

‫نتیجه گیری‬
‫اهداف عمومی تصفیه فاضالب ها را حفاظت محیط زیست‪ ،‬صحت عامه و استفاده‬ ‫•‬
‫دوباره از فاضالب های تصفیه شده در موارد چون آبیاری‪ ،‬تولید کود کیمیاوی و انرژی‬
‫گاز تشکیل می دهد‪.‬‬
‫سیستم های تصفیه فاضالب غیر متمرکز (‪ (DEWATS‬نسبت به سیستم تصفیه‬ ‫•‬
‫فاضالب متمرکز از قابلیت انعطاف پذیری بیشرت برخوردار بوده و با هزینه کمرت نظر به‬
‫رشایط محلی و توپوگرافی ساحه اعامر شده می تواند‪.‬‬
‫بخش های مختلف ‪ DEWATS‬که به ترتیب ‪ PGF, AF, ABR, ST‬می باشند می توانند‬ ‫•‬
‫نظر به رشایط مختلف اقلیمی و انتخاب مودیول مناسب‪ ،‬فاضالب ها را الی ‪%95‬‬
‫تصفیه منایند‪.‬‬
‫با افزایش درجه حرارت‪ ،‬فعالیت باکرتیا ها الی درجه معین حرارت افزایش یافته بنا در‬ ‫•‬
‫مناطق با اقلیم گرمتر مؤثریت سیستم بیشرت می باشد‪.‬‬
‫پیشنهادات‬
‫طوری که معلوم می شود مزایای سیستم تصفیه فاضالب غیرمتمرکز نسبت به سیستم‬ ‫•‬
‫متمرکز با توجه به محدودیت های مالی‪ ،‬توپوگرافی ساحه‪ ،‬انکشاف سیستم آبرسانی‬
‫و‪ ...‬بیشرت بوده‪ ،‬بنا بهرت است در والیات مختلف مخصوصا کابل از این سیستم در‬
‫تصفیه فاضالب ها استفاده شود‪.‬‬
‫رسمایه گذاری های سکتور دولتی و خصوصی باالی تکنالوژی های پیرشفته تصفیه‬ ‫•‬
‫فاضالب جهت حصول کود کیمیاوی‪ ،‬بیوگازها و استفاده آب تصفیه شده در بخش های‬
‫مختلف زراعت بخاطر صحت عامه و حفاظت محیط زیست بیشرت گردد‪.‬‬
‫از اینکه نفوس به شکل بی رویه رو به افزایش است و قلت منابع آب شیرین روز به روز‬ ‫•‬
‫افزایش می یابد بنا توسط ارگانهای محیط زیست کشور در کابل و والیات جهت‬
‫جلوگیری از دفع غیر بهداشتی فاضالب ها نظارت و اقدامات اساسی صورد گیرد‪.‬‬
 65 ‫فصلنامة علمی دعوت‬

References
1. Zaini Ujang, Mogens Henze (2013), Municipal wastewater management
in developing countries.
2. Bernd Gutterer, (2009), DEWATS and Sanitation in Developing
Countries.
3. ADB )Asian Development Bank(, “Water in Asian Cities. Utility Profile.”
Manila, 2006.
4. Alaerts, G.J., Veenstra, S., Bentvelsen, M., van Duijl, L.A. at al.,
“Feasibility of Anaerobic Sewage Treatment in Sanitation Strategies in
Developing Countries” IHE Report Series 20, International Institute for
Hydraulic and Environmental Engineering, Delft, 1990
5. Allen, Adriana, Julio Davila, and Pascale Hoffman. “Governance of Water
and Sanitation Services for the Peri-Urban Poor: A Framework for
Understanding and Action in Metropolitan Regions.” University College
London, Development Planning Unit, London, 2006.
6. Garg, S. K., “Sewage Disposal and Air Pollution Engineering”, 9th
revised edit., Khanna Publishers, New Delhi, 1994 .
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪66‬‬

‫پوهنتون دعوت‬

‫کرثت گرایی دینی از دیدگاه اسالم‬

‫پوهنوال سید ابوبکر هاشمی‬
‫عضو کدر علمی پوهنځی رشعیات پوهنتون کابل‬

‫چکیده‬
‫تحقیق حارض تحت عنوان کرثت گرایی دینی مشتمل بر موضوعاتی از قبیل مقدمه‪ ،‬تعریف کرثت‬
‫گرایی‪ ،‬خاستگاه نظری آن‪ ،‬نظریه نجات‪ ،‬انحصارگرایی‪ ،‬شمول گرایی‪ ،‬کرثت گرایی دینی‪ ،‬عوامل‬
‫ایجاد کرثت گرایی دینی‪ ،‬مبانی کرثت گرایی دینی و رد آن‪ ،‬رد برکرثت گرایی دینی‪ ،‬رد کرثت‬
‫گرایی دینی از دیدگاه اسالم ‪ ،‬نتیجه و فهرست مأخذ است‪.‬‬
‫مقدمه‬
‫الحمدلله رب العاملین والعاقبة للمتقین والصالة والسالم علی أرشف األنبیاء واملرسلین و علی آله و‬
‫صحبه أجمعین أما بعد‪:‬‬
‫الله جل شانه در قرآن کریم می فرماید‪ :‬إن الدین عند الله اإلسالم (‪:1‬ال عمران‪ )19/‬ترجمه‪:‬‬
‫بیگامن دین (حق و پسندیده) در پیشگاه خدا اسالم ( یعنی خالصانه تسلیم فرمان الله شدن )‬
‫است و در آیت دیگر می فرماید ‪( :‬ومن یبتغ غیر اإلسالم دینا فلن یقبل منه وهو فی اآلخرة من‬
‫الخارسین (‪:1‬آل عمران‪ )85/‬ترجمه ‪ :‬و ﻛسی ﻛه دین غیر از اسالم اختیار کند‪ ،‬از او پذیرفته منی‬
‫شود ‪ ،‬و او در آخرت از زمره زیانﻜاران خواهد بود ‪.‬‬
‫أفغیر دین الله یبغون وله أسلم من فی الساموات واألرض طوعا وﻛرها وإلیه یرجعون (‪ :1‬آل‬
‫عمران‪)83/‬‬
‫ترجمه ‪ :‬آیا جز دین خدا را میجویند ( ﻛه اسالم است ) ؟ ولی آنان ﻛه در آسامن ها و زمین اند از‬
‫روی اختیار یا از روی اجبار در برابر او تسلیم اند و به سوی او بازگردانده می شوند‪.‬‬
 ‫‪67‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫موضوع کرثت گرایی دینی یکی از موضوعات داغ عرص حارض است که در اروپا ایجاد شد و از آنجا‬
‫در عامل اسالمی به پیامنه وسیع منترش شد ‪ ،‬بعضی از مسلامنان عرب و غیر عرب از جمله ایرانی ها‬
‫به آن گرایش پیدا کردند و از ایران به افغانستان راه پیدا کرده و برخی از افغانها کتاب هایی رسوش‬
‫را مطالعه کرده و از آن متأثر شده اند‪.‬‬
‫در این تحقیق میخواهم که کرثت گرایی را تعریف منوده‪ ،‬ریشه و پس منظر و مبانی آن را بیان‬
‫منایم و بعد از آن نظر اسالم را در مورد آن بیان کنم و هدفم از بیان این نظریه در تحقیق حارض‬
‫بیان خطر این مفکوره برای مسلامنان‪ ،‬اسالم و رد این نظریه در پرتو قرآن و حدیث است‪.‬‬
‫تعریف کرثت گرایی دینی‬
‫منظور از کرثت گرایی دینی این است که حقانیت در دینی خاصی منحرص نیست بلکه همه ادیان‬
‫اعم از آسامنی و زمینی توحیدی و رشکی و حتی مکاتب غیر دینی و الحادی همچون کمونیزم را در‬
‫بر می گیرد‪ ،‬منادیان پلورالیزم دینی می گویند همه ادیان حق است بر رصاط مستقیم گام می‬
‫بردارند و هر کدام راهی معترب و نرد بانی استوار به سوی آسامن معنی هستند و پیروان صادق شان‬
‫را به هدف میرسانند تنها یک راه و شیوه نجات وجود ندارد‪ ،‬بلکه راه هایی متعدد و متکرثی در این‬
‫زمینه وجود دارند لهذا ترجیح یک دین بر دین دیگری نوعی تحکم و تحجر و تعصب به حساب‬
‫میرود‪.)384-383 :2(.‬‬
‫خاستگاه پلورالیزم‪:‬‬
‫خاستگاه نظری پلورالیزم دینی جهان مسیحی است که در دهه هایی اخیر قرن بیست توسط جان‬
‫هیک طرح و ترویج شده است‪)7:20(.‬‬
‫نظریه نجات‪:‬‬
‫در مورد نظریه نجات سه مدرسه وجود دارد‪:‬‬
‫مذهب انحصار گرا‪Exclusivism :‬‬ ‫‪-1‬‬
‫این مذهب ادعا دارد که یک مذهب از حقانیت کامل برخوردار است اما سایر ادیان از نصیبی‬
‫کوچکی از حقانیت برخوردار اند‪ ،‬سعادت و دخول جنت و نجات از عذاب جهنم فقط نصیب دینی‬
‫می شود که از حقانیت کامل برخوردار است‪ .‬ادیانی مثل اسالم ‪ ،‬یهودیت و مسیحیت حقانیت را‬
‫منحرص در دین خود میدانند و اکرث مسیحیت این مسئله را از مسلامت عقیده خود میدانند و‬
‫کلیسا در اعالن فلورانس (‪ ) 1438-1435‬به رصاحت اعالن کرد که هیچ امکان ندارد برای یک‬
‫فردی تابع کلیسا نباشد که از حیات ابدی در جنت برخوردار شود و در جهنم معذب می شود مگر‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪68‬‬

‫اینکه به کلیسا ملتحق شود‪ .‬آنها دین مسیحیت را حق دانسته و تنها رستگاری را در گرو تبعیت این‬
‫دین می دانند‪ ) 94-93 :4( .‬و این توجیه در عرص حارض ضعیف شده و اکرث مسیحیون به نجات‬
‫اتباع ادیان دیگر معتقد هستند‪.‬‬
‫مسلامن ها به این نظر هستند که اسالم کامل ترین ادیان است‪ ،‬از حقانیت مطلق و نجات‬
‫برخوردار است و به ادیان ساموی دیگر قبل از آن اعرتاف می منایند و اعالن می کند که ادیان‬
‫ساموی قبلی مورد تحریف و تغیر واقع شده اند و قرآن کریم معجزه همیشگی و خالد دلیل بر این‬
‫مدعا است و اعالن می کنند کسیکه در مورد قرآن شک می کنند یک سورتی کوچکی مبثل آن‬
‫بیاورد (وإن ﻛنتم فی ریب مام نزلنا علی عبدنا فأتوا بسورة من مثله وادعوا شهداءﻛم من دون الله‬
‫إن ﻛنتم صادقین)(‪ :1‬بقره‪ )23/‬ترجمه اگر درباره آنچه بر بنده خود نازل ﻛرده ایم‪ ،‬دچار شك و دو‬
‫دلی هستید‪ ،‬سوره ای هامنند آن را بسازید (و ارائه دهید) و گواهان خود را بجز خدا ( ﻛه بر صدق‬
‫قرآن گواهی میدهد) فرا خوانید (تا بر صدق چیزی ﻛه آورده اید و همسان قرآنش میدانید‪ ،‬شهادت‬
‫دهند) اگر راستگو و درستﻜارید و در آیت دیگر قرآن کریم مردم را به رصاحت دعوت می کند که در‬
‫قرآن کریم فکر و تعمق منایند‪ (.‬أفال یتدبرون القرآن ولو ﻛان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختالفا‬
‫ﻛثیرا )ترجمه ‪ :‬آیا ( این منافقان ) درباره قرآن منیاندیشند( و معانی و مفاهیم آن را بررسی و‬
‫وارسی منی ﻛنند تا به وجوب طاعت خدا و پیروی امر تو پی بربند و بدانند ﻛه این ﻛتاب به سبب‬
‫ائتالف معانی و ا حﻜامی ﻛه در بر دارد و این ﻛه بخشی از آن مؤید بخش دیگری است‪ ،‬از سوی‬
‫خدا نازل شده است ؟ ) و اگر از سوی غیرخدا آمده می بود در آن تناقضات و اختالفات فراوانی‬
‫پیدا میﻛردند‪ :1( .‬النساء‪ )82/‬و در جای دیگر می فرماید‪( :‬فإن آمنوا مبثل ما آمنتم به فقد اهتدوا‬
‫وإن تولوا فإمنا هم فی شقاق فسیﻜفیﻜهم الله وهو السمیع العلیم ) (‪:1‬بقره‪ )137/‬ترجمه‪ :‬اگر آنان‬
‫ایامن بیاورند‪ ،‬همچنان ﻛه شام ایامن آورده اید‪ ،‬و بدان چیزهایی ﻛه شام ایامن دارید‪ ،‬ایشان نیز‬
‫ایامن داشته باشند‪ ،‬بی گامن ( به راه درست خدائی ) رهنمود گشته اند‪ ،‬و اگر پشت ﻛنند ( و از‬
‫حقیقت رسپیچی منایند و دوباره به رسوم و آداب موروثی چنگ زنند ) پس راه اختالف و دشمنان را‬
‫( با شام ) در پیش گرفته اند ‪ ،‬و خدا تو را بسنده خواهد بود و او تو را از ( اذیت و آزار و نیرنگ و‬
‫دس یسه های ) ایشان نجات خواهد داد ‪ ،‬و او شنوا و بینا است ( و گفتار ایشان را میشنود و ﻛردار‬
‫آنان را میبیند ) ‪.‬‬
‫شاید هر دین از ادیان متنوع حق را منحرص به دین خود بداند پس انسان باید در این ظروف در‬
‫مورد دالیل ادیان تفحص مناید و آنرا ارزیابی مناید و دالیل قوی را انتخاب مناید‪ :‬خداوند می‬
‫فرماید‪ :‬والذین اجتنبوا الطاغوت أن یعبدوها وأنابوا إلی الله لهم البرشی فبرش عباد الذین‬
 ‫‪69‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫یستمعون القول فیتبعون أحسنه أولئك الذین (‪:1‬الزمر‪ .)18-17 /‬هداهم الله وأولئك هم أولوا‬
‫األلباب (‪:1(.‬الزمر‪ .)18-17 /‬ترجمه ‪ :‬ﻛسانی ﻛه از عبادت طاغوت دوری میگزینند‪ ،‬و ( با توبه و‬
‫استغفار) به سوی خدا باز می گردند‪ ،‬ایشان را بشارت باد( به اجر و پاداش عظیم خداوندی) ‪ .‬مژده‬
‫بده به بندگانم ‪.‬آن ﻛسانی ﻛه به همه سخنان گوش فرا میدهند و از نیﻜوترین و زیباترین آنها‬
‫پیروی میﻛنند‪ ،‬آنان ﻛسانی اند ﻛه خدا برای آنان هدایت ارزانی فرمود‪ ،‬و ایشان واقعا خردمندند‬
‫‪ «.‬القول » ‪ :‬مراد هر گونه سخن و گفتاری است‪ .‬چرا ﻛه این آیه بیانگر آزاد اندیشی مسلامنان و‬
‫انتخاب گری ایشان در مسائل مختلف است‪ ،‬به مؤمنان اجازه میدهد سخنان دیگران را مطالعه و‬
‫بررسی ﻛنند و اهل تحقیق باشند ‪.‬‬
‫و در آیت دیگر می فرماید‪ ( :‬وقالوا لن یدخل الجنة إال من ﻛان هودا أو نصاری تلك أمانیهم قل‬
‫هاتوا برهانﻜم إن ﻛنتم صادقین )(‪ :1‬بقره‪)111/‬ترجمه ‪ :‬و گویند جز ﻛسی ﻛه یهودی یا مسیحی‬
‫باشد هرگز (ﻛس دیگری) به بهشت در منی آید‪ ،‬این آرزو و دلخوشی های ایشان است( و جز‬
‫مشتی یاوه و سخنان ناروا منی باشد) ‪ .‬بگو اگر راست میگوئید دلیل خویش را بیاورید ‪.‬‬
‫اتجاه یا نظریه شمولیت‪:‬‬ ‫‪-2‬‬
‫مراد از اتجاه شمولی این است که یک دین بعینه حق است و نجات شامل اتباع آن است مگر به‬
‫خالف اتجاه انحصار گران نجات منحرص به دین حق نیست بلکه اتباع ادیان دیگر امکان دارد که‬
‫اهل نجات و سعادت ابدی در جنت باشند‪ .‬این طرز تفکر در عامل مسیحی مبیان آمد زیرا مثال‬
‫هایی آن هم از مسیحیت گرفته شده است‪ .‬مطابق نظریه شمولیت دین مسیحی از حقانیت و‬
‫نجات برخوردار است مگر اشخاصیکه حتی اسم عیسی پرس مریم‪ ،‬مرگش‪ ،‬قربانیش و حکومت اش‬
‫را نه شنیده اند از سعادت ابدی برخوردار هستند کارل رانر‪ ،‬الهوتی کاتولیکی مشهور‪ ،‬آنها را‬
‫مسیحیان مجهول مینامند‪)68 :12( .‬‬
‫شمول گرایی معتقد است که حقانیت دینی ‪ ،‬نجات و رستگاری از آن دین خاص است اما رستگاری‬
‫و نجات به واسطه آن دین اصیل به ادیان دیگر قابل رسایت است بنابر این در نظریه شمول گرایی‬
‫حقانیت دین انحصاری است هیچ گونه ترسی و تعمیمی ندارد‪ ،‬اما نجات و رستگاری به جهت لطف‬
‫و عنایت الهی ترسی و تعمیم یافته و اتباع سایر ادیان را نیزشامل است‪)68 :6( .‬‬
‫آنهایی که به صورت ظاهری و رسمی به سنت دینی مسحیت تعلق ندارند اما آگاهانه یا نا آگاهانه‪،‬‬
‫در جستجوی حکم و اراده الهی هستند می توان به اصطالح به عنوان اعضای افتخاری مسیحیت‬
‫محس وب دانست و این می تواند در حالی باشد که آنها اصال خدا را مسیح منی دانند و یا در‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪70‬‬

‫صورتی باشد که آنان بر غیر مسیحی بودن خویش و اینکه مثال مسلامن و یهودی هندو و باهر دینی‬
‫دیگری هستند ارصار میورزند» ‪)68 :12(.‬‬
‫در رد این نظریه این پرسش می تواند مطرح شود که افراد می تواند بدون دانش و علم و اطالع از‬
‫دین مسیحت رستگار شوند چه لزومی دارد که آنها را مسیحیان گمنام و ناشناس بخوانیم‪ ،‬چرا‬
‫سعی کنیم که دین آنها را تغیر دهیم؟ چرا نباید آنها را تشویق و ترغیب کنیم که همچنان بر اساس‬
‫دانسته هایی خویش و در زندگی خود تحولی بیافزایند؟‪.‬‬
‫سوالی دیگری مطرح می شود که در این جهان ادیان متعددی وجود دارد که هر یک خود را دین‬
‫مطلق و برحق میداند و تئوری شمول گرایی در مورد هر یک آنها قابل طرح است‪ ،‬در این صورت‬
‫چگونه می توان فهمید که ادعای کدام یک از آنها حق است‪ ،‬تا هامن معیار نجات و رستگاری به‬
‫شامر اید؟‬
‫کرثت گرایی دینی‪:‬‬ ‫‪-3‬‬
‫منظور از کرثت گرایی دینی این است که حقانیت در دینی خاصی منحرص نبوده بلکه همه ادیان‬
‫اعم از آسامنی و زمینی توحیدی و رشکی و حتی مکاتب غیر دینی و الحادی همچون کمونیزم را در‬
‫بر می گیرد و منادیان پلورالیزم دینی می گویند همه ادیان حق بوده‪ ،‬در رصاط هایی مستقیم گام‬
‫می بردارند و هر کدام راه معترب و نردبانی استواری به سوی آسامن معنی هستند و پیروان صادق‬
‫شان را به هدف می رسانند‪ ،‬تنها یک شیوه ای نجات و رستگاری وجود ندارد بلکه راه هایی متعدد‬
‫و متکرثی در این زمینه وجود دارد‪ ،‬لهذا ترجیح یک دین بر دین دیگری نوعی تحکم و تحجر و‬
‫تعصب به حساب میرود‪)384-383 :2( .‬‬
‫از تعریف فوق می توان دو مطلب را استنباط کرد‪:‬‬
‫اول اینکه حقانیت مربوط منحرص به دین خاصی نیست و راه مستقیم یکی نیست‬ ‫‪-‬‬
‫بلکی راه هایی مستقیمی متعددی وجود دارد که پیروان صادق شان را به هدف‬
‫برساند‪.‬‬
‫دوم اینکه راه ها و شیوه هایی متکرثی نجات و رستگاری وجود دارد و هر دین می تواند‬ ‫‪-‬‬
‫که سبب نجات پیروان اش شود‪.‬‬
‫عوامل ایجاد کرثت گرایی دینی‬
‫جنگ ها و خونریزی های مذهبی میان پیروان ادیان مختلف سبب شد که مسیحیان‬ ‫‪-1‬‬
‫این نظریه را به جهان تقدیم منایند تا از تکرار رویداد هایی شوم گذشته در میان‬
 ‫‪71‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫پیروان ادیان جهان جلوگیری کنند‪ ،‬این امر یکی از مهمرتین انگیزه هایی پیدایش‬
‫کرثت گرایی دینی مسیحی است‪)10 :11 ( .‬‬
‫هدف از نظریه کرثت گرایی دینی بیرون کردن برش از دایره کشمکش و خشونت های‬ ‫‪-2‬‬
‫دینی که دامنگیر عامل به انواع و انواع مختلف شده است‪)11 :5( .‬‬
‫پخش و نرش مطالعه ادیان در جامعه مسیحی و تأکید بر اینکه وجوه اشرتاک فراوان‬ ‫‪-3‬‬
‫میان مسیحیت و اسالم و سایر ادیان دیگر وجود دارد‪.‬‬
‫همزیستی صلح آمیز میان پیروانان ادیان مختلف بدون در نظر داشت اختالفات‬ ‫‪-4‬‬
‫مذهبی‪)260 :13( .‬‬
‫مبانی کرثت گرایی دینی و رد آن؛ کرثت گرایی دینی‪ ،‬دارای مبانی زیادی است که ما‬ ‫‪-5‬‬
‫در اینجا به سه مبنای آن اکتفاء می کنیم‪.‬‬
‫دوری حقیقت از دسرتس عقل‬
‫یکی از مبادی پلورالیسم اینست که جهان واقع – خواه دین باشد یا فلسفه یا طبیعت بسی پیچیده‬
‫تر از آن است که احکام عقلی ساده در باره آن بتوان مطرح کرد و به یک طرح به گونه ی دل بست‬
‫زیرا بیشرت یقین هایی ادمیان ظنی بیش نیست‪ ،‬نه به این معنی که آدمی هیچگاه به واقعیت منی‬
‫رسد بلکه به این معنی که رسیدن به واقعیت عالمت مشخص ندارد‪ ،‬بنابر این به راحتی منی توان‬
‫ادعا کرد که چه چیز حق است و چه چیز حق نیست‪ )5 :8( .‬در رد این مبدأ در قرآن کریم آیات‬
‫زیادی آمده که ما در اینجا به چند آیت بسنده می کنیم قرآن برای ما تأکید می کند که از هدفی‬
‫پیروی منائیم که به آن علم و آگاهی قطعی داشته باشیم و از رفنت در راه مشکوک و مظنون‬
‫بپرهیزیم‪ ( :‬وال تقف ما لیس لك به علم إن السمع والبرص والفؤاد ﻛل أولئك ﻛان عنه مسؤوال ) (‬
‫اررساء‪ .)36/‬ترجمه ‪ :‬از چیزی دنباله روی مﻜن ﻛه از آن نا آگاهی‪ ،‬بیگامن (انسان در برابر‬
‫ﻛارهای ﻛه) چشم‪ ،‬گوش و دل همه ( و سایر اعضاء دیگر انجام میدهند) مورد پرس و جوی از آن‬
‫قرار می گیرد ‪.‬‬
‫« التقف » ‪ :‬دنباله روی مﻜن ‪ .‬از ماده ( قفو ) به معنی دنبالهروی؛ یعنی انسان باید گفتار و ﻛردار‬
‫اش از روی علم و یقین باشد؛ نه از روی ظن‪ ،‬گامن‪ ،‬حدس و تخمین ‪ .‬ظن و گامن از دیدگاه قرآن‬
‫کریم در مسایل اعتقادی خالی از ارزش و اعتبار است و بی دینی است خداوند می فرماید ‪ :‬وما‬
‫یتبع أﻛرثهم إال ظنا إن الظن ال یغنی من الحق شیئا إن الله علیم مبا یفعلون ( ‪ :1‬یونس‪.)36/‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪72‬‬

‫بیشرت مرشﻛان ( در معتقدات خود ) جز از شك و گامن پیروی منیﻛنند ( و جز به دنبال اوهام و‬

‫خرافات منیروند ) ‪ .‬شك و گامن هم اصال انسان را از حق و حقیقت بینیاز منیسازد ( و ظن جای‬
‫یقین را پر منیﻛند و سودمند منی افتد ) ‪ .‬بی گامن خداوند آگاه از چیزهائی است ﻛه انجام می‬
‫دهند ‪ « .‬و ما یتبع أﻛرثهم » مراد این است ﻛه بیشرت ﻛافران‪ ،‬نادان و خرافی هستند و تحت تأثیر‬
‫پندارهای غلط‪ ،‬بت ها را می پرستند‪ ،‬ولی گروه ﻛمی هم رهربان سیاه دل و آگاهی هستند و بت‬
‫پرستی را به خاطر منافع خود و فریب دیگران پیشه میﻛنند ‪ « .‬ظنا » ‪ :‬گامن بسیار ضعیف ‪.‬‬
‫شمولیت لطف و هدایت الهی‬
‫در این مورد کرثت گرایان می گویند که رحمت عام و هدایت گری الله جل جالله مقتضی آن است‬
‫که هدایت و نجات شامل همه یا اقال بیشرت بنی آدم باشد جان هیک می نویسد‪ « :‬می توان قبول‬
‫کرد که خدای مهربان انسان را برای تشکیل نظام اساسی خود آزاد گذاشته است ولی آیا می توان‬
‫فرض کرد‪ ،‬پدر آسامنی که همه انسان ها را با محبت بی نهایت و یکسان دوست دارد‪ ،‬دستور داده‬
‫باشد فقط کسانی که چانس به دنیا آمدن در بخش خاص از جهان را دارا هستند‪ ،‬فرصت نجات‬
‫داشته باشند؟‪)74 :11( .‬‬
‫در پاسخ باید گفت که الزمه صفت هادی بودن خداوند‪ ،‬هدایت بالفعل همه انسان ها نیست‪ ،‬اگر‬
‫چنین باشد باید الزم صفات رازق بودن و شافی بودن او هم این باشد که همه انسان ها بلکه همه‬
‫زنده جان ها باالفعل سیر و تندرست باشند‪ ،‬گرسنه و بیامری در روی زمینی وجود نداشته باشد‪ ،‬در‬
‫حالی که چنین نیست بلکه حقیقت این است که هدایت خداوند دو گونه است یکی هدایت‬
‫ترشیعی که به معنای نشان دادن راه هدایت است‪ ،‬دوم هدایت تکوینی که به معنی فراهم ساخنت‬
‫مقدمات برای رسیدن به مطلوب است‪ .‬هدایت ترشیعی از طریق ارسال رسل و انزال کتب به وجه‬
‫احسن صورت گرفته است‪ ،‬اما هدایت تکوینی خداوند تنها شامل کسانی می گردد که شایستگی و‬
‫آماده گی آن را داشته باشند و آنها افرادی اند که وقتی پیام خدا به آنها می رسید با اختیار خویش‬
‫آنرا پذیرفته و در راه هدایت روان می شوند اما افرادی که علیرغم دریافت پیام الهی از هدایت رو‬
‫میگردانند این شایستگی را از دست می دهند چنانچه قرآن ترصیح می کند که (والله ال یهدی‬
‫القوم الظالمین )(‪:1‬بقرة‪ .)258 /‬ترجمه‪ :‬خداوند گروه ستمگاران را هدایت منی کند‪ ،‬و خداوند‬
‫همچنان در سوره توبه می فرماید ‪( :‬والله ال یهدی القوم الظالمین) (‪ :1‬توبه‪ )109/‬ترجمه‪:‬‬
‫خداوند گروه فاسقان را هدایت منی کند و همچنان می فرماید (ان الله ال یهدی القوم الکافرین)‬
‫قطعا خداوند گروه کافران را هدایت منی کند‪.‬‬
 ‫‪73‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫به تعبیر دیگر هدایت تکوینی پروردگار مرشوط است به قابلیت محل‪ ،‬بنابرین کافر و مرشک و گمراه‬
‫بودن اکرثیت عامل با هادی بودن خداوند منافاتی ندارد‪ .‬زیرا که آنها به اختیار خویش از راه هدایت‬
‫منحرف شده ان د به گفته شیخ سعدی؛ باران که در لطافت طبع اش خالف نیست‪ ،‬در باغ راله روید‬
‫و در شوره بوم خس ‪)395 :2(.‬‬
‫صامت بودن متون دینی و تکرث فهم آن‬
‫رسوش یکی از پلورالیست هایی ایرانی در کتاب اش رصاط هایی مستقیم می نوسد‪ :‬فهم ما از‬
‫متون دینی بالرضوره متنوع و متکرث است و این تنوع و تکرث قابل تحویل شدن به فهم واحد نیست‬
‫دلیل اش این است که منت رشیعت صامت (گنگ) می باشد‪)3-2 :9( .‬‬
‫« آدمیان هم در مواجهه با کتاب هایی منزله و هم در مواجهه با امر متعالی محتاج تفسیر اند و از‬
‫منت صامت یا تجربه خام باید پرده برداری کنند و آنها را به صدا در آورند و این پرده برداری و‬
‫اکتشاف یک شکل و شیوه ندارد و بی هیچ تکلیفی متنوع و متکرث می شود و همین است‪ ،‬رس تولد‬
‫و حجیت پلورالیسم درون دینی و بیرون دینی»(‪)2 :9‬‬
‫ما صامت بودن منت رشیعت و نیازمند بودن فهم آن به عوامل بیرونی را منی پذیریم زیرا خداوند‬
‫عامل و ح کیم و قادر مطلق است و منت رشیعت که از علم مطلق و الیزال الهی صادر شده گویا و‬
‫ناطق مطلق بوده و از عالی ترین روش بیان‪ ،‬فصاحت و وضاحت برخوردار می باشد‪ ،‬منت رشیعت را‬
‫صامت گفنت معنایش نعوذ بالله یا از بیان مراد و اهداف خویش عاجز بوده یا اینکه به شیوه هایی‬
‫بیان و فنون سخن و زبان علم نداشته و یا اینکه قدرت علم داشته اما عمدا از کلامت پیچیده‪،‬‬
‫مبهم‪ ،‬جمالت گنگ و گمراه کننده استفاده کرده تا مخاطبین هیچگاه منظور اش را نفهمند و برای‬
‫همیشه در گمراهی و ضاللت باقی مبانند؛ در حالی که خداوند قرآن را کتاب هدایت‪ ،‬نور و گویای‬
‫حق و حقیقت معرفی منوده می فرماید‪( :‬إن هذا القرآن یهدی للتی هی أقوم ویبرش المؤمنین‬
‫الذین یعملون الصالحات أن لهم أجرا ﻛبیرا )( ‪ :1‬ارساء‪ )9/‬ترجمه ‪ :‬این قرآن ( مردمان را ) به راهی‬
‫رهنمود میﻛند ﻛه مستقیم ترین راه ها ( برای رسیدن به سعادت دنیا و آخرت ) است ‪ ،‬و به مؤمنان‬
‫ﻛه (برابر دستورات آن) ﻛارهای شایسته و پسندیده میﻛنند‪ ،‬مژده میدهد ﻛه برای آنان (در رسای‬
‫دیگر) پاداش بزرگی (به نام بهشت) است‪ ،‬و نیز می فرماید(هذا ﻛتابنا ینطق علیﻜم بالحق إنا ﻛنا‬
‫نستنسخ ما ﻛنتم تعملون ) (‪ :1‬جاثیه‪)29/‬ترجمه ‪ :‬این (نامه اعامل ﻛه دریافت میدارید) ﻛتاب ما‬
‫است و اعامل شام را صادقانه بازگو می ﻛند‪ ،‬ما ( از فرشتگان خود ) خواسته بودیم ﻛه متام‬
‫ﻛارهائی را یادداشت ﻛنند و بنویسند ﻛه شام در دنیا انجام میدادید‪)390 -389 :2(.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪74‬‬

‫رد بر نظریه کرثت گرایی دینی‬

‫اجتامع نقیضین‪ :‬ادیان موجود در عامل از آموزه هایی برخوردار هستند که با یکدیگر در تضاد و‬
‫تناقض هستند و ادعای حقانیت متام ادیان مستلزم اجتامع نقیضین است که امر محال است مثال‬
‫اسالم بر توحید تأکید می کند در حالیکه مسیحیت به عقیده تثلیث گرایش دارد و مرشکین به‬
‫خدایان متعددی معتقد هستند پس چطور این سخن حق شده می تواند‪ ،‬بگویم که خدا هم یکی‬
‫است و هم سه تا و هم بیشرت از آن و این غیر ممکن است‪.‬‬
‫ایجاد و شکاکیت‪ :‬پلورالیزم از یک طرف معتقد به حقانیت همه ادیان است‪ ،‬از طرف دیگر ادیان‬
‫یکدیگر را گمراه و ناحق میداند‪ ،‬پس نتیجه این تناقض و تعارض انداخنت برش در ورطه شکاکیت و‬
‫رسگردانی در مورد دین حق است‪.‬‬
‫یک دین‪ ،‬دین دیگر را جزا یا کال باطل می داند بنابر این از حقانیت هر دین بطالن دین دیگر الزم‬
‫می آید‪ ،‬لذا گفته می توانیم پلورالیزم دینی علیه خود حکم می کند‪.‬‬
‫رد کرثت گرایی از دیدگاه اسالم‬
‫کرثت گرایی دینی از دیدگاه اسالم مردود و مرفوض است زیرا اسالم دارای دالیل واضح و رصیح‬
‫برحقانیت و کامل است که عقال نیز قابل قبول است و هیچ امکان ندارد آنرا با ادیان دیگر مساوی‬
‫خواند و استدالل به حق انیت جمیع ادیان غیر صحیح و غیر منطقی است‪ .‬از دالیل حقانیت اسالم‬
‫داشنت احکام و ترشیعات و انسجام تعالیم اسالمی با یکدیگر‪ ،‬ثقه بودن نصوص اسالمی و صحت‬
‫اسناد آن ‪ ،‬عدم تحریف و تغییر قرآن کریم‪ ،‬چلنج و اعجاز آن‪ ،‬شمولیت احکام آن‪ ،‬و نقطه ای که‬
‫بسیار در این بحث قابل اهمیت است مسئله خامتیت دین اسالم و تأخر زمان آن نسبت به ادیان‬
‫سابقه دلیل بزرگی بر ناسخ بودن آن نسبت به ادیان پیشین است‪.‬‬
‫آیات قرآن کریم به رصاحت داللت بر منحرص بودن حقانیت به دین اسالم و رد پلورالیزم می کند‪،‬‬
‫خداوند در قرآن کریم می فرماید‪ :‬إن الدین عند الله اإلسالم)(‪:1‬ال عمران‪ )19/‬ترجمه‪ :‬بی گامن‬
‫دین (حق و پسندیده) در پیشگاه خدا‪ ،‬اسالم (یعنی خالصانه تسلیم فرمان الله شدن) است و در‬
‫جای دیگر می فرماید که غیر از دین اسالم دیگر ادیان قابل قبول نیست؛ (ومن یبتغ غیر اإلسالم‬
‫دینا فلن یقبل منه وهو فی اآلخرة من الخارسین(‪:1‬آل عمران‪ )85/‬ترجمه ‪ :‬و ﻛسی ﻛه غیر از (آئین‬
‫و رشیعت) اسالم ‪ ،‬آئینی برگزیند‪ ،‬از او پذیرفته منی شود‪ ،‬و او در آخرت از زمره ی زیانﻜاران خواهد‬
‫بود و در آیت دیگر خداوند‪ ،‬یگانه دین مقبول و مطابق رضای الهی دین اسالم را معرفی کرده است‪:‬‬
 ‫‪75‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫(الیوم أﻛملت لﻜم دینﻜم وأمتمت علیﻜم نعمتی ورضیت لﻜم اإلسالم دینا )(‪ :1‬مائده‪ .)3/‬ترجمه‪:‬‬
‫امروز ( احﻜام ) دین شام را برای تان ﻛامل ﻛردم و( با عزت بخشیدن به شام و استوار داشنت گام‬
‫های تان) نع مت خود را بر شام تﻜمیل منودم و اسالم را به عنوان آئین خدا پسند برای شام برگزید‪.‬‬
‫در آیت دیگر الله جل جاللله حقانیت و غلبه را منحرص به اسالم دانسته خداوند می فرماید‪ (:‬هو‬
‫الذی أرسل رسوله بالهدی ودین الحق لیظهره علی الدین ﻛله ولو ﻛره المرشﻛون‬
‫)(‪:1‬صف‪)9/‬ترجمه ‪ :‬خدا است ﻛه پیغمرب خود را همراه با هدایت و رهنمود( آسامنی) و آئین‬
‫راستین ( اسالم ) فرستاده است تا این آئین را بر همه آئین های دیگر چیره گرداند‪ ،‬هرچند مرشﻛان‬
‫دوست نداشته باشند‪.‬‬
‫خالصه اینکه اسالم در مسئله حقانیت ادیان به انحصار گرایی معتقد است و فقط یک دین را حق‬
‫میداند که آنهم دین خداوند که بر حرضت محمد صلی الله علیه وسلم برای هدایت برشیت نازل‬
‫گردیده است و در این مورد احادیث رسول الله صلی الله علیه وسلم آمده (عن أبی هریرة‪ ،‬عن‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم أنه قال‪« :‬والذی نفس محمد بیده‪ ،‬ال یسمع بی أحد من هذه األمة‬
‫یهودی‪ ،‬وال نرصانی‪ ،‬ثم یموت ولم یؤمن بالذی أرسلت به‪ ،‬إال ﻛان من أصحاب النار» ( ‪:10‬‬
‫ج‪1‬ص‪ )134‬ترجمه ‪ :‬قسم به ذاتی که جانم در اختیار اوست‪ ،‬هر فردی از این امت چه یهودی و‬
‫چه نرصانی که خرب رسالت مرا دریافت کند و بدون ایامن مبیرد وارد جهنم می شود‪.‬‬
‫عن ابن عمر‪ ،‬أن رسول الله صلی الله علیه وسلم قال‪« :‬أمرت أن أقاتل الناس حتی یشهدوا أن ال إله‬
‫إال الله‪ ،‬وأن محمدا رسول الله‪ ،‬ویقیموا الصالة‪ ،‬ویؤتوا الز ﻛاة‪ ،‬فإذا فعلوا ذلك عصموا منی دماءهم‬
‫وأموالهم إال بحق اإلسالم‪ ،‬وحسابهم علی الله»( ‪ :3‬ج‪1‬ص‪ )14‬ترجمه‪ :‬من مأمور گشته ام با مردم‬
‫مبارزه و پیکار منایم تا اینکه شهادت دهند که فریاد رس و فرمانروایی جز خداوند تبارک و تعالی‬
‫نیست و من فرستاده و پیامرب خدا هستم و اینکه مناز را اقامه منایند و زکات را بپردازند‪ ،‬وقتی که‬
‫چنین کردند‪ ،‬خون و اموال آنان از جانب من مصؤن و محفوظ است‪ ،‬مگر بر طبق مجوز حقی که‬
‫اسالم بدان فرمان داده باشد و حساب و کتاب آنان با خداست‪.‬‬
‫اما این نظریه به این معنی نیست که اسالم به موجودیت ادیان دیگر در جامعه اسالمی اعرتاف‬
‫منی کند و خود را به زور بر دیگران تحمیل می کند‪ ،‬اسالم وجود سایر ادیان را تحمل می کند و‬
‫پیروان خود را توصیه می کند که با اهل ادیان دیگر زندگی مسالمت آمیز منایند و حقوق آنها را‬
‫رعایت مناید‪ ،‬اسالم پلورالیزم اجتامعی را قبول دارد اما پلورالیزم دینی را به شدت رد می کند‬
‫خداوند در قرآن الکریم می فرماید ‪( :‬ال ینهاﻛم الله عن الذین لم یقاتلوﻛم فی الدین ولم یخرجوﻛم‬
‫من دیارﻛم أن تربوهم وتقسطوا إلیهم إن الله یحب المقسطین ) (‪:1‬ممتحنه‪ )8/‬ترجمه‪ :‬خداوند‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪76‬‬

‫شام را باز منیدارد از این ﻛه نیﻜی و بخشش بﻜنید به ﻛسانی ﻛه به سبب دین با شام نجنگیده‬
‫اند‪ ،‬از شهر و دیار تان شام را بیرون نرانده اند‪ ،‬خداوند نیﻜو ﻛاران را دوست میدارد‪.‬‬
‫نتیجه گیری‬
‫بعد از بحث و پژوهش در موضوع کرثت گرایی دینی به نتایج ذیل میرسیم‪:‬‬
‫کرثت گرایی دینی متام ادیان را حق می دانند و می گویند حق منحرص به یک دین‬ ‫‪-‬‬
‫نیست و اهل ادیان مختلف از نجات و رستگاری برخوردار است و این نظر مستلزم‬
‫اجتامع نقیضین می شود که محال است‪ ،‬حق و باطل با هم جمع شوند‪.‬‬
‫در مورد نجات سه نظریه وجود دارد‪-1 :‬انحصار گرایی ‪-2‬شمول گرایی ‪-3‬کرثت گرایی‬ ‫‪-‬‬
‫برخی از مبانی کرثت گرایی عبارت اند از ‪ -1‬دوری حقیقت از دسرتس عقل‪-2 .‬‬ ‫‪-‬‬
‫شمولیت لطف و هدایت الهی‪ -3 .‬صامت بودن م تون دینی و تکرث فهم آن که این‬
‫مبانی به اساس آیات قرآن کریم رد گردید‪.‬‬
‫پلورالیزم مستلزم اجتامع نقیضین می شود که اجتامع نقیضین محال است و همچنان‬ ‫‪-‬‬
‫باعث ایجاد شکاکیت در مورد دین حق است و پلورالیزم علیه خود حکم می کند‪.‬‬
‫کرثت گرایی به اساس استدالل آیات قرآن کریم و احادیث نبوی مردود شمرده شد‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫وجود تعدد ادیان در جامعه اسالمی داللت به تسامح اسالم می کند و اسالم به وجود‬ ‫‪-‬‬
‫آدیان در جامعه اسالمی اعرتاف می کند و طبق اصول و قواعد با آنها از در احسان‪،‬‬
‫تکافل اجتامعی و نیکی کار می گیرد‪.‬‬
‫مأخذ‬
‫قرآن کریم‬ ‫‪-1‬‬
‫ارشفی‪ ،‬سیداحمد‪ .)1389(.‬جستارهایی در دین شناسی تطبیقی (ط ‪ ،)1‬مطبعه‬ ‫‪-2‬‬
‫مسلکی افغان‪،‬کابل‪.‬‬
‫البخاری‪ ،‬محمد بن اسامعیل‪1422 (.‬ه )‪ .‬صحیح البخاری‪ ،‬دارالطوق النجاة‪.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫پلنتینگا‪ ،‬الوین‪ .)1387(.‬دفاع از انحصارگرایی دینی‪ ،‬ترجمه‪ :‬نرگس جواندل‪ ،‬قم‪،‬‬ ‫‪-4‬‬
‫مؤسسه فرهنگی طه‪.‬‬
‫التعددیة الدینیة فی اإلسالم‪ .)2015 (.‬قراءة فی صحیفة املدینة ملف بحثی صادر عن‬ ‫‪-5‬‬
‫مؤسسة بال حدود‪.‬‬
 ‫‪77‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫پوهنتون دعوت‬

‫ارزیابی کیفیت چای های سبز توریدی در شهر کابل‬

‫‪ .1‬پوهنوال بشیر احمد بشیر عضو کدر علمی پوهنځی فارمسی پوهنتون کابل‬
‫‪ .2‬پوهنمل نور الله مندیزی رئیس و استاد پوهنځی فارمسی پوهنتون دعوت‬

‫خالصه‬
‫چای سبز از برگ های نبات )‪ (camellia sinensis‬طی پروسه های مختلف تهیه می گردد‬
‫که نظر به داشنت مواد انتی اکسیدانت و داشنت تأثیرات مسکن یک نوشابه جهان شمول‬
‫بوده و به شیوه های مختلف استفاده می گردد‪.‬‬
‫این تحقیق بشکل )‪ (cross-sectional‬درسال ‪1399‬هـ ش انجام شده‪ ،‬و از چای های سبز‬
‫وارداتی کشورهای چین‪ ،‬برازیل‪ ،‬ویتنام‪ ،‬اندونیزیا و رسلینکا بصورت تصادفی در حدود‬
‫‪ 107‬منونه از مارکیت های مختلف شهر کابل جمع آوری گردید‪ .‬دراین تحقیق پارامرتهای‬
‫رطوبت‪ ،‬خاکسرت‪ ،‬کافئین‪ ،‬ساقه‪ ،‬خالصۀ آبی و معاینات مایکروسکوپیک با روش های‬
‫معیاری مورد ارزیابی قرار گرفته است‪ ،‬ارزیابی منونه های جمع آوری شده نشان می دهد‬
‫که پارامرتهای یک تعداد منونه ها در مغایرت با پارامرتهای معیاری قرار دارند‪ ،‬چای سبز با‬
‫کیفیت بهرت از تاج برگ نبات جمع آوری می شود‪ ،‬به هراندازۀ که برگ نبات پیر شود‬
‫کیفیت آن کمرت می شود‪.‬‬
‫دراین تحقیق رصف یک منونه از چای سبز حاوی تاج برگ می باشد و در انواع دیگر چای‪،‬‬
‫هیچ تاج برگ دیده نشده که این امر خود در کاهش کیفیت منونه ها تأثیر گذار است‪.‬‬

‫واژه های کلیدی‪ :‬چای سبز‪ ،‬کافئین‪ ،‬تاج برگ‪ ،‬کتشین‬

 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪78‬‬

‫مقدمه‬
‫چای یک نوشابۀ عطری بوده که معموال از ریخنت آب جوش باالی برگ های چای(‪camellia‬‬
‫‪ )sinensis‬بدست می آید(‪ .)1‬در متام جهان نوشابۀ چای بیشرتین مرصف را دارد که دارای ذایقۀ‬
‫زنند و کرشت بوده و برای متام مردم لذت بخش است‪ ،‬به احتامل زیاد چای در چین در زمان‬
‫(‪ )Shang Dynasty‬به نام نوشابۀ تداوی کننده بوجود آمد‪ .‬چای درقرن ‪ 16‬توسط کشیش‬
‫(‪ )Portuguese‬و تاجران در چین معرفی شد‪ .‬نوشیدن چای درقرن ‪ 17‬در برتانیا عام گردید و‬
‫توسط برتانوی ها به هند انتقال شد(‪ .)2‬چای به خاطر داشنت فواید مثبت صحی مختلف به شکل‬
‫افسانه یی ترویج گردید‪)3(.‬‬
‫از بتۀ مذکور سه برگ انجامی آن جمع آوری می گردد‪ ،‬کلیمه (‪ )cha‬به معنی برگ جوان می‬
‫باشد(‪ .)4‬در تهیۀ چای سبز انزایم ها بوسیله حرارت دادن برگ های جمع آوری شده‪ ،‬غیرفعال‬
‫گردیده و مرکبات فینولیک بدون آنکه معروض به تحمض شوند به حالت نورمال باقی می مانند‪ .‬چای‬
‫حاوی (‪ )3.5-1.5‬فیصد کافئین می باشد‪ ،‬مقادیر جزئی تیوبرومین‪ ،‬تیوفلین و ژانتین را نیز دارد‪.‬‬
‫مقدار مواد تانیک چای به (‪ )24-20‬فیصد بالغ می گردد‪ ،‬مواد مذکور به صورت عموم مشتمل بر‬
‫کاتشین ها وگالوتانیک اسید است که طی تخمر به مرکبات دایمیر تبدیل شده و موجب رنگ رسخ‬
‫– طالیی و طعم خفیفا کرشت چای می گردد‪ ،‬برعالوه چای فالونوئیدها‪ ،‬تیل مفرزرد رنگ‪ ،‬ویتامین‬
‫های ‪ ،K،B2،B1،C‬نیکوتینیک اسید و پانتوتونیک اسید را نیزدارد‪ .‬هرگاه چای کیفیت پائین داشته‬
‫باشد وقت زیاد و حرارت زیاد را‪ ،‬و اگرچای دارای کیفیت بهرت باشد وقت کم وحرارت کم را رضورت‬
‫دارد‪ ،‬اگر چای کیفیت پائین داشته باشد و حرارت زیاد داده شود در این صورت امکان رهایی تنن‬
‫نیز میرود که خاصیت منقبض را بار میاورد(‪.)5‬‬
‫پیشینۀ موضوع‬
‫استفاده از چای به شکل افسانه ای در چین بیشرت از ‪ 4000‬سال سابقه دارد‪ ،‬چای سبز در ابتداء‬
‫در وقت امپراطوری ‪ Chen Nug 2737 BC‬مورد استفاده قرارگرفت‪ .‬محل اصلی بوتۀ چای جنوب‬
‫غرب چین و مناطق همجوار آن (برما و ویتنام) است‪ .‬کشت آن در وسط قرن چهارم توسط چینائی‬
‫ها آغاز شد‪ .‬ارتفاع بوتۀ چای از یک مرت تجاوز منی کند اما در حالت وحشی ‪ 10-5‬مرت بلند می‬
‫رود(‪ .)6‬درحال حارض عالوه بر چین درجاپان‪ ،‬هند‪ ،‬رسیلنکا‪ ،‬اندونیزیا‪ ،‬ایران‪ ،‬اذربایجان‪ ،‬ترکیه و‬
‫سایر کشورهای جهان کشت می گردد چون نوع مذکور دارای ورایتی های متعدد می باشد‪ ،‬بنا در‬
‫زون های معین اقلیمی می رویند‪ ،‬چنانچه ‪ Var.bohea(L)D.C‬درجاپان‪ ،‬کوریای جنوبی و رشق‬
 ‫‪79‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫چین ‪ Var.assammica choisy،‬درآسام هند و ‪ Var.viridis(L)D.C‬و‪Var.cantonensis choisy‬‬

‫در چین کشت می شوند‪ .‬برگ های چای بعد از جمع آوری به بخار مواجه شده و تحت فشار قرار‬
‫داده می شوند تا انزایم های آن غیرفعال گردد(‪ .)7‬درچای سیاه کاتشین با تنن تعامل منوده و یک‬
‫کامپلکس را بوجود می آورد‪ .‬اثر نامطلوب و غیر قابل انتظار چای عبارت از خاصیت مقبض تنن آن‬
‫می باشد‪ ،‬که مانع جذب مواد موثر دوایی از طریق امعاء می گردد‪ .‬تنن چای با دواهای که در‬
‫ساختامن خویش نایرتوجن دارند کامپلکس های را می سازند که مانع امتصاص و جذب دوا از‬
‫طریق جهاز هاضمه می گردد(‪ .)8‬این خاصیت تنن چای به استثنای الکلوئید های مورفین باقی با‬
‫متام الکلوئید های دیگر شناخته شده است‪.‬‬
‫نظر به خاصیت تنن چای سیاه با ادویه جات نورولیپتیک ها‪ ،‬انتی دپریسانت ها و سایر ادویه جات‬
‫که در ساختامن کیمیاوی خویش حاوی ایون نایرتوجن اند نباید همزمان استعامل گردد‪ ،‬در چای‬
‫تازه که حاوی مقدار ‪ 9،2-2،4‬فیصد کافئین است‪ ،‬اگر چای مدت زیاد گذاشته شود و یا جوش‬
‫داده شود کافئین با تنن یکجا شده تأثیر تنبهی آن کاهش یافته‪ ،‬برعکس تأثیر قابض آن افزایش‬
‫میابد‪ ،‬برای تهیه چای ‪ 2.5,‬گرام چای در‪ 100‬ملی لیرتآب جوش عالوه و بعد از ‪ 10-2‬دقیقه دم‬
‫زدن نوشیده شود برای رفع خستگی نباید چای بیشرتاز ‪ 5‬دقیقه دم شود ‪) 9(.‬‬

‫شکل ‪ :1‬جوانه ها وبرگهای که با جوانه می باشند یا تاج برگها‬

‫بهرتین چای چینایی بنام ‪ longjing tea or Dragon tea‬می باشد که به آن ملکه چای نیز گفته‬
‫میشود (‪.)10‬‬

‫شکل ‪ :2‬چای درگون چینایی که بنام ملکه چای چینایی یاد می گردد ‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪80‬‬

‫مواد و روش کار‬

‫قرار معلومات که از وزارت محرتم تجارت بدست آمده‪ ،‬چای سبز از ماملک مختلف از قبیل ویتنام‪،‬‬
‫چین‪ ،‬رسیلنکا‪ ،‬اندونیزیا به نام های رسفراز‪ ،‬حمکت‪ ،‬صفی ضیاء‪ ،‬زبیر‪ ،‬غزیز نظر‪ ،‬ضیاء مجیب‪،‬‬
‫خاکه ‪ ، 1‬طارق جامل‪ ،‬املاس نگین‪ ،‬الکوزی‪ ،‬پالندو‪ ،‬سهراب‪ ،‬احمد‪ ،‬محمود‪ ،‬تاج‪ ،‬ستاره‪ ،‬امیری‪،‬‬
‫برگ‪ ،‬مدینه‪ ،‬سمرتا‪ ،‬چایکا‪ ،‬گلدن‪ ،‬خاکه ‪ 2‬و بنام برازیل وارد می گردد‪.‬‬
‫این تحقیق (‪ )cross-sectional‬بوده و منونه گیری آن به شکل تصادفی در سال ‪ 1398‬گرفته و‬
‫‪ 107‬منونه از مارکیت های عمومی شهر کابل جمع آوری و سپس در البراتوار کنرتول مواد غذایی‬
‫پوهنځی فارمسی پوهنتون کابل و البراتوار نباتات طبی پوهنځی فارمسی پوهنتون دعوت‪ ،‬با‬
‫مقایسۀ پارامرتهای معیاری‪ ،‬تحت ارزیابی قرار گرفته است‪.‬‬
‫چای های جدیدالورود از این تحقیق بازمانده است زیرا تجاران کشور به شکل دوامدار در تورید‬
‫چای های سبز به نام های جدید اقدام می کنند که شاید در آینده مورد برسی قرارگیرند‪ ،‬تورید‬
‫چای از یک کشور به نام های مختلف می باشد یعنی نام چای توریدی را بنام رشکت خویش تغیر‬
‫می دهند که در بررسی کیفیت اصلی چای کشور مذکور کدام مشکلی را ایجاد منی کند‪.‬‬
 ‫‪81‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫در این تحقیق رطوبت‪ ،‬خاکسرت‪ ،‬کافئین‪ ،‬ساقه و خالصۀ آبی آنها تعیین گردیده است‪ ،‬همچنان‬
‫معاینات مایکرسکوپیک و حسی نیز صورت گرفته است‪ ،‬که نتایج شان را ذیال مشاهده می منائید‪:‬‬
‫مقدار به فیصدی‬ ‫پارامرت های قابل ارزیابی‬ ‫شامره‬
‫‪4-3 ) ISO( 4.3-1.5‬‬ ‫کافیین‬ ‫‪1‬‬
‫‪8-4 )ISO 1575( ، 5.2 – 7.2‬‬ ‫خاکسرت‬ ‫‪2‬‬
‫‪≤11‬‬ ‫رطوبت‬ ‫‪3‬‬
‫‪≤25‬‬ ‫ساقه‬ ‫‪4‬‬
‫‪32 )ISO 9768( 45-33‬‬ ‫خالصه آبی‬ ‫‪5‬‬
‫باید ساختامن های که منایندگی از نبات چای‬
‫می کند‪ ،‬در هر منونه دیده شود مانند مویک ها‬ ‫معاینات مکروسکوپیک‬ ‫‪6‬‬
‫‪ ،‬سکلرید ها وغیره ‪.‬‬
‫جدول‪ :1‬ارقام ستندردکه منونه ها درروشنی آن تحت ارزیابی قرارگرفت(‪.)5‬‬

‫ارقام بدست آمده از منونه به فیصدی‬ ‫ارقام ستندرد‬ ‫پارا مرتهای اندازه شده‬ ‫شامره‬
‫‪3.72‬‬ ‫‪4-3 ) ISO( 4.3-1.5‬‬ ‫کافیین‬ ‫‪1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2.7.2-5,) ISO( 4-8‬‬ ‫خاکسرت‬ ‫‪2‬‬
‫‪5.7‬‬ ‫‪≤11‬‬ ‫رطوبت‬ ‫‪3‬‬
‫‪9.4‬‬ ‫‪≤25‬‬ ‫ساقه‬ ‫‪4‬‬
‫‪34.34‬‬ ‫‪32 )ISO 9768( 45-33‬‬ ‫خالصه آبی‬ ‫‪5‬‬
‫صورت گرفت‬ ‫‪.‬‬ ‫معاینات مکروسکوپیک‬ ‫‪6‬‬
‫جدول‪ :2‬نتایج ارزیابی منونه های برازیل کود ‪001‬‬

‫ارقام بدست آمده از منونه به فیصدی‬ ‫ارقام ستندرد‬ ‫پارامرتهای اندازه شده‬ ‫شامره‬
‫‪4.16‬‬ ‫‪4-3 ) ISO( 4.3-1.5‬‬ ‫کافیین‬ ‫‪1‬‬
‫‪4.58‬‬ ‫‪2.7.2-5,) ISO( 4-8‬‬ ‫خاکسرت‬ ‫‪2‬‬
‫‪4.76‬‬ ‫‪≤11‬‬ ‫رطوبت‬ ‫‪3‬‬
‫‪16.6‬‬ ‫‪≤25‬‬ ‫ساقه‬ ‫‪4‬‬
‫‪10.3‬‬ ‫‪32 )ISO 9768( 45-33‬‬ ‫خالصه آبی‬ ‫‪5‬‬
‫صورت گرفت‬ ‫‪.‬‬ ‫معاینات مکروسکوپیک‬ ‫‪6‬‬
‫جدول‪ :3‬نتایج توحیدی شش منونه چای های اندونیزا به کود های ‪ 006 005، ،004 ،003 ،002‬و ‪007‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪82‬‬

‫ارقام بدست آمده از منونه به فیصدی‬ ‫ارقام ستندرد‬ ‫پارامرتهای ارزیابی شده‬ ‫شامره‬

‫‪3.311‬‬ ‫‪4-3 ) ISO( 4.3-1.5‬‬ ‫کافیین‬ ‫‪1‬‬

‫‪4.93‬‬ ‫‪2.7.2-5,) ISO( 4-8‬‬ ‫خاکسرت‬ ‫‪2‬‬

‫‪4.877‬‬ ‫‪≤11‬‬ ‫رطوبت‬ ‫‪3‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪≤25‬‬ ‫ساقه‬ ‫‪4‬‬
‫‪24.4‬‬ ‫‪32 )ISO 9768( 45-33‬‬ ‫خالصه آبی‬ ‫‪5‬‬

‫صورت گرفت‬ ‫‪.‬‬ ‫معاینات مکروسکوپیک‬ ‫‪6‬‬

‫جدول‪ : 4‬نتایج توحیدی پنج منونه چای های کشوررسیلنکا به کود های ‪012 011 010 009 008‬‬

‫ارقام بدست آمده از منونه به فیصدی‬ ‫ارقام ستندرد‬ ‫پارامرتهای ارزیابی شده‬ ‫شامره‬
‫‪3.74‬‬ ‫‪4-3 ) ISO( 4.3-1.5‬‬ ‫کافیین‬ ‫‪1‬‬
‫‪4.82‬‬ ‫‪2.7.2-5,) ISO( 4-8‬‬ ‫خاکسرت‬ ‫‪2‬‬
‫‪4.9‬‬ ‫‪≤11‬‬ ‫رطوبت‬ ‫‪3‬‬
‫‪≤25‬‬ ‫ساقه‬ ‫‪4‬‬
‫‪32.93‬‬ ‫‪32 )ISO 9768( 45-33‬‬ ‫خالصه آبی‬ ‫‪5‬‬
‫صورت گرفت‬ ‫‪.‬‬ ‫معاینات مکروسکوپیک‬ ‫‪6‬‬
‫جدول‪ :5‬نتایج توحیدی پنج منونه چای های چینایی به کود های‪017، 016، 015 ،014 ،013‬‬

‫ارقام بدست آمده از منونه به فیصدی‬ ‫ارقام ستندرد‬ ‫پارامرتهای ارزیابی شده‬ ‫شامره‬
‫‪4.12‬‬ ‫‪3-4 ) ISO( 4.3-1.5‬‬ ‫کافیین‬ ‫‪1‬‬
‫‪5.84‬‬ ‫‪2.7.2-5,) ISO( 4-8‬‬ ‫خاکسرت‬ ‫‪2‬‬
‫‪7.4‬‬ ‫‪≤11‬‬ ‫رطوبت‬ ‫‪3‬‬
‫‪9.8‬‬ ‫‪≤25‬‬ ‫ساقه‬ ‫‪4‬‬
‫‪31‬‬ ‫‪32 )ISO 9768( 45-33‬‬ ‫خالصه آبی‬ ‫‪5‬‬
‫صورت گرفت‬ ‫‪.‬‬ ‫معاینات مکروسکوپیک‬ ‫‪6‬‬
‫جدول ‪ :6‬نتایج توحیدی یازده منونه چای های سبز ویتنام به کود های ‪023 022 021 020 019 018‬‬
‫‪028 027 026 025 024‬‬
 ‫‪83‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫شکل‪ :1‬ساختامن مویک ها و سکلرید های چای سب‬

‫شکل‪ :A‬ارزیابی چای سبزاز نگاه موجودیت تاج برگ‬

‫شکل‪ :B‬ارزیابی چای سبز ازنگاه موجودیت برگ های جوان‬

‫متام منونه ها به خاطر موجودیت تاج برگ و برگ های جوان تحت ارزیابی قرار گرفت‪ ،‬نظر به‬
‫مالحظه اشکال فوق دیده می شود که در هیچ یک از منونه ها تاج برگ موجود نبوده و همچنان‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪84‬‬

‫برگ های نهایت پیر به مالحظه میرسد‪ ،‬در حالیکه چای سبز نباید حاوی برگ های پیر بوده و‬
‫همیشه باید از تاج برگ تهیه گردد‪.‬‬
‫بعد از ارزیابی منونه های کشورهای مختلف به خاطر توضیح هر چه بهرت نتایج ارقام بدست آمده‬
‫الزم پنداشته می شود تا گراف های توحیدی نتایج از منونه های هر کشور تهیه گردد‪.‬‬

‫دراین تحقیق دوازده منونه از چای های کشور ویتنام‪ ،‬جمع آوری و مورد ارزیابی قرارگرفت که نتایج‬
‫ارزیابی انها درگراف فوق گنجانیده شده است‪.‬‬

‫از کشور چین پنج منونه جمع آوری و مورد ارزیابی قرارگرفت که نتایج آن درگراف فوق گنجانیده‬
‫شده است‪.‬‬
 ‫‪85‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫از کشور رسیلنکا به تعداد پنج منونه مورد ارزیابی قرار گرفت که نتایج آنها در گراف فوق گنجانیده‬
‫شده است‪.‬‬

‫از کشور اندونیزیا به تعداد شش منونه مورد ارزیابی قرار گرفت که نتایج آنها در گراف فوق‬
‫گنجانیده شده است‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪86‬‬

‫ازکشور برازیل رصف یک نوع چای منونه برداری شده بود که نتایج آن در گراف فوق گنجانیده شده‬
‫است‪.‬‬
‫نتیجه گیری‬
‫قرار مالحظۀ نتایج ارزیابی منونه های جمع آوری شده‪ ،‬دیده می شود که متام پارامرتهای چای‬
‫های توریدی مطابق به پارامرتهای ستندرد منی باشد‪ ،‬درهیچ یک از منونه های جمع آوری شده‬
‫تاج برگ که صفت اصلی چای سبز می باشد‪ ،‬به مالحظه نرسید‪ .‬عالوتا چای اگر از برگ های تاج‬
‫برگ منی باشد اقال از برگ های جوان تهیه گردد‪ ،‬اما دیده شد که در اکرث منونه ها برگ های‬
‫نهایت پیر که حاوی لکه های می باشد که منایندگی از امراض نباتی می کند‪.‬‬
‫در نتیجۀ ارزیابی منونه های چای ویتنام‪ ،‬مقدارکافیین درمتام منونه ها درحدود ستندرد بوده ولی‬
‫مقدار کافئین درمنونه های ‪ 019 ،018‬و‪ 027‬خوبرت‪ ،‬اما درمنونه ‪ 022‬مقدار آن نظر به سایر چای‬
‫ویتنام کمرت است‪ ،‬ولی درکل متام چای ویتنامی حاوی مقدارکافیین در حد ستندرد بین املللی‬
‫می باشد‪ .‬مقدار خاکسرت در متام منونه ها به حد نورمال قرار داشته و رطوبت متام چای ویتنام‬
‫نورمال و چای ‪ 025‬نسبت به دیگران خوبرت می باشد‪ .‬مقدار ساقه در منونه ها در حدود نورمال‬
‫ولی منونۀ ‪ 022‬از حد نورمال نهایت زیاد بوده که دور از حقیقت می باشد‪ ،‬یعنی ‪ 50‬فیصد ساقه‬
‫دارد‪ .‬خالصه آبی منونه ‪ 025‬قابل تشویش و منونه های شامره ‪ 019‬و‪ 027‬به مقایسه دیگران بهرت‬
‫و درحد نورمال خویش قرار دارند‪ ،‬مقدار کافین در منونۀ شامره ‪ 016‬کمرت به نظر می رسد و در‬
 ‫‪87‬‬ ‫فصلنامة علمی دعوت‬

‫منونۀ ‪ 014‬مقدار آن بهرت است‪ ،‬مقدار رطوبت در منونه ‪ 013‬نسبت به دیگر منونه ها خوبرت است‪،‬‬
‫مقدار ساقه در منونه ها در حد نورمال خویش قرار دارند‪ ،‬خالصه آبی منونۀ ‪ 015‬و ‪ 016‬نسبت به‬
‫دیگر منونه ها خوبرت است‪.‬‬
‫نظر به مالحظۀ جدول ‪ 4‬مقدار کافیین و خاکسرت درچای های رسیلنکا به حد نورمال بوده و چای‬
‫های ‪ 011 ،010‬و ‪ 012‬بهرتین مقدارکافیین را دارند ولی مقدار رطوبت آنها باید کمی بیشرت می‬
‫بود زیرا نظر به ستندرد کمی‪ ،‬کمرت به نظر می رسد‪ ،‬شاید در وقت انتقال بیشرت به آفتاب مواجه‬
‫شده باشند‪ ،‬ساقه آن درحد نورمال قرار دارد ولی ساقه های بزرگ که باید منی بود‪ ،‬موجود است‪.‬‬
‫خالصه آبی منونه های ‪ 009 ،008‬و ‪ 012‬از حد نورمال کمرت به نظر میرسند‪ ،‬نظربه مالحظه‬
‫جدول فوق دیده می شود که مقدارکافیین درمنونه های شامره ‪ 008‬و ‪ 010‬نسبت به منونه های‬
‫دیگر چای بهرت به نظرمیرسد‪ ،‬مقدار خاکسرت متام منونه های چای های اندونیزیا نظر به جدول‬
‫ستندرد در حدود نورمال قراردارند‪ ،‬چای سبز به خاطر حفظ ذایقه‪ ،‬عطر و رنگ خویش باید‬
‫درحدود ‪ 7‬فیصد رطوبت داشته باشد ولی بعضی منونه های انالیز شده نظر به ستندرد کمرت‬
‫رطوبت را دارند‪.‬‬
‫مقدار ساقه اگر چه نظر به ستندرد درحد نورمال قرار دارد ولی در منونه های شامره ‪ 002‬و ‪005‬‬
‫مقدار ساقه نسبت به منونه های دیگر زیاد است‪ ،‬خالصه های آبی ‪ 008‬از حد نورمال کمرت به نظر‬
‫می خورد که این امر خود پروسس نادرست چای را به اثبات میرساند اما‪ ،‬نظر به مالحظات‬
‫ساختامن های میکروسکوپیک متام منونه ها واقعا نبات چای می باشند ‪ .‬نظر به مالحظه تصویر‬
‫‪A‬دیده میشود که در مقدار‪ 2‬گرام چای مورد استفاده‪ ،‬مقدار زیاد ساقه وبرگ های بزرگ و هم‬
‫چنان برگ های غیر نورمال به نظر می رسد‪ ،‬نظر به شکل ستندرد شامره ‪ 1‬که باید متام چای از‬
‫برگ های تاج نبات می بود رصف یک الی دو برگ آن به نظر می رسد‪ ،‬درچای برازیل مقادیر‬
‫کافیین‪ ،‬خاکسرت‪ ،‬رطوبت‪ ،‬خالصه آبی آن درحدود نورمال است اما مقدار ساقه دراین چای به‬
‫پیامنۀ زیادی به مشاهده می رسد که نباید به این اندازه می بود ‪.‬‬
 ‫فصلنامة علمی دعوت‬ ‫‪88‬‬

‫مأخد‬
‫بابری‪ ،‬محمد عثامن ‪ .)1382(.‬فارمکوگنوزی(ترپینویید ها و الکلویید ها)‪ ،‬چاپ‬ ‫‪-1‬‬
‫سارمان مطالعه و تدوین کتاب علوم انسانی‪ ،‬دانشگاه سمت ص‪.362 :‬‬
‫حسینی‪ ،‬زیبا ‪ .)1384(.‬روشهای متداول در تجزیۀ مواد غذایی‪ ،‬چاپ پنجم انتشارات‬ ‫‪-2‬‬
‫دانشگاه شیراز‪ ،‬ص‪.17 :‬‬
‫خرسو شاهی‪ ،‬اصغر‪ .)1376(.‬شیمی تجزیۀ مواد غذایی‪ ،‬چاپ دانشگاه روسیه‪ ،‬ص‪:‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪. 77‬‬
‫رشیفایی‪ ،‬مهدی ‪ .)1385(.‬چای‪ ،‬چاپ ایژن تهران‪ ،‬ص‪72 :‬‬ ‫‪-4‬‬
‫روشندل‪ ،‬مرادعلی ‪ .)1384(.‬تداوی با نباتات‪ ،‬انتشارات میوند‪ ،‬ص‪7 :‬‬ ‫‪-5‬‬
‫ژکفر‪ ،‬آقا محمد ‪ .)1387(.‬بررسی کاربرد و چگونگی تهیۀ چای های طبی‪ ،‬پوهنتون‬ ‫‪-6‬‬
‫کابل‪ ،‬ص‪5 :‬‬
‫‪8-Neilsen S, Suzanne. )2010(. Food analysis, Springer, New York p: 72‬‬
‫‪9- Neilsen S, Suzanne. )2003(. Food annlysis, Springer, New York p: 83‬‬
‫‪9- Pearson David. )1976(. the chemical analysis of food, Hong Kong, p: 264-269‬‬
‫‪10- PDR for herbal medicines. )1999(. Medicinal economic company, montivaly‬‬
‫‪new jersey, pp: 710.‬‬