dosya

Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k

Neolitik Dönemde Anadolu ve Trakya’da

Malzeme ve Mimarl›k

Erhan B›çakç›

nadolu ve çevresinde bar›nma ve yerleflim tari- çeflitli bölgelerinde avc›-toplay›c› topluluklar›n çal› ç›rp›,

A hindeki geliflmeleri insanlar›n göçebe yaflam biçi-

minden yerleflik yaflam biçimine geçti¤i Neolitik
dönem bafllar›ndan itibaren ele alaca¤›m›z bu ça-
l›flmada, yap› tarihindeki geliflmeleri yap› formu-malzeme-
yap›m teknikleri ve k›smen de yerleflme düzenleri ba¤la-
a¤aç dallar›, post, zaman zaman mamut kemikleri kullana-
rak infla etmifl olduklar› çukur bar›naklar›n›n yerini bu dö-
nüflüm sürecinin bafl›ndan itibaren yeni bar›nak tipleri al-
maya bafllam›flt›r. Yeni geçim ekonomileri ve yaflam biçim-
leri ile birlikte ortaya ç›kan yaflam alanlar›n›n yeniden bi-
m›nda ele alaca¤›z. Geliflmenin di¤er parametrelerinden, çimlendirilme süreci, gerek tek yap› gerek yerleflme gerek-
örne¤in mimari mekân›n ortaya ç›kmas›, mekân tan›m ve se de yeni do¤al çevre ölçe¤inde PPNA bafllar›ndan, ama
uygulamas›ndaki de¤iflimler, insan ve yap› ölçe¤i aras›ndaki özellikle ortalar›ndan itibaren yeni yap› malzemesi, yap›m
iliflkiler ve de¤iflimler, yerleflme kullan›m biçimi ve düzenle- tekni¤i ve yap› formlar› aray›fl›nda yo¤unlaflm›flt›r. 1 Dene-
ri konusundaki de¤iflimler, sosyo-kültürel ve sosyo-ekono- me yan›lma yöntemi ile birçok yenili¤in s›nand›¤›, bir k›sm›-
mik yap›lardaki de¤iflimler, ticari iliflkiler ve benzeri birçok n›n uygulanmas›ndan vazgeçildi¤i, tekrar yeni aray›fllara gi-
konunun yap› tarihindeki etkilerine de¤inilmeyecektir rildi¤i anlafl›lan bu süreçte, özellikle de PPNA dönemin ilk
yar›s›nda dam konstrüksiyonu için çözümler aranm›flt›r.
ÇANAK ÇÖMLEK ÖNCES‹ Daha sa¤lam ve kal›c› bir yap› infla etme kayg›s›nda en çok
NEOL‹T‹K DÖNEM üzerinde durulan konunun sa¤lam bir dam yap›s› ve bunu
Neolitik dönemin ilk yar›s›nda, yo¤un geçen bir deneme-
tafl›yabilecek yap› ö¤elerinin inflas› oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
yan›lma süreci sonunda elde edilen bilgi ve tecrübeler ile
Bu aray›fl süreci EPPNB sonlar›na do¤ru yavafllayarak özel-
belirlenen malzeme çeflitleri, yap›m teknikleri ve yap› form-
likle malzeme, yap›m teknikleri ve yap› formunda ve mima-
lar›, ufak tefek de¤iflimlerle, yaflam ve kullan›m alanlar›n›n
ri anlamda mekan oluflturulmas›nda dönemin optimal çö-
de¤iflen ihtiyaçlar›na göre günümüze kadar uygulana gelmifl-
zümlerinin bulundu¤u MPPB dönemine kadar devam eder.
tir. Yaflan›lan çevre flartlar›na en uygun, optimal bar›nak
Bu dönem, özellikle Yukar› Mezopotamya’da aç›k ola-
formu, bunun için en basit ama uygun malzemeler ve ge-
rak anlafl›labilmektedir.2 Bölgedeki yerleflmelerde yeni yap›
rekli olan teknikler Neolitik dönem ortalar›nda art›k bilini-
yordu. ‹nsan›n ilk ortaya ç›kt›¤› dönemden Epi-Paleoli-
tik/Mezolitik Dönem sonlar›na kadar avc›-toplay›c› olarak
yaflayan insan topluluklar›, dünyan›n çeflitli yerlerinde, fark-
l› zamanlarda tedrici olarak tar›m topluluklar›na dönüflür-
ler. Bu dönüflümün en erken bafllad›¤› ve ayr›nt›l› olarak in-
celendi¤i bölge Yak›ndo¤u’dur. Yak›ndo¤u’da, do¤uda Zag-
ros da¤lar›, kuzeyde Do¤u Toros da¤lar› ve bat›da da Le-
vant’› içine alan “Bereketli Hilal”de gerçekleflen bu geliflme-
den Anadolu’da Kilikya, Orta Anadolu Platosu’nun güney
kesimleri ve Göller Bölgesi’nin de etkilendi¤i bilinmektedir.
Pleistosen olarak adland›r›lan son buzul ça¤›n› takip
eden ve GÖ yaklafl›k 12.000 y›l önce havalar›n ›s›nmas› ile
bafllayan Holosen dönem bafllar›nda ortaya ç›kan bu de¤i- R1. Anadolu, Trakya ve Kuzey Mezopotamya’da Neolitik Dönem
flim süreci “Neolitik Devrim” olarak adland›r›l›r. Dünyan›n yerleflmeleri.

Mimarl›kta Malzeme • 2009/2 35

 dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k

malzemeleri ve uygulamalar›nda kil ve kerpiç çamurunun,

R 2. M’lefaat’tan duvar görünüflü. (Kuzma 1998: Fig. 11)
R3. Nemrik’de yap› tiplerinin geliflimi. (Aurenche ve Kozlowski 1999:
238-240)
elle biçimlendirilmifl somun biçimli kerpiç tu¤la3, kerpiç ça-
murundan y›¤ma duvar, harç, taban ve duvar s›vas› ve ola-
s›l›kla düz dam kaplama ve s›vas› olarak kullan›ld›¤›n› görü-
yoruz. Yine kil ve marl›n kolon yap›m›nda kullan›lmas› da
yeni bir uygulamad›r. Tafl malzeme, toplama tafl olarak, ifl-
lenmeden tafl duvar yap›m›nda yayg›n olarak kullan›lmaya
bafllanm›flt›r; ilk örnekleri daha çok istinat duvar› olarak
karfl›m›za ç›kar. Bir önceki Epi-Paleolitik Dönemde, Natuf
Kültürü’nden bildi¤imiz kayrak tafllar›n zeminde tafl döfle-
me olarak kullan›lmas› da gittikçe yayg›nlafl›r. Kireçtafl›n›n,
özellikle Orta F›rat Havzas› yerleflmelerinde, çakmaktafl›
aletlerle somun fleklinde biçimlendirilerek tu¤la olarak kul-
lan›lmas› da bu dönemde ortaya ç›kar. Ahflap kütüklerin di-
rek olarak kullan›m› d›fl›nda duvar örgüleri içerisinde yatay
olarak kullan›lmas› da yeni uygulamalardan birisidir. Bu dö-
nemde kullan›lmaya bafllanan bir di¤er malzeme de kireç-
tir. Neolitik dönem bafl›nda az da olsa kullan›lmaya baflla-
nan kirecin, Neolitik dönemin ilk yar›s›n›n ortalar›ndan,
MPPNB Dönemden itibaren çok genifl bir bölgede, özellik-
le taban kaplamas› olarak, yayg›n biçimde kullan›ld›¤›n› gö-
rürüz. Do¤ada kullan›ma haz›r olarak bulunmayan ve elde
edilmesi için birkaç aflamal› ifllemden geçmesi gereken bu
malzeme ilk piroteknoloji örneklerinden birisini olufltur-
maktad›r.4

Yak›ndo¤u-Güneydo¤u Anadolu Bölgeleri

Çanak Çömlek Öncesi Neolitik A

(Pre Pottery Neolithic A: PPNA)
PPNA dönemde, K. Irak yerleflmelerinden Nemrik 9 ve
M’lefaat’da MÖ 10. bin’in ortalar›na do¤ru ilk kez biçimlen-
dirilmifl kerpiç tu¤lalar›n kullan›lmas› ile infla edilmifl kerpiç
duvarlar› görürüz.
Kerpiç tu¤lalar bir örü oluflturmadan, tek s›ra halinde
kerpiç bir harç içerisine yerlefltirilmifltir. Bu duvar tekni-
¤inde tu¤lalar harçtan oluflan bir matrix içerisinde kuvvet-
R 4. Qermez Dere. lendirici katk› elemanlar› olarak kullan›lm›flt›r. Benzer du-
var tekniklerini ayn› dönemde Kuzey Mezopotamya’da
baflka yerleflmelerde de görülmektedir. Ayr›ca, kerpiç tu¤-
la kullanmaks›z›n y›¤ma kerpiç olarak yap›lm›fl duvarlar da
infla edilmifltir. Bu duvarlar›n bir dam yap›s›n› tek bafl›na ta-
fl›yabilecek kadar güçlü olmad›¤›, yap›larda dörder adet ah-
flap direk kullan›lm›fl olmas›ndan anlafl›lmaktad›r (Resim 3).
Tafl›y›c› eleman olarak ahflap direklerin de yeterli olmad›¤›,
zamanla bu direklerin yerini önce iki daha sonra da dört
kilden yap›lm›fl kolonun ald›¤› görülmektedir. Ancak bu sü-
reçte kerpiç duvarlar›n daha sa¤lam yap›lmas› yönünde bir
de¤iflim gözlenmezken, yap› formlar›nda bir de¤iflim yaflan-
d›¤›, yap›lar›n yuvarlak plandan, önce köfleleri yuvarlat›lm›fl
dörtgen, daha sonra da dörtgen bir form alm›fl oldu¤u gö-
R5: Jarf el Ahmar’da tafl tu¤la ile infla edilmifl yap›lar. (D. Stordeur
arflivi) rülür.

36 Mimarl›kta Malzeme • 2009/2

 dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k

Ayn› bölgedeki bir baflka yerleflme Qermez Dere’de R 6. Jarf el Ahmar’da duvar köfle
benzer geliflmeler görülür. Burada duvarlar› bulunmayan ba¤lant›s› (D.Stordeur arflivi)
yuvarlak-oval planl› çukur bar›naklar›n dam yap›s›n›n tafl›n-
mas›nda da kolonlar kullan›lm›flt›r (Resim 4). Nemrik’deki-
lerden farkl› olarak Qermez Dere’de kolonlar dik yerleflti-
rilmifl yass› bir tafl›n etraf›n›n kal›n bir harç ile s›vanmas› ile
yap›lm›flt›r.
Ayn› dönemde, Orta F›rat havzas› yerleflmelerinde da-
ha çok tafl ve ahflaptan yeni yap› malzemelerinin gelifltiril-
meye çal›fl›ld›¤› görülür. Yeni bir modüler malzeme olan
tu¤la bu bölgede kerpiç yerine kireçtafl›n›n yine somun bi- R 7. Jarf el Ahmar yerleflme plan›.
çiminde flekillendirilmesi ile elde edilmifl, PPNA’n›n ikinci (D. Stordeur arflivi)
yar›s› boyunca Mureybet, Cheikh Hassan ve Jarf el Ah-
mar’da kullan›m› denenmifl ancak sonra vazgeçilmifltir.
Tafl tu¤la kullan›lm›fl duvarlar, K Irak yerleflmelerinde
oldu¤u gibi, ço¤unlukla tek s›ra tafl tu¤la örü yap›lmadan kil
harç ile infla edilmifltir.5 Jarf el Ahmar duvarlar›nda yeni bir
uygulamay› duvar köfle ba¤lant›lar›nda görmekteyiz. Duvar
tafllar› köfle ba¤lant›lar›nda bindirme tekni¤i ile birbirlerine
kilitlenerek örülmüfltür (Resim 6). Bu flekilde ilk kez yuvar-
lat›lm›fl duvar köfle ba¤lant›lar› yerine dik aç› yapan duvar
köfleleri elde edilmifltir. Bu flekilde yuvarlat›lm›fl duvar kö-
flelerinde duvar örgüsünün kesintisiz bir biçimde devam
etme zorunlulu¤u çözülmüfl, ba¤›ms›z yap› elemanlar› infla
etme imkân› elde edilmifltir.
Bu dönemde ilk kez duvar inflas›nda yatay olarak yer-
lefltirilmeye bafllanan ahflap kütüklerin de tafl tu¤la ve kil ile
birlikte veya sadece kütük s›ralar› aras›nda kil harç döke-
rek kullan›ld›¤› örnekler de bulunmufltur. Bu duvar örgüle-
rinin çok baflar›l› olmad›¤› blok halinde y›k›lm›fl duvar kal›n-
t›lar›ndan ve yap›lar›n s›k s›k yenilenmesinden anlafl›lmakta-
d›r. Orta F›rat Havzas› yap›lar›nda malzeme ve yap›m tek-
niklerinde gözlenen bu yenilik aray›fllar›n›, Kuzey Irak yer-
leflmelerinde oldu¤u gibi, yap› formlar›nda da görmekteyiz.
PPNA’da en eski örneklerini Mureybet’in alt tabakalar›n-
dan bildi¤imiz yuvarlak çukur bar›naklar›n yerini ayn› yer-
leflmenin üst tabakalar›nda ve ça¤dafllar› Cheikh Hassan ve
Jarf el Ahmar’da köfleleri yuvarlat›lm›fl dörtgen, oval, bi-
çimsiz dörtgen gibi planlar alm›flt›r. Bu dönemde bölgede
yap› planlar›nda yo¤un bir aray›fl yaflanm›flt›r. Öyle ki Jarf el
Ahmar’da ayn› yerleflme içerisinde her yap› farkl› planlarla
infla edilmifltir (Resim 7).
Benzer bir sürecin Do¤u Toros yerleflmelerinde de ya-
flanm›fl oldu¤u, kesintisiz tabaka silsilesi ile Çayönü’nden de
bilinmektedir. Burada PPNA’ya tarihlenen en alt dönemde,
Yuvarlak Planl› Yap›lar Evresi’nde basit çukur bar›naklar›n ça-
mur kapl› dal örgü duvarlarla yap›ld›¤›, ayn› dönemin ikinci
yar›s›nda, Izgara Planl› Yap›lar Evresi’nde ise aniden yeni bir
yap› tipinin ortaya ç›kt›¤› görülür (Resim 8).
Izgara Planl› Yap› Tipi olarak adland›r›lan ve iki s›ra tafl
duvarlar› bulunan bu yap›lar üç bölümden oluflmaktad›r
(Schirmer 1990: Fig. 3): arka bölüm, aralar›nda dar boflluk- R 8. Çayönü Izgara Planl› Yap› GHb. (Çayönü Kaz› Arflivi)

Mimarl›kta Malzeme • 2009/2 37

 dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k
R 9. Çayönü Kanall› Yap› D‹. (Çayönü Kaz› Arflivi).
R 10. Çayönü Tafl Döfleli Yap›
DA. (B›çakç› 2001a: Abb. 2)
R 11. Çayönü Tafl Döfleli Yap›
CM
Rekonstrüksüyon denemesi.
(B›çakç› 2001: Abb. 5)
38 Mimarl›kta Malzeme • 2009/2
R 12. Çayönü Tafl Döfleli Yap›
CM Plan›
(B›çakç› 2001: Abb. 51)
lar b›rak›larak yap›lm›fl paralel duvarlardan oluflmakta ve ›z-
garaya benzedi¤i için ismini buradan almaktad›r; orta bö-
lüm, tüm yap› geniflli¤ince uzanan genifl dikdörgen bir me-
kândan oluflmakta ve mekân›n bir köflesinde bir ocak yeri
bulunmaktad›r; ön bölümde ise hücre benzeri ufak mekân-
lar yer almaktad›r. Bu yap›n›n ›zgara duvarl› arka bölümün-
de zemin rutubetinden korunmas› istenen tah›l gibi madde-
lerin depoland›¤›, orta bölümünün yaflam alan› olarak kulla-
n›ld›¤›, ön bölümdeki ufak mekânlar›n ise depolama birimle-
ri oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Bu yap›lar›n öncülerinin sadece ah-
flap kütüklerden yap›lm›fl oldu¤u anlafl›lmaktad›r (B›çakç›
2003: 390). Do¤rudan zemin üzerine yat›r›lan ahflap kütük-
lerin zemin rutubeti nedeniyle çürümesini engellemek için
altlar›na tafl duvarlar yap›lm›flt›r. Yap› plan›n›n büyük ölçüde
kullan›lan yap› malzemesinin “belirlenmifl formu” taraf›ndan
flekillendirildi¤i, yeni yap› malzemesi, teknikleri ve formlar›-
n›n arand›¤› bu dönemde mimaride “düz” yap› eleman› fik-
rinin ortaya ç›kmas›na katk›da bulundu¤u söylenebilir. Bu fi-
kir, yukar›da anlatt›¤›m›z gibi, daha güneydeki bölgelerde,
farkl› olarak dam konstrüksüyonunun tafl›nmas› için çözüm
aray›fllar› sürecinde ortaya ç›km›fl gibi görünmektedir. So-
nuçlar› benzer olmas›na ra¤men, yani form olarak düz du-
var inflas›n›n gerçeklefltirilmesine ra¤men, güneyde, Orta
F›rat ve Kuzey Irak bölgelerinde bu tek s›ra genifllikteki za-
y›f duvarlar, dikmeler ve kolonlar yard›m› ile a¤›r bir toprak
dam konstrüksiyonunun tafl›nmas› denenmifl, ancak baflar›l›
olmam›flt›r. Di¤er taraftan Çayönü’nde Izgara Planl› binala-
r›n üst yap›lar›n›n organik malzemelerle infla edilmifl oldu¤u
ve gergi sistemleri ile sa¤lamlaflt›r›ld›¤› bu nedenle de du-
varlar üzerine bir yük binmedi¤i bilinmektedir. Bir baflka
deyiflle Çayönü’nde düz duvar infla etme fikri de dam yap›-
s› ve tafl›y›c› duvar fikirleri beraber geliflmemifltir.
Çanak Çömlek Öncesi Neolitik B
(Pre Pottery Neolithic B: PPNB)
Bir sonraki EPPNB dönemi çok az yerleflmede ortaya ç›-
kart›lm›flt›r. Çayönü, Nevali Çori, Mureybet ve Djade de
bu dönem araflt›r›lm›fl, Jarf el Ahmar’da ise PPNA-PPNB
aras›ndaki geçifl dönemi ortaya ç›kart›lm›flt›r. Çayönü ve
Nevali Çori yap›lar› bu dönemdeki geliflmeleri anlamam›zda
önemli katk›lar› olmufltur. Çayönü’nde Izgara Planl› Yap›lar
Evresi’nin sonlar›na do¤ru ›zgara duvarlar›n›n gittikçe genifl-
ledi¤i, duvarlar aras›ndaki boflluklar›n ise darald›¤› görülür.
EPPNB’de, Kanall› Yap›lar Evresi’nde bu konstrüksüyon ar-
t›k aralar›nda paralel uzanan dar kanallar›n bulundu¤u bir
tafl blokaja dönüflmüfltür (Schirmer 1988: 157, Abb. 8).
Kanallar›n üzeri yass› tafllarla kapat›lm›fl, bu kapak tafl-
lar› seviyesinde tafl döfleme görünümünde ikinci bir s›ra
eklenmifl, böylece kesintisiz, düz ve sa¤lam bir altyap› olufl-
turulmufltur. Bu altyap›n›n üzerine en az 0.50 m geniflli¤in-
de, örü oluflturacak flekilde d›fl s›ralara büyükçe tafllar›n
yerlefltirilmesi ve aralar›n›n doldurulmas› ile yap›lm›fl du-
 dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k

varlar infla edilmifltir. Bu duvarlar ilk gerçek tafl›y›c› duvar ¤›, topluluklar›n daha büyük boyutlu yerleflmelerde birara-
örneklerindendir. Sözkonusu duvarlarla infla edilmifl yap› ya geldi¤i ve ufak yerleflmelerin say›s›nda azalma oldu¤u an-
en az 2.70X2.00 m boyutlar›ndaki bitiflik mekânlardan lafl›lmaktad›r. Yine bu dönemde, önceki dönemlerde baflla-
oluflmaktad›r. Tüm yap›n›n geniflli¤inin 5.80 m’dir; uzunlu- m›fl olan bitkilerin kültüre al›nma süreci yan›nda hayvanla-
¤unun da en az 13.00 m oldu¤u tahmin edilmektedir. Yan- r›n da evcillefltirilmifl oldu¤unu ve “Neolitik Devrim” süre-
g›n geçirmifl yap›n›n duvarlar› üzerinde bulunan kal›nt›lar cinin sonlar›na yaklaflt›¤›n› görüyoruz. Kültürel anlamda bir
tafl duvarlar›n üzerlerinde kerpiç duvarlar›n yer ald›¤›n› “climax” den söz edilebilir; ancak ayn› zamanda bu döne-
göstermektedir. Yap›n›n rahatl›kla düz bir toprak dam› ta- min, bir sonraki PPNC veya Final PPNB’de daha belirgin
fl›yacak donan›mlara sahip oldu¤u söylenebilir. Binan›n alt- hale gelecek olan kültürel “sadeleflmenin” nedenlerini de
yap›s›n›n bu denli masif, sa¤lam yap›lmas›n›n nedenini anla- içinde bar›nd›rd›¤›n› anl›yoruz. Bu dönemde mimarideki
mak kolay de¤ildir; önceki dönemlerden süregelen bir in- geliflmeleri yine Çayönü’nde izleyebiliyoruz. LPPNB’de ya-
flaat yönteminin gelifltirilerek sürdürülmesi, ciddi bir zemin p›lar›n boyutlar›nda büyüme, plan tiplerinde çeflitlenme,
rutubeti sorunu bulunmas› veya üzerine infla edilecek ve yap› detaylar›nda yeni uygulamalar, yap›larda yaflama düzle-
dönemine göre an›tsal say›labilecek boyutlardaki yap›y› minin yükseltilmesi, yap›m tekniklerinin uygulanmas›nda
oturtacak sa¤lam bir altyap› infla etme kaygusu olabilir. Ne- görülen “seçkinlik” ve “ustal›k” gerektirecek ifllerin art›fl›,
vali Çori’nin ayn› döneme tarihlenen tabakalar›nda bulunan yerleflim alanlar›ndaki farkl›l›klar›n daha belirgin hale gel-
yap›lar› Çayönü’ndeki ça¤dafllar› ile hem benzerlikler hem mesi gibi birçok de¤iflim görülmektedir. Yap› iç alanlar›n
de farkl›l›klar göstermektedir (Hauptmann 1993: Abb. 3). düzenlenmesinde sadece yap› enlemesine aks› de¤il ayn›
Benzer bir altyap›n›n infla edildi¤i Nevali Çori yap›lar›nda zamanda uzun aks›n›n da kullan›ld›¤› görülür ve iç alan dü-
duvar genifllikleri 0.30-0.40 m civar›ndad›r ve a¤›r bir üst zenlemelerinin daha karmafl›k hale geldi¤i görülür (Resim
yap›y› tafl›yamayacak durumdad›rlar. Üst yap›lar›n hafif mal- 13-16). Yap›lar›n tafl subasman duvarlar› seviyesindeki iç
zemelerle infla edildi¤i söylenebilir. bölümlendirilmeleri ile bu duvarlar üzerine yap›lm›fl olan
Bir sonraki MPPNB dönemde kültür en genifl yay›l›m yap› taban seviyesindeki iç bölümlendirme ayn› de¤ildir
alan›na ulaflm›flt›r.6 Kültürün belirgin özelliklerinden “Kafa- (Resim 13).
tas› Kültü” genifl bir alanda görülür. Çayönü’nde bu kült bir Üst seviyede daha az bölümlendirme yap›lm›fl, alçak in-
yap› ile iliflkili olarak bulunmufltur. Özellikle tabanlarda ki- ce kerpiç duvarlarla da k›smi bölümlendirmeler yap›lm›flt›r.
reç kullan›m› hemen tüm yerleflmelerde ola¤an bir uygula- Yap› ana girifllerinin basamakl› yap›lm›fl olmas› da yükseltil-
ma haline gelmifltir. Tüm bu geliflmelerin yan›nda yeni bir
yap› tipinin de genifl bir co¤rafyada kullan›lmaya baflland›¤›
görülür. Çayönü’nde Tafl Döfleli Yap›lar Evresi’nde ortaya ç›-
kan bu yap› tipi, dikdörtgen bir plan›n k›sa aks üzerinde iki
veya üç mekâna bölümlendirmesi ile oluflturulmufltur (Re-
sim 10-12).
Mekânlar kap› geçitleri ile birbirlerine ba¤l›d›r. Megaro-
na benzemesi nedeni ile belki “Proto-Megaron” olarak ad-
land›r›labilecek bu yap› tipinin daha özensiz yap›lm›fl olanla-
r› Levant’ta “Pier House” (Byrd ve Banning 1988: 65-68)
olarak da adland›r›lmaktad›r.7 Çayönü’ndeki örneklerde
mekân tabanlar› özenle yerlefltirilmifl tafllarla döflenmifltir.
Yap› iç alanlar›nda payandalar›n kullan›lm›fl olmas› hem da-
m› tafl›maya yard›mc› olmak hem de yap› içinde k›smi bö- R 13. Çayönü Hücre Planl› Yap› R 13. Çayönü Hücre Planl› Yap›
CY. Rekonstrüksüyon denemesi. CY plan›.
lümlendirmeler yapmak için kullan›lm›fl olmal›d›r. Tafl kil ve
(B›çakç› 2001: s. 69, Abb. 42) (B›çakç› 2001: s. 92, Abb. 53)
ahflap malzeme kullan›larak, optimal çözümlerin bulunmufl
oldu¤u bir yap› tipidir bu. Zeminde tafl›y›c› özelliklere sahip
tafl subasman duvarlar›, rutubet gibi problemlere çözüm
olabilecek tafl döfleme, tafl duvarlarla ayn› özelliklere sahip
y›¤ma kerpiç duvarlar ve dikme kullanmaks›z›n a¤›r toprak
bir düz dam› tafl›yabilecek duvarlar, payandalar ile yeterli
duvar aç›kl›klar› oluflturulmufltur.
Öyle görünüyor ki bu yap› tipinin ortaya ç›kmas› mi-
marl›k tarihinde bir k›r›lma noktas› oluflturmufltur.8 R 15: Çayönü. Hücre Planl› Yap› R 16: Çayönü. Hücre Planl› Yap›
Bir sonraki LPPNB’de kültürde baz› de¤iflimler yafland›- CY kesiti. (B›çakç› 2001: Abb. 55) girifl merdiveni

Mimarl›kta Malzeme • 2009/2 39

 dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k

‹ç alanlar› bölümlendirilmemifl, büyük, uzun dikdörtgen

planl› yap›larda duvarlar›n daha özensiz infla edildi¤i, duvar
köflelerinin yuvarlat›lm›d›¤› görülür. Yerleflmenin boyutla-
r›n›n ufald›¤›, meydan›n kullan›lmaya devam edildi¤i anlafl›l-
maktad›r. Bu dönemde kireç kullan›larak yap›lm›fl kaplar›n
yayg›n olarak kullan›lmaya bafllanmas› çanak çömlek tekno-
lojisinin ilk ad›mlar› olarak kabul edilir.

Kült Yap›lar›
PPNA veB dönemlerde yukar›da anlat›lan mimari geliflim
d›fl›nda, farkl› bir geliflim sürecinin görüldü¤ü bir yap› tipi
kült yap›lar›d›r. ‹lk örneklerini PPNA’da görmeye bafllad›¤›-
m›z bu yap›lar›n ilk ortaya ç›k›fllar› ile ilgili ayr›nt›l› bilgi bu-
lunmamaktad›r. Ço¤u erken örne¤in yuvarlak planl› ve ze-
mine gömük olarak yap›lm›fl olmalar› belki de kült yap›lar›n
R 17. Çayönü. Genifl Odal› Yap› köklerinin daha önceki dönemlerde aranmas› gere¤ini akla
BF Plan› (Çayönü Kaz› Arflivi) getirebilir. Kült yap›lar›n›n en eski örneklerini Jarf el Ah-
mar, Mureybet, Göbekli Tepe, Çayönü ve olas›l›kla Hallan
Çemi’den tan›maktay›z. Tüm bunlar›n ortak özellikleri yu-
varlak planl› ve zemine gömük olarak yap›lm›fl olmalar›d›r.
mifl yaflama düzlemleri ile birlikte geliflen bir detayd›r (Re- Çukur kenarlar›na yap›lm›fl sa¤lam tafl istinat duvarlar›, du-
sim 15-16). varlar içerisinde düzenli aral›klarla ahflap dikmelerin yerlefl-
Çayönü’nde yerleflmenin bat› kesimi konutlar ve arala- tirilmifl olmas› gibi yap›sal özellikler daha PPNA bafllar›ndan
r›ndaki cadde, sokak, geçit, ara aç›k alanlardan oluflmakta- beri bu yap›larda uygulanmaktayd›. Yap›lar›n d›fl çaplar›
d›r. Aç›k alanlar yo¤un olarak çeflitli ifller için kullan›lm›flt›r. Mureybet’te ca 6.00 m (Aurenche 1980: Fig. 4), Jarf el Ah-
Yerleflmenin do¤u kesiminde ise farkl› bir yerleflme düzeni
görülür. Taban› ufalanm›fl yan›k kerpiç malzeme yay›larak
kaplanm›fl olan genifl bir meydan›n (“Plaza”) kuzey kenar›
boyunca, yap› k›sa kenarlar› meydana bakacak flekilde yer-
lefltirilmifl yap›lar ve kuzeydo¤u köflesinde an›tsal bir kült
yap›s›ndan oluflur. Yerleflmenin bu bölümündeki yap›lar›n
gerek boyut, gerek yap›m tekniklerindeki özen gerekse de
içlerinden ele geçen buluntulardaki farkl›l›klar nedeni ile
toplulu¤un “seçkin” insanlar›na ait oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
Meydan ve kült yap›s›n›n da birlikte kült amaçl› kullan›lm›fl
oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Meydanda kabaca ifllenerek biçim-
lendirilmifl büyük yass›, uzun tafllar belirli akslar üzerinde,
aral›klarla dik olarak yerlefltirilmifltir. Herhangi bir konst-
rüktif ifllemi olmayan bu tafllar›n sembolik anlamlar› oldu¤u
anlafl›lmakta.
Bir sonraki Genifl Odal› Yap›lar Evresi’nde dönemde9
farkl› yap›lar ortaya ç›kar Çayönü’nde (Resim 17).

R18: Jarf el Ahmar. Kült yap›s› EA 53. (Stordeur et al 2001: Fig. 9.) R 19. Göbekli Tepe. Durum plan›. (Schmidt 2009: Abb. 3)

40 Mimarl›kta Malzeme • 2009/2

 dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k

mar’›n iki yap›s›nda10 7.00’fler m Göbekli Tepe’de ise üç

örnekte 10.00 ile 15.00 m aras›nda de¤iflmektedir (Peters
and Schmidt 2004: Fig. 3). Jarf el Ahmar ve Göbekli Te-
pe’de yap› içi donan›mlar aras›nda bulunan steller yap›lar›n
en önemli parçalar›ndan birisini oluflturmakta. Jarf el Ah-
mar’da ahflap kütüklerin etraflar› kal›n bir s›va tabakas› ile
kaplanarak üzerlerine geometrik motifler yap›lm›flt›r. Bu
motifler direkler aras›nda uzanan ve alt›gen bir plan olufltu-
ran sekinin ön cephelerine yerlefltirilmifl kum tafllar› üze-
rinde de devam ederek yap› içerisinde motiflerde bir sü-
reklilik sa¤lanm›flt›r.
Göbekli Tepe’deki dörtgen kesitli tafl steller an›tsal bo-
yutlardad›r; üstteki ç›kmalar› ile steller “T” formundad›r. R 20. Çayönü. Kayrak Tafl Döflemeli Yap›. (Çayönü Kaz› Arflivi)
Stellerin üzerine yap›lm›fl çeflitli kabartma hayvan motifleri,
geometrik bezemeler bu dönem için flafl›rt›c› mükemmel-
likte buluntulard›r (Schmidt 2007). Ayn› flekilde çeflitli hay-
van ve insanlar›n betimlendi¤i tafl heykelcikler de mükem-
mel iflçilikleri ile dikkati çeker. Göbekli Tepe’de steller yu-
varlak veya oval planl› mekanlar›n içlerinde ve duvar örgü-
lerinin içerisinde yer al›rlar. Duvar içerisinde yer alanlar›n
ilk yap›ld›klar›nda ba¤›ms›z durduklar›, sonradan duvarlar›n
içine al›nd›klar› bilinmektedir.
Jarf el Ahmar’da ve Mureybet’te Kült Yap›lar› yerleflme
düzeni içerisinde, di¤er konut yap›lar› gibi, ba¤›ms›z infla
edilmifltir. Göbekli Tepe’de ise olas›l›kla bir Kült komplek-
si bulunmaktad›r (Resim 19). Yuvarlak planl› çekirdek yap›-
lar›n etraflar› yine yuvarlak duvarlarla çevrelenmifl ve kar-
mafl›k bir düzen ortaya ç›km›flt›r. Bu tür yap›lardan Göbek- R 21. Nevali Çori. Kült Yap›s›. III. Evre. (Hauptmann 1993: Abb. 10)
li Tepe’de daha çok miktarda bulundu¤u yüzeyde görülen
stellerin uçlar›ndan anlafl›lmaktad›r. Urfa içinde ve çevre-
sinde bu tür baflka yerleflmelerin bulundu¤u bilinmektedir.
PPNA dönemde bir baflka kült yap›s› Çayönü’nde bulun-
mufltur. Izgara planl› yap›lar evresine ait oldu¤u tahmin edi-
len dörtgen planl›, tek mekânl› büyük Kayrak Tafl Döflemeli
Yap› höyük güney yamac›na teraslanarak oturtulmufltur
(Resim 20).
Tafl istinat duvarlar› ve çok büyük boyutlardaki kayrak
tafllar› ile yap›lm›fl döflemesi bulunan yap› içerisinde iki tafl
stelin bulundu¤u tespit edilmifltir. 10.70 m genifllikteki ya-
p›n›n uzunlu¤u bilinmiyor.
EPPNB’de Nevali Çori ve Çayönü’nden iki kült yap›s›
ortaya ç›kart›lm›flt›r. Birkaç kez ayn› yerde yeniden benzer
planlarla infla edilen Nevali Çori kült yap›s› ilk evresinde ca
188 m2 boyutlar›nda, kireç kullan›larak yap›lm›fl, sert tafl
mozaik görünümünde tabanla kapl› genifl bir mekândan
oluflur (Resim 21).
Yamaca teraslama yap›larak oturtulmufl yap›n›n istinat
duvarlar›n›n birisi önünde büyük tafl stellerin aras›na yap›l-
m›fl bir seki, di¤erinde de ortas›nda genifl bir nifl bulunan bir
platform yer al›r. Steller yerlerinde de¤ildir, olas›l›kla yap›
yenilenirken kald›r›lm›fllard›. Hemen üzerine yap›lan 178
R 22. Kafatasl› Yap› plan›. EPPNB ve MPPNB dönemleri.
m2 boyutlar›ndaki ikinci evrede istinat duvarlar› kal›nlaflt›r›- (Çayönü Kaz› Arflivi)

Mimarl›kta Malzeme • 2009/2 41

 dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k
larak alt evre seki ve platformlar› kapat›lm›fl, duvarlar önü-
ne, ön yüzlerinde genifl yass› tafllar›n yerlefltirildi¤i yeni se-
kiler yap›lm›flt›r. Bu evrede eski yap› taban› tekrar kullan›l-
m›flt›r. Ortada bulunan büyük tafl stel “T” biçimlidir ve bir
insan› tan›mlayan kabartma detaylar› vard›r. Bu dönemde
Çayönü’nde yap›lm›fl olan kült yap›s› bir sonraki Tafl Döfleli
Yap›lar Evresi’nin kült yap›s› “Kafatasl› Bina” taraf›ndan kesi-
lerek tahrip edilmifltir. Yamac›n teraslanmas› ile yap›lm›fl bu
yap›n›n köfleleri yuvarlat›lm›fl istinat duvarlar› bulunabilmifl-
tir (Resim 22. Yap› kuzeyinde yar›m daire biçimli duvar).
Bir sonraki MPPNB döneme tarihlenen Tafl Döfleli Yap›-
lar Evresi’nde Çayönü’nde “Kafatas› Binas›” olarak adland›-
r›lan an›tsal bir kült yap›s› infla edilmifltir (Resim 22). Bu ya-
p› da yamaç teraslamas› ile yap›lm›flt›r. 8.00X11.00 m bo-
yutlar›nda oldu¤u anlafl›lan yap› üç mekân ve önlerinde yer
alan genifl bir odadan, avludan oluflur. Tüm mekânlar bir-
birlerine ve avluya kap› geçitleri ile ba¤lanm›flt›r. Avlu taba-
n› kireç ile s›vanarak yap›lm›flt›r, ancak yumuflakt›r ve çok
bozulmufltur. Yap›n›n üç mekân› içerisinde tafl döfleli ta-
banlar üzerinde, alt›nda ve yap›n›n alt evrelerinde ayn› yer-
lerde yer alan yass› tafllarla döfleli taban altlar›nda çok say›-
da, vücutlar›ndan ayr›larak birarada yerlefltirilmifl kafatas›,
yine istiflenerek yanyana toplanm›fl uzun kemikler bulun-
mufltur. Bu yap›, MPPNB dönemde çok yayg›nlaflm›fl olan
kafatas› kültü ile iliflki tek mimari örnektir.
Kült yap›lar›n›n son örne¤i LPPNB’de Çöyünü’nün Hüc-
re Planl› Yap›lar Evresi’nde ortaya ç›kart›lm›flt›r
11.75X9.00 m boyutlar›ndaki Mozaik Döflemeli Yap›
özenli yap›lm›fl genifl tafl subasman duvarlar› ile çevrelen-
mifl ve ortas› pembe-k›rm›z› renkli bir mozaik taban ile
kaplanm›flt›r. Mozaik döfleme içerisine bezeme olarak yap›-
ya paralel uzanan iki çift beyaz çizgi yap›lm›fl. Yap› taban›n›n
içinde kireç bulunan kar›fl›m›n yerinde söndürülmesi ile ya-
p›lm›fl oldu¤u, sonra da üzerinin perdahland›¤› tahmin edil-
mektedir.
Kült yap›lar› konut yap›lar›ndan farkl› yap›m teknikleri
ve planlara sahiptir. Bu yap›larda uygulanm›fl birçok ayr›nt›-
n›n konut yap›lar›nda kullan›lmamas› ilginçtir.
Orta Anadolu Platosu
PPN dönem Anadolu’nun di¤er bölgelerinde nispeten daha
az say›da yerleflmede araflt›r›lm›flt›r. Bu yerleflmelerin en
eskileri yaklafl›k olarak Yak›ndo¤u’nun MPPNB dönemi
sonlar› ile ça¤daflt›r. Orta Anadolu Platosu’nun güne-
yinde, Kapadokya Bölgesinin bat› s›n›r›nda Afl›kl› Höyük,
Konya Ovas›n›n güneyinde Can Hasan III, ve Göller Bölge-
si’nda Hac›lar-akeramik ile Suberde yerleflmeleri kaz› çal›fl-
malar› yap›lm›fl olanlar›d›r.
Oldukça genifl bir alanda ortaya ç›kart›lan Afl›kl› Hö-
yük, Do¤u Toros bölgesinde yaklafl›k olarak Çayönü’nün
Tafl Döfleli Yap›lar evresi bafllar›ndan Hücre Planl› Yap›lar
Evresi sonlar› aras›nda uzanan dönemi ile, yani MPPNB-
42 Mimarl›kta Malzeme • 2009/2
LPPNB ile ça¤daflt›r. Afl›kl› Höyük yerleflmesi ile ayn›
grupta ele al›nabilecek olan Can Hasan III ise Afl›kl› Höyü-
¤ün üst tabakalar› ile ça¤daflt›r. Üç bölümden olufltu¤u an-
lafl›lan Afl›kl› Höyük yerleflmesinin güneyinde “Kült Yap›
Kompleksi” k›smen çevreledi¤i anlafl›lan “Konut Alan›” ve
do¤uda bu iki bölümden genifl bir aç›k alanla ayr›lan, geçim
ekonomisi ile ilgili yap›lar›n yer ald›¤› “Ekonomik Faaliyet-
ler Alan›”ndan oluflmaktad›r.
Son anlat›lan bölümün ayn› zamanda yerleflmenin ana
girifli olarak kullan›ld›¤› da anlafl›lmaktad›r (Esin ve Harman-
kaya 1999). “Kült Yap› Kompleksi” zemini k›rm›z› boyal› ki-
reç tabanla kapl› büyükçe bir kült odas›n›n etraf›nda yer
alan mekânlardan oluflur. Herbirinin kendi duvarlar› olan
mekânlar›n bir k›sm›n›n içi bölme duvarlar› ile ayr›lm›flt›r.
Kerpiç duvarlar kerpiç tu¤lalar ve harç ile infla edilmifltir.
Kompleksin ana yap›s›n›n taban› kireç kullan›larak özenle
yap›lm›fl ve k›rm›z› afl› boyas› ile boyanm›flt›r. Birçok kez
ayn› yerde yenilenen bu yap›da, taban alt›nda, taban› tafl›-
mak amac›yla yap›lm›fl kerpiç destek duvarlar› yap›lm›flt›r.
Kompleks birçok kez yenilenmifl olmas›na ra¤men burada-
ki höyükleflme yerleflmenin di¤er kesimlerine göre daha
yavafl geliflmifl, bu nedenle yerleflmenin di¤er kesimleri ile
aras›nda zamanla önemli kot farklar› oluflmufltur. Bu kot
fark›n›n oluflturdu¤u sorunlar› gidermek amac› ile, komp-
leks ile konut alan› aras›na daha sonra bir istinat yap›s› infla
edilmifltir; kot fark›ndaki de¤ifliklikler ile birlikte istinat ya-
p›s› ve bu yap›ya paralel uzanan cadde yenilenerek yüksel-
tilmifltir. Kompleksin kuzey ve kuzeydo¤usunda yer alan
Konut Alan›’n›n tümünde benzer bir yap›laflma ve yerlefl-
me düzeni görülür. “Petek Tipi” yerleflme plan› olarak ad-
land›rabilece¤imiz bu (Heinrich 1958: 96) yerleflim düze-
ninde herbiri kendi d›fl duvarlar›na sahip yap›lar bitiflik veya
dar aral›klar b›rak›larak kümeler halinde infla edilmifltir; ya-
p› kümeleri veya “insulalar” dar geçit, sokak ve hatta cad-
delerle birbirinden ayr›lm›flt›r (Resim 28).
Yap› d›fl› alanlar›n bir k›sm› zamanla, nüfus art›fl›, sel
bask›nlar›, höyükleflerek yükselmenin sonucu yerleflim
alanlar›n›n daralmas› gibi nedenlerle, biraz daha geç bir dö-
neme tarihlenen Çatal Höyük yerleflmesinde oldu¤u gibi,
sonradan infla edilen yap›larla iflgal edilmifl, aç›k alanlar azal-
m›flt›r. Yap›lar bir, iki veya üç odal›d›r; odalar aras›ndaki
ba¤lant›lar kap› geçitleri ile sa¤lanmaktad›r, ancak yap›lara
damda yap›lan bir aç›kl›kla girildi¤i anlafl›lmaktad›r. Ço¤un-
lukla tek odal› yap›larda olmak üzere yap›lar›n bir k›sm›nda
birer ocak bulunmaktad›r. Konut alan›ndaki yap›lar ayn›
yerde üstüste birçok kez y›k›larak yeniden infla edilmifltir.
Bu yenilemelerde eski yap›n›n duvarlar› belli bir yükseklik-
te korunarak odan›n içerisi toprak doldurulmufl, üstüne in-
fla edilecek yeni yap›ya temel oluflturulmufltur.11 Yeni yap›-
n›n duvarlar› eski duvarlar›n yaklafl›k üzerine gelecek flekil-
de, zaman zaman aks kaymalar› ile infla edilmifltir.
Eski yap›lar›n temel olarak tekrar kullan›m› nedeniyle
 dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k

Konut Alan›nda daha h›zl› olan höyükleflme, yukar›da bah-

sedildi¤i gibi, yerleflme bölümleri aras›ndaki kot farklar›n›n
oluflmas›na neden olmufltur. Yerleflmenin kuzeydo¤u kesi-
minde ortaya ç›kart›lan “Ekonomik Faaliyetler Alan›”nda
ço¤u tek mekândan oluflan yap›lar›n baz›lar›n›n içi ince du-
varlarla bölünerek depolama birimlerine ayr›lm›flt›r. Tafl
kullan›larak yap›lm›fl baz› konstrüksüyonlar›n yerleflme girifl
bölgesi yap›lanmas› ile ilgili oldu¤u anlafl›l›yor. Bu kesimde
yer alan mekân, sokak ve aralar›ndaki ufak aç›k alanlar›n,
en az›ndan yerleflme d›fl› ile do¤rudan veya dolayl› iliflkili ol-
du¤u tahmin edilebilir. Buluntular›n fazla olmamas› yap›la- R 23. Çayönü. Mozaik Döflemeli Yap›.
r›n ifllevlerinin anlafl›lmas›n› zorlaflt›rmaktad›r. Yap› duvar- (Çayönü Kaz› Arflivi)
lar›nda kullan›lm›fl olan kerpiç tu¤lalar›n yerleflme yan›ndan
akan Melendiz Su yata¤›ndaki milli topraktan kesilerek ç›-
kart›ld›¤› anlafl›lmaktad›r (Resim 29). Üzerlerindeki ince
bitki tabakas› nedeni ile parçalanmadan ç›kart›labilen ve ta-
fl›nabilen bu kerpiç tu¤lalar›n kurumadan duvarda kullan›l-
m›fl oldu¤u, duvar örgüsünün tümünün, tu¤la ve harç taba-
kalar› ile birlikte ayn› do¤rultularda çal›flarak oturmas›ndan
anlamak mümkün olmaktad›r. Ayr›ca, yaklafl›k 0.25 m ge-
nifllikteki tu¤lalar›n farkl› uzunluklarda olmas› da bunlar›n
kesilerek ç›kart›ld›¤›n› düflündürmektedir. Yak›n zamana
kadar Van yöresinde de benzer uygulamalarla bar›nak infla
edildi¤i bilinmektedir (Kuban 1996: 2).

Göller Bölgesi
Göller Bölgesi’nde her ikisi de ufak alanlarda araflt›r›lm›fl
olan Hac›lar ve Suberde’de yerleflmeler dörtgen planl›,
birbirinden ba¤›ms›z yap›lar ve aralar›nda aç›k alanlardan
R 24. Çayönü. Mozaik Döflemeli Yap›.
oluflmaktad›r. Suberde’de bulunan yap›lar›n en büyü¤ü 4.00 (Çayönü Kaz› Arflivi)
m2 boyutlar›ndad›r (Bordaz 1968: 44). Duvarlar tek s›ra
kerpiç tu¤la ve aralarda gri renkli bir harç kullan›larak ya-
p›lm›flt›r. Hac›lar’da 0.30 m genifllikteki duvarlar sadece
kerpiçten yap›lm›fl, 0.40 m genifllikteki Suberde duvarlar›-
n›n baz›lar›nda sadece kerpiç, baz›lar›nda ise yass› tafllar
kullan›larak yap›lm›fl subasman duvar› üzerine kerpiç duvar
yap›lm›flt›r. Hac›lar’da sadece daha kal›n olan avlu duvarla-
r›nda tafl subasman duvar› vard›r. Suberde’de 9 s›ra yük-
seklikte korunmufl olan bir duvarda 7 cm kal›nl›ktaki k›rm›-
z›ms› kahverengi tu¤lalar ca 4 cm kal›nl›kta aç›k kahverengi
harç tabakalar› ile birbirinden ayr›lmakta. Tu¤lalar aras›nda
da ca 0.03 m kal›nl›kta derzler b›rak›lm›flt›r. Saptanabilmifl
kerpiç tu¤la boyutlar› 0.60X0.40X0.06 m’dir. Kil s›val› oda
tabanlar›n›n baz›lar› Hac›lar’da tümüyle k›rm›z› boyal›d›r, R 25-26. Çayönü. Mozaik döfleme detay›. (Çayönü Kaz› Arflivi)
baz›lar› açk›lanarak parlat›lm›flt›r. Suberde’de ise kil taban-
lar›n alt›nda ufak tafllarla yap›lm›fl bir dolgu vard›r. Baz› me-
kânlar›n içerisinde, f›r›n, ocak, depolama sand›klar› ve du-
varlara yasl› olarak ca 0.45 m yükseklikte sekiler bulun-
mufltur. Düz daml› yap›lara damdan girildi¤i tahmin edil-
mektedir. Suberde ve Hac›lar’da görülen ba¤›ms›z yap›lar
ve aralar›nda aç›k alanlardan oluflan yerleflme düzeni Afl›k-
l›-Can Hasan III tipi yerleflmelerden farkl›d›r. Bu yerleflme

Mimarl›kta Malzeme • 2009/2 43

 dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k

düzeni Göller Bölgesi’nin Neolitik ve Kalkolitik dönem

yerleflmelerinde de devam eder.

ÇANAK ÇÖMLEKL‹ NEOL‹T‹K DÖNEM

Kabaca MÖ 7. bin y›l içine tarihlenen Anadolu Çanak
Çömlekli Neolitik dönemi Marmara Bölgesinde, Göller
Bölgesinde, Konya Ovas›’nda, Kilikya’da ve k›smen de ‹slâ-
hiye ve Amik Ovalar›nda araflt›r›lm›flt›r.
Ana hatlar› ile mimarideki geliflime bakt›¤›m›zda Kuzey-
bat› Anadolu’nun yeni yerleflilmeye bafllanan bir bölge ol-
du¤unu, burada basit çukur kulübelerde yaflayan ufak top-
luluklar›n bulundu¤unu söyleyebiliriz. Orta-bat› ve Güney-
bat› Anadolu’da Neolitik dönem yerleflmelerinin önemli
bir k›sm›n›n nehirlerin alüvyon dolgular›n›n alt›nda kald›¤›
R 27. Afl›kl› Höyük durum
plan›. (Esin ve Harmankaya anlafl›lmaktad›r. Son y›llarda ‹zmir civar›nda yap›lan Neoli-
1999 Fig. 3’den tekrar çizim) tik dönem kaz›lar›nda bu dönemle ilgili bilgiler edinilmeye
bafllanm›flt›r. Göller Bölgesi ve Bat› Toroslar›n Neolitik dö-
nemde ufak topluluklarca iskân edildi¤i, içlerinde f›r›n veya
ocaklar›n›n yer ald›¤›, basit tekniklerle infla edilmifl tek oda-
l› kulübelerde oturduklar› anlafl›lmaktad›r. ‹lk Neolitik dö-
nemde Badema¤ac› ve Höyücek’te, Son Neolitik dönemde
de Hac›lar VI’da bulunmufl olan “F›r›nl› Yap›” tipi bölgede
en az›nda bir mimari bilgi al›flveriflinin oldu¤unu düflündür-
mektedir (Umurtak 2000). Orta Çanak Çömlek Öncesi
Neolitik Dönem B (MPPNB)’de önce Do¤u Toroslar’da
ortaya ç›kan, sonra da ayn› dönemde h›zla güney bölgelere
yay›lan, yap› k›sa aks›nda bölümlendirilmifl iki veya üç odal›
megaron benzeri yap› tipinin dönemin ihtiyaçlar›na en fazla
ölçüde cevap verebilecek ama bir okadar da basit bir tip
R 28. Afl›kl› Höyük. Konut Alan›. (Afl›kl› Höyük Kaz› Arflivi)
olarak uzun bir aray›fl›n sonunda ortaya ç›km›fl oldu¤undan
yukar›da bahsetmifltik. Göller Bölgesi’ndeki “F›r›nl› Yap›”
tipinin de sözkonusu bölge flartlar›na en uygun ve topluluk-
lar›n ihtiyaçlar›na cevap vermifl en do¤ru mimari çözüm ol-
du¤u anlafl›lmaktad›r. Neoliti¤in sonraki dönemlerinde
Göller Bölgesi yerleflmelerinde yavafl yavafl savunma amaç-
l› çözümlerin aranmaya baflland›¤› anlafl›lmaktad›r. Göller
Bölgesi ile Konya Ovas› aras›nda kalan ve kuzeybat›-güney-
R. 29. Afl›kl› Höyük. Kerpiç duvar örgüsü.(Afl›kl› Höyük Kaz› Arflivi)
do¤u yönünde uzanan Seydiflehir-Beyflehir-fiarki Karaa¤aç
bölgesinde, kesin olmamakla birlikte, farkl› kültürlerin ya-
flam›fl olabilece¤i düflünülebilir; Erbaba mimarisindeki
önemli farkl›l›klar bu düflünceyi kuvvetlendirmektedir (Re-
R 30. Badema¤ac›. (Umurtak 2000 Fig. 1) sim 32). Konya Ovas›’nda ise Can Hasan I ve Çatal Hö-
yük’ten tan›d›¤›m›z ve kökenleri olas›l›kla Çanak Çömlek
Öncesi Neolitik Döneme kadar uzanan (Afl›kl› Höyük, Can
R 31. Höyücek “Tap›nak Dönemi”.
(Umurtak 2000 Fig. 2) Hasan III) “Petek Tipi Yerleflim Düzeninin” devam etti¤ini
söyleyebiliriz. Sadece Yumuktepe ile bildi¤imiz Kilikya’da
ise mimaride farkl› bir geliflim yaflanm›fl gibi görünmekte-
dir. Yumuktepe’de Neolitik Dönem bafllar›ndaki basit ku-
lübelerin yerini Orta Neolitik’den itibaren özenli infla edil-
mifl, çok odal› yap›lar›n ald›¤›, bu yap›m gelene¤inin Son
Neolitik’de de devam etti¤i anlafl›lmaktad›r. Bu tür yap›la-
r›n Neolitik dönemde Kuzey Suriye’de Sabi Abyad ve ben-

44 Mimarl›kta Malzeme • 2009/2


zeri birçok yerleflmede infla edildi¤ini biliyoruz, bu nedenle
Kilikya’n›n Mezopotamya ile iliflkili olarak de¤erlendirilme-
si do¤ru olur. PPN dönemi ayr›nt›l› araflt›r›lm›fl olan Gü-
neydo¤u Anadolu ve Do¤u Anadolu’da bu dönem çok az
say›da yerleflmeden bilinmektedir. Oysa Kuzey Irak, Suriye
ve Levant’ta bu dönem daha iyi bilinmektedir. Anadolu’nun
di¤er bölgelerinde, özellikle K›z›l›rmak kavsi kuzeyi ve Do-
¤u Anadolu’da Neolitik dönemde neler oldu¤u konusunda
bilgimiz yok denecek kadar azd›r; yüzey araflt›rmalar› so-
nuçlar›na bak›larak bu bölgelerde yo¤un yerleflim olmad›¤›
söylenebilir.
‹lk Neolitik Dönem
Anadolu’da Çanak Çömlekli Neolitik dönemin ilk evresi
Kilikya, Göller Bölgesi ve KB Anadolu’da araflt›r›lm›flt›r.
Anadolu’nun di¤er kesimlerinde bu dönem mimarisi hak-
k›nda hemen hiç bilgi bulunmamaktad›r. Kilikya, Mersin-
Yumuktepe’de ‹lk Neolitik dönem12 dolgusunda bir ko-
nut alan› kaz›lm›fl ve çaplar› yaklafl›k 3.00 m olan yuvarlak
planl›, dal örgü yap›lara ait kal›nt›lar bulunmufltur. Benzer
yap›lar›n ayn› yerde tekrar infla edilerek uzun bir dönem
kullan›ld›¤› anlafl›lm›flt›r (Caneva 2004a: 33).
‹lk Neolitik dönemin nispeten daha iyi araflt›r›ld›¤›
Göller Bölgesi’nde 4 yerleflmede kaz› çal›flmalar› yap›l-
m›flt›r. Bunlardan Badema¤ac›’nda ‹lk Neolitik döneme
tarihlenen 9 tabakadan 8. tabakada bulunmufl olan kireç ta-
ban parças› ilginçtir; 0.08-0.10 m kal›nl›¤›nda bir çak›l dolgu
üzerine kireç kar›fl›m› bir malzeme ile yap›lm›fl ve üstü
özenle düzeltilmifl taban s›vas›n›n çok sert olmas› dikkati
çeker, ancak nas›l bir yap›ya ait oldu¤u anlafl›lamam›flt›r
(Duru, KST 22-I, 97-104). ‹lk Neolitik dönemin 4 ve 3. ta-
bakalardaki yerleflmeleri ca 300 m2 boyutlar›nda bir alanda
araflt›r›lm›flt›r. Baz› kesimlerde birbirlerine bitiflik olarak
ama genellikle tek duran yap›lar ve aralar›nda uzanan gün-
lük ifllerin yap›ld›¤› veya sokak-geçit gibi amaçlarla kullan›l-
m›fl aç›k alanlardan oluflan bir yerleflme düzeni görülür. Ba-
z›lar› yamuk, dörtgen planl›, tek odal› yap›lar›n iç alanlar›
7.00-5.00X 3.50-4.00 m’dir; yap› köfleleri yuvarlat›lm›flt›r
(Resim 30). Uzun duvarlardan birisinin ortas›nda yer alan
ca 1.00 m genifllikteki kap› geçitlerinin kenarlar› içerisine
kap› kanatlar›n›n yerlefltirildi¤i derin yar›klar aç›lm›fl. Ta-
banlar s›k›flt›r›lm›fl kil ile kapl›d›r. Tüm yap›larda kap› geçi-
dinin karfl›s›nda, duvara bitiflik olarak üstü düz birer f›r›n
yap›lm›fl. Yap› içi donan›mlar› içerisinde f›r›n d›fl›nda duvara
bitiflik dörtgen seki ve platformlar bulunmufltur. Sadece
kerpiçten yap›lm›fl olan duvarlarda boyutlar› 0.40X0.20
X0.08 m olan kerpiç tu¤lalar ve 0.25X0.18X0.08 ve
0.30X0.18X0.10 m boyutlar›nda plano-convex tu¤lalar kul-
lan›lm›fl, zaman zaman da duvarlar y›¤ma olarak yap›lm›flt›r.
Y›¤ma duvarlarda saman katk›l› kerpiç topra¤›, herbiri ca
0.70-0.80 m uzunluk, ca 0.30-0.35 m genifllik ve 0.08-0.10
m kal›nl›kta tabakalar fleklinde duvara yay›lm›fl, yay›lan ta-
dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k
baka kuruduktan sonra üzerine yenisi yay›lm›flt›r (Umurtak
2000: 684). Ahflap seyrek olarak kullan›lm›fl. Kap› efliklerin-
de bir veya iki s›ra olarak yerlefltirilmifl, dayan›kl› a¤açlara
ait ince kütükler bulunmufltur. Tabanda duvarlara bitiflik
veya oda ortas›na yak›n konumda bulunmufl olan 0.20-0.30
m çap›ndaki deliklerin olas›l›kla dam› tafl›mak amac› ile kul-
lan›ld›¤› anlafl›lmakta. Baz› yap› içlerinde bol miktarda plano-
convex kerpiç tu¤la molozu bulunmufl olmas› bunlar›n dam
yap›s›nda kullan›lm›fl oldu¤unu göstermektedir (Umurtak
2000: 684).
Höyüce¤in bu döneme tarihlenen alttaki iki evresin-
den en alttaki “Erken Yerleflmeler Dönemi”nde yap›lar›n
ahflap gibi hafif malzeme ve çamur s›va ile yap›ld›¤› anlafl›l-
maktad›r. Bir sonraki “Tap›nak Dönemi”nde bir yap›
kompleksi ortaya ç›kart›lm›flt›r (Resim 31).
Do¤u-Bat› yönünde bir aks üzerinde s›ralanm›fl mekân-
lardan oluflan kompleksin en bat›s›ndaki ca 40 m2 boyutla-
r›ndaki bir mekân, Göller Yöresi’nin tipik ‘F›r›nl› Mekân›”
olarak düzenlenmifltir. Do¤udaki kap› geçidi ile mekân›n
do¤usuna bitiflik ca 30 m2 boyutlar›nda iki mekânl› bir biri-
me geçilir. Bu birimin daha büyük olan kuzey mekân› içeri-
sinde, bir kenar›nda minyatür basamaklar bulunan, yekpare
kerpiç duvarl› ufak bir hücre, güney mekân›nda ise kil lev-
halarla yap›lm›fl depolama birimleri, sand›klar› bulunmakta-
d›r. Gerek mekân düzenlemesi gerek mekânda ele geçen
buluntular buras›n›n kült amaçl› kullan›lm›fl oldu¤unu dü-
flündürmektedir (Umurtak 2000). Kompleksin do¤usunda
yer alan ca 50 m2 boyutlar›ndaki genifl mekân ise sonradan
iki bölüme ayr›lm›fl, mevcut kap› geçitleri örülerek kapat›l-
m›flt›r.12 Tümüyle kerpiçten infla edilmifl olan duvarlarda
genellikle dikdörtgen (0.50X0.21X0.09 m) az olarak da
plano-convex tu¤lalar (0.60X0.23X0.15 m; 0.46X0.16
X0.15m; 0.30X0.15X0.12 m) kullan›lm›flt›r (Umurtak
2000: 686).
Kuruçay’›n 12. tabakas›nda kuzey-güney aks›nda bir-
birlerine bitiflik olarak yap›lm›fl tafl subasman duvarl›, tek
odal› dikdörtgen planl› yap›lar bulunmufltur (Duru, 1994:
9-10). Birkaç evrede infla edilmifl yap›lardan yamuk dik-
dörtgen olan en büyü¤ü ca 45 m2 boyutlar›ndad›r. Bu bü-
yük mekân›n do¤usuna bitiflik olarak sonradan eklenmifl
daha ufak bir mekân›n d›fl köfleleri yuvarlat›lm›flt›r ve do¤u
kenar›nda bir kap› geçidi yer al›r. ‹kinci evrede büyük me-
kân›n güneyine bitiflik olarak önce ca 25 m2 boyutlar›nda
bir yap›, bu yap›n›n güneyine de son olarak bir baflkas› ek-
lenmifltir. 1.00-1.00 m genifllikteki tafl duvarlar farkl› tek-
niklerle infla edilmifl, baz›lar›nda iri, baz›lar› orta boy tafllar-
la kullan›lm›fl, hepsinde ayn› özen gösterilmemifltir.
Beyflehir Gölü’nün 1,5 km do¤usunda yer alan Erba-
ba’n›n ‹lk Neoliti¤e tarihlenen üç tabakas›nda birbirine bi-
tiflik olarak infla edilmifl dörtgen mekânlardan oluflmaktad›r
(Resim 36). Genifllikleri 0.60 m’ye kadar ulaflan duvarlar
kaba, düzensiz kireçtafllar› ve çamur harç ile yap›lm›flt›r.
Mimarl›kta Malzeme • 2009/2 45
 dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k
Duvar alt s›ralar›nda büyük tafl bloklar›n›n, üzerlerine yass›
tafllar yerlefltirilerek en az üç s›ra daha infla edilmifltir. Du-
var d›fl s›ralar›nda tafllar daha büyüktür ve özenli yerleflti-
rilmifltir; bu iki s›ra aras›ndaki alan ise bol miktarda harç
kullan›larak doldurulmufltur (Bordaz 1969: 60; Bordaz
+Bordaz 1982: 89-90). Mekân tabanlar› gri renkli kil s›val›,
baz› yerlerde k›rm›z› boyal›d›r. Tabanlar›n yer yer 10 kez
yenilenmifl oldu¤u tespit edilmifltir (Bordaz 1969: 60). Me-
kân içlerinde ocak, depolama çukurlar›, seki gibi yap› ö¤e-
leri yer almaktad›r. Yap›lar›n düz toprak dam olarak infla
edildi¤i anlafl›lm›flt›r (Bordaz+Bordaz 1976: 40).
PPN dönemin bulunmad›¤› Marmara Bölgesi’nde PN
dönem bafllar›nda uzun süren ve bölgesel farkl›l›klar göste-
ren Fikirtepe Kültürü ortaya ç›kar. Bu kültürün Arkayik Fi-
kirtepe olarak adland›r›lan ilk evresi ‹stanbul’da Fikirtepe
ve Pendik’de ortaya ç›kart›lm›flt›r. Bu kültürün yap›lar›, ze-
mine yar› gömük, yuvarlak veya oval planl› basit dal örgü
kulübelerdir (Özdo¤an 1999: 214, Fig. 10).
Orta Neolitik Dönem
Anadolu’da iyi tan›nmayan Orta Neolitik dönem, Mer-
sin’in XXVII ve XXVI. tabakalar›nda bulunmufltur.14 ‹lk ve
Orta Neolitik dönemler aras›nda kültürel süreklili¤in oldu-
¤u ancak yaflam biçimi, geçim ekonomisi ve mimaride baz›
de¤iflimlerin gözlendi¤i bildirilmektedir (Caneva 2004a:
43). Son kaz›larda ortaya ç›kart›lan XXVII. tabakaya ait bir
yap›n›n biri büyük di¤eri daha ufak iki mekân›n› enlemesine
uzanan bir ön oda birleflmektedir. Mekânlar›n içlerinde
ocak yerleri bulunmufltur. Çaytafllar› ile yap›lm›fl olan ca.
0.60 m genifllikte tafl subasman duvarlar›n›n üzerinde ker-
piç kullan›ld›¤›na dair bir iz bulunmam›fl; üst duvarlar›n dal
örgü oldu¤u tahmin edilir (Resim 32). Bir üstteki tabakada
bulunmufl olan benzer bir yap› yaklafl›k 6.50X5.00 m bo-
yutlar›ndaki yap› bir koridorun veya geçitin iki yan›nda s›ra-
l› mekânlardan oluflur (Garstang 1953: 27-30, Fig. 1). Kori-
dorun do¤u kenar› boyunca s›ral› üç ufak mekân›n depo
odas›, bat› kenar›nda yer alan biri büyük di¤eri ufak mekân-
lar›n ise yaflama alan› olarak kullan›ld›¤› düflünülmektedir.
Son Neolitik Dönem15
Mersin’in bu döneme ait XXV. tabakas›nda, bir alttaki ta-
baka yap›lar›ndan farkl› olarak kuzey-güney yönünde, uzun
dikdörtgen planl› ve iç bölümlendirmesi olmayan yap›lar
ortaya ç›kart›lm›flt›r (Garstang 1953: 29-30, Fig. 12; Cane-
va 2004b: 48-49, Fig. 2-3). “Apsisli Ev” olarak adland›r›lan
ca 2.00X4.00 m olan bu yap› tipinde duvarlar alt tabakada-
kilerden farkl› olarak toplama tafllarla yap›lm›flt›r ve daha
genifltir (0.60 m). Yap›lar aras›ndaki aç›k alanlarda çaplar›
ca 1.20 m ve tabanlar› tafl döfleli birçok depolama çukuru
ortaya ç›kart›lm›flt›r. Yeni kaz›larda “Final Neolitik” dönem
olarak adland›r›lan tabakada çok genifl, 1.00-1.20 m genifl-
likte tafl duvarlar bulunmufltur.16 Bunlar›n bir k›sm›n›n te-
46 Mimarl›kta Malzeme • 2009/2
raslama bir k›sm›n›n da olas› bir çevre duvar›na ait olabile-
ce¤i söylenir (Caneva 2004b: 53). ‹çlerinde bölme duvar›
bulunmayan uzun dikdörtgen yap›lar›n tafl duvarlar› köfle
ba¤lant›lar›nda özenle yerlefltirilmifl yass› tafl bloklar› ile ya-
p›lm›flt›r. Garstang’a göre bu tafllar özellikle köflelerde, ilk
kez bu tabakada ortaya ç›kan tafl çekiçlerle (Garstang
1953: Fig. 33) düzeltilmifl ve yuvarlat›lm›flt›r (Garstang
1953: 46, Fig. 26). Tafl duvarlar›n üzerlerinde tu¤la veya to-
panlarla yap›lm›fl kerpiç duvarlar bulunur. Yaklafl›k 0.40 m
uzunlu¤undaki kerpiç tu¤lalar›n kurumadan yerlerine yer-
lefltirildi¤i veya yerlerinde biçimlendirildi¤i bildirilmektedir;
Garstang bunun yerel bir teknik oldu¤unu söyler.17
Konya Ovas›’nda yer alan Can Hasan I’in Son Ne-
oliti¤e tarihlenen 7-4. tabakalardan 5. tabaka yap›s›nda, iç
ölçüleri 2.15X1.50 m olan bir ana mekân ile buna bitiflik
baflka mekânlar ortaya ç›kart›lm›flt›r (Resim 33). ‹lk evre-
sinde ana mekân›n önemli bir k›sm›n› ince, alçak duvarlarla
yap›lm›fl depo hazneleri kaplar. Bir sonraki 4. tabakada pla-
n› tamamen farkl› bir yap› k›smen eski yap› duvarlar›n›n
üzerine yap›lm›flt›r (Resim 34). Birbirlerine kap› geçitleri ile
ba¤l› üç mekândan oluflan yap›n›n d›fl kenarlar›na sonradan
mekânlar eklenmifltir. Yenileme evreleri tespit edilen bu
yap›larda birçok de¤ifliklik yap›lm›fl, depo hazneleri iptal
edilmifl, yeni ocaklar yap›lm›fl, yerleri de¤ifltirilmifl; yeni du-
varlar eklenmifl veya iptal edilmifl; yeni kap›lar (0.45 m ge-
nifllikte) aç›lm›fl, kapat›lm›fl veya daralt›lm›fl; kap› eflikleri
eklenmifltir. Bu evrelerde kullan›lan kerpiç tu¤lalar çok çe-
flitli renklerdedir (0.50X0.30X0.08 m). Ana mekân›n du-
varlar›ndan birinin inflas›nda, duvar içine, duvara dik ve pa-
ralel gelecek flekilde yerlefltirilmifltir ince dallar veya çal›lar
kullan›lm›flt›r (French 1998: Pl. 3.1.2, 4.1). Benzer hat›llar-
dan bir taban alt›nda da bulunmufltur. French, yap›lar ile il-
gili yapt›¤› de¤erlendirmelerde (French 1998: 66), Can Ha-
san’da bafltan beri, ama kesinlikle 5. tabakadan itibaren ya-
p›sal geliflmeler ve tabakalanmada kesintisiz, düz bir süreç
izlendi¤ini belirtir ve bunu, tabakalar aras›nda duvar yönle-
rinde de¤iflim olmamas›na ve bir sonraki tabakada infla edi-
len duvarlar›n önceki tabaka duvarlar› üzerine yap›lmas›na
ba¤lar. Can Hasan Son Neolitik Dönem mimarisi için de flu
karakteristik özellikleri sayar: 1. yap›lar›n yönleri, 2. ufak
mekânlardan oluflan kompakt yap›lar›n eklenerek ço¤alma-
s›, 3. kare veya dikdörtgen planlar, 4. ufak, tek katl› yap›lar,
5. elle biçimlendirilmifl ufak kerpiç tu¤lalar, 6. kerpiç tu¤la
duvarlarda tafl subasman duvarlar›n›n bulunmamas›.
Neolitik dönemin bafllar›ndan itibaren hemen tüm Ne-
olitik boyunca yerleflilmifl oldu¤u anlafl›lan Çatal Höyük
hakk›nda çok fley yaz›lm›fl oldu¤u için burada uzun bahse-
dilmeyecektir. Alt tabakalardan itibaren benzer bir yerlefl-
me flemas›n›n görüldü¤ü Çatal Höyük’de, herbiri kendi
duvar› olan birbirine bitiflik yap› dizileri ve bu dizilere ço-
¤unlukla paralel uzanan sokak ve geçitler ile bu geçitlerin
aç›ld›¤› nispeten genifl aç›k alanlar, avlular yer almaktad›r.
 dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k

Yerleflimin kullan›m süresi içerisinde çeflitli nedenlerle so-

kaklar›n da yap›larla iflgal edilerek aralarda sadece avlu gö-
rünümünde bofl alanlar›n kald›¤› anlafl›lmaktad›r. 18 Çatal
Höyük’de sürmekte olan kaz›lar mevcut bilgileri önemli öl-
çüde de¤ifltirecek gibi görünmektedir. Bu nedenle mevcut
bilgileri ihtiyatl› kullanman›n do¤ru olaca¤›na inanmaktay›z.
Göller Bölgesi’nde, Hac›lar’›n Son Neoliti¤e tarihle-
nen VI. tabakas›nda, boyutlar› ca 5.50X6.50-10.50 m ara-
s›nda de¤iflen dikdörtgen planl› “F›r›l› Yap›lar” yayg›n ola-
rak kullan›lm›flt›r (Resim 35).
Yap›lar yer yer birbirlerine bitiflik olarak infla edilmifl
gruplar oluflturur; aralar›ndaki ufak aç›k alanlar ve yap›lar›n
yak›n çevresi günlük faaliyetler için kullan›lm›flt›r.19 Gerek
yap› içlerinde gerekse aç›k alanlarda çok miktarda f›r›n,
ocak, depolama sand›klar›, ö¤ütme platformlar›, masa bi-
çimli yükseltiler, sekiler ve nifller bulunmufltur. Mekân içle-
R 32. Mersin-Yumuktepe. Orta Neolitik Dönem (Caneva 2004a: 39)
rinde ve yap› d›fl kenarlar›ndaki ‹ki katl› oldu¤u tahmin edi-
len yap›lar düz toprak daml›d›r. Tek s›ra tafltan subasman
üzerine kurutulmufl kerpiç tu¤la ile infla edilmifl duvarlar
yaklafl›k 1.00 m geniflliktedir ve yer yer 2.00 m yüksekli¤e
kadar korunmufltur. Tu¤lalar plano-convex (0.50X
0.50X0.10 m; 0.46X0.26X0.10 m) ve yass›-uzun (0.63X
0.19X0.10 m) biçimlidir (Mellaart 1970: 11). Duvar yüzleri
ve tabanlar kil s›val›d›r ve birçok kez yenilenmifllerdir. Du- R 33. Can Hasan I. 5. Tabaka
varlarda, zemin seviyesinden 1.50 m yükseklikte yap›lm›fl (French 1998: Fig. 8)

0.55 m genifllikteki aç›kl›klardan mekân içlerinin ayd›nlat›l-

d›¤› anlafl›lmaktad›r (Mellaart 1970: 18-19, 21). R 34. Can Hasan I. 4.
Tabaka. (French 1998: Fig. 9)
Kuruçay’›n Son Neolitik döneme ait 11. tabakas›nda
dörtgen planl› bir yerleflmenin etraf›n› çevirdi¤i anlafl›lan
1.10-1.20 m genifllikte, tek s›ra tafl bir duvar›n 26 m’lik bir
k›sm›, do¤u bitiminde de kuzeye dönüfl yapan bir bölümü
ortaya ç›kart›lm›flt›r (Duru 1994: 11); duvar›n bat›ya deva-
m› bozulmufltur. Bu köflede ca 4.00 m genifllikte bir kap›
geçidi, geçit kompleksi veya sur içinde yer alan yap›lara ait
daha ince tafl duvar kal›nt›lar› bulunmufltur. 4.00 m genifl-
likteki ana girifl bir ara duvar ile daralt›larak 2.00 m’ye indi-
rilmifl ve kap› aral›¤› içeri do¤ru çekilmifltir. Duvar›n güney
yüzüne bitiflik ve duvardan 3.50 m ç›k›nt› yapan iki yar›m
yuvarlak kule bulunur. Kule ve duvarda yer alan 1.00’er m
genifllikteki eflikli kap› geçitleri ayn› aksta yer al›r. Sur ile
höyük kuzey s›n›r› aras›nda kalan dar alanda çok bozuk du-
rumdaki duvar kal›nt›lar›n›n sur içindeki yerleflmeye ait ya- R 35: Hac›lar VI.
(Mellaart 1970: Fig. 7’den tekrar çizim)
p› kal›nt›lar› oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
5 ha’dan daha genifl bir alana yay›lan Erbaba’n›n Son
Neolitik dönem tabakalar› I ve II yaklafl›k 1100 m2 genifllik-
te bir alanda ortaya ç›kart›lm›flt›r (Bordaz+Bordaz 1974:
39). 11 mimari birimde 36 bitiflik dörtgen planl› mekân, ka-
baca kuzey-kuzeydo¤u yönünde uzanan s›ralar halinde, bir-
birlerine yak›n olarak infla edilmifltir (Resim 36). Yap›lar›n
birçok kez yenilendi¤i anlafl›lm›flt›r (Bordaz 1969: 60; Bor-
daz+Bordaz 1976: 39). ‹lk Neolitik dönem duvarlar› ile
benzer teknikte infla edilmifl ve yer yer 1.30 m yüksekli¤e

Mimarl›kta Malzeme • 2009/2 47

 dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k
kadar korunmufl duvarlar›n 1.80 m yükseklikte oldu¤u he-
sabedilmifltir (Bordaz 1969: 60; Bordaz+Bordaz 1982: 89).
Mekânlar aras›nda birçok kap› geçidi bulunmufl ancak d›fl
duvarlar›nda bulunmam›flt›r; ana girifllerin damdan yap›ld›-
¤›n› anlafl›lmakta. Tabanlar III. Tabaka yerleflmesinde oldu-
¤u gibi kil s›val›d›r ve birçok kez yenilenmifltir.
Kuzeybat› Anadolu’da Fikirtepe Kültürü’nün sonra-
ki evreleri ‹znik yak›nlar›nda Il›p›nar’da, Enez yak›nlar›nda
Hocaçeflme’de ve K›rklareli’nde Afla¤› P›nar’da yap›lan ka-
z›lardan tan›nmaktad›r. Il›p›nar’›n X. Evresinde ufak bir
alanda bulunan birkaç direk deli¤i, ahflap dikme ve çamur
kaplama ile yap›lm›fl y›k›k bir duvar parças› ile taban parça-
lar›ndan yap›lar›n sonraki evre yap›lar›na benzedi¤i anlafl›l-
maktad›r (Roodenberg 1995 50-51). Enez yak›nlar›ndaki
Hocaçeflme’nin alt tabakalar›nda ana kaya içerisine oyula-
rak yerlefltirilen dikmelerle yap›lm›fl yuvarlak kulübeler bu-
lunmufl. Di¤erlerine nispetle biraz daha büyük olan bir ku-
lübenin k›rm›z› ve sar› boyal› taban› çak›l döflenmifl ve üç
kez s›vanarak yenilenmifl (Özdo¤an 1999: Fig 14). Hoca-
çeflme’de, ortaya ç›kart›lan ve Balkanlarda bir baflka örne¤i
bulunmayan, 1.20 m genifllikte, yer yer 1.00 m yükseklikte
korunmufl sur duvar› do¤rudan ana kaya üzerine oturur
(Özdo¤an 1999: 217). Sur içinde, duvar boyunca ana kaya
üst yüzeyinin düzeltilmesiyle oluflturulmufl 1.50 m geniflli-
¤inde bir bant boyunca uzanan direk delikleri, burada su-
run iç yüzüne bitiflik bir palisade bulundu¤unu düflündürür.
2. tabakada ilk kez, ince duvarlar› ahflap dikmelerle destek-
lenip kil levhalarla kaplanm›fl dörtgen planl› yap›lar ortaya
ç›kar. Mekân içi ö¤eleri, kil platformlar, depolama çukurla-
r› ve kubbeli f›r›nlar da ilk kez ortaya ç›kar.
Resim 36. Erbaba. (Bordaz 1976: 43)
48 Mimarl›kta Malzeme • 2009/2
SONUÇ
Yak›ndo¤u’da, Kuzey Mezopotamya’da Neolitik dönem ile
birlikte bafllayan yeni yap› formu aray›fl› mimarl›k tarihinde
ilk önemli k›r›lma noktalar›ndan birisi gibi görünmektedir.
Önceki dönemlerde göçebe topluluklarca infla edilen geçi-
ci bar›naklar›n yerine daha sa¤lam, kal›c› ve yaflanabilir bar›-
nak gereksinimi ile beraber çözülmesi gereken yeni teknik
sorunlar da ortaya ç›km›flt›r. Zemine kaz›lan bir çukurun
do¤al yap›sal özelliklerinden yoksun, hem yer üstünde ba-
¤›ms›z olarak ayakta durabilecek, hem de bir baflka yap›
eleman›n› tafl›yabilecek özelliklere sahip yap› parçalar›n›n
infla edilmesi gereksinimi temel sorunlardan birisini olufl-
turmaktad›r. Bu tür bir yap›da dam yap›s›n›n kendisini ve
bunu tafl›yabilecek elemanlar› infla etmekte çözüm aran›r-
ken yo¤un çabalar sarf edilmifl oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Düz
toprak dam gibi a¤›r bir yap› eleman›nda bafl›ndan beri ›s-
rarc› olunmas› bir paradoks gibi görünmesine ra¤men, böl-
ge iklim koflullar› ve kullan›labilecek malzemenin s›n›rl› ol-
mas› fazla bir alternatif bulunmad›¤›n› düflündürmektedir.
Neolitik dönem bafllar›nda, sa¤lam ve kal›c› bir yap› infla
edebilmek için iki konuda, tafl›y›c› yap› eleman› ve dam ya-
p›s› inflas› üzerinde yo¤unlaflan dönem insanlar› tafl›y›c› du-
var inflas› için ilk kez modüler yap› malzemesi fikrini uygu-
lamaya koymufl, iki ayr› bölgede farkl› malzemelerden “so-
mun” biçimli tu¤lalar üretmifllerdir. Kuzey Irak bölgesinde
kilden, Orta F›rat bölgesinde ise çakmaktafl› ile yontularak
biçimlendirilmifl kireçtafllar›ndan üretilmifl olan tu¤lalar ile
tek s›ra genifllikte ördükleri duvarlar çok baflar›l› sonuçlar
vermemifltir. Zaman zaman duvar örgüsü içerisine yatay
olarak yerlefltirilen ahflap kütüklerin de fazla yard›m› olma-
m›flt›r. Tafl›y›c› duvar inflas› için sürdürülen çabalar›n yan›
s›ra dam yap›s›n› önce ahflap direklerle, daha sonra da tafl,
kil ve marl kullanarak infla ettikleri kal›n kolonlarla destek-
lemeye çal›flm›fllard›r. Tüm bu çabalar›n sonunda, yaklafl›k
MÖ 8000 civar›nda, Do¤u Toros bölgesinde, günümüzde
de kullan›m› süren tafl›y›c› duvar› infla etmeyi baflarm›fl ol-
duklar› görülür. EPPNB döneme tarihlenen bu duvar ör-
nekleri yeterli genifllikte ve uygun tafl yerlefltirimi ile yap›l-
m›fl iki üç s›ra yükseklikte tafl subasman duvar› ile bunun
üzerine olas›l›kla y›¤ma tekni¤i ile infla edilmifl kerpiç du-
vardan oluflmaktad›r (Resim 9. Çayönü D‹ yap›s›). Bu gelifl-
me ile birlikte, ana tafl›y›c› elemanlar›n› duvarlar›n olufltur-
du¤u, ahflap direklerle de desteklenmifl düz dam›n inflas› da
gerçeklefltirilmifltir. Bir sonraki MPPNB dönemde ise elde
edilen bilgi ve tecrübelerle yap›m teknikleri ve yap›lar›n sa-
delefltirilerek gelifltirildi¤i ve belirli “standartlar›n” olufltu-
rulmaya çal›fl›ld›¤› anlafl›lmaktad›r.
Yap›m teknikleri ve yap› elemanlar›nda gözlemlenen bu
aray›fl sürecinde, k›smen söz konusu aray›fl çabalar›na ba¤l›
olarak yap› formlar›n›n da de¤iflti¤i görülür. Hiç flüphesiz,
yap› formlar›nda yeni aray›fl çabalar› da yeni yap›m teknikle-

rinin ve yap› malzemesinin ortaya ç›kmas›na ve yap› ele-
manlar›n›n biçimlenmesine neden olmufltur. Neolitik dö-
nem öncesindeki avc›-toplay›c› topluluklar›n geçici bar›nak-
lar›n›n formlar› olas›l›kla büyük ölçüde bar›nak çukurunun
formu, kullan›lan malzemenin basitli¤i ve bar›na¤›n üstünü
kapatmakta kullan›lan yöntem gibi faktörler taraf›ndan be-
lirleniyordu. Neolitik dönemde kal›c› ve sa¤lam bar›nak in-
fla etme ihtiyac› yer üstünde ba¤›ms›z ve çeflitli formlar›n
aray›fl›na bafllanmas›na da neden olmufltur. Yukar›da bah-
setmifl oldu¤umuz malzeme, yap›m teknikleri ve yap› ele-
manlar›ndaki geliflmeler (modüler malzemeler, ahflab›n ya-
tay kullan›m›, duvar köfle ba¤lant›lar›ndaki geliflmeler, vb)
do¤ada bulunmayan “düz” formlar›n elde edilmesini sa¤la-
m›fl olmal›d›r. Bir yanda tu¤la gibi modüler bir malzemenin
istenen formu elde edebilme olana¤› sa¤layan “esnek” kul-
lan›m potansiyeli, di¤er yandan da, Çayönü Izgara Planl› ya-
p›lar›nda veya Orta F›rat Bölgesi yerleflmelerinde duvar
örgüsü içerisinde kullan›lan yatay ahflap kütüklerin “önce-
den belirlenmifl biçimlerinin” yeni yap› formlar›n›n ortaya
ç›kmas›na katk›lar› oldu¤u düflünülebilir. Tüm bu süreçte
de¤iflen ve çeflitlenen geçim ekonomileri, yaflam biçimleri
ve inanç sistemlerinin de yap› formlar›n›n biçimlenmesine
katk›lar›n›n oldu¤unu göz ard› etmemek gerekmektedir.
Belki tüm bunlardan daha da önemli olan›n, do¤ada bulu-
nanla yetinerek yaflayan topluluklar›n yerini üretim yapabi-
len, çevresini biçimlendirebilen, ürettiklerini ve biçimlen-
dirdiklerini ölçü birimleriyle tan›mlayabilen, yeni alg›lama
biçimleri ile donanm›fl topluluklar›n ortaya ç›kmaya baflla-
mas› oldu¤u düflünülebilir. Yaflam›n veya yaflam biçimleri-
nin bir “ritim” oldu¤u kabul edilirse, insan›n bu dönemde
“organik ritim”den “metrik ritme” geçmekte oldu¤unu da
söyleyebiliriz.
Erhan B›çakç›, Doç. Dr., ‹stanbul Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Prehistorya
Anabilim Dal›
Notlar:
1. Neolitik Dönem, Yak›ndo¤u ve Anadolu kronolojisinde çanak çömlek
yap›m›n›n bafllamas› ölçü al›narak erken dönemleri Çanak Çömlek
Öncesi Neolitik veya Akeramik Neolitik Dönem, ikinci bölümü ise
Çanak Çömlekli Neolitik, yayg›n olarak da sadece Neolitik Dönem
olarak adland›r›lmaktad›r. Bu terimlerin ingilizce karfl›l›klar› olarak
Çanak Çömlek Öncesi Neolitik için Pre Pottery Neolithic(PPN) ve Çanak
Çömlekli Neolitik için ise Pottery Neolithic (PN) terimleri
kullan›lmaktad›r. “A” ve “B” olarak iki bölüme ayr›lan Pre Pottery
Neolithic dönemin alt evreleri PPNA ve PPNB; Erken, Orta, Geç ve Final
olarak adland›r›lan PPNB Dönemin alt evreleri için de yine ingilizce
k›saltmalar› EPPNB, MPPNB, LPPNB ve FinalPPNB kullan›lmaktad›r. Metin
içinde, uluslararas› kabul görmüfl ingilizce k›saltmalar› kullanaca¤›z.
2. Daha güneyde, Levant’ta Jericho ve Netiv Hagdud’da da PPNA’ya
tarihlenen yerleflmelerde benzer geliflmeler görülür.
3. Somun biçimli tu¤la ve benzeri formlar çeflitli yay›nlarda farkl› adlarla
tan›mlan›r: Packed Clay; Pisé; Ball of Clay or Clay Ball; Cigar-Shaped Brick;
Hogback Brick With Finger-Stroking or Hog-Backed Finger-Stroked Brick;
Plano-Convex Brick; More or Less Hog-Backed in Section; Bun-Brick; Thumb
dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k
Impressed Brick; Herring-Bone Thumb Impressed Brick.
4. Anadolu’da geçmifl dönemlerde Puzzolan (Tras, Santorini) kullan›m›
ile ilgili ayr›nt›l› bir çal›flma yap›lmam›flt›r. Özellikle volkanik bölgelerde
bulunan yerleflmelerin çevresinde Puzzolan yataklar› bulunma ihtimali
yüksektir.
5. Mureybet’te tek dizi taflla infla edilmifl bir yap›n›n 0.10-0.20 m
genifllikteki duvarlar› 11 s›ra yüksekli¤e kadar korunmufltur (van Loon
1968: 271-273, Fig.6).
6. Bat› s›n›r›n› kabaca F›rat, do¤u s›n›r›n› Dicle nehrinin oluflturdu¤u
bölgenin kuzey s›n›r›n› Murat nehrinin oluflturdu¤u anlafl›lmakta.
Bölgenin güney s›n›r› güneydo¤uda Suriye steplerinin bafllang›c›
oluflturur; güneybat›da ise Ürdün stepleri ile Akdeniz k›y›s› aras›nda bir
bant fleklinde uzanarak K›z›ldeniz’e kadar uzan›r.
7. Bu yap› tipinin örneklerini Nevail Çori, Cafer Höyük, Magzaliya,
Mureybet, Buqras, Yiftahel, Jericho, Ain Ghazal ve Beidha’dan
bilinmektedir.
8. Bu yap› tipinin ortaya ç›kmas› ve buna ba¤l› olarak sonras›ndaki
geliflmeler ayr› bir yaz› konusu olabilecek kadar genifltir. Bu nedenle
konunun ayr›nt›lar›na burada daha fazla de¤inmeyece¤iz.
9. Güney Levant kronolojisinde PPNC olarak adland›r›lan bu dönemi
kuzeyde baz› araflt›rmac›lar ayn› flekilde adland›rmakta baç›lar› ise Final
PPNB olarak adland›rmaktad›r.
10. Jarf el Ahmar EA 30 ve EA 53 no’lu yap›lar (Stordeur et al 2001: Fig.
5, Fig. 9).
11. Benzer yenileme tekni¤i LPPNB yerleflmelerinden, Suriye’de, F›rat
k›y›s›nda Buqras’dan da bilinmektedir.
12. Garstang’›n 1953 y›l›nda yay›mlanan raporunda yer alan tabakalanma
ve bilgilerin bir k›sm› 1993 y›l›nda yeniden bafllayan kaz› çal›flmalar›nda
k›smen de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. Burada yeni elde edilen sonuçlar
kullan›lmaktad›r. ‹lk Neolitik dönem tabakalar› ile ilgili eski bilgiler için
bkz. Garstang 1953: 14).
13. Duru, kompleksin bat›s›nda yer alan f›r›nl› genifl mekan›n bir tap›nak,
do¤usuna bitiflik olan daha ufak mekan›n ise tap›na¤›n en kutsal odas›
olan “adytdon” olabilece¤ini, “adytonu”un güneyinde yer alan ve
içerisinde depolama birimlerinin bulundu¤u ufak mekan›n da depo odas›
olarak kullan›lm›fl ollabilece¤ini bildirir. Kompleksin do¤u bitiminde yer
alan genifl mekan›n da “rahibin” evi oldu¤unu düflünür (Duru 1999:
177).
14. Garstang’›n Son Neolitik döneme tarihleyerek birlikte ele ald›¤›
XXV ve XXVI. tabakalar›n›n (Garstang 1953: 27-30, Fig. 12) ayn›
döneme ait olmad›¤›, XXVI. tabakan›n Orta Neolitik, XXV. tabakan›n
da Son Neolitik döneme tarihlendi¤i anlafl›lm›flt›r (Caneva 2004a: 36-
37).
15. Bu döneme tarihlenen birkaç yerleflmede de¤erlendirmeye
al›namayacak az yap› kal›nt›s› bulunmufltur. Orta F›rat Havzas›’nda
Kumartepe’nin “Alt Evrede”sinde çok bozuk durumda tafl duvar, taban
ve ocak kal›nt›lar›; ‹slahiye Ovas›’nda Sakçagözü’nde hafif
malzemelerle yap›lm›fl basit yap›lara ait direk delikleri; Amik Ovas›’nda
Tell el Cüdeyde’de Amuk B evresine ait 24. yap› kat›nda tafl üzerine
kerpiç ile yap›lm›fl duvarlar› bulunan dörtgen planl› yap› parçalar› ortaya
ç›kart›lm›flt›r. Göller Bölgesi’nde, Höyüce¤in bu döneme tarihlenen
“Kutsal Alanlar Dönemi”nde çok bozuk durumda ele geçen yap›
kal›nt›lar› ve buluntular yerleflmenin ‹lk Neolitik dönemde oldu¤u gibi
kutsal amaçla kullan›lm›fl oldu¤unu göstermektedir.
16. Garstang’›n “Proto-Chalcolithic” olarak adland›rd›¤› XXIV. tabaka.
Garstang 1953: 45-50, Fig. 24
17. Kilikya’da bir di¤er yerleflmede, Tarsus’da ufak bir alanda bulunan
Mimarl›kta Malzeme • 2009/2 49
 dosya
Tarihten Endüstri Devrimine Malzeme, Teknoloji ve Mimarl›k
Neolitik dönem yap› kal›nt›lar›nda duvar s›vas› özenle parlat›lm›fl bir
kerpiç duvar parças›, tafl ve kerpiç topan molozu bulunmufltur.
18. E. Heinrich ve Ursula Seidel’in Çatal Höyük yerleflimi ve baz›
mimari ayr›nt›lar› üzerine yapt›klar› çal›flmada bu konuflara ayr›nt›l›
olarak de¤inilmektedir (Heinrich 1969).
19. Mellaart, yerleflmenin dörtgen planl› bir kompleks biçiminde
düzenlendi¤ini ve aralarda geçit, sokak gibi alanlar bulunmad›¤›n›
düflünür. VII-VI tabaka yerleflmelerinde yaklafl›k 50 ev bulundu¤unu ve
nüfusun en az 250 kifli oldu¤unu ileri sürer (Mellaart 1970: 22).
Kaynaklar:
• Aurenche, O., S.K. Kozlowski, (1999) La Naissance du Néolithique au
Proche Orient, Paris.
• B›çakç›, E., (1995) “Çayönü House Models and a Reconstruction
Attempt for the Cell-plan Buildings”, Readings in Prehistory. Studies
Presented to Halet Çambel, ‹stanbul, 101-125.
• B›çakç›, E., (2001a) Çayönü Tepesi. Untersuchungen zu den Bauten und
Siedlungsmustern der akeramisch-neolitischen Subphasen 5 und 6. Institut
für Baugeschichte der Universität Karlsruhe, Materialien zu
Bauforschung 21, Karlsruhe.
• B›çakç›, E., (2003) “Observations on the Early Pre-Pottery Neolithic
Architecture in the Near East: 1. New Building Materials and
Construction Techniques”, From Villages toTowns, ‹stanbul, 385-413.
• Bordaz, J., (1968) “The Suberde Excavations, Southwestern Turkey
An Interim Report”, Türk Arkeoloji Dergisi 17-2, 43-71.
• Bordaz, J., L.A. Bordaz, (1976) “Erbaba Excavations, 1974”, Türk
Arkeoloji Dergisi 23-2, 39-43.
• Bordaz, J and L.A. Bordaz, (1982) “Erbaba: The 1977 and 1978
Seasons in Perspective”, Türk Arkeoloji Dergisi 26-1, 85-92.
• Byrd, B.F. ve E.B. Banning, (1988) “Southern Levantine Pier Houses:
Intersite Architectural Patterning During the Pre-Pottery Neolithic B”,
Paléorient 14/1, 65-72.
• Caneva, I., (2004a) “The early human occupation (7000-6000 BC)”,
Mersin-Yumuktepe a Reappraisal (eds. Caneva, I., V. Sevin), 33-44.
• Caneva, I., (2004b) “Of terraces, silos and ramparts (6000-5800 BC)”,
Mersin-Yumuktepe a Reappraisal (eds. Caneva, I., V. Sevin), 45-56.
Material and Architecture in Anatolia
and Thrace in the Neolithic Age
Fundamental changes that started in the subsistence
economies and living styles in Near East ten thousand
years before, namely at early Neolithic age, are also seen
in the architectural applications. The efforts for constructing
stronger, permanent and livable structures from the
beginning of the age lead to intense searches in new
structural materials and techniques. Societies which
managed to construct the most suitable construction form
around 8000 BC also approached to the end in the stage
of transition to production. In this period, it is observed that
settlement models have emerged which demonstrate
regional differences using similar materials and
construction techniques. In the second half of Neolithic age
and at the beginning of Chalcolithic age, when the first
pottery production started, it can be seen that the regional
diversity in settlement models has increased.
50 Mimarl›kta Malzeme • 2009/2
• Caneva, I., (2004c) “The Citadel Tradition (5400-4200 BC)”, Mersin-
Yumuktepe a Reappraisal (eds. Caneva, I., V. Sevin), 57-72.
• Duru. R., (1994) Kuruçay Höyük I, Ankara.
• Esin, U., S. Harmankaya, (1999) “Afl›kl›”, Neolithic in Turkey. ‹stanbul,
115-132.
• French, D., (1998) Canhasan Sites 1. Can Hasan I: Stratigraphy and
Structures, British Institute of Archaeology at Ankara, Oxford.
• Garstang, J., (1953) Prehistoric Mersin, Oxford.
• Hauptmann, H., (1993)“Ein Kultgebäude in Nevali Çori”, Between the
Rivers and Over the Mountains (Eds. M Frangipani, H. Hauptmann, M.
Liverani, P. Matthiae, M. Mellink). 37-69.
• Heinrich, H., (1958) “Die ‘Inselarchitektur’ des Mittelmeergebietes
und ihre Beziehung zur Antike”, Archäologischer Anzeiger, 90-133.
• Heinrich, E., ve U. Seidl, (1969) “Zur Siedlungsform von Çatalhöyük”,
Archäologischer Anzeiger, 2, 113-119.
• Kuban, D., (1996) “Ev Üzerine Felsefe K›r›nt›lar›”, Tarihten Günümüze
Anadolu’da Konut ve Yerleflme, Habitat II, ‹stanbul, 1-5.
• Kuzma, K., (1998) “Clay Houses of M’lefaat”, Cahiers de L’Euphrate 8,
Paris, 192-250.
• Mellaart, J., (1965) “Çatal Höyük West, Anatolian Studies 15, 135-156.
• Mellaart, J., (1970) Excavations at Hac›lar I-II, Edinburg.
• Özdo¤an, M., (1999) “Northwestern Turkey: Neolithic Cultures in
Between the Balkans and Anatolia”, Neolithic in Turkey. ‹stanbul, 203-
224.
• Parzinger, H., (1993) Studien zur Chronologie und Kumturgeschichte der
Jungstein-, Kupfer- und Frühbronzezeit Zwischen Karpaten und Mittlerem
Taurus, Mainz am Rhein.
• Peters, J. ve K. Schmidt, (2004) “Animals in the symbolic world of
Pre-Pottery Neolithic Göbekli Tepe, south-eastern Turkey: a
preliminary assessment”, Anthropozoologica 39.1, 179-218.
• Schirmer, W., (1988) “Zu den Bauten des Çayönü Tepesi”, Anatolica
XV, 139-159.
• Schirmer, W., (1990) “Some aspects of building at the ‘aceramic-
neolithic’ settlement of Çayönü Tepesi”, World Archaeology 21.3, 363-
387.
• Schmidt,K., (2007) “Göbekli Tepe: Yuvarlak Yap›lar ve Kabartmalar”,
12000 Y›l Önce Uygarl›¤›n Anadolu’dan Avrupa’ya Yolculu¤unun Bafllang›c›.
Neolitik Dönem. Sergi Katalo¤u, ‹stanbul, 33-44.
• Schmidt, K., (2009) “Göbekli Tepe. Eine Beschreibung der wichtigsten
Befunde erstellt nach den Arbeiten der Grabungsteams der Jahre 1995-
2007”, Erste Tempel-Frühe Siedlungen, Oldenburg, 187-223.
• Stordeur, D., M. Brenet, G. Der Aprahamian, J.-C. Roux, (2001) “Les
Bâtiments Communautaires de Jerf El Ahmar et Mureybet Horizon
PPNA (Syrie)”, Paléorient 26/1, 29-44.
• Umurtak, G., (2000) “A Building Type of the Burdur Region from the
Neolithic Period”, Belleten Cilt LXIV, Say› 241, 683-706.