462 Doumas Elements of Asymptotic Analysis

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ Β.
ΔΟΥΜΑΣ
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΣΥΜΠΤΩΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

Ολοκληρώματα, Αθροίσματα, Ειδικές Συναρτήσεις
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΣΥΜΠΤΩΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ
Στοιχεία Ασυμπτωτικής Ανάλυσης
Αριστείδης Β. Δούμας
Τμήμα Μαθηματικών ΕΜΠ
adou@math.ntua.gr
ΚΑΛΛΙΠΟΣ
ΑΝΟΙΚΤΕΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ
www.kallipos.gr
Τίτλος πρωτοτύπου: «Στοιχεία Ασυμπτωτικής Ανάλυσης»
Copyright © 2022, ΚΑΛΛΙΠΟΣ, ΑΝΟΙΚΤΕΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ
Το παρόν έργο διατίθεται με τους όρους της άδειας Creative Commons Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπο-
ρική Χρήση – Παρόμοια Διανομή 4.0. Για να δείτε τους όρους της άδειας αυτής επισκεφτείτε τον ιστότοπο
https://creativecommons.org/licenses/by‐nc‐sa/4.0/legalcode.el
Αν τυχόν κάποιο τμήμα του έργου διατίθεται με διαφορετικό καθεστώς αδειοδότησης, αυτό αναφέρεται ρητά
και ειδικώς στην οικεία θέση.
Συντελεστές έκδοσης
Γλωσσική επιμέλεια: Δημήτριος Καλλιάρας
Δημιουργία Εξωφύλλου: Εμμέλεια-Αναστασία Δούμα
Τεχνική επεξεργασία: Δημήτριος Καρατζίδης
ΚΑΛΛΙΠΟΣ
Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
Ηρώων Πολυτεχνείου 9 15780
Ζωγράφου
www.kallipos.gr
Βιβλιογραφική αναφορά: Δούμας Α., (2022). Στοιχεία Ασυμπτωτικής Ανάλυσης -

Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις
Διαθέσιμο στο: http://dx.doi.org/10.57713/kallipos-38
ISBN: 978-618-85850-9-6
Στις τρεις χάριτες της ζωής μου: Την πολυαγαπημένη μου Ισμήνη και τα παιδάκια μας Ρωσσάννα-Θεοδώρα και
Εμμέλεια-Αναστασία.
Στην οπισθέλκουσα της τάξεως 1992.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος iii
1 Εισαγωγή 1
1.1 Συμβολισμός-Βασικές έννοιες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.1.1 Ασυμπτωτικές σειρές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1.2 Σύγκλιση και ασυμπτωτικότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.1.3 Πράξεις μεταξύ ασυμπτωτικών σειρών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.1.4 Η Συνάρτηση Γάμμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.1.5 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Βιβλιογραφία 18
2 Ασυμπτωτικά αναπτύγματα ολοκληρωμάτων 19

2.1 Εισαγωγικά παραδείγματα & Ολοκλήρωση κατά παράγοντες . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.1.1 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2.2 Ολοκληρώματα Laplace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.2.1 Η μέθοδος Laplace - Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2.2.2 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.3 Το λήμμα του Watson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.3.1 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2.4 Η μέθοδος Laplace σε γενικής μορφής ολοκληρώματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
2.4.1 ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ Ι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.4.2 ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΙΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
2.4.3 Παραδείγματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2.4.4 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
2.5 Περισσότεροι όροι σε ασυμπτωτικά αναπτύγματα ολοκληρωμάτων με τη μέθοδο Laplace . 71
2.5.1 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
2.6 Η μέθοδος Laplace για ολοκληρώματα με κινητό μέγιστο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
2.6.1 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
2.7 Ολοκληρώματα Fourier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
2.7.1 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
i
ii ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
2.8 Η μέθοδος της στάσιμης φάσης (Method of stationary phase) . . . . . . . . . . . . . . . . 90

2.8.1 Η περίπτωση όπου δεν έχουμε στάσιμο σημείο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
2.8.2 Η περίπτωση όπου υπάρχει στάσιμο σημείο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
2.8.3 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
2.9 Η μέθοδος της επικλινέστερης κατάβασης (Method of steepest descents) . . . . . . . . . . 100
2.9.1 Σαγματικά σημεία (saddle points) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
2.9.2 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
3 Ασυμπτωτικά αναπτύγματα αθροισμάτων 113

3.1 Η μέθοδος άθροισης του Abel (Method of partial summation) . . . . . . . . . . . . . . . . 113
3.1.1 Άθροιση κατά μέρη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
3.1.2 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
3.2 Αριθμοί και Πολυώνυμα Bernoulli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
3.2.1 Πολυώνυμα Bernoulli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
3.2.2 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
3.3 Ο τύπος άθροισης των Euler-Maclaurin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
3.3.1 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
3.4 Αρμονικοί και Υπερ-αρμονικοί αριθμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
3.4.1 Γενικευμένοι αρμονικοί αριθμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
3.4.2 Υπερ-αρμονικοί αριθμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
3.4.3 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
3.5 Μερικές ακόμη τεχνικές για την ασυμπτωτική συμπεριφορά αθροισμάτων . . . . . . . . . . 151
3.5.1 Ασκήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Παράρτημα Α΄ Η συνάρτηση ζήτα στους άρτιους 157
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Το βιβλίο αυτό απευθύνεται σε προπτυχιακούς, κυρίως, φοιτητές που έχουν τις πολύ βασικές γνώσεις Απει-
ροστικού Λογισμού, Μιγαδικής Ανάλυσης και Διαφορικών Εξισώσεων. Το βασικό του αντικείμενο είναι η
μελέτη της ασυμπτωτικής συμπεριφοράς ολοκληρωμάτων και αθροισμάτων.
Για παράδειγμα, πολλοί από τους πρωτοετείς φοιτητές γνωρίζουν τη φόρμουλα του Stirling, δηλαδή, ότι κα-
θώς 𝑛 → ∞
𝑛 𝑛
𝑛! ∼ √2𝜋𝑛 􏿵 􏿸 ,
𝑒
όπου με το σύμβολο ∼ εννοούμε ότι το
𝑛!
lim 𝑛 𝑛
= 1.
𝑛→∞
√2𝜋𝑛 􏿴 𝑒 􏿷
Μία ερώτηση που μπορεί κανείς να κάνει, εκτός από το πώς ακριβώς προκύπτει η παραπάνω σχέση, είναι
σχετικά με το πώς μπορούμε να έχουμε μία καλύτερη προσέγγιση για την τιμή του 𝑛!.
Είναι επίσης γνωστή η συνάρτηση σφάλματος (error function):
2 𝑥
2
erf (𝑥) ∶= 􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡,
√𝜋 0
και η σχέση της με τις ουρές της τυπικής κανονικής κατανομής. Θα θέλαμε να γνωρίζουμε τη συμπεριφορά
του ολοκληρώματος αυτού, καθώς 𝑥 → 0 και, κυρίως, όταν 𝑥 → ∞.
Για να δώσουμε ένα ακόμη παράδειγμα θυμίζουμε ότι η αρμονική σειρά τάξεως 𝑝, δηλαδή η σειρά:
∞
1
􏾜 𝑝
𝑛=1 𝑛
συγκλίνει για 𝑝 > 1 και απειρίζεται θετικά για 0 < 𝑝 ≤ 1. Για 𝑝 = 1 είναι, επίσης, γνωστό ότι το μερικό
άθροισμα
𝑁
1
􏾜
𝑛=1 𝑛
συμπεριφέρεται (για τιμές του 𝑁 αρκούντως μεγάλες), σαν τον λογάριθμο ln 𝑁 . Θα θέλαμε να γνωρίζουμε
πόσο μεγάλο είναι το λάθος που κάνουμε στην προσέγγιση αυτή. Θα δούμε, για παράδειγμα, ότι
⎛ ⎞
⎜⎜ 𝑁 1 ⎟⎟
lim ⎜⎜⎝􏾜 − ln 𝑁 ⎟⎟⎟⎠ = 𝛾,
⎜
𝑁→∞
𝑛=1 𝑛
iii
iv ΠΡΟΛΟΓΟΣ
όπου 𝛾 είναι η σταθερά των 𝐸𝑢𝑙𝑒𝑟-𝑀𝑎𝑠𝑐ℎ𝑒𝑟𝑜𝑛𝑖.

Στην πορεία του πονήματος αυτού μελετώνται, ως προς την ασυμπτωτική τους συμπεριφορά, μερικές γνω-
στές ειδικές συναρτήσεις, όπως η συνάρτηση σφάλματος (error function), το εκθετικό ολοκλήρωμα (exponen-
tial integral), η συνάρτηση Γάμμα, αλλά και η άνω και κάτω ημιτελής συνάρτηση Γάμμα (lower-upper incomplete
gamma fuction), τα ολοκληρώματα Fresnel, οι συναρτήσεις Bessel, τα πολυώνυμα Legendre, η συνάρτηση δίγαμμα
(digamma function), η συνάρτηση Airy, το ολοκλήρωμα Stieltjes, το λογαριθμικό ολοκλήρωμα (logarithmic in-
tegral) κ.α.
Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον κριτικό αναγνώστη Τάκη Κωνσταντόπουλο για τα σχόλιά του.
Ευχαριστώ επίσης τον γλωσσικό επιμελητή κ. Δημήτρη Καλλιάρα για τη συμβολή του.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Σύνοψη
Το πρώτο μέρος του βιβλίου αυτού αποτελείται από ένα και μόνο κεφάλαιο. Ωστόσο, είναι αυτό που θέτει το
πλαίσιο ως προς την ορολογία και τη γλώσσα που χρησιμοποιούν οι τεχνικές του κλάδου της Ασυμπτωτικής
Ανάλυσης. Τα σύμβολα - έννοιες: 𝑂(⋅), 𝑜(⋅), η ασυμπτωτική ισότητα και οι ιδιότητές τους παρουσιάζονται με
λεπτομέρειες. Ακολουθεί η μελέτη των ασυμπτωτικών σειρών με τις βασικές τους ιδιότητες. Μία σύντομη
αναφορά στη συνάρτηση Γάμμα κρίθηκε αναγκαία, κυρίως λόγω της εκτεταμένης εμφάνισής της σε όλο, σχε-
δόν, το εύρος του βιβλίου.
1.1 Συμβολισμός-Βασικές έννοιες
Στο κεφάλαιο αυτό παραθέτουμε τους ορισμούς που συνθέτουν το βασικό πλαίσιο για την ορολογία της ασυμ-
πτωτικής ανάλυσης. Τούτο θα γίνει παρουσιάζοντας αρκετά παραδείγματα που έχουν σκοπό την εξοικείωση
του αναγνώστη με τις έννοιες και τα σύμβολα της περιοχής αυτής. Αναμφίβολα, το πρώτο αυτό κεφάλαιο είναι
από τα πλέον σημαντικά του παρόντος πονήματος.
Ορισμός 1.1.1 Γράφουμε

𝑓(𝑥) = 𝑂 􏿴𝑔(𝑥)􏿷 , 𝑥 → 𝑥0 (1.1.1)
και διαβάζουμε: η συνάρτηση 𝑓(𝑥) είναι μεγάλο Ο της 𝑔(𝑥),¹ καθώς 𝑥 → 𝑥0 , εάν υπάρχει μία σταθερά 𝑀 > 0 έτσι
ώστε
|𝑓(𝑥)| ≤ 𝑀𝑔(𝑥), για κάθε 𝑥 αρκούντως κοντά στο 𝑥0 . (1.1.2)
Με τον όρο αρκούντως κοντά εννοούμε ότι υπάρχει 𝛿 > 0, έτσι ώστε για κάθε 𝑥 με 0 < |𝑥 − 𝑥0 | < 𝛿 να ισχύει η
(1.1.2).
¹Ο συμβολισμός αυτός συχνά αποκαλείται 𝐵𝑎𝑐ℎ𝑚𝑎𝑛𝑛 − 𝐿𝑎𝑛𝑑𝑎𝑢 𝑛𝑜𝑡𝑎𝑡𝑖𝑜𝑛.
Δούμας Α. (2022). «Στοιχεία Ασυμπτωτικής Ανάλυσης».

Αθήνα: Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις. http://dx.doi.org/10.57713/kallipos-38
Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή 4.0
2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Εάν 𝑔(𝑥) > 0 για κάθε 𝑥 ≥ 𝑥0 , γράφουμε με τον ίδιο συμβολισμό εννοώντας ότι η συνάρτηση πηλίκο 𝑓(𝑥)/𝑔(𝑥)
είναι φραγμένη για 𝑥 ≥ 𝑥0 , δηλαδή ότι υπάρχει μία σταθερά 𝑀 > 0 έτσι ώστε
|𝑓(𝑥)| ≤ 𝑀𝑔(𝑥) για κάθε 𝑥 ≥ 𝑥0 .
Εάν η συνάρτηση 𝑔(𝑥) είναι μη αρνητική ο αντίστοιχος ορισμός είναι

|𝑓(𝑥)|
lim sup < ∞.
𝑥→𝑥0 𝑔(𝑥)
Ο ορισμός ισχύει εάν αντικαταστήσουμε το 𝑥0 ∈ ℝ με το ∞. Ακολουθούν μερικά παραδείγματα σχετικά με
τον παραπάνω συμβολισμό:
sin(2𝑥) = 𝑂(𝑥), καθώς 𝑥 → 0
3𝑥 + 𝑥3 = 𝑂(𝑥), καθώς 𝑥 → 0
log 𝑥 = 𝑂(𝑥 − 1), καθώς 𝑥 → 1
5𝑥2 + 𝑥−3 − 𝑒−𝑥 = 𝑂(𝑥2 ), καθώς 𝑥 → ∞.
Μία εξίσωση της μορφής

𝑓(𝑥) = ℎ(𝑥) + 𝑂 􏿴𝑔(𝑥)􏿷
σημαίνει ότι
𝑓(𝑥) − ℎ(𝑥) = 𝑂 􏿴𝑔(𝑥)􏿷 .
Σημειώνουμε ότι από την (1.1.1) δεν έπεται ότι
𝑔(𝑥) = 𝑂 􏿴𝑓(𝑥)􏿷
δηλαδή, δεν πρόκειται για μία συμμετρική ισότητα. Για παράδειγμα, ενώ ισχύει
1
sin = 𝑂(1), καθώς 𝑥 → 0
𝑥
δεν αληθεύει ότι
1
1 = 𝑂 􏿶sin 􏿹 , καθώς 𝑥 → 0.
𝑥
Ειδικότερα, η σχέση (1.1.1) δηλώνει ότι η συνάρτηση 𝑓(𝑥) ανήκει στο σύνολο 𝑂 􏿴𝑔(𝑥)􏿷 , δηλαδή το σύνολο
των συναρτήσεων έτσι ώστε να υπάρχει μία θετική σταθερά 𝑀 και ένα 𝑥0 , προκειμένου το πηλίκο 𝑓(𝑥)/𝑔(𝑥) να
είναι φραγμένο, για κάθε 𝑥 αρκούντως κοντά στο 𝑥0 . Επομένως, η έκφραση
𝑥2
𝑒𝑥 = 1 + 𝑥 + + 𝑂 􏿴𝑥3 􏿷 καθώς 𝑥 → 0,
2
δηλώνει το γεγονός ότι η διαφορά
𝑒𝑥 − 1 − 𝑥 − 𝑥2 /2
είναι μικρότερη κατ” απόλυτη τιμή από τον όρο 𝑥3 επί κάποια σταθερά, όταν το 𝑥 είναι κοντά στο 0.
Οι ακόλουθες σχέσεις αληθεύουν καθώς 𝑛 → ∞ (𝑐 ∈ ℝ)
𝑓(𝑛) = 𝑂(𝑓(𝑛))
𝑐 𝑂(𝑓(𝑛)) = 𝑂(𝑓(𝑛))
𝑂(𝑓(𝑛)) + 𝑂(𝑓(𝑛)) = 𝑂(𝑓(𝑛))
𝑂(𝑂(𝑓(𝑛))) = 𝑂(𝑓(𝑛))
𝑂(𝑓(𝑛)) 𝑂(𝑔(𝑛)) = 𝑂(𝑓(𝑛)𝑔(𝑛))
𝑂(𝑓(𝑛)) 𝑂(𝑔(𝑛)) = 𝑂(𝑓(𝑛)𝑔(𝑛))
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΣΥΜΠΤΩΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ 3
Ανάλυση αλγορίθμων
∗ Συχνά στην ανάλυση ενός αλγορίθμου μπορεί κανείς να βρει ότι ο χρόνος (ή ο αριθμός των βημάτων) που
απαιτούνται για την ολοκλήρωση ενός προβλήματος είναι για παράδειγμα της τάξεως Ο(𝑛).
Ας δούμε μία λίστα με κλάσεις συναρτήσεων που απαντώνται συχνά στην ανάλυση αλγορίθμων. Οι συναρ-
τήσεις με τη μικρότερη τάξη αναφέρονται πρώτες.
Συμβολισμός − Ονομασία τάξης
𝑂(1) = σταθερά
𝑂 􏿴log (𝑛)􏿷 = λογαριθμική
𝑂((log(𝑛))𝑐 ) = πολυλογαριθμική
𝑂(𝑛) = γραμμική
𝑂(𝑛2 ) = τετραγωνική
𝑂(𝑛𝑐 ) = πολυωνυμική
𝑂(𝑐𝑛 ) = εκθετική
Σημειώνουμε ότι οι τάξεις 𝑂(𝑛𝑐) και 𝑂(𝑐𝑛) είναι εντελώς διαφορετικές. Η τελευταία μεγαλώνει πολύ, πολύ
ταχύτερα ανεξάρτητα από το πόσο μεγάλη είναι η τιμή της σταθεράς 𝑐. Επίσης, η τάξη 𝑂(log 𝑛) είναι ισοδύναμη
με την 𝑂(log(𝑛𝑐 )). Οι λογάριθμοι διαφέρουν μόνο κατά έναν συντελεστή, κάτι που το μεγάλο Ο αγνοεί με
βάση τον ορισμό του.
Ορισμός 1.1.2 Εάν
𝑓(𝑥)
lim = 1,
𝑥→∞ 𝑔(𝑥)
λέμε ότι η συνάρτηση 𝑓(𝑥) είναι ασυμπτωτικά ίση (𝑎𝑠𝑦𝑚𝑝𝑡𝑜𝑡𝑖𝑐 𝑡𝑜) ως προς τη συνάρτηση 𝑔(𝑥) καθώς 𝑥 → ∞, και
γράφουμε
𝑓(𝑥) ∼ 𝑔(𝑥) καθώς 𝑥 → ∞. (1.1.3)
Ο ορισμός αυτός ισχύει εάν αντικαταστήσουμε το ∞ με κάθε 𝑥0 ∈ ℝ.
Έτσι λοιπόν
sin(2𝑥) ∼ 2𝑥, 𝑥 → 0
𝑥 + 𝑒−𝑥 ∼ 𝑥, 𝑥 → ∞
1 1 1
sin 􏿶 􏿹 ∼ ln 􏿶1 + 􏿹 ∼ , 𝑛 → ∞
𝑛 𝑛 𝑛
1
√𝑛2 + 1 − 𝑛 ∼ , 𝑛 → ∞.
2𝑛
Επίσης από την
𝑓(𝑥) ∼ 𝑔(𝑥) καθώς 𝑥 → ∞ έπεται ότι 𝑔(𝑥) ∼ 𝑓(𝑥) καθώς 𝑥 → ∞.
Είναι φανερό ότι πέραν της συμμετρίας η σχέση ∼ ειναι ανακλαστική (𝑓 ∼ 𝑓), αλλά και μεταβατική (δηλαδή,
εάν 𝑓 ∼ 𝑔 και 𝑔 ∼ ℎ, τότε και 𝑓 ∼ ℎ). Συνεπώς, η ∼ είναι σχέση ισοδυναμίας επί του συνόλου (για παράδειγμα)
των συνεχών συναρτήσεων που ορίζονται σε διάστημα που περιέχει το ∞.
4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Παρατήρηση 1.1.3 Είναι σημαντικό να παρατηρήσει κανείς ότι ακόμη και εάν δύο συναρτήσεις είναι ασυμπτω-
τικά ίσες (καθώς 𝑥 → ∞) η διαφορά τους μπορεί διαρκώς να μεγαλώνει. Έτσι λοιπόν,
𝑒𝑥 + 𝑥 ∼ 𝑒𝑥 καθώς 𝑥 → ∞.
Ορισμός 1.1.4 Γράφουμε

𝑓(𝑥) = 𝑜 􏿴𝑔(𝑥)􏿷 καθώς 𝑥 → ∞ (1.1.4)
και διαβάζουμε: η συνάρτηση 𝑓(𝑥) είναι μικρό 𝜊 της 𝑔(𝑥)) καθώς 𝑥 → ∞ δηλώνοντας ότι
𝑓(𝑥)
lim = 0.
𝑥→∞ 𝑔(𝑥)
Και ο ορισμός αυτός ισχύει εάν αντικαταστήσουμε το ∞ με κάθε 𝑥0 ∈ ℝ.
Παρατήρηση 1.1.5 Μία εξίσωση της μορφής
𝑓(𝑥) = ℎ(𝑥) + 𝑜 􏿴𝑔(𝑥)􏿷 , 𝑥 → ∞,
𝑓(𝑥) − ℎ(𝑥) = 𝑜 􏿴𝑔(𝑥)􏿷 .
Πιο γενικά, η ασυμπτωτική σχέση

𝑓(𝑥) ∼ 𝑔(𝑥) καθώς 𝑥 → ∞,
𝑓(𝑥) = 𝑔(𝑥) + 𝑜 􏿴𝑔(𝑥)􏿷 = 𝑔(𝑥) [1 + 𝑜 (1)] 𝑥 → ∞. (1.1.5)
Ας δούμε μερικά παραδείγματα. Οι ακόλουθες σχέσεις αληθεύουν:
10𝑥2 − 6𝑥5 =𝑜(𝑥), 𝑥→0

2 1
− 𝑒−2𝑥 =𝑜 􏿶 􏿹 , 𝑥 → ∞.
𝑥2 𝑥
𝑥3 =𝑜 􏿴𝑥2 􏿷 , 𝑥→0
𝑥2 =𝑜 􏿴𝑥3 􏿷 , 𝑥→∞
𝑥 =𝑜 􏿴log 𝑥􏿷 , 𝑥 → 0+
log 𝑥 =𝑜 (𝑥) , 𝑥 → ∞
1
−
𝑒 𝑥 =𝑜 (𝑥𝑛 ) , 𝑥 → 0+ , ∀ 𝑛 ∈ ℕ.
Παρατήρηση 1.1.6 Σημειώνουμε ότι αν και σε μία σχέση του τύπου (1.1.4) χρησιμοποιούμε το σύμβολο =,
τούτο δεν σημαίνει υποχρεωτικά ότι τα πρόσημα των δύο μελών είναι ίδια. Για παράδειγμα
𝑥 = 𝑜 (−30) καθώς 𝑥 → 0+ ,
αν και τα πρόσημα των δύο μελών είναι αντίθετα.
Παρατήρηση 1.1.7 Εάν

𝑓(𝑥) = 𝑂 (1) τότε 𝑓(𝑥) = 𝑜 (𝑥) , 𝑥 → ∞,
ενώ το αντίστροφο του ισχυρισμού δεν ισχύει.

Το ευθύ προκύπτει άμεσα από τους ορισμούς του Ο(⋅) και 𝜊(⋅). Για το αντίστροφο ας θεωρήσουμε τη συνάρτηση
𝑓(𝑥) = √𝑥 για την οποία, ενώ έχουμε
𝑥
lim √ = 0, ωστόσο δεν ισχύει ότι √𝑥 = 𝑂 (1) , 𝑥 → ∞.
𝑥→∞ 𝑥
∗ Είναι χρήσιμο να έχει γίνει ξεκάθαρη η σχέση της ασυμπτωτικής ισότητας με το σύμβολο Ο(⋅) και αντιστρό-
φως. Έχουμε την ακόλουθη
Πρόταση 1.1.8 Ασυμπτωτικά ίσες συναρτήσεις είναι της ίδιας τάξης. Εάν δηλαδή,
𝑓(𝑥) ∼ 𝑔(𝑥), καθώς 𝑥 → 𝑥0 ,
τότε
𝑓(𝑥) = 𝑂(𝑔(𝑥)) και 𝑔(𝑥) = 𝑂(𝑓(𝑥)), καθώς 𝑥 → 𝑥0 .
Πράγματι, από την ασυμπτωτική ισότητα έχουμε ισοδύναμα από την (1.1.5) ότι
𝑓(𝑥) − 𝑔(𝑥) = 𝑜 􏿴𝑔(𝑥)􏿷 .
Επομένως, για κάθε 𝜀 > 0 υπάρχει 𝛿 > 0, έτσι ώστε εάν |𝑥 − 𝑥0 | < 𝛿, να έχουμε |𝑓(𝑥) − 𝑔(𝑥)| < 𝜀 |𝑔(𝑥)|. Από
την τριγωνική ανισότητα έχουμε
|𝑓(𝑥)| − |𝑔(𝑥)| ≤ |𝑓(𝑥) − 𝑔(𝑥)| < 𝜀 |𝑔(𝑥)|

|𝑔(𝑥)| − |𝑓(𝑥)| ≤ |𝑓(𝑥) − 𝑔(𝑥)| < 𝜀 |𝑔(𝑥)| .
Από την πρώτη ανισότητα έχουμε

|𝑓(𝑥)| ≤ (1 + 𝜀) |𝑔(𝑥)| ,
δηλαδή 𝑓(𝑥) = 𝑂(𝑔(𝑥)) καθώς 𝑥 → 𝑥0 . Θέτοντας 𝜀 = 1/2 στη δεύτερη ανισότητα λαμβάνουμε
|𝑔(𝑥)| ≤ 2 |𝑓(𝑥)| ,
δηλαδή 𝑔(𝑥) = 𝑂(𝑓(𝑥)), 𝑥 → 𝑥0 .

Όμως, το αντίστροφο δεν ισχύει. Ας θεωρήσουμε, για ευκολία, τις συναρτήσεις
𝑓(𝑥) = 𝑥, 𝑔(𝑥) = 𝛼𝑥, 𝛼 > 1.
Είναι προφανές ότι 𝑓(𝑥) = 𝑂(𝑔(𝑥)), καθώς επίσης και ότι 𝑔(𝑥) = 𝑂(𝑓(𝑥)), 𝑥 → 0.
𝑓(𝑥) 1
Δεν ισχύει όμως ότι 𝑓(𝑥) ∼ 𝑔(𝑥), διότι lim𝑥→0 𝑔(𝑥) = 𝛼 ≠ 1. ■
Η ακόλουθη είναι μία πολύ χρήσιμη

Παρατήρηση 1.1.9 Εάν,
𝑓(𝑥) ∼ 𝑔(𝑥), 𝑥→∞
ΔΕΝ μπορούμε να πούμε ότι
𝑒𝑓(𝑥) ∼ 𝑒𝑔(𝑥) , 𝑥 → ∞.
όμως ΕΑΝ,
𝑓(𝑥) − 𝑔(𝑥) = 𝑜(1), 𝑥 → ∞ (1.1.6)
ΤΟΤΕ μπορούμε να πούμε ότι
𝑒𝑓(𝑥) ∼ 𝑒𝑔(𝑥) , 𝑥 → ∞.
6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Είναι εύκολο να δει κανείς ότι ο ισχυρισμός δεν ισχύει γενικά. Για παράδειγμα,
𝑛2 + 𝑛 ∼ 𝑛2 , 𝑛 → ∞,
ενώ προφανώς
2 +𝑛
𝑒𝑛
lim 2 = ∞ ≠ 1.
𝑛→∞ 𝑒𝑛
Εάν όμως ισχύει η (1.1.6) έχουμε άμεσα
𝑒𝑓(𝑥)
lim = lim 𝑒𝑜(1)
𝑥→∞ 𝑒𝑔(𝑥) 𝑥→∞
=1.
1.1.1 Ασυμπτωτικές σειρές

∞ 𝑛
Ορισμός 1.1.10 Η ασυμπτωτική συμπεριφορά της συνάρτησης 𝑓(𝑥) περιγράφεται από τη δυναμοσειρά ∑𝑛=0 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 ) ,
καθώς 𝑥 → 𝑥0 , και γράφουμε
∞
𝑛
𝑓(𝑥) ∼ 􏾜 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 ) (𝑥 → 𝑥0 ) , ² εάν
𝑛=0
𝑁
𝑛 𝑁
𝑓(𝑥) − 􏾜 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 ) = 𝑜 (𝑥 − 𝑥0 ) για κάθε 𝑁 , (𝑥 → 𝑥0 ) . (1.1.7)
𝑛=0
Λέμε ότι η παραπάνω δυναμοσειρά είναι ασυμπτωτική ως προς τη συνάρτηση 𝑓(𝑥), (𝑥 → 𝑥0 ).

Συνεπώς, μία δυναμοσειρά είναι ασυμπτωτική ως προς μία συνάρτηση, εάν το υπόλοιπο μετά από (𝑁 + 1) όρους
είναι πολύ μικρότερο από τον τελευταίο (𝑁 + 1)-οστο όρο, καθώς 𝑥 → 𝑥0 .
Ισοδύναμα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι
𝑁
𝑛 𝑀
𝑓(𝑥) − 􏾜 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 ) ∼ 𝑎𝑀 (𝑥 − 𝑥0 ) (𝑥 → 𝑥0 ) ,
𝑛=0
όπου 𝑎𝑀 είναι ο πρώτος μη μηδενικός συντελεστής μετά τον 𝑎𝑁 .

∞ 𝑎𝑛
Συναντούμε επίσης την περίπτωση μη ακέραιων τιμών στον εκθέτη του όρου (𝑥−𝑥0 ). Η δυναμοσειρά ∑𝑛=0 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 )
(𝑎 > 0) είναι ασυμπτωτική ως προς τη συνάρτηση 𝑓(𝑥), εάν
𝑁
𝑎𝑛 𝑎𝑁
𝑓(𝑥) − 􏾜 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 ) = 𝑜 (𝑥 − 𝑥0 ) (𝑥 → 𝑥0 ) για κάθε 𝑁 .
𝑛=0
Εάν 𝑥0 = ∞ ο αντίστοιχος ορισμός είναι

∞
𝑓(𝑥) ∼ 􏾜 𝑎𝑛 𝑥−𝑎𝑛 (𝑥 → ∞) , εάν
𝑛=0
𝑁
𝑓(𝑥) − 􏾜 𝑎𝑛 𝑥−𝑎𝑛 = 𝑜 􏿴𝑥−𝑎𝑁 􏿷 (𝑥 → ∞) για κάθε 𝑁 .
𝑛=0
²Αυτός ο ορισμός είναι γνωστός ως 𝑃𝑜𝑖𝑛𝑐𝑎𝑟𝑒́ 𝑒𝑥𝑝𝑎𝑛𝑠𝑖𝑜𝑛.

Παρατήρηση 1.1.11 Από τον ορισμό βλέπουμε ότι μία δυναμοσειρά μπορεί να είναι ασυμπτωτική ως προς μία
συνάρτηση, χωρίς αναγκαστικά να είναι συγκλίνουσα.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα (το οποίο θα μελετήσουμε αργότερα) είναι η φόρμουλα του 𝑆𝑡𝑖𝑟𝑙𝑖𝑛𝑔 για τη
συνάρτηση Γάμμα καθώς 𝑥 → ∞
2𝜋 1 1 139 571 163879

Γ(𝑥) ∼ 𝑥𝑥 𝑒−𝑥 􏿰1 + + 2
− 3
− 4
+
√ 𝑥 12𝑥 288𝑥 51840𝑥 2488320𝑥 209018880𝑥5
5246819 534703531 4483131259
+ − − + ⋯􏿳 .
75246796800𝑥6 902961561600𝑥7 86684309913600𝑥8
Σημειώνουμε ότι οι συντελεστές στο προηγούμενο ανάπτυγμα μπορεί να είναι μικροί αρχικά, όμως κάποια
στιγμή θα αρχίσουν να αυξάνουν και μάλιστα ταχύτατα. Για παράδειγμα, ο 35ος όρος για το 9! είναι 1010/1035
(αρκετά μικρός). Ωστόσο, ο 175ος όρος είναι μεγαλύτερος της μονάδος και ο 199ος όρος είναι περίπου 1012 .
Σημείωση 1.1.12 Δεν μπορούν όλες οι συναρτήσεις να γραφούν ως το ασυμπτωτικό ανάπτυγμα μίας δυναμο-
σειράς.
∞
Για παράδειγμα, και για τη συνάρτηση 𝑒𝑥 , δεν μπορεί να βρεθεί δυναμοσειρά του τύπου ∑𝑛=0 𝑎𝑛 𝑥−𝑎𝑛 , καθώς
𝑥 → ∞, λόγω του τρόπου αύξησης του όρου 𝑒𝑥 όταν 𝑥 → ∞.
Παρατήρηση 1.1.13 Εάν η συνάρτηση 𝑓(𝑥) δύναται να αναπτυχθεί ασυμπτωτικά ως δυναμοσειρά, δηλαδή: 𝑓(𝑥)−
∑𝑁
𝑛=0 𝑎𝑛 𝑥
−𝑎𝑁 = 𝑜 􏿴𝑥−𝑎𝑁 􏿷 (𝑥 → 𝑥 ), τότε οι συντελεστές του αναπτύγματος είναι μοναδικοί.
0
Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο παραπάνω ορισμός παρέχει έναν ασφαλή τρόπο να υπολογιστούν οι συντε-
λεστές 𝑎𝑛 κατά μοναδικό τρόπο:
𝑎0 = lim 𝑓(𝑥), (1.1.8)
𝑥→𝑥0
𝑓(𝑥) − 𝑎0
𝑎1 = lim 𝑎 , (1.1.9)
𝑥→𝑥0 (𝑥 − 𝑥0 )
και γενικότερα,
𝑁−1 𝑎𝑛
𝑓(𝑥) − ∑𝑛=0 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 )
𝑎𝑁 = lim 𝑎𝑁
. (1.1.10)
𝑥→𝑥0 (𝑥 − 𝑥0 )
Η συνθήκη για να έχει μία συνάρτηση ασυμπτωτικό ανάπτυγμα δυναμοσειράς είναι όλα τα παραπάνω όρια
να υπάρχουν.
Παρατήρηση 1.1.14 Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι, αν και υπάρχουν πολλές διαφορετικές συναρτήσεις
ασυμπτωτικά σε μία δοθείσα δυναμοσειρά , υπάρχει μόνο μία ασυμπτωτική δυναμοσειρά για κάθε συνάρτηση
(όπως είδαμε στις σχέσεις (1.1.8) − (1.1.10)).
Το γεγονός ότι μία ασυμπτωτική σειρά δεν προσδιορίζει κατά μοναδικό τρόπο τη συνάρτηση στην οποία είναι
ασυμπτωτικά ίση μπορεί κανείς να επαληθεύσει εύκολα με τις συναρτήσεις
1 + 𝑒−2𝑥
(1 + 𝑥)−1 , , και (1 + 𝑥 + 𝑒−√𝑥 )−1 (1.1.11)
1+𝑥
οι οποίες έχουν το ίδιο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα:
∞
􏾜(−1)𝑛−1 𝑥−𝑛 , 𝑥 → ∞.
𝑛=1
8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τούτο δεν είναι δύσκολο να το δει κανείς. Ας το δούμε για τις δύο πρώτες συναρτήσεις της (1.1.11).
Είναι άμεσο ότι
∞
1
∼ 􏾜(−1)𝑛−1 𝑥−𝑛 , 𝑥 → ∞.
𝑥 + 1 𝑛=1
Επίσης η διαφορά
1 1 + 𝑒−2𝑥 1
− = 𝜊 􏿶 𝑛 􏿹 , ∀ 𝑛, (𝑥 → ∞). (1.1.12)
𝑥+1 1+𝑥 𝑥
και το ζητούμενο έπεται άμεσα από την (1.1.12).
1.1.2 Σύγκλιση και ασυμπτωτικότητα
Η διαφορά μεταξύ συγκλίνουσας και ασυμπτωτικής σειράς είναι η εξής:

∞ 𝑛 𝑁 𝑛
Εάν η 𝑓(𝑥) = ∑𝑛=0 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 ) συγκλίνει για |𝑥 − 𝑥0 | < 𝑅, τότε το υπόλοιπο 𝜀𝑁 (𝑥) ∶= 𝑓(𝑥)− ∑𝑛=0 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 )
τείνει στο μηδέν, καθώς 𝑁 → ∞ για κάθε σταθεροποιημένο (𝑓𝑖𝑥𝑒𝑑) 𝑥, |𝑥 − 𝑥0 | < 𝑅.
Από την άλλη μεριά, εάν η σειρά είναι ασυμπτωτική ως προς τη συνάρτηση 𝑓(𝑥), τότε το υπόλοιπο τείνει στο
𝑁
μηδέν ταχύτερα από τον όρο (𝑥 − 𝑥0 ) καθώς 𝑥 → 𝑥0 για 𝑁 σταθεροποιημένο, αλλά δεν χρειάζεται να τείνει
στο μηδέν καθώς 𝑁 → ∞, για κάθε σταθεροποιημένο 𝑥.
Το πλεονέκτημα που μας δίνει μία ασυμπτωτική σειρά η οποία αν και μπορεί να μην συγκλίνει για μεγάλα 𝑥,
είναι ότι ένας πεπερασμένος αριθμός όρων (συχνά πάρα πολύ μικρός) είναι μία πάρα πολύ καλή προσέγγιση
για την αντίστοιχη συνάρτηση 𝑓(𝑥). Αντιθέτως με μία συγκλίνουσα σειρά η προσέγγιση βελτιώνεται όσο πε-
ρισσότερους όρους πάρουμε.
Η σύγκλιση είναι μία απόλυτη έννοια, μία εγγενής ιδιότητα των συντελεστών 𝑎𝑛 του αναπτύγματος. Μπορεί
κανείς, φυσικά, να αποδείξει ότι μία σειρά συγκλίνει χωρίς να γνωρίζει τη συνάρτηση στην οποία συγκλίνει.
Ωστόσο, η ασυμπτωτικότητα είναι μία σχετική ιδιότητα των συντελεστών του αναπτύγματος και της συνάρ-
τησης 𝑓(𝑥), ως προς την οποία είναι ασυμπτωτική η σειρά. Για να αποδείξει κανείς ότι μία δυναμοσειρά είναι
ασυμπτωτική ως προς μία συνάρτηση 𝑓(𝑥), πρέπει να θεωρήσει από κοινού τη συνάρτηση 𝑓(𝑥) και τους συ-
ντελεστές του αναπτύγματος. Είναι λοιπόν άμεσο (και εύκολο να το δει κανείς) ότι εάν η δυναμοσειρά
∞
𝑛
􏾜 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 )
𝑛=0
συγκλίνει για |𝑥 − 𝑥0 | < 𝑅 στη συνάρτηση 𝑓(𝑥), τότε επίσης
∞
𝑛
𝑓(𝑥) ∼ 􏾜 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 ) , 𝑥 → 𝑥0 .
𝑛=0
Υπό αυτήν την έννοια, οι ασυμπτωτικές σειρές είναι μία γενίκευση των σειρών Taylor.
1.1.3 Πράξεις μεταξύ ασυμπτωτικών σειρών
Οι περισσότερες λειτουργίες (πρόσθεση, πολλαπλασιασμός, διαίρεση, ολοκλήρωση) μπορούν να εκτελεστούν

στις ασυμπτωτικές σειρές όρο προς όρο, ακριβώς σαν να ήταν συγκλίνουσες σειρές. Έτσι εάν οι συναρτήσεις
𝑓(𝑥), 𝑔(𝑥) έχουν ασυμπτωτικά αναπτύγματα καθώς 𝑥 → 𝑥0
∞ ∞
𝑓(𝑥) ∼ 􏾜 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 )𝑛 , 𝑔(𝑥) ∼ 􏾜 𝑏𝑛 (𝑥 − 𝑥0 )𝑛
𝑛=0 𝑛=0
𝑓(𝑥)
αντίστοιχα, τότε για τις 𝑓(𝑥) + 𝑔(𝑥), 𝑓(𝑥) ⋅ 𝑔(𝑥), και 𝑔(𝑥)
ισχύουν αντίστοιχα
∞
𝑓(𝑥) + 𝑔(𝑥) ∼ 􏾜 (𝑎𝑛 + 𝑏𝑛 ) (𝑥 − 𝑥0 )𝑛 (𝑥 → 𝑥0 )
𝑛=0
∞ 𝑛
𝑓(𝑥)𝑔(𝑥) ∼ 􏾜 𝑐𝑛 (𝑥 − 𝑥0 )𝑛 όπου 𝑐𝑛 = 􏾜 𝑎𝑘 𝑏𝑛−𝑘 (𝑥 → 𝑥0 )
𝑛=0 𝑘=0
∞ 𝑛−1
𝑓(𝑥) 𝑎𝑛 − ∑𝑘=0 𝑑𝑘 𝑏𝑛−𝑘
∼ 􏾜 𝑑𝑛 (𝑥 − 𝑥0 )𝑛 όπου 𝑑𝑛 = , (𝑥 → 𝑥0 )
𝑔(𝑥) 𝑛=0 𝑏0
και 𝑏0 ≠ 0, 𝑑0 = 𝑎0 /𝑏0
Σχετικά με την ολοκλήρωση έχουμε την ακόλουθη

∞
Πρόταση 1.1.15 Κάθε ασυμπτωτική σειρά 𝑓(𝑥) ∼ ∑𝑛=0 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 )𝑛 , (𝑥 → 𝑥0 ) μπορεί να ολοκληρωθεί όρο
προς όρο, εάν η 𝑓(𝑥) είναι ολοκληρώσιμη κοντά στο 𝑥0 :
𝑥 ∞
𝑎𝑛 𝑛+1
􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 ∼ 􏾜 (𝑥 − 𝑥0 ) , 𝑥 → 𝑥0 .
𝑥0 𝑛=0 𝑛 + 1
Για να αποδείξουμε τον παραπάνω ισχυρισμό μας για κάθε Ν > 0 έχουμε
𝑁
􏵵𝑓(𝑥) − 􏾜 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 )𝑛 􏵵 = 𝜊(𝑥 − 𝑥0 )𝑛 (𝑥 → 𝑥0 ).
𝑛=0
Συνεπώς, για κάθε 𝜀 > 0 υπάρχει 𝑀 ∶= 𝑀(𝜀) έτσι ώστε

𝑁
𝑁
􏵵𝑓(𝑥) − 􏾜 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 )𝑛 􏵵 ≤ 𝜀 |𝑥 − 𝑥0 | , |𝑥 − 𝑥0 | ≤ 𝑀.
𝑛=0
Επειδή η απόλυτη τιμή του ολοκληρώματος είναι μικρότερη ή ίση από το ολοκλήρωμα της απόλυτης τιμής
έχουμε διαδοχικά
⎡ ⎤
⎢⎢ 𝑥 𝑁 ⎥ 𝑥 𝑁
⎢⎢𝑓(𝑡) − 􏾜 𝑎 (𝑥 − 𝑥 )𝑛 ⎥⎥⎥ 𝑑𝑡 ≤ 􏾙 𝑓(𝑥) − 􏾜 𝑎 (𝑥 − 𝑥 )𝑛 𝑑𝑡
􏵵􏾙 ⎢⎣ 𝑛 0 ⎥ ⎦ 􏵵 􏵵 𝑛 0 􏵵
𝑥 0 𝑛=0 𝑥 0 𝑛=0
𝑥 𝑁
≤ 𝜀 􏾙 |𝑡 − 𝑥0 | 𝑑𝑡
𝑥0
𝜀 𝑁+1
= |𝑥 − 𝑥0 | , |𝑥 − 𝑥0 | ≤ 𝑀.
𝑁+1
Άρα,
𝑥 𝑁 𝑎
𝑛 𝑛+1
| ∫𝑥0 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 − ∑𝑛=0 􏿴 𝑛+1 􏿷 (𝑥 − 𝑥0 ) | 𝜀
𝑁+1
≤ , |𝑥 − 𝑥0 | ≤ 𝑀.
| (𝑥 − 𝑥0 ) | 𝑁+1
Καθώς το 𝜀 είναι τυχαίο, λαμβάνουμε για κάθε 𝑁

𝑥 𝑁
𝑎𝑛 𝑛+1 N+1
􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 − 􏾜 (𝑥 − 𝑥0 ) = 𝜊 (𝑥 − 𝑥0 ) , 𝑥 → 𝑥0
𝑥0 𝑛=0 𝑛 + 1
και το ζητούμενο έπεται. ■

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Παρατήρηση 1.1.16 Με παρόμοια επιχειρήματα μπορούμε να ολοκληρώσουμε όρο προς όρο μία ασυμπτωτική
σειρά στο άπειρο. Έτσι εάν
∞
𝑓(𝑥) ∼ 􏾜 𝑎𝑛 (𝑥)−𝑛 , (𝑥 → ∞)
𝑛=0
∞ ∞
𝑎1 𝑎𝑛 1−𝑛
􏾙 􏿯𝑓(𝑡) − 𝑎0 − 􏿲 𝑑𝑡 ∼ 􏾜 𝑥 , 𝑥 → ∞.
𝑥 𝑡 𝑛=2 𝑛 − 1
∗ Σημαντική εξαίρεση, για παράδειγμα, η παραγωγισιμότητα η οποία δεν ισχύει χωρίς επιπλέον περιορισμούς.
Το πιο κλασικό παράδειγμα συνθέτουν οι συναρτήσεις 𝑓(𝑥), 𝑔(𝑥) που ικανοποιούν την
2 2
𝑔(𝑥) = 𝑓(𝑥) + 𝑒−1/(𝑥−𝑥0 ) sin 􏿵𝑒−1/(𝑥−𝑥0 ) 􏿸 .
Η αξία του παραδείγματος έγκειται στη συνάρτηση κατά την οποία διαφέρουν οι 𝑓(𝑥) και 𝑔(𝑥). Αυτή όταν
𝑥 → 𝑥0 , τείνει στο μηδέν (πολύ) ταχύτερα από όλες τις δυνάμεις του (𝑥 − 𝑥0 ) (εκθετικά μικρή -subdominant
function). Επομένως, οι 𝑓(𝑥) και 𝑔(𝑥) έχουν το ίδιο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα καθώς 𝑥 → 𝑥0 .
Όμως, δεν είναι κατ’ ανάγκην αληθές ότι συμβαίνει το ίδιο και για τις παραγώγους τους 𝑓′ (𝑥), 𝑔′ (𝑥) καθώς
𝑥 → 𝑥0 , καθώς
−3 2
𝑔′ (𝑥) = 𝑓′ (𝑥) − 2 (𝑥 − 𝑥0 ) cos 􏿵𝑒1/(𝑥−𝑥0 ) 􏿸
−3 −1/(𝑥−𝑥 )2 2
+2 (𝑥 − 𝑥0 ) 𝑒 0 sin 􏿵𝑒1/(𝑥−𝑥0 ) 􏿸 .
Τούτο ισχύει διότι η συνάρτηση (𝑥 − 𝑥0 )−3 δεν τείνει στο μηδέν ταχύτερα από όλες τις δυνάμεις του (𝑥 − 𝑥0 ),
𝑥 → 𝑥0 (δεν είναι εκθετικά μικρή -subdominant function). Ωστόσο, η παραγωγισιμότητα όρο προς όρο
επιτρέπεται εάν η παράγωγος 𝑓′ (𝑥) υπάρχει και είναι ολοκληρώσιμη, καθώς 𝑥 → 𝑥0 . Τότε εάν,
∞
𝑛
𝑓(𝑥) ∼ 􏾜 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 ) ,
𝑛=0
θα έχουμε
∞
𝑛−1
𝑓′ (𝑥) ∼ 􏾜 𝑛𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 ) , 𝑥 → 𝑥0 .
𝑛=1
Ειδικότερα, εάν η πραγματική συνάρτηση 𝑓(𝑥) είναι αναλυτική σε μία περιοχή του 𝑥0 τότε μπορούμε να πα-
ραγωγίσουμε το ασυμπτωτικό της ανάπτυγμα όρο προς όρο (ας θυμηθούμε ότι μία πραγματική συνάρτηση
𝑓(𝑥) είναι αναλυτική στο 𝑥 = 𝑥0 , εάν δύναται να αναπαρασταθεί ως δυναμοσειρά δυνάμεων του όρου (𝑥 − 𝑥0 )
με μη μηδενική ακτίνα σύγκλισης). Για παράδειγμα από τη σχέση
1 1 1
∼ + + ⋯, 𝑥 → ∞ (1.1.13)
𝑥 − 1 𝑥 𝑥2
έχουμε
1 1 2
2
∼ + + ⋯, 𝑥 → ∞
(𝑥 − 1) 𝑥2 𝑥3
καθώς η δυναμοσειρά που εμφανίζεται στην (1.1.13) συγκλίνει για κάθε 𝑥 > 1 και επομένως η συνάρτηση
1/(𝑥 − 1) είναι αναλυτική για κάθε 𝑥 > 1.
Μάλιστα, εάν στο μιγαδικό επίπεδο θεωρήσουμε συνάρτηση 𝑓 ολόμορφη στο
𝐴𝑧0 (𝑎.𝑏) = 􏿺𝑧 ∈ ℂ, 𝑎 ≤ arg (𝑧 − 𝑧0 ) ≤ 𝑏􏿽 , |𝑧 − 𝑧0 )| < 𝑅.

Εάν έχουμε, λοιπόν,

∞
𝑛
𝑓(𝑧) ∼ 􏾜 𝑎𝑛 (𝑧 − 𝑧0 ) , 𝑧 → 𝑧0 , 𝑎 ≤ 𝑎𝑟𝑔 (𝑧 − 𝑧0 ) ≤ 𝑏,
𝑛=0
τότε θα έχουμε και

∞
𝑛−1
𝑓′ (𝑧) ∼ 􏾜 𝑛𝑎𝑛 (𝑧 − 𝑧0 ) 𝑧 → 𝑧0 , 𝑎 < arg (𝑧 − 𝑧0 ) < 𝑏.
𝑛=1
Ολοκληρώνουμε με την ακόλουθη περίπτωση. Έστω το σύνολο
𝐷 = 􏿺𝑧 ∈ ℂ, 𝜃0 ≤ 𝑎𝑟𝑔 (𝑧 − 𝑧0 ) ≤ 𝜃1 􏿽 , |𝑧| > 𝑅.
Υποθέτουμε ότι
∞
𝑓′ (𝑧) ∼ 􏾜 𝑎𝑛 𝑧−𝑛 , 𝑧 → ∞, στο D.
𝑛=0
Έστω ακόμη ότι η 𝑓(𝑧) έχει συνεχή παράγωγο και η 𝑓′ (𝑧) έχει ασυμπτωτικό ανάπτυγμα καθώς 𝑧 → ∞, στο
𝐷. Τότε (για την απόδειξη βλ. π.χ., [1])
∞
𝑓′ (𝑧) ∼ − 􏾜 𝑛𝑎𝑛 𝑧−𝑛−1 , 𝑧 → ∞, στο 𝐷.
𝑛=1
Ως ένα αντιπαράδειγμα στην παραπάνω πρόταση ας θεωρήσουμε τη συνάρτηση
𝑓(𝑧) ∶= 𝑒−𝑧 cos(𝑒𝑧 )
για την οποία ισχύει

𝜋
𝑓(𝑧) ∼ 0 + 0𝑧−1 + 0𝑧−2 + ⋯ , |arg 𝑧| ≤ − 𝐴, 𝐴 > 0.
2
Βλέπουμε ότι δεν ισχύει το προηγούμενο επιχείρημα, καθώς για την παράγωγο της 𝑓 έχουμε
𝑓′ (𝑧) = − sin 𝑒𝑧 − 𝑒−𝑧 cos(𝑒𝑧 ).
∗ Είναι χρήσιμο να ανακαλέσουμε μερικές ιδιότητες της συνάρτησης Γάμμα που θα χρειαστούμε στη συνέχεια.
1.1.4 Η Συνάρτηση Γάμμα
Ο μοντέρνος ορισμός της συνάρτησης Γάμμα (βλ. π.χ., [2])

∞
Γ(𝑥) ∶= 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑥−1 𝑑𝑡, Re(𝑥) > 0, (1.1.14)
0
οφείλεται στον 𝐿𝑒𝑔𝑒𝑛𝑑𝑟𝑒 (1809). Με ολοκλήρωση κατά παράγοντες λαμβάνουμε
Γ(𝑥 + 1) = 𝑥Γ(𝑥), Re(𝑥) > 0, (1.1.15)
από όπου και για κάθε θετικό ακέραιο 𝑛 ισχύει
Γ(𝑛) = (𝑛 − 1)!. (1.1.16)
Σημειώνουμε ότι
1 ∞ 𝑒−𝑡 ∞
2
Γ􏿶 􏿹 = 􏾙 𝑑𝑡 = 2 􏾙 𝑒−𝑢 𝑑𝑢 = √𝜋. (1.1.17)
2 0 √𝑡 0
12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Από την (1.1.14) λαμβάνουμε

∞
Γ ′ (𝑥) = 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑥−1 ln 𝑡 𝑑𝑡,
0
∞
2
Γ ′′ (𝑥) = 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑥−1 (ln 𝑡) 𝑑𝑡,
0
∞
3
Γ ′′′ (𝑥) = 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑥−1 (ln 𝑡) 𝑑𝑡.
0
Επομένως,
∞
Γ ′ (1) = 􏾙 𝑒−𝑡 ln 𝑡 𝑑𝑡, (1.1.18)
0
∞
2
Γ ′′ (1) = 􏾙 𝑒−𝑡 (ln 𝑡) 𝑑𝑡, (1.1.19)
0
∞
3
Γ ′′′ (1) = 􏾙 𝑒−𝑡 (ln 𝑡) 𝑑𝑡. (1.1.20)
0
Ειδικότερα,
Γ(1) = 1, (1.1.21)
Γ ′ (1) = −𝛾, (1.1.22)
Γ ′′ (1) = 𝜁(2) + 𝛾2 , (1.1.23)
Γ ′′′ (1) = − 􏿴2𝜁(3) + 3𝛾𝜁(2) + 𝛾3 􏿷 , (1.1.24)

όπου 𝛾 = 0.5772... είναι η σταθερά των 𝐸𝑢𝑙𝑒𝑟-𝑀𝑎𝑠𝑐ℎ𝑒𝑟𝑜𝑛𝑖, ενώ με 𝜁(⋅) δηλώνεται η συνάρτηση ζήτα του
𝑅𝑖𝑒𝑚𝑎𝑛𝑛. Από την (1.1.14), λαμβάνουμε άμεσα την (1.1.21). Για να δώσουμε μία περιγραφή της απόδειξης
των (1.1.22)-(1.1.24) ξεκινάμε από την πολύ γνωστή αναπαράσταση γινομένου για τη συνάρτηση Γάμμα:
∞
1 𝑥 −𝑥
= 𝑥 𝑒𝛾𝑥 􏾟 􏿵1 + 􏿸 𝑒 𝑘 .
Γ(𝑥) 𝑘=1
𝑘
Λογαριθμίζοντας έχουμε
∞
𝑥 𝑥
ln Γ(𝑥) = − ln 𝑥 − 𝛾𝑥 − 􏾜 􏿻ln 􏿵1 + 􏿸 − � . (1.1.25)
𝑛=1 𝑛 𝑛
Παραγωγίζοντας (διαδοχικά) δύο φορές και τα δύο μέλη της (1.1.25) και χρησιμοποιώντας τον ορισμό της
συνάρτησης δίγαμμα (𝑝𝑠𝑖𝑓𝑢𝑛𝑐𝑡𝑖𝑜𝑛), δηλαδή της λογαριθμικής παραγώγου της συνάρτησης Γάμμα, έχουμε
⎧⎛ ⎞ ⎫
⎪
⎪⎜⎜ 1 ⎟⎟ 1 1 ⎪
⎪
Γ ′ (𝑥) 1 ∞ ⎨ ⎜⎜ ⎟ − ⎬
𝜓(𝑥) ∶= = −𝛾 − − 􏾜 ⎪ 𝑥⎟⎠ 𝑛 𝑛⎪ , 𝑥 > 0, (1.1.26)
Γ(𝑥) ⎩⎝ 1 +
𝑥 𝑛=1 ⎪ ⎪
⎭
𝑛
⎧⎛ ⎞ ⎫
⎪
⎪⎜ ⎟⎟ 1 ⎪ ⎪
1 ∞⎪
⎨⎜
⎜ 1 ⎟⎟ ⎪ ⎬
′
𝜓 (𝑥) = 2 + 􏾜 ⎪ ⎜ (1.1.27)
𝑥 ⎪⎜⎜
⎝ 2 ⎠ ⎪,
⎟⎟ 2 ⎪ 𝑥 > 0.
⎩ 􏿴1 + 􏿷 𝑛 ⎪
𝑛=1 ⎪
𝑥
⎭
𝑛
Θέτοντας 𝑥 = 1 στην (1.1.27) λαμβάνουμε
𝜓′ (1) = 𝜁(2). (1.1.28)
Ακολούθως, η σχέση (1.1.26) για 𝑥 = 1 αποδίδει
∞
1 1
𝜓(1) = −𝛾 − 1 − 􏾜 􏿶 − 􏿹
𝑛=1 𝑛+1 𝑛
𝑘
1 1
= −𝛾 − 1 − lim 􏾜 􏿶 − 􏿹
𝑘→∞
𝑛=1 𝑛+1 𝑛
= −𝛾 = Γ ′ (1). (1.1.29)
Για την απόδειξη της (1.1.23) χρησιμοποιούμε τον ορισμό της συνάρτησης ψι(⋅), καθώς και τις (1.1.28), και
(1.1.22). Η απόδειξη της (1.1.24) είναι ανάλογη.
Εναλλακτικά, μπορεί κανείς να εφαρμόσει την πολύ χρήσιμη αναδρομική σχέση (βλ. [2])
𝑛
(−1)𝑘+1
Γ(𝑛+1) (1) = −𝛾Γ(𝑛) (1) + 𝑛! 􏾜 𝜁 (𝑘 + 1) Γ(𝑛−𝑘) (1).
𝑘=1
(𝑛 − 𝑘)!
Είναι χρήσιμο το ακόλουθο:
Λήμμα 1.1.17 Για κάθε θετικό ακέραιο 𝑝

∞ 𝑝+1
𝑝
􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡 = Γ 􏿶 􏿹. (1.1.30)
0 𝑝
Με την αλλαγή μεταβλητής 𝑢 = 𝑡𝑝 έχουμε

∞ 1 1
𝑝
􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡 = Γ􏿶 􏿹
0 𝑝 𝑝
(1.1.15) 𝑝+1
= Γ􏿶 􏿹.
𝑝
Κλείνουμε τούτη τη σύντομη αναφορά στη συνάρτηση Γάμμα με τους ακόλουθους ορισμούς για την άνω και
κάτω ημιτελή συνάρτηση Γάμμα:
𝑥
𝛾(𝑧, 𝑥) ∶ = 􏾙 𝑡𝑧−1 𝑒−𝑡 𝑑𝑡, (𝐿𝑜𝑤𝑒𝑟 𝑖𝑛𝑐𝑜𝑚𝑝𝑙𝑒𝑡𝑒 𝐺𝑎𝑚𝑚𝑎 𝑓𝑢𝑛𝑐𝑡𝑖𝑜𝑛),
0
∞
Γ(𝑧, 𝑥) ∶ = 􏾙 𝑡𝑧−1 𝑒−𝑡 𝑑𝑡, (𝑈𝑝𝑝𝑒𝑟 𝑖𝑛𝑐𝑜𝑚𝑝𝑙𝑒𝑡𝑒 𝐺𝑎𝑚𝑚𝑎 𝑓𝑢𝑛𝑐𝑡𝑖𝑜𝑛),
𝑥
𝑧 ∈ ℂ, 𝑅𝑒(𝑧) > 0. ∗ Η βιβλιογραφία για τη συνάρτηση Γάμμα είναι εκτεταμένη. Συνιστούμε στον αναγνώστη
τη σύντομη και περιεκτική μονογραφία του Emil Artin: The Gamma Function, Dover Publications, 2015.
1.1.5 Ασκήσεις
Άσκηση 1.1.18 Συμπληρώστε τον ακόλουθο πίνακα

14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Είναι Εάν είναι Ψευδές

Ισχυρισμός Αληθές συμπληρώστε
ή Ψευδές; το σωστό
𝑂 􏿴𝑓 + 𝑔􏿷 = 𝑂 􏿴𝑓􏿷 + 𝑂 􏿴𝑔􏿷
𝑂 􏿴𝑓 ⋅ 𝑔􏿷 = 𝑂 􏿴𝑓􏿷 ⋅ 􏿴𝑔􏿷
Εάν 𝑔 = 𝑂 􏿴𝑓􏿷 και ℎ = 𝑂 􏿴𝑓􏿷 ,
τότε 𝑔 = 𝑂 (ℎ)
20𝑛3 − 10𝑛2 + 12𝑛 = 𝑂(𝑛4 )
200𝑛3 − 10𝑛2 + 2𝑛 = 𝑂(𝑛2 log 𝑛)
Άσκηση 1.1.19 Συμπληρώστε τον ακόλουθο πίνακα (η πρώτη γραμμή λειτουργεί ως υπόδειγμα) καθώς 𝑛 → ∞
Έκφραση Κυρίαρχος όρος (𝑛 → ∞) Ο(⋅)

10 + 0.0001𝑛3 + 0.32𝑛 0.0001𝑛3 𝑂(𝑛3 )
100𝑛 + 200𝑛1.7 + 75𝑛 log 𝑛
0.2𝑛 + 2𝑛1.4 + 4.5𝑛1.8
2
𝑛2 log5 𝑛 + 𝑛 􏿴log5 𝑛􏿷
𝑛 log5 𝑛 + 𝑛 log4 𝑛
200𝑛 + 0.0001𝑛2
5𝑛 + 𝑛0.5 + 0.05𝑛5/4
Άσκηση 1.1.20 Έστω συνάρτηση 𝑓 διαφορίσιμη στο 0 με 𝑓(0) = 0, 𝑓′ (0) ≠ 0. Τότε
1 𝑓′ (0)
𝑓􏿶 􏿹 ∼ , 𝑛 → ∞.
𝑛 𝑛
Άσκηση 1.1.21 Να βρεθούν δύο ακολουθίες θετικών πραγματικών όρων {𝑎𝑛 } , {𝑎𝑛 } έτσι ώστε
𝑎𝑛 ∼ 𝑏𝑛
αλλά,
𝑎𝑛𝑛 ≁ 𝑏𝑛𝑛 , (𝑛 → ∞).
Άσκηση 1.1.22 Με τη βοήθεια της σειράς του Stirling για το 𝑛!³:
𝑛 𝑛 1 1 𝑛 𝑛
𝑛! = √2𝜋𝑛 􏿵 􏿸 􏿶1 + + 𝑂 􏿶 2 􏿹􏿹 􏿵 􏿸 , 𝑛→∞
𝑒 12𝑛 𝑛 𝑒
να αποδείξτε ότι
2𝑛 4𝑛 1 1
􏿶 􏿹= 􏿶1 − + 𝑂 􏿶 2 􏿹􏿹 , 𝑛 → ∞.
𝑛 √𝜋𝑛 8𝑛 𝑛
Στη συνέχεια να δείξετε ότι
4𝑛 9 1
𝐶𝑛 = 􏿶1 − + 𝑂 􏿶 2 􏿹􏿹 , 𝑛 → ∞,
𝑛√𝜋𝑛 8𝑛 𝑛
³Η απόδειξη αυτής της σειράς θα μας απασχολήσει σε επόμενο κεφάλαιο.

όπου 𝐶𝑛 ⁴ είναι οι αριθμοί Catalan που δίδονται από τις σχέσεις:

1 2𝑛 2𝑛 2𝑛
𝐶𝑛 ∶= 􏿶 􏿹=􏿶 􏿹−􏿶 􏿹, 𝑛 ∈ ℕ0 .
𝑛+1 𝑛 𝑛 𝑛−1
Τέλος, να αποδείξετε την ακόλουθη ασυμπτωτική ισότητα

𝑛
1 𝑘+𝑛 4𝑛
􏾟 ∼ , 𝑛 → ∞.
𝑛 2
√𝑛 𝑘=2 √𝜋𝑛
Άσκηση 1.1.23 Θεωρούμε το πολυώνυμο βαθμού 𝑚
𝑄(𝑛) = 𝑎𝑚 𝑛𝑚 + ⋯ + 𝑎1 𝑛 + 𝑎0 .
Να αποδείξετε ότι
𝑄(𝑛) = 𝑂 (𝑛𝑚 ) , 𝑛 ≥ 𝑛0
για κατάλληλο 𝑛0 το οποίο και να βρείτε.
Άσκηση 1.1.24 Έστω ότι η δυναμοσειρά

∞
𝑛
􏾜 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 )
𝑛=0
συγκλίνει για |𝑥 − 𝑥0 | < 𝑅 στη συνάρτηση 𝑓(𝑥). Να αποδείξετε ότι είναι επίσης
∞
𝑛
𝑓(𝑥) ∼ 􏾜 𝑎𝑛 (𝑥 − 𝑥0 ) , 𝑥 → 𝑥0 .
𝑛=0
Υπό αυτήν την έννοια, οι ασυμπτωτικές σειρές είναι μία γενίκευση των σειρών 𝑇𝑎𝑦𝑙𝑜𝑟.
Άσκηση 1.1.25 Να βρείτε το ασυμπτωτικό ανάπτυγμα της πραγματικής συνάρτησης

1
−
𝑓(𝑥) = 𝑒 𝑥 𝑥 → 0+ .
Τι παρατηρείτε;
Άσκηση 1.1.26 Είναι Σωστός ή Λάθος ο ισχυρισμός:
𝑥2 ∼ 0, 𝑥 → 0;
Αιτιολογήστε την άποψή σας.
Άσκηση 1.1.27 Ο 𝑛-οστος αρμονικός αριθμός 𝐻𝑛 ορίζεται ως το άθροισμα των αντιστρόφων των πρώτων 𝑛 θε-
τικών ακεραίων
𝑛
1
𝐻𝑛 ∶= 􏾜 , 𝑛 ∈ ℕ. (1.1.31)
𝑘=1
𝑘
Για τους αρμονικούς αριθμούς (harmonic numbers) έχουμε

1 1
𝐻𝑛 = ln 𝑛 + 𝛾 + + 𝑂 􏿶 2 􏿹 , 𝑛 → ∞, ⁵ (1.1.32)
2𝑛 𝑛
⁴Οι αριθμοί Catalan συνδέονται, μεταξύ αρκετών άλλων, με τον αριθμό των bits που απαιτούνται για την αναπαράσταση
δυαδικών δένδρων με 𝑛 κόμβους.
⁵Η απόδειξη θα δοθει αναλυτικά σε επόμενο κεφάλαιο όπου και θα δώσουμε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμά τους.
16 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
όπου 𝛾 = 0.5772 ⋯ η σταθερά των Euler-Mascheroni. Αποδείξτε ότι
2 2 ln 𝑛
(𝐻𝑛 ) = (ln 𝑛) + 2𝛾 ln 𝑛 + 𝛾2 + 𝑂 􏿶 􏿹 , 𝑛 → ∞,
𝑛
3 ln 𝑛
Δώστε αντίστοιχη έκφραση για την ποσότητα (𝐻𝑛 ) με σφάλμα της τάξης 𝑂 􏿵 𝑛
􏿸.
Άσκηση 1.1.28 Να αποδείξετε ότι

1
ln 𝑛 + 𝛾 + 𝑂 􏿵 𝑛 􏿸 𝛾 1
=1+ + 𝑂 􏿶 􏿹 , 𝑛 → ∞.
ln 𝑛 + 𝑂 􏿵 𝑛 􏿸
1 ln 𝑛 𝑛
Υπόδειξη: Διαιρέστε κάθε όρο της παράστασης με ln 𝑛. Στη συνέχεια να αποδείξετε ότι:
1 1
= 1 + Ο 􏿶 􏿹 , 𝑛 → ∞.
1 + Ο􏿵 􏿸
1 𝑛
𝑛
Άσκηση 1.1.29 Χρησιμοποιώντας τις (3.1.9), (2.5.3), να αποδείξετε ότι
1
𝑒𝐻𝑛 = 𝑛𝑒𝛾 􏿶1 + 𝑂 􏿶 􏿹􏿹 , 𝑛 → ∞.
𝑛

𝑛
1 1 1
􏿶1 − 􏿹 = + 𝑂 􏿶 􏿹 , 𝑛 → ∞.
𝑛 𝑒 𝑛
Υπόδειξη: Θα σας φανεί χρήσιμο ότι:

1
O􏿵 􏿸
𝑛
1
𝑒 = 1 + Ο 􏿶 􏿹 , 𝑛 → ∞.
𝑛
𝑛 1
=1 + 𝑂 􏿶 􏿹 , 𝑛 → ∞,
𝑛+1 𝑛
𝑛 1
∼ 1− , 𝑛 → ∞,
𝑛+1 𝑛
1 1 1 1
= 2 + 3 + 𝑂 􏿶 4 􏿹 , 𝑛 → ∞.
𝑛2 +𝑛 𝑛 𝑛 𝑛
Υπόδειξη:
1 1 1
= 2 1
𝑛2 +𝑛 𝑛 1+
𝑛
και στη συνέχεια χρησιμοποιήστε το το άθροισμα γεωμετρικής σειράς.

Άσκηση 1.1.33 Να απαντήσετε εάν είναι ΣΩΣΤΟΣ ή ΛΑΘΟΣ κάθε ένας από τους ακόλουθους ισχυρισμούς
1 1 1 1 1 1
𝑒 𝑛 =1 + + 2 + 3 +⋯+ 𝑘
+ 𝑂 􏿶 𝑘+1 􏿹 , 𝑛 → ∞,
𝑛 2𝑛 6𝑛 𝑘!𝑛 𝑛
1 1 1 1 1 1
𝑒 𝑛 =1 + + 2 + 3 + ⋯ + 𝑘
+ 𝑂 􏿶 𝑘+1 􏿹 , 𝑛 → 0,
1 1 1 1 1 1
𝑒 𝑛 =1 + + 2 + 3 + ⋯ + 𝑘
+ 𝑂 􏿶 𝑘+1 􏿹 , 𝑛 → 𝑛0 , 𝑛0 ∈ ℕ,
2 2 1
ln (𝑛 − 2) = ln 𝑛 + ln 􏿶1 − 􏿹 = ln 𝑛 − + 𝑂 􏿶 2 􏿹 , 𝑛 → ∞.
𝑛 𝑛 𝑛
Άσκηση 1.1.34 Να ελέγξετε την ορθότητα των ακόλουθων πράξεων καθώς 𝑥 → 0
sin 𝑥
tan 𝑥 =
cos 𝑥
𝑥3
𝑥− + 𝑂 􏿴𝑥5 􏿷
6
=
𝑥2
1− 2
+ 𝑂 􏿴𝑥4 􏿷
𝑥3 1
= 􏿶𝑥 − + 𝑂 􏿴𝑥5 􏿷􏿹
6 𝑥2
1− + 𝑂 􏿴𝑥4 􏿷
2
𝑥3 𝑥2
= 􏿶𝑥 − + 𝑂 􏿴𝑥5 􏿷􏿹 􏿶1 + + 𝑂 􏿴𝑥4 􏿷􏿹
6 2
𝑥3
=𝑥 + + 𝑂 􏿴𝑥5 􏿷 , 𝑥 → 0.
3
Άσκηση 1.1.35 Έστω
𝑎(𝑛) > 0, 𝑛 = 1, 2, 3, ⋯ ,
και
∞
􏾜 𝑎(𝑛) = ∞.
𝑛=1
Εάν
𝑏(𝑛) ∼ 𝑎(𝑛) καθώς 𝑛 → ∞.
Τότε, για κάθε 𝑛0 (σταθεροποιημένο)
𝑁 𝑁
􏾜 𝑏(𝑛) ∼ 􏾜 𝑎(𝑛), 𝑁 → ∞.
𝑛=𝑛0 𝑛=𝑛0
Απόδειξη. Θεωρούμε ένα 𝛿 ∈ (0, 1) και ας εκλέξουμε τον θετικό ακέραιο 𝑛1 ∶= 𝑛1 (𝛿) > 𝑛0 :
(1 − 𝛿) 𝑏(𝑛) < 𝑎(𝑛) < (1 + 𝛿) 𝑏(𝑛), για κάθε 𝑛 ≥ 𝑛1 .
Τότε
𝑁 𝑁 𝑁
(1 − 𝛿) 􏾜 𝑏(𝑛) < 􏾜 𝑎(𝑛) < (1 + 𝛿) 􏾜 𝑏(𝑛)
𝑛=𝑛1 𝑛=𝑛1 𝑛=𝑛1
ή
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢⎢ 𝑁 𝑛1 −1 ⎥⎥ ⎢⎢ 𝑁 𝑛1 −1 ⎥⎥
(1 − 𝛿) ⎢⎢⎢ 􏾜 𝑏(𝑛) − 􏾜 𝑏(𝑛)⎥⎥⎥ < ⎢⎢⎢ 􏾜 𝑎(𝑛) − 􏾜 𝑎(𝑛)⎥⎥⎥
⎣𝑛=𝑛 𝑛=𝑛
⎦ ⎣𝑛=𝑛 𝑛=𝑛
⎦
0 0 0 0
⎡ ⎤
⎢⎢ 𝑁 𝑛1 −1 ⎥⎥
< (1 + 𝛿) ⎢⎢⎢ 􏾜 𝑏(𝑛) − 􏾜 𝑏(𝑛)⎥⎥⎥ .
⎣𝑛=𝑛 𝑛=𝑛
⎦
0 0
18 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
𝑁 ∞
Στη συνέχεια διαιρούμε τα μέλη της διπλής ανισότητας με ∑𝑛=𝑛0 𝑏(𝑛). Τώρα, ∑𝑛=𝑛0 𝑏(𝑛) = ∞. Συνεπώς, για
τιμές του 𝑁 αρκούντως μεγάλες:
∑𝑁
𝑛=𝑛 𝑎(𝑛)
0
(1 − 𝛿) (1 − 𝛿) < < 1 + 2𝛿.
∑𝑁
𝑛=𝑛 𝑏(𝑛)
0
Η απόδειξη ολοκληρώνεται καθώς το 𝛿 είναι τυχαίο.

Άσκηση 1.1.36 Θεωρούμε τις ακολουθίες 𝑎𝑛 , και 𝑏𝑛 με
𝑎𝑛 > 1, 𝑏𝑛 > 1, 𝑛 ≥ 1.
Έστωσαν οι ισχυρισμοί:
• 𝑎𝑛 ∼ 𝑏𝑛 , 𝑛 → ∞,
• ln 𝑎𝑛 ∼ ln 𝑏𝑛 , 𝑛 → ∞.
Να αποδείξετε ότι εάν ισχύει ο πρώτος ισχυρισμός, δεν ισχύει κατ’ ανάγκη και ο δεύτερος.
Ωστόσο, εάν ισχύει ο πρώτος ισχυρισμός υπό την ισχυρότερη συνθήκη
𝑎𝑛 > 1.001,
ή γενικότερα, εάν, υπάρχει 𝑐 > 0 έτσι ώστε,
𝑎𝑛 ≥ 1 + 𝑐,
τότε αληθεύει και ο δεύτερος.
Βιβλιογραφία
[1] R. Wong. Asymptotic Approximations of Integrals. New York, NY, USA: Academic Press, 1989.
[2] G. Boros και V.H. Moll. Irresistible Integrals: Symbolics, Analysis and Experiments in the Evaluation of
Integrals. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2004.
[3] Γ. Δάσιος. Εισαγωγή στην Ασυμπτωτική Ανάλυση. Αθήνα: Τσότρας, 2016.
[4] E.T. Whittaker και G.N. Watson. A Course of Modern Analysis. Cambridge, UK: Cambridge Univer-
sity Press, 1927.
[5] N.M. Temme. Asymptotic Methods for Integrals. Singapore: World Scientific Publishing Co., 2015.
[6] F.W.J. Olver. Asymptotics and Special Functions. New York, NY, USA: Academic Press, 1974.
[7] J.D. Murray. Asymptotic Analysis. New York, NY, USA: Springer-Verlag, 1984.
[8] H. Havil. Gamma, Exploring Euler’s Constant. New Jersey, NY, USA: Princeton University Press,
2003.
[9] G.H. Hardy. Divergent Series. London, UK: Oxford University Press, 1949.
[10] P. Flajolet και R. Sedgewick. Analytic Combinatorics. Cambridge, UK: Cambridge University Press,
2008.
[11] A. Erdelyi. Asymptotic Expansions. New York, NY, USA: Dover Publications Inc., 2010.
[12] N.G. De Bruijn. Asymptotic Methods in Analysis. Amsterdam, The Netherlands: North-Holland
Publishing & Co., 1961.
[13] C.M. Bender και S.A. Orszag. Advanced Mathematical Methods for Scientists and Engineers I: Asymp-
totic Methods and Perturbation Theory. New York, NY, USA: Springer-Verlag, 1999.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
ΑΣΥΜΠΤΩΤΙΚΑ ΑΝΑΠΤΥΓΜΑΤΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΑΤΩΝ
Σύνοψη
Θα μπορούσε κανείς να ρωτήσει γιατί χρειαζόμαστε τα ασυμπτωτικά αναπτύγματα ολοκληρωμάτων. Είναι
αλήθεια ότι κατά τη μοντελοποίηση πολλών φυσικών φαινομένων προκύπτουν, και επομένως είναι χρήσιμο
να γνωρίζουμε την συμπεριφορά τους, ολοκληρώματα της μορφής
𝑏(𝑥)
􏾙 𝑓(𝑥, 𝑡)𝑑𝑡, 𝑥 → 𝑥0 ,
𝑎(𝑥)
ή πιο γενικά ένα ολοκλήρωμα μίας μιγαδικής συνάρτησης κατά μήκος μίας καμπύλης. Για παράδειγμα η συ-
νάρτηση σφάλματος (error function), η άνω και κάτω ημιτελής συνάρτηση Γάμμα (incomplete gamma func-
tion), αλλά και άλλες ειδικές συναρτήσεις όπως οι Bessel, Airy και οι υπεργεωμετρικές συναρτήσεις (hyperge-
ometric functions) έχουν ολοκληρωτικές αναπαραστάσεις, καθώς είναι λύσεις διαφόρων κλάσεων διαφορι-
κών εξισώσεων. Εξάλλου, κατά την εφαρμογή των μετασχηματισμών Laplace, Fourier, Hankel στην επίλυση
διαφορικών εξισώσεων, συχνά προκύπτει μία ολοκληρωτική αναπαράσταση της λύσης, για την οποία μας εν-
διαφέρει η ασυμπτωτική της συμπεριφορά.
Στο δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου ασχολούμαστε με ορισμένα εισαγωγικά παραδείγματα καθώς και με προ-
βλήματα που αντιμετωπίζονται με την κατά παράγοντες ολοκλήρωση. Στη συνέχεια παρουσιάζουμε τη μέ-
θοδο Laplace στην απλή και γενική της μορφή με σκοπό την εύρεση όχι μόνο του πρωτεύοντος όρου, αλλά
και ακόμη περισσότερων επί του ασυμπτωτικού αναπτύγματος τέτοιων ολοκληρωμάτων. Επίσης, το Λήμμα
Watson (στην πραγματική, αλλά, και τη μιγαδική του εκδοχή), καθώς και προβλήματα τα οποία μετατρέ-
πονται σε ολοκληρώματα Laplace (περιπτώσεις κινητού μεγίστου). Τα ολοκληρώματα Fourier, η μέθοδος
στάσιμης φάσης, και αυτή της επικλινέστερης κατάβασης ολοκληρώνουν το δεύτερο αυτό μέρος. Ένας σημα-
ντικός αριθμός ειδικών συναρτήσεων αναφέρονται και μελετώνται στα κεφάλαια αυτά.

20 ΑΣΥΜΠΤΩΤΙΚΑ ΑΝΑΠΤΥΓΜΑΤΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΑΤΩΝ
2.1 Εισαγωγικά παραδείγματα & Ολοκλήρωση κατά παράγοντες
Ξεκινάμε με ένα αρκετά χρήσιμο αποτέλεσμα (βλ. π.χ. [1]):

Λήμμα 2.1.1 Εάν
𝑓(𝑥, 𝑡) ∼ 𝑓0 (𝑡), 𝑥 → 𝑥0
ομοιόμορφα στο 𝛼 ≤ 𝑡 ≤ 𝑏, δηλαδή, εάν
𝑓(𝑥, 𝑡) − 𝑓0 (𝑡)
lim = 0,
𝑥→𝑥0 𝑓0 (𝑡)
ομοιόμορφα ως προς 𝑡 ∈ [𝛼, 𝑏], τότε

𝑏 𝑏
􏾙 𝑓(𝑥, 𝑡)𝑑𝑡 ∼ 􏾙 𝑓0 (𝑡)𝑑𝑡, 𝑥 → 𝑥0 ,
𝛼 𝛼
υπό την προϋπόθεση ότι το ολοκλήρωμα του δεξιού μέλους της παραπάνω ασυμπτωτικής σχέσης είναι θετικό και
πεπερασμένο.
Για την απόδειξη, αρκεί να παρατηρήσει κανείς ότι από τη δοθείσα ομοιόμορφη σύγκλιση είναι άμεσο, ότι για
κάθε 𝜀 > 0 είναι:
𝑏 𝑏 𝑏
|􏾙 𝑓(𝑥, 𝑡)𝑑𝑡 − 􏾙 𝑓0 (𝑥)𝑑𝑡| < 𝜀 |􏾙 𝑓0 (𝑥)𝑑𝑡|,
𝛼 𝛼 𝛼
για 𝑥 αρκούντως κοντά στο 𝑥0 , και το ζητούμενο έπεται.
Παράδειγμα 2.1.2 Ας βρούμε τον πρωτεύοντα όρο (leading, term) του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολο-
κληρώματος
√2
3 +𝑡𝑥3
􏾙 𝑒𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → 0.
0
Θέτουμε 𝑥 = 0 και λαμβάνουμε

√2 √2
3 +𝑡𝑥3
􏾙 𝑒𝑥𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 𝑒0 𝑑𝑡 = √2, 𝑥 → 0.
0 0
Μάλιστα, η παραπάνω πρόταση γενικεύεται ως ακολούθως:
Πρόταση 2.1.3 Εάν

∞
𝜉𝑛
𝑓(𝑥, 𝑡) ∼ 􏾜 𝑓𝑛 (𝑡) (𝑥 − 𝑥0 ) , 𝑥 → 𝑥0 ,
𝑛=0
για κάποιο 𝜉 > 0, ομοιόμορφα στο 𝛼 ≤ 𝑡 ≤ 𝑏, τότε

𝑏 ∞ 𝑏
𝜉𝑛
􏾙 𝑓(𝑡, 𝑥)𝑑𝑡 ∼ 􏾜 (𝑥 − 𝑥0 ) 􏾙 𝑓𝑛 (𝑡)𝑑𝑡, 𝑥 → 𝑥0 ,
𝛼 𝑛=0 𝛼
υπό την προϋπόθεση ότι οι όροι του δεξιού μέλους της παραπάνω ασυμπτωτικής σχέσης είναι πεπερασμένοι.
Στη συνέχεια παρουσιάζουμε ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Παράδειγμα 2.1.4 Ας βρούμε την πλήρη ασυμπτωτική συμπεριφορά του ολοκληρώματος

1 𝑒𝑥𝑡 −1
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → 0.
0 𝑡
Επειδή το ανάπτυγμα Taylor της

𝑒𝑥𝑡 − 1 𝑥2 𝑡 𝑥3 𝑡2
=𝑥+ + +⋯
𝑡 2! 3!
συγκλίνει ομοιόμορφα για 0 ≤ 𝑡 ≤ 1, |𝑥| ≤ 1, έπεται ότι
1 𝑒𝑥𝑡 −1 𝑥2 𝑥3
􏾙 𝑑𝑡 ∼ 𝑥 + + + ⋯, 𝑥 → 0.
0 𝑡 4 18
Παράδειγμα 2.1.5 Η ασυμπτωτική συμπεριφορά του ολοκληρώματος

1 1
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → 0+ .
𝑒−𝑥 √− ln 𝑡
Με την αλλαγή μεταβλητής

𝑠 ∶= √− ln 𝑡
έχουμε
1 1 √𝑥 2
􏾙 𝑑𝑡 = 2 􏾙 𝑒−𝑠 𝑑𝑠. (2.1.1)
𝑒−𝑥 √− ln 𝑡 0
Καθώς το ανάπτυγμα Taylor της συνάρτησης
2 𝑠4 𝑠6
𝑔(𝑠) ∶= 𝑒−𝑠 = 1 − 𝑠2 + − +⋯
4 6
συγκλίνει ομοιόμορφα για 𝑠 ∈ [0, 1], έχουμε

1 1 1 2 3 1 5 1 7
􏾙 𝑑𝑡 ∼ 2𝑥 2 − 𝑥 2 + 𝑥 2 − 𝑥 2 + ⋯ , 𝑥 → 0+ .
𝑒−𝑥 √− ln 𝑡 3 5 21
Παρατήρηση 2.1.6 Με την αλλαγή μεταβλητής
𝑠2 ∶= 𝑢
στην (2.1.1), το ολοκλήρωμά μας λαμβάνει τη μορφή

𝑥
􏾙 𝑢−1/2 𝑒−𝑢 𝑑𝑢, 𝑥 → 0+ ,
0
που είναι η κάτω ημιτελής συνάρτηση Γάμμα (Lower incomplete gamma function), για 𝑧 = 1/2 ¹ Με παρόμοιο
τρόπο μπορεί κανείς να δείξει ότι για 𝑎 > 0 έχουμε
∞
𝑥
𝑛 𝑥𝑛
𝛾(𝑎, 𝑥) ∶= 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑎−1 𝑑𝑡 ∼ 𝑥𝑎 􏾜 (−1) , 𝑥 → 0+ .
0 𝑛=0
(𝑎 + 𝑛) 𝑛!
Μάλιστα, η παραπάνω σειρά συγκλίνει για κάθε 𝑥. Ωστόσο, για μεγάλες τιμές του 𝑥 η σύγκλιση είναι αργή
και δεν είναι πρακτικά χρήσιμη. Το ασυμπτωτικό ανάπτυγμα για μεγάλα 𝑥 αποδεικνύεται εξαιρετικά χρήσιμο
στην περίπτωση αυτή όπως θα δούμε στη συνέχεια.
1
¹συμβολίζουμε: 𝛾( 2 , 𝑥) όπως είδαμε στο τέλος του προηγούμενου κεφαλαίου.
Παράδειγμα 2.1.7 Η συμπεριφορά των ολοκληρωμάτων

∞
𝑝
𝐽1 (𝑥; 𝑝) ∶= 􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → 0+ , 𝑝 ∈ {2, 3, ⋯} ,
𝑥
∞
𝑝
𝐽2 (𝑥; 𝑝) ∶= 􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞, 𝑝 ∈ {2, 3, ⋯} .
𝑥
Ξεκινάμε με το 𝐽1 (𝑥; 𝑝). Εδώ χρειάζεται προσοχή. Εάν αποπειραθούμε να ολοκληρώσουμε όρο προς όρο τη συ-
γκλίνουσα σειρά Taylor :
𝑝 𝑡2𝑝 𝑡3𝑝
𝑒−𝑡 = 1 − 𝑡𝑝 + − +⋯
2! 3!
δεν παίρνουμε αποδεκτή απάντηση, λόγω του άνω άκρου του ολοκληρώματος (αποκλίνον αποτέλεσμα). Η στρα-
τηγική μας πρέπει να τροποποιηθεί, ώστε να απαλλαγούμε από το άπειρο στο άκρο αυτό. Για τον λόγο
αυτό ξαναγράφουμε το 𝐽1 (𝑥; 𝑝) ως εξής:
∞ 𝑥
𝑝 𝑝
𝐽1 (𝑥; 𝑝) ∶ = 􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡 − 􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡
0 0
𝑝+1 𝑥
(1.1.30) −𝑡𝑝
= Γ􏿶 􏿹 − 􏾙 𝑒 𝑑𝑡
𝑝 0
𝑝+1 𝑥 2𝑝 𝑡3𝑝
= Γ􏿶 − 1 − 𝑡𝑝+ 𝑡 − + ⋯􏿹 𝑑𝑡
􏿹 􏾙 􏿶
𝑝 0 2! 3!
⎛ ⎞
𝑝+1 ⎜⎜ 𝑥 2𝑝+1 𝑥 3𝑝+1 ⎟⎟
􏿹 − ⎜⎜⎝𝑥 − 𝑥 + + ⋯⎟⎟⎠ 𝑑𝑡
= Γ􏿶 𝑝+1 −
𝑝 2! 􏿴2𝑝 + 1􏿷 3! 􏿴3𝑝 + 1􏿷
𝑁
𝑝+1 𝑘 𝑥𝑘𝑝+1
= Γ􏿶 􏿹 − 􏾜 (−1) + 𝑅𝑁+1 (𝑥),
𝑝 𝑘=0 􏿴𝑘𝑝 + 1􏿷 𝑘!
όπου 𝑅𝑁+1 (𝑥) = 𝜊 􏿴𝑥𝑘𝑝 􏿷 , 𝑁 → ∞, 𝑥 → 0. Σημειώνουμε ότι μετά τη δεύτερη ισότητα μπορούμε να αναπτύ-
ξουμε κατά Taylor. Συνεπώς,
∞
∞
𝑝 𝑝+1 𝑘 𝑥𝑘𝑝+1
􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡 = Γ 􏿶 􏿹 − 􏾜 (−1) , 𝑥 → 0. (2.1.2)
𝑥 𝑝 𝑘=0 􏿴𝑘𝑝 + 1􏿷 𝑘!
Ας σημειώσουμε ότι, αν και η παραπάνω σειρά συγκλίνει για όλα τα 𝑥, ωστόσο συγκλίνει αργά για μεγάλες
τιμές του 𝑥. Για αυτόν το λόγο είναι χρήσιμο-απαραίτητο να αναπτύξουμε την ασυμπτωτική σειρά για το ολο-
κλήρωμα 𝐽2 (𝑥; 𝑝) (δηλαδή για μεγάλες τιμές του 𝑥. )²
Προφανώς,
lim 𝐽2 (𝑥; 𝑝) = 0.
𝑥→∞
Το ερώτημα είναι πόσο γρήγορα το ολοκλήρωμα τείνει στο μηδέν. Το εργαλείο το οποίο θα εφαρμόσουμε σε
αυτήν την περίπτωση είναι η ολοκλήρωση κατά παράγοντες (εργαλείο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και είναι
κτήμα των μαθητών από το Λύκειο ακόμη). Έχουμε
∞
𝑝
𝐽2 (𝑥; 𝑝) ∶ = 􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡
𝑥
1 ∞ 1 𝑝 ′
= − 􏾙 𝑝−1 􏿴𝑒−𝑡 􏿷 𝑑𝑡
𝑝 𝑥 𝑡
𝑝
1 −𝑥𝑝 𝑝 − 1 ∞ 𝑒−𝑡
= 𝑒 − 􏾙 𝑑𝑡.
𝑝 𝑥𝑝−1 𝑝 𝑥 𝑡𝑝
²και μάλιστα σε αντίστροφες δυνάμεις του 𝑥.

Για το τελευταίο ολοκλήρωμα ισχύει:

∞ 𝑒−𝑡𝑝 1 ∞
𝑛
􏾙 𝑑𝑡 < 􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡
𝑥 𝑡𝑝 𝑝
𝑥 𝑥
= 𝑜 􏿴𝐽2 (𝑥; 𝑝)􏿷 , 𝑥 → ∞.
Έχουμε λοιπόν βρει τον πρωτεύοντα όρο στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του 𝐼2 (𝑥; 𝑝). Είναι:
1 −𝑥𝑝
𝐽2 (𝑥; 𝑝) ∼ 𝑒 , 𝑥 → ∞.
𝑝 𝑥𝑝−1
Συνεχίζοντας με τον ίδιο τρόπο μπορεί κανείς να βρει το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του 𝐽2 (𝑥; 𝑝), καθώς
𝑥 → ∞. Θέτουμε
∞ 𝑒−𝑡𝑝
𝐽𝑘 (𝑥; 𝑝) ∶= 􏾙 𝑑𝑡.
𝑥 𝑡𝑘𝑝
Έχουμε διαδοχικά (𝑘 ∈ ℕ, 𝑝 ∈ {2, 3, ⋯})
1 ∞ 1 𝑝 ′
𝐽𝑘 (𝑥; 𝑝) = − 􏾙 𝑘𝑝+𝑝−1 􏿴𝑒−𝑡 􏿷 𝑑𝑡
𝑝 𝑥 𝑡
𝑝
1 𝑝 𝑘𝑝 + 𝑝 − 1 ∞ 𝑒−𝑡
= 𝑒−𝑥 − 􏾙 𝑘𝑝+𝑝 𝑑𝑡
𝑝 𝑥𝑘𝑝+𝑝−1 𝑝 𝑥 𝑡
1 𝑝 𝑘𝑝 + 𝑝 − 1
= 𝑘𝑝+𝑝−1
𝑒−𝑥 − 𝐽𝑘+1 (𝑥; 𝑝).
𝑝𝑥 𝑝
Από την τελευταία αναδρομική σχέση έχουμε για κάθε 𝑥 > 0

⎡
1 −𝑥𝑝 ⎢⎢⎢⎢ 𝑝 − 1 􏿴𝑝 − 1􏿷 􏿴2𝑝 − 1􏿷 􏿴𝑝 − 1􏿷 􏿴2𝑝 − 1􏿷 􏿴3𝑝 − 1􏿷
𝐽2 (𝑥; 𝑝) = 𝑒 ⎢⎢1 − + −
𝑝𝑥𝑝−1 ⎣ 𝑝𝑥𝑝 􏿴𝑝𝑥𝑝 􏿷
2
􏿴𝑝𝑥𝑝 􏿷
3
⎤
􏿴𝑝 − 1􏿷 􏿴2𝑝 − 1􏿷 􏿴3𝑝 − 1􏿷 ⋯ 􏿮𝑝 (𝑘 − 1) − 1􏿱 ⎥⎥
𝑘−1 ⎥⎥
+ ⋯ (−1) 𝑘−1
⎥⎥
⎦
􏿴𝑝𝑥𝑝 􏿷
𝑘 􏿴𝑝 − 1􏿷 􏿴2𝑝 − 1􏿷 􏿴3𝑝 − 1􏿷 ⋯ 􏿴𝑘𝑝 − 1􏿷

+ (−1) 𝐽𝑘 (𝑥; 𝑝). (2.1.3)
𝑝𝑘
Καθώς, για 𝑥 > 0 έχουμε 𝐽𝑘+1 (𝑥; 𝑝) > 0, έπεται ότι

1 𝑝
|𝐽𝑘 (𝑥; 𝑝)| < 𝑒−𝑥
𝑝 𝑥𝑘𝑝+𝑝−1
και
1 𝑝 1 𝑝
𝑒−𝑥 = 𝑜 􏿶 𝑒−𝑥 􏿹 , 𝑥 → ∞.
𝑝 𝑥𝑘𝑝+𝑝−1 𝑥𝑘𝑝−1
Συνεπώς, ο συνοδεύων όρος του 𝐽𝑘 (𝑥; 𝑝) στη σχέση (2.1.3) είναι (με την ασυμπτωτική έννοια) πολύ ασθενέ-
στερος του τελευταίου όρου που είναι εντός της αγκύλης στην ίδια σχέση. Το πλήρες, λοιπόν, ασυμπτωτικό
ανάπτυγμα του ολοκληρώματός μας είναι (καθώς 𝑥 → ∞)
⎡ ⎤
∞
−𝑡𝑝 1 −𝑥𝑝 ⎢⎢⎢⎢ ∞
𝑘 􏿴𝑝 − 1􏿷 􏿴2𝑝 − 1􏿷 􏿴3𝑝 − 1􏿷 ⋯ 􏿴𝑘𝑝 − 1􏿷 ⎥⎥
⎥⎥
􏾙 𝑒 𝑑𝑡 ∼ 𝑝−1
𝑒 ⎢
⎢1 + 􏾜 (−1) 𝑘
⎥⎥ .
𝑥 𝑝𝑥 ⎣ ⎦
𝑘=1 􏿴𝑝𝑥𝑝 􏿷
Παρατήρηση 2.1.8 Συγκρίνοντας τα αποτελέσματά μας έχουμε, για 𝑝 ∈ {2, 3, ⋯}:

∞
∞
𝑝 𝑝+1 𝑘 𝑥𝑘𝑝+1
􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡 ∼ Γ 􏿶 􏿹 − 􏾜 (−1) , (𝑥 → 0) (Συγκλίνουσα σειρά)
𝑥 𝑝 𝑘=0 􏿴𝑘𝑝 + 1􏿷 𝑘!
∞ 1 −𝑥𝑝
𝑝
􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡 ∼ 𝑒
𝑥 𝑝 𝑥𝑝−1
⎡ ⎤
⎢⎢ ∞ 􏿴𝑝 − 1􏿷 􏿴2𝑝 − 1􏿷 􏿴3𝑝 − 1􏿷 ⋯ 􏿴𝑘𝑝 − 1􏿷 ⎥⎥
⎢ 𝑘 ⎥⎥
× ⎢⎢⎢1 + 􏾜 (−1) 𝑘
⎥⎥ , (𝑥 → ∞)
⎣ ⎦
𝑘=1 􏿴𝑝𝑥𝑝 􏿷
(Αποκλίνουσα σειρά)
Όπως ήδη σημειώθηκε, στο ανάπτυγμα για 𝑥 → 0 προκύπτει η σειρά Taylor για το 𝐽1 (𝑥; 𝑝). Όπως αναφέραμε,
αν και η σειρά συγκλίνει για κάθε 𝑥, η σύγκλιση είναι πολύ αργή για μεγάλες τιμές του 𝑥. Αντιθέτως, οι πρώτοι
μόνο όροι της αποκλίνουσας σειράς προσεγγίζουν με ακρίβεια το 𝐽2 (𝑥; 𝑝) για τιμές 𝑥 > 1.³ Αυτό θα γίνει
καταληπτό με το επόμενο πολύ ενδιαφέρον
Παράδειγμα 2.1.9 H συνάρτηση σφάλματος (error function)
Η συνάρτηση σφάλματος (ή όπως αλλιώς καλείται: συνάρτηση σφάλματος του Gauss ) ορίζεται ως:
2 𝑥
2
erf (𝑥) ∶= 􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡.
√𝜋 0
Το παράδειγμα αυτό προκύπτει ως μία ειδική περίπτωση του προηγούμενου καθώς

2 ∞ ∞
−𝑡 −𝑡 2 2
erf (𝑥) ∶= 􏿶􏾙 𝑒 𝑑𝑡 − 􏾙 𝑒 𝑑𝑡􏿹
√𝜋 0 𝑥
2 ∞
2
=1 − 􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡,
√𝜋 𝑥
όπου χρησιμοποιήσαμε το Λήμμα 1.9 (σχέση (1.1.30) για 𝑝 = 2) και στη συνέχεια τις σχέσεις (1.1.17) και
(1.1.15). Από την τελευταία παρατήρηση, για 𝑝 = 2, έχουμε
2 𝑥3 𝑥5 𝑥7
erf (𝑥) = 􏿰𝑥 − + − + ⋯􏿳 , (𝑥 → 0) (Συγκλίνουσα σειρά)
√𝜋 3 10 42
2 ∞
𝑒−𝑥 𝑘 (1) (3) (5) ⋯ (2𝑘 − 1)
erf (𝑥) ∼ 1 − 􏾜 (−1) , (𝑥 → ∞)(Αποκλίνουσα σειρά)
√𝜋 𝑘=0
2𝑘 𝑥2𝑘+1
Παρουσιάζουμε στη συνέχεια έναν πίνακα που αναφέρει τον αριθμό των όρων που απαιτούνται και από τις δύο
προσεγγίσεις (𝑥 → 0, 𝑥 → ∞) για την προσέγγιση της συνάρτησης 𝑒𝑟𝑓(𝑥) με ακρίβεια 10−5 , για διάφορες
τιμές του 𝑥. Είναι σημαντικό (και χρήσιμο) να δει κανείς ότι απαιτούνται ελάχιστοι όροι για την επίτευξη της
ζητούμενης ακρίβειας, όταν 𝑥 > 1.
Συγκλίνουσα σειρά Αποκλίνουσα σειρά

Διάστημα 𝑥<1 𝑥<2 𝑥<3 𝑥<5 𝑥>3 𝑥 > 2.5 Το επόμενο είναι γνωστό
# όρων 8 16 31 75 2 3
ως Εκθετικό ολοκλήρωμα. Μάλιστα, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα που καταδεικνύει τη διαφορά
συγκλίνουσας και ασυμπτωτικής σειράς.
³Η επαλήθευση αυτού του επιχειρήματος αφήνεται στον αναγνώστη.
Παράδειγμα 2.1.10 (exponential integral).

∞ 𝑒−𝑡
𝐸𝑖(𝑥) ∶= 􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 > 0.
𝑥 𝑡
Ας αναζητήσουμε τη συμπεριφορά του για 𝑥 >> 1. Με επαναλαμβανόμενη ολοκλήρωση κατά παράγοντες

λαμβάνουμε
∞
𝑒−𝑡 ∞ 𝑒−𝑡
𝐸𝑖(𝑥) = 􏿰− 􏿳 − 􏾙 𝑑𝑡
𝑡 𝑥 𝑥 𝑡2
𝑒−𝑥 ∞ 𝑒−𝑡
= −􏾙 𝑑𝑡
𝑥 𝑥 𝑡2
∞
𝑒−𝑥 𝑒−𝑡 ∞ 𝑒−𝑡
= + 􏿰 2 􏿳 + 2􏾙 𝑑𝑡
𝑥 𝑡 𝑥 𝑥 𝑡3
𝑒−𝑥 𝑒−𝑥 ∞ 𝑒−𝑡
= − 2 + 2􏾙 𝑑𝑡
𝑥 𝑥 𝑥 𝑡3
⋮
∞ 𝑒−𝑡
1 1 𝑛−1 (𝑛 − 1)! 𝑛
= 𝑒−𝑥 􏿰 − 2 + ⋯ + (−1) 􏿳 + (−1) 𝑛! 􏾙 𝑑𝑡,
𝑥 𝑥 𝑥𝑛
􏿋􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿌􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿍 𝑥 𝑡
𝑛+1
􏿋􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿌􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿍
𝑆𝑛 (𝑥) 𝑅𝑛 (𝑥)
όπου με 𝑆𝑛 (𝑥) έχουμε θέσει το μερικό άθροισμα των πρώτων 𝑛 όρων, δηλαδή
1 1 𝑛−1 (𝑛 − 1)!
𝑆𝑛 (𝑥) ∶= 𝑒−𝑥 􏿰 − 2 + ⋯ + (−1) 􏿳,
𝑥 𝑥 𝑥𝑛
και ως 𝑅𝑛 (𝑥) έχουμε θέσει το υπόλοιπο μετά από 𝑛 όρους
𝑛
∞ 𝑒−𝑡
𝑅𝑛 (𝑥) ∶= (−1) 𝑛! 􏾙 𝑑𝑡.
𝑥 𝑡𝑛+1
Η σειρά για την οποία το 𝑆𝑛 (𝑥) είναι το μερικό άθροισμά της αποκλίνει για κάθε (σταθεροποιημένο) 𝑥. Μάλι-
στα, για τιμές του 𝑁 αρκούντως μεγάλες η τάξη του 𝑛−οστού όρου μεγαλώνει καθώς το 𝑁 μεγαλώνει. Φυσικά
η ποσότητα 𝑅𝑛 (𝑥) είναι επίσης μη φραγμένη για 𝑁 → ∞, καθώς η ποσότητα
𝑆𝑛 (𝑥) + 𝑅𝑛 (𝑥)
οφείλει να είναι φραγμένη. Τούτο, διότι το ολοκλήρωμα 𝐸𝑖(𝑥) είναι φραγμένο για κάθε 𝑥 > 0.
Παράλληλα, εάν σταθεροποιήσουμε το 𝑁 και αφήσουμε το 𝑥 να μεγαλώσει έχουμε
𝑛
∞ 𝑒−𝑡
|𝑅𝑛 (𝑥)| = 􏵶(−1) 𝑛! 􏾙 𝑑𝑡􏵶
𝑥 𝑡𝑛+1
𝑛
∞ 𝑒−𝑡
= |(−1) | 𝑛! 􏾙 𝑑𝑡
𝑥 𝑡𝑛+1
𝑒−𝑡
∞
=𝑛! 􏾙 𝑛+1 𝑑𝑡
𝑥 𝑡
𝑛! ∞
≤ 𝑛+1 􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡
𝑥 𝑥
𝑛! −𝑥
= 𝑛+1 𝑒 ,
𝑥
που τείνει στο μηδέν, ταχύτατα μάλιστα, καθώς 𝑥 → ∞. Ας σημειώσουμε ακόμη ότι για το πηλίκο της ποσό-
τητας 𝑅𝑛 (𝑥) προς τον τελευταίο όρο του 𝑆𝑛 (𝑥) έχουμε
𝑅𝑛 (𝑥) |𝑅𝑛 (𝑥)|

| |=
(𝑛 − 1)!𝑒−𝑥 𝑥−𝑛 (𝑛 − 1)!𝑒−𝑥 𝑥−𝑛
𝑛!𝑒−𝑥 𝑥−(𝑛+1)
<
(𝑛 − 1)!𝑒−𝑥 𝑥−𝑛
𝑛
= , (2.1.4)
𝑥
που επίσης τείνει στο μηδέν καθώς 𝑥 → ∞. Επομένως,
𝐸𝑖(𝑥) = 𝑆𝑛 (𝑥) + 𝑜 􏿴τελευταίος όρος του 𝑆𝑛 (𝑥)􏿷 , 𝑥 → ∞.
Ειδικότερα, εάν το 𝑥 είναι αρκούντως μεγάλο και το 𝑛 είναι σταθεροποιημένο, το μερικό άθροισμα 𝑆𝑛 (𝑥) είναι
μία καλή προσέγγιση του 𝐸𝑖(𝑥). Η ακρίβεια της προσέγγισης καθώς το 𝑥 αυξάνει με το 𝑛 σταθεροποιημένο.
Έχουμε λοιπόν το ασυμπτωτικό ανάπτυγμα
1 1 2!
𝐸𝑖(𝑥) ∼ 𝑒−𝑥 􏿶 − 2 + 3 + ⋯􏿹 , 𝑥 → ∞. (2.1.5)
𝑥 𝑥 𝑥
Παρατηρούμε ότι για τιμές του 𝑥 αρκούντως μεγάλες οι όροι της ποσότητας 𝑆𝑛 (𝑥) αρχικά θα φθίνουν, αλλά
μόνο προσωρινά. Για παράδειγμα,
2! 𝑥−3 < 𝑥−2
για μεγάλα 𝑥.
Ωστόσο, υπάρχει 𝑛 = 𝑛𝑜𝑝𝑡 (𝑥), έτσι ώστε οι όροι του 𝑆𝑛 (𝑥) θα αρχίσουν να αυξάνουν για 𝑛 > 𝑛𝑜𝑝𝑡 (𝑥) δοθέντος
του (πάντως μεγάλου) 𝑥, εξαιτίας του 𝑛− οστού όρου:
𝑛−1 (𝑛 − 1)!
(−1) ,
𝑥𝑛
ο οποίος δεν είναι φραγμένος καθώς 𝑛 → ∞. Συνεπώς, δοθέντος του 𝑥 υπάρχει ένα βέλτιστο 𝑛 = 𝑛𝑜𝑝𝑡 (𝑥) που
επιτυγχάνει μέγιστη ακρίβεια. Η εκτίμηση (2.1.4) συνιστά την εκλογή του 𝑛 = 𝑛𝑜𝑝𝑡 (𝑥) ως το άνω ακέραιο
μέρος του δοθέντος 𝑥.
Παρατήρηση 2.1.11 Στην πράξη ένα ασυμπτωτικό ανάπτυγμα της μορφής (2.1.5) μπορεί να αποδειχθεί πολύ
πιο χρήσιμο από ένα ανάπτυγμα μιας συγκλίνουσας δυναμοσειράς η οποία συγκλίνει αργά. Γενικότερα, ασυμ-
πτωτικά αναπτύγματα που εκφράζονται με σειρές που δεν συγκλίνουν μπορούν να έχουν θαυμαστή ακρίβεια. Στο
παράδειγμά μας, για το εκθετικό ολοκλήρωμα, εάν
𝑥 = 10 έχουμε 𝑛𝑜𝑝𝑡 = 10.
Ωστόσο, το άθροισμα 𝑆4 (10) προσεγγίζει το 𝐸𝑖(10) με το λάθος να είναι περίπου 0.003.
Παράδειγμα 2.1.12 􏿴Lower incomplete Gamma function, 𝑥 → ∞􏿷
Εδώ μας απασχολεί η συμπεριφορά του ολοκληρώματος

𝑥
𝛾(𝑎, 𝑥) ∶= 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑎−1 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Έχουμε
∞ ∞
𝛾(𝑎, 𝑥) = 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑎−1 𝑑𝑡 − 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑎−1 𝑑𝑡,
􏿋􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿌􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿍
0 􏿋􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿌􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿍
𝑥
Γ(𝑎) 𝐸𝑖((1−𝑎),𝑥)
όπου το πρώτο ολοκλήρωμα είναι θετικός πραγματικός αριθμός από τον ορισμό της συνάρτησης Γάμμα, ενώ
το δεύτερο ολοκλήρωμα είναι μία γενίκευση του Εκθετικού ολοκληρώματος που παρουσιάσαμε στο προηγού-
μενο παράδειγμα. Με διαδοχική εφαρμογή της ολοκλήρωσης κατά παράγοντες λαμβάνουμε
∞
Ei((1 − 𝑎) , 𝑥) =𝑒−𝑥 𝑥𝑎−1 + (𝑎 − 1) 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑎−2 𝑑𝑡
𝑥
⋮
=𝑒−𝑥 􏿮𝑥𝑎−1 + (𝑎 − 1) 𝑥𝑎−2 + ⋯ + (𝑎 − 1) ⋯ (𝑎 − 𝑛 + 1) 𝑥𝑎−𝑛 􏿱
∞
+ (𝑎 − 1) (𝑎 − 2) ⋯ (𝑎 − 𝑛) 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑎−𝑛−1 𝑑𝑡.
𝑥
Για κάθε σταθεροποιημένο 𝑛 > 𝑎 − 1 έχουμε

∞ ∞
|􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑎−𝑛−1 𝑑𝑡| ≤ 􏾙 |𝑒−𝑡 𝑡𝑎−𝑛−1 𝑑𝑡|
𝑥 𝑥
∞
= 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑎−𝑛−1 𝑑𝑡
𝑥
∞
≤𝑥𝑎−𝑛−1 􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡
𝑥
=𝑥𝑎−𝑛−1 𝑒−𝑥
=𝑜 (𝑥𝑎−𝑛 𝑒−𝑥 ) , 𝑥 → ∞.
Επομένως, το παραπάνω ανάπτυγμα για το Ei((1 − 𝑎) , 𝑥) είναι ασυμπτωτικό. Δηλαδή
1 𝑎 − 1 (𝑎 − 1) (𝑎 − 2)
𝛾(𝑎, 𝑥) ∼ Γ(𝑎) − 𝑒−𝑥 𝑥𝑎 􏿰 + 2 + + ⋯􏿳 , 𝑥 → ∞
𝑥 𝑥 𝑥3
ενώ η σειρά αποκλίνει.

Επιπλέον, εάν με 𝑅𝑛 (𝑥) συμβολίσουμε το υπόλοιπο μετά από 𝑛 όρους (𝑛 > 𝑎 − 1) θα έχουμε
|𝑅𝑛 (𝑥)|
|𝑒−𝑥 𝑥𝑎−𝑛 (𝑎 − 1) (𝑎 − 2) ⋯ (𝑎 − 𝑛 + 1)|
𝑒−𝑥 𝑥𝑎−𝑛−1 |(𝑎 − 1) (𝑎 − 2) ⋯ (𝑎 − 𝑛)|
≤ −𝑥 𝑎−𝑛
𝑒 𝑥 |(𝑎 − 1) (𝑎 − 2) ⋯ (𝑎 − 𝑛 + 1)|
|𝑎 − 𝑛|
= .
𝑥
Άρα για την καλύτερη ακρίβεια στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα, και δοθέντος του 𝑥, μας αρκεί ο μεγαλύτερος
αριθμός 𝑛 όρων, έτσι ώστε
𝑥 > |𝑎 − 𝑛| .
Παράδειγμα 2.1.13 Το ολοκλήρωμα

𝑥
4
􏾙 𝑒𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Ας δούμε κάποιες προσεγγίσεις στο πρόβλημά μας που όμως δεν είναι κατάλληλες:
Προσέγγιση (Ι):
𝑥 𝑥 ∞ 𝑡4𝑛 ∞
𝑥4𝑛+1
4
􏾙 𝑒𝑡 𝑑𝑡 = 􏾙 􏾜 =􏾜 .
0 0 𝑛=0 𝑛! 𝑛=0 𝑛!
(4𝑛 + 1)
Τούτο δεν είναι σωστό, διότι η παραπάνω σειρά ΔΕΝ είναι ασυμπτωτική σειρά, καθώς 𝑥 → ∞.
Προσέγγιση (ΙI):
𝑥 ∞ ∞
4 4 4
􏾙 𝑒𝑡 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑒𝑡 𝑑𝑡 − 􏾙 𝑒𝑡 𝑑𝑡.
0 0 𝑥
Και αυτή η προσέγγιση ΔΕΝ είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, διότι οδηγεί σε απροσδιοριστία: ∞ − ∞.
Προσέγγιση (ΙII):
⎡ 4 ⎤𝑥 4
𝑥 1 ⎢⎢ 𝑒𝑡 ⎥⎥ 3 𝑥 𝑒𝑡
4 ′
􏾙 􏿴𝑒𝑡 􏿷 ⎢ ⎥
𝑑𝑡 = ⎢⎣ 3 ⎥⎦ + 􏾙 𝑑𝑡.
0 4𝑡3 4𝑡 4 0 4𝑡4
𝑡=0
Ομοίως, και εδώ οδηγούμαστε σε απροσδιοριστία: ∞ − ∞.

Η σωστή προσέγγιση είναι να χρησιμοποιηθεί η ολοκλήρωση κατά παράγοντες, αλλά με έμμεσο τρόπο. Γρά-
φουμε το ολοκλήρωμά μας ως
𝑥 𝑎 𝑥
4 4 4
􏾙 𝑒𝑡 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑒𝑡 𝑑𝑡 + 􏾙 𝑒𝑡 𝑑𝑡 (2.1.6)
0 0 𝑎
εισάγοντας δηλαδή στο πρόβλημα μία σταθερή παράμετρο αποκοπής 𝑎 ∈ (0, 𝑥) (cutoff parameter). Η
μέθοδος αυτή θα αποδειχθεί αποτελεσματική εάν το αποτέλεσμά μας (για σταθερό 𝑎) θα είναι ανεξάρτητο του
πρώτου ολοκληρώματος του δεύτερου μέλους της σχέσης (2.4.4) και επίσης ανεξάρτητο της παραμέτρου 𝑎.
Θέτουμε
𝑥 4
𝑒𝑡
𝐽𝑛 (𝑥; 𝑎) ∶= 􏾙 4𝑛 𝑑𝑡. (2.1.7)
𝑎 𝑡
Έχουμε λοιπόν,
𝑥 1 𝑡4 ′
𝐽0 (𝑥; 𝑎) = 􏾙 3
􏿴𝑒 􏿷 𝑑𝑡
𝑎 4𝑡
⎡ 4 ⎤𝑥 4
⎢⎢ 𝑒𝑡 ⎥⎥ 3 𝑥 𝑒𝑡
⎢ ⎥
= ⎢⎣ 3 ⎥⎦ + 􏾙 𝑑𝑡
4𝑡 4 0 4𝑡4
𝑡=𝑎
4 4
𝑒𝑥 𝑒𝑎 3
= − + 𝐽1 (𝑥; 𝑎). (2.1.8)
4𝑥3 4𝑎3 4
Δείχνουμε τώρα ότι

⎛ 4⎞
⎜⎜ 𝑒𝑥 ⎟⎟
𝐽1 (𝑥; 𝑎) = 𝑜 ⎜⎜⎝ 3 ⎟⎟⎠ , 𝑥 → ∞.
4𝑥
Έχουμε
𝑥 𝑒𝑡4
𝐽1 (𝑥; 𝑎) ∫ 𝑑𝑡
𝑎 𝑡4
lim 4 = lim 4
𝑥→∞ 𝑒𝑥 𝑥→∞ 𝑒𝑥
4𝑥3 4𝑥3
4
𝑒𝑥
Dl’H 𝑥4
𝑑𝑡
= lim
𝑥→∞ 𝑥4 3
𝑒 􏿵1 − 􏿸
4𝑥4
=0.
Από την (2.1.8) έχουμε επίσης ότι η συνεισφορά του άκρου 𝑡 = 𝑎 είναι αμελητέα σε σχέση με την αντίστοιχη
του άκρου 𝑡 = 𝑥, 𝑎 ∈ (0, 𝑥).⁴ Το ίδιο ισχύει και για το πρώτο ολοκλήρωμα που εμφανίζεται στο δεξιό μέλος της
(2.1.8). Άρα,
4
𝑥
4 𝑒𝑥
􏾙 𝑒𝑡 𝑑𝑡 ∼ 3 , 𝑥 → ∞.
0 4𝑥
Με διαδοχικές εφαρμογές της ίδιας μεθόδου καταλήγουμε στο πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκλη-
ρώματός μας (το οποίο οφείλει να είναι ανεξάρτητο της παραμέτρου 𝑎). Βρίσκουμε ότι
⎡ ⎤
4
𝑥 𝑒𝑥 ⎢⎢ ∞
(3)(7) ⋯ (4𝑛 − 1) ⎥⎥
𝑡4
􏾙 𝑒 𝑑𝑡 ∼ 3 ⎢⎢1 + 􏾜 ⎥⎥ , 𝑥 → ∞. (2.1.9)
⎢⎣ 𝑛 ⎥⎦
0 4𝑥 𝑛=1 4
􏿴4𝑥 􏿷
Παράδειγμα 2.1.14 (Εκθετικό ολοκλήρωμα, συνέχεια).

∞ 𝑒−𝑡
𝐸𝑖(𝑥) ∶= 􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → 0+ .
𝑥 𝑡
Στο παράδειγμα αυτό δεν μπορούμε να γράψουμε το ολοκλήρωμά μας ως διαφορά
∞ ∞ 𝑥
􏾙 = 􏾙 −􏾙 ,
𝑥 0 0
αλλά ούτε και να εφαρμόσουμε ολοκλήρωση κατά παράγοντες (όπως και στο ακριβώς προηγούμενο παρά-
δειγμα που εξετάσαμε). Αυτό που μπορεί να γίνει είναι να θεωρήσουμε την παράγωγο (ως προς 𝑥), η οποία
έχει ανάπτυγμα καθώς 𝑥 → 0+ , και στη συνέχεια να ολοκληρώσουμε όρο προς όρο. Από τον κανόνα του
Leibniz έχουμε
𝑑𝐸𝑖(𝑥) 𝑒−𝑥
=−
𝑑𝑥 𝑥
1 𝑥2 𝑥3
= − 􏿵1 − 𝑥 + − + ⋯ 􏿸.
𝑥 2! 3!
Ολοκληρώνοντας όρο προς όρο παίρνουμε
𝑥2
𝐸𝑖(𝑥) ∼ − ln 𝑥 + 𝐶 + 𝑥 − + ⋯, 𝑥 → 0+ .
4
Η τιμή της σταθεράς 𝐶 θα υπολογιστεί (από τον ορισμό της ασυμπτωτικής σειράς)
∞ 𝑒−𝑡
𝐶 = lim+ 􏿵 􏾙 𝑑𝑡 + ln 𝑥􏿸
𝑥→0 𝑥 𝑡
= − 𝛾 ≈ 0.57772,
ενώ όπως έχουμε αναφέρει (στην (1.1.22)), 𝛾 = −Γ ′ (1). Για μία απόδειξη του παραπάνω ορίου παραπέμπουμε
τον αναγνώστη στο σύγγραμμα [2], καθώς επίσης και στο πολύ ενδιαφέρον σύγγραμμα [3] που είναι αφιε-
ρωμένο εξ ολοκλήρου στη σταθερά αυτή.
⁴Τούτο αποτελεί μία ισχυρή ένδειξη ότι η παραγοντική ολοκλήρωση εφαρμόστηκε σωστά.
Παράδειγμα 2.1.15 Τα ολοκληρώματα Fresnel

∞
𝐶(𝑥) ∶= 􏾙 cos 􏿴𝑡2 􏿷 𝑑𝑡,
𝑥
∞
𝑆(𝑥) ∶= 􏾙 sin 􏿴𝑡2 􏿷 𝑑𝑡.
𝑥
Θα βρούμε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του 𝐶(𝑥) στις περιπτώσεις όπου 𝑥 → 0 και 𝑥 → ∞. Σχετικά
με το ολοκλήρωμα 𝑆(𝑥) παραπέμπουμε στις ασκήσεις στο τέλος του κεφαλαίου.
Εάν 𝑥 → 0, τότε
∞ ∞ 𝑥
􏾙 cos 􏿴𝑡2 􏿷 𝑑𝑡 = 􏾙 cos 􏿴𝑡2 􏿷 𝑑𝑡 − 􏾙 cos 􏿴𝑡2 􏿷 𝑑𝑡
𝑥 0 0
𝜋 𝑡8 𝑥 𝑡4
= − 􏾙 􏿶1 − + − … 􏿹 𝑑𝑡
√8 0 2! 4!
𝜋 𝑁 𝑛 𝑥4𝑛+1
= − 􏾜 (−1) + 𝑅𝑁+1 (𝑥),
√ 8 𝑛=0 (2𝑛)! (4𝑛 + 1)
όπου το υπόλοιπο 𝑅𝑁+1 (𝑥) τείνει ταχύτατα στο μηδέν καθώς 𝑁 → ∞, 𝑥 → 0. Δηλαδή,
∞ 𝜋 ∞ 𝑛 𝑥4𝑛+1
􏾙 cos 􏿴𝑡2 􏿷 𝑑𝑡 = − 􏾜 (−1) 𝑥 → 0.
𝑥 √ 8 𝑛=0 (2𝑛)! (4𝑛 + 1)
Προφανώς, χρησιμοποιήσαμε το γνωστό από τη Μιγαδική Ανάλυση αποτέλεσμα
∞ 𝜋
􏾙 cos 􏿴𝑡2 􏿷 𝑑𝑡 = . (2.1.10)
0 √8
Θα αποδείξουμε την (2.1.10) με μόνο δεδομένο το ακόλουθο αποτέλεσμα:
∞ 1 ∞ −𝑡2
2 √𝜋
􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑒 𝑑𝑡 = . (2.1.11)
0 2 −∞ 2
Θεωρούμε την ακόλουθη διαδρομή την οποία συμβολίζουμε ως 𝐿:
• 𝑧 = 𝑥, 0 ≤ 𝑥 ≤ 𝑅;
𝜋
• 𝑧 = 𝑅𝑒𝑖𝑡 , 0 ≤ 𝑡 ≤ 4 ;
𝜋
• 𝑧 = 𝑡𝑒𝑖 4 , 0 ≤ 𝑡 ≤ 𝑅.
2
Από την αναλυτικότητα της συνάρτησης 𝑒−𝑧 στην περιοχή που φράσεται από την 𝐿 έχουμε:
2
􏾙 𝑒−𝑧 𝑑𝑧 = 0. (2.1.12)
L
Επομένως
𝜋
𝑅 0 𝜋
2 4 2 𝑒2𝑖𝑡 2 𝑖
􏾙 𝑒−𝑧 𝑑𝑧 + 􏾙 𝑒−𝑅 𝑖𝑅 𝑒𝑖𝑡 𝑑𝑡 + 􏾙 𝑒−𝑖𝑡 𝑒 4 𝑑𝑡 = 0. (2.1.13)
0 0 𝑅
Σχετικά με το δεύτερο από τα ολοκληρώματα της (2.1.13) έχουμε

𝜋 𝜋
4 2 2𝑖𝑡 4 2 𝑒2𝑖𝑡
|􏾙 𝑒−𝑅 𝑒 𝑖𝑅 𝑒𝑖𝑡 𝑑𝑡| ≤𝑅 􏾙 |𝑒−𝑅 |𝑑𝑡
0 0
𝜋
2 4
≤𝑅 􏾙 𝑒−𝑅 cos(2𝑡) 𝑑𝑡
0
𝜋
4𝑡
4 −𝑅2 􏿵1− 􏿸
𝜋
≤𝑅 􏾙 𝑒 𝑑𝑡
0
𝜋
4 4𝑅2 𝑡
2
≤𝑅𝑒−𝑅 􏾙 𝑒 𝜋
0
2 𝜋 2
≤𝑅𝑒−𝑅 2
􏿴𝑒𝑅 − 1􏿷
4𝑅
𝜋 2
≤ 􏿴1 − 𝑒−𝑅 􏿷 → 0, 𝑅 → ∞,
4𝑅
όπου στο τρίτο βήμα χρησιμοποιήσαμε την ανισότητα
𝑥 𝜋
cos (2𝑥) ≥ 1 − 4 , 0≤𝑥≤ .⁵
𝜋 4
Από τη σχέση (2.1.13), εάν επιτρέψουμε στο 𝑅 να πάει στο άπειρο λαμβάνουμε
𝑖𝜋 ∞ ∞
− 2 2
𝑒 4 􏾙 𝑒−𝑥 𝑑𝑥 − 􏾙 𝑒−𝑖𝑥 𝑑𝑥 = 0.
0 0
Εξισώνοντας πραγματικά και φανταστικά μέρη στην τελευταία λαμβάνουμε
∞ ∞ 𝜋
􏾙 cos 􏿴𝑡2 􏿷 𝑑𝑡 = 􏾙 sin 􏿴𝑡2 􏿷 𝑑𝑡 = .
0 0 √8
Παρατήρηση 2.1.16 Εναλλακτικά, μπορούμε να αποδείξουμε τη σχέση (2.1.10), εάν θεωρήσουμε την ακολουθία
ολοκληρωμάτων
∞
𝐼(𝑛) ∶= 􏾙 cos (𝑥𝑛 ) 𝑑𝑥,
0
𝜋
⁵Η συνάρτηση 𝑔 ∶ 􏿮0, 4 􏿱 → ℝ, με τύπο
4𝑥
𝑔(𝑥) = cos (2𝑥) + − 1,
𝜋
είναι κοίλη, καθώς
𝑔′′ (𝑥) = −4 cos (2𝑥) < 0.
Επομένως, το σύνολο τιμών της πρώτης παραγώγου της είναι
𝜋 4 − 2𝜋 4
𝑔′ (𝑥) ∶ 􏿯0, 􏿲→􏿰 , 􏿳.
4 𝜋 𝜋
𝜋
Δηλαδή, υπάρχει 𝑥0 ∈ 􏿴0, 4 􏿷 ∶ 𝑔′ (𝑥0 ) = 0. Είναι εύκολο τώρα, να δει κανείς ότι
𝑔(𝑥) ≥ 𝑔(0) = 0.
και με την αλλαγή μεταβλητών 𝑢 = 𝑥𝑛 λάβουμε

∞ 1 1 −1
𝐼(𝑛) ∶= 􏾙 𝑢 𝑛 cos 𝑢 𝑑𝑢
0 𝑛
1 ∞ 1
−1
= Re 􏿶􏾙 𝑒𝑖𝑢 𝑢 𝑛 𝑑𝑢􏿹
𝑛 0
⎛ 1⎞
⎜
⎜
1 ⎜ 1 1
− ⎟
𝑛 ⎟⎟
= Re ⎜⎜⎜Γ 􏿶 􏿹 􏿶 􏿹 ⎟⎟⎟
𝑛 ⎝ 𝑛 𝑖 ⎠
1
Γ􏿵 􏿸 1
𝑛
= Re 􏿵𝑖 𝑛 􏿸
𝑛
1
Γ􏿵 􏿸 𝑖𝜋 1
𝑛
= Re 􏿵𝑒 2 𝑛 􏿸
𝑛
1
Γ􏿵 􏿸 𝜋
𝑛
= cos 􏿵 􏿸,
𝑛 2𝑛
όπου στη δεύτερη ισότητα χρησιμοποιήσαμε ότι Re 􏿴𝑒𝑖𝑥 􏿷 = cos 𝑥, ενώ στο τρίτο τον ορισμό της συνάρτησης Γάμμα.
1
Το ζητούμενο τώρα προκύπτει άμεσα, εάν θέσουμε στην τελευταία 𝑛 = 2 και χρησιμοποιήσουμε ότι Γ 􏿵 2 􏿸 = √𝜋.
∗ Εάν θέλουμε ασυμπτωτική πληροφορία (πλήρες ανάπτυγμα) για το ίδιο ολοκλήρωμα, καθώς 𝑥 → ∞, θα
εφαρμόσουμε την κατά παράγοντες ολοκλήρωση. Δεν είναι δύσκολο να δείξει κανείς ότι
∞ sin 𝑥2 cos 𝑥2 (1)(3)
􏾙 cos 􏿴𝑡2 􏿷 𝑑𝑡 ∼ − + − sin 𝑥2
𝑥 2𝑥 4𝑥3 8𝑥5
(1)(3)(5)
+ cos 𝑥2 + ⋯ , 𝑥 → ∞.
16𝑥7
Παράδειγμα 2.1.17 Για το ολοκλήρωμα

∞
2
𝑀(𝑥) ∶= 􏾙 ln 𝑡 𝑒−𝑡 𝑑𝑡,
𝑥
έχουμε το ακόλουθο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα:
𝜋2 2 1 2 1 2 1 3 1 3
𝑀(𝑥) ∼ 􏿶𝛾2 + 􏿹 − 𝑥 ln 𝑥 + 2𝑥 ln 𝑥 − 2𝑥 − 𝑥 ln 𝑥 + 𝑥 + 𝑥 ln 𝑥 − 𝑥 + ⋯ . (2.1.14)
6 2 4 9 27
καθώς 𝑥 → 0+ .
Πράγματι, ακολουθώντας παρόμοια βήματα με το προηγούμενο παράδειγμα έχουμε
𝑑𝑀(𝑥) 2 2 𝑥2 𝑥3
= − ln 𝑥 𝑒−𝑥 = − ln 𝑥 􏿶1 − 𝑥 + − + ⋯􏿹 ,
𝑑𝑥 2 6
και
2 1 1 1 1
𝑀(𝑥) ∼ 𝐶∗ − 𝑥 ln 𝑥 + 2𝑥 ln 𝑥 − 2𝑥 − 𝑥2 ln 𝑥 + 𝑥2 + 𝑥3 ln 𝑥 − 𝑥3 + ⋯ , (2.1.15)
2 4 9 27
όπου 𝐶∗ είναι μία σταθερά την οποία και θα υπολογίσουμε. Από την (2.1.14) προκύπτει ότι
𝑀(𝑥) ∼ 𝐶∗ , (𝑥 → 0+ ).
Επομένως,
∞ ∞
2 2
𝐶∗ = lim+ 􏿶􏾙 ln 𝑡 𝑒−𝑡 𝑑𝑡􏿹 = 􏾙 ln 𝑡 𝑒−𝑡 𝑑𝑡,
𝑥→0 𝑥 0
καθώς το ολοκλήρωμα συγκλίνει. Από τις (1.1.19), (1.1.23) έχουμε

𝜋2
𝐶∗ = Γ ′′ (1) = 𝛾2 +
6
και το ζητούμενο έπεται άμεσα.
Άσκηση 2.1.18 Να βρεθεί το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκλήρωματος

1 sinh (𝑡𝑥)
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → 0.
0 𝑡
Άσκηση 2.1.19 Να βρείτε το ασυμπτωτικό ανάπτυγμα της πραγματικής συνάρτησης
𝑓(𝑥) = log (sin 𝑥) , 𝑥 → 0+ .
Άσκηση 2.1.20 Να αποδείξετε ότι για κάθε 𝑎 > 0 ισχύει

∞
𝑥
𝑛 𝑥𝑛
𝛾(𝑎, 𝑥) ∶= 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑎−1 𝑑𝑡 = 𝑥𝑎 􏾜 (−1) , 𝑥 → 0+ .
0 𝑛=0
(𝑎 + 𝑛) 𝑛!
Άσκηση 2.1.21 Να βρείτε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος

𝑥
2𝑝
􏾙 𝑒𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞, 𝑝 ∈ ℕ.
0
Άσκηση 2.1.22 Να βρείτε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα για τα ολοκληρώματα

∞
􏾙 𝑡2 𝑒−𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → 0+ .
𝑥
∞
􏾙 𝑡3 𝑒−𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → 0+ .
𝑥
Να γενικεύσετε τα αποτελέσματά σας για το ολοκλήρωμα

∞
􏾙 𝑡𝑏−1 𝑒−𝑡 𝑑𝑡, 𝑏 > 0, 𝑥 → 0+
𝑥
που είναι η άνω ημιτελής συνάρτηση Γάμμα (Upper incomplete gamma function): Γ(𝑏, 𝑥), 𝑏 > 0.
Υπόδειξη: Να γράψετε το ολοκλήρωμα ως διαφορά
∞ 𝑥
􏾙 −􏾙 .
0 0
Το πρώτο υπολογίζεται άμεσα από τον ορισμό της συνάρτησης Γάμμα. Στο δεύτερο εφαρμόστε ολοκλήρωση κατά
παράγοντες.
∞ 𝑒−𝑡
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → 0+ ,
𝑥 𝑡2
∞ 𝑒−𝑡
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → 0+ .
𝑥 𝑡3

𝑛+1 ∞
∞ 𝑒−𝑡 (−1) 𝑘 𝑥𝑘−𝑛
􏾙 𝑛+1 𝑑𝑡 = ln 𝑥 + 𝐶𝑛 − 􏾜 (−1) , 𝑥 → 0+ ,
𝑥 𝑡 𝑛! 𝑘=0,𝑘≠𝑛
𝑘! (𝑘 − 𝑛)
όπου 𝑛 ∈ ℕ, και η σταθερά 𝐶𝑛 δίδεται από τον τύπο

⎛ ⎞
(−1)
𝑛+1 ⎜⎜ 𝑛
1 ⎟⎟
⎜⎜ ⎟
𝐶𝑛 ∶= ⎜⎜𝛾 − 􏾜 ⎟⎟⎟ , 𝐶0 = −𝛾.
𝑛! ⎝ 𝑗
𝑗 ⎠
Άσκηση 2.1.25 Να βρείτε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα για το ολοκλήρωμα

1 𝑥
−
􏾙 𝑒 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → 0+ .
0
Υπόδειξη: Η αλλαγή μεταβλητής 𝑡 ∶= 𝑥/𝑦 οδηγεί στο ολοκλήρωμα

∞ 𝑒−𝑦
𝑥􏾙 𝑑𝑦,
𝑥 𝑦2
καθώς 𝑥 → 0+ . Χρησιμοποιήστε στη συνέχεια το αποτέλεσμα από προηγούμενη άσκηση του τρέχοντος κεφαλαίου.

∞ cos(𝑥𝑡)
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → 0+ .
1 𝑡
Υπόδειξη: Ολοκλήρωση κατά παράγοντες.
Άσκηση 2.1.27 Να αποδείξετε ότι για το ολοκλήρωμα

∞
𝐺(𝑥) ∶= 􏾙 ln 𝑡 𝑒−𝑡 𝑑𝑡,
𝑥
έχουμε
1 1 1 1 1 1
𝐺(𝑥) ∼ −𝛾 − 𝑥 ln 𝑥 + 𝑥 + 𝑥2 ln 𝑥 − 𝑥2 − 𝑥3 ln 𝑥 + 𝑥3 + 𝑥4 ln 𝑥 − 𝑥4 + ⋯ .
2 2 6 6 24 24
Απόδειξη. Καθώς
𝑑𝐺(𝑥) 1 1
= − ln 𝑥 𝑒−𝑥 = − ln 𝑥 􏿶1 − 𝑥 + 𝑥2 − 𝑥3 + ⋯􏿹 ,
𝑑𝑥 2 6
έχουμε
1 1 1 1 1 1
𝐺(𝑥) ∼ 𝐶 − 𝑥 ln 𝑥 + 𝑥 + 𝑥2 ln 𝑥 − 𝑥2 − 𝑥3 ln 𝑥 + 𝑥3 + 𝑥4 ln 𝑥 − 𝑥4 + ⋯ .
2 2 6 6 24 24
Η τιμή της σταθεράς 𝐶 προκύπτει από το όριο (λόγω της ασυμπτωτικής σχέσης)
∞ ∞
𝐶 = lim+ 􏿶􏾙 ln 𝑡 𝑒−𝑡 𝑑𝑡􏿹 = 􏾙 ln 𝑡 𝑒−𝑡 𝑑𝑡 = −𝛾,
𝑥→0 𝑥 0
μέσω των σχέσεων (1.1.18) και (1.1.22).

Άσκηση 2.1.28 Να αποδείξετε ότι για το ολοκλήρωμα

∞ 𝑒−𝑡
𝐿(𝑥) ∶= 􏾙 ln 𝑡 𝑑𝑡,
𝑥 𝑡
έχουμε το ασυμπτωτικό ανάπτυγμα
1 2 1 𝜋2 1 2 1 2 1 3 1 3
𝐿(𝑥) ∼ − ln 𝑥 + 􏿶𝛾2 + 􏿹 + 𝑥 ln 𝑥 − 𝑥 − 𝑥 ln 𝑥 + 𝑥 + 𝑥 ln 𝑥 − 𝑥 + ⋯ ,
2 2 6 4 8 18 54

1
𝑥 4
􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → 0+ .
0
Υπόδειξη: Ολοκλήρωση κατά παράγοντες, αφού το ολοκλήρωμα γραφεί πρώτα ως διαφορά.

∞ 3
−
􏾙 𝑡 2 𝑒−𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → 0+ .
𝑥
∞ 4
−
􏾙 𝑡 3 𝑒−𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → 0+ .
𝑥
Να γενικεύσετε τα αποτελέσματά σας για το ολοκλήρωμα

∞
􏾙 𝑡𝑏−1 𝑒−𝑡 𝑑𝑡, 𝑏 > 0, 𝑥 → 0+
𝑥
που είναι η άνω ημιτελής συνάρτηση Γάμμα (Upper incomplete gamma function): Γ(𝑏, 𝑥), όπου 𝑏 αρνητικός αριθ-
μός, αλλά όχι ακέραιος.
Άσκηση 2.1.31 Να βρείτε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα για τo ολοκλήρωμα

1 𝑐𝑜𝑠𝑡
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → 0.
𝑥 𝑡
Άσκηση 2.1.32 Να βρείτε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος Fresnel

∞
𝑆(𝑥) ∶= 􏾙 sin 􏿴𝑡2 􏿷 𝑑𝑡.
𝑥
στις περιπτώσεις όπου 𝑥 → 0 και 𝑥 → ∞.
Άσκηση 2.1.33 Το λογαριθμικό ολοκλήρωμα (Eulerian logarithmic integral)

𝑥 −1
𝐿𝑖(𝑥) ∶= 􏾙 􏿴log 𝑡􏿷 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
2
Αυτό το ολοκλήρωμα, το οποίο δεν μπορεί να υπολογιστεί - εκφραστεί με στοιχειώδεις συναρτήσεις είναι η κα-
λύτερη γνωστή προσέγγιση για τον αριθμό των πρώτων που είναι μικρότεροι ή ίσοι του 𝑥. Είναι μία πιο ακριβής
προσέγγιση του πηλίκου
𝑥
𝜋(𝑥) ∼ , 𝑥→∞
log 𝑥
για τη συνάρτηση 𝜋(𝑥), που δίνει το Θεώρημα των πρώτων αριθμών (στην απλή μορφή του).
Το γενικευμένο λογαριθμικό ολοκλήρωμα ορίζεται για κάθε θετικό ακέραιο 𝑘 ως
𝑥 −𝑛
𝐿𝑖𝑛 (𝑥) ∶= 􏾙 􏿴log 𝑡􏿷 𝑑𝑡.
2
∞
𝑥 𝑗!
𝐿𝑖(𝑥) ∼ 􏾜 𝑗
, 𝑥 → ∞.
log 𝑥 𝑗=0 􏿴log 𝑥􏿷
2.2 Ολοκληρώματα Laplace
Ένα ολοκλήρωμα Laplace είναι της μορφής

𝑏
𝐼(𝑥) ∶= 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡. (2.2.1)
𝑎
Στόχος μας είναι να βρούμε την ασυμπτωτική συμπεριφορά του ολοκληρώματος καθώς 𝑥 → ∞. (Παρατηρήστε
ότι η παράμετρος που απειρίζεται βρίσκεται στον εκθέτη).
Φυσιολογικά, το πρώτο εργαλείο που μας έρχεται στο μυαλό είναι η ολοκλήρωση κατά παράγοντες. Ας δοκι-
μάσουμε ένα παράδειγμα. Να βρούμε τον πρωτεύοντα όρο (leading term) του ολοκληρώματος
3
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑒𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
2
Έχουμε
′
𝑒𝑥 sinh 3 𝑒𝑥 sinh 2 1 3 1
𝐼(𝑥) = − − 􏾙 𝑒𝑥 sinh 𝑡 􏿶 𝑑𝑡.
𝑥 cosh 3 𝑥 cosh 2 𝑥 2 cosh 𝑡 􏿹
Παρατηρούμε ότι το νέο ολοκλήρωμα του δεξιού μέλους υπάρχει και είναι (προφανώς) ασυμπτωτικά μικρό-
τερο (ασθενέσερο) από τους δύο πρώτους όρους του δευτέρου μέλους (τη συνεισφορά δηλαδή των άκρων
ολοκλήρωσης) καθώς 𝑥 → ∞. Επίσης, η συνεισφορά των άκρων ολοκλήρωσης είναι πεπερασμένη. Συνεπώς
η μέθοδος της ολοκλήρωσης κατά παράγοντες δουλεύει. Αυτό βέβαια δεν συμβαίνει σε όλες τις περιπτώσεις,
όπως θα δούμε στη συνέχεια. Είμαστε λοιπόν σε θέση να πούμε ότι
𝑒𝑥 sinh 3 𝑒𝑥 sinh 2
𝐼(𝑥) ∼ − , 𝑥 → ∞.
𝑥 cosh 3 𝑥 cosh 2
Το ερώτημα στο οποίο μένει να απαντήσουμε είναι εάν στον πρωτεύοντα όρο του ολοκληρώματος συμμετέ-
χουν και τα δύο άκρα ή μόνο ένα. Στην περίπτωσή μας θα είναι
𝑒𝑥 sinh 3
𝐼(𝑥) ∼ , 𝑥 → ∞.
𝑥 cosh 3
Η απάντηση εδράζεται στη μέθοδο Laplace (Laplace method) την οποία θα παρουσιάσουμε στο κεφάλαιο
αυτό. Μάλιστα, υπό ορισμένες προϋποθέσεις μπορούμε με την κατά παράγοντες ολοκλήρωση να βρουμε την
πλήρη ασυμπτωτική συμπεριφορά ολοκληρωμάτων της μορφής (2.2.1).
Έχει σημασία να παρατηρήσει κανείς ότι σε κάθε εφαρμογή της μεθόδου αυτής θα εμφανίζεται ένας νέος όρος
1
της μορφής 𝑥 .
Το παράδειγμα που ακολουθεί έχει σκοπό να παρουσιάσει μία περίπτωση στην οποία η μέθοδος της ολοκλήρω-
σης κατά παράγοντες δεν είναι πάντα το κατάλληλο εργαλείο για βρει κανείς την ασυμπτωτική συμπεριφορά
ολοκληρωμάτων του τύπου (2.2.1).

∞
2
𝐽(𝑥) = 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Εάν ολοκληρώσουμε κατά παράγοντες έχουμε

⎡ −𝑥𝑡2 ⎤∞ ∞ 𝑒−𝑥𝑡2
⎢⎢ 𝑒 ⎥⎥
𝐽(𝑥) = ⎣⎢ ⎥
⎦ +􏾙 𝑑𝑡.
−2𝑥𝑡 2
0 2𝑥𝑡𝑡=0
Καθώς το προκύπτον ολοκλήρωμα δεν υπάρχει η μέθοδος δεν εφαρμόζεται. Σημειώνουμε ότι η πραγματική
τιμή του ολοκληρώματος υπολογίζεται εύκολα με την αλλαγή μεταβλητής
√𝑥𝑡 ∶= 𝑦.
Έχουμε
1 ∞ 1 𝜋
2
𝐽)(𝑥) = 􏾙 𝑒−𝑦 𝑑𝑡 = ,
√𝑥 0 2√ 𝑥
όπου χρησιμοποιήσαμε την (1.1.17).
Το παράδειγμα που ακολουθεί -αν και δεν αφορά ένα ολοκλήρωμα Laplace - έχει σκοπό να καταδείξει την
αποδοτικότητα της ολοκλήρωσης κατά παράγοντες, αλλά και την αδυναμία της σε κάποιες περιπτώσεις.
Παράδειγμα 2.2.2 Η ασυμπτωτική συμπεριφορά του ολοκληρώματος Stieltjes:

∞ 𝑒−𝑡
𝐽(𝑥) ∶= 􏾙 𝑑𝑡
0 1 + 𝑥𝑡
στις περιπτώσεις όπου 𝑥 → 0+ και 𝑥 → ∞.
Όπως θα δούμε στη συνέχεια η μέθοδος αποδίδει μόνον όταν 𝑥 → 0+ και όχι για τιμές του 𝑥 αρκούντως
μεγάλες.
Ξεκινάμε με την περίπτωση όπου 𝑥 → 0+ . Μετά από n διαδοχικές ολοκληρώσεις κατά παράγοντες έχουμε
∞ 𝑒−𝑡
𝐽(𝑥) = 1 − 𝑥 + 2!𝑥2 − ⋯ + (−1)𝑛−1 (𝑛 − 1)!𝑥𝑛−1 + (−1)𝑛 𝑛!𝑥𝑛 􏾙 𝑛+1
𝑑𝑡.
0 (1 + 𝑥𝑡)
Θέτουμε
∞ 𝑒−𝑡
𝑅𝑛 (𝑥) ∶= (−1)𝑛 𝑛! 𝑥𝑛 􏾙 𝑛+1
𝑑𝑡.
0 (1 + 𝑥𝑡)
Είναι ∞
|𝑅𝑛 (𝑥)| ≤ 𝑛! 𝑥𝑛 􏾙 𝑒−𝑡 𝑑𝑡 = 𝑛! 𝑥𝑛 .
0
Καθώς λοιπόν η διαφορά του μερικού αθροίσματος με το ολοκλήρωμα είναι απολύτως μικρότερη από τον
πρώτο όρο που παραλήφθηκε έχουμε
|𝐽(𝑥) − 􏿴1 − 𝑥 + 2!𝑥2 − ⋯ + (−1)𝑛−1 (𝑛 − 1)!𝑥𝑛−1 􏿷| ≤ 𝑛! 𝑥𝑛
και επομένως
∞
𝑛
𝐽(𝑥) ∼ 􏾜 (−1) 𝑛! 𝑥𝑛 , 𝑥 → 0+ .
𝑛=0
Σημειώνουμε ότι η σειρά -προφανώς- αποκλίνει για κάθε 𝑥 ≠ 0. Είναι μία ασυμπτωτική σειρά !!!
Αντιθέτως, εάν αποπειραθούμε να ολοκληρώσουμε κατά παράγοντες για τιμές του 𝑥 αρκούντως μεγάλες (𝑥 →
∞) θα λάβουμε
1 1 ∞
𝐽(𝑥) = − 􏾙 𝑒−𝑡 [(1 + 𝑥𝑡) − (1 + 𝑥𝑡) ln (1 + 𝑥𝑡)] 𝑑𝑡. (2.2.2)
𝑥2 𝑥2 0
Επειδή
∞ ∞
􏾙 𝑒−𝑡 (1 + 𝑥𝑡) ln (1 + 𝑥𝑡) 𝑑𝑡 > 𝑥 􏾙 𝑡𝑒−𝑡 ln (𝑥𝑡) 𝑑𝑡
0 0
ισχύει⁶
∞
lim 􏾙 𝑒−𝑡 [(1 + 𝑥𝑡) − (1 + 𝑥𝑡) ln (1 + 𝑥𝑡)] 𝑑𝑡 = ∞,
𝑥→∞ 0
και επομένως το προκύπτον ολοκλήρωμα της σχέσης (2.2.2) δεν είναι ασυμπτωτικά ασθενέστερο του όρου
1
𝑥2
. Κατά συνέπεια η μέθοδος της κατά παράγοντες ολοκλήρωσης αποτυγχάνει στην περίπτωση αυτή.
2.2.1 Η μέθοδος Laplace - Εισαγωγή
Η μέθοδος Laplace είναι ένα εργαλείο για τη μελέτη της ασυμπτωτικής συμπεριφοράς ολοκληρωμάτων της
μορφής
𝑏
𝐼(𝑥) ∶= 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
𝑎
όπου 𝑓(𝑡), 𝜙(𝑡) είναι (για την ώρα) πραγματικές συνεχείς συναρτήσεις⁷.
Η βασική ιδέα ⁸ είναι ότι εάν η συνάρτηση 𝜙(𝑡) μεγιστοποιείται όταν 𝑡 = 𝑐, με 𝑐 ∈ (𝑎, 𝑏), ενώ 𝑓(𝑐) ≠ 0, τότε η
πλήρης ασυμπτωτική συμπεριφορά του ολοκληρώματος 𝐼(𝑥) καθώς 𝑥 → ∞ καθορίζεται από την αντίστοιχη
συμπεριφορά του ολοκληρώματος
𝑐+𝜀
𝐼(𝑥; 𝜀) ∶= 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡, , 𝑥→∞
𝑐−𝜀
Εάν η 𝜙(𝑡) επιτυγχάνει μέγιστη τιμή όταν 𝑐 = 𝑎, τότε η πλήρης ασυμπτωτική συμπεριφορά του ολοκληρώμα-
τος 𝐼(𝑥) καθορίζεται από την αντίστοιχη συμπεριφορά του ολοκληρώματος
𝑎+𝜀
𝐼(𝑥; 𝜀) ∶= 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
𝑎
⁶Αρκεί να αποδείξει κανείς ότι

∞
􏾙 𝑒−𝑡 [(1 + 𝑥𝑡) ln (1 + 𝑥𝑡) − 𝑥𝑡 ln (𝑥𝑡)] 𝑑𝑡 > 0, 𝑥 > 0.
0
Επειδή η συνάρτηση
𝑔(𝑦) = 􏿴1 + 𝑦􏿷 ln 𝑦 − 𝑦 ln 𝑦, 𝑦 > 0
έχει παράγωγο
1
𝑔′ (𝑦) = >0
𝑦
το ζητούμενο έπεται άμεσα.
⁷Ολοκληρώματα της μορφής
𝑏
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
𝑎
καλούνται ολοκληρώματα Fourier και θα μελετηθούν σε επόμενο κεφάλαιο.

⁸Τούτο θα αναλυθεί εκτενώς σε επόμενα κεφάλαια όταν θα παρουσιαστούν οι μέθοδοι της στάσιμης φάσης και η μέθοδος της
επικλινέστερης κατάβασης.
ενώ στην περίπτωση όπου το μέγιστο επιτυγχάνεται όταν 𝑐 = 𝑏, τότε η πλήρης ασυμπτωτική συμπεριφορά
του ολοκληρώματος 𝐼(𝑥) καθορίζεται από την αντίστοιχη συμπεριφορά του ολοκληρώματος
𝑏
𝐼(𝑥; 𝜀) ∶= 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
𝑏−𝜀
Με άλλα λόγια, μόνο η γειτονιά του 𝑡 = 𝑐 (αντίστοιχα 𝑡 = 𝑎, 𝑡 = 𝑏) συμμετέχει στο πλήρες ασυμπτωτικό
ανάπτυγμα του ολοκληρώματος 𝐼(𝑥), (𝑥 → ∞.
Σημειώνουμε ότι ο αριθμός 𝜀 είναι οποιοσδήποτε θετικός αριθμός (οσοδήποτε μικρός), αλλά κατάλληλος
ώστε π.χ. το διάστημα [𝑐 − 𝜀, 𝑐 + 𝜀] να περιέχεται στο [𝑎, 𝑏].
Παρατήρηση 2.2.3 Προτού δούμε ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα επισημαίνουμε τα ακόλουθα:
• Η πλήρης ασυμπτωτική συμπεριφορά του 𝐼(𝑥; 𝜀) οφείλει να είναι ανεξάρτητη του 𝜀.
• Η διαφορά
|𝐼(𝑥) − 𝐼(𝑥; 𝜀)|
είναι εκθετικά μικρή ως προς το ολοκλήρωμα 𝐼(𝑥), καθώς 𝑥 → ∞. Δηλαδή τα ολοκληρώματα 𝐼(𝑥) και 𝐼(𝑥; 𝜀)
έχουν την ίδια ασυμπτωτική συμπεριφορά. Για παράδειγμα, εάν 𝑐 ∈ (𝑎, 𝑏)
𝑐−𝜀 𝑏
|𝐼(𝑥) − 𝐼(𝑥; 𝜀)| =|􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡 + 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡|
𝑎 𝑐+𝜀
𝑐−𝜀 𝑏
≤|􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡| + |􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡|.
𝑎 𝑐+𝜀
Κάθε μία από τις δύο τελευταίες ποσότητες είναι εκθετικά μικρή ως προς το ολοκλήρωμα 𝐼(𝑥), καθώς 𝑥 →
∞, διότι η ποσότητα 𝑒𝑥𝜙(𝑡) είναι εκθετικά μικρή σε σχέση με την 𝑒𝑥𝜙(𝑐) για 𝑎 ≤ 𝑡 ≤ 𝑐 − 𝜀 και 𝑐 + 𝜀 ≤ 𝑡 ≤ 𝑏.
Το κέρδος λοιπόν από την προσέγγιση του 𝐼(𝑥) από το ολοκλήρωμα 𝐼(𝑥; 𝜀) είναι σημαντικό, διότι το
λάθος που εισάγεται είναι εκθετικά μικρό (καθώς 𝑥 → ∞). Η (αυστηρή) απόδειξη στηρίζεται στην
κατά παράγοντες ολοκλήρωση. Τούτο θα φανεί καθαρά στο επόμενο παράδειγμα.
• Ο θετικός αριθμός 𝜀 συχνά είναι βολικό να επιλέγεται εις τρόπον ώστε να είμαστε σε θέση να αναπτύξουμε
κατά Taylor τη συνάρτηση 𝑓(𝑡).
Το ακόλουθο είναι ένα πολύ χρήσιμο

5 1
𝐴(𝑥) ∶= 􏾙 𝑒−𝑥𝑢 𝑑𝑢, 𝛼 ≥ 1, 𝑥 → ∞.
0 1 + 𝛼𝑢

𝛼𝑢 ∶= 𝑡
1 5𝛼 1 − 𝑡 𝑥
𝐴(𝑥) = 􏾙 𝑒 𝛼 𝑑𝑡.
𝛼 0 1+𝑡
𝑡
Η συνάρτηση 𝜙(𝑡) ∶= − 𝛼 , 𝑡 ∈ [0, 5𝛼], μεγιστοποιείται για 𝑡 = 0. Επομένως,
𝐴(𝑥) ∼ 𝐴(𝑥; 𝜀),

όπου 𝜀 θετικός αριθμός όσο κοντά στο μηδέν θέλει κανείς (σε κάθε περίπτωση όμως ο 𝜀 επιλέγεται έτσι ώστε
να είναι μικρότερος της μονάδος), και
1 𝜀 1 −𝑡𝑥
𝐴(𝑥; 𝜀) = 􏾙 𝑒 𝛼 𝑑𝑡. (2.2.3)
𝛼 0 1+𝑡
Ισχυριζόμαστε ότι η διαφορά

|𝐴(𝑥) − 𝐴(𝑥; 𝜀)|
είναι εκθετικά μικρή ως προς το ολοκλήρωμα 𝐴(𝑥), καθώς 𝑥 → ∞. Για να το αποδέίξουμε έχουμε
1 5𝛼 1 − 𝑡 𝑥
|𝐴(𝑥) − 𝐴(𝑥; 𝜀)| = 􏾙 𝑒 𝛼 𝑑𝑡.
𝛼 𝜀 1+𝑡
Ολοκληρώνουμε κατά παράγοντες το τελευταίο ολοκλήρωμα και λαμβάνουμε

5𝛼 ∞
1 −𝑡𝑥 1 1 −𝑡𝑥
􏾙 𝑒 𝛼 𝑑𝑡 ∼ (−𝛼) 􏿰 𝑒 𝛼 􏿳 , 𝑥 → ∞,
𝜀 1+𝑡 𝑥 1+𝑡 𝑡=0
από όπου έπεται το ζητούμενο.

Συνεχίζουμε την ανάλυσή μας με επίκεντρο το ολοκλήρωμα 𝐴(𝑥; 𝜀) της (2.2.3). Με την επιλογή του 𝜀 μπο-
ρούμε να αντικαταστήσουμε τη συνάρτηση 1/(1 + 𝑡) με το ανάπτυγμα Taylor. Είναι
1 𝜀 1 −𝑡𝑥
𝐴(𝑥; 𝜀) = 􏾙 𝑒 𝛼 𝑑𝑡
𝛼 0 1+𝑡
1 ∞ 𝜀 𝑛
𝑡
= 􏾜 􏾙 (−𝑡) 𝑒− 𝛼 𝑥 𝑑𝑡
𝛼 𝑛=0 0
⎛ ⎞
1 ⎜⎜⎜ ∞ ∞ 𝑡 ∞ 𝑡 ⎟⎟
= ⎜⎜􏾜 􏿰􏾙 (−𝑡) 𝑒 𝛼 𝑑𝑡 − 􏾙 (−𝑡) 𝑒 𝛼 𝑑𝑡􏿳⎟⎟⎟ .
𝑛 − 𝑥 𝑛 − 𝑥
𝛼 ⎝𝑛=0 0 𝜀 ⎠
Ισχυριζόμαστε ότι το δεύτερο ολοκλήρωμα της τελευταίας ισότητας είναι εκθετικά μικρότερο του πρώτου
ολοκληρώματος. Ας το αποδείξουμε. Το πρώτο ολοκλήρωμα υπολογίζεται ακριβώς. Με την αλλαγή μετα-
βλητής 𝑥𝑡/𝛼 ∶= 𝑦 έχουμε
∞
𝑛
𝑡
− 𝑥 𝑛𝛼𝑛+1 ∞ (𝑛+1)−1 −𝑦
􏾙 (−𝑡) 𝑒 𝛼 𝑑𝑡 = (−1) 􏾙 𝑦 𝑒 𝑑𝑦
0 𝑥𝑛+1 0
𝑛+1
𝑛 𝛼
= (−1) 𝑛+1 Γ (𝑛 + 1)
𝑥
𝛼 𝑛+1
𝑛
= (−1) 𝑛+1 𝑛!.
𝑥
Ως προς το δεύτερο ολοκλήρωμα με παραγοντική ολοκλήρωση λαμβάνουμε
∞ 𝑡 −𝛼 − 𝜀𝑥
𝑛 − 𝑥 𝑛
􏾙 (−𝑡) 𝑒 𝛼 𝑑𝑡 ∼ (−𝜀) 􏿵 􏿸𝑒 𝛼 , 𝑥 → ∞
𝜀 𝑥
και ο ισχυρισμός μας αποδείχθηκε.

Έχουμε λοιπόν βρει το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του αρχικού ολοκληρώματος:⁹
5 ∞ 𝑛
1 𝑛 𝛼
𝐴(𝑥) ∶= 􏾙 𝑒−𝑥𝑢 𝑑𝑢 ∼ 􏾜 (−1) 𝑛+1 𝑛!, 𝛼 ≥ 1, 𝑥 → ∞.
0 1 + 𝛼𝑢 𝑛=0 𝑥
⁹Παρατηρήστε ότι είναι ανεξάρτητο του 𝜀.

Ως προς τον πρωτεύοντα όρο έχουμε

5 1 1
𝐴(𝑥) ∶= 􏾙 𝑒−𝑥𝑢 𝑑𝑢 ∼ , 𝛼 ≥ 1, 𝑥 → ∞.
0 1 + 𝛼𝑢 𝑥
Ας κάνουμε μία περίληψη των βημάτων που ακολουθήσαμε.

• Αφού διαπιστώσαμε ότι η συνάρτηση 𝜙(𝑡) = −𝑡/𝛼 μεγιστοποιείται όταν 𝑡 = 0 αποδείξαμε ότι μόνο η
γειτονιά του 𝑡 = 0 συμμετέχει στην πλήρη ασυμπτωτική συμπεριφορά του 𝐴(𝑥; 𝜀), καθώς η διαφορά
|𝐴(𝑥) − 𝐴(𝑥; 𝜀)|
είναι εκθετικά μικρή ως προς το ολοκλήρωμα 𝐴(𝑥), 𝑥 → ∞.
• Η επιλογή του 𝜀 (θυμηθείτε ότι 0 < 𝜀 < 1) μας επέτρεψε να αντικαταστήσουμε τη συνάρτηση 𝑓(𝑡) =
−1
(𝑡 + 1) με το αντίστοιχο ανάπτυγμα Taylor.
• Το προκύπτον άθροισμα
∞ 𝜀 𝑡
𝑛
􏾜 􏾙 (−𝑡) 𝑒− 𝛼 𝑥 𝑑𝑡
𝑛=0 0
αντικαταστάθηκε επί της ουσίας από το

∞ ∞ 𝑡
𝑛
􏾜 􏾙 (−𝑡) 𝑒− 𝛼 𝑥 𝑑𝑡.
𝑛=0 0
Τούτο δεν πρέπει να προξενεί εντύπωση, διότι όπως αποδείξαμε το

∞ 𝑡
𝑛 − 𝑥
􏾙 (−𝑡) 𝑒 𝛼 𝑑𝑡
𝜀
είναι εκθετικά μικρότερο του

∞ 𝑡
𝑛 − 𝑥
􏾙 (−𝑡) 𝑒 𝛼 𝑑𝑡
0
που υπολογίζεται, μάλιστα, ακριβώς.
Άσκηση 2.2.5 Θεωρούμε το ολοκλήρωμα

∞
4
𝐽(𝑥) ∶= 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Να δοκιμάσετε να εφαρμόσετε τη μέθοδο της ολοκλήρωσης κατά παράγοντες. Να υπολογίσετε την ακριβή τιμή
του 𝐽(𝑥).
Άσκηση 2.2.6 Θεωρούμε το ολοκλήρωμα Stieltjes

∞ 𝑒−𝑡
𝐿(𝑥) ∶= 􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0 1 + 𝑥𝑡
ln 𝑥
𝐿(𝑥) ∼ , 𝑥 → ∞.
𝑥
Άσκηση 2.2.7 Να βρεθεί ο πρωτεύων όρος του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος
∞
3
􏾙 𝑒−2𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
𝑥
Γενικότερα, υπολογίστε τον πρωτεύοντα όρο επί του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος
∞
𝑚
􏾙 𝑒−𝜆𝑡 𝑑𝑡, 𝜆 > 0, 𝑚 > 0, 𝑥 → ∞.
𝑥

8 1
􏾙 2
𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0 (1 + 𝑡)
Άσκηση 2.2.9 Να βρείτε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος, καθώς 𝑥 → ∞:

10 1
􏾙 3
𝑒−2𝑥𝑡 𝑑𝑡.
0 (1 + 𝑡)
Άσκηση 2.2.10 Να βρείτε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα των ακόλουθων ολοκληρωμάτων καθώς 𝑥 → ∞:
20
𝐼1 (𝑥) = 􏾙 arcsin 𝑥 𝑒−2𝑥𝑡 𝑑𝑡,
0
9
𝐼2 (𝑥) = 􏾙 arccos 𝑥 𝑒−3𝑥𝑡 𝑑𝑡
0
Άσκηση 2.2.11 Να βρείτε τους τρεις πρώτους όρους επί του ασυμπτωτικού αναπτύγματος των παρακάτω ολο-
κληρωμάτων, καθώς 𝑥 → ∞:
10
𝐽1 (𝑥) = 􏾙 arctan 𝑥 𝑒−2𝑥𝑡 𝑑𝑡,
0
9
𝐺2 (𝑥) = 􏾙 arctan ℎ𝑥 𝑒−3𝑥𝑡 𝑑𝑡.
0
2.3 Το λήμμα του Watson
Στο κεφάλαιο αυτό θα δούμε ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο που μας επιτρέπει την εύρεση της ασυμπτωτικής
συμπεριφοράς ολοκληρωμάτων της μορφής
𝑏
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑏 > 0, 𝑥 → ∞, (2.3.1)
0
υπό κάποιες προϋποθέσεις. Αυτές περιγράφονται στην ακόλουθη

Πρόταση 2.3.1 (Λήμμα Watson για πραγματικές συναρτήσεις) ¹⁰.
Θεωρούμε ολοκληρώματα της μορφής (2.3.1). Υποθέτουμε ότι η συνάρτηση 𝑓(𝑡) είναι συνεχής στο [0, 𝑏] και έχει
ασυμπτωτικό ανάπτυγμα της μορφής
∞
𝑓(𝑡) ∼ 𝑡𝛼 􏾜 𝑎𝑛 𝑡𝛽 𝑛 , 𝑡 → 0+ , (2.3.2)
𝑛=0
¹⁰Πρόκειται για τον Βρετανό Μαθηματικό G. N. Watson (1886-1965) και όχι για τον Dr. Watson στενό συνεργάτη του
Sherlock Holmes! Το Λήμμα αποδείχθηκε το 1918. Η μορφή που εδώ παρουσιάζουμε αφορά πραγματικές συναρτήσεις.
όπου 𝛼 > −1 και 𝛽 > 0 (ώστε το ολοκλήρωμα να συγκλίνει για 𝑡 = 0). Τότε,
∞ Γ 􏿴𝛼 + 𝛽𝑛 + 1􏿷
𝐼(𝑥) ∼ 􏾜 𝑎𝑛 , 𝑥 → ∞.
𝑛=0 𝑥𝛼+𝛽𝑛+1
Για την περίπτωση 𝑏 = ∞ η σύγκλιση του ολοκληρώματος εξασφαλίζεται με την ύπαρξη μίας θετικής σταθεράς 𝑐,
έτσι ώστε:
𝑓(𝑡) = 𝑜 􏿴𝑒𝑐𝑡 􏿷 𝑡 → ∞.
Απόδειξη. Αναλύουμε το 𝐼(𝑥) ως

𝜀 𝑏
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡 + 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡 (2.3.3)
􏿋􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿌􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿍
0 𝜀
𝐼(𝑥;𝜀)
για κάποιο 𝜀 > 0. Το δεύτερο ολοκλήρωμα της (2.3.3) εισάγει εκθετικά μικρό λάθος, για κάθε 𝜀 > 0 καθώς:
𝑏 𝑏 𝑒−𝜀𝑥 − 𝑒−𝑏𝑥
|􏾙 𝑓(𝑡)𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡| ≤ 􏿎𝑓􏿎 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡 = 􏿎𝑓􏿎 􏿶 􏿹,
𝜀 ∞ 𝜀 ∞ 𝑥
που συγκλίνει στο μηδέν εκθετικά γρήγορα για 𝑥 → ∞. Στη συνέχεια αντικαθιστούμε το ασυμπτωτικό ανά-
πτυγμα (2.3.2) στο ολοκλήρωμα 𝐼(𝑥; 𝜀):
𝑁 𝜀
𝐼(𝑥; 𝜀) = 􏾜 􏾙 𝑎𝑛 𝑡𝛼+𝛽 𝑛 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡
𝑛=0 0
⎛ ⎞
⎜⎜ 𝑁 𝜀 ⎟⎟
+ ⎜⎜⎜𝐼(𝑥; 𝜀) − 􏾜 􏾙 𝑎𝑛 𝑡𝛼+𝛽 𝑛 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡⎟⎟⎟ .
⎝ 0 ⎠
𝑛=0
Μπορούμε να επιλέξουμε το 𝜀 αρκούντως μικρό ώστε
∞
|𝑓(𝑡) − 𝑡𝛼 􏾜 𝑎𝑛 𝑡𝛽 𝑛 | ≤ 𝑀 𝑡𝛼 𝑡𝛽(𝑁+1) ,
𝑛=0
για κάθε 𝑡 ∈ [0, 𝜀] και για κάποιο 𝑀 > 0. Επομένως,
𝑁 𝜀 𝜀 ∞
|𝐼(𝑥; 𝜀) − 􏾜 􏾙 𝑎𝑛 𝑡𝛼+𝛽 𝑛 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡| ≤ 􏾙 |𝑓(𝑡) − 𝑡𝛼 􏾜 𝑎𝑛 𝑡𝛽 𝑛 |𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡
𝑛=0 0 0 𝑛=0
𝜀
≤𝑀 􏾙 𝑡𝛼+𝛽(𝑁+1) 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡
0
∞
≤ 􏾙 𝑡𝛼+𝛽(𝑁+1) 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡
0
𝑀 ∞
= 􏾙 𝑠𝛼+𝛽(𝑁+1) 𝑒−𝑠 𝑑𝑠
𝑥𝛼+𝛽(𝑁+1)+1 0
⎛ ⎞
⎜⎜ Γ 􏿴𝛼 + 𝛽 (𝑁 + 1) + 1􏿷 ⎟⎟
=𝑀 ⎜⎜⎝ ⎟⎟
⎠
𝑥𝛼+𝛽(𝑁+1)+1
1
=𝑂 􏿶 􏿹 , 𝑥 → ∞.
𝑥𝛼+𝛽(𝑁+1)+1
Τέλος,
𝜀 ∞ ∞
􏾙 𝑎𝑛 𝑡𝛼+𝛽 𝑛 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑎𝑛 𝑡𝛼+𝛽 𝑛 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡 − 􏾙 𝑎𝑛 𝑡𝛼+𝛽 𝑛 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡
0 0 𝜀
𝑎𝑛 ∞
= 􏾙 𝑠𝛼+𝛽𝑛 𝑒−𝑠 𝑑𝑠 + 𝑂 (𝑒−𝜀𝑥 )
𝑥𝛼+𝛽𝑛+1 0
𝑎𝑛 Γ 􏿴𝛼 + 𝛽𝑛 + 1􏿷
= + 𝑂 (𝑒−𝜀𝑥 ) , 𝑥 → ∞,
𝑥𝛼+𝛽𝑛+1
όπου η τελευταία ισότητα προέκυψε από τον ορισμό της συνάρτησης Γάμμα και την αλλαγή μεταβλητής 𝑠 ∶=
𝑥𝑡.
Συνδυάζοντας τις παραπάνω εκτιμήσεις λαμβάνουμε
𝑁 Γ 􏿴𝛼 + 𝛽𝑛 + 1􏿷
𝐼(𝑥)− 􏾜 𝑎𝑛
𝑛=0 𝑥𝛼+𝛽𝑛+1
1
= 𝑜􏿶 􏿹 , 𝑥 → ∞.
𝑥𝛼+𝛽𝑛+1
Το ζητούμενο έπεται άμεσα καθώς το 𝑁 ελήφθη τυχαίο. ■

Παρατήρηση 2.3.2 Για να εφαρμόσουμε το Λήμμα Watson είναι υποχρεωτικό το κάτω όριο του ολοκληρώματος
να είναι μηδέν.
Παρουσιάζουμε στη συνέχεια το Λήμμα του Watson για μιγαδικές συναρτήσεις.
Πρόταση 2.3.3 (Λήμμα Watson για μιγαδικές συναρτήσεις)

Έστω συνάρτηση 𝑓(𝑡) αναλυτική στο μιγαδικό επίπεδο για 0 < |𝑡| < 𝑅, |𝑎𝑟𝑔(𝑡)| < 𝛿 < 𝜋 (πιθανόν με ένα σημείο
διακλάδωσης στην αρχή) και υποθέτουμε ότι
∞ 𝑛
−1
𝑓(𝑡) = 􏾜 𝛼𝑛 𝑡 𝑁 , |𝑡| < 𝑅, (2.3.4)
𝑛=1
και
|𝑓(𝑡)| ≤ 𝐾𝑒𝑏𝑡 , 𝑅 ≤ 𝑡 ≤ 𝑇, (2.3.5)
𝜋
για Κ, 𝑏 ανεξάρτητα του 𝑡. Τότε στον τομέα |𝑎𝑟𝑔(𝑧)| ≤ 𝛿 < 2
έχουμε
𝑇 ∞
𝑛 −𝑛
𝐼(𝑧) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒−𝑧𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾜 𝑎𝑛 Γ 􏿵 􏿸𝑧 𝑁, |𝑧| → ∞. (2.3.6)
0 𝑛=1 𝑁
Απόδειξη. Έστω 𝑧 = 𝑥 + 𝑖𝑦. Αναλύουμε το 𝐼(𝑧) ως

𝑅 𝑇
𝐼(𝑧) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒−𝑧𝑡 𝑑𝑡 + 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒−𝑧𝑡 𝑑𝑡 . (2.3.7)
􏿋􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿌􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿍
0 􏿋􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿌􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿍
𝑅
𝐼1 (𝑧) 𝐼2 (𝑧)
Θα εκτιμήσουμε το δεύτερο ολοκλήρωμα της (2.3.7) ως εξής:

𝑇 𝑇
|𝐼2 (𝑧)| ≤ 􏾙 |𝑓(𝑡)|𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡 ≤ 𝐾 􏾙 𝑒(𝑏−𝑥)𝑡 𝑑𝑡
𝑅 𝑅
𝑒(𝑏−𝑥)𝑇 − 𝑒(𝑏−𝑥)𝑅
=𝐾
𝑏−𝑥
−𝑥𝑅
=𝑂 􏿴𝑒 􏿷 , 𝑥 → ∞.
Καθώς η δυναμοσειρά της 𝑓(𝑡) είναι συγκλίνουσα στην πραγματική ευθεία

𝑀−1 𝑛
−1
𝑓(𝑡) = 􏾜 𝛼𝑛 𝑡 𝑁 + 𝑅𝑀 (𝑡),
𝑛=1
όπου το υπόλοιπο 𝑛
−1
𝑅𝑀 (𝑡) ≤ 𝐶𝑡 𝑁 , για κάθε 0 < |𝑡| ≤ 𝑅.
Επομένως,
⎛ ⎞
⎜𝑀−1
𝑅⎜ ⎟ 𝑅
−1 ⎟
𝑛
𝐼1 (𝑧) = 􏾙 ⎜⎜⎜ 􏾜 𝑎𝑛 𝑡 𝑁 ⎟⎟⎟ 𝑒−𝑧𝑡 𝑑𝑡 + 􏾙 𝑅𝑀 (𝑡)𝑒−𝑧𝑡 𝑑𝑡
0 ⎝ 𝑛=1
⎠ 0
𝑀−1 ∞ 𝑛 𝑀−1 ∞ 𝑛
−1 −1
= 􏾜 𝑎𝑛 􏿶􏾙 𝑡 𝑁 𝑒−𝑧𝑡 𝑑𝑡􏿹 − 􏾜 𝑎𝑛 􏿶􏾙 𝑡 𝑁 𝑒−𝑧𝑡 𝑑𝑡􏿹
𝑛=1 0 𝑛=1 𝑅
􏿋􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿌􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿍 􏿋􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿌􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿍
𝐽1 (𝑧) 𝐽2 (𝑧)
𝑅
+ 􏾙 𝑅𝑀 (𝑡)𝑒−𝑧𝑡 𝑑𝑡.
0
Με την αλλαγή μεταβλητής 𝑠 = 𝑧𝑡 θα υπολογίσουμε τα 𝐽1 (𝑧) και 𝐽2 (𝑧):

𝑀−1 𝑀−1 ∞
𝑎𝑛 𝑛
−1
𝐽1 (𝑧) = 􏾜 􏾙 𝑛 􏾙 𝑠 𝑁 𝑒−𝑠 𝑑𝑠
𝑛=1 0 𝑧 𝑁 0
𝑀−1
𝑎𝑛 𝑛
=􏾜 𝑛 Γ􏿵 􏿸
𝑛=1 𝑧 𝑁 𝑁
και
𝑀−1 ∞
𝑎𝑛 𝑛
−1
𝐽2 (𝑧) = 􏾜 𝑛 􏾙 𝑠 𝑁 𝑒−𝑠 𝑑𝑠
𝑛=1 𝑧 𝑁 𝑧𝑅
𝑀−1
𝑎𝑛 𝑛
=􏾜 𝑛 Γ􏿵 , 𝑧𝑅􏿸 .
Όμως, για την ημιτελή συνάρτηση Γάμμα έχουμε (το έχουμε ήδη δει στο δεύτερο κέφαλαιο)
𝑛
Γ􏿵 , 𝑧𝑅􏿸 = 𝑂 􏿴𝑒−𝑥𝑅 􏿷 , 𝑥 → ∞.
𝑁
Επίσης,
𝑅 𝑅 𝑀
−1 −𝑥𝑡
|􏾙 𝑅𝑀 (𝑡)𝑒−𝑧𝑡 𝑑𝑡| ≤𝐶 􏾙 𝑡 𝑁 𝑒 𝑑𝑡
0 0
∞ 𝑀
−1 −𝑥𝑡
≤𝐶 􏾙 𝑡 𝑁 𝑒 𝑑𝑡
0
𝐶 ∞ 𝑀
−1 −𝑠
= 𝑀 􏾙 𝑠𝑁 𝑒 𝑑𝑠
0
𝑥 𝑁
𝐶 𝑀
= 𝑀 Γ􏿶 􏿹
𝑁
𝑥 𝑁
𝑀
−
=𝑂 􏿵𝑥 𝑁 􏿸, 𝑥 → ∞.
Συνδυάζοντας όλες τις παραπάνω εκτιμήσεις έχουμε
𝑀−1
𝑎𝑛 𝑛 −
𝑀
𝐼(𝑧) = 􏾜 𝑛 Γ􏿵 􏿸 + 𝑂 􏿴𝑒−𝑥𝑅 􏿷 + 𝑂 􏿵𝑥 𝑁 􏿸 + 𝑂 􏿴𝑒−𝑥𝑅 􏿷
𝑀−1
𝑎𝑛 𝑛 −
𝑀
=􏾜 𝑛 Γ􏿵 􏿸 + 𝑂 􏿵𝑥 𝑁 􏿸 , 𝑥 → ∞.
Το ζητούμενο έπεται άμεσα καθώς το 𝑀 εξελέγη τυχαίο. ■
Συνεχίζουμε με ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Παράδειγμα 2.3.4 Το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος¹¹
10 1 −𝑥𝑡
𝐽(𝑥) = 􏾙 𝑒 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
0 1 + 𝑡4
Όλες οι προϋποθέσεις του Λήμματος Watson πληρούνται για τη συνάρτηση

1
1 + 𝑡4
η οποία συγκλίνει για −1 < 𝑡 < 1. Αναπτύσοντας κατά Taylor γύρω από το σημείο 𝑡 = 0 έχουμε
∞
1 𝑛
4
= 􏾜 􏿴−𝑡4 􏿷 .
1+𝑡 𝑛=0
Σε σχέση με τον συμβολισμό που δώσαμε στο Λήμμα του Watson έχουμε
𝑎𝑛 =(−1)𝑛 ,
𝛼 =0 > −1,
𝛽 =4.
Επομένως,
∞
𝑛 Γ (4𝑛 + 1)
𝐽(𝑥) ∼ 􏾜 (−1) , 𝑥 → ∞.
𝑛=0 𝑥4𝑛+1
Επειδή από τη σχέση (1.1.16)

Γ (4𝑛 + 1) = (4𝑛)!
1 4! 8! 12!
𝐽(𝑥) ∼ − + − + …, 𝑥 → ∞.
𝑥 𝑥5 𝑥9 𝑥13
Παράδειγμα 2.3.5 Η ασυμπτωτική συμπεριφορά του ολοκληρώματος

∞ 1
𝐴(𝑥) = 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0 2√𝑡 (1 + 𝑡)
¹¹και γενικότερα (βλ. σχετική άσκηση στο τέλος του παρόντος κεφαλαίου) μπορεί κανείς να βρει το πλήρες ασυμπτωτικό
ανάπτυγμα του ολοκληρώματος
10
1 −𝑥𝑡
𝐽(𝑥) = 􏾙 𝑒 𝑑𝑡, 𝜆 > 0, 𝑥 → ∞.
0 1 + 𝑡𝜆
Θεωρούμε τη συνάρτηση
1
𝑓(𝑡) = .
2 (1 + 𝑡)
Έχουμε
1 ∞ 𝑛
𝑓(𝑡) = 􏾜 (−1) 𝑡𝑛 , |𝑡| < 1,
2 𝑛=0
και προφανώς υπάρχει θετική σταθερά 𝑐, έτσι ώστε:
𝑓(𝑡) = 𝑜(𝑒𝑐𝑡 ), 𝑡 → ∞.
Είναι
𝑎𝑛 =(−1)𝑛 ,
−1
𝛼= > −1,
2
𝛽 =1.
Επομένως, από το Λήμμα Watson έχουμε
1
1 ∞ Γ 􏿵𝑛 + 2 􏿸
𝐴(𝑥) ∼ 􏾜 1 , 𝑥 → ∞.
2 𝑛=0 𝑛+
𝑥 2
Από τις σχέσεις (1.1.17), (1.1.15) έχουμε
1
Γ 􏿶 􏿹 =√𝜋,
2
3 1
Γ 􏿶 􏿹 = √𝜋,
2 2
5 3
Γ 􏿶 􏿹 = √𝜋.
2 4
Συνεπώς,
1 𝜋 1 𝜋 3 𝜋
𝐴(𝑥) ∼ − + , 𝑥 → ∞.
2 √ 𝑥 4 √ 𝑥3 8 √ 𝑥5
Σημείωση 2.3.6 Το Λήμμα Watson εφαρμόζεται μόνον σε ολοκληρώματα Laplace της μορφής
𝑏
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡,
𝑎
όπου
𝜙(𝑡) = −𝑡.
Εάν η συνάρτηση 𝜙(𝑡) έχει άλλη μορφή, τότε το πρώτο που μπορεί κανείς να δοκιμάσει είναι μία αλλαγή μεταβλητής
της μορφής
𝑠 = −𝜙(𝑡)
και στη συνέχεια να φέρει το νέο ολοκλήρωμα σε μορφή που εφαρμόζεται το Λήμμα Watson. Η επόμενη κίνηση θα
είναι να μετατρέψει το κάτω όριο ολοκλήρωσης στο μηδέν. Το ακόλουθο είναι ένα χαρακτηριστικό
Παράδειγμα 2.3.7 Η τροποποιημένη συνάρτηση Bessel με ολοκληρωτική αναπαράσταση:

∞
𝐾0 (𝑥) ∶= 􏾙 𝑒−𝑥 cosh 𝑢 𝑑𝑢, 𝑥 > 0.
0
Θα δείξουμε ότι
−
1 𝜋 1 9
𝐾0 (𝑥) ∼ 𝑥 2 𝑒−𝑥 􏿶1 − + − …􏿹, 𝑥 → ∞.
√2 8𝑥 128𝑥2
Με τη βοήθεια της αλλαγής μεταβλητής

𝑠 ∶= cosh 𝑢
έχουμε
1 1
2 2
𝑑𝑠 = sinh 𝑢 𝑑𝑢 = 􏿵cosh 𝑢 − 1􏿸 𝑑𝑢 = 􏿴𝑠2 − 1􏿷 2 𝑑𝑢.
Καταλήγουμε στο ακόλουθο ολοκλήρωμα

∞ 1
𝐾0 (𝑥) = 􏾙 1 𝑒−𝑥𝑠 𝑑𝑠.
1 2
􏿴𝑠2 − 1􏿷
Αλλάζουμε τη μεταβλητή θέτοντας 𝑠 − 1 ∶= 𝑡 και λαμβάνουμε

∞ 1
𝐾0 (𝑥) = 𝑒−𝑥 􏾙 1 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡.
0 2
􏿴𝑡2 + 2𝑡􏿷
Αυτό το ολοκλήρωμα είναι της μορφής

∞
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡,
0
όπου
1
−
1 𝑡 −2
𝑓(𝑡) = (2𝑡) 2 􏿵1 + 􏿸 .
2
Για τη συνάρτηση 𝑓(𝑡) έχουμε από το (γενικευμένο) διωνυμικό θεώρημα
1
−
1 ∞
−𝑡 𝑛 Γ 􏿵𝑛 + 2 􏿸
𝑓(𝑡) = (2𝑡) 2 􏾜􏿵 􏿸
𝑛=0 2
1
𝑛!Γ 􏿵 2 􏿸
για κάθε |𝑡| < 2 (άρα και για 𝑡 → 0+ ). Επίσης,
𝑓(𝑡) → 0, καθώς 𝑡 → ∞.
Ικανοποιούνται λοιπόν οι προϋποθέσεις του Λήμματος Watson με
1
𝛼=−
2
𝛽 =1
1
𝑛
−1 Γ 􏿵𝑛 + 2 􏿸
𝑎𝑛 = 􏿶 􏿹 .
2 1
𝑛!Γ 􏿵 􏿸
2
Έχουμε λοιπόν το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα

2
1
∞ 􏿵Γ 􏿵𝑛 + 􏿸􏿸
𝑛 2
𝐾0 (𝑥) ∼ 𝑒−𝑥 􏾜 (−1) 1 1 , 𝑥→∞
𝑛+ 1 𝑛+
𝑛=0 2 2 𝑛!Γ 􏿵 􏿸 𝑥 2
2
και το ζητούμενο έπεται άμεσα.¹² Είδαμε λοιπόν το Λήμμα Watson μπορεί να εφαρμοστεί αφού πρώτα δράσει
μία αλλαγή μεταβλητής στο αρχικό πρόβλημα. Και το επόμενο παράδειγμα ανήκει σε αυτήν την κατηγορία.
Παράδειγμα 2.3.8 Η συμπεριφορά του

2
+∞ 𝑒−𝑥𝑢
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑑𝑢, 𝑥 → ∞.
−∞ 1 + 𝑢6
Επειδή η προς ολοκλήρωση συνάρτηση είναι άρτια ως προς 𝑢, έχουμε
∞ 2
𝑒−𝑥𝑢
𝐼(𝑥) = 2 􏾙 𝑑𝑢, 𝑥 → ∞.
0 1 + 𝑢6
Με την αλλαγή μεταβλητής 𝑢2 = 𝑡 λαμβάνουμε

∞ 𝑒−𝑥𝑡
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0 √𝑡 􏿴1 + 𝑡3 􏿷
1
𝑓(𝑡) = .
√𝑡 􏿴1 + 𝑡3 􏿷
Έχουμε
∞
1 𝑛
𝑓(𝑡) = 􏾜 􏿴−𝜏3 􏿷 , |𝑡| < 1,
√𝑡 𝑛=0
𝑓(𝑡) = 𝑜(𝑒𝑐𝑡 ), 𝑡 → ∞,
διότι
𝑓(𝑡) → 0, καθώς 𝑡 → ∞.
Επομένως, από το Λήμμα Watson έχουμε
𝑎𝑛 =(−1)𝑛 ,
−1
𝛼= > −1,
2
𝛽 =3.
¹²Για να γράψουμε τους τρεις πρώτους όρους από το ασυμπτωτικό ανάπτυγμα θα πρέπει να θυμηθείτε, ότι από τις ιδιότητες
της συνάρτησης Γάμμα που χρησιμοποιήσαμε ακόμη και στο προηγούμενο παράδειγμα ισχύουν:
1 3 1 5 3
Γ 􏿶 􏿹 = √𝜋, Γ 􏿶 􏿹 = √𝜋, Γ 􏿶 􏿹 = √𝜋.
2 2 2 2 4
1
∞ Γ 􏿵3𝑛 + 􏿸
3𝑛 2
𝐼(𝑥) ∼ 􏾜 (−1) 1 , 𝑥 → ∞.
3𝑛+
𝑛=0 𝑥 2
Ας δούμε το ανάπτυγμα αναφέροντας τους πρώτους τρεις όρους από αυτό:
1 7 13
Γ􏿵 􏿸 Γ􏿵 􏿸 Γ􏿵 􏿸
2 2 2
𝐼(𝑥) ∼ 1 − 7 + 13 − …, 𝑥 → ∞.
𝑥 2 𝑥 2 𝑥 2
Παράδειγμα 2.3.9 Η συμπεριφορά του

𝜋
2
𝐿(𝑥) = 􏾙 𝑒−𝑥 tan 𝑢 𝑑𝑢, 𝑥 → ∞.
0
Με την αλλαγή μεταβλήτής 𝑡 ∶= tan 𝑢 λαμβάνουμε

∞ 1 −𝑥𝑡
𝐿(𝑥) = 􏾙 𝑒 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0 1 + 𝑡2
1
𝑔(𝑡) ∶= ,
1 + 𝑡2
για την οποία
∞ 𝑛
𝑔(𝑡) = 􏾜 􏿴−𝜏2 􏿷 , 𝑡 → 0+ ,
𝑛=0
𝑔(𝑡) = 𝑜(𝑒𝑐𝑡 ), 𝑡 → ∞,
καθώς
𝑔(𝑡) → 0, 𝑡 → ∞.
Επομένως, από το Λήμμα Watson για
𝑎𝑛 =(−1)𝑛 ,
𝛼 =0,
𝛽 =2,
έχουμε
∞
𝑛 Γ (2𝑛 + 1)
𝐿(𝑥) ∼ 􏾜 (−1) , 𝑥 → ∞.
𝑛=0 𝑥2𝑛+1
Σχετικά με τον πρωτεύοντα όρο έχουμε λοιπόν
1
𝐿(𝑥) ∼ , 𝑥 → ∞.
𝑥
Άσκηση 2.3.10 Ποιο το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος
20 𝑒−𝑥𝑡
𝐼(𝑥; 𝜆) = 􏾙 𝑑𝑡, 𝜆 > 0, 𝑥 → ∞;
0 1 + 𝑡𝜆

∞ 1
􏾙 𝑒−𝑥𝑠 𝑑𝑠, 𝑥 → ∞.
1 𝑠2 + 2𝑠 + 2

𝜋
2 2
𝐽(𝑥) = 􏾙 𝑒−𝑥 tan 𝜃 𝑑𝜃, 𝑥 → ∞.
0
Άσκηση 2.3.13 Να υπολογιστεί το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος
1
∞ −
𝑡 3 −𝑥𝑡
𝐵(𝑥) = 􏾙 2
𝑒 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0 1+𝑡

+∞ 1 −𝑥𝑡2
􏾙 𝑒 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
−∞ 1 + 𝑡8
και στη συνέχεια να γενικεύσετε την απάντησή σας για την οικογένεια ολοκληρωμάτων
+∞ 1 2
𝐽(𝑥; 𝜆) 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝜆 > 0 𝑥 → ∞.
−∞ 1 + 𝑡2𝜆
Ποια είναι η συμπεριφορά του 𝐽(𝑥; 0);

∞
􏾙 log 􏿴1 + 𝑡2 􏿷 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Άσκηση 2.3.16 Να βρεθούν οι πρώτοι τρεις όροι από το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος
∞
2
􏾙 𝑒−𝑥𝑡 sin 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
1
3
􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
2.4 Η μέθοδος Laplace σε γενικής μορφής ολοκληρώματα
Στα προηγούμενα δύο κεφάλαια μιλήσαμε για την ασυμπτωτική συμπεριφορά ολοκληρωμάτων της μορφής
𝑏
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞. (2.4.1)
𝑎
αναφέροντας ακροθιγώς τη βασική ιδέα της μεθόδου Laplace.¹³

Στη συνέχεια, και για την περίπτωση όπου η
𝜙(𝑡) = −𝑡
αποδείξαμε μέσω του Λήμματος Watson, ότι η ασυμπτωτική συμπεριφορά του ολοκληρώματος (καθώς 𝑥 →
∞ ) προέρχεται από τον υπολογισμό του στην περιοχή του 𝑡 = 0, όπου η συνάρτηση 𝜙(𝑡) μεγιστοποιείται.
Είδαμε ακόμη περιπτώσεις όπου η συνάρτηση
𝜙(𝑡) ≠ −𝑡.
Αυτές αντιμετωπίστηκαν με αλλαγή μεταβλητής και μετατροπή τους σε νέο ολοκλήρωμα μορφής τέτοιας που
να εφαρμόζεται το Λήμμα Watson.
Στο κεφάλαιο αυτό θα παρουσιάσουμε αναλυτικότερα τη μέθοδο Laplace με την οποία θα μπορούμε να υπο-
λογίσουμε τον πρωτεύοντα όρο σε ολοκληρώματα της μορφής (2.4.1) για τα οποία, άλλωστε, η αλλαγή με-
ταβλητής
𝑠 = −𝜙(𝑡)
δεν οδηγεί πάντα σε εύκολα διαχειρίσιμα ολοκληρώματα.
Αναζητούμε λοιπόν τον πρώτο όρο της ασυμπτωτικής συμπεριφοράς του (2.4.1), όταν 𝑥 → ∞. Όπως έχουμε
ήδη αναφέρει η κεντρική ιδέα της μεθόδου του Laplace είναι ότι η κύρια συνεισφορά στο ολοκλήρωμα,
και επομένως και επί της ασυμπτωτικής του συμπεριφοράς, καθώς 𝑥 → ∞, προέρχεται από την περιοχή
του σημείου 𝑎 ≤ 𝑡 ≤ 𝑏, όπου η 𝜙(𝑡) μεγιστοποιείται. Εάν υπάρχουν περισσότερα από ένα σημεία μεγίστου
τότε ενδέχεται να συμμετέχουν και αυτά στην ασυμπτωτική προσέγγιση (τούτο εξαρτάται από τις τιμές της
συνάρτησης 𝜙(𝑡) - σε αυτό θα επανέλθουμε αργότερα).
Εάν, για παράδειγμα, 𝜙′ (𝑡) < 0 για κάθε 𝑎 ≤ 𝑡 ≤ 𝑏, τότε η τιμή 𝜙(𝑎) είναι η μέγιστη της 𝜙(𝑡). Το Λήμμα
Watson απέδειξε ότι το ασυμπτωτικό ανάπτυγμα καθώς 𝑥 → ∞ προέρχεται από τον υπολογισμό του ολο-
κληρώματος στην περιοχή του 𝑡 = 0 όπου η 𝜙(𝑡) = −𝑡 μεγιστοποιείται.
Ας υποθέσουμε ότι η 𝜙(𝑡) μεγιστοποιείται στο 𝑡 = 𝑐 εσωτερικό σημείο του διαστήματος [𝑎, 𝑏]. Αυτή η περί-
πτωση εμπίπτει αυτόματα στην αντίστοιχη κατά την οποία το μέγιστο της συνάρτησης επιτυγχάνεται σε άκρο
του διαστήματος [𝑎, 𝑏]. Αυτό μπορεί να γίνει αναλύοντας το αρχικό ολοκλήρωμα ως άθροισμα δύο ολοκλη-
ρωμάτων παρεμβάλλοντας το 𝑐, και εν συνεχεία με μία κατάλληλη αλλαγή μεταβλητής, ώστε να εφαρμόζεται
το Λήμμα Watson. Έχουμε
𝑏 𝑏 𝑏
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡 + 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡
𝑎 𝑐 𝑎
𝑐−𝑎 𝑏−𝑐
=􏾙 𝑓1 (𝑢)𝑒𝑥𝜙1 (𝑢) 𝑑𝑢 + 􏾙 𝑓2 (𝑢)𝑒𝑥𝜙2 (𝑢) 𝑑𝑢,
0 0
όπου
𝑓1 (𝑢) = 𝑓(𝑐 − 𝑢), 𝜙1 (𝑢) = 𝜙(𝑐 − 𝑢),

𝑓2 (𝑢) = 𝑓(𝑐 + 𝑢), 𝜙2 (𝑢) = 𝜙(𝑐 + 𝑢).
¹³P.S. de Laplace, Theorie analytique desprobabilite’s. Paris, 1820.

Η συνάρτηση που βρίσκεται στον εκθέτη σε κάθε ένα από τα δύο τελευταία ολοκληρώματα μεγιστοποιείται
όταν 𝑡 = 0. Επομένως, και χωρίς βλάβη της γενικότητας, θεωρούμε ολοκληρώματα της μορφής
𝑇
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡, (2.4.2)
0
όπου 𝜙(0) είναι το μέγιστο της συνάρτησης 𝜙(𝑡) στο διάστημα [0, 𝑇], 𝑇 > 0. Εάν η αρχική μας συνάρτηση
𝜙(𝑡) έχει περισσότερα από ένα σημεία μεγίστου (ολικά ή τοπικά), τότε αναλύουμε το αρχικό ολοκλήρωμα ως
άθροισμα αντίστοιχων ολοκληρωμάτων (που το κάθε ένα έχει εκθέτη που μεγιστοποιείται μόνο μία φορά),
και έτσι, σε κάθε περίπτωση θεωρούμε ολοκληρώματα που ανήκουν στην κλάση της σχέσης (2.4.2). Σε κάθε
περίπτωση η συμμετοχή του κάθε ενός από αυτά τα ολοκληρώματα (εάν βέβαια υπάρχουν) θα πρέπει να συ-
νεκτιμηθεί. Ωστόσο, όπως θα γίνει καταληπτό από την αναλυση που θα ακολουθήσει, αυτή η συμμετοχή θα
εξαρτάται από τις τιμές της 𝜙(𝑡) που επιτυγχάνονται οι μέγιστες τιμές.
Επανερχόμαστε στη σχέση (2.4.2). Θα διακρίνουμε δύο περιπτώσεις.
• ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ Ι: 𝜙′ (0) = 0, 𝜙′′ (0) < 0,
• ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΙΙ: 𝜙′ (0) < 0,
τις οποίες και θα μελετήσουμε.
2.4.1 ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ Ι
Θεωρούμε την (2.4.2) με

𝜙(0) > 𝜙(𝑡), για κάθε 0 < 𝑡 ≤ 𝑇
με τις επιπλέον συνθήκες
𝜙′ (0) = 0, 𝜙′′ (0) < 0

𝑓(𝑡), 𝜙′′ (𝑡) ∶ πραγματικές συνεχείς συναρτήσεις στο [0, 𝑇].
Σε κάποιο διάστημα αρκούντως κοντά στο 𝑡 = 0, έστω
0 ≤ 𝑡 ≤ 𝛿 < 𝑇,
έχουμε 𝜙′′ (𝑡) < 0 καθώς η 𝜙′′ (𝑡) είναι συνεχής και το 𝜙(0) είναι μέγιστο. Από το Θεώρημα Μέσης Τιμής του
Διαφορικού Λογισμού έχουμε
1
𝜙(𝑡) − 𝜙(0) = 𝑡2 𝜙′′ (𝜉), όπου 𝜙′′ (𝜉) < 0, και 0 < 𝜉 < 𝛿. (2.4.3)
2
Με αυτήν την παρατήρηση είναι λογικό να χρησιμοποιήσουμε τη νέα μεταβλητή ολοκλήρωσης:
𝜙(𝑡) − 𝜙(0) = −𝑠2 . (2.4.4)
Έτσι λοιπόν ο εκθέτης στην (2.4.2) γίνεται

2
𝑒𝑥𝜙(𝑡) = 𝑒𝑥𝜙(0) 𝑒−𝑥𝑠 . (2.4.5)
Αντικαθιστούμε την 𝑓(𝑡) στην (2.4.2) μέσω της (2.4.3). Καθώς η κύρια συνεισφορά του ολοκληρώματος προ-
έρχεται από την περιοχή του 𝑡 = 0 η πρώτη προσέγγιση της 𝑓(𝑡), ως συνάρτηση του 𝑠, είναι 𝑓(0). Γενικότερα,
υποθέτουμε ότι η συνάρτηση 𝑓(𝑡) αναπτύσεται κατά Taylor γύρω από το 𝑡 = 0 (έτσι θα έχουμε περισσότερους
όρους στην προσέγγισή μας). Δηλαδή η έκφραση
1 2 ′′
𝑓(𝑡) = 𝑓(0) + 𝑡𝑓′ (0) + 𝑡 𝑓 (0) + …
2!
θα είναι σε ισχύ για κάποια πεπερασμένη ακτίνα σύγκλισης. Επιπλέον, εάν περιοριστούμε σε μια μικρή περιοχή
του 𝑡 = 0 και αναπτύξουμε το αριστερό μέλος της (2.4.3) θα έχουμε την πρώτη προσέγγιση του 𝑡 ως προς 𝑠
ως εξής:
1 2 ′′
𝑡 𝜙 (0) + ⋯ = −𝑠2 ,
2!
οπότε 1
−2 2
𝑡 = 􏿼 ′′ � 𝑠 + 𝑂 􏿴𝑠2 􏿷 . (2.4.6)
𝜙 (0)
Επομένως,
1
−2 2
𝑓(𝑡) = 𝑓(0) + 􏿼 ′′ � 𝑠 + 𝑂 􏿴𝑠2 􏿷 . (2.4.7)
𝜙 (0)
Τώρα εφαρμόζουμε την αλλαγή μεταβλητής από το 𝑡 στο 𝑠 στην (2.4.2) μέσω της (2.4.3), και χρησιμοποιώ-
ντας τις (2.4.6) και (2.4.7) έχουμε μέσω του Λήμματος Watson
1
−2 2 𝐴 2
𝐼(𝑥) ∼ 𝑒𝑥𝜙(0) 􏿼 ′′ � 􏾙 𝑒−𝑥𝑠 􏿺𝑓(0) + 𝑂(𝑠)􏿽 𝑑𝑠 + … 𝑥 → ∞, (2.4.8)
𝜙 (0) 0
όπου 𝐴 είναι ένας θετικός αριθμός ο οποίος εξαρτάται από το 𝑇 (βλέπε τη σχέση (2.4.2) ), τον οποίο μπορούμε
όμως άφοβα να αντικαταστήσουμε με το άπειρο, καθώς ο ασυμπτωτικός υπολογισμός του ολοκληρώματος της
σχέσης (2.4.8) δεν εξαρτάται από αυτό όπως έχουμε ήδη δει. Πράγματι,
𝐴 ∞ ∞
2 2 2
􏾙 𝑒−𝑥𝑠 𝑑𝑠 = 􏾙 𝑒−𝑥𝑠 − 􏾙 𝑒−𝑥𝑠 .
0 0 𝐴
Για το πρώτο από τα δύο παραπάνω ολοκληρώματα με την αλλαγή μεταβλητής
𝑥𝑠2 ∶= 𝑡
λαμβάνουμε (για μεγάλα 𝑥)

∞ 1 ∞ 1 1 𝜋
2 −
􏾙 𝑒−𝑥𝑠 = 􏾙 𝑡 2 𝑒−𝑡 𝑑𝑡 = , (2.4.9)
0 2√𝑥 0 2√ 𝑥
όπου χρησιμοποιήσαμε τις ισότητες

∞ 1 1
−
􏾙 𝑡 2 𝑒−𝑡 𝑑𝑡 = Γ 􏿶 􏿹 = √𝜋.
0 2
Στο δεύτερο ολοκλήρωμα με παραγοντική ολοκλήρωση έχουμε

⎛ ⎞
∞ ⎜⎜ 𝑒−𝑥𝐴2 ⎟⎟
−𝑥𝑠2 = 𝑂 ⎜⎜⎝ ⎟⎟ ,
􏾙 𝑒 𝑥 → ∞.
𝐴 𝑥 ⎠
Συνεπώς, καθώς 𝑥 → ∞
1
−2 2 ∞ 2
∞
2
𝐼(𝑥) ∼ 𝑒𝑥𝜙(0) 𝑓(0) 􏿼 ′′ � 􏾙 𝑒−𝑥𝑠 𝑑𝑠 + 𝑒𝑥𝜙(0) 𝑂 􏿶􏾙 𝑠𝑒−𝑥𝑠 𝑑𝑠􏿹 + … , (2.4.10)
𝜙 (0) 0 0
και τελικά 1
𝑇 −𝜋 2 1
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡 = 𝑓(0) 􏿼 ′′ � 𝑒𝑥𝜙(0) + 𝑒𝑥𝜙(0) 𝑂 􏿶 􏿹 , 𝑥 → ∞. (2.4.11)
0 2𝑥𝜙 (0) 𝑥
Ο υπολογισμός του δεύτερου όρου στην (2.4.11) απαιτεί ανάλυση στον όρο που περιέχει την ποσότητα 𝑠2
στη σχέση (2.4.6), αφού από την τελευταία είναι
⎧ ⎫
⎪
⎪
1 ⎪
⎪
⎪
⎨ −2 2 ⎪
⎬
𝑑𝑡 = ⎪
⎪􏿶 ′′ 􏿹 + 𝑂 (𝑠)⎪
⎪ 𝑑𝑠.
⎪
⎩ 𝜙 (0) ⎪
⎭
Θα επανέλθουμε με λεπτομέρειες σχετικά με το θέμα αυτό στο επόμενο κεφάλαιο.

Εάν τώρα θεωρήσουμε αντί του προβλήματος της σχέσης (2.4.2) την ασυμπτωτική συμπεριφορά καθώς 𝑥 →
∞ για το ακόλουθο πρόβλημα
𝑇
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞, (2.4.12)
−𝑈
όπου
𝑈, 𝑇 > 0
𝜙(0) ∶ μέγιστο της συνάρτησης 𝜙(𝑡), 0 ≤ 𝑡 ≤ 𝑇,
𝜙′′ (0) < 0.
Σε αυτήν την περίπτωση η διαδικασία είναι παρόμοια με τη διαφορά ότι τα όρια στα ολοκληρώματα της αντί-
στοιχης σχέσης (2.4.10) θα είναι από −∞ έως ∞ (δηλαδή το μηδέν θα αντικατασταθεί από το −∞). Ετσι, το
πρώτο ολοκλήρωμα της νέας σχέσης (2.4.11) θα πρέπει να πολλαπλασιαστεί με το 2.
Μία ακόμη σημαντική διαφορά είναι ότι στο νέο αυτό πρόβλημα το σφάλμα που υπολογίσαμε για τον δεύτερο
όρο θα διαφοροποιηθεί. Ο δεύτερος όρος δεν θα είναι πλέον της μορφής
1
𝑒𝑥𝜙(0) 𝑂 􏿶 􏿹 ,
𝑥
διότι,
∞
2
􏾙 𝑠𝑒−𝑥𝑠 𝑑𝑠 = 0
−∞
(περιττή συνάρτηση σε συμμετρικό ως προς το μηδέν διάστημα). Έτσι, οι όροι της μορφής 𝑂(𝑠2 ) και 𝑂(𝑠3 ) της
σχέσης (2.4.6) και 𝑂(𝑠2 ) της (2.4.7) πρέπει να υπολογιστούν. Σε αυτήν την περίπτωση η πρώτη μη μηδενική
συνεισφορά για τον δεύτερο όρο προκύπτει από το
1
∞ 1 𝜋 2
2
􏾙 𝑠2 𝑒−𝑥𝑠 𝑑𝑠 = 􏿵 3􏿸 . (2.4.13)
−∞ 2 𝑥
Ένας κομψός τρόπος για να αποδείξουμε την (2.4.13) είναι να χρησιμοποιήσουμε το αποτέλεσμα της (2.4.14)
δηλαδή
∞ 1 𝜋
2
􏾙 𝑒−𝑥𝑠 = , 𝑥 > 0.
0 2√ 𝑥
από όπου έχουμε
∞ 𝜋
2
􏾙 𝑒−𝑥𝑠 = , 𝑥 > 0. (2.4.14)
−∞ √𝑥
Παραγωγίζοντας και τα δύο μέλη της τελευταίας ως προς 𝑥 (γιατί;) έχουμε
𝑑 ∞ 𝑑 𝜋
2
􏾙 𝑒−𝑥𝑠 =
𝑑𝑥 −∞ 𝑑𝑥 √ 𝑥
∞ 𝑑 𝜋
2
− 􏾙 𝑠2 𝑒−𝑥𝑠 𝑑𝑠 = = ,
−∞ 𝑑𝑥 √ 𝑥
από όπου και το ζητούμενο.¹⁴ Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις παραπάνω παρατηρήσεις καθώς και τους αντίστοιχους
υπολογισμούς έχουμε
1
𝑇 −2𝜋 2 3
−
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡 = 𝑓(0) 􏿼 ′′ � 𝑒𝑥𝜙(0) + 𝑒𝑥𝜙(0) 𝑂 􏿵𝑥 2 􏿸 , 𝑥 → ∞. (2.4.15)
−𝑈 𝑥𝜙 (0)
Στην περίπτωση λοιπόν κατά την οποία η 𝜙(𝑡) μεγιστοποιείται στο 𝑡 = 𝑐 το οποίο είναι εσωτερικό σημείο
του διαστήματος [𝑎, 𝑏], δεν έχουμε παρά να αντικαταστήσουμε στην (2.4.15) το μηδέν με το 𝑐. Kαταλήγουμε
λοιπόν στο ακόλουθο αποτέλεσμα:
𝑏
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡 (2.4.16)
𝑎
1
−2𝜋 2 −
3
=𝑓(𝑐) 􏿼 ′′ � 𝑒𝑥𝜙(𝑐) + 𝑒𝑥𝜙(𝑐) 𝑂 􏿵𝑥 2 􏿸 , 𝑥 → ∞. (2.4.17)
𝑥𝜙 (𝑐)
2.4.2 ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΙΙ
Θεωρούμε την (2.4.2) με
𝜙(0) ∶ μέγιστο της συνάρτησης 𝜙(𝑡), 0 ≤ 𝑡 ≤ 𝑇,
τέτοιο ώστε
𝜙′ (0) < 0.
Καθώς 𝑥 → ∞, η κύρια συνεισφορά του ολοκληρώματος προέρχεται από μία μικρή περιοχή, έστω 𝛿 του 𝑡 = 0.
Από το Θεώρημα Μέσης Τιμής του Διαφορικού Λογισμού στο διάστημα [0, 𝛿] έχουμε
𝜙(𝑡) − 𝜙(0) = 𝜙′ (𝜂)𝑡,
όπου
𝜙′ (𝜂) < 0, 0 < 𝜂 < 𝛿 < 𝑇.
Επειδή 𝜙′ (0) < 0 θα έχουμε (λόγω συνεχείας), 𝜙′ (𝑡) < 0 σε μία αρκούντως μικρή περιοχή του 𝑡 = 0. Η
αλλαγή μεταβλητής
𝜙(𝑡) − 𝜙(0) = −𝑠,
αντίστοιχης της (2.4.4) αποδίδει

−1 2
𝑡=􏿼 � + 𝑂 􏿴𝑠 􏿷
𝜙′ (0)
¹⁴Εναλλακτικά, για να αποδείξει κανείς την (2.4.13) έχουμε

∞ ∞
2 2
􏾙 𝑒−𝑥𝑠 =2 􏾙 𝑒−𝑥𝑠 =
−∞ 0
∞
1 1
= 3 􏾙 𝑦 2 𝑒−𝑦 𝑑𝑦
𝑥2 0
1 3
= 3 Γ􏿶 􏿹,
𝑥2 2
όπου η πρώτη ισότητα οφείλεται στο ότι ολοκληρώνουμε άρτια συνάρτηση σε συμμετρικό ως προς το μηδέν διάστημα, η δεύτερη
3 𝜋
στην αλλαγή μεταβλητής 𝑥𝑠2 ∶= 𝑦, και η τρίτη στον ορισμό της συνάρτησης Γάμμα. Το ζητούμενο έπεται καθώς Γ 􏿴 2 􏿷 = √2 .
σχέση αντίστοιχη της (2.4.6).

Ακολουθώντας παρόμοια βήματα με αυτά της ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ Ι καταλήγει κανείς στην αντίστοιχη της σχέ-
σης (2.4.8)
𝐴 −1
𝐼(𝑥) ∼ 􏾙 􏿺𝑓(0) + 𝑂 (𝑠)􏿽 𝑒𝑥𝜙(0) 𝑒−𝑥𝑠 􏿼 � 𝑑𝑠
0 𝜙′ (0)
−𝑓(0) 𝑥𝜙(0) ∞ −𝑥𝑠 𝑥𝜙(0) 𝑂
∞
∼􏿼 � 𝑒 􏾙 𝑒 𝑑𝑠 + 𝑒 􏿶􏾙 𝑠𝑒−𝑥𝑠 𝑑𝑠􏿹 .
𝜙′ (0) 0 0
Στην περίπτωση λοιπόν όπου 𝜙′ (0) ≠ 0

𝑇 −𝑓(0) 𝑥𝜙(0)
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡 = 􏿼 �𝑒 + 𝑒𝑥𝜙(0) 𝑂 􏿴𝑥−2 􏿷 , 𝑥 → ∞. (2.4.18)
0 𝑥𝜙′ (0)
Και πάλι, ο υπολογισμός του δεύτερου όρου στην παραπάνω σχέση (2.4.18) απαιτεί επιπλέον ανάλυση. Όπως
έχουμε ήδη αναφέρει θα επανέλθουμε με λεπτομέρειες σχετικά με το θέμα αυτό στο επόμενο κεφάλαιο.
Εάν επιστρέψουμε στο ολοκλήρωμα της σχέσης (2.4.1) όπου το μέγιστο της συνάρτησης 𝜙(𝑡) στο διάστημα
[𝑎, 𝑏] επιτυγχάνεται όταν 𝑡 = 𝑎, με 𝜙′ (𝑎) < 0, τότε η απάντηση στο ερώτημά μας, κατ’ αναλογία με την (2.4.1),
είναι
𝑏 −𝑓(𝑎) 𝑥𝜙(𝑎)
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡 = 􏿼 �𝑒 + 𝑒𝑥𝜙(𝑎) 𝑂 􏿴𝑥−2 􏿷 , 𝑥 → ∞. (2.4.19)
𝑎 𝑥𝜙′ (𝑎)
Εάν το μέγιστο της συνάρτησης 𝜙(𝑡) στο διάστημα [𝑎, 𝑏] επιτυγχάνεται όταν 𝑡 = 𝑏, η απάντησή μας δεν θα
αλλάξει ουσιωδώς. Εάν λοιπόν,
𝜙(𝑏) > 𝜙(𝑡), 𝑎 ≤ 𝑡 < 𝑏 με 𝜙′ (𝑏) > 0,
τότε
𝑏 𝑓(𝑏)
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡 = 􏿼 �𝑒
𝑥𝜙(𝑏) + 𝑒𝑥𝜙(𝑏) 𝑂 􏿴𝑥−2 􏿷 , 𝑥 → ∞. (2.4.20)
𝑎 𝑥𝜙′ (𝑏)
Ας δούμε τώρα την περίπτωση όπου η συνάρτησή μας 𝜙(𝑡) μεγιστοποιείται στο εσωτερικό σημείο 𝑐 του δια-
στήματος [𝑎, 𝑏] με
􏿴𝑝−1􏿷
𝜙′ (𝑐) = 𝜙′′ (𝑐) = 𝜙′′′ (𝑐) = 𝜙 (𝑐) = 0,
􏿴𝑝􏿷
𝜙 (𝑐) ≠0,
όπου 𝑝 είναι, φυσικά, θετικός ακέραιος και υποχρεωτικά άρτιος. Σε αυτήν την περίπτωση
1
1
𝑏 2Γ 􏿵 􏿸 􏿴𝑝!􏿷 𝑝
𝑝
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡 ∼ 1 𝑓(𝑐)𝑒𝑥𝜙(𝑐) , 𝑥 → ∞. (2.4.21)
𝑎 𝑝
􏿴𝑝􏿷
𝑝 􏿯−𝑥𝜙 (𝑐)􏿲
Σημείωση. Στον παραπάνω υπολογισμό (αφήνεται ως άσκηση) ο αναγνώστης θα χρειαστεί το παρακάτω

αποτέλεσμα
∞ ∞
𝑝 𝑝
􏾙 𝑒−𝑠 𝑑𝑠 =2 􏾙 𝑒−𝑠 𝑑𝑠
−∞ 0
1 ∞ 1
−1
=2 􏾙 𝑒−𝑦 𝑦 𝑝 𝑑𝑦
𝑝 0
2 1
= Γ􏿶 􏿹,
𝑝 𝑝
όπου η πρώτη ισότητα προκύπτει από την ολοκλήρωση άρτιας συνάρτησης σε συμμετρικό ως προς το μηδέν
διάστημα, ενώ η δεύτερη και η τρίτη ισότητα έπονται από την αλλαγή μεταβλητής 𝑠 ∶= 𝑦1/𝑝 και τον ορισμό
της συνάρτησης Γάμμα αντίστοιχα.
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι περιπτώσεις όπου:
• η συνάρτηση 𝑓(𝑡) μηδενίζεται στο σημείο μεγίστου της 𝜙(𝑡)
• η συνάρτηση 𝑓(𝑡) απειρίζεται στο σημείο μεγίστου της 𝜙(𝑡)
• το σημείο μεγίστου της 𝜙(𝑡) εξαρτάται από το 𝑥.
Για την πρώτη και τη δεύτερη περίπτωση θα δούμε παραδείγματα στη συνέχεια. Για την τρίτη περίπτωση όπου
θα έχουμε συναρτήσεις της μορφής 𝑒𝜙(𝑥,𝑡) , αντί 𝑒𝑥𝜙(𝑡) στην προς ολοκλήρωση συνάρτηση, θα αφιερώσουμε το
μεθεπόμενο κεφάλαιο.
Συνεχίζουμε με ορισμένα παραδείγματα στα οποία εφαρμόζουμε τη μέθοδο Laplace βρίσκοντας, όπως έχουμε
δει, μόνο τον πρωτεύοντα ασυμπτωτικά όρο.¹⁵
2.4.3 Παραδείγματα
Παράδειγμα 2.4.1 Ο πρωτεύων όρος επί του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος
𝜋
2
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Έχουμε:
𝑓(𝑡) =1,
𝜙(𝑡) = − sin 𝑡,
𝜙′ (𝑡) = − cos 𝑡,
𝜋
𝜙(𝑡) ∶ γνησίωςφθίνουσα στο διάστημα 􏿯0, 􏿲
2
𝜙max =𝜙(0),
𝜙′ (max) =𝜙′ (0) = −1 ≠ 0.
Από τη σχέση (2.4.19) έχουμε
𝜋
2 1
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 ∼ , 𝑥 → ∞.
0 𝑥
𝜋
2
􏾙 𝑒𝑥 cos 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Έχουμε:
𝑓(𝑡) =1,
𝜙(𝑡) = cos 𝑡,
𝜙′ (𝑡) = − sin 𝑡,
𝜋
𝜙(𝑡) ∶ γνησίως φθίνουσα στο διάστημα 􏿯0, 􏿲,
2
𝜙max =𝜙(0),
𝜙′ (max) =𝜙′ (0) = 0,
𝜙′′ (max) =𝜙′′ (0) = −1 < 0.
¹⁵Σημειώνουμε ότι το γνωστό από τη θεωρία μεγάλων αποκλίσεων Λήμμα του Varadhan (Varadhan’s Integral Lemma) είναι
μία επέκταση της μεθόδου Laplace σε απειροδιάστατους χώρους.
Από την σχέση (2.4.11) λαμβάνουμε

𝜋
2 𝜋
􏾙 𝑒𝑥 cos 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 𝑒𝑥 , 𝑥 → ∞,
0 √ 2𝑥
(χρησιμοποιήσαμε την ισότητα Γ(1/2) = √𝜋).
Τα επόμενο παράδειγμα αφορά μία πολύ γνωστή ειδική συνάρτηση.
Παράδειγμα 2.4.3 Θεωρούμε τη συνάρτηση Bessel: 𝐼𝜂 (𝑥), ακέραιας τάξης 𝜂, της οποίας η ολοκληρωτική αναπα-
ράσταση είναι η ακόλουθη
1 𝜋 𝑥 cos 𝜃
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑒 𝑑𝜃.
𝜋 0
Θα βρούμε τον δεσπόζοντα όρο επί του ασυμπτωτικού αναπτύγματος της 𝐼(𝑥) καθώς 𝑥 → ∞.
Έχουμε:
𝑓(𝜃) =1,
𝜙(𝜃) = cos 𝜃,
𝜙′ (𝜃) = − sin 𝜃,
𝜙(𝜃) ∶ γνησίως φθίνουσα στο διάστημα [0, 𝜋] ,
𝜙max =𝜙(0),
𝜙′ (max) =𝜙′ (0) = 0,
𝜙′′ (max) =𝜙′′ (0) = −1 < 0.
Από τη σχέση (2.4.11) λαμβάνουμε

1 𝜋 𝑥 cos 𝜃 𝑒𝑥
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑒 𝑑𝜃 ∼ , 𝑥 → ∞.
𝜋 0 √2𝜋𝑥
1
4
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡, , 𝑥 → ∞.
−1
Έχουμε:
𝑓(𝑡) =1,
𝜙(𝑡) = − sin4 𝑡,
𝜙′ (𝑡) = − 2 sin2 𝑡 sin (2𝑡) ,
𝜙max =𝜙(0),
𝜙′ (0) =𝜙′′ (0) = 𝜙′′′ (0) = 0,
𝜙′′′′ (0) =𝜙′′ (0) = 24 ≠ 0.
Από τη σχέση (2.4.21), για 𝑝 = 4, έχουμε

1
1
4
Γ 􏿵4􏿸
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 1 , 𝑥 → ∞.
−1
2𝑥 4
Τα ακόλουθο παράδειγμα αφορά μία, επίσης, πολύ γνωστή ειδική συνάρτηση.

Παράδειγμα 2.4.5 Η συμπεριφορά (πρωτεύων όρος) των πολυωνύμων Legendre, 𝑃𝑛 (𝜇):

𝑛
1 𝜋
𝑃𝑛 (𝜇) ∶= 􏾙 􏿵𝜇 + 𝜇2 − 1 cos 𝜃􏿸 𝑑𝜃, 𝜇 > 1, 𝑛 → ∞.
𝜋 0 √
Στην περίπτωση αυτή έχουμε
𝑓(𝜃) =1,
𝜙(𝜃) = ln 􏿵𝜇 + 𝜇2 − 1 cos 𝜃􏿸 ,
√
−√𝜇2 − 1
𝜙′ (𝜃) = sin 𝜃,
𝜇 + √𝜇2 − 1 cos 𝜃
𝜙(𝜃) ∶ γνησίως φθίνουσα στο διάστημα [0, 𝜋] ,
𝜙max =𝜙(0),
𝜙′ (max) =𝜙′ (0) = 0,
𝜇2 − 1
𝜙′′ (max) =𝜙′′ (0) = − √ < 0.
𝜇 + √𝜇2 − 1
Από τη σχέση (2.4.11) λαμβάνουμε

𝑛
1 𝜋 2
𝑃𝑛 (𝜇) = 􏾙 􏿵𝜇 + 𝜇 − 1 cos 𝜃􏿸 𝑑𝜃
𝜋 0 √
⎧ ⎫ 1
1 𝑛+ 2
⎪
⎨ ⎪
⎬
⎪
⎩𝜇 + 􏿴𝜇2 − 1􏿷 2 ⎪
⎭
1
∼ 1 , 𝑛 → ∞.
√2𝜋𝑛 2 2
􏿴𝜇 − 1􏿷
Παράδειγμα 2.4.6 Θα υπολογίσουμε τον πρώτο όρο του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος
𝜋
2
􏾙 𝜋 (2𝑡 + 5) 𝑒−𝑥 cos 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
−
2
Στην περίπτωση αυτή έχουμε
𝑓(𝑡) =2𝑡 + 5,
𝜙(𝑡) = − cos 𝑡,
𝜙′ (𝑡) = sin 𝑡,
𝜋 𝜋
𝜙max =𝜙 􏿵 􏿸 = 0 = 𝜙 􏿵− 􏿸 ,
2 2
𝜋
𝜙′ 􏿵− 􏿸 = − 1 < 0,
2
′ 𝜋
𝜙 􏿵 􏿸 =1 > 0,
2
𝜋
𝑓 􏿵− 􏿸 = − 𝜋 + 5,
2
𝜋
𝑓 􏿵 􏿸 =𝜋 + 5.
2
Σε αυτήν την περίπτωση έχουμε δύο μέγιστα για τη συνάρτηση 𝜙(𝑡). Θα υπολογίσουμε τη συνεισφορά του
κάθε ενός χωριστά.
Από τις σχέσεις (2.4.19) και (2.4.20) αντίστοιχα έχουμε
𝜋
2 − (−𝜋 + 5) 0𝑥 (𝜋 + 5) 0𝑥
􏾙 𝜋 (2𝑡 + 5) 𝑒−𝑥 cos 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 𝑒 + 𝑒
− −𝑥 𝑥
2
10
∼ , 𝑥 → ∞.
𝑥
𝜋
Σημείωση 2.4.7 Οι όροι που προέκυψαν από τη συνεισφορά του κάθε ενός μεγίστου (± 2 ) είναι της ίδιας τάξης,
για αυτόν τον λόγο και προστέθηκαν. Εάν για παράδειγμα, ο ένας όρος ήταν μικρό 𝜊 του άλλου (καθώς 𝑥 → ∞),
τότε μόνο ο ισχυρότερος όρος θα αποτελούσε τον πρωτεύοντα όρο στο ολοκλήρωμά μας καθώς, φυσικά, 𝑥 → ∞.
Το επόμενο είναι ένα πολύ διδακτικό
Παράδειγμα 2.4.8 Ο πρώτος όρος του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος
𝜋
2 2
0
Έχουμε
𝜙(𝑡) = − sin2 𝑡.
Το μέγιστο της συνάρτησης 𝜙(𝑡) επιτυγχάνεται όταν 𝑡 = 0. Επομένως,
𝜋
𝜀 𝜋
2 2 2
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡, 𝜀 ∈ (0, )¹⁶. (2.4.23)
0 0 2
Εάν επιλέξουμε το 𝜀 να είναι μικρό (αρκούντως κοντά στο μηδέν) το κέρδος μας είναι πολύ σημαντικό.
Συγκεκριμένα, μπορούμε τότε να προσεγγίσουμε το sin 𝑡 από το 𝑡, 0 ≤ 𝑡 ≤ 𝜀. Έχοντας αυτήν την παρατήρηση
υπ’ όψιν, διατυπώνουμε τον ακόλουθο
ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΣ:
𝜀 𝜀
2 2
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞. (2.4.24)
0 0
Εάν ο ισχυρισμός αυτός αληθεύει, τότε έχουμε και λίγη και εύκολη δουλειά μέχρι την τελική μας απάντηση,
καθώς η ασυμπτωτική συμπεριφορά (δεσπόζων όρος) του τελευταίου ολοκληρώματος είναι εύκολο να υπο-
λογιστεί. Επικεντρωνόμαστε λοιπόν στην απόδειξη της (2.4.24).
Αναλύουμε πρώτα το διάστημα [0, 𝜀] στα δύο ακόλουθα διαστήματα
􏿮0, 𝑥−𝜆 􏿱 , 􏿮𝑥−𝜆 , 𝜀􏿱 , (2.4.25)
όπου 𝜆
𝜆1 < 𝜆 < 𝜆2 , (2.4.26)
¹⁶Η απόδειξη της σχέσης αυτής, όπως έχουμε ήδη πει, είναι άμεση εάν κανείς γράψει
𝜋 𝜋
𝜀
2 2 2 2 2
−𝑥 sin 𝑡 −𝑥 sin 𝑡
􏾙 𝑒 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑒 𝑑𝑡 + 􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 (2.4.23)
0 0 𝜀
και στο δεύτερο ολοκλήρωμα της τελευταίας ολοκληρώσει κατά παράγοντες. Δηλαδή μόνο η γειτονιά του 𝑡 = 0 συμμετέχει στο
ζητούμενο με εκθετικά μικρά σφάλματα.
με 𝜆1 , 𝜆2 κατάλληλους θετικούς αριθμούς τους οποίους και θα βρούμε.

Η κεντρική ιδέα της προσέγγισής μας είναι η εξής. Έχουμε
𝜀 𝑥−𝜆 𝜀
2 2 2
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 + 􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 .
0 􏿋􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿌􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿍
0 􏿋􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿌􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿍
𝑥−𝜆
𝐼1 (𝑥;𝜆) 𝐼2 (𝑥;𝜆)
∗ Θέλουμε να αποδείξουμε ότι
𝑥−𝜆
2
𝐼1 (𝑥; 𝜆) ∼ 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞. (2.4.27)
0
Για να γίνει αυτό πρέπει πρώτα να αποδείξει κανείς ότι
𝑥 sin2 𝑡 − 𝑥𝑡2 = 𝑜(1), 0 ≤ 𝑡 ≤ 𝑥−𝜆 , 𝑥 → ∞. (2.4.28)
∗ Η ισχύς της (2.4.28) θα δίδει¹⁷.
2 2
𝑒−𝑥 sin 𝑡 ∼ 𝑒−𝑥𝑡 , 0 ≤ 𝑡 ≤ 𝑥−𝜆 , 𝑥→∞
από την οποία έπεται (θυμηθείτε ότι το 𝜀 είναι κοντά στο μηδέν) η (2.4.27).
Είναι
|𝑥 sin2 𝑡 − 𝑥𝑡2 | =𝑥|sin 𝑡 + 𝑡||sin 𝑡 − 𝑡|

𝑡3
<𝑥 (2𝑡)
6
𝑡4
=𝑥 . (2.4.30)
3
¹⁷Για να δούμε για ποιον λόγο η (2.4.28) μας λύνει ουσιαστικά το πρόβλημα, ας θυμηθούμε μία χρήσιμη παρατήρηση του
πρώτου κεφαλαίου:
∗ Εάν για δύο συναρτήσεις 𝑓(𝑥), 𝑔(𝑥) ισχύει
𝑓(𝑥) − 𝑔(𝑥) = 𝑜(1), 𝑥 → ∞, (2.4.29)
τότε
𝑒𝑓(𝑥) ∼ 𝑒𝑔(𝑥) , 𝑥 → ∞.
Η παραπάνω ανισότητα προκύπτει από την ¹⁸
𝑡3
𝑡− < sin 𝑡 < 𝑡, 𝑡 > 0. (2.4.32)
6
Επανερχόμαστε στην (2.4.30). Είδαμε ότι
𝑡4
|𝑥 sin2 𝑡 − 𝑥𝑡2 | < 𝑥 .
3
Όταν,
0 ≤ 𝑡 ≤ 𝑥−𝜆
έχουμε
𝑥1−4𝜆
|𝑥 sin2 𝑡 − 𝑥𝑡2 | < .
3
Επομένως, για την επιλογή
1
𝜆1 = (2.4.33)
4
1
(που σημαίνει ότι 𝜆 > 4 ) έχουμε
𝑥𝑡4
lim = 0.
𝑥→∞ 3
Έχουμε λοιπόν
2 2 1
𝑒−𝑥 sin 𝑡 ∼ 𝑒−𝑥𝑡 , 𝑡 ≤ 𝑥−𝜆 , 𝜆 > , 𝑥 → ∞.
4
και συνεπώς καταλήγουμε στην (2.4.27), δηλαδή
𝑥−𝜆 𝑥−𝜆
2 2
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 ∼􏾙 𝑒−𝑥𝑡 , 𝑥 → ∞.
0 0
Συνεχίζοντας, και για να ολοκληρώσουμε την απόδειξη της (2.4.24) θα δείξουμε ότι η συμμετοχή κάθε ολο-
κληρώματος στην (2.4.24) που προέρχεται από το διάστημα [𝑥−𝜆 , 𝜀] είναι εκθετικά μικρή καθώς 𝑥 → ∞ της
αντίστοιχης συμμετοχής από το διάστημα [0, 𝑥−𝜆 ]. Πράγματι,
2
2 􏿴𝑥−𝜆 􏿷
𝑒−𝑥 sin 𝑡 < 𝑒−𝑥 sin , 𝑡 > 𝑥−𝜆
¹⁸Η (2.4.32) προκύπτει άμεσα από την πιο γενική διπλή ανισότητα
2𝑁+1 2𝑁
𝑛 𝑡2𝑛+1 𝑛 𝑡2𝑛+1
􏾜 (−1) < sin 𝑡 < 􏾜 (−1) , 𝑡 > 0, 𝑁 ∈ ℕ. (2.4.31)
𝑛=0
(2𝑛 + 1)! 𝑛=0
(2𝑛 + 1)!
Η εκκίνηση για την (2.4.14) μπορεί να είναι η

cos 𝑥 < 1, 𝑥 > 0.
Ολοκληρώνουμε την ανισότητα και λαμβάνουμε
𝑡 𝑡
sin 𝑡 = 􏾙 cos 𝑥𝑑𝑥 < 􏾙 1𝑑𝑥 = 𝑡, 𝑡 > 0.
0 0
Ολοκληρώνουμε ξανά στο [0, 𝑡], 𝑡 > 0 και έχουμε

𝑡 𝑡
𝑡2
1 − cos 𝑡 = 􏾙 sin 𝑥𝑑𝑥 < 􏾙 𝑥𝑑𝑥 = .
0 0 2
Με μία ακόμη ολοκλήρωση καταλήγουμε στην (2.4.32), ενώ με διαδοχικές ολοκληρώσεις στην (2.4.31).
και επειδή για 𝜆, 𝑥 > 0

sin 􏿴𝑥−𝜆 􏿷 < 𝑥−𝜆 < 𝑡
είναι 2
2 􏿴𝑥−𝜆 􏿷
𝑒−𝑥𝑡 < 𝑒−𝑥 sin , 𝑡 > 𝑥−𝜆 ,
2
􏿴𝑥−𝜆 􏿷
(δηλαδή και οι δύο όροι που μας ενδιαφέρουν είναι μικρότεροι από 𝑒−𝑥 sin ). Επειδή όμως
2
􏿴𝑥−𝜆 􏿷 1−2𝜆
𝑒−𝑥 sin ∼ 𝑒−𝑥 , 𝑥→∞
όρος ο οποίος είναι εκθετικά μικρός εάν

1
𝜆< , 𝑥→∞
2
η επιλογή μας για το 𝜆2 είναι:
1
𝜆2 = . (2.4.34)
2
Το τελευταίο βήμα πριν την τελική μας απάντηση είναι η ασυμπτωτική συμπεριφορά του
𝜀
2
􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞. (2.4.35)
0
Είναι 𝜀 ∞ ∞
2 2 2
􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡 − 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡. (2.4.36)
0 0 𝜀
Στο πρώτο ολοκλήρωμα της τελευταίας με τη βοήθεια της αλλαγής μεταβλητής 𝑠 = 𝑥𝑡2 και έχουμε
∞ 1 ∞ 1
2 −
􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑠 2 𝑒−𝑥 𝑑𝑥
0 2√𝑥 0
1 1
= Γ􏿶 􏿹
2√𝑥 2
1 𝜋
= , 𝑥 → ∞.
2√ 𝑥
Ως προς το δεύτερο ολοκλήρωμα της (2.4.36) με παραγοντική ολοκλήρωση έχουμε
⎛ ⎞
∞ ⎜⎜ 𝑒−𝑥𝜀2 ⎟⎟
−𝑥𝑡2 𝑑𝑡 = 𝑂 ⎜⎜⎝ ⎟⎟ , 𝜀 ∈ (0, 2𝜋) , 𝑥 → ∞,
􏾙 𝑒
𝜀 𝜀𝑥 ⎠
εκθετικά μικρότερο του αποτελέσματος του πρώτου ολοκληρώματος. Τελικώς και εμπλέκοντας και την (2.4.23)
έχουμε,
𝜋
2 2 1 𝜋
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 ∼ , 𝑥 → ∞.
0 2√ 𝑥
Ας κάνουμε μία σύνοψη των βημάτων που ακολουθήσαμε στο παράδειγμα αυτό.
• Διαπιστώσαμε ότι μόνο η γειτονιά του μηδενός συμμετέχει στον πρώτο ασυμπτωτικά όρο, δηλαδή:
𝜋
𝜀 𝜋
2 2 2
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡, 𝜀 ∈ 􏿵0, 􏿸. (2.4.37)
0 0 2
• Αντικαταστήσαμε την ποσότητα sin2 𝑡 με τον πρώτο όρο της από το ανάπτυγμα Taylor, δηλαδή 𝑡2 .
Αυτή η αντικατάσταση έγινε μόνο για το διάστημα (0, 𝜀), δηλαδή
𝜀 𝜀
2 2
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞. (2.4.38)
0 0
Αυτό το βήμα είναι η καρδιά της προσέγγισής μας.

Για να υλοποιήσουμε το δεύτερο βήμα πρέπει να αποδείξουμε ότι οι εκθέτες είναι κοντά (η διαφορά τους τείνει
στο μηδέν). Αυτό όμως δεν συμβαίνει σε όλο το διάστημα (0, 𝜀). Για τον λόγο αυτό αναλύουμε το ολοκλήρωμά
μας ως:
𝜀 𝑥−𝜆 𝜀
2 2 2
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 =􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 + 􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡
0 0 𝑥−𝜆
=𝐼1 (𝑥; 𝜆) + 𝐼2 (𝑥; 𝜆) ,
όπου 0 < 𝜆1 < 𝜆 < 𝜆2 , και οι αριθμοί αυτοί πρέπει να προσδιοριστούν. Στη συνέχεια βρίσκουμε την τιμή του
αριθμού 𝜆1 για την οποία
𝑥 sin2 𝑡 − 𝑥𝑡2 − 𝑜 (1) ,
οπότε
2 2
𝑒−𝑥 sin 𝑡 ∼ 𝑒−𝑥𝑡 , 0 ≤ 𝑡 ≤ 𝑥−𝜆 , 𝜆 > 𝜆1 .
Το κέρδος μας είναι ότι στο ολοκλήρωμα 𝐼1 (𝑥; 𝜆) ο όρος sin2 𝑡 μπορεί να αντικατασταθεί από τον πρώτο όρο
του αναπτύγματος Taylor, δηλαδή την ποσότητα 𝑡2 . Η συμμετοχή του ολοκληρώματος 𝐼2 (𝑥; 𝜆) είναι εκθε-
τικά μικρή καθώς 𝑥 → ∞ της αντίστοιχης συμμετοχής από το διάστημα [0, 𝑥−𝜆 ]. Για την απόδειξη αυτού του
ισχυρισμού είναι απαραίτητος ο προσδιορισμός της τιμής του αριθμού 𝜆2 .
Αφού λοιπόν από την (2.4.37) αντικαταστήσαμε το άνω άκρο με 𝜀 και από τη σχέση (2.4.38) αντικαταστή-
σαμε στον εκθέτη τον όρο sin2 𝑡 με τον πρώτο όρο από το ανάπτυγμα Taylor υπολογίζουμε εύκολα τον πρώτο
όρο του ολοκληρώματος
𝜀
2
􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡
0
αντικαθιστώντας το άνω άκρο ολοκλήρωσης με άπειρο, εισάγοντας εκθετικά μικρά λάθη. Το ζητούμενο έπε-
ται.
Για το επόμενο παράδειγμα θα παρουσιάσουμε δύο λύσεις
Παράδειγμα 2.4.9
∞ 2
􏾙 ln (1 + 𝑡) 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
2
⋆ ⋆ ⋆ Εδώ έχουμε μία περίπτωση όπου η 𝜙(𝑡) = − sinh (𝑡) μεγιστοποιείται όταν 𝑡 = 0, σημείο στο οποίο
μηδενίζεται και η συνάρτηση 𝑓(𝑡) = ln (1 + 𝑡) ¹⁹.
Πρώτη προσέγγιση. Εφαρμόζουμε αρχικά παραγοντική ολοκλήρωση και έχουμε
∞ ∞
2 1 ln (𝑡 + 1)
􏾙 ln (1 + 𝑡) 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡 =− 􏿰 􏿳
0 𝑥 sinh (2𝑡) 𝑡=0
′
1 ∞ ln (𝑡 + 1) −𝑥 sinh2 𝑡
+ 􏾙 􏿶 􏿹 𝑒 𝑑𝑡
𝑥 0 sinh (2𝑡)
′
1 1 ∞ ln (𝑡 + 1) −𝑥 sinh2 𝑡
= + 􏾙 􏿶 􏿹 𝑒 𝑑𝑡.
2𝑥 𝑥 0 sinh (2𝑡)
Στο τελευταίο ολοκλήρωμα της παραπάνω σχέσης, δηλαδή το

∞ ′
ln (𝑡 + 1) −𝑥 sinh2 𝑡
􏾙 􏿶 𝑒 𝑑𝑡 (2.4.39)
0 sinh (2𝑡) 􏿹
′
¹⁹􏿴𝜙(𝑡)􏿷 = − sinh (2𝑡)
δεν μπορούμε πλέον να ολοκληρώσουμε κατά παράγοντες. Θα εφαρμόσουμε τη μέθοδο Laplace στην ακό-
λουθη
Δεύτερη προσέγγιση. Κοντά στο 𝑡 = 0 έχουμε

∞
𝑛−1 𝑥𝑛
ln (1 + 𝑡) = 􏾜 (−1)
𝑛=1 𝑛
∞
𝑥2𝑛+1
sinh 𝑡 = 􏾜 .
𝑛=0
(2𝑛 + 1)!
Επομένως,
∞ 2
𝜀 2
􏾙 ln (1 + 𝑡) 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 ln (1 + 𝑡) 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡
0 0
𝜀 ∞ 𝑥𝑛 −𝑥 sinh2 𝑡
𝑛+1
= 􏾙 􏾜 (−1) 𝑒 𝑑𝑡
0 𝑛=1 𝑛
𝜀
2
∼􏾙 𝑡𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡
0
∞ ∞
2 2
= 􏾙 𝑡𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡 − 􏾙 𝑡𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡
0 𝜀
∞
∼ 􏾙 𝑡𝑒 −𝑥𝑡2 𝑑𝑡
0
1
= , 𝑥 → ∞.
2𝑥
Σημειώνουμε ότι το τρίτο βήμα των παραπάνω σχέσεων προκύπτει αυστηρά, εάν ακολουθήσει κανείς τα βή-
ματα του αμέσως προηγουμένου παραδείγματος (που παρουσιάσαμε αναλυτικά). Συγκεκριμένα, αντικατα-
στήσαμε τις συναρτήσεις 𝑓(𝑡) και 𝑔(𝑡) από τον πρώτο όρο του αντίστοιχου αναπτύγματος Taylor. Στο προ-
τελευταίο βήμα επεκτείναμε τα όρια ολοκλήρωσης στο [0, ∞], καθώς είναι εύκολο να δούμε (με ολοκλήρωση
κατά παράγοντες) ότι η συνεισφορά του ολοκληρώματος στο διάστημα [𝜀, ∞] είναι εκθετικά μικρή σε σχέση
με την αντίστοιχη συνεισφορά σε όλο το [0, ∞]. Σχετικά με το τελευταίο βήμα χρησιμοποιήσαμε την αλλαγή
μεταβλητής 𝑥𝑡2 ∶= 𝑢.
Παρατήρηση 2.4.10 Εάν θέλαμε να δούμε τη συμπεριφορά του ολοκληρώματος της σχέσης (2.4.39) θα έπρεπε
στη δέυτερη προσέγγισή μας να αναφέρουμε και τον δεύτερο όρο της συνάρτησης ln (𝑡 + 1). Αυτό θα οδηγήσει
∞ 3
2
στην εμφάνιση του ολοκληρώματος ∫0 𝑡2 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡 το οποίο όταν το 𝑥 → ∞ συμπεριφέρεται σαν τον όρο 𝑥− 2 .
Αυτό προκύπτει άμεσα με την αλλαγή μεταβλητής 𝑡2 = 𝑢. Τέτοιες περιπτώσεις θα μας απασχολήσουν στο επόμενο
κεφάλαιο.
Το ακόλουθο είναι ένα παρόμοιο
Παράδειγμα 2.4.11 Ο πρώτος όρος του

1 3
􏾙 tan 𝑡 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Έχουμε
2
𝜙(𝑡) = − sinh (𝑡)
η οποία μεγιστοποιείται όταν 𝑡 = 0, σημείο στο οποίο μηδενίζεται και η συνάρτηση 𝑓(𝑡) = tan 𝑡.
Γνωρίζουμε ότι:
𝑥3 2𝑥5 𝜋
tan 𝑡 =𝑥 + + + … , |𝑥| < ,
3! 15 2
∞ 2𝑛+1
𝑥
sinh 𝑡 = 􏾜 , 𝑥 ∈ ℝ.
𝑛=0
(2𝑛 + 1)!
Επομένως,
1 3
𝜀 3
􏾙 tan 𝑡 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 tan 𝑡 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡
0 0
𝜀 𝑡3 2𝑡5 3
= 􏾙 􏿶𝑡 + + + … 􏿹 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡
0 3 15
𝜀
3
∼ 􏾙 𝑡𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡
0
∞ ∞
3 3
= 􏾙 𝑡𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡 − 􏾙 𝑡𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡
0 𝜀
∞
∼ 􏾙 𝑡𝑒 −𝑥𝑡3 𝑑𝑡
0
1 ∞ 2
−1
= 2 􏾙 𝑢 3 𝑒−𝑢 𝑑𝑢
0
3𝑥 3
1 2
= 2 Γ􏿶 􏿹, 𝑥 → ∞,
3
3𝑥 3
όπου η προτελευταία ισότητα προκύπτει από την αλλαγή μεταβλητής 𝑥𝑡3 ∶= 𝑢, ενώ η τελευταία από τον ορι-
σμό της συνάρτησης Γάμμα. Τα υπόλοιπα βήματα αιτιολογούνται όπως στο προηγούμενο παράδειγμα.
Συνεχίζουμε με το ακόλουθο
Παράδειγμα 2.4.12 Βρείτε τον πρώτο όρο του ασυμπτωτικού ολοκληρώματος

𝜋
2 2𝑛
􏾙 √sin 𝑡 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡, 𝑛 ∈ ℕ, 𝑥 → ∞.
0
Η συνάρτηση:
2𝑛
𝜙(𝑡) ∶= − sinh (𝑡)
μεγιστοποιείται όταν 𝑡 = 0, σημείο στο οποίο μηδενίζεται και η συνάρτηση
𝑓(𝑡) = √sin 𝑡.
Γνωρίζουμε ότι
∞
𝑛 𝑥2𝑛+1
sin 𝑡 = 􏾜 (−1) , 𝑥∈ℝ
𝑛=0
(2𝑛 + 1)!
∞
𝑥2𝑛+1
sinh 𝑡 = 􏾜 , 𝑥 ∈ ℝ.
𝑛=0
(2𝑛 + 1)!
Επομένως,
𝜋
2𝑛
𝜀 2𝑛
2
􏾙 √sin 𝑡 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 √sin 𝑡 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡
0 0
𝜀
2𝑛
∼ 􏾙 √𝑡𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡
0
∞
2𝑛
∼ 􏾙 √𝑡𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡
0
1 ∞ 3
−1
= 1 􏾙 𝑢 4𝑛 𝑒−𝑢 𝑑𝑢
0
2𝑛𝑥 𝑛
1 3
= 1 Γ􏿶 􏿹, 𝑥 → ∞,
4𝑛
2𝑛𝑥 𝑛
με τη βοήθεια και της αλλαγής μεταβλητής 𝑥𝑡2𝜈 ∶= 𝑢 και του ορισμού της συνάρτησης Γάμμα.
Το ακόλουθο παράδειγμα ανήκει σε μία διαφορετική κατηγορία η οποία όμως αντιμετωπίζεται με παρόμοιο
τρόπο.
𝜋
4 1
􏾙 𝑒𝑥 cos 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0 √tan 𝑡
Στην περίπτωση αυτή έχουμε το φαινόμενο η συνάρτηση
𝜙(𝑡) ∶= cos 𝑡
να μεγιστοποιείται όταν 𝑡 = 0, σημείο στο οποίο η συνάρτηση

1
𝑓(𝑡) ∶=
√tan 𝑡
απειρίζεται. Το πρώτο βήμα για τη λύση είναι, ασφαλώς:
𝜋
1 𝜀 1
4
􏾙 𝑒𝑥 cos 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 𝑒𝑥 cos 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0 √tan 𝑡 0 √tan 𝑡
Η επόμενη λογική κίνηση είναι να αντικαταστήσει κανείς την εφαπτομένη tan 𝑡 με 𝑡 και το συνημίτονο cos 𝑡 με
1 (δηλαδή τον πρώτο όρο από το ανάπτυγμα Taylor των συναρτήσεων 𝑓(𝑡) και 𝜙(𝑡)). Σε αυτήν την περίπτωση
θα είχαμε
𝜋
1 𝜀 1
4
􏾙 𝑒𝑥 cos 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 𝑒𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞, (ΛΑΘΟΣ)
0 √tan 𝑡 0 √𝑡
𝜋
διότι το αποτέλεσμά μας εξαρτάται από το τυχαίο 𝜀 ∈ [0, 4 ]. Η σωστή κίνηση (φυσικά με την ανάλογη
𝑡2
απόδειξη) είναι να αντικαταστήσουμε το συνημίτονο cos 𝑡 με 1 − 2 (δηλαδή τους δύο πρώτους όρους
από το ανάπτυγμα Taylor. Ως προς τη συνάρτηση 𝑓(𝑡) = tan 𝑡, είναι σωστό να την αντικαταστήσουμε
με 𝑡 (δηλαδή τον πρώτο όρο από το αντίστοιχο ανάπτυγμα Taylor. Η απόδειξη στηρίζεται στα ακόλουθα
βήματα:
• Χωρίζουμε το διάστημα [0, 𝜀] στα διαστήματα [0, 𝑥−𝑎 ] και [𝑥−𝑎 , 𝜀], με 𝑎 θετικό αριθμό, τέτοιον ώστε
1 1
<𝑎< .
4 2
• Με τη βοήθεια της ανισότητας ²⁰

𝑡2 𝑡2 𝑡4
1− ≤ cos 𝑡 ≤ 1 − + , 𝑡≥0
2 2 24
δείχνουμε ότι
𝑡2 −𝑎
𝑥 􏿶cos 𝑡 − 􏿶1 − 􏿹􏿹 = 𝑜 (1) , 0 ≤ 𝑡 ≤ 𝑥 , 𝑥 → ∞.
2
Πράγματι,
𝑡2 𝑡4
𝑥|cos 𝑡 − 􏿶1 − 􏿹| ≤𝑥
2 24
𝑥1−4𝑎
≤
24
𝑥→∞
→ 0.
Επομένως,
𝑡2
𝑥􏿶1− 􏿹
2
𝑒𝑥 cos 𝑡 ∼𝑒 , 0 ≤ 𝑡 ≤ 𝑥−𝑎 , 𝑥→∞
και
𝑥−𝑎 𝑥−𝑎 𝑡2
1 1 𝑥􏿶1− 􏿹
2
􏾙 𝑒𝑥 cos 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 𝑒 𝑑𝑡, 0 ≤ 𝑡 ≤ 𝑥−𝑎 , 𝑥 → ∞.
0 √tan 𝑡 0 √tan 𝑡
Η ασυμπτωτική συμπεριφορά (πρωτεύων όρος) του τελευταίου ολοκληρώματος προκύπτει άμεσα διότι
𝑥−𝑎 𝑡2 ∞ 𝑡2 ∞ 𝑡2
1 𝑥􏿶1− 􏿹
2 1 𝑥􏿶1− 􏿹
2 1 𝑥􏿶1− 􏿹
2
􏾙 𝑒 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑒 𝑑𝑡 − 􏾙 𝑒 𝑑𝑡.
0 √tan 𝑡 0 √tan 𝑡 𝑥−𝑎 √tan 𝑡
Όμως
∞ 𝑡2 ∞ 𝑡2
1 𝑥􏿶1− 􏿹
2 1 𝑥􏿶1− 􏿹
2
􏾙 𝑒 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 𝑒 𝑑𝑡
0 √tan 𝑡 0 √𝑡
1
𝑡2 =2
𝑦 Γ􏿵 􏿸
𝑥 4
= 1 𝑒𝑥 , 𝑥 → ∞, (2.4.40)
(8𝑥) 4
με εκθετικά μικρά σφάλματα.

• Η συνεισφορά του ολοκληρώματος
𝜀 𝑡2
1 𝑥􏿶1− 􏿹
2
􏾙 𝑒 𝑑𝑡
𝑥−𝑎 √tan 𝑡
είναι εκθετικά μικρότερη της (2.4.40), 𝑥 → ∞ (άσκηση). Συνεπώς,

𝜋 1
4 1 Γ 􏿵4􏿸
􏾙 𝑒𝑥 cos 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 1 𝑒𝑥 , 𝑥 → ∞.
0 √tan 𝑡 (8𝑥) 4
²⁰είδαμε σε προηγούμενο παράδειγμα ότι
𝑥3
𝑥− < sin 𝑥 < 𝑥, 𝑥 > 0.
6
Εάν ολοκληρώσουμε στο διάστημα [0, 𝑡] λαμβάνουμε τη ζητούμενη ανισότητα.
Άσκηση 2.4.14 Ποιος είναι ο πρώτος όρος του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος
1 4
􏾙 𝑡2 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞;
0

1
1 4
Γ􏿵 􏿸
4
􏾙 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 1 𝑥 → ∞.
−1
2𝑥 4
Υπόδειξη. Επειδή η προς ολοκλήρωση συνάρτηση είναι άρτια έχουμε

1 4
1 4
􏾙 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡 = 2 􏾙 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡
−1 0
∞ 4
∞ 4
= 2 􏿰􏾙 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡 − 􏾙 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡􏿳
0 1
∞
4
∼ 2 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡 (γιατί;)
0
1
Γ􏿵 􏿸
4
=2 1 , 𝑥 → ∞.
4𝑥 4
Άσκηση 2.4.16 Να βρείτε τον πρώτο όρο του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος
1 4
􏾙 𝑡2 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
1
2
􏾙 sinh 𝑡 𝑒−𝑥 tan 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Άσκηση 2.4.18 Να βρείτε τον πρώτο όρο του ασυμπτωτικού αναπτύγματος της ολοκληρωτικής αναπαράστασης
τηε συνάρτησης Bessel τάξεως 𝑛:
1 𝜋 𝑥 cos 𝑡
𝐼𝑛 (𝑥) = 􏾙 𝑒 cos (𝑛𝑡) 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
𝜋 0
Άσκηση 2.4.19 Ποιος είναι ο πρώτος όρος του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος
1 sin 𝑡 2
􏾙 𝑒−𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞;
0 𝑡
𝜋
3 1
2
􏾙 (tan 𝑡) 4 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
1
􏾙 √𝑡 (1 − 𝑡) 𝑒−𝑥 ln(𝑥+1) 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Να πράξετε ομοίως για το ολοκλήρωμα

1
􏾙 √𝑡 (1 − 𝑡) 𝑒−𝑥 ln(𝑥+2) 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Άσκηση 2.4.22 Χρησιμοποιώντας τη σχέση

∞
􏾙 𝑒−𝑛𝑡 𝑡𝑠 𝑑𝑡 = 𝑠!𝑛−(𝑠+1) , 𝑠 ∶ ακέραιος
0
να αποδείξετε ότι
1
𝑛
𝑛 𝜋𝑛 2
􏾜 􏿶 􏿹𝑠!𝑛−𝑠 ∼ 􏿵 􏿸 , 𝑛 → ∞.
𝑠=0 𝑠 2
Λύση. Είναι
𝑛 𝑛 ∞
𝑛 𝑛
􏾜 􏿶 􏿹𝑠!𝑛−𝑠 = 􏾜 􏿶 􏿹𝑛 􏾙 𝑒−𝑛𝑡 𝑡𝑠 𝑑𝑡
𝑠=0 𝑠 𝑠=0 𝑠 0
⎛ ⎞
∞ ⎜⎜ 𝑛 𝑛 ⎟⎟
=𝑛 􏾙 𝑒−𝑛𝑡 ⎜⎜⎜􏾜 􏿶 􏿹𝑡𝑠 ⎟⎟⎟ 𝑑𝑡
⎝ ⎠
0 𝑠=0 𝑠
Διωνυμικό Θεώρημα ∞
𝑛
= 𝑛 􏾙 𝑒−𝑛𝑡 (1 + 𝑡) 𝑑𝑡
0
∞
=𝑛 􏾙 𝑒𝑛[ln(1+𝑡)−𝑡] 𝑑𝑡.
0
Για τη συνάρτηση
𝜙(𝑡) = ln (1 + 𝑡) − 𝑡
η οποία μεγιστοποιείται για 𝑡 = 0 έχουμε
𝜙(0) =0,
𝜙′ (0) =0,
𝜙′′ (0) = − 1.
Επομένως, από την (2.4.21) και επειδή το 𝑡 = 0 άκρο του διαστήματος έχουμε το ζητούμενο (εάν πολλαπλα-
1
σιάσουμε με το 2 ). Στο επόμενο κεφάλαιο θα δούμε πως μπορούμε να βρούμε περισσότερους όρους. Αυτό,
όπως θα δούμε, χρειάζεται λίγο περισσότερο κόπο.
2.5 Περισσότεροι όροι σε ασυμπτωτικά αναπτύγματα ολοκληρωμάτων με τη μέθοδο Laplace
Στο προηγούμενο κεφάλαιο περιγράψαμε αναλυτικά τρόπους για την εύρεση του πρωτεύοντος όρου επί του
ασυμπτωτικού αναπτύγματος σε ολοκληρώματα της μορφής
𝑏
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞. (2.5.1)
𝑎
Στο κεφάλαιο αυτό θα περιγράψουμε πως μπορούμε να φτάσουμε στον δεύτερο όρο ή και ακόμη πιο βαθιά
στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα βρίσκοντας όρους ανώτερης τάξης, καθώς 𝑥 → ∞. Η κεντρική ιδέα παραμένει
η ίδια.
• Μόνο η περιοχή του σημείου όπου μεγιστοποιείται η συνάρτηση 𝜙(𝑡) συμμετέχει στο πλήρες ασυμ-
πτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος 𝐼(𝑥).
• Προσεγγίζουμε το 𝐼(𝑥) από το 𝐼(𝑥; 𝜀) και στη συνέχεια αναπτύσουμε κατά Taylor τις 𝑓(𝑥), 𝜙(𝑡) γύρω
από το εν λόγω σημείο.
• Ακολούθως, αναπτύσσουμε κάποιους από τους εκθετικούς όρους (εδώ διαφοροποιείται η προσέγγισή
μας η οποία θα εξηγηθεί λίγο αργότερα).
• Τέλος, αφήνουμε τα όρια των ολοκληρωμάτων που προκύπτουν να πάνε στο άπειρο, εισάγοντας έτσι
εκθετικά μικρά λάθη, καθώς 𝑥 → ∞.
Ξεκινάμε με ένα
Παράδειγμα 2.5.1 Θα βρούμε τους δύο πρώτους όρους του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος
𝜋
4 2
0
Είναι
𝑓(𝑡) =1,
𝜙(𝑡) = − sin2 𝑡,
𝜙′ (𝑡) = − sin (2𝑡) .
Η συνάρτηση 𝜙(𝑡) μεγιστοποιείται για 𝑡 = 0. Είδαμε σε παράδειγμα του προηγούμενου κεφαλαίου ότι
𝜋
𝜀
4 2 2
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
0 0
και στη συνέχεια ότι

𝜀 𝜀
2 2
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
0 0
με εκθετικά μικρά σφάλματα²¹. Με παρόμοιους συλλογισμούς και επειδή κοντά στο 0 έχουμε
𝑡3
sin 𝑡 = 𝑡 − + 𝑂 􏿴𝑡5 􏿷 ,
3!
𝑡4
sin2 𝑡 = 𝑡2 − + 𝑂 􏿴𝑡6 􏿷 ,
3
καταλήγουμε στην ασυμπτωτική σχέση
𝜋 4
𝜀 −𝑥􏿶𝑡2 − 𝑡 􏿹
4 2 3
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 ∼􏾙 𝑒 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0 0
𝑡4
−𝑥􏿶𝑡2 − 􏿹
3
Αν δοκιμάσουμε να αναπτύξουμε τον όρο 𝑒 (επειδή το 𝜀 μπορεί να επιλεγεί αρκούντως μικρό) θα
προκύψει ολοκλήρωμα που θα εξαρτάται από το 𝜀 το οποίο ΔΕΝ είναι σωστό.
2
Αν δοκιμάσουμε να αναπτύξουμε τον όρο 𝑒−𝑥𝑡 (επειδή το 𝜀 μπορεί να επιλεγεί αρκούντως μικρό) θα προκύψει,
πάλι, ολοκλήρωμα που θα εξαρτάται από το 𝜀 το οποίο ΔΕΝ είναι σωστό.
𝑡4
Η σωστή προσέγγιση είναι να αναπτύξουμε τον όρο 𝑒𝑥 3 διατηρώντας τον όρο 𝑒−𝑥𝑡 (από τον οποίο άλλωστε
2
θα προκύψει και ο πρωτεύων όρος καθώς 𝑥 → ∞), και θα έχουμε

²¹Μάλιστα, για τον πρώτο όρο έχουμε
𝜋
4 2 1 𝜋
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 ∼ , 𝑥 → ∞.
0 2√ 𝑥
𝜋 4
𝜀 −𝑥􏿶𝑡2 − 𝑡 􏿹
4 2 3
􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 ∼􏾙 𝑒 𝑑𝑡 (2.5.2)
0 0
𝜀 1
2
∼ 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 􏿶1 + 𝑥𝑡4 􏿹 𝑑𝑡 (2.5.3)
0 3
∞ 1 ∞ 1
2 2
= 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 􏿶1 + 𝑥𝑡4 􏿹 𝑑𝑡 − 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 􏿶1 + 𝑥𝑡4 􏿹 𝑑𝑡
0 3 𝜀 3
∞ 1
2
∼ 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 􏿶1 + 𝑥𝑡4 􏿹 𝑑𝑡. (2.5.4)
0 3
Ας σημειώσουμε ότι εάν στη σχέση (2.5.2) είχαμε προχωρήσει κατά έναν ακόμη όρο, και κατά συνέπεια το
ίδιο θα συνέβαινε και στη σχέση (2.5.3), δεν θα είχαμε κάποιο όφελος ως προς το ζητούμενο (που εδώ είναι οι
δύο πρώτοι όροι). Ως προς τη σχέση (2.5.4) η ασυμπτωτική σχέση ισχύει, καθώς τα σφάλματα είναι εκθετικά
μικρά, όπως μπορεί να δει κανείς εύκολα ολοκληρώνοντας κατά παράγοντες. Υπολογίζουμε τώρα εύκολα το
ολοκλήρωμα
∞ 1 ∞ 𝑥 ∞
2 2 2
􏾙 𝑒−𝑥𝑡 􏿶1 + 𝑥𝑡4 􏿹 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡 + 􏾙 𝑡4 𝑒−𝑥𝑡 𝑑𝑡
0 3 0 3 0
𝑥𝑡2 ∶=𝑦 11 1 5
= Γ􏿶 􏿹 + Γ􏿶 􏿹
2√𝑥 2 3 2
6√𝑥 2
1 𝜋 1
= 􏿶1 + 􏿹 , 𝑥 → ∞,
2√ 𝑥 4𝑥
όπου χρησιμοποιήσαμε τις ισότητες
1
Γ 􏿶 􏿹 =√𝜋,
2
5 3√𝜋
Γ􏿶 􏿹 = .
2 4
Ας επανέλθουμε στη σχέση (2.5.1) και, για παράδειγμα, στην περίπτωση όπου η συνάρτηση 𝜙(𝑡) μεγιστο-
ποιείται για 𝑡 = 𝑐 έτσι ώστε
• 𝑎 < 𝑐 < 𝑏,
• 𝜙′ (𝑡) = 0,
• 𝜙′′ (𝑡) < 0,
• 𝑓(𝑐) ≠ 0.
Όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο (εδώ παρουσιάζουμε την προσέγγισή μας με έναν διαφορετικό, αν
και όχι τόσο αυστηρό, μα ωστόσο, ισοδύναμο τρόπο (καθώς παραλείπουμε κάποιες επεξηγήσεις). Είναι
𝑐+𝜀
𝐼(𝑥) ∼ 𝐼(𝑥; 𝜀) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡, 𝑥→∞
𝑐−𝜀
και καθώς 𝜙′ (𝑐) = 0

𝑐+𝜀 1 2
𝑥􏿯𝜙(𝑐)+ (𝑡−𝑐) 𝜙′′ (𝑡)􏿲
2
𝐼(𝑥; 𝜀) ∼ 􏾙 𝑓(𝑐)𝑒 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞, (2.5.5)
𝑐−𝜀
∞ 1 2
𝑥 (𝑡−𝑐) 𝜙′′ (𝑡)
∼𝑓(𝑐)𝑒𝑥𝜙(𝑐) 􏾙 𝑒 2 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
−∞
και θέτοντας
2
𝑠2 = −𝑥 (𝑡 − 𝑐) 𝜙′′ (𝑐)
έχουμε
𝑒𝑥𝜙(𝑐) ∞
2
𝐼(𝑥) ∼ 􏾙 𝑒−𝑠 𝑑𝑠
√ −𝑥𝜙′′ (𝑐) −∞
2
=2 􏾙 𝑒−𝑠 𝑑𝑠
′′
√−𝑥𝜙 (𝑐) 0
−
1
=2 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡 2 𝑑𝑡
′′
√−𝑥𝜙 (𝑐) 0
√2𝜋𝑓(𝑐)𝑒𝑥𝜙(𝑐)
= .
′′
√−𝑥𝜙 (𝑐)
Βλέπουμε λοιπόν (από τη σχέση (2.5.5)), ότι αντικαθιστούμε τη συνάρτηση 𝜙(𝑡) με το ανάπτυγμά της κατά
Taylor, γύρω από το 𝑡 = 𝑐, μέχρι τον τρίτο όρο (ο δεύτερος, φυσικά, μηδενίζεται) και από εκεί και πέρα η
πορεία για την εύρεση του πρώτου όρου του ολοκληρώματος είναι απλή.
Για την εύρεση του δεύτερου όρου του αναπτύγματος της (2.5.1) πρέπει να ακολουθήσουμε παρόμοια βήματα,
αφού χρησιμοποιήσουμε δύο επιπλέον όρους από τα αναπτύγματα Taylor των συναρτήσεων 𝑓(𝑡) και 𝜙(𝑡).²²
Έχουμε λοιπόν καθώς 𝑥 → ∞
⎡ 2
⎤
𝑐+𝜀 ⎢ (𝑡 − 𝑐) (𝑡 − 𝑐) ⎥⎥⎥
⎢⎢ ′ ′′
𝐼(𝑥) ∼ 􏾙 ⎢⎣𝑓(𝑐) + 𝑓 (𝑐) + 𝑓 (𝑐) ⎥
𝑐−𝜀 1! 2! ⎦
⎧ ⎡ 2 3 4
⎤⎫
⎪
⎨ ⎢⎢⎢ (𝑡 − 𝑐) (𝑡 − 𝑐) (𝑡 − 𝑐) ⎥⎥⎥⎪
⎬
× exp ⎪ ′′ (3) (4) (2.5.6)
⎩𝑥 ⎢⎣𝜙(𝑐) + 𝜙 (𝑐) 2! + 𝜙 (𝑐) 3! + 𝜙 (𝑐) 4! 𝑑𝑡⎥⎦⎪ ⎭.
Στη συνέχεια, και επειδή μπρούμε να επιλέξουμε το 𝜀 αρκούντως μικρό, αναπτύσσουμε τους δύο τελευταίους
εκθετικούς όρους ως εξής: ²³
⎧ ⎡ 3 4
⎤⎫
⎪
⎨ ⎢⎢⎢ (3 (𝑡 − 𝑐) (𝑡 − 𝑐) ⎥⎥⎪
exp ⎪𝑥 ⎢𝜙 (𝑐) + 𝜙 (4) (𝑐) 𝑑𝑡 ⎥⎥⎬
⎩ ⎣ 3! 4! ⎦⎪
⎭
⎡ 3 4
⎤
⎢⎢ (𝑡 − 𝑐) (𝑡 − 𝑐) ⎥⎥
= 1 + 𝑥 ⎢⎢⎣𝜙(3) (𝑐) + 𝜙(4) (𝑐) ⎥⎥
3! 4! ⎦
⎡ 3 4 2
⎤
𝑥2 ⎢⎢⎢ (3) (𝑡 − 𝑐) (𝑡 − 𝑐) ⎥⎥
⎥⎥ + …
+ ⎢𝜙 (𝑐)
⎣ + 𝜙(4) (𝑐)
2! 3! 4! ⎦
⎡ 3 4
⎤
⎢⎢ (𝑡 − 𝑐) (𝑡 − 𝑐) ⎥⎥
= 1 + 𝑥 ⎢⎢⎣𝜙(3) (𝑐) + 𝜙(4) (𝑐) ⎥⎥
3! 4! ⎦
𝑥2 2 6 𝑥2 7
+ 􏿯􏿴𝜙(3) (𝑐)􏿷 (𝑡 − 𝑐) 􏿲 + 􏿮𝜙(3) (𝑐)𝜙(4) (𝑐) (𝑡 − 𝑐) 􏿱
72 2!3!4!
𝑥2 2 8
+ 2 􏿯
􏿴𝜙(4) (𝑐)􏿷 (𝑡 − 𝑐) 􏿲 + ⋯ .
2! (4!)
²²Αφού ολοκληρωθεί η προσέγγισή μας ο αναγνώστης μπορεί να χρησιμοποιήσει ακόμη περισσότερους όρους από τα ανα-
πτύγματα Taylor των συναρτήσεων 𝑓(𝑡) και 𝜙(𝑡), ώστε να πειστεί ότι για το ζητούμενό μας οι δύο όροι είναι αρκετοί.
²³Όπως έχουμε ήδη αναφέρει από τους δύο πρώτους εκθετικούς όρους λαμβάνουμε τον πρώτο ασυμπτωτικά όρο. Αυτούς
λοιπόν δεν τους αναπτύσσουμε, διότι τότε το αποτέλεσμά μας θα εξαρτάτο από το 𝜀.
Αντικαθιστώντας την έκφραση αυτή στη σχέση (2.5.6) λαμβάνουμε

𝑐+𝜀 (𝑡−𝑐)2 𝜙′′ (𝑐)
𝑥𝜙(𝑐)+𝑥
𝐼(𝑥) ∼ 􏾙 𝑒 2
𝑐−𝜀
⎡ 2
⎢⎢ (𝑡 − 𝑐) ′′ 4 1
× ⎢⎢⎣𝑓(𝑐) + 𝑓 (𝑐) + (𝑡 − 𝑐) 􏿶 𝑥𝑓(𝑐)𝜙(4) (𝑐)􏿹
2 24
1 6 2
+ (𝑡 − 𝑐) 𝑥2 𝑓(𝑐) 􏿴𝜙′′ (𝑐)􏿷 + ⋯􏿳 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞. (2.5.7)
72
Ας σημειώσουμε στο σημείο αυτό ότι στην παραπάνω ολοκληρωτική έκφραση υπάρχουν όροι με περιττό εκ-
θέτη στον όρο 𝑡−𝑐. Αυτοί όμως δεν αναφέρονται, διότι τα ολοκληρώματα μηδενίζονται όπως εύκολα μπορούμε
να δούμε, εάν θέσουμε 𝑢 = 𝑡 − 𝑐. Η αλλαγή αυτή θα οδηγήσει σε περιττές συναρτήσεις του 𝑡 ως προς το συμ-
μετρικό διάστημα [𝜀, 𝜀].
Αφήνουμε τώρα τα όρια του ολοκληρώματος στην ασυμπτωτική σχέση (2.5.7) να πάνε από το [𝜀, 𝜀] στο
(−∞, ∞): ²⁴
∞ (𝑡−𝑐)2 𝜙′′ (𝑐)

𝑥𝜙(𝑐)+𝑥
𝐼(𝑥) ∼ 􏾙 𝑒 2
−∞
⎡ 2
⎢⎢ (𝑡 − 𝑐) ′′ 4 1
× ⎢⎢⎣𝑓(𝑐) + 𝑓 (𝑐) + (𝑡 − 𝑐) 􏿶 𝑥𝑓(𝑐)𝜙(4) (𝑐)􏿹
2 24
1 6 2
+ (𝑡 − 𝑐) 𝑥2 𝑓(𝑐) 􏿴𝜙′′ (𝑐)􏿷 + ⋯􏿳 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
72

√𝑥 (𝑡 − 𝑐) = 𝑠
1 ∞ 𝜙′′ (𝑐)
𝑠2
𝐼(𝑥) ∼ 𝑒𝑥𝜙(𝑐) 􏾙 𝑒 2
√𝑥 −∞
1 1 2 ′′ 1 4 (4) 1 4 ′ (3)
× 􏿼𝑓(𝑐) + 􏿰 𝑠 𝑓 (𝑐) + 𝑠 𝑓(𝑐)𝜙 (𝑐) + 𝑠 𝑓 (𝑐)𝜙 (𝑐)
𝑥 2 24 6
1 6 2
+ 𝑠 𝑓(𝑐) 􏿴𝜙(3) (𝑐)􏿷 􏿳� 𝑑𝑠, 𝑥 → ∞. (2.5.8)
72
Παρατηρούμε ότι εάν στη σχέση (2.5.7) είχαμε αναφέρει ακόμη περισσότερους όρους, τότε θα είχαμε πληρο-
1
φορία για αντίστροφες δυνάμεις του 𝑥 μεγαλύτερης τάξης (π.χ. 𝑥2 ). Επανερχόμαστε στη σχέση (2.5.8) από
την οποία προκύπτουν τα επιμέρους ολοκληρώματα
∞ 𝜙′′ (𝑐)
𝑠2
􏾙 𝑒 2 ,
−∞
∞ 𝜙′′ (𝑐)
𝑠2
􏾙 𝑠2 𝑒 2 ,
−∞
∞ 𝜙′′ (𝑐)
𝑠2
􏾙 𝑠4 𝑒 2 ,
−∞
∞ 𝜙′′ (𝑐)
𝑠2
􏾙 𝑠6 𝑒 2 .
−∞
²⁴Τα σφάλματα είναι εκθετικά μικρά όπως έχουμε δει και σε άλλες περιπτώσεις με τη βοήθεια της παραγοντικής ολοκλήρωσης.
Θα επιλύσουμε το δεύτερο κατά σειρά ολοκλήρωμα. Με παρόμοιο τρόπο υπολογίζονται και τα υπόλοιπα. Είναι
∞ 𝜙′′ (𝑐) ∞ 𝜙′′ (𝑐)
𝑠2 𝑠2
􏾙 𝑠2 𝑒 2 = 2 􏾙 𝑠2 𝑒 2 (άρτια συνάρτηση).
−∞ 0
Θέτουμε
𝑠2 𝜙′′ (𝑐) = 2𝑦
και καθώς 𝑦 < 0, αφού 𝜙′′ (𝑐) < 0, έχουμε

∞ 𝜙′′ (𝑐) 4 3
𝑠2
􏾙 𝑠2 𝑒 2 = Γ􏿶 􏿹
−∞ 𝜙′′ (𝑐) −𝜙′′ (𝑐) 2
√
2 𝜋
= ′′ .
𝜙 (𝑐) √ −𝜙′′ (𝑐)
Καταλήγουμε λοιπόν ότι η σχέση (2.5.8) αποδίδει

⎧ ⎡
⎪
⎪ ⎢⎢ 𝑓′′ (𝑐)
2𝜋 ⎪ 1 𝑓(𝑐)𝜙(4) (𝑐)
𝐼(𝑥) ∼ 𝑒𝑥𝜙(𝑐) ⎨𝑓(𝑐) + ⎢⎢
− + +
⎪ ⎢
−𝑥𝜙′′ (𝑐) ⎪
⎪
⎩ 𝑥 ⎢⎣ 2𝜙′′ (𝑐) 􏿴𝜙 ′′
2
√ 8 (𝑐)􏿷
⎫
2 ⎤⎪
(3) ⎥⎪
𝑓 (𝑐)𝜙 (𝑐) 5𝑓(𝑐) 􏿴𝜙 (𝑐)􏿷 ⎥⎥⎥⎪
′ (3)
⎬
+ − 3 ⎥ ⎥⎪ 𝑑𝑠, 𝑥 → ∞. (2.5.9)
2 ⎦⎪
⎪
⎭
2 􏿴𝜙′′ (𝑐)􏿷 24 􏿴𝜙′′ (𝑐)􏿷
Κλείνοντας το κεφάλαιο αυτό ας δούμε και ένα (κλασικό) παράδειγμα σχετικό με την αυστηρή προσέγγιση
που παρουσιάστηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο.

𝜋
2
𝐽(𝑥) = 􏾙 𝑒𝑥 cos 𝑡 log (𝜆 + sin 𝑡) 𝑑𝑡, 𝜆 > 0, 𝑥 → ∞.
0
Αναζητούμε αρχικά τον πρώτο ασυμπτωτικά όρο. Έχουμε
𝑓(𝑡) = log (𝜆 + sin 𝑡) ,

𝜙(𝑡) = cos 𝑡.
Η συνάρτηση 𝜙(𝑡) μεγιστοποιείται όταν 𝑡 = 0, το οποίο είναι άκρο του διαστήματος ολοκλήρωσης, ενώ ισχύ-
ουν 𝜙′ (0) = 0, 𝜙′′ (0) < 0. Επομένως,
• εάν 𝜆 ≠ 1,
1
1 √2𝜋𝑓(0)𝑒𝑥𝜙(0) 𝜋 2
𝐽(𝑥) ∼ 1 =
􏿵 􏿸 𝑒𝑥 log 𝜆, 𝑥 → ∞,
2 2𝑥
2 􏿮−𝑥𝜙′′ (0)􏿱 2
• εάν 𝜆 = 1,
η αντίστοιχη σχέση της (2.4.7) είναι

𝑓(𝑡) = √2𝑠 + 𝑂 􏿴𝑠2 􏿷
και κατά συνέπεια η σχέση (2.4.8) αποδίδει

𝜋
𝐴
2 2
􏾙 𝑒𝑥 cos 𝑡 log (1 + sin 𝑡) 𝑑𝑡 ∼𝑒𝑥 √2 􏾙 𝑠𝑒−𝑥𝑠 􏿮√2 + 𝑂 (𝑠)􏿱 𝑑𝑠 (2.5.10)
0 0
𝑒𝑥
∼ , 𝑥 → ∞. (2.5.11)
𝑥
Εάν τώρα θέλουμε να προχωρήσουμε στον δεύτερο όρο στο ασυμπτωτικό αυτό ανάπτυγμα, η αντίστοιχη
σχέση της (2.4.6) είναι
√2 3 4
𝑡 = √2𝑠 + 𝑠 + 𝑂 (𝑠)
12
και η αντίστοιχη της σχέσης (2.4.7) είναι
√2 2
𝑓(𝑡) = log 𝜆 + 𝑠 + 𝑂 (𝑠) .
𝜆
Καταλήγουμε λοιπόν στο ακόλουθο αποτέλεσμα
𝜋
2
𝐽(𝑥) = 􏾙 𝑒𝑥 cos 𝑡 log (𝜆 + sin 𝑡) 𝑑𝑡
0
∞ 2
2
∼𝑒𝑥 􏾙 𝑒−𝑥𝑠 􏿼√2 log 𝜆 + 𝑠 + ⋯� 𝑑𝑠
0 𝜆
⎧ ⎫
⎪
⎪
1 ⎪
3 ⎪
𝑥 ⎨ 𝜋 2 1 1 − ⎬
=𝑒 ⎪⎪􏿵 􏿸 log 𝜆 + + 𝑂 􏿵𝑥 􏿸⎪
2
⎪ ,
⎩ 2𝑥 𝑥𝜆 ⎭
απάντηση που καλύπτει όλες τις περιπτώσεις (βλέπε και τη σχέση (2.5.10)) για τις δυνατές τιμές της παραμέ-
τρου 𝜆²⁵. Στο επόμενο κεφάλαιο θα δούμε μερικά ακόμη παραδείγματα εύρεσης του δεύτερου ασυμπτωτικά
όρου σε συγκεκριμένα είδη ολοκληρωμάτων.
Άσκηση 2.5.3 Να βρεθούν οι δύο πρώτοι όροι του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος
𝜋
4 2
􏾙 𝑒−𝑥 tan 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Άσκηση 2.5.4 Να βρεθούν οι τρεις πρώτοι όροι του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος
𝜋
2 2
0
𝜋
2 4
0
²⁵Χρησιμοποιήσαμε τα αποτελέσματα
∞
2 1 𝜋
􏾙 𝑒−𝑥𝑠 𝑑𝑠 =
0 2√ 𝑥
∞
2 1
􏾙 𝑠𝑒−𝑥𝑠 𝑑𝑠 = .
0 2𝑥
2.6 Η μέθοδος Laplace για ολοκληρώματα με κινητό μέγιστο
Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η μέθοδος Laplace δεν είναι άμεσα εφαρμόσιμη. Δίνουμε δύο τέτοιες περιπτώ-
σεις:²⁶
• όταν η συνάρτηση 𝑓(𝑡) μηδενίζεται εκθετικά γρήγορα στο σημείο που μεγιστοποιείται η 𝜙(𝑡),
• όταν max 𝑓(𝑡) = ∞.
Θα δούμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Παράδειγμα 2.6.1 Ο πρωτεύων όρος του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος

∞ 1
−𝑥𝑡−
􏾙 𝑒 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Η πρώτη μας λογική κίνηση είναι να δοκιμάσουμε να εφαρμόσουμε το Λήμμα του Watson. Όμως τούτο δεν
αποδίδει κάτι στην περίπτωση αυτή. Πράγματι, η συνάρτηση
⎧ 1
⎪
⎪ −
⎨𝑒 𝑡 , 𝑡 > 0,
𝑓(𝑡) = ⎪
⎪
⎩0, 𝑡=0
είναι απείρως παραγωγίσιμη στο 𝑡 = 0 με όλες τις παραγώγους στο σημείο αυτό να μηδενίζονται (εύκολη
άσκηση).
Παρατηρούμε ότι η συνάρτηση 𝑓(𝑡) μηδενίζεται εκθετικά γρήγορα στο σημείο 𝑡 = 0 όπου μεγιστοποιείται
η συνάρτηση
𝜙(𝑡) = −𝑡.
Δοκιμάζουμε να βρούμε το μέγιστο όλης της προς ολοκλήρωση συνάρτησης:
1
−𝑥𝑡−
ℎ(𝑡) ∶= 𝑒 𝑡 , 𝑡 ≥ 0.
Η συνάρτηση ℎ(𝑡) μεγιστοποιείται όταν

1
𝑡 ∶= .
√𝑥
Παρατηρούμε ότι το σημείο μεγίστου εξαρτάται από τη μεγάλη παράμετρο 𝑥. Είναι φανερό, τώρα, γιατί η
περίπτωση αυτή καλείται κινητού μεγίστου. Με την αλλαγή μεταβλητής
𝑠
𝑡 ∶=
√𝑥
η δυσκολία αίρεται και η μέθοδος Laplace εφαρμόζεται άμεσα. Πράγματι,

𝑠
∞ 𝑡= ∞ 1
−𝑥𝑡−
1
√𝑥 1 −√𝑥􏿵𝑠+ 􏿸
𝑠
􏾙 𝑒 𝑡 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑒 𝑑𝑠.
0 √𝑥 0
Το τελευταίο είναι ένα ολοκλήρωμα Laplace με τη μεγάλη παράμετρο να είναι η √𝑥, και τη συνάρτηση
1
𝜙(𝑠) ∶= − 􏿶𝑠 + 􏿹 ,
𝑠
²⁶Ο όρος που χρησιμοποιείται στη διεθνή βιβλιογραφία είναι movable maxima.
η οποία μεγιστοποιείται όταν 𝑠 = 1 (εσωτερικό σημείο του διαστήματος ολοκλήρωσης). Έχουμε

𝜙′ (1) =0,
𝜙′′ (1) = − 2 < 0,
𝜙(3) (1) =6,
𝜙(4) (1) = − 24.
Από τη σχέση (2.5.9) βρίσκουμε τους δύο πρώτους όρους του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώ-
1
ματός μας (αφού πολλαπλασιάσουμε με τον όρο 𝑥 ). Είναι
√
∞ −2 𝑥
−𝑥𝑡−
1
√𝜋𝑒 √ 3
􏾙 𝑒 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 3 􏿶1 + 􏿹, 𝑥 → ∞.
0
𝑥 4 16√𝑥
Συνεχίζουμε με ένα πολύ γνωστό

Παράδειγμα 2.6.2 Η στο άπειρο συμπεριφορά της συνάρτησης Γάμμα και η φόρμουλα του Stirling:
∞
Γ (𝑥 + 1) ∶= 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑥 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Στην περίπτωση αυτή η ολοκληρωτέα συνάρτηση έχει τη μορφή

∞
􏾙 𝑒−𝑡+𝑥 ln 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥→∞
0
και ας εφαρμόσουμε την αλλαγή μεταβλητής

𝑡 ∶= 𝑥𝑠,
η οποία θα μετατρέψει το ολοκλήρωμά μας σε ολοκλήρωμα Laplace. Πράγματι,
∞
Γ (𝑥 + 1) =𝑥 􏾙 𝑒−𝑥𝑠+𝑥 ln 𝑥+𝑥 ln 𝑠 𝑑𝑠,
0
∞
=𝑥𝑥+1 􏾙 𝑒𝑥(−𝑠+ln 𝑠) 𝑑𝑠, 𝑥 → ∞.
0
Η συνάρτηση
ℎ(𝑡) ∶= −𝑠 + ln 𝑠, 𝑠>0
μεγιστοποιείται όταν
𝑠 = 1.
Έχουμε
𝜙′′ (1) = − 1 < 0.
Καθώς το σημείο 𝑠 = 1 είναι εσωτερικό του διαστήματος ολοκλήρωσης έχουμε

1
2𝜋 2
Γ (𝑥 + 1) ∼ 𝑥𝑥+1 𝑒−𝑥 􏿶 􏿹 , 𝑥 → ∞.
𝑥
Σχετικά με τον δεύτερο όρο στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματός μας έχουμε
𝜙(3) (1) =2,
𝜙(4) (1) = − 6.
Επομένως, από τη σχέση (2.5.9) έχουμε

1
Γ (𝑥 + 1) ∼ 𝑥𝑥 𝑒−𝑥 √2𝜋𝑥 􏿶1 + 􏿹, 𝑥 → ∞. (2.6.1)
12𝑥
Παρατήρηση 2.6.3 Εάν ο αριθμός 𝑥 είναι θετικός ακέραιος, τότε
Γ (𝑛 + 1) = 𝑛!,
οπότε σε πρώτη προσέγγιση

𝑛 𝑛
𝑛! ∼ √2𝜋𝑛 􏿵 􏿸 , 𝑛 → ∞,
𝑒
ενώ ο δεύτερος όρος περιγράφεται στην (2.6.5).
Παρατήρηση 2.6.4 Εάν κανείς θέλει περισσότερους όρους και διαθέτει λίγη υπομονή και χαρτί μπορεί να βρει
περισσότερους όρους του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του 𝑛!. Με αυτόν τον τρόπο, ή ανεξάρτητα, όπως για πα-
ράδειγμα με ανάλυση επί της εξίσωσης διαφορών
𝛼𝑛+1 = 𝑛𝛼𝑛 ,
η οποία ικανοποιείται από την

𝛼𝑛 = (𝑛 − 1)! = Γ (𝑛) ,
είναι
𝑛 𝑛 1 1 139 571
𝑛! ∼ √2𝜋𝑛 􏿵 􏿸 􏿶1 + + − −
𝑒 12𝑛 288𝑛2 51840𝑛3 2488320𝑛4
163879 5246819
+ 5
+ +⋯
209018880𝑛 75246796800𝑛6
534703531 4483131259
− 7
− + ⋯􏿹 , 𝑛 → ∞.
902961561600𝑛 86684309913600𝑛8
Αξίζει πραγματικά να σημειώσουμε κάτι πολύ ενδιαφέρον για τους συντελεστές 𝐴𝑗 του ασυμπτωτικού αναπτύγμα-
τος
1
2𝜋 2 𝑛 𝑛 𝐴1 𝐴2 𝐴3 𝐴4
Γ (𝑛) = (𝑛 − 1)! ∼ 􏿶 􏿹 􏿵 􏿸 􏿶1 + + 2 + 3 + 4 + ⋯􏿹 , 𝑛 → ∞.
𝑛 𝑒 𝑛 𝑛 𝑛 𝑛
Οι τιμές των πρώτων συντελεστών 𝐴𝑗 είναι
𝐴1 ≈0.08333333,
𝐴2 ≈0.00347222,
𝐴3 ≈ − 0.00268133,
𝐴4 ≈ − 0.00022947,
𝐴5 ≈0.00078404,
𝐴6 ≈0.00006973,
𝐴7 ≈ − 0.00059217,
𝐴8 ≈ − 0.00005172.
Φαίνεται ότι οι συντελεστές 𝐴𝑗 γίνονται (απολύτως) μικρότεροι καθώς το 𝑗 μεγαλώνει. Ωστόσο, αυτό δεν αληθεύει,
καθώς σύντομα αρχίζουν και αυξάνουν ταχύτατα. Για παράδειγμα,
𝐴15 ≈ − 2.9 × 10−2 ,

𝐴25 ≈2.2 × 103 ,
𝐴35 ≈ − 1.1 × 1010 .
Μάλιστα, ισχύει
𝑗+1 􏿴2𝑗 − 2􏿷!

𝐴2 𝑗 ∼ (−1) 2𝑗
, 𝑗 → ∞,
6 (2𝜋)
𝑗 2 􏿴2𝑗􏿷!
𝐴2𝑗+1 ∼ (−1) , 𝑗 → ∞.
2􏿴𝑗+1􏿷
(2𝜋)
Το ακόλουθο είναι ένα πολύ ενδιαφέρον
Παράδειγμα 2.6.5 Ο πρώτος όρος στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος
∞
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑒𝑥𝑡−(𝑡−1) ln 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Έχουμε
𝜙(𝑡) =𝑡,
𝑚𝑎𝑥 􏿺𝜙(𝑡)􏿽 =∞, 𝑡 ≥ 0,
ενώ η συνάρτηση 𝑓(𝑡) μηδενίζεται εκθετικά γρήγορα στο σημείο όπου μεγιστοποιείται η 𝜙(𝑡). Επομένως,
δεν μπορούμε άμεσα να εφαρμόσουμε τη μέθοδο Laplace. Ας βρούμε το μέγιστο ολόκληρης της ολοκληρω-
τέας συνάρτησης
𝑔(𝑡) ∶= 𝑒𝑥𝑡−(𝑡−1) ln 𝑡
για την οποία
1
𝑔′ (𝑡) = 􏿶𝑥 − ln 𝑡 − 1 + 􏿹 𝜙(𝑡).
𝑡
1
Αυτό που θα κάνουμε στη συνέχεια είναι να βρούμε τη ρίζα της 𝑔′ (𝑡) παραλείποντας τον όρο 𝑡 που μηδενί-
ζεται στο σημείο που μεγιστοποιείται η συνάρτηση 𝜙(𝑡) . Αυτό συμβαίνει όταν
𝑡 = 𝑒𝑥−1 .
Είμαστε λοιπόν σε περίπτωση κινητού μεγίστου. Θέτουμε

𝑡 ∶= 𝑠𝑒𝑥−1
και το αρχικό μας ολοκλήρωμα παίρνει τη μορφή

∞
𝑥−1 (𝑠−𝑠 ln 𝑠)
𝐼(𝑥) = 𝑒2(𝑥−1) 􏾙 𝑠𝑒𝑒 𝑑𝑠, 𝑥 → ∞. (2.6.2)
0
που είναι ένα ολοκλήρωμα Laplace με τη μεγάλη παράμετρο να είναι

𝑦 = 𝑒𝑥−1 , 𝑦 → ∞, καθώς 𝑥 → ∞. (2.6.3)
Θεωρούμε λοιπόν το
∞
𝐼(𝑦) = 􏾙 𝑠𝑒𝑦(𝑠−𝑠 ln 𝑠) 𝑑𝑠, 𝑦 → ∞.
0
Έχουμε
𝑓(𝑠) =𝑠,
𝜙(𝑠) =𝑠 − 𝑠 ln 𝑠,
𝜙′ (𝑠) = − ln 𝑠,
1
𝜙′′ (𝑠) = − ,
𝑠
ενώ, η συνάρτηση 𝜙(𝑠) μεγιστοποιείται για

𝑠 = 1,
το οποίο είναι εσωτερικό σημείο του διαστήματος ολοκλήρωσης. Επομένως,
√2𝜋 𝑦
𝐼(𝑦) ∼ 𝑒 , 𝑦 → ∞. (2.6.4)
√𝑦
Με τη βοήθεια των (2.6.3) και (2.6.4), η σχέση (2.6.2) αποδίδει
1 3
(𝑥−1)
𝐼(𝑥) = (2𝜋) 2 𝑒 2 exp 􏿴𝑒𝑥−1 􏿷 , 𝑥 → ∞.
∞
􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑥−1 𝑑𝑡, 𝑥 > 0, 𝑥 → ∞.
0
Λύση. Έχουμε
𝑒−𝑡
𝑓(𝑡) = ,
𝑡
𝜙(𝑡) = ln 𝑡,
max 􏿺𝜙(𝑡)􏿽 =∞, 𝑡 ≥ 0.
Επομένως, δεν μπορούμε άμεσα να εφαρμόσουμε τη μέθοδο Laplace. Εκεί που η συνάρτηση 𝜙(𝑡) μεγιστο-
ποιείται (δηλαδή στο άπειρο), η 𝑓(𝑡) είναι εκθετικά μικρή. Ας βρούμε το μέγιστο της συνάρτησης
ℎ(𝑡) ∶= 𝑒−𝑡 𝑡𝑥
1
αγνοώντας τον όρο 𝑡 ο οποίος μηδενίζεται στο σημείο που η 𝜙(𝑡) μεγιστοποιείται. Βλέπουμε ότι η ℎ(𝑡)
𝑡 = 𝑥.
Έχουμε λοιπόν μία περίπτωση κινητού μεγίστου. Θέτουμε
𝑡 ∶= 𝑥𝑠,
η οποία θα μετατρέψει το ολοκλήρωμά μας σε ολοκλήρωμα Laplace. Πράγματι,

∞ ∞ 𝑑𝑠
􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑥−1 𝑑𝑡 = 𝑥𝑥 􏾙 𝑒−𝑥(𝑠−ln 𝑠) .
0 0 𝑠
Εδώ έχουμε
1
𝑓(𝑠) =
𝑠
και η συνάρτηση
𝜙(𝑡) ∶= ln 𝑠 − 𝑠, 𝑠>0
𝑠 = 1.
Έχουμε
𝜙′′ (1) = − 1 < 0.

Καθώς το σημείο 𝑠 = 1 είναι εσωτερικό του διαστήματος ολοκλήρωσης έχουμε

1
∞ 2𝜋 2
􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑥−1 𝑑𝑡 ∼ 𝑥𝑥 𝑒−𝑥 􏿶 􏿹 , 𝑥 → ∞.
0 𝑥
Σχετικά με τον δεύτερο όρο στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματός μας έχουμε
𝑓(1) =1,
𝑓′ (1) = − 1,
𝑓′′ (1) =2,
𝜙(3) (1) =2,
𝜙(4) (1) = − 6.
Επομένως, από τη σχέση (2.5.9) έχουμε

∞ 1
􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑥−1 𝑑𝑡 ∼ 𝑥𝑥 𝑒−𝑥 √2𝜋𝑥 􏿶1 + 􏿹, 𝑥 → ∞. (2.6.5)
0 12𝑥
Άσκηση 2.6.7 Να βρεθούν οι τρεις πρώτοι όροι στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος
∞
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑒𝑥𝑡−(𝑡−1) ln 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Υπόδειξη. Ο πρώτος όρος υπολογίστηκε στο κεφάλαιο αυτό. Ακολουθήστε παρόμοια βήματα για τη μετα-
τροπή του ολοκληρώματος σε ένα ολοκλήρωμα Laplace και στη συνέχεια εφαρμόστε τις τεχνικές του προη-
γούμενου κεφαλαίου για να καταλήξετε στο ζητούμενο.
Άσκηση 2.6.8 Να βρείτε την επόμενη διόρθωση στη σχέση (2.6.5), δηλαδή να βρείτε τον τέταρτο όρο στο ασυμ-
πτωτικό ανάπτυγμα της συνάρτησης Γ(𝑥), όταν 𝑥 → ∞:
𝑛 𝑛 1 1
𝑛! ∼ √2𝜋𝑛 􏿵 􏿸 􏿶1 + + + ⋯􏿹 , 𝑛 → ∞.
𝑒 12𝑛 288𝑛2
2.7 Ολοκληρώματα Fourier
Στο κεφάλαιο αυτό θα μελετήσουμε την ασυμπτωτική συμπεριφορά (πρωτεύων όρος) σε ολοκληρώματα του
τύπου
𝑏
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜏 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞, (2.7.1)
𝑎
τα οποία καλούνται ολοκληρώματα Fourier. Αυτά είναι μία ειδική περίπτωση των ολοκληρωμάτων
𝑏
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞, (2.7.2)
𝑎
όπου
𝑓(𝑡), 𝜓(𝑡), πραγματικές συναρτήσεις, 𝑎, 𝑏, 𝑥 ∈ ℝ,
τα γνωστά ως γενικευμένα ολοκληρώματα Fourier. Στο σημείο αυτό σημειώνουμε ότι εάν η συνάρτηση 𝑓(𝑡)
είναι μιγαδική, τότε η ανάλυσή της σε πραγματικό και φανταστικό μέρος οδηγεί σε δύο ολοκληρώματα της
μορφής της σχέσης (2.7.2) ²⁷.
Ας ξεκινήσουμε με το πιο γνωστό παράδειγμα της ασυμπτωτικής συμπεριφοράς ενός ολοκληρώματος Fourier.
²⁷Σε επόμενο κεφάλαιο θα μελετήσουμε την περίπτωση όπου η συνάρτηση 𝜓(𝑡) είναι μιγαδική.
1 𝑒𝑖𝑥𝑡
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0 1+𝑡
Ελπίζουμε σε απάντηση μέσω της ολοκλήρωσης κατά παράγοντες. Είναι
1
1𝑒𝑖𝑥𝑡 1 𝑒𝑖𝑥𝑡 1 1 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑖 𝑖𝑥 𝑖 𝑖 1 𝑒𝑖𝑥𝑡
􏾙 𝑑𝑡 = 􏿰 􏿳 + 􏾙 𝑑𝑡 = − 𝑒 + − 􏾙 𝑑𝑡.
0 1+𝑡 𝑖𝑥 1 + 𝑡 0 𝑖𝑥 0 (1 + 𝑡)2 2𝑥 𝑥 𝑥 0 (1 + 𝑡)2
Βλέπουμε ότι
• η συνεισφορά των άκρων ολοκλήρωσης είναι πεπερασμένη, για 𝑥 → ∞,
• το προκύπτων ολοκλήρωμα στην τελευταία σχέση υπάρχει, διότι
1 𝑒𝑖𝑥𝑡 1 1 1
|􏾙 2
𝑑𝑡| ≤ 􏾙 2
𝑑𝑡 = .
0 (1 + 𝑡) 0 (1 + 𝑡) 2
Επομένως η ολοκλήρωση κατά παράγοντες έχει αποτέλεσμα. Μένει να διαπιστώσουμε από που προέρχεται ο
πρωτεύων όρος της ασυμπτωτικής συμπεριφοράς του ολοκληρώματός μας: από τα άκρα ολοκλήρωσης ή από
το προκύπτον ολοκλήρωμα. Αυτό που αληθεύει είναι το πρώτο, καθώς όπως θα δείξουμε το ολοκλήρωμα είναι
ασυμπτωτικά ασθενέστερο από τη συνεισφορά των άκρων ολοκλήρωσης. Ολοκληρώνουμε κατά παράγοντες
για να το αποδείξουμε:
⎡ ⎤
𝑖 1 𝑒𝑖𝑥𝑡 1 ⎢⎢ 𝑒𝑖𝑥𝑡 ⎥⎥ 2 1 𝑒𝑖𝑥𝑡 1 𝑒𝑖𝑥 2 1 𝑒𝑖𝑥𝑡
− 􏾙 𝑑𝑡 = − ⎢
⎣ ⎥
⎦ − 􏾙 𝑑𝑡 = − − 􏾙 𝑑𝑡.
𝑥 0 (1 + 𝑡)2 𝑥2 (1 + 𝑡)2 𝑥2 0 (1 + 𝑡)3 𝑥2 4𝑥2 𝑥2 0 (1 + 𝑡)3
Όμως,
1 𝑒𝑖𝑥𝑡 1 1 3
|􏾙 3
𝑑𝑡| ≤ 􏾙 3
𝑑𝑡 = .
0 (1 + 𝑡) 0 (1 + 𝑡) 8
Επομένως,
𝑖 1 𝑒𝑖𝑥𝑡 1
− 􏾙 2
𝑑𝑡 ∼ 2 , 𝑥 → ∞,
𝑥 0 (1 + 𝑡) 𝑥
και κατά συνέπεια

1 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑖 𝑖
􏾙 𝑑𝑡 ∼ − 𝑒𝑖𝑥 + , 𝑥 → ∞.
0 1+𝑡 2𝑥 𝑥
Παρατήρηση 2.7.2 Είναι αξιοσημείωτο ότι στο αποτέλεσμά μας συμμετέχουν και τα δύο άκρα ολοκλήρω-
σης. Θυμίζουμε ότι στα ολοκληρώματα Laplace μόνο το ένα άκρο μπορεί να συμμετείχε στον πρωτεύοντα όρο.
∗ Συνεχίζουμε την ανάλυσή μας για να βρούμε τους επόμενους όρους στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολο-
κληρώματός μας. Είναι
⎡ ⎤1
𝑖 1 𝑒𝑖𝑥𝑡 1 ⎢⎢ 𝑒𝑖𝑥𝑡 ⎥⎥ 2 1 𝑒𝑖𝑥𝑡
− 􏾙 𝑑𝑡 = − ⎢
⎣ ⎥
⎦ − 􏾙 𝑑𝑡
𝑥 0 (1 + 𝑡)2 𝑥2 (1 + 𝑡)2 𝑥2 0 (1 + 𝑡)3
0
1 𝑒𝑖𝑥 2 1 𝑒𝑖𝑥𝑡
= − − 􏾙 𝑑𝑡
𝑥2 4𝑥2 𝑥2 0 (1 + 𝑡)3
⎡ ⎤1
1 𝑒𝑖𝑥 2𝑖 ⎢⎢ 𝑒𝑖𝑥𝑡 ⎥⎥ 6𝑖 1 𝑒𝑖𝑥𝑡
= 2 − 2 + 3 ⎢⎣ ⎥
⎦ + 􏾙 𝑑𝑡
𝑥 4𝑥 𝑥 (1 + 𝑡)3 𝑥3 0 (1 + 𝑡)4
0
1 𝑒𝑖𝑥 2𝑖 2𝑖 1
= 2
− 2
+ 􏿶 3 𝑒𝑖𝑥 − 3 􏿹 􏿶1 + 𝑂 􏿶 􏿹􏿹 ,
𝑥 4𝑥 𝑥 𝑥 𝑥
όπου η τελευταία ισότητα προκύπτει επειδή

1 𝑒𝑖𝑥𝑡 7
|􏾙 4
𝑑𝑡| ≤ , 𝑥 → ∞.
0 (1 + 𝑡) 24
Έχουμε, λοιπόν,
1 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑖 𝑖
􏾙 𝑑𝑡 ∼ − 𝑒𝑖𝑥 + , 𝑥 → ∞.
0 1+𝑡 2𝑥 𝑥
Συνεχίζοντας με τον ίδιο τρόπο μπορούμε να βρούμε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα (full asymptotic
expansion):
∞
1 𝑒𝑖𝑥𝑡 (𝑘 − 1)! 𝑒𝑖𝑥
􏾙 𝑑𝑡 ∼ 􏾜 𝑘 􏿶 2𝑘
− 1􏿹 , 𝑥 → ∞. (2.7.3)
0 1+𝑡 𝑘=1 (𝑖𝑥)
Στο παράδειγμα που μόλις παρουσιάσαμε χρησιμοποιήσαμε την κατά παράγοντες ολοκλήρωση με βασικό
εργαλείο - επιχείρημα ότι το κάθε φορά προκύπτον ολοκλήρωμα (από την εφαρμογή της) είναι ασυμπτωτικά
ασθενέστερο της συνεισφοράς των άκρων ολοκλήρωσης, καθώς 𝑥 → ∞. Πίσω από αυτό κρύβεται κάτι πιο
βαθύ που είναι γνωστό ως:
Λήμμα 2.7.3 (Λήμμα Riemann - Lebesgue²⁸)
1. Εάν η συνάρτηση 𝑓 είναι τμηματικά συνεχής στο διάστημα [𝑎, 𝑏], τότε
𝑏
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 = 𝑜 (1) , 𝑥 → ∞.
𝑎
2. Εάν η συνάρτηση 𝑓 είναι συνεχής στο διάστημα (𝑎, 𝑏) εκτός, ίσως, από ένα πεπερασμένο αριθμό σημείων,
τότε
𝑏
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 = 𝑜 (1) , 𝑥 → ∞,
𝑎
δοθέντος ότι το ολοκλήρωμα συγκλίνει ομοιόμορφα, για αρκούντως μεγάλες τιμές του 𝑥.
Απόδειξη.
1. Χωρίς βλάβη της γενικότητος υποθέτουμε ότι η 𝑓 είναι συνεχής συνάρτηση στο διάστημα [𝑎, 𝑏].²⁹
Έστω,
𝑀 = max |𝑓(𝑥)|, 𝑥 ∈ [𝑎, 𝑏].
Επειδή η 𝑓 είναι συνεχής στο [𝑎, 𝑏] είναι και ομοιόμορφα συνεχής στο [𝑎, 𝑏]. Για 𝜀 > 0 υπάρχει μία
επαρκώς λεπτή διαμέριση του [𝑎, 𝑏]:
{𝑎 = 𝑡0 < 𝑡1 < ⋯ < 𝑡𝑛−1 < 𝑡𝑛 = 𝑏}
έτσι ώστε για 𝑗 = 1, 2, ⋯ , 𝑛

𝜀
𝑡 ∈ 􏿮𝑡𝑗−1 , 𝑡𝑗 􏿱 ⇒ |𝑓(𝑡) − 𝑓(𝑡𝑗 )| < .
2 (𝑏 − 𝑎)
Όμως, για 𝑥 > 0,

𝑏 𝑒𝑖𝑏𝑥 − 𝑒𝑖𝑎𝑥 |𝑒𝑖𝑏𝑥 | + |𝑒𝑖𝑎𝑥 | 2
|􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡| =| |≤ = .
𝑎 𝑖𝑥 𝑥 𝑥
²⁸Εμείς θα χρειαστούμε στο κεφάλαιο αυτό την Παρατήρηση που έπεται του Λήμματος αυτού.
²⁹Διαφορετικά, χωρίζουμε το διάστημα αυτό σε πεπερασμένο αριθμό διαστημάτων στα οποία η 𝑓 είναι συνεχής και αθροίζουμε
τα αποτελέσματά μας.
4𝑛𝑀
Επομένως, για 𝑥 > 𝜀
έχουμε
𝑏 𝑛 𝑡𝑗
|􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡| =|􏾜 􏾙 􏿮𝑓 􏿴𝑡𝑗 􏿷 + 𝑓(𝑡) − 𝑓 􏿴𝑡𝑗 􏿷􏿱 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡|
𝑎 𝑗=1 𝑡𝑗−1
𝑛 𝑡𝑗 𝑛 𝑡𝑗
≤ 􏾜|𝑓 􏿴𝑡𝑗 􏿷||􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡| + 􏾜 􏾙 |𝑒𝑖𝑥𝑡 ||𝑓(𝑡) − 𝑓 􏿴𝑡𝑗 􏿷|𝑑𝑡
𝑗=1 𝑡𝑗−1 𝑗=1 𝑡𝑗−1
𝑛 𝑛
2 𝜀
≤􏾜𝑀 + 􏾜 􏿴𝑡𝑗 − 𝑡𝑗−1 􏿷
𝑗=1
𝑥 𝑗=1 2 (𝑏 − 𝑎)
2 𝜀
=𝑛𝑀 + (𝑏 − 𝑎)
𝑥 2 (𝑏 − 𝑎)
𝜀 𝜀
= + = 𝜀.
2 2
Επομένως,
𝑏
lim 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 = 0.
𝑥→∞ 𝑎
2. Έστω 𝑐𝑗 , 𝑗 = 1, 2, ⋯ , 𝑛 τα σημεία ασυνέχειας της συνάρτησης 𝑓 στο (𝑎, 𝑏) σε αύξουσα σειρά. Με 𝜀 > 0
από το κριτήριο 𝐶𝑎𝑢𝑐ℎ𝑦 και το σκέλος (1) του Θεωρήματος αυτού ότι υπάρχει αριθμός
⎛ ⎞
⎜⎜ 1 ⎟⎟
𝛿 ∈ ⎜⎜⎝0, min 􏿮𝑐𝑗+1 − 𝑐𝑗 􏿱⎟⎟⎠ ,
2 1≤𝑗<𝑛
έτσι ώστε για 𝑗 = 1, 2, ⋯ , 𝑛, τα ολοκληρώματα

𝑐1 −𝛿 𝑐𝑗 +𝛿 𝑏
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡, 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡, 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡
𝑎 𝑐𝑗 −𝛿 𝑐𝑛 +𝛿
𝜀
να είναι όλα φραγμένα από 2(𝑛+2)
, για τιμές του 𝑥 αρκούντως μεγάλες. Καθώς η 𝑓 είναι συνεχής στο
􏿮𝑐𝑗 + 𝛿, 𝑐𝑗+1 − 𝛿􏿱 για κάθε 𝑗 = 1, 2, ⋯ , 𝑛 − 1, η συνεισφορά από κάθε ένα από τα 𝑛 − 1 υποδιαστήματα
𝜀
είναι μικρότερη από 2(𝑛−1) για τιμές του 𝑥 αρκούντως μεγάλες (από το σκέλος (1) του Θεωρήματος
αυτού). Αθροίζοντας τις 2𝑛 + 1 συνεισφορές καταλήγουμε ότι για τιμές του 𝑥 αρκούντως μεγάλες
𝑏
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 < 𝜀. ■
𝑎
Αυτό που χρησιμοποιούμε στο κεφάλαιο αυτό περιγράφεται στην ακόλουθη

Πρόταση 2.7.4 Με τη βοήθεια του Λήμματος Riemann - Lebesgue και εάν 𝑓 ∈ 𝐶1 [𝑎, 𝑏], τότε
𝑏 𝑖 𝑖𝑎𝑥
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏿮𝑒 𝑓(𝑎) − 𝑒𝑖𝑏𝑥 𝑓(𝑏)􏿱 , 𝑥 → ∞. (2.7.4)
𝑎 𝑥
Εάν 𝑓 ∈ 𝐶𝑁 [𝑎, 𝑏], τότε έχουμε
𝑏 𝑁 𝑘
𝑖
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾜 􏿶 􏿹 􏿮𝑒𝑖𝑎𝑥 𝑓(𝑘−1) (𝑎) − 𝑒𝑖𝑏𝑥 𝑓(𝑘−1) (𝑏)􏿱 , 𝑥 → ∞. (2.7.5)
𝑎 𝑘=1
𝑥
Εάν 𝑓 ∈ 𝐶∞ [𝑎, 𝑏], τότε έχουμε

𝑏 ∞ 𝑘
𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 ∼ 􏾜 𝑖 𝑖𝑎𝑥 (𝑘−1) (𝑎) − 𝑒𝑖𝑏𝑥 𝑓 (𝑘−1) (𝑏)􏿱 , (2.7.6)
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒 􏿶 􏿹 􏿮𝑒 𝑓 𝑥 → ∞.
𝑎 𝑘=1
𝑥
Απόδειξη. Με ολοκλήρωση κατά παράγοντες έχουμε

𝑏 𝑏
𝑓(𝑡) 𝑖𝑥𝑡 1 𝑏 𝑖
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 =􏿰 𝑒 􏿳 − 􏾙 𝑓′ (𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 = 􏿮𝑓(𝑎)𝑒𝑖𝑎𝑥 − 𝑓(𝑏)𝑒𝑖𝑏𝑥 􏿱 + 𝑅1 (𝑥),
𝑎 𝑖𝑥 𝑎
𝑖𝑥 𝑎 𝑥
όπου
𝑖 𝑏 ′ 𝑖𝑥𝑡 1
𝑅1 (𝑥) = 􏾙 𝑓 (𝑡)𝑒 𝑑𝑡 = 𝑜 􏿶 􏿹 , 𝑥 → ∞,
𝑥 𝑎 𝑥
καθώς 𝑓′ ∈ 𝐶 [𝑎, 𝑏]. Η σχέση (2.7.4) έπεται άμεσα.
Εάν 𝑓 ∈ 𝐶𝑁 [𝑎, 𝑏], τότε με επαναλαμβανόμενη εφαρμογή της κατά παράγοντες ολοκλήρωσης έχουμε
𝑏 𝑁 𝑘
𝑖
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 = 􏾜 􏿶 􏿹 􏿮𝑒𝑖𝑎𝑥 𝑓(𝑘−1) (𝑎) − 𝑒𝑖𝑏𝑥 𝑓(𝑘−1) (𝑏)􏿱 + 𝑅𝑁 (𝑥),
𝑎 𝑘=1
𝑥
όπου
𝑏 𝑁
𝑖 1
𝑅𝑁 (𝑥) = 􏿶 􏿹 􏾙 𝑓𝑁 (𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 = 𝑜 􏿶 𝑁 􏿹 , 𝑥 → ∞,
𝑥 𝑎 𝑥
και η σχέση (2.7.5) έπεται άμεσα. Η σχέση (2.7.3) που είδαμε στο προηγούμενο παράδειγμα είναι σε συμφω-
νία με την (2.7.6). ■
Παρατήρηση 2.7.5 Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε ακόμη μία φορά ότι η δράση του Λήμματος Riemann
- Lebesgue στις περιπτώσεις που είδαμε³⁰ εξαφανίζει το ολοκλήρωμα που προκύπτει από την παραγοντική ολο-
κλήρωση και αφήνει να επιζήσει μόνο η συνεισφορά από τα άκρα ολοκλήρωσης, εφόσον βέβαια η τελευταία είναι
ισχυρότερη (ασυμπτωτικά) από τη συνεισφορά του ολοκληρώματος. Είδαμε ότι αυτό συμβαίνει πάντοτε για συ-
𝑏
ναρτήσεις 𝑓 ∈ 𝐶1 . Η απάντηση δεν αλλάζει, εάν ζητήσουμε απλώς το ∫𝑎 |𝑓(𝑡)|𝑑𝑡 να υπάρχει. Προσοχή όμως!!!
Αυτό ισχύει μόνο για τον πρωτεύοντα όρο σε ολοκληρώματα τύπου Fourier. Για την εύρεση των επόμενων όρων
απαιτείται διαφορετική τεχνική που θα παρουσιάσουμε σε επόμενο κεφάλαιο.
Παράδειγμα 2.7.6 Ο πρωτεύων όρος στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος
1 𝑒𝑖𝑥𝑡
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0 1 + 𝑡2
Πόσο διαφοροποιείται η απάντησή (μας) για το ολοκλήρωμα
2 𝑒𝑖𝑥𝑡
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞;
0 1 + 𝑡2
Η συνάρτηση
1
𝑓(𝑡) = ∈ 𝐶1 [0, 1] .
1 + 𝑡2
Από την (2.7.4) έχουμε
1 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑖 𝑒𝑖𝑥
􏾙 𝑑𝑡 ∼ 􏿶1 − 􏿹, 𝑥 → ∞.
0 1 + 𝑡2 𝑥 2
Μάλιστα, επειδή η 𝑓 ∈ 𝐶∞ [0, 1] μπορεί κανείς να βρει την πλήρη ασυμπτωτική συμπεριφορά του δοθέντος
ολοκληρώματος, καθώς 𝑥 → ∞, από την (2.7.6), εάν υπολογίσει την 𝑛−οστή παράγωγό της.
Σχετικά με το δεύτερο ερώτημα η απάντηση θα αλλάξει μόνο ως προς τη συνεισφορά του άνω άκρου ολο-
κλήρωσης (καθώς η 𝑓 ∈ 𝐶1 [0, 2] και μόνο τα άκρα ολοκλήρωσης συμμετέχουν στον πρώτο ασυμπτωτικά
όρο). Είναι:
2 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑖 𝑒2𝑖𝑥
􏾙 𝑑𝑡 ∼ 􏿶1 − 􏿹, 𝑥 → ∞.
0 1 + 𝑡2 𝑥 5
³⁰Το Λήμμα ισχύει ακόμη και εάν η παραγοντική ολοκλήρωση δεν εφαρμόζεται!
Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η παραγοντική ολοκλήρωση εφαρμόζεται μόνο μία φορά και δεν είναι δυνατή η
περαιτέρω εφαρμογή της, διότι το προκύπτον ολοκλήρωμα δεν υπάρχει. Εάν όμως ισχύουν οι προϋποθέσεις του
𝑏
Λήμματος Riemann - Lebesgue³¹ έχουμε εξασφαλισμένο τον πρώτο όρο στο ολοκλήρωμα ∫𝑎 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 →
∞. Αναφέρουμε το επόμενο χαρακτηριστικό και γνωστό
Παράδειγμα 2.7.7 Η συμπεριφορά του ολοκληρώματος

1
􏾙 √𝑡 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Είναι
1 𝑖 𝑖 1 𝑒𝑖𝑥𝑡
􏾙 √𝑡 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 = − 𝑒𝑖𝑥 + 􏾙 𝑑𝑡.
0 𝑥 2𝑥 0 √𝑡
ΔΕΝ μπορούμε πλέον να εφαρμόσουμε την ίδια μέθοδο, διότι οι συνοριακές συνθήκες δεν είναι πεπερα-
σμένες και το νέο ολοκλήρωμα προφανώς δεν υπάρχει. Καθώς όμως η συνάρτηση
1
𝑓(𝑡) =
√𝑡
είναι ολοκληρώσιμη στο [0, 1] έχουμε
1 𝑒𝑖𝑥𝑡
lim 􏾙 𝑑𝑡 = 0.
𝑥→∞ 0 √𝑡
Επομένως,
1 𝑖
􏾙 √𝑡 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 ∼ − 𝑒𝑖𝑥 , 𝑥 → ∞.
0 𝑥
Μπορούμε να βρούμε τον δεύτερο ασυμπτωτικά όρο ή ακόμη και το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του
ολοκληρώματός μας (καθώς 𝑥 → ∞) εάν γράψουμε
1 𝑒𝑖𝑥𝑡 ∞ 𝑒𝑖𝑥𝑡 ∞ 𝑒𝑖𝑥𝑡
􏾙 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑑𝑡 − 􏾙 𝑑𝑡. (2.7.7)
0 √𝑡 0 √𝑡 1 √𝑡
Το πρώτο ολοκλήρωμα της (2.7.8) υπολογίζεται ακριβώς. Θέτουμε
𝑥𝑡 ∶= 𝑠
και έχουμε
∞ 𝑒𝑖𝑥𝑡 1 ∞ 𝑒𝑖𝑠
􏾙 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑑𝑠
0 √𝑡 √𝑥 0 √𝑠
𝑖𝜋
𝑒 4 √𝜋
= .
√𝑥
1
Χρησιμοποιήσαμε (για 𝑎 = 2 ) την ταυτότητα³²
∞ ∞
􏾙 𝑒𝑖𝑠 𝑠𝑎−1 𝑑𝑠 =𝑖𝑎 􏾙 𝑒−𝑦 𝑦𝑎−1 𝑑𝑦
0 0
𝑖𝜋𝑎
=𝑒 2 Γ (𝑎) , 0 < Re(𝑎) < 1.
𝑏
³¹Για παράδειγμα, το ∫𝑎 |𝑓(𝑡)|𝑑𝑡 να υπάρχει.
³²Για την απόδειη θέτουμε 𝑠 = 𝑖𝑦 στρέφοντας την καμπύλη ολοκλήρωσης από τον αρνητικό φανταστικό 𝑦 άξονα στον θετικό
πραγματικό 𝑦 άξονα.
Ως προς το δεύτερο ολοκλήρωμα της (2.7.8) ολοκληρώνουμε κατά παράγοντες. Καταλήγουμε στο ακόλουθο
αποτέλεσμα:
1 𝑖 𝑖 𝑖𝜋
􏾙 √𝑡 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 ∼ − 𝑒𝑖𝑥 + 3 𝑒 4 √𝜋, 𝑥 → ∞.
0 𝑥
2𝑥 2
Συνεχίζοντας με διαδοχικές εφαρμογές της παραγοντικής ολοκλήρωσης βρίσκουμε το πλήρες ασυμπτωτικό
ανάπτυγμα του ολοκληρώματός μας (καθώς 𝑥 → ∞).³³ Φυσικά, όπως αναμέναμε από την αρχή
1
lim 􏾙 √𝑡 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 = 0,
𝑥→∞ 0
από το Λήμμα Riemann - Lebesgue.
Άσκηση 2.7.8 Να βρεθεί ο πρωτεύων όρος στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος
𝑎 𝑒𝑖𝑥𝑡
􏾙 𝑑𝑡, 𝑎, 𝑏 > 0, 𝑥 → ∞.
0 1 + 𝑡𝑏
Άσκηση 2.7.9 Να βρεθεί ο δεύτερος όρος στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα των ολοκληρωμάτων
10
􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 cos 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
0
10
􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 sin 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Άσκηση 2.7.10 Να βρεθούν οι τρεις πρώτοι όροι στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα των ολοκληρωμάτων
1
􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 cosh 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
0
1
􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 sinh 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Άσκηση 2.7.11 Να βρεθεί το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα των ολοκληρωμάτων

1
􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 cos 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
0
1
􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 􏿴sin 𝑡 + 𝑒𝑡 􏿷 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Άσκηση 2.7.12 Να βρεθεί το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος

2
􏾙 √𝑡 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Άσκηση 2.7.13 Να βρεθεί το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα των ολοκληρωμάτων

1 𝑒𝑖𝑥𝑡
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0 1 + 𝑡2
Πόσο διαφοροποιείται η απάντησή (σας) για το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος
2 𝑒𝑖𝑥𝑡
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞;
0 1 + 𝑡2
³³Αφήνεται ως άσκηση.
Άσκηση 2.7.14 Να υπολογιστεί το

1
lim 􏾙 √𝑡2 + 1 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡.
𝑥→∞ 0

10
lim 􏾙 √𝑡 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡.
𝑥→∞ 0
Άσκηση 2.7.16 Να υπολογιστούν τα όρια

2 𝑒𝑖𝑥𝑡
lim 􏾙 𝑑𝑡,
𝑥→∞ 0 √𝑡
2 𝑒𝑖𝑥𝑡
lim 􏾙 𝑑𝑡.
𝑥→∞ 1 √𝑡
∞ 𝑒𝑖𝑥𝑡
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞. (2.7.8)
1 √𝑡
2.8 Η μέθοδος της στάσιμης φάσης (Method of stationary phase)
Στο κεφάλαιο αυτό θα μελετήσουμε την ασυμπτωτική συμπεριφορά (πρωτεύων όρος) στα γενικευμένα ολο-
κληρώματα Fourier:
𝑏
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞, (2.8.1)
𝑎
όπου
𝑓(𝑡), 𝜓(𝑡), πραγματικές συναρτήσεις, 𝑎, 𝑏, 𝑥 ∈ ℝ.
Το Λήμμα Riemann - Lebesgue επεκτείνεται και σε αυτήν την περίπτωση εφόσον,
𝑏
• το ολοκλήρωμα ∫𝑎 |𝑓(𝑡)|𝑑𝑡 υπάρχει,
• η συνάρτηση 𝜓(𝑡) ∈ 𝐶1 [𝑎, 𝑏], και

• η 𝜓(𝑡) δεν είναι σταθερή σε υποδιάστημα του [𝑎, 𝑏].
Η προσέγγιση εδώ δεν μπορεί να είναι ίδια με αυτήν της μεθόδου Laplace διότι
|𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) | = 1, για κάθε 𝑥, 𝑡 ∈ ℝ.
Η ιδέα πίσω από τη μέθοδο της στάσιμης φάσης³⁴ είναι ότι για μεγάλες τιμές του 𝑥 η προς ολοκλήρωση
συνάρτηση ταλαντεύεται ταχύτατα και αυτές οι συνεισφορές αλληλοεξουδετερώνονται εκτός από
• τα άκρα 𝑎, 𝑏 και
• τις ρίζες της 𝜓′ (𝑡),
όπου η 𝜓 αλλάζει σχετικά αργά.
Ορισμός 2.8.1 Ένα σημείο στο οποίο μηδενίζεται η συνάρτηση 𝜓′ (𝑡) καλειται στάσιμο σημείο.
Παρατήρηση 2.8.2 Σε προβλήματα Φυσικής που εμπλέκεται η διάδοση κύματος η συνάρτηση 𝜓(𝑡) έχει την ερ-
μηνεία της φάσης, απ’ όπου και η ονομασία της μεθόδου της στάσιμης φάσης.
³⁴Η μέθοδος οφείλεται στους George Gabriel Stokes και Lord Kelvin.
2.8.1 Η περίπτωση όπου δεν έχουμε στάσιμο σημείο
Ας δούμε αρχικά την ασυμπτωτική συμπεριφορά του ολοκληρώματος

𝑏
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
𝑎
όπου
• η συνάρτηση 𝜓(𝑡) δεν έχει στάσιμα σημεία στο διάστημα [𝑎, 𝑏],
𝑓(𝑡)
• και η 𝜓′ (𝑡) είναι παραγωγίσιμη στο [𝑎, 𝑏] και δεν μηδενίζεται στα άκρα 𝑎, 𝑏.
Με ολοκλήρωση κατά παράγοντες έχουμε

𝑏 𝑏 ′
1 𝑓(𝑡) 1 𝑏 𝑓(𝑡)
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 = 􏿰 ′ 𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 􏿳 − 􏾙 􏿶 ′ 􏿹 𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡.
𝑎 𝑖𝑥 𝜓 (𝑡) 𝑎
𝑖𝑥 𝑎 𝜓 (𝑡)
Από το Λήμμα Riemann - Lebesgue έχουμε ότι το ολοκλήρωμα του δεύτερου μέλους τείνει στο μηδέν ταχύ-
1
τερα από το 𝑥 καθώς 𝑥 → ∞. Επομένως,
𝑏 𝑖 𝑓(𝑎)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑎) 𝑓(𝑏)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑏)
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 ∼ 􏿶 − 􏿹, 𝑥 → ∞. (2.8.2)
𝑎 𝑥 𝜓′ (𝑎) 𝜓′ (𝑏)
Άρα, μόνο τα άκρα συμμετέχουν στην ασυμπτωτική συμπεριφορά (μόνον ως προς τον πρωτεύοντα όρο) στο
γενικευμένο ολοκλήρωμα Fourier για το οποίο
𝑏 1
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 = 𝑂 􏿶 􏿹 , 𝑥 → ∞.
𝑎 𝑥
2.8.2 Η περίπτωση όπου υπάρχει στάσιμο σημείο
Έστω τώρα ότι η συνάρτηση 𝜓(𝑡) έχει στάσιμο σημείο. Και στην περίπτωση αυτή το ολοκλήρωμά μας θα τείνει
στο μηδέν καθώς 𝑥 → ∞ από το Λήμμα Riemann - Lebesgue. Ωστόσο, το ολοκλήρωμα τρέχει πιο αργά από
1
το 𝑥 , γιατί η προς ολοκλήρωση συνάρτηση ταλαντεύεται πιο αργά κοντά στο στάσιμο σημείο, από ότι σε ένα
σημείο όπου η παράγωγος της 𝜓(𝑡) δεν μηδενίζεται.
Δίχως βλάβη της γενικότητας υποθέτουμε ότι η συνάρτηση 𝜓(𝑡) έχει στάσιμο σημείο το 𝑎, δηλαδή θεωρούμε
την περίπτωση όπου ³⁵
𝜓′ (𝑎) =0,
𝜓′ (𝑡) ≠0, 𝑎 < 𝑡 ≤ 𝑏 (2.8.3)
𝑓(𝑎) ≠0. (2.8.4)
Υπό τις παραπάνω υποθέσεις αναλύουμε το ολοκλήρωμά μας ως εξής:

𝑏 𝑎+𝜀 𝑏
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 + 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡, (2.8.5)
𝑎 𝑎 𝑎+𝜀
όπου 𝜀 θετικός αριθμός αρκούντως μικρός. Για το δεύτερο από τα ολοκληρώματα του παραπάνω δεύτερου
1
μέλους με παραγοντική ολοκλήρωση βλέπουμε εύκολα, ότι τείνει στο μηδέν ως το 𝑥 , καθώς 𝑥 → ∞. Ο λόγος
είναι ότι στο διάστημα [𝑎 + 𝜀, 𝑏] η συνάρτηση 𝜓(𝑡) δεν έχει στάσιμα σημεία. Ακολουθώντας παρόμοια βήματα
με την προσέγγισή μας στα ολοκληρώματα Laplace αντικαθιστούμε τις συναρτήσεις
³⁵Ο λόγος είναι ότι μπορούμε να γράψουμε το ολοκλήρωμά μας ως άθροισμα ολοκληρωμάτων, έτσι ώστε σε κάθε ένα από
αυτά η 𝜓′ (𝑡) να μηδενίζεται μόνο σε ένα άκρο του.
• 𝑓(𝑡) με 𝑓(𝑎),
2
(𝑡−𝑎)
• 𝜓(𝑡) με 𝜓(𝑎) + 𝜓′′ (𝑎) 2!
,
(με βάση τις υποθέσεις 2.8.3) και έχουμε
𝑎+𝜀 𝑎+𝜀 (𝑡−𝑎)2
𝑖𝑥𝜓′′ (𝑎)
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 ∼ 𝑓(𝑎)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑎) 􏾙 𝑒 2! 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞. (2.8.6)
𝑎 𝑎
Στη συνέχεια (όπως και στη μέθοδο Laplace) αντικαθιστούμε το 𝜀 με το ∞ εισάγοντας³⁶ στο πρόβλημά μας
1
λάθη της τάξεως του 𝑥 καθώς 𝑥 → ∞, και τέλος με την αλλαγή μεταβλητών
𝑠=𝑡−𝑎
έχουμε
𝑎+𝜀 ∞ 𝑠2
𝑖𝑥𝜓′′ (𝑎)
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 ∼ 𝑓(𝑎)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑎) 􏾙 𝑒 2 𝑑𝑠, 𝑥 → ∞. (2.8.7)
𝑎 0
Για τον υπολογισμό του τελευταίου ολοκληρώματος διακρίνουμε τις περιπτώσεις:
• Εάν 𝜓′′ (𝑎) > 0 θέτουμε
1
2!𝑡 2 𝑖𝜋
𝑠 = 𝑒 􏿶 ′′ 􏿹 , 4
𝑥𝜓 (𝑎)
𝜋
στρέφοντας έτσι την καμπύλη ολοκλήρωσης από τον πραγματικό -𝑠 άξονα κατά γωνία 4 .
• Εάν 𝜓′′ (𝑎) < 0 θέτουμε
1
−
𝑖𝜋 2!𝑡 2
𝑠=𝑒 4
􏿶 ′′ 􏿹 ,
𝑥|𝜓 (𝑎)|
𝜋
στρέφοντας έτσι την καμπύλη ολοκλήρωσης κατά γωνία − 4 .
Σε κάθε περίπτωση λοιπόν έχουμε:³⁷
1
𝑎+𝜀 2 √𝜋
𝑖𝜋 2
𝑖𝑥𝜓(𝑎)±
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 ∼ 𝑓(𝑎)𝑒 4
􏿶 􏿹 , 𝑥 → ∞, (2.8.10)
𝑎 𝑥|𝜓′′ (𝑎)| 2
³⁶Όπως θα δούμε στο παράδειγμα που θα ακολουθήσει.
³⁷Με τις παραπάνω αλλαγές μεταβλητής προκύπτουν τα ολοκληρώματα τύπου Fresnel:
∞
2
􏾙 𝑒𝑖𝑏𝑥 𝑑𝑥, 𝑏 ≠ 0.
−∞
Είδαμε στο δεύτερο κεφάλαιο την περίπτωση 𝑏 = −1 στο διάστημα ολοκλήρωσης [0, ∞). Με όμοιο τρόπο μπορεί κανείς να δείξει
ότι
∞
2 ±
𝑖𝜋 𝜋
􏾙 𝑒𝑖𝑏𝑥 𝑑𝑥 = 𝑒 4 . (2.8.8)
−∞ √ |𝑏|
Ας δούμε μία άλλη απόδειξη της (2.8.8) η οποία είναι ενδιαφέρουσα.
𝑡 2
2
𝐼(𝑡) ∶= 􏿰􏾙 𝑒𝑖𝑏𝑥 𝑑𝑥􏿳 , 𝑏 ∈ ℝ, 𝑡 ∈ ℝ.
0
για την οποία ισχύει

𝑡 𝑡 𝑡 𝑥 2 𝑡
2
+𝑥2 􏿷 𝑖𝑏𝑡2 􏿵1+􏿴 􏿷 􏿸 2 􏿴1+𝑢2 􏿷
𝐼 ′ (𝑡) =2𝑒𝑖𝑏𝑡 􏾙 𝑒𝑖𝑏𝑥 𝑑𝑥 = 2 􏾙 𝑒𝑖𝑏􏿴𝑡 𝑑𝑥 = 2 􏾙 𝑡 𝑒𝑖𝑏𝑡
2 2
𝑑𝑥 = 2 􏾙 𝑒 𝑡
𝑑𝑢,
0 0 0 0
όπου η τελευταία ισότητα προέκυψε από την αλλαγή μεταβλητής 𝑥 = 𝑡𝑢. Από τον κανόνα του Leibniz έχουμε
⎡ 2 2
⎤
⎢⎢ 𝑒𝑖𝑏𝑡 􏿴1+𝑢 􏿷 ⎥⎥ 1 𝑖𝑏𝑡2 􏿴1+𝑢2 􏿷
′
𝐼 (𝑡) =
𝜕 ⎢⎢ ⎥⎥ 𝑑𝑢 = 𝑑 􏾙 (−𝑖) 𝑒 𝑑𝑢.
𝜕𝑡 ⎣ 𝑖𝑏 (1 + 𝑢2 ) ⎦ 𝑑𝑡 0 𝑏 1 + 𝑢2
1
δηλαδή το παραπάνω ολοκλήρωμα τείνει στο μηδέν σαν το 𝑥− 2 . Επειδή, όπως είδαμε ήδη το ολοκλήρωμα
𝑏
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡
𝑎+𝜀
1 𝑏
τείνει στο μηδέν σαν το 𝑥 , ο πρώτος όρος στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος ∫𝑎 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡
προέρχεται από τη γειτονιά του στάσιμου σημείου της συνάρτησης 𝜓(𝑡) (συγκεκριμένα από ένα μικρό διά-
στημα πλάτους 𝜀). Επομένως, η σχέση (2.8.10) αποδίδει
1
𝑏 2 √𝜋
𝑖𝜋 2
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 ∼ 𝑓(𝑎)𝑒 4
􏿶 􏿹 , 𝑥 → ∞. (2.8.11)
𝑎 𝑥|𝜓′′ (𝑎)| 2
Ας δούμε τώρα τη γενική περίπτωση ξεκινώντας με έναν
Ορισμός 2.8.3 Εάν για τη συνάρτηση 𝜓 ισχύουν τα ακόλουθα

􏿴𝑝−1􏿷
𝜓′ (𝑎) =𝜓′′ (𝑎) = ⋯ = 𝜓 (𝑎) = 0, 𝑝 ∈ ℕ,
􏿴𝑝􏿷
𝜓 (𝑎) ≠0,
λέμε ότι το στάσιμο σημείο 𝑎 έχει τάξη 𝑝.
Έστω λοιπόν ότι η 𝜓 έχει στάσιμο σημείο το 𝑎 με τάξη 𝑝, και
𝑓(𝑎) ≠0. (2.8.12)
Υπό αυτές τις υποθέσεις αναλύουμε το ολοκλήρωμά μας όπως στην (2.8.5). Για το δεύτερο προκύπτον ολο-
1
κλήρωμα έχουμε, πάλι, ότι τείνει στο μηδέν ως το 𝑥 , καθώς 𝑥 → ∞. Αντικαθιστούμε τις συναρτήσεις
Ολοκληρώνοντας λαμβάνουμε
2 2
1
(−𝑖) 𝑒𝑖𝑏𝑡 􏿴1+𝑢 􏿷
􏾙 𝐼 ′ (𝑡)𝑑𝑡 = 􏾙 􏿶 􏾙 𝑑𝑢􏿹𝑑𝑡.
0 𝑏 1 + 𝑢2
Συνεπώς,
2 2
1
(−𝑖) 𝑒𝑖𝑏𝑡 􏿴1+𝑢 􏿷
𝐼(𝑡) = 􏾙 𝑑𝑢 + 𝑐. (2.8.9)
0 𝑏 1 + 𝑢2
Από τον ορισμό της συνάρτησης 𝐼(𝑡) έχουμε
𝐼(0) = 0.
Επομένως,
𝑖 1 1 𝑖𝜋
𝑐= 􏾙 𝑑𝑢 = .
𝑏 0 1 + 𝑢2 4𝑏
Για να καταλήξουμε στο ζητούμενο και από τον ορισμό, πάλι, της συνάρτησης 𝐼(𝑡) αναζητούμε το
2 lim 𝐼(𝑡), εάν, 𝑏 > 0,

𝑡→−∞
√
ή το
2 lim 𝐼(𝑡), εάν, 𝑏 < 0.
𝑡→+∞
√
Για παράδειγμα, εάν 𝑏 > 0, από την (2.8.9) έχουμε
𝑖𝜋 𝜋 ± 𝑖𝜋
2 lim 𝐼(𝑡) = 2 = 𝑒 4,
𝑡→∞ √ 4𝑏 √ 𝑏
√
και το ζητούμενο έπεται με όμοιο τρόπο για 𝑏 > 0.
• 𝑓(𝑡) με 𝑓(𝑎),
𝑝
(𝑡−𝑎)
• 𝜓(𝑡) με 𝜓(𝑎) + 𝜓􏿴𝑝􏿷 (𝑎) 𝑝!
,
και έχουμε
𝑎+𝜀 𝑎+𝜀 􏿴𝑝􏿷 (𝑡−𝑎)𝑝
𝑖𝑥𝜓 (𝑎)
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 ∼ 𝑓(𝑎)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑎) 􏾙 𝑒 𝑝!
𝑑𝑡, 𝑥 → ∞. (2.8.13)
𝑎 𝑎
Στη συνέχεια (όπως και στη μέθοδο Laplace) αντικαθιστούμε το 𝜀 με το ∞ εισάγοντας στο πρόβλημά μας
1
σφάλματα της τάξεως του 𝑥 καθώς 𝑥 → ∞, και τέλος με την αλλαγή μεταβλητών
𝑠=𝑡−𝑎
έχουμε
𝑎+𝜀 ∞ 􏿴𝑝􏿷 𝑠𝑝
𝑖𝑥𝜓 (𝑎)
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 ∼ 𝑓(𝑎)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑎) 􏾙 𝑒 𝑝!
𝑑𝑠, 𝑥 → ∞. (2.8.14)
𝑎 0
Για τον υπολογισμό του τελευταίου ολοκληρώματος διακρίνουμε τις περιπτώσεις:
• Εάν 𝜓􏿴𝑝􏿷 (𝑎) > 0 θέτουμε

⎛ ⎞ 1𝑝
𝑖𝜋 ⎜⎜ 𝑝!𝑡 ⎟⎟
𝑠=𝑒 2𝑝 ⎜⎜ ⎟⎟ ,
⎝ 􏿴𝑝􏿷 ⎠
𝑥𝜓 (𝑎)
𝜋
στρέφοντας έτσι την καμπύλη ολοκλήρωσης από τον πραγματικό -𝑠 άξονα κατά γωνία 2𝑝 .
• Εάν 𝜓􏿴𝑝􏿷 (𝑎) < 0 θέτουμε

⎛ ⎞ 1𝑝
−
𝑖𝜋 ⎜⎜ 𝑝!𝑡 ⎟⎟⎟
𝑠=𝑒 2𝑝 ⎜⎜ ⎟⎠ ,
⎝ 􏿴𝑝􏿷
𝑥|𝜓 (𝑎)|
𝜋
στρέφοντας έτσι την καμπύλη ολοκλήρωσης κατά γωνία − 2𝑝 .
Σε κάθε περίπτωση λοιπόν έχουμε:
⎛ ⎞ 𝑝1 1
𝑎+𝜀
𝑖𝜋 ⎜⎜ 𝑝! ⎟⎟ Γ 􏿵 𝑝 􏿸
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 ∼ 𝑓(𝑎)𝑒 2𝑝 ⎜⎜ ⎟⎟ , 𝑥 → ∞, (2.8.15)
⎝ 􏿴𝑝􏿷 ⎠ 𝑝
𝑎 𝑥|𝜓 (𝑎)|
1
−
δηλαδή το παραπάνω ολοκλήρωμα τείνει στο μηδέν σαν το 𝑥 𝑝 . Επειδή, όπως είδαμε ήδη το ολοκλήρωμα
𝑏
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡
𝑎+𝜀
1 𝑏
τείνει στο μηδέν σαν το 𝑥 , ο πρωτεύων όρος στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του ολοκληρώματος ∫𝑎 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡
προέρχεται από τη γειτονιά του στάσιμου σημείου της συνάρτησης 𝜓(𝑡) (συγκεκριμένα από ένα μικρό διά-
στημα πλάτους 𝜀). Επομένως,
⎛ ⎞ 1𝑝 1
𝑏
𝑖𝜋 ⎜⎜ 𝑝! ⎟⎟ Γ 􏿵 𝑝 􏿸
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 ∼ 𝑓(𝑎)𝑒 2𝑝 ⎜⎜ ⎟⎟ , 𝑥 → ∞. (2.8.16)
⎝ 􏿴𝑝􏿷 ⎠ 𝑝
𝑎 𝑥|𝜓 (𝑎)|
Παρατήρηση 2.8.4 Και στις δύο περιπτώσεις που μελετήσαμε, τα αποτελέσματα δίνουν μόνο τον πρωτεύοντα
όρο στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του γενικευμένου ολοκληρώματος Fourier, (στην πρώτη συμμετέχουν μόνο τα
δύο άκρα, ενώ στη δεύτερη η γειτονιά του στάσιμου σημείου). Για να βρει κανείς περισσότερους όρους θα πρέπει
1
να λάβει υπόψιν του τις συνεισφορές τάξεως 𝑂 􏿵 𝑥 􏿸 που αγνοήθηκαν (εδώ περιλαμβάνονται και τα άκρα ολοκλή-
ρωσης). Τα σφάλματα που υπεισέρχονται είναι αλγεβρικά μικρά και όχι εκθετικά μικρά όπως στη μέθοδο Laplace.
Παρατηρεί κανείς τη διαφορά με τη μέθοδο Laplace, όπου η πλήρης ασυμπτωτική συμπεριφορά του ολοκληρώ-
ματος καθορίζεται μόνο από τη γειτονιά του σημείου όπου η συνάρτηση του εκθέτη μεγιστοποιείται.
Στην περίπτωση όπου το στάσιμο σημείο της συνάρτησης 𝜓(𝑡) είναι, έστω, 𝑐 ∈ (𝑎, 𝑏) δεν έχουμε παρά να αθροί-
σουμε τις συνεισφορές από τα διαστήματα [𝑎, 𝑐] και [𝑐, 𝑏]. Για παράδειγμα, εάν 𝑐 εσωτερικό σημείο του διαστήματος,
και στάσιμο σημείο τάξεως 2 θα πρέπει να πολλαπλασιάσουμε τη σχέση (2.8.11) (ή την (2.8.16) με το 2 λαμβάνο-
ντας
1
𝑏 𝑖𝜋 2𝜋 2
𝑖𝑥𝜓(𝑐)±
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 ∼ 𝑓(𝑐)𝑒 4
􏿶 􏿹 , 𝑥 → ∞. (2.8.17)
𝑎 𝑥|𝜓′′ (𝑐)|
Στην περίπτωση όπου η συνάρτηση 𝑓 μηδενίζεται στο στάσιμο σημείο απαιτείται επιπλέον ανάλυση, για να διαπι-
στωθεί εάν η συνεισφορά του στάσιμου σημείου προσδιορίζει τον πρωτεύοντα όρο του γενικευμένου ολοκληρώμα-
τος Fourier.³⁸
Όπως έχουμε δει, εάν 𝑐 στάσιμο σημείο τάξης 2, με 𝑓(𝑐) ≠ 0, το γενικευμένο ολοκληρώμα Fourier τείνει στο μηδέν
1
ως το 𝑥− 2 , (καθώς 𝑥 → ∞). Γενικότερα, εάν 𝑐 στάσιμο σημείο τάξης 𝑝, με 𝑓(𝑐) ≠ 0, το γενικευμένο ολοκληρώμα
1
−
Fourier τείνει στο μηδέν ως το 𝑥 𝑝 . Συνεπώς, εάν έχουμε περισσότερα του ενός στάσιμα σημεία ο πρωτεύων -και
μόνον- όρος του γενικευμένου ολοκληρώματος Fourier προσδιορίζεται από τη συμμετοχή του στάσιμου σημείου με
τη μεγαλύτερη τάξη.³⁹
³⁸Αυτή η περίπτωση είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα. Παραπέμπουμε στις ασκήσεις του τρέχοντος κεφαλαίου.
³⁹Η προσέγγιση για την απόδειξη της σχέσης (2.8.17) είναι παρόμοια. Αναλύουμε το αρχικό ολοκλήρωμα ως εξής:
𝑏 𝑐−𝜀 𝑐+𝜀 𝑏
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 + 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 + 􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡.
𝑎 𝑎 𝑐−𝜀 𝑐+𝜀
1
Το πρώτο και το τρίτο ολοκλήρωμα του δευτέρου μέλους τείνουν στο μηδέν σαν τον όρο 𝑥 , 𝑥 → ∞, διότι η συνάρτηση 𝜓(𝑡)
δεν έχει στάσιμα σημεία στα διαστήματα [𝑎, 𝑐 − 𝜀] , [𝑐 + 𝜀, 𝑏]. Τούτο είναι φανερό, εάν ολοκληρώσουμε κατά παράγοντες και
εφαρμόσουμε το Λήμμα Riemann - Lebesgue. Ακολουθώντας τα γνωστά πλέον βήματα χρησιμοποιούμε τις προσεγγίσεις
• 𝑓(𝑡) = 𝑓(𝑐)
𝜓′′ (𝑐) 2
• 𝜓(𝑡) = 𝜓(𝑐) + 2
(𝑡 − 𝑐)
και έχουμε
𝑏 𝑐+𝜀 𝜓′′ (𝑐) 2

𝑖𝑥􏿵𝜓(𝑐)+ (𝑡−𝑐) 􏿸
􏾙 𝑓(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡 ∼ 􏾙 𝑓(𝑐)𝑒 2
𝑑𝑡.
𝑎 𝑐−𝜀
1
Ακολούθως, αφήνουμε τα όρια του τελευταίου ολοκληρώματος να τρέξουν στο ±∞ εισάγοντας σφάλματα της τάξεως του 𝑥 , 𝑥 →
∞, τα οποία όπως θα φανεί από την απάντησή μας μπορούμε να παραλείψουμε. Τέλος με την αλλαγή μεταβλητής
|𝜓′′ (𝑐)|
𝑠= 𝑥 (𝑡 − 𝑐)
√ 2
καταλήγουμε στο ζητούμενο με τη βοήθεια του ολοκληρώματος

∞ 𝜋
2 ±𝑖
􏾙 𝑒±𝑖𝑠 𝑑𝑠 = √𝜋𝑒 4 .
−∞
Παράδειγμα 2.8.5 Ο πρωτεύων όρος του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του γενικευμένου ολοκληρώματος Fourier
𝜋
􏾙𝜋 𝑒𝑖𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
2
Για το ολοκλήρωμα αυτό έχουμε
𝜓(𝑡) = sin 𝑡,
𝜓′ (𝑡) = − cos 𝑡,
𝜋
𝜓′ ( ) =0,
2
′′
𝜓 (𝑡) = − sin 𝑡,
𝜋
𝜓′′ ( ) = − 1 < 0,
2
𝑓(𝑡) =1.
𝜋
Επομένως, το μοναδικό στάσιμο σημείο 𝑡 = 2
είναι τάξεως: 𝑝 = 2 και είναι το κάτω άκρο ολοκλήρωσης. Από
τη σχέση (2.8.16) λαμβάνουμε
𝜋 𝜋 𝜋
𝑖􏿴𝑥− 􏿷
􏾙𝜋 𝑒𝑖𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 ∼ 𝑒 4 , 𝑥 → ∞.
2
√ 2𝑥
𝜋
𝑖𝑥􏿴𝑡 2 3 +𝑡􏿷
􏾙 𝑒 cos 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Για το ολοκλήρωμα αυτό έχουμε
𝑓(𝑡) = cos 𝑡,
𝜓(𝑡) =𝑡3 + 𝑡,
𝜓′ (𝑡) =3𝑡2 + 1,
𝜓′ (𝑡) ≠0, για κάθε 𝑡,
𝑓(0) =1,
𝜋
𝑓( ) =0,
2
𝜓(0) =0,
𝜓′ (0) =1.
Καθώς στην περίπτωση αυτή η συνάρτηση 𝜓(𝑡) δεν έχει στάσιμο σημείο έχουμε άμεσα από τη σχέση (2.8.2):
𝜋
𝑖𝑥􏿴𝑡 2 3 +𝑡􏿷 𝑖
􏾙 𝑒 cos 𝑡 𝑑𝑡 ∼ , 𝑥 → ∞.
0 𝑥
𝜋
Σημείωση 2.8.7 Επειδή η τιμή της συνάρτησης 𝑓(𝑡) μηδενίζεται στο άνω άκρο ολοκλήρωσης (δηλαδή το 2 )
αξίζει να παρατηρήσουμε ότι το δοθέν, αλλά, και τα ακόλουθα ολοκληρώματα:
𝜋
𝑖𝑥􏿴𝑡 2 3 +𝑡􏿷 𝛽
􏾙 𝑒 (cos 𝑡) 𝑑𝑡, 𝛽>0
0
μοιράζονται τον ίδιο πρωτεύοντα όρο στα ασυμπτωτικά τους αναπτύγματα, καθώς 𝑥 → ∞.
2 1
􏾙 𝑡 cos 𝑥 􏿶 𝑡3 − 𝑡􏿹 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0 3
Με τη βοήθεια της ταυτότητας του Euler γράφουμε το ολοκλήρωμά μας στη μορφή
2 1 2 1 2 1
𝑖𝑥􏿵 𝑡3 −𝑡􏿸 𝑖𝑥􏿵 𝑡3 −𝑡􏿸
􏾙 𝑡 cos 𝑥 􏿶 𝑡3 − 𝑡􏿹 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑡 Re 􏿼𝑒 3 � 𝑑𝑡 = Re 􏿼􏾙 𝑡𝑒 3 �.
0 3 0 0
Έχουμε
𝑓(𝑡) =𝑡,
1
𝜓(𝑡) = 𝑡3 − 𝑡,
3
𝜓′ (𝑡) =𝑡2 − 1,
𝜓′ (𝑡) =0 ⇒ 𝑡 = 1, 𝑡 ∈ [0, 2],
2
𝜓(1) = − ,
3
′′
𝜓 (𝑡) =2𝑡,
𝜓′′ (1) =2 > 0,
𝑓(1) =1 ≠ 0.
Δηλαδή το 𝑡 = 1 είναι στάσιμο σημείο τάξεως δύο, και είναι εσωτερικό σημείο του [0, 2], ενώ η συνάρτηση 𝑓
δεν μηδενίζεται σε αυτό. Επομένως, από την (2.8.16), αφού πολλαπλασιάσουμε με 2 έχουμε
2 1 2 1
𝜋 𝑖􏿵 𝜋4 − 23 𝑥􏿸 𝜋 𝜋 2
𝑖𝑥􏿵 𝑡3 −𝑡􏿸
􏾙 𝑡 cos 𝑥 􏿶 𝑡3 − 𝑡􏿹 𝑑𝑡 = Re 􏿼􏾙 𝑡𝑒 3 � ∼ Re 􏿶 𝑒 􏿹= cos 􏿶 − 𝑥􏿹 , 𝑥 → ∞.
0 3 0 √𝑥 √𝑥 4 3
Παρόμοιο είναι και το παράδειγμα που ακολουθεί και αφορά μία πολύ γνωστή ειδική συνάρτηση αναζητώντας
τον πρώτο όρο στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα της ολοκληρωτικής της αναπαράστασης:
Παράδειγμα 2.8.9 Η συνάρτηση Bessel πρώτου είδους και τάξεως 𝑛:
1
𝐽𝑛 (𝑥) = 􏾙 cos (𝑛𝜋𝑡 − 𝑥 sin (𝜋𝑡)) 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Είναι
1
𝐽𝑛 (𝑥) = Re 􏿰􏾙 𝑒𝑖𝑛𝜋𝑡 𝑒−𝑖𝑥 sin(𝜋𝑡) 𝑑𝑡􏿳 .
0
Είναι
𝑓(𝑡) =𝑒𝑖𝑛𝜋𝑡 ,
𝜓(𝑡) = − sin (𝜋𝑡) ,
𝜓′ (𝑡) = − 𝜋 cos (𝜋𝑡) ,
1
𝜓′ (𝑡) =0 ⇒ 𝑡 = , 𝑡 ∈ [0, 1],
2
1 1
𝜓􏿶 􏿹 = − ,
2 2
2
𝜓′′ (𝑡) = (𝜋) sin (𝜋𝑡) ,
1 2
𝜓′′ 􏿶 􏿹 = (𝜋) > 0,
2
1 𝑖𝑛
𝜋
𝑓 􏿶 􏿹 =𝑒 2 ≠ 0.
2
1
Δηλαδή το 𝑡 = 2 είναι στάσιμο σημείο τάξεως δύο, και είναι εσωτερικό σημείο του [0, 1], ενώ η συνάρτηση 𝑓
δεν μηδενίζεται σε αυτό. Επομένως, από την (2.8.16), αφού πολλαπλασιάσουμε με 2 έχουμε
⎡ ⎤
1 ⎢⎢ 𝑖𝑛 𝜋 𝑖􏿴 𝜋 −𝑥􏿷 2 ⎥⎥ 2 𝑛𝜋 𝜋
𝐽𝑛 (𝑥) = Re 􏿰􏾙 𝑒𝑖𝑛𝜋𝑡 𝑒−𝑖𝑥 sin(𝜋𝑡) 𝑑𝑡 ⎢
􏿳 ∼ Re ⎢⎣𝑒 2 𝑒 4 ⎥⎥ = cos 􏿵 + − 𝑥􏿸 , 𝑥 → ∞.
√ 𝜋𝑥 ⎦ √ 𝜋𝑥 2 4
0
4 3
2 𝑖𝑥􏿶 𝑡 − 𝑡 􏿹
4 3
􏾙 𝑒 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Στην περίπτωση αυτή έχουμε δύο στάσιμα σημεία διαφορετικής τάξεως το κάθε ένα. Συγκεκριμένα,
• το στάσιμο σημείο 𝑡 = 0 είναι τάξεως 𝑝 = 3 και είναι άκρο ολοκλήρωσης, ενώ,
• το στάσιμο σημείο 𝑡 = 1 είναι τάξεως 𝑝 = 2 και είναι εσωτερικό σημείο.
Μόνο το στάσιμο σημείο ανώτερης τάξης συμμετέχει στον πρώτο ασυμπτωτικό όρο του ολοκληρώματός
μας. Έχουμε
𝑓(𝑡) =1 ≠ 0, 𝑡 ∈ [0, 2],

𝑡4 𝑡3
𝜓(𝑡) = − ,
4 3
′ 2
𝜓 (𝑡) =𝑡 (𝑡 − 1) ,
𝜓′ (𝑡) =0 ⇒ 𝑡 = 0, 1, για 𝑡 ∈ [0, 2],
𝜓 (0) =0,
1
𝜓 (1) = − ,
12
𝜓′′ (𝑡) =𝑡 (3𝑡 − 2) = 3𝑡2 − 2𝑡,
𝜓′′ (0) =0,
𝜓′′ (1) =1 > 0,
𝜓(3) (𝑡) =6𝑡 − 2,
𝜓(3) (0) = − 2 < 0.
Από τη σχέση (2.8.16) έχουμε λοιπόν
4 3 1
2 𝑖𝑥􏿶 𝑡 − 𝑡 􏿹 1 −𝑖 𝜋 1 3 3
4 3
􏾙 𝑒 𝑑𝑡 ∼ 𝑒 6 Γ 􏿶 􏿹 􏿶 􏿹 , 𝑥 → ∞.
0 3 3 𝑥
∗ Ας δούμε και ένα παράδειγμα με δύο στάσιμα σημεία της αυτής τάξεως.
3
3 𝑖𝑥􏿶 𝑡 − 3 𝑡2 +2𝑡􏿹
3 2
􏾙 𝑒 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Έχουμε
𝑓(𝑡) =1 ≠ 0, 𝑡 ∈ [0, 3],
𝑡3 3 2
𝜓(𝑡) = − 𝑡 + 2𝑡,
3 2
𝜓′ (𝑡) = (𝑡 − 1) (𝑡 − 2) ,
𝜓′ (𝑡) =0 ⇒ 𝑡 = 1, 2, για 𝑡 ∈ [0, 3],
5
𝜓 (1) = − ,
6
2
𝜓 (2) = ,
3
′′
𝜓 (𝑡) =2𝑡 − 3,
𝜓′′ (1) = − 1 < 0,
𝜓′′ (2) =1 > 0.
Στην περίπτωση αυτή έχουμε δύο στάσιμα σημεία της αυτής τάξεως. Συγκεκριμένα,
• τα στάσιμα σημεία 𝑡 = 1 και 𝑡 = 2 είναι τάξεως 𝑝 = 2 και,
• είναι εσωτερικά σημεία του διαστήματος ολοκλήρωσης.
• Επιπλέον, η συνάρτηση 𝑓 δεν μηδενίζεται σε αυτά.
Επομένως, συμμετέχουν εξίσου και τα δύο στον πρώτο (και μόνο) ασυμπτωτικό όρο του ολοκληρώματός
μας. Από τη σχέση (2.8.17) έχουμε άμεσα
3
3 𝑖𝑥􏿶 𝑡 − 3 𝑡2 +2𝑡􏿹 2𝜋 𝑖𝑥􏿵 56 + 23 􏿸 2𝜋 3 𝑖𝑥
3 2
􏾙 𝑒 𝑑𝑡 ∼ 𝑒 = 𝑒2 , 𝑥 → ∞.
0 √ 𝑥 √ 𝑥
Άσκηση 2.8.12 Να αιτιολογήσετε ως ΣΩΣΤΟ ή ΛΑΘΟΣ κάθε έναν από τους ακόλουθους ισχυρισμούς αιτιο-
λογώντας την απάντησή σας.
1 1
• lim𝑥→∞ ∫0 𝑒3𝑖𝑥 𝑑𝑡 = 0,
𝑡2 +1
1 1
• lim𝑥→∞ ∫0 𝑒−2𝑖𝑥 𝑑𝑡 ≠ 0,
𝑡2 +1
1 1 4
• lim𝑥→∞ ∫0 𝑒𝑖𝑥 sin 𝑡 𝑑𝑡 = 0.
𝑡2 +1
Άσκηση 2.8.13 Να βρείτε τον πρωτεύοντα όρο του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του γενικευμένου ολοκληρώ-
ματος Fourier
5 3
1 𝑖𝑥􏿶 𝑡 − 1 𝑡4 + 𝑡 􏿹
5 2 3
􏾙 𝑒 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
ματος Fourier
1
2
􏾙 (𝑡 − 1) cos 􏿮𝑥 􏿴𝑡3 − 1􏿷􏿱 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Ποια είναι η απάντησή σας για το ολοκλήρωμα
1
2
􏾙 (𝑡 − 1) sin 􏿮𝑥 􏿴𝑡3 − 1􏿷􏿱 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞;
0
ματος Fourier
∞
3
􏾙 ln 𝑡 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
1
Άσκηση 2.8.16 Αφού βρείτε τον πρωτεύοντα όρο του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του γενικευμένου ολοκλη-
ρώματος Fourier
∞
4
􏾙 cosh 𝑡 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
0
να γενικεύσετε την απάντησή σας για το ολοκλήρωμα
∞
2𝑛
𝐽(𝑥; 𝑛) = 􏾙 cosh 𝑡 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑛 ∈ ℕ, 𝑥 → ∞.
0
ματος Fourier
1
𝑖𝑥􏿴𝑡2 −sin2 𝑡􏿷
􏾙 𝑒 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Ποια είναι η απάντησή σας για το ολοκλήρωμα
2
𝑖𝑥􏿴𝑡2 −sin2 𝑡􏿷
􏾙 𝑒 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞;
1
ματος Fourier
1 𝑡3
􏾙 cos3 𝑡 cos 􏿰𝑥 􏿶𝑡 + − sinh 𝑡􏿹􏿳 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0 6
Άσκηση 2.8.19 Να βρείτε τον πρωτεύοντα όρο των ασυμπτωτικών αναπτυγμάτων των γενικευμένων ολοκλη-
ρωμάτων Fourier
∞ 𝑒𝑖𝑥𝑡
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
−∞ 1 + 𝑡2
∞ 2
𝑒𝑖𝑥𝑡
􏾙 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
−∞ 1 + 𝑡2
Άσκηση 2.8.20 Να βρείτε τον πρωτεύοντα όρο των ασυμπτωτικών αναπτυγμάτων των γενικευμένων ολοκλη-
ρωμάτων Fourier
1
2
􏾙 sin 𝑡 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
0
1
2
􏾙 ln (1 − 𝑡) 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Σχόλιο. Παρατηρήστε ότι η συνάρτηση 𝑓 μηδενίζεται στο στάσιμο σημείο 𝑡 = 0.
Άσκηση 2.8.21 Να δείξετε ότι
1
𝜋 4 6 3 𝑖𝜋
􏾙 𝑒𝑖𝑥(𝑡−sin 𝑡) 𝑑𝑡 ∼ Γ 􏿶 􏿹 􏿶 􏿹 𝑒 6 , 𝑥 → ∞.
0 3 𝑥
2.9 Η μέθοδος της επικλινέστερης κατάβασης (Method of steepest descents)
Η μέθοδος της επικλινέστερης κατάβασης (method of steepset descents) γενικεύει ταυτόχρονα τη μέθοδο Laplace
και αυτήν της στάσιμης φάσης. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι τελευταίες αποτελούν το πραγματικό και το
φανταστικό μέρος της μεθόδου επικλινέστερης κατάβασης.⁴⁰
⁴⁰Η μέθοδος αναπτύχθηκε τον εικοστό αιώνα και προέρχεται από προβλήματα της υδροδυναμικής και της κυματικής επιστή-
μης.
Θυμίζουμε ότι η μέθοδος Laplace αφορά ολοκληρώματα της μορφής

𝑏
􏾙 ℎ(𝑡)𝑒𝑥𝜙(𝑡) 𝑑𝑡, 𝑥→∞
𝑎
και αποδίδει το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμά τους (με εκθετικά μικρά σφάλματα), απαιτώντας όμως η
συνάρτηση 𝜙 να είναι πραγματική.
Η μέθοδος της στάσιμης φάσης αφορά ολοκληρώματα της μορφής
𝑏
􏾙 ℎ(𝑡)𝑒𝑖𝑥𝜓(𝑡) 𝑑𝑡, 𝑥→∞
𝑎
1
και αποδίδει τον πρωτεύοντα όρο επί του ασυμπτωτικού αναπτύγματός τους (με σφάλματα της τάξης 𝑂 􏿵 𝑥 􏿸),
απαιτώντας όμως αυστηρά φανταστικό εκθέτη.
Η μέθοδος της επικλινέστερης κατάβασης βελτιώνει και γενικεύει τις δύο προαναφερθείσες μεθόδους.
Έστω 𝐷 ⊂ ℂ και μιγαδικές συναρτήσεις ℎ και 𝑓 ολόμορφες στο 𝐷. Δοθέντος ενός δρόμου 𝐶 στο 𝐷, θεωρούμε
το ολοκλήρωμα
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑓(𝑧)𝑒𝑥ℎ(𝑧) 𝑑𝑧, 𝑥 → ∞,
𝐶
Στη μέθοδο της επικλινέστερης κατάβασης
• παραμορφώνουμε τον δρόμο ολοκλήρωσης σε έναν νέο δρόμο 𝐶̃ στον οποίο
Im(ℎ(𝑧)) = 𝑢 είναι σταθερή.
Αυτή είναι και η κεντρική ιδέα της μεθόδου.
• παραμετρικοποιούμε τον 𝐶̃ ως 𝑧 = 𝜁(𝑡), με 𝑡 ∈ [𝑎, 𝑏],
• εφαρμόζουμε τη μέθοδο Laplace στο προκύπτον ολοκλήρωμα ως ℎ (𝜁(𝑡)) = 𝑢 (𝜁(𝑡)) + 𝑖𝑣, όπου 𝑢(𝑧) και
𝑣 πραγματικές συναρτήσεις.
Καταλήγουμε επομένως, στο ολοκλήρωμα
𝐼(𝑥) = 𝑒𝑖𝑥𝑣 􏾙 𝑓(𝑧)𝑒𝑥𝑢(𝑧) 𝑑𝑧, 𝑥 → ∞.

𝐶̃
Θα μπορούσε κανείς να αποκαλέσει τη μέθοδο αυτή μέθοδο του σταθερού φανταστικού μέρους, αντί για
μέθοδο της επικλινέστερης κατάβασης και δεν θα είχε άδικο, διότι και οι δύο σημαίνουν το ίδιο πράγμα: η συ-
νάρτηση 𝑢 αλλάζει με μεγάλη ταχύτητα στις καμπύλες όπου η συνάρτηση 𝑣 είναι σταθερή.
∗ Θα μπορούσαμε φυσικά να παραμορφώσουμε τον δρόμο ολοκλήρωσης σε έναν νέο δρόμο στον οποίο το
πραγματικό μέρος της συνάρτησης ℎ είναι σταθερό, και στη συνέχεια να εφαρμοστεί η μέθοδος στάσιμης φά-
σης, αντί της μεθόδου Laplace. Τούτο όμως δεν είναι ευκολότερο. Και τούτο διότι, όπως έχουμε δει, η μέθο-
δος Laplace δίνει το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα ολοκληρώματος στο οποίο συμμετέχει μόνο μία μικρή
γειτονιά του σημείου όπου το πραγματικό μέρος της συνάρτησης ℎ μεγιστοποιείται, ενώ στο πλήρες ασυμ-
πτωτικό ανάπτυγμα ενός γενικευμένου ολοκληρώματος Fourier συμμετέχει η ολοκληρωτέα συνάρτηση με
τη συμπεριφορά της σε όλο το πλάτος του ολοκληρώματος.
Το ακόλουθο λήμμα μας δείχνει ότι το μονοπάτι σταθερής φάσης είναι τυπικά ο δρόμος επικλινέστερης κα-
τάβασης (ή ανάβασης), από όπου και η ονομασία της μεθόδου της επικλινέστερης κατάβασης. Σημειώνουμε
ότι για μία επιφάνεια με εξίσωση 𝑢 = 𝑢 􏿴𝑥, 𝑦􏿷 το διάνυσμα
∇ 𝑢 = 􏿴𝑢𝑥 , 𝑢𝑦 􏿷
είναι η κατεύθυνση στην οποία η συνάρτηση αυξάνει με τη μεγαλύτερη ταχύτητα.

Λήμμα 2.9.1 Εάν,

1. ℎ 􏿴𝑥 + 𝑖𝑦􏿷 = 𝑢 􏿴𝑥, 𝑦􏿷 + 𝑖𝑣 􏿴𝑥, 𝑦􏿷 είναι ολόμορφη στο 𝑧0 = 𝑥0 + 𝑖𝑦0 ,
2. ℎ′ (𝑧0 )) ≠ 0,
3. 𝐶: είναι δρόμος γύρω από το 𝑧0 με 𝑣 􏿴𝑥, 𝑦􏿷 = 𝑣0 ,
τότε, το διάνυσμα ∇ 𝑢 εφάπτεται του 𝐶 στο 𝑧0 .
Απόδειξη. Από τις εξισώσεις Cauchy-Riemann έχουμε
𝑢𝑥 =𝑣𝑦 ,
𝑢𝑦 = − 𝑣𝑥 .
Επομένως, από την 𝑓′ (𝑧0 )) ≠ 0 συνεπάγεται ότι

0 ≠ 𝑢𝑥 + 𝑖𝑣𝑥 = 𝑢𝑥 − 𝑖𝑢𝑦 = 𝑣𝑦 + 𝑖𝑣𝑥 ,
δηλαδή, τα διανύσματα ∇ 𝑢 και ∇ 𝑣 είναι από κοινού μη μηδενικά στο 𝑧0 . Παραμετρικοποιούμε τον 𝐶 ως
􏿴𝜉(𝑡), 𝜂(𝑡)􏿷 με εφαπτόμενο διάνυσμα
T = 􏿴𝜉′ (0), 𝜂′ (0)􏿷
και κάθετο διάνυσμα
N = 􏿴𝜂′ (0), −𝜉′ (0)􏿷
στο 𝑧0 = 􏿴𝜉(0), 𝜂(0)􏿷. Στο σημείο 𝑧0 έχουμε
∇ 𝑢 ⋅ N = 􏿴𝑢𝑥 , 𝑢𝑦 ⋅ 􏿴𝜂′ (0), −𝜉′ (0)􏿷􏿷

= 􏿴𝑣𝑥 , 𝑣𝑦 ⋅ 􏿴𝜉′ (0), 𝜂′ (0)􏿷􏿷 = 0,
καθώς 𝑣 􏿴𝜉(𝑡), 𝜂(𝑡)􏿷 = 𝑣0 . Συνεπώς, το ∇ 𝑢 είναι κάθετο στο N και επομένως, παράλληλο στο T στο 𝑧0 .
Σημειώνουμε ότι εάν 𝑓′ (𝑧0 ) ≠ 0, το παραπάνω Λήμμα εγγυάται την ύπαρξη μοναδικού μονοπατιού 𝑧 =
􏿴𝜉(𝑡), 𝜂(𝑡)􏿷 σταθερής φάσης μέσω του
𝑧0 = 􏿴𝑥0 , 𝑦0 􏿷 = 􏿴𝜉(0), 𝜂(0)􏿷
στην κατεύθυνση του ανάδελτα της συνάρτησης 𝑢. Εάν

𝑉(𝑡) = 𝑢 􏿴𝜉(𝑡), 𝜂(𝑡)􏿷
έχουμε
𝑈 ′ (0) = 𝑢𝑥 􏿴𝑥0 , 𝑦0 􏿷 𝜉′ (0) + 𝑢𝑦 􏿴𝑥0 , 𝑦0 􏿷 𝜂′ (0) = �u ⋅ T ≠ 0,
αφού ∇ 𝑢 είναι μηδενικό στο 𝑧0 και παράλληλο στο T. ■
Ας δούμε όμως τώρα ένα
Παράδειγμα 2.9.2 Το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα για το ολοκλήρωμα
1
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 log 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Επειδή log 0 = −∞, log 1 = 0 δεν μπορούμε να εφαρμόσουμε ολοκλήρωση κατά παράγοντες. Επίσης, δεν
μπορούμε να εφαρμόσουμε τη μέθοδο της στάσιμης φάσης, διότι στο πρόβλημα αυτό δεν έχουμε κάποιο
στάσιμο σημείο.
Παραμορφώνουμε λοιπόν τον δρόμο ολοκλήρωσης (που τώρα είναι το ευθύγραμμο τμήμα της πραγματικής
ευθείας από το 0 έως το 1) σε έναν νέο δρόμο που αποτελείται από τρία διαδοχικά τμήματα:
• δρόμος 𝐶1 : το ευθύγραμμο τμήμα του φανταστικού άξονα που αρχίζει από το 0 έως το 𝑖𝑇 (αργότερα,
θα αφήσουμε το 𝑇 να πάει στο άπειρο),
• δρόμος 𝐶2 : το ευθύγραμμο τμήμα που είναι παράλληλο με τον πραγματικό άξονα και αρχίζει από το 𝑖𝑇
έως το 1 + 𝑖𝑇 ,
• δρόμος 𝐶3 : το ευθύγραμμο τμήμα παράλληλο του φανταστικού άξονα που αρχίζει από το 1 + 𝑖𝑇 έως το
1.
Εκτελούμε στη συνέχεια τους υπολογισμούς μας σε τρία βήματα ως ακολούθως:

Βήμα 1.
1
􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 log 𝑡 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑒𝑖𝑥(𝑢+𝑖𝑇) log (𝑢 + 𝑖𝑇) 𝑑𝑢
𝐶2 0
1
=𝑒−𝑥𝑇 􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑢 log (𝑢 + 𝑖𝑇) 𝑑𝑢
0
=𝑜 (1) .
Βήμα 2.
∞
lim 􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 log 𝑡 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑒−𝑥𝑢 log (𝑖𝑢) 𝑖𝑑𝑢
𝑇→∞ 𝐶1 0
∞ 𝑖𝜋
=𝑖 􏾙 𝑒−𝑥𝑢 􏿶log 𝑢 + 􏿹 𝑑𝑢
0 2
∞ 𝜋
=𝑖 􏾙 𝑒−𝑥𝑢 log 𝑢 𝑑𝑢 −
0 2𝑥
𝑖 ∞ 𝜋
= 􏾙 𝑒−𝑠 􏿴log 𝑠 − log 𝑥􏿷 𝑑𝑠 −
𝑥 0 2𝑥
log 𝑥 𝜋 1
=−𝑖 − 􏿵𝑖𝛾 + 􏿸 ,
𝑥 2 𝑥
𝜋
όπου στη δεύτερη ισότητα χρησιμοποιήσαμε ότι log 𝑖 = 𝑖 2 , στην τέταρτη χρησιμοποιήσαμε την αλλαγή με-
ταβλητής 𝑠 ∶= 𝑥𝑢, και στην τελευταία ότι,
∞
Γ ′ (1) = 􏾙 𝑒−𝑠 log 𝑠 𝑑𝑠 = −𝛾.
0
Σημειώνουμε ακόμη ότι στην πρώτη ισότητα προκύπτει ολοκλήρωμα Laplace το οποίο στην περίπτωση αυτή
υπολογίστηκε ακριβώς.
Βήμα 3.
∞
lim 􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 log 𝑡 𝑑𝑡 = − 􏾙 𝑒𝑖𝑥(1+𝑖𝑢) log (1 + 𝑖𝑢) 𝑖𝑑𝑢
𝑇→∞ 𝐶3 0
∞ ∞ 𝑛
(−𝑖𝑢)
=𝑖𝑒𝑖𝑥 􏾙 𝑒−𝑥𝑢 􏾜 𝑑𝑢
0 𝑛=1 𝑛
∞ 𝑛
(−𝑖) (𝑛 − 1)!
∼ 𝑖𝑒𝑖𝑥 􏾜 , 𝑥 → ∞,
𝑛=1 𝑥𝑛+1
όπου στη δεύτερη ισότητα εφαρμόσαμε το Λήμμα Watson για το ολοκλήρωμα Laplace της πρώτης ισότητας.
Από το θεώρημα Cauchy–Goursat έχουμε
𝐼(𝑥) = 􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 log 𝑡 𝑑𝑡

𝐶1 ∪𝐶2 ∪𝐶3
και συνδυάζοντας τα αποτελέσματά μας από τα Βήματα 1–3 έχουμε

𝜋 𝑛
∞
𝑖 log 𝑥 𝑖𝛾 + 2 (−𝑖) (𝑛 − 1)!
𝐼(𝑥) ∼ − − + 𝑖𝑒𝑖𝑥 􏾜 , 𝑥 → ∞.
𝑥 𝑥 𝑛=1 𝑥𝑛+1
Σημειώνουμε ότι η κύρια συνεισφορά του ολοκληρώματος προέρχεται από τα άκρα ολοκλήρωσης, καθώς
στην περίπτωση αυτή δεν υπάρχουν κρίσιμα σημεία. Τελικώς, εδώ είχαμε δύο ολοκληρώματα Laplace και οι δύο
πρώτοι όροι οφείλονται, όπως είδαμε στο κάτω άκρο (που ήταν το 𝑡 = 0).
2.9.1 Σαγματικά σημεία (saddle points)
Ορισμός 2.9.3 Το σημείο 𝑧0 ονομάζεται σαγματικό σημείο (saddle point) τάξεως 𝑁 , εάν
• h συνάρτηση ℎ είναι ολόμορφη στο 𝑧0 ,
• ℎ(𝑛) (𝑎) = 0, 𝑛 = 1, 2, ⋯ , 𝑁 − 1 και ℎ(𝑁) (𝑎) = 𝜌𝑒𝑖𝑎 , 𝜌 > 0.
Λήμμα 2.9.4 Εάν το 𝑧0 είναι σαγματικό σημείο τάξεως 𝑁 , τότε υπάρχουν 𝑁 μονοπάτια επικλινέστερης κατάβασης
(ανάβασης) γύρω από αυτό, με κατευθύνσεις
(2𝑛+1)𝜋−𝑎
• μέγιστης κατωφέρειας: 𝜃 = 𝑁
, 𝑛 = 0, 1, 2, ⋯ , 𝑁 − 1 και
2𝑛𝜋−𝑎
• μέγιστης ανωφέρειας: 𝜃 = 𝑁
, 𝑛 = 0, 1, 2, ⋯ , 𝑁 − 1.
Απόδειξη. Έστω,
𝑧 − 𝑧0 = 𝑟𝑒𝑖𝜃 .
Τότε,
ℎ(𝑁) (𝑧0 ) 𝑁
ℎ(𝑧) − ℎ(𝑧0 ) ∼ (𝑧 − 𝑧0 )
𝑁!
𝜌𝑒𝑖𝑎 𝑁 𝑖𝑁𝜃
= 𝑟 𝑒
𝑁!
𝜌𝑟𝑁
= [cos (𝑎 + 𝑁𝜃) + 𝑖 sin (𝑎 + 𝑁𝜃)] .
𝑁!
Η κατεύθυνση μέγιστης κατωφέρειας της ποσότητας
𝑅𝑒 [(ℎ(𝑧) − ℎ(𝑧0 ))]
δίδεται από την τιμή του 𝜃 για την οποία το 𝑅𝑒 [(ℎ(𝑧) − ℎ(𝑧0 ))] γίνεται όσο πιο αρνητικό γίνεται, δηλαδή, όταν
𝑎 + 𝑁𝜃 = cos−1 (1) = (2𝑛 + 1) 𝜋).
Ομοίως, για την κατεύθυνση μέγιστης ανωφέρειας πρέπει
sin (𝑎 + 𝑁𝜃) = 0,
και έτσι έχουμε όλες τις κατευθύνσεις σταθερής φάσης. ■
Συνεχίζουμε με ένα κλασικό και πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, όπου με τη μέθοδο της επικλινέστερης
κατάβασης θα βρούμε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμά του.
1
2
𝐽(𝑥) = 􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Είναι εύκολο να βρούμε τον πρωτεύοντα όρο στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του παραπάνω ολοκληρώματος με
τη μέθοδο της στάσιμης φάσης.
Πράγματι, για τη συνάρτηση
𝜓(𝑡) = 𝑡2 έχουμε: 𝜓′ (0) = 0, 𝜓′′ (0) = 2,
και από τη σχέση (2.8.16) λαμβάνουμε άμεσα:
1 𝑖𝜋 𝜋 1
𝐽(𝑥) ∼ 𝑒4 + 𝑂􏿶 􏿹, 𝑥 → ∞.
2 √𝑥 𝑥
Για να προχωρήσουμε βαθύτερα στην ασυμπτωτική συμπεριφορά του ολοκληρώματος θα χρειαστούμε την
τεχνική της μεθόδου της επικλινέστερης κατάβασης. Έχουμε
𝑓(𝑧) =1
2
ℎ(𝑧) =𝑖𝑧2 = 𝑖 (𝑢 + 𝑖𝑣) = −2𝑢𝑣 + 𝑖 􏿴𝑢2 − 𝑣2 􏿷 .
Επειδή,
ℎ′ (0) =0
𝜋
𝑖
ℎ′′ (0) =2𝑖 = 2𝑒 2 ,
𝜋
η αρχή των αξόνων είναι σαγματικό σημείο τάξεως 𝑁 = 2 με 𝑎 = 2 . Οι κατευθύνσεις μέγιστης κατωφέρειας
είναι
𝜋
𝜋− 𝜋
2
• 𝑛 = 0, 𝜃 = 2
= ,
4
𝜋
3𝜋− 5𝜋
2
• 𝑛 = 1, 𝜃 = 2
=
4
,
ενώ οι κατευθύνσεις μέγιστης ανωφέρειας είναι

3𝜋
• 𝑛 = 0, 𝜃 = 4
,
7𝜋
• 𝑛 = 1, 𝜃 = 4
.
Καλούμε
𝜋
• 𝐶1 την καμπύλη: 𝑢2 − 𝑣2 = 0 ξεκινώντας από την αρχή των αξόνων σε γωνία 𝜃 = 4
έως το σημείο
(𝑇, 𝑇),
• 𝐶2 το ευθύγραμμο τμήμα που είναι παράλληλο του οριζοντίου άξονα και ενώνει τα σημεία (𝑇, 𝑇) και
􏿵√1 + 𝑇 2 , 𝑇􏿸, και,
• 𝐶3 την καμπύλη: 𝑢2 − 𝑣2 = 1 ξεκινώντας από το σημείο 􏿵√1 + 𝑇 2 , 𝑇􏿸 έως το σημείο (1, 0).
Αργότερα, όπως και πριν, θα αφήσουμε το 𝑇 να πάει στο άπειρο. Η παραμόρφωση του αρχικού δρόμου ολο-
κλήρωσης 𝐶 είναι:
𝐶 = 𝐶1 ∪ 𝐶2 ∪ 𝐶3 .
Έχουμε:
√1+𝑇 2 √1+𝑇 2 2 2
2 𝑒−2𝑥𝑇√1+𝑇 − 𝑒−2𝑥𝑇
|􏾙 𝑒𝑥ℎ(𝑧) 𝑑𝑧| ≤􏾙 |𝑒𝑖𝑥(𝑡+𝑖𝑇) |𝑑𝑡 = 􏾙 𝑒−2𝑥𝑡𝑇 𝑑𝑡 = → 0, 𝑇 → ∞. (2.9.1)
𝐶2 𝑇 𝑇 2𝑥𝑇
Ως προς το ολοκλήρωμα επί της 𝐶1 έχουμε

∞ 1 𝜋
2
lim 􏾙 𝑒𝑥ℎ(𝑧) 𝑑𝑧 = (1 + 𝑖) 􏾙 𝑒−2𝑥𝑡 𝑑𝑡 = (1 + 𝑖) , (2.9.2)
𝑇→∞ 𝐶1 0 2 √ 2𝑥
Παρατηρούμε ότι και στην περίπτωση αυτή το ολοκλήρωμα υπολογίστηκε ακριβώς.

Στρέφουμε τέλος, την προσοχή μας στο ολοκλήρωμα επί της καμπύλης 𝐶3 την οποία και παραμετρικοποιούμε
ως: 𝑡 = 𝑣 ∈ [0, 𝑇], έτσι ώστε να είναι: Re ℎ (𝜁(𝑡)) = −2𝑡√1 + 𝑡2 . Θέτουμε
𝑠 ∶= 2𝑡√1 + 𝑡2 .
Έχουμε
𝑖𝑧2 = −𝑠 + 𝑖,
δηλαδή,
1
𝑧 = (1 + 𝑖𝑠) 2 ,
1 −
1
𝑑𝑧 = 𝑖 (1 + 𝑖𝑠) 2 𝑑𝑠.
2
Συνεπώς, για το ολοκλήρωμα επί της 𝐶3 έχουμε
𝑖 ∞ 1
−
lim 􏾙 𝑒𝑥ℎ(𝑧) 𝑑𝑧 = 𝑒𝑖𝑥 􏾙 𝑒−𝑥𝑠 (1 + 𝑖𝑠) 2 𝑑𝑠.
𝑇→∞ 𝐶3 2 0
Επειδή
1
1 ∞ Γ 􏿵𝑛 + 􏿸
− 𝑛 2
(1 + 𝑖𝑠) 2 𝑑𝑠 = 􏾜 (−𝑖𝑠)
1
𝑛=0 𝑛!Γ 􏿵 􏿸
2
και ∞ Γ (𝑛 + 1) 𝑛!
􏾙 𝑒−𝑥𝑠 𝑠𝑛 𝑑𝑠 = 𝑛+1
= 𝑛+1 ,
0 𝑥 𝑥
έχουμε από το Λήμμα Watson
1
𝑖 ∞ Γ 􏿵𝑛 + 􏿸
𝑛 2
lim 􏾙 𝑒𝑥ℎ(𝑧) 𝑑𝑧 ∼ 𝑒𝑖𝑥 􏾜 (−𝑖) , 𝑥 → ∞. (2.9.3)
𝑇→∞ 𝐶3 2 𝑛=0 1
Γ 􏿵 2 􏿸 𝑥𝑛+1
Συνδυάζοντας τις σχέσεις (2.9.1), (2.9.2), και (2.9.3) καταλήγουμε στο ακόλουθο αποτέλεσμα
1
∞ 1 𝑖𝑥 𝜋 𝜋 𝑖 𝑖𝑥 ∞ Γ 􏿵𝑛 + 2 􏿸
𝑖𝑥𝑡2 𝑛
𝐽(𝑥) = 􏾙 𝑒 𝑑𝑡 ∼ 𝑒 4 − 𝑒 􏾜 (−𝑖) , 𝑥 → ∞.
0 2 √ 𝑥 2 𝑛=0 1
Γ 􏿵 􏿸 𝑥𝑛+1
2
Παρατήρηση 2.9.6 Μπορούμε να καταλήξουμε στη σχέση (2.9.3) με έναν εναλλακτικό τρόπο. Η έμπνευσή μας
για αυτόν εδράζεται στη φιλοσοφία της μεθόδου Laplace. Θυμηθείτε ότι σε αυτήν μόνο η απειροελάχιστη γειτονιά
του(ων) κρίσιμου σημείου συμμετέχει στην πλήρη ασυμπτωτική συμπεριφορά του ολοκληρώματος. Ομοίως, δεν
χρειάζεται να χρησιμοποιήσουμε όλη την υπερβολή (αναφερόμαστε στην καμπύλη 𝐶3 ), παρά μόνο την εφαπτομένη
στο σημείο αυτό, διότι το απειροελάχιστο τμήμα της εφαπτομένης είναι ό,τι βλέπει η προς ολοκλήρωση συνάρτηση.
Προσεγγίζουμε την καμπύλη 𝐶3 από την εφαπτομένη της στο 𝑡 = 1. Η μέγιστη τιμή της 𝜙 επιτυγχάνεται όταν
𝑡 = 1. Η ακριβής μορφή της 𝐶3 δεν έχει καμία σχέση-μόνον η απειροελάχιστη περιοχή του 𝑡 = 1 έχει αξία. Η
υπόλοιπη περιοχή συμμετέχει με εκθετικά μικρά σφάλματα (τα υπόλοιπα ολοκληρώματα είναι εκθετικά μικρά).
Κατά μία έννοια εδώ έχουμε το ανάλογο επιχείρημα της μεθόδου Laplace στις δύο διαστάσεις.
Θεωρούμε μία νέα διαδρομή, έστω 𝐶4 ως ακολούθως: ξεκινάμε από το σημείο 𝑡 = 1 (η κάθετη στην υπερβολή)
και συνεχίζουμε κάθετα προς τα πάνω (δηλαδή παράλληλα με τον φανταστικό άξονα στο άνω ημιεπίπεδο). Δεν
έχει σημασία πόσο θα προχωρήσουμε, αρκεί να ξανασυναντήσουμε την 𝐶3 σε κάποιο σημείο του άνω ημιεπιπέδου.
Παραμετρικοποιούμε την καμπύλη μας ως εξής:
𝑡 = 1 + 𝑖𝑣, 0 ≤ 𝑣 ≤ 𝜀,
όπου 𝜀 αρκούντως (οσοδήποτε) μικρός πραγματικός αριθμός. Έχουμε

2 2
􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡 = − 􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡
𝐶3 𝐶4
𝜀 2
∼ − 􏾙 𝑒𝑖𝑥(1+𝑖𝑣) 𝑖 𝑑𝑣
0
∞
2
∼ − 𝑖𝑒𝑖𝑥 􏾙 𝑒−2𝑥𝑣 𝑒−𝑖𝑥𝑣 𝑑𝑣
0
∞
= − 𝑖𝑒𝑖𝑥 􏾙 𝑒−2𝑥𝑣 􏿴1 − 𝑖𝑥𝑣2 + ⋯􏿷
0
𝑒𝑖𝑥 𝑖
=−𝑖 􏿰1 − + ⋯􏿳 ,
2𝑥 2𝑥
το μείον στην πρώτη ισότητα οφείλεται στο ότι τρέχουμε από το 𝜀 στο 0, η τρίτη ισότητα οφείλεται στην εφαρμογή
της μεθόδου Laplace, η τέταρτη στο γεγονός ότι το 𝑣 είναι αρκούντως μικρό, και, η τελευταία στον υπολογισμό και
του ολοκληρώματος
∞
􏾙 𝑣2 𝑒−2𝑥𝑣 𝑑𝑣,
0
όπου με την αλλαγή μεταβλητής 2𝑥𝑣 = 𝑡, και, από τον ορισμό της συνάρτησης Γάμμα έχουμε
∞ 𝑖
􏾙 𝑣2 𝑒−2𝑥𝑣 𝑑𝑣 = − .
0 4𝑥2
Εάν στό τέταρτο βήμα χρησιμοποιήσουμε περισσότερους όρους από το ανάπτυγμα Taylor λαμβάνουμε τη σχέση
(2.9.3).
Παράδειγμα 2.9.7 Η συμπεριφορά του ολοκληρώματος (συνάρτηση Bessel)

𝜋
1 2
𝐽0 (𝑥) = 􏾙 𝜋 cos (𝑥 cos 𝜃) 𝑑𝜃, 𝑥 → ∞.
𝜋 −
2
Έχουμε
𝜋 𝜋
1 2 2 2 2
𝐽0 (𝑥) = 􏾙 𝜋 cos (𝑥 cos 𝜃) 𝑑𝜃 = 􏾙 cos (𝑥 cos 𝜃) 𝑑𝜃 = Re 􏾙 𝑒𝑖𝑥 cos 𝑧 𝑑𝑧,
𝜋 − 𝜋 0 𝜋 𝐶
2
𝜋 𝜋
όπου η πρώτη ισότητα οφείλεται στο ότι η προς ολοκλήρωση συνάρτηση είναι άρτια στο διάστημα 􏿮− 2 , 2 􏿱.
Έχουμε
𝑓(𝑧) =1
ℎ(𝑧) =𝑖 cos 𝑧 = 𝑖 cos (𝑢 + 𝑖𝑣) = sin 𝑢 sinh 𝑣 + 𝑖 cos 𝑢 cosh 𝑣.
Επειδή,
cos 𝑥 cosh 𝑣 = 0,
ενώ
𝜋
ℎ′ 􏿵 􏿸 = 𝑖 ≠ 0,
2
και,
ℎ′ (0) =0
ℎ′′ (0) = − 𝑖,
𝜋
η αρχή των αξόνων είναι σαγματικό σημείο τάξεως 𝑁 = 2 με 𝑎 = − 2 .
Οι κατευθύνσεις μέγιστης κατωφέρειας είναι
𝜋
𝜋+ 3𝜋
2
• 𝑛 = 0, 𝜃 = 2
= 4
,
𝜋
3𝜋+ 7𝜋
2
• 𝑛 = 1, 𝜃 = 2
=
4
.
Οι κατευθύνσεις μέγιστης ανωφέρειας είναι

𝜋
2 𝜋
• 𝑛 = 0, 𝜃 = 2
= ,
4
𝜋
2𝜋+ 5𝜋
2
• 𝑛 = 1, 𝜃 = 2
= 4
.
Σημειώνουμε ότι και οι τέσσερις καμπύλες ικανοποιούν την εξίσωση
cos 𝑢 cosh 𝑣 − 1.
Καλούμε
𝜋
• 𝐶1 την καμπύλη: 𝑢2 − 𝑣2 = 0 ξεκινώντας από την αρχή των αξόνων σε γωνία 𝜃 = 4
έως το σημείο
(𝑇, 𝑇),
• 𝐶2 το ευθύγραμμο τμήμα που είναι παράλληλο στον οριζοντίου άξονα και ενώνει τα σημεία (𝑇, 𝑇) και
􏿵√1 + 𝑇 2 , 𝑇􏿸, και,
• 𝐶3 την καμπύλη: 𝑢2 − 𝑣2 = 1 ξεκινώντας από το σημείο 􏿵√1 + 𝑇 2 , 𝑇􏿸 έως το σημείο (1, 0).
Αργότερα, όπως και πριν, θα αφήσουμε το 𝑇 να πάει στο άπειρο. Η παραμόρφωση του αρχικού δρόμου ολο-
κλήρωσης 𝐶 είναι: 𝐶 = 𝐶1 ∪ 𝐶2 ∪ 𝐶3 .
Όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις ξεκινάμε με το ολοκλήρωμα επί της 𝐶2 (το οποίο συχνά καλείται
ολοκλήρωμα γέφυρα). Για 𝑇 > 0 έχουμε
𝜋 𝜋
2 2 𝜋 𝑇→∞
|Re 􏾙 𝑒𝑖𝑥 cos 𝑧 𝑑𝑧| ≤􏾙 𝑒−𝑥 sin 𝑡 sinh 𝑇 𝑑𝑡 ≤􏾙 1𝑑𝑡 = − arccos (sec ℎ𝑇) → 0,
𝐶2 arccos(sec ℎ𝑇) arccos(sec ℎ𝑇) 2
όπου,
1 2𝑒𝑥
sec ℎ𝑥 =∶ = .
𝑒𝑥 + 𝑒−𝑥 𝑒2𝑥 + 1
Σχετικά με το ολοκλήρωμα επί της 𝐶3 έχουμε
0
Re 􏾙 𝑒𝑖𝑥 cos 𝑧 𝑑𝑧 = Re 􏾙 𝑖 𝑒𝑥 sinh 𝑡 𝑑𝑡 = 0.
𝐶3 −𝑇
Τέλος, στρέφουμε την προσοχή μας στο ολοκλήρωμα επί της 𝐶3 την οποία επιλέξαμε (παραμετρικοποιήσαμε)
εις τρόπον ώστε:
ℎ (𝜁(𝑡)) = 𝑈(𝑡) + 𝑖.
Θέτουμε,
𝑠 ∶= −𝑈(𝑡) και επομένως, 𝑠 = 𝑖 − 𝑖 cos 𝑧, από όπου και, cos 𝑧 = 1 + 𝑖𝑠.
Διαφορίζοντας λαμβάνουμε
1 1 1
2 2
𝑑𝑠 =𝑖 sin 𝑧𝑑𝑧 = 𝑖 􏿴1 − 𝑐𝑜𝑠2 𝑧􏿷 2 𝑑𝑧 = 𝑖 􏿮1 − (1 + 𝑖𝑠) 􏿱 𝑑𝑧 = 𝑖 􏿴𝑠2 − 2𝑖𝑠􏿷 2 𝑑𝑧,
όπου για τον υπολογισμό της τετραγωνικής ρίζας χρησιμοποιήθηκε ο κλάδος 𝑎𝑟𝑔𝑧 ∈ [−𝜋, 𝜋]. Για τα άκρα
ολοκλήρωσης παρατηρούμε ότι 𝑈 = 0 στην αρχή, και
lim𝜋 (− sin 𝑢 sinh 𝑣) = ∞.

(𝑢,𝑣)→􏿴 ,−∞􏿷
2
Έτσι λοιπόν η πλήρης ασυμπτωτική συμπεριφορά του ολοκληρώματός μας καθορίζεται από το αντίστοιχο
ολοκλήρωμα επί της 𝐶1 . Έχουμε διαδοχικά
2
𝐽0 (𝑥) = Re lim 􏾙 𝑒𝑖𝑥 cos 𝑧 𝑑𝑧
𝜋 𝑇→∞ 𝐶1
∞ 1
2 −
=− Re 𝑖 􏾙 𝑒−𝑥𝑠+𝑥𝑖 􏿴𝑠2 − 2𝑖𝑠􏿷 2 𝑑𝑠
𝜋 0
1
2 −
1 ∞
−
1 𝑠 −2
= − Re 𝑖 𝑒𝑖𝑥 (−2𝑖) 2 􏾙 𝑒−𝑥𝑠 𝑠 2 􏿵1 − 􏿸 𝑑𝑠
𝜋 0 2𝑖
1
2 1 ∞ 1 ∞ Γ􏿵 􏿸 𝑖𝑠
𝑛
𝑖𝑥 − −𝑥𝑠 − 2
∼ − Re 𝑖 𝑒 (−2𝑖) 􏾙 𝑒 𝑠 2 􏾜
2
􏿶 􏿹 𝑑𝑠
𝜋 0 𝑛=0 𝑛!Γ 􏿵 − 𝑛􏿸 2
1
2
1
𝜋 2 ∞ Γ 􏿵𝑛 + 2 􏿸 𝑖𝑛
𝑖􏿴𝑥− 􏿷
∼Re 𝑒 4 􏾜 , 𝑥 → ∞,
√ 𝜋𝑥 𝑛=0 2𝑛 𝑛!Γ 􏿵 1 − 𝑛􏿸 𝑥𝑛
2
όπου στο τέταρτο βήμα εφαρμόσαμε το Λήμμα Watson, καθώς 𝑥 → ∞.
Παράδειγμα 2.9.8 (Η συνάρτηση Airy).⁴¹

Η λύση της διαφορικής εξίσωσης
𝑦′′ = 𝑥𝑦
και η ασυμπτωτική της συμπεριφορά είναι το αντικείμενο του παραδείγματος αυτού. Η εξίσωση καλείται εξίσωση
Airy και οι λύσεις της συναρτήσεις Airy.
⁴¹Προς τιμήν του Βρετανού αστρονόμου George Biddell Airy (1801–1892).
Η λύση περιγράφεται από το μιγαδικό ολοκλήρωμα ⁴²

1 3
𝑡 +𝑥𝑡
􏾙 𝑒3 𝑑𝑡,
𝐶
όπου 𝐶 καμπύλη που αρχίζει και τελειώνει στο ∞ στον τομέα όπου το πραγματικό μέρος του 𝑡3 αποκλίνει από
το −∞. Μάλιστα, μπορούμε να διαλέξουμε τον δρόμο ολοκλήρωσης, έτσι ώστε μία λύση να είναι η γνωστή ως
συνάρτηση Airy του πρώτου είδους
1 ∞ 1 3
𝑖 𝑡 +𝑖𝑥𝑡
Ai(𝑥) ∶= 􏾙 𝑒3 𝑑𝑡
2𝜋 −∞
1 ∞ 1 𝑖 ∞ 1
= 􏾙 cos 􏿶 𝑡3 + 𝑥𝑡􏿹 𝑑𝑡 + 􏾙 sin 􏿶 𝑡3 + 𝑥𝑡􏿹 𝑑𝑡
2𝜋 −∞ 3 2𝜋 −∞ 3
1 ∞ 1
= 􏾙 cos 􏿶 𝑡3 + 𝑥𝑡􏿹 𝑑𝑡,
𝜋 0 3
η οποία μάλιστα συγκλίνει από το κριτήριο του Dirichlet, εάν 𝑥 ∈ ℝ. Σημειώνουμε ότι η τελευταία ισότητα
προέκυψε καθώς στο πρώτο ολοκλήρωμα της δεύτερης ισότητας η ολοκληρωτέα συνάρτηση είναι άρτια, ενώ
στο δεύτερο περιττή (ως προς 𝑡). Θέτουμε
1
−
𝑠 ∶= 𝑥 2 𝑡,
και έχουμε
1 3
𝑥 2 ∞ 𝑖𝑥 2 􏿵 31 𝑠3 +𝑠􏿸
Ai(𝑥) = 􏾙 𝑒 𝑑𝑠.
2𝜋 −∞
Επομένως,
1
ℎ(𝑠) ∶= 𝑖 􏿴𝑠3 + 𝑠􏿷 ,
3
1 1
ℎ 􏿴𝑝 + 𝑖𝑞􏿷 = 􏿶 𝑞3 − 𝑝2 𝑞 − 𝑞􏿹 +𝑖 􏿶 𝑝3 − 𝑝𝑞2 + 𝑝􏿹 .
3
􏿋􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿌􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿍 3
􏿋􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿌􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿍
𝜙 𝜓
Επομένως, οι διαδρομές επικλινέστερης κατάβασης δίδονται από την

1 3
𝑞 − 𝑝2 𝑞 − 𝑞 = 𝐶,
3
όπου, φυσικά, 𝐶 είναι μία σταθερά. Επιπλέον,
ℎ′ (𝑠) = 𝑖 􏿴𝑠2 + 1􏿷 ,
και έτσι τα σαγματικά σημεία είναι 𝑠 = ±𝑖. Για 𝑝 = 0, 𝑞 = 1 έχουμε

2
ℎ(𝑖) = −
3
επομένως 𝐶 = 0. Η μέθοδος της επικλινέστερης κατάβασης μας οδηγεί να παραμορφώσουμε τη διαδρομή,
ώστε να διέρχεται από το σαγματικό σημείο 𝑖 και να ακολουθεί τις κατευθύνσεις μέγιστης κατωφέρειας στο
1
άνω ημιεπίπεδο όπου η ποσότητα 3 𝑞3 − 𝑝2 𝑞 − 𝑞 φθίνει (στο σχήμα είναι ο δρόμος 𝐷+ ). Παραμετρικοποιούμε
το ολοκλήρωμα στο 𝐷+ ως:
𝑝 =√3 sinh 𝑡,
𝑞 = cosh 𝑡.
⁴²Για παράδειγμα, με εφαρμογή του ολοκληρωτικού θεωρήματος του Fourier.

Επομένως,
2 3 2
𝜙 = 􏿵3 cosh 𝑡 − 4 cosh 𝑡􏿸 = − cosh (3𝑡) ,
3 3
𝑑𝑠
=√3 cosh 𝑡 + 𝑖 sinh 𝑡.
𝑑𝑡
Συνεπώς, έχουμε την ολοκληρωτική αναπαράσταση για τη συνάρτηση Airy

3
√3𝑥 ∞ 2
− 𝑥 2 cosh(3𝑡)
Ai(𝑥) = 􏾙 cosh 𝑡 𝑒 3 𝑑𝑡.
2𝜋 −∞
Είναι τώρα εύκολο να λάβουμε τον πρωτεύοντα όρο για το τελευταίο ολοκλήρωμα καθώς 𝑥 → ∞ με εφαρμογή
της μεθόδου Laplace. Έχουμε
3
2𝑥 2
−
𝑒 3
Ai(𝑥) ∼ 1 , 𝑥 → ∞.
2√𝜋𝑥 4
Εναλλακτικά, θα μπορούσε κανείς να έχει την πλήρη ασυμπτωτική συμπεριφορά της συνάρτησης Airy χρη-
σιμοποιώντας το μονοπάτι που είναι κάθετο στο μονοπάτι επικλινέστερης κατάβασης 𝑠 = 𝑖 (όπως ακριβώς
και στο προηγούμενο παράδειγμα), δηλαδή
𝑠=𝑖+𝑝
επί του οποίου

2 𝑝3
ℎ = − − 𝑝2 + 𝑖 .
3 3
𝑝3
Τούτο δεν είναι μονοπάτι σταθερής φάσης (λόγω του όρου 𝑖 3 ), αλλά αυτό δεν μας επηρεάζει. Έχουμε
3 3
𝑥 2 2 ∞ 3 𝑝3
Ai(𝑥) ∼ √ 𝑒 3 𝑥 􏾙 𝑒−𝑥 2 𝑝 𝑒𝑥 𝑖 3 𝑑𝑝.
2 2
2𝜋 −∞
Τώρα, από το Λήμμα Watson λαμβάνουμε

3
2𝑥 2 1 ⎛ ⎞
𝑒
−
3 Γ 􏿵3𝑛 + 􏿸 ⎜ 1 ⎟𝑛
∞
2 ⎜ ⎟⎟
Ai(𝑥) ∼ 􏾜 ⎜⎜−
1
(2𝑛)! ⎝ 3 ⎟⎠ , 𝑥 → ∞.
2√𝜋𝑥 4 𝑛=0 9𝑥 2

⎛ 𝜋 ⎞
⎜⎜ 1 𝑖 􏿴log 𝑥 + 𝛾􏿷 + ⎟⎟
lim 𝑥2 𝑒−𝑖𝑥 ⎜⎜⎜⎝􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 log 𝑡 𝑑𝑡 + 2 ⎟⎟ .
⎟⎠
𝑥→∞ 0 𝑥
Άσκηση 2.9.10 Για τη συνάρτηση Airy του πρώτου είδους να αποδείξετε ότι
1
Ai(0) = 2 ,
2
3 Γ􏿵 􏿸 3
3
1
Ai′ (0) = 1 .
1
33 Γ 􏿵 􏿸
3
Άσκηση 2.9.11 Να βρείτε τους τρεις πρώτους όρους επί του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος
1
3
􏾙 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Άσκηση 2.9.12 Να βρείτε τους τρεις πρώτους όρους επί του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος
1
3
􏾙 𝑡2 𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
Άσκηση 2.9.13 Να βρείτε τους δύο πρώτους όρους επί του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του ολοκληρώματος
𝜋
4 2
􏾙 tan 𝑡𝑒𝑖𝑥𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
[2] G. Boros και V.H. Moll. Irresistible Integrals: Symbolics, Analysis and Experiments in the Evaluation of
Integrals. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2004.
2003.
sity Press, 1927.
2008.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
ΑΣΥΜΠΤΩΤΙΚΑ ΑΝΑΠΤΥΓΜΑΤΑ ΑΘΡΟΙΣΜΑΤΩΝ
Σύνοψη
Στο μέρος αυτό θα παρουσιάσουμε εργαλεία με τα οποία μπορεί κανείς να διαχειριστεί ένα άθροισμα καθώς το
άνω του άκρο είναι αρκούντως μεγάλο. Αυτές οι τεχνικές άθροισης περιλαμβάνουν τη μέθοδο μερικής άθροι-
σης του Abel (Abel’s summation formula), τη φόρμουλα άθροισης των Euler-Maclaurin (Euler-Maclaurin
summation formula) κ.ά. Κεντρικό ρόλο παίζουν οι αριθμοί και τα πολυώνυμα Bernoulli στους οποίους γί-
νεται εκτενής αναφορά. Ειδική μνεία γίνεται επίσης, στους αρμονικούς και υπεραρμονικούς αριθμούς.
3.1 Η μέθοδος άθροισης του Abel (Method of partial summation)
Η ακόλουθη απόδειξη οφείλεται στον Νορβηγό μαθηματικό Niels Henrik Abel, (5 Αυγούστου 1802-6 Απρι-
λίου 1829).¹
Πρόταση 3.1.1 Έστω {𝛼𝑛 }∞

𝑛=1
ακολουθία μιγαδικών αριθμών και 𝑓(𝑡) συνεχώς διαφορίσιμη συνάρτηση στο [1, 𝑥].
Θέτουμε
𝐴(𝑡) ∶= 􏾜 𝛼𝑛 . (3.1.1)
𝑛≤𝑡
Τότε
𝑥
􏾜 𝛼𝑛 𝑓(𝑛) = 𝐴(𝑥)𝑓(𝑥) − 􏾙 𝐴(𝑡)𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡. (3.1.2)
𝑛≤𝑥 1
¹Είναι γνωστή η ρήση του Charles Hermite: ”Abel has left mathematicians enough to keep them busy for five hundred
years”.

114 ΑΣΥΜΠΤΩΤΙΚΑ ΑΝΑΠΤΥΓΜΑΤΑ ΑΘΡΟΙΣΜΑΤΩΝ
Απόδειξη. Αρχικά θα αποδείξουμε την πρόταση όταν 𝑥 ∈ ℕ. Έχουμε διαδοχικά
􏾜 𝛼𝑛 𝑓(𝑛) = 􏾜 [𝐴(𝑛) − 𝐴(𝑛 − 1)] 𝑓(𝑛)

𝑛≤𝑥 𝑛≤𝑥
= 􏾜 𝐴(𝑛)𝑓(𝑛) − 􏾜 𝐴(𝑛)𝑓(𝑛 + 1)
𝑛≤𝑥 𝑛≤𝑥−1
𝑛+1
=𝐴(𝑥)𝑓(𝑥) − 􏾜 𝐴(𝑛) 􏾙 𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡
𝑛≤𝑥−1 𝑛
𝑛+1
=𝐴(𝑥)𝑓(𝑥) − 􏾜 􏾙 𝐴(𝑡)𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡,
𝑛≤𝑥−1 𝑛
όπου η πρώτη ισότητα προκύπτει καθώς από την (3.1.1)
𝛼𝑛 = 𝐴(𝑛) − 𝐴(𝑛 − 1)
η δεύτερη από την αλλαγή μεταβλητής 𝑛 − 1 = 𝑗, η τρίτη από την ενοποίηση των δύο αθροισμάτων και ότι
𝑛+1
𝑓(𝑛) − 𝑓(𝑛 + 1) = − 􏾙 𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡,
𝑛
ενώ η τελευταία, από το γεγονός ότι η 𝐴(𝑡) είναι απλή συνάρτηση και το ότι
𝑛+1 𝑥
􏾜 􏾙 𝐴(𝑡)𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡 = 􏾙 𝐴(𝑡)𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡.
𝑛≤𝑥−1 𝑛 1
Όταν ο αριθμός 𝑥 δεν είναι θετικός ακέραιος έχουμε

𝑥
𝐴(𝑥) 􏿮𝑓(𝑥) − 𝑓 ( [𝑥] )􏿱 − 􏾙 𝐴(𝑡)𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡 = 0,
[𝑥]
όπου [𝑥] είναι ο μεγαλύτερος ακέραιος που δεν ξεπερνά τον 𝑥. Το ζητούμενο έπεται άμεσα. ■
∗ Η γενικότερη μορφή της ανωτέρω πρότασης κελεύει
Πρόταση 3.1.2 Έστω {𝛼𝑛 }∞

𝑛=1
ακολουθία μιγαδικών αριθμών και 𝑓(𝑡) συνεχώς διαφορίσιμη συνάρτηση στο [𝑦, 𝑥].
Θέτουμε
𝐴(𝑡) = 􏾜 𝛼𝑛 .
𝑛≤𝑡
Τότε 𝑥
􏾜 𝛼𝑛 𝑓(𝑛) = 𝐴(𝑥)𝑓(𝑥) − 𝐴(𝑦)𝑓(𝑦) − 􏾙 𝐴(𝑡)𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡. (3.1.3)
𝑦<𝑛≤𝑥 𝑦
Εάν η συνάρτηση 𝑓(⋅) είναι (απλά) συνεχής η πρόταση διαμορφώνεται με τη χρήση του ολοκληρώματος 𝑅𝑖𝑒𝑚𝑎𝑛𝑛–
𝑆𝑡𝑖𝑒𝑙𝑡𝑗𝑒𝑠
𝑥
􏾜 𝛼𝑛 𝑓(𝑛) = 𝐴(𝑥)𝑓(𝑥) − 𝐴(𝑦)𝑓(𝑦) − 􏾙 𝐴(𝑡)𝑑𝑓(𝑡).
𝑦<𝑛≤𝑥 𝑦
Παράδειγμα 3.1.3 Να αποδείξετε ότι

1
􏾜 = log 𝑥 + 𝑂 (1) .² (3.1.4)
𝑛≤𝑥 𝑛
²Εάν 𝑥 είναι θετικός ακέραιος, τότε προκύπτουν οι Αρμονικοί αριθμοί τους οποίους θα μελετήσουμε στη συνέχεια.
Θα εφαρμόσουμε την (3.1.2) για

1
𝛼𝑛 = 1 και 𝑓(𝑛) = .
𝑛
Παρατηρούμε ότι
𝐴(𝑥) = 􏾜 1 = [𝑥] . (3.1.5)
𝑛≤𝑥
Έχουμε
1 1
􏾜 =􏾜1⋅
𝑛≤𝑥 𝑛 𝑛≤𝑥 𝑛
1 𝑥 1
(3.1.5)
= [𝑥] + 􏾙 [𝑡] 2 𝑑𝑡, (3.1.6)
𝑥 1 𝑡
όπου στη δεύτερη ισότητα εφαρμόσαμε την (3.1.2). Όμως
[𝑥] = 𝑥 + 𝑂 (1) . (3.1.7)
Συνεπώς,
1 1 𝑥 1
􏾜 =1 + 𝑂 􏿶 􏿹 + log 𝑥 + 􏾙 2 ⋅ 𝑂 (1) 𝑑𝑡
𝑛≤𝑥 𝑛 𝑥 1 𝑡
􏿋􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿌􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏻰􏿍
το ολοκλήρωμα συγκλίνει
= log 𝑥 + 𝑂 (1) .
Ερώτηση: Μπορούμε να βελτιώσουμε την απάντησή μας;
Η απάντηση είναι καταφατική. Συγκεκριμένα μπορούμε να υπολογίσουμε έναν ακόμη όρο. Τούτο θα γίνει
δυνατόν με τη βοήθεια της σχέσης - ιδιότητας
[𝑥] = 𝑥 − {𝑥} , (3.1.8)
όπου με {𝑥} συμβολίζουμε το κλασματικό μέρος του αριθμού 𝑥. Για παράδειγμα, {2.3} = 0.3, και {−1.3} = 0.7.
Χρησιμοποιούμε την (3.1.8) και όπως στην (3.1.6) λαμβάνουμε
1 1
􏾜 =􏾜1⋅
𝑛≤𝑥 𝑛 𝑛≤𝑥 𝑛
1 𝑥 1
(3.1.5)
= [𝑥] + 􏾙 [𝑡] 2 𝑑𝑡
𝑥 1 𝑡
𝑥
(3.1.8) 𝑥 − {𝑥} 𝑡 − {𝑡}
= +􏾙 𝑑𝑡
𝑥 1 𝑡2
1 𝑥 {𝑡}
=1 + 𝑂 􏿶 􏿹 + log 𝑥 − 􏾙 2 𝑑𝑡,
𝑥 1 𝑡
όπου η τελευταία ισότητα προκύπτει καθώς,
{𝑥} 1
= 𝑂􏿶 􏿹, διότι 0 ≤ {𝑥} < 1.
𝑥 𝑥
Όμως,
𝑥 {𝑡} ∞ {𝑡} ∞ {𝑡}
􏾙 𝑑𝑡 = 􏾙 𝑑𝑡 − 􏾙 𝑑𝑡.
1 𝑡2 1 𝑡
2
𝑥 𝑡
2
Το πρώτο ολοκλήρωμα της τελευταίας ισότητας είναι ένας αριθμός ο οποίος πλέον δεν εξαρτάται από το 𝑥 και
θα τον συμβολίσουμε με 𝐶. Ως προς το δεύτερο ολοκλήρωμα και επειδή
{𝑡} = 𝑂 (1)
έχουμε
∞ {𝑡} 1
􏾙 2
𝑑𝑡 = 𝑂 􏿶 􏿹 .
𝑥 𝑡 𝑥
Επομένως,
1 1
􏾜 = log 𝑥 + 1 − 𝐶 + 𝑂 􏿶 􏿹 ,
𝑛≤𝑥 𝑛 𝑥
όπου ∞ {𝑡}
1−𝐶=1−􏾙 𝑑𝑡 = 𝛾
1 𝑡2
η σταθερά των 𝐸𝑢𝑙𝑒𝑟-𝑀𝑎𝑠𝑐ℎ𝑒𝑟𝑜𝑛𝑖. Είναι λοιπόν προφανές ότι
Ερώτηση: Μπορούμε να βελτιώσουμε ακόμη περισσότερο την απάντησή μας;
Η απάντηση είναι καταφατική και τούτο επιτυγχάνεται με τη βοήθεια της φόρμουλας άθροισης των Euler-
Maclaurin (Euler Maclaurin summation formula) την οποία θα παρουσιάσουμε σε επόμενο κεφάλαιο.
Παράδειγμα 3.1.4 Να αποδείξετε ότι
􏾜 log 𝑛 = 𝑥 log 𝑥 − 𝑥 + +𝑂 􏿴log 𝑥􏿷 . (3.1.9)
𝑛≤𝑥
Θα εφαρμόσουμε την (3.1.2) για

𝛼𝑛 = 1 και 𝑓(𝑛) = log 𝑛.
Όπως στο προηγούμενο παράδειγμα έχουμε
𝐴(𝑥) = 􏾜 1 = [𝑥] .
𝑛≤𝑥
Έχουμε
𝑥 1
􏾜 log 𝑛 = [𝑥] log 𝑥 − 􏾙 [𝑡] 𝑑𝑡
𝑛≤𝑥 1 𝑡
𝑥 1
=𝑥 log 𝑥 + 𝑂 (1) log 𝑥 − (𝑥 − 1) + 􏾙 𝑂 􏿶 􏿹 𝑑𝑡
1 𝑡
=𝑥 log 𝑥 − 𝑥 + 1 + 𝑂 􏿴log 𝑥􏿷
=𝑥 log 𝑥 − 𝑥 + 𝑂 􏿴log 𝑥􏿷 .
Όπως και στο προηγούμενο παράδειγμα μπορούμε να βελτιώσουμε ακόμη περισσότερο την απάντησή μας με
την βοήθεια της φόρμουλας άθροισης των Euler-Maclaurin.
Συνεχίζουμε με ένα παράδειγμα από την αναλυτική θεωρία αριθμών

Παράδειγμα 3.1.5 Για 𝑥 ≥ 2 έχουμε
𝜋(𝑡) 𝑥
𝜗(𝑥) =𝜋(𝑥) log 𝑥 − 􏾙 𝑑𝑡 (3.1.10)
2 𝑡
𝜗(𝑥) 𝑥 𝜗(𝑡)
𝜋(𝑥) = +􏾙 2
𝑑𝑡, (3.1.11)
log 𝑥 2 𝑡 log 𝑡
όπου, ως πάντα, 𝜋(𝑥) ∶ είναι ο αριθμός των πρώτων αριθμών 𝑝 που ικανοποιούν την 2 ≤ 𝑝 ≤ 𝑥, και 𝜗(𝑥)
είναι η συνάρτηση Chebyshev:
𝜗(𝑥) = 􏾜 log 𝑝, 𝑥 > 0,
𝑝≤𝑥
όπου ο αριθμός 𝑝 τρέχει πάνω στο σύνολο των πρώτων που είναι μικρότεροι ή ίσοι από τον 𝑥.
Για την απόδειξη θέτουμε ³ ⎧

⎪
⎪
⎨1, εάν ο 𝑛 είναι πρώτος
𝛼(𝑛) ∶= ⎪
⎪
⎩0, διαφορετικά.
Τότε
𝜋(𝑥) = 􏾜 1 = 􏾜 𝛼(𝑛),
𝑝≤𝑥 1<𝑛≤𝑥
𝜗(𝑥) = 􏾜 log 𝑝 = 􏾜 𝛼(𝑛) log(𝑛).

𝑝≤𝑥 1<𝑛≤𝑥
Εφαρμόζουμε τώρα την (3.1.3) για

𝑦 = 1 και 𝑓(𝑛) = log 𝑛
και έχουμε
𝑥 𝜋(𝑡)
𝜗(𝑥) =𝜋(𝑥) log 𝑥 − 𝜋(1) log 1 − 􏾙 𝑑𝑡
1 𝑡
𝜋(𝑡) 𝑥
=𝜋(𝑥) log 𝑥 − 􏾙 𝑑𝑡.
1 𝑡
Ακολούθως, έστω
𝑏(𝑛) = 𝛼(𝑛) log 𝑛
και γράφουμε τις ποσότητες 𝜋(𝑥), 𝜗(𝑥) ως
1
𝜋(𝑥) = 􏾜 𝑏(𝑛) ,
8/5<𝑛≤𝑥
log 𝑛
𝜗(𝑥) = 􏾜 𝑏(𝑛).
𝑛≤𝑥
8 1
Η (3.1.3) τώρα για 𝑦 = 5 και 𝑓(𝑛) = log 𝑛
αποδίδει
8
𝜗(𝑥) 𝜗( 5 ) 𝑥 𝜗(𝑡)
𝜋(𝑥) = − + 􏾙 𝑑𝑡,
log 𝑥 log 8 8
5 𝑡 log
2
𝑡
5
8
και το ζητούμενο έπεται άμεσα καθώς 𝜗( 5 ) = 0.
Παράδειγμα 3.1.6 Ας εξετάσουμε το άθροισμα
log 𝑛
􏾜 .
1≤𝑛≤𝑥 𝑛
³Η ακολουθία αυτή στη Θεωρία Αριθμών αποκαλείται χαρακτηριστική συνάρτηση των πρώτων, ενώ με την ορολογία της
Ανάλυσης είναι μία δείκτρια συνάρτηση από τους φυσικούς στο {0, 1} η οποία επιστρέφει μονάδα στους πρώτους και μηδέν σε
διαφορετική περίπτωση.
Με παρόμοιο τρόπο η (3.1.3) για

log 𝑛
𝛼𝑛 = 1 για 𝑓(𝑛) =
𝑛
αποδίδει
log 𝑛 log 𝑥 𝑥 1 − log 𝑡
􏾜 = [𝑥] − 􏾙 [𝑡] 𝑑𝑡
1≤𝑛≤𝑥 𝑛 𝑥 1 𝑡2
log 𝑥 𝑥
1 − log 𝑡
= (𝑥 − {𝑥}) − 􏾙 (𝑡 − {𝑡})
𝑑𝑡
𝑥 1 𝑡2
log 𝑥 𝑥 1 − log 𝑡 𝑥 1 − log 𝑡
= log 𝑥 + 𝑂 􏿶 􏿹−􏾙 𝑑𝑡 + 􏾙 {𝑡} 𝑑𝑡.
𝑥 1 𝑡 1 𝑡2
Είναι
𝑥
1 − log 𝑡 1 2
􏾙 𝑑𝑡 = log 𝑥 − 􏿴log 𝑥􏿷 ,
1 𝑡 2
𝑥 1 − log 𝑡 log 𝑥
􏾙 𝑑𝑡 =
1 𝑡2 𝑥
𝑥 1 − log 𝑡 ∞ 1 − log 𝑡 log 𝑥
􏾙 {𝑡} 2
𝑑𝑡 = 􏾙 {𝑡} 2
𝑑𝑡 + 𝑂 􏿶 􏿹.
1 𝑡 1 𝑡 𝑥
Συνεπώς,
log 𝑛 1 2 log 𝑥
􏾜 = 􏿴log 𝑥􏿷 + 𝐶 + 𝑂 􏿶 􏿹,
1≤𝑛≤𝑥 𝑛 2 𝑥
όπου ∞ 1 − log 𝑡
𝐶 = 􏾙 {𝑡} 𝑑𝑡.
1 𝑡2
3.1.1 Άθροιση κατά μέρη
Κλείνουμε το κεφάλαιο αυτό με την περίπτωση της (3.1.3) κατά την οποία η 𝑓(𝑛) έχει ειδική μορφή. Συγκε-
κριμένα
∞ ∞
Πρόταση 3.1.7 Έστω 􏿺𝑔𝑛 􏿽 , 􏿺𝑓𝑛 􏿽 δύο ακολουθίες. Τότε
𝑛=1 𝑛=1
𝑛 𝑛
􏾜 𝑔𝑘 􏿴𝑓𝑘+1 − 𝑓𝑘 􏿷 = 𝑔𝑛 𝑓𝑛+1 − 𝑔𝑚 𝑓𝑚 − 􏾜 𝑓𝑘 􏿴𝑔𝑘 − 𝑔𝑘−1 􏿷 . (3.1.12)
𝑘=𝑚 𝑘=𝑚+1
Πρόκειται, φυσικά, για την διακριτή περίπτωση της ολοκλήρωσης κατά παράγοντες. Μάλιστα, τούτη η
ταυτότητα χρησιμοποιείται για την απόδειξη θεωρημάτων και κριτηρίων στη σύγκλιση σειρών, ανάμεσα στα
οποία ξεχωρίζει το γνωστό κριτήριο του 𝐴𝑏𝑒𝑙 για εναλλάσουσες σειρές. Ας δώσουμε το ακόλουθο
Παράδειγμα 3.1.8 Θα υπολογίσουμε το άθροισμα
𝑛
􏾜 𝑘 2𝑘 .
𝑘=1
Παρατηρούμε ότι
2𝑘 = 2𝑘+1 − 2𝑘 .
Εφαρμόζουμε τώρα την (3.1.12) για τις ακολουθίες
𝑔𝑛 = 𝑛 και 𝑓𝑛 = 2𝑛
και έχουμε
𝑛 𝑛
􏾜 𝑘 2𝑘 = 􏾜 𝑘 􏿴2𝑘+1 − 2𝑘 􏿷
𝑘=1 𝑘=1
𝑛
=𝑛2𝑛+1 − 1 ⋅ 2 − 􏾜 2𝑘 [𝑘 − (𝑘 − 1)]
𝑘=2
=𝑛2𝑛+1 −2− 2𝑛+1 +4

= (𝑛 − 1) 2𝑛+1 + 2.
∗ Ολοκληρώνουμε με μία εφαρμογή από την περιοχή της βασικής θεωρίας Πιθανοτήτων.
Παράδειγμα 3.1.9 Έστω 𝑋 μία τυχαία μεταβλητή με τιμές στο σύνολο ℕ0 = {0, 1, 2, ⋯}. Εάν 𝑔 ∶ ℕ0 → ℝ
είναι μία συνάρτηση τέτοια ώστε η μέση τιμή 𝐸 􏿮𝑔(𝑋)􏿱 να υπάρχει ( δηλαδή 𝐸 􏿮∣ 𝑔(𝑋) ∣􏿱 < ∞ ) τότε
∞
𝐸 􏿮𝑔(𝑋)􏿱 = 𝑔(0) + 􏾜 ℙ [𝑋 ≥ 𝑘] 􏿮𝑔(𝑘) − 𝑔(𝑘 − 1)􏿱 .
𝑘=1
Ειδικότερα, στην περίπτωση κατά την οποία 𝑔(𝑘) = 𝑘 προκύπτει ότι
∞
𝐸 [𝑋] = 􏾜 ℙ [𝑋 ≥ 𝑘] .
𝑘=1
Για την απόδειξη, και από τον ορισμό της μέσης τιμής συνάρτησης τυχαίας μεταβλητής έχουμε
∞
𝐸 􏿮 𝑔(𝑋) 􏿱 = 􏾜 𝑔(𝑘)𝑃 {𝑋 = 𝑘}
𝑘=0
= 𝑔(0)𝑃 {𝑋 = 0} + 𝑔(1)𝑃 {𝑋 = 1} + 𝑔(2)𝑃 {𝑋 = 2} + 𝑔(3)𝑃 {𝑋 = 3} + ⋅ ⋅ ⋅.
Αθροίζοντας κατά μέρη έχουμε
𝑔(0) [ 𝑃 {𝑋 = 0} + 𝑃 {𝑋 = 1} + 𝑃 {𝑋 = 2} + 𝑃 {𝑋 = 3} + ⋅ ⋅ ⋅ ]
+ 􏿮 𝑔(1) − 𝑔(0) 􏿱 [ 𝑃 {𝑋 = 1} + 𝑃 {𝑋 = 2} + 𝑃 {𝑋 = 3} + ⋅ ⋅ ⋅ ]
+ 􏿮 𝑔(2) − 𝑔(1) 􏿱 [ 𝑃 {𝑋 = 2} + 𝑃 {𝑋 = 3} + ⋅ ⋅ ⋅ ]
+ 􏿮 𝑔(3) − 𝑔(2) 􏿱 [ 𝑃 {𝑋 = 3} + ⋅ ⋅ ⋅ ]
που είναι το δεύτερο μέλος της σχέσης που θέλουμε να αποδείξουμε.
Άσκηση 3.1.10 Να αποδειχθεί ότι
∞
1 1
𝛾 = 1 − 􏾜 􏿰log 􏿶1 + 􏿹− 􏿳.
𝑛=1 𝑛 𝑛+1
Άσκηση 3.1.11 Να αποδειχθεί ότι το όριο

⎛ ⎞
⎜⎜ 1 ⎟⎟
lim ⎜⎜⎝􏾜 − log 𝑥⎟⎟⎟⎠
⎜
𝑛≤𝑥 𝑛
𝑛→∞
υπάρχει.
1
Απόδειξη. Εφαρμόζουμε την ταυτότητα του 𝐴𝑏𝑒𝑙 για 𝑎𝑛 = 1 και 𝑓(𝑡) = 𝑡 :
1 1 𝑥 𝑑𝑡
􏾜 − log 𝑥 = 􏾜 −􏾙
2≤𝑛≤𝑥 𝑛 2≤𝑛≤𝑥 𝑛 1 𝑡
1 𝑛 𝑑𝑡
= 􏾜 􏿶 −􏾙 􏿹
2≤𝑛≤𝑥 𝑛 𝑛−1 𝑡
1 1
= 􏾜 􏿶 + log 􏿶1 − 􏿹􏿹 .
2≤𝑛≤𝑥 𝑛 𝑛
Επειδή
1 1 1 1 1
log 􏿶1 − 􏿹 = − 􏿶 + 2 + ⋯􏿹 = − + 𝑂 􏿶 2 􏿹
𝑛 𝑛 2𝑛 𝑛 𝑛
συμπεραίνουμε ότι το ζητούμενο όριο υπάρχει.
Άσκηση 3.1.12 Να υπολογιστεί το άθροισμα

𝑛
􏾜 𝑘2 2𝑘 .
𝑘=1
Υπόδειξη: Επειδή
2𝑘+1 − 2𝑘 = 2
η ταυτότητα του 𝐴𝑏𝑒𝑙 για τις ακολουθίες
𝑔𝑛 = 𝑛2 και 𝑓𝑛 = 2𝑛
αποδίδει:
𝑛 𝑛
􏾜 𝑘2 2𝑘 = 􏾜 𝑘2 􏿴2𝑘+1 − 2𝑘 􏿷
𝑘=1 𝑘=1
𝑛
2
=𝑛2𝑛+1 − 12 ⋅ 2 − 􏾜 2𝑘 􏿮𝑘2 − (𝑘 − 1) 􏿱
𝑘=2
𝑛 𝑛
=𝑛2𝑛+1 − 2 − 2 􏾜 𝑘2𝑘 + 􏾜 2𝑘 .
𝑘=2 𝑘=2
Χρησιμοποιήστε τώρα το αποτέλεσμα του Παραδείγματος 1.11.8 (ή εναλλακτικά εφαρμόστε ακόμη μία φορά
την ταυτότητα του 𝐴𝑏𝑒𝑙 για τις ακολουθίες 𝑔𝑛 = 𝑛 και 𝑓𝑛 = 2𝑛 ) για το τελικό αποτέλεσμα.
Άσκηση 3.1.13 Να υπολογιστεί το άθροισμα

𝑛
􏾜 𝑘3 3𝑘 .
𝑘=1
Δοκιμάστε να γενικεύσετε το αποτέλεσμά σας δίνοντας αναδρομικό τύπο για τα αθροίσματα
𝑛
􏾜 𝑘𝑗 3𝑘 , 𝑗 ∈ ℕ,
𝑘=1
και γενικότερα για αθροίσματα τύπου
𝑛
􏾜 𝑘𝑗 𝛼𝑘 , 𝛼 > 0, 𝑗 ∈ ℕ.
𝑘=1
Άσκηση 3.1.14 Να υπολογιστούν τα αθροίσματα
𝑛
􏾜 𝑘2 sin (𝑘𝜃) , 𝜃 ∈ ℝ,
𝑘=1
𝑛
􏾜 𝑘3 cos (𝑘𝜃) , 𝜃 ∈ ℝ.
𝑘=1
Υπόδειξη: Χρησιμοποιήστε τις ταυτότητες του 𝐿𝑎𝑔𝑟𝑎𝑛𝑔𝑒
1
𝑛
1 𝜃 cos 􏿯􏿵𝑗 + 2 􏿸 𝜃􏿲
􏾜 sin 􏿴𝑗𝜃􏿷 = cot − ,
𝑗=1
2 2 𝜃
2 sin 􏿵 􏿸
2
1
𝑛
1 sin 􏿯􏿵𝑗 + 2 􏿸 𝜃􏿲
􏾜 cos 􏿴𝑗𝜃􏿷 = − + .
𝑗=1
2 𝜃
2 sin 􏿵 2 􏿸
3.2 Αριθμοί και Πολυώνυμα Bernoulli
Το παρόν κεφάλαιο ασχολείται με τα πολυώνυμα και τους αριθμούς Bernoulli και τις ιδιότητες τους. Οι αριθ-
μοί αυτοί εμφανίζονται στη μελέτη αρκετών ειδικών συναρτήσεων (special functions) και ειδικότερα στη
συνάρτηση ζήτα του Riemann καθώς και τη συνάρτηση ζήτα του Hurwitz. Μία πολύ σημαντική εφαρμογή
τους είναι ότι εμφανίζονται στη φόρμουλα άθροισης των Euler-Maclaurin που θα δούμε στο επόμενο κεφά-
λαιο.
Ένας τρόπος να ορίσει κανείς τους αριθμούς Bernoulli είναι με τον ακόλουθο αναδρομικό τρόπο
𝐵0 =1
𝑛+1 𝑛 + 1
𝐵𝑛+1 = 􏾜 􏿶 􏿹𝐵𝑘 , 𝑛 ≥ 1.
𝑘=0 𝑘
Παρατήρηση 3.2.1 Παρατηρήστε ότι ισοδύναμα μπορεί κανείς να πει ότι
𝐵0 =1 (3.2.1)
𝑛 𝑛+1
􏾜􏿶 􏿹𝐵𝑘 =0, 𝑛 ≥ 1. (3.2.2)
𝑘=0 𝑘
1 1 1
Έτσι, 𝐵0 = 1, 𝐵1 = − 2 , 𝐵2 = 6 , 𝐵3 = 0, 𝐵4 = − 30 , 𝐵5 = 0, κ.ο.κ.
Ένας διασκεδαστικός τρόπος να βρίσκει κανείς τους αριθμούς Bernoulli δόθηκε από τους Conway και Guy,
στο βιβλίο τους: The Book of Numbers. Πιο συγκεκριμένα έγραψαν τη σχέση
𝑛+1
(𝐵 + 1) = 𝐵𝑛+1 , 𝑛 ≥ 1, (3.2.3)
όπου Β 𝑘 είναι ο 𝑘−οστός αριθμός Bernoulli, δηλαδή ο 𝐵𝑘 , αφού πρώτα αναπτύξουμε το πρώτο μέλος της
τελευταίας μέσω του διωνυμικού θεωρήματος, (καθώς ο όρος 𝐵𝑛+1 απλοποιείται). Για παράδειγμα, με 𝐵0 = 1
έχουμε
1
𝐵2 + 2𝐵1 + 1 =𝐵2 , από όπου λαμβάνουμε 𝐵1 = − ,
2
1
𝐵3 + 3𝐵2 + 3𝐵1 + 1 =𝐵3 , από όπου λαμβάνουμε 𝐵2 = ,
6
κ.ο.κ.
Ο πλέον μοντέρνος ορισμός των αριθμών Bernoulli δόθηκε από τον Euler το 1755 και είναι ο ακόλουθος
Ορισμός 3.2.2 Οι αριθμοί Bernoulli είναι οι συντελεστές της εκθετικής γεννήτριας συνάρτησης
∞
𝑥 𝐵𝑘 𝑥𝑘
= 􏾜 .
𝑒𝑥 − 1 𝑘=0 𝑘!
Υπόμνηση. Θυμηθείτε ότι η γεννήτρια συνάρτηση είναι μία μέθοδος κωδικοποίησης μίας ακολουθίας. Λέμε
ότι η συνάρτηση 𝑓 είναι η γεννήτρια συνάρτηση της ακολουθίας {𝛼𝑛 }∞
𝑛=0
, εάν
∞
𝑓(𝑥) = 𝛼0 + 𝛼1 𝑥 + 𝛼2 𝑥2 + ⋯ = 􏾜 𝛼𝑗 𝑥𝑗 .
𝑗−0
∞
Ομοίως, η συνάρτηση 𝑓 είναι η εκθετική γεννήτρια συνάρτηση της ακολουθίας {𝑏𝑛 }𝑛=0 , εάν
∞
𝑥 𝑥2 𝑥𝑗
𝑓(𝑥) = 𝑏0 + 𝑏1 + 𝑏2 + ⋯ = 􏾜 𝑏𝑗 .
1! 2! 𝑗−0
𝑗!
Έτσι λοιπόν εάν θέσουμε

𝑓(𝑥) ∶= 𝑥/ (𝑒𝑥 − 1)
έχουμε
𝑥
𝑓(𝑥) = , lim 𝑓(𝑥) = 1
𝑒𝑥 −1 𝑥→0
𝑒𝑥 − 1 − 𝑥𝑒𝑥 1
𝑓′ (𝑥) = 2
, lim 𝑓′ (𝑥) = −
(𝑒𝑥 − 1) 𝑥→0 2
𝑥𝑒2𝑥 − 𝑥𝑒𝑥 − 2𝑒2𝑥 + 2𝑒𝑥 1
𝑓′′ (𝑥) = 3
, lim 𝑓′′ (𝑥) =
(𝑒𝑥 − 1) 𝑥→0 6
⋯⋯ ⋯
Ας δούμε τους πρώτους αριθμούς Bernoulli

𝐵0 = 1 𝐵11 = 0
𝐵1 = −1/2 𝐵12 = −691/2730
𝐵2 = 1/6 𝐵13 = 0
𝐵3 = 0 𝐵14 = 7/6
𝐵4 = −1/30 𝐵15 = 0
𝐵5 = 0 𝐵16 = −3617/510
𝐵6 = 1/42 𝐵17 = 0
𝐵7 = 0 𝐵18 = 43867/798
𝐵8 = −1/30 ⋯
𝐵9 = 0 𝐵49 = 0
𝐵10 = 5/66 𝐵50 = 4950572052410796482122477525/66.
Μέσω του ορισμού του Euler θα αποδείξουμε ότι η προηγούμενη παρατήρηση (δηλαδή η σχέση (3.2.4)) αλη-
θεύει. Έχουμε σχετικώς την ακόλουθη
Πρόταση 3.2.3 Οι αριθμοί Bernoulli ικανοποιούν την
𝐵0 =1
𝑛 𝑛+1
􏾜􏿶 􏿹𝐵𝑘 =0, 𝑛 ≥ 1.
𝑘=0 𝑘
Απόδειξη. Έχουμε διαδοχικά

∞
𝑥 𝐵𝑖 𝑥𝑖
𝑥
= 􏾜
𝑒 − 1 𝑖=0 𝑖!
∞
𝐵𝑖 𝑥𝑖
𝑥 = (𝑥 − 1) 􏾜
𝑖=0
𝑖!
∞
𝑥𝑗 ∞ 𝐵𝑖 𝑥𝑖
=􏾜 􏾜
𝑗=1
𝑗! 𝑖=0 𝑖!
∞ ∞
𝑥𝑗+1 𝐵𝑖 𝑥𝑖
=􏾜 􏾜
𝑗=0 􏿴𝑗 + 1􏿷! 𝑖=0
𝑖!
∞ 𝑛
𝑥𝑛+1−𝑘 𝐵𝑘 𝑥𝑘
=􏾜􏾜
𝑛=0 𝑘=0
(𝑛 + 1 − 𝑘)! 𝑘!
∞ 𝑛
(𝑛 + 1)!𝐵𝑘 𝑥𝑛+1
=􏾜􏾜
𝑛=0 𝑘=0
(𝑛 + 1 − 𝑘)!𝑘! (𝑛 + 1)!
∞ 𝑛 𝑛+1
𝑥𝑛+1
=􏾜􏾜􏿶 􏿹𝐵𝑘
𝑛=0 𝑘=0 𝑘 (𝑛 + 1)!
∞ 𝑛−1 𝑛
𝑥𝑛
𝑥 = 􏾜 􏾜 􏿶 􏿹𝐵𝑘 ,
𝑛=1 𝑘=0 𝑘 𝑛!
όπου για την πέμπτη ισότητα εφαρμόσαμε το γινόμενο δύο σειρών κατά Cauchy, ενώ η τέταρτη και η τελευ-
ταία ισότητα προκύπτουν από αλλαγή μεταβλητής. Το ζητούμενο τώρα προκύπτει εξισώνοντας τους συντε-
λεστές του 𝑥 στα δύο μέλη. ■
Παρατήρηση 3.2.4 Από την παραπάνω πρόταση και την () προκύπτει ότι οι αριθμοί Bernoulli είναι ρητοί.
Μία πολύ χρήσιμη ιδιότητα των αριθμών Bernoulli (διαισθητικά φανερή από την παρουσίαση των πρώτων
18 αριθμών που είδαμε νωρίτερα) περιγράφεται στην ακόλουθη
Πρόταση 3.2.5
𝐵2𝑛+1 = 0, 𝑛 ≥ 1.
Απόδειξη. Θεωρούμε τη συνάρτηση

𝑥2 𝑥3 𝑥 𝑥
𝑓(𝑥) ∶= 􏿶𝐵0 + 𝐵1 𝑥 + 𝐵2 + 𝐵 3 + ⋯ 􏿹 − 𝐵1 𝑥 = 𝑥 + .
2! 3! 𝑒 −1 2
Δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσει κανείς ότι πρόκειται για μία άρτια συνάρτηση. Το ζητούμενο έπεται άμεσα.
■
Ερώτηση. Παρατηρούμε με απλή επιθεώρηση, ότι οι αριθμοί Bernoulli διαρκώς μεγαλώνουν. Φυσικά, δεν
αναφερόμαστε στους αριθμούς με περιττό δείκτη μεγαλύτερο της μονάδας, οι οποίοι είναι ίσοι με το μηδέν με
βάση την προηγούμενη πρόταση.
Πώς όμως μεγαλώνουν οι άρτιοι αριθμοί αυτοί 𝐵2𝑚 ; Ποια είναι ασυμπτωτικά η συμπεριφορά τους καθώς
𝑚 → ∞;
Θα απαντήσουμε με τη βοήθεια της ακόλουθης φόρμουλας του Euler (η απόδειξή της παρατίθεται στο Πα-
ράρτημα):
2𝑚
𝑚+1 (2𝜋)
2 𝜁 (2𝑚) = (−1) 𝐵 ,⁴ (3.2.4)
(2𝑚)! 2𝑚
από όπου
𝑚−1 2 (2𝑚)!
𝐵2𝑚 = (−1) 2𝑚
𝜁 (2𝑚) . (3.2.5)
(2𝜋)
Από τη φόρμουλα του Stirling (που έχουμε παρουσιάσει αναλυτικά σε προηγούμενο κεφάλαιο) έχουμε
2𝑚
2𝑚
(2𝑚)! ∼ 􏿶 􏿹 √4𝜋𝑚, 𝑚 → ∞. (3.2.6)
𝑒
Εξάλλου,
∞
1
lim 𝜁 (2𝑚) = lim 􏾜 2𝑚
(3.2.7)
𝑚→∞ 𝑚→∞
𝑛=1 𝑛
∞
1
=1 + lim 􏾜 2𝑚
(3.2.8)
𝑛=2 𝑛
𝑚→∞
=1. (3.2.9)
Χρησιμοποιώντας τις (3.2.6), (3.2.9) στην (3.2.5) λαμβάνουμε
𝑚−1 𝑚 2𝑚
𝐵2𝑚 ∼ 4 (−1) 􏿵 􏿸 √𝜋𝑚, 𝑚 → ∞.
𝜋𝑒
Φυσικά, μπορεί κανείς να πει ότι
𝑚 2𝑚
∣ 𝐵2𝑚 ∣∼ 4 􏿵 􏿸 √𝜋𝑚, 𝑚 → ∞.
𝜋𝑒
⁴Παρατηρήστε ότι καθώς αναγκαστικά 𝜁(2𝑚) > 0, οι ζυγοί αριθμοί Bernoulli οφείλουν να έχουν εναλλασσόμενο πρόσημο,
δηλαδή πρέπει: 𝐵4𝑚 < 0 και 𝐵4𝑚+2 > 0, 𝑚 ∈ ℕ.
3.2.1 Πολυώνυμα Bernoulli
Τα πολυώνυμα Bernoulli ορίζονται μέσω της σχέσης

∞
𝑥𝑒𝑡𝑥 𝑥𝑛
= 􏾜 𝐵𝑛 (𝑡) .
𝑒𝑥 − 1 𝑛=0 𝑛!
Τα πολυώνυμα Bernoulli έχουν τις ιδιότητες που περιγράφονται στην ακόλουθη

𝐵𝑛 (0) =𝐵𝑛 (1) = 𝐵𝑛 , 𝑛 ≠ 1, (3.2.10)

1 1
𝐵1 (0) = − , 𝐵1 (1) =
2 2
𝐵𝑛 (𝑡 + 1) − 𝐵𝑛 (𝑡) = 𝑛𝑡𝑛−1 (3.2.11)
𝑛 𝑛
𝐵𝑛 (𝑡) = 􏾜 􏿶 􏿹𝐵𝑛−𝑘 𝑡𝑘 . (3.2.12)
𝑘=0 𝑘
𝐵′𝑛 (𝑡) =𝑛𝐵𝑛−1 (𝑡) (3.2.13)
Η (3.2.11) προκύπτει άμεσα. Ωστόσο, είναι ιδιαίτερα χρήσιμη, διότι εάν κανείς γνωρίζει τα πολυώνυμα, τότε
γνωρίζει και τους αριθμούς Bernoulli.
Ας αποδείξουμε την (3.2.11). Είναι
∞
𝑥𝑗
􏾜 􏿮𝐵𝑗 (𝑡 + 1) − 𝐵𝑗 (𝑡)􏿱 =𝑥𝑒𝑥𝑡
𝑗=0
𝑗!
∞ 𝑗
(𝑥𝑡)
=􏾜𝑥
𝑗=0
𝑗!
∞
𝑥𝑗
= 􏾜 𝑥𝑡𝑗
𝑗=0
𝑗!
και η αποδείξη ολοκληρώνεται με τη σύγκριση των συντελεστών του 𝑥 από τα δύο μέλη. Σχετικά με την από-
δειξη της αναδρομικής σχέσης (3.2.12) έχουμε
∞
𝑥𝑛 𝑥 𝑥𝑡
􏾜 𝐵𝑛 (𝑡) = 𝑥 𝑒
𝑛=0 𝑛! 𝑒 − 1
∞ 𝑛
𝑥𝑛 ∞ (𝑥𝑡)
= 􏾜 𝐵𝑛 􏾜
𝑛=0 𝑛! 𝑛=0 𝑛!
∞ 𝑛 𝑛−𝑘
(𝑥𝑡) 𝑥𝑘
=􏾜 􏾜 𝐵𝑘
𝑛=0 𝑛𝑘=0
(𝑛 − 𝑘)! 𝑘!
∞ 𝑛 𝑛 𝑥𝑛
= 􏾜 􏾜 􏿶 􏿹𝑡𝑛−𝑘 𝐵𝑘 ,
𝑛=0 𝑛𝑘=0 𝑘 𝑛!
από όπου συγκρίνοντας τους συντελεστές του 𝑥 στα δύο μέλη λαμβάνουμε
𝑛 𝑛
𝐵𝑛 (𝑡) = 􏾜 􏿶 􏿹𝐵𝑘 𝑡𝑛−𝑘
𝑘=0 𝑘
το οποίο με αλλαγή μεταβλητής είναι το ζητούμενο.

Από την αναδρομική αυτή σχέση τα πρώτα πολυώνυμα Bernoulli είναι
𝐵0 (𝑡) =1
1
𝐵1 (𝑡) =𝑡 −
2
1
𝐵2 (𝑡) =𝑡2 − 𝑡 +
6
3 1
𝐵3 (𝑡) =𝑡3 − 𝑡2 + 𝑡
2 2
1
𝐵4 (𝑡) =𝑡4 − 2𝑡3 + 𝑡2 −
30
5 5 1
𝐵5 (𝑡) =𝑡5 − 𝑡4 + 𝑡3 − 𝑡
2 3 6
5 1 1
𝐵6 (𝑡) =𝑡6 − 3𝑡5 + 𝑡4 − 𝑡2 + .
2 2 42
Όπως είναι φανερό ο σταθερός όρος σε κάθε πολυώνυμο είναι ο αντίστοιχος αριθμός 𝐵𝑒𝑟𝑛𝑜𝑢𝑙𝑙𝑖. Αυτό άλλωστε
προκύπτει και από την (3.2.10). Για την απόδειξη της (3.2.13) παραγωγίζουμε τη γεννήτρια συνάρτηση των
πολυωνύμων Bernoulli και έχουμε
𝑑 𝑥𝑒𝑥𝑡 𝑑 ∞ 𝑥𝑛
= 􏾜 𝐵𝑛 (𝑡)
𝑑𝑡 𝑒𝑥 − 1 𝑑𝑡 𝑛=0 𝑛!
∞
𝑥2 𝑒𝑥𝑡 ′ (𝑡) 𝑥
𝑛
= 􏾜 𝐵𝑛
𝑒𝑥 − 1 𝑛=1 𝑛!
∞
𝑥𝑒𝑥𝑡 ′ (𝑡) 𝑥
𝑛−1
= 􏾜 𝐵𝑛
𝑒𝑥 − 1 𝑛=1 𝑛!
∞
𝑥𝑛
= 􏾜 𝐵′𝑛+1 (𝑡) ,
𝑛=0
(𝑛 + 1)!
𝑥𝑒𝑥𝑡
και εξισώνοντας τους όρους για τις εκφράσεις της συνάρτησης 𝑒𝑥 −1 έχουμε
𝐵′𝑛+1 (𝑡) 𝐵′𝑛 (𝑡)
=
(𝑛 + 1)! 𝑛!
και το ζητούμενο έπεται. ■
Άσκηση 3.2.7 Μία εφαρμογή των αριθμών 𝐵𝑒𝑟𝑛𝑜𝑢𝑙𝑙𝑖 είναι ότι εμφανίζονται στην ταυτότητα του Faulhaber σχε-
τικά με τον τύπο που δίνει το άθροισμα των 𝑘 δυνάμεων των πρώτων 𝑛 θετικών ακεραίων. Για παράδειγμα ξέρουμε
ότι
𝑛
𝑛 (𝑛 + 1)
􏾜𝑖 =
𝑖=1
2
𝑛
𝑛 (𝑛 + 1) (2𝑛 + 1)
􏾜 𝑖2 =
𝑖=1
6
𝑛 2
𝑛 (𝑛 + 1)
􏾜 𝑖2 =􏿰 􏿳 .
𝑖=1
2
∗ Να αποδείξετε ότι
𝑛 𝑘
1 𝑘+1 𝑘+1−𝑗
􏾜 𝑖𝑘 = 􏾜􏿶 􏿹𝐵𝑗 (𝑛 + 1) , 𝑘 ∈ ℕ.
𝑖=1
𝑘 + 1 𝑗=0 𝑗
Απόδειξη. Έχουμε
𝑘+1
𝑘+1 𝑘+1 𝑘 + 1 𝑘+1−𝑗 𝑗
(𝑛 + 1 + 𝐵) − (𝑛 + 𝐵) = 􏾜􏿶 􏿹𝑛 􏿯(𝐵 + 1) − 𝐵𝑗 􏿲 .
𝑗=1 𝑗
Όπως είδαμε στη σχέση (3.2.3)

𝑛+1
(𝐵 + 1) = 𝐵𝑛+1 , 𝑛 ≥ 1.
Συνεπώς θα μας μείνει μόνον ο όρος που προκύπτει για 𝑗 = 1, δηλαδή
𝑘+1 𝑘+1 𝑘+1 𝑘 1 1

(𝑛 + 1 + 𝐵) − (𝑛 + 𝐵) =􏿶 􏿹𝑛 􏿮(𝐵 + 1) − 𝐵 􏿱
1
= (𝑘 + 1) 𝑛𝑘 .
Άρα,
1 𝑘+1 𝑘+1
􏿯(𝑛 + 1 + 𝐵) − (𝑛 + 𝐵) 􏿲 = 𝑛𝑘 ,
𝑘+1
από όπου με επαγωγή εύκολα παίρνουμε
𝑛
1 𝑘+1 𝑘+1
􏿯(𝑛 + 1 + 𝐵) − (𝑛 + 𝐵) 􏿲 = 􏾜 𝑖𝑘
𝑘+1 𝑖=1
και συνεπώς το ζητούμενο.
Άσκηση 3.2.8 Να αποδειχθούν οι ακόλουθες σχέσεις

𝑘
𝐵𝑘 (1 − 𝑡) = (−1) 𝐵𝑘 (𝑡),
1
𝐵𝑘 􏿶 􏿹 = 􏿴21−𝑘 − 1􏿷 𝐵𝑘 ,
2
𝑘
𝐵𝑘 (1) = (−1) 𝐵𝑘 ,
1 1
𝐵2𝑘 􏿶 􏿹 = 􏿴1 − 21−𝑘 􏿷 􏿴1 − 31−2𝑘 􏿷 𝐵2𝑘 .
3 2
Άσκηση 3.2.9 Να αποδειχθεί ότι

1
􏾙 𝐵𝑛 (𝑡) 𝑑𝑡 = 0, 𝑛 ≥ 1.
0
Απόδειξη. Είναι
1 1
𝐵𝑛+1 (𝑡)
(3.2.12)
􏾙 𝐵𝑛 (𝑡) 𝑑𝑡 = 􏿰 􏿳
0 𝑛 + 1 𝑡=0
1
= [𝐵𝑛+1 (1) − 𝐵𝑛+1 (0)]
𝑛+1
(3.2.11)
= 0.
3.3 Ο τύπος άθροισης των Euler-Maclaurin
Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζουμε τη φόρμουλα άθροισης των Euler-Maclaurin την οποία απέδειξε το 1736
ο Leonard Euler για να υπολογίσει σειρές που συνέκλιναν αργά, ενώ ο Colin Maclaurin την απέδειξε ανεξάρ-
τητα το 1742, για να υπολογίσει ολοκληρώματα. Οι δύο σχετικές εργασίες του Euler, αλλά και η πραγματεία
του Maclaurin είναι οι ακόλουθες:
• L. Euler, Methodus universalis serierum convergentium summas quam proxime inveniendi, Commen tarii
academie scientiarum Petropolitanae, Vol. 8(1736), pp. 3 − 9, Opera Omnia, Vol. XIV, pp. 101 − 107.
• L. Euler, Methodus universalis series summandi ulterius promota, Commentarii academie scientiarum
Petropolitanae, Vol. 8(1736), pp. 147 − 158, Opera Omnia, Vol. XIV, pp. 124 − 137.
• C. Maclaurin, A Treatise of Fluxions, Edinburgh, 1742.
Ας δούμε αυτό το χρήσιμο εργαλείο σε διάφορες μορφές του⁵ ξεκινώντας από την ακόλουθη
Πρόταση 3.3.1 (Euler-Maclaurin summation formula).
Έστω 𝑎 < 𝑏 θετικοί ακέραιοι και συνάρτηση 𝑓(𝑡) ορισμένη στο διάστημα [𝑎, 𝑏] με συνεχή παράγωγο σε αυτό. Τότε
𝑏 𝑏 𝑏
􏾜 𝑓(𝑛) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 + 􏾙 {𝑡} 𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡, (3.3.1)
𝑛=𝑎+1 𝑎 𝑎
όπου {𝑡} δηλώνει το κλασματικό μέρος του αριθμού 𝑡, δηλαδή:
{𝑡} ∶= 𝑡 − [𝑡] .
Εάν, επιπλέον, η συνάρτηση 𝑓(𝑡) έχει συνεχή δεύτερη παράγωγο στο διάστημα [𝑎, 𝑏], τότε:
𝑏 𝑏 𝑏
1 1
􏾜 𝑓(𝑛) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 + 𝑓(𝑏) − 𝑓(𝑎) + 􏾙 𝜓(𝑡)𝑓′′ (𝑡)𝑑𝑡, (3.3.2)
𝑛=𝑎+1 𝑎 2 2 𝑎
όπου
1 2
𝜓(𝑡) = 􏿴{𝑡} − {𝑡} 􏿷 .
2
Απόδειξη.
Θεωρούμε το ολοκλήρωμα
𝑏
􏾙 {𝑡} 𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡
𝑎
στο διάστημα [𝑛 − 1, 𝑛), όπου 𝑎 < 𝑛 ≤ 𝑏. Έχουμε:
{𝑡} = 𝑡 − 𝑛 + 1.
Με ολοκλήρωση κατά παράγοντες λαμβάνουμε

𝑛 𝑛
􏾙 {𝑡} 𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡 = 􏾙 (𝑡 − 𝑛 + 1) 𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡
𝑛−1 𝑛−1
𝑛 𝑛
= 􏿮(𝑡 − 𝑛 + 1) 𝑓(𝑡)􏿱 −􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡
𝑡=𝑛−1 𝑛−1
𝑛
−𝑓(𝑛) − 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡.
𝑛−1
⁵Η πιο χρήσιμη μορφή παρουσιάζεται στο τέλος του κεφαλαίου.

Αθροίζοντας αυτές τις εξισώσεις για 𝑛 = 𝑎 + 1, 𝑎 + 2, ⋯ , 𝑏 λαμβάνουμε
𝑏 𝑏 𝑛
􏾙 {𝑡} 𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡 = 􏾜 􏾙 {𝑡} 𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡
𝑎 𝑛=𝑎+1 𝑛−1
𝑏 𝑏
= 􏾜 𝑓(𝑛) − 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡,
𝑛=𝑎+1 𝑎
και η απόδειξη της (3.3.1) ολοκληρώθηκε.
Για την απόδειξη της (3.3.2) θεωρούμε το ολοκλήρωμα

𝑏
􏾙 𝜓(𝑡)𝑓′′ (𝑡)𝑑𝑡
𝑎
περιορισμένο σε ένα διάστημα της μορφής [𝑛 − 1, 𝑛), όπου 𝑎 < 𝑛 ≤ 𝑏. Θέτουμε
𝑡 ∶= 𝑛 − 1 + 𝑠.
Είναι {𝑡} = 𝑠 και συνεπώς,

1
𝜓(𝑡) = 􏿴𝑠 − 𝑠2 􏿷 .
2
Στη συνέχεια εφαρμόζουμε δύο φορές διαδοχικά την κατά παράγοντες ολοκλήρωση και έχουμε:
𝑛 1 1
􏾙 𝜓(𝑡)𝑓′′ (𝑡)𝑑𝑡 = 􏾙 􏿴𝑠 − 𝑠2 􏿷 𝑓′′ (𝑛 − 1 + 𝑠) 𝑑𝑠
𝑛−1 2 0
1 1 1 1
􏿮􏿴𝑠 − 𝑠2 􏿷 𝑓′ (𝑛 − 1 + 𝑠)􏿱 − 􏾙 (1 − 2𝑠) 𝑓′ (𝑛 − 1 + 𝑠) 𝑑𝑠
2 𝑠=0 2 0
1 1
= − 􏾙 (1 − 2𝑠) 𝑓′ (𝑛 − 1 + 𝑠) 𝑑𝑠
2 0
1 1 1
= − 􏿮(1 − 2𝑠) 𝑓 (𝑛 − 1 + 𝑠)􏿱 − 􏾙 𝑓 (𝑛 − 1 + 𝑠) 𝑑𝑠
2 0 0
1 1 𝑛
= 𝑓(𝑛) + 𝑓 (𝑛 − 1) − 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡.
2 2 𝑛−1
Αθροίζοντας αυτές τις εξισώσεις για 𝑛 = 𝑎 + 1, 𝑎 + 2, ⋯ , 𝑏 λαμβάνουμε
𝑏 1 𝑏 𝑏
􏾙 𝜓(𝑡)𝑓′′ (𝑡)𝑑𝑡 = 􏾜 𝑓(𝑛) + 𝑓 (𝑛 − 1) − 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡
𝑎 2 𝑛=𝑎+1 𝑎
𝑏 𝑏
1 1
= 􏾜 𝑓(𝑛) − 𝑓(𝑏) + 𝑓(𝑎) − 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡,
𝑛=𝑎+1 2 2 𝑎
για να ολοκληρωθεί έτσι η απόδειξη της (3.3.2).⁶ ■
Στη συνέχεια παρουσιάζουμε δύο πορίσματα που προκύπτουν άμεσα από την προηγούμενη πρόταση.
⁶Η μορφή της πρότασης για συναρτήσεις ορισμένες στο διάστημα [𝑦, 𝑥], 𝑦, 𝑥 ∈ ℝ (απαντάται συνήθως στην Αναλυτική
Θεωρία Αριθμών) είναι η ακόλουθη:
𝑥 𝑥
􏾜 𝑓(𝑛) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 + 􏾙 (𝑡 − [𝑡]) 𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡 + 𝑓(𝑥) ([𝑥] − 𝑥) − 𝑓(𝑦) 􏿴􏿮𝑦􏿱 − 𝑦􏿷 .
𝑦<𝑛≤𝑥 𝑦 𝑦
Πόρισμα 3.3.2 (Euler-Maclaurin summation formula, Ο -εκδοχή). Έστω 𝑎 < 𝑏 θετικοί ακέραιοι και συνάρτηση
𝑓(𝑡) ορισμένη στο διάστημα [𝑎, 𝑏] με συνεχή πρώτη και δεύτερη παράγωγο σε αυτό. Τότε
𝑏 𝑏 𝑏
􏾜 𝑓(𝑛) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 + 𝑂 􏿶􏾙 |𝑓′ (𝑡)|𝑑𝑡􏿹 ,
𝑏 𝑏 𝑏
1 1
􏾜 𝑓(𝑛) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 + 𝑓(𝑏) − 𝑓(𝑎) + 𝑂 􏿶􏾙 |𝑓′′ (𝑡)|𝑑𝑡􏿹 .
𝑛=𝑎+1 𝑎 2 2 𝑎
Εάν 𝑏 → ∞ έχουμε το ακόλουθο
Πόρισμα 3.3.3 (Euler-Maclaurin summation formula -εκδοχή άπειρου αθροίσματος). Έστω 𝑎 θετικός ακέραιος
και συνάρτηση 𝑓(𝑡) ορισμένη στο διάστημα [𝑎, ∞) με συνεχή πρώτη και δεύτερη παράγωγο σε αυτό. Εάν επιπλέον
∞
􏾜 𝑓(𝑛) < ∞,
𝑛=𝑎+1
τότε,
∞ ∞ ∞
􏾜 𝑓(𝑛) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 + 𝑂 􏿶􏾙 |𝑓′ (𝑡)|𝑑𝑡􏿹 , (3.3.3)
∞ ∞ ∞
1
􏾜 𝑓(𝑛) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 − 𝑓(𝑎) + 𝑂 􏿶􏾙 |𝑓′′ (𝑡)|𝑑𝑡􏿹 . (3.3.4)
𝑛=𝑎+1 𝑎 2 𝑎
Παράδειγμα 3.3.4 Ως μία άμεση εφαρμογή του τελευταίου πορίσματος ας δούμε την περίπτωση των μερικών
αθροισμάτων της αρμονικής σειράς τάξης 2, δηλαδή τη συμπεριφορά της ποσότητας
𝑁
1 𝜋2
􏾜 2
= , 𝑁 → ∞.
𝑛=1 𝑛 6
Είναι γνωστό από τον Euler ότι⁷

∞
1 𝜋2
􏾜 2
= .
𝑛=1 𝑛 6
1 −2 6
Θεωρούμε τη συνάρτηση 𝑓(𝑡) = 𝑡2
για την οποία 𝑓′ (𝑡) = 𝑡3
, 𝑓′′ (𝑡) = 𝑡4
. Για 𝑎 = 𝑁 (αρκούντως μεγάλο) η
(3.3.4) δίδει
∞ ∞ 1 ∞ 1
1 1
􏾜 2
= 􏾙 2
− + 𝑂 􏿶􏾙 𝑑𝑡
4 􏿹
𝑛=𝑁+1 𝑛 𝑁 𝑡 2𝑁 2 𝑁 𝑡
1 1 1
= − + 𝑂􏿶 3􏿹.
𝑁 2𝑁 2 𝑁
Επομένως,
𝑁
1 𝜋2 1 1 1
􏾜 2
= − + 2
+ 𝑂􏿶 3􏿹, 𝑁 → ∞. (3.3.5)
𝑛=1 𝑛 6 𝑁 2𝑁 𝑁
⁷The Basel problem.

Πρόταση 3.3.5 (Euler-Maclaurin summation formula - γενική μορφή). Έστω 𝑎, 𝑏, 𝑚 θετικοί ακέραιοι, 𝑎 < 𝑏,
και συνάρτηση 𝑓(𝑡) ορισμένη στο διάστημα [𝑎, 𝑏] με 𝑓(2𝑚) (𝑡) απολύτως ολοκληρώσιμη σε αυτό. Τότε
𝑏 𝑏 𝑚−1
1 1 𝐵
􏾜 𝑓(𝑗) = 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 + 𝑓(𝑎) + 𝑓(𝑏) + 􏾜 2𝑠 􏿴𝑓(2𝑠−1) (𝑏) − 𝑓(2𝑠−1) (𝑎)􏿷
𝑗=𝑎 𝑎 2 2 𝑠=1
(2𝑠)!
𝑏 𝐵2𝑚 − 𝐵̃ 2𝑚 (𝑡) (2𝑚)
+􏾙 𝑓 (𝑡)𝑑𝑡, (3.3.6)
𝑎 (2𝑚)!
όπου 𝐵𝑚 , 𝐵𝑚 (𝑥), 𝐵̃ 𝑚 (𝑥) είναι ο 𝑚-οστός αριθμός 𝐵𝑒𝑟𝑛𝑜𝑢𝑙𝑙𝑖, το 𝑚-οστό πολυώνυμο 𝐵𝑒𝑟𝑛𝑜𝑢𝑙𝑙𝑖 και ο αντίστοιχος
περιοδικός αριθμός 𝐵𝑒𝑟𝑛𝑜𝑢𝑙𝑙𝑖, δηλαδή:
𝐵̃ 𝑚 (𝑥) ∶= 𝐵𝑚 (𝑚 − [𝑚]) .
Απόδειξη. Θα σκιαγραφήσουμε μία απόδειξη. Για μία διαφορετική, αλλά παρόμοια προσέγγιση παραπέμπουμε
τον αναγνώστη, για παράδειγμα, στο σύγγραμμα [1]. Παρατηρούμε ότι
1 𝑘+1 𝑘+1 1
􏿮𝑓(𝑘) + 𝑓(𝑘 + 1)􏿱 − 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 = 􏾙 􏿶𝑡 − 𝑘 − 􏿹 𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡.
2 𝑘 𝑘 2
Αθροίζοντας την ταυτότητα αυτή για 𝑘 = 𝑎, ⋯ , 𝑏 λαμβάνουμε

𝑏 𝑏 𝑏
1
􏾜 𝑓(𝑗) = 􏿮𝑓(𝑎) + 𝑓(𝑏)􏿱 + 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 + 􏾙 𝐵1 (𝑡 − [𝑡]) 𝑓′ (𝑡)𝑑𝑡.
𝑗=𝑎
2 𝑎 𝑎
Θυμίζουμε ότι τα πολυώνυμα 𝐵𝑒𝑟𝑛𝑜𝑢𝑙𝑙𝑖, 𝐵𝑛 (𝑥) ικανοποιούν για κάθε 𝑛 ≥ 2 την αναδρομική σχέση
𝐵𝑛 (𝑥) = 𝑛𝐵𝑛−1 (𝑥), 𝐵𝑛 (0) = 𝐵𝑛 (1),
καθώς επίσης ότι όλοι οι αριθμοί 𝐵𝑒𝑟𝑛𝑜𝑢𝑙𝑙𝑖 με μονό δείκτη μεγαλύτερο της μονάδας είναι ίσοι με το μηδέν.
Εφαρμόζοντας συνεχώς την κατά παράγοντες ολοκλήρωση έχουμε
𝑏 𝑏 𝑚
1 𝑠+1 𝐵𝑠+1
􏾜 𝑓(𝑗) = 􏿮𝑓(𝑎) + 𝑓(𝑏)􏿱 + 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 + 􏾜 (−1)
𝑗=𝑎
2 𝑎 𝑠=1
(𝑠 + 1)!
𝑚 𝑏
(−1)
× 􏿴𝑓(𝑠) (𝑠)
(𝑏) − 𝑓 (𝑎)􏿷 + 􏾙 𝐵𝑚+1 (𝑡)𝑓(𝑚+1) (𝑡)𝑑𝑡, (3.3.7)
(𝑚 + 1)! 𝑎
και το ζητούμενο έπεται άμεσα. ■
Αναμφίβολα, η φόρμουλα άθροισης των Euler-Maclaurin είναι ένα κομψό εργαλείο που μας επιτρέπει να προσ-
διορίζουμε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα μίας μεγάλης κλάσης αθροισμάτων της μορφής
𝑁
𝑆(𝑁) = 􏾜 𝑓(𝑗), 𝑁 → ∞.
𝑗=1
Μάλιστα, το ανάπτυγμα αυτό εκφράζεται μέσω των αριθμών και πολυωνύμων 𝐵𝑒𝑟𝑛𝑜𝑢𝑙𝑙𝑖 όπως περιγράφεται
στην ακόλουθη
𝑁 𝑁 ∞
1 𝑗+1 𝐵𝑗+1 􏿴𝑗􏿷
􏾜 𝑓(𝑗) ∼ 𝑓(𝑁) + 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 + 𝐶 + 􏾜 (−1) 𝑓 (𝑁), 𝑁 → ∞, (3.3.8)
𝑗=1
2 0 𝑗=1 􏿴𝑗 + 1􏿷!
όπου η σταθερά 𝐶 δίδεται από τη σχέση

⎡
⎢⎢ 𝑚
⎢ 𝑗 𝐵𝑗+1 􏿴𝑗􏿷 1
𝐶 = lim ⎢⎢⎢􏾜 (−1) 𝑓 (0) + 𝑓(0)
𝑚→∞ ⎣ 􏿴𝑗 + 1􏿷! 2
𝑗=1
∞𝑚
(−1)
+ 􏾙 𝐵𝑚+1 􏿴𝑡 − [𝑡] 𝑓(𝑚+1) (𝑡)𝑑𝑡􏿷􏿳 . (3.3.9)
(𝑚 + 1)! 0
Παρατήρηση 3.3.7 Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε ότι ο πρωτεύων όρος στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα της
∞
σχέσης (3.3.8) εξαρτάται από τη συμπεριφορά της σειράς ∑𝑗=1 𝑓(𝑗). Συγκεκριμένα,
𝑁 𝑁 ∞
􏾜 𝑓(𝑗) ∼ 􏾙 𝑓(𝑡)𝑑𝑡, εάν 􏾜 𝑓(𝑗) = ∞,
𝑗=1 1 𝑗=1
𝑁 ∞
􏾜 𝑓(𝑗) ∼𝐶, εάν 􏾜 𝑓(𝑗) < ∞.
𝑗=1 𝑗=1
Το πρώτο από τα παραδείγματα που θα παρουσιάσουμε είναι μία γνωστή εφαρμογή της φόρμουλας άθροισης
των Euler-Maclaurin.
Παράδειγμα 3.3.8 Η συμπεριφορά του ln (𝑛!), καθώς 𝑛 → ∞ και ο τύπος του Stirling.
Επειδή
𝑛
ln (𝑛!) = 􏾜 ln 𝑘,
𝑘=1
θα εφαρμόσουμε τον τύπο άθροισης των Euler-Maclaurin για τη συνάρτηση 𝑓(𝑡) = ln 𝑡, 𝑛 → ∞. Είναι ⁸
𝑛
1 𝐵 𝐵 2𝐵
􏾜 ln 𝑘 = 𝑛 ln 𝑛 − 𝑛 + ln 𝑛 + 𝐶 + 2 + 32 + 43 + ⋯ , (3.3.10)
𝑘=1
2 2𝑛 3!𝑛 4!𝑛
όπου
1
𝐶 = lim 􏿶ln (𝑛!) − 􏿶𝑛 + 􏿹 ln 𝑛 + 𝑛􏿹 .
𝑛→∞ 2
⁸Είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο (μέθοδος Laplace με κινητό μέγιστο) ότι η συμπεριφορά της συνάρτησης Γάμμα
∞
Γ (𝑥 + 1) ∶= 􏾙 𝑒−𝑡 𝑡𝑥 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞.
0
η οποία λαμβάνει τη μορφή

∞
􏾙 𝑒−𝑡+𝑥 ln 𝑡 𝑑𝑡, 𝑥 → ∞,
0
με την αλλαγή μεταβλητής

𝑡 ∶= 𝑥𝑠,
μετατρέπεται σε ένα ολοκλήρωμα Laplace. Πράγματι,
1
𝑥+1 −𝑥
2𝜋 2
Γ (𝑥 + 1) ∼ 𝑥 𝑒 􏿶 􏿹 , 𝑥 → ∞.
𝑥
Σχετικά με τον δεύτερο όρο στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα είχαμε δείξει ότι
1
Γ (𝑥 + 1) ∼ 𝑥𝑥 𝑒−𝑥 √2𝜋𝑥 􏿶1 + 􏿹, 𝑥 → ∞,
12𝑥
η οποία για ακέραιο 𝑥 δίνει τους δύο πρώτους όρους της ποσότητας 𝑛!.
Θυμίζουμε τώρα μία σημαντική παρατήρησή μας από το Πρώτο κεφάλαιο. Εάν,
𝑓(𝑥) − 𝑔(𝑥) = 𝑜(1), 𝑥 → ∞,
τότε μπορούμε να πούμε ότι

𝑒𝑓(𝑥) ∼ 𝑒𝑔(𝑥) , 𝑥 → ∞.
Με αυτήν την παρατήρηση από τη σχέση (3.3.10) λαμβάνουμε
1
􏿵𝑛+ 􏿸 −𝑛𝑒𝐶
2
𝑛! ∼ 𝑛 𝑒 , 𝑛 → ∞. (3.3.11)
Από την ταυτότητα Wallis έχουμε

2 × 2 × 4 × 4 × 6 × 6 ⋯ (2𝑛) (2𝑛) 𝜋
lim = .
𝑛→∞ 1 × 1 × 3 × 3 × 5 × 5 ⋯ (2𝑛 − 1) (2𝑛 − 1) (2𝑛 + 1) 2
Επομένως
2 × 4 × 6 × (2𝑛) 𝜋
∼ , 𝑛→∞
1 × 3 × 5 × (2𝑛 − 1) √2𝑛 √2
και πολλαπλασιάζοντας τον αριθμητή και τον παρονομαστη του παραπάνω κλάσματος με τον αριθμητή του
2
(2𝑛 𝑛!) 1 𝜋
∼ , 𝑛 → ∞.
(2𝑛)! √2𝑛 √ 2
Με τη βοήθεια της σχέσης (3.3.11) η τελευταία αποδίδει
22𝑛 􏿴𝑛(2𝑛+1) 𝑒−2𝑛 𝑒2𝐶 􏿷 1 𝜋

1
∼ , 𝑛 → ∞.
􏿵2𝑛+ 􏿸 √2𝑛 √2
(2𝑛) 2
𝑒−2𝑛 𝑒𝐶
Συνεπώς,
𝜋
𝑒𝐶 ∼
√2
και επειδή αναφερόμαστε σε σταθερές
1
𝐶= ln (2𝜋) .
2
Αντικαθιστώντας στην (3.3.10) καταλήγουμε ότι
1 1 𝐵2 𝐵3 2𝐵4
ln (𝑛!) = 𝑛 ln 𝑛 − 𝑛 + ln 𝑛 + ln (2𝜋) + + 2
+ + ⋯,, 𝑛 → ∞.
2 2 2𝑛 3!𝑛 4!𝑛3
Παράδειγμα 3.3.9 Η συμπεριφορά του αθροίσματος
𝑁
􏾜 𝑘 ln 𝑘, 𝑁 → ∞.
𝑘=1
Επειδή,
∞
􏾜 𝑘 ln 𝑘 = ∞,
𝑘=1
ο πρωτεύων όρος του αθροίσματός μας, καθώς 𝑁 → ∞, θα προκύψει από τη συνεισφορά του άνω άκρου
ολοκλήρωσης της ποσότητας
𝑁
􏾙 𝑡 ln 𝑡 𝑑𝑡.
1
Έχουμε λοιπόν από τις (3.3.8) και (3.3.9) έχουμε
𝑁
1 2 1 1 1 1
􏾜 𝑘 ln 𝑘 ∼ 𝑁 ln 𝑁 − 𝑁 2 + 𝑁 ln 𝑁 + ln 𝑁 + 𝐶 + + ⋯ , 𝑁 → ∞.
𝑘=1
2 4 2 12 720𝑁 2
𝑁
Παρατηρούμε ότι στην περίπτωση αυτή οι δύο πρώτοι όροι προέκυψαν από το ολοκλήρωμα ∫1 𝑡 ln 𝑡𝑑𝑡, ο
1
τρίτος όρος από τον όρο 2 𝑁 ln 𝑁 , ενώ ο τέταρτος από τον πρώτο όρο του αθροίσματος που περιέχει τους
αριθμούς 𝐵𝑒𝑟𝑛𝑜𝑢𝑙𝑙𝑖 στη σχέση (3.3.8). Η σταθερά 𝐶 συμμετέχει στον πέμπτο όρο. Για την τιμή της σταθεράς
αυτής 𝐶 έχουμε
𝑁
1 1 1 1
𝐶 = lim 􏿶 􏾜 𝑘 ln 𝑘 − 􏿶 𝑁 2 + 𝑁 + 􏿹 ln 𝑁 + 𝑁 2 􏿹
𝑁→∞
𝑘=1
2 2 12 4
𝛾 + ln (2𝜋) 𝜁′ (2)
= −
12 2𝜋2
1
= − 𝜁′ (−1).
12
Αξίζει να σημειώσουμε ότι η σταθερά
𝑒𝐶 ≈ 1.28242712910062263687 ⋯
είναι η σταθερά Glaisher η οποία συνδέεται με τις συναρτήσεις Kinkelin και Barnes G.
Παράδειγμα 3.3.10 Ο πρώτος ασυμπτωτικά όρος του αθροίσματος
𝑁
1
􏾜 , 𝑁 → ∞.
𝑘=1
2𝑘 −1
Είναι εύκολο να δει κανείς ότι⁹

∞
1
􏾜 = 𝐶 < ∞.
𝑘=1
2𝑘 −1
Επομένως,
𝑁
1
􏾜 ∼ 𝐶, 𝑁 → ∞.
𝑘=1
2𝑘 −1
Σχετικά με την τιμή της σταθεράς 𝐶 έχουμε
1 1 1
𝐶=1+ + + + ⋯ ≈ 1.6066.
3 7 15
Παράδειγμα 3.3.11 Να υπολογιστεί το όριο
1𝑝 + 2𝑝 + 3𝑝 + ⋯ + 𝑛𝑝 𝑛
lim 􏿶 𝑝 − 􏿹 , 𝑝 > 0.
𝑛→∞ 𝑛 𝑝+1
⁹Για παράδειγμα, εάν εφαρμόσει κάποιος το κριτήριο σύγκρισης χρησιμοποιώντας τη συγκλίνουσα γεωμετρική σειρά
1
∑∞
𝑘=1 2𝑘.
Η ποσότητα
𝑆(𝑝) ∶= 1𝑝 + 2𝑝 + 3𝑝 + ⋯ + 𝑛𝑝
υπολογίζεται ακριβώς από την ταυτότητα Faulhaber (επίσης γνωστή και ως ταυτότητα Bernoulli). Αυτή
εκφράζει το άθροισμα 𝑆(𝑝) ως πολυώνυμο βαθμού (𝑝 + 1):
𝑝 𝑝+1
1 𝑝+1−𝑘
𝑆(𝑝) = 􏾜􏿶 􏿹𝐵𝑘 𝑛
𝑝 + 1 𝑘=0 𝑘
𝑝 𝑝+1
𝑛𝑝+1 1 1
= + 𝑛𝑝 + 􏾜􏿶 􏿹𝐵𝑘 𝑛
𝑝+1−𝑘 ,
𝑝+1 2 𝑝 + 1 𝑘=2 𝑘
όπου 𝐵𝑘 είναι, φυσικά, οι αριθμοι 𝐵𝑒𝑟𝑛𝑜𝑢𝑙𝑙𝑖. Μπορούμε όμως να έχουμε επαρκή απάντηση από τη φόρμουλα
άθροισης Euler-Maclaurin:
𝑛
𝑛𝑝+1 1
􏾜 𝑘𝑝 = + 𝑛𝑝 + 𝑂 􏿴𝑛𝑝−1 􏿷 , 𝑛 → ∞. (3.3.12)
𝑘=1
𝑝+1 2
Από τη σχέση (3.3.12) μπορούμε άμεσα να υπολογίσουμε το ζητούμενο όριο:

⎛ 𝑛𝑝+1 1 ⎞
⎜⎜ + 𝑛𝑝 + 𝑂 􏿴𝑛𝑝−1 􏿷 ⎟
1𝑝 + 2𝑝 + 3𝑝 +⋯+ 𝑛𝑝 𝑛 ⎜⎜ 𝑝+1 2 𝑛 ⎟⎟⎟ 1
lim 􏿶 − lim ⎜⎜⎜
􏿹 = 𝑛→∞ − ⎟⎟ = .
𝑛→∞ 𝑛𝑝 𝑝+1 ⎝ 𝑛𝑝 𝑝 + 1 ⎟⎠ 2
Σημείωση 3.3.12 Εναλλακτικά μπορεί κανείς να υπολογίσει το όριο αυτό με το Θεώρημα των Stolz-Cesaro.
Παράδειγμα 3.3.13 Θα βρούμε τους πρώτους όρους από το ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του αθροίσματος
𝑁
􏾜 √𝑘, 𝑁 → ∞.
𝑘=1
Επειδή
∞
􏾜 √𝑘 = ∞,
𝑘=1
έχουμε άμεσα από τη φόρμουλα άθροισης των Euler-Maclaurin (δηλαδή τη σχέση (3.3.8) για τη συνάρτηση
𝑓(𝑡) = √𝑡)
𝑁 𝑁 ∞
1 𝑗+1 𝐵𝑗+1 􏿴𝑗􏿷
􏾜 √𝑘 ∼ 􏾙 √𝑡𝑑𝑡 + √𝑁 + 𝐶 + 􏾜 (−1) 𝑓 (𝑁), 𝑁 → ∞,
𝑘=1 0 2 𝑗=1 􏿴𝑗 + 1􏿷!
ή μετά τις πράξεις

𝑁
2 3 1 1 1 −1 1 −
5 1 −
9
􏾜 √𝑘 ∼ 𝑁2 + 𝑁2 + 𝐶 + 𝑁 2 − 𝑁 2+ 𝑁 2 + ⋯ , 𝑁 → ∞,
𝑘=1
3 2 24 1920 9216
όπου η σταθερά 𝐶 εκφράζεται στην περίπτωση αυτή μέσω της συνάρτησης ζήτα ως:¹⁰
1
𝐶 = 𝜁 􏿶− 􏿹 .
2
¹⁰Ακριβέστερα έχουμε
∞
1 1 1 1 𝑑𝑥
𝐶= 􏾙 􏿶 − − 𝑥 􏿹 .
2√𝜋 0 𝑥 2 𝑒 − 1 𝑥√𝑥
Το ζητούμενο μπορεί να υπολογιστεί και μέσω της συναρτησιακής εξίσωσης

𝜋𝑠
𝜁(𝑠) = 2𝑠 𝜋𝑠−1 sin 􏿵 􏿸 Γ (1 − 𝑠) 𝜁 (1 − 𝑠)
2
από όπου έχουμε
3
𝜁􏿵 􏿸
2
= −4𝜋,
1
𝜁 􏿵− 􏿸
2
καταλήγοντας έτσι ότι¹¹

1
𝐶 = 𝜁 􏿶− 􏿹 ≈ −0.207886224977 ⋯ .
2
Παράδειγμα 3.3.14 Σε προηγούμενο κεφάλαιο είδαμε οτι
log 𝑛 1 2 log 𝑥
􏾜 = 􏿴log 𝑥􏿷 + 𝐶 + 𝑂 􏿶 􏿹,
1≤𝑛≤𝑥 𝑛 2 𝑥
όπου ∞ 1 − log 𝑡
𝐶 = 􏾙 {𝑡} 𝑑𝑡.
1 𝑡2
Με εφαρμογή του τύπου άθροισης των Euler-Maclaurin μπορούμε να βρούμε όσους όρους επιθυμούμε στο
ασυμπτωτικό ανάπτυγμα
𝑁
log 𝑛
􏾜 , 𝑁 → ∞.
𝑛=1 𝑛
Ας βρούμε τον επόμενο όρο. Επειδή,

∞ 2
log 𝑡 ln 𝑁
􏾙 𝑑𝑡 ∼ , 𝑁 → ∞,
1 𝑡 2
έχουμε
𝑁 2
log 𝑛 ln 𝑁 ln 𝑁
􏾜 ∼ +𝐶+ + ⋯, 𝑁 → ∞.
𝑛=1 𝑛 2 2𝑁
ln 𝑁
Ο επόμενος όρος είναι 𝑂 􏿵 𝑁 2 􏿸.
Παράδειγμα 3.3.15 Η συμπεριφορά της ποσότητας
𝑁
1
􏾜 , 𝑁 → ∞.
𝑘=1 √𝑘
Επειδή
𝑁
1
lim 􏾜 =∞
𝑁→∞ √𝑘
𝑘=1
και
𝑁 1
􏾙 𝑑𝑡 ∼ 2√𝑁, 𝑁 → ∞,
1 √𝑡
1
¹¹Θυμίζουμε ότι Γ (𝑥 + 1) = 𝑥Γ(𝑥) και ότι Γ 􏿴 2 􏿷 = √𝜋.
έχουμε
𝑁
1 1 1 1
􏾜 ∼ 2√𝑁 + 𝜁 􏿶 􏿹 + + + ⋯, 𝑁 → ∞,
𝑘=1 √𝑘
2 2√𝑁 24𝑁 √𝑁
όπου
1
𝜁 􏿶 􏿹 = −1.4603545088 ⋯ .
2
Συνεχίζουμε με ένα ακόμη
𝑁
􏾜 √ln 𝑘, 𝑁 → ∞.
𝑘=2
Προφανώς,
𝑁
lim 􏾜 √ln 𝑘 = ∞.
𝑁→∞
𝑘=2
Θα ξεκινήσουμε με το ολοκλήρωμα
𝑁
𝐼(𝑁) ∶= 􏾙 √ln 𝑡𝑑𝑡.
2

𝑦 ∶= √ln 𝑡
έχουμε
√ln 𝑁 ′ √ln 𝑁 √ln 𝑁

2 2 2
𝐼(𝑁) = 􏾙 𝑦 􏿴𝑒𝑦 􏿷 𝑑𝑦 = 􏿮𝑦𝑒𝑦 􏿱 −􏾙 𝑒𝑦 𝑑𝑦.
√ln 2 √ln 2 √ln 2
Δεν είναι δύσκολο να δείξει κανείς ότι¹²

⎡ ⎤
2
𝑥 𝑒𝑥 ⎢⎢ ∞
(1)(3)(5) ⋯ (2𝑛 − 1) ⎥⎥
2
􏾙 𝑒𝑡 𝑑𝑡 ∼ ⎢⎢1 + 􏾜 ⎥⎥ , 𝑥 → ∞. (3.3.13)
⎢⎣ 𝑛 ⎥⎦
0 2𝑥 𝑛=1 2
􏿴2𝑥 􏿷
Συνεπώς,
⎡ ⎤
⎢⎢ ∞
𝑁(1)(3)(5) ⋯ (2𝑛 − 1) ⎥⎥
𝐼(𝑁) ∼ 𝑁√ln 𝑁 − ⎢⎢1 + 􏾜 ⎥⎥ , 𝑁 → ∞.
⎢⎣ 𝑛 ⎥⎦
2√ln 𝑁 𝑛=1 (2 ln 𝑁)
Με εφαρμογή του τύπου άθροισης των Euler-Maclaurin έχουμε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του
αθροίσματός μας το οποίο ταυτίζεται με αυτό του 𝐼(𝑁), 𝑁 → ∞.
¹²Στο σημείο αυτό θυμίζουμε στον αναγνώστη ότι όπως έχουμε ήδη δείξει (βλέπε σχέση (2.1.9)
⎡ ⎤
𝑥
𝑒𝑥
4
⎢⎢ ∞
(3)(7) ⋯ (4𝑛 − 1) ⎥⎥
4
􏾙 𝑒𝑡 𝑑𝑡 ∼ 3 ⎢⎢1 + 􏾜 ⎥⎥ , 𝑥 → ∞.
⎢⎣ 𝑛 ⎥⎦
0 4𝑥 𝑛=1 (4𝑥4 )
Η απόδειξη της (3.3.13) είναι παρόμοια.

Άσκηση 3.3.17 Να υπολογιστεί το όριο

⎛ ⎞
⎜⎜ 𝑁 1 ⎟⎟
lim 𝑁 ⎜⎜⎜⎝􏾜 − ln 𝑁 − 𝛾⎟⎟⎟⎠ .
𝑁→∞ 𝑘 𝑘=1

⎛ ⎞
⎜⎜ 𝜋2 1 𝑁
1 ⎟⎟
lim 𝑁 2 ⎜⎜⎜⎝ − − 􏾜 2 ⎟⎟⎟⎠ .
𝑁→∞ 6 𝑁 𝑘=1 𝑘

𝑁
3 1 1 1 −5
lim 𝑁 − 2 􏾜 − 2𝑁 −1 − 𝜁 􏿶 􏿹 − 𝑁 2 .
𝑁→∞
𝑘=1 √𝑘
2 2
Άσκηση 3.3.20 Να βρείτε τους πέντε πρώτους όρους από το ασυμπωτικό ανάπτυγμα του αθροίσματος
𝑁
1
􏾜 3 , 𝑁 → ∞.
𝑘=1
√𝑘
Άσκηση 3.3.21 Να βρείτε τους πέντε πρώτους όρους από το ασυμπωτικό ανάπτυγμα του αθροίσματος
𝑁
􏾜 √ln 𝜅, 𝑁 → ∞.
𝑘=1
Άσκηση 3.3.22 Να βρείτε τους τρεις πρώτους όρους από το ασυμπωτικό ανάπτυγμα του αθροίσματος
𝑁
􏾜 ln 𝑘√ln 𝜅, 𝑁 → ∞.
𝑘=1
Άσκηση 3.3.23 Να βρείτε το ασυμπωτικό ανάπτυγμα του αθροίσματος

𝑁 3
􏾜√𝑘2 , 𝑁 → ∞.
𝑘=1
Άσκηση 3.3.24 Να βρείτε το ασυμπωτικό ανάπτυγμα του αθροίσματος

𝑁
1
􏾜 3 , 𝑁 → ∞.
𝑘=1
√𝑘2
Άσκηση 3.3.25 Να βρείτε τους τρεις πρώτους όρους από το ασυμπωτικό ανάπτυγμα των αθροισμάτων
𝑁
2
􏾜 ln 𝑘, 𝑁 → ∞,
𝑘=2
𝑁
2
􏾜 𝑘 ln 𝑘, 𝑁 → ∞,
𝑘=2
𝑁
2
􏾜 𝑘3 ln 𝑘, 𝑁 → ∞,
𝑘=2
𝑁
3
􏾜 ln 𝑘, 𝑁 → ∞.
𝑘=2
Υπόδειξη. Οι σταθερές του δευτέρου και τρίτου αθροίσματος είναι αντίστοιχα −𝜁′ (1) και −𝜁′ (3).
Άσκηση 3.3.26 Να βρείτε τους τρεις πρώτους όρους από το ασυμπωτικό ανάπτυγμα των αθροισμάτων
𝑁
ln 𝑘
􏾜 , 𝑁 → ∞,
𝑘=2
𝑘2
𝑁
ln 𝑘
􏾜 , 𝑁 → ∞,
𝑘=2
𝑘3
𝑁 2
ln 𝑘
􏾜 , 𝑁 → ∞,
𝑘=2
𝑘2
𝑁 2
ln 𝑘
􏾜 , 𝑁 → ∞.
𝑘=2
𝑘
Άσκηση 3.3.27 Να βρείτε τους πέντε πρώτους όρους από το ασυμπωτικό ανάπτυγμα των αθροισμάτων (𝑝: πρώ-
τος μεγαλύτερος του 2)
𝑁 3
􏾜√𝑘, 𝑁 → ∞,
𝑘=1
𝑁 𝑝
􏾜√𝑘, 𝑁 → ∞,
𝑘=1
𝑁
1
􏾜 𝑝 , 𝑁 → ∞,
𝑘=1
√𝑘
𝑁 3
􏾜√ln 𝑘, 𝑁 → ∞.
𝑘=2
3.4 Αρμονικοί και Υπερ-αρμονικοί αριθμοί
Ορισμός 3.4.1 Ο 𝑁−οστός αρμονικός αριθμός 𝐻𝑁 ορίζεται για κάθε φυσικό αριθμό ως:
𝑁
1
𝐻𝑁 = 􏾜 .
𝑘=1
𝑘
Ασφαλώς,
1
𝐻𝑁 ∶= 𝐻𝑁−1 + , 𝐻1 = 1.
𝑁
Οι πρώτοι αρμονικοί αριθμοί είναι¹³
𝐻1 = 1, 𝐻2 = 3/2, 𝐻3 = 11/6, 𝐻4 = 25/12, 𝐻5 = 137/60,
𝐻6 = 49/20, 𝐻7 = 363/140, 𝐻8 = 761/280, 𝐻9 = 7129/2520.
Πριν μιλήσουμε για την ασυμπτωτική συμπεριφορά των αρμονικών αριθμών (καθώς 𝑁 → ∞), ας δούμε μια
ενδιαφέρουσα σχέση η οποία τους συνδέει με ένα εναλλάσσον άθροισμα που περιέχει διωνυμικούς όρους. Θα
δείξουμε ότι
𝑁 𝑁
𝑘 1
􏾜 􏿶 􏿹 (−1) = −𝐻𝑁 .
𝑘=1 𝑘
𝑘
¹³𝐻0 = 0.
Έχουμε διαδοχικά
𝑁 𝑁
𝑘 1
􏾜 􏿶 􏿹 (−1)
𝑘=1 𝑘
𝑘
𝑁 𝑁 1
𝑘
= 􏾜 􏿶 􏿹 (−1) 􏾙 𝑡𝑘−1 𝑑𝑡
𝑘=1 𝑘 0
⎡ ⎤
1⎢
⎢⎢ 𝑁 𝑁 ⎥
𝑘 𝑘−1 ⎥
= 􏾙 ⎢⎢􏾜 􏿶 􏿹 (−1) 𝑡 ⎥⎥⎥
0 ⎣𝑘=1 𝑘 ⎦
1 𝑁
(1 − 𝑡) − 1
=􏾙 𝑑𝑡
0 𝑡
1 𝑥𝑁 − 1
=􏾙 𝑑𝑥
0 1−𝑥
= − 𝐻𝑁 ,
όπου η τέταρτη ισότητα προέκυψε από το Διωνυμικό Θεώρημα, ενώ η τελευταία με την αλλαγή μεταβλητής
𝑥 = 1 − 𝑡.
Ερώτηση. Ποια είναι η συμπεριφορά των αρμονικών αριθμών όταν 𝑁 → ∞;
Η απάντηση δίδεται με απλή εφαρμογή του τύπου άθροισης των Euler-Maclaurin (δηλαδή τη σχέση (3.3.8)
1
για τη συνάρτηση 𝑓(𝑡) = 𝑡 ) και περιγράφεται στο ακόλουθο
Παράδειγμα 3.4.2 Η πλήρης ασυμπτωτική συμπεριφορά του αθροίσματος
𝑁
1
𝐻𝑁 =∶ 􏾜 , 𝑁 → ∞.
𝑗=1
𝑗
Είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο πώς μπορούμε να φτάσουμε μέχρι τον δεύτερο όρο. Καθώς
∞
1
􏾜 = ∞,
𝑗=1
𝑗
έχουμε άμεσα το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του αθροίσματός μας ως ακολούθως:

𝑁
1 1 𝐵2 𝐵4 𝐵6
𝐻𝑁 ∶= 􏾜 ∼ ln 𝑁 + 𝐶 + − 2
− 4
− − ⋯, 𝑁 → ∞. (3.4.1)
𝑗=1
𝑗 2𝑁 2𝑁 4𝑁 6𝑁 6
Για την τιμή της σταθεράς 𝐶 έχουμε

⎛ ⎞
⎜⎜ 𝑁 1 ⎟⎟
⎜ ⎟
𝐶 = lim ⎜⎜⎜􏾜 − ln 𝑁 ⎟⎟⎟
𝑁→∞ ⎝ 𝑗 ⎠
𝑗=1
∞ 1 1
=􏾙 􏿶 − 􏿹
1 [𝑥] 𝑥
=𝛾 ≈ 0.57721566490153286060651209008240243104215933593992 ⋯ ,
η γνωστή σταθερά των Euler-Mascheroni.
Συνεχίζουμε με μία πολύ γνωστή ειδική συνάρτηση.

Παράδειγμα 3.4.3 Το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα της συνάρτησης δίγαμμα (digamma function):
𝑑
𝜓(𝑥) ∶= ln (Γ(𝑥))
𝑑𝑥
Γ ′ (𝑥)
= .
Γ(𝑥)
Η συνάρτηση δίγαμμα είναι η λογαριθμική παράγωγος της συνάρτησης Γάμμα. Θυμίζουμε ότι η συνάρτηση
Γάμμα ικανοποιεί τη συναρτησιακή εξίσωση
Γ (𝑥 + 1) = 𝑥Γ (𝑥) , 𝑥 > 0. (3.4.2)
Παραγωγίζουμε την τελευταία (ως προς 𝑥) και διαιρώντας την προκύπτουσα εξίσωση με Γ (𝑥 + 1) έχουμε
διαδοχικά
Γ ′ (𝑥 + 1) =𝑥Γ ′ (𝑥) + Γ (𝑥)

Γ ′ (𝑥 + 1) 𝑥Γ ′ (𝑥) Γ ′ (𝑥)
= +
Γ (𝑥 + 1) Γ (𝑥 + 1) Γ (𝑥 + 1)
Γ ′ (𝑥) 1
= + ,
Γ (𝑥) 𝑥
όπου η τελευταία ισότητα προκύπτει με διπλή εφαρμογή της σχέσεως (3.4.2). Από τον ορισμό της συνάρτη-
σης δίγαμμα η τελευταία ισότητα γράφεται στη μορφή
1
𝜓 (𝑥 + 1) − 𝜓 (𝑥) = ,
𝑥
από όπου εύκολα με άθροιση της τηλεσκοπικής αυτής ισότητας καταλήγουμε στη σχέση που συνδέει τη συ-
νάρτηση δίγαμμα με τους αρμονικούς αριθμούς ως εξής:
𝜓 (𝑛) = 𝐻𝑛−1 − 𝛾. (3.4.3)
Χρησιμοποιήσαμε ότι
Γ ′ (𝑥)
𝜓 (1) = = −𝛾.
Γ(𝑥)
Με τη βοήθεια της ασυμπτωτικής σχέσης (3.4.1) λαμβάνουμε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα της συ-
νάρτησης δίγαμμα, από τη σχέση (3.4.3) η οποία αποδίδει
∞
𝑏𝑘
𝜓(𝑛) ∼ ln 𝑛 − 􏾜 , 𝑛 → ∞,
𝑘=1
𝑘𝑛𝑘
όπου 𝑏𝑘 είναι οι αριθμοί Bernoulli δευτέρου είδους οι οποίοι ορίζονται μέσω της γεννήτριας συνάρτησης
∞
𝑡 𝑥 𝑡𝑛
(1 + 𝑡) = 􏾜 𝑏𝑛 (𝑥) .
log (1 + 𝑡) 𝑛=0 𝑛!
Οι πρώτοι αριθμοί 𝐵𝑒𝑟𝑛𝑜𝑢𝑙𝑙𝑖 δευτέρου είδους είναι

1 1 1 19 9
⋯.
𝑏0 = 1, 𝑏1 = 2 , 𝑏2 = − 6 , 𝑏3 = 4 , 𝑏4 = − 30 , 𝑏5 =
4
Στο παράδειγμα που ακολουθεί θα συνδυάσουμε τον τύπο άθροισης κατά μέρη του Abel, αλλά και τη φόρ-
μουλα άθροισης των Euler-Maclaurin.
Παράδειγμα 3.4.4 Το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του αθροίσματος
𝑁
􏾜 𝐻𝑘 , 𝑁 → ∞.
𝑘=1
Γνωρίζοντας τη συμπεριφορά των αρμονικών αριθμών 𝐻𝑁 , 𝑁 → ∞, περιμένουμε ότι ο πρώτος όρος θα είναι
𝑁 ln 𝑁 . Για τους επόμενους όρους θα χρειαστεί λίγη δουλειά. Από τον τύπο της άθροισης κατά μέρη του Abel
(βλέπε τη σχέση (3.1.12)) έχουμε διαδοχικά
𝑁 𝑁
􏾜 𝐻𝑘 = 􏾜 𝐻𝑘 [(𝑘 + 1) − 𝑘]
𝑘=1 𝑘=1
𝑁
= (𝑁 + 1) 𝐻𝑁 − 𝐻1 − 􏾜 1
𝑘=2
= (𝑁 + 1) 𝐻𝑁 − 1 − (𝑁 − 1)
= (𝑁 + 1) 𝐻𝑁 − 𝑁.
Στην τελευταία έκφραση μπορούμε να καταλήξουμε και με αλλαγή της σειράς άθροισης:
𝑁 𝑁 𝑘
1
􏾜 𝐻𝑘 = 􏾜 􏾜
𝑘=1 𝑘=1 𝑗=1
𝑗
𝑁
1 𝑁
=􏾜 􏾜1
𝑗=1
𝑗 𝑘=𝑗
𝑁
1
=􏾜 􏿴𝑁 − 𝑗 + 1􏿷
𝑗=1
𝑗
= (𝑁 + 1) 𝐻𝑁 − 𝑁. (3.4.4)
1
Το αποτέλεσμά μας συχνά γράφεται στη μορφή (η απόδειξη είναι άμεση εάν γράψουμε: 𝐻𝑁 = 𝐻𝑁+1 − 𝑁+1 ).
𝑁
􏾜 𝐻𝑘 = (𝑁 + 1) (𝐻𝑁+1 − 1) . (3.4.5)
𝑘=1
Για να πάμε στο ζητούμενο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα θα χρειαστούμε τη βοήθεια της σχέσης (3.4.1). Λαμβά-
νουμε
𝑁
1 5 1 1
􏾜 𝐻𝑘 ∼ 𝑁 ln 𝑁 + 􏿴𝛾 − 1􏿷 𝑁 + ln 𝑁 + 􏿶𝛾 + 􏿹 + − + ⋯, 𝑁 → ∞. (3.4.6)
𝑘=1
2 12 𝑁 12𝑁 2
Και το παράδειγμα που ακολουθεί θα το δούμε με δύο τρόπους (με τον τύπο άθροισης κατά μέρη του Abel,
αλλά και τη φόρμουλα άθροισης των Euler-Maclaurin).
𝑁
􏾜 𝐻𝑘2 , 𝑁 → ∞.
𝑘=1
Γνωρίζοντας τη συμπεριφορά των αρμονικών αριθμών 𝐻𝑁 , 𝑁 → ∞, περιμένουμε ότι ο πρώτος όρος θα είναι
2
𝑁 ln 𝑁 . Για τους επόμενους όρους θα χρειαστεί -και εδώ- λίγο παραπάνω δουλειά. Από τον τύπο της άθροισης
κατά μέρη του Abel (βλέπε τη σχέση (3.1.12)) έχουμε διαδοχικά
𝑁 𝑁
􏾜 𝐻𝑘2 = 􏾜 𝐻𝑘2 [(𝑘 + 1) − 𝑘]
𝑘=1 𝑘=1
𝑁
2
= (𝑁 + 1) 𝐻𝑁 − 𝐻12 − 􏾜 􏿴𝐻𝑘2 − 𝐻𝑘−1
2 􏿷
𝑘=2
𝑁
2 1
= (𝑁 + 1) 𝐻𝑁 − 1 − 􏾜 􏿶2𝐻𝑘 − 􏿹
𝑘=2
𝑘
𝑁
2
= (𝑁 + 1) 𝐻𝑁 − 2 􏾜 𝐻𝑘 + 𝐻𝑁 .
𝑘=1
Χρησιμοποιώντας τη σχέση (3.4.4) από το προηγούμενο παράδειγμα λαμβάνουμε

𝑁
􏾜 𝐻𝑘2 = (𝑁 + 1) 𝐻𝑁
2
− (2𝑁 + 1) 𝐻𝑁 + 2𝑁.
𝑘=1
Στο ίδιο αποτέλεσμα μπορούμε να καταλήξουμε ως ακολούθως:

𝑁 𝑁 𝑘
1
􏾜 𝐻𝑘2 = 􏾜 𝐻𝑘 􏾜
𝑘=1 𝑘=1 𝑗=1
𝑗
𝑁
1 𝑁
=􏾜 􏾜 𝐻𝑘 (αλλαγή της σειράς άθροισης)
𝑗=1
𝑗 𝑘=𝑗
⎛ ⎞
𝑁 ⎜
⎜
1 ⎜⎜ 𝑁 𝑗−1 ⎟⎟
⎟
= 􏾜 􏾜
⎜⎜ 𝐻𝑘 − 􏾜 𝐻𝑘 ⎟⎟⎟
𝑗=1
𝑗 ⎝ 𝑘=1 𝑘=1
⎠
𝑁
1
=􏾜 􏿮(𝑁 + 1) (𝐻𝑁+1 − 1) − 𝑗 􏿴𝐻𝑗 − 1􏿷􏿱 (3.4.5)
𝑗=1
𝑗
1
= (𝑁 + 1) 􏿶𝐻𝑁 + 􏿹 𝐻𝑁 − (𝑁 + 1) 𝐻𝑁 − (𝑁 + 1) (𝐻𝑁+1 − 1) + 𝑁
𝑁+1
𝑁
2
= (𝑁 + 1) 𝐻𝑁 − 2 􏾜 𝐻𝑘 + 𝐻𝑁 .
𝑘=1
Έχοντας το τελευταίο αποτέλεσμα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη σχέση (3.4.4) και να καταλήξουμε σε

έναν κλειστό τύπο που θα είναι συνάρτηση μόνον της ποσότητας 𝐻𝑁 :
𝑁
􏾜 𝐻𝑘2 = (𝑁 + 1) 𝐻𝑁
2
− (2𝑁 + 1) 𝐻𝑁 + 2𝑁,
𝑘=1
και με τη βοήθεια της σχέσης (3.4.1) μπορούμε να βρούμε όσους όρους επιθυμούμε επί του ζητούμενου
ασυμπτωτικού αναπτύγματος:
𝑁
2
􏾜 𝐻𝑘2 ∼ 𝑁 ln 𝑁 + 2 􏿴𝛾 − 1􏿷 𝑁 ln 𝑁 + 􏿴𝛾2 − 2𝛾 + 2􏿷 𝑁 − ⋯ , 𝑁 → ∞.
𝑘=1
Σημείωση 3.4.6 Με παρόμοιο τρόπο μπορεί κανείς να βρει κλειστούς τύπους και ασυμπτωτικά αποτελέσματα
για την ποσότητα
𝑁
𝑝
􏾜 𝐻𝑘 , 𝑝 ∈ ℕ, 𝑁 → ∞.
𝑘=1
Παρατήρηση 3.4.7 Μία όχι και τόσο εύκολη (???) ανισότητα.
Έστω
𝑛
1
𝐻𝑛 ∶= 􏾜 .
𝑗=1
𝑗
Θα θέλαμε να δείξουμε ότι για κάθε 𝑛 ≥ 1:
􏾜 𝑑 ≤ 𝐻𝑛 + exp (𝐻𝑛 ) log (𝐻𝑛 ) ,

𝑑|𝑛
με την ισότητα να ισχύει μόνον εάν 𝑛 = 1. Η συνάρτηση
𝜎(𝑛) = 􏾜 𝑑
𝑑|𝑛
είναι η συνάρτηση αθροίσματος διαιρετών (sum of divisors function). Για παράδειγμα, 𝜎(6) = 12.
Ερώτηση.
Γιατί θα είναι σημαντικό εάν αποδείξει κάποιος αυτήν την ανισότητα;
Απάντηση.
Διότι, όπως απέδειξε ο Jeffrey C. Lagarias ¹⁴ η ανισότητα αυτή είναι ισοδύναμη με την εικασία του Riemann.
3.4.1 Γενικευμένοι αρμονικοί αριθμοί
Ορισμός 3.4.8 Ο γενικευμένος 𝑁−οστος αρμονικός αριθμός τάξεως 𝑚: 𝐻𝑁(𝑚) ορίζεται για κάθε φυσικό αριθμό 𝑁
και για κάθε μη αρνητικό ακέραιο 𝑚 ως:
𝑁
(𝑚) 1
𝐻𝑁 ∶= 􏾜 𝑚
.
𝑘=1
𝑘
Οι ακόλουθες παρατηρήσεις, προφανώς, ισχύουν:
• 𝐻𝑁(0) = 𝑁,
• 𝐻𝑁(1) = 𝐻𝑁 ,
• lim𝑁→∞ 𝐻𝑁(𝑚) = 𝜁 (𝑚) , 𝑚 > 1.

Στη συνέχεια παρουσιάζουμε δύο παραδείγματα σχετικά με τη συμπεριφορά γενικευμένων αρμονικών αριθ-
μών καθώς 𝑁 → ∞.

𝑁
(2) 1
𝐻𝑁 ∶= 􏾜 , 𝑁 → ∞.
𝑗=1
𝑗2
¹⁴An Elementary Problem Equivalent to the Riemann Hypothesis, Amer. Math. Monthly. 109 (6) pp. 534–543, (2002).
Είδαμε σε προηγούμενο παράδειγμα και συγκεκριμένα στην (3.3.5) το ασυμπτωτικό ανάπτυγμα έως τον
τρίτο όρο. Από τη φόρμουλα άθροισης των Euler-Maclaurin βρίσκουμε άμεσα το πλήρες ασυμπτωτικό ανά-
πτυγμα ως εξής: Επειδή,
∞
1 𝜋2
􏾜 = 𝜁(2) = < ∞,
𝑗=1
𝑗2 6
αυτός είναι και ο πρωτεύων όρος στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του αθροίσματός μας. Έχουμε ¹⁵:
𝑁
(2) 1 𝜋2 1 1 1 1 1
𝐻𝑁 ∶= 􏾜 2
∼ − + 2
− 3
+ 5
− + ⋯, 𝑁 → ∞. (3.4.7)
𝑗=1
𝑗 6 𝑁 2𝑁 6𝑁 30𝑁 42𝑁 7
𝑁
(4) 1
𝐻𝑁 ∶= 􏾜 , 𝑁 → ∞.
𝑗=1
𝑗4
Επειδή
∞
1 𝜋4
􏾜 = 𝜁(4) = ,
𝑗=1
𝑗4 90
έχουμε ήδη βρει τον πρωτεύοντα όρο στο ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του αθροίσματος. Σχετικά με το πλήρες
ασυμπτωτικό ανάπτυγμα έχουμε:
𝑁
(4) 1 𝜋4 1 𝐵2 𝐵4 𝐵6
𝐻𝑁 ∶= 􏾜 4
∼ + − 2
− 4
− − 6 − ⋯, 𝑁 → ∞. (3.4.8)
𝑗=1
𝑗 90 2𝑁 2𝑁 4𝑁 6𝑁
Παράδειγμα 3.4.11 Ο πρωτεύων όρος του
𝑁
􏿴𝑝􏿷 1
𝐻𝑁 ∶= 􏾜 , 𝑝 > 1, 𝑁 → ∞.
𝑗=1
𝑗𝑝
􏿴𝑝􏿷
Επειδή όπως ήδη αναφέραμε lim𝑁→∞ 𝐻𝑁 = 𝜁 􏿴𝑝􏿷 , 𝑝 > 1, έχουμε
𝑁
􏿴𝑝􏿷 1
𝐻𝑁 ∶= 􏾜 ∼ 𝜁(𝑝), 𝑝 > 1, 𝑁 → ∞.
𝑗=1
𝑗𝑝
Ειδικά για την περίπτωση 𝑝 = 3 ισχύει
𝑁
(3) 1
𝐻𝑁 ∶= 􏾜 ∼ 𝜁(3), 𝑁 → ∞,
𝑗=1
𝑗3
όπου
𝜁(3) = 1.2020569031595942853997381615114499907649 ⋯
1 1 1 1
¹⁵Θυμίζουμε ότι 𝐵1 = 2 , 𝐵2 = 6 , 𝐵4 = − 30 , 𝐵6 = 42
, ⋯, ενώ 𝐵2𝑘+1 − 0, 𝑘 = 1, 3, 5, ⋯
είναι η γνωστή σταθερά του Apery.¹⁶
Συνεχίζουμε με ένα ακόμη παράδειγμα που αφορά τον υπολογισμό μιας σειράς στον γενικό όρο της οποίας
εμφανίζεται ο αρμονικός αριθμός δεύτερης τάξης:
Παράδειγμα 3.4.12 Ο υπολογισμός του αθροίσματος
∞ (𝑠)
𝐻𝑛
𝑆𝑁 ∶= 􏾜 𝑠
, 𝑠 ∈ {2, 3, ⋯} .¹⁷
𝑛=1 𝑛
Έχουμε
∞
1 𝑛 1
𝑆𝑁 ∶= 􏾜 𝑠
􏾜 𝑠 (ορισμός)
𝑛=1 𝑛 𝑘=1 𝑘
∞
1 ∞ 1
=􏾜 􏾜 (αλλαγή σειράς άθροισης)
𝑘=1
𝑘𝑠 𝑛=𝑘 𝑛𝑠
⎛ ⎞
∞
1 ⎜⎜⎜ ∞ 1 𝑘−1 1 ⎟⎟⎟
= 􏾜 𝑠 ⎜⎜􏾜 𝑠 − 􏾜 𝑠 ⎟⎟
𝑘=1
𝑘 ⎝𝑛=1 𝑛 𝑛=1 𝑛 ⎠
⎛ ⎞𝑠 ⎛ ⎞
⎜⎜ ∞ 1 ⎟⎟ ∞
1 ⎜⎜⎜ 𝑘 1 1 ⎟⎟⎟
⎜ ⎟
= ⎜⎜􏾜 𝑠 ⎟⎟ − 􏾜 𝑠 ⎜⎜􏾜 𝑠 − 𝑠 ⎟⎟
⎝ 𝑘 ⎠ 𝑘 ⎝ 𝑛 𝑘 ⎠
𝑘=1 𝑘=1 𝑛=1
=𝜁2 (𝑠) − 𝑆𝑁 + 𝜁 (2𝑠) .
Επομένως,
𝜁2 (𝑠) + 𝜁 (2𝑠)
𝑆𝑁 = .
2
Στην ειδική περίπτωση όπου 𝑠 = 2 έχουμε
𝜁2 (2) + 𝜁 (4)
𝑆𝑁 =
2
7
= 𝜁 (4)
4
7𝜋4
= .
360
𝑁
𝐻𝑚
𝑆𝑁 ∶= 􏾜 , 𝑁 → ∞.
𝑚=1 𝑚
¹⁶Ο Roger Apery είχε Γαλλίδα μητέρα και Έλληνα πατέρα.

¹⁷Με την περίπτωση 𝑠 = 1 ασχολείται το επόμενο παράδειγμα.
Έχουμε διαδοχικά
𝑁
𝐻𝑚
𝑆𝑁 ∶= 􏾜
𝑚=1 𝑚
𝑁
1 𝑚 1
=􏾜 􏾜 (ορισμός)
𝑚=1 𝑚 𝑘=1 𝑘
𝑁
1 𝑁 1
=􏾜 􏾜 (αλλαγή της σειράς άθροισης)
𝑘
𝑘=1 𝑚=𝑘
𝑚
𝑁
1
=􏾜 (𝐻𝑁 − 𝐻𝑘−1 )
𝑘=1
𝑘
⎛ ⎞
⎜⎜ 𝑁 1 ⎟⎟ 𝑁 1
=𝐻𝑁 ⎜⎜⎜􏾜 ⎟⎟⎟ − 􏾜 𝐻𝑘−1
⎝ 𝑘 ⎠ 𝑘=1 𝑘
𝑘=1
𝑁
2 1 1
=𝐻𝑁 −􏾜 􏿶𝐻𝑘 − 􏿹
𝑘=1
𝑘 𝑘
𝑁
2 1
=𝐻𝑁 − 𝑆𝑁 + 􏾜 .
𝑘=1
𝑘2
Επομένως,
𝑁
𝐻𝑚 1 2 1 𝑁 1
𝑆𝑁 ∶= 􏾜 = 𝐻𝑁 + 􏾜 2.
𝑚=1 𝑚 2 2 𝑘=1 𝑘
Με τη βοήθεια των σχέσεων (3.4.1) και (3.4.7) (που ήδη ανακαλύψαμε σε προηγούμενα παραδείγματα με
εφαρμογή του τύπου αθροισης των Euler-Maclaurin) λαμβάνουμε καθώς 𝑁 → ∞
𝑁 2
𝐻𝑚 ln 𝑁 1 𝜋2 ln 𝑁 𝛾 − 1 ln 𝑁
𝑆𝑁 ∶= 􏾜 = + 𝛾 ln 𝑁 + 􏿶𝛾2 + 􏿹+ + + 􏿶 2 􏿹.
𝑚=1 𝑚 2 2 6 2𝑁 2𝑁 𝑁
Φυσικά, μπορούμε να βρούμε όσους όρους επιθυμούμε, εάν προχωρήσουμε βαθύτερα στα αναπτύγματα των
(3.4.1) και (3.4.7).
Παράδειγμα 3.4.14 Θα υπολογίσουμε την τιμή

(2) (4)
𝑒2𝐻𝑁 +𝐻𝑁 +𝐻𝑁
1
με απόλυτο σφάλμα 𝑂 􏿵 𝑁 2 􏿸, 𝑁 → ∞.
Με τη βοήθεια των σχέσεων (3.4.1), (3.4.7), και, (3.4.8) έχουμε καθώς 𝑁 → ∞

1 1
(2) (4) 2 ln 𝑁+2𝛾+ +𝑂􏿵 2 􏿸
𝑒2𝐻𝑁 +𝐻𝑁 +𝐻𝑁
=𝑒 𝑁 𝑁
1 1
𝜁(2)− +𝑂􏿵 2 􏿸
𝑁
×𝑒 𝑁
1 1
𝜁(4)+ +𝑂􏿵 2 􏿸
2𝑁
×𝑒 𝑁
1 1
+𝑂􏿵 2 􏿸
=𝑁 2 𝑒2𝛾+𝜁(2)+𝜁(4) 𝑒 2𝑁 𝑁
1 1
=𝑁 2 𝑒2𝛾+𝜁(2)+𝜁(4) 􏿶1 + + 𝑂 􏿶 2 􏿹􏿹 .
2𝑁 𝑁
3.4.2 Υπερ-αρμονικοί αριθμοί
Ορισμός 3.4.15 Ο 𝑁−οστός υπερ-αρμονικός αριθμός τάξεως 𝑟: 𝐻 (𝑁, 𝑟) ορίζεται αναδρομικά για κάθε φυσικό
αριθμό 𝑁 και για κάθε μη αρνητικό ακέραιο 𝑟 ως:
1
𝐻 (𝑁, 0) = ,
𝑁
𝑁
𝐻 (𝑁, 𝑟) ∶= 􏾜 𝐻 (𝑘, 𝑟 − 1) .
𝑘=1
Οι ακόλουθες παρατηρήσεις, προφανώς, ισχύουν:
𝑁 1
• 𝐻 (𝑁, 1) = ∑𝑘=1 𝑘 = 𝐻𝑁 ,
• 𝐻 (𝑁, 𝑟) = 𝐻 (𝑁 − 1, 𝑟) + 𝐻 (𝑁, 𝑟 − 1) .
Τους αριθμούς αυτούς εισήγαγαν οι J. H. Conway και R. K. Guy το 1995, στο σύγγραμμά τους με τίτλο The
Book of Numbers, Copernicus.¹⁸
Ερώτηση 3.4.16 Ποια είναι η συμπεριφορά των υπεραρμονικών αριθμών 𝐻 (𝑁, 𝑟) όταν 𝑁 → ∞;
Η απάντηση σχετικά με την ερώτηση αυτή (τουλάχιστον ως προς τον πρωτεύοντα όρο) δίδεται από την ακό-
λουθη ασυμπτωτική σχέση:
1
𝐻 (𝑁, 𝑟) ∼ 𝑁 𝑟−1 ln 𝑁, 𝑁 → ∞, 𝑟 ∈ ℕ. (3.4.9)
(𝑟 − 1)!
Για 𝑟 = 1 η (3.4.9) ισχύει άμεσα και μάλιστα έχουμε εύκολα το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα, καθώς όπως
είδαμε
𝐻 (𝑁, 1) = 𝐻𝑁 ,
και η συμπεριφορά της ποσότητας 𝐻𝑁 είναι γνωστή μέσω του τύπου άθροισης των Euler-Maclaurin.
Για 𝑟 = 2 έχουμε από τον ορισμό
𝑁
𝐻 (𝑁, 2) = 􏾜 𝐻 (𝑘, 1)
𝑘=1
𝑁
= 􏾜 𝐻𝑘
𝑘=1
και από τη σχέση (3.4.6) έχουμε το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα διαθέσιμο, και φυσικά η σχέση (3.4.9)
ισχύει και στην περίπτωση αυτή.
¹⁸Ο μεγάλος John Horton Conway έφυγε από αυτόν τον κόσμο στις 11 Απριλίου 2020.
Ας δούμε τώρα την περίπτωση όπου 𝑟 = 3 (με παρόμοια βήματα μπορεί κανείς να γενικεύσει). Έχουμε
𝑁
𝐻 (𝑁, 3) = 􏾜 𝐻 (𝑘, 2)
𝑘=1
𝑁 𝑘
= 􏾜 􏾜 𝐻𝑗
𝑘=1 𝑗=1
𝑁 𝑁
= 􏾜 𝐻𝑗 􏾜 1
𝑗=1 𝑘=𝑗
𝑁
= 􏾜 𝐻𝑗 􏿴𝑁 − 𝑗 + 1􏿷
𝑗=1
𝑁 𝑁
= (𝑁 + 1) 􏾜 𝐻𝑗 − 􏾜 𝑗𝐻𝑗 . (3.4.10)
𝑗=1 𝑗=1
𝑁
Για το άθροισμα ∑𝑗=1 𝐻𝑗 έχουμε διαθέσιμο το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα (από τη σχέση ((3.4.6)). Για
𝑁
το άθροισμα ∑𝑗=1 𝑗𝐻𝑗 έχουμε
𝑁 𝑁 𝑗
1
􏾜 𝑗𝐻𝑗 = 􏾜 𝑗 􏾜
𝑗=1 𝑗=1 𝑘=1
𝑘
𝑁
1 𝑁
=􏾜 􏾜𝑗
𝑘=1
𝑘 𝑗=𝑘
𝑁
1 𝑁 (𝑁 + 1) 𝑘 (𝑘 − 1)
=􏾜 􏿰 − 􏿳
𝑘=1
𝑘 2 2
𝑁 (𝑁 + 1) 1 𝑁 (𝑁 + 1)
= 𝐻𝑁 + 􏿶𝑁 − 􏿹. (3.4.11)
2 2 2
Από τις σχέσεις (3.4.10), (3.4.11), και (3.4.6) έχουμε
2 𝑁 (𝑁 + 1) 1 1
𝐻 (𝑁, 3) = (𝑁 + 1) 𝐻𝑁 − 𝐻𝑁 − 𝑁 (𝑁 + 1) − 𝑁 + 𝑁 (𝑁 + 1) ,
2 2 4
και επειδή η συμπεριφορά της ποσότητας 𝐻𝑁 είναι γνωστή μέσω του τύπου άθροισης των Euler-Maclaurin,
μετά από τις σχετικές πράξεις μπορούμε να λάβουμε όσους όρους από το ζητούμενο ασυμπτωτικό ανά-
πτυγμα επιθυμούμε. Σε κάθε περίπτωση πάντως και ως προς τον πρώτο όρο έχουμε
1 2
𝐻 (𝑁, 3) ∼ 𝑁 ln 𝑁, 𝑁 → ∞.
2
Παρατήρηση 3.4.17 Μία άμεση συνέπεια της σχέσης (3.4.9) είναι η ακόλουθη:
∞
𝐻 (𝑘, 𝑟)
􏾜 < ∞, 𝑚 > 𝑟. (3.4.12)
𝑘=1
𝑘𝑚
Άσκηση 3.4.18 Να υπολογιστούν οι τρεις πρώτοι όροι του ασυμπτωτικού αναπτύγματος για το άθροισμα
𝑁
𝐻𝑚
􏾜 2
, 𝑁 → ∞.
𝑚=1 𝑚
Άσκηση 3.4.19 Να υπολογιστούν οι τρεις πρώτοι όροι του ασυμπτωτικού αναπτύγματος για το άθροισμα
𝑁
𝐻𝑚
􏾜 3
, 𝑁 → ∞.
𝑚=1 𝑚
Άσκηση 3.4.20 Να αποδειχθεί ότι η ακόλουθη σειρά συγκλίνει για 𝑚 > 𝑟

∞
𝐻 (𝑘, 𝑟)
􏾜 .
𝑘=1
𝑘𝑚
Άσκηση 3.4.21 Να βρεθεί το πλήρες ασυμπτωτικό ανάπτυγμα του αθροίσματος
𝑁
􏾜 𝑘𝐻𝑘 , 𝑁 → ∞.
𝑘=1
𝑁
􏾜 𝑘2 𝐻𝑘 , 𝑁 → ∞.
𝑘=1
𝑁
􏾜 𝑘3 𝐻𝑘 , 𝑁 → ∞.
𝑘=1
Άσκηση 3.4.24 Να βρεθούν οι πέντε πρώτοι όροι του ασυμπτωτικού αναπτύγματος του αθροίσματος
𝑁
􏾜 𝐻𝑘3 , 𝑁 → ∞.
𝑘=1
Άσκηση 3.4.25 Να υπολογιστεί η τιμή της ποσότητας

𝑁 𝑁
􏿵∑𝑘=1 𝑘𝐻𝑘 􏿸+􏿵∑𝑘=1 𝐻𝑘 􏿸+𝐻𝑁
𝑒
1
με απόλυτο σφάλμα 𝑂 􏿵 𝑁 2 􏿸, 𝑁 → ∞.
Άσκηση 3.4.26 Να υπολογιστεί η ποσότητα
𝑒𝐻(𝑁,2) , 𝑁 → ∞.
Άσκηση 3.4.27 Να υπολογιστεί η ποσότητα
𝑒𝐻(𝑁,3) , 𝑁 → ∞.
3.5 Μερικές ακόμη τεχνικές για την ασυμπτωτική συμπεριφορά αθροισμάτων
Στο κεφάλαιο αυτό θα δούμε και μερικούς ακόμη τρόπους για τη μελέτη της ασυμπτωτικής συμπεριφοράς
αθροισμάτων που εξαρτώνται από μία μεγάλη παράμετρο. Αυτοί οι τρόποι έρχονται να προστεθούν στον τύπο
άθροισης των Euler-Maclaurin, ώστε ο αναγνώστης να έχει περισσότερα εργαλεία στη διάθεσή του.
Παράδειγμα 3.5.1 Θεωρούμε την ακολουθία
𝑎𝑗 = 𝑒𝑗𝑐𝑗 , όπου η ακολουθία 𝑐𝑗 είναι αύξουσα με lim 𝑐𝑗 = ∞.

𝑗→∞
Τότε,
𝑁
𝐴𝑁 = 􏾜 𝑎𝑗 ∼ 𝑎𝑁 , 𝑁 → ∞.¹⁹ (3.5.1)
𝑗=1
Για την απόδειξη έχουμε διαδοχικά

𝑁
𝐴𝑁 = 􏾜 𝑒𝑗𝑐𝑗
𝑗=1
𝑁
≤ 􏾜 𝑒𝑗𝑐𝑁
𝑗=1
𝑒(𝑁+1)𝑐𝑁 − 𝑒𝑐𝑁
=
𝑒𝑐𝑁 − 1
≤𝑀𝑒(𝑁+1)𝑐𝑁 ,
όπου
1
𝑀= .
𝑒𝑐1 −1
Επειδή
𝑀𝑒(𝑁+1)𝑐𝑁
lim = lim 𝑀𝑒(𝑐𝑁 −𝑐𝑁+1 ) (𝑁 + 1) = 0
𝑁→∞ 𝑎𝑁+1 𝑁→∞
το ζητούμενο έπεται άμεσα.
Παρόμοιο είναι και το ακόλουθο
Παράδειγμα 3.5.2 Η συμπεριφορά της (συγκλίνουσας) σειράς

∞
4 𝑥2
􏾜 𝑒−𝑘 , 𝑥 → ∞.
𝑘=0
Με επιχειρήματα παρόμοια με αυτά του προηγουμένου παραδείγματος έχουμε ότι ο πρώτος όρος σβήνει όλους
τους υπόλοιπους. Έτσι, για τον πρώτο όρο έχουμε
∞
4 𝑥2
􏾜 𝑒−𝑘 ∼ 1, 𝑥 → ∞.
𝑘=0
Συνεχίζουμε με ένα γενικό παράδειγμα στο οποίο προσεγγίζουμε το άθροισμά μας με ολοκληρώματα Rie-
mann.
¹⁹Δηλαδή με τις υποθέσεις μας ο τελευταίος όρος του αθροίσματος (3.5.1) σβήνει όλους τους υπόλοιπους. Αυτό φυσικά ισχύει
για τον πρωτεύοντα όρο.
Παράδειγμα 3.5.3 Η συμπεριφορά του αθροίσματος

∞
1
𝑆(𝑥) = 􏾜 2
, 𝑥 → ∞.
𝑛=0 􏿴𝑛2 + 𝑥2 􏿷
𝐶
Είναι λογικό το άθροισμά μας να συμπεριφέρεται σαν τον όρο 𝑥𝑚 με πιθανότερη επιλογή για το 𝑚 την τιμή 4,
καθώς το 𝑆(𝑥) φθίνει προς το μηδέν σαν το 𝑥−4 καθώς 𝑥 → ∞ . Σε λίγο θα δούμε ότι αυτό δεν ισχύει. Έχουμε
∞
1 1
𝑆(𝑥) = 􏾜 2 ,
𝑛=0 𝑛 2 𝑥4
􏿯1 + 􏿴 𝑥 􏿷 􏿲
και
∞
1 1
𝑥3 𝑆(𝑥) = 􏾜 2 , (3.5.2)
𝑛=0 𝑛 2 𝑥
􏿯1 + 􏿴 𝑥 􏿷 􏿲
Θεωρούμε το ολοκλήρωμα
∞ 1
􏾙 2
𝑑𝑡, (3.5.3)
0 􏿴1 + 𝑡2 􏿷
𝜋
(που προφανώς συγκλίνει - μάλιστα η τιμή του είναι 4 ) και την ακόλουθη διαμέριση: 𝑡0 < 𝑡1 < 𝑡2 < ⋯
𝑛
με 𝑡𝑛 = 𝑥 , 𝑛 = 0, 1, 2, ⋯. Τότε, καθώς το 𝑥 → ∞ η σειρά του δευτέρου μέλους της σχέσης (3.5.2) είναι το
άθροισμα Riemann για το ολοκλήρωμα της σχέσης (3.5.3). Συνεπώς,
𝜋
lim 𝑥3 𝑆(𝑥) =
𝑥→∞ 4
καταλήγοντας έτσι στον πρωτεύοντα όρο

∞
1 𝜋
𝑆(𝑥) = 􏾜 2
∼ , 𝑥 → ∞.
􏿴𝑛2 4𝑥3
𝑛=0 + 𝑥2 􏿷
Συνεχίζουμε με ένα πολύ κλασικό
𝑁
𝑘 1
𝑆𝑁 = 𝑁! 􏾜 (−1) , 𝑁 → ∞.
𝑘=0
𝑘!
Επειδή οι όροι φθίνουν γρήγορα θα θεωρήσουμε όλη τη σειρά, και θα αφαιρέσουμε την ουρά την οποία και θα
φράξουμε ελπίζοντας σε φράγμα μικρότερο του πρώτου όρου.
Έχουμε
∞ ∞
𝑘 1 𝑘 1
𝑆𝑁 =𝑁! 􏾜 (−1) − 𝑁! 􏾜 (−1)
𝑘=0
𝑘! 𝑘=𝑁+1
𝑘!
∞
𝑘 1
=𝑁!𝑒−1 − 𝑁! 􏾜 (−1) ,
𝑘=𝑁+1
𝑘!
όπου χρησιμοποιήσαμε ότι

∞
𝑘 1 1
􏾜 (−1) = .
𝑘=0
𝑘! 𝑒
Είναι
∞
𝑘 1
𝑅𝑁 ∶= 􏾜 (−1)
𝑘=𝑁+1
𝑘!
και
1 1 1
|𝑅𝑁 | < + + +⋯
𝑁 + 1 (𝑁 + 1)2 (𝑁 + 1)3
1
=
𝑁
=𝑜 (1) , 𝑁 → ∞.
Επομένως,
𝑁
𝑘 1 1 1
𝑆𝑁 = 𝑁! 􏾜 (−1) = 𝑁! + 𝑂 􏿶 􏿹 , 𝑁 → ∞.
𝑘=0
𝑘! 𝑒 𝑁
Παράδειγμα 3.5.5 Το άθροισμα

∞ 𝑘2
􏾜 𝑒− 2𝑁 , 𝑁 → ∞.
𝑘=0
𝑡2
−
𝑓(𝑡) ∶= 𝑒 2𝑁 , 𝑡 ≥ 0,
η οποία είναι φθίνουσα στο [0, ∞]. Το άθροισμα λοιπόν μπορεί να προσεγγιστεί με το αντίστοιχο ολοκλήρωμα
με απόλυτο σφάλμα της τάξεως Ο(1). Στο ίδιο αποτέλεσμα καταλήγουμε και με τον τύπο άθροισης Euler-
Maclaurin. Έχουμε
∞ 𝑘2 ∞ 𝑡2
􏾜 𝑒− 2𝑁 = 􏾙 𝑒− 2𝑁 𝑑𝑡 + 𝑂 (1) , 𝑁 → ∞.
𝑘=0 0
Ως προς το ολοκλήρωμα του δεύτερου μέλους της παραπάνω ισότητας και με τη βοήθεια της αλλαγής μετα-
βλητής 𝑡 ∶= √2𝑁𝑦 έχουμε
∞ 𝑡2 ∞
− 2
􏾙 𝑒 2𝑁 𝑑𝑡 =√2𝑁 􏾙 𝑒−𝑦 𝑑𝑦
0 0
𝜋𝑁
= ,
√ 2
διότι
∞ 𝜋
2
􏾙 𝑒−𝑦 𝑑𝑦 = .
0 √2
Καταλήγουμε λοιπόν στο ακόλουθο αποτέλεσμα
∞ 𝑘2 𝜋𝑁
􏾜 𝑒− 2𝑁 = + 𝑂 (1) , 𝑁 → ∞.
𝑘=0 √ 2
Άσκηση 3.5.6 Να βρεθεί ο πρώτος ασυμπτωτικά όρος στα ακόλουθα αθροίσματα (𝑁 → ∞)
𝑁
𝑚
􏾜 𝑒𝑗 , 𝑚 > 1,
𝑗=1
𝑁
􏾜 𝑗𝑗 ,
𝑗=1
𝑁
􏾜 𝑗!.
𝑗=1
Άσκηση 3.5.7 Η συμπεριφορά της (συγκλίνουσας) σειράς
∞
2𝑚 𝑥2𝑏
􏾜 𝑒−𝑘 , 𝑚, 𝑏 > 0, 𝑥 → ∞.
𝑘=0
Άσκηση 3.5.8 Να βρεθεί ο πρώτος όρος επί του ασυμπτωτικού αναπτύγματος των αθροισμάτων
∞
1
􏾜 3
, 𝑥 → ∞,
𝑛=0 􏿴𝑛2 + 𝑥2 􏿷
∞
1
􏾜 4
, 𝑥 → ∞,
𝑛=0 􏿴𝑛2 + 𝑥2 􏿷
∞
1
􏾜 6
, 𝑥 → ∞.
𝑛=0 􏿴𝑛2 + 𝑥2 􏿷
Γενικεύστε το αποτέλεσμά σας για την ποσότητα
∞
1
􏾜 𝑚, 𝑚 ≥ 1, 𝑥 → ∞.
𝑛=0 􏿴𝑛2 + 𝑥2 􏿷
Άσκηση 3.5.9 Να βρεθεί ο πρώτος όρος επί του ασυμπτωτικού αναπτύγματος των αθροισμάτων
∞
1
􏾜 2
, 𝑥 → ∞,
𝑛=0 (𝑛 + 𝑥)
∞
1
􏾜 3
, 𝑥 → ∞,
𝑛=0 (𝑛 + 𝑥)
∞
1
􏾜 4
, 𝑥 → ∞.
𝑛=0 (𝑛 + 𝑥)
Γενικεύστε το αποτέλεσμά σας για την ποσότητα
∞
1
􏾜 𝑚, 𝑚 > 1, 𝑥 → ∞.
𝑛=0 (𝑛 + 𝑥)
Άσκηση 3.5.10 Να βρεθούν οι τρεις πρώτοι όροι του αθροίσματος

∞ 𝑘2
􏾜 𝑒− 𝑁 , 𝑁 → ∞.
𝑘=−∞
Άσκηση 3.5.11 Να βρεθεί ο πρώτος ασυμπτωτικά όρος στα ακόλουθα αθροίσματα (𝑁 → ∞)
𝑁
𝑏
􏾜 𝑒𝑗 ln 𝑗 , 𝑏 > 𝑜,
𝑗=2
𝑁
􏾜 𝑒𝑗 cos ℎ 𝑗 ,
𝑗=1
𝑁
􏾜 𝑒𝑗 sin ℎ 𝑗 ,
𝑗=1
𝑁
2
􏾜 𝑒𝑗 sin ℎ 𝑗.
𝑗=1
sity Press, 1927.
2003.
2008.
[12] G. Boros και V.H. Moll. Irresistible Integrals: Symbolics, Analysis and Experiments in the Evaluation
of Integrals. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2004.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α
Η ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ ΖΗΤΑ ΣΤΟΥΣ ΑΡΤΙΟΥΣ
Θα αποδείξουμε τη φόρμουλα (Α.0.1) η οποία είναι γνωστή από τον Euler:

2𝑘
𝑘+1 (2𝜋)
2𝜁 (2𝑘) = (−1) 𝐵 , (Α.0.1)
(2𝑘)! 2𝑘
Βήμα 1. Ξεκινάμε από τη γνωστή σχέση
∞
1 2𝑥
cot 𝑥 = + 􏾜 􏿶 􏿹.
𝑥 𝑛=1 𝑥2 − 𝑛2 𝜋2
Είναι
⎛ ⎞
∞
1 1 ⎜⎜⎜ 1 1 ⎟⎟⎟
cot 𝑥 = + 􏾜 ⎜ 𝑥 + 𝑥 ⎟
𝑥 𝑛=1 𝜋𝑛 ⎝ 1 + 1− ⎠
𝑛𝜋 𝑛𝜋
⎛ ⎞
∣𝑥∣<𝑛𝜋 1
∞
1 ⎜⎜⎜ ∞ 𝑘 𝑥 𝑘 ∞ 𝑥 𝑘 ⎟⎟⎟
= +􏾜 ⎜⎜􏾜 (−1) 􏿵 􏿸 − 􏾜 􏿵 􏿸 ⎟⎟
𝑥 𝑛=1 𝜋𝑛 ⎝𝑘=0 𝑛𝜋 𝑘=0
𝑛𝜋 ⎠
⎡ ⎤
1 ∞
1 ⎢⎢⎢ ∞ 𝑥 2𝑘 𝑥 2𝑘+1 ⎥⎥⎥ ∞ 𝑥 2𝑘 𝑥 2𝑘+1
= +􏾜 􏿶 ⎢⎢⎣􏾜 􏿵 􏿸 − 􏿵 􏿸 ⎥⎥ − 􏾜 􏿰􏿵 􏿸 − 􏿵 􏿸
⎦ 􏿳􏿹
𝑥 𝑛=1 𝜋𝑛 𝑘=0 𝑛𝜋 𝑛𝜋 𝑘=0
𝑛𝜋 𝑛𝜋
⎛ ⎞
1 ∞
1 ⎜⎜⎜ ∞ 𝑥 2𝑘+1 ⎟⎟⎟
= +􏾜 ⎜⎜2 􏾜 􏿵 􏿸 ⎟⎟
𝑥 𝑛=1𝜋𝑛 ⎝ 𝑘=0
𝑛𝜋 ⎠
∞
1 2𝑥2𝑘−1 ∞ 1
= +􏾜 􏾜
𝑥 𝑘=1 𝜋2𝑘 𝑛=1 𝑛2𝑘
∞
1 2𝑥2𝑘−1
= +􏾜 𝜁 (2𝑛) , (Α.0.2)
𝑥 𝑘=1 𝜋2𝑘

158 Η ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ ΖΗΤΑ ΣΤΟΥΣ ΑΡΤΙΟΥΣ
όπου στην πέμπτη ισότητα αλλάξαμε τη σειρά άθροισης.
Βήμα 2. Θα δείξουμε ότι

∞ 2𝑛−1
2𝐵2𝑛 (2𝑥)
𝑛
cot 𝑥 = 􏾜 (−1) . (Α.0.3)
𝑛=0
(2𝑛)!
Θεωρούμε τη συνάρτηση (η οποία όπως έχουμε δει είναι άρτια)
𝑥2 𝑥3 𝑥 𝑥
𝑓(𝑥) ∶= 􏿶𝐵0 + 𝐵1 𝑥 + 𝐵2 + 𝐵 3 + ⋯ 􏿹 − 𝐵1 𝑥 = 𝑥 + .
2! 3! 𝑒 −1 2
Για να εισάγουμε υπερβολικές τριγωνομετρικές συναρτήσεις έχουμε

𝑥 𝑥
−
𝑥 􏿵𝑒 2 + 𝑒 2 􏿸 𝑥 𝑥
𝑓(𝑥) = 𝑥 𝑥 = coth ,
2 􏿵𝑒 + 𝑒
2
−
2 􏿸 2 2
καθώς
𝑒𝑥 − 𝑒−𝑥
sinh 𝑥 = ,
2
𝑒𝑥 + 𝑒−𝑥
cosh 𝑥 = .
2
Όπως έχουμε δει το ανάπτυγμα Taylor του αριστερού μέλους έχει μηδενικούς τους περιττούς όρους του (με
την αφαίρεση του όρου 𝐵1 𝑥). Συνεπώς,
∞
𝑥 𝑥 𝐵 𝑥2𝑛
coth = 􏾜 2𝑛 .
2 2 𝑛=0 (2𝑛)!
Άρα,
∞ 2𝑛−1
2𝐵2𝑛 (2𝑥)
coth 𝑥 = 􏾜 .
𝑛=0
(2𝑛)!
Όμως
𝑒𝑖𝑥 + 𝑒−𝑖𝑥
coth (𝑖𝑥) = = −𝑖 cot 𝑥,
𝑒𝑖𝑥 − 𝑒−𝑖𝑥
από όπου έπεται το ζητούμενο του Βήματος 2. Εξισώνουμε τώρα τις δύο εκφράσεις για τη συνάρτηση cot 𝑥
(δηλαδή τις (Α.0.2) και (Α.0.3) και η απόδειξη της (Α.0.1) ολοκληρώθηκε. ■
Το παρόν σύγγραμμα χρηματοδοτήθηκε
από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων του Υπουργείου Παιδείας.

462 Doumas Elements of Asymptotic Analysis

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

462 Doumas Elements of Asymptotic Analysis

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ Β.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΣΥΜΠΤΩΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

Βιβλιογραφική αναφορά: Δούμας Α., (2022). Στοιχεία Ασυμπτωτικής Ανάλυσης -

Στην οπισθέλκουσα της τάξεως 1992.

2 Ασυμπτωτικά αναπτύγματα ολοκληρωμάτων 19

2.8 Η μέθοδος της στάσιμης φάσης (Method of stationary phase) . . . . . . . . . . . . . . . . 90

3 Ασυμπτωτικά αναπτύγματα αθροισμάτων 113

όπου 𝛾 είναι η σταθερά των 𝐸𝑢𝑙𝑒𝑟-𝑀𝑎𝑠𝑐ℎ𝑒𝑟𝑜𝑛𝑖.

1.1 Συμβολισμός-Βασικές έννοιες

Ορισμός 1.1.1 Γράφουμε

¹Ο συμβολισμός αυτός συχνά αποκαλείται 𝐵𝑎𝑐ℎ𝑚𝑎𝑛𝑛 − 𝐿𝑎𝑛𝑑𝑎𝑢 𝑛𝑜𝑡𝑎𝑡𝑖𝑜𝑛.

Δούμας Α. (2022). «Στοιχεία Ασυμπτωτικής Ανάλυσης».

Εάν η συνάρτηση 𝑔(𝑥) είναι μη αρνητική ο αντίστοιχος ορισμός είναι

Μία εξίσωση της μορφής

Συμβολισμός − Ονομασία τάξης

𝑓(𝑥) ∼ 𝑔(𝑥) καθώς 𝑥 → ∞ έπεται ότι 𝑔(𝑥) ∼ 𝑓(𝑥) καθώς 𝑥 → ∞.

Ορισμός 1.1.4 Γράφουμε

Και ο ορισμός αυτός ισχύει εάν αντικαταστήσουμε το ∞ με κάθε 𝑥0 ∈ ℝ.

Παρατήρηση 1.1.5 Μία εξίσωση της μορφής

𝑓(𝑥) = ℎ(𝑥) + 𝑜 􏿴𝑔(𝑥)􏿷 , 𝑥 → ∞,

Πιο γενικά, η ασυμπτωτική σχέση

Ας δούμε μερικά παραδείγματα. Οι ακόλουθες σχέσεις αληθεύουν:

10𝑥2 − 6𝑥5 =𝑜(𝑥), 𝑥→0

αν και τα πρόσημα των δύο μελών είναι αντίθετα.

Παρατήρηση 1.1.7 Εάν

ενώ το αντίστροφο του ισχυρισμού δεν ισχύει.

𝑓(𝑥) ∼ 𝑔(𝑥), καθώς 𝑥 → 𝑥0 ,

𝑓(𝑥) − 𝑔(𝑥) = 𝑜 􏿴𝑔(𝑥)􏿷 .

|𝑓(𝑥)| − |𝑔(𝑥)| ≤ |𝑓(𝑥) − 𝑔(𝑥)| < 𝜀 |𝑔(𝑥)|

Από την πρώτη ανισότητα έχουμε

δηλαδή 𝑔(𝑥) = 𝑂(𝑓(𝑥)), 𝑥 → 𝑥0 .

𝑓(𝑥) = 𝑥, 𝑔(𝑥) = 𝛼𝑥, 𝛼 > 1.

Η ακόλουθη είναι μία πολύ χρήσιμη

1.1.1 Ασυμπτωτικές σειρές

Λέμε ότι η παραπάνω δυναμοσειρά είναι ασυμπτωτική ως προς τη συνάρτηση 𝑓(𝑥), (𝑥 → 𝑥0 ).

Ισοδύναμα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι

όπου 𝑎𝑀 είναι ο πρώτος μη μηδενικός συντελεστής μετά τον 𝑎𝑁 .

Εάν 𝑥0 = ∞ ο αντίστοιχος ορισμός είναι

²Αυτός ο ορισμός είναι γνωστός ως 𝑃𝑜𝑖𝑛𝑐𝑎𝑟𝑒́ 𝑒𝑥𝑝𝑎𝑛𝑠𝑖𝑜𝑛.

2𝜋 1 1 139 571 163879

και το ζητούμενο έπεται άμεσα από την (1.1.12).

1.1.2 Σύγκλιση και ασυμπτωτικότητα

Η διαφορά μεταξύ συγκλίνουσας και ασυμπτωτικής σειράς είναι η εξής:

συγκλίνει για |𝑥 − 𝑥0 | < 𝑅 στη συνάρτηση 𝑓(𝑥), τότε επίσης

1.1.3 Πράξεις μεταξύ ασυμπτωτικών σειρών

Οι περισσότερες λειτουργίες (πρόσθεση, πολλαπλασιασμός, διαίρεση, ολοκλήρωση) μπορούν να εκτελεστούν

Σχετικά με την ολοκλήρωση έχουμε την ακόλουθη

Συνεπώς, για κάθε 𝜀 > 0 υπάρχει 𝑀 ∶= 𝑀(𝜀) έτσι ώστε

Καθώς το 𝜀 είναι τυχαίο, λαμβάνουμε για κάθε 𝑁

και το ζητούμενο έπεται. ■

𝐴𝑧0 (𝑎.𝑏) = 􏿺𝑧 ∈ ℂ, 𝑎 ≤ arg (𝑧 − 𝑧0 ) ≤ 𝑏􏿽 , |𝑧 − 𝑧0 )| < 𝑅.

Εάν έχουμε, λοιπόν,

τότε θα έχουμε και

Ολοκληρώνουμε με την ακόλουθη περίπτωση. Έστω το σύνολο

𝐷 = 􏿺𝑧 ∈ ℂ, 𝜃0 ≤ 𝑎𝑟𝑔 (𝑧 − 𝑧0 ) ≤ 𝜃1 􏿽 , |𝑧| > 𝑅.

Ως ένα αντιπαράδειγμα στην παραπάνω πρόταση ας θεωρήσουμε τη συνάρτηση

𝑓(𝑧) ∶= 𝑒−𝑧 cos(𝑒𝑧 )

για την οποία ισχύει

𝑓′ (𝑧) = − sin 𝑒𝑧 − 𝑒−𝑧 cos(𝑒𝑧 ).

1.1.4 Η Συνάρτηση Γάμμα

Ο μοντέρνος ορισμός της συνάρτησης Γάμμα (βλ. π.χ., [2])

οφείλεται στον 𝐿𝑒𝑔𝑒𝑛𝑑𝑟𝑒 (1809). Με ολοκλήρωση κατά παράγοντες λαμβάνουμε

Γ(𝑥 + 1) = 𝑥Γ(𝑥), Re(𝑥) > 0, (1.1.15)

από όπου και για κάθε θετικό ακέραιο 𝑛 ισχύει