David Begg Makroekonomia

Redakcja naukowa
Ryszard Rapacki
Tłumaczenie
Bogusław Czarny (rozdziały 26-
rozdziały 21, 32)
28)
Zbigniew Matkowski (rozdziały 30, 31, 33)
Andrzej Parkoła
Jacek Prokop (rozdziały 34, 36)
Ryszard Rapacki (rozdziały 20-25, 29, 32, 35)
Michał Rusiński (rozdziały 21, 32, 34, 35, 36)
Jerzy Suchnicki (rozdział 22)
Ryszard Wilczyński (rozdziały 26, 30, 33)
David Begg
Stanley Fischer
Rudiger Dornbusch
EKONOMIA
Wydanie III zmienione
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne

Warszawa 2003
Dane oryginału:
David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch
Economics, Sixth Edition
Copyright © 1984, 1987, 1991, 1994, 1997, 2000 McGraw-Hill International (UK) Limited.
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system,
or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording,
or otherwise, without the prior permission of McGraw-Hill International (UK) Limited.
Projekt okładki
Roman Kirilenko
Redaktor
Violetta Pajewska
Opracowanie typograficzne i redakcja techniczna

Krystyna Dawidczyk
Korekta
Maria Jałosińska
© Copyright for the Polish édition by Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

Warszawa 1992, 1996, 2003 y1 ;
ISBN 83-208-1436-7
ISBN 83-208-1435-9
Spis treści
CZĘSC [IV
Makroekonomia
ROZDZIAŁ (20)
Wprowadzenie do makroekonomii
i rachunku dochodu narodowego .......................................................... 19
20.1. Problemy makroekonomiczne .................................................................................. 20
20.2. Fakty.......................................................................................................................... 21
Ceny i inflacja ............................................................................................................ 21
Wzrost gospodarczy ................................................................................................... 22
Bezrobocie ................................................................................................................. 22
Spojrzenie na ostatnie lata ........................................................................................ 22
20.3. Ramy analizy: krótki przegląd ................................................................................. 23
Ruch okrężny ............................................................................................................. 23
20.4. Rachunek dochodu narodowego ............................................................................... 26
Sposoby mierzenia produktu krajowego brutto ............................................................ 26
Inwestycje i oszczędności ........................................................................................... 29
Państwo ..................................................................................................................... 33
Zagranica ................................................................................................................... 36
Produkt krajowy brutto a produkt (dochód) narodowy brutto ........................................ 37
Produkt narodowy brutto a dochód narodowy .............................................................. 38
Podsumowanie ........................................................................................................... 39
20.5. Co wyraża produkt narodowy brutto? ..................................................................... 39
Nominalny i realny produkt narodowy brutto ............................................................ 40
Realny produkt narodowy brutto na 1 mieszkańca ....................................................... 43
Szersze ujęcie produktu narodowego brutto ................................................................. 44
Podsumowanie..................................................................................................................... 45
Podstawowe pojęcia............................................................................................................. 46
Zadania sprawdzające ......................................................................................................... 47
Spis treści 5
Rozdział. 21
Determinanty dochodu narodowego ..................................................... 49
21.1. Ruch okrężny ............................................................................................................ 52
21.2. Składniki popytu globalnego (planowanych wydatków) ........................................... 52
Popyt konsumpcyjny ................................................................................................ 52
Wydatki inwestycyjne ................................................................................................. 54
21.3. Popyt globalny........................................................................................................... 55
Wykres funkcji popytu globalnego .............................................................................. 55
21.4. Produkcja w punkcie równowagi .............................................................................. 55
Procesy dostosowawcze prowadzące do osiągnięcia równowagi ................................... 58
Produkcja zapewniająca równowagę a zatrudnienie ...................................................... 58
21.5. Inne podejście: planowane oszczędności są równe planowanym
inwestycjom............................................................................................................... 60
21.6. Spadek popytu globalnego ...................................................................................... 61
21.7. Mnożnik .................................................................................................................... 64
21.8. Paradoks zapobiegliwości ......................................................................................... 65
Podsumowanie . .................................................................................................................. 67
Podstawowe pojęcia ............................................................................................................ 68
Zadania sprawdzające ........................................................................................................ 69
ROZDZIAŁ 22
Popyt globalny, polityka fiskalna

i handel zagraniczny ............................................................................. 70
22.1. Udział państwa w ruchu okrężnym ........................................................................... 71
22.2. Państwo a popyt globalny.......................................................................................... 72
Wpływ wydatków państwa na wielkość produkcji ....................................................... 74
Wpływ podatków netto na wielkość produkcji ............................................................. 74
Połączony efekt wydatków państwa i opodatkowania .................................................. 76
Mnożnik zrównoważonego budżetu ......................................................................... 76
Działanie mnożnika przy proporcjonalnych podatkach .............................................. 77
22.3. Budżet państwa ......................................................................................................... 77
Inwestycje, oszczędności i budżet państwa . . .............................................................. 78
22.4. Deficyt a charakter polityki fiskalnej państwa ....................................................... 79
Budżet strukturalny .......................................................................... .......................... 80
Korekta wielkości deficytu budżetowego o wpływ inflacji . ........................................ 80
22.5. Automatyczne stabilizatory i aktywna polityka fiskalna .......................................... 82
Aktywna (dyskrecjonalna) polityka fiskalna ................................................................. 83
22.6. Dług publiczny i deficyt ............................................................................................. 83
22.7. Wpływ handlu zagranicznego na dochód narodowy ................................................. 86
Eksport netto a dochód zapewniający równowagę ......................................................... 88
Mnożnik w gospodarce otwartej ............................................................................... 89
Wzrósł eksportu............................................................................................... • 89
Wydatki na import a zatrudnienie ................................................................................ 90
Podsumowanie ..................................................................................................................... 90
Podstawowe pojęcia .............................................................................................................
Zadania sprawdzające .................................................................................... '■..................
ROZD ZI AŁ [23)
Pieniądz i współczesny system bankowy ............................................... »1

23.1. Funkcje pieniądza ..................................................................................................... 93
Środek wymiany......................................................................................................... 95
Pozostałe funkcje pieniądza ........................................................................................ 96
( (|
Rodzaje pieniądza....................................................................................................... '
23.2. Złotnicy i początki systemu bankowego .................................................................... 97
Działalność bankowa .................................................................................................. 97
Pierwszy kredyt bankowy ...........................................................................................
Rezerwy .....................................................................................................................
Panika finansowa .......................................................................................................
Działalność bankowa złotników a podaż pieniądza ...................................................
...................................................................................................................... 1 1 1 1
23.3. Współczesny system bankowy ..................................................................................
HU
Bilans banków clearingowych ..................................................................................
...................................................................................................................... M H
Banki jako pośrednicy finansowi ................................................................................
...................................................................................................................... 105
Działalność bankowa oparta na zasadzie rezerw gotówkowych ....................................
...................................................................................................................... 103
23.4. Banki komercyjne a podaż pieniądza .................................................................... 107
Kreacja pieniądza przez banki .................................................................................. I0S
23.5. Baza monetarna i mnożnik kreacji pieniądza...........................................................
I I I
23.6. Miary pieniądza ........................................................................................................
I I I
23.7. Konkurencja między bankami ................................................................................. 11
Podsumowanie ....................................................................................................................
............................................................................................................................... 1 1 /
Podstawowe pojęcia ............................................................................................................
............................................................................................................................... I I I
Zadania sprawdzające ...................................................................................................... II1'
ROZD ZI AŁ [24
Bank centralny i system pieniężny ........................................................

............................................................................................................................... L20
24.1. Bank Anglii ..............................................................................................................
I I
24.2. Bank centralny a podaż pieniądza ...........................................................................
L22
Rezerwy obowiązkowe ..............................................................................................
...................................................................................................................... 122
Stopa dyskontowa ......................................................................................................
...................................................................................................................... 123
Operacje otwartego rynku ..........................................................................................
...................................................................................................................... 124
24.3. Ostatnia instancja kredytowa ................................................................................... I 26
24.4. Popyt na pieniądz ................................................................................................... I 28
Motywy trzymania pieniądza ...................................................................................... 128
Popyt na pieniądz: ceny, dochód realny i stopy procentowe ......................................... Ml
Próba wyjaśnienia przyczyn wzrostu zasobów pieniądza w latach 1 965-1 W) . .
13
4
24.5. Równowaga na rynkach finansowych ....................................................................... 134
Równowaga na rynku pieniądz a ........................................................................................................................
..................................................................................................................... 139
Zmiany sianu równowagi ......................................................................................................................................... Ił r
24.0. Kont rola podaży pieniądza ...................................................................................... 139
Konlrola ha/.y nionelarnej ............................................................................................ 139
Kontrola podaży pieniądza za pomocą slopy procentowej ............................................ 141
24.7. ( VIe i narzędzia polityki pieniężnej ......................................................................... 141
Podsumowanie ..................................................................................................................... 143
Podslawowe pojęcia ............................................................................................................. 144
Rozdział 25
Polityka pieniężna i fiskalna w gospodarce zamkniętej .......................... 146
25.1. Nowe spojrzenie na funkcję konsumpcji ................................................................... 147
Czynniki określające wielkość autonomicznej konsumpcji ........................................ 147
Nowoczesne teorie popytu konsumpcyjnego ................................................................ 149
25.2. Popyt inwestycyjny ................................................................................................... 155
Inwestycje w kapitał trwały......................................................................................... 156
Inwestycje w zapasy ................................................................................................ 158
25.3. Pieniądz, stopa procentowa i popyt globalny ............................................................ 161
25.4. Polityka fiskalna i wypieranie ................................................................................... 162
25.5. Model IS-LM ............................................................................................................. 164
Krzywa IS .................................................................................................................. 164
Krzywa IM ................................................................................................................. 166
Równowaga na rynkach dóbr i pieniądza ..................................................................... 168
Polityka fiskalna: przesunięcia krzywej IS ................................................................... 169
Polityka pieniężna: przesunięcia krzywej IM ............................................................... 171
25.6. Zarządzanie popytem a charakter polityki stabilizacyjnej ....................................... 172
25.7. Ekonomia keynesowska a aktywna postawa państwa ............................................ 175
Podsumowanie ..................................................................................................................... 176
Rozdział 26
1
—>
Podaż globalna, poziom cen i tempo dostosowań .................................. 179
10.1. Poziom cen a popyt globalny ..................................................................................... 180
Efekt realnych zasobów pieniądza .............................................................................. 182
Kanał kredytowy ...................................................................................................... 183
26.2. Rynek pracy i podaż globalna ................................................................................ 183
Popyt na pracę ............................................................................................................ 184
Podaż pracy ................................................................................................................ 185
Równowaga na rynku pracy ........................................................................................ 185
Zatrudnienie, produkcja i ceny..................................................................................... 187
M>3< Poziom cen równowagi .......................................................................................... 188
< >d czego zależy poziom cen? ................................................................................. 189
26.4. Polityka pieniężna I fiskalna ..................................................................................
Polityka pieniężna....................................................................................................... 1
Polityka fiskalna .................................................................................... ' .................... I'"
Chwila refleksji .......................................................................................................... IM
26.5. Rynek pracy i kształtowanie się płac......................................................................... 194
Długoterminowe umowy o pracę ................................................................................. 198
Dostosowania nakładu pracy ....................................................................................... 196
Dostosowania płac ...................................................................................................... 197
Rekapitulacja.............................................................................................................. I<,K
26.6. Płace, ceny i podaż globalna ................................................................................... L99
Funkcja krótkookresowej podaży globalnej .....................................................................
26.7. Ceny, produkcja i zatrudnienie w procesie dostosowań ...................................................102
26.8. Zmiany podaży globalnej .......................................................................................... 205
Szokpodażowy .................................................................................................................. ' " '
26.9. Cykl koniunkturalny ....................................................................................................... 11'
Podsumowanie ............................................................................................................................ Wo
Podstawowe pojęcia ............................................................................................................. 2 1 0
ROZDZIAŁ [27
r
Bezrobocie ..........................................................................................
27.1. Fakty ...................................................................................................................... '1 4
Zasoby i strumienie .................................................................................................... 214
Struktura bezrobocia ............................................................................................... 215
27.2. Ramy teoretyczne
¡16
Rodzaje bezrobocia .................................................................................................... 216
Naturalna stopa bezrobocia ................................................................................................ 1 1 I
27.3. Dlaczego bezrobocie jest takie wysokie? ................................................................... 120
1
27.4. Ekonomia podażowa .................................................................................................
Obniżka podatku dochodowego ..................................................................................
Inne środki oddziaływania na podaż pracy ................................................................... '';
Metody oddziaływania na popyt na pracę .................................................................... 225
27.5. Likwidacja bezrobocia keynesowskiego.................................................................... 226
27.6. Prywatny i społeczny koszt bezrobocia ......................................................................... 121
Prywatny koszt bezrobocia.......................................................................................... 228
Społeczny koszt bezrobocia
......................................................................................................................................... 1 (
1
Podsumowanie ............................................................................................................................ M '

Podstawowe pojęcia............................................................................................................ '1 1
Zadania sprawdzające ................................................................................................................ 133
ROZDZIAŁ 28
Inflacja ................................................................................................. 234

28.1. Pieniądz i inflacja ...................................................................................................... 235
Pieniądz i ceny: związek przyczynowy ........................................................................ 236
Popyt na realne zasoby pieniądza ................................................................................ 237
Inflacja ....................................................................................................................... 238
28.2. Inflacja i stopa procentowa ....................................................................................... 239
Hiperinflacja .............................................................................................................. 239
28.3. Inflacja, pieniądz i deficyt budżetowy....................................................................... 241
Deficyt a wzrost ilości pieniądza ................................................................................. 241
Wzrost ilości pieniądza a inflacja w Wielkiej Brytanii............................................... . 243
Rekapitulacja.............................................................................................................. 246
28.4. Inflacja, bezrobocie i produkcja ............................................................................... 246
Krzywa Phillipsa ..................................................................................................... 246
Pionowa długookresowa krzywa Phillipsa ................................................................... 249
Oczekiwania i wiarygodność ....................................................................................... 250
Zmiany wysokości naturalnej stopy bezrobocia ........................................................... 252
Inflacja i bezrobocie od 1960 r. ................................................................................... 252
Szok podażowy .......................................................................................................... 253
Rekapitulacja ustaleń dotyczących związku między inflacją
a bezrobociem ....................................................................................................... 255
28.5. Koszty inflacji ........................................................................................................ 255
Złudzenie inflacyjne? ................................................................................................. 255
Pełne dostosowanie i doskonała antycypacja ............................................................... 256
Inflacja bezbłędnie przewidywana w warunkach niepełnego dostosowania
instytucji ............................................................................................................... 258
Nieoczekiwana inflacja............................................................................................... 261
Niepewność co do wysokości inflacji .......................................................................... 262
28.6. Metody walki z inflacją ............................................................................................. 263
Środki polityki dochodowej ........................................................................................ 263
Reforma instytucjonalna .......................................................................................... 264
28.7. Komitet Polityki Pieniężnej....................................................................................... 266
Cele inflacyjne ......................................................................................................... 266
Powrót do przyszłości ................................................................................................. 267
Na razie wszystko działa ............................................................................................. 267
Podsumowanie ..................................................................................................................... 268
Podstawowe pojęcia ............................................................................................................. 269
ROZDZIAŁ 29
Makroekonomia gospodarki otwartej .................................................................... 272

29.1. Rynek walutowy .......................................................................................................... 273
Systemy kursu walutowego ......................................................................................... 275
29.2. Bilans płatniczy ......................................................................................................... 277
Płynny kurs walutowy................................................................................................. 278
Stały kurs walutowy ................................................................................................... 279
Podsumowanie............................................................................................................ 280
29.3. Składniki bilansu płatniczego ................................................................................... 280
Realny kurs walutowy a konkurencyjność międzynarodowa ......................................... 280
Rachunek obrotów bieżących ...................................................................................... 282
Zawartość bilansu obrotów kapitałowych .................................................................. 283
29.4. Równowaga wewnętrzna i zewnętrzna ..................................................................... 287
29.5. Polityka pieniężna i fiskalna w warunkach stałego kursu walutowego . . . . 288
Bilans płatniczy a podaż pieniądza .............................................................................. 289
Dostosowanie w warunkach stałej polityki gospodarczej ........................................... 290
Polityka pieniężna w warunkach stałego kursu walutowego ......................................... 291
Polityka fiskalna w warunkach stałego kursu walutowego ............................................ 292
29.6. Dewaluacja ................................................................................................................ 294
Efekty krótkookresowe ............................................................................................... 295
Efekty średniookresowe .............................................................................................. 295
Efekty długookresowe ................................................................................................ 296
Dewaluacja a procesy dostosowawcze ......................................................................... 297
29.7. Czynniki określające poziom płynnego kursu walutowego ...................................... 299
Parytet siły nabywczej ............................................................................................. 299
Transakcje spekulacyjne ............................................................................................. 301
29.8. Polityka pieniężna i fiskalna w warunkach płynnego kursu walutowego . . . 302
Polityka pieniężna ...................................................................................................... 302
Polityka fiskalna ......................................................................................................... 304
Kształtowanie się kursu funta brytyjskiego po 1980 r................................................... 305
29.9. Ropa z Morza Północnego ........................................................................................ 306
Podsumowanie ..................................................................................................................... 307
ROZDZIAŁ ( 3 0 )
Wzrost gospodarczy ............................................................................. 311
30.1. Wzrost gospodarczy .................................................................................................. 312
PKB jako miernik produkcji ..................................................................................... 312
Nowe produkty........................................................................................................... 313
PKB jako miernik zadowolenia społecznego ............................................................... 314
Nowe zjawisko? ......................................................................................................... 314
30.2. Czynniki wzrostu ...................................................................................................... 315
Kapitał ....................................................................................................................... 315
Praca ......................................................................................................................... 315
Ziemia ....................................................................................................................... 316
Surowce ..................................................................................................................... 316
Udział czynników produkcji we wzroście i korzyści skali ............................................ 317
Spis treści 11
30.3. Wiedza techniczna..................................................................................................... 317
Wynalazki .................................................................................................................. 317
Badania i rozwój (B + R)............................................................................................. 318
30.4. Wzrost i akumulacja ................................................................................................. 318
Malthus, ziemia i ludność ............................................................................................ 320
Akumulacja kapitału ................................................................................................ 321
Wzrost stopy oszczędności .......................................................................................... 323
30.5. Wzrost gospodarczy a postęp techniczny ............................................................... 324
30.6. Wzrost gospodarczy w krajach OECD ..................................................................... 325
Hipoteza konwergencji................................................................................................ 326
Przykład: ocena thatcheryzmu .................................................................................. 331
30.7. Wzrost endogeniczny .............................................................................................. 331
30.8. Koszty wzrostu gospodarczego ................................................................................. 333
Podsumowanie .................................................................................................................... 335
Zadania sprawdzające ...................................................................................................... 336
ROZDZIAŁ 31
Cykl koniunkturalny.............................................................................. 338

31.1. Trend i cykl ............................................................................................................... 339
31.2. Teorie cyklu koniunkturalnego ................................................................................. 341
Model mnożnika-akceleratora ..................................................................................... 341
Wahania poziomu zapasów ......................................................................................... 345
31.3. Koncepcja realnego cyklu koniunkturalnego............................................................ 346
Substytucja międzyokresowa: klucz do trwałości zmian ............................................... 347
Wnioski dla polityki gospodarczej ............................................................................... 348
31.4. Czy cykle koniunkturalne mają charakter międzynarodowy? ................................. 349
31.5. Ożywienie gospodarcze po 1992 r. ............................................................................ 351
Podsumowanie ..................................................................................................................... 352
ROZDZIAŁ 32
Makroekonomia — stan obecny ............................................................ 355

32.1. Główne obszary rozbieżności .................................................................................... 356
Równowaga rynkowa .................................................................................................. 357
Czy istnieje tylko jeden stan równowagi długookresowej? ......................................... 359
Kształtowanie się oczekiwań ....................................................................................... 360
Krótki i długi okres ..................................................................................................... 361
32.2. Nowa szkoła klasyczna w makroekonomii ................................................................ 363
Zwolennicy teorii realnego cyklu koniunkturalnego ..................................................... 365
32.3. Umiarkowani monetaryści ..................................................................................... 365
32.4. Umiarkowani keynesiści............................................................................................ 367
Nowi keynesiści ......................................................................................................... 368
Sois treści 14
32.5. Skrajni keynesiści ..................................................................................................... 369
32.6. Rekapitulacja ............................................................................................................ 371
Podsumowanie..................................................................................................................... 372
Podstawowe pojęcia............................................................................................................. 374
CZĘŚĆ V
Gospodarka światowa
ROZDZIAŁ (33)
Handel międzynarodowy i polityka handlowa ....................................... 379
33.1. Struktura handlu światowego ................................................................................... 380
Struktura geograficzna ............................................................................................. 381
Struktura towarowa .................................................................................................... 382
Struktura towarowo-geograficzna ................................................................................ 382
Handel międzynarodowy — fakty i problemy .............................................................. 383
33.2. Przewaga komparatywna ......................................................................................... 383
Koszty i ceny ............................................................................................................. 384
Gospodarka otwarta .................................................................................................... 385
Struktura produkcji i wymiany .................................................................................... 387
Przewaga komparatywna ............................................................................................ 387
Wymiana wielu towarów ............................................................................................ 389
Różnice w relacji kapitał-praca ................................................................................... 389
33.3. Wymiana wewnątrzgałęziowa................................................................................... 391
33.4. Kto zyskuje, a kto traci? ........................................................................................ 393
Eksport mięsa z Argentyny ......................................................................................... 393
Import samochodów do Wielkiej Brytanii ................................................................... 393
33.5. Ekonomiczne aspekty ceł .......................................................................................... 394
Równowaga w warunkach wolnego handlu .............................................................. 395
Równowaga w warunkach istnienia ochrony celnej ..................................................... 396
Koszty i korzyści z cel ................................................................................................ 396
33.6. Prawdziwe i pozorne argumenty na rzecz ceł ........................................................... 399
Optymalna stawka celna — mocny argument za wprowadzeniem ceł ........................... 400
Argumenty słabsze .................................................................................................. 400
Strategiczne aspekty polityki handlowej ...................................................................... 402
Pozorne argumenty na rzecz ceł ............................................................................... 403
Dlaczego stosujemy cła? ............................................................................................ 404
Wysokość stawek celnych: zupełnie przyzwoita? ..................................................... 405
GATT (obecnie Światowa Organizacja Handlu) .......................................................... 405
33.8. Inne środki polityki handlowej .................................................................................. 405
Ograniczenia ilościowe .............................................................................................. 405
Bariery pozataryfowe .............................................................................................. • 406
Subwencje eksportowe ............................................................................................... 406
Podsumowanie .................................................................................................................... 408
Zadania sprawdzające ........................................................................................................ 409
ROZDZIAŁ [34]
Międzynarodowy system walutowy ...................................................... 411
34.1. Systemy kursu walutowego ...................................................................................... 412
34.2. System waluty złotej ................................................................................................. 413
34.3. System kursu dostosowywanego okresowo i system dolarowy ................................. 416
34.4. Płynne kursy walutowe ............................................................................................ 417
Parytet siły nabywczej .............................................................................................. 418
Spekulacja i różnice stóp procentowych ....................................................................... 418
Regulowane kursy płynne ........................................................................................... 421
34.5. Ataki spekulacyjne w systemie kursu stałego............................................................ 421
Sposoby obrony .. ....................................................................................................... 422
34.6. Stałe a płynne kursy walutowe .................................................................................. 423
Odporność na wstrząsy ............................................................................................... 423
Niestabilność ........................................................................................................... 424
Dyscyplina finansowa ................................................................................................. 425
34.7. Międzynarodowa koordynacja polityki gospodarczej .............................................. 427
Argument korzyści zewnętrznych ................................................................................ 427
Reputacja jako argument za koordynacją ..................................................................... 429
34.8. Europejski System Walutowy ................................................................................... 430
Funkcjonowanie Europejskiego Systemu Walutowego do 1992 r. ................................ 431
Dlaczego ESW funkcjonował do 1992 r.? .................................................................... 433
Podsumowanie ............................................................................................................• • • 434
Zadania sprawdzające ...................................................................................................... 436
ROZDZIAŁ (35)
Integracja w Europie ............................................................................. 437
35.1. Jednolity rynek .......................................................................................................... 438
35.2. Korzyści z jednolitego rynku europejskiego ............................................................. 439
Korzyści z lepszej alokacji zasobów............................................................................ 440
Korzyści skali ............................................................................................................ 440
Korzyści z nasilenia konkurencji.................................................................................. 440
35.3. Próba ilościowej oceny efektów powstania jednolitego rynku .................................. 441
35.4. Od ESW do EMU ...................................................................................................... 442
Funt i członkostwo Wielkiej Brytanii ........................................................................... 445
35.5. Ekonomia unii walutowej .......................................................................................... 447
Czy Europa stanowi optymalny obszar walutowy? ....................................................... 448
Pakt o stabilności ........................................................................................................ 449
Europejski Bank Centralny .......................................................................................... 449
System federalny w polityce fiskalnej? ........................................................................ 450
Politykę makroekonomiczna w kraju członkowskim EMU .............................................. 451
Sois treści 16
35.6. Europa Środkowo-Wschodnia ................................................................................. 452
Reformy podażowe ..................................................................................................... 452
Handel i inwestycje zagraniczne .................................................................................. 453
Makroekonomiczne warunki powodzenia reform ...................................................... 454
Jeżeli centralne planowanie było takie złe, to dlaczego sytuacja
jeszcze się pogorszyła? .......................................................................................... 455
Podsumowanie ..................................................................................................................... 458
ROZDZIAŁ ¡ 3 6 )
Problemy krajów rozwijających się ....................................................... 461
36.1. Światowy rozkład dochodu ....................................................................................... 462
Północ i Południe ....................................................................................................... 463
36.2. Rozwój gospodarczy w krajach o niskich dochodach ............................................... 463
36.3. Rozwój przez handel towarami nie przetworzonymi................................................ 466
Tendencje kształtowania się cen towarów nie przetworzonych .................................. 466
Niestabilność cen............................................ .......................................................... 467
Koncentracja eksportu ................................................................................................ 467
Systemy stabilizowania cen surowców ........................................................................ 468
36.4. Rozwój przez uprzemysłowienie ............................................................................... 470
Substytucja importu.................................................................................................... 470
Eksport towarów przetworzonych ............................................................................... 472
36.5. Rozwój oparty na wykorzystaniu kredytów ............................................................. 474
Międzynarodowy kryzys zadłużenia............................................................................ 474
36.6. Rozwój przez dostosowania strukturalne ................................................................. 479
36.7. Pomoc........................................................................................................................ 480
Pomoc a kraje z niej korzystające ............................................................................. 480
Pomoc a migracja ....................................................................................................... 481
Podsumowanie ..................................................................................................................... 481
Indeks rzeczowy ................................................................................... 485
Spis ramek
Ramka 20.1. Makroekonomia bez lornetki ....................................................................... 27
Ramka 20.2. Produkt narodowy brutto jest niedoszacowany, ale rząd nie może
się o tym dowiedzieć!.................................................................................. 41
Ramka 20.3. Jakość życia .................................................................................................. 44
Ramka 21.1. Ruchy wzdłuż krzywej popytu globalnego a przesunięcia krzywej 57
Ramka 21.2. Wydawać tak, jakby jutro nie istniało.......................................................... 59
Ramka 22.1. Alternatywne wskaźniki charakteru polityki fiskalnej ................................ 81
Ramka 22.2. Ograniczenia aktywnej polityki fiskalnej ....................................................... 84
Ramka 22.3. „Nigdy jeszcze polityka fiskalna nie była tak rozważna" ............................. 86
Ramka 23.1. Opowieści wędrowców.................................................................................. 100
5 cs treści 17
CZĘŚĆ
MAKROEKONOMIA
W części IV przedstawiamy obraz gospodarki narodowej jako system naczyń połączonych. Po-
wolne dostosowanie płac i cen powodują, że produkcja może odbiegać od poziomu wyznacza-
nego przez pełne wykorzystanie czynników wytwórczych. Zastanawiamy się, dlaczego w go-
spodarce przeplatają się okresy rozkwitu i kryzysu. Popyt na produkcję krajową zależy od po-
pytu sektora prywatnego, popytu zgłaszanego przez państwo i zagranicę. Ponieważ stopy
orocentowe wpływają na wielkość popytu, rynki finansowe i gospodarka realna wzjamnie na
siebie oddziałują. Dostosowania cen i płac umożliwiają w końcu osiągnięcie poziomu produkcji
odpowiadającego pełnemu wykorzystaniu zdolności wytwórczych.
Wzrost gospodarczy powoduje z czasem zmiany zdolności wytwórczych. Cykle koniunktu-
ralne oznaczają krótkookresowe wahania poziomu produkcji wokół jej długookresowego trendu.
Przedmiotem rozdziału 20 jest rachunek dochodu narodowego. W rozdziałach 21-22 przed-
stawiamy podstawowy model determinantów produkcji w krótkim okresie. W rozdziałach
23-25 wprowadzamy do modelu rynki finansowe i pokazujemy, jak zmiany stopy procentowej
pozwalają zrównoważyć podaż i popyt na pieniądz. Badamy w nich także, w jaki sposób pro-
dukcja i stopa procentowa jednocześnie osiągają swój poziom równowagi. W rozdziale 26 po-
kazujemy mechanizm dostosowań płac i cen, który pozwała doprowadzić produkcję do poziomu
zapewniającego pełne wykorzystanie czynników wytwórczych. W rozdziałach 27 i 28 omawia-
my najważniejsze problemy związane z bezrobociem i inflacją. W rozdziale 29 badamy rolę
kursu walutowego. W rozdziałach 30-31 analizujemy długookresowy proces wzrostu gospodar-
:zego oraz źródła jego cykliczności, natomiast w rozdziale 32 przedstawiamy obecny stan ma-
kroekonomii pozytywnej.
ROZDZIAŁ [20]
i rachunku dochodu narodowego
ROZDZIAŁ 21
Determinanty dochodu narodowego

ROZDZIAŁ [22
Popyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny

ROZDZIAŁ (23}
Pieniądz i współczesny system bankowy

ROZDZIAŁ (24)
Bank centralny i system pieniężny

ROZDZIAŁ [25]
Polityka pieniężna i fiskalna w gospodarce zamkniętej

ROZDZIAŁ [26]
Podaż globalna, poziom cen i tempo dostosowań

ROZDZIAŁ [27]
Bezrobocie
ROZDZIAŁ [ 28 1
Inflacja
ROZDZIAŁ (29]
Makroekonomia gospodarki otwartej

ROZDZIAŁ 30
Wzrost gospodarczy
ROZDZIAŁ 31
Cykl koniunkturalny
ROZDZIAŁ
32
Makroekonomia — stan obecny

ROZDZIAŁ 20
i rachunku dochodu narodowego
/""Po przeczytaniu tego rozdziału powinieneś umieć:
□ Wyjaśnić istotę podejścia stosowanego w makroekonomii, traktującej gospodarkę jako

system i analizującej występujące w niej związki i sprzężenia zwrotne, pomijając
szczegóły budowy poszczególnych jej składników.
O Zbudować wewnętrznie spójny system rachunków narodowych.
□ Wykorzystać schemat ruchu okrężnego do wyjaśnienia przepływów rzeczowych i pie-
niężnych, które są dokonywane między gospodarstwami domowymi a przedsiębior-
stwami.
□ Rozszerzyć schemat ruchu okrężnego o państwo i wymianę z zagranicą, a także wy-
kazać istnienie w tych warunkach równości między strumieniem odpływów i dopły-
wów do obiegu.
□ Dostrzegać ograniczenia produktu narodowego i dochodu narodowego jako mierni-
ków działalności gospodarczej i wskazać kierunki zmian, które pozwoliłyby rozsze-
rzyć ich pole recepcji. ________ ^
rrzedmiotem zainteresowania makroekono- Model jest to świadome uproszczenie rze-

mii nie są szczegóły dotyczące pojedynczych czywistości, dzięki któremu możemy wyod-
produktów czy gałęzi, lecz gospodarka jako rębnić kluczowe elementy problemu i myśleć
całość. Zajmiemy się teraz takimi podstawo- o nich w uporządkowany sposób. Mogliby-
wymi zagadnieniami makroekonomicznymi, śmy wprawdzie badać całą gospodarkę, skła-
jak bezrobocie, inflacja i wzrost gospodarczy. dając razem wycinki analizy mikroekono-
micznej dotyczącej poszczególnych rynków,
lecz otrzymany model byłby tak nieporęczny
Makroekonomia jest nauką o gospodarce]
oraz skomplikowany, że trudno byłoby
jako całości. I
uchwycić wszystkie istotne zjawiska ekono-
miczne w ruchu.
Różnica między mikroekonomią a makro- W mikroekonomii i makroekonomii stosu-
ekonomią jest czymś więcej niż tylko różnicą je się różne podejścia, aby zachować kontrolę
między ekonomią w małej skali i ekonomią nad prowadzoną analizą. W mikroekonomii
w dużej skali, co sugerowałyby greckie przed- najważniejsze jest szczegółowe zrozumienie
rostki mikro i makro. Różny jest też cel analizy. zasad działania konkretnych rynków. Aby
Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego 19

osiągnąć ten stopień szczegółowości czy też W rozdziale 2 (Mikroekonomia) wprowa-
powiększenia, pomija się wiele związków dziliśmy pojęcie wskaźnika cen detalicznych,
z innymi rynkami. Mówiąc np., iż wprowa- który jest średnią ważoną i wyraża wzrost
dzenie podatku od sprzedaży samochodów ogólnego poziomu cen, jakie gospodarstwa
zmniejsza ich podaż równoważącą rynek, po- domowe płacą za dobra i usługi. Procentowy
mijamy sposób spożytkowania przez państwo wzrost tego wskaźnika w skali roku jest naj-
wpływów podatkowych. Jeśli państwo będzie częściej stosowanym miernikiem inflacji
musiało pożyczać teraz mniej pieniędzy, to w Wielkiej Brytanii.
stopa procentowa i kurs walutowy mogą się Co wywołuje inflację? Podaż pieniądza?
obniżyć, co zwiększy konkurencyjność mię- Związki zawodowe? Dlaczego ludzie są tak
dzynarodową producentów oraz spowoduje bardzo wrażliwi na inflację? Czy inflacja po-
zwiększenie produkcji samochodów. woduje bezrobocie? Oto niektóre z pytań, na
Mikroekonomia przypomina nieco ogląda- które będziemy szukać odpowiedzi.
nie wyścigów konnych przez lornetkę. Przy-
bliża ona znakomicie szczegóły, ale czasami
Miarą bezrobocia jest liczba osób zareje-
możemy uzyskać lepszy obraz całej gonitwy
strowanych jako poszukujące pracy i jedno-
„gołym" okiem. Ponieważ makroekonomia cześnie nie mających zatrudnienia.
zajmuje się powiązaniami między różnymi
częściami gospodarki, opiera się ona na innego
rodzaju uproszczeniach, mających na celu Stopa bezrobocia jest to odsetek siły robo-
zwiększenie przejrzystości analizy. Upraszcza czej pozostającej bez pracy. Siła robocza jest
się więc tutaj elementy konstrukcyjne, aby to liczba ludzi pracujących lub poszukujących
móc wyjaśnić, jak pasują one do siebie i w jaki pracy. Nie obejmuje ona zatem wszystkich
sposób wzajemnie na siebie wpływają. tych, począwszy od bogatych właścicieli
Makroekonomia bada duże agregaty, takie ziemskich do narkomanów, którzy nie pracują
jak całkowity popyt gospodarstw domowych ani nie poszukują pracy.
na dobra lub łączne wydatki przedsiębiorstw Poziom bezrobocia jest nadal wysoki. Dla-
na maszyny i budowle. Podobnie jest przy czego zwiększyło się ono tak znacznie od po-
oglądaniu wyścigów konnych „gołym" okiem, czątku lat siedemdziesiątych? Czy pracownicy
gdy nasza percepcja pojedynczych szczegó- sami skazują się na bezrobocie nadmiernymi
łów jest częściowo zamazana, ale za to może- żądaniami płacowymi? Czy duże bezrobocie
my w pełni skoncentrować uwagę na obrazie jest warunkiem utrzymania inflacji pod kon-
ogólnym. Jest bardziej prawdopodobne, iż za- trolą albo czy rząd mógłby stworzyć więcej
uważymy wówczas konia przesuwającego się miejsc pracy?
w tłoku do przodu wzdłuż barierki. Realny produkt narodowy brutto (PNB)
jest miarą całkowitego dochodu gospodarki
narodowej. Świadczy on o ilości dóbr i usług,
na których zakup może sobie pozwolić gospo-
20.1 | darka jako całość, i jest blisko związany z ka-
tegorią produkcji globalnej gospodarki.
Problemy Co określa poziom realnego PNi?? Czy
makroekonomiczne bezrobocie oznacza, że realny PNB jcsl niż
Wprowadzimy teraz niektóre z podstawowych

problemów, o jakich traktuje makroekonomia.
Postawimy także pytania, które są treścią ana-
lizy zawartej w części IV.
Roczna stopa inflacji jest to procentowy

wzrost przeciętnego poziomu cen dóbr
i usług w ciągu roku.

szy, niż mógłby być? Dlaczego wzrost gospo- a które wynikają z różnic w sądach wartościu-
darczy w jednych krajach jest znacznie szyb- jących.
szy niż w innych?
Przyrosty realnego PNB określa się mia-

nem wzrostu gospodarczego. 20.2 1
Polityka makroekonomiczna. Prawie co-

Fakty
dziennie w prasie i telewizji mówi się o pro- Ceny i inflacja
blemach inflacji, bezrobocia i niskiego tempa
W tablicy 20.1 zestawiono stopy inflacji wy-
wzrostu gospodarczego. Zagadnienia te są
stępujące w 7 krajach uprzemysłowionych
szeroko dyskutowane; wpływają one w znacz-
w kilku ostatnich latach. Dane z tablicy po-
nym stopniu na wyniki wyborów i sprawiają,
zwalają wyrobić sobie wstępny pogląd na te-
że niektórzy ludzie chcą się dowiedzieć wię-
mat kierunków zmian cen. A jak wygląda sy-
cej o makroekonomii.
tuacja w porównaniu z innymi krajami i inny-
Państwo ma do dyspozycji cały zestaw nami okresami?
rzędzi polityki gospodarczej, za pomocą któ-
rych może oddziaływać na zachowanie się go-
spodarki jako całości. Nakłada podatki, zleca TABLICA 20.1
zamówienia, a także wpływa na wielkość po-
Stopy inflacji (w %) w wybranych krajach
daży pieniądza, stopę procentową i kurs walu-
w latach 1990 i 1998
towy.
Co może i powinien robić rząd? Odpo- Kraj 1990 1998
wiedź na to pytanie jest przedmiotem ożywio- USA 4,3 1,6
nych dyskusji zarówno wśród ekonomistów, Japonia 2,3 0,6
Niemcy 3,2 0,9
jak i w całym społeczeństwie. Ważne jest przy Francja 3,1 0,8
tym, aby odróżniać podejście pozytywne, opi- Wiochy 7,6 1,7
sujące sposób działania gospodarki, od podej- Holandia 2,3 2,0
ścia normatywnego, odnoszącego się do pre- Ź r ó d ł o : OECD, Economic Outlook.
ferencji lub sądów wartościujących. W na-
stępnych rozdziałach staramy się jasno
precyzować, które aspekty debaty na temat
polityki gospodarczej odzwierciedlają roz-
bieżne oceny sposobu działania gospodarki, RYSUNEK 20.1
Stopa inflacji w Wielkiej Brytanii
1960 1965 1970 19751980198519901995 1999

Lata
Naszą analizę rozpoczniemy od przytoczenia
podstawowych danych dotyczących inflacji,
wzrostu gospodarczego i bezrobocia.
Ź r ó d ł o : ONS, Economic Trends.
Pierwsza kolumna tablicy 20.1 świadczy, Bezrobocie
iż średnia roczna stopa inflacji jest ogromnie
zróżnicowana w poszczególnych krajach. Na Od początku lat osiemdziesiątych XX wieku
przykład w Wielkiej Brytanii była ona wyższa w Europie występuje wysokie bezrobocie. Jak
niż w Szwajcarii, Japonii czy USA, ale jedno- wynika z tablicy 20.3, wzrost bezrobocia był
cześnie o wiele niższa niż w innych krajach. tu znacznie większy niż w Japonii i Stanach
Na rysunku 20.1 pokazano kształtowanie się Zjednoczonych.
rocznej stopy inflacji w Wielkiej Brytami
r
w znacznie dłuższym okresie.
TABLICA [ 20.3 |
Wzrost gospodarczy Stopa bezrobocia w latach 1980, 1989

i 1998 (% sity roboczej)
Tablica 20.2 zawiera dodatkowo dane doty-
Kraj 1980 1989 1998
czące średniego tempa wzrostu produktu naro- USA 7,2 5,3 4,5
dowego brutto (PNB) w cenach stałych Japonia 2,0 2,2 4,1
w wybranych krajach. Podobnie jak w przy- Francja 5,8 9,3 11,7
padku inflacji, dynamika wzrostu gospodar- Włochy 5,6 10,0 11,9
Wielka Brytania 6,2 7,3 6,3
czego w poszczególnych krajach była bardzo Belgia 9,3 7,5 9,5
zróżnicowana. Tempo wzrostu w Korei i Izra- Holandia 6,0 6,9 4,0
elu było znacznie wyższe niż w krajach euro- Szwecja 2,0 1,5 8,3
pejskich, takich jak Wielka Brytania, Szwaj- Źr ó d ł o : Jak tablicy 20.1.
caria czy Francja.
r ------------------------------------------------------------- ^
TABLICA { 20.2 ) Spojrzenie na ostatnie lata
Inflacja i wzrost gospodarczy Lata siedemdziesiąte były okresem słabej ko-
w latach 1980-1997 (średnie roczne niunktury gospodarczej na całym świecie.
stopy inflacji i wzrostu realnego PKB) W większości krajów nastąpił spadek tempa
Inflacja Wzrost wzrostu PNB w ujęciu absolutnym i przypa-
dającego na 1 mieszkańca, wzrost stopy bez-
Kraj gospodarczy
Argentyna 234 0,9 robocia i tempa inflacji. Tablica 20.4 zawiera
Brazylia 362 2,9 zestawienie podstawowych wskaźników ilu-
Izrael 65 4,7 strujących okres dobrej koniunktury w latach
Korea 6 8,6
1960-1973 oraz słabej k on i u n k t ur y w okresie
Włochy 8 1,9
Wielka Brytania 5 2,6 1973-1981.
Szwecja 5 1,7
Francja 4 1,5
USA 3 1,8
Japonia 1 2,9
Szwajcaria 3 0,8
Źr ó d ł o : World Bank, World Development Report.

^ __________________________________ )
Dane zawarte w tablicy nie potwierdzają
rozpowszechnionego przekonania, iż w kra
jach o wysokiej stopie inflacji zawsze wystę-
puje niskie tempo wzrostu gospodarczego.
W Szwajcarii, gdzie stopa inflacji była najniż-
sza, tempo wzrostu gospodarczego należało
także do najniższych. Z kolei w Brazylii, gdzie
stopa inflacji była 100-krotnie wyższa, tempo
wzrostu gospodarczego było aż trzykrotnie
wyższe.

Po roku 1981, jak widać w tablicy 20.4, in-
flacja zaczęła stopniowo spadać. Nadal jednak
TABLICA 20.4
na wysokim poziomie utrzymywało się bezro-
Inflacja, bezrobocie i wzrost gospodarczy bocie, a wzrost gospodarczy nie odzyskał
w latach 1960-1998 (przeciętne roczne dawnej dynamiki sprzed 1973 r.
stopy w %)
Ich indywidualne decyzje wyznaczają łącznie
Wyszczególnie- Wielka USA Niemcy
wydatki całkowite w gospodarce, dochód cał-
nie Brytania
Inflacja
kowity oraz ogólną wielkość produkcji dóbr
i usług.
1960-1973 5 3 3
1973-1981 15 9 5
1981-1990 6 5 3 Ruch okrężny
1991-1998 4 3 3
Bezrobocie Rozpoczynamy naszą analizę, eliminując
z rozważań państwo i możliwość dokonywa-
1960-1973 3 5 1
1973-1981 6 7 3 nia transakcji z zagranicą. Tablica 20.5 zawie-
1981-1990 10 7 7 ra prostą klasyfikację różnych transakcji prze-
1991-1998 6 7 prowadzanych między gospodarstwami domo-
Wzrost PNB wymi a przedsiębiorstwami w gospodarce
zamkniętej, w której nie występuje państwo.
(ceny stałe)
Gospodarstwa domowe dysponują czynnikami
1960-1973 3 4 5 produkcji lub — inaczej — nakładami nie-
1973-1981 1 2 2
zbędnymi w procesie produkcji. Dysponują
1981-1990 3 3 2
1991-1998 2 3 3 m.in. własną pracą, którą mogą wynająć
(sprzedać) przedsiębiorstwom w zamian za
płace. Z rozdziału 7 (Mikroekonomia) wiemy,
że gospodarstwa domowe są także faktyczny-
Ź r ó d ł o : Economic Report of the President of the
mi właścicielami przedsiębiorstw. To gospo-
United States; OECD, Economic Outlook.
darstwa domowe właśnie wykładają pieniądze
jako indywidualni przedsiębiorcy, udziałowcy
w spółkach czy akcjonariusze w zamian za
Jak pamiętamy z Mikroekonomii (rozdział prawo do uczestniczenia w zyskach przedsię-
17), w latach osiemdziesiątych i dziewięćdzie- biorstw. Wynika stąd, że choć na pozór może
siątych w wielu krajach narastało rozczarowa- się wydawać, iż pozostałe czynniki produkcji,
nie polityką gospodarczą rządu. W rozdziale tj. kapitał i ziemia, znajdują się w posiadaniu
tym opisaliśmy sposoby ograniczania zakresu firm, w ostatecznym rozrachunku ich właści-
interwencjonizmu państwowego w gospodar- cielami są gospodarstwa domowe.
ce, polegające m.in. na obniżaniu podatków
oraz zmniejszaniu wydatków budżetowych,
a zmierzające do „zdjęcia państwa z pleców
ludzi". Tablica 20.4 pozwala zrozumieć przy-
czyny tej fali społecznego niezadowolenia.
W miarę jak w gospodarkach zachodnich spa-
dało tempo wzrostu gospodarczego, a jedno-
cześnie rosły bezrobocie i inflacja, w ludziach
zaczęło się umacniać przekonanie, iż dotych-
czasowa polityka gospodarcza się nie spraw-
dziła.
20.3
Ramy analizy: krótki przegląd
Gospodarka jako całość składa się z wielu mi-
lionów podmiotów gospodarczych: gospo-
darstw domowych, przedsiębiorstw oraz jed-
nostek organizacyjnych aparatu państwa na
szczeblu zarówno centralnym, jak i lokalnym.
TABLICA 20.5
Transakcje zawierane przez gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa
Gospodarstwa domowe Przedsiębiorstwa
Dysponują czynnikami produkcji, które dostarczają Wykorzystują czynniki produkcji dostarczane przez
przedsiębiorstwom gospodarstwa domowe do wytwarzania dóbr
Otrzymują dochody od przedsiębiorstw w zamian i usług
za dostarczane czynniki wytwórcze Płacą gospodarstwom domowym za wykorzystanie
Wydają dochody na dobra i usługi wytwarzane czynników produkcji
przez przedsiębiorstwa Sprzedają dobra i usługi gospodarstwom domowym
Jak wynika z tablicy 20.5, gospodarstwa (czynników wytwórczych i produkcji). W go-

domowe oferują przedsiębiorstwom podaż spodarce centralnie planowanej, na przykład,
usług czynników produkcji, przedsiębiorstwa transfer zasobów po wewnętrznym kręgu
zaś wykorzystują te czynniki do wytwarzania może się odbywać bez pośrednictwa rynku,
dóbr i usług. Tym usługom odpowiadają pew- cen czy pieniądza.
ne płatności. Gospodarstwa domowe otrzymu- Z rysunku 20.2 wynika, iż istnieją trzy
ją dochody z tytułu świadczonych usług (pła- sposoby pomiaru skali działalności gospodar-
ce, opłaty z tytułu dzierżawy/najmu, zyski), czej. Możemy zatem mierzyć:
wypłacane przez przedsiębiorstwa za dostar- a) wartość wytworzonych dóbr;
czone i wykorzystane czynniki wytwórcze. b) strumień dochodów czynników produk-
Następnie gospodarstwa domowe wydają cji, który reprezentuje wartość dostarczonych
swoje dochody na zakup od przedsiębiorstw przez nie usług;
dóbr i usług, dając tym samym przedsiębior- c) wartość wydatków na dobra i usługi.
stwom pieniądze potrzebne do zapłacenia za Ponieważ wszystkie płatności są odpo-
usługi czynników wytwórczych wykorzystane wiednikami przepływów zasobów rzeczo-
w produkcji. wych i ponieważ zakładamy na razie, że
Na rysunku 20.2 pokazano ruch okrężny wszystkie wypłaty muszą być wydatkowane
między przedsiębiorstwami a gospodarstwami na zakup zasobów rzeczowych, oznacza to, iż
domowymi. zawsze otrzymamy ten sam wynik szacunku
rozmiarów działalności gospodarczej, nieza-
leżnie od tego, czy za podstawę szacunku
Ruch okrężny oznacza przepływy zasobów
przyjmiemy wartość produkcji, dochody
rzeczowych i pieniężnych między gospo-
czynników wytwórczych, czy też wydatki na
darstwami domowymi oraz przedsiębior-
dobra i usługi.
stwami.
Warto jeszcze raz sformułować to ważne
ustalenie. Dochody czynników produkcji mu-
Krąg wewnętrzny symbolizuje transfery szą być równe wydatkom gospodarstw domo-
zasobów rzeczowych między dwiema grupa- wych, ponieważ założyliśmy, iż wszystkie do-
mi podmiotów, natomiast krąg zewnętrzny od- chody są wydatkowane. Wartość produkcji
zwierciedla odpowiadające im przepływy pie- musi się równać całkowitym wydatkom na
niężne. Te płatności pieniężne są tylko jed- dobra i usługi, ponieważ przyjęliśmy założę
nym z wielu sposobów, w jaki w gospodarce
można dokonać alokacji nakładów i wyników

nej są z definicji bliscy skrajnej odmianie mo- 25 i 26, ekspansywna polityka pieniężna lub
netaryzmu. Przedstawiciele tego nurtu wierzą budżetowa może w krótkim okresie spowodo-
w przejściowe jedynie odchylenia od stanu wać wzrost popytu globalnego, produkcji i za-
pełnego zatrudnienia, będące wynikiem nie- trudnienia. Umiarkowani monetaryści przed-
oczekiwanych szoków, które nie mogą znaleźć stawiają jednak dwa powody, dla których nie
natychmiastowego odbicia w płacach. Umiar- należy podejmować tego rodzaju polityki go-
kowani monetaryści natomiast przyznają, że spodarczej. Po pierwsze, gospodarka i tak po
przywracanie pełnego zatrudnienia może się upływie kilku lat wróci do stanu pełnego za-
nieco przeciągnąć. Mimo to są jednak przeko- trudnienia. Natomiast w długim okresie usta-
nani, że w ciągu niewielu lat procesy dostoso- wiczne próby zwiększenia produkcji ponad
wawcze po stronie płac i cen przywrócą pełne poziom właściwy dla stanu pełnego zatrudnie-
zatrudnienie. nia będą po prostu nakręcały inflację. Po dru-
Podobnie jak przedstawiciele nowej szkoły gie, jeżeli celem polityki ekonomicznej nie
klasycznej, umiarkowani monetaryści uważają jest zwiększenie przeciętnego poziomu pro-
histerezę za zjawisko mało istotne. Sądzą bo- dukcji i zatrudnienia (który w każdym przy-
wiem, że kiedy po przejściowym szoku go- padku będzie odpowiadał stanowi pełnego za-
spodarka powraca do stanu pełnego zatrudnie- trudnienia), lecz raczej szybkie amortyzowa-
nia, to — w kategoriach realnych — jest on nie innych wstrząsów i zmniejszenie skali
analogiczny do wyjściowego stanu równowa- odchyleń od pełnego zatrudnienia, to powstaje
gi długookresowej. realne niebezpieczeństwo, że polityka taka
przyniesie skutki odwrotne do zamierzonych.
Umiarkowani monetaryści są przekonani, W momencie gdy rząd dostrzeże skutki szoku
że powrót do stanu pełnego zatrudnienia (spadek produkcji) i podejmie niezbędne dzia-
trwa stosunkowo niedługo (2-3 lata). Ozna- łania pobudzające ekspansję, gospodarka
cza to, że najważniejszą konsekwencją może już wejść na ścieżkę wzrostu o włas-
zwiększenia nominalnej podaży pieniądza nych siłach, w wyniku samoistnych dostoso-
jest po prostu wzrost cen. wań płac i cen, które zaczną ją ponownie po-
pychać ku pełnemu zatrudnieniu. Polityka sta-
Jak z tego wynika, szkoła ta przyznaje bilizacyjna może więc pogłębić wahania
pewną dozę racji argumentom dowodzącym cykliczne, zamiast je złagodzić.
nieelastyczności płac, które przedstawiliśmy Rozumując w tym duchu, Milton Friedman
w rozdziale 27, jednak dotyczy to tylko krót- często zalecał, aby bank centralny przyjął ni-
kiego okresu. Poszczególni przedstawiciele tej skie, ale stałe tempo wzrostu podaży pienią-
szkoły przyjmują odmienne założenia co do
sposobu powstawania oczekiwań. Powolny
przebieg procesów dostosowawczych w dzie-
dzinie oczekiwań może dostarczyć dodatko-
wego wytłumaczenia przyczyn wolniejszego
przywracania pełnego zatrudnienia.
Dla zwolenników nowej makroekonomii
klasycznej nie ma istotnej różnicy między
krótkim i długim okresem z punktu widzenia
konstruowania polityki fiskalnej i pieniężnej
do celów sterowania popytem: zarządzanie
popytem jest nieskuteczne zarówno w długim,
jak i w krótkim okresie. W przeciwieństwie
do tego, umiarkowani monetaryści są przeko-
nani, że na krótką metę bodźce fiskalne lub
pieniężne mogą spowodować zmiany w popy-
cie globalnym, produkcji i zatrudnieniu, ale że
nie jest rzeczą ani sensowną, ani też pożądaną
podejmować takie działania w praktyce. Dzia-
łania podejmowane w krótkim okresie — ich
zdaniem — powinny być podporządkowane
celom długofalowym. Teza ta zasługuje na
szczegółową analizę.
Procesy dostosowawcze obejmujące płace
i ceny dokonują się w ciągu kilku lat. Jak wy-
nika z analizy przeprowadzonej w rozdziałach
Makroekonomia 26
RYSUNEK ( 20,2 '
Ruch okrężny między przedsiębiorstwami i gospodarstwami domowymi

Krąg wewnętrzny ilustruje przepływy zasobów rzeczowych. Gospodarstwa domowe dostarczają usługi
czyriników wytwórczych przedsiębiorstwom, które wykorzystują te czyriniki w produkcji dóbr i usług dla
gospodarstw domowych. Krąg zewnętrzny ukazuje odpowiadające transferom zasobów rzeczowych prze-
pływy pieniężne (płatności). Przedsiębiorstwa wypłacają gospodarstwom domowym dochody czynników
wytwórczych, gospodarstwa domowe z kolei zapewniają wpływy przedsiębiorstwom, wydając swoje docho-
dy na dobra i usługi wytwarzane przez przedsiębiorstwa.
nie, iż wszystkie towary zostają sprzedane. nie zdołają sprzedać całej swojej produkcji?
Wartość produkcji musi być równa strumie- Co się stanie, jeśli przedsiębiorstwa sprzeda-
niowi dochodów gospodarstw domowych: po- dzą swoją produkcję nie gospodarstwom do-
nieważ zyski definiuje się zazwyczaj jako mowym, lecz innym przedsiębiorstwom? Co
wielkość rezydualną, tj. jako różnicę między nastąpi w sytuacji, gdy gospodarstwa domowe
wartością produkcji sprzedanej a bezpośredni- nie wydadzą całych swoich dochodów? W na-
mi opłatami za wynajem czynników pracy, stępnym podrozdziale uwzględnimy w na-
ziemi i kapitału, i ponieważ zyski te w osta- szym modelu wszystkie te ewentualności,
tecznym rozrachunku trafiają do gospodarstw Przekonamy się wówczas, iż sformułowany
domowych jako właścicieli przedsiębiorstw, przez nas wniosek pozostaje w mocy: skalę
dochody gospodarstw domowych — pocho- działalności gospodarczej możemy mierzyć,
dzące albo z tytułu dostarczenia (użyczenia) wyceniając albo wielkość całkowitych wydat-
ziemi, pracy i kapitału, albo z tytułu prawa do ków, albo wartość całkowitej produkcji, albo
udziału w zyskach przedsiębiorstw — muszą wreszcie całkowitych dochodów. Każda
być równe wartości produkcji. z tych trzech metod daje identyczny wynik.
Nasz model pozostaje nadal bardzo prosty. Skoro już opanowaliśmy sztukę pomiaru
Co sie dzieje wówczas, gdy przedsiębiorstwa poziomu aktywności gospodarczej za pomocą
Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego

systemu rachunku dochodu narodowego (ina- czych, ale od reguły tej są pewne wyjątki.
czej: rachunkowości społecznej), możemy Przypuśćmy, że Nissan czy Peugeot budują fa-
przeanalizować podstawowe zagadnienia ma- brykę samochodów w Wielkiej Brytanii. Za-
kroekonomiczne, takie jak inflacja, bezrobo- trudniają one brytyjskich robotników oraz
cie i wzrost gospodarczy. Dysponujemy bo- używają maszyn wyprodukowanych w Wiel-
wiem już obecnie spójnymi ramami analitycz- kiej Brytanii. Produkcja tych przedsiębiorstw
nymi, które pozwalają nam łączyć przepływy jest częścią PKB zaliczaną na konto Wielkiej
pieniężne z przepływami czynników wytwór- Brytanii. Równocześnie jednak zyski owych
czych i efektów procesu produkcji w postaci przedsiębiorstw należą do akcjonariuszy w Ja-
strumienia dóbr i usług. ponii czy we Francji. W związku z tym war-
Przedstawiony na rysunku 20.2 schemat tość produkcji owej przykładowej fabryki sa-
ruchu okrężnego ułatwia zrozumienie niezwy- mochodów nie może być taka sama jak war-
kle istotnych dla funkcjonowania całej gospo- tość dochodów uzyskanych przez
darki współzależności. Schemat ten jest jed- gospodarstwa domowe w Wielkiej Brytanii.
nakże zbyt uproszczony. Niestety, nie Aby uniknąć tych komplikacji, na razie nasze
uwzględnia nazbyt wielu zjawisk występują- rozważania ograniczymy do gospodarki, która
cych w rzeczywistym świecie, takich jak nie ma powiązań z zagranicą. Następnie wpro-
oszczędności i inwestycje, wydatki państwa wadzimy do analizy otoczenie zagraniczne
i podatki, transakcje między przedsiębiorstwa- i pokażemy, w jaki sposób należy traktować
mi oraz między nimi i zagranicą. wypłaty zysków i innych dochodów podmio-
Naszym podstawowym celem musi być tom zagranicznym, a także wyjaśnimy, dlacze-
w związku z tym skonstruowanie rozbudowa- go konieczne jest rozróżnienie między PKB
nego systemu rachunkowości społecznej, któ- (produktem krajowym brutto) a PNB (produk-
ry byłby w stanie objąć wszystkie bardziej tem narodowym brutto). Gospodarkę, w której
skomplikowane zjawiska. nie występują związki z zagranicą, nazywamy
gospodarką zamkniętą.
Rozpoczniemy od rozbudowania naszego
20.4 prostego schematu ruchu okrężnego tak, aby
wynikało zeń również, że transakcje nie są za-
Rachunek wierane wyłącznie między pojedynczym
dochodu narodowego przedsiębiorstwem a pojedynczym gospodar-
stwem domowym. Przedsiębiorstwa nabywają
usługi świadczone przez czynnik praca od go-
Sposoby mierzenia
spodarstw domowych, ale jednocześnie kupu-
produktu krajowego brutto ją surowce i maszyny od innych przedsię-
biorstw. Aby uniknąć podwójnego liczenia,
Produkt krajowy brutto (PKB, ang. gross wprowadzimy pojęcie wartości dodanej.
domestic product — GDP) jest miarą wiel-
kości produkcji wytworzonej przez czynniki
wytwórcze zlokalizowane na terytorium da- Wartośd dodana jest to przyrost wartości
nego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich dóbr w wyniku określonego (danego) pro-
właścicielem. cesu produkcji.
Produkt krajowy brutto mierzy wartość Wartość dodaną oblicza się przez odjęcie
produkcji wytworzonej w gospodarce kraju. od wartości dóbr wyprodukowanych w przed-
Większość produkcji powstaje w wyniku za- siębiorstwie sumy kosztów rzeczowych czyn-
stosowania krajowych czynników wytwór- ników wytwórczych zużytych do produkcji
Makmoknnomi.i

RAMKA I 20,1
Makroekonomia bez lornetki
Przedmiotem zainteresowania makroekonomii jest gospodarka jako system. W lepszym zrozu-
mieniu sposobu podejścia stosowanego w makroekonomii może być pomocne przejrzenie listy
rozdziałów zawartych w części IV podręcznika. W rozdziałach:
20 wprowadzono definicje i mierniki podstawowych zmiennych makroekonomicznych;

21-22 określono wielkość produkcji w gospodarce krajowej w krótkim okresie;
23-24 wprowadzono do modelu rynki finansowe, stopy procentowe i politykę pieniężną;
25 zbadano mechanizm ich wpływu na produkcję i zatrudnienie, a tym samym podjęto pró-
bę określenia zasad wyboru optymalnej kombinacji polityki fiskalnej i pieniężnej;
26 podjęto analizę procesów dostosowań cen i płac oraz ich wpływu na wielkość produkcji
(podaży), a także przedstawiono skrajny przypadek doskonałej (natychmiastowej) gięt-
kości cen i płac;
27 rozważono skutki uchylenia założenia o stałości cen i płac dla bezrobocia;
28 oraz inflacji;
29 wprowadzono do modelu powiązania z zagranicą, w tym rolę kursu walutowego
w gospodarce otwartej;
30 zbadano czynniki wzrostu gospodarczego w długim okresie;
31 oraz mechanizm krótkookresowych wahań cyklicznych;
32 przedstawiono syntetyczne podsumowanie głównych nurtów współczesnej makroeko-
nomii.
tych dóbr. Z pojęciem wartości dodanej ściśle na poradzić sobie z problemem amortyzacji
wiąże się rozróżnienie między dobrami final- w przyjętych przez nas ramach.
nymi a dobrami pośrednimi. Następujący przykład powinien pomóc
nam w uporządkowaniu omawianych przed
chwilą pojęć. Ważne jest przy tym, abyśmy
Dobra finalne to dobra nabyte przez osta- zastanawiali się nad nimi tak długo, aż w peł-
tecznego użytkownika. Są to albo dobra
ni zrozumiemy ich sens. Zakładamy, że w go-
konsumpcyjne zakupione przez gospodar-
spodarce występują 4 przedsiębiorstwa: pro-
stwa domowe, albo dobra kapitałowe (inwe-
I stycyjne) — np. maszyny — nabywane
ducent stali, wytwórca dóbr kapitałowych
przez przedsiębiorstwa. Dobra pośrednie to
dobra częściowo przetworzone, które sta-
nowią nakład w procesie produkcji w in-
nych przedsiębiorstwach, gdzie są zuży-
wane.
Zgodnie z tym rozróżnieniem lody są do-

brem finalnym, natomiast stal to dobro po
średnie, które jest wykorzystywane jako
składnik procesu produkcji w innych przedsię-
biorstwach. Uznając dobra kapitałowe za do-
bra finalne, przyjmujemy, iż nie zużywają się
one całkowicie w jednym cyklu wytwórczym.
Stosując pojęcia z rozdziału 7 (Mikroekono-
mia), możemy powiedzieć, że nie podlegają
one jednorazowej amortyzacji czy też umorze-
niu. Wkrótce zobaczymy, w jaki sposób moż-
Sposób obliczania produktu krajowego brutto
Dobro Sprzedawca Nabywca Wartość Wartość Wydatki Dochody

(1) (2) (3) transakcji dodana (£) na dobra fi- czynników
(£) (5) nalne (£) wytwór-
(4) (6) czych (£)
(7)
Stal Producent stali Producent ma- 1 000 1000 — 1 000
szyn
Stal Producent stali Producent samo- 3 000 3 000 — 3 000
chodów
Maszyny Producent ma- Producent samo- 2 000 1 000 2 000 1 000
szyn chodów
Opony Producent opon Producent samo- 500 500 — 500
chodów
Samochody Producent samo- Konsumenci 5 000 1 500 5 000 1 500
chodów
Całkowita wartość transakcji 11 500
Produkt krajowy brutto (PKB) 7 000 7 000 7 000
TABLICA 20.6
(maszyn) wykorzystywanych w produkcji sa- ciedlenia w tablicy jako wydatek na dobra fi-
mochodów, przedsiębiorstwo wytwarzające nalne, ponieważ stal jest wyłącznie dobrem
opony oraz producent samochodów, który pośrednim, które zostanie całkowicie zużyte
sprzedaje je końcowym nabywcom — gospo- w późniejszych etapach procesu produkcji.
darstwom domowym. W tablicy 20.6 przed- Producent maszyn wydaje 1 tys. £ na za-
stawiono sposób obliczania PKB w takiej pro- kup stali, z której wytwarza się maszynę, a ta
stej gospodarce. z kolei zostaje sprzedana producentowi samo-
Producent stali wytwarza stal o wartości chodów za 2 tys. £. Wartość dodana producen-
4 tys. £, z czego '/ 4 jest sprzedawana jako do- ta maszyn wynosi: 2 tys. £ - 1 tys. £ (zakup
bro pośrednie przedsiębiorstwu wytwarzające- stali). Ów przychód netto w wysokości 1 tys.£
mu maszyny, a 3/4 — producentowi samocho- zostanie — bezpośrednio lub pośrednio —
dów. Jeżeli producent stali wydobywa ponadto przejęty przez gospodarstwa domowe w po-
rudę żelaza, z której wytapia się stal, to całe 4 staci wynagrodzeń lub zysków. Ponieważ
tys. £ stanowi wartość dodaną lub — inaczej przedsiębiorstwo produkujące samochody za-
— wartość netto produkcji huty stali. Dochód mierza zatrzymać maszynę u siebie, cała jej
ten zostaje bezpośrednio wypłacony w formie wartość, tj. 2 tys. £, została wykazana w pozy-
wynagrodzeń i czynszów oraz — jako wiel- cji ,,Wydatki na dobra finalne".
kość rezydualna — zysków, które także trafia-
ją do gospodarstw domowych jako dochody.
W związku /. lym suma dwóch pierwszych
wierszy ostatniej kolumny wynosi również
4 tys. £. Chociaż przedsiębiorstwa wydały 4
tys. £ na zakup stali, nie znajduje to odzwier-
Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochod

Podobnie jak huta stali, producent opon wynoszą 7 tys. £, co widać w ostatniej kolum-
wytwarza dobro pośrednie, które nie pojawia nie tablicy. Gdybyśmy po prostu dodawali
się w kolumnie wydatków finalnych. Jeśli wszystkie wypłaty na rzecz gospodarstw do-
producent opon jest ponadto właścicielem mowych w formie dochodów i zysków, wów-
plantacji drzew kauczukowych, z których po- czas otrzymalibyśmy ten sam wynik — miarę
chodzi surowiec do produkcji opon, to cała produktu krajowego brutto.
jego produkcja o wartości 500 £ stanowi war- Tablica 20.6 potwierdza, że identyczny
tość dodaną i wpłynie, bezpośrednio lub po- wynik uzyskamy, jeżeli miernikiem będą wy-
średnio, do gospodarstw domowych jako ich datki na dobra i usługi finalne. W tym przy-
dochody. Jeśli przedsiębiorstwo wytwarzające padku końcowymi użytkownikami są gospo-
opony kupiło gumę od krajowego producenta, darstwa domowe, które zakupują samochody,
to odejmujemy wartość surowca od wartości oraz producent samochodów, który nabywa
produkcji opon, aby uzyskać wartość dodaną (nie zużywające się) maszyny wykorzystywa-
(produkcję netto), ale wówczas włączamy tak- ne do wytwarzania samochodów.
że do tablicy dodatkowy wiersz przedstawia-
jący wartość dodaną przedsiębiorstwa produ- Inwestycje
kującego gumę i sprzedającego ją producento- i oszczędności
wi opon.
Producent samochodów wydaje 3 tys. £ na Powyższy przykład pozwala nie tylko wyja-
stal i 500 £ na opony. Ponieważ oba te skład- śnić pojęcia wartości dodanej i istotę rozróż-
niki zostają całkowicie zużyte w okresie, w nienia między dobrami pośrednimi i finalny-
którym wytwarza się samochody, odejmuje- mi, ale umożliwia również poradzenie sobie
my 3,5 tys. £ od wartości wyprodukowanych z kolejną komplikacją. Łączna produkcja i do-
samochodów (5 tys. £) i otrzymujemy war- chody gospodarstw domowych wynoszą po
tość dodaną producenta samochodów. Ten 7 tys. £, ale gospodarstwa domowe wydają
przychód netto jest wypłacany gospodar- tylko 5 tys. £ na zakup samochodów. Co się
stwom domowym jako wynagrodzenie za dzieje z pozostałą częścią ich dochodów? Kto
usługi dostarczonych przez nie czynników dokonuje pozostałej części wydatków? Aby
produkcji. więc odpowiedzieć na te pytania, musimy
Wreszcie, producent samochodów sprze- wprowadzić dwa pojęcia: inwestycji i o-
daje swój wyrób za 5 tys. £ końcowym na- szczędności.
bywcom — gospodarstwom domowym. Sa-
mochód staje się teraz dobrem finalnym i jego
Inwestycje są to zakupy nowych dóbr kapi-
pełną cenę, tj. 5 tys. £, można wprowadzić do
tałowych przez przedsiębiorstwa. Oszczęd-
kolumny „Wydatki na dobra finalne".
ności to ta część dochodu, która nie zosta-
Jak widać, z tablicy 20.6 wyraźnie wyni- ła wydana na zakup dóbr i usług.
ka, że wartość brutto wszystkich zawartych
transakcji wynosi 11,5 tys. £, suma ta jednak-
że przewyższa rzeczywistą wartość dóbr wy-
tworzonych w gospodarce. Na przykład kwo-
ta 3 tys. £, które zarobił producent stali,
sprzedając ją producentowi samochodów, za-
wiera się już w wartości końcowej samocho-
dów. Dwukrotne uwzględnienie właśnie tych
3 tys. £ w różnych fazach produkcji byłoby
po prostu podwójnym liczeniem tej samej
wielkości.
W piątej kolumnie tablicy przedstawiono
wartość dodaną w poszczególnych fazach pro-
cesu produkcji — 7 tys. £ jest prawidłową
miarą wartości netto produkcji wytworzonej
w gospodarce. Ponieważ każdy producent wy-
płaca gospodarstwom domowym odpowiada-
jące tej wartości przychody netto albo bezpo-
średnio w postaci dochodów czynników pro-
dukcji, albo pośrednio w formie zysków,
dochody gospodarstw domowych również
Gospodarstwa domowe konsumują 5 tys. £; biorstw. Dopływ do ruchu okrężnego to
jest to wartość ich wydatków na dobra kon- strumień pieniężny, który otrzymują przed-
sumpcyjne (samochody). Ponieważ ich dochód siębiorstwa, ale nie za pośrednictwem go-
spodarstw domowych.
wynosi 7 tys. £, oszczędzają one 2 tys. £.
Producent samochodów wydaje 2 tys. £ na
inwestycje (zakup nowych maszyn). Na rysun-
W tym momencie pojawiają się od razu
ku 20.3 widać, w jaki sposób powinniśmy
dwa pytania. Po pierwsze, czy to przypadek, iż
rozbudować schemat ruchu okrężnego,
oszczędności gospodarstw domowych w wy-
przedstawiony na rysunku 20.2. Dolna część
sokości 2 tys. £ są równe wydatkom inwesty-
rysunku wskazuje, że dochody oraz wartość
cyjnym przedsiębiorstw w wysokości 2 tys. £?
usług czynników produkcji wynoszą po
Po drugie, jeśli to nie przypadek, w jaki spo-
7 tys. £. Suma 2 tys. £ odpływa jednak
sób pieniądze zaoszczędzone przez gospodar-
z obiegu wtedy, kiedy gospodarstwom domo-
stwa domowe są przekazywane przedsiębior-
wym uda się zaoszczędzić część swoich do-
stwom, aby mogły one dzięki temu sfinanso-
chodów. W związku z tym tylko 5 tys. £ po-
wać swoje wydatki inwestycyjne?
wraca do przedsiębiorstw jako wydatki gospo-
Przyjmijmy, że symbolem Y będziemy
darstw domowych na dobra konsumpcyjne
oznaczać PKB, który jest tożsamy z wartością
(samochody).
dochodów gospodarstw domowych. Jeśli
W górnej części rysunku widać, że wartość
przez C oznaczymy wydatki konsumpcyjne
produkcji dóbr konsumpcyjnych oraz jedno-
gospodarstw domowych, a przez S —
cześnie wartość wydatków gospodarstw do-
oszczędności, to na mocy definicji, zgodnie
mowych na te dobra wynosi 5 tys. £. Ponie-
z którą oszczędności są nie skonsumowaną
waż produkt krajowy brutto jest równy
(nie wydaną) częścią dochodu, otrzymamy:
7 tys. £, skąd więc pochodzi brakujące
2 tys. £? Na pewno nie z wydatków gospo-
S = Y-C
darstw domowych, a zatem muszą to być wy-
datki samych przedsiębiorstw. Są to wydatki oraz
na inwestycje poniesione przez producenta sa- Y = C + S. (20.1)
mochodów oraz przeznaczane na zakup ma-
szyn do produkcji samochodów.
Symbol = oznacza „jest identycznie równy
Liczby w tablicy 20.6 dotyczą strumieni
(tożsamy) na mocy definicji". Ponieważ PKB,
produkcji, wydatków i dochodów w określo-
czyli Y, można wyrazić jako sumę wydatków
nym przedziale czasu — np. roku. W tym
końcowych:
okresie gospodarka dokonuje jednego obrotu
po kręgu zarówno wewnętrznym, jak i ze-
Y = C + I, (20.2)
wnętrznym (rysunek 20.3). W wewnętrznym
kręgu przedsiębiorstwa wytwarzają produkcję
to, wyłącznie na mocy definicji przyjętych
o wartości 5 tys. £, przeznaczoną do kon-
przez nas w rachunku dochodu narodowego:
sumpcji przez gospodarstwa domowe, ale jed-
nocześnie produkują także dobra kapitałowe Y = C + S = C + I.
o wartości 2 tys. £ na potrzeby inwestycyjne
innych przedsiębiorstw. W kręgu zewnętrz- W związku z powyższym prawdziwe musi
nym, który ilustruje przepływy pieniężne, być:
oszczędności stanowią odpływ 2 tys. £ z ruchu
okrężnego, natomiast wydatki inwestycyjne
przedsiębiorstw na nowe maszyny to dopływ
2 tys. £ do obiegu.
Odpływ z ruchu okrężnego oznacza stru-

mień pieniądza, który nie przemieszcza się
z gospodarstw domowych do przedsię-

RYSUNEK [ 20.3
, ..............................
Inwestycje, oszczędności i ruch okrężny
Krąg wewnętrzny nadal ilustruje przepływy zasobów rzeczowych między przedsiębiorstwami i gospodar-
stwami domowymi. Przedsiębiorstwa wykorzystują czynniki wytwórcze dostarczane przez gospodarstwa
domowe w celu wytworzenia dla nich dóbr konsumpcyjnych i usług oraz nowych dóbr kapitałowych dla in-
nych przedsiębiorstw. Krąg zewnętrzny w dalszym ciągu ukazuje przepływy pieniężne. Dochody czynników
wytwórczych są albo zaoszczędzane przez gospodarstwa domowe, albo wydawane na zakup dóbr konsump-
cyjnych. Przedsiębiorstwa otrzymują również dochody dzięki wydatkom inwestycyjnym innych przedsię-
biorstw na dobra kapitałowe. Wynika stąd, że oszczędności stanowią odpływ z ruchu okrężnego płatności
między przedsiębiorstwami i gospodarstwami domowymi, natomiast wydatki na inwestycje oznaczają do-
pływ płatności do ruchu okrężnego.
S= I . Wykazaliśmy dotąd jedynie, że faktyczne

(20.3 oszczędności muszą być koniecznie równe
)
faktycznym inwestycjom. Do tej pory nie mó-
wiliśmy nic na temat zamierzonych (planowa-
Nie jest przypadkiem, że w naszym przy-
kładzie inwestycje i oszczędności wynoszą
każde po 2 tys. £. Równanie (20.3) dowodzi,
że oszczędności będą równe inwestycjom w
każdym przykładzie, jaki można zbudować.
Spójrzmy ponownie na zewnętrzny krąg na ry-
sunku 20.3. Wszystkie wydatki na konsumpcję
z górnej części rysunku trafiają z powrotem do
gospodarstw domowych jako dochody w dol-
nej jego części. Wydatki inwestycyjne przed-
siębiorstw znajdują swój odpowiednik w do
pływie do gospodarstw domowych dochodów
będących nadwyżką ponad ich wydatki kon-
sumpcyjne. Ponieważ oszczędności są definio-
wane jako nadwyżka dochodów nad konsump-
cją, inwestycje i oszczędności muszą być za-
wsze sobie równe.
Opisane zależności są tożsamościami czy-
sto rachunkowymi, które wynikają z naszych
definicji inwestycji, oszczędności i dochodu.
nych) oszczędności i zamierzonych (planowa- sowania wydatków przeznaczonych na nowe
nych) inwestycji, nie twierdziliśmy też, iż mu- dobra kapitałowe.
szą one zawsze być sobie równe. Aby poddać Wprowadzenie do modelu inwestycji
analizie te zagadnienia, powinniśmy zbudo- umożliwia podjęcie jeszcze jednego proble-
wać model (teorię) planowanych oszczędności mu, który w naszym uproszczonym schemacie
1 inwestycji. Zadania tego podejmiemy się ruchu okrężnego mógł zostać niewłaściwie
w następnym rozdziale1. zrozumiany. Co się stanie, jeśli przedsiębior-
Co łączy ze sobą odpływ z obiegu stwa nie będą mogły sprzedać całej wytwo-
oszczędności i dopływ wydatków na inwesty- rzonej produkcji? Czy na pewno doprowadzi
cje? Ponieważ sektor przedsiębiorstw wypłaca to do powstania różnicy między PKB mierzo-
łącznie gospodarstwom domowym w postaci nym od strony produkcji i PKB mierzonym
dochodów 7 tys. £, ale otrzymuje od nich tyl- metodą wydatków?
ko 5 tys. £ z wydatków konsumpcyjnych, Dobra finalne są to dobra, które nie zuży-
przedsiębiorstwa muszą pożyczyć brakujące wają się całkowicie w procesie produkcji
2 tys. £, aby sfinansować zakup nowych dóbr w danym okresie. W tablicy 20.6 stal była do-
inwestycyjnych. Ponieważ gospodarstwa dobrem pośrednim, które zużywano całkowicie
mowe oszczędzają 2 tys. £, wynika stąd, że w produkcji samochodów i maszyn, natomiast
pożyczają ową kwotę przedsiębiorstwom na maszyny były dobrem finalnym, ponieważ
inwestycje. producent samochodów mógł wykorzystywać
W gospodarce rynkowej instytucje finanso- je ponownie w następnym okresie2. Załóżmy
we i rynki finansowe — banki, które zamienia- na chwilę, że wartość sprzedaży samochodów
ją oszczędności gospodarstw domowych na wyniosła nie 5 tys. £, lecz tylko 4 tys. £.
wkłady i udzielają kredytów przedsiębior- W opisanej sytuacji nie sprzedana część pro-
stwom, oraz rynek papierów wartościowych, dukcji samochodów, o wartości 1 tys. £, bę-
który umożliwia przedsiębiorstwom zgroma- dzie musiała powiększyć stan zapasów.
dzenie dodatkowych funduszy przez emisję
nowych akcji i ich sprzedaż gospodarstwom Zapasy to dobra trzymane obecnie
domowym — odgrywają kluczową rolę po- w przedsiębiorstwie na potrzeby przyszłej
średnika w przepływie oszczędności gospo- produkcji lub sprzedaży.
darstw domowych do przedsiębiorstw, które
chcą zaciągnąć pożyczki potrzebne do sfinan- Producent samochodów może więc utrzy-
mywać zapasy stali, która będzie produktem
1
Pomocne może okazać się odwołanie do analo- wyjściowym do produkcji samochodów w na-
gicznych pojęć w mikroekonomii. Na określonym stępnym okresie, lub też zapasy gotowych sa-
rynku cząstkowym krzywa popytu ilustruje zamie- mochodów oczekujących na sprzedaż konsu-
rzoną wielkość zakupów przy różnych cenach, nato- mentom w następnym okresie.
miast krzywa podaży przedstawia zamierzoną wiel- W rozdziale 7 (Mikroekonomia) zapasy
kość sprzedaży przy różnych cenach. Równowaga
nazwaliśmy kapitałem obrotowym. Ponieważ
występuje przy cenie, przy której planowane zakupy
nie zużywają się one całkowicie w produkcji
są równe planowanej sprzedaży. Gdy cena jest zbyt
wysoka, wówczas występuje nadwyżka podaży ani nie zostają sprzedane w bieżącym okresie,
i część planowanej sprzedaży nie zostanie zrealizo- są uznawane za dobra kapitałowe. Powiększa-
wana. Ponieważ jednak w każdej dokonanej trans- nie zapasów jest więc równoznaczne z inwe-
akcji występują sprzedawca i nabywca, faktyczne
zakupy będą równe faktycznej sprzedaży niezależ- 2
Oczywiście w miarę upływu czasu maszyna się
nie od tego, czy rynek znajduje się w równowadze, zużywa. Problemem amortyzacji zajmiemy się już
czy też nie. wkrótce.
ków państwa. Wydatki na dobra i usługi G
obejmują zakupy przez państwo dóbr i usług.
stycjami w kapitał obrotowy. Kiedy zapasy Mieszczą się w nich np. wydatki na płace
obniżają się, wtedy traktujemy to jako inwe- urzędników państwowych i żołnierzy, zakupy
stycje ujemne lub — inaczej — dezinwes- komputerów, czołgów i samolotów bojowych,
tycje. a także nakłady inwestycyjne na budowę dróg
Jak widać, można zachować spójność ra- i szpitali.
chunku dochodu narodowego. Kiedy produ- Państwo ponosi też wydatki związane z fi-
cent samochodów sprzedaje wyroby o warto- nansowaniem płatności transferowych albo
ści tylko 4 tys. £ z 5 tys. £ wytworzonych — inaczej — świadczeń społecznych B.
w danym okresie, przyrost zapasów u produ- W grupie tej znajdują się m.in. emerytury, za-
centa samochodów w wysokości 1 tys. £ trak- siłki dla bezrobotnych i subwencje dla firm
tujemy jako wydatek finalny. Zgodnie z dany- prywatnych (dotacje na inwestycje) oraz
mi z tablicy 20.6 wtedy, kiedy Uczymy PKB przedsiębiorstw państwowych (pokrywanie ich
zarówno od strony produkcji, jak i od strony strat). Płatności transferowe są to wypłaty, któ-
wydatków, wynosi on 7 tys. £, włączając w to re nie wiążą się z dostarczeniem w zamian ja-
produkcję i wydatki na maszyny potrzebne do kichkolwiek dóbr czy ze świadczeniem usług.
wytwarzania samochodów. Wydatki na dobra Płatności transferowe nie powiększają ani
finalne zawierają jednak obecnie następujące dochodu narodowego, ani rozmiarów wytwo-
pozycje: producent samochodów — 2 tys. £ na rzonej w gospodarce produkcji. Nie uwzględ-
maszyny i 1 tys. £ na powiększenie zapasów nia się ich w PKB, gdyż nie znajdują swojego
oraz gospodarstwa domowe-konsumenci — odpowiednika w wytworzonej wartości doda-
4 tys. £ na samochody. nej, czyli produkcji netto. Podatki i płatności
Wiele osób może się zagubić w tym rozu- transferowe służą wyłącznie redystrybucji już
mowaniu. Aby temu zaradzić, warto wprowa- istniejących dochodów i siły nabywczej od
dzić rozróżnienie między klasyfikacją róż- grup ludności będących podmiotem opodatko-
nych dóbr według kryterium towarowego wania do grup (osób), które państwo subsy-
i klasyfikacją według kryterium ekonomicz- diuje. W przeciwieństwie do tego wydatki
nego zastosowania. Stal jest oczywiście do- państwa na dobra i usługi G tworzą produkcję
brem o charakterze pośrednim, ale nie to jest netto, są źródłem dochodów czynników pro-
tu istotne. Kiedy producent stali wytwarza dukcji w przedsiębiorstwach dostarczających
i sprzedaje stal, traktujemy to jako produkcję tę produkcję i w rezultacie tworzą dodatkową
dobra pośredniego. Ponieważ została ona siłę nabywczą w gospodarstwach domowych,
przekazana kolejnemu producentowi, nasz które uzyskują owe dochody. Dlatego wydatki
miernik dochodu jako strumienia wydatków państwa na dobra i usługi G należy włączyć
wskaże ją w wyższych fazach procesu pro- do PKB.
dukcji i sprzedaży. Natomiast w sytuacji, gdy
przedsiębiorstwo powiększa swoje zapasy,
przyrost ten musimy potraktować jako wyda-
tek końcowy, ponieważ nie zostanie on
uwzględniony nigdzie indziej w rachunku do-
chodu narodowego. Przedsiębiorstwo, zgod-
nie z tym ujęciem, powiększa przejściowo
swój zasób kapitału, a w momencie, gdy zu-
żyje ten zasób, w celu utrzymania spójności
rachunku, traktujemy to jako inwestycje
ujemne.
Teraz wprowadzimy do modelu państwo.
Państwo
Źródłem przychodów państwa są zarówno po-

datki bezpośrednie Td, nakładane na dochody
(płace, czynsze, odsetki i zyski), jak i podatki
pośrednie 'J]., zwane inaczej podatkami od wy-
datków (np. podatek od wartości dodanej —
VAT; podatki akcyzowe, którymi jest obłożo-
na benzyna czy papierosy). Podatki nakłada
się, aby móc sfinansować dwa rodzaje wydat-
Celem rachunku dochodu narodowego jest miemy teraz podatki pośrednie (pomniejszone
dostarczenie logicznego i wewnętrznie spój- o dotacje) Tr, otrzymamy następujący zapis:
nego zestawu definicji i mierników wytworzo- Y = PKB w cenach bazowych =
nej w kraju produkcji. Pewną komplikacją jest = C + I+G-Te. (20.5)
jednak istnienie podatków. Sprawiają one, iż
cena płacona przez nabywcę różni się od ceny, Przedstawiony miernik jest niezależny od
jaką otrzymuje sprzedawca. W związku z tym wielkości podatków pośrednich. Wyższa stopa
dochód narodowy możemy mierzyć albo podatkowa powoduje wzrost wartości C +1 +
w cenach rynkowych, zawierających podatki + G , ale jednocześnie zwiększa o tę samą
pośrednie nakładane na dobra i usługi, albo wielkość Te, co sprawia, że PKB w cenach ba-
w cenach uzyskiwanych przez producentów, zowych pozostaje na nie zmienionym pozio-
już po zapłaceniu przez nich podatków po- mie.
średnich. Wprowadzimy teraz symbol Y dla ozna-
czenia PKB w cenach czynników produkcji.
Prawa strona równania (20.5) jest obecnie
PKB w cenach rynkowych jest miarą pro- miarą PKB ujmowanego od strony wydatków
dukcji krajowej łącznie z podatkami pośred-
finalnych oraz od strony produkcji netto,
nimi na dobra i usługi. PKB w cenach bazo-
wych jest miarą produkcji krajowej z pomi- w obu przypadkach w cenach bazowych.
nięciem podatków pośrednich. PKB Lewa strona równania (20.5) jest miarą PKB
wyrażony w cenach rynkowych jest więc ujmowanego od strony dochodów, w cenach
wyższy od PKB w cenach bazowych o wiel- bazowych. Poprzez wypłatę dochodów czyn-
kość podatków pośrednich (pomniejszoną ników wytwórczych i zysków przedsiębior-
0sumę ewentualnych dotacji do dóbr stwa przekazują gospodarstwom domowym
1usług). dokładnie wartość produkcji netto wyrażoną
w cenach, pomniejszonych o podatki pośred-
nie, jakie producenci faktycznie uzyskują.
Rachunek dochodu narodowego można te- W związku tym zastosowanie trzech różnych
raz skonstruować w sposób następujący. Jeśli mierników PKB, ujmowanego od strony
konsumpcję C, inwestycje / i wydatki państwa produkcji, wydatków i dochodów oraz wyra-
G wyrazimy w cenach rynkowych, łącznie żonego w cenach bazowych, daje identyczne
z podatkami pośrednimi od dóbr i usług, to wyniki.
wartość dodaną lub — inaczej — produkcję Na rysunku 20.4 widać, iż podatki bezpo-
netto wytworzoną w gospodarce można zapi- średnie i transfery wpływają na przebieg ru-
sać jako C + I + G. W rezultacie: chu okrężnego płatności, który obecnie rozbu-
dujemy w ten sposób, aby uwzględniał istnie-
PKB w cenach rynkowych = nie państwa. Zgodnie ze zmodyfikowanym
= C + I + G. schematem dochody gospodarstw domowych
(20.4 w cenach bazowych zostały powiększone
)
o płatności transferowe B i pomniejszone
o podatki bezpośrednie Td. W rezultacie tego
Wyższa stopa podatków pośrednich powo-
uzupełnienia otrzymujemy rozporządzalne do-
duje wzrost cen dóbr oraz usług. Chociaż war-
chody osobiste.
tość produkcji w cenach rynkowych w tym
przypadku wzrasta, nie zmieniają się fizyczne
Rozporządzalne dochody osobiste są to do-
rozmiary produkcji. W związku z tym bardziej chody gospodarstw 36
Wprowadzenie
sensowne jestdo makroekonomii i rachunku
mierzenie produktu dochodu narodowego
krajowego domowych po uwzględ-
brutto w cenach bazowych. Jeśli więc odej- nieniu podatków bezpośrednich i płatności
transferowych. Wielkość ta informuje o tym, czyć na wydatki i oszczędności.
ile gospodarstwa domowe mogą przezna-
Rfl .1 ............ 1 ....................... i .

Rozporządzalne dochody osobiste wyno- Na rysunku 20.4 możemy zobaczyć, że
szą zatem Y + B - T d . konsumpcja C w cenach rynkowych została
Teraz należy uzupełnić definicję oszczęd- uzupełniona o wydatki inwestycyjne / i wy-
ności S i uwzględnić istnienie państwa. Zgod- datki państwa G . Od sumy C + I + G , czyli
nie ze zmodyfikowaną definicją oszczędności PKB w cenach rynkowych, odejmujemy po-
są tą częścią dochodów rozporządzalnych, datki pośrednie Te, aby otrzymać z powrotem
której nie wydano na konsumpcję. Y lub — inaczej — PKB w cenach bazowych.
Z równania (20.6) wynika, że PKB w ce-
S = (Y + B-Td)- C. nach bazowych jest dany przez:
(20.6
)
RYSUNEK 20.4
Państwo i ruch okrężny

Na rysunku rozszerzono schemat ruchu okrężnego między gospodarstwami domowymi a przedsiębiorstwa -
mi, włączając doń państwo. Przedsiębiorstwa dokonują wypłat za usługi czynników produkcji na rzecz go-
spodarstw domowych w wysokości Y. Dochody rozporządzalne Y + B - Td zawierają również płatności
transferowe B pomniejszone o podatki bezpośrednie Td. Dochody rozporządzalne są przeznaczone na
oszczędności S lub na konsumpcję C. Wydatki na konsumpcję zostają powiększone o wydatki państwa G na
dobra i usługi oraz wydatki na inwestycje I. Od sumy C +1+ G lub — inaczej — PKB w cenach rynkowych
musimy odjąć odpływ w postaci podatków pośrednich Te, aby otrzymać PKB w cenach bazowych Y, który
jest wypłacany przez przedsiębiorstwa gospodarstwom domowym.

Y = ( C + S - B + Td).
Zagranica
Porównując powyższe równanie z naszą
definicją Y w równaniu (20.5), widzimy, że: Do tej pory przedmiotem naszych rozważań
była gospodarka zamknięta, w której nie wy-
C + S - B + T d ^ Y = C + I + G-T„. stępują powiązania z zagranicą. Obecnie ana-
lizie poddamy gospodarkę otwartą, która do-
konuje transakcji z innymi krajami.
Ponieważ wyrażenia te są tożsamościami,
możemy powiedzieć, że:
Eksportem ( X ) nazywamy dobra, które zo-
S + Td+Te = I + G + B (20.7a) stały wytworzone w kraju, a następnie
sprzedane za granicę. Import ( Z) to dobra,
które są produkowane za granicą i tam na-
oraz
bywane na potrzeby gospodarki krajowej.
S - I = G + B-Td-Te. (20.7b)
Gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa
Równania (20.7a) i (20.7b) potwierdzają i państwo mogą dokonywać importu Z, który
słuszność przyjętego przez nas systemu ranie jest częścią produkcji krajowej i nie kreuje
chunku dochodu narodowego. Lewa strona dochodów czynników wytwórczych. Dobra
równania (20.7a) symbolizuje łączne odpływy importowane nie zostają wykazane w PKB uj-
(wycofanie z obiegu) z ruchu okrężnego płat- mowanym od strony produkcji, gdyż obejmu-
ności. Pieniądze zostają wycofane z ruchu je on tylko wartość dodaną przez producen-
okrężnego w postaci oszczędności gospo- tów krajowych. Import zostaje jednakże
darstw domowych i podatków płaconych pań- uwzględniony w wydatkach na dobra finalne.
stwu. Prawa strona równania (20.7a) pokazuje Problem ten można rozwiązać w dwojaki spo-
dopływy do obiegu. Wydatki inwestycyjne sób. Po pierwsze, możemy odjąć składnik im-
przedsiębiorstw i wydatki państwa na dobra portowy oddzielnie od C, /, G i X oraz brać
i usługi oraz na wypłaty transferowe wprowa- pod uwagę jedynie wydatki końcowe na wy-
dzają pieniądze ponownie do ruchu okrężne- twarzane w kraju składniki konsumpcji, inwe-
go. Całkowite odpływy muszą być równe cał- stycji, wydatków państwa i eksportu. Znacz-
kowitym dopływom; w przeciwnym razie ponie prostsze jest jednak pozostanie przy mie-
pełnilibyśmy błąd w księgowaniu i sumy po rzeniu całkowitych wydatków na C, /, G i X,
obu stronach równania nie byłyby równe3. a następnie odjęcie od sumy C + I + G +
Równanie (20.7b) ilustruje podobne zależ- + X całkowitych wydatków na import. Otrzy-
ności. Jeśli potraktujemy przedsiębiorstwa mane wyniki będą w obu wypadkach iden-
i gospodarstwa domowe jako jedną zbioro- tyczne. Podobny wynik otrzymamy także
wość, to odpływy netto z ruchu okrężnego wówczas, gdy do sumy C + I + G dodamy
S - I (nadwyżka finansowa sektora prywatne- wartość eksportu netto NX, tj. różnicę między
go) muszą być dokładnie skompensowane eksportem X a importem Z.
przez dopływy netto G + B - Td— Te pocho- W związku z istnieniem w gospodarce
dzące od państwa (deficyt finansowy państwa). otwartej handlu zagranicznego możemy zmo-
dyfikować naszą formułę obliczania PKB
3
Warto zauważyć, że jeśli Td = Te = G = B = 0,
w cenach bazowych w następujący sposób:
oznacza to, iż nie występuje państwo i równanie
(20.7a) implikuje równość S = 1, podobnie jak
w równaniu (20.3).
W sektorze prywatnym jako całości może ist-

nieć nadwyżka tylko wówczas, gdy w budżecie
państwa występuje deficyt i odwrotnie.
Y = C + I + G + X-Z-Te = C + I + Francji i tam wydana lub zaoszczędzona przez
+ G+NX-Te. (20.8) japońskie lub francuskie gospodarstwa domo-
we. Podobnie, kiedy cudzoziemscy robotnicy
Formuła (20.8) jest bezpośrednim rozsze- zatrudnieni w Wielkiej Brytanii prześlą część
rzeniem formuły (20.5). swoich zarobków krewnym we własnym kraju
Co możemy teraz powiedzieć o odpływach albo kiedy zagraniczni posiadacze majątku
i dopływach do ruchu okrężnego? Import jest w Wielkiej Brytanii czy akcji przedsiębiorstw
odpływem, natomiast eksport dopływem do brytyjskich dokonają transferu części swoich
obiegu. Łącząc ze sobą równanie (20.8) dochodów pochodzących z własności lub dy-
i (20.6), które pozostaje nie zmienione, otrzy- widend, wtedy powstaje rozbieżność między
mujemy: strumieniem dochodów czynników produkcji
powstałych w Wielkiej Brytanii i strumieniem
S + (Tll + T e - B ) + Z = I + G + X (20.9a) dochodów, jakie otrzymują brytyjskie gospo-
darstwa domowe.
Równocześnie brytyjskie gospodarstwa
oraz
domowe otrzymują dochody z tytułu usług
czynników produkcji świadczonych w innych
S - l = {G + B - T „ - Td) + NX. (20.9b) krajach. Ponieważ źródłem większej części
przepływu dochodów między krajami nie jest
Równanie (20.9a) przedstawia znaną nam czynnik praca, lecz przyjmują one głównie
już zależność, z której wynika, iż suma odpły- postać odsetek, dywidend, zysków i czyn-
wów z obiegu musi być nadal równa sumie szów, w rachunku dochodu narodowego prze-
dopływów. Import jest dodatkowym źródłem pływ ten ujmuje się jako przepływ dochodów
odpływu, eksport — dodatkowym źródłem Z własności albo — inaczej — dochodów ma-
dopływu pieniądza do ruchu okrężnego. jątkowych między krajami. Przepływ netto do-
Równanie (20.9b) rozszerza równanie chodów majątkowych do Wielkiej Brytanii
i20.7b) na warunki gospodarki otwartej. Nad- jest to nadwyżka napływu dochodów z włas-
wyżka sektora prywatnego S — I to odpływ ności z tytułu usług czynników produkcji
z ruchu okrężnego. Musi mu odpowiadać do- świadczonych za granicą nad odpływem do-
pływ o tej samej wielkości. Źródłem tego do- chodów z własności powstałych w wyniku
pływu może być albo deficyt budżetu państwa świadczenia przez cudzoziemców usług czyn-
G + B — T e — T d , albo eksport netto NX, tj. nad- ników produkcji w Wielkiej Brytanii.
wyżka wpływów z eksportu nad wydatkami W sytuacji gdy w obrotach między Wielką
na import. Ponieważ nasza nadwyżka handlo- Brytanią a pozostałymi krajami występuje
wa jest jednocześnie deficytem zagranicy przepływ dochodów majątkowych netto, PKB
w obrotach z nami, możemy równanie (20.9b) mierzony od strony produkcji i wydatków nie
interpretować także w ten sposób, iż nadwyż-
ka sektora prywatnego musi być równa defi-
cytowi budżetowemu państwa powiększone-
mu o deficyt zagranicy w obrotach z naszym
krajem.
Produkt krajowy brutto a produkt

(dochód) narodowy brutto
W celu dopełnienia naszego opisu systemu ra-
chunkowości społecznej musimy jeszcze na
końcu rozwiązać dwa problemy. Do tej pory
zakładaliśmy, że własność wszystkich czynni-
ków produkcji znajduje się w kraju i w konse-
kwencji cała wartość produkcji netto jest
przejmowana przez krajowy sektor gospo-
darstw domowych w postaci dochodów czyn-
ników wytwórczych. Założenie to jednak nie
odpowiada rzeczywistości. W przypadku gdy
Nissan lub Peugeot jest właścicielem fabryki
samochodów w Wielkiej Brytanii, część zy-
sków zostanie przekazana do Japonii bądź

jest już równy sumie dochodów czynników W naszym prostym przykładzie w tablicy
wytwórczych osiąganych przez obywateli bry- 20.6 całkowicie pominęliśmy amortyzację.
tyjskich. Dlatego wprowadzamy kategorie Założyliśmy, że maszyna zakupiona przez
produktu narodowego brutto — PNB (ang. producenta samochodów może być eksploato-
gross national product — GNP) lub inaczej: wana w nieskończoność. Obecnie uchylamy
dochodu narodowego brutto — DNB (ang. to założenie i uwzględniamy fakt, iż maszyny
gross national income — GNP), który korygu- w rzeczywistości się zużywają. Oznacza to, iż
je wielkość PKB o sumę dochodów majątko- produkcja netto wytworzona w gospodarce
wych netto (z własności za granicą). jest mniejsza niż poprzednio. Część powstałej
w gospodarce produkcji brutto musi być prze-
znaczona na odtworzenie zużytego kapitału
Produkt narodowy brutto (dochód naro- i tej części produkcji brutto nie można wyko-
dowy brutto) jest miernikiem całkowitych
rzystać ani na konsumpcję, ani na nowe inwe-
dochodów osiąganych przez obywateli da-
nego kraju, niezależnie od miejsca (kraju) stycje powiększające zasób kapitału, ani na
świadczenia usług przez czynniki produk- wydatki państwa, ani wreszcie na eksport.
cji. Produkt narodowy bruto (dochód naro- Równocześnie musimy też w podobny sposób
dowy brutto) jest równy PKB skorygowane- obniżyć nasz miernik strumienia dochodów,
mu o dochody netto z tytułu własności za które mogą być przeznaczone na wydatki na
granicą. te dobra.
Zgodnie z powyższymi ustaleniami, odej-
mując od PNB amortyzację, uzyskamy pro-
Zgodnie z tą definicją, jeśli w Wielkiej dukt narodowy netto — PNN (ang. net na-
Brytanii suma napływu dochodów majątko- tional product — NNP) lub inaczej: dochód
wych z zagranicy wynosi 2 mld £, a odpływ narodowy.
dochodów majątkowych należnych cudzo-
ziemcom 1 mld £, to PNB Wielkiej Brytanii,
który jest miarą dochodów uzyskiwanych Dochód narodowy jest to produkt narodo-
wy netto wytworzony w gospodarce. Obli-
przez obywateli brytyjskich, jest wyższy od
cza się go przez odjęcie amortyzacji od
PKB, mierzącego wartość dóbr i usług wypro- PNB w cenach bazowych.
dukowanych w Wielkiej Brytanii, o 1 mld £.
Produkt narodowy brutto Dochód narodowy jest to ilość pieniędzy,

a dochód narodowy jaką dysponuje gospodarka na wydatki na do-
bra i usługi, po odłożeniu odpowiedniej ilości
Ostatnią komplikacją, z którą musimy sobie pieniędzy wystarczającej do sfinansowania
poradzić, jest amortyzacja. amortyzacji i utrzymania istniejącego zasobu
kapitału na dotychczasowym poziomie.
Amortyzacja, zwana inaczej zużyciem kapi-
tału trwałego, jest miarą szybkości zmniej-
szania się wartości istniejącego zasobu ka-
pitału w danym okresie, będącego wyni-
kiem jego fizycznego lub ekonomicznego
zużycia.
V __________________________________ / 4
Autorzy posługują się innym znaczeniem pojęcia
kosztu ekonomicznego niż przyjęte w Mikroekono-
Pojęcie amortyzacji należy do kategorii mii. Tu należałoby raczej mńwić 0 koszcie produk-
strumieni i określa, w jakim stopniu zużywa cji (przy/). R.R.).
się rzeczywisty zasób kapitału w każdym
okresie. Amortyzacja jest kosztem ekono-
micznym4, ponieważ dotyczy zasobów zuży-
wanych w procesie produkcji.
Rachunek dochodu narodowego: podsumowanie
Dochód netto Dochód netto Amortyzacja
z własności z własności
za granicą za granicą
G Podatki
pośrednie
PNB (DNB) I Dochód
z tytułu
w cenach
czynszów
rynkowych
NX PKB PNN Zyski
w cenach
w cenach Dochód Dochód z pracy
rynkowych
rynkowych narodowy na własny
(DN) = PNN rachunek
C w cenach Wynagrodzenia
bazowych i płace
Struktura PNB Definicja PKB Definicja PNN Definicja Dochody
od strony dochodu czynników
wydatków narodowego produkcji
Podsumowanie Przedmiotem naszego zainteresowania jest

PNB jako miernik zmian sytuacji gospodar-
Na tym zakończyliśmy wprowadzanie rozwi- czej kraju. Dochód narodowy, czyli inaczej
niętego systemu rachunku dochodu narodowe- produkt narodowy netto w cenach bazowych,
go. W tym momencie nieodparcie nasuwa się różni się od produktu narodowego brutto
pytanie, w jaki sposób można zapamiętać te w cenach bazowych tylko o szacunkową wiel-
wszystkie nowe pojęcia. Pomocny w tym kość amortyzacji odpowiadającą ekonomicz-
może być rysunek 20.5. Tablica 20.7 zawiera nemu zużyciu zasobu kapitału. Ponieważ
natomiast rzeczywiste dane dotyczące docho- wielkość zużycia trudno jest precyzyjnie usta-
du narodowego w Wielkiej Brytanii w 1998 r. lić i w rezultacie amortyzacja jest inaczej trak-
towana w różnych krajach i w różnym czasie
w tym samym kraju, w praktyce większość
[ 20.5 1
Co wyraża
produkt narodowy brutto?
Księgi rachunkowe przedsiębiorstwa przedsta-
wiają jego rzeczywistą sytuację finansową.
Nasz system rachunku dochodu narodowego
pozwala ocenić stan całej gospodarki. Nie-
mniej jednak, podobnie jak w przypadku doku-
mentów finansowych przedsiębiorstwa, które
mogą ukrywać co najmniej tyle samo, ile ujaw-
niają, rachunek dochodu narodowego powin-
niśmy interpretować z dużą dozą ostrożności.

TABLICA
Dochód narodowy w Wielkiej Brytanii w 1998 r. (w mld £, ceny bieżące)
Miernik wydatków Miernik dochodów
W cenach rynkowych Źródło dochodów
Konsumpcja C 545 Zatrudnienie 463
Inwestycje / 151 Praca na własny rachunek 43
Wydatki państwa na dobra i usługi G 153 Zyski i czynsze 223
Eksport netto NX -8
Błędy i opuszczenia 2 PKB w cenach bazowych 729
Podatki pośrednie 114
PKB w cenach rynkowych 843 843
Dochody netto z własności za granicą 12
PNB (DNB) w cenach rynkowych 855
minus amortyzacja -89
PNN w cenach rynkowych 766
minus podatki pośrednie -114
Dochód narodowy w cenach bazowych 652
Ź r ó d ł o : ONS, UKNational Accounts.

V __________________________________ ...
___________________________________ _i
20.7
ekonomistów dokonuje porównań, stosując spodarczej na podstawie nominalnego PNB
PNB, który pozwala uniknąć dyskusji na te- mogłaby być bardzo myląca.
mat amortyzacji.
W tym punkcie chcemy zwrócić uwagę na Nominalny PNB mierzy się w cenach bieżą-
trzy zagadnienia. Po pierwsze, przypomnimy cych, tj. takich, które istniały w okresie,
istotę rozróżnienia między wielkościami no- gdy osiągano składające się na PNB do-
minalnymi a realnymi. Po drugie, pokażemy, chody.
w jaki sposób można wykorzystać PNB na
1 mieszkańca, aby uwzględnić przyrost demo-
graficzny i uzyskać dokładniejszą informację Realny PNB — lub inaczej PNB w cenach
na temat stopy życiowej przeciętnego obywa- stałych — koryguje nominalny PNB o skut-
tela w danym kraju. Po trzecie, zajmiemy się ki inflacji i wyraża go w cenach istniejących
problemem niedoskonałości PNB jako mierni- w pewnym okresie, najczęściej określanym
ka poziomu dobrobytu i stopnia satysfakcji jako rok bazowy lub podstawowy.
członków społeczeństwa z działalności gospo-
darczej. Tablica 20.8 przedstawia przykład hipote-
tycznej gospodarki, który powinien ułatwić
Nominalny i realny nam zrozumienie tych pojęć. Produkt naro-
produkt narodowy brutto dowy brutto w ujęciu nominalnym wzrasta
z 600 £ w 1980 r. do 1400 £ w 2000 r. Jeżeli
Ponieważ ludzie zazwyczaj oceniają użytecz- przyjmiemy 1980 r. za rok bazowy, to może-
ność i zadowolenie na podstawie fizycznej
wielkości produkcji, zatem ocena sytuacji go-
RAMKA 20.2
Produkt narodowy brutto jest niedoszacowany,
ale rząd nie może się o tym dowiedzieć!
Słynny gangster, Al Capone, nie został nigdy oskarżony (z braku dowodów) o morderstwo ani
przemyt broni; udało się go w końcu wsadzić do więzienia za oszustwa podatkowe. Płacenia po-
datków próbują uniknąć nie tylko przemytnicy i handlarze narkotyków, lecz także ogrodnicy,
hydraulicy, uliczni sprzedawcy i wiele innych osób oferujących towary i usługi za gotówkę. Po-
nieważ podstawą państwowych szacunków PNB są wpływy podatkowe, miernik ten nie obej-
muje działalności w „szarej" („nieoficjalnej") gospodarce.
Ekonomiści opracowali wiele różnych metod pozwalających dokonywać uproszczonych sza-
cunków rozmiarów „szarej" gospodarki. Jedna z nich polega na prześledzeniu obiegu banknotów
0dużych nominałach. Ludzie posiadający duże ilości banknotów pięćdziesięciofuntowych są czę-
sto zamieszani w próby unikania podatków. Inne podejście sprowadza się do szacowania poziomu
dochodów na podstawie wielkości wydatków poszczególnych osób. Z kolei w badaniach przepro-
wadzonych przez Marię Lacko wykorzystano stałą relację między zużyciem energii elektrycznej
przez gospodarstwa domowe a dwoma określającymi ją czynnikami: poziomem dochodu i pogo-
dą (temperaturą powietrza). Na podstawie dostępnych danych na temat wielkości zużycia prądu
1temperatury autorka podjęła próbę oszacowania wysokości dochodów gospodarstw domowych.
Wyniki potwierdzają dwa rozpowszechnione poglądy. Skala nie rejestrowanej działalności gospo-
darczej jest duża zarówno w byłych krajach socjalistycznych, gdzie nowo powstały sektor pry-
watny nie został jeszcze w pełni objęty oficjalną statystyką, jak i w kilku krajach basenu Morza
Śródziemnego, w których istnieją długie tradycje unikania przez obywateli płacenia podatków.
Szacunki dotyczące rozmiarów „szarej" gospodarki w wybranych krajach (w % PNB)

Polska 345 Dania 16 Holandia 8
Węgry 31 Finlandia 11 Australia 7
Hiszpania 21 Niemcy 11 Francja 6
Grecja 20 USA 10 Japonia 3
Wiochy 16 Wielka Brytania 10
5
Według GUS oraz niezależnych polskich ekono-
mistów udział ten wynosił w Polsce w końcu lat
Ź r ó d ł o : M. Lacko, Hungarian Hidden Economy in International Comparisons, Institute of Economics,
dziewięćdziesiątych 15%—18% (przyp. R.R.).
Budapest 1996.
my mierzyć PNB w wyrażeniu realnym

w 2000 r., wyceniając fizyczny wolumen pro-
dukcji wytworzonej w tym roku w cenach
z 1980 r. Przy takim ujęciu realny PNB zwięk-
sza się tylko z 600 £ do 860 £. Ten właśnie
przyrost realnego PNB o 43% pozwala uzy-
skać znacznie bardziej precyzyjny obraz
zmian fizycznej wielkości łącznej produkcji
wytworzonej w całej gospodarce.
Deflator PNB. W rozdziale 2 (Mikroekono-

mia) wprowadziliśmy wskaźnik cen detalicz-

TABLICA [-20.8]
Nominalny i realny produkt narodowy brutto .
Dobro Cena Wartość produkcji Wartość produkcji
Ilość wytworzona
(w £ za sztukę) (ceny bieżące w £) (£, ceny z 1980 r.)
1980 2000 1980 2000 1980 2000 1980 2000
Jabłka 100 150 2 4 200 600 200 300
Kurczaki 100 140 4 6 400 840 400 560
Nominalny PNB Realny PNB
600 1440 600 860
TABLICA 20.9
Nominalny i realny produkt narodowy brutto w Wielkiej Brytanii (w cenach rynkowych)
Wyszczególnienie 1960 1970 1980 1990 1998
Nominalny PNB (mld £, ceny bieżące) 25,6 51,7 227,9 548,8 855,4
Deflator PNB (1995 = 100) 8,1 12,3 45,5 84,2 106,8
Realny PNB (mld £, ceny z 1995 r.) 316,0 420,0 500,0 653,3 800,7
Ź r ó d ł o : Jak tablicy 20.7.

v ___________________
nych, tj. wskaźnik wzrostu przeciętnego po- Wyrażenie deflatora w postaci wskaźnika
ziomu cen dóbr nabywanych przez konsumen- oznacza, że stosunek nominalnego do realne-
tów. Najczęściej stosowaną miarą inflacji go PNB mnożymy przez 100. W tablicy 20.8
w Wielkiej Brytanii jest procentowy przyrost PNB w ujęciu nominalnym i realnym są jed-
tego wskaźnika w stosunku do jego poziomu nakowe w roku bazowym 1980. Ich stosunek
w tym samym miesiącu roku ubiegłego. Wy- jest równy 1, a wartość wskaźnika wynosi
datki na konsumpcję są jednakże tylko jednym 100. Dla roku 2000 stosunek nominalnego
ze składników PNB. Zawiera on ponadto in- PNB do realnego PNB wynosi 1,674
westycje, wydatki państwa i eksport netto. (1440/860), wartość wskaźnika zaś — 167,4.
Aby przejść od nominalnego do realnego Na podstawie deflatora PNB możemy powie-
PNB, powinniśmy zastosować wskaźnik od- dzieć, że ceny w całej gospodarce zwiększyły
zwierciedlający zmiany cen wszystkich dóbr. się ze 100 do 167,4, co oznacza wzrost
Wskaźnik ten nazywamy deflatorem PNB. o 67,4% w latach 1980-2000.
W tablicy 20.9 przedstawiono rzeczywiste
Deflator PNB jest to stosunek nominalnego dane dla gospodarki brytyjskiej za okres ostat-
PNB (w cenach bieżących) do PNB w ujęciu nich 40 lat. Nominalny PNB w Wielkiej Bry-
realnym (w cenach stałych), wyrażony
lami zwiększył się /. 25 inki £ w 1960 r. do
w postaci wskaźnika.
ponad 855 mlii L' w l«)«)K r. Bez znajomości
I 1 . I I . . 1 ,1. i > ■ I I . 1 I I I. E
jednak danych ilustrujących zmiany ogólnego danii. Jeśli więc chcemy mieć do dyspozycji
poziomu cen dóbr oraz usług niemożliwe jest prosty miernik przeciętnego poziomu stopy
wyciągnięcie jakichkolwiek wniosków na życiowej w jakimś kraju, to lepiej jest wyko-
temat wolumenu produkcji wytworzonej rzystać realny PNB per capita, który uwzględ-
w gospodarce w tym okresie. W drugim wier- nia przyrost demograficzny, niż opierać się na
szu tablicy 20.9 znajduje się odpowiedź na to globalnym PNB w ujęciu realnym.
pytanie. Przeciętnie w 1998 r. ceny w gospo-
darce były 13 razy wyższe niż w 1960 r. W re-
zultacie zmiana PNB w ujęciu realnym była TABLICA 20.10
znacznie mniejsza niż jego zmiana w wyraże-
Stopy wzrostu realnego produktu
niu nominalnym w tym samym okresie. Na
narodowego brutto w różnych krajach
tym przykładzie widać wyraźnie, jak ważne
jest rozróżnienie między nominalnym a real- w latach 1980-1996 (rocznie, w %)
nym PNB6. Kraj Realny PNB Realny PNB
per capita
Realny produkt narodowy brutto Dania 2,4 2,3
Wielka Brytania 2,7 2,5
na 1 mieszkańca Jordania 4,3 0,2
Realny PNB jest prostym miernikiem fizycz- Ź r ó d 1 o: Jak tablicy 20.2.

nych rozmiarów produkcji wytworzonej w go-
spodarce, a roczna zmiana procentowa jego
poziomu informuje o tempie wzrostu gospo- Jednak nawet realny PNB na 1 mieszkańca
darczego. Tablica 20.10 zawiera dane przed- daje tylko bardzo przybliżony obraz poziomu
stawiające średnią roczną stopę wzrostu PNB życia. Dane z tablicy 20.10 nie dowodzą wca-
w cenach stałych w latach 1980-1996 le, że wszyscy mieszkańcy Danii otrzymywali
w trzech krajach. Pierwsza kolumna tablicy co roku o 2,3% więcej dóbr i usług. Wskazują
dowodzi, że roczna stopa wzrostu realnego one tylko, jak przeciętnie zmieniał się dochód.
PNB była najwyższa w Jordanii, a najniższa Realne dochody niektórych ludzi zwiększały
w Danii. Dane te informują wprawdzie o tem- się znacznie szybciej niż o 2,3% rocznie,
pie wzrostu całej gospodarki, jednak bardziej a jednocześnie poziom życia innych osób ob-
interesująca może być odpowiedź na inne py- niżał się bezwzględnie. Im bardziej zmienia
tanie: „Jak zmieniała się stopa życiowa prze- się struktura podziału dochodu narodowego
ciętnego obywatela każdego z tych krajów?". w danym czasie, z tym mniejszym zaufaniem
Chcąc właśnie odpowiedzieć na to pytanie,
musimy wprowadzić pojęcie realnego PNB
na 1 mieszkańca (per capita).
6
Nawet po okresie wieloletniej inflacji rozróżnie-
nie to nie jest należycie rozumiane. Ile razy poja-
wiały się stwierdzenia w rodzaju: „Dziś ceny akcji
na giełdzie osiągnęły najwyższy poziom w histo-
rii"? Często stwierdzenia takie odnoszą się do nomi-
nalnej wartości zmiennej. W okresach inflacji nie
jest niczym zadziwiającym, że zwiększają się wiel-
kości nominalne. Z wielu powodów to właśnie wiel-
kości realne są podstawowym narzędziem oceny
zmian sytuacji gospodarczej.
Realny PNB per capita jest to realny PNB

podzielony przez liczbę mieszkańców kraju.
Przy danym poziomie realnego PNB, im

większa jest liczba ludności, tym mniejsza
ilość dóbr i usług przypadających na 1 osobę.
Tablica 20.10 ilustruje wpływ tej zależności
na tempo wzrostu realnego PNB per capita.
Na uwagę zasługuje fakt, że kolejność krajów
na tej liście została całkowicie odwrócona:
PNB na 1 mieszkańca zwiększał się najszyb-
ciej w Danii, zaś prawie się nie zmienił w Jor-
Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego

RAMKA [203]
Jakość życia
Ponieważ proces gromadzenia danych łączy się z wysokimi kosztami, statystyki krajowe są czę-
sto produktem ubocznym innych działań państwa, takich jak np. ściąganie podatków. Działal-
ność gospodarcza, która nie przechodzi przez rynek, jest zazwyczaj nie rejstrowana. Powszech-
nie stosowane mierniki statystyczne, jak PKB, nie uwzględniają wielu naprawdę istotnych zja-
wisk ekonomicznych. Dlatego uzasadniony wydaje się postulat, aby państwo przeznaczyło
więcej środków na gromadzenie pełniejszych danych. W roku 1998 brytyjski wicepremier, John
Prescott, ogłosił plan opracowania i regularnego publikowania „indeksu szczęścia", mającego
mierzyć jakość życia. W skład indeksu wchodzi 13 wskaźników dotyczących: wzrostu gospo-
darczego, inwestycji w sferę socjalną, zdrowotności, edukacji i szkoleń zawodowych, zatrudnie-
nia, jakości mieszkań, zmian klimatycznych, zanieczyszczenia powietrza, transportu, jakości
wody pitnej, wykorzystania gruntów, utylizacji śmieci oraz rezerwatów przyrody. Wiele z tych
wskaźników odnosi się do różnych aspektów „kapitału środowiskowego". Regularne publiko-
wanie indeksu ujawniającego postępującą degradację środowiska naturalnego człowieka, a jed-
nocześnie pozytywne skutki inwestycji w „kapitał środowiskowy", może przyczynić się do bar-
dziej sensownego wykorzystywania zasobów naturalnych.
można traktować zmiany realnego PNB na możliwa do zrealizowania. Omawiane przez

1 mieszkańca jako informację o zmianach sto- nas efekty uboczne nie są przedmiotem obrotu
py życiowej konkretnej osoby. rynkowego, w związku z czym niezwykle
trudno jest oszacować wielkość ich produkcji
Szersze ujęcie produktu czy też koszty, jakie nakładają one na społe-
czeństwo.
narodowego brutto
Istnieje również wiele pożądanych spo-
Ponieważ PNB znajduje zastosowanie jako łecznie dóbr i usług, które nie są wliczone do
miernik wielkości produkcji dóbr i usług PNB. Powodem tego jest, podobnie jak po-
w gospodarce, byłoby pożądane, aby rachunek przednio, fakt, iż nie są one objęte transakcja-
PNB obejmował swoim zasięgiem możliwie mi rynkowymi i w związku z tym brak jest
jak najszerszy obszar działalności gospodar- adekwatnych mierników ich wartości. Do tej
czej. W praktyce występują dwa problemy kategorii działalności gospodarczej można za-
utrudniające włączenie całej produkcji do liczyć porządki domowe, majsterkowanie i nie
PNB. Po pierwsze, niektóre efekty uboczne rejestrowane zatrudnienie.
gospodarczej działalności człowieka, takie jak Jeżeli od tradycyjnego PNB odjęlibyśmy
hałas, zanieczyszczenie środowiska i korki wartość produktów zwiększających uciążli-
drogowe, wpływają na wzrost uciążliwości wość życia i dodalibyśmy wartość dochodów
życia. Powinniśmy zatem wprowadzić ponie rejestrowanych i nie przechodzących przez
prawkę na te efekty uboczne (tzw. ujemne rynek, otrzymalibyśmy zmodyfikowany PNB,
efekty zewnętrzne), odejmując od mierzonego
w sposób tradycyjny PNB szacunkową war-
tość wszystkich dóbr uciążliwych dla życia,
powstałych w trakcie procesu produkcji. Su-
gestia ta jest zazwyczaj rozsądna, jednak pro-
blem polega na tym, że jest ona prawie nie-
który byłby bardziej precyzyjnym miernikiem Podsumowanie
produkcji dóbr i usług w gospodarce. Aby jed- wolenia. Decydując się poświęcić mniej czasu
nak PNB mógł się stać podstawą szacunków na pracę, ujawniają tym samym swoje prefe-
dobrobytu ekonomicznego w jakimś kraju, rencje; wynika z nich, iż dodatkowy czas wol-
trzeba wprowadzić doń jeszcze jedną istotną ny jest dla nich co najmniej tak samo cenny
poprawkę. Źródłem zadowolenia ludzi są mia- jak dodatkowe dobra i usługi, które można by-
nowicie nie tylko dobra i usługi, lecz także łoby wytworzyć, gdyby wydłużyć czas pracy.
czas wolny. Ponieważ regularne przeprowadzanie oraz
Wyobraźmy sobie, że ludzie w Lejzurii ce- opracowywanie pomiarów nierynkowej i nie
nią sobie czas wolny bardziej niż mieszkańcy rejestrowanej produkcji dóbr i efektów ubocz-
Industrii. Przy innych czynnikach jednako- nych oraz systematyczna wycena wartości
wych ludzie w Industrii będą pracować dłużej czasu wolnego byłyby bardzo trudne
i wytwarzać więcej dóbr i usług. Mierzony i kosztowne, PNB pozostaje nadal najbardziej
w tradycyjny sposób PNB będzie tu zatem powszechnie stosowanym miernikiem działal-
wyższy niż w Lejzurii. Byłoby jednak nieroz- ności gospodarczej. Choć daleki od ideału,
sądne twierdzenie na tej podstawie, iż miesz- PNB jest najlepszą z miar, jaką dysponujemy
kańcy Lejzurii osiągają niższy poziom zado- przy systematycznej ocenie sytuacji gospodar-
czej.
P
1. Makroekonomia zajmuje się badaniem sposobu działania gospodarki jako całości. Trzy naj-
ważniejsze problemy makroekonomiczne to inflacja, bezrobocie i wzrost gospodarczy.
2. W makroekonomii poświęca się nadmierną dbałość o szczegóły na rzecz ogólnych związ-
ków między dużymi agregatami (sektorami) występującymi w gospodarce. Gospodarstwa
domowe dostarczają usługi posiadanych czynników produkcji przedsiębiorstwom, które wy-
korzystują je do wytwarzania dóbr i usług. Przedsiębiorstwa wypłacają dochody za wyko-
rzystanie czynników produkcji gospodarstwom domowym, które z kolei wydają zarobione
pieniądze na zakup dóbr i usług wytworzonych przez przedsiębiorstwa. Proces ten jest okre-
ślany mianem ruchu okrężnego płatności.
3. Produkt krajowy brutto (PKB) jest to wartość dóbr i usług wytworzonych przez czynniki
produkcji umiejscowione w danym kraju. Można go mierzyć za pomocą trzech równorzęd-
nych metod: jako sumę wartości dodanej w procesie produkcji, sumę dochodów czynników
wytwórczych łącznie z zyskami otrzymywanymi przez przedsiębiorców oraz jako sumę wy-
datków na dobra finalne.
4. Odpływy z ruchu okrężnego są to te części wypłat przedsiębiorstw na rzecz gospodarstw do-
mowych, które nie powracają automatycznie do przedsiębiorstw jako wydatki gospodarstw
domowych na produkty przedsiębiorstw. Odpływami są oszczędności i podatki, pomniejszo-
ne o subsydia. Dopływami do obiegu są te źródła przychodów przedsiębiorstw, które nie po-
chodzą z wydatków gospodarstw domowych. Wydatki przedsiębiorstw na inwestycje, wy-
datki państwa na dobra i usługi oraz eksport netto to główne źródła dopływów. Z definicji,
a inaczej — w wyniku przyjętego sposobu obliczania dochodu narodowego — suma odpły-
wów musi być równa sumie dopływów.
5. Produkt krajowy brutto w cenach rynkowych określa wartość produkcji wytworzonej w kra-
ju za pomocą cen zawierających podatki pośrednie. Produkt krajowy brutto w cenach bazo-

wych mierzy produkcje krajową za pomocą cen, z których wyeliminowano podatki pośred-
nie. Produkt narodowy brutto (PNB) określamy również zamiennie jako dochód narodowy
brutto (DNB), który koryguje PKB o dochody netto z własności (dochody majątkowe) za
granicą.
6. Dochód narodowy jest to produkt narodowy netto (PNN) w cenach bazowych. Jest to ina-
czej PNB pomniejszony o zużycie posiadanego zasobu kapitału trwałego w danym okresie
(amortyzację). W praktyce w większości ocen sytuacji gospodarczej wykorzystuje się PNB,
ponieważ dokładny pomiar wielkości zużycia nie należy do rzeczy łatwych, a ponadto spo-
sób traktowania amortyzacji różni się zarówno w czasie, jak i między krajami.
7. Nominalny PNB jest miarą produkcji w cenach bieżących. Realny PNB mierzy produkcję
w cenach stałych. Realny PNB jest to zatem nominalny PNB skorygowany o wpływ zmian
ogólnego poziomu cen (inflacji). Wskaźnik ogólnego poziomu cen, stosowany do wprowa-
dzania korekty z tytułu inflacji, jest określany mianem deflatora PNB.
8. Realny PNB na 1 mieszkańca (per capita) jest to całkowity PNB podzielony przez liczbę
ludności kraju. Jest on bardziej wiarygodnym wskaźnikiem ilości dóbr i usług przypadającej
na osobę w gospodarce. Produkt narodowy brutto per capita jest jednak tylko wielkością
przeciętną. Ilość dóbr i usług dostępna dla konkretnych ludzi zależy ponadto od sposobu po-
działu wytworzonego dochodu.
9. Realny PNB i realny PNB na 1 mieszkańca są tylko bardzo przybliżonymi i niedoskonałymi
miernikami poziomu dobrobytu kraju i poszczególnych jednostek. Produkt narodowy brutto
nie uwzględnia działalności o charakterze nierynkowym, dóbr uciążliwych dla życia (efek-
tów ubocznych), takich jak zanieczyszczenie środowiska, oraz nierynkowej działalności
tworzącej wartość, takiej jak prace w gospodarstwie domowym. Nie uwzględnia on także
produkcji i usług nie rejestrowanych w celu uniknięcia podatków. Wreszcie pomija wartość
czasu wolnego.
10. Ponieważ systematyczne dokonywanie pomiarów wszystkich tych rodzajów działalności
jest kosztowne, a niekiedy wręcz niemożliwe, w praktyce PNB pozostaje najczęściej stoso-
wanym miernikiem sytuacji gospodarczej kraju.
Podstawowe pojęcia
Makroekonomia 19
Stopa inflacji 20
Bezrobocie 20
Wzrost gospodarczy 21
Ruch okrężny 24
Produkt krajowy brutto (PKB) 26
Wartość dodana 26
Dobra finalne 27
Dobra pośrednie 27
Inwestycje 29
Oszczędności 29
Odpływ z ruchu okrężnego 30
Dopływ do ruchu okrężnego 30
Zapasy 32
PKB w cenach rynkowych 34
PKB w cenach bazowych 34
Rozporządzalne dochody osobiste 34
Eksport 36
Import 36
Produkt narodowy brutto 38
Dochód narodowy brutto 38
Amortyzacja 38
Dochód narodowy 38
Nominalny PNB 40
Realny PNB 40
Deflator PNB 42
Realny PNB per capita 43
iz1
Zadania sprawdzające
1. Wyjaśnij, co oznacza każde z następujących pojęć: inflacja, bezrobocie i wzrost gospodar-
czy. Dane z tablicy 20.4 dowodzą, że w wielu krajach po 1973 r. występowały wyższa infla-
cja, wyższe bezrobocie i niższe tempo wzrostu gospodarczego niż w okresie wcześniejszym.
Jakie były przyczyny pogorszenia się sytuacji gospodarczej po 1973 r.?
2. Pytanie to dotyczy rachunku wartości dodanej. Tablica przedstawia wartość sprzedaży dóbr
finalnych i zakupów dóbr pośrednich w przedsiębiorstwach związanych z produkcją samo-
chodów.
Jaki jest wkład przemysłu samochodowego w tworzenie PNB?
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- N
Producenci Sprzedaż dóbr finalnych Zakupy dóbr pośrednich

Producent samochodów 1 000 270
Producent szyb 199 12
Producent opon 83 30
Producent odtwarzaczy
samochodowych 30 5
Producent stali 47 0
3. Produkt narodowy brutto w cenach rynkowych wynosi 300 mld £. Amortyzacja jest równa
30 mld £, a podatki pośrednie wynoszą 20 mld £. Nie występują subsydia. Wyjaśnij: a) ile
wynosi dochód narodowy, b) dlaczego i w jaki sposób amortyzacja powoduje rozbieżność
między wielkością PNB i dochodu narodowego, c) dlaczego podatki pośrednie wliczamy do
rachunku.
4. Przypuśćmy, że stopa przestępczości spada i zatrudnienie w policji można zmniejszyć do po-
łowy. Byli policjanci znajdują zatrudnienie w sektorze prywatnym, gdzie otrzymują te same
.'oprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego 50

mniej więcej płace co poprzednio w policji. Wyjaśnij: a) dlaczego nie wpływa to na poziom
PNB, b) czy stopa życiowa społeczeństwa podnosi się, czy obniża, c) jakie wnioski możesz
sformułować o zasadności włączenia wydatków na policję do PNB.
Przyjmijmy, że PNB = 2000, C = 1700, G = 50, a NX = 40. Wyjaśnij: a) ile wynoszą inwe-
stycje /, b) jaka jest wielkość importu, jeśli eksport jest równy 350, c) ile wynosi dochód na-
rodowy, jeśli amortyzacja jest równa 130, d) w tym przykładzie eksport netto jest dodatni;
czy jego wartość może być ujemna.
Rozpatrzmy gospodarkę, którą charakteryzują następujące dane:
1 1 1
i: >
Lata Nominalny PNB Deflator PNB
1999 2 000 100
2000 2 400 113
V ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________I
a) ile wynosi PNB w 2000 r. w cenach stałych (z 1999 r.)? b) jaka jest stopa wzrostu realne-
go PNB w 2000 r. w stosunku do 1999 r.? c) ile wynosi stopa inflacji? d) jeśli w 2000 r. no-
minalny PNB był równy 2240 (przy wszystkich pozostałych wielkościach nie zmienionych),
to ile wyniósłby wówczas realny PNB w 2000 r.? Jaka byłaby stopa wzrostu realnego PNB?
Wyjaśnij, czy następujące rodzaje działalności pozarynkowej powinny zostać objęte rozsze-
rzonym miernikiem PNB: a) czas spędzony przez studentów na lekturze, b) dochody rabu-
siów, c) czas spędzony na meczu bokserskim przez kibiców, d) płace nadzorców ruchu wy-
dających bilety parkingowe, e) rzucanie śmieci.
Powszechne błędy w rozumowaniu. Wyjaśnij, dlaczego poniższe stwierdzenia są niepraw-
dziwe, a) Jeżeli dany kraj koncentruje się na produkcji dóbr, których cena sprzedaży jest wy-
soka, prowadzi to automatycznie do wzrostu dochodu narodowego, b) Zasiłek dla bezrobot-
nych pomaga w podtrzymaniu dochodu narodowego w latach, w których poziom zatrudnie-
nia jest niski, c) Wyższy poziom realnego PNB per capita jest zawsze rzeczą pozytywną,
d) W roku 2000 wpływy z wyświetlania filmu Crummy Movie były o 1 min £ wyższe niż
dochody z projekcji Przeminęło z wiatrem w okresie ostatnich 50 lat. Crummy Movie jest
więc już teraz większym sukcesem kasowym.
ROZDZIAŁ
Determinanty dochodu narodowego
Po przeczytaniu tego rozdziału powinieneś umieć:
□ Rozróżniać produkcję faktyczną i potencjalną,

□ Wyjaśnić, dlaczego produkcja jest w krótkim okresie determinowana przez popyt,
a także zdefiniować pojęcie produkcji odpowiadającej warunkom równowagi.
□ Przedstawić czynniki określające wielkość zamierzonej konsumpcji i zamierzonych
inwestycji.
□ Wyznaczyć wielkość produkcji w punkcie równowagi krótkookresowej, a także poka-
zać, jak zmienia się pod wpływem zmiany globalnego popytu.
□ Przedstawić mechanizm działania mnożnika i powiązać jego wysokość z kątem na-
chylenia wykresu funkcji konsumpcji.
□ Wyjaśnić, na czym polega paradoks zapobiegliwości.
Realny produkt narodowy brutto (PNB) ce. Wzrost liczby ludności zwiększa zasób
Wielkiej Brytanii wzrastał od 1960 r. średnio siły roboczej. Nakłady na wykształcenie,
o ok. 2,3% rocznie. Występowały jednak wy-
raźne odchylenia od tego rosnącego trendu.
Wiatach 1973-1975, 1979-1981 oraz 1989-
-1992 realny PNB się zmniejszył. Z kolei
w latach 1975-1979 wzrósł o 10%, natomiast
w latach 1981-1989 o 26%, a w latach
1992-1998 o 24%.
Fachowe określenia używane przez ekono-
mistów do opisu tych wahań — recesja i oży-
wienie, rozkwit i kryzys — weszły do języka
codziennego. Jednym z celów makroekonomii
jest wyjaśnienie przyczyn wahań PNB. W tym
rozdziale rozpoczynamy analizę czynników
określających wielkość realnego PNB.
Dążąc do zbudowania prostego modelu,
abstrahujemy od różnic między dochodem na
rodowym, produktem narodowym brutto
i produktem krajowym brutto. Odtąd będzie-
my używać zamiennie pojęć: dochód narodo-
wy, produkcja globalna oraz PNB. Rozpoczy-
namy od rozróżnienia między produkcją fak-
tyczną a potencjalną.
Produkcja potencjalna jest to wielkość pro-

dukcji, którą wytworzyłaby gospodarka,
gdyby wszystkie czynniki produkcji zostały
w pełni wykorzystane.
Produkcja potencjalna ma tendencję do

równomiernego wzrostu w miarę zwiększania
zasobu czynników wytwórczych w gospodar-
Determinanty dochodu narodowego 52

szkolenie zawodowe i nowe maszyny stopnio- 1
W rozdziale 31 poddajemy ocenie hipotezę, iż
wo zwiększają zasób kapitału ludzkiego i rze- przyczyną krótkookresowych wahań produkcji mo-
czowego. Postęp techniczny pozwala wytwa- być wahania produkcji potencjalnej.
rzać większą produkcję za pomocą danego za- Przypuśćmy, że produkcja faktyczna spada
sobu czynników produkcji. Łącznie zjawiska poniżej poziomu potencjalnego. Część pra-
te wyjaśniają, dlaczego od 1960 r. Wielka cowników zostaje bez pracy, a przedsiębior-
Brytania utrzymywała przeciętną stopę wzro- stwa mają nie wykorzystane maszyny, czyli
stu PNB na poziomie 2,3% rocznie. wolne moce wytwórcze. Podstawowym przed-
W rozdziale 30 omawiamy teorię długo- miotem zainteresowania makroekonomii jest
okresowego wzrostu produkcji potencjalnej. to, jak szybko mechanizmy rynkowe dopro-
Na razie jednak jesteśmy bardziej zaintereso- wadzają produkcję do jej poziomu potencjal-
wani odpowiedzią na pytanie, dlaczego nego, tzn. zapewniającego pełne wykorzysta-
w krótkim okresie produkcja faktyczna może nie czynników wytwórczych. W mikroekono-
odbiegać od potencjalnej1. Ponieważ produk- mii, kiedy analizowaliśmy pojedynczy rynek
cja potencjalna zmienia się powoli, rozpoczy- w izolacji, zakładaliśmy, że nadwyżka podaży
namy od krótkookresowej analizy gospodarki, wywarłaby szybko nacisk na obniżkę ceny da-
którą charakteryzuje dana wielkość produkcji nego produktu, co spowodowałoby zlikwido-
potencjalnej. wanie nadwyżki podaży i przywrócenie rów-
Produkcja potencjalna nie jest tożsama nowagi rynkowej. W makroekonomii nie jest
z maksymalnym strumieniem dóbr i usług, to już takie oczywiste, tu bowiem kładzie się
jaki gospodarka byłaby w stanie wytworzyć nacisk na sposób, w jaki zakłócenia (szoki)
— zmuszeni do pracy przez 18 godzin dzien- w jednej części gospodarki wywołują zmiany
nie bez wątpienia moglibyśmy wszyscy pro- w innych jej częściach, które to zmiany mogą
dukować więcej. Jest to produkcja, jaką moż- zwrotnie oddziaływać na pierwszą część go-
na by osiągnąć, gdyby wszystkie rynki w gospodarki, powodując nasilenie pierwotnego
spodarce znajdowały się w stanie równowagi. zakłócenia.
Każdy, kto chciałby pracować za płacę równo- Nie możemy poddać analizie tego ważne-
ważącą rynek pracy, mógłby znaleźć pracę, go problemu, zakładając, że gospodarka osią-
a każda maszyna, która mogłaby być w opła- ga zawsze potencjalny poziom produkcji, po-
calny sposób eksploatowana przy stawce opła- nieważ oznaczałoby to przyjęcie założenia, że
ty za jej wynajem na poziomie równowagi, problem ten w ogóle się nie pojawia. Zamiast
byłaby rzeczywiście wykorzystana. Produk- tego musimy zbudować model, w którym od-
cja potencjalna mieści w sobie zatem pewien chylenia od produkcji potencjalnej są logicz-
margines „normalnego bezrobocia", niektórzy nie uzasadnioną możliwością, zbadać siły ryn-
bowiem ludzie nie chcą pracować przy płacy kowe uruchamiane w takiej sytuacji, a także
na poziomie równowagi, a poza tym w ciągle sformułować wniosek dotyczący skuteczno-
zmieniającej się gospodarce są też zawsze ści mechanizmu rynkowego w przywracaniu
pracownicy, którzy właśnie zmieniają pracę. równowagi (potencjalnego poziomu produk-
Produkcja potencjalna w Wielkiej Brytanii cji)-
oraz w wielu innych krajach Europy Zachod- Rozpoczynamy od zastosowania modelu,
niej prawdopodobnie odpowiada stopie bezro- który charakteryzują dwie istotne właściwo-
bocia w wysokości 5%-10%. ści. Po pierwsze, wszystkie ceny i płace są
ustalone na danym poziomie. Po drugie, przy
tym poziomie cen i płac są pracownicy pozo-
stający bez pracy, którzy chcieliby pracować,
oraz przedsiębiorstwa z wolnymi mocami wy-
twórczymi, które mogłyby być z zyskiem wy-
korzystane. Tym samym gospodarka dysponu- licznościach nie musimy więc szczegółowo
je nic wykorzystanymi zasobami. W tych oko-
11 .i i .., i ..................................... •.o

analizować podażowej strony gospodarki. Do lepsze elementy rozumowania zarówno keyne-
chwili osiągnięcia stanu pełnego zatrudnienia sistów, jak i monetarystów.
czynników wytwórczych przedsiębiorstwa W latach siedemdziesiątych bezrobocie za-
i pracownicy będą z ochotą zwiększać produk- częło ponownie wzrastać. Część ekonomistów
cję i zatrudnienie. uważających, że ekonomia keynesowska jest
Ponieważ przy produkcji mniejszej od po- oparta na zasadniczo błędnych przesłankach,
tencjalnej przedsiębiorstwa z chęcią dostar- wróciła do przedkeynesowskiego modelu kla-
czają taką ilość produkcji, na jaką istnieje za- sycznego, dodając do niego kilka ważnych,
potrzebowanie, faktyczne rozmiary produkcji współczesnych wątków. Te nowe nurty,
są zdeterminowane przez popyt. Zależą one je- tj. nowa ekonomia klasyczna i teoria realnego
dynie od wielkości popytu globalnego, tzn. od cyklu koniunkturalnego, negują skuteczność
ogólnej sumy pieniędzy, jaką ludzie chcą wy- prostych form interwencji państwa, których
dać na dobra i usługi w gospodarce jako cało- celem jest stabilizacja produkcji. Zdaniem ich
ści. Na tym właśnie polega istota modelu de- przedstawicieli stabilizacja produkcji może
terminantów dochodu i produkcji, który do- nawet być niepożądana.
kładnie przedstawimy w kilku następnych Rosnąca popularność tych współczesnych
rozdziałach. nurtów ekonomii wywołała kontratak ze stro-
Będziemy chcieli uchylić założenie o stany nowych keynesistów, którzy są przekonani,
łości cen i płac. Zamierzamy bowiem poddać że główne myśli Keynesa były w całej rozcią-
analizie ważny problem inflacji, a także zba- głości słuszne. Mogą one zostać lepiej zrozu-
dać, jak szybko mechanizm rynkowy, działa- miane dzięki wykorzystaniu współczesnej mi-
jąc poprzez zmiany cen i płac, może dopro- kroekonomii do wyjaśnienia zawodności ryn-
wadzić do likwidacji problemy bezrobocia ku, które stanowią ostateczne uzasadnienie
i nie wykorzystanych mocy wytwórczych. interwencji typu keynesowskiego.
Najpierw jednak musimy nauczyć się rzeczy Po przeczytaniu części IV podręcznika bę-
podstawowych. Analizą dostosowań cen i płac dziemy w stanie ogarnąć wspomniane rubieże
zajmiemy się w rozdziale 26. badań w ekonomii. Najpierw jednak musimy
Na razie skoncentrujemy się na popyto- nauczyć się chodzić. W kilku następnych roz-
wym modelu produkcji i zatrudnienia, przed- działach przedstawiamy proste, choć użytecz-
stawionym po raz pierwszy przez Johna May- ne podejście, opierające się na najważniej-
narda Keynesa w Ogólnej teorii zatrudnie- szych osiągnięciach zarówno keynesistów, jak
nia, procentu i pieniądza, opublikowanej i monetarystów.
w 1936 r.2. Keynes wykorzystał ten model do
wyjaśnienia przyczyn wysokiego bezrobocia
i niskiego poziomu produkcji, trwale wystę-
pujących w większości krajów uprzemysło-
wionych w okresie Wielkiego Kryzysu. Stopa
bezrobocia systematycznie przekraczała
wówczas 10%, a na początku lat trzydzie-
stych w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjedno-
czonych sięgała ponad 20%.
Po opublikowaniu Ogólnej teorii... więk-
szość młodych ekonomistów stała się keynesi-
:
Wydanie polskie — J.M. Keynes, Ogólna teoria
zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWG, Warszawa
1956.
stami, opowiadającymi się za interwencją pań-
stwa, która miała utrzymać produkcję na po-
ziomie zbliżonym do potencjalnego. W latach
pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku
podejściu temu rzucili wyzwanie monetaryści,
których intelektualnym przywódcą był Milton
Friedman. Monetaryści argumentowali słusz-
nie, że jeżeli nawet analiza keynesowska jest
pomocna w zrozumieniu kryzysów, to nie do-
starcza zadowalającego wyjaśnienia źródeł in-
flacji, którą monetaryści przypisują wzrostowi
ilości pieniądza w obiegu. W podręczniku
przedstawiamy podejście wykorzystujące naj-
dobra: popyt konsumpcyjny gospodarstw do-
mowych i popyt inwestycyjny przedsiębiorstw
Ruch okrężny na nowe maszyny i budynki. Oznaczając
przez AD popyt globalny, przez C popyt kon-
W rozdziale 20 przedstawiliśmy ruch okrężny sumpcyjny oraz przez / popyt inwestycyjny,
dochodów i płatności między gospodarstwami otrzymujemy:
domowymi i przedsiębiorstwami. Gospodar-
stwa domowe wydają pieniądze, kupując pro- AD = C + I.
dukty dostarczane przez przedsiębiorstwa. (21.1
Przedsiębiorstwa wypłacają dochody gospo- )
darstwom domowym. W tym rozdziale budu-
jemy uproszczony model wzajemnego oddzia- Popyt konsumpcyjny i inwestycyjny są
ływania gospodarstw domowych i przedsię- określane przez różne grupy podmiotów eko-
biorstw. Natomiast już w następnym rozdziale nomicznych i zależą od różnych czynników.
wprowadzimy doń państwo i wymianę z za-
granicą. Popyt konsumpcyjny
Ponieważ zakładamy, że produkcja jest
określona przez popyt, łączny popyt czy też Gospodarstwa domowe nabywają różne dobra
plany wydatków gospodarstw domowych i usługi, począwszy od samochodów
i żywności, a skończywszy na kijach do kry-
i przedsiębiorstw wyznaczają rozmiary wy-
kieta, biletach do teatru i elektryczności.
tworzonej produkcji, która z kolei tworzy do-
W praktyce te zakupy konsumpcyjne sięgają
chody przeznaczane przez gospodarstwa do-
ok. 90% rozporządzalnych dochodów osobi-
mowe na wydatki. Przypuśćmy, że gospodar-
stych.
stwa domowe decydują się zaoszczędzić
więcej ze swoich dochodów, tzn. wydać
Rozporządzalne dochody osobiste są to
mniej. Przedsiębiorstwa mogą sprzedać mniej
dochody, jakie gospodarstwa domowe
dóbr, a zatem ograniczają produkcję i zatrud-
otrzymują od przedsiębiorstw, powiększone
nienie. To z kolei zmniejsza dochody gospo- o wypłaty transferowe otrzymywane od
darstw domowych. Gospodarstwa domowe państwa i zmniejszone o podatki bezpo-
jeszcze bardziej ograniczają swoje wydatki. średnie płacone państwu. Są to inaczej do-
Produkcja i zatrudnienie spadają ponownie. chody, jakie gospodarstwa mogą przezna-
Wielki Kryzys jest dowodem, że opisana czyć na wydatki lub oszczędności.
spirala spadkowa może doprowadzić gospo-
darkę znacznie poniżej potencjalnego pozio-
Dysponując danym dochodem rozporzą-
mu produkcji. Na szczęście możemy wykazać,
dzalnym, każde gospodarstwo domowe musi
że spirala ta nie może rozwijać się w nieskoń-
podjąć decyzję o jego podziale na wydatki
czoność. Wyjaśnijmy teraz, dlaczego tak się
i oszczędności. Decyzja o jednym jest oczywi-
dzieje.
ście decyzją także o drugim. Jedna rodzina
może oszczędzać, aby kupić większy dom;
inna może wydawać więcej, niż wynosi jej
21.2
dochód, czyli zmniejszyć oszczędności, aby
Składniki popytu globalnego odbyć podróż dookoła świata, o której zawsze
marzyła.
(planowanych wydatków) Na decyzje związane z konsumpcją
Determinanty dochodu narodowego i oszczędnościami każdego 56
W warunkach braku państwa i wymiany
gospodarstwa do-
z zagranicą występują dwa źródła popytu na
mowego i, tym samym, na całkowitą wielkość
planowanej konsumpcji oraz planowanych oszczędności wpływa wiek- czynników. Pr/c-
M i ■ !■ 11 n ii. i I I i . II i n i
analizujemy je szczegółowo w rozdziale 25. na wykresie leżą w pobliżu prostej obrazują-
Zanim jednak rozpoczniemy nasze rozważa- cej ten związek, a zatem nasze uproszczenie
nia, przyjmiemy założenie upraszczające, któ- jest przydatne. Jednak punkty te nie leżą do-
re pozwoli nam posunąć się bardzo naprzód. padnie na prostej. Nasze uproszczenie pomija
Zakładamy mianowicie, że całkowity popyt więc część innych czynników oddziałujących
konsumpcyjny gospodarstw domowych jest na popyt konsumpcyjny. Zajmiemy się nimi
rym większy, im większe są całkowite rozpo- •v rozdziale 25.
rządzalne dochody osobiste.
Na rysunku 21.1 przedstawiono związek RYSUNEK [ 21.1 |
między konsumpcją w ujęciu realnym a real-
Związek między konsumpcją a dochodem
r.ymi rozporządzalnymi dochodami osobisty-
mi w Wielkiej Brytanii. Rozproszone punkty
Funkcja konsumpcji. Rysunek 21.2 przed- w prawo o jednostkę. W przypadku rysun-

stawia hipotetyczny przykład związku mię- ku 21.2 punkt przecięcia wynosi 8. Punkt ten
dzy zamierzoną konsumpcją globalną nazywamy autonomicznym popytem konsump-
; całkowitym dochodem, zakładany w pozo- cyjnym, który oznacza popyt niezależny od
stałej części rozdziału. Związek ten przybiera wielkości dochodu. Gospodarstwa domowe
rostać prostej dopasowanej do danych rzeczy- chcą przeznaczyć na konsumpcję 8, nawet je-
wistych (podobnie jak na rysunku 21.1) i jest śli dochód wynosi zero3. Tangens kąta nachy-
■ azywany funkcją konsumpcji. lenia funkcji konsumpcji to krańcowa skłon-
ność do konsumpcji.
Funkcja konsumpcji obrazuje wielkość za-
mierzonej konsumpcji globalnej przy każ- 3
Możemy potraktować tę wielkość jako konsumpcję
dym poziomie rozporządzalnych dochodów minimalną, niezbędną do przeżycia. W jaki sposób
osobistych. gospodarstwa domowe finansują ten wydatek
w sytuacji, gdy ich dochody wynoszą zero? W krót-
kim okresie zmniejszają swoje oszczędności i wy-
Przypomnijmy z rozdziału 2 (Mikroekono- przedają swoje zasoby. Nie mogą jednak postępować
mia), że funkcja jest regułą umożliwiającą tak w nieskończoność. Sugeruje to, że funkcja kon-
Trzejście od wartości jednej zmiennej do od- sumpcji w krótkim i długim okresie może się różnić.
powiadającej jej wartości innej zmiennej. Problem ten omawiamy szerzej w rozdziale 25.
Funkcja konsumpcji informuje nas, jak
rrzejść od rozporządzalnych dochodów osobi-
stych do konsumpcji.
Nasz uproszczony model nie obejmuje
raństwa, płatności transferowych i podatków,
stąd rozporządzalne dochody osobiste są
równe dochodowi narodowemu. Rysu-
nek 21.2 obrazuje wielkość zamierzonej kon
sumpcji przy każdym poziomie dochodu na-
rodowego.
Wykres funkcji konsumpcji jest linią pro-
stą, a każda prosta jest określona przez punkt
przecięcia z osią rzędnych, tj. wysokość, na
jakiej przecina oś pionową, i przez kąt nachy-
lenia względem osi poziomej, tj. wielkość,
o jaką wzrasta przy każdym przesunięciu
determinanty dochodu narodowego 58

nieważ cały dochód jest oszczędzany lub wydawany
RYSUNEK ( 21.2 ]
na konsumpcję, funkcja oszczędności może być wy-
Funkcja konsumpcji prowadzona z funkcji konsumpcji i odwrotnie.
Wykres funkcji konsumpcji obrazuje zamierzoną
wielkość globalnej konsumpcji dla każdego pozio-
mu dochodu. Przy zerowym dochodzie planowana
konsumpcja wynosi 8. Jest to konsumpcja autono-
miczna, nie związana z wielkością dochodu. Krań-
cowa skłonność do konsumpcji wynosi 0,7. Z każ-
dego dodatkowego funta dochodu 70 pensów jest
przeznaczane na konsumpcję, a 30 pensów na
oszczędności. Kiedy dochód wzrasta o 40 (z A do
B ) , konsumpcja zwiększa się o 0,7 x 40, czyli o 28
(z B do £>).
mowane, 30 pensów musi być oszczędzane.
Krańcowa skłonność do oszczędzania (MPS
— ang. marginal propensity to save) wynosi
0,3. Ponieważ każdy dodatkowy funt dochodu
jest przeznaczony albo na dodatkową zamie-
rzoną konsumpcję, albo na dodatkowe zamie-
rzone oszczędności, MPC + MPS musi za-
wsze równać się jedności. Rysunek 21.3
przedstawia funkcję oszczędności odpowiada-
jącą funkcji konsumpcji z rysunku 21.2.
Wydatki inwestycyjne
Kraocowa skłonnośd do konsumpcji (MPC) Dochód jest podstawowym czynnikiem okre-

jest to część każdego dodatkowego funta ślającym wielkość konsumpcji lub — inaczej
dochodu rozporządzalnego, którą gospo- — planowanych wydatków gospodarstw do-
darstwa domowe pragną przeznaczyć na mowych, co opisuje funkcja konsumpcji.
konsumpcję. A jakie czynniki wpływają na decyzje inwesty-
cyjne podejmowane przez przedsiębiorstwa?
Na rysunku 21.2 krańcowa skłonność do
konsumpcji (MPC — ang. marginal propensi- Popyt inwestycyjny oznacza zamierzone
ty to consume) wynosi 0,7. Gdy dochód wzra- (planowane) przez przedsiębiorstwa po-
sta o 1 funta, planowana konsumpcja zwięk- większenie zasobów kapitału trwałego (fa-
sza się o 70 pensów. bryki i maszyny) oraz stanu zapasów.
Oszczędności jest to ta część dochodu,
która nie jest konsumowana. Z rysunku 21.2
Zapasy to dobra przechowywane na po-
wynika, że przy dochodzie równym zeru
trzeby przyszłej produkcji l u b sprzedaży.
oszczędności wynoszą - 8. Gospodarstwa do-
mowe zmniejszają oszczędności, co oznacza,
że zużywają zgromadzone uprzednio zasoby.
Ponadto zważywszy, że 70 pensów z każ-
dego funta dodatkowego dochodu jest konsu-
RYSUNEK [ 21.3
Funkcja oszczędności
Wykres funkcji oszczędności obrazuje zamierzone
oszczędności przy każdym poziomie dochodu. Po-
Popyt inwestycyjny przedsiębiorstw zależy RYSUNEK [ 21.4 )
głównie od ich przewidywań co do tempa
wzrostu popytu na ich produkty. Nie ma ści- Popyt globalny
Popyt globalny jest sumą wydatków, jakie gospo-
słego związku między bieżącą wielkością pro-
darstwa domowe planują przeznaczyć na konsump-
dukcji i bieżącymi przewidywaniami dotyczą-
cję, a przedsiębiorstwa na inwestycje. Ponieważ za-
cymi zmian popytu i produkcji w przyszłości. kładamy, że popyt inwestycyjny jest stały, kon-
Czasami produkcja jest wysoka i wzrasta, cza- sumpcja jest jedyną częścią popytu globalnego,
sami jest wysoka i maleje. Właśnie dlatego która rośnie wraz ze wzrostem dochodu. Dodanie
rozpoczynamy naszą analizę popytu globalne- stałego popytu inwestycyjnego do funkcji konsump-
go od przyjęcia prostego założenia o autono- cji C pozwala wykreślić funkcję popytu global-
micznym charakterze popytu inwestycyjnego. nego AD.
Zakładamy, że zamierzone inwestycje I są
wielkością stałą, niezależną od rozmiarów
bieżącej produkcji i dochodu. W rozdziale 25
omawiamy popyt inwestycyjny bardziej
szczegółowo.
' 21.3 |
Popyt globalny
Popyt globalny jest to suma, którą przed-

siębiorstwa i gospodarstwa domowe planu-
ją wydać na dobra i usługi przy różnej wiel-
kości dochodu.
W naszym uproszczonym modelu popyt zacja. Dochód narodowy, PNB, PKB i roz-
globalny to po prostu popyt konsumpcyjny porządzalne dochody osobiste są sobie równe.
gospodarstw domowych C plus popyt inwe-
stycyjny przedsiębiorstw /.
Wykres funkcji
popytu globalnego
Rysunek 21.4 przedstawia wykres funkcji po-
pytu globalnego. W tym przykładzie stała
-.vielkość 7, którą przedsiębiorstwa pragną wy-
dać na inwestycje, wynosi 22. Przy danej
funkcji konsumpcji C = 8 + 0,77 krzywa
ropy tu globalnego AD przebiega w odległości
22 powyżej wykresu funkcji konsumpcji przy
każdej wielkości dochodu. Ponieważ każda
dodatkowa jednostka dochodu zwiększa popyt
konsumpcyjny o 0,7, nie zwiększając popytu
inwestycyjnego, popyt globalny wzrasta także
o 0,7. Linia AD jest równoległa do wykresu
funkcji konsumpcji, a nachylenie obu linii jest
wyznaczone przez krańcową skłonność do
konsumpcji.
Pokażemy teraz, w jaki sposób popyt glo-
balny wyznacza wielkość produkcji oraz do-
chodu.
21,4
Produkcja
w punkcie równowagi
W naszym uproszczonym modelu nie wystę-
pują: państwo, wymiana z zagranicą i amorty-

Przedsiębiorstwa wytwarzają produkcję
i wypłacają wpływy z jej sprzedaży gospodar- RYSUNEK [ 21,5 )
stwom domowym jako dochody czynników
Linia 45° i produkcja w punkcie równowagi
produkcji. Linia 45° jest zbiorem punktów, których wartość na
Płace i ceny są stałe, a produkcja jest okre- osi poziomej jest równa wartości na osi pionowej.
ślona przez popyt. W sytuacji gdy popyt glo- Punkt przecięcia krzywej AD i linii 45°(punkt E)
balny spada poniżej poziomu zapewniającego jest jedynym punktem, w którym popyt globalny
pełne zatrudnienie, przedsiębiorstwa nie mogą AD jest równy dochodowi, stąd też E jest punktem
sprzedać tyle, ile pragnęłyby. Mówimy, że równowagi, w którym planowane wydatki są równe
występuje przymusowa nadwyżka zdolności faktycznej produkcji i faktycznemu dochodowi.
wytwórczych. Również pracownicy nie mogą
pracować tyle, ile by chcieli; istnieje przymu-
sowe bezrobocie.
Potrzebna jest nam teraz definicja równo-
wagi krótkookresowej. Nie możemy posłużyć
się definicją, którą wykorzystywaliśmy w mi-
kroekonomii. Zgodnie z nią równowaga wy-
stępowała w punkcie, w którym zarówno do-
stawcy, jak i nabywcy byli zadowoleni ze
sprzedawanych i nabywanych ilości towaru.
Obecnie chcemy rozważyć sytuację, w której
przedsiębiorstwa i pracownicy z ochotą wy-
produkowaliby więcej dóbr i świadczyliby
więcej pracy. Dostawcy są zawiedzeni. Może-
my jednak przynajmniej wymagać, aby na-
bywcy byli zadowoleni.
Przy stałych cenach i płacach równowaga w stronę osi wydatków, wyznaczymy na niej
krótkookresowa na rynku dóbr istnieje wte- punkt o dokładnie takiej samej wartości — 40.
dy, kiedy popyt globalny lub — inaczej — Nanosimy na wykres krzywą AD z rysun-
planowane łączne wydatki dokładnie zrów- ku 21.4. Przecina ona linię 45° w punkcie E.
nają się z faktycznie wytworzoną produk- Ponieważ E leży na linii 45°, wartość dochodu
cją.
na osi poziomej jest równa wartości wydat-
ków na osi pionowej. Ze względu na to, że
Nie ma więc obawy, aby plany wydatków Z?jest jedynym punktem krzywej AD, który
mogły być pokrzyżowane przez niedobór to- leży równocześnie na linii 45°, jest to tym sa-
warów. Nie występuje również odwrotna sytu- mym jedyny punkt, w którym dochód i plano-
acja, w której przedsiębiorstwa wytwarzałyby wane wydatki są równe.
więcej, niż mogłyby sprzedać. W punkcie Z rysunku 21.5 wynika więc, że produkcję
równowagi krótkookresowej wytworzona pro- zapewniającą równowagę wyznacza punkt E.
dukcja jest równa popytowi zgłaszanemu Ta produkcja jest równa dochodowi. Przy do-
przez gospodarstwa domowe jako konsumpcja chodzie równym 100 z l i n i i A l ) odczytujemy,
i przez przedsiębiorstwa jako inwestycje. że popyi na dobri {oil takie równy 100.
Na rysunku 21.5 na osi poziomej zazna-
czono dochód, a na pionowej — planowane
wydatki. Linia 45° jest zbiorem wszystkich
punktów, które przybierają taką samą wartość
na obu osiach. Na przykład, jeśli punktem
wyjścia będzie dochód równy 40 na osi pozio-
mej, to przesuwając się pionowo w górę do
punktu B na linii 45° i później poziomo
• .i.
r
RAMKA [ 21.1 |
Ruchy wzdłuż krzywej popytu globalnego
a przesunięcia krzywej4
Wykres funkcji popytu globalnego jest linią prostą, której położenie zależy od punktu przecięcia
z osią rzędnych i kąta nachylenia. Punkt przecięcia (odległość od początku układu współrzęd-
nych) zależy od całkowitej wielkości wydatków autonomicznych: autonomiczny popyt kon-
sumpcyjny plus popyt inwestycyjny. Nachylenie wyznacza MPC. Dla danej wielkości popytu
autonomicznego zmiany dochodu są ilustrowane przez ruchy wzdłuż danej krzywej AD. Na wiel-
kość popytu autonomicznego wywiera wpływ wiele czynników, które analizujemy w roz-
dziale 25. Wielkość ta nie jest zawsze stała. Jednak nie zależy ona od dochodu. Krzywa AD jest
graficznym obrazem bezpośredniej zależności między zmianami popytu globalnego (zmienna
określana) a zmianami dochodu (zmienna określająca), przy założeniu stałości wszystkich pozo-
stałych czynników wpływających na popyt. Jeżeli uchylimy to założenie, zmiany popytu global-
nego wynikające z wszelkich innych, poza dochodem, przyczyn znajdą wyraz w przesunięciach
Unii AD. Na przykład, jeśli przedsiębiorstwa zaczynają bardziej optymistycznie oceniać przy-
szły popyt i decydują się inwestować więcej, popyt autonomiczny wzrasta, a nowa krzywa AD
jest równoległa, lecz położona wyżej niż poprzednia krzywa AD. Przecina ona oś pionową
w punkcie położonym wyżej, odzwierciedlając wzrost popytu autonomicznego.
's ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ J
W punkcie E planowane wydatki na zakup chód i produkcja. Krzywa AD znajduje się po-
dóbr lub — inaczej — popyt na dobra jest do- wyżej linii 45°, tj. linii równości wydatków
kładnie równy wytworzonej produkcji. i produkcji. Odwrotnie — przy każdej wielko-
ści produkcji przewyższającej poziom równo-
* Autorzy podręcznika zakładają dla uproszczenia wagi 100 popyt globalny będzie mniejszy niż
wywodu, że — poza nielicznymi wyjątkami — ana- dochód i produkcja (krzywa AD leży wtedy
lizowane w nim zależności mają charakter liniowy. poniżej linii 45°).
W związku z tym przedstawiany obraz graficzny
tych zależności (wykresy funkcji) przyjmuje postać
linii prostych. Podejście takie ma niewątpliwie zale-
ty dydaktyczne i ułatwia zrozumienie treści pod-
ręcznika. Jego wadą jest jednak — zwłaszcza
z punktu widzenia bardziej wnikliwego Czytelnika
— to, że zamazuje obraz rzeczywistości. Wiele bo-
wiem związków analizowanych w podręczniku ma,
w świetle badań empirycznych, charakter nielinio-
wy. Dlatego ich obrazem jest krzywa. Te względy
powodują, że zdecydowaliśmy się (poza uzasadnio-
nymi wyjątkami) konsekwentnie stosować w pol-
skim przekładzie podręcznika (dotyczy to zarówno
tekstu, jak i opisu rysunków) bardziej precyzyjny
termin: krzywa (zamiennie: wykres funkcji bądź li-
nia), mimo że na rysunkach widnieją linie proste
(przyp. R.R.).
Przy każdej innej wielkości produkcji nie
równa się ona popytowi globalnemu. Przy-
puśćmy, iż produkcja i dochód wynoszą zaled-
wie 40. Ze względu na to, że funkcja kon-
sumpcji ma postać C = 8 + 0,1Y, popyt kon-
sumpcyjny wynosi 8 + (0,7 x 40) = 8 + 28 =
- 36. Popyt inwestycyjny wynosi jednak za-
wsze 22, a zatem popyt globalny jest równy
58, produkcja zaś wynosi tylko 40. Pojawia się
nadwyżka popytu, a plany wydatków nie mogą
zostać przy tych rozmiarach produkcji zreali-
zowane.
Z rysunku 21.5 wynika, że dla każdej wiel-
kości produkcji niższej od poziomu równowa-
gi 100 globalny popyt będzie większy niż do-

Procesy dostosowawcze Czwarty wiersz tablicy 21.1 wskazuje, co
się stanie, gdy w punkcie wyjścia produkcja
prowadzące
będzie wyższa od poziomu równowagi. Pro-
do osiągnięcia równowagi dukcja przewyższa popyt globalny. Przedsię-
biorstwa nie mogą sprzedać całej swojej pro-
Przyjmijmy, że w punkcie wyjścia produkcja dukcji i w sposób nie planowany powiększają
w gospodarce jest niższa od poziomu równo- zapasy. Ich reakcja na otrzymane sygnały
wagi i wynosi 30. Z tablicy 21.1 widać, że po- przybiera postać planowanego ograniczenia
pyt globalny jest równy 51, przewyższa zatem wielkości produkcji.
produkcję. Jeżeli przedsiębiorstwa dysponują Jeżeli więc produkcja jest niższa od pozio-
zapasami wyrobów gotowych, to mogą, czer- mu zapewniającego równowagę, przedsiębior-
piąc z nich, zwiększyć swoją sprzedaż ponad stwa mają bodźce do zwiększania produkcji.
rozmiary bieżącej produkcji. Należy jednak Jeśli natomiast jest ona od tego poziomu wyż-
zauważyć, iż jest to nie planowane zmniejsze- sza, przedsiębiorstwa mają bodźce do jej ogra-
nie zapasów; planowane zmiany zapasów są niczenia. W trzecim wierszu tablicy 21.1 wi-
już włączone do globalnego popytu inwesty- dać, że kiedy produkcja osiąga poziom równo-
cyjnego /. wagi 100, przedsiębiorstwa sprzedają całą
TABLICA ( 21.1 |
Popyt globalny i procesy dostosowawcze w produkcji
Y / C = 8 + 0,7K AD = C + I Y-AD Nie plano- Produkcja
wane zapasy
30 22 29 51 -21 Maleją Rośnie
80 22 64 86 -6 Maleją Rośnie
100 22 78 100 0 Brak Stała
120 22 92 114 +6 Rosną Maleje
Jeśli przedsiębiorstwa nie mogą zaspokoić tworzonej produkcji, a gospodarstwa domowe
globalnego popytu przez nie planowane i przedsiębiorstwa nabywają wszystkie dobra,
zmniejszenie zapasów, muszą część klientów jakie pragną zakupić. Nie ma jednak żadnych
odprawić z kwitkiem. Obie reakcje — nie pla- gwarancji, że ta właśnie wielkość ( 100) do-
nowane zmiany zapasów lub rezygnacja z na- chodu i produkcji lo poziom zapewniający
bywców — są sygnałem do zwiększenia pro-
dukcji. Dlatego pierwszy wiersz tablicy 21.1
obrazuje sposób reakcji przedsiębiorstw, gdy
produkcja wynosi 30, a popyt globalny jest
równy 51.
Przy każdej wielkości produkcji mniejszej
od 100 popyt globalny jest wyższy niż pro-
dukcja. Przedsiębiorstwa otrzymują wówczas
sygnały skłaniające je do zwiększenia pro-
dukcji.
produkcję i nie dokonują żadnych nie plano-
wanych zmian zapasów. Brak jest wówczas
bodźców do zmiany wolumenu produkcji.
Produkcja zapewniająca równowagę

a zatrudnienie
W naszym przykładzie poziom dochodu
i produkcji zapewniający równowagę wyno-
si 100. Przedsiębiorstwa sprzedają całość wy-
RAMKA 21.2
Wydawać tak, jakby jutro nie istniało
Dziś Nigel Lawson namawia do ograniczania wydatków. W przeszłości sprawował on funkcję
ministra finansów. W końcu lat osiemdziesiątych, kiedy trwało silne ożywienie gospodarcze, na-
zwane boomem Lawsona, powszechny optymizm i łatwy dostęp do kredytu sprawiły, że konsu-
menci brytyjscy znacznie zwiększyli swoje wydatki. Rosnący strumień popytu skierował się
m.in. na takie dobra, jak szampan, sportowe samochody i domy, co spowodowało gwałtowny
spadek poziomu oszczędności gospodarstw domowych. Okres boomu nie trwał jednak długo.
Ponieważ inflacja wymknęła się spod kontroli, rząd został zmuszony do podjęcia działań mają-
cych na celu schłodzenie gospodarki. Ceny domów spadły. Ich nabywcy w pewnym momencie
uzmysłowili sobie, że suma pozostającego do spłaty kredytu hipotecznego przewyższa rynkową
wartość domu. Aby móc spłacić ten ujemny „kapitał własny", gospodarstwa domowe musiały
na początku lat dziewięćdziesiątych drastycznie podnieść poziom swoich oszczędności. Jednak
w 1999 r. oszczędności te obniżyły się ponownie...
W tym rozdziale przyjmujemy upraszczające założenie, iż krańcowa skłonność do oszczę-
dzania jest wielkością stałą. W rozdziale 25 jednak przedstawimy bardziej złożone teorie kon-
sumpcji i oszczędności.
pełne wykorzystanie czynników wytwórczych
(tj. stan, kiedy produkcja faktyczna jest równa
produkcji potencjalnej).
Cały sens naszej analizy sprowadza się do
tego, że gospodarka może zatrzymać się na
poziomie produkcji niższym od potencjalnego
i brak jest sił, które spowodowałyby jej wzrost
do owego poziomu.
Nic nie pobudza przedsiębiorstw do za-
trudnienia bezrobotnych, nie ma bowiem wi-
doków na zwiększenie produkcji powyżej
obecnej wielkości (100). Przy danym pozio-
mie cen i płac niedostateczny popyt globalny
nie pozwala na wzrost produkcji do poziomu
zapewniającego pełne zatrudnienie czynników
wytwórczych.

I 21.5 ) RYSUNEK 21 6
Inne podejście: planowane Produkcja w punkcie równowagi,

w którym planowane inwestycje
oszczędności są równe są równe planowanym oszczędnościom
planowanym inwestycjom Wielkość produkcji zapewniająca równowagę wy-
nosi 100. Planowane inwestycje są wówczas równe
planowanym oszczędnościom. Planowane inwesty-
W punkcie równowagi dochód jest równy su-
cje wynoszą 22, jak na rysunku 21.5. Wykres funk-
mie planowanych inwestycji i planowanej cji oszczędności S = -8 + 0,3Y wynika z wykresu
konsumpcji, stąd oczywiście planowane inwe- funkcji konsumpcji pokazanej na tym rysunku. Na
stycje są równe dochodowi na poziomie rów- prawo od punktu E gospodarstwa domowe planują
nowagi, pomniejszonemu o planowaną kon- oszczędzić więcej, niż wynoszą planowane inwesty-
sumpcję. cje przedsiębiorstw. Niedostateczny popyt kon-
sumpcyjny powoduje nie planowany wzrost zapa-
(21.2) sów. Przedsiębiorstwa ograniczają produkcję. Na
I=Y-C.
lewo od punktu E oszczędności gospodarstw domo-
wych są mniejsze niż wielkość zamierzonych inwe-
Wszelako, planowane oszczędności S są tą stycji przedsiębiorstw. Następuje wyczerpywanie
częścią dochodu Y, która nie zostaje przezna- zapasów. Przedsiębiorstwa decydują się na zwięk-
czona na planowaną konsumpcję, a więc szenie produkcji.
S = Y - C. Przekształcając odpowiednio rów-
nanie (21.2), możemy zobaczyć, że równowa-
ga zostaje osiągnięta w punkcie, w którym
planowane inwestycje są równe planowanym
oszczędnościom:
I = S. (21.3)
We współczesnej gospodarce decyzje in-

westycyjne są podejmowane przez przedsię-
biorstwa, a ich menedżerowie czynią to nieza-
leżnie od decyzji gospodarstw domowych,
planujących swoje oszczędności i konsump-
cję. Plany gospodarstw domowych zależą jed-
nak od wysokości dochodu. Funkcja oszczędności obrazuje wielkość
Z równania (21.3) wynika, że w punkcie zamierzonych oszczędności przy każdym
równowagi dochód osiąga poziom, przy któ- poziomie dochodu.
rym gospodarstwa domowe planują zaoszczę-
dzić dokładnie tyle, ile przedsiębiorstwa za-
mierzają zainwestować. Ponieważ planowane inwestycje są rów-
Sposób dochodzenia do równowagi ilu- ne 22 przy każdej wielkości dochodu, dochód
struje rysunek 21.6. Pozostańmy przy tych sa- zapewniający w warunkach równowagi zrów-
mych danych co na rysunku 21.5. Wiemy, że nanie planowanych oszczędności i planowa-
skoro funkcja konsumpcji ma postać nych inwestycji wynosi 100, tj. dokładnie tyle,
C = 8 + 0,7Y, to funkcja oszczędności musi ile na rysunku 21.5.
przybrać postać S = - 8 + 0,3Z
r i. i I »L I i m >i><li> I. I I

Jeżeli dochód przekracza poziom równo- to skutki dla wielkości produkcji zapewniają-
wagi 100, to gospodarstwa domowe zamierza- cej równowagę?
ją zaoszczędzić więcej niż suma zamierzo- Nachylenie krzywej AD zależy wyłącznie
nych inwestycji przedsiębiorstw. Oszczędno- od krańcowej skłonności do konsumpcji
ści są jednak przecież nie skonsumowaną (MPQ. Dla danej MPC położenie linii AD jest
częścią dochodu. Oznacza to, że plany kon- określone przez wysokość wydatków autono-
sumpcyjne gospodarstw domowych oraz pla- micznych. Przez wydatki autonomiczne rozu-
ny inwestycyjne przedsiębiorstw razem wzięte miemy takie wydatki, które są niezależne od
nie wystarczają do nabycia całej produkcji. dochodu. Na rysunku 21.5 występują dwa
Następuje nie planowany wzrost zapasów składniki należące do tej kategorii: autono-
i przedsiębiorstwa zaczynają ograniczać wiel- miczne wydatki konsumpcyjne równe 8 oraz
kość produkcji. I odwrotnie: gdy produkcja autonomiczne wydatki inwestycyjne równe 22.
jest niższa od poziomu równowagi, wówczas Zmiany wydatków autonomicznych pro-
planowane inwestycje przekraczają planowa- wadzą do równoległych przesunięć krzy-
ne oszczędności. Suma planowanej konsump- wej AD. Wykazaliśmy, że popyt inwestycyjny
cji i planowanych inwestycji przewyższa fak- zależy przede wszystkim od bieżących oczeki-
tyczne rozmiary produkcji. Przedsiębiorstwa wań przedsiębiorstw, dotyczących przyszłego
dokonują nie planowanego zmniejszenia zapa- popytu na ich produkcję. Ze względu na to, iż
sów i zwiększają produkcję. W każdym z opi- nie sposób z całkowitą pewnością przewidzieć
sanych przypadków występują procesy dosto- przyszły popyt, John Maynard Keynes dowo-
sowawcze, powodujące, iż produkcja zmierza dził, że popyt inwestycyjny może wykazywać
do osiągnięcia poziomu równowagi 100. znaczne wahania, silnie reagując na bieżący
pesymizm lub optymizm w ocenie przyszło-
ści, i nazwał to zjawisko naturalnym instynk-
Pułapka: pamiętajmy o rozróżnieniu między 5
tem inwestorów .
wielkościami planowanymi i faktycznymi.
V ____________________________________________________________________________ J
Wykazaliśmy, że wielkość produkcji i do-

chodu w punkcie równowagi spełnia jeden
z dwóch równorzędnych warunków. Popyt
globalny musi być równy dochodowi i pro-
dukcji. Innymi słowy, planowana konsumpcja
oraz planowane inwestycje muszą być w su-
mie równe faktycznemu dochodowi, faktycz-
nej produkcji i faktycznym wydatkom. Podob-
nie, planowane inwestycje muszą być równe
planowanym oszczędnościom.
W poprzednim rozdziale wykazaliśmy, że
-'aktyczne inwestycje są zawsze równe faktycz-
nym oszczędnościom, co jest wyłącznie rezul-
:atem definicji przyjętych w rachunku docho-
du narodowego. W przypadku braku równo- 5
Podobnie, załamanie optymizmu konsumentów
wagi w gospodarce nie planowane inwestycje, i wynikający z tego spadek autonomicznego popytu
zmniejszenie zapasów lub też nie planowane konsumpcyjnego zostały powszechnie uznane za
?5zczędności (zawiedzionych konsumentów) przyczynę recesji, która wystąpiła na początku lat
zawsze doprowadzają do zrównania faktycz dziewięćdziesiątych XX wieku.
nych inwestycji (planowanych i nie planowa-
nych) z faktycznymi (planowanymi i nie pla-
nowanymi) oszczędnościami.
21.6
Spadek popytu
globalnego
Na rysunku 21.5 pokazano wielkość produkcji
w punkcie równowagi dla pewnej konkretnej
funkcji popytu globalnego AD. Co mogłoby
spowodować jej przesunięcie i jakie miałoby
Załóżmy, że przedsiębiorstwa zaczynają AD\ i przybiera wartości o 9 niższe dla każdego po-
pesymistycznie zapatrywać się na przyszły ziomu dochodu. Punkt równowagi przesuwa się z E
popyt na ich produkcję. W wyniku tego ogra- do E'. Produkcja zapewniająca równowagę obniża
niczają swój bieżący popyt inwestycyjny. się ze 100 do 70. Spadek popytu inwestycyjnego
o 9 powoduje znacznie większy (o 30) spadek pro-
Konkretyzując, załóżmy, że planowane inwe-
dukcji zapewniającej równowagę.
stycje spadają z 22 do 13. Ze względu na to,
że konsumpcja autonomiczna nadal wynosi 8,
wykres funkcji popytu globalnego jest obec-
nie położony nie o 22, ale o 13 powyżej linii
konsumpcji dla każdej wielkości dochodu. Na
rysunku 21.7 znajduje to wyraz w przesunię-
ciu krzywej popytu globalnego z położenia
A D do A D ' .
Zanim przejdziemy do bardziej szczegóło-
wych rozważań, zastanówmy się, co może się
stać z produkcją. Z pewnością jej poziom ob-
niży się, pytanie tylko, o ile? Przy spadku po-
pytu inwestycyjnego o 9 przedsiębiorstwa
ograniczają produkcję. Gospodarstwa domo-
we, uzyskujące teraz niższe dochody, ograni-
czają swój popyt konsumpcyjny. Przedsiębior-
stwa dokonują dalszych cięć rozmiarów pro-
dukcji. W wyniku tego produkcja spadnie
najpewniej o więcej niż 9. Pytanie jednak
brzmi, jak głęboki będzie ten spadek i czy jest większają o tę nadwyżkę swoje zapasy, a na-
jakaś siła, która może powstrzymać proces ob- stępnie ograniczają produkcję.
niżania się produkcji i dochodu. W trzecim wierszu tablicy pokazano sytu-
Na rysunku 21.7 widać, że przesunięcie ację, w której przedsiębiorstwa produkują już
wykresu funkcji popytu globalnego w dół tylko 91; jest to wielkość produkcji, która po-
0 9 powoduje spadek produkcji ze 100 do 70 zwoliłaby dokładnie zaspokoić popyt w dru-
1 przesuwa punkt równowagi z E do E'. Mimo giej fazie. Obniżenie produkcji przedsię-
iż spadek produkcji zapewniającej równowagę biorstw wywołuje jednak spadek dochodu.
jest znacznie głębszy niż spadek inwestycji Dlatego też w trzeciej fazie nastąpił spadek
o 9, produkcja nie spada do zera, lecz stabili- popytu konsumpcyjnego do 71,7. Spadek ten
zuje się na nowym poziomie równowagi, któ- jest spowodowany wyłącznie decyzją przed-
ry wynosi teraz 70. siębiorstw o obniżeniu produkcji o 9. Ze
Wyjaśnienie zawiera tablica 21.2. względu na to, że M P C wynosi 0,7, zmniej-
W pierwszym wierszu pokazano wyjściowy szenie dochodu o 9 powoduje spadek popytu
stan równowagi z tablicy 21.1, w którym po- konsumpcyjnego o 6,3 — z 78 do 71,7. Ten
pyt inwestycyjny nadal wynosi 22, a produk- pobudzony spadek popytu konsumpcyjnego
cja zapewniająca równowagę — 100. Drugi oznacza jednak, że produkcja na poziomie 91
wiersz przedstawia sytuację, która jest rezulta- jest nadal wyższa od popytu globalnego wy-
tem spadku popytu inwestycyjnego do 13. Za-
kładamy, że przedsiębiorstwa nie oczekiwały
zmian popytu i dlatego nadal wytwarzają pro-
dukcję równą 100. Jest ona więc o 9 większa
od popytu globalnego. Przedsiębiorstwa po-
RYSUNEK 21.7
Spadek popytu inwestycyjnego

Gdy popyt inwestycyjny spada z 22 do 13, krzywa
popytu globalnego przesuwa się w dół, z AD do

TABLICA 21.2
Procesy dostosowawcze wywołane zmianą popytu inwestycyjnego
Fazy Y / C = 8 + 0.7Y AD = C +1 Y-AD Nie Produkcja
planowane
zapasy
Faza 1 100 22 78 100 0 Brak Stała
Faza 2 100 13 78 91 9 Rosną Maleje
Faza 3 91 13 71,7 84,7 6,3 Rosną Maleje
Faza 4 84,7 13 67,3 80,3 4,4 Rosną Maleje
Nowy stan
równowagi 70 13 57 70 0 Brak Stała
noszącego obecnie 84,7. Znów więc następuje sumpcyjnego. Łączny spadek popytu jest
wzrost zapasów i ponownie przedsiębiorstwa o wiele głębszy niż początkowe ograniczenie
reagują ograniczeniem produkcji. popytu inwestycyjnego.
W czwartej fazie produkcja przedsię- Nowy stan równowagi ustala się przy pro-
biorstw pozwala na zaspokojenie popytu dukcji dokładnie o 30 niższej niż początko-
z fazy trzeciej. Produkcja wynosi teraz 84,7, wa. Produkcja nie spada jednak w nieskoń-
Donownie jednak prowadzi to do dalszego czoność.
zmniejszenia popytu konsumpcyjnego, w wy-
niku czego nadal produkcja przewyższa popyt
Mnożnikiem nazywamy stosunek zmiany
globalny. Jeśli jednak porównamy sytuację
wielkości produkcji w punkcie równowagi
•v fazach drugiej, trzeciej i czwartej, to do- do powodującej ją zmiany wydatków auto-
strzeżemy stopniowe zmniejszanie się nad- nomicznych.
wyżki produkcji nad popytem globalnym.
Proces ten będzie trwał do chwili ustalenia się V ___________________________________________ J
nowej równowagi przy produkcji równej 70.
Tylko przy tych rozmiarach produkcji global- W naszym przykładzie początkowa zmiana
ny popyt równa się podaży. Nie powstają nie autonomicznego popytu inwestycyjnego jest
planowane zapasy i produkcja utrzymuje się równa 9, a ostateczna zmiana wielkości pro-
na stałym poziomie. dukcji zapewniającej równowagę wynosi 30,
Długość procesu dochodzenia przez go- tak więc mnożnik jest równy 30/9 = 3,33.
spodarkę do nowego stanu równowagi zależy
od dokładności przewidywania przez przed-
siębiorstwa przebiegu tego procesu. Jeśli
.v kolejnych okresach dostosowują one swoją
produkcję mechanicznie do rozmiarów popytu
w okresie poprzednim, to okres dostosowaw-
czy może potrwać długo. „Bystre" przedsię-
biorstwa zauważą jednak, iż z okresu na okres
produkują za dużo, zwiększając tym samym
w sposób nie planowany swoje zapasy. Spo-
dziewając się dalszego spadku popytu, zaczną
ograniczać produkcję szybciej, niż wynika to
z tablicy 21.2.
Dlaczego skala spadku produkcji w punk-
cie równowagi jest znacznie większa niż 9, tj.
obniżka popytu inwestycyjnego? Dzieje się
tak dlatego, iż ta obniżka popytu inwestycyj-
nego wywołuje spadek dochodu, który z kolei
powoduje dodatkowy spadek popytu kon-
o 0,7), co w fazie 4 daje przyrost produkcji
o (0,7)2, tj. o 0,49. Wywołuje to dalszy wzrost
Mnożnik konsumpcji i cały proces trwa nadal.
W celu uzyskania wartości mnożnika su-
Mnożnik informuje, jak zmieni się produkcja mujemy wszystkie przyrosty produkcji w każ-
w wyniku zmiany popytu globalnego (a do- dej fazie (tablica 21.3):
kładniej: popytu autonomicznego — przyp.
tłum.). Mnożnik jest większy od 1, ponieważ mnożnik = 1 + 0,7 + (0,7)2 + (0,7)3 +
każda zmiana autonomicznego popytu inwe- + (0,7)4+(0,7)5+... .
stycyjnego uruchamia dalsze zmiany popytu (21.4)
konsumpcyjnego. W ten sposób trafiamy na Końcowy wielokropek oznacza, iż
trop, który prowadzi do określenia wysokości doda-
mnożnika. Musi ona zależeć od krańcowej wanie przebiega dalej w ten sam sposób
skłonności do konsumpcji. Początkowy [(0,7)6 itd.]. Prawą stronę równania (21.4) na-
wpływ wzrostu popytu inwestycyjnego o jed- zywamy ciągiem geometrycznym, w którym
nostkę wyraża się wzrostem produkcji i do- każdy wyraz równy 0,7 jest pomnożony przez
chodu także o jednostkę. Przy wysokiej MPC wyraz poprzedni. Na szczęście nie ma potrze-
ten wzrost dochodu doprowadzi do znacznego by sumowania ich w nieskończoność. Mate-
zwiększenia konsumpcji i wartość mnożnika matycy znaleźli ogólny wzór na sumę takiego
będzie wysoka. Jeśli MPC jest niewielka, to ciągu:
określona zmiana popytu inwestycyjnego (21.5)
mnożnik = 1/1-0,7.
i produkcji spowoduje jedynie niewielkie
zmiany popytu konsumpcyjnego i mnożnik Ze względu na to, że wzór ten stosuje się
będzie miał niską wartość. dla dowolnej (stałej) wartości MPC, warto za-
Aby dojść do dokładnego zapisu formuły pamiętać, że mnożnik zawsze będzie równy:
mnożnika, posłużymy się tablicą iteracyj-
mnożnik = 1 / 1 -MPC. (21.6)
ną 21.3, w której analiza zaczyna się od przy-
rostu popytu inwestycyjnego o jednostkę. Z równania (21.5) wynika, iż dla konkret-
W fazie 2 przedsiębiorstwa reagują na przy- nej wartości MPC = 0,7 mnożnik jest równy
rost popytu wzrostem produkcji także o jed- 1/0,3 = 3,33. Oznacza to, że początkowy spa
nostkę. Konsumpcja wzrasta o 0,7 (iloczyn dek popytu inwestycyjnego o 9 spowoduje
MPC i jednostkowej zmiany dochodu i pro- ostatecznie spadek produkcji w punkcie rów
dukcji). W fazie 3 przedsiębiorstwa zwiększa- nowagi o 30 (tj. 9 x 3,33), co potwierdza rysu
ją produkcję o 0,7 dla zaspokojenia zwiększo- nek21.7.
nego popytu konsumpcyjnego z fazy 2. Z ko
lei popyt konsumpcyjny wzrasta o 0,49 (MPC
równa 0,7 pomnożona przez przyrost dochodu
TABLICA 21.3
Sposób obliczania mnożnika
Zmiana Faza 1 Faza 2 Faza 3 Faza 4 Faza 5
/ 1 0 0 0 0
Y 0 1 0,7 (0,7)2 (0,7)3
C 0 0,7 (0,7)2 (0,7)3 (0,7)4

Krańcowa skłonność do konsumpcji okre- zmianą autonomicznego składnika planowanej
śla, jaka część dodatkowej jednostki dochodu konsumpcji i oszczędności.
jest wydawana na konsumpcję, stąd też MPC Poprzednio zakładaliśmy, że przy zero-
jest liczbą dodatnią, zawartą w przedziale od wym dochodzie gospodarstwa domowe za-
0 do 1. Im większa jest MPC, tym niższa war- planują konsumpcję w wysokości 8, a środki
tość wyrażenia (1 - MPC). Im mniejszy mia- na jej sfinansowanie zaczerpną z oszczędno-
nownik, tym większy iloraz; dzieląc 1 przez ści, które tym samym zmniejszą się o taką
0.3, otrzymujemy 3,33; dzieląc natomiast samą wartość. Załóżmy teraz, że gospodar-
przez 0,5, otrzymujemy tylko 2. Wynika stąd, stwa domowe decydują się zaoszczędzić o 12
ze ogólna postać mnożnika (równanie 21.6)
potwierdza, iż im wyższa jest MPC, tym wyż-
sza wartość mnożnika. RYSUNEK 21.8
Mnożnik i MPS. Ta część dodatkowej jed- Przesunięcie wykresów funkcji konsumpcji

nostki dochodu, która nie zostanie wydana na i funkcji oszczędności
Gospodarstwa domowe postanawiają, że zaoszczę-
dodatkową konsumpcję, musi być przeznaczo-
dzą o 12 jednostek mniej i jednocześnie skonsumu-
na na dodatkowe oszczędności. Dlatego też
ją o 12 jednostek więcej przy każdym poziomie do-
odjęcie MPC od jedności daje krańcową chodu. Krzywa oszczędności przesuwa się w dół
skłonność do oszczędzania (MPS). o 12 z SA do SA', a wykres funkcji konsumpcji
przesuwa się w górę także o 12 — z CC do CC
a) Przesunięcie
wykresu funkcji oszczędności
Kraocowa skłonnośd do oszczędzania

(MPS) jest to część każdej dodatkowej jed-
nostki dochodu, przeznaczona przez go-
spodarstwa domowe na oszczędności.
Z równania (21.6) wynika, iż możemy

raktować mnożnik jako odwrotność krańco-
wej skłonności do oszczędzania IIMPS. Im
est ona wyższa, tym większa część każdej do-
datkowej jednostki dochodu wypada z ruchu
okrężnego, powiększając oszczędności, i tym
mniejsza jej część powraca do obiegu, pobu-
dzając dalszy wzrost popytu globalnego, pro-
dukcji i dochodu.
b) Odpowiednie
przesunięcie
wykresu funkcji konsumpcji
21.8
Paradoks zapobiegliwości
m poprzednim podrozdziale analizowaliśmy
zjawisko równoległego przesunięcia wykresu
funkcji popytu globalnego, wywołane zmianą
autonomicznego popytu inwestycyjnego.
Obecnie zbadamy równoległe przesunięcie
krzywej popytu globalnego, spowodowane
narodowego 72
razu stwierdzić, że zmiana rozmiarów produk-
RYSUNEK 21.9
cji w punkcie równowagi wyniesie 12
(tj. wielkość zmiany konsumpcji autonomicz-
Paradoks zapobiegliwości nej) pomnożone przez 1/1-0,7, tj. 3,33, czyli
Przesunięcie wykresu funkcji konsumpcji na rysun- przez mnożnik. W rezultacie poziom dochodu
ku 21.8b) powoduje zmianę położenia krzywej po-
i produkcji w nowym punkcie równowagi bę-
pytu globalnego z AD do AD'. Produkcja w punkcie
równowagi wzrasta ze 100 do 140. Mimo iż gospo-
dzie wyższy o 12 x 3,33 = 40.
darstwa domowe zamierzają zaoszczędzić mniej Ponieważ nowa funkcja konsumpcji ma
przy każdym poziomie dochodu, oszczędności za- postać C = 20 + 0,1Y, przy dochodzie równym
pewniające równowagę wynoszą 22 w punkcie za- 140 popyt konsumpcyjny wynosi 118.
równo E, jak i E'. Dochód wzrasta dla utrzymania Oszczędności są więc równe 140- 118 = 22.
równości zamierzonych oszczędności i zamierzo- Nie powinno to być dla nas zaskoczeniem.
nych inwestycji. Wiemy już, że w punkcie równowagi plano-
wane inwestycje są równe planowanym
oszczędnościom. Ze względu na to, że popyt
inwestycyjny utrzymuje się na poziomie 22,
również planowane oszczędności, jeśli rów-
nowaga ma zostać utrzymana, powinny wy-
nieść 22.
Zmiana rozmiarów oszczędności, jakie go-

spodarstwa domowe pragną poczynić przy
każdym poziomie dochodu, prowadzi do
zmiany wielkości dochodu zapewniającej
równowagę. Nie następuje natomiast zmia-
na oszczędności w punkcie równowagi; na-
dal muszą się one równać planowanym in-
westycjom. Zjawisko to określa się mianem
paradoksu zapobiegliwości.
Paradoks ten pozwala zrozumieć stary spór

o zalety oszczędzania i wydatkowania. Czy
mniej przy każdym poziomie dochodu i tym zapobiegliwość i wysoki poziom zamierzo-
samym chcą konsumować o 12 więcej przy nych oszczędności przy dowolnym dochodzie
każdej wielkości dochodu. Rysunek 21.8 ob- są korzystne dla społeczeństwa? Odpowiedź
razuje przesunięcie wykresu funkcji oszczęd- zależy od tego, czy w gospodarce występuje
ności w dół z położenia SA do SA' i przesu- pełne zatrudnienie, czy też nie.
nięcie krzywej konsumpcji w górę — z CC Gdy popyt globalny jest niski, a w gospo-
do CC. darce występują nie wykorzystane zasoby, pa-
Co dzieje się z faktycznymi oszczędnościa- radoks zapobiegliwości wskazuje, że obniżę
mi, gdy gospodarstwa domowe pragną zao- nie zamierzonych oszczędności spowoduje
szczędzić mniej? Rysunek 21.9 dowodzi, że wzrost wydatków i dochodu w punkcie niw-
krzywa popytu globalnego przesuwa się
w górę o 12, z położenia AD do AD', w wyni-
ku przesunięcia w górę wykresu funkcji kon-
sumpcji. Punkt równowagi przesuwa się
z E do E'. Odpowiednia wielkość dochodu
i produkcji wzrasta ze 100 do 140. Wpływ
wzrostu autonomicznych wydatków konsump-
cyjnych przypomina skutki wzrostu autono-
micznych inwestycji. Ponieważ MPC pozosta-
je nie zmieniona i jest równa 0,7, możemy
wykorzystać naszą analizę mnożnika, aby od
nowagi. Społeczeństwo skorzysta z wyższego czynniki, które mogłyby pobudzić w długim
poziomu produkcji i zatrudnienia. Ponieważ okresie taką zmianę autonomicznego popytu
popyt inwestycyjny ma charakter autonomicz- inwestycyjnego. Dlatego też w długim okresie
ny, zmiana zamierzeń dotyczących oszczędno- wzrost skłonności do oszczędzania może być
ści nie ma wpływu na planowane rozmiary in- korzystny dla społeczeństwa. Zwiększą się
westycji. wówczas inwestycje, szybciej będą wzrastały
Załóżmy jednak, że w gospodarce wystę- majątek produkcyjny w gospodarce oraz pro-
puje pełne zatrudnienie. W rozdziale 26 roz- dukcja zapewniająca pełne zatrudnienie.
ważamy, jak może do tego dojść w długim W tym rozdziale skoncentrowaliśmy się na
okresie, kiedy ceny i płace zdołają się w pełni zjawiskach zachodzących w krótkim okresie,
dostosować. Jeśli gospodarka znajduje się w którym nie następują jeszcze odpowiednie
w stanie równowagi długookresowej przy peł- dostosowania po stronie cen i płac. Decyzje
nym zatrudnieniu, wzrost zamierzonych dotyczące oszczędności i inwestycji są podej-
oszczędności przy dowolnym poziomie do- mowane przez różne podmioty i brak jest auto-
chodu musi prowadzić do wzrostu oszczędno- matycznego mechanizmu, który sprawiłby, że
ści przy dochodzie zapewniającym pełne za- dodatkowe oszczędności przekształcą się
trudnienie. Popyt konsumpcyjny musi spaść, w odpowiedni wzrost popytu inwestycyjnego.
a popyt inwestycyjny może się zwiększyć, co Ze względu na to, że planowane oszczędności
pozwoli na wzrost popytu globalnego do po- zależą od poziomu dochodu, to właśnie dochód
ziomu zapewniającego pełne zatrudnienie. zmienia się tak, aby planowane oszczędności
W kilku następnych rozdziałach omawiamy zrównały się z planowanymi inwestycjami.
Podsumowanie
1. Popyt globalny to planowane wydatki na zakup dóbr (i usług). Krzywa AD ilustruje popyt
globalny odpowiadający różnej wielkości dochodu.
2. W niniejszym rozdziale pomijamy planowane wydatki obcokrajowców i państwa. Koncen-
trujemy się na popycie konsumpcyjnym gospodarstw domowych i popycie inwestycyjnym
przedsiębiorstw. Traktujemy popyt inwestycyjny jako stały. Popyt inwestycyjny to wielkość
zam ierzonego przez przedsiębiorstwa przyrostu ich kapitału rzeczowego i zapasów.
3. Istnieje ścisła, choć niepełna, zależność popytu konsumpcyjnego od rozporządzalnych do-
chodów osobistych. Przy braku podatków i transferów rozporządzalne dochody osobiste
i dochód całkowity są sobie równe.
4. Konsumpcja autonomiczna to zamierzona konsumpcja przy zerowym dochodzie. Krańcowa
skłonność do konsumpcji (MPC) to ułamek, o który wzrasta konsumpcja przy wzroście do-
chodu o jednostkę (np. o 1 funta). Krańcowa skłonność do oszczędzania (MPS) to ta część
dodatkowej jednostki dochodu, która zostaje zaoszczędzona. Ponieważ dochód może być
albo skonsumowany, albo zaoszczędzony, MPC + MPS = 1.
5. Przy danych cenach i płacach rynek dóbr znajduje się w równowadze, gdy produkcja jest
równa planowanym wydatkom lub — inaczej — popytowi globalnemu. Innymi słowy, je-
żeli dochód osiągnął poziom równowagi, to planowane oszczędności są równe planowanym
inwestycjom. Stan równowagi na rynku dóbr nie oznacza, że dochód osiągnął poziom za-
pewniający pełne zatrudnienie. Oznacza to raczej, iż planowane wydatki są równe zarówno
faktycznym wydatkom, jak i faktycznej produkcji.

6. Wielkość produkcji w stanie równowagi jest określona przez popyt, ponieważ zakładamy, iż
ceny i płace są ustalone na poziomie, przy którym utrzymuje się nadwyżka podaży dóbr
i pracy. Przedsiębiorstwa i pracownicy z ochotą dostarczają każdą ilość produkcji
i zatrudnienia, na które istnieje popyt.
7. Kiedy popyt globalny przekracza faktyczne rozmiary produkcji, pojawiają się albo nie pla-
nowane ujemne inwestycje (tj. spadek zapasów), albo nie planowane oszczędności (zawie-
dzionych konsumentów). Faktyczne inwestycje są zawsze równe faktycznym oszczędno-
ściom, a wynika to z samej istoty rachunku dochodu narodowego. Nie planowany spadek
zapasów lub zawiedzeni konsumenci są dla przedsiębiorstw sygnałem do zwiększenia pro-
dukcji, gdy popyt globalny przekracza faktyczną produkcję. Podobnie, nie planowany
wzrost zapasów pojawia się wtedy, kiedy popyt globalny jest mniejszy od faktycznej pro-
dukcji.
8. Wzrost planowanych inwestycji powoduje bardziej niż proporcjonalny wzrost produkcji
w punkcie równowagi. Początkowy wzrost dochodu konieczny do zaspokojenia popytu in-
westycyjnego wywołuje dalszy wzrost popytu konsumpcyjnego.
9. Mnożnik to stosunek zmiany wielkości produkcji do powodującej ją zmiany popytu autono-
micznego. W prostym modelu przedstawionym w tym rozdziale mnożnik wynosi
1/1-MPC lub 1/1MPS. Mnożnik jest większy od 1, bowiem zarówno MPC, jak i MPS są do-
datnimi ułamkami właściwymi.
10. Paradoks zapobiegliwości to zjawisko polegające na tym, że obniżenie skłonności do
oszczędzania prowadzi do wzrostu produkcji, natomiast nie wywołuje ono zmian w rozmia-
rach planowanych oszczędności odpowiadających stanowi równowagi. Muszą one nadal
być równe planowanym inwestycjom. Wzrost produkcji jest warunkiem skompensowania
zmniejszonej potrzeby oszczędzania przy każdej wielkości produkcji.
P
Podstawowe pojęcia
Produkcja potencjalna 49
Rozporządzalne dochody osobiste 52
Funkcja konsumpcji 53
Krańcowa skłonność do konsumpcji (MPC) 54
Popyt inwestycyjny 54
Popyt globalny 55
Równowaga krótkookresowa 56
Funkcja oszczędności 60
Mnożnik 64
Krańcowa skłonność do oszczędzania (MPS) 65
Paradoks zapobiegliwości 66
z
1. Załóżmy, że funkcja konsumpcji ma postać C = 0,7Y, a planowane inwestycje są równe 45.
a) Narysuj wykres pokazujący kształtowanie się popytu globalnego, b) Jakie nie planowane
działania wystąpią, jeśli produkcja faktyczna wynosi 100? c) Jaka jest wielkość produkcji
w punkcie równowagi?
2. Załóżmy, że MPC wynosi 0,6. W punkcie wyjścia występuje stan równowagi. W pewnym
momencie popyt inwestycyjny wzrasta o 30. a) O ile zwiększy się produkcja, przy której
ukształtuje się nowa równowaga? b) W jakiej części na przyrost ten złożył się dodatkowy
popyt konsumpcyjny? c) Zbuduj tablicę podobną do tablicy 21.2 w celu pokazania przebiegu
procesów dostosowawczych.
3. Planowane inwestycje wynoszą 150. Ludzie decydują się oszczędzać większą niż dotychczas
część swoich dochodów: funkcja konsumpcji zmienia się z C = 0,77 na C = 0,57 a) Jak
zmienia się dochód w punkcie równowagi? b) Co się dzieje z proporcją, w jakiej dochód jest
oszczędzany w stanie równowagi? Przedstaw stosowne wyjaśnienie, c) Za pomocą wykresu
oszczędności i inwestycji pokaż zmiany wielkości produkcji zapewniającej równowagę.
4. Jaka część faktycznych inwestycji nie wchodzi w skład popytu globalnego? Dlaczego?
5. a) Oblicz wielkość dochodu w punkcie równowagi, gdy popyt inwestycyjny wynosi 400,
a funkcja konsumpcji ma postać C - 0,87. b) Czy produkcja będzie większa, czy mniejsza,
gdy funkcja konsumpcji przybierze postać C = 100 + 0,77?
6. Pytanie dotyczy problemów ujętych w następnym rozdziale. Załóżmy, że poziom produkcji
zapewniający równowagę jest niższy niż ten, który zapewni pełne zatrudnienie. Państwo jest
potencjalnym źródłem popytu na dobra. Czy rząd może uczynić cokolwiek, aby zwiększyć
produkcję zapewniającą utrzymanie równowagi?
7. Powszechne błędy w rozumowaniu. Wyjaśnij, dlaczego poniższe stwierdzenia są niepraw-
dziwe, a) Gdyby tylko ludzie byli gotowi więcej oszczędzić, inwestycje zwiększyłyby się
i można by ponownie ożywić gospodarkę, b) Niższa produkcja prowadzi do niższych wydat-
ków i do jeszcze niższej produkcji; spadkowy ruch gospodarki wzdłuż tej spirali może trwać
bez końca, c) Gospodarka rynkowa nie może zagwarantować równości oszczędności i inwe-
stycji; dlatego właśnie istnieje potrzeba centralnego planowania.
ROZDZIAŁ [ Z 2 J
Popyt globalny, polityka fiskalna

i handel zagraniczny

□ Wyjaśnić, w jaki sposób wydatki państwa i podatki wpływają na popyt globalny.
O Wyznaczyć wielkość produkcji odpowiadającej warunkom równowagi krótkookre-
sowej.
□ Wyjaśnić, na czym polega mnożnik zrównoważonego budżetu.
□ Analizować działanie automatycznych stabilizatorów oraz mechanizmu wpływu wa-
hań produkcji na budżet.
□ Obliczyć budżet strukturalny i budżet skorygowany o wpływ inflacji.
□ Powiązać deficyty budżetowe z narastaniem długu publicznego.
□ Wyjaśnić istotę ograniczeń aktywnej polityki fiskalnej.
□ Rozszerzyć model czynników wyznaczających wielkość produkcji o handel zagra-
niczny.
W większości krajów europejskich państwo dukcji blisko poziomu produkcji poten-

zakupuje bezpośrednio ok. 1/5 całej produkcji cjalnej.
krajowej. Mniej więcej drugie tyle stanowią
wydatki państwa na świadczenia społeczne
Będziemy analizować zarówno możliwo-
(płatności transferowe). Źródłem finansowa-
ści, jak i trudności wykorzystania polityki
nia obu tych rodzajów wydatków są nakłada-
budżetowej do stabilizacji gospodarki.
ne przez państwo podatki. W jaki sposób poli-
Następnym interesującym nas aspektem
tyka fiskalna państwa wpływa na gospodarkę?
jest znaczenie deficytu budżetowego państwa.
Polityka fiskalna (inaczej: budżetowa) to Deficyt budżetowy można określić jako

decyzje państwa dotyczące wydatków i po- nadwyżkę wydatków państwa nad jego do-
datków. chodami.
Rozszerzymy najpierw nasz podstawowy

Jeżeli w budżecie państwa występuje ilefi-
model czynników określających wielkość do-
cyt, to oznacza, że wydaje ono więcej, niż wy-
chodu o efekty polityki fiskalnej, a następnie
dokonamy omówienia jej trzech najważniej-
szych aspektów.
Polityka stabilizacyjna obejmuje działania

państwa zmierzające do utrzymania pro-
noszą jego dochody. W ciągu ostatnich 40 lat jest bardzo otwarta, a efekty handlu zagranicz-
w Wielkiej Brytanii tylko kilkakrotnie nego są zbyt ważne, aby można było je pomi-
— wiatach 1969-1970 i 1988-1990 oraz jać nawet w prostym modelu2. W związku
w 1999 r. — nie występował deficyt budżetu z tym w końcowej części rozdziału rozsze-
państwa. rzymy nasz model dochodu narodowego tak,
Deficyt niepokoi ludzi. Dziwią się oni, jak aby uwzględnić handel zagraniczny.
państwo z roku na rok wydaje więcej, niż wy-
noszą wpływy budżetowe, i że nic strasznego
się nie dzieje. Musimy ocenić wielkość defi- 1 22.1 J
cytu i zadać sobie pytanie, czy rzeczywiście
powinniśmy się nim niepokoić.
Udział państwa
Państwo finansuje zwykle swój deficyt w ruchu okrężnym
przez sprzedaż obligacji, zapożyczając się
u społeczeństwa. Państwo zobowiązuje się do Rysunek 20.4 obrazował sposób, w jaki pań-
ich odkupienia w przyszłości oraz zapłacenia stwo włącza się do ruchu okrężnego płatności
określonej kwoty odsetek. Rezultatem poży- w gospodarce. Wydatki państwa na dobra
czek jest wzrost zadłużenia państwa wobec i usługi G oddziałują bezpośrednio na łączny
społeczeństwa1. popyt. Państwo również odprowadza z obiegu
strumień pieniądza przez podatki pośrednie
Te, obciążające wydatki, i przez podatki bez-
Dług publiczny (narodowy) Jest to suma
pośrednie Td, nakładane na dochody czynni-
pozostałych do spłacenia pożyczek pań-
ków produkcji (minus transfery B, które
stwowych.
V __________________________________________ J zwiększają pierwotne dochody czynników
produkcji).
Ponieważ deficyt powtarza się z roku na Tablica 22.1 zawiera syntetyczne zestawie-
rok, dług publiczny ciągle rośnie i osiąga, zdanie głównych pozycji dochodów i wydatków
wałoby się, astronomiczne rozmiary. Dług budżetowych w Wielkiej Brytanii w roku fi-
narodowy w Wielkiej Brytanii wynosił skalnym 1999/2000. Największą część wydat-
w 1999 r. 350 mld £, czyli ok. 5900 £ na ków państwa na dobra i usługi stanowią na-
1 mieszkańca. Kolejnym badanym aspektem kłady na ochronę zdrowia, edukację i obronę.
polityki fiskalnej będą zatem skutki długu pu- Świadczenia społeczne (emerytury pracowni-
blicznego. ków państwowych, zasiłki dla bezrobotnych
Większa część tego rozdziału dotyczy po- 1dodatki rodzinne) oraz odsetki od długu pu-
pytu państwa i popytu globalnego. Wiemy blicznego to najważniejsze rodzaje płatności
z rozdziału 20, że PKB nie jest równy C + I + transferowych.
+ G, lecz C + I + G + X - Z . Aby uzupełnić Główną częścią podatków bezpośrednich
nasz model czynników określających dochód, Td jest podatek dochodowy, podatek od zy-
musimy włączyć doń nie tylko państwo, lecz sków i składki na fundusz ubezpieczeń spo-
także efekty handlu zagranicznego. Zarówno łecznych, będące źródłem finansowania eme-
eksport X, jak i import Z stanowią blisko 30% rytur i zasiłków dla bezrobotnych. Podatki po-
PKB Wielkiej Brytanii. Gospodarka brytyjska średnie Te obejmują podatek od wartości
dodanej (VAT), podatki akcyzowe pobierane
Rząd odpowiada nie tylko za deficyt budżetowy,
>cz także za straty przedsiębiorstw państwowych.
2
Dla porównania: dochody majątkowe netto
Potrzeby pożyczkowe sektora publicznego (PPSP) (z własności za granicą) stanowią 1% PNB. Na ra-
określają deficyt budżetowy oraz straty netto przed- zie jednak pomijamy dochody majątkowe i traktuje-
siębiorstw państwowych (sektora publicznego). my PNB jako równy PKB.
MMMM
3
opyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny 71
Dochody i wydatki państwa w Wielkiej Brytanii w roku fiskalnym 1999/2000
Dochody mld£ Wydatki mld£
Podatki bezpośrednie Wydatki na dobra i usługi
Podatek dochodowy 88 Ochrona zdrowia 61
Podatek od zysków 30 Edukacja 41
Składki na fundusz ubezpieczeń Obronność 26
społecznych 56
Bezpieczeństwo publiczne 19
Mieszkalnictwo i ochrona
środowiska 13
Podatki pośrednie
Podatek VAT 54 Płatności transferowe
Akcyza 36 Świadczenia społeczne 102
Podatki od własności 29 Odsetki od długu publicznego 26
Pozostałe wydatki 61
Inne podatki i dochody 56
Dochody ogółem 349 Wydatki ogółem 349
Deficyt budżetowy 0
Potrzeby pożyczkowe sektora
publicznego 0
Ź r ó d ł o : HM Treasury, Budget 99.
TABLICA 22.1
od sprzedaży papierosów, alkoholu i benzyny nego C, popytu inwestycyjnego / oraz popytu
oraz podatki od nieruchomości, nakładane państwa na dobra i usługi G3.
przez władze lokalne.
AD = C + I + G.
(22.1
)
22,2
W krótkim okresie wydatki państwa nie
Państwo muszą się zmieniać wraz ze zmianą produkcji
a popyt globalny
Rozszerzymy teraz nasz model determinantów
dochodu narodowego o udział państwa. Ponie-
waż byłoby zbyt trudne rozróżnienie PKB ob-
liczanego w cenach rynkowych i PKB w ce- 3 Jeżeli zapomniałeś, dlaczego płatności transfero-
nach bazowych, założymy, że wszystkie podat- we B pomijamy w łącznym popycie na dobra i usłu-
ki przyjmują formę podatków bezpośrednich. gi, to przeczytaj ponownie podrozdział 20.4, doty-
Przy braku podatków pośrednich wielkości czący wydatków państwa.
PKB w cenach rynkowych i cenach bazowych
zrównują się. Aż do ostatniej części tego roz-
działu będziemy rozpatrywać gospodarkę za-
mkniętą, pomijając handel zagraniczny.
W tym uproszczonym modelu łączny po-
pyt AD równa się sumie popytu konsumpcyj-
i dochodu. Załóżmy, że G jest ustalone na wych po opodatkowaniu, czyli dochody roz-
pewnym poziomie wybranym przez rząd. Po- porządzanie, wynoszą tylko 0,8 (80%) docho-
ziom ten zależy np. od liczby szpitali, których du przed opodatkowaniem Y Pozostałe 20%
budowę chce finansować państwo, sum, jakie przejmuje państwo.
chce wydać na obronę narodową. Mamy teraz Zakładamy nadal, że konsumpcja gospo-
trzy autonomiczne składniki popytu globalne- darstw domowych jest proporcjonalna do ich
go, które nie zmieniają się bezpośrednio wraz rozporządzalnych dochodów osobistych. Dla
z bieżącym dochodem i produkcją: autono- uproszczenia przyjmijmy, że konsumpcja au-
miczny składnik popytu konsumpcyjnego C, tonomiczna jest równa zeru, a krańcowa
popyt inwestycyjny I oraz popyt państwa G. skłonność do konsumpcji z dochodu rozporzą-
Państwo pobiera również podatki i doko- dzalnego — jak w poprzednim rozdziale
nuje wypłat transferowych. Podatki netto to — równa 0,7. Gospodarstwa domowe pragną
podatki minus transfery. Ponieważ zakładamy, konsumować za 70 pensów z każdego dodat-
że nie ma podatków pośrednich, podatki netto kowego funta dochodu rozporządzalnego.
NT są po prostu podatkami bezpośrednimi Td, Funkcja konsumpcji przybiera więc postać:
pomniejszonymi o płatności transferowe B.
Podatki netto zmniejszają dochody rozporzą- C = 0,7YD
dzanie ludności (tzn. sumę przeznaczoną na
wydatki lub oszczędności gospodarstw domo- Rysunek 22.1 przedstawia funkcję kon-
wych) w stosunku do dochodu i produktu na- sumpcji, gdy podatki netto są równe zeru. Do-
rodowego. Oznaczmy przez YD dochód roz- chód rozporządzalny i dochód narodowy są
porządzalny, przez Y — dochód i produkt na- sobie równe. Każdy dodatkowy funt dochodu
rodowy i przez NT — podatki netto. narodowego wywołuje wzrost popytu kon-
Otrzymujemy następującą zależność: sumpcyjnego o 70 pensów. Wyprowadzimy
teraz stopę opodatkowania netto równą t.
YD=Y-NT. (22.2) Zgodnie z równaniem (22.4) dochód rozpo-
rządzalny wyniesie tylko ( l - t ) razy dochód
Dla ułatwienia załóżmy, że podatki netto narodowy Y Zależność popytu konsumpcyjne-
są proporcjonalne do dochodu narodowego. go od dochodu narodowego możemy zapisać
Jeżeli t jest stopą podatkową netto, to wpływy w formie następującego równania:
podatkowe netto są dane przez:
C = 0,7YD = 0,7(1 - t)Y. (22.5)
NT = tY (22.3)
Gdy dochód narodowy wzrasta o 1 £, po-
W Wielkiej Brytanii łączne podatki netto, pyt konsumpcyjny zwiększa się tylko
po potrąceniu transferów, dochodzą do 20% o 0,7 (1 - t ) £. Jeśli stopa opodatkowania net-
dochodu narodowego, w związku z czym mo-
żemy uznać stopę podatkową (netto) za równą
0,2. Przy tej stopie podatkowej, jeśli dochód
narodowy Y wzrośnie o 1 £, to zgodnie
z równaniem (22.3) wpływy z podatków netto
wzrosną o 0,2 x 1, czyli o 20 pensów. Wpły-
wy budżetowe z podatków bezpośrednich
wzrastają, a wydatki na zasiłki dla bezrobot-
nych maleją, gdyż mniej jest bezrobotnych.
Dochód rozporządzamy YD jest to dochód
narodowy Y pomniejszony o podatki netto NT
Ponieważ stopa podatkowa netto jest równa t,
to zależność między dochodem rozporządzal-
nym a dochodem narodowym opisuje wzór:
YD = Y - NT = Y - t Y = 7(1-1). (22.4)
Gospodarstwa domowe mogą zatrzymać

jedynie część równą ( l - t ) z każdego funta
dochodu przed opodatkowaniem. Gdy stopa
opodatkowania netto t jest równa 0,2, czyli
20%, wówczas dochody gospodarstw domo-
Popyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny 80

dochód narodowy, a MPC jest zawsze powią-
RYSUNEK 22.1
zana z MPC według wzoru:
Podatki netto a funkcja konsumpcji MPC' = MPC (1 - t).

Przy braku podatków dochód narodowy Ki dochody
rozporządzalne YD są jednakowe. Funkcja kon-
Pokażemy teraz, jak państwo wpływa na
sumpcji CC wskazuje, ile pragną konsumować go-
poziom dochodu narodowego i produktu spo-
spodarstwa domowe przy różnym poziomie docho-
du narodowego. Przy proporcjonalnej stopie podat-
łecznego, zapewniający równowagę. Zaczyna-
kowej netto równej 0,2 gospodarstwa domowe my od przykładu, w którym inwestycje auto-
nadal konsumują 70 pensów z każdego funta dodat- nomiczne wynoszą / = 300, a funkcja kon-
kowych dochodów rozporządzalnych. Ponieważ YD sumpcji w relacji do dochodu roz-
wynosi teraz tylko 0,87, gospodarstwa domowe porządzalnego jest dana jako C = 0,7 YD.
konsumują 0,7 x 0,8 = 0,56 każdej dodatkowej jed-
nostki dochodu narodowego. Podatki netto wpływa-
Wpływ wydatków państwa
ją na zależność konsumpcji od dochodu narodowe-
go tak, że zmniejszają kąt nachylenia krzywej kon- na wielkość produkcji
sumpcji; obniża się ona z CC do CC.
Przyjmijmy, że wydatki państwa na dobra
i usługi, G, wynoszą 200, ale nie ma podat-
ków. Dochód narodowy i dochód rozporzą-
dzalny są równe. Z rysunku 22.2 wynika, że
wzrost wydatków państwa z 0 do 200 daje
taki sam efekt jak wzrost wydatków inwesty-
cyjnych z 300 do 500. Przy mnożniku
1/1-MPC wzrost wydatków państwa G z 0 do
200 powoduje wzrost dochodu i produkcji
0 666: z 1000 do 1666. Na rysunku jest to po-
kazane jako przesunięcie punktu równowagi
z E do E', gdy krzywa popytu globalnego
przesuwa się z AD do AD'.
Oznacza to, że wzrost G wywołuje wzrost
produktu społecznego, odpowiadającego wa-
runkom równowagi, o wielkość równą iloczy-
nowi mnożnika i przyrostu G . W czasie rece-
sji, gdy równowaga następuje na niskim po-
to t wynosi 0,2, to popyt konsumpcyjny wzro- ziomie produkcji, zwiększenie wydatków
śnie tylko o 0,7 x 0,8 = 0,56 £. Każdy dodat- państwa na dobra i usługi wywoła wzrost
kowy funt dochodu narodowego zwiększa łącznego popytu i produkcji zapewniających
dochód rozporządzalny tylko o 80 pensów, równowagę.
z czego gospodarstwa domowe wydatkują na
konsumpcję 56 pensów. Na rysunku 22.2 jest Wpływ podatków netto
to funkcja konsumpcji CC", wyrażająca zależ- na wielkość produkcji
ność popytu konsumpcyjnego od dochodu na-
rodowego. Abstrahujemy teraz od wydatków państwa
Niech MPC oznacza krańcową skłonność i skupimy uwagę na podatkach netto. Stopa
do konsumpcji z dochodu rozporządzalnego, podatkowa netto t wzrasta wówczas, gdy pań-
a MPC — krańcową skłonność do konsump-
cji z dochodu narodowego. Przy istnieniu pro
porcjonalnej stopy opodatkowania netto t do-
chód rozporządzalny jest równy (1- 0 razy
(22.6)
Wydatki państwa i produkcja zapewniająca równowagę
Początkowo równowaga istnieje w punkcie E. W pewnym momencie wydatki państwa wzrastają od zera do
200. Linia AD przesuwa się w górę do AD'. Nowy punkt równowagi ustala się w E', a produkcja zapewnia-
jąca równowagę wzrasta z 1000 do 1666.
RYSUNEK 22.2
stwo decyduje się podnieść stopę podatków wiadające stanowi równowagi obniżają się
bezpośrednich lub ograniczyć stopę subsy- z 1000 do 682.
diów. W obu przypadkach dochody z podat- Podwyżka stopy podatkowej netto prowa-
ków netto wzrastają przy każdym poziomie dzi do obniżenia produkcji zapewniającej
dochodu narodowego. równowagę. Gdy łączny popyt i produkcja za-
Jak widać na rysunku 22.1, wzrost stopy pewniająca równowagę znajdują się poniżej
opodatkowania netto z 0 do 0,2 powoduje poziomu pełnego zatrudnienia, wówczas niż-
przesunięcie krzywej konsumpcji w dół sza stopa opodatkowania albo wyższa stopa
— z CC do CC. Nachylenie tej krzywej, bę- wypłat transferowych spowoduje wzrost glo-
dące odzwierciedleniem krańcowej skłonności
do konsumpcji z dochodu narodowego, obniża
się z MPC do MPC. Aby wykreślić krzywą
popytu globalnego, do popytu konsumpcyjne-
go dodajemy, przy każdych rozmiarach do-
chodu narodowego, stałą wielkość popytu in-
westycyjnego.
Wzrost stopy opodatkowania netto prowa-
dzi więc do zmiany położenia krzywej popytu
globalnego z AD do AD' (rysunek 22.3). Punkt
równowagi, w którym przecina ona linię 45°
(tzn. gdy planowane wydatki są równe fak-
tycznemu produktowi społecznemu), przesu-
wa się z E do E'. Dochód i produkcja odpo-

RYSUNEK ( 22.3 Połączony efekt wyższych wydatków
Wzrost stopy podatkowej netto i podatków
Wzrost stopy podatku dochodowego lub obniżka Poczynając od punktu równowagi E, wydatki pań-
stopy zasiłku dla bezrobotnych spowodują wzrost stwa rosną od 0 do 200 i powodują przesunięcie
stopy podatkowej netto t. Powoduje to przesunięcie krzywej AD w górę, a stopa podatkowa wzrasta z 0
wykresu funkcji konsumpcji na rysunku 22.1 z CC do 0,2, sprawiając, że nowa krzywa AD' przebiega
do CC. Przy stałym popycie inwestycyjnym krzywa bardziej płasko. Punkt równowagi przesuwa się z E
popytu globalnego przesuwa się z AD do AD'. Pro- do E', gdzie AD' przecina linię 45°. Produkcja za-
dukcja odpowiadająca stanowi równowagi spada pewniająca równowagę zwiększa się z 1000 do
z 1000 do 682, a punkt równowagi przemieszcza się 1136.
z £ do E'.
RYSUNEK 22.4
balnego popytu i produkcji. Nowy stan rów- i wydatków publicznych powoduje wzrost do-
nowagi przybliży gospodarkę do poziomu peł- chodu narodowego zapewniającego równowa-
nego zatrudnienia. gę z 1000 do 1136.
Połączony efekt Mnożnik zrównoważonego budżetu

wydatków państwa
Obserwację gospodarki rozpoczynamy wów-
i opodatkowania
czas, gdy produkt społeczny w stanie równo-
Rozważmy teraz te dwie zmiany jednocześ- wagi wynosi 1000. Przy proporcjonalnym
nie. Wydatki państwa wzrastają z 0 do 200, opodatkowaniu równym 20% wpływy podat-
a stopa podatkowa zwiększa się z 0 do 0,2. In- kowe wynoszą początkowo 200 — dokładnie
westycje pozostają na poziomie 300, a MPC tyle ile wydatki państwa.
z dochodu rozporządzalnego jest ciągle rów- Mogłoby się wydawać, że jednakowy
na 0,7. Istnienie podatków powoduje, że krań- wzrost wydatków państwa i podatków pozo-
cowa skłonność do konsumpcji z dochodu nastawi globalny popyt i produkcję zapewniają-
rodowego spada do 0,56. Jak widać na rysun- cą równowagę na nie zmienionym poziomie,
ku 22.4, wprowadzenie tego pakietu podatków
ale rysunek 22.4 dowodzi, że dochód gwaran-
tujący równowagę wzrasta. W/.rosi wydatków
państwa o 200 zwiększa i»>pvi globalny o 200.

Wzrost podatków zmniejsza dochód rozporzą- (22.7)
dzalny o 200. Ponieważ jednak MPC z docho-
du rozporządzalnego wynosi tylko 0,7, to spa- TABLICA 22.2
dek dochodu rozporządzalnego o 200 obniża
Wartość mnożnika
popyt konsumpcyjny tylko o 140 (0,7 x 200).
Początkowym efektem jest więc wzrost po- MPC t MPC Mnożnik
pytu globalnego o 200 pod wpływem wydat- 0,9 0 0,90 10,00
0,9 0,2 0,72 3,57
ków państwa i zmniejszenie łącznego popytu
0,7 0 0,70 3,33
o 140 ze względu na to, że podatki obniżają 0,7 0,2 0,56 2,27
popyt konsumpcyjny. W sumie popyt globalny 0,7 0,4 0,42 1,72
zwiększa się o 60. Produkcja wzrasta, co wy-
wołuje dalszy wzrost popytu konsumpcyjnego.
Nowy poziom równowagi jest osiągany wów-
czas, gdy produkt społeczny wzrośnie o 136. 22.3
Ten przykład ilustruje działanie słynnego
mnożnika zrównoważonego budżetu. Budżet państwa
f \
Budżetem nazywamy zapis planu wydat-
Mnożnik zrównoważonego budżetu to me-
chanizm polegający na tym, że wzrost wy- ków, a także sposobów ich finansowania:
datków państwa, któremu towarzyszy taki określonej osoby, przedsiębiorstwa lub
sam wzrost podatków, powoduje zwiększe- państwa.
nie produkcji.
Budżet państwa opisuje, jakie dobra i usłu-
gi państwo chce kupić w nadchodzącym roku,
Działanie mnożnika jakich chce dokonać płatności transferowych
przy proporcjonalnych podatkach i jak chce za to zapłacić. Zwykle rząd planuje
sfinansowanie większości wydatków wpływa-
Mnożnik ilustruje wpływ zmian w autono- mi podatkowymi. Gdy wydatki przekroczą
micznym popycie na dochód i produkcję wielkość wpływów podatkowych, występuje
w punkcie równowagi. Formuła omówiona deficyt budżetowy. Gdy wpływy podatkowe
w rozdziale 20 zachowuje nadal ważność, przewyższają wydatki, pojawia się nadwyżka
z tym że teraz musimy stosować MPC, tzn. budżetowa. Stosując nadal oznaczenia:
krańcową skłonność do konsumpcji z dochodu G — dla wydatków państwa na dobra i usługi,
narodowego, a nie z dochodu rozporządzalne- NT — dla podatków netto, czyli podatków mi-
go. Mnożnik jest obecnie dany wzorem: nus płatności transferowe, mamy:
Gdy podatki są
proporcjonalne,
wówczas
MPC równa się MPC (1 - t). Przy danej krań-
cowej skłonności do konsumpcji z dochodu
rozporządzalnego zwiększenie stopy podatko-
wej t zmniejsza MPC, tzn. zwiększa
wyrażenie (1 - MPC), co z kolei zmniejsza
wartość mnożnika. Ilustrację tych zależności
zawiera tablica 22.2.
deficyt budżetowy państwa = G - NT. (22.8)
Rysunek 22.5 przedstawia wydatki pań-

stwa G i podatki netto tY w stosunku do do-
chodu narodowego. Załóżmy, że G jest ustalo-
ne na poziomie 200. Przy proporcjonalnym
opodatkowaniu netto według stopy 0,2 podat-
ki netto są równe 0,2Z Przy zerowym docho-
RYSUNEK 22.5
Budżet państwa
Deficyt budżetu jest równy całkowitym wydatkom państwa minus całkowite wpływy z podatków albo —
inaczej — zakupom dóbr i usług przez państwo minus podatki netto. Zakupy państwa pokazano jako wiel-
kość stałą, niezależną od dochodu, podczas gdy podatki netto są proporcjonalne do dochodu. Jak widać,
przy niskim poziomie dochodu budżet wykazuje deficyt; przy wysokim dochodzie budżet ma nadwyżkę.
dzie podatki równają się zeru, przy dochodzie pływom do niego. Płatności nie mogą rozpły-
równym 500 podatki wynoszą 100, a przy do- nąć się w powietrzu. W naszym modelu wy-
chodzie równym 1000 — 200. Przy dochodzie stępują dwa rodzaje odpływów: oszczędność
poniżej 1000 w budżecie występuje deficyt. gospodarstw domowych i podatki netto płaco
Przy dochodzie równym 1000 budżet jest ne państwu. Powiązane są z nimi dwa źródł:
zrównoważony, zaś przy dochodzie powyżej dopływu pieniądza: wydatki inwestycyjni
1000 występuje nadwyżka. Przy danym po- przedsiębiorstw i wydatki państwa na dobr;
ziomie G i t nadwyżka bądź deficyt budżetu i usługi. Faktyczne oszczędności plus faktycz
zależą od wysokości dochodu. Im wyższy do- ne podatki netto muszą zawsze równać śi
chód, tym mniejszy deficyt lub większa nad- faktycznym wydatkom państwa i faktycznyn
wyżka. inwestycjom.
Stan budżetu jest więc określony przez trzy W poprzednim rozdziale zwracaliśm
wielkości: stopę podatkową t, wydatki pań- uwagę, że gdy gospodarka nie osiąga dochód
stwa G i dochód Y. Przy danej stopie podatko- na poziomie równowagi, wówczas faktyczn
wej wzrost G spowoduje zwiększenie docho- oszczędności i inwestycje różnią się od wie]
du zapewniającego równowagę i wzrost wpły- kości zamierzonych lub — inaczej — piane
wów podatkowych. Czy jest zatem możliwe, wanych. Przedsiębiorstwa dokonują wówcza
aby deficyt budżetowy zmniejszył się w wyni- nie planowanych zmian zapasów, a gospodai
ku wyższych wydatków? Wykażemy, że jest stwa domowe mogą być zmuszone do nie pk
to niemożliwe. nowanych oszczędności, gdy popyt przekn
cza dostępną podaż.
Inwestycje, oszczędności Do tej pory definiowaliśmy równowag
i budżet państwa gospodarczą jako stan, w którym cała wie
kość zapotrzebowania, czyli wielkość zamie-
W rozdziale 20 wykazaliśmy, że z definicji rzona, jest równa faktycznej wielkości podaży
faktyczne odpływy z ruchu okrężnego płatno
ści muszą być zawsze równe faktycznym do-
Popyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny

Teraz możemy powiedzieć, że w stanie rów- Wzrost wydatków paostwa na dobra i usłu-
nowagi planowane oszczędności S plus plano- gi prowadzi do zwiększenia produkcji za-
wane podatki netto NT muszą się równać pla- pewniającej równowagę. Przy danej stopie
nowanym wydatkom państwa G plus plano- / podatkowej wpływy podatkowe wzrastają,
wane inwestycje I. PJanowane odpływy l mimo to powiększa się deficyt budżetowy
z ruchu okrężnego muszą być równe planowa- I (lub zmniejsza się nadwyżka budżetu).
nym dopływom, a zatem:
zamierzone oszczędności. Lewa strona równa-
S + NT = G + I. (22.9) nia 22.10 musi się więc zmniejszyć.
Przy braku państwa powyższy warunek Przy danym poziomie wydatków państwa G
sprowadza się do równowagi między plano- wzrost stopy podatkowej powoduje zmniej-
wanymi oszczędnościami a planowanymi in- szenie zarówno produkcji w punkcie rów-
westycjami, z którego to warunku korzysta- nowagi, jak i deficytu budżetowego.
liśmy w poprzednim rozdziale. Z równa-
nia (22.9) wynika też, że w stanie równowagi
zamierzone oszczędności minus zamierzone
inwestycje są równe zamierzonemu deficyto- 22.4
wi budżetu państwa:
Deficyt a charakter
S-I=G-NT. (22.10)
polityki fiskalnej państwa
Oznacza to bezpośrednio, że wzrost pla- Zastanówmy się, czy wielkość deficytu budże-
nowanych wydatków państwa G musi po- towego jest dobrą miarą charakteru polityki fi-
większać deficyt budżetowy. Dlaczego? Przy skalnej państwa. Czy możemy na podstawie
danej stopie podatkowej wzrost G prowadzi wielkości deficytu wnioskować, kiedy polity-
do równoległego przesunięcia w górę krzywej ka fiskalna ma charakter ekspansywny i jej ce-
popytu globalnego. To wywołuje wzrost do- lem jest zwiększenie dochodu narodowego,
chodu zapewniającego równowagę. Przy za- a kiedy jest restrykcyjna, tj. zmierza do
łożeniu, że stopa opodatkowania jest niższa zmniejszenia dochodu narodowego?
od 100%, wzrost ten musi podwyższyć po- Deficyt sam w sobie nie jest dobrą miarą
ziom dochodu rozporządzalnego w punkcie charakteru polityki fiskalnej państwa. Deficyt
równowagi. Skoro gospodarstwa domowe może się zmieniać z powodów, które mają
zwiększają zarówno planowane oszczędności, niewiele wspólnego z polityką fiskalną. Na-
jak i planowaną konsumpcję, gdy rośnie ich wet wtedy, kiedy wydatki państwa i stopa po-
dochód rozporządzalny, to część tego dodat- datkowa pozostają nie zmienione, dochód na-
kowego dochodu rozporządzalnego zostanie rodowy może się obniżyć w wyniku spadku
przeznaczona na dodatkowe planowane
oszczędności.
Ponieważ zamierzone inwestycje / są nie-
zależne od dochodu, ten wzrost planowanych
oszczędności musi zwiększać lewą stronę
równania (22.10), stąd po jego prawej stronie
podatki netto NT nie mogą zwiększyć się
w takim samym stopniu jak początkowy przy-
rost G. Wynika z tego, że w stanie równowagi
deficyt budżetowy musi się powiększyć.
W podobny sposób możemy przeanalizo-
wać efekt podniesienia stopy opodatkowania.
Z rysunku 22.3 wiemy, że wzrost stopy podat-
kowej przesuwa krzywą popytu globalnego
w dół. Dochód w punkcie równowagi musi się
obniżyć. Dochód rozporządzalny zmniejsza
się z powodu zarówno spadku dochodu naro-
dowego, jak i podwyżki stopy podatkowej.
Przy niższym dochodzie rozporządzalnym
w punkcie równowagi zmniejszają się również
popytu inwestycyjnego. To z kolei spowoduje chodowi i wydatkom. Załóżmy, że pozie
zmniejszenie wpływów podatkowych netto produkcji odpowiadający warunkom rówi
i wzrost deficytu budżetowego. Państwo ma wagi równy 800 jest znacznie niższy od p:
mniejsze wpływy z podatków i musi finanso- dukcji zapewniającej pełne zatrudnienie, kt<
wać wyższe płatności transferowe, np. z tytułu wynosi np. 1200. Czy budżet państwa będ:
zasiłków dla bezrobotnych. nadal wykazywał deficyt, gdy poszczegól
Przy danym poziomie wydatków państwa składniki popytu globalnego zwiększą .
i danej stopie podatkowej należy oczekiwać, i gospodarka osiągnie poziom produkcji pr
że budżet będzie wykazywał większy deficyt pełnym zatrudnieniu?
w czasie recesji, gdy dochód jest niski, niż Przy produkcji i dochodzie równych 12
w fazie ożywienia, gdy dochód jest wysoki. i stopie podatkowej 0,2 wpływy podatko'
Załóżmy, że łączny popyt nagle spada. De- netto wyniosłyby 240. W tym przypadku w
ficyt budżetowy zwiększa się. Biorąc to pod stąpiłaby nadwyżka budżetowa przy pełn>
uwagę, ktoś mógłby twierdzić, że polityka fi- zatrudnieniu. Mając do czynienia z deficyte
skalna jest ekspansywna i że nie należy już w wysokości 40, gdy faktyczny dochód wyn
obniżać podatków czy zwiększać wydatków si 800, moglibyśmy dojść do wniosku, że p
państwa na dobra oraz usługi. Byłoby to jed- lityka fiskalna jest zbyt ekspansywna i rz;
nak błędem. Przyczyną deficytu jest bowiem powinien podnieść podatki i ograniczyć w
recesja. datki. Jeśli jednak uświadomimy sobie,
głównym powodem deficytu jest niski pozio
dochodu, nie jesteśmy już lak skłonni do w
Budżet strukturalny
ciągania podobnych wniosków. Możemy n
Jednym ze sposobów wykorzystania deficytu wet uznać, że należałoby obniżyć podat
budżetowego jako wskaźnika charakteru poli- i zwiększyć wydatki mimo faktycznego deJ
tyki fiskalnej jest obliczenie tzw. budżetu cytu budżetowego, wierząc, że gdy gospoda
strukturalnego (budżetu skorygowanego ka powróci do stanu pełnego zatrudnienia, d
o wpływ wahań koniunkturalnych). ficyt zniknie4.
Budżet strukturalny pokazuje, jaki byłby Korekta wielkości

stan budżetu w warunkach pełnego zatrud- deficytu budżetowego
nienia (na poziomie produkcji potencjalnej).
0 wpływ inflacji
mierzone wydatki są równe faktycznemu (
Kolejna przyczyna tego, że faktyczny defic;
Załóżmy, że wydatki państwa wynoszą budżetowy nie jest najlepszym wskaźn
200, a stopa podatkowa 0,2. Jak wynika z ry- kiem charakteru polityki fiskalnej, wynik
sunku 22.5, budżet wykazuje deficyt dla każ- z konieczności rozróżnienia realnej i nomina
dej wielkości dochodu poniżej 1000, a nad- nej stopy procentowej. Oficjalne dane dotj
wyżka występuje przy dochodzie powyżej czące deficytu traktują całość nominalnyc
1000. Jeśli, przy danych wartościach pozosta- płatności odsetek od długu publicznego jak
łych składników popytu globalnego, równo-
waga zachodzi przy dochodzie równym 800, 1 Należy podkreślić, że w tym rozdziale koncentn
to faktyczny budżet wykazuje deficyt. Wpły- jemy się tylko na wpływie polityki budżetowej n
wy z podatków netto wynoszą 0,2 x 800, czyli popyt globalny. Mogą istnieć inne przyczyny obal
160. Przy wydatkach państwa na poziomie o konsekwencje deficytu. Będziemy je dokładnie
200 deficyt budżetowy jest równy 40. rozpatrywać w rozdziale 28.
Jak już jednak wiemy, produkcja znajduje
się na poziomie równowagi wtedy, kiedy za-

RAMKA I 22.1 |
Alternatywne wskaźniki charakteru polityki fiskalnej
W połowie lat siedemdziesiątych, w okresie rządów brytyjskiej Partii Pracy, deficyt budżetowy
dochodził do 5,5% PKB. Jednocześnie, w wyniku dwóch szoków naftowych i silnej pozycji
związków zawodowych w negocjacjach płacowych, inflacja w Wielkiej Brytanii osiągnęła po-
ziom dwucyfrowy. Chociaż nominalne stopy procentowe w latach 1975-1977 wynosiły 15%, to
inflacja w tym okresie była na poziomie średnio 16% rocznie; w konsekwencji realne stopy pro-
centowe były ujemne. Begg (1987 r.) wykazuje, iż sama tylko korekta deficytu budżetowego
o wpływ inflacji — tj. przyjęcie przy jego obliczaniu realnych, a nie nominalnych stóp procen-
towych — spowodowała spadek jego wielkości z 5,5% do zaledwie 1% PKB w latach
1975-1977. Różnica zaiste znacząca!
Obecnie inflacja została w dużej mierze opanowana, co sprawia, że korekta budżetu z tytułu
inflacji ma o wiele mniejsze niż wcześniej znaczenie.
Nawet jednak w takiej sytuacji nie należy zapominać o konieczności innej korekty
— z tytułu wpływu cyklu koniunkturalnego na dochody podatkowe. Warto przypomnieć, że za-
nim gospodarka brytyjska wkroczyła, po 1993 r., w okres trwałego wzrostu, w końcu lat osiem-
dziesiątych przeżyła boom Lawsona, po którym nastąpiła recesja Majora 5. Oznacza to, że
w końcu lat osiemdziesiątych deficyt strukturalny powinien być większy niż deficyt faktyczny
(ożywienie w gospodarce pozwoliło przejściowo zwiększyć wpływy budżetowe), odwrotnie niż
na początku lat dziewięćdziesiątych (kiedy recesja spowodowała spadek wpływów podatko-
wych i wzrost zasiłków dla bezrobotnych). W końcu minionej dekady, po kilku latach stabilnego
wzrostu gospodarczego, różnica między tymi dwoma rodzajami deficytu powinna była być
znacznie mniejsza. Wnioski te potwierdzają wyniki obliczeń zawarte w tablicy poniżej.
Najnowsze szacunki Ministerstwa Skarbu wskazują, że — z dwuletnim przesunięciem —
1-procentowy wzrost produkcji (w stosunku do poziomu produkcji potencjalnej) prowadzi do
poprawy salda budżetu (zmniejszenia deficytu lub zwiększenia nadwyżki) o 0,75% PKB.
Średni roczny deficyt 1988-1990 1991-1994 1995-1997 1998-2000

(budżet centralny i samorządy łącznie)
Deficyt faktyczny (% PKB) 0,2 5,8 4,6 -0,1
Deficyt strukturalny (% PKB) 2,5 4,6 3,8 -0,3
Ź r ó d ł o : OECD, Economic Outlook; D. Begg, „UK Fiscal Policy since 1970". W: R. Dornbusch, R. La-
yard (red.). The Performance of the UK Economy, Oxford University Press, 1987; HM Treasury, Budget 99.
. ________________________________________________________ J
Nigel Lawson — minister finansów w drugiej po-

łowie lat osiemdziesiątych; John Major — premier
Wielkiej Brytanii w pierwszej połowie lat dzie-
więćdziesiątych (przyp. R.R.).
odrębną pozycję wydatków budżetowych.

Bardziej zasadne byłoby uwzględnienie po
stronie wydatków państwa, jako elementu
bezpośrednio wpływającego na rozmiary defi-
cytu, tylko iloczynu realnej stopy procento-
3
opyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny 89
wej, a także pozostającego do spłacenia długu wej stopie podatkowej produkcja gwarantują-
narodowego. ca równowagę obniży się o 333. Natomiast
przy stopie podatkowej 0,2 produkcja w punk-
cie równowagi zmniejszy się tylko o 227. Po-
Przy sporządzaniu budżetu skorygowanego
o wpływ inflacji do obliczania wielkości wy- dobnie będzie wówczas, gdy wzrosną inwe-
datków państwa oraz wysokości odsetek stycje: im wyższa jest stopa podatkowa, tym
od długu publicznego wykorzystuje się re- słabsze będzie oddziaływanie mnożnika na
alne, a nie nominalne stopy procentowe. zmianę rozmiarów produkcji odpowiadają-
cych warunkom równowagi.
Proporcjonalna stopa podatkowa jest przy-
Przypuśćmy, że inflacja wynosi 10%, no- kładem automatycznego stabilizatora.
minalna stopa procentowa — 12%, a realna
stopa procentowa — 2%. Z punktu widzenia
Automatyczny stabilizator jest to taki me-
państwa ciężar odsetek wynosi faktycznie tyl- chanizm w gospodarce, który zmniejsza
ko 2% od każdego funta długu pozostającego podatność PNB na szoki.
do spłacenia. Inaczej mówiąc, chociaż nomi-
nalna stopa procentowa jest równa 12%, to na-
wet przy stałej stopie opodatkowania inflacja Szokami (zaburzeniami, wstrząsami) nazy-
powiększy przyszłe nominalne wpływy podat- wamy tu takie zdarzenia, jak np. wzrost cen
kowe o 10% rocznie, co pozwoli w dużej czę- ropy czy wojna. Szoki mogą zmienić autono-
ści stworzyć źródła finansowania płatności od- miczne składniki łącznego popytu i przesunąć
setek wynikających z wysokiego nominalnego krzywą popytu globalnego. Ważnymi automa-
oprocentowania długu. Podobnie, z punktu wi- tycznymi stabilizatorami są: podatek docho-
dzenia posiadaczy obligacji państwowych, któ- dowy, podatek od wartości dodanej (VAT), za-
rzy otrzymują nominalny dochód w wysokości siłek dla bezrobotnych. Zawsze gdy spadają
12% w postaci odsetek, stopa zwrotu z inwe- produkcja i dochód, rząd wypłaca wyższe za-
stycji w obligacje wynosi realnie tylko 2%. Co siłki dla bezrobotnych, a dochody państwa
istotne, to właśnie ta ostatnia wielkość określa z podatku dochodowego i VAT się zmniejsza-
realną wysokość bodźca fiskalnego, jaki stwa- ją. W konsekwencji stopa podatkowa netto
rza państwo przez płatności transferowe w for- jest dostatecznie wysoka, aby znacznie osłabić
mie odsetek od długu dla przedsiębiorstw i go- działanie mnożnika. Oznacza to, że określone
spodarstw domowych. przesunięcie krzywej popytu globalnego bę-
dzie miało mniejszy wpływ na poziom równo-
wagi dochodu i produkcji.
22.5 Automatyczne stabilizatory mają jedną
wielką zaletę: działają automatycznie, co
Automatyczne stabilizatory oznacza, że nikt nie musi decydować o ich
i aktywna polityka fiskalna uruchomieniu. Nikt też nie musi rozstrzygać,
czy wstrząs, któremu podlega gospodarka, jest
Z tablicy 22.2 wynika, że wyższa stopa podat- na tyle silny, aby rząd musiał zareagować.
kowa netto t obniża wartość mnożnika. Na Zmniejszając podatność gospodarki na
przykład, gdy MPC wynosi 0,7, mnożnik jest wstrząsy, automatyczne stabilizatory sprawia-
równy 3,33 przy stopie podatkowej równej 0, ją, że produkcja nie spadnie do katastrofalnie
ale już tylko 2,27, gdy stopa podatkowa wy- niskiego poziomu. W końcowej części roz-
nosi 0,2. działu wykażemy, że jednym z takich stabili-
Załóżmy, że w gospodarce następuje spa- zatorów jest także import.
dek popytu inwestycyjnego o 100. Przy zero
I tlltl I UJ
publiczny w istocie wykazywał w niektórych
latach nadwyżkę w wyrażeniu realnym. Suge-
ruje to, że realny dług musiał maleć, a nie ro-
snąć. I tak rzeczywiście było. Nawet jednak
gdyby było inaczej, należy pamiętać, że gdy
w gospodarce występuje realny wzrost,
zwiększają się również wpływy podatkowe
w ujęciu realnym, co oznacza, że sektor pu-
bliczny jest w stanie obsługiwać coraz więk-
sze realne zadłużenie bez konieczności pod-
wyższania stopy podatkowej.
Powyższe dwa argumenty — korekta wiel-
kości deficytu o wpływ inflacji oraz wzrost re-
alnych dochodów i wpływów podatkowych
budżetu przy stałej stopie podatkowej — suge-
rują, że dług publiczny w wielu krajach nieko-
niecznie musiał wymknąć się spod kontroli.
Nominalny deficyt powodował wprawdzie
gwałtowny wzrost nominalnego zadłużenia,
jednak relacja nominalnego długu do nominal-
nego PKB mogła się nawet obniżyć. Dane
z tablicy 22.3 potwierdzają to rozumowanie.
Relacja długu do PKB w 1999 r. była o !/3 niż-
sza od poziomu sprzed 26 lat. Publiczne obawy
o nie kontrolowaną eksplozję brytyjskiego dłu-
gu narodowego były więc nieuzasadnione.
Istnieją dwa argumenty teoretyczne, które
pozwalają uznać obawy o nadmierne obciąże-
nie długiem publicznym za przesadzone. Po
pierwsze, zdecydowaną większość długu
Wielka Brytania zaciągnęła u swoich obywa-
teli posiadających obligacje państwowe. Jest
to więc dług, który jesteśmy winni sobie sa-
TABLICA 22.3
Dług publiczny w Wielkiej Brytanii
w latach 1973-1999 (dług netto
sektora publicznego jako % PKB)
1973 1979 1985 1991 1999

60 48 46 28 41
Ź r ó d ł o : OECD, Economic Outlook; HM Treasury, MMMMMM
Budget 99. 9
1
ryt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny
r
RAMKA 22.2
Ograniczenia aktywnej polityki fiskalnej
Dlaczego zaburzenia w globalnym popycie nie mogą zostać natychmiast

zamortyzowane przez zmiany polityki fiskalnej?
1. Opóźnienia czasowe. Rozpoznanie zmian łącznego popytu wymaga czasu. Zebranie wiary
godnych danych o produkcie narodowym może potrwać 6 miesięcy. Nawet wtedy zmian)
polityki fiskalnej nie dokonuje się od razu. Długookresowych planów wydatków na budowę
szpitali czy obronność nie można zmieniać z dnia na dzień. Wreszcie, nawet po wprowadze-
niu zmian w polityce budżetowej, ujawnienie się wszystkich jej skutków także wymaga czasu
ze względu na wielofazowy przebieg działania mechanizmu mnożnikowego (tablica 21.2).
2. Niepewność. Istnieją dwa główne źródła niepewności, w obliczu której staje rząd, gdy musi
decydować o skali zmian w polityce fiskalnej. Po pierwsze, nie wiadomo dokładnie, jaka jest
wartość podstawowych wielkości w gospodarce, np. mnożnika. Można ją tylko szacować,
wykorzystując dane z przeszłości. Konsekwencją popełnienia błędów w oszacowaniu warto-
ści mnożnika są niewłaściwe decyzje dotyczące zakresu zmian polityki budżetowej, niezbęd-
nych do wywołania określonych zmian produkcji odpowiadającej warunkom równowagi. Po
drugie, ponieważ skutki polityki fiskalnej są przesunięte w czasie, rząd może przewidywać
wielkość popytu globalnego dopiero wtedy, kiedy w pełni ujawnią się efekty tej polityki. Je-
żeli poziom inwestycji jest obecnie niski, ale oczekuje się, że niebawem bardzo znacznie
wzrośnie, to podejmowanie w tej sytuacji ekspansji fiskalnej nie miałoby sensu. Błędy
w prognozowaniu zmian w nie związanych z działalnością państwa źródłach autonomiczne-
go popytu, takich jak np. inwestycje, mogą prowadzić do niewłaściwych decyzji dotyczą-
cych zmian w polityce fiskalnej, które w danym momencie wydają się niezbędne.
3. Efekty pobudzone w popycie autonomicznym. W naszym modelu popyt inwestycyjny
i autonomiczny składnik popytu konsumpcyjnego są dane. Jest to jednak uproszczenie. Zmia-
ny polityki budżetowej mogą wywoływać przeciwstawne zmiany innych składników popytu
autonomicznego. Jeśli w dodatku rząd nie oszacuje prawidłowo tych indukowanych efektów,
to zmiany w polityce fiskalnej nie przyniosą oczekiwanych rezultatów. To ważne zagadnienie
poddamy analizie w rozdziale 25, w którym rozbudujemy nasz model popytu globalnego.
Dlaczego rząd nie prowadzi ekspansywnej polityki fiskalnej mimo trwale

utrzymującego się wysokiego bezrobocia?
1. Deficyt budżetowy. Przy niskim poziomie produkcji i wysokim bezrobociu deficyt budżeto-
wy jest zazwyczaj wysoki. Ekspansywna polityka fiskalna może nawet spowodować jego
wzrost. Rząd może zrezygnować z ekspansji fiskalnej z obawy albo o rozmiary samego de-
ficytu (tym problemem zajmiemy się w podrozdziale 22.6), albo o to, że wysoki deficyt
może doprowadzić do inflacji (to zagadnienie z kolei będziemy rozważać w rozdziale 28).
2. Być może zasoby są już w petni wykorzystane! Nasz prosty model zakłada istnienie zaso-
bów, które są przymusowo nie wykorzystane, choć mogłyby być zatrudnione w produkcji)
Oznacza to, że wielkość produkcji zależy od popytu. Ekspansja fiskalna pobudzi wzrósł po
pytu i produkcji. Załóżmy jednak, że gospodarka znajduje się w rdwnowaUft dlugookreso-
Mnkmnkonomlii
:
:oyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny 92
wej na poziomie produkcji potencjalnej. Ludzie są bezrobotni, a maszyny stoją bezczynnie
tylko dlatego, że właściciele czynników wytwórczych nie chcą udostępniać ich usług według
obowiązujących obecnie stawek płac czy wynajmu. Tym samym nie ma wolnych zasobów,
które można by uruchomić w wyniku wzrostu popytu wywołanego ekspansją fiskalną. Jeżeli
rząd uważa, że wysokie bezrobocie i niski poziom produkcji są skutkiem obniżenia się chęci
do pracy lub skłonności do oferowania podaży, a nie wynikiem spadku popytu globalnego, to
może dojść do wniosku, że ekspansja fiskalna jest nieuzasadniona. W rozdziałach 26, 27 i 31
omawiamy podażową stronę gospodarki i problem ten poddajemy szczegółowej analizie.
mym jako narodowi. Po drugie, część pienię- względu na to, iż obecny poziom realnych
dzy, które pożyczył sektor publiczny w prze- stóp procentowych jest wyższy niż w po-
szłości, została zainwestowana w kapitał rze- przednich dziesięcioleciach.
czowy bądź kapitał ludzki, co przyczyni się Na tym kończymy wprowadzenie do pro-
¿0 wzrostu przyszłych wpływów z podatków blematyki polityki fiskalnej, popytu globalne-
: pomoże w spłacie zadłużenia. Rozważni
rrzedsiębiorcy korzystają czasami z kredytów
A" celu sfinansowania zyskownych inwestycji.
TABUCA 22.4
Nie ma powodów, aby rozważny sektor pu-
bliczny nie postępował podobnie. Dług publiczny netto w wybranych
Dlaczego więc kompetentny ekonomista krajach (% PKB)
jest w ogóle zaniepokojony rozmiarami długu Kraj 1981 2000
publicznego? Wynika to z dwóch powodów. Belgia 84 107
Po pierwsze, jeżeli dług staje się zbyt wielki Włochy 53 104
Holandia 25 52
w stosunku do PNB, to niezbędna stanie się
USA 22 36
rrawdopodobnie podwyżka stopy opodatko- Wielka Brytania 38 40
wania, aby pokryć zwiększone koszty obsługi Francja 0 46
długu. Z kolei wysoka stopa podatkowa może Niemcy 12 49
Japonia 19 48
jnć nie tylko antybodźcem w działalności go- Szwecja -6 5
spodarczej, lecz nawet wywołać zakłócenia
« gospodarce.
Po drugie, jeśli rząd z jakiegoś powodu nie
chce (np. może chodzić o negatywne skutki,
: których wspominaliśmy wcześniej) lub nie Ź r ó d ł o : OECD, Economic Outlook.
noże podnieść stopy podatkowej ponad pe- < _______________________________
wien pułap (gdyż być może przedsiębiorstwa
. ludzie bogaci przenieśliby wówczas swoją
działalność za granicę), wysokie zadłużenie
noże spowodować nadmierny deficyt, który
raristwo będzie mogło sfinansować wyłącznie
rrzez zaciąganie kolejnych pożyczek bądź
irukowanie pieniędzy. Ponieważ uciekanie się
io kolejnych pożyczek tylko przesuwa pro-
mem w czasie, powiększając jego złożoność,
■ końcu państwo może nie oprzeć się pokusie
rozpoczęcia drukowania pieniędzy na masową
skalę. Tak właśnie rozpoczyna się hiperinfla-
cja. (Zjawisko to omawiamy w rozdziale 28.)
W końcu lat dziewięćdziesiątych dług pu-
bliczny w Wielkiej Brytanii był, w relacji do
PKB, zbliżony do poziomu z 1980 r. W wielu
krajach europejskich wykazywał on w ciągu
ostatnich dwóch dziesięcioleci tendencję do
stałego wzrostu. Z danych z tablicy 22.4 wy-
nika, iż dług publiczny w takich krajach, jak
Belgia czy Włochy, osiągnął już bardzo duże
rozmiary. Sytuacja ta budzi zaniepokojenie ze
RAMKA 22.3
„Nigdy jeszcze polityka fiskalna nie była tak rozważna"
Tak właśnie brzmiało przesłanie, jakie premier Tony Blair przekazał w swoim wystąpieniu na
dorocznym zjeździe Partii Pracy w 1999 r. Minister finansów w jego gabinecie, Gordon Brown,
nie tylko zgodził się na to, aby kontrolę nad stopami procentowymi przejął niezależny bank cen-
tralny (co miało zminimalizować pokusę „majstrowania" przez polityków przy polityce pienięż-
nej), lecz także doprowadził (z tego samego powodu) do uchwalenia Kodeksu Stabilności
Fiskalnej.
Kodeks Stabilności Fiskalnej stawia przed rządem cel średniookresowy w postaci zobowią-
zania do finansowania wszystkich bieżących wydatków z bieżących wpływów budżetowych.
Deficyt budżetowy, którego źródłem pokrycia byłby wzrost zadłużenia, jest dopuszczalny j
tylko w przypadku finansowania inwestycji sektora publicznego (ten ostatni powinien jednak j
docelowo spłacić swoje długi, zwiększając produkcję i zapewniając tym samym przyrost wpły-
wów podatkowych). Wyznaczenie celu dla rządu w średnim okresie jest uzasadnione tym, iż j
rzeczywista wielkość deficytu budżetowego może podlegać znacznym wahaniom w trakcie cy-
klu koniunkturalnego, nawet przy nie zmienionych stawkach opodatkowania. Wprowadzona
przez ministra Browna „złota reguła" oznacza, że powiększaniu się długu publicznego w długim
okresie (w związku z finansowaniem inwestycji publicznych z deficytu) powinna towarzyszyć
większa produkcja i rosnące wpływy z podatków, bez konieczności uciekania się do podwyżki
stawek podatkowych.
go i gospodarki. W końcowej części rozdziału W Wielkiej Brytanii bilans handlowy był na]
rozszerzymy model popytu globalnego i czyn- ogół zrównoważony.
ników określających dochód, wprowadzając
doń element do tej pory pomijany — wymianę Bilans handlowy jest to wartość eksportu
z zagranicą. netto. Gdy eksport jest większy od importu,
występuje nadwyżka handlowa. Gdy import
przewyższa eksport, gospodarka wykazuje
22.7 deficyt handlowy.
V ______________________________________________________________________________ j
Wpływ handlu zagranicznego

Jeżeli gospodarstwo domowe ma wyższe
na dochód narodowy wydatki niż dochody, to występują ujemne
oszczędności albo deficyt: musi ono wówczas
W tym podrozdziale przedmiotem naszych zmniejszyć swoje aktywa (rachunek w banku
rozważań będzie eksport X , tj. wytworzone czy pakiet papierów wartościowych), aby po-
w kraju dobra przeznaczone na sprzedaż za kryć deficyt. Podobnie, gdy gospodarka kraju
granicę, oraz import Z, czyli dobra wyprodu- ma deficyt handlowy w obrotach z zagranicą,
kowane za granicą i nabywane przez podmio- kraj jako całość musi wyprzedać część swo-
ty krajowe. Tablica 22.5 przedstawia dane do- ich aktywów zagranicy, aby spłacić delicyl.
tyczące eksportu, importu i eksportu netto
X - Z w Wielkiej Brytanii. I od razu nasuwają
się dwie uwagi.
Po pierwsze, eksport netto jest bardzo j
mały w stosunku do PKB. Inaczej mówiąc,
eksport i import są w przybliżeniu takie same.
:
:oyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny 94
W rozdziale 29 wyjaśnimy mechanizm tego dochodu naszego kraju. Możemy tym samym
zjawiska. traktować popyt na nasz eksport jako wielkość
Po drugie, jak wynika z tablicy 22.5, go- autonomiczną. Jest to wielkość dana w okre-
spodarka brytyjska jest bardzo otwarta. Udział ślonym momencie, ale może się ona zmieniać,
eksportu i importu, ujmowanych oddzielnie, gdy ulegną zmianie warunki decydujące o po-
w PKB wynosi ponad 25%. W USA eksport pycie w innych krajach.
i import stanowiły po ok. 12% PKB. Rola Import może obejmować surowce i mate-
handlu zagranicznego w gospodarce jest riały na potrzeby produkcji krajowej lub wy-
o wiele większa w krajach europejskich niż roby przeznaczone do bezpośredniej kon-
w takim olbrzymim kraju jak USA. sumpcji gospodarstw domowych, takie jak ja-
W rozdziale 20 wyjaśniliśmy, że eksport poński telewizor czy butelka francuskiego
netto X - Z powiększa nasze mierniki PKB wina. Popyt na import najczęściej rośnie wte-
ujmowanego od strony dochodów i wydatków. dy, kiedy wzrastają dochód i produkt krajowy.
W związku z tym warunek równowagi na ryn- Na rysunku 22.6 przedstawiono wielkości
ku dóbr trzeba rozszerzyć następująco6: eksportu, importu i eksportu netto jako funk-
cję dochodu krajowego.
Y = C + I + G + X-Z. (22.11) Krzywa popytu na eksport przebiega pozio-
mo, ponieważ popyt ten nie zależy od wielko-
Co określa zamierzoną wielkość eksportu ści dochodu krajowego. Poziom zamierzonego
i importu? Popyt na nasz eksport zależy importu jest równy 0, gdy dochód wynosi 0,
przede wszystkim od sytuacji gospodarczej i wzrasta wraz ze wzrostem dochodu. Nachy-
w innych krajach. W przypadku niewielkiego lenie krzywej popytu na import jest to krańco-
kraju, takiego jak Wielka Brytania, wielkość wa skłonność do importu7.
dochodu w innych krajach i popytu za granicą
na nasz eksport nie zależy zwykle od poziomu
TABLICA 22.5
Handel zagraniczny w Wielkiej Brytanii
w latach 1950-1998 (udział w PKB w %)
Lata Eksport Import Eksport
netto
1950 23 23 0
Krzywa popytu na import na rysunku 22.6
1960 20 21 -1
1970 22 21 została wyprowadzona przy krańcowej skłon-
1
1980 27 25 ności do importu równej 0,2. Każdy dodatko-
2
1998 26 27 wy funt dochodu narodowego powiększa pla-
-1
Ź r ó d ł o : ONS, Economic Trends. nowany import o 20 pensów. Jednym z głów-

nych problemów, jakie dotykają gospodarkę
brytyjską, jest to, że krańcowa skłonność do
importu, MPI, jest dużo wyższa niż 0,2, co
1
Innym sposobem zapisania tego warunku równo- oznacza, że każdy przyrost dochodu narodo-
wagi jest Y + Z = C + I + G + X . Oznacza to, że pro- wego prowadzi do odpowiednio większego
dukt krajowy Y plus produkt z zagranicy Z są równe wzrostu popytu na import.
końcowemu popytowi lub inaczej wydatkom na do-
bra finalne C + 1 + G + X .
Kraocowa skłonnośd do importu (MPI 7 Dokładniej jest to tangens kąta nachylenia tej
— ang. marginal propensity to import) in-
krzywej (przyp. R.R.).
formuje, jaką część każdej dodatkowej jed-
nostki dochodu narodowego podmioty kra-
jowe chcą wydać na dodatkowy import.

Eksport netto a dochód
RYSUNEK 22.6 zapewniający równowagę
Eksport, import i bilans handlowy Rysunek 22.7 obrazuje, jak zmienia się do-
Część a) przedstawia wartość eksportu równą 50.
chód zapewniający równowagę po wprowa-
Import rośnie wraz ze wzrostem dochodu. Zakłada-
my, że na wykresie krańcowa skłonność do importu dzeniu do modelu handlu zagranicznego. Roz-
jest równa tangensowi kąta nachylenia krzywej im- poczynamy analizę od linii C + I + G, opisa-
portu i wynosi 0,2. Bilans handlowy, czyli różnica nej już wcześniej w tym rozdziale. Przy
między planowanym eksportem a planowanym im- niskim dochodzie popyt na eksport netto jest
portem, wynosi zero, gdy wielkość dochodu osiąga dodatni. Łączny popyt w gospodarce otwartej,
250. Import i eksport wynoszą po 50. Przy wyż- równy C + I + G + X - Z , przewyższa wów-
szym dochodzie import jest większy od 50 i wystę- czas C +1 + G. Wraz ze wzrostem dochodu
puje deficyt. Linia eksportu netto X - Z w części b) popyt na import zwiększa się, a planowany
przedstawia w odmienny sposób różnicę między
eksport netto spada. Przy dochodzie równym
eksportem a popytem na import.
250, jak widać na rysunku 22.6, popyt na eks-
port netto jest równy 0. Dlatego na rysunku
22.7 nowa krzywa popytu globalnego AD
przecina linię C + I + G przy dochodzie rów-
nym 250. Powyżej tego poziomu popyt na
eksport netto jest ujemny i krzywa popytu glo-
balnego przebiega poniżej linii C + I + G.
Przy dochodzie równym 0 autonomiczny
popyt wynosi 150, z czego I + G = 100, a 50
jednostek to popyt na eksport. Zakładamy, że
krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu
narodowego MPC wynosi 0,7. Nachylenie
krzywej C + I + G wynosi 0,7, tymczasem
krzywa popytu globalnego AD ma współczyn-
nik nachylenia równy tylko 0,5. Dlaczego?
Każdy dodatkowy funt dochodu narodowego
powiększa wprawdzie planowaną konsumpcję
o 70 pensów, ale zwiększa także zamierzony
import o 20 pensów, bowiem MPI = 0,2.-
Oznacza to, że każdy dodatkowy funt docho-
du narodowego powiększa tylko o 50 pensów
łączny popyt na produkty krajowe i stąd na-
chylenie krzywej AD wynosi 0,5.
Na rysunku 22.7 równowaga występuje
Przy każdej wielkości dochodu narodowe- w punkcie E, gdzie popyt globalny zrównuje
go różnica między popytem na eksport a po- się z dochodem i produkcją krajową. Tylko
pytem na import stanowi popyt na eksport net- w tym punkcie zrównują się ze SObq planowa-
to. Przy niskim poziomie dochodu popyt na ne wydatki oraz faktyczny dochód i produkt-
eksport netto jest dodatni. Występuje wów- cja. Poziom równowagi dl;i doi liodu krajowe
czas nadwyżka handlowa w wymianie z za-
granicą. Gdy poziom dochodu jest wysoki,
pojawia się deficyt handlowy i eksport netto
jest ujemny. Podnosząc popyt na import i nie
wpływając na wzrost popytu na eksport,
wzrost dochodu zawsze wywołuje zmniejsze-
nie nadwyżki handlowej lub wzrost deficytu
handlowego.
=opyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny 96

sumpcji dóbr niezależnie od źródła ich pocho-
RYSUNEK 22.7 dzenia, ale tylko o MPC - MPI. Tym samym
w gospodarce otwartej formuła mnożnika
Dochód zapewniający równowagę
przybiera postać:
w gospodarce otwartej
W gospodarce otwartej eksport netto ( X - Z) trzeba
(22.12)
dodać do C + / + G, by uzyskać popyt globalny AD.
Gdy popyt na eksport wynosi 50, a krańcowa skłon- Gdy MPC
ność do importu 0,2, wówczas odstęp między krzy- - 0,7, mnożnik, przy braku
wą C + / + G a krzywą AD ilustruje rozmiary eks- handlu zagranicznego, wyniósłby 3,33. Gdy
portu netto, jak to pokazano na rysunku 22.6. Linia krańcowa skłonność do importu równa się 0,2,
C + I + G przecina AD przy dochodzie równym 250, wartość mnożnika zmniejsza się do 1/0,5 = 2.
gdy eksport netto wynosi zero. Równowaga wystę-
Wzrost wartości MPI spowoduje jeszcze
puje przy dochodzie 300 w punkcie E, gdzie krzywa
większy spadek wartości mnożnika.
AD przecina Unię 45°.
wzrosnąć. Analiza zmian eksportu netto jest

bardzo podobna do analizy wpływu wzrostu
wydatków państwa na deficyt budżetowy.
Na mocy konwencji przyjętych w rachun-
ku dochodu narodowego łączne odpływy z ru-
chu okrężnego muszą być zawsze równe łącz-
nym dopływom doń. W stanie równowagi za-
mierzone wydatki muszą odpowiadać
faktycznemu dochodowi i wydatkom na dobra
krajowe. Warunek równowagi dla gospodarki
otwartej można w związku z tym wyrazić za
pomocą wzoru:
S + NT + Z = I + G + X. (22.13)
Planowane oszczędności plus podatki netto

go wynosi 300. Inwestycje i wydatki państwa plus planowany import są równe planowanym
są równe 100, a eksport 50. Konsumpcja wy- inwestycjom plus planowane wydatki państwa
nosi 210 (0,7 x 300), z czego 150 przypada na plus planowany eksport. Wzrost popytu na
zakupy dóbr wytwarzanych w kraju. Pozostałe eksport X wywoła wzrost dochodu i produktu
60 (0,2 x 300) to wydatki na import, który krajowego odpowiadającego warunkom rów-
przewyższa eksport równy 50. Przy produkcji nowagi. To z kolei spowoduje wzrost plano-
w punkcie równowagi występuje zatem defi- wanych oszczędności i — przy stałej stopie
cyt handlowy w wysokości 10. podatkowej — wpływów podatkowych netto,
Mnożnik
w gospodarce otwartej
Z przykładu przedstawionego na rysunku 22.7
wynika, że każdy dodatkowy funt dochodu
narodowego wywołuje wzrost popytu kon-
sumpcyjnego na produkty krajowe nie o war-
tość MPC, tzn. krańcowej skłonności do kon-
Wzrost eksportu
Wzrost popytu na eksport spowoduje równo-
ległe przesunięcie się w górę krzywej popytu
globalnego AD. Tym samym wartość dochodu
w punkcie równowagi musi się zwiększyć.
Wyżej położona krzywa popytu globalnego
musi przecinać linię 45° przy wyższym do-
chodzie. Zamierzony import musi wówczas
a także planowanego importu8. Ponieważ S, żenię krańcowej skłonności do importu spra
NT i Z zwiększają się, wzrost planowanego wia, że krzywa AD staje się bardziej stromt
importu musi być mniejszy od wzrostu plano- w rezultacie czego wzrastają dochód i produk
wanego eksportu X. Wzrost popytu na eksport cja w punkcie równowagi.
prowadzi więc do zwiększenia planowanego Istnieje wiele różnych metod ograniczani
importu odpowiadającego warunkom równo- wydatków na import przy każdej wielkość
wagi, ale także do wzrostu planowanego eks- produkcji. W rozdziale 29 podejmujemy ana
portu netto. Bilans handlowy danego kraju lizę mechanizmu wpływu kursu walutoweg
w wymianie z zagranicą się poprawia. na popyt na import (i eksport). Import możn
jednak ograniczać również w sposób bezpc
Wydatki na import a zatrudnienie średni. Na przykład Stany Zjednoczone stosu
ją mechanizm kwot importowych, czyli ogra
Powszechnie panuje opinia, że import ograni- niczania maksymalnej ilości stali, jaką możn
cza liczbę miejsc pracy w gospodarce krajo- sprowadzać z Europy czy Japonii.
wej. Popyt finalny C + I + G + Z zaspokajają Pogląd, iż ograniczenia importowe są za
częściowo dobra produkowane za granicą, wsze korzystne dla produkcji krajowej i za
a nie tylko krajowe. Ograniczając więc im- trudnienia, może też być niebezpieczny, gdy
port, możemy doprowadzić do wzrostu pro- nie uwzględnia posunięć odwetowych w in
dukcji i stworzenia dodatkowych miejsc pracy nych krajach. Ograniczając nasz impon
w kraju. Opinia taka jest słuszna, ale wiąże się zmniejszamy tym samym eksport innych. Je
z nią też pewne niebezpieczeństwo. Jest słusz- żeli odpowiedzą oni tym samym, to popyt n
na, gdyż wyższe wydatki konsumpcyjne na nasz eksport spadnie. W ostatecznym rezulta
dobra krajowe, a nie zagraniczne, będą pobu- cie nikt nie zyska dodatkowych miejsc prac}
dzać wzrost krajowej produkcji i zatrudnienia. a handel światowy zaniknie. Gdy cały świs
W konwencji przyjętej na rysunku 22.7 obni- jest pogrążony w recesji, wówczas jedynyr
sensownym kierunkiem działania jest podjęci
8
Ponieważ stopa podatkowa nie zmienia się, przez wszystkie kraje ekspansji fiskalnej. Prć
wzrost dochodu krajowego powoduje wzrost do- by odbierania miejsc pracy innym krajom, pc
chodu rozporządzalnego, a także planowanej kon- dejmowane przez wszystkich z osobna, s
sumpcji i oszczędności. z góry skazane na niepowodzenie.
P
Podsumowanie
1. Państwo włącza się do ruchu okrężnego przez zakup dóbr i usług oraz przez ściąganie pc
datków (pomniejszonych o transfery), które sprawiają, że dochody rozporządzalne s
mniejsze od dochodu i produktu narodowego.
2. Podatki proporcjonalne obniżają krańcową skłonność do konsumpcji z dochodu narodowe
go. Gospodarstwom domowym pozostaje tylko część z każdego dodatkowego funta dochc
du narodowego do wykorzystania w formie dochodów rozporządzalnych.
3. Zwiększenie państwowych zakupów dóbr i usług powoduje wzrost popytu globalnego
produkcji odpowiadających warunkom równowagi. Wzrost stopy podatkowej obniża pop)
=opyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny 98
globalny i produkcję gwarantujące równowagę.
I I .1 h II I , I I i, MII
IMlill
4. Jednakowy początkowy wzrost wydatków państwa oraz podatków prowadzi do zwiększe-
nia łącznego popytu, a także produkcji. Jest to skutek działania mnożnika zrównoważone-
go budżetu.
5. W budżecie państwa występuje deficyt (nadwyżka), gdy wydatki są większe (mniejsze) niż
wpływy z podatków. Wzrost wydatków państwa zwiększa deficyt. Podwyżka stopy opodat-
kowania ogranicza deficyt budżetowy.
(>. W gospodarce zamkniętej równowagę osiąga się wówczas, gdy planowane oszczędności
i podatki są równe planowanym inwestycjom i wydatkom państwa. Wynika stąd, że każdy
wzrost zamierzonych oszczędności ponad zamierzone inwestycje musi zostać zrekompen-
sowany przez zwiększenie państwowych zakupów dóbr i usług ponad poziom wpływów
z podatków netto.
7. Wielkość deficytu budżetowego nie jest adekwatnym wskaźnikiem charakteru polityki fi-
skalnej państwa. W wyniku recesji w budżecie pojawia się deficyt. Wskaźnik budżetu struk-
turalnego pokazuje, czy budżet wykazywałby deficyt, czy nadwyżkę, gdyby dochód znajdo-
wał się na poziomie pełnego wykorzystania czynników wytwórczych (pełnego zatrudnie-
nia). Jest to znacznie lepszy wskaźnik charakteru polityki fiskalnej niż faktyczna nadwyżka
lub deficyt.
H. Automatyczne stabilizatory ograniczają amplitudę wahań PNB przez zmniejszenie wartości
mnożnika. Odpływy z ruchu okrężnego działają jak automatyczne stabilizatory.
'» Dodatkowo rząd może zastosować aktywną (dyskrecjonalną) politykę fiskalną w celu usta-
bilizowania wielkości produkcji. W praktyce nie należy jednak oczekiwać, aby aktywna po-
lityka fiskalna była w stanie w pełni ustabilizować produkcję.
111 I )ług publiczny (narodowy) wzrasta w wyniku deficytu budżetowego. Ponieważ dług ten
w większości zaciąga się u obywateli własnego kraju, mogą się z nim wiązać mniejsze kło-
poty dla gospodarki, niż powszechnie się uważa. Dług publiczny może być jednak ciężarem
illa gospodarki, jeśli rząd nie chce lub nie może podnieść podatków, aby sfinansować wy-
płatę rosnących odsetek od coraz większego długu publicznego.
I I I )cficyt budżetowy nie zawsze jest czymś złym. Zwłaszcza w okresie recesji każda próba
/.mniej szenia deficytu może jeszcze bardziej oddalić gospodarkę od stanu pełnego zatrud-
nienia. Szczególnie wysoki deficyt grozi jednak wciągnięciem gospodarki w błędne koło
nowych pożyczek, zwiększonej obsługi zadłużenia i jeszcze większych pożyczek.
I ' W gospodarce otwartej eksport jest źródłem dodatkowego popytu na dobra krajowe, a im-
port — odpływem z ruchu okrężnego, jako że kryje się za nim popyt na dobra produkowane
za granicą.
I i Wielkość eksportu zwykle określają warunki panujące za granicą i w związku z tym może
być on traktowany jako autonomiczny, niezależny od dochodu krajowego składnik popytu.
Import zwiększa się zazwyczaj wraz ze wzrostem dochodu krajowego. Krańcowa skłonność
do importu, MPI, informuje, ile z każdego dodatkowego funta dochodu narodowego przyj-
muje postać dodatkowego popytu na dobra z importu.
1 5 W z r o s t eksportu wywołuje wzrost krajowej produkcji i dochodu. Wzrost krańcowej skłon-

n o ś c i d o importu powoduje zmniejszenie krajowej produkcji i dochodu.
■i i
I I Krańcowa skłonność do importu obniża wartość mnożnika z:
16. Nadwyżka handlowa jest dodatnią różnicą między eksportem a importem. Nadwyżka jesą
tym wyższa, im niższy jest dochód. Wzrost eksportu zwiększa nadwyżkę handlową
a wzrost krańcowej skłonności do importu zmniejszają.
17. W warunkach równowagi zamierzone odpływy z ruchu okrężnego S + NT + Z muszą by<
równe dopływom G + 1+ X. Oznacza to, że jeśli występuje planowana przez sektor prywat-
ny nadwyżka S - J, to musi ją skompensować suma deficytu budżetowego G - NT i zamie
rzonej nadwyżki handlowej X - Z.
t ---------------------------\
P
Podstawowe pojęcia
Polityka fiskalna 70
Polityka stabilizacyjna 70
Deficyt budżetowy 70
Dług publiczny (narodowy) 71
Mnożnik zrównoważonego budżetu 77
Budżet 77
Wzrost wydatków państwa na dobra i usługi 79
Budżet strukturalny 80
Budżet skorygowany o wpływ inflacji 82
Automatyczny stabilizator 82
Bilans handlowy 86
Deficyt handlowy 86
Krańcowa skłonność do importu {MPT) 87
1. Załóżmy, że dochód odpowiadający warunkom równowagi w gospodarce zamkniętej wynoB
1000, konsumpcja 800 i inwestycje 80. a) .laka jest wielkość wydatków państwa na dobfl
i usługi? b) Załóżmy, że inwestycje wzrastają o 50, a krańcowa skłonność do konsumpiB
z dochodu narodowego wynosi 0,8. Jaki jest nowy poziom równowagi dla C, /, G i 7? c) ZM
łóżmy teraz, że G wzrosło o 50; jaki będzie nowy poziom równowagi dla C, /, 6 i ■
d) Przypuśćmy, że dochód zapewniający pełne zatrudnienie równa się 1200. O ile musiałoH
teraz wzrosnąć G, aby gospodarka osiągnęła poziom produkcji przy pełnym wykorzystariH
czynników wytwórczych?
2. Wyjaśnij, dlaczego mnożnik jest niższy przy proporcjonalnej stopie podatkowej? Powił
swoją odpowiedź z automatycznymi stabilizatorami.
3. Państwo dokonuje płatności transferowych w wysokości 5 mld £ na rzecz osób starszycl
Stopa podatku dochodowego wynosi 0,2, a MPC 0,8. a) Jakie są skutki płatności transfetł
wych dla dochodu i produkcji odpowiadających warunkom równowagi? b) Ca
w konsekwencji tych płatności deficyt budżetowy wzrośnie, czy się zmniejszy? Odpowie M
uzasadnij.
4. W warunkach równowagi zamierzone oszczędności są równe zamierzonym inwestycjom.
Czy to prawda, czy nie? Odpowiedź uzasadnij.
5 Dlaczego państwo podnosi podatki, skoro mogłoby pożyczyć pieniądze na swoje wydatki?
6 M P C = 0,8. Krańcowa skłonność do importu ( M P I ) wynosi 0,4. Załóżmy, że popyt inwesty-
cyjny wzrasta o 100. a) Co się stanie z dochodem, a co z eksportem netto odpowiadającym
warunkom równowagi? b) Załóżmy, że nie inwestycje, ale eksport wzrósł o 100. Jak zmieni
się bilans handlowy?
7 Partnerzy handlowi Unii Europejskiej przeżywają recesję. Wyjaśnij: a) jak wpłynie to na bi-
lans handlowy Unii, b) co się stanie z jej dochodem zapewniającym równowagę. Odpowiedź
uzasadnij.
8 Powszechne błędy w rozumowaniu. Wyjaśnij, dlaczego poniższe stwierdzenia są niepraw-
dziwe, a) Minister finansów podwyższa podatki i wydatki o taką samą kwotę; taka zmiana
budżetu nie ma wpływu na zatrudnienie i wielkość produkcji, b) Celem polityki państwa
powinno być zrównoważenie wielkości eksportu i importu; jednocześnie jednak państwo po-
winno iść za przykładem sektora prywatnego, który realizuje politykę przezornego wydat-
kowania mniej, niż wynoszą jego dochody, c) Ograniczenie deficytu budżetowego o 1 mld £
wymaga zmniejszenia wydatków państwa o 1 mld £.
ROZDZIAŁ ¡23
Pieniądz
i współczesny system bankowy
□ Zdefiniować najważniejszą funkcję pieniądza —jako środka wymiany.

□ Wyjaśnić, na czym polegają inne funkcje pieniądza.
□ Przedstawić mechanizm kreacji pieniądza przez banki utrzymujące niższy poziom re-
zerw niż zgromadzonych w nich wkładów.
□ Powiązać ze sobą bazę monetarną i podaż pieniądza za pośrednictwem mnożnika kre-
acji pieniądza.
□ Zdefiniować różne miary pieniądza, a także uzasadnić, dlaczego wraz z ewolucją sek-
tora finansowego zmieniało się znaczenie poszczególnych miar pieniądza.
□ Analizować mechanizm konkurencji współczesnych banków o klientów (deponentów
i kredytobiorców) za pomocą wysokości oprocentowania wkładów i kredytów.
W piosenkach oraz w języku obiegowym czową rolę współczesnych banków w określ

„pieniądz" oznacza wiele różnych rzeczy. Jest niu całkowitej ilości pieniądza w gospodarc
on zatem symbolem sukcesu, motywem po- oraz sposób, w jaki państwo — oddziałując z
pełnianych zbrodni, a więc też siłą napędową pośrednictwem bodźców związanych z zy
ludzkich działań. skiem bądź poprzez bezpośredni nadzór syste
s : —— s
mu bankowego — próbuje kontrolować ilośź
Pieniądz jest to pewien powszechnie ak- pieniądza w gospodarce.
ceptowany towar, za pomocą którego doko- Jako ekonomistów zajmujących się m
nujemy płatności za dostarczone dobra lub kroekonomią interesuje nas problem wzajem
wywiązujemy się z zobowiązań (np. spłata nego oddziaływania rynków finansowyc
długu). Inaczej mówiąc, jest to środek wy-
i „sfery realnej" gospodarki, tj. rynku dóbr
miany.
i rynku czynników wytwórczych (takich jak
np. praca). Nasze rozważania rozpoczniemy
Psie zęby na Wyspach Admiralicji, muszle od zbadania zależności między pieniądzem
w niektórych regionach Afryki, złoto w XIX
wieku — oto przykłady stosowania pieniądza.
Istotne znaczenie ma tutaj nie fizyczna sub-
stancja, pod jaką kryje się pieniądz, lecz umo-
wa społeczna, na mocy której jest on bezwa-
runkowo akceptowany jako środek płatniczy.
Rozpoczynamy teraz analizę roli pieniądza
w gospodarce. W jej trakcie wyjaśnimy, dla
czego społeczeństwo posługuje się pienią
dżem oraz w jaki sposób pomaga on lepiej
wykorzystać rzadkie zasoby. Po przeczytani
rozdziału 24 będziemy lepiej rozumieli klu
.i stopą procentową. Następnie w rozdziale 25 z gospodarką bezpieniężną (inaczej — bartę
pokażemy, w jaki sposób stopa procentowa rową).
może wpłynąć na popyt globalny, a tym
\;unym także na produkcję i zatrudnienie. W gospodarce bezpieniężnej (barterowej)
W rozdziałach 26-28 zajmiemy się zależno- nie występuje środek wymiany. Wymiana
ściami między pieniądzem, cenami i wielko- ma charakter bezpośredni, co oznacza, że
ścią produkcji. Na tym etapie będziemy już jedne dobra są wymieniane na inne.
w stanie podjąć analizę najważniejszych za-
ludnień związanych z bezrobociem i inflacją.
Wreszcie w rozdziale 29 przedmiotem nasze-
go zainteresowania będą zależności między
pieniądzem, stopą procentową, cenami i kur-
sem walutowym; ich zbadanie pozwala wy-
l.isnić mechanizm oddziaływania międzyna- W gospodarce barterowej sprzedawca i na-
i udowej konkurencyjności gospodarki na po- bywca muszą potrzebować czegoś, co druga
livi na eksport i import, a tym samym na strona ma właśnie do zaoferowania. Każda ze
popyt globalny. stron jest równocześnie i sprzedawcą, i na-
Obecnie podejmiemy dokładniejszą anali- bywcą. Abyśmy mogli obejrzeć film, musimy
|| rynków finansowych. Rozpoczniemy ją od przekazać w zamian właścicielowi kina jakieś
podstawowego pytania, dlaczego społeczeń- dobro bądź dostarczyć usługę, na którą tenże
NIWO w ogóle posługuje się pieniądzem. ma ochotę. Musi zatem występować podwój-
na zbieżność zapotrzebowania.
Wymiana jest w gospodarce bezpieniężnej
23.1 bardzo kosztowna. Ludzie muszą poświęcić
mnóstwo czasu i wysiłku, aby znaleźć inne
F unkcje pieniądza osoby, z którymi mogłyby przeprowadzić
wzajemnie zadowalające transakcje wymien-
Niipstotniejszą cechą pieniądza jest to, że jest
ne. Zważywszy, że czas i wysiłek są zasobami
"ii powszechnie akceptowany jako środek
rzadkimi, gospodarka barterowa oznacza mar-
pl.iiuiczy albo — inaczej — środek wymiany,
notrawstwo. Wykorzystanie pieniądza — ja-
pieniądz spełnia jednak także trzy inne funk-
kiegokolwiek towaru, który jest powszechnie
■ i' lest mianowicie jednostką rozrachunko-
akceptowany jako środek zapłaty za dobra,
i rodkiem przechowywania wartości (ina-
usługi oraz spłaty długów — znacznie uprasz-
UKCJ — środkiem tezauryzacji) oraz mierni-
cza proces wymiany i sprawia, że staje się on
kiem odroczonych płatności.
bardziej efektywny. Społeczeństwo może wy-
korzystać zaoszczędzone dzięki pieniądzowi
środek wymiany czas i wysiłek, związane z procesem wymiany
do wytworzenia dodatkowych dóbr, bądź
i li niądz spełniający funkcję środka wymiany
zwiększyć ilość czasu wolnego, podnosząc
" i hluje niemal powszechne zastosowanie.
w ten sposób dobrobyt wszystkich swoich
...... iwnicy wymieniają usługi czynnika praca
członków.
' • i pieniądz. Ludzie kupują lub sprzedają do-
i < ■ w zamian za pieniądz. Akceptujemy pie-

1
I t l |d/ nic po to, aby skonsumować go bczpo- Interesujące informacje na temat mechanizmów
ifilnio, ale dlatego, że można go następnie spełniania przez papierosy funkcji pieniądza w
obo-
\ i i l u zakupu innych r/.ee/ y , k l o n i I ■ » r
zach dla jeńców wojennych zawiera praca R.A.
mj skonsumować, Pieniądz jesl środkiem n Radforda, The Economie Organization o f a POW
którego pośrednictwem ludzie dokonują w y , amp, „Economica" 1945.
miany dóbr i usług1.
Korzyści, jakie osiąga społeczeństwo dzic
ki wykorzystaniu pieniądza, możemy ocenie,
wyobrażając sobie, iż mamy do czynienia
Pozostałe funkcje pieniądza w przyszłości.
/ \
Jednostka rozrachunkowa jest to jednost-
ka, w której są wyrażone ceny i prowadzi
się rozliczenia.
W Wielkiej Brytanii ceny są wyrażone

w funtach szterlingach, w Stanach Zjednoczo-
nych zaś w dolarach. Jednostkami rozrachun-
kowymi bywają na ogół jednostki, w których
jednocześnie dokonuje się pomiaru pieniądza
jako środka wymiany. Od reguły tej bywają
jednak wyjątki. W okresie Wielkiej Inflacji
w Niemczech w latach 1922-1923, kiedy ceny
wyrażone w markach zmieniały się niezwykle
szybko, niemieccy sklepikarze stosowali jako
jednostkę rozrachunkową dolary. Ceny poda-
wano wówczas w dolarach, chociaż zapłaty
dokonywano w markach, czyli środku wymia-
ny przyjętym w Niemczech.
Pieniądz jest środkiem przechowywania

wartości (tezauryzacji), ponieważ można
go wykorzystać do dokonania zakupów niądze, sumę, którą musimy spłacić w przy-
szłym roku, mierzymy w funtach szterlingach.
Właściwość ta, choć zwiększa wygodę rozli-
czeń, nie należy jednak do najważniejszych
Do tego, aby pieniądz mógł zostać zaak-
funkcji pieniądza. Obywatele brytyjscy mogą
ceptowany w transakcji kupna-sprzedaży,
np. otrzymać pożyczki bankowe denominowa-
musi on być także środkiem przechowywania
ne w dolarach. Podstawową zatem właściwo-
wartości. Nikt nie zaakceptowałby pieniądza
ścią pieniądza jest jego zastosowanie jako
przy zapłacie za oferowane dziś dobra, gdyby
środka wymiany. W tym celu musi on również
miał on okazać się bezwartościowy przy pró-
spełniać funkcję środka przechowywania war-
bie zakupu towarów jutro. Nie oznacza to, że
tości. Zazwyczaj, choć nie we wszystkich sy-
pieniądz jest jedynym czy też najlepszym
tuacjach, wygodne jest też wykorzystywanie
środkiem tezauryzacji. Środkami przechowy-
pieniądza w charakterze jednostki rozrachun-
wania wartości mogą też być domy, kolekcje
kowej oraz miernika odroczonych płatności.
znaczków pocztowych czy oprocentowane
wkłady w bankach. Ponieważ pieniądz jako
taki nie przynosi odsetek, a jego siła nabyw- Rodzaje pieniądza
cza stale się zmniejsza w wyniku inflacji, ist-
W obozach dla jeńców wojennych funkcję
nieją z pewnością lepsze niż pieniądz środki
pieniądza spełniały papierosy. W XIX wieku
przechowywania wartości.
pieniądz występował głównie pod postacią
Wreszcie pieniądz służy jako miernik od-
złotych i srebrnych monet. Są to przykłady
roczonych płatności, co można określić ina-
pieniądza towarowego — dobra o zastosowa-
czej jako funkcję jednostki rozrachunkowej
niu przemysłowym (złoto) bądź konsumpcyj-
w dłuższym okresie. Kiedy pożyczamy pie-
nym (papierosy), które równolegle spełnia
funkcję środka wymiany. Wykorzystywanie na
Makroekonomia szeroką skalę pieniądza towarowego wymaga
albo ograniczenia zakresu pozostałych zasto-
sowań tego towaru, albo przeznaczenia rzad-
kich zasobów na produkcję dodatkowych jego
ilości. Istnieją jednakże mniej kosztowne spo-
soby umożliwiające społeczeństwu wytwarza-
nie pieniądza.
Pieniądz symboliczny jest to środek płatni-

czy, którego wartość, czyli siła nabywcza,
znacznie przewyższa koszt jego wytworze-
nia lub wartość jako towaru w innych niż
pieniądz zastosowaniach.
Banknot o nominale 10 £ ma o wiele więk-

szą wartość jako pieniądz niż jako arkusik wy-
sokiej klasy papieru o wymiarach 7,5 cm x
x 14 cm. Podobnie jest z bilonem: wartość
większości monet spełniających funkcję pie-
niądza jest znacznie większa od sumy, jaką
można by uzyskać z ich stopienia i sprzedaży
96
metali, z których zostały wykonane. Wyraża- Jednym z przykładów pieniądza IOU jest
jąc zbiorowo zgodę na posługiwanie się pie- wkład bankowy, ponieważ wkład jest to zobo-
niądzem symbolicznym, społeczeństwo jest wiązanie banku wobec klienta. Jeśli ulokowa-
w stanie zaoszczędzić rzadkie zasoby koniecz- liśmy w banku pieniądze, oznacza to, że bank
ne do wyprodukowania pieniądza jako środka ma wobec nas dług. Możemy w każdej chwili
wymiany. W tym momencie powstaje jednak wypisać czek, a bank jest zobowiązany do
pytanie. Skoro koszty wytwarzania pieniądza wypłacenia jego równowartości w momencie
symbolicznego są niewielkie, dlaczego nie przedstawienia czeku do realizacji. Depozyty
wszyscy produkują banknoty dziesięciofun- (wkłady) bankowe są więc środkiem wymia-
towe? ny, gdyż są powszechnie akceptowane jako
Istotnym warunkiem utrzymania funkcji środek zapłaty. Aby wyjaśnić, w jaki sposób
pieniądza symbolicznego, jako pośrednika wkłady przedsiębiorstw prywatnych zaczęły
w wymianie, jest ograniczenie kręgu pod- spełniać funkcję pieniądza, przejdziemy obec-
miotów upoważnionych do jego wytwarzania. nie do przedstawienia zarysu historii rozwoju
Produkcja pieniądza symbolicznego przez systemu bankowego.
podmioty prywatne jest prawnie zabroniona2.
Społeczeństwo narzuca w pewnym sensie
posługiwanie się pieniądzem symbolicznym,
| 23.2 |
nadając mu status prawnego środka płatnicze- Złotnicy i początki
go. Prawo stanowi, że pieniądz taki należy ak-
ceptować jako środek zapłaty. Niemniej jed- systemu bankowego
nak nie zawsze można wymusić stosowanie
prawa. W okresach, kiedy ceny rosną bardzo W dawnych czasach ludzie używali jako pie-
szybko, krajowy pieniądz symboliczny jest niądza sztabek złota. Pragnąc znaleźć bez-
kiepskim środkiem przechowywania wartości pieczne miejsce, w którym mogliby przecho-
i ludzie niechętnie będą go akceptowali jako wać owe sztabki, właściciele składali je do de-
środek wymiany. Sklepy i przedsiębiorstwa pozytu u złotników-rzemieślników — którzy
będą wówczas oferowały rabaty przy zakupie wytwarzali wyroby ze złota i dysponowali
klientom płacącym złotem lub w walutach ob- specjalnymi skarbcami do bezpiecznego jego
cych, tak jak to było w końcowych stadiach przechowywania — a następnie odbierali je
Wielkiej Inflacji w Niemczech w 1923 r. wówczas, gdy chcieli dokonać zapłaty.
We współczesnych gospodarkach rynko-
wych oprócz pieniądza symbolicznego wystę- Działalność bankowa
puje także pieniądz bezgotówkowy (inaczej:
żyrowy lub wkładowy, IOU)3. Nastąpiły dwa wydarzenia, które sprawiły, że
złotnicy przestali spełniać funkcję wyłącznie
właścicieli skarbców i odtąd stali się bankiera-
Pieniądz bezgotówkowy (IOU) jest to śro-
dek wymiany, którego podstawą jest wie- mi. Po pierwsze, ludzie odkryli, że zamiast
rzytelność przedsiębiorstwa prywatnego przekazywać złoto fizycznie jako środek za-
lub osoby fizycznej. płaty, mogą równie dobrze wręczyć sprzedaw-
cy towarów dokument, w którym zostają prze-
niesione prawa własności do złota przechowy-
- Istnienie fałszerzy jest dowodem, iż dzięki nad- wanego przez złotnika. Dokument taki dziś
wyżce wartości nad kosztami produkcja pieniędzy określilibyśmy mianem czeku.
daje społeczeństwu oszczędności ograniczonych za- Kiedy już czeki zyskały akceptację jako
sobów.
forma zapłaty przy zakupach towarów, ludzie
I Skrót IOU pochodzi od angielskiego zwrotu / Owe
doszli do wniosku, że złoto złożone w depo-
yoU, czyli jestem ci winien (przyp. R.R.).
Pieniądz i współczesny system bankowy 97

życie u złotnika jest równie dobre jak złoto niż wynosi suma depozytów, jest mało praw-
przechowywane w domu. W związku z tym dopodobne, aby wszyscy właściciele złota
przy określaniu wielkości posiadanego zasobu jednocześnie zażądali zwrotu depozytu.
pieniędzy zaczęli uwzględniać zarówno złoto, Tablica 23.1 ilustruje skutki podjęcia przez
które mieli u siebie, jak i złoto przechowywa- złotnika decyzji o udzieleniu kredytu. Począt-
ne u złotnika. kowo posiada on aktywa na sumę 100 £, będą-
ce równowartością złota zgromadzonego
Sumę przechowywaną u złotnika nazwano w skarbcu, oraz odpowiadające im pasywa
wkładem {depozytem). równe 100 £, które jest winien właścicielom
złota złożonego w depozycie. Następnie złot-
Zaczęto wówczas traktować zasoby pie- nik pożycza 10 £ w złocie przedsiębiorstwu.
niężne jako sumę złota trzymanego w domu Aktywa złotnika wynoszą nadal 100 £, ale
oraz wkładów. Ponieważ dokumenty zawiera- obecnie tylko 90 £ z tej sumy to złoto zdepo-
jące tytuł własności do złota były znacznie nowane w skarbcu, pozostałe zaś 10 £ wystę-
lżejsze do przenoszenia niż ciężkie złoto, puje w postaci wierzytelności (pozostającego
niewątpliwie wynalazek depozytu znacznie do spłacenia kredytu). Wartość wkładów wy-
usprawnił system płatności. nosi nadal 100 £. Złotnik spodziewa się zwro-
Po drugie, i znacznie ważniejsze, złotnicy tu kredytu powiększonego o odsetki i jest za-
zorientowali się, że w ich skarbcach nagroma- dowolony z interesu.
dziło się dużo złota, które leży bezużytecznie,
ludzie bowiem znacznie częściej wymieniali Udzielenie pożyczki w formie wkładu ban-
tytuły własności do złota, niż pojawiali się kowego. Ponieważ złoto trudno jest nosić sta-
u złotnika w celu wycofania swojego złota ze le przy sobie, przedsiębiorstwo — zamiast za-
skarbca. ciągać kredyt w postaci złota — może przed-
kładać nad to rozwiązanie inny wariant, a
mianowicie utworzenie przez złotnika wkładu
Pierwszy kredyt bankowy na rzecz przedsiębiorstwa. Dzisiaj tę formę
Wyobraźmy sobie, że pewne przedsiębiorstwo pożyczki nazwalibyśmy kredytem w rachunku
zwraca się do złotnika z prośbą o udzielenie bieżącym, polegającym na możliwości prze-
kredytu. Złotnik uświadamia sobie, że może kroczenia stanu konta w banku. Trzeci wiersz
przecież pożyczyć część złota zgromadzonego tablicy wskazuje, co dzieje się w sytuacji, gdy
w skarbcu przedsiębiorstwu, które po pewnym złotnik zatrzymuje całe złoto u siebie i udziela
czasie spłaci kredyt wraz z odsetkami. Cho
ciaż złotnik ma teraz chwilowo mniej złota,
TABLICA f 23.1
Złotnicy występujący w roli bankierów

Złotnicy Aktywa Pasywa
(1) Tradycyjny złotnik Złoto 100 £ Wkłady 100 £
Złoto 90 £ + kredyt 10 £
(2) Złotnik pożyczający złoto Wkłady 100 £
(3) Złotnik pożyczający wkłady: Wkłady 110 £
faza 1 Wkłady 100 £
faza 2
Makroekonomia
przedsiębiorstwu kredytu (zapisując to po on dzięki temu większe zyski w postaci odse-
stronie aktywów) w postaci utworzenia na tek, ale jednocześnie — wraz ze zmniejszają-
jego rzecz wkładu w wysokości 10 £ (odpo- cą się ilością złota w skarbcu — ponosi coraz
wiedni wzrost pasywów). większe ryzyko niewypłacalności, gdyby wła-
Przypuśćmy, że kredytobiorca potrzebuje ściciele wkładów zażądali z powrotem swoje-
kredytu na sfinansowanie zakupu powozu. go złota złożonego na przechowanie.
Nowo utworzony wkład o wartości 10 £ wy- Na jak dużą swobodę może pozwolić sobie
korzystuje on więc do uiszczenia należności złotnik przy udzielaniu pożyczek w formie
za powóz, wypisując odpowiedni czek. Ostat- złota? Z jednej strony, im trudniej przewidzieć
ni wiersz tablicy przedstawia w związku z tym ewentualność wycofania przez deponentów
obraz bilansu złotnika w chwili, gdy sprze- ich wkładów oraz im mniejsza jest zdolność
dawca powozu zgłasza się do niego z czekiem pożyczkobiorców do spłacenia kredytów
i żąda wypłacenia 10 £ w złocie. Aktywa ob- przed terminem w sytuacji przymusowej, tym
niżają się wówczas o 10 £, ponieważ nastąpiła większą ostrożność muszą wykazywać złotni-
wypłata złota, ale równocześnie o 10 £ spada- cy w swojej działalności kredytowej i tym
ją także pasywa, ponieważ kredytobiorca wy- wyższa musi być stopa rezerw. Z drugiej stro-
korzystał już swój depozyt. Zauważmy, że ny, im wyższa jest stopa procentowa, tym
drugi i czwarty wiersz tablicy są identyczne. większe prawdopodobieństwo, że złotnicy po-
Z punktu widzenia złotnika nie ma żadnej róż- czują swoją szansę zwiększenia zysków i tym
nicy między udzieleniem początkowej po- niższa będzie zamierzona stopa rezerw.
życzki w złocie i kredytem w formie kreowa-
nia nowego wkładu (inaczej mówiąc — stwo- Panika finansowa
rzenia możliwości przekroczenia stanu konta).
Wszyscy wiemy, do czego dąży w swojej
Rezerwy działalności złotnik-bankier. Zazwyczaj jed-
nak ludzie nie zaprzątają sobie tym głowy.
Wyjściowy stan depozytów złożonych przez Czeki są znacznie wygodniejsze w użyciu
klientów u złotnika wynosi 100 £, ale po jako środek wymiany niż złoto. Jeżeli jednak
udzieleniu kredytu złotnikowi pozostaje ludzie dojdą do wniosku, że złotnik udzielił
w skarbcu tylko złoto o wartości 90 £. Gdyby zbyt wielu pożyczek i nie będzie w stanie za-
nagle wszyscy deponenci zechcieli odebrać spokoić roszczeń posiadaczy wkładów, to za-
swoje złoto, jest mało prawdopodobne, aby cznie się szturm na bank. Jeżeli złotnik nie bę-
złotnik był w stanie niezwłocznie odzyskać dzie mógł spłacić wszystkich wierzycieli (de-
brakujące mu 10 £ w złocie, które wcześniej ponentów), to rozsądek podpowiada, aby
pożyczył. Jako bankier złotnik wychodzi z za- zjawić się u niego przed innymi i odebrać
łożenia, że wszyscy właściciele depozytów nie swoje złoto, dopóki złotnik jest jeszcze wypła-
zażądają zwrotu złota jednocześnie. calny. Ponieważ „inni" rozumują w ten sam
Rezerwy jest to ilość złota pozwalająca do-

konać natychmiastowych wypłat na żąda-
nie właścicieli wkładów. Stopa rezerw jest
to stosunek rezerw do wkładów.
V ___________________ _ _____________________ J
U tradycyjnego złotnika z tablicy 23.1 sto-
pa rezerw wynosiła 100%. Posiadacze wkła-
dów mogli być spłaceni w całości w każdej
chwili, ale złotnik taki, nie udzielając kredy-
tów, nie osiągał zysków z działalności pożycz-
kowej. Stopa rezerw złotnika-bankiera z wier-
sza (2) tablicy wynosi 90%. Osiąga on nie-
wielkie zyski z udzielania pożyczek w postaci
złota, ale jednocześnie działalność ta wiąże się
z niewielkim ryzykiem niewypłacalności,
gdyby niektórzy deponenci postanowili wyco-
fać swoje złoto. Im niższa jest stopa rezerw,
tym więcej kredytów udziela złotnik. Osiągnie

RAMKA 23.1
Opowieści wędrowców
Przedstawiony poniżej opis różnic między gospodarką pieniężną i barterową został zaczerpnięty
z opracowania Banku Światowego, World Development Report, z 1989 r.
Życie bez pieniędzy

„Jakiś czas temu panna Zelie, piosenkarka, wystąpiła na koncercie, który odbył się na Wyspach
Towarzystwa. Jej gażę stanowiła V3 wpływów ze sprzedaży biletów. Po podliczeniu okazało się,
że na jej udział składały się 3 świnie, 23 indyki, 44 kurczaki, 5 tys. orzechów kokosowych, a po-
nadto znaczna liczba bananów, cytryn i pomarańczy... Parma Zelie nie była w stanie spożyć ja-
kiejkolwiek znaczącej części swojego honorarium, tymczasem konieczne okazało się nakarmie-
nie świń i drobiu inną częścią honorarium, tj. owocami" (WS. Jevons — 1898).
Marco Polo odkrywa pieniądz papierowy

„W mieście tym, zwanym Kanbula (Pekin), znajduje się mennica Wielkiego Chana, o którym
można powiedzieć, że prawdziwie posiadł sekret alchemików, jako że opanował sztukę wytwa-
rzania pieniędzy... Z jego rozkazu odziera się drzewa morwowe z kory..., z której produkuje się
papier..., który następnie tnie się na kawałki różnej wielkości, stanowiące pieniądz. Za fałszer-
stwo pieniędzy grozi kara śmierci. Ten oto pieniądz papierowy znajduje się w obiegu w całym
państwie Wielkiego Chana. Wszyscy jego poddani posługują się pieniądzem z pełnym zaufa-
niem, wiedząc, że dokądkolwiek zawiodą ich interesy, wszędzie mogą zamienić go na dowolny
towar, jaki zapragną nabyć" (Podróże Marco Polo, Księga II).
v _______________ __ _____________________ j
sposób, sprawia to, że złotnik staje się rzeczy- niki i ryzyko wycofywania wkładów z ban-
wiście niewypłacalny. Za każdym razem, gdy ków w obawie przed bankructwem.
złotnik udziela jakiejkolwiek pożyczki, a sto-
pa rezerw spada poniżej 100%, zaspokojenie
roszczeń wszystkich posiadaczy wkładów jed-
nocześnie staje się niemożliwe.
Panika finansowa jest to samospełniająca

się przepowiednia. Ludzie dochodzą w pew-
nym momencie do wniosku, że bank nie bę-
dzie zdolny do wypłacenia gotówki posiada-
czom wkładów. Wpadają więc w popłoch
i biegną do banku, aby wydostać swoje pie- 4
Bardzo ciekawy opis najbardziej spektakularnych
niądze. Tym samym sprawiają, że bank rze-
czywiście nie jest w stanie wypłacić pienię- przypadków paniki można znaleźć w: Ch. Kindle-
berger, Mtmias, Panics and Crash.es, Basic Books,
dzy i będzie musiał ogłosić bankructwo.
Dzisiaj fale paniki finansowej zdarzają się
rzadko4. Główną tego przyczyną, którą oma-
wiamy w następnym rozdziale, jest fakt, że
Bank Anglii wspiera działalność banków ko-
mercyjnych i udziela im pożyczek w okresach
przejściowych kłopotów. Sama świadomość
tego faktu pozwala zapobiegać groźbie samo-
spełniającej się przepowiedni i eliminować
w znacznym stopniu nie kontrolowane fale pa-
Makroekonomia 111
Działalność bankowa złotników jako środek płatniczy, tak więc:
a podaż pieniądza ko wyjął ze skarbca 10 £ i wprowadził je
z powrotem do obiegu. Udzielając pożyczek
i wprowadzając złoto z powrotem do obiegu,
; Podaż pieniądza jest to całkowita wartość
złotnik powiększył podaż pieniądza.
znajdujących się w obiegu zasobów pienią-
Zanim zakończymy omawianie tego przy-
dza występującego w roli środka wymiany.
kładu, zwróćmy jeszcze uwagę na dwa proble-
my. Po pierwsze, podaż pieniądza jest większa
W naszym prostym przykładzie na podaż niż całkowite zasoby złota. Po drugie, podaż
pieniądza składały się złote monety w posia- pieniądza jest tym większa, im więcej kredy-
daniu ludzi oraz suma depozytów złożonych tów udzielają złotnicy. Można to ująć jeszcze
u złotnika. Depozyty są pieniądzem, gdyż cze- inaczej: im niższa jest ich stopa rezerw, tym
ki wystawiane w ich ciężar są akceptowane większe są zasoby pieniądza.
23.3
podaż pieniądza = złoto w obiegu +
+ złoto zdeponowane u złotnika. (23.i) Współczesny system bankowy
Jak wynika z tablicy 23.1, pasywa złotni- ten jest zobowiązaniem banku, czyli sumą
ków są zawsze równe wielkości ich aktywów. pieniędzy, jaką bank jest winien właścicielom
Wkłady to pasywa. Aktywa to złoto w skarb- wkładów. Z kolei bank pożycza pieniądze
cach plus wartość udzielonych kredytów. przedsiębiorstwom, gospodarstwom domo-
W związku z tym: wym lub instytucjom państwowym, które
chcą zaciągnąć kredyty.
podaż pieniądza = złoto w obiegu + Banki nie są jedynymi pośrednikami finan-
+ złoto zdeponowane u złotnika + sowymi. Instytucje ubezpieczeniowe, fundu-
+ kredyty udzielone przez złotnika. sze emerytalne i towarzystwa budowlane także
(23.2) przyjmują wkłady i wykorzystują je do udzie-
lania pożyczek. Cechą wyróżniającą banków
Całkowity zasób złota to złoto w obiegu jest to, że część ich pasywów jest wykorzysty-
oraz złoto znajdujące się w skarbcu złotnika, wana jako środek płatniczy, w związku z czym
a zatem: stanowi składnik zasobu pieniądza5.
podaż pieniądza = zasób złota +

+ kredyty udzielone przez złotnika. (23.3)
Tak sformułowane ustalenia mają bardzo

istotne znaczenie. Wynika z nich, że kredyty
udzielane przez złotników-bankierów zwięk-
szają zasób pieniądza w gospodarce. Powróć-
my do tablicy 23.1. Kiedy złotnik udziela po
raz pierwszy kredytu na sumę 10 £, kredyto-
biorca otrzymuje dodatkowe pieniądze. Nie
powoduje to jednak zmniejszenia zasobu pie-
niądza u kogokolwiek innego. Dotychczasowi
posiadacze wkładów mogą nadal wypisywać 5
Niektóre towarzystwa budowlane zaczęły ostatnio
czeki w ciężar złożonego wcześniej w depo- wydawać właścicielom złożonych w nich lokat ksią-
zycie złota. Złotnik nie zrobił nic innego, tyl-
Średniowieczni złotnicy, świadczący usługi
bankierskie, są historycznym przykładem
działania pośrednika finansowego.
Pośrednik finansowy to instytucja, która

specjalizuje się w ułatwianiu kontaktów
między kredytodawcami a kredytobiorcami.
------------------------------------------------------ y
Bank komercyjny pożycza pieniądze od

klientów, zapisując w zamian na ich dobro
określonej wysokości wkład bankowy. Wkład

Banki komercyjne są to pośrednicy finan- przedstawia czek w Barclays Bank, który do-
sowi, którym państwo udzieliło licencji na kona zapisu powiększającego stan konta
działalność polegającą na udzielaniu kredy- Lloydsa w Barclays Bank i obciąży (zmniej-
tów i przyjmowaniu depozytów, włączając szy stan) twoje konto w Barclays Bank na tę
w to wkłady, w których ciężar mogą być wy-
samą sumę. Konieczny jest zatem przepływ
stawiane czeki.
funduszy między tymi dwoma bankami. Naj-
prostszym sposobem przeprowadzenia tej
operacji jest albo zwiększenie, albo zmniej-
Analizę rozpoczniemy od przyjrzenia się
dzisiejszemu systemowi bankowemu w Wiel- szenie stanu konta (inaczej — zapisanie na
kiej Brytanii. Systemy bankowe innych kra- dobro lub w ciężar konta) jednego banku
jów mogą się wprawdzie różnić pod wzglę- w drugim.
dem szczegółowych rozwiązań, jednak ich Załóżmy jednak, że jeszcze tego samego
ogólne zasady konstrukcyjne są wszędzie po- dnia ktoś inny wypisze czek w ciężar swojego
dobne. Jak się przekonamy, są to przede rachunku w Lloyds Bank, płacąc za zakup
wszystkim zasady odkryte przez dawnych sprzętu stereo w sklepie, który korzysta
złotników-bankierów, opisane w poprzednim z usług Barclays Bank. Sklep ów wpłaci czek
podrozdziale. na swój rachunek w Barclays Bank, powięk-
System banków komercyjnych w Wielkiej szając tym samym stan swojego konta. Na-
Brytanii obejmuje kilkaset zarejestrowanych stępnie Barclays wpłaci ten sam czek na swój
banków, Krajowy Bank Żyrowy, prowadzący rachunek w Lloyds Bank, który z kolei na-
operacje za pośrednictwem urzędów poczto- tychmiast obciąży konto nabywcy sprzętu ste-
wych, oraz kilkanaście powierniczych kas reo. Tym razem konieczny byłby transfer fun-
oszczędnościowych. Najważniejszą pojedyn- duszy z Lloyds Bank do Barclays Bank.
czą grupą banków komercyjnych są londyń- Mimo że w obu przypadkach następują
skie banki clearingowe (rozrachunkowe). Na- obciążenie rachunku podmiotu, który wysta-
zwa banki clearingowe wiąże się z powołaną wił czek, oraz zwiększenie stanu konta pod-
specjalnie do ich obsługi centralną izbą miotu, na rzecz którego czek wystawiono, nie
clearingową, która przeprowadza rozliczenia ma większego sensu, aby oba banki przepro-
sald wszystkich płatności dokonywanych wadzały dwie oddzielne operacje międzyban-
czekiem. kowe. System clearingowy polega na oblicze-
Przypuśćmy, że masz swój rachunek niu wielkości przepływów netto między ban-
w Barclays Bank i wybrałeś się po zakupy do kami wchodzącymi w skład systemu i tylko
domu towarowego, którego rachunki prowa- te wielkości są faktycznie regulowane w roz-
dzi Lloyds. Przy płaceniu za zakupy wypisu- liczeniach wzajemnych. Można zatem powie-
jesz czek w ciężar twojego wkładu w Barclays dzieć, że system umożliwiający rozliczenie
transakcji czekowych jest jeszcze jednym
żeczki czekowe. Choć w oficjalnych statystykach

w Wielkiej Brytanii towarzystw budowlanych nie
klasyfikuje się jako banków, przykład świadczy
o występujących w praktyce trudnościach jedno-
znacznego określenia, których z pośredników finan-
sowych można uznać za banki i które ze złożonych
w nich wkładów są w praktyce akceptowane jako
środek wymiany. Wiele towarzystw budowlanych
zmienia obecnie swój status prawny i przekształca
się w banki.
System clearingowy (rozliczeniowy) jest to
ogół porozumień, na mocy których wzajem-
ne zobowiązania i należności banków rozli-
cza się przez zestawienie wszystkich trans-
akcji dokonanych w danym okresie i spłatę
tylko zobowiązań netto powstałych w rozli-
czeniach międzybankowych.
Bank. Dom towarowy wpłaca ten czek na

swój rachunek w Lloyds Bank. Lloyds z kolei
Makroekonomia 113
RAMKA 23.2 |1
Sainsbury jest gotów do świadczenia usług bankowych
Kiedy bank nie jest bankiem? Towarzystwa budowlane już od wielu lat oferują posiadaczom
zgromadzonych w nich wkładów książeczki czekowe i możliwość pobierania gotówki z banko-
matów. W roku 1997 wiele towarzystw budowlanych, w tym największe — Halifax, poszło za
wcześniejszym przykładem Abbey National i przekształciło się (czego wyrazem była zmiana
ich statusu prawnego) w banki. Jak się okazuje, do sektora bankowego zaczynają wchodzić już
nie tylko towarzystwa budowlane. Przekonują o tym przedstawione niżej wybrane informacje
prasowe.
„Bank Sainsbury's, wspólne przedsięwzięcie sieci supermarketów Sainsbury i Bank of Scot-
land, uzyskał licencję bankową... Sieć Tesco uruchomiła ostatnio własną kartę płatniczą (i odpo-
wiedni rachunek) o nazwie Tesco's Clubcard Plus; zarządzanie nimi powierzono National West-
minster Bank... usługa ta pozwoliła przyciągnąć w krótkim czasie do firmy znaczne sumy depo-
zytów... Tymczasem wczoraj Safeway i Abbey National podały do publicznej wiadomości
informacje dotyczące funkcjonowania ich nowego rachunku ABC Bonus Account... Niektórzy
bankowcy obawiają się w związku z tym, że zgoda na wejście sieci handlowych do podstawo-
wej dziedziny działalności bankowej może się okazać kukułczym jajem podrzuconym do ich
własnego gniazda. Inne wielkie banki, Barclays i Lloyds TSB, nie zdecydowały się — przynaj-
mniej na razie — na wejście na nowy rynek".
Ź r ó d ł o : „Financial Times", 11 February 1997.

v_ _______________________________________________________ J
sposobem obniżania kosztów zawieranych ponowane w Banku Anglii. Bank Anglii jest
transakcji6. bankiem centralnym, który spełnia min. funk-
cję bankiera w stosunku do banków komercyj-
Bilans banków clearingowych nych, a także jest odpowiedzialny za politykę
pieniężną państwa. Analizą roli banku central-
Tablica 23.2 zawiera wycinek bilansu banków nego zajmujemy się w następnym rozdziale.
brytyjskich. Jest on wprawdzie nieco bardziej Na podkreślenie zasługuje fakt, iż współcze-
złożony niż bilans złotnika-bankiera z tablicy sne banki prowadzą swoją działalność przy
bardzo niskim poziomie rezerw. Są one
w istocie tak małe, że w tablicy 23.2 zostały
6
Społeczeństwo nadal poszukuje nowych metod
oszczędzania rzadkich zasobów wykorzystywanych
w procesie produkcji i posługiwania się środkiem
wymiany. Wiele osób np. posługuje się kartami kre-
dytowymi. Niektóre wielkie sklepy mają już urzą-
dzenia pozwalające bezpośrednio obciążyć należno-
ścią za zakupy rachunek klienta w banku. Istnieją
już też coraz większe możliwości dokonywania za-
kupów przez telefon, Internet i za pośrednictwem
telewizji.
23.1, jednak nie różni się odeń w sposób za-

sadniczy. Analizę bilansu rozpoczniemy od
strony aktywów.
Banki komercyjne trzymają niewielkie re-
zerwy gotówki w swoich kasach, podobnie jak
to było z zasobami złota zgromadzonymi
w skarbcu złotnika. Występuje tu jednak pew-
na różnica: rezerwy współczesnych banków
obejmują dodatkowo aktywa gotówkowe zde-

TABLICA [ 23.2 j
Bilans banków komercyjnych w Wielkiej Brytanii, marzec 1999 r.
Aktywa mld£ Pasywa mld£
W walutach obcych W walutach obcych
Papiery wartościowe dłużne 242 Wkłady i instrumenty rynku 1 050
Kredyty 883 pieniężnego
Pozostałe aktywa 24 Pozostałe zobowiązania 93
W walucie krajowej W walucie krajowej
Papiery wartościowe dłużne 71 Wkłady i instrumenty rynku
Kredyty 861 pieniężnego 832
Pozostałe aktywa 40 Pozostałe zobowiązania 146
-
2 121 2 121
V ______________________________________________________________________________________________________________ J
włączone do pozycji „Pozostałe aktywa w wa- ność niż kredyty bankowe, ujmowane oddziel-
lucie krajowej". nie w bilansie.
W bilansach kanałów komercyjnych od- Z kolei pasywa banków komercyjnych za-
dzielnie ujmuje się aktywa i pasywa w walu- wierają wkłady na żądanie oraz wkłady termi-
cie krajowej i w walutach obcych. Banki zwy- nowe. Wkłady na żądanie (a vista) oznaczają,
kle starają się ograniczyć ryzyko zmian kurso- że ich właściciel może w każdej chwili, bez
wych, utrzymując swoje aktywa i pasywa wcześniejszego powiadomienia, wycofać go-
walutowe na zbliżonym poziomie. tówkę z banku. Formą wkładów a vista są
Najważniejszą pozycję aktywów banków m.in. rachunki czekowe. W przypadku depo-
— niezależnie od waluty, w jakiej są denomi- zytów terminowych, które zapewniają wyższe
nowane — stanowią kredyty. Są one jedno- oprocentowanie, warunkiem wycofania pie-
cześnie źródłem znacznego ryzyka w działal- niędzy jest wcześniejsze powiadomienie ban-
ności bankowej, związanego z ograniczoną ku przez klienta. Bank ma wówczas więcej
płynnością. czasu, aby zorganizować sprzedaż części swo-
ich dochodowych aktywów i zamienić je na
Pojęcie płynności dotyczy szybkości gotówkę, której oczekuje klient. Certyfikaty
i pewności, z jaką dana pozycja aktywów depozytowe (CD) są rodzajem dużych „hurto-
może być z powrotem zamieniona na
gotówkę w dowolnym momencie. Składni-
kiem aktywów o najwyższej płynności jest
sam pieniądz (gotówka).
Bank, który finansuje jakieś przedsięwzię-

cie gospodarcze, może mieć problemy z odzy-
skaniem wyłożonych pieniędzy przed jego za-
kończeniem; jeśli przedsięwzięcie nie powie-
dzie się, może nawet stracić je bezpowrotnie.
Innym podstawowym składnikiem akty-
wów banków są papiery wartościowe dłużne
(np. obligacje). Poprzez ich emisję podmioty
gospodarcze zaciągają pożyczki na rynku ka-
pitałowym (pierwotnym). Można nimi później
swobodnie handlować na rynku wtórnym.
W ramce 23.3 przedstawiamy w skrócie naj-
ważniejsze rodzaje papierów wartościowych.
Dzięki istnieniu rozwiniętego rynku wtórnego
ta forma pożyczek ma znacznie wyższą płyn-
Makroekonomia 115
wych" wkładów terminowych. Oferowane są państwu na sfinansowanie deficytu budżeto-
konkretnym klientom w jednorazowych trans- wego, przedsiębiorstwom na budowę nowej
akcjach na z góry określony okres i są zwykle fabryki, osobom prywatnym, które zamierzają
oprocentowane na bardzo atrakcyjnym pozio- rozpocząć działalność gospodarczą lub nabyć
mie. Pozostałe pasywa banków obejmują róż- nowy dom. Bank wykorzystuje swoją specja-
nego rodzaju instrumenty rynku pieniężnego, listyczną wiedzę i doświadczenie w celu zaku-
krótkoterminowe pożyczki o bardzo wysokiej pu zdywersyfikowanego portfela aktywów,
płynności. choć posiadacze wkładów na ogół dostrzegają
tylko to, że otrzymują odsetki od swoich lokat
Banki jako pośrednicy finansowi terminowych i mogą korzystać z bezpłatnej
obsługi czekowej. Gdyby nie istnieli pośredni-
W jakim sensie banki spełniają rolę pośredni- cy finansowi, deponenci nie mieliby ani czasu,
ków finansowych jako ogniwo łączące po- ani wiedzy niezbędnej do podjęcia optymalnej
życzkodawców i pożyczkobiorców? Bank jest decyzji o alokacji środków pieniężnych mię-
instytucją nastawioną na zysk, a jego właści- dzy różne możliwe rodzaje kredytów i inwe-
ciele i menedżerowie dążą do maksymalizacji stycji finansowych. Na tym właśnie polega
zysków. Źródłem zysku banku jest przyjmo- ekonomiczna istota usług świadczonych przez
wanie wkładów i udzielanie kredytów. Aby bank jako pośrednika finansowego.
przyciągnąć do siebie pieniądze, bank zapew-
nia potencjalnym deponentom korzystne wa- Działalność bankowa oparta
runki otwierania i prowadzenia rachunków. na zasadzie rezerw gotówkowych
Banki brytyjskie w coraz szerszym zakresie
oferują oprocentowanie wkładów na żądanie, W dalszej części rozdziału pokazujemy, że
a także często zapewniają bezpłatną obsługę banki brytyjskie utrzymują rezerwy odpowia-
czekową tym wszystkim klientom, których dające zaledwie 2% zgromadzonych w nich
stan konta na rachunkach a vista lub bieżą- wkładów a vista, które mogą zostać w każdej
cych nie spada poniżej określonego poziomu. chwili wycofane. Gdyby tylko 2% posiadaczy
Nie obciążają one bezpośrednio klientów wkładów na żądanie w walucie krajowej zde-
kosztami operacji związanych z rozliczaniem cydowało się na wycofanie swoich pieniędzy,
i realizacją czeków. Oferują także wyższe banki nie miałyby wystarczającej ilości go-
oprocentowanie wkładów terminowych. tówki, aby zaspokoić żądania klientów.
Dysponując już odpowiednimi środkami Wskazuje to na znaczenie pozostałych ro-
finansowymi, banki muszą znaleźć zyskowne dzajów płynnych aktywów, w które zainwe-
sposoby wykorzystania ich w działalności kre- stowały banki. W przymusowej sytuacji mogą
dytowej. Tablica 23.2 obrazuje strukturę one zamienić szybko na gotówkę większą
udzielanych przez banki kredytów. Podstawo- część aktywów występujących w pozycji
wa ich część to kredyty w rachunku bieżącym, „Kredyty udzielone na rynku międzybanko-
udzielane gospodarstwom domowym i przed-
siębiorstwom. Oprocentowanie tych kredytów
zwykle znacznie przewyższa stopę procento-
wą wkładów terminowych. Część zgromadzo-
nych środków przeznacza się na zakup papie-
rów wartościowych, np. długoterminowych
obligacji państwowych. Inną ich część banki
inwestują przezornie w aktywa o wysokiej
płynności. Nie przynoszą one wprawdzie wy-
sokich odsetek, dają jednak pewność szybkie-
go odzyskania pieniędzy w sytuacji, kiedy lu-
dzie zaczną masowo wycofywać swoje środki
zgromadzone na rachunkach a vista. Wreszcie
niewielka część zasobów pozostaje w banku
w formie gotówki, najbardziej płynnej postaci
aktywów.
Na czym polega ekonomiczna funkcja ban-
ku? Bank przekształca pożyczki zaciągane
u gospodarstw domowych w kredyty bankowe
udzielane szerokiej grupie podmiotów: np.

RAMKA 23.3
Przewodnik po rynkach finansowych dla początkujących
Aktywa finansowe. Papiery uprawniające posiadacza do otrzymywania określonego strumienia
płatności odsetek w ściśle określonym czasie. Przedsiębiorstwa i rządy zdobywają fundusze,
sprzedając aktywa finansowe. Ich nabywcy przeprowadzają kalkulacje wartości zaktualizowanej
przyszłego strumienia płatności, co pozwala im oszacować wysokość ceny, jaką mogą zaofero-
wać za owe aktywa. Aktywa finansowe są przedmiotem obrotu wtórnego między ludźmi jeszcze
przed upływem terminu, w którym ich pierwotny emitent jest zobowiązany do ich wykupu po
określonej cenie.
Gotówka. Banknoty i bilon nie przynoszące odsetek, najbardziej płynny rodzaj aktywów.
Weksle. Krótkoterminowe aktywa finansowe (poniżej 1 roku), których termin wykupu przez
pierwotnego wystawcę (pożyczkobiorcę) jest z góry określony. Przypuśćmy, że państwo rozpo-
czyna sprzedaż 3-miesięcznych weksli skarbowych. W kwietniu skarb państwa sprzedaje owe
weksle, zobowiązując się do ich wykupu po 100 £ za sztukę w lipcu. Weksle skarbowe nie przy-
noszą odsetek, jednak jeśli ich cena zakupu wyniosła w kwietniu 97 £, to przy odsprzedaży pań-
stwu w lipcu daje to efektywny dochód w wysokości 3% kwartalnie 7, co w skali rocznej ozna-
cza całkiem przyzwoitą stopę zwrotu z dokonanej lokaty. Im bliżej lipca, tym bardziej cena, po
jakiej odbywa się wtórny obrót wekslami skarbowymi, będzie wzrastać i zbliżać się do ceny wy-
kupu, tj. 100 £. Kupno weksla skarbowego na rynku wtórnym w czerwcu za 99 £ i odsprzedaż
państwu w lipcu za 100 £ przynosi jeszcze zysk w wysokości 1% miesięcznie, tzn. ponad 12%
w skali rocznej, przy zastosowaniu procentu składanego. W związku z tym, że weksle skarbowe
można łatwo kupić i sprzedać oraz ponieważ ich cena waha się tylko w niewielkim przedziale
(powiedzmy, między 97,5 £ i 98 £ w maju, jeżeli termin ich ważności wygasa w lipcu), są one
instrumentem finansowym o bardzo wysokiej płynności. Zainwestowane w nie pieniądze można
szybko odzyskać, wiedząc przy tym w miarę dokładnie, jaki dochód osiągnie się przy ich sprze-
daży w dowolnym momencie.
Obligacje. Długoterminowe aktywa finansowe. Jeżeli spojrzymy na odpowiednią kolumnę

w „Financial Times", przedstawiającą notowania obligacji państwowych, to znajdziemy tam ob-
ligację opisaną jako „Treasury 5% 2004". Zapis ten oznacza, że państwo gwarantuje wykupienie
tej obligacji w 2004 r. za 100 £ (zwykle stosowana cena wykupu obligacji państwowych). Do
tego czasu posiadacz obligacji będzie otrzymywał wypłaty odsetek w wysokości 5% rocznie.
Obligacje mają mniejszą płynność niż weksle, nie dlatego, iż trudno je sprzedać, lecz ze wzglę-
du na to, że trudniej jest przewidzieć ich cenę, a tym samym wysokość dochodu, jaki przyniosą
w momencie sprzedaży. Przyczyny tej niepewności wyjaśniamy niżej, omawiając najbardziej
skrajny rodzaj obligacji.
Obligacje dające bezterminowe prawo do dochodu (ang. perpetuities). Obligacje nie podle-
gające wykupowi przez pierwotnego emitenta, który za to wypłaca odsetki w nieskończoność.
7
W rzeczywistości stopa zwrotu wynosi ok. 3,1%, co w skali roku daje 12,9% (przyp. R.R.).
Makroekonomia 117
W wielkiej Brytanii nazywa się je powszechnie konsolami (consols, od Consolidated stock).
Konsole dają stały dochód w wysokości 2,5% rocznie w nieskończoność. Większość konsoli zo-
stała wyemitowana w czasach, gdy stopy procentowe były bardzo niskie. Wtedy nabywcy goto-
wi byli oferować za tego rodzaju obligację cenę zbliżoną do 100 £. Przypuśćmy, że stopy odset-
kowe innych aktywów podniosły się do poziomu, powiedzmy, 10%. Konsole są obecnie przed-
miotem obrotu po cenie ok. 25 £ za sztukę, co oznacza, że nowi nabywcy tych starych obligacji
mogą uzyskać ze swoich lokat finansowych dochód równy w przybliżeniu 10% rocznie. Warto
przy tym zwrócić uwagę na dwie rzeczy. Po pierwsze, posiadacz obligacji ponosi stratę kapita-
łową, jeżeli pozostałe stopy procentowe rosną, a ceny obligacji spadają. Po drugie, ponieważ
cena konsoli wynosiła kiedyś 100 £, a obecnie wynosi tylko 25 £, ceny konsoli wykazują znacz-
nie większe wahania niż ceny weksli skarbowych. Im dłuższy jest termin wykupu obligacji
przez pierwotnego jej emitenta za 100 £, tym większe wahania może wykazywać jej bieżąca
cena rynkowa. Wynika to stąd, że dotychczasowi posiadacze obligacji usiłują sprzedać je na
rynku, oferując potencjalnym nabywcom stopę zwrotu zbliżoną do obecnej dochodowości in-
nych aktywów. W rezultacie, mimo że obligacje można łatwo kupić i sprzedać, ich stopień płyn-
ności nie jest zbyt wysoki. Gdyby ktoś kupił dziś obligację, nie byłby w stanie dokładnie okre-
ślić wysokości dochodu, jaki mógłby osiągnąć z jej sprzedaży za 6 miesięcy.
Papiery wartościowe nie obciążone ryzykiem (gilt-edged securities). Określenie stosowane

w stosunku do obligacji skarbowych w Wielkiej Brytanii. Nazwa ta (dosłownie: „o złoconych
brzegach" — przyp. tłum.) pochodzi stąd, że nie istnieje niebezpieczeństwo bankructwa państwa
i odmowy wypłacania przez nie należnych odsetek od obligacji.
Akcje przedsiębiorstw. Papiery wartościowe będące tytułem własności części kapitału akcyjne-
go spółek i uprawniające do uczestniczenia w podziale dywidendy, tj. części zysku przedsiębior-
stwa przeznaczonego do wypłaty akcjonariuszom, a nie zatrzymanego w nim w celu finansowa-
nia nowych inwestycji (np. maszyny i budowle). W dobrych latach dywidenda jest zazwyczaj
wysoka, w okresach trudności gospodarczych może jej nie być w ogóle. W związku z tym akcje
uznaje się za rodzaj aktywów finansowych obciążonych ryzykiem, a zatem niezbyt płynny.
W krańcowym przypadku przedsiębiorstwo może nawet zbankrutować, co pozbawi jego akcje
jakiejkolwiek wartości.
^ ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ J
wym". Dlatego właśnie banki utrzymują pewnych środków płatniczych, których zdolność
ną część swoich zasobów w formie płynnych do zapłaty jest nieograniczona. Można je wy-
aktywów, mimo że mogłyby osiągnąć wyższe
dochody albo z oprocentowania pożyczek
o niższym stopniu płynności (średnio- i długo-
terminowych), udzielanych gospodarstwom
domowym i przedsiębiorstwom, albo też z za-
kupu mniej płynnych papierów wartościo-
wych. Sztuka kierowania bankiem polega
m.in. na umiejętności oceny i wyboru opty-
malnej struktury aktywów, tj. proporcji, w ja-
kich powinno się utrzymywać płynne aktywa,
włączając gotówkę, oraz aktywa o niższym
stopniu płynności (np. kredyty długotermino-
we), ale przynoszące wyższe odsetki.
1 23.4 1
Banki komercyjne
a podaż pieniądza
Współcześnie pieniądz definiuje się jako
wszystkie rodzaje powszechnie akceptowa-

korzystać w dowolnym czasie do zapłacenia Aby pokazać, na czym polegają występu-
dowolnej sumy dowolnej osobie. Ich miarą jące między bankami współzależności, przyj-
jest suma banknotów i bilonu znajdujących się mijmy, że tylko jeden bank zwiększa rozmiary
w obiegu pozabankowym plus wkłady na żą- akcji kredytowej. W tablicy 23.3 możemy do-
danie w bankach. skonale zobaczyć, co dzieje się dalej. Bank A
Krótkie omówienie metod pomiaru wiel- przyjął wpłatę 100 £ w formie gotówki,
kości tych wkładów znajduje się w następnym w zamian za co stworzył wkład na sumę
podrozdziale. 100 £. W fazie 1 udziela on pożyczki w wy-
sokości 90 £, tj. 90% swoich dodatkowych re-
Kreacja pieniądza przez banki zerw gotówkowych. Przypuśćmy, że pożyczka
ta przybiera formę zapisu na twoim koncie na
Podobnie jak złotnicy w naszym prostym kwotę 90 £, do wysokości której możesz wy-
przykładzie, współczesne banki dokonują kre- stawiać czeki. Aktywa banku wynoszą teraz
acji pieniądza przez stwarzanie możliwości 100 £ w postaci gotówki plus wartość udzielo-
przekraczania stanu konta i tworzenie wkła- nego kredytu na sumę 90 £. Wartość wkładów
dów na żądanie o wartości przewyższającej jest także równa 190 £, na co składają się de-
poziom rezerw gotówkowych zgromadzonych pozyt w wysokości 100 £ pierwszego klienta,
w skarbcach banków. Istota tych operacji który wpłacił gotówkę, oraz dodatkowy wkład
sprowadza się do tego, że bank otwiera nie- na żądanie na sumę 90 £, w którego ciężar
którym swoim klientom nowe konta lub doko- możesz wypisywać czeki.
nuje nowego zapisu podwyższającego stan W fazie 2 wykorzystałeś w pełni udzieloną
konta już istniejącego, przy czym zmianom ci pożyczkę 90 £, obniżając w ten sposób stan
tym nie towarzyszy jakikolwiek dopływ go- swojego konta w banku do zera. Sklepy, na
tówki do banku. Te rachunki bankowe to pie- które wypisywałeś czeki, odebrały należne im
niądz, ponieważ ich posiadacze mogą wypisy- 90 £ w gotówce w twoim banku. I chociaż
wać w ich ciężar czeki i wykorzystywać je bank osiągnął w tym momencie pożądany
jako środek zapłaty. stan, w którym jego rezerwy gotówkowe sta-
Nowoczesna działalność bankowa oparta nowią 10% całości zgromadzonych w nim
na zasadzie rezerw gotówkowych jest nieod- wkładów, nie jest to jeszcze koniec całej hi-
łączną częścią procesu kreacji pieniądza. Za- storii. Sklepy dysponują obecnie dodatkowym
łóżmy, że w gospodarce występuje dziesięć zasobem gotówki równym 90 £. Jeżeli korzy-
banków, z których każdy jest w stanie rozsze- stają one równomiernie z usług wszystkich
rzać działalność kredytową do momentu, dziesięciu banków, to wpłata przez właścicieli
w którym rezerwy gotówkowe zgromadzone sklepów dodatkowej gotówki na rachunki
w skarbcu bądź zdeponowane w banku cen- bankowe będzie oznaczała, że do twojego
tralnym osiągną poziom 10% wartości wszyst-
kich wkładów8. Przypuśćmy, że do jednego
z banków przychodzi klient, który wpłaca do-
datkowo 100 £ w gotówce na swój rachunek
czekowy. Wynika stąd, że aktywa gotówkowe
owego banku oraz jego pasywa w formie
wkładów na żądanie zwiększyły się w efekcie
o 100 £ każde.
8
Poziom 10% przyjmujemy w naszym przykładzie
w celu uproszczenia rachunku.
Czy sytuacja ta odpowiada stanowi równo-

wagi banku, którego celem jest maksymaliza-
cja zysku? Na pewno nie. Bank będzie dążył
do zwiększenia skali udzielanych kredytów, na
których zarabia odsetki. Przyjmując założenie,
że stopa rezerw gotówkowych banków wynosi
10%, zakładamy jednocześnie, że początkową
reakcją banku na przyrost wkładów będzie
udzielenie nowych kredytów na sumę 90 £, co
odpowiada 90% otrzymanego właśnie dopły-
wu dodatkowych rezerw gotówkowych.
Makroekonomia 119
TABLICA
Bezpośrednia ekspansja kredytowa pojedynczego banku
Faza Aktywa Pasywa
1 Gotówka 100 £ + kredyty 90 £ Wkłady 190 £

4 Gotówka 19 £ + kredyty 98,10 £ Wkłady 117,10 £
23.3
banku wpłynie 9 £ w gotówce. Zostało to pojedynczy bank, działając w odosobnieniu, jest
kazane w fazie 3. w stanie wykreować mnóstwo dodatkowego
W fazie 4 widzimy, że nasz bank udzieli pieniądza. Jest to jednak nic w porównaniu
teraz nowego kredytu w wysokości 90% do- z ilością pieniądza, jaką może stworzyć cały
datkowego depozytu równego 9 £. Jego rezer- system bankowy, jeżeli banki współdziałają ze
wy gotówkowe wynoszą obecnie 19 £, zaś sobą.
suma udzielonych kredytów 98,10 £, na co Pojedynczy bank, podwyższając poziom
składają się początkowy, udzielony ci kredyt wkładów, traci w efekcie większą część swo-
90 £ oraz nowy kredyt w wysokości 8,10 £, tj. ich zasobów gotówki, jako że kredytobiorcy
90% nowego wkładu w gotówce na sumę 9 £. wystawiają czeki w ciężar swoich nowych
Ponieważ wykorzystałeś już całkowicie uzy- wkładów. Ta sama gotówka zostanie wpraw-
skany w banku kredyt w rachunku bieżącym, dzie ponownie ulokowana w systemie banko-
na ogólną wartość wkładów w banku (117,10 wym ujmowanym jako całość, jednak do na-
£) składa się obecnie 100 £ początkowego de- szego przykładowego banku dopłynie z po-
pozytu w gotówce, 9 £ nowych wkładów powrotem tylko niewielka jej część. Przypuśćmy
chodzących z lokaty gotówki dokonanej przez
sklepy oraz kolejny zapis na koncie na sumę 9 Gdyby nawet pozostająca poza bankiem gotówka
8,10 £ umożliwiający wypisywanie w jego na sumę 81 £ została ulokowana w innych bankach,
ciężar czeków. odpowiadałyby temu wkłady na tę samą sumę.
Kiedy kredyt ten zostanie wykorzystany, W każdym więc przypadku sumę 81 £ dodajemy do
zasoby gotówki banku zmniejszą się o 8,10 £, 117,10 £ i otrzymujemy w rezultacie 198,10 £.
gdy zaczną zgłaszać się do niego klienci
i przedstawiać do realizacji czeki. Bank może
równocześnie oczekiwać, że 10% tej sumy
wróci do niego wkrótce jako nowe wkłady go-
tówkowe, jeżeli tylko zostanie spełnione zało-
żenie o równomiernym udziale wszystkich
banków w przyjmowaniu lokat pieniężnych
klientów. Mając pokrycie w gotówce równe
0,81 £, bank ponownie nieco zwiększy roz-
miary swojej akcji kredytowej. Być może bę-
dziesz teraz chciał samodzielnie wypełnić od
powiednimi liczbami tablicę i rozwinąć nasze
rozumowanie w kolejnych fazach opisywane-
go procesu.
Jak wynika z tablicy 23.3, nawet pojedyn-
czy bank może dokonywać kreacji pieniądza.
Początkiem całego procesu była wpłata go-
tówkowa klienta na sumę 100 £. W fazie 4
81 £ z tej sumy pozostawało poza bankiem,
natomiast wartość wkładów wynosiła
117,10 £. Podaż pieniądza wzrosła ze 100 £
do 198,10 £9. Można odnieść wrażenie, że po-
120
teraz jednakże, że wszystkie pozostałe banki jeszcze więcej wkładów. Nadal jednak okazu-
także zwiększały stan swoich wkładów i roz- je się, że ich rezerwy gotówki nie stopniały.
szerzały działalność kredytową w każdym Podejmą więc kolejną próbę zwiększenia skali
przypadku, kiedy następował dopływ do nich udzielanych kredytów. Działalność kredyto-
dodatkowej gotówki. wa będzie się więc coraz bardziej rozszerzała
Cd dzieje się z 81 £ wycofanymi z naszego aż do osiągnięcia granicy 900 £ wartości kre-
banku w fazie 2 i nie ulokowanymi w nim po- dytów i odpowiadającej jej sumy 900 £ w po-
nownie w fazie 3? Wpływają one jako nowe staci wkładów. Do tego należy dodać 100 £
wkłady do innych banków, które dzięki temu początkowych wkładów odpowiadających
mogą zwiększyć skalę udzielanych pożyczek. wartości początkowej wpłaty gotówki, która
W miarę jak ludzie realizują czeki wystawio- zainicjowała cały proces. W ostatnim wierszu
ne w ciężar owych wkładów, nasz bank otrzy- tablicy 23.4 widać dobrze, że każdemu banko-
ma także swoją część kolejnego strumienia wi pojedynczo oraz systemowi bankowemu
gotówki i utworzy dzięki niej dodatkowe jako całości udało się osiągnąć zamierzoną
wkłady. Przy założeniu, że cała wycofana go- 10-procentową stopę rezerw gotówkowych li-
tówka jest później ponownie lokowana w ban- czonych w stosunku do wartości całkowitych
kach, system bankowy jako całość nie traci wkładów.
gotówki w miarę rozszerzania działalności de- Początkowo podaż pieniądza wynosiła
pozytowej. 100 £ i miała formę gotówki zgromadzonej
W tablicy 23.4 pokazujemy, w jaki sposób przez klientów. Gotówka ta została obecnie
przebiega proces rozszerzania przez cały sys- wyłączona z obiegu. Suma wkładów zgroma-
tem bankowy skali kreacji wkładów w sytu- dzonych w bankach wynosi natomiast teraz
acji, kiedy następuje dopływ do niego dodat- 1000 £ i to jest właśnie wielkość podaży pie-
kowej gotówki o wartości 100 £. Przyjmijmy niądza. System bankowy dokonał zamiany go-
na początku, że każdy z banków udziela kre- tówki w obiegu o wartości 100 £ na wkłady
dytów do wysokości 90% posiadanych rezerw bankowe o wartości 1000 £, w ciężar których
gotówkowych. W fazie 1 system bankowy można wypisywać czeki będące środkiem
udziela — zgodnie z tym założeniem płatniczym. Prowadzi to zatem do wniosku, że
— kredytów na sumę 90 £ i kreuje 90 £ no- banki odgrywają istotną rolę w określaniu
wych wkładów, przy wyjściowym poziomie wielkości podaży pieniądza.
zasobów gotówki i odpowiadającym mu sta-
nie wkładów wynoszącym 100 £.
W odróżnieniu od pojedynczego banku,
system bankowy nie traci jednak gotówki.
W fazie 2 banki przekonują się, że ich aktywa
gotówkowe nie zmniejszają się. Próbują więc
udzielić nieco więcej kredytów i utworzyć
TABLICA 23.4
Rozszerzenie skali kreacji wkładów przez cały system bankowy
Faza Aktywa Pasywa
3 Gotówka 100 £ + kredyty 900 £ Wkłady 1 000 £
Makroekonomia 121
zytowe w bankach i dysponują książeczkami
23,5 czekowymi, noszą przy sobie pewną ilość go-
Baza monetarna tówki. Nikomu chyba nie przyszłoby do gło-
wy wypisywanie czeku przy płaceniu za prze-
i mnożnik kreacji pieniądza jazd autobusem. A ile razy stałeś w kolejce do
kasy kolejowej za kimś, kto wypisywał czek,
Rezerwy gotówkowe banków komercyjnych aby zapłacić za bilet, zżymałeś się z powodu
są tylko niewielką cząstką wartości zgroma- wynikłego stąd opóźnienia i dochodziłeś do
dzonych w nich wkładów, a zatem kreowany wniosku, że zapłata gotówką pozwoliłaby
przez banki pieniądz depozytowy jest we oszczędzić wiele czasu?
współczesnej gospodarce znacznie ważniej- Istnieją jednak także inne powody, dla któ-
szym składnikiem podaży pieniądza. Udało rych ludzie trzymają gotówkę. Wiele osób nie
nam się już opanować podstawy wiedzy o pie- darzy zaufaniem banków i przechowuje swoje
niądzu. Mamy teraz do wykonania kolejne oszczędności w pończosze. Warto podkreślić,
ważne zadanie: połączenie w jedną całość luź- że tylko 2/3 gospodarstw domowych w Wiel-
no powiązanych dotąd ze sobą elementów teo- kiej Brytami ma rachunki czekowe. Inni z ko-
rii pieniądza. Postaramy się zrobić to w tym lei trzymają gotówkę, gdyż zamierzają prze-
podrozdziale. Wysokość wkładów w bankach prowadzić nielegalne lub ukrywane przed
zależy od poziomu rezerw gotówkowych urzędem skarbowym transakcje w „szarej
w systemie bankowym. Aby móc uzupełnić strefie".
naszą analizę czynników określających wiel- W jaki sposób podaż pieniądza jest powią-
kość podaży pieniądza, musimy zbadać, co zana z bazą monetarną, czyli ogólną sumą
determinuje ilość gotówki, która zostanie ulo- banknotów i bilonu wyemitowanych przez
kowana w systemie bankowym. bank centralny? Odpowiedź na to pytanie wią-
Za pośrednictwem banku centralnego pań- że się z pojęciem mnożnika kreacji pieniądza.
stwo kontroluje emisję pieniądza symbolicz-
nego we współczesnej gospodarce. Wiemy
Mnożnik kreacji pieniądza obrazuje wiel-
już, że kreacja pieniądza symbolicznego przez kość zmiany zasobu pieniądza, wywołanej
instytucje prywatne, jeżeli jego wartość jako zmianą bazy monetarnej o jednostkę (np.
środka wymiany przewyższa koszty jego pro-
dukcji, powinna być zabroniona przez prawo.
Wiemy już, że czynnikiem określającym,

Baza monetarna iub — inaczej — zasób
jaką wielokrotnością danej wielkości rezerw
pieniądza wielkiej mocyjest to łączna ilość
banknotów i bilonu w obiegu pozabanko- gotówkowych będzie suma pieniądza depozy-
wym oraz znajdujących się w systemie ban- towego, jest zamierzona relacja wielkości re-
kowym.
Jak duża część bazy monetarnej będzie

trzymana przez banki komercyjne jako rezer-
wy gotówkowe? W uproszczonym przykła-
dzie w poprzednim podrozdziale przyj ęliśmy
założenie, że sektor pozabankowy złożył ca-
łość swoich zasobów gotówkowych w ban-
kach. Jest to jednak znaczne uproszczenie.
Nawet ci wszyscy, którzy mają rachunki depo-
Możemy więc zapisać:
podaż pieniądza = mnożnik kreacji pieniądza x

x baza monetarna. (23.4)
Wysokość mnożnika kreacji pieniądza za-
leży od dwóch kluczowych współczynników:
planowanej przez banki stopy rezerw gotów-
kowych (tj. stosunku rezerw do całkowitej
wartości wkładów) oraz od planowanego sto-
sunku gotówki w obiegu pozabankowym do
całkowitej wartości wkładów w bankach.

zerw gotówkowych banków do wkładów ogó- w tym np. od tego, czy przedsiębiorstwa wy-
łem. Im niższa jest zamierzona stopa rezerw płacają wynagrodzenia czekiem, czy w go-
gotówkowych, tym większą sumę wkładów tówce. W pewnym stopniu zależy to także od
stworzą banki na podstawie danych rezerw stopy opodatkowania i siły stwarzanych przez
i tym większa będzie podaż pieniądza. nią bodźców do trzymania gotówki w celu re-
Podobnie im niższy planowany przez sek- gulowania nie rejestrowanych płatności
tor pozabankowy stosunek gotówki w obiegu i zmniejszania w ten sposób obciążeń podat-
do wkładów tego sektora w bankach, tym kowych.
większa będzie podaż pieniądza dla danej ilo- Jednak stosowanie kart kredytowych obni-
ści pieniądza wielkiej mocy, wyemitowanego ży zapotrzebowanie na gotówkę. Karty kredy-
przez bank centralny. Ponieważ większa rela- towe są tymczasowym środkiem płatności,
tywnie część bazy monetarnej znajduje się czymś w rodzaju substytutu pieniądza, a nie
w tym przypadku na rachunkach bankowych, pieniądzem samym w sobie. Kiedy podpisu-
banki są więc w stanie wykreować więcej de- jesz dowód zapłaty kartą kredytową, nie może
pozytów. on być wykorzystany do dokonania dalszych
Dokładną formułę mnożnika kreacji pie- zakupów. W ciągu określonego, krótkiego
niądza podajemy w ramce 23.4. Załóżmy, że czasu musisz uzupełnić stan swojego rachun-
banki chcą utrzymywać stopę rezerw gotów- ku w banku gotówką lub czekiem, które są
kowych na poziomie 1% całkowitej wartości ostatecznym środkiem płatniczym. Ponieważ
ich wkładów na żądanie oraz że sektor poza- jednak karty kredytowe sprawiają, że ludzie,
bankowy zamierza utrzymywać stosunek go- którzy posiadają rachunki czekowe, mogą no-
tówki w obiegu do wartości jego wkładów na sić przy sobie mniej gotówki, zwiększający
żądanie na poziomie 3%. się zakres ich stosowania spowoduje prawdo-
Z formuły przedstawionej w ramce 23.4 podobnie spadek zamierzonej stopy gotów-
wynika, że w tym przypadku mnożnik kreacji ka/wkłady na żądanie w bankach.
pieniądza wyniósłby 27. Każdy wzrost bazy Rysunek 23.1 jest podsumowaniem na-
monetarnej o 100 £ prowadziłby do powięk- szych rozważań na temat zależności między
szenia podaży pieniądza o 2700 £. bazą monetarną i podażą pieniądza. Baza mo-
Na tym etapie powinniśmy przede wszyst- netarna lub — inaczej — zasób pieniądza
kim pamiętać, że wzrost planowanej stopy re- wielkiej mocy występuje albo w postaci re-
zerw gotówkowych banków bądź też plano- zerw gotówkowych trzymanych przez banki,
wanej przez sektor prywatny stopy gotów- albo gotówki w obiegu. Ponieważ suma wkła-
ka/suma wkładów na rachunkach czekowych dów w bankach jest wielokrotnością ich re-
spowoduje obniżenie wartości mnożnika pie- zerw gotówkowych, mnożnik kreacji pienią-
niądza. Przy danej wielkości bazy monetarnej dza jest większy od jedności. Mnożnik kreacji
oznacza to, że podaż pieniądza zmniejszy się. pieniądza będzie tym większy, im:
Wiemy już, jakie czynniki określają wyso-
kość stopy rezerw gotówkowych zamierzonej
przez banki komercyjne. Im wyższe jest
(przynoszące bankom dochód) oprocentowa-
nie kredytów w stosunku do oprocentowania
wkładów, tym większa skłonność banków do
rozszerzania skali kredytowania i na tym niż-
szym poziomie będą one chciały utrzymywać
swoje rezerwy gotówkowe w stosunku do sta-
nu zgromadzonych w nich wkładów a vista.
Istnieje też odwrotna zależność: im trudniej
jest przewidzieć skalę ewentualnego wycofy-
wania pieniędzy z rachunków a vista oraz im
mniejsze są możliwości udzielania przez ban-
ki kredytów o wysokim stopniu płynności,
tym wyższe rezerwy gotówkowe będą one
zmuszone utrzymywać przy każdych rozmia-
rach działalności kredytowej.
Co określa z kolei wysokość zamierzonej
stopy gotówki w obiegu w sektorze pozaban-
kowym do wkładów na żądanie? Zależy ona
częściowo od czynników instytucjonalnych,
Makroekonomia 123
---------------
RAMKA | 23.4
Mnożnik kreacji pieniądza
Przyjmijmy, że banki chcą utrzymywać rezerwy gotówki R, równe określonej części cb ich
wkładów Z), oraz że sektor pozabankowy utrzymuje w obiegu gotówkę C, której suma jest rów-
na pewnej części cp wkładów D w bankach:
R - c b D oraz C = c p D.
Baza monetarna H , czyli zasób pieniądza wielkiej mocy, jest równa sumie gotówki w obiegu
i gotówki zgromadzonej w bankach. W związku z tym:
H = C + R = (c b + c p )D.
Wreszcie, podaż pieniądza jest równa sumie gotówki w obiegu C oraz wkładów D.
W rezultacie:
Dwa ostatnie równania pozwalają wyznaczyć wartość mnożnika, czyli relacji M do H :
Wykorzystując dane z tablicy 23.5, mamy:
zatem mnożnik kreacji pieniądza jest równy:
która to wielkość jest oczywiście po prostu relacją M4 do MO (798,3/28,8).

'y ________________________ ^^^^^^^^ ___________________________________________________________________________________________

bankowym oraz wkładów w bankach. Wyglą-
RYSUNEK 23.1 ) da to bardzo prosto, ale w rzeczywistości jest
dużo bardziej złożone. Pojawiają się bowiem
Czynniki określające podaż pieniądza
Podaż pieniądza obejmuje gotówkę w obiegu oraz dwa pytania: które z wkładów bankowych
wkłady w bankach. Baza monetarna, wyemitowana tworzą podaż pieniądza i dlaczego zaliczamy
przez bank centralny, składa się z gotówki w obiegu do niej tylko wkłady bankowe.
oraz rezerw gotówkowych banków. Ponieważ wkła- Aktywa finansowe są bardzo zróżnicowane
dy są wielokrotnością rezerw gotówkowych ban- pod względem płynności. W pełni płynnym
ków, mnożnik kreacji pieniądza jest większy od jed- rodzajem aktywów jest z definicji gotówka.
ności. Baza monetarna to inaczej pieniądz wielkiej Prawie tak samo płynne są wkłady na żądanie
mocy, ponieważ jej część zostaje zwielokrotniona
(rachunki czekowe), choć każdy z nas na pew-
w efekcie kreacji przez system bankowy dodatko-
no znalazł się kiedyś w sytuacji, w której miał
wych wkładów, które są najważniejszym składni-
kiem podaży pieniądza. problemy z zapłatą czekiem. Znacznie niższy
stopień płynności cechował do niedawna
wkłady terminowe (rachunki oszczędnościo-
we), ostatnio jednak instytucje finansowe sto-
sują na coraz większą skalę praktykę automa-
tycznego transferu środków między rachunka-
mi oszczędnościowymi i czekowymi, kiedy
stan tych ostatnich zbytnio się obniży.
W efekcie rachunki oszczędnościowe stały się
niemal równie płynnym środkiem płatniczym
jak rachunki czekowe.
W statystykach brytyjskich rozróżnia się
obecnie wkłady detaliczne i hurtowe. Wkłady
detaliczne to depozyty otwarte lub prowadzo-
ne w głównych oddziałach banków na ogólnie
obowiązujących warunkach (min. wysokość
oprocentowania). Natomiast wkłady hurtowe
to jednorazowe transakcje o dużej wartości,
Baza monetarna
zawierane przez banki z przedsiębiorstwami,
a) niższa jest planowana przez sektor poza- które indywidualnie negocjują wysokość sto-
bankowy stopa gotówka/wkłady na żąda- py procentowej. Wkłady te mogą mieć także
nie, co daje bankom więcej gotówki, dość znaczną płynność.
umożliwiając zwielokrotnioną kreacje kre- Do lat osiemdziesiątych stosunkowo łatwo
dytu (pieniądza depozytowego); było określić, które instytucje finansowe były
b) niższa jest zamierzona przez banki stopa bankami, a które nie, i jakie rodzaje wkładów
rezerwy gotówkowe/wkłady, co umożliwia można w związku z tym uznać za składnik po-
kreację większej ilości depozytów przy daży pieniądza. Deregulacja działalności fi-
każdym poziomie rezerw gotówkowych. nansowej znacznie utrudniła jej jednoznaczną
kwalifikację zarówno w Wielkiej Brytanii, jak
i w USA, a ostatnio podobne trudności poja-
wiły się w Europie kontynentalnej. Do począt-
23.6 ku lat osiemdziesiątych banki brytyjskie nie
Miary pieniądza udzielały kredytów na zakup domów, zaś cze-
ki wystawiane w ciężar wkładów w towarzy-
Pieniądz jest środkiem wymiany, podaż pie- stwach budowlanych nie były honorowane
niądza zaś to suma gotówki w obiegu poza-
Makroekonomia 125
w sklepach. Obecnie „banki" zacięcie konku- 23.7
rują na rynku kredytów hipotecznych, a czeki
towarzystw budowlanych są powszechnie ak- Konkurencja
ceptowane jako środek płatniczy. Tym samym
między bankami
stopniowo zniknęły powody uniemożliwiające
włączenie wkładów w towarzystwach budow- Deregulacja usług finansowych, umożliwiając
lanych do miar podaży pieniądza. podejmowanie działalności przez coraz więk-
Rysunek 23.2 przedstawia różne miary po- szą liczbę banków, spowodowała znaczne za-
daży pieniądza i występujące między nimi ostrzenie się konkurencji we współczesnym
współzależności. Agregat MO oznacza szeroką sektorze bankowym. Banki konkurują ze sobą
bazę monetarną, która obejmuje gotówkę w za pomocą wysokości zarówno oprocentowa-
obiegu pozabankowym, gotówkę w posiadania oferowanego posiadaczom wkładów, jak
niu banków oraz rachunki banków komercyj- i kosztu kredytów obciążającego pożyczko-
nych w banku centralnym, i jest najwęższą biorców.
miarą pieniądza. Punktem wyjścia do konstru-
owania szerszych agregatów pieniężnych jest
ilość gotówki w obiegu.
Jeżeli dodamy do niej całość wkładów na
żądanie, to otrzymamy agregat Ml, uznawany TABLICA 23.5
za podstawową miarę podaży pieniądza w wą- Wąskie i szerokie miary pieniądza
skim ujęciu. Ml, powiększony o wkłady ter- w Wielkiej Brytanii, czerwiec 1999 r.
minowe i certyfikaty depozytowe sektora po- (mld £)
zabankowego, daje agregat M3, uważany za
Szeroka baza monetarna MO 28,8
najlepszą miarę podaży pieniądza krajowego
- gotówka w bankach i ich rezer-
w szerokim ujęciu.
wy w banku centralnym = 6,0
Ponieważ płynność różnych rodzajów ak- = gotówka w obiegu 22,8
tywów finansowych jest ogromnie zróżnico- + wkłady detaliczne w bankach 404,5
wana, bardzo trudno jest precyzyjnie wykre- + udziały i wkłady w towarzy-
ślić linię demarkacyjną oddzielającą aktywa stwach budowlanych 104,7
uznawane za pieniądz od tych, których nie + wkłady hurtowe 266,3
włącza się do miar podaży pieniądza. Trady- Podaż pieniądza M4 798,3
Ź r ó d ł o : ONS, Financial Statistics.
cyjnie stosowano podział różnych miar poda-
ży pieniądza zgodnie z naszą definicją agrega-
tów MO, Ml i M3. Wszystkie one obejmowa-
ły wyłącznie wartość gotówki i wkładów
w walucie krajowej, pomijały zaś zasoby pie-
niądza w walutach obcych.
Podejście takie w rzeczywistości sprawdza
się w związku z coraz szerszym wykorzysty-
waniem depozytów towarzystw budowlanych
jako środka płatniczego oraz przekształcaniem
się wielu towarzystw budowlanych w banki
komercyjne.
Zmieniająca się rzeczywistość sprawiła, że
obecnie statystyki dotyczące agregatów pie-
niężnych ujmują łącznie banki i towarzystwa
budowlane. Przedstawia to rysunek 23.2.
Agregat M2 obejmuje gotówkę w obiegu plus
wkłady detaliczne a vista w bankach plus
wkłady detaliczne i udziały w towarzystwach
budowlanych. Natomiast agregat M4 to trady-
cyjne M3 powiększone o wkłady i udziały
sektora pozabankowego (prywatnego) w to-
warzystwach budowlanych i pomniejszone
o posiadane przez towarzystwa budowlane za-
soby gotówki, wkłady banków i bankowe cer-
tyfikaty depozytowe.

RYSUNEK f 23.2
-------
Agregaty pieniężne w Wielkiej Brytanii
Publikowane obecnie w Wielkiej Brytanii statystyki zawierają dane wyłącznie na temat agrega-
tów-MO i M4. Szybki rozwój i deregulacja rynków finansowych (które spowodowały znaczne
nasilenie konkurencji i pojawienie się wielu nowych produktów finansowych) sprawiły, że dzi-
siaj znacznie łatwiej jest dokonywać substytucji między pieniądzem „w wąskim" i pieniądzem
„w szerokim" znaczeniu w ich funkcji środka płatniczego. Jeżeli punktem wyjścia przy konstru-
owaniu nowoczesnej definicji pieniądza jest baza monetarna, to pierwszym sensownym miej-
scem, w którym należałoby przeprowadzić linię demarkacyjną między „pieniądzem" a „niepie-
niądzem", jest agregat M4. Rzeczywiste dane na temat wielkości poszczególnych agregatów
pieniężnych w 1999 r. zawiera tablica 23.5.
Szeroka baza monetarna MO
-
Gotówka w bankach
i ich rezerwy w banku centralnym
=
Gotówka w obiegu pozabankowym
+ h
+ Detaliczne wkłady na żądanie
Hurtowe wkłady na żądanie Wkłady detaliczne i udziały

w towarzystwach budowlanych
Podaż pieniądza M2
+
Wkłady terminowe i certyfikaty
depozytowe sektora prywatnego
+
Wkłady i udziały sektora prywatnego
w towarzystwach budowlanych
-
Gotówka, wkłady i certyfikaty
depozytowe banków
w posiadaniu
towarzystw budowlanych
Makroekonomia 127
konkurencji doskonałej, kiedy istnieje swobo-
Marża odsetkowa jest to różnica wysoko-
da wejścia, znikają zyski nadzwyczajne.
ści oprocentowania kredytów i wkładów
w danym banku.
Działalność bankowa podlega pewnej re-
gulacji, choć dziś jest ona słabsza niż w prze-
szłości. Co więcej, znaczny zakres korzyści
Marża odsetkowa pozwala pokryć koszty skali w dziedzinie usług bankowych sprawia,
świadczenia usług bankowych. Jeżeli prze- że dominuje tam konkurencja niedoskonała.
wyższa ona koszty, jest źródłem zysku dla Oba te czynniki powodują, iż w stanie równo-
banku. Istnienie zysków staje się zachętą do wagi banki osiągają najczęściej dodatnie zy-
wejścia na rynek nowych banków. Powoduje ski ekonomiczne. Niemniej, jeśli tylko potra-
to wzrost konkurencji na rynku i stwarza pre- fimy dokładnie określić strukturę rynku, je-
sję na obniżkę marż odsetkowych. Przy więk- steśmy także w stanie przewidzieć relacje
szej liczbie konkurujących ze sobą banków (względną wysokość) oprocentowania wkła-
spada przede wszystkim oprocentowanie kre- dów i kredytów. W przyszłości można się
dytów. Podobnie, coraz silniejsza konkurencja spodziewać, że (przy założeniu ceteris pari-
o wkłady powoduje, że banki oferują klientom bus) dalsza deregulacja działalności bankowej
wyższe oprocentowanie depozytów. Oba te doprowadzi do jeszcze większej obniżki marż
efekty prowadzą do zmniejszenia się marż od- odsetkowych.
setkowych. Konkurencja między bankami oraz zakres
Równowaga na rynku usług bankowych regulacji wyznaczają więc optymalną wiel-
ukształtuje się w punkcie, w którym przesta- kość strumienia gotówki (wkładów), jaki
nie się już opłacać przyciąganie nowych wkła- opłaca się przyciągnąć do sektora bankowego
dów w celu sfinansowania nowych kredytów. przez maksymalizujące zysk banki. Te dwa
Koszt krańcowy środków pieniężnych (opro- czynniki określają także optymalny poziom
centowanie wkładów) — powiększony o koszt rezerw gotówkowych banków. Oznacza to, że
krańcowy prowadzenia działalności banko- dwa podstawowe parametry wpływające na
wej oraz marżę zysku odpowiadającą warun- wysokość mnożnika kreacji pieniądza z ramki
kom równowagi — zrównuje się wówczas 23.4 — c p i cb — nie są dane raz na zawsze,
z utargiem (przychodem) krańcowym (po- ale zależą od przebiegu konkurencji między
większonym o odpowiedni narzut na ryzyko bankami.
niewypłacalności banku), jaki można osiągnąć
z udzielenia nowych kredytów. W warunkach
P
Podsumowanie
1. Pieniądz spełnia cztery funkcje: środka wymiany (lub inaczej środka płatniczego), środka
przechowywania wartości (tezauryzacji), jednostki rozrachunkowej oraz środka odroczonych
płatności. Pieniądz odróżnia od innych aktywów pełniona przezeń funkcja środka wymiany.
2. W gospodarce barterowej (bezpieniężnej) przeprowadzanie transakcji wymiennych jest kosz-
towne, ponieważ musi występować podwójna zbieżność zapotrzebowania. Zastosowanie
środka wymiany obniża koszty kojarzenia ze sobą sprzedawców i nabywców oraz umożliwia
społeczeństwu przeznaczenie rzadkich zasobów na inne cele. Pieniądz symboliczny repre-
zentuje większą wartość jako środek wymiany niż w innych zastosowaniach. Ze względu na
to, że jego wartość jest znacznie wyższa od kosztów jego produkcji, pieniądz symboliczny
pozwala dodatkowo zaoszczędzić zasoby potrzebne do ułatwienia procesu wymiany.

3. Pieniądz symboliczny jest akceptowany albo dlatego, że ludzie wierzą, iż można go będzie
następnie użyć do dokonania zapłaty, albo też dlatego, że państwo uznaje go za prawnie obo-
wiązujący środek płatniczy. Państwo kontroluje podaż pieniądza symbolicznego.
4. Historia o złotniku-bankierze dobrze ilustruje rolę odgrywaną przez współczesne banki.
Złotnicy kreują pieniądz przez udzielanie kredytów. Kredyty te przyjmują postać albo złota
-wprowadzanego do obiegu, a poprzednio trzymanego w skarbcach, albo podwyższenia war-
tości wkładów (poprzez zapis na koncie — przyp. tłum.). Istnieje odwrotna zależność między
poziomem rezerw gotówkowych, z jednej strony, oraz wysokością dochodów osiąganych
z odsetek i ryzykiem niewypłacalności z drugiej. Decyzja dotycząca wysokości rezerw ozna-
cza zatem jednocześnie wybór określonego poziomu ryzyka i dochodowości.
5. Współczesne banki komercyjne występują w roli pośredników finansowych, przyciągając
właśnie w ten sposób wkłady. Krajowy system rozliczania czeków, które są wygodną formą
regulowania należności, jest czynnikiem skłaniającym do lokowania zasobów gotówki na ra-
chunkach a vista. Oprocentowane rachunki terminowe zwiększają atrakcyjność lokowania
i przyciągają do banków kolejne fundusze. Banki prowadzą także działalność kredytową, po-
życzając pieniądze w formie krótkoterminowych kredytów o wysokiej płynności i długoter-
minowych kredytów o niższym stopniu płynności. Inwestują one również uzyskane środki,
lokując je w papierach wartościowych.
6. Bardzo złożone rynki finansowe krótkoterminowych płynnych kredytów umożliwiają współ-
czesnym bankom prowadzenie działalności nawet przy bardzo niskim poziomie rezerw go-
tówkowych w stosunku do sumy ich wkładów. Podaż pieniądza obejmuje gotówkę w obiegu
oraz wkłady.
7. Baza monetarna MO jest sumą gotówki w obiegu i rezerw gotówkowych banków. Mnożnik
kreacji pieniądza jest to iloraz podaży pieniądza i bazy monetarnej; jest on większy od jed-
ności. Mnożnik kreacji pieniądza jest tym większy, im: a) niższa jest planowana stopa rezerw
gotówkowych banków, b) niższy jest zamierzony stosunek gotówki w obiegu do wkładów
sektora pozabankowego.
8. Deregulacja rynków finansowych umożliwia wejście na rynek usług bankowych towarzy-
stwom budowlanym. Agregat M4 jest szeroką miarą podaży pieniądza i obejmuje wkłady za-
równo w bankach, jak i towarzystwach budowlanych.
P
Podstawowe pojęcia
Pieniądz 94
Gospodarka bezpieniężna (barterowa) 95
Jednostka rozrachunkowa 96
Środek przechowywania wartości (tezauryzacji) 96
Pieniądz symboliczny 96
Pieniądz bezgotówkowy (IOU) 97
Wkład (depozyt) 98
Rezerwy 99
Stopa rezerw 99
Panika finansowa 100
Podaż pieniądza 101
Makroekonomia 129
Pośrednik finansowy 101
Banki komercyjne 102
System clearingowy (rozliczeniowy) 102
Płynność 104
Baza monetarna (zasób pieniądza wielkiej mocy) 111
Mnożnik kreacji pieniądza 112
Marża odsetkowa 117
1. a) Przy zakupie nowego samochodu nabywca musi oddać w zamian inny, używany. Czy uży-
wany samochód jest środkiem wymiany? Czy można to uznać za transakcję barterową?
b) Czy na podstawie obserwacji kogoś, kto kupuje tabletki miętowe (białe krążki) w zamian
za monety (srebrne krążki), mógłbyś powiedzieć, który z tych krążków jest pieniądzem?
2. Złotnik utrzymuje 100% rezerw w stosunku do stanu wkładów. Co dzieje się z podażą pie-
niądza w sytuacji, gdy klient wycofa ze skarbca złoto?
3. Początkowo w roli pieniądza używano złotych monet, ludzie jednak mogli przetapiać je na
złoto i wykorzystywać w celach przemysłowych, a) Wyjaśnij, jaka musiała być relatywna
wartość złota w każdym z tych dwóch zastosowań, b) Przedstaw warunki, w jakich złoto mo-
gło, po pierwsze, przekształcić się w pieniądz symboliczny, a po drugie całkowicie zniknąć
z obiegu pieniężnego.
4. W jakim sensie banki komercyjne dokonują kreacji pieniądza? Wykorzystaj bilans, aby po-
kazać, w jaki sposób funkcjonuje system rozliczania czeków. Jak obrót czekowy wpływa na
wykorzystanie przez społeczeństwo zasobów w procesie wymiany?
5. Czy byłoby uzasadnione włączenie czeków podróżniczych do którejś z miar podaży pienią-
dza? Odpowiedz na to samo pytanie w odniesieniu do sezonowych biletów kolejowych oraz
kart kredytowych.
6. Wkłady na żądanie = 30 £, wkłady terminowe = 60 £, rezerwy gotówkowe banków = 2 £,
gotówka w obiegu = 12 £, wkłady w towarzystwach budowlanych = 20 £. Oblicz: MO i M4.
dziwe, a) Banki nie są w stanie dokonać kreacji czegokolwiek, ponieważ ich pasywa są rów-
ne ich aktywom, b) Podaż pieniądza zwiększyła się w efekcie rozszerzenia zakresu gospo-
darki nieoficjalnej; w związku z tym, że transakcje gotówkowe nie pozostawiają śladu, lu-
dzie lokują w bankach mniej pieniędzy, c) Ponieważ państwo jest odpowiedzialne za
drukowanie pieniędzy, zawsze wie ono dokładnie, ile wynosi podaż pieniądza w Wielkiej
Brytanii.
ROZDZIAŁ [24]
Bank centralny i system pieniężny
0 Wyjaśnić, na czym polegają dwie najważniejsze funkcje banku centralnego — jako

bankiera banków komercyjnych i instytucji odpowiedzialnej za politykę pieniężną
państwa.
□ Przedstawić kanały oddziaływania banku centralnego na podaż pieniądza.
□ Opisać rolę banku centralnego jako ostatniej instancji kredytowej.
□ Analizować motywy trzymania pieniądza oraz ich związek z kształtowaniem się po-
pytu na pieniądz.
□ Dostrzec, że w swoich decyzjach ludzie kierują się realną, a nie nominalną, wielkością
zasobów pieniądza.
□ Opisać mechanizm ustalania się równowagi na rynku pieniądza, a także wyjaśnić,
dlaczego implikuje ona jednocześnie równowagę na innych rynkach finansowych.
□ Przedstawić najważniejsze czynniki, które powodują zmianę punktu równowagi na
rynku pieniężnym.
□ Wyjaśnić, dlaczego warunkiem skutecznej walki z inflacją jest zastosowanie tzw. ko-
twicy nominalnej oraz dlaczego bank centralny, dążąc do osiągnięcia pośrednich ce-
lów monetarnych, wykorzystuje stopy procentowe.
Współ cześnie w każdym (www.federalreserve.gov) — bank centralny

kraju, niezależnie w USA — utworzono dopiero w 1913 r.
od jego wielkości, istnieje W tym rozdziale przyjrzymy się dokład-
bank centralny. niej roli banku centralnego i pokażemy, w jaki
sposób oddziałuje on na równowagę na ryn-
Bank centralny spełnia funkcję bankiera

w stosunku do banków komercyjnych oraz
odpowiada za ustalanie poziomu stóp pro-
centowych.
Początkowo banki centralne były instytu-

cjami prywatnymi, nastawionymi na zysk.
W miarę wzrostu ich znaczenia jako instytucji
finansujących działalność państwa oraz coraz
większego nacisku kładzionego przez rządy
w poszczególnych krajach na kontrolowanie
poziomu stóp procentowych, ich działalność
była coraz bardziej poddawana kontroli
państwowej. Przykładowo, Bank Anglii
(www.bankofengland.co.uk), założony
w 1694 r., został znacjonalizowany jednak do-
piero w 1947 r., a System Rezerwy Federalnej
Makroekonomia 131
kach finansowych, w tym zwłaszcza na rynku Departament Emisyjny jest odpowiedzial-
pieniądza. Ponieważ bank centralny wpływa ny za emisję banknotów; w tablicy 24.1 zosta-
na podaż pieniądza, przed podjęciem analizy ły one wykazane jako zobowiązania. W celu
równowagi pieniężnej konieczne jest także wprowadzenia banknotów do obiegu Departa-
rozpoznanie czynników określających popyt ment Emisyjny kupuje papiery wartościowe:
na pieniądz. bony i obligacje emitowane przez państwo,
Rozdział zakończymy omówieniem metod przedsiębiorstwa lub władze lokalne. Papiery
kontroli podaży pieniądza, stosowanych przez wartościowe zostały wykazane w tablicy jako
bank centralny. Przedstawimy także problemy, aktywa Departamentu Emisyjnego. Zamiana
jakie pojawiają się w praktyce w trakcie reali- pieniądza wielkiej mocy na papiery wartościo-
zacji polityki pieniężnej. W tym rozdziale we jest określana mianem operacji otwartego
omawiamy działalność banku centralnego rynku.
w powiązaniu z rynkami finansowymi. W na- Departament Bankowy spełnia funkcję
stępnych rozdziałach zajmiemy się wpływem bankiera w stosunku do banków komercyj-
polityki pieniężnej na realną sferę gospodarki. nych i państwa. Wkłady sektora publicznego
W rozdziale 28 będziemy już przygotowani i wkłady banków to wkłady państwa oraz sek-
do podjęcia analizy roli banku centralnego tora banków komercyjnych trzymane w banku
w walce z inflacją. centralnym. Rezerwy i pozostałe rachunki są
to wkłady złożone przez banki centralne in-
nych krajów, władze lokalne w kraju oraz
24.1 przez znacjonalizowane przedsiębiorstwa.
Na aktywa Departamentu Bankowego
Bank Anglii składają się państwowe papiery wartościowe
(pożyczki udzielane państwu) i pożyczki
Bank Anglii, nazywany zwykle po prostu
Bankiem, jest bankiem centralnym Zjedno-
czonego Królestwa Wielkiej Brytanii. Z histo-
rii wywodzi się jego podział na Departament
Emisyjny i Departament Bankowy. Każdy
z tych departamentów sporządza oddzielny bi-
lans, których uproszczone schematy zawiera
tablica 24.1.
Bilans Banku Anglii w czerwcu 1999 r.

Departament Aktywa mld£ Pasywa mld£
Emisyjny Państwowe papiery Banknoty w obiegu 24,0
wartościowe 19,5
Pozostałe papiery
wartościowe 4,5
Bankowy Państwowe papiery Wkłady sektora
wartościowe 1,2 publicznego 0,2
Pożyczki 46,2 Wkłady banków 1,7
Pozostałe aktywa 2,6 Rezerwy i pozostałe
rachunki 48,1
Ź r ó d ł o : ONS, Financial Statistics.
TABLICA 24.1 J
Bank centralny i system pieniężny 132

udzielane bankom. Pozostałe aktywa zawiera- wemu, oraz mnożnika kreacji pieniądza, tzn.
ją kapitał rzeczowy, budynki i wyposażenie wielokrotności, jaką stanowi podaż pieniądza
oraz papiery wartościowe emitowane przez w stosunku do bazy monetarnej. Przekonali-
przedsiębiorstwa prywatne i władze lokalne. śmy się już, że mnożnik kreacji pieniądza jest
W praktyce działalność Departamentów tym większy, im niższa jest stopa rezerw go-
Emisyjnego i Bankowego jest ściśle skoordy- tówkowych banków komercyjnych oraz im
nowana. Bilans Banku Anglii z tablicy 24.1 niższy zamierzony stosunek gotówki do wkła-
ma podobny układ jak bilans banku komercyj- dów bankowych w sektorze pozabankowym.
nego, jednakże występuje między nimi jedna Omówimy teraz narzędzia, za pomocą któ-
istotna różnica. Polega ona na tym, że bank rych bank centralny może próbować wpływać
centralny nigdy nie może zbankrutować. na podaż pieniądza: rezerwy obowiązkowe,
Banknot o nominale 50 £ jest zobowiąza- stopę dyskontową oraz operacje otwartego
niem Departamentu Emisyjnego. Przypuśćmy, rynku.
że przychodzisz do Banku z żądaniem wymia-
ny tego banknotu na gotówkę o wartości 50 £. Rezerwy obowiązkowe
W najlepszym przypadku Bank wypłaci ci po
prostu 50 monet o nominale 1 £. Szczególną
właściwością zobowiązań banku centralnego Stopa rezerw obowiązkowych jest to mini-
malna relacja rezerw gotówkowych do
jest to, że może on je kreować bez żadnych
wkładów, jaką koniecznie muszą utrzymy-
ograniczeń, przy tym nie narażając się na ban-
wać banki komercyjne na mocy decyzji
kructwo. banku centralnego.
24.2 i z przyczyn czysto technicznych utrzymuje

rezerwy na poziomie 5% wkładów. Ponieważ
Bank centralny wkłady stanowią w tym przypadku dwudzie-
a podaż pieniądza stokrotność rezerw gotówkowych, system
bankowy może stworzyć wkłady o wartości
W tym podrozdziale zajmiemy się metodami 20 min £, wobec 1 min £ rezerw gotówko-
oddziaływania przez bank centralny na podaż wych. Przyjmijmy teraz, że bank centralny na-
pieniądza w gospodarce. Podaż pieniądza to kłada obowiązek utrzymywania przez banki
suma gotówki w obiegu poza systemem ban- rezerw gotówkowych na poziomie co naj-
kowym oraz wkładów w bankach komercyj- mniej 10% stanu wkładów. W tej sytuacji ban-
nych i towarzystwach budowlanych 1. (Odtąd ki mogą dokonać kreacji tylko 10 min £ wkła-
będziemy używać tylko pojęcia „banki".) Po- dów, na podstawie swoich rezerw gotówko-
daż pieniądza jest częściowo zobowiązaniem wych w wysokości 1 min £.
banku centralnego (gotówka w obiegu poza-
bankowym), a częściowo zobowiązaniem ban-
ków (wkłady bankowe).
W poprzednim rozdziale wprowadziliśmy
pojęcia bazy monetarnej, tj. ilości gotówki do-
starczonej przez bank centralny zarówno ban-
kom komercyjnym, jak i sektorowi pozabanko-
1
Warto zdawać sobie sprawę, że towarzystwa bu-
dowlane (i ich rola na rynku usług finansowych) są
instytucją specyficznie brytyjską (przyp. R.R.).
Jeżeli jest stosowany wymóg rezerw obo-

wiązkowych, to banki komercyjne mogą
utrzymywać większe od minimalnych rezerwy
gotówkowe, ale nie mogą utrzymywać ich
mniej. Jeżeli ich zasób gotówki spadnie poni-
żej wymaganego poziomu, to muszą one na-
tychmiast pożyczyć gotówkę, zazwyczaj od
banku centralnego, aby przywrócić wymaganą
stopę rezerw obowiązkowych.
Załóżmy, że system bankowy dysponuje
zasobami gotówki w wysokości 1 min £
Makroekonomia 133
Jeżeli więc bank centralny wymaga utrzy- Jedną z form rezerw obowiązkowych, po-
mywania rezerw obowiązkowych ponad po- pularną zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, są de-
ziom, który przezorne banki utrzymywałyby pozyty specjalne. Banki komercyjne są zobo-
i tak w każdych warunkach, powstaje efekt wiązane do utrzymywania pewnej części swo-
polegający na ograniczeniu zakresu kreacji ich rezerw gotówkowych na specjalnym
wkładów bankowych, obniżeniu wartości rachunku w banku centralnym i suma ta nie
mnożnika kreacji pieniądza oraz zmniejszeniu może być wliczana do ich rezerw obowiązko-
podaży pieniądza przy każdym poziomie bazy wych. Możliwość posługiwania się zmiennym
monetarnej. Podobnie, jeżeli obowiązuje już poziomem depozytów specjalnych dała ban-
jakaś stopa rezerw obowiązkowych, to jej kowi centralnemu dodatkowe narzędzie kon-
podwyższenie spowoduje zmniejszenie poda- troli tworzenia wkładów przez system banko-
ży pieniądza. wy, a tym samym oddziaływania na wysokość
Jeżeli bank centralny wymaga utrzymy- mnożnika kreacji pieniądza.
wania rezerw obowiązkowych ponad poziom,
jaki normalnie chciałyby utrzymywać banki, Stopa dyskontowa
to te ostatnie są w stanie dokonać kreacji
mniejszej liczby wkładów i udzielić mniej Drugim instrumentem kontroli podaży pienią-
kredytów, niż naprawdę chciałyby. Można dza, jakim dysponuje bank centralny, jest sto-
w związku z tym powiedzieć, że stopa rezerw pa dyskontowa.
obowiązkowych oddziałuje na banki podobnie
jak podatek, zmuszając je do utrzymywania
większej części ich całkowitych aktywów Stopa dyskontowa jest to stopa procento-
wa stosowana przez bank centralny przy
w formie rezerw, a mniejszej relatywnie czę-
udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym.
ści — w postaci kredytów przynoszących wy-
sokie zyski (odsetki). Czy banki mogą sobie
jakoś z tym poradzić?
Jeżeli nawet istnieją możliwości prowa-
dzenia intratnej działalności kredytowej, to
banki mogą je wykorzystać tylko wówczas,
gdy powiększą stan swoich rezerw gotówko-
wych. W zasadzie mogą one próbować poży-
czyć gotówkę od banku centralnego. Jeśli
jednak głównym zadaniem rezerw obowiąz-
kowych jest ograniczenie podaży pieniądza,
to bank centralny będzie bardzo wstrzemięź- Załóżmy, że banki uznały, iż minimalny
liwy w udzielaniu bankom komercyjnym po- bezpieczny poziom stopy gotówka/wkłady
życzek gotówkowych, które zostałyby wyko- wynosi 10%. Z tego punktu widzenia nie jest
rzystane do rozszerzenia akcji kredytowej, istotne, czy wielkość ta jest wynikiem własnej
podwyższenia stanu wkładów i — w rezulta- oceny sytuacji gospodarczej, czy też stopą re-
cie — do zwiększenia podaży pieniądza. Ma- zerw obowiązkowych narzuconą przez bank
jąc duże możliwości rozszerzenia lukratyw- centralny. Każdego dnia banki muszą mieć do
nej działalności kredytowej, banki mogłyby dyspozycji pewien zasób gotówki w kasie.
skłonić sektor pozabankowy do zamiany go- Załóżmy dalej, że ich rzeczywiste rezerwy go-
tówki w obiegu na wkłady bankowe. Mogły- tówkowe stanowią 12% stanu wkładów.
by wówczas zaoferować wyższe oprocento- Odpowiedzmy zatem na pytanie, na ile banki
wanie wkładów terminowych lub przedłużyć pozwolą sobie na spadek rezerw gotówki,
godziny otwarcia, aby zachęcić klientów do zbliżający je do minimalnego poziomu 10%.
szerszego korzystania z obrotu czekowego.
Gdyby bankom udało się przyciągnąć więcej
gotówki od ludności i przedsiębiorstw, mo-
głoby to oznaczać przywrócenie zdolności do
udzielania kredytów (na podstawie stanu
wkładów) na poprzednim poziomie. Może się
jednak wówczas okazać, że bank centralny
podniesie stopę rezerw obowiązkowych jesz-
cze bardziej.

Banki muszą w tej sytuacji porównać ko- f >
rzyści w postaci odsetek, które mogłyby Operacie otwartego rynku występują wtedy,
otrzymać od dodatkowych kredytów, z poten- kiedy bank centralny zmienia wielkość bazy
cjalnymi zagrożeniami i kosztami, jakie mo- monetarnej, kupując lub sprzedając papiery
głyby się pojawić w przypadku nagłej paniki wartościowe na otwartym rynku.
i masowego wycofywania pieniędzy z ban- V ________________________________ J
ków. To z kolei oznaczałoby spadek ich re-

O ile istota dwóch poprzednich metod kon-
zerw gotówki poniżej krytycznego poziomu
troli podaży pieniądza sprowadza się do od-
10%. Tu właśnie pojawia się stopa dyskonto-
działywania na wysokość mnożnika kreacji
wa. Przypuśćmy, że stopa procentowa istnieją-
pieniądza, o tyle operacje otwartego rynku po-
ca na rynku wynosi 8% i bank centralny ogła-
zwalają wpływać na wielkość bazy monetar-
sza, że jest gotów udzielać pożyczek bankom
nej. Ponieważ podaż pieniądza jest to iloczyn
komercyjnym na 8%. Banki mogą w tej sytu-
bazy monetarnej i mnożnika kreacji pieniądza,
acji rozszerzać swoją działalność kredytową
operacje otwartego rynku wpływają równo-
aż do chwili, kiedy ich rezerwy gotówkowe
cześnie na rozmiary podaży pieniądza.
spadną do minimalnego poziomu 10% wkła-
Przypuśćmy, że Departament Emisyjny
dów. Oprocentowanie kredytów udzielanych
Banku Anglii drukuje nowe banknoty o łącz-
przez banki komercyjne wynosi 8% i jeżeli
nym nominale 1 min £ i wykorzystuje je do
nawet dojdzie do najgorszego i zacznie im
zakupu na otwartym rynku papierów warto-
brakować gotówki, to zawsze mogą pożyczyć
ściowych emitowanych przez państwo. War-
ją od banku centralnego na 8%. W tych wa-
tość zasobów papierów wartościowych w po-
runkach banki nie mogą stracić, nawet maksy-
siadaniu banków i sektora pozabankowego
malnie rozwijając akcję kredytową.
zmniejszyła się o 1 min £, a baza monetarna
Załóżmy jednak, iż bank centralny zapo-
wzrosła o 1 min £. Nastąpił zatem dopływ do
wiada, że — przy rynkowej stopie procento-
gospodarki gotówki o wartości 1 min £. Część
wej wynoszącej 8% — pożyczki udzielane
owej gotówki znajdzie się w obiegu pozaban-
bankom komercyjnym będą oprocentowane
kowym, ale większość zostanie złożona
wyżej, na karnym poziomie 10%. W takiej sy-
w bankach jako wkłady. Dzięki podwyższeniu
tuacji bank, który utrzymuje rezerwy gotów-
swoich rezerw gotówki banki mogą teraz roz-
kowe w wysokości 12% wkładów, może dojść
szerzyć działalność kredytową. W odwrotnej
do wniosku, iż nie opłaci mu się udzielać do-
sytuacji, gdy Departament Emisyjny Banku
datkowych kredytów na 8% i narażać się na
Anglii sprzeda ze swoich zasobów papiery
spadek swoich rezerw gotówki do minimalne-
wartościowe skarbu państwa o wartości
go poziomu 10% wkładów. Zbyt duże jest tu
1 min £, dokładnie o tyle samo zmniejszy się
ryzyko, że w przypadku masowego wycofy-
ilość gotówki w obiegu lub stan rezerw go-
wania pieniędzy byłby on zmuszony do ubie-
gania się o pożyczkę w banku centralnym
oprocentowaną na 10%. Udzielając dodatko-
wych kredytów, bank komercyjny poniósłby
więc w ostatecznym rozrachunku straty. Bar-
dziej sensowne jest w tych warunkach utrzy-
mywanie pewnej nadwyżki rezerw gotówko-
wych, która zabezpieczałaby przed ryzykiem
raptownego wycofywania wkładów.
Ustalając zatem stopę dyskontową na kar-
nym poziomie, wyższym od przeciętnego po
ziomu stóp procentowych na rynku, bank cen-
tralny może skłonić banki komercyjne do
dobrowolnego utrzymywania dodatkowej re-
zerwy gotówki. Ponieważ wkłady bankowe są
teraz mniejszą wielokrotnością rezerw gotów-
kowych banków, mnożnik kreacji pieniądza
obniża się, a podaż pieniądza jest mniejsza dla
każdej wielkości bazy monetarnej.
Operacje otwartego rynku
Makroekonomia
Ramka 24.1
Rynek operacji repo
W amerykańskich filmach dłużnicy zalegający ze spłatą kredytów tracą na rzecz kredytodawcy

samochody. Osobą, która rekwiruje samochody, jest pracownik banku specjalizujący się
W operacjach typu repo. W połowie lat dziewięćdziesiątych rynek, na którym są przeprowadza-
li rinsakcje repo, powstał wreszcie w Londynie. Rynki takie istnieją od wielu lat w innych eu-
europejskich centrach finansowych, takich jak Frankfurt i Mediolan. Z pewnością jednak do naj-
większych uczestników rynku trudnych kredytów samochodowych nie należał wykazujący prze-
wręcz ostrożność Bundesbank.
Operacja repo oznacza również transakcję sprzedaży i odkupu papierów wartościowych (naj-
częściej skarbowych). Na przykład, bank sprzedaje ci papier skarbowy, a jednocześnie zobowią-
że się do jego odkupienia po z góry określonej cenie w wyznaczonym terminie w przyszłości.
Z tytułu transakcji płacisz dziś bankowi gotówką; w zamian w określonym momencie w przy-
szłości otrzymasz z powrotem z góry znaną sumę pieniędzy (powiększoną o odsetki). W istocie
więc złożyłeś w banku depozyt, a twoja krótkoterminowa pożyczka udzielona bankowi jest za-
bezpieczona papierem skarbowym, który tymczasowo został zapisany jako twoja własność.
W operacjach repo istniejące zasoby długoterminowych aktywów finansowych (w tym przypad-
ku — papierów skarbowych) wykorzystuje się więc jako zastaw dla nowego strumienia zabez-
pieczonych kredytów krótkoterminowych.
Operacje typu reverse repo (odwrotny odkup) przebiegają w przeciwnym kierunku. Teraz to
ty sprzedajesz bankowi papiery skarbowe i otrzymujesz z banku krótkoterminowy kredyt, zobo-
wiązując się jednocześnie do odkupu tych papierów wartościowych określonego dnia w nieod-
ległej przyszłości po ustalonej dziś cenie. O ile repo są w istocie formą zabezpieczonego wkładu
bankowego na ustalony termin, o tyle reverse repo to nic innego jak zabezpieczony kredyt ban-
kowy udzielony na określony czas.
Operacje repo i reverse repo są w swej istocie bardzo podobne do udzielania i zaciągania
krótkoterminowych kredytów. Można je nawet wykorzystać jako podstawę do prowadzenia
przez bank centralny operacji otwartego rynku. W Wielkiej Brytanii Bank Anglii często doko-
nywał operacji otwartego rynku, sprzedając i kupując weksle skarbowe; na jeszcze większą
skalę transakcje repo i reverse repo były wykorzystywane przez Bundesbank oraz Banca d'Ita-
lia. Zawsze jednak transakcje te służyły podobnym celom. Obecnie Bank Anglii korzysta
z rynku repo w swoich operacjach otwartego rynku, mających doprowadzić do zmiany bazy
monetarnej.
Rynek repo umożliwił wykorzystanie papierów skarbowych jako zastawu pod bardziej
płynne kredyty oraz pożyczki krótkoterminowe. Pozwoliło to rozszerzyć zakres pośrednictwa
finansowego. Dzięki obniżeniu kosztów działalności kredytowej i depozytowej banków zwięk-
szył się popyt zarówno na kredyty, jak i na wkłady. Według ocen Banku Anglii uruchomienie
rynku repo spowodowało na początku 1996 r. wzrost podaży pieniądza (agregatu M4) aż
o 6 mld £.
-
Ź r ó d ł o : Bank of England, Inflation Report, May 1996.

J

tówkowych banków. Tym samym baza mone- skalę może łatwo przekształcić się w samo-
tarna zmniejsza się o 1 min £. Ponieważ rezer- spełniającą się prognozę: pod wpływem pani-
wy gotówki w bankach spadły, są one ki ludzie zaczną masowo wycofywać swoje
zmuszone do ograniczenia swojej akcji kredy- pieniądze z banków w obawie przed ich ban-
towej, co w efekcie sprawia, że zmniejsza się kructwem.
podaż pieniądza. Zapobieganie falom paniki na rynkach fi-
Warto zwrócić uwagę, że nie ma większego nansowych wymaga przede wszystkim prze-
znaczenia, czy bank centralny dokonuje trans- konania ludzi, że banki — w przypadku po-
akcji bezpośrednio z bankami komercyjnymi, gorszenia się sytuacji na rynku — nigdy nie
czy też z podmiotami wchodzącymi w skład wpadną w tarapaty jako pierwsze. Musi ist-
sektora pozabankowego. Jeżeli sprzedaje on nieć gwarancja, że banki będą mogły zdobyć
papiery wartościowe bezpośrednio innym ban- gotówkę, jeżeli naprawdę to będzie konieczne.
kom, to natychmiast obniżają się ich rezerwy Jest tylko jedna instytucja, która może „wy-
gotówki. Jeżeli zaś sprzedaje papiery warto- twarzać" gotówkę w nieograniczonej ilości
ściowe ludności, to poszczególne osoby wypi- — bank centralny. Groźby paniki finansowej
szą czeki w ciężar swoich rachunków banko- można uniknąć, a przynajmniej znacznie ją
wych i rezerwy gotówki w bankach — podob- ograniczyć, jeżeli powszechnie wiadomo, że
nie jak poprzednio — także się obniżą. Bank Anglii jest gotów występować jako
W każdym przypadku bank centralny — za ostatnia instancja kredytowa.
pomocą transakcji papierami wartościowymi
na otwartym rynku — wpływa na zmiany bazy
Ostatnia instancja kredytowa to instytucja
monetarnej, rezerw gotówkowych banków,
zdolna do udzielania pożyczek bankom i in-
rozmiarów akcji kredytowej opierającej się na
nym instytucjom finansowym w sytuacjach,
stanie wkładów oraz podaży pieniądza. kiedy panika na rynkach finansowych za-
graża całemu systemowi finansowemu.
24.3 1 banków, efektem tego byłyby nieprzewidzia-

ne, raptowne skoki zamierzonej relacji gotów-
Ostatnia instancja kredytowa ki w obiegu do wkładów bankowych i odpo-
wiadające im fluktuacje wysokości mnożnika
Współczesny system bankowy, oparty na za- kreacji pieniądza. Przy danej bazie monetarnej
sadzie rezerw gotówkowych, umożliwia spo- jej część utrzymywana przez banki w postaci
łeczeństwu produkowanie środka wymiany rezerw gotówkowych podlegałaby ciągłym
przy stosunkowo niedużych nakładach zaso- zmianom i bankowi centralnemu byłoby nie-
bów rzadkich: ziemi, pracy i kapitału. Istnieje
jednak cena, którą trzeba płacić za tę możli-
wość efektywnego wytwarzania środka wy-
miany. W poprzednim rozdziale przekonali-
śmy się, że każdy system bankowy oparty na
zasadzie rezerw gotówkowych jest bardzo
wrażliwy na objawy paniki na rynkach finan-
sowych. Ponieważ banki nie dysponują wy-
starczającymi rezerwami w przypadku jedno-
czesnego wycofania przez klientów wszyst-
kich swoich wkładów, jakakolwiek pogłoska
o wycofywaniu pieniędzy z banków na dużą
Rola banku centralnego jako pożyczko-

dawcy ostatniej instancji sprowadza się nie
tylko do zwykłej ochrony złożonego i wza-
jemnie powiązanego wewnętrznie nowoczes-
nego systemu finansowego, w którym ban-
kructwo jednego banku mogłoby spowodować
upadek wielu innych. Pozwala ona również
znacznie ograniczyć niepewność w polityce
pieniężnej. Gdyby klienci banków byli podda-
wani zmieniającym się często nastrojom opty-
mizmu i pesymizmu w ocenie wypłacalności
Makroekonomia 137
Regulacja rynków finansowych
czy akcje ratunkowe?
Istnienie ryzyka rynkowego (systematycznego) może być silnym argumentem za interwencją
państwa na rynkach finansowych: na rynkach tych występuje duży zakres efektów zewnętrz-
nych. Jeżeli dopuści się do bankructwa jednej instytucji finansowej, to może ono wywołać reak-
cję łańcuchową w postaci całej fali bankructw; wynikną one stąd, że wiele upadających instytu-
cji trzyma wkłady w tej pierwszej albo też trzymają je tam ich potencjalni klienci. Co prawda,
podobnego argumentu można użyć w stosunku do wielu innych dziedzin gospodarki (np. sieć
powiązań kooperacyjnych w przemyśle motoryzacyjnym), wydaje się jednak, że efekty ze-
wnętrzne są szczególnie duże w przypadku współzależności związanych z samym mechaniz-
mem płatności.
Każda forma interwencjonizmu państwowego niesie ze sobą również pewne niebezpieczeń-
stwa, najczęściej o charakterze pokusy nadużycia (ang. moral hazard). Sama gotowość państwa
do interwencji może skłaniać instytucje finansowe do podejmowania działań o podwyższonym
stopniu ryzyka. Mechanizm automatycznego gwarantowania wkładów przez władze federalne
był główną przyczyną załamania się systemu kas oszczędnościowo-pożyczkowych (ang. Sav-
ings and Loans Associations — S&Ls) w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Ubezpieczenie
instytucji depozytowych od strat znacznie osłabia w nich kontrolę właścicielską nad bieżącym
zarządzaniem, stwarzając wręcz silne bodźce menedżerom do przekraczania granic bezpieczeń-
stwa w operacjach kredytowych i świadomego podejmowania ryzyka bankructwa. Jeśli operacje
te się powiodą, przyniesie to wzrost zysków, natomiast w przypadku niepowodzenia straty i tak
pokryje państwo.
Jednym z możliwych środków przeciwdziałania jest narzucenie przez bank centralny wymo-
gu utrzymywania przez instytucje finansowe odpowiednio wysokiego współczynnika wypłacal-
ności. Zgromadzony kapitał akcyjny musi zapewniać pokrycie stosunkowo dużych strat (jeżeli
wystąpią); tym samym zmniejsza się ryzyko bankructwa i wystąpienia paniki finansowej na ryn-
ku. Jeśli właściciele banku mieliby — w wyniku błędnych decyzji jego kierownictwa — ponosić
odczuwalne straty, to postarają się oni stworzyć taki system bodźców dla menedżerów, aby mak-
symalnie ograniczyć zakres takich decyzji.
Jednak nawet w takim przypadku konieczne może się okazać rozszerzenie systemu bodźców
o możliwość korzystania z ostatniej instancji kredytowej, tj. pożyczek banku centralnego.
W Wielkiej Brytanii, mającej długie tradycje morskie, instytucję taką określa się mianem akcji
.,łódź ratunkowa". Akcja taka polega na tym, że Bank Anglii albo bezpośrednio wspomaga kre-
dytem zagrożoną instytucję, albo po prostu wypuszcza na rynek dodatkową gotówkę, co — jak
się przekonamy w kolejnych rozdziałach — prowadzi do spadku stóp procentowych. Niższe sto-
py procentowe mogą spowodować wzrost cen aktywów oraz optymizmu podmiotów gospodar-
czych w takim stopniu, że zniknie samo źródło kryzysu. Kiedy panika finansowa wygaśnie, wte-
dy Bank Anglii będzie na ogół dążył do wyeliminowania skutków przejściowego podwyższenia
płynności w gospodarce w ten sposób, aby nie wystąpił wzrost podaży pieniądza w długim
okresie.
v ______________________________________________________________________________________________ J

słychanie trudno przewidzieć, nawet w przynie przynosi dochodów w postaci odsetek,
bliżeniu, wielkość podaży pieniądza. Wystę- oraz obligacje, które będą symbolizowały
pując jako ostatnia instancja kredytowa, bank wszystkie pozostałe aktywa przynoszące od-
centralny jest w stanie utrzymać zaufanie do setki, a które nie są bezpośrednio środkiem
całego systemu bankowego i — tym samym płatności. W miarę uzyskiwania dochodów lu-
— relatywnie stabilną wartość planowanego dzie stopniowo powiększają swój majątek.
współczynnika gotówki w sektorze pozaban- Wydatki z kolei wpływają na zmniejszenie
kowym do wkładów bankowych, a w związku majątku. W jaki sposób ludzie powinni w każ-
z tym także mnożnika kreacji pieniądza. dym momencie podzielić swój majątek mię-
Zazwyczaj sama świadomość tego, że dzy pieniądze i obligacje? Istnieje oczywiście
bank centralny jest gotowy podjąć działania koszt alternatywny utrzymywania pieniądza.
jako ostatnia instancja kredytowa, zapobiega
powstaniu paniki na rynkach finansowych. Kosztem alternatywnym utrzymywania pie-
Niekiedy jednak bank centralny rzeczywiście niądza {kosztem utraconych możliwości) są
jest zmuszony do podjęcia takich działań odsetki utracone w wyniku trzymania akty-
(ramka 24.2). wów finansowych w postaci pieniędzy (go-
tówki), a nie w formie oprocentowanych ob-
ligacji.
Ludzie będą trzymać pieniądze tylko wte-

Popyt na pieniądz dy, kiedy dostrzegą w tym korzyści, które
zrównoważą koszt alternatywny. Zastanów-
Ilość pieniądza w Wielkiej Brytanii (M4) wymy się, na czym mogą polegać owe korzyści.
nosiła w 1965 r. 17 młd £. Do roku 1999
wzrosła do 783 mld £. Dlaczego mieszkańcy Motyw transakcyjny. Przeprowadzanie
Wielkiej Brytanii musieli utrzymywać 46-kro- transakcji wymiennych bez pośrednictwa pie-
tnie więcej pieniędzy w 1999 r. w porównaniu niądza byłoby czasochłonne i wymagałoby
z 1965 r.? Wyodrębnimy trzy podstawowe wiele wysiłku. Utrzymywanie pieniądza po-
zmienne, które określają popyt na pieniądz: zwala zaoszczędzić czas i wysiłek, związane
stopę procentową, poziom cen — albo inaczej z zawieraniem transakcji.
przeciętną cenę dóbr i usług — oraz realny Gdyby wszystkie transakcje były doskona-
dochód. Zanim przystąpimy do zbadania, czy le zsynchronizowane, uzyskiwalibyśmy wpły-
zmiany wymienionych czynników mogą wy- wy ze sprzedaży dóbr i usług oraz dochody ze
jaśniać przyczyny wzrostu zasobów pienięż- sprzedaży usług czynników produkcji w tym
nych w latach 1965-1999, ponownie zastano- samym momencie, kiedy dokonaliśmy zakupu
wimy się, dlaczego ludzie w ogóle trzymają dóbr i usług, które chcemy skonsumować.
pieniądze.
Motywy trzymania pieniądza

Pieniądz jest zasobem. Jest to inaczej ilość
pieniędzy w obiegu oraz suma wkładów ban-
kowych posiadanych w jakimś określonym
momencie. Posiadanie pieniędzy nie jest tym
samym co wydawanie pieniędzy, np. na bilet
do kina. Trzymamy pieniądze teraz, aby wy-
dać je w przyszłości.
Pieniądz jest środkiem wymiany, wskutek
czego musi on również spełniać funkcję środ-
ka przechowywania wartości (tezauryzacji).
To właśnie w tych dwóch funkcjach pieniądza
musimy szukać źródeł dążenia ludzi do posia-
dania pieniędzy.
Ludzie mogą gromadzić swój majątek
w różnej postaci — pieniędzy, weksli, obliga-
cji, akcji czy nieruchomości. Dla uproszczenia
zakładamy, że istnieją tylko dwa rodzaje akty-
wów: pieniądz jako środek wymiany, który
Makroekonomia 139
Poza tym jednym momentem pieniądze nie nalnym. Aby dokonać tych samych co po-
byłyby nam w ogóle potrzebne. przednio transakcji, będziemy musieli zgro-
madzić dwa razy tyle pieniędzy.
Motyw transakcyjny trzymania pieniądza

ma swoje źródło w niedoskonałej synchro- Popyt na pieniądz jest to popyt na zasób
nizacji wpływów i wydatków w czasie. pieniądza w ujęciu realnym (w skrócie: real-
ny zasób pieniądza).
Potrzeba trzymania pieniędzy wynika nabywczą, tj. ilość towarów, jakie można za
z odstępu w czasie między uzyskaniem wpły- nie kupić.
wów i dokonaniem następujących po nich za- Ludzie trzymają realne zasoby pieniężne,
kupów. Czy rzeczywiście? ponieważ chcą dokonywać transakcji. Do-
Moglibyśmy przecież wykorzystać nasze brym przybliżeniem całkowitej wartości trans-
wpływy do natychmiastowego zakupu opro- akcji w wyrażeniu realnym jest realny dochód
centowanych aktywów, które sprzedalibyśmy narodowy. W związku z tym możemy przyjąć,
dopiero wówczas, gdy potrzebowalibyśmy że motyw transakcyjny utrzymywania real-
pieniędzy na wydatki. Tego rodzaju politykę nych zasobów pieniężnych zwiększa swoją
stosują dyrektorzy finansowi w wielkich kor- siłę oddziaływania wraz ze wzrostem realnego
poracjach, ale dla większości z nas takie po- dochodu narodowego.
stępowanie jest pozbawione sensu. Przy każ- Kolejnym czynnikiem określającym mo-
dym zakupie i sprzedaży aktywów trzeba po- tyw transakcyjny utrzymywania pieniądza jest
nieść koszty opłat bankowych i maklerskich, stopień synchronizacji wypłat i wpływów. Za-
które są zazwyczaj tym (relatywnie) wyższe, łóżmy, że gospodarstwa domowe — zamiast
im niższa jest wartość transakcji. W zasadzie dokonywać regularnych zakupów każdego
niemożliwe jest przy tym dokładne śledzenie dnia tygodnia — koncentrują swoje zakupy
zmian wszystkich szczegółowych pozycji w dniu, w którym otrzymują wypłatę wyna-
wpływów i wydatków, a zatem niemożliwa grodzenia od pracodawcy. W skali tygodnia
jest właściwa ocena chwili, w której pojawia dochód narodowy i łączna wartość transakcji
się zapotrzebowanie na pieniądz i konieczna pozostają nie zmienione, ale ludzie utrzymują
jest sprzedaż aktywów. Jeżeli w grę wchodzą teraz mniej pieniądza w ciągu tygodnia2.
niewielkie kwoty pieniędzy, to dodatkowe od-
setki nie rekompensują opłat maklerskich oraz 2
Podobny mechanizm działa w przypadku rozli-
dodatkowych nakładów czasu i wysiłku po- czania transakcji dokonywanych za pomocą karty
trzebnych do prowadzenia tego rodzaju dzia- kredytowej — rozliczenia tego dokonuje się raz
łań. Znacznie tańsze i prostsze jest posiadanie w miesiącu, po otrzymaniu wyciągu z banku.
pewnej rezerwy gotówki.
Wielkość tej rezerwy zależy od dwóch
czynników: wartości zawieranych przez nas
transakcji oraz stopnia synchronizacji naszych
wpływów i wydatków. Pieniądz, jak wiado-
mo, jest zmienną o charakterze nominalnym,
a nie wielkością realną. Nie jesteśmy w stanie
powiedzieć, ile możemy kupić za 100 £, do-
póki nie dowiemy się, jakie są ceny poszcze-
gólnych dóbr. Jeżeli wszystkie ceny podwoją
się, to zarówno nasze wpływy, jak i wydatki
także wzrosną dwukrotnie w wyrażeniu nomi-
Aby przeprowadzić określoną liczbę trans-

akcji, potrzebujemy określonej ilości pienią-
dza w ujęciu realnym, tj. pieniądza nominal-
nego skorygowanego o zmiany poziomu cen.
W związku z tym, jeżeli poziom cen wzrasta
dwukrotnie, przy innych czynnikach nie zmie-
nionych, możemy oczekiwać podwojenia się
popytu na pieniądz w wyrażeniu nominalnym
i utrzymania się popytu na realny zasób pie-
niądza na nie zmienionym poziomie. Ludzie
potrzebują pieniędzy ze względu na ich siłę

Nawyki społeczeństwa dotyczące dokony- staje w przybliżeniu stały w czasie, głównym
wania wydatków zmieniają się bardzo powoli. czynnikiem określającym wielkość korzyści
W naszym uproszczonym modelu zakładamy z utrzymywania pieniądza z powodu przezor-
w związku z tym, że stopień synchronizacji ności jest suma dokonywanych transakcji. Po-
nie zmienia się w czasie. Dlatego też skoncen- dobnie jak w przypadku motywu transakcyj-
trujemy się na realnym dochodzie narodowym nego, tak i tutaj za miernik skali transakcji
jako mierniku motywu transakcyjnego utrzy- przyjmiemy wielkość realnego dochodu naro-
mywania realnych zasobów pieniądza. dowego. Wynika stąd, że przy pozostałych
czynnikach nie zmienionych, im wyższy jest
Motyw przezorności. Do tej pory zakładali- realny dochód narodowy, tym silniej będzie
śmy, że ludzie dokładnie wiedzą, kiedy otrzy- oddziaływał motyw transakcyjny utrzymywa-
mają dochody i dokonają wydatków. Żyjemy nia pieniądza.
jednak w świecie pełnym niepewności. Wła- Motywy transakcyjny i przezorności wyja-
śnie owa niepewność związana z rozkładem śniają łącznie najważniejsze przyczyny trzy-
w czasie naszych wpływów i wydatków jest mania pieniądza w roli środka wymiany. Są to
przyczyną istnienia motywu przezorności najistotniejsze motywy utrzymywania pienią-
utrzymywania pieniądza. dza w jego wąskim ujęciu. Szersze definicje
Przypuśćmy, że nabywasz pakiet przyno- pieniądza, takie jak np. agregat M4, obejmują
szących odsetki obligacji i zatrzymujesz tylko także oprocentowane wkłady terminowe. Im
niewielką sumę gotówki. Idąc ulicą, dostrze- szersza jest definicja pieniądza, tym mniej
gasz na wystawie sklepu wielką przecenę znaczące będą motywy transakcyjny i prze-
atrakcyjnych towarów. Nie masz jednak wy- zorności, które dotyczą pieniądza jako środka
starczającej ilości pieniędzy, aby móc natych- wymiany, i w tym większym stopniu musimy
miast skorzystać z tej okazji. Zanim zdążyłeś brać pod uwagę rolę pieniądza jako środka
zamienić na gotówkę część twoich obligacji, gromadzenia bogactwa.
wyprzedaż mogła już się skończyć i okazja
przeszła ci koło nosa, gdyż ktoś inny kupił Motyw portfelowy. Załóżmy na chwilę, że
w tym czasie za pół ceny twój wymarzony od- eliminujemy z rozważań potrzebę dokonywa-
twarzacz wideo. Na tym właśnie polega mo- nia transakcji. Interesuje nas natomiast majęt-
tyw przezorności utrzymywania pieniądza. na osoba lub przedsiębiorstwo, które podej-
mują decyzję, w jakiej formie najlepiej trzy-
W pełnym niepewności'. świecie występuje
C ^
motyw przezorności utrzymywania pienią- mać swój majątek. Być może kiedyś,
dza. Polega on na tym, że z góry decyduje- w odległej przyszłości, pojawi się możliwość
my się trzymać pewien zasób pieniądza na wydania części tego majątku, jednak w krót-
pokrycie nieprzewidzianych wydatków, któ- kim okresie podstawowym celem jest zapew-
rych dokładnego rodzaju nie jesteśmy jesz- nienie wysokiej stopy zwrotu z majątku.
cze w stanie przewidzieć.
Gdybyśmy nie musieli skorzystać z okazji

i dokonywać transakcji natychmiast, nie mia-
łoby wówczas znaczenia, że była ona nieprze-
widziana; nadal moglibyśmy w jakimś mo-
mencie zamienić nasze obligacje na gotówkę
i kupić za nią odtwarzacz wideo za pół ceny.
Motyw przezorności powoduje, że rezygnuje-
my z odsetek i nosimy przy sobie pieniądze,
gdyż możemy skorzystać z niespodziewanej
okazji dokonania tańszego zakupu lub zapo-
biec nieoczekiwanym kłopotom, natychmiast
regulując nasze zobowiązania finansowe.
W jaki sposób możemy zmierzyć korzyści
z utrzymywania pieniądza, wynikające z mo-
tywu przezorności? Korzyść z dysponowania
wolną gotówką jest prawdopodobnie tym
większa, im większa jest suma dokonywa-
nych transakcji i im wyższy stopień niepew-
ności. Ponieważ stopień niepewności pozo-
Makroekonomia 141
Niektóre rodzaje aktywów, np. akcje z tym na osi odciętych oznaczamy realne za-
przedsiębiorstw, zapewniają w przeciętnych soby pieniądza, tj. nominalną wielkość tych
warunkach wysoką stopę zwrotu, inwestycje zasobów wyrażoną w cenach bieżących po-
w nie są jednak dość ryzykowne. W niektó- dzieloną przez wskaźnik przeciętnego pozio-
rych latach stopa zysku z akcji jest bardzo mu cen dóbr i usług. Linia pozioma MC sym-
wysoka, w innych jednakże bywa nawet ujem- bolizuje koszt krańcowy utrzymywania pie-
na. Kiedy ceny akcji spadają, akcjonariusze niądza, rozumiany jako wysokość odsetek,
mogą ponieść straty kapitałowe, które prze- z których rezygnujemy, nie decydując się na
wyższą należne im wypłaty dywidend. Inwe- kupno obligacji. Poziom, na którym przebiega
stycje w inne rodzaje aktywów finansowych krzywa MC, zależy od wysokości stopy pro-
są znacznie mniej ryzykowne, ale też ich do- centowej.
chodowość jest zazwyczaj znacznie niższa niż Krzywa MB obrazuje korzyść krańcową
przeciętny zysk z aktywów o wysokim stop- z utrzymywania pieniądza. Linię tę wykreśla-
niu ryzyka. my dla danej wielkości realnego dochodu na-
Jak należy rozdzielić portfel inwestycji fi- rodowego, który — zgodnie z przyjętą kon-
nansowych między aktywa o wysokim i ni- wencją — jest miarą skali przeprowadzanych
skim stopniu ryzyka? Problem ten rozważali- transakcji. Przy tej skali transakcji możemy
śmy szczegółowo w rozdziale 15 (Mikroeko- sobie poradzić, dysponując niewielkimi real-
nomia). Rozważania nasze zakończyliśmy nymi zasobami pieniądza, ale wymaga to spo-
wnioskiem, że ludzie niechętnie podejmują rego wysiłku. Musimy bowiem wówczas do-
ryzyko i w związku z tym nie umieszczają kładnie śledzić wszystkie nasze wpływy i wy-
wszystkich swoich jaj w jednym koszyku. In- datki, inwestować pieniądze natychmiast, gdy
westując część pieniędzy w aktywa o wyso- tylko je otrzymamy, i szybko zamieniać obli-
kim stopniu ryzyka, będą jednocześnie trzy- gacje na gotówkę tuż przed dokonaniem zaku-
mać inną część swojego majątku w bezpiecz- pów. Nie dysponujemy też dużymi zasobami
nych aktywach. pieniądza trzymanymi ze względów przezor-
ności. Wobec tego sporo kłopotu może nam
sprawić nieoczekiwana zmiana sytuacji i wy-
Przyczyną istnienia motywu portfelowego
utrzymywania pieniądza Jest niechęć do ry- nikająca z niej chęć (bądź konieczność) doko-
zyka. Ludzie są skłonni poświęcić wyższą nania jakiegoś zakupu lub uregulowania zobo-
przeciętnie stopę zwrotu dla zapewnienia wiązań finansowych.
sobie bezpieczeństwa lokat, t], takiego Przy niewielkich realnych zasobach pie-
portfela inwestycyjnego, który przyniesie niężnych korzyść krańcowa z dodatkowego
niższą, ale dającą się łatwiej przewidzieć funta jest wysoka. Wynika to stąd, że nie mu-
stopę zwrotu.
simy teraz wkładać tyle wysiłku we właściwe
Motyw portfelowy jest ważną zmienną

wyjaśniającą przy badaniu przyczyn utrzymy-
wania przez ludzi pieniądza w szerszym uję-
ciu, takim jak np. agregat M4.
Popyt na pieniądz: ceny, dochód

realny i stopy procentowe
Występowanie motywów: transakcyjnego,
przezorności i portfelowego, sugeruje, że mu-
szą istnieć korzyści z trzymania pieniądza. Ist-
nieje jednak także koszt utrzymywania pienią-
dza, a mianowicie odsetki utracone z powodu
nieulokowania pieniędzy w oprocentowane ak-
tywa. Ludzie będą trzymać pieniądz aż do mo-
mentu, w którym korzyść krańcowa z posiada-
nia dodatkowego funta zrówna się z jego kosz-
tem krańcowym. Rysunek 24.1 ilustruje
problem wyboru optymalnego poziomu zaso-
bów pieniądza.
Ludzie potrzebują pieniędzy przede
wszystkim ze względu na ich siłę nabywczą,
czyli zdolność do nabywania dóbr. W związku

f ~ ------------------- " -----------------i każdego poziomu realnych zasobów pienią-
RYSUNEK [ 24.1 ) dza poniżej L korzyść krańcowa z każdego
Planowane zasoby pieniądza dodatkowego funta przewyższa jego koszt
Na osi odciętych oznaczamy zasoby pieniądza krańcowy, rozumiany jako utracone odsetki.
wujęciu realnym albo inaczej — siłę nabywczą pie- Wynika stąd, że powinniśmy mieć więcej pie-
niądza w stosunku do dóbr. Krzywa MC obrazuje niędzy. Przy zasobach pieniężnych przekra-
sumę odsetek, jaką poświęcamy, trzymając dodatko- czających poziom L koszt krańcowy jest wyż-
wego funta w postaci gotówki zamiast obligacji. szy od korzyści krańcowej i w związku z tym
Krzywa MB została wyprowadzona dla danej wiel-
nie opłaca się posiadać aż tyle zasobów pie-
kości dochodu realnego i obrazuje korzyść krańco-
niądza. Optymalną wielkością tych zasobów
wą z dodatkowego funta trzymanego w gotówce.
Korzyść krańcowa zmniejsza się w miarę wzrostu
jest L.
zasobów pieniądza. Optimum jest wyznaczone W celu uwypuklenia wpływu cen, dochodu
w punkcie E, w którym koszt krańcowy zrównuje realnego i stopy procentowej na wielkość za-
się z korzyścią krańcową. Wzrost stopy procento- potrzebowania na pieniądz rozpatrzymy teraz
wej, pokazany jako przesunięcie do góry krzywej po kolei sytuacje, w których ulega zmianie
kosztów utraconych możliwości z MC do MC, po- każda z tych wielkości. Jeżeli ceny wszystkich
woduje zmniejszenie zamierzonych zasobów pienią- dóbr i usług wzrosną dwukrotnie, a stopa pro-
dza z L do L'. Wzrost dochodu realnego prowadzi
centowa i dochód realny pozostaną bez zmian,
do zwiększenia korzyści krańcowej ze wzrostu real-
to ani krzywa MC, ani krzywa MB nie przesu-
nych zasobów pieniądza. W efekcie linia MB prze-
suwa się do położenia MB'. Przy krzywej kosztów ną się. Optimum wypada nadal w punkcie E,
krańcowych przebiegającej na poziomie MC przesu- zaś zamierzona wielkość realnych zasobów
nięcie wykresu funkcji korzyści krańcowej z MB do pieniądza wynosi nadal L. Ponieważ ceny
MB' powoduje wzrost realnych zasobów pieniądza wzrosły dwukrotnie, ludzie będą obecnie
do L". utrzymywać dwukrotnie więcej pieniądza
w wyrażeniu nominalnym, aby zachować
swoje realne zasoby pieniądza na poziomie L.
Jeżeli zwiększa się oprocentowanie obliga-
cji, to rośnie koszt alternatywny utrzymywa-
nia majątku w postaci pieniądza. Na rysunku
24.1 zmianę tę ilustruje przesunięcie krzywej
kosztów krańcowych w górę, z położenia MC
do MC. Nowy punkt optimum wypada teraz
w E', zaś planowana wielkość realnych zaso-
bów pieniądza obniżyła się z L do L'. Wyższa
stopa procentowa powoduje zmniejszenie za-
rozplanowanie w czasie zamiany obligacji na

gotówkę i odwrotnie, a także stąd, że dyspo-
nujemy teraz większą rezerwą na nieprzewi-
dziane wydatki. Przy danej wielkości dochodu
realnego i realnej wartości transakcji korzyść
krańcowa z ostatniego funta zasobów gotów-
kowych spada w miarę powiększania naszych
realnych zasobów pieniądza. Przy bardzo wy-
sokich realnych zasobach dysponujemy mnó-
stwem pieniędzy z punktu widzenia zarówno
motywu przezorności, jak i motywu transak-
cyjnego, tj. planowanych zakupów. Możemy
teraz nie obawiać się konieczności częstej za-
miany obligacji na gotówkę i odwrotnie; życie
staje się więc łatwiejsze. Korzyść krańcowa
z dalszego powiększania zasobów pienięż-
nych jest teraz bardzo mała.
Przy danym dochodzie realnym i wartości
transakcji optymalna wielkość zasobów pie-
niężnych jest wyznaczona w punkcie E. Dla
Makroekonomia 143
TABLICA 24.2
Popyt na pieniądz
Wyszczególnienie Wpływ wzrostu
poziomu cen dochodu realnego stopy procentowej
Wielkość zapotrzebowania na pie-
niądz w ujęciu nominalnym Wzrasta proporcjonalnie Wzrasta Spada
Wielkość zapotrzebowania na pie-
niądz w ujęciu realnym Bez zmian Wzrasta Spada
potrzebowania na zasoby pieniądza w ujęciu zapotrzebowania na zasoby pieniądza w wyra-

realnym3. żeniu realnym. Tablica 24.2 jest podsumowa-
Na zakończenie rozważmy także skutki niem wyników naszej analizy popytu na pie-
wzrostu dochodu realnego. Przy każdej wiel- niądz jako środek wymiany.
kości realnych zasobów pieniądza korzyść Do tej pory koncentrowaliśmy się na popy-
krańcowa z ostatniego funta jest wyższa niż cie na MO, które jest najwęższą miarą pienią-
poprzednio. Przy większej liczbie zawiera- dza jako środka wymiany. Przy przyjęciu szer-
nych transakcji i większym zapotrzebowaniu szych definicji pieniądza musimy również
na rezerwę na nieprzewidziane wydatki (mo- wziąć pod uwagę motyw portfelowy. Aby
tyw przezorności) dana ilość pieniądza w wy- móc poddać analizie popyt na M4, będziemy
rażeniu realnym nie czyni życia tak łatwym interpretować krzywą MC jako dodatkowy
jak wówczas, gdy liczba transakcji była średni dochód, który można osiągnąć dzięki
mniejsza, a realny dochód był niższy. Korzyść zainwestowaniu ostatniego funta w aktywa
o wysokim stopniu ryzyka, a nie w wyniku
3
W rozdziale 14 (Mikroekonomia) zwracaliśmy złożenia go w banku jako wkładu terminowe-
uwagę na konieczność rozróżnienia między nomi- go, który jest wprawdzie bezpieczną lokatą,
nalną i realną stopą procentową; tę ostatnią otrzy-
ale też przynosi niższą stopę zwrotu. Przy da-
mujemy, odejmując od nominalnej stopy procento-
nej wartości majątku krzywa MB symbolizuje
wej stopę inflacji w danym okresie. Czynnikiem
określającym popyt na pieniądz jest nominalna sto- korzyść krańcową z wkładów terminowych,
pa procentowa. Z czego to wynika? Z tego, że koszt rozumianą jako obniżenie stopnia ryzyka
alternatywny posiadania pieniądza można wyrazić w naszym portfelu aktywów. Z jednej strony,
jako różnicę zysku z trzymania pieniądza w postaci jeżeli nie inwestujemy w ogóle naszego ma-
obligacji i gotówki. Jeżeli jt oznacza stopę inflacji, jątku w lokaty terminowe, nasz portfel jest ob-
zaś r nominalną stopę oprocentowania obligacji, to ciążony bardzo wysokim ryzykiem. Załama-
realna stopa zwrotu (zysku) z obligacji wynosi nie giełdowe w jakimś roku może być dla nas
r - 7t. W ściśle finansowym znaczeniu jednak realna
stopa zwrotu z pieniądza wynosi -Tt. Jest to inaczej
stopa, która uwzględnia spadek siły nabywczej wy-
nikający z inflacji. W związku z tym różnicowa re-
alna stopa zwrotu (tj. różnica stopy zwrotu
z obligacji i z pieniądza) wynosi: (r — ic) - (-Tt) = r.
W rezultacie koszt alternatywny można utożsamić
z nominalną stopą procentową, do której należy od-
nosić zyski czerpane z pieniądza z tytułu oddziały-
wania motywów transakcyjnego i przezorności.
z niewielkiego powiększenia zasobu pieniądza
jest teraz większa. Dlatego na rysunku 24.1
odzwierciedleniem tej prawidłowości jest
przesunięcie w górę krzywej MB do położenia
MB' w efekcie wzrostu dochodu realnego.
Przy nie zmienionej stopie procentowej
i położeniu krzywej MC zamierzone zasoby
pieniądza zwiększają się teraz do L". Wzrost
dochodu realnego wywołuje więc zwiększenie

prawdziwą klęską. Z drugiej strony, ulokowa- Realny PKB 100 235
Stopa procentowa
nie pewnej części naszych zasobów finanso-
wych w formie wkładu terminowego przynie- 6 5
sie znaczną korzyść w postaci zabezpieczenia
się przed niespodziewanymi załamaniami na
a
Oprocentowanie bonów skarbowych.
rynku. W miarę zwiększania się udziału wkła-
dów terminowych w naszym portfelu zmniej-
sza się ryzyko strat i spada także korzyść
krańcowa z dodatkowych depozytów. Znaczne nasilenie się konkurencji zmusiło
Zwiększenie różnicy oprocentowania akty- banki do oferowania coraz bardziej korzystne-
wów o wysokim ryzyku i wkładów termino- go dla klientów oprocentowania wkładów.
wych powoduje przesunięcie linii kosztów al- Sprawiło to, że obniżył się koszt utrzymywa-
ternatywnych z MC do MC oraz zmniejszenie nia pieniądza w szerokim znaczeniu, którego
wielkości zapotrzebowania na wkłady termi- największą część stanowią teraz przynoszące
nowe. Z kolei wzrost majątku powoduje prze- odsetki wkłady. Koszt alternatywny trzymania
sunięcie linii korzyści krańcowej z MB do MB' oszczędności na oprocentowanym rachunku
oraz wzrost popytu na wkłady terminowe. w banku wyznacza różnica wysokości opro-
centowania obligacji skarbowych i rzeczone-
Próba wyjaśnienia przyczyn
go rachunku. Oznacza to, że koszt alternatyw-
wzrostu zasobów pieniądza ny trzymania pieniądza jest obecnie znacznie
w latach 1965-1999 niższy niż 5% wykazane w tablicy 24.3.
Wróćmy teraz do pytania, które zadaliśmy na
początku tego podrozdziału. Dlaczego nomi- 24.5
nalne zasoby pieniężne wzrosły z 17 mld £
w 1965 r. do 783 mld £ w 1999 r.? Przeprowa- Równowaga
dzona analiza pozwoliła zidentyfikować trzy
czynniki, które mogły być tego przyczyną: ce-
na rynkach finansowych
ny, dochód realny oraz stopa procentowa. Ta-
W poprzednich podrozdziałach omówiliśmy
blica 24.3 przedstawia kształtowanie się tych
czynniki określające podaż pieniądza i popyt
zmiennych w tym okresie.
na pieniądz. Teraz zbadamy łączne zachowa-
Nominalne zasoby pieniężne zwiększyły
nie się podaży i popytu, aby poddać analizie
się wprawdzie w latach 1965-1999 46-kro-
mechanizm kształtowania się równowagi.
tnie, ale wzrósł także przeciętny poziom cen.
Baza monetarna jest to suma pieniądza go-
Jeżeli podzielimy nominalne zasoby pieniężne
tówkowego w obiegu oraz wkładów banków
przez wskaźnik poziomu cen, to otrzymamy
komercyjnych w banku centralnym. Przez
wskaźnik realnych zasobów pieniężnych; dru-
gi wiersz tablicy informuje, że w interesują-
cym nas okresie realne zasoby pieniądza
wzrosły 4-krotnie. W tym samym czasie real-
ny PKB zwiększył się niemal dwukrotnie.
Wzrost realnego dochodu prowadzi do zwięk-
szenia popytu na pieniądz w wyrażeniu real-
nym. Nominalna stopa procentowa prawie się
nie zmieniła. Dlaczego zatem popyt na realne
zasoby pieniądza wzrósł znacznie bardziej niż
realny PKB?
TABLICA 24.3
Zmiany agregatu M4
w latach 1965-1999
Wskaźnik 1965 1999
M4 w ujęciu nomi-
nalnym 100 4 605
M4 w ujęciu real-
nym 100 413
Makroekonomia 145
operacje otwartego rynku bank centralny Na chwilę pominiemy tę komplikację.
może wpływać na wielkość bazy monetarnej. Przyjmiemy, że przy danych cenach bank cen-
Podaż pieniądza, tj. gotówka w obiegu plus tralny może określać zarówno realną, jak i no-
wkłady sektora pozabankowego w bankach minalną podaż pieniądza.
komercyjnych, jest równa iloczynowi bazy W poprzednim podrozdziale podkreślali-
monetarnej i mnożnika kreacji pieniądza. Wy- śmy, że popyt na pieniądz to popyt na realne
sokość mnożnika kreacji pieniądza zależy od zasoby pieniądza. Wielkość zapotrzebowania
stopy rezerw gotówkowych banków komer- na pieniądz w ujęciu realnym zwiększa się
cyjnych i od stosunku gotówki do wkładów wraz ze wzrostem realnego dochodu, nato-
sektora pozabankowego. miast spada wraz ze wzrostem nominalnej sto-
Bank centralny może wpłynąć na stopę re- py procentowej. Na razie skoncentrujemy się
zerw gotówkowych banków i — tym samym na rynkach finansowych pieniądza i obligacji.
— na wysokość mnożnika kreacji pieniądza Zbadamy równowagę rynkową przy danym
w dwojaki sposób: za pomocą stopy rezerw poziomie realnego dochodu i realnej produk-
cji dóbr i usług. Kiedy opanujemy już tę sztu-
obowiązkowych dla banków lub odpowiedniej
kę, w następnym rozdziale będziemy mogli
stopy dyskontowej (tj. stopy oprocentowania
podjąć analizę współzależności między rynka-
kredytów udzielanych przez bank centralny
mi finansowymi a rynkiem dóbr oraz rynkiem
bankom komercyjnym). Stopa ta zostaje usta-
pracy, w celu określenia warunków równo-
lona na takim poziomie, który skłania banki do
wagi samego dochodu realnego.
zachowania w swojej działalności marginesu
bezpieczeństwa i utrzymywania dodatkowych
rezerw gotówkowych, które pozwalają zmini- Równowaga
malizować ryzyko związane z koniecznością na rynku pieniądza
zaciągania pożyczek w banku centralnym. Po-
mijając niewielkie wahania relacji gotów-
ka/wkłady planowanej przez sektor pozaban- Równowaga na rynku pieniądza istnieje
kowy, bank centralny jest praktycznie w stanie wówczas, gdy wielkość zapotrzebowania
Kontrolować rozmiary podaży pieniądza. na realne zasoby pieniądza jest równa wiel-
Podaż pieniądza w wyrażeniu realnym kości zaoferowanej.
M / P jest to podaż w ujęciu nominalnym M po-
dzielona przez poziom cen P. W tym miejscu Rysunek 24.2 przedstawia krzywą popytu
musimy sformułować ostrzeżenie, o którym na realne zasoby pieniądza LL przy danym po-
nie wolno nigdy zapominać. ziomie dochodu realnego. Im wyższe są stopa
procentowa i koszt alternatywny utrzymywa-
nia pieniądza, tym niższe jest zapotrzebowa-
nie na realne zasoby pieniężne. Przy danym
Bank centralny kontroluje nominalną podaż
pieniądza. Jeżeli przyjmiemy założenie poziomie cen bank centralny kontroluje za-
upraszczające, że ceny dóbr są stałe, to równo nominalną, jak i realną podaż pienią-
możemy uznać, iż bank centralny kontroluje dza. Przy tej ilości pieniądza w ujęciu real-
także realną podaż pieniądza. W następ- nym, L0, wykres funkcji podaży jest linią pio-
nych jednak rozdziałach, kiedy uchylimy za- nową. Równowaga istnieje w punkcie E. Przy
łożenie o stałości cen, zobaczymy, że zmia- stopie procentowej r0 ilość pieniądza w wyra-
ny ilości pieniądza w ujęciu nominalnym żeniu realnym, którą ludzie pragną posiadać,
prowadzą zwykle do zmiany poziomu cen. jest dokładnie równa zasobom L .
0
Bankowi centralnemu jest wówczas znacz-
Załóżmy, że stopa procentowa kształtuje
nie trudniej kontrolować realną podaż pie-
niądza. się na poziomie rt, niższym od poziomu rów-
nowagi r0. Występuje wówczas nadwyżka po-
żny 146
pytu na pieniądz, którą symbolizuje odcinek stopie procentowej rx na rysunku 24.2 urucha-
AB na rysunku 24.2. W jaki sposób nadwyżka mia siły, które spowodują wzrost stopy pro-
ta spowoduje wzrost stopy procentowej z rx centowej do poziomu równowagi r0. Przy wy-
do r0, który umożliwi powrót do równowagi? stępującej nadwyżce popytu na pieniądz po-
Odpowiedź na to pytanie wymaga dość złożo- daż obligacji przewyższa popyt na nie.
nego wywodu. Aby skłonić ludzi do zwiększenia popytu
W zasadzie, ściśle ujmując, nie ma czegoś na obligacje, ich sprzedawcy muszą zaofero-
takiego jak rynek pieniądza. Pieniądz jest wać wyższą stopę procentową4. W miarę
środkiem wymiany. Jest tym, czego używamy wzrostu stopy procentowej ludzie zmieniają
do dokonywania zapłaty czy przyjmowania strukturę swoich aktywów: zmniejszają swoje
należności w ramach transakcji przeprowadza- zasoby pieniądza i zwiększają popyt na obli-
nych na innych rynkach. Rynek pieniądza gacje. Wyższa stopa procentowa wpływa na
oznaczałby istnienie transakcji polegających spadek zarówno nadwyżki popytu na pie-
na kupnie i sprzedaży jednych funtów za po- niądz, jak i nadwyżki podaży obligacji. Przy
mocą jakichś innych funtów. stopie procentowej r0 podaż i popyt na pie-
Innym rynkiem pomocnym w interpretacji niądz zrównują się. Ponieważ nadwyżka po-
rysunku 24.2 jest rynek obligacji. Mówiąc, że pytu, na pieniądz wynosi teraz zero, nadwyżka
stopa procentowa jest kosztem alternatywnym podaży obligacji musi być także równa zeru.
utrzymywania pieniądza, chcemy wyrazić Rynek pieniądza znajduje się w równowadze
myśl, że ludzie, którzy nie trzymają pieniądza, tylko wtedy, kiedy równowaga występuje na
będą posiadali zamiast niego obligacje. To rynku obligacji. Ludzie chcą wówczas ustalić
właśnie zmiany, które zachodzą bezpośrednio strukturę swojego majątku według dokładnie
na rynku obligacji, określają sytuacje na takiej samej stopy, jaka określa relatywną po-
umownym rynku pieniądza pokazanym na ry- daż pieniądza i obligacji.
sunku 24.2.
Wielkość majątku w ujęciu realnym W jest
to suma realnych zasobów lub (inaczej) poda-
ży pieniądza L0 oraz obligacji (także w wyra-
żeniu realnym) BQ. Ludzie decydują, jak chcą
podzielić swój całkowity majątek W między
zamierzony realny zasób obligacji BD i zamie-
rzony realny zasób pieniądza LD. Niezależnie
od tego, jakie czynniki określają sposób tego
podziału, prawdziwe musi być:
L0 + B0 = W = L D + BD. (24.1)
4
Obligacja jest zobowiązaniem pierwotnego emi-
tenta do wypłacania określonego strumienia odsetek
przez ustalony czas. W rozdziale 14 (Mikroekono-
Wielkość majątku, który ma być rozdzielo- mia) wyjaśniliśmy, że cena obligacji powinna być
ny między pieniądz i obligacje w ujęciu real- równa wartości zaktualizowanej tego strumienia od-
nym, zależy od rozmiarów realnych aktywów. setek. Im wyższa jest stopa procentowa, za pomocą
Ludzie nie mogą przecież planować podziału której dyskontujemy ten strumień, tym niższa cena
majątku, którego nie posiadają. Ponieważ obligacji. Ujmując to inaczej: im niższa jest cena
lewa strona równania (24.1) musi być równa obligacji, tym wyższa stopa zwrotu, jaką powinien
prawej, wynika stąd: przynieść strumień płatności. Jeżeli na rynku obli-
gacji występuje nadwyżka podaży, to ceny obligacji
spadają, a stopa procentowa, czyli stopa zwrotu
B0 - BD =LD -L0. (24.2) z obligacji, wzrasta.
Nadwyżce popytu na pieniądz musi odpo-
wiadać identyczna co do wielkości nadwyż-
ka podaży obligacji. W przeciwnym wypad-
ku ludzie planowaliby utrzymywanie więk-
szego majątku od tego, jaki faktycznie
posiadają.
Ta dygresja pozwala nam wyjaśnić, w jaki

sposób nadwyżka popytu na pieniądz przy
Makroekonomia 147
Zmiany
RYSUNEK 24.2 stanu równowagi
Równowaga na rynku pieniądza Przesunięcie krzywej podaży pieniądza albo
Funkcja popytu na pieniądz LL została wykreślona
krzywej popytu na pieniądz wpłynie na zmia-
dla danego dochodu realnego. Im wyższy jest koszt
alternatywny utrzymywania pieniądza, tym niższe nę stanu równowagi na rynku pieniądza (i na
zapotrzebowanie na jego realne zasoby. Wykres rynku obligacji). Zmiany te analizujemy na
funkcji realnej podaży pieniądza przebiega pionowo rysunku 24.3.
w L0. Punktem równowagi jest E, a odpowiadająca
mu stopa procentowa wynosi r0. Przy niższej stopie Spadek podaży pieniądza. Załóżmy, że bank
procentowej r, występuje nadwyżka popytu na pie- centralny ogranicza podaż pieniądza albo
niądz AB. Musi jej towarzyszyć nadwyżka podaży przez operacje otwartego rynku zmierzające
obligacji. Powoduje ona spadek cen obligacji
do zmniejszenia bazy monetarnej, albo przez
i wzrost stopy zwrotu z nich, podnosząc równo-
posunięcia mające sprawić, że banki komer-
cześnie stopę procentową do poziomu, przy którym
oba rynki powrócą do równowagi.
cyjne podniosą stopę swoich rezerw minimal-
nych i obniżą tym samym wartość mnożnika
kreacji pieniądza. Jeżeli utrzymamy nasze za-
łożenie o stałości cen, to zmniejszenie nomi-
nalnej podaży pieniądza będzie równoznaczne
ze spadkiem podaży pieniądza w wyrażeniu
realnym. Na rysunku 24.3 obrazuje to przesu-
nięcie w lewo linii podaży. Zasób pieniądza
w ujęciu realnym obniża się z L0 do L'. Stopa
procentowa zapewniająca równowagę wzrasta
z r0 do r'. Wyższa stopa procentowa jest ko-
nieczna do ograniczenia popytu na realne za-
soby pieniądza w takim samym stopniu, w ja-
kim zmniejszyła się jego zaoferowana ilość.
Wynika stąd, że ograniczenie realnej podaży
pieniądza wywołuje wzrost stopy procentowej
odpowiadającej warunkom równowagi. I od-
wrotnie — wzrost realnej podaży pieniądza
powoduje spadek stopy procentowej zapew-
niającej równowagę.
W pozostałej części tego rozdziału skon-

centrujemy się na umownym rynku pieniądza.
Pamiętajmy jednak o tym, iż równania (24.1)
i (24.2) implikują, że — jeżeli znana jest cał-
kowita wielkość majątku — każde stwierdze-
nie dotyczące sytuacji na rynku pieniądza do-
tyczy równocześnie sytuacji na rynku obliga-
cji. Dlatego właśnie zatytułowaliśmy ten
podrozdział Równowaga na rynkach finanso-
wych, a nie po prostu Równowaga na rynku
pieniądza.
Wzrost realnego dochodu. Na rysunku 24.3
wykreślamy funkcję popytu na realne zasoby
pieniądza LL przy danym poziomie realnego
dochodu. Wzrost realnego dochodu zwiększa
korzyść krańcową z utrzymywania pieniądza
w postaci gotówki przy każdej stopie procen-
towej, a także powoduje wzrost wielkości za-
potrzebowania na realne zasoby pieniądza.
W związku z tym na rysunku 24.3 pokazuje-
my to jako przesunięcie w prawo linii LL, do
położenia LL', w wyniku wzrostu dochodu re-
alnego. Ponieważ ludzie chcą teraz utrzymy-

RAMKA 24.3
Wielki problem
Podobnie jak Wielka Brytania, Japonia przeżyła w końcu lat osiemdziesiątych boom na rynku
nieruchomości, po którym nastąpiło jeszcze głębsze załamanie na początku lat dziewięćdziesią-
tych. Stanowiło to silny cios dla japońskich banków, jako że oznaczało drastyczny spadek war-
tości udzielonych przez nie kredytów i zmniejszenie pozostałych pozycji aktywów. Obawy
o kondycję całego sektora bankowego spowodowały z kolei utratę zaufania konsumentów i głę-
boki spadek oszczędności sektora prywatnego.
Próbując wesprzeć banki i pobudzić gospodarstwa domowe do zwiększenia wydatków, Bank
of Japan (www.boj.or.jp/en) rozluźnił politykę pieniężną. W miarę zwiększania przez BoJ emisji
pieniądza stopniowo spadały stopy procentowe. W dniu 3 marca 1999 r. emisja pieniądza wy-
niosła 1,8 mld jenów (ok. 9 mld £), co spowodowało spadek stóp procentowych do poziomu
0,02%!
Przy stopach procentowych bliskich zeru podejmowanie dalszych operacji otwartego rynku,
polegających na zamianie krótkoterminowych papierów wartościowych na gotówkę, nie miało
już sensu. Bank of Japan zaczął się wówczas zastanawiać, czy powinien kupować obligacje
skarbowe, co pozwoliłoby „wpompować" do gospodarki jeszcze więcej pieniądza.
wać więcej pieniądza w ujęciu realnym przy kowania majątku w obligacjach i skłania ludzi
każdej stopie procentowej, stopa procentowa do zamiany obligacji na gotówkę. Konieczne
zapewniająca równowagę musi wzrosnąć z r0 jest przy tym nakłonienie ludzi do utrzymy-
do r". Tylko to bowiem pozwoli zapewnić wania większych realnych zasobów pieniądza.
równość popytu na realne zasoby pieniądza Wzrost dochodu realnego prowadzi do pod-
z nie zmienioną realną podażą pieniądza LQ. wyżki stopy procentowej zapewniającej rów-
W przeciwnej sytuacji, tzn. przy spadku do- nowagę. Wyższa stopa procentowa neutralizu-
chodu realnego, nastąpią przesunięcie linii LL je wpływ wzrostu dochodu realnego na zwięk-
w lewo oraz spadek zapewniającej równowa- szenie zapotrzebowania na realne zasoby
gę stopy procentowej. pieniądza i, tym samym, zapewnia równowa-
gę między popytem na realne zasoby pienią-
Wzrost konkurencji między bankami. Na dza i nie zmienioną jego podażą. Podobny
rysunku 24.3 wykreślamy również funkcję po- wpływ wywiera nasilenie się konkurencji mię-
pytu LL dla danego poziomu oprocentowania dzy bankami.
wkładów bankowych. Przy stałym poziomie
tego oprocentowania podwyżka rynkowych
stóp procentowych r spowoduje spadek popy-
tu na pieniądz. Jednorazowy, trwały wzrost
konkurencji między bankami, który wyrazi się
w trwałym wzroście oprocentowania wkładów
bankowych, zaowocuje zwiększeniem popytu
na wkłady bankowe przy każdym poziomie
rynkowych stóp procentowych r. Podobnie jak
w przypadku wzrostu dochodu realnego, krzy-
wa popytu przesunie się z LL do położenia
LL". Przy danej podaży pieniądza wywoła to
podwyżkę rynkowych stóp procentowych
w punkcie równowagi.
Reasumując, wzrost realnej podaży pienią-
dza prowadzi do spadku stopy procentowej
w punkcie równowagi. Niższa stopa procento-
wa powoduje zmniejszenie atrakcyjności lo-
Makroekonomia 149
podatku, powstrzymując je od rozwijania
RYSUNEK 24.3 działalności, którą w innych warunkach (brak
wymogu rezerw) uznałyby za zyskowną.
Stopa procentowa Współczesne banki, posługujące się skompli-
zapewniająca równowagę kowanymi systemami łączności, podejmują
Przy danym dochodzie realnym LL jest funkcją po-
jednak próby obejścia tej metody kontroli pie-
pytu na realne zasoby pieniądza. Ograniczenie real-
nej podaży pieniądza z L0 do L' powoduje wzrost
niężnej. Mogą one np. z powodzeniem prowa-
stopy procentowej zapewniającej równowagę z r0 dzić działalność kredytową dla podmiotów
do r'. Wzrost ten pozwala zmniejszyć popyt na pie- krajowych za pośrednictwem rynków fi-
niądz i dostosować go do zmniejszonej podaży. nansowych za granicą: we Frankfurcie czy
Przy danej realnej podaży pieniądza L0 wzrost do- w Nowym Jorku.
chodu realnego powoduje przesunięcie krzywej po- Aby uniknąć komplikacji związanych ze
pytu na pieniądz z LL do LL". Stopa procentowa stosowaniem tej metody, bank centralny może
w punkcie równowagi musi wzrosnąć z rQ do r". Po-
zrezygnować z obowiązku utrzymywania mi-
nieważ wyższy dochód realny prowadzi do zwięk-
nimalnych rezerw gotówkowych i na szerszą
szenia zapotrzebowania na realne zasoby pieniądza,
wyższa stopa procentowa jest niezbędna, aby temu
skalę zastosować operacje otwartego rynku,
przeciwdziałać, tj. utrzymać popyt na pieniądz które pozwalają oddziaływać na wielkość
w ujęciu realnym na dotychczasowym poziomie (i zmiany) bazy monetarnej. Wysokość mnoż-
wynikającym z nie zmienionej podaży pieniądza. nika kreacji pieniądza jest teraz określona
przez stopę rezerw utrzymywanych przez ban-
ki dobrowolnie ze względów czysto ekono-
micznych. Była to jedna z przyczyn rezygna-
cji przez Bank Anglii z utrzymywania formal-
nego wymogu rezerw obowiązkowych na
początku lat osiemdziesiątych.
Bank Anglii argumentuje mimo to, że na-
dal do rozwiązania pozostaje jeden podstawo-
wy problem związany z próbami kontrolowa-
nia podaży pieniądza przez oddziaływanie na
bazę monetarną: wynika on z roli banku cen-
tralnego jako ostatniej instancji kredytowej.
Kiedy banki chcą rozszerzyć rozmiary swojej
akcji kredytowej i zwiększyć stan swoich
wkładów, zawsze mogą otrzymać dodatkową
gotówkę z banku centralnego. Dlatego właś-
24.6
Kontrola podaży pieniądza
Rozpoczniemy od praktycznych problemów
pojawiających się wówczas, gdy bank central-
ny próbuje zastosować podręcznikową teorię
kontroli podaży pieniądza, a konkretnie —
wykorzystuje operacje otwartego rynku
w celu wyznaczenia bazy monetarnej, a także
posługuje się stopą rezerw obowiązkowych
i stopą dyskontową, aby wpływać na wyso-
kość mnożnika kreacji pieniądza.
Kontrola bazy monetarnej

Załóżmy najpierw, że bank centralny nakłada
na banki komercyjne wymóg utrzymywania
rezerwy gotówkowej. Stopa rezerw obowiąz-
kowych wywiera na banki wpływ podobny do

nie Bank Anglii wprowadził (obowiązujący sokość stopy procentowej przyjętej przez bank
do początku lat osiemdziesiątych) wymóg nie będzie miała prawie żadnego wpływu na
utrzymywania minimalnej stopy płynnych ak- decyzję przedsiębiorstwa. Kiedy popyt na kre-
tywów. Zmiana ta wynikała z przekonania, że dyty wzrasta, banki podnoszą cenę kredytu
w ten sposób będzie on mógł kontrolować w rachunku bieżącym. Przy odpowiednio wy-
całą-podaż płynnych aktywów, składających sokim oprocentowaniu lokat terminowych
się głównie z gotówki i krótkoterminowych może to skłonić przedsiębiorstwa i gospodar-
bonów skarbowych, a banki zawsze będą mo- stwa domowe do konwersji ich zasobów płyn-
gły odsprzedać bony bankowi centralnemu, nych aktywów na wkłady terminowe, bez ob-
kiedy będzie im brakowało płynności. Ponie- niżania przy tym zasobów gotówki w syste-
waż zamiana bonów na gotówkę nie wpływa mie bankowym. W ten właśnie sposób banki
na wielkość całkowitego zasobu płynnych ak- zdobywają dodatkowe płynne aktywa potrzeb-
tywów, Bank Anglii mógłby tym samym kon- ne im do podjęcia ekspansji kredytowej
trolować podaż pieniądza nie za pośrednic- i stworzenia nowych wkładów na żądanie, bę-
twem mnożnika kreacji pieniądza, lecz przez dących podstawą kredytu w rachunku bieżą-
mnożnik płynnych aktywów. cym.
Przy takim kształcie polityki pieniężnej Czy bank centralny nie może w jakiś spo-
podaż pieniądza możemy zdefiniować jako sób zapobiec podejmowaniu przez banki ko-
iloczyn mnożnika płynnych aktywów i bazy mercyjne ekspansji kredytowej, kiedy tylko
płynnych aktywów (inaczej — zasobu będą- przyjdzie im na to ochota? Jedną z możliwych
cych w obiegu płynnych aktywów). Mnożnik metod przeciwdziałania temu jest bardziej
płynnych aktywów jest tym wyższy, im: a) skuteczne wykorzystanie stopy dyskontowej
niższy jest stosunek płynnych aktywów do przy udzielaniu przez bank centralny poży-
wkładów w bankach oraz b) mniejsza część czek jako ostatnia instancja kredytowa.
płynnych aktywów w obiegu znajduje się Mimo tych zmian w rzeczywistości w poli-
w posiadaniu sektora pozabankowego, a więk- tyce pieniężnej nadal kryją się —jak widzimy
sza — w posiadaniu banków. W jaki sposób — pewne pułapki związane z usiłowaniami
bank centralny mógłby kontrolować bazę zastosowania podręcznikowych koncepcji
płynnych aktywów? Nie może tego robić kontroli podaży pieniądza. W praktyce Bank
przez kupno i sprzedaż bonów, ponieważ Anglii doszedł do wniosku, że pułapki te są na
oznaczałoby to po prostu zamianę jednego ro- tyle istotne, iż należy zrezygnować z dotych-
dzaju płynnych aktywów na inny, ale przez czas wykorzystywanych narzędzi i przestawić
zakup i sprzedaż długoterminowych obligacji, się na alternatywną metodę kontroli obiegu
które nie są płynnymi aktywami. Sprzedaż pieniężnego.
długoterminowych obligacji powoduje odcią-
gnięcie gotówki z obiegu i tym samym
zmniejsza bazę płynnych aktywów.
Jednak polityka taka rodzi również pewne
problemy. Prywatny sektor pozabankowy
utrzymuje wprawdzie gotówkę w bardzo sta-
bilnej proporcji do wkładów, ale jego popyt na
pozostałe rodzaje płynnych aktywów jest
znacznie bardziej wrażliwy na zmiany stopy
procentowej. Oferując korzystniejsze stopy
procentowe, banki przyciągają płynne aktywa
z sektora prywatnego (przedsiębiorstw i go-
spodarstw domowych) i zamieniają je na
wkłady terminowe na rzecz tego sektora. Tym
samym przez zwiększenie swojego udziału
w całości płynnych aktywów znajdujących się
w obiegu banki są w stanie podnieść wyso-
kość mnożnika płynnych aktywów.
Jak to jest możliwe, że banki stać na wy-
płacanie tak wysokich odsetek od wkładów
terminowych? Dzieje się tak, ponieważ popyt
na kredyty bankowe nie jest zbyt wrażliwy na
zmiany stopy procentowej. Jeżeli przedsię-
biorstwo wpadnie w tarapaty, to kredyt banko-
wy może okazać się jedynym ratunkiem i wy-
Makroekonomia 151
Kontrola podaży pieniądza niądza wyniesie L,, przy położeniu krzywej
popytu
za pomocą stopy procentowej w LL, ale zwiększy się do Lx, jeżeli wykres
funkcji
Rysunek 24.4 przedstawia ponownie rynek
popytu przebiega w położeniu LV.
pieniądza. Funkcje popytu na pieniądz LL wy-
kreślamy dla danej wielkości realnego docho- Alternatywnie bank centralny może ustalić
stopę procentową w wysokości r 0 i dostarczyć
du. Gdyby bank centralny mógł kontrolować
taką ilość pieniądza, jaka jest potrzebna, aby
podaż pieniądza, wówczas przy danym pozio-
mie cen dóbr mógłby ustalić realną podaż pie- zrównoważyć rynek przy tej stopie. Bank cen-
niądza, np. na poziomie LQ. Poziomem równo- tralny oznajmia wówczas, że jest gotów bez
ograniczeń obracać oprocentowanymi aktywa-
wagi dla stopy procentowej byłoby r 0.
mi finansowymi przy stopie procentowej r 0.
W stanie równowagi bank centralny dostarczy
dokładnie taką ilość pieniądza, na jaką istnieje
RYSUNEK [ 24.4 ' zapotrzebowanie przy stopie procentowej r 0.
Stopa procentowa Podaż pieniądza wyniesie wówczas L0.
a kontrola podaży pieniądza
Funkcja popytu na pieniądz LL została wyprowa- Bank centralny może ustalić podaż pienią-
dzona dla danego dochodu realnego. Jeśli bank dza i zaakceptować wysokość stopy pro-
cen- centowej odpowiadające] warunkom rów-
tralny jest w stanie ustalić realną podaż pieniądza nowagi, wynikającą z równania popytu na
na pieniądz, albo też może wyznaczyć stopę
poziomie LQ, to stopa procentowa w punkcie procentową i zaakceptować wielkość poda-
równo- ży pieniądza na poziomie równowagi, wyni-
wagi wyniesie r0. Jeżeli np. bank centralny kającą z równania popytu na pieniądz.
wyzna-
czy stopę procentową r0 i dostarczy każdą ilość
pie- Postawiony w obliczu rozlicznych, przed-
niądza, na jaką istnieje zapotrzebowanie, to stawionych przez nas problemów wynikają-
podaż cych z prób bezpośredniej kontroli podaży
pieniądza wyniesie ponownie L0. Aby móc pieniądza Bank Anglii zdecydował się na
kontro- ustalanie stopy procentowej, a następnie do-
lować podaż pieniądza za pomocą stopy starczanie takiej ilości pieniądza, jaka wynika-
ła z popytu występującego na rynku. Oto dla-
czego w praktyce Bank Anglii był częstokroć
gotów działać jako ostatnia instancja kredyto-
wa i nie stosować przy tym karnego oprocen-
towania.
24.7
Cele i narzędzia
polityki pieniężnej
Kiedy nie ma pewności, jak dokładnie prze-
biega krzywa popytu na pieniądz, wyznacza-
nie podaży pieniądza powoduje, że nie da się
precyzyjnie przewidzieć poziomu stopy pro-
procento- centowej; z kolei ustalanie wysokości stopy
wej, bank centralny musi znać położenie krzywej procentowej rodzi niepewność co do wielko-
popytu. Jeśli stopa procentowa zostanie ustalona ści podaży pieniądza. Jeżeli oddziaływanie
na polityki pieniężnej na gospodarkę dokonuje
poziomie rt, to będąca jej konsekwencją podaż
pie-

2
się głównie za pośrednictwem stopy procento- niż dane dotyczące inflacji. W czasach, kiedy
wej, stanowi to istotny argument na rzecz te- popularność monetaryzmu sięgnęła zenitu,
zy, iż polityka pieniężna sprowadza się do wy- banki centralne zwykły reagować na nowe in-
boru optymalnego poziomu stopy procento- formacje, dostosowując wysokość stóp pro-
wej, a nie bezpośredniego kształtowania centowych w taki sposób, aby możliwa była
podaży pieniądza. To drugie zadanie jest realizacja celów średniookresowych w postaci
zresztą niemal niewykonalne. Jak pamiętamy określonego tempa wzrostu podaży pieniądza.
z tablicy 23.5, 97% agregatu M4 stanowiły W kategoriach rysunku 24.4 wyglądało to tak,
wkłady bankowe, a tylko 3% wynosił pieniądz jakby wyznaczały one wielkość podaży pie-
gotówkowy emitowany bezpośrednio przez niądza, a nie poziom stopy procentowej.
bank centralny. Oznacza to, że w praktyce po- W ostatniej dekadzie na całym świecie na-
lityka pieniężna prowadzona przez bank cen- stąpiły dwie ważne zmiany w sposobie rozu-
tralny i tak zawsze polega na wyznaczaniu mienia polityki pieniężnej. Po pierwsze, ban-
wysokości stopy procentowej. Stopy procen- kom centralnym dano do zrozumienia, że ich
towe stają się więc głównym narzędziem poli- zasadniczym celem powinna być przede
tyki pieniężnej. wszystkim walka z inflacją, a nie co innego.
Po drugie, kontrola podaży pieniądza — jako
cel pośredni — straciła wyraźnie na znacze-
Narzędzie polityki pieniężnej jest to zmien-
na, którą stale stara się kontrolować bank niu. Rewolucja finansowa sprawiła, że zmiany
centralny. ilości pieniądza przestały być wiarygodnym
wskaźnikiem wyprzedzającym tendencje in-
flacyjne. W efekcie banki centralne w coraz
W naszych rozważaniach na temat polityki większym zakresie kierują się w swoich decy-
pieniężnej prowadzonych w kolejnych roz- zjach prognozowaną inflacją jako celem po-
działach odwołujemy się do dwóch innych średnim i do tego wskaźnika dostosowują wy-
ważnych pojęć. Jednym z nich jest zasadniczy sokość stóp procentowych. Lektura następ-
cel polityki pieniężnej w rozumieniu makro- nych czterech rozdziałów pozwoli lepiej
ekonomii. Celem takim może być stabilność zrozumieć przyczyny tych zmian.
cen, stabilizacja poziomu produkcji, oddziały-
wanie na wysokość kursu walutowego czy
zmniejszenie amplitudy wahań cen krajo-
wych. Problemem tym zajmiemy się bliżej
w rozdziale 28.
Na jakich informacjach opiera się bank
centralny w dążeniu do swojego zasadniczego
celu, przed podjęciem każdorazowej decyzji
o wysokości stóp procentowych? Stara się on
prawdopodobnie uzyskać najnowsze prognozy
dotyczące maksymalnej liczby zmiennych.
Niekiedy jednak ogranicza się tylko do jedne-
go lub dwóch kluczowych wskaźników, poka-
zujących aktualne tendencje kształtowania się
np. cen, kursu walutowego bądź podaży
pieniądza.
Pośredni cel monetarny oznacza kluczowy

wskaźnik makroekonomiczny wykorzysty-
wany przez bank centralny przy podejmo-
waniu częstych decyzji o wysokości stóp
procentowych.
Chociaż zarządy wszystkich banków cen-

tralnych doskonale zdają sobie sprawę z tego,
iż głównym narzędziem polityki pieniężnej są
stopy procentowe, to nierzadko zdarza się, że
wysokość stóp procentowych ustala się w taki
sposób, aby nie dopuścić do zboczenia celu
pośredniego z określonej ścieżki. Nowe dane
na temat zmian podaży pieniądza (głównie
wkładów bankowych) pojawiają się wcześniej
Makroekonomia 153
Podsumowanie
1. Bank Anglii jest bankiem centralnym w Wielkiej Brytanii i spełnia funkcję banku banków
oraz banku państwa. Nie może on nigdy zbankrutować, gdyż ma monopol na emisję pienią-
dza gotówkowego. Działa też jako ostatnia instancja kredytowa dla banków.
2. Bank centralny odpowiada za realizację polityki pieniężnej państwa. Kontroluje bazę mone-
tarną za pomocą operacji otwartego rynku, tj. kupna i sprzedaży państwowych papierów
wartościowych. Ponadto bank centralny może wpływać na wysokość mnożnika kreacji pie-
niądza przez nakładanie na banki komercyjne wymogu rezerw minimalnych lub ustalanie na
karnym poziomie stopy procentowej od kredytów udzielanych w ostatniej instancji, co ma
zniechęcać banki do utrzymywania nadmiernych rezerw.
3. Popyt na pieniądz to popyt na jego zasoby realne. Pieniądz ceni się ze względu na jego zdol-
ność do nabywania dóbr. Popyt na pieniądz w roli środka wymiany zależy od rezultatu po-
równania wynikających z motywów transakcyjnego i przezorności korzyści z tytułu utrzy-
mywania dodatkowego funta z kosztami w postaci utraconych odsetek wskutek nieulokowa-
nia pieniędzy w oprocentowanych aktywach. Wielkość zapotrzebowania na realne zasoby
pieniądza spada w miarę wzrostu stopy procentowej. Wzrost dochodu realnego powoduje
zwiększenie zapotrzebowania na realne zasoby pieniądza przy każdym poziomie stopy pro-
centowej .
4. Przy szerszych definicjach pieniądza, takich jak np. agregat M4, istotny jest także motyw
portfelowy utrzymywania pieniądza. Kiedy inne przynoszące odsetki aktywa staną się zbyt
ryzykowne, ludzie zdywersyfikują swoje portfele lokat, włączając do nich również pewną
ilość bezpiecznego rodzaju aktywów — pieniądza. Jeśli nie występuje potrzeba dokonania
natychmiastowej transakcji, pojawia się popyt na przynoszące odsetki wkłady terminowe.
Popyt ten jest tym większy, im większe są rozmiary majątku, który ma zostać zainwestowa-
ny, i im mniejsza jest różnica oprocentowania wkładów terminowych i aktywów o wysokim
stopniu ryzyka.
5. Nie ma odrębnego rynku pieniądza. Ponieważ ludzie mogą planować utrzymywanie tylko ta-
kich całkowitych zasobów (podaży) aktywów, jakie posiadają, każda nadwyżka podaży obli-
gacji musi zostać dokładnie skompensowana przez nadwyżkę popytu na pieniądz. Stopy pro-
centowe dostosowują się, co pozwala zrównoważyć rynek obligacji.'Tym samym zapewniają
one równowagę na rynku pieniądza.
6. Zwiększenie realnej podaży pieniądza prowadzi do obniżki stopy procentowej odpowiadają-
cej warunkom równowagi. Wzrost dochodu realnego powoduje wzrost stopy procentowej za-
pewniającej równowagę.
7. W praktyce dokładna kontrola podaży pieniądza przez bank centralny okazuje się dość trud-
na. Wprowadzanie sztucznych, nieżyciowych przepisów sprawia, że operacje bankowe są
przenoszone do innych, nie podlegających regulacji kanałów. Kontrola bazy monetarnej jest
trudna ze względu na zobowiązanie banku centralnego do występowania w roli ostatniej in-
stancji kredytowej i dostarczania gotówki w ilości w^mkâce^ i i&$@fóra^^3a&&:
&; 'W praktyce "Bank Anglii wykazywał preferencje dla kontroli podaży pieniądza przez bezpo-
średnie oddziaływanie na poziom stóp procentowych. Tym samym wpływał na wielkość po-
pytu na pieniądz, który dopiero określał ilość pieniądza, jaką należało dostarczyć. Stopy pro-
centowe są obecnie głównym narzędziem polityki pieniężnej.

9. Ponieważ stopy procentowe oddziałują na gospodarkę z pewnym przesunięciem w czasie,
przy podejmowaniu decyzji o ich wysokości Bank Anglii opiera się na wskaźnikach wyprze-
dzających w postaci pośrednich celów monetarnych.
( P'
Podstawowe pojęcia
Bank centralny 120
Stopa rezerw obowiązkowych 122
Stopa dyskontowa 123
Operacje otwartego rynku 124
Ostatnia instancja kredytowa 126
Koszt alternatywny utrzymywania pieniądza (koszt utraconych możliwości) 128
Motyw transakcyjny 129
Popyt na pieniądz 129
Motyw przezorności 130
Motyw portfelowy 131
Równowaga na rynku pieniądza 135
Narzędzie polityki pieniężnej 142
Pośredni cel monetarny 142
1. Przypuśćmy, że Bank Anglii sprzedaje w ramach operacji otwartego rynku papiery warto-
ściowe panu Johnsowi, którego bankiem jest Barclays. a) Jeżeli pan Johns płaci czekiem,
przedstaw konsekwencje tej transakcji w bilansie Banku Anglii i banku Barclays. b) Co dzie-
je się z podażą pieniądza? c) Czy odpowiedź byłaby taka sama, gdyby pan Johns zapłacił go-
tówką?
2. Przypuśćmy, że bank centralny nałożył na banki komercyjne wymóg utrzymywania 100% re-
zerwy gotówkowej w stosunku do wkładów. Odpowiedz ponownie na pytanie 1. Ile wynosi
mnożnik kreacji pieniądza?
3. Jaki — twoim zdaniem — będzie wpływ wprowadzenia na szeroką skalę kart kredytowych
na popyt gospodarstw domowych na pieniądz związany z występowaniem motywu przezor-
ności?
4. Załóżmy, że banki podnoszą stopy procentowe od wkładów terminowych zawsze wtedy, kie-
dy rośnie oprocentowanie kredytów bankowych i innych aktywów, a) Czy wzrost ogólnego
poziomu stóp procentowych wywrze duży, czy mały wpływ na popyt na lokaty terminowe?
b) Jeśli rząd martwi się o wpływ wysokich stóp procentowych na wyborców, którzy zacią-
gnęli duże pożyczki na sfinansowanie zakupu domów, czy oznacza to, że rządowi będzie ła-
two, czy trudno znacznie ograniczyć rozmiary agregatu M4?
5. Czym różni się repo od niezabezpieczonego depozytu?
6. Jakie cechy powinien wykazywać dobry wskaźnik wyprzedzający?
Makroekonomia 155
Powszechne Wędy w rozumowaniu. Wyjaśnij, dlaczego poniższe stwierdzenia są niepraw-
dziwe, a) Zniesienie wymogu utrzymywania rezerw minimalnych oznacza, iż bank centralny
zrezygnował z jakichkolwiek prób kontrolowania podaży pieniądza, b) Kiedy stopa inflacji
przewyższa stopę procentową, realna stopa procentowa jest ujemna; ludziom w rzeczywisto-
ści płaci się za to, aby trzymali pieniądze, c) Stopy procentowe są wysokie. Dowodzi to, że
podaż pieniądza podlega ścisłej kontroli.
ROZDZIAŁ 23
Polityka pieniężna i fiskalna

w gospodarce zamkniętej

□ Przedstawić teorie, według których dzisiejsza konsumpcja jest funkcją nie tylko do-
chodu bieżącego, lecz także przyszłego oraz wyjaśnić przyczyny dążenia ludzi do
ograniczania wahań konsumpcji w czasie.
□ Wyjaśnić mechanizm wpływu stopy procentowej i oczekiwanych przyszłych zysków
na popyt inwestycyjny przedsiębiorstw.
□ Podjąć jednoczesną analizę działania rynków dóbr i pieniądza, wiedząc, że wielkość
produkcji wpływa na popyt na pieniądz, a stopa procentowa oddziałuje na wielkość
produkcji.
□ Wyprowadzić krzywe IS i LM, tj. zbiory różnych kombinacji dochodu (produkcji)
i stopy procentowej, które zapewniają równowagę na rynkach dóbr i pieniądza.
□ Wykorzystać krzywe IS i LM do pokazania, w jaki sposób produkcja i stopa procento-
wa reagują na szoki występujące na rynku dóbr albo na rynku pieniądza.
£3 Uzasadnić tezę, iż różne kombinacje polityki pieniężnej i fiskalnej pozwalają osiągnąć
tę samą wielkość produkcji, ale przy różnym poziomie stopy procentowej.
W tym rozdziale rozbudujemy prosty model nek dóbr i jak w wyniku tych oddziaływań
czynników określających dochód narodowy, ustala się stan równowagi dla dochodu oraz
przedstawiony w rozdziałach 21 i 22. Na pe- stopy procentowej.
wien czas przyjmujemy założenie, że mamy do
czynienia z gospodarką zamkniętą. Eksport,
import i wymiana z zagranicą zostaną ponow-
nie wprowadzone do modelu w rozdziale 29,
kiedy już opanujemy analizę gospodarki zamk-
niętej. Na początku rozluźnimy upraszczające
założenia przyjęte wcześniej przy rozpatrywa-
niu popytu globalnego i determinantów docho-
du. Dzięki temu stworzymy kompleksowy ob-
raz czynników określających wielkość popytu
zarówno konsumpcyjnego, jak i inwestycyjne-
go, co wyjaśni, dlaczego niższa stopa procen
towa pobudza wzrost popytu globalnego i do-
chodu narodowego.
Następnie wykorzystamy analizę pieniądza
i stopy procentowej przeprowadzoną w dwóch
poprzednich rozdziałach. Przedmiotem na-
szych rozważań będzie teraz model, w którym
wielkość dochodu wpływa na stopę procento-
wą, ale z kolei wysokość stopy procentowej
oddziałuje również na popyt globalny i do-
chód odpowiadający warunkom równowagi.
Wyjaśnimy następnie, w jaki sposób oddziału-
ją wzajemnie na siebie rynek pieniądza i ry-
Makroekonomia 157
W ramach naszego modelu zbadamy na- ten pozwalał uchwycić wszystkie determinan-
stępnie, w jaki sposób państwo może wpłynąć ty wydatków konsumpcyjnych, z wyjątkiem
zi wielkość równoważącego gospodarkę do- rozporządzalnych dochodów osobistych.
.-odu przez zmiany stopy procentowej i po- Zmiany dochodów rozporządzalnych sprawia-
:;-TU globalnego. Ten rozszerzony model po- ły, iż gospodarstwa domowe posuwały się
zwoli nam również poddać ponownej ocenie wzdłuż krzywej konsumpcji. Zmiany popytu
politykę fiskalną. Na zakończenie zobaczymy, autonomicznego powodowały zmianę położe-
• jaki sposób rząd może stosować różne kom- nia samej krzywej konsumpcji. Powstaje więc
binacje polityki pieniężnej i fiskalnej w celu pytanie, jakie czynniki powodują przesunięcia
:-ddziaływania na poziom i strukturę popytu funkcji konsumpcji.
dobalnego.
W tym rozdziale nadal utrzymujemy zało- Czynniki określające wielkość
żenie o stałości cen. Stopa procentowa jest autonomicznej konsumpcji
podstawową zmienną, która wiąże ze sobą ry-
nek pieniądza i rynek dóbr. W następnym roz- Majątek gospodarstw domowych. Przypuść-
my, że następuje wzrost realnej wartości ma-
dziale uchylimy założenie o stałości cen i wy-
jątku gospodarstw domowych, np. w wyniku
każemy, że poziom cen jest drugą zmienną hossy na giełdzie, letóra powoduje wzrost cen
uzależniającą od siebie rynek pieniądza i ry- akcji przedsiębiorstw posiadanych przez te
nek dóbr. Z kolei w rozdziale 29 udowodnimy, gospodarstwa. Jeżeli nie mają one zwyczaju
:e w gospodarce otwartej, takiej jak np. bry- przeznaczać tego przyrostu majątku na wydat-
:viska, wymiana z zagranicą jest trzecim ogni- ki, to będą musiały przekazać go w całości
wem łączącym ze sobą rynki finansowe i „sfe- w spadku swoim dzieciom. W praktyce jest
rę realną" gospodarki, w której są określane jednak bardziej prawdopodobne, że wzboga-
produkcja i zatrudnienie.
cone w ten sposób gospodarstwa domowe wy-
dadzą część dodatkowych zasobów na zakup
nowego samochodu lub sfinansowanie dodat-
kowego wyjazdu wakacyjnego. Przy nie zmie-
Nowe spojrzenie nionym poziomie dochodów rozporządzal-
nych wydatki konsumpcyjne wzrosną. Ponie-
na funkcję konsumpcji
waż zjawisko to występuje niezależnie od
poziomu dochodów rozporządzalnych, w wy-
Powracamy do rozważań na temat popytu glo-
niku wzrostu majątku gospodarstw domowych
balnego i zaczynamy od ponownego przyjrze-
wykres całej funkcji konsumpcji przesuwa się
nia się funkcji konsumpcji. W rozdziale 21
w górę.
oprowadziliśmy bardzo prostą postać funkcji
konsumpcji. Jej wykres był tam wznoszącą się
linią, obrazującą związek między globalną Efekt majątkowy {bogactwa) polega na
konsumpcją i rozporządzalnymi dochodami przesunięciu wykresu funkcji konsumpcji
w górę (w dół) pod wpływem wzrostu
gospodarstw domowych. Kąt nachylenia tej
(spadku) wartości majątku gospodarstw
krzywej, czyli krańcową skłonność do kon-
domowych i zwiększenia (zmniejszenia)
sumpcji, interpretowaliśmy jako część każde- wydatków na każdym poziomie rozporzą-
20 dodatkowego funta dochodu rozporządzal- dzalnych dochodów osobistych.
nego, jaką gospodarstwa domowe przeznaczy-
łyby na wydatki, a nie na oszczędności.
Czy pieniądz i stopa procentowa mogą
Wysokość przecięcia się linii konsumpcji
wpłynąć na wartość majątku gospodarstw do-
z osią rzędnych zależała od wielkości autono-
mowych, a tym samym na konsumpcję i glo-
micznego popytu konsumpcyjnego. Składnik
D
olityka pieniężna i fiskalna w gospodarce zamkniętej 147
balny popyt? Tak, i to w dwojaki sposób. Po sumpcyjnych dwoma kanałami. Po pierwsze,
pierwsze, ponieważ pieniądz jest jedną z form zależą one od sumy zaoferowanego kredytu.
aktywów, w jakie gospodarstwa domowe lo- Jeżeli banki zaproponują bardziej atrakcyjne
kują swój majątek, wzrost realnej podaży pie- warunki udzielania pożyczek (np. kredytu
niądza powiększa bezpośrednio ich majątek. w rachunku bieżącym) albo sieci handlowe za-
Po "drugie, na wartość majątku gospodarstw oferują klientom kredyty na bardziej korzyst-
domowych pośrednio wpływają również nych warunkach (np. w formie systemu ratal-
zmiany stopy procentowej. Zastosowanie ma nej sprzedaży leasingowej), więcej osób prze-
tu znane już z rozdziału 14 (Mikroekonomia) kroczy w swoich wydatkach stan bieżących
pojęcie wartości zaktualizowanej: cena rynko- dochodów rozporządzalnych i zdecyduje się na
wa akcji przedsiębiorstw i długoterminowych zakup samochodu, sprzętu stereo czy wyma-
obligacji państwowych jest to wartość zaktu- rzonej kuchenki mikrofalowej. Zwiększenie
alizowana oczekiwanego strumienia dywi- podaży kredytu konsumpcyjnego przesunie
dend albo odsetek z obligacji wypłacanych wykres funkcji konsumpcji w górę. Ludzie
przez państwo. Kiedy stopa procentowa spa- będą także wydawali więcej przy każdym po-
da, przyszłe dochody muszą być dyskontowa- ziomie dochodu rozporządzalnego. Po drugie,
ne za pomocą niższej stopy procentowej, co istotne znaczenie ma też koszt kredytu kon-
oznacza, że ich dzisiejsza wartość wzrasta. sumpcyjnego. Im wyższa jest stopa procento-
Obniżka stopy procentowej wywołuje więc wa, tym mniejsze sumy pożyczek, jakie mogą
wzrost cen obligacji i akcji przedsiębiorstw zaciągnąć gospodarstwa domowe bez ograni-
oraz sprawia, że gospodarstwa domowe stają czenia zdolności do spłat kredytów ze swoich
się zasobniej sze1. przyszłych dochodów rozporządzalnych.
Pieniądz i stopa procentowa oddziałują
Dobra trwałego użytku i kredyt konsump- tym samym na wielkość wydatków konsump-
cyjny. Kiedy ludzie majętni wydają więcej, cyjnych, wpływając zarówno na podaż kredy-
niż wynoszą ich bieżące dochody rozporzą- tu konsumpcyjnego, jak i na wysokość jego
dzanie, zmniejszają stan swego majątku, oprocentowania. Zwiększenie bazy monetar-
sprzedając część posiadanych akcji przedsię- nej powoduje wzrost rezerw gotówkowych
biorstw albo wykorzystując pieniądze trzyma- systemu bankowego i umożliwia mu rozsze-
ne na rachunku w banku. Ludzie ubożsi nie rzenie zakresu udzielania kredytu na cele kon-
posiadają zbyt wielu wolnych aktywów, które sumpcyjne w postaci przekraczania sald na ra-
mogliby sprzedać, aby sfinansować nadwyżkę chunkach. Z kolei niższa stopa procentowa,
wydatków nad dochodami rozporządzafnymi. obniżając koszt kredytu konsumpcyjnego,
Muszą zatem zaciągać pożyczki. umożliwia gospodarstwom domowym zacią-
ganie większych pożyczek, nie zmniejszając
1
Przy stopie procentowej wynoszącej 10% obliga-
cję dającą bezterminowe prawo do dochodu, przy-
noszącą 2,5 £ zysku (odsetek) rocznie, będzie moż-
na sprzedać za ok. 25 £, co oznacza, że jej nabywca
osiągnie ze swojej inwestycji ok. 10-procentową
stopę zwrotu rocznie. Jeżeli stopa procentowa spada
do 5%, to ceny obligacji muszą wzrosnąć do 50 £,
aby ich nabywcy mogli otrzymać roczny zysk zbli-
żony do dochodowości innych aktywów. Podobne
rozumowanie ma zastosowanie do akcji przedsię-
biorstw, mimo że ceny akcji są oparte na przewidy-
waniach dotyczących przyszłych wypłat dywidend.
Niektórzy ludzie pożyczają pieniądze po
to, aby sfinansować wydatki na takie cele, jak
np. wakacje, jednak większa część kredytów
konsumpcyjnych jest przeznaczana na zakupy
dóbr konsumpcyjnych trwałego użytku, czyli
swoistych dóbr kapitałowych gospodarstw do-
mowych, takich jak telewizory, meble czy sa-
mochody. Zakup nowego samochodu w celu
zaimponowania otoczeniu może pochłonąć
całoroczne dochody.
Kredyt konsumpcyjny (możliwości pożycz-
kowe) wpływa na wielkość wydatków kon-
Makroekonomia 159
przy tym ich zdolności do spłaty odsetek i za- Jeżeli ludzie oceniają, że ich bieżące do-
dłużenia. chody znajdują się na nienormalnie wysokim
Te dwa czynniki — efekt majątkowy poziomie, to dojdą do wniosku, że owe okre-
i zmiany podaży kredytu na cele konsumpcyj- sowo wysokie dochody w niewielkim stopniu
ne — stanowią główne przyczyny przesunięć wpływają na poziom ich dochodu permanent-
wykresu funkcji konsumpcji. Są one częścią nego czy też — inaczej — rozmiary konsump-
mechanizmu transmisyjnego, przez który cji, na jaką stać ich w długim okresie. Ponie-
zmiany w sferze finansowej wywierają wpływ waż dochód permanentny wzrósł minimalnie,
na produkcję i zatrudnienie w sferze realnej zatem tylko w minimalnym stopniu zwiększą
gospodarki. Oddziałując za pośrednictwem swoje wydatki na bieżącą konsumpcję. Prze-
efektu majątkowego lub przez podaż i koszty znaczą oni raczej większą część swoich dodat-
kredytu konsumpcyjnego, zmiany podaży pie- kowych dochodów o przejściowym charakte-
niądza i stopy procentowej są w stanie spowo- rze na oszczędności i odłożą pieniądze na
dować przesunięcie krzywych konsumpcji trudniejsze czasy, kiedy konsumpcja spadnie
i popytu globalnego, tym samym wpływając znacznie poniżej normalnego poziomu. Tylko
na poziom dochodu i produkcji odpowiadają- wówczas, gdy ludzie uwierzą, że wzrost dzi-
cy warunkom równowagi. siejszych dochodów utrzyma się również
w przyszłości, uznają to za równoznaczne
Nowoczesne teorie z trwałym, znacznym podniesieniem ich do-
popytu konsumpcyjnego chodu permanentnego. Tylko wtedy duży
wzrost bieżących dochodów przekształci się
Opisane wyżej zjawiska można interpretować także w znaczny wzrost bieżącej konsumpcji.
w odmienny sposób, wykorzystując dwie bli-
sko spokrewnione ze sobą teorie konsumpcji. Teoria cyklu życia. Teoria ta, sformułowana
Teorie te pozwalają również wydobyć na przez Franco Modiglianiego i Alberta Ando,
światło dzienne niektóre niuanse popytu kon- jest bardzo zbliżona do koncepcji dochodu
sumpcyjnego. permanentnego.
Teoria dochodu permanentnego. Teoria ta

została sformułowana przez Miltona Friedma- Zgodnie z teorią cyklu życia ludzie tworzą
13. a jej punktem wyjścia są dwie przesłanki: piany swojej konsumpcji, obejmujące cały
:<: pierwsze, dochody ludzi są zmienne okres ich życia (włączając w to ewentualne
■ :zasie; po drugie, ludzie nie lubią, aby ich zapisy w testamencie na rzecz dzieci). Źró-
dłem finansowania owej konsumpcji są
Łiciumpcja wykazywała wahania. Kilka do-
przewidywane dochody osiągane w ciągu
BłCiowych butelek szampana w okresach pro-
całego życia (powiększone o ewentualny
centy nie jest dostateczną rekompensatą za początkowy zasób majątku bądź spadek).
Kresy głodowania w latach chudych.
* r.viązku z tym ludzie dążą do eliminowa-
na wahań poziomu konsumpcji, starając się
ne dopuścić do przenoszenia fluktuacji do-
aodu na konsumpcję. Będą więc oni woleli
::7iygnować z szampana, aby tylko zapobiec
poźbie głodowania.
Jakie czynniki określają średnią wielkość
•zonsumpcji, na jaką mogą sobie pozwolić lu-
dzie? Na określenie ich przeciętnego dochodu
w długim okresie Friedman stworzył pojęcie
dochód permanentny. Argumentował on, że
poziom konsumpcji zależy nie od bieżącego
dochodu rozporządzalnego, lecz od dochodu
permanentnego.
Teoria dochodu permanentnego głosi, że

poziom bieżącej konsumpcji jest funkcją
dochodu osiąganego w długim okresie
(permanentnego).
=olityka pieniężna i fiskalna w gospodarce zamkniętej 160

Na szczeblu pojedynczego gospodarstwa dochodu permanentnego (rysunek 25.1) w gó-
domowego teoria ta nie wymaga, aby każde rę, co oznacza, że konsumpcja wzrośnie. Pole
gospodarstwo planowało utrzymywanie stałe- B jest wprawdzie mniejsze, a powierzchnia
go poziomu konsumpcji przez całe życie. obu obszarów A większa, ale gospodarstwo
W okresie tym mogą występować lata, które domowe może wykorzystać swoje dodatkowe
cechuje wyjątkowo wysoki poziom wydatków zasoby majątkowe na pokrycie braku środków
(np. wynikających z konieczności sfinansowa- pochodzących z okresu gromadzenia oszczęd-
nia rejsu statkiem dookoła świata lub wysłania ności (pole B ) w stosunku do potrzeb finanso-
dzieci do szkoły prywatnej), a także lata, wania wydatków w latach obniżania stanu
w których wydatki są znacznie niższe. Tego oszczędności (oba pola A).
rodzaju indywidualne rozpiętości mają jednak Powyższe rozumowanie ponownie prowa-
tendencję do znoszenia się w skali masowej. dzi do wniosku, że większy majątek pozwala
Podobnie jak w przypadku teorii dochodu per- na wyższą konsumpcję przy każdym poziomie
manentnego, w koncepcji cyklu życia przyj- bieżących dochodów rozporządzalnych. Rów-
muje się, że o wielkości całkowitego popytu nocześnie jednak zwraca nam uwagę na zjawi-
konsumpcyjnego decyduje głównie przeciętny sko, które poprzednio pominęliśmy. Jeżeli go-
dochód uzyskiwany w długim okresie. spodarstwa domowe dojdą do przekonania, że
Na rysunku 25.1 pokazano faktyczny do- ich przyszłe dochody będą wyższe niż uprzed-
chód gospodarstwa domowego w ciągu całego nio zakładane, to efektem tego będzie też
jego istnienia. Dochód ten wzrasta w miarę wzrost ich dochodu permanentnego. Gospo-
uzyskiwania coraz wyższych pozycji w hierar- darstwa domowe mogą w związku z tym prze-
chii zawodowej aż do momentu przejścia na znaczać co roku więcej na wydatki i nadal
emeryturę, a następnie spada do niższego po- spodziewać się, że budżet ich całego życia po-
ziomu wynikającego z wysokości wypłacanej zostanie zrównoważony. W momencie kiedy
emerytury. Dochód permanentny gospodar- skorygują w górę szacunki swoich przyszłych
stwa domowego wynosi OD. Ściśle biorąc, jest dochodów, zwiększą także swoją konsumpcję
to stały roczny dochód, którego wartość zak- bieżącą. Widzimy teraz, iż wartość zaktuali-
tualizowana jest identyczna jak wartość zaktu- zowana przyszłych dochodów odgrywa rolę
alizowana faktycznego strumienia dochodu. bardzo zbliżoną do bogactwa. To pieniądz jest
Gdyby gospodarstwo domowe konsumowało czynnikiem, który musi być rozdzielany na
dokładnie tyle, ile wynosi jego dochód perma- konsumpcję w ciągu całego życia. Friedman
nentny, jego konsumpcja wynosiłaby co roku nazwał go „majątkiem ludzkim" dla odróżnie-
OD i po śmierci jego członków nie pozostawi- nia od aktywów finansowych i majątku w po-
łoby ono po sobie żadnych oszczędności. Dwa staci fizycznej. Najważniejsze w tym wszyst-
zaciemnione pola A symbolizują okresy,
w których wydatki gospodarstw domowych
przekraczają ich bieżące dochody, natomiast
obszar oznaczony literą B obrazuje okres gro-
madzenia oszczędności.
Mimo że gospodarstwo domowe wydaje
swoje dochody w ciągu całego swojego istnie-
nia, nie oznacza to, że pole B jest sumą dwóch
pól A. Musimy bowiem wziąć również pod
uwagę odsetki. W początkowych latach, kiedy
dochody są niskie, gospodarstwo domowe za-
ciąga pożyczki. Powierzchnia obszaru B
wskazuje, ile gospodarstwo domowe musi za
oszczędzić, aby móc spłacić początkowe po-
życzki wraz z odsetkami, oraz ile zasobów
musi zakumulować, aby wystarczyło ich na
schyłkowy okres życia, kiedy ponownie ko-
nieczne jest zmniejszenie stanu oszczędności.
Powróćmy jeszcze raz do znanych już po-
jęć efektu majątkowego i kredytu konsump-
cyjnego. Dysponując większymi początkowy-
mi zasobami majątkowymi, gospodarstwo do-
mowe może pozwolić sobie w każdym roku
swego istnienia na większe wydatki i nie spo-
woduje to groźby załamania finansowego.
Możemy w takim przypadku przesunąć linię
Makroekonomia 161
—' oraz pogarsza dzisiejszą sytuację gospodarstw
RYSUNEK 25.1 domowych. W ujęciu zastosowanym na rysun-
ku 25.1 gospodarstwa domowe muszą powięk-
Konsumpcja a cykl życia
szyć obszar B , aby móc udźwignąć dodatkowy
Faktyczne dochody rozporządzanie gospodarstwa
domowego zwiększają się w całym okresie aktyw-
ciężar finansowy wyższych odsetek spłaca-
ności zawodowej pracujących jego członków aż do nych od kredytów zaciągniętych w obszarze A,
momentu przejścia na emeryturę, a następnie spada- tj. w początkowym okresie istnienia. Musimy
ją do poziomu emerytury. Dochód permanentny jest w związku z tym przesunąć linię dochodu per-
to dochód na stałym poziomie OD o tej samej warto- manentnego w dół. Jak widać, wzrost stopy
ści zaktualizowanej co dochód faktyczny. Załóżmy, procentowej powoduje spadek konsumpcji bie-
że konsumpcja jest równa dochodowi permanentne- żącej wynikający nie tylko z obniżenia warto-
mu. Pole A obrazuje całkowity spadek oszczędno- ści rynkowej aktywów finansowych, takich jak
ści, podczas gdy pole B — całkowite oszczędności. np. akcje przedsiębiorstw, lecz także ze
Przy braku odziedziczonego majątku i zapisów
zmniejszenia wartości zaktualizowanej przy-
spadkowych oszczędności symbolizowane przez
szłych dochodów z pracy. Zmniejszenie mająt-
pole B muszą być na tyle duże, aby umożliwiły
spłatę wcześniej zaciągniętych kredytów wraz z od-
ku ludzkiego prowadzi do przesunięcia w dół
setkami oraz zakumulowanie zasobów majątko-
wykresu funkcji konsumpcji.
wych wystarczających do uzupełnienia bieżącego, Zastanówmy się także na zakończenie,
faktycznego dochodu po przejściu na emeryturę. jaką rolę odgrywa w tym rozumowaniu wiel-
kość zaoferowanego kredytu konsumpcyjne-
go. Rysunek 25.1 opiera się na założeniu, że
w początkowych latach życia ludzie mogą
wydać więcej, niż wynoszą ich dochody bie-
żące. Studenci korzystają z kredytów w ra-
chunku bieżącym, ponieważ są przekonani, że
w późniejszych latach, już jako zamożni eko-
nomiści, będą w stanie owe pożyczki spłacić.
Ale co się dzieje, jeżeli nikt nie udziela poży-
czek? Wówczas osoby nie posiadające zaso-
bów majątkowych są ograniczane w swoich
wydatkach wielkością swoich faktycznych do-
chodów, natomiast ludzie dysponujący mająt-
kiem są w stanie sami udzielać sobie poży-
czek przez korzystanie z nagromadzonych za-
sobów i zmniejszanie ich stanu. W związku z
tym zwiększenie dostępności kredytu kon-
sumpcyjnego umożliwia ludziom, którzy
chcieliby wydawać więcej, niż zarabiają we
kim jest spostrzeżenie, że zwiększenie oczeki-
wczesnym okresie swojego życia (ale nie po-
wanych przyszłych dochodów spowoduje
zwala im na to brak oszczędności lub mająt-
powstanie efektu bogactwa; efekt ten przeja-
ku), takie postępowanie bez konieczności
wia się w przesunięciu w górę krzywej kon-
ograniczenia konsumpcji bieżącej do poziomu
sumpcji obrazującej zależność między kon-
(niskiego) ich dochodu bieżącego. W rezulta-
sumpcją bieżącą i bieżącym dochodem rozpo-
cie całkowita konsumpcja się zwiększy. Więk-
rządzalnym.
sza liczba studentów będzie korzystać z kre-
Jaki to ma związek z kredytem konsump-
dytu w rachunku bieżącym i finansować np.
cyjnym? Wzrost stopy procentowej obniża
zakup samochodów.
wartość zaktualizowaną przyszłych dochodów

RAMKA 25.1
Czy obniżki podatków przynoszą zamierzone efekty?
Dzisiejszy popyt konsumpcyjny zależy częściowo od oczekiwań dotyczących kształtowania się
dochodu w przyszłości. Dwieście lat temu angielski ekonomista David Ricardo zaobserwował,
że zależność ta wiąże się z uderzającymi implikacjami. Przyjmijmy, że ścieżka wydatków pań-
stwa na dobra i usługi jest stała w czasie. Jeżeli państwo obniży dziś podatki, to jednocześnie
musi wyemitować dodatkowe obligacje w celu sfinansowania powstałego w ten sposób deficytu
budżetowego. Obniżka podatków oznacza ekspansję fiskalną, która pobudza wzrost popytu glo-
balnego. Czyż nie tak?
Ricardo doszedł do wniosku, że odpowiedź na to pytanie wcale nie jest tak oczywista, jak by
się wydawało. Przypuśćmy, że skala cięć podatkowych wynosi 1 mld £. Tym samym zostają też
wyemitowane nowe obligacje na sumę 1 mld £. Wartość rynkowa obligacji to przecież nic inne-
go jak wartość zaktualizowana przyszłego strumienia odsetek wypłacanych jej posiadaczom.
Ponieważ jednak założyliśmy, że ścieżka wydatków państwa jest stała, w przyszłości — aby
móc spłacić odsetki od nowych obligacji — nieunikniona stanie się podwyżka podatków. Suma
1 mld £ to zatem wartość obniżki podatków, wartość emisji obligacji, a takie wartość dodatko-
wego obciążenia podatkowego w przyszłości. Wynika stąd, że w dłuższym okresie podatnicy
nic nie zyskają: dzisiejsza obniżka podatków będzie równa wartości zaktualizowanej przyrostu
podatków w przyszłości. Skoro dzisiejsze cięcia podatkowe nic nie zmienią w sytuacji majątko-
wej podmiotów gospodarczych, to nie ulegną zmianie też ich zamierzone wydatki. Tym samym
obniżka podatków nie ma wpływu na popyt globalny.
Opisane zależności można przedstawić jeszcze inaczej. Spadek oszczędności państwa (więk-
szy dzisiejszy deficyt) zostanie zrekompensowany przez dokładnie taki sam przyrost oszczędno-
ści sektora prywatnego; wydatki sektora prywatnego nie zmieniają się, zaś przyrost dochodów
rozporządzalnych (będący wynikiem obniżki podatków) zostaje w całości przeznaczony na do-
datkowe oszczędności. Ta ostatnia decyzja jest antycypacją podwyżki podatków w przyszłości.
Opisane współzależności noszą nazwę ricardiańskiej równoważności; współcześnie jej orę-
downikiem jest znany ekonomista amerykański Robert Barro z uniwersytetu Harvarda. Ricardo
był przekonany, że sformułowane przezeń teoretyczne związki nie muszą wystąpić w rzeczywi-
stej gospodarce. Niemniej od tamtej pory ekonomiści podejmują próby empirycznej weryfikacji
ricardiańskiej równoważności.
Chybione zarzuty wobec ricardiańskiej równoważności

Ricardiańska równoważność implikuje, że wydatki państwa na budowę dróg nie wpływają
na stan gospodarki, co jest oczywistym nonsensem. Nieprawda. Z tezy Ricardo wcale nie wy-
nika, że wydatki państwa nie prowadzą do zmian w sferze realnej gospodarki. Wynika z niej na-
tomiast, że dla danego programu realnych wydatków państwa w określonym czasie nie jest
istotne, ¥iedy spoleczefe'tXvb TS& TSjtóŁ, L£0d7Ìm.y SÌq, że Stoca
procentowa jest ceną przekształcenia dnia dzisiejszego w dzień jutrzejszy. Ludzie mogą zapłacić
za wydatki państwa mniej dziś (niższe podatki), pod warunkiem że zapłacą za nie odpowiednio
więcej (zaoszczędzone podatki plus odsetki) jutro. Państwo, nakładając podatki i finansując
swoje wydatki, może zmieniać ich rozłożenie w czasie. Ponieważ my wszyscy także możemy
Makroekonomia 163
zarówno zaciągać, jak i udzielać pożyczek, wykorzystujemy po prostu rynki finansowe, aby
zdobyć pieniądze na sfinansowanie potrzeb państwa.
Wielu z nas nawet nie dożyje chwili, kiedy nastąpi wzrost podatków. Obniżka podatków po-
prawia nasz dzisiejszy standard materialny! Niekoniecznie. Barro wykazał, że główną siłą na-
pędową działań ludzkich jest dążenie do przedłużenia rodu i troska o potomstwo. Załóżmy, że
wiesz, iż dożyjesz tylko przyszłego roku, a przyszła podwyżka podatków nastąpi dopiero za 40
lat. Czy twoje wydatki wzrosną w efekcie dzisiejszej obniżki podatków? Barro argumentował, że
przyszły wzrost podatków obciąży twoje wnuki, o których los będą troszczyć się ich rodzice, czy-
li twoje dzieci. Twoje dzieci poczynią dodatkowe oszczędności, aby ulżyć swoim dzieciom w ob-
ciążeniach podatkowych, ty odłożysz dodatkowe pieniądze, aby pomóc swoim dzieciom w reali-
zacji tych zamierzeń. Przeznaczysz na dodatkowe oszczędności cały przyrost dochodu rozporzą-
dzanego; oszczędności owe będą zapisem spadkowym na rzecz twoich dzieci.
Uzasadnione zarzuty
Brak ciągłości w przekazach międzypokoleniowych. Nie wszyscy ludzie planują posiadanie
potomstwa. Niektóre rodziny są tak skłócone, że rodzice — kierując się nienawiścią do swoich
dzieci — nic nie przekazują im w spadku. Przerwy w międzypokoleniowym łańcuchu zapisów
spadkowych, będącym główną przesłanką rozumowania Barro, powodują również brak ciągło-
ści w działaniu ricardiariskiej równoważności. Do rozstrzygnięcia pozostaje praktyczny problem
skali występowania tych zjawisk.
Zakłócenia spowodowane działaniem podatków. Jak już wyjaśnialiśmy w części III Mikro-
ekonomii, podatki mają na ogół charakter przyrostowy (krańcowy), podatki krańcowe zaś powo-
dują powstanie zniekształcającej relacje ekonomiczne różnicy między ceną płaconą a ceną
otrzymywaną („klin podatkowy"). W skali całej gospodarki zakłócenia te wywierają — od stro-
ny podażowej — ujemny wpływ na wielkość produkcji potencjalnej.
Niedoskonałości rynku kapitałowego. Na ogół państwo może zapożyczać się bez ograniczeń,
pod warunkiem że akceptuje koszt pożyczek określany przez rynkową stopę procentową. Zwa-
żywszy, że państwo może nakładać podatki i drukować pieniądze, ryzyko jego niewypłacalności
jest minimalne. Aby wystąpiła ricardiańska równoważność, możliwości korzystania z rynku ka-
pitałowego powinny być dla podmiotów prywatnych identyczne jak dla państwa. Gdybyż tak
było naprawdę! Istnieją dwa powody, dla których pożyczkodawcy umieszczają gospodarstwa
domowe i przedsiębiorstwa w wyższej grupie ryzyka kredytowego niż państwo. Po pierwsze, in-
formacja o sytuacji finansowej państwa jest pełniejsza niż w przypadku indywidualnych klien-
tów czy przedsiębiorstw. Po drugie, klienci prywatni nie są w stanie — w sytuacji zagrożenia
niewypłacalnością — nałożyć podatków czy wydrukować dodatkowych pieniędzy. W konse-
kwencji, oprocentowanie kredytów dla tej grupy klientów jest wyższe niż w przypadku państwa,
a niekiedy pożyczkodawcy odmawiają im kredytu w ogóle. Ponieważ oznacza to, że na rynku
kapitałowym występuje w istocie różnicowanie cen, tym samym staje się on rynkiem niedosko-
nałym.
Powróćmy teraz do naszych obliczeń. Suma 1 mld £ to jednocześnie wartość obniżki podat-
ków, dodatkowej emisji obligacji i wartość zaktualizowana dodatkowych przyszłych obciążeń
podatkowych zdyskontowana za pomocą stopy procentowej płaconej przez państwo. Stopa pro-
centowa dla wszystkich pozostałych pożyczkobiorców jest jednak wyższa. Z naszego zatem
Polityka pieniężna i fiskalna w gospodarce zamkniętej 164

punktu widzenia, jako pożyczkobiorców, dzisiejsza wartość płaconych przez nas w przyszłości
dodatkowych podatków jest niższa od 1 mld £. Obniżka podatków oznacza więc ekspansję fi-
skalną, jako że w ostatecznym rozrachunku państwo działa jako pośrednik finansowy. Zaciąga
ono pożyczkę na korzystnych warunkach, a następnie udziela nam kredytu na warunkach lep-
szych niż obowiązujące na rynku kapitałowym. Kredyt ów przybiera postać dzisiejszej obniżki
podatku; spłacimy go w przyszłości wyższymi podatkami. Koszt naszego kredytu to niższa, sto-
sowana tylko wobec państwa, stopa procentowa. Oznacza to wymierną korzyść w postaci wyż-
szego dochodu rozporządzalnego, który pozwala nam zwiększyć zamierzone wydatki. W rezul-
tacie wzrasta także popyt globalny.
Dowody empiryczne występowania ricardiańskiej równoważności

Wyniki badań empirycznych dotyczących Wielkiej Brytanii i obejmujących okres ostatnich 40
lat dowodzą, że nie występuje ścisła zależność oszczędności sektora prywatnego (przedsię-
biorstw i gospodarstw domowych) od oszczędności państwa. Badania te wskazują jednak na ist-
nienie między nimi pewnej korelacji przynajmniej w niektórych okresach — np. wysokiemu po-
ziomowi oszczędności państwa w końcu lat osiemdziesiątych towarzyszył spadek oszczędności
sektora prywatnego.
Oszczędności w Wielkiej Brytanii jako % PKB
Rekapitulacja
Zarówno z przesłanek teoretycznych, jak i badań empirycznych wynika, że pełna wersja ricar-
diańskiej równoważności jest zbyt krańcowa, aby stanowić dobre narzędzie opisu rzeczywistych
procesów gospodarczych. W rzeczywistości więc obniżka podatków pobudza wzrost dzisiejsze-
go popytu globalnego (choć kiedyś w przyszłości wyższe podatki wpłyną na ograniczenie popy-
tu). Jeżeli jednak nawet ricardiańska równoważność nie opisuje w pełni poprawnie rzeczywisto-
ści, to z pewnością nie należy jej odmawiać pewnych zalet poznawczych. Podkreśla ona znacze-
Makroekonomia 165
nie czynnika oczekiwań i ich wpływ na nasze bieżące decyzje. W praktyce spadkowi oszczęd-
ności państwa towarzyszy też zazwyczaj pewien niewielki wzrost oszczędności prywatnych.
Podmioty prywatne mogą również dokonywać (i faktycznie dokonują) substytucji między teraź-
niejszością i przyszłością mimo wielu przeszkód utrudniających to zadanie. I właśnie owe prze-
szkody sprawiają, że popyt konsumpcyjny jest znacznie bardziej wrażliwy na zmiany bieżących
dochodów rozporządzalnych, niż wynikałoby to z modeli Friedmana i Ando, dla których istotny
jest wyłącznie dochód permanentny.
v ______________________________________________ . ___________________________________ J
Jeżeli oczekuje się, że wprowadzona ob- jest wprawdzie stosunkowo mała, jednak ten
niżka podatku będzie w miarę trwała, to spo- właśnie składnik całkowitych inwestycji jest
woduje ona wzrost bieżących i przyszłych do- bardzo podatny na wahania i w dużym stopniu
chodów rozporządzalnych. W efekcie wywoła przyczynia się do zmian strumienia całkowi-
to także spore przesunięcie w górę funkcji tych inwestycji.
przeciętnego lub inaczej — permanentnego W jaki sposób powinniśmy zorganizować
dochodu gospodarstw domowych. Jednak ob- nasz sposób myślenia o problemie inwestycji?
niżka podatku, która zostanie oceniona jako W naszym modelu popytu globalnego wystę-
przejściowa, wpłynie tylko na poziom docho- puje rozróżnienie między konsumpcją C, in-
dów bieżących. Ponieważ nie ma ona wpływu westycjami / oraz wydatkami państwa na do-
na oczekiwane przyszłe dochody, jej oddziały- bra i usługi G. Inwestycje sektora publicznego
wanie na poziom dochodu permanentnego bę- są częścią wydatków G, w związku z czym
dzie minimalne. W związku z tym czasowe nadal będziemy traktować popyt państwa jako
obniżki podatków w niewielkim stopniu element ogólnej polityki fiskalnej rządu. Dla-
wpłyną na poziom konsumpcji bieżącej; tego też zakładamy, że G jest ustalone na po-
znacznie większy będzie natomiast wpływ ziomie określonym przez rząd. W tym podroz-
trwalszego obniżenia podatków. Istotne jest dziale skoncentrujemy się w związku z tym
przy tym to, czy ludzie uznają daną obniżkę tylko na czynnikach określających popyt in-
podatków za trwałą, czy też nie. westycyjny / sektora prywatnego.
2
Podane liczby dotyczą inwestycji brutto. Ponieważ
25.2 zasób kapitału podlega amortyzacji albo inaczej
procesowi zużycia, z inwestycji brutto trzeba prze-
Popyt inwestycyjny znaczyć ok. 70 mld £ rocznie na odtworzenie,
tj. wyłącznie w celu zachowania istniejącego zasobu
W poprzednich rozdziałach popyt inwestycyj- kapitału na nie zmienionym poziomie.
ny traktowaliśmy jako wielkość autonomicz-
ną, tj. niezależną od bieżącego dochodu
i produkcji. W tym podrozdziale rozpoczyna-
my analizę czynników określających popyt in-
westycyjny. Skupimy się na razie na roli stopy
procentowej. Pozostałe determinanty popytu
inwestycyjnego są przedmiotem szczegóło-
wych rozważań w rozdziale 30.
Całkowite nakłady inwestycyjne obejmują
inwestycje w kapitał trwały oraz inwestycje
w kapitał obrotowy. Kapitał trwały to np. fa
bryki, budynki, maszyny i urządzenia. Z kolei
kapitał obrotowy to zapasy. Rozważania za-
czniemy od przyjrzenia się faktom. Rysu-
nek 25.2 przedstawia aktualne dane dotyczące
Wielkiej Brytanii, wyrażone w miliardach
funtów z 1995 r.
Całkowite rozmiary inwestycji wahały się
w granicach 69-132 mld £. Oznacza to, że
udział inwestycji w PKB (stopa inwestycji)
wahał się między 10% a 20%2. Bezwzględna
wielkość zmian (wzrostu lub spadku) zapasów

ści pojawią się dopiero w przyszłości, nato-
RYSUNEK 25.2 miast koszty trzeba ponosić już teraz
— w momencie wznoszenia fabryki czy zaku-
Inwestycje w Wielkiej Brytanii pu maszyny. Przedsiębiorstwo musi zatem po-
(ceny stałe z 1995 r.) równywać wartość dodatkowych przyszłych
zysków i bieżących kosztów inwestycji.
Przedsiębiorstwo musi odpowiedzieć so-
bie na pytanie, czy inwestycja przyniesie do-
statecznie wysokie zyski, aby można było
spłacić, wraz z odsetkami, kredyt zaciągnięty
na jej finansowanie. Jeżeli źródłem finanso-
wania przedsięwzięcia inwestycyjnego są do-
tychczas osiągnięte zyski, to pytanie można
sformułować inaczej: czy nowa inwestycja
przyniesie dochód co najmniej równy zy-
skom, jakie można by osiągnąć, wykorzystu-
jąc pieniądze przeznaczone na inwestycje
w inny sposób, tj. udzielając kredytu na okre-
ślony procent. Im wyższa jest stopa procen-
towa, tym wyższa musi być stopa zwrotu
z nowych inwestycji. Ujmując to inaczej,
zysk z inwestycji musi być co najmniej rów-
ny kosztowi alternatywnemu funduszy za-
mrożonych w tych inwestycjach.
W każdym momencie istnieje bardzo wiele
Inwestycje w kapitał trwały projektów inwestycyjnych, których realizację
mogłoby podjąć przedsiębiorstwo. Przypuść-
Przedsiębiorstwa powiększają swoje zasoby
my, że przedsiębiorstwo dokonuje rankingu
maszyn i urządzeń, ponieważ przewidują ist-
owych projektów, poczynając od najbardziej
nienie opłacalnych możliwości rozszerzenia
opłacalnych do najmniej zyskownych. Przy
skali produkcji albo też dlatego, że pozwoli
wysokiej stopie procentowej tylko niewiele
im to obniżyć koszty produkcji poprzez prze-
projektów ma na tyle wysoką opłacalność, że
stawienie się na bardziej kapitałochłonne me-
można dzięki nim pokryć koszt alternatyw-
tody wytwarzania3. Firma British Telecom po-
ny zaangażowanych środków pieniężnych.
trzebuje nowych urządzeń, ponieważ rozwija
W miarę obniżania stopy procentowej coraz
produkcję nowych wyrobów niezbędnych
więcej projektów będzie w stanie zapewnić
w transmisji danych. Spółka Rover zgłasza za-
zwrot z kapitału co najmniej równy kosztowi
potrzebowanie na nowe linie montażowe do
utraconych możliwości funduszy przeznaczo-
produkcji samochodów ze względu na decyzję
nych na finansowanie inwestycji. W związku
3
Zgodnie z konwencją terminologiczną przyjętą
wcześniej (rozdział 8 Mikroekonomii) pojęcie kapi-
tałochłonności (a także pracochłonności) odnosi się
do relacji kapitał-praca, czyli proporcji zużycia
czynników wytwórczych w procesie produkcji,
a nie — jak to zazwyczaj definiowano w literaturze
polskiej — do relacji kapitał (praca)-produkt
(przyp. R.R.).
o zastąpieniu robotników pracujących przy

taśmie robotami.
W każdym przypadku przedsiębiorstwo
powinno zważyć na jednej szali korzyści
z wprowadzenia nowych urządzeń czy wypo-
sażenia — w postaci zwiększenia zysku
— a na drugiej szali koszty nowych inwesty-
cji. Problem polega jednak na tym, że korzy-
Makroekonomia 167
najmniej równą kosztowi alternatywnemu za-
RYSUNEK 25.3 mrożonych w nich funduszy i w związku
z tym zamierzone inwestycje spadną z I0 do /j.
Funkcja popytu inwestycyjnego Co określa wysokość położenia krzywej
Przy danej cenie nowych dóbr kapitałowych i da- popytu inwestycyjnego III Wpływają na to
nych oczekiwaniach co do wielkości strumienia zy-
dwa czynniki: koszt nowych maszyn oraz
sków płynących z nowych inwestycji, wyższa stopa
wielkość strumienia zysków powstałych dzię-
procentowa powoduje zmniejszenie liczby projek-
tów zapewniających stopę zwrotu w wysokości co ki owym maszynom. Dla danego strumienia
najmniej równej kosztowi alternatywnemu zaanga- oczekiwanych przyszłych zysków wzrost ceny
żowanych w inwestycje środków finansowych. Je- zakupu nowych dóbr kapitałowych spowoduje
żeli stopa procentowa wzrośnie z r0 do r[, to plano- obniżenie stopy zwrotu z funduszy zamrożo-
wane rozmiary inwestycji obniżą się z /„ do /,. nych w inwestycjach. W rezultacie mniej pro-
jektów będzie teraz w stanie sprostać kryte-
rium kosztu utraconych możliwości, przy każ-
dym poziomie stopy procentowej. Ponieważ
rozmiary zamierzonych inwestycji będą
mniejsze przy każdej stopie procentowej,
wzrost kosztów nowych dóbr kapitałowych
spowoduje przesunięcie wykresu funkcji po-
pytu inwestycyjnego // w dół.
Podobnie, jeżeli przedsiębiorstwo zaczyna
mniej optymistycznie oceniać perspektywy
kształtowania się popytu na jego produkty,
skoryguje w dół dotychczasowe szacunki
wielkości strumieni zysków przewidywanych
w każdym z możliwych projektów inwestycyj-
nych. Dla danego poziomu kosztów nowych
dóbr kapitałowych stopa zwrotu w każdym
z tych projektów obniży się. Przy dowolnej
stopie procentowej będzie teraz mniej projek-
tów inwestycyjnych zapewniających opłacal-
ność co najmniej na poziomie kosztu utraco-
z tym przedsiębiorstwo podejmie więcej pro-
nych możliwości. Ponieważ planowane inwe-
ektów inwestycyjnych.
stycje obniżą się przy każdej stopie
Rysunek 25.3 przedstawia wykres funkcji procentowej, niższy poziom przyszłego ocze-
popyta inwestycyjnego II, który opisuje omó- kiwanego popytu oraz zysków spowoduje
wioną wyżej zależność między stopą procen- przesunięcie krzywej popytu inwestycyjnego
tową a popytem inwestycyjnym. w dół4.
Funkcja popytu inwestycyjnego obrazuje

zależność między planowanymi przez 4
To samo zagadnienie można przedstawić też
przedsiębiorstwa inwestycjami a poziomem w odmienny sposób. Pomocne może w tym być
stopy procentowej. przypomnienie sobie materiału omawianego w roz-
dziale 14 {Mikroekonomia). Znając wielkość stru-
mienia przyszłych zysków oraz wysokość stopy
Jeżeli stopa procentowa wzrośnie z r 0 do procentowej, przedsiębiorstwo może obliczyć war-
rv to zmniejszy się liczba przedsięwzięć in- tość zaktualizowaną zysków, jakie zapewnia dany
westycyjnych zapewniających stopę zwrotu co projekt. Przedsiębiorstwo owo podejmie realizację

8
Krzywą popytu inwestycyjnego II można przedsiębiorstwo może kierować się moty-
wykorzystać do analizy zarówno inwestycji wem spekulacyjnym i nastawiać na zwyżkę
przedsiębiorstw w maszyny i urządzenia, jak cen. W okresie gwałtownego wzrostu cen
i inwestycji w budowę domów i mieszkań po- ropy naftowej wiele firm zgromadziło wielkie
dejmowanych przez indywidualne osoby. Czy zapasy ropy, zakładając, że taniej będzie zaku-
jesteśmy w stanie powiedzieć cokolwiek o ką- pić większe jej ilości obecnie, niż odłożyć za-
cie nachylenia krzywej? Istnieje zasadnicza kup na później, kiedy ceny będą znacznie
różnica między maszyną, która zużywa się wyższe. Z podobnych powodów przedsiębior-
w ciągu 3 lat, a budynkiem czy fabryką, któ- stwa mogą zatrzymać w magazynach więcej
rych okres eksploatacji wynosi — powiedzmy wyrobów gotowych, licząc na wzrost ich cen
— 50 lat. Im dłuższy jest okres ekonomiczne- w niedalekiej przyszłości.
go użytkowania danego dobra kapitałowego, Po drugie, przedsiębiorstwa mogą plano-
tym większą część zysków całkowitych bę- wać utrzymywanie zapasów z tych samych
dzie ono przynosiło w stosunkowo odległej przyczyn, dla których gospodarstwa domowe
przyszłości, i tym wyższy będzie skapitalizo- planują posiadanie pieniędzy. Odpowiedni-
wany (za pomocą procentu składanego) koszt kiem motywu transakcyjnego utrzymywania
początkowy tego dobra, zanim uda się odzy- pieniądza jest fakt, że wiele procesów produk-
skać zamrożone w nim pieniądze. Innymi sło- cyjnych jest rozłożonych w czasie. Nie można
wy, im dłuższy jest okres życia ekonomiczne- zbudować statku w ciągu miesiąca, a w wielu
go dobra kapitałowego, tym większy wpływ przypadkach — nawet w ciągu roku. Niektóre
nawet niewielkiej zmiany stopy procentowej rodzaje zapasów są po prostu wsadem mate-
na opłacalność projektu inwestycyjnego. riałowym w procesie produkcji, w którym są
Krzywa popytu inwestycyjnego jest nachylona przetwarzane na wyroby gotowe. Istnieje jed-
bardziej płasko w przypadku domów i fabryk
o długim okresie użytkowania niż w przypad-
ku szybko zużywających się maszyn oraz py procentowej o 1 % wywrze tylko niewielki wpływ
urządzeń5. Wzrost stóp procentowych spowo- na wartość zaktualizowaną zysków w okresie 3-le-
duje zatem odsiew przede wszystkim projek- tnim, natomiast znacznie większy będzie jego wpływ
na dzisiejszą wartość przyszłych zysków osiąganych
wszystkich tych przedsięwzięć inwestycyjnych, w ciągu następnych 50 lat. Warto zwrócić uwagę, że
w których wartość zaktualizowana przyszłych zy- jest to dokładnie takie samo rozumowanie, jakie za-
sków jest większa od kosztów zakupu dóbr kapita- stosowaliśmy w rozdziale 23, dowodząc, iż zmiana
łowych na potrzeby początkowych inwestycji. Przy wysokości stóp procentowych w niewielkim stopniu
wyższej stopie procentowej wartość zaktualizowana wpłynie na cenę (czyli wartość zaktualizowaną przy-
przyszłych zysków zmniejsza się, co oznacza, że rzeczonych wypłat) obligacji krótkoterminowych,
niektóre projekty nie będą w stanie zapewnić pokry- ale za to wywrze znacznie większy wpływ na cenę
cia kosztów zakupu dóbr kapitałowych. W związku obligacji długoterminowych.
z tym można przyjąć, że wyższa stopa procentowa
powoduje ograniczenie rozmiarów zamierzonych
inwestycji. Podobnie oddziałuje przeszacowanie
w dół strumienia oczekiwanych przyszłych zysków
bądź wzrost ceny zakupu dóbr kapitałowych
— zmniejsza się wówczas wartość zaktualizowana
przyszłych zysków w stosunku do ceny zakupu.
W rezultacie, pewna liczba projektów okazuje się
ponownie niedostatecznie opłacalna i nie nadaje się
do realizacji.
5
Można to ująć inaczej, odwołując się do pojęcia
wartości zaktualizowanej. W tym ujęciu wzrost sto-
tów długoterminowych, nie zaś krótkotermi-

nowych.
Inwestycje w zapasy
Istnieją dwa powody, dla których przedsię-
biorstwa planują utrzymywanie zapasów su-
rowców, produkcji w toku i wyrobów goto-
wych oczekujących na sprzedaż. Po pierwsze,
Makroekonomia 169
-akie również powód utrzymywania zapasów innych składników inwestycji, inwestycje
?edący odpowiednikiem motywu przezorności w zapasy mogą być ujemne. Jak widać na ry-
ar.'-dującego o posiadaniu gotówki. Przypu- sunku 25.2, przedsiębiorstwa mogą zmniej-
Ł—y. że popyt na produkty danego przedsię- szać stan swoich zapasów. Po drugie, musimy
terstwa nagle wzrasta. Ponieważ zdolności pamiętać o tym, że funkcja popytu inwesty-
»r%Twórczych nie da się powiększyć z dnia na cyjnego ukazuje zamierzone lub — inaczej
Jzień, przedsiębiorstwo może być zmuszone — planowane inwestycje. W przypadku inwe-
do wypłacania znacznie wyższych wynagro- stycji w kapitał trwały różnica między plano-
dzeń za pracę w godzinach nadliczbowych, waną wielkością rrakla&ów 'i ic\i wielością
aby tylko podołać zwiększonym zamówie- faktyczną jest prawdopodobnie niewielka.
niom; w rezultacie tańsze może się okazać W danym czasie przedsiębiorstwa raczej rzad-
utrzymywanie pewnej rezerwy zapasów, dzię- ko wznoszą fabryki, których budować nie za-
ki której łatwiej będzie dostosować się do nie- mierzały.
przewidzianych skoków popytu. Podobnie jest Warto jednak pamiętać, że przedsiębior-
z przejściowymi załamaniami popytu: tańsze stwa często są zmuszone do nie planowanych
może być kontynuowanie produkcji na do- zmian zapasów. W rozdziale 21 przekonali-
tychczasowym poziomie i nagromadzenie za- śmy się, że kiedy popyt globalny nie równa
rasów nie sprzedanych wyrobów niż ponosze- się faktycznej produkcji, wynikające stąd na-
nie wysokich kosztów związanych z odprawą
pięcia przejawiają się przede wszystkim nie-
zwalnianych pracowników i ogramczerńem planowanymi zmianami zapasów, które trwają
produkcji. dopóty, dopóki nie zostanie przywrócona rów-
Wszystko to są korzyści związane z utrzy- nowaga między popytem globalnym i produk-
mywaniem zapasów. Co można natomiast po- cją. W znacznym stopniu właśnie te nieprze-
wiedzieć na temat kosztów? W wyniku przewidywane zjawiska są przyczyną niestabilno-
"jzymywania w magazynie produktów, które ści faktycznych inwestycji w zapasy, tak
mogłyby zostać sprzedane, albo też nabycia wyraźnie widocznej na rysunku 25.2. Chociaż
:owarów, których zakup można by odłożyć, błędne byłoby twierdzenie, że to wahania stóp
przedsiębiorstwo zamraża pieniądze mogące procentowych wywołują wahania popytu in-
w innym zastosowaniu przynosić odsetki. Wy- westycyjnego w odniesieniu do zapasów w ta-
nika stąd, że kosztem utrzymywania zapasów kiej skali, jak wynika z rysunku 25.2, to jest
są odsetki naliczone od pieniędzy, jakie moż- jednocześnie prawdą, że plany dotyczące po-
na by zarobić, sprzedając owe zapasy lub nie ziomu zapasów zmieniają się zależnie od
wydając pieniędzy na ich zakup. zmian kosztu alternatywnego funduszy za-
W związku z tym możemy uznać, że krzy- mrożonych w zapasach.
■*a popytu inwestycyjnego II z rysunku 25.3 W tym podrozdziale udało nam się ustalić
może być również przydatna w analizie inwe- dwa fakty. Po pierwsze, wzrost stopy procen-
stycji w zapasy. Przy danej ocenie korzyści
krańcowej — w postaci zysków spekulacyj-
nych pochodzących z utrzymania zapasów czy
też oszczędności kosztów i zysków dodatko-
wych wynikających z wykorzystania zapasów
do łagodzenia wahań produkcji w warunkach
zmiennego popytu — pewne jest jedno:
wzrost stopy procentowej podnosi koszt krań-
cowy utrzymywania zapasów w stosunku do
owej korzyści krańcowej. W związku z tym
wzrost stopy procentowej skłania przedsię
biorstwa do ograniczenia zamierzonych inwe-
stycji w zapasy i powoduje, że przesuwają się
one w górę po linii popytu inwestycyjnego.
Wzrost potencjalnych zysków spekulacyjnych
lub obniżka kosztów prowadzi jednak z kolei
do przesunięcia w górę krzywej, a tym samym
— do zwiększenia inwestycji w zapasy przy
każdej stopie procentowej.
Rozważania zakończymy wskazaniem
dwóch cech szczególnych inwestycji w zapa-
sy. Po pierwsze, odmiennie niż w przypadku

RAMKA 25.2 )
Inwestycje, rynek papierów wartościowych i stopy procentowe
Przedsiębiorstwa podejmują realizację projektów inwestycyjnych, których stopa zwrotu jest
wyższa od kosztu alternatywnego zaangażowanych środków finansowych. Która jednak ze stóp
procentowych jest właściwa do obliczania przez przedsiębiorstwa owego kosztu alternatywne-
go? W Wielkiej Brytanii część inwestycji jest finansowana za pomocą kredytów bankowych
w rachunku bieżącym. Ponieważ firmy mogą odejmować płatności odsetek od swojego zysku
przed opodatkowaniem podatkiem dochodowym, tj. podatkiem od zysku o stopie t (obecnie wy-
noszącej ok. 0,3), koszt alternatywny każdego funta wynosi (1 - t) r £, gdzie r jest stopą procen-
tową stosowaną przez bank.
Co się dzieje, jeżeli zyski przedsiębiorstwa są za małe, aby sfinansować spłaty odsetek? Za-
wiera ono wówczas z bankiem porozumienie. Bank dokonuje zakupu dobra kapitałowego i od-
daje je w leasing przedsiębiorstwu. Dzięki temu bank uzyskuje, zamiast przedsiębiorstwa, ulgę
podatkową (a banki zawsze dbają o to, aby osiągać zyski!). Ponieważ konkurencja między ban-
kami w dziedzinie usług leasingowych sprawia, że większą część korzyści z tytułu ulg podatko-
wych muszą one odstąpić firmom, efektywny koszt alternatywny dla przedsiębiorstwa pozostaje
bliski wyrażeniu (1-0 r £.
Niektóre projekty o naprawdę dużej skali są finansowane nie przez normalne kredyty banko-
we czy w drodze leasingu, lecz poprzez emisję nowych akcji na rynku kapitałowym. Jeżeli np.
Shell zamierza zdobyć pieniądze na sfinansowanie nowych, dużych inwestycji, wypuści na ry-
nek nowe akcje. Im wyższa będzie cena jednej akcji Shella, tym więcej pieniędzy zdoła on zgro-
madzić z nowej emisji. Cena akcji jest to jednak przecież zaktualizowana wartość strumienia
oczekiwanych dywidend firmy Shell, obliczona przy określonej stopie procentowej. Wzrost stóp
procentowych prowadzi zatem do spadku ceny akcji i ograniczenia skali inwestycji, które za-
mierza podjąć Shell. Nawet jeśli źródłem finansowania inwestycji jest rynek papierów warto-
ściowych, to nasza funkcja popytu inwestycyjnego z rysunku 25.3 pozostaje nadal ważnym na-
rzędziem analizy. Wzrost oczekiwanych przyszłych zysków i dywidend, poprzez podniesienie
cen akcji, prowadzi do zwiększenia rozmiarów inwestycji przy dowolnej stopie procentowej
i przesunięcia wykresu funkcji popytu inwestycyjnego // w górę, dokładnie tak samo jak
w przypadku finansowania inwestycji za pomocą kredytów bankowych. Można stąd wyciągnąć
wniosek, że ani leasing, ani wykorzystanie rynku papierów wartościowych nie podważają przy-
datności naszej funkcji popytu inwestycyjnego w analizie decyzji inwestycyjnych.
v ______________________________________________________________________________ J
towej wpłynie na wszystkie rodzaje decyzji

inwestycyjnych. Od tej chwili zakładamy za-
tem, że istnieje funkcja globalnego popytu in-
westycyjnego, która wyraża zależność plano-
wanych inwestycji od poziomu stopy procen-
towej. W ramce 25.2 wyjaśniamy, o jaką stopę
procentową tu konkretnie chodzi. Po drugie,
wzrost kosztu dóbr kapitałowych albo ograni
czenie możliwości realizacji oczekiwanych
zysków w przyszłości spowoduje przesunięcie
w dół krzywej popytu inwestycyjnego. Spa-
dek kosztu dóbr kapitałowych lub bardziej
optymistyczna ocena perspektyw przyszłych
zysków doprowadzą do przesunięcia krzywej
w górę. Zważywszy, że oceny dotyczące przy-
szłych zysków mogą niekiedy podlegać bar-
Makroekonomia 171
dzo znacznym wahaniom, jest też możliwe, że więc spadek stopy procentowej, przesunięcie krzy-
skala przesunięć wykresu funkcji popytu in- wej popytu globalnego w górę oraz wzrost dochodu
westycyjnego będzie również bardzo znaczna. i produkcji.
25.3
Pieniądz, stopa procentowa
i popyt globalny
Spadek stopy procentowej prowadzi do wzro-

stu popytu inwestycyjnego, skłaniając przed-
siębiorstwa do przemieszczania się w dół po
krzywej popytu inwestycyjnego. Z podroz-
działu 25.1 wiemy też, że spadek stopy pro-
centowej spowoduje wzrost popytu konsump-
cyjnego, zwiększając majątek gospodarstw
domowych i przesuwając w górę wykres
funkcji popytu konsumpcyjnego.
W jaki sposób w ramach polityki pienięż-
nej jest wyznaczana stopa procentowa? Błę-
dem byłoby uznanie stopy procentowej za
wielkość egzogeniczną, bowiem polityka pie- wej, która pozwoliłaby na wzrost popytu na
niężna reaguje na zmiany warunków ekono- pieniądz odpowiednio do zwiększonej jego
micznych. W swojej polityce pieniężnej bank podaży. Niższa stopa procentowa wywołuje
centralny wyznacza sobie cel pośredni. Aż do wzrost popytu inwestycyjnego do 7j oraz prze-
rozdziału 26 utrzymujemy założenie, że po- sunięcie krzywej konsumpcji z położenia CC0
ziom cen w gospodarce jest stały. Nie może- do CCV W konsekwencji wykres funkcji po-
my zatem jeszcze za cel pośredni banku cen-
pytu globalnego na rysunku 25.4 przesuwa się
Talnego uznać walki z inflacją. W związku z dotychczasowego położenia AD0 do ADV
z tym przyjmujemy na razie, że cel pośredni Mogłoby się teraz wydawać, że nowym
przyjmuje postać określonej (danej) ścieżki punktem równowagi jest Es. Wniosek taki jed-
wzrostu podaży pieniądza. nak nie byłby całkiem prawidłowy. Przed
Implikacje tego założenia ilustruje rysu- przystąpieniem do dalszej lektury spróbuj od-
nek 25.4. Dla większej klarowności obrazu powiedzieć na pytanie, dlaczego tak nie jest.
zakładamy, że nie występują wydatki państwa
G. Początkowo krzywa konsumpcji znajduje
się w położeniu CC0, popyt inwestycyjny wy-
nosi I0, a funkcja popytu globalnego jest dana
przez AD0. Punktem równowagi jest E0, który
-.vyznaczą miejsce przecięcia się krzywej AD0
z linią 45°. Popyt globalny (planowane wydat-
ki) jest tu równy faktycznemu dochodowi
; produkcji. Jak zmieni się sytuacja, gdy na-
stąpi korekta w górę celu monetarnego
; zwiększy się podaż pieniądza? Niezbędna
stanie się wówczas obniżka stopy procento-
RYSUNEK 25.4
Stopa procentowa a popyt globalny

Początkowo wykres funkcji konsumpcji znajduje się
w położeniu CC0, inwestycje wynoszą /, a równo-
waga jest określona w punkcie E0, w którym krzywa
popytu globalnego przecina linię 45°. Spadek stopy
procentowej powoduje przesunięcie wykresu funk-
cji konsumpcji do CC, i wzrost popytu inwestycyj-
nego do /j, prowadząc w efekcie do przesunięcia
krzywej popytu globalnego w górę z położenia AD0
do ADV Zwiększenie podaży pieniądza powoduje
=olityka pieniężna i fiskalna w gospodarce zamkniętej 172

Efekty tłumienia. W poprzednim rozdziale Jeżeli punktem wyjścia naszego rozumo-
wskazaliśmy, że wielkość zapotrzebowania na wania jest funkcja popytu globalnego znajdu-
pieniądz zależy zarówno od wysokości stopy jąca się w położeniu AD, to bezpośrednim
procentowej, jak i od poziomu dochodu. Bez- skutkiem zwiększenia wydatków państwa bę-
pośrednim skutkiem zwiększenia podaży pie- dzie jej przesunięcie do AD', podobnie jak
niądza jest obniżka stóp procentowych do po- w rozdziale 22. W rozdziale tym stwierdzili-
ziomu zapewniającego utrzymanie równowagi śmy, że punkt równowagi przesunie się z £ do
na rynku pieniądza. Na rysunku 25.4 widać, E', zaś dochód zapewniający równowagę
że konsekwencją niższych stóp procentowych wzrośnie z Y do Y'. Obecnie musimy uwzględ-
jest przesunięcie się krzywej popytu globalne- nić fakt, że wyższy dochód spowoduje wzrost
go w górę. Ponieważ przedsiębiorstwa kory- popytu na pieniądz. Chcąc osiągnąć wyzna-
gują w górę swoje plany inwestycyjne, a go- czony cel monetarny, bank centralny będzie
spodarstwa domowe decydują się na zwięk- musiał podnieść stopy procentowe, co spowo-
szenie konsumpcji, dochód wzrasta. W miarę duje przesunięcie linii popytu globalnego
jednak wzrostu dochodu zwiększa się także w dół, np. do położenia AD". Końcowym
popyt na pieniądz. punktem równowagi będzie E", a dochód
W efekcie mamy teraz do czynienia z nad- gwarantujący równowagę zwiększy się z Y
wyżką popytu na pieniądz i stopa procentowa tylko do Y".
będzie musiała dla przeciwwagi nieco wzro- W rozdziale 21 wprowadziliśmy pojęcie
snąć, aby mogła zostać zachowana równowa- mnożnika, w rozdziale 22 zaś obliczaliśmy
ga na rynku pieniądza. Ponieważ stopa pro-
centowa nieco wzrosła, krzywa popytu global- 6
Gdyby spadek popytu konsumpcyjnego oraz popy-
nego będzie także musiała przesunąć się tu inwestycyjnego sektora prywatnego w pełni zni-
z powrotem nieco w dół. W związku z tym welował wyższy popyt państwa, wówczas popyt
krzywa popytu globalnego znajdzie się osta- globalny nie uległby zmianie. Przy tym samym do-
tecznie wyżej od jej położenia wyjściowego chodzie nie występowałaby także wówczas presja
AD0, ale niżej od AD1 na rysunku 25.4. W re- na wzrost popytu na pieniądz i stopy procentowej.
zultacie nowy punkt równowagi będzie leżał Brak wzrostu stopy procentowej oznaczałby, że nie
między E0 i Efekty tłumienia będą przed- nastąpi ograniczenie popytu konsumpcyjnego
i popytu inwestycyjnego. Wypływa stąd wniosek, że
miotem bardziej szczegółowych rozważań
zwiększenie wydatków państwa musi prowadzić do
w podrozdziale 25.5.
pewnego przesunięcia wykresu funkcji popytu glo-
balnego w górę, pewnego wzrostu stopy procento-
wej i — co za tym idzie — mniejszego niż propor-
25.4 cjonalnie spadku popytu konsumpcyjnego i popytu
inwestycyjnego.
Polityka fiskalna
i wypieranie
W rozdziale 22 wykazano, że ekspansywna
polityka fiskalna, przez zmniejszenie obciążeń
podatkowych lub wzrost wydatków państwa,
prowadzi do zwiększenia popytu globalnego
oraz wzrostu dochodu i produkcji w punkcie
równowagi. Obecnie musimy wprowadzić
pewną modyfikację do naszej analizy. Wzrost
wydatków państwa spowoduje przesunięcie
krzywej popytu globalnego w górę i doprowa
dzi do wzrostu dochodu i produkcji. Jednakże
przy nie zmienionej realnej podaży pieniądza
wyższy dochód wywoła wzrost popytu na pie-
niądz i podwyżkę stopy procentowej. Wyższa
stopa procentowa ograniczy popyt inwestycyj-
ny i spowoduje przesunięcie wykresu funkcji
konsumpcji w dół. Zmiany te ograniczą po-
czątkowy efekt przemieszczenia się w górę
krzywej popytu globalnego spowodowany
wzrostem wydatków państwa, choć nie zniwe-
lują go całkowicie6. Ilustracją tych współza-
leżności jest rysunek 25.5.
Makroekonomia 173
powiedzieć, że wydatki państwa wypierają
RYSUNEK 25.5 wydatki prywatne.
Wypieranie
Zwiększone wydatki państwa powodują początko- W modelu rozpatrywanym w tym rozdzia-
wo przesunięcie wykresu funkcji popytu globalnego le wydatki państwa nie wypierają całkowicie
z położenia AD do AD'. Wyższy dochód prowadzi prywatnych wydatków na konsumpcję i inwe-
jednak do wzrostu popytu na pieniądz i podwyżki stycje. W ostatecznym rozrachunku krzywa
stopy procentowej, tym samym ograniczając popyt popytu globalnego przesuwa się wobec tego
inwestycyjny i przesuwając krzywą konsumpcji w górę. Jednak wskutek wzrostu stopy pro-
w dół. Ostatecznie więc linia popytu globalnego centowej, ograniczenia popytu inwestycyjne-
znajdzie się w położeniu AD", a nowym punktem go i przesunięcia krzywej popytu konsump-
równowagi będzie E". Polityka fiskalna przy stałej
cyjnego w dół pobudzający wpływ zwiększo-
podaży pieniądza ma charakter mniej ekspansywny
nych wydatków państwa zostaje częściowo
niż przy założeniu wzrostu podaży pieniądza, które-
stłumiony. W podobny sposób przebiegają te
go celem jest — mimo rosnącego dochodu — utrzy-
manie stopy procentowej na stałym poziomie.
procesy w przypadku obniżki podatków. Choć
początkowo prowadzi ona do wzrostu kąta na-
ii chylenia krzywej konsumpcji w stosunku do
dochodu narodowego (wzrost MPC), to pobu-
dzony tym wzrost dochodu podbija w górę
stopę procentową, podobnie jak poprzednio
powodując przytłumienie ostatecznego wpły-
wu impulsu fiskalnego.
Tablica 25.1 jest podsumowaniem kolej-
nych etapów procesu wypierania, w sytuacji
kiedy zwiększają się wydatki państwa. Spró-
buj skonstruować własną tablicę dla przypad-
ku obniżki podatku dochodowego.
Na zakończenie, aby się przekonać, czy
w pełni zrozumiałeś mechanizm tego procesu,
spróbuj odpowiedzieć na pytanie, jaka będzie
wielkość efektu wypierania spowodowanego
przez wzrost wydatków państwa w sytuacji,
kiedy bank centralny zrezygnuje z realizacji
celu monetarnego w postaci określonej wiel-
kości podaży pieniądza oraz zacznie po prostu
egzogenicznie wyznaczać wysokość stopy
procentowej. (Odpowiedź znajduje się
w punkcie 8 „Zadań sprawdzających" na koń-
cu rozdziału.)
wartość mnożnika wydatków państwa jako
stosunek przyrostu dochodu w punkcie rów-
nowagi do wzrostu wydatków państwa, które
ów przyrost wywołały. Z rysunku 25.5 wyni-
ka, że jeżeli włączymy do rozumowania rynek
pieniądza oraz wpływ stopy procentowej na
popyt globalny, to mnożnik wydatków pań-
stwa będzie niższy, niż wskazywałaby na to
wcześniejsza analiza. Możemy w tej sytuacji
Wypieranie polega na ograniczeniu popytu

konsumpcyjnego i inwestycyjnego sektora
prywatnego pod wpływem wzrostu wydat-
ków państwa, który powoduje zwiększenie
popytu globalnego i w konsekwencji wzrost
stopy procentowej.

TABLICA [ 25.1
Wydatki państwa i wypieranie
- (1) (2) (3) (4)
Wyższe wydatki pań- Wyższy dochód wywo- Wyższy popyt na pie- Wyższa stopa procentowa
stwa powodują łuje wzrost zamie- niądz w ujęciu real- powoduje wypieranie
wzrost produkcji rzonych realnych zanym przy nie zmie- popytu konsumpcyjne-
i dochodu sobów pieniądza nionej jego podaży go i inwestycyjnego
prowadzi do podwyż- i stłumienie efektów
ki stopy procentowej ekspansji fiskalnej
25.5 Krzywa IS jest zbiorem różnych kombinacji

dochodu i stopy procentowej, przy których
Model IS-LM rynek dóbr znajduje się w równowadze.
W dwóch poprzednich podrozdziałach anali-

zowaliśmy współzależność dochodu i stopy Na rysunku 25.6 widać, w jaki sposób po-
procentowej, wykorzystując w tym celu znany wstaje krzywa 75. Analizę rozpoczynamy przy
nam już wykres funkcji popytu globalnego określonej stopie procentowej, np. r 0. Przy tej
i linię 45°. Dochód osiąga poziom równoważą- stopie procentowej wiemy, jaka jest wielkość
cy gospodarkę w punkcie przecięcia się krzy- popytu inwestycyjnego oraz autonomicznego
wej popytu globalnego i linii 45°. Posługiwa- popytu konsumpcyjnego. Tym samym wiemy
nie się tymi ramami teoretycznymi w analizie też, na jakiej wysokości przebiega funkcja po-
efektów polityki fiskalnej i pieniężnej państwa pytu globalnego, którą wykreślamy jako AD0
jest wprawdzie możliwe, jednak do naszych w części a) rysunku. Dochód w punkcie rów-
obecnych celów stają się one cokolwiek niepo- nowagi wynosi Y0. W związku z tym w częś-
ręczne. Każde początkowe przesunięcie krzy- ci b) rysunku wyznaczamy także odpowiednio
wej popytu całkowitego pobudza zmiany stopy punkt E0. Rynek dóbr znajduje się w równo-
procentowej i tym samym powoduje kolejne, wadze wówczas, gdy stopa procentowa wyno-
pobudzone przesunięcia tej krzywej. si r0, a dochód jest równy Y0.
W podrozdziale tym proponujemy odmien- Wyobraźmy sobie teraz, że stopa procento-
ny sposób podejścia do tych samych zagad- wa jest niższa i wynosi rv Ponieważ popyt in-
nień. Zaletą proponowanego podejścia jest to,
że pozwala ono dostrzec, w jaki sposób zosta-
je ustalona równowaga jednocześnie dla do-
chodu i stopy procentowej. Istota tej metody
polega na rozpatrywaniu takich kombinacji
dochodu i stopy procentowej, które prowadzi-
łyby do ustalenia się równowagi na każdym
z dwóch rynków — dóbr i pieniądza — od-
dzielnie i w efekcie wyznaczenia takiej jedy-
nej kombinacji dochodu i stopy procentowej,
która prowadzi do równowagi na obu rynkach
równocześnie.
Krzywa IS
Rynek dóbr znajduje się w równowadze wów-
czas, gdy popyt globalny i faktyczny dochód
są równe. W rozdziale 21 przekonaliśmy się,
że nastąpi to w punkcie, w którym planowane
inwestycje I są równe planowanym oszczęd-
nościom S. Z tego właśnie powodu zbiór roz-
maitych kombinacji stopy procentowej i do-
chodu, przy których występuje równowaga na
rynku dóbr, jest określany mianem krzywej IS.
Makroekonomia 175
westycyjny będzie teraz większy, a krzywa kres funkcji popytu globalnego przebiega wyżej, np.
konsumpcji przesunie się w górę, możemy w ADV Dochód zapewniający równowagę wynosi
wykreślić przebiegającą wyżej krzywą popytu teraz Ylt a odbiciem tej kombinacji jest £, w dolnej
części rysunku. Powtarzając ten zabieg dla wszyst-
globalnego ADV Krzywa ta jest położona wy-
kich możliwych wysokości stopy procentowej, mo-
żej niż AD0 wyłącznie w efekcie oddziaływa-
żemy połączyć ze sobą wszystkie punkty, takie jak
nia niższej stopy procentowej. Nowym punk-
£0 i£,,iw rezultacie otrzymamy krzywą IS.
tem równowagi jest Ev a część b) rysunku do-
wodzi, że kombinacja stopy procentowej r,
2 dochodu y, także zapewnia równowagę na
rynku dóbr. Powtarzając ten zabieg dla
wszystkich możliwych stóp procentowych,
możemy wyznaczyć cały zbiór kombinacji
>topy procentowej i dochodu, przy których ry-
nek dóbr zostanie zrównoważony. Jeżeli połą-
czymy wszystkie te punkty w dolnej części
rysunku, to otrzymamy krzywą 75.
Nachylenie krzywej IS. Krzywa IS ma na-

chylenie ujemne. W stanie równowagi na ryn-
ku dóbr wyższej stopie procentowej musi to-
warzyszyć niższy dochód, gdyż wykres funk-
cji popytu globalnego musi być położony
niżej. Jak stroma będzie krzywa 75? Zależy to
od wrażliwości popytu globalnego na zmiany
stopy procentowej. Im większe będzie ograni-
czenie popytu inwestycyjnego i autonomicz-
nego popytu konsumpcyjnego pod wpływem
określonego wzrostu stopy procentowej, tym
większy będzie spadek dochodu zapewniają-
cego równowagę i tym mniejszy będzie kąt
nachylenia krzywej IS. I odwrotnie — jeśli
zmiany stopy procentowej wywołują tylko
niewielkie przesunięcia krzywej popytu glo-
balnego, to wpływają one tylko w minimal-
nym stopniu na poziom dochodu odpowiada-
jący warunkom równowagi i krzywa IS będzie
bardzo stroma.
Przesunięcia krzywej IS. Wykres funkcji IS

ilustruje wpływ samej stopy procentowej na
przesunięcia krzywej popytu globalnego
i zmiany dochodu gwarantującego równowa-
gę. Wszystkie inne czynniki, które spowodo-
wały przesunięcie wykresu funkcji popytu
globalnego, wywołują także przemieszczenie
linii 75. Przy danym poziomie stopy procento-
wej wzrost optymizmu przedsiębiorstw
RYSUNEK 25.6
Krzywa IS
Krzywa IS obrazuje różne kombinacje dochodu
i stopy procentowej, przy których rynek dóbr znaj-
duje się w równowadze. Przy stopie procentowej r0
funkcja popytu globalnego przebiega w położeniu
AD0. W części a) rysunku widać, że dochód odpo-
wiadający warunkom równowagi wynosi wówczas
Y0. Kombinację tę odzwierciedla punkt E0 w części
b) rysunku. Przy niższej stopie procentowej r, wy-

w ocenie kształtowania się przyszłych zysków Rysunki 25.7 a) i b) ilustrują sposób kon-
spowoduje przesunięcie krzywej popytu inwe- struowania krzywej LM. Pierwszy z nich
stycyjnego w górę, prowadząc do wzrostu au- przedstawia stałą wielkość podaży pieniądza
tonomicznego popytu inwestycyjnego; więk- w ■wyrażeniu realnym1 M^. danego docho-
sza optymizm g,os,podarstw domowych co do du Y0 wykreślamy funkcję popytu na pieniądz
ich przyszłych dochodów spowoduje przesu- LL0. Wyższa stopa procentowa powoduje
nięcie wykresu funkcji konsumpcji w górę, ograniczenie wielkości zapotrzebowania na
zwiększając autonomiczny popyt konsump- realne zasoby pieniężne. Punktem równowagi
cyjny. Także zwiększenie wydatków państwa jest E0, podczas gdy stopa procentowa odpo-
może bezpośrednio wywołać wzrost tego wiadająca warunkom równowagi wynosi r0.
składnika autonomicznego popytu. Każda W związku z tym na rysunku 25.7 b) wyzna-
z tych zmian zaowocuje przesunięciem krzy- czamy odpowiadający tej sytuacji punkt E0,
wej popytu globalnego w górę przy danej sto- w którym rynek pieniądza znajduje się w rów-
pie procentowej. Oznacza to, że dochód za- nowadze wynikającej z ustalenia się kombina-
pewniający równowagę wzrośnie przy dowol- cji dochodu Y0 i stopy procentowej r0.
nej stopie procentowej. Można to pokazać Przy wyższym poziomie dochodu Yj popyt
jako przesunięcie w górę krzywej IS i interna pieniądz będzie większy przy każdej stopie
procentowej. Jeżeli wykreślimy nową krzywą
pretować tak, iż obecnie dochód odpowiadają-
popytu na pieniądz LLV to przekonamy się, że
cy warunkom równowagi jest wyższy przy
stopa procentowa zapewniająca równowagę
każdym poziomie stopy procentowej.
wynosi teraz rv Następnie na rysunku 25.7 b)
Reasumując, ruchy po krzywej IS informu-
wyznaczamy punkt B{, jest on dowodem na
ją o zmianach dochodu zapewniającego rów-
to, że kombinacja r{ i F, także prowadzi do
nowagę, spowodowanych przesunięciami
ustalenia się równowagi na rynku pieniądza.
krzywej popytu globalnego, będącymi konse-
Przy wyższym dochodzie, który wywołuje
kwencją wyłącznie zmian stopy procentowej.
wzrost zapotrzebowania na pieniądz, oraz
Wszystkie pozostałe przyczyny przesunięcia
wyższej stopie procentowej, która wpływa na
wykresu funkcji popytu globalnego można
ograniczenie zapotrzebowania na pieniądz,
pokazać jako zmiany położenia krzywej IS.
popyt na pieniądz pozostaje na dotychczaso-
wym poziomie, dostosowując się do nie zmie-
Krzywa LM nionej zaoferowanej jego ilości. Jeżeli rozpa-
trzymy po kolei każdy możliwy poziom do-
Obecnie zajmiemy się problemem równowagi chodu, wykreślimy właściwą mu funkcję
na rynku pieniądza. popytu na pieniądz na rysunku 25.7 a) i wy-
znaczymy odpowiadające im punkty równo-
Krzywa LM jest zbiorem różnych kombina- wagi na rysunku 25.7 b), to możemy wypro-
cji stopy procentowej i dochodu, przy któ- wadzić całą krzywą LM.
rych rynek pieniądza znajduje się w równo-
wadze. Nachylenie krzywej LM. Wykres funkcji LM
V _______________________________ _J ma nachylenie dodatnie. Przy wyższym do-
Jest to, inaczej mówiąc, wykres funkcji, na 7

Pamiętajmy o przyjętym założeniu stałości cen.
którym popyt na zasoby pieniądza w wyraże- Tylko wówczas M , którym zazwyczaj oznacza się
niu realnym L (Keynes używał określenia nominalną podaż pieniądza, symbolizuje jednocześ-
„preferencja płynności", ang. liquidity prefe- nie jego podaż realną. Założenie stałości cen uchyla-
rence) jest równy podaży realnych zasobów my w następnym rozdziale; realną podaż pieniądza
pieniądza, które możemy oznaczyć jako M będziemy tam zapisywać jako M/P (przyp. R.R.).
(ang. money supply).
■MMMM
Makroekonomia 177
RYSUNEK 25.7
Krzywa LM
Zakładamy, że realna podaż pieniądza jest stała i wynosi M0. Dla danego dochodu Y0 wykres funkcji popyaa
na pieniądz przebiega w położeniu LL0, stopa procentowa zapewniająca równowagę jest zaś równa
W punkcie E0 na rysunku b) kombinacja r0 i Y0 prowadzi do ustalenia się równowagi na rynku pieniądza
żeli dochód zwiększy się do Y{, to krzywa popytu na pieniądz w części a) rysunku przesunie się w góre io
położenia LL^ a stopa procentowa zapewniająca równowagę wyniesie r,. Tę ostatnią kombinację doei>:<a
i stopy procentowej symbolizuje punkt Ej w części b) rysunku. Powtarzając zabieg dla wszystkich wielkości
iochodu i łącząc ze sobą odpowiednie punkty, takie jak E0 i Ei na rysunku b), otrzymamy w rezultacie krzv-
.vą LM, która jest zbiorem różnych kombinacji stopy procentowej i dochodu zapewniających równowase sa
rynku pieniądza.
chodzie niezbędna jest wyższa stopa procento- zwiększą się realne zasoby pieniądza. Dla da-
wa, aby nie dopuścić do wzrostu popytu na nego dochodu i dla danej wartości funkcji po-
rieniądz i utrzymać rynek pieniężny pytu na pieniądz na rysunku 25.7 a) stopa pro-
^.równowadze przy nie zmienionej podaży centowa gwarantująca równowagę będzie :s-
rieniądza. Im silniej dany przyrost dochodu raz niższa, gdyż pionowo położona linia
xldziałuje na wzrost popytu na pieniądz, tym podaży przesunęła się w prawo. Przy k;:
większy będzie wzrost stopy procentowej ko- poziomie dochodu stopa procentowa, której
nieczny do zachowania równowagi na rynku zadaniem jest skłonienie ludzi do utrzymy» a-
nieniądza i tym bardziej stroma będzie krzywa
LM. Podobnie, im słabiej reaguje popyt na pie-
niądz na dany przyrost stopy procentowej, tym
silniej musi wzrosnąć stopa procentowa, aby
zneutralizować dodatkowy popyt na pieniądz
wywołany danym przyrostem dochodu, i tym
ârdziej stromo będzie nachylona krzywa LM.
Natomiast w odwrotnej sytuacji, im silniejsza
est reakcja popytu na pieniądz na zmiany sto
py procentowej lub z kolei im słabsza jest owa
reakcja na zmiany dochodu, tym bardziej pła-
sko będzie przebiegała krzywa LM.
Przesunięcia krzywej LM. Wykres funkcji

LM konstruujemy dla danej wielkości real-
nych zasobów pieniądza. Przypuśćmy teraz,
że podwyższamy cel monetarny wyrażony
w postaci agregatu pieniężnego. W efekcie
niętej
nia dodatkowych zasobów pieniądza w ujęciu Przypuśćmy, że stopa procentowa kształtu-
realnym, może być teraz niższa. W związku je się na poziomie r,. Przy dochodzie równym
z tym na rysunku 25.7 b) wzrost realnych za- Yl znaleźlibyśmy się wówczas w punkcie A na
sobów pieniądza musi znaleźć odzwierciedle- krzywej IS. Kombinacja stopy procentowej r{
nie w przesunięciu się krzywej LM w prawo. i dochodu Y{ zapewnia równowagę na rynku
Przesunięcie to można interpretować w ten dóbr. Dla osiągnięcia jednak równowagi na
sposób, że obecnie stopa procentowa zapew- rynku pieniądza przy stopie procentowej rl
niająca równowagę jest niższa przy każdym konieczny byłby dochód równy Y2, co ozna-
poziomie dochodu, albo — co sprowadza się cza, że znaleźlibyśmy się w punkcie B na
do tego samego — aby skłonić ludzi do krzywej LM. Przy stopie procentowej rx do-
zwiększenia stanu swoich realnych zasobów chód w wysokości Y x okazuje się za niski do
pieniężnych, przy każdej stopie procentowej zapewnienia równowagi na rynku pieniądza.
konieczny jest teraz wyższy dochód. W od- Jeżeli dochód jest zbyt niski, to popyt na pie-
wrotnej sytuacji ograniczenie realnej podaży niądz okazuje się niewystarczający w zesta-
pieniądza powoduje przesunięcie krzywej LM wieniu z daną jego podażą. Nadwyżka podaży
w lewo. Oznacza to, że ograniczenie wielko- pieniądza spowoduje, że dla osiągnięcia celu
ści zapotrzebowania na pieniądz w ujęciu re- monetarnego (określona wielkość podaży pie-
alnym i zachowanie równowagi na rynku pie- niądza) konieczna będzie obniżka stopy pro-
centowej. Procesy dostosowawcze będą trwały
niądza przy niższej realnej podaży pieniądza
dopóty, dopóki stopa procentowa nie obniży
wymagają obecnie wyższej stopy procentowej
się do r*. Przy takim jej poziomie popyt glo-
przy każdym poziomie dochodu.
balny i dochód zwiększyły się już na tyle, aby
Reasumując, krzywą LM wykreślamy dla
spowodować wzrost popytu na pieniądz wy-
danej realnej podaży pieniądza. Jeżeli poru-
starczający do ustalenia się równowagi zarów-
szamy się wzdłuż tej krzywej, to wyższej sto-
no na rynku pieniądza, jak i na rynku dóbr.
pie procentowej musi towarzyszyć wyższy do-
W sytuacji odwrotnej, gdy stopa procento-
chód, gdyż tylko wtedy będzie możliwe zbi-
wa wynosi r2, dochód Y2, konieczny do zacho-
lansowanie wielkości zapotrzebowania na
wania równowagi na rynku dóbr w punkcie C,
realne zasoby pieniądza ze stałą jego podażą. jest wyższy od dochodu K, warunkującego
Zwiększenie realnej podaży pieniądza powo- wystąpienie równowagi na rynku pieniądza
duje przesunięcie krzywej LM w prawo. Cho- w punkcie D. Jeżeli dochód okazuje się zbyt
ciaż zwiększenie realnej podaży pieniądza duży z punktu widzenia warunków równowa-
może być albo skutkiem wzrostu nominalnej gi na rynku pieniądza, to wystąpi nadwyżka
podaży pieniądza przy stałych cenach dóbr, popytu na pieniądz, która wpłynie na wzrost
albo wynikiem spadku cen dóbr przy danej stopy procentowej. Podobnie jak poprzednio,
nominalnej podaży pieniądza, w tym rozdziale proces ten trwa aż do momentu, kiedy stopa
rozpatrujemy jedynie ten pierwszy mecha-
nizm, jako że nadal utrzymujemy w mocy za-
łożenie stałości cen dóbr. Znaczenie zmian
cen w gospodarce jest przedmiotem rozważań
w następnym rozdziale.
Równowaga na rynkach dóbr

i pieniądza
Model IS-LM umożliwia analizę sytuacji na
rynkach dóbr i pieniądza za pomocą jednego
rysunku, bez potrzeby konstruowania dwóch
oddzielnych, choć wzajemnie powiązanych
wykresów. Na rysunku 25.8 widzimy zarówno
krzywą IS, która ilustruje stan równowagi na
rynku dóbr, jak i krzywą LM, która odzwier-
ciedla równowagę na rynku pieniądza. Jedy-
nie w punkcie E obydwa rynki znajdują się
jednocześnie w równowadze. Oznacza to, że
oddziałują one wzajemnie na siebie; w proce-
sie tych oddziaływań ustalają się, odpowiada-
jące warunkom równowagi, poziomy stopy
procentowej r* i dochodu Y*.
Makroekonomia 179
Polityka fiskalna:
RYSUNEK 25.8 przesunięcia krzywej AS
Równowaga na rynkach dóbr i pieniądza Jakakolwiek zmiana, inna niż spadek stopy
Rynek dóbr znajduje się w równowadze we wszyst-
procentowej, powodująca przesunięcie krzy-
kich punktach na krzywej IS. Równowaga na rynku
wej popytu łącznego w górę, spowoduje rów-
pieniądza istnieje we wszystkich punktach na krzy-
wej LM. Oba rynki znajdują się zatem jednocześnie
nież przesunięcie w górę wykresu funkcji IS.
w równowadze jedynie w punkcie E. Do zbadania skutków zwiększenia wydatków
państwa posłuży rysunek 25.9; można go tak-
że wykorzystać do analizy wpływu wzrostu
optymizmu przedsiębiorstw w ocenie kształto-
wania się ich przyszłych zysków lub też jesz-
cze bardziej optymistycznych szacunków go-
spodarstw domowych dotyczących ich przy-
szłych dochodów rozporządzalnych.
Sytuację wyjściową w gospodarce charak-
teryzuje przebieg krzywych IS i LM odpo-
wiednio w IS0 i LM0. Początkowo równowaga
występuje w punkcie E. Przyjmijmy najpierw,
że państwo zwiększa swoje wydatki G i finan-
suje dodatkowy deficyt budżetowy poprzez
sprzedaż obligacji. Oznacza to, że cel mone-
tarny w postaci danego poziomu podaży pie-
niądza nie ulega zmianie. W związku z tym
nie zmienia się także położenie krzywej LM,
procentowa wzrośnie do poziomu f*, dochód
która pozostaje w LM0. Zwiększone wydatki
wyniesie Y* i oba rynki znajdą się
państwa powodują jednakże przesunięcie
w równowadze.
krzywej IS, np. z położenia IS0 do ISV Przy
Obecnie zrekonstruujemy naszą analizę po-
każdej stopie procentowej poziom dochodu
lityki fiskalnej i pieniężnej, którą podjęliśmy
zapewniającego równowagę podnosi się, po-
wcześniej w tym rozdziale, wykorzystując
nieważ wyższe wydatki państwa prowadzą do
mało poręczne ramy teoretyczne — krzywą
przesunięcia linii popytu globalnego w górę.
popytu globalnego i linię 45° (czyli model do-
Jeżeli krzywe IS i LM znajdują się w poło-
chody-wydatki — przyp. tłum.). Na poprzed-
żeniu odpowiednio ISl i LM0, to nowym punk-
nim rysunku musieliśmy koncentrować uwagę
tem równowagi będzie Ev Skutkiem więc
na rynku dóbr, równocześnie jednak
zwiększenia wydatków państwa finansowa-
— zachowując w tle rozumowania istnienie
nych za pomocą emisji obligacji jest wzrost
rynku pieniądza — musieliśmy też pamiętać
dochodu zapewniającego równowagę z Y0
o tym, że zmiany dochodu spowodują zmiany
do Y{\ Jeżeli realna podaż pieniądza pozostaje
stopy procentowej w punkcie równowagi i po-
stała, to musi nastąpić wzrost stopy procento-
budzą dalsze przesunięcia krzywej popytu glo-
wej z r0 do rfr który pozwoli zapobiec wzro-
balnego. Teraz wiemy już, że krzywa IS po-
stowi zapotrzebowania na realne zasoby pie-
zwala uchwycić indukowane przez zmiany sto-
niądza, wywołanemu wyższym dochodem.
py procentowej przesunięcia wykresu funkcji
Chociaż wyższa stopa procentowa powoduje
popytu globalnego; równocześnie, wykreślając
wypieranie wydatków na konsumpcję i inwe-
krzywą LM na tym samym rysunku, jesteśmy
stycje, to zwiększone wydatki państwa nie zo-
w stanie śledzić bezpośrednio zmiany zacho-
stają całkowicie zneutralizowane przez zjawi-
dzące na obu rynkach jednocześnie.

procentowej, ale nie prowadziłoby do wzrostu
RYSUNEK 25.9
dochodu. Pionowo położony wykres funkcji
LM oznacza, że stopa procentowa nie ma
Ekspansywna polityka budżetowa wpływu na wielkość zapotrzebowania na pie-
powoduje przesunięcie krzywej IS w górę niądz, które zależy wyłącznie od dochodu.
Wzrost wydatków państwa, finansowany przez emi- Przy tym krańcowym założeniu każdy przy-
sję obligacji, wywołuje przesunięcie krzywej IS
rost dochodu prowadziłby do pojawienia się
z położenia IS0 do /S,, nie zmieniając jednak wiel-
nadwyżki popytu na rynku pieniądza i nad-
kości podaży pieniądza. W związku z tym krzywa
wyżki tej nie dałoby się już wyeliminować po-
LM pozostaje w położeniu LM0. Ekspansja fiskalna
powoduje więc przesunięcie punktu równowagi z E przez wzrost stopy procentowej. W rezultacie
do Ex. Dochód zwiększa się do Y{, mimo że wzrost nie byłby możliwy jakikolwiek wzrost docho-
stopy procentowej prowadzi do częściowego wypar- du zapewniającego równowagę. Stopa procen-
cia inwestycji prywatnych i autonomicznego popytu towa wzrastałaby dopóty, dopóki konsumpcja
konsumpcyjnego. Jednakże, zwiększając jednocześ- oraz inwestycje sektora prywatnego nie obni-
nie podaż pieniądza (cel monetarny), państwo jest żyłyby się o tyle, o ile wzrosły pierwotnie wy-
w stanie spowodować przesunięcie krzywej LM datki państwa. Wypieranie byłoby wtedy cał-
z LM0 do LM, i tym samym zapobiec podwyżce sto- kowite.
py procentowej. W takim przypadku dochód odpo-
W praktyce taki przebieg zjawiska wypie-
wiadający warunkom równowagi wzrósłby do Y2,
rania jest bardzo mało prawdopodobny. Popyt
ponieważ inwestycje sektora prywatnego i kon-
na pieniądz nie jest całkowicie niewrażliwy na
sumpcja nie podlegałyby już procesowi wypierania.
zmiany stopy procentowej, zaś wykres funkcji
LM nie przebiega też całkiem pionowo. Może-
my już jednak w tym miejscu stwierdzić, że im
mniej wrażliwy jest popyt na pieniądz na zmia-
ny stopy procentowej, tym bardziej stromo bę-
dzie przebiegała linia LM, co oznacza, że fi-
nansowany emisją obligacji wzrost wydatków
państwa wywoła przede wszystkim podwyżkę
stopy procentowej, a nie wzrost dochodu.
Po drugie, na rysunku 25.9 pokazaliśmy,
co by się stało, gdyby zwiększeniu wydatków
państwa towarzyszył wzrost podaży pienią-
dza. Przypuśćmy, że państwo zwiększyło swo-
je wydatki i spowodowało przesunięcie krzy-
wej IS w górę, ale wzrosła także podaż pienią-
dza w takim stopniu, iż pozwoliło to utrzymać
stopę procentową na poziomie wyjściowym
mimo wzrostu dochodu. Zapewniając dopływ
dodatkowej ilości pieniądza powodujący prze-
sko wypierania, w związku z czym dochód sunięcie krzywej LM aż do położenia LM{,
w punkcie równowagi wzrasta. państwo mogłoby sprawić, że podjęta przez
Rysunek 25.9 jest podstawą do sformuło- nie ekspansywna polityka fiskalna doprowadzi
wania dwóch interesujących wniosków. Po do ukształtowania się nowego stanu równowa-
pierwsze, zjawisko wypierania wydatków pry- gi w punkcie E2 przy stopie procentowej na
watnych przez wydatki państwa byłoby całko- dotychczasowym poziomie r0.
wite tylko wówczas-, gdyby krzywa LM prze- Zwiększając podaż pieniądza w skali od-
biegała pionowo. Przesunięcie krzywej IS powiadającej pobudzonemu przez zmiany do-
w górę powodowałoby wtedy wzrost stopy
Makroekonomia 181
chodu wzrostowi popytu na pieniądz, bank nastąpią dostosowania dochodu, wystąpi
centralny jest w stanie zapobiec podwyżce znaczny spadek stopy procentowej. Jeżeli ry-
stopy procentowej i nie dopuścić do wypiera- nek pieniądza znajduje się w stanie ciągłej
nia inwestycji i konsumpcji sektora prywatne- równowagi, to na rysunku 25.9 gospodarka
go. W istocie więc stosunek przyrostu docho- przemieści się z punktu E do punktu leżącego
du z Y0 do Yl do przyrostu wydatków państwa na nowej krzywej LMl pionowo poniżej punk-
powodujących przesunięcie krzywej IS jest tu E. Punkt ten jednak nie znajduje się na
w takiej sytuacji niczym innym jak wartością przyjętej za stałą krzywej IS0. Niższa stopa
mnożnika, którą obliczaliśmy w rozdziale 22 procentowa wywoła wzrost wydatków kon-
dla wzrostu wydatków państwa. Nie braliśmy sumpcyjnych i inwestycyjnych, wzrost docho-
tam pod uwagę możliwości oddziaływania du, a w konsekwencji także wzrost popytu na
stopy procentowej na wielkość globalnego po- pieniądz. Kiedy zostanie już osiągnięta rów-
pytu. Teraz zastanawiamy się, jaka zmiana nowaga na obu rynkach, gospodarka znajdzie
celu monetarnego (podaży pieniądza) potrzeb- się w punkcie E3, któremu będzie odpowiadał
na jest do tego, aby zapobiec oddziaływaniu określony poziom dochodu oraz stopy procen-
stopy procentowej na popyt globalny. towej.
Analizę możemy zatem zakończyć wnio- Rysunek 25.9 jest więc podsumowaniem
skiem, że zwiększenie wydatków państwa naszych rozważań na temat mechanizmu
prowadzi do wzrostu dochodu zapewniającego transmisyjnego, przez który zwiększenie po-
równowagę nawet wówczas, gdy włączymy daży pieniądza powoduje obniżkę stopy pro-
do analizy rynek pieniądza i oddziaływanie centowej, wzrost popytu konsumpcyjnego
stopy procentowej na popyt globalny. i inwestycyjnego i — w konsekwencji
W przypadku podjęcia przez rząd ekspansji fi- — wzrost dochodu odpowiadającego warun-
skalnej dokładna wysokość mnożnika wydatkom równowagi. Końcowym efektem zwięk-
ków państwa zależy jednak od charakteru po- szenia realnej podaży pieniądza jest wpraw-
lityki pieniężnej. Jeżeli podaż pieniądza pozo- dzie wzrost dochodu, niemniej jednak stopa
stanie na stałym poziomie, to stopa procentowa w nowym stanie równowagi musi
procentowa wzrośnie, powodując wyparcie być niższa niż w punkcie wyjścia. Jeżeli nie
wydatków sektora prywatnego i częściowo nastąpiłaby obniżka stopy procentowej odpo-
neutralizując oddziaływanie bodźca fiskalne- wiadającej warunkom równowagi, to brak by-
go. Jeżeli natomiast nastąpi wzrost podaży łoby czynnika wymuszającego wzrost łączne-
pieniądza, którego celem jest utrzymanie sto- go popytu i dochodu zapewniającego równo-
py procentowej na dotychczasowym pozio- wagę. Gdyby nie nastąpił ani spadek stopy
mie, mimo zwiększenia produkcji, mnożnik procentowej, ani wzrost dochodu, zwiększe-
będzie większy. Oznacza to, że wydatki pań- niu podaży pieniądza nie towarzyszyłby odpo-
stwa finansowane za pomocą drukowania do-
datkowych pieniędzy wywołają większy
wzrost popytu i produkcji niż wydatki pań-
stwa finansowane emisją obligacji.
Polityka pieniężna:
przesunięcia krzywej LM
Rysunek 25.9 można również wykorzystać do
analizy polityki pieniężnej. Przyjmijmy, że
polityka budżetowa nie ulega zmianie, a krzy-
wa IS jest zakotwiczona w położeniu IS0. Przy
danej początkowej wielkości realnej podaży
pieniądza krzywa LM przebiega w LMQ,
a równowaga ustala się w punkcie E. Zwięk-
szenie podaży pieniądza, przy stałych cenach
dóbr, spowoduje przesunięcie LM w prawo,
np. do położenia LMV Z rysunku 25.9 wynika
więc, że nowa równowaga ukształtuje się
w punkcie E3.
Wzrost realnej podaży pieniądza wymaga
obniżenia stopy procentowej, aby skłonić lu-
dzi do utrzymywania większych realnych za-
sobów pieniężnych. W krótkim okresie, zanim

wiedni wzrost popytu na pieniądz. Na rysunku Rysunek 25.10 można wykorzystać w ana-
25.9 możemy znaleźć potwierdzenie słuszno- lizie wpływu różnych kombinacji polityki pie-
ści tego rozumowania: nowy punkt równowa- niężnej i budżetowej na gospodarkę. Przy-
gi £3 jest położony na „południowy wschód" puśćmy, że celem państwa jest stabilizacja do-
od początkowego punktu równowagi E. Do- chodu na poziomie Y*. Z wykresu wynika, że
wodzi to, że zwiększenie realnej podaży pie- cel ten można osiągnąć w dwojaki sposób.
niądza prowadzi do wzrostu dochodu w punk- Jedna możliwość to zastosowanie ekspansyw-
cie równowagi oraz do obniżenia stopy pro- nej lub — inaczej — łagodnej polityki fiskal-
centowej gwarantującej równowagę. nej, której przejawem są wysokie wydatki
cechy równocześnie. Tego rodzaju polityce

odpowiada na rysunicu przebieg krzywej IS na
25.6 dużej wysokości, np. w ISh Aby przy takiej
polityce budżetowej utrzymać dochód pod
Zarządzanie popytem kontrolą, konieczne jest podjęcie restrykcyjnej
a charakter polityki albo — inaczej — twardej polityki pieniężnej.
stabilizacyjnej Przy niewielkiej podaży pieniądza krzywa LM
jest przesunięta daleko w lewo, co pokazuje-
my jako położenie LMV
Polityka fiskalna jest to zbiór decyzji podej-
Równowaga występująca w punkcie £, po-
kowania i wydatków. W wyniku tego rodzaju zwala osiągnąć cel w postaci dochodu Y*.
decyzji rząd jest w stanie spowodować przesu- Zważywszy, że wydatki państwa stanowią
nięcia krzywej IS. Z kolei polityka pieniężna znaczący składnik popytu globalnego, stopa
jest to zestaw decyzji dotyczących podaży pie- procentowa w punkcie równowagi musi być
niądza i stopy procentowej. Za pomocą polity- wysoka, gdyż tylko to umożliwia utrzymanie
ki pieniężnej państwo może wpływać na poło- kontroli nad popytem inwestycyjnym i kon-
żenie krzywej LM. Chociaż decyzje w sferze sumpcyjnym i niedopuszczenie do wzrostu
polityki fiskalnej określają rozmiary deficytu całkowitego dochodu powyżej Y*. Połączenie
zatem łagodnej polityki fiskalnej i restrykcyj-
budżetowego, to źródłem finansowania defi-
nej polityki pieniężnej oznacza, że udział wy-
cytu nie musi być koniecznie drak pieniędzy.
datków państwa w dochodzie narodowym Y*
Rząd może również dokonywać emisji obliga-
jest relatywnie wysoki, natomiast stosunkowo
cji i zaciągać pożyczki w sektorze prywatnym.
niski udział wydatków sektora prywatnego
W związku z tym polityka pieniężna
(C + 7).
i polityka fiskalna mogą być w znacznej mie-
Innym rozwiązaniem jest zastosowanie
rze od siebie niezależne, jeżeli tylko rząd zde-
przez rząd kombinacji restrykcyjnej polityki fi-
cyduje się na taką ewentualność.
skalnej (niżej położona krzywa IS, czyli w IS0)
Zarządzanie popytem polega na wykorzy-

staniu polityki pieniężnej i polityki budżeto-
wej w celu stabilizacji dochodu na wysokim
przeciętnie poziomie.
Jeżeli więc pesymizm w ocenie przyszło-

ści skłania podmioty sektora prywatnego
(przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe) do
ograniczania wydatków, państwo może zasto
sować ekspansywną politykę fiskalną w celu
przesunięcia krzywej IS w górę, ekspansywną
politykę pieniężną w celu przesunięcia krzy-
wej LM w prawo albo też jakąś kombinację
tych dwóch rodzajów polityki gospodarczej.
Nie oznacza to, że polityka pieniężna i polity-
ka fiskalna są wzajemnie zastępowalne. Każda
z nich wpływa na popyt globalny w odmienny
sposób, inne jest także ich oddziaływanie na
strukturę popytu globalnego.
Makroekonomia 183
wypierania wydatków sektora prywatnego wy-
stępuje w znacznie mniejszej skali.
Oczywiście, połączenie łagodnej polityki
pieniężnej i łagodnej polityki budżetowej pro-
wadzi do wystąpienia spotęgowanych efektów
ekspansji. Na rysunku 25.10 odpowiada temu
położenie krzywych ISl i LM0 i punkt równo-
wagi, w którym dochód jest znacznie wyższy
niż dochód docelowy Y*. W odwrotnej sytu-
acji, kiedy zarówno polityka pieniężna, jak
i polityka fiskalna mają nastawienie restryk-
cyjne, krzywe IS i LM znajdą się odpowiednio
w położeniu /50 i LMV równowaga ustali się
w punkcie £3, a dochód będzie znacznie niż-
szy od Y*.
We wczesnych latach siedemdziesiątych
w Wielkiej Brytanii rząd premiera Heatha za-
stosował, w słynnym „dążeniu do zdynamizo-
wania wzrostu", kombinację łagodnej polity-
ki fiskalnej i łagodnej polityki pieniężnej.
Efektem tego był wzrost realnego dochodu
narodowego o ponad 8% w 1972 r. Z kolei
zastosowanie mieszanki łagodnej polityki fi-
skalnej i pieniężnej w latach 1987-1988, tj.
w okresie silnego ożywienia gospodarczego,
spowodowało wzrost dochodu narodowego
w tempie ponad 6% rocznie. W przeciwień-
stwie do tego, na początku lat osiemdziesią-
tych i później, we wczesnych latach dzie-
więćdziesiątych, zarówno polityka pieniężna,
jak i polityka fiskalna miały nastawienie re-
strykcyjne. W obu przypadkach konsekwen-
cją był spadek realnego dochodu narodowe-
go. Okres wzrostu gospodarczego, jaki nastą-
pił w następnych latach, był konsekwencją
stopniowego rozluźniania rygorów polityki
fiskalnej i pieniężnej.
Jeżeli popyt globalny jest zbyt mały, to ła-
godna polityka pieniężna i fiskalna mogą
przyczynić się do jego wzrostu. Jeśli zaś po-
pyt globalny jest za duży, to restrykcyjna poli-
tyka pieniężna i fiskalna mogą wpłynąć na
jego ograniczenie. Co jednak dzieje się wów-
czas, gdy wielkość popytu globalnego jest
w przybliżeniu właściwa; jakie czynniki po-
winny określać w tej sytuacji charakter polity-
ki gospodarczej?
i :eniężna i fiskalna w gospodarce zamkniętej

W krótkim okresie priorytety w polityce z obawy, że zwiększona podaż pieniądza
gospodarczej są związane z ogólnym pozio- może wywołać inflację. Co więcej, jeżeli tak
mem popytu globalnego, dochodu i zatrudnie- rzeczywiście się stanie, pobudzony przez poli-
nia, w długim okresie natomiast celem rządu tykę pieniężną wzrost cen może zniwelować
może być także wzrost gospodarczy. Wysoki początkowy efekt wzrostu nominalnej podaży
poziom inwestycji jest czynnikiem sprzyjają- pieniądza i sprawić, że realna podaż pieniądza
cym wzrostowi, gdyż pozwala powiększać pozostanie na dotychczasowym poziomie.
w szybszym tempie zasób kapitału, przyczy- W takim przypadku krzywa IM powróci do
niając się w ten sposób do wzrostu technicz- swojego wyjściowego położenia. Oznacza to,
nego uzbrojenia pracy i wydajności pracy. Ry- że skutkiem łagodnej polityki pieniężnej jest
sunek 25.10 sugeruje, że z tego punktu widze- inflacja, a nie pobudzenie wzrostu popytu glo-
nia lepszym rozwiązaniem jest wybór balnego, dochodu i zatrudnienia. Aby zbadać
restrykcyjnej polityki budżetowej i łagodnej to ważne zagadnienie, w następnym rozdziale
polityki pieniężnej niż odwrotnej ich kombi- przeprowadzimy analizę czynników określają-
nacji. Przy niższej stopie procentowej przed- cych poziom cen.
siębiorstwa będą więcej inwestowały, co spra- Po drugie, podejmując decyzję o najbar-
wi, że w długim okresie potencjał produkcyj- dziej odpowiednim kształcie polityki fiskal-
ny gospodarki będzie się zwiększał nej, rząd może brać pod uwagę nie tylko
w szybszym tempie. wpływ wydatków i podatków na łączny popyt,
Przy bardziej wnikliwej analizie rozumo- ale także uwzględniać mikroekonomiczne
wanie to okazuje się jednak mniej przekonują- skutki polityki fiskalnej. Powszechny jest np.
ce, niż mogło się początkowo wydawać. Na pogląd, że wysoka stopa opodatkowania osła-
wydatki państwa G składają się nie tylko pła- bia bodźce do pracy i obniża potencjał pro-
ce urzędników państwowych, lecz także na- dukcyjny gospodarki. Zwolennicy ekonomii
kłady inwestycyjne na budowę dróg czy szpi- podażowej zdecydowanie uważają, że wpływ
tali i wiele innych pozycji, jak np. wydatki na polityki budżetowej na podaż globalną może
edukację. Zważywszy, że twarda polityka fi- być równie istotny jak jej oddziaływanie na
skalna oznacza zazwyczaj obcięcie takich popyt globalny.
właśnie wydatków, efekt ten powinno się po- Obydwa omówione zagadnienia są dobrym
równywać z ewentualnymi dodatkowymi ko- wprowadzeniem do analizy problemów, którą
rzyściami wynikającymi z wyższego poziomu podejmiemy w kilku następnych rozdziałach.
inwestycji sektora prywatnego, pobudzonych Na razie jednak spróbujemy dokonać podsu-
zastosowaniem odpowiednio łagodniejszej po- mowania wiedzy, jaką zdobyliśmy do tej pory
lityki pieniężnej i niższej stopy procentowej. w dziedzinie makroekonomii, oraz wskazać te
W praktyce w procesie wyboru przez pań- jej obszary, których jeszcze nie znamy.
stwo zestawu narzędzi polityki gospodarczej
dużą rolę odgrywają trzy inne czynniki.
Pierwszy z nich to problem możliwości prze-
widywania skutków prowadzonej polityki.
W praktyce nigdy jeszcze nie zdarzyło się,
aby polityka budżetowa czy pieniężna przy-
niosły dokładnie takie efekty, jakie przewidy-
wał rząd. Model, którym się posługujemy, jest
jedynie uproszczeniem skomplikowanej rze-
czywistości. Warto podkreślić, że działania
o charakterze fiskalnym, takie jak np. wzrost
wydatków państwa, wykazują istotną przewa-
gę nad posunięciami ze sfery polityki pienięż-
nej pod jednym względem. Wyższe wydatki
państwa powiększają mianowicie bezpośred-
nio popyt globalny. W przeciwieństwie do
tego oddziaływanie polityki pieniężnej doko-
nuje się w sposób pośredni — przez mecha-
nizm transmisyjny, który opisaliśmy wcześ-
niej w tym rozdziale.
Dwa pozostałe czynniki występują poza
naszym prostym modelem. Po pierwsze, pań-
stwo może wykazywać niechęć do podjęcia
łagodnej polityki pieniężnej, wynikającą
Makroekonomia 185
niami keynesowskimi. Po pierwsze, prosty
1 25.7 ' model keynesowski opiera się na założeniu, że
Ekonomia keynesowska poziom cen jest stały. Co będzie jednak wów-
czas, gdy ceny mogą ulegać zmianie, np.
a aktywna postawa państwa w sytuacji, kiedy gospodarka znajduje się bli-
sko poziomu pełnego zatrudnienia i nie wystę-
W pięciu ostatnich rozdziałach wątkiem prze- pują już rezerwy mocy wytwórczych, które
wodnim naszych rozważań było keynesowskie sprawiłyby, że przedsiębiorstwo zastanowi się
założenie, że popyt globalny determinuje dwa razy, zanim podejmie decyzję o podwyż-
wielkość produkcji i zatrudnienia. Dowiedzie- ce cen czy płac? W takiej sytuacji ekspansja
liśmy się, w jaki sposób państwo może wyko- pieniężna mogłaby doprowadzić nie do zwięk-
rzystać politykę fiskalną i pieniężną w celu szenia zatrudnienia, lecz wyłącznie do wzro-
oddziaływania (inaczej mówiąc — zarządza- stu cen, przy nie zmienionej realnej podaży
nia) na wielkość popytu globalnego pieniądza. Analiza zmian cen i zjawiska infla-
i próbować ustabilizować gospodarkę na po- cji stanowi klucz do pełniejszego zrozumienia
ziomie bliskim stanu pełnego wykorzystania problemów makroekonomii; zadanie to podej-
czynników wytwórczych. W okresach recesji, mujemy w następnym rozdziale.
kiedy popyt całkowity jest niewystarczający, Po drugie, przedmiotem badań ekonomii
za pomocą ekspansywnej polityki fiskalnej keynesowskiej jest gospodarka, w której wy-
i pieniężnej państwo może stymulować wzrost stępują nie wykorzystane czynniki wytwór-
popytu, produkcji i zatrudnienia. cze, tj. kapitał i praca. Teoria ta jednak nie-
Gospodarkę brytyjską udało się wyprowa- wiele może powiedzieć o czynnikach określa-
dzić z głębokiego kryzysu lat trzydziestych jących wielkość produkcji zapewniającej
dzięki zastosowaniu, w pewnym sensie nie- pełne wykorzystanie czynników wytwórczych
świadomym, polityki stabilizacyjnej typu key- czy też — inaczej mówiąc — potencjał pro-
nesowskiego, której głównym składnikiem dukcyjny gospodarki. Z jednej strony, wyso-
były — w związku z coraz bardziej realną kie stopy podatkowe, które są pochodną
groźbą wybuchu wojny — wysokie wydatki wzrostu rozmiarów aparatu państwowego,
państwa na dozbrojenie armii. Świadome pró- mogą stwarzać silne antybodźce do pracy.
by zastosowania recept przepisanych przez Z drugiej strony, sama obietnica rządu prowa-
Keynesa i sterowania wielkością popytu glo- dzącego politykę gospodarczą typu keyne-
balnego były podejmowane w polityce gospo- sowskiego, iż rozwiąże problem bezrobocia
darczej prowadzonej przez rządy o różnej za pomocą zarządzania popytem, może osła-
orientacji politycznej w Wielkiej Brytanii, bić zainteresowanie ludzi pracą. Oba te efekty
a także w innych krajach przez okres 30 lat po
zakończeniu II wojny światowej. Zgodnie
z kanonami teorii Keynesa będący u władzy
rząd przyjmował odpowiedzialność za utrzy-
manie wysokiego i stabilnego poziomu popytu
i zatrudnienia, prowadząc aktywną politykę
interwencjonizmu zmierzającą do neutralizo-
wania szoków popytowych dotykających sek-
tora prywatnego.
Polityka ta nie przyniosła jednak spodzie-
wanych rezultatów. W ciągu dekady, jaka na-
stąpiła po 1965 r., stopniowo zaczęły nasilać
się zjawiska inflacji i bezrobocia. Zaostrzenie
problemu inflacji okazało się bardzo kosztow-
nym, odłożonym w czasie skutkiem prowa-
dzonej przez wiele lat polityki gospodarczej
typu keynesowskiego. Analizując przeszłość
z dzisiejszej perspektywy, mamy coraz więcej
wątpliwości, czy okres prowadzenia przez
państwo aktywnej polityki gospodarczej w la-
tach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych można
uznać za sukces.
Wspominaliśmy już wcześniej o dwóch
głównych problemach, jakie pojawiły się
w związku z zastosowaniem aktywnej polityki
gospodarczej państwa, inspirowanej zalece-

mogą zmniejszyć potencjał produkcyjny go- Podsumowanie
spodarki tak znacznie, że nieuzasadniony sta- z łatwością można wprząc w proces produk-
nie się wniosek, iż gospodarka o niskiej cji, jeżeli tylko zwiększy się popyt.
produkcji faktycznej musi się znajdować Choć wszystkie te zagadnienia są bardzo
znacznie poniżej poziomu produkcji zapew- istotne, a ich dokładniejsze wyjaśnienie jest
niającego pełne wykorzystanie czynników jeszcze przed nami, to udało nam się już do-
wytwórczych. Jeżeli jednak gospodarka znaj- prowadzić do końca pierwszy podstawowy
duje się rzeczywiście w pobliżu poziomu pro- etap analizy makroekonomicznej. Nauczyli-
dukcji potencjalnej, to powinniśmy skupić śmy się mianowicie, w jaki sposób należy
uwagę na wąskich gardłach występujących po analizować gospodarkę od strony popytowej.
stronie podaży i sprawiających, że potencjał Nawet wówczas, gdy opanujemy już analizę
produkcyjny gospodarki jest tak niski. Nie po- podaży, procesów dostosowawczych i zacho-
winniśmy natomiast koncentrować się wy- wania się cen, przekonamy się, że analiza po-
łącznie na globalnym popycie, przyjmując na- pytu, którą potrafimy już przeprowadzić, zaj-
ciągane założenie, iż w gospodarce występuje muje bardzo ważne miejsce w badaniach nad
mnóstwo nie wykorzystanych zasobów, które gospodarką, zwłaszcza w przypadku zjawisk
krótkookresowych.
CG
1. Wzrost stopy procentowej powoduje zmniejszenie majątku gospodarstw domowych, podno-
sząc także koszty kredytu. Oba te efekty łącznie powodują ograniczenie autonomicznego po-
pytu konsumpcyjnego i prowadzą do przesunięcia wykresu funkcji konsumpcji w dół.
2. Nowoczesne teorie konsumpcji akcentują znaczenie dochodów rozporządzalnych osiąganych
w długim okresie oraz bodźców do łagodzenia krótkookresowych wahań poziomu konsump-
cji. Teorie te sugerują, że wyższa stopa procentowa prowadzi także do ograniczenia popytu
konsumpcyjnego w ten sposób, że obniża wartość zaktualizowaną oczekiwanych przyszłych
dochodów z pracy. Wynika z nich także, że przejściowe zmiany obciążeń podatkowych
wpłyną na popyt konsumpcyjny w mniejszym stopniu niż zmiany podatkowe, które uznaje
się za trwałe.
3. Przy danym koszcie nowych dóbr kapitałowych oraz danej wielkości strumienia oczekiwa-
nych w przyszłości zysków wzrost stopy procentowej ogranicza liczbę projektów inwesty-
cyjnych, które zapewniają stopę zwrotu co najmniej równą kosztowi alternatywnemu zaan-
gażowanych w nich funduszy. Funkcja popytu inwestycyjnego ilustruje tę odwrotną zależ-
ność między stopą procentową i popytem inwestycyjnym. Wzrost oczekiwanych
w przyszłości zysków lub też obniżka kosztu nowych dóbr kapitałowych spowoduje przesu-
nięcie krzywej popytu inwestycyjnego w górę.
4. Te obydwa rodzaje oddziaływania stopy procentowej na wielkość wydatków konsumpcyj-
nych i inwestycyjnych tworzą łącznie mechanizm transmisyjny, za którego pośrednictwem
wzrost podaży pieniądza i będąca tego konsekwencją obniżka stopy procentowej wpływają
na popyt globalny.
5. Przy danej realnej podaży pieniądza ekspansja fiskalna prowadzi do wzrostu dochodu, popy-
tu na pieniądz i stopy procentowej, powodując tym samym wypieranie lub — inaczej — czę-
ściowe zastąpienie popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego sektora prywatnego przez po-
pyt państwa. Oznacza to, że wartość mnożnika wydatków państwowych jest mniejsza niż
Makroekonomia 187
w przypadku, kiedy — w celu niedopuszczenia do wzrostu stopy procentowej pod wpływem
wzrostu produkcji — rząd doprowadziłby do równoległego zwiększenia podaży pieniądza.
6. Krzywa IS jest zbiorem kombinacji stopy procentowej i dochodu narodowego, przy których
rynek dóbr znajduje się w równowadze. Jeżeli stopa procentowa wzrasta, to dochód zapew-
niający równowagę spada. Przy danej wysokości stopy procentowej wzrost oczekiwanych
w przyszłości dochodów konsumentów, wyższe oczekiwane przyszłe zyski z inwestycji bądź
też wyższe wydatki państwa spowodują przesunięcie wykresu funkcji popytu globalnego
w górę. W konsekwencji wywoła to także przesunięcie w górę krzywej IS; przy każdym po-
ziomie stopy procentowej dochód odpowiadający warunkom równowagi będzie teraz
wyższy.
7. Krzywa IM stanowi zbiór kombinacji stopy procentowej i dochodu, przy których rynek pie-
niądza znajduje się w równowadze. Przy danej docelowej podaży pieniądza wyższemu do-
chodowi musi odpowiadać wyższa stopa procentowa, co pozwoli utrzymać popyt na pie-
niądz na nie zmienionym poziomie. Wzrost podaży pieniądza w ujęciu realnym powoduje
przesunięcie krzywej IM w prawo. Równowaga na obu rynkach jednocześnie występuje
w punkcie przecięcia się krzywych IS i IM.
8. Określoną wielkość dochodu można osiągnąć w wyniku zastosowania łagodnej polityki fi-
skalnej i restrykcyjnej polityki pieniężnej albo odwrotnej ich kombinacji. W tym drugim
przypadku stopa procentowa odpowiadająca warunkom równowagi będzie niższa, zaś udział
wydatków sektora prywatnego w dochodzie i całkowitych wydatkach wyższy.
P
Podstawowe pojęcia
Efekt majątkowy (bogactwa) 147
Mechanizm transmisyjny 149
Teoria dochodu permanentnego 149
Teoria cyklu życia 149
Funkcja popytu inwestycyjnego 157
Wypieranie 163
Krzywa IS 164
Krzywa IM 166
Ekspansywna (restrykcyjna) polityka fiskalna i pieniężna 170
Zarządzanie popytem 172
| Z
1. Przed wyborami w 1976 r. prezydent Stanów Zjednoczonych, G. Ford, usiłował zmniejszyć
liczbę bezrobotnych, wprowadzając jednorazową, powszechną ulgę podatkową. Większość
ludzi przeznaczyła uzyskane w ten sposób dodatkowe dochody na powiększenie swoich
oszczędności, nieznacznie tylko zwiększając wydatki. Czy zjawisko to można wytłumaczyć
na podstawie nowoczesnych teorii konsumpcji?

2. Załóżmy, że osoby, którym wcześniej nie wolno było przekroczyć stanu swojego konta
w banku, otrzymują karty kredytowe, na które mogą zaciągać pożyczkę do wysokości 500 £
każda. Jak zachowa się krzywa konsumpcji? Odpowiedź uzasadnij.
3. Dlaczego podwyżka stopy procentowej zmniejsza popyt inwestycyjny? Uwzględnij wszyst-
kie możliwe sposoby finansowania przez przedsiębiorstwa przedsięwzięć inwestycyjnych.
4. ,;Zwiększenie podaży pieniądza prowadzi do wzrostu konsumpcji oraz inwestycji, a więc
także dochodu. Wzrost dochodu prowadzi do podwyższenia stopy procentowej, a zatem
zwiększenie podaży pieniądza wywołuje wzrost stopy procentowej". Oceń powyższy wy-
wód, korzystając z odpowiednich wykresów.
5. Polityka fiskalna przybiera postać m.in. subsydiów państwa dla przedsiębiorstw podejmują-
cych inwestycje. Polityka pieniężna obejmuje m.in. sprzedaż obligacji państwowych na
otwartym rynku. Wyjaśnij, jaki wpływ wywrze łączne zastosowanie tych posunięć na po-
ziom PNB oraz na jego podział między konsumpcję, inwestycje i wydatki państwa na dobra
i usługi.
6. Przypuśćmy, że przedsiębiorstwa przewidują ogromny rozkwit gospodarczy za parę lat. Jaki
wpływ mają te przewidywania na dzisiejsze inwestycje, dochód oraz stopę procentową?
7. Co oznacza aktywne keynesowskie zarządzanie popytem? Wymień dwa powody, dla których
może ono, według niektórych ocen, być nieskuteczne.
8. Odpowiedź na pytanie z podrozdziału 25.4: efekt wypierania nie wystąpi, ponieważ nie
zmieni się stopa procentowa!
9. Powszechne Wędy w rozumowaniu. Wyjaśnij, dlaczego poniższe stwierdzenia są niepraw-
dziwe, a) Konsumenci chyba oszaleli; ich zarobki netto obniżyły się, a mimo to ich wydatki
wzrosły, b) Stopa procentowa wpływa na inwestycje jedynie wtedy, kiedy przedsiębiorstwa
są zmuszone do korzystania z kredytów; w praktyce wiele przedsiębiorstw finansuje inwe-
stycje z zysków; nie należy w związku z tym oczekiwać, że stopa procentowa wywrze istot-
ny wpływ na inwestycje, c) Keynesiści wierzą jedynie w politykę fiskalną, a lekceważą poli-
tykę pieniężną.
ROZDZIAŁ 26
Podaż globalna, poziom cen

i tempo dostosowań
^Pc~ przeczytaniu tego rozdziału powinieneś umieć:
O Wyprowadzić krzywą popytu makroekonomicznego, uwzględniając przy tym efekt

realnych zasobów pieniądza i rolę kanału kredytowego.
O Przedstawić mechanizm kształtowania się równowagi na rynku pracy, przy danym
przebiegu krzywych podaży pracy i popytu na pracę.
O Zbadać, jakie czynniki wpływają na tę równowagę, czyli na naturalną stopę bezrobo-
cia.
0 Pokazać, od czego zależy poziom cen odpowiadający równowadze w modelu klasycz-
nym.
O Wyjaśnić, dlaczego proces dostosowywania się cen, a zwłaszcza płac, może okazać
się powolny.
□ Zastosować krzywe krótkookresowej i długookresowej podaży globalnej w celu prze-
śledzenia tego procesu dostosowań.
□ Zbadać skutki szoku podażowego na rynku pracy zarówno w krótkim, jak i w długim
okresie.
Zakładając stałość cen i istnienie rezerw

czynników wytwórczych, modele keynesow-
skie dowodzą, że zwiększanie popytu global-
nego zawsze doprowadzi do wzrostu produk-
cji. Jednakże ceny nie są ustalone raz na za-
wsze. Inflacja jest jednym z głównych
problemów makroekonomicznych. Ograniczo-
ne zasoby powodują, że gospodarka nie jest
w stanie zwiększać produkcji w nieskończo-
ność. Włączymy teraz do analizy podaż glo-
balną, która zależy od skłonności oraz zdolno-
ści przedsiębiorstw do wytwarzania dóbr, oraz
pokażemy, w jaki sposób popyt i podaż okre-
ślają zarówno poziom cen, jak i wielkość pro-
dukcji.
Przekonamy się, że stałe zwiększanie po-
daży pieniądza musi wywołać inflację, ponie-
waż produkcja i zatrudnienie nie mogą rosnąć
w nieskończoność. Podobnie, ekspansywna
polityka fiskalna prowadzi w końcu do wzro-
stu cen i stopy procentowej zamiast do stałego
zwiększania produkcji. Aby uzasadnić te tezy,
przejdziemy od krańcowego ujęcia keynesow-
skiego, kiedy płace i ceny są stałe, do równie
skrajnego ujęcia przeciwstawnego, w którym
płace i ceny są w pełni giętkie.
Klasyczny model makroekonomiczny

przedstawia gospodarkę, w której płace
i ceny są doskonałe giętkie.
Podaż globalna, poziom cen i tempo dostosowań 190
Gospodarka „klasyczna" zawsze osiąga po- 26.1
ziom produkcji zapewniający pełne zatrudnie-
nie. Polityka pieniężna i fiskalna wpływają Poziom cen
wtedy na ceny, ale nie na produkcję globalną a popyt globalny
i zatrudnienie.
W krótkim okresie, zanim ceny i płace
zdążą w pełni dostosować się do zmian popy- W tej części wykażemy, że realna podaż pie-
tu i podaży, właściwe pozostaje ujęcie keyne- niądza jest podstawową zmienną łączącą glo-
sowskie. W długim okresie, po dostosowaniu balny popyt na dobra z poziomem ich cen.
się wszystkich cen i płac, bardziej przydatny
jest model klasyczny. Głównym problemem Przez poziom cen rozumiemy przeciętną
współczesnej makroekonomii jest rzeczywiste cenę wszystkich dóbr wytwarzanych w go-
tempo dostosowań cen i płac. Ani ujęcie key- spodarce.
nesowskie, ani ujęcie klasyczne oddzielnie nie
dostarczają dokładnego, wyczerpującego ob-
razu funkcjonowania gospodarki. Realna podaż pieniądza jest to iloraz nomi-
Kluczem do zrozumienia makroekonomii nalnej podaży pieniądza i poziomu cen M/P.
jest opanowanie analizy przechodzenia gospo- Określa ona ilość dóbr, jaką można kupić za
darki od „keynesowskiego krótkiego okresu" nominalną ilość pieniądza. Przy stałym pozio-
do „klasycznego długiego okresu". Najbar- mie cen realna podaż pieniądza zwiększa
dziej ożywione spory toczone dziś na temat (zmniejsza) się tylko wtedy, kiedy nominalna
polityki ekonomicznej są spowodowane róż- podaż pieniądza rośnie (maleje). Przy stałej
nymi ocenami tempa tego procesu. Dlatego nominalnej podaży pieniądza i zmiennym po-
w drugiej części rozdziału szczegółowo anali- ziomie cen realna podaż pieniądza rośnie (ma-
zujemy sposób, w jaki gospodarka reaguje na leje), gdy poziom cen się obniża (wzrasta).
wstrząsy dotykające globalnego popytu i glo- Na rysunku 26.1 a) pokazujemy realny do-
balnej podaży1. chód i stopę procentową, a na rysunku 26.1 b)
W tym rozdziale będziemy badać współ- — realny dochód i poziom cen. W celu wyod-
działanie trzech rynków: dóbr, pieniądza i pra- rębnienia wpływu cen na popyt globalny
cy. Jest to mniej skomplikowane, niż się wy- przyjmujemy za stałe wszystkie inne jego wy-
daje. Analizę dzieli się na dwie części. Popyt znaczniki (takie jak nominalna podaż pienią-
globalny zależy od związku między rynkiem dza, wydatki państwa, stopy podatkowe czy
dóbr i rynkiem pieniądza. Tę część analizy już przewidywane zyski sektora prywatnego).
opanowaliśmy. Nowym elementem jest podaż Załóżmy, że w punkcie wyjścia poziom
globalna, która zależy od związku między cen w gospodarce wynosi P Q . Przy stałej no-
rynkami dóbr i pracy. minalnej podaży pieniądza P 0 wyznacza real-
ną podaż pieniądza, a zatem i położenie krzy-
wej LM, np. w LM 0 . Przy danych wydatkach
1
W tym rozdziale zakładamy dla uproszczenia, że państwa i innych czynnikach, od których zale-
równowaga długookresowa lub — inaczej — stan
ży wielkość popytu globalnego, możemy na-
pełnego zatrudnienia nie zmienia się w czasie. Ana-
rysować wykres funkcji IS (np. w położeniu
lizujemy sposób, w jaki gospodarka stopniowo po-
wraca do tej równowagi. Oczywiście, w praktyce
IS 0 ), pokazujący różne kombinacje stopy pro-
świat nie tkwi w bezruchu i punkt równowagi odpo- centowej i dochodu, przy których planowane
wiadający pełnemu zatrudnieniu z czasem powoli wydatki na dobra są równe faktycznej ich pro-
sie przesuwa. Gospodarka stopniowo podąża za ru- dukcji. Zauważmy przede wszystkim, iż na ra-
chomym celem. Szczegółową analizę zmian położe- zie utrzymujemy założenie, że wielkość pro-
nia punktu równowagi gospodarki w drugim okresie dukcji jest określana przez popyt i że przed-
zawierają rozdziały 27 i 30.
mą- -:e<c-omia 180

siębiorstwa chętnie wytworzą każdą ilość w równowadze, a faktyczna produkcja zaspokaja
dóbr, którą można sprzedać. Aby przekonać globalny popyt na dobra.
się, czy tak jest naprawdę, w dalszej części
rozdziału wprowadzimy krzywą podaży glo-
balnej.
Planowane wydatki na zakup dóbr są rów-
ne ich produkcji w każdym punkcie krzy-
wej IS. Równowaga na rynku pieniądza istnie-
je natomiast w każdym punkcie krzywej LM,
a zatem jedynie w punkcie przecięcia się krzy-
wej IS (przyjmijmy na chwilę, że jest nią ISQ)
i krzywej LM (np. LM0) zachodzi równowaga
na rynku pieniądza, a jednocześnie planowane
wydatki na dobra są równe ich faktycznej pro-
dukcji. Na rysunku 26.1 a) tym punktem prze-
cięcia jest E0. Na rysunku 26.1 b) zaznaczyli-
śmy więc punkt E0, w którym, przy cenach na
poziomie P0 i popycie globalnym Y0, równo-
cześnie ustala się równowaga na rynku pienią-
dza oraz następuje zrównanie się planowanej
i faktycznej produkcji.
Rozpatrzmy teraz spadek cen do pozio-
mu f,. Przy stałej nominalnej podaży pienią-
dza niższy poziom cen oznacza wzrost real-
nej podaży pieniądza, który powoduje prze-
mieszczenie się krzywej LM z położenia- LM0
do LMV Przy każdym poziomie stopy procen-
towej potrzebny jest teraz wyższy dochód,
aby skłonić ludzi do zachowania zwiększo-
nych realnych zasobów pieniądza. Ponieważ
krzywa IS pozostaje w położeniu IS0,
punkt fij na rysunku 26.1 a) wyznacza obec-
nie taką kombinację stopy procentowej i do-
chodu, przy której jest zachowana równowa-
ga na rynku pieniądza, a planowane wydatki
zrównują się z faktycznym dochodem i pro-
dukcją. Punkt El nanosimy na rysunek 26.1
b); w tym przypadku przy poziomie cen P,
planowane i faktyczne wydatki są równe, je-
żeli dochód wynosi 7,.
Rozpatrując po kolei każdy możliwy po-
ziom cen, a zatem także odpowiadającą mu
podaż pieniądza w ujęciu realnym i położenie
krzywej LM, wyznaczamy zbiór punktów, ta-
kich jak np. E0 i El na rysunku 26.1 b). Łącząc
je, otrzymamy wykres funkcji popytu makro-
ekonomicznego.
RYSUNEK 26.1
Krzywa popytu makroekonomicznego

Przy danej nominalnej podaży pieniądza spadek cen
oznacza zwiększenie realnej podaży pieniądza,
przesunięcie krzywej LM w prawo i wzrost dochodu
w punkcie równowagi. Przy danej krzywej IS, np.
[S0, spadek cen zP0 do P] powoduje przesunięcie
krzywej LM0 do LMl i wzrost dochodu z Y0 do K,.
Krzywa MDS obrazuje różne kombinacje cen i do-
chodu, przy których rynek pieniądza znajduje się

wykresu funkcji konsumpcji spowodowane
Funkcja (krzywa) popytu makroekonomicz- zwiększeniem się majątku gospodarstw domo-
nego (MDS) opisuje różne kombinacje po-
wych (efekt majątkowy) oraz potanieniem
ziomu cen i dochodu realnego, przy któ-
rych planowane wydatki są równe faktycz- kredytów konsumpcyjnych. Jednak wzrost
nej produkcji, przy stopie procentowej majątku konsumentów nie musi być bezpo-
ustalonej na poziomie zapewniającym rów- średnio związany ze spadkiem stopy procento-
nowagę na rynku pieniądza. wej. Źródłem tego dodatkowego efektu mająt-
kowego jest realna wartość tej części majątku
gospodarstw domowych, która jest trzymana
Krzywa popytu makroekonomicznego ma w formie pieniężnej. Spadek cen zwiększa re-
nachylenie ujemne (opada), ponieważ spadek alną wartość pieniężnych zasobów konsumen-
cen prowadzi do wzrostu realnej podaży pie- tów, powiększając w ten sposób ich majątek.
niądza, obniżki stopy procentowej równowa-
żącej rynek pieniądza oraz do wzrostu popytu
Efekt realnych zasobów pieniądza polega
globalnego. Położenie krzywej MDS2 jest wy-
na zwiększeniu popytu konsumpcyjnego,
znaczone przy danych: nominalnej podaży pie-
wynikającym ze wzrostu realnej wartości
niądza, wydatkach państwa oraz pozostałych zasobów pieniężnych konsumentów.
zmiennych wpływających na wielkość popytu
globalnego. Zmiany wielkości realnych, np.
zwiększenie wydatków państwa, które spowo- Ponieważ krzywa IS przedstawia zmiany
dowałoby przesunięcie krzywej IS do góry, popytu globalnego wynikające wyłącznie ze
przesuną do góry także krzywą MDS. Przy zmian stopy procentowej, efekt realnych zaso-
każdym poziomie cen, a więc i przy każdym bów pieniądza musimy zilustrować jako prze-
poziomie realnej podaży pieniądza i zarazem sunięcie krzywej 75 w górę. Dla każdego po-
położeniu krzywej IM, wzrost wydatków pań- ziomu stopy procentowej popyt globalny
stwa spowoduje wzrost globalnego popytu i produkcja rosną na skutek zwiększenia się
1 dochodu w krótkim okresie. Krzywa popytu realnych zasobów pieniądza. Rysunek 26.1
makroekonomicznego musi więc przesunąć się obrazuje skutki uwzględnienia efektu realnych
w górę, odzwierciedlając zwiększony dochód zasobów. Jeśli w punkcie wyjścia poziom cen
dla każdego poziomu cen. Podobnie, dla każ- wynosi P0 i odpowiadają mu krzywe IM0 oraz
dego poziomu cen wzrost nominalnej podaży IS0, to E0 pozostaje punktem równowagi na
pieniądza spowoduje przesunięcie krzywej IM rynkach dóbr i pieniądza. Jednak spadek po-
w prawo, co oznacza także większy popyt glo- ziomu cen do P, powoduje przesunięcie nie
balny i większy faktyczny dochód. Krzywa tylko krzywej IM0 do położenia LMl (wsku-
popytu makroekonomicznego przesunie się tek wzrostu realnej podaży pieniądza), lecz
więc ponownie w górę,
Krzywa MDS obrazuje, w jaki sposób niż-
sze ceny zwiększają popyt globalny przez
wzrost realnej podaży pieniądza oraz obniżkę
stopy procentowej równoważącej rynek pie-
niądza.
Na rysunku 26.1 krzywa MDS ma nachyle-
nie ujemne. Wynika ono stąd, że spadek cen
— poprzez wywołany nim wzrost realnej po-
daży pieniądza — powoduje przesunięcie
2
MDS — ang. macroeconomic demand Schedule.
w prawo krzywej IM i obniżkę stopy procen-
towej, która z kolei pobudza wzrost dochodu
w nowym punkcie równowagi. Oznacza to
ruch w dół po danej krzywej IS.
Efekt realnych zasobów pieniądza

Krzywa IS ilustruje wpływ stopy procentowej
na popyt globalny przy innych czynnikach sta-
łych. Spadek stopy procentowej zwiększa po-
pyt globalny zarówno przez wzrost popytu in-
westycyjnego, jak i przez przesunięcie w górę
Makroekonomia 193
także krzywej IS0 do położenia /S, (wskutek pieniądza wymusza spadek stóp procento-
efektu realnych zasobów pieniądza). Nowym wych, co jest warunkiem odpowiedniego
punktem równowagi jest więc teraz E2, co za- wzrostu realnego popytu na pieniądz. Niższe
znaczamy także na rysunku 26.1 b). stopy procentowe dodatkowo zwiększają war-
Jeżeli zastosujemy powyższe rozumowanie tość niektórych zabezpieczeń kredytów, za-
do każdego poziomu cen, to otrzymamy nową chęcając do zaciągania dodatkowych kredy-
krzywą popytu makroekonomicznego MDS'. tów i wydawania pieniędzy.
Przebiega ona bardziej płasko niż krzywa Nawet uwzględnienie zarówno efektu real-
MDS, ponieważ spadek cen pobudza wzrost nych zasobów, jak i kanału kredytowego nie
popytu globalnego nie tylko wskutek obniżki zmienia zasadniczego wniosku wynikającego
stopy procentowej, lecz także poprzez efekt z tych rozważań: krzywa popytu makroekono-
realnych zasobów pieniądza. micznego, będąca zbiorem punktów, w któ-
rych istnieje równowaga na rynku pieniądza
Kanał kredytowy oraz dochodzi do zrównania planowanych wy-
datków na dobra z faktycznym dochodem
Najnowsze badania świadczą o istotnej roli i produkcją, jest krzywą malejącą, obrazującą
jeszcze jednego kanału oddziaływania polityki zależność realnego poziomu cen i dochodu.
pieniężnej na łączny popyt. Chodzi o tzw. ka- Aby określić, które z powyższych kombi-
nał kredytowy. Jego działanie wzmacnia efekt nacji cen i realnego dochodu są istotne w na-
realnych zasobów pieniądza. szym modelu funkcjonowania gospodarki,
przechodzimy obecnie do analizy związku
Poprzez kanał kredytowy polityka pieniężna między rynkami dóbr i pracy. Ilustruje go
i wpływa na wartość zabezpieczenia zaciąga- krzywa podaży globalnej.
: nych pożyczek, a zatem także na podaż kre-
^1____________________________________ )
Kiedy próbujesz pożyczyć pieniądze, po- 26.2

życzkodawca zwykle zaczyna od pytania o za-
bezpieczenie kredytu. Chodzi o aktywa, które
Rynek pracy i podaż globalna
można spieniężyć, jeśli nie spłacisz pożyczki.
Stosując zabezpieczenie kredytu, kredytodaw- Krzywa podaży globalnej obrazuje wiel-
cy próbują poradzić sobie z pokusą nadużycia kość produkcji, którą chciałyby zaoferować
: selekcją negatywną, których przyczyną jest przedsiębiorstwa przy każdym poziomie
asymetria informacji. Przecież wiesz więcej cen.
V _________________________ . ___________________ .
od nich o swojej zdolności i gotowości do
spłacania pożyczek.
Załóżmy, że ceny dóbr obniżyły się,
zwiększając realną wartość nominalnych akty-
wów. Wartość zabezpieczeń kredytów, jakie
ludzie mogą zaoferować bankom i innym po-
życzkodawcom, zwiększyła się. W efekcie dla
każdego poziomu stopy procentowej pożycz-
kodawcy są gotowi pożyczyć więcej niż wcze-
śniej. Linia podaży kredytu przesuwa się, po-
budzając wzrost całkowitego popytu na dobra.
W rzeczywistości istnieją dwa rodzaje ka-
nału kredytowego, ponieważ są dwie przyczy
ny zmian wartości zabezpieczenia. Po pierw-
sze, jak już wspomnieliśmy, zmiany poziomu
cen mogą zmienić realną wartość nominal-
nych aktywów. Po drugie, zmiany stóp pro-
centowych mogą wpłynąć na dzisiejszą (zak-
tualizowaną) wartość przyszłych dochodów
z aktywów, a zatem także na rynkową wartość
tych aktywów.
Oba efekty sprawiają, że krzywa makro-
ekonomicznego popytu przebiega bardziej
płasko. Kiedy ceny spadają, bezpośrednio
zwiększa to wartość zabezpieczenia kredytu.
W dodatku wzrost realnej wartości zasobów
=
odaż globalna, poziom cen i tempo dostosowań 194
Ponieważ produkcja zależy od nakładu ma między krzywymi AJ i LF obrazuje poziom bez-
czynników wytwórczych, analizę podaży glo- robocia dobrowolnego przy każdej płacy realnej.
balnej rozpoczniemy od rynku pracy. W przypadku płacy w*, przy której istnieje równo-
waga na rynku pracy, bezrobocie to wynosi EF,
a jego stosunek do całego zasobu siły roboczej N2
Popyt na pracę nazywa się naturalną stopą bezrobocia. Przy płacy
realnej wyższej od w* występuje bezrobocie przy-
Przedsiębiorstwa dysponują określonymi za- musowe. Przymusowo bezrobotni są skłonni podjąć
sobami maszyn, budynków oraz ziemi (na- pracę, lecz nie mogą jej znaleźć. Przy płacy realnej
zwiemy je kapitałem), które w połączeniu z Wy przymusowe bezrobocie wynosi AB, a bezrobo-
pracą pozwalają na wytworzenie produkcji cie dobrowolne — BC.
oferowanej do sprzedaży na rynku dóbr. Rysu-
nek 26.2 przedstawia wykres funkcji popytu
na pracę LD (ang. labour demand), pokazują-
cy wielkość zapotrzebowania przedsiębiorstw
na pracę przy różnej wysokości płacy realnej.
Płaca realna jest ilorazem płacy nominalnej

i poziomu cen, informuje o ilości dóbr, któ-
re można nabyć za daną płacę nominalną.
Powtórzmy w skrócie analizę zawartą

w rozdziale 12 (Mikroekonomia), wyjaśniają-
cą, dlaczego spadek płac realnych zwiększa
popyt na pracę.
Kraocowy produkt pracy jest równy przyro- nie do punktu, w którym wartość krańcowego
stowi produkcji wynikającemu z zatrudnie- produktu pracy zrównuje się z płacą realną.
nia dodatkowego pracownika przy danym Przy danym zasobie kapitału rzeczowego
zasobie kapitału rzeczowego. krańcowy produkt pracy zmniejsza się wraz
ze wzrostem liczby zatrudnionych. Coraz
większa liczba pracowników przypada na ten
Jeżeli wartość krańcowego produktu pracy
sam zasób kapitału rzeczowego i każdy na-
jest wyższa od płacy realnej, to przedsiębior-
stwa zwiększają zyski poprzez wzrost zatrud-
nienia (dodatkowy przychód z zatrudnienia
kolejnego pracownika, czyli wartość przyrostu
produkcji, przewyższa bowiem koszt krańco-
wy, czyli płacę realną). Jeśli wartość krańco-
wego produktu pracy jest niższa od płacy real-
nej, to przedsiębiorstwa zmniejszają za-
trudnienie, unikając w ten sposób strat
wynikających z zatrudnienia ostatniego pra-
cownika po koszcie krańcowym przewyższa-
jącym przychód krańcowy. Pracodawcy mak-
symalizują więc zyski, zwiększając zatrudnie-
RYSUNEK 26.2
Rynek pracy
Wykres funkcji popytu na pracę LD wskazuje, że
przedsiębiorstwa zaoferują tym większą liczbę
miejsc pracy, im niższa jest płaca realna. Z przebie-
gu krzywej LF wynika, że zasób siły roboczej (po-
daż pracy) zwiększa się w miarę wzrostu płacy real-
nej. Krzywa AJ informuje o liczbie osób, które fak-
tycznie podjęły pracę przy każdym poziomie płacy
realnej. Równowaga na rynku pracy istnieje
w punkcie E, w którym popyt przedsiębiorstw na
pracę zrównuje się z podażą pracy. Odległość pozio-
Makroekonomia 195
stępny pracownik zwiększa całkowitą produk- pracy, lecz nie chcących jej podjąć przy danej
cję w coraz mniejszym stopniu. Przedsiębior- płacy realnej. Część osób właśnie zmienia
stwa zwiększają więc popyt na pracę tylko pracę. Będą one okresowo bezrobotne, co jest
wtedy, kiedy zmniejszenie się krańcowego nieuniknione w świecie, w którym struktura
produktu pracy zostanie skompensowane zatrudnienia stale się zmienia. Inna grupa
spadkiem płacy realnej, a zatem na rysun- osób powiększa zasób siły roboczej z nadzieją
ku 26.2 krzywa LD ma nachylenie ujemne, znalezienia nadzwyczaj atrakcyjnej pracy, któ-
przy założeniu stałej wielkości zasobu kapita- ra pozwoliłaby im zarobić więcej, niż wynosi
łu rzeczowego. Zwiększenie zasobu kapitału płaca przeciętna. Ludzie ci nadal poszukują
rzeczowego spowoduje przesunięcie krzywej lepszych ofert.
LD w górę. Oznacza to, że przedsiębiorstwa Przy innych czynnikach nie zmienionych
będą zgłaszały większe zapotrzebowanie na wzrost liczby ludności w wieku produkcyj-
pracę przy każdej płacy realnej. nym powoduje przesunięcie obydwu krzy-
wych, LF i AJ, w prawo. Przy dowolnej płacy
Podaż pracy realnej zwiększa się zasób siły roboczej oraz
liczba osób skłonnych do podjęcia pracy. Pod-
Musimy wprowadzić rozróżnienie między wyższenie realnej wartości zasiłku dla bezro-
ludźmi pragnącymi zarejestrować się jako siła botnych prowadzi do przesunięcia krzywej AJ
robocza a ludźmi, którzy rzeczywiście podej- w lewo, ponieważ poszukujący pracy będą
mują pracę. dłużej przebierali w ofertach. W Wielkiej Bry-
tanii ludzie osiągający dochody poniżej spo-
łecznego minimum są uprawnieni do dodatko-
Zarejestrowana siła robocza {podaż prac/)
to liczba osób, które zarejestrowały się jako wego zasiłku pozwalającego osiągnąć to mini-
chętne do podjęcia pracy. Jest ona sumą mum. Zwiększenie tego dodatkowego zasiłku
liczby zatrudnionych i liczby zarejestrowa- oznacza przesunięcie w lewo krzywych LF
nych bezrobotnych, tj. osób zarejestrowa- i AJ. Praca staje się mniej atrakcyjna w po-
nych jako poszukujące pracy. równaniu z pozostawaniem bez pracy i w od-
powiednio mniejszym stopniu będą wzrastały
Na rysunku 26.2 wznosząca się krzywa LF zasób siły roboczej oraz liczba osób skłon-
(ang. labour force) oznacza, że liczba osób zanych podjąć pracę.
silających zasób siły roboczej (podaż pracy)
rośnie wraz ze wzrostem płacy realnej. Podję- Równowaga na rynku pracy
cie pracy wiąże się z pewnymi kosztami. Cho-
dzi np. o koszt dojazdu do pracy lub koszt Na rysunku 26.2 równowaga na rynku pracy
czasu poświęconego na poszukiwanie pracy. istnieje przy płacy realnej na poziomie w*.
W obu przypadkach trzeba zrezygnować
z części czasu wolnego, a także, prawdopo-
dobnie, opłacić opiekunki do dzieci czy też
kupić odpowiednie ubranie. Wzrost płacy re-
alnej skłania większą liczbę ludzi do poszuki-
wania pracy. Problem ten szczegółowo prze-
analizowaliśmy w rozdziale 12 {Mikroekono-
mia).
Krzywa AJ (ang. job acceptance) wskazu-
je, że wzrost płacy realnej zwiększa liczbę
osób skłonnych podjąć pracę. Wynika to czę-
ściowo ze wzrostu liczby osób poszukujących
pracy; na rysunku widać jednak, że w miarę
wzrostu płacy realnej krzywa AJ zbliża się do
krzywej LF. Przy danym poziomie zasiłku dla
bezrobotnych udział osób skłonnych podjąć
pracę w całym zasobie siły roboczej jest tym
większy, im wyższa jest płaca realna w sto-
sunku do zasiłku.
Poziomy odcinek, który przedstawia odle-
głość między krzywą skłonności do podjęcia
pracy AJ i krzywą podaży pracy (siły robo-
czej) LF, obrazuje liczbę bezrobotnych, co
prawda zarejestrowanych jako poszukujących

Popyt przedsiębiorstw na silę roboczą w wy- płacy realnej zapewniającej równowagę, a nie
sokości N* jest równy liczbie osób skłonnych znaczny wzrost równoważącego rynek zatrud-
podjąć pracę przy płacy w*. Każdy, kto chce nienia. Odwrotnie, przy płacy realnej powyżej
podjąć pracę przy tym poziomie płacy realnej, w* i istnieniu przymusowego bezrobocia
znajduje zatrudnienie. Chociaż stan ten jest wzrost popytu na pracę spowoduje zwiększe-
określany mianem równowagi przy pełnym zanie zatrudnienia, nie zwiększając płacy real-
trudnieniu, to zarejestrowane bezrobocie nie nej. Na rysunku 26.2 AB osób chętnie podję-
znika całkowicie. Na rysunku 26.2 wynosi łoby pracę przy w,, gdyby tylko przedsiębior-
ono EF. Jest to ta część siły roboczej, która stwa oferowały więcej miejsc pracy.
nie chce podjąć pracy przy płacy realnej w*.
Płace nominalne, ceny i płace realne.
Z rysunku 26.2 wynika, że na rynku pracy
Naturalna stopa bezrobocia to odsetek siły
istotne są płace realne, a nie nominalne. Płace
roboczej obejmujący bezrobotnych w wa-
runkach równowagi na rynku pracy3. Są oni realne informują pracodawców o koszcie za-
dobrowolnie bezrobotni, gdyż nie chcą pod- trudnienia pracownika i umożliwiają porów-
jąć pracy przy płacy realnej zapewniającej nanie tego kosztu z jego produktem krańco-
równowagę. wym. Dzięki nim gospodarstwa domowe do-
wiadują się, ile towarów będą w stanie kupić,
jeżeli zaoferują posiadany przez siebie zasób
pracy. Jeżeli wszystkie ceny i płace pieniężne
Bezrobocie przymusowe obejmuje osoby
skłonne podjąć pracę przy danej płacy real- podwajają się, to wielkości realne nie ulegają
nej, lecz nie mogące jej znaleźć. żadnym zmianom. Pracownicy mogą nadal
V ___________________________________________ J nabyć za swoje dochody płacowe tyle samo
dóbr co poprzednio, natomiast wyrażone
Przy płacy realnej wyższej niż w* wystę- w pieniądzu koszty płac przedsiębiorstw
puje bezrobocie przymusowe. wzrosły dokładnie w takim samym stopniu jak
Przy płacy realnej w, istnieją zatem dwa ceny produkowanych przez nie dóbr. Mówi-
rodzaje bezrobocia. Bezrobocie przymusowe my, że przedsiębiorstwa i pracownicy, biorący
wynosi AB. Ludzie ci są skłonni podjąć pracę pod uwagę w swoich decyzjach tylko płace re-
przy tej płacy, lecz przedsiębiorstwa oferują alne, nie podlegają iluzji pieniądza.
jedynie N{ miejsc pracy. Ponadto występuje
też bezrobocie dobrowolne, równe BC. Obej- Huzia pieniądza występuje wtedy, kiedy lu-
muje ono osoby, które przy płacy wt powięk- dzie nie odróżniają wielkości nominalnych
szyły zasób siły roboczej, jednak nie podej- od realnych.
mują pracy, mając nadzieję na osiągnięcie pła-
cy przekraczającej w,.
3
Ponieważ autorzy zarówno w tym, jak
i w następnym rozdziale niezbyt konsekwentnie po-
sługują się sformułowaną tu definicją naturalnej sto-
py bezrobocia, należą się Czytelnikowi dodatkowe
wyjaśnienia, które powinny ułatwić dalszą lekturę
podręcznika. Miarą naturalnej stopy bezrobocia jest
— w kategoriach rysunku 26.2 — stosunek długości
odcinka EF do całego zasobu siły roboczej w punk-
cie równowagi, tj. N2. Natomiast sam odcinek EF
symbolizuje wielkość bezrobocia naturalnego
(przyp. R.R.).
W warunkach równowagi na rynku pracy
(przy płacy realnej w*) wzrost zatrudnienia
może nastąpić tylko wtedy, kiedy pracodawcy
— przy każdym poziomie płacy realnej
— będą skłonni przyjąć więcej pracowników
(krzywa popytu na pracę LD przesuwa się
w prawo) lub gdy pracownicy zaakceptują
niższe płace (krzywa skłonności do podjęcia
pracy AJ przesuwa się w prawo). Co więcej,
ponieważ krzywa AJ przebiega dość stromo,
to głównym skutkiem przesunięcia w prawo
krzywej LD będzie prawdopodobnie wzrost
Makroekonomia
Załóżmy, że wszystkie ceny i płace się po- zarówno ceny, jak i płace nominalne są gięt-
dwajają. Jeżeli wskutek wzrostu płac nomi- kie, płace realne ciągle dostosowują się tak,
nalnych przedsiębiorstwa ograniczają zatrud- aby została zachowana równowaga na rynku
nienie, to ulegają one iluzji pieniądza. W rze- pracy. Istnieje zawsze stan pełnego zatrudnie-
czywistości płace realne nie uległy zmianie. nia, co oznacza, że nie występuje przymusowe
Przy doskonale giętkich cenach i płacach bezrobocie. Przy braku zakłóceń na rynku pra-
nominalnych płace realne są również dosko- cy zmiany cen nie wpływają na ten poziom
nale giętkie. W modelu klasycznym oznacza zatrudnienia.
to, że rynek pracy znajduje się zawsze w sta- W połączeniu z istniejącym zasobem kapi-
nie równowagi. Jakakolwiek nadwyżka poda- tału rzeczowego wielkość pełnego zatrudnie-
ży pracy lub popytu na pracę natychmiast nia wyznacza poziom produkcji, którą przed-
sprowadzi place realne do poziomu równowa- siębiorstwa chcą i mogą wytworzyć. Produk-
gi. Z połączenia założeń o doskonałej giętko- cja potencjalna jest to wielkość produkcji
ści cen i płac i braku iluzji pieniądza wynikają wytwarzana przy pełnym zatrudnieniu. Skoro
dwie istotne konsekwencje. Po pierwsze, jedy- same zmiany cen nie wpływają na poziom
nie zmiany wielkości realnych (np. wzrost za- pełnego zatrudnienia, to nie oddziałują one
sobu kapitału rzeczowego, wzrost liczby lud- także na wielkość produkcji dostarczanej
ności) powodują przesunięcia wykresów funk- przez przedsiębiorstwa. W modelu klasycz-
cji podaży pracy i popytu na pracę i zmieniają nym przedsiębiorstwa zawsze wytwarzają ty-
poziom płacy realnej zapewniającej równowa- le, ile wynosi produkcja potencjalna lub
gę. Dlatego jakikolwiek wzrost cen, nie spo- — inaczej — produkcja przy pełnym zatrud-
wodowany przesunięciem tych wykresów, nieniu. Na rysunku 26.3 oznacza to pionowe
musi zostać skompensowany przez ekwiwa- położenie funkcji podaży globalnej przy pro-
lentną zmianę płac nominalnych, tak aby pła- dukcji potencjalnej Y.
ce realne pozostały na nie zmienionym pozio-
mie zapewniającym równowagę na rynku pra- Krzywa podaży globalnej AS (ang. aggre-
cy. Po drugie, przy nie zmienionych płacach gate supply) obrazuje wielkość produkcji,
realnych nie zmienia się także równoważąca którą przy każdej cenie przedsiębiorstwa są
rynek wielkość zatrudnienia. Spróbujmy roz- skłonne wytworzyć. W modelu klasycznym
winąć te dwa wątki. Mają one podstawowe nie występuje iluzja pieniądza, a płace no-
znaczenie dla klasycznego modelu produkcji. minalne są elastyczne. Wielkość produkcji
Załóżmy, że ceny dóbr podwajają się, nato- nie zależy zatem od cen, a krzywa podaży
globalnej przebiega pionowo na poziomie
miast krzywe podaży pracy i popytu na pracę
produkcji potencjalnej.
nie zmieniają położenia. Początkowo, przy nie
zmienionych płacach nominalnych, płace real-
ne obniżają się o połowę. Pojawia się więc
nadwyżka popytu na pracę i wzrost płac nomi-
nalnych, spowodowany konkurencją praco-
dawców o ,.rzadkich" pracowników. Tylko
wzrost płac pieniężnych o 100% spowoduje
powrót płac realnych do poziomu równowagi
oraz likwidację nadwyżki popytu na pracę.
Zatrudnienie również powróci wówczas do
poziomu równowagi, a zatem, jeżeli nie nastą-
pią przesunięcia krzywych podaży pracy i po-
pytu na pracę oraz jeżeli płace w każdym mo-
mencie są doskonale giętkie, to zmianie cen
towarzyszy zawsze natychmiastowa zmiana
płac nominalnych, ponieważ zarówno przed-
siębiorstwa, jak i pracownicy dbają o płace re-
alne, a nie nominalne. Zmiany cen nie wpłyną
więc ani na poziom płacy realnej, ani na wiel-
kość zatrudnienia. Jest to istotny wniosek wy-
nikający z modelu klasycznego.
Zatrudnienie, produkcja i ceny

Ostatnim etapem analizy podaży jest zbadanie
związków między zatrudnieniem, produkcją
i cenami. W modelu klasycznym, w którym

Zanim przeczytasz następne zdanie, spró- RYSUNEK 26.3
buj wyjaśnić, dlaczego w modelu klasycznym Pełna równowaga w modelu klasycznym
spadek cen nie powoduje zmniejszenia pro- Przy giętkich płacach i cenach płaca realna zawsze
dukcji oferowanej przez przedsiębiorstwa. Jak dostosowuje się tak, aby został utrzymany stan peł-
brzmi odpowiedź? W warunkach równowagi nego zatrudnienia. Przy tym zatrudnieniu potencjal-
na Tynku pracy spadek cen przy danej płacy na produkcja przedsiębiorstw wynosi Y. Klasyczna
nominalnej zwiększa płacę realną i powoduje prosta podaży globalnej AS przebiega pionowo
powstanie nadwyżki podaży pracy. Giętkie w Yp. Każda zmiana cen powoduje natychmiast od-
płace nominalne zaczynają natychmiast spa- powiednią zmianę płac nominalnych, co pozwala
utrzymać płace realne na poziomie równowagi, peł-
dać aż do momentu, w którym płaca realna
ne zatrudnienie i potencjalną produkcję. Krzywa po-
powraca do poziomu równowagi i znika nad-
pytu makroekonomicznego MDS jest zbiorem punk-
wyżka podaży pracy. W ten sposób zostaje
tów, w których popyt na pieniądz jest równy jego
utrzymany poziom pełnego zatrudnienia i po- podaży, a planowane wydatki na zakup dóbr są rów-
tencjalnej produkcji. ne faktycznej produkcji, a zatem w punkcie E istnie-
Doskonała giętkość płac jest podstawo- je równowaga na wszystkich rynkach: dóbr, pienią-
wym założeniem w modelu klasycznym. dza i pracy. Poziom cen równowagi wynosi P i jest
W dalszej części rozdziału sprawdzimy, na ile wyznaczony wspólnie przez podaż globalną i popyt
realistyczne jest to założenie. makroekonomiczny.
26.3
Poziom cen równowagi
Wprowadziliśmy dotychczas funkcję popytu
makroekonomicznego MDS oraz, w modelu
klasycznym, przebiegającą pionowo krzywą
podaży globalnej AS. Na rysunku 26.3 te dwie
linie przecinają się w punkcie E — przy pro-
dukcji potencjalnej Y oraz poziomie cen rów-
nowagi P.
Poziom cen równowagi P spełnia bardzo
ważne funkcje. Równoważy on rynki dóbr,
pieniądza i pracy. Rynek pracy znajduje się
w równowadze w każdym punkcie klasycznej
krzywej podaży globalnej. Jednak punkt E
leży również na krzywej popytu MDS, co
oznacza, że jest zrównoważony rynek pienią-
dza, a globalny popyt na dobra jest równy ich
faktycznej produkcji (tj. rynek dóbr znajduje
się w równowadze — przyp. tłum.).
Przyjmijmy, że ceny wzrastają ponad po-
ziom P. Realne zasoby pieniądza zmniejszą
się, a stopa procentowa wzrośnie. W rezulta-
cie obniży się popyt globalny. Przy każdej ce-
nie powyżej P przedsiębiorstwa nie są w sta-
nie sprzedać całej swojej potencjalnej produk-
cji Y p. Według ujęcia klasycznego
przedsiębiorstwa natychmiast obniżają ceny,
aby zlikwidować nadwyżkę podaży. Powoduje
to wzrost realnej podaży pieniądza, spadek
stopy procentowej i wzrost popytu globalnego
aż do momentu, w którym cały układ powróci
do punktu równowagi E. Odwrotne reakcje
zachodzą przy spadku cen poniżej P. Zwięk-
sza się wówczas realna podaż pieniądza, obni-
ża się stopa procentowa, a globalny popyt
Makroekonomia 199
przewyższa potencjalną produkcję. Nadwyżka wiadającą każdej cenie, są symbolizowane
popytu spowoduje wzrost cen do poziomu przez zmiany położenia krzywej popytu ma-
równowagi P i powrót gospodarki do punktu kroekonomicznego.
E. Znając poziom cen równowagi, można wy-
znaczyć wysokość płac nominalnych tak, aby Polityka pieniężna
płaca realna zrównoważyła rynek pracy.
Przyjmijmy, że punktem równowagi gospo-
Od czego zależy poziom cen? darki jest E na rysunku 26.4. Nominalna po-
daż pieniądza wzrasta w pewnej chwili dwu-
Poziom cen równowagi P zależy od wielu krotnie. Stopy procentowe zostają obniżone,
czynników decydujących o położeniu wykre- aby popyt na pieniądz wzrósł. Dla każdego
sów funkcji podaży globalnej i popytu makro- poziomu cen realna podaż pieniądza jest teraz
ekonomicznego. Po stronie podaży wielkość wyższa niż poprzednio, a krzywa popytu MDS
produkcji potencjalnej Yp jest wyznaczona przesuwa się do położenia MDS'. Dla każdego
głównie przez przebieg krzywych podaży pra- poziomu cen niższa jest także stopa procento-
cy i popytu na pracę, które określają poziom wa, a w sferze konsumpcji występuje efekt re-
zatrudnienia równoważący rynek pracy. Jeżeli alnych zasobów pieniądza.
więcej osób chce podjąć pracę przy każdej Nowa równowaga ustala się w punkcie E'.
płacy realnej, to krzywa podaży pracy LF Po zakończeniu procesu dostosowań płac
przesuwa się w prawo, a poziom produkcji i cen jedynym skutkiem wzrostu nominalnej
potencjalnej i pełnego zatrudnienia podnosi podaży pieniądza jest podwyższony poziom
się. Podobnie, przy większym zasobie kapita- cen. Produkcja pozostaje na poziomie Yp, po-
łu rzeczowego przedsiębiorstw wzrośnie krań- nieważ — zgodnie z ujęciem klasycznym
cowa wydajność pracy dla każdego poziomu — krzywa podaży globalnej przebiega piono-
zatrudnienia, przesuwając krzywą popytu na wo. Możemy nawet sformułować to twierdze-
pracę ID w prawo i podwyższając poziom nie bardziej precyzyjnie: przy podwojeniu się
produkcji potencjalnej i pełnego zatrudnienia. nominalnej podaży pieniądza krzywa popytu
Zwiększenie skłonności do pracy lub wzrost makroekonomicznego na rysunku 26.4 musi
zasobów kapitału rzeczowego powoduje za- przesunąć się z położenia MDS do MDS',
tem wzrost potencjalnej produkcji, przesunię- w którym poziom cen równowagi P' jest rów-
cie prostej AS na rysunku 26.3 w prawo i spa- nież dwukrotnie wyższy od pierwotnego (P0).
dek poziomu cen równowagi. Niższe ceny Dlaczego tak się dzieje?
wywołują wzrost popytu globalnego do pozio- Przy pionowej linii podaży AS realny po-
mu produkcji potencjalnej. pyt globalny w nowym punkcie równowagi
Spośród wielu czynników wpływających
na przebieg krzywej popytu makroekonomicz-
nego skupimy uwagę na tych, które znajdują
się pod kontrolą państwa. W podobny sposób
można analizować pozostałe czynniki. Przy
założeniach keynesowskich, tj. przy stałych
cenach i produkcji określanej wyłącznie przez
popyt, w poprzednim rozdziale wykazaliśmy,
że zwiększenie nominalnej podaży pieniądza
lub wzrost wydatków państwa wywołuje
wzrost popytu globalnego i produkcji. Przy
założeniach przyjętych w modelu klasycznym
sytuacja jest zupełnie inna.
26,4
Ruch po danej krzywej popytu makroekono-

micznego obrazuje wpływ zmian cen na real-
ną podaż pieniądza i w konsekwencji na popyt
zarówno wskutek zmian stopy procentowej,
jak i przez efekt realnych zasobów w sferze
popytu konsumpcyjnego. Natomiast zmiany
nominalnej podaży pieniądza lub polityki fi-
skalnej, kształtujące wielkość popytu odpo-
Podaż globalna, poziom cen I tempo dostosowań 200

Twierdzenie, że zmiany nominalnej podaży
RYSUNEK 26.4 pieniądza prowadzą do zmian cen i płac, a nie
do zmian produkcji i zatrudnienia, należy do
Ekspansywna polityka pieniężna i fiskalna głównych tez monetarystów. Rysunek 26.4 po-
Krzywa popytu makroekonomicznego MDS jest twierdza słuszność tego twierdzenia dla mode-
wyznaczona dla danej nominalnej podaży pieniądza
lu klasycznego, tj. przy pełnej giętkości cen
i dla danej polityki fiskalnej. Podwojenie się nomi-
i płac oraz przy braku iluzji pieniądza.
nalnej podaży pieniądza wywoła wzrost popytu glo-
balnego, przy każdym poziomie cen, przesuwając Warto szczegółowo prześledzić proces do-
krzywą MDS do położenia MDS'. Ponieważ punkt stosowawczy, w wyniku którego gospodarka
równowagi przesuwa się z £ do E', zwiększenie no- przechodzi (zgodnie z podejściem klasycznym
minalnej podaży pieniądza prowadzi, zgodnie z uję- — w sposób natychmiastowy) z punktu E do
ciem klasycznym, do wzrostu cen, ale nie produkcji, E' w warunkach, gdy zwiększa się nominalna
która pozostaje na poziomie Yp . I rzeczywiście, podaż pieniądza. W punkcie E, przy poziomie
wzrost nominalnej podaży pieniądza o 100% musi cen P0, wzrost nominalnej podaży pieniądza
spowodować podniesienie poziomu cen równowagi zwiększa realną podaż pieniądza, prowadząc
również o 100%. Tylko wtedy realna podaż pienią- do obniżki stopy procentowej i zwiększenia
dza pozostanie nie zmieniona. Ponieważ stopa pro-
popytu globalnego. Popyt globalny przewyż-
centowa nie zmienia się, popyt globalny pozostanie
sza teraz produkcję potencjalną Yp. Przedsię-
na poziomie Yp. Ekspansywna polityka fiskalna tak-
że powoduje przesunięcie krzywej popytu makro-
biorstwa obstają jednak, bez względu na cenę,
ekonomicznego do góry. Ponieważ produkcja pozo- przy produkcji na poziomie Y . Nadwyżka po-
staje na poziomie Yp, ceny — zgodnie z ujęciem pytu na dobra wymusza natychmiastowy
klasycznym — muszą wzrosnąć tak, aby spowodo- wzrost cen. Wzrost ten trwa do chwili przy-
wać spadek realnej podaży pieniądza i wzrost stopy wrócenia w gospodarce równowagi. Wyższe
procentowej w stopniu wystarczającym do całkowi- ceny niwelują początkowy wzrost nominalnej
tego wyparcia wydatków prywatnych i utrzymania podaży pieniądza. Realna podaż pieniądza
popytu globalnego na nie zmienionym poziomie Yp . i stopa procentowa powracają do poziomu
wyjściowego. Na rynku pracy podwyższone
płace nominalne kompensują wzrost cen i po-
wodują, że płace realne utrzymują się na po-
ziomie wyjściowym. Gospodarka powraca do
poziomu pełnego zatrudnienia i potencjalnej
produkcji. W modelu klasycznym wszystkie
te procesy dostosowawcze dokonują się mo-
mentalnie.
musi pozostać na poziomie Yp. Nastąpi to tyl-

ko wtedy, kiedy realna podaż pieniądza pozo-
stanie również nie zmieniona. W przeciwnym
wypadku zmieniłaby się bowiem wysokość
stopy procentowej i w konsekwencji także
stan realnych zasobów pieniądza gospodarstw
domowych; spowodowałoby to również wy-
stąpienie efektu realnych zasobów, który
zmieniłby wielkość konsumpcji.
W modelu klasycznym zmiana nominalnej

podaży pieniądza prowadzi do identycznej
zmiany procentowej płac nominalnych
i cen. Realna podaż pieniądza, stopa pro-
centowa, produkcja, zatrudnienie i płace re-
alne pozostają nie zmienione.
Makroekonomia 201
RAMKA 26.1
Kotwicę rzuć!
Teraz, kiedy już dopuściliśmy możliwość zmian poziomu cen pod wpływem sił rynkowych, je-
steśmy wreszcie w stanie wyjaśnić, dlaczego gospodarka potrzebuje nominalnej kotwicy.
Nominalna kotwica określa docelowo poziom innych zmiennych nominalnych. Natomiast siły
rynkowe decydują o poziomie zmiennych realnych.
J
Niektóre zmienne realne stanowią stosunek dwóch zmiennych nominalnych. Jeśli jedna
z nich jest stała, rynek wymusza osiągnięcie przez drugą zmienną nominalną takiego poziomu,
przy którym dana zmienna realna odpowiada równowadze rynkowej. W tym rozdziale funkcję
taką spełnia cel monetarny w postaci podaży pieniądza.
Wyobraź sobie, że bank centralny nie ma żadnego celu pośredniego. Po prostu narzuca on
gospodarce określony poziom stóp procentowych. W modelu klasycznym równowaga na rynku
pieniądza pojawia się wówczas, gdy realna podaż pieniądza M/P zrównuje się z realnym popy-
tem na pieniądz, którego wielkość zależy od wielkości realnej produkcji (równa się ona Y )
i stóp procentowych (ustalanych przez bank centralny).
Bank centralny dostarcza taką nominalną ilość pieniądza, która pozwala osiągnąć stan rów-
nowagi na rynku pieniądza. Jaki poziom cen odpowiada tej sytuacji? Jeśli rynek wymusza
zwiększenie realnej podaży pieniądza, to bank po prostu zwiększa nominalną podaż pieniądza
tak, aby realna podaż pieniądza osiągnęła właściwą wielkość. Równowadze może odpowiadać
dowolny poziom cen w gospodarce. Istnieje nieskończona liczba możliwych stanów równowagi!
Gospodarka nie ma nominalnej kotwicy.
Pośredni cel w postaci określonej wielkości nominalnej podaży pieniądza jest tylko jedną
z możliwych kotwic nominalnych. W następnych rozdziałach zbadamy możliwość zastosowania
innych kotwic nominalnych, szczególnie zaś cel w postaci poziomu cen i wysokości nominalne-
go kursu walutowego.
V
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Polityka fiskalna
Na podstawie rysunku 26.4 można także zba-
dać skutki ekspansji fiskalnej. Przy każdym
poziomie cen i odpowiadającej mu wartości
realnej podaży pieniądza wzrost wydatków
państwa (lub obniżenie podatków) wpłynie na
zwiększenie popytu globalnego i przesunięcie
krzywej popytu makroekonomicznego z poło-
żenia MDS do MDS'. Konsekwencją ekspansji
fiskalnej, przy pionowej (klasycznej) prostej
podaży globalnej, jest ponownie wzrost cen
z poziomu P0 do P'. Produkcja pozostaje nato-
miast na poziomie Yp, odpowiadającym stano-
wi pełnego zatrudnienia.
Celem ekspansywnej polityki budżetowej
jest zwiększenie popytu globalnego przy nie
zmienionych cenach. Ponieważ przedsiębior-
stwa są skłonne dostarczać potencjalną pro-
dukcję Y , wystąpi nadwyżka popytu na dobra.
Ceny natychmiast wzrosną, likwidując tę nad-
wyżkę. Ponieważ przedsiębiorstwa, bez
względu na poziom cen, obstają przy produk-
cji na poziomie Yp, wyższe ceny muszą dopro-
202
wadzić do całkowitej likwidacji nadwyżki po- sektora prywatnego na inwestycje oraz kon-
pytu przez ograniczenie popytu na dobra. Przy sumpcję. Jedynie wówczas popyt globalny
danej nominalnej podaży pieniądza wyższe C + 1 + G może pozostać równy stałej podaży
ceny zmniejszą jego realną podaż, spowodują globalnej Y p .
wzrost stopy procentowej i zmniejszenie pry-
watnych wydatków konsumpcyjnych i inwe- Chwila refleksji
stycyjnych. Z chwilą spadku popytu globalne-
go do poziomu zapewniającego pełne zatrud- Zanim podejmiemy dalszą analizę, warto za-
nienie zostaje przywrócona równowaga trzymać się na chwilę, aby podsumować wy-
gospodarcza. Wzrosły ceny, płace nominalne niki dotychczasowych rozważań. W tym celu
i stopa procentowa, obniżyła się realna podaż posłużymy się rysunkiem 26.5. Załóżmy, że
pieniądza. Wydatki państwa wzrosły, ale pry- w punkcie wyjścia funkcja popytu makroeko-
watne wydatki konsumpcyjne i inwestycyjne nomicznego znajduje się w położeniu MDS,
spadły na tyle, że popyt globalny pozostaje na a punktem równowagi gospodarczej jest E.
poziomie zapewniającym pełne zatrudnienie. Następnie popyt globalny się obniża. Może to
Wzrost wydatków państwa został więc całko- być spowodowane np. zmniejszeniem popytu
wicie zniwelowany przez ograniczenie prywat- inwestycyjnego (w wyniku pesymistycznych
nych wydatków na konsumpcję i inwestycje. przewidywań przedsiębiorstw co do przy-
szłych zysków). W rezultacie krzywa popytu
makroekonomicznego przesuwa się z położe-
W modelu klasycznym zwiększenie wydat- nia MDS do MDS'.
ków państwa o określoną kwotę powoduje
W modelu klasycznym ceny spadną z po-
wypieranie identycznej kwoty wydatków
prywatnych. Sprawia to, że popyt globalny ziomu P do P'. Zmniejszą się także płace no-
pozostaje na nie zmienionym poziomie pro- minalne w stopniu koniecznym do utrzymania
dukcji potencjalnej. płac realnych na poziomie pełnego zatrudnie-
nia. Spadek cen zwiększa realną podaż pienią-
dza. Efekt realnych zasobów zwiększa kon-
Istnieje subtelna różnica między procesem sumpcję i wraz z obniżoną stopą procentową,
częściowego wypierania w ramach modelu która zachęca ludzi do zwiększania realnego
keynesowskiego i całkowitego wypierania popytu na pieniądz, powoduje ponowny
w modelu klasycznym. W omówionym w po- wzrost popytu globalnego. Zjawiska te po-
przednim rozdziale modelu keynesowskim zwalają w pełni skompensować początkowy
ceny i płace są stałe, a produkcja w krótkim spadek globalnego popytu i sprawiają, że po-
okresie jest określona przez popyt. Nominalna wraca on do rozmiarów Y. Nowym punktem
oraz realna podaż pieniądza są wprawdzie tak- równowagi jest teraz E'.
że stałe, ale zwiększenie wydatków państwa
— przez wpływ na popyt globalny oraz fak-
tyczną produkcję — prowadzi do podwyżki
stopy procentowej w punkcie równowagi.
Większa produkcja powoduje wzrost popytu
na pieniądz, a także wzrost stopy procentowej
potrzebnej do utrzymania równowagi na ryn-
ku pieniężnym. Wyższa stopa procentowa
ogranicza z kolei popyt konsumpcyjny i inwe-
stycyjny, kompensując częściowo pobudzają-
cy wpływ wyższych wydatków państwa na
globalny popyt i produkcję.
W modelu klasycznym działa zupełnie
inny mechanizm. Podstawowym ogranicze-
niem jest wielkość podaży globalnej zapew-
niająca pełne zatrudnienie. Jeżeli popyt glo-
balny nie jest równy produkcji potencjalnej, to
nadwyżka podaży lub popytu na dobra wymu-
si zmianę poziomu cen i realnej podaży pie-
niądza aż do momentu, kiedy popyt globalny
powróci do poziomu zapewniającego pełne
zatrudnienie. Dlatego określony wzrost (real-
nych) wydatków państwa musi doprowadzić
do takiego samego spadku realnych wydatków
Makroekonomia 203
W modelu keynesowskim, w przeciwień- rynek pracy. W modelu keynesowskim ceny i płace
srwie do modelu klasycznego, przyjmuje się nie dostosowują się do zmiany popytu i w rezultacie
ułożenie o stałości cen i płac. Przesunięcie punkt równowagi przesuwa się z E do A. Rynek pie-
crzywej MDS w dół powoduje zmianę punktu niądza zostaje w tym punkcie zrównoważony, a pla-
nowane wydatki na zakup dóbr zrównują się z fak-
riwnowagi z £ na A, przy nie zmienionym po-
tyczną produkcją. Ten poziom produkcji jest jednak
kornie cen P. W punkcie A nie istnieje jednak
niższy od poziomu optymalnego dla przedsię-
r*'hia równowaga, lecz tylko równowaga na
biorstw. Przy niższej produkcji i zatrudnieniu oraz
-•Tiku pieniądza oraz na rynku dóbr. W rzenie zmienionych płacach realnych pojawia się przy-
czywistości przedsiębiorstwa skłonne są pro- musowe bezrobocie. Produkcja i zatrudnienie są
rakować więcej — Yp, a nie Y. Produkcja jest ograniczone rozmiarami popytu. Polityka fiskalna
-ięc ograniczona rozmiarami popytu. i pieniężna mogą spowodować przesunięcie krzywej
Co dzieje się dalej? Możliwe są dwa wa- popytu w górę z położenia MDS' do MDS. W mode-
rianty. Po pierwsze, rząd o orientacji keyne- lu klasycznym prowadzi to jedynie do wzrostu cen
îwskiej, stosując ekspansywną politykę fi- i płac nominalnych i do przesunięcia punktu równo-
^kalną lub pieniężną, może próbować przesu- wagi z E' do E. W modelu keynesowskim skutkiem
jest wzrost produkcji i zatrudnienia i przesunięcie
nąć krzywą popytu makroekonomicznego
punktu równowagi z A do E.
: położenia MDS' do MDS. Przedsiębiorstwa
: chęcią wytworzą wtedy dodatkową produk-
cję, powracając na starą linię podaży AS. Do-
chód wzrośnie z Y do Yp. Możliwości zwięk-
szania produkcji środkami polityki budżeto-
•vej lub pieniężnej wynikają stąd, że
■ punkcie A gospodarka dysponuje wolnymi
zasobami. Przedsiębiorstwa produkują mniej,
niż chciałyby wytwarzać. W konsekwencji ich
popyt na pracę jest mniejszy niż jej podaż,
którą chciałyby dostarczać gospodarstwa do-
mowe. W punkcie A istnieje przymusowe bez-
robocie, gdyż zatrudnienie zostało ograniczo-
ne, a płace realne nie uległy zmianie.
Po drugie, w wariancie alternatywnym
rząd nie pobudza wzrostu popytu globalnego,
natomiast przedsiębiorstwa zaczynają obni-
żać ceny i usiłują zwiększyć produkcję do po-
ziomu przez siebie pożądanego, pracownicy
zaś, pod presją przymusowego bezrobocia, ak-
ceptują spadek płac nominalnych. Gospodarka
stopniowo przesuwa się po krzywej MDS'
w dół, z punktu A do E', gdzie zostają przy-
wrócone pełne zatrudnienie i równowaga na
wszystkich rynkach.
W modelu klasycznym dostosowanie cen
i płac następuje natychmiast, a przynajmniej
wystarczająco szybko, aby — przy praktycz-
nej analizie — można było nie brać pod uwa-
gę krótkich przedziałów czasowych, w któ-
rych zachodzą procesy dostosowawcze. Mo-
RYSUNEK 26.5
Porównanie modelu keynesowskiego

i klasycznego
Początkowo punktem równowagi gospodarczej jest
E. Wskutek wystąpienia negatywnego szoku krzy-
wa popytu makroekonomicznego przesuwa się
w dół z położenia MDS do MDS'. W modelu kla-
sycznym ceny spadają z P do P' i zostaje zachowana
równowaga między popytem globalnym i potencjal-
ną produkcją. Płace nominalne obniżają się tak, aby
utrzymać płace realne na poziomie równoważącym

del keynesowski w ujęciu krańcowym zakłada wych do pracy) prowadzące do wzrostu za-
natomiast, że mimo nieoptymalnej z punktu trudnienia równoważącego rynek pracy i prze-
widzenia przedsiębiorstw wielkości produkcji sunięcia krzywej podaży globalnej dóbr
oraz przymusowego bezrobocia nie następuje w prawo. Politykę podażowa omówimy w na-
spadek cen i plac. Model keynesowski można stępnym rozdziale w ramach bardziej szczegó-
zatem uważać za ujęcie opisujące zachowanie łowej analizy problemów zatrudnienia i bezro-
się gospodarki w krótkim okresie (w którym bocia.
dostosowania cen i płac nie dobiegły końca), Pozostała część tego rozdziału jest poświę-
podejście klasyczne zaś — za sposób opisu cona procesom dostosowawczym, które za-
zmian w gospodarce w długim okresie chodzą w gospodarce pod wpływem wstrząsu.
(w którym ceny i płace w pełni dostosowały Na czym zatem polega przejście gospodarki
się do zmienionych warunków). Podstawowy od keynesowskiego krótkiego okresu, kiedy
problem sprowadza się do oceny szybkości, trwają dostosowania cen oraz płac, do kla-
z jaką przebiegają w praktyce owe procesy sycznego długiego okresu, w którym procesy
dostosowawcze. Analizie tego problemu po- dostosowawcze zakończyły się i została przy-
święcamy dalszą część rozdziału. Jak szybko wrócona pełna równowaga na wszystkich
długookresowe podejście klasyczne staje się rynkach?
adekwatne?
Przed przejściem do dalszych rozważań
warto poczynić jeszcze dwie uwagi końcowe. 26.5
Po pierwsze, oba ujęcia — keynesowskie
i klasyczne — są zgodne co do tego, że za po- Rynek pracy
mocą środków polityki fiskalnej i pieniężnej i kształtowanie się płac
można doprowadzić do zmiany położenia wy-
kresu funkcji popytu makroekonomicznego. W nowoczesnych gospodarkach, takich jak
Polityka o charakterze ekspansywnym prowa- amerykańska lub zachodnioeuropejskie, po
dzi do przesunięcia krzywej MDS w górę. negatywnych szokach obniżających popyt glo-
W ujęciu keynesowskim gospodarka dysponu- balny następują okresy długotrwałego, nieraz
je wolnymi zasobami, które można wykorzy- dotkliwego bezrobocia. Okresy recesji mie-
stać do celów ekspansji; poniżej poziomu peł- rzymy raczej w latach niż w tygodniach czy
nego wykorzystania czynników wytwórczych miesiącach. Korzystając z modelu klasyczne-
produkcja jest określana przez popyt. Ujęcie go, możemy badać mechanizm kształtowania
klasyczne jest odmienne. Stanem naturalnym się równowagi w długim okresie, jednak sam
jest pełne wykorzystanie zasobów, krzywa po- proces dochodzenia do tej równowagi może
daży globalnej przebiega pionowo, a jedynym być powolny i bolesny.
skutkiem ekspansywnej polityki fiskalnej
i pieniężnej jest wzrost cen, który eliminuje
wpływ tej polityki na popyt globalny, podtrzy-
mując go na poziomie równym produkcji po-
tencjalnej Yp.
Po drugie, zgodnie z podejściem klasycz-
nym, przy którym produkcja zawsze jest na
poziomie Yp, możliwości pobudzania przez
rząd wzrostu produkcji oraz zatrudnienia kryją
się nie w sterowaniu popytem, lecz w oddzia-
ływaniu na podaż, które powinno umożliwić
zwiększenie produkcji do poziomu zapewnia
jącego pełne wykorzystanie czynników wy-
twórczych.
Ekonomia podażowa jest teoretycznym uza-

sadnieniem polityki gospodarczej, której
celem nie jest pobudzanie popytu globalne-
go, lecz stymulowanie globalnej podaży.
Polityka podażowa obejmuje takie środki,

jak m.in. obniżki podatków (ich celem jest
podniesienie skłonności gospodarstw domo-
Makroekonomia 205
RAMKA 26.2
Szacunki luki PKB dla krajów OECD
Luka PKB stanowi wyrażone w procentach odchylenie faktycznej wielkości produkcji Y od
wielkości produkcji potencjalnej Y . Rzeczywistą wielkość produkcji można zmierzyć względ-
nie łatwo. Produkcji potencjalnej nie da się zaobserwować, można jednak dokonać wiarygodne-
go szacunku jej poziomu. Co roku Organizacja ds. Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
OECD) z siedzibą w Paryżu dokonuje takich szacunków dla wszystkich krajów członkowskich.
Umieszczony poniżej wykres pokazuje te szacunki dla Wielkiej Brytami, Niemiec i Finlandii.
Rysunek pokazuje: spadek produkcji w Wielkiej Brytanii we wczesnych latach osiemdziesią-
tych, kiedy to rząd Margaret Thatcher walczył z inflacją spowodowaną przez wcześniej wysoki
popyt, a także przez drugi szok podażowy; rozkwit z połowy lat osiemdziesiątych, który przy-
spieszył nadejście kolejnej recesji, gdy rząd zacieśnił politykę gospodarczą, chcąc kontrolować
inflację; postępujące ożywienie po 1993 r.
Także Niemcy doświadczyły recesji we wczesnych latach osiemdziesiątych, kiedy Bundes-
bank podniósł stopy procentowe, aby zwalczyć inflację spowodowaną przez drugi szok naftowy.
Zjednoczenie Niemiec stało się na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przy-
czyną ogromnego wzrostu popytu, ponieważ rząd niemiecki prowadził politykę wielkiego defi-
cytu budżetowego, której celem było sfinansowanie przebudowy Niemiec Wschodnich. Bundes-
bank odpowiedział na „przegrzanie" koniunktury, ponownie podnosząc stopy procentowe, co
spowodowało skurczenie się popytu. Pokazujemy również dane dotyczące Finlandii, która po-
czątkowo odnosiła korzyści z radykalnej liberalizacji handlu ze Wschodem, jednak później
rrzeżyła dramatyczne załamanie swoich rynków eksportowych we wczesnych latach dziewięć-
dziesiątych po rozpadzie Związku Radzieckiego.
Gospodarka nie dostosowuje się natych- — ceny i płace nie skaczą momentalnie do
miast do zmienionych warunków, ponieważ poziomu zapewniającego nową równowagę
— wbrew założeniom modelu klasycznego długookresową. Dlaczego? Aby odpowiedzieć
3odaż globalna, poziom cen i tempo dostosowań 206

-. : :
. musimy najpierw zrozumieć pracę w godzinach nadliczbowych. Decyzja
kształtowania się płac i cen
~i.:.ir.:z~ określająca wymiar czasu pracy należy do
w krótkim okresie. Najbardziej prawdopodob- pracodawcy i jest podejmowana pod wpły-
ną przyczyną wolnego dostosowywania się wem bieżących potrzeb produkcyjnych. Musi
cen do zmian popytu globalnego są powolne ona jednak być zgodna z warunkami umowy.
zmiany płac — najważniejszego składnika
kosztów produkcji — które muszą być pokry- Nakład pracy w przedsiębiorstwie jest mie-
te wpływami ze sprzedaży towarów. Zaczyna- rzony liczbą roboczogodzin przepracowa-
my więc od analizy mechanizmu kształtowa- nych w nim w danym okresie.
nia się plac. Musi jej towarzyszyć zrozu-
mienie ogólnych zależności między Na wielkość tego nakładu można wpływać
pracodawcami i pracownikami. przez: zmianę czasu pracy przy stałej liczbie
zatrudnionych, zmianę liczby zatrudnionych
Długoterminowe umowy o pracę przy stałym czasie pracy lub jednoczesną
zmianę czasu pracy oraz liczby zatrudnionych.
Długoterminowy charakter umów o pracę jest Który z powyższych sposobów zostanie przez
zbieżny z interesami zarówno pracodawców, przedsiębiorstwo zastosowany w sytuacji, gdy
jak i pracowników. Angażowanie i zwalnianie zamierza ono zmienić wielkość produkcji i, co
pracowników narażają pracodawców na kosz- za tym idzie, nakład pracy?
ty, np. zwolnienie oznacza konieczność wy- Załóżmy, że spada popyt na dobra wytwa-
płaty odpowiedniej odprawy. Zwolnienie pra- rzane przez przedsiębiorstwo. W związku
cownika wiąże się z utratą przez przedsiębior- z kosztami angażowania i zwalniania pracow-
stwo określonego zasobu doświadczenia ników, w krótkim okresie przedsiębiorstwo
i umiejętności uzyskanych w pracy na danym zdecyduje się najpierw na likwidację pracy
stanowisku. Angażowanie pracowników jest w godzinach nadliczbowych, utrzymując nie
związane z akcją reklamową, przeprowadze- zmienioną wielkość zatrudnienia. Może nawet
niem rozmów kwalifikacyjnych z kandydata- dojść do skrócenia podstawowego czasu pra-
mi i przyuczaniem nowych pracowników. cy. Jeżeli popyt spada nadal, przedsiębiorstwo
Z tych powodów pracodawcy niechętnie re- może zdecydować się na okresowe zwolnienie
agują na krótkookresowe fluktuacje podaży części załogi.
i popytu zmianami w zatrudnieniu.
Również z punktu widzenia pracownika
Okresowe zwolnienia powodują, że część
poszukiwanie nowej pracy jest związane pracowników pozostaje przez pewien czas
z kosztami w postaci np. wysiłku i straty cza- poza przedsiębiorstwem.
su. Może ono także oznaczać konieczność
rozpoczynania od zera, zmarnowanie nagro-
madzonego doświadczenia i zdobytej pozycji
oraz, co jest także prawdopodobne, rezygnację
z wysokiej płacy jako ekwiwalentu wysokiej
wydajności pracy, której źródłem było owo
doświadczenie i umiejętności zdobyte na do-
tychczasowym stanowisku pracy. Pracowni-
cy, podobnie jak pracodawcy, są zainteresowa-
ni długookresową umową o pracę. Obie strony
dążą więc do osiągnięcia jasno sprecyzowane-
go — pisemnego lub słownego — porozumie-
nia dotyczącego warunków pracy, a wśród
nich płacy oraz sposobów postępowania
w okresach wahań poziomu produkcji przed-
siębiorstwa.
Dostosowania nakładu pracy

Pracodawcy i pracownicy są związani pisem-
nymi lub słownymi umowami o pracę, precy-
zującymi warunki jej wykonywania. Warunki
te dotyczą wymiaru podstawowego czasu pra-
cy, pracy w godzinach nadliczbowych, płac
zasadniczych i sposobów wynagradzania za
Makroekonomia 207
W wyniku okresowych zwolnień część dokonywania zmian plac w wyraźnych odstę-
pracowników pozostaje czasowo bezrobotna, pach czasu. Konsekwencją makroekonomicz-
ale nie rozwiązuje się z nimi umowy o pracę. ną jest brak natychmiastowej reakcji płac na
Istnieje jednak obopólne porozumienie, że szoki popytowe. W najlepszym przypadku
— ze względu na znaczenie kwalifikacji za- wiele przedsiębiorstw odłoży decyzje płacowe
trudnionych dla przedsiębiorstwa — powrócą do najbliższej zaplanowanej zmiany struktury
oni do pracy, gdy tylko popyt na produkty wy- płac. Nawet jednak wtedy nie nastąpi całkowi-
twarzane przez to przedsiębiorstwo wzrośnie. te dostosowanie płac. Dlaczego proces ten jest
Takie rozwiązanie leży w interesie zarówno tak powolny?
pracodawcy, który nie traci pracownika wy- Przypuśćmy, że następuje spadek popytu
specjalizowanego w pracy na danym stanowi- globalnego i — w konsekwencji — zwolnie-
sku, jak i pracownika, który nie musi szukać nie przez niektóre przedsiębiorstwa części
nowej pracy i rozpoczynać od zera przyucza- pracowników. Niemniej jednak inne przedsię-
nia się do nowego zawodu. Jednakże gdy pra- biorstwa mogą nadal prosperować. Istnienie
codawca dojdzie do wniosku, że perspektywy grupy przymusowo bezrobotnych, gotowych
zbytu są złe, może zwolnić pracowników na podjąć pracę przy istniejącej, a nawet niższej
stałe. płacy, nie musi wcale skłonić wszystkich pra-
Sytuacja wygląda odwrotnie w okresie codawców do obniżki wynagrodzeń. Po
ożywienia gospodarki i wzrostu popytu na pierwsze, nowo zatrudniony nie jest w stanie
wyroby wytwarzane przez przedsiębiorstwo. w pełni zastąpić doświadczonego pracownika,
Pierwszym posunięciem jest wówczas wydłu- dobrze znającego stanowisko pracy oraz
żenie czasu pracy. Następnie przedsiębiorstwo przedsiębiorstwo. Po drugie, długoterminowa
może zaangażować dodatkowych pracowni- współpraca oraz porozumienie z pracownika-
ków zatrudnionych jedynie czasowo na umo- mi są dla przedsiębiorstwa ważniejsze niż do-
wy-zlecenia. Pracodawca zdecyduje się na ak- raźne zyski wynikające z niewielkiej obniżki
cję rekrutowania nowych pracowników w celu płac. Reputacja przedsiębiorstwa jako praco-
trwałego zwiększenia zatrudnienia tylko wte- dawcy jest w długim okresie bardzo ważnym
dy, kiedy będzie mocno przekonany o trwało- czynnikiem wpływającym na jego zdolność
ści dobrych perspektyw zbytu. do konkurowania o wysoko wykwalifikowaną
Spróbujmy zbadać wpływ omówionych siłę roboczą.
przed chwilą reakcji dostosowawczych na Ponieważ fluktuacje płac są sprzeczne
kształtowanie się płac. z interesem pracowników, przedsiębiorstwo
może eliminować nadmierne wahania i bar-
Dostosowania płac dziej równomiernie kształtować płace w dłu-
gim okresie. W rezultacie poniesie ono pewne
We współczesnych gospodarkach krajów roz-
winiętych płac nie ustala się na codziennych
aukcjach, na których powstawałaby płaca
przeciętna równoważąca rynek pracy. Wyja-
śniliśmy wcześniej, że zarówno pracodawcy,
lak i pracownicy zyskują, zawierając kontrak-
ty długoterminowe, które w pewnym stopniu
uniezależniają ich od perturbacji na rynku pra-
cy. Nie mogą oni bowiem spotykać się co-
dziennie i negocjować warunków zatrudnie-
nia. Przetarg płacowy to kosztowny proces
pochłaniający czas, który załoga oraz kierow
nictwo przedsiębiorstwa mogliby wykorzystać
lepiej w procesie produkcji. Regularne, częst-
sze spotkania dotyczą konkretnych proble-
mów, skarg itp., natomiast negocjacje zasad
wynagradzania i struktury płac odbywają się,
z uwagi na znaczne koszty, stosunkowo rzad-
ko, np. w Wielkiej Brytanii raz w roku, a w
USA w wielu przypadkach tylko raz na trzy
lata.
Koszty negocjacji (mogące obejmować
także skutki strajków i lokautów) są mikro-
ekonomicznym uzasadnieniem konieczności
3odaż globalna, poziom cen i tempo dostosowań 208

TABLICA 26.1
--- —>
Procesy dostosowawcze na rynku pracy
Zmienna Krótki okres Średni okres (1 rok) Długi okres (4-6 lat)
(3 miesiące)
Płace W znacznej mierze stałe Zaczynają się dostoso- Równoważą rynek pracy
Czas pracy Określony rozmiarami wywać Normalny wymiar tygo-
Wielkość zatrudnienia popytu Kombinacja zmian cza- dniowego czasu pracy
W znacznej mierze stała su pracy i wielkości Pełne zatrudnienie
zatrudnienia
straty w okresach, gdy mogłoby obniżyć pła- wiadają poglądom wielu ekonomistów tzw.
ce, ale zyska wówczas, gdy popyt jest wysoki głównego nurtu.
i na rynku pracy występuje presja na wzrost W krótkim okresie zmiany nakładów czyn-
płac. Istnieje więc zgodność pracowników nika praca przyjmują głównie formę zmian
i pracodawców co do tego, że płace nie po- liczby przepracowanych godzin, czemu ewen-
winny znacznie spadać w okresie załamania tualnie towarzyszą wysyłanie pracowników na
koniunktury ani też znacznie wzrastać w okre- przymusowe urlopy i ponowne ich zatrudnia-
sach ożywienia. nie. W średnim okresie, jeśli zmiana popytu
W podrozdziale 12.7 (Mikroekonomia) na pracę utrzymuje się, przedsiębiorstwo za-
przedstawiliśmy inne powody, które sprawia- czyna zmieniać liczbę zatrudnionych na stałe
ją, że szybki proces dostosowań płac nie zli- pracowników. Znaczne wydłużenie lub skró-
kwiduje natychmiast przymusowego bezrobo- cenie czasu pracy okazuje się już, jako alter-
cia. Chodziło o: wpływ związków zawodo- natywa, zbyt kosztowne. W długim okresie
wych, efekty skali, podział na „swoich" następuje pełne dostosowanie do nowego
i „obcych" i argumenty oparte na koncepcji punktu równowagi, a w analizie teoretycznej
tzw. płacy efektywnościowej w warunkach adekwatne staje się ujęcie klasyczne.
wysokich kosztów uzyskania przez przedsię- W krótkim okresie struktura płac w przed-
biorstwa informacji na temat jakości pracy siębiorstwach jest w znacznej mierze dana.
i wysiłku pracowników. Jeżeli nie przypomi- Wydłużanie i skracanie czasu pracy wpływają
nasz sobie dokładnie tych powodów, przed wprawdzie na wysokość średnich stawek go-
dalszą lekturą radzimy cofnąć się do podroz-
działu 12.7.
Rekapitulacja
Tablica 26.1 zawiera podsumowanie naszych
dotychczasowych ustaleń, a jednocześnie jest
przewodnikiem po analizie zawartej w pozo-
stałej części rozdziału. Porównujemy w niej
procesy dostosowawcze dokonujące się na
rynku pracy w krótkim, średnim i długim
okresie. Na podstawie badań empirycznych
przedstawiamy także nasze szacunki dotyczą-
ce długości poszczególnych okresów (3 mie-
siące dla krótkiego, rok dla średniego oraz
4—6 lat dla długiego okresu). Należy podkre-
ślić, że wielu teoretyków makroekonomii jest
innego zdania. Na przykład, znaczna część
monetarystów sądzi, że okresy dostosowań
podane w tablicy 26.1 są zbyt długie, nato-
miast niektórzy keynesiści uważają je za zbyt
krótkie. Jednak szacunki z tablicy 26.1 odpo-
Makroekonomia 209
zzinowych, jednak możliwości zmian wyne- poczyna się proces zwalniania pracowników i do-
gocjowanych wcześniej w przedsiębiorstwie stosowywania płac. Krzywa płac przechodzi do po-
płac są ograniczone. W średnim okresie łożenia WWX. Ponieważ spadek płac, jaki nastąpił,
rrzedsiębiorstwa zaczynają dostosowywać nie wystarcza do przywrócenia pełnego zatrudnie-
nia, gospodarka znajduje się na krzywej WW{ na
płace, a w długim — proces ten zostaje zakoń-
lewo od Yp . Dopiero w długim okresie, w punkcie
czony, gospodarka zaś powraca na klasyczną
równowagi A2, spadek płac nominalnych i cen jest
zionową prostą podaży globalnej oraz do wystarczający do odbudowy popytu globalnego
wielkości produkcji zapewniającej pełne za- i osiągnięcia stanu pełnego zatrudnienia i potencjal-
trudnienie. nej produkcji. Krótkookresowe wahania popytu wo-
Z tablicy 26.1 wynika, że przedsiębiorstwa kół poziomu pełnego zatrudnienia znajdą odbicie
zachowują ostrożność w zwalnianiu pracowni- w ruchach wzdłuż krzywej WW2, a reakcją na nie
ków, ale także w przyjmowaniu nowych, kie- będą głównie przejściowe zmiany czasu pracy.
ży wzrośnie popyt lub spadną płace. Oznacza
:o. że przymusowe (keynesowskie) bezrobocie
powstaje i wzrasta wolno, ale kiedy już istnie-
e. jego likwidacja przebiega również powoli.
Po dokonaniu analizy rynku pracy obecnie
zajmiemy się omówieniem zależności między
rynkiem pracy a rynkiem dóbr.
26.6
Place, ceny
i podaż globalna
Rysunek 26.6 przedstawia implikacje naszej
malizy krótkookresowych dostosowań płac.
Załóżmy, że początkowo gospodarka znajduje
się w punkcie A, przy pełnym zatrudnieniu.
W krótkim okresie wykres funkcji płac (ang.
nie spadną od razu do poziomu W„ przy któ-
••.ages) WW przebiega bardzo płasko. Chcąc
rym — jak zakładamy — gospodarka powró-
zwiększyć produkcję, np. przejść do punktu
ciłaby do stanu pełnego zatrudnienia w kla-
C. przedsiębiorstwa najpierw wydłużają czas
sycznym, długim okresie. W średnim okresie
pracy (za co muszą dodatkowo zapłacić), nie
nastąpi raczej częściowe dostosowanie płac,
zmieniając jednak wielkości zatrudnienia.
Odwrotna sytuacja występuje w przypadku
-padku popytu na produkty przedsiębiorstw.
Pierwszą ich reakcją jest likwidacja po-
nadwymiarowego i skrócenie podstawowego
rzasu pracy i w konsekwencji nieznaczna ob-
rziżka godzinowej stawki płac. Gospodarka
przejdzie więc do punktu B, w którym pro-
dukcja wyniesie Y.
W średnim okresie, jeżeli popyt nadal nie
rżywia się, przedsiębiorstwa zaczną zwalniać
pracowników i obniżać płace. Jednak płace
RYSUNEK 26.6
Dostosowania płac
Początkowo gospodarka znajduje się w punkcie
równowagi A, przy pełnym zatrudnieniu, Zmiany
wielkości produkcji, których źródłem są zmiany
czasu pracy i dodatków za pracę w nadgodzinach,
znajdują odzwierciedlenie w ruchach wzdłuż krzy-
wej krótkookresowej płacy nominalnej WW. Trwały
spadek popytu spowoduje początkowo przejście
z punktu A do B. Obniżył się poziom produkcji
i uległ skróceniu czas pracy. Po pewnym czasie roz-
=odaż globalna, poziom cen i tempo dostosowań 210

związane z przejściem na krzywą np. WWV We współczesnych gospodarkach głów-
Jak wkrótce wyjaśnimy, niższe płace pozwolą nym składnikiem kosztów produkcji są koszty
na obniżenie cen, co częściowo odbuduje po- osobowe. Pozostałe składniki (koszty surow-
pyt globalny przez zwiększenie realnej podaży ców, ziemi, kapitału) są także istotne. Na razie
pieniądza i obniżkę stopy procentowej. Jednak jednak koncentrujemy się na płacach jako
powolne dostosowywanie się płac sprawia, że głównym wyznaczniku kosztów całkowitych.
w średnim okresie zmiany te nie zostaną cał- Przyjmując to uproszczenie, możemy prze-
kowicie zakończone. Produkcja przedsię- nieść się z krzywej płac WW na rysunku 26.6
biorstw będzie nadal niższa od produkcji po- na odpowiadający jej wykres funkcji krótko-
tencjalnej Y. okresowej podaży globalnej SAS (ang. short-
Krzywa płac osiągnie położenie WW2 do- -run aggregate supply) na rysunku 26.7. Po
piero w długim okresie. Spadek płac i cen wy- prostu zmieniamy oznaczenie pionowej osi
starczy wówczas do zwiększenia realnej poda- układu współrzędnych z „płacy nominalnej"
ży pieniądza i obniżenia stopy procentowej na „poziom cen".
gwarantującego wzrost popytu globalnego do
poziomu umożliwiającego pełne zatrudnie- Funkcja (krzywa) krótkookresowej podaży
nie. Jeżeli nie wystąpią nowe szoki popytowe, globalnej (SAS) opisuje zależność między
to nowym punktem równowagi długookreso- poziomem cen, ustalanych przez przedsię-
wej będzie A2, przy płacy na poziomie W2. biorstwa i określanych przez wysokość
Ewentualne przejściowe wahania popytu wo- płac, a wielkością produkcji.
kół nowego poziomu równowagi znajdą od-
zwierciedlenie w ruchach wzdłuż nowej krzy- Krzywa krótkookresowej podaży globalnej
wej płac WW2. SAS na rysunku 26.7 odpowiada krzywej WW
Obecnie omówimy związek między płaca- na rysunku 26.6. Załóżmy, że na obu rysun-
mi i cenami. kach punktem wyjścia jest A. Istnieje pełne
zatrudnienie i wszystkie rynki są zrównowa-
Funkcja krótkookresowej żone. Cenom P0 (rysunek 26.7) odpowiadają
płace W0 (rysunek 26.6). Przy tym wynego-
podaży globalnej
cjowanym poziomie płac nominalnych przed-
Ceny niektórych tylko standaryzowanych to- siębiorstwa w krótkim okresie będą poruszały
warów (np. pszenicy czy soi) są ustalane na się po krzywej podaży SAS. W krótkim okre-
giełdach. W większości przypadków ceny są sie mogą one wyraźnie zwiększyć podaż przy
wyznaczane przez sprzedawców (np. Ford nieznacznie tylko wyższych cenach, które po-
ustala ceny swoich samochodów, a Sony kryją koszty wydłużenia czasu pracy (nadgo-
— odbiorników TV). Jaki jest mechanizm dziny). Natomiast przy spadku cen przedsię-
ustalania cen?
W części II Mikroekonomii, przedstawiając
mikroekonomiczne teorie ceny, wskazywali-
śmy na ważną rolę struktury rynku. W przy-
padku niektórych form rynku, np. konkurencji
doskonałej lub czystego monopolu, cena obej-
muje koszt krańcowy oraz ewentualną nad-
wyżkę (narzut na koszt krańcowy), której roz-
miary zależą od siły monopolistycznej przed-
siębiorstwa. W przypadku oligopolu cena
obejmuje zarówno koszty przeciętne, jak i pe-
wien narzut na nie. Jego wysokość zależy od
stopnia zagrożenia wejściem do danej gałęzi
nowych przedsiębiorstw w sytuacji, kiedy zy-
ski są zbyt wysokie.
Niezależnie od tego, czy w naszej analizie
kierujemy się rygorystycznymi wymaganiami
teorii mikroekonomicznej, czy też praktycz-
nym podejściem menedżerów, zgodnie z któ-
rym cena powinna pokryć koszty, w tym kosz-
ty ogólne, a także zapewnić rozsądny zysk,
dochodzimy do podobnego wniosku: przy
wzroście kosztów przedsiębiorstwa muszą
podwyższyć ceny.
Makroekonomia 211
biorstwa będą dążyły do znacznego ogranicze- gim okresie, po wynegocjowaniu obniżki płac
nia produkcji, ponieważ w krótkim okresie i przejściu na niższą krzywą płac, przedsiębiorstwa
mają niewielkie możliwości obniżenia wcześ- mogą w większym stopniu obniżyć ceny. Krzywa
niej uzgodnionych płac. Stopniowe dostoso- krótkookresowej podaży przesuwa się w dół.
W punkcie A2 ceny spadły w stopniu wystarczają-
wania płac następują dopiero w średnim okre-
cym do odbudowania popytu globalnego do pozio-
sie. Jeżeli popyt i produkcja pozostają nadal
mu gwarantującego pełne zatrudnienie. Gospodarka
niskie, to płace stopniowo spadają, co spra- powraca do stanu pełnej równowagi.
wia, że przedsiębiorstwa przechodzą na niższą
krzywą płac (WWl na rysunku 26.6) oraz na
niższą krzywą krótkookresowej podaży glo-
balnej (SAS{ na rysunku 26.7). Jeśli gospodar-
ka nie powraca nadal do stanu pełnego zatrud-
nienia i potencjalnego poziomu produkcji, to
w dłuższym okresie nastąpi dalsza obniżka
płac, co doprowadzi do zmiany położenia wy-
kresu funkcji krótkookresowej podaży global-
nej (z SAS, do SAS2).
Wynika stąd, że przy krótkookresowym
spadku popytu przedsiębiorstwa nie mogą dra-
stycznie obniżyć cen. Mogą one jedynie prze-
sunąć się w lewo, po relatywnie płasko prze-
biegającej krzywej krótkookresowej podaży
globalnej SAS. W średnim okresie, jeżeli po-
pyt pozostaje niski, przedsiębiorstwa zaczną
negocjować obniżki płac, a także zwalniać
pracowników. Większa obniżka cen będzie w niej zakłócenia. Wyprzedzając główne wy-
możliwa dopiero po zmianie położenia krzy- niki naszej analizy, możemy już teraz sformu-
wej płac z WW do WWl na rysunku 26.6. No- łować następujące wnioski. Ponieważ krzywa
wej krzywej płac WWl odpowiada krzywa krótkookresowej podaży globalnej przebiega
krótkookresowej podaży globalnej SASt na ry- bardzo płasko, zmiany globalnego popytu spo-
sunku 26.7. Natomiast w długim okresie wy- wodują w krótkim okresie raczej zmiany wiel-
kres funkcji płac przesunie się do położenia kości produkcji niż zmiany poziomu cen. Jest
WW2, a krzywa podaży — do SAS2. Przedsię- to element podejścia keynesowskiego. Jednak-
biorstwa osiągną punkt A2, położony ponow- że, ponieważ odchylenia od stanu pełnego za-
nie na pionowej linii długookresowej podaży
globalnej. W tej sytuacji istnieje pełne zatrud-
nienie, a produkcja osiąga swój poziom poten-
cjalny. Ceny spadły wystarczająco, aby spo-
wodować dostatecznie duży wzrost realnej po-
daży pieniądza i obniżkę stopy procentowej,
w wyniku której popyt globalny mógł powró-
cić do poziomu gwarantującego pełne zatrud-
nienie.
Obecnie posłużymy się wykresem funkcji
krótkookresowej podaży globalnej, aby przed-
stawić bardziej realistyczny obraz reakcji do-
stosowawczych gospodarki na występujące
RYSUNEK 26.7
Krzywa krótkookresowej podaży globalnej

Przedsiębiorstwa ustalają ceny, biorąc pod uwagę
poziom kosztów osobowych. Krzywe krótkookreso-
wej podaży globalnej odpowiadają krzywym płac
na rysunku 26.6. Przy danych, wynegocjowanych
stawkach płac nominalnych oraz przy danej funkcji
płac przedsiębiorstwa mogą zmieniać koszty osobo-
we, jedynie wpływając na wynagrodzenia i inne do-
datki za pracę w nadgodzinach. Dlatego w krótkim
okresie, zwiększając produkcję, mogą one tylko nie-
znacznie podnieść ceny, spadek produkcji wiąże się
natomiast jedynie z niewielką obniżką cen. W dłu-

trudnienia będą w miarę upływu czasu stop- tu, w którym (w długim okresie) spadek płac
niowo wymuszać zmiany poziomu cen i płac, pozwoli przywrócić pełne zatrudnienie. Nie-
gospodarka stopniowo powróci do stanu peł- którzy spośród bezrobotnych będą skłonni
nego zatrudnienia. To z kolei jest elementem podjąć pracę przy istniejącym poziomie płac,
podejścia klasycznego. jednakże nie będą mogli jej znaleźć. W krót-
kim okresie wielkość zatrudnienia jest więc
ograniczona rozmiarami popytu. Pełne zatrud-
nienie zostanie przywrócone tylko przy takim
spadku płac, który spowoduje likwidację
Ceny, produkcja przymusowego bezrobocia.
i zatrudnienie Analizę skutków przesunięcia krzywej po-
pytu makroekonomicznego przeprowadzimy,
w procesie dostosowań posługując się rysunkiem 26.8. Załóżmy, że
Obecnie połączymy funkcję popytu makro- jednorazowo i na stałe obniżyła się nominalna
ekonomicznego z funkcją krótkookresowej podaż pieniądza. Początkowo gospodarka
podaży globalnej, aby pokazać, jak zakłócenia znajduje się w punkcie E, w stanie pełnej rów-
popytu lub podaży zanikają w trakcie proce- nowagi, wytwarzając produkcję potencjalną
sów dostosowawczych. Zakładamy przy tym, Yp, przy cenach na poziomie równowagi P.
że nawet w krótkim okresie rynek dóbr jest Płace nominalne W równoważą rynek pracy
zrównoważony — popyt na dobra jest równy przy płacy realnej w wysokości w = W/P.
ich podaży. Jednak krzywa krótkookresowej Punkt E leży na krzywej popytu makroekono-
podaży globalnej stopniowo zmienia swoje micznego MDS, która obrazuje równowagę
położenie, w miarę jak przedsiębiorstwa do- między podażą i popytem na pieniądz oraz
stosowują płace do poziomu umożliwiającego między faktyczną produkcją i planowanymi
powrót gospodarki do stanu pełnego zatrud- wydatkami. Jednocześnie punkt E leży na pio-
nienia i produkcji potencjalnej oraz powrót nowej krzywej długookresowej podaży glo-
przedsiębiorstw na krzywą długookresowej balnej, która pokazuje wielkość produkcji po-
podaży globalnej. tencjalnej Yp.
W tej bardziej złożonej analizie odchodzi- Na skutek obniżenia nominalnej podaży
my wreszcie od upraszczającego założenia, że pieniądza zmniejsza się także popyt globalny.
w sytuacji, gdy popyt globalny jest niższy od Krzywa popytu makroekonomicznego prze-
produkcji potencjalnej, wielkość produkcji suwa się z położenia MDS do MDS'. W mo-
jest określona przez popyt. W krótkim okresie delu klasycznym ceny i płace dostosowują się
przedsiębiorstwa znajdują się zatem na swoich natychmiast, utrzymując stan pełnego zatrud-
krzywych krótkookresowej podaży globalnej nienia i produkcji potencjalnej. Poziom cen
oraz produkują tyle, ile chcą przy danym, równowagi momentalnie spada do P3, płace
uprzednio wynegocjowanym poziomie płac nominalne obniżają się do W3 i w rezultacie
nominalnych. płaca realna = W3/P3 nie zmienia się, gwaran-
Który z rynków nie zostaje zrównoważony tując pełne zatrudnienie. Nowym punktem
w krótkim okresie? Rynek pracy. Powolne do- równowagi jest E3. Spadek cen z P do P3 do-
stosowywanie się płac uniemożliwia natych- kładnie skompensował zmniejszenie się no-
miastowy powrót do równowagi przy pełnym minalnej podaży pieniądza i realna podaż pie-
zatrudnieniu. Jak zobaczymy, przy spadku po- niądza nie uległa zmianie. Nie zmieniły się
pytu na dobra przedsiębiorstwa ograniczają także stopa procentowa i popyt globalny.
produkcję i popyt na pracę. Ponieważ płace Okazuje się, że żadna z wielkości realnych
nie spadają od razu, pojawia się przymusowe nie uległa zmianie i dzięki temu gospodarka
bezrobocie. Będzie ono istniało aż do momen- jest w stanie utrzymać pełne zatrudnienie.
Makroekonomia 213
równowagę; gospodarka znajduje się zarówno
;
JNEK 26.8 na krzywej popytu MDS', jak i na krzywej po-
daży SAS, przy nieznacznym spadku cen
jcadek nominalnej podaży pieniądza i wyraźnym obniżeniu produkcji. Płace realne
::czątkowo gospodarka znajduje się w punkcie
wzrosły, ponieważ płace nominalne jeszcze
-:-nowagi długookresowej E. Spadek nominalnej
nie zareagowały. Pozostały one nie zmienio-
roiaży pieniądza spowoduje przesunięcie krzywej
ne, a ceny się obniżyły. Przedsiębiorstwa za-
■OS do położenia MDS'. Przy danym, wynegocjo-
wanym uprzednio poziomie płac nominalnych oraz
czynają dostosowywać wielkość zatrudnienia
czywej krótkookresowej podaży SAS rynek dóbr i zgłaszają mniej ofert pracy, niż wynosi licz-
-e-Jzie zrównoważony w punkcie E'. Następuje ba chętnych. Pojawia się przymusowe bezro-
— aczny spadek produkcji z Yp do Y'. Wskutek spad- bocie.
t_ cen z P do P', przy nie zmienionych płacach no- W średnim okresie powoduje to presję na
rmalnych, wzrastają płace realne. Na rynku pracy spadek płac nominalnych. Ustaleniu płac na
rciawia się przymusowe bezrobocie. Powyższe niższym poziomie towarzyszy przesunięcie
zniany stopniowo prowadzą do obniżenia płac no- krzywej krótkookresowej podaży globalnej
rmalnych. W efekcie krzywa krótkookresowej po-
w dół, np. do położenia SAS'. Rynek dóbr zo-
---ży globalnej przesuwa się z położenia SAS do
staje zrównoważony w punkcie E". Spadek
LAS', a rynek dóbr zostaje zrównoważony przy ce-
cen łagodzi negatywny wpływ początkowej
lach na poziomie P". W miarę dalszego spadku
:-ac nominalnych wykres funkcji krótkookresowej
obniżki płac nominalnych na wysokość płacy
:-xlaży globalnej przesuwa się nadal w dół aż do realnej. Utrzymuje się niewielkie przymusowe
rołożenia SAS3, w którym obniżka płac nominał- bezrobocie. Ponieważ jednak w punkcie E"
ach i cen jest procentowo równa pierwotnej obniż- ceny są niższe niż w E' iP" < P'), wzrasta cał-
Oc nominalnej podaży pieniądza. Pełna równowaga kowity popyt na dobra. Podaż pieniądza
zostaje przywrócona w punkcie E3. w ujęciu realnym zaczyna wzrastać, obniża
się stopa procentowa, a gospodarka przesuwa
się w dół po krzywej MDS, co oznacza, że
produkcja zaczęła wracać do poziomu zapew-
niającego pełne zatrudnienie.
Proces dostosowań zostaje w pełni zakoń-
czony dopiero w długim okresie. Spadek płac
nominalnych oraz cen jest proporcjonalny do
pierwotnego zmniejszenia nominalnej podaży
pieniądza. Krzywa krótkookresowej podaży
globalnej SAS przesuwa się w dół do położe-
nia SAS3, jak przedstawiono na rysunku 26.8,
Widzimy teraz, że ustalenia modelu kla-

sycznego obowiązują jedynie w długim okre-
sie. W końcu gospodarka przejdzie z punktu
E do E3 (rysunek 26.8), ale naszym celem jest
analiza procesu dostosowań, w trakcie którego
płace — i w konsekwencji ceny — zmieniają
się powoli. Przy początkowym obniżeniu po-
daży pieniądza gospodarka pozostaje na krzy-
wej krótkookresowej podaży globalnej SAS,
co odzwierciedla obowiązujący, wynegocjo-
wany poziom płac nominalnych.
W krótkim okresie przesunięcie MDS
w dół spowoduje przejście gospodarki
z punktu E do E'. Mając niewielkie możliwo-
ści obniżenia kosztów jednostkowych, przed-
siębiorstwa starają się znacznie ograniczyć
produkcję. W punkcie E' rynek dóbr osiąga
Podaż globalna, poziom cen i tempo dostosowań

a gospodarka osiąga punkt równowagi E3, po- wzrostu realnej podaży pieniądza powoli wzrasta
łożony na krzywych krótko- i długookresowej też produkcja, powracając do poziomu Yp . Ścieżka
podaży globalnej. Ceny spadły w stopniu wy- zmian zatrudnienia jest podobna jak w przypadku
starczającym do odbudowania początkowych produkcji.
rozmiarów realnej podaży pieniądza. Stopa
procentowa, łączny popyt i płaca realna po-
wróciły do pierwotnego poziomu gwarantują-
cego pełne zatrudnienie. Przymusowe bezro-
bocie zniknęło.
Rysunek 26.9 obrazuje wpływ zmniejsze-
nia nominalnej podaży pieniądza na produkcję
i ceny. W okresie t0 nastąpiło jednorazowe
i trwałe zmniejszenie nominalnej podaży pie-
niądza. Początkowo drastycznie spadła pro-
dukcja do poziomu Y', ale później — wskutek
obniżki płac i cen, zwiększania realnej podaży
pieniądza, spadku stopy procentowej i wzro-
stu popytu globalnego — zaczęła ona wracać
do poziomu odpowiadającego warunkom peł-
nego zatrudnienia. W momencie, kiedy ceny
i płace spadły w takim samym stopniu, w ja-
kim początkowo zmniejszyła się nominalna
podaż pieniądza, wszystkie zmienne realne
osiągają swój początkowy poziom i zostaje
przywrócona pełna równowaga.
Rysunek 26.9 dowodzi, że w rzeczywisto-
ści zmiany w gospodarce przebiegają według
wzorca, który znajduje się gdzieś między
skrajnymi uproszczeniami prostych modeli
keynesowskiego i klasycznego. W praktyce
ceny i płace nie są ani doskonale giętkie, ani
całkowicie sztywne. Ograniczenie ilości pie-
niądza w gospodarce przynosi realne skutki
w krótkim okresie, kiedy spadają produkcja
i zatrudnienie. Jednak po całkowitym dostoso-
waniu się płac i cen jedyną konsekwencją re-
strykcyjnej polityki pieniężnej pozostaje niż-
szy poziom płac nominalnych i cen. Żadna
z wielkości realnych nie ulega zmianie, a go-
spodarka powraca do stanu pełnego zatrudnie-
nia i potencjalnej produkcji.
Podobne wnioski mają zastosowanie także
do innych sytuacji. Bardzo polecamy wyko-
rzystanie wykresu zbliżonego do rysunku 26.8
do przeprowadzenia, na własny użytek, anali-
zy krótkookresowych i długookresowych
skutków zmian polityki fiskalnej.
RYSUNEK 26.9
Ścieżka dostosowań cen i produkcji

W punkcie wyjścia produkcja osiąga potencjalne
rozmiary Yp przy poziomie cen równowagi P.
W czasie t0 jednorazowo i na stałe obniża się nomi-
nalna podaż pieniądza. Na rysunku 26.8 gospodarka
przechodzi z punktu E do E'. Oznacza to spadek cen
do poziomu P' i produkcji do poziomu Y'. Następ-
nie, w miarę powolnego spadku płac, ceny także
stopniowo obniżają się aż do nowego poziomu rów-
nowagi długookresowej P3. Wskutek stopniowego
Makroekonomia 215
Z przeprowadzonej analizy wynika także się w punkcie E*, w którym istnieje pełne zatrud-
możliwość pojawienia się cykli koniunktural- nienie. Ceny są wówczas trwale niższe, a produkcja
nych. Początkowe ożywienie lub recesja (kry- jest trwale wyższa.
zys) uruchamiają siły, które stopniowo odwró-

cą kierunek pierwotnych zmian i doprowadzą
gospodarkę z powrotem do stanu pełnego za-
dudnienia i potencjalnej produkcji. Wymaga
to jednak czasu. Szczegółową analizę cyklu
koniunkturalnego zawiera rozdział 31.
26.8
Zmiany podaży globalnej
Kiedy zwiększa się popyt globalny i następuje
przesunięcie krzywej MDS do góry, okresowo
wzrastają także produkcja i zatrudnienie.
Wzrost ten trwa dopóty, dopóki przejściowa
inflacja nie spowoduje takiego spadku realnej
podaży pieniądza, który sprowadzi popyt glo-
całkowicie zlikwidowane. Dopiero w długim
balny do poziomu produkcji potencjalnej.
okresie płace i ceny spadaną na tyle, iż
Skutki zmian podaży globalnej są zupełnie in-
pozwoli to gospodarce osiągnąć punkt równo-
ne. Załóżmy, że zmiana nastawienia społecz-
wagi E*, w którym produkcja i zatrudnienie
nego do pracy zawodowej kobiet daje
znajdują się na wyższym poziomie, zaś ceny
.v efekcie wzrost podaży pracy przy każdym
— na poziomie niższym aniżeli w wyjścio-
?oziomie płacy realnej. Krzywa podaży pracy
wym punkcie równowagi E. Tablica 26.2 za-
przesunie się w prawo, podwyższając długo-
wiera krótki opis podstawowych różnic w re-
okresowy poziom zatrudnienia gwarantujące-
akcji gospodarki na zmiany podaży i popytu.
go równowagę na rynku pracy. Na rysun-
ku 26.10 zjawisko to ilustruje wzrost poten-
cjalnych rozmiarów produkcji z Yp do Yp. Szok podażowy
Dopóki zwiększenie podaży pracy nie
Dotychczas przyjmowaliśmy, że płace są je-
>powoduje obniżenia wynegocjowanych płac,
dynym czynnikiem wyznaczającym poziom
dopóty krzywa krótkookresowej podaży glo-
balnej pozostanie w położeniu SAS. Podob-
nie, w krótkim okresie nie zmienią się także
ceny, produkcja i zatrudnienie. Wskutek
wzrostu liczby osób skłonnych podjąć pracę
zwiększy się zarejestrowane bezrobocie.
W miarę upływu czasu pojawi się presja
na obniżkę płac, a krzywa krótkookresowej
podaży globalnej zmieni położenie z SAS do
SAS'. Przy niższych płacach i cenach zwiększą
ńę realna podaż pieniądza i globalny popyt,
i nowym punktem równowagi zostanie punkt
E'. Bezrobocie zmniejszyło się, ale nie zostało
RYSUNEK 26.10
Wzrost produkcji potencjalnej

Wzrost skłonności do pracy prowadzi do wzrostu
zatrudnienia oraz produkcji potencjalnej z Yp do Y'.
W punkcie wyjścia E nie ma to początkowo żadne-
go wpływu na produkcję i ceny, co prowadzi do
zwiększenia bezrobocia. Stopniowo powoduje ono
spadek płac. Krzywa krótkookresowej podaży glo-
balnej zmienia położenie z SAS do SAS', a nowy
punkt równowagi znajduje się w E'. W długim okre-
sie płace obniżają się na tyle, iż krzywa SAS' prze-
suwa się do położenia SAS", a gospodarka znajdzie
=odaż globalna, poziom cen i tempo dostosowań 216

f ; ■ ■ — —r— ~- ——— - . : _______ , ..
TABLICA [ 26.2 )
------------
Reakcje gospodarki na zmiany popytu i podaży
Przesunięcie Wpływ Wpływ
w prawo na produkcję na ceny
krótki okres długi okres krótki okres długi okres
Popyt globalny Rośnie Brak Rosną Wyższe
Podaż globalna Brak Wyższa Brak Niższe
kosztów, cen i położenie wykresu funkcji po- nając krzywą podaży pracy przy niższym za-
daży globalnej. Obecnie wprowadzimy także trudnieniu, spowoduje obniżenie poziomu peł-
inne rodzaje kosztów. nego zatrudnienia i potencjalnej produkcji.
Załóżmy, że nastąpił wzrost ceny ropy naf- Bardziej pogłębiona analiza szoku naftowego
towej. Na rysunku 26.11 rozpoczynamy anali- uwzględniłaby zatem nie tylko krótkookreso-
zę w punkcie równowagi długookresowej E. wy skutek wzrostu cen w postaci zmniejszenia
Przy wzroście ceny ropy naftowej krzywa po- popytu globalnego (co ilustruje rysunek
daży w położeniu SAS nie pozwala już przed- 26.11), lecz także możliwość trwałego obniże-
siębiorstwom, mimo stałych płac, na pokrycie nia produkcji potencjalnej Y . W tym przypad-
kosztów produkcji. Bez względu na wielkość ku nowy punkt równowagi długookresowej
produkcji przedsiębiorstwa są zmuszone pod- będzie położony na krzywej MDS wyżej niż
wyższyć ceny swoich wyrobów, kompensując punkt E. W długim okresie produkcja będzie
w ten sposób wzrost kosztów spowodowany niższa, ceny zaś będą wyższe.
wyższą ceną ropy naftowej.
Oznacza to przesunięcie krzywej krótko- Wzrost płac. Rysunek 26.11 może być także
okresowej podaży globalnej w górę z położe- ilustracją skutków zwiększenia siły związków
nia SAS do SAS'. Nowym punktem równowagi zawodowych. W punkcie E „nieuzasadniony"
w krótkim okresie jest E'. Ceny rosną, nato-
miast produkcja i zatrudnienie spadają. Wyż-
sze ceny oznaczają zmniejszenie realnej poda-
ży pieniądza oraz globalnego popytu.
Ujemny szok podażowy wywołuje w krót-

kim okresie wzrost cen i spadek produkcji.
W długim okresie są możliwe dwa warian-

ty rozwoju sytuacji. W pierwszym przypadku
(rysunek 26.11) bezrobocie stopniowo wymu-
sza obniżkę płac, krzywa krótkookresowej
podaży przesuwa się w dół, a gospodarka
stopniowo powraca, po krzywej MDS w dół,
do wyjściowego punktu równowagi, którym
jest E.
Cena ropy naftowej wzrosła wprawdzie na
stałe, ale płace i inne ceny obniżyły się tak, że
przeciętny poziom cen powrócił do P. W ten
sposób popyt globalny zrównał się z produk-
cją potencjalną Y.
W praktyce bardziej prawdopodobny jest
drugi wariant. Ponieważ cena ropy naftowej
wzrosła w porównaniu z cenami innych towa-
rów, przedsiębiorstwa będą dążyły do ograni-
czenia zużycia ropy. Ponieważ ropa jest jed-
nym z materiałów wyjściowych do produkcji,
pracownicy będą dysponowali mniejszą ilością
materiału potrzebnego do wytworzenia pro-
duktu końcowego. Jest więc prawdopodobne,
że — niezależnie od wielkości zatrudnienia —
obniży się krańcowy produkt pracy. Krzywa
popytu na pracę przesunie się w dół i, przeci-
Makroekonomia 217
26.9
RYSUNEK 26.11
Ujemny szok podaiowy
Cykl koniunkturalny
Wzrost cen ropy naftowej zmusza przedsiębiorstwa W procesie dostosowań zmiany globalnej po-
do podwyższenia cen swoich produktów. W krótkim
daży i popytu wywołują zmiany wolumenu
okresie krzywa SAS przesuwa się do położenia SAS',
produkcji i poziomu cen — są więc źródłem
a punkt równowagi z £ do E'. Wyższe ceny powo-
dują zmniejszenie popytu globalnego, a produkcja
cyklu koniunkturalnego.
<pada do poziomu Y'. Bezrobocie prowadzi stopnio-
wo do spadku płac i umożliwia powrót krzywej po- Cykl koniunkturalny polega na wahaniach
daży do położenia SAS. produkcji i zatrudnienia wokół linii długo-
okresowych trendów.
Niewielkie wstrząsy są w gospodarce zja-

wiskiem powszechnym, natomiast duże szoki
zdarzają się rzadko. Jednak w latach 1973
i 1979 doszło do szoków podażowych w po-
staci wzrostu cen ropy naftowej. W Wielkiej
Brytanii dragi z nich został wzmocniony pod-
wyższeniem podatku od wartości dodanej
(z 8% do 15%), co spowodowało drastyczny
wzrost cen.
Na rysunku 26.12 widać, że bezpośrednio
po każdym ze wstrząsów podażowych, przeja-
wiających się okresowym przyspieszeniem in-
flacji, następował — zgodnie z prawidłowo-
ściami pokazanymi na rysunku 26.11
— znaczny wzrost bezrobocia. Można jednak
zidentyfikować także okresy, w których wy-
wzrost płac zmusi przedsiębiorstwa do pod-
stępowały szoki popytowe.
wyższenia cen, co w efekcie spowoduje prze-
Z rysunku 26.12 wyraźnie wynika, że lata
sunięcie krzywej podaży z położenia SAS do
1972-1973 (okres rządów premiera Heatha)
SAS'. Spadnie produkcja i zwiększy się bezro-
i 1986-1988 (okres, w którym ministrem fi-
bocie. Stopniowo zacznie się pojawiać presja
nansów był Lawson) były czasem ożywienia
na obniżkę płac, co pozwoli krzywej podaży
gospodarczego. W obu tych okresach ekspan-
wrócić do położenia SAS. W okresie przej-
sywna polityka gospodarcza doprowadziła do
ściowym pracownicy, którzy utrzymali pracę,
gwałtownego spadku bezrobocia, któremu to-
będą mieli czasowo wyższe płace realne, nato-
warzyszyło jednak przyspieszenie tempa in-
miast inni zostaną okresowo pozbawieni pra-
flacji. Z rysunku też wyraźnie wynika, że po-
cy. Jednocześnie nastąpi ograniczenie popytu
lityka stabilizacyjna z lat 1980-1982
łącznego, spowodowane wyższymi cenami
i 1990-1992 zakończyła się sukcesem w po-
i zmniejszoną realną podażą pieniądza. Nie-
staci stłumienia inflacji. Kosztem okazał się
mniej jednak ci, którzy (słusznie lub niesłusz-
jednak przejściowy wzrost bezrobocia.
nie) liczą na utrzymanie pracy w okresie
Podsumowując, najnowsza historia gospo-
przejściowym, mogą być w większości i zade-
darcza potwierdza przydatność kategorii po-
cydować o podjęciu przez organizację związ-
pytowych i podażowych do analizy krótko-
kową walki o wzrost płac.

Uporczywa inflacja. Wnikliwa analiza rysun-
RYSUNEK ku 26.12 ujawnia istnienie jednego nie roz-
wiązanego problemu. Wprawdzie zmiany cał-
Inflacja i bezrobocie w Wielkiej Brytanii kowitej podaży i popytu znajdują odzwiercie-
dlenie w wahaniach poziomu bezrobocia,
zawsze jednak występuje inflacja. Wzrost cen
jest niższy przy wysokim bezrobociu, nigdy
jednak ceny nie spadają. Podstawową przy-
czyną wzrostu cen jest wzrost płac. Oznacza
to, że płace nominalne rosną nawet przy
10-procentowej stopie bezrobocia. Czy na
pewno pracownicy nie akceptują spadku płac?
Okazuje się, że częściowo akceptują.
W rzeczywistości bowiem zarówno praco-
dawcy, jak i pracownicy są zainteresowani
wysokością płac realnych. Załóżmy, że stopa
inflacji wynosi 10%. Dla zachowania dotych-
czasowej stopy życiowej pracownicy potrze-
bują wzrostu płac nominalnych w tempie 10%
rocznie. Godząc się np. na 7-procentowy
wzrost płac, akceptują faktycznie 3-procen-
towy spadek płac realnych. Zgoda pracowni-
ków na obniżkę płac nominalnych, np. o 5%,
oznaczałaby akceptację przez nich 15-procen-
towego spadku płac realnych w skali rocznej.
W praktyce dostosowania na rynku pracy
rzadko dokonują się w tak szybkim tempie.
Płace nominalne zatem stale rosną, nawet
w okresie recesji, co jest związane z dotych-
okresowych procesów dostosowawczych.
czasowym i oczekiwanym wzrostem cen.
Można by oczywiście naszą teorię pogłębić,
Chroniąc swój poziom życia, pracownicy dążą
np. ustalając dokładnie długość i rozłożenie
do podwyższenia poziomu płac nominalnych;
w czasie poszczególnych reakcji dostosowaw- dokonują z pracodawcami uzgodnień dotyczą-
czych. Jednakże podstawowe zależności wy- cych wzrostu płac i cen. Zagadnienie wzajem-
dają się przejrzyste. Wahania stopy inflacji nych relacji wzrostu płac i cen omawiamy
i rozmiarów produkcji są spowodowane zmia- szczegółowo w rozdziale 28, poświęconym
nami globalnej podaży i popytu, na które go- inflacji.
spodarka reaguje powoli.
P
Podsumowanie
1. Klasyczny model makroekonomiczny zakłada doskonałą giętkość płac i cen oraz brak iluzji
pieniądza.
2. Funkcja (krzywa) popytu makroekonomicznego obrazuje, dla każdego poziomu cen, wiel-
kość dochodu, przy której planowane wydatki na zakup dóbr są równe faktycznej produkcji
Makroekonomia 219
przy równoczesnej równowadze na rynku pieniądza. Krzywa ta ma nachylenie ujemne.
Spadek cen powoduje wzrost realnej podaży pieniądza, a przez to i popytu globalnego.
Przyczyną jest zarówno niższa stopa procentowa, jak i efekt realnych zasobów pieniądza
oraz oddziaływanie kanału kredytowego.
3. Wzrost płacy realnej prowadzi do zwiększenia zaoferowanej ilości pracy, ale jednocześnie
zmniejsza zapotrzebowanie na nią. Ponieważ wraz ze wzrostem zatrudnienia spada krańco-
wa wydajność pracy, płace realne muszą się obniżyć, gdyż pozwala to przedsiębiorstwom
zrekompensować spadek krańcowej wydajności pracy, spowodowany wzrostem zatrudnie-
nia.
4. W modelu klasycznym istnieje zawsze pełne zatrudnienie, a wykres funkcji podaży global-
nej przebiega pionowo, wyznaczając potencjalny poziom produkcji. Poziom cen równowagi
odpowiada punktowi przecięcia się krzywych podaży globalnej i popytu makroekonomicz-
nego. Rynki dóbr, pieniądza i pracy są zrównoważone.
5. W modelu klasycznym ekspansywna polityka fiskalna lub pieniężna nie może wywołać
wzrostu produkcji. Spowoduje raczej wzrost cen, trwający dopóty, dopóki nie spadnie real-
na podaż pieniądza, umożliwiając powrót popytu globalnego do poziomu produkcji poten-
cjalnej.
6. Ekonomia podażowa analizuje sposoby zwiększenia produkcji potencjalnej przez pobudza-
nie wzrostu podaży czynników wytwórczych.
7. W praktyce, wskutek długoterminowego charakteru umów o pracę, reakcja płac na szoki
występujące w gospodarce jest opóźniona. Zwalnianie i angażowanie nowych pracowników
narażają pracodawcę na koszty; także pracownicy, zmieniając miejsce zatrudnienia, rezy-
gnują z pozycji zajmowanej w hierarchii i muszą od nowa zdobywać pewne kwalifikacje.
Pracownicy i pracodawcy zawierają porozumienia dotyczące warunków pracy.
8. W krótkim okresie zmiany nakładu pracy dokonują się głównie przez wydłużanie i skraca-
nie czasu pracy. Liczba zatrudnionych zmienia się jedynie w dłuższym okresie.
9. Fakt, że negocjacje płacowe odbywają się rzadko, nie jest jedyną przyczyną powolnego tem-
pa dostosowywania się płac. W długim okresie pracownicy wolą unikać drastycznych zmian
płac. Ociężała reakcja płac w krótkim okresie jest również skutkiem istnienia związków za-
wodowych, korzyści skali, podziału na „swoich" i „obcych" oraz płacy efektywnościowej.
10. Ceny zależą głównie od kosztów osobowych. Funkcja (krzywa) krótkookresowej podaży
globalnej ilustruje preferowane przez przedsiębiorstwa rozmiary produkcji przy danym, wy-
negocjowanym poziomie płac. Produkcja reaguje na niewielkie zmiany cen, ponieważ
przedsiębiorstwa, wydłużając nieco czas pracy i zwiększając dodatki za pracę po godzinach,
mogą uzyskać dodatkową produkcję, nieznacznie tylko podnosząc koszty osobowe. W trak-
cie dostosowywania się płac następuje przesunięcie krzywej krótkookresowej podaży glo-
balnej i ceny zmieniają się w stopniu znacznie większym niż dotychczas.
11. W krótkim okresie ceny i płace ulegają tylko niewielkim zmianom, natomiast w długim,
kilkuletnim okresie są doskonale giętkie. W konsekwencji ujęcie keynesowskie dobrze tłu-
maczy krótkookresowe, zaś ujęcie klasyczne — długookresowe zmiany w gospodarce.
12. Zmiana położenia krzywej popytu makroekonomicznego, niezależnie od tego, czy została
spowodowana zmianą wydatków prywatnych, czy też zmianą polityki fiskalnej lub pienięż-
nej, w krótkim okresie bardziej oddziałuje na produkcję niż na ceny. W długim okresie,
w miarę jak pobudzone zmiany cen wpływają na wielkość realnej podaży pieniądza
i popytu globalnego, gospodarka powraca do poziomu produkcji potencjalnej.
13. Przesunięcie wykresu funkcji podaży globalnej w prawo daje minimalne efekty krótkookre-
sowe, natomiast w długim okresie wywołuje trwały wzrost produkcji (do nowego poziomu
ôdaż globalna, poziom cen i tempo dostosowań 220

produkcji potencjalnej) i trwały spadek cen, który pobudza odpowiedni wzrost popytu glo-
balnego.
14. Wolne tempo procesów dostosowawczych sprawia, że szoki popytowe lub podażowe wy-
wołują cykle koniunkturalne. Ponieważ szoki te są nieregularne, także cykle koniunkturalne
mają charakter nieregularny.
p
Podstawowe pojęcia
Klasyczny model makroekonomiczny 179
Poziom cen 180
Funkcja (krzywa) popytu makroekonomicznego (MDS) 182
Efekt realnych zasobów pieniądza 182
Kanał kredytowy 183
Krzywa podaży globalnej 183
Płaca realna 184
Krańcowy produkt pracy 184
Zarejestrowana siła robocza (podaż pracy) 185
Naturalna stopa bezrobocia 186
Bezrobocie przymusowe 186
Iluzja pieniądza 186
Krzywa podaży globalnej (AS) 187
Nominalna kotwica 191
Wypieranie 192
Ekonomia podażowa 194
Nakład pracy 196
Okresowe zwolnienia 196
Funkcja (krzywa) krótkookresowej podaży globalnej (SAS) 200
Ujemny szok podażowy 206
Cykl koniunkturalny 207
1. Zdefiniuj krzywą popytu makroekonomicznego. Jak wpływają na tę krzywą: a) wzrost skłon-
ności konsumentów do oszczędzania, b) spadek cen, c) wzrost popytu inwestycyjnego?
2. Wyjaśnij, czy w ogóle, a jeżeli tak, to w jaki sposób w modelu klasycznym wzrost podaży
pieniądza wpływa na ceny i produkcję.
3. W jaki sposób zwiększenie zasobu kapitału rzeczowego wpływa na krzywą długookresowej
podaży globalnej?
4. Jak następujące zdarzenia wpływają na krzywą podaży krótkookresowej, a w związku z tym
także na produkcję i ceny w krótkim okresie: a) wzrost stopy podatku dochodowego,
b) wzrost wydajności pracy, c) zwiększenie podaży pieniądza?
Makroekonomia 221
5. „Większe bezrobocie to mniejsza inflacja". Czy zdanie to jest prawdziwe, jeżeli przesuwa
się: a) krzywa podaży, b) krzywa popytu?
r . Posługując się wykresami funkcji podaży globalnej i popytu globalnego, wyjaśnij, dlaczego
w krótkim okresie zmniejszenie podaży pieniądza w celu obniżki cen może spowodować
duże koszty społeczne.
". Sporządź wykres i przedstaw reakcję gospodarki na znaczny wzrost stopy podatku od warto-
ści dodanej (VAT).
5 . Powszechne błędy w rozumowaniu. Wyjaśnij, dlaczego poniższe stwierdzenia są niepraw-
dziwe, a) Podaż pieniądza wpływa jedynie na poziom cen. b) Ekspansja fiskalna spowoduje
trwały wzrost produkcji, c) Rząd nie jest w stanie oddziaływać na poziom bezrobocia,
d) Większe bezrobocie zawsze oznacza mniejszą inflację.
ROZDZIAŁ 27
Bezrobocie

£3 Rozróżnić bezrobocie klasyczne, frykcyjne i strukturalne.
0 Zdefiniować bezrobocie dobrowolne i przymusowe.
O Zbadać czynniki określające stopę bezrobocia w Wielkiej Brytanii.
O Ocenić skuteczność cięć podatkowych i innych środków z arsenału ekonomii podażo-
wej jako narzędzi obniżania naturalnej stopy bezrobocia.
□ Zanalizować prywatne i społeczne koszty bezrobocia, przyporządkowując je konkret-
nym przyczynom powodującym bezrobocie.
GD Omówić koncepcję histerezy i podać przyczyny, które sprawiają, że przejściowa rece-
sja może spowodować trwały spadek globalnej podaży.
Na początku lat trzydziestych ponad V 4 siły do skokowego wzrostu bezrobocia w więk-

roboczej w Wielkiej Brytanii była bezrobotna. szości krajów uprzemysłowionych. Rysunek
W niektórych regionach, a także w niektórych 27.1 przedstawia odpowiednie dane na temat
zawodach, stopa bezrobocia była o wiele wyż- Wielkiej Brytanii. Informacje o sytuacji w in-
sza. Wysokie bezrobocie oznacza, że gospo- nych krajach zostały przedstawione w tab-
darka nie produkuje tyle, ile mogłaby produ- licy 27.1.
kować, gdyby wszyscy mieli pracę. Oznacza W latach dziewięćdziesiątych w Wielkiej
ono również nędzę, społeczne niepokoje i Brytanii i Stanach Zjednoczonych wysokie
brak nadziei dla bezrobotnych. Podstawą poli-
tyki makroekonomicznej przez następne 40 lat
po Wielkim Kryzysie stało się dążenie do
uniknięcia powtórki z lat trzydziestych. Na ry-
sunku 27.1 widać, że cel ten osiągnięto.
W latach siedemdziesiątych XX wieku po-
glądy na temat bezrobocia zaczęły się zmie-
niać. Odrzucono wówczas keynesowski pesy-
mizm. Uwierzono w możliwość dostosowania
się gospodarki do wstrząsów i szybkiego po-
wrotu do stanu pełnego zatrudnienia. Model
klasyczny zaczęto szerzej akceptować jako
opis sposobu działania gospodarki nawet
w stosunkowo krótkim okresie.
Na początku lat siedemdziesiątych XX
wieku rządy wielu krajów zaczęły dostrzegać
nowe, większe zagrożenie dla stabilności go-
spodarczej i społecznej — wysoką i wciąż ro-
snącą inflację. W związku z tym na początku
lat osiemdziesiątych wiele państw podjęło re-
strykcyjną politykę pieniężną i fiskalną, któ-
rej celem była walka z inflacją. Połączenie
restrykcyjnego oddziaływania na popyt oraz
ujemnych szoków podażowych doprowadziło
Makroekonomia 223
rezrobocie nieco się obniżyło. Jednak w Euro-
ne kontynentalnej pozostało ono wielkim pro- RYSUNEK ( 27.1
rlemem. Czy duże bezrobocie jest zjawiskiem
Stopa bezrobocia
Twałym? Czy powoduje ono tylko straty, czy
w Wielkiej Brytanii (w %)
też dzięki bezrobociu ludzie opuszczają po-
zbawione perspektyw zawody, a także zabie-
rają się za pożyteczną pracę? Co może i co
rowinno zrobić państwo? Oto pytania, na któ-
re spróbujemy dokładnie odpowiedzieć w tym
rozdziale.
Fakty
Nie wszyscy ludzie chcą pracować. Ci, którzy
•ego pragną, są nazywani siłą roboczą.
Ź r ó d ł o: B.R. Mitchell, Abstract of British Histori-

Zasoby sify roboczej obejmują zarówno cal Statistics, B.R. Mitchell, H.G. Jones, Second
wszystkich zatrudnionych, jak i osoby zare- Abstract of British Historical Statistics, Cambridge
jestrowane jako chcące oraz będące w sta- University Press; ONS, Economic Trends.
nie podjąć pracę.
\ _________________________________________________________________ J
Stopień aktywności zawodowej jest to od- czej ani też nie pojawią się w niej jako bezro-
setek ludności w wieku produkcyjnym, która botni. Jednak z ekonomicznego punktu widze-
podjęła decyzję o wejściu w skład zasobu siły nia ludzie ci są częścią zasobu siły roboczej
roboczej. W rozdziale 12 (Mikroekonomia) i są bezrobotni. Mamy tu do czynienia z waż-
wskazywaliśmy, że powojenny wzrost zasobu nym zjawiskiem, do którego wkrótce wróci-
siły roboczej był spowodowany nie tyle przez my. Na razie, jeżeli podajemy dane dotyczące
wzrost liczby ludności w wieku produkcyj- wielkości zasobów siły roboczej lub liczby
nym, ile przez wzrost stopnia aktywności za- bezrobotnych, to należy je rozumieć jako do-
wodowej zamężnych kobiet. tyczące zarejestrowanych zasobów siły robo-
czej i zarejestrowanego bezrobocia.
Stopa bezrobocia jest to odsetek siły robo- Rysunek 27.1 dostarcza kilku kluczowych
czej, która nie ma pracy, lecz jest zareje- informacji o poziomie stopy bezrobocia
strowana jako chcąca i będąca w stanie w Wielkiej Brytanii. Bezrobocie było bardzo
pracować. duże w latach międzywojennych, szczególnie
zaś w czasie Wielkiego Kryzysu lat trzydzie-
stych. To właśnie uporczywość wysokiego
Oczywiście, niektórzy z pozbawionych bezrobocia skłoniła Keynesa do napisania
pracy rzeczywiście szukają zatrudnienia, lecz Ogólnej teorii. Dla porównania, po wojnie sto-
nie zadają sobie trudu zarejestrowania się jako pa bezrobocia była stosunkowo niska aż do
bezrobotni. Nie będą oni uwzględnieni przez późnych lat siedemdziesiątych. Na początku lat
oficjalne statystyki zarejestrowanej siły robo- osiemdziesiątych bezrobocie zaczęło powoli
Lata
Bezrobocie 21
3
zaliczać się do zasobu siły roboczej). Rysu-
TABLICA 27.1 nek 27.2 ilustruje tę ważną koncepcję w na-
szej analizie.
Stopa bezrobocia w krajach OECD (w
%) Rozpoczynamy od pracujących — istnieją
trzy możliwości stania się bezrobotnym. Nie-
Kraj 1972 1982 1999 którzy pracownicy zostają zwolnieni z pracy,
Wielka bo stają się zbędni; inni przejściowo tracą pra-
Brytania 4,0 11,3 6,7 cę, oczekują jednak, że wkrótce zostaną za-
Irlandia 8,0 13,5 6,4 trudnieni przez tę samą firmę; jeszcze inni
Włochy 6,3 8,4 12,3
Szwecja 2,7 3,2 5,6 sami odchodzą z pracy. Dopływ powiększają-
Francja 2,8 8,1 12,4 cy zasób bezrobotnych może także składać się
UE 3,2 9,4 11,2 z ludzi do tej pory nie zaliczanych do zasobu
USA 5,5 9,5 4,2 siły roboczej. Chodzi o absolwentów szkół
Ź r ó d ł o : OECD, Economic Outlook.
osiągać poziom przedwojenny, jednak w latach

dziewięćdziesiątych nastąpił jego spadek.
Zmiany poziomu bezrobocia w innych krajach
uprzemysłowionych pokazuje tablica 27.1.
Zasoby i strumienie
Bezrobocie jest zasobem, którego wielkość
mierzy się w określonym punkcie czasu. Po-
dobnie jak w przypadku basenu wypełnione-
go wodą, jego poziom jest coraz wyższy, je-
żeli dopływy (bezrobotni, którzy właśnie
utracili pracę) są większe niż odpływy (lu-
dzie, którzy znaleźli nową pracę lub przestali
RYSUNEK 27.2
Przepływ na rynku pracy
Określona osoba może pracować, być bezrobotna lub też może nie należeć do zasobu siły roboczej. Strzałki
pokazują kierunki przepływu grup ludzi. Ruch na każdej z tych dróg jest zaskakująco duży.
Makroekonomia 225
(wchodzących właśnie na rynek pracy) i tych,
którzy kiedyś pracowali, jednak potem nie za- TABLICA
rejestrowali się jako bezrobotni, a teraz wraca-
Bezrobocie długookresowe (% bezrobotnych
ją w poszukiwaniu pracy (są to powracający
pozbawionych pracy przez ponad rok)
na rynek pracy).
Ludzie przestają być bezrobotni, prze- Kraj 1980 1998
mieszczając się w odwrotnych kierunkach. Włochy 51 66
Wielka Brytania 29 33
Niektórzy znajdują pracę. Inni rezygnują z po- Francja 32 44
szukiwań i na stałe opuszczają zasób siły ro- Holandia 35 48
boczej. Niektórzy członkowie tej ostatniej Norwegia 3 9
grupy osiągają po prostu wiek emerytalny, co Szwecja 5 33
umożliwia im otrzymanie emerytury, jednak
wielu innych to zniechęceni pracownicy.
Zniechęceni pracownicy nie wierzą

w możliwość znalezienia pracy i opuszczają Ź r ó d ł o : Jak tablicy 27.1.
zasób siły roboczej.
27.3
Tablica 27.2 dowodzi, że liczba Struktura bezrobocia
bezrobot-
nych się zmienia. Jednak nawet po osiągnięciu Tablica 27.4 zawiera informacje o strukturze
poziomu 1,8 min zasób bezrobotnych jest bezrobocia według płci i wieku. Recesja silnie
mniejszy niż liczba osób zasilających i opusz- uderza w młodych. W odróżnieniu od zasie-
czających go w ciągu roku. działych pracowników, którzy zdobyli już
kwalifikacje i doświadczenie zawodowe, mło-
Czas trwania bezrobocia. Jeżeli bezrobocie dzi pracownicy muszą zostać przyuczeni do
jest wysokie, ludzie muszą pozostawać bez
pracy przez dłuższy czas.
Tablica 27.3 zawiera dane dotyczące czasu TABLICA
trwania bezrobocia. Okazuje się, że bezrobo-
Stopy bezrobocia (odsetek wybranych 27.4
cie nie może być dłużej traktowane jako przy-
grup społecznych)
stanek na drodze do lepszej pracy.
Wiek Mężczyźni Kobiety
TABLICA 27.2 1985 1998 1985 1998
Poniżej 25 lat 24 13 18 10
Dopływy i odpływy 25-59 lat 16 6 9 4
do (z) zasobu bezrobotnych
w Wielkiej Brytanii (min osób)
Wyszczególnienie 1998
Dopływy 3,2
Odpływy 3,3
Zasób bezrobotnych 1,8
mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm^mmmm
zawodu od podstaw, a w trudnych czasach fir-

my często zmniejszają wydatki na szkolenie.
Tablica 27.4 pokazuje, że wśród młodzieży
jest więcej bezrobotnych niż przeciętnie
w kraju.
Bezrobocie 226
Z tablicy 27.4 wynika również, że stopa Do tej kategorii zalicza się również osoby
bezrobocia jest niższa w przypadku kobiet niż chwilowo pozbawione pracy ze względu na
mężczyzn. Jedną z przyczyn może być to, że zmianę zawodu. Jest to zjawisko normalne
w schyłkowych gałęziach przemysłu ciężkie- w gospodarce, w której struktura siły roboczej
go pracują zwykle mężczyźni, których zatem oraz liczba oferowanych miejsc pracy zmie-
bardziej dotyka spadek popytu na produkty niają się nieustannie.
hut i stoczni. W dłuższym okresie struktura popytu
Ekonomiści zajmujący się rynkiem pracy i produkcji zawsze ulega zmianie. W Wielkiej
są zdania, że te różnice pomiędzy kobietami Brytanii w ostatnich dekadach takie gałęzie,
i mężczyznami są mniejsze, niż można by są- jak przemysł tekstylny i przemysł maszyno-
dzić na podstawie danych zawartych w tabli- wy, zmniejszały skalę swojej produkcji.
cy. Bezrobotne kobiety mniej chętnie od męż-
czyzn rejestrują się w odpowiednim urzędzie.
W związku z tym rzeczywista stopa bezrobo- Bezrobocie strukturalne oznacza bezrobo-
cie, którego przyczyną jest niedostosowa-
cia prawdopodobnie jest w przypadku kobiet
nie kwalifikacji pracowników i zapotrzebo-
wyższa, niż wynikałoby to z przytoczonych wania pracodawców w sytuacji, kiedy
liczb. struktura popytu i produkcji nieustannie się
zmieniają. ______
27.2 Na przykład, wysoko wykwalifikowany

Ramy teoretyczne spawacz mógł przez 25 lat pracować w prze-
myśle stoczniowym, a następnie w wieku
Stworzymy teraz ramy teoretyczne służące 50 lat stracić pracę, gdy gałąź ograniczyła
analizie bezrobocia. Rozpoczniemy od trady- produkcję pod wpływem konkurencji zagra-
cyjnej klasyfikacji jego rodzajów, która pod- nicznej. Pracownik ten może być zmuszony
kreśla znaczenie źródeł tego zjawiska. Następ- do zdobycia nowych kwalifikacji, na które za-
nie przedstawimy podejście nowoczesne, któ- potrzebowanie w dzisiejszej gospodarce jest
re kładzie nacisk na sposób zachowania się większe. Jednak przedsiębiorstwa mogą nie-
ludzi na rynku pracy. chętnie zatrudniać i szkolić osoby starsze. Pra-
cownicy tacy stają się ofiarami bezrobocia
strukturalnego.
Rodzaje bezrobocia
Bezrobocie wynikające z niedostatku popy-
Ekonomiści zwykle rozróżniają następujące
tu (keynesowskie) pojawia się wtedy, kiedy
rodzaje bezrobocia: frykcyjne, strukturalne, faktyczna produkcja jest mniejsza od pro-
wynikające z niedostatku popytu na produkty dukcji potencjalnej.
pewnych działów gospodarki oraz klasyczne.
Bezrobocie frykcyjne stanowi niemożliwy

do obniżenia minimalny poziom bezrobo-
cia, występujący w każdym dynamicznym
społeczeństwie.
Tworzą je osoby o ułomnościach fizycz-

nych lub psychicznych, które praktycznie
uniemożliwiają im podjęcie pracy zawodowej.
W rozdziale 26 przekonaliśmy się, że do
czasu dostosowania się płac i cen oraz osią-
gnięcia przez nie poziomu zapewniającego
nową równowagę długookresową spadek łącz-
nego popytu prowadzi do spadku produkcji
i zatrudnienia. Niektórzy pracownicy będą
skłonni pracować za dotychczasową płacę re-
alną, lecz nie będą mogli znaleźć pracy. Do-
227
piero w dłuższym okresie płace i ceny obniżą na grupa ludzi zmieniających właśnie miejsce
się tak, że spowoduje to wzrost realnej podaży pracy. Po drugie, określony poziom płacy real-
pieniądza i spadek stopy procentowej w stop- nej może skłonić niektóre osoby do wejścia do
niu niezbędnym do tego, aby popyt globalny zasobu siły roboczej, mimo że zaakceptują
powrócił do poziomu umożliwiającego pełne one konkretną ofertę zatrudnienia tylko wtedy,
zatrudnienie. Dopiero wtedy bezrobocie spo- kiedy związana z nią płaca realna będzie wyż-
wodowane niedostatkiem popytu zostanie zli- sza od przeciętnej. Równowaga na rynku pra-
kwidowane. cy występuje w punkcie E. Odpowiadająca
Ponieważ w modelu klasycznym zakłada mu wielkość zatrudnienia N* wyznacza stan
się, że giętkie płace i ceny utrzymują gospo- równowagi (poziom pełnego zatrudnienia).
darkę w stanie pełnego zatrudnienia, ekono- Odległość EF jest nazywana naturalną stopą
miści będący zwolennikami kierunku klasycz- bezrobocia1.
nego mieli pewne trudności z wyjaśnieniem
przyczyn wysokiego bezrobocia w latach trzy-
Naturalna stopa bezrobocia jest to stopa
dziestych. Zgodnie z ich diagnozą bardzo
bezrobocia występująca wówczas, gdy ry-
ważną przyczyną była siła związków zawodo-
nek pracy znajduje się w równowadze.
wych, zdolnych do utrzymywania płac powy-
żej poziomu równowagi, co uniemożliwiło
dokonanie się pożądanego procesu dostoso- Ten rodzaj bezrobocia ma charakter całko-
wawczego. wicie dobrowolny. Gdy płaca realna wynosi
w*, co odpowiada warunkom równowagi,
7Vj osób decyduje się wejść do zasobu siły ro-
Bezrobocie klasyczne oznacza rodzaj bez-
robocia pojawiający się wtedy, kiedy płaca
boczej; jednakże jedynie N* osób spośród
jest rozmyślnie utrzymywana powyżej po- nich jest gotowych zaakceptować oferty pracy.
ziomu, przy którym krzywe podaży pracy Pozostali nie chcą pracować za płacę realną
i popytu na pracę się przecinają. równoważącą rynek pracy.
Który z opisanych wcześniej rodzajów
bezrobocia powinniśmy uznać za bezrobocie
Bezrobocie klasyczne może być spowodo- naturalne? Z pewnością należy do niego w ca-
wane albo działalnością związków zawodo- łości bezrobocie frykcyjne. Poza nim jako na-
wych, albo też ustawodawstwem określają- turalne można traktować także bezrobocie
:ym wysokość płac minimalnych, które powo- strukturalne. Przyjmijmy, że wykwalifikowa-
duje, że płace są utrzymywane na poziomie
wyższym od poziomu równowagi. się
W nowoczesnej analizie bezrobocia wy-

różnia się wprawdzie opisane typy bezrobo-
;:a. jednak klasyfikuje sieje inaczej, aby uwy-
ruklić różnice w zachowaniu się bezrobot-
nych oraz skutki różnych rodzajów bezrobocia
ila polityki gospodarczej. Podkreśla się mia-
zowicie różnicę między bezrobociem dobro-
jlnym i przymusowym.
Naturalna stopa bezrobocia

Rysunek 27.3 przedstawia rynek pracy. Krzy-
w a popytu na pracę LD ma nachylenie ujem
1 Zob. uwagi terminologiczne znajdujące
ne, co oznacza, że przedsiębiorstwa zatrudnia- w przypisie 3 w rozdziale 26 (przyp. R.R.).
ją więcej pracowników przy niższej płacy re-

alnej. Linia LF wskazuje, jak wielu ludzi chce
należeć do zasobu siły roboczej zależnie od
zmieniającego się poziomu płacy realnej. Za-
kładamy, że wzrost płacy realnej powoduje
wzrost liczby osób chcących pracować. Z ko-
lei linia AJ obrazuje, ile osób jest skłonnych
przyjąć ofertę pracy zależnie od zmieniające-
go się poziomu płacy realnej. Dwie przyczyny
sprawiają, że Unia ta przebiega na lewo od
krzywej LF. Po pierwsze, zawsze istnieje pew-
bezrobocie 228
ich płac, która pozwoliłaby tej gałęzi
273 zachować rentowność i konkurencyjność
przy dotychczasowym poziomie produkcji
Stopa bezrobocia w Wielkiej Brytanii (w %) i zatrudnienia. Jeżeli pracownicy przemysłu
limę LD. LF i AJ pokazują, odpowiednio, popyt na
stalowego nie zaakceptowali spadku swojej
pocę., wielkość zasobu siły roboczej i liczbę pra-
płacy do poziomu odpowiadającego warun-
oowmków skłonnych przyjąć ofertę pracy przy róż-
nych stawkach płacy realnej. Linia AJ przebiega na kom równowagi na rynku pracy i nie chcieli
lewo od LF, ponieważ: a) niektóre z osób wchodzą- pracować za płacę niższą niż ta, do której
cych do zasobu siły roboczej zmieniają właśnie pra- przywykli, to spowodowane tym bezrobocie
cę; b) optymiści polują na jeszcze lepsze oferty pra- musimy uznać za dobrowolne i uwzględnić je
cy. Kiedy rynek pracy zostaje zrównoważony przy obliczaniu naturalnej stopy bezrobocia.
(punkt E), odcinek EF oznacza naturalną wielkość Pracownicy, o których mowa, nie są gotowi
bezrobocia, tzn. liczbę osób należących do zasobu pracować za obowiązującą na rynku pracy
siły roboczej, lecz nie chcących podjąć pracy za płacę, ciągle jednak chcą być traktowani jako
płacę równowagi w*. Jeżeli siła związków zawodo- część zasobu siły roboczej.
wych wystarcza do utrzymania w długim okresie
Jak natomiast traktować bezrobocie kla-
stawki płac w2, to rynek pracy osiąga punkt A i od-
syczne, z którym mamy do czynienia np. wte-
cinek AC, będący miarą bezrobocia naturalnego,
pokazuje wielkość bezrobocia wybranego zbiorowo
dy, kiedy związki zawodowe utrzymują płace
przez siłę roboczą, która wymusiła wzrost płacy do powyżej poziomu zapewniającego równowagę
poziomu w2. na rynku pracy? Odpowiedź możemy znaleźć
na rysunku 27.3. Jeżeli stawka płac wynosi w2,
tzn. jest wyższa od w*, to wielkość bezrobocia
jest wyznaczona przez odległość AC. Wielu
pracowników (odcinek AB), jako jednostki,
podjęłoby pracę za płacę w wysokości w2, jed-
nak nie są oni w stanie jej znaleźć, bo przed-
siębiorstwa chcą być w punkcie A. W tej sytu-
acji pracownicy ci są przymusowo bezrobotni.
Pracownik jest przymusowo bezrobotny, je-

żeli jest gotów zaakceptować przedłożoną
mu ofertę pracy za obowiązującą na rynku
płacę, a mimo to nie może znaleźć zatrud-
nienia.
Mimo to za pośrednictwem związków za-

wodowych pracownicy zbiorowo opowiadają
ny spawacz zarabiał 150 £ tygodniowo, zanim się za stawką płacy w2, wyższą od płacy za-
zabrakło dlań pracy. Interesuje nas nie to, dla- pewniającej równowagę, i tym samym powo-
czego pracownik ten stał się zbędny (spowo- dują spadek zatrudnienia. Dla zbioru pracow-
dowała to recesja w przemyśle stalowym), ników, jako pewnej całości, powstałe w ten
lecz fakt, dlaczego odrzucił możliwość pracy sposób bezrobocie musimy zatem traktować
za niższą płacę jako pomywacz lub dlaczego jako bezrobocie dobrowolne. Do kategorii
pracownicy przemysłu stalowego, jako zbio- bezrobocia naturalnego włączamy tym samym
rowość, nie zgodzili się na taką obniżkę swo- także bezrobocie klasyczne. Jeżeli w długim
Makroekonomia 229
RAMKA 27.1
Błąd stałego popytu na pracę
Ludzie nie mający wykształcenia ekonomicznego sądzą zwykle, że istnieje pewien naprawdę
prosty sposób na zmniejszenie bezrobocia. Chodzi o skrócenie tygodnia pracy tak, aby ta sama
całkowita ilość pracy została podzielona pomiędzy większą grupę pracowników, co sprawi, że
zmniejszy się liczba bezrobotnych. Czy ta argumentacja jest rzeczywiście poprawna?
Jej zwolennicy zakładają milcząco, że wielkość popytu na pracę (liczba godzin pracy dzien-
nie razy liczba pracujących osób) jest stała i nie zależy od kosztu zatrudnienia pracownika,
a także od wielkości korzyści z jego zatrudnienia w postaci ilości wytworzonych przez niego
dóbr i przysporzonego utargu. W rzeczywistości zarówno koszty, jak i korzyści zmieniłyby się
po zrealizowaniu omawianej tu propozycji.
Przypuśćmy, że idziesz do pracy na 7 godzin, lecz zapewne około godziny to czas „jałowy"
przerwy na kawę, porządkowanie stanowiska pracy na zakończenie dnia, uśmiechy do kolegów,
pogaduszki, wypady do pobliskiego sklepu). Oznacza to w efekcie powstanie kosztu stałego.
Prawdopodobnie istnieją korzyści skali towarzyszące wydłużeniu zmiany roboczej. Natomiast
■ej skrócenie powoduje wzrost kosztu pracy, obniżając konkurencyjność przedsiębiorstw
i w konsekwencji zmniejszając ich popyt na pracę. Co więcej, jeśli pracujesz tylko 20 godzin ty-
godniowo zamiast 37, dostajesz mniej pieniędzy i mniej wydajesz. Jeśli wszyscy w gospodarce
wydają mniej, przedsiębiorstwa sprzedają mniej i potrzebują mniej, a nie więcej, pracowników.
Niewielu ekonomistów sądzi, że przymusowe skrócenie tygodnia pracy jest dobrym rozwią-
zaniem problemu wysokiego bezrobocia.
?kresie związki zawodowe utrzymają płacę na Dzięki swojej jasności klasyfikacja ta po-
poziomie w2, to gospodarka pozostanie maga określić rodzaj środków, jakie rząd po-
w punkcie A, a AC będzie oznaczać naturalną winien zastosować, aby złagodzić problem
wielkość bezrobocia. bezrobocia. Wskazywaliśmy już, że w długim
Pozostaje jedynie do rozpatrzenia przypa-
dek bezrobocia keynesowskiego, tzn. bezrobo- pracowników poszukiwanych przez przedsiębior-
cia spowodowanego niedostatkiem popytu. stwa (przyp. tłum. B.Cz.).
Jest to bezrobocie przymusowe. Jego przyczy-
ną jest wolne tempo procesu dostosowawcze-
go zachodzącego na rynku pracy poza kontro-
la pojedynczych pracowników lub związków
zawodowych.
Bezrobocie możemy podzielić na: a) typo-
we dla stanu równowagi2 bezrobocie natural-
- Jak widzimy, „równowaga" nie oznacza tu — jak

do tej pory — stanu, kiedy liczba akceptujących
jferty pracy przy danej płacy zrównuje się z liczbą
ne — jego wielkość jest określona przez nor-
malne działanie rynku pracy, niedopasowania
strukturalne, siłę związków zawodowych
ibodźce materialne na rynku pracy; b) bezro-
bocie keynesowskie, nazywane czasem bez-
robociem wynikającym z niedostatku popytu
lub bezrobociem koniunkturalnym. Na wiel-
kość tego przymusowego bezrobocia, które
występuje w sytuacji nierównowagi rynko-
wej, wpływają łącznie niski popyt globalny,
a także powolna reakcja dostosowawcza
płac.
3ezrobocie 230
okresie gospodarka zdoła stopniowo powrócić Dlaczego bezrobocie
do stanu pełnego zatrudnienia dzięki powolne-
mu procesowi dostosowywania się cen i płac, jest takie wysokie?
ostatecznie zatem bezrobocie keynesowskie
zniknie samoczynnie. Jednak w krótkim okre- Zadaniem ekonomistów prowadzących bada-
sie jest ono częścią ogólnego bezrobocia nia empiryczne jest wyjaśnienie, jaka część
i państwo może pomóc w jego likwidacji, sto- wysokiego bezrobocia wynika z podniesienia
sując środki polityki fiskalnej i pieniężnej się naturalnej stopy bezrobocia, a jaka została
w celu zwiększenia popytu globalnego. Wyda- spowodowana niedostatkiem popytu i ociężałą
je się to bardziej sensowne niż czekanie na reakcją dostosowawczą płac. W tablicy 27.5
spadek płac i cen, który spowoduje wzrost re- podajemy szacunki wpływu najważniejszych
alnej podaży pieniądza i spadek stopy procen- czynników na wielkość bezrobocia, oparte na
towej. pracach Stephena Nickella z Oksfordu oraz
Natomiast bezrobocie naturalne oznacza tę Richarda Layarda i Richarda Jackmana z Lon-
część bezrobocia, której nie sposób zlikwido- don School of Economics.
wać jedynie przez zwiększenie popytu global- Tablica 27.5 zawiera dane o przeciętnej
nego do poziomu zapewniającego pełne za- stopie bezrobocia dla siedmiu okresów, po-
trudnienie. Naturalna stopa bezrobocia odpo- cząwszy od lat 1956-1959 do 1991-1995.
wiada stanowi „pełnego zatrudnienia". Pierwszy wiersz pokazuje jej ciągły wzrost
Obniżenie naturalnej stopy bezrobocia wyma- w kolejnych okresach. Rysunek 27.1 przedsta-
gałoby takich działań na rynku pracy, które są wia bardziej szczegółowy obraz jej wahań
zalecane przez zwolenników ekonomii poda- w poszczególnych okresach (które tu pomija-
żowej. my).
Stworzyliśmy ramy analityczne, które wy- Drugi wiersz dowodzi, że stały wzrost na-
korzystamy w pozostałej części tego rozdzia- turalnej stopy bezrobocia doprowadził do jej
łu. Rozpoczniemy od zbadania wysokiego czterokrotnego zwiększenia się w okresie od
bezrobocia, które utrzymuje się w ciągu ostat- lat pięćdziesiątych do lat osiemdziesiątych.
niej dekady. Naszym celem jest lepsze zrozu- Aż do początku minionej dekady niemal cały
mienie jego przyczyn. Następnie poddamy przyrost bezrobocia był spowodowany przy-
ocenie perspektywy zmiany wielkości bezro- czynami o charakterze podażowym
bocia do końca lat dziewięćdziesiątych, a tak-
że możliwe warianty polityki gospodarczej.
27,3
TABLICA 27.5
Bezrobocie w Wielkiej Brytanii w latach 1956-1995
1956- 1960- 1969- 1974- 1981- 1988- 1991-
Wyszczególnienie
-1959 -1968 -1973 -1980 -1987 -1990 -1995
Faktyczna stopa bezrobocia (%) 2,2 2,6 3,4 5,2 11,1 7,3 9,3
Szacowana naturalna stopa
bezrobocia (%) 2,2 2,5 3,6 7,3 8,7 8,7 8,9
Ź r ó d ł o : R. Layard, S. Nickeil, R. Jackman, Unemployment, Oxford University Press, 1991; S. Nickell,

„Inflation and the UK Labour Market". W: T. Jenkinson, Readings in Macroeconomics, Oxford University
Press, 1996.
Makroekonomia 231
i — w konsekwencji — wzrostem natural- py bezrobocia znowu osiągnęły poziom dwu-
nej stopy bezrobocia. Od początku lat osiem- cyfrowy, to okaże się, że Wielka Brytania
dziesiątych naturalna stopa bezrobocia uparcie znowu doświadczyła znacznego bezrobocia
utrzymywała się na wysokim poziomie. keynesowskiego.
Do wzrostu naturalnej stopy bezrobocia
przyczyniało się także pogłębiające się niedo-
pasowanie kwalifikacji pracowników do po- 27.4
trzeb pracodawców. Najnowsze badania wska-
zują na niską skuteczność rynku pracy jako Ekonomia podażowa
mechanizmu mającego wymuszać dostosowa-
nia pracowników do zmienionych potrzeb go- Keynesiści są zdania, że stan niepełnego za-
spodarki w przypadku, kiedy rezygnują oni trudnienia może utrzymywać się w gospodar-
z jednego zajęcia i rozglądają się za innym. ce stosunkowo długo; okres ten może wynosić
Im większa jest skala niedopasowania, tym nawet kilka lat. Monetaryści uważają z kolei,
trudniejsze zadanie stoi przed rynkiem pracy że klasyczny model pełnego zatrudnienia do-
i tym bardziej prawdopodobne jest, że ludzie tyczy o wiele krótszego okresu. Jednak wszy-
ci pozostaną bezrobotni. scy są zgodni, że w długim okresie na wyniki
Wyższy zasiłek dla bezrobotnych może osiągane przez gospodarkę można wpłynąć je-
skłonić więcej osób do wejścia do zasobu siły dynie poprzez oddziaływanie zarówno na po-
roboczej, przesuwając krzywą LF w prawo na ziom pełnego zatrudnienia, jak i na związany
rysunku 27.3. Co ważniejsze, w lewo przesu- z nim poziom produkcji potencjalnej.
wa się wtedy także krzywa AJ. Ludzie są dłu-
żej bezrobotni, bo dłużej poszukują odpo-
wiedniej pracy. Oba powody sprawiają, że Ekonomia podażowa zaleca stosowanie
bodźców mikroekonomicznych w celu
bezrobocie w punkcie równowagi się zwięk-
zmiany poziomu pełnego zatrudnienia, wiel-
sza. Zwiększenie wysokości zasiłków dla bez-
kości produkcji potencjalnej oraz naturalnej
robotnych spowodowało pewien wzrost pozio- stopy bezrobocia.
mu naturalnego bezrobocia, jednak był on
mniejszy, niż się niekiedy sądzi.
Bardzo istotną przyczyną zwiększenia się Chociaż w tym podrozdziale interesują nas
naturalnego bezrobocia był wzrost wpływów głównie sposoby oddziaływania na wysokość
związków zawodowych, zwłaszcza w latach naturalnej stopy bezrobocia, to warto jedno-
siedemdziesiątych. Podobny skutek miały po- cześnie poddać analizie szersze implikacje po-
datki zwiększające koszty pracy w przedsię- lityki zalecanej przez ekonomię podażowa.
biorstwach i zmniejszające płace netto pra-
cowników.
Z tablicy 27.5 wynika, że aż do 1980 r.
rzeczywista wielkość bezrobocia była bardzo
zbliżona do jego poziomu odpowiadającego
równowadze. Nie jest to zaskakujące, ponie-
waż właśnie było celem prowadzonej wtedy
polityki zarządzania popytem. Przyczyną
wzrostu bezrobocia przed 1980 r. były zatem
czynniki podażowe. Jednak później sytuacja
się zmieniła. Pełne determinacji próby usunię-
cia podażowych przyczyn bezrobocia, podej-
mowane przez kolejne rządy w Wielkiej Bry
tanii, zapobiegły dalszemu pogarszaniu się sy-
tuacji, co można uznać za osiągnięcie.
Tablica 27.5 pokazuje również, że kiedy
faktyczne bezrobocie zwiększało się i przekra-
czało 10%, znaczna jego część miała charak-
ter bezrobocia keynesowskiego, czyli że jego
przyczyną był brak popytu. Na przykład, w la-
tach 1981-1987, kiedy faktyczna stopa bezro-
bocia wynosiła 11,1%, jedynie 8,7% stanowi-
ło bezrobocie odpowiadające równowadze,
resztę zaś — bezrobocie spowodowane bra-
kiem popytu. Jeśli uzmysłowimy sobie głębo-
kość recesji w latach 1990-1992, kiedy to sto-
Bezrobocie 232
Do kwestii czynników wyznaczających wiel- płacy realnej w stosunku do ustalonego pozio-
kość produkcji potencjalnej powrócimy w roz- mu zasiłku dla bezrobotnych. Wykres pokazu-
dziale 31. je zatem, że zmniejszenie względnej wysoko-
ści zasiłku dla bezrobotnych, czyli tzw. stopy
Obniżka zastąpienia, prowadzi do spadku bezrobocia
dobrowolnego.
podatku dochodowego
Załóżmy, że krańcowa stopa podatku do-
Jednym z podstawowych wątków podejmowa- chodowego odpowiada pionowemu odcinkowi
nych przez zwolenników ekonomii podażowej AB. W stanie równowagi zatrudnienie wynie-
są korzyści wynikające z obniżki krańcowej sie wówczas M f Dlaczego? Ponieważ podatek
stopy podatku dochodowego. dochodowy powoduje powstanie rozpiętości
między wynagrodzeniami brutto wypłacanymi
przez przedsiębiorstwa a płacami netto otrzy-
Kraocowa stopa podatku dochodowego mywanymi przez pracowników (tzw. „klin''
jest to ta część każdego dodatkowego funta podatkowy — przyp. tłum.). Gdy zatrudnienie
dochodu, którą państwo zabiera w formie osiąga poziom N { , pracodawcy są zadowoleni,
podatku dochodowego.
że mogą wynająć taką ilość pracy za płacę
brutto W j . Po odjęciu stopy podatku dochodo-
Szczegółową analizę zagadnienia stóp wego AB, Nl pracowników jest skłonnych
opodatkowania i bodźców skłaniających do przyjąć oferty pracy za płacę netto w3, zatem
pracy przeprowadziliśmy w rozdziale 12 (Mi- Nl jest poziomem równowagi dla zatrudnie-
kroekonomia). Wskazaliśmy wówczas, że ob- nia. Poziomy odcinek BC oznacza naturalna
niżka krańcowej stopy opodatkowania i wy- wielkość bezrobocia, tzn. liczbę pracowników
wołany nią wzrost wynagrodzenia netto za wchodzących w skład zasobu siły roboczej
ostatnią godzinę pracy skłaniają ludzi do rezy- i nie chcących pracować za obowiązującą na
gnacji z czasu wolnego i podejmowania pracy. rynku stawkę wynagrodzenia netto.
Temu efektowi substytucyjnemu musi być jed- Aby pokazać rezultat obniżki krańcowej
nak przeciwstawiony efekt dochodowy. Pro- stopy opodatkowania, załóżmy, że podatek
porcjonalnie do spadku obciążeń podatko- dochodowy został zlikwidowany. Płaca brutto
wych ludzie będą obecnie mogli pracować pokrywa się teraz z wynagrodzeniem otrzy-
mniej dla osiągnięcia określonej, docelowej mywanym przez pracownika „na rękę", a no-
stopy życiowej. Ekonomia teoretyczna nie jest wym punktem równowagi na rynku pracy jest
zatem w stanie udowodnić, że obniżka podat- E. Zauważmy, że zmieniły się dwie wielkości.
ku dochodowego spowoduje wzrost planowa- Po pierwsze, podniósł się poziom zatrudnienia
nej podaży pracy. I rzeczywiście — badania
empiryczne najczęściej potwierdzają, że ob-
niżka podatków prowadzi w najlepszym przy-
padku jedynie do niewielkiego wzrostu poda-
ży pracy. Przytoczyliśmy już szczegółowe in-
formacje na ten temat w rozdziale 12.
Rysunek 27.4 może być narzędziem anali-
zy skutków obniżki krańcowych stóp opodat-
kowania. Wykres funkcji popytu na pracę LD
wskazuje, że przedsiębiorstwa zgłaszają tym
większe zapotrzebowanie na pracowników, im
niższe są płace realne. Stroma krzywa LF do-
wodzi z kolei, że wyższa płaca realna po opo
datkowaniu w najlepszym przypadku prowa-
dzi do niewielkiego tylko wzrostu liczby osób
chcących należeć do zasobu siły roboczej.
Krzywa AJ oznacza liczbę ludzi skłonnych za-
akceptować ofertę pracy zależnie od zmienia-
jącego się poziomu płacy realnej. Została ona
narysowana dla danej realnej wartości zasiłku
dla bezrobotnych. Pozioma odległość między
liniami AJ i LF, tzn. liczba osób należących do
zasobu siły roboczej i odrzucających ofert}
pracy, zmieniająca się zależnie od poziomu
płacy realnej (inaczej — wielkość bezrobocia
dobrowolnego), spada więc w miarę wzrostu
Makroekonomia 233
Podobny efekt zostałby osiągnięty, gdyby,
RYSUNEK [ 27.4 zamiast obniżać podatek dochodowy, zmniej-
szono zasiłek dla bezrobotnych. Przy danej
Obniżka krańcowej stopy
funkcji podaży pracy LF mniej osób decydo-
podatku dochodowego
wałoby się teraz na niepodejmowanie pracy
Podatek dochodowy sprawia, że płaca netto otrzy-
przy każdym poziomie płacy realnej. Linia
mywana przez gospodarstwa domowe jest niższa
AJ, obrazująca skłonność do podjęcia pracy,
niż płaca brutto płacona przez przedsiębiorstwa.
Odcinek AB jest miarą sumy płaconego przez każ- przesunęłaby się zatem w prawo. W efekcie
dego z pracowników podatku dochodowego, a wiel- wzrósłby poziom zatrudnienia odpowiadający
kość zatrudnienia w punkcie równowagi wynosi Nl7 stanowi równowagi (a zatem także poziom
to znaczy tyle, ile są skłonne zaoferować gospodar- produkcji potencjalnej) i — w wyniku spadku
stwa domowe przy płacy netto wynoszącej w3 i ile stopy zastąpienia — nastąpiłoby zmniejszenie
-■vynosi popyt przedsiębiorstw w przypadku, gdy naturalnej stopy bezrobocia.
ołaca brutto jest równa w,. Jeżeli płaca po opodat- Jaki wpływ na rynek pracy wywarłaby
kowaniu wynosi w3, to naturalna wielkość bezrobo- zmiana wielkości wpłat na fundusz ubezpie-
cia jest równa BC. Gdyby podatek dochodowy zo-
czeń społecznych, dokonywanych przez
stał zlikwidowany, punktem równowagi byłby
przedsiębiorstwa i przez pracowników? Cho-
punkt E. Zatrudnienie wzrosłoby z Nt do N2, a natu-
ralne bezrobocie spadłoby z BC do EF. Zależnie od dzi o obowiązkowe wpłaty na rzecz państwo-
ustalonego poziomu zasiłku dla bezrobotnych wych programów ubezpieczeń zdrowotnych
wzrost płacy netto z w3 do w2 powoduje mniejszy i ubezpieczeń przeciwko bezrobociu. Działają
lub większy spadek bezrobocia dobrowolnego. one podobnie jak podatek dochodowy, two-
rząc różnicę AB między całkowitym kosztem
zatrudnienia kolejnego pracownika ponoszo-
nym przez przedsiębiorstwo a otrzymywaną
przez niego płacą netto. Na rysunku 27.4 wi-
dać, że obniżenie tych wpłat doprowadzi do
wzrostu zatrudnienia oraz podwyżki płacy
netto w punkcie równowagi, natomiast obniżą
się wówczas stopa zastąpienia i naturalna sto-
pa bezrobocia.
Inne środki oddziaływania

na podaż pracy
Na rysunku 27.3 pokazaliśmy, że ograniczając
podaż pracy, związki zawodowe są w stanie
zmusić przedsiębiorstwa do przesunięcia się
w górę po ich krzywej popytu na pracę. W re-
•v punkcie równowagi. Po drugie, mimo że zultacie płaca realna w punkcie równowagi
większa liczba osób należy teraz do zasobu będzie wyższa, zatrudnienie zaś będzie mniej-
siły roboczej, bo płaca netto wzrosła z vv 3 do sze. Ponieważ wyższa płaca realna prowadzi
do zmniejszenia zatrudnienia, lecz jednocze-
w 2 , naturalna stopa bezrobocia obniżyła się,
śnie (nieco) zwiększa liczbę osób chcących
;zemu odpowiada przejście z odcinka BC do
zasilić zasób siły roboczej, stwierdziliśmy, że
?dcinka EF. Wzrost płacy netto w stosunku do
— podnosząc płace realne — związki zawo-
zasiłku dla bezrobotnych (spadek stopy zastą-
dowe powodują tym samym wzrost naturalnej
pienia) powoduje spadek bezrobocia dobro-
stopy bezrobocia. Pracownicy opowiadają się
wolnego.
Bezrobocie 234
RAMKA | 27.2 j
Czy marchewka podatkowa spełnia swoją rolę?
Wyniki wcześniejszych badań empirycznych

Niższa krańcowa stopa opodatkowania sprawia, że ludzie dokonują substytucji czasu wolnego
pracą. Jednak obniżki podatków zwiększają także dochody pracowników. Efekt dochodowy
sprawia, że dążą oni do wydłużenia czasu wolnego, a zatem do skrócenia czasu pracy. W przy-
padku osób już zatrudnionych łączny wpływ tych efektów na długość czasu pracy jest niewielki.
Nieco inaczej jest w przypadku osób podejmujących decyzję, czy w ogóle pracować. W rozdzia-
le 12 (Mikroekonomia) wykazaliśmy, że wzrost płacy netto, spowodowany np. obniżeniem po-
datków, skłoni większą liczbę ludzi do wejścia w skład zasobu siły roboczej, zmniejszając zna-
czenie stałych kosztów podjęcia pracy (koszty dojazdów, zapewnienie opieki nad dziećmi, rezy-
gnacja z pomocy społecznej).
Wyniki badań empirycznych obejmujących gospodarkę brytyjską przed 1980 r. dowodzą, że
obniżki podatków nie wpływają na decyzje o zwiększeniu podaży pracy, podejmowane przez
mężczyzn i samotne kobiety. Jednak w przypadku zamężnych kobiet wyższa płaca netto zachęca
do wejścia w skład zasobu siły roboczej, choć siła oddziaływania tego czynnika nie jest duża.
Reforma podatkowa Margaret Thatcher

W latach osiemdziesiątych rząd Margaret Thatcher zapoczątkował realizację wielkiego progra-
mu obniżek podatków i reformy systemu podatkowego. Realna wartość ulg i odliczeń zmniej-
szających podstawę opodatkowania dochodów osobistych wzrosła o 25%. Podstawowa stopa
podatku dochodowego została obniżona z 33% do 25%, zaś stopa najwyższa — z 83% do 40%.
Wielu polityków oczekiwało znacznego wzrostu podaży pracy, jednak większość ekonomistów
była nastawiona sceptycznie, wskazując na doświadczenia z przeszłości.
Wyniki realizacji programu Margaret Thatcher zostały poddane ocenie przez C.V. Browna
w pracy The 1988 Tax Cuts, Work Incentives and Revenue, „Fiscal Studies" 1988. Brown
stwierdził, że znaczne zwiększenie ulg podatkowych spowodowało wzrost podaży pracy o mniej
niż pół procenta. Obniżenie podstawowej stopy podatku dochodowego nie miało na podaż pracy
żadnego zauważalnego wpływu. Drastyczna obniżka krańcowej stopy podatku płaconego przez
najlepiej zarabiających tylko w niewielkim stopniu pobudziła wzrost oferowanej przez nich po-
daży pracy. Wyniki reformy podatkowej potwierdziły przewidywania ekonomistów, nie odbie-
gając od ukształtowanych w przeszłości prawidłowości.
J
zbiorowo za wyższymi płacami i większym

bezrobociem.
W odwrotnej sytuacji osłabienie potęgi
zorganizowanej pracy doprowadzi do obniże-
nia naturalnej stopy bezrobocia. Związki za-
wodowe staną się mniej skuteczne w ograni-
czaniu podaży pracy i wymuszaniu wysokich
płac. Wynika stąd, że każda interwencja pań-
stwa na rynku pracy, której celem jest osłabie-
nie monopolistycznych wpływów związków
zawodowych, powinna zostać uznana za ele-
ment polityki podażowej, zmierzającej do ob-
Makroekonomia 235
niżenia naturalnej stopy bezrobocia i zwięk- Ekonomia podażowa usiłuje odwrócić kie-
szenia zatrudnienia odpowiadającego równo- runek tej zależności. Jeżeli przedsiębiorstwa
wadze oraz do wzrostu potencjalnej produkcji. zostaną zachęcone do zainstalowania nowo-
Wskazaliśmy wcześniej, że bezrobocie czesnego wyposażenia kapitałowego, to krzy-
frykcyjne i bezrobocie strukturalne są ważny- wa popytu na pracę przesunie się w górę.
mi składowymi naturalnej stopy bezrobocia. Stawka płac odpowiadająca stanowi równo-
Środki zmierzające do zmniejszenia tych ro- wagi wzrośnie, a naturalna stopa bezrobocia
dzajów bezrobocia powinny zatem zostać włą- spadnie. Co mogłoby wywołać tego rodzaju
czone do arsenału ekonomii podażowej. Ich pożądany skutek?
celem jest przesunięcie linii AJ w prawo, ku Wiemy, że na popyt inwestycyjny przed-
krzywej podaży pracy LF. siębiorstw wpływają trzy czynniki: oczekiwa-
Do środków tych należą także subwencje nia co do wielkości przyszłej produkcji i zy-
umożliwiające dotkniętym zwolnieniami pra- sków, koszt nowych dóbr kapitałowych i stopa
cownikom przekwalifikowanie się, pomoc procentowa. Państwo jest w stanie oddziały-
państwa absolwentom szkół w podnoszeniu wać na cenę nowych dóbr kapitałowych za
kwalifikacji i zdobywaniu pierwszych do- pomocą dotacji (subwencje inwestycyjne) lub
świadczeń zawodowych, a także specjalne ulg podatkowych. Na przykład, przedsiębior-
przedsięwzięcia mające zachęcić bezrobot- stwa mogą uzyskać zgodę na odpisywanie
nych długo korzystających z zasiłków do po- kosztu zakupu nowych dóbr kapitałowych od
wrotu do zasobu siły roboczej. Przyczyniając swojego zysku przed opodatkowaniem, co
się do lepszego dostosowania siły roboczej do zmniejsza wysokość płaconego przez nie po-
potrzeb pracodawców, posunięcia te umożli- datku dochodowego.
wiają przedsiębiorstwom oferowanie takich Ponadto, państwo może próbować obniżyć
warunków płacowych, które bezrobotni uzna- stopę procentową. Czy jednak oddziaływania
ją za możliwe do zaakceptowania. Innymi na poziom stopy procentowej nie należy zali-
słowy, środki tego typu obniżają poziom bez- czyć do środków zarządzania popytem, nie
robocia dobrowolnego. Rozdział 12 zawiera zaś do narzędzi stosowanych przez zwolenni-
więcej szczegółowych informacji na temat ków ekonomii podażowej?
nowoczesnych narzędzi polityki gospodar- Odpowiedź brzmi nie — w długim okre-
czej, mającej zwiększyć podaż pracy. Pomóż sie. Jeżeli gospodarka osiągnęła stan pełnego
swojej pamięci i powtórnie przeczytaj ram- zatrudnienia, to celem obniżenia stopy pro-
kę 12.3. centowej nie jest zwiększenie popytu global-
nego. Chodzi raczej o zmianę struktury popy-
Metody oddziaływania na popyt tu globalnego odpowiadającego stanowi peł-
na pracę nego zatrudnienia i zwiększenie w nim
Do tej pory przedmiotem naszego zaintereso-

wania były czynniki oddziałujące na podaż
pracy. Teraz zajmiemy się popytem na pracę
zgłaszanym przez przedsiębiorstwa. W po-
przednim rozdziale przekonaliśmy się, że
ujemny szok podażowy może zmniejszyć po-
chodny popyt na pracę. Na rysunku 27.4 od-
powiada temu przesunięcie w dół krzywej po-
pytu na pracę LD.
Spróbuj skonstruować wykres, który zilu-
struje ten efekt. Pomiń podatek dochodowy
i zacznij od punktu E na rysunku 27.4. Jeżeli
narysujesz wykres prawidłowo, to odkryjesz
dwie rzeczy. Po pierwsze, przesunięcie w dół
krzywej LD oznacza zmniejszenie zatrudnie-
nia w punkcie równowagi. Po drugie, ponie-
waż płace realne, odpowiadające stanowi rów-
nowagi, spadają, musi zwiększyć się stopa za-
stąpienia, co powoduje wzrost naturalnej
stopy bezrobocia. Niektórzy z zagrożonych
redukcją pracowników zdecydują się raczej
przejść na zasiłek, niż pracować za niższą
stawkę płacy.
Bezrobocie 236
udziału inwestycji. Oznacza to oczywiście, że czonych na elektrownie atomowe, których
udział niektórych innych składników popytu budowa jest bardzo kapitałochłonna.
globalnego musi się zmniejszyć; w przeciw- Niezwykle ważne jest również zrozumie-
nym razie nadmierny popyt na dobra spowo- nie cyklicznej natury związku między popy-
duje po prostu wzrost cen, spadek realnej potem a produkcją, zatrudnieniem i bezrobo-
daży pieniądza i ponowny wzrost stopy pro- ciem. Zwiększenie łącznego popytu o 1%
centowej. zwykle nie doprowadzi do takiego samego
W tym podrozdziale rozważaliśmy możli- wzrostu zatrudnienia lub spadku bezrobocia
wość użycia narzędzi ekonomii podażowej o jeden punkt procentowy. Tablica 27.6 opisu-
w celu obniżenia naturalnej stopy bezrobocia. je dwa okresy gwałtownego wzrostu popytu
W długim okresie istnieją szanse sukcesu, jed- oraz dwa okresy jego równie gwałtownego
nak w krótkim okresie zastosowanie wielu na- spadku. W praktyce okresom ożywienia towa-
rzędzi, np. środków mających zwiększyć za- rzyszy początkowo szybkie wydłużanie zmian
sób kapitału, nie da liczących się wyników. roboczych i wzrost liczby przepracowanych
Obniżenie zasiłku dla bezrobotnych jest jed- godzin. Kryzysy z kolei prowadzą do rezygna-
nym z niewielu środków polityki podażowej, cji z pracy w nadgodzinach, wprowadzenia
który przyniósłby natychmiastowy efekt. God- skróconego dnia (tygodnia) pracy i wyraźnego
nym pożałowania uczyniłoby ono jednak los spadku liczby przepracowanych godzin.
tych, którzy nadal nie mogliby znaleźć pracy. Tablica potwierdza zatem, że zmiany po-
pytu i produkcji prowadzą do mniejszych
zmian zatrudnienia. Jeśli produkcja wzrosła
27.5 o 17% pomiędzy drugim kwartałem 1992 r.
a drugim kwartałem 1998 r., to zatrudnienie
Likwidacja bezrobocia zwiększyło się tylko o 7%. Co więcej, zmiany
keynesowskiego zatrudnienia nie doprowadziły do odpowied-
nich zmian bezrobocia. Ostatnie dwa wiersze
Załóżmy, że państwo pobudza wzrost popytu tablicy wskazują, że szybki wzrost lub spadek
globalnego. Jaki wpływ wywarłoby to na za- zatrudnienia prowadzi do znacznie mniej-
trudnienie i na poziom bezrobocia w gospo- szych zmian bezrobocia.
darce, w której istnieją nie wykorzystane zdol-
ności wytwórcze i bezrobocie typu keynesow-
skiego? Odpowiedź na to pytanie zależy min.
od tego, które składniki popytu globalnego
wzrosły. Wzrost wydatków państwa na za-
trudnienie dodatkowych funkcjonariuszy poli-
cji w większym stopniu podniesie zatrudnie-
nie niż taki sam wzrost wydatków przezna-
TABLICA 27.6
Wielkość produkcji, zatrudnienia i bezrobocia
Skumulowana zmiana II/1979-II/1981 H/1986-II/1988 II/1990-II/1991 IV/1992-II/1998
Realnego PKB (%) -7,8 + 9,1 -3,4 + 16,8
Zatrudnienia (%) -6,3 + 2,5 -2,9 + 6,8
Liczby zatrudnionych (min) - 1,7 + 0,5 -0,7 + 1,5
liczby bezrobotnych (min) + 1,4 -0,9 + 0,6 - 1,2
Uav 'oekonomia 237

RAMKA 27.3
„Wykresy, których Komisja Europejska
nie odważy się opublikować"
„Bruksela podzielona przez spór o rynek pracy — kontrowersyjny raport, wskazujący na zakłó-
cenia normalnego działania rynku pracy jako na przyczynę bezrobocia, podzielił Komisję Euro-
pejską", donosił „Financial Times". Gazeta szczegółowo informowała o sporze tych, którzy są-
dzą, że deregulacja rynku pracy doprowadzi do zmniejszenia bezrobocia w Europie (a zatem
chcących, aby Komisja upubliczniła dwa wykresy pokazane poniżej), z tymi, którzy uważają, że
nie ma prostego związku przyczynowego pomiędzy stopniem regulacji rynku pracy a poziomem
naturalnego bezrobocia (a zatem próbujących nie dopuścić do publikacji tych „wprowadzają-
cych w błąd" wykresów). Pierwszy wykres dotyczy 14 krajów członkowskich Unii Europejskiej
i pokazuje korelację pomiędzy stopniem regulacji rynku pracy a odsetkiem siły roboczej pozba-
wionej pracy. Drugi obejmuje grupę wybranych krajów OECD i opisuje korelację stopy zatrud-
nienia i kosztu zwolnienia pracownika. Wykresy dowodzą, że wysokiemu stopniowi regulacji
i wysokiemu kosztowi zwolnień towarzyszy niższa stopa zatrudnienia. Jeśli korelacja oznacza-
łaby istnienie związku przyczynowego, mielibyśmy tu do czynienia z rozstrzygającym argumen-
tem za deregulacja.
Załóżmy, że musisz uzasadnić konieczność kontynuowania regulacji rynku pracy. Od czego

zacząłbyś? Jest jasne, że jeśli rynek pracy działałby bez zakłóceń, to nie występowałaby potrze-
ba interwencji i że przyczyną regulacji może być chęć skompensowania ewentualnej zawodno-
ści rynku i zwiększenia w ten sposób efektywności. W krajach, w których zawodność rynku jest
największa, zakłócenia są największe, a stopy zatrudnienia najniższe, jednocześnie zaś zakres
Bezrobocie 238
regulacji jest największy, ponieważ państwo interweniuje, chcąc usunąć najbardziej dotkliwe
skutki zakłóceń. Oczywiście, aby argumentacja ta była przekonująca, musiałbyś wskazać rodzaj
tych zakłóceń (siła rynkowa największych pracodawców, efekty zewnętrzne towarzyszące szko-
leniu pracowników itp.) i wyjaśnić, dlaczego konkretne formy regulacji powodują poprawę,
a nie pogorszenie sytuacji. Okazałoby się, że albo jesteś w stanie tego dokonać, albo nie. Deba-
ta o regulacji rynku pracy w Europie ciągle trwa...
V _______________________________________________________________________ J
Jedną z przyczyn tego zjawiska jest efekt nią obrony obywateli przed nędzą w brytyj-
zniechęconego pracownika. Gdy bezrobocie skim państwie dobrobytu.
jest wysokie i dalej wzrasta, na pewne osoby, Czy istnieją inne korzyści wynikające ze
które chętnie podjęłyby pracę, wpływa to tak statusu bezrobotnego? Po pierwsze, czas wol-
deprymująco, że rezygnują z jej poszukiwa- ny ma swoją wartość. Rezygnując z pracy,
nia. Ponieważ nie są one już zarejestrowane niektórzy ujawniają, że dodatkowy czas wolny
jako poszukujące pracy, nie włącza się ich do ma dla nich większą wartość niż dodatkowy
zasobu siły roboczej i nie traktuje jako bezro- dochód, którym dysponowaliby, podejmując
botnych. Odwrotnie, w okresie dobrej ko- pracę. Po drugie, część osób oczekuje, że po
niunktury wielu ludzi, którzy w przeszłości przejściowym okresie pozostawania na zasił-
zrezygnowali z poszukiwania pracy, powraca ku znajdzie lepszą pracę. Te przyszłe korzyści
do zasobu siły roboczej, ponieważ teraz szan- muszą zostać przeciwstawione bieżącemu
sa znalezienia dobrej pracy jest znacznie kosztowi w postaci niższego dochodu rozpo-
większa. Właśnie dlatego w okresie ożywienia rządzalnego.
i w trakcie kryzysów dane o wielkości zareje- Kiedy ludzie są bezrobotni przymusowo,
strowanego zatrudnienia wykazują większe sytuacja ulega zmianie. Bezrobocie przymuso-
zmiany niż dane dotyczące bezrobocia. we oznacza, że chcieliby oni pracować za obo-
wiązującą na rynku płacę, jednak nie mogą
znaleźć pracy ze względu na nadmierną podaż
( 27.6 ' siły roboczej przy tej płacy. Wskutek bezrobo-
cia sytuacja materialna tych osób się pogarsza.
Prywatny i społeczny Podział bezrobocia na dobrowolne i przy-
koszt bezrobocia musowe jest ważny, ponieważ może on wpły-
wać na naszą ocenę tego, jak wiele uwagi na-
W tej części rozdziału analizujemy prywatny leży poświęcić problemowi bezrobocia. Jeżeli
i społeczny koszt bezrobocia. Zaczniemy od
kosztu prywatnego.
Prywatny koszt bezrobocia

Istotne jest rozróżnianie bezrobocia dobrowol-
nego i przymusowego. Jeżeli ludzie są bezro-
botni dobrowolnie, to oznacza, że uważają, iż
lepiej pozostać bezrobotnym, niż przyjąć ofer-
tę pracy za obowiązującą na rynku stawkę
płac. W tych okolicznościach prywatny koszt
bezrobocia (płaca utracona z powodu niepod
jęcia pracy) jest mniejszy niż prywatne korzy-
ści wynikające z bycia bezrobotnym. Co to za
korzyści?
Bezrobotny jest uprawniony do otrzymy-
wania płatności transferowych od państwa.
Występują one w dwóch postaciach. Pracow-
nicy, którzy dokonywali kiedyś wpłat na pań-
stwowy program ubezpieczeń, mają prawo do
zasiłku dla bezrobotnych przez pierwszych
12 miesięcy od chwili, gdy stracili pracę. Po
upływie tego okresu stają się uprawnieni do
zasiłku uzupełniającego, który jest ostatnią li-
Makroekonomia 239
RAMKA | 27.4
Histereza a wysokie bezrobocie w Europie
Konstraując krzywe popytu i podaży, zakłada się, że są one od siebie niezależne. Wykres funkcji
podaży pracy (skłonności do podjęcia pracy) AJ informuje o liczbie osób chcących pracować
przy różnej wysokości płacy realnej. Jego położenie nie zależy od położenia wykresu funkcji
popytu na pracę LD i odwrotnie. Jednak założenie to może okazać się błędne.
Na poniższym rysunku punktem równowagi jest początkowo E. Później coś sprawia, że
krzywa popytu na pracę przesuwa się w lewo: z położenia LD do LD'. Przypuśćmy, że powoduje
to z kolei trwałą obniżkę podaży pracy: krzywa AJ przesuwa się do położenia AJ'. Kiedy popyt
na pracę powraca do swojego pierwotnego poziomu LD, nowym punktem równowagi okazuje
się F, a nie E . Krótki epizod w historii gospodarki spowodował zmianę stanu jej równowagi
długookresowej.
Histereza pojawia się w gospodarce wówczas, gdy jej równowaga długookresowa zależy od
tego, co działo się z nią w krótkim okresie.
Histereza jest możliwym wyjaśnieniem przyczyn wysokiego i trwałego bezrobocia

m Europie. Przyjrzyjmy się teraz niektórym z kanałów oddziaływania histerezy na poziom bez-
robocia.
„Swoi I „obcy"
..Obcymi" są bezrobotni (pozbawieni pracy). Jedynie mający pracę „swoi" biorą udział
P negocjacjach płacowych. W wyjściowym stanie równowagi E pracę ma wielu „swoich", któ-
rzy dbają o to, aby płaca realna była wystarczająco niska, co chroni ich miejsca pracy. Kiedy po-
jawia się recesja, krzywa LD przesuwa się do położenia LD'. Niektórzy „swoi" zostają zwolnie-
ni i stają się „obcymi". W rozdziale 26 pokazaliśmy, w jaki sposób działanie mechanizmu ryn-
kowego spowoduje w końcu odbudowę popytu do poprzedniego poziomu LD. Jednak teraz
bezrobocie 240
W punkcie wyjścia. Wykorzystują oni swoją „rzadkość", domagając się
wyższych płac i rezygnując z wywierania nacisku na ponowne zatrudnienie
W punkcie F gospodarka wpada w pułapkę równowagi przy wysokich płacach
zatrudnieniu. Sytuacja jest teraz odwrotna niż w punkcie E, w którym równowaga wy-
stępowała przy niskich płacach i dużym zatrudnieniu. Z tej pułapki równowagi na niskim po-
ziomie mogą stopniowo wyprowadzić gospodarkę tylko działające w długim okresie środki
polityki podażowej, których celem jest złamanie siły „swoich" (np. ograniczenie ochrony
miejsc pracy).
Zniechęceni pracownicy
Początkowo punktem równowagi gospodarki jest znowu E. Siła robocza jest wykwalifikowana
i aktywna. Przejściowa recesja powoduje bezrobocie. Jeżeli recesja przeciąga się, to pojawia się
bezrobocie długookresowe, a ludzie tracą nawyk poszukiwania pracy. Podobnie jak poprzednio,
kiedy popyt wzrasta, okazuje się, że podaż pracy zmniejszyła się na stałe i punktem równowagi
jest F, a nie E. Skuteczne okazują się wówczas tylko długookresowe środki zalecane przez eko-
nomię podażową, których celem jest odbudowa aktywnych postaw wobec pracy.
Poszukiwania i niedopasowanie
Kiedy w punkcie E bezrobocie jest niskie, przedsiębiorstwa usilnie poszukują „rzadkich" pra-
cowników, a potencjalni pracownicy szukają dobrej pracy. Recesja sprawia, że przedsiębiorstwa
zgłaszają mniej ofert pracy, a pracownicy uświadamiają sobie, że poszukiwanie pracy to czysta
strata czasu. Kiedy popyt zostaje odbudowany, zarówno przedsiębiorstwa, jak i pracownicy są
już przyzwyczajeni do obniżonej aktywności w poszukiwaniach pracy. Sprawia to, że powstaje
mniej nowych miejsc pracy.
Zasób kapitału
W punkcie E gospodarka dysponuje dużą ilością kapitału, a więc wydajność pracy jest wysoka
i przedsiębiorstwa potrzebują wielu pracowników. W czasie przejściowej recesji przedsiębior-
stwa podejmują programy oszczędnościowe, ograniczając inwestycje. Kiedy popyt ponownie się
ożywia, zasób kapitału w przedsiębiorstwach trwale się zmniejszył, a zatem popyt na pracę, któ-
ry zależy od wielkości krańcowego produktu pracy, nigdy nie powróci do swojego pierwotnego
poziomu. W efekcie, tak jak we wcześniej opisanych sytuacjach, gospodarka wraca do stanu
równowagi przy niższym poziomie zatrudnienia niż w punkcie E.
Skutki histerezy dla polityki gospodarczej

Wszystkie przedstawione wyjaśnienia prowadzą do wniosku, że przejściowe ograniczenie popy-
tu powoduje trwały spadek zatrudnienia i produkcji oraz wzrost naturalnej stopy bezrobocia. Ma
to dwie implikacje dla polityki gospodarczej. Po pierwsze, skoro już problem pojawił się, nie-
bezpieczna może być próba rozwiązania go przez proste zwiększenie popytu globalnego. Zanim
podaż długookresowa będzie w stanie zareagować, pojawi się wysoka inflacja. Potrzeba wiele
czasu, aby środki zalecane przez zwolenników ekonomii podażowej dla przywrócenia pierwot-
nej wielkości podaży globalnej ujawniły swoją skuteczność. Po drugie, właśnie dlatego, że pro-
Makroekonomia 241
btem — jeżeli już się pojawi — jest tak trudny do rozwiązania, jeszcze ważniejsze jest, aby
rrzede wszystkim nie dopuścić do spadku popytu. Nagroda za skuteczne zarządzanie popytem
••est tu wyższa niż w gospodarce z jednym stanem równowagi długookresowej, w której wszyst-
ko, o co się gra, to długość okresu, jaki jest potrzebny, aby gospodarka powróciła do wyjścio-
wego punktu równowagi.
. _______________________________________________________________________________ J
bezrobocie ma charakter przymusowy, to staje doprowadziłoby ostatecznie do niedostosowa-

:e ono bardziej dolegliwe dla objętych nim nia podaży pracy do popytu na nią. Zmuszenie
:sób i silniejsza staje się potrzeba udzielenia ludzi do przejścia przez „czyściec" bezrobocia
im pomocy. jest jednym ze sposobów, za pomocą których
społeczeństwo dokonuje realokacji siły robo-
czej, kierując ją do bardziej odpowiednich
Społeczny koszt bezrobocia
miejsc pracy i zwiększając w ten sposób pro-
Ponownie posłużymy się tu podziałem bezro- dukcję całkowitą w długim okresie. Jeżeli za-
bocia na dobrowolne i przymusowe. Jeżeli siłki dla bezrobotnych sprawiają, że proces ten
bezrobocie ma charakter dobrowolny, to jed- przebiega bardziej płynnie, to społeczeństwo
nostki ujawniają tym samym, że wolą być może na tym skorzystać.
bezrobotne. Czy oznacza to, że bezrobocie Na podkreślenie zasługują jeszcze dwa
est także korzystne dla społeczeństwa jako wnioski płynące z naszej wcześniejszej analizy
:ałości? rynku pracy. Po pierwsze, nawet w okresach
Istnieje jedna oczywista różnica między wysokiego bezrobocia strumienie dopływów
korzyścią indywidualną a korzyścią społecz- i odpływów do/z zasobu bezrobotnych są bar-
ną. Dla jednostki zasiłek dla bezrobotnych dzo duże w porównaniu z wielkością samego
: zasiłek uzupełniający są częścią korzyści zasobu. Po drugie, ludzie, którym nie uda się
związanych z pozostawaniem bezrobotnym. szybko wydostać z zasobu bezrobotnych, mają
Te płatności transferowe nie są jednak wcale małe szanse znalezienia pracy w okresie zała-
korzyścią dla społeczeństwa jako całości. mania koniunktury: odsetek bezrobotnych, któ-
Mogą one ulżyć sumieniu zbiorowości poru- rzy pozostawali bez pracy dłużej niż rok, był
szonej nędzą i nierównością dochodów, jed- w latach dziewięćdziesiątych znacznie wyższy
nakże nie są to płatności za dostarczone dobra niż w końcu lat siedemdziesiątych, kiedy po-
czy usługi, które inni członkowie społeczeń- ziom bezrobocia był o wiele niższy.
stwa mogliby skonsumować. W tym sensie Przymusowe (keynesowskie) bezrobocie
rwgląd, że powinniśmy wspierać bezrobot- oznacza jeszcze wyższy koszt społeczny. Po-
nych, oznacza zgodę na poniesienie kosztu nieważ gospodarka produkuje mniej dóbr, niż
w postaci nieefektywnej alokacji zasobów, po-
przez stworzenie bodźców do nadmiernego
■A zrostu bezrobocia dobrowolnego.
Nie oznacza to jednak, że społeczeństwo
powinno wybrać drugą skrajność i próbować
całkowicie zlikwidować bezrobocie dobrowol-
ne. Po pierwsze, to właśnie społeczeństwo ma
pełne prawo do wartościującej decyzji o za-
pewnieniu pewnego rozsądnego poziomu ży-
cia dla bezrobotnych i to niezależnie od zwią-
zanego z tym kosztu w postaci nieefektywnej
alokacji zasobów. Po drugie, jeżeli nawet po-
stawimy na efektywną alokację zasobów, to
okaże się, że zapewniający efektywność po-
ziom bezrobocia dobrowolnego jest z pewno-
ścią wyższy od zera.
W nieustannie zmieniającej się gospodarce
właściwi ludzie powinni trafić do właściwych
zawodów. Rozwiązanie tego problemu pozwa-
la społeczeństwu jako całości wytwarzać wię-
cej produktów. W rozwijającej się gospodarce
zamrożenie istniejącej struktury zatrudnienia
3ezrobocie 242
pozwalają na to jej możliwości, mamy do czy- łożyć, że powoduje ono więcej Judzkiego cier-
nienia z marnotrawstwem, tj. rezygnacją ze pienia i strat psychicznych niż bezrobocie do-
strumienia produktów, które mogłyby być wy- browolne. Chociaż jest to czynnik trudny dc
tworzone, gdyby bezrobotni znaleźli pracę. Co ilościowego oszacowania, powinno go się
więcej, ponieważ bezrobocie typu keynesow- również uwzględniać jako część społecznego
skiego ma charakter przymusowy, można za- kosztu bezrobocia.
P
Podsumowanie
1. Ludzie mogą pracować, być bezrobotni albo też pozostawać poza zasobem siły roboczej.
Poziom bezrobocia rośnie wtedy, kiedy dopływy do zbioru bezrobotnych są większe niż od-
pływy. Dopływy i odpływy te są duże w stosunku do wielkości bezrobocia.
2. Kiedy bezrobocie wzrasta, wtedy średni okres pozostawania bez pracy się wydłuża.
3. Bezrobocie obejmuje w większym stopniu mężczyzn niż kobiety. Stopy bezrobocia
w przypadku pracowników, zwłaszcza młodych, są wyraźnie wyższe od średniej.
4. Rozróżniamy bezrobocie frykcyjne, strukturalne, klasyczne oraz wynikające z niedostatku
popytu. Zgodnie z rozpowszechnioną, współczesną terminologią pierwsze trzy rodzaje bez-
robocia składają się na bezrobocie dobrowolne, zaś rodzaj ostatni to bezrobocie przymuso-
we, typu keynesowskiego. Naturalna stopa bezrobocia odpowiada poziomowi bezrobocia
dobrowolnego w sytuacji równowagi.
5. W długim okresie stałe zwiększanie się bezrobocia musi odzwierciedlać wzrost naturalnej
stopy bezrobocia. Natomiast w czasie stosunkowo krótkich recesji ważne jest również bez-
robocie keynesowskie.
6. Zwolennicy ekonomii podażowej chcą zwiększać poziom zatrudnienia odpowiadający sta-
nowi równowagi i produkcję potencjalną, a także obniżać naturalną stopę bezrobocia. Po-
sługują się w tym celu bodźcami ekonomicznymi na poziomie mikroekonomicznym. Zale-
cają głównie obniżki podatku dochodowego, zmniejszenie wysokości zasiłku dla bezrobot-
nych, pomoc finansową dla chcących się przekwalifikować i zmienić pracę, subsydia dla
inwestorów, a także takie środki, jak obniżka stóp procentowych powiązana z obniżeniem
wydatków państwa, których celem jest zwiększenie udziału inwestycji w popycie global-
nym odpowiadającym stanowi pełnego zatrudnienia.
7. Wzrost produkcji o 1% spowoduje o wiele mniejszy spadek bezrobocia typu keynesowskie-
go. Część dodatkowej produkcji pojawi się dzięki pracy w nadgodzinach. W okresie spadku
bezrobocia niektórzy ludzie, do tej pory praktycznie wchodzący do zasobu siły roboczej,
choć nie zarejestrowani, znowu zaczną rozglądać się za pracą.
8. Histereza oznacza, że krótkookresowe zmiany mogą wpłynąć na zmianę położenia punktu
równowagi długookresowej w gospodarce. Zjawisko to może wyjaśniać, dlaczego recesja
w Europie spowodowała znaczny wzrost naturalnej stopy bezrobocia.
9. Dobrowolnie bezrobotni swoim zachowaniem sygnalizują wprawdzie, że związane
z bezrobociem prywatne korzyści przewyższają prywatny koszt w postaci utraconej płacy,
jednak społeczeństwo jako całość nie odnosi żadnej bezpośredniej korzyści z wypłacanych
zasiłków dla bezrobotnych. Jednostki traktują je jako osobistą korzyść związaną ze statu-
sem bezrobotnego. Niemniej jednak społeczeństwo nie miałoby żadnego pożytku z obniże-
nia naturalnej stopy bezrobocia do zera. Pewna korzyść społeczna z przejściowego bezro-
Makroekonomia 243
bocia w postaci podwyższonej wydajności pracy jest wynikiem lepszego dostosowania się
ludzi o określonych kwalifikacjach do istniejącego popytu na pracę.
10. Bezrobocie typu keynesowskiego ma charakter przymusowy; chcące pracować jednostki
traktują je zatem jako dolegliwość. Dla społeczeństwa bezrobocie to oznacza marnotraw-
stwo w postaci nie wytworzonych produktów. Społeczeństwo może być również poruszone
ludzką nędzą, powodowaną przez bezrobocie przymusowe.
11. W większości krajów europejskich bezrobocie jest od pewnego czasu na wysokim poziomie.
P
Podstawowe pojęcia
Siła robocza 213
Stopa bezrobocia 213
Zniechęceni pracownicy 215
3ezrobocie frykcyjne 216
Bezrobocie strukturalne 216
Bezrobocie wynikające z niedostatku popytu (keynesowskie) 216
Bezrobocie klasyczne 217
Naturalna stopa bezrobocia 217
Pracownik przymusowo bezrobotny 218
Ekonomia podażowa 221
Krańcowa stopa podatku dochodowego 222
Histereza 229
Z
1. Na czym polega „efekt zniechęconego pracownika"? Podaj dwie przyczyny tego zjawiska.
2. „Przeciętny czas pozostawania bez pracy wzrasta w trakcie kryzysu. Wynika stąd, że pro-
blem polega na wolniejszym odpływie z zasobu bezrobotnych, nie zaś na szybszym dopły-
wie". Czy zgadzasz się z tą opinią?
5. Dlaczego bezrobocie wśród nastolatków jest tak duże?
4. „Rozpowszechnienie się mikroprocesorów powoduje ciągły wzrost bezrobocia". Przeanali-
zuj uważnie to stwierdzenie.
5. W jaki sposób wysokie bezrobocie zostałoby wyjaśnione przez: a) keynesistów; b) zwolen-
ników podejścia klasycznego?
6. Czy nie powinniśmy płacić bezrobotnym tyle, ile — po odliczeniu podatku — dostawali oni
w swoim ostatnim miejscu pracy? Usunęlibyśmy przecież w ten sposób dolegliwości, które
dotknęły ich po zwolnieniu z pracy?
". Powszechne błędy w rozumowaniu. Wyjaśnij, dlaczego poniższe stwierdzenia są niepraw-
dziwe, a) Bezrobocie jest zawsze zjawiskiem niekorzystnym, b) Dopóki występuje bezrobo-
cie, dopóty powinna istnieć presja na spadek płac. c) Bezrobocie powstaje tylko dlatego, że
pazerni pracownicy żądają zbyt wysokich płac.
ROZDZIAŁ 28
Inflacja
□ Przeanalizować ilościową teorię pieniądza i ocenić, kiedy wynika z niej, że zwiększo-

na podaż pieniądza wywoła wzrost cen.
□ Zbadać związek między inflacją a nominalną stopą procentową.
□ Przedstawić mechanizm renty emisyjnej, podatku inflacyjnego oraz przyczyny powo-
dujące hiperinfłację.
O Sprawdzić, czy deficyt budżetowy powoduje wzrost nominalnej podaży pieniądza.
□ Zastosować krótkookresową i długookresową krzywą Phillipsa w celu zbadania
związku inflacji z bezrobociem.
O Wyjaśnić, jaki wpływ na koszty inflacji ma czynnik oczekiwań (inflacja antycypowa-
na bądź nieoczekiwana).
□ Pokazać, w jaki sposób niezależność banku centralnego likwiduje polityczną pokusę
drukowania pustego pieniądza, zmniejszając tym samym oczekiwania inflacyjne sek-
tora prywatnego.
□ Ocenić działania Komitetu Polityki Pieniężnej Banku Anglii.
Jednym z pierwszych działań rządu Partii wość ta występuje w ogólnych zarysach

Pracy w 1997 r. było zapewnienie niezależno- w większości krajów wysoko rozwiniętych.
ści Banku Anglii, którego statutowym celem
_ się obniżenie inflacji.
Inflacja to wzrost przeciętnego poziomu

cen dóbr w jakimś okresie. Czysta inflacja
jest przypadkiem szczególnym, który poja-
wi się wtedy, kiedy wszystkie ceny dóbr
i czynników produkcji wzrastają w tym sa-
■yv tempie.
r r.u;aca się przez wiele lat chroniczna

Hfiaca jest w istocie zjawiskiem stosunkowo
niedawnym. Przed 1950 r. ceny w niektórych
latach wzrastały, w innych zaś spadały. Po-
ziom cen — średnia cena wszystkich dóbr
— w Wielkiej Brytanii w 1950 r. nie był wca-
le wyższy od tego w 1920 r. Jak pokazano na
rysunku 28.1, poziom cen w Wielkiej Brytanii
obniżył się dość znacznie w ciągu kilku lat
międzywojennych, kiedy inflacja była ujemna.
Od 1945 r. nie było roku, w którym zjawisko
to wystąpiłoby powtórnie. Ceny podniosły się
od 1950 r. dwudziestokrotnie, tj. bardziej niż
w ciągu poprzednich trzech stuleci. Prawidło-
245
szkodliwym? Rozróżniamy wywołane inflacją
RYSUNEK 28.1 koszty ponoszone przez jednostki oraz koszty
społeczeństwa jako całości. Rozważymy także
Roczna stopa inflacji w Wielkiej Brytanii możliwe sposoby przeciwdziałania inflacji
w latach 1920-1999 przez państwo.
W jakiej mierze inflacja jest zjawiskiem
_____________________________________ i
28.1
Pieniądz i inflacja
W tej części naszych rozważań przedstawimy
podstawowy związek między nominalną po-
dażą pieniądza a poziomem cen. Poznanie go
umożliwi z kolei analizę zależności między
stopą wzrostu nominalnej podaży pieniądza
a inflacją.
Nasza analiza obejmuje rynek pieniądza,
którego działanie poznaliśmy w rozdziałach
24 i 25.
1930194019501960197019801990 2000
Lata Realna podaż pieniądza MIP jest to iloraz
E r 6 d 1 o: R.B. Mitchell, European Historical Stati- nominalnej podaży pieniądza M oraz pozio-
nes 1750-1970, Macmillan, 1975; OECD, Econo- mu cen P.
mic Outlook.
nemu Y i stopie procentowej r. Wzrost docho-

Inflacja jest rzeczywiście szkodliwa, lecz du realnego prowadzi do wzrostu popytu na
rimo to niektóre rozpowszechnione argumen- realne zasoby pieniądza, ponieważ ludzie za-
:v krytyczne są oparte na błędnych przesłan- wierają więcej transakcji kupna-sprzedaży.
kach. Rozróżnienie prawdziwych oraz pozor- Zwiększając koszt alternatywny posiadania
nych kosztów powodowanych przez inflację pieniądza, nie zaś innych aktywów przynoszą-
A gospodarce jako całości nie jest zadaniem cych dochód w postaci odsetek, wzrost stopy
rrostym. procentowej r powoduje spadek popytu na re-
Aby zrozumieć, na czym polegają koszty alne zasoby pieniężne.
inflacji, najpierw musimy uświadomić sobie
ej skutki. Jednak te mogą zależeć przede
wszystkim od przyczyny, która inflację spo-
I odowała.
Następnie przejdziemy do analizy skutków
inflacji. W jaki sposób oddziałuje ona na ry-
nek dóbr oraz na rynek pracy? Czy wysoka in-
flacja wywiera niekorzystny wpływ na wiel-
ość produkcji i zatrudnienia? Czy ma zna-
czenie to, że inflacja była oczekiwana, czy też
ncjawiła się niespodziewanie?
Ludzie zgłaszają popyt na pieniądz ze
względu na jego siłę nabywczą, tzn. możli-
wość nabywania zań dóbr. W rozdziale 24
ustaliliśmy, że popyt na pieniądz to popyt na
realne zasoby pieniężne. Ponieważ na ozna-
czenie popytu na pieniądz Keynes używał ter-
minu preferencja płynności (ang. liquidity
preference), ekonomiści często stosują w tym
celu literę L. My używamy symbolu L(Y, r) do
oznaczenia wielkości popytu na realne zasoby
pieniężne, odpowiadającego dochodowi real-
246
Jeżeli rynek pieniądza jest w stanie równo- wiednimi zmianami cen. Powinniśmy jednak
wagi, to realna podaż pieniądza równa się rozważyć dwie kwestie. Po pierwsze, nawet
wielkości popytu na te zasoby. jeżeli założymy, że popyt na realne zasoby jest
stały, to należy wyjaśnić, czy to zmiany nomi-
j = L (Y, r ) . (28.1) nalnej ilości pieniądza powodują zmiany cen,
czy też to zmiany cen wywołują zmiany ilości
W tym rozdziale zakładamy, że giętka sto- pieniądza. Po drugie, bardzo ważna jest także
pa procentowa utrzymuje rynek pieniądza odpowiedź na pytanie, czy popyt na realne za-
wstanie ciągłej równowagi. Równanie (28.1) soby pieniądza rzeczywiście pozostaje nie
zachowuje swoją ważność w każdym punkcie zmieniony.
czasowym.
Załóżmy, że dostosowania płac nominal- Pieniądz i ceny:
nych i cen w krótkim okresie przebiegają
związek przyczynowy
z opóźnieniem. Wzrost nominalnej podaży
pieniądza M powoduje początkowo wzrost re- Załóżmy, że popyt na realne zasoby pieniądza
alnej podaży pieniądza M/P, bo ceny P nie jest stały. Możemy więc powiedzieć, że zmia-
zdążyły się jeszcze w pełni dostosować. Ta na podaży pieniądza powoduje zmianę cen.
nadwyżka realnej podaży pieniądza wywołuje Zadajmy teraz odwrotne pytanie. Przyjmijmy,
spadek stopy procentowej. Niższa stopa pro- że pracownicy są w stanie wymusić na praco-
centowa pobudza wzrost globalnego popytu dawcach podwyżki płac nominalnych. Przed-
na dobra. Z kolei nadwyżka popytu na dobra siębiorstwa podnoszą wtedy ceny swoich wy-
powoduje stopniowy wzrost cen. Na rynku robów, aby pokryć zwiększone koszty. Co
pracy zwiększony popyt na pracowników za- dzieje się dalej?
czyna wywoływać wzrost płac nominalnych. Z równania (28.1) wynika, że może zda-
W rozdziale 26 przekonaliśmy się, że gdy pła- rzyć się jedno z dwojga. Z jednej strony, jeżeli
ce i ceny w pełni dostosowują się do zmienio- nominalna podaż pieniądza nie wzrośnie, to
nej sytuacji, jednorazowy, trwały wzrost no- realna podaż pieniądza się zmniejszy. Stopa
minalnej podaży pieniądza wywołuje iden- procentowa wzrośnie, aby została zachowana
tyczny, jednorazowy i trwały wzrost płac równowaga na rynku pieniądza. Jednak wyż-
i cen. Produkcja, zatrudnienie, stopa procento- sza stopa procentowa wywoła spadek łącz-
wa i realna podaż pieniądza powracają do nego popytu na dobra i spowoduje pojawienie
swoich początkowych wielkości. się nadwyżki ich podaży, co stanie się przy-
Równanie (28.1) umożliwia nam zwięzłe czyną presji na obniżenie cen i spadku popytu
sformułowanie tego wniosku. Po zakończeniu na pracę. W końcu ceny i płace powrócą dc
procesu dostosowawczego popyt na realne za- swojego pierwotnego poziomu. Równowaga
soby pieniężne jest nie zmieniony. Oznacza to,
że poziom cen musiał ulec proporcjonalnej
zmianie do pierwotnego wzrostu nominalnej
podaży pieniądza. Ustalenia te stanowią treść
ilościowej teorii pieniądza.
W ilościowej teorii pieniądza utrzymuje się,

że zmiany nominalnej podaży pieniądza po-
wodują identyczne zmiany poziomu cen
(a także płac), lecz nie wpływają na produk-
cję i zatrudnienie.
Teoria ta ma przynajmniej 500 lat, a nie-
którzy wywodzą ją nawet od Konfucjusza.
Dziś bronią jej monetaryści, którzy twierdzą,
że zmiany cen są spowodowane najczęściej
zmianami nominalnej podaży pieniądza.
Jednak teorię tę trzeba interpretować
ostrożnie. W istocie w teorii ilościowej
stwierdza się tylko, że ponieważ popyt na re-
alne zasoby pieniądza musi być stały, jego re-
alna podaż również musi pozostać stała. To
właśnie dlatego zmiany nominalnej podaży
pieniądza muszą zostać zrównoważone odpo-
Makroekonomia 247
rrzy pełnym zatrudnieniu zostanie przywróco-
na. Ceny, płace, realna podaż pieniądza i stopa TABLICA 28.1
crocentowa powrócą do wyjściowego pozio-
mu. Kiedy proces dostosowawczy dobiegnie Pieniądz i ceny w 1999 r. (1962 = 100)
Ł?ńca, okaże się, że próba podwyższenia płac
Wyszczegól- Japonia Francja Wielka
: cen nie powiodła się. nienie Brytania
Z drugiej strony, państwo może zareago- Ml 3 021 1 477 5 039
zć na początkowy wzrost cen płac i cen, ła- Ceny 474 730 1 198
godząc ten szok. Pieniądz w uję-
ciu realnym 637 202 421
Dochód realny 1 290 290 235
Polityka pieniężna łagodzi szok, jeżeli zmia-
na cen wywołuje reakcję państwa, które do-
stosowuje wielkość nominalnej podaży pie- Ź r ó d ł o : IMF, International Financial Statistics.
niądza, aby w krótkim okresie uniknąć
zmiany jego realnej podaży.
cen. Skala zmian dochodu realnego była bar-

Gdy wzrost cen zostaje zamortyzowany dzo zróżnicowana w trzech opisanych krajach.
zrzez wzrost nominalnej podaży pieniądza, re- Wzrost dochodu realnego zwiększa popyt na
zina podaż pieniądza się nie zmienia. Stopa pieniądz w ujęciu realnym i wymaga odpo-
rrocentowa równoważąca rynek pieniądza po- wiedniego wzrostu jego podaży. Nominalna
zostaje stała. Pełne zatrudnienie w gospodarce podaż pieniądza musi rosnąć znacznie szyb-
zirzymuje się przy wyższym poziomie nomi- ciej niż ceny.
zalnej podaży pieniądza, cen oraz płac nomi- W interpretacji danych zawartych w tabli-
nalnych. cy 28.1 mogą pomóc dwa inne czynniki. Po
Rozumiemy teraz, co miał na myśli Milton pierwsze, chociaż dochód realny w Wielkiej
Friedman, mówiąc, że inflacja jest zjawiskiem Brytanii rósł wolno, deregulacja systemu fi-
g charakterze pieniężnym. Jeżeli tylko płace nansowego i konkurencja między bankami do-
: ceny mają dość czasu, aby się dostosować, prowadziły do zaoferowania właścicielom ra-
rospodarka będzie zawsze produkować na po- chunków czekowych atrakcyjnego oprocen-
ziomie zapewniającym pełne zatrudnienie. Je- towania1. Pomaga to wyjaśnić, dlaczego
żeli realny popyt na pieniądz odpowiadający realny popyt na pieniądz w Wielkiej Brytanii
sanowi pełnego zatrudnienia jest stały, to każ- wzrósł w tak dużym stopniu. Po drugie, musi-
demu wzrostowi cen musi towarzyszyć wzrost my uwzględniać jeszcze innego rodzaju
zorninalnej podaży pieniądza. wpływ stopy procentowej na realny popyt na
pieniądz. Dokładniej rolę stopy procentowej
Popyt analizujemy w następnym podrozdziale.
na realne zasoby pieniądza Na razie możemy sformułować jeden
wniosek: także w długim okresie zmiany real-
Tablica 28.1 obrazuje zmiany nominalnej po- 1
Chociaż z opisu tablicy 28.1 w oryginale nie wy-
zziży pieniądza, cen, realnej podaży pieniądza
nika wyraźnie, jaką miarą podaży pieniądza posłu-
:raz dochodu realnego w ciągu 38 lat. Prosta
gują się autorzy, to można domniemywać, że jest
reoria ilościowa nie opisuje rzeczywistości nią agregat M l . Tylko wówczas występujące w tek-
■ posób zadowalający. Nominalna podaż pie- ście stwierdzenie jest precyzyjne. W przypadku
rz ądza wzrosła w Japonii sześciokrotnie w po- szerszych miar pieniądza, np. M4, należałoby je in-
równaniu z cenami, lecz za to we Francji terpretować w sposób bardziej ogólny i objąć nim
i zrost ten tylko dwa razy przekraczał wzrost także wkłady terminowe iprzyp. R.R.).
"iacja 237
nego dochodu i stopy procentowej wywierają
istotny wpływ na realny popyt na pieniądz. RYSUNEK 28.2
Jednak nie sposób podać w wątpliwość teore-
tycznego twierdzenia, że jeżeli dochód realny Wzrost ilości pieniądza i inflacja
i stopą procentowa pozostałyby nie zmienio- w latach 1970-1995
ne, to zmiany ilości pieniądza w ujęciu nomi-
nalnym doprowadziłyby stopniowo do takiej
samej zmiany płac i cen.
Inflacja
Do tej pory posługiwaliśmy się wielkościami
absolutnymi. Teraz zajmiemy się stopami
zmian. Z równania (28.1) wynika, że wzrost
realnego popytu na pieniądz musi równać się
wzrostowi jego realnej podaży, a konkretnie
— nadwyżce wzrostu nominalnej podaży pie-
niądza nad wzrostem cen. Jednakże wzrost
cen to nic innego jak inflacja, a zatem:
stopa inflacji = wzrost nominalnej

podaży pieniądza - wzrost realnego popytu
na pieniądz. (28.2)
Kiedy wzrost realnego popytu na pieniądz

wynosi zero, stopa inflacji równa się stopie stu nominalnej podaży pieniądza były wyso-
wzrostu nominalnej podaży pieniądza. Z tabli- kie. Tempo inflacji i tempo wzrostu ilości pie-
cy 28.1 wynika, że wniosek taki nie sprawdza niądza są bardzo zbliżone, tak jak to sugeruje
się w sytuacji, gdy zmienia się realny popyt na równanie (28.2). Punkty na rysunku 28.2 leżą
pieniądz. Czy zmiany realnego popytu na pie- w pobliżu linii, na której inflacja i wzrost no-
niądz mogą okazać się niewielkie w stosunku minalnej podaży pieniądza są równe.
do zmian nominalnej podaży pieniądza i cen? Zasadniczym odkryciem ilościowej teorii
Tak. Ponieważ dochód realny i stopa procento- pieniądza jest to, że wielkości realne zmienia-
wa zwykle zmieniają się tylko o kilka punktów ją się zwykle powoli. Bardzo dużym zmianom
procentowych rocznie, także realny popyt na jednej zmiennej nominalnej (nominalnej po-
pieniądz zmienia się powoli2. Jeżeli nominalna daży pieniądza) muszą zatem towarzyszyć
podaż pieniądza wzrasta szybko, będzie to mu- równie wielkie zmiany innych zmiennych no-
siało zostać zrekompensowane szybkim wzro- minalnych (cen i płac), aby realna podaż pie-
stem cen. Tylko wtedy realna podaż pieniądza niądza (i płace realne) pozostały nie zmienio-
zmieni się jedynie nieznacznie, odpowiednio ne na poziomie odpowiadającym stanowi rów-
do zmian realnego popytu na pieniądz. nowagi.
Rysunek 28.2 przedstawia grupę krajów, To, co na temat inflacji powiedzieliśmy do
w których stopa inflacji, a także tempo wzro- tej pory, jest dopiero wstępnym przybliże-
niem. Przybliżenie to jest użyteczne, lecz po-
2
Wyjątkiem od tej reguły jest zjawisko hiperinfla- wstały obraz zawiera zbyt wiele uproszczeń.
cji, której przykład opisujemy w następnym podroz- Naprawimy to teraz.
dziale.
Makroekonomia 249
28.2
TABLICA 28.2
Inflacja i stopa procentowa Ź r ó d ł o: Jak tablicy 28.1.
Tablica 28.2 zawiera dane dotyczące stóp pro-

centowych oraz tempa inflacji w 1998 r. dla Hiperinflacja
grupy wybranych krajów. Kraje, w których
występuje wysoka inflacja, mają również wy-
Hiperinflację nazywamy zjawisko polegają-
sokie stopy procentowe. W istocie dane te su- ce na utrzymywaniu się bardzo wysokiej
gerują, że stopie inflacji wyższej o 1% towa- stopy inflacji.
rzyszy niemal dokładnie o 1% wyższa stopa
procentowa. Twierdzenie takie sformułował
po raz pierwszy Irving Fisher: Inflacja w Boliwii osiągnęła 11000%
w 1985 r., natomiast inflacja na Ukrainie wy-
realna stopa procentowa = nominalna stopa niosła 10 000% w 1993 r. Najbardziej znany
procentowa - stopa inflacji. (28.3) przykład hiperinflacji to wydarzenia w Niem-
czech w latach 1922-1923.
Niemcy przegrały I wojnę światową. Bu-
Według hipotezy Fishers wzrostowi inflacji
o 1% towarzyszy wzrost stopy procentowej dżet państwa niemieckiego wykazywał
także o 1%3. ogromny deficyt, finansowany głównie przez
v_________________________________________ y drukowanie pieniędzy. Tablica 28.3 obrazuje
dalszy przebieg zdarzeń. Szesnastokrotny
Hipoteza Fishera implikuje, że realna stopa wzrost nominalnej podaży pieniądza w 1922 r.
procentowa nie ulega dużym zmianom. W in- okazał się niczym w porównaniu z jej wzro-
nym przypadku zaobserwowalibyśmy wielką stem w 1923 r. Rząd został zmuszony do za-
nadwyżkę po stronie podaży lub popytu na po- kupu bardziej wydajnych pras drukarskich.
życzki. Wyższa inflacja musi być skompenso- W ostatnim stadium hiperinflacji Niemcy
wana wyższą nominalną stopą procentową, aby ostemplowywali stare banknoty dodatkowy-
utrzymać nie zmieniony poziom realnej stopy mi zerami i następnego ranka wprowadzali je
procentowej odpowiadającej stanowi równowa- na nowo do obiegu jako banknoty o wyższym
gi. Tablica 28.2 wskazuje, że hipoteza ta jest nominale.
niezłym przybliżeniem rzeczywistości. Ceny w 1922 r. wzrosły 75 razy; ich
Zwiększenie stopy wzrostu ilości pienią- wzrost w 1923 r. był jednak jeszcze wielokrot-
dza doprowadzi zatem nie tylko do wzrostu nie szybszy. Aby w październiku 1923 r. kupić
tempa inflacji, lecz także do wzrostu nominal-
nej stopy procentowej. Skutkiem jest spadek
popytu na realne zasoby pieniądza, który wy-
wołuje z kolei pojawienie się różnicy w tem-
pie wzrostu ilości pieniądza i cen. Utrzymuje
się ona tak długo, aż realna podaż pieniądza
dostosuje się do tej zmiany realnego popytu
na pieniądz. Aby zobaczyć, jak działa ten me-
chanizm, rozpatrzymy przykład spektakularny
— niemiecką hiperinflację.
3
W istocie chodzi tu o punkty procentowe iprzyp.
R.R.).
Inflacja i stopy procentowe w 1998 r.

(% rocznie)
Kraj Stopa inflacji Stopa
procentowa
Turcja 85 75
Ekwador 36 50
Jamajka 14 25
Nigeria 10 14
RPA 7 17
Szwajcaria 0 1
Inflacja 250
I -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
TABLICA [ 28.3
Wyszczególnienie Obieg pieniężny Ceny Realna ilość Inflacja

pieniądza (w % miesięcznie)
I 1922 1 1 1,00 5
I 1923 16 75 0,21 189
VII 1923 354 2 021 0,18 386
IX 1923 227 777 645 946 0,35 2 532
X 1923 20 201 256 191 891 890 0,11 29 720
Ź r ó d ł o : Na podstawie: CL. Holtfrerich, Die Deutsche inflation 1914-23, Walter de Gruyter, 1980.
Niemiecka hiperinflacja w latach 1922-1923 (styczeń 1922 = 1)

napój, który w styczniu 1922 r. kosztował mu mogły one przynosić odsetki. Wiele czasu
1 markę, trzeba było wydać 192 min marek. tracono na wizyty w banku.
Ludzie chodzili po zakupy, nosząc ze sobą Jaki morał wynika z tej historii? Po pierw-
walizy pełne pieniędzy. Krążył wtedy dowcip, sze, wysoka inflacja i wysokie stopy procento-
że złodzieje kradli je, porzucając niemal bez- we mogą znacząco obniżyć popyt na realne
wartościowe pieniądze. zasoby pieniądza. Okresy hiperinflacji są
rzadkimi przykładami sytuacji, w których re-
Ucieczka od pieniądza. Jeżeli stopa inflacji alna podaż pieniądza (realne zasoby pienią-
wynosi 7t, a nominalna stopa procentowa r, to dza) może zmieniać się szybko i na wielką
realna stopa procentowa jest równa (r - n ) . skalę4. Po drugie, w rezultacie, gdy stopa in-
Jednak dochód realny z nie przynoszącego od- flacji i nominalna stopa procentowa rosną,
setek pieniądza wynosi po prostu - n , co wska- ilość pieniądza i ceny mogą zmieniać się zu-
zuje, jak szybko realna wartość pieniądza jest
„zjadana" przez inflację. Dlatego też realny
4 Jeżeli nawet wysokość nominalnej stopy procen-
zysk z posiadania oprocentowanych aktywów,
towej dorównuje wysokości inflacji, a realne opro-
nie zaś pieniądza, wynosi ( r - r i ) - ( - n ) = r. centowanie od obligacji pozostaje nie zmienione, to
Jeżeli nawet ludzie myślą przede wszystkim realna stopa zysku z posiadania gotówki jest to sto-
o realnej stopie zysku, to miarą kosztu trzy- pa inflacji ze znakiem minus. Ponieważ zmiany in-
mania pieniądza jest właśnie nominalna stopa flacji wpływają na tę realną stopę zysku, wielkie
procentowa. zmiany poziomu inflacji prowadzą do wielkich
Nominalna stopa procentowa zwiększa się zmian realnego popytu na pieniądz.
wraz ze wzrostem inflacji, a więc w czasie
niemieckiej hiperinflacji koszt posiadania pie-
niądza stał się ogromny.
Ucieczka od pieniądza oznacza gwałtowny

spadek realnego popytu na pieniądz, wy-
stępujący wtedy, kiedy wysoka inflacja
i wysoka nominalna stopa procentowa
zwiększają koszty utrzymania pieniądza.
Trzecia kolumna tablicy 28.3 pokazuje, że
w październiku 1923 r. wartość realnych zaso-
bów pieniądza obniżyła się do 11 % ich warto-
ści ze stycznia 1922 r. Jak ludzie radzili sobie
przy tak niewielkich zasobach pieniądza?
Pobory wypłacano dwa razy dziennie, aby
można było robić zakupy w czasie przerwy na
lunch, zanim realna wartość gotówki zbyt nie
zmaleje. Wszystkie nie wydane od razu pie-
niądze szybko składano w banku, dzięki cze-
Makroekonomia
dzy w celu sfinansowania wielkiego deficytu
RYSUNEK 28.3 budżetowego może być przyczyną inflacji.
Czy wielkie deficyty budżetowe nieuchronnie
Deficyt budżetowy a inflacja
prowadzą do inflacji, zmuszając państwo do
w latach 1979-1995
drukowania ogromnych ilości dodatkowych
pieniędzy w celu ich pokrycia? Jeżeli tak, to
walka z inflacją będzie wymagać zastosowa-
nia restrykcyjnej polityki fiskalnej. Pozwoli
ona utrzymać deficyt pod kontrolą oraz nie
dopuścić do zbyt szybkiego wzrostu podaży
pieniądza.
Rysunek 28.3 dowodzi, że nie istnieje pro-
sty i oczywisty związek między wielkością
deficytu budżetowego a stopą inflacji. Jego
opis wymaga dokładniejszej analizy odpo-
wiedniego mechanizmu transmisyjnego.
Deficyt a wzrost ilości pieniądza

Deficyt budżetu lub deficyt sektora publiczne-
go może być finansowany w dwojaki sposób.
Po pierwsze, państwo może pożyczyć pienią-
-3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8
Deficyt budżetowy (% PKB)
dze od sektora prywatnego, sprzedając obliga-
cje. Zgromadzone w ten sposób pieniądze
Źr ó d ł o : OECD, Economic Outlook, 1996. można następnie użyć na pokrycie nadwyżki
v_ __________________________________________ wydatków nad dochodami. Po drugie, pań-
stwo może drukować pieniądze i przeznaczać
je bezpośrednio na wydatki.
pełnie niezależnie od siebie. Tablica 28.3 do-
W warunkach hiperinflacji mechanizm jest
wodzi, że między styczniem 1922 r. a lipcem
dość prosty: deficyt jest finansowany dodru-
1923 r. ceny wzrosły sześciokrotnie szybciej
kiem wielkich ilości pieniędzy. Nie jest to jed-
niż nominalna ilość pieniądza, zmniejszając
nak niezbędne. Inna możliwość polega na
w ten sposób realną podaż pieniądza o 82%,
tym, że państwo sfinansuje deficyt w całości
odpowiednio do spadku realnego popytu na
poprzez sprzedaż obligacji. Choć państwo mo-
pieniądz.
głoby zdecydować się na finansowanie pewnej
Ramka 28.1, która dotyczy ilościowej teo-
stałej części swojego deficytu drukowaniem
rii pieniądza, zawiera streszczenie naszych
pieniędzy, nie musi wcale tak zrobić. Na ry-
dotychczasowych rozważań.
sunku 28.4 przedstawiono odpowiednie dane
dotyczące Wielkiej Brytanii. Deficyt został tu
wyrażony w postaci procentowego udziału
w PKB, zaś powiązane z nimi roczne stopy
28.3 wzrostu nominalnej ilości pieniądza są mie-
inflacja, pieniądz rzone węższym agregatem MO oraz szerszym
M4. Zwłaszcza w przypadku tego drugiego
i deficyt budżetowy agregatu wydaje się, że związek między ilo-
ścią pieniądza a deficytem jest w krótkim
Uporczywej inflacji musi towarzyszyć ciągły okresie słabo widoczny — wtedy, kiedy dane
wzrost ilości pieniądza. Drukowanie pienię- roczne przedstawimy w formie wielkości
przeciętnych z okresów czteroletnich.
Inflacja 252
RAMKA 28,1
Ilościowa teoria pieniądza
Ilościową teorię pieniądza można przedstawić w postaci równania:
MV=PY. (R.1)
Szybkość obiegu pieniądza V to stosunek dochodu nominalnego PY (iloczyn cen P i dochodu
realnego) do nominalnej podaży pieniądza M. Jeśli ceny dostosowują się, utrzymując dochód re-
alny na poziomie odpowiadającym pełnemu zatrudnieniu (zakładamy, że poziom ten nie zmie-
nia się), to zmiana podaży pieniądza M prowadzi do takiej samej zmiany cen P, pod warunkiem
Że szybkość obiegu pieniądza V się nie zmienia.
Czym jest szybkość obiegu pieniądza? Jest to prędkość, z jaką zasoby pieniądza krążą
w gospodarce w wyniku zawierania transakcji kupna-sprzedaży. Jeżeli każdy będzie trzymał
pieniądze krócej i przekaże je szybciej następnej osobie, to gospodarka może funkcjonować
przy mniejszych zasobach pieniądza w stosunku do dochodu nominalnego. Jednak jak ocenić,
czy szybkość obiegu pieniądza rzeczywiście pozostaje stała, tak jak tego wymaga prosta ilościo-
wa teoria pieniądza? Równanie ilościowej teorii pieniądza można przekształcić:
M Y
= fR21
T v'
Jego lewa strona oznacza realną podaż pieniądza. Stronę prawą możemy traktować jako re-
alny popyt na pieniądz. Popyt zwiększa się, jeżeli wzrasta dochód realny, i spada, jeżeli zwięk-
sza się szybkość obiegu pieniądza. Jednak wcześniej podaliśmy argumenty na rzecz tezy, że re-
alny popyt na pieniądz zależy od dochodu realnego i nominalnej stopy procentowej, która jest
miarą kosztu alternatywnego posiadania pieniądza. Szybkość obiegu pieniądza mierzy zatem
wpływ stopy procentowej na realny popyt na pieniądz. Wzrost nominalnej stopy procentowej
wywołuje spadek realnego popytu na pieniądz. Ludzie trzymają mniej pieniędzy w stosunku do
ich dochodu; szybkość obiegu wzrasta. Kiedy zatem inflacja i nominalna stopa procentowa ro-
sną, szybkość obiegu również wzrasta.
Jednak jeżeli dojdzie do stabilizacji tempa inflacji i nominalnej stopy procentowej na pew-
nym poziomie, to szybkość obiegu pieniądza również się ustabilizuje. Dla danego dochodu
zmianom ilości pieniądza będą towarzyszyć odpowiednie zmiany cen i w ten sposób prosta teo-
ria ilościowa zostanie znów potwierdzona. Nasze rozważania są prowadzone przy założeniu, że
ceny (i płace) są doskonale giętkie. W krótkim okresie, jeżeli ceny dostosowują się wolno, zmia-
ny nominalnej podaży pieniądza muszą oznaczać zmiany realnej podaży pieniądza. Aby zmienić
realny popyt na pieniądz i utrzymać równowagę na rynku pieniężnym, trzeba zmienić stopę pro-
centową lub dochód realny. Kiedy ceny dostosowują się powoli, zmiany nominalnej podaży pie-
niądza nie są natychmiast rekompensowane zmianami cen i — w krótkim okresie — powyższa
teoria przestaje obowiązywać.
v _________________________________________________________________________________ j
W długim okresie związek między rozmia- łóżmy, że rząd próbuje prowadzić politykę
rami deficytu sektora publicznego a wzrostem wysokiego i stałego deficytu budżetowego
podaży pieniądza jest bardziej wyraźny. Za- i finansuje go jedynie przez emisję obligacji.
Makroekonomia 253
RYSUNEK 28.4
Deficyt i wzrost ilości pieniądza w Wielkiej Brytanii w latach 1970-1998
1970-1973 1974-1977 1978-1982 1983-1986 1987-1989 1990-1994 1995-1998

Lata
Ź r ó d ł o : ONS, Economìe Trends.
Ponieważ zasób obligacji się zwiększa, płat- Wzrost ilości pieniądza a inflacja
ności z tytułu oprocentowania już zaciągnięte- w Wielkiej Brytanii
go długu publicznego wzrastają. Powiększa to
deficyt, wymuszając dalsze zwiększenie emi- Zakończymy zawarte w tym podrozdziale roz-
sji obligacji. Rząd może być zmuszony do za- ważania, analizując krótkookresowy związek
oferowania wyższej stopy oprocentowania, między wzrostem ilości pieniądza a wysoko-
aby skłonić ludzi do zakupu rosnącej ilości ścią inflacji. Obie wielkości zostały wyrażone
obligacji państwowych. Jest więc możliwe, że w postaci stóp rocznych dla lat 1970-1998.
płatności odsetek od już istniejącego zadłuże- Rysunek 28.5 przedstawia dane umożliwiają-
nia, a zatem rozmiary deficytu sektora pu- ce porównanie inflacji w Wielkiej Brytanii
blicznego, staną się tak duże, że nie sposób z roczną stopą wzrostu MO i M4.
będzie ich sfinansować jedynie za pomocą no- Inflacja w Wielkiej Brytanii osiągnęła naj-
wych emisji obligacji. Jeżeli w tej sytuacji wyższy poziom w 1975 r., kiedy wyniosła 24%.
rząd nie zmieni polityki fiskalnej, zmierzając Rysunek 28.5 wyjaśnia również, dlaczego w
do ograniczenia deficytu, pozostanie mu jedy- końcu lat siedemdziesiątych wiele osób było
nie ratunek w postaci finansowania nadwyżki przekonanych, że wysokość inflacji w Wielkiej
wydatków drukowanymi dodatkowo pieniędz- Brytanii zależy od stopy wzrostu szerokiej mia-
mi. Tak właśnie rodzi się hiperinflacja. ry ilości pieniądza sprzed dwóch lat. Pogląd ten
Inflacja 254
RAMKA 28.2
Renta emisyjna, podatek inflacyjny i hiperinflacja
Państwo ma monopol na emisję banknotów i bicie monet. Produkcja pieniądza symbolicznego
-a
kosztuje bardzo niewiele w porównaniu z jego wartością. Renta emisyjna (albo inaczej: renta -o
z monopolu emisyjnego) to realna wartość zasobów przejętych przez państwo dzięki zdolności o
D
do emisji pieniądza (monopolowi emisyjnemu). Realny popyt na pieniądz M/P rośnie wraz ze
wzrostem dochodu realnego5. Długookresowy wzrost gospodarczy umożliwia zatem państwu
zwiększanie Mprzy zachowaniu stałości P. Drugim potencjalnym źródłem renty emisyjnej jest
podatek inflacyjny.
Załóżmy, że dochód realny oraz produkcja są stałe, a państwo jest słabe i niezdolne do ścią-
gnięcia podatków, które wystarczyłyby do pokrycia jego wydatków. W takim przypadku wiary-
godność państwa jest niewielka i nikt nie udzieli mu kredytu. W tej sytuacji państwo drukuje
pieniądze, aby pokryć deficyt budżetowy. Jeżeli AM to ilość pieniądza wielkiej mocy wyemito-
wanego w celu sfinansowania nominalnego deficytu budżetowego o tej samej wysokości, to re-
alna wartość renty emisyjnej wynosi AM/P, czyli jest równa iloczynowi tempa wzrostu ilości go-
tówki i realnego popytu na gotówkę AM/M x M/P. Ponieważ dochód realny jest stały, ów wzrost
nominalnej podaży pieniądza musi, prędzej czy później, spowodować przyspieszenie wzrostu
cen, a zatem:
realny dochód z podatku inflacyjnego = stopa inflacji x realny popyt na pieniądz gotówkowy. (R.l)
Okazuje się, że inflacja jest korzystna dla państwa, gdyż obniża realną wartość nie oprocen-
towanej części długu państwa, a mianowicie gotówki. Stopę inflacji możemy traktować jako
stopę podatkową, a realną wartość gotówki jako podstawę opodatkowania.
Przejdziemy teraz do kwestii, która — być może — jest dla ciebie całkiem nowa. Czy realne
dochody państwa z podatku inflacyjnego zwiększają się wtedy, kiedy zwiększa się tempo wzro-
stu podaży pieniądza i stopa inflacji? Pamiętajmy, że wyższa inflacja prowadzi do podwyżki no-
minalnej stopy procentowej, a więc i do obniżenia realnego popytu na gotówkę. Rysunek poni-
żej dostarcza odpowiedzi na to pytanie. Przy niskiej inflacji realny popyt na pieniądz gotówko-
wy jest duży, lecz iloczyn obu tych wielkości jest mały. Podobnie w przypadku wysokiej
inflacji, chociaż stopa podatku inflacyjnego jest wysoka, to jego podstawa, czyli realny popyt na
gotówkę, jest bardzo niewielka, ponieważ nominalna stopa procentowa jest wysoka. Realna
wartość wpływów osiąganych dzięki podatkowi inflacyjnemu nie może być zatem zwiększana
5
Uważny Czytelnik dostrzegł z pewnością, że autorzy zmienili w tej ramce konwencję oznaczeń stosowa -
ną we wcześniejszych rozdziałach w odniesieniu do pieniądza. Jest to pewna niekonsekwencja, realny po-
pyt na pieniądz był bowiem oznaczany symbolem L, MP zaś symbolizowało realną podaż pieniądza.
W istocie jednak niekonsekwencja ta nie podważa samego rozumowania i płynących z niego wniosków.
Niemniej wywód autorów byłoby łatwiej zrozumieć, gdyby przyjęte w ramce oznaczenia nieco zmodyfiko-
wać. I tak, popyt na pieniądz można by oznaczyć symbolem M D /P, podaż pieniądza zaś M S IP. Należy przy
tym pamiętać, że całe rozumowanie jest prowadzone przy założeniu istnienia równowagi na rynku pienią-
dza, tzn. M s /P = M D IP (przyp. R.R.).
Makroekonomia 255
w nieskończoność. Po przekroczeniu pewnego progu szybszy wzrost ilości pieniądza i wyższa
inflacja zmniejszają podstawę opodatkowania szybciej, niż wzrasta stopa podatkowa.
Stopa inflacji
Z analizy rysunku wynikają dwa wnioski. Po pierwsze, jeżeli państwo musi pokryć konkret-
ny realny deficyt drukiem pieniądza, to istnieją dwie stopy wzrostu ilości pieniądza w obiegu
i dwie stopy inflacji pozwalające na osiągnięcie tego celu. W obu przypadkach mamy do czy-
nienia z równowagą długookresową i stałym tempem inflacji. Po drugie, jeżeli przyczyny poli-
tyczne zmuszają państwo do dopuszczenia do realnego deficytu o wielkości D, to drukowanie
pieniędzy nie wystarczy. Gospodarka eksploduje hiperinflacją. Kiedy inflacja jest wysoka, real-
ny popyt na pieniądz jest niski. Jej dalsze zwiększanie doprowadza do tak znacznego procento-
wego spadku i tak niewielkiego realnego popytu na gotówkę, że wpływy z podatku inflacyjnego
zmniejszają się, państwo drukuje coraz więcej gotówki, a sytuacja pogarsza się coraz bardziej.
V._______________________________________________________________________ J
był oparty w dużym stopniu na wynikach ob-

serwacji zmian M4 i inflacji w połowie lat sie- RYSUNEK 28.5
demdziesiątych. W następnych latach związek
ten był o wiele mniej wyraźny. Inflacja i wzrost ilości pieniądza (w %)
Biorąc pod uwagę cały okres pokazany na
rysunku 28.5, możemy wysnuć dwa wnioski.
Po pierwsze, nie istnieje prosty związek mię-
dzy wzrostem nominalnej podaży pieniądza
a inflacją: zmiany stóp procentowych i docho-
du realnego prowadzą do zmian realnego po-
pytu na pieniądz, które powodują zniekształ-
cenie prostej zależności krótkookresowej.
Po drugie, ponieważ zmiany nominalnej
ilości pieniądza nie powodują natychmiasto-
wych zmian cen, informacje z rysunku 28.5
dają się pogodzić z tezą o powolności procesu
dostosowawczego, którą sformułowaliśmy
w rozdziale 26. W krótkim okresie zmiany no-
minalnej ilości pieniądza prowadzą do zmian
realnej podaży pieniądza, pobudzając także
zmiany stopy procentowej i dochodu. Dopiero Ź r ó d ł o : Jak rysunku 28.4.
w dłuższym okresie pojawia się tendencja do
256
pełnego dostosowania się cen i płac, dzięki sze bezrobocie za cenę wyższej inflacji lub
czemu możliwy staje się powrót do stanu peł- odwrotnie.
nego zatrudnienia i osiągnięcie poziomu pro-
dukcji potencjalnej. Wydawało się, że krzywa Phillipsa oferuje
rozwiązanie problemu wyboru właściwej poli-
Re kapitulacja tyki makroekonomicznej w latach sześćdzie-
siątych. W okresie szczytu popularności eko-
Popyt na realne zasoby pieniądza reaguje na nomii keynesowskiej, kiedy ekonomiści pesy-
zmiany dochodu realnego i stopy procento- mistycznie oceniali zdolność gospodarki do
wej. W długim okresie jego zmiany są zwykle szybkiego i automatycznego powrotu do stanu
niewielkie. Dlatego też realna podaż pieniądza pełnego zatrudnienia dzięki dostosowaniu się
odpowiadająca stanowi równowagi zwykle płac i cen, rządy o orientacji keynesowskiej
zmienia się powoli. W związku z tym upor- pojmowały ten wybór w sposób następujący:
czywa inflacja jest możliwa jedynie wtedy, decydując się na określoną politykę fiskalną
kiedy państwo drukuje pieniądze. Duży defi- i pieniężną, rząd jest w stanie określić wiel-
cyt budżetowy może — w długim okresie kość popytu globalnego i skalę przymusowe-
— zwiększyć pokusę drukowania pieniędzy, go bezrobocia. Krzywa Phillipsa obrazuje
lecz w krótkim okresie nie ma ścisłej zależno- tempo inflacji, które byłoby wynikiem takiego
ści między wielkością deficytu a wzrostem wyboru: wyższy popyt globalny wywiera pre-
ilości pieniądza. sję na wzrost płac i cen oraz prowadzi do
Po przeanalizowaniu przyczyn inflacji zaj- wyższej inflacji, dając w zamian niższe bezro-
miemy się teraz jej skutkami. Odkryliśmy już bocie. Krzywa ta przedstawia zestaw dostęp-
wpływ inflacji na nominalną stopę procento- nych wariantów wyboru. Rządy miały po pro-
wą. Kiedy inflacja jest wysoka, nominalna stu zdecydować, jak wysoką inflację akceptu-
stopa procentowa musi rosnąć, aby chronić re- ją w zamian za niższe bezrobocie. Wybierały
alną wartość stopy zwrotu pożyczkodawców. określony punkt na krzywej Phillipsa, a na-
Inaczej nie znalazłoby się dostatecznie dużo stępnie ustalały zestaw środków (rodzaj) poli-
chętnych do udzielania pożyczek. W następ- tyki fiskalnej i pieniężnej, aby osiągnąć odpo-
nym podrozdziale zajmiemy się wpływem in- wiedni poziom popytu globalnego, a także od-
flacji na produkcję i zatrudnienie. powiedni poziom bezrobocia.
Krzywa Phillipsa pokazana na rysunku
28.6 ilustruje wybór typu „coś za coś"; w la-
28.4 tach sześćdziesiątych ludzie byli przekonani,
że stoją w jego obliczu. Bezrobocie w Wiel-
Inflacja, bezrobocie
kiej Brytanii wynosiło wówczas niewiele po-
i produkcja nad 2% zasobu siły roboczej. Naprawdę wie-
Zaczniemy od przedstawienia jednej z najbar-

dziej znanych, a jednocześnie cieszących się
najgorszą sławą, współzależności w powojen-
nej makroekonomii. Chodzi o tzw. krzywą
Phillipsa.
Krzywa Phillipsa
Profesor A.W. Phillips z London School of
Economics wykazał w 1958 r., że w Wielkiej
Brytanii istnieje silna statystyczna zależność
między poziomem inflacji w danym roku
a bezrobociem. Podobne związki zostały zi-
dentyfikowane również w innych krajach;
wkrótce zależność ta stała się znana jako krzy-
wa Phillipsa. Krzywą tę pokazano na rysun-
ku 28.6.
Krzywa Phillipsa dowodzi, że wyższej sto-

pie inflacji towarzyszy niższa stopa bezro-
bocia. Sugeruje to, że możemy wybrać niż-
Makroekonomia 257
chód równa się produkcji potencjalnej, a no-
minalna stopa procentowa kształtuje się na
RYSUNEK 28.6
wysokości odpowiadającej jej długookresowe-
Krzywa Phillipsa mu poziomowi równowagi.
Krzywa Phillipsa obrazuje odwrotną zależność Przyjmijmy teraz, że w sytuacji wyjścio-
między wyższą inflacją a niższym bezrobociem.
wej, kiedy wszystkie rynki są zrównoważone,
W latach sześćdziesiątych sądzono, że stopie bezro-
dochodzi do jednorazowego, trwałego zwięk-
bocia wynoszącej 2,5% towarzyszyłaby stopa infla-
cji równa zeru.
szenia nominalnej podaży pieniądza. Ponie-
waż ceny i płace nie wzrastają od razu znacz-
nie, realna podaż pieniądza musi się zwięk-
szyć, co powoduje obniżkę stopy
procentowej, mającą skłonić ludzi do trzyma-
nia większych realnych zasobów pieniądza.
W krótkim okresie wzrost łącznego popytu na
dobra prowadzi do wzrostu produkcji. Spada
bezrobocie.
Na rysunku 28.6 opisywany proces rozpo-
czął się od stanu równowagi w punkcie E, kie-
dy inflacja wynosiła zero, a bezrobocie rów-
nało się stopie naturalnej U*. Bezpośrednią
konsekwencją wzrostu popytu globalnego jest
przejście gospodarki do stanu, któremu może
odpowiadać punkt A na krzywej Phillipsa. Po-
nieważ ceny nieco wzrosły, inflacja jest wyż-
sza od zera: wyższy poziom łącznego popytu
spowodował spadek bezrobocia poniżej jego
rzono wówczas, że gdyby tylko udało się do- stopy naturalnej U*.
konać rzeczy trudnej do wyobrażenia Jest to jednak dopiero pierwszy etap
i zmniejszyć popyt globalny tak, aby bezrobo- w procesie dostosowań. Gospodarka nie za-
cie wzrosło do poziomu 2,5%, to stopa inflacji styga w punkcie A na zawsze. Płace stopnio-
spadłaby do zera. wo rosną, reagując na wzrost popytu na pracę,
Dziś wiemy już, że po 1970 r. przyszły la- zaś ceny podnoszą się, w miarę jak przedsię-
ta, kiedy zarówno stopa inflacji, jak i stopa biorstwa rekompensują sobie ten wzrost płac.
bezrobocia przekraczały 10% rocznie. Coś W rozdziale 26 opisywaliśmy tę reakcję jako
dziwnego stało się z krzywą Phillipsa. Pozo- powolne przesuwanie się wykresu funkcji
stała część tego podrozdziału jest poświęcona
wyjaśnieniu, dlaczego krzywa Phillipsa z ry-
sunku 28.6 przestała odpowiadać faktom.
Wiele spośród ważnych składników tej od-
powiedzi zostało odkrytych przez Miltona
Friedmana. Spróbujemy jednak dojść do niej
samodzielnie, wykorzystując przy tym analizę
popytu globalnego i podaży globalnej z roz-
działu 26. Przyjmijmy, że poziom pełnego za-
trudnienia i produkcji potencjalnej są w dłu-
gim okresie stałe, lecz proces dostosowań cen
i płac przebiega ospale. Reagując na począt
kowy szok, płace i ceny zmieniają się powoli
i gospodarka stopniowo powraca do stanu peł-
nego zatrudnienia, w miarę jak zmiany cen
wpływają na rozmiary realnej podaży pie-
niądza.
Rozpoczniemy od przyjęcia założenia, że
w długim okresie nominalna podaż pieniądza
jest stała. Kiedy gospodarka powraca do stanu
pełnego zatrudnienia, inflacja znika, co po-
zwala utrzymać realną podaż pieniądza na po-
ziomie odpowiadającym realnej wielkości
zgłaszanego nań popytu, w sytuacji, gdy do-
Inflacja 258
krótkookresowej podaży globalnej w górę. Co tu globalnego. Wzrost łącznego popytu wy-
dzieje się, jeżeli proces ten potrwa dłużej? Po musza przejściową inflację, która powoduje
pierwsze, wyższe ceny spowodują spadek re- spadek realnych zasobów pieniądza i sprawia,
alnej podaży pieniądza i wzrost stopy procen- że popyt globalny z powrotem ustala się na
towej, co wymusi spadek popytu na realne za- poziomie odpowiadającym stanowi pełnego
soby pieniądza. Popyt globalny zacznie spa- zatrudnienia.
dać, a bezrobocie — ponownie wzrastać. Po Po drugie, szybkość, z jaką gospodarka
drugie, choć płace i ceny nadal rosną, tempo przesuwa się z powrotem po krzywej Phillipsa,
tego wzrostu jest coraz niższe. Ponieważ wyż- zależy od giętkości płac nominalnych, a zatem
szy poziom cen powoduje zmniejszenie real- i cen. Skrajni monetaryści sądzą, że ich dosto-
nej podaży pieniądza i popytu globalnego sowanie się jest błyskawiczne. Według tej
w stosunku do poziomu produkcji potencjal- krańcowej wersji monetaryzmu fakt, że gospo-
nej, którą chciałyby dostarczać w długim darka nie znajduje się ciągle w stanie równo-
okresie przedsiębiorstwa, dodatkowa presja na wagi długookresowej, jest spowodowany jedy-
wzrost płac i cen jest coraz słabsza w miarę nie tym, że pracownicy zawierają obowiązują-
trwania procesu dostosowawczego. ce przez cały rok porozumienia płacowe.
Na rysunku 28.6 odpowiada temu przesu- Zmiany popytu globalnego, których nie prze-
wanie się gospodarki po krzywej Phillipsa widziano w chwili ustalania wysokości płac,
w dół, od punktu A z powrotem ku punkto- oznaczają, że płace nominalne i ceny przej-
wi E odpowiadającemu równowadze długo- ściowo kształtują się na poziomie uniemożli-
okresowej. W momencie gdy ceny i płace wiającym odpowiednie dostosowanie się real-
wzrosną wystarczająco, aby obniżyć realną nej podaży pieniądza i tym samym zrównanie
podaż pieniądza i spowodować wzrost stopy popytu globalnego z produkcją potencjalną.
procentowej do poziomu zrównującego popyt Jednak błędy tego rodzaju są korygowane
globalny z produkcją potencjalną, gospodarka w trakcie kolejnych negocjacji płacowych.
znajduje się znowu w stanie równowagi dłu- W przeciwieństwie do radykalnej wersji mone-
gookresowej . Ponieważ z założenia nominalna taryzmu model zakładający pewną ociężałość
podaż pieniądza nie zmienia się, inflacja jest w dostosowywaniu się płac, przedstawiony
wówczas równa zeru. Presja na zmianę płac przez nas w rozdziale 26, oznacza, że gospo-
i cen zanika. darka potrzebuje o wiele więcej czasu, aby
To samo rozumowanie można przeprowa- w pełni dostosować się do gwałtownych zmian
dzić w odwrotnym kierunku. Jeżeli początko- popytu globalnego. Ruchy wzdłuż krzywej
wy wstrząs jest wywołany spadkiem popytu Phillipsa, z powrotem ku stanowi równowagi
globalnego, to w krótkim okresie nastąpią długookresowej, trwają o wiele dłużej.
dwie zmiany. Pewien spadek płac i cen spra- Rozważania na temat krótkookresowych
wi, że inflacja stanie się wówczas ujemna procesów dostosowawczych są pożytecznym
(tzn. wystąpi deflacja —przyp. tłum.). Ponie-
waż jednak ceny i płace dostosują się jedynie
częściowo, spadek popytu globalnego spowo-
duje wzrost bezrobocia. Gospodarka przesunie
się w kierunku punktu B po krzywej Phillipsa
na rysunku 28.6. Przymusowe bezrobocie do-
prowadzi następnie do stopniowego spadku
plac i cen, podnosząc w ten sposób realną po-
daż pieniądza, obniżając stopę procentową
i zwiększając całkowity popyt. Gospodarka
stopniowo przesunie się w górę krzywej
Phillipsa z punktu B do punktu E, w którym
nastąpi powrót do pełnego zatrudnienia i nie
będzie inflacji.
Z dotychczasowej analizy możemy wycią-
gnąć dwa wnioski. Po pierwsze, błędem było
interpretowanie krzywej Phillipsa jako ilustra-
cji trwałej zależności odwrotnej między infla-
cją a bezrobociem. Wskazuje ona, że zależ-
ność ta ma charakter przejściowy i pojawia się
tylko w okresie dostosowywania się gospodar-
ki do gwałtownie zmienionego poziomu popy-
Makroekonomia 259
wprowadzeniem do naszej analizy. Jest to jed- flację i utrzymać na nie zmienionym poziomie
nak dopiero początek. Po pierwsze, założyli- wartość odpowiadających im zmiennych real-
śmy, że równowaga długookresowa oznacza nych oraz ponieważ ludzie reagują jedynie na
min. stałość nominalnej podaży pieniądza zmienne realne, wartości tych zmiennych od-
i brak inflacji. Po drugie, przyjęliśmy, że powiadające stanowi równowagi nie ulegną
wszystkie występujące w gospodarce szoki zmianie pod wpływem inflacji w długim okre-
mają charakter popytowy, a nie podażowy. sie, kiedy istnieje możliwość pełnego dostoso-
Przyjęliśmy wreszcie, że naturalna stopa bez- wania się podmiotów gospodarczych do wa-
robocia jest stała. Kiedy uchylimy te trzy za- runków wyznaczanych przez tempo inflacji,
łożenia, będziemy w stanie w pełni zrozumieć które odpowiada równowadze.
rzeczywisty przebieg analizowanych zjawisk. Na rysunku 28.7 rozumowanie Friedmana
zostało przedstawione w formie pionowej dłu-
Pionowa długookresowa gookresowej krzywej Phillipsa. Niezależnie
krzywa Phillipsa od tempa wzrostu ilości pieniądza i wysokości
inflacji w długim okresie ostatecznie każdy
Nominalna podaż pieniądza może się zmie- jest w stanie dostosować się do nich i gospo-
niać w długim okresie. Załóżmy, że w stanie darka powraca do naturalnej stopy bezrobocia
równowagi długookresowej rośnie ona w tem- U*. Jeżeli podaż pieniądza wzrasta stale
pie 20% rocznie. Inflacja wynosi 20% rocz- 0 10% rocznie, to gospodarka osiągnie w koń-
nie, a nominalna stopa procentowa kształtuje cu stan równowagi długookresowej w punkcie
się na poziomie, powiedzmy, 22%, co ozna- E. Inflacja wyniesie 10% rocznie, płace nomi-
cza, że realna stopa procentowa wynosi 2%. nalne będą wzrastały w tym samym tempie,
Płace nominalne wzrastają również w tempie a bezrobocie osiągnie poziom U .
20% rocznie, a zatem płace realne są stałe Przyjmijmy, że rozważania rozpoczynamy
i kształtują się na poziomie odpowiadającym od punktu równowagi długookresowej E. Mo-
stanowi pełnego zatrudnienia. Ponieważ ceny żemy tu powtórzyć analizę krótkookresowego
i nominalna podaż pieniądza wzrastają w tym procesu dostosowawczego, przeprowadzoną
samym tempie, realna podaż pieniądza jest przy wykorzystaniu rysunku 28.6. Każdy im-
stała i równa się wielkości popytu na realne puls wywołujący wzrost popytu globalnego
zasoby pieniądza, przy nominalnej stopie pro- zmniejszy przejściowo bezrobocie i zwiększy
centowej wynoszącej 22% i dochodzie real- presję na podwyżkę płac i cen, aż przejściowy
nym odpowiadającym produkcji przy pełnym okres dodatkowej inflacji, w trakcie którego
zatrudnieniu. ceny wzrastają szybciej niż nominalna podaż
Czy istnieją powody, dla których wielkość pieniądza, zmniejszy realną podaż pieniądza
produkcji, zatrudnienia i bezrobocia w przy- 1 zwiększy popyt globalny do poziomu odpo-
padku tego stanu równowagi długookresowej wiadającego pełnemu zatrudnieniu.
miałyby odbiegać od poziomu tych zmien-
nych w sytuacji, kiedy nie występowałaby in-
flacja? Przy braku iluzji pieniądza ludzie re-
agują na zmiany wielkości realnych, nie zaś
— nominalnych. W sytuacji gdy mamy do
czynienia z równowagą długookresową, nomi-
nalna ilość pieniądza oraz płace nominalne ro-
sną w takim samym tempie jak ceny. Inflacja
nie obniża ani realnej podaży pieniądza, ani
płac realnych. Jeśli zaś nominalna stopa pro-
centowa wzrasta proporcjonalnie do wzrostu
inflacji, utrzymując nie zmieniony poziom re-
alnej stopy procentowej, to ani pożyczkodaw-
cy, ani pożyczkobiorcy nie korzystają, ale też
nie tracą w wyniku inflacji.
Analizując przebieg krzywej Phillipsa,
Friedman zasugerował, że odpowiadające sta-
nowi równowagi długookresowej wielkości
pełnego zatrudnienia, produkcji potencjalnej,
płac realnych i bezrobocia nie zależą od tempa
inflacji. Ponieważ wszystkie zmienne nomi-
nalne są w stanie dostosować się, dogonić in-
Inflacja 260
powiada początkowo ruch gospodarki w dół
RYSUNEK 28.7 do punktu B. Zwiększone bezrobocie wpłynie
następnie na spowolnienie tempa wzrostu płac
Długookresowa krzywa Phillipsa nominalnych i cen, wzrost realnej podaży pie-
Ponieważ ludzi interesują zmienne realne, a nie no-
niądza i globalnego popytu oraz spowoduje
minalne, "w trakcie procesu dostosowawczego po-
dejmą oni działania pozwalające zmienić wielkości
przejście gospodarki w górę po krzywej PC,
nominalne odpowiednio do tempa inflacji. Pionowa z powrotem do punktu E.
długookresowa krzywa Phillipsa wskazuje, że go- Podobnie jak na rysunku 28.6, krótko-
spodarka powróci ostatecznie do naturalnej stopy okresowa krzywa Phillipsa przedstawia od-
bezrobocia U* i to niezależnie od tempa inflacji. wrotną zależność (substytucję) między infla-
W długim okresie nie da się wybierać między infla- cją a bezrobociem istniejącą przejściowo, gdy
cją a bezrobociem. Krótkookresowa krzywa Phillip- gospodarka dostosowuje się do zmiany popy-
sa PC1 obrazuje natomiast opisany wyżej proces do-
tu globalnego. Przebieg krótkookresowej
stosowawczy w krótkim okresie. Wysokość jej poło-
krzywej Phillipsa zależy jednak od położenia
żenia zależy od tempa inflacji i wzrostu ilości
pieniądza w ujęciu nominalnym w sytuacji równo-
punktu, w którym przecina ona pionową dłu-
wagi długookresowej, co ilustruje punkt E na długo- gookresową krzywą Phillipsa. Punkt ten
okresowej krzywej Phillipsa. oznacza tempo wzrostu podaży pieniądza
i stopę inflacji, odpowiadające równowadze
długookresowej.
Podejście Friedmana wyjaśnia, dlaczego
inflacja w większości krajów, niezależnie od
poziomu bezrobocia, była wyższa w latach
siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Krótko-
okresowa krzywa Phillipsa przesunęła się do
góry. Dlaczego? Ponieważ państwo w tych
krajach drukowało więcej pieniędzy niż
wcześniej. Sprawiło to, że stopa inflacji odpo-
wiadająca stanowi równowagi długookreso-
wej wzrosła. Punkt E leży wyżej na długo-
okresowej krzywej Phillipsa na rysunku 28.7.
Krótkookresowa krzywa Phillipsa przecho-
dząca przez ten punkt przesunęła się do góry.
Oczekiwania
i wiarygodność
Możemy zatem narysować krótkookreso- Rysunek 28.8 pozwała zastosować opisany
wą krzywą Phillipsa PC,. Punkt E, odpowia- wyżej aparat pojęciowy w analizie skutków
dający stanowi równowagi długookresowej, decyzji podjętych przez nowy rząd, którego
leży na tej krzywej. Jednak w krótkim okresie zadaniem jest stłumienie inflacji.
wzrost popytu globalnego spowoduje przej- Przyjmijmy, że analizę gospodarki rozpo-
ście gospodarki do punktu A. Wywołana nim czynamy od punktu równowagi długookreso-
presja na wzrost płac i cen spowoduje spadek wej E leżącego na krótkookresowej krzywej
realnej podaży pieniądza oraz łącznego popy- Phillipsa PC,. Nominalna podaż pieniądza,
tu i przesunie gospodarkę w dół wzdłuż krzy- ceny i płace nominalne zwiększają się w jed-
wej PC, z powrotem do punktu E. I odwrotnie nakowym tempie 7t,. Zdaniem rządu tak wy-
— każdemu spadkowi popytu globalnego od- soka inflacja jest niemożliwa do zaakceptowa-
Makroekonomia 261
nia i w długim okresie należy ją obniżyć do
RYSUNEK 28.8 poziomu TT 2. Rząd pragnie, aby gospodarka
znalazła się w nowym punkcie równowagi
Oczekiwania i wiarygodność długookresowej F. W dniu, w którym zostaje
W punkcie wyjścia gospodarka znajduje się w sta-
wybrany, ogłasza, że stopa wzrostu nominal-
nie równowagi długookresowej (punkt E). Następ-
nej podaży pieniądza zostanie na stałe zmniej-
nie rząd obniża stopę wzrostu podaży pieniądza
z 7t, do n2. Początkowo powoduje to spadek realnej
szona z Tij do n2.
podaży pieniądza i przesunięcie gospodarki z punk- W krótkim okresie przedsiębiorstwa są
tu E do A. Bezrobocie wzrasta do {/,. Jeżeli ludzie związane swoimi wcześniejszymi umowami
uwierzą, że tempo wzrostu ilości pieniądza n2 nie i muszą zwiększać płace nominalne zgodnie
zmieni się, to zdają sobie również sprawę, iż no- ze starą stopą inflacji 7tj. Ich pole manewru
wym punktem równowagi długookresowej będzie jest ograniczone i w krótkim okresie nie są
punkt F. Krótkookresowa krzywa Phillipsa przesu- w stanie obniżyć tempa wzrostu cen. Dlatego
wa się z położenia PCl do PC2, a gospodarka prze- obniżka stopy wzrostu nominalnej ilości pie-
chodzi z punktu A do punktu B. Następuje gwał- niądza prowadzi do zmniejszenia realnej po-
towny spadek tempa wzrostu płac nominalnych, po-
daży pieniądza. Ceny rosną szybciej niż nomi-
nieważ ludzie uświadamiają sobie, że inflacja
nalna ilość pieniądza. Popyt globalny spada
zmniejszy się i roszczenia płacowe mogą zostać
i pojawia się przymusowe bezrobocie. Gospo-
złagodzone. Następnie gospodarka przesuwa się ku
górze po krzywej PC2, z punktu B do punktu F. Je- darka przesuwa się wzdłuż krótkookresowej
żeli jednak pracownicy spodziewają się, że tempo krzywej Phillipsa PCl do punktu A. Bezrobo-
wzrostu podaży pieniądza szybko powróci do swo- cie jest wyższe, a inflacja obniżyła się jedynie
jego pierwotnego poziomu ac, to nie nastąpi złago- nieznacznie. Kluczowym pytaniem jest teraz,
dzenie żądań płacowych wyprzedzających spadek co nastąpi dalej.
inflacji. Krzywą krótkookresową pozostanie PCV Zgodnie ze scenariuszem optymistycznym
W krótkim okresie nominalna podaż pieniądza ro- pracownicy wierzą, że rząd będzie trwał przy
śnie w tempie n2, lecz inflacja jest wyższa. Nasila swojej restrykcyjnej polityce pieniężnej i że
się zatem keynesowski kryzys, bo realna podaż pie-
inflacja wkrótce się obniży. W trakcie następ-
niądza nadal się zmniejsza.
nej rundy negocjacji płacowych mogą oni po-
zwolić sobie na żądanie o wiele niższej stopy
wzrostu płac nominalnych, nie obawiając się
spadku płac realnych. Zgodnie z ich oczeki-
waniami bowiem, inflacja wkrótce powinna
się obniżyć. Ponieważ bezrobocie osiągnęło
teraz poziom (/,, wyższy od poziomu U od-
powiadającego równowadze, wystąpi dodat-
kowa presja na obniżkę płac. Dlatego gospo-
darka przesuwa się z punktu A do punktu B,
przechodząc na nową krótkookresową krzywą
Phillipsa PC2, odpowiadającą nowej długo-
okresowej stopie inflacji %. Inflacja rzeczy-
wiście szybko się obniża. Gospodarka przesu-
wa się następnie z B do punktu F. Kiedy infla-
cja jest niższa od stopy wzrostu ilości
pieniądza, realna podaż pieniądza wzrasta, co
sprawia, że zwiększa się popyt globalny,
a bezrobocie powraca do swojego poziomu
naturalnego U .
.....
26
2
Inflacja
Teraz zaś kolej na scenariusz pesymistycz- Zmiany wysokości
ny. Przyjmijmy, że kiedy gospodarka począt- naturalnej stopy bezrobocia
kowo osiąga punkt A, pracownicy nie wierzą,
że rząd wytrwa przy swojej nowej, restrykcyj- W długim okresie krzywa Phillipsa staje się
nej polityce pieniężnej. Sądzą, że n1 pozosta- pionowa, przecinając oś odciętych w punkcie
nie-stopą inflacji odpowiadającą równowadze odpowiadającym naturalnej stopie bezrobocia
w długim okresie. Ponieważ oczekują, że in- U* albo inaczej — stopie bezrobocia dobro-
flacja będzie w dalszym ciągu wysoka, nie wolnego na zrównoważonym rynku pracy.
mogą się zgodzić na zmniejszenie skali pod- W poprzednim rozdziale przeanalizowaliśmy
wyżki płac nominalnych. Są przekonani, że czynniki mogące spowodować zmiany natu-
krótkookresową krzywą Phillipsa jest PC{, nie ralnej stopy bezrobocia. Wskazaliśmy też, że
zaś PC2. Jeżeli jednak gospodarka pozostaje stopa ta wzrastała nieustannie od połowy lat
w punkcie A, kiedy w rzeczywistości państwo sześćdziesiątych. Bezrobocie strukturalne
zwiększa podaż pieniądza według niższej sto- zwiększyło się, a pracownicy zorganizowani
py wzrostu Jt2, to w krótkim okresie ceny w związki zawodowe zapewnili sobie pod-
wzrastają szybciej niż nominalna ilość pienią- wyżki płac realnych przewyższające wzrost
dza. W efekcie realna podaż pieniądza zmniej- wydajności pracy.
sza się powtórnie, popyt globalny w dalszym Na rysunku 28.8 wzrost naturalnej stopy
ciągu spada, a bezrobocie wzrasta, w miarę bezrobocia przesuwa pionową długookreso-
jak gospodarka przesuwa się w dół po krzywej wą krzywą Phillipsa w prawo. W dalszym cią-
PCV Co więcej, im bardziej pogłębia się ten gu przechodzi ona przez punkt wyznaczający
kryzys, tym bardziej prawdopodobne staje się, podwyższoną naturalną stopę bezrobocia.
że rząd nie wytrzyma nerwowo i uzna, iż bez-
robocie osiągnęło poziom niemożliwy do za- Inflacja i bezrobocie od 1960 r.
akceptowania, i że — w związku z tym — po-
daż pieniądza musi zostać zwiększona, aby Krzywa Phillipsa w pierwotnej postaci suge-
ponownie pobudzić popyt globalny. Wiara rowała istnienie niezmiennego stosunku sub-
w to, że rząd nie wytrzyma presji, może stać stytucji między inflacją a bezrobociem. Co
się samospełniającą prognozą. Gospodarka więcej, wydawało się, że zarówno inflacja, jak
pozostanie na krzywej PC], a próba znaczne- i bezrobocie mogą być nadzwyczaj niskie.
go ograniczenia inflacji się nie powiedzie. W latach sześćdziesiątych i we wczesnych
Stopniowo gospodarka przesunie się z powro- latach siedemdziesiątych wiele rządów było
tem w górę po krzywej PCt i osiągnie równo- zobowiązanych do utrzymywania stanu pełne-
wagę w punkcie E. go zatrudnienia nawet w krótkim okresie.
Podejście to wyjaśnia, dlaczego rządy po- Wszelkie szoki podsycające inflację, takie jak
suwają się do obwieszczenia, że nie będzie roszczenia płacowe ze strony związków zawo-
odwrotu od restrykcyjnej polityki pieniężnej. dowych lub wzrost cen surowców, były amor-
Im wcześniej ludzie uwierzą, że długookreso- tyzowane przez wzrost nominalnej podaży
wa stopa inflacji rzeczywiście się obniży, tym pieniądza, mający zapobiec spadkowi realnej
wcześniej złagodzą swoje żądania płacowe. podaży pieniądza w krótkim okresie. Ponie-
Aby utwierdzić ludzi w przekonaniu, że wy- waż rządy często podnosiły stopę wzrostu ilo-
trwają przy swoich restrykcyjnych celach mo- ści pieniądza, lecz rzadko ją obniżały, tempo
netarnych, rządy często oficjalnie zobowiązu- wzrostu podaży pieniądza, a także inflacja
ją się do obniżenia wskaźników wzrostu ilości stopniowo się zwiększały. Wyjaśnia to, dla-
pieniądza w ciągu kilku nadchodzących lat. czego inflacja przekroczyła poziom z lat
sześćdziesiątych. Od połowy lat siedemdzie-
Makroekonomia 263
siątych polityka gospodarcza w wielu krajach tów. Przyjmijmy, że od szoku nie upłynęło do-
się zmieniła. Głównym celem stało się stłu- statecznie dużo czasu i poziom zatrudnienia
mienie inflacji. Tłumaczy to z kolei, dlaczego jeszcze się nie zmienił. Dalszy przebieg
inflacja zmniejszyła się we wczesnych latach wypadków zależy od tego, co uczyni rząd,
osiemdziesiątych. a także od oczekiwań co do kierunku jego
A jak wygląda sprawa z bezrobociem? działań.
Wiemy już, że krzywa Phillipsa jest w długim Załóżmy, że rząd nie zamortyzuje szoku
okresie pionowa i że przebiega przez punkt podażowego. Tempo wzrostu ilości pieniądza
wyznaczający naturalną stopę bezrobocia. się nie zmieni. Wyższa inflacja spowoduje
Wzrost naturalnej stopy bezrobocia w wielu spadek realnej podaży pieniądza, wzrost stopy
krajach jest ważnym czynnikiem wpływają- procentowej oraz zmniejszenie popytu global-
cym na zwiększenie się tam faktycznego bez- nego. Pojawiają się kryzys typu keynesow-
robocia. Jednak to jeszcze nie wszystko. Ro- skiego oraz stagflacja.
zumiemy teraz, że krótkookresowa krzywa
Phillipsa obrazuje tymczasowy stosunek sub-
StagHacja oznacza współwystępowanie wy-
stytucji między inflacją a bezrobociem doty-
sokiej inflacji i dużego bezrobocia. Często
czący sytuacji, gdy gospodarka dostosowuje jest ona spowodowana przez ujemny szok
się do szoków popytowych, stopniowo wraca- podażowy.
jąc do poziomu produkcji potencjalnej i natu-
ralnej stopy bezrobocia. Wysokość, na której
znajduje się krótkookresowa krzywa Phillipsa, Stopniowo przymusowe bezrobocie powo-
zależy od bieżących oczekiwań co do wysoko- duje obniżenie się płac lub hamuje ich wzrost.
ści stopy inflacji i wzrostu ilości pieniądza Stopa inflacji spada poniżej stałej stopy wzro-
w przyszłości. stu ilości pieniądza, a realna podaż pieniądza
Na początku lat osiemdziesiątych inflacja zaczyna znowu wzrastać. Gospodarka powra-
była wysoka, ponieważ wcześniej także była ca stopniowo do naturalnej stopy bezrobocia.
wysoka. Środki polityki antyinflacyjnej dopie- Ponieważ tempo wzrostu ilości pieniądza po-
ro zaczynały działać. Kiedy wprowadzono zostaje stałe, w długim okresie stopa inflacji
twardą politykę pieniężną, realna podaż pienie ulega zmianie pod wpływem wstrząsu po-
niądza zmalała, ponieważ inflacja nie obniży- dażowego.
ła się od razu. Łączny popyt zmniejszył się, Przyjmijmy teraz, że rząd zamortyzował
a gospodarka przesunęła się na prawo wzdłuż jednak szok podażowy. Kiedy inflacja począt-
krótkookresowej krzywej Phillipsa. Oprócz kowo wzrastała, państwo zwiększało po pro-
wysokiej naturalnej stopy bezrobocia w wielu stu ciągle stopę wzrostu ilości pieniądza, aby
krajach pojawił się krótkookresowy kryzys
typu keynesowskiego. Wysokie było również
bezrobocie przymusowe.
W latach dziewięćdziesiątych w wielu kra-
jach europejskich próbowano radykalnie obni-
żyć poziom inflacji, aby pokazać gotowość do
przystąpienia do unii walutowej. Nawet kraje,
takie jak Wielka Brytania, w których nie zde-
cydowano się jeszcze na akcesję, prowadziły
restrykcyjną politykę pieniężną, aby stłumić
inflację. Działania te przyczyniły się do
utrwalenia wysokiego bezrobocia w Europie.
Kiedy jednak inflacja została już pokonana,
kontynuowanie twardej polityki gospodarczej
przestało być konieczne. Po 1993 r. bezrobo-
cie w Wielkiej Brytanii znacznie się obniżyło.
Szok podażowy
Jakie skutki wywołuje wstrząs dotykający po-
daży globalnej, taki jak podwojenie się cen
ropy naftowej? W jednej chwili inflacja
zwiększa się, gdyż przedsiębiorstwa podnoszą
ceny, aby zrekompensować sobie wzrost kosz-
Inflacja 264
dostosować się do wyższej inflacji. Nawet restrykcyjnej polityki gospodarczej. Jednak
w krótkim okresie nie byłoby spadku realnej w miarę przedłużania się łagodnej polityki go-
podaży pieniądza. W krótkim okresie nie wy- spodarczej zaczęto powątpiewać, czy w razie
stąpiłby także spadek popytu globalnego i nie potrzeby rząd rzeczywiście zaostrzyłby swoją
wzrosłoby bezrobocie. Jednak stopa wzrostu politykę. Kiedy inflacja zaczęła się ponownie
ilości pieniądza i stopa inflacji stale by się zwiększać w 1989 r., rząd został zmuszony do
zwiększały. znacznej podwyżki stóp procentowych w celu
Przykład ten ilustruje dylemat, przed jakim odbudowy swojej wiarygodności.
stoi polityk gospodarczy. Jeżeli rząd nie zde- Wydarzenia te stanowiły tło decyzji Wiel-
cyduje się na zamortyzowanie wstrząsu, to kiej Brytanii o przystąpieniu w 1990 r. do Me-
niezbędny będzie bolesny okres bezrobocia, chanizmu Kursowego, stanowiącego część
zanim dostosowania cen i płac pozwolą przy- Europejskiego Systemu Walutowego (ESW).
wrócić w gospodarce pierwotny stan równo- Wydawało się wówczas prawdopodobne, że
wagi długookresowej. Jednak inflacja w dłu- uzależnienie brytyjskiej stopy procentowej od
gim okresie nie wzrośnie. Z drugiej strony, stóp procentowych partnerów, a zwłaszcza
amortyzując wpływ pierwotnego szoku poda- Niemiec, zwiększy wiarygodność brytyjskiej
żowego na ceny, rząd może nie dopuścić do polityki pieniężnej. Przyczyny, które wyjaśni-
kryzysu typu keynesowskiego, a to dzięki my w następnych rozdziałach, sprawiły, że
utrzymaniu popytu globalnego na dotychcza- w praktyce wysoka stopa procentowa, jakiej
sowym poziomie. Ceną za to będzie jednak w tym czasie potrzebowała gospodarka nie-
trwałe podniesienie stopy inflacji. miecka, okazała się zbyt gorzką pigułką dla
Powtórzmy raz jeszcze: wiarygodność pro- wielu członków Europejskiego Systemu Wa-
wadzonej polityki ekonomicznej ma decydują- lutowego.
ce znaczenie. Zanim rząd Margaret Thatcher We wrześniu 1992 r. spekulacyjny atak na
przejął władzę w Wielkiej Brytanii, pracowni- kurs funta wymusił wycofanie tej waluty
cy uznawali, że kolejne rządy są tak wystra- z ESW. Wtedy w Wielkiej Brytanii trwała głę-
szone wysokim bezrobociem, że zamortyzują boka recesja, a bezrobocie było wysokie i cią-
niemal każdy wstrząs. Zgodnie z tym rozumo- gle rosło, natychmiastowy wzrost oczekiwań
waniem wygórowane roszczenia płacowe inflacyjnych nie był prawdopodobny. Jednak,
umożliwiłyby przejściową podwyżkę płac re- aby nie dopuścić do wzrostu oczekiwań infla-
alnych aż do chwili pełnego dostosowania się cyjnych w dłuższym okresie, Wielka Brytania
płac. Natomiast w długim okresie rząd zwięk- była zmuszona do zapewnienia większej nie-
szyłby podaż pieniądza w celu utrzymania po- zależności Bankowi Anglii. Kwestię niezależ-
pytu globalnego na poziomie odpowiadają- ności banku centralnego omawiamy w pod-
cym pełnemu zatrudnieniu, co zmniejszyłoby rozdziałach 28.6 i 28.7.
niebezpieczeństwo wystąpienia dodatkowego
bezrobocia typu keynesowskiego. Odrzucając
możliwość zamortyzowania wysokich podwy-
żek płac nominalnych, rząd Margaret That-
cher stopniowo przekonał pracowników, że
powodują one spadek realnej podaży pienią-
dza i popytu globalnego oraz zwiększają bez-
robocie. W latach osiemdziesiątych i dzie-
więćdziesiątych wielu przywódców związko-
wych nie znalazło silnego poparcia ze strony
szeregowych członków dla swoich propozycji
dużych podwyżek płac.
Kiedy już w połowie lat osiemdziesiątych
rząd Margaret Thatcher uwiarygodnił swoją
determinację w walce z inflacją, uzyskał moż-
liwość pewnego złagodzenia polityki ekono-
micznej, co spowodowało długotrwałe oży-
wienie w gospodarce. Przez pięć, sześć lat in-
flacja pozostawała na niskim poziomie.
Pracownicy i pracodawcy negocjujący porozu-
mienia płacowe uwierzyli, że mimo trwającej
ekspansji pieniężnej i fiskalnej jakikolwiek
wzrost inflacji spowoduje szybki powrót do
Makroekonomia 265
Rekapitulacja ustaleń
dotyczących związku
między inflacją a bezrobociem
Doszliśmy do następujących wniosków.
W długim okresie w zasadzie nie istnieje od-
wrotna zależność między inflacją a bezrobo-
ciem. Długookresowa krzywa Phillipsa jest
pionowa i przecina oś odciętych w punkcie
odpowiadającym naturalnej stopie bezrobocia. Błędem jest stwierdzenie, że inflacja jest
Krótkookresowa krzywa Phillipsa ilustruje szkodliwa, bo sprawia, że dobra stają się droż-
występującą przejściowo substytucję między sze. Gdyby wszystkie zmienne nominalne
inflacją a bezrobociem w okresie, gdy gospo- wzrosły w tym samym stopniu, ludzie otrzy-
darka dostosowuje się do szoku popytowego. mywaliby większe dochody nominalne i mo-
Wysokość, na jakiej przebiega krótkookreso- gliby kupić za nie tę samą ilość dóbr co po-
wa krzywa Phillipsa, zależy od oczekiwań co przednio. Jeżeli ludzie biorą pod uwagę jedy-
do kształtowania się inflacji i tempa wzrostu nie swoje nominalne wydatki, nie zwracając
ilości pieniądza w długim okresie. Jednak, uwagi na to, że ich dochody nominalne rów-
kiedy wstrząsy dotyczą podaży, w krótkim nież wzrastają, padają ofiarą złudzenia infla-
okresie odwrotna zależność między inflacją cyjnego. To wysokość dochodów realnych in-
a bezrobociem nie istnieje. Początkowo moż- formuje nas, jak wiele dóbr można zakupić.
liwe jest, że wyższej inflacji towarzyszy wyż- Drugi rodzaj złudzenia jest bardziej subtel-
sze bezrobocie. To, co się stanie dalej, zależy ny. Przypuśćmy, że wystąpił gwałtowny
od stopnia, w jakim państwo zamortyzuje wzrost realnej (względnej) ceny ropy nafto-
szok podażowy. wej. W krajach, które importują duże ilości
ropy, pogorszy się sytuacja materialna ludzi.
Społeczeństwo jako całość jest zmuszone do
28.5 przesunięcia części dóbr z konsumpcji krajo-
wej na eksport, aby zdobyć dodatkową ilość
Koszty inflacji waluty obcej i móc kupić za nią droższą ropę
z importu. Konsumpcja krajowa w przelicze-
Ludzie nie lubią inflacji. Rządy zaś uważają, niu na osobę musi się zatem obniżyć. Może to
że należy stosować restrykcyjną politykę fi- nastąpić w dwojaki sposób.
skalną i pieniężną, mającą obniżyć inflację, Po pierwsze, pracownicy mogą nie upo-
nawet jeżeli w krótkim okresie może to pro- mnieć się o odpowiadające wzrostowi kosz-
wadzić do wyższego bezrobocia i niższej pro- tów utrzymania podwyżki płac, mające po-
dukcji. Dlaczego właściwie inflacja jest tak kryć wyższe koszty zakupu produktów ropo-
szkodliwa? Teraz, gdy rozumiemy już przy- pochodnych. Płace realne spadają, ponieważ
czyny inflacji i gdy znamy niektóre z jej skut- dotychczasowy poziom płac nominalnych,
ków, jesteśmy o wiele lepiej przygotowani do ogólnie biorąc, pozwala teraz na zakup mniej-
tego, aby udzielić odpowiedzi na to pytanie. szej ilości dóbr. Załóżmy również, że przed-
siębiorstwa krajowe absorbują wzrost kosztów
paliw będących pochodnymi ropy naftowej
Złudzenie inflacyjne?
Niektóre spośród argumentów używanych po- 6 Złudzenie inflacyjne jest innym określeniem tego
wszechnie w celu wykazania, że inflacja jest samego zjawiska, które poznaliśmy w rozdziale 26
zjawiskiem szkodliwym, są w rzeczywistości jako iluzję pieniądza (przyp. R.R.).
/
fałszywe i sugerują, że ludzie mogą ulegać
złudzeniu inflacyjnemu.
Ludzie ulegają złudzeniu inflacyjnemu, gdy

mylą zmiany realne ze zmianami nominal-
nymi. Dobrobyt zależy od zmiennych real-
nych, a nie nominalnych6.
Inflacja 266
i nie przerzucają go na odbiorców swoich wy- nych tematów. Po pierwsze, czy inflację udało
robów poprzez podwyżkę ich cen. Nie nastę- się w pełni przewidzieć? Czy też może jest
puje więc ani wzrost cen na rynku wewnętrz- tak, że ludzie ciągle dostosowują się do infla-
nym, ani też wzrost płac nominalnych. Gospo- cji, która ich zaskakuje? Po drugie, czy nasze
darka krajowa dostosowała się do wstrząsu instytucje, włączając w to stwarzane przez
podażowego w sposób bezinflacyjny. Konse- państwo ramy prawne i system podatkowy,
kwencją wstrząsu jest jednak spadek stopy ży- umożliwiają ludziom całkowite dostosowanie
ciowej. się do inflacji, jeżeli tylko zdołali ją przewi-
Po drugie, przypuśćmy teraz, że ludzie dzieć? Ocena kosztów inflacji zależy od odpo-
próbują utrzymać swoją dotychczasową stopę wiedzi na te dwa pytania.
życiową. Pracownicy domagają się podwyżek
płac nominalnych odpowiadających wzrosto- Pełne dostosowanie
wi kosztów utrzymania, aby utrzymać poziom i doskonała antycypacja
swoich płac realnych, przedsiębiorstwa zaś
bronią swoich zysków, podnosząc ceny odpo- Wyobraźmy sobie gospodarkę, w której infla-
wiednio do rosnących kosztów płac i paliw. cja wynosi zawsze 10% rocznie. Wszyscy o
Inflacja na rynku krajowym jest wysoka: pań- tym wiedzą, przewidują trwanie tego stanu
stwo próbuje neutralizować ją, drukując do- rzeczy i biorą go pod uwagę w trakcie nego-
datkowe ilości pieniądza. W końcu gospodar- cjacji płacowych lub pożyczając komuś pie-
ka osiąga stan równowagi długookresowej. niądze. Wszystkie ceny, płace nominalne i no-
Jak wygląda ta nowa równowaga? minalna podaż pieniądza wzrastają w tempie
W tym przypadku również nie da się unik- 10% rocznie. Inflacja nie narusza dochodów
nąć spadku stopy życiowej. Wzrost realnych realnych i nie obniża realnej podaży pienią-
cen ropy naftowej nie zniknął w czarodziejski dza. Gospodarka pozostaje w stanie pełnego
sposób. W dalszym ciągu na eksport trzeba zatrudnienia. Także politykę ekonomiczną
przeznaczać większą niż poprzednio część w pełni dostosowano do tej sytuacji. Podatki
dóbr krajowych — za cenę obniżenia poziomu w ujęciu nominalnym są zmieniane co roku,
konsumpcji wewnętrznej — aby zapłacić za aby realne wpływy budżetu pozostały stałe.
droższy import ropy. W stanie nowej równo- Co roku wydatki budżetowe wzrastają nomi-
wagi długookresowej pracownicy uświadomią nalnie o 10%, co oznacza stabilizację wydat-
sobie zatem, że ich płace realne są niższe, ków państwa w wyrażeniu realnym7.
przedsiębiorstwa zaś odnotowują, że ich stopy
zysku zmalały. To mechanizm rynkowy wy-
wołuje niezbędny spadek wydatków krajo-
wych i umożliwia przesunięcie zasobów do
gałęzi produkujących na eksport.
Ludzie zauważą wtedy, że płace i ceny ro-
sną, lecz — jakimś sposobem — płace nie na-
dążają za cenami. Płace realne się obniżają.
W takiej sytuacji ludzie wyciągają błędny
wniosek. To wcale nie inflacja, lecz wzrost
cen ropy jest przyczyną pogorszenia się ich
położenia. Płace realne spadłyby niezależnie
od tego, czy inflacja na rynku wewnętrznym 7
Dla uproszczenia zakładamy, że nie występują
nastąpiłaby, czy też nie. Jeżeli inflacja jest wzrost wydajności pracy ani zmiany po stronie po-
spowodowana przez ujemny szok podażowy, pytu i podaży, co oznacza, że nie zmienia się po-
a państwo pozwala jej trwać, stosując łagodną ziom pełnego zatrudnienia oraz produkcji potencjal-
politykę pieniężną, to nie inflacja ani też nie
ekspansja pieniężna sprawiają, że obniża się
stopa życiowa. Winny jest ujemny wstrząs po-
dażowy. Inflacja jest jedynie objawem począt-
kowej niezgody ludzi na akceptację nowej
rzeczywistości.
Przeanalizowaliśmy do tej pory pewne,
dość wątpliwej natury argumenty na rzecz te-
zy, że inflacja jest zjawiskiem szkodliwym.
Teraz zajmiemy się racjami poważniejszymi.
Poniższe rozważania dotyczą dwóch głów-
Makroekonomia 267
Nominalna stopa procentowa wzrosła tem mniejszą ich ilość może przeznaczyć na
w stopniu koniecznym do utrzymania realnej produkcję oraz konsumpcję dóbr i usług. Mó-
stopy procentowej na stałym poziomie zapew- wimy wtedy o kosztach zdzieranych zelówek,
niającym równowagę przy inflacji wynoszącej spowodowanych przez wzrost inflacji.
10% rocznie. Kursy akcji wzrastają odpowied-
nio do wzrostu inflacji, co pozwala utrzymać Koszty zdzieranych zelówek symbolizują
ich realną wartość na giełdzie papierów war- cały dodatkowy czas i wysiłek wkładany
tościowych. Opodatkowanie dochodów z od- przez ludzi w zawieranie transakcji wów-
setek i zysków kapitałowych zostało dostoso- czas, gdy próbują oni poradzić sobie za po-
wane do warunków panującej inflacji. W kate- mocą mniejszych zasobów realnego pie-
niądza.
goriach realnych nie zmienia się ono pod
wpływem inflacji8. Emerytury i inne płatności
transferowe są podwyższane co roku w skali Koszty zmienianych jadłospisów. Kiedy
odpowiadającej wysokości inflacji. ceny wzrastają, trzeba zmieniać wywieszki
Opisana gospodarka nie ulega złudzeniu z cenami. Na przykład, jadłospisy w restaura-
inflacyjnemu. Wszyscy (jednostki i państwo) cjach muszą być wydrukowane na nowo, aby
oczekują 10-procentowej inflacji i starają się, klienci wiedzieli o wyższych cenach potraw.
w miarę swoich możliwości, minimalizować
jej wpływ na zmienne realne. Na podstawie Koszty zmienianych jadłospisów, spowodo-
tego stwierdzenia skonstruowano pionową wane inflacją, odpowiadają realnym zaso-
długookresową krzywą Phillipsa, opisaną bom zużywanym po to, aby wydrukować
w poprzednim podrozdziale. Czy jednak (na- nowe metki z cenami wówczas, gdy te
wet w tym idealnym świecie) doskonałe do- wzrastają (lub spadają).
stosowanie się jest możliwe?
Koszty zdzieranych zelówek. Wyjaśnialiśmy

wcześniej w tym rozdziale, że nominalna sto-
pa procentowa zwykle rośnie w tempie infla-
cji, co sprawia, że realna stopa procentowa
pozostaje stała. Jednak nominalna stopa pro-
centowa jest miarą kosztu alternatywnego
trzymania pieniądza w formie gotówki. Jeżeli
zatem inflacja wzrasta, ludzie trzymają mniej-
sze zasoby pieniężne. W podrozdziale 28.2
zbadaliśmy zjawisko ucieczki od pieniądza,
pojawiające się w okresach hiperinflacji, trak- Im wyższe jest tempo zmian cen, tym czę-
ściej należy drukować nowe karty dań, jeżeli
tylko ceny realne mają pozostać stałe.
nej. Naturalnie, zjawisko czystej inflacji może rów- Do powodowanych inflacją kosztów zmie-
nież wystąpić w gospodarce, w której trwa realny
nianych jadłospisów powinniśmy prawdopo-
wzrost produkcji i zatrudnienia.
dobnie zaliczyć wysiłek związany z dokony-
8
W okresie inflacji wielu ludzi obawia się spadku
międzynarodowej konkurencyjności towarów krajo- waniem pamięciowych obliczeń. Kiedy stopa
wych. Kwestię tę analizujemy w następnym roz- inflacji wynosi zero, łatwo jest pójść do skle-
dziale. Zobaczymy tam, że jest możliwe takie pu i sprawdzić, że kilogram mięsa kosztuje
kształtowanie kursu walutowego, iż — mimo infla- tyle samo, ile przed trzema miesiącami. Gdy
cji — nie pogorszy się realna konkurencyjność mię- inflacja kształtuje się na poziomie 25% rocz-
dzynarodowa towarów krajowych. nie, porównanie dzisiejszej ceny mięsa z ceną
tując je jako skrajny przykład tego właśnie
związku między inflacją a popytem na realne
zasoby pieniądza.
Analizę pieniądza w rozdziale 23 rozpo-
częliśmy od stwierdzenia, że społeczeństwo
wykorzystuje pieniądz, aby oszczędzić czas
i wysiłek przeznaczany na zawieranie transak-
cji. Kiedy wysoka nominalna stopa procento-
wa skłania ludzi do zmniejszenia realnych za-
sobów pieniężnych, społeczeństwo zużywa
więcej zasobów, zawierając transakcje, a za-
Inflacja 268
sprzed trzech miesięcy po to, aby sprawdzić, Kontrola stopy procentowej. Aby realna sto-
o ile zmieniła się ona w ujęciu realnym pa procentowa pozostała stała, nominalna sto-
(względnym), wymaga nieco więcej wysiłku. pa procentowa musi wzrastać w tempie infla-
Chociaż ludzie nie ulegający złudzeniu inflacji. Jeżeli banki prowadzące rachunki czeko-
cyjnemu próbują myśleć w kategoriach real- we płaciłyby z tego tytułu odsetki, koszty
nych, to niezbędne obliczenia pamięciowe po- zdzieranych zelówek odnosiłyby się jedynie
chłaniają rzeczywisty czas i wysiłek. do samej gotówki (do tej pory nie odkryliśmy
Jak istotne są koszty zmienianych jadłospi- żadnego sposobu płacenia odsetek od posiada-
sów? W przypadku supermarketu zmiana me- nej gotówki).
tek z cenami może być względnie łatwa do W wielu krajach rachunki czekowe albo
przeprowadzenia. Jednak koszt zmian liczni- w ogóle nie są oprocentowane, albo też przy-
ków w parkometrach, automatach telefonicz- noszą bardzo niewielkie odsetki, które zwy-
nych i maszynach do sprzedaży napojów jest kle nie rosną w tempie odpowiadającym in-
już znacznie większy. W krajach, gdzie infla- flacji.
cja jest wysoka, telefoniczne aparaty wrzuto- To, czy omawiane tu koszty inflacji będą
we przyjmują zwykle żetony, których cenę nam towarzyszyć zawsze, dopiero się okaże.
można łatwo zmieniać, bez konieczności Jednym ze skutków chronicznej i wysokiej in-
zmiany konstrukcji aparatu. flacji jest to, że ludzie zaczynają domagać się
Jeżeli nawet tempo inflacji zostaje bez- zmian instytucjonalnych, które umożliwiłyby
błędnie przewidziane, a gospodarka w pełni dostosowanie się zmiennych nominalnych do
dostosowuje się do inflacji, nie da się uniknąć poziomu inflacji. Im dłuższy jest okres wyso-
kosztów zdzieranych zelówek i kosztów zmie- kiej inflacji, tym bardziej prawdopodobne, że
nianych jadłospisów. Stają się one bardzo banki i inne instytucje będą zmuszone do pła-
istotne wówczas, gdy inflacja przechodzi cenia odpowiednio wyższych odsetek nomi-
w hiperinflację. Niemniej jednak wydaje się, nalnych od rozmaitych rodzajów wkładów
że społeczny koszt życia w warunkach trwają- bankowych. Ponieważ jednak zmiany instytu-
cej bez przerwy 20-procentowej inflacji może cjonalne trwają zwykle dość długo, skutkiem
się okazać niezbyt duży. Dotyczy to jednak przejścia od niskiej do wysokiej inflacji może
tylko przypadku, kiedy społeczeństwo potrafi być w krótkim okresie spadek realnych stóp
doskonale dostosować się do inflacji. Jak zo- procentowych od wielu rodzajów kredytów,
baczymy, w innych sytuacjach koszty inflacji przynoszący korzyści dłużnikom, a straty wie-
są wyższe. rzycielom.
Inflacja bezbłędnie przewidywana mach systemu progresywnego podatku do-

chodowego.
w warunkach niepełnego
dostosowania instytucji
W tym podrozdziale zakładamy, że inflacja
zostaje bezbłędnie przewidziana, ale czynniki
instytucjonalne uniemożliwiają ludziom doko-
nanie niektórych niezbędnych zmian, aby
zmienne nominalne dostosowały się do ocze-
kiwanej inflacji. Ponieważ zmienne nominal-
ne nie mogą się w pełni dostosować, inflacja
wpływa na zmienne realne silniej, niż wynika-
łoby to tylko z opisanych już kosztów zdziera-
nych zelówek i zmienianych jadłospisów.
Podatki. Drugim ważnym skutkiem w pełni
antycypowanej inflacji w warunkach niedo-
skonałego dostosowania się instytucji jest nie-
nadążanie stawek opodatkowania za inflacją.
Pierwszym związanym z tym problemem jest
drenaż podatkowy.
Drenaż podatkowy to wzrost realnych wpły-

wów podatkowych wywołany inflacją, która
zwiększa dochody nominalne i sprawia, że
niektórzy ludzie zostają zaliczeni do wyż-
szych przedziałów opodatkowania w ra-
Makroekonomia 269
Oto przykład działania tego mechanizmu. stopie opodatkowania realny zysk netto (po
Załóżmy, że dochody poniżej 2 tys. £ nie opodatkowaniu) z pożyczonego kapitału wy-
podlegają opodatkowaniu, zaś dochody ponosi 2,8% rocznie. Przyjmijmy teraz, że infla-
wyżej tej sumy są opodatkowane według cja wynosi 10% rocznie, a nominalna stopa
stawki 30 pensów od każdego funta. Począt- procentowa wzrasta do 14%, aby można było
kowo osoba o dochodzie w wysokości utrzymać realną stopę procentową przed opo-
3 tys. £ płaci podatek równy 30% od nadwyż- datkowaniem na dotychczasowym poziomie
ki dochodu ponad 2 tys. £. Podatek dochodo- 4%. Jednak, przy istniejących w większości
wy wynosi zatem 300 £. Załóżmy, że po 10 krajów systemach podatkowych, pożyczko-
latach inflacji płace i ceny podwoiły się, lecz dawcy muszą płacić podatek dochodowy
przedziały i stawki opodatkowania pozostały w wysokości 30% dochodu nominalnego. No-
bez zmian. Dochód opisywanej osoby jest minalna stopa procentowa po opodatkowaniu
równy teraz 6 tys. £. Podatek wynosi nomi- wynosi zatem 9,8%, czyli 0,7 x 14%. Jeśli od
nalnie 30% od 4 tys. £, o które dochód nomi- uzyskanego wyniku odejmiemy stopę inflacji
nalny przekracza granicę 2 tys. £. Oznacza to wynoszącą 10%, to okaże się, że realna stopa
obciążenie podatkowe wwysokości 1200 £. procentowa po opodatkowaniu jest w rzeczy-
Mimo że płace i ceny jedynie podwoiły się, wistości ujemna. Taki stan rzeczy różni się
nominalne zobowiązania podatkowe zwięk- istotnie od sytuacji, gdy inflacja była zerowa,
szyły się czterokrotnie. Drenaż podatkowy a realna stopa procentowa po opodatkowaniu
spowodował wzrost realnego obciążenia po- wynosiła 2,8%.
datkowego, a więc państwo odnosi korzyści Gdzie tkwi błąd? Kiedy inflacja wynosi
z inflacji kosztem obywateli. 10%, nominalna stopa procentowa osiąga
Aby uniezależnić system podatkowy od 14%. Jednak aż 10 punktów procentowych
wpływu inflacji, należy podnosić nominalne z tego to nie dochód realny, lecz opłata po-
przedziały opodatkowania równolegle do po- zwalająca jedynie zrekompensować działanie
stępów inflacji. Jeżeli kwota wolna od podatku
w wyrażeniu realnym pozostałaby w powyż- 9 Jak zaś ma się sprawa z podatkami pośrednimi?
szym przykładzie nie zmieniona dzięki pod- Wyrażone procentowo podatki od wartości, np.
VAT, automatycznie zwiększają nominalne wpływy
niesieniu progu nominalnego z 2 tys. £ do 4
podatkowe proporcjonalnie do inflacyjnego wzrostu
tys. £ (przy wzroście innych zmiennych nomi-
cen. Jednak podatki akcyzowe, takie jak opłata
nalnych o 100%), to system podatkowy został- w wysokości 5 £, którą jest obciążona każda butelka
by dostosowany do warunków inflacji. whisky, muszą być podnoszone w miarę wzrostu
Jeżeli państwo dostosowuje nominalne gra- cen. W Wielkiej Brytanii nie istnieje żaden automa-
nice przedziałów podatkowych, podnosząc je tyczny mechanizm pozwalający podnieść tego ro-
w celu zneutralizowania wpływu inflacji, jest dzaju podatki. Rząd podejmuje co roku decyzję,
to zwykle przedstawiane jako obniżka podatku o ile je zwiększyć.
dochodowego czy też zbytnia szczodrość pań-

stwa. Jest to klasyczne złudzenie inflacyjne.
Korekty te są potrzebne jedynie po to, aby
utrzymać realne obciążenie podatkiem docho-
dowym na nie zmienionym poziomie. W kra-
jach takich, jak Wielka Brytania czy Stany
Zjednoczone, podejście to jest już w pełni ak-
ceptowane. Granice przedziałów podatkowych
są obecnie automatycznie podnoszone w miarę
postępów inflacji, jeżeli tylko rząd nie decydu-
je się na inną politykę ekonomiczną. Prasa zaś
nie przykleja już etykietki cięć podatkowych
podwyżkom granic przedziałów opodatkowa-
nia, które są niezbędne jedynie w celu zneutra-
lizowania działania inflacji9.
Opodatkowanie dochodów z kapitału. Poda-

tek dochodowy nakładany na dochód
z odsetek jest również poddany oddziaływaniu
inflacji. Załóżmy, że inflacja nie występuje,
a stopy procentowe nominalna i realna są jed-
nakowe i wynoszą 4%. Przy 30-procentowej
Inflacja 270
inflacji. Tylko 4 punkty procentowe to realna Rachunkowośd uwzględniająca inflację po-
stopa procentowa będąca źródłem dochodu re- lega na przyjęciu takich definicji kosztów,
alnego. Podatek dochodowy obejmuje jednak przychodów, zysków i strat, które są w peł-
ni dostosowane do warunków inflacji.
całe 14%. Wyższa inflacja obniża zatem do-
chód realny z udzielania kredytów, ponieważ
system podatkowy nie jest odpowiednio przy- Opisane niedoskonałości instytucjonalne
stosowany do warunków inflacji. pomagają wyjaśnić, dlaczego inflacja może
W takim systemie wyższa stopa inflacji wywołać zmiany wielkości realnych, nawet
musi powodować zmiany wielkości realnych. jeżeli jednostki bezbłędnie przewidziały jej
Jeżeli, jak założyliśmy wcześniej, nominalna pojawienie się. Dopóki instytucje nie dostosu-
stopa procentowa przed opodatkowaniem pod- ją się w pełni do warunków inflacji, dopóty
nosi się w tempie dokładnie odpowiadającym zmiany te mogą być istotne. W wielu przy-
inflacji, tak aby utrzymać dotychczasowy po- padkach to państwo najwięcej zyskuje na in-
ziom stopy procentowej przed opodatkowa- flacji.
niem dla kredytobiorców, to wyższa inflacja Wcześniej w tym rozdziale wskazywali-
przynosi straty kredytodawcom. Odwrotnie, śmy, że warunkiem obniżenia inflacji może
wyższa inflacja mogłaby prowadzić do ustale- być przejście przez okres wysokiego bezrobo-
nia jeszcze wyższej nominalnej stopy procen- cia i spadku produkcji. Zanim założymy, że
towej, mającej chronić poziom realnej stopy gospodarka powinna zapłacić tę cenę za obni-
procentowej po opodatkowaniu dla kredyto- żenie kosztów inflacji, warto zadać pytanie,
dawców. Wówczas jednak realna stopa pro- czy nie byłoby taniej tak przystosować odpo-
centowa przed opodatkowaniem dla kredyto- wiednie instytucje, aby inflacja nie powodo-
biorców wzrosłaby w wyniku inflacji. W obu wała kosztów. Problem „życia z inflacją" pod-
przypadkach państwo czerpie korzyści z infla- damy analizie na końcu rozdziału. Na razie
cji w postaci realnie wyższych wpływów po- zauważmy jedynie, że przystosowanie instytu-
datkowych. Tracą natomiast indywidualni po- cji pociągnęłoby za sobą koszty dwojakiego
życzkodawcy i pożyczkobiorcy. rodzaju. Po pierwsze, chodzi o jednorazowe
Następnego przykładu dostarcza opodatko- koszty zaprojektowania nowych, dostosowa-
wanie zysków kapitałowych. Załóżmy, że lu- nych do warunków inflacji, reguł instytucjo-
dzie muszą płacić państwu podatki w wysoko- nalnych. Po drugie, pojawiłyby się koszty
ści 30% zysków kapitałowych osiąganych zmienianych jadłospisów, czyli koszty
w wyniku transakcji kupna i sprzedaży akcji. niezbędnych obliczeń i zastosowania posunięć
Jeżeli nie występuje inflacja, to zyski są jedy- dostosowawczych niezbędnych do zneutrali-
nie opodatkowane w wyrażeniu realnym. Je- zowania stale rosnących cen.
żeli jednak inflacja osiąga 10%, ceny nomi-
nalne akcji muszą wzrosnąć jedynie w celu
zachowania ich wartości realnej. Ludzie są
zmuszeni do płacenia podatków od zysków
kapitałowych, nawet jeśli nie osiągają real-
nych zysków z kapitału.
Opodatkowanie zysków. Inflacja może rów-

nież zwiększyć realny ciężar opodatkowania
zysków spółek. Oto prosty przykład. Załóżmy,
że pewna spółka posiada zapasy wyrobów go-
towych przeznaczonych na sprzedaż. W świe-
cie, w którym panuje inflacja, wartość nomi
nalna tych zapasów będzie się zwiększała
w miarę upływu czasu. Gdyby zyski z tego
tytułu potraktować jako podlegające opodat-
kowaniu zyski spółki, przedsiębiorstwa mu-
siałyby płacić wyższe podatki, mimo że nie
zmieniła się realna wartość ich zapasów. Tego
rodzaju niekonsekwencje systemu podatkowe-
go zniknęłyby, gdyby przedsiębiorstwa i pań-
stwo zaczęły stosować zasady rachunkowości
uwzględniające inflację.
Makroekonomia 271
Nieoczekiwana życzkobiorców, to partie polityczne opowia-
inflacja dające się za bardziej egalitarnym podziałem
dochodów mogą nie mieć nic przeciwko temu,
Poprzednio zakładaliśmy, że inflacja była zja- podczas gdy ugrupowania polityczne wspiera-
wiskiem bezbłędnie przewidzianym. Teraz zaś ne przez ludzi zamożnych mogą być zdania,
rozpatrzymy problemy powstające wtedy, kie- że redystrybucja jest zjawiskiem bardzo
dy inflacja pojawia się niespodziewanie. szkodliwym.
Jeden z najważniejszych procesów redy-
Redystrybucja. Kiedy ceny wzrastają niespo- strybucyjnych zachodzi między państwem
dziewanie, posiadacze aktywów (wierzytelno- a sektorem prywatnym. Nieoczekiwana infla-
ści) o wartości wyrażonej w kategoriach no- cja obniża realną wartość całego, pozostające-
minalnych ponoszą straty. Zyskują zaś osoby go do spłaty zadłużenia państwa określonego
o tak samo określonych zobowiązaniach. Wa- w kategoriach nominalnych. Spada nie tylko
runki, na których zawarto kontrakty kupna- realna podaż pieniądza, lecz także cena real-
-sprzedaży lub umowy kredytowe, mogą zo- na, po której państwo wykupuje swoje obliga-
stać sformułowane tak, aby w pełni uwzględ- cje. Równocześnie rosną nominalne wpływy
nić oczekiwaną inflację. Nie mogą jednak podatkowe, które mogą być przeznaczone na
zabezpieczyć przed inflacją, która pojawia się wykup obligacji po ustalonej wcześniej cenie
niespodziewanie. nominalnej10.
Załóżmy, że spodziewasz się inflacji Czy redystrybucja ta ma duże znaczenie?
0 tempie 10% i zgadzasz się pożyczyć komuś To podchwytliwe pytanie. Jeśli sytuacja finan-
100 £ na rok na 12%, oczekując, że realna stosowa państwa poprawi się, może ono pozwo-
pa procentowa wyniesie 2%. Nieoczekiwanie
inflacja wzrasta do 20%. Liczyłeś, że w nad-
10
chodzącym roku będziesz miał do dyspozycji Dlaczego podkreślamy nieoczekiwany
112 £ i będziesz mógł za nie kupić towary, charakter
inflacji? Ponieważ inflacja oczekiwana została już
których ceny wzrosły ze 100 do 110 £.
uwzględniona przy formułowaniu warunków
W rzeczywistości jednak dobra te kosztują
emisji
120 £ i ponosisz stratę. Realna stopa procento- obligacji. Skoro nominalne stopy procentowe są
wa wynosi -8%. Jeżeli natomiast spojrzymy ustalane przy uwzględnieniu inflacji oczekiwanej,
na tę sytuację z drugiej strony, to okaże się, że państwo jest zmuszone zaoferować wysokie
zyskał pożyczkobiorca. Pożyczył on dziś 100 nomi-
£ i obiecał oddać za rok 112 £, po czym nagle nalne oprocentowanie roczne obligacji lub
spostrzegł, że wszystkie zmienne nominalne, sprzedać
łącznie z jego dochodem nominalnym, wzro- je po cenie niższej od tej, po której zobowiązało
się
sły o 20%. Realna stopa procentowa w wyso-
je wykupić. Dzięki temu ludzie mogą osiągnąć
kości -8% informuje nas, że gdyby kredyto- zy-
biorca kupił za pożyczone 100 £ dobra trwałe- ski kapitałowe rekompensujące straty
go użytku, to za rok mógłby je sprzedać za spowodowane
120 £, co umożliwiłoby mu — zgodnie oczekiwaną inflacją.
z umową — spłatę długu w wysokości 112 £
1 dało zysk w wysokości 8 £.
W pewnym sensie, skoro z każdym kredy-
tobiorcą jest związany jakiś kredytodawca,
zysk jednego jest jednocześnie stratą drugie-
go. W skali całego społeczeństwa wielkości te
znoszą się wzajemnie. Niemniej jednak nie-
oczekiwana inflacja powoduje redystrybucję
dochodów i bogactwa, które w naszym przy-
padku przepływają od pożyczkodawców do
pożyczkobiorców. Ma to dwa skutki. Po
pierwsze, może prowadzić do zakłóceń w go-
spodarce. Niektórzy mogą np. zostać zmusze-
ni do ogłoszenia bankructwa, co z kolei może
dotknąć innych. Po drugie, musimy sformuło-
wać sąd wartościujący dotyczący występują-
cej redystrybucji. Na przykład, jeżeli bogaci
pożyczkodawcy tracą na rzecz ubogich po-
Inflacja 272
lic sobie na obniżkę podatków, co pozwoli zli- tach, kiedy ludzie mogą pozwolić sobie na
kwidować skutki redystrybucji. Zwykle jed- szampana, to marna rekompensata za lata gło-
nak ludzie, którzy udzielili pożyczki państwu, du. Ludzie woleliby zniwelować takie skraj-
tracący z powodu nieoczekiwanej inflacji, i ci, ności i żyć wygodnie przez cały czas. Równie
którzy skorzystają w wyniku takiej redukcji ważne są psychiczne koszty spowodowane
podatków, to różne osoby. troską o to, jak poradzić sobie w latach niedo-
statku.
Starzy i młodzi. W praktyce wiele osób, któ- Kiedy ludzie muszą zawierać transakcje,
re udzielają pożyczek, kupując aktywa finan- których warunki są określone nominalnie,
sowe o określonej cenie nominalnej, to ludzie wzrost niepewności co do wysokości inflacji
w podeszłym wieku. Spłaciwszy pożyczki hi- zwiększa ryzyko obciążające realną wartość
poteczne i nagromadziwszy w czasie długolet- dzisiejszych nominalnie korzystnych intere-
niej pracy zawodowej znaczne oszczędności, sów. To właśnie jest prawdziwym kosztem in-
mogą oni kupować obligacje, aby mieć za- flacji. Jednak następny element tego rozumo-
pewniony dochód, gdy przejdą na emeryturę. wania jest bardziej subtelny. Często twierdzi
Osoby te tracą, kiedy pojawia się nieoczeki- się, że obniżenie przeciętnego tempa inflacji
wana inflacja i realna wartość obligacji się ob- zmniejsza również niepewność co do przy-
niża. Tracą również, trzymając swój majątek szłej jej wysokości. Jednak trudno jest znaleźć
w postaci nie przynoszących oprocentowania uzasadniający to przekonanie model teore-
zasobów pieniądza gotówkowego albo na ra- tyczny. Powiedzmy, że ludzie oczekują infla-
chunku bieżącym, albo w pończosze. cji w wysokości 2%, zakładając, że może ona
Nominalni dłużnicy to osoby młode, równie dobrze sięgnąć 4%, jak i spaść do zera.
zwłaszcza zaś ludzie, którzy wkroczyli wła- Dlaczego później, kiedy spodziewają się infla-
śnie w wiek średni i zaciągnęli kredyty hipo- cji 20%, ten sam przedział zmienności (mia-
teczne, aby przenieść się do dużego domu nowicie 22% jako maksimum i 18% jako mi-
i wychować dzieci. Zyskują oni wtedy, kiedy nimum) nie znajduje już zastosowania? Nie-
niespodziewana inflacja podnosi ceny domów mniej jednak pewne dane empiryczne
i dochody nominalne, a nominalna wartość potwierdzają, że tempo inflacji rzeczywiście
kredytu, który mają spłacić bankowi lub towa- zmienia się silniej, kiedy inflacja jest już wy-
rzystwu budowlanemu, się nie zmienia. soka. Dlatego też wyższemu przeciętnie tem-
Nieoczekiwana inflacja zmienia rozkład pu inflacji może towarzyszyć wyższa niepew-
dochodów na korzyść ludzi młodych. Jeżeli ność co do jej przyszłej wysokości. Jeśli jest
jesteśmy zwolennikami równości, to redystry- tak rzeczywiście, to mamy tu do czynienia
bucję tę uznamy za niepożądaną. Wraz z po- z pewnym realnym kosztem inflacji. Może on
stępem technicznym i wzrostem wydajności odgrywać nader ważną rolę.
pracy kolejne pokolenia zapewne i tak osiąga-
ją wyższy standard życia w porównaniu ze
swoimi poprzednikami. Dalsza redystrybucja
na korzyść młodych zwiększa jedynie tę mię-
dzypokoleniową nierówność.
Niepewność
co do wysokości inflacji
Niepewność co do wysokości przyszłej infla-
cji powoduje dwa rodzaje kosztów. Po pierw-
sze, bardziej złożone staje się planowanie dłu
gookresowe, ponieważ trzeba teraz rozpatry-
wać o wiele większą liczbę możliwych
(nominalnie) wariantów rozwoju sytuacji. Po-
dobnie jak w przypadku kosztu zdzieranych
zelówek, oznacza to przyrost realnej wartości
zasobów, które społeczeństwo musi zużyć,
konstruując nowe plany, zawierając transakcje
i prowadząc interesy. Po drugie, ludzie nie lu-
bią ryzyka. W rozdziale 15 Mikroekonomii
wyjaśniliśmy, dlaczego tak się dzieje. Mówiąc
krótko: zyski nadzwyczajne osiągane w la-
Makroekonomia 273
dy nie były w stanie powstrzymać się od po-
28.6 ]
dejmowania równoczesnych prób osiągnięcia
Metody walki z inflacją innych celów. Na przykład, w Wielkiej Bryta-
nii w latach siedemdziesiątych rząd utworzo-
W długim okresie stopa inflacji będzie niska, ny przez Partię Pracy próbował zmniejszyć
jeżeli niskie będzie tempo wzrostu ilości pie- rozpiętość między wysoko a nisko opłacanymi
niądza. Aby ten cel osiągnąć, konieczne może zawodami, prowadząc politykę dochodową,
być zastosowanie dość restrykcyjnej polityki która zakładała wzrost wynagrodzeń w wyra-
fiskalnej, co pozwoli na utrzymanie także ni- żeniu bezwzględnym, a nie procentowym.
skiego deficytu budżetowego. Jednak osią- Tymczasem wzrost płacy o 6 £ tygodniowo
gnięcie tego stanu wówczas, gdy w sytuacji oznacza o wiele więcej dla pracownika, który
wyjściowej mamy do czynienia z wysoką in- zarabia 40 £ tygodniowo, niż dla kogoś, kto
flacją, może się wiązać z koniecznością przej- otrzymuje 100 £ tygodniowo. Powodując
ścia przez okres wysokiego bezrobocia. Dopó- zmiany wysokości płac względnych, polityka
ki ceny i płace nie dostosują się do nowej re- taka sprawia, że płace realne odbiegają od po-
strykcyjnej polityki pieniężnej i budżetowej, ziomu zapewniającego równowagę na rynku
dopóty będzie spadał realny popyt globalny. pracy. Prowadzi to do nadwyżek podaży pracy
Wskazywaliśmy już, że ten okres recesji może w przypadku pewnych zawodów oraz do jej
potrwać raczej lata niż miesiące. Zanim poja- niedoboru gdzie indziej. To z kolei zmusza do
wią się trwałe korzyści wynikające z obniże- podejmowania prób obchodzenia lub nawet
nia się tempa inflacji, gospodarka musi naj- łamania obowiązujących przepisów. Możliwa
pierw przejść przez okres, w którym występu- jest jednak realizacja takiej polityki dochodo-
je niższy poziom produkcji i zatrudnienia. wej, której celem będzie jedynie zahamowa-
Czy przejście to mogłoby być szybsze nie wzrostu płac nominalnych oraz inflacji,
i mniej bolesne? Wyjaśniliśmy już, że im a nie majstrowanie przy płacach realnych.
większym zaufaniem cieszy się nowa polityka Po drugie, zdarza się, że środki polityki
gospodarcza, tym bardziej prawdopodobne dochodowej są zalecane jako narzędzie uła-
jest szybkie dostosowanie się płac i cen. Prze- twiające proces dostosowawczy. W długim
analizujemy teraz inne środki polityki gospo- okresie utrzymanie inflacji na niskim pozio-
darczej mogące przyspieszyć ten proces. mie wymaga powolnego wzrostu nominalnej
podaży pieniądza. W pewnych przypadkach
Środki polityka kontroli dochodów zawodziła, bo
polityki dochodowej rządy łudziły się, że długookresowa polityka
dochodowa jest w stanie zahamować wzrost
płac i cen nawet wówczas, gdy nominalna
Polityka dochodowa jest próbą bezpośred-
ilość pieniądza nadal rosła w szybkim tempie.
niego oddziaływania na wysokość płac i in-
nych dochodów.
Załóżmy, że państwo chce obniżyć inflację

z 10% do 2%. Jeżeli za pomocą przepisów
prawa lub nieformalnej presji jest w stanie
przekonać wszystkich, aby domagali się pod-
wyżek płac jedynie o 2%, to inflacja szybko
spadnie do wysokości 2%. Jeśli przestawienie
to nastąpi odpowiednio szybko, płace realne
nie muszą się obniżyć.
Twierdzi się powszechnie (i w zasadzie
odpowiada to prawdzie), że wszystkie wcze-
śniejsze próby prowadzenia polityki dochodo-
wej zakończyły się niepowodzeniem, trwały
krótko i następowała po nich nowa eksplozja
płac i cen. Nie jest to jednak nieuchronne.
Przeanalizujemy teraz kilka powodów, dla
których dotychczasowe próby prowadzenia
polityki dochodowej były nieudane.
Po pierwsze, często bywało tak, że zajęte
bezpośrednio interwencją na rynku pracy rzą-
Inflacja 274
Ponieważ w takim przypadku realny popyt Zobowiązanie się rządów do prowadzenia
globalny szybko się zwiększa, płace i ceny w latach dziewięćdziesiątych i po 2000 r.
muszą wzrosnąć tak, aby z powrotem sprowa- twardej polityki gospodarczej to nie wszystko.
dzić popyt globalny do poziomu zapewniają- Kraje chcące przystąpić do EMU powinny do-
cego pełne zatrudnienie. konać reform instytucjonalnych, których ce-
Podobnie trudno jest stosować środki dłu- lem jest formalna niezależność ich banków
gookresowej polityki dochodowej, kiedy pła- centralnych. W dodatku Traktat z Maastricht
ce realne — zapewniające równowagę podaży potwierdził, że nowy Europejski Bank Cen-
i popytu na pracę o określonych kwalifika- tralny będzie niezależny i zobowiązany do za-
cjach — zmieniają się wraz z upływem czasu. pewnienia stabilności cen.
Zamrożenie istniejącej struktury płac poprzez
przyznanie każdemu pracownikowi takiej sa- Poza Europą. W Stanach Zjednoczonych
mej podwyżki, mającej zrównoważyć wzrost bank centralny, czyli System Rezerwy Fede-
kosztów utrzymania, stopniowo uruchomi po- ralnej, cieszy się już znaczną niezależnością.
tężne siły rynkowe wyzwalane wtedy, kiedy Dotyczy to również wielu innych banków
pojawi się nadwyżka podaży lub popytu. centralnych, od Kanady po Nową Zelandię.
Opisane wyżej trzy ważne przyczyny fia- W samych Stanach Zjednoczonych kolejne
ska polityki dochodowej w przeszłości mogły- ustawy Kongresu zmusiły również poszcze-
by nie wystąpić, gdyby polityka ta była trakto- gólne stany do odejścia od polityki wielkich
wana jako tymczasowe narzędzie służące deficytów budżetowych i bardziej rygorys-
przyspieszeniu procesu dostosowań płac do tycznego przestrzegania zasady zrównoważo-
zasadniczej zmiany tempa wzrostu nominalnej nego budżetu.
ilości pieniądza, uważanej powszechnie za
trwałą. Polityka antyinflacyjna w Wielkiej Brytanii
w latach 1992—1997. Mimo znacznego spad-
Reforma instytucjonalna ku wartości funta w stosunku do marki nie-
mieckiej od 1992 r. inflacja w Wielkiej Bryta-
Podejście to ma charakter długookresowy. nii jest niska. W okresie tym ważne decyzje
Jego zwolenników nie interesują przejściowe z zakresu polityki pieniężnej podejmowano
koszty pierwszej fazy tłumienia inflacji, lecz w następujący sposób. Najpierw minister skar-
powodzenie całej operacji. Ramka 28.3 zawie- bu obwieszczał cel inflacyjny na nadchodzące
ra informacje, które przekonują, że zapewnie- lata. Następnie odbywały się comiesięczne
nie niezależności bankowi centralnemu sprzy- uzgodnienia wysokich urzędników reprezen-
ja twardej polityce pieniężnej, przyczyniając
się do obniżenia inflacji. Jak dowodzą opisane
niżej przykłady, takie instytucjonalne samo-
ograniczenie się państwa było ulubionym te-
matem dyskusji w latach dziewięćdziesiątych.
Traktat z Maastricht. Traktat ten, podpisany

w 1991 r., określił warunki, które należy speł-
nić, aby wejść do Europejskiej Unii Walu-
towej (ang. EMU), a także warunki później-
szego członkostwa w tej organizacji. Pierw-
szym wymogiem była twarda polityka
budżetowa: deficyt budżetowy nie powinien
przekroczyć 3% PKB (choć interpretacja od-
wołująca się do budżetu strukturalnego umoż-
liwia niewielkie i chwilowe przekroczenie tej
granicy w czasie recesji). Kraje wysoko za-
dłużone powinny również podjąć działania
mające na celu sprowadzenie stosunku wiel-
kości ich długu do PKB poniżej granicy 60%.
Ponadto, kandydaci na członków EMU mu-
sieli najpierw doprowadzić do spadku tempa
inflacji mierzonej zarówno bezpośrednio
zmianami wskaźnika cen, jak i pośrednio po-
ziomem nominalnych stóp procentowych (pa-
miętasz hipotezę Fishera?).
Makroekonomia 275
RAMKA 28.3
Niezależność banku centralnego
Prezesi banków centralnych są ludźmi ostrożnymi i nie należy oczekiwać, że będą sprzyjać
szybkiemu wzrostowi ilości pieniądza lub inflacji. Co zatem jest przyczyną tych zjawisk? Po-
wodem jest zarówno priorytetowe traktowanie przez rząd walki z bezrobociem, które powstrzy-
muje go przed wydaniem wojny inflacji, jak i polityczna słabość, która prowadzi do deficytu bu-
dżetowego, przynajmniej w części finansowanego drukiem „pustego" pieniądza. Inflacja poja-
wia się zasadniczo wówczas, gdy w walce o wpływy w gospodarce rząd bierze górę nad
bankiem centralnym. Propozycje zwiększenia niezależności banku centralnego dotyczą nieza-
leżności od rządu.
Przypuśćmy, że możliwa okazała się bardziej restrykcyjna polityka pieniężna. Krótkookreso-
wym efektem może się okazać recesja, lecz w długim okresie płace i ceny dostosują się i gospo-
darka powróci do stanu pełnego zatrudnienia. W długim okresie zatem, kiedy najważniejsze sta-
je się utrzymanie produkcji na poziomie potencjalnym, niezależność banku centralnego powinna
prowadzić do niższej inflacji bez ograniczania realnej produkcji. Właśnie to pokazuje pionowa
długookresowa krzywa Phillipsa. Niezależność banku centralnego oznacza świadome samo-
ograniczenie się rządu, którego celem jest ścisła kontrola ilości pieniądza w obiegu i zahamowa-
nie inflacji.
Dwa rysunki poniżej pochodzą z artykułu profesora uniwersytetu Harvarda, Alberto Alesiny
i Larry'ego Summersa (Summers był do 2001 r. sekretarzem skarbu w Stanach Zjednoczonych);
pokazują one, że oba wnioski wyprowadzone z naszej teorii potwierdzają się. Kraje z bardziej
niezależnymi bankami centralnymi mają przeciętnie niższą inflację, a jednocześnie nic nie
wskazuje, że tempo wzrostu gospodarczego jest tam niższe w długim okresie.
Ź r ó d ł o : A. Alesina, L. Summers, Central Bank Independence and Macroeconomic Performance: Some

Comparative Evidence, „Journal of Money, Credit, and Banking" 1993, May.
Inflacja 276
tujących Ministerstwo Skarbu i Bank Anglii,
dotyczące nastawienia polityki pieniężnej.
Miały one umożliwić realizację średniookre-
I 28.7 |
sowego celu inflacyjnego, przy jednoczesnym
uwzględnieniu krótkookresowych potrzeb roz-
Komitet Polityki Pieniężnej
wijającej się gospodarki. Na odbywających się
Po 1997 r. o brytyjskiej polityce pieniężnej
co miesiąc spotkaniach ministra skarbu z pre-
decydował Komitet Polityki Pieniężnej Banku
zesem Banku Anglii rozważano sprawy spor-
Anglii (oto adres internetowy Komitetu:
ne, a następnie minister skarbu samodzielnie
www.bankofengland.co.uk), którego spotka-
podejmował odpowiednią decyzję.
nia odbywają się co miesiąc. Celem Komitetu
Na czym polegała nowość tej procedury
jest ustalenie takich stóp procentowych, aby
w porównaniu z wcześniejszą sytuacją, kiedy
osiągnąć cel inflacyjny określony przez mini-
to minister skarbu „uwzględniał punkt widze-
stra skarbu. Obecnie celem jest tempo inflacji
nia banku"? Chodzi o dwie rzeczy. Po pierw-
równe 2,5% plus minus 1%. W razie niepowo-
sze, ponieważ szczegółowy protokół spotka-
dzenia prezes Banku Anglii musi na piśmie
nia prezesa banku centralnego z ministrem
wytłumaczyć się ministrowi skarbu z jego
skarbu był publikowany z kilkutygodniowym
przyczyn.
opóźnieniem, opinia publiczna mogła poznać
wszystkie zastrzeżenia banku. Po drugie, bank
odpowiadał za publikację co kwartał Raportu Cel inflacyjny służy jako punkt odniesienia
o inflacji, który powstawał poza jakąkolwiek przy ustalaniu poziomu stóp procentowych.
kontrolą Ministerstwa Skarbu. Raport ten Spełnia on funkcję nominalnej kotwicy.
szybko stał się bardzo ważnym środkiem od-
działywania na opinię publiczną z powodu
W tym podrozdziale zajmiemy się trzema
swojej wysokiej jakości, a inne banki central-
sprawami. Dlaczego Komitetowi wyznacza
ne zazdrościły Bankowi Anglii takiej możli- się raczej cel inflacyjny, a nie cel w postaci
wości. Jednak po 1992 r. nie brak było opinii,
nominalnej podaży pieniądza? Jak działa ten
że to wysokie bezrobocie w całej Europie,
mechanizm? Czy Komitet dobrze radzi sobie z
brak negatywnych szoków podażowych i ko-
wyznaczaniem właściwego poziomu stóp pro-
nieczność zapewnienia możliwości przystą-
centowych?
pienia do EMU, a nie skuteczna polityka pie-
niężna, sprawiły, iż inflacja była w tym okre-
sie niska. Cele inflacyjne
W rozdziale 24 wyjaśniliśmy, że bez nominal-
Polityka brytyjska po 1997 r. Zaraz po obję-
nej kotwicy nie istnieje punkt zaczepienia, od
ciu urzędu w maju 1997 r. nowy minister
którego można by uzależnić poziom cen i inne
skarbu, Gordon Brown, oświadczył, że Bank
Anglii uzyska „niezależność na poziomie ope-
racyjnym" przy podejmowaniu decyzji o po-
ziomie stóp procentowych. Będzie on starał
się osiągnąć cel inflacyjny wyznaczony przez
ministra skarbu, ale nie będzie sam ustalał
tego celu. Na przykład, w razie konieczności
(powiedzmy, że ceny ropy wzrosły dwukrot-
nie) rząd mógłby ustalić przejściowo wysoki
cel inflacyjny, zamiast zmuszać bank central
ny do wywoływania głębokiej recesji w celu
bardzo szybkiego obniżenia poziomu inflacji.
Niemniej jednak tego rodzaju zmiana
wysokości celu inflacyjnego byłaby bardzo
trudna politycznie, chyba że okoliczności by-
łyby naprawdę wyjątkowe. W takiej sytuacji
samoograniczenie się rządu i niezależność
operacyjna banku centralnego sprzyjałyby po-
lityce niskiej inflacji.
Makroekonomia 277
zmienne nominalne. Siły rynkowe decydują to tylko, aby wiedzieć, na jakim poziomie po-
0 wysokości zmiennych realnych, takich jak winien ustalić dzisiejsze stopy procentowe!
realna podaż pieniądza (podaż nominalna po- Może się zdarzyć, że Komitet podnosi sto-
dzielona przez poziom cen). Za pomocą stóp py procentowe, mimo że dzisiejsza inflacja
procentowych można wpływać na iloraz M/P, wydaje się być pod kontrolą. Oznacza to, że
a nie oddzielnie na wielkość M i P. Jest zatem Komitet sądzi, iż bez zmiany stóp procento-
również potrzebny cel pośredni w postaci wych inflacja mogłaby w przyszłości znacznie
ogłoszonego publicznie docelowego poziomu wzrosnąć. W takiej sytuacji musi on zatem
jednej z tych zmiennych nominalnych. Na działać bardzo szybko, aby wyprzedzić wyda-
przykład, wiedząc, jaki jest poziom M, jeśli rzenia oraz zachować całkowitą kontrolę nad
tylko znamy wysokość stóp procentowych inflacją.
1 wielkość produkcji, czyli także wielkość po-
pytu na pieniądz, jesteśmy w stanie ustalić po- Na razie
ziom cen P. wszystko działa
W rozdziałach 25 i 26 zastanawialiśmy się,
co się stanie, kiedy za cel pośredni uznamy Większość obserwatorów wysoko ocenia do-
nominalną podaż pieniądza. Natomiast tychczasowe działania Komitetu. Komitet po-
w przypadku celu inflacyjnego punktem od- trafił zmienić stopy procentowe nawet wtedy,
niesienia są same ceny. Rozwiązanie takie sta- kiedy nie było to popularne. W efekcie infla-
nowi alternatywę dla celu w postaci nominal- cja pozostawała na poziomie ok. 2,5%. Ponie-
nej podaży pieniądza. Dwie przyczyny powo- waż oczekiwania inflacyjne były w tej sytuacji
dują, że jest ono coraz bardziej popularne. Po niskie, także nominalne stopy procentowe
pierwsze, jeśli chodzi nam o inflację, to natu- były niskie, zwłaszcza w porównaniu
ralnym rozwiązaniem wydaje się właśnie bez- z nieodległą przeszłością, kiedy inflacja była
pośrednie kontrolowanie poziomu inflacji. Po wysoka.
drugie, zmiany zachowań banków spowodo- Rysunek 28.9 informuje o zmianach pozio-
wane zmianami intensywności konkurencji mu nominalnych stóp procentowych w Wiel-
i regulacją doprowadziły do znacznych i nie- kiej Brytanii po 1974 r. Operacyjną niezależ-
przewidywalnych zmian wielkości popytu na ność przy określaniu poziomu stóp procento-
pieniądz. Kiedy banki oferują wyższe opro- wych zapewniono Bankowi Anglii w 1997 r.
centowanie wkładów, wpływa to na koszt Jednak z wykresu wynika, że do rzeczywiste-
trzymania pieniądza. Jeśli bank centralny ma go przełomu doszło w 1992 r., kiedy to funt
kłopoty z przewidzeniem wielkości realnego został wycofany ze wspólnego europejskiego
popytu na pieniądz, utrudnia to określenie ta-
kiej ścieżki wzrostu nominalnej podaży pie-
niądza, przy której stopa inflacji osiągnie po-
żądany poziom.
Wydaje się to oczywiste, dlaczego więc
w ogóle stosowano cel w postaci ścieżki
wzrostu nominalnej podaży pieniądza? Przy-
czyną było m.in. to, że dane o podaży pienią-
dza są dostępne wcześniej niż dane o pozio-
mie cen. Jednak kiedy uwzględnimy kłopoty
związane z prognozowaniem popytu na pie-
niądz, okazuje się, że banki centralne raczej
zgadują, niż kontrolują poziom cen.
Powrót do przyszłości
Opóźnienie, z jakim pojawiają się dane, spra-

wia, że Komitet Polityki Pieniężnej musi zga-
dywać, w jakim punkcie znajduje się dziś go-
spodarka. W dodatku Komitet musi pogodzić
się z tym, że lekarstwo w postaci stóp procen-
towych nie działa od razu. W rzeczywistości
pełny wpływ zmian poziomu stóp procento-
wych na zachowanie sektora prywatnego może
ujawnić się dopiero po dwóch latach. Komitet
zmuszony jest zatem przewidzieć reakcje cen
przynajmniej z dwuletnim wyprzedzeniem po
Inflacja 278
RYSUNEK ( 28.9
Stopy procentowe w Wielkiej Brytanii w latach 1974-1999
1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999
Źr ó d ł o : „Financial Times", 11 June 1999.

^ ____________________________________ ----------------
mechanizmu kursów walutowych, a cel infla- Komitet Polityki Pieniężnej korzystał z owo-
cyjny zastąpił parytet kursu walutowego w ców wcześniejszego sukcesu,
roli nominalnej kotwicy. W latach 1992-1997
Podsumowanie
1. Według ilościowej teorii pieniądza zmiany cen są spowodowane przede wszystkim odpo-
wiednimi zmianami nominalnej podaży pieniądza. W praktyce ceny nie są w stanie natych-
miast dostosować się do zmian nominalnej ilości pieniądza, w związku z czym stopa pro-
centowa lub dochód muszą się zmienić tak, aby zmianie uległ popyt na pieniądz. W długim
okresie zmiany dochodu realnego i stopy procentowej mogą wpłynąć na realny popyt na
pieniądz, zakłócając prosty związek między nominalną podażą pieniądza a cenami.
2. Jednoprocentowy wzrost inflacji prowadzi do ok. jednoprocentowego wzrostu nominalnej
stopy procentowej, a więc realna stopa procentowa pozostaje w przybliżeniu nie zmieniona.
Ponieważ nominalna stopa procentowa wyznacza koszt posiadania pieniądza, wzrost infla-
cji obniża popyt na jego realne zasoby. Spektakularnym przykładem tego zjawiska jest
ucieczka od pieniądza w warunkach hiperinflacji.
3. W krótkim okresie nie musi wystąpić ścisły związek między wielkością deficytu budżeto-
wego a wzrostem nominalnej podaży pieniądza. W długim okresie stałe finansowanie ro-
Makroekonomia 279
snącego deficytu za pomocą emisji obligacji może tak znacznie powiększyć zobowiązania
państwa z tytułu należnych odsetek, że będzie ono musiało uciec się do drukowania pienię-
dzy, jeżeli nie zostaną podjęte działania mające na celu zmniejszenie deficytu.
4. Pierwotnie krzywa Phillipsa ilustrowała odwrotną zależność między inflacją a bezrobociem.
Dziś wiemy już, że krótkookresowa krzywa Phillipsa ilustruje jedynie przejściową substy-
tucyjność tych zmiennych, pokazując, w jaki sposób bezrobocie i inflacja dostosowują się
do szoków popytowych. Szoki podażowe prowadzą do wyższej inflacji oraz do wyższego
bezrobocia w sytuacji, gdy proces dostosowania się płac i cen jest powolny.
5. Długookresowa krzywa Phillipsa przebiega pionowo. Jeżeli ludzie są w stanie w pełni do-
stosować się do inflacji, to nie wywiera ona żadnego wpływu na zmienne realne. Gospodar-
ka powraca do swojej naturalnej stopy bezrobocia, niezależnie od stopy inflacji.
6. Wysokość, na jakiej przebiega krótkookresowa krzywa Phillipsa, zależy przede wszystkim
od tempa wzrostu ilości pieniądza oraz oczekiwań inflacyjnych. Aby krzywa Phillipsa prze-
sunęła się w dół, ludzie muszą uwierzyć, że inflacja obniży się w przyszłości.
7. Niektóre z rzekomych negatywnych skutków inflacji są złudzeniem. Jedni zapominają, że
ich dochody nominalne wzrastają; inni nie dostrzegają, że inflacja może być skutkiem
wstrząsu, który i tak obniżyłby poziom dochodów realnych. Prawdziwe koszty inflacji zale-
żą od tego, czy była ona przewidywana, a także od stopnia, w jakim istniejące
w gospodarce instytucje umożliwiają dostosowanie się do inflacji.
8. Koszty zdzieranych zelówek i koszty zmienianych jadłospisów są niemożliwymi do unik-
nięcia skutkami inflacji. Rosną one w miarę wzrostu stopy inflacji. Fiasko prób pełnego do-
stosowania systemu podatkowego do postępów inflacji może również spowodować znaczne
koszty i to nawet wówczas, gdy inflacja jest oczekiwana.
9. Nieoczekiwana inflacja powoduje redystrybucję dochodu i bogactwa od tych, którzy zawar-
li umowy zapewniające im otrzymywanie płatności w ujęciu nominalnym (pożyczkodawcy
i pracownicy), do tych, którzy ich opłacają (pożyczkobiorcy i przedsiębiorstwa).
10. Niepewność co do tempa inflacji w przyszłości pociąga za sobą pewne koszty dla ludzi uni-
kających ryzyka. Niepewność może wzrastać, kiedy inflacja osiągnie wysoki poziom.
11. Polityka dochodowa może w krótkim okresie przyspieszyć przejście do niższej stopy infla-
cji i zmniejszyć rozmiary wiążącej się z nim recesji typu keynesowskiego. Jest jednak mało
prawdopodobne, aby polityka ta przyniosła zadowalające rezultaty w długim okresie. Wa-
runkiem koniecznym utrzymania niskiej stopy inflacji w długim okresie jest niskie tempo
wzrostu podaży pieniądza.
12. Operacyjna niezależność banków centralnych służy zlikwidowaniu pokusy pochopnego na-
kręcania koniunktury, której ulegają politycy.
13. Cele inflacyjne stanowią alternatywną kotwicę nominalną w stosunku do celu wyrażonego
w postaci nominalnej podaży pieniądza.
P
Podstawowe pojęcia
Czysta inflacja 234
Realna podaż pieniądza 235
Inflacja 280
Ilościowa teoria pieniądza 236
Polityka pieniężna łagodząca szok 237
Hipoteza Fishera 239
Hiperinflacja 239
Ucieczka od pieniądza 240
Krzywa Phillipsa 246
Stagflacja 253
Złudzenie inflacyjne 255
Koszty zdzieranych zelówek 257
Koszty zmienianych jadłospisów 257
Drenaż podatkowy 258
Rachunkowość uwzględniająca inflację 260
Polityka dochodowa 263
Cel inflacyjny 266
1. Przyjmijmy, że twój dochód realny jest stały. W tym roku zarobisz 10 tys. £ i chcesz poży-
czyć 20 tys. £ na 10 lat, aby kupić dom. Spłata tej pożyczki ma nastąpić w całości w końcu
tego okresu. Sporządź listę twoich corocznych wpływów i wydatków, jeżeli inflacja wynosi
0%, a nominalna stopa procentowa — 2% rocznie. Powtórz to ćwiczenie, zakładając, że in-
flacja wynosi 10% rocznie, zaś nominalna stopa procentowa jest równa 12%. Czy te obie sy-
tuacje są równoważne?
2. Czy twoja odpowiedź na pytanie 1 wyjaśnia, dlaczego wyborcy nie akceptują wysokiej infla-
cji nawet wówczas, gdy nominalna stopa procentowa wzrasta równolegle z inflacją?
3. Jak wyjaśnisz dane z tablicy? Czy inflacja jest zawsze zjawiskiem o charakterze wyłącznie
pieniężnym?
1996 Tempo wzrostu podaży pieniądza Inflacja (%)

(%)
Francja 4 2
Japonia 11 1
Niemcy 10 1
Holandia 13 2
USA -5 3
Włochy 4 3
Ź r ó d ł o : „The Economist".
4. Czy na podstawie danych o inflacji i bezrobociu w ciągu 10 lat byłbyś w stanie wyjaśnić róż-
nicę między szokami podażowymi a szokami popytowymi?
Makroekonomia 281
5. Wymień piec grap w społeczeństwie ponoszących straty w czasie inflacji. Jakie znaczenie
ma to, czy inflacja była oczekiwana?
6. Jak duża część powszechnej niechęci do inflacji jest spowodowana, twoim zdaniem, złudze-
niem inflacyjnym?
dziwe, a) Stłumienie inflacji jest jedynym sposobem na obniżenie wysokiego bezr obocia, b)
Inflacja zniechęca ludzi do oszczędzania, c) Inflacja zniechęca ludzi do inwestowania, d)
Bez deficytu budżetowego nie byłoby w ogóle inflacji.
ROZDZIAŁ 29
=o przeczytaniu tego rozdziału powinieneś umieć:
□ Przedstawić mechanizm działania rynku walutowego i omówić różnice miedzy naj-

ważniejszymi systemami kursu walutowego.
□ Wyjaśnić zasady konstrukcji bilansu płatniczego i przedstawić główne czynniki okre-
ślające wielkość przepływów na rachunku obrotów bieżących.
□ Wykazać, w jaki sposób doskonała mobilność kapitału zapewnia zrównanie się ocze-
kiwanych zysków z inwestycji spekulacyjnych dokonywanych w różne waluty.
□ Zdefiniować pojęcia równowagi wewnętrznej i zewnętrznej.
□ Dokonać analizy oddziaływania polityki fiskalnej i pieniężnej na gospodarkę w syste-
mie stałego kursu walutowego.
□ Ocenić skutki dewaluacji w krótkim, średnim i długim okresie.
O Przedstawić najważniejsze czynniki kształtujące płynny kurs walutowy.
□ Wyjaśnić mechanizm wpływu zmian w polityce fiskalnej i pieniężnej oraz odkryć no-
\. wych złóż surowców na wysokość płynnego kursu walutowego.
Udział eksportu i importu w PNB wynosi Recesję w gospodarce brytyjskiej na

ok. 10% w USA, 20% w Japonii i po 30% początku lat dziewięćdziesiątych pogłębiło
w Wielkiej Brytanii, we Francji i w Niem- utrzymywanie przez bank centralny stóp pro-
czech. Nawet w Stanach Zjednoczonych procentowych na wysokim poziomie w dążeniu
blemy kursu walutowego, międzynarodowej (daremnym) do obrony kursu funta szterlinga
konkurencyjności gospodarki i wysokości de- w ramach Europejskiego Systemu Walutowe-
ficytu handlowego są go (ESW). Można więc powiedzieć, że przy
przedmiotem zaintereso-
wania władz i opinii publicznej.
Uwarunko-
wania międzynarodowe wewnętrznej sytuacji
ekonomicznej są istotniejsze w przypadku
krajów o bardziej otwartej gospodarce, takich
jak Wielka Brytania, Niemcy czy Holandia.
Makroekonomia gospodarki otwartej bada

gospodarkę, w której ważną rolę odgrywają
transakcje z zagranicą.
Na początku lat osiemdziesiątych socjali-
sta François Mitterrand wygrał wybory prezy-
denckie we Francji, lansując program ekspan-
sywnej polityki fiskalnej, której celem było
zmniejszenie bezrobocia. Wkrótce potem kurs
wymienny franka francuskiego na rynku wa-
lutowym gwałtownie spadł i rząd francuski
był zmuszony do rezygnacji ze swoich obiet-
nic wyborczych.
Makroekonomia 283
formułowaniu założeń polityki makroekono- Cena równowagi na rynku walutowym,
micznej w krajach o gospodarce otwartej dopodobnie jak na każdym innym rynku, zależy
minującą rolę odgrywały różne uwarunkowa- od kształtowania się popytu i podaży. Gdyby
nia międzynarodowe. istniały tylko dwa kraje — Wielka Brytania
W tym rozdziale będziemy rozważać i USA — skąd brałyby się podaż dolarów na
wpływ wymiany gospodarczej z zagranicą na rynku walutowym i chęć zamiany ich na fun-
gospodarkę krajową. Skutki polityki pienięż- ty? Popyt na funty pochodzi z dwóch źródeł.
nej i fiskalnej są zupełnie inne w gospodarce Po pierwsze, amerykańscy nabywcy dóbr bry-
otwartej niż w omówionej wcześniej gospo- tyjskich płacą za nie dolarami, ale brytyjscy
darce zamkniętej. Otoczenie międzynarodowe eksporterzy akceptują tylko funty. Po drugie,
nie jest tylko uzupełniającym wątkiem, który mieszkańcy USA, pragnący kupić brytyjskie
można by omawiać w oderwaniu od makro- aktywa (np. akcje firmy ICI czy brytyjskie
ekonomii — w gospodarce otwartej jest ono bony skarbowe), przed zakupem owych akty-
nieodłącznym elementem mechanizmu jej wów muszą najpierw zamienić dolary na fun-
funkcjonowania. Dlatego właśnie zagadnienia ty. Jednak podaż funtów wynika z brytyjskie-
te omawiamy w części IV podręcznika. Szer- go importu towarów amerykańskich i z chęci
sze problemy związane z funkcjonowaniem nabycia aktywów w Stanach Zjednoczonych
gospodarki światowej jako wyodrębnionego przez mieszkańców Wielkiej Brytanii.
systemu zostaną omówione w części V. Rysunek 29.1 przedstawia podaż i popyt
na funty na rynku walutowym. Zacznijmy od
popytu. Załóżmy, że produkowana w Wielkiej
29.1 Brytanii whisky kosztuje 8 £ za butelkę. Przy
kursie 2 $/£ butelka whisky kosztuje 16 $, na-
Rynek walutowy tomiast przy kursie 1,50 $/£ jej cena wynosi
tylko 12 $. Przy niższym kursie funta i niższej
Poszczególne kraje posługują się różnymi wa-
cenie dolarowej whisky czy innych brytyj-
lutami. W Wielkiej Brytanii dobra, usługi
skich dóbr Wielka Brytania będzie więc eks-
i aktywa kupuje i sprzedaje się za funty szter-
portować do USA więcej towarów. Amery-
lingi; w Stanach Zjednoczonych — za dolary.
kańscy konsumenci będą w stanie kupować
więcej przy niższej cenie dolarowej tych dóbr.
Rynek walutowy jest to taki rynek między- Jeżeli cena towarów brytyjskich wyrażona
narodowy, na którym jedna waluta krajowa
w funtach jest stała, to dochody z eksportu
może być wymieniona na inną. Cena, po
Wielkiej Brytanii, mierzone w funtach, muszą
której są wymieniane te dwie waluty, to ina-
czej kurs walutowy {wymienny). wzrastać wraz ze spadkiem kursu walutowe-
go. Ponieważ wpływy z eksportu są pierwot-
nie wypłacane w dolarach, które muszą być
Dla mieszkańców Wielkiej Brytanii kurs
następnie wymienione na funty, krzywa popy-
walutowy 1,6 $/£ jest miarą międzynarodowej
tu na funty DD na rysunku 29.1 ma nachyle-
wartości funta szterlinga; jest to inaczej liczba
nie ujemne. Popyt na funty wzrasta w miarę
jednostek waluty obcej (dolarów), które moż-
spadku kursu funta wyrażonego w dolarach.
na wymienić na jedną jednostkę waluty krajo-
wej (funta)1.
mocą wskaźnika jego wartości międzynarodowej, tj.

1
W stosunku do wielu walut — dolara USA średniej z kursów funta wyrażonej w tych walutach
(USD), marki niemieckiej (DEM), franka francu- (USD/GBP, DEM/GBP, FRF/GBP i JPY/GBP), wa-
skiego (FRF) i jena japońskiego (JPY) — efektyw- żonej udziałem każdego z tych krajów w obrotach
ny kurs wymienny funta szterlinga mierzy się za po- handlowych Wielkiej Brytanii z zagranicą.
Makroekonomia gospodarki otwartej 273

w funtach zmniejsza zarówno wielkość popy-
tu, jak i całkowite wydatki w funtach na tego
RYSUNEK 29.1
rodzaju dobra i usługi. Przy niższym kursie
Rynek walutowy spada wielkość podaży funtów dostarczanej
Krzywa DD przedstawia zapotrzebowanie na funty na rynek walutowy. Krzywa SS ma nachyle-
Amerykanów pragnących kupić brytyjskie dobra nie dodatnie. Należy jednak zauważyć, że
lub aktywa. Linia SS ilustruje podaż funtów ofero-
gdyby brytyjski popyt na amerykańskie towa-
waną przez mieszkańców Wielkiej Brytanii, chcą-
ry, usługi i aktywa był nieelastyczny wzglę-
cych kupić amerykańskie dobra lub aktywa, nato-
miast kurs równowagi wynosi ea. Jeżeli obywatele
dem cen, wówczas niższy kurs walutowy
brytyjscy chcą nabyć więcej dolarów przy każdym i wyższa cena tych dóbr w funtach spowodo-
poziomie kursu walutowego, to wykres funkcji po- wałyby w rzeczywistości wzrost wydatków
daży funtów przesunie się z SS do SSt i kurs równo- w funtach na te dobra i krzywa podaży fun-
wagi funta obniży się z e0do ev tów na rynku walutowym miałaby nachylenie
ujemne2.
Na rysunku kurs równowagi wynosi e0;
przy tym kursie rozmiary zapotrzebowania na
funty zrównują się z wielkością ich podaży.
Co może spowodować zmianę tego kursu
równowagi? Jeżeli, przy każdej cenie w fun-
tach, amerykański popyt na brytyjskie towary
lub papiery wartościowe (aktywa) wzrośnie,
to krzywa popytu na funty DD przesunie się
w prawo, powodując wzrost kursu równowagi
funta w stosunku do dolara. Podobnie, jeżeli
popyt brytyjski na dobra i aktywa liczone
w dolarach zmniejszy się przy dowolnej ich
cenie w funtach, to w takim przypadku krzy-
wa podaży funtów SS przesunie się w lewo
i kurs równowagi funta także wzrośnie.
Gdy kurs funta wyrażony w dolarach
Położenie krzywej podaży funtów SS zale- wzrasta, wówczas mówimy o aprecjacji funta,
ży od liczby dolarów, jaką mieszkańcy Wiel- ponieważ wzrosła międzynarodowa wartość
kiej Brytanii muszą zapłacić za brytyjski im- waluty brytyjskiej. W odwrotnej sytuacji, gdy
port dóbr lub za zakupy aktywów dolaro- kurs funta w dolarach spada, mówimy o de-
wych. Przypuśćmy, że wakacje na Florydzie precjacji funta, ponieważ obniżyła się jego
kosztują 600 $ - przy kursie 2 $/£ wynosi to wartość międzynarodowa.
300 £, ale przy kursie 1,50 $/£ jest to równo-
wartość już 400 £. Niższy kurs wymienny
funta oznacza wyższą cenę w funtach i niższy
popyt mieszkańców Wielkiej Brytanii na urlo-
2
Kategorie popytu i podaży samochodów odnoszą
się do fizycznych rozmiarów zapotrzebowania lub
py na Florydzie. Czy i o ile obniża to w rezul-
podaży przy różnej cenie. Natomiast krzywe podaży
tacie całkowitą wielkość wydatków w fun-
i popytu na funty szterlingi dotyczą wielkości poda-
tach, zależy od elastyczności tego popytu. ży lub popytu na funty, wyrażonych wartościowo,
Na rysunku 29.1 zakładamy, że popyt na przy różnym kursie walutowym. Dlatego analiza
wakacje na Florydzie i na inne dobra impor- jest tu bardziej skomplikowana niż w przypadku
towane do Wielkiej Brytanii jest elastyczny dóbr fizycznych, takich jak np. samochody.
względem cen. Oznacza to, że wzrost ceny
Makroekonomia 285
Systemy kursu walutowego
RYSUNEK 29.2
System kursu walutowego jest to określony Interwencja banku centralnego
przez państwo zbiór zasad decydujących na rynku walutowym
o sposobie ustalania kursu walutowego. Załóżmy, że kurs walutowy jest ustalony na pozio-
v_________________________________ y mie e v Jeżeli popyt na funty wynosi DD,, to wystę-
puje nadwyżka popytu równa AC. Bank Anglii in-
W rozdziale 34 omawiamy różne systemy terweniuje, dostarczając AC funtów w zamian za
kursowe stosowane w gospodarce światowej dolary powiększające rezerwy dewizowe Wielkiej
w transakcjach międzynarodowych. W tym Brytanii. Gdy popyt wynosi DD2, bank centralny
miejscu skoncentrujemy się na dwu skrajnych wyprzedaje część rezerw dewizowych, wymieniając
przypadkach. Ich analiza pozwoli uchwycić je na funty. Popyt banku na funty musi być równy
istotę różnicy między makroekonomią gospo- EA, aby pokryć nadwyżkę podaży EA. Gdy popyt
darki otwartej i zamkniętej. wynosi DD, rynek znajduje się w równowadze przy
kursie e x i interwencja banku centralnego nie jest
już potrzebna.
W systemie stałego kursu walutowego pań-
stwo zobowiązuje się utrzymywać wymienial-
ność swojej waluty jedynie przy stałym kursie
wymiennym3.
r ^
Waluta jest wymienialna, jeżeli państwo,
działając za pośrednictwem banku central-
nego, zobowiązuje się do skupu lub sprze-
daży, po stałym kursie, takiej ilości waluty,
jaka zostanie zgłoszona do sprzedaży (za-
kupu) na rynku.
^ ------------------------------------------------------'
Przyjmijmy, że kurs funta w dolarach jest

stały i wynosi e v Na przykład w latach
1949-1967 kurs funta był ustalony na pozio-
mie 2,80 $/£. Na rysunku 29.2 stały kurs wa-
lutowy e 1 byłby równy kursowi równowagi kanie przyzwyczaili się do picia whisky i po-
wolnorynkowej, gdyby krzywa podaży prze- trzebują teraz więcej funtów, by zapłacić za
biegała w położeniu SS, a krzywa popytu dodatkowy jej import z Wielkiej Brytanii.
— wDD. Gdyby nie występowała ani nad- W warunkach wolnego rynku punkt równowa-
wyżka podaży funtów, ani nadwyżka popytu gi przesunąłby się teraz do B i nastąpiłaby
na funty, nikt nie zamierzałby sprzedawać czy aprecjacja funta wobec dolara. Przy stałym
kupować funtów od banku centralnego. Rynek kursie walutowym na poziomie <?, pojawia się
sam by się zrównoważył. nadwyżka popytu na funty równa AC. Ponie-
Załóżmy teraz, że krzywa popytu na funty waż funt jest wymienialny, nadwyżkowy po-
przesuwa się z położenia DD do DD X . Amery- pyt na funty w wysokości AC jest kierowany
do Banku Anglii, który jest zobowiązany do
3
Szczególnym przypadkiem kursu stałego jest tzw. dostarczenia podaży odpowiadającej tej nad-
kurs sztywny. Z przypadkiem tym mieliśmy np. do wyżce. Bank drukuje dodatkową ilość AC fun-
czynienia w krajach o gospodarce centralnie plano- tów i sprzedaje je w zamian za (e, x AC) dola-
wanej (przyp. R.R.). rów, które powiększają rezerwy dewizowe.

6
W systemie stałego kursu walutowego de-
Rezerwy dewizowe jest to zasób walut ob- waluacja (rewaluacja) oznacza obniżenie
cych przechowywany przez krajowy bank (podwyższenie) kursu danej waluty przez
centralny. państwo, które przyjęło na siebie zobowią-
zanie do obrony tego kursu.
Przyjmijmy teraz, że wykres funkcji popy-
tu na funty przesuwa się w lewo — do położe- Jednym z przykładów tego zabiegu była
nia DD2. Tylko niewielu cudzoziemców chce przeprowadzona w 1967 r. przez rząd brytyj-
nabywać brytyjskie towary i aktywa, w związ- ski, po konsultacji z rządami innych krajów,
ku z czym popyt na funty jest odpowiednio ni- dewaluacja funta z 2,80 $/£ do 2,40 $/£.
ski. Kurs równowagi w warunkach wolnego
rynku ukształtowałby się na poziomie poniżej W systemie płynnego kursu walutowego
ev przy założeniu, że nie wystąpiłaby jakakol- kurs może osiągnąć poziom równowagi wol-
wiek interwencja banku centralnego. Bank norynkowej bez jakiejkolwiek interwencji
centralny jest jednakże zobowiązany do obro- państwa i zmiany rezerw dewizowych. Jeżeli
ny stałego kursu walutowego w wysokości ev odwołamy się do rysunku 29.2, oznacza to, iż
Przy tym kursie występuje nadwyżka podaży krzywa popytu może przemieszczać się swo-
funtów równa EA. Ponieważ waluta jest wy- bodnie od położenia DD-, poprzez DD do
mienialna, bank centralny musi uzupełnić bra- DDX, co sprawi, że punkt równowagi przesu-
kujący popyt EA poprzez sprzedaż {EA xe,) nie się z D do A, a następnie do B.
dolarów ze swoich rezerw dewizowych. Kie- Oczywiście, nie ma potrzeby przyjmowania
dy bank centralny sprzedaje lub kupuje funty, skrajnych rozwiązań w postaci kursu w pełni
aby bronić stałego poziomu kursu walutowe- płynnego (tzw. czysta płynność), z jednej stro-
go, mówimy, że interweniuje on na rynku wany, czy idealnie sztywnego — z drugiej. Ogra-
lutowym. niczona {niepełna) płynność oznacza system,
Jeżeli popyt na funty waha się w przedzia- w którym do interwencji państwa dochodzi tyl-
le między DDl a DD2, to Bank Anglii jest ko wówczas, gdy trzeba zapobiec zbyt dużym
w stanie w długim okresie obronić kurs funta lub zbyt gwałtownym przesunięciom krzywej
na poziomie ev Gdy krzywa popytu przebiega podaży lub popytu w krótkim okresie i w któ-
w £>Dj, Wielka Brytania zwiększy swoje re- rym jednocześnie w dłuższym okresie kurs wa-
zerwy dewizowe, gdy zaś przebiega ona w po- lutowy może kształtować się swobodnie i osią-
łożeniu DD2, kraj wyzbywa się swoich rezerw gać swój poziom równowagi na rynku.
walut obcych. W długim okresie Wielka Bry-
tania ani nie utraci całkowicie swoich rezerw
dewizowych, ani też nie będzie ich powięk-
szać w nieskończoność.
Jednakże, jeżeli popyt na funty wyniesie
średnio DD2, to Bank Anglii będzie musiał
obniżać poziom rezerw dewizowych Wielkiej
Brytanii, aby móc bronić kursu funta w wyso-
kości ev W takiej sytuacji powiemy, że funt
jest nadwartościowy, czyli że jego wartość
międzynarodowa jest wyższa od tej, jaka wy-
nika z jego kursu na poziomie równowagi dłu-
gookresowej (tj. D — przyp. tłum.). Gdy re-
zerwy zaczną się wyczerpywać, rząd może
podjąć starania o pożyczkę na zasilenie
swoich rezerw dewizowych z Międzynaro-
dowego Funduszu Walutowego (MFW
— www.imf.org) — organizacji międzynaro-
dowej, której podstawowym celem jest wspie-
ranie pożyczkami krajów znajdujących się
w krótkookresowych kłopotach gospodar-
czych. Zaciągnięcie pożyczki w MFW jest
jednak w najlepszym przypadku rozwiąza-
niem tymczasowym. Jeżeli popyt na funty
w długim okresie nie wzrośnie, to konieczna
stanie się dewaluacja funta.
Makroekonomia
W rzeczywistym świecie istnieje wiele sys- nych między mieszkańcami danego kraju
temów kursu walutowego. Jeżeli jednak a zagranicą.
uchwycimy istotę dwóch skrajnych ich przy- żywność, stal). Obroty usługowe lub — ina-
padków — kursu stałego i swobodnie kształtu- czej — niewidzialne to eksport i import usług
jącego się kursu płynnego — to łatwo zrozu- (usługi bankowe, frachtowe, turystyka). Te
miemy, na czym polegają rozwiązania pośred- dwa rodzaje obrotów łącznie składają się na
nie. Zanim poddamy analizie funkcjonowanie bilans handlowy albo — inaczej — eksport
gospodarki w warunkach występowania każ- netto dóbr i usług4. W rozdziale 20 wprowa-
dego z tych systemów, wytłumaczymy przed- dziliśmy pojęcie eksportu netto i definicję
tem zasady konstrukcji bilansu płatniczego. PKB w gospodarce otwartej. W rozdziale 22
z kolei rozpoczęliśmy analizę wpływu ekspor-
tu netto na popyt globalny.
Należy jednakże pamiętać, że bilans hand-
29.2 lowy nie jest identyczny z rachunkiem obro-
Bilans płatniczy tów bieżących w bilansie płatniczym. Musimy
bowiem uwzględnić także płatności transfero-
we pomiędzy krajami (takie jak np. pomoc za-
Bilans płatniczy jest to usystematyzowane graniczna czy wpłaty do budżetu Unii Euro-
zestawienie wszystkich transakcji zawiera- pejskiej) i przepływ dochodów majątkowych
netto (odsetki, zyski, dywidendy), które po-
TABLICA 29.1
Bilans
płatniczy
Wielkiej
Brytanii w
1998 r.
(mld £)
Źródło:
IMF,
International
Financial
Statistics
Przyjmując, że Wielka Brytania to kraj oj-
czysty, a USA symbolizuje zagranicę, wszyst-
kie transakcje z zagranicą powodujące napływ
Eksport widzialny 169
funtów do Wielkiej Brytanii zapisujemy po
Import widzialny -190
stronie „Ma" (jako kredyt) w bilansie płatni- Obroty niewidzialne:
czym Wielkiej Brytami. Odpływ funtów
wpływy 182
z kraju jest wykazywany po stronie „Winien" wydatki -160
(jako debet) i zapisywany ze znakiem minus. (1) Bilans obrotów bieżących 1
Podobnie napływ dolarów do USA jest zapi- (2) Bilans obrotów kapitałowych -9
(3) Saldo błędów i opuszczeń 8
sywany jako kredyt w amerykańskim bilansie (4) Bilans płatniczy (1) + (2) + (3) 0
płatniczym, a odpływ — jako debet. Tabli- (5) Transakcje wyrównawcze 0
ca 29.1 przedstawia bilans płatniczy Wielkiej
Brytanii w 1998 r. Rozpoczynamy analizę od
rachunku obrotów bieżących.
Rachunek obrotów bieżących w bilansie

płatniczym jest to zapis płatności z tytułu
przepływu dóbr i usług oraz pozostałych
transakcji bieżących {odsetki, dochody ma-
jątkowe, przekazy) pomiędzy danym krajem
4
Warto podkreślić, że w dotychczasowej polskiej
a zagranicą. praktyce stosowano nieco inną konwencję termino-
v ______________________________ y logiczną w odniesieniu do rachunku obrotów bieżą-
cych. Bilans handlowy obejmował wyłącznie eks-
Obroty towarowe (inaczej — widzialne) port i import dóbr, natomiast obroty usługowe były
obejmują eksport i import dóbr (samochody, zaliczane do bilansu usług (przyp. R.R.).

wstają wówczas, gdy mieszkańcy jednego Bilans płatniczy przedstawia napływ netto
kraju są właścicielami przynoszących dochód środków pieniężnych do danego kraju wyni-
aktywów w innych krajach. W rozdziale 20 kający z transakcji zawieranych przez osoby
wykazaliśmy, że przepływ dochodów mająt- fizyczne, przedsiębiorstwa i państwo, dokony-
kowych netto powoduje powstanie różnic wanych w istniejącej sytuacji rynkowej. Bi-
miedzy PKB a PNB. lans wykazuje nadwyżkę (deficyt), gdy mamy
Tablica 29.1 łączy wpływy z eksportu do czynienia z napływem netto (odpływem)
usług z przekazami z zagranicy i z dochoda- pieniędzy. Uwzględnione są tu transakcje po-
mi z własności za granicą, co pozwala otrzy- szczególnych osób (oraz przedsiębiorstw
mać całkowitą wielkość wpływów z eksportu —PrzyP- tłum.), które eksportują i importują,
niewidzialnego, wynoszącą 182 mld £. W po- kupują oraz sprzedają zagraniczne aktywa,
dobny sposób łączymy import usług z trans- a także takie operacje rządowe, jak pomoc dla
ferami i dochodami majątkowymi wypłaco- zagranicy (płatności transferowe na rzecz ob-
nymi cudzoziemcom, dzięki czemu uzyskuje- cokrajowców), wydatki wojskowe (związane
my łączną sumę wydatków na import z utrzymaniem baz wojskowych za gra-
niewidzialny w wysokości -160 mld £. Doda- nicą) itd.
jąc do siebie obroty widzialne (towarowe) Ostatnia pozycja w tablicy 29.1 to transak-
i niewidzialne, otrzymujemy wielkość salda cje wyrównawcze (operacje wyrównawcze).
na rachunku obrotów bieżących bilansu płat- Mają one zawsze tę samą wartość bezwzględ-
niczego; w 1998 r. było ono w Wielkiej Bry- ną i przeciwny znak niż saldo bilansu płatni-
tanii dodatnie i wyniosło 1 mld £. Wielkość ta czego w wierszu powyżej, tak że suma
jest miarą eksportu netto dóbr i usług, po- wszystkich zapisów w tablicy 29.1 jest zawsze
większonego o transfery netto oraz dochody równa zeru. Transakcje wyrównawcze są mia-
majątkowe netto. rą wielkości operacji międzynarodowych, ja-
Obecnie zajmiemy się transakcjami na ra- kie musi przeprowadzić państwo w celu wy-
chunku obrotów kapitałowych bilansu płatni- równania salda wszystkich innych transakcji
czego. przedstawionych w bilansie płatniczym. Na
czym polegają transakcje wyrównawcze?
Rachunek obrotów kapitałowych bilansu
płatniczego jest to zapis transakcji danego Płynny kurs walutowy
kraju z zagranicą, dotyczących aktywów fi-
nansowych. Załóżmy najpierw, że kurs walutowy może się
swobodnie zmieniać, a na rynku walutowym
Z tablicy 29.1 wynika, że w 1998 r.

w Wielkiej Brytanii wystąpił odpływ kapitału
netto w wysokości 9 mld £. Wydatki Wielkiej
Brytanii na zakup aktywów rzeczowych
i finansowych za granicą przewyższały na-
pływ środków z zagranicy lokowanych w ak-
tywach w tym kraju.
Pozycją korygującą w bilansie płatniczym
jest saldo błędów i opuszczeń. Saldo to wyno-
siłoby zero, gdyby wszystkie wielkości wystę-
pujące we wcześniejszych pozycjach zostały
prawidłowo zmierzone. Odzwierciedla ono
trudności, jakie napotykamy, próbując uchwy-
cić wszystkie transakcje w oficjalnych staty-
stykach. Szczególne problemy sprawia wyce-
na rzeczywistej wartości inwestycji zagranicz-
nych, które są traktowane przez oficjalną
statystykę jako pieniądze reinwestowane za
granicą. Dodając do siebie saldo rachunku ob-
rotów bieżących (1), saldo rachunku obrotów
kapitałowych (2) oraz saldo błędów i opusz-
czeń (3), pozwalające skorygować pozycje (1)
oraz (2), otrzymujemy brytyjski bilans płatni-
czy. Jak widać, bilans ten był w 1998 r. zrów-
noważony.
Makroekonomia 289
występuje interwencja państwa. Państwo Podobnie, w przypadku kraju jako całości,
ani nie powiększa, ani nie zmniejsza swoich nadwyżce w bilansie obrotów bieżących, czyli
rezerw dewizowych. Kurs walutowy dostoso- napływowi netto środków z zagranicy, musi
wuje się odpowiednio, aby doprowadzić do odpowiadać wzrost zasobu posiadanych przez
zrównania podaży funtów z popytem na nie na dany kraj aktywów zagranicznych. Ponieważ
t\rnk\i walutowym. oie imienia si^ s\axv texerw deNNVicrN^cVi,
Podaż funtów wynika z importu dóbr wzrost ten musi znaleźć odzwierciedlenie
i usług do Wielkiej Brytanii bądź zakupu za- w postaci deficytu w bilansie obrotów kapita-
granicznych aktywów przez Brytyjczyków, łowych, równego nadwyżce na rachunku ob-
Stanowi ona miernik wielkości odpływu pie- rotów bieżących. Deficyt na rachunku obro-
niądza z Wielkiej Brytanii, a w bilansie płatni- tów kapitałowych pokazuje skalę odpływu
czym tego kraju jest zapisywana ze znakiem pieniądza za granicę, będącego wynikiem po-
minus. Jednak popyt na funty jest wynikiem większenia przez mieszkańców kraju zasobu
brytyjskiego eksportu i zakupu brytyjskich ak- ich aktywów zagranicznych. W warunkach
tywów przez obcokrajowców. Odzwierciedla całkowicie płynnego kursu walutowego saldo
on wielkość napływu pieniądza do Wielkiej bilansu płatniczego, tj. suma sald na rachunku
Brytanii, a w bilansie płatniczym jest zapisy- obrotów bieżących i obrotów kapitałowych,
wany ze znakiem plus. Przy całkowicie płyn- musi być zawsze równe zeru.
nym kursie walutowym podaż i popyt na funty
są sobie równe. W konsekwencji wielkości Stały kurs walutowy
napływu i odpływu są jednakowe, a saldo bi-
lansu płatniczego wynosi dokładnie zero. W systemie stałego kursu walutowego saldo
W tej sytuacji państwo nie interweniuje na bilansu płatniczego nie musi wynosić zero. Je-
rynku walutowym, a transakcje wyrównawcze żeli w bilansie płatniczym występuje deficyt,
nie występują. oznacza to, że całkowity odpływ pieniądza
Ponieważ bilans płatniczy jest sumą salda jest większy od całkowitego napływu łącznie
obrotów bieżących i salda obrotów kapitało- na obu rachunkach — obrotów bieżących
wych, w warunkach płynnego kursu waluto- i obrotów kapitałowych. W jaki sposób jest fi-
wego nadwyżce na rachunku obrotów bieżą- nansowany ten deficyt?
cych musi odpowiadać dokładnie taki sam co Ponieważ występuje deficyt, podaż funtów
do wielkości deficyt na rachunku obrotów kana rynku walutowym odpowiadająca chęci
pitałowych i na odwrót. Prawidłowość ta, ma- importu bądź zakupu zagranicznych aktywów
jąca zastosowanie do całej gospodarki, doty- jest wyższa od popytu na funty, wynikającego
czy także jednostek. Wystarczy pomyśleć z chęci eksportu bądź z zamiarów nabycia
o naszym własnym bilansie płatniczym w sto- przez obcokrajowców krajowych aktywów,
sunkach ze wszystkimi innymi ludźmi. Jeżeli Deficyt bilansu płatniczego jest więc dokład-
twoje dochody przewyższają wydatki, to twój nie równy nadwyżce podaży funtów na rynku
bilans obrotów bieżących, obejmujący trans- walutowym.
akcje z innymi ludźmi, wykazuje nadwyżkę. Aby utrzymać stały kurs walutowy, bank
Nadwyżka ta powiększa stan twoich akty- centralny musi stworzyć przeciwwagę dla
wów. Możesz ją przeznaczyć na powiększenie nadwyżki podaży funtów, zgłaszając dodatko-
zasobów gotówkowych, wpłacić na konto wy popyt na taką samą ilość funtów. Bank
w banku bądź nabyć akcje lub nieruchomość, centralny zmniejsza w tym celu swoje rezer-
Wielkość przyrostu twoich aktywów jest rów- wy dewizowe, sprzedając dolary i kupując za
na rozmiarom nadwyżki twoich dochodów nie funty. W bilansie płatniczym operacje te
nad wydatkami. są wykazywane jako transakcje wyrównaw-
cze. W roku 1998 Wielka Brytania nie musiała
podejmować transakcji wyrównawczych, po- Realny kurs walutowy
nieważ — jak widać w tablicy 29.1 — jej bi-
a konkurencyjność
lans płatniczy był zrównoważony. Jeżeli
występuje nadwyżka bilansu płatniczego, pań- międzynarodowa
stwo interweniuje na rynku walutowym, sku-
pując waluty obce i zwiększając swoje rezer- Kurs dolara do funta wynosił w 1975 r.
wy dewizowe. Jeżeli natomiast bilans płatni- 2,22 $/£, w 1999 r. już tylko 1,60 $/£. Podob-
czy wykazuje deficyt, rezerwy dewizowe nie, efektywny kurs walutowy, będący mierni-
zmniejszają się. kiem międzynarodowej wartości funta wobec
wszystkich innych walut — w tym przede
wszystkim wobec dolara i marki niemieckiej
Podsumowanie
— i odbiciem struktury wymiany handlowej
Po uwzględnieniu transakcji wyrównawczych Wielkiej Brytanii z zagranicą, spadł ze 100
saldo bilansu płatniczego musi się zawsze su- w 1975 r. do 72 w 1996 r.
mować do zera, podobnie jak i na rynku walu- Ponieważ spadek międzynarodowej warto-
towym musi wystąpić równowaga w wyniku ści funta sprawia, że towary brytyjskie tanieją
interwencji banku centralnego, który wyko- w walutach obcych, a zagraniczne dobra stają
rzystuje w tym celu swoje rezerwy dewizowe. się droższe w funtach, taka zmiana kursu po-
Nadwyżce w bilansie obrotów bieżących musi winna spowodować wzrost brytyjskiego eks-
zawsze towarzyszyć deficyt bilansu obrotów portu i spadek wolumenu importu do Wielkiej
kapitałowych bądź wzrost rezerw dewizo- Brytanii. Czy rzeczywiście?
wych. Deficyt na rachunku obrotów bieżących Niekoniecznie. Stopa inflacji była w Wiel-
wiąże się z kolei albo z nadwyżką na rachun- kiej Brytanii w tym okresie wyższa niż
ku obrotów kapitałowych, albo ze zmniejsze- u większości jej partnerów handlowych.
niem rezerw dewizowych. Inaczej mówiąc, O tym, czy towary brytyjskie stały się bar-
nadwyżce na rachunku obrotów bieżących od- dziej, czy mniej konkurencyjne na rynku
powiada wzrost zasobu aktywów zagranicz- światowym, decyduje względna siła oddziały-
nych, a deficyt na rachunku obrotów bieżą- wania dwóch występujących równolegle zja-
cych pociąga za sobą spadek aktywów zagra- wisk: wzrostu konkurencyjności Wielkiej Bry-
nicznych. tanii, wynikającego ze spadku nominalnego
Bilans płatniczy, ograniczony tylko do (inaczej — faktycznego) kursu walutowego
sumy skonsolidowanych rachunków obrotów oraz spadku konkurencyjności będącego skut-
bieżących i kapitałowych, dotyczyłby wyłącz-
nie transakcji przeprowadzonych przez po-
szczególnych obywateli, przedsiębiorstwa czy
państwo bez uwzględnienia transakcji wyrów-
nawczych i zmian rezerw dewizowych. W wa-
runkach całkowicie płynnego kursu walutowe-
go, kiedy nie występuje interwencja państwa,
rezerwy dewizowe nie zmieniają się i nie wy-
stępują transakcje wyrównawcze. Ponieważ
suma wszystkich rachunków, łącznie z trans-
akcjami wyrównawczymi, wynosi zawsze ze-
ro, przy całkowicie płynnym kursie saldo bi-
lansu płatniczego musi być równe zeru.
293
Składniki bilansu płatniczego
W tym podrozdziale omówimy czynniki okre-

ślające poszczególne składniki rachunku obro-
tów bieżących i rachunku obrotów kapitało-
wych bilansu płatniczego. Następnie rozpa-
trzymy pokrótce względne znaczenie obydwu
tych rachunków w krótkim i długim okresie.
Rozpoczniemy od wprowadzenia pojęcia real-
nego kursu walutowego.
Makroekonomia
kiem szybszego wzrostu cen w Wielkiej Bry- Wzrost realnego kursu walutowego, w wy-
tanii niż w innych krajach. Musimy ponownie niku podwyższenia cen towarów brytyjskich
dokonać rozróżnienia między zmiennymi no- w stosunku do towarów amerykańskich (mie-
minalnymi a realnymi. rzonych w jednej walucie), prowadzi do obni-
Konkurencyjność międzynarodową może- żenia konkurencyjności Wielkiej Brytanii
my zmierzyć za pomocą realnego kursu walu- w stosunku do USA. I odwrotnie — spadek
towego. realnego kursu walutowego funta prowadzi do
zwiększenia tej konkurencyjności na rynkach
międzynarodowych5.
Realny kurs walutowy jest miarą względnej Tablica 29.2 przedstawia działanie tego
ceny dóbr pochodzących z różnych krajów,
mechanizmu w praktyce. W pierwszym wier-
wyrażonej w jednej walucie.
szu podano nominalny kurs dolara do funta
Przypuśćmy, że koszty wytworzenia ko-

Nominalny i realny kurs walutowy
szuli wynoszą w USA 10 $, w Wielkiej Bryta-
nii zaś 6 £. Przy nominalnym kursie na pozio- Wyszczególnie- 1976 1981 1999
mie 2 $/l £ relatywna cena koszuli brytyjskiej nie
w porównaniu z amerykańską, mierzoną w tej Kurs $/£ (nomi-
samej walucie, wynosi 6/5 niezależnie od te- nalnie) 1,81 2,03 1,60
go, czy bierzemy pod uwagę cenę w dolarach Wskaźnik cen
(12 $/10 $), czy też w funtach (6 £/5 £). Dwa (1990 = 100)
czynniki mogą sprawić, że koszule brytyjskie
— Wielka
staną się bardziej konkurencyjne w stosunku
do amerykańskich. Po pierwsze, deprecjacja Brytania 32 54 131
waluty brytyjskiej, powiedzmy z 2 $/£ do — USA 44 70 129
1,50 $/£, spowodowałaby zmianę relatywnej Realny kurs $/£ 1,32 1,57 1,62
ceny koszul brytyjskich wobec amerykańskich Kurs nominalny
z 6/5 do 9/10 i sprawiłaby, że koszule z Wiel- oparty na PSN 1,81 1,71 1,31
kiej Brytanii stałyby się względnie tańsze. Po-
dobny skutek wystąpiłby także przy utrzyma-
niu dotychczasowego nominalnego kursu wa-
lutowego na poziomie 2 $ /£, gdyby udało się
obniżyć cenę krajową brytyjskich koszul
z 6 £ do 4,50 £. Nastąpiłaby wówczas zmiana
względnej ceny koszul mierzonej w jednej
walucie z 6/5 do 9/10.
Załóżmy, że realny kurs walutowy mierzy-
my, porównując ceny dolarowe dóbr produko-
wanych w dwóch krajach. Przykład z koszula-
mi dowodzi, że możemy zdefiniować realny
kurs walutowy dla Wielkiej Brytanii jako:
realny kurs walutowy =

cena towarów brytyjskich (£)
cena towarów amerykańskich ($)
x nominalny kurs walutowy ($/£). 29.2
(29.1)
TABLICA
3 Interpretując te zależności, warto mieć świado-

mość, że w krajach (należy do nich np. Polska), któ-
re — inaczej niż Wielka Brytania — stosują tzw.
pośrednie notowania kursu walutowego (tj. liczbę
jednostek waluty własnej za jednostkę waluty ob-
cej), będą one wyglądały dokładnie odwrotnie.
I tak, wzrost realnego kursu waluty oznacza tam de-
precjację (dewaluację) i zwiększenie międzynarodo-
wej konkurencyjności
Makroekonomia gospodarkitowarów
otwartej krajowych, zaś spa- 292
dek kursu — odwrotnie: aprecjację (rewaluację) wa-
luty krajowej i zmniejszenie konkurencyjności
(przyp. R.R.).
z lat 1976, 1981 i 1999. Gdybyśmy wzięli pod Ścieżka kursu walutowego opartego na pa-
uwagę tylko ten kurs, moglibyśmy dojść do rytecie siły nabywczej (PSN) Jest to taka
wniosku, że konkurencyjność Wielkiej Bryta- ścieżka nominalnego kursu walutowego, na
które] realny kurs walutowy jest utrzymy-
nii w stosunku do USA wzrosła między ro-
wany na stałym poziomie w określonym
kiem 1981 a 1999. Wiersze drugi i trzeci po-
przedziale czasu.
kazują, jak zmieniał się w tym okresie poziom
cen w każdym z tych krajów. Czwarty wiersz
przedstawia wyniki obliczeń realnego kursu Z tablicy 29.2 wynika, że ceny w Wielkiej
walutowego, dokonanych zgodnie z równa- Brytami wzrosły między 1976 r. a 1999 r. 4,09
niem (29.1)6. Na przykład, aby obliczyć wyso- razy, podczas gdy w USA tylko 2,93 razy. Ko-
kość kursu w 1976 r., mnożymy wskaźnik po- rzystając z równania (29.1), możemy obli-
ziomu cen towarów brytyjskich, tj. 32, przez czyć, że nominalny kurs walutowy powinien
nominalny kurs walutowy wynoszący 1,81, był obniżyć się do 2,93/4,09 = 0,72 swojego
a następnie wynik dzielimy przez wskaźnik poziomu z 1976 r., aby skompensować zmiany
cen w USA wynoszący 44. Z tablicy 29.2 wy- relatywnych cen krajowych i utrzymać stały
nika, że realny kurs funta w latach 1981-1999 poziom realnego kursu funta. W związku
prawie się nie zmienił mimo znacznej skali z tym w ostatnim wierszu tablicy 29.2 poka-
deprecjacji kursu nominalnego. W latach zujemy, że aby było możliwe utrzymanie real-
1976-1999 wystąpiła natomiast realna apre- nego kursu funta z 1976 r., nominalny kurs
cjacja waluty brytyjskiej. Towary brytyjskie walutowy powinien był spaść w 1999 r. do po-
stały się mniej konkurencyjne, ponieważ ich ziomu 1,31 $/£ (= 0,72x1,81 $/£). Podob-
ceny, mierzone w jednej walucie, wzrosły nie, w 1981 r. kurs walutowy oparty na pary-
w stosunku do cen towarów amerykańskich. tecie siły nabywczej wyniósł 1,71 $/£.
6
Zdanie to zawiera w sobie pewien skrót myślowy, Rachunek
którego rozszyfrowanie może ułatwić śledzenie dal- obrotów bieżących
szego rozumowania autorów. Formułę (29 .1) należy
traktować jako wyjściową, uproszczoną postać rów- Eksport. W rozdziale 22 przyjęliśmy uprasz-
nania, na którego podstawie obliczono wartość real- czające założenie, że popyt zagranicy na eks-
nego kursu walutowego oraz kursu opartego na kon- portowane przez jakiś kraj dobra i usługi jest
cepcji PSN w tablicy 29.2. Równanie to (29.la) dany. Obecnie wiemy już, że popyt na towary
można zapisać następująco: eksportowane przez Wielką Brytanię zależy
w głównej mierze od dwóch czynników. Po
R= — xe, (29.1a)
pierwsze, popyt będzie tym większy, im wyż-
gdzie: R — realny kurs walutowy; K — wskaźnik
k
inflacji w kraju; Jt. — wskaźnik inflacji za granicą;

e— nominalny kurs walutowy. Warto też zwrócić
uwagę na istotne różnice między obiema formułami,
rzutujące na interpretację wyników ich zastosowa-
nia. Formuła (29.1) pozwala — w postaci niemiano-
wanej — mierzyć bezwzględny poziom konkuren-
cyjności międzynarodowej kraju i uniezależnić wy-
nik pomiaru od wyboru roku bazowego. Natomiast
formuła (29.la) — w postaci mianowanej ($/£)
— daje informację o tendencjach zmian konkuren-
cyjności w jakimś okresie. Jej mankamentem jest
zależność osiągniętych wyników od wyboru roku
bazowego (przyp. R.R.).
Spadek nominalnego kursu walutowego
z 1,81 $/£ do 1,60 $/£ nie był w stanie zneu-
tralizować wzrostu cen krajowych dóbr
w Wielkiej Brytanii w stosunku do krajowych
cen towarów amerykańskich w tym czasie.
O ile musiałby obniżyć się nominalny kurs
walutowy, aby mogła zostać utrzymana stała
wysokość realnego kursu walutowego i — co
za tym idzie — dotychczasowy poziom kon-
kurencyjności międzynarodowej w danym
okresie?
Makroekonomia 293
szy jest dochód za granicą. Po drugie, im niż- nych z odsetek, dywidend i zysków. Dochody
szy realny kurs waluty brytyjskiej i wyższa te powstają wtedy, kiedy mieszkańcy jednego
konkurencyjność Wielkiej Brytanii na rynku kraju są posiadaczami aktywów w innym kra-
światowym, tym wyższy będzie popyt na to- ju. Rozmiary przepływu netto tych dochodów
wary eksportowane przez ten kraj. zależą od struktury aktywów posiadanych za
Faktyczny eksport zwykle szybko reaguje granicą i od poziomu stóp procentowych, zy-
na zmiany dochodu czy obrotów handlu świa- sków i dywidend w kraju i za granicą.
towego, natomiast spadek konkurencyjności
międzynarodowej prowadzi do zmniejszenia Zawartość bilansu
eksportu w sposób stopniowy. Dlaczego tak obrotów kapitałowych
się dzieje? Wynika to stąd, że eksporterzy po-
czątkowo nie są pewni, czy spadek konkuren- Poszczególne pozycje w tym bilansie są wyni-
cyjności ma charakter przejściowy, czy trwały. kiem transakcji kupna i sprzedaży aktywów
Jeżeli brytyjscy eksporterzy oceniają, że jest finansowych, zawieranych przez dany kraj
to zjawisko chwilowe, to mogą oni obniżyć z podmiotami zagranicznymi. Ich znaczenie
ceny, aby zachować konkurencyjność na ryn- stale wzrasta od 1945 r. z dwóch powodów.
ku światowym. Chociaż krótkookresowo Po pierwsze, wykorzystanie komputerów i no-
może to przynieść straty, to w długim okresie woczesnych środków telekomunikacji spra-
taka strategia może się okazać tańsza niż jej wia, że dla obywateli Wielkiej Brytanii doko-
alternatywa, tj. okresowe wycofanie się z da- nanie transakcji na rynkach finansowych
nego rynku, a następnie — gdy konkurencyj- w Nowym Jorku, we Frankfurcie, w Zurychu,
ność międzynarodowa ponownie się poprawi w Tokio czy w Hongkongu jest rzeczą prawie
— próba odzyskania utraconych pozycji kosz- tak samo łatwą jak w Londynie. Po drugie,
tem dużych nakładów na reklamę i marketing. obowiązujący wcześniej system kontroli
Jeżeli jednak konkurencyjność nie wzrośnie, i ograniczeń dotyczących międzynarodowych
a realny kurs walutowy będzie nadal wysoki, transakcji kapitałowych jest stopniowo zno-
to przedsiębiorstwa dojdą stopniowo do prze- szony.
konania, że długookresowe perspektywy nie Deficytowi na rachunku obrotów bieżą-
rysują się korzystnie, a część z nich zrezygnu- cych musi odpowiadać nadwyżka na rachunku
je w ogóle z eksportu. obrotów kapitałowych (zakup krajowych ak-
tywów przez obcokrajowców) bądź operacje
Import. W przypadku importu występują te wyrównawcze (spadek rezerw dewizowych).
same współzależności co w eksporcie, tyle Krajom uprzemysłowionym nie pozostało za-
tylko, że w odwrotnym kierunku. Popyt na tem nic innego jak tylko — wobec narastają-
import jest tym większy, im wyższy jest do- cego w szybkim tempie deficytu rozliczeń bie-
chód krajowy. Zależność tę analizowaliśmy żących — zachęcić kraje OPEC do nabywania
w rozdziale 22 przy okazji omawiania krańco-
wej skłonności do importu. Popyt na import
jest równocześnie także tym większy, im wyż-
szy jest realny kurs walutowy oraz im tańsze
są towary zagraniczne w porównaniu z krajo-
wymi, gdy cenę jednych i drugich wyrażamy
w walucie krajowej. Tak jak w przypadku
eksportu, w praktyce import reaguje szybciej
na zmiany dochodu krajowego niż na zmiany
realnego kursu walutowego. Należy jednak
pamiętać, że trwała zmiana realnego kursu
walutowego ma w ostatecznym rozrachunku
bardzo duży wpływ na wielkość zarówno im-
portu, jak i eksportu.
Pozostałe pozycje w bilansie obrotów bieżą-

cych. Pozostałe pozycje obejmują m.in. po-
moc zagraniczną i wydatki na utrzymanie baz
wojskowych za granicą. Są to sprawy zależne
od polityki zagranicznej kraju. W bilansie ob-
rotów bieżących uwzględniamy także prze-
pływ między krajami dochodów netto czerpa-

RAMKA 29.1
„Eksporterzy powinni zacząć wznosić modły,
zanim funt poszybuje w górę"
Powyższy tytuł pochodzi z artykułu, który napisał kierownik działu gospodarczego w dzienniku
„The Times", Anatole Kaletsky. Jego rozumowanie było proste. W okresie, kiedy powstawał ar-
tykuł, wszyscy główni konkurenci Wielkiej Brytami prowadzili restrykcyjną politykę fiskalną.
Kraje Europy kontynentalnej zacieśniły wówczas swoją politykę budżetową, przygotowując się
do wejścia do Europejskiej Unii Walutowej (EMU), zaś w USA prezydent Clinton był już blisko
osiągnięcia celu w postaci zrównoważenia budżetu. Zdaniem Kaletsky'ego, niezależnie od tego,
kto wygra wybory w Wielkiej Brytanii w 1997 r., polityka fiskalna w tym kraju będzie luźniej-
sza niż u głównych partnerów handlowych. Ponieważ jednocześnie głównym celem rządu bry-
tyjskiego jest niska inflacja, polityka pieniężna będzie musiała być bardziej restrykcyjna niż
w pozostałych krajach. Inwestorzy międzynarodowi, zdając sobie z tego sprawę i antycypując
wyższy poziom stóp procentowych w Wielkiej Brytanii niż za granicą, zaczną lokować swoje
fundusze w funty. W związku z tym nastąpi gwałtowna aprecjacja nominalnego kursu waluty
brytyjskiej, która w krótkim okresie wywoła także znaczną aprecjację kursu realnego. Wpłynie
to ujemnie na eksport, produkcję i wielkość wpływów podatkowych. O co powinni się w tej sy-
tuacji modlić eksporterzy?
Przede wszystkim o to, aby — zanim jeszcze kurs funta pójdzie zbyt ostro w górę — mini-
ster skarbu przewidział niebezpieczeństwo i podjął niepopularne politycznie działania, mające
na celu zacieśnienie polityki fiskalnej: jeśli już nie w postaci podwyżki podatków, to przynaj-
mniej ograniczenia wydatków budżetowych. Zamieszczony wykres pokazuje, jak szybko wzra-
stał kurs funta szterlinga wobec marki niemieckiej między czwartym kwartałem 1995 r. a koń-
cem 1996 r.
Prognoza Kaletsky'ego sprawdziła się co do joty. Do roku 1998 kurs funta wzrósł do pozio-
mu 3 DM/£, zaś minister skarbu, Gordon Brown, zdecydował się na podwyżkę mniej „widocz-
Makroekonomia 295
nych" podatków (oczywiście, nie VAT-u ani podatku dochodowego!), licząc na to, że posunięcie
to stworzy bankowi centralnemu przesłanki do obniżki stopy procentowej, która nie zagrozi re-
alizacji celu inflacyjnego.
Jeszcze jedna uwaga końcowa. Dylemat, przed jakim stanął minister skarbu, powstaje nawet
w warunkach przyjętego w Wielkiej Brytanii płynnego kursu walutowego. W gospodarce otwar-
tej, wystawionej na wpływ szybkich przepływów kapitału w skali globalnej, następuje utrata su-
werenności monetarnej i to niezależnie od przyjętego systemu kursu walutowego. Jak to ujął
Kaletsky: „... miejscem, na którym została pogrzebana reputacja brytyjskich ministrów skarbu,
stał się rynek walutowy. Pan Clark jest dopiero drugim od 1964 r. ministrem skarbu, którego po-
lityki fiskalnej nie zniweczył kryzys walutowy (pierwszym był Roy Jenkins)".
Źródło: „The Times", 11 October 1996.
V. _______________________________________________________________ J
dużych ilości aktywów kapitałowych na Za- odsprzedaży w przekonaniu, że całkowity

chodzie, powodując tym samym napływ de- dochód — odsetki czy dywidenda plus zysk
wiz na rachunek obrotów kapitałowych, po- kapitałowy — będzie wyższy niż całkowity
dochód z jakiejkolwiek innej lokaty.
zwalający wyrównać odpływ środków z ra-
chunku obrotów bieżących.
Dzisiejsze światowe rynki finansowe cha- Na międzynarodowych rynkach finanso-
rakteryzują dwie właściwości. Po pierwsze, wych zyski kapitałowe wynikające ze zmiany
ograniczenia dotyczące obrotów kapitałowych kursów walutowych stanowią znaczną część
zostały prawie całkowicie zniesione. Kapitały oczekiwanej stopy zwrotu z kapitału.
można swobodnie przenosić z jednego kraju Załóżmy, że inwestujesz 100 £ na rok.
do drugiego w poszukiwaniu najwyższej stopy Przyjmijmy, że stopa procentowa w Wielkiej
zwrotu. Po drugie, po świecie krąży swobod- Brytanii wynosi 10% rocznie, a stopa procen-
nie wiele miliardów funtów, które w każdej towa w Stanach Zjednoczonych — zero. Jeże-
chwili mogą przemieścić się między krajami li będziesz trzymał swoje zasoby w funtach,
i/lub zostać zamienione na inne waluty, jeżeli na koniec roku uzyskasz 110 £. Co się jednak
tylko kapitał ulokowany w jednej walucie stanie, jeżeli zamienisz funty na dolary na po-
może przynieść wyższą stopę zwrotu niż w ja- czątku roku, ulokujesz na rok w dolarach,
kiejkolwiek innej. Jeżeli posiadacze kapitałów a następnie zamienisz z powrotem na funty na
w jednej walucie są gotowi zamienić je koniec roku?
wszystkie na inną walutę, w której spodziewa-
ją się osiągnąć najwyższą stopę zysku, i jeżeli
nie występują bariery przy tego rodzaju opera-
cjach, mówimy, że kapitał finansowy jest do-
skonale mobilny w skali międzynarodowej.
Doskonała mobilnośd kapitału oznacza, że

olbrzymie ilości środków finansowych będą
przenoszone z jednej waluty na drugą za-
wsze wtedy, kiedy stopa zwrotu z inwestycji
w aktywa w jednym kraju jest wyższa niż
w innym.
Zasoby kapitału o dużej mobilności mię-
dzynarodowej są obecnie ogromne. W związ-
ku z tym ich przepływ z jednego kraju do dru-
giego może w zasadzie prowadzić do powsta-
nia tak dużych strumieni w bilansie obrotów
kapitałowych, że znacznie przewyższą one ty-
powe przepływy z tytułu importu czy eksportu
dóbr i usług, występujące w bilansie obrotów
bieżących.
Transakcją spekulacyjną nazywamy zakup

aktywów finansowych w celu ich dalsze]

Przypuśćmy, że początkowo kurs walutowy wej stopy procentowej. Natomiast napływ ka-
wynosi 2 $/£. Za swoje 100 £ możesz kupić pitału pojawi się wówczas, gdy stopa zwrotu
200 $. Przy zerowej stopie procentowej po z lokat krajowych będzie wyższa od stopy
roku będziesz miał nadal 200 $. Załóżmy jed- zwrotu z lokat za granicą. Przepływy netto na
nak, że w ciągu roku nastąpiła deprecjacja fun- rachunku obrotów kapitałowych bilansu płat-
ta o 10%. Na koniec roku jego kurs wynosi niczego będą niewielkie tylko wtedy, kiedy
1,80 $/£, co oznacza spadek o 0,20 $ na funcie stopa zysku z lokat zagranicznych w przybli-
w stosunku do początkowego kursu 2 $/£. Przy żeniu równa się stopie zysku z lokat lub z po-
kursie 1,80 $/£ możesz teraz zamienić swoje siadania aktywów w walucie krajowej.
200 $ z powrotem na funty i uzyskasz za nie w
końcu roku 110 £. Chociaż roczna lokata w
dolarach nie była oprocentowana, trzymając Doskonała mobilnośd kapitału implikuje, że
nie występują bariery w przepływach kapi-
swoje zasoby w tej walucie, osiągnąłeś więc
tału, a całkowite oczekiwane zyski inwesto-
zysk kapitałowy w wysokości 10%, będący rów z lokat w różnych walutach zrównują
wynikiem wzrostu względnej wartości dolara
w stosunku do funta o 10% w ciągu roku7.
W tym przykładzie uzyskujesz na koniec
roku zawsze 110 £, niezależnie od tego, czy Równanie (29.2) uwypukla znaczenie bie-
lokujesz swoje środki finansowe w funtach, żących oczekiwań co do poziomu przyszłych
czy w dolarach. Gdyby funt utracił więcej niż stóp procentowych, ponieważ to one właśnie
10% swojej wartości (tyle wynosi nadwyżka decydują o zyskach bądź stratach kapitało-
stopy procentowej w Wielkiej Brytanii nad wych, na jakie liczą inwestorzy w wyniku
stopą w USA), wówczas zysk kapitałowy z lo- zmian kursu walutowego. Wskazuje ono także
katy w dolarach byłby w rzeczywistości wyż- na istotną różnicę między systemem stałego
szy od utraconych odsetek bankowych kursu walutowego, w którym państwo zobo-
i całkowita stopa zwrotu byłaby wyższa dla wiązuje się do interwencji zapobiegających
lokat dolarowych niż dla lokat w funtach. zmianie kursu, a systemem płynnego kursu
W odwrotnej sytuacji, gdyby deprecjacja fun- walutowego, gdzie zmiany kursu mogą być
ta wobec dolara była mniejsza niż różnica stóp najistotniejszym elementem całkowitego do-
procentowych, znacznie większy dochód chodu z kapitału.
otrzymywałbyś, przechowując swoje środki
finansowe w funtach.
Równanie (29.2) jest syntetycznym zapi-
sem tego ważnego ustalenia. Wynika z niego,
że całkowita stopa zwrotu z lokat dokonywa-
nych na .pewien okres w walucie obcej jest
sumą oprocentowania aktywów w tej walucie
oraz ewentualnego zysku kapitałowego (lub
różnicą stopy procentowej i straty kapitało-
7
Podane w tym przykładzie liczby należy trakto-
wać jako pewne przybliżenie. W rzeczywistości
bowiem w wyniku deprecjacji funta możemy
zyskać ok. 11 £ (200 £ : 1,80 $/£ =11,1 £). Nie
zmienia to w zasadzie istoty prowadzonego wywo- 8
Chodzi tu zapewne o stopę zysku (straty) kapita-
du (przyp. R.R.). łowego (przyp. R.R.).
wej)8 z tytułu deprecjacji (aprecjacji) waluty
krajowej w danym okresie. Mamy zatem:
stopa zwrotu z lokaty w walucie obcej =

= stopa procentowa za granicą +
+ stopa deprecjacji waluty krajowej. (29.2)
W warunkach niemal doskonałej między-

narodowej mobilności kapitału będziemy mie-
li do czynienia z odpływem kapitału z danego
kraju zawsze wówczas, gdy stopa zwrotu z lo-
kat w walutach obcych jest wyższa od stopy
zwrotu z lokat w walucie krajowej, tzn. krajo-
Makroekonomia
[ 29,4 i zewnętrznej znajduje się na przecięciu obu
osi, gdzie nie występują ani recesja, ani roz-
Równowaga wewnętrzna kwit, a równocześnie rachunek obrotów bieżą-
cych nie wykazuje ani nadwyżki, ani deficytu.
i zewnętrzna Połączenie równowagi zewnętrznej i we-
wnętrznej oznacza stan równowagi długookre-
Obecnie omówimy związek między stanem sowej w gospodarce. Proces dostosowawczy
gospodarki (rozkwit lub recesja) a równowagą obejmujący płace i ceny pozwolił zwiększyć
zewnętrzną, czyli sytuacją na rachunku obro- produkcję do poziomu potencjalnego, na ryn-
tów bieżących bilansu płatniczego. ku pracy zaś istnieje pełne zatrudnienie.
Rysunek 29.3 przedstawia różne kombina- W warunkach równowagi zewnętrznej nie tyl-
cje stanu koniunktury w gospodarce i sytuacji ko jest zrównoważony bilans obrotów bieżą-
w bilansie obrotów bieżących. Analizę roz- cych, lecz także nie występuje presja na zmia-
poczniemy od podaży i popytu na produkty ny stanu rezerw dewizowych w długim okre-
krajowe. Przypomnijmy znane nam już pod- sie ani też jakiekolwiek trwałe przepływy na
stawowe równanie, określające warunki rów- rachunku obrotów kapitałowych. Obcokra-
nowagi na rynku dóbr: jowcy nie podejmują na coraz większą skalę
zakupów krajowych aktywów, a mieszkańcy
Y=C + I + G + X-Z. (29.3) kraju nie kupują coraz większych ilości akty-
wów zagranicznych.
Produkcja krajowa Y równa się popytowi Rysunek 29.3 przedstawia szoki, które
globalnemu, który jest sumą wydatków na w krótkim okresie mogą wytrącić gospodarkę
konsumpcję, inwestycje, dobra oraz usługi na- ze stanu równowagi wewnętrznej bądź ze-
bywane przez państwo oraz eksportu netto, tj. wnętrznej. Na przykład lewa górna ćwiartka
nadwyżki eksportu X nad importem Z. Jeżeli wykresu pokazuje kombinacje kryzysu (zała-
łączny popyt na produkty krajowe równa się mania koniunktury) w gospodarce krajowej
wielkości produkcji potencjalnej, to przedsię- i nadwyżki na rachunku obrotów bieżących.
biorstwa wytwarzają na poziomie zapewnia- Sytuacja ta może być spowodowana wzrostem
zamierzonych oszczędności (przesunięciem
jącym pełne wykorzystanie czynników pro-
wykresu funkcji konsumpcji w dół) bądź re-
dukcji, a na rynku pracy podaż jest równa
strykcyjną polityką fiskalną i pieniężną. Zmia-
popytowi.
ny tego rodzaju wywołują ograniczenie łącz-
nego popytu, a to z kolei powoduje zarówno
Gospodarka kraju znajduje się w równowa- spadek produkcji krajowej, jak i zmniejszenie
dze wewnętrznej, gdy popyt globalny jest
równy produkcji zapewniającej pełne za-
trudnienie.
W warunłćach opóźnionego i powolnego

dostosowywania się płac i cen spadek popytu
globalnego powoduje ograniczenie produkcji
przez przedsiębiorstwa, zwolnienia pracowni-
ków i prowadzi do przymusowego bezrobo-
cia. Dopiero wtedy, kiedy płace i ceny obniża-
ją się wystarczająco, aby umożliwić odbudo-
wę popytu całkowitego do poziomu zapew
niającego pełne zatrudnienie, możliwe jest
przywrócenie równowagi wewnętrznej.
Gospodarka znajduje się w równowadze ze-

wnętrznej, gdy saldo rachunku obrotów
bieżących bilansu płatniczego wynosi zero.
W takiej sytuacji — przy braku interwencji

państwa na rynku walutowym — również ra-
chunek obrotów kapitałowych bilansu płatni-
czego musi wykazywać saldo zerowe. Na ry-
sunku 29.3 punkt równowagi wewnętrznej

Nadwyżka
tj. prowadzą do wytrącenia gospodarki ze sta-
RYSUNEK 29.3 nu równowagi zarówno wewnętrznej, jak
Równowaga wewnętrzna i zewnętrzna i zewnętrznej.
W warunkach równowagi wewnętrznej i zewnętrz- W istocie jednym z najważniejszych wnio-
nej w gospodarce nie występuje ani kryzys, ani roz- sków, jakie wypływają z rysunku 29.3, jest
kwit, a saldo rachunku obrotów bieżących wynosi spostrzeżenie, że większość szoków w gospo-
zero. Każda z ćwiartek wykresu przedstawia szoki, darce otwartej powoduje jej wytrącenie ze sta-
które powodują naruszenie równowagi wewnętrznej
nu równowagi zarówno wewnętrznej, jak i ze-
i zewnętrznej. Na przykład restrykcyjna polityka fi-
skalna i pieniężna prowadzi do obniżenia popytu
wnętrznej. Kiedy przedmiotem naszej analizy
globalnego i spadku produkcji krajowej, ale jedno- była gospodarka zamknięta, zastanawialiśmy
cześnie występuje nadwyżka w obrotach bieżących się, czy jest ona w stanie sama odzyskać rów-
spowodowana zmniejszeniem popytu na import. nowagę wewnętrzną. Stwierdziliśmy, że jest
Z kolei rozkwit za granicą prowadzi, poprzez wzrost to możliwe — poprzez dostosowanie płac
popytu na eksport danego kraju, do ożywienia i cen, które wpływają na stan realnych zaso-
w jego gospodarce i powstania nadwyżki na rachun- bów pieniądza i popyt globalny. Zauważyli-
ku obrotów bieżących. Innejnożliwe wstrząsy oraz
śmy również, że kiedy proces dostosowań
ich konsekwencje ilustruje wykres.
przebiega powoli, można ten proces przyspie-
szyć, stosując narzędzia polityki pieniężnej
i fiskalnej. Gdy gospodarka znajduje się w fa-
zie kryzysu, ekspansywna polityka pieniężna
i fiskalna pozwala przyspieszyć jej powrót do
stanu pełnego zatrudnienia.
Obecnie zbadamy te same zagadnienia
w gospodarce otwartej. Czy — w sytuacji, gdy
w polityce gospodarczej nie występują żadne
zmiany — gospodarka jest w stanie sama do-
stosować się po wstrząsie i powrócić do stanu
równowagi zarówno wewnętrznej, jak i ze-
wnętrznej? Czy polityka makroekonomiczna
może ułatwić ten proces? Ponieważ gospodar-
ka reaguje zupełnie inaczej w warunkach stałe-
go i płynnego kursu walutowego, musimy
przeanalizować oba te przypadki oddzielnie.
importu. Podobnie, wzrost realnego kursu wa- stamy równanie (29.3). Produkcja krajowa Y
lutowego, czyli zmniejszenie konkurencyjno- musi znajdować się na poziomie pełnego za-
ści międzynarodowej, spowoduje ogranicze-
nie popytu zagranicy na eksport i wzrost po-
pytu krajowego na import. Spadek eksportu
netto pociągnie za sobą zarówno powstanie
deficytu na rachunku obrotów bieżących, jak
i obniżenie popytu globalnego, prowadząc
tym samym do spadku produkcji krajowej
i zatrudnienia. Zostało to pokazane w lewej
dolnej ćwiartce wykresu. Rysunek obrazuje
także inne rodzaje wstrząsów, które powodują
przesunięcie gospodarki do innych ćwiartek,
29.5
w warunkach stałego
kursu walutowego
Zacznijmy od bardziej dokładnego zbadania
stanu równowagi wewnętrznej oraz zewnętrz-
nej w długim okresie. W tym celu wykorzy-
Makroekonomia 299
trudnienia. Zakładając, że istnieje równowaga nabędą zagraniczne towary oraz aktywa. Po-
zewnętrzna, eksport netto X - Z musi równać daż pieniądza krajowego zmniejsza się do-
się zeru9. Polityka pieniężna i fiskalna musi kładnie o wielkość równą deficytowi bilansu
zatem sprawić, że popyt krajowy — czasami płatniczego.
nazywamy absorpcją krajową — tzn. zamie- Po drugie, państwo podejmuje interwencję
rzona wielkość wydatków na C + / + G, musi na rynku walutowym. Deficyt bilansu płatni-
być równy produkcji Y na poziomie pełnego czego zostaje pokryty za pomocą operacji wy-
zatrudnienia. Przy tym poziomie produkcji równawczych, zgodnie z naszymi wcześniej-
i przy danym dochodzie za granicą istnieje szymi wyjaśnieniami w tym rozdziale. Pań-
tylko jeden realny kurs walutowy, który za- stwo wyprzedaje część swoich rezerw
pewnia równość popytu na import i eksport. dewizowych, dostarczając tym samym podaż
Przy wyższym kursie realnym, czyli niższej waluty obcej na rynek. W zamian za nią bank
konkurencyjności międzynarodowej kraju, po- centralny otrzymuje funty, które zostały wy-
pyt na import będzie wyższy od popytu na cofane z obiegu.
eksport. Przy niższym realnym kursie wy- W warunkach stałego kursu walutowego
miennym popyt na eksport netto będzie dodat- podaż pieniądza nie jest więc określona wy-
ni. Tym samym istnieje tylko jeden realny łącznie przez pierwotną decyzję państwa, do-
kurs walutowy, odpowiadający stanowi rów- tyczącą skali emisji dodatkowego pieniądza.
nowagi wewnętrznej oraz zewnętrznej. Gdy w gospodarce występuje deficyt bilansu
W systemie stałego kursu walutowego płatniczego, odpływ pieniądza za granicę
państwo jest zobowiązane do interwencji na zmniejsza podaż pieniądza w kraju poniżej
rynku walutowym w celu obrony danego kur- wielkości, jaką osiągnęłaby ona przy braku
su nominalnego. Nasuwa się natychmiast je- wymiany z zagranicą. W odwrotnej sytuacji,
den istotny wniosek: w systemie stałego kursu gdy bilans płatniczy wykazuje nadwyżkę,
walutowego równowaga wewnętrzna i ze- obieg pieniądza w kraju jest dodatkowo zasi-
wnętrzna może być zachowana tylko wtedy, lany przez napływ pieniądza z zagranicy. Eks-
kiedy stopy inflacji w kraju i za granicą są porterzy wymieniają dochody w obcej walucie
jednakowe. W przeciwnym przypadku realny na funty i wpłacają je do krajowego systemu
kurs walutowy w długim okresie ulegnie bankowego.
zmianie, zaś rozmiary eksportu zmienią się Załóżmy, że państwo nie chce, aby krajo-
w stosunku do importu. wa podaż pieniądza zmniejszyła się, gdy wy-
stępuje deficyt bilansu płatniczego. Co można
zrobić w tej sytuacji? Bank centralny może
próbować sterylizować podaż pieniądza
9
W przypadku większości krajów w praktyce moż- w kraju.
na postawić znak równości między stanem bilansu
handlowego i saldem obrotów bieżących. Od reguły
tej istnieją jednakże wyjątki. Na przykład Japonia,
która zgromadziła ogromne zasoby aktywów zagra-
nicznych, osiąga dzięki temu znaczne dochody na
rachunku obrotów bieżących. (Do tej kategorii nale-
żałoby też zaliczyć kraje takie, jak Turcja, Meksyk
czy była Jugosławia, do których napływają znaczne
przekazy od emigrantów pracujących za granicą.
Z kolei kraje silnie zadłużone za granicą (m.in. Pol-
ska) ponoszą wysokie koszty obsługi zadłużenia
(spłata odsetek), oznaczające odpływ z rachunku
obrotów bieżących (przyp. R.R.).
Bilans płatniczy
a podaż pieniądza
Obecnie przedstawimy działanie mechanizmu,
dzięki któremu udaje się przywrócić równo-
wagę zewnętrzną w sytuacji, gdy gospodarka
nie znajduje się w stanie równowagi długo-
okresowej. Przypuśćmy, że bilans płatniczy
kraju wykazuje deficyt. Występują wówczas
dwa zjawiska. Po pierwsze, ludzie na ogół
wycofują pieniądze z obiegu. Pieniądze te są
im potrzebne na zakup walut obcych, za które

kiedy państwo utrzymuje stały poziom nomi-
Sterylizacja jest operacją otwartego rynku,
nalnego kursu walutowego i kiedy istnieje
przebiegającą między pieniądzem krajo-
wym a krajowymi papierami wartościowy- niemal doskonała mobilność kapitału w skali
mi. Celem tego zabiegu jest wyeliminowa- międzynarodowej ?
nie wpływu, jaki ma nadwyżka bądź deficyt Jeżeli zamierzony popyt konsumpcyjny
bilansu płatniczego na rozmiary krajowej spada, to w gospodarce krajowej następuje de-
podaży pieniądza. presja (kryzys). Dochód, a w efekcie także po-
pyt na import spadają. Na rachunku obrotów
Jeżeli więc deficyt bilansu płatniczego po- bieżących pojawia się nadwyżka. Nadwyżkę
woduje zmniejszenie krajowej podaży pienią- tę jednakże pochłaniają zmiany zachodzące
dza, bank centralny może skupować krajowe w bilansie obrotów kapitałowych. Przy pier-
obligacje w zamian za gotówkę i uzupełnić wotnej wielkości podaży pieniądza i poziomie
w ten sposób krajową podaż pieniądza. Cho- cen spadek dochodu powoduje zmniejszenie
ciaż podaż pieniądza nie zmieniła się, to pań- popytu na pieniądz i wpływa na obniżkę stopy
stwo ma teraz mniej pozostających do wyku- procentowej. To zaś z kolei wywołuje odpływ
pienia obligacji i niższe rezerwy dewizowe, kapitału. Deficyt występuje łącznie na rachun-
jako że zostały one częściowo zużyte na ope- ku obrotów bieżących i obrotów kapitało-
racje wyrównawcze służące sfinansowaniu de- wych, dopóki odpływ pieniądza za granicę nie
ficytu płatniczego. Doskonała (pełna) steryli- zmniejszy krajowej podaży pieniądza na tyle,
zacja wymaga zatem przede wszystkim doko- aby stopa procentowa wzrosła do poziomu
nania zamiany krajowych obligacji na rezerwy stóp procentowych za granicą. W tym mo-
dewizowe. mencie znika presja na odpływ pieniądza na
rachunku obrotów kapitałowych bilansu płat-
niczego.
Dostosowanie w warunkach Stopniowo depresja gospodarcza w kraju
stałej polityki gospodarczej wzmaga nacisk na obniżenie krajowych płac
i cen, co pozwala podnieść konkurencyjność
W tej części prześledzimy proces dostosowy- międzynarodową i zwiększyć eksport netto
wania się gospodarki do szoku w sytuacji, gdy ( X - Z ) . Inaczej niż w gospodarce zamkniętej,
rząd nie podejmuje żadnych działań z zakresu gdzie spadek cen i płac prowadzi — poprzez
polityki pieniężnej ani fiskalnej, mających na obniżkę stopy procentowej — do wzrostu po-
celu zneutralizowanie owego szoku. Zacznij- pytu globalnego, w gospodarce otwartej,
my od zbadania skutków wstrząsu mającego w warunkach swobodnego przepływu kapitału
swoje źródło wewnątrz gospodarki. Co się między krajami, stopa procentowa jest powią-
dzieje, gdy występuje wzrost zamierzonych zana ze stopami za granicą i utrzymuje się na
oszczędności i spadek zamierzonych wydat- poziomie zbliżonym do światowego, spadek
ków na konsumpcję przy każdej wielkości cen krajowych powoduje zaś wzrost popytu
produkcji? Przy stałej podaży pieniądza i nie globalnego poprzez zwiększenie konkurencyj-
zmienionej polityce fiskalnej w gospodarce ności międzynarodowej i eksportu netto.
zamkniętej wywołana tym recesja prowadziła- Początkowe ograniczenie absorpcji krajo-
by do stopniowego spadku płac i cen, a to wej (C + / + G) prowadzi w końcu do spadku
z kolei oznaczałoby wzrost realnej podaży cen, wystarczającego do wywołania wzrostu
pieniądza, obniżkę stopy procentowej i odbu- eksportu netto ( X - Z) aż do punktu, w którym
dowę popytu globalnego do poziomu pełnego absorpcja krajowa plus eksport netto zrównają
zatrudnienia. się z potencjalną produkcją. Równowaga we-
Na ile tego rodzaju proces dostosowawczy wnętrzna zostaje przywrócona. Teraz jednak
ma odmienny przebieg w gospodarce otwartej, pojawia się nadwyżka na rachunku obrotów
Makroekonomia 301
bieżących. Same tylko pobudzone zmiany cen szy popyt globalny stopniowo wymusza
nie mogą doprowadzić jednocześnie do po- wzrost płac i cen, co zmniejsza konkurencyj-
wrotu gospodarki do równowagi zarówno we- ność międzynarodową kraju, ponieważ nomi-
wnętrznej, jak i zewnętrznej. nalny kurs walutowy jest utrzymany na stałym
W długim okresie równowaga zewnętrzna poziomie. Gospodarka powróci do stanu rów-
wymaga zbilansowania się strumieni eksportu nowagi zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrz-
i importu (eksport netto = 0). Pełna równowa- nej wówczas, gdy konkurencyjność międzyna-
ga może zatem zostać przywrócona tylko pod rodowa zmniejszy się na tyle, że spowoduje to
warunkiem, że popyt krajowy powróci do po- spadek eksportu i wzrost importu w skali za-
ziomu pełnego zatrudnienia. Doskonała mo- pewniającej zerowy eksport netto. Ostatecznie
bilność kapitału usztywnia jednak krajową więc szoki zewnętrzne mogą zostać zamorty-
stopę procentową na poziomie światowym. zowane poprzez pobudzone przez nie procesy
Ponadto, realna podaż pieniądza M/P musi się dostosowawcze po stronie płac i cen.
równać realnemu popytowi na pieniądz Do tej pory analizę prowadziliśmy przy za-
L {Y, r), który jest wyznaczony przez wielkość łożeniu, że rząd nie reaguje na wstrząsy wy-
dochodu, odpowiadającą stanowi pełnego za- wołane zmianami za granicą i nie modyfikuje
trudnienia Y, oraz poziom stóp procentowych polityki pieniężnej i fiskalnej. Obecnie rozpa-
r n a świecie. Polityka pieniężna nie ma więc trzymy skutki zmian tej polityki w systemie
wpływu na realną podaż pieniądza w długim stałego kursu walutowego i w warunkach do-
okresie. Jedynym sposobem przywrócenia skonałej lub niemal doskonałej mobilności ka-
równowagi wewnętrznej i zewnętrznej w go- pitału w skali międzynarodowej.
spodarce pozostaje w konsekwencji wykorzy-
stanie polityki fiskalnej do takiego zwiększe- Polityka pieniężna
nia sumy (C +1 + G), aby skompensować spa- w warunkach stałego
dek zamierzonej konsumpcji. Należy zatem kursu walutowego
albo zwiększyć wydatki państwa, albo obni-
żyć podatki, co pozwoliłoby zwiększyć wy- Jeżeli dostosowania cen przebiegają powoli,
datki konsumpcyjne i inwestycyjne. W przeci- to wzrost nominalnej podaży pieniądza ozna-
wieństwie do gospodarki zamkniętej, w go- cza w krótkim okresie wzrost realnej podaży
spodarce otwartej nie występuje automatyczny pieniądza i nacisk na obniżenie krajowej stopy
mechanizm przywracania pełnej równowagi procentowej. W warunkach doskonałej mobil-
w długim okresie. ności kapitału prowadzi to do odpływu kapita-
łu aż do momentu, gdy krajowa podaż pienią-
Szok zewnętrzny. Gdy źródłem wstrząsu są dza zmniejszy się do swoich pierwotnych roz-
zmiany w otoczeniu zagranicznym, proces do- miarów, a stopa procentowa powróci do
stosowań przebiega inaczej. Przyjmijmy, że
wzrost dochodu za granicą zwiększa popyt na
nasz eksport. Na rachunku obrotów bieżących
( X - Z ) pojawia się nadwyżka. W wyniku
wzrostu globalnego popytu krajowego i pro-
dukcji popyt krajowy na pieniądz zwiększa się
i krajowa stopa procentowa musi się podnieść.
To z kolei prowadzi do natychmiastowego na-
pływu kapitałów, ponieważ zagraniczni inwe-
storzy dokonują lokat w aktywa w naszym
kraju, aby odnieść korzyści z wyższej stopy
procentowej. Napływ trwa dopóty, dopóki
nadwyżka bilansu płatniczego nie spowoduje
takiego wzrostu krajowej podaży pieniądza,
który wymusi powrót (spadek) stopy procen-
towej do poziomu światowego.
Przy powolnym dostosowywaniu się cen
napływ pieniądza z zagranicy zwiększa realną
podaż pieniądza w kraju, odpowiednio do
wzrostu popytu na pieniądz w wyrażeniu real-
nym. Wzrastająca stopa procentowa nie jest
w stanie zahamować przyrostu popytu global-
nego, wywołanego zwiększonym popytem za-
granicy na eksport. W dłuższym okresie wyż-

poziomu światowego. Jak widać, w warun- większą siłę oddziaływania niż w gospodarce
kach stałego kursu walutowego i swobodnego zamkniętej.
przepływu kapitału między krajami skutecz- W gospodarce zamkniętej polityka fiskalna
ność krajowej polityki pieniężnej jest znacz- wywołuje dwa rodzaje efektu wypierania.
nie ograniczona. W krótkim okresie ekspansja fiskalna powo-
Doskonała mobilność kapitału powoduje, duje wzrost produkcji, ale jednocześnie podbi-
że rząd nie jest w stanie wyznaczyć i osiągnąć ja stopę procentową, co ogranicza wzrost pro-
niezależnych celów dotyczących jednocześnie dukcji. W długim okresie natomiast większy
podaży pieniądza i kursu walutowego. W wa- popyt powoduje zwyżkę cen i zmniejszenie
runkach stałego kursu walutowego rząd musi realnych zasobów pieniądza, co wywołuje
pogodzić się z taką wielkością podaży pienią- z kolei wzrost stopy procentowej, który trwa
dza, przy której krajowa stopa procentowa tak długo, aż popyt konsumpcyjny i inwesty-
osiąga poziom światowy. Później przekonamy cyjny obniżą się, umożliwiając powrót popytu
się, że państwo może wpływać na wielkość globalnego do poziomu zapewniającego pełne
krajowej podaży pieniądza, pod warunkiem że zatrudnienie. W gospodarce otwartej przepły-
pozwoli na swobodne dostosowanie się kursu wy kapitału utrzymują stopę procentową na
walutowego. Nie może jednak wyznaczyć poziomie światowym i zapobiegają pobudzo-
obydwu wielkości jednocześnie. nym zmianom stopy procentowej.
Powyższy wniosek jest równoważny ze W krótkim okresie zatem oddziaływanie
stwierdzeniem, że mechanizm sterylizacji nie ekspansji fiskalnej jest większe w gospodarce
będzie działał w tym przypadku. W sytuacji otwartej przy stałym kursie walutowym.
gdy próby zwiększenia krajowej podaży pie- W dłuższym okresie wyższy popyt globalny
niądza nie powiodą się z powodu wystąpienia stwarza nacisk na wzrost cen i płac, prowa-
deficytu na rachunku obrotów kapitałowych dząc do obniżenia konkurencyjności między-
i odpływu pieniądza za granicę, państwo może narodowej i eksportu netto. Proces ten będzie
usiłować wpompować do gospodarki jeszcze trwał dopóty, dopóki nie zostanie przywróco-
więcej pieniędzy. Stopa procentowa spadnie na równowaga wewnętrzna, czyli stan pełnego
wówczas ponownie poniżej poziomu świato- wykorzystania czynników wytwórczych. Jak
wego, a zagraniczni inwestorzy wycofają jesz- zauważyliśmy jednak już wcześniej, stan ten
cze więcej kapitałów. Ponieważ odpływ pienie będzie równoznaczny z równowagą ze-
niądza na taką skalę (a zatem wzrost deficytu wnętrzną. W naszym przykładzie w długim
bilansu płatniczego) wymaga podjęcia odpo- okresie na rachunku bieżącym będzie wystę-
wiednich transakcji wyrównawczych, polega- pował deficyt. W istocie przy danych: kursie
jących na zmniejszeniu oficjalnych rezerw
walutowych, istota problemu sprowadza się
do tego, które zasoby wyczerpią się wcześ-
niej. Wstrzemięźliwość w ocenie możliwości
sterylizacji krajowej podaży pieniądza wynika
z faktu, że kapitały pochodzące z zagranicy,
które mogą odpłynąć z kraju w przypadku
spadku stopy procentowej poniżej poziomu
światowego, są znacznie większe od rezerw
dewizowych kraju. Rząd musi w takim przy-
padku ustąpić przed siłą finansową kapitału
spekulacyjnego.
Polityka fiskalna w warunkach
stałego kursu walutowego
W gospodarce zamkniętej, przy powolnym
dostosowywaniu się cen, polityka pieniężna
może wpłynąć na zmianę realnej podaży pie-
niądza tylko w krótkim okresie. W gospodarce
otwartej, jak właśnie się przekonaliśmy, mo-
bilność kapitału sprawia, że polityka pienięż-
na nie jest w stanie oddziaływać na zmienne
realne nawet w krótkim okresie. W przeci-
wieństwie do tego, polityka fiskalna w gospo-
darce otwartej ma w krótkim okresie znacznie
Makroekonomia 303
RAMKA 29.2
Ojciec chrzestny Europejskiej Unii Walutowej
W roku 1999 Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii otrzymał Robert Mundell — za istotny
wkład w rozwój współczesnej makroekonomii gospodarki otwartej. Był on pierwszym ekonomi-
stą, który uświadomił sobie, że swoboda przepływów towarów i czynników wytwórczych mię-
dzy krajami może być źródłem silnej presji na stworzenie unii walutowej. Mundell pokazał też,
jak mogą skończyć się dla małego kraju próby utrzymywania za wszelką cenę niezależności go-
spodarczej w sytuacji, gdy w świecie występuje doskonała mobilność kapitału.
Zamieszczony niżej wykres pokazuje — za pomocą modelu IS-LM — przypadek trwale po-
wiązanych ze sobą (ang. pegged) kursów walutowych. W Wielkiej Brytanii kurs funta był po-
wiązany z kursami walut państw tworzących Europejską Unię Walutową (EMU), przez krótki
okres uczestnictwa kraju w tym systemie (1990-1992). Krzywa IS ilustruje typową zależność
między dochodem i stopą procentową, pozwalającą utrzymać rynek dóbr w stanie równowagi.
Mały kraj może „podwiązać" kurs swojej waluty do innych walut tylko w ten sposób, że będzie
się starał utrzymywać krajową stopę procentową na poziomie stóp za granicą r*. Zależność tę
pokazujemy w postaci linii poziomej. Sposobem pozwalającym zapewnić równość krajowych
i zagranicznych stóp procentowych są odpowiednie dostosowania krajowej podaży pieniądza.
Początkowy stan równowagi opisuje punkt A.
Jakakolwiek próba zmiany podaży pieniądza, a tym samym i krajowych stóp procentowych,
wywołuje natychmiastowy napływ lub odpływ kapitału spekulacyjnego. Przepływy kapitału
będą trwały dopóty, dopóki krajowa podaż pieniądza i stopy procentowe nie osiągną z powro-
tem poziomu gwarantującego wcześniej przyjęte, stałe relacje kursowe. Polityka pieniężna jest
w tych warunkach bezsilna.
Ekspansja fiskalna powoduje przesunięcie krzywej IS do położenia IS'. Ponieważ stopy pro-
centowe nie mogą wzrosnąć i stłumić tym samym efektów rozluźnienia polityki budżetowej,
wywołuje to znaczny krótkookresowy wzrost produkcji — z 7 do Y'. Wzrost produkcji, który
pobudza wzrost popytu na pieniądz, zmusza z kolei bank centralny do zwiększenia podaży pie-

niądza tak, aby zaspokoić dodatkowy popyt na pieniądz i utrzymać stopy procentowe na
niezmienionym poziomie. Opisany mechanizm zmian powodujący, że pozioma linia symbolizu-
jąca parytet stóp procentowych utrzymuje się na stałym poziomie, można w związku z tym po-
kazać umownie jako przesunięcie w prawo krzywej IM, do położenia IM'.
Przypuśćmy, że Y oznacza produkcję na poziomie potencjalnym (pełnego zatrudnienia). Jeśli
nastąpi spadek skłonności do oszczędzania, który pobudzi wzrost konsumpcji i przesunie krzy-
wą IS w prawo, do położenia IS', to w jaki sposób nastąpi w końcu powrót do poziomu produk-
cji potencjalnej? Na pewno nie poprzez działanie mechanizmów opisanych w rozdziałach 25
i 26! Chociaż — podobnie jak tam — zwiększenie produkcji do Y' spowoduje wzrost cen, to
wyższe ceny nie wywołają już spadku realnej podaży pieniądza i podwyżki stopy procentowej.
Wynika to stąd, że — dla utrzymania krajowej stopy procentowej na poziomie r* — do gospo-
darki zostaje wpuszczona dodatkowa podaż pieniądza.
Wzrost cen nie pozostaje jednak bez wpływu na gospodarkę: powoduje on spadek między-
narodowej konkurencyjności kraju, co oznacza przesunięcie krzywej IS w lewo. W warunkach
instytucjonalnego powiązania waluty krajowej z walutą (walutami) zewnętrzną mechanizmem
ściągającym z powrotem produkcję do poziomu potencjalnego są endogeniczne przesunięcia
krzywej IS. Jeżeli rząd nie chce dopuścić do związanych z tym mechanizmem zmian konkuren-
cyjności, to jego reakcja na różne możliwe szoki popytowe, zmierzająca do przesunięcia krzy-
wej IS, musi przyjąć postać odpowiednich zmian w polityce fiskalnej.
V ___________________________________________________________________________________________________________ J
walutowym, dochodzie światowym i poziomie funt angielski był dewaluowany w 1949 r.

stóp procentowych w świecie, istnieje tylko i 1967 r. Generalnym założeniem tego syste-
jeden rodzaj polityki fiskalnej, pozwalający mu było jednak utrzymywanie kursów na sta-
łączyć równowagę wewnętrzną i zewnętrzną łym poziomie przez możliwie najdłuższy
w długim okresie. Ceny krajowe mogą wów- okres. Różne rodzaje systemów kursowych
czas dostosować się tak, aby zapewnić odpo- omówimy dokładniej w rozdziale 34.
wiedni poziom konkurencyjności międzynaro- W tym podrozdziale zajmiemy się proble-
dowej, przy którym import zrówna się z eks- mem skutków dewaluacji. Będziemy je rozpa-
portem w momencie, gdy gospodarka osiągnie trywać w okresach krótkim, średnim i długim.
stan pełnego wykorzystania czynników wy- Załóżmy początkowo, że w punkcie wyjścia
twórczych. Zachowanie równowagi we- gospodarka kraju znajdowała się w równowa-
wnętrznej wymaga wtedy, aby produkcja po- dze wewnętrznej i zewnętrznej. Pozwoli to
tencjalna Y była równa absorpcji krajowej nam uwypuklić konsekwencje samej dewalu-
(C +1 + G), przy stopie procentowej na pozio-
mie światowym. Jeżeli rozmiary popytu kon-
sumpcyjnego i inwestycyjnego sektora pry-
watnego są dane, to powyższe prawidłowości
określają kształt polityki fiskalnej, jaką musi
prowadzić rząd, żeby gospodarka mogła osią-
gnąć stan równowagi zarówno wewnętrznej,
jak i zewnętrznej.
Do tej pory rozważaliśmy reakcje dostoso-
wawcze w gospodarce przy danym kursie wa-
lutowym. Teraz zbadamy konsekwencje
zmian kursu.
29.6
Dewaluacja
System stałych kursów walutowych istniejący
w ciągu 25 lat od 1945 r. (daty zawarcia poro-
zumienia w Bretton Woods — przyp. tłum.)
był nazywany systemem kursów okresowo sta-
łych lub — inaczej — dostosowywanych okre-
sowo. Chociaż kursy były ustalone na określo-
nym, stałym poziomie, to dopuszczalne były
zmiany kursów co pewien czas. Na przykład
Makraekonomia 305
acji. Następnie zastanowimy się, czy dewalu- nabywcy i dostawcy dostosują wielkość eks-
acja może być właściwą terapią przeciwko portu i importu do nowych warunków, zwięk-
wstrząsowi, który zdołał już wytrącić gospo- szony wolumen eksportu i niższy wolumen
darkę ze stanu równowagi długookresowej. importu doprowadzą prawdopodobnie zarów-
no do wzrostu udziału eksportu netto (X-Z)
Efekty krótkookresowe w popycie globalnym, jak i do pojawienia się
nadwyżki na rachunku obrotów bieżących bi-
Gdy ceny i płace dostosowują się powoli, na- lansu płatniczego".
tychmiastowym skutkiem dewaluacji jest
wzrost krajowych cen towarów importowa- Efekty średniookresowe
nych i obniżka cen dewizowych towarów eks-
portowanych przez dany kraj. Oba te efekty Dla porządku przypomnijmy zapis równania
prowadzą do wzrostu konkurencyjności mię- (29.3):
dzynarodowej gospodarki. Nastąpi przesunię-
Y = C + I + G + X- Z . (29.3)
cie zasobów do krajowych dziedzin wytwór-
czości, takich jak przemysł motoryzacyjny, Podaż krajowych produktów Y jest równa
których produkty (np. samochody) stają się popytowi globalnemu, który obejmuje zakupy
bardziej konkurencyjne wobec wyrobów im-
portowanych. Podobnie zasoby przepłyną do 10
Słynny warunek Marshalla-Lernera mówi, że de-
gałęzi eksportowych, których wyroby mogą
waluacja spowoduje poprawę bilansu obrotów bie-
obecnie bardziej skutecznie konkurować na żących tylko wtedy, kiedy suma elastyczności ceno-
rynkach zagranicznych. Przy omawianiu wych popytu na import i eksport jest mniejsza od
wpływu dewaluacji na gospodarkę w krótkim -1. Jak pamiętamy z rozdziału 5 Mikroekonomii, je-
okresie powinniśmy jednak pamiętać o dwóch żeli popyt jest elastyczny, to dochodowy efekt zmia-
sprawach. ny ilości sprzedanego towaru jest większy niż efekt
Po pierwsze, chociaż dewaluacja prowadzi zmiany ceny. W krótkim okresie nieelastyczny po-
do wzrostu wolumenu eksportu netto (X - Z), pyt może sprawić, że dewaluacja pogorszy bilans
obrotów bieżących.
to początkowa reakcja gospodarki może nastę- 11
Tym samym ustaliliśmy, że dewaluacja może
pować dość wolno. W krótkim okresie bo-
najpierw pogorszyć bilans obrotów bieżących, a do-
wiem jest realizowanych wiele zawartych piero później doprowadzić do jego poprawy. Ekono-
wcześniej kontraktów, w których obowiązuje miści niekiedy opisują to zjawisko za pomocą krzy-
stary kurs walutowy. Ponadto, nabywcy po- wej w kształcie litery J. Przez jakiś czas po przepro-
trzebują czasu, aby przystosować się do no- wadzeniu dewaluacji saldo rachunku obrotów
wych cen. Podobnie stworzenie dodatkowych bieżących obniża się do najniższego punktu litery J,
zdolności wytwórczych w gałęziach eksportu- a następnie poprawia się i podnosi powyżej swojej
jących bądź produkujących wyroby zastępują- pozycji wyjściowej.
ce dobra dotychczas importowane jest proce-
sem czasochłonnym.
Po drugie, co wynika m.in. z poprzedniego
akapitu, dewaluacja może nie wpłynąć od razu
na poprawę bilansu obrotów bieżących. Ra-
chunek bieżący bilansu płatniczego odzwier-
ciedla różnicę wartości eksportu i importu.
Załóżmy, że bilans obrotów bieżących wyra-
żamy w funtach. Jeżeli ceny krajowe towarów
eksportowanych nie uległy zmianie,
a wolumen eksportowanych dóbr nie zwięk-
szył się jeszcze w sposób znaczący, to docho-
dy z eksportu będą w krótkim okresie tylko
nieznacznie wyższe. Jeżeli zaś wolumen im-
portu nie zmniejszył się jeszcze zbytnio, nato-
miast ceny krajowe towarów importowanych
wzrosły już proporcjonalnie do skali dewalu-
acji, to wartość importu, liczona w funtach,
mogła już znacząco wzrosnąć. W wyrażeniu
wartościowym na rachunku obrotów bieżą-
cych w krótkim okresie może pojawić się
deficyt10. W dłuższym okresie jednakże, gdy

(absorpcję) krajowe (C + / + G), powiększone szony popyt na eksport netto bez stwarzania
0 popyt na eksport netto (X - Z). Wiemy, że dodatkowej presji inflacyjnej. Zwiększenie re-
dewaluacja zwiększa popyt na eksport netto strykcyjności polityki fiskalnej pozwala zneu-
(X - Z). O tym, co dzieje się później, decydu- tralizować popytowe źródła wzrostu cen, nie
je w głównej mierze reakcja globalnej podaży. eliminuje jednak efektów podażowych. Krajo-
Jeżeli w punkcie wyjścia w gospodarce we przedsiębiorstwa importujące surowce
występuje bezrobocie typu keynesowskiego, będą chciały przerzucić wzrost kosztów im-
to dysponuje ona wolnymi zasobami czynni- portu na ceny. Pracownicy, którzy kupują im-
ków wytwórczych i jest w stanie zwiększyć portowane towary konsumpcyjne, od żywno-
produkcję, tak aby zaspokoić zwiększony po- ści aż po telewizory, stwierdzą, że ich koszty
pyt globalny. Produkcja wzrośnie, a bezrobo- utrzymania podniosły się i wystąpią z żąda-
cie się obniży. Jeśli jednak już w punkcie wyj- niami podwyżek płac nominalnych, tak aby
ścia gospodarka produkuje na poziomie odpo- utrzymać swoje płace realne na poziomie od-
wiadającym pełnemu zatrudnieniu, to nie jest powiadającym warunkom równowagi. Skut-
ona w stanie zwiększyć produkcji. Wyższy kiem tego wzrostu cen i płac będzie podobna
popyt globalny nakręca tylko w tej sytuacji reakcja pozostałych przedsiębiorstw oraz pra-
wzrost cen i płac. Przy wyższym poziomie cowników.
cen krajowych konkurencyjność międzynaro- Jeżeli więc w gospodarce nie występują
dowa gospodarki obniża się, a eksport netto żadne zmiany o charakterze realnym, to koń-
zaczyna znowu spadać. Jeżeli krajowe ceny cowym skutkiem dewaluacji będzie jedynie
1 płace wzrosną w takim samym stopniu, w ja- wzrost wszystkich nominalnych płac i cen,
kim zdewaluowano początkowo własną walu- proporcjonalny do podwyżki cen dóbr impor-
tę, to realny kurs walutowy i konkurencyjność towanych, a wszystkie zmienne realne pozo-
międzynarodowa powrócą do swojego wyj- staną na dotychczasowym poziomie. W osta-
ściowego poziomu. Jeżeli początkowo w go- tecznym rozrachunku dewaluacja nie przynie-
spodarce istniała równowaga wewnętrzna oraz sie więc żadnego efektu. Wyniki zastosowania
zewnętrzna, to eksport netto ponownie wynie- większości liczących się modeli komputero-
sie zero, a łączny popyt powróci do poziomu wych gospodarki brytyjskiej, umożliwiają-
odpowiadającego stanowi pełnego zatrud- cych kwantyfikację występujących w niej
nienia. współzależności, i opartych na ekonometrycz-
Jeżeli z jakichś powodów rząd traktował nych technikach analizy danych z przeszłości
dewaluację jako środek umożliwiający uzy- prowadzą do wniosku, że skutki dewaluacji
skanie trwałej poprawy bilansu obrotów bie- funta były niemal w całości niwelowane przez
żących, to niezbędnym uzupełnieniem dewa- wzrost krajowych cen i płac przed upływem
luacji powinna być polityka fiskalna, która po- 5 lat od dokonania dewaluacji.
zwoliłaby zmniejszyć absorpcję krajową.
W takim przypadku, jeśli w punkcie wyjścia
czynniki wytwórcze były w pełni wykorzysta-
ne, dewaluacja — w połączeniu np. z wyższy-
mi podatkami — spowoduje wzrost popytu na
eksport netto bez powiększenia łącznego po-
pytu. Ponieważ nie występuje teraz nacisk na
wzrost krajowych cen, możliwe staje się
utrzymanie wyższej konkurencyjności mię-
dzynarodowej i niższego kursu walutowego
w średnim okresie.
Efekty długookresowe
Jedną z głównych przesłanek współczesnej
ekonomii jest przekonanie, że istotne są jedy-
nie zmienne realne, nie zaś zmienne nominal-
ne. Czy zmiana nominalnego kursu walutowe-
go może zatem wywołać trwałe zmiany wiel-
kości realnych?
Przyjmijmy, że dewaluacji towarzyszyło
zacieśnienie polityki fiskalnej. Celem tego po-
sunięcia było ograniczenie absorpcji krajowej,
co pozwoliłoby gospodarce zaspokoić zwięk-
Makroekonomia 307
We wrześniu 1992 r. funt szterling został w jednej walucie. Zawarte tu dane wskazują
wycofany z Europejskiego Mechanizmu Kur- na dwa interesujące zjawiska. Po pierwsze,
sowego (ERM), co spowodowało, że szybko eksporterzy — zamiast wykorzystać 15-proce-
stracił ok. 15% swojej wartości w stosunku do ntową dewaluację i obniżyć ceny dewizowe
innych walut. W Wielkiej Brytanii wcześniej eksportowanych towarów — zareagowali,
— w latach 1949 i 1967 — przeprowadzono podnosząc częściowo ceny i zwiększając sto-
głęboką dewaluację funta. Jakie nauki, pozwa- pę zysku. Tylko ok. 50% możliwości wzrostu
lające lepiej zrozumieć mechanizm i skutki konkurencyjności wynikających z dewaluacji
dewaluacji waluty brytyjskiej w 1992 r., płyną zostało wykorzystanych w formie obniżki cen
z tych wcześniejszych wydarzeń? dewizowych towarów brytyjskich. Po drugie,
Tablica 29.3 przedstawia efekty 15-pro- już w 1970 r. konkurencyjność zaczęła spa-
centowej dewaluacji funta w 1967 r. Pierwszy dać. Płace krajowe zaczęły wzrastać, gdyż
wiersz wykazuje, że przejście od deficytu do pracownicy domagali się podwyżek mających
nadwyżki bilansu obrotów bieżących trwało zrekompensować wzrost kosztów utrzymania,
dwa lata. Jak już wyjaśnialiśmy, dewaluacja spowodowany wyższymi cenami towarów im-
nie poprawi bilansu obrotów bieżących, zanim portowanych. Począwszy od 1970 r. realny
nie dostosują się wolumeny eksportu i impor- kurs walutowy zaczął ponownie wzrastać.
tu. W trzecim wierszu PPSP, wyrażone jako
odsetek PKB, wskazują charakter polityki fi- Dewaluacja
skalnej. Bezrobocie w Wielkiej Brytanii
a procesy dostosowawcze
w 1967 r. było niskie, a gospodarka znajdowa-
ła się w stanie bliskim pełnego wykorzystania Wykazaliśmy, że dewaluacja może prowadzić
czynników wytwórczych. W gospodarce ist- do przejściowej poprawy konkurencyjności
niały tylko niewielkie rezerwy czynników wy- kraju, w porównaniu z hipotetyczną pozycją
twórczych, umożliwiające zwiększenie pro- konkurencyjną, jaką miałaby gospodarka bez
dukcji dóbr przeznaczonych na eksport bądź przeprowadzenia dewaluacji. W długim okre-
zastępujących import. Polityka budżetowa zo- sie zmienne realne są określane jedynie przez
stała znacznie zaostrzona w 1969 r., dzięki czynniki o charakterze realnym. Zmiany jed-
czemu zmniejszył się popyt wewnętrzny
i wzrósł eksport netto. Budżet państwa (łącz-
nie z gałęziami znacjonalizowanymi) osiągnął
w 1969 r. nadwyżkę.
Ostatni wiersz tablicy przedstawia wskaź-
nik realnego kursu walutowego, tj. relatywną
cenę produktów brytyjskich w porównaniu
z cenami produktów zagranicznych, wyrażoną
Dewaluacja funta szterlinga w 1967 r.

Wyszczególnienie 1967 1968 1969 1970
Saldo rachunku obrotów bieżących (mld £) -0,3 -0,2 0,5 0,8
Saldo bilansu płatniczego (mld £) -0,7 - 1,4 0,7 1,4
PPSP (w % PKB) 5,3 3,4 - 1,2 0
Nominalny kurs $/£ 2,8 2,4 2,4 2,4
Realny kurs funta (1975 = 100) 109 102 102 103
TABLIC 29.3
A

nej wielkości nominalnej wywołują tylko ta- krajowej i stąd właśnie wynika spadek płac re-
kie zmiany kompensacyjne innych wielkości alnych w trakcie procesu dostosowawczego.
nominalnych, które umożliwiają powrót wiel- Im wolniej dostosowują się krajowe płace
kości realnych do ich poziomu równowagi. nominalne, tym dłużej trwa cały proces dosto-
Należy pamiętać, że dewaluacja może sta- sowań. Załóżmy teraz, że państwo reaguje na
nowić najprostszy sposób szybkiej poprawy spadek popytu na eksport, dokonując dewalu-
konkurencyjności naszych towarów. Może acji własnej waluty. W efekcie tego zabiegu
ona być dogodnym instrumentem polityki go- następuje natychmiastowa poprawa konkuren-
spodarczej, zwłaszcza w przypadku, gdy alter- cyjności. Podobnie natychmiast spadają płace
natywą jest wzrost konkurencyjności osią- realne. Przy nie zmienionych krajowych pła-
gnięty w wyniku recesji i długotrwałego pro- cach nominalnych i cenach ceny towarów
cesu stopniowego obniżania płac i cen. z importu wzrosły, ponieważ ceny dewizowe
Załóżmy, że początkowo gospodarka znaj- dóbr pochodzących z zagranicy nie uległy co
duje się w stanie równowagi wewnętrznej prawda zmianie, ale obecnie — w wyniku de-
i zewnętrznej. Przypuśćmy też, że następuje waluacji — za każde dobro importowane mu-
wstrząs o charakterze realnym, w postaci simy zapłacić więcej w funtach.
spadku popytu zagranicy na nasz eksport. Jeżeli pracownicy pogodzą się z obniżką
W krótkim okresie prowadzi to zarówno do płac realnych, która jest zawsze konieczna do
spadku produkcji krajowej (gdyż zmniejszył odzyskania równowagi długookresowej, to
się eksport netto, będący składnikiem łączne- proces dostosowawczy przebiega szybko. Pa-
go popytu), jak i do deficytu w bilansie obro- miętajmy, że pracownicy mogą sprzeciwić się
tów bieżących, ponieważ eksport obniżył się jednak obniżce płac realnych. Mogą domagać
i jest teraz mniejszy od importu. Zanim zaj- się, aby płace pieniężne podążyły za wzrostem
miemy się przebiegiem procesu dostosowaw- kosztów utrzymania, będącym wynikiem
czego, zastanówmy się, jakie zmiany nastąpią wzrostu cen importowanych dóbr konsump-
w gospodarce, gdy zostanie przywrócona rów- cyjnych. W takim przypadku konkurencyjność
nowaga długookresowa. ponownie się pogorszy i dopiero pojawienie
Powrót do stanu równowagi wewnętrznej się załamania koniunkturalnego w gospodarce
i zewnętrznej wymaga wzrostu konkurencyj- krajowej skłoni pracowników do zaakcepto-
ności. Poprawa konkurencyjności spowoduje wania obniżek płac realnych, niezbędnych do
wzrost eksportu netto, a to z kolei pociągnie odzyskania równowagi długookresowej.
za sobą likwidację nierównowagi bilansu ob-
rotów bieżących i odbudowę popytu globalne-
proces zmian. Niższy popyt zagranicy na nasz eks-
go do poziomu pełnego zatrudnienia. Wyższy port powoduje przesunięcie w dół krzywej krajowe-
poziom konkurencyjności w istocie oznacza go popytu na pracę. Dla danej krzywej skłonności
obniżkę krajowych płac realnych. Tym sa- do podjęcia pracy (AJ) równowaga na krajowym
mym dochodzimy do wniosku, że po odzyska- rynku pracy zachodzi przy niższym poziomie płacy
niu równowagi długookresowej krajowe płace realnej i niższym zatrudnieniu.
realne muszą być niższe niż w stanie równo-
wagi długookresowej, od której rozpoczęli- IIIIIIIIKIIMHIlimi w^^———————
298
śmy analizę. Realny szok — w postaci spadku
popytu na nasz eksport — zgodnie z oczeki-
waniami pociąga za sobą realne następstwa12.
12
Uważny Czytelnik dostrzegł zapewne, że gospo-
darka nie powraca do tego samego punktu równo-
wagi długookresowej, z którego rozpoczynał się
Co jest źródłem spadku płac realnych? Na-

wet wtedy, kiedy krajowe ceny i płace spadają
w tym samym stopniu, musimy pamiętać, że
gospodarstwa domowe wydają część swoich
dochodów na dobra importowane, których
ceny nie spadają. Towary importowane rela-
tywnie drożeją przy nowym, niższym pozio-
mie krajowych cen i płac. Na tym właśnie po-
lega istota zjawiska wzrostu konkurencyjności
Makroekonomia
Naszą teorię płynnego kursu walutowego
w długim okresie można bardzo łatwo przed-
Czynniki określające poziom stawić w syntetycznej postaci. Jeżeli kurs
kształtuje się zupełnie swobodnie, to nie wy-
płynnego kursu walutowego stępuje interwencja państwa na rynku waluto-
wym i nie dokonują się przepływy pieniężne
Obecnie zajmiemy się problemem całkowicie netto pomiędzy krajami, jako że saldo bilansu
płynnego kursu walutowego, kiedy nie wystę- płatniczego jest zawsze równe zeru. Podobnie
puje interwencja państwa na rynku waluto- jak w gospodarce zamkniętej, krajowa podaż
wym. W tym podrozdziale wyjaśnimy, jakie pieniądza jest określona przez ilość pieniądza
czynniki określają poziom kursu walutowego. wielkiej mocy (bazy monetarnej), emitowane-
W następnym punkcie wykorzystamy tę anali- go przez państwo, oraz skalę kreacji przez
zę do zbadania skutków polityki fiskalnej system bankowy krajowych wkładów banko-
i pieniężnej w gospodarce otwartej w warun- wych w stosunku do tej bazy monetarnej.
kach płynnego kursu walutowego. W długim okresie krajowa podaż pieniądza
określa poziom cen w kraju, tak jak to było
Parytet siły nabywczej w gospodarce zamkniętej. W długim okresie
również nominalny kurs walutowy musi
Zgodnie z naszą definicją stan równowagi dłu- ukształtować się na takim poziomie, przy któ-
gookresowej oznacza, że w gospodarce wystę- rym zostanie osiągnięty jeden jedyny kurs re-
puje równowaga zarówno wewnętrzna (pełne alny, gwarantujący długookresową równowa-
wykorzystanie czynników wytwórczych), jak gę zewnętrzną i wewnętrzną.
i zewnętrzna (eksport netto równy zeru, tj. Załóżmy najpierw, że w długim okresie nie
zrównoważony bilans obrotów bieżących). występuje inflacja. Analizę rozpoczynamy
Popyt na import jest funkcją dochodu krajo- w punkcie długookresowej równowagi we-
wego i realnego kursu walutowego. Popyt na wnętrznej i zewnętrznej. Przypuśćmy, że na-
eksport zależy od dochodu za granicą stępuje jednorazowy, trwały wzrost krajowej
i realnego kursu walutowego. Jeżeli więc za- podaży pieniądza o 100%, który prowadzi
równo gospodarka krajowa, jak i gospodarki ostatecznie do podwojenia się cen krajowych.
pozostałych krajów znajdują się w stanie rów- Następnie pozostają one już stałe. Jednorazo-
nowagi wewnętrznej, tj. osiągnęły poziom wa, trwała obniżka nominalnego kursu walu-
produkcji potencjalnej, to istnieje tylko jeden towego o połowę umożliwi — po zakończeniu
realny kurs walutowy, przy którym zachowana całego procesu dostosowawczego — odzyska-
jest jednocześnie równowaga zewnętrzna. nie przez gospodarkę równowagi zewnętrznej.
Przy wyższym kursie realnym gospodarka Przyjmijmy, że kurs spada z 2 $/£ do 1 $/£.
kraju stanie się mniej konkurencyjna. Import Mimo że ceny krajowe wzrosły dwukrotnie,
będzie wyższy, a eksport niższy. W bilansie
obrotów bieżących pojawi się deficyt. W od-
wrotnej sytuacji, przy kursie realnym niższym
od poziomu równowagi, w efekcie wzrostu
eksportu i spadku importu, w bilansie obrotów
bieżących kraju wystąpi nadwyżka. Podsumo-
wując, istnieje tylko jeden realny kurs waluto-
wy, pozwalający połączyć równowagę we-
wnętrzną i zewnętrzną.
Przy danym poziomie cen za granicą zmia-
na realnego kursu walutowego w jednym kraju
może być wynikiem albo zmiany nominalnego
kursu walutowego, albo ruchów cen krajo-
wych. W systemie kursu stałego, gdy nominal-
ny kurs walutowy nie zmienia się, ostateczne
dostosowanie się kursu realnego do jego dłu-
gookresowego poziomu równowagi musi do-
konać się poprzez zmianę poziomu cen krajo-
wych w stosunku do cen za granicą. Natomiast
w warunkach płynnego kursu proces dostoso-
wań może przybrać formę korekcyjnych
zmian nominalnego kursu walutowego.

ceny w dolarach towarów eksportowanych wpływać na skłonność do importu i eksportu
przez Wielką Brytanię w długim okresie się nawet w długim okresie), to poziom realnej
nie zmieniły. Koszulka kosztująca 10 £ była konkurencyjności odpowiadający warunkom
sprzedawana za 20 $, gdy kurs wynosił 2 $/£. równowagi pozostanie w długim okresie nie-
Obecnie koszulka ta kosztuje w Wielkiej Bry- zmienny, a kurs nominalny będzie się zmie-
tanii 20 £, ale jej cena dewizowa wynosi nadal niać w taki sposób, aby zapobiec wahaniom
20 $, gdyż kurs funta spadł do 1 $/£. Podob- realnej konkurencyjności, mogącym wystąpić
nie amerykański kalkulator kosztujący 40 $ w wyniku zróżnicowanego tempa inflacji
był sprzedawany w Wielkiej Brytanii za 20 £. w kraju i za granicą. Innymi słowy, nominalny
Gdy kurs obniżył się, cena kalkulatora w USA kurs walutowy musi podążać ścieżką PSN.
nadal wynosiła 40 $, ale teraz jest on już Nie oznacza to jednakże, że w krótkim
sprzedawany w Wielkiej Brytanii za 40 £. okresie realny kurs walutowy musi być stały.
Ceny towarów z importu podniosły się, gdyż Ceny dóbr dostosowują się stopniowo, nato-
kurs spadł o 50%. Ceny te wzrosły w takim miast płynny kurs walutowy może w krótkim
samym stopniu jak ceny towarów krajowych okresie podlegać dużym wahaniom. Na świe-
w Wielkiej Brytanii. Niezależnie od tego, czy cie istnieją olbrzymie zasoby płynnych środ-
porównujemy relatywną cenę towarów brytyj- ków finansowych. Gdyby wszystkie te zasoby
skich i amerykańskich wyrażoną w dolarach, miały jednego dnia zostać przeniesione z jed-
czy w funtach, zawsze okazuje się, że ich re- nej waluty na drugą, wówczas ten olbrzymi
latywna cena w długim okresie się nie zmie- napływ kapitałów na rachunek obrotów kapi-
nia. Konkurencyjność pozostaje więc nie tałowych nie mógłby najprawdopodobniej zo-
zmieniona. stać zrównoważony przez (stosunkowo) małe
Jak to wygląda w warunkach stałej infla- przepływy netto, występujące na rachunku ob-
cji? Załóżmy, że w USA nie ma inflacji, nato- rotów bieżących. Pamiętajmy przy tym, że
miast w Wielkiej Brytami wszystkie zmienne w systemie płynnego kursu walutowego nie
nominalne wzrastają o 10% rocznie. Postępu- występuje interwencja państwa i nie ma trans-
jąca deprecjacja funta w stosunku do dolara akcji wyrównawczych. Rynek walutowy nie
w tempie 10% rocznie pozwoli utrzymać do- mógłby w tej sytuacji dojść do równowagi.
tychczasową cenę dóbr eksportowanych przez Jak wiemy jednak, dochodzi on do równowagi
Wielką Brytanię w dolarach (stosownie do każdego dnia. Równowaga krótkookresowa na
stałego poziomu cen krajowych dóbr amery- rynku walutowym może być osiągnięta dzięki
kańskich) i sprawi, że ceny w funtach towa- temu, że kurs walutowy jest w stanie podsko-
rów amerykańskich importowanych do Wiel- czyć w każdej chwili do takiego poziomu,
kiej Brytami będą wzrastały o 10% rocznie, tj. który zniechęci posiadaczy kapitałów krótko-
w identycznym tempie jak ceny dóbr produko- terminowych za granicą do podejmowania
wanych w Wielkiej Brytami. Podobnie jak operacji konwersji walutowych na masową
w poprzednim przypadku, konkurencyjność skalę.
się nie zmieni.
Wcześniej w tym rozdziale zdefiniowali-
śmy ścieżkę nominalnego kursu walutowego
opartego na parytecie siły nabywczej (PSN)
jako taką ścieżkę, która pozwala zniwelować
różnice stóp inflacji w różnych krajach oraz
utrzymać na stałym poziomie realny kurs wa-
lutowy i konkurencyjność. Możemy teraz
podsumować naszą teorię czynników określa-
jących wysokość płynnego kursu walutowego
w długim okresie. Ponieważ istnieje tylko je-
den realny kurs walutowy odpowiadający
równowadze wewnętrznej i zewnętrznej, a za-
tem pełnej równowadze długookresowej,
w długim okresie nominalny kurs walutowy
musi się zmieniać według ścieżki umożliwia-
jącej zachowanie stałego poziomu konkuren-
cyjności. Jeżeli nie wystąpią żadne szoki
o charakterze realnym (jak np. odkrycie boga-
tych zasobów ropy naftowej, co mogłoby
Makroekonomia 311
Jeśli chcielibyśmy lepiej zrozumieć ten — zgodnie z oczekiwaniami — o 2% w ciągu
proces, musimy teraz zapoznać się z teorią roku i inwestorzy otrzymują jednakową stopę
spekulacji walutowych. zwrotu z lokat w każdej z walut.
Co by się zmieniło, gdyby stopa procento-
Transakcje spekulacyjne wa w Wielkiej Brytanii nagle wzrosła i była
o 4 punkty procentowe wyższa niż stopa pro-
Omawiając rachunek obrotów kapitałowych, centowa w USA? Jeżeli inwestorzy nadal
stwierdziliśmy, że posiadacze kapitału w fun- będą przekonani, że kurs funta obniży się
tach porównują stopę procentową możliwą do w ciągu roku o 2%, to zysk kapitałowy z loka-
osiągnięcia przy lokatach w funtach z całko- ty w dolarach nie będzie już konkurencyjny
witym zyskiem, jaki można osiągnąć z okre- w stosunku do wyższych o 4 punkty procento-
sowych lokat za granicą. Warto przy tym we odsetek od lokat w funtach. Wszyscy będą
zwrócić uwagę na dwa problemy. Po pierw- teraz próbowali lokować swoje kapitały
sze, istotny jest zysk całkowity. Całkowity w funtach. Prawie natychmiast wywoła to
zysk z lokat (pożyczek) w obcej walucie (do- wzrost kursu funta w dolarach. O ile wzrośnie
larach) jest sumą odsetek płaconych od lokat ów kurs? Wzrośnie do takiego poziomu,
dolarowych, takich jak np. obligacje rządu z którego — jak się powszechnie oczekuje
USA, oraz zysków (strat) kapitałowych z tytu- — spadnie on następnie w ciągu roku o 4%.
łu deprecjacji (aprecjacji) funta w stosunku do Tylko wtedy oczekiwane straty kapitałowe
dolara w okresie, gdy kapitał jest ulokowany z lokat w funtach zrównoważą 4-punktową
za granicą. Jeżeli ktoś zamieni 1 £ na 2 $, różnicę oprocentowania i tylko wtedy przesta-
a później z powrotem na funty, gdy już kurs nie się opłacać inwestować w funty.
funta spadł z 2 $/£ do 1 $/£, to za swoje 2 $ Dlaczego spekulujący oczekują, że wyższy
otrzyma 2 £. Osiągnął on więc zysk dzisiejszy kurs funta zwiększa prawdopodo-
kapitałowy w wysokości 100% (2 £ z 1 £) bieństwo jego spadku w przyszłości? Wynika
dzięki temu, że w okresie, gdy kurs funta ob- to stąd, iż doświadczeni gracze zajmujący się
niżył się, trzymał swoje zasoby pieniężne operacjami walutowymi wychodzą z założe-
w dolarach. nia, że kurs musi ostatecznie powrócić na
Po drugie, ponieważ inwestorzy kierujący ścieżkę wyznaczoną przez parytet siły nabyw-
się motywem spekulacyjnym nie wiedzą do- czej, tj. jedyną ścieżkę gwarantującą równo-
kładnie, jak będzie zmieniał się kurs w przy- wagę zewnętrzną w długim okresie. Jeżeli
szłości, na ich dzisiejsze decyzje dotyczące zmiany kursu nie przebiegają w tym właśnie
wyboru waluty, która wydaje się stwarzać naj- kierunku, to państwo będzie w końcu zmuszo-
bardziej atrakcyjne perspektywy zarobku, ne do podjęcia drastycznych działań w celu
wpływają bądź oczekiwane zyski, bądź straty przywrócenia długookresowej równowagi ze-
kapitałowe z krótkookresowych lokat za gra- wnętrznej.
nicą.
Przyjmijmy, że stopa procentowa w Wiel-
kiej Brytanii jest o 2 punkty procentowe wyż-
sza niż w USA. Dlaczego więc posiadacze do-
larów nie zamieniają ich w całości na funty?
Co mogłoby sprawić, że będzie im wszystko
jedno, w jakim kraju ulokują swoje kapitały?
Przypuśćmy, że inwestorzy oczekują 2-proce-
ntowej deprecjacji funta w ciągu roku w sto-
sunku do dolara. Inwestujący w funty otrzy-
mują 2% więcej odsetek, ale poniosą 2-proce-
ntową stratę kapitałową w wyniku zmiany
kursu funta w porównaniu z alternatywną lo-
katą dolarową. Dodatkowe odsetki pozwolą
tylko wyrównać oczekiwaną stratę kapitało-
wą, w związku z czym większości spekulują-
cych jest obojętne, w jakiej walucie (kraju)
będą trzymać swoje zasoby. Dlatego też nie
występują przepływy kapitału spekulacyjne-
go na masową skalę między walutami (kraja-
mi) i rynek walutowy może utrzymać się
w równowadze. Kurs funta w dolarach spada

Możemy już teraz przedstawić w synte- Polityka pieniężna i fiskalna
tyczny sposób teorię czynników określających
kurs walutowy. W długim okresie kurs musi w warunkach płynnego
poruszać się po ścieżce wyznaczonej przez kursu walutowego
parytet siły nabywczej, która pozwala unieza-
leżnić kurs (realny — przyp. tłum.) od różnic W gospodarce zamkniętej, w której proces do-
stóp inflacji w różnych krajach oraz zachować stosowań płac i cen przebiega ospale, polityka
równowagę długookresową przy jedynym zarówno pieniężna, jak i fiskalna wywołuje
realnym kursie walutowym gwarantującym realne zmiany nawet w krótkim okresie, cho-
równowagę zewnętrzną. Natomiast w krótkim ciaż gospodarka w końcu zawsze powraca do
okresie nominalny kurs walutowy może stanu pełnego wykorzystania czynników wy-
znacznie wybiegać poza tę ścieżkę, w związku twórczych, czyli równowagi wewnętrznej.
z czym konkurencyjność międzynarodowa W gospodarce otwartej, przy stałym kursie
kraju może podlegać dość znacznym waha- walutowym, wysoka mobilność kapitałów
niom. w skali międzynarodowej prowadzi do znacz-
W długim okresie w krajach o wysokiej innego zmniejszenia siły oddziaływania polityki
flacji wyższa jest także nominalna stopa pro- pieniężnej w krótkim okresie; w tych warun-
centowa. Zależność tę opisuje zasada Fishera, kach zwiększa się natomiast znaczenie polity-
którą omawialiśmy w rozdziale 28. W konse- ki fiskalnej. W systemie płynnego kursu walu-
kwencji, w warunkach równowagi długookre- towego pojawia się odwrotna zależność:
sowej, kiedy kurs podąża ścieżką PSN, inwe- w krótkim okresie polityka pieniężna może
storzy spekulujący na rynku walutowym są być bardzo skutecznym środkiem oddziaływa-
również usatysfakcjonowani. Straty kapitało- nia na gospodarkę, natomiast zmniejsza się
we ponoszone w wyniku deprecjacji waluty są skuteczność polityki fiskalnej.
dokładnie takie same jak zyski, które można
osiągnąć z wysokiego nominalnie oprocento- Polityka pieniężna
wania, dokonując lokat w tej walucie.
Jeżeli jednak w krótkim okresie stopa pro- Załóżmy, że poziom cen i podaż pieniądza za
centowa w jakimś kraju jest wyższa od stopy granicą są stałe. Za granicą nie ma też inflacji,
przewidywanej w długim okresie, to jego wa- a stopy procentowe nominalna i realna są so-
luta staje się przez pewien czas atrakcyjniej- bie równe i stałe, na poziomie np. 3% rocznie.
sza dla inwestorów zagranicznych. Aby zaha- W punkcie wyjścia gospodarka krajowa znaj-
mować masowy napływ do kraju kapitału spe- duje się w równowadze wewnętrznej
kulacyjnego, stymulowany dążeniem do i zewnętrznej, a podaż pieniądza oraz płace
osiągnięcia korzyści z wyższej stopy procen- i ceny są stałe. Ponieważ w kraju nie ma infla-
towej w krótkim okresie, musi nastąpić apre- cji, stopy procentowe realna i nominalna
cjacja tej waluty, prawdopodobnie znacznie
powyżej poziomu wyznaczonego przez pary-
tet siły nabywczej. Tylko wówczas gracze
prawdopodobnie uwierzą, że w najbliższym
czasie kurs spadnie w wystarczającym stop-
niu, aby straty z tego tytułu zniwelowały ko-
rzyści z przejściowo wysokiej stopy procento-
wej. W krótkim okresie konieczne mogą być
nawet bardzo duże wahania kursowe, pozwa-
lające zapobiec masowym przepływom kapi-
tałów krótkoterminowych, które uniemożliwi-
łyby utrzymywanie się bieżącej równowagi na
rynku walutowym.
Obecnie pokażemy, w jaki sposób nasz
model czynników określających kurs waluto-
wy można wykorzystać w analizie polityki
pieniężnej i fiskalnej w warunkach kursu
płynnego.
29.8
Makroekonomia 313
kształtują się tam także na tym samym pozio- centowej od tych lokat. Kurs walutowy zbliża
mie 3%. się stopniowo do swego nowego poziomu
W warunkach takiej równowagi długo- równowagi, przesuwając się po ścieżce BC.
okresowej stopy procentowe w kraju i za gra- Zauważmy, że ścieżka ta staje się w miarę
nicą są sobie równe. Jeżeli inwestorzy zagra- upływu czasu coraz bardziej płaska. Początko-
niczni oczekują, że kurs walutowy nie pozo- wo obniżenie nominalnej podaży pieniądza
stanie na dotychczasowym poziomie, to będą spowodowało znaczne zmniejszenie realnej
usiłowali ulokować wszystkie swoje kapitały podaży pieniądza i znaczny wzrost krajowej
w walucie, która ma — zgodnie z ich oczeki- stopy procentowej. Stopniowo jednak zaczy-
waniami — ulec aprecjacji. Jeżeli jednak in- nają spadać ceny i płace, co prowadzi do
flacja nie wystąpi ani w kraju, ani za granicą, zwiększenia realnej podaży pieniądza i obni-
to spekulujący dochodzą do wniosku, że no- żenia oprocentowania lokat w funtach. Aby
minalny kurs walutowy może pozostać już zapobiec masowym przepływom kapitałów
stale na dotychczasowym poziomie. Ten wła- w skali międzynarodowej, wystarczy wolniej-
śnie poziom zapewnia gospodarce kraju taką sza deprecjacja waluty krajowej w miarę
konkurencyjność, która umożliwia utrzymanie zmniejszania się rozpiętości stóp procento-
równowagi zewnętrznej w długim okresie. wych. Oczywiście, wytrawni gracze już wcze-
Tym samym inwestorzy zagraniczni nie mają śniej przewidzieli taki rozwój wypadków i po-
bodźców do podejmowania spekulacyjnych czątkowy skok kursu do poziomu e3 był wła-
operacji walutowych i przenoszenia kapitałów śnie tym, czego oczekiwali od waluty,
z jednego kraju do drugiego. Jest to stan peł- w której ulokowali swoje kapitały.
nej równowagi długookresowej. Widzimy więc, że polityka pieniężna może
Na rysunku 29.4 ten poziom nominalnego wywierać ogromny wpływ na gospodarkę
kursu walutowego jest oznaczony jako ev Za- w krótkim okresie. Zmiany realnej podaży pie-
łóżmy, że w momencie t następuje jednorazo- niądza i krajowej stopy procentowej nie tylko
we, trwałe zmniejszenie nominalnej podaży wpływają na wielkość absorpcji krajowej, po-
pieniądza o 50%. Po zakończeniu procesów dobnie jak to było w gospodarce zamkniętej,
dostosowawczych płace i ceny obniżą się tak- lecz także pobudzają duże zmiany nominalne-
że o 50%. Oznacza to, że w długim okresie go kursu walutowego i konkurencyjności, któ-
musi dojść do wzrostu nominalnego kursu wa- re są tylko stopniowo i powoli neutralizowane
lutowego (aprecjacji), który podniesie się w procesie dostosowań płac oraz cen.
o 100% — z e x do e2. Dzięki temu realny kurs Raz jeszcze podkreślmy, że państwo nie
walutowy będzie mógł powrócić do poziomu może wyznaczyć niezależnych celów dotyczą-
równowagi długookresowej. cych jednocześnie podaży pieniądza i kursu
Należy jednak pamiętać, że ceny krajowe walutowego. W warunkach stałego kursu wa-
dostosowują się z opóźnieniem. W krótkim lutowego w bilansie płatniczym występują
okresie zatem zmniejszenie nominalnej poda-
ży pieniądza oznacza jednoczesne obniżenie
realnej jego podaży. Natychmiastowym tego
skutkiem będzie wzrost krajowej stopy pro-
centowej, co pozwoli ograniczyć popyt na
pieniądz i utrzymać równowagę na krajowym
rynku pieniądza. Stwarza to silne bodźce do
masowego napływu kapitału spekulacyjnego
z zagranicy. Może temu zapobiec tylko
wzrost kursu funta powyżej jego nowego po-
ziomu równowagi długookresowej e-,. Mówi-
my, że zmiana kursu musi być nadmierna
(ang. overshoot) w stosunku do skali zmiany
niezbędnej z punktu widzenia tej nowej rów-
nowagi.
Gdy kurs wzrasta z e x do e3, posiadacze
kapitału spekulacyjnego zdają sobie sprawę
z tego, że będzie on musiał spaść do poziomu
nowej równowagi długookresowej e2. Przewi-
dywany spadek kursu oznacza straty kapitało-
we w przypadku posiadaczy lokat w funtach;
straty te niwelują zyski z wyższej stopy pro-

dzy krajem a zagranicą. Tym samym państwo
jest w stanie dowolnie kształtować krajową
podaż pieniądza. Jak widać na rysunku 29.4,
Nadmierna reakcja kursu walutowego
musi ono jednak wówczas pogodzić się z ta-
W punkcie wyjścia gospodarka znajduje się w rów-
nowadze przy kursie walutowym ev Gdy nominalna
kim przebiegiem ścieżki kursowej, który po-
podaż pieniądza zostaje obniżona do połowy w cza- zwala zrównoważyć rynek walutowy i jedno-
sie t, posiadacze kapitału spekulacyjnego zdają so- cześnie zadowolić posiadaczy kapitałów spe-
bie sprawę, że kurs musi docelowo wzrosnąć dwu- kulacyjnych. Podobnie, nawet bez
krotnie, z e, do e2, aby można było przywrócić kon- podejmowania operacji wyrównawczych, pań-
kurencyjność gospodarce, kiedy już ceny spadną stwo może ustabilizować kurs walutowy, ogła-
0 50%. Ponieważ jednak ceny dostosowują się szając po prostu, że krajowa stopa procentowa
z opóźnieniem, bezpośrednim skutkiem początko- będzie trwale związana ze stopami procento-
wej zmiany w czasie t jest zmniejszenie realnej po-
wymi za granicą. Jeżeli stopy procentowe za
daży pieniądza i wzrost krajowej stopy procentowej
powyżej poziomu światowego. Utrzymanie równo-
granicą ulegną zmianie, państwo po prostu do-
wagi na rynku walutowym może zapewnić tylko od- pasuje krajową podaż pieniądza tak, aby za-
powiednio duży wzrost kursu, polegający na prze- chować równowagę na krajowym rynku pie-
skoku z poziomu A do B. Pozwala on przekonać in- niężnym przy danej wysokości stopy procen-
westorów zagranicznych, że straty kapitałowe towej. Tak czy inaczej, zawsze dochodzimy
będące wynikiem późniejszego spadku kursu waluty do tego samego wniosku: państwo musi
krajowej zniwelują zyski ze wzrostu stopy procen- w każdych okolicznościach pozwolić, aby me-
towej. W miarę spadku cen krajowych wzrasta real-
chanizm rynkowy określił albo podaż pienią-
na podaż pieniądza, a stopa procentowa obniża się
dza, albo kurs walutowy.
1 powraca do poziomu światowego. Po zakończeniu
procesów dostosowawczych kurs walutowy ukształ-
tował się na poziomie e2. Oznacza to, że początko- Polityka fiskalna
wy przeskok z A do B był nadmierny w stosunku do
zmiany poziomu kursu nominalnego, niezbędnej O ile wpływ zmian stopy procentowej na kurs
w długim okresie. walutowy i konkurencyjność międzynarodową
wzmacnia oddziaływanie polityki pieniężnej
na popyt globalny w warunkach kursu płynne-
go, o tyle jednocześnie wpływ ten powoduje
zmniejszenie skuteczności polityki fiskalnej
w krótkim okresie.
Przypuśćmy, że rząd podejmuje ekspansję
fiskalną, np. poprzez zwiększenie wydatków
budżetowych. Ekspansja ta wywołuje wzrost
łącznego popytu i stopy procentowej. Wyższa
przepływy pieniężne netto do chwili, kiedy

— zakładając dany poziom cen krajowych
— krajowa podaż pieniądza w ujęciu realnym
zrówna się z popytem na realne zasoby pie-
niężne, przy określonych rozmiarach dochodu
realnego w kraju i stopie procentowej na po-
ziomie światowym. Kiedy wiadomo jest, że
kurs walutowy pozostanie na stałym pozio-
mie, krajowa stopa procentowa musi być zbli-
żona do stopy procentowej za granicą, aby za-
pobiec masowym przepływom kapitału.
W odwrotnej sytuacji, w systemie kursu
płynnego saldo bilansu płatniczego wynosi
dokładnie zero. Jeżeli potraktujemy łącznie
bilans obrotów bieżących i kapitałowych, to
nie występują przepływy pieniądza netto mię-
Makroekonomia 315
stopa procentowa powoduje natychmiastową przypisać działaniu opisanego wcześniej me-
zwyżkę nominalnego kursu walutowego chanizmu nadreakcji kursu. W latach 1979-
(aprecjację), co pozwala zapobiec napływowi -1981 wystąpiła bardzo znaczna aprecjacja
kapitału, tak jak to przedstawia rysunek 29.4. funta, po czym w następnych latach tendencja
W gospodarce zamkniętej wyższa stopa pro- ta uległa stopniowo odwróceniu.
centowa powoduje częściowe wypieranie wy- Ożywienie koniunkturalne w Wielkiej Bry-
datków prywatnych, wpływając ograniczająco tanii w połowie lat osiemdziesiątych zostało
na wielkość popytu konsumpcyjnego i inwe- w znacznej mierze wywołane spadkiem real-
stycyjnego. W gospodarce otwartej zaś, przy nego kursu funta i poprawą konkurencyjności
płynnym kursie walutowym, pobudzony spa- międzynarodowej gospodarki brytyjskiej. Zbyt
dek popytu na eksport netto jeszcze bardziej łagodna polityka fiskalna (obniżka podatków)
ogranicza skuteczność ekspansji fiskalnej, i pieniężna stosunkowo szybko doprowadziły
której celem jest pobudzenie popytu globalne- jednak do przegrzania gospodarki. Rząd, zmu-
go w krótkim okresie. szony przez ustawę budżetową do utrzymywa-
nia niskich stawek podatkowych, zareagował
Kształtowanie się kursu wówczas drastyczną podwyżką stóp procento-
funta brytyjskiego po 1980 r. wych. Jak widać na rysunku 29.5, podwyżka
ta spowodowała gwałtowną aprecjację funta,
Rysunek 29.5 przedstawia przebieg zmian no- co miało zapobiec masowemu napływowi ka-
minalnego i realnego kursu funta szterlinga od pitału spekulacyjnego z zagranicy. Koniec lat
1980 r. Rysunek ilustruje zmiany kursu funta osiemdziesiątych w gospodarce brytyjskiej
w stosunku do koszyka walut najważniejszych przypominał więc pod wieloma względami
z punktu widzenia brytyjskich obrotów hand- drugą połowę poprzedniej dekady.
lowych z zagranicą. Wielka Brytania przystąpiła w 1990 r. do
W latach 1977-1980 realny kurs waluty Europejskiego Mechanizmu Kursowego
brytyjskiej znacznie wzrósł. Po pierwsze, (ERM), będącego częścią Europejskiego Sys-
w Wielkiej Brytanii prowadzono wówczas re- temu Walutowego (ESW), co oznaczało silne
powiązanie nominalnego kursu funta szterlin-
ga z innymi walutami krajów Unii Europej-
skiej. Stopa inflacji wzrosła wcześniej powy-
RYSUNEK 29.5
żej 10%, a rządowi brytyjskiemu — w obliczu
Zmiany kursu walutowego nadchodzących wyborów — bardzo zależało
w Wielkiej Brytanii (1990 = 100) na szybkiej i spektakularnej poprawie sytuacji
gospodarczej. Kiedy w końcu okazało się, że
narzucony gorset ograniczeń jest zbyt ciasny
'80 '82 '84 '86 '88 '90 '92 '94 '96 '98
Ź r ó d ł o : IMF, International Financial Statistics.
strykcyjną politykę pieniężną, której celem

było zwalczanie inflacji. Do czasu pełnego
dostosowania się krajowych cen i płac ograni-
czenie realnej podaży pieniądza oznaczało
wyższą stopę procentową i drastyczną pod-
wyżkę nominalnego kursu walutowego. Po
drugie, w Wielkiej Brytanii odkryto bogate
złoża ropy naftowej. Konsekwencje tego od-
krycia omawiamy w następnym podrozdziale.
Po 1981 r. nastąpiła stopniowa poprawa
konkurencyjności w efekcie obniżenia realne-
go kursu funta. Zjawisko to można częściowo

dla gospodarki, kapitał spekulacyjny uznał, że Rozpatrzymy najpierw długookresową
rozluźnienie polityki pieniężnej, obniżka stóp równowagę wewnętrzną i zewnętrzną. Rów-
procentowych i dewaluacja funta są nieunik- nowaga zewnętrzna oznacza równość importu
nione. W „czarną środę" we wrześniu 1992 r. i eksportu. Wielka Brytania była dotychczas
nastąpił zmasowany atak na funta; transakcje wielkim importerem ropy. Wynikający stąd
spekulacyjne osiągnęły taką skalę, że rząd deficyt handlowy był równoważony nadwyżką
brytyjski musiał zrezygnować z prób obrony w obrotach innymi towarami, głównie wyro-
kursu swojej waluty i podjąć decyzję o zawie- bami przemysłu przetwórczego. Załóżmy dla
szeniu członkostwa Wielkiej Brytanii w Euro- uproszczenia, że odkrycie złóż ropy uczyniło
pejskim Systemie Walutowym. Wielką Brytanię samowystarczalną w dziedzi-
Na rysunku 29.5 widać, że w końcu 1992 r. nie zaopatrzenia w ropę.
nastąpiła głęboka deprecjacja zarówno nomi- Aby zachować równowagę zewnętrzną,
nalnego, jak i realnego kursu walutowego. Wielka Brytania musiała zrezygnować
Zwiększona konkurencyjność międzynarodo- z utrzymywania nadwyżki handlowej w obro-
wa pobudziła szybki wzrost brytyjskiego eks- tach produktami przemysłu przetwórczego.
portu w latach 1993-1995, dzięki czemu go- Zmiana była efektem działania mechanizmu
spodarce udało się wyjść z recesji. Jedną pieniężnego, który polegał na wzroście realne-
z myśli przewodnich w tym rozdziale była go kursu walutowego oraz zmniejszeniu kon-
jednak teza, iż dewaluacja nominalnego kursu kurencyjności w dziedzinie dóbr przemysło-
waluty nie zapewnia trwałej poprawy konku- wych.
rencyjności międzynarodowej. Z rysunku 29.5 Przy danej krajowej podaży pieniądza i da-
wynika, że w końcu 1996 r. realny kurs funta nych cenach krajowych do zachowania rów-
powrócił do swojego poziomu z 1992 r. Dążąc nowagi konieczna była aprecjacja waluty kra-
do spełnienia kryteriów Traktatu z Maastricht, jowej. Dostrzegając tę konieczność, zagra-
kraje Unii Europejskiej zacieśniły politykę fi- niczni inwestorzy doszli do wniosku, że jeżeli
skalną; w tym samym czasie Wielka Brytania, tylko nie nastąpi natychmiastowa zwyżka kur-
chcąc utrzymać inflację pod kontrolą, prowa- su, to mogą oni spodziewać się osiągnięcia
dziła politykę wysokich stóp procentowych. zysków kapitałowych, będących wynikiem
To właśnie było przyczyną znacznej realnej stopniowego wzrostu kursu aż do osiągnięcia
aprecjacji funta szterlinga. Okres wzrostu go- wyższego, docelowego poziomu, odpowiada-
spodarczego napędzanego eksportem w Wiel- jącego warunkom równowagi długookreso-
kiej Brytanii okazał się tylko przejściowym wej. Ponieważ nastawienie takie podnosi
epizodem. atrakcyjność lokat w funtach, kurs musiał
podskoczyć natychmiast, aby zapobiec poten-
cjalnemu napływowi kapitału.
Zgodnie z tym mechanizmem kurs funta
wzrastał szczególnie gwałtownie w latach
Ropa 1979-1981, ponieważ nastąpiły wówczas jed-
z Morza Północnego nocześnie zaostrzenie polityki pieniężnej oraz
drastyczny wzrost realnej wartości brytyjskich
Pod koniec lat siedemdziesiątych Wielka Bry- złóż ropy. W latach 1981-1987 z kolei nastą-
tania rozpoczęła eksploatację wielkich złóż piła nieznaczna poprawa konkurencyjności.
ropy naftowej, odkrytych pod dnem Morza Była ona wynikiem stopniowego obniżania
Północnego. Stuprocentowa podwyżka cen się nadwartościowego kursu funta, odpowia-
ropy naftowej w latach 1979-1980 zwiększyła dającego przesuwaniu się w dół po ścieżce BC
znaczenie tych złóż. Jaki wpływ wywarło to na rysunku 29.4. Drugim powodem poprawy
na kurs walutowy? konkurencyjności była recesja w gospodarce
Makroekonomia
światowej, która spowodowała spadek popytu kurs funta w latach dziewięćdziesiątych był
na ropę i jej ceny realnej. niższy niż w latach osiemdziesiątych. Zwięk-
Do połowy lat osiemdziesiątych znaczna szona dzięki temu konkurencyjność gospodar-
część złóż ropy z Morza Północnego została ki brytyjskiej uruchomiła zjawisko „wpiera-
już wyczerpana. W rezultacie istotnie zmalało nia" nowych towarów eksportowych i zastę-
znaczenie wydobycia ropy dla gospodarki powania przez nie ropy naftowej. Jednak
brytyjskiej. Rodziło to dwojakiego rodzaju aprecjacja waluty brytyjskiej po 1996 r. spo-
implikacje. Po pierwsze, kurs wymienny funta wodowała zahamowanie tego korzystnego
stał się znacznie mniej wrażliwy na wahania procesu.
cen ropy. Po drugie, przeciętnie biorąc, realny
Podsumowanie
1. Kurs walutowy jest to liczba jednostek waluty obcej, jaką można otrzymać za jednostkę wa-
luty krajowej. Spadek (wzrost) kursu nazywamy deprecjacją (aprecjacja).
2. Popyt na walutę krajową wynika z eksportu i zakupów aktywów krajowych przez obcokra-
jowców. Podaż waluty krajowej ma swoje źródło w imporcie i zakupach aktywów zagra-
nicznych przez mieszkańców kraju. Płynny kurs walutowy zrównuje podaż i popyt na daną
walutę, bez potrzeby interwencji państwa na rynku walutowym.
3. W systemie stałego kursu walutowego państwo likwiduje nadwyżkę podaży funtów przez
obniżenie poziomu rezerw dewizowych, co pozwala zwiększyć popyt na funty. W odwrot-
nej sytuacji nadwyżka popytu na funty przy stałym kursie wymaga zwiększenia rezerw de-
wizowych i dostarczenia dodatkowej podaży funtów na rynek.
4. W bilansie płatniczym transakcje powodujące napływ pieniądza z zagranicy są zapisywane
po stronie „Ma" (kredyt), zaś transakcje powodujące odpływ pieniądza z kraju są zapisywa-
ne po stronie „Winien" (debet). Rachunek obrotów bieżących zawiera saldo obrotów obej-
mujących dobra i usługi oraz przepływ dochodów netto z tytułu posiadania aktywów w in-
nych walutach. Rachunek obrotów kapitałowych przedstawia wynik netto zakupów i sprze-
daży aktywów. Bilans płatniczy jest sumą sald rachunku obrotów bieżących i obrotów
kapitałowych.
5. W systemie płynnego kursu walutowego nadwyżka w bilansie obrotów bieżących musi zo-
stać zrównoważona przez deficyt w bilansie obrotów kapitałowych i na odwrót. W systemie
stałego kursu walutowego nadwyżka bądź deficyt bilansu płatniczego muszą zostać zrów-
noważone transakcjami wyrównawczymi. Rozmiary operacji wyrównawczych wskazują na
zakres interwencji państwa na rynku walutowym.
6. Realny kurs walutowy jest to nominalny kurs walutowy skorygowany o zmiany poziomu
cen krajowych i cen za granicą. Jest on miarą relatywnej ceny dóbr krajowych względem
dóbr zagranicznych, gdy ceny te są wyrażone we wspólnej walucie. Wzrost realnego kursu
walutowego oznacza spadek konkurencyjności gospodarki krajowej na rynku światowym.
7. Wzrost dochodu krajowego (za granicą) prowadzi do zwiększenia popytu na import (eks-
port). Aprecjacja realnego kursu walutowego wywołuje spadek popytu na eksport, wzrost
popytu na import, a tym samym — spadek eksportu netto.
8. Inwestorzy zagraniczni porównują krajową stopę procentową z zyskiem całkowitym, jaki
można osiągnąć, lokując kapitał czasowo za granicą. Zysk ten jest sumą stopy procentowej

za granicą i stopy deprecjacji międzynarodowej wartości waluty krajowej w okresie trwania
lokaty. Doskonała mobilność kapitału w skali międzynarodowej oznacza, że ogromne fun-
dusze mogą być przenoszone z jednej waluty na drugą, jeżeli tylko oczekuje się, że wystąpi
różnica stóp zwrotu z lokat w różnych walutach.
9. Równowaga wewnętrzna występuje wtedy, kiedy popyt globalny osiąga poziom odpowia-
dający warunkom pełnego wykorzystania czynników produkcji. Równowaga zewnętrzna
oznacza zrównanie importu z eksportem. Obydwa rodzaje równowagi są niezbędne do osią-
gnięcia pełnej równowagi długookresowej.
10. Deficyt bilansu płatniczego prowadzi (w warunkach kursu stałego — przyp. tłum.) do iden-
tycznego zmniejszenia krajowej podaży pieniądza. Nadwyżka bilansu płatniczego zwiększa
krajową podaż pieniądza o taką samą wielkość.
11. W warunkach stałego kursu walutowego i doskonałej międzynarodowej mobilności kapita-
łu skuteczność polityki pieniężnej jest minimalna. Krajowa stopa procentowa jest silnie
związana ze stopami procentowymi za granicą. Każdy wzrost krajowej podaży pieniądza
powoduje deficyt bilansu płatniczego w takiej samej skali do momentu, aż podaż pieniądza
ponownie dopasuje się do rozmiarów popytu, przy danym poziomie stopy procentowej na
świecie.
12. W warunkach stałego kursu walutowego polityka fiskalna jest skuteczna w krótkim okresie.
Ekspansja fiskalna nie powoduje wówczas — inaczej niż w gospodarce zamkniętej — wzro-
stu krajowej stopy procentowej. Jakakolwiek tendencja do wzrostu stopy procentowej wywo-
łuje natychmiastowy napływ kapitału. Napływ ten ustaje dopiero wówczas, gdy podaż pie-
niądza wzrośnie wystarczająco, aby doprowadzić stopę procentową do poziomu światowego.
13. Dewaluacja polega na obniżeniu stałego kursu walutowego, utrzymywanego przez państwo.
Gdy ceny dostosowują się z opóźnieniem, bezpośrednią jej konsekwencją jest wzrost kon-
kurencyjności i popytu globalnego. Jeżeli istnieją nie wykorzystane czynniki wytwórcze,
następuje wzrost produkcji. Jeżeli jednak wszystkie zasoby są w pełni wykorzystane, to
wzrost eksportu netto może wystąpić jedynie kosztem obniżenia absorpcji krajowej za po-
mocą bardziej restrykcyjnej polityki fiskalnej.
14. W długim okresie znaczenie dewaluacji jest bardzo ograniczone. Zmiana jednej wielkości
nominalnej powoduje jedynie reakcje kompensujące pozostałych wielkości nominalnych.
W przypadku, gdy rosną ceny towarów importowanych, co wywołuje wzrost kosztów
utrzymania, przedsiębiorstwa i pracownicy starają się o podniesienie płac nominalnych
i cen towarów krajowych. Powoduje to utratę przewagi konkurencyjnej płynącej z dewalu-
acji. Dewaluacja mogłaby natomiast przyspieszyć proces dostosowań w przypadku szoku,
który wymusza dostosowania konkurencyjności w celu odzyskania równowagi wewnętrznej
i zewnętrznej.
15. W warunkach płynnego kursu walutowego wysokość kursu nominalnego w długim okresie
musi być tak ustalona, aby zapewnić równowagę zewnętrzną przy danych cenach w kraju
i za granicą. W krótkim okresie wysokość kursu jest natomiast określona przez zachowania
spekulacyjne i musi zmieniać się w taki sposób, aby pozwoliło to zapobiec masowym prze-
pływom kapitału.
16. Zmiany kursu muszą rozpocząć się od takiego poziomu, z którego antycypowana ścieżka
dojścia do punktu równowagi długookresowej cały czas zapewnia straty bądź zyski kapita-
łowe równoważące różnice stóp procentowych, dzięki czemu zrównują się stopy zysku z lo-
kat w kraju i za granicą.
17. W warunkach płynnego kursu walutowego polityka pieniężna jest skuteczna w krótkim
okresie. Obniżenie podaży pieniądza powoduje wzrost krajowej stopy procentowej i prowa-
Makroekonomia 319
dzi do znacznej aprecjacji kursu, której skala jest nadmierna z punktu widzenia równowagi
długookresowej. Pogorszenie konkurencyjności, następujące w trakcie dostosowywania się
cen i płac krajowych, powoduje drastyczne ograniczenie popytu globalnego w krótkim
okresie.
18. Polityka fiskalna jest w tych warunkach mało skutecznym narzędziem oddziaływania na go-
spodarkę w krótkim okresie. Ekspansja fiskalna powoduje wzrost stopy procentowej i kursu
walutowego, prowadząc do wypierania nie tylko konsumpcji i inwestycji krajowych, lecz
także eksportu netto.
19. Aby utrzymać równowagę zewnętrzną, pogorszenie bilansu obrotów produktami naftowymi
musi zostać prędzej czy później skompensowane przez symetryczną poprawę salda innych
pozycji bilansu obrotów bieżących. Źródłem tej poprawy jest spadek realnego kursu walu-
towego.
P
Podstawowe pojęcia
Rynek walutowy 273
System kursu walutowego 275
Stały kurs walutowy 275
Rezerwy dewizowe 276
Dewaluacja (rewaluacja) 276
Płynny kurs walutowy 276
Bilans płatniczy 277
Rachunek obrotów bieżących 277
Rachunek obrotów kapitałowych 278
Realny kurs walutowy 281
Parytet siły nabywczej (PSN) 282
Doskonała mobilność kapitału 285
Transakcja spekulacyjna 285
Równowaga wewnętrzna 287
Równowaga zewnętrzna 287
Sterylizacja 290
Z
1. Jeżeli dolar jest wymieniany na 2 DM, a 2 $ na 1 £, to jaki jest kurs wymienny DM i £? Czy
dolar może ulec aprecjacji wobec marki, ale nie wobec funta?
2. Kraj ma nadwyżkę w bilansie obrotów bieżących w wysokości 6 mld £ i deficyt na rachunku
obrotów kapitałowych równy 4 mld £. a) Czy bilans płatniczy tego kraju wykazuje deficyt,
czy nadwyżkę? b) Czy jego rezerwy dewizowe rosną, czy maleją? c) Czy bank centralny
sprzedaje, czy kupuje walutę krajową? Odpowiedzi uzasadnij.

3. Przez ponad 20 lat Japonia miała stałą nadwyżkę na rachunku obrotów bieżących. Jak daje
się to pogodzić ze stwierdzeniem, że każdy kraj musi w końcu powrócić do stanu równowagi
zewnętrznej? Czy to oznacza, że presja na przywrócenie równowagi zewnętrznej jest silniej-
sza w przypadku krajów wykazujących deficyt niż krajów mających nadwyżkę w obrotach
bieżących?
4. Uszereguj trzy następujące sytuacje, stosując kryterium zdolności polityki pieniężnej do wy-
woływania zmian produkcji i zatrudnienia w krótkim okresie: a) gospodarka zamknięta;
b) gospodarka otwarta przy stałym kursie walutowym; c) gospodarka otwarta przy płynnym
kursie. Odpowiedź uzasadnij. Załóż, że szybkość dostosowań płac i cen jest we wszystkich
przypadkach jednakowa.
5. Czytelnicy informacji giełdowych mówią, że „funt miał dobry dzień" zawsze wtedy, kiedy
kurs brytyjskiej waluty na rynku walutowym idzie w górę. a) W jakich warunkach aprecjacja
kursu może być pożądana? b) W jakich niepożądana?
dziwe, a) Kraje o niższej inflacji muszą być bardziej konkurencyjne w długim okresie,
b) W systemie płynnego kursu walutowego salda rachunku obrotów bieżących i rachunku
obrotów kapitałowych mają taką samą wartość, ale przeciwny znak; tym samym obie wiel-
kości są jednakowo ważne z punktu widzenia codziennych zmian kursu walutowego, c) Sto-
pa procentowa w Wielkiej Brytanii jest wysoka. Oznacza to, że kurs funta wzrośnie w ciągu
najbliższych miesięcy.
RO ZD ZIAŁ [30]
Wzrost gospodarczy

□ Analizować determinanty wzrostu produkcji potencjalnej i poziomu życia.
□ Wyjaśnić, dlaczego ekonomia była niegdyś nazywana „ponurą nauką" (w związku
z przepowiednią Malthusa sugerującą, że stopa życiowa musi spaść do poziomu gra-
niczącego z głodem).
O Wyjaśnić, dlaczego — dzięki postępowi technicznemu oraz akumulacji kapitału rze-
czowego i ludzkiego — prognoza Malthusa okazała się nieprawdziwa.
□ Posługiwać się biegle neoklasycznym modelem wzrosną gospodarczego.
O Pokazać, w jaki sposób odchylenia od założeń tego modelu mogą podważyć optymi-
styczną konkluzję teorii konwergencji, według której kraje słabiej rozwinięte mogą
przez pewien czas rozwijać się w szybszym tempie i zmniejszać dystans dzielący je
od krajów wysoko rozwiniętych.
□ Badać i interpretować dynamikę wzrostu gospodarczego krajów wysoko rozwiniętych
i słabiej rozwiniętych.
□ Odpowiedzieć na pytanie, czy tempo wzrostu gospodarczego zależy od zachowań
podmiotów ekonomicznych i polityki gospodarczej.
□ Ocenić koszty wzrostu gospodarczego, a zwłaszcza jego wpływ na stan środowiska
V. naturalnego. ________________________________________________________________
Realny produkt krajowy brutto w Wielkiej Analizę rozpoczniemy od postawienia

Brytanii w 1999 r. był 10 razy większy w po- trzech pytań dotyczących długookresowych
równaniu z jego poziomem w 1870 r. W tym tendencji wzrostu gospodarczego, ilustrowa-
samym czasie realny dochód przypadający na nych przez dane zawarte w tablicy 30.1. Co
1 mieszkańca wzrósł pięciokrotnie. Przecięt- rozumiemy przez długookresowy wzrostgo-
nie biorąc, jesteśmy bogatsi od naszych dziad- spodarczy? Jakie czynniki określają jego tem-
ków, ale biedniejsi od naszych wnuków. Z ta- po? W jaki sposób polityka ekonomiczna pań-
blicy 30.1 wynika, żew stwa może
innych krajach te dłu- wpływać na tempo wzrostu gospo-
gookresowe tendencje były jeszcze bardziej darczego w długim okresie? W tym rozdziale
wyraźne. W tym samym okresie w Japonii re- ograniczymy się głównie do analizy wzrostu
alny PKB zwiększył się w
stukrotnie, a przeli- w gospodarczego krajach wysoko rozwinię-
czeniu na 1 mieszkańca — dwudziestosied- tych, natomiast w rozdziale 36 omówimy tak-
miokrotnie. że doświadczenia krajów słabiej rozwiniętych.

Zastanowimy się również, czy wzrost go- jednak zbytnio, gdyby za podstawę przyjąć
spodarczy jest zjawiskiem pożądanym. Czy np. realny PNB lub dochód narodowy.
istnieją okoliczności, w których lepiej byłoby
obniżyć tempo wzrostu gospodarki? Czy
Wzrost gospodarczy mierzymy za pomocą
koszty wzrostu mogą przewyższyć płynące stopy wzrostu realnej produkcji społecznej
zeń korzyści? lub realnego dochodu narodowego.
Ekonomistów od dawna frapowała sprawa
przyczyn i ograniczeń wzrostu gospodarcze-
go. W roku 1798 Thomas Malthus w swojej Produkt krajowy brutto i produkt narodo-
rozprawie First Essay on Population przewy brutto mierzą ogólną wartość produkcji
strzegał, że tempo wzrostu produkcji będzie i całkowity dochód w gospodarce narodowej.
dużo wolniejsze od tempa wzrostu liczby lud- W rozdziale 20 omawialiśmy przydatność
ności dopóty, dopóki głód i zwiększona śmier- tych kategorii jako wskaźników poziomu ak-
telność nie zahamują nadmiernego przyrostu tywności gospodarki. Stwierdziliśmy wów-
demograficznego. Właśnie za sprawą tej pesy- czas, że PKB i PNB w niedoskonały sposób
mistycznej wizji ekonomia w pierwszej fazie odzwierciedlają wielkość produkcji społecz-
rozwoju zaskarbiła sobie przydomek „ponurej nej. Nie uwzględniają one należycie wartości
nauki". Późniejsza historia pokazała, że nie- nowych produktów. Nie ukazują też bezpo-
które kraje rzeczywiście utkwiły w malthu- średnio poziomu dobrobytu.
zjańskiej pułapce, ale wielu innym udało się
z niej wyrwać i zapewnić sobie stały, pomyśl- PKB jako miernik produkcji
ny rozwój. Wyjaśnimy dalej, jak to się stało.
Z danych zamieszczonych w tablicy 30.1 Produkt krajowy brutto jest miernikiem pro-
wynika, że zwiększenie rocznej stopy wzrostu dukcji czystej, czyli wartości dodanej, wytwo-
gospodarczego nawet o 0,5% pozwala osią- rzonej w gospodarce. Mierzy on wartość dóbr
gnąć ogromny przyrost produkcji w ciągu kil- i usług nabywanych na rynku. Nie obejmuje
kudziesięciu lat. Pod koniec lat sześćdziesią- tym samym produkcji nie będącej przedmio-
tych XX wieku powstała kompletna teoria tem transakcji kupna-sprzedaży. Dwa najistot-
wzrostu gospodarczego w jej współczesnym niejsze zjawiska, których nie uwzględnia
wydaniu. Ma ona jednak, oprócz wielu nie- PKB, to czas wolny oraz efekty zewnętrzne,
wątpliwych zalet, jedną zasadniczą wadę. Nie takie jak np. zanieczyszczenie środowiska
dostrzega mianowicie w ogóle roli państwa i zatłoczenie.
w pobudzaniu wzrostu gospodarczego: długo- W porównaniu z 1900 r. długość tygodnia
okresowe tempo wzrostu gospodarczego jest pracy w większości krajów uprzemysłowio-
takie, jakie jest, i polityka gospodarcza nicze- nych zmniejszyła się średnio co najmniej o 10
go tu nie zmieni. godzin. Oznacza to, że w ocenie społecznej
Od połowy lat osiemdziesiątych obserwu-
jemy ponowną falę wzmożonego zaintereso-
wania problematyką wzrostu gospodarczego.
Jedna z najnowszych teorii, oparta na całkowi-
cie nowym podejściu, zakłada, że ścieżka
zrównoważonego wzrostu gospodarki jest
określona przez współzależne działania pań-
stwa, przedsiębiorstw prywatnych oraz gospo-
darstw domowych. W dalszym ciągu tego roz-
działu przedstawimy różne ujęcia teorii wzro-
stu gospodarczego.
30.1
Wzrost gospodarczy
Stopa wzrostu danej zmiennej to inaczej jej
procentowy przyrost w ciągu roku. Analizując
wzrost gospodarczy, musimy określić zmien-
ną, za pomocą której chcemy go mierzyć,
a także długość okresu, w którym będziemy
badać tempo jej zmian. W tablicy 30.1 zmien-
ną jest realny PKB; wyniki nie różniłyby się
Makroekonomia 323
TABLICA [ 30.1
Dynamika produktu krajowego brutto (PKB) w wybranych krajach w latach 1870-1999
(ceny stałe)
Realny PKB Realny PKB na 1 mieszkańca
Kraj relacja średnia roczna relacja średnia roczna
1999 stopa wzrostu (%) 1999 stopa wzrostu (%)
1870 1870
Japonia 100 3,7 27 2,7
USA 66 3,4 10 1,8
Australia 45 3,1 4 1,2
Szwecja 33 2,8 14 2,2
Francja 15 2,2 10 1,9
Wielka Brytania 10 1,9 5 1,3
Ź r ó d ł o : A. Maddison, „Phases of Capitalist Development". W: Economic Growth and Resources, red.

R.C.O. Matthews, vol. 2, Macmillan, 1979; uaktualnione według IMF, International Financial Statistics
(Washington, D.C.), różne wydania.
dodatkowy czas wolny jest wart przynajmniej i usług mających określoną wartość ekono-
tyle samo, ile dodatkowe dobra, które można miczną.
by wytworzyć, pracując dłużej. Gdy jednak
ktoś, zamiast kupić pralkę, postanowi prać Nowe produkty
ręcznie, przeznaczając na to część czasu
wolnego, statystyczna wielkość PKB się W roku 1870 ludzie nie mieli telewizorów, sa-
zmniejszy. mochodów ani komputerów. Mimo wysiłków
W ten sposób PKB zaniża rzeczywiste roz- statystyków nowe produkty są nadal istotnym
miary produkcji w gospodarce. Odwrotna sy- utrudnieniem w porównywaniu realnego PKB
tuacja występuje wtedy, kiedy np. zanieczysz- wytworzonego w różnych latach. Wartość no-
czenie środowiska obniża poziom dobrobytu wego produktu można w przybliżeniu określić
netto osiągany przez społeczeństwo w wyniku w porównaniu z produktem, który został nim
działalności gospodarczej; właściwie koszt za- zastąpiony; oba bowiem dobra są sprzedawa-
nieczyszczeń powinien być odjęty od PKB. ne na rynku w tym samym czasie. Można
Na przykład, emisja dwutlenku siarki przez więc oszacować, o ile zwiększył się realny do-
elektrownie opalane węglem wywołuje
tzw. kwaśne deszcze, które w Niemczech czy
w krajach skandynawskich spowodowały
zniszczenie ogromnych połaci leśnych. W peł-
nym rachunku dochodu narodowego wielkość
związanych z tym szkód należałoby odejmo-
wać od wartości wytworzonego PKB.
Uwzględnienie czasu wolnego zwiększyło-
by rozmiary PKB zarówno w 1870 r., jak
i w 1990 r. Spowodowałoby to jednak zapew
ne obniżenie tempa wzrostu rozszerzonego
PKB, ponieważ wartość czasu wolnego rosła
raczej wolniej niż realna wartość produkcji,
która zwiększyła się w Wielkiej Brytanii dzie-
sięciokrotnie, a w Japonii stukrotnie. Skala za-
nieczyszczenia środowiska z kolei zwiększała
się zapewne w szybszym tempie niż wielkość
produkcji. W rezultacie dane, które są zawarte
w tablicy 30.1, prawdopodobnie zawyżają
faktyczne tempo wzrostu produkcji dóbr

chód ludności wskutek wprowadzenia nowego Dane z tablicy 30.1 wykazują istnienie jeszcze
produktu, który taniej zaspokaja te same po- jednej prawidłowości. Nawet niewielkie zmia-
trzeby. Obliczenia takie są jednak trudniejsze, ny tempa wzrostu gospodarczego w skali
gdy nowy produkt spełnia funkcje dotąd nie rocznej, skumulowane w dłuższym okresie,
spotykane. dają znaczne efekty. Średnia roczna stopa
wzrostu realnego PKB na 1 mieszkańca
PK B jako miernik w Wielkiej Brytanii w latach 1870-1999, wy-
zadowolenia społecznego nosząca zaledwie 1,3%, pozwoliła zwiększyć
jego rozmiary pięciokrotnie. W roku 1870
Nawet dokładny i pełny pomiar PKB nie PKB na 1 mieszkańca, liczony w cenach
uwalnia nas od dwóch problemów. Po pierw- z 1999 r„ wynosił ok. 1900 £. Gdyby roczne
sze, czy powinniśmy posługiwać się ogólną tempo wzrostu także wcześniej wynosiło
wielkością PKB, czy raczej wartością PKB 1,3%, realny dochód na 1 mieszkańca wy-
przypadającą na 1 mieszkańca? Częściowo za- niósłby około 370 £ w 1750 r., 75 £ w 1630 r.
leży to od tego, czego chcemy się dowiedzieć. i tylko 1 6 £ w 1510 r. Trudno w to oczywiście
Ogólna wielkość PKB jest wskaźnikiem po- uwierzyć. W rzeczywistości trwały wzrost re-
tencjału danej gospodarki i jej rangi w gospo- alnego dochodu na 1 mieszkańca nastąpił do-
darce światowej. Jeśli jednak interesuje nas piero w ciągu ostatnich 250 lat.
poziom życia i zadowolenia osiągany przez W krótkim okresie gospodarka, w której
przeciętnego obywatela, powinniśmy posłu- występuje bezrobocie typu keynesowskiego
żyć się wskaźnikiem PKB na 1 mieszkańca. oraz rezerwa rzeczowych czynników wytwór-
Z tablicy 30.1 wynika np., że szybszy wzrost czych, jest w stanie zwiększyć rozmiary pro-
realnego PKB w latach 1870-1999 w Austra- dukcji poprzez wzrost popytu i zatrudnienia.
lii niż we Francji i w Szwecji był częściowo Jednakże przy danym poziomie zdolności
efektem bardzo szybkiego wzrostu liczby lud- produkcyjnej gospodarka szybko dochodzi do
ności w tym kraju, głównie w wyniku imigra- pełnego zatrudnienia czynników wytwór-
cji. Natomiast pod względem PKB na czych i dalszy wzrost produkcji staje się nie-
1 mieszkańca wyższą dynamikę we wskaza- możliwy. W długim okresie ciągły wzrost po-
nym okresie wykazały Francja i Szwecja. ziomu produkcji potencjalnej przesłania krót-
Jednakże nawet PKB na 1 mieszkańca jest kookresowe wahania faktycznej produkcji
bardzo niedoskonałym wskaźnikiem zadowo- wokół tego poziomu. Jeśli produkcja poten-
lenia przeciętnego obywatela w danym kraju. cjalna będzie wzrastała w tempie 2% rocznie,
Przy równomiernym podziale dochodu naro- to przed upływem 100 lat zwiększy się ona
dowego wskaźnik ten informowałby w przy- siedmiokrotnie. Chcąc zatem wyjaśnić zjawi-
bliżeniu o położeniu każdego mieszkańca da- sko wzrostu gospodarczego w długim okresie,
nego kraju. Jednak w wielu krajach, np. musimy zająć się zmianami poziomu produk-
w Brazylii, podział dochodu jest bardzo nie- cji potencjalnej.
równomierny. Niewielkie grupy ludzi osiągają
tam bardzo wysokie dochody, a jednocześnie
dochody licznych grup są bardzo niskie. Kraje
te mają dość wysoki dochód realny na
1 mieszkańca przy jednoczesnym ubóstwie
dużej części społeczeństwa.
Po drugie, nawet po uwzględnieniu czasu
wolnego, zanieczyszczenia środowiska itd.,
wyższy poziom PKB na 1 mieszkańca nie jest
równoznaczny z wyższym stopniem satysfak
cji społecznej. Dobra materialne to nie
wszystko. Niemniej jednak są nam one po-
trzebne. Próby „powrotu do natury", lansowa-
ne przez różne organizacje, nie zyskują szer-
szego oddźwięku społecznego. Większość
krajów słabiej rozwiniętych dąży do osiągnię-
cia najwyższego tempa wzrostu PKB.
Nowe zjawisko?
Makroekonomia 325
wielkość kapitału przypadającą na 1 zatrud-
nionego). Przy jeszcze większych rozmiarach
Czynniki wzrostu inwestycji wzrośnie techniczne uzbrojenie
pracy, co pozwoli zwiększyć wydajność pracy,
Rozpoczniemy od zdefiniowania funkcji pro- czyli wielkość produkcji wytwarzanej przez
dukcji. 1 zatrudnionego. Wzrost technicznego uzbro-
jenia pracy jest jednym z podstawowych spo-
Funkcja produkcji obrazuje maksymalne sobów zwiększenia wydajności i dochodu na
rozmiary produkcji, jakie można osiągnąć 1 mieszkańca.
dzięki wykorzystaniu określonych nakła-
dów czynników wytwórczych, przy danym
poziomie wiedzy technicznej. Praca
Istnieją dwa źródła wzrostu zatrudnienia
W dalszej analizie zakładamy, że gospo- w gospodarce: wzrost liczby ludności i zwięk-
darka zawsze wytwarza produkcję na pozio- szenie udziału zatrudnionych w ogólnej licz-
mie potencjalnym, czyli przy pełnym zatrud- bie ludności. Wielkość nakładów pracy zależy
nieniu i równowadze na wszystkich rynkach. od liczby zatrudnionych i czasu pracy. Przy
Wzrost produkcji potencjalnej wynika ze danej wielkości zatrudnienia wydłużenie cza-
zwiększania nakładu czynników produkcji, su pracy spowoduje wzrost nakładów pracy
tj. ziemi, pracy, kapitału i surowców, lub jest i zwiększenie rozmiarów produkcji.
efektem postępu technicznego umożliwiające- Wzrost produkcji na 1 mieszkańca w uję-
go zwiększenie produkcyjności czynników ciu realnym, na jaki wskazują dane z tabli-
wytwórczych. cy 30.1, nie wynika z wydłużenia czasu pracy,
W tym podrozdziale zajmujemy się zmia- ponieważ w ostatnim stuleciu tydzień roboczy
nami całkowitych rozmiarów produkcji. Pro- uległ, jak wiemy, znacznemu skróceniu. Po II
dukcja w przeliczeniu na 1 mieszkańca zwięk- wojnie światowej najistotniejszym źródłem
sza się wtedy, kiedy produkcja całkowita ro- zwiększania nakładów pracy był stały wzrost
śnie szybciej niż liczba ludności. Dla bardzo stopnia aktywności zawodowej kobiet. Zwięk-
długich okresów nie możemy zakładać, że szanie nakładów pracy, przy danej liczbie lud-
wzrost liczby ludności jest niezależny od wiel- ności, przyczyniło się do wzrostu produkcji
kości produkcji na 1 mieszkańca. Wielkość ta — zarówno całkowitej, jak i w przeliczeniu na
wpływa bowiem zarówno na dzietność rodzin, 1 mieszkańca.
jak i na przeciętną ilość i jakość wyżywienia
oraz poziom opieki medycznej. Niemniej jed- Kapitał ludzki. Kapitał ludzki to ucieleśniona
nak dla nieco krótszych okresów przyjmuje- w ludziach wiedza i umiejętności. Wzrost po-
my upraszczające założenie, że tempo przyro-
stu demograficznego jest niezależne od
czynników ekonomicznych. Innymi słowy,
przyjmujemy, że jakikolwiek czynnik zwięk-
szający produkcję całkowitą zwiększa także
produkcję na 1 mieszkańca.
Kapitał
Kapitał produkcyjny (majątek produkcyjny) to
maszyny, budynki oraz zapasy surowców
i materiałów, które wraz z innymi czynnikami
wytwórczymi uczestniczą w procesie produk-
cji. Przy danej liczebności siły roboczej
wzrost całkowitych zasobów kapitału
i kapitału przypadającego na 1 zatrudnionego
pozwala na zwiększenie produkcji. Jednakże
w miarę upływu czasu kapitał się zużywa. Do
utrzymania istniejącego zasobu kapitału ko-
nieczna jest określona wielkość inwestycji. In-
westycje te muszą być odpowiednio duże, je-
śli przy wzroście zatrudnienia chcemy utrzy-
mać na nie zmienionym poziomie techniczne
uzbrojenie pracy (relację kapitał-praca, czyli

ziomu wykształcenia oraz kwalifikacji nie jest tak wyraźna. Dzięki wzrostowi zuży-
i doświadczenia zawodowego pracowników cia nawozów sztucznych — nakładów kapita-
pozwala zwiększyć produkcję przy danym za- łu rolniczego — na jednostkę powierzchni
sobie kapitału rzeczowego. W czasie II wojny ziemi uzyskujemy efekt podobny jak przy
światowej kapitał rzeczowy został w Niem- zwiększaniu areału upraw. Inwestycje melio-
czech w znacznym stopniu zniszczony, pod- racyjne pozwalają zamieniać bagna i tereny
czas gdy kapitał ludzki, ucieleśniony w sile pustynne w ziemie uprawne.
roboczej (która wojnę przeżyła —przyp. tłum.
Z.M.), pozostał w większości nie naruszony.
Surowce
Dzięki temu, a także dzięki amerykańskiej po-
mocy udzielonej w ramach Planu Marshalla, Przy danych nakładach pozostałych czynni-
Niemcy po 1945 r. były w stanie szybko się ków wzrost nakładu surowców również pro-
rozwinąć i odbudować zasoby kapitału rze- wadzi do wzrostu produkcji. Surowce rzadkie
czowego. Można wątpić, czy bez udziału ka- i drogie są w procesie produkcji zużywane
pitału ludzkiego nastąpiłby niemiecki cud go- ostrożnie i oszczędnie; z surowcami występu-
spodarczy. jącymi obficie pracownicy obchodzą się
z mniejszą starannością.
Ziemia Należy rozróżnić dwa rodzaje surowców.
Surowce nieodnawialne można wykorzystać
Rola tego czynnika jest szczególnie ważna tylko jeden raz. Wraz z wydobyciem oraz zu-
w gospodarce o charakterze rolniczym. życiem jednej baryłki ropy naftowej dokładnie
Wzrost powierzchni ziemi uprawnej przypa- o tyle zmniejszają się światowe zasoby ropy.
dającej na 1 zatrudnionego pozwala zwięk- Jeśli są one ograniczone, to w końcu ulegną
szyć produkcję rolną. Rola ziemi jako czynni- całkowitemu wyczerpaniu, choć w praktyce
ka produkcji nie jest tak istotna w gospodar- może do tego dojść dopiero za wiele setek lat.
kach wysoko uprzemysłowionych. Na Innym rodzajem surowców są surowce od-
przykład, szybki rozwój gospodarczy Hong- nawialne. Do typowych przykładów należą
kongu był możliwy, mimo że występuje tam lasy i zasoby rybne. Jeśli są one eksploatowa-
znaczne przeludnienie, a ziemia jest czynni- ne w sposób umiarkowany, to wskutek natu-
kiem rzadkim1. Jednakże jest bardzo mało ralnych procesów zostaną odnowione przez
samą przyrodę i w ten sposób mogą w nie-
1
Przykład Hongkongu można także interpretować skończoność służyć jako czynnik produkcji.
nieco inaczej. Kraj ten, mimo bardzo niewielkich za- Jednakże przy rabunkowej eksploatacji zasoby
sobów ziemi, mógł osiągnąć wysoki poziom rozwo- te mogą się wyczerpać. Jeśli w oceanach po-
ju tylko dlatego, że importował żywność z krajów zostanie już niewiele wielorybów, to proces
obficie wyposażonych w ziemię. Również twierdze-
nie o mniej istotnej roli ziemi w krajach wysoko
uprzemysłowionych jest dyskusyjne, zwłaszcza że
ziemia jako czynnik produkcji to nie tylko użytki
rolne i leśne, ale również bogactwa naturalne, zaso-
by wody i powietrza, a przede wszystkim — prze-
strzeń gospodarcza. Dlatego nie można lekceważyć
roli ziemi jako czynnika produkcji we współczesnej
gospodarce. Modele wzrostu gospodarczego pomija-
ją zwykle ten czynnik produkcji tylko dlatego, że
jego podaż jest ograniczona, a więc nie może on wy-
stępować w roli zmiennej objaśniającej tempo wzro-
stu gospodarczego (przyp. tłum. Z.M.).
prawdopodobne, aby zwiększenie nakładu
jednego czynnika wytwórczego obniżyło pro-
dukcyjność pozostałych. W takiej sytuacji
wzrost podaży ziemi umożliwiłby zwiększe-
nie rozmiarów produkcji.
Przyrost podaży ziemi ma jednak stosun-
kowo niewielkie znaczenie jako czynnik
wzrostu we współczesnych gospodarkach.
W prostych modelach teoretycznych przyjmu-
je się założenie, że ziemia jest czynnikiem
produkcji, którego podaż jest stała. Jednakże
w praktyce różnica między ziemią i kapitałem
Makroekonomia 327
ich rozmnażania będzie utrudniony. W rezul- 30,3
tacie wieloryby staną się niedługo gatunkiem
wymarłym. Wiedza techniczna
Udział czynników produkcji Społeczeństwo zawsze dysponuje pewnym za-
we wzroście i korzyści skali sobem wiedzy technicznej o metodach wy-
twarzania różnych dóbr.
Kategoria krańcowej produkcyjności czynnika Część tej wiedzy zapisano w książkach
wytwórczego informuje nas o tym, o ile wzro- i dokumentacji technicznej. W dużej części
śnie produkcja, jeżeli zwiększymy nakład tego wiedza techniczna jest zawarta jednak w prak-
czynnika o jednostkę przy stałych nakładach tycznych umiejętnościach pracowników, bę-
pozostałych czynników. Z mikroekonomii dących efektem żmudnego zdobywania do-
wiemy już, że wraz ze wzrostem nakładu świadczenia zawodowego. Postęp techniczny
czynnika wytwórczego jego produkcyjność dokonuje się przez wynalazki, czyli odkrywa-
krańcowa od pewnego momentu maleje. Jeżeli nie nowej wiedzy, oraz innowacje, tj. zastoso-
przy każdej maszynie pracuje już po dwóch wanie nowej wiedzy w procesie produkcji.
robotników, to zatrudnienie trzeciego w mini-
malnym stopniu zwiększy produkcję.
Wynalazki
Korzyści skali. Załóżmy, że zamiast zwięk- Przełomowe wynalazki prowadzą do spekta-
szać nakład tylko jednego z czynników pro- kularnego przyrostu wiedzy technicznej. Ty-
dukcji, podwajamy nakład każdego z nich. Je- powymi przykładami są koło, silnik parowy
żeli produkcja również się podwoi, to będzie- czy nowoczesny komputer. Olbrzymi postęp
my mówili o stałych przychodach ze skali techniczny dokonał się nie tylko w przemyśle,
produkcji. Jeżeli produkcja zaś wzrośnie wię- lecz także w rolnictwie. Proces tworzenia się
cej (mniej) niż dwukrotnie, to będziemy mó- społeczeństw przemysłowych rozpoczął się
wili o rosnących (malejących) przychodach ze dopiero wtedy, kiedy wzrost wydajności
skali2. w rolnictwie umożliwił przejście części siły
Korzyści skali wzmacniają proces wzrostu. roboczej do przemysłu. Wcześniej niemal
Wszystko, co powoduje spotęgowanie siły wszyscy musieli pracować na roli wyłącznie
produkcyjnej czynników wytwórczych, pro- po to, aby zapewnić sobie środki do przeżycia.
wadzi do dodatkowego zwiększenia produk- Ważną rolę we wzroście produkcji rolnej i ca-
cji. Istnienie korzyści skali można niekiedy łej gospodarki odegrały m.in. takie wydarze-
w sposób racjonalny uzasadnić względami nia, jak zastąpienie pracy zwierząt maszyna-
czysto technicznymi. Za pomocą prostej aryt-
metyki można np. wykazać, że budowa tan-
kowca o podwójnej nośności wymaga mniej
niż dwukrotnego zwiększenia zużycia stali.
2 Jak pamiętamy z Mikroekonomii, odpowiedni-

kiem rosnących (malejących) przychodów ze skali
produkcji są korzyści (niekorzyści) skali, przejawia-
jące się w spadku (wzroście) kosztów przeciętnych
przy zwiększaniu rozmiarów produkcji w długim
okresie. Odpowiednikiem stałych przychodów ze
skali jest brak korzyści lub niekorzyści skali (przyp.
tłum. Z.M.).
Jednak rządy wielu krajów słabo rozwiniętych

ubolewają nad tym, że zaangażowały znaczne
zasoby w budowę olbrzymich, nieefektyw-
nych hut żelaza. Większe nie zawsze znaczy
lepsze. W praktyce ekonomiści przyjmują na
ogół, że założenie stałych przychodów ze ska-
li (w ujęciu makroekonomicznym — przyp.
tłum. Z.M.) jest najbliższe rzeczywistości.
Po krótkiej analizie poszczególnych czyn-
ników wytwórczych przechodzimy obecnie do
omówienia roli wiedzy technicznej.

mi, wprowadzenie systemów odwadniania (o ile w ogóle) pojawią się jakiekolwiek efek-
i irygacji pól, zastosowanie nawozów sztucz- ty. Mają one jednak cechę specyficzną. Załóż-
nych i nowych, hybrydowych odmian nasion. my, że przeznaczasz znaczne środki na skon-
struowanie nowej pułapki na myszy. Jeżeli
Wiedza uprzedmiotowiona w kapitale. In- przedsięwzięcie zakończy się powodzeniem,
nowacje, mające na celu zastosowanie nowej wszyscy skopiują twoją pułapkę, jej cena ob-
wiedzy w praktyce, często wymagają inwesty- niży się i twoja inwestycja w prace badawcze
cji w postaci maszyn i urządzeń. Aby np. za- nigdy się nie zwróci. W takich warunkach ist-
stąpić pracę wołu pracą traktora, nie wystar- niałyby słabe bodźce do podejmowania dzia-
czy znać zasady jego konstrukcji; trzeba po- łalności badawczo-rozwojowej.
nieść jeszcze określone nakłady inwestycyjne. Gdy wynalazek staje się powszechnie do-
Wynalazki o istotnym znaczeniu mogą więc stępny, korzyści odnosi społeczeństwo, a nie
wywoływać falę inwestycji i innowacji, zwią- sam wynalazca; powstają efekty zewnętrzne.
zanych z koniecznością ich wdrożenia do pro- Korzyści indywidualne i społeczne nie pokry-
dukcji. Połowa XIX wieku to początek ery po- wają się, a mechanizm cenowy nie zapewnia
ciągu, lata międzywojenne — samochodu, w tym przypadku właściwych bodźców. Tę
a wiek XX — mikroprocesora. zawodność rynku próbuje się wyeliminować
w dwojaki sposób. Po pierwsze, wynalazki
Uczenie się przez pracę. Kapitał ludzki jest i innowacje są chronione patentami, tj. swego
w produkcji równie istotny jak kapitał rzeczo- rodzaju monopolem prawnym udzielanym na
wy. Wydajność pracy rośnie ze wzrostem do- określony czas. Pozwala on właścicielom in-
świadczenia. Najbardziej znany przykład ucze- nowacji na przejściowe dyktowanie odpo-
nia się przez pracę, określany mianem efektu wiednio wyższej ceny, co umożliwia zwrot
Horndala, pochodzi ze szwedzkiej stalowni. nakładów na B + R. Po drugie, państwo sub-
Od momentu jej uruchomienia w 1836 r. przez sydiuje znaczną część badań podstawowych
kolejnych piętnaście lat wyposażenie w ma- na uniwersytetach, w instytutach rządowych
szyny oraz liczba zatrudnionych nie ulegały i prywatnych przedsiębiorstwach.
żadnym zmianom. Mimo to wydajność pracy
rosła średnio o 2% rocznie. W końcu jednak,
po całkowitym opanowaniu przez pracowni-
ków umiejętności zawodowych, kolejne przy-
rosty wydajności stawały się coraz trudniejsze Wzrost i akumulacja
do osiągnięcia.
W niniejszym podrozdziale zbadamy bardzo
Badania i rozwój (B + R) dokładnie związki między wzrostem produk-
Od czego zależy skala dokonywanych wyna-

lazków i innowacji? Niektóre nowe pomysły
są efektem twórczego niepokoju i ciekawości
intelektualnej twórców lub ich frustracji
(„z pewnością można to zrobić w inny, lepszy
sposób"). Jednakże, podobnie jak w większo-
ści innych dziedzin, skala wynalazków zależy
od ilości zasobów przeznaczonych na działal-
ność badawczą, a te z kolei — od rachunku
opłacalności, czyli porównania kosztów
z przewidywanymi efektami. Działalność ba
dawczą prowadzą różne ośrodki akademickie,
z reguły finansowane, przynajmniej częścio-
wo, przez państwo. Znaczna część prac ba-
dawczych jest finansowana przez prywatne
przedsiębiorstwa i prowadzona w ich działach
badawczo-rozwojowych (B + R).
Działalność badawcza jest obciążona ryzy-
kiem. Zespoły prowadzące badania nigdy nie
są pewne, czy ich praca przyniesie użyteczne
wyniki. Badania są rodzajem przedsięwzięcia
inwestycyjnego o wysokim stopniu ryzyka, na
które trzeba wydać pieniądze, zanim jeszcze
Makroekonomia 329
RAMKA 30.1
Transfer technologii w przemyśle samochodowym
W jaki sposób przełomowe wynalazki techniczne powstałe w jednym kraju upowszechniają się
stopniowo na całym świecie? Niekiedy dzieje się to za sprawą wywiadu gospodarczego. Częściej
jednak głównym powodem jest pogoń za zyskiem. Nowe technologie opracowane w laborato-
riach krajów wysoko rozwiniętych są często przekazywane do krajów mniej rozwiniętych, gdzie
poziom płac jest niższy. W ten sposób kraje mniej rozwinięte poznają nowe technologie i adaptu-
ją je do innych zastosowań. Jednym z aktualnych przykładów jest ekspansja głównych producen-
tów samochodów na rynki Europy Środkowo-Wschodniej. Przenosząc produkcję nawet o kilka
kilometrów za granicę, do Polski lub Czech, niemieckie firmy samochodowe mogą obniżyć
koszty robocizny o 7/8. Oczywiście, muszą się liczyć z tym, że w przyszłości różnice płac się
zmniejszą. Jednak niskie płace nie są jedynym powodem transferu technologii poprzez inwesty-
cje zagraniczne. Chodzi także o sprzedaż samochodów. Rynek samochodowy w Ameryce Łaciń-
skiej i Europie Środkowo-Wschodniej rozwija się bardzo dobrze, a Polska jest obecnie ósmym
co do wielkości rynkiem w Europie (jednak w ostatnim czasie koniunktura na rynku samochodo-
wym w Polsce i w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej osłabła —przyp. R.R.).
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w przemyśle samochodowym

w Europie Środkowo-Wschodniej
Firma Kraj Wartość Przeznaczenie
VW Niemcy Wschodnie 3,2 mld DEM Nowe fabryki silników i samochodów
Opel Niemcy Wschodnie 1,0 mld DEM Nowa fabryka samochodów
VW Republika Czeska 3,7 mld DEM 70% udziałów w Skodzie
VW Węgry 1,0 mld DEM Nowa fabryka silników i samochodów
Opel Węgry 0,7 mld DEM Nowa fabryka silników i samochodów
Suzuki Węgry 9 80% udziałów w nowej fabryce samochodów
VW Słowacja 0,22 mld DEM Montaż samochodów i produkcja skrzyń biegów
Ford Polska 0,05 mld USD Montaż samochodów i mikrobusów
Opel Polska 0,03 mld DEM Montaż samochodów
Daewoo Polska 1,34 mld USD Kupno FSO Warszawa i FSC Lublin; inwestycje
w nowy zakład i nowe modele
VW Polska 0,05 mld DEM Montaż samochodów i mikrobusów
Opel Polska 0,5 mld DEM Nowa fabryka samochodów
Fiat Polska 1,8 mld USD 78% udziałów w FSM Bielsko-Biała; inwestycje
w nowy zakład i nowe modele
Ź r ó d ł o : „Financial Times", 13 February 1997.
cji, akumulacją czynników wytwórczych, jak naszych rozważań będzie prosta funkcja pro-
również postępem technicznym. Osnową dukcji:

Y = A x f (K, L). (30.1) dukcji rolnej, osiągnięty wskutek np. irygacji
lub stosowania nawozów sztucznych, powo-
Zmienne nakłady kapitału K i pracy L zo- duje poprawę wyżywienia, co z kolei pobudza
stają tu połączone w celu wytworzenia okre- szybki wzrost liczby ludności i ponownie
ślonej produkcji Y, będącej funkcją nakładów sprowadza społeczeństwo na krawędź klęski
f(K, L). Funkcja / pokazuje, jaką wielkość głodowej.
produkcji możemy uzyskać, stosując różne Prognoza Malthusa nie sprawdziła się jed-
wielkości K i L. Przyjmujemy dla uproszcze- nak we wszystkich krajach. Współczesne bo-
nia, że postać tej funkcji jest dana i nie ulega gate społeczeństwa uniknęły tej pułapki.
zmianom. Wpływ postępu technicznego uj- W jaki sposób tego dokonały? Po pierwsze,
mujemy osobno poprzez czynnik A, będący zdołały podnieść poziom wydajności w rol-
miarą poziomu techniki w każdym punkcie nictwie (przy czym nie nastąpił natychmiasto-
czasowym. Postęp techniczny wyraża się wy wzrost liczby ludności), co umożliwiło
wzrostem A, co oznacza, że z danych nakła- przejście części pracowników do przemysłu.
dów uzyskuje się większą ilość produkcji. Ten Przemysł produkował min. coraz lepsze do-
prosty model zakłada, że podaż ziemi jest sta- bra kapitałowe, w tym środki produkcji dla
ła. Stałe są również wartości wszystkich in- rolnictwa (np. pługi, urządzenia do osuszania
nych czynników determinujących wielkość pól czy środki transportu usprawniające dys-
produkcji, których w związku z tym nie musi- trybucję żywności). Ich zastosowanie przy-
my uwzględniać wprost w naszej analizie. czyniło się do dalszego wzrostu wydajności
w rolnictwie do poziomu gwarantującego wy-
żywienie zwiększającej się już liczby ludno-
Malthus, ziemia i ludność
ści, a jednocześnie umożliwiło dalsze prze-
Jednym z pierwszych myślicieli formułują- mieszczanie się siły roboczej z rolnictwa do
cych katastroficzne wizje rozwoju ludzkości przemysłu. Po drugie, szybki postęp technicz-
był Thomas Malthus. Żyjąc w społeczeństwie, ny w produkcji rolnej doprowadził do dużych
w którym dominowała działalność rolnicza, i trwałych przyrostów wydajności, które
skupił on uwagę (w pracy z 1798 r.) na zagad- wzmocniły efekt wynikający z przejścia do
nieniu ograniczonej podaży ziemi. Zdaniem bardziej kapitałochłonnych metod wytwarza-
Malthusa wynikiem zwiększającej się liczby nia. W kategoriach równania (30.1) zwiększa-
ludności i stałej podaży ziemi miał być spadek nie A oraz K umożliwiło wzrost produkcji
krańcowej wydajności pracy w rolnictwie. w tempie szybszym od wzrostu zatrudnienia,
W rezultacie produkcja rolna nie nadążałaby powodując w konsekwencji wzrost stopy ży-
za wzrostem liczby ludności. Podaż żywności ciowej.
na osobę obniżałaby się do momentu, kiedy Można więc stwierdzić, że nawet przy sta-
głód spowodowałby spadek liczby ludności do łej podaży jednego z czynników wytwórczych
poziomu, przy którym możliwe stałoby się za- możliwy jest trwały wzrost gospodarczy. Wy-
pewnienie dostatecznej ilości żywności
z ograniczonego areału ziemi uprawnej.
W kategoriach równania (30.1) niedostatek
żywności przejawi się w tym, że ludność bę-
dzie przejadała na bieżąco całe swoje docho-
dy. Wobec braku oszczędności nie będą podej-
mowane żadne inwestycje, a więc K przyjmie
wartość zerową. W tej sytuacji wystąpi zjawi-
sko malejących przychodów z pracy: zwięk-
szanie liczby pracowników, przy danej ilości
ziemi, będzie powodować spadek wydajności
pracy.
Obecnie niektóre z najbiedniejszych kra-
jów Trzeciego Świata znalazły się w tej mal-
thuzjańskiej pułapce. Wydajność w rolnictwie
jest tam tak niska, że w celu podtrzymania eg-
zystencji prawie wszyscy muszą pracować na
roli. Jeżeli produkcja rolna nie nadąża za
wzrostem ludności, pojawia się głód zwięk-
szający śmiertelność. Natomiast wzrost pro-
Makroekonomia 331
nika to z substytucji czynników produkcji W długim okresie mamy do czynienia ze
oraz z ciągłego postępu technicznego, który wzrostem nakładów pracy i kapitału oraz ze
pozwala zwiększać produkcję także przy stałej wzrostem produkcji. A jak jest z równowagą?
podaży jednego z czynników. Akumulacja ka- Pojęcie równowagi oznacza zwykle pewien
pitału, w połączeniu z postępem technicznym, stan, nie podlegający żadnym zmianom. Tym-
pozwala przezwyciężyć ograniczenie w posta- czasem cechą charakterystyczną długiego
ci np. stałej podaży ziemi uprawnej, dzięki okresu są właśnie zmiany. Dlatego w analizie
czemu możliwy staje się wzrost produkcji rol- wzrostu gospodarczego pojęcie równowagi
nej w tempie równym lub nawet wyższym od będziemy odnosić nie do absolutnych wartości
tempa wzrostu ludności. Procesy te są stymu- badanych zmiennych ekonomicznych, lecz do
lowane przez mechanizm cenowy. Wzrost ich stóp wzrostu i wzajemnych relacji.
produkcji rolnej przy danej, ograniczonej po-
daży ziemi podnosi jej cenę oraz poziom renty Na ścieżce wzrostu zrównoważonego pro-
gruntowej. Stwarza to bodźce do wprowadza- dukcja, kapitał i siła robocza wzrastają
nia metod produkcji oszczędzających czynnik w jednakowym tempie. Wielkość produkcji
rzadki, jakim jest ziemia, oraz do poszukiwa- na 1 zatrudnionego i kapitał przypadający
nia sposobów bardziej efektywnego jej wykona 1 zatrudnionego są zatem stałe.
rzystania (np. intensywne nawożenie, fermy
kurze). To samo dotyczy wszelkich innych za- Taki stan dynamicznej równowagi długo-
sobów naturalnych o ograniczonej podaży. okresowej nazywamy w teorii wzrostu stanem
trwałym (ang. steady state)Ą.
Załóżmy, że zasób pracy wzrasta w stałym
Akumulacja kapitału
tempie n. Dla uproszczenia przyjmijmy też, że
Początki współczesnych teorii wzrostu gospo- oszczędności stanowią pewną stałą część s do-
darczego wiążą się z modelem wzrostu skon- chodów; pozostała część dochodu jest wyda-
struowanym w 1940 r. przez dwóch ekonomi- wana na konsumpcję. Akumulacja (publiczna
stów: Roya Harroda z Wielkiej Brytanii oraz prywatna) obejmuje nie skonsumowaną
i Evseya Domara z USA. Pod koniec lat pięć- (przez sektor publiczny i prywatny) część do-
dziesiątych Robert Solow z MIT zbudował chodu. Inwestycje służą rozszerzaniu
model wzrostu oparty na teorii neoklasycznej, i wzmocnieniu aparatu wytwórczego.
który w następnych latach stał się podstawą
wielu analiz empirycznych3. 4
R. Solow uważał, że ścieżka wzrostu zrównowa-
żonego jest stabilna. Przy założeniu stałego tempa
wzrostu zasobów pracy oraz stałego poziomu tech-
3
Za swój wkład do teorii wzrostu gospodarczego, nicznego uzbrojenia pracy oznacza to również stałe
opartej na założeniach neoklasycznych, Robert So- tempo wzrostu produkcji (przyp. tłum. Z.M.).
low otrzymał Nagrodę Nobla. Jednak w zakresie
analizy krótkookresowej jest on zdecydowanym
keynesistą, stąd wiele spośród swoich słynnych po-
wiedzonek adresował do tych ekonomistów, którzy
upierają się przy poglądzie, że mechanizm cenowy
zapewnia ciągłą równowagę na wszystkich rynkach.
Oto, co mówi na ten temat Solow: „Czy puszczając
z rąk kierownicę jesteś pewien, że twój samochód
utrzyma się na środku drogi i nie wyląduje w ro-
wie?" albo „Czy oliwka wrzucona do szklanki
z koktajlem zatrzyma się zawsze dokładnie w poło-
wie wysokości płynu?".
Jak każdy model wzrostu, wyjaśnia on źró-

dła i mechanizm wzrostu potencjalnej produk-
cji w długim okresie. Neoklasyczny charakter
tego modelu polega przede wszystkim na tym,
że nie pretenduje on do objaśnienia, w jaki
sposób faktyczna wielkość produkcji osiąga
poziom potencjalny. W długim okresie intere-
suje nas jedynie kształtowanie się produkcji
potencjalnej. W neoklasycznej teorii wzrostu
zakłada się po prostu, że faktyczna wielkość
produkcji jest równa produkcji potencjalnej.

W rozwijającej się gospodarce ekstensyw- zasobu siły roboczej. Funkcja y odzwierciedla
na rozbudowa aparatu wytwórczego (ang. wiel-
capital widening) polega na wyposażeniu kość produkcji, a sy wielkość oszczędności i
nowo zatrudnionych pracowników w taki inwe-
sam zasób kapitału, jak poprzednich. Nato- stycji w przeliczeniu na 1 osobę. W stanie równo-
miast intensywna rozbudowa aparatu wy- wagi długookresowej E wielkość inwestycji jest
twórczego (ang. capital deepening) ozna- wystarczająca do utrzymania rozmiarów kapitału
cza zwiększanie wyposażenia kapitałowego przypadającego na 1 osobę na stałym poziomie k*.
przypadającego na 1 pracownika (tzn. pod- Produkcja przypadająca na osobę wynosi
noszenie poziomu technicznego uzbroje- wówczas
5
nia pracy — przyp. tłum. Z.M.) . y*. Produkcja i zasób kapitału rosną w takim sa-
V _____________________________________________________ /
Utrzymanie stałego poziomu technicznego

uzbrojenia pracy wymaga tym większych na-
kładów inwestycyjnych na 1 zatrudnionego, im
wyższe jest tempo wzrostu liczby ludności n,
określające w długim okresie przyrost zatrud-
nienia, oraz im wyższe ma być techniczne
uzbrojenie pracy k (ilość kapitału rzeczowego
przypadająca na 1 zatrudnionego). Prosta nk na
rysunku 30.1 łączy punkty, w których ilość ka-
pitału przypadająca na 1 pracownika jest stała 6.
Ze wzrostem ilości kapitału przypadającej
na 1 pracownika rośnie wydajność pracy mie-
rzona produkcją y na 1 zatrudnionego, jednak
w malejącym tempie (zgodnie z prawem ma-
lejących przychodów), czemu odpowiada
krzywa y na rysunku 30.1. Ponieważ stopa
oszczędności jest stała, wielkość oszczędności
przypadająca na 1 osobę wynosi sy, a skoro
oszczędności i inwestycje są sobie równe, sy
wyraża także wielkość inwestycji przypadają- W stanie trwałej równowagi wielkość ka-
cych na 1 osobę. pitału na 1 osobę jest stała. W związku z tym
inwestycje przypadające na 1 osobę sy muszą
5
Pojęcie technicznego uzbrojenia pracy, znane być równe nk, tzn. równe wielkości niezbęd-
z teorii wzrostu M. Kaleckiego, stosujemy tutaj nej do utrzymania k na stałym poziomie. To
za- z kolei oznacza zwiększanie kapitału w tym
miennie z innymi określeniami w znaczeniu: ilość samym tempie, w jakim wzrasta zasób pracy.
kapitału rzeczowego, a ściślej, kapitału trwałego,
Symbol k* oznacza odpowiadający stanowi
przypadająca na 1 zatrudnionego (ang. capital per
worker). Alternatywnym określeniem jest współ-
równowagi zasób kapitału na 1 osobę, a sym-
czynnik kapitał-praca (ang. capital labour ratio bol y* odpowiednio — wielkość produkcji na
— PrzyP- tłum. Z.M.). 1 osobę. Na ścieżce wzrostu zrównoważonego
6
Współczynnik k jest tutaj interpretowany wy- zasób kapitału oraz produkcja rosną w tym sa-
miennie jako ilość kapitału przypadającego na 1 mym tempie n co zasób pracy.
za- Rysunek 30.1 obrazuje również, co dzieje
trudnionego lub na 1 osobę. Zakłada się bowiem, się wówczas, gdy gospodarka nie porusza się
że po ścieżce zrównoważonego wzrostu. W przy-
w długim okresie zasób pracy i zatrudnienie rosną
w tym samym tempie co liczba ludności (przyp.
tłum. Z.M.).
RYSUNEK 30.1
Neoklasyczny model wzrostu

Prosta nk obrazuje wielkość inwestycji na 1
zatrud-
nionego, niezbędną do utrzymania na stałym
pozio-
mie technicznego uzbrojenia pracy w miarę
wzrostu
Makroekonomia 333
mym tempie jak tempo wzrostu liczby ludności.

padku gdy zasób kapitału przypadający na
1 zatrudnionego jest za mały, gospodarka
znajduje się początkowo na lewo od punktu
równowagi dynamicznej E. Oszczędności i in-
westycje przypadające na 1 osobę sy przewyż-
szają nk, tzn. wielkość inwestycji per capita
zapewniającą wzrost kapitału w tym samym
tempie co siły roboczej. W rezultacie wielkość
kapitału na 1 osobę wzrasta. W odwrotnym
przypadku, na prawo od punktu równowagi
dynamicznej E, sy jest mniejsze od nk, a w re-
zultacie wielkość kapitału na osobę się
zmniejsza. Z rysunku 30.1 wynika, że bez
względu na wyjściowy zasób kapitału gospo-
darka stopniowo zbliża się do jedynego stanu
równowagi długookresowej.
pracy, które jest określone poza modelem. Po-
Wzrost stopy oszczędności wrócimy wkrótce do tej kwestii.
Na rysunku 30.2 wyższej stopie oszczęd-
Załóżmy, że społeczeństwo zwiększa na stałe ności odpowiada trwale wyższy poziom pro-
stopę oszczędności z s do s'. Wydawałoby się, dukcji i kapitału na 1 zatrudnionego. Aby
że skoro rosną oszczędności i inwestycje, to możliwe było przejście z E do F, przez pewien
ich rezultatem będzie przyspieszenie wzrostu czas zasób kapitału musi rosnąć szybciej niż
produkcji. Nic podobnego! Wyjaśnia to rysu- zasób pracy — tylko wtedy może wzrosnąć
nek 30.2. ilość kapitału przypadająca na 1 zatrudnione-
Funkcja produkcji, przedstawiająca zależ- go, jak wymaga tego nowa równowaga. Jeżeli
ność między produkcją i nakładami czynni- wyższej stopie oszczędności będzie odpowia-
ków wytwórczych, nie uległa zmianie. Nie bę- dać wyższa stopa inwestycji zapewniająca
dziemy więc jej wykreślać. Przy wyjściowej utrzymanie pełnego zatrudnienia w gospodar-
stopie oszczędności s stan równowagi znajdu- ce, to nastąpi krótkotrwałe przyspieszenie
je się znowu w punkcie E. Po zwiększeniu wzrostu produkcji.
stopy oszczędności do s', wielkość oszczędno- Gdy wielkość kapitału przypadająca na
ści i inwestycji na 1 osobę pokazuje krzy- 1 zatrudnionego osiągnie odpowiedni poziom,
wa .y';y. W punkcie F wielkość ta jest równa zwiększona stopa oszczędności i inwestycji
nk, czyli inwestycjom per capita wymaganym pozwoli jedynie na rozszerzanie kapitału
dla utrzymania stałego k, tak więc F jest no-
wym punktem równowagi długookresowej.
W punkcie F wielkość kapitału na 1 za-
trudnionego jest wyższa niż w punkcie E.
Wyższa jest także produkcja przypadająca na
1 zatrudnionego. W tym właśnie przejawia się
trwały efekt zwiększonej stopy oszczędności.
Efekt ten dotyczy jednak absolutnego pozio-
mu rozważanych zmiennych, nie zaś stóp
wzrostu. W każdym stanie równowagi dyna-
micznej L, K i Y rosną w tym samym tempie,
równym tempu wzrostu ludności i zasobów
RYSUNEK 30.2
Zwiększenie stopy oszczędności

Wyjściowym stanem równowagi długookresowej
jest punkt E. Zwiększenie stopy oszczędności z s do
s' prowadzi do nowego stanu równowagi F. Towa-
rzyszy temu wzrost rozmiarów kapitału i produkcji
przypadających na 1 pracownika, ale stopa wzrostu
produkcji pozostaje bez zmian. Przy stałym y* pro-
dukcja i zatrudnienie rosną nadal w tempie n, okre-
ślonym przez przyrost demograficzny.

(w tempie równym tempu wzrostu zatrudnie- więc w tempie (f + n), wyrażającym szybkość
nia — przyp. tłum. Z.M.), co obecnie będzie postępu technicznego i przyrost demograficz-
wymagać znacznie większych nakładów inny. Wróćmy teraz do rysunku 30.1 i wstawmy
westycyjnych niż poprzednio. Wzrost tech- tam wyrażenie kit + ń) zamiast nk. Aby miało
nicznego uzbrojenia pracy, będący podstawą to sens, musimy zmodyfikować jednostkę, na
wzrostu wydajności, nie może trwać w nie- którą przeliczamy zasób kapitału i wielkość
skończoność. produkcji. Będzie nią obecnie „ekwiwalent
1 pracownika", a nie pracownik. Takie ekwi-
walenty powstają w wyniku wzrostu liczby
30.5 ludności lub dzięki postępowi technicznemu,
zwiększającemu wydajność zatrudnionych
Wzrost gospodarczy pracowników.
a postęp techniczny Punktem równowagi długookresowej jest
nadal E. Produkcja i kapitał w przeliczeniu na
Wiemy już sporo na temat wzrostu gospodar- ekwiwalent 1 pracownika są wielkościami sta-
czego, ale pojawiają się dodatkowe problemy. łymi. Ponieważ liczba ekwiwalentów pracow-
Przede wszystkim okazuje się, że przedsta- nika wzrasta w tempie t + n, produkcja i zasób
wiona wyżej teoria nie zawsze przystaje do kapitału muszą rosnąć w tym samym tempie.
rzeczywistości. Teoria ta bowiem orzeka, że Skoro zaś faktyczna liczba pracowników ro-
zarówno produkcja, jak i zasoby kapitału śnie w tempie n, to produkcja i kapitał w prze-
i pracy rosną w jednakowym tempie n (okre- liczeniu na 1 faktycznie zatrudnionego pra-
ślonym przez tempo wzrostu liczby ludności cownika rosną w tempie t. Po tym uzupełnie-
— przyp. tłum. Z.M.). Tymczasem w rzeczy- niu nasz model wzrostu jest już zgodny
wistości produkcja i kapitał rosną wprawdzie z rzeczywistością.
w tym samym lub zbliżonym tempie, szybciej Pewną niedogodnością pozostaje fakt, że
jednak niż zasoby siły roboczej. Właśnie dla- dwie kluczowe zmienne tego modelu, stopy
tego nasza stopa życiowa jest wyższa niż na- wzrostu n i t, są określane „zewnętrznie",
szych pradziadków. poza modelem. Z tego względu przedstawiony
Wyjaśnieniem tego faktu może być postęp model był wykorzystywany głównie w anali-
techniczny. W dotychczasowych rozważa- zach empirycznych, jako narzędzie dekompo-
niach pomijaliśmy ten czynnik, zakładając, że zycji rzeczywistej dynamiki produkcji na ele-
wzrost produkcji wynika wyłącznie ze wzro- menty składowe wynikające ze zmian nakła-
stu nakładów czynników wytwórczych (kapi- dów pracy i kapitału oraz składnik rezydualny
tału i pracy). Było to jednak uproszczenie. odzwierciedlający wpływ postępu techniczne-
W rzeczywistości, dzięki postępowi technicz- go. Poniżej przedstawimy niektóre wyniki ta-
nemu, wzrost produkcji może być znacznie kich analiz.
szybszy niż wzrost nakładów pracy.
Wyobraźmy sobie, że w wyniku trwające-
go dostatecznie długo przyrostu demograficz-
nego podwaja się wielkość zasobów pracy.
Podaż pracy pozostaje stała, ale dzięki postę-
powi technicznemu ta sama liczba pracowni-
ków może obecnie wykonać dwa razy więk-
szą ilość pracy. Efekty będą identyczne jak
w przypadku wzrostu liczby ludności. Może-
my przyjąć, że jedynym efektem postępu tech-
nicznego jest zwiększenie efektywnej podaży
pracy (z uwzględnieniem jej wydajności
— Przyp- tłum. Z.M.).
Postęp techniczny zwiększający techniczne

uzbrojenie pracy (ang. labour-augmenting
technlcal progress) powiększa efektywną
podaż pracy.
Przypuśćmy, że postęp techniczny odbywa

się w tempie t. Efektywna podaż pracy rośnie
336
dy działania, jaką uzyskały one w latach sie-
30.6
demdziesiątych. Gdyby to wyjaśnienie było
Wzrost gospodarczy trafne, reformy podażowe przeprowadzone
w wielu krajach pod koniec lat osiemdziesią-
w krajach OECD tych powinny były umożliwić przyspieszenie
wzrostu wydajności pracy w latach dziewięć-
Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospo- dziesiątych, co jednak najwyraźniej nie na-
darczego (OECD, www.oecd.org') zrzesza naj- stąpiło.
bardziej rozwinięte kraje, poczynając od Sta- Jeszcze ważniejszym czynnikiem był)
nów Zjednoczonych i Japonii, a kończąc na prawdopodobnie efekty pierwszego szoku naf-
Nowej Zelandii, Irlandii i Turcji 7. Tablica 30.2 towego, który nastąpił w 1973 r., kiedy to real-
ukazuje dynamikę wzrostu gospodarczego ne ceny ropy naftowej wzrosły czterokrotnie.
krajów OECD od 1950 r. Podwyżka cen ropy naftowej miała dwojakie
TABLICA 30.2
Średni roczny wzrost realnej produkcji na 1 zatrudnionego w krajach OECD
w latach 1950-1999 (%)
Tablica obrazuje gwałtowny spadek dyna- efekty tych programów w postaci wzrostu wj -
miki wydajności pracy, jaki nastąpił we dajności pracy przyjdzie być może czekać kil-
wszystkich krajach OECD po 1973 r. Przy- kadziesiąt lat. Po drugie, raptowna podwyżka
czyn tego zjawiska można upatrywać w kilku cen ropy naftowej sprawiła, że eksploatacja
czynnikach. Niektórzy ekonomiści doszukują znacznej części urządzeń produkcyjnych stała
się ich we wprowadzeniu zaostrzonych prze- się niemal z dnia na dzień nieopłacalna. Zb>^
pisów dotyczących ochrony środowiska i słu- energochłonne przedsiębiorstwa oraz dziedzi-
żących ograniczeniu negatywnych efektów ny produkcji stały się nierentowne i musiah
ubocznych wzrostu gospodarczego, które spo- ulec likwidacji. Gospodarka utraciła pokaźną
wodowały znaczny wzrost kosztów produkcji, część aparatu wytwórczego, co w konsekwen-
a w rezultacie doprowadziły do zahamowania cji musiało doprowadzić do spadku produkcji
dynamiki produkcji i wydajności pracy. Inni na 1 zatrudnionego. Niektóre przedsiębiorstwa
autorzy podkreślają wpływ rosnącej siły
" Polska należy do OECD od 1996 r. {przyp. R.R.).
Wzrost gospodarczy
Lata OECD Japonia Niemcy Wiochy Francja Szwecja Wielka USA
ogółem Brytania
1950-1973 3,6 8,0 5,6 5,8 4,5 3,4 3,6 2,2
1973-1979 1,4 2,9 3,1 2,9 3,0 1,5 1,6 0
1979-1990 1,5 3,0 1,6 1,9 2,6 1,7 2,1 0,7
1990-1999 1,3 0,9 3,4 1,3 1,4 1,9 1,5 1,3
Ź r ó d ł o : S. Dowrick, D. Nguyen, OECD Comparative Economic Growth 1950-85, „American Economic

Review" 1989; OECD, Economic Outlook.
związków zawodowych i zwiększonej swobo-

skutki. Po pierwsze, zwiększyła zainteresowa-
nie długookresowymi programami badawczy-
mi, zmierzającymi do opracowania nowych,
energooszczędnych technologii. Na wymierne
Makroekonomia 337
zwlekały z zamykaniem nierentownych zakła- nika, że gospodarka zmierza ostatecznie do
dów, co wydłużyło proces ich likwidacji. punktu E. Kraje ubogie, o niewielkich zaso-
Uległ on jednak ponownemu przyspieszeniu bach kapitału, rozwijają się szybciej, dopóki
po drugiej gwałtownej podwyżce cen ropy nie znajdą się na ścieżce zrównoważonego
naftowej w latach 1980-1981. To właśnie tłu- wzrostu produkcji i kapitału. Natomiast kraje
maczy, dlaczego efekty szoku naftowego roz- bogate, które charakteryzują wysokie wskaź-
ciągnęły się na tak długi okres. niki wyposażenia w kapitał, rozwijają się
Przeanalizowaliśmy w ten sposób zmiany w tempie niższym od przeciętnego, zanim ich
dynamiki wzrostu gospodarczego w poszcze- współczynnik wyposażenia kapitałowego ob-
gólnych podokresach. Obecnie skupimy uwa- niży się do poziomu k* odpowiadającego wa-
gę na różnicach dynamiki gospodarczej w po- runkom równowagi długookresowej.
szczególnych krajach. Obydwie strony analizy Przy niskim poziomie technicznego uzbro-
są zresztą wzajemnie powiązane. Fakt, że jenia pracy dostarczenie wyposażenia kapita-
wszystkie kraje OECD wykazują podobne łowego nowo zatrudnianym pracownikom
tendencje dynamiki w poszczególnych okre- (tzn. ekstensywna rozbudowa aparatu wytwór-
sach, dowodzi, że wiele czynników wzrostu czego) nie wymaga dużych nakładów inwe-
gospodarczego ma charakter ponadnarodowy stycyjnych, w związku z czym znaczna część
i wymyka się spod kontroli poszczególnych inwestycji może być przeznaczona na zwięk-
państw. Należy do nich postęp techniczny, szanie technicznego uzbrojenia pracy (tzn. in-
który rozprzestrzenia się dość szybko w skali tensywną rozbudowę aparatu wytwórczego).
międzynarodowej bez względu na kraj, z któ- Gdy natomiast poziom technicznego uzbroje-
rego pochodzi konkretny wynalazek. Drugim nia pracy jest już wysoki, wówczas konieczne
takim czynnikiem jest rosnąca współzależność są ogromne nakłady inwestycyjne tylko dla
gospodarcza wszystkich krajów w ramach go- wyposażenia nowo zatrudnionych pracowni-
spodarki światowej. ków (ekstensywne zwiększanie kapitału), nie
Mimo to tempo wzrostu gospodarczego mówiąc już o wzroście przeciętnego współ-
w poszczególnych krajach jest wyraźnie zróż- czynnika kapitał-praca. Jest to jedna z prze-
nicowane. Czy różnice te można wyjaśnić na słanek hipotezy konwergencji.
gruncie teorii wzrostu? Zanim odpowiemy
twierdząco na to pytanie, zwróćmy uwagę na
Według hipotezy konwergencji kraje biedne
dwa ważne momenty. Po pierwsze, z teorii rozwijają się szybciej, a kraje bogate wol-
wzrostu wynika, że jeżeli wszystkie analizo- niej niż przeciętnie.
wane kraje mają w zasadzie dostęp do tych sa-
mych technologii, to różnice w dynamice pro-
dukcji powinny odzwierciedlać zróżnicowane Podane wyżej objaśnienie zjawiska kon-
tempo wzrostu zasobów siły roboczej. wergencji (które w konsekwencji powoduje
W pewnym stopniu potwierdzają to dane z ta-
blicy 30.1. Wskazują one mianowicie, że mię-
dzynarodowe różnice w dynamice produkcji
na 1 zatrudnionego są mniejsze aniżeli różnice
w dynamice produkcji całkowitej.
Po drugie, musimy zastanowić się nad
tym, jak długo trwa proces dochodzenia po-
szczególnych gospodarek do stanu trwałej,
długookresowej równowagi. Kwestii tej nie
wyjaśniają rysunki 30.1 i 30.2. Czy wzrost
produkcji w okresie 20-30 lat należy trakto
wać jako ruch w kierunku tego stanu równo-
wagi, czy też można przyjąć, że cały proces
dostosowań musiał już zakończyć się w tak
długim okresie?
Hipoteza konwergencji
Na rysunku 30.1 trwała równowaga dyna-
miczna występuje jedynie w punkcie E i bez
względu na to, jaki jest wyjściowy poziom
technicznego uzbrojenia pracy, z rysunku wy-
338
RAMKA 30.2
Kiedy wejście na ścieżkę wzrostu gospodarczego
jest niemożliwe?
Dotychczas zakładaliśmy, że ludzie oszczędzają stałą część s swoich dochodów. Nawet biedni,
zarabiając y, oszczędzają sy, a konsumują ( l -s)y. Jednak gdy y jest bardzo małe, (1 - s)y może
nie wystarczyć na utrzymanie rodziny. Ubodzy ludzie wydają więc na konsumpcję całość swo-
ich dochodów i nic nie oszczędzają. Wynika z tego, że przy dochodzie niższym od pewnego
krytycznego poziomu y0 oszczędności maleją do zera. Jak wygląda w tej sytuacji wykres Solo-
wa? Oznaczmy przez k0 poziom kapitału przypadającego na 1 osobę, który zapewnia krytyczny
poziom dochodu y0. Wyższy poziom kapitału zapewniłby oszczędności podobnie jak na po-
przednich wykresach. Prosta nk ukazuje poziom inwestycji brutto niezbędnych do utrzymania
stałej relacji kapital-praca przy rosnącej liczbie ludności. Na tym rysunku możliwe są trzy różne
stany równowagi dynamicznej.
Jeżeli w sytuacji wyjściowej kapitał przypadający na jedną osobę przewyższa poziom kA, go-
spodarka będzie zmierzać do stanu równowagi długookresowej w punkcie E. Między punktami
£, i k2 oszczędności i inwestycje są wyższe od poziomu niezbędnego do ekstensywnego powięk-
szania aparatu wytwórczego, następuje więc również intensywne zwiększanie kapitału (wzrost
technicznego uzbrojenia pracy) i w rezultacie produkcja rośnie. Powyżej punktu k2 oszczędności
i inwestycje nie wystarczają do utrzymania dotychczasowego poziomu technicznego uzbrojenia
pracy i w konsekwencji produkcja spada. W obydwu przypadkach gospodarka zmierza do stanu
równowagi w punkcie E. Jest to sytuacja podobna do tej, którą analizowaliśmy już na rysunkach
30.1 i 30.2. Teraz załóżmy, że stanem początkowym jest punkt kx. Oszczędności i inwestycje za-
ledwie wystarczają do utrzymania istniejącej relacji kapitał-praca. Jest to także stan równowagi
dynamicznej, ale taka równowaga jest niestabilna. Nawet niewielki wzrost technicznego uzbro-
jenia pracy powyżej kx sprawia, że gospodarka natychmiast zaczyna dryfować w kierunku punk-
tu E. Natomiast nawet niewielki spadek relacji kapitał-praca poniżej kx sprawia, że oszczędności

i inwestycje stają się niewystarczające do utrzymania dotychczasowego poziomu technicznego
uzbrojenia pracy przy wzroście liczby ludności, a w związku z tym kapitał przypadający na
1 osobę zmniejsza się stopniowo aż do poziomu k0.
Szczególnie ciekawe w tym modelu jest to, że kraje wkraczające na drogę rozwoju gospodar-
czego z kapitałem mniejszym niż lct nie mają szans wyrwać się z pułapki ubóstwa. Aby zapo-
biec wyniszczeniu ludności na skutek głodu, muszą konsumować na bieżąco całą swoją produk-
cję. Nie osiągają więc nadwyżki, która jest niezbędna do zapoczątkowania wzrostu gospodar-
czego. Model ten wyjaśnia również, dlaczego zjawisko konwergencji może występować wśród
krajów OECD (charakteryzujących się poziomem kapitału na 1 osobę wyższym od £,), podczas
gdy liczna grupa krajów słabo rozwiniętych wciąż tkwi w zaklętym kręgu ubóstwa. Wreszcie,
model ten wskazuje także, że współczesny wzrost gospodarczy, który w krajach obecnie rozwi-
niętych występuje od dwóch stuleci, rozpoczął się dopiero wtedy, kiedy dzięki pewnym przeło-
mowym wydarzeniom społeczeństwa zaczęły wytwarzać nadwyżkę, co umożliwiło zapoczątko-
wanie oszczędzania i akumulacji.
stopniowe zbliżanie się krajów pod względem

poziomów rozwoju — przyp. tłum. Z.M.) do- Solow przypisywał ją efektom czystego
tyczy wyłącznie efektów związanych z aku- postępu technicznego. Jednakże owa rezydu-
mulacją kapitału. Inne wytłumaczenie tego alna wielkość jest często dość duża i wykazuje
zjawiska wiąże się z postępem technicznym. ogromne różnice w poszczególnych krajach.
Postęp techniczny nie spada oczywiście z nie- Tablica 30.3 rzuca pewne światło na to za-
ba w jakimś stałym tempie przyjętym w na- gadnienie. Zawiera ona wyniki badań empi-
szym modelu. Aby usprawniać i doskonalić rycznych przeprowadzonych przez Nicka Cra-
technikę, konieczne są duże nakłady (na ftsa z London School of Economics. Próbował
utrzymanie szkół wyższych, budowę i prowa- on dociec, jaka część reszty Solowa, występu-
dzenie laboratoriów oraz na finansowanie pro- jącej we wzroście gospodarczym różnych kra-
gramów B + R). Nowa technika powstaje jów wysoko rozwiniętych, może być wyjaś-
przeważnie w krajach wysoko rozwiniętych, niona nie tyle różnicami w tempie postępu
które dysponują odpowiednimi zasobami technicznego, ile omówionym wyżej efektem
ludzkimi i materialnymi, niezbędnymi do pro- wyrównywania poziomów rozwoju. Teore-
wadzenia prac badawczo-rozwojowych. tycznie, im niższy jest poziom PKB per capita
Z chwilą pojawienia się nowych wynalazków w danym kraju w porównaniu z jego pozio-
i technologii dość szybko jednak następuje ich mem w USA (tj. w kraju uznawanym za lidera
przepływ do pozostałych krajów. postępu technicznego na świecie), tym więk-
Kraje uboższe, które nie muszą angażować
się bezpośrednio w dokonywanie przełomo-
wych wynalazków technicznych, lecz korzy-
stają z transferu zagranicznej technologii,
mogą przeznaczyć swoje szczupłe zasoby in-
westycyjne na inne cele, np. na wytwarzanie
maszyn i rozbudowę aparatu wytwórczego.
W ten sposób, ukrywając się niejako za pleca-
mi liderów, mogą przez pewien czas rozwijać
się szybciej.
Stosując standardową funkcję produkcji,
po wprowadzeniu do niej danych dotyczących
nakładów kapitału i pracy, możemy obliczyć,
jaka część przyrostu produkcji w poszczegól-
nych krajach wynika z przyrostu nakładów.
Część przyrostu produkcji nie związana ze

wzrostem nakładów jest nazywana resztą
Solowa.
\ __________________________________________________ J

TABLICA [ 30.3
Efekt „doganiania" i reszta Solowa (w % w skali rocznej)
Kraje 1950- -1960 1960-1973 1979- -1988
Efekt Reszta Efekt Reszta Efekt Reszta
„doganiania" „doganiania" „doganiania"
Austria 2,8 1,0 1,3 0,0 0,5 -0,9
Belgia 2,1 -0,7 1,1 0,3 0,4 0,8
Dania 1,9 -1,4 1,1 0,1 0,6 -0,9
Francja 2,1 0,2 1,0 0,6 0,3 1,1
Holandia 1,9 -0,2 0,8 -0,3 0,2 0,6
Niemcy 2,9 2,0 1,0 -0,3 0,3 1,1
Norwegia 1,8 -1,3 0,9 -0,9 0,4 0,0
Szwajcaria 1,1 0,1 0,7 -1,0 0,5 -0,6
Szwecja 1,3 0,1 0,8 0,3 0,3 -0,3
Wielka Brytania 1,6 -0,8 0,8 -0,6 0,5 0,8
Włochy 2,4 0,2 1,2 0,8 0,4 0,1
USA 0,0 0,7 0,0 0,1 0,0 0,3
Japonia 4,0 0,4 2,2 2,2 0,9 0,0
Ź r ó d ł o : N. Crafts, Reversing Relative Decline, „Oxford Review of Economic Policy" 1991.
szy powinien być potencjalny efekt wyrówny- drogę postępowi, grupy społeczne zaintereso-
wania poziomów, czyli „doganiania lidera". wane wprowadzeniem określonych zmian
Tablica 30.3 zawiera szacunki efektu wyrów- muszą się zjednoczyć i jakoś wynagrodzić
nywania poziomów rozwoju dla różnych kra- tym nielicznym, lecz wpływowym zbiorowo-
jów i okresów oraz „reszty właściwej", tzn. ściom straty ponoszone w wyniku tych
części tempa wzrostu gospodarczego nie dają- zmian. Crafts interpretuje różnice występują-
cej się objaśnić wzrostem nakładów ani efek- ce w tablicy 30.3 właśnie w ten sposób, że
tem „doganiania". niektóre kraje stwarzają lepsze warunki
Dane z tablicy 30.3 nasuwają kilka intere- umożliwiające szybką adaptację zagranicz-
sujących spostrzeżeń. Po pierwsze, zdają się nych osiągnięć i szybkie pokonywanie dy-
one potwierdzać występowanie na znaczną
skalę efektów wyrównywania poziomów. Kra-
je o niższej wydajności osiągają, przeciętnie
biorąc, szybsze tempo postępu technicznego,
ponieważ wykorzystują wynalazki i technolo-
gie opracowane i już wypróbowane w bogat-
szych krajach.
Po drugie, niektóre kraje znacznie lepiej
niż inne wykorzystują możliwości zmniejsza-
nia dystansu rozwojowego do krajów boga-
tych. Po odliczeniu efektów wyrównywania
poziomów rozwoju pozostają duże różnice
w dynamice gospodarczej pomiędzy krajami
(reszty wykazane w tablicy). Różnice te wy-
nikają prawdopodobnie z odmiennych warun-
ków społeczno-politycznych, w jakich działa
gospodarka poszczególnych krajów. Postęp
— także w zakresie techniki — jest zwykle
korzystny dla większości społeczeństwa, ale
uderza w interesy wąskich, często wpływo-
wych grup, które czują się zagrożone utratą
stanowisk, zysków lub władzy. Aby utorować
Makroekonomia 341
RAMKA | 30.3 ,
Poziom stopy życiowej a hipoteza konwergencji
Zamieszczona niżej tablica zawiera szacunki Banku Światowego, dotyczące PNB per capita
w różnych krajach w 1997 r. i jego dynamiki w latach 1980-1997. Analiza danych zawartych
w tablicy nasuwa trzy spostrzeżenia. Po pierwsze, zdumiewająco wysokie tempo wzrostu notują
w tym okresie „azjatyckie tygrysy" — Chiny, Korea Płd., Hongkong, Tajlandia i Singapur. Na-
wet w Indiach występuje obecnie stały wzrost dochodu per capita. Po drugie, hipoteza o kon-
wergencji z pewnością nie sprawdza się w przypadku najbiedniejszych krajów świata, które
zgodnie z tą teorią powinny rozwijać się bardzo szybko, a w rzeczywistości utrwalają swoje za-
cofanie, często wykazując nawet absolutny spadek PNB. Po trzecie, tendencja do konwergencji
jest bardziej prawdopodobna wśród krajów wysoko rozwiniętych. Najbogatsze kraje OECD
ujawniają wolniejszy wzrost aniżeli mniej zamożne kraje należące do tej organizacji. Powyższe
wnioski nie tylko dotyczą danych zamieszczonych w tej tablicy, lecz także znajdują potwierdze-
nie w wielu innych analizach empirycznych.
Jak wytłumaczyć tak wysoką dynamikę rozwojową „azjatyckich tygrysów"? W czym kryje
się tajemnica ich sukcesów? Niewielu zapewne zgadnie. Alwyn Young z MIT wykazał, że szyb-
ki wzrost gospodarczy krajów Azji Południowo-Wschodniej nie jest żadną niespodzianką, nawet
jeżeli niektórym z nich udaje się utrzymać niezwykle wysokie tempo wzrostu. Kraje te po pro-
stu potrafiły zapewnić sobie szybki wzrost nakładów produkcyjnych: pracy (przez wysoki przy-
rost demograficzny i zwiększenie współczynników aktywności zawodowej), kapitału finansowe-
go i rzeczowego (dzięki wysokiej stopie oszczędności i inwestycji) oraz kapitału ludzkiego (po-
przez duże nakłady na edukację). Po uwzględnieniu poprawki na szybki wzrost nakładów
czynników wytwórczych, wzrost produkcji w tej grupie krajów nie różni się zbytnio od norm
występujących w krajach OECD i Ameryce Łacińskiej. (Zob. A. Young, The Tyranny of Num-
bers: Confronting the Statistics Realities of the East Asian Growth Experience, „Quarterly Jour-
nal of Economics" 1995.)
Produkt narodowy brutto per capita (w tys. $ z 1997 r.)

i średnie roczne tempo wzrostu (%) w latach 1980-1997
Kraje o niskich PNB Tempo wzrostu PNB Tempo wzrostu
i średnich per capita w latach Kraje OECD per capita w latach
dochodach w 1997 r. 1980-1997 w 1997 r. 1980-1997
Mozambik 0,1 -1,2 Portugalia 10,5 2,9
Bangladesz 0,3 2,3 Hiszpania 14,5 2,0
Nigeria 0,3 -1,2 Irlandia 18,3 4,2
Chiny 0,8 11,0 Włochy 20,1 1,4
Indonezja 1,1 5,5 Wielka Brytania 20,7 2,0
Filipiny 1,2 1,1 Francja 26,5 2,0
Turcja 3,1 1,7 USA 28,7 1,7
Korea Płd. 10,5 7,8 Szwajcaria 44,3 1,6
Ź r ó d ł o : World Bank, World Development Report.

stansu dzielącego je od krajów najwyżej roz- czy z trwałym przyspieszeniem tempa wzrostu
winiętych. gospodarczego.
Przykład: ocena thatcheryzmu

30.7
Margaret Thatcher objęła urząd premiera
Wielkiej Brytanii w 1979 r. pod hasłem Wzrost endogeniczny
zwiększenia efektywności i dynamiki gospo-
darki brytyjskiej. Było to niewątpliwie zada- Według teorii Solowa dynamika wzrostu go-
nie długookresowe, którego wykonanie można spodarczego w długim okresie zależy osta-
ocenić na podstawie wyników wzrostu gospo- tecznie od tempa przyrostu demograficznego
darczego. Przy dokonywaniu takiej oceny oraz od tempa postępu technicznego. Te dwa
trzeba pamiętać, że przyspieszenie wzrostu determinanty wzrostu gospodarczego są trak-
produkcji potencjalnej wymaga albo zwięk- towane jako wielkości dane. Późniejsza litera-
szonych nakładów czynników wytwórczych, tura na temat wyrównywania poziomów roz-
albo podniesienia ich produkcyjności. woju wskazuje na zależność postępu tech-
Przy omawianiu zagadnień rynku pracy we nicznego od czynników ekonomicznych
wcześniejszych rozdziałach stwierdziliśmy, że i politycznych. Byłoby jednak lepiej, gdyby
obniżki podatków, które w intencjach rządu sam model zawierał silniejsze powiązanie
miały przyczynić się do wydatnego wzrostu między funkcjonowaniem gospodarki i jej
podaży siły roboczej, w rzeczywistości nie podmiotów a wynikającą z tego dynamiką
wywarły istotnego wpływu na rynek pracy. wzrostu gospodarczego. Chodzi o takie ujęcie
Stworzone przez redukcję podatków bodźce teoretyczne, które traktuje wzrost gospodarczy
dochodowe, zachęcające pracowników do wy- jako proces endogeniczny, o dynamice okre-
dłużania czasu pracy, zostały zneutralizowane ślonej wewnątrz modelu.
działaniem równie silnych bodźców w kierun-
ku zwiększenia czasu wolnego. Lata osiem-
dziesiąte nie stały się też, wbrew zapowie- Wzrost endogeniczny występuje w mode-
lach, w których stopa wzrostu zrównoważo-
dziom, dekadą wysokich inwestycji. Stopa in-
nego jest zależna od zachowań podmiotów
westycji utrzymywała się na poziomie gospodarujących i od polityki gospodar-
znacznie niższym niż w latach 1950-1970. czej.
Ocena dokonań polityki gospodarczej
Margaret Thatcher zależy więc ostatecznie od
postępów w zakresie efektywności i wydajno- Ważnym krokiem w kierunku stworzenia
ści. Tablica 30.3 dowodzi, że w latach takiej teorii są prace Paula Romera z uniwer-
1950-1973 czynnik rezydualny był w Wiel- sytetu w Chicago. Jego koncepcję wzrostu
kiej Brytanii ujemny: po odjęciu efektów
wzrostu nakładów i normalnego efektu wy-
równywania poziomów faktyczny wzrost pro-
dukcji był mniejszy, niż można było oczeki-
wać. Natomiast z ostatniej kolumny tablicy
wynika, że w latach 1979-1988 wartość reszty
Solowa wyraźnie wzrosła; gospodarka brytyj-
ska rozwijała się nadspodziewanie szybko.
Zwolennicy thatcheryzmu uznaliby to za
mocny dowód poprawy zdolności gospodarki
brytyjskiej do wdrażania proefektywnościo-
wych zmian, a nie do obrony status quo. Nick
Crafts wskazuje jednak, że możliwa jest też
całkiem inna interpretacja. Thatcheryzm mógł
mianowicie wyzwolić jednorazowy wzrost
produkcji poprzez zastosowanie ostrych środ-
ków eliminujących nieefektywność narosłą
w poprzednich dziesięcioleciach. W analizie
dynamiki gospodarczej potrzebny jest dłuższy
okres, aby w sposób jednoznaczny rozstrzy-
gnąć, czy mamy tu do czynienia jedynie
z przejściowym wzrostem poziomu produkcji,

endogenicznego można streścić następująco. = Ak, gdzie współczynnik A jest wielkością
Kluczową rolę we wzroście gospodarczym stałą). Zastanówmy się teraz, czy przy danej
odgrywają oszczędności, inwestycje i akumu- stopie oszczędności s i danym tempie wzrostu
lacja kapitału. W modelu Solowa zwiększanie liczby ludności n istnieje taki stan równowagi
nakładów kapitału przy danym tempie wzro- dynamicznej (długookresowej), w którym ka-
stu liczby ludności prowadzi do spadku krań- pitał przypadający na 1 osobę rósłby w tem-
cowej produkcyjności kapitału. Sama akumu- pie g. Gdyby tak było, wówczas inwestycje
lacja kapitału nie może więc być źródłem cią- wymagane dla założonego zwiększania tech-
głego wzrostu wydajności pracy. nicznego uzbrojenia pracy (intensywnego
Wiemy dobrze, że na poziomie pojedyn- zwiększania kapitału) wynosiłyby gk, a inwe-
czego przedsiębiorstwa występuje zjawisko stycje niezbędne do rozbudowy aparatu wy-
malejących przychodów z kapitału. Inaczej twórczego w miarę wzrostu liczby ludności
jedno z przedsiębiorstw, dokonujące na coraz i poziomu zatrudnienia (ekstensywne zwięk-
większą skalę akumulacji kapitału, osiągałoby szanie kapitału) byłyby równe nk. Łączną
ciągły wzrost wydajności w stałym lub coraz wielkość inwestycji i oszczędności przypada-
wyższym tempie i rozrastałoby się w nieskoń- jących na 1 osobę opisuje równanie:
czoność, podporządkowując sobie stopniowo
inwestycje brutto = (g + n)k = sy = sAk =
cały świat! Ponieważ prawo malejących przy- = oszczędności.
chodów działa w każdym przedsiębiorstwie,
wielu ekonomistów zakładało, iż działa ono Wynika z tego, że tempo zrównoważonego
również na poziomie gospodarki narodowej. wzrostu gospodarczego wynosi:
Nowość ujęcia zaproponowanego przez
g = (sA - n). (30.2)
Romera sprowadza się do hipotezy, że możli-
we, a nawet prawdopodobne jest występowa- Równanie to opisuje wzrost gospodarczy
nie w gospodarce znacznych efektów ze- w sposób endogeniczny, ponieważ zmienne
wnętrznych akumulacji kapitału. Inwestycje i parametry występujące w tym modelu zale-
dokonywane w jednym przedsiębiorstwie sty- żą od zachowań podmiotów gospodarujących
mulują wzrost wydajności także w innych oraz od polityki gospodarczej państwa. Przy-
przedsiębiorstwach. Na przykład, moderniza- pomnijmy, że w modelu Solowa — w wersji
cja urządzeń telekomunikacyjnych, dokonana bez postępu technicznego — tempo wzrostu
dzięki inwestycjom poczynionym przez firmę zrównoważonego wynosi zawsze n, bez
będącą głównym operatorem sieci telekomu- względu na poziom stopy oszczędności s
nikacyjnej w danym kraju, otwiera nowe moż- i produkcyjności kapitału A. Z równania 30.2
liwości rozwoju dla wielu przedsiębiorstw wynika, że polityka, która doprowadzi do
w całej gospodarce. To samo dotyczy inwe- zwiększenia stopy oszczędności s, może za-
stycji w kapitał ludzki. Szkolenie pracowni- pewnić trwałe przyspieszenie wzrostu gospo-
ków w jednym przedsiębiorstwie podnosi darczego (ponieważ y = Ak). Podobnie będzie
ogólny poziom kwalifikacji i daje korzyści
wszystkim przedsiębiorstwom. Mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm
332
Funkcja produkcji określonego przedsię-
biorstwa ujawnia zatem malejące przychody
z kapitału własnego, lecz jest zależna także od
nakładów inwestycyjnych innych firm. Po-
szczególne przedsiębiorstwa, działając w od-
osobnieniu, nie mogłyby inwestować w nie-
skończoność w rozbudowę swojego majątku.
Jednakże gdy wszystkie przedsiębiorstwa jed-
nocześnie zwiększają swój majątek, w gospo-
darce jako całości mogą występować stałe
przychody z kapitału.
Rozważmy następujący prosty model
wzrostu gospodarczego. Załóżmy, że wielkość
produkcji przypadającej na 1 osobę (y) jest
proporcjonalna do wielkości kapitału przypa-
dającego na 1 osobę (k). Aby uwypuklić rolę
akumulacji, przyjmijmy dla uproszczenia, że
nie występuje postęp techniczny (zatem y -
Makroekonomia
wówczas, gdy uda się jednorazowo i na stałe skąd bierze się założenie dokładnie stałych
podnieść poziom współczynnika A lub trwale przychodów? W przypadku malejących przy-
zwiększyć stopę wzrostu k. chodów powracamy do modelu Solowa,
Takie ujęcie uwzględnia możliwość od- w którym długookresowe tempo wzrostu go-
działywania polityki gospodarczej państwa na spodarczego jest określone egzogenicznie.
wzrost gospodarczy, a nawet zakłada, że inter- W przypadku rosnących przychodów gospo-
wencja państwa może przyczynić się do pod- darka osiągałaby coraz szybszy wzrost pro-
niesienia efektywności gospodarowania dukcji i kapitału. Historia gospodarcza nie po-
i w efekcie — do przyspieszenia wzrostu go- twierdza jednak takiej tendencji. Dlatego dla
spodarczego. W prostym modelu Romera, wzrostu endogenicznego należy przyjąć zało-
przedstawionym wyżej, akumulacja kapitału żenie, że akumulacja kapitału przynosi stałe
zapewnia dodatnie efekty zewnętrzne. Po- przychody. Niektórzy uważają zresztą, iż na-
szczególne przedsiębiorstwa w swoich decy- wet to założenie jest zbyt optymistyczne.
zjach inwestycyjnych pomijają fakt, że podej-
mowane przez nie inwestycje nie tylko po-
większają własny aparat wytwórczy, lecz
30,8
także przyczyniają się do zwiększenia efek- Koszty
tywności wykorzystania kapitału w innych
firmach. Czynnikiem rekompensującym te wzrostu gospodarczego
efekty zewnętrzne mogą być subsydia przy-
znawane inwestorom przez państwo. W krajach wysoko rozwiniętych dość często
Od czasu ukazania się pracy Romera zain- słyszy się pogląd, że koszty wzrostu gospo-
teresowanie endogenicznym wzrostem gospodarczego przewyższają płynące z niego korzy-
darczym ogromnie wzrosło. Dane przytoczone ści. Zanieczyszczenie środowiska naturalnego,
w tablicy 30.1 oraz wywody zawarte w ram- zatłoczenie miast i gorączkowy, pełen stresów
ce 30.2 wskazują wyraźnie, iż niewielkie róż- tryb życia są zbyt wysoką ceną, którą społe-
nice tempa wzrostu gospodarczego na dłuższą czeństwo płaci za dalsze zwiększanie produk-
metę powodują ogromne zróżnicowanie po- cji samochodów, pralek automatycznych czy
ziomu życia mieszkańców poszczególnych sprzętu wideo.
krajów. W świetle przeprowadzonych badań Maksymalizacja wzrostu PNB nie może
znamy obecnie wiele możliwych źródeł endo- być głównym celem społeczeństwa gospoda-
genicznego wzrostu. Na przykład, zamiast za- rującego choćby dlatego, że miernik ten nie
łożenia o egzogenicznym charakterze postępu odzwierciedla dobrze czystej wartości ekono-
technicznego możemy wyobrazić sobie istnie- micznej dóbr i usług wytwarzanych w gospo-
nie odrębnego sektora w gospodarce, który darce. Uboczne negatywne aspekty wzrostu
prowadzi działalność B + R w celu zapewnie-
nia postępu technicznego. Stałe przychody
z jednostki nakładów ponoszonych w tym
sektorze wystarczą do tego, aby zapewnić en-
dogeniczny wzrost. W istocie rzeczy, do za-
pewnienia endogenicznego wzrostu wystarczą
stałe przychody z jednostki nakładu dowolne-
go dającego się akumulować czynnika pro-
dukcji (wiedza, kapitał itp.).
Zauważmy również, że modele wzrostu
endogenicznego wyjaśniają przyczyny trwa-
łych różnic tempa wzrostu gospodarczego
w poszczególnych krajach. To z kolei pomaga
zrozumieć, dlaczego w rzeczywistości kon-
wergencja nie zawsze następuje i niektóre
ubogie kraje pozostają bez końca w zaklętym
kręgu ubóstwa.
Mimo że koncepcja wzrostu endogenicz-
nego jest bardzo interesującym nowym uzu-
pełnieniem teorii wzrostu gospodarczego, ma
ona jednak także wielu krytyków. Krytyka
skupia się przeważnie na jednym kluczowym
punkcie. Bez względu na to, jakie czynniki
produkcji zapewniają wzrost gospodarczy,
Makroekonomia 345
gospodarczego, takie jak zanieczyszczenie nadmierne, to najlepszym sposobem ich
środowiska naturalnego, omówiliśmy w roz- zmniejszenia jest stworzenie odpowiednich
dziale 16 (Mikroekonomia). W gospodarce bodźców pozwalających bezpośrednio ograni-
wolnorynkowej, w której nie występuje jaka- czyć zakres tych zjawisk. Obniżenie tempa
kolwiek interwencja państwa, zanieczyszcze- wzrostu całej produkcji społecznej jest roz-
nie środowiska będzie prawdopodobnie nad- wiązaniem bardzo kosztownym i zdecydowa-
mierne. Jednakże całkowita eliminacja tego nie nieoptymalnym.
zjawiska też nie jest rozwiązaniem społecznie Niektóre spośród wymienionych trudności
optymalnym. Działalność gospodarcza, której można by wyeliminować, gdyby statystycy
towarzyszy zanieczyszczenie środowiska, po- i ekonomiści potrafili opracować bardziej
winna bowiem być prowadzona do momentu, kompleksowy miernik dobrobytu, który obej-
w którym krańcowa korzyść z tej działalności mowałby działalność wpływającą na jakość
zrówna się z krańcowym kosztem społecznym życia (np. uroki przyrody, czyste powietrze).
uwzględniającym degradację środowiska. Wy- Działalności tego rodzaju nie uwzględnia się,
jaśnialiśmy już, jak zastosowanie odpowied- jak dotąd, przy obliczaniu PNB, mimo że daje
nich środków polityki gospodarczej, np. po- ona konsumentom oczywiste korzyści. Zarów-
datków od zanieczyszczenia środowiska czy no wyborcy, jak i obserwatorzy życia poli-
norm jego ochrony, może przybliżać gospo- tycznego oceniają osiągnięcia rządu na pod-
darkę do osiągnięcia optymalnej alokacji zaso- stawie porównań wyników gospodarczych
bów, a więc do zrównania społecznych kosz- z innymi krajami w świetle rejestrowanych
tów krańcowych ze społecznymi korzyściami i publikowanych danych. Przyjęcie bardziej
krańcowymi. kompleksowego miernika wzrostu gospodar-
Konsekwentna realizacja takiej polityki czego mogłoby usunąć bądź przynajmniej zła-
spowodowałaby prawdopodobnie obniżenie godzić wiele dylematów, przed jakimi staje
tempa wzrostu PNB poniżej poziomu osiąga- rząd, próbując pogodzić realizację wzrostu
nego w sytuacji, gdy nie ma ograniczeń w za- gospodarczego mierzonego w dotychczasowy
nieczyszczaniu środowiska i przeludnieniu
miast. Takie właśnie podejście do kosztów
wzrostu gospodarczego wydaje się najbardziej 8
To określenie nie oddaje w pełni znaczenia an-
rozsądne. Dotyka ono bezpośrednio samego gielskiego terminu principle of targeting (dosłow-
sedna problemu, podczas gdy koncepcja nie: zasada osiągania celu), którego istotą jest dobór
wzrostu zerowego próbuje złagodzić jego właściwych środków osiągania tego celu oraz wła-
ostrość tylko pośrednio. ściwe ich ukierunkowanie. Jest to jeden z aspektów
prakseologicznej zasady racjonalnego działania
(przyp. tłum. Z.M.).
Zgodnie z koncepcją wzrostu zerowego naj-
lepszym rozwiązaniem jest obniżenie tempa
wzrostu PNB do zera, ponieważ zwiększa-
niu PNB towarzyszą dodatkowe koszty, np.
w postaci zanieczyszczenia środowiska na-
turalnego i zatłoczenia miast.
Koncepcja wzrostu zerowego nie rozróżnia

produkcji obciążonej dodatkowymi kosztami
społecznymi i produkcji nie powodującej tych
kosztów. Nie stwarza więc ona bodźców do
poszukiwania optymalnych rozwiązań. Zasada
celowego działania* (ang. principle of tar-
geting), jedna z podstawowych kategorii, jaki-
mi posługuje się ekonomia dobrobytu (część
III podręcznika), sugeruje, że z punktu widze-
nia efektywności lepiej jest oddziaływać na
określone zjawisko (problem) bezpośrednio,
aniżeli stosować rozwiązania pośrednie, które
wpływają zakłócająco na inne aspekty pro-
dukcji czy konsumpcji. Jeżeli zatem w odczu-
ciu społecznym straty związane z zanieczysz-
czeniem i zniszczeniem środowiska, przelud-
nieniem miast czy z narastającym stresem są

sposób z podejmowaniem przedsięwzięć zasobów na inwestycje zamiast na konsump-
zmierzających do poprawy jakości życia. cję — obojętnie jak definiowaną i mierzoną
Niemniej jednak, nawet przy najbardziej — prawie zawsze obniża bieżący dobrobyt,
adekwatnym mierniku, wybór pożądanego a prowadzi do jego wzrostu w przyszłości.
tempa wzrostu gospodarczego pozostanie Preferencje czasowe w zaspokajaniu różnego
kwestią normatywną, zależną od systemu war- rodzaju potrzeb pozostaną zawsze problemem
tości osoby dokonującej oceny. Przeznaczenie normatywnym.
_ p
Podsumowanie
1. Miernikiem wzrostu gospodarczego jest procentowy przyrost realnego PNB — całkowitego
lub na 1 mieszkańca — w ciągu roku. W odniesieniu do dobrobytu społecznego jest to
miernik wysoce niedoskonały.
2. Statystycznie ujmowany PNB nie uwzględnia wartości czasu wolnego, dóbr i usług nie ob-
jętych wymianą rynkową oraz dodatnich i ujemnych efektów zewnętrznych, które również
wywierają istotny wpływ na jakość życia. Różnice w podziale dochodu sprawiają, że PNB
na 1 mieszkańca jest bardzo niedoskonałym wskaźnikiem dobrobytu w porównaniach mię-
dzynarodowych .
3. Wysokie tempo wzrostu PNB per capita (niezależnie od sposobu jego obliczania) występu-
je w krajach nazywanych dzisiaj rozwiniętymi dopiero od ok. 200 lat. W innych krajach
trwały wzrost gospodarczy rozpoczął się jeszcze później.
4. Wzrost produkcji może wynikać ze zwiększania albo nakładów czynników wytwórczych,
tj. ziemi, pracy, kapitału i surowców, albo produkcyjności (wydajności) tych czynników.
Jednym z najważniejszych źródeł wzrostu wydajności jest postęp techniczny.
5. Ograniczona podaż czynnika wytwórczego, np. określonego surowca, nie uniemożliwia
długookresowego wzrostu gospodarki. Wraz ze wzrostem rzadkości czynnika zwiększa się
jego cena. To skłania producentów do zastępowania danego czynnika innym, poszukiwania
nowych materiałów oraz metod wytwórczych oszczędzających rzadki czynnik.
6. Prosty neoklasyczny model wzrostu zakłada, że produkcja, zasób kapitału i zasób pracy
wzrastają w jednakowym tempie. Niezależnie od wyjściowych zasobów kapitału gospodar-
ka zawsze zmierza ku takiej właśnie ścieżce zrównoważonego wzrostu.
7. Przedstawiony model wzrostu objaśnia tempo wzrostu produkcji, ale nie tłumaczy przyczyn
wzrostu wydajności pracy. Postęp techniczny zwiększający techniczne uzbrojenie pracy
umożliwia ciągły wzrost wydajności. Uwzględnienie tego czynnika pozwala zbliżyć model
do rzeczywistości.
8. Istnieje tendencja do wyrównywania poziomów rozwoju gospodarczego różnych krajów. Jej
źródłem jest względna łatwość, z jaką kraje mniej rozwinięte mogą zwiększać techniczne
uzbrojenie pracy (przy jego niskim dotychczasowym poziomie), oraz możliwość transferu
zagranicznej techniki i zmniejszania luki technologicznej. Faktyczne tempo wdrażania in-
nowacji technicznych w tych krajach zależy jednak także od zdolności do przełamywania
oporu grup społecznych zainteresowanych utrzymaniem status quo.
9. Polityka gospodarcza rządu Margaret Thatcher doprowadziła do istotnego przyspieszenia
wzrostu gospodarczego w Wielkiej Brytanii, nawet po uwzględnieniu takich niezależnych
czynników, jak wzrost zasobów kapitału i siły roboczej oraz nadrabianie opóźnień w dzie-
Makroekonomia 347
dżinie technologii. Trudno jednak ocenić, czy efektem tej polityki było trwałe przyspiesze-
nie wzrostu gospodarki brytyjskiej.
10. W teoriach wzrostu endogenicznego przyjmuje się założenie o stałych przychodach z aku-
mulacji kapitału. Jeżeli łączna suma inwestycji w gospodarce nie podlega działaniu prawa
malejących przychodów, to zwiększenie stopy oszczędności i inwestycji może podnieść
-długookresowe tempo wzrostu wydajności pracy. Występowanie na szeroką skalę dodatnich
efektów zewnętrznych związanych z inwestycjami w kapitał ludzki i rzeczowy to dodatko-
wy argument przemawiający za interwencją państwa, stymulującą rozwój oświaty i szkol-
nictwa oraz wspierającą rozbudowę i modernizację aparatu wytwórczego.
11. Jednakże przyjmowane w tych teoriach założenie o występowaniu stałych przychodów
z akumulacji kapitału nie zostało dotąd udowodnione.
P
Podstawowe pojęcia
Funkcja produkcji 315
Wiedza techniczna 317
Wynalazki 317
Ścieżka wzrostu zrównoważonego 321
Ekstensywna rozbudowa aparatu wytwórczego 322
Intensywna rozbudowa aparatu wytwórczego 322
Postęp techniczny 324
Hipoteza konwergencji 326
Reszta Solowa 328
Wzrost endogeniczny 331
Wzrost zerowy 334
f Z I
1. Wyjaśnij, na czym polega różnica między produkcją całkowitą a produkcją na 1 mieszkańca.
Która z nich rośnie szybciej? Uzasadnij swój osąd. Czy jest tak we wszystkich krajach?
2. Wielka Brytania ma zbyt wielu naukowców i zbyt mało inżynierów. Jakie dane byłyby ci po-
trzebne, aby stwierdzić, czy to zdanie jest prawdziwe? Czy mechanizm rynkowy gwarantuje,
że młodzi ludzie wybiorą zawody najbardziej pożądane ze społecznego punktu widzenia?
3. Podaj dwa przykłady ujemnych efektów zewnętrznych. Zaproponuj metody ich pomiaru.
Czy efekty te powinny być uwzględnione w rachunku PNB? Czy jest to w ogóle możliwe?
4. Jakie nowe zjawiska w gospodarce brytyjskiej w latach dziewięćdziesiątych mogłyby uza-
sadniać tezę, że polityka gospodarcza określana mianem thatcheryzmu doprowadziła do
trwałego przyspieszenia wzrostu gospodarczego Wielkiej Brytanii?
5. „Gdyby hipoteza konwergencji była trafna, wówczas najuboższe kraje Afryki dawno prze-
zwyciężyłyby stagnację". Czy pogląd ten jest słuszny? Jakie nowe elementy w teorii wzrostu

gospodarczego mogą wyjaśnić, dlaczego niektóre kraje wciąż nie potrafią wyrwać się z za-
klętego kręgu ubóstwa?
6. „Nie przejmujmy się zbytnio faktem, że zasoby niektórych surowców mineralnych są ogra-
niczone, bo przecież katastroficzne prognozy Malthusa okazały się mylne". Co sądzisz o tym
poglądzie i jego uzasadnieniu?
7. Czy to prawda, że wzrost gospodarczy stał się zjawiskiem względnie trwałym i powszech-
nym dopiero w ostatnim stuleciu? Jak uzasadniłbyś swoją odpowiedź?
8. Powszechne Wędy w rozumowaniu. Wyjaśnij, dlaczego poniższe stwierdzenia są niepraw-
dziwe, a) Zwiększenie wydatków państwa musi wpłynąć pozytywnie na wzrost gospodarczy,
b) Zwiększenie wydatków państwa musi wpłynąć negatywnie na wzrost gospodarczy, c) Po-
nieważ zasoby produkcyjne świata są ograniczone, wzrost gospodarczy prędzej czy później
się skończy, d) Gdybyśmy więcej oszczędzali, wówczas nasza gospodarka na pewno rozwi-
jałaby się szybciej.
ROZDZIAŁ 31
Cykl koniunkturalny
□ Odróżnić tendencję wzrostu gospodarczego (trend) i cykliczne wahania wokół trendu.

O Interpretować teorie objaśniające przyczyny występowania cykli koniunkturalnych.
□ Ocenić, czy cykliczne wahania koniunktury są rezultatem odchyleń faktycznej pro-
dukcji od poziomu potencjalnego, czy też efektem wahań samej produkcji potencjal-
nej.
O Zbadać, czy wahania koniunktury w poszczególnych krajach stają się coraz bardziej
skorelowane w miarę postępów integracji gospodarczej.
O Zastosować teoretyczną wiedzę o cyklach koniunkturalnych w analizie aktualnych
zmian koniunktury w dowolnym kraju.
Po głębokiej recesji lat 1990-1992 Wielka w krajach będących jego głównymi partnerami
Brytania wystąpiła z Europejskiego Mechani- handlowymi? W części V podręcznika przeko-
zmu Kursowego, obniżyła stopy procentowe namy się, że stopień zależności od koniunktury
i pozwoliła na znaczną deprecjację funta. za granicą to jeden z istotnych czynników de-
Nowy minister Skarbu, Kenneth Ciarkę, cydujących o tym, czy dany kraj zechce przy-
utrzymywał się na tym stanowisku przez cały stąpić do ugrupowania integracyjnego i zgodzi
okres stałej poprawy koniunktury. Premier się na prowadzenie wspólnej polityki gospo-
John Major odroczył wybory powszechne do darczej (np. na utworzenie unii walutowej).
maja 1997 r. — ostatniego możliwego terminu
— w nadziei, że rosnący optymizm w nastro-
jach gospodarczych zapewni Partii Konserwa-
tywnej zwycięstwo wyborcze.
Ten epizod ilustruje bardziej złożone pro-
blemy, które zamierzamy rozpatrzyć w tym
rozdziale. Pierwsze pytanie, na które musimy
odpowiedzieć, brzmi: „Czy zjawisko zwane
cyklem koniunkturalnym rzeczywiście istnie-
je?". Wiemy oczywiście, że produkcja wyka-
zuje znaczne krótkookresowe wahania, ale cy-
kliczność to nie tylko występowanie okreso
wych odchyleń od trendu, lecz także pewna
ich regularność. Czy zjawisko to potwierdzają
dane statystyczne? A jeżeli tak, to jak można
wyjaśnić owe fluktuacje? Dlaczego ożywienie
gospodarki po 1992 r. nie doprowadziło do
poprawy nastrojów i nie przyczyniło się do
wzrostu popularności rządu, tak jak to bywało
w przeszłości? Postaramy się odpowiedzieć na
te wszystkie pytania.
Rozpatrzymy też międzynarodowe aspekty
cyklu. Czy cykl koniunkturalny w określonym
kraju może mieć całkiem inny przebieg niż
Makroekonomia 350
31.1
Trend i cykl
RYSUNEK ( 31.1 J
-----
W rzeczywistości globalna produkcja społecz- Cykl koniunkturalny
na i wydajność pracy nie rosną równomiernie. Trend produkcji jest stale rosnący, ponieważ zwięk-
sza się potencjał wytwórczy. Faktyczna wielkość
W niektórych latach zwiększają się w bardzo
produkcji waha się wokół tego trendu. Punkt A po-
szybkim tempie, w innych natomiast maleją. kazuje depresję — dolny punkt zwrotny cyklu.
W punkcie B zaczęła się faza ożywienia, która trwa
Tendencja rozwojowa (trend) produkcji to aż do szczytu C — górnego punktu zwrotnego cy-
wygładzona ścieżka obrazująca rozwój pro- klu. W punkcie C występuje boom. Po nim następu-
dukcji w długim okresie po wyeliminowaniu je recesja trwająca do kolejnej depresji w punkcie E,
krótkookresowych wahań. gdzie zaczyna się nowy cykl. Między analogiczny-
t
mi punktami zwrotnymi dwóch kolejnych cykli, np.
N
między A i E, upływa ok. 5 lat.
Cyklem koniunkturalnym nazywamy krót-

kookresowe odchylenia produkcji od jej
trendu.
V___________________________________________ J
Czas
Rysunek 31.1. przedstawia schemat prze-
v ________________________________________________ J
biegu cyklu koniunkturalnego. Cieńszą linią

oznaczono wzrostowy trendtrend bądź nawet
produkcji, nato-spada. Punkt E oznacza dno
miast linią grubszą — odchylenia
cyklu (depresję),
faktycznejpo czym koniunktura się po-
wielkości produkcji od trendu. Punkt(następuje
prawia A ozna- ożywienie) i zaczyna się
cza depresję lub inaczej nowy — kryzys
cykl. Najszybszy
(ang. wzrost produkcji wy-
slump) — dolny punkt zwrotny stępuje więc
cyklu wko-fazie ożywienia, a najwolniej-
niunkturalnego. W punkcie szy Bwzrost (bądź nawet spadek) — w fazie re-
gospodarka
2
znajduje się w fazie zwanejcesjiożywieniem
. (ang.
recovery). W miarę poprawy koniunktury
wielkość produkcji przekracza linię trendu,
2
Powyższa klasyfikacja faz cyklu nie jest jedyna,
osiągając punkt C, który nazywamy rozkwitem
niektóre jednak oznaczenia i nazwy są nieścisłe. Po-
(ang. boom). Następnie gospodarka wchodzi
prawa rozpoczyna się już w punkcie A i kończy się
w fazę recesji (ang. recession), w której pro- B (w miejscu przecięcia linii
nieco powyżej punktu
dukcja wzrasta w tempie wolniejszym niż
faktycznej produkcji z trendem), po czym następuje
właściwe ożywienie koniunktury. Rozkwitem lub
1 boomem nazywa
Określenie cykl handlowy dotyczyło się zwykle szczytową część eks-
nie tylko
handlu międzynarodowego. W pansji. czasach Granice
wiktoriań-między poprawą, ożywieniem
skich „handlem" (ang. trade) i nazywano
rozkwitem wszelką
są dość umowne. Bezsporne i jedno-
znaczne
działalność gospodarczą, a zwłaszcza są jedynie cezury między zwyżkową i zniż-
przemysłową.
Faktyczna wielkość produkcji waha się

wokół tego hipotetycznego trendu. Ekonomi-
ści brytyjscy nazywali niegdyś te wahania cy-
klem handlowym (ang. trade cycle). Obecnie
powszechnie stosowanym określeniem jest
termin przyjęty w literaturze amerykańskiej:
cykl koniunkturalny (ang. business cycle)1.

Rysunek 31.2 przedstawia roczne tempo RYSUNEK
wzrostu realnego PKB w Wielkiej Brytanii Wzrost produkcji i wydajności pracy
i wielkości produkcji na 1 zatrudnionego w la- w Wielkiej Brytanii w latach 1970-1999
tach 1970-1999 (w cenach stałych). Dynami- (% rocznie)
ka produkcji i wydajności pracy była najwyż- 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000
sza w latach 1973, 1983 i 1986-1988, a naj-
niższa w latach 1974-1975, 1980-1981
i 1990-1992. Z rysunku można wyciągnąć
trzy wnioski. Po pierwsze, wzrost produkcji
i wydajności pracy w krótkim okresie nie
przebiega bynajmniej równomiernie. Po dru-
gie, jakkolwiek gospodarka nie wykazuje ide-
alnie regularnych cykli, to jednak można się
dopatrzyć następujących po sobie faz kryzysu,
ożywienia, rozkwitu i recesji, tworzących cykl
trwający ok. 4-5 lat. Po trzecie, w krótkim
okresie występuje dość ścisła zależność mię-
dzy zmianami produkcji całkowitej a zmiana-
mi wydajności pracy. Fakty te postaramy się
dokładnie wyjaśnić w dalszej części niniejsze-
go rozdziału.
Lata
W każdym szeregu czasowym można wy-
odrębnić trend oraz wahania wokół tego tren-
du. Na początek załóżmy, że potencjalna pro-
dukcja rośnie według gładkiej ścieżki trendu.
Nieco później zastanowimy się, czy produkcja — to jednak dane statystyczne ujawniają zbyt
potencjalna także nie wykazuje znacznych dużą regularność wahań, aby można było
krótkookresowych wahań. Tymczasem przyj- uznać je za czysty przypadek. Co jest powo-
miemy, że odchylenia faktycznej wielkości dem występowania cykli koniunkturalnych?
produkcji od trendu wyrażają różnicę między Rozważaliśmy wcześniej czynniki kształ-
rzeczywistym poziomem globalnego popytu tujące całkowity popyt. Dźwignią wzrostu po-
i produkcji a ich poziomem potencjalnym, pytu globalnego w krótkim okresie może być
odpowiadającym stanowi pełnego zatrudnie- np. wzrost eksportu, wzrost wydatków pań-
nia. Chociaż z rysunku 31.2 wynika, że cykle stwa lub obniżenie stopy procentowej. Nato-
nie przebiegają całkiem regularnie — pod miast podwyżka podatków, spadek popytu na
względem zarówno długości, jak i skali zmian eksport czy obniżenie się oczekiwanych przez
wielkości produkcji między dnem i szczytem przedsiębiorstwa zysków — wszystko to
może doprowadzić do zmniejszenia globalne-
go popytu. Można by po prostu powiedzieć,
kową fazą cyklu, tj. dolny punkt zwrotny A (dno) że to właśnie czynniki określające wielkość
i górny punkt zwrotny C (szczyt). Tych punktów
łącznego popytu podlegają krótkookresowym
zwrotnych nie należy mylić z fazami; każda z faz
wahaniom, a obserwowane przez nas wahania
jest procesem, nie zaś chwilowym stanem, a więc
odpowiadać jej musi na wykresie pewien odcinek. produkcji są tylko odbiciem tego zjawiska.
Nazywanie szczytu rozkwitem, a dna kryzysem lub Jednak nie powinniśmy upatrywać w tym
depresją jest co najmniej nieścisłe. Zarówno w tek- stwierdzeniu wyjaśnienia cyklu koniunktural-
ście, jak i w opisie rysunku nie został objaśniony nego, gdyż nic nie mówi ono o przyczynach
punkt D iprzyp. tłum. Z.M.). dość regularnych wahań czynników, od któ-
rych zależy popyt globalny.
31.2
Makroekonomia 352
Jednym z możliwych objaśnień, które pre- czynników mogą być wahania eksportu netto.
tendują do rangi teorii, jest koncepcja poli- Wiadomo, że fluktuacje importu są uwarunko-
tycznego cyklu koniunkturalnego. Rozumo- wane wahaniami produkcji krajowej, wahania
wanie jest tu proste. Przypuśćmy, że wyborcy eksportu zaś są nade wszystko pochodną cy-
mają krótką pamięć i pozostają pod silnym klicznych zmian koniunktury za granicą. Han-
wpływem stanu koniunktury w okresie bez- del międzynarodowy może być ważnym kana-
pośrednio poprzedzającym wybory. Załóżmy łem przenoszenia cykli z jednych krajów do
także, że rząd potrafi w krótkim okresie innych, ale dla wyjaśnienia przyczyn cyklicz-
wpływać na wielkość globalnego popytu za ności potrzebna jest teoria odwołująca się do
pomocą narzędzi polityki pieniężnej i fiskal- czynników wewnętrznych.
nej. Aby zwiększyć szanse utrzymania się Pojęcie cyklu sugeruje istnienie opóźnień
przy władzy w następnych wyborach, rząd czasowych w procesie dostosowań. Jeżeli go-
ten na początku stosuje restrykcyjną politykę spodarka reagowałaby natychmiast na każdy
pieniężną i fiskalną, doprowadzając tym go- wstrząs, to w obrazie aktywności gospodar-
spodarkę do kryzysu, a następnie, bezpośred- czej występowałyby skokowe zmiany w górę
nio przed nowymi wyborami, podejmuje eks- i w dół, a nie powtarzające się na przemian
pansywną politykę pieniężną oraz fiskalną, okresy recesji i ożywienia. Skoro teoria cyklu
która wywołuje ożywienie gospodarcze. Po- koniunkturalnego musi odwoływać się do wa-
nieważ w trakcie kryzysu narosły w gospo- hań popytu wewnętrznego — konsumpcyjne-
darce rezerwy produkcyjne, możliwy staje się go bądź inwestycyjnego, to wydaje się, że bar-
wzrost produkcji w tempie znacznie szyb- dziej wiarygodną przyczyną są wydatki inwe-
szym od długookresowego trendu. Wyborcy stycyjne. O ile konsumenci mogą szybko
sądzą, że rząd opanował samoistny kryzys dostosowywać swoje wydatki do zmieniają-
i w związku z tym udzielają mu poparcia na cych się dochodów, o tyle zmiany w wydat-
następną kadencję. kach inwestycyjnych wymagają dłuższego
czasu. Przedsiębiorstwa nie angażują się po-
chopnie w duże i nieodwracalne przedsięwzię-
Polityczny cykl koniunkturalny wynika ze
cia inwestycyjne, a nowe fabryki nie powstają
zmian polityki gospodarczej w okresie mię-
dzy kolejnymi wyborami. z dnia na dzień. Dlatego skupimy uwagę na
inwestycjach jako najbardziej prawdopodob-
nym źródle cykli koniunkturalnych.
Teoria ta daje pewne wyjaśnienie przyczyn
wahań aktywności gospodarczej, a także odpo-
wiada na pytanie, dlaczego cykl koniunktural-
Model mnożnika-akceleratora
ny trwa ok. 5 lat — w Wielkiej Brytanii Model mnożnika-akceleratora opisuje skutki
i w krajach o podobnych systemach politycz- i przyczyny zmian wydatków inwestycyjnych.
nych jest to właśnie okres między kolejnymi Skutki są oczywiste. W najprostszej wersji
wyborami. Koncepcja ta zawiera pewne ziarno
prawdy. Jednakże zakłada ona, że wyborcy są
na tyle naiwni, iż nie są w stanie odczytać in-
tencji rządu. Nie zawsze jednak wyborcy by-
wają tak krótkowzroczni. Na przykład,
w 1997 r. rząd Johna Majora przegrał wybory,
mimo że gospodarka brytyjska w tym czasie
rozwijała się bardzo dynamicznie. Wyborcy
uznali, że laburzyści poradzą sobie jeszcze
lepiej.
Teorie
cyklu koniunkturalnego
Jeżeli przyczyną cykli koniunkturalnych nie

są zmiany polityki gospodarczej, to powstaje
pytanie, które składniki popytu globalnego są
źródłem cykliczności. Jednym z ważnych

modelu keynesowskiego wzrost inwestycji nia stopy procentowej nie mogą być najważ-
prowadzi w krótkim okresie do jeszcze więk- niejszą przyczyną zmian wydatków inwesty-
szego wzrostu dochodu oraz produkcji. Wy- cyjnych. Jest niemal pewne, że ważniejszym
datki inwestycyjne zwiększają ogólny poziom czynnikiem są zmiany oczekiwań co do wyso-
popytu nie tylko bezpośrednio, lecz także kości przyszłych zysków. Przy stosunkowo
— zwiększając dochody — pobudzają pośred- powolnych zmianach realnej stopy procento-
nio popyt konsumpcyjny. W rozdziałach 21 wej i płac realnych głównym czynnikiem
i 22 nazwaliśmy ten mechanizm mnożnikiem. określającym zmieniające się w krótkim okre-
Co jest przyczyną zmian skali wydatków sie oczekiwania co do przyszłych zysków są
inwestycyjnych? Przedsiębiorstwa inwestują oceny przyszłych rozmiarów sprzedaży i wo-
wtedy, kiedy posiadane zasoby kapitału rze- lumenu produkcji. Przy innych czynnikach nie
czowego spadają poniżej pożądanego pozio- zmienionych, im większa oczekiwana w przy-
mu. Kiedy utrzymywane przez przedsiębior- szłości produkcja, tym wyższe będą oczeki-
stwa zasoby kapitału mają optymalne rozmia- wane z niej zyski, a zatem większe korzyści
ry, krańcowy koszt powiększenia zasobu z dodatkowych nakładów inwestycyjnych.
kapitału o jednostkę jest równy korzyści krań- Takie wnioski wynikają z teoretycznego mo-
cowej z tej dodatkowej jednostki kapitału, ko- delu inwestycji, który określamy mianem ak-
rzyści mierzonej wartością zaktualizowaną celeratora.
oczekiwanych w przyszłości zysków opera-
cyjnych w całym okresie eksploatacji tego do- Model akceleratora (znany także pod nazwą
datkowego kapitału. Tak określona korzyść zasady przyspieszenia — przyp. tłum. Z.M.)
może się zwiększyć w wyniku albo obniżki zakłada, że przedsiębiorstwa oceniają przy-
stopy procentowej, według której dyskontuje szłą wielkość produkcji i zysków poprzez
się wartość strumienia oczekiwanych zysków, ekstrapolację dotychczasowego wzrostu
albo wzrostu spodziewanych w przyszłości produkcji. Wzrost produkcji w stałym tem-
zysków. pie prowadzi do niezmiennego poziomu in-
W poprzednich rozdziałach skupialiśmy westycji i stałego tempa wzrostu pożądane-
go majątku produkcyjnego. Dla zwiększenia
uwagę na roli, jaką w kształtowaniu popytu
zamierzonych inwestycji konieczny jest
inwestycyjnego odgrywają zmiany stopy pro- przyspieszony wzrost produkcji.
centowej. Z kolei w rozdziale 28 nauczyliśmy
się analizować gospodarkę, w której występu-
je inflacja, i stwierdziliśmy, że zmiany tempa Model akceleratora jest oczywiście tylko
inflacji są główną przyczyną zmian nominal- pewnym pożytecznym uproszczeniem. Kom-
nej stopy procentowej. Realna wysokość stopy pletny model inwestycji musiałby uwzględnić
procentowej zmienia się w rzeczywistości nie- zarówno wpływ zmieniającego się poziomu
znacznie. Najprostszym sposobem obliczenia produkcji (i innych czynników) na oczekiwa-
obecnej wartości nowych dóbr kapitałowych ną wielkość przyszłych zysków i planowane
jest oszacowanie spodziewanej realnej wiel- rozmiary zainwestowanego kapitału, jak i rolę
kości zysków operacyjnych (przez wyrażenie zmian stopy procentowej jako czynnika mo-
przyszłych zysków w cenach stałych), a na- dyfikującego wartość zaktualizowaną oczeki-
stępnie zdyskontowanie ich za pomocą realnej wanych w przyszłości zysków i kształtującego
stopy procentowej3, stąd też w praktyce waha tym samym bodźce do inwestowania już dziś.
J
W rozdziale 14 (Mikroekonomia) wykazaliśmy,
że przy dyskontowaniu według nominalnej stopy
procentowej (która jest wysoka wówczas, gdy
w przyszłości jest spodziewana inflacja) trzeba jed-

nocześnie wziąć pod uwagę fakt, że inflacja zwięk-
szy nominalną wartość przyszłych zysków.
Makroekonomia
TABLICA [ 31.1
Model mnożnika-akceleratora
Okres t Przyrost produkcji Inwestycje /, Produkcja Yt
w poprzednim okresie
f= 1 0 10 100
t=2 0 10 120
f= 3 20 20 140
t=4 20 20 140
t=5 .0 10 120
t=6 -20 0 100
t=l -20 .0, 100
f,= 8 0' 10 120
f= 9 20 20 140
V _______________________________________________ . _____________________________ , ________ ,

________________________________________________ J
Jednak, jak potwierdzają to analizy empirycz- 4

To założenie w istocie rzeczy odbiega od prostej
ne, model akceleratora jest uproszczeniem formuły akceleratora, w której zmiany wielkości
użytecznym. produkcji określają poziom inwestycji netto, a nie
To, jak konkretnie reagują przedsiębior- przyrost inwestycji brutto. W rezultacie cały przy-
stwa na zmiany wielkości produkcji, zależy od kład staje się mało przejrzysty. Czytelnikowi radzi-
dwu okoliczności: po pierwsze, od tego, czy my, aby wzorem innych podręczników uzupełnił ta-
wierzą one, że wzrost produkcji utrzyma się blicę 31.1 o dwie pomocnicze kolumny, wprowadza-
jąc niezmienny strumień inwestycji restytucyjnych
także w przyszłości; po drugie, od tego, jak
na założonym poziomie 10 oraz zmieniający się
wysokie są koszty szybkiego dostosowania
strumień inwestycji netto, których wielkość, a nie
planów inwestycyjnych, zainstalowania nowe- przyrost, jest odpowiedzią na zmiany produkcji
go wyposażenia i wprowadzenia nowych tech- w okresie poprzednim. Zakładamy przy tym, że
nologii. Im kosztowniejsze są takie szybkie efektem przyrostu produkcji w poprzednim okresie
dostosowania, tym więcej przedsiębiorstw bę- 0 2 jednostki są obecnie inwestycje netto równe
dzie skłaniać się ku rozłożeniu inwestycji na 1 jednostce. Następnie należy zsumować te dwa
dłuższy okres. składniki inwestycji. Nie zmieni to wielkości inwe-
Pokażemy obecnie, jak działanie mechani- stycji I p które przedstawiono w tablicy, a znakomicie
zmu mnożnika-akceleratora może wywoływać ułatwi zrozumienie przykładu iprzyp. tłum. Z.M.).
cykle koniunkturalne. W tablicy 31.1 wprowa-
dzamy dwa szczególne założenia, chociaż cała
argumentacja pozostaje w mocy także w bar-
dziej ogólnych przypadkach. Po pierwsze, za-
kładamy, że mnożnik przyjmuje wartość 2.
Każda dodatkowa jednostka inwestycji zwięk-
sza dochody i produkcję o 2 jednostki. Po dru-
gie, przyjmujemy, że bieżące inwestycje re-
agują na zmiany produkcji w poprzednim
okresie. Oznacza to, że jeżeli w poprzednim
okresie dochód wzrósł o 2 jednostki, to obec-
nie przedsiębiorstwa zwiększą inwestycje
o 1 jednostkę4. W punkcie wyjścia gospodarka
znajduje się w stanie równowagi przy produk-
cji Y, równej 100. Przyjmujemy, że w po-
przednim okresie produkcja kształtowała się
na tym samym poziomie, tzn. że przyrost pro-
dukcji jest zerowy. Inwestycje /, wynoszą 10,
tzn. tyle, ile potrzeba do wyrównania ubytków
Makroekonomia 355
w aparacie wytwórczym, wynikających ze zu- Ten prosty model nie jest pełnym mode-
życia, i utrzymania go w nienaruszonym lem cyklu koniunkturalnego. Skoro produkcja
stanie. podlega wahaniom cyklicznym, to czy przed-
Załóżmy, że w okresie 2 jakiś składnik siębiorstwa będą opierały swoje oczekiwania
łącznego popytu wzrasta o 20 jednostek. Pro- co do przyszłych zysków na ekstrapolacji do-
dukcja rośnie ze 100 do 120. Ponieważ zało- tychczasowego wzrostu produkcji? Przedsię-
żyliśmy, że zwiększenie produkcji w poprzed- biorstwa, podobnie jak poszczególni ekonomi-
nim okresie o 2 jednostki prowadzi do zwięk- ści, z pewnością zaczną liczyć się z faktem
szenia bieżących inwestycji o 1 jednostkę, istnienia cyklu koniunkturalnego, a w im
dlatego w okresie 3 mamy w tablicy wzrost mniejszym stopniu ich decyzje inwestycyjne
inwestycji o 10 jednostek, będący odpowie- będą reakcją na zmiany produkcji w przeszło-
dzią na wzrost produkcji w okresie poprzed- ści, tym mniejsza będzie amplituda wahań.
nim o 20 jednostek. Jeżeli założona wartość Niemniej jednak ten prosty model uświadamia
mnożnika wynosi 2, to wzrost inwestycji nam fakt, który można wydedukować także
w okresie 3 o 10 jednostek prowadzi do wzro- z bardziej realistycznych modeli, a mianowi-
stu produkcji o 20 jednostek, ze 120 do 140. cie, że jeżeli gospodarka reaguje ociężale na
W okresie 4 inwestycje utrzymują się na bodźce, to przypomina swoim zachowaniem
poziomie 20, ponieważ przyrost produkcji wielki tankowiec znajdujący się na pełnym
w poprzednim okresie wyniósł 20. Tym sa- morzu. Wprawienie go w ruch, jak też wyha-
mym produkcja w okresie 4 pozostaje na po- mowanie zajmują dużo czasu. Jeżeli hamulce
ziomie 140. W okresie 5 inwestycje wracają nie zostaną włączone odpowiednio wcześnie,
do początkowego poziomu 10, gdyż w okresie jeszcze przed osiągnięciem zamierzonej wiel-
poprzednim nie było zmiany wielkości pro- kości aparatu wytwórczego, to jest wysoce
dukcji. Spadek inwestycji o 10 jednostek po- prawdopodobne, że gospodarka nie osiągnie
woduje poprzez efekt mnożnikowy zmniejsze- pożądanego stanu. Trzeba będzie zawrócić
nie produkcji o 20 jednostek. To z kolei wy- i spróbować jeszcze raz.
wołuje w okresie 6 dalszy spadek inwestycji
o 10 jednostek i dalszy spadek produkcji Szczyt i dno. W modelu mnożnika-akcelera-
o 20 jednostek. Ponieważ jednak tempo tora cykle mogą występować także wtedy, kie-
zmian produkcji nie ulega przyspieszeniu, in- dy nie istnieją żadne fizyczne ograniczenia
westycje w okresie 7 utrzymują się na tym sa- skali wahań. Cykliczność będzie jednak jesz-
mym poziomie co w okresie 6, stąd również cze bardziej prawdopodobna, gdy uwzględni-
produkcja w okresie 7 stabilizuje się na poziomy ograniczenia podażowe i popytowe. Glo-
mie 100. Stabilizacja wielkości produkcji balna podaż wyznacza w praktyce górny punkt
w okresie 7 powoduje, że inwestycje w okre- zwrotny, czyli szczyt cyklu. Wprawdzie można
sie 8 powracają znowu do poziomu 10,
a mnożnik sprawia, że produkcja wzrasta do
120. W okresie 9 inwestycje rosną z 10 do 20
jednostek ze względu na wzrost produkcji
w okresie poprzednim o 20 jednostek. Tym
samym zaczyna się nowy cykl.
Model mnożnika-akceleratora objaśnia me-

chanizm cykli koniunkturalnych dynamicz-
ną współzależnością popytu konsumpcyj-
nego i inwestycyjnego.
Zgodnie z modelem mnożnika-akcelera-
tora warunkiem ciągłego wzrostu inwestycji
jest przyspieszony wzrost produkcji. W tabli-
cy 31.1 warunek ten nie jest spełniony. Gdy
tylko przyrost produkcji stabilizuje się na po-
ziomie 20, inwestycje także stabilizują się na
poziomie 20. W następnym zaś okresie inwe-
stycje muszą się obniżyć, ponieważ zmniejszył
się przyrost produkcji. Gospodarka wchodzi
w okres recesji, ale gdy tylko tempo spadku
produkcji ulegnie zwolnieniu, inwestycje za-
czynają znowu rosnąć.

zrzez jakiś czas sprostać wysokiemu popytowi pracowników. W krótkim okresie podejmują
zrzez pracę w nadgodzinach lub zmniejszenie takie działania dostosowawcze, które są naj-
zapasu wyrobów gotowych, ale nie można tańsze. Eliminują więc godziny nadliczbowe,
zwiększać produkcji w nieskończoność. Sam a nawet przechodzą na skrócony czas pracy.
:rri fakt hamuje wzrost, w miarę jak gospodar- Jeżeli popyt obniżył się znacznie, to przedsię-
uj wchodzi w fazę rozkwitu. Po nadmiernym biorstwa nadal będą produkować więcej, niż
siłku gospodarka odbija się jakby od puła- mogą sprzedać. Gromadzą więc zapasy nie
r i i rozpoczyna ruch w dół. Tu z kolei wystę- sprzedanych wyrobów gotowych.
puje dolny punkt zwrotny, czyli dno cyklu, wy- Jeżeli popyt globalny pozostaje nadal ni-
znaczone przez poziom, do którego może ob- ski, to przedsiębiorstwa zmniejszają stopnio-
rziyć się popyt. Inwestycje brutto, łącznie wo zatrudnienie — częściowo przez naturalne
z inwestycjami odtworzeniowymi, nie mogą ubytki, a częściowo poprzez zwolnienia, gdyż
w istocie spaść poniżej zera, chyba że démon- taniej jest pozbyć się części pracowników, niż
tre się maszyny i sprzedaje za granicę. Dlate- płacić odsetki od coraz większego kapitału za-
spadek inwestycji, jakkolwiek może stano- mrożonego w zapasach. Ponieważ w miarę
wić ważny element recesji gospodarczej, nie wzrostu bezrobocia stopniowo spadają płace,
może trwać wiecznie, bez względu na to, jak powstaje możliwość obniżki cen, rośnie więc
:łumaczymy zachowanie inwestorów. realna podaż pieniądza, obniża się stopa pro-
centowa i w rezultacie popyt całkowity zaczy-
Wahania poziomu zapasów na ponownie wzrastać. Jednakże przedsiębior-
stwa nadal utrzymują cały ten nadmiar zapa-
Dotychczas braliśmy pod uwagę inwestycje sów, który zgromadziły od początku recesji.
w kapitał trwały. Obecnie rozpatrzymy inwe- Mogą je wyprzedać i wrócić do stanu długo-
stycje w zapasy, będące częścią kapitału obro- okresowej równowagi tylko poprzez zwięk-
:owego. Przedsiębiorstwa trzymają zapasy szanie produkcji w tempie wolniejszym od
:owarów, mimo że wiąże się to z pewnymi tempa wzrostu popytu globalnego.
kosztami, a mianowicie z odsetkami obciąża- Dlatego spadkowi popytu globalnego bę-
acymi fundusze, które zostały zamrożone dzie towarzyszyło stopniowe zmniejszanie
w nie sprzedanej jeszcze produkcji. Jakie ko- produkcji. Natomiast gdy popyt globalny za-
rzyści daje zatem utrzymywanie zapasów? cznie ponownie wzrastać, produkcja będzie
Gdyby dało się natychmiast zmienić wielkość rosła, ale wolniej — dopóki nie zostaną
produkcji, nie ponosząc przy tym żadnych upłynnione zapasy — aż do momentu, w któ-
kosztów, to można by zawsze zaspokajać rym osiągnie ona ponownie poziom odpowia-
zgłaszany popyt przez regulowanie poziomu dający pełnemu wykorzystaniu czynników
rieżącej produkcji. Utrzymywanie zapasów wytwórczych. Zmiany stanu zapasów poma-
ma sens właśnie dlatego, że szybkie dostoso- gają więc zrozumieć przyczyny powolnego
wanie wielkości produkcji jest drogie. Zwięk-
>zenie produkcji może oznaczać konieczność
dużych wypłat za godziny nadliczbowe oraz
wysokie koszty angażowania dodatkowych
pracowników. Ograniczanie produkcji z kolei
może pociągnąć za sobą wysokie koszty prze-
stojów i odpraw pracowników. Utrzymywanie
zapasów pozwala przedsiębiorstwom zaspo-
koić zmieniający się w krótkim okresie popyt
bez ponoszenia kosztów związanych z krótko-
zkresowymi wahaniami poziomu produkcji.
Zastanówmy się, jak przedsiębiorstwa re-
agują na spadek globalnego popytu. Wyjaśni-
liśmy wcześniej, że płace nie dostosowują się
w pełni i natychmiast, co pozwoliłoby przed-
siębiorstwom obniżyć ceny i pobudzić w ten
sposób popyt, tak aby wyeliminować krótko-
okresowe wahania wielkości zapotrzebowania
na ich produkty. Ponieważ dostosowanie roz-
miarów produkcji jest jednak kosztowne,
przedsiębiorstwa nie obniżają natychmiast
znacznie produkcji i nie zwalniają masowo
Makroekonomia 357
tempa zmian zachodzących w gospodarce; Nie wszyscy jednak ekonomiści podzielają
wyjaśniają one, dlaczego iaza ożywienia bądz nasz punkt widzenia na sposób fernkcjonów a-
Możemy teraz objaśnić zmiany wydajności nurt we współczesnej ekonomii, zwany nową
pracy pokazane na rysunku 31.2. Rysunek ten szkołę klasyczne, pod intelektualnym przy-
wskazuje, że wielkość produkcji na 1 zatrud- wództwem Roberta Lucasa, profesora uniwer-
nionego rośnie w czasie ożywienia, a spada sytetu w Chicago. Wprawdzie różne szkoły
w okresie recesji. Innymi słowy, produkcja myślenia w makroekonomii zostaną omówio-
dostosowuje się szybciej do nowej sytuacji niż ne szerzej w następnym rozdziale, ale już te-
zatrudnienie. Tego właśnie należało się spo- raz powinniśmy wskazać na jedną implikację
dziewać po naszej analizie procesu dostoso- stanowiska zwanego nową szkołą klasyczną.
wań. Spadek popytu jest początkowo kompen- Jednym z podstawowych założeń tej szko-
sowany przez skracanie czasu pracy i zwięk- ły jest twierdzenie, że wszystkie rynki niemal
szanie zapasów. Przy skróconym czasie pracy natychmiast samoistnie dochodzą do równo-
produkcja na 1 zatrudnionego spada. Dopiero wagi. W rezultacie produkcja niemal zawsze
wówczas, gdy recesja pogłębia się, przedsię- kształtuje się na poziomie odpowiadającym
biorstwa podejmują bardziej kosztowną opera- pełnemu zatrudnieniu czynników wytwór-
5
cję zwalniania części pracowników i powraca- czych .
ją do normalnego czasu pracy. Odwrotnie wy-
gląda sytuacja w okresie rozkwitu, kiedy
Teoria realnego cyklu koniunkturalnego ob-
produkcja jest wysoka, wzrasta liczba prze- jaśnia cykle koniunkturalne jako wahania
pracowanych nadgodzin, a wydajność pracy samej produkcji potencjalnej.
w przeliczeniu na 1 pracownika osiąga szczy-
towy poziom.
jako jednostka, która swoje obecne i przyszłe
decyzje dotyczące podaży pracy oraz popytu
31.3 zgłaszanego na dobra i usługi opiera na okre-
ślonym planie, skonstruowanym w taki spo-
Koncepcja realnego cyklu sób, aby w skali całego życia zbilansować za-
koniunkturalnego mierzone wydatki z sumą oczekiwanych do-
chodów, powiększoną o zasoby wyjściowe.
Dotychczas utrzymywaliśmy, że cykle ko-
niunkturalne odzwierciedlają wahania popytu 3 Bardzo przystępnym wprowadzeniem do tych za-
w sytuacji, gdy proces dostosowań produkcji, gadnień jest dyskusja między Charlesem Plosserem
zatrudnienia i płac w krótkim okresie przebie- i Gregiem Mankiwem na łamach czasopisma „Jour-
ga powoli. Takie objaśnienie cyklu koniunktu- nal of Economic Perspectives" 1989, Summer.
ralnego jest w pełni zgodne zwłaszcza z naszą
wcześniejszą analizą powolnych dostosowań
płac w krótkim okresie. Pogląd, że produkcja
faktyczna wykazuje wahania wokół trendu po-
tencjalnej produkcji, dobrze pasuje do naszej
interpretacji procesów dostosowawczych
przedstawionej w rozdziałach 25 i 26. Inter-
pretację tę można zwięźle określić jako keyne-
sowską w odniesieniu do krótkiego okresu, ale
klasyczną bądź monetarystyczną w odniesie-
niu do okresu długiego.
Zwolennicy tej koncepcji uważają, że cała
makroekonomia jest zasadniczo teorią dynami-
ki gospodarczej, a takie jej elementy, jak funk-
cja konsumpcji czy nawet model 1S-LM, są
zbyt uproszczone i w praktyce nieprzydatne.
Teorie objaśniające zachowania przedsię-
biorstw i gospodarstw domowych powinny
wychodzić z mikroekonomicznej analizy wy-
borów międzyokresowych, łączącej teraźniej-
szość z przyszłością. Przy takim podejściu np.
gospodarstwo domowe będzie traktowane
Makroekonomia
Takie właśnie indywidualne plany należałoby nowagi z łagodnymi i powolnymi zmianami
następnie zagregować w celu określenia ogól- produkcji globalnej w trakcie cyklu koniunk-
nej sumy wydatków konsumpcyjnych ludno- turalnego. Substytucja międzyokresowa ozna-
ści oraz ogólnej podaży pracy. Podobne, rów- cza dokonywanie wyborów co do sekwencji
nie skomplikowane podejście powinno się sto- określonych działań w czasie, czyli odracza-
sować w analizie decyzji inwestycyjnych nie bądź przyspieszanie decyzji wynikających
przedsiębiorstw. z długookresowych planów gospodarstw do-
Jedną z konsekwencji tego podejścia jest mowych oraz przedsiębiorstw. Takie zachowa-
to, że eliminuje ono potrzebę odrębnego anali- nia mogą wywołać utrzymujące się przez pe-
zowania podaży i popytu. Jeżeli podaż pracy wien czas efekty, które układają się ostatecz-
i popyt konsumpcyjny są nierozdzielnymi ele- nie w fale zwane cyklem koniunkturalnym.
mentami tej samej decyzji konsumenta, to Wyobraźmy sobie, że którejś nocy zjawia
czynniki skłaniające go do zwiększenia lub się u nas dobry dżin Nintendo, za którego
zmniejszenia zgłaszanego na rynku popytu sprawą nazajutrz okazuje się, że nasza wydaj-
będą zarazem modyfikowały wielkość ofero- ność wzrosła dwukrotnie. Jednak cud trwa tyl-
wanej przez niego podaży. ko rok. Dobrze wiemy, że po roku nasza wy-
Z tego względu autorzy teorii realnego cy- dajność powróci do normy. Mamy do czynie-
klu koniunkturalnego zajmują się po prostu nia z przejściowym szokiem dotykającym
analizą zmian faktycznej produkcji, której wydajności pracy, swego rodzaju błyskiem
wielkość odzwierciedla zarówno podaż, jak technologicznym. Co powinniśmy w tej sytu-
i popyt. Zakładają przy tym, że faktyczna pro- acji uczynić?
dukcja równa się potencjalnej. W tym ujęciu Dzięki nocnej wizycie dżina Nintendo sta-
gospodarka podlega nieustannie różnym szo- liśmy się nagle znacznie bogatsi. Cieszymy
kom (przełomowe wynalazki techniczne, się oczywiście z tego zdarzenia. Jedna z moż-
zmiany w polityce gospodarczej państwa itd.), liwych reakcji może polegać na tym, że za-
czyli zakłóceniom, które powodują korektę chowujemy się tak, jak gdyby nic szczególne-
owych planów i uruchamiają procesy dostoso- go się nie zdarzyło: pracujemy i inwestujemy
wawcze w kierunku nowej równowagi, przyj- tyle samo co poprzednio. W tym przypadku,
mujące postać cyklu koniunkturalnego. dzięki wyższej wydajności, wytworzymy
Zanim podamy przykład ilustrujący zasto- w danym roku dodatkową produkcję, ale cał-
sowanie tej teorii, powinniśmy wyjaśnić, dla- kowicie ją przejemy w ciągu tego samego ro-
czego podejście to nazywa się koncepcją real- ku. Przyrost użyteczności z setnej butelki
nego cyklu koniunkturalnego. W rozdziale 26 szampana będzie niewielki, a wypijając ją, nie
ustaliliśmy, że w modelu klasycznym zmiany zostawimy nic na przyszłość. Nie jest to więc
nominalnej podaży pieniądza wpływają tylko właściwa droga.
na inne zmienne nominalne, takie jak ceny
oraz płace (a jak wynika z rozdziału 29, rów-
nież na nominalny kurs walutowy), natomiast
nie wywierają żadnego wpływu na zmienne
realne.
Ponieważ teoria realnego cyklu koniunktu-
ralnego nawiązuje do modelu klasycznego, za-
kłada ona, że źródłem cykli koniunkturalnych
muszą być szoki o charakterze realnym. W
przeciwieństwie do tego, ekonomia keynesow-
ska przyjmuje, że ponieważ dostosowania płac
nominalnych i cen przebiegają powoli, zmiany
wielkości nominalnych (np. podaży pieniądza)
wywołują również istotne efekty realne.
Przedstawimy teraz przykład ilustrujący
zastosowanie koncepcji realnego cyklu ko-
niunkturalnego w analizie.
Substytucja międzyokresowa:
klucz do trwałości zmian
Teoria realnego cyklu koniunkturalnego musi
powiązać zjawisko szybkich dostosowań ryn-
kowych prowadzących do przywrócenia rów-
Makroekonomia 359
Być może, wykorzystując maksymalnie dla polityki gospodarczej
szansę, jaką daje nam nadzwyczajna wydaj-
ność, należałoby zdobyć się na krótkotrwały Nawet jeżeli koncepcja realnego cyklu ko-
zryw, pracując więcej niż poprzednio? Nie, ta- niunkturalnego jest jeszcze daleka od dosko-
kie rozwiązanie zaostrzyłoby tylko problem, nałości, zawiera ona w sobie ważne przesłanie
przed którym już stanęliśmy. Mielibyśmy dla polityki gospodarczej. Jeżeli teoria ta jest
jeszcze więcej szampana na dziś, ale żadnych słuszna, to przekreśla ona zupełnie celowość
dodatkowych zasobów odłożonych na przy- polityki stabilizacyjnej państwa. Cykliczne
szłość. W rzeczywistości, ponieważ czas wol- wahania produkcji w świetle tej teorii to wa-
ny jest rodzajem luksusu, a nam obecnie wie- hania poziomu produkcji zapewniającego
dzie się lepiej, prawdopodobnie nie będziemy równowagę, całkowicie zgodne z oczekiwa-
komplikować sobie życia i po prostu zacznie- niami i pragnieniami społeczeństwa.
my pracować mniej. Na przykład, w naszej przypowieści o dżi-
Tak czy inaczej, potrzebny nam jest jakiś nie Nintendo pobudzone efekty w zakresie in-
sposób na przekształcenie tej nieoczekiwanej, westycji, podaży pracy, produkcji i konsump-
doraźnej korzyści w przyszłą konsumpcję. cji są po prostu realizacją pożądanego spo-
Rozwiązaniem są inwestycje. Zwiększenie łecznie sposobu wykorzystywania zaistniałej
części produkcji przeznaczonej na inwestycje szansy. Próby wygładzania takich naturalnych
powiększy dostępny w przyszłości zasób kapi- zmarszczek byłyby nieporozumieniem.
tału, co pozwoli na podniesienie poziomu Choć powyższy argument ma swoją wagę,
przyszłej konsumpcji nawet długo po wygaś- podważa on sens polityki stabilizacyjnej tyl-
nięciu efektów podwyższonej wydajności. ko w przypadku, gdy bez zastrzeżeń uznaje-
Także w przyszłości, wzbogaceni podarun- my założenia o pełnym i natychmiastowym
kiem pozostawionym przez dżina, będziemy przywracaniu równowagi przez mechanizm
mogli pozwolić sobie na to, aby pracować rynkowy oraz o braku efektów zewnętrznych.
mniej — tym bardziej że czas wolny traktuje- Tymczasem większość ekonomistów uważa
my jako dobro wyższego rzędu. te założenia za nierealistyczne. Oznacza to,
Przykład ten unaocznia, że nawet doraźny, że istnieją bardzo ważne powody uzasadnia-
krótkotrwały wstrząs może przynieść efekty jące celowość prowadzenia polityki stabiliza-
sięgające daleko w przyszłość. Trwałość tych cyjnej.
efektów zawdzięczamy inwestycjom (zarów- Niemniej, koncepcja realnego cyklu ko-
no w kapitał rzeczowy, jak i w kapitał ludzki) niunkturalnego dostarcza jednej ważnej wska-
oraz międzyokresowej substytucji pracy, tzn. zówki. Nie ma mianowicie żadnych powo-
decyzjom dotyczącym rozkładu naszego wy- dów, dla których produkcja potencjalna miała-
siłku produkcyjnego w czasie. by rosnąć całkiem równomiernie zgodnie
Koncepcja realnego cyklu koniunkturalne-
go jest nowym elementem teorii, nie w pełni
jeszcze rozwiniętym. Przy dzisiejszym stanie
wiedzy można postawić jej dwa zarzuty. Po
pierwsze, koncepcja ta wyjaśnia przede
wszystkim zjawisko trwałości pewnych
zmian, niekoniecznie zmian cyklicznych. Szo-
ki występujące w gospodarce mają często dłu-
gofalowe skutki, jednak rzadko ich efekty
przybierają postać cykli. W związku z tym,
aby „wyjaśnić" zjawisko cyklu koniunktural-
nego, teoria ta w istocie rzeczy przyjmuje za
łożenie, że same szoki mają charakter cyklicz-
ny. W tym sensie jest to teoria niekompletna.
Po drugie, ponieważ najczęściej przywoły-
wanym przykładem wstrząsów w gospodarce
są zmiany techniki, założenie o cyklicznym
charakterze wstrząsów oznacza, że w niektó-
rych latach poziom wiedzy technicznej obniża
się i to nie jednorazowo, lecz regularnie co
kilka lat. Jest to teza dość trudna do zaakcep-
towania.
Wnioski

RAMKA 31.1
Paradoks płac realnych
W okresie recesji przedsiębiorstwa zmniejszają zatrudnienie. Wyobraźmy sobie firmę wolno-
konkurencyjną, która opłaca swoich pracowników według realnej wartości krańcowego produk-
■ pracy, którego wielkość można określić z funkcji produkcji. Ponieważ działa prawo malejącej
produkcyjności krańcowej, zmniejszenie liczby zatrudnionych powinno spowodować wzrost
•o-ańcowego produktu pracy. Poziom płac realnych w okresie kryzysu powinien więc wzrastać.
Tymczasem wiemy, że w rzeczywistości jest inaczej: płace realne nie tylko nie rosną, lecz czę-
sto spadają. Jak wyjaśnić ten paradoks?
Teoria realnego cyklu koniunkturalnego wyjaśnia to następująco. Przejściowy negatywny
szok, jakim jest recesja, skłania pracowników do międzyokresowej substytucji pracy.
W trudnych czasach nie traci się wiele, biorąc bezpłatny urlop; utracone dochody można łatwo
uzupełnić, gdy poprawią się warunki pracy i płacy. Dlatego w okresach recesji, spowodowanych
przejściowym spadkiem wydajności, pracodawcy oferują niskie płace, a gospodarstwa domowe
ograniczają swoją podaż pracy. Mamy więc do czynienia ze spadkiem zatrudnienia połączonym
ze spadkiem płac.
Zwolennicy keynesizmu zaprzeczą temu, twierdząc, że recesje połączone z wyjątkowo wy-
sokim bezrobociem są czymś więcej niż tylko efektem międzyokresowego odrabiania zaległości
m zakresie snu i odpoczynku w oczekiwaniu na ponowny wzrost płac. Jak więc wytłumaczą
wspomniany paradoks keynesiści?
Jednym z możliwych wyjaśnień jest fakt, że podczas recesji radykalnie obniża się stopień
wykorzystania zdolności wytwórczych. Liczba zatrudnionych maleje, ale szybciej wzrasta licz-
ba nie wykorzystanych maszyn, w związku z czym obniża się efektywna wielkość nakładów
kapitałowych. Jeżeli spadek ten będzie dostatecznie duży, to krańcowa produkcyjność pracy
obniży się mimo spadku zatrudnienia na skutek zmniejszenia ilości funkcjonującego kapitału.
z jakąś gładką linią trendu. Trend jest tworem

sztucznym, a jego gładki przebieg wynika Politycy w każdym kraju przypisują sobie wy-
z samych zasad konstrukcji opartej na uśred- łączne zasługi, ilekroć poziom produkcji jest
nianiu. wysoki, ale mają żelazne alibi, gdy koniunktu-
Z naszych rozważań na temat ekonomii
podażowej, przeprowadzonych w rozdzia-
le 27, wynika, że istnieją siły, które nawet
w krótkim okresie mogą powodować zmiany
wielkości produkcji zapewniającej pełne za-
trudnienie i poziomu produkcji potencjalnej.
Bardziej złożone teorie cyklu koniunkturalne-
go mogłyby uwzględnić krótkookresowe wa-
hania popytu globalnego wokół ścieżki pro-
dukcji potencjalnej, która również wykazuje
pewne wahania. Niemniej jednak nie sądzimy,
aby można było kwestionować wagę keyne-
sowskiego elementu dynamiki w odniesieniu
do krótkiego okresu.
31.4
Czy cykle koniunkturalne
mają charakter
międzynarodowy?
Makroekonomia 361
ra zaczyna się pogarszać. Twierdzą wówczas, Cykle koniunkturalne w latach 1980-1999
że wewnętrzne kłopoty gospodarcze zostały 1980 1985 1990 1995 2000
Lata
spowodowane ogólnoświatową recesją. Ile
jest w tym prawdy? Ź r ó d ł o : OECD, Economie Outlook.
Rysunek 31.3 pokazuje, jak przebiegały
w latach 1980-1999 cykle koniunkturalne
w trzech głównych ośrodkach gospodarki
światowej: w USA, Japonii i w krajach Unii
Europejskiej. Choć wahania produkcji w tych
trzech ośrodkach nie były oczywiście iden-
tyczne, to widać duże podobieństwo przebie-
gu cykli. Lata 1982-1983 upłynęły pod zna-
kiem recesji, która przerodziła się w szybką
poprawę koniunktury. W latach 1987-1989
nastąpił nowy rozkwit, a po nim wystąpiło
głębokie załamanie w latach 1991-1992. Jed-
nak Japonia — w odróżnieniu od USA i Unii
Europejskiej — nie odnotowała poprawy ko-
niunktury w następnych latach.
Rysunek 31.4 przedstawia przebieg cykli
koniunkturalnych w czterech największych
krajach Unii Europejskiej: w Niemczech, we RYSUNEK 31.4
Francji, w Wielkiej Brytanii i we Włoszech.
Rysunek ten potwierdza, że kraje należące do Cykle koniunkturalne
Unii Europejskiej rozwijają się bardzo podob- w krajach Unii Europejskiej
1980 1985 1990 1995 2000
nie i że podobieństwo to prawdopodobnie bę-
dzie wzrastać w miarę postępów integracji.
Problematykę integracji gospodarczej w Euro-
pie omawiamy szerzej w rozdziale 35.
Mimo że warunki lokalne odgrywają dużą
rolę w kształtowaniu zmian koniunktury
w poszczególnych krajach, istnienie pewnego
wspólnego wzorca rozwoju cyklicznego
w najważniejszych ośrodkach współczesnej
gospodarki światowej przypomina nam o tym,
jak silne są ich wzajemne powiązania. Gospo-
darki wszystkich państw stają się coraz bar-
dziej otwarte. W wymianie towarowej, za
sprawą instytucji globalnych, takich jak Świa-
towa Organizacja Handlu, i regionalnych
—jak jednolity rynek europejski, znoszone są Lata
krępujące ją bariery protekcyjne. Procesy te
Ź r ó d ł o : Jak rysunku 31.3.
omawiamy w części V podręcznika.
Integracji rynków towarowych sprzyja
również rozwój transportu i łączności. Ten- kosztach B + R producenci potrzebują szero-
dencję tę podkreśla fakt, że przy wysokich kich rynków zbytu do odzyskania poniesio-
nych nakładów. Integracja rynków towaro-
RYSUNEK 31.3
Makroekonomia 353
TABLICA
Oszczędności gospodarstw domowych

w Wielkiej Brytanii
(w % dochodów rozporządzalnych)
1982 1988 1992 1996 1999
10 4 12 10 5

\ _____________________________
Wyobraźmy sobie nas samych w roli kon-

sumentów w okresie wysokiej koniunktury
lat 1986-1988. Życie wyglądało naprawdę ró-
żowo i nikt nie dopuszczał myśli, że dobra ko-
niunktura szybko się skończy. Po raz pierwszy
od niepamiętnych czasów banki prześcigały
się nawzajem w obniżaniu stóp procentowych
i, zabiegając o klientów, oferowały bardzo do-
godne warunki udzielania kredytów dla ludno-
ści. Ludzie masowo zaciągali pożyczki. Tabli-
ca 31.2 obrazuje skalę spadku stopy oszczęd-
ności w Wielkiej Brytanii w badanym okresie.
Towarzyszył temu wzrost zadłużenia gospo-
darstw domowych.
Gdybyśmy już wówczas znali takie wykre-
31.5 sy, jak pokazane na rysunkach 31.2 i 31.3, być
może zachowalibyśmy się nieco ostrożniej.
Ożywienie gospodarcze Wtedy jednak nikt nie przewidywał rychłego
po 1992 r. załamania koniunktury; gdy stało się ono fak-
tem, wszyscy byli niemile zaskoczeni.
Jak już wspominaliśmy w poprzednich roz- Pod koniec lat osiemdziesiątych we
działach, w latach osiemdziesiątych XX wie- wszystkich krajach wysoko rozwiniętych pod-
ku w większości krajów wysoko rozwiniętych niesiono nagle stopy procentowe, aby zapo-
zostały przeprowadzone gruntowne reformy biec przegrzaniu koniunktury. Odsetki od za-
systemu finansowego. Polegały one na ograni- ciągniętych kredytów gwałtownie wzrosły. Co
czeniu kontroli państwa (deregulacji) nad gorsza, spadła jednocześnie realna wartość ak-
działalnością kredytową banków i dopuszcze- tywów — takich jak mieszkanie czy posiada-
niu szerszej konkurencji w dziedzinie podaży ne akcje — które zadeklarowano jako zastaw
kredytu, zwłaszcza w takich krajach, jak USA przy zaciąganiu pożyczek. Podwyżka stopy
i Wielka Brytania. Powszechna recesja, która procentowej obniżyła bowiem ceny tych akty-
nastąpiła na początku lat dziewięćdziesiątych, wów, powodując spadek zaktualizowanej war-
była pierwszą ogólnoświatową recesją od cza- tości oczekiwanych z nich dochodów.
sów „rewolucji finansowej". Czy ta ostatnia W Wielkiej Brytanii, Japonii i USA — w kra-
odegrała tu jakąś rolę?
31.2
3
jach, które odnotowały największy wzrost za-
_
bieżących dochodów, to nie może być mowy
dłużenia gospodarstw domowych z tytułu kre- o szybkiej spłacie długów. Utrzymujący się
dytów konsumpcyjnych — ceny aktywów ma- „nawis długów" pozwala zrozumieć, dlaczego
jątkowych do 1992 r. obniżyły się o 25%. poprawa nastrojów gospodarczych następowa-
Tablica 31.2 przedstawia czytelny obraz ła bardzo powoli, a wydatki konsumentów
reakcji konsumentów brytyjskich. Ludzie, za- także rosły wolno. Dlatego właśnie John Ma-
dłużywszy się ponad miarę w poprzednim jor przegrał wybory w 1997 r.
okresie, z początkiem lat dziewięćdziesiątych Paradoksalnie, właśnie sukcesy tego rządu
próbowali uporządkować swoje budżety. Aby w walce z inflacją po 1992 r. (zob. roz-
spłacić choćby częściowo zaciągnięte kredyty dział 28) utorowały drogę do obniżki nomi-
i przywrócić zadłużenie do bezpiecznego po- nalnych stóp procentowych i ożywienia na
ziomu, musieli zwiększyć stopę oszczęd- rynku mieszkaniowym. Tablica 31.2 pokazuje,
ności. że pod koniec lat dziewięćdziesiątych stopa
Całkowita sanacja może jednak potrwać oszczędności ponownie gwałtownie spadła,
długo. Jeżeli wielkość zadłużenia dorównuje gdy konsumenci brytyjscy odzyskali wiarę
niemal wysokości rocznych dochodów, w trwałość poprawy koniunktury i zaczęli
a oszczędności nie przekraczają kilku procent śmielej wydawać swoje pieniądze.
P
Podsumowanie
1. Trend (tendencja rozwojowa) produkcji jest ścieżką wzrostu wyznaczoną po wyeliminowa-
niu krótkookresowych wahań. Cykl koniunkturalny opisuje wahania produkcji wokół tren-
du. Przeciętna długość cyklu wynosi ok. 5 lat, ale istnieją znaczne odstępstwa od tej normy.
2. Zgodnie z koncepcją politycznego cyklu koniunkturalnego rząd stara się tak sterować roz-
wojem gospodarki, aby jej stan wyglądał najpomyślniej tuż przed wyborami. Rząd może
także nieumyślnie przyczynić się do wywołania wahań koniunktury, nieumiejętnie stosując
środki wykorzystywane w celu stabilizowania gospodarki.
3. Występowanie cykli wiąże się z powolnym przebiegiem procesów dostosowawczych lub ze
zjawiskiem substytucji międzyokresowej. Należy także wyjaśnić, dlaczego cykle są w mia-
rę regularne.
4. Model mnożnika-akceleratora naświetla zależność decyzji inwestycyjnych przedsiębiorstw
od oczekiwanych w przyszłości zysków i zakłada, że podstawą tych oczekiwań jest ekstra-
polacja dotychczasowego wzrostu produkcji. Model ten umożliwia proste wyjaśnienie cy-
kliczności, jednakże zakłada pewną naiwność przedsiębiorstw, które w swoich oczekiwa-
niach nie uwzględniają wahań koniunktury wywołanych przez ich własne działania.
5. Naturalnymi granicami wahań produkcji, wyznaczającymi potencjalne szczyty i dna cykli, Si
odpowiednio pełne wykorzystanie zdolności wytwórczych oraz zerowe inwestycje brutto.
6. Ważną przyczyną cyklicznych wahań produkcji są, oprócz zmian inwestycji, wahania stanu
zapasów. Dotyczy to jednak tylko planowanych zmian zapasów. Nie planowane zmiany za-
pasów są skutkiem, a nie przyczyną cyklicznych wahań koniunktury. Bez względu jednak
na charakter zmian zapasów konieczność ich odbudowy do normalnego poziomu po okre-
sowym spadku uzasadnia pewne fluktuacje wolumenu produkcji.
7. Koncepcja realnego cyklu koniunkturalnego zakłada, że faktyczna produkcja jest zawsze
równa produkcji potencjalnej i że wahaniom cyklicznym podlega właśnie potencjalna wiel-
MMMMMM
Makroekonomia 364
kość produkcji. Koncepcja ta, odwołująca się m.in. do kategorii wyborów międzyokreso-
wych, wyjaśnia zjawisko względnej trwałości cyklicznych zmian koniunktury, lecz nie tłu-
maczy ich przyczyn.
8. Pewne wahania potencjalnego poziomu produkcji są stwierdzonym faktem, ale wiele krót-
kookresowych wahań aktywności gospodarczej odzwierciedla raczej odchylenia faktycznej
produkcji od jej poziomu potencjalnego. Dlatego pełne wyjaśnienie zjawiska cyklu ko-
niunkturalnego wymaga połączenia elementów teorii popytowej i podażowej.
9. Postępująca integracja światowych rynków towarowych i finansowych sprawia, że sytuacja
gospodarcza większości krajów zależy współcześnie w dużym stopniu od koniunktury za
granicą. Cykliczne wahania koniunktury w krajach wysoko rozwiniętych są dość ściśle
zsynchronizowane.
10. Wyjście z recesji w latach 1990-1992 w krajach wysoko rozwiniętych było powolne i trwa-
ło długo. Cechą specyficzną tej recesji, utrudniającą jej przezwyciężenie, był ogromny cię-
żar zadłużenia gospodarstw domowych, które wydatnie wzrosło w wyniku deregulacji sys-
temu finansowego przeprowadzonej w latach osiemdziesiątych. Konieczność spłaty zacią-
gniętych pożyczek wraz z odsetkami zmusiła gospodarstwa domowe do zwiększenia stopy
oszczędności i odpowiedniego obniżenia na dłuższy czas poziomu wydatków konsumpcyj-
nych. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych, w związku z utrzymującą się przez długi czas po-
myślną koniunkturą, nastroje konsumentów poprawiły się, a wraz z tym wzrosła skłonność
do konsumpcji.
----------
P
Podstawowe pojęcia
Tendencja rozwojowa (trend) produkcji 339
Polityczny cykl koniunkturalny 341
Model akceleratora (zasada przyspieszenia) 342
Model mnożnika-akceleratora 344
Teoria realnego cyklu koniunkturalnego 346
P
1. Spójrz na rysunek 31.2. Czy możesz stwierdzić, które z wahań dynamiki produkcji zostały
spowodowane zmianami globalnego popytu, a które zmianami globalnej podaży? Czy cy-
kliczne zmiany wydajności pracy ułatwiają odpowiedź na to pytanie?
2. „Gdyby przedsiębiorstwa potrafiły dokładnie prognozować wielkość przyszłej produkcji
i zysków, nie byłoby cyklu koniunkturalnego". Czy twierdzenie to jest prawdziwe?
3. Jedynym krajem Europy Zachodniej, w którym cykl koniunkturalny ma całkowicie odmien-
ny przebieg, jest Norwegia — kraj silnie zależny od wydobycia ropy naftowej i rybołów-
stwa, a) Dlaczego cykl koniunkturalny w Norwegii przebiega inaczej niż w pozostałych kra-

jach? b) Czy dla wyjaśnienia tej osobliwości trzeba odwołać się do popytowych, czy też po-
dażowych teorii cyklu?
4. Z badań empirycznych wynika, że szanse partii rządzącej w nadchodzących wyborach zależą
ściśle od tempa wzrostu gospodarczego w okresie bezpośrednio poprzedzającym wybory.
Dlaczego wyborców interesuje przede wszystkim kierunek zmian (tendencja) koniunktury,
} nie zaś absolutny jej poziom?
5. Przypuśćmy, że poprzednia ekipa rządząca przegrała jednak wybory i do władzy dochodzi
twoja partia. Jak należałoby skonstruować politykę gospodarczą, aby zapewnić sobie ponow-
ne zwycięstwo w następnych wyborach? Czy jesteś pewien, że rządy w różnych krajach pro-
wadzą taką właśnie politykę?
6. Czy dla gospodarki światowej byłoby korzystne, gdyby wybory parlamentarne w najwięk-
szych krajach odbywały się w tym samym dniu? Odpowiedź uzasadnij.
7. Na czym polega koncepcja realnego cyklu koniunkturalnego?
dziwe, a) Postępująca integracja gospodarcza doprowadzi stopniowo do wyeliminowania cy-
kli koniunkturalnych, b) Cykl koniunkturalny można wyjaśnić jedynie na gruncie teorii key-
nesowskiej. c) Im bardziej oczekiwane są wahania koniunktury, tym większe prawdopodo-
bieństwo ich wystąpienia, d) Ścisła korelacja zmian produkcji i wydajności pracy dowodzi,
że główną przyczyną cyklicznych wahań produkcji są wahania wydajności pracy.
ROZDZIAŁ 32
Makroekonomia — stan obecny
□ Powiązać różne, formułowane przez ekonomistów sądy dotyczące sposobu funkcjono-

wania gospodarki z różnicami założeń (i ich interpretacji) przyjmowanych w analizie
ekonomicznej.
□ Wyjaśnić, dlaczego ekonomiści różnią się w ocenie szybkości, z jaką mechanizm ryn-
kowy, nie wspomagany przez interwencje państwa, jest w stanie zapewnić powrót go-
spodarki do stanu pełnego zatrudnienia.
□ Wyjaśnić, w jaki sposób różnice założeń dotyczące sposobu tworzenia się oczekiwań
wpływają na tempo procesu dostosowań do równowagi.
□ Ocenić znaczenie założenia o szybkości dostosowywania się płac dla sposobu funk-
cjonowania rynku pracy.
□ Zbadać możliwość wystąpienia histerezy oraz więcej niż jednego stanu równowagi
długookresowej.
□ Przedstawić najważniejsze różnice między głównymi szkołami w makroekonomii.
□ Powiązać te różnice z rozbieżnymi zaleceniami dotyczącymi polityki gospodarczej,
w tym roli zarządzania popytem oraz znaczenia polityki podażowej.
Mamy za sobą długą drogę od rozdziału 20, czych problemów: szybkości, z jaką rynek
w którym podjęliśmy analizę problemów ma- osiąga równowagę, istnienia (bądź nie) tylko
kroekonomicznych. W poprzednich dwunastu
rozdziałach stopniowo rozbudowywaliśmy
model funkcjonowania gospodarki. W ramach
przyjętego modelu analizowaliśmy skutki po-
lityki gospodarczej państwa zarówno
w krótkim, jak i długim okresie. W niniej-
szym rozdziale, zamykającym makroekono-
miczną część wykładu, przedstawiamy głów-
ne, konkurujące ze sobą poglądy występujące
w makroekonomii, a także ich konsekwencje
dla polityki gospodarczej.
Rozpoczynamy od omówienia głównych
zagadnień makroekonomicznych, w stosunku
do których występują istotne kontrowersje
teoretyczne. Przez główne zagadnienia rozu-
miemy takie problemy, w przypadku których
różnice poglądów prowadzą w sposób nie-
unikniony do znacznie odbiegających od sie-
bie wniosków, bez względu na szczegółową
postać modelu, który cechuje określone podej-
ście ogólne. Nasze rozważania koncentrują się
na sposobach podejścia do czterech zasadni-
Makroekonomia 367
jednego stanu równowagi, sposobu kształto- nie można ich rozstrzygnąć przez obserwację
wania się oczekiwań oraz względnego znacze- faktów.
nia zjawisk występujących w krótkim i dłu- Wiele jednak istotnych kontrowersji ujaw-
gim okresie. nia się w ramach ekonomii pozytywnej i wią-
Następnie na tym tle przedstawimy i pod- że się z oceną rzeczywistego sposobu działa-
damy ocenie cztery główne nurty we współ- nia gospodarki. W odróżnieniu od części nauk
czesnej myśli makroekonomicznej. Zachęca- przyrodniczych, w ekonomii rzadko można
my do samodzielnej oceny tych konkurują- prowadzić badania w warunkach kontrolowa-
cych stanowisk nie jako nie powiązanych nego eksperymentu laboratoryjnego. W prak-
i sprzecznych przekonań, lecz jako rezultatu tyce sądy na temat sposobu funkcjonowania
przyjęcia nieco innych punktów widzenia gospodarki muszą być formułowane na pod-
w obrębie pewnego wachlarza możliwych za- stawie uporządkowanych danych historycz-
patrywań. nych. W rozdziale 2 (Mikroekonomia) pokaza-
Celem tego rozdziału jest zdefiniowanie liśmy, jak z tym zadaniem radzą sobie ekono-
tego właśnie wachlarza poglądów i wskazanie metrycy.
miejsca, jaki zajmują w nim poszczególni teo- Nawet jednak wtedy badania empiryczne
retycy makroekonomii. Postępując w ten spo- w ekonomii nie zawsze dostarczają jedno-
sób, powiążemy w jedną całość wiele wątków znacznej odpowiedzi. Wyobraźmy sobie np.,
występujących w części IV. że pragniemy zbadać mechanizm działania
gospodarki w warunkach płynnych kursów
walutowych. Ponieważ wiele istotnych da-
32.1 nych, takich jak np. wielkość PKB, obejmuje
tylko okresy nie krótsze niż kwartał, dysponu-
Główne obszary rozbieżności jemy zaledwie 100 jednostkowymi obserwa-
cjami za cały okres, w którym stosowano kur-
Rozpoczynamy od pytania: „Dlaczego ekono- sy płynne, tj. od 1973 r. Oznacza to, że dla
miści w ogóle różnią się w swoich poglą- pewnych celów nie dysponujemy po prostu
dach?". Przecież z pewnością, badając uważ- wystarczającymi danymi, aby wyjść poza je-
nie fakty, możemy orzec, które poglądy są dynie wstępne wnioski. Ekonomiści, którzy
prawdziwe, a które należy odrzucić jako nie są nimi usatysfakcjonowani, mogą więc
z tymi faktami sprzeczne. dowodzić, że na razie brak jest przekonują-
W rozdziale 1 (Mikroekonomia) wprowa- cych dowodów na ich jednoznaczne poparcie.
dziliśmy rozróżnienie między ekonomią pozy- Ponadto, żyjemy w świecie, który stale się
tywną a normatywną. Ekonomia pozytywna zmienia. Czy zatem, nawet gdybyśmy dyspo-
traktuje o świecie takim, jaki jest on w rzeczy- nowali dobrymi szacunkami wielkości empi-
wistości. Ekonomia normatywna opiera się na rycznych w równaniu popytu na pieniądz
różnych sądach wartościujących, dotyczących
pożądanego stanu rzeczy. Część rozbieżności
między przedstawicielami makroekonomii
wyrasta z różnic w sądach wartościujących.
Przypuśćmy np., że wszyscy zgodzili się co
do tego, iż wyższe bezrobocie dziś jest warun-
kiem większej produkcji za pięć lat. Niektó-
rych ludzi żyjących dzisiaj za pięć lat już nie
będzie, a część tych, którzy będą wtedy na
świecie, jeszcze się nie urodziła. Wybór mię-
dzy wyższym bezrobociem dziś i większą pro
dukcją w przyszłości, z jednej strony, a mniej-
szą przyszłą produkcją i niższym bezrobociem
dziś — z drugiej — jest równoznaczny z wy-
borem między dobrobytem różnych grup spo-
łecznych. Jest to sąd wartościujący, na którego
podstawie różni ludzie mogliby dokonać,
w sposób całkiem zasadny, odmiennych wy-
borów. Część rozbieżności między ekonomi-
stami mieści się w tej właśnie kategorii. Po-
nieważ nie wyrastają one z odmiennych prze-
konań co do sposobu funkcjonowania świata,
Makroekonomia — stan obecny 368

w latach 1950-1980, powinniśmy oczekiwać, Równowaga rynkowa występuje wtedy, kiedy
że będą one nadal przydatne w latach dzie- wielkość podaży, jaką pragną dostarczyć
więćdziesiątych, kiedy na tak szeroką skalę sprzedawcy, jest równa wielkości popytu, jaki
zastosowano karty kredytowe? Zgodnie zgłaszają nabywcy. Pytanie, czy na wszyst-
z prawdą powinniśmy odpowiedzieć, że jest kich rynkach dochodzi do równowagi (a jeżeli
jeszcze po prostu zbyt wcześnie, by problem tak, to w jakim tempie), pozostaje najważniej-
ten rozstrzygnąć. Skutki zastosowania kart szym problemem makroekonomii. Na jednym
kredytowych na dużą skalę będzie można oce- biegunie znajduje się model klasyczny,
nić z większą pewnością dopiero po dłuższym w którym zakłada się występowanie równo-
czasie. Wtedy jednak z kolei przedmiotem na- wagi na wszystkich rynkach. W gospodarce
szego zainteresowania stanie się wpływ Inter- mamy wówczas do czynienia z pełnym za-
netu na popyt na pieniądz. trudnieniem czynników wytwórczych, a pro-
Oto inny przykład. Znaczna część dzisiej- dukcja faktyczna jest równa potencjalnej.
szych zachowań kształtuje się pod przemoż- W tych warunkach zwiększenie podaży pie-
nym wpływem oczekiwań przyszłych zdarzeń. niądza wywoła wzrost cen, a nie produkcji,
Decyzje przedsiębiorstw i gospodarstw domo- ekspansja fiskalna zaś spowoduje wyparcie
wych dotyczące ich wydatków zależą w decy- prywatnej konsumpcji i inwestycji aż do
dującej mierze od dzisiejszych oczekiwań punktu, w którym popyt globalny osiągnie po-
przyszłych dochodów i zysków. O ile jednak ziom właściwy dla stanu pełnego zatrudnie-
wielkość zakupów i sprzedaży pozwala mienia. Na drugim biegunie mieści się szkoła
rzyć faktyczne wydatki, o tyle brak jest odpo- keynesowska. Przyjmuje się tam, że rynki nie
wiednich danych dotyczących bieżących ocze- osiągają automatycznie stanu równowagi. Do-
kiwań. Załóżmy, że następuje silny wzrost tyczy to szczególnie rynku pracy. Przy ograni-
dochodu i produkcji, nie poprzedzony czonej elastyczności płac zmniejszenie global-
odpowiednim wzrostem wydatków konsump- nego popytu na dobra i zapotrzebowania na
cyjnych i inwestycyjnych. Czy w związku pracę prowadzi do spadku produkcji
z tym możemy powiedzieć, że nikt wcześniej i zatrudnienia. W takiej sytuacji ekspansywna
nie oczekiwał wzrostu dochodu i produkcji, polityka fiskalna i pieniężna mogą spowodo-
czy też raczej, że wprawdzie przewidywano wać wzrost produkcji.
taki wzrost, jednak oczekiwane dochody i zy- Czy rynki osiągają zatem stan równowagi,
ski miały w rzeczywistości niewielki wpływ czy też nie? Ciekawe będzie prześledzenie,
na decyzje konsumpcyjne i inwestycyjne? jak z upływem czasu przesuwał się punkt
Przedstawiciele różnych szkół ekonomii mogą ciężkości dowodu. Przed opublikowaniem
analizować te same dane, przydając im jednak Ogólnej teorii Keynesa większość ekonomi-
odmienną interpretację. stów przyjmowała za pewnik, że rynki docho-
Ekonomiści zajmujący się badaniami em- dzą automatycznie do równowagi, i w tak za-
pirycznymi mają spore osiągnięcia. W niektó- kreślonych ramach teoretycznych próbowała
rych przypadkach wyniki ich badań są dość
przekonujące, a formułowane na ich podsta-
wie wnioski — szeroko akceptowane. Niewie-
le osób będzie polemizowało z tezą, że na bie-
żącą konsumpcję i na bieżący popyt na pie-
niądz silnie oddziałują zmiany bieżącego
dochodu. W innych jednak przypadkach
wnioski wynikające z badań empirycznych nie
są już tak jednoznaczne. Mimo że w wielu
dziedzinach ekonomii pozytywnej ekonomiści
są ze sobą zgodni, w innych utrzymują się nie-
uniknione rozbieżności. Przedstawimy teraz
najważniejsze z nich, gdzie spór wykracza
poza same sformułowania i mało ważne
szczegóły. Wywierają one zasadniczy wpływ
na całą wizję świata i podejmowane na jej
podstawie decyzje w polityce gospodarczej.
Równowaga rynkowa
Makroekonomia 369
RAMKA I 32.1
Tempo dostosowań na różnych rynkach
Nasz model makroekonomiczny obejmuje obecnie cztery rynki (dóbr, pracy, pieniądza i dewiz)
i cztery zmienne (ceny dóbr, płacę nominalną, stopę procentową i nominalny kurs walutowy),
które mogą reagować na nadwyżkę podaży lub popytu na tych rynkach. Na którym z tych ryn-
ków procesy dostosowawcze będą przebiegać najszybciej?
Przy płynnych kursach wymiennych dostosowania na rynku walutowym mogą być bardzo
szybkie. Maklerzy dewizowi mają przed sobą rzędy komputerów, za pomocą których obracają
milionami funtów w ciągu minuty, jeżeli tylko sądzą, że kurs walutowy odchyla się nadmiernie
od poziomu równowagi. Podobnie jest na rynku pieniężnym. Rynki te osiągają równowagę nie-
mal natychmiast.
Dostosowania na rynkach dóbr przebiegają wolniej. Ceny dóbr zazwyczaj nie są korygowane
w codziennych notowaniach. W praktyce większość przedsiębiorstw ustala cenę i zmieniają tyl-
ko wtedy, kiedy uzna, że powstała znacząca nadwyżka podaży lub popytu na dostarczany na ry-
nek produkt. Decyzja o zmianie ceny wymaga czasu i zachodu. Ponadto, niektóre przedsiębior-
stwa mają długoterminowe porozumienia ze stałymi klientami i nie bardzo są skłonne zamęczać
ich ciągłymi zmianami cen.
Na rynku pracy długofalowe uzgodnienia między przedsiębiorstwem i jego pracownikami są
jeszcze ważniejsze. Lojalność i zaufanie mogą być cennym towarem. W najlepszym przypadku
negocjacje płacowe wymagają czasu, w najgorszym zaś wywołują kosztowne strajki i zakłóce-
nia w produkcji. Jest wielce prawdopodobne, że spośród wszystkich czterech zmiennych płace
będą się dostosowywały najwolniej, a więc i rynek pracy będzie dochodził do stanu równowagi
najwolniej.
Niewielu tylko ekonomistów ma zastrzeżenia do podanego uszeregowania tempa procesów
dostosowawczych na poszczególnych rynkach. Różnice poglądów dotyczą raczej tego, jak dłu-
go trwa przywracanie równowagi na najmniej pod tym względem sprawnym rynku pracy. Nie-
którzy ekonomiści są zdania, że dostosowania zachodzą szybko nawet na rynku pracy, inni na-
tomiast uważają, że potrzeba na to bardzo dużo czasu.
V ________________________________________ . __________________________________________________________________.
wyjaśnić przyczyny występowania okresów podjęli zadanie stworzenia mikroekonomicz-

wysokiego bezrobocia. Z kolei w latach nastę- nych podstaw pozwalających na uzasadnienie
pujących po II wojnie światowej większość
ekonomistów zakładała brak tendencji do sta-
łego równoważenia się rynków. Problemy ma-
kroekonomiczne próbowano wyjaśniać, odwo-
łując się do modelu keynesowskiego.
W latach siedemdziesiątych XX wieku za-
sada wahadła zadziałała ponownie — domi-
nowało wówczas skrajnie odmienne podej-
ście. Wielu ekonomistów twierdziło, że jeżeli
powolne dostosowania płac prowadzą do
przymusowego bezrobocia, to pracownic)
z pewnością znajdą sposób, by zwiększyć
giętkość płac i tym samym uniknąć kosztów
bezrobocia. Modna była wtedy teza, że brak
jest jakichkolwiek wiarygodnych podstaw
mikroekonomicznych, uzasadniających przyj-
mowane w ramach makroekonomii keyne-
sowskiej założenie o sztywności płac. Na po-
czątku lat osiemdziesiątych wahadło znów.
zostało wprawione w ruch. Nowi keynesiśc;

tezy o sztywność płac, coraz mniejsza jest łączne zatrudnienie spada. Ki
zaś liczba ekonomistów obstających przy za- ponowny wzrost popytu, liczba
łożeniu o zdolności rynków do automatycz- jest mniejsza niż poprzednio, v
nego osiągania równowagi. Historycy myśli stanie równowagi długookresov
ekonomicznej osądzą, czy owe wahania na- cy ci wykorzystują swoją zwię
strojów wśród ekonomistów odzwierciedlają kość", aby doprowadzić do poc
siłę przekonywania nowych teorii, czy też po- płac i nie dopuścić do ponowni
stępy w gromadzeniu dowodów empi- nia pracowników zwolnionych
rycznych. zysu. Warunkiem skuteczności
Podejmowane przez niektórych ekonomi- chanizmu jest silna pozycja pr
stów próby wyjaśnienia nawet wahań krótko- trudnionych pracowników pode
okresowych za pomocą modeli równowagi płacowych. W nowym stanie rć
rynkowej stały się katalizatorem rozwoju no- gookresowej produkcja potencj
wego, ciekawego poznawczo nurtu badań (i sza, a bezrobocie wyższe niż w
bogatej literatury przedmiotu) na temat deter- stanie równowagi.
minantów produkcji potencjalnej i bezrobocia Po drugie, w okresie recesji
w stanie równowagi. Wcześniej, kiedy zainte- botnych może trwale zniechęcić
resowanie ekonomistów skupiało się wyłącz- kiwania pracy. Rozwija się swe
nie na zmianach globalnego popytu, problemy bezrobocia i podaż pracy trwale
te pomijano bądź spychano na margines. Dzi- Po trzecie, przedsiębiorstwa m
siaj powszechnie akceptowany jest już pogląd, recesji przeznaczyć część majątl
iż zmiany poziomu produkcji potencjalnej złom i nie dysponować odpowie
nogą być znaczne, nawet w krótkim okresie. ściami wytwórczymi w momenc
Czy są one jedyną przyczyną krótkookreso- wzrostu popytu. Nowy stan rówi
wych wahań produkcji? Jest to w istocie pyta- okresowej cechuje niższy pozi
nie o to, czy uprawnione jest założenie o sa- potencjalnej ze względu żarów
moczynnym dochodzeniu gospodarki do rów- nakłady kapitału, jak i na — w
nowagi rynkowej, nawet w krótkim okresie. — spadek wydajności, płac real:
ści oferowanej pracy.
Czy istnieje tylko jeden stan Wreszcie, przy niskim pozio
ści gospodarczej może załamć
równowagi długookresowej?
wzajemnych dopasowań między
Przypuśćmy, że gospodarka znajdująca się stwami i pracownikami. Nieopła
w stanie równowagi długookresowej doświad- poszukiwanie pracy przez bezrc
czn przejściowego wstrząsu, który w krótkim poszukiwanie pracowników pr:
okresie przesuwa ją do innego stanu równo-
wagi. Jaki jest przebieg wydarzeń po ustąpie-
ni szoku? Czy gospodarka, wcześniej lub
później, wraca do wyjściowego stanu równo-
wagi, czy też pozostaje w nowym, trwale róż-
niącymsię od poprzedniego punkcie równo-
wigi długookresowej?
Drugi z wymienionych przypadków nosi
Nazwę histerezy. Pojęcie to wprowadziliśmy
w rozdziale 27, omawiając bezrobocie, jednak
analogiczne rozumowanie znajduje zastoso-
wanie także w przypadku globalnej podaży
i produkcji potencjalnej. Z his1
czynienia wtedy, kiedy ście
w krótkim okresie porusza s
wywiera wpływ na ostateczni'
równowagi długookresowej. A
wymieniliśmy kilka median
mogą spowodować wystąpieni
sterezy.
Przypuśćmy, że następuje pr
dek popytu całkowitego. Może
do następujących skutków. Po p
początkowo część pracownikó'
teroekonomia — stan obecny 355

biorstwa. Może się to stać zjawiskiem samo-
podtrzymującym się nawet wtedy, kiedy na-
W najlepszym więc przypadku ekonomiści
stąpi ponowny wzrost popytu.
przyjmujący w swoim modelu założenie o eg-
Odpowiedź na pytanie o ilościowe znacze-
zogenicznym charakterze oczekiwań kreślą
nie zjawiska histerezy w gospodarce pozostaje
niekompletny obraz funkcjonowania gospo-
jednym z najbardziej kontrowersyjnych pro-
darki, w najgorszym zaś całkowicie pomijają
blemów ostatnich dziesięciu lat. Im bardziej
pewne nieuniknione sprzężenia zwrotne mię-
ekonomiści są przekonani o istotnej roli histe-
dzy analizowanymi zmiennymi i oczekiwania-
rezy, tym usilniej przekonują, że najpewniej-
mi, przyjęte wśród wyjściowych danych anali-
szym sposobem zapobiegania jej szkodliwym
zy. Jednak ze względu na to, iż modelowanie
skutkom jest przede wszystkim zapobieganie
oczekiwań pozostaje problemem spornym,
recesjom w gospodarce. Z kolei ekonomiści,
zwolennicy tego podejścia mogą utrzymywać,
którzy uważają, że histereza nie ma dużego
że różnego rodzaju oddziaływania zwrotne
znaczenia, mogą z większym dystansem pod-
mogą być badane na zasadzie ad hoc.
chodzić do przejściowych recesji, wierząc, że
nie wywołują one skutków długofalowych.
Oczekiwania ekstrapolacyjne (adaptacyj-
ne). Prostym sposobem nadania oczekiwa-
Kształtowanie się niom charakteru endogenicznego (wewnętrz-
oczekiwań nego), czyli — inaczej mówiąc — charakteru
wyznaczonego zmianami w innych obszarach
Większość ekonomistów przyznaje, że prze-
analizy, jest założenie, że ludzie przewidują
konania dotyczące przyszłości są ważnym
przyszłe zyski, ekstrapolując ich ewolucję
czynnikiem określającym dzisiejsze zachowa-
w ostatnim okresie, lub ekstrapolują dotych-
nia. Wydatki konsumpcyjne będą np. zależeć
czasową inflację w celu określenia poziomu
zarówno od tego, jaką część swoich oczekiwa-
inflacji oczekiwanej w bliskiej przyszłości.
nych dochodów dzisiejsze gospodarstwa do-
mowe są skłonne wydać, jak i od tego, jakich
dochodów gospodarstwa te oczekują w przy- Oczekiwania ekstrapolacyjne opierają się
szłości. na założeniu, że przyszłość będzie przypo-
Niektóre istotne różnice poglądów dzielące minała niedawną przeszłość.
ekonomistów można przypisać odmienności
przekonań dotyczących sposobu kształtowania
Zwolennicy tego podejścia sugerują, że
się oczekiwań. Dla uproszczenia możliwe po-
ilustruje ono prostą zasadę praktyczną, która.
dejścia do tego problemu podzielimy na trzy
grupy.
Oczekiwania egzogeniczne (zewnętrzne).

Niektórzy ekonomiści niemal zupełnie nie do-
ceniają wagi problemu tworzenia się oczeki-
wań. Analizując mechanizm działania gospo-
darki, przyjmują po prostu oczekiwania za
dane (egzogeniczne). Oczekiwania są — ich
zdaniem — wnoszone do analizy z zewnątrz.
Analiza taka może oczywiście ujawnić skutki
zmian oczekiwań, np. wzrost oczekiwanych
przyszłych zysków może spowodować zwięk
szenie wydatków inwestycyjnych przedsię-
biorstw przy każdym poziomie stopy procen-
towej. Przyczyny jednak zmiany oczekiwań
nie podlegają tu badaniu. Nie są one zwłasz-
cza powiązane z innymi częściami analizy.
Przy danych oczekiwaniach brak jest automa-
tycznego sprzężenia zwrotnego między wzro-
stem produkcji i oczekiwaniami wyższych zy-
sków w przyszłości.
Oczekiwania egzogeniczne nie są objaśnia-

ne w ramach modelu.

ich zdaniem, dobrze odzwierciedla sposób po- można traktować jako wyraz odmiennego
stępowania ludzi w rzeczywistym świecie. wartościowania względnego znaczenia krót-
kiego i długiego okresu.
Oczekiwania racjonalne. Przypuśćmy, że W praktyce owo wartościowanie jest ściśle
stopa wzrostu podaży pieniądza jest coraz związane z trzema problemami, o których już
wyższa, a tempo inflacji również nieustannie była mowa. Im szybciej — w naszym przeko-
wzrasta. Ekstrapolacja dotychczasowej stopy naniu — zachodzą procesy dostosowawcze
inflacji wpłynie na stałe niedoszacowanie prowadzące do równowagi rynkowej, tym
przyszłej inflacji. Wielu ekonomistów uważa, mniej będzie miejsca dla krótkookresowego
iż nierealne byłoby założenie, że ludzie będą zarządzania popytem i tym większą wagę bę-
nadal stosowali tę samą zasadę prognozowa- dziemy przywiązywać do polityki podażowej
nia, mimo że powoduje ona systematyczne zmierzającej do zwiększenia produkcji poten-
błędy (powiedzmy — niedoszacowania przy- cjalnej w długim okresie. W sytuacji odwrot-
szłej inflacji) z jednego okresu na drugi. nej — im bardziej będziemy przekonani
o możliwości utrzymywania się wysokiego
bezrobocia keynesowskiego w krótkim okre-
Hipoteza racjonalnych oczekiwao wychodzi
sie, tym bardziej będziemy skłonni przedkła-
z przesłanki, że na ogół ludzie prawidłowo
dać krótkookresowe korzyści powrotu do peł-
przewidują przyszłość.
nego zatrudnienia nad wywołaną w ten sposób
tendencję do obniżenia poziomu produkcji po-
Nie korzystają oni z reguł, które sprawiają, tencjalnej w długim okresie. Podobnie im sil-
że prognozy odchylają się systematycznie niej pragniemy skoncentrować się na analizie
w górę lub w dół od wielkości rzeczywiście krótkiego okresu, w tym większym stopniu
zaobserwowanych. Jakakolwiek tendencja do dopuszczalne staje się założenie traktujące
takich systematycznie błędnych oczekiwań oczekiwania jako dane w krótkim okresie, zaś
zostałaby rychło wykryta i skorygowana. w im większym stopniu zamierzamy podej-
Nie oznacza to bynajmniej, że każdy za- mować problemy długookresowe, tym waż-
wsze wszystko ocenia prawidłowo. Żyjemy niejsze staje się uwzględnienie zmiany oczeki-
w świecie pełnym ryzyka, w którym zawsze wań w miarę upływu czasu. Wreszcie, im sil-
mogą zdarzyć się rzeczy, których nie można niej jesteśmy przekonani o występowaniu
było przewidzieć. Oczekiwania rzadko się histerezy, tym bardziej, mając na względzie
spełniają. Hipoteza racjonalnych oczekiwań sytuację gospodarczą w długim okresie, musi-
implikuje, że ludzie potrafią dobrze wykorzy- my troszczyć się o sytuację w okresie krót-
stywać informacje, którymi dysponują dziś, kim.
i nie formułują prognoz, które okazały się już
w oczywisty sposób fałszywe. Tylko przypad-
ki naprawdę nie do przewidzenia powodują,
że dzisiejsze prognozy mogą się nie spełnić.
Niekiedy ludziom zdarza się przeszacować
wpływ jakiegoś czynnika, czasami — oszaco-
wać go zbyt nisko. Wszelka jednak systema-
tyczna tendencja do błędu jednego lub drugie-
go rodzaju zostanie zauważona, co pozwoli
skorygować podstawy formułowania oczeki-
wań i otrzymać — przeciętnie biorąc — pra-
widłowe prognozy.
Krótki i długi okres
Mimo zgodności poglądów, że pewne działa-
nia w polityce gospodarczej dają wprawdzie
krótkookresowe korzyści, ale powodują zara-
zem długookresowe koszty (bądź na odwrót),
różne grupy ekonomistów mogą — posługu-
jąc się odmienną skalą wartości — rozmaicie
oceniać pożądane proporcje owych korzyści
i kosztów. Po części także odmienne zalecenia
w dziedzinie polityki ekonomicznej przedkła-
dane przez poszczególne grupy ekonomistów
Makroekonomia 373
RAMKA 32.2
Możliwe warianty i ograniczenia polityki gospodarczej
Oto skorowidz terminów, który może być przydatny przy studiowaniu tego rozdziału.
Popyt globalny. Popyt na produkcję krajową. Suma wydatków konsumentów, wydatków inwe-
stycyjnych przedsiębiorstw, wydatków państwa na zakup dóbr i usług oraz wartość eksportu
netto.
Zarządzanie (sterowanie) popytem. Polityka, której celem jest stabilizacja popytu globalnego
na poziomie bliskim stanu pełnego zatrudnienia. Państwo stara się wpływać na popyt globalny
bądź bezpośrednio, poprzez zmiany tych jego składowych, na które ma wpływ (wydatki rządo-
we), bądź też pośrednio. Pośrednie oddziaływanie obejmuje zmiany podatków, wpływające na
wydatki prywatne, oraz politykę pieniężną. Zmiany podaży pieniądza i stopy procentowej wpły-
wają na krajowe wydatki, ale oddziałują również na wartość eksportu netto poprzez swój wpływ
na poziom kursu walutowego.
Produkcja potencjalna. Wielkość produkcji, jaką przedsiębiorstwa są gotowe dostarczyć na ry-

nek w warunkach pełnego zatrudnienia. Zależy ona zarówno od poziomu pełnego zatrudnienia,
jak i od wyposażenia kapitałowego, niezbędnego — w połączeniu z pracą — do wytworzenia
danej produkcji.
Pełne zatrudnienie. Wielkość zatrudnienia zapewniającego równowagę na rynku pracy. Przy

płacy realnej, zapewniającej taką równowagę, bezrobocie ma charakter wyłącznie dobrowolny,
tzn. nie pracują tylko ci spośród zasobu siły roboczej, których nie zadowala wysokość tej
płacy.
Polityka podażowa. Polityka, której celem jest zwiększenie produkcji potencjalnej. Obejmuje
takie środki, jak: obniżka podatków zmierzająca do pobudzenia inwestycji i powiększenia wy-
posażenia kapitałowego, obniżka podatku od dochodów osobistych, reforma ruchu związkowe-
go lub subsydiowanie kosztów szkolenia zawodowego, którego celem jest zwiększenie efektyw-
nej podaży pracy przy dowolnym poziomie płacy realnej, oraz ograniczenie zakresu interwen-
cjonizmu państwowego w nadziei, że mechanizm rynkowy będzie bardziej stymulował
inicjatywę i przedsiębiorczość. Tłumienie inflacji jest również swego rodzaju instrumentem
polityki podażowej, o ile wysoka inflacja powoduje powstanie rzeczywistych kosztów ekono-
micznych.
Histereza. Pogląd, zgodnie z którym przejściowe zakłócenia w gospodarce wywierają trwały

wpływ na równowagę w długim okresie.
Po tej krótkiej charakterystyce czterech

głównych obszarów, w których utrzymują się
rozbieżności stanowisk, przejdziemy z kolei
do omówienia szkół myślenia, które są uzna-
wane za podstawowe we współczesnej makro-
ekonomii.

go poziomu cen w całym okresie, uzgodnić
32.2
wysokość płacy nominalnej, która — zgodnie
1
---- ' z oczekiwaniami — zapewni w efekcie płace
realne równoważące rynek pracy w tym
Nowa szkoła klasyczna okresie.
w makroekonomii Załóżmy, że ceny są w rzeczywistości
wyższe, niż się spodziewano. Oznacza to, że
przedsiębiorstwa zrobiły dobry interes. Przy
Nowa makroekonomia klasyczna jest opar-
płacach nominalnych ustalonych na cały okres
ta na dwóch przesłankach: niemal natych-
płace realne okazują się niespodziewanie ni-
miastowego równoważenia rynku i racjo-
nalnych oczekiwań. skie. Dopóki tak będzie, dopóty przedsiębior-
stwa będą skłonne zwiększać swoją produk-
cję. Jednak z początkiem następnego okresu
Prowadzona w niej analiza jest klasyczna, następuje renegocjacja płac z uwzględnieniem
ponieważ przyjmuje się w niej, że giętkość nowych oczekiwań dotyczących poziomu cen
płac i cen pozwala gospodarce odzyskać rów- w następnym okresie. Płace nominalne są po-
nowagę przy pełnym zatrudnieniu i produkcji nownie ustalane na poziomie, który, jak wyni-
na poziomie potencjalnym. Analiza jest zara- ka z oczekiwań, powinien zapewnić płacę re-
zem nowa, opiera się bowiem na założeniu, że alną równoważącą rynek pracy.
giętkość płac i cen czyni proces ich dostoso- W ten sposób w każdym okresie nieocze-
wań niemal natychmiastowy. Polityka pie- kiwanie wysokim cenom towarzyszy nieocze-
niężna i fiskalna mogą co najwyżej wpłynąć kiwanie wysoka produkcja. W odwrotnym
na strukturę popytu globalnego na poziomie przypadku, gdy ceny są niższe od przewidy-
pełnego zatrudnienia, natomiast jego wielkość wanych, wynik negocjacji płacowych jest ko-
jest z definicji wyznaczona przez położenie rzystny dla pracowników. Płace realne osiąga-
punktu równowagi przy pełnym zatrudnieniu. ją poziom wyższy niż oczekiwany, a przedsię-
W tej sytuacji zjawisko histerezy nie ma zna- biorstwa wprowadzają czasowe ograniczenia
czenia. produkcji. Ze względu jednak na przyjęte za-
Analiza klasyczna niekiedy nie dawała ja- łożenie, że płace są na początku każdego
snej definicji długości okresu, który obejmo- okresu ustalane na poziomie, który powinien
wała. Był to — zgodnie z najczęściej wystę- zapewnić równowagę na rynku pracy, nie wy-
pującym rozumieniem — czas dostatecznie stępuje tendencja do systematycznych, utrzy-
długi do pełnego dostosowania się płac i cen i, mujących się z okresu na okres odchyleń pro-
co za tym idzie, do osiągnięcia pełnego za- dukcji i zatrudnienia od poziomu zapewniają-
trudnienia. Nowa ekonomia klasyczna nato- cego pełne zatrudnienie.
miast nie pozostawia w tej kwestii żadnych Jednym z nowych elementów nowej eko-
niedomówień. Dostosowania płac i cen zacho- nomii klasycznej jest wyraźnie sformułowane
dzą niemal natychmiast. Oznacza to, że fak-
tyczna stopa bezrobocia jest zawsze równa
stopie naturalnej. Zmiany rozmiarów bezrobo-
cia w czasie są spowodowane tym, że bodźce
mikroekonomiczne wywołują zmiany natural-
nej stopy bezrobocia.
Aby w pełni zrozumieć istotę nowej eko-
nomii klasycznej, posłużymy się następują-
cym prostym przykładem. Płace nominalne są
ustalane na początku każdego okresu i następ-
nie pozostają w tym okresie stałe. Przedsię-
biorstwa i pracownicy nie mogą bowiem
w nieskończoność prowadzić sporu na temat
wysokości płac, których wypłata musi nastą-
pić dziś. Na jakiej podstawie są ustalane te
płace? Określa się je na poziomie, na którym
— jak się oczekuje — nastąpi zrównoważenie
rynku pracy. Ze względu na to, że zarówno
pracownicy, jak i przedsiębiorstwa są zaintere-
sowani płacami realnymi, muszą oni, po sfor-
mułowaniu oczekiwań co do prawdopodobne-

założenie o racjonalnym charakterze oczekiwane zdarzenia mogą wytrącić gospodarkę ze
wań. Założenie racjonalnych oczekiwań od- stanu pełnego zatrudnienia. W istocie oznacza
grywa tak istotną rolę w analizie, dlatego że to, że zarządzanie popytem za pomocą polity-
oznacza ono, iż państwo nie może wykorzy- ki pieniężnej i fiskalnej jest całkowicie nie-
stywać polityki fiskalnej i pieniężnej do syste- skuteczne.
matycznego tumanienia ludzi. Przypuśćmy, że Jakie zatem działania pozostają polityce
państwo przejdzie do bardziej ekspansywnej gospodarczej? Wszystko, co może zrobić pań-
polityki pieniężnej. Wpłynie to na wzrost cen, stwo, to kontrolować poziom cen i skupić się
bowiem zwrot ten następuje w warunkach bli- na polityce podażowej zmierzającej do zwięk-
skich pełnego zatrudnienia. Gdyby nie można szenia produkcji potencjalnej. Polityka taka
było przewidzieć początkowej zmiany polityki obejmuje obniżki podatku dochodowego, ma-
gospodarczej, pracownicy nie przewidzieliby jące silniej motywować do pracy. Restrykcyj-
wzrostu cen. Zadowoliliby się więc zbyt niską na polityka pieniężna pozwoli utrzymać bar-
płacą nominalną. Przedsiębiorstwa dyspono- dziej skuteczną kontrolę nad inflacją. Przy-
wałyby przejściowo tanią siłą roboczą, co czyni się ona do wzrostu produkcji
skłoniłoby je do zwiększenia produkcji. Nie- potencjalnej przez obniżenie kosztów zdziera-
oczekiwany wzrost podaży pieniądza spowo- nych zelówek i kosztów zmienianych jadło-
dowałby w konsekwencji niespodziewany spisów. Ograniczy również skalę zakłóceń po-
wzrost produkcji i zatrudnienia, wykraczający wstających wtedy, kiedy system podatkowy
poza poziom odpowiadający warunkom pełne- nie jest całkowicie neutralny z punktu widze-
go zatrudnienia. nia inflacji. Niskie wydatki państwa będą sku-
Jeżeli jednak wszyscy formułują swoje tecznie przeciwdziałały wzrostowi długu pu-
oczekiwania w sposób racjonalny, to rychło blicznego i — tym samym — podwyżkom
dostrzegą, o co chodzi państwu. W momencie stopy procentowej i wypieraniu inwestycji
renegocjacji płac wszyscy będą już wiedzieć, prywatnych.
że podaż pieniądza, a w ślad za nią ceny Restrykcyjna polityka budżetowa i pienięż-
— wzrosną. Ta świadomość musi znaleźć od- na nie spowodują również pojawienia się bez-
bicie w uzgodnieniach dotyczących płacy no- robocia keynesowskiego. Płace i ceny rychło
minalnej, co — jeżeli nie wystąpią inne nie- spadną, pobudzając wzrost realnej podaży pie-
spodziewane wydarzenia — spowoduje, że niądza i przywracając popyt globalny do po-
płace realne ponownie zostaną ustalone na poziomu odpowiadającego pełnemu zatrudnie-
ziomie równowagi. niu. Jeśli zwrot ku bardziej restrykcyjnej poli-
Istotę nowej szkoły klasycznej w makro- tyce zaskoczy społeczeństwo, wpłynie to
ekonomii można więc podsumować w sposób w najgorszym przypadku jedynie chwilowo na
następujący. Tylko fakt, że niektóre zmienne, produkcję i bezrobocie. Przy najbliższej rene-
a zwłaszcza płace nominalne, muszą być usta-
lone z góry, nie pozwala, aby osiąganie stanu
pełnego zatrudnienia i produkcji równej po-
tencjalnej było zjawiskiem ciągłym. Zmienne,
które muszą być określone z góry, są ustalane
na takim poziomie, jaki — zgodnie z oczeki-
waniami — odpowiada warunkom pełnego
zatrudnienia. Jedynie nieoczekiwane wydarze-
nia mogą spowodować przejściowe odchyle-
nia produkcji i zatrudnienia od ich naturalne-
go poziomu. Państwo nie może jednak wyko-
rzystać polityki fiskalnej i pieniężnej do
systematycznego wywoływania nieoczekiwa-
nego wzrostu cen, a więc nie może ciągle
utrzymywać produkcji powyżej poziomu po-
tencjalnego. Gdyby państwo pokusiło się o to,
społeczeństwo rychło przejrzałoby jego inten-
cje i zaczęłoby antycypować taką zmianę poli-
tyki gospodarczej. Oznacza to, że polityka
ekspansji pieniężnej zostałaby wkalkulowana
do żądań płacowych. Przestałaby tym samym
być niespodzianką. Połączenie oczekiwanego
zrównoważenia rynku i racjonalnych oczeki-
wań implikuje jednak, że jedynie niespodzie-
Makroekonomia 376
gocjacji płac zostaną one obniżone do pozio- okresie. Ze względu na to, że zmiany no-
mu odpowiadającego nowym warunkom peł- minalnej podaży pieniądza nie wywierają
nego zatrudnienia. Wynikający stąd spadek — w przyjętych ramach analitycznych
cen wywoła wzrost realnej podaży pieniądza — wpływu na zmienne realne, przyczyn wa-
i łącznego popytu. hań produkcji trzeba szukać w zaburzeniach
Zasadę tę można na dobrą sprawę rozsze- wpływających na te zmienne, takie jak np.
rzyć. Wspomnieliśmy już, że jedynie jakieś wiedza techniczna.
niespodziewane wydarzenia mogą spowodo- Omawiana teoria jest też ogólniejsza od
wać, iż w krótkim okresie gospodarka odchyli nowej ekonomii klasycznej, ponieważ kon-
się od stanu pełnego zatrudnienia. Konse- centruje analizę na mikroekonomicznych pod-
kwentnie więc celem zarządzania popytem stawach decyzji międzyokresowych podejmo-
powinno być ograniczenie do minimum wy- wanych przez przedsiębiorstwa, gospodarstwa
stępowania tych niespodzianek i utrzymywa- domowe i państwo. Właśnie decyzjom, któ-
nie gospodarki w stanie możliwie bliskim peł- rych celem jest optymalizacja planów między-
nego zatrudnienia. Zmiany polityki gospodar- okresowych tych podmiotów i właściwe roz-
czej powinny być zawczasu zapowiadane, tak łożenie ich w czasie, zwolennicy teorii realne-
aby podmioty gospodarcze mogły je antycy- go cyklu koniunkturalnego przypisują rolę
pować i ustalić płace i ceny na poziomie od- zmiennej wyjaśniającej, sprawiającej, że wa-
powiadającym pełnemu zatrudnieniu. hania faktycznej produkcji i zatrudnienia są
jednoznaczne z wahaniami produkcji i zatrud-
Na pytanie, czy jest prawdą, że ekonomiści
nienia na poziomie równowagi.
reprezentujący nową ekonomię klasyczną są
przekonani o niemal całkowitym braku związ-
ku gwałtownego wzrostu bezrobocia w Euro-
pie ze spadkiem popytu globalnego, trzeba od-
powiedzieć twierdząco. Ów wzrost tłumaczą
__
32.3
oni w całości jako rezultat wzrostu naturalnej
stopy bezrobocia, spowodowanego czynnika-
Umiarkowani monetaryści
mi, które omawialiśmy w rozdziale 27.
Szkołę tę kojarzy się z nazwiskiem Miltona
Friedmana. Terminu monetaryści używamy do
określenia tych ekonomistów, którzy hołdują
Zwolennicy teorii doktrynie klasycznej, utrzymującej, że wzrost
realnego cyklu koniunkturalnego podaży pieniądza prowadzi w istocie do wzro-
stu cen, a nie do wzrostu produkcji. Jak z tego
W poprzednim rozdziale przedstawiliśmy teo-
wynika, ekonomiści z nowej szkoły klasycz-
rię realnego cyklu koniunkturalnego, która za-
wdzięcza swoją popularność w Stanach Zjed-
noczonych takim ekonomistom, jak Robert
Lucas i Edward Prescott. Teoria ta należy do
tego samego nurtu co nowa ekonomia kla-
syczna, chociaż ich punkty ciężkości nieco się
różnią. Wspólny dla nich jest nacisk kładziony
na prawie ciągły stan równowagi rynkowej
oraz racjonalne oczekiwania.
Przedstawiciele nowej szkoły klasycznej
podkreślają znaczenie skutków przejścio-
wych, nieprzewidzianych zaburzeń, które
trwają do czasu szybkiego dostosowania ocze
kiwań. Tym samym konstruują model wahań
produkcji wokół poziomu potencjalnego.
Zwolennicy teorii realnego cyklu koniunktu-
ralnego posuwają się o krok dalej, próbując
wyjaśnić wszelkie wahania aktywności gospo-
darczej jako wahania produkcji potencjalnej.
Teoria realnego cyklu koniunkturalnego jest
zatem bardziej skrajna i ogólniejsza od podej-
ścia reprezentowanego przez nową szkołę kla-
syczną. Jest bardziej skrajna, ponieważ za-
przecza występowaniu odchyleń od potencjal-
nego poziomu produkcji nawet w krótkim
Makroekonormia — stan obecny 377

dza. Przestrzegał natomiast przed polityką ak-
tywnego kształtowania stóp procentowych,
W krótkim okresie spadek popytu global-
prowadzoną przez Komitet Polityki Pieniężnej
nego może spowodować poważną recesję.
Banku Anglii. Niskie tempo wzrostu ilości
Mimo że wielu umiarkowanych keynesistów
pieniądza będzie w długim okresie sprzyjało
uważa, że również procesy dostosowawcze
utrzymaniu niskiej inflacji. Jego stałość zaś
w sferze oczekiwań przebiegają powoli, nie-
zapobiegnie pogłębianiu przez państwo wahań
którzy z nich akceptują hipotezę racjonalnych
cyklicznych wskutek podejmowania spóźnio-
oczekiwań i utrzymują, że to nie systematycz-
nych interwencji wtedy, kiedy działania kory-
ne błędy w formułowaniu oczekiwań, lecz
gujące nie są już potrzebne.
czynniki usztywniające płace (o których była
Określenie umiarkowani monetaryści wy-
mowa w rozdziale 27) nie pozwalają na szyb-
wodzi się z pewnych implikacji praktycznych
kie przywrócenie pełnego zatrudnienia.
tego nurtu teoretycznego dla rządu, który za-
Umiarkowani keynesiści uważają, że rece-
staje wysokie tempo wzrostu podaży pienią-
sje trwają trochę dłużej niż owe kilka lat, nie-
dza i inflacji oraz dąży do znacznego ograni-
zbędne, w mniemaniu umiarkowanych mone-
czenia tej inflacji w długim okresie. Zdaniem
tarystów, do przywrócenia pełnego zatrudnie-
ekonomistów z nowej szkoły klasycznej gwał-
nia. To z kolei każe im wyciągać odmienne
towna obniżka tempa wzrostu podaży pienią-
wnioski co do względnego znaczenia krótkie-
dza może jedynie doprowadzić do chwilowe-
go i długiego okresu (na korzyść tego pierw-
go wzrostu bezrobocia, do czasu najbliższej
szego — przyp. R.R.). Wydłużenie recesji
renegocjacji płac — i to wszystko. Ponieważ
zmniejsza, z jednej strony, niebezpieczeństwo
umiarkowani monetaryści hołdują przekona-
wystąpienia odwrotnego do zamierzonego
niu o powolniejszych dostosowaniach płac,
skutku polityki stabilizacyjnej, tj. pogłębienia
sądzą oni również, że bardzo znaczne ograni-
wahań cyklicznych, z drugiej zaś zwiększa
czenie podaży pieniądza może doprowadzić
potrzebę prowadzenia polityki stabilizacyjnej,
do poważnego kryzysu typu keynesowskiego,
recesje mogą być bowiem dotkliwsze i bar-
konieczne bowiem stają się głębokie dostoso-
dziej uporczywe niż przyjmowane w ramach
wania płac i cen. Jak z tego wynika, mimo że
modelu, jakim posługują się umiarkowani mo-
gospodarka powraca w ciągu dwóch lub
netaryści. W przekonaniu umiarkowanych
trzech lat do stanu pełnego zatrudnienia, roz-
keynesistów rząd powinien więc ponosić od-
sądek przemawia za wyborem długofalowych
powiedzialność za politykę stabilizacyjną
korzyści z niższej inflacji bez narażania się na
w krótkim okresie.
dotkliwą recesję w krótkim okresie. Obniżając
wolniej stopę wzrostu podaży pieniądza, mo-
żemy złagodzić problemy wynikające z dosto-
sowań płac i cen, a recesja będzie znacznie
mniej ostra. Właśnie stąd pochodzi określenie
umiarkowani monetaryści.
Ponieważ jednak odchylenia od stanu peł-
nego zatrudnienia trwają względnie krótko,
zwolennicy tej orientacji kładą najsilniejszy
nacisk na długookresową analizę klasyczną.
Podstawową powinnością rządu jest — ich
zdaniem — podnoszenie poziomu produkcji
potencjalnej i pełnego zatrudnienia środkami
polityki podażowej oraz ograniczenie inflacji.
32.4
Umiarkowani keynesiści
Mówiąc ogólnie, można tę grupę ekonomistów
określić jako keynesistów „na krótką metę"
i monetarystów w analizie długookresowej.
Umiarkowani keynesiści'wyznają pogląd, że

gospodarka ostatecznie powróci do stanu
pełnego zatrudnienia, sądzą jednak, że do-
stosowania płac i cen przebiegają dość po-
woli, a zatem że powrót do równowagi
może nastąpić po upływie wielu lat.
Makroekonomia 378
Ponieważ umiarkowani keynesiści są cji, zdawały się pojawiać w ich modelu zni-
przeświadczeni, że gospodarka ostatecznie po- kąd. Ekonomiści reprezentujący nową szkołę
wraca do stanu pełnego zatrudnienia, zgadzają klasyczną oraz teorię realnego cyklu koniunk-
się też oni z tezą, że utrzymywanie wysokiego turalnego, którzy zbudowali modele oparte na
tempa wzrostu podaży pieniądza musi w koń- solidnych podstawach mikroekonomicznych,
cu doprowadzić do inflacji, gdy tylko zostanie pozwalające badać dynamikę wyboru ekono-
osiągnięte pełne zatrudnienie. W bardzo dłu- micznego w czasie, stawali się coraz bardziej
gim okresie natomiast trwały wzrost gospo- krytyczni wobec braku fundamentów mikro-
darczy może pobudzić tylko polityka podażo- ekonomicznych w analizie keynesowskiej. Po-
wa oddziałująca na zwiększenie produkcji dobnie jak chłopiec z bajki, który był wystar-
potencjalnej. Wielu ekonomistów repre- czająco odważny, żeby stwierdzić, że król jest
zentujących ten nurt głosi więc pogląd, że nagi, wywarli znaczący wpływ na rozwój
rząd nie powinien lekceważyć dwóch za- współczesnej ekonomii.
leceń szkoły monetarystycznej. Z pierwszego Nowi keynesiści postawili więc sobie za-
z nich wynika kluczowa rola polityki podażo- danie stworzenia mikroekonomicznych pod-
wej w długim okresie. Natomiast według dru- staw analizy keynesowskiej. Zamiast twier-
giego, skoro wysoka inflacja prowadzi do dzić, że rynki nie działają prawidłowo, dążą
spadku produkcji potencjalnej, to w długim oni do przedstawienia dowodów, że mecha-
okresie należy wyznaczyć taką średnią wyso- nizm rynkowy nie może działać prawidłowo.
kość parametrów polityki fiskalnej i pienięż- Zawodność rynku jest rezultatem problemów
nej, aby odpowiadała ona niskiemu tempu in- z informacją, efektów zewnętrznych oraz
flacji. Umiarkowani keynesiści nie dostrzega- kosztów podejmowania decyzji i kosztów
ją — jak z tego wynika — konfliktu między wprowadzania zmian. Zważywszy, że analiza
taką orientacją długofalowej polityki gospo- każdego z wymienionych problemów jest za-
darczej i zaleceniem prowadzenia aktywnej daniem trudnym, wypracowanie odpowiedzi
polityki stabilizacyjnej w krótkim okresie. na krytykę ze strony nowej szkoły klasycznej
zajęło sporo czasu.
Generalnie, odpowiedź tę można sprowa-
Nowi keynesiści dzić do trzech punktów. Po pierwsze, tacy
ekonomiści, jak Greg Mankiw z Harvardu
Podejście keynesowskie stało się w latach sie- i David Romer z Berkeley, podjęli próbę bar-
demdziesiątych XX wieku niemodne z dwóch dziej szczegółowej analizy procesu powolne-
powodów. Pierwszy z nich miał charakter em- go dostosowywania się cen i płac. Wykazali
piryczny i praktyczny. Nastąpił wówczas oni, że, z jednym zastrzeżeniem, nawet nie-
wzrost bezrobocia, a zgodna z zaleceniami wielkie ograniczenie elastyczności wielkości
keynesowskimi reakcja polityki gospodar- nominalnych — np. koszt zmienianych jadło-
czej, polegająca na stymulowaniu popytu cał-
kowitego, wywoływała jedynie inflację. Wiele
osób wyciągnęło z tego wniosek, że podejście
keynesowskie jest błędne. Po części rzeczywi-
ście tak było. Szkoła keynesowska poświęcała
zbyt mało uwagi stronie podażowej. Tymcza-
sem pierwotną przyczyną wzrostu bezrobocia
był spadek globalnej podaży. Wzrost bezrobo-
cia oznaczał zwiększenie naturalnej stopy bez-
robocia. W związku z tym umiarkowani key-
nesiści uznają obecnie konieczność objęcia
analizą zarówno globalnego popytu, jak i glo-
balnej podaży. Równocześnie jednak są nadal
przekonani, że źródłem wielu szoków są
zmiany globalnego popytu. Tam też — ich
zdaniem — należy poszukiwać różnych spo-
sobów rozwiązywania problemów gospodarki.
Drugim powodem spadku popularności
keynesizmu był fakt, że jego przedstawiciele
stwarzali wrażenie, iż nie doceniają znaczenia
mikroekonomii. Podstawowe zależności ma-
kroekonomiczne, takie jak funkcja konsump-

spisów w przypadku zmian cen, negocjacje bec przedsiębiorstw. W rezultacie dość szyb-
związane ze zmianami płac, a następnie wdra- ko następuje przywrócenie równowagi na
żanie tych zmian — może wystarczyć jako rynku dóbr. Krzywe podaży i popytu przesu-
uzasadnienie wszystkich standardowych key- wają się w lewo. Poczynając od tego momen-
nesowskich reakcji gospodarki, przedstawio- tu, giętkość cen nie jest czynnikiem wystar-
nych w poprzednich rozdziałach. Wspomnia- czającym do rozwiązania problemu. Mamy
ne wyżej zastrzeżenie polega na tym, że nie- bowiem co prawda do czynienia ze stanem
zbędne jest również pewne ograniczenie równowagi, lecz jest to równowaga na niż-
elastyczności wielkości realnych na rynku szym niż poprzednio poziomie. Przesunięcie
pracy. Zastanówmy się, dlaczego. krzywej popytu spowodowało przesunięcie
Ujemny szok popytowy, przy niewielkim krzywej podaży.
nawet ograniczeniu elastyczności cen, skłania Nowi keynesiści, którzy są zwolennikami
przedsiębiorstwa do ograniczenia produkcji koncepcji histerezy (ramka 27.4), idą jeszcze
i zatrudnienia. Dlaczego zatem pracownicy nie dalej. Ich zdaniem przesunięcie krzywej poda-
zgadzają się na obniżkę płac? Dopóki ceny nie ży może mieć trwałe następstwa. Jeżeli tak, to
ulegną zmianie, pracownicy uważają, że ozna- celowe jest prowadzenie aktywnej polityki
czałoby to wyrażenie zgody na spadek płac re- stabilizacyjnej, ponieważ zapobiega ona prze-
alnych. Odpowiedzi na pytanie o przyczyny rodzeniu się trudności krótkookresowych
ograniczonej elastyczności dostosowań należy w problemy długookresowe. Problemy te
zatem poszukiwać w sferze wielkości realnych. mogą zostać przezwyciężone jedynie dzięki
W rozdziałach 12 i 27 przedstawiliśmy zastosowaniu powoli działających środków
część odpowiedzi formułowanych przez no- polityki podażowej.
wych keynesistów. Teoria płacy powiązanej
z wydajnością (tzw. płacy efektywnościowej)
zawiera stwierdzenie, że przedsiębiorstwa
ustalają płace na poziomie zbyt wysokim 32.5
z punktu widzenia równowagi na rynku pracy,
np. wynika to stąd, że pracownika przyłapane-
------
go na uchylaniu się od pracy spotyka wysoka Skrajni keynesiści
kara w postaci zwolnienia. Innego uzasadnie-
nia dostarcza koncepcja „swoi" i „obcy", we-
dług której starsi pracownicy, którzy utrzymali Skrajni (ortodoksyjni) keynesiści nie tylko
pracę, nie interesują się zbytnio swoimi mniej obstają przy tezie o niezdolności rynków
szczęśliwymi kolegami. do samoczynnego osiągania równowagi w
krótkim okresie; są oni równocześnie prze-
Drugiego elementu odpowiedzi nowych
konani, że także w długim okresie rynki nie
keynesistów dostarczają szczególnie prace Jo- osiągają równowagi. ______ ^
sepha Stiglitza, do niedawna głównego ekono-
misty Banku Światowego. Co prawda podzie-
la on pogląd, że ograniczona elastyczność do-
stosowań wielkości realnych na rynku pracy
jest bardzo ważną cechą ekonomii keynesow-
skiej, zarazem jednak podkreśla, że prawie na-
tychmiastowa reakcja cen na rynku dóbr nie
tylko pomaga w przywracaniu równowagi
w gospodarce, lecz także może nawet za-
ostrzyć problemy będące przedmiotem zainte-
resowania keynesistów.
Przypuśćmy, że wystąpi ujemny szok po-
pytowy. Opóźnienie procesu dostosowań cen
dotyczy jedynie bardzo krótkiego okresu.
W tym czasie następuje spadek realnego po-
pytu globalnego. Jeżeli przedsiębiorstwa wy-
kazują silną niechęć do ryzyka, to mogą szyb-
ko zareagować na pogorszenie sytuacji, ogra-
niczając podaż. Utrzymywanie nadwyżki
produkcji jest po prostu zbyt niebezpieczne,
tym bardziej że w okresie recesji banki szyb-
ko zaostrzają swoją politykę kredytową wo-
Makroekonomia 380
Bezrobocie keynesowskie może się utrzy- została obniżona do zera (jak to miało miejsce
mywać w nieskończoność, jeżeli rząd nie po- ostatnio w Japonii). Oznacza to, że krzywa IS
dejmie interwencji w celu pobudzenia popytu może być prawie pionowa przy bardzo niskich
globalnego. rozmiarach produkcji; inaczej mówiąc, popyt
Skrajni keynesiści odrzucają pogląd, że nie reaguje na obniżkę stopy procentowej. Za-
kryzysy mogą w ostatecznym rozrachunku uważmy, że wyklucza to wykorzystanie obniż-
przywracać pełne zatrudnienie poprzez nacisk ki płac nominalnych i cen jako mechanizmu
na obniżkę płac i cen. Są w tym zgodni z tymi dostosowawczego podczas kryzysu. Oznacza
nowymi keynesistami, którzy są przekonani to również, że ekspansywna polityka monetar-
o słuszności koncepcji histerezy. Występują na byłaby w takich okolicznościach równie
jednak między nimi również różnice poglą- nieskuteczna. W okresie rozkwitu, kiedy
dów w tej dziedzinie. Zgodnie z koncepcją hi- skłonność do inwestowania jest duża, nie ma
sterezy, kiedy recesja wywoła już negatywne problemu z podniesieniem stóp procento-
skutki w postaci spadku podaży, pobudzanie wych, a wystarczająco wysokie stopy procen-
popytu nie ma sensu. Wbrew temu, skrajni towe ograniczają popyt globalny. Natomiast
keynesiści sądzą, że stymulowanie popytu w okresie kryzysu ekspansja monetarna może
globalnego przez państwo może być jednak nie przynieść oczekiwanych skutków. Trady-
skuteczne. cyjni keynesiści zwykli porównywać politykę
Ich stanowisko musi zatem opierać się na pieniężną ze sznurkiem. Można go przycią-
założeniu o sztywności rynku pracy. Brak ela- gnąć do siebie, a nawet naprężyć, lecz popy-
styczności płacy realnej prowadzi do nadwyż- chanie nie daje żadnych efektów. Jak widać,
ki podaży na rynku pracy. Ta grupa przymu- skrajni keynesiści wierzą w skuteczność poli-
sowo bezrobotnych w każdej chwili może zo- tyki fiskalnej w przezwyciężaniu głębokich
stać zatrudniona w przypadku wzrostu popytu. recesji.
Skrajni keynesiści określają tę przesłankę Na koniec poświęćmy nieco uwagi ocze-
sztywności rynku pracy mianem hipotezy pła- kiwaniom. O ile ekonomiści z nowej szkoły
cy realnej. klasycznej są optymistami zarówno w kwestii
Jeżeli nawet z powodów, które wyczerpu- szybkości osiągania równowagi rynkowej,
jąco omówiliśmy, możemy przyjąć pewien jak i zdolności ludzi do inteligentnego formu-
stopień sztywności płacy realnej, dlaczego łowania i szybkiego dostosowywania oczeki-
wszystkie zmienne nominalne nie mogłyby wań związanych z przyszłością, o tyle skrajni
obniżyć się, co spowodowałoby wzrost realnej keynesiści są prawie w takim samym stopniu
podaży pieniądza i spadek stopy procentowej? pesymistami w kwestii oczekiwań oraz rów-
W rezultacie nastąpiłby w końcu powrót go-
spodarki do stanu pełnego zatrudnienia wy-
łącznie dzięki siłom rynkowym. Skrajni key-
nesiści formułują kilka tez uzasadniających
taką możliwość.
Po pierwsze, niemożliwe jest skoordyno-
wanie zmian płac nominalnych i cen. Jeżeli
wszystkie płace i ceny mogłyby zostać jedno-
cześnie obniżone, to płace realne nie wymaga-
łyby korekty. Jednakże w praktyce niektórzy
pracownicy muszą pójść na pierwszy ogień.
Dopóki wszystkie pozostałe płace i ceny nie
zostaną obniżone, pierwsi pracownicy, któ
rych płace nominalne spadły, doświadczą tak-
że obniżki płac realnych. Zależność ta może
przeciwdziałać redukcjom płac, zwłaszcza je-
żeli pracownicy są bardzo wrażliwi na obniż-
kę ich płac w stosunku do płac innych grup
zawodowych.
Po drugie, nawet gdyby udało się dopro-
wadzić do pewnego spadku zmiennych nomi-
nalnych, jego efekty mogą być znikome, jeżeli
gospodarka znajduje się w stanie głębokiej re-
cesji. Kiedy czasy są ciężkie i przedsiębior-
stwa ponoszą straty, nie są one skłonne do in-
westowania, nawet jeżeli stopa procentowa

TABLICA $2.1
Zestawienie porównawcze konkurencyjnych poglądów
Wyszczególnienie Nowa szkoła Umiarkowani Umiarkowani Skrajni keynesiści
klasyczna monetaryści keynesiści
Osiąganie równo- Bardzo szybkie Dość szybkie Dość wolne Bardzo wolne
wagi rynkowej
Oczekiwania Racjonalne Dostosowania Dostosowania Dostosowania
— szybkie dosto- wolniejsze mogą być szyb- wolne
sowania kie lub wolne
Długi okres/krótki Niewielka różnica Ważniejszy długi Nie lekceważą Krótki okres bardzo
okres z racji szybkich okres krótkiego okresu ważny
dostosowań
Pełne zatrudnienie Zawsze blisko Nigdy nie za dale- Może być daleko Może pozostawać
ko bardzo daleko
Histereza Nie stanowi proble- Nie stanowi proble- Może być poważ- Nie stanowi poważ-
mu mu nym problemem nego problemu
Wnioski dla polity- Zarządzanie popy- Ważniejsza polity- Równie ważne za- To, co się napraw-
ki gospodarczej tem bezużytecz- ka podażowa, rządzanie popy- dę liczy, to za-
ne; doniosła rola należy unikać tem rządzanie popy-
polityki podażo- gwałtownych tem
wej zmian popytu
nowagi rynkowej. Keynes porównywał ocze- czenia przypisywanego problematyce krótkie-

kiwania z konkursem piękności. Współ- go i długiego okresu w proponowanych zale-
czesnym ich odpowiednikiem byłby teletur- ceniach dla polityki gospodarczej. Nasze
niej, którego uczestnicy muszą odgadnąć, rozważania streściliśmy w tablicy 32.1.
jaka odpowiedź jest najczęściej wybierana Powinno już teraz być zupełnie jasne, że
przez telewidzów. rywalizacja poglądów w dziedzinie makroeko-
W tych warunkach ważne jest nie tyle zna- nomii wiąże się również z odmiennym spoj-
lezienie prawidłowej odpowiedzi (czyli sposo-
bu, w jaki ekonomiści próbują ocenić racjo-
nalne oczekiwania); ważne jest odgadnięcie
przewidywań innych ludzi. Sytuacją po-
wszechną może być wielość stanów równowa-
gi. Stawia to pod znakiem zapytania przyjmo-
wane często założenie, że ludzie szybko do-
stosowują oczekiwania do jednej prawidłowej
odpowiedzi. Zdaniem skrajnych keynesistów
ułomności koordynacji (tj. efekty zewnętrzne)
występują w przypadku zarówno oczekiwań,
jak i ustalania wysokości płac.
32,6
Rekapitulacja
Przedstawiliśmy poglądy konkurujących ze
sobą szkół we współczesnej makroekonomii.
Każdorazowo staraliśmy się opisać je według
czterech podstawowych kryteriów z podroz-
działu 32.1: założenia o samoczynnym równo-
ważeniu się rynku, założenia o sposobie
kształtowania oczekiwań, założenia o wystę-
powaniu histerezy i wreszcie względnego zna-
Makroekonomia
rżeniem na problematykę mikroekonomiczną. tralnego dzielenia ekonomii na wzajemnie nie
Ekonomiści, optymistycznie nastawieni do powiązane dziedziny analizy. Wiele najnow-
możliwości automatycznego dochodzenia do szych osiągnięć makroekonomii, o których
równowagi rynkowej, sądzą, że rynki funkcjo- wspominaliśmy w części IV, odzwierciedla
nują zupełnie sprawnie. Niektórzy z nich przekonanie, że teoretyk tej dziedziny musi
— wśród których najbardziej prominentnym zwracać baczną uwagę na procesy przebiega-
przykładem jest Milton Friedman — są jące w skali mikro. W rozdziale 20, przedsta-
w ogóle szermierzami idei wolnego rynku, wiając makroekonomię, stwierdziliśmy, że
podkreślającymi zalety wolnej konkurencji. niekiedy możemy lepiej przyjrzeć się całej go-
Państwo powinno zwalczać monopole tam, spodarce, obserwując ją gołym okiem. Od
gdzie one istnieją, oraz wykorzystywać polity- czasu do czasu przydaje się jednak lornetka do
kę podażową dla zapewnienia jeszcze więk- sprawdzenia, czy nasza interpretacja tego ob-
szej sprawności funkcjonowania rynków. razu ma sens.
Ci ekonomiści natomiast, którzy powątpie- Nie jest naszym zamiarem orzekać tutaj
wają w zdolność rynków do automatycznego o wyższości którejś z rywalizujących szkół
osiągania równowagi, są skłonni raczej akcen- w makroekonomii, chociaż w istocie powinni-
tować te wszystkie czynniki, które nie pozwa- śmy się chyba umiejscowić gdzieś w grupie
lają na sprawne funkcjonowanie mechanizmu umiarkowanych keynesistów. Naszym celem
rynkowego. Podkreślają trudności w uzyski- w poprzednich rozdziałach było raczej stwo-
waniu informacji niezbędnych do dokonywa- rzenie ram, w których można interpretować
nia racjonalnych wyborów oraz fakt, że wiele owe różniące się stanowiska. W niniejszym
rynków dóbr i rynek pracy daleko odbiegają rozdziale wyjaśniliśmy, w jaki sposób zmiany
od wolnokonkurencyjnego wzorca. Nie są oni podstawowych założeń, szczególnie założeń
przekonani, że wolny, nie poddany regulacji o szybkości dostosowań, czasie niezbędnym
rynek jest rozwiązaniem optymalnym. Pań- do przywrócenia pełnego zatrudnienia oraz
stwo powinno swoją ingerencją wspomagać możliwości występowania histerezy, pozwala-
funkcjonowanie rynku w interesie społecznym. ją wykorzystać te ramy do prezentacji poglą-
Problematykę tę omawialiśmy szczegóło- dów różnych nurtów współczesnej makroeko-
wo w częściach II i III Mikroekonomii, po- nomii i wyjaśnić, dlaczego na ich podstawie
święconych mikroekonomii pozytywnej i nor- są formułowane odmienne zalecenia dla poli-
matywnej. Na szczęście nie ma potrzeby arbi tyki gospodarczej.
P
Podsumowanie
1. Mimo że liczba problemów, co do których wszyscy ekonomiści są zgodni, jest duża, pozosta-
ją pewne istotne różnice opinii, w ramach ekonomii zarówno pozytywnej, w kwestii rzeczy-
wistego funkcjonowania gospodarki, jak i normatywnej, w kwestiach pożądanego kształtu po-
lityki gospodarczej. Część różnic w zaleceniach dla polityki gospodarczej wynika z odmien-
nych ocen rzeczywistości, część natomiast ma swoje źródło wyłącznie w rozbieżnościach
sądów wartościujących.
2. Byłoby pożądane, aby teorie ekonomiczne były konfrontowane z faktami. W niektórych jed-
nak przypadkach jest mało prawdopodobne, aby konfrontacja ta przyniosła ostateczne odpo-
wiedzi. Niektóre kluczowe zmienne, takie jak oczekiwania, nie poddają się bowiem pomia-

rom. Rzeczywistość nieustannie się zmienia — może być tak, że nie da się uzyskać dosta-
tecznie długich szeregów czasowych dających wierny obraz dzisiejszego świata
i umożliwiających ostateczną weryfikację empiryczną konkurujących ze sobą modeli teore-
tycznych.
3. Dążąc do zrozumienia poglądów głoszonych przez główne szkoły w makroekonomii, należy
uwzględnić ich podejście do czterech podstawowych problemów: tempa, w jakim dochodzi
do równowagi rynek pracy, sposobu kształtowania się oczekiwań, możliwości występowania
histerezy oraz względnej wagi przypisywanej w analizie problematyce krótkiego i długiego
okresu.
4. Nowa makroekonomia klasyczna zakłada, że rynek osiąga równowagę w sposób niemal na-
tychmiastowy. Tylko zawarte wcześniej kontrakty przeszkadzają w nieprzerwanym utrzyma-
niu pełnego zatrudnienia. Dodatkowe założenie racjonalnych oczekiwań pozwala sądzić, że
z góry określane zmienne będą ustalane na poziomie odzwierciedlającym przewidywaną ich
wysokość w warunkach równowagi. Każda zmiana, jaką można było przewidzieć, znajdzie
odzwierciedlenie już w procesie ustalania tych zmiennych. Dlatego też tylko niemożliwe do
przewidzenia wydarzenia, tj. „czyste niespodzianki", mogą powodować przejściowe odchy-
lenia od pełnego zatrudnienia aż do chwili, gdy będzie możliwa korekta wcześniej ustalo-
nych zmiennych i zostanie przywrócone pełne zatrudnienie. Ze względu na to, że gospodarka
jest bliska stanu pełnego zatrudnienia, polityka zarządzania (sterowania) popytem pobudzi
po prostu kompensujące zmiany cen i płac, które sprawią, iż popyt globalny powróci do po-
ziomu właściwego stanowi pełnego zatrudnienia. Polityka gospodarcza powinna ograniczać
do minimum te niespodzianki. Zmiany wielkości faktycznej produkcji i bezrobocia należy
w znacznym stopniu interpretować jako zmiany poziomu pełnego zatrudnienia, czyli natural-
nej stopy bezrobocia. Państwo powinno skupić się na walce z inflacją i na polityce podażo-
wej, zmierzającej do podniesienia poziomu pełnego zatrudnienia i produkcji potencjalnej.
5. Zwolennicy teorii realnego cyklu koniunkturalnego negują występowanie nawet przejścio-
wych odchyleń od stanu pełnej równowagi rynkowej. Argumentują oni, że szczegółowa ana-
liza międzyokresowych decyzji gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i państwa pozwala
interpretować nawet wahania krótkookresowe jako zmiany poziomu produkcji potencjalnej.
6. Umiarkowani monetaryści są przekonani, że powrót do stanu pełnego zatrudnienia nie jest
wprawdzie natychmiastowy, zajmuje jednak zaledwie kilka lat. Gwałtowna obniżka podaży
pieniądza może wywołać dość głęboką, aczkolwiek przejściową, recesję i z tej racji należy
jej unikać. Ponadto, próby zarządzania popytem mogą przynieść skutek odwrotny do zamie-
rzonego, jeżeli gospodarka w momencie postawienia diagnozy o recesji weszła już w fazę
silnego ożywienia. Rząd powinien więc zrezygnować z prób „dostrajania" popytu globalne-
go i skoncentrować się na długofalowych działaniach zmierzających do ograniczenia inflacji
i na realizacji polityki podażowej, która pozwala podwyższyć poziom pełnego zatrudnienia
i produkcji potencjalnej.
". Umiarkowani keynesiści uważają, że automatyczny powrót do stanu pełnego zatrudnienia
może potrwać wiele lat, ostatecznie jednak stan ten można osiągnąć. Mimo że polityka ste-
rowania popytem ma swoje ograniczenia, jeżeli chodzi o skalę wzrostu produkcji i zatrudnie-
nia, to warto podejmować aktywną politykę stabilizacyjną dla złagodzenia nadmiernych wa-
hań koniunktury i skrócenia faz cyklu. Prowadzeniu polityki stabilizacyjnej sprzyja długość
trwania tych faz; pozwala to względnie łatwo diagnozować przebieg cyklu koniunkturalnego.
W długim okresie polityka podażowa ma nadal istotne znaczenie, równie ważne staje się też
zapobieganie głębokiej recesji (środkami polityki popytowej —przyp. R.R.), jeżeli zjawisko
histerezy prowadzi do trwałych zmian położenia punktu równowagi długookresowej.
Makroekonomia 384
8. Nowi keynesiści próbują zapewnić makroekonomii keynesowskiej podstawy mikroekono-
miczne. Koszty zmienianych jadłospisów mogą stanowić wyjaśnienie sztywności wielkości
nominalnych. Tę ostatnią można z kolei wyjaśnić sztywnością zmiennych realnych na rynku
pracy. Nowi keynesiści przedstawiają wiele kanałów oddziaływania histerezy.
9. Skrajni keynesiści są przekonani, że odchylenia od stanu pełnego zatrudnienia mogą mieć
nawet jeszcze dłuższy żywot. Keynesowskie bezrobocie nie prowadzi do spadku płacy real-
nej i może nie zapewnić obniżenia poziomu płacy nominalnej i cen. Jeżeli nawet to nastąpi,
popyt globalny może nie zareagować na obniżkę stóp procentowych: pesymistyczne oczeki-
wania mogą być wystarczającą przeszkodą w uzyskaniu znaczącego ożywienia globalnego
popytu. W tych warunkach podstawowym zadaniem rządu nie jest polityka podażowa, zmie-
rzająca do wzrostu produkcji potencjalnej (której poziomu faktyczna produkcja i tak nie się-
ga), lecz doprowadzenie gospodarki do poziomu produkcji potencjalnej za pomocą ekspan-
sywnej polityki fiskalnej i pieniężnej, a zwłaszcza tej pierwszej.
Podstawowe pojęcia
Oczekiwania egzogeniczne (zewnętrzne) 360
Oczekiwania ekstrapolacyjne (adaptacyjne) 360
Oczekiwania racjonalne 361
Nowa makroekonomia klasyczna 363
Umiarkowani monetaryści 366
Umiarkowani keynesiści 367
Skrajni (ortodoksyjni) keynesiści 369
1. W warunkach pełnego zatrudnienia państwo zmniejsza podaż pieniądza. Wyjaśnij dokładnie
przewidywania czterech szkół makroekonomii co do możliwego rozwoju sytuacji: a) w krót-
kim okresie; b) w długim okresie. Czy i jakie znaczenie ma fakt wcześniejszego antycypo-
wania spadku podaży pieniądza?
2. W jaki sposób każda z czterech szkół makroekonomii próbowałaby objaśnić przyczyny
wzrostu bezrobocia w Europie w latach osiemdziesiątych XX wieku? Jakie prognozy doty-
czące bezrobocia formułowano by w ramach owych czterech szkół, wiedząc, że w latach
dziewięćdziesiątych była prowadzona restrykcyjna polityka fiskalna i pieniężna?
3. Jak, w porównaniu z gospodarką zamkniętą, zmienia się tempo dostosowań: a) w gospodarce
otwartej przy stałym kursie walutowym; b) w gospodarce otwartej przy płynnym kursie wa-
lutowym?
4. Przypisz każde z następujących stwierdzeń jednej z czterech szkół, a) Obniżenie inflacji nie
jest trudne; nie towarzyszy mu wzrost bezrobocia, b) Ekspansywna polityka pieniężna i fi-
skalna będzie zawsze wywoływać wzrost produkcji, jeżeli tylko nie wystąpi gwałtowny
wzrost importu, c) Zawsze warto przystać na przejściowy wzrost bezrobocia dla uzyskania

trwałego spadku inflacji, d) Rząd zawsze może wywołać załamanie koniunktury i zmniej-
szyć inflacje, jednak koszty utraconej produkcji będą w krótkim okresie dość znaczne.
dziwe, a) Z założenia racjonalnych oczekiwań wynika, że gospodarka znajduje się zawsze
w stanie pełnego zatrudnienia, b) Nigdy nie występuje odwrotna zależność między inflacją
i bezrobociem, c) Zawsze występuje odwrotna zależność między inflacją i bezrobociem,
d) Keynesiści odmawiają mikroekonomii jakiegokolwiek znaczenia, e) Monetaryści są prze-
konani, że wielkość nominalnej podaży pieniądza jest głównym czynnikiem określającym
poziom realnej produkcji i zatrudnienia.
CZĘSĆ V
GOSPODARKA
ŚWIATOWA
W części V koncentrujemy uwagę na procesach gospodarczych zachodzących w skali świato-
wej. Co decyduje o strukturze handlu międzynarodowego i polityce celnej prowadzonej przez
poszczególne kraje? Czy wolny handel może wszystkim przynosić korzyści? Jakie konsekwen-
cje ma istnienie międzynarodowego systemu walutowego? Czy Międzynarodowy Fundusz Wa-
lutowy może zapobiegać kryzysom walutowym? W części V omawiamy także procesy integra-
cji ekonomicznej i pokazujemy, jak wzrost stopnia współzależności relatywnie małych gospoda-
rek krajów europejskich doprowadził zarówno do znacznego zacieśnienia współpracy w sferze
regulacyjnej, jak i do podjęcia prób zapewnienia stabilności kursów walutowych w ramach unii
monetarnej. Część V zamykamy szerszym omówieniem trendów rozwojowych występujących
w gospodarkach krajów Europy Środkowo-Wschodniej i, bardziej ogólnie, w biedniejszych re-
gionach świata.
W rozdziale 33 analizujemy przyczyny podejmowania wymiany z zagranicą, badamy ko-
rzyści płynące z handlu międzynarodowego i rozważamy implikacje płynące stąd dla polityki
handlowej poszczególnych krajów. W rozdziale 34 przedstawiamy międzynarodowy system wa-
lutowy, za którego pośrednictwem poszczególne kraje finansują międzynarodowe strumienie
handlu, oraz argumenty przemawiające za utrzymywaniem różnych systemów kursu walutowe-
go. W rozdziale 35 poddajemy analizie proces integracji europejskiej, funkcjonowanie jednolite-
go rynku, unii gospodarczo-walutowej oraz postępy krajów Europy Środkowo-Wschodniej na
drodze do członkostwa w Unii Europejskiej. W kończącym książkę rozdziale 36 przedstawiamy
najważniejsze problemy krajów rozwijających się.
I
__________________________________________________________________
J
ROZDZIAŁ (33]
Handel międzynarodowy i polityka handlowa

ROZDZIAŁ
34
Międzynarodowy system walutowy

ROZDZIAŁ 35
Integracja w Europie
ROZDZIAŁ [36]
Problemy krajów rozwijających się
ROZDZIAŁ I -. I
Handel międzynarodowy
i polityka handlowa
p
o przeczytaniu tego rozdziału powinieneś umieć:
□ Analizować strukturę handlu międzynarodowego.

O Objaśnić zasadę przewagi komparatywnej oraz rodzaje korzyści z wymiany między-
narodowej.
□ Pokazać, w jaki sposób międzynarodowe różnice poziomu techniki lub wyposażenia
w czynniki wytwórcze stają się źródłem przewagi komparatywnej.
O Wyjaśnić, w jaki sposób korzyści skali oraz dążenie do wzbogacenia asortymentu to-
warów dostępnych na rynku prowadzą do wymiany wewnątegałęziowej (tzn. dwukie-
runkowego przepływu podobnych towarów).
□ Omówić efekty stosowania ceł i kontyngentów importowych oraz subwencji ekspor-
towych z punktu widzenia ich wpływu na dobrobyt społeczny.
O Zastosować zasadę celowego działania w analizie różnych motywów wprowadzania
ceł importowych.
Handel międzynarodowy jest częścią naszej Wymiana międzynarodowa wiąże się więc
codziennej rzeczywistości. Anglicy piją fran- z koniecznością rozliczeń międzynarodo-
cuskie wina, Amerykanie jeżdżą japońskimi wych. System rozliczeń międzynarodowych
samochodami, a Rosjanie spożywają produkty jest przedmiotem bardziej szczegółowych roz-
z amerykańskiej pszenicy. Jeśli w zjawiskach ważań w następnym rozdziale.
tych nie ma nic nadzwyczajnego, to dlaczego W tym rozdziale zajmiemy się przepływem
w ekonomii wyodrębniono specjalną część po- towarów między krajami i polityką handlową.
święconą właśnie wymianie międzynarodo- Na początku przyjrzymy się faktom: kto,
wej? Czym różni się wymiana handlowa po-
między Wielką Brytanią a Francją od handlu
pomiędzy np. Londynem a Birmingham?
Można wskazać dwie przyczyny tego sta-
nu rzeczy. Po pierwsze, fakt, że towary i usłu-
gi w handlu międzynarodowym przekraczają
granice krajów, umożliwia administracji pań-
stwowej kontrolę obrotów i oddziaływanie na
nie. Trudno byłoby obłożyć podatkiem czy re-
gulować obrót towarów pomiędzy Londynem
a Birmingham, natomiast o wiele łatwiej jest
np. wprowadzić cła lub ograniczenia ilościo-
we w imporcie z Francji lub Japonii. O tym,
czy posunięcia takie są pożądane, decyduje
rząd.
Po drugie, w handlu międzynarodowym są
stosowane waluty różnych krajów. Angielski
nabywca amerykańskiego wina płaci w fun-
tach szterlingach, podczas gdy pracownik win-
nicy w USA jest wynagradzany w dolarach.
Gospodarka światowa 389

z kim i jakimi towarami handluje? Następnie Ponieważ konkurencja ze strony towarów
zastanowimy się, dlaczego w ogóle istnieje zagranicznych uderza w interesy niektórych
handel międzynarodowy. Z pewnością umoż- grup wyborców, rządy stają często przed ko-
liwia on zakup zagranicznych towarów po ce- niecznością ograniczania importu. W końco-
nie niższej od ceny tychże towarów wyprodu- wej części rozdziału analizujemy politykę
kowanych w kraju. handlową państwa oraz zasadność ogranicza-
Czy powyższe stwierdzenie może być nia importu.
prawdziwe dla wszystkich krajów?
Podstawą handlu międzynarodowego jest
wymiana i specjalizacja. Występujące pomię- 33.1
dzy krajami różnice wyposażenia w surowce
i inne czynniki produkcji są źródłem różnic Struktura handlu światowego
kosztów wytwarzania i cen towarów. Poprzez
wymianę międzynarodową kraj dostarcza za- Ponieważ w każdej transakcji zawieranej
granicy towary, które wytwarza relatywnie ta- z zagranicą występują dwie strony, nabywca
nio, a zgłasza popyt na towary produkowane i sprzedawca, import jednego kraju musi być
relatywnie tanio w innych krajach. równy eksportowi drugiego. Rozmiary handlu
Te korzyści z wymiany mogą być jeszcze międzynarodowego można zatem określić, ob-
większe, jeżeli handel międzynarodowy umoż- liczając całkowitą wartość eksportu lub też
liwia produkcję na dużą skalę. Zamiast podej- całkowitą wartość importu wszystkich krajów.
mować rozdrobnioną i wieloasortymentową Obie te wartości muszą być sobie równe. Uj-
produkcję, poszczególne kraje koncentrują się mowanie wartości eksportu oraz importu łącz-
na wytwarzaniu tylko wybranych dóbr, co nie byłoby równoznaczne z podwójnym licze-
umożliwia im obniżkę kosztów wytwarzania. niem każdej transakcji.
Korzyści z handlu międzynarodowego są Tablica 33.1 obrazuje wartość światowego
przedmiotem naszej szczegółowej analizy. eksportu w wybranych latach oraz, jako punki
Próbujemy także dociec, czy analiza ta wyjaś- odniesienia, relację tego eksportu do PNB naj-
nia rzeczywistą strukturę handlu światowego. większej w świecie potęgi gospodarczej
W wielu przypadkach wymiana międzynaro- — Stanów Zjednoczonych. Tablica ta uwi-
dowa zwiększa dobrobyt w poszczególnych dacznia więc dwa zjawiska. Po pierwsze, ob-
krajach; czasem jednak, zwłaszcza w krótkim roty handlu światowego w ujęciu realnym
okresie, powoduje pewne straty. Tanie samo-
chody japońskie to okazja dla brytyjskich
konsumentów; jednak znacznie gorzej wyglą
da to z punktu widzenia pracowników brytyj-
skiego przemysłu samochodowego, którzy
utracili miejsca pracy.
TABLICA
Wartość eksportu światowego
Eksport światowy 1928 1935 1950 1973 1998
W mld £ z 1990 r. 277 117 176 931 5 460
Jako odsetek PNB USA 57 27 20 40 64
Ź r ó d ł o : League of Nations, Europe's Trade, Geneva 1941; IMF, International Financial Statistics; Na-
tional Income Accounts of the United States, 1928-1949.
33.1
Handel międzynarodowy i polityka handlowa 390

podobnie jak większość krajów wymienio-
"-.BUCA 33.2 nych w tablicy 33.2. Wydarzenia w innych
krajach wpływają na nasze codzienne życie
Udział eksportu w PKB wybranych krajów w stopniu o wiele większym niż 20 lat temu.
i w %) Przyjrzyjmy się teraz strukturze geograficznej
handlu światowego.
Kraj 1967 1998
Belgia 36 75
Holandia 43 55 Struktura geograficzna
*>Vielka Brytania 18 27
Francja 14 26
Wiochy 17 26
Tablica 33.3 przedstawia strukturę obrotów
USA 5 11 handlowych w podziale na dwie grupy krajów.
.'aponia 10 11 Grupa krajów uprzemysłowionych (wysoko
rozwiniętych) obejmuje Europę Zachodnią,
Amerykę Północną, Japonię, Australię i Nową
Zelandię. Są to kraje bogate, o największym
udziale w światowym handlu i dochodzie.
zwiększały się bardzo szybko po 1950 r., śred-
Drugą grupę tworzą kraje rozwijające się1.
nio o 7,5% rocznie. Wymiana z zagranicą za-
Szczegółową analizą tej szerokiej grupy, obej-
częła odgrywać coraz większą rolę w gospo-
mującej kraje bardzo biedne, jak Chiny i In-
iarkach poszczególnych krajów. W Wielkiej
die, aż po stosunkowo zamożne, jak Brazylia
3rytanii udział eksportu w PKB wzrósł w la-
i Meksyk, zajmiemy się w rozdziale 36.
tach 1967-1998 z 18% do 27%. Dane dla in-
Prawie 70% globalnego eksportu przypada
nych krajów zawiera tablica 33.2. Eksport
na kraje uprzemysłowione, a 50% całego han-
światowy stanowił w 1998 r. ok. 20% łączne-
go produktu narodowego brutto wszystkich
krajów. Po drugie, wielki kryzys lat trzydzie-
stych oraz II wojna światowa niemalże unice-
Wraz z rozwojem handlu międzynarodo-
wego, zarówno w wymiarze absolutnym, jak
i w stosunku do potencjału poszczególnych
gospodarek narodowych, zwiększała się ich
współzależność. Wielka Brytania jest obecnie
krajem o zdecydowanie otwartej gospodarce,
Struktura geograficzna handlu światowego w 1996 r. (odsetek światowego eksportu)

Eksport do: Udział (w %)
Eksport z: I II w handlu w dochodzie
światowym światowym
I Kraje uprzemysłowione 50 18 68 80
II Kraje rozwijające się
18 14 32 20
Ź r ó d ł o : GATT, Directions of Trade; World Bank, World Development Report.

TABLICA 33.3
1
W tablicy 33.3 byłe kraje socjalistyczne zostały
prawdopodobnie włączone do grupy krajów rozwi-
jających się (przyp. tłum. Z.M.).
stwiły wymianę międzynarodową. Udział

handlu światowego w PNB osiągnął poziom
z 1928 r. dopiero w latach sześćdziesiątych.

dlu światowego dokonuje się w obrotach wza- Jedną z przyczyn absolutnej dominacji towa-
jemnych wewnątrz tej grupy krajów. Tylko rów w handlu światowym jest fakt, iż wiele
14% handlu światowego odbywa się poza tą krajów importuje pewne dobra, przetwarza je
grupą. W obrotach handlu światowego, po- (często nieznacznie), a następnie reeksportuje.
dobnie jak w światowej produkcji i docho- Wartość dodana w danym kraju może być za-
dzie, dominują kraje wysoko rozwinięte. tem niewielka, natomiast przepływ towarów
w eksporcie i imporcie jest duży.
Struktura towarowa
Struktura towarowo-geograficzna
Strukturę towarową obrotów międzynarodo-
wych ilustruje tablica 33.4. Towary zostały Tablica 33.5 uzupełnia naszą charakterystykę
w niej podzielone na dwie grupy: towary nie handlu światowego. Pokazuje strukturę towa-
przetworzone (produkty pochodzenia rolni- rową eksportu i importu wybranych krajów.
czego, minerały, paliwa) i towary przetworzo- Kraje Unii Europejskiej eksportują głównie
ne (wyroby chemiczne, stal, samochody itd.). towary przetworzone, jednak udział towarów
Zwraca uwagę drastyczny spadek udziału nie przetworzonych w ich łącznym eksporcie
w handlu światowym towarów nie przetwo- wynosi 1/5. Choć kraje te muszą importować
rzonych (z wyłączeniem paliw): z 39,3% wiele surowców, niemal 3/4 ich całkowitego
w 1955 r. do 15,1% w 1995 r.2. Zmianie tej to- importu stanowią towary w pełni lub częścio-
warzyszył wzrost udziału towarów przetwo- wo przetworzone. Struktura handlu zagranicz-
rzonych o ponad 25 punktów procentowych. nego USA jest podobna.
Usługi, które stanowią ponad połowę PKB
krajów wysoko rozwiniętych, są szybko ros-
TABLICA 33.5
nącym składnikiem handlu międzynarodowe-
go, ale ich udział w handlu światowym jest Struktura towarowa eksportu i importu
nadal niewielki, ponieważ ten dynamiczny wybranych grup krajów w 1995 r.a
wzrost nastąpił od bardzo niskiej podstawy3.
Wyszczególnienie Europa Ameryka Azja
Płn.
Eksport (%)
towary
nie przetworzone 19 21 ,16
towary przetworzone 79 73 83
Import (%)
towary
nie przetworzone 25 18 28
towary przetworzone 73 79 69
" Udziały procentowe nie sumują się do 100, gdyż

zestawienie nie obejmuje usług {przyp. tłum. Z.M.).
Ź r ó d ł o : GATT, International Trade.
TABLICA ( 33.4 )
Struktura towarowa eksportu światowego
Udział (w %) 1955 1995
Towary nie przetworzone 50,5 22,5
artykuły rolno-spożywcze 22,3 11,8
paliwa 11,2 7,4
inne surowce mineralne 3,8 3,3
Towary przetworzone 49,5 74,7
Ź r ó d ł o : GATT, Networks of World Trade

1955-76, Geneva; UNCTAD, Handbook of Interna-
tional Trade and Development Statistics.

2
Dane te uzyskano w wyniku odjęcia udziału paliw
3
Główną przyczyną niskiego udziału usług
od udziału towarów nie przetworzonych w tab- w handlu światowym jest nieprzenośność wielu ro-
licy 33.4. dzajów usług (przyp. tłum. Z.M.).

Kraje azjatyckie traktowane łącznie mają Konflikty handlowe pomiędzy krajami
podobną strukturę towarową wymiany zagra- uprzemysłowionymi. W niektórych gałęziach
nicznej, ale w porównaniu z krajami Unii Eu- przemysłu, np. samochodowym i stalowym,
ropejskiej i Ameryką Północną charakteryzują tradycyjni producenci z Wielkiej Brytanii,
się przeważnie wyższym udziałem surowców USA, a także Niemiec są zagrożeni konkuren-
w imporcie, a niższym ich udziałem w ekspor- cją nowych, wydajnych wytwórców, głównie
cie. Azja koncentruje się obecnie przede z Japonii i Azji Południowo-Wschodniej. Czy
wszystkim na eksporcie wyrobów przetworzo- kraje Europy Zachodniej i Ameryki Północnej
nych. Na rynku europejskim mamy mnóstwo powinny ograniczać import z krajów azjatyc-
produktów takich firm, jak Nissan, Sony, Pen- kich, aby zapobiec zwiększaniu bezrobocia,
tax, Proton czy Daewoo. czy też powinny korzystać z możliwości zaku-
pu tańszych towarów pochodzących z Azji?
Handel międzynarodowy Są to przykłady problemów, które postara-
— fakty i problemy my się rozpatrzyć. Zaczniemy od zbadania
przyczyn rozwoju handlu międzynarodowego.
Tablice 33.1-33.5 zawierają ogólną charakte-
rystykę handlu światowego. Do jego głów-
nych cech należą: po pierwsze — szybsze
33.2 I
:empo wzrostu obrotów handlowych w po-
równaniu z dynamiką produkcji i dochodu; po Przewaga komparatywna
drugie — koncentracja wymiany w grupie
krajów uprzemysłowionych, których wzajem- Na wstępie przedstawimy korzyści z handlu,
ne obroty stanowią ponad połowę handlu gdy między krajami istnieją różnice kosztów
światowego i które tworzą zarazem główny alternatywnych wytwarzania dóbr.
rynek zbytu produktów eksportowanych przez
kraje rozwijające się; po trzecie — ok. 20% Koszt alternatywny danego dobra to ilość
handlu światowego obejmuje towary nie prze- innych dóbr, z których trzeba zrezygnować,
tworzone, pozostałe zaś 80% — towary prze- aby wytworzyć dodatkową jednostkę dane-
-.worzone. go dobra.
Powyższe cechy wymiany międzynarodo-
wej będą pomocne w wyjaśnieniu niektórych
zasadniczych problemów handlu światowego
omawianych w części V. W tym miejscu sy-
gnalizujemy trzy spośród nich.
Ceny surowców. Kraje rozwijające się uskar-

żają się, że są przedmiotem wyzysku ze strony
krajów wysoko rozwiniętych, które nabywają
od nich po niskich cenach surowce, a w za-
mian oferują po znacznie wyższych cenach
wyroby przetworzone oparte na tych surow-
cach. Producenci kawy, cukru, miedzi i wielu
innych towarów nie przetworzonych pragnęli- Załóżmy, że w gospodarce zamkniętej,
by pójść śladem krajów OPEC i potroić ceny dysponującej danymi zasobami, można wy-
eksportowanych przez siebie surowców, twarzać magnetowidy i koszule. Zwiększenie
w miarę możliwości bez uszczuplania wolu- produkcji któregokolwiek z tych dóbr powo-
menu tego eksportu. duje zmniejszenie ilości zasobów dostępnych
Eksport towarów przetworzonych z krajów
rozwijających się. Kraje słabiej rozwinięte
dążą do rozwoju produkcji towarów przetwo-
rzonych i ich eksportu na rynki krajów uprze-
mysłowionych. Brazylia, Meksyk i Korea Płd.
stworzyły już u siebie podstawowe gałęzie
przemysłu przetwórczego. Kraje uprzemysło-
wione skarżą się jednak na zagrożenie bezro-
bociem, spowodowane konkurencją importu z
krajów, w których siła robocza jest znacznie
tańsza.

TABLICA 33.6
J
Metody produkcji i koszty
Wyszczególnienie USA Wielka

Brytania
Pracochłonność (roboczogodziny/jednostkę produktu)
magnetowidy 30 60
koszule 5 6
Godzinowa stawka płac 6$ 2£
Koszt jednostkowy
magnetowidy 180$ 120 £
koszule 30$ 12 £
dla produkcji drugiego. Koszt alternatywny korzyści skali. Informacje o hipotetycznych

magnetowidu to liczba koszul, których nie kosztach produkcji zawiera tablica 33.6.
wytworzono, przesuwając zasoby do produk- W USA wytworzenie magnetowidu wymaga
cji magnetowidów. nakładu 30 roboczogodzin, natomiast koszuli
Koszty alternatywne informują nas o rela- — 5 roboczogodzin. Odpowiednie nakłady
tywnych kosztach wytwarzania różnych dóbr. pracy w Wielkiej Brytanii wynoszą 60 i 6 ro-
Zbudujemy teraz model, w którym różnice re- boczogodzin, tak więc pracownicy brytyjscy
latywnych (względnych) kosztów produkcji są mniej wydajni.
pomiędzy krajami określają strukturę wymia-
ny międzynarodowej. Model ten pozwala zilu- Koszty i ceny
strować zasadę przewagi komparatywnej.
Dla uproszczenia analizy przyjmujemy istnie-
nie konkurencji doskonałej, w której cena każ-
Zgodnie z zasadą przewagi komparatywnej*
dego dobra jest równa kosztowi krańcowemu.
kraje wytwarzają i eksportują te dobra, któ-
rych względne koszty produkcji są niższe Przy stałych przychodach ze skali koszt krań-
niż w innych krajach. cowy jest równy kosztowi przeciętnemu, a za-
tem cena jest równa kosztowi przeciętnemu
produkcji. Ponieważ założyliśmy, że praca jest
4 Zasadę tę sformułował po raz pierwszy wybitny jedynym czynnikiem wytwórczym, poziom
ekonomista angielski David Ricardo (1772-1823). kosztu przeciętnego jest wyznaczony przez
Odniósł on duże sukcesy jako makler giełdowy
i zgromadził dzięki operacjom na giełdzie duży ma-
jątek. W wieku 40 lat wycofał się z zawodu maklera
i poświęcił działalności politycznej (został człon-
kiem parlamentu) oraz badaniom nad problemami
ekonomii. Rozumowanie Ricardo pozostaje aktualne
także w warunkach współczesnych, a to dzięki temu,
że w swoim modelu jednoznacznie formułował zało-
żenia oraz ich implikacje. (W polskiej literaturze
ekonomicznej zasadę tę określano zazwyczaj jako
zasadę kosztów komparatywnych —przyp. R.R.).
Istnieje wiele powodów, dla których kosz-

ty względne, czyli inaczej — koszty kompara-
tywne, są różne w poszczególnych krajach.
Przeanalizujemy je za pomocą bardzo proste-
go modelu, w którym źródłem różnic kosztów
jest technika (wydajność). Przypuśćmy, że
dwa kraje — USA i Wielka Brytania — wy-
twarzają dwa dobra: magnetowidy i koszule.
Załóżmy dla uproszczenia, że jedynym czyn-
nikiem produkcji jest praca i że nie występują

„niewidoczną" część obrotów bieżących
wartość nakładu pracy na jednostkę produktu
—pnyp- tłum. Z.M.), zakładamy, że kurs wa-
(jednostkowy koszt pracy).
Zakładamy dalej, że stawka płacy wynosi lutowy jest ustalony na poziomie zrównują-
6$ za godzinę w USA i 2 £ za godzinę cym wartości importu i eksportu, czyli zapew-
w Wielkiej Brytanii. Ostatnie dwa wiersze ta- niającym równowagę bilansu handlowego.
blicy 33.6 zawierają jednostkowe koszty pracy Tablica 33.7 ukazuje koszty jednostkowe
w produkcji każdego z dóbr w obu krajach. i ceny magnetowidów i koszul wyrażone naj-
W gospodarce zamkniętej każdy kraj produ- pierw w różnych walutach, a następnie
kuje obydwa dobra, a jednostkowy koszt pra- w przeliczeniu na funty przy trzech warian-
cy jest równy krajowej cenie towaru. tach kursu wymiennego dolara do funta:
Zauważmy, że koszty produkcji obydwu 2,5 $/£, 2 $/£ oraz 1,5 $/£. Ceny krajowe są
dóbr są w USA niższe niż w Wielkiej Bryta- oparte na kosztach jednostkowych z tabli-
nii. W ujęciu absolutnym zarówno magneto- cy 33.6. Ceny towarów brytyjskich wyrażone
widy, jak i koszule wytwarzane w USA wy- w funtach są niezależne od wysokości kursu
magają mniejszego nakładu pracy (czyli są walutowego. Natomiast ceny towarów amery-
produkowane bardziej wydajnie — przyp. kańskich wyrażone w funtach są tym niższe,
tłum. Z.M.). Jednakże w ujęciu względnym im wyższy jest kurs funta, tzn. im więcej do-
wydajność pracy przy produkcji magnetowi- larów płaci się za jednego funta. Przy kursie
dów jest w USA wyższa niż przy produkcji 2,5 $/£ ceny te stanowią dokładnie 3/5 odpo-
koszul. W Wielkiej Brytanii, w porównaniu wiednich cen przy kursie 1,5 $/£.
z USA, wyprodukowanie magnetowidu wy- Przy kursie 2,5 $/£ amerykańskie magne-
maga bowiem dwukrotnie większego nakładu towidy są, w cenach wyrażonych w funtach,
pracy, natomiast wytworzenie koszuli — tylko tańsze od brytyjskich, natomiast ceny koszul
6/5 razy większego. Te różnice względnej wy- wytwarzanych przez oba kraje są jednakowe.
dajności są podstawą wymiany międzynaro- Przy kursie wyższym od 2,5 $ /£ także amery-
dowej. kańskie koszule będą tańsze w funtach, tak
więc kurs równowagi nie może przekraczać
Gospodarka otwarta 2,5 $/£, gdyż wtedy każdy chciałby kupować
towary amerykańskie, a nie byłoby w ogóle
Przyjmijmy teraz, że oba kraje zaczęły prowa- popytu na towary brytyjskie5. Jednokierunko-
dzić wymianę handlową. W niniejszym pod-
rozdziale dochodzimy do dwóch ważnych 5
Jeżeli w cenach wyrażonych w funtach oba towa-
wniosków. Po pierwsze, jeżeli każdy kraj ry amerykańskie są tańsze od odpowiedników bry-
skoncentruje się na produkcji dobra, które wy- tyjskich, to są one także tańsze w wyrażeniu dola-
twarza relatywnie taniej, to zwiększy się łącz- rowym. W celu przeliczenia cen wyrażonych
na produkcja każdego z dóbr w obu krajach.
Dodatkowa produkcja, będąca czystą korzy-
ścią z wymiany międzynarodowej, zostanie
podzielona pomiędzy partnerów. Po drugie,
wolny rynek stwarza właściwe bodźce do po-
jawienia się wymiany i wynikających z niej
korzyści.
W warunkach wymiany międzynarodowej
i występowania różnych walut narodowych
musi istnieć rynek walutowy, na którym ustala
się kurs równowagi. Z rozdziału 29 wiemy, że
bilans płatniczy kraju obejmuje rachunek ob-
rotów kapitałowych, do którego wchodzą
przepływy finansowe, oraz rachunek obrotów
bieżących, na którym rejestruje się m.in. prze-
pływy towarów. Nadwyżka na rachunku obro-
tów bieżących musi być skompensowana defi-
cytem na rachunku obrotów kapitałowych
(z uwzględnieniem zmian rezerw dewizowych
państwa) i odwrotnie. Wiemy także jednak, że
dla zachowania równowagi zewnętrzne;
w długim okresie konieczne jest zerowe saldo
obrotów bieżących. Pomijając dla uproszcze-
nia rachunek obrotów kapitałowych (oraz

TABLICA
Koszty, ceny i przedział równowagi kursu walutowego
Towary Cena krajowa Koszt w £ przy kursie

2,5 $ / £ 2 $/£ 1,5 $ / £
magneto- koszule magneto- koszule magneto- koszule magneto- koszule
widy widy widy widy
Amerykańskie 180 $ 30 $ 72 £ 12 £ 90 £ 15 £ 120 £ 20 £
Brytyjskie 120 £ 12 £ 120 £ 12 £ 120 £ 12 £ 120 £ 12 £
33.7
wy strumień handlu międzynarodowego oraz W tablicy 33.7 występuje także pośredni
jednokierunkowy przepływ dewiz wykluczają kurs walutowy, w wysokości 2 % IŁ. Faktyczny
równowagę. poziom równowagi kursu walutowego zależy
Odwrotna sytuacja występuje przy kursie od popytu na magnetowidy i koszule.
walutowym 1,5 $/£: amerykańskie koszule są Z różnicy w chłonności rynków wynika, że
teraz droższe od angielskich, natomiast ceny amerykański popyt na koszule importowane
magnetowidów są jednakowe. Przy kursie po- z Wielkiej Brytanii będzie większy od brytyj-
niżej 1,5 $/£ oba rodzaje towarów amerykań- skiego popytu na amerykańskie magnetowidy.
skich są droższe od odpowiedników brytyj- Kurs walutowy równoważący obroty handlo-
skich, jeśli ich ceny są wyrażone w tej samej we pomiędzy obu krajami musi być w tych
walucie. Przykładowo, przy kursie 1 $/£ ame- warunkach bliski 2,5 $/£, tj. górnej granicy
rykańskie magnetowidy kosztowałyby 180 £, przedziału. Przy tym kursie ceny amerykań-
a koszule — 30 £. A zatem przy dowolnym skich magnetowidów wyrażone w funtach są
kursie poniżej 1,5 $/£ będzie istniał popyt niskie, co stymuluje import magnetowidów do
wyłącznie na produkty brytyjskie i, w konse- Wielkiej Brytanii. Natomiast ceny brytyjskich
kwencji, ponownie wystąpią jednokierunkowe koszul w dolarach są wysokie, co ogranicza
przepływy towarów i dewiz. ich import do USA.
Warunkiem równowagi na rynku waluto- Naszą analizę możemy więc podsumować
wym jest równość brytyjskiego eksportu i im- następująco:
portu. Wtedy popyt importerów na dolary jest
równy podaży dolarów uzyskanych w wyniku
Niezależnie od różnic absolutnych kosztów
eksportu, stąd przedział równowagi kursu wa-
wytwarzania pomiędzy krajami (tzn. korzy-
lutowego zawiera się między 2,5 $/£ (przy ści absolutnych) istnieje pewien poziom
którym jeden z towarów brytyjskich — koszu- kursu walutowego pozwalający każdemu
le — może jeszcze konkurować z amerykań- krajowi produkować przynajmniej jedno do-
skim), a 1,5 $/£ (przy którym jeden z towa- bro taniej niż inne kraje, przy założeniu, że
rów amerykańskich — magnetowidy — może ceny wszystkich dóbr są wyrażone w tej sa-
jeszcze konkurować z odpowiednikiem bry- mej walucie. Jeśli kurs walutowy znajduje
tyjskim). się na poziomie równowagi, to każdy kraj
może eksportować co najmniej jedno do-
bro, pokrywając wpływami z jego sprzeda-
w funtach na ceny dolarowe mnożymy te pierwsze ży swoje wydatki na
w każdym przypadku przez ten sam kurs walutowy. import.

Struktura produkcji datkowego magnetowidu trzeba zrezygnować
i wymiany z produkcji tylko 6 koszul. Natomiast koszt
alternatywny koszul jest niższy w Wielkiej
Powróćmy jeszcze raz do przedziału dopusz- Brytanii, gdzie produkcja koszuli kosztuje tyle
czalnych poziomów kursu walutowego z tabli- co 1/10 magnetowidu, a w USA — 1/6 ma-
cy 33.7. Przy kursie 2,5 $/£ Wielka Brytania gnetowidu. Zgodnie z zasadą przewagi kom-
importuje z USA tańsze magnetowidy, eks- paratywnej Wielka Brytania powinna specjali-
portując w zamian koszule. Jest to graniczny zować się w produkcji koszul, których koszt
poziom kursu, przy którym brytyjscy produ- alternatywny jest dla producentów brytyjskich
cenci koszul mogą jeszcze konkurować z ame- niski, natomiast USA — w produkcji magne-
rykańskimi. towidów, gdyż dla producentów amerykań-
Przy kursie 2 $/£ Wielka Brytania ma skich one z kolei mają niski koszt alternatyw-
przewagę konkurencyjną w produkcji koszul, ny. Zasada przewagi komparatywnej jest sze-
które eksportuje do USA, importując nadal rzej omówiona w ramce 33.1.
z tego kraju magnetowidy. Są one ciągle tań- Struktura produkcji i wymiany zależy od
sze od brytyjskich, mimo że ich cena wyrażo- przewagi komparatywnej i kosztów względ-
na w funtach wzrosła wskutek zmiany kursu nych. Natomiast różnice w kosztach absolut-
walutowego. Import amerykańskich magneto- nych rzutują na poziom równowagi kursu wa-
widów do Wielkiej Brytanii utrzymuje się na- lutowego. Producenci w USA wkładają mniej
wet przy kursie 1,5 $/£, przy którym ich ceny pracy w wytworzenie zarówno magnetowidu,
w funtach są równe cenom magnetowidów jak i koszuli. Jednakże kurs wymienny £ do $
"rrytyjskich. W przeciwnym bowiem razie ustalony na odpowiednio niskim poziomie
_"SA nie miałyby czym zapłacić za import ko- spowoduje, że amerykańskie towary będą
szul z Wielkiej Brytanii, których cena przy w Wielkiej Brytami zbyt drogie, natomiast to-
kusie 1,5 $/£ zapewnia producentom brytyj- wary brytyjskie w USA przesadnie tanie.
skim znaczną przewagę konkurencyjną. Z kolei przy zbyt wysokim kursie funta żaden
Przy dowolnym poziomie kursu walutowe- towar brytyjski nie może konkurować z odpo-
go mieszczącym się w przedziale równowagi, wiednikiem amerykańskim. W miarę obniża-
tj. równoważącym wzajemne obroty handlo- nia kursu funta konkurencyjny w pierwszej
we, Wielka Brytania będzie zawsze eksporto- kolejności stanie się ten z towarów brytyj-
wała koszule, USA zaś magnetowidy. Wymia- skich, w którego produkcji Wielka Brytania
na międzynarodowa powoduje więc, że Wiel- ma przewagę komparatywna (czyli niższy
ka Brytania specjalizuje się w produkcji koszt alternatywny).
koszul, wytwarzając ich więcej, niż wynosi Zasada przewagi komparatywnej znajduje
oopyt krajowy. Podobna sytuacja występuje powszechne zastosowanie w praktyce. Załóż-
w USA w przypadku magnetowidów. Wyjaś- my, że mieszkanie zajmują wspólnie dwaj stu-
nimy, dlaczego tak się dzieje.
Przewaga komparatywna
Opisana struktura produkcji i wymiany ilu-
struje zasadę przewagi komparatywnej. Kraje
specjalizują się w produkcji tych dóbr, które
wytwarzają względnie tanio. W naszym przy-
kładzie USA mają w produkcji obu dóbr prze-
wagę w postaci niższych kosztów absolut-
nych. Natomiast w ujęciu względnym koszty
produkcji amerykańskich magnetowidów po-
zostają niższe, ale koszty wytwarzania koszul
są wyższe niż w Wielkiej Brytanii.
W USA magnetowid jest 6 razy droższy
od koszuli (odpowiednie ceny wynoszą 180 $
i 30 $), zaś w Wielkiej Brytanii — aż 10 razy
droższy (odpowiednio 120 £ i 12 £). Wytwa-
rzanie magnetowidów jest relatywnie tańsze
w USA niż w Wielkiej Brytanii. Innymi sło-
wy, koszt alternatywny magnetowidów jest
w USA niższy — w celu wyprodukowania do-

RAMKA 33.1
Przewaga komparatywna i korzyści z wymiany
W poniższej tablicy zestawiono dane dotyczące: jednostkowych nakładów pracy (JNP) w robo-
czogodzinach na jednostkę produktu, jednostkowych kosztów osobowych (JKO) w cenach kra-
jowych oraz kosztu alternatywnego (KA) w jednostkach produkcji, z której wytworzenia w kra-
ju zrezygnowano. Stany Zjednoczone mają niższe jednostkowe nakłady pracy, a więc i przewa-
gę absolutną w produkcji obydwu dóbr. Przewagę komparatywna (względną) można obliczyć,
porównując jednostkowe nakłady pracy pomiędzy krajami. W porównaniu z Wielką Brytanią
USA potrzebują relatywnie mniejszych nakładów pracy do produkcji magnetowidów niż do pro-
dukcji koszul. Stany Zjednoczone mają zatem przewagę komparatywna w produkcji magnetowi-
dów, a Wielka Brytania w produkcji koszul.
Towary Towary amerykańskie Towary brytyjskie

JNP JKO KA JNP JKO KA
Magnetowidy 30 180 $ 6 koszul 60 120 £ 10 koszul
Koszule 5 3 0 $ 1/6 magnetowidu 6 12 £ 1/10 magnetowidu
Możemy także porównać koszty alternatywne (KA). Rezygnując z produkcji 6 koszul, USA
uzyskują 30 dodatkowych roboczogodzin potrzebnych do wytworzenia magnetowidu. Prościej
ujmując — 6 koszul kosztuje 180 $, a więc tyle co 1 magnetowid. Koszt alternatywny magne-
towidu wynosi 6 koszul w USA i 10 koszul w Wielkiej Brytanii. Natomiast koszt alternatywny
koszuli jest niższy w Wielkiej Brytanii i wynosi 1/10 magnetowidu, podczas gdy w USA — 1/6.
Ponownie dochodzimy więc do tego samego wniosku: USA mają przewagę komparatywna
w produkcji magnetowidów, zaś Wielka Brytania — w produkcji koszul. Przy wielu czynnikach
wytwórczych przewagę komparatywna łatwiej jest obliczyć, stosując tę drugą metodę, opartą na
relacjach cen krajowych, które odzwierciedlają koszty alternatywne.
Korzyści z wymiany
Rezygnując z produkcji 6 magnetowidów, Wielka Brytania może wytworzyć 60 koszul. Natomiast
w USA wytworzenie 6 magnetowidów wymaga rezygnacji jedynie z 36 koszul. Dzięki specjaliza-
cji i wymianie międzynarodowej gospodarka światowa zyskuje netto 24 koszule, przy nie zmniej-
szonej produkcji magnetowidów. Alternatywnie, jeśli USA zrezygnują z produkcji 60 koszul i za-
miast tego wytworzą 10 magnetowidów, to korzyść netto gospodarki światowej wyniesie 4 ma-
gnetowidy (przy tej samej produkcji koszul). Są to korzyści z wymiany międzynarodowej. Nie
występują one tylko wówczas, gdy koszty alternatywne są jednakowe w obu krajach. Załóżmy, że
jednostkowy nakład pracy w produkcji koszul w Wielkiej Brytanii wynosi teraz 10 roboczogo-
dzin. W obu krajach wytworzenie magnetowidu kosztuje tyle co 6 koszul. Żaden z krajów nie ma
przewagi komparatywnej w produkcji któregokolwiek z dóbr i nie występują korzyści z wymiany.
Do identycznego wniosku prowadzi również zastosowanie pierwszej z metod kalkulacji przewagi
względnej. W USA do produkcji każdego z dóbr potrzeba obecnie dwukrotnie mniejszych nakła-
dów pracy niż w Wielkiej Brytanii; nie występuje więc przewaga komparatywna
v. _______________________________________________________________________________ J

denci, z których jeden potrafi szybciej zarów- W przykładzie USA mają przewagę abso-
no przygotować obiad, jak i wyczyścić dywan. lutną w produkcji komputerów, samochodów,
Gdyby podział zadań między nimi oprzeć na telewizorów i tekstyliów, Wielka Brytania
przewadze absolutnej, drugi student nie robił- — w produkcji szkła i obuwia. Jednakże to
by nic. Cała praca zostanie wykonana najszyb- nie przewaga absolutna, lecz względna jest
ciej, jeśli każdy ze studentów podejmie się za- istotna dla wymiany międzynarodowej.
dania, które wykonuje relatywnie szybciej.
Różnice w relacji kapitał-praca
Wymiana wielu towarów
Rozpatrzmy teraz inny przypadek: Wielkiej
Zasada przewagi komparatywnej ma zastoso- Brytanii i Hongkongu. Wielka Brytania ma
wanie także wtedy, kiedy przedmiotem wy- większe zasoby kapitału (maszyny i budynki)
miany są więcej niż dwa towary. Ten wariant i pracy niż Hongkong. Wynika to częściowo
ilustruje tablica 33.8. Pierwsze dwa wiersze z różnic potencjałów gospodarczych. Jednak-
zawierają jednostkowe nakłady pracy potrzeb- że Wielka Brytania ma także względnie więcej
ne do wytworzenia poszczególnych dóbr kapitału niż Hongkong. Inaczej mówiąc,
w USA i Wielkiej Brytanii. W trzecim wier- w Wielkiej Brytanii przypada więcej kapitału
szu są ujęte relacje kosztów. Towary uszerego- na jednego pracownika. Jak wpłynie to na re-
wano według malejącej przewagi kompara- latywne ceny pracy i kapitału w obydwu kra-
tywnej USA (od lewej strony do prawej), po- jach?
cząwszy od komputerów, w których jest ona Przy wyższym wyposażeniu kapitałowym
największa (1/6 nakładu pracy producentów na 1 zatrudnionego krańcowa wydajność
brytyjskich), poprzez samochody (1/2 nakładu (krańcowy produkt) pracy w gospodarce bry-
pracy), odbiorniki telewizyjne, tekstylia, tyjskiej powinna być wyższa niż w Hongkon-
szkło, aż po obuwie. gu. Jeżeli tak, to płace realne w Wielkiej Bry-
Odwrotna sytuacja występuje w przypadku tanii powinny być także wyższe. Natomiast
producentów brytyjskich. Ich względna pozy- wskaźnik liczby pracowników na jednostkę
cja konkurencyjna jest najmocniejsza w pro- kapitału jest w Wielkiej Brytanii niższy niż
dukcji obuwia. W miarę jak przesuwamy się w Hongkongu. W związku z tym w Wielkiej
w tablicy w lewo, maleje przewaga kompara- Brytanii krańcowa produkcyjność i koszt ka-
tywna Wielkiej Brytanii, a umacnia się pitału, czynnika względnie tam obfitego, są
względna pozycja konkurencyjna USA. niższe niż w Hongkongu, gdzie kapitał jest za-
TABLICA 33.8
Jednostkowe nakłady pracy i przewaga komparatywna: przypadek wielu towarów

(roboczogodziny na jednostkę produktu)
Wyszczególnienie Komputery Samochody Telewizory Tekstylia Szkło Obuwie
Towary amerykańskie 200 300 50 5 7 15
Towary brytyjskie 1 200 600 90 8 6 10
Relacja jednostkowych
nakładów pracy:
USA/Wielka Brytania 1/6 1/2 5/9 5/8 7/6 3/2

sobem relatywnie rzadkim. Możemy więc
stwierdzić, że Wielka Brytania, w porównaniu
z Hongkongiem, posiada relatywnie duże za-
soby kapitału (w stosunku do pracy) i dlatego
koszt pracy jest tu, w stosunku do kosztu kapi-
tału, wyższy niż w Hongkongu.
Jakie są skutki występowania różnic kosz-
tów czynników wytwórczych w skali między-
narodowej dla relacji krajowych cen towarów
w obu krajach? W Wielkiej Brytanii, w po-
równaniu z Hongkongiem, ceny produktów
pracochłonnych będą (w stosunku do dóbr ka-
pitałochłonnych) relatywnie wysokie. Jeżeli
produkcja samochodów jest kapitałochłonna,
a tekstyliów — pracochłonna, to cena samo-
chodu w relacji do ceny tekstyliów będzie A Azja Wschodnia I basen Pacyfiku
w Wielkiej Brytanii niższa niż w Hongkongu. B Kraje uprzemysłowione
C Ameryka Łacińska i Karaiby
Dochodzimy w konsekwencji do wniosku:
D Azja Południowa
względnie obfite wyposażenie w dany czynnik E Afryka Subsaharyjska
wytwórczy powoduje, że czynnik ten staje się
Ź r ó d ł o : World Bank, World Development Report,
względnie tani. Dobra, do których wytworze-
1995.
nia zużywa się relatywnie dużo tego czynnika
wytwórczego, będą w rezultacie również
względnie tanie. W produkcji tych właśnie
dóbr dany kraj będzie wykazywał przewagę zazwyczaj głównie towary przetworzone, zaś
komparatywną, a zatem Wielka Brytania, któ- kraje obficie wyposażone w ziemię, lecz dys-
ra jest relatywnie szczodrze wyposażona ponujące małą ilością wykwalifikowanej siły
w kapitał w porównaniu z pracą, powinna eks- roboczej, eksportują przeważnie surowce. Na
portować do Hongkongu samochody, których rysunku zostały zaznaczone również wielko-
produkcja jest kapitałochłonna. Hongkong ści przeciętne dla poszczególnych grup kra-
z kolei, relatywnie obficie wyposażony w pra- jów. Na jednym krańcu leży Afryka, a na dru-
cę, powinien eksportować do Wielkiej Bryta- gim znajdują się kraje uprzemysłowione.
nii pracochłonne wyroby tekstylne. Różnice Dysponujemy zatem dwoma wyjaśnienia-
względnego wyposażenia krajów w czynniki mi zjawiska przewagi komparatywnej, czyli
wytwórcze pozwalają w znacznym stopniu międzynarodowych różnic względnych kosz-
wyjaśnić przewagę komparatywną i strukturę tów wytwarzania różnych dóbr. Pierwsze
handlu międzynarodowego. z nich — przedstawione przez D. Ricardo
Potwierdzenie wniosków z naszej analizy — źródła przewagi komparatywnej upatruje
znajdujemy na rysunku 33.1. Wykres uwydat- w różnych poziomach techniki, wydajności
nia rolę kwalifikacji pracowniczych, czyli ka- i pracochłonności w poszczególnych krajach.
pitału ludzkiego, jako czynnika określającego
strukturę towarową eksportu. Wiadomo, że
obfitość kapitału ludzkiego idzie zwykle w
parze z obfitością kapitału rzeczowego. Kraje
posiadające szczupłe zasoby ziemi, ale dużo
wykwalifikowanych pracowników, eksportują
RYSUNEK 33.1
Przewaga komparatywną a struktura

eksportu (125 krajów oraz wielkości
średnie dla poszczególnych grup krajów)

Drugie wyjaśnienie istotę przewagi kompara- tego czynnika będą względnie tańsze niż w in-
tywnej wiąże z różnicami relatywnych kosz- nych krajach.
tów czynników wytwórczych: nawet jeśli po-
szczególne kraje dysponują tą samą techniką sze, konsumenci lubią mieć duży wybór róż-
i nie występują między nimi różnice wydajno- nych odmian i marek towarów. Każdy chce
ści pracy w ujęciu fizycznym, to relacje cen mieć niepowtarzalny rodzaj samochodu, radia
dóbr w tych krajach mogą być różne na skutek itd. Po drugie, istotną rolę odgrywa skala pro-
różnic względnych kosztów czynników wy- dukcji. Poszczególne kraje nie wytwarzają
twórczych. W kraju, który dysponuje względ- wszystkich gatunków danego towaru w ma-
nie obfitymi zasobami jakiegoś czynnika wy- łych ilościach, lecz specjalizują się w produk-
twórczego, dobra zużywające relatywnie dużo cji wybranych gatunków (np. Wielka Brytania
produkuje Jaguary, Niemcy — Mercedesy,
Szwecja — Volvo), a następnie wymieniają je
RYSUNEK 33.2
33.3 Przewaga komparatywna prowadzi do specjalizacji.

Jeżeli kraj wyłącznie eksportuje lub importuje dany
Wymiana produkt, to wskaźnik wymiany wewnątrzgałęziowej
wynosi 0. Zróżnicowanie popytu i korzyści skali
wewnątrzgałęziowa sprzyja rozwojowi specjalizacji wewnątrzgałęzio-
wej, w wyniku której poszczególne kraje wytwarza-
Dotychczasowe rozważania wyjaśniają przy- ją różne gatunki wyrobów w tej samej gałęzi. War-
czyny istnienia międzynarodowej wymiany tość wskaźnika wymiany wewnątrzgałęziowej wy-
międzygałęziowej (np. eksport samochodów nosi 1, gdy w jakimś kraju wartość eksportu
z Wielkiej Brytanii do Hongkongu i import wyrobów danej gałęzi jest równa wartości importu.
tekstyliów w odwrotnym kierunku). W prak- Podane poniżej wskaźniki dotyczą wybranych towa-
rów w handlu zagranicznym USA.
tyce istnieje jednak także intensywny handel
produktami wytworzonymi w tej samej gałęzi 0
— wymiana wewnątrzgałęziowa. Należy za-
tem wyjaśnić, dlaczego np. Wielka Brytania
eksportuje do Niemiec samochody (marki Ro-
ver, Jaguar itd.) i jednocześnie importuje je
(Mercedesy, Audi itd.). Nie są to, oczywiście,
identyczne jakościowo produkty (np. brytyjski
Jaguar i niemiecki Mercedes czy też duńskie
piwo Carlsberg i brytyjskie Fosters). Mówimy
obecnie o gałęziach, które wytwarzają szeroką
gamę jakościowo i gatunkowo odrębnych, ale
i wysoce substytucyjnych produktów.
Wymiana wewnątrzgałęziowa to dwukierun-

kowy handel produktami wytworzonymi
w tej samej gałęzi.
W analizie wymiany wewnątrzgałęziowej

musimy uwzględnić trzy zjawiska. Po pierw-
Struktura handlu zagranicznego USA

3
pomiędzy sobą za pośrednictwem rynku mię- wynikająca z relatywnej obfitości czynników
dzynarodowego. Po trzecie, specjalizacja, ma- wytwórczych. W miarę wzrostu stopnia prze-
jąca źródło zarówno w zróżnicowaniu popytu, tworzenia produktów przewaga komparatywna
jak i w korzyściach skali produkcji, jest ogra- traci na znaczeniu, a rolę głównego czynnika
niczona kosztami transportu. Z tego punktu kształtującego wymianę przejmuje zróżnico-
widzenia wymiana wewnątrzgałęziowa mię- wanie towarów — rozszerza się wymiana we-
dzy np. Niemcami i Szwecją przybierze praw- wnątrzgałęziowa (samochody, sprzęt biurowy).
dopodobnie większe rozmiary od wymiany Można oczekiwać, że zakres wymiany we-
między Niemcami i Japonią. wnątrzgałęziowej będzie wzrastał wraz z inte-
Natężenie wymiany wewnątrzgałęziowej gracją rynków i ograniczaniem przeszkód dla
mierzymy za pomocą wskaźnika przybierają- handlu (ceł, odległości itd.). Potwierdza to ta-
cego wartości od 0 do 1. Przy wartości 0 okre- blica 33.9, w której zestawiono wskaźniki wy-
ślony towar przepływa wyłącznie w jednym miany wewnątrzgałęziowej dla krajów Unii
kierunku — jest przedmiotem wyłącznie eks- Europejskiej i Japonii.
portu lub tylko importu danego kraju; przy Obroty towarowe Japonii są w zasadzie
wartości 1 wymiana jest w pełni dwukierun- jednokierunkowe. W imporcie dominują pro-
kowa — eksport określonego towaru z danego dukty nie przetworzone, a w eksporcie — to-
kraju jest równy jego importowi. Na rysun- wary przetworzone. Równoczesny eksport
ku 33.2 pokazano wartości wskaźnika wymia- i import istnieje jedynie w nielicznych gałę-
ny wewnątrzgałęziowej dla wybranych towa- ziach. Dlatego też dla większości dóbr wskaź-
rów w handlu zagranicznym USA. nik wymiany wewnątrzgałęziowej jest niski.
Na jednym biegunie występują wyroby Inna jest sytuacja w krajach Unii Europej-
odzieżowe; w tym przypadku obroty handlowe skiej. Ich wyposażenie w zasoby jest bardziej
tego kraju są niemal jednokierunkowe. Stany
Zjednoczone głównie importują odzież, eks-
portując jej bardzo niewiele. Działaniem zasa-
dy przewagi komparatywnej można też
w dużym stopniu wyjaśnić prawie jednostron-
ny handel paliwami. Z kolei sprzęt biurowy
i telekomunikacyjny jest przedmiotem zarów-
no eksportu, jak i importu, przy czym oba stru-
mienie mają zbliżoną wartość. Uogólniając,
można powiedzieć, że im bardziej jednorodne
są produkty (np. paliwa, stal), tym silniej struk-
turę wymiany określa przewaga komparaty wna
Wskaźniki wymiany wewnątrzgałęziowej

Wyszczególnienie EWG Japonia
Towary nie przetworzone 0,58 0,05
Towary przetworzone 0,80 0,20
pojazdy drogowe 0,70 0,02
sprzęt gospodarstwa domowego 0,80 0,04
wyroby tekstylne 0,91 0,36
inne towary konsumpcyjne 0,80 0,44
Średnia ważona 0,83 0,23
Ź r ó d ł o : GATT, International Trade.
TABLICA 33.9

zróżnicowane, rynek jest bardziej zintegrowa- łowiny (ok. 150 tys. ton w 1900 r.), w 1913 r.
ny, niewielką rolę odgrywają takie czynniki, prawie zaprzestały tego eksportu.
jak odległość, cła, bariery informacyjne. W re- Kto zyskał, a kto stracił? Przemiany w Ar-
zultacie wymiana wewnątrzgałęziowa rozwi- gentynie objęły całą gospodarkę. Zasoby prze-
ja się intensywnie, a jej wskaźniki dla więk- płynęły do sfery hodowli bydła i eksportu
szości towarów są wysokie. Źródłem korzyści mięsa. Korzyści odnieśli właściciele bydła
z wymiany są w mniejszym stopniu między- i ziemi; inni użytkownicy gruntów stracili, bo-
narodowe różnice względnych kosztów i cen, wiem ze wzrostem popytu na ziemię wzrósł
natomiast w większym stopniu — zróżnico- czynsz dzierżawny. Wraz z podjęciem ekspor-
wanie produktów i specjalizacja wewnątrzga- tu mięsa na dużą skalę jego ceny dla argentyń-
łęziowa. Duży i chłonny rynek pozwala na re- skich konsumentów wzrosły. Poziom PNB
alizację korzyści skali i obniżkę jednostko- w Argentynie znacznie się podniósł, ale ko-
wych kosztów produkcji. rzyści z tego płynące nie rozłożyły się równo-
miernie. Położenie materialne niektórych grup
społecznych pogorszyło się.
( 33.4 Dzięki importowi tańszej wołowiny sko-
rzystali konsumenci w Europie i USA. Z kolei
Kto zyskuje, producenci tego gatunku mięsa ponieśli straty
wskutek spadku jego cen.
a kto traci?
Wejście — dzięki technologii mrożenia
— argentyńskich producentów wołowiny na
Przesłankami istnienia wymiany międzynaro- rynek międzynarodowy przyniosło w skali
dowej są: przewaga komparatywna, oparta na światowej korzyści. Teoretycznie jest możli-
względnej przewadze technologicznej lub re- we, że korzyści osiągnięte przez jednych wy-
latywnej obfitości czynników wytwórczych, starczyłyby z nawiązką na pokrycie strat in-
oraz specjalizacja wewnątrzgałęziowa, połą- nych. Jednak w praktyce ci, którzy zyskują,
czona z korzyściami skali. W tym drugim często nie są skłonni kompensować strat in-
przypadku źródłem korzyści z wymiany jest nych. Są więc i przegrani. W przykładzie tym
obniżka jednostkowych kosztów produkcji głównymi przegranymi byli zagraniczni kon-
(kosztów przeciętnych), dzięki czemu w skali kurenci argentyńskich producentów wołowiny
światowej z danych nakładów czynników wy- oraz pozostali, poza hodowcami bydła, użyt-
twórczych można osiągnąć większą produk- kownicy ziemi w Argentynie.
cję. Korzyści uzyskiwane w pierwszym przy-
padku, w którym handel międzynarodowy Import samochodów
wynika z różnic kosztów alternatywnych
w poszczególnych krajach, są przedstawione
do Wielkiej Brytanii
w ramce 33.1. Polegają one znowu na tym, że Drugiego przykładu dostarcza brytyjski prze-
wymiana międzynarodowa umożliwia wytwo- mysł samochodowy. Z tablicy 33.10 wynika,
rzenie w gospodarce światowej więcej dóbr
z danych zasobów.
Nasze ustalenia prowadzą do wniosku, że
wraz z wymianą międzynarodową pojawiają
się korzyści dla gospodarki światowej jako ca-
łości. Nie jest zaś pewne, że zyskuje każdy
z uczestników wymiany. Poniżej przytacza-
my dwa przykłady sytuacji konfliktowych
w handlu międzynarodowym.
Eksport mięsa z Argentyny
Wynalezienie i budowa pierwszych chłodni
w końcu XIX wieku umożliwiły Argentynie
eksport mrożonego mięsa na rynek światowy.
Argentyna, w 1900 r. jeszcze nieobecna na
światowym rynku mięsa, w 1913 r. eksporto-
wała już 400 tys. ton. Stany Zjednoczone, któ-
re wcześniej były głównym eksporterem wo-

TABLICA 33.10
Rynek samochodów w Wielkiej Brytanii
Wyszczególnienie 1971 1990 1996
Udział importu w sprzedaży krajowej 0,15 0,51 0,59
Udział eksportu w produkcji krajowej 0,35 0,33 0,51
Ź r ó d ł o : ONS, Annual Abstract of Statistics.
że w Wielkiej Brytanii w 1971 r. import stano- Polityka handlowa to polityka oddziaływa-

wił jedynie 15% krajowej sprzedaży samocho- nia przez państwo na wymianę z zagranicą
dów, a eksport — 35% całkowitej sprzedaży za pomocą takich narzędzi, jak podatki,
samochodów wytworzonych przez producen- subsydia lub bezpośrednie ograniczanie
tów brytyjskich. W okresie po 1971 r. produ- importu i eksportu.
cenci brytyjscy tracili stopniowo swoją pozy-
cję na rynku wewnętrznym na rzecz zagra-
nicznych konkurentów, przede wszystkim 33.5
producentów japońskich. W roku 1996 import
samochodów do Wielkiej Brytanii stanowił Ekonomiczne aspekty ceł
już 59% sprzedaży na rynku krajowym.
Eksport samochodów z Wielkiej Brytami Najpowszechniejszym środkiem ograniczania
znacznie się zwiększył w latach dziewięćdzie- wymiany z zagranicą jest cło importowe.
siątych, po części za sprawą firm japońskich
Nissan i Toyota, które uruchomiły w tym kraju Wprowadzenie eta Importowego oznacza,
produkcję swoich samochodów z przeznacze- że importer musi zapłacić na rzecz państwa
niem zarówno na rynek wewnętrzny, jak i na sumę ustaioną jako określona część ceny
eksport do innych krajów Unii Europejskiej. światowej danego dobra6.
Na imporcie do Wielkiej Brytami tańszych
samochodów skorzystali ich nabywcy w kraju
i producenci za granicą. Natomiast Rover, naj-
większy producent samochodów w Wielkiej 6
Tak jest w przypadku cła ad valorem, gdy stawka
Brytanii, przeżywał trudny okres, w którym celna jest ustalana jako odsetek wartości celnej to-
nastąpiły masowe zwolnienia pracowników. waru (cena zakupu powiększona o koszty transpor-
W rezultacie rząd brytyjski znalazł się pod tu). Niekiedy stawka celna jest określana kwotowo
presją konieczności ograniczenia importu sa- od jednostki fizycznej towaru (np. za sztukę lub za
tonę — przyp. tłum. Z.M.).
mochodów, aby zapobiec dalszym zwolnie-
niom z pracy w przemyśle samochodowym.
Ograniczenie importu byłoby korzystne dla
brytyjskiego przemysłu samochodowego, ale
jednocześnie podniosłoby ceny dla nabywców
samochodów w Wielkiej Brytami. Jak zatem
powinien zareagować rząd: ulec presji produ-
centów, czy konsumentów? Jakie powinny
być kryteria podejmowania decyzji dotyczącej
stopnia liberalizacji handlu dowolnym towa-
rem? Przedstawimy obecnie ogólną teorię
kosztów i korzyści związanych ze stosowa-
niem ceł i innych ograniczeń w handlu. Jedno-
cześnie przechodzimy od analizy pozytywnej,
polegającej na wyjaśnianiu przyczyn i struktu-
ry wymiany międzynarodowej, do analizy
normatywnej, obejmującej kryteria wyboru
przez państwo środków polityki handlowej.

Jeśli stawka opłaty celnej wynosi t (wyra- Równowaga
żona w postaci ułamka dziesiętnego — np. w warunkach wolnego handlu
0,2), to cena krajowa importowanego dobra
wyniesie (1 + i) razy cena światowa Załóżmy, że cena światowa samochodów wy-
(z uwzględnieniem kosztów transportu — nosi 10 000 £. Rysunek 33.3 ilustruje sytuację
przyp. tłum. Z.M.). na krajowym rynku samochodów w Wielkiej
Cło, podnosząc cenę krajową dóbr impor- Brytanii. Poziom ceny światowej, po której
towanych, sprzyja producentom krajowym, ale Wielka Brytania może zakupić dowolną liczbę
jednocześnie uderza w interesy konsumentów. samochodów, przedstawia pozioma linia cią-
RYSUNEK 33.3
Skutki wprowadzenia cła

Linie DD i SS odzwierciedlają krajowy popyt i podaż samochodów. Przy bezcłowym imporcie cena zagra-
nicznych samochodów na rynku krajowym wynosi 10 000 £. W stanie równowagi w warunkach wolnego
handlu krajową produkcję samochodów określa punkt C, krajowy popyt znajduje się w punkcie G,
a wielkość importu wynosi CG. Całkowity popyt w wysokości Qd pokrywa krajowa produkcja Qs oraz im-
port (Qd - Q). Wprowadzenie 20-procentowego cła podnosi krajową cenę importowanych samochodów do
poziomu 12 000 £. Krajowa produkcja znajduje się teraz w punkcie E, a popyt — w F. Wolumen importu
zmniejsza się z CG do EF.

gła. Proste DD i SS odzwierciedlają popyt na Koszty
samochody i ich podaż krajową. Zakładamy i korzyści z ceł
też, że krajowe i importowane samochody są
doskonałymi substytutami, a konsumenci, któ- Za pomocą rysunku 33.4 można dokładnie
rzy zdecydowali się na zakup któregoś z nich, określić koszty oraz korzyści wynikające
za jedyne kryterium przyjmują jego cenę. z wprowadzenia opłat celnych. Należy przy
Przy cenie 10 000 £ popyt wynosi Qd. Od- tym wyraźnie odróżnić społeczne koszty netto
powiada mu punkt G na krzywej popytu. Bry- od transferów między różnymi częściami go-
tyjscy producenci są zaś skłonni sprzedać tyl- spodarki.
ko Qs samochodów. Różnicę między popytem Na początku przypomnijmy, że po wpro-
i krajową podażą (Qd - Qs) pokrywa import. wadzeniu ochrony celnej popyt wynosi Na
skutek podwyżki ceny o 2000 £ konsumenci
Równowaga w warunkach zapłacą teraz o 2000 £ x Qd więcej w po-
istnienia ochrony celnej równaniu z sumą, którą wydaliby, nabywając
tę samą liczbę samochodów po cenie świato-
Rząd nakłada teraz 20-procentowe cło na im- wej. Musimy zbadać, do kogo przepłyną te
portowane samochody. Aby w pełni pokryć zwiększone wydatki, które na rysunku 33.4
swoje koszty, łącznie z cłem, importerzy sa- symbolizuje obszar LFHJ.
mochodów muszą ustalić ich cenę na pozio- Część tej kwoty uzyskuje państwo w for-
mie 12 000 £. Przerywana linia pozioma po- mie dochodów z opłat celnych. Odpowiada jej
kazuje, że przy tej cenie importerzy są skłonni prostokąt EIHF (cło w wysokości 2000 £ od
sprzedać dowolną liczbę samochodów na ryn- sztuki razy wolumen importu równy liczbie
ku krajowym. Wskutek wprowadzenia cła <2J - Q's samochodów). Jest to transfer płatno-
cena krajowa samochodu (obejmująca także ści od konsumentów do budżetu państwa, nie
cło) wzrosła powyżej ceny światowej. Jaki będący kosztem społecznym netto. Dzięki do-
wpływ wywrze wprowadzenie ceł na samo- chodom z opłat celnych państwo może np. ob-
chody na krajową produkcję i konsumpcję? niżyć stopę podatku dochodowego.
Cło, zwiększając cenę krajową, pobudza kra- Inną część zwiększonych wydatków kon-
jową produkcję samochodów, która wzrasta sumentów przejmują przedsiębiorstwa w po-
z Qs do Q's. Podwyższając cenę krajową do staci dodatkowych zysków. Otrzymują one
poziomu, przy którym import staje się konku- wyższą cenę krajową za swoje wyroby. Z po-
rencyjny, opłata celna stwarza dla producen- łożenia wykresu funkcji podaży wynika, ile
tów krajowych ochronę przed konkurencją za- dodatkowych wpływów potrzebują przedsię-
graniczną. W ten sposób część krajowych pro- biorstwa na pokrycie dodatkowych kosztów
ducentów (których koszty krańcowe mieszczą przy zwiększeniu produkcji z Qs do Q's. Ob-
się w przedziale od 10 000 £ do 12 000 £) jest
teraz w stanie — pod osłoną ceł — skutecznie
konkurować z importem. Nowemu poziomowi
produkcji krajowej Q odpowiada punkt E na
krzywej podaży.
Nowa, podwyższona cena samochodu
przesuwa popyt z punktu G do F. Wielkość
popytu maleje z Qd do Qj. Z punktu widzenia
konsumentów cło działa identycznie jako po-
datek — podnosi cenę samochodu.
Efektem zwiększenia krajowej produkcji
samochodów i obniżenia ich krajowej kon
sumpcji jest spadek importu. Rozmiary spad-
ku importu zależą, przy danym poziomie
stawki celnej, od nachylenia krzywych podaży
i popytu. Im bardziej elastyczne są podaż i po-
pyt, tym bardziej dany wzrost ceny krajowej,
spowodowany wprowadzeniem cła, ograni-
czy import. Natomiast kiedy obydwie krzywe
przebiegają stromo, wzrost ceny krajowej
wpłynie w rhewielkim stopniu na rozmiary
podaży i popytu, a w konsekwencji także na
wielkość importu.

RYSUNEK 33.4
Wpływ cła na dobrobyt

Efektem wprowadzenia opłat celnych są zarówno transfery, jak i straty społeczne netto. Cło podwyższa cenę
krajową z 10 000 £ do 12 000 £. Zwiększone wydatki konsumentów na zakup nowej liczby (Q'd) samocho-
dów obrazuje obszar LFHJ. Pole EFH1 odzwierciedla wielkość transferu na rzecz budżetu (opłaty celne),
zaś ECJL — na rzecz przedsiębiorstw (dodatkowe zyski). Obszary A i B obrazują rozmiary społecznych
strat netto. Trójkąt A to zwiększone wydatki społeczeństwa związane z podjęciem dodatkowej krajowej pro-
dukcji samochodów, zastępującej możliwy tańszy import (po cenie światowej). Trójkąt B to nadwyżka ko-
rzyści konsumentów ponad społeczny koszt krańcowy, utracona w następstwie ograniczenia zakupów samo-
chodów z Qd do Q'd.
szar ECJL obrazuje w konsekwencji wzrost chodów, które można by uzyskać taniej z im-
zysków przedsiębiorstw. Jest to transfer od portu. Zasoby zaangażowane w dodatkowej
konsumentów do przedsiębiorstw, który rów-
nież nie stanowi kosztu społecznego netto.
Co wyraża zacieniony obszar Al Ta właś-
nie część zwiększonych wydatków konsu-
mentów (pola LFHJ), nie będąca transferem
na rzecz ani państwa (opłaty celne), ani przed-
siębiorstw (dodatkowe zyski), jest kosztem
społecznym netto; jest to koszt podtrzymywa-
nia nieefektywnej produkcji krajowej.
Krzywa podaży SS obrazuje koszt krańco-
wy wytworzenia ostatniego samochodu pro-
dukcji krajowej. Z punktu widzenia całej go-
spodarki prawdziwym kosztem krańcowym
jest cena światowa równa 10 000 £; za tę cenę
bowiem kraj mógłby importować dowolną
liczbę samochodów. Trójkąt A symbolizuje
stratę społeczną związaną z podjęciem w kra-
ju nieefektywnej produkcji (Q's — Qs) samo-

RAMKA 33.2
Spadek kosztów handlu międzynarodowego
Obniżanie ceł nie jest jedynym czynnikiem szybkiego rozwoju handlu międzynarodowego. Za-
mieszczony wykres pokazuje gwałtowny spadek kosztów transakcji w handlu zagranicznym
Z r ó d 1 o: World Bank, World Development Report, 1995.
w latach 1920-1990.
produkcji samochodów można by wykorzy- pieniędzy dokonują się w kierunku od konsu-

stać bardziej efektywnie w innych dziedzinach mentów do budżetu oraz do producentów.
gospodarki. W uproszczeniu można przyjąć, że społeczny
Drugi rodzaj społecznego kosztu netto ob- koszt netto tych transferów jest zerowy. Było-
razuje trójkąt B. Załóżmy, że opłaty celne zo- by tak w istocie tylko wtedy, gdyby wszyscy
stały zniesione i przywrócono wolny handel. konsumenci byli identyczni i w jednakowym
Popyt na samochody wzrośnie do poziomu stopniu uczestniczyli w dochodach z transfe-
Qd. Trójkąt B symbolizuje nadwyżkę korzyści rów, tj. w dodatkowych zyskach przedsię-
konsumentów nad kosztem krańcowym
zwiększenia konsumpcji z Q'd do Qd. Miarą tej
nadwyżki jest różnica między wysokością
krzywej popytu DD (która oznacza, ile konsu-
menci są skłonni zapłacić za ostatnią jednost-
kę) a wysokością ceny światowej, która wska-
zuje, ile wynosi koszt krańcowy zwiększenia
konsumpcji do Qd poprzez import. Wprowa-
dzenie cła oznacza utratę tej nadwyżki, czyli
stratę społeczną netto, związaną z ogranicze-
niem liczby samochodów nabywanych przez
konsumentów.
Reasumując, odejście od wolnego handlu
i wprowadzenie taryfy celnej prowadzi, po-
przez wzrost cen krajowych, zarówno do
transferów, jak i do czystych strat. Transfery

biorstw jako udziałowcy oraz w dochodach samochodów po cenie światowej. Na rysun-
z ceł jako beneficjenci wydatków budżeto- ku 33.4 trójkąty A i B obrazują społeczne stra-
wych. Z reguły transfery prowadzą jednak do ty wynikające z nadprodukcji i niedostatecz-
redystrybucji dochodów: np. wykorzystanie nej konsumpcji samochodów. Są one dla go-
środków uzyskanych z opłat celnych za im- spodarki zbędnym obciążeniem, czyli czystą
port samochodów na dofinansowanie komuni- stratą, co stanowi argument na rzecz wolnego
kacji miejskiej spowoduje przepływ dochodu handlu.
od wiejskich użytkowników samochodów do Czy wobec tego nie powinno się w ogóle
użytkowników komunikacji miejskiej. stosować ochrony celnej? Istnieje wiele argu-
Wprowadzenie opłat celnych przynosi tak- mentów wysuwanych dla uasadnienia ceł im-
że, oprócz transferów oraz efektów redystry- portowych. Poniżej omówimy najczęściej
bucyjnych, czyste straty społeczne. Alternaty- przytaczane argumenty.
wą jest import samochodów po cenie świa-
towej. W warunkach nowej równowagi,
wskutek nałożenia ceł importowych, cena kra- 33.6
jowa przewyższa światową. Nabywcy kupują
samochody do momentu, w którym ich ko- Prawdziwe i pozorne
rzyść krańcowa z posiadania samochodu argumenty na rzecz ceł
zrówna się z jego ceną. W tym przypadku ko-
rzyść z ostatniego zakupionego samochodu Tablica 33.11 przytacza główne argumenty na
przewyższa cenę światową, po której można rzecz opłat celnych, podzielone na kilka grup.
by dokonać importu dodatkowych samocho- Argumenty mocne (ang. first-best) obejmują
dów. Zakupy samochodów są więc zbyt małe. przypadki, w których wprowadzenie ceł jest
Natomiast krajowa produkcja samochodów najlepszym sposobem osiągnięcia danego celu.
jest za duża. Jest ona zwiększana do momentu Argumenty słabsze (ang. second-best) dotyczą
zrównania się ceny z kosztem krańcowym sytuacji, w których opłata celna służy osiąg-
wytworzenia ostatniego samochodu. W tym nięciu celu, ale istnieją także inne, właściw-
momencie cena płacona przez nabywców kra-
jowym wytwórcom samochodów jest wyższa
od ceny światowej, po której mogliby alterna-
tywnie zakupić podobne samochody z impor-
tu. Społecznie korzystniejszym rozwiązaniem
byłoby ograniczenie ilości zasobów zużywa-
nych w przemyśle samochodowym i przesu-
nięcie ich do produkcji eksportowej innych
wyrobów, która dostarczyłaby środków dewi-
zowych na sfinansowanie importu tańszych
Argumenty na rzecz ceł
Argumenty mocne Argumenty słabsze Argumenty strategiczne Argumenty pozorne
Monopol handlu zagra- Styl życia Walka z konkurencją za- Niskie koszty robocizny
nicznego Ograniczenie konsump- graniczną za granicą
cji dóbr luksusowych
Ochrona nowych gałęzi
Obronność kraju
Wptywy budżetowe
TABLICA 33.11

sze i bardziej skuteczne środki. Argumenty poziom cła wynosi zero. W tej sytuacji nie ma
pozorne obejmują przypadki, w których wyli- żadnych powodów do ograniczania importu
czane korzyści są w części lub w całości iluzo- — odpowiada więc ona warunkom wolnego
ryczne. handlu.
Mechanizm optymalnej stawki celnej jest
konkretyzacją zasady optymalnej alokacji za-
Optymalna stawka celna
sobów omawianej w części III Mikroekono-
— mocny argument mii. Działanie tego mechanizmu można przed-
za wprowadzeniem ceł stawić także w inny sposób. W sytuacji kiedy
nachylenie krzywej podaży dóbr będących
Opowiadając się za wolnym handlem, zakła- przedmiotem importu dodanego kraju jest do-
daliśmy, że gospodarka może importować dodatnie, wprowadzenie przez ów kraj ceł im-
wolną liczbę samochodów, nie wpływając portowych spowoduje spadek ceny światowej
przy tym na poziom ceny światowej. Jest to tych dóbr w rezultacie zmniejszenia produkcji
założenie uprawnione dla gospodarki o nie- i przesunięcia eksporterów na krzywej podaży
wielkim potencjale. Jednakże import niektó- w dół. W konsekwencji następuje transfer za-
rych krajów może stanowić znaczny odsetek sobów od eksporterów (którzy tracą) do kraju
światowych obrotów danym towarem. W tej importującego (który zyskuje).
sytuacji zwiększenie importu prawdopodobnie
podwyższy cenę światową. Argumenty słabsze
W tym przypadku cena światowa ostatniej
importowanej jednostki jest niższa od faktycz- Zgodnie z zasadą celowego działania7 naj-
nego krańcowego kosztu importu ponoszone- lepszym sposobem osiągnięcia danego
go przez gospodarkę importera. Sukcesywne celu jest użycie środków bezpośrednio
zwiększanie importu podwyższa nie tylko wpływających na ten cel. Środki sprzyjają-
cenę ostatniej jednostki, ale także przeciętną ce danemu celowi, lecz wpływające także
cenę płaconą za cały dotychczasowy import. na inne obszary i wywołujące tam zakłóce-
W warunkach wolnego handlu każdy nabywca nia, określa się mianem rozwiązania dru-
jest zainteresowany jedynie ceną, którą sam giego po najlepszym (ang. second-best).
musi zapłacić. I choć każdy z osobna nie
wpływa na wysokość ceny, to jednak łącznie
importerzy danego kraju mogą spowodować
wzrost ceny importowanego towaru.
W warunkach wolnego handlu każdy z na-
bywców importowanych towarów dokonuje
zakupów do momentu, w którym jego indywi-
dualna korzyść zrówna się z kosztem, tj. z pła-
coną przez niego ceną światową. Ponieważ
w rozważanym przypadku społeczny koszt
krańcowy importu jest wyższy od ceny świa-
towej, to jest on również wyższy od społecz-
nych korzyści z importu. Mamy wtedy do Optymalna stawka celna jest zgodna z za-
czynienia z nadmiernym importem. Społe- sadą celowego działania jako rozwiązanie naj-
czeństwo odniosłoby korzyści, ograniczając lepsze z możliwych dlatego, że źródłem pro-
import do rozmiarów, przy których korzyść blemu jest istnienie różnicy między społecz-
krańcowa zrówna się ze społecznym kosztem
krańcowym. 7
Zob. przypis 7 w rozdziale 30.
W kraju o dużym udziale w handlu świato-

wym optymalna stawka celna może ograni-
czyć import do poziomu zapewniającego
zrównanie społecznego kosztu krańcowego
ze społeczną korzyścią krańcową.
Jedynie wówczas, gdy popyt danego kraju

na importowane towary nie wpływa na ich
cenę światową, krańcowy koszt społeczny im-
portu jest równy cenie światowej, a optymalny

nym i prywatnym kosztem krańcowym samej Obronność kraju. Niektóre państwa szcze-
wymiany. Wprowadzenie cel w wymianie gólnie chronią gałęzie ważne z militarnego
handlowej jest zatem w tym przypadku roz- punktu widzenia, takie jak np. przemysł spo-
wiązaniem najbardziej efektywnym. Kolejne żywczy i lotniczy. Także w tym przypadku
argumenty na rzecz ceł mają charakter drugo- subsydiowanie krajowej produkcji jest bar-
rzędny, ponieważ istota problemów, do któ- dziej efektywnym sposobem osiągnięcia za-
rych się odwołują, nie tkwi bezpośrednio mierzonego celu niż wprowadzenie ceł impor-
w handlu międzynarodowym. Istnieją zatem towych.
lepsze rozwiązania tych problemów, charakte-
ryzujące się niższym kosztem społecznym 8. Ochrona nowych gałęzi. Jednym z najpo-
wszechniejszych argumentów na rzecz ceł im-
Styl życia. Załóżmy, że społeczeństwo chce portowych jest teza, że ochrona celna umożli-
utrzymywać nieefektywne rolnictwo łub rze- wia rozwój nowych gałęzi przemysłu. Przed-
miosło. Może to wynikać z przywiązania do siębiorstwa są w stanie przyswoić sobie
tradycji (stylu życia, poczucia wspólnoty). metody obniżania kosztów i zwiększania kon-
W celu ochrony nieefektywnych gałęzi przed kurencyjności, tylko praktycznie prowadząc
zagraniczną konkurencją wprowadza się cła działalność gospodarczą. Ochrona celna jest
importowe. potrzebna nowo powstałym lub znajdującym
Cel ten można jednak osiągnąć niższym się we wczesnej fazie rozwoju gałęziom
kosztem. Ochrona celna jest korzystna dla w okresie opanowywania tych umiejętności
krajowych wytwórców, ale jednocześnie, pod- i dochodzenia do pozycji równorzędnego kon-
nosząc ceny, uderza w interesy konsumentów. kurenta względem bardziej doświadczonych
Równie skutecznym, bezpośrednim rozwiąza- producentów zagranicznych.
niem problemu, pozwalającym zapewnić opła- Społeczeństwo powinno inwestować
calność produkcji rolnej, a nie szkodzącym w nowe dziedziny produkcji tylko wtedy, kie-
konsumentom, jest subsydiowanie produkcji dy na długą metę jest to opłacalne ze społecz-
krajowej. Dzięki subsydiom jej rozmiary nego punktu widzenia. W długim okresie ko-
zwiększają się (z Qs do Q's na rysunku 33.4), rzyści muszą przewyższyć straty z początko-
a społeczeństwo ponosi koszt netto równy po- wego okresu, w którym znajdująca się we
wierzchni trójkąta A. Wprowadzenie ceł spo- wczesnej fazie rozwoju gałąź wytwarza po
woduje natomiast dodatkowy koszt społeczny kosztach wyższych od kosztów alternatywne-
równy powierzchni trójkąta B. go importu. Jeśli jednak nie występuje różnica
między kosztami (i korzyściami) indywidual-
Ograniczanie konsumpcji dóbr luksuso- nymi i społecznymi, to niezbędnym warun-
wych. W niektórych biednych krajach panuje
przekonanie, że nie należy tolerować sytuacji,
kiedy elity mogą sobie pozwolić na kupno
8
Takie ujęcie problemu ceł importowych i — sze-
rzej — protekcji w handlu zagranicznym jest dość
kontrowersyjne. Próbuje ono usprawiedliwić stoso-
wanie polityki protekcyjnej przez czołowe kraje wy-
soko rozwinięte, dominujące w handlu światowym,
a jednocześnie usiłuje zakwestionować zasadność
podobnych poczynań ochronnych stosowanych
przez mniejsze i słabiej rozwinięte kraje (przyp.
tłum. Z.M.).
rolls-royce'ów lub luksusowych jachtów,
a jednocześnie brakuje zasobów, które umoż-
liwiłyby likwidację ubóstwa i głodu. Wprowa-
dzenie ceł na importowane dobra luksusowe
ograniczy ich konsumpcję, może również,
podwyższając ich cenę, skłonić krajowych
wytwórców do zwiększenia produkcji służącej
zbytkowi i wykorzystywania na ten cel rzad-
kich społecznych zasobów. Rozwiązaniem od-
wołującym się bezpośrednio do istoty proble-
mu i bardziej efektywnym jest podatek kon-
sumpcyjny, nałożony na towary luksusowe.

kiem społecznej opłacalności produkcji danej Strategiczne aspekty
gałęzi jest jej indywidualna opłacalność. polityki handlowej
Jeżeli nowa dziedzina produkcji jest na
długą metę tak opłacalna, to powstaje pytanie, Zgodnie z tym, co powiedzieliśmy w rozdzia-
dlaczego prywatne przedsiębiorstwa nie wy- le 10 Mikroekonomii, użytecznym instrumen-
czuwają tego i nie inwestują w nią, choćby zatem w analizie strategicznych konfliktów
ciągając pożyczki ułatwiające przetrwanie między uczestnikami oligopolu jest teoria
początkowego okresu strat ponoszonych gier. W wymianie międzynarodowej rywali-
w konkurencji z silniejszymi firmami zagra- zacja typu strategicznego może występować
nicznymi. Jeżeli banki i inni pożyczkodawcy w dwóch postaciach: bezpośredniej (między
nie są skłonni ryzykować i udostępnić swoich potężnymi przedsiębiorstwami z poszczegól-
środków finansowych, to być może opłacal- nych krajów) oraz pośredniej (między rząda-
ność nowej produkcji jest wątpliwa. Jeżeli zaś mi krajów działającymi w interesie swoich
produkcja jest jednak opłacalna, a przeszkody przedsiębiorstw).
znajdują się na rynku finansowym, to zgodnie W rozdziale 18 Mikroekonomii próbowali-
z zasadą celowego działania potrzebna jest in- śmy dowieść, że jednym z argumentów na
terwencja państwa w postaci kredytów udzie- rzecz polityki przemysłowej państwa może
lanych prywatnym przedsiębiorstwom. być strategiczny charakter konkurencji mię-
Innym rozwiązaniem, też lepszym od cła, dzynarodowej. Posłużyliśmy się tam przykła-
które uderza w interes konsumentów, jest sub- dem lotnictwa cywilnego. Rząd brytyjski zde-
sydiowanie produkcji w gałęziach znajdują- cydował się początkowo na subsydiowanie
cych się w fazie „dziecięcej". Najgorszym na- udziału firmy British Aerospace w programie
tomiast środkiem jest trwałe utrzymywanie Airbus nie tylko po to, by dopomóc w realiza-
barier celnych, chroniących nieefektywnych cji tego przedsięwzięcia w obliczu bezpośred-
producentów krajowych przed konkurencją niej konkurencji ze strony Boeinga, lecz praw-
zagraniczną jeszcze długo po czasie, w któ- dopodobnie również w nadziei na całkowite
rym powinni opanować metody skutecznej wycofanie się z rynku innej amerykańskiej fir-
walki konkurencyjnej. my — McDonnell-Douglas.
Ochrona nowo powstających gałęzi jest Podobne zjawiska występują w polityce
często stosowanym argumentem na rzecz handlowej. Wprowadzenie ceł importowych
wprowadzenia ceł. Do przyczyn popularności chroniących krajowych wytwórców może od-
tego argumentu powrócimy jeszcze w dal- straszyć zagranicznych konkurentów od pod-
szych rozważaniach. jęcia wojny cenowej w celu wyparcia produ-
centów krajowych z rynku i powstrzymać ich
Wpływy budżetowe. Większość wpływów od wejścia do danej gałęzi.
budżetowych państwa w XVIII wieku (w ów-
czesnej Anglii — przyp. tłum. Z.M.) pocho-
dziła z opłat celnych. Cło było najprostszym
do ściągnięcia podatkiem. Opłaty celne pozo-
stają i obecnie ważnym źródłem dochodów
budżetowych w niektórych krajach słabo roz-
winiętych. Jednakże w krajach wysoko rozwi-
niętych, w których istnieją nowoczesne syste-
my księgowości i administracji, uzyskiwanie
dochodów z opłat celnych wcale nie musi być
sposobem tańszym i technicznie prostszym
niż pobieranie nowych rodzajów podatków
(np. dochodowego czy od wydatków). Propor-
cje w strukturze podatków powinny być usta-
lane na podstawie kryteriów omówionych
w rozdziale 17 {Mikroekonomii), takich jak
wywoływany przez dany rodzaj podatków za-
kres zakłóceń, nieefektywności oraz pożąda-
nej redystrybucji dochodu i bogactwa. Dąże-
nie do zwiększenia wpływów budżetowych
nie jest dostatecznym uzasadnieniem utrzy-
mywania ceł.

Powyższy argument na rzecz ceł sprawia produkcji, cło bowiem przynosi niepożądany
wrażenie bardzo uniwersalnego i przekonują- efekt uboczny w postaci wyższych cen płaco-
cego; należy go jednak traktować z pewną nych przez konsumentów.
ostrożnością. Wprowadzenie ceł przez jeden
kraj może się bowiem spotkać z identycznym Pozorne argumenty
odwetem ze strony innych krajów. Równowa- na rzecz ceł
ga, jaka się wówczas ustala, następuje przy
niewielkich rozmiarach wymiany międzynaro- Niskie koszty robocizny za granicą. Krajowi
dowej; krajowi monopoliści chronieni przed producenci często domagają się wprowadze-
konkurencją zewnętrzną osiągają olbrzymie nia ochrony celnej, aby zrównoważyć niższe
korzyści i w rezultacie straty ponoszą wszyst- koszty siły roboczej za granicą. Ten sposób
kie kraje. argumentacji podważa jednak istotę korzyści
Sytuacja ta jest przykładem występowania z wymiany międzynarodowej (różnice
tzw. dylematu więźnia, omówionego w roz- względnych kosztów wytwarzania różnych
dziale 10. Wszystkie kraje mogą być zmuszo- dóbr pomiędzy krajami). Jeśli w danym kraju
ne do wprowadzenia ochrony celnej, nawet je- kapitał jest czynnikiem względnie obfitym, to
żeli wiadomo, że brak ceł byłby dla każdego — eksportując produkty kapitałochłonne
z nich bardziej korzystny. Sugeruje to po- — może on w zamian importować towary
trzebę międzynarodowej współpracy w celu pracochłonne i to w ilości większej niż ta, któ-
uzgodnienia, a następnie wprowadzenia obni- rą wytworzyłby u siebie, przenosząc zasoby
żek ceł. Do wątku tego wkrótce powrócimy. krajowe z produkcji wyrobów kapitałochłon-
nych do wytwarzania dóbr o dużej zawartości
Dumping. Dotychczasowe rozważania doty- pracy.
czą wprawdzie ceł, ale można je odnieść także Na przewagę komparatywną poszczegól-
do subsydiów. nych krajów wpływają zmiany techniki oraz
względnego wyposażenia w czynniki wy-
Z dumpingiem mamy do czynienia wtedy, twórcze. Wielka Brytania eksportowała
kiedy zagraniczni producenci sprzedają w XIX wieku wyroby tekstylne z Lancashire
swoje towary po cenach niższych od swo- na cały świat. Produkcja tekstyliów wymaga
ich krańcowych kosztów wytwarzania; po- jednak relatywnie dużych nakładów pracy.
noszą oni wówczas straty albo też korzy- Z chwilą, gdy kraje Azji Południowo-
stają z pomocy państwa, które wspiera je -Wschodniej opanowały technologię, uzyska-
za pomocą subsydiów.
ły także, dzięki relatywnej obfitości zasobów
pracy, przewagę komparatywną w produkcji
Producenci krajowi uważają takie postępo- tekstyliów.
wanie za nieuczciwą konkurencję i domagają
się wprowadzenia ceł ochronnych wyrównują-
cych ich szanse wobec konkurentów zagra-
nicznych.
Gdybyśmy byli pewni, że tani import bę-
dzie trwale dostępny, wówczas powinniśmy
zaprzestać produkcji w gałęziach wytwarzają-
cych drożej niż za granicą i przesunąć uwol-
nione zasoby do bardziej efektywnych zasto-
sowań. W tym przypadku dumping stosowany
przez zagranicznego dostawcę nie jest argu-
mentem na rzecz wprowadzenia ceł.
Bardziej prawdopodobne jest jednak, że
producenci zagraniczni — przy pomocy swo-
ich państw lub bez niej — stosują dumpingo-
we ceny tylko po to, aby wyprzeć krajowych
wytwórców z rynku. Po osiągnięciu pozycji
monopolistycznej na rynku światowym pod-
niosą oni ceny, rekompensując sobie w ten
sposób wcześniejsze straty.
W tej sytuacji nasz rząd powinien zareago-
wać. Optymalną metodą ochrony wytwórców
krajowych przed tym zagrożeniem jest — jak
wyjaśnialiśmy wcześniej — subsydiowanie

Nowe metody wytwarzania są dla poszcze- wana i rozproszona. Szanse stworzenia sku-
gólnych krajów źródłem okresowej przewagi tecznej presji politycznej z ich strony są nie-
komparatywnej w produkcji określonych wy- wielkie. Politycy z reguły ulegają presji do-
robów. W miarę upływu czasu następuje mię- brze zorganizowanych, głośno artykułujących
dzynarodowa dyfuzja technologii. Wtedy swoje interesy grup społecznych, opowiadają-
ważniejszym źródłem przewagi komparatyw- cych się za wprowadzeniem ceł, zwłaszcza
nej stają się różnice wyposażenia w czynniki gdy grupy te, regionalnie skoncentrowane,
wytwórcze i względnych kosztów produkcji. mogą wpłynąć na wyniki następnych wy-
Oczywiście, krajowi producenci, którzy utra- borów.
cili przewagę komparaty wną, będą zawsze na-
rzekali na konkurencję ze strony producentów Cła a subsydia. Jeżeli nawet zgodzimy się
towarów importowanych wykorzystujących z powyższym rozumowaniem, to dlaczego na-
tanią siłę roboczą za granicą. rzędziem interwencjonizmu państwa są cła,
Zgodnie z teorią handlu międzynarodowe- a nie — jak próbowaliśmy wykazać — bar-
go kraj w długim okresie uzyska korzyści dziej właściwe w wielu przypadkach subsy-
z wymiany z zagranicą wówczas, gdy w porę dia? Po pierwsze, rządy wybierają zazwyczaj
zareaguje na zmianę charakteru swojej prze- najprostsze rozwiązania — np. zagrożenie
wagi komparatywnej, dostosowując odpo- krajowego przemysłu samochodowego konku-
wiednio strukturę produkcji. Z naszej dotych- rencją ze strony producentów japońskich skła-
czasowej analizy wynika, że w każdym kraju nia do podjęcia działań, które bezpośrednio
musi istnieć jakaś dziedzina produkcji, w któ- dotkną Japończyków. Po drugie, udzielenie
rej ma on przewagę komparatywną. Podtrzy- subsydiów wymagałoby podwyższenia podat-
mywanie za pomocą ceł gałęzi, w których kraj ków. Z politycznego punktu widzenia łatwiej
utracił przewagę komparatywną, jest w dłu- jest wprowadzić cła niż subsydia. Opłaty cel-
gim okresie daremne i kosztowne. ne bowiem nie tylko chronią przed konkuren-
W krótkim okresie dostosowania związane cją zagraniczną, ale przede wszystkim zwięk-
ze zmianami specjalizacji międzynarodowej szają dochody budżetowe, stwarzając podatni-
mogą być, rzecz jasna, bolesne oraz kosztow- kom nadzieję na obniżenie podatku
ne. Wielu pracowników traci pracę i musi po- dochodowego. Natomiast subsydia, jako wy-
dejmować się nowych zajęć, nie mając odpo- datki państwa, rodzą obawy o podwyższenie
wiednich kwalifikacji, a także potrzebnego stawek podatkowych. Wiemy już, że wprowa-
doświadczenia. Z zasady celowego działania dzenie ceł uderza bezpośrednio w konsumen-
wynika, że bardziej efektywnym sposobem tów, wywołując podwyżkę krajowych cen to-
wsparcia takich dostosowań jest dofinansowa- warów. Rząd może jednak winą za to obcią-
nie procesu przekwalifikowania oraz realoka- żyć bezosobowe „siły rynkowe" i zmniejszyć
cji siły roboczej za pomocą dotacji pań- w ten sposób ryzyko kłopotów politycznych.
stwowych.
Dlaczego
stosujemy cła?
Idea optymalnej stawki celnej jest właściwie
jedynym niepodważalnym argumentem na
rzecz stosowania ceł importowych. Od ponad
stu lat ekonomiści wypowiadają się przeciw
wprowadzaniu ceł. Dlaczego więc są one na-
dal stosowane?
Koncentracja korzyści, rozproszenie kosz-
tów. Nałożenie cła na określony towar leży
w interesie produkującej go gałęzi. Przedsię-
biorstwa i pracownicy tej gałęzi mogą dojść
do wniosku, że — przynajmniej w krótkim
okresie — ochrona celna ich wyrobów ma dla
nich żywotne znaczenie, i w związku z tym
mogą stosunkowo łatwo zorganizować sku-
teczny nacisk polityczny. Koszty opłat celnych
w postaci wyższych cen ponoszą konsumenci,
grupa o wiele większa, ale bardziej zróżnico-

go (tzw. runda Seattle). Jednocześnie, pod ko-
33,7 niec 1999 r., Stany Zjednoczone zawarły po-
Wysokość stawek celnych: rozumienie z Chinami, które otwiera drogę do
przyjęcia tego kraju do WTO.
zupełnie przyzwoita? Ogólnie biorąc, poziom ceł na świecie jest
obecnie niższy niż kiedykolwiek w historii.
Szybki rozwój handlu światowego w XIX wie- W ciągu czterdziestu lat okresu powojennego
ku był spowodowany w dużym stopniu liberal- nastąpił także, m.in. dzięki osiągnięciom
ną polityką handlową głównej wówczas potęgi GATT w usuwaniu ograniczeń w handlu,
gospodarczej — Wielkiej Brytanii. Natomiast szybki rozwój wymiany międzynarodowej.
średni poziom stawek celnych w USA wynosił
wówczas 50%, a w początkach lat dwudzie-
stych naszego stulecia — 30%. Wielki Kryzys
z przełomu lat dwudziestych i trzydziestych 33,8
zaowocował min. protekcjonistyczną polityką
handlową, mającą zapobiegać rozszerzaniu się
Inne środki
bezrobocia. Stany Zjednoczone przywróciły polityki handlowej
ochronę celną na poziomie 50%, a Wielka
Brytania odeszła od polityki wolnego handlu, Cła nie są jedynym środkiem polityki handlo-
którą prowadziła przez okres blisko stu lat. wej. W niniejszym podrozdziale omawiamy
Z tablicy 33.1 wynika, że połączenie świa- trzy inne narzędzia tej polityki: ograniczenia
towej recesji z protekcjonizmem doprowadzi- ilościowe, bariery pozataryfowe i subwencje
ło do gwałtownego spadku obrotów w handlu eksportowe.
międzynarodowym. Spadek ten znacznie po-
głębiła II wojna światowa.
Ograniczenia ilościowe
GATT (obecnie Światowa Ograniczenia ilościowe (inaczej — kontyn-

genty lub kwoty importowe) oznaczają
Organizacja Handlu) wprowadzenie górnego pułapu importu
określonych towarów do danego kraju.
W okresie powojennym powszechnie dążono
do przywrócenia wolnego handlu. Przejawem
tego dążenia było powstanie takich instytucji, Na przykład, Unia Europejska ustanowiła
jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy kontyngent na dostawy stali z krajów Europy
i Bank Światowy. Wiele krajów podpisało Środkowo-Wschodniej. Choć kontyngenty do-
Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych
i Handlu (GATT), zawierający zobowiązanie
do sukcesywnego obniżania ceł oraz znosze-
nia ograniczeń w handlu.
W ramach kolejnych rund GATT stopnio-
wo obniżano stawki celne. Wysokość opłat
celnych w USA w 1960 r. stanowiła zaledwie
1/5 ich poziomu z okresu bezpośrednio przed
wybuchem II wojny światowej. W Wielkiej
Brytanii do połowy lat pięćdziesiątych znie-
siono system kwot importowych wprowadzo-
ny w czasie wojny, a w ciągu kolejnych 25 lat
obniżono stawki celne prawie o połowę. Ko-
lejnym etapem w procesie liberalizacji handlu
w Europie było powstanie, a następnie rozsze-
rzenie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej
(przekształconej później w Unię Europejską),
w ramach której m.in. zniesiono cła w obro-
tach wzajemnych.
W roku 1995 została utworzona Międzyna-
rodowa Organizacja Handlu (WTO) jako na-
stępca GATT, a w 2000 r. w jej ramach rozpo-
częła się ostatnia runda negocjacji na temat
dalszej liberalizacji handlu międzynarodowe-

tyczą bezpośrednio ilości importowanych to- nolitego rynku europejskiego. Zagadnienie to
warów, nie oznacza to bynajmniej, że owe re- omawiamy szczegółowo w rozdziale 35.
strykcje nie wpływają na cenę krajową towa-
rów, których dotyczą. Przy zmniejszonej Subwencje eksportowe
podaży cena równowagi będzie bowiem wyż-
sza niż w warunkach wolnego handlu. Dotychczas zajmowaliśmy się wyłącznie
Ograniczenia ilościowe importu działają ograniczeniami importu. Celem polityki hand-
zatem podobnie jak cła. Wyższa cena płacona lowej może być również popieranie eksportu
przez konsumentów pozwala nieefektywnym za pomocą takich środków, jak np. bezpośred-
producentom krajowym wytwarzać więcej niż nie subwencje, tani kredyt czy zwolnienia
w warunkach wolnego handlu. Ograniczenia i ulgi podatkowe.
ilościowe prowadzą więc do powstania strat
społecznych dokładnie z tych samych powo- Subwencje eksportowe to różne formy po-
dów co w przypadku opłat celnych. mocy finansowej, udzielanej przez państwo
Wzrost ceny krajowej wywołany ograni- krajowym eksporterom w celu wzmocnienia
czeniami ilościowymi stwarza szanse osiąg- ich pozycji konkurencyjnej wobec produ-
nięcia zwiększonych zysków tym zagranicz- centów zagranicznych.
nym dostawcom, którzy zdołają sprzedać swo-
je produkty na rynku danego kraju. Prosto- Rysunek 33.5 ilustruje ekonomiczne
kąt EFHI z rysunku 33.4, oznaczający wpły- aspekty subwencjonowania eksportu. Załóż-
wy budżetowe z ceł, obecnie, przy ogranicze- my, że cena światowa komputera wynosi
niach ilościowych, obrazuje dodatkowy do- 5000 £. W warunkach wolnego handlu krajo-
chód zagranicznych dostawców lub krajowych wy popyt wyniesie Qd (odpowiada mu punkt G
importerów. Rozmiary tego dochodu są równe na krzywej popytu), produkcja krajowa będzie
różnicy między ceną krajową a światową to- równa Qs (odpowiada jej punkt E na krzywej
warów importowanych pomnożonej przez podaży), eksport zaś — GE.
wielkość kontyngentu importowego. W celu pobudzenia rozwoju przemysłu
Jeżeli dochód ten trafia za granicę, to jest komputerowego państwo przyznaje 20-pro-
on dodatkowym kosztem społecznym z tytułu centową subwencję eksportową producentom
ograniczeń ilościowych (ponad koszt, który komputerów przeznaczonych na eksport.
zostałby spowodowany wprowadzeniem rów- Sprzedając komputer za granicę, producent
noważnej co do skutków opłaty celnej). Pań- uzyska teraz 6000 £ za sztukę. Żaden produ-
stwo może jednak przechwycić dochód odpły-
wający za granicę, sprzedając licencje impor-
towe na aukcji. Zagraniczni dostawcy lub
importerzy krajowi, chcąc zdobyć licencję,
będą skłonni licytować jej cenę aż do wysoko-
ści dodatkowych dochodów, jakie uzyskaliby
dzięki ograniczeniom ilościowym.
Bariery pozataryfowe
Bariery pozataryfowe to przepisy admini-

stracyjne dyskryminujące towary zagra-
niczne w porównaniu z krajowymi.
Bariery te mogą polegać np. na przedłuża-
niu odprawy granicznej importowanych towa-
rów, nakazaniu pracownikom administracji
publicznej używania produktów krajowych
czy organizowaniu kampanii reklamowej pod
hasłem „kupuj towary krajowe". Bariery po-
zataryfowe mogą być także stosowane w bar-
dziej subtelnych formach, np. zamówienia pu-
bliczne mogą zawierać normy i standardy nie
znane zagranicznym producentom.
W obrotach wzajemnych pomiędzy kraja-
mi Unii Europejskiej bariery pozataryfowe zo-
stały zniesione z chwilą utworzenia, przewi-
dzianego traktatem z Maastricht z 1992 r., jed-

r
RYSUNEK 33.5
Subwencja eksportowa
W warunkach wolnego handlu popyt krajowy wynosi Qd, produkcja Qs, zaś eksport — GE. Po wprowadze-
niu subwencji, obejmującej wyłącznie eksport, producenci ograniczą podaż na rynek krajowy do Q'd, co
sprawi, że konsumenci krajowi zapłacą cenę 6000 £, czyli tyle samo, ile uzyskują producenci przy sprzeda-
ży za granicę. Całkowita produkcja krajowa wyniesie Q\ a eksport — AB. Trójkąt K obrazuje koszt społecz-
ny wynikający z produkcji o kosztach krańcowych przewyższających cenę światową, po której są sprzeda-
wane towary. Trójkąt H symbolizuje koszt społeczny wynikający z ograniczenia konsumpcji, z której krań-
cowa korzyść jest wyższa od ceny światowej.
cent nie zaoferuje już na rynku krajowym Wprowadzenie subwencji zapewnia

komputera po cenie 5000 £, skoro w przypad- wprawdzie wzrost eksportu, ale pociąga za
ku sprzedaży na eksport może zań otrzymać sobą społeczne koszty netto, które ilustrują
6000 £. Przy sprzedaży na rynku krajowym trójkąty H i K. Trójkąt H przedstawia społecz-
producenci zażądają więc też 6000 £ za sztu- ny koszt netto ograniczenia konsumpcji krajo-
kę. Dostawy przeznaczone na rynek krajowy wej z Qd do Q'd. Korzyści nabywców krajo-
zostaną zmniejszone do Q'd, tak aby nabywcy wych z dodatkowej konsumpcji przewyższały-
skłonni byli zapłacić żądaną cenę. Całkowita by bowiem cenę światową (czyli społeczny
produkcja krajowa zwiększy się natomiast do koszt krańcowy), po której gospodarka mogła-
Q's, w tym eksport wzrośnie do AB. by uzyskać komputery. Trójkąt K symbolizuje

społeczny koszt zwiększenia produkcji z Qs optymalnym. Tańszym sposobem zwiększenia
do Q's, przy kosztach krańcowych przewyższa- produkcji komputerów jest jej dotowanie.
jących cenę uzyskiwaną przy sprzedaży kom- Społeczeństwo ponosi wówczas koszt netto
puterów za granicę. równy powierzchni trójkąta K, unika jednak
Subwencja eksportowa, podobnie jak cło podwyższenia ceny krajowej i związanego
importowe, jest zazwyczaj rozwiązaniem sub- z tym kosztu o rozmiarach H.
P
Podsumowanie
1. W ostatnich 40 latach obroty handlu międzynarodowego szybko wzrastały. Handel świato-
wy jest zdominowany przez kraje uprzemysłowione. Towary nie przetworzone stanowią tyl-
ko 25% jego obrotów, towary przetworzone zaś — pozostałe 75%.
2. Przesłanką handlu zagranicznego jest możliwość tańszego importu. Różnice kosztów pro-
dukcji pomiędzy krajami wynikają z różnic poziomu techniki oraz wyposażenia w czynniki
wytwórcze. Międzynarodowa specjalizacja jest podyktowana także korzyściami ze skali
produkcji.
3. Kraje specjalizują się w wytwarzaniu tych dóbr, w których mają przewagę komparatywną
(które produkują względnie tanio). Źródłem korzyści z wymiany są różnice kosztów alter-
natywnych w skali międzynarodowej.
4. Przy dwóch lub więcej czynnikach wytwórczych teoria wymiany międzynarodowej akcen-
tuje względne wyposażenie w te czynniki. Kraj wytwarza i eksportuje produkty o dużym
nasyceniu tymi czynnikami produkcji, w które jest on względnie obficie wyposażony.
5. Przesłankami handlu wewnątrzgałęziowego są korzyści skali oraz zróżnicowanie popytu
konsumentów. W tym przypadku korzyści z handlu polegają na rozszerzeniu rynku zbytu
i obniżce kosztów.
6. Dla każdego kraju warunkiem koniecznym równowagi w wymianie z zagranicą i równowagi
na rynku walutowym jest istnienie przynajmniej jednej gałęzi wykazującej przewagę kom-
paratywną. Poziom równowagi kursu walutowego jest wyznaczony przez różnice kosztów
absolutnych pomiędzy krajami.
7. Wymiana międzynarodowa przynosi korzyści w skali światowej. Niektórzy uczestnicy
handlu mogą jednak ponieść straty, jeśli nie otrzymają rekompensaty ze strony uczestników
uzyskujących korzyści z wymiany.
8. Podnosząc cenę krajową, cło prowadzi do ograniczenia konsumpcji i wzrostu produkcji kra-
jowej. W konsekwencji następuje spadek importu.
9. Cło powoduje dwa rodzaje zbędnych strat, będących społecznym kosztem netto: nadpro-
dukcję przedsiębiorstw krajowych, których koszty krańcowe przewyższają cenę światową,
oraz ograniczenie konsumpcji ze szkodą dla konsumentów, których krańcowe korzyści
z importu byłyby wyższe od ceny światowej.
10. Jeżeli duży kraj (ze względu na duże rozmiary swojego popytu — przyp- tłum. Z.M.) wy-
wiera wpływ na cenę importową, to cena światowa jest niższa od społecznego kosztu krań-
cowego w kraju importera. W tym przypadku uzasadnione jest zastosowanie tzw. optymal-
nej stawki celnej. W innych przypadkach stosowanie ceł jest rozwiązaniem suboptymalnym

(drugim po najlepszym). Ten sam cel można osiągnąć niższym kosztem, subsydiując pro-
dukcję lub opodatkowując konsumpcję.
11. Subwencje eksportowe przyczyniają się do wzrostu produkcji i eksportu, ale powodują też
podwyższenie poziomu cen krajowych i ograniczenie konsumpcji. Prowadzą, podobnie jak
opłaty celne, do powstania strat społecznych. Towary są eksportowane po cenie niższej od
społecznego kosztu krańcowego i od krańcowej korzyści krajowych konsumentów.
12. Jedną z przyczyn znacznego obniżenia stawek celnych w okresie powojennym było dra-
styczne załamanie handlu światowego w latach trzydziestych, tj. w okresie silnego protek-
cjonizmu. W latach osiemdziesiątych wysokie bezrobocie wywołało jednak ponowne naci-
ski na podwyżkę ceł i przywrócenie protekcjonizmu.
13. Protekcjonizm w handlu jest z reguły społecznie szkodliwy, jednakże ze względów poli-
tycznych często przez rządy stosowany.
Podstawowe pojęcia
Koszt alternatywny 383
Zasada przewagi komparatywncj 384
Korzyści absolutne 386
Wymiana wcwnątrzgałęziowa 391
Polityka handlowa 394
Cło importowe 394
Optymalna stawka celna 400
Zasada celowego działania i rozwiązanie drugie po najlepszym 400
Dumping 403
Ograniczenia ilościowe (kontyngenty lub kwoty importowe) 405
Bariery pozataryfowe 406
Subwencje eksportowe 406
1. a) Dlaczego w tablicy 33.5 struktura wymiany handlowej Ameryki Północnej różni się od
struktury obrotów Azji? Która ze struktur obrotów towarowych z tej tablicy będzie najbliż-
sza strukturze wymiany Brazylii? Dlaczego?
2. „Kraj o niskiej wydajności we wszystkich dziedzinach może jedynie stracić na otwarciu go-
spodarki i dopuszczeniu konkurencji zagranicznej". Poddaj to stwierdzenie szczegółowej
analizie.
3. „Duże kraje odnoszą mniejsze korzyści z wymiany międzynarodowej niż kraje małe". Czy
jest to twierdzenie prawdziwe, czy fałszywe? Dlaczego?
4. Załóżmy, że USA produkują komputery, samochody i telewizory, natomiast Wielka Brytania
wytwarza pozostałe dobra. Wielu pracowników zaczyna emigrować z Wielkiej Brytanii do

USA. Posługując się tablicą 33.8, wyjaśnij, jak zmieni się wówczas struktura wymiany i spe-
cjalizacji.
5. W którym z następujących rodzajów produkcji: radia tranzystorowe, sprzęt stereofoniczny,
wino, blacha stalowa, istnieje — twoim zdaniem — intensywna wymiana wewnątrzgałęzio-
wa? Dlaczego?
6. Produkcja telewizorów przynosi korzyści skali. Czy jest to wystarczający argument za wpro-
wadzeniem ceł na import telewizorów?
7. W celu ochrony dziedzictwa kultury w kraju wprowadza się zakaz eksportu dzieł sztuki,
a) Czy jest to rozwiązanie lepsze od podatku eksportowego? b) Kto na nim zyskuje, a kto
traci? c) Czy pobudza ono aktywność młodych artystów w kraju?
dziwe, a) Gwałtownie spada konkurencyjność wszystkich brytyjskich towarów, b) Wolny
handel jest w każdych warunkach najlepszym rozwiązaniem, c) Kupując towary brytyjskie,
pomagasz Wielkiej Brytanii, d) Opłaty celne powodują jedynie redystrybucję dochodów od
konsumentów do producentów i budżetu państwa.
ROZDZIAŁ 34 1 J
Międzynarodowy system walutowy
□ Dokonać oceny różnych systemów kursu walutowego.

□ Opisać system waluty złotej.
□ Wyjaśnić, na czym polega wprowadzony w Brctton Woods system kursu dostosowy-
wanego okresowo.
□ Przeanalizować czynniki wpływające na kształtowanie się płynnego kursu waluto-
wego.
□ Przedstawić źródła wzrostu mobilności kapitału oraz przyczyny ataków spekulacyj-
nych w ramach systemu kursu dostosowywanego okresowo.
□ Wyjaśnić, w jaki sposób powiązania międzynarodowe uzasadniają potrzebę koordyna-
cji polityki makroekonomicznej między krajami.
□ Przedstawić Europejski System Walutowy jako przykład koordynacji polityki pie-
niężnej.
Niewiele jest dziedzin ekonomii, które dze, które następnie mogą być wykorzystywa-
nie- ne na kolejne zakupy dóbr, usług i aktywów.
profesjonalistom wydawałyby się tak bardzo Pieniądz jest tutaj środkiem wymiany służą-
tajemnicze jak problematyka kursów waluto- cym obniżeniu kosztów transakcyjnych.
wych i finansów międzynarodowych. W isto- W taki sam sposób międzynarodowy system
cie, również dla specjalistów kryją one jeszcze walutowy dostarcza środków wymiany dla
wiele zagadek. Mówi się, że na spekulacji na transakcji międzynarodowych. Musimy teraz
różnicach kursów walutowych John Maynard
Keynes zbił trzykrotnie fortunę, a dwukrotnie
ją stracił.
W poprzednim rozdziale zajmowaliśmy się
czystą teorią wymiany międzynarodowej.
Określenie czysta teoria bierze się stąd, że
traktuje ona o takich problemach, jak źródła
przewagi komparatywnej, i analizuje wyposa-
żenie w czynniki produkcji w ujęciu realnym
— tj. fizyczne zasoby ziemi, pracy oraz ka-
pitału — stosowane do wytworzenia dóbr
w różnych krajach. Nie eksponuje ona jednak
roli mechanizmu pieniężnego, za którego po-
średnictwem są dokonywane płatności mię-
dzynarodowe.
W gospodarce zamkniętej rozróżniamy go-
spodarkę bezpieniężną (barterową), w której
dobra i usługi są wymieniane bezpośrednio,
a więc bez pomocy jakiegokolwiek ekwiwa-
lentu, oraz gospodarkę pieniężną, w której do-
bra, usługi i aktywa są sprzedawane za pienią-
Międzynarodowy system walutowy 422

zbadać bardziej szczegółowo funkcjonowanie spodarce światowej? Spróbujemy odpowie-
tego systemu płatności międzynarodowych. dzieć na te pytania. Przyjrzyjmy się również
Kurs walutowy wyznacza cenę, po której działaniom w kierunku międzynarodowej ko-
dwie waluty krajowe mogą być wymieniane ordynacji polityki gospodarczej w Europie.
na rynku walutowym. W rozdziale 29 wskaza-
liśmy, że możliwe są różne systemy płatności
międzynarodowych lub inaczej systemy kur- 34.1
sów walutowych. Omówiliśmy system stałego
kursu walutowego oraz system kursu swobod- Systemy kursu walutowego
nie się wahającego (płynnego).
W rozdziale 29 interesował nas przede W rozdziale 29 wyjaśniliśmy, że kurs waluto-
wszystkim mechanizm oddziaływania okre- wy jest ceną równowagi, po jakiej są dokony-
ślonego systemu kursowego, który przyjęto wane transakcje wymienne pomiędzy dwiema
w danym kraju, na funkcjonowanie wewnętrz- walutami krajowymi na rynku walutowym.
nej polityki pieniężnej i fiskalnej. Obecnie Popyt na funty szterlingi wynika z pragnienia
przedmiotem naszego zainteresowania uczyni- nabycia przez cudzoziemców brytyjskich to-
my inny problem: implikacji określonego sys- warów, usług i aktywów. Odwrotnie — podaż
temu kursów walutowych dla gospodarki funtów na rynku walutowym wynika z chęci
światowej jako całości. Brytyjczyków zakupu zagranicznych towa-
Rozpoczniemy ten rozdział od krótkiego rów, usług i aktywów.
przeglądu możliwych systemów kursów walu- Przy braku interwencji państwa na rynku
towych. Następnie omówimy zalety poszcze- walutowym kurs równowagi ustali się w wy-
gólnych systemów w porównaniu z innymi. niku gry podaży oraz popytu. Państwo może
Rozdział zamkniemy analizą problemów poja- wszelako interweniować na rynku waluto-
wiających się w związku z możliwością mię- wym. Jeżeli zapomniałeś, jak wygląda
dzynarodowej współpracy gospodarczej i ko- w szczegółach działanie systemów kurso-
ordynacji polityki ekonomicznej. W części IV wych, sugerujemy, abyś przed dalszą lekturą
zajmowaliśmy się jedynie dylematami polity- powtórnie przestudiował pierwszą część roz-
ki gospodarczej, przed jakimi staje pojedyn- działu 29.
czy kraj, działający w odosobnieniu. Czy kra-
je tworzące gospodarkę światową wyszłyby
na tym lepiej, gdyby podjęły zdecydowane
kroki na rzecz koordynacji ich wewnętrznej
polityki pieniężnej i fiskalnej? Czy wpłynęło-
by to na złagodzenie wahań cyklicznych w go-
Klasyfikacja systemów kursu walutowego

Interwencja na rynku walutowym Kursy walutowe
stałe płynne
Nie występuje System waluty złotej
Automatyczna Zarząd walutą
Pewien stopień uznaniowości Całkowicie płynne
Kursy dostosowywane okresowo
(swobody)
Regulowane kursy płynne
TABLICA 34.1

pować lub sprzedawać tyle złota, ile ludzie
System kursu jest przyjętym
walutowego
będą chcieli sprzedać lub kupić po cenie rów-
sposobem interwencji państwa na rynku
,va lutowym. nej parytetowi. Po trzecie, istnieje ścisły zwią-
zek między krajową emisją pieniądza i stanem
państwowych rezerw złota. Państwo może
Tablica 34.1 zawiera syntetyczne zestawie- emitować banknoty funtowe tylko wówczas,
nie systemów, które będziemy omawiali: sys- gdy dokona zakupu złota od ludności. Jeżeli
tem waluty złotej, system kursu dostosowywa- ludność wymienia swoje pieniądze papierowe
nego okresowo (ang. adjustable peg), system z powrotem na złoto, to automatycznie
regulowanego kursu płynnego (ang. managed zmniejsza się liczba banknotów funtowych
floating) oraz system całkowicie płynnego pozostających w obiegu. Związek ten określa
kursu walutowego (ang. freely floating się mianem stuprocentowego pokrycia (przez
exchange rates). złoto) obiegu pieniężnego. Każdy banknot
Dziewiętnastowieczny system waluty zło- funtowy w obiegu musi mieć swój odpowied-
tej jest przykładem działającego automatycz- nik w określonej ilości złota o tej samej war-
nie systemu stałego kursu walutowego. Sys- tości w skarbcu banku centralnego.
tem całkowicie płynnego kursu walutowego Oto przykład dwóch krajów przestrzegają-
jest też systemem działającym automatycznie, cych trzech reguł, tworzących kościec syste-
w którym kursy walutowe są elastyczne. Sys- mu waluty złotej: ustalenia parytetu, wymie-
tem kursu dostosowywanego okresowo i sys- nialności i stuprocentowego pokrycia w zło-
tem regulowanego kursu płynnego dają pań- cie. Załóżmy, że USA mają parytet 20,67 $ za
stwom pewną swobodę wyboru metody inter- uncję złota, a Wielka Brytania — 4,25 £ za
wencji przy użyciu ich rezerw walut obcych. uncję. Kurs musi zawsze wynosić 4,86 $/£,
Obecnie omówimy te systemy bardziej szcze- gdyż taki jest stosunek względnych cen złota
w obu krajach (20,67 $/4,25 £). Przy każdym
gółowo.
innym kursie wymiennym możliwe byłoby
sprzedawanie złota w jednym kraju i zakup
złota w drugim kraju. Dawałoby to pewny
34.2 zysk i wszyscy by tak robili. Na rynku waluto-
wym następowałby wyłącznie jednokierunko-
System waluty złote] wy przepływ między obu walutami i nie dało-
by się utrzymać równowagi. Dlatego kurs
System waluty złotej wyróżniają trzy cechy.
równowagi musi być równy stosunkowi cen
Po pierwsze, rząd każdego kraju ustala cenę
złota w obu krajach.
złota wyrażoną w jednostkach waluty kra-
jowej.
wymienial-
Parytetem złota nazywamy cenę złota nych walutach oraz pełnym pokryciu
w walucie krajowej1. poda-
System waluty złotej był unią monetarną ży pieniądza w złocie.
opartą na stałych cenach złota,
Po drugie, państwo utrzymuje wymienial-

ność waluty krajowej na złoto. Będzie ono ku-
- Definicję tę można sformułować inaczej: parytet

walut w złocie jest to liczba jednostek wagowych
złota, które można kupić za jednostkę tej waluty
'przyp. tłum. M.R.).
Dostosowania w bilansie płatniczym

w systemie waluty złotej. Przyjmijmy, że
w punkcie wyjścia w każdym kraju istnieje
równowaga wewnętrzna, czyli pełne zatrud-
nienie, a także równowaga zewnętrzna. Żaden
z krajów nie ma więc ani nadwyżki, ani defi-

cytu w bilansie płatniczym. W każdym z nich krajów w gospodarce światowej. Trzeba
występują także stała podaż pieniądza, dany wszakże pamiętać, że niezbędne procesy do-
poziom rezerw złota w skarbcu państwowym stosowawcze nie zachodzą natychmiastowo.
oraz dany poziom cen. Ze względu na to, że zmiany konkurencyjno-
Załóżmy teraz, że sytuacja się zmienia. ści międzynarodowej są wywoływane przez
Amerykanie postanowili przeznaczyć większą zmiany poziomu krajowych płac i cen, szyb-
niż dotychczas część swoich dochodów na im- kość dostosowań zależy od tempa, w jakim
port dóbr wytwarzanych w Wielkiej Brytanii. krajowe ceny i płace reagują na presję stwa-
Wielka Brytania uzyskuje teraz nadwyżkę bi- rzaną przez nadwyżkę podaży lub nadwyżkę
lansu handlowego. Jeżeli reakcja dostosowaw- popytu.
cza krajowych cen i płac jest opóźniona, to
Wielka Brytania będzie się cieszyć krótko- Funkcjonowanie systemu waluty złotej.
okresowym keynesowskim rozkwitem gospo- System waluty złotej istniał przez niemal cały
darczym, wywołanym wzrostem eksportu, XIX wiek i na początku XX stulecia. W Wiel-
a w jego konsekwencji — wzrostem popytu kiej Brytanii parytet złota w funtach był usta-
globalnego na brytyjskie produkty. Natomiast lany od końca wojen napoleońskich w 1816 r.
USA stają w obliczu recesji i deficytu bilansu do 1931 r., choć było kilka okresów, takich jak
płatniczego. w czasie lub bezpośrednio po I wojnie świato-
System waluty złotej zapewnia automa- wej, gdy wymienialność była zawieszana,
tyczne równoważenie bilansów płatniczych a system przejściowo nie funkcjonował.
w skali międzynarodowej. Początkowo Wiel- W praktycznym działaniu system waluty
ka Brytania wykazuje nadwyżkę bilansu płat- złotej odbiegał nieco od przedstawionego tu
niczego. Prowadzi to do wzrostu ilości funtów „typu idealnego". Ze względu na fakt, że
w obiegu oraz powiększenia zasobów złota obieg pieniężny nie miał stuprocentowego po-
w Banku Anglii. Stopniowo zwiększona pokrycia w złocie, zmiany oficjalnych rezerw
daż pieniądza w kraju pobudza wzrost cen we- złota, będące następstwem obrony kursu wa-
wnętrznych poprzez normalny mechanizm ob- lutowego na poziomie parytetu złota, nie mu-
niżki stopy procentowej i wzrostu popytu glo- siały prowadzić do identycznych zmian krajo-
balnego na dobra. wej podaży pieniądza.
W miarę wzrostu cen konkurencyjność System waluty złotej miał jedną wielką za-
Wielkiej Brytanii stopniowo maleje, gdyż no- letę i jedną ogromną wadę. Ścisłe, jeśli nie
minalny kurs walutowy pozostaje stały. To stuprocentowe powiązanie krajowej podaży
z kolei stopniowo prowadzi do zmniejszenia pieniądza z zasobami złota wykluczało możli-
nadwyżki bilansu płatniczego, spada bowiem
popyt na eksport i zwiększa się popyt na im-
port.
Gdy ceny w Wielkiej Brytanii już wzrosły,
a konkurencyjność zmalała na tyle, aby przy-
wrócić równowagę bilansu płatniczego, ustają
też przepływy pieniądza i złota między krajem
i zagranicą. Przy takiej samej podaży pienią-
dza krajowego ustaje również presja na wzrost
cen krajowych. Przywrócona zostaje równo-
waga zarówno wewnętrzna, jak i zewnętrzna.
Oczywiście, dokładnie przeciwstawne pro-
cesy zachodzą w USA. Wraz z pojawieniem
się deficytu bilansu płatniczego spadają ame-
rykańskie zasoby złota i podaż pieniądza, co
z kolei powoduje wzrost stopy procentowej
i działa w kierunku zmniejszenia popytu glo-
balnego w USA. Stopniowo obniżają się ceny
i płace, co wpływa na postępującą poprawę
konkurencyjności amerykańskiego eksportu.
Opisane procesy wygasają wówczas, gdy zo-
staje przywrócona równowaga bilansu płatni-
czego USA.
System waluty złotej zapewnia więc auto-
matyczne przywracanie równowagi w bilan-
sach handlowym i płatniczym poszczególnych

RAMKA 34.1
System waluty złotej
a międzynarodowe przepływy kapitałowe
W podręczniku abstrahowaliśmy od międzynarodowych przepływów na rachunku obrotów ka-
pitałowych bilansu płatniczego. Traktowaliśmy bilans handlowy i bilans płatniczy jako tożsame
kategorie. To uproszczenie sprawia, że automatyczny mechanizm dostosowawczy w systemie
waluty złotej wydaje się skuteczniejszy, niż był w praktyce. Możliwość przepływów na rachun-
ku obrotów kapitałowych mogła spowodować dwojakiego rodzaju zakłócenia w mechanizmie
dostosowawczym.
Po pierwsze, kraje wykazujące deficyt handlowy niekiedy podnosiły krajową stopę procen-
tową w celu pobudzenia dopływu kapitału na rachunek obrotów kapitałowych. Jeśli więc do-
pływ ten pozwalał utrzymać ogólną równowagę bilansu płatniczego, to pomiędzy krajami nie
następowały przepływy pieniężne netto, nie ulegały też zmianie krajowe zasoby złota i nie po-
jawiała się presja na dostosowanie się krajowych płac i cen. Wszystko to powodowało, że defi-
cyt handlowy mógł się utrzymywać dłużej, niż wynikałoby to z zasad działania idealnego me-
chanizmu dostosowawczego.
Po drugie, przepływy kapitałowe mają podstawowe znaczenie dla zrozumienia roli Wielkiej
Brytanii w gospodarce światowej w XIX wieku. W pierwszej połowie tego stulecia wcześniej-
sze niż w innych krajach wejście w fazę rewolucji przemysłowej i rozległe imperium pozwoliło
Wielkiej Brytanii na uzyskanie olbrzymiej nadwyżki handlowej. Dla utrzymania ogólnej równo-
wagi w bilansie płatniczym Wielka Brytania dokonywała na wielką skalę eksportu kapitału (od-
pływ z rachunku obrotów kapitałowych bilansu płatniczego), częściowo poprzez ogromne inwe-
stycje w swoich koloniach. Inwestycje zaczynały jednak przynosić po pewnym czasie odsetki
i zyski. Ostatecznie aktywa zagraniczne Wielkiej Brytanii doszły do takich rozmiarów, że na-
pływ kapitału w postaci odsetek, zysków i dywidend przekraczał strumień nowych inwestycji
brytyjskich za granicą.
Napływ pieniądza netto z zagranicy zaczął wymuszać wzrost poziomu krajowych cen i płac
i tym samym obniżać konkurencyjność brytyjskich producentów. Ogólna równowaga bilansu
płatniczego została utrzymana w rezultacie przejścia od nadwyżki do deficytu w bilansie hand-
lowym, co pozwalało kompensować dopływ kapitału netto z transakcji finansowych.
Pieniężny mechanizm dostosowawczy wbudowany w system waluty złotej zdaje się potwier-
dzać, że pojawienie się deficytu w obrotach handlowych Wielkiej Brytanii w końcu XIX wieku
było najpewniej nieuchronne. Niekoniecznie zatem było to — jak sądzono w owym czasie
w wiktoriańskiej Anglii — wynikiem gnuśności czy postępującej dekadencji, która ogarnęła
Anglików.
wość trwałego utrzymywania się wysokiej

stopy inflacji, skutecznie wykluczało jednak
także stałe rozszerzanie obiegu pieniężnego
poprzez kreację pieniądza na dużą skalę. Ze
względu jednak na to, że podstawowy mecha-
nizm przywracania pełnego zatrudnienia pole-
gał na spadku krajowych cen i płac i że pełne
dostosowanie do znacznego spadku popytu

globalnego mogło zająć wiele lat, okres obo- siał być już w jakikolwiek sposób związany
wiązywania systemu waluty złotej cechowała z zasobami dolarów posiadanymi przez Bank
jednocześnie zwiększona podatność poszcze- Anglii w formie rezerw dewizowych. Rządy
gólnych gospodarek na długotrwałe i dotkliwe Wielkiej Brytanii i innych krajów mogły dru-
recesje. kować tyle pieniędzy, ile chciały.
Na czym polega znaczenie tej innowacji?
Na tym, że blokuje ona działanie mechanizmu
dostosowawczego, który był wbudowany
w system waluty złotej. Kraje mające deficyt
System kursu bilansu płatniczego straciły rezerwy złota
i krajowa podaż pieniądza spadła. W ostatecz-
dostosowywanego nym wyniku powodowało to obniżenie krajo-
okresowo i system dolarowy wego poziomu cen oraz prowadziło do stop-
niowego wzrostu konkurencyjności. W wa-
W warunkach systemu waluty złotej nominal- runkach systemu dolarowego w krajach
ne kursy walutowe są stałe (sztywne). wykazujących deficyt bilansu płatniczego
zmniejszyła się krajowa podaż pieniądza, nic
nie mogło jednak powstrzymać państwa od
W systemie kursu dostosowywanego okre- j
dodrukowania po prostu pieniędzy w celu
sowo kursy walutowe są z reguły stałe, ale
dopuszcza się sporadyczne zmiany kursu przywrócenia pierwotnego poziomu podaży
waluty danego kraju. pieniądza. Rządy krajów wykazujących defi-
V ___________________________________ J cyt, pragnące uniknąć początkowej presji de-
flacyjnej wywołanej kurczeniem się obiegu
pieniądza krajowego, mogły więc po prostu
System kursu dostosowywanego okresowo
dodrukować pieniądze. Mimo że w krótkim
funkcjonował przez ćwierć wieku po II wojnie
okresie mogło to zapobiec wzrostowi bezro-
światowej i był znany jako system z Bretton
bocia, uniemożliwiało również działanie dłu-
Woods, od nazwy niewielkiego miasta
gookresowego mechanizmu dostosowawcze-
w USA, gdzie opracowano jego szczegóły.
go, przywracającego równowagę poprzez spa-
Głównymi architektami ostatecznej konstruk-
dek krajowej podaży pieniądza i cen oraz
cji systemu byli Harry White ze strony USA
wzrost konkurencyjności.
i John Maynard Keynes, reprezentujący Wiel-
Kontynuowanie takiej polityki w nieskoń-
ką Brytanię.
czoność nie jest jednak możliwe. Przy utrzy-
mującym się deficycie bilansu płatniczego
Ponieważ inne kraje zgodziły się ustalić państwo w końcu wyczerpie rezerwy dewizo-
kurs swojej waluty wobec dolara (a więc, we. Kraj prowadzący taką politykę stanąłby
wobec wszystkich innych walut), system
ten określano również zamiennie mianem
systemu dolarowego.
Każdy kraj ustalał parytet swojej waluty

wobec dolara dokładnie tak jak w systemie
waluty złotej parytet swojej waluty w złocie.
Kolejną zasadą konstytuującą systemu wa-
luty złotej była wymienialność. W systemie
dolarowym poszczególne waluty były wymie-
nialne na dolary, a nie na złoto. Przy stałym
kursie walutowym banki centralne były zobo-
wiązane do zakupu lub sprzedaży dolarów ze
swoich rezerw dewizowych lub z zasobów do-
larowych. Były też zobowiązane do interwen-
cji na rynku walutowym dla obrony stałego
kursu swojej waluty wobec dolara.
Podstawowa różnica między systemem
waluty złotej i systemem dolarowym polegała
na tym, że nie gwarantowano już stuprocento-
wego pokrycia waluty krajowej. Krajowy
obieg pieniężny w Wielkiej Brytanii nie mu-

obo- wobec konieczności zdewaluowania swojej wych u partnerów handlowych USA. Proces
*a waluty (obniżenia jej parytetu w stosunku do ten, zwiększając podaż pieniądza w świecie,
' do- dolara) po to, aby trwale podnieść konkuren- zaczął napędzać inflację w krajach uczestni-
wen- cyjność gospodarki i usunąć podstawowe przy- czących w wymianie międzynarodowej,
ile; czyny nierównowagi w płatnościach towarzy- Przypomnijmy dla porównania, że w wa-
szących wymianie gospodarczej z zagranicą.runkach systemu waluty złotej podaż pienią-
ce: Istotnym zatem mankamentem systemu dza krajowego i w skali światowej mogła
:ga:- kursu dostosowywanego okresowo jest to, że wzrastać tylko w takim tempie, w jakim wzra-
■nto- nie musi on stwarzać automatycznego mecha- stała podaż złota. Z pewnością system ten po-
owy nizmu usuwania nierównowagi płatniczej kra- wodował marnotrawstwo realnych zasobów,
mu- ju w stosunkach z zagranicą. Kraje mające de- Po cóż zatrudniać robotników, których nie ma
sany ficyt bilansu płatniczego starały się raczej w nadmiarze, przy wydobyciu złota z przezna-
iank zwlekać z dokonaniem niezbędnych dostoso- czeniem na cele monetarne, skoro pieniądze te
sądy wań aż do chwili, gdy nie można już było można wydrukować po koszcie będącym zale-
dru- uniknąć poważnego kryzysu i dopiero wów- dwie ułamkiem kosztu produkcji pieniądza
czas przeprowadzały głęboką dewaluację swo- kruszcowego? Jednak właśnie trudność szyb-
icji? jej waluty. kiego zwiększenia podaży złota była najlepszą
zmu Ta sytuacja stwarzała wymarzone warunki gwarancją utrzymania w długim okresie w ry-
•am do spekulacji. Jeżeli jakiś kraj zaczynał od- zach wzrostu ilości pieniądza w obiegu mię-
Rcyt czuwać trudności związane ze zrównoważę- dzynarodowym. Stanowiło to zobowiązanie
tfota niem bilansu płatniczego, nie istniało niebez- do utrzymywania niskiej inflacji,
ccz- pieczeństwo podwyższenia kursu jego waluty,
"ajo- Kurs mógł albo zostać bez zmian, albo też
top- mogła nastąpić dewaluacja. Spekulanci nie 34.4
wa- mogli stracić. Na przykład, Wielka Brytania ------------
Jach zdewaluowała funta w 1967 r. z 2,80 $ do Płynne kursy Walutowe
sego 2,40 $. Ci, którzy bezpośrednio przed dewalu-
nic acją zamienili 1 £ na 2,80 $, mogli następnie Jak wyjaśniliśmy już w rozdziale 29, system
i od z powrotem zamienić tę kwotę na 1,17 £ (= płynnych kursów w czystej postaci zakłada, że
celu 2,80/2,40), zyskując na takiej inwestycji 17% na rynkach walutowych utrzymuje się stała
laży natychmiast po zmianie kursu. Ogromne stra- równowaga przy braku jakiejkolwiek ingeren-
iefi- ty poniósł Bank Anglii, który jednego dnia cji państwa za pośrednictwem własnych re-
dę- płacił 2,80 $ za funta, a następnie skupował te zerw dewizowych. Rezerwy te pozostają na
iegu same dolary po kursie 2,40 $ /£. nie zmienionym poziomie i nie występuje me-
ostu System dolarowy miał również inną wadę. chanizm zewnętrzny mogący zmieniać roz-
tkim Od chwili, gdy dolary stały się światowym miary krajowej podaży pieniądza. Ponieważ
zro- środkiem wymiany, rezerwy dewizowe USA wpływy z zagranicy są równe wypłatom na jej
dłu- nie mogły ulec wyczerpaniu. Rząd amerykan- rzecz, nie występuje ani odpływ, ani dopływ
cze
- ski zawsze mógł sfinansować deficyt bilansu pieniądza do kraju (netto — przyp. tłum.). Bi-
spa- płatniczego swojego kraju przez dodrukowa- lans płatniczy jest zrównoważony,
oraz nie dolarów. Zanim będziemy mogli ocenić system
W połowie lat sześćdziesiątych USA za-płynnych kursów walutowych jako mecha-
tori- częły popadać w coraz głębszy deficyt w roz- nizm zapewniający zrównoważenie bilansów
rz
y- liczeniach z resztą świata — częściowo na płatniczych w skali międzynarodowej, po-
'eS° skutek wielkich wydatków ponoszonych trzebna jest nam przedtem teoria wyjaśniająca
lzo
~ w związku z wojną w Wietnamie. Spowodo- mechanizm kształtowania się płynnych kur-
#>y wało to gwałtowny wzrost zasobów dolaro- sów walutowych. Celowe będzie zatem przy-

■

pomnienie teraz analizy przeprowadzonej parytetu siły nabywczej waluty krajowej
w rozdziale 29. i zneutralizowanie wpływu różnic stóp inflacji
na konkurencyjność międzynarodową tych
Parytet siły nabywczej krajów.
Podstawowe pytanie brzmi więc następują-
Jeżeli przyjąć ceny z 1974 r. za 100, to wskaź- co: czy kursy walutowe faktycznie dostoso-
nik cen dóbr w USA wynosił w 1999 r. 326, wują się do ścieżki parytetu siły nabywczej?
a wskaźnik cen w Wielkiej Brytanii — 470. Kwestia ta była przedmiotem wielu badań.
Gdyby nominalny kurs wymienny dolara do Najkrótsza odpowiedź zdaje się zasadniczo
funta pozostał nie zmieniony, konkurencyj- brzmieć: w długim okresie — owszem,
ność Wielkiej Brytanii musiałaby się drastycz- w krótkim okresie — nie. W celu zobrazowa-
nie pogorszyć w porównaniu z USA. nia tego problemu wybraliśmy przykład Wiel-
kiej Brytanii i USA. W latach 1974-1999 no-
minalny kurs walutowy zmienił się o 32%:
Konkurencyjnośd międzynarodowa jest z 2,34 $/£ na 1,60 $/£. W całym okresie mię-
mierzona przez porównanie względnych
dzynarodowa konkurencyjność zmieniła się
cen towarów w różnych krajach, wyrażo-
nych w tej samej walucie. więc tylko o 10%. Odnotujmy więc pierwszą
ważną cechę systemu płynnych kursów walu-
towych: może on w długim okresie rozwiązy-
Przy stałym kursie dolara do funta konku- wać problem ogromnych różnic krajowych
rencyjność Wielkiej Brytanii w stosunku do stóp inflacji i tempa wzrostu krajowej podaży
USA musiałaby się obniżyć o 44%, bowiem pieniądza w skali międzynarodowej.
w latach 1974—1999 wskaźnik cen w Wielkiej
Brytanii był 1,44 razy wyższy niż w USA. Za- Spekulacja
łóżmy jednak, że kurs dolara do funta w tym
i różnice stóp procentowych
samym okresie obniżył się o 44%. Ceny dola-
rowe eksportu brytyjskiego wzrosłyby wtedy W rozdziale 29 wskazaliśmy jednak na inny
w takim samym stopniu jak ceny w USA, jeszcze, nie mniej ważny aspekt. W krótkim
a ceny towarów amerykańskich wyrażone okresie płynne kursy walut nie nadążają za
w funtach wzrosłyby o tyle samo co ceny zmianami parytetu siły nabywczej. Funkcją
w Wielkiej Brytanii. Konkurencyjność nie ule- płynnych kursów walutowych jest bieżące
głaby w takim przypadku żadnym zmianom. równoważenie rynku walutowego. Popyt i po-
daż walut wynikają zarówno z transakcji na
Kurs oparty na parytecie siły nabywczej rachunku obrotów bieżących bilansu płatni-
(PSN) jest to taka ścieżka zmian nominal- czego, związanych z wymianą dóbr i usług
nego kursu walutowego, która pozwala
utrzymać na stałym poziomie konkurencyj-
ność międzynarodową. W krajach, w któ-
rych występuje wyższa stopa inflacji niż u
Ich konkurentów, będzie następowała de-
precjacja nominalnego kursu walutowego,
w krajach zaś, w których inflacja jest niższa
niż u konkurentów, będzie postępować
aprecjacja kursu.
W warunkach stałych nominalnych kursów

walutowych dany kraj nie może w nieskoń
czoność mieć wyższej inflacji niż konkurenci,
następuje bowiem stopniowy spadek jego
konkurencyjności w handlu zagranicznym
i — w ślad za tym — możliwe są wzrost defi-
cytu w jego bilansie handlowym oraz spadek
popytu globalnego, związany z ujemną warto-
ścią eksportu netto. Utrzymywanie się w dłu-
gim okresie różnic krajowych stóp inflacji jest
jednak możliwe w warunkach płynnego kursu
walutowego. Jeżeli w krajach o wysokiej
inflacji następuje jednocześnie deprecjacja
kursu walutowego, to możliwe są utrzymanie

z zagranicą, jak i z transakcji na rachunku ob- stowe zmniejszenie konkurencyjności gospo-
rotów kapitałowych, obejmujących przepływy darki. Z czasem wysoka stopa procentowa
aktywów między krajem a zagranicą. i spadek eksportu netto doprowadzą najpierw
W świecie istnieją ogromne zasoby wol- do załamania krajowej koniunktury, a następ-
nych kapitałów, które mogą być błyskawicz- nie będą wpływały na obniżkę krajowych cen
nie przerzucane z jednej waluty na inną w dą- i płac. Po zakończeniu procesów dostosowaw-
żeniu do możliwie najwyższej oczekiwanej czych gospodarkę kraju będą cechować niższa
stopy zysku w krótkim okresie. Stopa zysku nominalna podaż pieniądza, niższe ceny i pła-
zależy zarówno od porównania stóp procen- ce, a także wyższy nominalny kurs walutowy.
towych oferowanych od aktywów wyrażo- Spadek cen krajowych skompensuje jednak
nych w różnych walutach, jak i od oczekiwa- wzrost nominalnego kursu walutowego, co
nych zysków lub strat kapitałowych wynika- pozwoli odbudować poprzedni poziom konku-
jących ze zmian kursów walutowych rencyjności. Przywrócona zostaje zgodność
w okresie, w jakim jest dokonywana inwesty- kierunku ewolucji nominalnego kursu waluto-
cja w te aktywa. wego z parytetem siły nabywczej.
Ilość wolnego kapitału w gospodarce świa- Widzimy teraz, że transakcje spekulacyjne
towej jest obecnie tak duża, że gdyby nawet mogą prowadzić do znacznych krótkookreso-
dziesiąta jej część została któregoś dnia prze- wych odchyleń od ścieżki parytetu siły na-
rzucona z jednej waluty na inną, to mogłaby bywczej. Stopa procentowa i kurs walutowy
ona całkowicie zdominować tę część podaży mogą się zmieniać znacznie szybciej w po-
i popytu na waluty, która ma swoje źródło równaniu z krajowymi cenami i płacami. Kon-
w transakcjach na rachunku obrotów bieżą- kurencyjność międzynarodowa Wielkiej Bry-
cych. Rynek walutowy nie mógłby w konse- tanii spadła w okresie od 1976 r. do stycznia
kwencji dojść do równowagi. Kurs walutowy 1981 r. o 50%-60% i dopiero później uległa
może się zmienić już wówczas, gdy rozpoczy- ponownie znacznej poprawie. Specjalnie wy-
na się przepływ kapitałów lub pojawia się za- braliśmy te właśnie daty graniczne. Żadna
grożenie takim przepływem. Na przykład, z nich nie była związana ze szczególnie repre-
wzrost oprocentowania lokat w funtach może zentatywnym lub trwałym poziomem kursu
doprowadzić do natychmiastowego wzrostu walutowego; przykład ten pokazuje jednak,
kursu funta szterlinga. Jeżeli kurs walutowy jak znaczne mogą być krótkookresowe zmia-
wzrośnie wystarczająco, inwestorzy dokonu- ny konkurencyjności. Odchylenia od ścieżki
jący transakcji spekulacyjnych łatwo mogą parytetu siły nabywczej mogą być w krótkim
dojść do wniosku, że w najbliższej przyszłości okresie bardzo duże i utrzymywać się przez
będzie on musiał ponownie się obniżyć. Za- długi czas i to nawet mimo istnienia długofa-
grożenie stratami kapitałowymi wynikłymi ze lowej tendencji do powracania kursu waluto-
spadku kursu odstraszy część inwestorów, wego na ścieżkę parytetu siły nabywczej
którzy — skuszeni wyższą stopą procentową
od lokat w funtach — byli już bliscy decyzji
o zwiększeniu rozmiarów środków utrzymy-
wanych w Londynie. To ogranicza faktyczne
rozmiary transakcji na rachunku obrotów ka-
pitałowych i powoduje, że nie wymykają się
one całkowicie spod kontroli, co pozwala na
uzyskiwanie bieżącej równowagi na rynku
walutowym.
Przyjmijmy, że celem nowo powołanego
rządu jest ograniczenie podaży pieniądza i ob
niżenie tempa inflacji. Co się wówczas dzieje?
Jeśli proces dostosowań krajowych cen i płac
przebiega powoli, to początkowym skutkiem
zmniejszenia nominalnej podaży pieniądza
jest spadek realnych zasobów pieniądza. To
powoduje presję na wzrost stopy procentowej,
a kurs walutowy musi wzrosnąć, aby zapobiec
potencjalnemu masowemu napływowi kapita-
łów na rachunek obrotów kapitałowych bilan-
su płatniczego. Ponieważ reakcja cen i płac
jest nadal opóźniona, powoduje to natychmia-

RAMK/
Stochastyczny spacer po rynku walutowym
W statystyce matematycznej stochastyczny spacer (ang. random walk) oznacza zmienną, której
wartość oczekiwana jutro jest równa jej wartości dzisiejszej. Na przykład, jeśli wartość pewnego
rodzaju aktywów wynosi dzisiaj 10 £, to najprawdopodobniej możesz przewidywać, że jutro
jego cena również wyniesie 10 £. Jest to jednak tylko wartość najbardziej prawdopodobna, gdyż
w rzeczywistości jutrzejsza cena może wynosić równie dobrze 9 £, 10 £, jak i 11 £.
W tym rozdziale, podobnie jak w rozdziale 29, dowodzimy, że spekulanci — kierując się za-
sadą wyrównywania oczekiwanych zysków całkowitych między różnymi walutami — doprowa-
dziliby do stanu równowagi na rynku walutowym, w którym różnica między stopami procento-
wymi z inwestycji w dwóch walutach musiałaby zostać skompensowana oczekiwanymi zmiana-
mi kursu walutowego tak, aby powstałe zyski lub straty kursowe zrównoważyły różnice między
stopami procentowymi. Z wyjątkiem przypadku, gdy różnice między stopami procentowymi
wynoszą zero, kursy walutowe nie powinny być stochastycznymi spacerami. Dzisiejsze różnice
między stopami procentowymi powinny, średnio biorąc, mieć związek ze zmianami kursu walu-
towego w przyszłości.
W znanym opracowaniu z 1983 r. Richard Meese i Ken Rogoff2 wykazali, że płynne kursy
walutowe zachowują się w sposób zadziwiająco podobny do stochastycznych spacerów. Zasta-
nawiało to ekonomistów, z których większość była przekonana do modelu spekulacji opartej na
różnicach stóp procentowych. Podjęto więc wiele badań próbujących podważyć wyniki Meese'a
i Rogoffa, których wnioski zostały potwierdzone w kolejnych badaniach. Obecnie ekonomiści
odchodzą od podejścia do przewidywań jako do „pojedynczego" zbioru. Dzielą raczej ludzi na
grupy o odmiennych przewidywaniach.
Na przykład, niektórzy „analitycy techniczni" starają się ustalić wzorce zmian kursu waluto-
wego w przeszłości i próbują je ekstrapolować bez bezpośredniego wykorzystania analizy eko-
nomicznej. Jeśli prawie wszyscy tak postąpią, wpłynie to na równowagę i również ty powinie-
neś tak zrobić bez względu na swoją opinię o sensowności tego podejścia. Możesz też spróbo-
wać być jeszcze mądrzejszy. Wiedząc, co zrobią inni, mógłbyś wstawić tę informację do modelu
ekonomicznego, aby stwierdzić, kiedy ekstrapolacje nie sprawdzą się i rynek walutowy zachowa
się odmiennie. Mógłbyś spróbować być o krok do przodu. Współczesne badania opierają się na
coraz bardziej skomplikowanych modelach dynamiki rynku walutowego.
1 przywracania poprzedniego poziomu konku-

rencyjności.
Dlatego też system płynnego kursu waluto-
wego nie stwarza w krótkim okresie trwałej
ochrony przed znacznymi zmianami konku-
rencyjności międzynarodowej. Rząd, przecho-
2
R.A. Meese, K. Rogoff, Empirical Models of the
Seventies: Do They Fit Out of Sample ?, „Journal of
International Economics" 1983.
dząc do restrykcyjnej polityki pieniężnej

w celu zwalczania inflacji, może stanąć
w krótkim okresie w obliczu głębokiego key-
nesowskiego załamania koniunkturalnego. Za-
nim nie spadną ceny i nim nie nastąpi ponow-
ny wzrost realnej podaży pieniądza, wysoka
stopa procentowa uderza przejściowo nie tyl-
ko w krajową konsumpcję i wydatki inwesty-
cyjne, ale prowadzi równocześnie do gwał-

townej aprecjacji kursu walutowego, która suwerenności kraju. Mobilność kapitału wzro-
w krótkim okresie osłabi konkurencyjność sła w ostatnich dwóch dziesięcioleciach
międzynarodową kraju. To z kolei — wskutek XX wieku. W systemie płynnego kursu walu-
zmniejszenia się eksportu netto — spowoduje towego oddziaływanie przepływów kapitało-
dalszy spadek popytu globalnego. wych i nastawienie spekulantów były natych-
miast zauważalne. W przypadku stałych kur-
Regulowane sów walutowych politycy gospodarczy
kursy płynne czasami łudzili się, że suwerenność kraju jest
nienaruszona. Często dopiero kryzys przeko-
W ramach systemu płynnego kursu walutowe- nywał ich, że jest inaczej.
go nie występuje interwencja banku centralne- W dalszej części tego rozdziału omawiamy
go na rynku walutowym. Rezerwy dewizowe rolę Europejskiego Systemu Walutowego
pozostają stałe, saldo bilansu płatniczego jest (ESW — ang. European Monetary System).
równe zeru, nie występuje również w ogóle Większość ludzi nadal pamięta „czarną środę"
dopływ netto pieniądza z zagranicy. w 1992 r., gdy Wielka Brytania została zmu-
W praktyce, w okresie po 1973 r., kiedy szona do dewaluacji funta i opuszczenia ESW.
system z Bretton Woods (kursów dostosowy- Całkiem niedawno z powodzeniem zakończy-
wanych okresowo) został zastąpiony systemem ły się ataki spekulacyjne na waluty narodowe
kursu płynnego, rzadko dopuszczano całkowi- w Meksyku (1994 r.), wielu krajach azjatyc-
cie swobodne wahania kursów walutowych. kich (1997 r.) i Brazylii (1999 r.). Gdy speku-
lanci dysponują większą ilością pieniędzy niż
/ \
W systemie regulowanych kursów płyn- bank centralny, może zabraknąć rezerw dewi-
nych banki centralne interweniują na rynku zowych do interwencji na rynku.
walutowym w celu zarówno pewnego złago- Podniesienie stóp procentowych może
dzenia wahań kursu walutowego, jak i wła- okazać się niewystarczającym środkiem, jeśli
ściwego ukierunkowania jego zmian.
\ ----------------------------------------------------------------------------------------- ' krajowa gospodarka jest jawnie niewydolna.
Twarda polityka gospodarcza może być trudna
Taka interwencja może się przyczynić do do zaakceptowania ze względów politycz-
zmniejszenia skali krótkookresowych wahań nych. Inwestorzy o nastawieniu spekulacyj-
kursu walutowego, w długim jednak okresie nym zdają sobie sprawę, że jeśli będą wywie-
najprawdopodobniej nie ma większego wpły- rać wystarczająco silny nacisk, to zmuszą rząd
wu na ścieżkę jego przebiegu. Banki centralne do ustępstw.
dysponują dużymi rezerwami dewizowymi,
które mogą rzucić na rynek walutowy, dążąc
do zmiany poziomu kursu walutowego odpo- Atak spekulacyjny pojawia się wówczas,
gdy w kraju następuje gwałtowny spadek
wiadającego warunkom równowagi. Inwesto-
rezerw dewizowych, deprecjacja lub zacho-
rzy dysponują jednak większymi funduszami.
dzą oba te zjawiska naraz.
V
34.5
Ataki spekulacyjne
w systemie kursu stałego
Krajowi politycy gospodarczy zwykle nie
chcą przyznać, że dochodzi do ograniczenia
Istnieją dwie interpretacje takiego ataku
spekulacyjnego. Według pierwszej z nich atak
prowadzi do korekty błędów w polityce go-
spodarczej. Gdy w kraju występuje tak duży
deficyt budżetowy, że konieczne jest drukowa-
nie pieniędzy, wówczas nie uniknie on infla-
cji. W takiej sytuacji zobowiązywanie się do
utrzymywania stałego, nominalnego kursu

walutowego nie ma najmniejszego sensu. Jed- który został zaproponowany po raz pierwszy
nak wydawało się, że wiele krajów azjatyc- wiele lat temu przez laureata Nagrody Nobla,
kich, takich jak Korea i Filipiny (zaatakowane Jamesa Tobina. Niewielka opłata od 10-letniej
w 1997 r.), nie miało takiego problemu. inwestycji byłaby niemal nieodczuwalna. Taki
Druga interpretacja to istnienie dwóch sam podatek od lokaty kapitału w obcej walu-
możliwych kursów równowagi. Bez ataku cie na dwie godziny zniwelowałby cały zysk,
spekulacyjnego dotychczasowy stały kurs wa- zatem podatek Tobina uderzyłby w krótkoter-
lutowy jest możliwy do utrzymania. Na przy- minowy „gorący pieniądz".
kład, kurs walutowy może być nieco nadwar- Kontrola kapitału była z powodzeniem sto-
tościowy, ale koszt dewaluacji (wzrost oczeki- sowana w Chile oraz została wprowadzona
wań inflacyjnych) może przewyższać koszty przez Malezję w 1997 r. po zaatakowaniu jej
niewielkiego spadku konkurencyjności. Jed- waluty. To, czy kontrola kapitału nie stoi
nak w przypadku ataku spekulacyjnego do ra- w sprzeczności z filozofią globalnej gospodar-
chunku należy dodać koszt jego odparcia. ki, pozostaje dyskusyjne. Małe „rynki wscho-
Może to zakłócić dotychczasową równowagę, dzące" mogą prawdopodobnie ją stosować.
sprawiając, że bardziej będzie się opłacało za- Będzie to tym trudniejsze, im bardziej zinte-
akceptowanie porażki i skorzystanie z (chwi- growany jest kraj ze światowymi rynkami fi-
lowej) wyższej konkurencyjności, uzyskanej nansowymi.
dzięki dewaluacji. Możliwość utrzymania sta- Jeśli kontrola kapitału nie jest rozwiąza-
łego kursu walutowego będzie — zgodnie z tą niem problemu, to system kursu walutowego
interpretacją — zależeć całkowicie od decyzji musi być bardziej odporny na wstrząsy. Stałe
spekulantów o podjęciu (lub nie) ataku. kursy walutowe są niewygodnym półśrod-
Ataki spekulacyjne mogą być jednak bar- kiem: zwykle stałe, ale czasami dostosowy-
dzo kosztowne. Kiedy krajowe banki zaciągną wane. Dopóki są one stałe, dopóty bank cen-
pożyczki w walucie obcej, wartość tych dłu- tralny jest zobowiązany do prób jego obrony
gów wzrośnie, gdy kurs walutowy obniży się, nawet wówczas, gdy wszyscy są zgodni, że
co może doprowadzić do bankructwa tych ulegnie on zmianie. Ponieważ kursy nie są
banków i ogólnego spadku zaufania. Co może zupełnie stałe, spekulanci mogą na tym wy-
zrobić kraj, który chce uodpornić się na atak? grać.
Jeśli taka jest diagnoza, to rozwiązaniem
Sposoby obrony może być przyjęcie jednego ze skrajnych roz-
wiązań: całkowicie płynnego kursu lub kursu
Możliwe są tu trzy podejścia. Pierwsze z nich bezwzględnie stałego, zatem kolejnym sposo-
polega na próbie zmniejszenia mobilności ka- bem obrony przed załamaniem kursu waluto-
pitału, co pozwoliłoby łatwiej obronić stałe, wego jest przyjęcie systemu kursu płynnego.
ale dostosowywane okresowo kursy waluto-
we. Rozwiązanie to przyjęli architekci syste-
mu z Bretton Woods po II wojnie światowej.
Przyjęta w jego ramach kontrola kapitału do-
prowadziła do wyeliminowania prywatnych
przepływów kapitałowych.
Kontrola kapitału oznacza całkowity zakaz,

ograniczenie lub opodatkowanie przepływu
prywatnego kapitału między krajami (walu-
tami).
Kontrola kapitału umożliwiła obronę sta-
łych kursów walutowych. Jednak od lat sie-
demdziesiątych XX wieku kontrola ta została
stopniowo zlikwidowana wraz z powstaniem
globalnego systemu finansowego. Egzekwo-
wanie kontroli stało się coraz trudniejsze
— sprytni bankowcy znaleźli sposoby, aby
prowadzić identyczne interesy poza granicami
kraju.
Jedną z form kontroli, mającą szanse prze-
trwania we współczesnym świecie, jest nie-
wielki podatek od transakcji finansowych,

Niech spekulanci trafiają w próżnię. Mogą oni W tym podrozdziale analizie poddamy odpor-
doprowadzić do obniżki kursu waluty, ale je- ność na wstrząsy, stabilność, a także wpływ na
żeli nie było ku temu realnych powodów, to dyscyplinę finansową różnych systemów kur-
kurs wróci prawdopodobnie do poprzedniego su walutowego.
poziomu. Jak pokażemy w rozdziale 36, więk-
szość kursów walut azjatyckich odzyskała Odporność na wstrząsy
swoją wartość po kryzysie 1997 r.
Alternatywnym rozwiązaniem jest uczy- W jaki sposób poszczególne systemy reagują
nienie stałego kursu bardziej wiarygodnym, na silne obciążenia (wstrząsy)? Obciążenia
na wzór starego systemu waluty złotej. Jed- nominalne powstają wtedy, kiedy różne kraje
nym z popularnych narzędzi jest tzw. zarząd wykazują bardzo zróżnicowaną stopę inflacji,
walutą (ang. currency board; inaczej — izba zaś obciążenia realne pojawiają się wówczas,
walutowa). gdy w gospodarce światowej wystąpi silny
szok w sferze realnej, np. czterokrotna pod-
wyżka realnych cen ropy.
Zarząd walutą jest konstytucyjnym zobowią-
Kraje, w których stopa inflacji jest wyższa
zaniem do stałego kursu walutowego przez
niż u konkurentów, będą stopniowo tracić
rezygnację z niezależności monetarnej.
swoją konkurencyjność na rynku międzynaro-
dowym. Muszą więc albo podjąć bardziej re-
Instytucja zarządu walutą pozbawia bank strykcyjną politykę pieniężną i fiskalną w celu
centralny zdolności do zmiany bazy monetar- obniżenia stopy inflacji u siebie do poziomu
nej. Jedynym źródłem zwiększania (ograni- innych krajów, albo uciec się do dewaluacji
czania) bazy monetarnej stają się nadwyżki swojej waluty w celu przywrócenia poziomu
(deficyty) bilansu płatniczego. Załóżmy, że kursu walutowego zapewniającego utrzyma-
kraj wykazuje deficyt, ponieważ zbyt dużo nie parytetu siły nabywczej. Jeżeli jednak sto-
importuje. Importerzy zgłaszają się do instytu- pa inflacji będzie nadal wyższa od panującej
cji zarządzającej walutą (izby walutowej), aby w innych krajach, to będą one zmuszone do
wymienić walutę krajową na potrzebne dewi- wielokrotnej, dokonywanej regularnie dewalu-
zy. Instytucja ta po prostu przechowuje uzy- acji w celu utrzymania swojej konkurencyjno-
skaną walutę krajową, która zostaje wycofana ści międzynarodowej. Mówiąc krótko, jeżeli
z obiegu. W roku 1999 izba walutowa wystę- kraje nie prowadzą wewnętrznej polityki pie-
powała w Estonii, Bułgarii i Argentynie. niężnej, której celem jest utrzymanie stopy in-
Podobnie jak każde wiążące zobowiązanie, flacji na poziomie zbliżonym do innych kra-
jest ono bolesne, gdy trzeba je dotrzymać. Po- jów, to system stałego kursu walutowego po
nieważ kraj traci swoją niezależność monetar- prostu nie może być skuteczny.
ną, nie może wykorzystać stóp procentowych
dla celów wewnątrzgospodarczych. Jeśli ist-
nieją trudności z prowadzeniem właściwej po-
lityki fiskalnej, mogą pojawić się kłopoty.
Gdy bankom krajowym grozi bankructwo,
trudno jest złagodzić warunki kredytowania,
aby im pomóc. Jeśli pojawia się zagrożenie,
że kraj może być zmuszony do odejścia nawet
od systemu zarządu walutą, spekulanci mogą
nawet wtedy zdecydować się na atak.
Żadne zatem z rozwiązań nie jest idealne.
Gdyby jakiekolwiek pojedyncze rozwiązanie
było doskonałe, już od dawna byłoby po-
wszechnie stosowane. Rozpatrzymy teraz
jeszcze inne problemy pojawiające się przy
wyborze pomiędzy stałym a płynnym kursem
walutowym.
34.6
Stałe a płynne
kursy walutowe

Jak przedstawia się sprawa obciążeń wy- obniżył się z 2,32 $ / £ do 1,83 $/£. Twierdzi
wołanych przez realne szoki w gospodarce się, że taka niestabilność rodzi ogromną nie-
światowej? Wystarczy sobie uzmysłowić, jak pewność i może powodować spadek obrotów
wywołany przez OPEC gwałtowny wzrost cen handlu międzynarodowego oraz inwestycji
ropy musiałby wstrząsnąć systemem stałych podejmowanych przez przedsiębiorstwa kon-
kursów walutowych. Kraje będące dużymi kurujące ze sobą na rynku światowym.
importerami ropy z dnia na dzień musiałyby Fakt dużej zmienności kursów jest bez-
wpaść w olbrzymi deficyt bilansu płatniczego; sporny, ale czy taka zmienność rzeczywiście
narastałaby również presja spekulacyjna inwe- musi być czymś złym? Po pierwsze, konku-
storów podejmujących grę na dewaluację wa- rencyjność określa realny, a więc skorygowa-
lut tych "krajów. Szok naftowy doprowadzi! do ny o wpływ inflacji, kurs walutowy. Na przy-
całego cyklu konsultacji, wstępnych korekt
kursów walutowych i do dalszych konsultacji,
zmierzających do stwierdzenia, czy zakres do-
RYSUNEK 34.1
tychczasowych korekt był wystarczający do
niezbędnego dostosowania podstawowych Kurs dolara do funta
wielkości makroekonomicznych.
Nauki płynące z historii są dwojakie. Po
pierwsze, na początku lat siedemdziesiątych
XX wieku trzeba było zrezygnować z systemu
kursu dostosowywanego okresowo z Bretton
Woods, nie mógł on bowiem poradzić sobie
ani z nominalnymi, ani z realnymi wstrząsami
w gospodarce światowej. Nawet seria dosto-
sowań kursów walut na początku lat siedem-
dziesiątych, do których należała m.in. rewalu-
acja marki, nie zlikwidowała nierównowagi
na rachunku obrotów bieżących poszczegól-
nych krajów ani też presji spekulacyjnej na ra-
chunku obrotów kapitałowych. Po drugie, co- 1975 1980 1985 1990 1995 2000
kolwiek moglibyśmy jeszcze powiedzieć Lata
o systemie płynnego kursu walutowego, był Ź r ó d ł o : ONS, Economic Trends.
on jednak w stanie uporać się z gwałtownymi
wstrząsami, jakich doświadczyła gospodarka
światowa na początku lat siedemdziesiątych.
Zwolennicy płynnych kursów walutowych
mogą zaliczyć ten punkt na swoją korzyść.
Niestabilność
Krytycy systemu płynnego kursu walutowego
wskazują na jego ogromną niestabilność. Kurs
dolara do funta w latach 1949-1967 rzadko
odchylał się o jeden cent w obie strony od po-
ziomu 2,80$/£, a w latach 1967-1972 odchy-
lenia te rzadko przekraczały jeden cent przy
kursie 2,40 $/£. Zadaniem banków central-
nych była interwencja na rynku walutowym
w celu utrzymania kursu walutowego blisko
poziomu wyznaczonego parytetem siły na-
bywczej. Zupełnie odmienną sytuację pokazu-
je rysunek 34.1, na którym jest widoczna duża
amplituda wahań kursu dolara do funta
w okresie płynnych kursów walutowych po
1973 r. Nie dość, że rozpiętość kursów sięgała
od 2,50 $/£ do 1,30 $/£, to jeszcze zmiany te
"byty niekiedy bardzo gwałtowne. Między
pierwszym a trzecim kwartałem 1981 r., tj.
w ciągu mniej niż sześciu miesięcy, kurs funta

kład, spadek kursu dolara do funta w połowie ności zdecydowanie świadczy na niekorzyść
lat siedemdziesiątych w znacznej mierze kom- płynnych kursów walutowych. Argument ten
pensował tylko efekt wyższej stopy inflacji pojawia się jednak również w bardziej wyrafi-
w Wielkiej Brytanii. W warunkach stałego nowanej postaci. Twierdzi się mianowicie, że
kursu walutowego zmiany konkurencyjności szoki, jakich doświadcza międzynarodowy
byłyby nawet szybsze. Jeżeli utrzymują się system walutowy, nie są niezależne od przyję-
znaczne i trudne do przewidzenia różnice stóp tego systemu kursu walutowego. Krótko mó-
inflacji w skali międzynarodowej, to zakotwi- wiąc, właśnie ta elastyczność i odporność na
czenie kursu walutowego na stałym nominal- wstrząsy systemu kursu płynnego sprawiają,
nie poziomie przerzuca całą związaną z infla- że wstrząsy takie są bardziej prawdopodobne.
cją niepewność na wskaźnik realnej konkuren- Przejdźmy teraz do przedstawienia najważ-
cyjności. Sam fakt stałości kursu nominalnego niejszej odmiany tego argumentu, odwołującej
wcale nie musi oznaczać, że realny kurs walu- się do dyscypliny finansowej.
towy będzie stały bądź łatwo przewidywalny.
Po drugie, nie jest wcale takie oczywiste, Dyscyplina finansowa
że system oparty na przeważnie stałych nomi-
nalnych kursach walutowych, w którym są Płynne kursy walutowe pozwalają na utrzy-
jednak dokonywane sporadyczne, lecz głębo- mywanie trwałych różnic krajowych stóp in-
kie zmiany kursów, oznacza mniejszą niepew- flacji. W długim okresie kurs walutowy kra-
ność niż system, w którym zmiany nominal- jów o wysokiej stopie inflacji będzie się obni-
nych kursów walutowych są chlebem powsze- żał, co pozwoli na utrzymanie parytetu siły
dnim. Działanie w warunkach, gdy kurs nabywczej, czyli stałego poziomu konkuren-
walutowy może się w ciągu jednego dnia cyjności międzynarodowej. Tym samym płyn-
zmienić o 17%, jest dokładnie tak samo stre- ne kursy walut nie mogą w żaden sposób za-
sujące jak prowadzenie interesów w warun- pobiec wejściu poszczególnych krajów na
kach, gdy kurs walutowy zmienia się często ścieżkę szybkiego wzrostu ilości pieniądza
o 1% przez pięć kolejnych dni. i wysokiej inflacji. Krytycy systemu płynnego
Musimy wreszcie zastanowić się, co by się kursu walutowego powiadają więc, że nie za-
stało, gdyby korekta kursu walutowego nie pewniają one dyscypliny finansowej.
była tak znaczna. Jeżeli wysoka inflacja W warunkach stałego kursu walutowego
w warunkach płynnych kursów walutowych kraje dopuszczające u siebie inflację wyższą
prowadzi do głębokiej deprecjacji kursu, to niż przeciętnie za granicą będą stopniowo tra-
jaka byłaby reakcja państwa usiłującego bro- cić swoją konkurencyjność. Jeżeli nie zezwoli
nić stałego kursu walutowego? Czy wprowa- się im na dewaluację, to w końcu, z braku in-
dziłoby ono bardzo twardą wewnętrzną polity-
kę gospodarczą, windując podatki, aby obni-
żyć krajową stopę inflacji do poziomu
porównywalnego z zagranicą? Czy rzeczywi-
ście niepewność co do konkurencyjności
w warunkach płynnych kursów walutowych
musi być gorsza od niepewności co do stopy
procentowej i stopy opodatkowania w warun-
kach stałego kursu walutowego? Brytyjscy
przedsiębiorcy byli zadowoleni, gdy funt zna-
lazł się poza Europejskim Mechanizmem Kur-
sowym (ERM) w „czarną środę" w 1992 r.
Takie wykresy jak rysunek 34.1 uczą
m.in., że począwszy od lat siedemdziesiątych
XX wieku żyjemy w świecie pełnym niepew-
ności. Ponieważ system płynnego kursu walu-
towego przyjął się powszechnie, znaczna
część tej niepewności znajdowała wyraz w du-
żej amplitudzie wahań kursów walutowych,
jednakże gdyby utrzymał się system kursów
stałych, niepewność ta znalazłaby inne ujście.
W każdym razie na pewno nie dałoby się
uniknąć znacznych zmian kursu walutowego.
Trudno więc orzekać, że argument niestabil-

RAMKA 3
Czy jen stanie się stabilną walutą?
Gospodarka japońska przeżywała stagnację przez większość lat dziewięćdziesiątych, a w 1995 r.
rząd rozpoczął próby „przekonania jena do obniżenia swojej wartości", aby uczynić przemysł
japoński bardziej konkurencyjnym. Na tym etapie nauki już na pewno rozumiesz, że „przekony-
wanie waluty do obniżenia swojej wartości" jest skrótem myślowym oznaczającym „informo-
wanie rynku, że jeśli kurs walutowy szybko się nie obniży, to rząd podejmie kroki w kierunku
obniżki stóp procentowych, zachęcając w ten sposób spekulantów do gry na zniżkę kursu". Po
18 miesiącach od kwietnia 1995 r. jen drastycznie stracił na wartości (o 40%) w stosunku do do-
lara amerykańskiego.
Czy była to dobra wiadomość dla japońskich firm elektronicznych, których wyroby można
znaleźć w sklepach w każdym europejskim mieście? Byłaby, gdyby cała produkcja była zloka-
lizowana w Japonii. Jednak kraj ten poświęcił minione 10 lat na przystosowanie się do życia
z silnym jenem, przenosząc coraz więcej mocy wytwórczych za granicę, do krajów o niskich
płacach. Był kiedyś największym producentem kalkulatorów kieszonkowych. Obecnie 90% kal-
kulatorów jest importowane głównie z japońskich fabryk ulokowanych za granicą. Od 1994 r.
Japonia stała się importerem netto telewizorów.
Lokalizacja fabryk za granicą pomogła znanym japońskim producentom zdywersyfikować
ryzyko kursu walutowego. Ostry spadek kursu jena po 1995 r. sprawił, iż zmianie uległo rów-
nież silnie ugruntowane dotąd przekonanie, że jen może się tylko umacniać bez żadnych ogra-
niczeń. Niektóre przedsiębiorstwa, takie jak Aiwa, szybko wróciły do krajowych japońskich do-
stawców, gdy kurs jena obniżył się. Deprecjacja jena zwiększa konkurencyjność japońskich fa-
bryk, ale o ile japońskie przedsiębiorstwa międzynarodowe szybko potrafią zmienić dostawców,
o tyle producenci ulokowani w Japonii nie zawsze są tymi, którzy dostarczają produkty marko-
we na rynki Europy i Stanów Zjednoczonych.
Ź r ó d ł o : Na podstawie Japanese Industry: Learning to Live with a Strong Yen, „Financial Times", 12 No-
vember 1996.
nego wyjścia, będą musiały przyjąć bardziej wyższym przedziale, a kwartalny „Raport o
restrykcyjną wewnętrzną politykę gospodar- inflacji" Banku Anglii pozwala śledzić sytu-
czą, aby sprowadzić inflację do poziomu po- ację w tym zakresie. W roku 1997 Bank An-
równywalnego z innymi krajami.
Zastanówmy się krótko nad rolą Europej-
skiego Systemu Walutowego jako instrumentu
wymuszającego dyscyplinę finansową w kra-
jach Europy Zachodniej. W następnym roz-
dziale omawiamy jeszcze bardziej rygory-
styczną dyscyplinę, jaką narzuca Europejska
Unia Walutowa. Tu zauważmy, że uczestnic-
two w porozumieniu walutowym nie jest jedy-
nym sposobem zapewnienia dyscypliny finan
sowej ani też środkiem, który gwarantuje po-
wodzenie w tym zakresie, dlatego że państwo
może zamiast niego podjąć jednoznaczne zo-
bowiązania dotyczące celów wewnętrznej po-
lityki gospodarczej.
W roku 1992 rząd brytyjski ogłosił więk-
szą niezależność Banku Anglii i opublikował
bardzo ambitne cele dotyczące rocznego tem-
pa wzrostu agregatu MO (0%-4%). Od tego
momentu brytyjska inflacja pozostaje w po-

glii uzyskał niezależność operacyjną w bieżą- one — przy tym jednym ograniczeniu — su-
cym ustalaniu stóp procentowych; jedno- werenność w wewnętrznej polityce pieniężnej
cześnie wyznaczono mu cel inflacyjny na oraz budżetowej, z drugiej zaś nawet w wa-
poziomie 2,5%. runkach powszechnej płynności kurs funta
Deklaracje dotyczące wewnętrznej polityki został wywindowany do poziomu powodują-
gospodarczej nie zawsze są do końca przemy- cego spadek konkurencyjności wyrobów bry-
ślane. Nie zawsze można również wywiązać tyjskich.
się ze zobowiązań dotyczących kursów walu- Co państwa mają do zyskania w wyniku
towych, o czym we wrześniu 1992 r. przeko- pewnej koordynacji polityki makroekono-
nały się wszystkie kraje EMS o słabych walu- micznej? Podobnie jak uczestnicy oligopolu,
tach (funt, lir, peseta i escudo). Ostatnio ze poszczególne kraje są w znacznej mierze wza-
stałych kursów walutowych zrezygnowały jemnie od siebie zależne, a efekty uzyskane
także Meksyk (1994 r.), Korea (1997 r.) i Bra- przez każdy z nich zależą od polityki prowa-
zylia (1999 r.). dzonej przez inne kraje. Są one również, po-
Kiedy kraj nie jest w stanie skutecznie re- dobnie jak w oligopolu, rozdarte między po-
alizować swojej polityki wewnętrznej, się- kusą współdziałania a pokusą rywalizacji.
gnięcie po instrument presji z zewnątrz może Współpraca umożliwia im „internalizację"
być pożyteczną taktyką. To pomaga nam zro- efektów zewnętrznych, które w przeciwnym
zumieć rolę EMS jako narzędzia walki z infla- przypadku przerzucałyby na siebie nawzajem,
cją w Europie kontynentalnej w latach osiem- formułując swoją politykę bez oglądania się
dziesiątych. Silny rząd może jednak podjąć na wpływ, jaki będzie ona miała na dobrobyt
w krajowej polityce gospodarczej takie zobo- innych. Istnieje jednak również pokusa podję-
wiązania (mianując na stanowisko prezesa cia konkurencji przez obchodzenie wspólnie
banku centralnego zwolennika twardej polity- uzgodnionych zobowiązań.
ki pieniężnej albo przyznając temu bankowi Jak mają się te uwagi do problemu mię-
większą niezależność od rządu), które pozo- dzynarodowej koordynacji polityki gospo-
stawią jednak swobodę wyboru systemu kursu darczej?
walutowego określonego przez inne czynniki.
Argument korzyści zewnętrznych
Najbardziej oczywistym negatywnym efektem
zewnętrznym braku współpracy jest koszt wy-
Międzynarodowa koordynacja wołany przez zmianę kursu walutowego. Za-
polityki gospodarczej łóżmy, że rząd chce obniżyć inflację. Ma on w
zasadzie do dyspozycji dwa narzędzia. Może
Przez koordynację polityki gospodarczej ro- mianowicie sięgnąć po zarządzanie popytem
zumiemy podejmowaną wspólnie przez grupę
krajów próbę formułowania tej polityki.
W skrajnym przypadku mogłoby to ostatecz-
nie oznaczać powołanie ponadnarodowego
organu, któremu zostałaby podporządkowana
suwerenność narodowa. Naturalnie, warunki
istniejące w gospodarce światowej są dalekie
od tych, jakie umożliwiłyby wprowadzenie
takiego rozwiązania, jednakże w Europie po-
wołano unię walutową ze wspólnym europej-
skim bankiem centralnym. W drugim skraj
nym przypadku możemy mieć do czynienia
z porozumieniami o wzajemnym informowa-
niu się państw o prowadzonej przez nie poli-
tyce. Między obu skrajnymi przypadkami
znajduje się cała gama rozwiązań, które okre-
ślają pewne „reguły gry", przy których przy-
jęciu i przestrzeganiu poszczególne kraje
nadal zachowałyby pewną swobodę działania.
Na przykład, w ramach systemu z Bretton
Woods państwa uzgodniły, że kursy walutowe
będą zwykle stałe. Z jednej strony, zachowały

r
RAMKA
System kursu walutowego a inflacja
Zobowiązanie kraju do ograniczenia wahań kursu walutowego może służyć jako pożyteczny
sposób na zredukowanie oczekiwań inflacyjnych przez sektor prywatny, który wierzy, że rząd
nie będzie drukował pieniędzy i wywoływał inflacji.
Zobowiązania dotyczące kursu walutowego mogą również ograniczyć wahania inflacji przez
wyeliminowanie nagłych zmian krajowej polityki pieniężnej. Na przykład, nowo utworzone rzą-
dy mogą mieć ograniczoną swobodę manewru i być zmuszone do kontynuowania polityki pro-
wadzonej przez ich poprzedników. Ponieważ kurs wymienny dotyczy walut dwóch różnych kra-
jów, dążenie do ograniczenia wahań kursu walutowego wymaga współpracy obydwu rządów,
a zatem koordynacji międzynarodowej. Wynika stąd, że drugą stroną medalu jest utrata suweren-
ności. Ponieważ ograniczenia wahań kursowych są praktycznie zobowiązaniem do zmniejszenia
zarówno oczekiwań inflacyjnych, jak i niepewności co do wysokości inflacji, rządy poszczegól-
nych krajów mogą zdecydować się na przyjęcie takich rozwiązań.
Poniższa tablica przedstawia dane na temat przebiegu inflacji w ciągu trzech dziesięcioleci
(1960-1990), zebrane przez MFW na podstawie analizy 136 krajów. Kurs bezwzględnie stały
podlegał zmianom tylko wyjątkowo, natomiast „miękki" kurs stały był często dostosowywany
(zwykle dewaluacje!).
Tablica potwierdza, że kraje stosujące bardziej rygorystyczne systemy kursu walutowego
miały najczęściej inflację poniżej średniej światowej, a także stopy inflacji bardziej stabilne niż
reszta świata. Kraje bez sztywnych reguł kursowych, w tym utrzymujące stałe kursy walutowe,
ale często je dostosowujące, miały zwykle wyższą i bardziej niestabilną inflację. Powyższe wy-
niki są zadziwiająco niezależne od poziomu rozwoju gospodarczego.
Procent odchylenia od średniej System kursu walutowego

rocznej w 136 krajach kurs bez- „miękki" kurs rozwiązania kurs płynny
względnie stały stały pośrednie
Przeciętna inflacja
wszystkie kraje łącznie -1,1 3,3 5,5 7,2
kraje bogate i bogatsze spośród
średnio zamożnych -2,3 -0,6 7,6 8,0
kraje biedne i biedniejsze spośród
średnio zamożnych -0,4 5,2 4,0 6,6
Wahania inflacji
wszystkie kraje łącznie -1,5 0,2 2,6 1,4
kraje bogate i bogatsze spośród
średnio zamożnych -3,1 0,6 -1,2
kraje biedne i biedniejsze spośród
średnio zamożnych 2,2 -0,1 4,4 6,8
Ź r ó d ł o : IMF, World Economie Outlook 1996.

Międzynarodowy Fundusz Walutowy słusznie stwierdza, że zdolność do prowadzenia twar-
dej polityki kursowej może być oznaką skutecznej polityki makroekonomicznej, a także jej
przyczyną: „Uzyskane wyniki rozpatrywane łącznie z ostatnim spadkiem inflacji w wielu kra-
jach o elastycznym systemie kursowym do najniższego poziomu od lat pięćdziesiątych, potwier-
dzają tezę, że samo utrzymywanie stałego kursu walutowego niekoniecznie zapewnia niską in-
flację. Ważne jest raczej prowadzenie odpowiedniej polityki makroekonomicznej, aby udało się
utrzymać stały kurs walutowy lub zapewnić nominalną stabilność wewnętrzną w przypadku kur-
su płynnego".
v _____________________________________ w obliczu zbliżających się wyborów. Ponie-
waż wszyscy wiedzą, że tak się właśnie stanie,
utrzymują się wysokie oczekiwania inflacyjne
globalnym w celu wywołania recesji w kraju,
i trudno jest okiełznać inflację nawet na po-
która spowoduje spadek płac i cen. Dodatko-
czątku nowej kadencji rządu.
wo, bezpośrednio na spadek cen będzie wpły-
Taki rząd mógłby być zadowolony, gdyby
wała aprecjacja kursu walutowego (poprzez
udało mu się podjąć wstępne, ale wiążące go
obniżkę kosztów importu). Zręczny rząd bę-
zobowiązanie, które wyeliminowałoby możli-
dzie się starał wykorzystać oba te narzędzia
wość sztucznego pobudzenia koniunktury
polityki gospodarczej, tak jak to np. zrobił
i podsycania inflacji bezpośrednio przed na-
rząd brytyjski w latach 1989-1990, próbując
stępnymi wyborami. Wspomnieliśmy już
zwalczyć inflację będącą wynikiem ekspan-
wcześniej o przyznaniu Bankowi Anglii nie-
sywnej polityki gospodarczej Lawsona (mini-
zależności jako próbie związania się takim
stra finansów w Wielkiej Brytanii — przyp.
zobowiązaniem, jednakże koordynacja poli-
R.R.) w latach 1987-1988.
tyki makroekonomicznej w skali międzynaro-
Mechanizm, który działa w przypadku po-
dowej może stwarzać tu interesującą alterna-
jedynczego kraju, nie musi się sprawdzać
tywę.
w odniesieniu do świata jako całości. Wszy-
Dlaczego ludzie zapisują się do Klubu
scy nie mogą dokonywać aprecjacji kursów
Strażników Wagi czy Anonimowych Alkoho-
walutowych. Wzrost kursu funta do dolara
lików? Czynią tak dlatego, że w pojedynkę są
oznacza analogiczny spadek kursu dolara
zbyt słabi, aby wytrwać przy swoich postano-
w stosunku do funta. W przypadku krajów,
wieniach. Wstąpienie do klubu narzuca dyscy-
które wykorzystują aprecjację kursu waluto-
plinę wynikającą z działania w grupie osób
wego do zmniejszenia inflacji u siebie, ozna-
znajdujących się w podobnej sytuacji i dążą-
cza to w praktyce eksport inflacji. To jest
cych do osiągnięcia podobnych celów. Nawet
właśnie ów koszt zewnętrzny, którego nie
w języku codziennym mówimy, że wstąpienie
uwzględniają owe kraje.
do klubu oznacza podjęcie pewnego zobowią-
W zasadzie koordynacja polityki ekono-
micznej może rozwiązać ten problem, który
wynika z zawodności rynku: kraje mogą
uzgodnić, że nie będą w ten sposób wykorzy-
stywać polityki kursowej. Podobnie jak
w przypadku innych porozumień o współpra-
cy, potrzebne jest jednak skuteczne zagrożenie
karą, aby uniemożliwić poszczególnym
uczestnikom stosowanie „nieczystych" reguł
gry. Jeżeli uda się to osiągnąć, to porozumie-
nie będzie wiarygodne, a wszystkie kraje od-
niosą korzyści.
______________________________________ J
Reputacja
jako argument za koordynacją
Omawialiśmy już problem dyscypliny finan-
sowej. Możliwa jest oczywiście sytuacja, gdy
rząd będzie dążył do kontrolowania inflacji,
stosując twardą politykę gospodarczą, nie bę-
dzie jednak zdolny oprzeć się pokusie nakrę-
cania koniunktury (a tym samym — inflacji)

zania. Ktoś, kto się potem wycofuje, wygląda bowiązywał3. Gdy kurs którejkolwiek z walut
głupio. wchodzących do systemu zbliża się niebez-
Koordynacja polityki gospodarczej może piecznie do granicy przyjętego przedziału,
podlegać podobnym mechanizmom. Może wszystkie banki centralne krajów tworzących
więc ona ułatwić rządom uwiarygodnienie system są zobowiązane do interwencji w celu
obietnic, które w innych warunkach byłyby obrony parytetu.
mało wiarygodne. Jest to drugi argument za Zespół jednolitych reguł kursowych
koordynacją polityki gospodarczej. (ERM) miał jeszcze dwie ważne cechy. Ko-
Omówimy teraz jeden z najszerzej analizo- rekty kursów były możliwe, jednakże musiały
wanych najnowszych przykładów koordynacji być zaakceptowane jednomyślnie przez
— Europejski System Walutowy. wszystkie kraje członkowskie. W praktyce mi-
nistrowie finansów musieli potajemnie wymy-
kać się co pewien czas do jakiegoś zamku
34.8 w Niemczech czy we Francji oraz ostro wziąć
się do pracy, aby mieć gotowe porozumienie
Europejski System Walutowy przed ponownym otwarciem rynków waluto-
wych! W przeciwnym razie bardzo trudno by-
Członkowie Europejskiej Wspólnoty Gospo- łoby stawić czoło presji spekulacyjnej, wyko-
darczej (z Wielką Brytanią) utworzyli w marcu rzystującej instrumenty opcji walutowych
1979 r. Europejski System Walutowy — ESW w celu wymuszenia antycypowanej zmiany
kursów walutowych w określonym kierunku.
Europejski System Walutowy (ESW) był Ta presja spekulacyjna pojawiała się wraz
systemem współpracy w dziedzinie polityki z pierwszymi podejrzeniami, że taka zmiana
pieniężnej i kursowej w Europie Zachodniej. jest przygotowywana. Przekonały się o tym
Włochy, Wielka Brytania i Hiszpania we
wrześniu 1992 r.
Najistotniejsze punkty porozumienia doty-
czyły następujących kwestii. Po pierwsze,
przy niektórych transakcjach pomiędzy pań-
stwami członkowskimi jako jednostka rozra-
chunkowa była wykorzystana wspólna jed-
nostka walutowa — ECU (European Curren-
cy Unit). W tablicy 34.2 pokazano udział
poszczególnych walut krajów członkowskich
w koszyku składającym się na ecu.
Po drugie, kraje członkowskie zdeponowa-
ły po 20% swoich rezerw dewizowych w Eu-
ropejskim Funduszu Współpracy Walutowej
i w zamian otrzymały odpowiadającą im kwo-
tę ecu. Środki te miały służyć krótkookreso-
wej interwencji banków centralnych na ryn-
3
Włochy, kraj wykazujący w 1979 r. szczególnie
kach walutowych. wysoką stopę inflacji, uzyskały zgodę na nieco szer-
szy przedział wahań, tj. ± 6%. W połowie lat osiem-
Wielka Brytania nie przyjęła trzeciego
dziesiątych Włochy postawiły sobie za punkt hono-
i najistotniejszego postanowienia — Euro-
ru niewykorzystywanie całej szerokości tego pasma.
pejskiego Mechanizmu Kursowego (zespołu Również Hiszpanii i Wielkiej Brytanii przyznano
jednolitych reguł kursowych; ERM — ang. w chwili przystąpienia do ERM możliwości korzy-
Exchange Rate Mechanism). stania z szerszego przedziału.
W ramach ERM każdy kraj ustala nominalny

kurs walutowy w stosunku do wszystkich
innych walut wchodzących do systemu,
chociaż kurs wszystkich walut łącznie waha
się swobodnie w stosunku do walut znajdu-
jących się poza systemem.
Każdy z krajów uczestniczących w tym

mechanizmie mógł dopuścić do wahań kursu
swojej waluty w przedziale ± 2,25% uzgod-
nionego parytetu, do którego obrony się zo-

TABLICA [ 34.2 '
■
Struktura ecu (%)
Marka niemiecka (DEM) 30,1 Peseta hiszpańska (ESP) 5,3
Frank francuski (FRF) 19,0 Korona duńska (DKK) 2,4
Funt szterling (GBP) 13,0 Funt irlandzki (IEP) 1,1
Lir wioski (ITL) 10,2 Drachma grecka (GRD) 0,8
Gulden holenderski (NLG) 9,4 Escudo portugalskie (PTE) 0,8
Frank belgijski (BEF) 7,6 Frank luksemburski (LUF) 0,3
\ _______________________________________________________________________________________________________________________ ■ ■ : _____ J
Funkcjonowanie Europejskiego i ponownie opuściła go w 1992 r.) Na podkre-

Systemu Walutowego do 1992 r. ślenie zasługują dwa fakty. Po pierwsze, ko-
rekty te mieściły się na ogół w ramach strate-
Tablica 34.3 obrazuje korekty kursów głów- gii przywracania parytetu siły nabywczej.
nych walut uczestniczących w Europejskim Krajom o stosunkowo wysokiej inflacji (po-
Mechanizmie Kursowym w latach czątkowo Włochy i Francja) zezwolono na de-
1979-1991. (Przypomnijmy, że Wielka Bryta- waluację nominalnego kursu walutowego. Po
nia przystąpiła do niego dopiero w 1990 r. drugie, jeżeli w latach 1979-1983 takie korek-
TABLICA 34.3
Korekty kursów walutowych w ramach Europejskiego Systemu Walutowego

w latach 1979-1991 (zmiana procentowa)
Data DEM" FRF NLG ITL BEF DKK LUF IEP
Wrzesień 1979 + 2,0 — — — — -2,9 — —
Listopad 1980 — — — — — -4,8 — —
Marzec 1981 — — — -6,0 — — — —
Październik 1981 + 5,5 -3,0 + 5,5 -3,0 — — — —
Luty 1982 — — — — -8,5 -3,0 -8,5 —
Czerwiec 1983 + 4,3 -5,8 + 4,3 -2,8 — — — —
Marzec 1983 + 5,5 -2,5 + 3,5 -2,5 + 1,5 + 2,5 + 1,5 -3,5
Lipiec 1985 + 2,0 + 2,0 + 2,0 -6,0 + 2,0 + 2,0 + 2,0 + 2,0
Kwiecień 1986 — — — — — — — -8,0
Styczeń 1987 + 3,0 — + 3,0 — + 2,0 — — —
Skumulowana
zmiana + 23,7 -9,1 + 19,1 -18,7 -3,3 -6,2 -5,3 -9,5
(-) — zjawisko nie wystąpiło.

" Oznaczenia: DEM — marka niemiecka itd. jak w tablicy 34.2.

r
RAMKA 34.5
Kontrola kapitału a ESW
Pod koniec lat dziewięćdziesiątych ESW funkcjonował już prawie od 20 lat. Początkowo ze-
zwalał krajom o wysokiej inflacji na dewaluację, która polegała na naśladowaniu hipotetycznej
deprecjacji nominalnego kursu walutowego przy założeniu, że byłby on płynny. Po 1983 r.
zwiększono dyscyplinę i dostosowania stały się rzadsze. W latach 1983-1985 stopy inflacji
znacznie zbliżyły się do niskiego poziomu niemieckiej inflacji.
W 1986 r. uczestnicy ESW podpisali Jednolity Akt Europejski, otwierając drogę do przyjęcia
programu z 1992 r. Wymagało to zaniechania kontroli kapitału w celu stworzenia wspólnego
rynku finansowego w Europie Zachodniej. Kontrola kapitału była jednak fundamentem począt-
kowego sukcesu ESW.
Na rysunku w części a) linia ABDE pokazuje ścieżkę deprecjacji nominalnego kursu waluto-
wego, konieczną do utrzymania realnej konkurencyjności w przypadku kraju o wysokiej inflacji.
Początkowo kurs walutowy jest utrzymywany w przedziale wokół parytetu centralnego e 0 . Gdy
kurs walutowy spadnie do dolnej granicy pasma w punkcie B, interwencję podejmują banki cen-
tralne, próbując nie dopuścić do przekroczenia pasma kursowego. Z czasem kurs walutowy
przesuwa się wzdłuż linii BC. Istniejąca inflacja osłabia konkurencyjność. Wymusza to ostatecz-
nie dewaluację parytetu centralnego z e 0 do e v co sprawia, że całe pasmo przesuwa się w dół.
Faktyczny kurs walutowy przeskakuje z C do D w dniu zmiany parytetu.
Jest to gra do jednej bramki. Wraz z przesuwaniem się kursu walutowego wzdłuż linii BC
nikt nie spodziewa się nagłej aprecjacji! Tylko istnienie kontroli międzynarodowych przepły-
wów kapitału zapobiega masowej spekulacji zakłócającej próby obrony początkowego parytetu
przez bank centralny. Gdyby kontrola kapitału została zniesiona na początku lat osiemdziesią-
tych, doszłoby do natychmiastowego kryzysu. Rysunek w części b) wyjaśnia, dlaczego tak się
nie stało po 1986 r.
Do polowy lat osiemdziesiątych wyrównanie poziomów inflacji wewnątrz ESW oznaczało,
że nawet włoska inflacja była tylko nieznacznie wyższa od niemieckiej. Stopa deprecjacji lira
konieczna do skompensowania inflacji była teraz znacznie mniejsza niż poprzednio. Ilustrująca

ją linia jest bardziej płaska na rysunku w części b) niż w części a). Na rysunku w części b), gdy
parytet zostaje obniżony z e0 do ev obecny kurs walutowy w punkcie B znajduje się zarówno
w starym, jak i w nowym paśmie. Nie jest konieczny przeskok kursu walutowego, a więc nie ma
łatwej wygranej dla spekulantów. Niewielka różnica stóp procentowych skompensuje im stop-
niową deprecjację.
Sukces w wyrównywaniu poziomów inflacji pomiędzy krajami przekonał europejskich decy-
dentów, że ESW byłby w stanie przetrwać zniesienie kontroli kapitału.
V. _____________________________________________________________________________________________________________ : ________________________________________ J
ty były wprowadzane niemal co pół roku, od gują dwa argumenty. Po pierwsze, przy przy-
1983 r. stały się one znacznie rzadsze, jętym przedziale odchyleń kursowych
a w latach 1987-1991 nie dokonywano ich ± 2,25% występowały długie okresy, w któ-
wcale. rych kursy walut krajowych członkowskich
Czy ESW narzucał dyscyplinę finansową? były praktycznie płynne. Kursy walut krajów
Czy Francja i Włochy zostały zmuszone do o wysokiej inflacji kształtowały się początko-
dostosowania się do restrykcyjnej polityki gowo blisko pułapu dopuszczalnego przedziału,
spodarczej prowadzonej przez Niemcy i niepo czym stopniowo następowała ich obniżka
mieckiej inflacji? Nie od razu. Gdy przy sta- zupełnie tak samo, jakby to było w warunkach
łych nominalnych kursach swoich walut kraje czystego systemu kursów płynnych. Gdy kur-
te utraciły swoją międzynarodową konkuren- sy doszły już do dolnej granicy przedziału, za-
cyjność, wkrótce zezwolono im na dewalu- czynały się rozmowy o potrzebie ich korekty.
ację, aby tę konkurencyjność poprawić. Za- W części więc ESW odgrywał najpierw rolę
zwyczaj korekty kursów nie doprowadzały ich kosmetyczną.
w pełni do poziomu wyznaczonego parytetem
siły nabywczej, tak więc pewien element dys-
cyplinujący został utrzymany. Począwszy od
1983 r. dyscyplina była już znacznie bardziej
surowa.
W chwili utworzenia ESW jego członko-
wie notowali więc bardzo zróżnicowane stopy
inflacji, jednak z czasem udało się je stopnio-
wo sprowadzić do zbliżonego poziomu. Pe-
wien wpływ wywarł na to ESW. Krajom
członkowskim nie zależało jednak w istocie,
aby doprowadzić do tego szybko, i w rezulta-
cie ESW nie zdołał wymusić na nich natych-
miastowej harmonizacji polityki gospodar-
czej. Z perspektywy czasu widać jednakże
wyraźnie jej stabilizujący wpływ.
Na zakończenie warto wspomnieć o jesz-
cze jednym aspekcie doświadczeń związanych
z funkcjonowaniem ESW. Spowodował on
mianowicie zmniejszenie krótkookresowej
amplitudy wahań nominalnych kursów walu-
towych. Kraje należące do systemu nie były
również narażone na tak gwałtowne zmiany
realnej konkurencyjności, jakie w tym samym
okresie stały się udziałem płynnego funta
i dolara.
Dlaczego ESW funkcjonował

do 1992 r.?
Sukces ESW można tylko w części przypisać
szybkiej harmonizacji polityki ekonomicznej
poszczególnych krajów członkowskich. Jakie
mogą być inne wyjaśnienia przyczyn sukcesu
ESW w okresie do 1992 r.? Na uwagę zasłu-

(p]
Podsumowanie
1. W systemie waluty złotej każdy kraj ustalał parytet swojej waluty w stosunku do złota,
utrzymywał jej wymienialność na złoto po cenie równej temu parytetowi, a także wiązał
krajową podaż pieniądza z zasobami złota w banku centralnym. Był to system stałych kur-
sów walutowych.
2. Przy braku przepływów kapitałowych kraje mające deficyt handlowy wykazywały również
deficyt bilansu płatniczego, co powodowało odpływ pieniądza za granicę i kurczenie się za-
sobów złota. Wywołując w kraju recesję, która powodowała spadek płac oraz cen
i zwiększała tą drogą konkurencyjność, mechanizm ten automatycznie przywracał równo-
wagę bilansu płatniczego. Podobnie w krajach osiągających nadwyżkę handlową następo-
wały napływ pieniądza, wzrost cen i spadek konkurencyjności. W praktyce działanie tego
mechanizmu dostosowawczego było zakłócane przepływami kapitału. Nierównowaga
w bilansie handlowym niekoniecznie musiała prowadzić do przepływów pieniądza.
3. Powojenny system z Bretton Woods był systemem kursu dostosowywanego okresowo,
w którym istniała możliwość sporadycznych korekt ustalonych kursów walutowych. W rze-
czywistości był to system związany z dolarem. Krajowa podaż pieniądza nie była już jed-
nak związana z wielkością rezerw dewizowych, a zatem znaczna część mechanizmu dosto-
sowawczego systemu waluty złotej przestała istnieć.
4. Parytet siły nabywczej kursu walutowego jest to taka ścieżka zmian tego kursu, która po-
zwala utrzymać stały poziom konkurencyjności, kompensując różnice stóp inflacji pomię-
dzy krajami. W długim okresie płynne kursy walut utrzymują się na ścieżce parytetu.
5. W krótkim okresie poziom płynnych kursów walutowych jest w znacznej mierze określony
przez czynniki spekulacyjne. Inwestorów kierujących się motywami spekulacyjnymi cieszą
wysokie stopy procentowe, nie lubią natomiast oczekiwanej deprecjacji kursu walutowego.
Krótkookresowe zmiany kursów walutowych zapobiegają wielkim spekulacyjnym przepły-
wom kapitału. Gwałtowna zwyżka kursu waluty zwiększa prawdopodobieństwo jego obniż-
ki w przyszłości. W krótkim okresie kursy walutowe mogą znacznie odbiegać od ścieżki
parytetu siły nabywczej. Krótkookresowe zmiany konkurencyjności mogą być znaczne, je-
żeli zmiany cen krajowych nie zachodzą odpowiednio szybko.
6. W przeciwieństwie do stałych kursów walutowych, system kursu płynnego jest w stanie po-
radzić sobie z trwałymi różnicami krajowych stóp inflacji. Kursy walut krajów o wysokiej
inflacji w długim okresie muszą się po prostu obniżyć. W praktyce płynne kursy walutowe
sprawdziły się również w warunkach kilkakrotnych szoków w sferze realnej gospodarki
światowej w latach siedemdziesiątych. Zdaje się to wskazywać na większą odporność na
wstrząsy systemu płynnego kursu walutowego niż systemu kursu stałego.
7. Krytycy systemu płynnego kursu walutowego twierdzą, że jest on w krótkim okresie bar-
dziej podatny na wahania (niestabilność), co hamuje rozwój handlu międzynarodowego
i osłabia skłonność do inwestycji. Kursy płynne są jednak niestabilne dlatego, że sama dzia-
łalność gospodarcza jest z natury obarczona niepewnością. W warunkach stałych kursów
walutowych niepewność znajdzie ujście gdzie indziej, np. w postaci niestabilnej polityki
pieniężnej, której celem jest utrzymanie stałego kursu walutowego.
8. Stałe kursy walutowe narzucają dyscyplinę finansową, nie pozwalając, aby jeden kraj stale
wykazywał wyższą stopę inflacji niż reszta świata. Są jednak inne sposoby powstrzymania

poszczególnych państw od zbyt szybkiej kreacji krajowego pieniądza. A stałe kursy walu-
towe nie są wieczne!
9. System kursu płynnego wiąże się z mniejszym prawdopodobieństwem powstania nacisku
na wprowadzenie ograniczeń w handlu światowym i przepływach kapitału, podyktowanych
sytuacją w bilansie płatniczym. W warunkach płynnych kursów walutowych bilanse płatni-
cze są zawsze zrównoważone.
10. W warunkach płynnych kursów walutowych przyjęcie bardziej restrykcyjnej polityki pie-
niężnej tylko w jednym kraju doprowadzi do gwałtownej aprecjacji kursu jego waluty. Ta
szybka utrata konkurencyjności pogłębi załamanie koniunktury w kraju. Niejednoczesne
przejście poszczególnych krajów do bardziej restrykcyjnej polityki pieniężnej może prowa-
dzić do gwałtownych wahań ich konkurencyjności w krótkim okresie. Skoordynowane za-
cieśnienie polityki pieniężnej będzie oznaczać, że wszędzie stopa procentowa będzie wyso-
ka. Nie będzie więc powodów do tak dużych krótkookresowych wahań kursów walutowych.
11. Jeżeli kraje zdołają uzgodnić przyjęcie jednakowego tempa wzrostu podaży pieniądza, to
będą miały dość podobny poziom inflacji i może pojawić się szansa na powrót do systemu
stałego kursu walutowego.
12. Istnieją dwa podstawowe argumenty za międzynarodową koordynacją polityki gospodar-
czej. Po pierwsze, pozwala ona politykom uwzględnić koszty zewnętrzne, jakie poszczegól-
ne kraje przerzucają na siebie wzajemnie. Po drugie, może ona pozwolić poszczególnym
rządom na uwiarygodnienie prowadzonej polityki gospodarczej.
13. Wielka Brytania zawsze była członkiem Europejskiego Systemu Walutowego, jednak do
jego najważniejszej części, tj. do Europejskiego Mechanizmu Kursowego (zespołu jednoli-
tych reguł kursowych — ERM), przystąpiła dopiero w 1990 r. i opuściła ponownie w 1992
r. Początkowe przetrwanie ERM i jego sukces w zmniejszaniu niestabilności kursów walu-
towych tylko w części wynikały z szerszej koordynacji polityki pieniężnej uczestników sys-
temu jednolitych reguł kursowych. Równie ważne były ograniczenia dewizowe i przyjęty
przedział dopuszczalnych wahań kursów.
( P
Podstawowe pojęcia
System kursu walutowego 413
Parytet złota 413
System waluty złotej 413
System kursu dostosowywanego okresowo 416
System dolarowy 416
Konkurencyjność międzynarodowa 418
Parytet siły nabywczej (PSN) 418
System regulowanych kursów płynnych 421
Atak spekulacyjny 421
Kontrola kapitału 422
Zarząd walutą 423
Europejski System Walutowy (ESW) 430
Europejski Mechanizm Kursowy (ERM) 430

1. Przeczytaj ponownie treść ramki 34.1. W czasie I wojny światowej system waluty złotej zo-
stał zawieszony. Wielka Brytania wyprzedała większą część swoich zagranicznych aktywów,
aby pokryć koszty wojny. Jak sądzisz, co stało się w 1925 r., kiedy Wielka Brytania usiłowa-
ła przywrócić system waluty złotej przy starym parytecie złota?
2. Czym różni się system oparty na dolarze od systemu waluty złotej? Wskaż różnice z punktu
widzenia: a) automatyzmu procesów dostosowawczych; b) dyscypliny finansowej.
3. Co się dzieje w długim okresie, jeżeli płynne kursy walutowe nie wracają na ścieżkę parytetu
siły nabywczej? Jaki użytek mogą zrobić inwestorzy z informacji, że parytet siły nabywczej
zostanie w końcu przywrócony?
4. Jakie są zalety i wady systemu zarządu walutą?
5. „Wyznaczanie parytetu kursów walutowych nie jest wcale bardziej uzasadnione niż ograni-
czanie w ten sposób np. zmian cen samochodów". Czy zgadzasz się z tym stwierdzeniem?
6. Wiadomość o tym, że Wielka Brytania opuściła ERM we wrześniu 1992 r., miała odmienny
wpływ na brytyjski rynek akcji niż na brytyjski rynek obligacji. Który rynek poszedł bardziej
w górę? Co niepokoiło drugi rynek?
dziwe, a) Płynne kursy walutowe zapewniają zawsze równowagę eksportu i importu, b) Po-
nieważ nadwyżka w jednym kraju oznacza deficyt w innym, z punktu widzenia gospodarki
światowej nie ma znaczenia, czy bilans płatniczy poszczególnych krajów jest dokład-
nie zrównoważony, c) System stałego kursu walutowego działa antyinflacyjnie w skali
światowej.
ROZDZIAŁ 35
Integracja w Europie

□ Ocenić, czy i na ile program stworzenia jednolitego rynku w ramach Unii Europej-
skiej zakończył się sukcesem.
O Wyjaśnić, dlaczego małe, zintegrowane gospodarki europejskie, dążące do stabilizacji
wzajemnych kursów walutowych, ale nieodporne na wpływ międzynarodowych prze-
pływów kapitału, doszły w pewnym momencie do przekonania, iż nie istnieje alterna-
tywa dla unii walutowej.
□ Przedstawić proces, w którego wyniku powstała Unia Gospodarcza i Walutowa
(EMU), a także scharakteryzować prawdopodobny kształt prowadzonej przez nią po-
lityki makroekonomicznej.
□ Wyjaśnić przyczyny tradycyjnej niechęci Wielkiej Brytanii do inicjatyw współpracy
walutowej w Europie.
E3 Dokonać oceny postępów krajów Europy Środkowo-Wschodniej w procesie przecho-
dzenia od systemu centralnego planowania do nowoczesnej gospodarki rynkowej.
Europa się zmienia. Jej gospodarka na po- Po trzecie, elementem ewolucji w Europie
czątku nowego tysiąclecia wygląda zupełnie były przełomowe reformy, zarówno politycz-
inaczej niż ta, którą znaliśmy przed 30 laty. ne, jak i ekonomiczne, w Europie Środko-
Część zmian, jakie się w tym okresie dokona- wo-Wschodniej po 1989 r. Jak przebiega
ły, miała charakter polityczny. Inne jednak w krajach tego regionu proces przechodzenia
były zmianami gospodarczymi, a do ich zro- od systemu planowania centralnego do gospo-
zumienia bardzo przydatna okazuje się wiedza darki rynkowej?
ekonomiczna zawarta w tym
podręczniku.
W niniejszym rozdziale opisujemy mechani-
zmy tych zmian, a także przedstawiamy listę
zjawisk, których przyszłą ewolucję należałoby
szczególnie bacznie śledzić.
Rozdział ten traktuje o 3 problemach. Po
pierwsze, Jednolity Akt Europejski z 1987 r.
zobowiązał członków Wspólnot Europejskich
do wprowadzenia jednolitego rynku towarów,
usług, kapitału i siły roboczej do 31 grudnia
1992 r. Jakie zmiany oznaczało powstanie jed-
nolitego rynku europejskiego?
Po drugie, w styczniu 1999 r. jedenaście
krajów przystąpiło do Unii Gospodarczej
i Walutowej, EMU (ang. Economic and Mon-
etary Union). Jakie były powody powstania
EMU i co zmieni ona w funkcjonowaniu go-
spodarek europejskich?

pracowanych w Brukseli, które byłyby następ-
35,1 nie rygorystycznie egzekwowane we wszyst-
Jednolity rynek kich krajach członkowskich. Kraje te
mianowicie osiągnęły zgodę co do pewnych
Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) ogólnych zasad i kierunków harmonizacji po-
została utworzona przez sześć krajów Europy lityki gospodarczej. Następnie każdy kraj
Zachodniej w 1957 r. O jej ówczesnej istocie w swoim zakresie decydował, w jaki sposób te
decydowało istnienie strefy wolnego handlu zasady zostaną wprowadzone w życie. Każdy
pomiędzy państwami członkowskimi oraz kraj uznał też za obowiązujące regulacje
obejmujące całą Wspólnotę programy finan- wprowadzane przez inne państwa członkow-
sowane z wkładów budżetowych poszczegól- skie.
nych rządów. Największym programem była Rozważmy rzecz na konkretnym przykła-
Wspólna Polityka Rolna (CAP), polegająca na dzie. W każdym kraju obowiązują przepisy
utrzymywaniu regulowanych, wysokich cen określające, jakie instytucje można zarejestro-
na artykuły rolne. Program ten doprowadził wać jako banki czy jako towarzystwa ubezpie-
do powstania słynnych „jezior wina" i „gór czeniowe oraz jakie wymagania muszą one
masła". Programem na mniejszą skalę był spełniać. Poprzednio różnice między przepisa-
Fundusz Zmian Strukturalnych, którego celem mi prawnymi w poszczególnych krajach były
było subsydiowanie infrastruktury socjalnej tak wielkie, że bank zarejestrowany w Wiel-
w biedniejszych regionach Wspólnoty. kiej Brytanii zgodnie z prawem brytyjskim nie
Przez następne 40 lat Wspólnota ulegała spełniał norm ustalonych w odniesieniu do
stopniowemu rozszerzeniu. Do początkowej banków we Francji, w Niemczech czy we
szóstki — RFN, Francji, Holandii, Belgii, Włoszech. Z tego względu banki w jednym
Luksemburga i Włoch — dołączyły w latach kraju praktycznie nie były w stanie podejmo-
siedemdziesiątych Dania, Irlandia, Wielka wać konkurencji w innych krajach. Rynki kra-
Brytania, w latach osiemdziesiątych — Gre- jowe były w rezultacie dość silnie izolowane.
cja, Hiszpania i Portugalia, a w latach dzie- Ponieważ w działalności bankowej istotne są
więćdziesiątych — Austria, Finlandia korzyści skali, stąd na każdym małym rynku
i Szwecja. Wspólnota Europejska przekształ- krajowym istniało zaledwie kilka banków
ciła się wówczas w Unię Europejską. Obecnie dysponujących znaczną siłą rynkową.
0 członkostwo powiększonej Unii Europej- W ramach nowego podejścia do integracji
skiej ubiegają się kolejne kraje — z Europy państwa członkowskie uzgodniły pewne ogól-
Środkowo-Wschodniej, dawne republiki bał- ne zasady określające sposób regulacji działal-
tyckie ZSRR oraz kraje bałkańskie.
Rozszerzeniu UE nie towarzyszyły zmiany
jej podstawowej struktury organizacyjnej.
Państwa członkowskie nadal prowadziły sa-
modzielną politykę gospodarczą. Marzyciele
1 „eurokraci" cały czas dążyli do ściślejszej in-
tegracji, np. przez harmonizację norm prze-
mysłowych albo krajowych stawek podatko-
wych, jednakże z dwóch powodów celu tego
nie udało się osiągnąć. Po pierwsze, ze wzglę-
du na to, że każdy kraj miał własne tradycje
i różne standardy regulacji gospodarki, wyne-
gocjowanie ujednoliconego zestawu przepi
sów, które miały zastosowanie do wszystkich
państw Wspólnoty, było zadaniem ogromnie
skomplikowanym. Po drugie, ścisła integracja
to sprawa niesłychanie drażliwa politycznie.
Żaden kraj nie był skłonny przyjmować pro-
cedur i zasad polityki gospodarczej innych
krajów.
W połowie lat osiemdziesiątych nastąpił
jednak przełom i warto podjąć próbę wyjaś-
nienia jego przyczyn. Logika konkurencji
przemawiała teraz za podejściem odmiennym
od poprzedniego, kiedy to starano się uzgod-
nić jednolity zestaw uniwersalnych reguł, wy-
Integracja w Europie 450

ności bankowej, np. minimalny poziom ryfowych barier w handlu w ramach UE (róż-
wskaźnika wypłacalności (normy pokrycia ka- nice przepisów dotyczących marek handlo-
pitałowego umożliwiającego podejmowanie wych i patentów oraz norm bezpieczeństwa,
pewnych rodzajów ryzykownych transakcji), które powodowały segmentację rynków krajo-
mechanizm zewnętrznego nadzoru (kontroli wych); c) wyeliminowanie preferencji dla pro-
właściwego wykonywania obowiązków przez ducentów krajowych w przypadku zakupów
personel kierowniczy) itd. Następnie każdy publicznych (obrona itd.); d) zniesienie kon-
kraj decydował, w jaki sposób stosować owe troli granicznej (powodującej opóźnienia), pod
ogólne kryteria i udzielać zezwoleń na prowa- warunkiem utrzymania niezbędnych zabezpie-
dzenie działalności bankowej na swoim tery- czeń podyktowanych względami bezpieczeń-
torium. Wreszcie, i to jest najważniejsze, bank stwa oraz socjalnymi i zdrowotnymi; e) postęp
zarejestrowany w Niemczech według prawa w harmonizacji stawek podatkowych.
niemieckiego mógł teraz podejmować działal-
ność na całym obszarze Unii Europejskiej.
Ta nowa koncepcja integracji miała dwie Cechą jednolitego rynku jest brak segmen-
zalety. Po pierwsze, otworzyła możliwą do za- tacji wynikającej z istnienia narodowych
przepisów prawnych, podatków bądź sto-
akceptowania, w sensie politycznym, drogę ku
sowania nieformalnych metod ograniczania
europejskiej integracji. Nie było teraz powo- konkurencji.
dów do obaw, że rządy krajów członkowskich
V ___________________________________ J
zrezygnują z wszelkiej kontroli politycznej.
Po drugie, stworzyła ona możliwość bardziej
bezpośredniego włączenia konkurencji w sam
proces integracji. Zniknęła też potrzeba „wy- 35.2 I
typowania zwycięzcy", tj. dokonywania wy-
boru w kategoriach: wszystko albo nic (czyj
Korzyści z jednolitego
system regulacji przyjąć jako obowiązujący rynku europejskiego
dla wszystkich). Różne kraje stosują zróżnico-
wane metody wdrażania ogólnych zasad, Z danych tablicy 35.1 wynika, że po zakoń-
a potem już wszystko zalety od rynku. Przed- czeniu budowy jednolitego rynku w Europie
siębiorstwa z krajów, w których przyjęte ramy powstał obszar gospodarczy większy niż USA
instytucjonalne szczególnie sprzyjały nieskrę- czy Japonia. Potencjalne korzyści, jakie mogą
powanej działalności gospodarczej, znalazły przypaść krajom członkowskim, można po-
się w uprzywilejowanej sytuacji i zwiększyły dzielić na trzy kategorie: bardziej efektywnej
swój udział w wymianie handlowej UE. Tam alokacji zasobów, pełniejszego zdyskontowa-
z kolei, gdzie ramy prawne i system regulacji nia korzyści skali oraz dodatnich efektów na-
nie sprzyjają działalności gospodarczej (może silenia się konkurencji.
to polegać nie tylko na zbyt rozbudowanej,
lecz także na zbyt słabej regulacji: w efekcie
gospodarce zagraża anarchia, system prawa
jest niespójny i zawiera wiele niejasności
i luk, co skłania do nadużyć), przedsiębior-
stwa traciły dystans do konkurentów, tak więc
pojawiła się konkurencja między różnymi for-
mami regulacji.
Szersza akceptacja nowej koncepcji inte-
gracji pozwoliła na szybki postęp negocjacji
w sprawie przyspieszenia procesów integra-
cyjnych. W roku 1987 państwa członkowskie
Wspólnot Europejskich ratyfikowały Jednolity
Akt Europejski. Wyznaczał on grudzień
1992 r. jako datę zakończenia procesu budowy
jednolitego rynku wewnętrznego poprzez har-
monizację przepisów prawnych i systemów re-
gulacji. Do jego głównych celów należały:
a) zniesienie wszystkich istniejących jeszcze
ograniczeń międzynarodowych przepływów
kapitałowych; b) likwidacja wszelkich pozata-

tecznie uniemożliwiały ją różnice uregulowań
TABLICA 35.1 prawnych w krajach Wspólnoty.
Rozmiary jednolitego rynku europejskiego

(UE) Korzyści z nasilenia konkurencji
Wyszczególnienie UE USA Japonia Powstanie jednolitego rynku europejskiego
Ludność (min) 349 261 125 spowodowało nasilenie konkurencji z dwóch
PKB (mld ecu") 5 248 5 114 3 531 różnych powodów. Po pierwsze, przeciętnie
biorąc, zakres kontroli państwa nad gospodar-
•' 1 ecu = 1,3 $ lub 0,8 £. ką, będący podstawą prób harmonizacji poli-
Ź r ó d ł o : World Bank, World Development Re- tyki gospodarczej, był w większości krajów
port 1996.
mniejszy niż w przeszłości. Dla wielu państw
Europy kontynentalnej jednolity rynek ozna-
czał zatem znaczną deregulację.
Korzyści z lepszej alokacji Po drugie, większy rynek umożliwił po-
szczególnym przedsiębiorstwom uzyskanie
zasobów
korzyści skali, bez konieczności utrzymania
W rozdziale 33 omówiliśmy zasadę przewagi w tym rynku tak samo dużego udziału jak
komparatywnej i zastanawialiśmy się, w jaki w swoim małym rynku krajowym. Jest to
sposób wolny handel może prowadzić do bar- czynnik wspomagający konkurencję, który
dziej efektywnej alokacji zasobów. Wymiana może pobudzać obniżkę kosztów wytwarza-
z zagranicą pozwala każdemu krajowi specja- nia. W części III (Mikroekonomia) wskazywa-
lizować się w produkcji tych towarów, które liśmy, że konkurencja niedoskonała prowadzi
wytwarza on względnie taniej niż inni. Cho- do zakłóceń w alokacji zasobów. Będą one
ciaż EWG funkcjonowała przez wiele lat jako tym mniejsze, im większy jest rynek i im sil-
strefa wolnego handlu, bez ceł w obrotach niejsza konkurencja.
między krajami członkowskimi, to uzasadnie- Argument ten wymaga opatrzenia jednym
niem przyjęcia programu budowy jednolitego ważnym zastrzeżeniem. Konkurencja rzeczy-
rynku europejskiego było utrzymywanie się wiście wzrasta tylko wówczas, gdy rozmiary
barier pozataryfowych, które nadal oddzielały przedsiębiorstw nie zwiększają się w takim
od siebie rynki krajowe. samym tempie jak wielkość rynku, w przeciw-
nym razie nie zmienią się ich udziały w rynku.
W końcu lat osiemdziesiątych pojawiła się
Bariery pozataryfowe to występujące
w poszczególnych krajach różnice ustawo-
dawstwa lub stosowanych praktyk handlo-
wych, które nie pozwalają na swobodny
międzynarodowy przepływ towarów, usług
i czynników produkcji.
Celem jednolitego rynku była więc likwi-

dacja barier pozataryfowych, a także umożli-
wienie pełniejszego wykorzystania przez po-
szczególne kraje ich prawdziwej przewagi
komparatywnej.
Korzyści skali
Kiedy rynki krajowe są małe i wzajemnie od
siebie oddzielone, przedsiębiorstwa mają trud-
ności z pełnym zdyskontowaniem korzyści
skali. Tymczasem korzyści te mogą być bar-
dzo duże. W rozdziale 33 wyjaśniliśmy, w jaki
sposób stają się one podstawą międzynarodo-
wej wymiany wewnątrzgałęziowej. Jednolity
rynek umożliwiał intensyfikację tego typu wy-
miany oraz zapoczątkował taką wymianę
w przypadku niektórych usług (np. w dziedzi-
nie usług finansowych); w przeszłości sku-

fala fuzji między firmami europejskimi, spo- Przyrost dobrobytu jest tam rozumiany
sobiącymi się do wejścia do „nowej" Europy jako dodatkowa konsumpcja osiągalna dzięki
po 1992 r. trwałym pozytywnym zmianom po stronie po-
Udział fuzji i przejęć dokonujących się w daży, które pozwalają zwiększyć produkcję
Europie w ogólnej wartości tych transakcji potencjalną. Wyniki szacunków zależą czę-
zwiększył się z 10% w latach 1985-1987 do ściowo od przyjętych w analizie założeń. Na
29% w latach 1991-1993. Podobnie, zwiększył przykład, nie jest do końca jasne, czy powin-
się także wskaźnik koncentracji: w latach niśmy przyjąć, iż proces budowy jednolitego
1987-1993 odsetek sprzedaży pochodzącej rynku został już rzeczywiście zakończony.
z czterech największych firm w poszczegól- Dlatego też pokazane w tablicy 35.2 szacunki
nych gałęziach przemysłu wzrósł z 20% do mieszczą się w pewnych przedziałach, które
23%. ( Ź r ó d ł o : jak tablicy 35.2.) Nastąpił odzwierciedlają różne możliwe założenia ana-
również gwałtowny wzrost liczby fuzji obejmu- lizy.
jących przedsiębiorstwa z krajów UE i firmy W istocie małe kraje zyskały więcej niż
z krajów trzecich. Szczególnie aktywne były kraje duże, ale wielkość korzyści zależała tak-
w tej dziedzinie przedsiębiorstwa amerykańskie że od struktury towarowej wymiany z zagrani-
i japońskie; próbowały one w ten sposób stwo- cą. Największe korzyści pojawiły się w przy-
rzyć w UE swoje przyczółki na wypadek, gdy- padku liberalizacji najbardziej dotąd chronio-
by jednolity rynek europejski miał się prze- nych gałęzi czy dziedzin działalności.
kształcić w „twierdzę Europa". Ta fala fuzji jest Powstanie jednolitego rynku nie tylko okazało
przejawem restrukturyzacji przedsiębiorstw, się korzystne dla krajów członkowskich Unii,
mającej na celu ich lepsze przygotowanie do lecz także pobudziło ich wymianę handlową
wykorzystania przewagi komparatywnej i efek- z krajami trzecimi. Wyrażane wcześniej oba-
tów skali po 1992 r. Jest to zatem skutek funk- wy, iż Europa stanie się trudno dostępną forte-
cjonowania mechanizmu rynkowego. cą, okazały się płonne.
Dotychczas koncentrowaliśmy się na ryn- Na zakończenie warto podkreślić, że
ku dóbr i usług, ale równie ważny jest rynek przedstawione szacunki można korygować
czynników wytwórczych. Swoboda przepły- w miarę pojawiania się nowych faktów czy
wu kapitału pozwoliła przedsiębiorstwom okoliczności. Nie dają one jednak podstaw do
z krajów członkowskich na prowadzenie dzia- wyceny trwałego wpływu jednolitego rynku
łalności tam, gdzie stopa zwrotu jest najwyż- na samo tempo wzrostu gospodarczego. Do
sza. W długim okresie jest to ważny mecha- tego celu lepiej nadają się modele wzrostu en-
nizm wzrostu efektywności. Dzięki powstaniu dogenicznego, przedstawione w rozdziale 30.
jednolitego rynku zwiększyła się również mo- Na przykład, profesor Richard Baldwin z uni-
bilność siły roboczej; niemniej, jak wynika wersytetu w Genewie uważa, że większa pro-
z badań empirycznych, mobilność ta w skali dukcja potencjalna prowadzi do wzrostu
Unii Europejskiej pozostaje nadal niska. oszczędności, wzrostu inwestycji, a tym sa-
35.3
Próba ilościowej
oceny efektów powstania
jednolitego rynku
Jak wielkie okazały się w praktyce korzyści
z jednolitego rynku? W studium przygotowa
nym przez Komisję Europejską w 1997 r.
przedstawiono niezbite dowody istnienia ko-
rzyści w postaci wzrostu efektywności; były
one konsekwencją zarówno zwiększenia wy-
miany handlowej w obrębie UE, jak i pobu-
dzającego konkurencję obniżenia stóp zysku.
W tablicy 35.2 zawarto szacunki korzyści, do-
konane przez profesora Alisdaira Smitha wraz
z zespołem, dotyczące wielkości przyrostu do-
brobytu w 12 krajach członkowskich Unii.

W 1988 r. przywódcy państw członkow-
TABLICA 35.2
skich Wspólnoty powołali tzw. Komisję De-
Korzyści z jednolitego rynku lorsa, która miała przedstawić zalecenia doty-
(dodatkowa konsumpcja czące ścieżki dojścia do unii walutowej w Eu-
jako odsetek początkowego PKB) ropie. Co ciekawe, od komisji nie oczekiwano
w ogóle oceny samej zasadności stworzenia
Kraj Wielkość korzyści
Francja, Niemcy, Włochy,
unii walutowej. Zalecenia sformułowane
przez Komisję Delorsa stały się podstawą
Wielka Brytania 2-3
Traktatu z Maastricht, podpisanego w 1991 r.
Dania 2-5
Holandia, Hiszpania 3-4 Zgodnie z zapisami traktatu Europejska
Belgia, Luksemburg 4-5 Unia Walutowa, EMU (ang. European Mone-
Irlandia 4-10 tary Union), miała powstać w trzech etapach.
Grecja 5-16
W pierwszym etapie, który rozpoczął się
Portugalia 19-20
w 1990 r., miało nastąpić całkowite zniesienie
Ź r ó d ł o : C. Allen, M. Gasiorek, A. Smith, The kontroli przepływów kapitału, a Wielka Bryta-
Competition Effects of the Single Market in Europe, nia miała przystąpić do ERM (co też uczyniła
„Economic Policy" 1998. jesienią 1990 r.). Dostosowania kursów walu-
towych w ramach ERM spotykały się z dez-
aprobatą, ale nie wykluczano ich całkowicie.
mym do dalszego wzrostu produkcji, co ozna- W etapie drugim, który ostatecznie rozpoczął
cza korektę przedstawionych w tablicy 35.2 się w styczniu 1994 r., nowo powstały Euro-
szacunków w górę1. pejski Instytut Walutowy miał rozpocząć
przygotowania do utworzenia EMU; korekty
kursów wymiennych miały być jeszcze trud-
35.4 niejsze do przeprowadzenia; kraje członkow-
skie miały być także zniechęcane do utrzymy-
Od ESW do EMU wania zbyt dużego deficytu budżetowego,
choć nie zabraniało tego jeszcze prawo.
W ramach programu tworzenia jednolitego Etap trzeci, w którym kursy walutowe mia-
rynku europejskiego w 1988 r. zniesiono kon- ły zostać nieodwracalnie i trwale ze sobą po-
trolę przepływów kapitału. Niektórzy politycy wiązane, a ponadto zaczęto by prowadzić jed-
uświadomili sobie wówczas, że atak spekula- nolitą, wspólną politykę pieniężną, miał się
cyjny na silnie powiązane ze sobą waluty kra- zgodnie z planem rozpocząć w 1997 r., przy
jów uczestniczących w ERM jest kwestią cza-
su. Jednym z rozwiązań była „ucieczka do
przodu" i szybkie wprowadzenie systemu cał-
kowicie stałych kursów walutowych.
1
Zob. R. Baldwin, The Growth Effects of 1992.
„Economic Policy" 1990. Warto zauważyć, że po-
nieważ oszczędności oznaczają rezygnację z dzisiej-
szej konsumpcji, korzyść w postaci dodatkowej
przyszłej konsumpcji osiągniętej dzięki inwesty-
cjom jest mniejsza od pobudzonej inwestycjami do-
datkowej produkcji.
W ramach unii walutowej istnieją stałe
i niezmienne kursy walutowe, zintegrowany
rynek finansowy oraz jeden wspólny bank
centralny, który wyznacza jednolitą stopę
procentową na obszarze unii.
^ ---------------------------------------------------- y
Unia walutowa nie wymaga istnienia
wspólnej waluty. W Edynburgu w obiegu
znajduje się waluta zarówno angielska, jak
i szkocka. Istotne jest, że ich relacja wymien-
na jest ściśle określona i że jedna instytucja
monetarna (Bank Anglii) wyznacza wysokość
wspólnej stopy procentowej.

RAMKA 35.1
Europejski System Walutowy
a Bundesbank
W celu zrozumienia wydarzeń w latach dziewięćdziesiątych potrzebna nam będzie krótka lekcja
historii.
1. Gdyby nie hiperinflacja w 1923 r., historia Niemiec mogłaby potoczyć się zupełnie inaczej,
stąd też dzisiaj w tym kraju awersja do inflacji jest silniejsza niż gdziekolwiek i nie ma ta-
kiej ceny, której Niemcy by nie zapłaciły, aby do niej nie dopuścić. Naczelnym celem Bun-
desbanku (potocznie nazywanym Buba), zapisanym w jego statucie, jest zapewnienie stabil-
ności cen.
2. Przy dużej mobilności kapitału ustabilizowanie wzajemnego kursu dwóch walut wymaga
istnienia takiej samej stopy procentowej w obu krajach. Problem polega jednak na tym, kto
ma wybrać tę wspólną stopę procentową.
3. W momencie powstania ESW w 1979 r. kraje członkowskie utrzymywały jeszcze ograni-
czenia w przepływach kapitałowych, będące pozostałością wcześniejszego systemu z Bret-
ten Woods. Dlatego mogły one prowadzić zróżnicowaną politykę pieniężną. Toczył się jed-
nak spór pomiędzy krajami (np. Francją) chcącymi wprowadzić system symetryczny a kra-
jami (jak Niemcy — zwłaszcza Bundesbank), które dążyły do asymetrii.
4. Symetria oznaczała, że kraje, w których kurs walutowy zbliżał się do dolnej granicy prze-
działu dopuszczalnych odchyleń, musiały zaostrzyć swoją politykę pieniężną; natomiast
kraje zbliżające się do górnej granicy przedziału powinny ją rozluźnić. Niemcy nie podpi-
sałyby się pod systemem, w ramach którego byłyby zmuszane do drukowania pieniędzy
i podnoszenia stopy inflacji; symetria oznaczałaby zbliżenie się do średniego poziomu in-
flacji, znacznie wyższego niż ten, który Niemcy byłyby gotowe zaakceptować u siebie. Bez
Niemiec Europejski Mechanizm Kursowy (ERM) musiałby być od początku niewypałem.
5. Kompromis osiągnięty w 1979 r. przewidywał założenie, a nie wymóg reakcji krajów na sy-
gnały związane ze zmianami kursów, w postaci odpowiednich zmian w ich wewnętrznej
polityce gospodarczej. W istocie Niemcy rzadko na te sygnały reagowały. W miarę upływu
czasu i utrzymywania się inflacji w Niemczech na niskim poziomie marka stała się w latach
osiemdziesiątych nominalną kotwicą dla ERM. Niemcy wyznaczały niemieckie stopy pro-
centowe na podstawie czysto wewnętrznych przesłanek, a inne kraje dostosowywały swoją
stopę procentową do jej zmian w Niemczech.
6. Rozwiązanie to dało Niemcom niezbędne gwarancje. Innym krajom, takim jak Włochy czy
Francja, zapewniło ono możliwość korzystania z reputacji Bundesbanku. Nikt poprzednio
nie wierzył rządowi włoskiemu, gdy zapowiadał prowadzenie twardej polityki gospodar-
czej. Uczestnicy negocjacji płacowych, antycypując przyrost ilości pieniądza, domagali się
wysokich podwyżek płac nominalnych. Oczekiwania inflacyjne miały więc wówczas cha-
rakter samospełniającej się prognozy. Dla wielu krajów ERM stał się zobowiązaniem do
prowadzenia twardszej polityki pieniężnej. Ponieważ Niemcy mogły teraz zablokować de-
waluację niezbędną do tego, aby pogodzić wysoką inflację we Włoszech z konkurencyjno-
ścią włoskich produktów, negocjatorzy płacowi we Włoszech mogli spokojnie żądać niższej
stopy wzrostu płac nominalnych.

7. Spekulanci wiedzieli, że Bundesbank, chcąc spełnić zobowiązanie do zwiększenia emisji
pieniądza w celu wsparcia słabszych walut, znajdzie się w najlepszym przypadku
w niezręcznej sytuacji.
8. Istotnie w 1978 r. w czasie negocjacji na temat utworzenia ESW Bundesbank przewidywał,
że taka sytuacja może kiedyś powstać i zastrzegł sobie możliwość wycofania się z systemu.
Rząd niemiecki poufnie zapewnił Bundesbank, że może on powstrzymać się od interwencji,
gdyby według jego oceny miało to zagrozić stabilności cen w Niemczech.
9. W połowie 1992 r. wydawało się, że kursy niektórych walut są nadwartościowe. Niemcy
zaproponowały powszechną korektę kursów w sierpniu, jednakże propozycja ta została od-
rzucona przez inne kraje. Przy utrzymującej się presji spekulacyjnej Bundesbank faktycznie
podjął interwencję na dużą skalę, podobnie jak Bank of England i Banca DTtalia. Interwen-
cja na dużą skalę nie może trwać w nieskończoność. Funt szterling i lir włoski musiały zo-
stać wycofane z ERM i uległy znacznej deprecjacji. Natomiast hiszpańska peseta, portugal-
skie escudo i irlandzki funt, choć nie uniknęły dewaluacji, pozostały w ramach systemu.
10. Kolejny atak spekulacyjny na franka w sierpniu 1993 r. sprawił, że dokonano wówczas
„przeprojektowania" ERM, aby ocalić walutę francuską przed wypadnięciem z systemu. Ist-
niejący wcześniej wąski przedział wahań kursowych (± 2,5% wokół parytetu) znacznie roz-
szerzono do ± 15%. Choć wszyscy spodziewali się, że kurs franka będzie podlegał dużym
wahaniom w obrębie tego szerokiego pasma, nic takiego w rzeczywistości nie nastąpiło.
Poniższa tablica pokazuje zakres korekty kursów walutowych w ramach ERM.
Funt Peseta Escudo Lir

Data włoski
irlandzki hiszpańska portugalskie
Wrzesień 1992 -5 - 7 (wycofany z ERM)
Listopad 1992 -6 -6,0
Luty 1993 -10
Maj 1993 -8 -6,5
Marzec 1995 -7
Grudzień 1996 (powrót do ERM)
v ______________________________________________________ , ______, _______________ y
założeniu, że większość potencjalnych uczest- nalne stopy procentowe (oznaczające potwier-

ników unii spełni kryteria Traktatu z Maas- dzenie przez rynek niskich oczekiwań infla-
tricht (terminu tego nie udało się jednak do- cyjnych) oraz dwa lata uprzedniego „stażu"
trzymać). W innym przypadku unia walutowa
miała zacząć działać od stycznia 1999 r., nie-
zależnie od liczby krajów spełniających kryte-
ria z Maastricht. Politykę pieniężną w ramach
EMU miał prowadzić niezależny europejski
bank centralny, a jego głównym celem miało
być zapewnienie stabilności cen.
Czego dotyczyły kryteria z Maastricht i co
było właściwie ich celem? Traktat z Maas-
tricht ustanowił dwie grupy kryteriów: jedna
odnosiła się do polityki pieniężnej i zmien
nych o charakterze nominalnym, druga zaś do
polityki fiskalnej.
Zgodnie z kryteriami z Maastricht człon-

kiem EMU mógł zostać kraj, któremu udało
się opanować inflację i który prowadził zdy-
scyplinowaną politykę fiskalną.
Z punktu widzenia kryteriów o charakterze

monetarnym warunkiem przystąpienia do unii
walutowej były: niska inflacja, niskie nomi-

w ERM bez dokonywania dewaluacji waluty się tylko wówczas, gdyby EMU miała wbudo-
krajowej. Ten ostatni wymóg miał zapobiec wane specjalne gwarancje bezpieczeństwa.
dewaluacjom mającym na celu poprawę kon- Kryteria przyjęte w Maastricht były ceną, jaką
kurencyjności międzynarodowej bądź „ostat- trzeba było zapłacić za włączenie się Niemiec
nim korektom kursowym" w miarę przybliża- do unii walutowej.
nia się terminu uruchomienia EMU.
Kryteria fiskalne wyznaczały pułap deficy-
tu budżetowego na poziomie 3% PKB; jedno- Funt i członkostwo
cześnie relacja długu publicznego do PKB nie Wielkiej Brytanii
mogła przekroczyć 60%. Restrykcyjna polity-
ka fiskalna oznaczałaby, że na banku central- Jakie argumenty wysuwano przeciwko udzia-
nym nie spoczywałby główny ciężar odpowie- łowi Wielkiej Brytanii w ERM, a następnie
dzialności za utrzymywanie równowagi we- w EMU? Po pierwsze, aż do końca lat osiem-
wnętrznej w gospodarce. dziesiątych dochody z wydobycia ropy na
Wielu ekonomistów narzekało, że kryteria Morzu Północnym sprawiały, że kurs funta za-
z Maastricht tworzą konstrukcję zawierającą chowywał się inaczej niż kursy innych walut
zbyt wiele zabezpieczeń naraz. Ich zdaniem, europejskich. Kiedy produkcja brytyjskiej
niezależny bank centralny, mający odpowied- ropy zaczęła się kurczyć, argument ten znik-
nie wsparcie w rygorystycznych zapisach kon- nął.
stytucji, jest wystarczającą gwarancją utrzy- Po drugie, o ile najważniejsze kraje Euro-
mywania niskiej inflacji. Nakładanie dodatko- py kontynentalnej są obecnie bardzo silnie ze
wo kagańca polityce fiskalnej jest z tego sobą zintegrowane, o tyle Wielka Brytania
punktu widzenia niepotrzebne. W rzeczy sa- — oddzielona od kontynentu kanałem
mej, ponieważ rządy narodowe nie będą już La Manche — jest znacznie słabiej powiązana
mogły wykorzystywać krajowych stóp pro- z resztą Europy. Wspólna polityka gospodar-
centowych czy kursu walutowego do rozwią- cza może zatem Wielkiej Brytanii niezbyt od-
zywania problemów o wymiarze czysto krajo- powiadać. W tablicy 35.3 pokazano zmiany
wym, pozostawienie im pewnego pola ma- struktury geograficznej brytyjskich obrotów
newru w polityce fiskalnej mogłoby być handlowych po roku 1973, kiedy to kraj przy-
dobrym rozwiązaniem. stąpił do Unii Europejskiej. Tendencja jest
Rozstrzygnięcia przyjęte w Traktacie w tym przypadku bardzo wyraźna — proces
z Maastricht są odbiciem układu sił w nego- integracji gospodarki brytyjskiej z Europą
cjacjach. W owym czasie największy wpływ
na politykę prowadzoną w ramach ESW miały
Niemcy; podejmowane tam decyzje leżały
przede wszystkim w ich własnym interesie.
Dlaczego Niemcy miałyby zrezygnować z tej
uprzywilejowanej pozycji? Mogłoby tak stać
Struktura geograficzna handlu zagranicznego Wielkiej Brytanii (%)

Lata Unia Europejska Ameryka Północna Pozostałe kraje
1972 34 17 49
1998 57 15 28
Ź r ó d ł o : UN, International Trade Statistics.
TABLIC 35.3
A

kontynentalną postępuje cały czas, nawet jeśli Wielka Brytania i Włochy podjęły decyzję
uwzględnić niższą podstawę wyjściową w po- o wystąpieniu z ERM; jednocześnie w krajach
równaniu z wieloma innymi krajami człon- tych obniżono stopy procentowe, a także prze-
kowskimi UE. Jeśli tendencja ta się utrzyma, prowadzono dewaluacje waluty krajowej. Po-
jedyną niewiadomą pozostanie nie to, czy zostałe kraje członkowskie pozostawiły swoje
Wielka Brytania powinna przystąpić do unii waluty w ERM, ale dla zażegnania kryzysu
walutowej, lecz kiedy to nastąpi. część z nich musiała dokonać dewaluacji (zob.
Po trzecie, w Wielkiej Brytanii istnieje sil- ramka 35.1).
ne przywiązanie do niezależnej polityki ma- Zjednoczenie Niemiec stanowiło najwięk-
kroekonomicznej. Ma ona w związku z tym szy, mający swoje źródło w pojedynczym kra-
o wiele więcej do stracenia. W krajach należą- ju, szok ekonomiczny w powojennej historii
cych do ERM od 1979 r. stosowano system Europy. Nie można na tej podstawie wyciągać
stałych kursów walutowych; w późniejszym wniosków co do przyszłego funkcjonowania
okresie w ramach ERM rosnący wpływ na unii walutowej (zwanej też potocznie Eurolan-
wyznaczanie „jednolitej" stopy procentowej dem). W istocie umocowanie Europejskiego
miały Niemcy. Przez cały ten okres kurs funta Banku Centralnego do prowadzenia polityki
był płynny, z wyjątkiem lat 1990-1992, kiedy pieniężnej w skali całej Unii Europejskiej sta-
Wielka Brytania uczestniczyła w Europejskim nowi gwarancję, że nie będzie on podejmował
Mechanizmie Kursowym. tak krańcowych działań mających na celu
Jednakże brak kontroli przepływów kapita- obronę interesów tylko jednego kraju. Jednak
łowych oraz potęga kapitału spekulacyjnego wyborcy brytyjscy ciągle jeszcze dobrze pa-
w istocie ograniczają suwerenność władzy miętają, że wcześniejszy „flirt" Wielkiej Bry-
monetarnej pojedynczego kraju, niezależnie tanii z jednolitą europejską stopą procentową
od rodzaju przyjętego tam systemu kursu wanie należał do najbardziej udanych.
lutowego. Bank Anglii zamierzał wielokrotnie W latach 1996-1998 kraje UE starały się
podnieść — z przyczyn wewnętrznych (np. za wszelką cenę sprowadzić swoje deficyty
w celu schłodzenia przegrzanego rynku nieru- budżetowe poniżej wyznaczonej w Traktacie
chomości) — stopy procentowe, nie był jed- z Maastricht granicy 3%, aby tylko spełnić
nak w stanie tego zrobić, gdyż wyższe stopy warunki członkostwa w EMU. W Europie
procentowe jeszcze bardziej wzmocniłyby kontynentalnej nastąpiło znaczne zacieśnienie
płynny kurs funta, a to zaszkodziłoby intere- polityki fiskalnej. W związku z tym, że Wiel-
som brytyjskich eksporterów. Bank Anglii ka Brytania dyskontowała wówczas efekty
oglądał się w takiej sytuacji z nadzieją na ban- rozluźnienia polityki makroekonomicznej po
ki centralne we Frankfurcie czy w Waszyngto- 1992 r. — opuściła ona ERM po to, aby móc
nie, licząc, że to one podniosą tamtejsze stopy obniżyć stopy procentowe i pobudzić wzrost
procentowe. Wówczas on sam mógłby pod- gospodarczy — cykl koniunkturalny w tym
wyższyć stopy krajowe bez obawy, że wywoła
to dalszą aprecjację funta.
Ostatnim czynnikiem, który sprawia, iż
brytyjskim politykom niełatwo jest wyraźnie
opowiedzieć się za przystąpieniem kraju do
unii walutowej, są traumatyczne wspomnienia
„czarnej środy" 16 września 1992 r. Ówczes-
ny minister skarbu, John Major, wprowadził
w 1990 r. Wielką Brytanię do ERM w nadziei,
że pozwoli to okiełznać rosnącą inflację. Nie-
stety, decyzja ta zbiegła się w czasie ze zjed-
noczeniem Niemiec. Ogromne dotacje budże-
towe przekazywane do wschodnich landów
spowodowały przegrzanie gospodarki nie-
mieckiej. Kiedy kanclerz Kohl nie zgodził się
na podwyżkę podatków, Bundesbank zdecy-
dował się podnieść stopę procentową, co mia-
ło doprowadzić do schłodzenia gospodarki.
Skala podwyżki, konieczna do osiągnięcia
tego celu, okazała się nie do przełknięcia dla
partnerów Niemiec w ERM. Stało się to przy-
czyną wybuchu kryzysu w latach 1992-1993.

TABLICA ( 35.4 )
Przebieg cyklu koniunkturalnego w Wielkiej Brytanii i Eurolandzie (zmiany w %)

Wyszczególnienie 1996 1997 1998 1999
Euroland
wzrost PKB 2 2 3 2
luka produkcji -2 -2 -1 -1
stopa bezrobocia 12 12 12 11
stopa procentowa 5 4 4 3
Wielka Brytania
wzrost PKB 3 4 2 1
luka produkcji 0 1 1 0
stopa bezrobocia 8 7 6 6
stopa procentowa 6 7 7 5
Ź r ó d ł o : OECD, Economic Outlook.
kraju przebiegał inaczej niż na kontynencie. obowiązujących w Eurolandzie niższych stóp

Brak synchronizacji w przebiegu cyklu nie procentowych. Ogłoszenie przez rząd wpro-
wynikał jednak z różnic w strukturze gospo- wadzenia „podatku europejskiego" byłoby
darki. Odzwierciedlał on po prostu fakt, iż w warunkach Wielkiej Brytanii politycznym
o ile Wielka Brytania wciąż trzymała stopę samobójstwem, mimo że wcześniej ministro-
na pedale gazu, o tyle jej partnerzy w Unii wi skarbu udało się — dzięki kilku mniej
Europejskiej nadal silnie naciskali hamulce. spektakularnym posunięciom — znacząco
W efekcie, w końcu lat dziewięćdziesiątych zwiększyć wpływy podatkowe.
w Wielkiej Brytanii pojawiły się obawy
o przegrzanie gospodarki, a w tym samym
czasie w pozostałych krajach UE gospodarka 35.5
zaczęła już wychodzić ze spowodowanej de-
cyzjami politycznymi recesji i wkraczać na Ekonomia unii walutowej
ścieżkę trwałego wzrostu.
Wiosną 1998 r. jedenaście krajów UE W 1999 r. Nagrodę Nobla w dziedzinie eko-
(wszystkie, które chciały przejść do następnego nomii otrzymał profesor Robert Mundell;
etapu integracji) zostało uznanych za gotowe w uzasadnieniu tej decyzji szczególnie pod-
do przystąpienia, od 1999 r., do unii walutowej.
Dane zawarte w tablicy 35.4 pokazują kontra-
stujące ze sobą wyniki gospodarcze Wielkiej
Brytanii i krajów Eurolandu. Ta pierwsza prze-
żywała w drugiej połowie lat dziewięćdziesią-
tych okres dobrej koniunktury, w tych drugich
występował okres recesji spowodowanej zacie-
śnieniem polityki fiskalnej w dążeniu do speł-
nienia kryteriów z Maastricht.
W wyniku prowadzenia luźniejszej polity-
ki budżetowej, a jednocześnie silnej determi-
nacji do utrzymywania niskiej inflacji, stopy
procentowe w Wielkiej Brytanii musiały być
wyższe niż u jej partnerów w Unii Europej-
skiej. Gdyby Wielka Brytania zdecydowała
się przystąpić do unii walutowej, musiałaby
zacieśnić politykę fiskalną, aby uniknąć desta-
bilizacji gospodarki związanej z przyjęciem

kreślano jego pionierski wkład w rozwój teorii Czy Europa stanowi
optymalnych obszarów walutowych. optymalny obszar walutowy?
Optymalny obszar walutowy oznacza grupę Ekonomiści badający struktury gospodarek
krajów, które zyskują dzięki wprowadzeniu krajów europejskich oraz korelację między
wspólnej waluty w porównaniu z sytuacją, występującymi w nich szokami doszli do na-
kiedy każdy z nich utrzymywałby odrębne stępujących ogólnych wniosków2. Po pierw-
waluty narodowe. sze, gospodarki europejskie wykazują dość
duży, choć nie bardzo duży, stopień integracji.
Mundell oraz ekonomiści, którzy podążyli Po drugie, w UE wyraźnie wyodrębnia się
jego śladami, wyróżnili trzy atrybuty, jakie swoisty wewnętrzny krąg — mniejsza grupa
powinny cechować kraje aspirujące do wej- krajów tworzących jej jądro, które są znacznie
ścia do obszaru walutowego. Po pierwsze, silniej zintegrowane niż pozostałe kraje człon-
kraje prowadzące między sobą ożywioną wy- kowskie.
mianę handlową nie są w stanie w długim Jednak decyzja o przystąpieniu do EMU
okresie wpłynąć na wysokość realnego kursu może wpłynąć na zacieśnienie integracji i to
swojej waluty wobec walut partnerów; mogą prawdopodobnie dość zasadniczo. Unia walu-
jednak odczuwać pokusę przeprowadzenia de- towa będzie stanowić ważne uzupełnienie
waluacji w celu przejściowej poprawy konku- w procesie tworzenia jednolitego rynku euro-
rencyjności. Przyjęcie stałych kursów elimi- pejskiego, prowadząc do postępującej integra-
nuje taką możliwość i pozwala osiągnąć ko- cji rynków dóbr i eliminując potrzebę stoso-
rzyści z wymiany handlowej. wania przepisów prawnych w skali krajowej,
Po drugie, im bardziej podobne są struktu- będących w dużej mierze źródłem istniejącej
ry gospodarek potencjalnych partnerów w unii segmentacji tych rynków. Wyniki przeprowa-
walutowej, tym większe jest prawdopodobień- dzonych niezależnie od siebie badań empi-
stwo, że będą oni podatni na te same, wspólne rycznych dowodzą także, iż w krajach prowa-
wstrząsy, którym zaradzić może wspólna poli-
tyka pieniężna i walutowa. Głównym proble- 2
Zob. T. Bayoumi, B. Eichengreen, „Shocking
mem dla takiej polityki stają się szoki, których
Aspects of European Monetary Unification".
źródła znajdują się tylko w jednym kraju.
W: F. Giavazzi, F. Torres (eds.), Adjustment and
Po trzecie, im bardziej elastyczne są rynki Growth in the European Monetary Union, Cambrid-
pracy w obrębie obszaru walutowego, tym ła- ge University Press, Cambridge 1994; T. Bayoumi,
twiejsze stają się ewentualne dostosowania B. Eichengreen, Operationalizing the Theory of
konkurencyjności i realnych kursów waluto- Optimum Currency Areas, „Discussion Paper" 1484,
wych za pośrednictwem (różnych co do skali) Centrę of Economie Policy Research, London 1996.
zmian poziomu cen w poszczególnych krajach
członkowskich.
W odwrotnym przypadku, utrzymanie su-
werenności w polityce pieniężnej może przy-
nieść najwięcej korzyści wówczas, gdy więzy
handlowe między potencjalnymi partnerami
są słabe, ich gospodarki mają odmienną struk-
turę i w związku z tym będą najprawdopodob-
niej poddane odmiennym wstrząsom, i wresz-
cie nie mogą liczyć na elastyczność krajo-
wych cen i płac jako substytutu dostosowań
kursów walutowych.
Do tych atrybutów ekonomicznych powin-
niśmy dodać jeszcze jeden warunek o charak-
terze politycznym. Szanse prawidłowego
funkcjonowania obszarów walutowych wzra-
stają wówczas, gdy objęte nimi kraje są goto-
we przeznaczać część środków budżetowych
na transfery do innych krajów członkowskich.
W praktyce to poczucie wspólnoty kulturowej
1 politycznej może być co najmniej równie
ważnym czynnikiem sukcesu unii walutowej
jak wąsko definiowane kryteria ekonomiczne.

dzących intensywną wymianę handlową wy- Europejski Bank Centralny
stępuje także znaczna synchronizacja
przebiegu cykli koniunkturalnych. Co więcej,
kraje należące do unii walutowych wykazują Jednolita polityka pieniężna w Eurolandzie
jest obecnie prowadzona z Frankfurtu,
historycznie znacznie silniejsze wzajemne po-
gdzie swoją siedzibę ma Europejski Bank
wiązania handlowe, niż wynikałoby to Centralny {EBC). Banki centralne w krajach
z samego faktu trwałego powiązania ich (sta- członkowskich nie zostały zlikwidowane,
łych) kursów walutowych3. ale to zarząd EBC ustala wysokość stóp
Te wybrane dowody empiryczne wskazują, procentowych w odniesieniu do wspólnej
że powołanie do życia unii walutowej może waluty — euro.
zakończyć się sukcesem, nawet jeśli w mo-
mencie jej uruchomienia nie są spełnione
Zgodnie ze statutem EBC jego naczelnym
wszystkie mikroekonomiczne warunki wstęp-
zadaniem jest zapewnienie stabilności cen.
ne jej działania. Czynnikiem przyspieszają-
Może on jednak także realizować inne cele,
cym proces integracji może być sam akt utwo-
jeżeli tylko stabilność cen nie jest zagrożona.
rzenia unii.
W roku 1999 EBC obniżył stopy procentowe,
kiedy gospodarka niemiecka i włoska przeży-
Pakt o stabilności wały stagnację, a jednocześnie inflacja znaj-
dowała się pod kontrolą.
Pakt o stabilności, ratyfikowany w Traktacie
O ile poczynania Banku Anglii są bardzo
Amsterdamskim w 1997 r., stanowił potwier-
przejrzyste (ujawnia on swoje prognozy infla-
dzenie, że kryteria fiskalne z Maastricht będą
cyjne i publikuje protokoły z posiedzeń Komi-
nie tylko warunkiem przyjęcia do EMU, lecz
tetu Polityki Pieniężnej), o tyle wyzwania sto-
także będą nadal obowiązywać kraje człon-
jące przed EBC są znacznie trudniejsze. Z jed-
kowskie już po przyjęciu do unii walutowej.
nej strony, zależało mu na wizerunku
W niektórych krajach należących do EMU re-
instytucji przezroczystej, z drugiej zaś powi-
lacja dług publiczny-PKB wynosi ok. 100%.
nien był stale podkreślać ciągłość prowadzo-
Obniżenie tego wskaźnika do poziomu 60%
nej polityki w stosunku do swego wzorca —
może zająć całe dziesięciolecia. W praktyce
Bundesbanku, w którego tradycji nie mieściło
główny nacisk położono na inne kryterium fi-
się publikowanie protokołów z posiedzeń kie-
skalne w postaci pułapu 3% PKJ3 dla deficytu
rownictwa i który wolał opierać się na pro-
budżetowego.
gnozach wzrostu podaży pieniądza (a nie sa-
W zasadzie kraje przekraczające ten pułap
mych cen) jako wskaźnika wyprzedzającego
mogą być zobowiązane do zapłacenia kary,
inflacji. Co więcej, jeżeli wyniki głosowań nie
chyba że ich gospodarka znajduje się w fazie
są upubliczniane, to członkom zarządu EBC
wyraźnej recesji (działanie automatycznych
może być łatwiej podejmować decyzje w szer-
stabilizatorów sprawia, że w okresie załama-
nia spadają wpływy podatkowe). Aby tego
uniknąć, a zarazem zachować możliwość wy-
korzystania ekspansji fiskalnej dopiero jako
ostatniej instancji w trakcie recesji, kraje
członkowskie mogą próbować osiągnąć coś
więcej niż tylko równowagę budżetową
w normalnych czasach. Zauważmy, że jeżeli
3
A. Rose, One Money, One Market, „Economic
Policy" 2000.
budżet jest w przybliżeniu zrównoważony

w trakcie całego cyklu koniunkturalnego, ale
produkcja wzrasta w nieskończoność, to rela-
cja dług-PKB powinna wykazywać w długim
okresie tendencję spadkową, niezależnie od
jej kształtowania się w trakcie samego cyklu.
Zależność ta może spowodować, że rygory-
styczne warunki przyjęte w Pakcie o stabil-
ności zostaną w przyszłości nieco złagodzone.

szym, w pełni europejskim interesie, nawet je- wanych wydarzeniami specyficznymi dla po-
śli bezpośrednio szkodzi to interesom kraju, szczególnych krajów członkowskich.
którego są obywatelami. Sama idea była prawidłowa, ale wynik su-
Jednym z najważniejszych problemów, ja- mowania zmiennych był błędny. Pierwotne
kie trzeba będzie rozwiązać, jest sposób obliczenia dotyczące Stanów Zjednoczonych
współdziałania EBC z krajową władzą fiskal- byłyby właściwe, gdyby dotyczyły świata,
ną w 11 krajach strefy euro. Ponieważ nie ist- w którym dochody poszczególnych stanów
nieją procedury uzgadniania polityki budżeto- byłyby ze sobą zupełnie nie skorelowane. Na-
wej, poszczególne kraje członkowskie mogą turalnie, w rzeczywistości wykazują one dość
odczuwać pokusę wystąpienia w roli pasażera silną korelację. Tym samym, kiedy jeden stan
na gapę: kiedy gospodarkom Eurolandu grozi przeżywa załamanie koniunktury i otrzymuje
przegrzanie, lepiej, aby to rządy innych kra- wsparcie z Waszyngtonu, podobny kryzys do-
jów podjęły niepopularne decyzje zacieśnienia tyka inne stany i także one otrzymują pomoc
polityki fiskalnej. Zwolennicy Paktu o stabil- ze stolicy. Powoduje to jednak wzrost zadłu-
ności wskazują, że pozwala on zmienić istnie- żenia budżetu federalnego i oznacza, że
jącą strukturę bodźców i zablokować wystą- wszystkie stany będą musiały płacić wyższe
pienie efektu gapowicza w polityce fiskalnej. podatki w przyszłości.
Pojedynczy stan mógłby jednak zrobić to
System federalny samo na własną rękę, bez konieczności nale-
w polityce fiskalnej? żenia do federalnego klubu „ubezpieczeń wza-
jemnych". Mógłby on wówczas w okresie
Jednym z czynników umożliwiających prze- kryzysu zaciągnąć pożyczkę pozwalającą sfi-
trwanie unii walutowej w Stanach Zjednoczo- nansować dodatkowe wydatki budżetowe,
nych Ameryki Północnej jest federalna struk- a później, w fazie ożywienia koniunktury,
tura jej systemu fiskalnego. Kiedy jakiś stan spłacić ją ze zwiększonych dochodów. Jeżeli
w USA przeżywa załamanie koniunktury, jego wprowadzić poprawkę na taką właśnie możli-
wpłaty do budżetu federalnego z tytułu podat- wość, bardziej realistyczne wydaje się założe-
ku dochodowego zmniejszają się, a jedno- nie, iż wskaźnik ubezpieczenia amerykańskich
cześnie otrzymuje z Waszyngtonu więcej stanów jest raczej bliższy 10 centom niż
środków na wypłaty świadczeń socjalnych; 40 centom z każdego dolara. Trzeba jednak
zmiany te dokonują się samoistnie, bez wziąć pod uwagę, że Pakt o stabilności
konieczności podejmowania jakichkolwiek — ograniczając możliwości zadłużania się
decyzji. Mamy tu do czynienia z działaniem w okresie recesji — mógłby zapobiec tego
automatycznych stabilizatorów w postaci rodzaju zachowaniom krajów członkowskich
ustalonych stawek federalnego podatku do- EMU.
chodowego i federalnych stawek świadczeń
społecznych. W odwrotnej sytuacji, gdy ten
sam stan wchodzi w fazę rozkwitu, Waszyng-
ton otrzymuje więcej wpływów podatkowych
i przekazuje mniej pieniędzy federalnych na
świadczenia społeczne.
W ramach federalnego systemu fiskalnego

rząd centralny ustala wysokość podatków
i zasady wydatkowania środków budżeto-
wych; obowiązują one w poszczególnych
stanach lub krajach członkowskich.
Kiedy dochód w danym stanie zwiększał
się o 1 $, wpłacał on do budżetu federalnego
dodatkowo 30 centów podatku i otrzymywał
10 centów na świadczenia społeczne. Pierwot-
nie ekonomiści sądzili, że oznacza to efektyw-
ne ubezpieczenie stanu do wysokości 40 cen-
tów z każdego dolara. W systemie fiskalnym
Eurolandu nie istnieje jednak struktura federal-
na na skalę podobną do amerykańskiej. Dlate-
go też pesymiści doszli do wniosku, że EMU
znajdzie się pod silną presją szoków wywoły-

Polityka makroekonomiczna sytuacji obejmujące cały Euroland i obniżyłby
w kraju członkowskim EMU stopy procentowe w skali całej unii.
Na przeciwległym krańcu spektrum znaj-
Na rysunku 35.1 pokazano konsekwencje ma- duje się sytuacja, w której szok przesuwający
kroekonomiczne członkostwa kraju w EMU. krzywą IS nie obejmuje innych krajów, a nasz
Stopy procentowe są ustalane we Frankfurcie kraj jest zbyt mały, aby wydarzenia w nim
przez Europejski Bank Centralny. Z punktu wpłynęły na zagregowane dane makroekono-
widzenia pojedynczego kraju wygląda to tak, miczne dla całego Euroiandu, na podstawie
jakby linia LM przebiegała poziomo, w poło- których podejmuje swoje decyzje EBC.
żeniu r0. Załóżmy, że przy początkowym po- W konsekwencji stopa procentowa pozostanie
łożeniu krzywej IS równowaga ustala się na poziomie r0. Rozpatrywany kraj ma wów-
w punkcie A. Łączny popyt jest tu równy pro- czas do wyboru dwa warianty postępowania.
dukcji potencjalnej. Pierwszy z nich (zakładając, że nie narusza to
warunków Paktu o stabilności) polega na roz-
luźnieniu polityki fiskalnej tak, aby w prawo
przesunęła się krzywa IS. Drugi wariant spro-
RYSUNEK 35.1
wadza się do oczekiwania na odpowiednie do-
Przebieg dostosowań w kraju Euroiandu stosowania na krajowym rynku pracy, w wy-
Mały kraj członkowski EMU ma do czynienia z po- niku których nastąpi podobne przesunięcie
ziomą krzywą LM, przy stopie procentowej wyzna-
krzywej IS.
czonej przez EBC Kiedy krzywa IS przesuwa się
do położenia ISlt stopy procentowe zostaną obniżo-
Jak działa ten ostatni mechanizm?
ne tylko wówczas, gdy szok objął swoim zasięgiem W punkcie B w gospodarce kraju występuje
cały obszar unii walutowej. W przeciwnym razie załamanie koniunktury (kryzys). Stwarza to
w rozpatrywanym kraju następuje załamanie ko- presję na stopniowe obniżanie płac i cen. Przy
niunktury. Pod wpływem załamania następuje stop- stałym kursie wymiennym waluty krajowej
niowy spadek cen i płac, co pozwala odbudować wobec walut partnerów niższe ceny pozwalają
konkurencyjność i przesunąć krzywą IS w prawo. zwiększyć konkurencyjność kraju. Większy
Ekspansywna polityka fiskalna sprawiłaby, że prze-
eksport netto prowadzi do przesunięcia krzy-
sunięcie to nastąpiłoby szybciej.
wej IS w prawo. Jeżeli płace i ceny są dosta-
tecznie giętkie, może nawet nie wystąpić po-
trzeba użycia polityki budżetowej. Biorąc jed-
nak pod uwagę fakt, że rynki pracy w wielu
krajach europejskich reagują dość ociężale,
rozsądne zastosowanie narzędzi polityki fi-
skalnej może przyspieszyć proces dochodze-
nia do nowej równowagi.
W pewnym momencie w gospodarce na-

stępuje szok, w którego wyniku krzywa IS
przesuwa się do płożenia IS{. Gdyby kraj był
w pełni suwerenny w swojej polityce pienięż-
nej, mógłby obniżyć krajową stopę procento-
wą, aby doprowadzić gospodarkę do stanu
pełnego zatrudnienia w punkcie C. Taki sce-
nariusz jest nadal możliwy w ramach unii wa-
lutowej, pod warunkiem że stan koniunktury
w rozpatrywanym kraju jest silnie skorelowa-
ny z przebiegiem cyklu koniunkturalnego
w innych krajach członkowskich EMU. W ta-
kim przypadku EBC zareagowałby na zmiany

wsparcia planowania poprzez kredytowe zaku-
35.6 py na Zachodzie w celu odnowy majątku pro-
Europa Środkowo- dukcyjnego. Takie kraje, jak Węgry i Polska,
wpadły w długi, nie uzyskując oczekiwanych
-Wschodnia korzyści: nieefektywność centralnego plano-
wania sprawiła, że wielu inwestycji nie dokoń-
Przez ponad 40 lat po 1945 r. Europa Środko- czono, co oznacza marnotrawstwo zasobów.
wo-Wschodnia podlegała ścisłej politycznej Niektóre kraje, np. Polska, uzyskały już
i gospodarczej kontroli ZSRR, kraju o gospo- częściową redukcję ich zadłużenia u zachod-
darce planowej, w którym niewielką rolę od- nich wierzycieli. W Londynie utworzono Eu-
grywały siły rynkowe. Niewydolność systemu ropejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR),
centralnego planowania narastała w miarę którego celem jest finansowanie zachodnich
upływu czasu i blaknięcia w historycznej pa- inwestycji w krajach podejmujących reformy
mięci wspomnień o gospodarce rynkowej. systemu gospodarczego.
Majątek produkcyjny był przestarzały,
a wydajność pracy niska. Reformy podażowe
Tablica 35.5 obrazuje dwie istotne cechy
Europy Środkowo-Wschodniej w przededniu Decyzje dotyczące produkcji, inwestycji
reform. Po pierwsze, ukazuje ona niski poziom i zatrudnienia były w przeszłości podejmowane
stopy życiowej w porównaniu z większością w głównej mierze przez urzędników. Większa
krajów Zachodu. W zamożnej Europie Za- skala działalności oznaczała większy prestiż,
chodniej przeciętny poziom dochodu na nawet kiedy koszty przewyższały osiągnięte
1 mieszkańca rocznie wynosił w latach efekty. Reformy o charakterze podażowym
1988-1989 ok. 20 000 dolarów. Po drugie, ta- oznaczały stworzenie warunków do przejęcia
blica 35.5 dowodzi również fiaska podejmo- przez ceny (rynek) roli mechanizmu alokacji
wanych w latach siedemdziesiątych prób zasobów. Zmiany te miały kilka aspektów.
Ceny muszą odzwierciedlać rzeczywistą
rzadkość zasobów. Poprzednio były one utrzy-
mywane na sztucznie niskim poziomie. Spra-
TABLICA 35.5 wiało to, że oficjalne dane dotyczące inflacji
prezentowały się wprawdzie bardzo dobrze,
PKB i zadłużenie zagraniczne ($)
ale też nie miały one żadnego ekonomicznego
na 1 mieszkańca w Europie Środkowo-
znaczenia. Konsumenci i tak nie mogli nabyć
-Wschodniej w latach 1988-1989
tych tanich towarów, przedsiębiorstwa zaś nie
Kraj PKB Zadłużenie mogły się zaopatrzyć w materiały do produk-
zagraniczne
cji po tych sztucznych cenach. Utrzymywała
NRD 9 300 1 300 się chroniczna nadwyżka popytu.
Czechosłowacja 7 600 400 Liberalizacja cen nieuchronnie oznacza ich
Węgry 6 500 1 900
Bułgaria 5 600 1 000 gwałtowany wzrost. W styczniu 1990 r.,
Polska 5 600 1 100 w pierwszym miesiącu polskiej reformy, stopa
Rumunia 4 100 0 inflacji wyniosła 70%, co w przeliczeniu rocz-
nym odpowiadało stopie niemal 1000%4.
4
W rzeczywistości miesięczna inflacja wyniosła
blisko 79%, co w skali roku oznaczałoby inflację na
Ź r ó d ł o : American Express, Amex Bank Review, poziomie ponad 100 000% (przyp. R.R.).
November 1989; HM Treasury, Economic Progress
Report, 1990.
.; :;: : : ■ : ::: :: : : :::: ■ ■ ■ : :: :::: : : : ' J

Było to jednak zjawisko (tzw. inflacja ko- stwa) podpisały w 1992 r. Porozumienia Euro-
rekcyjna — przyp- R.R.) jednorazowe. Właśnie pejskie o stowarzyszeniu z Unią Europejską.
te wysokie ceny były sygnałem wysyłanym Podobne porozumienia podpisały w następ-
przez mechanizm rynkowy i informującym do- nych latach inne kraje Europy Środko-
stawców, że czas już zwiększyć produkcję. wo-Wschodniej. Porozumienia te przewidy-
Samo tylko uwolnienie cen nie gwarantuje wały szybkie przejście do wolnego handlu
sukcesu reform. Musi także nastąpić reakcja w przypadku wielu towarów, z wyłączeniem
podaży na wysokie ceny. Powinny również jednak tych, które naprawdę się liczyły. Uzna-
zacząć działać odpowiednie bodźce ekono- no, że przemysły „schyłkowe" oraz gałęzie,
miczne. Biurokraci kierujący przedsiębior- które przeżywały trudności na Zachodzie, są
stwami państwowymi mogą nie być najlepiej zbyt wrażliwe, aby je wystawić na konkuren-
przygotowani, aby sprostać temu wyzwaniu. cję ze strony taniego importu z Europy Środ-
Dlatego też w krajach Europy Srodkowo- kowo-Wschodniej. Odnosiło się to do teksty-
-Wschodniej sprywatyzowano wiele przedsię- liów, stali i oczywiście produktów rolnych
biorstw państwowych. Celem prywatyzacji — trzech najbardziej tradycyjnych dziedzin
było nie tyle przysporzenie państwu dodatko- eksportu na Zachód.
wych dochodów — zasoby majątkowe konsu- Polityka Unii Europejskiej w tym wzglę-
mentów są zbyt małe — ile przede wszystkim dzie była chyba nadmiernie protekcjonistycz-
szybkie poddanie kadry zarządzającej nowymi na. Dopuszczenie importu z Europy Środko-
przedsiębiorstwami działaniu motywu zysku. wo-Wschodniej zapewnia UE trzy wielkie ko-
W różnych krajach regionu przyjęto różne rzyści. Po pierwsze, konsumenci z obszaru
strategie prywatyzacji. Węgry nastawiły się na Unii uzyskują dostęp do tańszego importu. Po
bezpośrednią sprzedaż przedsiębiorstw pań- drugie, wzrost eksportu pobudza wzrost go-
stwowych inwestorom zagranicznym, licząc spodarczy Europy Środkowo-Wschodniej,
na szybki dopływ dewiz i dostęp do nowocze- która jest naturalnym rynkiem zbytu dla pro-
snych metod zarządzania. W Czechach głów- ducentów z Unii Europejskiej. Łącznie obie te
ny nacisk położono na nieekwiwalentną pry- korzyści składają się na klasyczny argument
watyzację masową — w zamian za otrzymane na rzecz potrzeby wykorzystywania przewagi
od państwa kupony prywatyzacyjne obywatele komparatywnej. Po trzecie, jeśli eksperyment
mogli ubiegać się o zakup akcji prywatyzowa- w krajach socjalistycznych nie powiedzie się,
nych przedsiębiorstw. Chociaż wydawało się, UE stanie wobec groźby albo masowej imi-
że metoda ta pozwoliła na przeprowadzenie gracji, albo też odrodzonego zagrożenia poli-
szybkich zmian własnościowych w czeskiej tycznego i militarnego u swoich bram,
gospodarce, ostatecznie znaczna część akcji a najprawdopodobniej wobec obu niebezpie-
prywatyzowanych przedsiębiorstw znalazła czeństw jednocześnie. Porozumienia o libera-
się w rękach państwowych banków! Z kolei lizacji wymiany handlowej są najbardziej
w Rosji w wyniku prywatyzacji byłe przedsię- opłacalną inwestycją, dzięki której UE może
biorstwa państwowe znalazły się pod kontrolą
dotychczasowego kierownictwa. W tym kon-
tekście pojawiły się oskarżenia o udział
w prywatyzacji zorganizowanych struktur ma-
fijnych.
Handel i inwestycje zagraniczne

Warunkiem szybkiego rozwoju Europy Środ-
kowo-Wschodniej było zdobycie rynków zby
tu dla pochodzącej stamtąd produkcji. Nacisk
konkurencji zagranicznej był potężną siłą wy-
muszającą szybką poprawę wydajności, nawet
jeśli w krótkim okresie, w bolesnym procesie
adaptacyjnym, oznaczało to bezrobocie. Naj-
bardziej oczywistym rynkiem zbytu dla towa-
rów wschodnioeuropejskich była Unia Euro-
pejska.
Polska, Węgry i Czechosłowacja (która
później przekształciła się w dwa odrębne pań-

się przyczynić do sukcesu Europy Środko- Początkowo należy utrzymać kontrolę de-
wo-Wschodniej. Hasło: „Handel, a nie po- wizową w zakresie przepływów kapitałowych
moc", stosuje się również w odniesieniu do (zupełnie tak samo jak w Europie Zachodniej
krajów Trzeciego Świata, jak się o tym prze- po II wojnie światowej) w przypadku paniki
konamy w ostatnim rozdziale. wśród mieszkańców kraju i prób wycofania
Europa Środkowo-Wschodnia dysponuje przez nich wszystkich oszczędności z kraju.
bardzo dobrze wykształconą siłą roboczą. W miarę wzrostu zaufania kontrola ta może
Poza dostępem do rynku potrzebuje ona inwe- być rozluźniana.
stycji w formie rzeczowej oraz wiedzy mene- Jeżeli w początkowym okresie głębokich
dżerskiej, niezbędnej w kierowaniu działalno- zmian strukturalnych wzrasta bezrobocie, to
ścią przedsiębiorstw w warunkach gospodarki nie należy dążyć do jego likwidacji za pomocą
rynkowej. I tu również Zachód może służyć zarządzania popytem globalnym. Polityka
pomocą, a w niektórych przypadkach czyni to taka uniemożliwiłaby dokonanie się odpo-
z powodzeniem. Szczegółowe dane ilustrujące wiednich dostosowań, zwiększając także groź-
duże zaangażowanie inwestorów zachodnich bę inflacji w i tak już trudnej sytuacji.
w rozwój, jak również rekonstrukcję przemy- Krótko mówiąc, polityka makroekono-
słu motoryzacyjnego w krajach Europy Środ- miczna musi być konsekwentna i stanowcza,
kowo-Wschodniej zawiera ramka 30.1 (roz- a przez to — wiarygodna. Wielu ekonomistów
dział 30). jest przekonanych, że nie da się dokonać naj-
większej zmiany systemowej od pięćdziesię-
Makroekonomiczne ciu lat za pomocą półśrodków: „Jeżeli chcesz
warunki powodzenia reform uciąć kotu ogon, zrób to za jednym zama-
chem, a nie po kawałku" — radził Gonzalo
Warunkiem powodzenia reform systemowych Sanchez de Losada, minister odpowiedzialny
w krajach Europy Środkowo-Wschodniej było za podobny program reform w Boliwii
niedopuszczenie do przerodzenia się począt- w latach 1986-19895.
kowych zwyżek cen (inflacji korekcyjnej)
w hiperinflację. Kraje te powinny były zasad-
niczo prowadzić dość rygorystyczną politykę
makroekonomiczną do czasu wystąpienia od-
powiednich reakcji dostosowawczych po stro-
nie podaży. Należało odejść od subwencjono-
wania kredytów i sztucznych kursów waluto-
wych; zarówno stopa procentowa, jak i kurs
walutowy musiały znaleźć swój poziom rów-
nowagi. Wymagało to odpowiedzialnej polity-
ki pieniężnej; kraje cierpiące na duży deficyt
budżetowy musiały podjąć odpowiednie środ-
ki przeciwdziałania.
Nie ma dwóch identycznych krajów i dla- ....
5
tego też nie może być jednej, uniwersalnej Cytowane za: J. Sachs, D. Lipton, Creating
formuły właściwej polityki gospodarczej a Market Economy in Eastern Europe: The Case of
Poland, „Brookings Papers on Economic Activity"
w warunkach transformacji systemowej. Nie-
1990. Prof. Jeffrey Sachs z Uniwersytetu Harvarda,
trudno jednak opisać zestaw środków, który
który był doradcą rządów Boliwii i Polski przy kon-
— jak się zdaje — najczęściej sprawdzał się struowaniu programów reform, zwykł mawiać: „Nie
w krajach rozwijających się, napotykających da się pokonać przepaści dwoma skokami".
podobne trudności. Należy zatem wprowadzić
wymienialność waluty — zerwać z racjono-
waniem dewiz dla importerów i eksporterów
— jednocześnie ustalając kurs na znacznie
niższym poziomie (dewaluacja), tak aby
uwzględniał on jednorazowy, ostry wzrost cen
po ich uwolnieniu. Nowy, niższy kurs waluto-
wy powinien być następnie rygorystycznie
utrzymywany na stałym poziomie za pomocą
środków polityki makroekonomicznej. W ten
sposób spełniałyby rolę nominalnej kotwicy
antyinflacyjnej.

Jeżeli centralne planowanie Z drugiej strony, kluczową rolę w procesie
było takie złe, to dlaczego sytuacja transformacji ustrojowej odgrywają banki.
Uwolnienie cen nie wprowadza samo przez
jeszcze się pogorszyła?
się gospodarki rynkowej, jeśli nie są odczuwa-
ne ograniczenia budżetowe. Na Zachodzie
Gospodarki objęte przekształceniami syste- nieefektywne przedsiębiorstwa bankrutują, co
mowymi (ang. transition economies) to go- pociąga za sobą realokację zasobów fizycz-
spodarki dokonujące przejścia od systemu nych do innych, bardziej efektywnych zasto-
centralnego planowania do gospodarki ryn- sowań. W Europie Środkowo-Wschodniej
kowej. banki państwowe nie prowadziły poprzednio
aktywnej działalności kredytowej. Udzielały
Dane zamieszczone w ramce 35.2 pokazu- kredytów przedsiębiorstwom państwowym,
ją, że w latach 1990-1992 w krajach realizują- aby umożliwić im realizację zadań w zakresie
cych przełomowe reformy systemowe nastąpił produkcji i inwestycji, wyznaczonych przez
— według oficjalnych statystyk — co naj- planistów.
mniej 25-procentowy spadek realnego PKB; Po zliberalizowaniu cen wiele przedsię-
gospodarki tych krajów powróciły ponownie biorstw państwowych poniosło w krótkim
na ścieżkę wzrostu dopiero w 1993 r. lub czasie duże straty (czego można było oczeki-
1994 r. Jak możemy to wytłumaczyć? wać). Nikt ich jednak nie zamknął! Państwo-
Po pierwsze, należy podkreślić, że istnieją we banki po prostu udzieliły im nowych kre-
uzasadnione wątpliwości co do wiarygodności dytów na spłatę starych długów i pokrycie
danych statystycznych, np. takich jak te, które bieżących strat. Jeśli olbrzymie przedsiębior-
przytoczono w ramce 35.2. Jak mierzyliśmy stwo państwowe było jedynym pracodawcą
realny PKB przed uwolnieniem cen (a więc, w mieście, to czasami okazywało się, że było
powiedzmy, w 1989 r.)? Jeżeli ceny nie od- „zbyt wielkie, by upaść". Takie zachowanie
zwierciedlają rzadkości, to dlaczego mieliby- banków powodował częściowo fakt, że one
śmy wyceniać wielkości fizyczne za pomocą same stanowiły własność państwa i odczuwa-
księżycowych cen? Jedno z możliwych roz- ły nadal odpowiedzialność za zatrudnienie, ale
wiązań polega na użyciu cen światowych: nale- również i to, że większość ich aktywów
ży po prostu zmierzyć wielkości fizyczne — starych kredytów udzielonych firmom pań-
i następnie wyrazić je wartościowo w dolarach stwowym — nie miała żadnej wartości. Od-
czy markach niemieckich. Ekonomiści, którzy mowa udzielania kredytów mogłaby być od-
ten sposób zastosowali, stwierdzili, że w nie- czytana jako sygnał, że i banki mają kłopoty.
których przestarzałych gałęziach produkcja Rządy, całkiem słusznie, zaczęły zajmo-
przynosiła ujemną wartość dodaną: wartość wać się problemem złych długów w bankach;
zużytych czynników produkcji była większa
od wartości wytworzonych produktów.
Po drugie, jak już wyjaśnialiśmy wcześ-
niej, okres restrykcyjnej polityki makroeko-
nomicznej był istotnym czynnikiem przeciw-
działającym wbudowaniu jednorazowych pod-
wyżek cen w trwałe oczekiwania inflacyjne.
Na przykład, po liberalizacji cen w Czecho-
słowacji wzrosły one w styczniu 1991 r.
o 25%, a w lipcu 1991 r. miesięczna stopa in-
flacji spadła do zera.
Nie można jednak tak po prostu przypisać
głębokiej recesji kaprysom statystyki czy
przejściowej dezinflacji. Istotną rolę odegrały
inne czynniki. Z jednej strony, wraz z upad-
kiem ZSRR większość krajów Europy Środ-
kowo-Wschodniej straciła swój główny rynek
zbytu. Reorientacja kierunków eksportu na
Zachód nie jest zaś zadaniem łatwym w krót-
kim okresie. Załamanie rynku radzieckiego
wywołało głęboką recesję nawet w niektórych
krajach zachodnich (Finlandia).

RAMKA 35.2
Europa Środkowo-Wschodnia:
raport z postępów transformacji systemowej
Przedstawione niżej tablice zawierają dane na temat kształtowania się stóp inflacji oraz dynami-
ki wzrostu realnego PKB w okresie pierwszych ośmiu lat transformacji systemowej. Generalnie
dane te świadczą o poprawie sytuacji, zarówno jeśli chodzi o dezinflację, jak i wzrost gospodar-
czy, po początkowym okresie głębokiej recesji. Chociaż wygląda na to, że w wielu krajach pro-
ces transformacji zostanie uwieńczony sukcesem, w 1997 r. w Rumunii, Bułgarii i Albanii na-
stąpiło załamanie wcześniejszego trendu wzrostowego.
Inflacja w latach 1991-1998, na koniec roku (% rocznie)

Wyszczególnienie 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
Europa Srodkowo-
-Wschodnia
Czechy 52 13 18 10 8 9 10 9
Węgry 32 22 21 21 28 22 18 14
Polska 60 44 38 29 22 19 13 10
Słowacja 58 9 25 12 7 6 6 9
Europa Południowo-
-Wschodnia
Albania 104 237 31 16 6 20 42 10
Bułgaria 339 79 64 122 33 165 578 10
Chorwacja 249 937 1 150 -3 4 5 4 6
FYR Macedonia 115 1 935 230 55 9 2 3 1
Rumunia 223 199 296 62 28 60 6 9
Słowenia 247 93 23 18 9 10 9 7
Kraje bałtyckie
Estonia 304 954 36 42 29 24 12 8
Łotwa 262 958 35 26 23 19 7 5
Litwa 345 1 161 189 45 36 26 9 4
Wzrost PKB w latach 1990-1998

Wyszczególnienie 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1998
(1989= 100)
Europa Srodkowo-
-Wschodnia
Czechy 0 -14 -6 -1 3 5 5 1 -1 97
Węgry -4 -12 -3 -1 3 2 2 4 5 95
Polska -12 -7 3 4 5 7 5 7 5 118
Słowacja -3 -15 -7 -4 5 7 6 7 5 100

cd. tab. ze s. 456
Wyszczególnienie 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1998
(1989 = 100)
Europa Południowo-
-Wschodnia
Albania -10 -28 -10 11 9 9 5 -7 9 87
Bułgaria -9 -12 -7 -2 2 3 -4 -7 4 66
Chorwacja -9 -20 -10 -4 1 2 5 7 4 79
FYR Macedonia -10 -12 -21 -8 -4 -2 3 2 5 59
Rumunia -6 -13 -9 1 4 7 5 -7 -5 78
Słowenia -5 -8 -5 1 5 4 3 4 4 103
Kraje bałtyckie
Estonia -8 -11 -14 -9 -3 3 3 11 5 77
Łotwa 3 -8 -35 -16 1 -2 1 7 4 58
Litwa -5 -13 -38 -24 1 3 2 3 63
Źr ó d ł o : EBRD Transition Report.
banki miały stać się w zamyśle jednymi lowej w ramach RWPG i załamaniu się go-
z pierwszych kandydatów do prywatyzacji. spodarki byłego ZSRR, ogromnej niewydol-
Jeżeli nie będą one wymuszać bankructwa ności systemu bankowego zarówno w przy-
przedsiębiorstw (na Zachodzie to właśnie wie- znawaniu kredytów, jak i egzekwowaniu ich
rzyciele doprowadzają do upadłości firmy), to spłaty, a także problemom nadzoru właściciel-
nie możemy oczekiwać bardziej efektywnej skiego w przedsiębiorstwach.
alokacji zasobów przez mechanizm cenowy. Proces transformacji systemowej dokonu-
Nieefektywne stare przedsiębiorstwa będą ist- jący się w Europie Środkowo-Wschodniej
niały nadal, a nowi przedsiębiorcy napotkają i w krajach byłego Związku Radzieckiego,
trudności w uzyskaniu kredytów. w tym w samej Rosji, uświadamia nam, że
Wreszcie, wystąpiły także poważne błędy samo stworzenie rynków, choć być może ko-
w procesie kontroli nad przedsiębiorstwami. nieczne, nie jest jednak warunkiem wystarcza-
Zapewnienie odpowiednich bodźców kierow- jącym do tego, aby kraje te osiągnęły wysoką
nictwom przedsiębiorstw, nawet na Zacho- stopę życiową, porównywalną z krajami
dzie, nie jest zadaniem łatwym (rozdział 7 Mi- OECD. Rynek jest jak wierzchołek góry lodo-
kroekonomii). Problem ten wystąpił ze szcze- wej: podobnie jak tam pod powierzchnią wo-
gólną ostrością w krajach podejmujących
reformy systemowe. Odchodzenie od starych
metod kierowania gospodarką oznaczało rów-
nież ograniczenie zakresu ingerencji państwa
w działalność przedsiębiorstw państwowych.
Do czasu jednak ich prywatyzacji i poddania
kontroli świadomych swoich celów akcjona-
riuszy istniała pewna próżnia w kontroli wła-
ścicielskiej. Menedżerowie mogli w tym okre-
sie przejściowym robić, co im się żywnie po-
dobało. A podobać im się mogło nie tylko
łatwe życie (uleganie nieuzasadnionym żąda-
niom płacowym robotników szturmujących
gabinety) — mogło być jeszcze gorzej.
W wielu krajach nastąpił wybuch „spontanicz-
nej prywatyzacji". Na Zachodzie określa się to
mianem kradzieży.
Głęboki spadek produkcji na początku lat
dziewięćdziesiątych można w znacznej mierze
przypisać rozpadowi systemu wymiany hand-

dy, tak i u podstaw prawidłowo funkcjonują- Tę listę można by jeszcze rozszerzyć. Jed-
cych rynków kryje się całe mnóstwo niezwy- nak i w tej uproszczonej postaci unaocznia
kle ważnych, choć niewidocznych instytucji. ona, że wiele spośród wymienionych na niej
Należą do nich umowy; mają one charakter pozycji wymaga istnienia kosztownej infra-
zobowiązań cywilnoprawnych, których się struktury, a także czasu, w którym stopniowo
zwyczajowo przestrzega, a w przypadku spo- buduje się odpowiednią reputację i zaufanie.
rów oddaje do rozstrzygnięcia bezstronnym Konstatacja ta niesie ze sobą dwie implikacje.
sądom, co tworzy atmosferę pewności i zaufa- Po pierwsze, proces przechodzenia od gospo-
nia. Są to także regulacje prawne mające na darki centralnie planowanej do rynkowej musi
celu ograniczenie siły rynkowej największych potrwać, zwłaszcza wtedy, kiedy jest zagrożo-
przedsiębiorstw; regulacją zajmują się wyod- na sama struktura społeczna. Po drugie, budo-
rębnione agencje państwowe, których pracow- wa mechanizmu rynkowego nie należy do rze-
nicy są skutecznie chronieni przed pokusą ko- czy tanich. Dotyczy to zwłaszcza zainstalowa-
rupcji. Są to urzędy skarbowe, które nie nad- nia podstawowej infrastruktury rynkowej.
używają swojej władzy, a także dominujące Mimo tych zastrzeżeń z ramki 35.2 wyła-
w społeczeństwie nastawienie, iż płacenie po- nia się obraz dużej liczby krajów, które wkro-
datków należy do powinności i cnót obywatel- czyły już na ścieżkę trwałego wzrostu gospo-
skich, co pozwala utrzymać zjawisko unikania darczego. Dotyczy to szczególnie państw
podatków w granicach tolerancji. Wreszcie, są w Europie Środkowo-Wschodniej, położo-
to złożone systemy zabezpieczenia społeczne- nych najbliżej rynków Unii Europejskiej. Na-
go oraz ochrony słabszych, mające zapobie- sza analiza dotycząca konwergencji i zmniej-
gać powstaniu „podklasy" ludzi wykluczo- szania luki rozwojowej przeprowadzona
nych, którzy najpierw tracą nadzieję na popra- w rozdziale 30 sugeruje, iż istnieją podstawy
wę losu, ale w następnej kolejności zaczynają do oczekiwań, że w następnej dekadzie kraje
mścić się na tych osobach, którym wyjątkowo te będą rozwijały się szybciej niż kraje za-
się powiodło. chodnioeuropejskie.
p
I - ; -- ;
Podsumowanie
1. Jednolity Akt Europejski zobowiązał rządy krajów Wspólnot Europejskich do zakończenia
do 1992 r. budowy jednolitego rynku. Ramy prawne tego procesu tworzy wspólny zestaw
ogólnych wytycznych dotyczących sposobów regulacji gospodarki, ich wdrażania w po-
szczególnych krajach i wzajemnego uznawania przedsiębiorstw dopuszczonych do działal-
ności w innych krajach członkowskich Unii Europejskiej.
2. Dla wielu krajów oznaczało to poważne ograniczenie zakresu regulacji gospodarki przez
państwo. Wraz ze wzrostem rozmiarów rynku przyczyniło się to do wzrostu konkurencji.
3. Głównymi beneficjentami były małe kraje Unii z Europy Południowo-Wschodniej, które
mogły w niektórych dziedzinach wykorzystać swoją względnie tanią siłę roboczą i osiągnąć
spore korzyści skali. Korzyści odniosły jednak także duże, bogate kraje członkowskie.
4. Unia walutowa oznacza wprowadzenie stałych kursów walutowych, swobodny przepływ
kapitału, a także wspólną politykę pieniężną.

5. Znosząc w 1992 r. ograniczenia w przepływie kapitału, Europejski System Walutowy
(ESW) był już zdecydowany na niemal całkowitą harmonizację polityki pieniężnej. Wielka
Brytania stała się członkiem ESW w 1990 r., jednakże w 1992 r. wycofała się z niego.
6. Raport Delorsa zalecił dochodzenie do Europejskiej Unii Walutowej (EMU) w trzech eta-
pach: faza pierwsza rozpoczęła się 1 lipca 1990 r.; nastąpił w niej stopniowy wzrost stabil-
ności kursów walutowych. W roku 1994, w fazie drugiej, nowe instytucje rozpoczęły próbę
generalną swojego docelowego funkcjonowania, choć na razie bez formalnych uprawnień
władczych. W fazie trzeciej, w 1999 r., powstał Europejski Bank Centralny, który przejął
prowadzenie polityki pieniężnej. Przyjęto także stałe kursy walut krajów członkowskich
EMU.
7. Zgodnie z Traktatem z Maastricht najważniejsze kryteria, jakie muszą spełnić kraje kandy-
dujące — dziś i w przyszłości — do EMU, to: niska inflacja, niskie stopy procentowe, sta-
bilny nominalny kurs walutowy w okresie poprzedzającym członkostwo, a także ograniczo-
ny do rozsądnych rozmiarów deficyt budżetowy i dług publiczny.
8. Kraje należące do EMU muszą w dalszym ciągu przestrzegać Paktu o stabilności, który
przewiduje kary dla krajów dopuszczających do nadmiernego deficytu budżetowego, chyba
że znalazły się one w fazie recesji.
9. W EMU kraje mogą wpłynąć na zmianę swojej konkurencyjności poprzez proces powol-
nych dostosowań krajowych płac i cen. Ze względu na brak federalnego systemu podatko-
wego poszczególne kraje członkowskie zechcą zapewne zachować kontrolę nad polityką fi-
skalną jako ostatecznym środkiem, do którego mogłyby się uciec w przypadku nieprzewi-
dzianych zaburzeń w gospodarce.
10. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej przystąpiły do realizacji przełomowych reform syste-
mowych; rozpoczynając reformy, były one obciążone wysokim zadłużeniem zagranicznym.
Kraje Zachodu zaoferowały pomoc, jednakże w niewystarczającym stopniu zapewniły do-
stęp do swoich rynków.
11. Reformy o charakterze podażowym oznaczają wprowadzenie motywu zysku i deregulację
gospodarki, a także właściwe funkcjonowanie systemu cen. Ze względu na utrzymywanie
sztucznie niskiego poziomu cen w poprzednim systemie na początku reform nastąpił rów-
nież ich gwałtowny wzrost. Wyzwaniem dla polityki makroekonomicznej stało się niedo-
puszczenie do przekształcenia się tego jednorazowego wzrostu cen w hiperinflację. W tej
niebezpiecznej fazie procesu transformacji systemu gospodarczego konieczna była stanow-
cza, konsekwentna polityka makroekonomiczna.
12. W latach 1990-1992 w Europie Środkowo-Wschodniej nastąpił głęboki spadek produkcji.
Do jego najważniejszych przyczyn można zaliczyć rozpad RWPG i załamanie się rynku ra-
dzieckiego, niezdolność i niechęć banków do nadzorowania i egzekwowania umów kredy-
towych, próżnię w nadzorze właścicielskim na szczeblu przedsiębiorstwa, a także brak wie-
lu istotnych elementów infrastruktury warunkującej funkcjonowanie gospodarki rynkowej.
13. Większość krajów Europy Środkowo-Wschodniej powróciła na ścieżkę wzrostu gospodar-
czego w latach 1993-1994. Można też oczekiwać, że jeśli tylko kraje te będą kontynuować
rozsądną politykę ekonomiczną, to w przyszłości utrzymają wysokie tempo wzrostu.

Podstawowe pojęcia
Jednolity rynek 439
Bariery pozataryfowe 440
Unia walutowa 442
Kryteria z Maastricht 444
Optymalny obszar walutowy 448
Europejski Bank Centralny (EBC) 449
Federalny system fiskalny 450
Gospodarki objęte przekształceniami systemowymi 455
1. „Pracownicy dysponują siłą na rynku pracy tylko dlatego, że ich przedsiębiorstwa mają silną
pozycję na rynku dóbr. W przedsiębiorstwie doskonale konkurencyjnym próby podniesienia
płac po prostu eliminują je z rynku", a) Czy zgadzasz się z tym stwierdzeniem? b) Jeżeli pro-
gram „Europa 1992" wpłynął na zwiększenie konkurencji na rynkach dóbr, to jaki wpływ
wywarł on na rynek pracy w Unii Europejskiej?
2. Wymień trzy kraje UE, które — twoim zdaniem — mają przewagę komparatywną
w produkcji o dużej zawartości kapitału ludzkiego. Wymień trzy kraje, do których to się nie
odnosi.
3. Zlecono ci przygotowanie raportu na temat tego, czy Londyn pozostanie po 2000 r. głównym
centrum finansowym Europy. Jakie argumenty przychodzą ci do głowy? Jakie chciałbyś ze-
brać dane?
4. Załóżmy, że dwa kraje wyznaczają stały kurs swoich walut, ale zachowują kontrolę dewizo-
wą zapobiegającą przepływom kapitału prywatnego pomiędzy nimi. Czy można to nazwać
unią walutową? Jeżeli nie, to dlaczego?
5. Na podstawie twojej odpowiedzi na zadanie sprawdzające 4 spróbuj ocenić, czy waluty
różnych członków unii walutowej są dla siebie doskonałymi substytutami? Co sądzisz o:
a) kształtowaniu się stóp procentowych w tych krajach; b) możliwości prowadzenia przez nie
odrębnej polityki pieniężnej?
6. Dlaczego rząd próbujący realizować ekonomiczny program liberalizacji i reform mógłby być
niezdolny do jego przeprowadzenia?
7. Jakie mogłyby być skutki wolnego handlu pomiędzy Unią Europejską i Europą Srodkowo-
-Wschodnią?
dziwe, a) Program „Europa 1992" był receptą dla reszty Europy na uzyskanie zachodnionie-
mieckiego poziomu życia, b) EMU drastycznie ograniczy suwerenność w polityce pieniężnej
poszczególnych członków EMU. c) Europejski Bank Centralny jest odpowiedzialny za swoje
decyzje przed politykami i przed poszczególnymi państwami członkowskimi. Jest to recepta
na zagwarantowanie demokracji i niskiej inflacji.
ROZDZIAŁ [36J
□ Wytłumaczyć, dlaczego kraje biedne są biedne, i zbadać sposoby ewentualnej popra-

wy ich sytuacji w przyszłości.
□ Określić bariery rozwoju, z jakimi borykają się kraje rozwijające się.
□ Ocenić, czy opieranie rozwoju na przewadze komparatywnej, tj. najczęściej eksporcie
towarów nie przetworzonych, jest właściwą drogą do dobrobytu.
□ Wyjaśnić rolę uprzemysłowienia i eksportu towarów przetworzonych.
□ Przedstawić problemy powstałe wskutek rozwoju finansowanego długiem zagra-
nicznym.
□ Rozważyć rolę, jaką obecne dostosowania strukturalne mogą odgrywać w przyszłym
rozwoju.
O Ocenić znaczenie pomocy krajów bogatych.
W Europie czy w Stanach Zjednoczonych tem rozważań w części V jest jednakże gospo-
susza niekorzystnie wpływa na stan ogródków darka światowa traktowana jako całość, nie
przydomowych. W krajach ubogich susza zaś opis jej części składowych. Dlatego też
oznacza śmierć wielu ludzi. W mniejszym skoncentrujemy się tu na dwóch głównych
rozdziale przedstawimy bardziej szczegółowo problemach: najlepszych sposobach osiągnię-
problemy krajów tworzących uboższą część cia przez KSR pożytków z gospodarki świato-
gospodarki światowej. wej w jej obecnym kształcie oraz skali rzeczy-
Rozpoczniemy od analizy nierównomier- wistych korzyści, jakie kraje te odnoszą
ności podziału światowego dochodu pomię- z uczestnictwa w gospodarce światowej.
dzy bogate kraje uprzemysłowione i kraje
biedne, nazywane najczęściej krajami słabiej
rozwiniętymi — KSR (ang. Less Developed
Countries — LDCs)1.
1 Tę grupę krajów — w ślad za Gunnarem Myrda-

lem — określa się też nieco eufemistycznym mia-
nem: kraje rozwijające się (przyp. R.R.).
Kraje słabiej rozwinięte (KSR) to kraje,

w których produkcja na 1 mieszkańca jest
niska.
Następnie dokonamy krótkiego przeglądu

głównych problemów, jakie napotykają kraje
o niskich dochodach w swoich wysiłkach po-
budzenia rozwoju gospodarczego. Przedmio-
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjedno- ście otrzymują dochód równy przeciętnemu
czonych przyjęło w maju 1974 r. rezolucję po- w danym kraju. Nawet w niektórych krajach
stulującą ustanowienie Nowego Międzynaro- o średnich dochodach wielu ludzi żyje
dowego Ładu Ekonomicznego (NMŁE). Wzy- w skrajnej nędzy.
wała ona do międzynarodowej współpracy na Tablica 36.1 przedstawia dane dotyczące
rzecz zmniejszenia rozszerzającej się luki mię- dochodu na 1 mieszkańca, oczekiwanej długo-
dzy krajami rozwiniętymi i rozwijającymi się. ści życia w momencie narodzin oraz analfabe-
Rezolucja była odzwierciedleniem przekonania tyzmu wśród dorosłych. Kraje o niskich do-
wielu KSR, że gospodarka światowa jest urzą- chodach wypadają bardzo źle w świetle
dzona tak, iż sprzyja czerpaniu korzyści przez wszystkich tych kryteriów.
kraje uprzemysłowione i eksploatacji krajów
biedniejszych. Od 1974 r. mówi się o koniecz- Postęp w latach 1965-1997. Po roku 1965
ności przebudowy gospodarki światowej, nastąpiła jednak poprawa sytuacji krajów o ni-
w praktyce jednak niewiele z tego wynikło. skich dochodach. Dane z tablicy 36.2 wskazu-
Przyjrzyjmy się teraz faktom będącym ją na wyraźny wzrost przeciętnej długości ży-
podłożem ruchu na rzecz NMŁE oraz zgłasza- cia w tej grupie krajów; dowodzi to pewnej
nym propozycjom jego urządzenia. Ekonomia poprawy jakości życia w omawianym okresie.
nie jest w stanie udzielić wszystkich odpowie- Tablica 36.2 wskazuje również, że we
dzi, może być jednak wykorzystana do analizy wszystkich grupach krajów nastąpił wzrost
przedkładanych propozycji rozwiązań. Roz- dochodu (PNB) przypadającego na 1 miesz-
poczniemy od ukazania olbrzymiej skali nie- kańca. Mimo że kraje o niskich dochodach
równości między krajami świata. osiągnęły realnie dodatnią stopę wzrostu, to
w wyrażeniu absolutnym ich luka rozwojowa
w stosunku do reszty świata jeszcze się po-
36.1 większyła.
W ciągu ubiegłych trzech dziesięcioleci
Światowy rozkład dochodu nastąpił więc pewien postęp, jednakże nadal
W roku 1997 35% ludności świata żyło

w krajach o niskim dochodzie wynoszącym
220 £ na osobę rocznie. W krajach bogatych
średnioroczny dochód na osobę wynosił ok.
16 000£. Większość ludności świata żyje
w nędzy niewyobrażalnej dla mieszkańców bo-
gatych krajów Zachodu. Nie wszyscy oczywi-
TABLICA 36.1
Światowe wskaźniki dobrobytu według grup krajów, koniec lat dziewięćdziesiątych
Wyszczególnienie Kraje o niskich Kraje o średnich Bogate kraje
dochodach dochodach uprzemysłowione
PNB na 1 mieszkańca (w £) 220 1 180 16 060
Oczekiwana długość życia
w momencie urodzenia (w latach) 59 68 78
Analfabetyzm wśród dorosłych (w %) 47 18 <5
Ź r ó d ł o : World Bank, World Development Report (różne wydania).
Problemy krajów rozwijających się 474

TABLICA 36.2
Rozwój świata w latach 1965-1997
Grupa krajów Wzrost realnego PNB Oczekiwana długość życia

na 1 mieszkańca w momencie urodzenia (w latach)
(w % rocznie) 1965 1997
0 niskich dochodach 2,1 50 59
O średnich dochodach 1,6 52 68
O wysokich dochodach 2,6 71 78
utrzymuje się, a w większości przypadków na- W tym podrozdziale zbadamy specyficzne

wet powiększa, luka rozwojowa między kraja- problemy, przed jakimi stoją kraje o bardzo
mi o niskich dochodach i pozostałymi grupa- niskich dochodach.
mi krajów.
Przyrost demograficzny. Wzrost dochodu re-
alnego przypadającego na 1 mieszkańca zale-
Północ i Południe
ży od stosunku tempa wzrostu całkowitego
Rozróżnienie między Północą i Południem dochodu realnego do tempa wzrostu liczby
wynika z postrzegania świata przez pryzmat ludności. W krajach bogatych są powszechnie
bogatej Północy i biednego Południa. Miesz- stosowane środki kontroli urodzeń, w krajach
kańcy Południa domagają się prawa do więk- ubogich jest z tym znacznie gorzej. W sytu-
szego udziału w światowym dochodzie, kieru- acji, gdy nie istnieje system wypłacanych
jąc te żądania pod adresem bogatych krajów przez państwo emerytur i innych zasiłków so-
Północy. Podział Północ-Południe w zasadzie cjalnych, posiadanie dzieci jest jedynym spo-
pokrywa się z podziałem na kraje uprzemysło- sobem zabezpieczenia się na starość, gdy nie
wione i KSR. Kraje słabiej rozwinięte są kra- można już pracować. W ostatnich dziesięcio-
jami Trzeciego Świata, który obejmuje zróżni- leciach liczba ludności krajów o niskich do-
cowaną zbiorowość, od bardzo biednych kra- chodach wzrastała o ok. 2,5% rocznie; w kra-
jów Afryki i Azji po kraje o średnich jach bogatych przyrost demograficzny wynosi
dochodach, jak Argentyna i Meksyk.
Mieszkańcy uprzemysłowionej Północy
mogą być zainteresowani problemami KSR
nie tylko pod wpływem troski o sprawiedli-
wość i z odrazy do nędzy we wszystkich jej
przejawach. W rozdziale 33 próbowaliśmy
wykazać, że rozwój handlu światowego jest
zwykle korzystny dla wszystkich jego uczest-
ników. Nawet z czysto egoistycznych pobudek
Północ ma wiele powodów, aby zainteresować
się rozwojem ekonomicznym KSR.
36.2
Rozwój gospodarczy
w krajach
o niskich dochodach
Dlaczego w wielu krajach dochód narodowy
przypadający na 1 mieszkańca jest tak niski?
Musi to być rezultatem wolnego tempa wzro-
stu, utrzymującego się przez długi czas.
poniżej 1% rocznie. Tylko dla utrzymania po- Inwestycje w infrastrukturę. Kraje rozwi-
ziomu życia swoich mieszkańców kraje ubo- nięte uzyskują korzyści skali i wysoką wydaj-
gie muszą więc powiększać swoją produkcję ność dzięki specjalizacji, wspomaganej skom-
w tempie znacznie wyższym niż kraje bogate. plikowaną siecią transportową oraz telekomu-
Szybko zwiększająca się podaż pracy nikacyjną. Bez kosztownych inwestycji
może stać się czynnikiem szybkiego wzrostu w energetykę, drogi, sieć telefoniczną oraz
PNB, o ile równie szybko będą się zwiększać budownictwo mieszkaniowe kraje ubogie mu-
nakłady innych czynników produkcji. Proble- szą funkcjonować w ramach mniejszych spo-
mem krajów ubogich jest jednak to, iż nie łeczności, które nie są w stanie w pełni zdys-
mogą one powiększyć podaży ziemi, kapitału kontować korzyści skali i specjalizacji.
i zasobów naturalnych w takim samym tem-
pie, w jakim wzrastają zasoby siły roboczej. Kapitał ludzki. Nie dysponując zasobami,
Zaczyna działać prawo malejących przycho- które mogłyby przeznaczyć na inwestycje
dów z pracy. w opiekę zdrowotną, wykształcenie i szkole-
nie zawodowe, kraje ubogie muszą się Uczyć
Rzadkość zasobów. Dubaj jest obficie wypo- z tym, że ich pracownicy będą często mniej
sażony w ropę naftową, a jego PNB na wydajni niż pracownicy w krajach bogatych,
1 mieszkańca jest wyższy niż w USA czy wykorzystujący te same technologie. Przy ni-
Niemczech. Większości krajów o niskich do- skiej wydajności pracy trudno jest wytworzyć
chodach przyroda poskąpiła zasobów natural- taką wielkość produkcji (nadwyżkę ponad po-
nych nadających się do opłacalnej eksploata- ziom niezbędnej konsumpcji), która pozwoli-
cji. Posiadanie złóż zasobów to zresztą nie łaby zwiększyć inwestycje zarówno w ludzi,
wszystko: wydobycie użytecznych gospodar- jak i w maszyny.
czo kopalin wymaga nakładów kapitału, który
sam jest czynnikiem rzadkim. Obyczaje. Ludziom półkuli północnej łatwo
jest twierdzić, że obyczaje plemienne i życie
Kapitał. Kraje bogate nagromadziły ogromny we wspólnocie nie pozwalają na rozwój ini-
majątek produkcyjny, który pozwala osiągać cjatywy i przedsiębiorczości. Argument ten
wysoką wydajność pracy. Kraje biedne mają nie jest pozbawiony pewnej racji. Łatwo jed-
niewiele wolnych zasobów wewnętrznych, nak zapomnieć, że trzeba było dziesięcioleci,
które mogłyby przeznaczyć na cele inwesty- czy nawet całych wieków, aby ukształtowały
cyjne. Większość własnych zasobów jest spo- się tradycje gospodarcze krajów uprzemysło-
żytkowywana na zapewnienie choćby mini-
malnego poziomu konsumpcji. Kredyty jednego kraju rozwiniętego na produkty wyszczup-
i bezzwrotna pomoc zagranicy umożliwiają lające". „The Times", 14 November 1996.
krajom biednym zakupy maszyn i opłacanie
zagranicznych firm budowlanych. Kraje sła-
biej rozwinięte narzekają jednak często, iż
rozmiary wsparcia finansowego są niewy-
starczające2, a przedsiębiorstwa ponadnarodo-
;
Na Szczycie Żywnościowym w 1996 r. Jacques
Diouf, Dyrektor Organizacji ds. Wyżywienia i Rol-
nictwa (FAO), powiedział, że jego roczny budżet
był „mniejszy niż wydatki 9 krajów rozwiniętych
na żywność dla psów i kotów w ciągu 6 dni oraz
mniejszy niż 5% rocznych wydatków mieszkańców
we, które miały wspomóc ich rozwój, faktycz-
nie uniemożliwiają im trwały wzrost gospo-
darczy. Przedsiębiorstwa te bowiem
korzystają z zagranicznych pracowników, od-
bierając tym samym miejscowej sile roboczej
możliwość nabycia cennych umiejętności
i doświadczenia produkcyjnego, wywożą też
zyski do krajów macierzystych, uniemożli-
wiając w ten sposób KSR akumulację kapitału
finansowego, który pozwoliłby sfinansować
dalszy rozwój.

RAMKA 36.1
„Marzenie lat siedemdziesiątych
o świecie bez głodu zniszczone przez konflikt"
Henry Kissinger, profesor Harvardu, który został sekretarzem stanu w administracji Richarda
Nixona, był znany z „dyplomacji wahadłowej" przy próbach rozwiązania kryzysu na Bliskim
Wschodzie. Mniej znany jest fakt, że na Szczycie Żywnościowym ONZ w 1974 r. przewidywał
on likwidację głodu na świecie w ciągu dziesięciu lat. Relacjonując przebieg kolejnego Szczytu
Żywnościowego ONZ w 1996 r., na którym podjęto zobowiązania do obniżenia o połowę liczby
głodujących i niedożywionych w ciągu 20 lat, „The Times" sarkastycznie zauważył, że ta ważna
deklaracja „nie stała się jednak pierwszoplanowym wydarzeniem z powodu wybuchu kryzysu
w Zairze". Sekretarz Generalny ONZ wystosował emocjonalne wezwanie do „wspólnej pomo-
cy" dla ponad miliona uchodźców, „którym grozi pewna śmierć" we wschodnim Zairze.
Chronicznie niedożywieni (w min osób) 1970 1980 1990 2010

Afryka Północna i Bliski Wschód 60 40 50 60
Ameryka Łacińska 60 50 70 40
Azja Wschodnia 470 380 280 120
Azja Południowa 250 300 260 200
Afryka Subsaharyjska 90 150 220 260
Ź r ó d ł o : „The Times", 14 November 1996.

V ________________________________________________________________________________________ J
wionych oraz została zaakceptowana fabrycz- wyznaczyli bezsensowne granice i gdzie wła-
na forma organizacji pracy. Niektóre KSR dze kolonialne niedostatecznie przygotowały
otwarcie poszukują alternatywnej strategii tamtejsze społeczeństwa do samodzielnego
rozwoju uwzględniającej uwarunkowania kul- administrowania krajem. Po upadku imperium
turowe wpisane w ich tradycje. miejscowe rządy nie miały szerszego poparcia
w kraju, co przyczyniło się do powstania we-
Niska wydajność w rolnictwie. Jeżeli wydaj- wnętrznych i zewnętrznych konfliktów.
ność w rolnictwie jest niska, większość ludzi W dalszej części tego rozdziału zastanowi-
musi pracować na roli tylko po to, aby wyży- my się, w jakim stopniu udział w gospodarce
wić całą ludność kraju. Niewielu tylko pra-
cowników można zatrudnić w działalności po-
zarolniczej. Wzrost produkcji rolnej wymaga
jednak lepszej melioracji i nawodnienia grun-
tów, nowoczesnych nawozów i materiału
siewnego, czyli lepszego wyposażenia. Dopó-
ki nie pojawi się możliwość przesunięcia czę-
ści siły roboczej z rolnictwa, dopóty kraje
ubogie nie mogą przeznaczyć odpowiednich
zasobów na inwestycje służące podniesieniu
wydajności rolnictwa. Wszystko to składa się
na działanie swoistego błędnego koła.
Konflikt. Oprócz tych czysto ekonomicznych

przyczyn źródeł zacofania upatruje się też
w czynnikach politycznych i kulturowych.
Zgodnie z tym poglądem, najbiedniejsze re-
giony znajdują się tam, gdzie kolonizatorzy

światowej może pomóc KSR w rozwiązaniu rowcowej. Współcześnie mniej niż połowa
ich problemów. Nie ograniczamy się jednak wpływów z eksportu KSR pochodzi z wywo-
wyłącznie do krajów najbiedniejszych. Grupa zu towarów nie przetworzonych. Spróbujmy
krajów, nazywanych przez nas słabiej rozwi- wyjaśnić przyczyny tego stanu rzeczy.
niętymi, obejmuje również kraje nowo uprze-
mysłowione, takie jak np. Meksyk i Brazylia, Tendencje kształtowania się
które są na najlepszej drodze do dołączenia cen towarów nie przetworzonych
do grupy państw bogatych. W niektórych
przypadkach droga rozwojowa owych krajów Tablica 36.3 dowodzi, że z wyjątkiem ropy
o średnich dochodach jest wzorem dla krajów naftowej (jej podaż została skutecznie ograni-
najuboższych. Niemniej jednak, mimo dzielą- czona przez OPEC) oraz złota (j eg° ceny były
cych je różnic, kraje słabiej rozwinięte łączą sztucznie kontrolowane) realne ceny towarów
się w narzekaniach na sposób funkcjonowanie przetworzonych wykazywały przez ostat-
nia gospodarki światowej. Ich zdaniem go- nie ćwierć wieku tendencję spadkową.
spodarka światowa jest nastawiona na przy- Można ją przypisać zarówno zwiększonej
noszenie korzyści bogatym krajom uprzemy- podaży, jak i zmniejszonemu popytowi. Po
słowionym. stronie popytu na spadek cen, po jakich moż-
na sprzedać wiele surowców na rynkach kra-
jów uprzemysłowionych, wpłynął postęp tech-
niczny, prowadzący m.in. do pojawienia się
kauczuku syntetycznego i mas plastycznych.
Rozwój przez handel Po stronie podaży źródłem trendu spadko-
towarami nie przetworzonymi wego były sukcesy KSR w podnoszeniu wy-
dajności pracy i zwiększaniu produkcji. W dą-
W rozdziale 33 przeanalizowaliśmy korzyści żeniu do osiągnięcia wzrostu gospodarczego
z handlu, kiedy kraje specjalizują się pobudzanego eksportem wyrobów nie prze-
w eksporcie tych towarów, w których produk- tworzonych KSR podejmowały inwestycje
cji mają przewagę komparatywną (względną). w celu poprawy jakości materiału siewnego,
Wiemy, że względnie obfite wyposażenie a także zwiększenia zużycia nawozów. „Zielo-
w czynniki wytwórcze jest ważnym wyznacz- na rewolucja" spowodowała przewrót w rol-
nikiem tej przewagi. W wielu KSR takim nictwie azjatyckim. Producenci surowców po-
czynnikiem, występującym we względnej obchodzenia mineralnego sięgnęli do bardziej
fitości, jest ziemia. Sugeruje to, że KSR mogą kapitałochłonnych metod wydobycia, co także
odnieść największe korzyści z uczestnictwa wpłynęło na wzrost wydajności i produkcji.
w gospodarce światowej, eksportując dobra, Jednocześnie dążenia KSR do zwiększenia
do których wytworzenia są potrzebne duże na-
kłady tego właśnie czynnika.
Towary nie przetworzone to produkty rolne

i surowce mineralne. Ich produkcja wyma-
ga znacznych nakładów ziemi.
W niniejszym podrozdziale zbadamy eks-

port dóbr nie przetworzonych z KSR, zarówno
„miękkich" surowców pochodzenia rolnicze-
go, takich jak kawa, bawełna i cukier, jak
i „twardych" surowców pochodzenia mineral-
nego, np. miedź czy aluminium.
Tradycyjnie KSR starały się zapewnić so-
bie korzyści z handlu, eksportując towary nie
przetworzone i przeznaczając uzyskane w ten
sposób dochody na zakup za granicą ogrom-
nie potrzebnych im maszyn i innych dóbr
przetworzonych. Jeszcze w 1960 r. eksport su-
rowców stanowił 84% całego eksportu KSR.
Mimo to większość z nich zaczęła sceptycznie
zapatrywać się na perspektywy tej drogi roz-
woju, opartej na specjalizacji w produkcji su-

TABLICA 36.3
Wskaźniki realnych cen towarów nie przetworzonych w latach 1955-1999 (1995 = 100)
Wyszczególnienie 1955 1975 1985 1995 1999
Ropa naftowa 57 180 229 100 125
Złoto 43 120 118 100 62
8 innych metali 152 200 128 100 71
28 produktów „miękkich" 186 217 129 100 70
produkcji i uzyskania większych wpływów trwa wiele lat. Wielkość produkcji nie może
eksportowych przyczyniły się do spadku real- się w konsekwencji szybko zmienić.
nych cen towarów sprzedawanych przez nie Ze względu na bardzo strome nachylenie
za granicę. zarówno krzywej podaży, jak i krzywej popy-
Czy te tendencje dotyczące cen surowców tu niewielkie przesunięcie jednej z nich pro-
utrzymają się? Niekoniecznie. Przy kończą- wadzi do znacznej zmiany ceny równowagi.
cych się zasobach niektórych minerałów ich Krzywe popytu zmieniają położenie, gdyż go-
realne ceny będą musiały w końcu wzrosnąć, spodarki krajów uprzemysłowionych przecho-
aby zmniejszyć popyt do poziomu coraz bar- dzą przez okres wysokiej (rozkwit) i niskiej
dziej ograniczonej ich podaży. Równocześnie (kryzys) koniunktury. Najważniejszą przyczy-
jednak — wraz z pojawieniem się nowych ną przesunięć krzywej podaży są klęski nie-
substytutów syntetycznych — należy się urodzaju.
prawdopodobnie liczyć z dalszym spadkiem
cen surowców odnawialnych, takich jak kau- Koncentracja eksportu
czuk naturalny.
Ziemia wykorzystywana obecnie do upra- Wahania realnych cen surowców prowadzą do
wy drzew kauczukowych kiedyś może zostać zmian wielkości wpływów z eksportu i wahań
przeznaczona na bardziej zyskowne cele. wielkości produktu narodowego brutto tych
KSR, które specjalizują się w produkcji su-
Niestabilność cen rowców na potrzeby gospodarki światowej.
Tablica 36.4 dowodzi, że jeden surowiec może
Drugim problemem, jaki stwarza specjalizacja dostarczać ponad połowę całkowitych wpły-
w produkcji wyrobów nie przetworzonych, wów z eksportu niektórych KSR.
jest ogromna zmienność ich realnych cen. Dla
obu grup surowców (tj. rolniczych i mine-
ralnych) nie jest czymś niezwykłym zmiana
realnej ceny o więcej niż 40% w ciągu roku.
Kraje słabiej rozwinięte nie są nigdy pewne,
jaka będzie w danym roku wielkość importu,
której sfinansowanie umożliwiają wpływy
eksportowe.
Ceny równowagi wyrobów nie przetwo-
rzonych są podatne na duże wahania ze
względu na niską elastyczność cenową zarów-
no podaży, jak i popytu. Jeżeli chodzi o popyt,
ludzie muszą mieć żywność i surowce prze-
mysłowe. Natomiast odnośnie do podaży, to
jeżeli pola zostały już obsiane, łatwo psujące
się produkty trzeba w końcu sprzedać bez
względu na uzyskaną cenę. Podobnie nieela-
styczna jest podaż metali i surowców pocho-
dzenia mineralnego, ponieważ uruchomienie
np. nowej kopalni miedzi czy huty aluminium
TABLICA 36.4
Koncentracja eksportu i wahania cen realnych w latach 1966-1998
Wyszczególnienie Zambia (miedź) Mauritius Mali (bawełna) Ghana (kakao)
(cukier)
Udział w całkowitym
eksporcie w 1995 r. (w %) 81 15 40 22
Cena realna (minimalna-mak-
symalna) 86-323 19-46 61-207 65^132
Ceny realne w centach USA z 1995 r. za funt.

Realna cena np. kakao jest bardzo niesta- Położenie krzywej całkowitej podaży wolno-
bilna. Załóżmy, że Ghana doświadcza 50-pro- konkurencyjnych producentów zmienia się
centowego spadku cen kakao: jej wpływy eks- między SSl i SS2, zależnie od wyników zbio-
portowe zmniejszają się o 11%, co jest praw- rów w poszczególnych latach. W warunkach
dziwą katastrofą. Ghanie powodzi się wolnego rynku punkt równowagi będzie oscy-
oczywiście bardzo dobrze w okresach, gdy lował między Al i A2 na krzywej popytu. Ze
ceny kakao wzrastają. W opisywanej przez względu na nieelastyczność popytu wahania te
nas sytuacji jednak zmiany na światowym są równoznaczne z dużymi zmianami ceny
rynku kakao oznaczają dotkliwy cios dla całej równowagi na rynku tego surowca.
gospodarki Ghany. Załóżmy teraz, że tworzone są zapasy bu-
Połączenie długookresowej spadkowej ten- forowe.
dencji realnych cen i znacznych krótkookreso-
wych fluktuacji tego trendu sprawiło, że kraje Zapasy buforowe jest to system mający za-
słabiej rozwinięte niechętnie trwają na ścieżce pewniać stabilizację rynku surowca. Orga-
rozwoju dokonującego się przez eksport dóbr nizacja zajmująca się ich tworzeniem doko-
nie przetworzonych, jeżeli oznacza to nad- nuje interwencyjnych zakupów surowca
mierną koncentrację na pojedynczym surow- przy niskiej jego cenie, a sprzedaje go przy
cu. Każdy z krajów wymienionych w tablicy wysokiej.
\ -------------------------------------------------------------- y
36.4 zdołał od 1974 r. obniżyć udział dominu-
jącego w eksporcie surowca o ponad 10 punk- Zbiory w danym roku są rekordowe,
tów procentowych. Dywersyfikacja produkcji a krzywa podaży znajduje się w położeniu
i eksportu, rozszerzająca je o inne dobra, po-
zwala ustabilizować dochody z eksportu
i ogólne wyniki osiągane przez gospodarkę.
Systemy stabilizowania cen

surowców
Możliwe, że producenci surowców, umacnia-
jąc swoją pozycję ekonomiczną, będą mogli
utrzymywać swoją naturalną przewagę kom-
paratywną, ale tylko przy takim układzie sił
w gospodarce światowej, który pozwoli im
czerpać z niej większe korzyści. Przypuśćmy,
że dojdą oni do porozumienia i wspólnie zor-
ganizują system stabilizacji cen konkretnego
surowca. System taki wpłynąłby na ustabilizo-
wanie wpływów eksportowych krajów, któ-
rych gospodarka jest silnie zależna od ekspor-
tu tego surowca.
Na rysunku 36.1 pokazano sposób działa-
nia takiego systemu. Linia DD obrazuje nie-
elastyczną krzywą popytu na dany surowiec.

SSt. Przy braku interwencji na rynku równo- norynkowej w punkcie A2, instytucja utrzymu-
waga zostanie osiągnięta w punkcie A,. Orga- jąca zapasy buforowe wyprzedaje więc
nizacja utrzymująca zapasy buforowe może z magazynów surowiec w ilości CA. Przy bie-
dokonać zakupów interwencyjnych o rozmia- żącej produkcji na poziomie PC oznacza to, iż
rach AB, pozwalając, aby ilość QQ została za- ponownie jest eksportowana ilość 0Q surowca
kupiona przez innych nabywców po cenie P. po cenie P. Działalność organizacji utrzymują-
Jeżeli zapasy buforowe utrzymuje państwo, to cej zapasy buforowe umożliwia zatem nie tyl-
eksport tego kraju wyniesie 0Q przy cenie P. ko ustabilizowanie ceny surowca na poziomie
Istota systemu zapasów buforowych pole- P, lecz także — dzięki stabilizacji wolumenu
ga na magazynowaniu surowca. Gdy nastąpi eksportu na poziomie 0Q — pozwala na stabi-
klęska nieurodzaju, krzywą podaży producen- lizację wpływów eksportowych.
tów będzie wyznaczała linia SS7. Zamiast do- Mimo że rysunek 36.1 ilustruje wahania
puścić do ukształtowania się równowagi wol- podaży, powodem stworzenia systemu zapa-
sów buforowych mogą być również wahania
popytu. Wielkość popytu na miedź wykazuje
fluktuacje zgodne z przebiegiem cyklu ko-
RYSUNEK 36.1 niunkturalnego w Europie i Ameryce Północ-
Stabilizacja cen surowców nej, gdzie miedź jest głównym surowcem do
W warunkach wolnego rynku zmiany położenia produkcji. Spróbuj samodzielnie narysować
krzywej podaży między SS{ i SS2 prowadzą do ru- wykres podobny do naszego rysunku 36.1,
chów po krzywej popyta między punktami A[ i aby zilustrować przypuszczalny sposób dzia-
A2. łania systemu zapasów buforowych przy wa-
Gdy krzywa podaży znajdzie się w położeniu haniach wielkości popytu.
SS,, Ile powinna wynosić docelowo cena, przy
w ramach systemu zapasów buforowych której zapasy buforowe pozwolą ustabilizo-
dokonuje wać rynek? Jeżeli jedynym zadaniem systemu
się zakupów interwencyjnych o rozmiarach AB.
jest likwidacja wahań cen, to stabilizacja po-
Wo-
lumen eksportu wynosi 0Q, a cena — P. Gdy winna następować na poziomie, który nie wią-
krzy- że się z koniecznością ani długofalowego po-
wa podaży przyjmuje położenie SS2, w systemie większania, ani też stałego zmniejszania stanu
zapasów buforowych. Załóżmy, odwołując się
do rysunku 36.1, że krzywa podaży producen-
tów wykazuje regularne wahania między po-
łożeniem SSi i SS2. Przy cenie P w systemie
zapasów buforowych następuje skup ilości AB
surowca przez tyle samo lat, przez ile trwa
sprzedaż takiej samej ilości CA. Stabilizacja
przy wyższej cenie sprawi, że AB będzie
większa od CA, co będzie oznaczać długofalo-
wy systematyczny przyrost zapasów.
Taka polityka może również być uzasad-
niona. Jest to po prostu polityka ograniczania
podaży na rynek, z takim powodzeniem wy-
próbowana przez OPEC. Organizacja ta nie
potrzebowała nawet magazynów. Poszczegól-
ne kraje-producenci ropy utworzyły po prostu
kartel i uzgodniły pomiędzy sobą pozostawie-
za-
pasów buforowych następuje interwencyjna
sprze-
daż o rozmiarach CA. Również w tym przypadku
wolumen eksportu wynosi 0Q, przy cenie P.
Dzięki
temu systemowi możliwa jest więc stabilizacja
cen
surowców i wielkości wpływów eksportowych.

nie ilości AB ropy pod ziemią. Ze względu na w udziale nie tylko im, jako krajom silnie za-
to, że popyt na ropę i inne surowce jest nieela- leżnym od eksportu tych surowców, ale także
styczny, ograniczenie dostaw nie tylko podbija krajom uprzemysłowionym.
cenę surowca, lecz także jednocześnie zwięk-
sza wpływy eksportowe jego producentów.
W zasadzie skutecznie działające kartele pro- 36
ducentów mogą więc zarówno stabilizować
ceny surowców, jak i, idąc za przykładem Rozwój
OPEC, oprzeć się spadkowej tendencji real- przez uprzemysłowienie
nych cen poprzez ograniczenie podaży.
W ostatnich latach KSR podejmowały pró- Wiele krajów doszło do wniosku, że klucz do
by zorganizowania systemów stabilizowania rozwoju znajduje się nie w jeszcze większej
cen surowców na rynkach kakao, kawy i cyny. specjalizacji w produkcji surowcowej, lecz
Próby te czasami przybierają prymitywne for- w rozwoju przemysłu przetwórczego. W tym
my. Na przykład, gdy Brazylia, największy podrozdziale omówimy dwie odmienne for-
światowy producent kawy, miała rekordowe my, jakie przybrał rozwój przemysłu.
zbiory, rząd tego kraju kupował kawę od far-
merów brazylijskich i po prostu ją spalał. Żad-
nemu z KSR nie udało się jednak powtórzyć
Substytucja importu
z większym powodzeniem przykładu OPEC. W okresie załamania handlu światowego w la-
W przypadku wielu surowców rządy mają do tach trzydziestych w wielu KSR nastąpił spa-
czynienia nie z niewielką liczbą dużych pól dek dochodów z eksportu o ponad 50%. Trud-
naftowych, lecz z wielką liczbą drobnych pro- no się zatem dziwić, że niektóre z tych krajów
ducentów, których trudniej zorganizować. postanowiły już nigdy w takim stopniu nie
Kartele omawialiśmy szczegółowo w roz- uzależniać się od gospodarki światowej. Po
dziale 10 (Mikroekonomia). Problemem, jaki II wojnie światowej zaczęły one realizować
rodzi przyjęcie strategii ograniczania podaży
strategię substytucji importu.
zmierzającej do podbicia ceny, jest fakt, że
skłania ona jednocześnie poszczególnych pro- Strategia substytucji importu (polityka an-
ducentów do nierespektowania wspólnie przy- tyimportowa) polega na zastąpieniu impor-
jętych uzgodnień. Dla każdego z producentów tu produkcją krajową pod osłoną wysokich
bowiem wyśrubowanie przez kartel ceny po- ceł lub ograniczeń ilościowych.
wyżej kosztu krańcowego jest silną zachętą do
wytwarzania ilości większej od uzgodnionej
kwoty. Jeżeli jednak wszyscy producenci będą
oszukiwać, to cena znacznie spadnie albo też
w ramach systemu zapasów buforowych zaku-
pi się ogromne ilości surowca, aby uniemożli-
wić przedostanie się dodatkowej produkcji na
rynek. Nawet bogate kraje Unii Europejskiej
uskarżają się na wysokie koszty magazynowa-
nia osławionej „góry masła". Kraje słabiej
rozwinięte po prosta nie mogą sobie pozwolić
na takie zamrożenie swoich pieniędzy.
Ze względu na to, że dotychczasowe próby
ograniczenia przez KSR podaży surowców za
kończyły się niepowodzeniem i ponieważ nie
mogą one sobie pozwolić na gromadzenie
ogromnych zapasów, gdy poszczególni produ-
cenci odmawiają wprowadzenia ograniczeń
w dostawach, KSR chciały uzyskać pomoc ze
strony innych krajów w stworzeniu skutecz-
nych systemów stabilizacji rynków surowco-
wych. Chcąc utrzymać wyższe realne ceny su-
rowców, systemy te mogłyby w praktyce prze-
suwać siłę nabywczą od użytkowników
i konsumentów w bogatych krajach uprzemy-
słowionych ku krajom biedniejszym. Kraje
słabiej rozwinięte twierdzą jednak, że dzięki
stabilizacji realnych cen korzyści przypadłyby

Substytucja importu prowadzi do spadku dzić je z zagranicy. Oprócz tego, mimo że pod
obrotów handlu światowego i wiąże się osłoną barier celnych może następować dość
z ograniczeniem działania zasady przewagi szybki rozwój krajowego przemysłu, którego
komparatywnej. Kraje słabiej rozwinięte wy- produkcja zastępuje import, po zakończeniu
korzystywały cła i ograniczenia ilościowe etapu substytucji importu wzrost gospodarczy
w celu przesunięcia krajowych zasobów kraju może zostać gwałtownie zahamowany.
z produkcji surowcowej, w której miały prze- Kraj będzie się wówczas specjalizował
wagę komparatywną, do produkcji przemysło- w dziedzinach, w których jego pozycja kom-
wej, w której były relatywnie znacznie mniej paratywną jest niekorzystna, a bodźców do
wydajne. dalszego rozwoju może dostarczyć jedynie
Z teorii wymiany międzynarodowej wyni- zwiększenie krajowego popytu. Na tym właś-
ka, że polityka taka może spowodować mar- nie polega niebezpieczeństwo.
notrawstwo. Kraje, które ją prowadzą, zuży- Potencjalna zaleta wiąże się natomiast
wają dużo więcej zasobów krajowych do wy- z tym, że przewaga komparatywną nie jest ka-
tworzenia wyrobów przemysłowych, niżby tegorią statyczną, lecz dynamiczną. W roz-
ich wymagał eksport, niezbędny do sfinanso- dziale 33 przekonaliśmy się, że ochrona celna
wania importu tych samych dóbr przemy- może pomóc w rozwoju nowych gałęzi, mimo
słowych3. że subsydiowanie produkcji pozwoliłoby osią-
Przyczyną realizacji przez KSR strategii gnąć ten sam efekt przy niższym koszcie spo-
substytucji importu była, z jednej strony, chęć łecznym. Rozwijając przemysł i opanowując
ograniczenia ich specjalizacji w produkcji nowe technologie, KSR mogą w końcu uzy-
określonych surowców, motywowana powo- skać przewagę komparatywną w produkcji
dami, o których mówiliśmy w poprzednim niektórych wyrobów przemysłowych. Mimo
podrozdziale, z drugiej zaś kraje te kojarzyły że przedsięwzięcia wymagające zastosowania
rozwinięty sektor przemysłowy z wysokim najnowszej techniki będą nadal realizowane
poziomem wydajności, który obserwowały najpierw w krajach bogatych, które stać na ba-
w bogatych krajach przemysłowych. Podjęcie dania i prace rozwojowe, w dalszej kolejności
realizacji strategii rozwojowej, opartej na sub- wiele z tych technologii zostanie rozpo-
stytucji importu, niesie ze sobą jedno wielkie wszechnionych na stosunkowo szeroką skalę.
niebezpieczeństwo i ma też jedną potencjalną Kraje słabiej rozwinięte będą mogły wykorzy-
zaletę. stywać swoje względnie obfite wyposażenie
Niebezpieczeństwo polega na tym, że sub- w pracę do produkcji wyrobów przemysłu
stytucja importu może okazać się ślepym za- przetwórczego, wymagających dużych nakła-
ułkiem. W krótkim okresie polityka antyim- dów tego czynnika wytwórczego.
portowa jest kosztowna, ponieważ do produk- Strategia substytucji importu nie musi
cji wyrobów wytwarzanych w kraju zużywa więc być celem samym w sobie. Może ona
się więcej zasobów i wytwarza się je po wyż- być wstępną, wyjściową fazą rozwoju prze-
szych kosztach od właściwego danemu krajo- mysłowego przygotowującego gospodarkę do
wi społecznego kosztu krańcowego tych dóbr, przejścia do proeksportowej strategii rozwoju
tj. cen światowych, po których można sprowa- gospodarczego.
Wzrost gospodarczy pobudzany eksportem
3
Odgradzając się od gospodarki światowej, kraje
byłego bloku komunistycznego również prowadziły
na wielką skalę politykę substytucji importu. Nie
przyniosła ona ekonomicznego sukcesu.
proeksportowa) opiera się na

(strategia
wzroście produkcji i dochodu
narodowego,
stymulowanym przez eksport, a nie na
za-
stępowaniu importu produkcją krajową.

Eksport towarów przetworzonych obecnie wywóz maszyn i dóbr konsumpcyj-
nych trwałego użytku. Kraje te są dziś liczą-
Przykładem rzeczywistego sukcesu gospodar- cym się producentem właściwie wszystkich
czego w ostatnich trzech dziesięcioleciach jest dóbr przemysłowych, począwszy od samocho-
historia krajów, które przeszły taką transfor- dów, aż po tranzystory i telewizory. Jak na to
mację i nie należą już dziś do krajów o wyso- zareagują kraje uprzemysłowione?
kich cłach, lecz do grona liczących się ekspor- Zasada przewagi komparatywnej sugeruje,
terów wyrobów przemysłowych. Zamiast od- że w długim okresie kraje uprzemysłowione
wracać się od gospodarki światowej, obracają i świat jako całość powinny czerpać korzyści
kontakty ze światem na swoją korzyść. z tej nowej postaci handlu wyrobami przemy-
Szczególnie duże sukcesy na tej drodze słu przetwórczego. Kraje wysoko rozwinięte
osiągnęły kraje Azji Południowo-Wschod- powinny dokonać przesunięcia czynników
niej, łącznie z Chinami. Tablica 36.5 ukazuje wytwórczych do gałęzi, w których mają obec-
ich szybki rozwój i kluczową rolę eksportu nie przewagę komparatywną, takich jak bio-
dóbr przetworzonych. technologie i telekomunikacja, i które względ-
Czy producenci wyrobów przemysłowych nie intensywnie wykorzystują kapitał i wiedzę
w krajach wysoko rozwiniętych powinni się techniczną, tj. czynniki, w które kraje bogate
martwić konkurencją ze strony azjatyckich są stosunkowo obficie wyposażone.
producentów tychże dóbr? Czy, jeżeli abstra- Proces dostosowań jest jednak kosztowny.
hować od dziedzin reprezentujących najwyż- Trzeba zamykać fabryki, likwidować przesta-
szy poziom techniki, „tygrysy" zmiotą z ryn- rzałe wyposażenie, przekwalifikować pracow-
ku producentów wyrobów przemysłowych
o dużej zawartości pracy w Europie, Amery-
ce Północnej czy nawet Japonii?
Mimo że na ogół jesteśmy skłonni myśleć
o KSR jako o eksporterach bardzo praco-
chłonnych, niskiej jakości wyrobów przemy
słowych, takich jak tanie tekstylia, ten stereo-
typ należy już do przeszłości. Pozostaje praw-
dą, że wyroby tekstylne są największą
pojedynczą grupą towarową pochodzenia
przemysłowego, będącą przedmiotem ekspor-
tu KSR, jednakże najszybciej zwiększa się
TABLICA 36.5
Wzrost i handel zagraniczny gospodarek krajów Azji Południowo-Wschodniej

w latach 1965-1997
Kraj Roczny wzrost realnego PKB Udział wyrobów przetworzonych
na 1 mieszkańca (w %) w eksporcie
1965-1980 1980-1997 1965 1997
Indonezja 9 6 2 51
Hongkong 9 5 90 92
Malezja 7 5 6 76
Singapur 10 7 34 84
Korea Południowa 10 7 59 92
Tajlandia 7 6 4 73
Chiny (od 1980 r.) - 9 47 84

r
RAMKA 36.2
Zmienne przepływy kapitału szkodzą KSR
W latach dziewięćdziesiątych zwiększyła się mobilność kapitału. Wiele KSR przyciągnęło
znaczne strumienie kapitału zagranicznego. Niektóre z tych strumieni stanowiły inwestycje dłu-
gookresowe w zakłady produkcyjne, lecz niejednokrotnie napływ ten był spowodowany wysoką
krajową stopą zwrotu na rynkach wschodzących, gdzie systematycznie likwidowano wcześniej-
sze ograniczenia. Kraje te często ustalały kursy swoich walut na stałym poziomie w stosunku do
dolara amerykańskiego. Inwestorzy zagraniczni uważali, że są w stanie skorzystać na wysokich
stopach zwrotu i wycofać swoje pieniądze, zanim nastąpi dewaluacja.
W 1997 r. kraje Azji Wschodniej musiały stawić czoło atakom spekulacyjnym na swój stały
kurs walutowy. Celem ataku stały się nawet kraje o zdrowych „podstawach". Ponieważ banki
azjatyckie zaciągnęły pożyczki w walutach obcych, drastyczny spadek kursów walutowych pro-
wadził do znacznego wzrostu realnej wartości zobowiązań tych banków, powodując niewypła-
calność systemu bankowego i pogłębiając panikę.
Poniższa tablica ukazuje ogromną skalę deprecjacji realnych kursów walutowych. Między-
narodowy Fundusz Walutowy musiał zająć się organizacją olbrzymich pakietów ratunkowych.
Tam, gdzie pomogły one przywrócić wypłacalność, zdeprecjonowany „superkonkurencyjny"
kurs walutowy umożliwił wyjście z kryzysu w 1998 r. Tablica pokazuje, że wraz z przywróce-
niem zaufania kursy walutowe doszły do bardziej uzasadnionego poziomu.
Jakie nauki płyną z kryzysu? Po pierwsze, zezwolenie na napływ olbrzymich strumieni ka-
pitału jest groźne, gdyż to, co napływa, może również odpłynąć. W związku z tym coraz czę-
ściej zachęca się KSR do przyjęcia płynnego kursu walutowego w celu ograniczenia napływu
kapitału. Po drugie, utrzymanie pewnego zakresu kontroli przepływów kapitałowych może nie
być złym pomysłem, przynajmniej do czasu wzmocnienia krajowego systemu bankowego i jego
odpowiedniej regulacji. Po trzecie, KSR nie powinny zbytnio zadłużać się w walutach obcych,
których wartość w walucie krajowej wzrasta, gdy spada kurs walutowy. Po czwarte, sukces
MFW był kosztowny i to nie tylko dla krajów bogatych, które zapłaciły jego rachunek. Ratowa-
nie z opresji inwestorów zagranicznych stwarza oczekiwania na przyszłe akcje ratunkowe. Nie-
którzy krytycy twierdzą, że gdyby MFW nie ratował Meksyku w 1995 r., kryzys azjatycki
w 1997 r. nie byłby tak głęboki.
Wyszczególnienie Indonezja Korea Malezja Tajlandia Filipiny

Południowa
Realny kurs walutowy
(1990-1996 = 100)
Czerwiec 1997 105 95 111 107 115
Grudzień 1997 62 66 80 72 89
Czerwiec 1998 33 76 79 87 92
Grudzień 1998 71 85 77 98 91
Ź r ó d ł o : World Bank, Global Development Finance 1999.

ników. W rozdziale 33 wyjaśniliśmy, dlaczego cję polityki handlowej na korzyść KSR kosz-
politycy mogą raczej ustąpić pod naciskiem tem dyskryminacji krajów bogatych są nie-
przedstawicieli upadających gałęzi, domagają- wielkie.
cych się ochrony za pomocą ceł i ograniczeń
ilościowych, niż promować rozwój nowych
dziedzin produkcji. W świecie, w którym cła
w obrotach między krajami przemysłowymi 36.5
zostały w znacznej mierze zniesione, odradza
się obecnie protekcjonizm wykorzystujący
1 ----- >
ograniczenia ilościowe, dobrowolne ograni-

czenia eksportu, a także bariery pozataryfowe. Rozwój oparty
Restrykcje w dziedzinie handlu wyrobami na wykorzystaniu kredytów
tekstylnymi i odzieżą sięgają lat sześćdziesią-
tych. Później pojawiły się nowe ograniczenia Trzeci szlak rozwoju gospodarczego wiedzie
obejmujące samochody, stal i magnetowidy. przez zaciąganie pożyczek za granicą, trzeci
W rozdziale 33 pokazaliśmy, w jaki sposób zaś rodzaj pretensji KSR do sposobu funkcjo-
cła powodują marnotrawstwo zasobów spo- nowania gospodarki światowej dotyczy zbyt
łecznych. Prowadzą one również do znacz- twardych warunków finansowania. Kraje sła-
nych przesunięć dochodów od konsumentów biej rozwinięte tradycyjnie występują na ryn-
do producentów. Mimo że nowy protekcjo- kach światowych jako dłużnicy, którzy zacią-
nizm nie jest bynajmniej zjawiskiem po- gnęli kredyty, aby sfinansować nadwyżkę
wszechnym wśród krajów wysoko rozwinię- importu nad eksportem. Importując dobra ka-
tych, w niektórych gałęziach jego znaczenie pitałowe, KSR mogły uzupełnić krajowe in-
może być jednak istotne. westycje finansowane z oszczędności krajo-
Do każdego miejsca pracy w stoczniach wych.
szwedzkich, kosztującego 20 tys. $, szwedzcy
podatnicy dopłacają ok. 50 tys. $ w postaci •
subwencji. Ochrona rynku krajowego kosztu- Międzynarodowy
je kanadyjskich konsumentów 500 min $ kryzys zadłużenia
rocznie, niezbędnych do zapewnienia dodat-
kowych 135 min $ na płace w przemyśle Przypomnijmy podstawowe równanie arytme-
odzieżowym. Kiedy japońscy konsumenci tyki bilansu płatniczego.
płacą za wołowinę cenę będącą ośmiokrotno-
ścią ceny światowej, nie oznacza to, że japoń- Deficyt na rachunku obrotów bieżących =
= deficyt handlowy + spłata odsetek od długu =
scy farmerzy mają się osiem razy lepiej. Tyle = przyrost zadłużenia zagranicznego netto.
razy więcej bowiem kosztuje ich produkcja (36.1)
wołowiny4.
W porównaniu z tymi kosztami znacznie
bardziej sensowne jest subsydiowanie procesu
przekwalifikowania pracowników, wypłata
wysokich odpraw i zamykanie nierentownych
zakładów. W długim okresie koszty protekcji
są wyższe niż koszty subsydiowania procesu
dostosowań do nowego układu przewagi kom-
paratywnej.
Niemniej jednak KSR słusznie obawiają
4
World Bank, World Development Report.
się, że ich strategia rozwoju gospodarczego,
oparta na uprzemysłowieniu i wzroście eks-
portu wyrobów przetworzonych, może zostać
zniweczona przez silną ochronę rynków tych
towarów. Ruch na rzecz NMŁE nie domaga
się samego tylko zapewnienia, że kraje wyso-
ko rozwinięte nie będą nakładać ceł i innych
restrykcji handlowych na import z KSR. Po-
stuluje on, aby kraje bogatsze poszły dalej:
zwiększyły import wyrobów przemysłowych
z krajów rozwijających się, nakładając cła na
import z innych krajów rozwiniętych. Obec-
nie, jak się wydaje, widoki na taką reorienta-

Pierwszy wiersz równania (36.1) obrazuje ściwą miarą zdolności płatniczej danego kraju
źródła deficytu na rachunku obrotów bieżą- nie jest jego PNB, natomiast dochody z eks-
cych; drugi przypomina, że trzeba za niego portu, stąd też w tablicy 36.7 pokazujemy nie
płacić poprzez sprzedaż krajowych aktywów
obcokrajowcom albo przez zaciąganie za gra-
nicą nowych kredytów.
a kraje dłużnicze były w wyrażeniu realnym
subsydiowane przez wierzycieli.
Często spotyka się również pogląd, że wła-
Zadłużenie KSR (% PNB) Obsługa zadłużenia (% eksportu)

Wyszczególnienie 1980 1996 Kraj 1970 1980 1997
KSR łącznie 26 34 Argentyna 22 37 64
Afryka Subsaharyjska 29 77 Kolumbia 12 16 29
Azja Wschodnia i basen Brazylia 12 63 62
Pacyfiku 17 30 Meksyk 24 50 37
Azja Południowa 17 32 Wenezuela 3 27 33
Bliski Wschód i Afryka Burundi 2 10 29
Kenia 6 21 21
Północna 31 38
Ameryka Łacińska i Karaiby 35 36
Europa Wschodnia i Środ-
kowa Azja 24 34
Ź r ó d ł o : Jak tablicy 36.1. j Ź r ó d ł o : Jak tablicy 36.1.
TABLICA 36.6 TABLICA 36.7

Tablica 36.6 przedstawia gwałtowne nara- jaśnia to bardzo dobrze uciążliwość problemu
stanie zadłużenia w niemal wszystkich gru- dla krajów dłużniczych.
pach KSR w latach osiemdziesiątych.
Niewypłacalność i restrukturyzacja zadłu-
żenia. Postawmy się w sytuacji rządu dużego
Międzynarodowy kryzys zadłużenia pojawił kraju dłużniczego, dla którego jedynym spo-
się wówczas, gdy wiele krajów słabiej
sobem sprostania ciężarowi spłaty odsetek od
rozwiniętych nie było już w stanie spłacać
długu (i spłaty rat kredytu) jest doprowadze-
odsetek od swoich zagranicznych długów.
nie gospodarki kraju do głębokiej i długotrwa-
łej recesji. Spowoduje to gwałtowny spadek
Miarą obciążenia długiem nie jest jednak importu i pozwoli przeznaczyć dochody z eks-
po prostu stosunek długu do PNB. Zadłużenie portu na obsługę zadłużenia. Z politycznego
jest dolegliwe tylko wtedy, kiedy realna stopa punktu widzenia jest to rozwiązanie wielce
procentowa jest dodatnia: tylko wówczas bo- niebezpieczne. Wyborcy zbyt długo nie będą
wiem dany kraj musi poświęcić realne zasoby się godzili z polityką zaciskania pasa.
na spłatę długu w przyszłości. Główną przy-
czyną kryzysu zadłużenia po 1980 r. był
wzrost realnych stóp procentowych. W okre-
sie wielu poprzednich dziesięcioleci realne
stopy procentowe były w istocie ujemne,
stosunek zadłużenia do PNB, lecz stosunek
obsługi zadłużenia do eksportu. Przez obsługę
zadłużenia rozumiemy strumienie płatności
odsetek od istniejącego długu. Tablica 36.7
dowodzi, że dla wielu krajów wzrost relacji
zadłużenia do eksportu był znacznie szybszy
niż wzrost prostej relacji długu do PNB. Wy-

RAMKA 36.3
Plan Brady'ego i kryzys zadłużenia
W połowie lat osiemdziesiątych zostałeś prezydentem jednego z KSR i przekonałeś się, że życie
nie jest łatwe. Twoi poprzednicy sądzili, że OPEC niedługo się rozpadnie, zaciągali więc za gra-
nicą kredyty, aby zapłacić za import ropy. Byli również przekonam, że ponieważ do tej pory re-
alne stopy procentowe były niskie, kredyty zagraniczne są w istocie darmowe. Zadłużyli się
więc znacznie za granicą. Odziedziczyłeś ogromne zadłużenie zagraniczne i przekonujesz się,
że przynajmniej przez jakiś czas trzeba będzie pogodzić się z wyższymi cenami ropy i wyższy-
mi realnymi stopami procentowymi.
Twój kraj jest winien bankom zagranicznym 100 mld $. Dług jest denominowany
w dolarach. Nie możesz zmniejszyć zadłużenia przez dewaluację czy „podsycanie" krajowej in-
flacji. Musisz spłacać 10 mld $ rocznie z tytułu odsetek. Ponieważ światowa stopa procentowa
wynosi również 10%, rynek będzie wyceniał emitowane przez twój kraj obligacje (gdybyś był
w stanie w pełni obsługiwać zadłużenie) według ceny nominalnej 100 $ za sztukę dla pozosta-
łego do wykupienia 1 mld obligacji. Sto dolarów jest wartością zaktualizowaną spłat w wysoko-
ści 10 $ rocznie w nieskończoność, przy stopie procentowej 10% rocznie.
Niestety jednak twój kraj nie jest obecnie w stanie podołać spłacie zadłużenia. Wprowadza-
jąc bardzo rygorystyczną wewnętrzną politykę gospodarczą, możesz ograniczyć konsumpcję
i import, co da nadwyżkę w bilansie handlowym w wysokości 1 mld $ rocznie; do obsługi za-
dłużenia potrzeba jednak 10 mld $ rocznie. Z gospodarki więcej już nie wyciśniesz: ludzie przy-
mierają głodem. Bankierzy również już ci nie pożyczą: są przekonani, że zbankrumjesz. Istot-
nie, wtórny rynek twoich nie wykupionych obligacji dokładnie odzwierciedla ocenę twoich per-
spektyw. Jeżeli panuje przekonanie, że będziesz spłacał dług w całości, to każda obligacja
będzie miała na rynku wtórnym cenę rynkową równą cenie nominalnej 100 $. Jeżeli natomiast
twoje możliwości płatnicze ocenia się na co najwyżej 2 mld $ rocznie w nieograniczonym ho-
ryzoncie czasowym, a na pewno nie na 10 mld $, to cena rynkowa pojedynczej obligacji wynie-
sie zaledwie 20 $. Stanowi ona tylko 1/5 ceny nominalnej, a to dlatego, że rynek spodziewa się
ściągnąć od ciebie 1/5 tego, co mu się należy.
Kto na tym traci? Oczywiście osoba, która nabyła od ciebie wyemitowaną obligację po cenie
nominalnej. Skoro tylko rynek zorientował się, że znalazłeś się w opałach, cena na rynku wtór-
nym od razu spadła do poziomu uznanego za realistyczny. Twoje obligacje są sprzedawane
z dyskontem, czyli poniżej ceny nominalnej. Nie możesz się wykazać pełną wiarygodnością kre-
dytową i dlatego trudno ci zaciągnąć nowe kredyty.
Wierzyciele nie dostaną nigdy więcej niż 20% swoich należności: to jest wszystko, na co cię
stać. Dlaczego zatem nie mieliby po prostu zwolnić cię ze spłaty pozostałych 80%?
Jeżeli banki popuszczą ci dzisiaj, to rządy wszystkich innych krajów dłużniczych natych-
miast zgłoszą się do nich z wnioskiem o podobne potraktowanie. Dlatego też być może rozsąd-
niej szą taktyką dla banków jest robienie hałasu w nadziei, że rządy krajów bogatych pokryją
część potencjalnych strat. Przy założeniu, że nadal płacisz prawie 2 mld $ rocznie, dodatkowe
środki wyasygnowane przez rządy krajów Północy nie mają ci ułatwić życia, lecz raczej zmniej-
szyć straty własnych obywateli — akcjonariuszy banków tych krajów!
Na tym właśnie opierał się Plan Brady'ego — propozycja przedstawiona w 1989 r. przez
amerykańskiego sekretarza skarbu, mająca na celu uruchomienie procesu redukcji zadłużenia,

zorganizowanego w opisany sposób. Dłużnicy zobowiązali się do prowadzenia racjonalnej poli-
tyki gospodarczej i możliwie szybkiej spłaty długu. Rządy dorzuciły trochę pieniędzy, niektóre
zezwoliły dłużnikom na niższe niż poprzednio spłaty, niektóre pokryły część strat banków z kra-
jów Północy.
Jeżeli jesteś materiałem na początkującego bankowca, to powinieneś zastanowić się nad
dwiema sprawami. Po pierwsze, co się stanie z cenami obligacji na rynku wtórnym po redukcji
zadłużenia? Po drugie, dlaczego wszyscy wierzyciele muszą uzgadniać jednoczesną redukcję?
Nie czytaj dalej, pomyśl.
Po pierwsze, jeżeli na rynku wtórnym przeważa opinia, że kraj może już teraz w pełni wy-
wiązać się ze swoich na nowo określonych zobowiązań, to obligacje nie będą już na rynku wtór-
nym przedmiotem obrotu z dyskontem. Powinny być zbywane po cenie nominalnej. Na poniż-
szym rysunku pokazano poprawę cen na rynku wtórnym, w odniesieniu do trzech największych
krajów dłużniczych Ameryki Łacińskiej, jako łączny efekt polityki wyrzeczeń i przywrócenia
ich wiarygodności kredytowej w wyniku zorganizowanej redukcji zadłużenia. Rysunek potwier-
dza, że poprawa wiarygodności kredytowej nie była wynikiem polityki zaciskania pasa wprowa-
dzonej w 1987 r., lecz ogłoszenia Planu Brady'ego w 1989 r.
Po drugie, załóżmy, że mamy dwóch wierzycieli: banki brytyjski i niemiecki, które mają jed-
nakowy udział w łącznej sumie wierzytelności. Początkowo obligacje są sprzedawane za 20%
wartości nominalnej. Bank brytyjski w pojedynkę redukuje całą wartość nabytych przez siebie
obligacji. Całą nadwyżkę handlową kraju można teraz przeznaczyć na spłatę zadłużenia wobec
banku niemieckiego. Posiadane przezeń obligacje gwałtownie drożeją na rynku wtórnym, po-
wiedzmy z 20% do 40% ceny nominalnej. Ponieważ jest to w dalszym ciągu mniej niż 100%,
KSR nadal nie pokrywa w pełni swoich zobowiązań, a bank nadal nalega, aby płacił tyle, ile tyl-
ko zdoła. Korzyści z hojności banku brytyjskiego (być może wspartego w dobrej wierze przez
brytyjskich podatników, którzy popierają redukcję zadłużenia) przypadają więc w całości ban-
kowi niemieckiemu, a nie zadłużonemu KSR\
Ź r ó d ł o : „The Economist", 12 September 1992.
Odosobnione działania niektórych tylko wierzycieli mogą zatem stwarzać efekt gapowicza.
Każdy wierzyciel wstrzymuje się z deklaracjami o gotowości redukcji, czekając aż z inicjatywą
wyjdą inni. Gdyby więc sprawę pozostawić własnemu biegowi, do żadnej redukcji nigdy by nie
doszło. Sukces Planu Brady'ego polegał na skoordynowaniu wysiłków organizacji międzynaro-

dowych (MFW, Banku Światowego itd.) w celu „zagonienia" różnych wierzycieli w tym samym
czasie do tej samej zagrody. Tylko wspólnie bowiem mogli oni internalizować efekty zewnętrz-
ne i wspólnie doprowadzić do końcowego rozwiązania.
pokrycia strat w przypadku ogłoszenia niewy-
V __________________________________________________
płacalności. Jest więc możliwe, że kraje, które

uciekły się do takiego rozwiązania, będą mu-
Czy mamy jakiś wybór? Po pierwsze, mo- siały liczyć się w przyszłości — przy próbie
żemy zwrócić się do Międzynarodowego Fun- zaciągnięcia nowych kredytów — z zaporo-
duszu Walutowego i Banku Światowego. wym narzutem na ryzyko. Świadomość tego
W ramach ich programów dostosowawczych może być wystarczająco silnym argumentem
prawdopodobnie uzyskamy krótkoterminowy przemawiającym za powstrzymaniem się od
kredyt na spłatę innych naszych wierzycieli. tak drastycznego rozwiązania.
Te instytucje międzynarodowe będą jednak Jak sprawy te wyglądały w praktyce? Po
naciskały, abyśmy podjęli twardą politykę go- pierwsze, otwarte ogłoszenie niewypłacalno-
spodarczą dającą szanse opanowania sytuacji ści zdarzało się bardzo rzadko. Po drugie, co
w długim okresie. jest dość zaskakujące, istnieje bardzo niewiele
Po drugie, można też zwrócić się do wie- dowodów empirycznych potwierdzających, że
rzycieli — w tym przypadku głównie dużych rynki finansowe reagują znacznym wzrostem
banków prywatnych w najbogatszych krajach stopy procentowej od nowych kredytów
świata — o restrukturyzację zadłużenia. w miarę zwiększania ryzyka niewypłacalności
kraju, stąd też efekt odstraszający może być
niewielki. W praktyce głównym stosowanym
Restrukturyzacja zadłużenia jest porozu- rozwiązaniem była restrukturyzacja zadłuże-
mieniem z wierzycielami, dotyczącym rozło- nia. Wierzyciele woleli odzyskać chociaż
żenia spłat na dłuższy okres z mniejszymi część pieniędzy nawet w dłuższym okresie,
ratami w każdym okresie.
niż prowokować dłużników do ogłaszania
otwartej niewypłacalności. W końcu zaś, pod
Rozwiązanie to może być dobrą strategią, międzynarodowym naciskiem rządów, banki
pod warunkiem że nasza gospodarka będzie wierzycielskie faktycznie umorzyły znaczną
się w przyszłości rozwijać i ciężar spłat nie część długu. Oznacza to, iż uznały one udzie-
będzie w krótkim okresie zbyt dolegliwy. lone kredyty za nieściągalne, nawet mimo te-
Jeżeli sytuacja jest jeszcze bardziej roz- go, że dłużnik nie ogłosił formalnie całkowitej
paczliwa, można rozważyć ogłoszenie otwar-
tej niewypłacalności albo odmowę spłaty na-
leżnych sum. Rzecz jasna, rozwiązuje to ra-
dykalnie sprawę ciężaru zadłużenia, ale jakie
są koszty takiego posunięcia? W skrajnym
przypadku rządy pafistw-wierzycieli mogą
rozważać podjęcie interwencji zbrojnej, cho-
ciaż sytuacje takie nie zdarzały się prawie ni-
gdy. Rządy te mogą jednak również próbować
wywierać na nasz kraj wszelkimi dostępnymi
środkami presję w trakcie negocjacji między-
narodowych, nakładając embargo hand-
lowe itd. Ekonomistów interesuje raczej bez-
______________________________________ J
pośredni mechanizm rynkowy, za pomocą

którego mógłby wywołać taki sam efekt od-
straszający.
Kraje zaciągające kredyty na światowych
rynkach finansowych nie zawsze są obciążane
taką samą stopą procentową. Podobnie jak
w przypadku osób fizycznych, kraje należące
do wyższej grupy ryzyka muszą płacić wyższe
odsetki, które tworzą narzut na ryzyko (ina-
czej — premię za ryzyko), będący źródłem

niewypłacalności. Wiele znanych banków za- Polityka dostosowań strukturalnych była
chodnich musiało w efekcie ogłosić straty propagowana w KSR jeszcze przed załama-
z działalności operacyjnej; nawet wysokie zy- niem się systemu centralnego planowania
ski z operacji krajowych nie wystarczyły do w Europie Środkowo-Wschodniej w 1989 r.
pokrycia strat poniesionych w wyniku odpisa- Także byłe komunistyczne kraje transformują-
nia złych kredytów udzielonych za granicą. ce się zachęcano, aby dostosowania struktu-
ralne uczynić centralnym punktem reform.
Nawet w krajach OECD zwiększony nacisk
na politykę podażową po 1980 r. dość długo
nie przynosił efektów i wydaje się, że przy-
Rozwój przez dostosowania niósł tylko niewielki wymierny sukces. Kraje
strukturalne słabiej rozwinięte skarżą się czasami, że zmu-
sza się je do połknięcia gorzkiego lekarstwa
Kraje biedne są biedne nie dlatego, że mają jako ceny za kredyty i pomoc z krajów boga-
ogromne ilości niewykorzystanych mocy wy- tych. Można to skomentować na dwa sposoby.
twórczych, ale dlatego, że poziom ich produk- Po pierwsze, zalecenia lekarskie rzadko
cji potencjalnej jest niski. Inwestycje są ko- kiedy są przyjemne, ale często pożyteczne. Po
nieczne, ale niewystarczające do zwiększenia drugie, istnieje coraz więcej dowodów — np.
zasobu kapitału ludzkiego i poprawy stanu in- w gospodarkach przechodzących transforma-
frastruktury fizycznej. Wystarczy tylko przy- cję systemową — że te kraje, które podjęły
pomnieć, że w krajach o gospodarce central- dostosowania strukturalne z większym entu-
nie planowanej przez dziesięciolecia ograni- zjazmem, na ogół osiągnęły w rezultacie
czano konsumpcję, aby móc utrzymywać większe sukcesy ekonomiczne. Częściowo
wysoki poziom inwestycji. W latach siedem- jest to problem kury i jajka. Kraje wierzące
dziesiątych i osiemdziesiątych stopa zwrotu w swoje przyszłe możliwości i zdecydowane
z tych inwestycji była bliska zeru. Gospodarki na reformy mogą łatwiej zaakceptować dosto-
te znalazły się w stagnacji. sowania strukturalne. Natomiast kraje obawia-
Wzrost produkcyjności nie musi pochodzić jące się o swoją przyszłość i w których trwa
z dodatkowych nakładów kapitału, może po- debata na temat wyboru odpowiedniego syste-
wstać z bardziej efektywnego wykorzystania mu ekonomicznego łatwiej znajdą powody,
istniejących zasobów. W podrozdziale 36.4 aby opóźniać dostosowania strukturalne. Jed-
stwierdziliśmy, że kraje otwarte na gospodarkę nak w ekonomii, podobnie jak w medycynie,
światową rozwijały się szybciej niż te, które nie ma zbyt wielu dowodów na to, że opóźnia-
izolowały się od niej, ukryte za protekcyjnymi nie terapii jest zwykle dobre dla pacjenta.
cłami. Jedna z rad udzielanych KSR w latach
dziewięćdziesiątych polegała na położeniu na-
cisku na dostosowania strukturalne.
Dostosowania strukturalne polegają na pro-

wadzeniu polityki podażowej mającej na
celu wzrost produkcji potencjalnej poprzez
zwiększanie efektywności.
Przykładami takiej polityki są: ogranicze-

nie zakresu subsydiowania przez państwo
przemysłu, prywatyzacja, niższy poziom
ochrony przed importem, reforma podatkowa
rozszerzająca bazę podatkową i zmniejszająca
skalę powodowanych przez podatki zakłóceń,
zmniejszenie ingerencji państwa w działal-
ności banków, mającej na celu reglamentowa-
nie kredytu poprzez limity ilościowe, a nie za
pomocą ceny. To poszukiwanie efektywności
mikroekonomicznej było zwykle wspierane
propozycjami znacznego zmniejszenia deficy-
tu budżetowego, finansowanego kreacją pie-
niądza i powodującego chroniczną inflację.

36.7 1 jów słabiej rozwiniętych jest przekonanych,
że najważniejszą formą pomocy krajów boga-
Pomoc tych może być zapewnienie przez nie krajom
mniej rozwiniętym swobodnego dostępu do
Wiele pretensji krajów ubogiego Południa ich rynków, stąd hasło: „Handel, a nie po-
sprowadza się do tezy, że kraje bogatej Półno- moc". Podobnie jak najlepszą przysługą, jaką
cy powinny dostarczać im więcej pomocy. rząd danego kraju może wyświadczyć zwal-
nianemu z pracy 30-letniemu hutnikowi, jest
stworzenie mu szansy takiego przekwalifiko-
Pomoc jest międzynarodową płatnością wania się, które pozwoli mu liczyć na jeszcze
transferową z krajów bogatych do krajów trzydzieści lat użytecznej pracy w nowym za-
biednych.
wodzie, tak KSR są przekonane, że to bardziej
handel niż datki może być skuteczną i trwałą
Pomoc taka może przybierać różne formy: formą pomocy i zachęty.
subsydiowanych kredytów, darowizn w posta- Krytycy istniejących programów pomocy
ci żywności i maszyn lub pomocy technicznej dowodzą również, że kraje świadczące pomoc
i nieodpłatnie świadczonych usług ekspertów. powinny uczynić więcej dla sprawdzenia, kto
Podstawową kwestią jest moralna, czyli właściwie odnosi korzyści z ich transferów.
wartościująca ocena postulatu sprawiedliwo- Twierdzi się, że zbyt wielka część pomocy tra-
ści. W danym kraju państwo zazwyczaj doko- fia do rąk rządzących elit w krajach otrzymu-
nuje płatności transferowych na rzecz bied- jących pomoc, a nie do ludzi najbiedniej-
nych; są one finansowane poprzez podatki ob- szych, dla których jest ona przeznaczona.
ciążające bogatych, potwierdzając w ten Oczywiście, w niektórych kręgach w kra-
sposób przekonanie społeczeństwa jako cało- jach wysoko rozwiniętych występuje tenden-
ści, że podział dochodów dokonywany wy- cja do przeceniania rozmiarów korupcji w sfe-
łącznie za pośrednictwem mechanizmu rynko- rach rządowych krajów uboższych. W prakty-
wego jest niesprawiedliwy i niesłuszny. ce jednak kraje otrzymujące pomoc nie lubią,
Podobne sądy wartościujące leżą u pod- aby ofiarodawcy dyktowali im, co mają robić,
staw pomocy czy transferów wypłacanych i stąd zazwyczaj konieczne jest przekazywa-
przez jedne kraje na rzecz innych. Sprawę nie pomocy za pośrednictwem rządów.
komplikują jednak dwa dodatkowe czynniki. Zawsze, gdy mówimy o pomocy i redy-
Po pierwsze, w kraju o ukształtowanym po- strybucji bogactwa, warto przypomnieć po-
czuciu narodowej tożsamości i spójności spo- równanie z przeciekającym wiadrem. Transfe-
łecznej troska państwa o wszystkich obywateli ry przypominają przenoszenie wody w prze-
może się wydawać czymś naturalnym. Nie ist- ciekającym wiadrze: część wody doniesiemy
nieje jednak światowy rząd, który mógłby
przyjąć na siebie odpowiedzialność za dobro-
byt w skali ogólnoświatowej. Rządy poszcze-
gólnych krajów oraz obywatele przez nie re-
prezentowani mogą się w znacznie mniejszym
stopniu poczuwać do odpowiedzialności za
dobrobyt ludzi innej narodowości w jakimś
odległym kraju, z którymi niewiele ich łączy
i których słabo znają. Po drugie, sprawę kom-
plikuje także historia. Wielu mieszkańców
krajów Południa jest przekonanych, że zręby
obecnej pomyślności materialnej Północy po
wstały w dobie kolonializmu, kiedy to zasoby
Południa były przedmiotem eksploatacji. Po-
moc wydaje się w tym świetle czymś w rodza-
ju przynajmniej częściowego zadośćuczynie-
nia. Kraje Północy niekoniecznie muszą po-
dzielać tę interpretację dziejów.
Pomoc
a kraje z niej korzystające
Jeżeli już pomoc ma być udzielona, to czy jest
istotne, jaką przybiera ona postać? Wiele kra-

i będzie ona wykorzystana zgodnie z przezna- w kraju. Podobnie również Egipt, Indie i Paki-
czeniem, część jednak wycieknie, znikając po stan otrzymują duże sumy przekazów dewizo-
drodze. To, czy warto się wdawać w takie wych od pracowników zatrudnionych okreso-
przedsięwzięcia, zależy od szybkości, z jaką wo za granicą. W latach 1989-1990 obserwo-
wycieka woda, a także od tego, jak pilne są waliśmy, w miarę kruszenia barier, znaczną
potrzeby, które woda ma zaspokoić. Tymcza- migrację na Zachód z krajów Europy Środko-
sem jednak powinniśmy się rozejrzeć za lep- wo-Wschodniej.
szym wiadrem. Niemniej jednak obecnie istnieją ograni-
czenia imigracji do krajów bogatych. W rze-
Pomoc a migracja czywistości często nawet okresowa imigracja
zarobkowa bywa prawnie zabroniona. Różnica
Najkrótszą drogą do wyrównania dysproporcji między masowymi migracjami w XIX wieku
w podziale dochodu w świecie byłoby dopusz- a migracjami współczesnymi polega na tym,
czenie swobodnej migracji w skali międzyna- że obecnie kraje bogate mają rozbudowane
rodowej. Mieszkańcy krajów biednych, w po- systemy opieki społecznej i ochrony zdrowia.
szukiwaniu wyższego standardu życia, mogli- Zupełnie niezależnie od wszelkich argumen-
by się przenosić do dowolnie wybranego tów o podłożu rasowym czy religijnym, prze-
kraju. Emigrując, przyczynialiby się także do ciwnicy imigracji utrzymują, że jej dopusz-
zwiększania zasobów kapitału i ziemi przypa- czenie oznaczałoby subsydiowanie przez
dających na każdego z pracowników, którzy rdzennych mieszkańców kraju niewykwalifi-
pozostali w kraju. kowanych imigrantów, którzy większą część
Nie jest to pomysł całkiem z Księżyca. swojego życia spędziliby na pobieraniu zasił-
Masowe ruchy ludności z Europy do obu ków społecznych.
Ameryk i zamorskich kolonii w XIX i na po- Stany Zjednoczone wykazywały niezwykle
czątku XX wieku były takim właśnie rodza- szybki wzrost gospodarczy w okresie imigra-
jem migracji wyrównującej dochody. Po cji na wielką skalę. Zważywszy na korzyści
II wojnie światowej wielkie migracje ludności skali nie jest oczywiste, że dotychczasowi
były zjawiskiem przejściowym, chociaż stały mieszkańcy musieli tracić na dopuszczeniu do
(nielegalny) przepływ Meksykanów przez napływu imigrantów. Problem ten, choć fascy-
granicę z USA jest tu istotnym wyjątkiem. nujący, ma w dużym stopniu charakter akade-
Bardziej rozpowszechnione było wykorzysta- micki. Obecnie, jak się wydaje, widoki na do-
nie przez Unię Europejską czasowej emigracji puszczenie przez kraje bogate do imigracji na
zarobkowej, pochodzącej z Turcji, Bałkanów znaczną skalę są niewielkie, co dotyczy
oraz Afryki Północnej; wszystkie te kraje ko- zwłaszcza najbiedniejszych krajów w gospo-
rzystały z przekazów zarobków zatrudnionych darce światowej.
czasowo za granicą emigrantów ich rodzinom
P [
Podsumowanie
1. Postulat ustanowienia Nowego Międzynarodowego Ładu Ekonomicznego (NMŁE) jest po-
dyktowany dążeniem krajów słabiej rozwiniętych (KSR) do uzyskania większego udziału
w światowym dochodzie i bogactwie. Jest on odzwierciedleniem ogromnych nierówności
pomiędzy bogatą Północą i biednym Południem. Połowa ludności świata miała w 199.6 r.
dochód roczny ledwie przekraczający 220 £ na osobę.

2. Kraje Południa uskarżają się, że: a) rynki na eksportowane przez nie surowce są kontrolo-
wane przez kraje Północy; b) protekcjonizm Północy blokuje wysiłki KSR na rzecz rozwoju
przemysłu; c) kredyty im udzielane są zbyt drogie; d) zmusza się je do prowadzenia suro-
wej i niepopularnej w kraju polityki gospodarczej; e) zwykłe poczucie sprawiedliwości na-
kazuje, aby kraje Północy podjęły praktyczne kroki w celu zmniejszenia luki rozwojowej -
między Północą a Południem.
3. W najbiedniejszych krajach świata przyrost demograficzny jest szybszy niż tempo wzrostu
podaży innych czynników produkcji, stąd wynika niska wydajność pracy i dlatego też, po
zaspokojeniu niezbędnych potrzeb konsumpcyjnych, niewiele wolnych zasobów pozostaje
na powiększenie kapitału ludzkiego i kapitału rzeczowego. Przerwanie tego błędnego koła
jest niezmiernie trudne.
4. Spadkowa tendencja cen realnych, niestabilność cen, a także niebezpieczeństwa związane
z nadmierną koncentracją struktury towarowej eksportu (monokultura) spowodowały, że
kraje słabiej rozwinięte niechętnie realizują model rozwojowy oparty na wykorzystaniu
przewagi komparatywnej w produkcji surowcowej. Zapasy buforowe i ograniczenia podaży
w ramach umów kartelowych nastręczają, jak się okazało, trudności organizacyjne, ze spek-
takularnym wyjątkiem w postaci OPEC.
5. Kraje słabiej rozwinięte zwiększają swój eksport wyrobów przetworzonych o dużej zawar-
tości pracy. Mimo niskiej podstawy wyjściowej, ich udział w rynku światowym mógł się
w krótkim czasie znacznie zwiększyć.
6. Kraje uprzemysłowione ulegają pokusie chronienia swoich schyłkowych gałęzi przemysłu.
Uczyniłyby jednak zapewne lepiej, stymulując procesy dostosowawcze polegające na prze-
pływie zasobów do gałęzi, w których obecnie ich przewaga komparatywna jest największa.
Polityka dostosowań strukturalnych ma na celu poprawę bodźców i efektywności wykorzy-
stania istniejących zasobów.
7. Kraje słabiej rozwinięte odnotowały znaczny deficyt obrotów bieżących, finansowany
głównie kredytami zagranicznymi. Wyższe zadłużenie i wyższy poziom stóp procentowych
doprowadziły do pojawienia się groźby ich niewypłacalności i międzynarodowego kryzysu
zadłużenia.
8. Zwiększająca się integracja rynków finansowych w latach dziewięćdziesiątych doprowadzi-
ła do napływu znacznych strumieni kapitału do KSR. Gdy inwestorzy przestraszyli się,
w wielu KSR doszło do drastycznych kryzysów.
9. Handel może być dla KSR znacznie bardziej skutecznym wsparciem niż pomoc zagranicz-
na. Migracja mogłaby się przyczynić do wyrównania poziomu w skali światowej, jednakże
perspektywy, aby kraje bogate dopuściły do tak znacznej imigracji, są nikłe.
Podstawowe pojęcia
Kraje słabiej rozwinięte (KSR) 461
Towary nie przetworzone 466
Zapasy buforowe 468
Strategia substytucji importu (polityka antyimportowa) 470
Wzrost gospodarczy pobudzany eksportem (strategia proeksportowa) 471
Międzynarodowy kryzys zadłużenia 475

Restrukturyzacja zadłużenia 478
Dostosowania strukturalne 479
Pomoc 480
Z
1. Omów dwa czynniki wpływające na długofalową obniżkę cen produktów rolnych.
2. W jaki sposób rozkwit w gospodarce światowej mógłby wpłynąć na sytuację kraju wyspe-
cjalizowanego w produkcji miedzi?
3. Dlaczego KSR osiągnęły szczególnie duży sukces w eksporcie tekstyliów, odzieży i obuwia
skórzanego?
4. a) Opisz sposób funkcjonowania systemu zapasów buforowych, b) Co mogło w nim szwan-
kować? c) Dlaczego działalność prywatnego kapitału spekulacyjnego nie prowadzi do niwe-
lowania w każdym przypadku wahań cen wyrobów nie przetworzonych? d) Czy odpowiedź
na pytanie c) pomaga w rozwiązaniu podanego w nim problemu?
5. Czy mały KSR może odnieść korzyści z polityki antyimportowej?
6. W jaki sposób kraje bogate mogłyby najlepiej pomóc krajom ubogim?
7. Dlaczego płynny kurs walutowy może bardziej skutecznie chronić KSR przed ucieczką ka-
pitału niż stały kurs walutowy?
8. Jakie pretensje krajów słabiej rozwiniętych stały się podstawą postulatu ustanowienia
NMŁE? Czy, twoim zdaniem, postulat ten ma szanse realizacji?
dziwe, a) Pomoc to wszystko, czego potrzebują KSR. b) Problemem dla Europy jest konku-
rencja tanich, pracochłonnych wyrobów z KSR. c) Kraje słabiej rozwinięte zrobią najlepiej,
jeżeli utrzymają produkcję surowców na potrzeby gospodarki światowej.
Indeks rzeczowy
aprecjacja
— nominalnego kursu walutowego 418
Absorpcja krajowa 289-290 — waluty 274
agregat ataki spekulacyjne
— MO jako najwęższa miara podaży pieniądza -------- w systemie kursu stałego 421-423
115-116 automatyczne stabilizatory 82-83, 91
-------- jako szeroka baza monetarna 115- -------- a polityka fiskalna aktywna (dyskrecjonalna)
-116 82-83, 91
— M l jako podstawowa miara podaży pieniądza autonomiczna konsumpcja 147-149
w wąskim ujęciu 115-116 autonomiczny popyt konsumpcyjny 53
— M2 115-116
— M3 jako najlepsza miara podaży pieniądza kra-
jowego w szerokim ujęciu 115-116 8
— M4 115-116, 134
agregaty pieniężne w Wielkiej Brytanii 116 Badania i rozwój (B + R) 318
akcelerator ------------- a wzrost gospodarczy 318
—, model 342 ------------- , efekty zewnętrzne 318
akcja „łódź ratunkowa" Banku Anglii 127 ------------- , ryzyko 318
akcje przedsiębiorstw 107 Bank Anglii
aktywa -------- , akcja „łódź ratunkowa" 127
— banków 103-105 -------- , aktywa i pasywa 121
, rodzaje 103-105 -------- , bilans 121
— finansowe 106-107, 114 -------- , Komitet Polityki Pieniężnej 266-268
— płynne 114, 140 -------- jako bank centralny Wielkiej Brytanii 121-
-------- , baza 140 -122
—, mnożnik 140 bank centralny 103, 111, 120-145
aktywna (dyskrecjonalna) polityka fiskalna 82-83, -------- a kontrola podaży pieniądza 135
91
------------------- a automatyczne stabilizatory 82-
-83
------------------- , ograniczenia 84-85
aktywna postawa państwa a ekonomia keynesowska
175-176
akumulacja
— a wzrost 318-320
— kapitału 321-323
alokacja zasobów
-------- , korzyści 440
amortyzacja 38, 46
— w rachunku dochodu narodowego 38
analiza klasyczna 363
aparat wytwórczy
-------- , rozbudowa
-------- , — ekstensywna 322, 326
-------- , — intensywna 322, 326
Indeks rzeczowy
-------- a podaż pieniądza 122-126 —, zasoby i strumienie 214-215
-------- a system pieniężny 120-145 — długookresowe 215
-------- , interwencja — dobrowolne 184, 186, 217
-------- , — a rezerwy dewizowe 275-276 a naturalna stopa bezrobocia 184
-------- jako bank banków i rządu 121 — frykcyjne 216
------ — jako ostatnia instancja kredytowa 126- — keynesowskie 216
-128 -------- jako przymusowe 217-219
-------- , Komitet Polityki Pieniężnej 266-268 -------- likwidacja 226-228
-------- , na rynku walutowym 275 — klasyczne 217
-------- , niezależność 265-266 — koniunkturalne 219
-------- , operacje otwartego rynku (repo) 121, — naturalne 186, 219-220
124-126 — przymusowe 56, 184, 186, 217-219
-------- , rezerwy obowiązkowe 122-123 — strukturalne 216
-------- , stopa dyskontowa 123-124 — w Wielkiej Brytanii 218, 220-221
banki — wynikające z niedostatku popytu (keynesow-
— a aktywa i pasywa 103-105 skie) 218-219
— jako jednostki kreujące pieniądz 108-110 — zarejestrowane 185, 213
— jako pośrednicy finansowi 105 bezrobotni
konkurencja 115, 117 — przymusowo 218
pozycje w bilansie 103-105 — zarejestrowani 185
rezerwy bilans
— gotówkowe 105-107 — banków clearingowych (rozrachunkowych)
— obowiązkowe 122 103-105
stopa rezerw obowiązkowych 122 -------------------w Wielkiej Brytami 103
— clearingowe (rozrachunkowe) 102 — Banku Anglii 103
, bilans 103-105 — handlowy 86, 277
— komercyjne (handlowe) 101-102 -------- a eksport 88-89
------------- , aktywa i pasywa 103-105 -------- a import 88
------------- jako pośrednicy finansowi 101-102 -------- a obroty towarowe (widzialne) 277
------------- , podaż pieniądza 107-110 -------- a obroty usługowe (niewidzialne) 277
------------- , stopa rezerw obowiązkowych 122 — płatniczy 277-280
bariery pozataryfowe 440 -------- a eksport netto 277
-------- jako środki polityki handlowej 406 -------- a płynny kurs walutowy 278-279
baza -------- a podaż pieniądza 289-290
— monetarna 111-113, 118, 122 -------- a stały kurs walutowy 279-280
-------- a kontrola podaży pieniądza 139-140 -------- , rachunek obrotów bieżących 277
-------- a mnożnik kreacji pieniądza 111-113 -------- , rachunek obrotów kapitałowych 278
-------- , kontrola 139-140 283-286
— płynnych aktywów 140 -------- , składniki 280-286
bezrobocie 20, 22, 45, 212-233 -------- , transakcje (operacje) wyrównawcze 278-
— a ekonomia podażowa 220-226 -280
— a histereza 229-231 -------- w systemie waluty złotej 413-414
— a inflacja 246-255 błąd stałego popytu na pracę 219
— a produkcja 246-255 budżet
—, błąd stałego popytu na pracę 219 — a inwestycje 78-79
—, czas trwania 215 — a oszczędności 78-79
—, koszty 228-231 —, deficyt 79-82
—, rodzaje 216-217 — państwa 77-79
—, stopa 20, 213-214, 246-250 — skorygowany o wpływ inflacji 80-82
—, — naturalna 184, 186, 217-220, 252 — strukturalny 80
—, struktura 215-216 , wpływy 402
Indeks rzeczowy 497

-------- , źródło 341-345
-------- międzynarodowy 349-351
-------- polityczny 341
Cel inflacyjny 266-267 ------------- w Wielkiej Brytanii 341
celowe działanie -------- realny 346-349
-------- , zasada 334, 400 a nowa szkoła klasyczna w makroekono-
ceny mii 346, 365
— a inflacja 21-22 ------------- a polityka gospodarcza 348-349
— a pieniądz 131-134, 236-237 ------------- a substytucja międzyokresowa 347-348
— a płace nominalne i realne 186-187, 199- ------------- , teoria 51
-202 ------------- , zwolennicy 365
— a podaż globalna 199-202 — życia
— a produkcja 187-188 -------- , konsumpcja 151
— a zatrudnienie 187-188 -------- , teoria 149-151
— równowagi „czarna środa" 425, 446
-------- , poziom 188-189 czas trwania bezrobocia 215
— towarów nie przetworzonych (surowców) 383, czeki 97
466^67 czynniki
------------------------ , kształtowanie 466-467 — produkcji
------------------------ , niestabilność 467 -------- , udział we wzroście gospodarczym 317
------------------------ , systemy stabilizowania 468-470 -------- , ziemia 316
— w procesie dostosowań 202-205 — wzrostu 315-317
— względne a przewaga komparatywna 384 czysta teoria wymiany międzynarodowej 411
— złota w walucie krajowej 413
certyfikaty depozytowe 104-105
cła D
— a dobrobyt 397
— a subsydia 402-404 Deficyt
— ad valorem 394 — budżetowy 70-71, 91
— importowe -------- a dług publiczny (narodowy) 83-86
argumenty -------- a inflacja 241-246
— mocne 394-395, 399^00 -------- a pieniądz 241-246
— pozorne 399-400, 403-404 -------- a polityka fiskalna 79-82
— prawdziwe 399-400 -------- a wzrost ilości pieniądza 241-246
— słabsze 399-402 -------- w Wielkiej Brytanii 243
— strategiczne 399^-00 — handlowy 86
korzyści 396-399 deflator PNB 41-42, 46
koszty 396-399 a realny PNB 41-42
ochrona celna 396
optymalna stawka celna 400
skutki wprowadzenia 395
stawki celne 405
cykl
— handlowy 339
— koniunkturalny 205, 207-208, 338-354
a inwestycje 341-345
-------- a model akceleratora 342
-------- a nowa szkoła klasyczna w makroekonomii
346
-------- a ożywienie gospodarcze 351-352
-------- a zapasy 345-346
-------- , definicja 339
-------- , depresja (kryzys) jako dolny punkt zwrotny
(dno) 339
-------- , dno 339, 344-345
-------- , fazy 339-340
-------- , poprawa (ożywienie) jako faza 339
-------- , punkty zwrotne 339
-------- , recesja jako faza 339
-------- , rozkwit jako górny punkt zwrotny (szczyt)
339
-------- , szczyt 344-345
-------- , teorie 341-346
-------- , trend 339-341
Indeks rzeczowy
depozyty (wkłady) bankowe 98 E
------------- , rola w kreacji pieniądza 108-110
------------- specjalne 123 Ecu 430
deprecjacja efekt
— nominalnego kursu walutowego 418 — dochodowy 222, 224
— waluty 274 a podaż pracy 224
depresja (kryzys) jako dolny punkt zwrotny (dno) — „doganiania" 329
cyklu koniunkturalnego 339 — gapowicza w polityce fiskalnej 450, 477
dewaluacja 294-298 — Horndala 318
— a efekty — majątkowy (bogactwa) 147, 150, 182
------------- długookresowe 296-297 — realnych zasobów pieniądza 182-183
------------- krótkookresowe 295 — substytucyjny 222
------------- średniookresowe 295-296 — wypierania 292
— a kurs walutowy 276 — zniechęconego pracownika 228
— a procesy dostosowawcze 297-298 efekty tłumienia 162
— funta szterlinga 297 ekonomia
dezinwestycje 33 — dobrobytu 334
dług publiczny (narodowy) 71, 91 — keynesowska a aktywna postawa państwa
------------- a deficyt budżetowy 83-86 175-176
------------- netto w wybranych krajach 85 — normatywna a pozytywna 356
długoterminowe umowy o pracę 196 — nowa, klasyczna 51, 363, 364
dno cyklu koniunkturalnego 339, 344—345 — podażowa 174, 194, 220-226
dobra --------a krańcowa stopa podatku dochodowego
— finalne 27 222-223
— konsumpcyjne trwałego użytku 148-149 ------- a podaż pracy 223-225
a kredyt konsumpcyjny 148-149 — pozytywna a normatywna 356
— pośrednie 27 — unii walutowej 447-^451
dobrobyt w Unii Europejskiej ekonomiści głównego nurtu 198
------------------ , badania 441 ekspansja fiskalna 170
dochody ekspansywna polityka
— majątkowe 37 --------budżetowa 170, 191
— rozporządzalne osobiste 34-35, 52-53 --------fiskalna 190
dochód --------pieniężna 190
— narodowy 19—48 eksport 36
-------- a handel zagraniczny 70-93 — a bilans handlowy 88
-------- a produkt narodowy brutto (PNB) 46 — a eksport netto 88-89, 277
-------- a wpływ handlu zagranicznego 86-90 — a import 88
-------- na świecie 462-463 —, koncentracja 467^468
-------- , determinanty 49-69 —, udział w PKB wybranych krajów 381
-------- , światowy rozkład 462^163
— permanentny 149-150
— rozporządzamy 52, 73
a dochód narodowy 73
— zapewniający równowagę 88-89
— z kapitału a inflacja 259-260
doskonała
— antycypacja 256-257
— giętkość płac 188
— mobilność kapitału 285-286
dostosowania
— nakładu pracy 196
— płac 197-199
— strukturalne 479
—, tempo 179-211
— w systemie waluty złotej 413-414
— w warunkach stałej polityki gospodarczej
290-291
drenaż podatkowy 258-259
dumping 403
dylemat więźnia 403
dyscyplina finansowa a międzynarodowy system
walutowy 425-427
działalność bankowa złotników 97-98
_
"•oeKs rzeczowy 499
—, wzrost 89-90 --------globalnego, wykres 55
—, — gospodarczy pobudzany 471 --------inwestycyjnego 157
— netto 88-89, 277 --------na pracę 184
a bilans płatniczy 277 — produkcji a wzrost gospodarczy 315
— światowy funkcje pieniądza 95-97
--------, struktura towarowa 382
--------, wartość 380-381
--------towarów przetworzonych 472-474
— w rachunku obrotów bieżących 282-283
ekstensywna rozbudowa aparatu wytwórczego 322, GATT 405
326 gospodarka
euro 449 — bezpieniężna (barterowa) 95, 117, 411
Euroland 446 a pieniężna 411
Europejska — „klasyczna" 180
— Unia Walutowa (EMU) 264, 284, 293-294, 426, — otwarta 272-310, 385-387
437, 442-451 --------a dochód zapewniający równowagę 89
a Mechanizm Kursowy (zespół jed- --------a przewaga komparatywna 385-387
nolitych reguł kursowych — MK) 442 ------- , mnożnik 89
------------------ a Raport Delorsa 442 — pieniężna
------------------ , ekonomia 447^-51 ------- a bezpieniężna (barterowa) 411
— Wspólnota Gospodarcza (EWG) 438 —, reakcje na zmiany popytu i podaży 206
Europejski — światowa 377-483
— Bank Centralny (EBC) 264, 446, 449^150 --------w równowadze
— Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR) 452 ------------------ wewnętrznej 287
— Instytut Walutowy 442 ------------------ zewnętrznej 287
— Mechanizm Kursowy (ERM) 297, 305, 425, — zamknięta 26, 146-178, 273, 292, 302, 411
430, 442 gospodarki objęte przekształceniami systemowymi
— System Walutowy (ESW) 254, 272, 305-306, 455
421, 430-433, 442^147 gospodarstwa domowe 23-26, 45
------------------ a Bundesbank 443^144 --------w ruchu okrężnym 23-26
------------------ a dyscyplina finansowa 426, 433 --------, majątek 147-148
------------------ a kontrola kapitału 432-433 gotówka 106, 114
------------------ a kursy walutowe 421 „góra masła" 438
H
— popytu
Faktyczne --------, — towarowa 382
— inwestycje 31 --------, — towarowo-geograficzna 382-383
— oszczędności 31, 66 — światowy
fazy cyklu koniunkturalnego 339-340 --------, struktura 380-383
federalny system fiskalny 450
Fundusz Zmian Strukturalnych 438
funkcja
— konsumpcji 53-54, 65, 147-155
--------a efekt majątkowy (bogactwa) 147
--------a fun&cja oszczędności 65
--------a podatki netto 74
— krótkookresowej podaży globalnej 200-202
— (krzywa) popytu makroekonomicznego 181-182
— oszczędności 54, 60, 65
a funkcja konsumpcji 65
Handel
— międzynarodowy
-------- a ceny surowców 383
-------- a polityka handlowa 379-410
-------- , konflikty 383
-------- , korzyści 380
-------- , problemy 383
-------- , spadek kosztów 398
-------- , struktura 380-383
-------- , — geograficzna 381-382
Indeks rzeczowy 500

-------- , — geograficzna 381-382 326
-------- , — towarowa 382 inwestycje
-------- , — towarowo-geograficzna 382-383 — a budżet państwa 78-79
— towarami nie przetworzonymi 466^-70 — a cykl koniunkturalny 341-345
— zagraniczny a dochód narodowy 70-93 — a oszczędności 29-33, 78-79
hiperinflacja 239-241 — a ruch okrężny 29-33
— a podatek inflacyjny 244—245 — a rynek papierów wartościowych 160
— a renta emisyjna 244—245 — a stopa procentowa 160
— a ucieczka od pieniądza 240-241 — brutto 155
hipoteza — faktyczne 31
— Fishera 239 -------- a oszczędności faktyczne 31
— konwergencji 326-331 -------- a zamierzone (planowane) 31-32
— płacy realnej 370 — per capita 323
------------- a skrajni (ortodoksyjni) keynesiści 370 — ujemne 33
— racjonalnych oczekiwań 361 — w kapitał obrotowy 155
histereza 229-231, 359-360, 362 — w zapasy 158-161
— a bezrobocie 229-231 — zamierzone (planowane) 60-61
-------- a oszczędności zamierzone (planowane)
60-61
I izba walutowa 423
Ilościowa teoria pieniądza 236, 242

iluzja pieniądza 186-187, 255
_J
import 36
— a bilans handlowy 88 Jednolity Akt Europejski 432, 437, 439
— a eksport netto 88-89 jednolity rynek europejski 437-442
—, strategia substytucji 470-472 ------------- , istota 438^ł39
—, struktura towarowa 382 ------------- , korzyści 439^41
—, substytucja 470-472 ------------- , rozmiary 440
— w rachunku obrotów bieżących 283 ------------- , próba oceny efektów 441-442
inflacja 45, 234-271 jednostka rozrachunkowa (pieniądz) 96
— a bezrobocie 246-255 jednostkowe koszty
— a ceny 21-22 -------- osobowe 388
— a deficyt budżetowy 241-246 -------- pracy 388
— a kurs walutowy 42S-A29 „jeziora wina" 438
— a pieniądz 235-238, 241-246
— a produkcja 246-255 , ______ .
— a stopa procentowa 239-241
— a system kursu walutowego 428-429
Kapitał
— bezbłędnie przewidywana w warunkach niepeł-
— a wzrost gospodarczy 315
nego dostosowania instytucji 258-260
—, akumulacja 321-323
— czysta 234
—, cel inflacyjny 266-267
—, hiperinflacja 239-241
—, koszty 255-262
—, metody walki 263-266
—, podatek 244-245
—, rachunkowość uwzględniająca 260
—, stopa 239, 246-250
—, wskaźnik cen detalicznych (jako miernik) 20,
41-42
—, złudzenie 255-256
— korekcyjna 453
— nieoczekiwana 261-262
— prognozowana 142
— przejściowa 248
— uporczywa 208
— w Wielkiej Brytanii 243-246
-------------------a wzrost ilości pieniądza 243-246
innowacje a wzrost gospodarczy 318
integracja w Europie 437^t60
intensywna rozbudowa aparatu wytwórczego 322,
"•oeKs rzeczowy 501

—, kontrola 422 — ceł 396-399
—, zmienne przepływy 473 — handlu międzynarodowego 398
— ludzki 315-316 — inflacji 235, 255-262
-------- a wzrost gospodarczy 315-316 -------- , złudzenie inflacyjne 255-256
— obrotowy 32, 155 — osobowe jednostkowe 385
-------- , zapasy 32, 155, 158-161 — robocizny za granicą 403^1-04
— rzeczowy na 1 zatrudnionego 322 — produkcji względne (relatywne) 384—385
— trwały, inwestycje 155-158 a handel międzynarodowy 384—385
kanał kredytowy 183 — względne 384, 387
kapitałochłonność 156 -------- a przewaga komparatywna 384
karty kredytowe jako substytuty pieniądza 112 — wzrostu gospodarczego 333-335
kasy oszczednościowo-pożyczkowe 127 — zdzieranych zelówek 257-258
keynesiści 51 — zmienianych jadłospisów 257-258
— a monetaryści 51 kraje
— nowi 51, 368-369 — OECD 325-330
-------- , zestawienie poglądów z innymi szkołami — OPEC 383
363-371 — rozwijające się 461^483
— skrajni (ortodoksyjni) 369-371 -------- a handel międzynarodowy 383
-------- , zestawienie poglądów z innymi szkołami — słabiej rozwinięte (KSR) 461^83
363-371 a Nowy Międzynarodowy Ład Eko-
— umiarkowani 367-369 nomiczny (NMŁE) 462
-------- , zestawienie poglądów z innymi szkołami ------------------ a Plan Brady'ego 476-478
363-371 ------------------ a światowy rozkład dochodu 462-
klasyczny model makroekonomiczny 179-180 -463
„klin" podatkowy 153,, 222 , eksport towarów nie przetworzo-
Komisja Delorsa 442 nych 472-474
Komitet Polityki Pieniężnej 266-268 ------------------ , inwestycje w infrastrukturę 464
koncepcja realnego cyklu koniunkturalnego ------------------ , kapitał 464
346-349 ------------------ , konflikt 465^166
konkurencyjność międzynarodowa 280-282, 418 ------------------ , międzynarodowy kryzys zadłużenia
-------- a realny kurs walutowy 280-282 474-478
--------w Wielkiej Brytanii 418 ------------------ , migracje 481
konsole 107 ------------------ , niewypłacalność 478
konsumpcja ------------------ , niska wydajność w rolnictwie 465
— a cykl życia 151 ------------------ , obyczaje 464-465
— autonomiczna 67, 147-149
------------------ , problemy rozwoju 461-483
—, funkcja 53-54, 65 ------------------ , przyrost demograficzny 463-464
kontrola , rozwój gospodarczy oparty na kre-
— kapitału 422 dytach 474-479
— podaży pieniądza 139-141
, rozwój gospodarczy przez dostoso-
------------- a baza monetarna 139-140
wania strukturalne 479
------------- a stopa procentowa 141
— stopy procentowej 258
kontyngenty 405
konwergencja, hipoteza 326-331
korzyści
— skali 317, 440
— z ceł 396-399
— z jednolitego rynku europejskiego 439-441
— z lepszej alokacji zasobów 440
— z nasilenia konkurencji 440-441
— z wymiany międzynarodowej 388
koszt
— alternatywny
-------- a przewaga komparatywna 383-391
— dobra 383
— pracy jednostkowy 385
— utrzymywania pieniądza (koszt utraconych moż-
liwości) 128, 157
koszty
— a przewaga komparatywna 383-385
— bezrobocia 228-231
Indeks rzeczowy 502

-------------------, rozwój gospodarczy przez handel to- -------- na eksport 88
warami nie przetworzonymi 466-470 -------- na import 88
-------------------, rozwój gospodarczy przez uprzemy- — skłonności do podjęcia pracy (LF) 184-185
słowienie 470-474 — w kształcie litery J 295
-------------------, rozwój gospodarczy w krajach o ni- kurs
skich dochodach 463-466 — dostosowywany okresowo 294, 413, 416-
-------------------, rzadkość zasobów 464 -417
-------------------, substytucja importu 470-472 — oparty na parytecie siły nabywczej 418
-------------------, zadłużenie zagraniczne 475 — walutowy 273
-------------------, zmienne przepływy kapitału 473 -------- , nadmierna reakcja 304
— uprzemysłowione -------- , równowaga 386
-------- a handel międzynarodowy 383 -------- , systemy 275-277, 412-413
-------- , konflikty 383 -------- , ścieżka 282, 300
krańcowa -------- , zmiany 305-306
— skłonność -------- nominalny
-------- do importu (MPI) 87, 91 ------------- a parytet siły nabywczej 282
-------- do konsumpcji (MPC) 54, 61, 67 ------------- a realny 281-282
------------------------ a mnożnik 64-65, 68 ------------- , aprecjacja 418
-------- do oszczędzania (MPS) 54, 67 ------------- , deprecjacja 418
------------------------ a mnożnik 65, 68 -------- płynny 276-277, 417-421
— stopa podatku dochodowego 222-223 ------------- a bilans płatniczy 278-279
-------------------a podaż pracy 223-225 ------------- a parytet siły nabywczej 299-301, 418
krańcowy produkt pracy 184 ------------- a polityka fiskalna 302-306
------------- a popyt na pracę 184 ------------- a polityka pieniężna 302-306
kredyty bankowe ------------- a stały 427
-------- jako aktywa 104 ------------- a stopa procentowa 418-421
-------- konsumpcyjne a dobra trwałego użytku ------------- a transakcje (operacje) spekulacyjne
148-150 418^421
-------- u złotników 98-99 ------------- , czynniki określające poziom 299-302
-------- w rachunku bieżącym 98 ------------- regulowany 421
krótkookresowa krzywa Phillipsa 250 -------- realny 280-282
------------- , podaż globalna, funkcja (krzywa) ------------- a konkurencyjność międzynarodowa
200-202 280-282
kryteria z Maastricht 444-445 ------------- a nominalny 281-282
kryzys ------------- a parytet siły nabywczej 281-282
— międzynarodowy zadłużenia 474-478 -------- stały 275-276, 421^123
— typu keynesowskiego 253 ------------- a ataki spekulacyjne 421^-23
— w cyklu koniunkturalnym 339 ------------- a bilans płatniczy 279-280
— zadłużenia a Plan Brady'ego 476-478
krzywa
— AJ (podaży globalnej pracy) 184-185
— AS (podaży globalnej) 181, 183-188
— IS 164-166
-------- a polityka fiskalna 169-171
-------- , nachylenie 165
-------- , przesunięcia 165-166, 169
— LF 184-185
— LM 166-168
-------- a polityka pieniężna 171-172
-------- , nachylenie 166-167
-------- , przesunięcia 167-168, 171-172
— Phillipsa 246-250
-------- długookresowa
------------- a inflacja 249-250
------------- pionowa 249-250
-------- krótkookresowa 250
— podaży globalnej (AS) 181, 183-188, 199-202
pracy (AJ) 184-185
— popytu globalnego (makroekonomicznego) 55,
181-182
-------------------inwestycyjnego 157-158
-------------------na pracę 184
------------------ , przesunięcia 57
-------------------, ruch wzdłuż 57
Indeks rzeczowy 503

------------- a płynny 423-427 --------, agregat MO 115-116, 118
------------- a polityka fiskalna 288-294 --------, Ml 115-116
------------- a polityka pieniężna 288-294 --------, M2 115-116
------------- , dewaluacja 276 --------, M3 115-116
------------- , rewaluacja 276 -------- , M4 115-116, 118, 134
-------- sztywny 275 miernik
kwoty importowe 90, 405 — odroczonych płatności 95-96
— produkcji
--------jako PKB 312-313
L — zadowolenia społecznego 314
Międzynarodowa Organizacja Handlu (WTO) 405
Linia 45° (linia równości wydatków i produkcji) międzynarodowe przepływy kapitałowe
56-57 ------------- a system waluty złotej 415
-------- a produkcja w punkcie równowagi 56-57 Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) 276,
luka PKB 195 405
międzynarodowy
Ł — kryzys zadłużenia 474^478
— system walutowy 411—436
migracje z krajów słabiej rozwiniętych (KSR) 481
Łagodna (ekspansywna) polityka fiskalna 172-173 mnożnik 63-65, 68, 342
— a krańcowa skłonność
-------- do konsumpcji 64-65, 68
M -------- do oszczędzania 65, 68
— kreacji pieniądza 111-113, 118, 122
MO jako najwyższa miara podaży pieniądza ------------- a baza monetarna 111-113, 118, 122
115-116, 118 ------------- a podaż pieniądza 111-113, 118, 122
M l jako podstawowa miara podaży pieniądza ------------- a rezerwy gotówkowe banków 118
w wąskim ujęciu 115-116 —, obliczanie 64—65
M2 115-116 — płynnych aktywów 140
M3 jako najlepsza miara podaży pieniądza w szero- — w gospodarce otwartej 89
kim ujęciu 115-116 — zrównoważonego budżetu 76-77, 91
M4 115-116, 118, 134 model
majątek gospodarstw domowych 147-148 — akceleratora 341-345
makroekonomia 19 ----- —, cykl koniunkturalny 341-345
— a gospodarka otwarta 272-310 --------, inwestycje 341-345
—, nowa szkoła klasyczna (nowa makroekonomia — IS-LM 164-172, 293-294
klasyczna) 346, 363-365 a polityka fiskalna 293-294
—, --------------- a realny cykl koniunkturalny — keynesowski
346-349
—, nowi keynesiści 51, 368-369
—, pozytywna a normatywna 356
—, rekapitulacja 371-372
—, skrajni (ortodoksyjni) keynesiści 369-371
—, stan obecny 355-375
—, umiarkowani keynesiści 367-369
—, umiarkowani monetaryści 365-367
—, wprowadzenie 19-48
—, zestawienie poglądów różnych szkół 363-
-371
malejące przychody ze skali produkcji 317
Malthus, pułapka 312, 320
marchewka podatkowa 224
marża odsetkowa 117
Mechanizm Kursowy (zespół jednolitych reguł kur-
sowych — MK) 254, 442
-------- a Europejska Unia Walutowa (EMU) 442
mechanizm
— automatycznego gwarantowania wkładów 127
— kwot importowych 90
— transmisyjny 149
metody walki z inflacją 263-266
-------------------, reforma instytucjonalna 264-266
-------------------, środki polityki dochodowej 263-264
miary pieniądza 114-116
Indeks rzeczowy 504

-------- a klasyczny 193-194
— klasyczny 187-188, 190, 192
-------- a ceny 187-188 O
-------- a doskonała giętkość płac 188
-------- a keynesowski 193-194 Obieg pieniądza 242
-------- , a produkcja 187-188 Obligacje 106-107, 128, 136, 158
-------- a równowaga 188 — dające bezterminowe prawo do dochodu
-------- a wypieranie 192 106-107
-------- a zatrudnienie 187-188 — skarbowe („o złoconych brzegach") 107
-------- makroekonomiczny 179-180 obniżki
— makroekonomiczny klasyczny 179-180 — podatków 152-155
— mnożnika-akceleratora 341-345 -------- dochodowych 222-223
— spekulacji opartej na różnicach stóp procento- obroty
wych 420 — towarowe (widzialne) a bilans handlowy 277
— wzrostu neoklasyczny 321-323 — usługowe (niewidzialne) a bilans handlowy 277
monetaryści 51, 190 — w bilansie płatniczym, rachunek
— a keynesiści 51 ------------------ , —, bieżące 277, 282-283, 385
— umiarkowani 365-367 ------------------ , —, kapitałowe 278, 283-286, 385
-------- , zestawienie poglądów z innymi szkołami obszar walutowy optymalny 448-449
363-371 ocena thatcheryzmu 331
monopol emisyjny, renta 244-245 ochrona celna 396
motyw trzymania pieniądza 128-131 oczekiwania 250-252
------------- portfelowy 130-131 — a wiarygodność 250-252
------------- przezorności 130 — egzogeniczne (zewnętrzne) 360
------------- transakcyjny 128-130 — ekstrapolacyjne (adaptacyjne) 360
— racjonalne 361
OECD (Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospo-
N darczego) 325-330
ograniczenia ilościowe
Nadmierna reakcja kursu walutowego 304 -------- jako środki polityki handlowej 405-406
nadwyżka handlowa 88, 92 okresowe zwolnienia 196-197
nakład pracy 196-197, 388 OPEC 383
narzut na ryzyko 478 operacje otwartego rynku (repo) 121, 124-126
naturalna stopa bezrobocia 184, 186, 217-220, ------------------ , sterylizacja (neutralizacja) 289-
246-250 -290
------------- , zmiany 252 opłaty celne 396-399
naturalny instynkt inwestorów 61 opodatkowanie
neoklasyczny model (teoria) wzrostu 321-323 — dochodów z kapitału 259-260
niedoskonałości rynku kapitałowego 153-154
niewypłacalność krajów słabiej rozwiniętych (KSR)
478
nominalna
— kotwica 191, 266, 443
— podaż pieniądza
------------- , spadek 203
nominalny kurs walutowy
------------- a parytet siły nabywczej 418
------------- a realny 281-282
------------- , aprecjacja 418
------------- , deprecjacja 418
nowa
— ekonomia klasyczna 51, 363-364
— szkoła klasyczna w makroekonomii (nowa ma-
kroekonomia klasyczna) 346, 363-365
----------------------------- , cykl koniunkturalny 346-
-349
----------------------------- , ---------- realny 346-349
----------------------------- , zestawienie poglądów z in-
nymi szkołami 363-371
nowi keynesiści 368-369
-------- , zestawienie poglądów z innymi szkołami
363-371
Nowy Międzynarodowy Ład Ekonomiczny
(NMŁE) 462
------------------------ a kraje słabiej rozwinięte (KSR)
462
Indeks rzeczowy 505

— zysków 260 mnożnik kreacji 111-113, 118, 122
optymalna stawka celna 400 motyw trzymania 128-131
optymalny obszar walutowy 448^449 -------- portfelowy 130-131
ostatnia instancja kredytowa 126-128 -------- przezorności 130
oszczędności 29-33, 54 -------- transakcyjny 128-130
— a budżet państwa 78-79 — nominalny skorygowany o zmiany poziomu cen
— a inwestycje 29-33, 78-79 129
— a ruch okrężny 29-33 —, podaż 107-110, 289-290
— faktyczne 31 —, — a bilans płatniczy 289-290
-------- a inwestycje faktyczne 31 —, popyt 128-134
-------- a zamierzone (planowane) 31-32 —, rodzaje 96-97
—, funkcja 54, 60, 65 —, substytuty 112
— jako procent PKB 154 — symboliczny 96-97, 117-118
—, stopa 323-324 -------- jako prawny środek płatniczy 97
— zamierzone (planowane) 60-61 —, szybkość obiegu 242
------------- a inwestycje zamierzone (planowane) —, teoria ilościowa 236, 242
60-61 —, ucieczka od 240
ożywienie (poprawa) w cyklu koniunkturalnym 339 — wielkiej mocy, zasób 111-113
— wkładowy (IOU; bezgotówkowy lub żyrowy)
97
wzrost ilości 238, 241-246
zasób
Pakt o stabilności 449 — planowany 132
panika finansowa 99-100, 126-128 — realny 129
-------- bank centralny jako instytucja zapobiegająca — wielkiej mocy (baza monetarna) 111-113
126-128 żyrowy (IOU; bezgotówkowy lub wkładowy)
państwo 33-36 97
— a popyt globalny 72-77 Plan Brady'ego 476-478
—, budżet 77-79 płace
— w ruchu okrężnym 35, 71-72 — a ceny 199-202
papiery wartościowe — a podaż globalna 199-202
-------- dłużne 104 — a rynek pracy 194—199
-------- nie obciążone ryzykiem 107 —, dostosowania 197-199
paradoks —, giętkość w modelu klasycznym 188
— płac realnych 349 —, wzrost 206-207
— zapobiegliwości 65-68 — efektywnościowe 198
parytet — nominalne 184, 186-188
— siły nabywczej 281-282, 299-301, 418 --------a ceny 186-187
------------- a nominalny kurs walutowy 282 -------- a realne 184, 186-187
------------- a płynny kurs walutowy 299-301 — realne 184-187
------------- a realny kurs walutowy 281-282
— złota 413
pasywa banków komercyjnych 104—105
pieniądz
— a ceny 131-134, 236-237
— a deficyt budżetowy 241-246
— a dochód 131-134
— a inflacja 235-238, 241-246
— a popyt globalny 161-162
— a stopy procentowe 131-134, 161-162
— a współczesny system bankowy 94—119
— bezgotówkowy (IOU; żyrowy lub wkładowy) 97
—, funkcje 95-97
—, iluzja 186-187, 255
— jako jednostka rozrachunkowa 96, 117
— jako miernik odroczonych płatności 96, 117
— jako prawny środek płatniczy 97
— jako środek
------------- przechowywania wartości (tezauryzacji)
96, 117, 128
------------- wymiany 94-95, 117, 128
koszt alternatywny utrzymywania 128
kreacja przez banki 108-110
miary 114-115
Indeks rzeczowy 506

------- a ceny 186-187 czynniki określające 114
------- a nominalne 186-187 kontrola przez bank centralny 122-126
------- a popyt na pracę 184—185 sterylizacja 289-290
------- , hipoteza 370 — pracy 185, 221-225
------- , paradoks 349
------- a efekt
płatności transferowe 33
------------ dochodowy 222
płynność 104
— — — substytucyjny 222
— kursu walutowego 276-277, 417-421
---------a ekonomia podażowa 221—225
—, preferencja 166, 235
------- , środki oddziaływania 223-225
płynny kurs walutowy 276-277, 417^421
podwójna zbieżność zapotrzebowania (w gospodar-
------------ a bilans płatniczy 278-279
ce bezpieniężnej, barterowej) 95, 117
------------a parytet siły nabywczej 299-301, 418
polityczny cykl koniunkturalny 341
------------ a stały 423^427
polityka
------------ , czynniki określające poziom 299-302
— antyimportowa 470-472
----------- , polityka — antyinflacyjna 264-266
------------, — fiskalna 302-306 — budżetowa ekspansywna 170
------------ , — pieniężna 302-306 — dochodowa 263-264
------------, stopa procentowa 418-421 a inflacja 263-264
--------------- , transakcje (operacje) spekulacyjne — fiskalna 70, 93, 172-174, 341
301-302, 418^t21 ------- a pieniężna 146-178, 189-194
----- ------ ------ regulowany 421 ------- a płynny kurs walutowy 302-306
podatek ------- a stały kurs walutowy 288-294
— europejski 447 ------- , efekt gapowicza 450, 477
— inflacyjny ------- , przesunięcia krzywej IS 169-171
------- a hiperinflacja 244-245 ------- , system federalny 450
------- a renta emisyjna 244—245 ------- , wypieranie 162-164
podatki 258-259 ------- aktywna (dyskrecjonalna) 82-83
— a dochód rozporządzamy 52, 73 ----------------- a automatyczne stabilizatory 82-83
— akcyzowe 259 ----------------- , ograniczenia 84—85
— bezpośrednie 33, 71-72 łagodna (ekspansywna) a restrykcyjna (twar-
— dochodowe 222-223 da) 172-173
------- , obniżka 222-223 ------- w warunkach stałego kursu walutowego
—, drenaż 258-259 292-294
—, „klin" 153 — gospodarcza
— netto 73 ------- a realny cykl koniunkturalny 348-349
------- a funkcja konsumpcji 74 ------- międzynarodowa koordynacja 427-430
------- , wpływ na wielkość produkcji 74—76 ------- , ograniczenia 362
—, obniżki 152-155
— od wartości (VAT) 259
— pośrednie 33, 71-72, 259
podaż
— globalna 179-211
a ceny 179-211
------- a krótkookresowa, funkcja (krzywa)
200-202
------- a płace 199-202
------- a rynek pracy 183-188
------- a tempo dostosowań 179-211
------- , kontrola 139-141
------- , krzywa (AS) 181, 183-188
------- , zmiany 205-207
— pieniądza
------- a bank centralny 122-126
------- a banki komercyjne 107-110
------- a bilans płatniczy 289-290
------- a działalność bankowa złotników 101
------- a mnożnik kreacji pieniądza 111-113
------- a rola banków w kreacji pieniądza 108-110
------- a stopa procentowa 141
agregat
116,
118
116
MO 115- Ml 115-
116
M2 115- M3 115-
116
— M4 115- 116, 118
Indeks rzeczowy 507

-------- , thatcheryzm 331 -------- w równowadze krótkookresowej 56
-------- , warianty 362 -------- , wykres funkcji (krzywa) 55, 181-182
-------- stała 290-291 postęp techniczny
— handlowa -------- a techniczne uzbrojenie pracy 324
-------- a handel międzynarodowy 379-410 -------- a wzrost gospodarczy 324
-------- , cła importowe jako środek 394-405 pośredni cel monetarny 142
-------- , środki 405-408 pośrednik finansowy 101
— makroekonomiczna 21 -------- , banki jako 105
-------- w kraju członkowskim EMU -------- , — komercyjne (handlowe) jako 101-102
— pieniężna 141-142, 146-178, 341 poziom cen 179-211, 234
-------- a fiskalna 146-178, 189-194 -------- a podaż globalna 179-211
-------- a płynny kurs walutowy 302-306 -------- a popyt globalny 180-182
-------- a przesunięcia krzywej LM 171-172 -------- a tempo dostosowań 179-211
-------- a stały kurs walutowy 288-294, 291-292 -------- równowagi 188-189
-------- łagodząca szok 237 pożyczka w formie wkładu bankowego 98-99
-------- , narzędzie 141-142 Północ a Południe 463, 480
— podażowa 362 praca 183-188
— stabilizacyjna 70 — a wzrost gospodarczy 315-316
pomoc dla krajów słabiej rozwiniętych (KSR) —, długoterminowe umowy 196
480-481 —, dostosowania nakładu 196-197
poprawa (ożywienie) w cyklu koniunkturalnym —, krzywa skłonności do podjęcia (LF) 184-
339 -185
popyt —, międzyokresowa substytucja 347-348
— globalny 51, 55, 67-93, 362 —, nakłady 196-197, 388
-------- a państwo 72-77 —, podaż 185
-------- a pieniądz 161-162 —, popyt na 184-185, 225-226
-------- a podatki 72-74 —, produkt krańcowy 184
-------- a polityka gospodarcza 362 —, rynek 183-188
-------- a poziom cen 180-182 —, substytucja międzyokresowa 347-348
-------- a stopa procentowa 161-162 —, techniczne uzbrojenie 315, 322
-------- inwestycyjny 54-55, 155-161 —, uczenie się przez 318
-------------- a procesy dostosowawcze 63 pracochłonność 156
-------------- a stopa procentowa 157-158 pracownicy
-------------- , funkcja (krzywa) 157 —, okresowe zwolnienia 196-197
-------------- , przyrost jednostkowy 64 — przymusowo bezrobotni 218
--------------, spadek 61-63 — zniechęceni 214-215, 230
-------- jako czynnik określający produkcję globalną prawny środek płatniczy (pieniądz jako) 97
56-58 preferencja płynności 166, 235
-------- jako planowane wydatki 52-55
-------- , przesunięcia krzywej 57
-------- , ruch wzdłuż krzywej 57
-------- , składniki 52-55
-------- , spadek 61-63
-------- , wydatki państwa 71-74
-------- , zarządzanie 172-174, 362
-------- konsumpcyjny 52-54, 149-155
-------------- a dochód narodowy 72-74
-------------- a rozporządzalne dochody osobiste
52-53
-------------- autonomiczny 53, 155
-------------- , funkcja konsumpcji 53-54
-------- na eksport 86-90
------------------- , krzywa 88
------------------- netto 88-89
-------- na import 86-90
------------------- , krzywa 88
-------- na pieniądz 128-134
------------------- a motywy trzymania pieniądza
128-131
------------------- a stopa procentowa 131-134
------------------- , na realne zasoby 237-238
-------- na pracę 184-185, 225-226
------------------- a naturalna stopa bezrobocia
225-226
Indeks rzeczowy 508

premia za ryzyko 478 -------------------stałe 317
problemy makroekonomiczne 20-21 przymusowe bezrobocie 56, 184, 186, 217-219
procesy dostosowawcze 202-205 pułapka małthuzjańska 312, 320
-------- na rynku pracy 198
-------- prowadzące do osiągnięcia równowagi 58
produkcja
— a bezrobocie 246-255 R
— a ceny 187-188, 202-205
— a inflacja 246-255 Rachunek
— a proces dostosowań 202-205 — bilansu płatniczego
— a zatrudnienie 187—188, 202-205 , obrotów
—, funkcja 315 ------------- , — bieżących 277, 282-283, 385
—, metody 384 ------------- , — kapitałowych 278, 283-286, 385
—, trend 339 — dochodu narodowego 19—48
—, wzrost 205 ------------- a amortyzacja 38
— potencjalna 49-51, 187, 362 ------------- a dobra finalne 27
a faktyczna 49-50 ------------- a dobra pośrednie 27
— przy pełnym zatrudnieniu 187 ------------- a eksport 36
— w punkcie równowagi 55-57, 60-61 ------------- a import 36
a linia 45° 56-57 ------------- a konsumpcja 52-53
— zapewniająca równowagę a zatrudnienie 58- ------------- a płatności transferowe 33-36
-59 ------------- a ruch okrężny płatności 23-26
produkt ------------- , zapasy 32
— krajowy brutto (PKB) 26-29, 45 rachunki
a produkt narodowy brutto (PNB) — czekowe (wkłady na żądanie; a vista) 104,
26, 37-38 114
------------------- jako miernik produkcji 312-313 — oszczędnościowe (wkłady terminowe) 104—105,
jako miernik zadowolenia społeczne- 114
go 314 realny
------------------- , dynamika 313 — cykl koniunkturalny 346-349, 365
------------------- , obliczanie 28 a nowa szkoła klasyczna w makroekono-
------------------- , szacunki luki 195 mii 346, 365
------------------- , w cenach bazowych 34, 45-46 ------------- a substytucja międzyokresowa 347-
------------------- , w cenach rynkowych 34, 45 -348
— narodowy brutto (PNB) 20-22, 39^6 ------------- , teoria 51, 346-349
------------------- a dochód narodowy 38 ------------- , zwolennicy 365
------------------- jako miernik sytuacji gospodarczej
39
------------------- nominalny a realny 40^43, 46
------------------- , podatność na szoki 82
------------------- realny na 1 mieszkańca (per capita)
43-44
------------------- , szersze ujęcie 44-45
-------- netto (PNN) 38, 46
— pracy krańcowy 184
prognozowana inflacja 142
przedsiębiorstwa 23-26, 45
— w ruchu okrężnym 23-26
przepływy
— kapitałowe międzynarodowe 415
— na rynku pracy 214
przewaga
— absolutna 388
-------- a komparatywna 388
— komparatywna 383-391
a absolutna 388
-------- a ceny względne 384-385
-------- a gospodarka otwarta 385-387
-------- a jednostkowe nakłady pracy 384-385
-------- a korzyści z wymiany 388
-------- a koszt alternatywny 387
-------- a koszty względne 384—385
-------- a struktura produkcji i wymiany 387
-------- a wymiana wewnątrzgałęziowa 391-393
przychody ze skali produkcji
------------------- malejące 317
Indeks rzeczowy 509

— kurs walutowy 280-282 — rynkowa 357-360
------------- a konkurencyjność międzynarodowa — wewnętrzna 287-288, 413-414
280-282 a zewnętrzna 287-288, 413^14
------------- a nominalny 281-282 — w modelu klasycznym 188
— produkt narodowy brutto (PNB) 20-21 — w warunkach
na 1 mieszkańca {per capita) -------------- istnienia ochrony celnej 396
43^14, 46 -------------- wolnego handlu 395-396
— zasób pieniądza 129 — zewnętrzna 287-288, 413-414
, popyt 237-238 -------- a wewnętrzna 287-288, 413-414
recesja w cyklu koniunkturalnym 339 ruch okrężny 23-26, 30-32, 45, 52
redystrybucja dochodów i bogactwa ---------a państwo 35, 71-72
------------------ , inflacja 261-262 -------- , dopływ 30, 45
reforma instytucjonalna 264—266 -------- , gospodarstwa domowe 23-26, 52
reformy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej między przedsiębiorstwami i gospodarstwa-
— podażowe 452-453 mi domowymi 24—26, 52
— systemowe 452-454 -------- , odpływ 30, 45
rekapitulacja 154-155, 198-199, 246, 371-372 ---------, przedsiębiorstwo 45, 52
relacja kapitał-praca a przewaga komparatywna -------- , zagranicy 36-37
389-391 rynek
renta emisyjna — dóbr, równowaga krótkookresowa 56, 164-165,
--------a hiperinflacja 244—245 168-169
--------a podatek inflacyjny 244—245 — finansowy, równowaga 134—139
restrukturyzacja zadłużenia — kapitałowy, niedoskonałości 153-154
--------w krajach słabiej rozwiniętych (KSR) — operacji repo (rynek otwarty) 124-126
478^79 — papierów wartościowych 160
reszta Solowa 328-330 — pieniądza, równowaga 135-139, 168-169
rewaluacja 276 — pracy 183-188
rezerwy 99 -------- a kształtowanie się płac 194-199
—, stopa 99 -------- a podaż globalna 183-188
— dewizowe 275-276 -------- , procesy dostosowawcze 198
--------a interwencja banku centralnego 275 ---------, przepływy 214
— gotówkowe banków -------- , równowaga 185-187
------------- a mnożnik kreacji pieniądza 111-113 — walutowy 273-277, 420
------------- a wkłady 105-107 -------- , interwencja banku centralnego 275
— obowiązkowe banków 122-123 -------- , rezerwy dewizowe 275-276
------------- , stopa 122 ryzyko
ricardiańska równoważność 152-154 — narzut na (premia za) 478
rodzaje bezrobocia 216-217 — rynkowe (systematyczne) 127
rozbudowa aparatu wytwórczego
------------- ekstensywna 322, 326
------------- intensywna 322, 326
rozkład światowy dochodu 462^463
rozkwit jako górny punkt zwrotny (szczyt) cyklu
koniunkturalnego 339
rozporządzalne dochody osobiste 34-35, 52-53
------------- a popyt konsumpcyjny 52-53
rozwiązanie drugie po najlepszym 400
rozwój gospodarczy
--------na świecie 461^83
--------oparty na kredytach 474-479
--------przez dostosowania strukturalne 479
-------- przez handel towarami nie przetworzonymi
466-470
--------przez uprzemysłowienie w krajach słabiej
rozwiniętych (KSR) 470-474
równowaga
— długookresowa 180, 359-360
— krótkookresowa na rynku dóbr 56, 164-165,
168-169
— kursu walutowego 386
— na rynkach dóbr i pieniądza 168-169
— na rynku pieniądza 135-139, 168-169
pracy 185-187
— przy pełnym zatrudnieniu 186
Indeks rzeczowy 510

— podatku dochodowego krańcowa 222-223
a podaż pracy 223-225
— procentowa
Siła robocza 20 -------- a inwestycje 160
-------- zarejestrowana 185 -------- a pieniądz 161-162
— .—, zasoby 213 -------- a płynny kurs walutowy 418-421
skala produkcji -------- a podaż pieniądza 141
-------- , przychody -------- a popyt globalny 161-162
-------- , — malejące 317 --------a popyt na pieniądz 131-134
-------- , — stałe 317 -------- a spekulacja 418^421
składniki bilansu płatniczego 280-286 -------- a stopa dyskontowa banku centralnego
skrajni (ortodoksyjni) keynesiści 369-371 123-124
------------- , zestawienie poglądów z innymi szkoła- -------- a wypieranie 162-164
mi 363-371 -------- , kontrola 258
Solow -------- zapewniająca równowagę 139
—, reszta 328-330 — rezerw
—, wykres 327 -------- gotówkowych 111-112
specjalizacja 380 ------------- banków a mnożnik kreacji pieniądza
spekulacja 111-112
— a płynny kurs walutowy 418-^421 -------- obowiązkowych 122
— a stopy procentowe 418-421 stopień aktywności zawodowej 213
stabilizacja cen surowców 468—470 strategia
stabilizatory automatyczne 82-83, 91 — proeksportowa 471
-------- a polityka fiskalna aktywna (dyskrecjonalna) — substytucji importu 470-472
82-83, 91 struktura
stagflacja 253 — bezrobocia 215-216
stałe przychody ze skali produkcji 317 — handlu światowego 380-383
stały kurs walutowy 275-276, 421-423 ------------- geograficzna 381-382
------------- a ataki spekulacyjne 421-423 ------------- towarowa 382
------------- a bilans płatniczy 279-280 ------------- towarowo-geograficzna 382-383
------------- a płynny 423-^ł27 — produkcji i wymiany 387
------------- a polityka fiskalna 288-294 stuprocentowe pokrycie obiegu pieniądza 413
------------- a polityka pieniężna 288-294 substytucja
------------- , dewaluacja 276 — importu, strategia 470-472
------------- , rewaluacja 276 -------- w krajach słabiej rozwiniętych (KSR)
stan 470-472
— pełnego zatrudnienia 180 — międzyokresowa 347-348
— trwały 321 -------- a realny cykl koniunkturalny 347-348
stawki celne 405 substytut pieniądza 112
sterylizacja 289-290 subsydia a cła 402-404
stopa subwencje eksportowe
— bezrobocia 20, 213-214 -------- jako środki polityki handlowej 406-408
, krzywa Phillipsa 246-250 surowce
-------- naturalna 184, 186, 217-220, 246-250 — a handel międzynarodowy 382-383
-------- w Wielkiej Brytanii 218, 220-221 — a wzrost gospodarczy 316-317
-------- zastąpienia 222-223 —, ceny 383
— inflacji 20-22, 235, 239 — nieodnawialne 316
w Wielkiej Brytanii 235 — odnawialne 316
— oszczędności 323-324 „swoi" i „obcy" 229-230, 369
— podatkowa system
-------- netto 73 — bankowy
------------- , wzrost 76 --------a złotnicy 97-101
Indeks rzeczowy
kreacja pieniądza przez banki 108-110 Techniczne uzbrojenie pracy 315, 322, 324
początki 97-101 tempo dostosowań
współczesny 94-119 ---------a podaż globalna 179-211
— a pieniądz 94-119 ---------a poziom cen 179-211
—, rezerwy gotówkowe 105-107 -------- na różnych rynkach 358
— całkowicie płynnego kursu walutowego 413 teoria
— clearingowy (rozliczeniowy) 102 — cyklu
— dolarowy 416—417 -------- koniunkturalnego 341-346
— federalny w polityce fiskalnej 450 -------------- realnego 51, 346-349, 365
— kas oszczędnościowo-pożyczkowych 127 -------- życia 149-155
— kursu walutowego — dochodu permanentnego 149
a inflacja 428-429 — gier 402
------------- dostosowywanego okresowo (system — handlu międzynarodowego 404, 411
z Bretton Woods) 294, 413, 416-417 — neoklasyczna wzrostu 321-323
------------- płynnego 276-279, 417-421 — optymalnych obszarów walutowych 448-
------------------ regulowanego 413 ^449
------------- stałego 275-276, 294 — pieniądza ilościowa 236, 242
------------------ a ataki spekulacyjne 421^423 — Solowa 330
— międzynarodowy walutowy 411^136
tezauryzacja, pieniądz jako środek 96, 117,
— pieniężny a bank centralny 120-145
128
— rozrachunkowy czeków 104
thatcheryzm, ocena 331
— walutowy międzynarodowy 411—436
towary
— waluty złotej 413^116
— nie przetworzone (surowce) 382, 392
a międzynarodowe przepływy kapitało-
------------------- , ceny 466-467
we 415
------------------- , handel 466-470
------------- , bilans płatniczy 413-414
------------------- , kształtowanie cen 466-467
— z Bretton Woods 294, 413, 416-417
------------------- , niestabilność cen 467
System Rezerwy Federalnej 264
systemy ------------------- , systemy stabilizowania cen 468
-470
— kursu walutowego 275-277, 412-413
— stabilizowania cen towarów nie przetworzonych — przetworzone 382, 392
(surowców) 468^470 , eksport 472^174
szczyt (rozkwit) w cyklu koniunkturalnym 339 Traktat z Maastricht 264, 306, 442, 444-445
szok transakcje (operacje)
— podażowy 205-207, 253-254 -------- spekulacyjne 285, 301-302
— popytowy 255 ---------wyrównawcze 278-280
— zewnętrzny 291 transfer technologii 319
szoki, podatność PNB 82 transformacja systemowa 457
szybkość obiegu pieniądza 242 trend
— cyklu koniunkturalnego 339-341
— produkcji 339
twarda (restrykcyjna) polityka fiskalna 172—
-173
Ścieżka
— dostosowań cen i produkcji 204
-— kursu walutowego 282, 300
— parytetu siły nabywczej 418
— wzrostu zrównoważonego 321, 327-328
środek
— płatniczy prawny 97
— przechowywania wartości (tezauryzacji) 96,
117, 128
— wymiany (jako pieniądz) 94-95, 117, 128
środki polityki dochodowej 263-264
świadczenia społeczne 33
Światowa Organizacja Handlu (GATT) 405
światowy rozkład dochodu 462-463
Indeks rzeczowy 512

u — wydatków państwa 74
wpływy budżetowe 402
Ucieczka od pieniądza 240 wskaźnik cen detalicznych (jako miernik inflacji)
------------- a hiperinflacja 240 20, 41-42
uczenie się przez pracę 318 Wspólna Polityka Rolna (CAP) 438
ujemny szok podażowy 206-207 współczesny system bankowy 94-119
Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu ------------- a pieniądz 94-119
(GATT) 405 współczynnik
umiarkowani — kapitał-praca 322
— keynesiści 367-369 — wypłacalności banku 127
-------- , zestawienie poglądów z innymi szkołami wydatki
363-371 — autonomiczne 61
— monetaryści 365-367 — inwestycyjne 54—55
-------- , zestawienie poglądów z innymi szkołami — na dobra i usługi 33
363-371 — na import a zatrudnienie 90
umowy o pracę długoterminowe 196 — państwa
Unia Europejska -------- a produkcja zapewniająca równowagę 75
-------- a kraje Europy Środkowo-Wschodniej 438 -------- a wypieranie 163-164
-------- , dobrobyt 444 -------- , wpływ na wielkość produkcji 74
-------- , „góry masła" 438 wykres Solowa 327
-------- , „jeziora wina" 438 wymiana międzynarodowa
— Gospodarcza i Walutowa 442 -------- , cechy 383
unia walutowa 442 --------, korzyści 380-388
uporczywa inflacja 208 --------wewnątrzgałęziowa 391-393
uzbrojenie pracy techniczne 315, 322 ------------- a specjalizacja 392
------------- a Unia Europejska 392-393
------------- , wskaźniki 392
W wynalazki 317-318
wypieranie
Wahania poziomu zapasów 345-346 — a polityka fiskalna 162-164
waluta — a stopa procentowa 162-164
—, aprecjacja 274 — a wydatki państwa 163-164
—, deprecjacja 274 wzrost
— kurs 273 — cen 238
—, rynek 273-277 — eksportu 89-91
— wymienialna 275 — gospodarczy 21-22, 45, 311-337
—, zarząd 423 -------- a akumulacja 318-320
— złota, system 413^116 -------- a funkcja produkcji 315
wartość -------- a korzyści skali 317
— dodana 26-27, 36
— eksportu światowego 380-381
— zaktualizowana 158
warunek Marshalla-Lernera 295
weksle 106
— skarbowe 106
wiarygodność
— a oczekiwania 250-252
wiedza
— techniczna 317-318
— uprzedmiotowiona w kapitale 318
wkład (depozyt) bankowy 98
wkłady
— a rezerwy gotówkowe banków 108-110
— detaliczne jako aktywa płynne 114
— hurtowe jako aktywa płynne 114
— na żądanie (a vista) 104, 114
(rachunki czekowe) jako aktywa
płynne 114
— terminowe (oszczędnościowe) 104—105, 114
(rachunki oszczędnościowe) jako aktywa
płynne 114
wpływ na wielkość produkcji
— podatków netto 74-76
Indeks rzeczowy 513

-------- a postęp techniczny 324 — a ceny 187-188, 202-205
-------- a praca 315-316 — a produkcja 58-59, 187-188, 202-205
-------- a stopa oszczędności 323-324 — a wydatki na import 190
-------- a surowce 316-317 — pełne 362
-------- a wiedza techniczna 317-318 zespół jednolitych reguł kursowych (MK) 297, 305,
-------- a ziemia 316 425, 430
-------- endogeniczny 331-333 ziemia
-------- , czynniki 315-317 — jako czynnik
-------- , koszty 333-335 --------------produkcji 316
-------- , modele teoretyczne 321-323 ------------- wzrostu 316
-------- pobudzany eksportem 471 złotnicy
-------- w krajach OECD 325-330 — a podaż pieniądza 101
-------- zerowy 334—335 — a system bankowy 97-101
-------- zrównoważony 321 złudzenie inflacyjne 255-256
------------- , ścieżka 321, 327-328 -------- , iluzja pieniądza 255
— ilości pieniądza 238 zniechęceni pracownicy 214-215, 230
------------- a deficyt budżetowy 241-243 związek między konsumpcją a dochodem 53
------------- w Wielkiej Brytanii 243-246 zwolennicy teorii realnego cyklu koniunkturalnego
— płac 206-207 365-367
— produkcji potencjalnej 205 zyski
— realnego kursu walutowego 281 —, opodatkowanie 260
— stopy podatkowej 79
— wydatków państwa na dobra i usługi 79
— zasobów pieniądza 134
Zadłużenie
—, kryzys międzynarodowy 474-478
—, ---------- , restrukturyzacja 478-479
— w krajach słabiej rozwiniętych (KSR) 474-478
zagranica w rachunku dochodu narodowego 36-37
------------------------ , w ruchu okrężnym 36-37
zamierzone (planowane)
— inwestycje 60-61
— oszczędności 60-61
zapasy 32, 54
— a cykl koniunkturalny 345-346
— buforowe 468-470
—, inwestycje 158-161
— jako kapitał obrotowy 32
zarejestrowana siła robocza 185, 213
zarząd walutą 423
zarządzanie (sterowanie) popytem 172-174, 362
zasada
— celowego działania 334, 400
— Fishera 302
— przewagi komparatywnej 384
— przyspieszenia 342
zasady rachunkowości uwzględniające inflację 260
zasoby siły roboczej 213-214
zasób
— kapitału 230
— pieniądza
-------- , efekt 182-183
-------- planowany 132
-------- realny 129, 182-183
-------- wielkiej mocy (baza monetarna) 111-113
zatrudnienie
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.
ul. Canaletta 4, 00-099 Warszawa
tel. (centrala) (0-22) 827 80 01, faks 827 55 67
Printed in Poland
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.
Warszawa. Zlec. 49/2001
Skład: GABO, Milanówek
Druk i oprawa: Drukarnia Narodowa S.A. w Krakowie
Ekonomia jest najczęściej używanym podręcznikiem na pierwszych
latach studiów ekonomicznych w większości polskich uczelni.
W nowym, zaktualizowanym wydaniu:
• przedstawiono w przystępny sposób podstawową wiedzę
z dziedziny ekonomii,
• wyjaśniono zasady współczesnej ekonomii przydatne do analizy
rzeczywistości gospodarczej,
• rozpatrzono najważniejsze problemy występujące w gospodarce
światowej,
• zaprezentowano najświeższą wiedzę dotyczącą zmian
zachodzących
we współczesnej gospodarce (m.in. globalizacja, rola Internetu).
Autorami podręcznika są wybitni uczeni i wykładowcy ekonomii,
mający duże doświadczenie w doradztwie gospodarczym.
David Begg jest profesorem ekonomii w Birkbeck College
w Londynie. Stanley Fischer pełni funkcję First Deputy Director
w Międzynarodowym Funduszu Walutowym. Rudiger Dornbusch
był profesorem ekonomii w Massachusetts Institute of Technology
w Cambridge, Mass.
Przekład na język polski jest zasługą pracowników
Szkoły Głównej Handlowej.
ISBN 83-208-1436-7
ISBN 83-208-1435-9
Księgarnia internetowa
PWE
http://www.pwe.com.pl

David Begg Makroekonomia

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

David Begg Makroekonomia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Redakcja naukowa

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne

Opracowanie typograficzne i redakcja techniczna

© Copyright for the Polish édition by Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

Popyt globalny, polityka fiskalna

Pieniądz i współczesny system bankowy ............................................... »1

Bank centralny i system pieniężny ........................................................

Podsumowanie ............................................................................................................................ M '

Inflacja ................................................................................................. 234

Makroekonomia gospodarki otwartej .................................................................... 272

Cykl koniunkturalny.............................................................................. 338

Makroekonomia — stan obecny ............................................................ 355

Indeks rzeczowy ................................................................................... 485

Determinanty dochodu narodowego

Popyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny

Pieniądz i współczesny system bankowy

Bank centralny i system pieniężny

Polityka pieniężna i fiskalna w gospodarce zamkniętej

Podaż globalna, poziom cen i tempo dostosowań

Makroekonomia gospodarki otwartej

Makroekonomia — stan obecny

/""Po przeczytaniu tego rozdziału powinieneś umieć:

□ Wyjaśnić istotę podejścia stosowanego w makroekonomii, traktującej gospodarkę jako

rrzedmiotem zainteresowania makroekono- Model jest to świadome uproszczenie rze-

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego 19

Wprowadzimy teraz niektóre z podstawowych

Roczna stopa inflacji jest to procentowy

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego 21

Przyrosty realnego PNB określa się mia-

Polityka makroekonomiczna. Prawie co-

1960 1965 1970 19751980198519901995 1999

Wzrost gospodarczy Stopa bezrobocia w latach 1980, 1989

Źr ó d ł o : World Bank, World Development Report.

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego 23

Jak wynika z tablicy 20.5, gospodarstwa (czynników wytwórczych i produkcji). W go-

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego 25

Ruch okrężny między przedsiębiorstwami i gospodarstwami domowymi

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego 28

20 wprowadzono definicje i mierniki podstawowych zmiennych makroekonomicznych;

Zgodnie z tym rozróżnieniem lody są do-

Dobro Sprzedawca Nabywca Wartość Wartość Wydatki Dochody

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochod

Odpływ z ruchu okrężnego oznacza stru-

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego 32

S= I . Wykazaliśmy dotąd jedynie, że faktyczne

Źródłem przychodów państwa są zarówno po-

Rfl .1 ............ 1 ....................... i .

Państwo i ruch okrężny

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego 38

W sektorze prywatnym jako całości może ist-

Produkt krajowy brutto a produkt

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego 40

Produkt narodowy brutto Dochód narodowy jest to ilość pieniędzy,

Podsumowanie Przedmiotem naszego zainteresowania jest

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego 42

Ź r ó d ł o : ONS, UKNational Accounts.

Szacunki dotyczące rozmiarów „szarej" gospodarki w wybranych krajach (w % PNB)

my mierzyć PNB w wyrażeniu realnym

Deflator PNB. W rozdziale 2 (Mikroekono-

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego 44

Ź r ó d ł o : Jak tablicy 20.7.

Realny PNB jest prostym miernikiem fizycz- Ź r ó d 1 o: Jak tablicy 20.2.