LXXXVI MAJ-CZERWIEC 2006

JĘZYK POLSKI
ORGAN TOWARZYSTWA MIŁOŚNIKÓW JĘZYKA POLSKIEGO
WYDANIE PUBLIKACJI DOFINANSOWAŁ
K O M I T E T BADAŃ NAUKOWYCH

Bogusław Dunaj, Kraków, UJ

Zasady poprawnej wymowy polskiej

S ł o w a - k l u c z e : fonetyka polska, poprawność językowa.

Wstęp

Zasadami poprawnej wymowy polskiej zajmowano się już od dawna. Po raz pierwszy
zostały o n e opracowane przez komisję złożoną z językoznawców i aktorów w 1926 r. Zre-
dagował je i opublikował w formie książeczki pt. Prawidła poprawnej wymowy polskiej
(1930) Z. Klemensiewicz. Wznawiano je później kilkakrotnie, wprowadzając przy tym nie-
zbędne modyfikacje, spowodowane zmianami dokonującymi się w języku. Z czasem uka-
zały się też większe opracowania. W 1977 r. został opublikowany duży Słownik wymowy
polskiej P W N pod red. M. Karasia i M. Madejowej. Zawiera on m.in. szeroko omówione
zasady poprawnej wymowy (s. X X V I I - X X X I X ) . Zmodyfikowane w stosunku do tego dzie-
ła zalecenia poprawnościowe przyniósł następny słownik, mianowicie Podręczny słownik
poprawnej wymowy polskiej autorstwa W. Lubasia i S. Urbańczyka (1990, wyd. II — 1993).
Zalecenia poprawnościowe zawiera też Poradnik fonetyczny dla nauczycieli B. Rocław-
skiego (1986). Oprócz tych dzieł ukazały się również inne prace, poświęcone analizie szcze-
gółowych problemów poprawnościowych w zakresie wymowy, np. artykuł M. Madejowej
Zasady współczesnej wymowy polskiej (w zakresie samogłosek nosowych i grup spółgło-
skowych) oraz ich przydatność w praktyce szkolnej (1992). Nie zawadzi tu przypomnieć, że
najobszerniejsze dzieło poświęcone ocenie normatywnej polszczyzny, mianowicie dwuto-
mowa Kultura języka polskiego D. Buttler, H. Kurkowskiej i H . Satkiewicz (1971,1982) nie
porusza w ogóle zagadnień poprawności wymawianiowej. Natomiast istotne informacje
można znaleźć w Nowym słowniku poprawnej polszczyzny P W N pod red. A. Markowskie-
go (1999). Są one zawarte przede wszystkim w artykułach hasłowych, nadto w hasłach pro-
blemowych (np. akcent, błąd językowy). Najnowszym opracowaniem, w którym poświęco-
no dużo uwagi problemom wymowy, jest książka A. Markowskiego Język polski. Poradnik
(2003, s. 389-432).
Przyjrzenie się dotychczasowym opracowaniom pozwala stwierdzić, że niektóre za-
warte w nich informacje, zalecenia i rozstrzygnięcia są niezadowalające. Wieloletnie bada-
nia języka mówionego, a także obserwacje wymowy w radiu i telewizji pozwalają uściślić za-
sady, skorygować zdarzające się czasami błędy i usunąć realizacje fikcyjne. Z tego względu
162 JĘZYK POLSKI LXXXVI 3

w latach 2001-2003 na kilku posiedzeniach Komisji Kultury Języka Komitetu Językoznaw-

stwa PAN przedstawiłem (wraz z dr M. Madejową) szczegółowe problemy z zakresu po-
prawnej wymowy. Na końcu całość zasad została poddana ocenie członków wspomnianej
Komisji. Ten zbiór zaleceń poprawnościowych stał się podstawą niniejszego opracowania.
Opracowując zasady poprawnej wymowy polskiej, trzeba jasno sprecyzować, jaka wy-
mowa staje się przedmiotem kodyfikacji. Jest rzeczą doskonale znaną, że wymowa zarów-
no indywidualna, jak też pewnej grupy społecznej nie jest jednolita. Badacze wyróżniają od
dawna różne typy (style) wymowy. I tak np. Z. Klemensiewicz we wspomnianych Prawi-
dłach poprawnej wymowy polskiej (1930) poddał ocenie normatywnej dwa typy wymowy:
sceniczną i szkolną. Z kolei L. Biedrzycki (1978, s. 21-2) postulował wyróżnić trzy podsta-
wowe style wymowy: formalny, staranny konwersacyjny i szybki familiarny. W szczegóło-
wym opisie uwzględnił on jeszcze typy pośrednie, skutkiem czego zaproponowany przez
niego podział zawiera 5 odmian stylowych: styl podniosły, formalny, staranny konwersacyj-
ny, szybki konwersacyjny i szybki familiarny. Natomiast W. Lubaś i S. Urbańczyk (1990,
s. 8-10) wyróżnili 4 style wymowy: bardzo staranny, staranny, potoczny i niestaranny.
O wymowie form wyrazowych decydują dwa podstawowe czynniki: 1) typ kontaktu
językowego (sytuacja komunikacyjna): oficjalny i nieoficjalny, 2) tempo mówienia i po czę-
ści z nim związany stopień staranności artykulacyjnej. Badacze i kodyfikatorzy zasad po-
prawnej wymowy odwoływali się bądź do czynnika sytuacyjnego (Z. Klemensiewicz, W. Lu-
baś i S. Urbańczyk, też B. Dunaj 1989, s. 21-2), bądź też do tempa wypowiedzi (L. Bie-
drzycki). W szczegółowych badaniach i analizach trzeba uwzględnić wszystkie czynniki.
Dokonując kodyfikacji wymowy, nie możemy opisywać i kontrastować zbyt wielu rzeczywi-
stych lub potencjalnych stylów. Kodyfikator winien skupić się na ocenie normatywnej wy-
mowy starannej (jest to jednocześnie wymowa wolna). Zaleca się stosować ją w kontaktach
oficjalnych. Kodyfikacja tej wymowy jest zadaniem najważniejszym, gdyż ten typ wymowy
winien stanowić wzorzec i punkt odniesienia dla użytkowników języka dbających o po-
prawność i piękno języka. W ustaleniach normatywnych nie można jednak pominąć wymo-
wy swobodniejszej, potocznej, która jest charakterystyczna dla wypowiedzi występujących
w codziennych, nieoficjalnych kontaktach. Cechuje ją znacznie większy stopień wariantyw-
ności spowodowany m.in. czynnikami socjalnymi (por. np. uwarunkowania regionalne).
Formułując zasady poprawnej wymowy potocznej, można dopuścić tylko niektóre realiza-
cje fakultatywne (za niepoprawne uzna się większość zjawisk wyrastających z podłoża gwa-
rowego, np. wymowę 2 matkom, lypa, czeba). Zwiększenie tempa wypowiedzi pociąga za
sobą rozmaite przekształcenia realizacyjne wypowiadanych form (por. Dunaj 1989, s. 4 0 -
-71). Takie zmiany mogą wystąpić zarówno w wypowiedziach oficjalnych (rzadziej), jak też
potocznych (częściej). Wymowa form językowych w szybkim tempie (allegro) winna być
przedmiotem badań i opisu, natomiast nie formułuje się w tym wypadku zaleceń popraw-
nościowych.
Przed przystąpieniem do ustalania zasad poprawnej wymowy trzeba ustalić najpierw
punkt odniesienia. Ponieważ w wymowie poszczególnych form mogą występować dwa, trzy
czy nawet cztery warianty, za punkt odniesienia najlepiej jest uznać to, co jest najbardziej
ujednolicone, tzn. ortografię. Gdy w ustaleniach poprawnościowych mówi się np. o wymo-
LXXXVI 3 J Ę Z Y K POLSKI 163

wie samogłosek nosowych, to w rzeczywistości ma się na myśli odpowiedniki wymawianio-

we znaków graficznych Ę i Ą. Podobnie postępuje się również w wypadku innych zjawisk.
Odniesienie d o ortografii będzie podstawową m e t o d ą w przedstawionych poniżej zasadach
poprawnej wymowy, niekiedy b ę d ę jednak odwoływał się do pojęć fonetycznych takich, jak
np. grupa spółgłoskowa.
By ułatwić korzystanie z zasad czytelnikom nieznającym zapisu fonetycznego, stosuję
pisownię półfonetyczną, wykorzystującą znaki ortograficzne. Tylko wyjątkowo, gdy nie ma
możliwości oddania wymowy za pomocą ortografii, wprowadzam specjalne znaki fonetyczne,
np. /, ę. Aby odróżnić znaki graficzne od głosek, te pierwsze zapisuję w postaci wielkich liter.
1. Odpowiedniki wymawianiowe liter Ę i Ą
1.1. N a końcu wyrazu
Odpowiednikiem litery Ą w wygłosie jest w p o p r a w n e j wymowie zawsze samogłoska
nosowa 1 ), np. idę szerokę drogę, z moję matkę. Często jednak słyszy się realizacje niepo-
prawne, nawiązujące zazwyczaj do podłoża gwarowego. W południowej i zachodniej Polsce
występuje nierzadko wymowa z grupą -om w wygłosie: idom szerokom drogom, z mojom
matkom, natomiast na wschodzie Polski, choć nie tylko tam, spotyka się realizacje z zatra-
tą nosowości, tj. ido szeroko drogo, z mojo matko. Niektóre osoby wymawiają w wygłosie po-
łączenie samogłoski o i u niezgłoskotwórczego, co w uproszczonym zapisie możemy ozna-
czyć literami oł, a więc idol szerokoł drogoł, z mojoł matkoł.
Odpowiedniki wymawianiowe litery Ę na końcu wyrazu zależą od stylu wymowy.
W wymowie starannej pojawiają się fakultatywnie formy z -ę i -e, np. kupię te książkę, cieszę
się, że cie widzę. Wymawianie ę we wszystkich formach (kupię tę książkę) jest nienaturalne.
W wymowie potocznej, swobodnej n o r m ę stanowią realizacje odnosowione we wszystkich
pozycjach (kupie te książkę, ciesze sie, że cie widzę).
1.2. Wewnątrz wyrazu
Przed spółgłoskami szczelinowymi oznaczanymi w piśmie literami (lub dwuznakami)
F, W, S, Z, SZ, Z ( R Z ) , C H , a także S, Z, SI, Z I wymawia się samogłoski nosowe ę i p, np.
fęfel 'fąfel', węwus 'wąwóz', kęs 'kęs', kęsać 'kąsać', więzy 'więzy', więzać 'wiązać', węszyć 'wę-
szyć' gęszcz 'gąszcz', węże 'węże', dężyć 'dążyć', stęchły 'stęchły', węchać 'wąchać' oraz gęś
'gęś', węsik 'wąsik', gałęzie 'gałęzie'.
Przed spółgłoskami zwarto-wybuchowymi i zwarto-szczelinowymi literom Ę i Ą od-
powiadają w wymowie połączenia samogłosek ustnych e, o i spółgłosek nosowych o takim
miejscu artykulacji, jak następujące spółgłoski, por.:
a) przed P, B: em, om, np. tempy 'tępy', zemby 'zęby' kompać 'kąpać', rombać 'rąbać,
b) przed T, D, C, D Z , CZ: en, on, n p . p e n t a ć 'pętać', tendy 'tędy', wienc 'więc',pszen-
dza 'przędza', renczny 'ręczny', kont 'kąt', mondry 'mądry', niechconcy 'niechcący', żondza
'żądza', sonczyć 'sączyć',
c) przed C, CI, D Z , D Z I : eń, oń, np. cheńć 'chęć', seńdzia 'sędzia', klońć 'kląć', żoń-
dzić 'rządzić',

•) Tzw. samogłoski nosowe są dziś w rzeczywistości połączeniami dwóch segmentów: ustnego e

lub o i u niezgłoskotwórczego nosowego. Dla uproszczenia opisu będziemy mówić w dalszym ciągu
o samogłoskach nosowych, pamiętając o umowności tego sformułowania.
164 JĘZYK POLSKI LXXXVI 3

d) przed K, G, KI, GI: eij, orj, np. retjka 'ręka', teijgie 'tęgie', morjka 'mąka', wycioij-
giem 'wyciągiem'.
Zdarza się, że niektórzy użytkownicy polszczyzny zachowują w takich formach noso-
wość, wymawiając zęby, mędry, więc, błędzie itp. Wymowę taką spotyka się u uczniów w po-
czątkowym okresie nauki, gdy uczą się ortografii i próbują wymawiać wyrazy zgodnie z za-
pisem. Słyszy się ją też niekiedy w wypowiedziach publicznych, np. podczas kazań. Jest to
wymowa nienaturalna, pretensjonalna i w konsekwencji niepoprawna.
Od reguły ujętej w punkcie 1.2.b. odbiegają liczebniki piętnaście, piętnasty i dziewięt-
naście, dziewiętnasty, a także utworzone od nich formy takie, jak piętnastka, dziewiętnastka.
Wyrazy te są wyjątkami leksykalnymi, gdyż wymawia się w nich samogłoskę e, a nie grupę en,
stąd pietnaście, piętnasty, dziewietnaście, dziewiętnasty. Nierzadko, nawet w wymowie ludzi
wykształconych, pojawiają się formy pientnaście, dziewientnaście itp. Są one rezultatem me-
chanicznego zastosowania ogólnej reguły. Form takich jako niepoprawnych należy unikać.
W pozycji przed L, Ł odpowiednikami wymawianiowymi liter Ę, Ą są samogłoski ust-
ne e, o, np. wzięli 'wzięli', klęli 'klęli', wziol 'wziął', klol 'klął'. Wymowa wzięli, wzięl jest nie-
poprawna.
2. Wymowa połączeń literowych A, E, I, O, U, Y + N, M w wyrazach typu awans, benzyna,
informacja, konflikt, kunszt, rynsztok, symfonia
W wyrazach obcego pochodzenia takich jak awans, romans, benzyna, instynkt, infor-
macja, konspiracja, konwalia, kunszt, rynsztok, symfonia (połączenia AN, EN, IN itd. wystę-
pują w nich przed literami oznaczającymi spółgłoski szczelinowe) pojawiają się dwa typy
w y m o w y : a) z samogłoskami nosowymi ą, ę,j, ę, ą, y, b) z połączeniami samogłoska + spół-
głoska nosowa (wymowa literowa). Oba typy wymowy ocenia się jako poprawne, przy czym
przed spółgłoskami s, z, sz częstsza jest wymowa z samogłoską nosową, tj. awąs, romąs, bę-
zyna, istyijkt, kęspiracja, kąszt, rysztok // awans, romans, benzyna, instyrjkt, konspiracja, kunszt,
rynsztok, natomiast w pozycji p r z e d / , fi, w, wi powszechniejsza jest wymowa literowa, np.
informacja, inwentarz, konferencja, konwalia // jformacja, jwentarz, kęferencja, kęwalja.
W szczegółach o wymowie takich połączeń decydują uwarunkowania leksykalne.
Połączenia AM, OM, UM, YM przed / , w wymawia się częściej z samogłoską noso-
wą, np. trąwaj, kęfort, tryąf, syfońja // tramwaj, komfort, tryumf, symfońja. Połączenie O M
przed ż wymawia się zawsze literowo, por. komża, Łomża.
3. Wymowa I na początku wyrazów
W wyrazach zaczynających się od I, np. i, igła, ikra, ile, imieniny, inaczej, iść w po-
prawnej wymowie realizuje się i bez poprzedzającej joty. Formy prejotowanc ji, jigła J i kra,
jile, jimieniny, jinaczej, jiść itp., pojawiające się czasem w wymowie regionalnej, są niepo-
prawne.
4. Wymowa połączeń literowych Al, El, II, Ol, ÓI, Ul, YI
Wymienione połączenia literowe występują w polszczyźnie wewnątrz wyrazów i w wy-
głosie. Wymowa tych połączeń zależy od pozycji w wyrazie i kategorii gramatycznej.
W szczegółach zalecenia poprawnościowe przedstawiają się następująco:
4.1. W dopełniaczu, celowniku i miejscowniku lp. rzeczowników żeńskich i męskich,
w dopełniaczu lm. rzeczowników męskich oraz w niektórych formach zaimków dzierżaw-
LXXXVI 3 JĘZYK POLSKI 165

czych mój, twój, swój, a także zaimka czyj jako poprawną przyjmuje się wymowę dwugło-
skową, tzn. ji, np. aleji 'alei', szyji 'szyi', ideji 'idei', złodzieji 'złodziei', moji 'moi', twojim
'twoim', swojich 'swoich', czyji 'czyi' itp. Dyskwalifikuje się formy bez j, tj. alei, szyi itp.
4.2. W formach czasowników typu taić, kroić, też bać się, stać dopuszcza się obie re-
alizacje — z i niezgłoskotwórczym i bez niego. Na pierwszym miejscu stawia się wymowę
z j, na drugim — literową, a więc taji // tai 'tai', krojić // kroić 'kroić', krojił // kroił 'kroił', sto-
jisz // stoisz 'stoisz' itp.
Podobną wymowę zaleca się również dla połączeń AI, EI, Ol itp. wewnątrz wyrazów
rodzimych, por. pokojik // pokoik 'pokoik', krajina // kraina 'kraina', bojisko II boisko 'bo-
isko', pszyzwojity //pszyzwoity 'przyzwoity', wybojisty II wyboisty 'wyboisty'.
4.3. Wewnątrz wyrazów zapożyczonych na pierwszym miejscu stawia się wymowę li-
terową, obok niej dopuszcza się wymowę z j, por. deista // dejista 'deista', celuloit // celulojit
(nie celulojń) 'celuloid', druit // drujit 'druid', kokaina // kokajina 'kokaina', Kair // Kajir
'Kair' itd. Wyrazy aikido, hemoroidy, mozaika stanowią wyjątki leksykalne. Wymawia się je
z j: ajkido, hemorojdy, mozajka, przy czym ten ostatni bywa niekiedy wymawiany mozaika II
mozajika (w wymowie wolniejszej, głównie w starszym pokoleniu).
4.4. W czasownikach i rzeczownikach z przedrostkami do-, na-, po-, wy-, za-, a także
a-, anty-, pra-, pro-, re-, za poprawną uznaje się wymowę bez j, np. poinformować, zaintere-
sować, zaistnieć, praindoeuropejski, reinterpretacja.
5. Wymowa połączeń AU, EU, AO, AE, EO, OA, UA, UO
5.1. Połączenie literowe AU występuje w kilkunastu wyrazach rodzimych (pomiędzy
A i U przebiega w nich granica morfologiczna) i w wyrazach obcego pochodzenia. W wy-
razach rodzimych połączenie to wymawiamy jako dwie samogłoski (oddzielone zwarciem
krtaniowym lub bez zwarcia), np. na-uka, na-uczyć, na-uczyciel, na-uszniki, za-ufanie, za-
-ułek, za-uralski, za-uroczenie, za-usznik, za-uważalny, za-uważyć. W niektórych formach
w miejsce samogłoski u pojawia się w wymowie u niezgłoskotwórcze, szczególnie częste
w wyrazach załważyć, załważać, załważalny, też nałka. Wymowę taką mimo jej rozpo-
wszechnienia ocenia się jako niepoprawną.
W wyrazach obcego pochodzenia literze U odpowiada w wymowie niemal zawsze
u niezgłoskotwórcze, np. ałdytońum 'audytorium', ałreola 'aureola', ałto 'auto', ałtor 'autor'.
dinozałr 'dinozaur', fabw 'fauna', hydrałlik 'hydraulik', internałta 'internauta', kałczuk 'kau-
czuk', lałr 'laur',pałza 'pauza', sałna 'sauna'. Wyjątek stanowi wyraz laurka wymawiany po-
prawnie la-urka.
5.2. Połączenie literowe E U występujące w wyrazach zapożyczonych bywa wymawia-
n e — w zależności od form — dwojako: a) jako połączenie e i u niezgłoskotwórczego,
b) jako połączenie dwóch samogłosek: e i u. Pierwszy sposób wymowy obejmuje więcej wy-
razów, np. ełforja 'euforia', ełro 'euro', farmacełta 'farmaceuta', netolok 'neurolog', nełron
'neuron', terapełta 'terapeuta'. W wyrazach takich, jak faryzeusz, jubileusz, liceum, neutralny
pomiędzy samogłoskami e i u przebiega granica sylab. W rezultacie wymawia się je od-
dzielnie.
5.3. W pozostałych połączeniach, a więc AO, AE, EO, OA, UA, U O wymawia się
dwie samogłoski, np. aorta, kakao, aerozol, geografia, toaleta, aktualny, kontynuować. Drugą
166 JĘZYK POLSKI LXXXVI 3

samogłoskę może poprzedzać zwarcie krtaniowe albo słaby element labialny. Dotyczy to
również wymowy wyrazów typu laurka, liceum. Realizacja z silnym elementem labialnym,
a więc licełum, słabełusz, aktułalny, kakało, tołaleta jest w poprawnej wymowie niedopusz-
czalna.
6. Wymowa form typu arii, Azji, elegii, kolii, kopii, komedii, Libii, mafii, manii, misji, partii, racji
W wolnej, starannej wymowie w wymienionych formach wymawia się w wygłosie za-
wsze ji, tj. arji, Azji, elegji, kolji, kopji, komedji, Libji, mafji, mańji, misji, partji, racji. Dość
często spotykana wymowa uproszczona z zanikiem j, tj. ari,Az-i, elegi, koli, kopi, komedi,
Libi, mafi, mani, mis-i,parti, rac-i występuje tylko w stylu allegro. W innych stylach wymo-
wy jest ona niedopuszczalna.
7. Wymowa połączenia AJ należącego do jednej sylaby
W wyrazach takich jak dzisiaj, tutaj, wczoraj, w formach trybu rozkazującego typu daj,
dajmy, dajcie, czytaj, czytajmy, czytajcie w poprawnej wymowie występuje przed j zawsze sa-
mogłoska a. Spotykana niekiedy wymowa z e, rozpowszechniona w pewnych formach, np.
dzisiej, tutej, wczorej, dej, dejmy, dejcie itp. pozostaje poza normą wymawianiową.
8. Wymowa form typu piasek, biel, wiosna, miasto, biuro
W dotychczasowych opracowaniach poprawnościowych przyjmowano, że połącze-
niom PI, BI, FI, WI, MI przed samogłoskami a, e, o, u, ę, ę odpowiadają w wymowie dwa
typy realizacji: a) synchroniczny, czyli jednogłoskowy (p, b,f, w, rk piasek, biel, ofiara, wio-
sna, miasto, biuro) i b) asynchroniczny, czyli złożony z dwóch spółgłosek: wargowej spalata-
lizowanej oraz j (pj, bj,fj, wj, mj: pjasek, bjel, ofjara, wjosna, mjasto, bjuro). W rzeczywistości
w dzisiejszej polszczyźnie upowszechniła się wymowa asynchroniczna. Niezgłoskotwórcze
i w formach typu pjasek, bjel itd. może być wymawiane silniej lub słabiej. Nie ma to znaczenia
dla oceny poprawnościowej. Inaczej przed samogłoską i. Wyłącznie poprawna jest tu wymo-
wa synchroniczna (bez j), np. bić,pić, film, wino, miska (niepjić, bjić,fjilm, wjino, mjiska !).
9. Wymowa wyrazów zapożyczonych typu biologia, priorytet, biblioteka, dieta, tj. z grupami
BI, RI, LI, DI przed samogłoską
Połączenie BIO wymawia się dziś zazwyczaj z j, np. bjologja 'biologia', bjografja 'bio-
grafia' itp. Wymowa z grupą -ij-: bijologia, bijografja występuje dziś rzadko. Można uznać ją
już za przestarzałą.
Podobnie wymawia się połączenie LIO w wyrazie biblioteka i pochodnych. Zdecydo-
wanie przeważa wymowa z j, tj. bibljoteka. Rzadko spotyka się postać biblijoteka. Realiza-
cja bibloteka jest niepoprawna.
Wymowa połączenia R I O jest w znacznym stopniu uwarunkowana leksykalnie.
W wyrazach takich jak krioterapia, priorytet podstawowym typem wymowy są realizacje z j,
tj. krjoterapia, prjorytet. Wymowę krijoterapia, prijorytet uznaje się już za przestarzałą. Ina-
czej rzecz przedstawia się z wymową wyrazu triumf i form pochodnych. Za poprawne uzna-
je się tu kilka sposobów wymawiania, mianowicie triąfll triumf// tryjąfll tryjumf// i rzadkich
postaci trijąf II trijumf. W wyrazach patriota, patriarcha i derywatach panuje dziś wymowa
z j, tj. patrjota, patrjarcha. Formy z grupą -yj- występują dziś rzadziej. Natomiast w wyrazach
Austriak, austriacki dopuszczalne są w poprawnej wymowie dwie realizacje: z -yj- oraz z j, tj.
Alstryjak, alstryjacki i Alstrjak, alstrjacki.
LXXXVI 3 JĘZYK POLSKI 167

W niektórych wyrazach z połączeniem DI przed samogłoską, wymawianych dziś po-

wszechnie z j, np. djetci 'dieta', djaliza 'dializa', wymawiano dawniej grupę -ij- lub -yj-. Dziś
jest to już wymowa zdecydowanie przestarzała.
10. Wymowa połączeń KIE, GIE
Formy takie jak kiedy, kielich, kiermasz, giełda, Giewont, giez, takie, krótkiego, nagie,
długiemu są wymawiane dwojako: a) ze spalatalizowanymi spółgłoskami tylnojęzykowymi
bez j, a więc kiedy, kielich, kiermasz, giełda itd. oraz b) dwugłoskowo z j po Ić, g, tj. kjedy, kje-
lich, kiermasz, gjełda, Gjewont, gjes, takje, krutkjego, nagje, długjemu. Oba sposoby realizacji
są dopuszczalne w poprawnej wymowie. Drugi sposób szerzy się i jest coraz powszechniej-
szy w młodym pokoleniu.
11. Wymowa połączenia GE
Formy typu algebra, geografia, geologia, inteligencja wymawia się dziś zgodnie z pisownią.
Panująca ongiś wymowa palatalna algiebra, gieografia, gieologia, gienerał, inteligiencja występu-
je po części w języku najstarszego pokolenia. Spotyka się ją częściej tylko w niektórych wyra-
zach, por. inteligiencja, inteligientny, rzadziej algiebra i ewaijgielja. I tylko w takich formach moż-
na uznać ją za dopuszczalną. Natomiast wszystkie realizacje z nagłosowym gie (gienerał, gieo-
grafia, gieologia) i niektóre z gie wewnątrz wyrazów są już dziś zdecydowanie przestarzałe.
12. Wymowa połączenia LI
W wyrazach takich jak czyli, elita, lipa, lis, malina, modlitwa, polityka, stolica, także
w licznych formach fleksyjnych typu byli, chodzili, robili, fali, niedzieli i podobnych jedynie
poprawna jest wymowa z samogłoską i po miękkim /. Wymowa tego połączenia z twardym
l + y, tj. czyly, elyta, lypa, polytyka, były itp., mająca swe źródło w mazowieckiej wymowie
gwarowej, jest niepoprawna.
13. Wymowa połączeń NK, NG
13.1. W wyrazach rodzimych takich, jak okienko,panienka, ranka, sukienka, poranku,
też cienko, występują dwa sposoby realizacji N, mianowicie jako n zębowe lub i) tylnojęzy-
kowe. Oba typy wymowy są uwarunkowane regionalnie, oba uznaje się za równie poprawne.
13.2. W wyrazach obcego pochodzenia takich jak Angola, bank, funkcja, Kongo, kon-
kretny, konkurs, parking poprawniejsza i podstawowa jest wymowa z rj tylnojęzykowym.
Obok niej występuje rzadsza wymowa z n zębowym. Dopuszcza się ją przede wszystkim
w odmianie potocznej.
14. Wymowa Ł
Odpowiednikiem wymawianiowym litery Ł jest dziś niemal powszechnie u niezgło-
skotwórcze, tj u. Rozpowszechniona ongiś wymowa Ł jako spółgłoski przedniojęzykowo-
-zębowej, obowiązująca dawniej w wymowie scenicznej, występuje jeszcze (coraz rzadziej)
w wymowie osób wywodzących się z Kresów Wschodnich, a także w wymowie niektórych
aktorów najstarszego pokolenia.
W uproszczonym zapisie fonetycznym stosowanym w niniejszych zasadach znak ł na-
leży odczytywać zawsze jako u niezgłoskotwórcze.
15. Wymowa H
W wyrazach takich, jak bohater, hałas, hart, herbata, honor odpowiednikiem wyma-
wianiowym litery H jest niemal powszechnie bezdźwięczne ch, stąd mimo różnic w pisowni
168 JĘZYK POLSKI LXXXVI 3

wyrazy takie jak chart i hart wymawia się identycznie. Tylko w mowie niektórych Polaków
pochodzących ze wschodu występuje w takich wyrazach spółgłoska dźwięczna. Jest to jed-
nak wymowa ginąca.
16. Wymowa Ń
Odpowiedniki wymawianiowe litery Ń są uwarunkowane pozycją w wyrazach.
W szczegółach przedstawia się to następująco:
16.1. Na końcu wyrazów w formach takich jak drań, dzień, koń, mieszkań, słoń wyma-
wia się albo spółgłoskę nosową ń, a więc drań, dzień, koń, mieszkań, słoń, albo unosowione
i niezgłoskotwórcze (j), tj, draj, dziej, koj, mieszkaj, słój. Oba sposoby wymowy uznaje się za
równie poprawne. Spotykaną niekiedy wymowę typu draj, dziej, koj itd. ocenia się jako nie-
poprawną.
16.2. Wewnątrz wyrazów przed spółgłoskami szczelinowymi odpowiednikiem wyma-
wianiowym N jest unosowione i niezgłoskotwórcze nosowe, np. kojski, pajszczyzna. Niekie-
dy pod wpływem pisma pojawia się wymowa ze spółgłoską ń, tj. koński, pańszczyzna. Oce-
nia się ją jako nienaturalną. Spotykana sporadycznie wymowa z j, tj. kojski, pajszczyzna jest
rażąca.
16.3. Przed spółgłoskami zwarto-wybuchowymi i zwarto-szczelinowymi Ń wymawia
się dwojako: a) jako dwugłoskową grupę złożoną z j oraz spółgłoski nosowej m, n, ij (rodzaj
spółgłoski zależy od tego, jaka jest następna spółgłoska), por. chajmba 'hańba', kojncowy
'końcowy', bajtjka 'bańka', b) jako ń, por. chańba, końcowy, bańka. Oba typy wymowy uzna-
je się za równie poprawne.
17. Wymowa spółgłosek na końcu wyrazu
Literom i dwuznakom (lub ich grupom) B, D, DZ, DŻ, DŹ, G, W, Z, Ż, Ź stojącym
na końcu wyrazów odpowiadają w wymowie zawsze spółgłoski bezdźwięczne, jeśli następu-
je po nich pauza, np. bup 'bób', napat 'napad', ksionc 'ksiądz', brycz 'brydż', mieć 'miedź',
ruk 'róg', staf staw', okas 'okaz', nusz 'nóż',paś 'paź', miaszcz 'miażdż', gwiast 'gwiazd'. Po-
jawiająca się czasami wymowa literowa, np. kod zamiast kot 'kod', smog zamiast smok
'smog', zapewne w celu odróżnienia tych form od identycznie wymawianych wyrazów kot
i smok, jest niepoprawna.
18. Wymowa grup spółgłoskowych
18.1. Wymowa wyrazów typu KREDKA, LICZBA
Grupy złożone ze spółgłosek właściwych wymawia się w całości albo bezdźwięcznie,
albo dźwięcznie. Decyduje o tym ostatnia spółgłoska w grupie, por. kretka 'kredka', grupszy
'grubszy', nuszka 'nóżka', stalufka 'stalówka', groście 'groźcie', ruszczka 'różdżka', Apchazja
'Abchazja', lidżba 'liczba', proźba 'prośba', Awganistan 'Afganistan'.
Wyjątek od tej zasady stanowi przypadek, gdy po literach oznaczających podstawowo
spółgłoski bezdźwięczne (P, T, K, S itp.) następuje dwuznak R Z lub litera W. Dwuznak R Z
oznacza wtedy zawsze spółgłoskę bezdźwięczną sz, np. pszykro 'przykro', tszeba 'trzeba',
kszywda 'krzywda'.
Litera W ma w wymowie dwa odpowiedniki: a) bezdźwięczne/, b) dźwięczne w, np.
kfas II kwas 'kwas', sfat // swat 'swat', szfagier // szwagier 'szwagier', tfardy // twardy 'twardy',
czforo II czworo 'czworo', śfiat // świat 'świat'. Wymowa z / lub w jest uwarunkowana regio-
LXXXVI 3 JĘZYK POLSKI 169

nalnie. Wymowa z w ma mniejszy zasięg. Charakterystyczna jest przede wszystkim dla

mieszkańców Wielkopolski i dla osób pochodzących z Kresów Wschodnich. Wymowa z /
obejmuje pozostałe regiony. Wymowę tę stawiamy na pierwszym miejscu. Wymowę z w
uznaje się za dopuszczalną w poprawnej polszczyźnie.
18.2. Wymowa form typu lekko, niższy, panna
W wyrazach takich, jak lekko, niższy, oddać, panna, terror, rozsuwać wymawia się naj-
częściej spółgłoski o przedłużonej artykulacji. Jest to wymowa najpowszechniejsza i najbar-
dziej godna zalecenia. Wymowa literowa z podwójną spółgłoską występuje rzadziej, np.
podczas wolnego czytania tekstu. Jest ona powszechna w takich wyrazach, jak czczy, na
czczo, dżdżu, dżdżysty, dżdżownica.
Spotykane niekiedy, szczególnie w szybkiej, niestarannej wymowie realizacje uprosz-
czone leko, odać, niszy itd. są niedopuszczalne w wymowie starannej. W kilku wyrazach za-
pożyczonych odpowiednikiem dwóch liter jest w poprawnej wymowie jedna spółgłoska,
por. bestseler 'bestseller', celulitis 'cellulitis', promile 'promille'. W wyrazach getto, horror,
hostessa poprawne jest wymawianie zarówno spółgłoski podwojonej, jak też jednej, tj. getto
II geto, chorror // choror, chostessa // chostesa.
18.3. Wymowa wygłosowych grup: spółgłoska właściwa + półotwarta
18.3.1. Wymowa form typu romantyzm, przyjaźń
W rzeczownikach takich jak deizm, romantyzm, bojaźń, przyjaźń końcowe grupy wy-
mawia się dwojako: a) ze spółgłoską bezdźwięczną s, ś, tj. deism, romantysm, bojaśń, pszy-
jaśń, b) ze spółgłoską dźwięczną z, i , tj. deizm, romantyzm, bojaźń,pszyjaźń. Ten drugi spo-
sób wymawiania szerzy się pod wpływem pisma. Oba sposoby wymowy są d o p u s z c z a l n e
w wymowie starannej, ale pierwszeństwo dajemy wymowie typu a. Nadto spotyka się reali-
zacje uproszczone, tj. dc is, romantys, bojaś, pszyjaś. Są one niedopuszczalne w wymowie sta-
rannej.
18.3.2. Wymowa form czasu przeszłego typu jadl, mógł, wiózł, niósł, umarł
W wymowie starannej form czasu przeszłego z końcowymi grupami spółgłoskowymi
typu jadł, mógł, wiózł, niósł, rzekł, umarł zachowuje się te grupy. Przy tym grupy z zapisaną
spółgłoską dźwięczną mogą być realizowane bezdźwięcznie, a więc jatł, muld, wiusł lub
dźwięcznie, czyli jadł, mugł, wiuzł. Godzien zalecenia jest pierwszy typ wymowy, drugi —
szerzący się pod wpływem pisma — jest dopuszczalny.
Natomiast w wymowie potocznej podstawowe i poprawne są formy uproszczone, bez
końcowego ł, tj .jat, muk, wius, nius, rzek, umar.
18.4. Wymowa wygłosowych grup: spółgłoska szczelinowa + zwarto-wybuchowa lub
zwarto-szczelinowa
Wygłosowe grupy -st, -ść w wymowie starannej nie są upraszczane. Realizacje w ro-
dzaju jes 'jest', natomias 'natomiast', nieś 'nieść', koś 'kość' nierzadkie w odmianie potocz-
nej, szczególnie w niektórych regionach Polski, ocenia się jako niepoprawne.
18.5. Wymowa grup spółgłoskowych w wyrazach typu warszawski, znawstwo
W tego rodzaju formach połączeniom literowym -WSK-, -WSTW- odpowiadają
w wymowie nieuproszczone grupy -fsk-, -fstf- (-fstw-) (częściej) lub uproszczone -sk-, -stf-
(-stw-) (rzadziej). Obie realizacje są dopuszczalne w poprawnej wymowie.
170 JĘZYK POLSKI LXXXVI 3

18.6. Wymowa połączenia NI w wyrazach obcego pochodzenia typu mania, kolonia,

dominium
W wyrazach obcego pochodzenia takich, jak agonia, cynia, Dania, dominium, kolo-
nia, piwonia w poprawnej wymowie występuje grupa ńj, a więc agońja, cyńja, Dańja, do-
mińjum, kolońja, piwońja. Pod wpływem pisma szerzy się dziś, szczególnie w języku młode-
go pokolenia, wymowa z uproszczoną grupą (bez j), np. agońa, cyńa, Dańa itd. Wymowę
taką uznaje się za niepoprawną.
18.7. Wymowa grup spółgłoskowych w wyrazach typu trzoda, drzewo, pojutize,popatrz
Połączenia TRZ, D R Z występują w nagłosie, śródgłosie i wygłosie (-TRZ) wyrazów.
W wymowie odpowiadają im trzy realizacje: a) tsz, d-ż, b) czsz, dżż, c) cz, dż. W wymowie
starannej, a także potocznej dopuszczalne są w nagłosie i śródgłosie wyrazowym dwa typy
wymowy: trzoda // czszoda, d-żewo // dżżewo,pojutsze //pojuczsze. Drugi typ dominuje w od-
mianie potocznej. Realizacje uproszczone (z zanikiem spółgłoski szczelinowej), a więc czo-
da, dżewo, pojucze, występujące często, szczególnie w niektórych regionach Polski, są nie-
poprawne zarówno w polszczyźnie starannej, jak też potocznej.
W wygłosie w formach takich jak patrz, popatrz w wymowie starannej jedynie po-
prawną realizacją jest grupa tsz, por. patsz, popatsz (podawane w niektórych opracowaniach
formy paczsz, popaczsz w rzeczywistości nie występują). W wymowie potocznej obok reali-
zacji patsz, popatsz dopuszcza się wymowę z uproszczoną grupą, a więcpacz, popacz.
Osobno trzeba wspomnieć o wymowie nagłosowych grup w wyrazach trzcina, trzmiel,
trznadel, trzpiot, trzpień. Zarówno w wymowie starannej, jak też potocznej dopuszczalne są
dwa warianty realizacyjne, mianowicie czcina // tszcina, czmiel // tszmiel, cznadel // tsznadel,
czpiot // tszpiot, czpień // tszpień (te pierwsze są częstsze). Realizacje czszcina, czszmiel, czszna-
del, czszpiot, czszpień nie występują w naturalnej mowie.
18.8. Wymowa grup spółgłoskowych w wyrazach typu strzelić, zdrzemnąć się, zastrzyk,
mistrz
W nagłosie i śródgłosie wyrazowym w wymowie zarówno starannej, jak też potocz-
nej uznaje się za poprawne trzy realizacje: stsz // sczsz II szczsz, zd-ż // zdżż II żdżż, tj. stsze-
lić // sczszelić // szczszelić, zd-żemnońć się // zdżżemnońć się // żdżżemnońć się. Wymowę szcz,
żdż (szczelić, żdżemnońć się) oraz scz, zdż (sczelić, zdżemnońć się) ocenia się jako niepo-
prawną.
W wygłosie w wymowie starannej dopuszczalne są dwa typy wymowy -stsz // -sczsz, tj.
mistsz // misczsz. Podawana w niektórych opracowaniach realizacja miszczsz jest fikcją na-
ukową, a nie realnym bytem fonetycznym. W wymowie potocznej dopuszcza się wariant
wymawianiowy miscz, natomiast realizację miszcz dyskwalifikuje się jako niepoprawną.
18.9. Wymowa form typu matce, radca, doświadczenie, podsypać, nadzór
W wymienionych formach spotykamy trzy warianty realizacyjne: tc // cc // c, tez II czcz
II cz, ts l/cs II c, d-z II dzz II dz, a więc matce // macce // mace, dośfiatczenie // dośfiaczczenie II
dośfiaczenie, potsypać // poesypać // pocypać, nad-zur // nadzzur // nadzur. Tak w wymowie
starannej, jak też potocznej uznaje się za poprawne dwa pierwsze warianty, a więc matce //
macce, ratca // racca itd. Warianty uproszczone mace, raca, dośfiaczenie, pocypać, nadzur
pozostają poza normą wymawianiową.
LXXXVI 3 JĘZYK POLSKI 171

Osobno trzeba wspomnieć o wymowie grupy spółgłoskowej w formach takich, jak

podstawa, podstęp, podstoli. W wymowie starannej poprawne są dwa warianty: tst // est, np.
potstawa //poestawa. W wymowie potocznej obok nich dopuszcza się też realizację uprosz-
czoną poctawa, poctemp itp.
18.10. Wymowa form typu rozcinać, zdziwienie
Tego rodzaju formy wymawiane są dwojako: a) z grupami sć, zdź, tj. roscinać, zdziwie-
nie i b) z grupami ść, idź, tj. rościnać, zdziwienie. Oba typy wymowy uznaje się za poprawne.
19. Akcent
Akcent w języku polskim jest stały. Zasadniczo pada na sylabę drugą od końca, np.
droga, wyprawa, pogodny, napisali.
Od tej zasady są pewne wyjątki. W niektórych formach akcentowana jest sylaba trze-
cia od końca. Można tu wyróżnić kilka kategorii.
1. Wyrazy zapożyczone na -ikal-yka, np. botanika, dynamika, gramatyka, informatyka,
logika, matematyka, muzyka.
2. Wyrazy nazywające osoby związane z dyscyplinami zakończonymi na -ikal-yka
w dopełniaczu liczby pojedynczej oraz w tych formach fleksyjnych, które mają taką samą
liczbę sylab jak dopełniacz, np. matematyka, matematykiem, matematycy. W pozostałych
formach akcentowana jest sylaba przedostatnia, np. matematyk.
3. 1. i 2. osoba liczby mnogiej czasu przeszłego, np. pisaliśmy, rozmawiałyśmy, skoczy-
liście, czytałyście.
4. Wszystkie osoby liczby pojedynczej i 3. osoba liczby mnogiej trybu przypuszczają-
cego, np. pisałbym, czytałbyś, robiłaby, skoczyłyby, wygraliby.
5. Trójsylabowe formy liczebników od 400 do 900, np. czterysta (ale wyj. czteiystoma),
pięciuset, siedemset, dziewięciuset, a także rzadko już używane formy typu częstokroć, kilkakroć.
6. Niektóre inne wyrazy zapożyczone (oprócz wymienionych w p. 1) i nieliczne ro-
dzime, np. komitet, kiitderbal, minimum, ryzyko,prezydent, uniwersytet, nauka, okolica, rzecz-
pospolita, w ogóle.
W nielicznych kategoriach akcentowana jest sylaba czwarta od końca. Taka akcentu-
acja występuje w 1. i 2. osobie liczby mnogiej trybu przypuszczającego, np. napisalibyśmy,
przeczytałybyście, odpowiedzielibyście itd.
W formach z akcentem na sylabie trzeciej i czwartej od końca szerzy się we współ-
czesnej polszczyźnie akcent na przedostatniej sylabie. Szczególnie często zjawisko to wy-
stępuje w polszczyźnie potocznej i w tej odmianie polszczyzny jest już ono dopuszczalne.
Taki sposób akcentowania pojawia się również w wypowiedziach starannych, zwłaszcza
w młodym pokoleniu.
Innym odstępstwem od typowego dla polszczyzny akcentowania przedostatniej syla-
by jest akcent na ostatniej sylabie. Występuje on:
1. W niektórych wyrazach zapożyczonych z języka francuskiego, np. apéritif, atelier,
exposé, foyer Jury, menu, passe-partout, purée, rendez-vous, tournée.
2. W skrótowcach literowych, np.peesel (PSL),peteteka (?TYK),pekape (PKP), teem-
jotpe (TMJP), ujot (UJ), uesa (USA), zetenpe (ZNP), w nielicznych grupowcach, np. pafa-
wag (Pafawag), w nielicznych skrótowcach mieszanych, np. ezgiepis (SGPiS).
172 JĘZYK POLSKI LXXXVI 3

3. W derywatach z obcymi f o r m a n t a m i arcy-, eks-, super-, wice-, np. arcyleń, arcyłotr,

arcymistrz (llarcymistrz), eksmąi, supergracz, wicemistrz, wicekról.
4. W nielicznych formach nacechowanych ekspresywnie, np. w wykrzyknikach acha!
ahoj! apsik! ojej! akurat\ (obok tego coraz częściej akurat).

Literatura

L. Biedrzycki, Fonologia angielskich i polskich rezonantów, Warszawa 1978.

D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka polskiego, t. I-II, Warszawa 1971, 1982.
B. Dunaj, O wymowie spikerów i lektorów radiowych, Język Polski LXIII, 1983, s. 7-26.
B. Dunaj, Upodobnienia pod względem miejsca i sposobu artykulacji we współczesnej polszczyźnie
krakowskiej, [w:] Studia nad polszczyzną mówioną Krakowa 2, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Ję-
zykoznawcze 79, 1984, pod red. B. Dunaja, s. 23-42.
B. Dunaj, Grupy spółgłoskowe współczesnej polszczyzny mówionej (w języku mieszkańców Krakowa),
Warszawa 1985.
B. Dunaj, Samogłoska ę we współczesnej polszczyźnie — zakres występowania, funkcja, norma, Prace
Filologiczne XXXIII, 1986, s. 187-93.
B. Dunaj, Język mieszkańców Krakowa, cz. I. Zagadnienia teoretyczne, fonetyka, fleksja, Kraków
1989." '
B. Dunaj, Zagadnienia poprawności jezykowej. 1. Wymowa samogłosek nosowych, Język Polski
LXXXIII, 2003, s. 125-6.
B. Dunaj, Zagadnienia poprawności językowej. 2. Wymowa połączeń ai, ei, ii, oi, ói, ui,yi, Język Pol-
ski LXXXIV, 2004, s. 206-10.
M. Karaś, M. Madejowa (red.), Słownik wymowy polskiej PWN, Warszawa 1977.
Z. Klemensiewicz, Prawidła poprawnej wymowy polskiej, Kraków 1930.
W. Lubaś, S. Urbańczyk, Podręczny słownik poprawnej wymowy polskiej, Warszawa 1990, wyd. 2 —
1993.
M. Madejowa, Zasady współczesnej wymowy polskiej (w zakresie samogłosek nosowych i grup spół-
głoskowych) oraz ich przydatność w praktyce szkolnej, Język Polski LXXII, 1992, s. 187-98.
L. Madelska, Słownik wariantywności fonetycznej współczesnej polszczyzny, Kraków 2005.
A. Markowski (red.), Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa 1999.
A. Markowski, Język polski. Poradnik, Warszawa 2003.
P. Nowakowski, Wariantywność współczesnej polskiej wymowy scenicznej, Poznań 1997.
B. Rocławski, Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Warszawa 1986.