2/2013

Τόμος 33
Απρίλιος - Ιούνιος

Άρθρα
Α. Αρχοντάκη
Η αναστολή εκτελέσεως πράξεων των ενωσιακών οργάνων
Δ. Καραγκούνης – Μ. Ι. Ράντου
Η νομική φύση των πράξεων του Eurogroup
Μ. Στεφανή
Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών

Επισκόπηση Νομολογίας
− ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ (Μάρτιος – Μάιος 2013)
− ΕΔΔΑ (Απρίλιος – Ιούνιος 2013)

Σχολιασμένη Νομολογία
− Καταχρηστικές ρήτρες σε συμβάσεις που συνάπτονται με καταναλωτές
− Εξωσυμβατική ευθύνη κράτους μέλους για παράβαση του ενωσιακού δικαίου
− Η υποχρέωση παροχής βοήθειας στους επιβάτες σε περίπτωση ματαίωσης πτήσης
λόγω «έκτακτων περιστάσεων»
− Τοπική διασυνοριακή κυκλοφορία – χώρος Σένγκεν
− Προστασία της ιδιοκτησίας
− Τέλος δικαστικού ενσήμου σε αναγνωριστική αγωγή
 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ
REVUE HELLÉNIQUE DE DROIT EUROPÉEN

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ

ΙΔΙΟΚΤΗΤΕΣ: ΚΕΝΤΡΟ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ
Ικάρων 1, 551 02 Καλαμαριά - Θεσσαλονίκη

ΔΙΚΗΓΟΡΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

26ης Οκτωβρίου 3, 546 26 Θεσσαλονίκη

ΕΚΔΟΤΕΣ: Καθηγ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Α. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, Διευθυντής ΚΔΕΟΔ (Ικάρων 1, 551 02 Καλαμαριά - Θεσσαλονίκη)
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΒΑΛΕΡΓΑΚΗΣ, Πρόεδρος ΔΣΘ (26ης Οκτωβρίου 3, 546 26 Θεσσαλονίκη)

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: Καθηγητής Β. ΣΚΟΥΡΗΣ (Ικάρων 1, 551 02 Καλαμαριά - Θεσσαλονίκη)

ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ-ΕΚΤΥΠΩΣΗΣ: Ν. ΒΡΥΩΝΑΚΗΣ, Εκδοτική Β. Ελλάδος (Δαναΐδων 4, Θεσσαλονίκη)

REVUE JURIDIQUE TRIMESTRIELLE

PROPRIÉTAIRES: CENTRE DE DROIT ÉCONOMIQUE INTERNATIONAL ET EUROPÉEN

Ikaron 1, 551 02 Kalamaria - Thessaloniki

LE BARREAU DE THESSALONIKI
rue 26 Octobre 3, 546 26 Thessaloniki

ÉDITEURS: Prof. vassilios a. christianos, Directeur du CDEIE (Ikaron 1, 551 02 Kalamaria - Thessaloniki)
NIKOLAOS VALERGAKIS, Président du Barreau de Thessaloniki (rue 26 Octobre 3, 546 26 Thessaloniki)

DIRECTEUR: Prof. V. SKOURIS (Ikaron 1, 551 02 Kalamaria - Thessaloniki)

imprimÉriE: N. VRYONAKIS, presses de Northern Greece Publishing (Danaidon 4, Thessaloniki)

 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

REVUE HELLÉNIQUE DE DROIT EUROPÉEN

ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: Ε. ΜΟΥΑΜΕΛΕΤΖΗ, Δ.Ν., Π. ΣΕΡΑΪΔΟΥ

Χειρόγραφα για δημοσίευση και βιβλία για παρουσίαση ή βιβλιοκρισίες αποστέλλονται στην υπεύθυνη σύνταξης
κ. ΕΥΤΥΧΙΑ ΜΟΥΑΜΕΛΕΤΖΗ, Διευθύντρια Ερευνών ΚΔΕΟΔ (evy.mouameletzi@cieel.gr) – Tαχ. Θυρίδα 14, 551 02
Καλαμαριά - Θεσσαλονίκη, τηλ.: 2310 486 940

Εγγραφές συνδρομητών, παραγγελίες παλαιών τόμων, ανατύπων: Δικηγορικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης

κ. Αικατερινη Μαρου
katmarou@gmail.com
Δικαστικό Μέγαρο
26ης Οκτωβρίου 3
546 26, Θεσσαλονίκη
τηλ.: 2310 507 342
fax: 2310 528 509

Οι συνδρομές εξοφλούνται με ταχυδρομική επιταγή (εσωτερικό) και με τραπεζική επιταγή (εξωτερικό) επ’ ονόματι του
Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης

ΕΤΗΣΙΕΣ ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ - ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ

Φυσικά πρόσωπα € 36
Νομικά πρόσωπα € 42
Φοιτητές - ασκούμενοι
δικηγόροι € 18
Τιμή παλαιών τόμων
από 1981 έως 1990 € 10
από 1991 έως 1993 € 13
1994 και 1995 € 15
1996 € 18
1997 έως 2000 € 30
2001 έως 2005 € 36

Τιμή εκάστου τεύχους € 9

Εκτύπωση - Σελιδοποίηση: Εκδοτική Β. Ελλάδος, Δαναΐδων 4, Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310 779 277

© 2013 Κέντρο Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δικαίου

 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

REVUE HELLÉNIQUE DE DROIT EUROPÉEN

SECRÉTARIAT: E. MOUAMELETZI, Docteur en Droit, P. SERAIDOU

Tous les manuscrits ainsi que les livres pour présentation ou compte-rendu doivent être envoyés à Mme E. MOUAMELETZI,
Directrice de Recherches du CDEIE, responsable pour la rédaction (evy.mouameletzi@cieel.gr) – Boîte Postale 14, 551
02 Kalamaria - Thessaloniki, tel: 2310 486 940

Souscriptions, commandes des anciens volumes, extraits : Barreau de Thessaloniki

Mme Ekaterini Marou
katmarou@gmail.com
Palais de Justice
rue 26 Octobre 3, 546 26 Thessaloniki
tél.: 2310 507 342
fax: 2310 528 509
Les souscriptions sont payées par chèque postal (pour l’ intérieur) et par chèque bancaire (pour l’étranger) au nom du
Barreau de Thessaloniki

ABONNEMENTS ANNUELS GRÈCE - ÉTRANGER

Personnes physiques € 36
Personnes morales € 42
Étudiants - Avocats
stagiaires € 18
Prix des anciens volumes
de 1981 à 1990 € 10
de 1991 à 1993 € 13
1994 et 1995 € 15
1996 € 18
1997 à 2000 € 30
2001 à 2005 € 36

Prix de fascicule € 9

Achevé d’imprimer sur les presses de Northern Greece Publishing, Danaidon 4, Thessaloniki, Tél. 2310 779 277
© 2013, Centre de Droit Économique International et Européen
Η Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου πρωτοεκδόθηκε το 1981 από τον αείμνηστο Καθηγητή Δημήτριο Ευ-
ρυγένη, ο οποίος διετέλεσε και Διευθυντής της για την περίοδο 1981-1985. Διευθυντής της Επιθεώρησης διετέλεσε
επίσης από το 1986 μέχρι το 1999 και ο αείμνηστος Καθηγητής Κρατερός Ιωάννου. Στην Γραμματεία της Επιθεώρησης
συμμετείχαν από την αρχή της κυκλοφορίας της ο Αλκιβιάδης Παναγόπουλος, δικηγόρος και μέλος του Δ.Σ. του ΚΔΕ-
ΟΔ, η επιστημονική συνεργάτις του ΚΔΕΟΔ κ. Στέλλα Ιωαννίδου, δικηγόρος, και η κ. Σοφία Μεγγλίδου, Δ.Ν., δικηγό-
ρος, που είχε και την ευθύνη της ύλης της Επιθεώρησης από το 1981 μέχρι το 2007.

Το Δ.Σ. του ΚΔΕΟΔ απαρτίζεται από τους:

Καθηγητή Β. Σκουρη, Πρόεδρο Δ.Σ.
Καθηγητή Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟ, Διευθυντή του ΚΔΕΟΔ
Ν. ΒΑΛΕΡΓΑΚΗ, εκπρόσωπο του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης
Σ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ, εκπρόσωπο του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης
Φ. ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΥ, εκπρόσωπο του ΥΠΑΑΝ

Σ’αυτό το τεύχος συνεργάστηκαν:

Αργαλιάς Παναγιώτης, ΜΔΕ, Δικηγόρος-Οικονομολόγος

Αρχοντάκη Ασπασία, M2 Recherche, Δικηγόρος
Γιαννακοπούλου Ηλιάνα, LLM, ΜΔΕ, Δικηγόρος, Υπότροφος «Δ. Ευρυγένη» ΚΔΕΟΔ
Θεοδωρίδης Π. Κωνσταντίνος, LLM, Δικηγόρος
Καραγκούνης Δημήτριος, Δικηγόρος
Μαργαρίτης Κωνσταντίνος, LLM, Δικηγόρος
Μαυρομάτη Χρυσούλα, Ασκούμενη δικηγόρος, Φοιτήτρια ΠΜΣ International Economic Law and Policy Πανεπιστημίου
Βαρκελώνης, Ασκούμενη ΚΔΕΟΔ
Μπαξεβάνης Α. Χρήστος, Δ.Ν., Δικηγόρος
Παναγιωτίδου Ελισάβετ, M2 Professionel, ΜΔΕ, Δικηγόρος, Υπότροφος «Δ. Ευρυγένη» ΚΔΕΟΔ
Παπακωνσταντής Μάρκος, Δ.Ν., Δικηγόρος, Διδάσκων στο τμήμα Δημόσιας Διοίκησης του Παντείου Πανεπιστημίου
Παπανδρέου Μάριος, Δικηγόρος, Ασκούμενος στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή
Πέρβου Ιωάννα, LLM, Δικηγόρος, Επιστ. Συνεργάτις ΚΔΕΟΔ, Στέλεχος ΜοΠαΔιΣ
Ράντου Μαρία Ιωάννα, LLM, Δικηγόρος
Ροδόπουλος Μιχαήλ, ΜΔΕ, Δικηγόρος, Επιστ. Συνεργάτης ΚΔΕΟΔ, Στέλεχος ΜοΚΕ
Σγουρίδου Αικατερίνη, ΜΔΕ, Δικηγόρος, Επιστ. Συνεργάτις ΚΔΕΟΔ, Στέλεχος ΜοΚΕ
Στεργιούλα Αγγελική, M2 Professionel, Δικηγόρος, Ασκούμενη ΚΔΕΟΔ
Στεφανή Μαρία, ΜΔΕ
Σώμη Σοφία, Βιβλιοθηκονόμος ΚΔΕΟΔ
Τσακίρη Δέσποινα, M2 Professionel, Δικηγόρος, Ασκούμενη ΚΔΕΟΔ
Τσολάκου Ευθυμία, ΜΔΕ, Δικηγόρος, Υπότροφος Ι.Κ.Υ., Σπουδάστρια Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών

VI ΕΕΕυρΔ 2:2013
 Περιεχόμενα 2/2013

ΑΡΘΡΑ
Α. Αρχοντάκη
Η αναστολή εκτελέσεως πράξεων των ενωσιακών οργάνων 131
Δ. Καραγκούνης – Μ. Ι. Ράντου
Η νομική φύση των πράξεων του Eurogroup 139
Μ. Στεφανή
Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών 147

ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΕ
Ι. Eπικαιρότητα EE 161
ΙΙ. e–πίκαιρα νομικής πληροφορικής 173

ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ
Ι. ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ
Α. Επισκόπηση Νομολογίας ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ (Μάρτιος – Μάιος 2013) 177
Β. Σχολιασμένη Νομολογία ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
ΔΕΕ C-415/11, Aziz, 14.03.2013 (Καταχρηστικές ρήτρες σε συμβάσεις που συνάπτονται με
καταναλωτές) – Παρατηρήσεις Π. Ι. Αργαλιάς 201
ΔΕΕ C-420/11, Leth, 14.03.2013 (Εξωσυμβατική ευθύνη κράτους μέλους για παράβαση του
ενωσιακού δικαίου) – Παρατηρήσεις Μ. Ροδόπουλος 204
ΔΕΕ C-12/11, McDonagh, 31.01.2013 (Η υποχρέωση παροχής βοήθειας στους επιβάτες σε
περίπτωση ματαίωσης πτήσης λόγω «έκτακτων περιστάσεων») – Παρατηρήσεις Ε. Πανα-
γιωτίδου 212
ΔΕΕ C-254/11, Shomodi, 21.03.2013 (Τοπική διασυνοριακή κυκλοφορία – χώρος Σένγκεν) –
Παρατηρήσεις Η. Γιαννακοπούλου 215
ΙΙ. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
A. Επισκόπηση Νομολογίας ΕΔΔΑ (Απρίλιος - Ιούνιος 2013) 221
Β. Σχολιασμένη Νομολογία ΕΔΔΑ
ΕΔΔΑ, Προσφυγές Νο 57665/12 και 57657/12, Υπόθεση Κουφάκη και ΑΔΕΔΥ κατά Ελλά-
δας, 03.06. 2013 (Προστασία της ιδιοκτησίας) – Παρατηρήσεις Ι. Πέρβου 229

ΕΕΕυρΔ 2:2013 VII

 III. ΕΘΝΙΚΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ
Μονομελές Πρωτοδικείο Χανίων, απόφαση αριθμ. 3/2013, 08.02.2013 (Τέλος δικαστικού
ενσήμου σε αναγνωριστική αγωγή) – Παρατηρήσεις Κ. Μαργαρίτης 233

ΠΑΙΔΕΙΑ- ΕΡΕΥΝΑ

Συνέδριο στο πλαίσιο του προγράμματος διδυμοποίησης Ελλάδας – Σερβίας (Twinning Project) 237

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ
Ι. Βιβλιοπαρουσιάσεις 239
ΙΙ. Το δίκαιο της ΕΕ στα ελληνόγλωσσα νομικά περιοδικά: Α΄ Εξάμηνο 2013 243

VIII ΕΕΕυρΔ 2:2013

 Table of contents 2/2013

ARTICLES
A. Archontaki
The suspension of execution of EU institutions’ acts 131
D. Karagounis – M. I. Randou
The legal nature of the acts adopted by Eurogroup 139
M. Stefani
The European Citizens’ Initiative 147

DEVELOPMENTS IN THE EU
Ι. EU News 161
ΙΙ. Information technology e−news 173

CASE-LAW
Ι. EUROPEAN COURT OF JUSTICE AND COURT OF FIRST INSTANCE EC
Α. Review of Jurisprudence (March – May 2013) 177
Β. Notes
ECJ C-415/11, Aziz, 14.03.2013 (Unfair terms in consumer contracts) – Annotation P. I. Ar-
galias 201
ECJ C-420/11, Leth, 14.03.2013 (Non-contractual liability of a Member State for violation of
EU law) – Annotation M. Rodopoulos 204
ECJ C-12/11, McDonagh, 31.01.2013 (Obligation to provide assistance to passengers in the
event of cancellation of a flight due to extraordinary circumstances) – Annotation E. Panagi-
otidou 212
ECJ C-254/11, Shomodi, 21.03.2013 (Local border traffic - The Schengen area) – Annotation
I. Giannakopoulou 215
ΙΙ. EUROPEAN COURT OF HUMAN RIGHTS
A. Review of jurisprudence (April – June 2013) 221
B. Notes
ECHR, Applications No 57665/12 and 57657/12, Case Koufaki and ADEDY vs. Greece,
03.06.2013 (Protection of property) – Annotation I. Pervou 229

ΕΕΕυρΔ 2:2013 IX
 III. NATIONAL COURTS
Magistrate Court of Chania, Judgement No 3/2013, 08.02.2013 (Legal expenses in an ac-
tion for a declaration) – Annotation K. Margaritis 233

CONFERENCES − RESEARCH
Conference in the framework of Twinning Project (Serbia – Greece) 237

BIBLIOGRAPHY
I. Book reviews 239
ΙΙ. The EU law in Hellenic Legal Periodicals: 1 Semester 2013
st
243

X ΕΕΕυρΔ 2:2013
 Table des matières 2/2013

DOCTRINE
A. Archontaki
La suspension de l’exécution des actes des organes de l’UE 131
D. Karagounis – M. I. Randou
La nature juridique des actes adoptés par l’Eurogroupe 139
M. Stefani
L’initiative citoyenne européenne 147

DÉVELOPPEMENTS DANS L’ UE
Ι. Nouvelles européennes 161
ΙΙ. @−ctualités d’informatique juridique 173

JURISPRUDENCE
Ι. COUR DE JUSTICE ET TRIBUNAL DE L’UNION EUROPÉENNE
Α. Revue de Jurisprudence (mars – mai 2013) 177
Β. Notes
CJUE C-415/11, Aziz, 14.03.2013 (Clauses abusive des contrats conclus avec les consomma-
teurs) - Notes P. I. Argalias 201
CJUE C-420/11, Leth, 14.03.2013 (Responsabilité des États members pour violation du droit
de l’UE) – Notes M. Rodopoulos 204
CJUE C-12/11, McDonagh, 31.01.2013 (Obligation d’assistance aux passagers en cas d’an-
nulation de vol du fait de circonstances extraordinaires) – Notes E. Panagiotidou 212
CJUE C-254/11, Shomodi, 21.03.2013 (Petit traffic frontalier - Espace Schengen) – Notes I.
Giannakopoulou 215
ΙΙ. COUR EUROPÉENNE DES DROITS DE L’HOMME
A. Revue de Jurisprudence (avril - juin 2013) 221
B. Notes
CEDH, Requêtes Nos 57665/12 et 57657/12, affaire Koufaki et ADEDY c. Grèce, Arrêt du
03.06.2013 (Protection de la propriété) – Notes I. Pervou 229

ΕΕΕυρΔ 2:2013 XI
 III. JURIDICTIONS NATIONALES
Tribunal de Première Instance de Chania, Arrêt No 3/2013, 08.02.2013 (Timbre judiciaire
dans le cadre d’une action en constatation) – Notes K. Margaritis 233

ÉDUCATION − RECHERCHE
Congrès organisé dans le cadre du Projet «Twinning» Serbie – Grèce 237

DOCUMENTATION BIBLIOGRAPHIQUE
I. Revue bibliographique 239
II. L e droit de l’UE dans les revues juridiques helléniques: 1 Semestre 2013
er
243

XII ΕΕΕυρΔ 2:2013

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΚΕ : Αφρική, Καραϊβική, Ειρηνικός

Αρμ : Αρμενόπουλος
ΑρχΝ : Αρχείο Νομολογίας
ΓεΔΕΕ : Γενικό Δικαστήριο Ευρωπαϊκής Ένωσης (μετονομασία του ΠΕΚ μετά την 01.12.2009)
ΓΣΔΕ : Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (GATT)
Δ : Δίκη
ΔΕΕ : Δικαστήριο Ευρωπαϊκής Ένωσης (μετονομασία του ΔΕΚ μετά την 01.12.2009)
ΔΕΕτ. : Δίκαιο Επιχειρήσεων και Εταιριών
ΔΕΚ : Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων
ΔΕΝ : Δελτίο Εργατικής Νομοθεσίας
ΔηΣΚΕ & αγορά : Δημόσιες Συμβάσεις - Κρατικές Ενισχύσεις & αγορά
ΔιΜΕΕ : Δίκαιο Μέσων Ενημέρωσης & Επικοινωνίας
ΔιΔικ : Διοικητική Δίκη
ΔτΑ : Δικαιώματα του Ανθρώπου (RHDH)
ΔΦΝ : Δελτίο Φορολογικής Νομοθεσίας
ΕΔΔΔΔ : Επιθεώρησις Δημοσίου Δικαίου και Διοικητικού Δικαίου
Ε.Δ.Κ.Α. : Επιθεώρησις Δικαίου Κοινωνικής Ασφαλίσεως
ΕΕ : Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης
ΕΕ : Ευρωπαϊκή Ένωση
ΕΕΕυρΔ : Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου (RHellDE)
ΕΖΕΣ : Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών
ΕΕμπΔ : Επιθεώρηση του Εμπορικού Δικαίου
ΕΕΝ : Εφημερίς Ελλήνων Νομικών
ΕΕργΔ : Επιθεώρησις Εργατικού Δικαίου
ΕΕυρΚ : Επιθεώρηση των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων
EK : Ευρωπαϊκή Κοινότητα
ΕλλΔνη : Ελληνική Δικαιοσύνη
ΕΛΜ : Ευρωπαϊκή Λογιστική Μονάδα
ΕΝΔ : Επιθεώρηση Ναυτιλιακού Δικαίου
ΕΟΧ : Ευρωπαϊκός Οικονομικός Χώρος
Επι.Δ.Ε. : Επιθεώρηση Δημοσίων Έργων
ΕπισκΕΔ : Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου
ΕΤρΑξΧρΔ : Επιθεώρηση Τραπεζικού Αξιογραφικού και Χρηματιστηριακού Δικαίου
ΕυΒ : Ευρωπαϊκό Βήμα
ΕυρΔΔΑ ή ΕΔΔΑ : Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου
ΕυρΕΔΑ ή ΕΕΔΑ : Ευρωπαϊκή Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου
ΕυρΚ : Ευρωπαϊκές Κοινότητες
ΕυρΚοινβ : Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο
ΕυρΠολ : Ευρωπαίων Πολιτεία
ΕυρΣΔΑ ή ΕΣΔΑ : Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου
ΕφΑΔ : Εφαρμογές Αστικού Δικαίου
ΕφημΔΔ : Εφημερίδα Διοικητικού Δικαίου
ΘΠΔΔ : Θεωρία και Πράξη Διοικητικού Δικαίου
ΚΕΠΑΑ : Κοινή Ευρωπαϊκή Πολιτική για την Άμυνα και την Ασφάλεια
ΚΕΠΠΑ : Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας
ΚριτΕπιθ : Κριτική Επιθεώρηση Νομικής Θεωρίας και Πράξης
ΝοΒ : Νομικό Βήμα
ΠΕΚ : Πρωτοδικείο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων
ΠερΔικ : Περιβάλλον και Δίκαιο
ΠΛογ : Ποινικός Λόγος
ΠΝ : Πειραϊκή Νομολογία
ΠοινΔικ : Ποινική Δικαιοσύνη
ΠοινΧρ : Ποινικά Χρονικά
ΠρΠροσχ : Πράξη περί των όρων προσχωρήσεως και προσαρμογής των συνθηκών

ΕΕΕυρΔ 2:2013 XIII

ΣΛΕΕ : Συνθήκη για την Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
ΣΕΕ : Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση
Συλλ. : Συλλογή Νομολογίας του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων
ΣυλλΥπΥπ : Συλλογή Υπαλληλικών Υποθέσεων
ΣυνθΕΕ : Συνθήκη Ευρωπαϊκής Ένωσης
ΣυνθΕΚ : Συνθήκη Ευρωπαϊκής Κοινότητας
ΣυνθΕΚΑΕ : Συνθήκη Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ατομικής Ενέργειας
ΣυνθΕΚΑΧ : Συνθήκη Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα
ΣυνθΕΟΚ : Συνθήκη Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας
ΤεΣ : Τεύχος εκτός σειράς
ΤοΣ : Σύνταγμα (Το)
Υπερ : Υπεράσπιση
ΦΠΑ : Φόρος Προστιθέμενης Αξίας
ΧρηΔικ : Χρηματοπιστωτικό Δίκαιο
ΧρΙΔ : Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου
AcP : Archiv für civilische Praxis
AFDI : Annuaire Français de Droit International
AJCL : American Journal of Comparative Law (The)
AJDA : Actualité Juridique du Droit Administratif
AJIL : American Journal of International Law
AöR : Archiv des öffentlichen Rechts
ASL : Air and Space Law
BB : Der Betriebs - Berater
CDE : Cahiers de Droit Européen
Clunet : Journal du Droit International (J.D.I.)
C.M.L.R. : Common Market Law Reports
CML Rev. : Common Market Law Review
CommLP : Commercial Law Practitioner
CONSUM.L.J. : Consumer Law Journal
DZWir : Deutsche Zeitschrift für Wirtschaftsrecht
EA : Europa-Archiv
EBRL : European Business Law Review
ECHR : European Convention on Human Rights
ECJ : European Court of Justice
E.C.L.R. : European Competition Law Review
EELR : European Environmental Law Review
EGC : European General Court
E.H.R.L.R. : European Human Rights Law Review
EIPR : European Intellectual Property Review
EJIL : European Journal of International Law
ELJ : European Law Journal
E.L.Rev. : European Law Review
Elrev./HR : European Law Review / Human Rights Survey
EPL : European Public Law
ERPL : European Review of Private Law-Revue Européenne de Droit Privé - Europäische Zeitschrift
für Privatrecht
ETL : European Transport Law - Droit Européen des Transports - Europäisches Transportrecht
EuGRZ : Europäische Grundrechte - Zeitschrift
EuR : Europarecht
EuZW : Europäische Zeitschrift für Wirtschaftsrecht
EWS : Europäisches Wirtschafts - und Steuerrecht
GATT : General Agreement on Tariffs and Trade (ΓΣΔΕ)
GATS : General Agreement on Trade Services
GRUR Int. : Gewerblicher Rechtschutz und Urheberrecht -Internationaler Teil
HRLJ : Human Rights Law Journal
HRQ : Human Rights Quarterly

XIV ΕΕΕυρΔ 2:2013

ICLQ : International and Comparative Law Quarterly (The)
IIC : International Review of Industrial Property and Copyright Law
I.L.M. : International Legal Materials
IPRax : Praxis des Internationalen Privat - und Verfahrensrechts
JCMS : Journal of Common Market Studies
J.D.I. : Journal du Droit International (Clunet)
JT : Journal des Tribunaux
JT-DE : Journal des Tribunaux - Droit Européen
JWT : Journal of World Trade
JZ : Juristen Zeitung
LIEI : Legal Issues of European Integration
MJ : Maastricht Journal of European und Comparative Law
MLR : Modern Law Review (The)
NJW : Neue Juristische Wochenschrift
NQHR : Netherlands Quarterly of Human Rigths
NVWZ : Neue Zeitschrift für Verwaltungsrecht
PPLR : Public Procurement Law Review
RabelsZ : Rabels Zeitschrift für ausländisches und internationales Privatrecht
R.A.E. : Revue des Affaires Européennes
RCADI : Recueil des Cours de l’ Académie de Droit International de La Haye
RCC : Revue de la Concurrence et de la Consommation - Droit et Marchés
R.D.P. : Revue du droit public
RDUE : Revue du Droit de l’ Union Européenne (ως το 1999 Revue du Marché Unique Européen - RMUE)
RECIEL : Review of European Community and International Environmental Law - Access to
Environmental Information
REDC : Revue Européenne de Droit de la Consommation
Rev.inst.eur. : Revista de instituciones europeas
Rev.trim.dr.h. : Revue trimestrielle des droits de l’ homme
RFDA : Revue Française de Droit Administratif
RFDC : Revue Française de Droit Constitutionnel
RGDIP : Revue Générale de Droit International Public
RHDH : Revue Hellénique de Droits de l’ Homme (ΔτΑ)
RHDI : Revue Hellénique de Droit International
RHellDE : Revue Hellénique de Droit Européen (ΕΕΕυρΔ)
RIDPC : Rivista Italiana di Diritto Pubblico Comunitario
Riv.dir.eur. : Rivista di diritto europeo
RIW : Recht der Internationalen Wirtschaft
RMC : Revue du Marché Commun (από το 1991 Revue du Marché Commun et de l’ Union Européenne
- RMCUE)
RMCUE : Revue du Marché Commun et de l’ Union Européenne από το 1991 (ως το 1990 Revue du
Marché Commun - RMC)
RMUE : Revue du Marché Unique Européen (από το 2000 Revue du Droit de l’ Union Européenne - RDUE)
RTDeur. : Revue Trimestrielle de Droit Européen
RUDH : Revue Universelle des Droits de l’ Homme
TRIPs : Trade Related Intellectual Property Rigths
WRP : Wettbewerb in Recht und Praxis
WuW : Wirtschaft und Wettbewerb
YBEL : Yearbook of European Law
ZEuP : Zeitschrift für Europäisches Privatrecht
ZEuS : Zeitschrift für Europarechtliche Studien
ZfRV : Zeitschrift für Rechtsvergleichung - Internationales Privatrecht und Europarecht
ZHR : Zeitschrift für das gesamte Handelsrecht und Wirtschaftsrecht
ZSE : Zeitschrift für Staats - und Europawissenschaften
ZVglRWiss : Zeitschrift für Vergleichende Rechtswissenschaft

Υπόδειγμα παραπομπής στην Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου: ΕΕΕυρΔ 1981, σ. 259, RHellDE 1981, p. 259

ΕΕΕυρΔ 2:2013 XV
 Η αναστολή εκτελέσεως πράξεων των ενωσιακών οργάνων
Ασπασία Αρχοντάκη∗

Η προσωρινή δικαστική προστασία συνιστά γενική αρχή του ενωσιακού δικαίου. Τυχόν, μάλιστα, αδυναμία λήψης προσω-
ρινών μέτρων δεν θα ήταν σύμφωνη με τη γενική αρχή του δικαιώματος της πλήρους και αποτελεσματικής προστασίας.
Επομένως, η δυνατότητα της αναστολής εκτέλεσης των πράξεων των ενωσιακών οργάνων και, γενικότερα, η δυνατότητα
λήψης προσωρινών μέτρων δεν θα μπορούσε να μην αναγνωριστεί στα κεντρικά δικαιοδοτικά όργανα της Ένωσης. Ήδη,
από τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, με τα άρθρα 186 και 187, και στη συνέχεια με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ, στα άρθρα
242 και 243 ΣΕΚ, είχε προβλεφθεί η δυνατότητα αναστολής εκτέλεσης και λήψης προσωρινών μέτρων κατά των κοινοτικών
πράξεων. Με τη μεταρρύθμιση των συνθηκών, που επήλθε με τη Συνθήκη της Λισαβόνας, παρατηρούμε ότι οι διατάξεις
αυτές παρέμειναν αναλλοίωτες (άρθρα 278 και 279 ΣΛΕΕ). Ωστόσο, η διασφάλιση της συνοχής του συστήματος παροχής
προσωρινής προστασίας επιβάλλει να μπορούν και τα εθνικά δικαστήρια να διατάσσουν προσωρινά μέτρα κατά των πρά-
ξεων των ενωσιακών οργάνων. Οι βασικές αποφάσεις προς αυτήν την κατεύθυνση είναι η απόφαση Factortame, κατόπιν
προδικαστικού ερωτήματος των αγγλικών δικαστηρίων, και οι αποφάσεις Zuckerfabrik και Atlanta, κατόπιν προδικαστικού
ερωτήματος των γερμανικών δικαστηρίων. Με τις αποφάσεις αυτές εισάγονται δύο διακριτά συστήματα παροχής προσω-
ρινής προστασίας, καθώς διαφορετική είναι η κύρια πράξη που κάθε φορά προσβάλλεται.
Προσωρινή δικαστική προστασία – άρθρο 278 και 279 ΣΛΕΕ – αποφάσεις Factortame, Zuckerfabrik, Atlanta

Παρά το γεγονός ότι, πλέον, αποτελεί γενική αρχή του
δικαίου1 η απαίτηση της επίλυσης μιας διαφοράς σε εύ-
λογο χρονικό διάστημα, εν τούτοις η βραδύτητα των δι-
καστηρίων να επιληφθούν μιας υποθέσεως συνιστά μια
πραγματικότητα, που στην ουσία αναιρεί την παραπάνω
αρχή. Κατά συνέπεια, η δυνατότητα λήψης προσωρινών
μέτρων προβάλλει ως η αναγκαία λύση, καθώς πρόκειται
για μια επείγουσα διαδικασία, η οποία δίνει τη δυνατό-
τητα στο δικαστή να προστατέψει τα συμφέροντα των
διαδίκων στα πλαίσια της επίδικης διαφοράς2.
Ουσιαστικά, σε όλα τα κράτη και ενώπιον όλων των δικαι-
οδοσιών έχει προβλεφθεί ένας μηχανισμός προσωρινής
προστασίας3. Οι συγγραφείς των ιδρυτικών συνθηκών
των Κοινοτήτων, και αργότερα της Ένωσης, δεν θα μπο-
ρούσαν να αγνοήσουν την ύπαρξη ενός τέτοιου μηχα-
νισμού, καθώς “η δυνατότητα διάταξης ασφαλιστικών μέ-
τρων στο πεδίο εφαρμογής του κοινοτικού δικαίου επιβάλ-
λεται ως υποχρέωση του εθνικού δικονομικού συστήματος,
ανεξάρτητα από τις παραδόσεις ή τις ρυθμίσεις του”4.
* Μ2 Recherche, Δικηγόρος
 ε βάση το άρθρο 6-1 της ΕΣΔΑ, αποφάσεις ΕΔΔΑ, 1989, Η. κατά
1. Μ
Γαλλίας, ΕΔΔΑ (Ολ.), 26 Οκτωβρίου 2000, Kudla κατά Πολωνίας,
ΕΔΔΑ, 2008, Gunes κατά Γαλλίας.
2. E . TEZCAN, L’ ordonnance des mesures provisoires par la Cour de
Justice des communautés européennes dans le cadre du recours
en manquement, RHDI, 1997, σ. 383.
3. E . TEZCAN, ό.π. υποσ. 2, σ. 383.
Επιπλέον, τυχόν αδυναμία λήψεως προσωρινών μέτρων
δεν θα ήταν σύμφωνη με τη γενική αρχή του δικαιώματος
της πλήρους και αποτελεσματικής δικαστικής προστασί-
ας5. Πράγματι, η αρχή αυτή διασφαλίζει την προσωρινή
προστασία, η οποία είναι απαραίτητη για την πλήρη απο-
τελεσματικότητα της μελλοντικής οριστικής αποφάσεως,
προκειμένου να αποφεύγονται τα κενά στη δικαστική
προστασία που διασφαλίζει το ΔΕΕ. Η προσωρινή δικα-
στική προστασία συνιστά γενική αρχή του κοινοτικού
δικαίου, που εδράζεται στις κοινές συνταγματικές παρα-
δόσεις των κρατών μελών. Η αρχή αυτή διατυπώνεται,
επίσης, στα άρθρα 6 και 13 της ΕΣΔΑ και στο άρθρο 47
του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων.
Επομένως, η δυνατότητα της αναστολής της εκτέλεσης
των πράξεων των ενωσιακών οργάνων και, γενικότερα, η
δυνατότητα της λήψης προσωρινών μέτρων δεν θα μπο-
ρούσε να μην αναγνωριστεί στα κεντρικά δικαιοδοτικά
όργανα της Ένωσης, στα πλαίσια μιας προσφυγής που
εκκρεμεί ενώπιόν τους. Έτσι, ήδη από τη ΣυνθΕΚ6 και πλέ-
ον με τη ΣΛΕΕ, προβλέπεται η αναστολή της εκτέλεσης
πράξεων, που προσβάλλονται ενώπιον του ΔΕΕ (άρθρο
278) και η διαταγή προσωρινών μέτρων, όπου κρίνονται
αναγκαία (άρθρο 279)7.
καστικής προστασίας στο ευρωπαϊκό κοινοτικό δίκαιο, εκδ. Αντ.
Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 1993, σ. 90 επ.
5. Ι. ΝΑΤΣΙΚΑΣ, σε Β. Χριστιανό, Η Συνθήκη ΕΕ και ΣΛΕΕ: κατ’ άρθρο
ερμηνεία, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2012, σ. 1140.

4. Γ .-Ε. ΚΑΛΑΒΡΟΣ / Θ. ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Το δίκαιο της Ευρωπαϊ-
κής Ένωσης – Θεσμικό πλαίσιο, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2010, σ.
250. Βλ. επίσης, ΑΠ. ΓΕΡΟΝΤΑΣ, O εξευρωπαϊσμός του εθνικού δι-
οικητικού και δικονομικού δικαίου, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη,
2009, σ. 337, ΠΡ. ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ, Εγγυήσεις του δικαιώματος δι-
 λ. άρθρα 185 και 186 ΣυνθΕΚ.
6. Β
7. Βλ. Ι. ΝΑΤΣΙΝΑΣ, ό.π., σ. 1140. Ο συγκεκριμένος συγγραφέας υπο-
στηρίζει ότι το ΔΕΕ πρέπει να νοείται και ως θεσμικό όργανο και
όχι μόνον ως δικαιοδοτικό όργανο. Δηλαδή, αναστολή εκτέλεσης
θα χορηγήσει το δικαιοδοτικό όργανο της ΕΕ, ενώπιον του οποίου

Ωστόσο, τα δικαιοδοτικά όργανα των κρατών μελών εί-
ναι επιπλέον (παράλληλα, δηλαδή, με τα κεντρικά δικαι-
οδοτικά όργανα) και δικαιοδοτικά όργανα της Ένωσης
με περιφερειακό, αποκεντρωμένο χαρακτήρα, εφόσον
καλούνται να ερμηνεύσουν ή να ελέγξουν το κύρος και
να εφαρμόσουν τους κανόνες του ενωσιακού δικαίου,
πρωτογενούς ή παράγωγου8. Υπό το πρίσμα αυτό, η δι-
ασφάλιση της συνοχής του συστήματος παροχής προ-
σωρινής προστασίας επιβάλλει να μπορούν και τα εθνι-
κά δικαστήρια να διατάσσουν προσωρινά μέτρα κατά
των πράξεων των ενωσιακών οργάνων9. Μπορούμε να
παρατηρήσουμε ότι το ΔΕΚ, πολύ πρόσφατα (τα τελευ-
ταία είκοσι χρόνια) και σε ένα πολύ σύντομο χρονικό διά-
στημα μόλις πέντε ετών, επιλήφθηκε του ζητήματος της
προσωρινής προστασίας των δικαιωμάτων κοινοτικής
προέλευσης ενώπιον του εθνικού δικαστή. Οι βασικές
αποφάσεις προς αυτήν την κατεύθυνση είναι η απόφαση
Factortame10, κατόπιν προδικαστικού ερωτήματος των
αγγλικών δικαστηρίων, και οι αποφάσεις Zuckerfabrik11
και Atlanta12, κατόπιν προδικαστικού ερωτήματος των
γερμανικών δικαστηρίων.
Το ερώτημα, το οποίο εγείρεται, επομένως, είναι σε ποιες
περιπτώσεις και υπό ποιες προϋποθέσεις είναι δυνατή η
λήψη προσωρινών μέτρων τόσο από τα κεντρικά δικαι-
οδοτικά όργανα της Ένωσης όσο και από τα δικαστήρια
των κρατών μελών.
Υπό τα δεδομένα αυτά, θα εξετασθεί το πλαίσιο της προ-
σωρινής δικαστικής προστασίας που παρέχεται, σε πρώ-
το στάδιο, από τα κεντρικά δικαιοδοτικά όργανα (Μέρος
Ι) και, σε δεύτερο στάδιο, από τα αποκεντρωμένα δικαιο-
δοτικά όργανα (Μέρος ΙΙ).
Ι. Παροχή προσωρινής δικαστικής προστασίας από
τα κεντρικά δικαιοδοτικά όργανα
Ήδη, από τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, με τα άρθρα 186
και 187, και, στη συνέχεια, με τη Συνθήκη του Άμστερ-
νταμ, στα άρθρα 242 και 243 ΣΕΚ, είχε προβλεφθεί η δυ-
νατότητα αναστολής εκτέλεσης και λήψης προσωρινών
μέτρων κατά των κοινοτικών πράξεων. Με τη μεταρρύθ-
εκκρεμεί η προσφυγή στην κύρια υπόθεση, επομένως και το ΓΔΕΕ
ή το ΔΔΔ, όταν πρόκειται για προσφυγή που εκκρεμεί ενώπιον
τους. Βλ. επίσης, Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, Εισαγωγή στο δίκαιο της Ευρω-
παϊκής Ένωσης, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2010, σ. 76.
8. Β
 λ. αναλυτικότερα, Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, ό.π., 2010, σ. 67-72.
9. Β
 λ. Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, Οι μεταστροφές της νομολογίας του δικαστη-
ρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα,
1998, σ. 70.
 ΕΚ 213/89, Factortame, 19.06.1990, Συλλ. I-2433.
10. Δ
 ΕΚ C-143/88 και C-92/89, Zuckerfabrik, 21.02.1991, Συλλ. I-415.
11. Δ
 ΕΚ C-465/93, Atlanta, 09.11.1995, Συλλ. I-3761.
12. Δ
132
Αρχοντάκη: Η αναστολή εκτελέσεως
μιση των συνθηκών, που επήλθε με τη Συνθήκη της Λισα-
βόνας, παρατηρούμε ότι οι διατάξεις αυτές παρέμειναν
αναλλοίωτες (άρθρα 278 και 279 ΣΛΕΕ). Κινούμενοι, λοι-
πόν, πάντα στο πλαίσιο μιας κύριας διαδικασίας ενώπιον
του ΔΕΕ, η σχετική διαδικασία ρυθμίζεται από τον Καν Δ
ΔΕΕ (άρθρα 83-91), από τον Καν Δ ΓεΔΕΕ (άρθρα 104-110)
και από τον Καν Δ ΔΔΔ (άρθρα 102-108), (Κεφάλαιο Α),
ενώ οι προϋποθέσεις του παραδεκτού της αναστολής της
εκτέλεσης ή των άλλων προσωρινών μέτρων, που απαι-
τούνται σωρευτικά, καθορίστηκαν από τη νομολογία του
ΔΕΕ (Κεφάλαιο Β).
Α. Διαδικαστικές προϋποθέσεις
Το πρώτο εδάφιο του άρθρου 278 ΣΛΕΕ θέτει τον κανό-
να ότι μόνη η άσκηση προσφυγής ενώπιον του ΔΕΕ13 δεν
μπορεί να αναστείλει την ισχύ πράξης άλλου οργάνου ή
οργανισμού της ΕΕ. Η προσβαλλόμενη πράξη διατηρεί
την ισχύ της, παράγει αποτελέσματα και μπορεί να εκτε-
λεσθεί.
Ωστόσο, ανασταλτικό αποτέλεσμα μπορεί να προβλε-
φθεί με ειδικότερη ρύθμιση, ακόμη και του παράγωγου
δικαίου (βλ. άνω ΟργΔΕΕ, ΓΔΕΕ, ΔΔΔ). Αρμόδιος για τη χο-
ρήγηση της αναστολής εκτέλεσης είναι ο Πρόεδρος του
οικείου δικαιοδοτικού οργάνου14. Ενώ προϋπόθεση του
παραδεκτού για τη χορήγηση της αναστολής εκτέλεσης
είναι η ύπαρξη εκκρεμούς κύριας διαδικασίας ενώπιον
του ΔΕΕ, η αίτηση ασκείται με χωριστό δικόγραφο. “Η αί-
τηση (αυτή) πρέπει να επιτρέπει, από μόνη της, στον καθ’ού
διάδικο να προετοιμάσει τις παρατηρήσεις του και στο δι-
καστή των ασφαλιστικών μέτρων να αποφανθεί επί της αί-
τησης, ενδεχομένως, χωρίς άλλα στοιχεία”15. Συνεπώς, το
δικόγραφο της αίτησης των ασφαλιστικών μέτρων πρέ-
πει να έχει αυτοτέλεια16. Δεν επιτρέπεται η συμπλήρωση,
εκ των υστέρων, των ελλείψεων της αίτησης με μεταγε-
νέστερο υπόμνημα, που κατατίθεται, ενδεχομένως, σε
απάντηση των παρατηρήσεων του αντιδίκου. Επίσης, δεν
υπάρχει προθεσμία για την υποβολή της αίτησης, καθώς
μπορεί να υποβληθεί οποτεδήποτε και ενόσω εκκρεμεί η
κύρια υπόθεση.
Η απόφαση επί της αίτησης ασφαλιστικών μέτρων λαμ-
βάνεται με αιτιολογημένη διάταξη από τον Πρόεδρο του
13. Ε δώ το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης νοείται ως θεσμικό
όργανο και, επομένως, εμπεριέχει όλα τα δικαιοδοτικά όργανα.
Βλ. επίσης Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, ό.π., 2010, σ. 76, Ι. ΝΑΤΣΙΚΑΣ, ό.π., σ.
1140.
 ρθρο 39 ΟργΔΕΕ.
14. Ά
 ΕΚ T-236/00 R, Stauner κλπ./Κοινοβούλιο & Επιτροπή, 15.01.2001,
15. Π
Συλλ. ΙΙ-15, σκ. 34, ΠΕΚ Τ-306/01 R, Aden κλπ./Συμβούλιο & Επι-
τροπή, 07.05.2002, Συλλ. ΙΙ-2387, σκ. 52, ΠΕΚ Τ-85/05 R, Δήμος
Άνω Λιοσίων κλπ./Επιτροπή, 23.05.2005, Συλλ. ΙΙ-1721, σκ. 37.
16. Ι. ΝΑΤΣΙΝΑΣ, ό.π., σ. 1145.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
πράξεων των ενωσιακών οργάνων
ΔΕΕ17, που δεν υπόκεινται σε ένδικα μέσα. Ο προσφεύ-
γων, παρόλ’ αυτά, μπορεί να καταθέσει νέα αίτηση, μόνο
στην περίπτωση που βασίζεται σε νέα πραγματικά περι-
στατικά18. Αντίθετα, για τις διατάξεις των Προέδρων του
ΓΔΕΕ και του ΔΔΔ προβλέπεται η άσκηση αναίρεσης,
αντίστοιχα, ενώπιον του Προέδρου του ΔΕΕ και του ΓΔΕΕ.
Τέτοια αναίρεση εκδικάζεται, επίσης, με τη διαδικασία
ασφαλιστικών μέτρων. Η διάταξη των ασφαλιστικών μέ-
τρων μπορεί να ανακληθεί ή να μεταρρυθμιστεί λόγω με-
ταβολής των πραγματικών περιστατικών19.
Το άρθρο 279 ΣΛΕΕ έρχεται να συμπληρώσει20 το άρθρο
278 ΣΛΕΕ, παρέχοντας τη δυνατότητα στο ΔΕΕ να διατάσ-
σει στις υποθέσεις που εκκρεμούν ενώπιόν του και άλλα
προσωρινά μέτρα που κρίνονται αναγκαία, πέραν της
αναστολής της προσβαλλόμενης πράξης. Η διαδικασία
είναι ίδια με αυτήν του άρθρου 278 ΣΛΕΕ.
Το άρθρο 279 ΣΛΕΕ εφαρμόζεται στις περιπτώσεις, όπου
η μη τήρηση της επιταγής του δικαίου της ΕΕ συνιστά σο-
βαρή προσβολή της νομιμότητας, με συνέπεια η μεταγε-
νέστερη αναγνώριση της παράβασης από το ΔΕΕ, βάσει
του άρθρου 258 ΣΛΕΕ, να μην μπορεί να απαλείψει την
προσβολή της έννομης τάξης ούτε να εξαφανίσει τη ζημία
όλων εκείνων που υπέστησαν βλάβη από την παράβαση
αυτή. Η Επιτροπή, υπό την ιδιότητά της ως θεματοφύλα-
κα των Συνθηκών, μπορεί να ζητήσει τη λήψη προσωρι-
νών μέτρων, παράλληλα με την άσκηση προσφυγής λόγω
παράβασης21. Προσωρινά μέτρα μπορούν να διαταχθούν
και στην περίπτωση του άρθρου 265 ΣΛΕΕ22.
Η διάταξη, που εκδίδεται κατόπιν αίτησης προσωρινών
μέτρων, δεν μπορεί να προδικάζει την απόφαση επί της
17. Σ
 υνήθως διεξάγεται ένας γραπτός διάλογος μεταξύ των μερών,
σε πολλά στάδια, μέχρι ο Πρόεδρος να διαμορφώσει κρίση.
 ΕΚ Τ-352/08 R, Pannon Hoeromu/Επιτροπή, 23.01.2009, Συλλ.
18. Π
II-9, σκ. 31, ΠΕΚ T-52/09 R, Nycomed Denmark, 24.04.2009, Συλλ.
II-43, σκ. 62, ΠΕΚ Τ-420/05, Vischim/Επιτροπή, 07.10.2009, Συλλ.
II-3841, σκ. 54. Ως νέα πραγματικά περιστατικά πρέπει να νοη-
θούν περιστατικά, που εμφανίζονται μετά την έκδοση της απορ-
ρίπτουσας την πρώτη αίτηση προσωρινών μέτρων διάταξης ή
που ο αιτών δεν μπόρεσε να επικαλεσθεί με την πρώτη αίτηση ή
κατά τη διάρκεια της διαδικασίας που κατέληξε στην πρώτη δι-
άταξη και τα οποία είναι ουσιώδους σημασίας για την εκτίμηση
της επίμαχης περιπτώσεως.
19. Π
 ρβλ. I. ΝΑΤΣΙΝΑΣ, ό.π., σ. 1146-1147, ο οποίος θεωρεί ότι τέ-
τοιες περιπτώσεις αφορούν την “επέλευση κάθε πραγματικού ή
νομικού στοιχείου, βάσει του οποίου θα μπορούσε να αμφισβητη-
θεί η ορθότητα των εκτιμήσεων, στις οποίες προέβη ο δικαστής των
ασφαλιστικών μέτρων ως προς τις προϋποθέσεις από τις οποίες
εξαρτάται η χορήγηση της αναστολής ή του προσωρινού μέτρου”.
20. Ι. ΝΑΤΣΙΝΑΣ, ό.π., σ. 1150.
21. ΔΕΚ C-87/94 R, Επιτροπή/Βέλγιο, 22.04.1994, Συλλ. I-1395, σκ. 31.
 ΕΚ C-120/94 R, Επιτροπή/Ελλάδα, 29.06.1994, Συλλ. I-3037, σκ.
22. Δ
42-43.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ουσίας. Ωστόσο, το αιτούμενο προσωρινό μέτρο πρέπει
να είναι συναφές με την κύρια υπόθεση, αλλιώς πρέπει
να κηρυχθεί απαράδεκτη η αίτηση. Αυτό κρίνεται βέβαια
κατά περίπτωση23. Υπάρχουν, εντούτοις, περιπτώσεις
όπου, με πάγια νομολογία του ΔΕΕ, έχει κριθεί ότι, π.χ.,
δεν μπορεί να γίνει δεκτή αίτηση λήψης προσωρινών μέ-
τρων, με την οποία επιδιώκεται να παρεμποδιστεί όργανο
της ΕΕ να ασκήσει τις εξουσίες του για τη διεξαγωγή ερευ-
νών μετά την έναρξη της διαδικασίας και πριν ακόμη το
όργανο αυτό εκδώσει τις οριστικές πράξεις, των οποίων
η εκτέλεση επιδιώκεται24. Μια άλλη περίπτωση είναι η μη
λήψη προσωρινών μέτρων που συνιστούν διαταγές που
απευθύνονται σε τρίτους, μη διαδίκους25.
Β. Προϋποθέσεις του παραδεκτού
Οι προϋποθέσεις του παραδεκτού της αίτησης αναστολής
εκτέλεσης ή άλλων προσωρινών μέτρων, που απαιτού-
νται σωρευτικά26, είναι οι εξής: η προηγούμενη άσκηση
προσφυγής κατά της πράξης, η απειλή σοβαρής και ανα-
πότρεπτης ζημίας, η στάθμιση των εμπλεκόμενων συμ-
φερόντων, το εκ πρώτης όψεως νόμω βάσιμο της κύριας
προσφυγής (fumus boni juris)27 και, τέλος, η υπό έκδοση
διάταξη να μην προδικάζει την ουσία της κύριας προσφυ-
γής. Τα ανωτέρω μέτρα είναι δυνατό να διαταχθούν υπό
τον όρο της εγγυοδοσίας και δύνανται να ανακληθούν ή
να μεταρρυθμιστούν.
Για την πλήρωση της προϋπόθεσης του fumus boni juris
πρέπει να πραγματοποιηθεί μια εκ πρώτης όψεως (prima
facie) εξέταση του βασίμου των νομικών ισχυρισμών, που
επικαλείται ο αιτών, για να στηρίξει την κύρια προσφυγή.
Πρέπει να εξακριβωθεί, εάν ένας, τουλάχιστον, απ’ αυτούς
έχει τέτοια σπουδαιότητα, ώστε να μην μπορεί να απορ-
ριφθεί στα πλαίσια της διαδικασίας των ασφαλιστικών
μέτρων28. Η εξέταση του προβλήματος του παραδεκτού
της κύριας προσφυγής πρέπει, κατ’αρχήν, στα πλαίσια
της διαδικασίας των ασφαλιστικών μέτρων, να μην προ-
δικάζει την ουσία της υπόθεσης. Όταν, όμως, προβάλλε-
 ΕΚ Τ-203/95 R, Connolly/Επιτροπή, 12.12.1995, Συλλ. II-847,
23. Π
ΠΕΚ Τ-18/96, SCK και FNK, 04.06.1996, Συλλ. II-407, ΠΕΚ Τ-610/97,
Carlen κλπ./Συμβούλιο, 03.03.1998, Συλλ. II-485, ΠΕΚ T-47/03 R,
Sison/Συμβούλιο, 15.05. 2003, Συλλ. II-2047.
 ΕΚ T-543/93 R, Gestevision Telecinco/Επιτροπή, 14.12.1993,
24. Π
Συλλ. II-1409, ΠΕΚ Τ-216/01 R, Reisebank/Επιτροπή, 05.12.2001,
Συλλ. II-3481.
 ΕΚ T-322/94 R, Union Carbide/Επιτροπή, 02.01. 1994, Συλλ. II-
25. Π
1159.
 ΕΚ C-286/96 P, SCK και FNK/Επιτροπή, 14.10.1996, Συλλ Ι-4971,
26. Δ
σκ. 30, ΠΕΚ Τ-74/00 R, Artedogan/Επιτροπή, 28.06.2000, Συλλ. II-
2583, σκ. 21.
27. Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ό.π., 2010, σ. 77, Ι. ΝΑΤΣΙΝΑΣ, ό.π., σ. 1141.
28. ΔΕΚ C-149/95 P(R), Επιτροπή/Atlantic Container Line κλπ.,
19.07.1995, Συλλ. I-2165, ΠΕΚ T-13/99 R, Pfizer Animal Health/
Συμβούλιο, 30.06.1999, Συλλ. II-1961.
133

ται το προδήλως απαράδεκτο της κύριας προσφυγής, με
την οποία συνδέεται η αίτηση λήψης των ασφαλιστικών
μέτρων, μπορεί να είναι αναγκαίο να ερευνάται η ύπαρξη
ορισμένων στοιχείων, από τα οποία μπορεί να συναχθεί,
εκ πρώτης όψεως, το παραδεκτό της προσφυγής29.
Ωστόσο, τα ζητούμενα μέτρα πρέπει να είναι συγχρόνως
και επείγοντα, προκειμένου να αποφευχθεί σοβαρή και
ανεπανόρθωτη ζημία των συμφερόντων του αιτούντος30.
Ο διάδικος πρέπει να αποδείξει, προσδιορίζοντας τις
ακριβείς συνέπειες, ότι δεν μπορεί να αναμείνει την έκ-
βαση της κύριας δίκης, χωρίς να υποστεί τέτοια ζημία31.
Κατά πάγια νομολογία, ο αιτών δεν μπορεί να επικαλε-
στεί προσβολή συμφέροντος που δεν είναι προσωπικό ή
χρηματική ζημία που υπέστη, εκτός από εξαιρετικές περι-
πτώσεις που μπορεί να θεωρηθεί ανεπανόρθωτη ή, έστω,
δυσχερώς επανορθώσιμη32.
Όσον αφορά την προϋπόθεση της στάθμισης των συμ-
φερόντων, η σύγκριση αυτή πρέπει να οδηγεί το δικαστή
των ασφαλιστικών μέτρων να εξετάσει, αν, σε περίπτωση
ακύρωσης της επίδικης πράξης από το δικαστή ουσίας,
θα είναι δυνατή η ανατροπή της κατάστασης που θα έχει
δημιουργηθεί από την άμεση εκτέλεση της πράξης αυτής
και, αντιστρόφως, αν η αναστολή εκτέλεσης της εν λόγω
πράξης μπορεί να παρεμποδίσει την παραγωγή όλων των
αποτελεσμάτων της, σε περίπτωση που απορριφθεί επί
της ουσίας η προσφυγή33.
ΙΙ. Παροχή προσωρινής δικαστικής προστασίας
από τα αποκεντρωμένα δικαιοδοτικά όργανα
Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η νομολογία που
ανέπτυξε το τότε ΔΕΚ στο πλαίσιο της προδικαστικής
παραπομπής. Αυτή “η διαδικασία του δικαστή προς δι-
καστή”34 έχει επιτρέψει στο δικαστήριο να εξετάσει ένα
 ΕΚ 376/87 R, Distrivet/Συμβούλιο, 27.01.1988, Συλλ. I-1857,
29. Δ
ΔΕΚ C-300/00 P(R), Federacion de Cofradias de Pescadores de
Guipuzcoa κλπ. /Συμβούλιο, 12.10.2000, Συλλ. I-8797.
 ΕΚ C-65/99 P(R), Willeme/Επιτροπή, 25.03.1999, Συλλ. I-1857,
30. Δ
σκ. 62, ΠΕΚ Τ-222/99 R, Martinez και de Gaulle/Κοινοβούλιο,
25.11.1999, Συλλ. II-3397, σκ.79.
 ΕΚ Τ-151/01 R, Duales System Deutschland/Επιτροπή, 15.11.2001,
31. Π
Συλλ. II-3397, σκ. 187.
 ΕΚ C-213/91 R, Abertal κλπ./Επιτροπή, 18.10.1991, Συλλ. I-5109,
32. Δ
σκ. 24, ΠΕΚ T-2/95 R, Industrie des poudres spheriques/Συμβούλιο,
24.02.1995, Συλλ. II-485, σκ. 28, ΔΕΚ 46/87 R, Hoechst/Επιτροπή,
26.03.1987, Συλλ. 1549, ΔΕΚ 45/87, Dundalk, 16.02.1987, Συλλ.
783.
33. ΔΕΚ C-377/98 R, Κάτω Χώρες/Κοινοβούλιο, Συμβούλιο, 25.07.2000,
Συλλ. I-6229, ΔΕΚ C-445/00 R, Αυστρία/Συμβούλιο, 23.02.2001,
Συλλ. I-1461, ΠΕΚ Τ-215/07 R, Donnici/Κοινοβούλιο, 15.11.2007,
Συλλ. II-4673.
34. F . PICOD, Préface, στο A. Barav, Études sur le renvoi préjudiciel
134
Αρχοντάκη: Η αναστολή εκτελέσεως
μεγάλο αριθμό προβλημάτων, που απορρέουν από
την εφαρμογή του κοινοτικού και του ενωσιακού, πλέ-
ον, δικαίου από τα εθνικά δικαστήρια. Οι αποφάσεις
Factortame, Zuckerfabrik και Αtlanta λήφθηκαν στο πλαί-
σιο τέτοιων προδικαστικών ερωτημάτων, που τέθηκαν
από τα εθνικά δικαστήρια. Οι αποφάσεις αυτές εισάγουν
δύο διαφορετικά συστήματα παροχής προσωρινής προ-
στασίας από τα εθνικά δικαστήρια (Κεφάλαιο Α), καθώς
πρόκειται για διαφορετικές πράξεις που προσβάλλονται,
καταρχήν, γεγονός το οποίο οδήγησε σε μια διαφοροποί-
ηση των επιχειρημάτων που αναπτύχθηκαν από το ΔΕΚ
(Κεφάλαιο Β).
Α. Δύο διακριτά συστήματα
Όσον αφορά την απόφαση Factortame, το ΔΕΚ απάντησε
ότι το εθνικό δικαστήριο, ενώπιον του οποίου έχει αχθεί
διαφορά σχετικά με το κοινοτικό δίκαιο και το οποίο κρί-
νει ότι το μόνο εμπόδιο, για να διατάξει προσωρινά μέ-
τρα, αποτελεί ένας κανόνας εθνικού δικαίου, έχει αρμοδι-
ότητα να τα διατάξει και οφείλει35 να μην εφαρμόσει τον
κανόνα αυτό. Στην απόφαση Zuckerfabrik, το ΔΕΚ έκρινε
ότι τα εθνικά δικαστήρια μπορούν να αναστείλουν την
εκτέλεση μιας εθνικής διοικητικής πράξης που λήφθηκε
στη βάση ενός κοινοτικού Κανονισμού, ο οποίος είναι
αντίθετος στο πρωτογενές κοινοτικό δίκαιο. Τέλος, στην
απόφαση Atlanta, το ΔΕΚ έκρινε ότι τα εθνικά δικαστή-
ρια μπορούν να λάβουν οποιοδήποτε προσωρινό μέτρο
κατά εθνικής διοικητικής πράξης, που εκδόθηκε βάσει
κοινοτικού Κανονισμού, για τον οποίο τέθηκε προδικα-
στικό ερώτημα ως προς το κύρος του.
Παρατηρούμε ότι οι αποφάσεις Zuckerfabrik και Atlanta
δεν έχουν κάποια διαφορά ως προς τη φύση τους. Ο κοι-
νοτικός δικαστής, μη θέλοντας να μεταφέρει τη συσταλ-
τική ανάγνωση του άρθρου 278 της σημερινής ΣΛΕΕ, που
ήδη έγινε με την απόφαση Zuckerfabrik, διεύρυνε την
εμβέλεια της νομολογίας, επισημαίνοντας άμεσα αυτή
τη φορά, ότι τα εθνικά δικαστήρια μπορούν, όχι μόνο να
αναστέλλουν την εφαρμογή εθνικών διατάξεων, αλλά και
να διατάξουν και προσωρινά μέτρα διάφορα της αναστο-
λής εκτέλεσης36.
dans le droit de l’Union européenne, Bruylant, Brussels, 2011,
σ. I, όπου κάνει λόγο για μια “διαδικασία δικαστή προς δικαστή
(«procédure de juge à juge»)”.
35. Βλ. F. PICOD, Le droit au juge en droit communautaire στο J.
Rideau, Le droit au juge dans l’Union européenne, L.G.D.J., Paris,
1998, σ. 162-165. Σύμφωνα με το συγγραφέα, «ο δικαστής δεν
είναι υποχρεωμένος να διατάζει προσωρινά μέτρα, αυτή η υποχρέ-
ωση θα ήταν υπερβολική, αν λάβουμε υπόψη τα διάφορα συμφέ-
ροντα που υπάρχουν». Δεν είναι, επομένως, υποχρεωτικό ο δι-
καστής να αναστείλει μια εθνική διάταξη νόμου κάθε φορά που
υπάρχει τέτοιο αίτημα. Βλ. επίσης P. LE MIRE, Note sous l’arrêt
Factortame, Droit administratif, 1990, σ. 836.
36. Βλ. J. CAVALLINI, Juge national des référés en droit communau-
ΕΕΕυρΔ 2:2013
πράξεων των ενωσιακών οργάνων
Αντίθετα, δεν μπορούμε να καταλήξουμε στο ίδιο συ-
μπέρασμα, αν συγκρίνουμε τις αποφάσεις Zuckerfabrik
και Atlanta με την απόφαση Factortame. Είναι σαφές ότι
μαζί συνιστούν τη βάση για την αναγνώριση, για πρώτη
φορά, και τη διασφάλιση της γενικής αρχής της προσωρι-
νής προστασίας των δικαιωμάτων, που αναγνωρίζονται
από το κοινοτικό δίκαιο37, αλλά εισάγουν δύο διακριτά
συστήματα38.
Tο δικαστήριο εισήγαγε αυτά τα δύο διαφορετικά συστή-
ματα προσωρινής προστασίας, λαμβάνοντας υπόψη την
κύρια πράξη που προσβάλλεται κάθε φορά. Αναλυτικό-
τερα, στην απόφαση Factortame αμφισβητείται ενώπιον
του εθνικού δικαστή ένας κανόνας καθαρά εσωτερικής
φύσης, με άλλα λόγια, το εθνικό δίκαιο. Από την άλλη
πλευρά, στην απόφαση Zuckerfabrik και στην απόφαση
Atlanta, το κοινοτικό δίκαιο είναι αυτό που τίθεται υπό
αμφισβήτηση39.
Πιο συγκεκριμένα, όταν ο εθνικός δικαστής αποφασίζει
τη διαταγή προσωρινών μέτρων για μια εθνική διοικητι-
κή πράξη που εκδόθηκε βάσει ενός κοινοτικού Κανονι-
σμού, επειδή (αυτή) έρχεται σε αντίθεση με τις Συνθήκες,
θέτει εμμέσως υπό αμφισβήτηση την εγκυρότητα του
ίδιου του Κανονισμού. Άρα, όπως και για κάθε πράξη του
κοινοτικού δικαίου, το κύρος του πρέπει να κριθεί μόνον
από το ΔΕΕ, σύμφωνα με την απόφαση Foto-Frost40,41. Ως
εκ τούτου, είναι φανερό ότι πρέπει να εισαχθεί εδώ ένα δι-
αφορετικό σύστημα από αυτό της απόφασης Factortame,
με δεδομένο ότι πρόκειται για περιπτώσεις που δεν αφο-
ρούν μόνο το εθνικό δίκαιο, αφού παράλληλα αμφισβη-
τείται και το κύρος κάποιας ενωσιακής πράξης, έστω και
εμμέσως.
Μάλιστα, στις αποφάσεις Zuckerfabrik και Atlanta, οι ίδιες
οι εθνικές διοικητικές πράξεις συνιστούν πράξεις εκτέλε-
σης του κοινοτικού δικαίου. Δεν προέρχονται, δηλαδή,
από την αυτόνομη βούληση των εθνικών νομοθετών
αλλά του κοινοτικού νομοθέτη. Αυτές οι εθνικές πρά-
taire: vers de nouvelles fonctions, Dalloz Affaires, 1995, νol. 41,
σ. 1311, R. MEDHI, Le droit communautaire et les pouvoirs du
juge national de l’urgence, Revue trimestrielle de droit euro-
péenne, 1996, σ. 79, H. GALLAT, La dualité du référé national
issu des exigences communautaires στο C. Philip, Référé et droit
communautaire, CDRE, 1999, σ. 11, D. SIMON, Note sous l’arrêt
Atlanta, JCI, 1996, p. 472, Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, ό.π., 1998, σ. 73.
37. H
 . GALLAT, ό.π., σ. 12, J. CAVALLINI, Le juge national du provisoire
face au droit communautaire. Les contentieux français et anglais,
Bruylant, Brussels, 1995, σ. 11.
38. Β
 λ. όπου χρησιμοποιείται ο όρος dualité des regimes.
39. H
 . GALLAT, ό.π., σ. 11, J. CAVALLINI, ό.π., Βruylant, 1995, σ. 11.
 ΕΕ 314/85, Foto-Frost, 22.10.1987, Συλλ. Ι-4199.
40. Δ
41. Β
 λ. F. PICOD, ό.π., 1998, σ. 163, σύμφωνα με τον οποίο, το δι-
καστήριο με την απόφαση Zuckerfabrik επηρέασε την ισχύ της
Foto-Frost.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ξεις εκτέλεσης του κοινοτικού δικαίου είναι, κατ’ ουσίαν,
περισσότερο πράξεις κοινοτικές παρά εθνικές πράξεις
stricto sensu42. Όπως, μάλιστα, σωστά είχε επισημάνει και
ο R. Kovar, πρόκειται για “το εθνικό δίκαιο … (που) … είναι
κοινοτικό στα θεμέλιά του και στην ουσία του”43.
Παρατηρούμε, επομένως, ότι αυτή η ουσιώδης διαφορά
μεταξύ της απόφασης Factortame και των αποφάσεων
Zuckerfabrik και Atlanta δεν μας επιτρέπει να μιλάμε για
την εισαγωγή ενός ενιαίου συστήματος με αυτές τις απο-
φάσεις. Εν τούτοις, αυτή η διαφορά, που έγκειται στη δι-
αφορετική φύση των πράξεων που κυρίως θίγονται, δεν
έγινε αμέσως αντιληπτή. Ενδεικτικό είναι το στοιχείο ότι
το House of Lords, στο πλαίσιο της απόφασης Factortame
και των προδικαστικών ερωτημάτων που έθεσε στο ΔΕΚ,
έκανε λόγο για εθνική διάταξη (national measure), χωρίς
να προσδιορίζει τη φύση της, ότι πρόκειται δηλαδή για
νόμο. Πίστευαν ότι η φύση της διάταξης δεν παίζει κά-
ποιο ουσιώδη ρόλο στην απάντηση που θα δώσει το ΔΕΚ
για την αναγνώριση της δυνατότητας λήψης προσωρινών
μέτρων από τα εθνικά δικαστήρια.
Το ΔΕΕ ανέπτυξε, έτσι, μια διαφορετική επιχειρηματολο-
γία στην απόφαση Factortame, από τη μια πλευρά, και
στις αποφάσεις Zuckerfabrik και Atlanta, από την άλλη
πλευρά, υποδεικνύοντας έτσι, εμμέσως, την ύπαρξη
δύο διαφορετικών συστημάτων. Παρά ταύτα, στην πιο
πρόσφατη απόφαση Unibet, το ΔΕΕ υποστηρίζει, πλέον,
ρητά αυτό που τόσο καιρό ανέφερε εμμέσως. Έχοντας
ανάλογα πραγματικά περιστατικά με αυτά της απόφασης
Factortame, το ΔΕΕ απέρριψε τον ισχυρισμό των διαδίκων
ότι οι προϋποθέσεις, που χρησιμοποιούνται στις αποφά-
σεις Zuckerfabrik και Atlanta, μπορούν να μεταφερθούν
σ’ αυτήν την υπόθεση, σημειώνοντας ότι “η υπόθεση δεν
είναι της ίδιας φύσης”.
Εντούτοις, σ’ αυτήν τη διαφοροποίηση της επιχειρηματο-
λογίας του ΔΕΚ στηρίχθηκε αποκλειστικά ένα μέρος της
θεωρίας44, για να υποστηρίξει την ύπαρξη αυτών των δύο
συστημάτων, χωρίς να λαμβάνει υπόψη την κύρια πράξη,
42. L . LEBEAU, Note sous l’arrêt Unibet, CJCE 13 Mars 2007, Revue
des affaires européens, 2007, σ. 148.
43. R
 . KOVAR, Le droit national du droit communautaire, essai d’une
théorie de l’écran communautaire, Mélanges Boulouis 1991, σ.
345.
44. Π
 ρβλ. H. GALLAT, ό.π, σ. 23, D. SIMON, Note sous l’arrêt Zucker-
fabrik, J.D.I., 1992, σ. 415, A. BARAV / D. SIMON, Le droit commu-
nautaire et la suspension provisoire des mesures nationales. Les
enjeux de l’affaire Factortame, RMC, 1990, σ. 594-595. Παρόλ’
αυτά, ο συγγραφέας D. SIMON, σ’ ένα άλλο άρθρο του (D. SIMON,
Note sous l’arrêt Factortame, J.D.I., 1991, σ. 450), υποστηρίζει
ότι υπάρχει μια συνέχεια μεταξύ των αποφάσεων Factortame
και Zuckerfabrik «la Cour dans l’affaire Zuckerfabrik a confirmé
le principe dégagé dans l’affaire Factortame», άποψη την οποία,
όμως, δεν υιοθετεί στα επόμενα άρθρα του.
135

η οποία προσβάλλεται. Βασίζεται, δηλαδή, αποκλειστικά
στη διαφοροποίηση της διάρθρωσης των επιχειρημάτων
και των αρχών, που χρησιμοποίησε το ΔΕΕ, και της προ-
θυμίας του να απαντήσει στις ερωτήσεις που του έθεσε
το εθνικό δικαστήριο για το ποιες είναι οι προϋποθέσεις
χορήγησης προσωρινών μέτρων.
Β. Δύο διαφορετικές επιχειρηματολογίες
Ο κοινοτικός δικαστής, για την απόφαση Factortame και
τις αποφάσεις Zuckerfabrik και Atlanta, στηρίχθηκε σε
διαφορετικές βάσεις και συγκεκριμένα σε διαφορετικές
αρχές του κοινοτικού δικαίου. Πιο συγκεκριμένα, την
υπόθεση Factortame την εξέτασε με βάση την αρχή της
υπεροχής, επικαλούμενος την απόφαση Simmenthal45.
Σύμφωνα μ’ αυτήν την απόφαση, τα εθνικά δικαστήρια
είναι υποχρεωμένα να παραμερίσουν κάθε διάταξη του
εθνικού δικαίου που λειτουργεί ως εμπόδιο στην πλήρη
αποτελεσματικότητα των κοινοτικών κανόνων. Το ΔΕΚ
υποστήριξε ότι αυτή η απαίτηση εφαρμόζεται, επίσης,
στο πλαίσιο ενός εθνικού κανόνα που εμποδίζει τη λήψη
προσωρινών μέτρων. Παρατηρούμε, επομένως, ότι η
απόφαση αυτή σημείωσε ένα μεγάλο βήμα στη νομολο-
γία του ΔΕΕ όσον αφορά τις σχέσεις του κοινοτικού και
του εθνικού δικαίου46.
Ενώ, λοιπόν, στην απόφαση Factortame κρίθηκε ότι οι
ίδιοι οι εθνικοί δικαστές οφείλουν να αναστείλουν μια
εθνική διάταξη που θεωρείται ασυμβίβαστη με το κοι-
νοτικό δίκαιο, εντούτοις, γίνεται παραπομπή στα εθνικά
δίκαια για την οργάνωση αυτής της εξουσίας, σύμφωνα
με την αρχή της αυτονομίας των κρατών, θεσμικής και
διαδικαστικής47. Σε μια μεταγενέστερη, μάλιστα, απόφα-
ση της Factortame, το ΔΕΚ υπενθυμίζει ότι αυτή η αρχή
εφαρμόζεται με την επιφύλαξη δύο άλλων αρχών, αυτής
της ισοδυναμίας (équivalence) και της αποτελεσματικό-
τητας (effectivité)48. Για το λόγο αυτόν, και παρά το γεγο-
 ΕΚ 106/77 R, Simmenthal, 09.03.1978, Συλλ. 629.
45. Δ
46. Β
 λ. D. SIMON, ό.π., 1991, σ. 447, που υπογραμμίζει ότι η απόφα-
ση Factortame συνέβαλε στη διαμόρφωση «διαφορών δεύτερης
γενιάς (un contentieux de la deuxième génération)». Βλ. επίσης A.
BARAV / D. SIMON (ό. π., 1990, σ. 595), που εξηγούν ότι η πάγια
νομολογία αφορούσε περιπτώσεις όπου η ύπαρξη ατομικών
δικαιωμάτων δεν αμφισβητούνταν, ενώ στη συγκεκριμένη πε-
ρίπτωση οι διάδικοι στην κύρια δίκη διεκδικούν την προστασία
των δικαιωμάτων τους.
47. Σ
 ύμφωνα με την αρχή που διαμορφώθηκε από το ΔΕΚ με τις
αποφάσεις Rewe και Comet, τα κράτη μέλη έχουν αποκλειστική
αρμοδιότητα να υποδεικνύουν ποια είναι τα αρμόδια δικαστή-
ρια και να ρυθμίζουν τις διαδικαστικές προϋποθέσεις της πρό-
σβασης στη δικαιοσύνη για την προστασία των δικαιωμάτων
που αντλούν οι διάδικοι από το άμεσο αποτέλεσμα του κοινο-
τικού δικαίου.
 ύμφωνα με την απόφαση Unibet (Βλ. S. DENYS, Autonomie
48. Σ
procédurale des États membres, AJDA, 2007, σ. 1119-1120),
136
Αρχοντάκη: Η αναστολή εκτελέσεως
νός ότι ο εθνικός δικαστής υπέβαλε ερώτημα σχετικά με
τις προϋποθέσεις, με βάση τις οποίες θα μπορούσε να χο-
ρηγήσει προσωρινά μέτρα, το ΔΕΚ δεν απάντησε, επικα-
λούμενο την αυτονομία των κρατών μελών.
Αντίθετα, στην απόφαση Zuckerfabrik, το ΔΕΚ αποφάσισε
αντίστροφα, “κάνοντας την παραπομπή στο κοινοτικό δί-
καιο τη βασική αρχή και την παραπομπή στο εθνικό δίκαιο
την εξαίρεση”49, υπενθυμίζοντας την απαίτηση για ενιαία
εφαρμογή του κοινοτικού δικαίου. Η εφαρμογή αυτή
αναφέρεται σε μια “θεμελιώδη απαίτηση της κοινοτικής
έννομης τάξης”, για να εξασφαλιστεί η “συνοχή της προσω-
ρινής προστασίας των διαδίκων”50. Το ίδιο, μάλιστα, το ΔΕΚ
επεσήμανε ότι σ’ αυτήν την απόφαση κινούμαστε “σ’ ένα
πεδίο, όπου η διαδικαστική αυτονομία δεν ισχύει, επειδή
πρόκειται για την ευρωπαϊκή δικαστική τάξη. Η αναστολή
εκτελέσεως διοικητικών πράξεων στηριζόμενων σε κοινοτι-
κό Κανονισμό, καίτοι διεπομένη από εθνικούς δικονομικούς
κανόνες, ιδίως σε ό,τι αφορά την υποβολή και εξέταση της
αιτήσεως, πρέπει να εξαρτάται σ’ όλα τα κράτη μέλη από ενι-
αίες προϋποθέσεις”51.
Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι, ενώ στην απόφαση
Factortame, ο κοινοτικός δικαστής απείχε από το να απα-
ντήσει στην ερώτηση, που ρητά τέθηκε από το House of
Lords, στην απόφαση Zuckerfabrik επισημαίνει στο γερ-
μανό δικαστή, με λεπτομέρειες, τις προϋποθέσεις για τη
διαταγή αναστολής της εκτέλεσης και, αργότερα, με την
απόφαση Atlanta για τη λήψη προσωρινών μέτρων. Βλέ-
πουμε ότι ο κοινοτικός δικαστής προχώρησε σε μια μο-
νομερή ρύθμιση των προϋποθέσεων, που επιβάλλονται
από τον εθνικό δικαστή κατά την άσκηση της λειτουρ-
γίας του52, θέτοντας, έτσι, την αναλογία με τις εξουσίες
που έχει ο ίδιος ο κοινοτικός δικαστής με βάση τα άρθρα
αυτές οι δύο αρχές μεταφέρθηκαν στο επίπεδο της παροχής
προσωρινής προστασίας. Είναι σαφές ότι τα κριτήρια που έχουν
διαμορφωθεί από το εθνικό δίκαιο για τη διαταγή προσωρινών
μέτρων σε υποθέσεις που αμφισβητείται το κοινοτικό δίκαιο
δεν πρέπει, από τη μία πλευρά, να είναι λιγότερο ευνοϊκά από
αντίστοιχες υποθέσεις, όπου αμφισβητείται το εθνικό δίκαιο
(principe d’équivalence) και, από την άλλη πλευρά, δεν πρέπει
να καθιστούν αδύνατη την προσωρινή δικαστική προστασία
των δικαιωμάτων των διαδίκων που δίνονται από το κοινοτικό
δίκαιο (principe d’effectivité). Η τελευταία αυτή αρχή αποτελεί
εκδοχή του δικαιώματος σε μια διαδικαστική προστασία, που
διαμορφώθηκε από την απόφαση Johnston (ΔΕΚ C-222/84,
Johnston, 15.05.1986, Συλλ. I-1651).
49. H. GALLAT, ό.π., σ. 24-25.
50. Βλ. J. CAVALLINI, ό.π., Dalloz Affaires, 1995, σ. 1311, σύμφωνα
με τον οποίο «Μόνοι οι κανόνες που αφορούν την εισαγωγή και
l’instruction de la demande παραμένουν κανόνες δικονομίας κάθε
κράτους μέλους».
51. Απόφαση Zuckerfabrik, σκ. 26.
52. J.-M. FEVRIER, La jurisprudence communautaire et le contentieux
administrative du sursis à exécution, AJDA, 1995 σ. 871.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
πράξεων των ενωσιακών οργάνων
185 και 186 ΣΕΕ53. Αυτός ο παραλληλισμός της λήψης
προσωρινών μέτρων από τα εθνικά δικαστήρια, με την
αναστολή της εκτέλεσης των κοινοτικών πράξεων που
μπορεί να διατάξει το ίδιο το ΔΕΚ, στα πλαίσια μιας προ-
σφυγής ακύρωσης, οδήγησε να μεταφερθούν οι ίδιες
προϋποθέσεις, που καθορίστηκαν από τη νομολογία
του ΔΕΚ, όσον αφορά στην αναστολή των αποτελεσμά-
των κοινοτικών πράξεων54. Μπορούμε, έτσι, να κάνουμε
λόγο για μια κοινοτικοποίηση55 των προϋποθέσεων της
χορήγησης της αναστολής. Ο εθνικός δικαστής θα πρέ-
πει να ακολουθήσει την κοινοτική άποψη της αναστολής
εκτέλεσης ή της λήψης θετικών προσωρινών μέτρων,
άσχετα από τα εθνικά κριτήρια, σχετικά με τη χορήγηση
αυτών των μέτρων.
Επομένως, η αναστολή εκτέλεσης ή τα προσωρινά θετικά
μέτρα δεν μπορούν να χορηγηθούν, παρά μόνον “εφό-
σον το δικαστήριο αυτό έχει σοβαρές αμφιβολίες ως προς
το κύρος της κοινοτικής πράξεως και εφόσον […] συντρέχει
περίπτωση επείγοντος, ο δε αιτών απειλείται με βαρεία και
ανεπανόρθωτη ζημία, και εφόσον το εν λόγω δικαστήριο
λάβει δεόντως υπόψη του το συμφέρον της Κοινότητας”56.
Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά την προϋπόθεση της σο-
βαρής αμφιβολίας για το κύρος ενός Κανονισμού, “μόνον
η δυνατότητα διαπιστώσεως ακυρότητας […] μπορεί […]
να δικαιολογήσει τη λήψη προσωρινών μέτρων”57. Ωστόσο,
αυτή η προϋπόθεση πληρούται σιωπηρά, καθώς τα εθνι-
κά δικαστήρια έχουν υποχρέωση, ανεξαρτήτως βαθμού,
να παραπέμψουν κάθε ερώτημα σχετικά με τον έλεγχο
του κύρους των πράξεων του παραγώγου δικαίου, όταν
έχουν σοβαρή αμφιβολία για το κύρος και προτίθενται να
κρίνουν άκυρη την πράξη του παραγώγου δικαίου58.
Παρατηρούμε, επίσης, ότι στα πλαίσια της προϋπόθεσης
της στάθμισης των συμφερόντων, που ισχύει και για τη
διαδικασία ενώπιον των κεντρικών δικαιοδοτικών ορ-
γάνων (βλ. παραπάνω, Κεφ. Ι.Β.), το εθνικό δικαστήριο
 πόφαση Zuckerfabrik, σκ. 27.
53. Α
54. D
 . SIMON, ό.π., 1992, σκ. 419.
55. J .-M. FEVRIER, ό.π., σ. 871, A. BARAV / D. SIMON, ό.π., 1990, σ. 593,
D. SIMON, ό.π., 1991, σ. 447.
56. Σ
 ύμφωνα με την απόφαση ΔΕΚ C-453/03, C-11/04, C-12/04 et
C-194/046, ABNA κ.α., 06.12.2005, Συλλ. I-10423, το ΔΕΚ έκρινε
ότι οι εθνικές διοικητικές αρχές, σε αντίστοιχα πραγματικά περι-
στατικά με αυτά της απόφασης Zuckerfabrik, δεν μπορεί, χωρίς
την προηγούμενη παρέμβαση μιας δικαστικής αρχής, να λάβουν
προσωρινά μέτρα αναμένοντας την απόφαση του ΔΕΚ επί προ-
δικαστικού ερωτήματος για το κύρος της υπό κρίση απόφασης.
Από την ίδια τους τη φύση οι διοικητικές αρχές αποκλείονται
από τη δυνατότητα λήψης προσωρινών μέτρων. Βλ. E. MEISSE,
Note sous l’arrêt, Europe, février 2006, ν. 2, σ. 10-11.
 πόφαση Atlanta, σκ. 35.
57. Α
 πόφαση Foto Frost, ό.π., βλ. αναλυτικά, Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, ό.π.,
58. Α
2010, σ. 142-143.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
πρέπει να λάβει υπόψη και το συμφέρον της Κοινότητας.
“Όταν η λήψη ασφαλιστικών μέτρων συνεπάγεται τον κίνδυ-
νο οικονομικής ζημίας της Κοινότητας, το εθνικό δικαστήριο
πρέπει να έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στον αιτούντα την
παροχή επαρκών εγγυήσεων, όπως τη σύσταση ασφαλείας
ή μεσεγγυήσεως”59.
Ωστόσο, στα παραπάνω, έχει προστεθεί και μια ακό-
μη προϋπόθεση. Πιο συγκεκριμένα, ο εθνικός δικαστής
έχει υποχρέωση να υποβάλλει προδικαστικό ερώτημα
στο ΔΕΚ για το κύρος του Κανονισμού, επειδή, μόλις δι-
αταχθεί η αναστολή της διοικητικής πράξης, παραλύουν
προσωρινά και εμμέσως τα αποτελέσματα του κοινοτικού
Κανονισμού, που συνιστούν τη βάση αυτής της πράξης.
Εξαιρέσεις, παρά ταύτα, έχουν εισαχθεί στην υποχρέωση
αποστολής προδικαστικού ερωτήματος60. Ο εθνικός δι-
καστής δεν υποχρεούται να θέσει στο ΔΕΚ προδικαστικό
ερώτημα για το κύρος μιας πράξης, στο μέτρο που ένας
άλλος εθνικός δικαστής θα είχε θέσει ερώτημα. Ο διοι-
κητικός δικαστής δεν θα θέσει προδικαστικό ερώτημα,
απλά και μόνο για να είναι σύμφωνος με τις απαιτήσεις
της Ζuckerfabrik. Επιπλέον, με τις αποφάσεις Hoffman-La
Roche61 και Morson62, το ΔΕΚ αποφάνθηκε ότι ο εθνικός δι-
καστής, που κρίνει κατά τη διαδικασία των ασφαλιστικών
μέτρων, δεν υποχρεούται να παραπέμψει στο ΔΕΚ, αλλά
απλώς δικαιούται, π.χ. στις περιπτώσεις που οι διάδικοι
στην κύρια δίκη μπορούν να συνεχίσουν επί της ουσίας.
Το ΔΕΚ, επίσης στην απόφαση T Port63 τόνισε ότι, από τη
μία πλευρά, δεν μπορεί να τεθεί προδικαστικό ερώτημα
για τις παραλείψεις ενός οργανισμού της Ε.Ε. και, από την
άλλη, ότι ο έλεγχος αυτός της παράλειψης ανήκει στην
αποκλειστική αρμοδιότητα του κοινοτικού δικαστή64.
Η απόφαση Αtlanta, ωστόσο, επέβαλε στον εθνικό δικα-
στή, με βάση το άρθρο 185 και 186 ΣΕΕ μια ακόμη προ-
ϋπόθεση, αυτή του σεβασμού των αποφάσεων που έχει
λάβει ο κοινοτικός δικαστής στα πλαίσια άλλων διαδικα-
σιών65. Το ΔΕΕ τόνισε, παρά ταύτα, ότι αυτή η υποχρέωση
ισχύει μόνο για τις περιπτώσεις, όπου υπάρχει ταυτότητα
 πόφαση Zuckerfabrik, σκ. 32 και απόφαση Atlanta, σκ. 45.
59. Α
60. Π
 β. J. CAVALLINI, ό.π., Bruylant, 1995, σ. 428, ο οποίος υποστη-
ρίζει ότι η υποχρέωση παραπομπής, όπως προβλέπεται από την
απόφαση Zuckerfabrik, δεν συνιστά προδικαστικό ερώτημα στα
πλαίσια του μηχανισμού συνεργασίας, αλλά για έναν έλεγχο a
posteriori από το ΔΕΕ.
 ΕΚ 107/76, Hoffman-La Roche, 24.05.1977, Συλλ. 957.
61. Δ
 ΕΚ 35/82 και 36/82, Morson, 27.10.1982, Συλλ. 3723.
62. Δ
 ΕΚ C-68/95, T. Port, 26.11.1996, Συλλ. I-6065. Βλ. επίσης M.
63. Δ
STRUYS, Le droit communautaire et l’application des règles
procédurales nationales, Droit européen, Mars 2000, vol. 67, σ.
49-54, Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, ό.π., 1998, σ. 70.
64. Β
 λ. Αναλυτικότερα Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, ό.π., 1998, σ. 72.
 πόφαση Atlanta, σκ. 50.
65. Α
137

μεταξύ των λόγων παρανομίας που παρουσιάζονται ενώ-
πιον του κοινοτικού και του εθνικού δικαστή.
Εντούτοις, παρατηρούμε ότι το ΔΕΚ επιβάλλει στον εθνι-
κό δικαστή προϋποθέσεις, που είναι πιο αυστηρές, στις
περιπτώσεις που μια εθνική πράξη αμφισβητείται για
παράβαση του κοινοτικού δικαίου, παρά όταν μια εθνι-
κή πράξη αμφισβητείται για παράβαση του εθνικού δι-
καίου. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι η αρχή της ισοδυναμίας
(equivalence) δεν γίνεται σεβαστή66. Tο περίεργο είναι ότι
η ρήξη αυτής της αρχής επέρχεται από το ίδιο το ΔΕΚ, που
επιβάλλει αυτές τις συγκεκριμένες προϋποθέσεις. To ΔΕΚ
παραγνωρίζει την αρχή αυτή, θέλοντας να είναι το μόνο
αρμόδιο για την εκτίμηση του κύρους των πράξεων του
κοινοτικού, και, πλέον, του ενωσιακού, δικαίου, ακόμα και
στις περιπτώσεις που ο εθνικός δικαστής προχωρά, προ-
σωρινά και εμμέσως, σε μια τέτοια εκτίμηση.
Συμπεράσματα
Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι μέσω των Συνθηκών (άρθρα
278 και 279 ΣΛΕΕ) και μέσω της νομολογίας του ΔΕΕ, με
βάση τα προδικαστικά ερωτήματα που του τέθηκαν (βλ.
Factortame, Zuckerfabrik, Atlanta), το σύστημα παροχής
προσωρινής προστασίας οργανώθηκε στα πλαίσια της
Ε.Ε. Τόσο στα κεντρικά δικαιοδοτικά όργανα (ΔΕΕ, ΓΔΕΕ,
ΔΔΔ), όσο και στα αποκεντρωμένα δικαιοδοτικά όργανα
(δικαστήρια των κρατών μελών) τέθηκαν οι προϋποθέ-
66. Β
 λ. F. PICOD, ό.π., 1998, σ. 164, που χρησιμοποιεί το παράδειγμα
της γερμανικής έννομης τάξης όπου προβλέπονται προϋποθέ-
σεις αναστολής εκτέλεσης πιο αυστηρές.
138
Αρχοντάκη: Η αναστολή εκτελέσεως
σεις για την εκπλήρωση της γενικής αρχής της πλήρους
και αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας.
Περισσότερο, ωστόσο, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι
προϋποθέσεις παροχής προσωρινής δικαστικής προστα-
σίας από τα αποκεντρωμένα δικαιοδοτικά όργανα. Μια
πιο προσεκτική ματιά θα μας οδηγήσει στο συμπέρασμα
ότι με την αποφάση Factortame, από τη μια πλευρά, και
με τις αποφάσεις Zuckerfabrik και Atlanta από την άλλη,
εισάγονται δύο διακριτά συστήματα παροχής προσωρι-
νής προστασίας, καθώς διαφορετική είναι η κύρια πράξη
που κάθε φορά προσβάλλεται. Στην απόφαση Factortame
έχουμε έναν κανόνα καθαρά εσωτερικής φύσης, με άλλα
λόγια, το εθνικό δίκαιο, το οποίο αμφισβητείται ενώπι-
ον του εθνικού δικαστή. Στην απόφαση Zuckerfabrik και
στην απόφαση Atlanta, το κοινοτικό δίκαιο είναι αυτό
που τίθεται υπό αμφισβήτηση, έστω και εμμέσως.
Έτσι, το ΔΕΕ για την περίπτωση Factortame, αποφάσισε,
στηριζόμενο στην αρχή της αυτονομίας των κρατών, ότι
τα ίδια τα κράτη μέλη πρέπει να αποφασίσουν ποιες είναι
οι προϋποθέσεις, ακριβώς, επειδή είναι μια εθνική διάτα-
ξη που αμφισβητείται, ενώ στις αποφάσεις Zuckerfabrik
και Αtlanta, το ΔΕΕ, με βάση την αρχή της ενιαίας εφαρμο-
γής του ενωσιακού, πλέον, δικαίου, όρισε ρητά ποιες είναι
οι προϋποθέσεις της παροχής προσωρινής προστασίας
για τα αποκεντρωμένα δικαιοδοτικά όργανα. Μάλιστα,
οι προϋποθέσεις αυτές αποτελούν τις ίδιες προϋποθέ-
σεις, που καθορίστηκαν από τη νομολογία του ΔΕΚ, όσον
αφορά στην αναστολή των αποτελεσμάτων κοινοτικών
πράξεων από τα κεντρικά δικαιοδοτικά όργανα. Έτσι
μπορούμε να κάνουμε λόγο για μια κοινοτικοποίηση των
προϋποθέσεων της χορήγησης της αναστολής από τα
αποκεντρωμένα δικαιοδοτικά όργανα.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
 Η νομική φύση των πράξεων του Eurogroup
Δημήτριος Καραγκούνης∗, Μαρία Ιωάννα Ράντου∗∗

Οι εμπνευστές της Ευρωπαϊκής Ένωσης οραματίσθηκαν μια ένωση κρατών που θα βασιζόταν σε στέρεα δικαιϊκά θεμέλια.
Ενώ ξεκίνησε ως μια κατά βάση οικονομική ένωση (Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα) και προχώρησε στη συνέχεια με στα-
θερά βήματα προς μια νομισματική ενοποίηση, εντούτοις δεν εμβάθυνε αντίστοιχα στην ενοποίηση των οικονομιών των
κρατών μελών της. Η πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση και οι εν γένει ραγδαίες οικονομικές εξελίξεις σε κράτη μέλη της
Ευρώπης, όπως στην Ελλάδα και την Κύπρο, δημιούργησαν την ανάγκη ταχείας λήψης αποτελεσματικών μέτρων αντιμετώ-
πισής τους. Αυτά με τη σειρά τους, λόγω της έλλειψης αντίστοιχου νομοθετικού πλαισίου, οδήγησαν στη λήψη αποφάσεων
με σημαντικές επιπτώσεις, θέτοντας ευθέως υπό αμφισβήτηση τη νομιμοποίηση του τρόπου λήψης αυτών. Κομβικό ρόλο
στις αποφάσεις αυτές διαδραμάτισε το Eurogroup (Ευρωομάδα), ένα άτυπο όργανο με ιδιόρρυθμες, όπως αποδείχτηκε
στην πράξη, αρμοδιότητες. Ποιά η νομική φύση αυτού του sui generis οργάνου, από πού αντλεί τη νομιμοποίησή του και
πώς εντάσσεται στο δικαιοπολιτικό σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Στη μελέτη αυτή επιχειρείται να δοθεί μια απάντηση
στα ερωτήματα αυτά, με πεποίθηση πως η Ένωση, ως «ιδιαίτερη έννομη τάξη», έχει δομές και θεσμικές διαδικασίες, που
διασφαλίζουν την έκδοση των κατάλληλων νομοθετικών πράξεων.
Eurogroup (Ευρωομάδα) – δίκαιο της Ένωσης – θεσμικά όργανα – δεσμευτικότητα των κανόνων της ΕΕ – δικαστικός
έλεγχος των κανόνων της ΕΕ – ΟΝΕ – οικονομική κρίση

I. Εισαγωγικά Γ. Ανάγκη για οικονομικό συντονισμό

Α. Μια ιδιαίτερη έννομη τάξη
Αφετηρία της παρούσας μελέτης αποτελεί το θεμελιώ-
δες χαρακτηριστικό της Ένωσης, το γεγονός δηλαδή ότι
αποτελεί μια «ιδιαίτερη έννομη τάξη»1 και όχι απλά μια
δέσμη κανόνων, με συνέπεια οι εκπορευόμενοι από αυτό
το αυτόνομο διαμορφωμένο σύνολο κανόνες δικαίου να
υπόκεινται πρωτίστως στην αρχή της νομιμότητας. Η θε-
μελιώδης αυτή αρχή απαγορεύει, κατ’αρχήν, επεμβάσεις
στην οικονομική πολιτική των κρατών μελών, που δεν
βρίσκουν έρεισμα σε ρητές διατάξεις της Συνθήκης.
Β. Μεταβίβαση αρμοδιοτήτων
Με τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας (νυν Ένω-
σης), τα εθνικά κράτη απεμπόλησαν πολλές εθνικές αρ-
μοδιότητες και μεταβίβασαν μέρος των εξουσιών τους
στην τότε Κοινότητα. Η εγγύηση της μεταβίβασης αυτής
πήγαζε από το οργανικό σύστημα, που συγκροτήθηκε
και εξέφραζε όλες τις συνιστώσες της συνεργασίας και
της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης προς όφελος τόσο των
κρατών όσο και της Ένωσης2. Το ενοποιητικό εγχείρημα
στηρίχθηκε στην «Ένωση Δικαίου», που αυτομάτως σή-
μαινε ότι θα υπήρχε διάχυτος έλεγχος νομιμότητας στις
πράξεις και παραλείψεις των θεσμικών οργάνων3.
∗ Δικηγόρος
∗∗ LLM, Δικηγόρος
 ΕΚ 6/64, Costa/ENEL, 15.07.1964, Συλλ. ειδ. έκδ. 1191.
1. Δ
2. Α
 . Πλιάκος, Δίκαιο Ευρωπαϊκής Ένωσης: Ι. Περί θεσμών, ΟΠΑ,
2006, σ. 36 επ.
3. Β
 . Χριστιανός, Εισαγωγή στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης,
εκδ. Νομ. Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2011, σ. 24.
Εντούτοις, οι θεσμοί και τα όργανα, που προβλέφθηκαν
με την ίδρυση της Κοινότητας, ανταποκρίνονταν στις
απαιτήσεις και τα δεδομένα της τότε εποχής, δηλαδή μιας
Ευρώπης έξι, και στη συνέχεια δέκα, κρατών, τα οποία δεν
είχαν κοινό νόμισμα. Η προοδευτική ενσάρκωση της βού-
λησης για Οικονομική και Νομισματική Ένωση4, που οδή-
γησε τελικά στην υιοθέτηση κοινού νομίσματος στην ΕΕ,
σε συνδυασμό με τις γενικότερες αλλαγές στις δομές της
παγκόσμιας οικονομίας, δημιούργησαν νέες συνθήκες και
νέες ανάγκες5. Η ανάγκη για έναν πολυεπίπεδο οικονομικό
συντονισμό εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που θα είχε ευ-
ελιξία και δυνατότητα να λαμβάνει αποφάσεις με ταχύτητα
και αποτελεσματικότητα, κατέστη μεγαλύτερη από ποτέ.
Για το λόγο αυτό, επιλέχθηκε αρχικώς μια «άτυπη» δομή
στη διαχείριση θεμάτων που άπτονταν της οικονομικής και
4. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Ανοβέρου (Ιούνιος 1988) διαπιστώ-
νει στα Συμπεράσματά του ότι «με την έγκριση της Ενιαίας Πράξης,
τα κράτη μέλη επιβεβαίωσαν το στόχο για προοδευτική πραγματο-
ποίηση της οικονομικής και νομισματικής ένωσης» και ανέθεσε σε
επιτροπή, με πρόεδρο τον κ. Jacques Delors, «την αποστολή της
μελέτης και της πρότασης των συγκεκριμένων σταδίων που θα οδη-
γούσαν στην ένωση αυτή».
5. H Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα, που υπογράφηκε στο
Μάαστριχτ το 1991, προέβλεψε τη σταδιακή εγκαθίδρυση μιας
ενιαίας νομισματικής πολιτικής, βασιζόμενης σε ένα ενιαίο νόμι-
σμα, το οποίο θα διαχειρίζεται μια ενιαία και ανεξάρτητη κεντρι-
κή τράπεζα. Μετά την ολοκλήρωση των τριών σταδίων σύγκλισης
που προβλέφθηκαν, το νέο νόμισμα υιοθετήθηκε την 01.01.1999
από 11 χώρες, ήτοι: το Βέλγιο, τη Γερμανία, τη Γαλλία, την Ισπανία,
την Ιρλανδία, την Ιταλία, το Λουξεμβούργο, τις Κάτω Χώρες, την
Αυστρία, την Πορτογαλία και τη Φινλανδία. Η Ελλάδα έλαβε την
έγκριση ένταξης τον Ιούλιο 2000.

νομισματικής ένωσης6. Η μετουσίωση της ανάγκης αυτής
επήλθε με τη σύσταση του «Eurogroup»7 (“Ευρωομάδα”)8.
ΙΙ. Το Eurogroup
Α. Η δημιουργία
Η πρώτη πρόβλεψη για την ύπαρξη του Eurogroup έγινε
το 1997 από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο9. Η άτυπη μορφή
του επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι η αρχική του ονο-
μασία ήταν «Συμβούλιο Euro-X» (“Euro-X Council”), όπου
το Χ θα αντικαθίστατο από τον αριθμό των χωρών που θα
εντάσσονταν στη ζώνη «ευρώ»10. Μέχρι τη θέση σε ισχύ
της Συνθήκης της Λισαβώνας, το Eurogroup παρέμενε
μια άτυπη συνάντηση Υπουργών, η οποία συνεπικουρού-
σε το έργο του Συμβουλίου Οικονομικών και Δημοσιο-
νομικών Υποθέσεων (στο εξής «ECOFIN») και της οποίας
οι αρμοδιότητες δεν είχαν αποσαφηνιστεί. Αποτέλεσε,
εντούτοις, στην πράξη το κύριο forum για τη διαχείριση
των οικονομικών πολιτικών των κρατών που συμμετείχαν
στη ζώνη του ενιαίου νομίσματος.
Β. Επίσημη πρόβλεψη στις Συνθήκες
Επισήμως το Eurogroup προβλέφθηκε για πρώτη φορά
στο άρθρο 137 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης (στο εξής, «ΣΛΕΕ»), το 2012. Το εν λόγω
άρθρο παραπέμπει απλώς στο Πρωτόκολλο υπ’ αριθμόν
14 που προσαρτάται στη Συνθήκη11. Στα δύο άρθρα του
6. Α
 ντίστοιχο το παράδειγμα υιοθέτησης «κανόνων» χρηματοπιστω-
τικού δικαίου, που έχει ανατεθεί σε διεθνή fora και όχι σε διεθνείς
οργανισμούς. Τα εν λόγω fora χαρακτηρίζονται από άτυπες δομές,
π.χ. έλλειψη καταστατικού, τυπικών οργάνων κλπ., και έχουν ως
κύρια αποστολή την παροχή κατευθυντηρίων γραμμών, υιοθέτη-
ση προτύπων, Συστάσεων, Δηλώσεων και Οδηγιών. Για περαιτέρω
ανάλυση της νομικής φύσης και του ρόλου των άτυπων θεσμών
αυτών βλ. Χ. ΓκόρτσοΣ, Εισαγωγή στο Διεθνές Χρηματοπιστωτι-
κό Δίκαιο, εκδ. Νομ. Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2011, σ. 147 επ.
7. Η
 πρώτη αναφορά για τη δυνατότητα διασκέψεων των κυβερνή-
σεων των χωρών που θα αποκτούσαν το κοινό νόμισμα ανάγε-
ται στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Λουξεμβούργου το 1997 (βλ.
Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Λουξεμβούργου 12 και 13 Δεκεμβρί-
ου 1997, Συμπεράσματα της Προεδρίας, παρ. 44).
8. Ο όρος «Ευρωομάδα» είναι η επίσημη ελληνική απόδοση του
όρου «Eurogroup». Για λόγους κατανόησης και συνοχής, στο κεί-
μενο επιλέχθηκε η χρήση του αγγλικού όρου.
9. Α
 ναλυτικά το ιστορικό της δημιουργίας του Eurogroup, στην επί-
σημη ιστοσελίδα τoυ οργάνου: http://www.eurozone.europa.
eu/eurogroup/.
10. Γ ια την ιστορική εξέλιξη του θεσμού του Eurogroup βλ. U.
PUETTER, «Just talking – The Eurogroup as a space for intergov-
ernmental deliberation», Paper prepared for the 3rd EPIC work-
shop, σ. 5, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα http://aei.pitt.edu/727/.
11. Το άρθρο 137 ΣΛΕΕ αναφέρει συγκεκριμένα: «Οι ειδικές ρυθμί-
σεις για τις συνόδους των Υπουργών των κρατών μελών με νόμι-
σμα το ευρώ καθορίζονται στο Πρωτόκολλο για την Ευρωομάδα».
140
Καραγκούνης / Ράντου: Η νομική φύση
Πρωτοκόλλου 14 γίνεται μια αναλυτικότερη παρουσία-
ση του οργάνου, χωρίς όμως να μεταβάλει τη φύση του
Eurogroup, όπως ήταν γνωστή μέχρι τώρα12. Αξίζει να
σημειωθεί ότι με τη Συνθήκη της Λισαβώνας προστέθη-
κε επίσης το 4ο Κεφάλαιο του Τίτλου VIII, που αφορά τις
διατάξεις για την ειδικότερη συνεργασία των κρατών με
το κοινό νόμισμα.
Γ. Ορισμός
Με βάση τα ανωτέρω, ως Eurogroup ορίζεται σήμερα η
άτυπη σύσκεψη των Υπουργών Οικονομικών της Ευρω-
ζώνης, δηλαδή των Υπουργών Οικονομικών χωρών της
Ευρωπαϊκής Ένωσης που έχουν ως επίσημο νόμισμα το
ευρώ. Στη σύσκεψη αυτή συμμετέχουν και ο Αντιπρόε-
δρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τα οικονομικά και το
ευρώ, καθώς και ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής
Τράπεζας. Το Eurogoup συνεδριάζει συνήθως μια φορά
το μήνα, πριν από το ECOFIN. Στη σύσκεψη προεδρεύει ο
εκλεγόμενος πρόεδρος του Eurogroup, ο οποίος και το εκ-
προσωπεί σε άλλα εκτελεστικά όργανα και προς το κοινό.
Όπως θα αναλυθεί και κατωτέρω, το Eurogroup, μέχρι και
σήμερα, δεν αποτελεί τυπικά σύνθεση του Συμβουλίου.
Δ. Ρόλος
Ο ρόλος του Eurogroup είναι να εξασφαλιστεί στενός
συντονισμός των οικονομικών πολιτικών εντός της ζώ-
νης του ευρώ. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω των άτυπων
συναντήσεων των Υπουργών Οικονομικών των χωρών
με νόμισμα το ευρώ. Στο πλαίσιο των καθηκόντων του,
το Eurogroup προετοιμάζει τις Συνόδους Κορυφής για
το ευρώ13 και εξασφαλίζει την παρακολούθησή τους.
Στοχεύει επίσης στο συντονισμό και την προώθηση της
οικονομικής ανάπτυξης, καθώς και στην εξασφάλιση της
χρηματοπιστωτικής σταθερότητας. Με αυτές τις εισαγω-
γικές επισημάνσεις για τον ιστορικό ρόλο και τη λειτουρ-
γία του Eurogroup, εξετάζεται στη συνέχεια η μετεξέλιξη
 ρωτόκολλο 14, Άρθρο 1: «Οι Υπουργοί των κρατών μελών με νό-
12. Π
μισμα το ευρώ πραγματοποιούν άτυπες συναντήσεις μεταξύ τους.
Οι συναντήσεις αυτές λαμβάνουν χώρα, ανάλογα με τις ανάγκες,
για να συζητούνται τα θέματα που συνδέονται με τις ιδιαίτερες
ευθύνες τις οποίες συνυπέχουν στο θέμα του ενιαίου νομίσματος.
Η Επιτροπή συμμετέχει στις συναντήσεις αυτές. Η Ευρωπαϊκή Κε-
ντρική Τράπεζα καλείται να συμμετέχει σε αυτές τις συναντήσεις,
οι οποίες προετοιμάζονται από τους αντιπροσώπους των υπουρ-
γών οικονομικών των κρατών μελών με νόμισμα το ευρώ και της
Επιτροπής». Άρθρο 2: «Οι υπουργοί των κρατών μελών με νόμισμα
το ευρώ εκλέγουν ανά δυόμισι έτη πρόεδρο, με πλειοψηφία των εν
λόγω κρατών μελών».
13. Αποτελούν Συνόδους αντίστοιχες με τις προβλεπόμενες
συνόδους του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου (άρθρο 15 ΣΕΕ),
στις οποίες όμως συμμετέχουν μόνο οι αρχηγοί κρατών με
το κοινό νόμισμα. Διεξάγονται τουλάχιστον δύο φορές το
χρόνο και συνήθως συμπίπτουν με τις Συνόδους Κορυφής
του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, το οποίο ήδη έχει αναχθεί σε
επίσημο θεσμικό όργανο της ΕΕ (άρθρο 13 ΣΕΕ).
ΕΕΕυρΔ 2:2013
των πράξεων του Eurogroup
του forum αυτού σε δομικό παράγοντα διαμόρφωσης της
οικονομικής πολιτικής της ΕΕ.
ΙΙΙ. Η νομική φύση του Eurogroup
Α. Η προβληματική
Όπως προαναφέρθηκε, σύμφωνα με το Πρωτόκολλο 14
της Συνθήκης της Λισαβώνας, οι συναντήσεις των Υπουρ-
γών Οικονομικών είναι «άτυπες», ενώ το forum αυτό δεν
συμπεριλαμβάνεται στα θεσμικά όργανα, αλλά ούτε και
στους οργανισμούς της Ένωσης14. Για το λόγο αυτό, ορ-
γανικά, δεν μπορεί να ενταχθεί στο δομημένο σύστημα
της ΕΕ. Εντούτοις, οι άτυπες δομές στενότερης συνεργα-
σίες των οργάνων της ΕΕ δεν είναι πρωτοεμφανιζόμενο
φαινόμενο.
Β. Άτυπες δομές
Ειδικότερα, στους κόλπους του Συμβουλίου είχαν καθι-
ερωθεί τα Συμβούλια «Gymnich», Συμβούλια Υπουργών
Εξωτερικών, τα οποία έλαβαν την ονομασία από την πόλη
όπου συγκλήθηκαν για πρώτη φορά. Τα Συμβούλια αυτά
συνέρχονταν άνευ ημερήσιας διάταξης, με περιορισμένο
αριθμό συμμετεχόντων και χωρίς επίσημη ανακοίνωση
για το πέρας των εργασιών τους. Τα άτυπα αυτά Συμ-
βούλια, καθώς και άλλες μορφές άτυπων συναντήσεων,
προβλέφθηκαν ως μέρος των εργασιών του Συμβουλίου,
κατά τη συνεδρίαση της 19ης Δεκεμβρίου 1988 με θέμα
τη βελτίωση των μεθόδων εργασίας του15.
Γ. Το Eurogroup ως ειδική σύνθεση του Συμβουλίου;
Δεδομένου ότι τα όλα τα μέλη που απαρτίζουν το Euro-
group είναι και μέλη του ECOFIN, υποστηρίχθηκε η άπο-
ψη ότι θα μπορούσε αυτό να νοηθεί ως «ειδική σύνθεση»
του Συμβουλίου (κατ’ άρθρο 121 ΣΛΕΕ), μέσω της οποίας
επιχειρείται η χάραξη οικονομικής πολιτικής διαμέσου
μιας σύγκλισης απόψεων, η οποία μπορεί στη συνέχεια
να λάβει τη μορφή νομικού ενωσιακού κανόνα με δε-
σμευτικό χαρακτήρα16. Η σκέψη αυτή θα μπορούσε να
βρει έρεισμα και στις διατάξεις των άρθρων 139 ΣΛΕΕ
επ., δεδομένου ότι, όταν το Συμβούλιο ECOFIN εξετάζει
ζητήματα που συνδέονται με το ευρώ και την ΟΝΕ, οι
αντιπρόσωποι των κρατών μελών, τα οποία δεν έχουν
ως νόμισμα το ευρώ, δεν συμμετέχουν στις ψηφοφορίες.
14. Π
 έραν των θεσμικών οργάνων που προβλέπει η ΣΕΕ (άρθρο 13),
η Ένωση προωθεί και υλοποιεί τα προγράμματα και τις πολιτι-
κές της μέσω οργανισμών. Οι οργανισμοί και οι αποκεντρωμέ-
νοι φορείς της ΕΕ προβλέπονται ως προς τη Σύστασή τους σε
Κανονισμούς της Ένωσης.
15. Γ. Κρεμλής / Π. Κωνσταντόπουλος, Η Προεδρία του
Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εκδ. Αντ. Σάκκουλα,
Αθήνα, 1994, σ. 50 επ.
16. Β
 λ. Το πλαίσιο άσκησης της οικονομικής πολιτικής στην ΟΝΕ,
Μηνιαίο Δελτίο ΕΚΤ, Νοέμβριος 2001, σ. 70.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Ωστόσο, η παραδοχή της εκδοχής αυτής, θα παρέπεμπε
σε μια μορφή «δάνειας» νομοθετικής εξουσίας, δηλαδή
υπαγωγής του Eurogroup στις διατάξεις που αφορούν το
ECOFIN, πράγμα όμως που δεν θα ανταποκρινόταν στην
αρχή της νομιμότητας17. Θα πρέπει λοιπόν, να αποκλει-
στεί η εκδοχή αυτή και να θεωρηθεί ότι πρόκειται για
έναν άτυπο φορέα, που δεν αποτελεί σύνθεση του Συμ-
βουλίου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ωστόσο, το μόρφωμα του
Eurgoroup παραμένει νομικά έωλο.
Δ. Παράγωγο δίκαιο
Το πρόβλημα του προσδιορισμού της νομικής φύσης του
Eurogroup και του εύρους των αρμοδιοτήτων και εξου-
σιών του επιτείνεται, δεδομένου ότι κανόνες παραγώγου
δικαίου της Ένωσης, και δη Κανονισμοί, απονέμουν συ-
γκεκριμένες αρμοδιότητες στον πρόεδρο του Eurogroup.
Ειδικότερα, στους πρόσφατους Κανονισμούς 1175/201118
και 1176/201119 προβλέπεται η συμβουλευτικού χαρα-
κτήρα συμμετοχή του προέδρου του Eurogroup στις
συζητήσεις και διασκέψεις των αρμόδιων φορέων επί
των δημοσιονομικών. Υπενθυμίζεται ότι το Συμβούλιο
μπορεί, βάσει των Κανονισμών αυτών, να εκδίδει νομικά
δεσμευτικές αποφάσεις προς τα κράτη, οι οποίες είναι
άμεσα εφαρμοστέες. Επίσης, νομικά δεσμευτικές πράξεις
και άλλων οργάνων της Ένωσης, όπως η Ευρωπαϊκή Κε-
ντρική Τράπεζα, στηρίζονται στις εισηγήσεις και τις ανα-
κοινώσεις του Eurogroup.
Ε. Παραδείγματα
Είναι ενδεικτικό το παράδειγμα της Απόφασης 2012/839/
ΕΕ της ΕΚΤ σχετικά με την καταλληλότητα εμπορεύσιμων
χρεογράφων εκδόσεως ή πλήρους εγγυήσεως της Ελλη-
νικής Δημοκρατίας20, για την έκδοση της οποίας η ΕΚΤ
επισημαίνει στο προοίμιο ότι έλαβε υπόψη της τη θετική
αξιολόγηση του Eurogroup για την εκτέλεση του προ-
γράμματος δημοσιονομικής προσαρμογής της Ελλάδος21.
17. Β
 λ. Π. ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ, Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης,
εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, 2010, σ. 331. Η αρχή της νομιμό-
τητας (ή νομικής βεβαιότητας, κατά τον κ. Κανελλόπουλο) συ-
γκαταλέγεται στις αναγνωρισμένες αρχές και πηγή του δικαίου
της ΕΕ.
18. Κανονισμός (ΕΕ) 1175/2011 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και
του Συμβουλίου, της 16ης Νοεμβρίου 2011, που τροποποιεί τον
Κανονισμό (ΕΚ) 1466/97 του Συμβουλίου για την ενίσχυση της
εποπτείας της δημοσιονομικής κατάστασης και την εποπτεία και
τον συντονισμό των οικονομικών πολιτικών, ΕΕ 2011 L 306/12.
19. Κ
 ανονισμός (EE) 1176/2011 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και
του Συμβουλίου, της 16ης Νοεμβρίου 2011, σχετικά με την πρό-
ληψη και τη διόρθωση των υπερβολικών μακροοικονομικών
ανισορροπιών, ΕΕ 2011 L 306/25.
20. ΕΕ 2012 L 199/26.
21. Βλ. εισαγ. σκέψη 4 «Το διοικητικό συμβούλιο λαμβάνει πλέον
υπόψη του τη θετική αξιολόγηση της δέσμης μέτρων από την Ευ-
ρωομάδα (Eurogroup) στο πλαίσιο της πρώτης αναθεώρησης του
141

Αν απορριφθεί η εκδοχή μιας «δάνειας» νομοθετικής
εξουσίας, με την έννοια που αναφέρεται ανωτέρω, τίθεται
το ενδεχόμενο να θεωρηθούν ως νομικά πλημμελείς νομι-
κά δεσμευτικές πράξεις, που παρουσιάζονται να εξαρτώ-
νται από τις κατευθύνσεις και αποφάσεις του Eurogroup22.
Εκτός όμως από περιπτώσεις όπως οι ανωτέρω, στις οποί-
ες ενωσιακά όργανα φαίνεται, όχι μόνο να λαμβάνουν
απλώς υπόψη τις πράξεις του Eurogroup πριν εκδώσουν
τα ίδια νομικά δεσμευτικές πράξεις, αλλά και να εξαρτούν
την έκδοσή τους από τις κατευθύνσεις που θα δώσει το
Eurogroup, υπάρχουν και περιπτώσεις στις οποίες οι πρά-
ξεις του Eurogroup φαίνεται να έχουν άμεσες συνέπειες
στις πολιτικές των κρατών μελών. Σε επίπεδο εθνικού δι-
καίου (το οποίο θα αναλυθεί διεξοδικά κατωτέρω, βλ. κε-
φάλαιο V), είναι πλέον συχνό το φαινόμενο, ενόψει και της
οικονομικής κρίσης, να λαμβάνονται εθνικά μέτρα κατ’
επίκληση ή κατ’ εφαρμογή πράξεων του Eurogroup.
ΣΤ. Δεσμευτικότητα και δυνατότητα δικαστικού ελέγχου
Μπορεί όμως αυτές οι πράξεις, που εντέλει εν τοις πράγμα-
σι δεσμεύουν τόσο ενωσιακά όργανα όσο και κράτη μέλη,
να παραμένουν ανέλεγκτες, επειδή λαμβάνονται από ένα
άτυπο forum που δεν έχει την ιδιότητα του οργάνου της
Ένωσης; Είναι δυνατόν πράξεις, που υπαγορεύουν, με λε-
πτομέρεια και υπό σαφείς προϋποθέσεις, τη λήψη νομικά
δεσμευτικών πράξεων, να μην υπόκεινται στον έλεγχο
των ενωσιακών και εθνικών Δικαστηρίων, επειδή είναι θε-
ωρητικά, απλώς «συμβουλευτικού χαρακτήρα»; Τα ερω-
τήματα αυτά αντιμετωπίζονται αμέσως κατωτέρω.
ΙV. Δεσμευτικότητα των αποφάσεων του Eurogroup
Α. Οι αποφάσεις του Eurogroup
Όπως αναλύθηκε ανωτέρω, οι πράξεις που εκδίδει το Eu-
rogroup δεν φαίνεται να έχουν, τυπικώς, δεσμευτική ισχύ.
Σύμφωνα με την κείμενη ενωσιακή νομοθεσία, οι νομικές
πράξεις της Ένωσης απαριθμούνται αποκλειστικά στο
άρθρο 288 ΣΛΕΕ (πρώην άρθρο 249 ΣυνθΕΚ) και αυτές
εκδίδονται αποκλειστικά από τα θεσμικά όργανα. Οι πρά-
ξεις του Eurogroup, οι οποίες περιγράφονται ως απλώς
προπαρασκευαστικές πράξεις συμβουλευτικού χαρα-
κτήρα, γεγονός που επιρρωνύεται από την ονοματολο-
δεύτερου προγράμματος δημοσιονομικής προσαρμογής της Ελλά-
δας».
22. Ε ίναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Κανονισμού 651/2012
σχετικά με την έκδοση κερμάτων ευρώ, ΕΕ 2012 L 210/12. Αρ-
χικώς, και ενώ στο άρθρο 4 παρ. 3 της πρότασης της Επιτροπής
COM (2011) 295 τελικό, σχετικά με την έγκριση για την έκδοση
αναμνηστικών κερμάτων ευρώ προβλεπόταν η έγκριση από το
Eurogroup, η διάταξη αυτή τροποποιήθηκε από το Ευρωπαϊκό
Κοινοβούλιο στη διαδικασία πρώτης ανάγνωσης και αντικατα-
στάθηκε τελικά από τη λέξη «Συμβούλιο», που αντιστοιχεί στο
νόμιμο αρμόδιο όργανο για τη λήψη των αποφάσεων.
142
Καραγκούνης / Ράντου: Η νομική φύση
γία τους, δεν συμπεριλαμβάνονται σ’ αυτές και, συνεπώς,
δεν υφίσταται, στο σύστημα της Ένωσης, πρόβλεψη για
τη νομική τους φύση. Ειδικότερα, οι πράξεις που εκδίδει
το Eurogroup τιτλοφορούνται «Ανακοινώσεις» ή «Δηλώ-
σεις» (Statements) ή «Συμπεράσματα» (Conclusions), επι-
τείνοντας την αντίληψη ότι πρόκειται για πράξεις ηπίου
δικαίου (soft law) και όχι για νομικά δεσμευτικές πράξεις
με άμεση ισχύ.
Β. «Μη δεσμευτικές» πράξεις που δεσμεύουν
Εντούτοις, παρατηρείται το παράδοξο φαινόμενο, οι μη
νομικά δεσμευτικές αυτές πράξεις του Eurogroup να
υπαγορεύουν, με ιδιαίτερα αυστηρό τρόπο, το περιεχό-
μενο νομικά δεσμευτικών πράξεων τόσο των ενωσιακών
οργάνων όσο και των κρατών μελών, αποφεύγοντας,
λόγω της θεωρητικά «μη δεσμευτικής» μορφής τους, τον
σκόπελο του δικαστικού αλλά και του κοινοβουλευτικού
ελέγχου.
Γ. Η δεσμευτικότητα των αποφάσεων
Πρέπει, καταρχάς, να υπογραμμισθεί ότι το Δικαστήριο
της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει κρίνει ότι ο έλεγχός του δεν
μπορεί να περιορίζεται από το στενό ορισμό των πρά-
ξεων που περιλαμβάνονται στην τυπολογία του άρθρου
288 ΣΛΕΕ, αλλά θα πρέπει να επεκτείνεται σε κάθε πράξη,
ανεξάρτητα από τη μορφή ή τη φύση της, εφόσον αυτή
αποσκοπεί στη δημιουργία έννομων αποτελεσμάτων. Υπ’
αυτό το πρίσμα, το Δικαστήριο έχει ελέγξει «συμπερά-
σματα» (conclusions) του Συμβουλίου, με τη σκέψη ότι,
παρά τον ανωτέρω χαρακτηρισμό τους, η πράξη αυτή πα-
ρήγαγε δεσμευτικά αποτελέσματα για την ακολουθητέα
δράση της Κοινότητας23. Τα ανωτέρω επιρρωνύονται από
τη νομολογία Les Verts24, σύμφωνα με την οποία «[…] το
σύστημα της Συνθήκης συνίσταται στη δυνατότητα ασκή-
σεως απευθείας προσφυγής κατά οιουδήποτε μέτρου που
λαμβάνουν τα θεσμικά όργανα και συνεπάγονται έννομο
αποτέλεσμα». Στην υπόθεση εκείνη, αν και οι αποφάσεις
του προεδρείου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου δεν περι-
λαμβάνονταν, κατ’ εφαρμογήν του τότε άρθρου 173 της
Συνθήκης (νυν άρθρο 288 ΣΛΕΕ), στις πράξεις, των οποί-
ων τη νομιμότητα μπορούσε να ελέγξει το Δικαστήριο,
το τελευταίο έκρινε ότι συνιστούσαν πράξεις συνεπαγό-
μενες έννομα αποτελέσματα έναντι τρίτων και εξέτασε τη
νομιμότητά τους.
Δ. Περιεχόμενο και νομική φύση
Όπως προκύπτει από την ανωτέρω νομολογία, η επιλογή
της ονομασίας μίας πράξης δεν είναι δεσμευτική, καθώς
το Δικαστήριο της Ένωσης εξετάζει κάθε φορά το περιε-
 ΕΚ 22/70, Επιτροπή/Συμβούλιο, 31.03.1971, Συλλ. ειδ. έκδ. 729,
23. Δ
σκ. 38 επ.
24. ΔΕΚ 294/83, Les Verts/Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 23.04.1986, Συλλ.
1339, σκ. 24.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
των πράξεων του Eurogroup
χόμενο και τη νομική φύση της πράξης. Σε αντίθετη πε-
ρίπτωση, θα επιλέγονταν τύποι πράξεων, οι οποίες, λόγω
του χαρακτήρα του εκδίδοντος οργάνου ή της ονομασίας
τους, θα διέφευγαν το δικαστικό έλεγχο, παρά το δεσμευ-
τικό τους χαρακτήρα, με συνέπεια τα πρόσωπα που επη-
ρεάζονται από τις έννομες συνέπειές τους να στερούνται
του δικαιώματος δικαστικής προστασίας.
Ε. Δεσμευτικότητα των πράξεων του Eurogroup
Συνεπώς, και οι πράξεις του Eurogroup δεν θα πρέπει
να αποκλείονται εκ προοιμίου από το δικαστικό έλεγχο.
Μπορεί δηλαδή οι πράξεις που εκδίδει το Eurogroup να
χαρακτηρίζονται ως «Δηλώσεις» ή «Ανακοινώσεις», δη-
λαδή να προσομοιάζουν με πράξεις ηπίου δικαίου (soft
law), εντούτοις, σύμφωνα με τη νομολογία του ΔΕΕ που
εκτέθηκε ανωτέρω, η επιλογή της ονομασίας μίας πρά-
ξης κατά την έκδοσή της δεν είναι δεσμευτική. Θα ήταν
ασυμβίβαστο με τις σκέψεις και την ανωτέρω νομολογία,
οι πράξεις που εκδίδει το Eurogroup να μη λογίζονται ως
δεσμευτικές, στις περιπτώσεις που η Ένωση, θεωρώντας
ότι δεσμεύεται από τις πράξεις αυτές, προβαίνει στην έκ-
δοση μιας από τις πράξεις που υπάγονται στην τυπολογία
του άρθρου 288 ΣΛΕΕ, δηλαδή Κανονισμό, Οδηγία ή Από-
φαση. Το αυτό ισχύει και στις περιπτώσεις που τα κράτη
μέλη εκδίδουν εσωτερικές νομοθετικές πράξεις, θεωρώ-
ντας ότι δεσμεύονται από τις πράξεις του Eurogroup.
ΣΤ. Η εκδοχή της μη δεσμευτικότητας
Και αν ακόμα, αντίθετα με όσα αναλύθηκαν ανωτέρω,
θεωρηθεί ότι οι πράξεις του Eurogroup δεν είναι δεσμευ-
τικές, εντούτοις θα μπορούσε βάσιμα να υποστηριχθεί η
εκδοχή ότι αυτές, με το συμβουλευτικό τους χαρακτήρα,
τουλάχιστον «φωτίζουν» τις εθνικές πράξεις που υιοθε-
τούνται κατ’ εφαρμογήν τους. Επομένως, και με την εκ-
δοχή αυτή, θα πρέπει να ελέγχεται η συμβατότητά τους
με το ενωσιακό δίκαιο. Ειδικότερα, στο πλαίσιο της αρ-
μοδιότητάς του να αποφαίνεται επί προδικαστικών πα-
ραπομπών, το Δικαστήριο έχει κρίνει για την επιρροή μη
δεσμευτικών πράξεων του κοινοτικού δικαίου ως εξής25:
«[…] τα εθνικά δικαστήρια οφείλουν, κατά την επίλυση των
διαφορών, να λαμβάνουν υπόψη τους τις συστάσεις [δηλα-
δή μη δεσμευτικές πράξεις], ιδίως όταν αυτές φωτίζουν την
ερμηνεία εθνικών διατάξεων που έχουν θεσπιστεί, με σκοπό
την εφαρμογή των εν λόγω συστάσεων, ή ακόμα όταν οι συ-
στάσεις έχουν ως αντικείμενο τη συμπλήρωση κοινοτικών
διατάξεων δεσμευτικού χαρακτήρα». Συνεπώς, ακόμη και
υπό την εκδοχή ότι δεν είναι νομικά δεσμευτικές, επειδή
δεν μπορούν να ενταχθούν στην αυστηρή τυπολογία του
άρθρου 288 ΣΛΕΕ, οι πράξεις του Eurogroup δύνανται να
ελεγχθούν παρεμπιπτόντως από ένα εθνικό ή ενωσιακό
δικαστήριο.
 λ. μεταξύ άλλων, ΔΕΚ C-322/88, Grimaldi, 13.12.1989, Συλλ.
25. Β
4407, σκ. 18.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
V. Η δεσμευτικότητα των αποφάσεων του Euro-
group στην πράξη. Οι περιπτώσεις της Ελλάδας
και της Κύπρου
Α. Το κούρεμα των ομολόγων στην Ελλάδα
Διάφορα μέτρα περιορισμού του ελληνικού δημόσιου
χρέους τέθηκαν σε δημόσια συζήτηση, μεταξύ των οποί-
ων, κυρίως κατά τη διάρκεια του έτους 2011, και το μέτρο
του «κουρέματος» του χρέους (πρόγραμμα PSI – Private
Sector Involvement). Επανειλημμένα και δημόσια δη-
λώθηκε από τις αρμόδιες ελληνικές αρχές ότι το τυχόν
«κούρεμα» θα αφορούσε κατόχους ομολόγων ελληνι-
κού δημοσίου. Η λύση του «κουρέματος των ομολόγων»
προβλέφθηκε με το ν. 4050/12 και ολοκληρώθηκε με την
έκδοση αντίστοιχων πράξεων εφαρμογής. Κατά δημόσια
παραδοχή, θεωρήθηκε ότι η λύση αυτή επεβλήθη στην
Ελλάδα με προτροπή, συμβουλές και υποδείξεις των λοι-
πών χωρών της Ευρωζώνης, που εκφράστηκαν με πράξεις
του Εurogroup, μαζί με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα
και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο26. Για μια σειρά τίτλων
του Ελληνικού Δημοσίου, που χαρακτηρίσθηκαν από το
νόμο ως «επιλέξιμοι», θεσπίστηκε μια διαδικασία «τροπο-
ποίησης», συνεπαγομένη την «ανταλλαγή» των παλαιών
τίτλων «με έναν ή περισσότερους νέους τίτλους». Με την
έκδοση των νέων αυτών τίτλων και την καταχώρησή τους
στο Σύστημα Λογιστικής Παρακολούθησης Συναλλαγών
του άρθρου 6.1 ν. 2198/1994, ολοκληρώθηκε το «κούρε-
μα» δημόσιου χρέους και ομολόγων.
Β. Το «κούρεμα» των καταθέσεων στην Κύπρο
Στην Κύπρο το πρόβλημα εντοπίστηκε στο τραπεζικό
σύστημα της χώρας. Αν και το κυπριακό δημόσιο χρέος
δεν ήταν υπέρογκο, όπως το ελληνικό, οι τράπεζες της
χώρας αδυνατούσαν να λειτουργήσουν υπό συνθήκες
οικονομίας της αγοράς. Ο τραπεζικός τομέας της Κύπρου
έφτασε να διαχειρίζεται κεφάλαια 8 φορές μεγαλύτερα
από το ΑΕΠ της χώρας, αλλά δεν διέθετε ίδια κεφάλαια,
ώστε να καλύπτει τον δείκτη 9% Core Tier 1. Ήδη από το
2011, η Ευρωπαϊκή Αρχή Τραπεζών (ΕΒΑ) εκτιμούσε ότι
οι δύο μεγαλύτερες τράπεζες (Τράπεζα Κύπρου, Λαϊκή
Τράπεζα) είχαν πρόσθετες ανάγκες ύψους 3,6 δισ. ευρώ.
Η κατάσταση επιδεινώθηκε δραματικά και από τις ζημίες
που προκλήθηκαν από το «κούρεμα» του ελληνικού χρέ-
ους, που υπολογίστηκαν σε 3,5 δισ. ευρώ, καθώς και από
την αλματώδη αύξηση των δανείων που δεν αποπλη-
ρώνονταν, η οποία εκτιμήθηκε σε 23 δισ. ευρώ. Υπό τις
συνθήκες αυτές, οι κυπριακές αρχές, σε συμφωνία με το
Eurogroup27, αποφάσισαν: Πρώτον, να τεθεί η Λαϊκή Τρά-
26. Γ ια σχετική ανάλυση, βλ. J. Zettelmeyer … [et. al], The Greek
debt Exchange: an Autopsy, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα http://
papers.ssrn.com/.
27. Βλ. Ανακοίνωση του Eurogroup της 25.03.2013. Η ανακοίνωση
ξεκινάει χαρακτηριστικά: «The Eurogroup has reached an agree-
143

πεζα σε άμεση εκκαθάριση με πλήρη συμμετοχή των με-
τόχων και των ομολογιούχων καθώς και των καταθετών
μη εγγυημένων καταθέσεων (άνω των 100.000 ευρώ).
Δεύτερον, η Τράπεζα Κύπρου να ανακεφαλαιοποιηθεί
μέσω «κουρέματος», με αντάλλαγμα την παροχή ομολό-
γων για τις μη εγγυημένες καταθέσεις (άνω των 100.000
ευρώ) και με πλήρη συμμετοχή στη διαδικασία ομολογι-
ούχων και κατόχων μετοχών. Συνεπώς, με τις αντίστοιχες
κανονιστικές πράξεις των κυπριακών αρχών, καταθέσεις
άνω των 100.000 ευρώ που υπήρχαν στις δύο προανα-
φερθείσες τράπεζες της Κύπρου, θα δεσμεύονταν ποσο-
στιαία για την εξυγίανση του τραπεζικού συστήματος.
Γ. Ο ρόλος του Eurogroup στις δύο αυτές περιπτώσεις
Το κοινό στοιχείο και στις δύο περιπτώσεις ήταν η συμμε-
τοχή του Eurogroup στην καθοδήγηση λήψης των εθνι-
κών μέτρων. Ο ρόλος του Eurogroup ήταν άμεσος και κα-
ταλυτικός. Χωρίς να έχει, όπως εκτέθηκε ανωτέρω, απο-
φασιστική αρμοδιότητα, χωρίς δηλαδή οι πράξεις που
εκδίδει να προβλέπονται και να εντάσσονται στην τυπο-
λογία της ΣΛΕΕ και χωρίς, επομένως, να έχει δημοκρατική
νομιμοποίηση, οι αποφάσεις του άτυπου αυτού οργάνου
καθόρισαν την οικονομική πολιτική δύο κρατών μελών
της Ευρωζώνης. Μάλιστα, παρά το ότι τα δύο κράτη βρί-
σκονταν ήδη υπό δημοσιονομική εποπτεία28, βάσει Απο-
φάσεων του Συμβουλίου29, οι νέες πράξεις και συμφω-
νίες για την αντιμετώπιση των ανωτέρω συγκεκριμένων
προβλημάτων, δεν εντάχθηκαν στις ως άνω Αποφάσεις
με αντίστοιχη τροποποίησή τους, οπότε, στην περίπτωση
αυτή, θα υπήρχαν δεσμευτικές πράξεις ενωσιακού δικαί-
ου υποκείμενες σε δικαστικό έλεγχο.
Δ. Αναφορές στις εθνικές πράξεις
Προς άρση κάθε αμφισβήτησης της επίδρασης των πρά-
ξεων του Eurogroup στη διαδικασία θέσπισης των εθνι-
κών μέτρων, αρκεί να σημειωθεί ότι στις αιτιολογικές
σκέψεις των ελληνικών πράξεων, που εκδόθηκαν κατ’
εφαρμογήν των πράξεων του Eurogroup, ρητώς αναφέ-
ρεται ότι, για την έκδοσή τους ελήφθη υπόψη η «ανάγκη
μείωσης του δημοσίου χρέους της Χώρας, προκειμένου
αυτό να καταστεί βιώσιμο σύμφωνα και με τις αποφάσεις
ment with the Cypriot authorities [...]».
28. Σ
 τις 27 Απριλίου 2009, το Συμβούλιο αποφάσισε, σύμφωνα με
το άρθρο 104 παρ. 6 ΣυνθΕΚ, ότι υφίσταται υπερβολικό έλλειμ-
μα στην Ελλάδα και εξέδωσε συστάσεις για τη διόρθωση του
ελλείμματος, σύμφωνα με το άρθρο 104 παρ. 7 ΣυνθΕΚ και το
άρθρο 3 παρ. 4 του Κανονισμού 1467/97.
29. Η
 τελευταία τροποποιημένη Απόφαση για την Ελλάδα είναι η
υπ’ αριθμόν 2011/734 Απόφαση του Συμβουλίου, της 12ης Ιου-
λίου 2011, η οποία απευθύνεται προς την Ελλάδα, με σκοπό την
ενίσχυση και εμβάθυνση της δημοσιονομικής εποπτείας, και διά
της οποίας ειδοποιείται η Ελλάδα να λάβει τα μέτρα μείωσης του
ελλείμματος που κρίνονται αναγκαία για την αντιμετώπιση της
κατάστασης υπερβολικού ελλείμματος, ΕΕ 2011 L 296/38.
144
Καραγκούνης / Ράντου: Η νομική φύση
[…] και των Υπουργών Οικονομικών της Ευρωζώνης της
21ης Φεβρουαρίου 2012». Τούτο, προκύπτει, τέλος και από
την αιτιολογική έκθεση του ν. 4050/2012.
Ε. Το περιεχόμενο των πράξεων του Eurogroup. Η περί-
πτωση της Ελλάδας
Στη δήλωση του Eurogroup της 21.02.2012 σχετικά με το
«κούρεμα» των ελληνικών ομολόγων, η οποία αναφέρθη-
κε μόλις ανωτέρω, αναφέρονται μεταξύ άλλων τα εξής:
«Το Eurogroup χαιρετίζει τη συμφωνία που επιτεύχθηκε με
την ελληνική κυβέρνηση σχετικά με το πακέτο πολιτικών που
θα αποτελέσει τη βάση για το πρόγραμμα που θα επακολου-
θήσει. […]. Γίνεται δεκτό ότι οι εκταμιεύσεις που αφορούν
το PSI [το «κούρεμα»] και η τελική απόφαση για την έγκριση
των εγγυήσεων για το δεύτερο πρόγραμμα εξαρτώνται από
την επιτυχή έκβαση του PSI και από την επιβεβαίωση, εκ μέ-
ρους του Eurogroup, με βάση την αξιολόγηση από την τρό-
ικα, της υλοποίησης των συμφωνηθέντων προηγούμενων
ενεργειών από την Ελλάδα. Ο επίσημος τομέας θα αποφα-
σίσει σχετικά με το ακριβές ποσό της οικονομικής βοήθειας
που θα παρασχεθεί στο πλαίσιο του δεύτερου ελληνικού
προγράμματος στις αρχές Μαρτίου, αφού γίνουν γνωστά τα
αποτελέσματα του PSI και αφού έχουν υλοποιηθεί οι απαι-
τούμενες προηγούμενες ενέργειες. Επαναλαμβάνουμε τη
δέσμευσή μας να παρέχουμε επαρκή υποστήριξη προς την
Ελλάδα κατά τη διάρκεια του προγράμματος αλλά και στη
συνέχεια, μέχρι να ανακτήσει την πρόσβαση στις αγορές,
υπό την προϋπόθεση ότι η Ελλάδα συμμορφώνεται πλή-
ρως με τις απαιτήσεις και τους στόχους του προγράμματος
προσαρμογής»30. Ο επιτακτικός και δεσμευτικός τρόπος
διατυπώσεως της πράξης αυτής, με εκφράσεις όπως «θα
αποτελέσουν τη βάση», «εξαρτώνται από την επιτυχή έκ-
βαση του PSI», «υπό την προϋπόθεση ότι», αποδεικνύουν,
πρώτον, το δεσμευτικό χαρακτήρα τους για την Ελλάδα,
και, δεύτερον, ότι οι εθνικές πράξεις ελήφθησαν, πρακτι-
κά, κατ’ εφαρμογή στην εσωτερική έννομη τάξη της εν
λόγω πράξης.
30. Μετάφραση από το αγγλικό κείμενο της Δήλωσης διαθέσι-
μο στην ιστοσελίδα του Συμβουλίου της ΕΕ, www.consilium.
europa.eu: «The Eurogroup welcomes the agreement reached
with the Greek government on a policy package that consti-
tutes the basis for the successor programme. […] It is under-
stood that the disbursements for the PSI operation and the final
decision to approve the guarantees for the second programme
are subject to a successful PSI operation and confirmation, by
the Eurogroup on the basis of an assessment by the Troika, of
the legal implementation by Greece of the agreed prior actions.
The official sector will decide on the precise amount of financial
assistance to be provided in the context of the second Greek
programme in early March, once the results of PSI are known
and the prior actions have been implemented. We reiterate our
commitment to provide adequate support to Greece during the
life of the programme and beyond until it has regained market
access, provided that Greece fully complies with the require-
ments and objectives of the adjustment programme».
ΕΕΕυρΔ 2:2013
των πράξεων του Eurogroup
ΣΤ. Το περιεχόμενο των πράξεων του Eurogroup. Η πε-
ρίπτωση της Κύπρου
Στην από 25 Μαρτίου 2013 Δήλωση του Eurogroup σχετικά
με την Κύπρο, αναφέρονται, μεταξύ άλλων, τα εξής: «Το Eu-
rogroup ήρθε σε συμφωνία με τις Κυπριακές αρχές ως προς τα
κύρια σημεία που είναι απαραίτητα για την εγκαθίδρυση ενός
προγράμματος οικονομικής προσαρμογής. […] Το πρόγραμ-
μα θα καλύψει τις ιδιαίτερες συνθήκες που αντιμετωπίζει η Κύ-
προς και θα αποκαταστήσει τη βιωσιμότητα του τραπεζικού
τομέα, με την προοπτική της αποκατάστασης της ανάπτυξης
και των δημοσιονομικών δεδομένων τα επόμενα χρόνια. Αυτά
τα μέτρα θα σχηματίσουν τη βάση για την αποκατάσταση της
βιωσιμότητας του τραπεζικού τομέα. Συγκεκριμένα διασφαλί-
ζουν όλες τις καταθέσεις κάτω των 100.000 ευρώ, βάσει των
αρχών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το πρόγραμμα θα περιλαμ-
βάνει αποφασιστική δράση με σκοπό την αποκατάσταση των
ανισοτήτων του τραπεζικού τομέα. Θα υπάρξει η απαραίτητη
συρρίκνωση του τραπεζικού τομέα ώστε να φτάσει στα μέσα
επίπεδα της ΕΕ μέχρι το 2018. Επιπλέον οι κυπριακές αρχές
επιβεβαίωσαν τη δέσμευσή τους να προβούν σε σημαντικές
διαρθρωτικές αλλαγές και ιδιωτικοποιήσεις. […] Το Eurogroup
επίσης χαιρετίζει τη δέσμευση των κυπριακών αρχών να λά-
βουν επιπλέον μέτρα. […] Το Eurogroup καλεί τις κυπριακές
αρχές και την Επιτροπή, σε συνεργασία με την ΕΚΤ και το ΔΝΤ,
να ολοκληρώσουν τάχιστα το Μνημόνιο»31. Από το λεκτικό
και αυτής της πράξης του Eurogroup προκύπτει σαφώς ότι
το άτυπο αυτό όργανο έχει αποφασιστική αρμοδιότητα σε
ζητήματα χάραξης της οικονομικής πολιτικής των κρατών
μελών. Στην εν λόγω Δήλωση εκτίθενται αναλυτικά και με
βεβαιότητα (με εκφράσεις όπως «το πρόγραμμα θα καλύ-
ψει», «το πρόγραμμα θα περιλαμβάνει», κ.ά.) οι όροι και οι
προϋποθέσεις, σύμφωνα με τις οποίες θα ληφθούν στη συ-
31. Μετάφραση από το αγγλικό κείμενο της Δήλωσης, διαθέσιμο
στην ιστοσελίδα του Συμβουλίου της ΕΕ, www.consilium.europa.
eu: «The Eurogroup has reached an agreement with the Cypriot au-
thorities on the key elements necessary for a future macroeconomic
adjustment programme. […] The programme will address the ex-
ceptional challenges that Cyprus is facing and restore the viability
of the financial sector, with the view of restoring sustainable growth
and sound public finances over the coming years. These measures
will form the basis for restoring the viability of the financial sector.
In particular, they safeguard all deposits below EUR 100.000 in ac-
cordance with EU principles. The programme will contain a decisive
approach to addressing financial sector imbalances. There will be
an appropriate downsizing of the financial sector, with the domes-
tic banking sector reaching the EU average by 2018. In addition, the
Cypriot authorities have reaffirmed their commitment to step up ef-
forts in the areas of fiscal consolidation, structural reforms and pri-
vatisation. […] The Eurogroup further welcomes the Cypriot authori-
ties’ commitment to take further measures. These measures include
the increase of the withholding tax on capital income and of the
statutory corporate income tax rate. […] The Eurogroup requests the
Cypriot authorities and the Commission, in liaison with the ECB, and
the IMF to finalise the MoU at staff level in early April».
ΕΕΕυρΔ 2:2013
νέχεια εθνικά μέτρα από τις κυπριακές αρχές. Πράγματι, τα
εθνικά μέτρα, που ελήφθησαν στη συνέχεια από τις κυπρι-
ακές αρχές, συμμορφώνονταν πλήρως με τις επιταγές της
ανωτέρω πράξης του Eurogroup, δεδομένου μάλιστα ότι
δεν είχε εκδοθεί στο μεταξύ κάποια άλλη νομικά δεσμευτι-
κή πράξη από όργανο της Ένωσης που να υπαγορεύει τον
τρόπο δράσης της Κύπρου.
Ζ. Εφαρμογή στην εσωτερική έννομη τάξη
Επομένως, στις περιπτώσεις που αναφέρονται ανωτέρω,
εφαρμόστηκαν στην εσωτερική έννομη τάξη άτυπες πρά-
ξεις του Eurogroup, οι οποίες, μολονότι τιτλοφορούνται
«δηλώσεις», θα πρέπει, κατά τα ανωτέρω, να αντιμετωπι-
στούν ως τυπικές πράξεις του ενωσιακού δικαίου. Τούτο
προκύπτει από την ιδιαίτερη νομική φύση του Eurogroup
και τις ολοένα αυξανόμενες αρμοδιότητες που του ανατίθε-
νται, από το περιεχόμενο των εν λόγω πράξεων και από το
γεγονός ότι, κατ’ αποτέλεσμα, εφαρμόστηκαν απαρέγκλιτα
από τις εθνικές αρχές. Συνεπώς, και στις δύο περιπτώσεις, οι
εθνικές αρχές έλαβαν μέτρα οικονομικής πολιτικής σύμφω-
να με τις κατευθύνσεις του άτυπου μορφώματος του Euro-
group και όχι σύμφωνα με το περιεχόμενο κάποιων νομικά
δεσμευτικών πράξεων οργάνων της Ένωσης, οι οποίες θα
είχαν, πρώτον, την απαραίτητη νομιμοποίηση και,- δεύτε-
ρον, θα μπορούσαν να ελεγχθούν δικαστικά.
VI. Συμπεράσματα
Α. Το Eurogroup ως θεσμικό όργανο
Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η καλύτερη και δικαιικά
ορθότερη λύση θα ήταν η ένταξη του Eurogroup στα θε-
σμικά όργανα της Ένωσης, ώστε να αποκτήσουν θεσμική
κάλυψη και οι πράξεις που εκδίδονται απ’ αυτό. Με μια τέ-
τοια ενέργεια, θα παραμερίζονταν τα εμπόδια ελέγχου των
πράξεων του Eurogroup και θα δημιουργείτο η απαραίτητη
ασφάλεια δικαίου.
Β. Δικαστικός έλεγχος
Μέχρις ότου όμως επέλθει η θεσμοποίηση αυτή του
Eurοgroup και ενόψει του ότι οι κατευθύνσεις που υπαγο-
ρεύει το όργανο αυτό έχουν ήδη αποτελέσει τη βάση ουσι-
ωδών εθνικών μέτρων οικονομικής πολιτικής δύο κρατών
μελών, ως προσήκουσα λύση εμφανίζεται ο παρεμπίπτων
έλεγχος των άτυπων πράξεων του Eurogroup από το δικα-
στή, εθνικό και ενωσιακό. Ο εθνικός δικαστής, αντλώντας
επιχειρήματα από τη νομολογία Grimaldi, μπορεί να προ-
βεί σε παρεμπίπτοντα έλεγχο των πράξεων του Eurogroup.
Εξάλλου, ο ενωσιακός δικαστής θα μπορούσε, μέσω της
υποβολής προδικαστικών ερωτημάτων, να προβεί σε ερ-
μηνεία, ίσως και σε έλεγχο του κύρους των πράξεων αυτών.
Με τον τρόπο αυτόν, το αίσθημα δικαίου που διαπνέει την
ενωσιακή έννομη τάξη θα εμπεδωνόταν στους Ευρωπαί-
ους πολίτες και θα ενίσχυε την δημοκρατική νομιμοποίηση
των ευρωπαϊκών θεσμών, οι οποίοι έχουν αμφισβητηθεί
εντόνως το τελευταίο διάστημα.
145
 Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών
Μαρία Στεφανή∗

Η θέση σε ισχύ της Μεταρρυθμιστικής Συνθήκης αντικατοπτρίζει μια Ευρωπαϊκή Ένωση αποφασισμένη να αντιμετωπίσει
τη λεγόμενη «δημοκρατική πρόκληση». Δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην ενίσχυση του δημοκρατικού ιστού της Ένωσης
και στον περιορισμό της αποξένωσης των ευρωπαίων πολιτών από τα θεσμικά όργανα, η Συνθήκη της Λισαβόνας προέβη
σε σημαντικές μεταρρυθμίσεις των υφιστάμενων δομών και στην εισαγωγή καινοτομιών. Μια από τις βασικές καινοτομίες
συναντάται στο πεδίο της συμμετοχικής δημοκρατίας και αφορά το θεσμό της Πρωτοβουλίας Πολιτών.
Συνθήκη της Λισαβόνας – δημοκρατική αρχή – αρχή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας – αρχή της συμμετοχικής
δημοκρατίας – Πρωτοβουλία Πολιτών – Κανονισμός 211/2011

1. Οι ρυθμίσεις του πρωτογενούς δικαίου
Όπως είναι γνωστό, η Συνθήκη της Λισαβόνας εγκατέλει-
ψε τους συμβολισμούς που είχε εισάγει η συνταγματική
συνθήκη, κράτησε όμως σχεδόν όλες εκείνες τις ουσι-
αστικές διατάξεις της, που οδηγούσαν την Ευρωπαϊκή
Ένωση στο επόμενο στάδιο της ολοκλήρωσης. Προφα-
νώς, μια από τις καινοτόμες ρυθμίσεις της Συνταγματικής
Συνθήκης αλλά και της Συνθήκης της Λισαβόνας είναι οι
ρυθμίσεις που αναφέρονται στα δημοκρατικά θεμέλια
της Ένωσης1, στα οποία αφιερώνεται ένα ολόκληρο κε-
φάλαιο, που φέρει τον τίτλο «Διατάξεις περί δημοκρατικών
αρχών». Είναι προφανές ότι με το κεφάλαιο αυτό οι «πα-
τέρες» της Συνθήκης θέλησαν να διασκεδάσουν τις επι-
φυλάξεις αλλά και τις αντιδράσεις πολλών Ευρωπαίων, οι
οποίοι μιλούσαν και μιλούν για εμφανές «δημοκρατικό
έλλειμμα» της Ένωσης.
1.1. Η δημοκρατική αρχή
Παρά το γεγονός ότι στα αρχικά ιδρυτικά κείμενα δεν
υπήρχαν σαφείς και αναλυτικές αναφορές στη δημο-
κρατική αρχή, είναι πέρα από κάθε αμφιβολία βέβαιο ότι
μόνο δημοκρατικά κράτη συγκρότησαν τις Ευρωπαϊκές
Κοινότητες ήδη από την ίδρυσή τους και μόνο δημοκρα-
τικά κράτη έγιναν μέχρι σήμερα δεκτά στη διαδικασία της
ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η αταλάντευτη προσήλωση
των Κοινοτήτων αρχικά, αλλά και της Ένωσης μεταγενέ-
στερα, στη δημοκρατική αρχή πιστοποιήθηκε και επιβε-
βαιώθηκε ιδιαίτερα, και σ’ ένα πρώτο στάδιο, με τη στάση
που επέδειξαν οι Ευρωπαϊκές Κοινότητες έναντι της Ισπα-
νίας, της Πορτογαλίας και της Ελλάδος, την εποχή που τα
κράτη αυτά τελούσαν υπό δικτατορικά καθεστώτα. Ειδι-
κά ως προς την ελληνική εμπειρία, η τότε ΕΟΚ, αμέσως
μετά την κήρυξη της δικτατορίας στην Ελλάδα, «πάγωσε»
τη Συμφωνία Σύνδεσης και στη συνέχεια ξεκίνησε τη δια-
* ΜΔΕ
δικασία ένταξης της χώρας μόνο μετά την ανατροπή της
δικτατορίας2.
Ωστόσο, ο πραγματικά ιδιότυπος χαρακτήρας του μορ-
φώματος, που ονομάζεται Ευρωπαϊκή Ένωση, λόγω του
ότι αυτό δεν ομοιάζει με κανένα υπάρχον πρότυπο πο-
λιτειακής οργάνωσης, δυσχεραίνει το χαρακτηρισμό της
ενωσιακής θεσμοθεσίας, ενώ η αναπόφευκτη αλληλε-
ξάρτηση της ενωσιακής και των εθνικών εννόμων τάξε-
ων δημιουργεί ερωτηματικά, ιδίως σε σχέση με τη νομι-
μοποίηση των ενωσιακών θεσμών και τη λειτουργία της
δημοκρατικής αρχής3.
Στις ιδρυτικές Συνθήκες δεν υπήρχε αναφορά στη δημο-
κρατική αρχή ούτε ως οργανωτικής βάσης ούτε έστω ως
προγραμματικού σκοπού4. Τα δημοκρατικά εχέγγυα κατά
την περίοδο αυτή απουσίαζαν από τα ιδρυτικά κείμενα
και είναι να αναρωτιέται κανείς για τα ακριβή αίτια της
συγκεκριμένης παράλειψης. Σε κάθε περίπτωση, πάντως,
το όλο εγχείρημα της ολοκλήρωσης στα πρώτα στάδιά
του φαίνεται να υπολαμβάνει ως ενυπάρχουσα και ως εκ
τούτου αυτονόητη την εν λόγω αρχή. Η τότε Ευρωπαϊκή
Κοινότητα φαίνεται να βασιζόταν σε μια σιωπηρή συμφω-
νία των πολιτών στις ευρωπαϊκές επιλογές των εθνικών
ηγεσιών, στην επονομαζόμενη δηλαδή «συγκαταβατική
συναίνεση» (permissive consensus)5.
Χρειάστηκε η πάροδος τριάντα χρόνων και η θέση σε ισχύ
της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης (ΕΕΠ), στο προοίμιο της
οποίας γίνεται για πρώτη φορά αναφορά στην ανάγκη
2. Ε. ΣΑΧΠΕΚΙΔΟΥ, Ευρωπαϊκό Δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη,
2011, σ. 142.
3. Ξ. ΓΙΑΤΑΓΑΝΑΣ, Υπάρχει δημοκρατικό έλλειμμα στην Ευρωπαϊκή
Ένωση; Μια συζήτηση σε εξέλιξη, ΕυρΠολ, 2009, σ. 345.
4. Ξ. ΚΟΝΤΙΑΔΗΣ, Η δημοκρατική αρχή ως οργανωτική βάση της
ευρωπαϊκής ενωσιακής τάξης, στο: Α. Μανιτάκη / Λ. Παπαδοπού-
λου (επιμ.), Η προοπτική ενός Συντάγματος για την Ευρώπη, εκδ.
Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, 2003, σ. 251.

1. Ν
 . ΜΟΥΣΗΣ, Ευρωπαϊκή Ένωση: δίκαιο, οικονομία, πολιτική, 13η 5. Κ
 . ΛΑΒΔΑΣ / Δ. ΧΡΥΣΟΧΟΟΥ, Το μέλλον της Ευρωπαϊκής Δημο-
εκδ., εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2011, σ. 179. κρατίας, Πολιτική Επιστήμη, 2005, σ. 138.

«να προωθήσουν τα κράτη από κοινού τη δημοκρατία»6,
ενώ η δημοκρατική αρχή εισήχθη ρητά ως βασική οργα-
νωτική αρχή στο θεσμικό οικοδόμημα με τη Συνθήκη του
Άμστερνταμ7. Η αποδυνάμωση, πάντως, της ήπιας αυτής
συναίνεσης, που αναφέρθηκε παραπάνω, και η ανάδυση,
στη θέση της, μιας νέας προβληματικής για τον εκδημο-
κρατισμό της Ένωσης με επίκεντρο την κοινωνική της
νομιμοποίηση και την ανάγκη διασφάλισης συνθηκών
δημοκρατικής πολιτικής πέραν του εθνικού κράτους, δι-
αφάνηκε από τις αρχές της δεκαετίας του ΄908.
Είναι, πάντως, άξιο λόγου το γεγονός ότι η δημοκρατία,
στα πλαίσια της ευρωπαϊκής έννομης τάξης, αρθρώνεται
μεν ως δέσμη ειδικότερων αρχών, χωρίς όμως να διατυ-
πώνεται ποτέ ευθέως9. Δυστυχώς, το τελικό κείμενο του
Σχεδίου Συνταγματικής Συνθήκης, το οποίο θα αποτε-
λούσε λαμπρή εξαίρεση, δεν έφερε ως προμετωπίδα το
περίφημο απόσπασμα του Θουκυδίδη από τον Επιτάφιο
του Περικλέους, το οποίο υπήρχε, ωστόσο, στο κείμενο
που κατατέθηκε στη Σύνοδο Κορυφής της Θεσσαλονί-
κης10: «Χρώμεθα γαρ πολιτεία ... και όνομα μεν δια το μη ες
ολίγους αλλ’ ες πλείονας οικείν δημοκρατία κέκληται» (Θου-
κυδίδης, Ιστορίαι, ΙΙ, 37).
Η Μεταρρυθμιστική Συνθήκη της Λισαβόνας11 εντάσσει
τη δημοκρατία μεταξύ των θεμελιωδών αξιών της Ένω-
σης με ρητή αναφορά τόσο στο προοίμιό της όσο και στο
άρθρο 2 ΣυνθΕΕ, σύμφωνα με το οποίο «Η Ένωση βασίζε-
ται στις αξίες του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας,
της ελευθερίας, της δημοκρατίας ...».
Η διακηρυκτική προσήλωση, ωστόσο, στην αρχή της δη-
μοκρατίας δεν αρκεί, αν ελλείπει η ουσιαστική εφαρμογή
της αρχής αυτής κυρίως από τη λειτουργία των ενωσια-
κών οργάνων αλλά και απ’ όλο το φάσμα των λειτουργιών
του συστήματος εν γένει. Αν δε, νοήσουμε τη δημοκρα-
τία όχι ως μια τυπική διαδικασία εκλογής των κρατικών
οργάνων από το λαό αλλά ως μια ουσιαστική συμμετοχή
του πολίτη στη λήψη των αποφάσεων και τη λειτουργία
των θεσμών εν γένει, στοιχειοθετείται το λεγόμενο «δη-
μοκρατικό έλλειμμα» της Ένωσης12.
6. Ξ
 . ΚΟΝΤΙΑΔΗΣ, ό.π., σ. 251.
 . ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ευρωπαϊκό Δίκαιο, 4η έκδ., εκδ. Αντ. Ν. Σάκ-
7. Δ
κουλα, Αθήνα, 2011, σ. 62.
8. Κ
 . ΛΑΒΔΑΣ / Δ. ΧΡΥΣΟΧΟΟΥ, ό.π., σ. 138.
9. Ν. ΣΚΑΝΔΑΜΗΣ, Δημοκρατική διακυβέρνηση σε κοινωνία
αγοράς: διλήμματα του ευρωπαϊκού παραδείγματος. Εισα-
γωγικές σκέψεις, ΕυρΠολ, 2009, σ. 309.
10. Ε . ΣΑΧΠΕΚΙΔΟΥ, ό.π., σ. 144.
11. Ε νοποιημένη απόδοση της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση
και της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ΕΕ
2010 C 83/1.
12. Δ
 . ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, ό.π., σ. 62.
148
Στεφανή: Η Ευρωπαϊκή
Σημαντική πτυχή του ελλείμματος θα λέγαμε ότι συνιστά
η απουσία του σαφούς σχήματος κυβέρνησης – αντιπο-
λίτευσης. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει η Dr. Sabine
von Oppeln, «Το δικαίωμα της πρωτοβουλίας επαφίεται κυ-
ρίως στην Ευρωπαϊκή Κομισιόν και όχι στο Ευρωκοινοβού-
λιο. Αυτό είναι όντως ένα σημείο αδυναμίας. Από την άλλη
πλευρά, οφείλουμε να αποδεχθούμε ότι το Ευρωκοινοβού-
λιο έχει το δικαίωμα και την υποχρέωση να παροτρύνει την
Κομισιόν να προχωρήσει σε νομοθετικές ρυθμίσεις»13.
Επιπλέον, η μη αναγνώριση του τεκμηρίου νομοθετικής
αρμοδιότητας υπέρ του Κοινοβουλίου, του οργάνου που
διαθέτει τον ισχυρότερο βαθμό δημοκρατικής νομιμο-
ποίησης, αφού τα μέλη του εκλέγονται άμεσα, αποτελεί
αναμφίβολα σημείο αδυναμίας του ενωσιακού οικοδομή-
ματος ως προς την καθιέρωση της δημοκρατικής αρχής.
Η αναγνώριση βέβαια αυτή προς το Κοινοβούλιο θα σή-
μαινε ουσιαστική πραγμάτωση της αρχής «one man one
vote», μιας αρχής που παραβιάζεται ως προς τον αριθμό
των βουλευτών με τον οποίο εκπροσωπούνται τα κράτη
μέλη στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο14.
Έλλειμμα εντοπίζουμε, επίσης, στη μη άμεση νομιμοποί-
ηση του έτερου νομοθετικού οργάνου, του Συμβουλίου
των υπουργών, το οποίο αντλεί τη νομιμοποίησή του
έμμεσα από τις δημοκρατικές κυβερνήσεις των κρατών
μελών, καθώς και στην πολυπλοκότητα της διαδικασί-
ας με την οποία συμμετέχει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
Ακόμη, πτυχή του ελλείμματος συνιστά η αδιαφάνεια και
η μυστικότητα που διέπει τη λειτουργία των θεσμικών
οργάνων15.
Η Συνθήκη της Λισαβόνας, χωρίς να επιφέρει «επαναστα-
τικές» ανατροπές ως προς τα σημεία αυτά, ενδυναμώνει
σε κάθε περίπτωση το ισχνό πλέγμα των σχετικών ρυθ-
μίσεων, καθιστώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο πλέον δημο-
κρατικό το όλο σύστημα16.
Ειδικότερα, μετά το ναυάγιο της Συνθήκης για το Ευρω-
παϊκό Σύνταγμα, λόγω των αρνητικών δημοψηφισμάτων
στη Γαλλία και την Ολλανδία, η Μεταρρυθμιστική Συνθή-
κη, απεκδυόμενη όλα τα συμβολικά στοιχεία (ύμνο, ση-
μαία κλπ.) του Συντάγματος, διατηρώντας όμως τις ουσι-
αστικές μεταρρυθμίσεις του, θέτει17 ένα θεσμικό πλαίσιο
σημαντικά ανανεωμένο, αποτελεσματικότερο και, κυ-
ρίως, δημοκρατικότερο. Άλλωστε, κατά τον R.A. Dahl, η
δημοκρατία πλέον γίνεται αντιληπτή, όχι με τη μορφή της
13. http://www.dw-world.de/dw/article/0,,4307075,00.html.
14. Δ. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, ό.π., σ. 64.
15. Δ. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, ό.π., σ. 62-64.
16. N. FONT, New instruments of citizen participation, Institut
de Ciencies Politiques i Socials, Barcelona, 1998, σ. 4.
17. Κ
 . ΜΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ, Από τον ένα σταθμό στον άλλο (μέσω Συ-
ντάγματος): Μια συγκριτική ανάλυση της Συνθήκης της Λισαβό-
νας, ΕυρΠολ, 2008, σ. 277.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Πρωτοβουλία Πολιτών
συνελεύσεως, κατά το πρότυπο που αναπτύχθηκε στην
αρχαία Ελλάδα και βασιζόταν στην πόλη-κράτος, αλλά ως
αντιπροσωπευτική δημοκρατία στα πλαίσια του έθνους-
κράτους18.
1.2. Η αρχή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας
Στα πλαίσια της ενωσιακής έννομης τάξης, το Δικαστή-
ριο, στο σκεπτικό της απόφασης Roquette Frères19 του
1980, διατύπωσε χαρακτηριστικά πως «Η διαβούλευση
... αποτελεί το μέσο που επιτρέπει στο Κοινοβούλιο να με-
τέχει αποτελεσματικά στη νομοθετική διαδικασία της Κοι-
νότητας. Η αρμοδιότητα αυτή αποτελεί ουσιώδες στοιχείο
της θεσμικής ισορροπίας που θέλησε η Συνθήκη. Αποτελεί
την αντανάκλαση, έστω και περιορισμένη, στο επίπεδο της
Κοινότητας, της θεμελιώδους δημοκρατικής αρχής, κατά
την οποία οι λαοί μετέχουν στην άσκηση της εξουσίας μέσω
αντιπροσωπευτικής συνελεύσεως», ορίζοντας συνοπτικά
και με ενάργεια την αρχή της αντιπροσωπευτικής δημο-
κρατίας.
Η Συνθήκη της Λισαβόνας διακηρύσσει ότι «η λειτουργία
της Ένωσης θεμελιώνεται στην αντιπροσωπευτική δημο-
κρατία»20. Ταυτόχρονα, στο ίδιο άρθρο λαμβάνεται πρό-
νοια να ικανοποιηθεί η αντιπροσωπευτικότητα τόσο στη
συνταγματική όσο και στη διεθνική της διάσταση21, εισά-
γοντας το σύστημα της διττής νομιμοποίησης. Οι πολίτες
εκπροσωπούνται άμεσα, στο επίπεδο της Ένωσης, στο
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η θέση του οποίου ισχυροποι-
είται έτι περισσότερο, ενώ τα κράτη μέλη εκπροσωπού-
νται στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο από τον αρχηγό κράτους
ή κυβέρνησης και στο Συμβούλιο από τις κυβερνήσεις
τους. Οι κυβερνήσεις και οι αρχηγοί κρατών και κυβερνή-
σεων είναι με τη σειρά τους δημοκρατικά υπόλογοι είτε
έναντι των εθνικών τους κοινοβουλίων είτε έναντι των
πολιτών τους22.
Η αναγνώριση των πολιτών της Ένωσης ως της μίας εκ
των δύο βασικών πηγών νομιμοποίησης της Ένωσης συ-
νιστά καινοτομία της Συνθήκης της Λισαβόνας και μάλι-
στα βαρύνουσας σημασίας, καθώς μπορούμε πλέον να
ομιλούμε για «πολίτες της Ένωσης», οι οποίοι συνιστούν
ένα νέο πολιτικό σώμα, στο οποίο εδράζεται η Ένωση, και
όχι για τους «λαούς των κρατών μελών», όπως όριζε το
άρθρο 189 της ΣυνθΕΚ23.
18. R
 .A. DAHL, A Democratic Dilemma: System Effectiveness versus
Citizen Participation, Political Science Quarterly, 1994, σ. 25.
 ΕΚ C-138/79, SA Roquette Frères/Συμβούλιο, 29.10.1980, Συλλ.
19. Δ
ειδ. εκδ. 1980, III, σκ. 33.
20. Άρθρο 10 παρ. 1 ΣυνθΕΕ.
21. Δ. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, ό.π., σ. 65.
22. Άρθρο 10 παρ. 2 ΣυνθΕΕ.
23. Ε. ΜΑΡΙΑΣ, Συνθήκη της Λισσαβώνας: από την υπερεθνική κοινω-
νία των ιδιωτών στον ευρωπαϊκό δήμο; ΕυρΠολ, 2008, σ. 63-64.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Σε ό,τι αφορά τα πολιτικά κόμματα σε ευρωπαϊκό επίπε-
δο, αυτά καλούνται να «συμβάλλουν στη διαμόρφωση της
ευρωπαϊκής πολιτικής συνείδησης και στην έκφραση της
βούλησης των πολιτών της Ένωσης»24.
1.3. Η αρχή της συμμετοχικής δημοκρατίας
Σε μία προσπάθεια εννοιολογικού προσδιορισμού της
συμμετοχικής δημοκρατίας θα ορίζαμε την τελευταία ως
τη μορφή εκείνη της δημοκρατίας, που στο κέντρο των
διαδικασιών τοποθετεί τον πολίτη, ο οποίος αναλαμβάνει
έναν ενεργό ρόλο στη λήψη αποφάσεων για ζητήματα που
αφορούν την κοινότητά του. Σύμφωνα με το Barber, «ενερ-
γοί πολίτες κυβερνούν άμεσα τον εαυτό τους, όχι απαραίτητα
σε κάθε επίπεδο και με κάθε ευκαιρία, αλλά αρκετά συχνά και
ειδικότερα όταν λαμβάνονται αποφάσεις για βασικές πολιτι-
κές και όταν χρησιμοποιείται σημαντική εξουσία»25.
Η Συνθήκη της Λισαβόνας, ναι μεν καθιστά θεμέλιο της
Ένωσης την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, ωστόσο,
δεν αποκλείει άλλες μορφές δημοκρατίας, όπως, άλλω-
στε, αποδεικνύεται ιδίως από την εισαγωγή των διατάξε-
ων σχετικά με τη συμμετοχική δημοκρατία. Θα λέγαμε,
λοιπόν, πως στα πλαίσια του ενωσιακού θεσμικού συστή-
ματος οι δύο αυτές μορφές δημοκρατίας λειτουργούν
συμπληρωματικά, σηματοδοτώντας26 με τον τρόπο αυτό
ένα καινοτόμο ευρωπαϊκό πρότυπο δημοκρατίας.
Αξίζει να τονιστεί ότι η Μεταρρυθμιστική Συνθήκη, λαμ-
βάνοντας υπόψη τις προτάσεις της Λευκής Βίβλου27 του
2001 για την ευρωπαϊκή διακυβέρνηση, σχετικά με την
ενίσχυση της διαφάνειας και της συμμετοχής των πολι-
τών στη χάραξη και την εφαρμογή των ενωσιακών πολι-
τικών, είναι το πρώτο κείμενο ισχύουσας Συνθήκης, που
κατοχυρώνει επίσημα τη συμμετοχική δημοκρατία.
Στην ενωσιακή έννομη τάξη, η συμμετοχική δημοκρατία
επιτρέπει την άμεση συμμετοχή της Κοινωνίας των Πολι-
τών και των αντιπροσωπευτικών οργανώσεών τους στη
διαδικασία λήψης αποφάσεων, χωρίς τη μεσολάβηση
του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Πρόκειται, θα λέγαμε, για
μια ιδιαίτερη μορφή συμμετοχής στη νομοπαραγωγική
διαδικασία, η οποία, παρά τη μη συμμετοχή του Ευρω-
παϊκού Κοινοβουλίου, καταλήγει στη θέσπιση κανόνων
δικαίου28.
24. Άρθρο 10 παρ. 4 ΣυνθΕΕ.
25. B. BARBER, Ισχυρή δημοκρατία: συμμετοχική πολιτική για
μια νέα εποχή, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2007, σ. 308.
26. Γ νωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Αρχές, διαδικασίες και δρά-
σεις για την εφαρμογή του άρθρου 11 παρ. 1 και 2 της Συνθήκης
της Λισαβόνας», ΕΕ 2013 C 11/3.
27. Λευκή Βίβλος, COM (2001) 428 τελ.
28. Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, Η συμμετοχική δημοκρατία στην Ευρωπαϊκή
Ένωση: καταγωγή και νομολογιακή αντιμετώπιση, ΕυρΠολ,
2009, σ. 338.
149

Σε ό,τι αφορά ειδικότερα το περιεχόμενο των διατάξεων
συμμετοχικού χαρακτήρα, στην παρ. 3 του άρθρου 10
ΣυνθΕΕ διακηρύσσεται ότι «κάθε πολίτης έχει το δικαίωμα
να συμμετέχει στο δημοκρατικό βίο της Ένωσης», καθιστώ-
ντας πλέον σαφές πως η συμμετοχή συνιστά δικαίωμα
των πολιτών της Ένωσης. Στη συνέχεια της ίδιας παρα-
γράφου αναγράφεται ότι «οι αποφάσεις λαμβάνονται όσο
το δυνατόν πιο ανοιχτά και εγγύτερα στους πολίτες». Προ-
κρίνεται δηλαδή το κριτήριο της εγγύτητας για τη λήψη
των αποφάσεων, όπως επιτάσσει η αρχή της επικουρικό-
τητας (principle of subsidiarity).
Η Συνθήκη, τοποθετώντας στην κορυφή των δημοκρατι-
κών διαδικασιών το διάλογο και τη διαβούλευση, βαρύ-
νει τα θεσμικά όργανα με μία σειρά από υποχρεώσεις, οι
οποίες καταγράφονται στις τρεις πρώτες παραγράφους
του άρθρου 11 ΣυνθΕΕ. Σύμφωνα με την παρ. 1, τα θεσμι-
κά όργανα πρέπει να «δίδουν, με τα κατάλληλα μέσα, στους
πολίτες και στις αντιπροσωπευτικές ενώσεις τη δυνατότητα
να γνωστοποιούν και να ανταλλάσσουν δημόσια τις γνώμες
τους σε όλους τους τομείς δράσης της Ένωσης». Η παρά-
γραφος αυτή στοιχειοθετεί την έννοια του οριζοντίου
διαλόγου μεταξύ των αντιπροσωπευτικών ευρωπαϊκών
οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών αναφορικά με
την εξέλιξη και το μέλλον της Ένωσης και των πολιτικών
της29.
Σύμφωνα με την παρ. 2, τα θεσμικά όργανα οφείλουν
να «διατηρούν ανοιχτό, διαφανή και τακτικό διάλογο με τις
αντιπροσωπευτικές ενώσεις και την Κοινωνία των Πολιτών».
Εν προκειμένω καθιερώνεται ο κάθετος δομημένος και
τακτικός διάλογος μεταξύ όλων των εν λόγω οργανώσε-
ων και της Ένωσης30.
Η διασφάλιση της συνοχής και της διαφάνειας των δρά-
σεων της Ένωσης, κατά την παρ. 3, επιβάλλει τη διεξαγω-
γή ευρειών διαβουλεύσεων με τα ενδιαφερόμενα μέρη.
Η πρακτική των διαβουλεύσεων, η οποία έχει καθιερω-
θεί από την Επιτροπή, στο μέτρο που λειτουργεί από
την κορυφή προς τη βάση, αποτελεί το κατ’ εξοχήν μέσο
δραστηριοποίησης της Κοινωνίας των Πολιτών, χωρίς βε-
βαίως αυτό να σημαίνει ότι αντικαθιστά τον πραγματικό
διάλογο31.
1.4. Η ευρωπαϊκή ιθαγένεια
Η συμμετοχική δημοκρατία στην ενωσιακή έννομη τάξη
συνδέεται άμεσα με την ιδιότητα του πολίτη της Ένωσης
και, συνεπώς, με την ιθαγένεια. Ο θεσμός της ιθαγένειας
29. C
 omité économique et social européen, Démocratie participati-
ve: une rétrospective de l’histoire écrite par le CESE, Unité Visites
et Publications, Bruxelles, 2011, σ. 11.
30. I bid.
31. Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «H εφαρμογή της Συνθήκης
της Λισσαβώνας: η συμμετοχική δημοκρατία και η πρωτο-
βουλία ευρωπαίων πολιτών (άρθρο 11)», SC/032.
150
Στεφανή: Η Ευρωπαϊκή
εισήχθη στο ενωσιακό θεσμικό σύστημα για πρώτη φορά
με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, μεταβάλλοντας τον μέχρι
τότε καθαρά οικονομοκεντρικό χαρακτήρα της ευρωπα-
ϊκής ολοκλήρωσης.
Σύμφωνα με το άρθρο 20 παρ. 1 ΣυνθΛΕΕ, «πολίτης της
Ένωσης είναι κάθε πρόσωπο που έχει την υπηκοότητα ενός
κράτους μέλους». Συνεπεία αυτού, «η ιθαγένεια της Ένω-
σης προστίθεται και δεν αντικαθιστά την εθνική ιθαγένεια»,
όπως αναγράφεται στη συνέχεια της ίδιας παραγράφου.
Ο θεσμός της ιθαγένειας, πέρα από τον ισχυρό συμβολι-
κό του χαρακτήρα για το ενωσιακό οικοδόμημα, εξασφα-
λίζει στον πολίτη της Ένωσης συγκεκριμένα απτά οφέλη.
Ειδικότερα, σύμφωνα με το άρθρο 18 ΣυνθΛΕΕ, το οποίο
έχει εφαρμόσει το Δικαστήριο σε πληθώρα υποθέσεων32,
απαγορεύεται κάθε διάκριση λόγω ιθαγένειας.
Πέραν αυτού, η ιδιότητα του πολίτη της Ένωσης παρέχει
στον τελευταίο μια σειρά από δικαιώματα, πολλά εκ των
οποίων κατοχυρώνονται επιπρόσθετα στο Χάρτη Θεμελι-
ωδών Δικαιωμάτων, τον οποίο η Συνθήκη της Λισαβόνας
ανήγαγε σε πρωτογενές δεσμευτικό δίκαιο, όσο και εντός
του σώματος της Συνθήκης.
Συγκεκριμένα, στην παρ. 2 του άρθρου 20 ΣυνθΛΕΕ κα-
ταγράφονται τα εγγενή στην ιθαγένεια της Ένωσης δικαι-
ώματα, χωρίς όμως να εξαντλούνται σ΄αυτήν. Πρόκειται
πρωτίστως α) για το δικαίωμα κάθε πολίτη της Ένωσης
να κυκλοφορεί ελεύθερα και να διαμένει στο έδαφος των
κρατών μελών, αλλά επιπρόσθετα και για το δικαίωμα
κάθε πολίτη της Ένωσης να εκλέγει και να εκλέγεται στις
εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου καθώς και στις
δημοτικές εκλογές στο κράτος μέλος της κατοικίας του,
υπό τους ίδιους όρους με τους υπηκόους του εν λόγω
κράτους, β) για το δικαίωμα κάθε πολίτη της Ένωσης να
απολαμβάνει διπλωματικής και προξενικής προστασίας
στο έδαφος τρίτης χώρας, στην οποία δεν αντιπροσω-
πεύεται το κράτος μέλος, την υπηκοότητα του οποίου
έχει, υπό τους ίδιους όρους που ισχύουν και έναντι των
υπηκόων του κράτους αυτού, γ) για το δικαίωμα κάθε
πολίτη της Ένωσης να αναφέρεται στο Ευρωπαϊκό Κοινο-
βούλιο, να προσφεύγει στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή,
καθώς και δ) για το δικαίωμα να απευθύνεται στα θεσμικά
και στα συμβουλευτικά όργανα της Ένωσης σε μία από
τις γλώσσες των Συνθηκών και να λαμβάνει απάντηση
στην ίδια γλώσσα.
 λ. π.χ. ΔΕΚ C-184/99, Grzelczyk, 20.09.2001, Συλλ. I-6193, σκ. 31:
32. Β
Συγκεκριμένα, «η ιδιότητα του πολίτη της Ενώσεως τείνει να απο-
τελέσει τη θεμελιώδη ιδιότητα των υπηκόων των κρατών µελών, η
οποία εξασφαλίζει την ίδια νοµική µεταχείριση σε όσους εξ’ αυτών
βρίσκονται στην ίδια κατάσταση, ανεξάρτητα από την ιθαγένειά
τους και υπό την επιφύλαξη των ρητά προβλεπομένων εξαιρέσε-
ων».
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Πρωτοβουλία Πολιτών
Δυστυχώς, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του ευρωβα-
ρομέτρου33 για την ιθαγένεια της Ένωσης, ενώ το 81% των
ευρωπαίων πολιτών αισθάνονται εξοικειωμένοι µε τον
όρο «Πολίτης της Ευρωπαϊκής Ένωσης», εντούτοις, µόνο
το 36% νιώθουν «καλά ενημερωμένοι» για τα δικαιώµατά
τους ως πολιτών της Ένωσης. Η Επιτροπή, εκφράζοντας
τη βούλησή της να ενισχυθεί η δημοκρατική συμμετοχή
των πολιτών της Ένωσης και, κυρίως, να ενημερωθούν οι
τελευταίοι για τα δικαιώματά τους, όρισε το 2013 ως το
«Ευρωπαϊκό έτος των πολιτών». Το έτος αυτό είναι συμ-
βολικό, καθώς συμπίπτει με τη συμπλήρωση των είκοσι
ετών από τη θέση σε ισχύ της Συνθήκης του Μάαστριχτ
και την καθιέρωση του θεσμού της ιθαγένειας.
Εντός της Συνθήκης, η βούληση αυτή να ενισχυθεί ση-
μαντικά η συμμετοχή των πολιτών της Ένωσης και να
υπάρξει ουσιαστική προσέγγιση μεταξύ των τελευταίων
και των θεσμικών οργάνων, εκφράστηκε με την εισαγω-
γή του θεσμού της λαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίας,
η οποία έλαβε την ονομασία «Πρωτοβουλία Ευρωπαίων
Πολιτών» (ΠΕΠ). Ο θεσμός αυτός, ο οποίος εφαρμόζεται
ήδη σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη, σε κάποια μάλιστα με
μακρά παράδοση, συνιστά μια ριζοσπαστική καινοτομία
σε υπερεθνικό επίπεδο.
Σύμφωνα με την παρ. 4 του άρθρου 11 ΣυνθΕΕ, αναγνω-
ρίζεται για πρώτη φορά το δικαίωμα ενός εκατομμυρίου
πολιτών της Ένωσης, υπηκόων σημαντικού αριθμού κρα-
τών μελών, να καλέσουν την Επιτροπή, στο πλαίσιο των
αρμοδιοτήτων της, να υποβάλει κατάλληλες προτάσεις
επί θεμάτων, στα οποία οι εν λόγω πολίτες θεωρούν ότι
απαιτείται νομική πράξη της Ένωσης, για την εφαρμογή
των Συνθηκών.
Ο Καθ. Jürgen Meyer, εκπρόσωπος της Γερμανικής Ομο-
σπονδιακής Βουλής, στον οποίο και οφείλεται η πρόταση
για την εισαγωγή του βαρυσήμαντου αυτού δικαιώματος,
στην τροπολογία που κατέθεσε κατά τη διάρκεια των ερ-
γασιών της Συνέλευσης για το μέλλον της Ευρώπης, επι-
καλέστηκε πως «Το αποτέλεσμα της παραπάνω πρότασης
είναι να φέρει την Ευρώπη πιο κοντά στους πολίτες, όπως
συνέστησε το Laeken. Αποτελεί ένα μεγάλο βήμα προς τον
εκδημοκρατισμό της Ένωσης. Θα επεκτείνει το υπάρχον
δικαίωμα αναφοράς στο δικαίωμα των πολιτών να υποβάλ-
λουν νομοθετικές προτάσεις προς την Επιτροπή της Ευρω-
παϊκής Ένωσης»34.
Πέραν αυτών, το συγκεκριμένο δικαίωμα, όντας συνυφα-
σμένο με την ιδιότητα του πολίτη της Ένωσης, συνιστά
ένα νέο πολιτικό δικαίωμα, το οποίο έρχεται να συμπλη-
33. F lash Eurobarometer 365, «European Union Citizenship»,
November 2012.
34. S uggestion for amendment of Article: I-46, part I, title VI, CONV
724/03.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ρώσει και να προστεθεί στα δικαιώματα της ιθαγένειας
της Ένωσης.
Το εν λόγω δικαίωμα θα ενισχύσει ουσιαστικά το διάλογο
μεταξύ των ευρωπαίων πολιτών, οι οποίοι θα κληθούν να
συνεργαστούν, προκειμένου να εκπληρώσουν κοινούς
στόχους και οράματα σε μία διαδικασία, η οποία θα εκκι-
νεί «από τη βάση», καθώς οι πρωτοβουλίες θα λαμβάνο-
νται από τους ίδιους τους πολίτες της Ένωσης.
Η ενεργή αυτή συμμετοχή των πολιτών της Ένωσης στη
διαδικασία λήψης των αποφάσεων, η οποία ευελπιστού-
με ότι ολοένα και θα αυξάνεται – και εδώ βεβαίως κρίσι-
μη είναι η πληροφόρηση των πολιτών για τα δικαιώματα
που απορρέουν από την ιθαγένεια – θα οδηγήσει στην
ανάπτυξη μιας υπερεθνικής πολιτικής συνείδησης και
σταδιακά στη δημιουργία ενός πραγματικού ευρωπαϊκού
δήμου και μιας ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας.
2. Οι ρυθμίσεις του παραγώγου δικαίου – Ο Κανο-
νισμός 211/2011
Η σημασία του νέου αυτού θεσμού για τους πολίτες της
Ένωσης είναι αναμφισβήτητα τεράστια. Προς τούτο, η
Επιτροπή αφού χαιρέτησε την εισαγωγή του, πραγμα-
τοποίησε από τις 11 Νοεμβρίου 2009 έως τις 31 Ιανου-
αρίου 2010 ευρεία δημόσια διαβούλευση, με στόχο να
συγκεντρώσει τις απόψεις όλων των ενδιαφερομένων για
το πώς θα μπορούσε να εφαρμοστεί στην πράξη η πρω-
τοβουλία πολιτών, καθώς και να παρουσιάσει τα νομικά,
διοικητικά και άλλα πρακτικά θέματα, που θα έπρεπε να
αποτελέσουν αντικείμενο του νέου Κανονισμού35.
Η πραγματικά εποικοδομητική αυτή διαδικασία οδήγησε
στην έκδοση του Κανονισμού 211/201136 (εφεξής, «Κα-
νονισμός») στις 16 Φεβρουαρίου 2011 σχετικά με την
πρωτοβουλία πολιτών. Την έκδοση σχετικού Κανονισμού
προέβλεψε η ίδια η Συνθήκη (άρθρο 24 εδ. α΄ ΣυνθΛΕΕ),
με τον οποίο θα έπρεπε να ρυθμιστούν όλες οι απαιτού-
μενες διαδικασίες αλλά και οι απαραίτητες τεχνικές λε-
πτομέρειες37.
35. h
 ttp://ec.europa.eu/dgs/secretariat_general/citizens_initiative/
consultation_el.htm.
36. EE 2011 L 65/1.
37. Σ
 ύμφωνα με τις αιτιολογικές σκέψεις 2 και 3 του Κανονισμού
211/2011, οι διαδικασίες και προϋποθέσεις, που απαιτούνται για
την πρωτοβουλία πολιτών, θα πρέπει να είναι σαφείς, απλές, εύ-
χρηστες και ανάλογες με το χαρακτήρα της πρωτοβουλίας πο-
λιτών, ώστε να ενθαρρύνουν τη συμμετοχή των πολιτών και να
καθιστούν την Ένωση περισσότερο προσιτή. Θα πρέπει, επίσης,
να επιτυγχάνουν μια συνετή ισορροπία ανάμεσα σε δικαιώμα-
τα και υποχρεώσεις, καθώς και να διασφαλίζουν ότι οι πολίτες
της Ένωσης υπόκεινται σε παρόμοιες προϋποθέσεις για την
υποστήριξη πρωτοβουλίας πολιτών, ανεξάρτητα από το κράτος
μέλος, από το οποίο προέρχονται.
151

2.1. Οι απαιτούμενες προϋποθέσεις για τη διοργάνωση
της πρωτοβουλίας
Προκειμένου να διοργανωθεί μια πρωτοβουλία, πρέπει
να πληρούνται οι προϋποθέσεις που αναγράφονται στον
Κανονισμό. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον τελευταίο διακρί-
νουμε τις ακόλουθες:
2.1.1. Ελάχιστος αριθμός κρατών μελών
Όπως ορίζεται στην παρ. 1 του άρθρου 2 του Κανονι-
σμού, ως «πρωτοβουλία πολιτών» νοείται πρωτοβουλία,
η οποία υποβάλλεται στην Επιτροπή με την οποία καλεί-
ται η τελευταία, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της, να
υποβάλει οποιαδήποτε κατάλληλη πρόταση επί θεμάτων,
στα οποία οι πολίτες θεωρούν ότι απαιτείται νομική πρά-
ξη της Επιτροπής για την εφαρμογή των Συνθηκών, και
την οποία (πρωτοβουλία) υποστηρίζουν έγκυρα τουλά-
χιστον ένα εκατομμύριο υπογράφοντες, προερχόμενοι
από το ένα τέταρτο τουλάχιστον των κρατών μελών.
Κατά συνέπεια, ως πρώτη και βασική προϋπόθεση για την
εκκίνηση της πρωτοβουλίας προβλέπεται συγκεκριμένος
αριθμός κρατών μελών, από τα οποία πρέπει να προέρ-
χονται οι υπογράφοντες την πρωτοβουλία (τουλάχιστον
από το ένα τέταρτο των κρατών μελών), δηλαδή τουλάχι-
στον από επτά κράτη μέλη.
Ο μείζων προβληματισμός, που εξαρχής είχε επικρατή-
σει, στρεφόταν στον τρόπο, με τον οποίο θα εξασφαλιζό-
ταν ότι η πρωτοβουλία είναι επαρκώς αντιπροσωπευτική
ενός κοινού για όλη την Ένωση συµφέροντος. Σύμφωνα
με τις σκέψεις που διατυπώθηκαν κατά τη διαβούλευση,
ενώ ένα υψηλό όριο θα εξασφάλιζε πράγµατι ότι η πρω-
τοβουλία είναι επαρκώς αντιπροσωπευτική, θα καθιστού-
σε παράλληλα τη διαδικασία επαχθέστερη. Από την άλλη
πλευρά, ένα χαµηλό όριο θα καθιστούσε την πρωτοβου-
λία πιο προσιτή, αλλά λιγότερο αντιπροσωπευτική38.
Το όριο στο ένα τέταρτο των κρατών µελών39 προτάθηκε
από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στο ψήφισµά του για την
πρωτοβουλία πολιτών, σε αναλογία µε το άρθρο 76 της
ΣυνθΛΕΕ, το οποίο ορίζει ότι οι πράξεις, που αφορούν τη
δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις ή την αστυ-
νομική συνεργασία, μπορούν να θεσπίζονται μετά από
πρωτοβουλία του ενός τετάρτου των κρατών µελών40.
Οι εναλλακτικές επιλογές, που είχαν προταθεί κατά τη δι-
αβούλευση, ήταν δύο. Σύμφωνα με την πρώτη, το όριο θα
έπρεπε να είναι η πλειοψηφία των κρατών µελών. Ωστό-
σο, σε µία ΕΕ αποτελούμενη από 27 κράτη µέλη, η πλειο-
38. Π
 ράσινη Βίβλος, COM (2009) 622 τελ.
39. Την άποψη αυτή ασπάστηκε και η Επιτροπή των Περιφερειών
(ΕτΠ) στη γνωμοδότησή της, ΕΕ 2010 C 267/58 .
40. Π
 ράσινη Βίβλος, COM (2009) 622 τελ.
152
Στεφανή: Η Ευρωπαϊκή
ψηφία θα ήταν επί του παρόντος δεκατέσσερα κράτη και,
άρα, δυσανάλογα υψηλή για το εν λόγω εγχείρημα41.
Σύμφωνα με τη δεύτερη, την οποία ενστερνιζόταν η Επι-
τροπή, το όριο θα έπρεπε να καθοριστεί στο ένα τρίτο
των κρατών µελών, δηλαδή σε εννέα κράτη µέλη. Αυτό
το όριο χρησιµοποιείται στις διατάξεις που αφορούν την
«ενισχυµένη συνεργασία», η οποία προβλέπει ότι «τουλά-
χιστον εννέα κράτη µέλη» πρέπει να συµµετέχουν. Το ένα
τρίτο χρησιμοποιείται, επίσης, σαν όριο για τον αριθµό
των εθνικών κοινοβουλίων που απαιτείται, προκειμένου
να ξεκινήσει η διαδικασία επικουρικότητας, που προ-
βλέπεται στο άρθρο 7 παρ. 2 του πρωτοκόλλου για την
εφαρµογή των αρχών της επικουρικότητας και της ανα-
λογικότητας που επισυνάπτεται στις Συνθήκες42.
Η τελική ρύθμιση, όπως αυτή αποτυπώθηκε στο συγκε-
κριμένο άρθρο, μολονότι χρησιμοποιεί ένα καθαρά πο-
σοτικό κριτήριο, δεν το εξειδικεύει περαιτέρω με αναφο-
ρές ως προς το μέγεθος του συγκεκριμένου κράτους, δεν
διακρίνει δηλαδή μεταξύ μεγάλων και μικρών κρατών,
αλλά αρκείται σ’ έναν ελάχιστο αριθμό ανεξαρτήτως του
μεγέθους. Το μέγεθος του κράτους μέλους συνεκτιμάται
ως προς τον αριθμό των υπογραφόντων την πρωτοβου-
λία.
2.1.2. Ελάχιστος αριθμός υπογραφόντων ανά κράτος
Σύμφωνα με την παρ. 2 του άρθρου 7, στο ένα τέταρτο
τουλάχιστον των κρατών μελών, οι υπογράφοντες, δηλα-
δή οι πολίτες της Ένωσης οι οποίοι έχουν υποστηρίξει μια
συγκεκριμένη πρωτοβουλία με τη συμπλήρωση εντύπου
δήλωσης υποστήριξης43, πρέπει να ανέρχονται τουλάχι-
στον στον ελάχιστο αριθμό πολιτών που προβλέπεται
στο παράρτημα I του Κανονισμού. Ο αριθμός αυτός για
κάθε κράτος μέλος είναι αναλογικός κατά φθίνουσα τάξη
και ίσος με τον αριθμό των βουλευτών του Ευρωπαϊκού
Κοινοβουλίου που εκλέγονται σε κάθε κράτος μέλος επί
75044.
Η τελική ρύθμιση, αναμφισβήτητα, εξασφαλίζει ότι ο
ελάχιστος απαιτούμενος αριθμός υπολογίστηκε βάσει
αντικειμενικών κριτηρίων, επιτυγχάνοντας τη συμμετοχή
ενός αντιπροσωπευτικού προς τον πληθυσμό κάθε κρά-
τους μέλους δείγματος πολιτών.
Οι εναλλακτικές επιλογές, που είχαν προταθεί κατά τη δι-
αβούλευση, ήταν δύο. Σύμφωνα με την πρώτη, η οποία
υποστηρίχτηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στο ψή-
φισµά του για την πρωτοβουλία πολιτών, το όριο έπρεπε
να καθορισθεί σε ποσοστό 0,2% του πληθυσµού κάθε
41. Πράσινη Βίβλος, COM (2009) 622 τελ.
42. Π
 ρόταση της Επιτροπής σχετικά με την πρωτοβουλία πολιτών,
COM (2010) 119 τελ.
43. Άρθρο 2 παρ. 2 Κανονισμού 211/2011.
44. Α
 ιτιολογική σκέψη 6 του Κανονισμού 211/2011.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Πρωτοβουλία Πολιτών
κράτους µέλους. Το ποσοστό αυτό προκύπτει από την
αναλογία του ενός εκατομμυρίου πολιτών της Ένωσης,
που απαιτείται για να υποβληθεί πρωτοβουλία πολιτών,
στα 500 εκατομμύρια πολιτών, που συνιστούν επί του
παρόντος τον πληθυσμό της Ένωσης45. Ωστόσο, αν συ-
γκρίνουμε τους 160.000 πολίτες, που πρέπει να συγκε-
ντρωθούν στη Γερμανία, και αντιστοιχούν στο 0,2% του
πληθυσμού της με τους μόλις 1.000 πολίτες που βάσει
του ίδιου ποσοστού πρέπει να συγκεντρωθούν στο Λου-
ξεμβούργο, γίνεται αντιληπτό ότι η παρούσα επιλογή θα
αδικούσε τα μεγαλύτερα κράτη μέλη.
Σύμφωνα με τη δεύτερη, για να καθοριστεί ο ελάχιστος
αριθµός πολιτών ανά κράτος µέλος, θα έπρεπε να καθο-
ρισθεί ένας συγκεκριμένος αριθµός συμμετεχόντων πο-
λιτών για όλα τα κράτη µέλη. Τη λύση αυτή θα τη χαρα-
κτηρίζαμε σαφή και απλή. Ωστόσο, λαµβάνοντας υπόψη
τις σηµαντικές διαφορές πληθυσµού µεταξύ των κρατών
µελών, για παράδειγμα τη Μάλτα με πληθυσμό 410.000
κατοίκους και τη Γερμανία με 82 εκατομμύρια, γίνεται
αντιληπτό ότι ο συγκεκριµένος αριθµός θα αδικούσε τα
µικρότερα κράτη µέλη46.
2.1.3. Το όριο ηλικίας
Σύμφωνα με τον Κανονισμό, κρίνεται ενδεδειγμένος ο
καθορισμός ελάχιστου ορίου ηλικίας για την υποστήρι-
ξη μιας πρωτοβουλίας από τους πολίτες της Ένωσης47. Το
όριο αυτό, τόσο για τους υπογράφοντες όσο και για τους
διοργανωτές, τους πολίτες δηλαδή οι οποίοι σχηματίζουν
μια επιτροπή πολιτών υπεύθυνη για την κατάρτιση και
υποβολή της πρωτοβουλίας στην Επιτροπή48, αντιστοιχεί
στην ηλικία απόκτησης δικαιώματος ψήφου στις εκλογές
του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου49.
Αντικείμενο προβληματισμού για τον καθορισμό της εν
λόγω προϋπόθεσης αποτέλεσε η ιδιαιτερότητα της Αυ-
στρίας. Ειδικότερα, ενώ σε όλα τα κράτη μέλη η εκλογική
ενηλικιότητα ορίζεται στα 18, στην Αυστρία ορίζεται στα
16. Γίνεται, λοιπόν, φανερό από την τρέχουσα ρύθμιση
του Κανονισμού ότι οι αυστριακοί πολίτες βρίσκονται σε
πλεονεκτικότερη θέση, καθώς δύνανται να υποστηρί-
ξουν µια πρωτοβουλία σε νεότερη ηλικία. Από την άλλη
πλευρά, ωστόσο, δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε ότι η
επιλογή αυτή αντικατοπτρίζει την ισχύουσα πρακτική για
την εκλογή των μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου50.
Η εναλλακτική επιλογή, που είχε προταθεί κατά τη δια-
βούλευση, ήταν να καθοριστεί µία ελάχιστη ηλικία για
45. Π
 ράσινη Βίβλος, COM (2009) 622 τελ.
46. Π
 ράσινη Βίβλος, COM (2009) 622 τελ.
47. Α
 ιτιολογική σκέψη 7 του Κανονισμού 211/2011.
48. Άρθρο 2 παρ. 3 Κανονισμού 211/2011.
49. Άρθρο 3 παρ. 1 και 4 Κανονισμού 211/2011.
50. Π
 ράσινη Βίβλος, COM (2009) 622 τελ.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
την υποστήριξη μιας πρωτοβουλίας στον ίδιο τον Κανονι-
σμό, με απόφαση στα 16 ή τα 18 έτη. Ωστόσο, η επιλογή
των 18 ετών θα συνεπαγόταν αποκλεισμό των πολιτών
της Αυστρίας που είναι ήδη σε ηλικία ψήφου. Η επιλογή
των 16 ετών, αντίθετα, θα δημιουργούσε σημαντικό διοι-
κητικό βάρος, επειδή δεν θα μπορούσε να στηριχθεί στα
ισχύοντα συστήματα για την καταγραφή των εκλογέων51.
2.1.4. Ελάχιστο ποσοστό οργανωμένης δομής
Η επιτυχής υλοποίηση μιας πρωτοβουλίας πολιτών απαι-
τεί ένα minimum ποσοστό οργανωμένης δομής. Προκει-
μένου, λοιπόν, να ενθαρρυνθεί η εμφάνιση θεμάτων ευ-
ρωπαϊκού βεληνεκούς, απαιτείται η σύσταση επιτροπής
πολιτών, την οποία θα απαρτίζουν διοργανωτές προερ-
χόμενοι από τουλάχιστον επτά διαφορετικά κράτη μέλη.
Η τελευταία, για λόγους διαφάνειας, ομαλής και αποτελε-
σματικής επικοινωνίας, θα πρέπει να ορίσει μεταξύ των
μελών της εκπροσώπους, που θα λειτουργούν ως σύνδε-
σμος ανάμεσα σ’ αυτήν και τα θεσμικά όργανα της Ένω-
σης καθ’όλη τη διαδικασία52.
2.1.5. Διαφάνεια και χρηματοδότηση
Προκειμένου να εξασφαλιστεί η ανεξαρτησία αλλά και η
αυθεντικότητα των πρωτοβουλιών, δεν προβλέπεται κα-
μία ειδική δημόσια χρηματοδότηση από την ΕΕ53.
Συνεπώς, η κάλυψη της προφανούς ανάγκης για χρημα-
τοδότηση μιας πρωτοβουλίας, προκειμένου η τελευταία
να προωθηθεί επιτυχώς, αναλαμβάνεται από οργανώ-
σεις.
Ο Κανονισμός ορίζει ότι οι διοργανωτές μιας πρωτοβου-
λίας, καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας, θα πρέπει να
παρέχουν τακτικά για το μητρώο πληροφορίες σχετικά
με τις πηγές στήριξης και χρηματοδότησης της προτεινό-
μενης πρωτοβουλίας54. Η συγκεκριμένη ρύθμιση κρίθηκε
αναγκαία, γιατί συμβάλλει στην ουσιαστική πραγμάτωση
της αρχής της διαφάνειας, ενώ ταυτόχρονα είναι προς το
συμφέρον των πολιτών, που προτίθενται να υποστηρί-
ξουν την πρωτοβουλία55.
2.1.6. Προθεσμία για τη συγκέντρωση των υπογραφών
Παρότι η ίδια η Συνθήκη δεν προβλέπει προθεσμία για
τη συγκέντρωση των δηλώσεων υποστήριξης, ο καθο-
ρισμός συγκεκριμένης και εύλογης προθεσμίας κρίθηκε
αναγκαίος κατά τη διαβούλευση.
Από τη μία πλευρά, μία ιδιαίτερα μεγάλη προθεσμία θα
μπορούσε να είχε ως αποτέλεσμα να χάσουν οι πρωτο-
51. Πράσινη Βίβλος, COM (2009) 622 τελ.
52. Α
 ιτιολογική σκέψη 8 του Κανονισμού 211/2011.
53. Π
 ράσινη Βίβλος, COM (2009) 622 τελ.
54. Άρθρο 4 παρ. 1 Κανονισμού 211/2011.
55. Π
 ράσινη Βίβλος, COM (2009) 622 τελ.
153

βουλίες τη σημασία τους, καθώς το πλαίσιο, κατά το οποίο
οι πολίτες εκδηλώνουν την υποστήριξή τους, μπορεί να
αλλάξει, για παράδειγμα, αν τροποποιηθεί ή εγκριθεί εν
τω μεταξύ η σχετική µε το θέμα της πρωτοβουλίας ευρω-
παϊκή νομοθεσία. Από την άλλη πλευρά, μια εξαιρετικά
σύντομη προθεσμία θα αγνοούσε την πολυπλοκότητα
του όλου εγχειρήματος, καθώς η δράση αυτή αναλαμβά-
νεται σε υπερεθνικό επίπεδο56.
Ο Κανονισμός προβλέπει προθεσμία ενός έτους για τη
συγκέντρωση των δηλώσεων υποστήριξης, η οποία εκκι-
νεί από την ημερομηνία καταχώρισης της προτεινόμενης
πρωτοβουλίας57. Η ενιαύσια αυτή προθεσμία κρίνεται ως
εύλογος χρόνος, ωστόσο, είναι αρκετά νωρίς ακόμη, για
να εξαχθούν σίγουρα συμπεράσματα.
2.1.7. Η προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα
Όπως, ιδιαιτέρως, υπογραμμίζει ο Ευρωπαίος Επόπτης
Προστασίας Δεδομένων (ΕΕΠΔ) στη γνωμοδότησή του58,
που εξέδωσε σε ό,τι αφορά την πρόταση Κανονισμού του
Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά
με την πρωτοβουλία πολιτών, «ο πλήρης σεβασμός των
κανόνων προστασίας των δεδομένων συμβάλλει σημαντικά
στην αξιοπιστία, στη δύναμη και στην επιτυχία του σημαντι-
κού αυτού νέου μέσου». Ο ίδιος εξέφρασε μάλιστα σε γενι-
κές γραμμές την ικανοποίησή του τόσο για τον τρόπο, με
τον οποίο ο προτεινόμενος Κανονισμός προσεγγίζει το
θέμα της προστασίας δεδομένων, όσο και για το γεγονός
ότι οι περισσότερες από τις παρατηρήσεις του ελήφθη-
σαν υπόψη από την τελική πρόταση.
Η ιδιαίτερη βαρύτητα που δίδεται στην προστασία των
δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα διακηρύσσεται και
στο σώμα του ίδιου του Κανονισμού. Ειδικότερα, στην
αιτιολογική σκέψη 26 αναγράφεται ότι «ο παρών Κανονι-
σμός σέβεται τα θεμελιώδη δικαιώματα και τηρεί τις αρχές
που περιλαμβάνονται στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαι-
ωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ιδίως στο άρθρο 8, κατά
το οποίο κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην προστασία των
δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα που το αφορούν».
Η επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα κατ’
εφαρμογήν του παρόντος Κανονισμού εμπίπτει στην
Οδηγία 95/46/ΕΚ59 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και
του Συμβουλίου, της 24ης Οκτωβρίου 1995, για την προ-
στασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας
δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθε-
ρη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών60.
56. Π
 ράσινη Βίβλος, COM (2009) 622 τελ.
57. Άρθρο 5 παρ. 5 Κανονισμού 211/2011.
58. EE 2010 C 323/1.
59. E E 1995 L 281/31.
60. Α
 ιτιολογική σκέψη 21 Κανονισμού 211/2011.
154
Στεφανή: Η Ευρωπαϊκή
Μάλιστα, πρέπει να διευκρινιστεί ότι τόσο οι διοργανω-
τές πρωτοβουλίας όσο και οι αρμόδιες αρχές των κρατών
μελών είναι, σύμφωνα με την παρ. 2 του άρθρου 12 του
Κανονισμού, οι υπεύθυνοι της επεξεργασίας δεδομένων,
κατά την έννοια της Οδηγίας 95/46/ΕΚ.
Ο Κανονισμός καθ’ όλη τη διαδικασία επιβάλλει στους δι-
οργανωτές και στις αρμόδιες εθνικές αρχές την τήρηση
τόσο της Οδηγίας 95/46/ΕΚ όσο και των εθνικών διατάξε-
ων που εκδόθηκαν μετά την ενσωμάτωσή της στο εθνικό
δίκαιο61.
Πέραν αυτού, ο Κανονισμός περιλαμβάνει μια σειρά από
διατάξεις, που αναφέρονται στις συγκεκριμένες υποχρε-
ώσεις, που υπέχουν οι διοργανωτές και οι εθνικές αρχές,
αναφορικά με την προστασία των προσωπικών δεδομέ-
νων. Σε ό,τι αφορά τους διοργανωτές, αυτοί οφείλουν62:
• να μεριμνούν, ώστε τα δεδομένα προσωπικού χαρακτή-
ρα, που συλλέγονται για μια πρωτοβουλία, να μη χρησι-
μοποιούνται για κανέναν άλλο σκοπό πλην της υποστή-
ριξης της συγκεκριμένης πρωτοβουλίας,
• να καταστρέφουν όλες τις δηλώσεις υποστήριξης και
κάθε αντίγραφό τους, το αργότερο ένα μήνα από την
υποβολή της πρωτοβουλίας στην Επιτροπή ή 18 μήνες
από την ημερομηνία καταχώρισης της προτεινόμενης
πρωτοβουλίας πολιτών, ανάλογα με το ποια πράξη προ-
ηγείται χρονικά,
• να λαμβάνουν τα κατάλληλα τεχνικά και οργανωτικά
μέτρα για την προστασία των προσωπικών δεδομένων
από τυχαία ή παράνομη καταστροφή ή τυχαία απώλεια,
αλλοίωση, απαγορευμένη διάδοση ή πρόσβαση, ιδίως
αν η επεξεργασία περιλαμβάνει διαβίβαση δεδομένων
μέσω δικτύου, καθώς και από κάθε άλλη μορφή αθέμι-
της επεξεργασίας.
Οι εθνικές αρχές με τη σειρά τους οφείλουν63:
• ν α χρησιμοποιούν τα δεδομένα προσωπικού χαρακτή-
ρα αποκλειστικά και μόνο για την επαλήθευση των δη-
λώσεων υποστήριξης,
• ν α καταστρέφουν όλες τις δηλώσεις υποστήριξης και
κάθε αντίγραφό τους το αργότερο ένα μήνα από την
έκδοση του πιστοποιητικού σχετικά με τον αριθμό των
έγκυρων δηλώσεων υποστήριξης.
Κατ’ εξαίρεση, προβλέπεται ότι οι δηλώσεις υποστήριξης
για δεδομένη πρωτοβουλία και τα αντίγραφά τους μπο-
ρούν να διατηρηθούν πέραν των χρονικών ορίων που τέ-
θηκαν μόλις ανωτέρω, εάν αυτό χρειάζεται για σκοπούς
δικαστικών ή διοικητικών διαδικασιών σε σχέση με προ-
τεινόμενη πρωτοβουλία. Οι διοργανωτές και η αρμόδια
61. Άρθρο 12 παρ. 1 Κανονισμού 211/2011.
62. Άρθρο 12 παρ. 3 και 6 Κανονισμού 211/2011.
63. Άρθρο 12 παρ. 4 Κανονισμού 211/2011.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Πρωτοβουλία Πολιτών
εθνική αρχή καταστρέφουν όλες τις δηλώσεις υποστή-
ριξης και τα αντίγραφά τους το αργότερο μία εβδομάδα
μετά την ημερομηνία ολοκλήρωσης των ανωτέρω διαδι-
κασιών με τελική απόφαση64.
2.2. Η διαδικασία
Πέρα από την πλήρωση των συγκεκριμένων προϋπο-
θέσεων, προκειμένου να υποβληθεί μια πρωτοβουλία,
απαιτείται η τήρηση συγκεκριμένης διαδικασίας. Τα ει-
δικότερα στάδια της διαδικασίας αυτής περιγράφονται
εναργώς στον Κανονισμό και είναι τα ακόλουθα:
2.2.1. Η συγκρότηση της επιτροπής πολιτών
Ο Κανονισμός επιβάλλει στους διοργανωτές τη συγκρό-
τηση μιας επιτροπής («επιτροπή πολιτών»), που θα απο-
τελείται από τουλάχιστον επτά πρόσωπα, τα οποία, όπως
αναφέρθηκε, πρέπει να είναι πολίτες της Ένωσης, να βρί-
σκονται σε ηλικία που τους δίνει δικαίωμα ψήφου στις
εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και να κατοικούν
σε τουλάχιστον επτά διαφορετικές χώρες της ΕΕ. Περαι-
τέρω, η επιτροπή καλείται να ορίσει, μέσα από τα μέλη
της, έναν εκπρόσωπο και έναν αναπληρωτή («πρόσωπα
επικοινωνίας»), οι οποίοι θα επέχουν ρόλο συνδέσμου
ανάμεσα στην επιτροπή πολιτών και τα θεσμικά όργα-
να της Ένωσης καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας και
στους οποίους θα δίδεται η εντολή να ομιλούν και να
ενεργούν εξ ονόματος της επιτροπής πολιτών65. Η Επι-
τροπή δύναται να ζητά από τους διοργανωτές να παρέ-
χουν τις δέουσες αποδείξεις περί του ότι πληρούνται οι
εν λόγω προϋποθέσεις66.
Ο Κανονισμός παρέχει, επίσης, τη δυνατότητα στα μέλη
του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου να γίνουν μέλη μιας επι-
τροπής πολιτών, ωστόσο, οι τελευταίοι δεν υπολογίζο-
νται όσον αφορά την επίτευξη του ελάχιστου αριθμού
που απαιτείται για το σχηματισμό επιτροπής67.
2.2.2. Η καταχώριση της πρωτοβουλίας
Πριν ξεκινήσει το στάδιο της συγκέντρωσης των δηλώ-
σεων υποστήριξης, οι διοργανωτές οφείλουν να καταχω-
ρίσουν την πρωτοβουλία στο επιγραμμικό μητρώο της
Επιτροπής, παρέχοντας πληροφορίες68, ιδίως σε σχέση με
το αντικείμενο και τους στόχους της προτεινόμενης πρω-
τοβουλίας, σε μία από τις επίσημες γλώσσες της ΕΕ69.
64. Άρθρο 12 παρ. 5 Κανονισμού 211/2011.
65. Άρθρο 3 παρ. 1 και 2 εδάφια α΄ και β΄ Κανονισμού 211/2011.
66. Άρθρο 3 παρ. 3 Κανονισμού 211/2011.
67. Άρθρο 3 παρ. 2 εδάφιο γ΄ Κανονισμού 211/2011.
68. Ο
 ι πληροφορίες αυτές αναγράφονται στο Παράτημα ΙΙ του Κα-
νονισμού 211/2011.
69. Άρθρο 4 παρ. 1 Κανονισμού 211/2011.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Η Επιτροπή, εντός δύο μηνών από την παραλαβή των
ανωτέρω πληροφοριών, ελέγχει, αν πληρούνται οι ακό-
λουθες προϋποθέσεις70:
• Αν έχει συγκροτηθεί η επιτροπή πολιτών και έχουν ορι-
στεί τα πρόσωπα επικοινωνίας, σύμφωνα με τον τρόπο
που περιγράφεται ανωτέρω.
• Αν η προτεινόμενη πρωτοβουλία δεν βρίσκεται καταφα-
νώς εκτός του πλαισίου των αρμοδιοτήτων της Επιτρο-
πής να υποβάλει νομοθετική πρόταση για την εφαρμο-
γή των Συνθηκών.
• Αν η πρωτοβουλία δεν είναι κατάφωρα καταχρηστική,
επιπόλαιη ή κακόβουλη (η εν λόγω προϋπόθεση στο-
χεύει κυρίως να αποτραπούν φαινόμενα, όπου εξτρεμι-
στές θα χρησιμοποιούν το μέσο αυτό ως πλατφόρμα για
τις απόψεις τους71).
Αν η πρωτοβουλία δεν αντίκειται με προφανή τρόπο στις
αξίες της Ένωσης, όπως αυτές ορίζονται με το άρθρο 2
ΣυνθΕΕ.
Η απόφαση της Επιτροπής για την καταχώριση ή μη μιας
πρωτοβουλίας δημιουργεί έννομες συνέπειες. Αν π.χ. η
Επιτροπή αρνηθεί την καταχώριση προτεινόμενης πρω-
τοβουλίας, οφείλει να αναφέρει στους διοργανωτές τους
λόγους της άρνησης, καθώς και όλα τα πιθανά ένδικα και
εξώδικα μέσα που τίθενται στη διάθεσή τους72. Μεταξύ
αυτών συγκαταλέγεται η δυνατότητα προσφυγής στο
Δικαστήριο της ΕΕ, σύμφωνα με τις προϋποθέσεις που
αναφέρονται στο άρθρο 263 ΣυνθΛΕΕ και η υποβολή
καταγγελίας στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή για κακοδι-
οίκηση73.
Αντιθέτως, εφόσον πληρούνται οι εν λόγω προϋποθέσεις,
η Επιτροπή καταχωρίζει την προτεινόμενη πρωτοβουλία
πολιτών με μοναδικό αριθμό μητρώου και αποστέλλει
βεβαίωση καταχώρισης στους διοργανωτές74. Κατόπιν
τούτου, οι διοργανωτές μπορούν, με δική τους ευθύνη,
να μεταφράσουν την πρωτοβουλία σε άλλες επίσημες
γλώσσες της Ένωσης και να την καταθέσουν στο μητρώο,
ενώ καλούνται να παρέχουν για το τελευταίο τακτικά
πληροφορίες για όλες τις πηγές στήριξης και χρηματοδό-
τησης της πρωτοβουλίας τους75. Οι διοργανωτές υπέχουν
ευθύνη για όποιες βλάβες προξενούν κατά τη διοργάνω-
70. Άρθρο 4 παρ. 2 Κανονισμού 211/2011.
71. h ttp://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-10-683_
el.htm?locale=en.
72. Άρθρο 4 παρ. 3 Κανονισμού 211/2011.
73. h
 ttp://ec.europa.eu/citizens-initiative/public/faq.
74. Άρθρο 4 παρ. 2 Κανονισμού 211/2011.
75. Άρθρο 4 παρ. 1 Κανονισμού 211/2011.
155

ση πρωτοβουλίας πολιτών, σύμφωνα με το εφαρμοστέο
εθνικό δίκαιο76.
Η απαρίθμηση των τεσσάρων αυτών προϋποθέσεων εί-
ναι αποκλειστική. Αυτό σημαίνει ότι η Επιτροπή ελέγχει
το αίτημα των διοργανωτών για καταχώριση της πρωτο-
βουλίας τους μόνο βάσει των εν λόγω προϋποθέσεων.
Κατά συνέπεια, συνάγεται ότι δεν μπορεί να απορριφθεί
αίτημα διοργανωτών για καταχώριση της πρωτοβουλίας
τους, επειδή το περιεχόμενο της τελευταίας είναι αντίθε-
το με το περιεχόμενο άλλης εν εξελίξει πρωτοβουλίας ή
επειδή μια εν εξελίξει πρωτοβουλία αφορά το ίδιο ζήτη-
μα.
2.2.3. Η συγκέντρωση των δηλώσεων υποστήριξης
Σύμφωνα με τον Κανονισμό, οι διοργανωτές δύνανται
να συγκεντρώσουν τις δηλώσεις υποστήριξης σε έντυπη
μορφή ή ηλεκτρονικά77.
Στην περίπτωση της συγκέντρωσης των δηλώσεων
υποστήριξης σε έντυπη μορφή, απαιτείται η χρησιμο-
ποίση των συγκεκριμένων εντύπων, που ακολουθούν
τα υποδείγματα του παραρτήματος ΙΙΙ του Κανονισμού.
Οι διοργανωτές συμπληρώνουν τα εν λόγω έντυπα πριν
ξεκινήσει η συγκέντρωση των δηλώσεων υποστήριξης
από τους υπογράφοντες78. Οι υπογράφοντες, οι οποίοι
μπορούν να υποστηρίξουν συγκεκριμένη πρωτοβουλία
μόνο μία φορά, κατά τη συμπλήρωση του εντύπου δη-
λώσεως υποστήριξης οφείλουν να αναφέρουν μόνο τα
προσωπικά δεδομένα που απαιτούνται για τους σκοπούς
επαλήθευσης από τα κράτη μέλη79.
Στην περίπτωση που οι διοργανωτές επιλέξουν τη συγκέ-
ντρωση των δηλώσεων υποστήριξης επιγραμμικά, πρέ-
πει να δημιουργήσουν ένα επιγραμμικό σύστημα συγκέ-
ντρωσης, που να διαθέτει τα κατάλληλα χαρακτηριστικά
ασφαλείας, καθώς και τα κατάλληλα τεχνικά χαρακτηρι-
στικά, ώστε να διασφαλίζει ότι80:
• μόνο φυσικά πρόσωπα μπορούν να υποβάλουν έντυπο
δήλωσης υποστήριξης επιγραμμικά,
• τα δεδομένα, που παρέχονται επιγραμμικά, συγκε-
ντρώνονται και αποθηκεύονται με ασφάλεια, ώστε να
διασφαλίζεται, μεταξύ άλλων, ότι δεν είναι δυνατόν να
τροποποιηθούν ούτε να χρησιμοποιηθούν για σκοπό
άλλον πέραν της αναφερόμενης υποστήριξης της συ-
γκεκριμένης πρωτοβουλίας πολιτών και να προστατεύ-
ονται τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα από τυχαία
76. Άρθρο 13 Κανονισμού 211/2011.
77. Άρθρο 5 παρ. 2 Κανονισμού 211/2011.
78. Άρθρο 5 παρ. 1 Κανονισμού 211/2011.
79. Άρθρο 5 παρ. 3 Κανονισμού 211/2011.
80. Άρθρο 6 παρ. 4 Κανονισμού 211/2011.
156
Στεφανή: Η Ευρωπαϊκή
ή παράνομη καταστροφή ή τυχαία απώλεια, αλλοίωση ή
απαγορευμένη διάδοση ή πρόσβαση,
• η μορφή των δηλώσεων υποστήριξης θα επιτρέπει την
επαλήθευσή τους από τις αρμόδιες εθνικές αρχές.
Οι διοργανωτές μπορούν να ξεκινήσουν τη συγκέντρωση
δηλώσεων υποστήριξης μέσω του επιγραμμικού συστή-
ματος, μόνον αφού λάβουν πιστοποιητικό για το σύστη-
μα αυτό81. Το πιστοποιητικό χορηγείται από την αρμόδια
αρχή του κράτους μέλους, όπου θα αποθηκευθούν τα
συλλεγόμενα, μέσω του επιγραμμικού συστήματος, δε-
δομένα82. Στο πλαίσιο αυτό, οι αρμόδιες εθνικές αρχές
ελέγχουν, αν το σύστημα πληροί τις τεχνικές προδια-
γραφές, που ορίζονται στον εκτελεστικό Κανονισμό (ΕΕ)
1179/2011 της Επιτροπής, της 17ης Νοεμβρίου 2011, για
τη θέσπιση τεχνικών προδιαγραφών για επιγραμμικά συ-
στήματα συγκέντρωσης, σύμφωνα με τον Κανονισμό (ΕΕ)
211/2011 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμ-
βουλίου σχετικά με την πρωτοβουλία πολιτών83.
Η Επιτροπή, θέλοντας να διευκολύνει τους διοργανω-
τές, θέτει στη διάθεσή τους λογισμικό ανοικτού πηγαί-
ου κώδικα, που διαθέτει όλα τα απαιτούμενα, κατά τον
Κανονισμό, τεχνικά χαρακτηριστικά και χαρακτηριστικά
ασφάλειας. Το πιστοποιητικό, ωστόσο, απαιτείται και
στην περίπτωση που χρησιμοποιείται το λογισμικό της
Επιτροπής, καθώς το τελευταίο καλύπτει μόνο μέρος του
επιγραμμικού συστήματος συγκέντρωσης84. Τα κράτη
μέλη αναγνωρίζουν τα πιστοποιητικά, που εκδίδουν οι
αρμόδιες αρχές άλλων κρατών μελών85.
Οι αρμόδιες εθνικές αρχές καλούνται να απαντήσουν στο
αίτημα των διοργανωτών για τη χορήγηση του πιστοποι-
ητικού εντός προθεσμίας ενός μηνός. Εφόσον, λοιπόν,
το επιγραμμικό σύστημα συγκέντρωσης είναι συμβατό
με τις εν λόγω προϋποθέσεις, οι εθνικές αρχές εκδίδουν
πιστοποιητικό, σύμφωνα με το υπόδειγμα IV του Κανονι-
σμού86. Μόλις οι διοργανωτές λάβουν το πιστοποιητικό,
οφείλουν να δημοσιεύσουν αντίγραφό του στον ιστότο-
πο που χρησιμοποιείται για το επιγραμμικό σύστημα συ-
γκέντρωσης87. Κατόπιν τούτου, οι διοργανωτές μπορούν
να αρχίσουν να συγκεντρώνουν δηλώσεις υποστήριξης
μέσω του επιγραμμικού συστήματος σε περισσότερα ή
και σε όλα τα κράτη μέλη88.
81. Άρθρο 6 παρ. 2 Κανονισμού 211/2011.
82. Άρθρο 6 παρ. 1 Κανονισμού 211/2011.
83. E E 2011 L 301/3.
84. Ο
 δηγίες για την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών, Υπηρεσία
Εκδόσεων της ΕΕ, Λουξεμβούργο, 2011, σ. 19.
85. Άρθρο 6 παρ. 3 Κανονισμού 211/2011.
86. Άρθρο 6 παρ. 3 Κανονισμού 211/2011.
87. Άρθρο 6 παρ. 2 Κανονισμού 211/2011.
88. Άρθρο 6 παρ. 1 Κανονισμού 211/2011.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Πρωτοβουλία Πολιτών
2.2.4. Επαλήθευση και πιστοποίηση των δηλώσεων υποστή-
ριξης
Μετά τη συγκέντρωση των απαιτούμενων δηλώσεων
υποστήριξης από τους υπογράφοντες, οι διοργανωτές
υποβάλλουν τις δηλώσεις υποστήριξης, σε έντυπη ή σε
ηλεκτρονική μορφή, προς επαλήθευση και πιστοποίηση
στις αρμόδιες εθνικές αρχές ως εξής89:
• στις εθνικές αρχές του κράτους μέλους, στο οποίο δια-
μένει ή του οποίου έχει την ιθαγένεια ο υπογράφων, ή
• στις εθνικές αρχές του κράτους μέλους, που εξέδωσε
τον προσωπικό αριθμό αναγνώρισης ή το προσωπικό
έγγραφο αναγνώρισης που παρέχεται στη δήλωση υπο-
στήριξης.
Οι διοργανωτές για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούν το
έντυπο του παραρτήματος V του Κανονισμού και διαχω-
ρίζουν τις δηλώσεις υποστήριξης, που έχουν υποβληθεί
εντύπως, εκείνες που έχουν υπογραφεί ηλεκτρονικά με
τη βοήθεια προηγμένου συστήματος ηλεκτρονικής υπο-
γραφής και εκείνες που έχουν συγκεντρωθεί μέσω επι-
γραμμικού συστήματος συγκέντρωσης90.
Αφότου οι αρμόδιες εθνικές αρχές παραλάβουν το αίτη-
μα των διοργανωτών, δεσμεύονται εντός τριών μηνών να
πιστοποιήσουν τον αριθμό των έγκυρων δηλώσεων υπο-
στήριξης. Στην περίπτωση που οι τελευταίες δεν εκδώ-
σουν τα πιστοποιητικά εντός της τρίμηνης προθεσμίας,
όπως κατ΄ αναλογία και στην περίπτωση που δεν εκδώ-
σουν πιστοποιητικό για το επιγραμμικό σύστημα εντός
του προβλεπόμενου μηνός, οι διοργανωτές μπορούν να
χρησιμοποιήσουν τα διαθέσιμα σε εθνικό επίπεδο μέσα
προσφυγής, δηλαδή προσφυγή ενώπιων των εθνικών
διοικητικών δικαστηρίων ή αρχών και καταγγελία στον
Συνήγορο του Πολίτη. Επίσης, μπορούν να υποβάλουν
καταγγελία στην Επιτροπή για μη εφαρμογή του δικαίου
της ΕΕ91.
Οι εθνικές αρχές, προκειμένου να επαληθεύσουν τις δη-
λώσεις υποστήριξης, θα πρέπει να διενεργούν κατάλλη-
λους ελέγχους, ενδεχομένως βασισμένους σε τυχαία δειγ-
ματοληψία92. Στη διαδικασία αυτή δε συμπεριλαμβάνεται
και η επικύρωση της γνησιότητας των υπογραφών93.
Στην περίπτωση που διαπιστωθεί ότι οι διοργανωτές
έχουν παραβιάσει τα οριζόμενα στον Κανονισμό και ιδί-
ως, στις περιπτώσεις ψευδών δηλώσεων υποστήριξης
89. Άρθρο 8 παρ. 1 Κανονισμού 211/2011.
90. Άρθρο 8 παρ. 1 Κανονισμού 211/2011.
91. h
 ttp://ec.europa.eu/citizens-initiative/public/faq.
92. Α
 ιτιολογική σκέψη 18 του Κανονισμού 211/2011.
93. Άρθρο 8 παρ. 2 Κανονισμού 211/2011.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
και απατηλής χρησιμοποίησης των δεδομένων, θα υπό-
κεινται σε κυρώσεις94.
Κατόπιν του ελέγχου, οι εθνικές αρχές παραδίδουν στους
διοργανωτές πιστοποιητικό, σύμφωνα με το υπόδειγμα
του παραρτήματος VΙ του Κανονισμού, στο οποίο πιστο-
ποιείται ο αριθμός των έγκυρων δηλώσεων υποστήριξης
για το ενδιαφερόμενο κράτος μέλος.
Πρέπει να σημειωθεί ότι οι διοργανωτές δύνανται, σύμ-
φωνα με τον Κανονισμό, να αποσύρουν την καταχωρι-
σμένη πρωτοβουλία τους οιαδήποτε στιγμή πριν από την
υποβολή των δηλώσεων υποστήριξης για επαλήθευση
από τις αρμόδιες εθνικές αρχές. Η απόσυρση είναι αμε-
τάκλητη95.
2.2.5. Υποβολή της πρωτοβουλίας και εξέτασή της από την
Επιτροπή
Μετά την παραλαβή των πιστοποιητικών από τις εθνικές
αρχές, σχετικά με τον αριθμό των έγκυρων δηλώσεων
υποστήριξης και εφόσον πληρούνται όλες οι σχετικές δι-
αδικασίες και προϋποθέσεις σύμφωνα με τον Κανονισμό,
οι διοργανωτές μπορούν να υποβάλουν την πρωτοβου-
λία στην Επιτροπή.
Η Επιτροπή, αφού λάβει την πρωτοβουλία, καλείται,
χωρίς καθυστέρηση, να δημοσιεύσει την τελευταία στο
μητρώο. Επίσης, δεσμεύεται να συναντηθεί με τους διορ-
γανωτές σε κατάλληλο επίπεδο, προκειμένου να δώσει
στους τελευταίους την ευκαιρία να εξηγήσουν λεπτομε-
ρώς τα θέματα που θίγει η πρωτοβουλία τους. Ο Κανονι-
σμός παρέχει στην Επιτροπή τρίμηνη προθεσμία, εντός
της οποίας η τελευταία καλείται να συντάξει επίσημη
απάντηση, η οποία θα έχει μορφή ανακοίνωσης, όπου θα
εκθέτει τα νομικά και πολιτικά συμπεράσματά της σχε-
τικά με την πρωτοβουλία, θα αναφέρει τις ενδεχόμενες
ενέργειες, στις οποίες προτίθεται να προβεί, και τους λό-
γους για τους οποίους θα προβεί ή δεν θα προβεί στις εν
λόγω ενέργειες.
Στην περίπτωση που πληρούνται οι παραπάνω προϋπο-
θέσεις, παρέχεται η δυνατότητα στους διοργανωτές να
παρουσιάσουν την πρωτοβουλία τους σε δημόσια ακρό-
αση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο96.
Από τη διατύπωση των σχετικών διατάξεων του Κανονι-
σμού γίνεται αντιληπτό ότι η Επιτροπή υποχρεούται να
εξετάσει σοβαρά τα αιτήματα των διοργανωτών, όχι όμως
να αναλάβει και τη σχετική δράση. Ειδικότερα, η Επιτρο-
πή βασίζει την απόφασή της σε μία πολιτική ανάλυση
που πραγματοποιεί ως προς την ουσία της πρωτοβουλί-
ας και για το λόγο αυτό, αντίθετα με τις αποφάσεις για
καταχώριση, η απάντησή της δεν δύναται να αποτελέσει
94. Άρθρο 14 Κανονισμού 211/2011.
95. http://ec.europa.eu/citizens-initiative/public/faq.
96. Άρθρο 11 Κανονισμού 211/2011.
157

αντικείμενο προσφυγής97. Στην περίπτωση, ωστόσο, που
η απάντησή της είναι αρνητική, υποχρεούται να εξηγήσει
σαφώς και λεπτομερώς τους λόγους, για τους οποίους
δεν προτίθεται να αναλάβει οποιαδήποτε δράση98.
Αν η Επιτροπή αποφασίσει τελικά να υποβάλει νομοθετι-
κή πρόταση, τότε θα ακολουθηθεί η συνήθης νομοθετική
διαδικασία.
3. Η υλοποίηση της Ευρωπαϊκής Πρωτοβουλίας
Πολιτών
Η υποβολή των πρωτοβουλιών έχει ξεκινήσει ήδη από
την 1η Απριλίου του 2012, ημερομηνία κατά την οποία
τέθηκε σε εφαρμογή ο Κανονισμός. Μέχρι στιγμής, σύμ-
φωνα με τα τρέχοντα στοιχεία που δημοσιεύονται στο δι-
κτυακό τόπο της Επιτροπής, έχουν υποβληθεί 24 αιτήσεις
καταχώρισης. Απ’ αυτές έχουν απορριφθεί 8, όλες με την
αιτιολογία ότι εκφεύγουν σαφώς του πεδίου αρμοδιοτή-
των της Επιτροπής, προκειμένου η τελευταία να υποβά-
λει πρόταση για την έκδοση νομικής πράξης της Ένωσης
για την εφαρμογή των συνθηκών, δηλαδή της δεύτερης
εκ των τεσσάρων προϋποθέσεων που αναγράφονται στο
άρθρο 4 παρ. 2 του Κανονισμού. Απ’ αυτές που έγιναν δε-
κτές, 14 βρίσκονται στο στάδιο της συγκέντρωσης των
δηλώσεων υποστήριξης και υπό το status «ανοικτές πρω-
τοβουλίες», ενώ 2 έχουν αποσυρθεί και βρίσκονται υπό
το status «άνευ αντικειμένου».
Οι ανοικτές πρωτοβουλίες99, οι οποίες παρουσιάζουν με-
γάλο ενδιαφέρον και διακρίνονται για την ποικιλία του
περιεχομένου τους, είναι οι εξής :
• Πρωτοβουλία «Fraternité 2020 – Mobility. Progress. Eu-
rope»
Η εν λόγω πρωτοβουλία καταχωρίστηκε στις 9 Μαΐου
2012 και στοχεύει στην ενίσχυση των προγραμμάτων
ανταλλαγής της ΕΕ, όπως το Erasmus και η Ευρωπαϊκή
Εθελοντική Υπηρεσία (ΕΕΥ), προκειμένου να συμβάλουν
σε μια ενωμένη Ευρώπη, βασισμένη στην αλληλεγγύη
μεταξύ των πολιτών. Οι διοργανωτές θεωρούν ως σχε-
τικά με την πρωτοβουλία τους τα άρθρα 145, 162, 165-
167, 174, 175, 180, 312, 337, 338 ΣυνθΛΕΕ και το άρθρο
17 ΣυνθΕΕ.
• Πρωτοβουλία «Water and sanitation are a human right!
Water is a public good, not a commodity!»
Οι διοργανωτές της παρούσας πρωτοβουλίας, η οποία
καταχωρίστηκε στις 10 Μαΐου 2012, καλούν την Επιτροπή
να προτείνει νομική πράξη, που να υλοποιεί το ανθρώπι-
97. 106. http://ec.europa.eu/citizens-initiative/public/faq.
98. Α
 ιτιολογική σκέψη 20 Κανονισμού 211/2011.
99. h ttp://ec.europa.eu/citizens-initiative/public/initiatives/
ongoing.
158
Στεφανή: Η Ευρωπαϊκή
νο δικαίωμα πρόσβασης σε ύδρευση και αποχέτευση, το
οποίο είναι αναγνωρισμένο από τον ΟΗΕ, καθώς και να
προωθήσει την παροχή ύδρευσης και αποχέτευσης ως
απαραίτητων δημόσιων υπηρεσιών για όλους. Οι διοργα-
νωτές θεωρούν ως σχετικά με την πρωτοβουλία τους τα
άρθρα 14, 209 και 210 ΣυνθΛΕΕ.
• Πρωτοβουλία «Uno di noi»
Η πρωτοβουλία αυτή, η οποία καταχωρίστηκε στις 11
Μαΐου 2012, έχει ως αντικείμενο τη νομική προστασία της
αξιοπρέπειας, του δικαιώματος στη ζωή και της ακεραιό-
τητας του κάθε ανθρώπου από τη σύλληψη, στους τομείς
αρμοδιότητας της ΕΕ, στην οποία η προστασία αυτή έχει
ιδιαίτερη σημασία. Σύμφωνα με τους διοργανωτές, η αξι-
οπρέπεια και η ακεραιότητα του ανθρώπινου εμβρύου
πρέπει να γίνονται σεβαστές. Αυτό διατυπώνεται και από
το ΔΕΕ στην υπόθεση Brüstle, που καθορίζει το ανθρώπι-
νο έμβρυο ως την αρχή της ανάπτυξης της ανθρώπινης
ύπαρξης. Οι διοργανωτές θεωρούν ως σχετικά με την
πρωτοβουλία τους τα άρθρα 2, 17 ΣυνθΕΕ και τα άρθρα 4
παρ. 3 και 4, 168, 180, 182, 209, 210, 322 ΣυνθΛΕΕ.
• Πρωτοβουλία «Stop vivisection»
Η πρωτοβουλία αυτή καταχωρίστηκε στις 22 Ιουνίου
2012 και αφορά την πρόταση θέσπισης ενός ευρωπαϊκού
νομικού πλαισίου, που θα στοχεύει στη σταδιακή κατάρ-
γηση των πειραμάτων σε ζώα. Οι διοργανωτές επικαλού-
νται ως σχετικό με το περιεχόμενο της πρωτοβουλίας
τους το άρθρο 13 ΣυνθΛΕΕ.
• Πρωτοβουλία «High Quality European Education for All»
Η εν λόγω πρωτοβουλία, η οποία καταχωρίστηκε στις 16
Ιουλίου 2012, στοχεύει στη δημιουργία μιας πλατφόρμας
πολυμερούς συνεργασίας, όπου γονείς, εκπαιδευτικοί,
μαθητές, κοινωνικοί εταίροι και πολιτικοί ιθύνοντες θα
προτείνουν, θα συζητήσουν και θα διατυπώσουν μια ευ-
ρωπαϊκή πολιτική για ένα εκπαιδευτικό μοντέλο, ποιοτι-
κό, πλουραλιστικό και στραμμένο προς την ΕΕ του 2020
για την πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση
όλων των ευρωπαίων. Οι διοργανωτές ευελπιστούν ότι
απόρροια του εποικοδομητικού αυτού εγχειρήματος
θα είναι η δημιουργία ενός σχεδίου για την υλοποίηση
του ανωτέρω εκπαιδευτικού μοντέλου, με πιθανό τελι-
κό στόχο ένα ευρωπαϊκό απολυτήριο, προς όφελος των
μελλοντικών γενεών, όπως προβλέπεται στη Συνθήκη
της Λισαβόνας. Οι διοργανωτές θεωρούν σχετικά με το
περιεχόμενο της πρωτοβουλίας τους τα άρθρα 165, 166
και 167 ΣυνθΛΕΕ.
• Πρωτοβουλία «Pour une gestion responsable des dé-
chets, contre les incinérateurs»
Η πρωτοβουλία αυτή, η οποία καταχωρίστηκε στις 16
Ιουλίου 2012, έχει ως στόχο να εξασφαλιστεί η υπεύθυνη
διαχείριση και επεξεργασία των αποβλήτων απ’ όλα τα
κράτη μέλη της ΕΕ. Οι διοργανωτές, επικαλούμενοι ότι η
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Πρωτοβουλία Πολιτών
πρωτοβουλία τους εμπίπτει στο άρθρο 3 στοιχείο κ΄ «Πο-
λιτική στον τομέα του περιβάλλοντος» της Συνθήκης του
Μάαστριχτ, απευθύνουν κάλεσμα προς την Επιτροπή να
εκδώσει μια Οδηγία, η οποία θα ισχύει για όλα τα κράτη
μέλη και θα βασίζεται σε επτά αρχές-πλαίσιο.
• Πρωτοβουλία «Suspension of the EU Climate & Energy
Package»
Η εν λόγω πρωτοβουλία καταχωρίστηκε στις 8 Αυγού-
στου 2012 και στοχεύει στην αναστολή του πακέτου της
ΕΕ για την Ενέργεια και το Κλίμα του 2009 (εκτός από τις
ρήτρες ενεργειακής απόδοσης) καθώς και των σχετικών
με το κλίμα ενωσιακών ρυθμίσεων, μέχρι να υπογραφεί
μια συμφωνία για το ζήτημα αυτό από χώρες, όπως η
Κίνα, οι ΗΠΑ, η Ινδία, που συνιστούν σημαντικές πηγές
εκπομπής CO2. Οι διοργανωτές επικαλούνται ως σχετικά
με την πρωτοβουλία τους τα άρθρα 3 παρ. 3 ΣυνθΕΕ και
147, 173 παρ. 1 και 3 και 174 ΣυνθΛΕΕ.
• Πρωτοβουλία «Central public online collection platform
for the European Citizen Initiative»
Οι διοργανωτές της εν λόγω πρωτοβουλίας, η οποία κα-
ταχωρίστηκε στις 27 Αυγούστου 2012, θέλοντας να διευ-
κολύνουν έτι περισσότερο τη συμμετοχή των πολιτών της
Ένωσης στην ευρωπαϊκή πολιτική, προτείνουν τη δημι-
ουργία ενός σημαντικά απλοποιημένου εργαλείου, η πρό-
σβαση στο οποίο θα είναι άμεση και δεν θα απαιτούνται
εξειδικευμένες τεχνικές γνώσεις. Ειδικότερα, επικαλούμε-
νοι το άρθρο 24 ΣυνθΛΕΕ, ως σχετικό με την πρωτοβουλία
τους, προτείνουν τη δημιουργία μιας on line πλατφόρμας
για την ΠΕΠ, όπου, μεταξύ άλλων, θα παρέχει τη δυνατό-
τητα να καταχωρίζονται νέες πρωτοβουλίες, να συλλέγο-
νται υπογραφές, να συνομιλούν οι διοργανωτές με τους
υποστηρικτές των πρωτοβουλιών τους καθώς και όλοι οι
πολίτες μεταξύ τους σχετικά με τις πρωτοβουλίες.
• Πρωτοβουλία «European Initiative for Media Pluralism»
Οι διοργανωτές μέσα από την πρωτοβουλία τους αυτή, η
οποία καταχωρίστηκε στις 5 Οκτωβρίου 2012, ζητούν την
τροποποίηση της Οδηγίας για τις υπηρεσίες οπτικοακου-
στικών μέσων (ή την έγκριση νέας), με στόχο την καθιέρω-
ση εναρμονισμένων κανόνων σχετικά με την προστασία
του πλουραλισμού των μέσων ενημέρωσης ως απαραί-
τητο βήμα για τη σωστή λειτουργία της εσωτερικής αγο-
ράς. Η ρύθμιση αυτή, σύμφωνα με το Χάρτη Θεμελιωδών
Δικαιωμάτων της Ένωσης, θα ικανοποιήσει και ένα στόχο
δημοσίου συμφέροντος και, συγκεκριμένα, αυτόν της δι-
ατήρησης ενός πλουραλιστικού δημοκρατικού διαλόγου
μέσω της ελεύθερης ανταλλαγής ιδεών και πληροφοριών
στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι διοργανωτές επικαλούνται
ως σχετικά με την πρωτοβουλία τους τα άρθρα 22, 26, 49,
50, 55 και 114 ΣυνθΛΕΕ καθώς και το άρθρο 11 του Χάρτη
Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ένωσης.
• Πρωτοβουλία «30 km/h – making the streets liveable!»
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Οι διοργανωτές της πρωτοβουλίας αυτής, η οποία κα-
ταχωρίστηκε στις 13 Νοεμβρίου 2012, προτείνουν ως
προκαθορισμένο όριο ταχύτητας για τις αστικές/κατοι-
κημένες περιοχές σε ολόκληρη την ΕΕ τα 30 χλμ/ώρα (20
μίλια/ώρα). Αυτό, σύμφωνα με τους ίδιους, θα βοηθήσει,
μεταξύ άλλων, στη μείωση των τραυματισμών και των
θανάτων, του θορύβου, της ατμοσφαιρικής ρύπανσης
και των εκπομπών CO2. Οι ίδιοι θεωρούν ως σχετικά με
την πρωτοβουλία τους τα άρθρα 91 παρ. 1 εδάφιο γ΄ και
191 ΣυνθΛΕΕ.
• Πρωτοβουλία «Single Communication Tariff Act»
Στόχος της εν λόγω πρωτοβουλίας, η οποία καταχωρίστη-
κε στις 3 Δεκεμβρίου 2012, είναι να καταργηθούν τα τέλη
περιαγωγής στην ΕΕ και να επιτευχθεί η ολοκλήρωση της
ευρωπαϊκής κοινής αγοράς για την κινητή τηλεφωνία. Οι
διοργανωτές επικαλούνται ως σχετικό με την πρωτοβου-
λία τους το άρθρο 114 ΣυνθΛΕΕ.
• Πρωτοβουλία «Unconditional Basic Income (UBI) – Ex-
ploring a pathway towards emancipatory welfare condi-
tions in the EU»
Οι διοργανωτές της παρούσας πρωτοβουλίας, η οποία
καταχωρίστηκε στις 14 Ιανουαρίου 2013, ζητούν από την
Επιτροπή να ενθαρρύνει τη συνεργασία μεταξύ των κρα-
τών μελών σύμφωνα με το άρθρο 156 της ΣυνθΛΕΕ, με
στόχο τη διερεύνηση ενός προνοιακού μοντέλου, που θα
βασίζεται σε ένα χωρίς όρους βασικό εισόδημα, το οποίο
θα ισχύει για όλα τα κράτη μέλη και θα εξασφαλίζει σε
κάθε άτομο στην ΕΕ μια αξιοπρεπή ζωή, επιτρέποντας
την κάλυψη των υλικών αναγκών του. Οι διοργανωτές
επικαλούνται ως σχετικά με την πρωτοβουλία τους τα άρ-
θρα 2 και 3 ΣυνθΕΕ, τα άρθρα 5 και 156 ΣυνθΛΕΕ καθώς
και τα άρθρα 1, 2, 5, 6, 15, 21, 34 του Χάρτη Θεμελιωδών
Δικαιωμάτων της Ένωσης.
• Πρωτοβουλία «End Ecocide in Europe: A Citizens’ Initia-
tive to give the Earth Rights»
Οι διοργανωτές της εν λόγω πρωτοβουλίας, η οποία
καταχωρίστηκε στις 21 Ιανουαρίου 2013, καλούν την
Επιτροπή να προτείνει ένα νομικό πλαίσιο, οι ρυθμίσεις
του οποίου θα εστιάζονται, αφενός, στην πρόληψη, αφε-
τέρου, στην απαγόρευση της οικοκτονίας, της εκτεταμέ-
νης καταστροφής ή απώλειας των οικοσυστημάτων. Οι
διοργανωτές επικαλούνται ως σχετικά με την πρωτοβου-
λία τους τα άρθρα 83, 191 και 194 ΣυνθΛΕΕ, τις Οδηγίες
2004/35/ΕΚ και 2008/99/ΕΚ, τη Σύμβαση του Άαρχους
καθώς και τη Συμφωνία της Κοπεγχάγης.
• Πρωτοβουλία «Let me vote»
Βασικό αντικείμενο της εν λόγω πρωτοβουλίας, η οποία
καταχωρίστηκε στις 28 Ιανουαρίου 2013, είναι να ενδυ-
ναμώσει τα δικαιώματα που αναφέρονται στο άρθρο 20
παρ. 2 της ΣυνθΛΕΕ, παρέχοντας σ’ όλους τους πολίτες
της ΕΕ, που διαμένουν σε άλλο κράτος μέλος, το δικαίω-
159

μα να ψηφίζουν σε όλες τις πολιτικές εκλογές στη χώρα
διαμονής τους, υπό τους ίδιους όρους με τους υπηκόους
του εν λόγω κράτους. Οι διοργανωτές επικαλούνται ως
σχετικά με την πρωτοβουλία τους τα άρθρα 20 παρ. 2 και
25 ΣυνθΛΕΕ.
4. Συμπεράσματα
Η ΕΕ, στην προσπάθειά της να απαλύνει έτι περισσό-
τερο τις κατηγορίες για το λεγόμενο δημοκρατικό της
έλλειμμα, κάνει ένα αξιοπρόσεκτο βήμα μέσω της Συν-
θήκης της Λισαβόνας. Η δημοκρατία λειτουργεί εν τοις
πράγμασι, μόνον εάν υλοποιείται με ένα μείγμα θεσμών
και αποφασιστικών διαδικασιών που ταιριάζουν στην
κοινωνία στην οποία εφαρμόζονται100. Η Συνθήκη της
Λισαβόνας, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στη συμμετοχι-
κή δημοκρατία και την ισχυροποίηση της Κοινωνίας των
Πολιτών σε υπερεθνικό επίπεδο, προβαίνει σε σημαντι-
κές μεταρρυθμίσεις αλλά και στην εισαγωγή καινοτόμων
θεσμών, ένας από τους οποίους είναι αναμφισβήτητα η
Πρωτοβουλία Ευρωπαίων Πολιτών.
Με το νέο θεσμό παρέχεται στους πολίτες της Ένωσης η
δυνατότητα να προσεγγίζουν απευθείας την Επιτροπή με
τα αιτήματά τους, καλώντας την να αναλάβει κάθε φορά
τη σχετική δράση. Μπορεί η πρωτοβουλία πολιτών να
είναι πρωτοβουλία καθορισμού της νομοθετικής ατζέ-
ντας της ΕΕ, ωστόσο, με τον τρόπο αυτόν, οι πολίτες της
Ένωσης παύουν να αισθάνονται αποξενωμένοι απο τα
θεσμικά όργανα, ενεργοποιούνται προς επίτευξη κοινών
στόχων και ενισχύουν το δημόσιο διάλογο γύρω από τις
ευρωπαϊκές πολιτικές.
Η ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών στο δημοκρατικό
βίο της Ένωσης θα οδηγήσει σταδιακά στην ανάπτυξη
μιας υπερεθνικής πολιτικής συνείδησης, ενθαρρύνοντας
100. Ξ
 . ΓΙΑΤΑΓΑΝΑΣ, ό.π., σελ. 354.
160
Στεφανή: Η Ευρωπαϊκή
τη δημιουργία ενός πραγματικού ευρωπαϊκού δήμου και
μιας ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας.
Σε ό,τι αφορά, ειδικότερα, την πορεία υλοποίησης της
Πρωτοβουλίας Ευρωπαίων Πολιτών, το πρώιμο στάδιο,
στο οποίο βρίσκονται οι ήδη καταχωρισθείσες πρωτο-
βουλίες, καθώς η υποβολή τους ξεκίνησε την 1η Απριλίου
του 2012, δεν μας επιτρέπει να εξαγάγουμε ασφαλή συ-
μπεράσματα για την πορεία του εγχειρήματος.
Αξίζει, ωστόσο, να παρατηρήσουμε ότι η διασφάλιση των
εχεγγύων της διαφάνειας, καθώς οι διοργανωτές υποχρε-
ούνται να παρέχουν επικαιροποιημένα στοιχεία σχετικά
με τη χρηματοδότηση των πρωτοβουλιών τους, η σε
πολύ ικανοποιητικό επίπεδο προστασία των προσωπικών
δεδομένων και ο σχεδιασμός του όλου εγχειρήματος, εις
τρόπον ώστε να είναι απλό, φιλικό και εύκολα προσβά-
σιμο, αποτελούν αναμφισβήτητα θετικά σημεία αυτού.
Περαιτέρω, η δημιουργία επιγραμμικού συστήματος για
τη συγκέντρωση των υπογραφών, συμβάλλει ουσιαστικά
στην απλοποίηση της διαδικασίας, καθιστώντας το νέο
αυτό μέσο περισσότερο ελκυστικό.
Επιπλέον, η υιοθέτηση του θεσμού της Πρωτοβουλίας
Πολιτών σε ενωσιακό επίπεδο μπορεί να λειτουργήσει
ως μέσο πίεσης σε όσα κράτη μέλη δεν έχουν καθιερώσει
ακόμη το θεσμό.
Τέλος, πρέπει να υπογραμμιστεί πως η έναρξη της εφαρ-
μογής της Πρωτοβουλίας Ευρωπαίων Πολιτών συμπί-
πτει με μια περίοδο έντονων δοκιμασιών τόσο για το
ευρωπαϊκό οικοδόμημα όσο και για τους λαούς που το
συναποτελούν. Η κρίση που βιώνει η Ευρωπαϊκή Ένωση
οδηγεί μεγάλα τμήματα του πληθυσμού σε αμφισβήτηση
του ενοποιητικού εγχειρήματος και σε αποξένωση από
αυτό. Η ενεργοποίηση της πρωτοβουλίας των πολιτών
αποτελεί ένα καλό αντίδοτο σ’ αυτά τα φαινόμενα και θα
πρέπει να γίνεται ευρύτερη χρήση του, αφού, έστω και σε
επίπεδο καθαρού συμβολισμού, τονώνει το αίσθημα του
«συμμετέχειν» στα ευρωπαϊκά δρώμενα.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
 ο ι ε ξ ε λ ι ξ ε ι σ σ τ η ν εε
Ι. Eπικαιρότητα EE
Ι. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ – ΑΣΦΑΛΕΙΑ – ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
u Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εγκαινιάζει νέο εκπαι-
δευτικό κέντρο για την καταπολέμηση της παράνο-
μης διακίνησης πυρηνικών και ραδιενεργών υλικών
(18.04.2013)
πυρηνική ασφάλεια – ραδιενεργά υλικά – ΔΟΑΕ – πρόλη-
ψη – ειρηνική χρήση πυρηνικών υλικών
Στις 18 Απριλίου 2013, η Επιτροπή εγκαινίασε το Ευρω-
παϊκό Κέντρο Πυρηνικής Ασφάλειας (EUSECTRA) στην
Καρλσρούη. Το εκπαιδευτικό κέντρο θα εκπαιδεύει ερ-
γαζόμενους στην πρώτη γραμμή, εκπαιδευτές και ειδι-
κούς στον τρόπο εντοπισμού και αντιμετώπισης της πα-
ράνομης διακίνησης πυρηνικών ή άλλων ραδιενεργών
υλικών. Το EUSECTRA προσφέρει πρακτική κατάρτιση,
χρησιμοποιώντας μεγάλη ποικιλία ραδιενεργών και
πυρηνικών υλικών και ευρύ φάσμα εξοπλισμού και ορ-
γάνων μέτρησης. Στο εκπαιδευτικό κέντρο θα υπάρχει
ειδικός χώρος προσομοίωσης συνθηκών αερολιμένα,
με εξοπλισμό που περιλαμβάνει οθόνη πύλης πεζών και
μεταφορικό ιμάντα ακτίνων Χ.
Το εκπαιδευτικό κέντρο ιδρύθηκε στο πλαίσιο του σχε-
δίου δράσης έναντι χημικών, βιολογικών, ραδιολογικών
και πυρηνικών κινδύνων, το οποίο εγκρίθηκε από το Ευ-
ρωπαϊκό Συμβούλιο το έτος 2009. Τα εκπαιδευτικά προ-
γράμματα αναπτύχθηκαν σε συνεργασία με τον Διεθνή
Οργανισμό Ατομικής Ενέργειας (ΔΟΑΕ) και το Υπουργείο
Ενέργειας των ΗΠΑ, ενώ εκπρόσωποι των παραπάνω
Οργανισμών παρευρέθηκαν στα εγκαίνια.
Πριν από την ίδρυση του εκπαιδευτικού κέντρου, είχε δι-
οργανωθεί μία σειρά από πιλοτικές και εστιασμένες σει-
ρές μαθημάτων για εργαζόμενους στην πρώτη γραμμή,
εκπαιδευτές και ειδικούς με συμμετέχοντες από πολλές
χώρες της Βόρειας και Κεντρικής Αφρικής, της Κεντρικής
Ασίας, της Νοτιοανατολικής Ασίας, της Κοινοπολιτείας
Ανεξάρτητων Κρατών (CIS) και της Ευρώπης.
Οι εγκαταστάσεις του EUSECTRA περιλαμβάνουν επίσης
εκπαιδευτικά εργαστήρια πυρηνικών διασφαλίσεων για
πυρηνικούς επιθεωρητές από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή
(Euratom) και τον ΔΟΑΕ, οι οποίοι την τελευταία εικοσαε-
τία έχουν εκπαιδευτεί από το JRC (Joint Research Centre)
σε διάφορες τεχνικές. Το JRC επιλέχθηκε από τη Γενική
Διεύθυνση Εσωτερικών Υποθέσεων για την υλοποίηση
του εκπαιδευτικού κέντρου, λόγω της αναγνώρισης που
Επιμ.: Ελισάβετ Παναγιωτίδου
χαίρει από τις εθνικές και διεθνείς αρχές ως κέντρο ικα-
νότητας στο πεδίο των πυρηνικών διασφαλίσεων (επιθε-
ώρηση και επαλήθευση της ειρηνικής χρήσης των πυρη-
νικών υλικών) και λόγω των υψηλών εκπαιδευτικών του
επιδόσεων επί σειρά ετών. Επίσης, το JRC συμμετείχε επί
δύο δεκαετίες στην εκτέλεση πολλών έργων στο πεδίο
της πυρηνικής ανίχνευσης και εγκληματολογίας εκτός
των ευρωπαϊκών συνόρων μέσω του προγράμματος Τε-
χνική Βοήθεια στην Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών
και των προενταξιακών μέσων.
Η πυρηνική ασφάλεια αφορά την πρόληψη, τον εντοπι-
σμό και την αντιμετώπιση της παράνομης διακίνησης
πυρηνικών ή άλλων ραδιενεργών υλικών και εμπίπτει
κυρίως στην εθνική αρμοδιότητα. Οι πυρηνικές διασφα-
λίσεις αφορούν δραστηριότητες που εγγυώνται ότι τα
πυρηνικά υλικά χρησιμοποιούνται μόνο για τις σκοπού-
μενες ειρηνικές χρήσεις τους με την εφαρμογή λογιστι-
κών συστημάτων για τα πυρηνικά υλικά και τη διενέρ-
γεια ανεξάρτητων επιθεωρήσεων. Βασίζονται δε σε διε-
θνείς συμφωνίες, οι οποίες επιτρέπουν στις εθνικές και
διεθνείς αρχές, όπως ο ΔΟΑΕ και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή,
να επαληθεύουν τη χρήση πυρηνικών υλικών αποκλει-
στικά για ειρηνικούς σκοπούς.
http://itu.jrc.ec.europa.eu/index.php?id=36&type=0&iEntryUI
D=246&iEntryPID=68
ΙΙ. ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΑΓΑΘΩΝ –
ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ
u Ο αποκλεισμός της δυνατότητας πρόσβασης σε
επάγγελμα βαίνει πέραν μέτρου που είναι αναγκαίο
για την προστασία των καταναλωτών και της δημόσι-
ας υγείας (27.06.2013)
αποκλεισμός της δυνατότητας άσκησης επαγγέλματος
στη χώρα υποδοχής – προστασία καταναλωτών και δη-
μόσιας υγείας – υπέρμετρος περιορισμός
Το Συμβούλιο της Επικρατείας απέστειλε προδικαστικό
ερώτημα στο ΔΕΕ σχετικά με το κατά πόσον οι αρχές της
ελευθερίας εγκατάστασης επιτρέπουν την εφαρμογή
εθνικής νομοθεσίας, η οποία αποκλείει τη μερική πρό-
σβαση στο επάγγελμα του φυσικοθεραπευτή σε υπήκοο
αυτού του κράτους, ο οποίος έχει αποκτήσει σε άλλο
κράτος μέλος ορισμένο τίτλο –όπως τον τίτλο του μασέρ-
ιατρικού λουτροθεραπευτή– που του επιτρέπει να ασκεί

στο δεύτερο αυτό κράτος μέλος, μέρος των δραστηριο-
τήτων, οι οποίες καλύπτονται από το επάγγελμα του φυ-
σικοθεραπευτή.
Στην προκείμενη απόφαση, το ΔΕΕ επισήμανε ότι η ελευ-
θερία εγκατάστασης ασκείται, σύμφωνα με τις προϋπο-
θέσεις που ορίζονται από τη νομοθεσία της χώρας υπο-
δοχής για τους δικούς της υπηκόους. Συγκεκριμένα, για
το επάγγελμα του φυσικοθεραπευτή, το οποίο δεν είχε
αποτελέσει μέχρι σήμερα αντικείμενο εναρμόνισης σε
ενωσιακό επίπεδο, τα κράτη μέλη παραμένουν αρμόδια
για τον καθορισμό των προϋποθέσεων πρόσβασης, σε-
βόμενα τις κατοχυρωμένες θεμελιώδεις ελευθερίες από
τη Συνθήκη.
Στη συνέχεια, το ΔΕΕ εκτιμά ότι ο αποκλεισμός μερικής
πρόσβασης σε νομοθετικά κατοχυρωμένο επάγγελμα
μπορεί να παρακωλύει ή να καθιστά λιγότερο ελκυστική
την άσκηση της ελευθερίας εγκατάστασης και θεωρείται
δικαιολογημένος μόνο για επιτακτικούς λόγους γενικού
συμφέροντος, που είναι σχετικοί με την προστασία των
καταναλωτών και της δημόσιας υγείας. Ειδικότερα, οι κα-
ταναλωτές πρέπει να προστατεύονται από τον κίνδυνο
παραπλάνησης ως προς την έκταση των επαγγελματικών
προσόντων του φυσικοθεραπευτή. Προς το σκοπό αυτό,
θα μπορούσαν να εφαρμόζονται μέτρα που είναι λιγότε-
ρο επαχθή σε σύγκριση με τον αποκλεισμό πρόσβασης
στο επάγγελμα, όπως για παράδειγμα με την επιβολή της
υποχρέωσης να φέρει ο ενδιαφερόμενος τον επαγγελ-
ματικό τίτλο της χώρας προέλευσης τόσο στη γλώσσα,
στην οποία του χορηγήθηκε και σύμφωνα με τον αρχικό
τύπο, όσο και στην επίσημη γλώσσα του κράτους μέλους
υποδοχής. Συνάγεται, ωστόσο, ότι ο αποκλεισμός της δυ-
νατότητας πρόσβασης στο επάγγελμα φυσικοθεραπευτή
βαίνει πέραν του μέτρου που είναι αναγκαίο για την προ-
στασία των καταναλωτών και της δημόσιας υγείας των
καταναλωτών.
Επιπλέον, το ΔΕΕ τόνισε ότι ένα από τα αποφασιστικά
κριτήρια, που πρέπει να εξετάζονται κατά πρώτο λόγο
από τις εθνικές αρχές, είναι κατά πόσον η συγκεκριμένη
δραστηριότητα (μασέρ-ιατρικού λουτροθεραπευτή) εί-
ναι δυνατόν να διαχωριστεί αντικειμενικά από το σύνολο
των δραστηριοτήτων που καλύπτονται από το επάγγελ-
μα του φυσικοθεραπευτή στο κράτος υποδοχής. Εφόσον,
επομένως, στο κράτος εκπαίδευσης (Γερμανία), το επάγ-
γελμα του μασέρ-ιατρικού λουτροθεραπευτή μπορεί να
ασκείται κατά τρόπο ανεξάρτητο ή αυτοτελή, ο αποκλει-
σμός της μερικής αναγνώρισης των συνδεόμενων με το
επάγγελμα αυτό προσόντων στο κράτος υποδοχής (Ελ-
λάδα) παράγει αποτρεπτικό αποτέλεσμα για την ελευθε-
ρία εγκατάστασης, το οποίο δεν μπορεί να δικαιολογηθεί
από τον κίνδυνο προσβολής των δικαιωμάτων των απο-
δεκτών των υπηρεσιών.
http://europa.eu/rapid/press-release_CJE-13-79_en.htm
162
Eπικαιρότητα EE
ΙΙΙ. ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ
u Η Επιτροπή προτείνει τον εκσυγχρονισμό των μέ-
σων εμπορικής άμυνας της ΕΕ (10.04.2013)
αντιντάμπινγκ – αντεπιδοτήσεις – αθέμιτος ανταγωνι-
σμός – εισαγωγές – εξαγωγές – δασμοί – επιχειρηματικές
δραστηριότητες
Οι δασμοί αντιντάμπινγκ και αντεπιδοτήσεων αποτελούν
συχνά το μόνο τρόπο, με τον οποίο η ΕΕ μπορεί να προ-
στατεύσει τους παραγωγικούς κλάδους της από τις ζημί-
ες που τους προξενούν τυχόν αθέμιτες εμπορικές πρακτι-
κές αλλοδαπών εταιρειών. Κρίνεται αναγκαίο σήμερα να
διασφαλιστεί ότι το σύστημα εμπορικής άμυνας της ΕΕ
εξακολουθεί να ανταποκρίνεται σε νέες προκλήσεις του
συνεχώς μεταβαλλόμενου οικονομικού περιβάλλοντος.
Κατά το τέλος του 2012, η ΕΕ διατηρούσε σε ισχύ 102 μέ-
τρα αντιντάμπινγκ και 10 μέτρα αντεπιδοτήσεων. Παρα-
τηρείται, ωστόσο, ότι η ΕΕ κάνει μετριοπαθή χρήση των
μέσων εμπορικής άμυνας σε σύγκριση με άλλα μέλη του
ΠΟΕ, ενώ τα μέτρα αντιντάμπινγκ και αντεπιδοτήσεων
βαρύνουν περίπου το 0,25% των εισαγωγών της ΕΕ.
Στο πλαίσιο αυτό, η Επιτροπή υπέβαλε πρόταση την 10η
Απριλίου 2013 για την προσαρμογή του εγχειριδίου κα-
νόνων, που έχει στη διάθεσή της η ΕΕ, για να εξουδετε-
ρώνει τον αθέμιτο ανταγωνισμό από τις εισαγωγές, που
αποτελούν αντικείμενο ντάμπινγκ και επιδοτήσεων, και
προκειμένου να αντιμετωπίσει τις τρέχουσες προκλήσεις
στην οικονομία της ΕΕ.
Με τις προτεινόμενες αλλαγές αναμένεται να βελτιωθούν
η λειτουργία της εμπορικής άμυνας της ΕΕ για όλους
τους ενδιαφερόμενους παράγοντες, τόσο των παραγω-
γών όσο και των εισαγωγέων της ΕΕ. Πιο συγκεκριμένα,
τα μέσα αντιντάμπινγκ και αντεπιδοτήσεων θα είναι πιο
αποτελεσματικά και θα εφαρμόζονται καλύτερα, προ-
κειμένου να προστατεύονται οι παραγωγοί της ΕΕ από
τις αθέμιτες πρακτικές αλλοδαπών επιχειρήσεων και
από τον κίνδυνο να υποστούν αντίποινα. Ταυτόχρονα,
οι εισαγωγείς θα μπορούν να προβλέπουν καλύτερα τις
μεταβολές των δασμολογικών συντελεστών και έτσι να
προγραμματίζουν ευκολότερα τις επιχειρηματικές τους
δραστηριότητες.
Σύμφωνα με την ίδια πρόταση, η Επιτροπή θα βελτιώσει
την προβλεψιμότητα για τις επιχειρήσεις, ενημερώνοντας
τες σχετικά με τυχόν προσωρινά μέτρα αντιντάμπινγκ ή
αντεπιδοτήσεων δύο εβδομάδες πριν από την επιβολή
των δασμών, ενώ θα επιστρέφει τους δασμούς που ει-
σπράχθησαν κατά τη διάρκεια της επανεξέτασης ενόψει
της λήξης ισχύος, σε περίπτωση που διαπιστωθεί ότι δεν
συντρέχει ανάγκη διατήρησης των υφιστάμενων μέτρων
εμπορικής άμυνας ύστερα από πέντε έτη. Επιπλέον, η
Επιτροπή θα προστατεύσει τις επιχειρήσεις της ΕΕ κινώ-
ντας αυτεπάγγελτη έρευνα, χωρίς επίσημη αίτηση από
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Eπικαιρότητα EE
τον ευρωπαϊκό κλάδο, όταν διαπιστώνεται η απειλή λή-
ψης αντιποίνων και θα αποθαρρύνει άλλους εμπορικούς
εταίρους από την ανάληψη ορισμένων αθέμιτων εμπο-
ρικών πρακτικών, επιβάλλοντας υψηλότερους δασμούς
στις εισαγωγές από χώρες που χρησιμοποιούν αθέμιτες
επιδοτήσεις και δημιουργούν διαρθρωτικές στρεβλώσεις
στις αγορές πρώτων υλών τους.
Η νομοθετική αυτή πρόταση πρέπει να εγκριθεί από το
Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και κατά πάσα
πιθανότητα δεν θα ψηφιστεί πριν από το 2014. Οι συ-
μπληρωματικές προτάσεις μη νομοθετικού περιεχομέ-
νου θα διευκολύνουν τη συνεργασία με τις επιχειρήσεις
και τις εμπορικές ενώσεις που ενέχονται στις έρευνες,
παρατείνοντας ορισμένες προθεσμίες κατά τη διάρκεια
των ερευνών, όπως επίσης θα βελτιώσουν την παρακο-
λούθηση των εμπορικών ροών και θα επιτρέψουν την
αυτεπάγγελτη κίνηση ερευνών κατά της καταστρατήγη-
σης μέτρων, έτσι ώστε να αναλαμβάνεται γρηγορότερα
δράση κατά της παράνομης αποφυγής των μέτρων.
http://europa.eu/rapid-release MEMO-13-319 en.htm
http://ec.europa.eu/trade/tackling-unfair-trade/trade-defence/
u Ο τοπικός χαρακτήρας και ο ανθρώπινος παρά-
γοντας ως απαραίτητα στοιχεία για την ανάκαμψη
(11.04.2013)
Επιτροπή των Περιφερειών – βιομηχανική πολιτική – ΜΜΕ
– πολιτική συνοχή – κοινωνικοί εταίροι
Η Επιτροπή των Περιφερειών συμφωνεί με την Ευρωπαϊ-
κή Επιτροπή ότι πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στη βιο-
μηχανία και κυρίως με το στόχο να αυξηθεί το μερίδιο της
βιομηχανίας τουλάχιστον στο 20% του ΑΕγχΠ της ΕΕ έως
το έτος 2020. Σύμφωνα με τους εκπροσώπους των δή-
μων και περιφερειών της ΕΕ, ο τοπικός χαρακτήρας και ο
ανθρώπινος παράγοντας αποτελούν τις πιο καθοριστικές
παραμέτρους για το μέλλον της ευρωπαϊκής βιομηχανί-
ας. Η ΕτΠ υιοθέτησε την 11 Απριλίου 2013 γνωμοδότηση,
με την οποία ζητείται να υπάρξει καλύτερος συντονισμός
της βιομηχανικής πολιτικής και της πολιτικής συνοχής
της ΕΕ μέσω των τοπικών συμφώνων.
Ειδικότερα, η ΕτΠ θεωρεί ότι η ανάκαμψη της βιομηχα-
νίας μπορεί να αποτελέσει πραγματική πολιτική προτε-
ραιότητα, επιδεικνύοντας την ίδια πολιτική βούληση με
αυτήν που επιδείχθηκε στα ζητήματα της συνοχής, των
υποδομών ή της γεωργίας. Επιπλέον, η ΕτΠ επισημαίνει
ότι η κινητοποίηση των δήμων και των περιφερειών εξα-
κολουθεί να τίθεται σε δεύτερη μοίρα κατά την υλοποίη-
ση της βιομηχανικής πολιτικής. Στο πλαίσιο αυτό, τα μέλη
της ΕτΠ στηρίζουν την πρόταση του Ευρωπαϊκού Κοινο-
βουλίου για τη συγκρότηση μιας συντονιστικής επιτρο-
πής με αντικείμενο τη βιομηχανική πολιτική, η οποία θα
συνενώνει τις αρμοδιότητες των ενωσιακών, εθνικών και
ΕΕΕυρΔ 2:2013
τοπικών αρχών. Συνεχίζουν προτείνοντας τη δημιουργία
μιας νέας κατηγορίας επιχείρησης μεταξύ ΜΜΕ και μεγά-
λων επιχειρήσεων, η οποία θα μπορούσε να τυγχάνει κα-
λύτερης στήριξης, υψηλότερης από εκείνη των μεγάλων
επιχειρήσεων και χαμηλότερης από εκείνη των ΜΜΕ.
Επαναλαμβάνεται έντονα στη σχετική γνωμοδότηση η
κεφαλαιώδης σημασία του ανθρώπινου κεφαλαίου και
του κοινωνικού διαλόγου και η ΕτΠ ζήτησε να ενισχυθεί
η συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων στη βιομηχανική
πολιτική, τα κράτη και τις περιφέρειες και, πιο συγκεκρι-
μένα, στη διαχείριση των αναδιαρθρώσεων. Ακόμη, προ-
τείνεται η προληπτική διαχείριση των δεξιοτήτων και των
μεταλλαγών να θεωρείται στο εξής βασική συνιστώσα
της βιομηχανικής στρατηγικής σε όλα τα επίπεδα.
Ειδικότερα, όσον αφορά τις αναδιαρθρώσεις, η ΕτΠ, τάσ-
σεται υπέρ της θέσπισης απλών, δίκαιων και αδιάτρητων
κανόνων, έτσι ώστε οι κρατικές ενισχύσεις να βοηθούν
τις επιχειρήσεις να ξεπερνούν τις περιόδους αστάθειας,
να υπερασπίζονται τη βιομηχανική τεχνογνωσία τους και
να συντείνουν στη διατήρηση των θέσεων εργασίας στην
κάθε περιφέρεια.
Επιπρόσθετα, στην εν λόγω γνωμοδότηση, η ΕτΠ αντιτί-
θεται στο ενδεχόμενο περιορισμού του πεδίου εφαρμο-
γής των κατευθυντηρίων γραμμών στις επιχειρήσεις που
αποτελούν αντικείμενο επίσημης πτωχευτικής διαδικασί-
ας και ζητά επίσης το μέγιστο ποσό ενίσχυσης, που επι-
τρέπεται να χορηγηθεί στην ίδια επιχείρηση, να αυξηθεί
από τα 10 στα 15 εκατομμύρια ευρώ, προκειμένου να
ληφθούν υπόψη ο πληθωρισμός ή η αύξηση του ΑΕγχΠ.
Από την άλλη πλευρά, είναι αναγκαίο να προβλέπονται
αντισταθμιστικά μέτρα στις έκτακτες εισφορές των δη-
μόσιων αρχών (π.χ. απαγόρευση της καταβολής μερισμά-
των κατά τη διάρκεια της περιόδου αναδιάρθρωσης).
http://europa.eu/rapid/press-release_COR-13-27_en.htm
u Οι επιχειρήσεις αποκτούν ευκολότερη πρόσβαση
στη χρηματοδότηση της ΕΕ (25.06.2013)
ενιαία διαδικτυακή πύλη – χρηματοδότηση ΜΜΕ – κριτή-
ρια αξιολόγησης πιστοληπτικής ικανότητας
Ήδη από την 25 Ιουνίου 2013, η Επιτροπή επέκτεινε την
ενιαία δικτυακή πύλη για τη χρηματοδότηση της ΕΕ, ώστε
να περιλαμβάνει τα διαρθρωτικά ταμεία της ΕΕ: το Ευρω-
παϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και το Ευ-
ρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ). Η νέα ενιαία πύλη για τη
χρηματοδότηση της ΕΕ παρέχει κατανοητές, πλήρεις και
επικαιροποιημένες πληροφορίες σχετικά με το πώς οι επι-
χειρηματίες και οι ΜΜΕ μπορούν να έχουν πρόσβαση σε
χρηματοδότηση άνω των 100 δισ. ευρώ από την ΕΕ μέσω
διαφόρων προγραμμάτων της Περιόδου 2007-2013.
Η πρόσβαση στη χρηματοδότηση αυτή αποτελεί ένα από
τα πιο πειστικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ΜΜΕ
163

στην Ευρώπη. Την τελευταία διετία, σχεδόν το ένα τρίτο
των ΜΜΕ ζήτησαν τραπεζικά δάνεια και είτε δεν κατάφε-
ραν να εγκριθεί η αίτησή τους είτε δανείστηκαν μικρότε-
ρο ποσό από εκείνο που είχαν ζητήσει. Ωστόσο, το έγγρα-
φο της Επιτροπής με τίτλο «Προοπτικές χρηματοδότησης
των ευρωπαϊκών μικρών επιχειρήσεων» επιβεβαιώνει ότι
το επιχειρηματικό περιβάλλον για τις ευρωπαϊκές ΜΜΕ
επιδεινώνεται και ότι οι τράπεζες της ευρωζώνης έχουν
αυστηροποιήσει τα κριτήρια αξιολόγησης της πιστολη-
πτικής ικανότητας των πελατών τους.
Η ανωτέρω προσθήκη των διαρθρωτικών ταμείων της
ΕΕ στην ενιαία πύλη αποτελεί σημαντικό ορόσημο, ενώ
ταυτόχρονα ενθαρρύνονται τα κράτη μέλη και οι περιφέ-
ρειες, προκειμένου να χρησιμοποιήσουν χρηματοδοτικά
μέσα της ΕΕ. Τα χρηματοδοτικά μέσα της ΕΕ για τις ΜΜΕ,
τα οποία καλύπτονται από το δικτυακό τόπο, περιλαμβά-
νουν το πρόγραμμα-πλαίσιο για την καινοτομία και την
ανταγωνιστικότητα (ΠΑΚ), το μηχανισμό μικροχρηματο-
δοτήσεων Progress, το μέσο επιμερισμού του κινδύνου
(ΠΠ7), τα δάνεια της ΕΤΕ για τις ΜΜΕ και πλέον τα εθνικά
και περιφερειακά επιχειρησιακά προγράμματα των κρα-
τών μελών για την υλοποίηση των στόχων της πολιτικής
για τη συνοχή.
Η ανωτέρω ενιαία πύλη παρέχει λεπτομερείς πληροφο-
ρίες σχετικά με τον τρόπο, με τον οποίο οι ΜΜΕ μπορούν
να υποβάλουν αίτηση για χρηματοδότηση με τη στήρι-
ξη της ΕΕ, μέσω μίας από τις περίπου 1.000 τράπεζες και
άλλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Η ενιαία πύλη για τη
χρηματοδότηση της ΕΕ παρέχει τη δυνατότητα σε επιχει-
ρηματίες και εταιρίες να βρουν εξατομικευμένη χρημα-
τοδότηση ανάλογα με τις ειδικές χρηματοδοτικές τους
ανάγκες, όπως το μέγεθος της επιχείρησης, το είδος της
χρηματοδότησης και τις επενδυτικές προτεραιότητες. Η
πύλη είναι διαθέσιμη σε διάφορες γλώσσες της ΕΕ και
προσβάσιμη από όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ, καθώς και τις
υποψήφιες χώρες.
http://europa.eu/rapid/press-release_IP-13-600_en.htm
u Τα νέα κεφάλαια που καθιστούν τις μακροπρόθε-
σμες επενδύσεις ευκολότερες (26.06.2013)
ELTIF – περιουσιακά στοιχεία μακροπρόθεσμης απόδο-
σης – ιδιώτες επενδυτές – τακτική ροή εσόδων
Στις 26 Ιουνίου 2013, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε
ένα νέο πλαίσιο συλλογικών επενδύσεων για όσους επεν-
δυτές επιθυμούν να επενδύσουν σε εταιρίες και σχέδια
μακροπρόθεσμα. Τα συγκεκριμένα ευρωπαϊκά ιδιωτικά
μακροπρόθεσμα επενδυτικά κεφάλαια (European Long
Term Investment Funds-ELTIF) θα επενδύονται μόνο σε
επιχειρήσεις, οι οποίες χρειάζονται χρήματα που να είναι
δεσμευμένα σ’ αυτές για μεγάλα χρονικά διαστήματα.
164
Eπικαιρότητα EE
Τα νέα αυτά κεφάλαια θα είναι διαθέσιμα για όλες τις κα-
τηγορίες επενδυτών σε όλη την Ευρώπη και θα υπόκει-
νται σε ορισμένες απαιτήσεις που ορίζονται στην ευρω-
παϊκή νομοθεσία. Οι παραπάνω απαιτήσεις περιλαμβά-
νουν τα είδη περιουσιακών στοιχείων μακροπρόθεσμης
απόδοσης και των επιχειρήσεων στα οποία επιτρέπεται
να επενδύσουν ELTIF, για παράδειγμα στην υποδομή, σε
έργα μεταφορών και αειφόρου ενέργειας, τον τρόπο με
τον οποίο πρέπει να κατανέμουν τα χρήματά τους, προ-
κειμένου να μειωθούν οι κίνδυνοι και οι πληροφορίες
που πρέπει να παρέχονται στους επενδυτές.
Η εν λόγω πρωτοβουλία ανακοινώθηκε από την Επιτρο-
πή στην ανακοίνωση «Πράξη για την Ενιαία Αγορά ΙΙ» τον
Οκτώβριο 2012 και στην Πράσινη Βίβλο για τη μακροπρό-
θεσμη χρηματοδότηση της ευρωπαϊκής οικονομίας. Η Επι-
τροπή προχώρησε σε εκτεταμένη άμεση διαβούλευση και
συζητήσεις με ευρύ φάσμα οργανισμών και σημειώθηκαν
περαιτέρω διαβουλεύσεις μέσω γραπτού ερωτηματολογί-
ου με συγκεκριμένους παράγοντες της αγοράς. Στην ουσία,
τα ELTIF έχουν σχεδιαστεί, για να ανταποκρίνονται στις ανά-
γκες των θεσμικών οργάνων και των ιδιωτών επενδυτών,
οι οποίοι είναι διατεθειμένοι να δεσμεύσουν τα χρήματά
τους σε περιουσιακά στοιχεία μακροπρόθεσμης απόδοσης,
όπως στα έργα υποδομής, ως αντάλλαγμα για ένα σταθερό
εισόδημα. Τα συνταξιοδοτικά ταμεία και οι ασφαλιστικές
εταιρίες αναμένεται να δείξουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα
ELTIF, παράλληλα με τους ιδιώτες επενδυτές, που έχουν την
οικονομική δυνατότητα να δεσμεύσουν κάποιες αποταμι-
εύσεις τους για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Τα ELTIF θα πρέπει να πληρούν, σύμφωνα με την πρότα-
ση, ένα σύνολο κοινών κανόνων, προκειμένου να έχουν
πάντα θεματοφύλακα που να κρατά ασφαλή τα περιου-
σιακά στοιχεία, να συμμορφώνονται με τους κανόνες κα-
τανομής περιουσιακών στοιχείων για την αποφυγή της
διοχέτευσης υπερβολικών ποσών σ’ ένα μόνο περιουσι-
ακό στοιχείο, να χρησιμοποιούν παράγωγα μόνο για τη
διαχείριση συναλλαγματικών κινδύνων σε σχέση με τα
περιουσιακά στοιχεία που έχουν στην κατοχή τους και
όχι για κερδοσκοπία και να τηρούν τα όρια σχετικά με το
ποσό που μπορούν να δανειστούν.
Τα ELTIF θα επενδύονται σε μη ρευστοποιήσιμα περιουσι-
ακά στοιχεία, που είναι δύσκολο να αγοραστούν ή να πω-
ληθούν. Αυτό συνεπάγεται ότι οι επενδυτές δεν θα έχουν
τη δυνατότητα ανάληψης χρημάτων έως την προβλεπό-
μενη ημερομηνία λήξης της επένδυσής τους. Ωστόσο, ο
όρος αυτός πρέπει να αναφέρεται με σαφήνεια εκ των
προτέρων. Σε αντάλλαγμα για την υπομονή τους, οι επεν-
δυτές θα μπορούν να επωφεληθούν από την τακτική ροή
εσόδων που παράγονται από την επένδυση.
http://europa.eu/rapid/press-release_IP-13-605_en.htm
http://ec.europa.eu/internal_market/investment/long-term/
index_en.htm
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Eπικαιρότητα EE
ΙV. ΕΡΕΥΝΑ – ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
u Η Επιτροπή ξεκινά διαβούλευση με θέμα τη ρα-
γδαία σύγκλιση στον τομέα των οπτικοακουστικών
μέσων (24.04.2013)
διαδίκτυο – τηλεόραση – διαβούλευση – σύγκλιση –
Πράσινη Βίβλος – ραδιοτηλεοπτικοί σταθμοί – Οδηγία
2010/13/ΕΕ
Η σύγκλιση έχει αρχίσει να εξελίσσεται με γρήγορους
ρυθμούς, δημιουργώντας προοπτικές για τους φορείς
εκμετάλλευσης δικτύων στο Διαδίκτυο, όπως και για
τους ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς, όπως και για τους
νεοεμφανιζόμενους ανταγωνιστές. Ένα πολύ σημαντικό
ευρωπαϊκό νομοθετικό κείμενο στον τομέα των οπτικο-
ακουστικών μέσων είναι η σχετική Οδηγία (2010/13/ΕΕ),
η οποία αποβλέπει σε μια ενιαία αγορά, όπως και στην
ασφάλεια δικαίου για τον ευρωπαϊκό τηλεοπτικό και οπτι-
κοακουστικό κλάδο, με τη δημιουργία ισότιμων όρων
ανταγωνισμού για τις ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές και τις
κατ’ επιλογήν υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων.
Με την Πράσινη Βίβλο, που εκδόθηκε στις 24 Απριλίου
2013, η Επιτροπή καλεί τους ενδιαφερόμενους φορείς και
το ευρύ κοινό να ανταλλάξουν απόψεις έως το τέλος Αυ-
γούστου 2013 για συγκεκριμένα θέματα, όπως η προστα-
σία των ευρωπαϊκών αξιών (μεταξύ των οποίων βρίσκεται
και η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης) και των συμφε-
ρόντων των χρηστών. Ειδικότερα, πρέπει να προβλέπεται
μεγαλύτερη προστασία για τα προγράμματα της τηλεό-
ρασης σε σχέση με το περιεχόμενο του διαδικτύου. Άλλο
σημαντικό ζήτημα αποτελεί η χρηματοδότηση και πώς η
σύγκλιση αυτή και η αλλαγή των καταναλωτών θα επηρε-
άσουν τον τρόπο χρηματοδότησης των κινηματογραφι-
κών ταινιών, των τηλεοπτικών εκπομπών και άλλου περι-
εχομένου. Μια άλλη παράμετρος είναι επίσης το άνοιγμα
και η πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης.
Η παραπάνω νέα πραγματικότητα αποτελεί ήδη αντικεί-
μενο συζητήσεων σε διάφορες χώρες της ΕΕ, όπως και
στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Οι απόψεις ποικίλλουν. Για
παράδειγμα, κάποιοι ζητούν να αλλάξουν αμέσως οι κα-
νόνες και η νομοθεσία, ενώ άλλοι παρουσιάζονται ικανο-
ποιημένοι με το ισχύον καθεστώς. Ωστόσο, η Πράσινη Βί-
βλος δεν προβλέπει τη λήψη μέτρων. Σε κάθε περίπτωση,
όμως, η Επιτροπή θα μπορούσε στο μέλλον να εξετάσει
το ενδεχόμενο ρυθμιστικών και πολιτικών απαντήσεων,
συμπεριλαμβανομένης και της αυτορρύθμισης.
http://europa.eu/rapid/press-release_IP-13-358_en.htm
V. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
u Η Επιτροπή προτείνει μέθοδο μέτρησης για τις πε-
ριβαλλοντικές επιδόσεις των προϊόντων και των ορ-
γανισμών (09.04.2013)
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΠΑΠ – ΠΑΟ – εμπιστοσύνη καταναλωτών – συγκρισιμό-
τητα – αξιολόγηση Επιτροπής – ιδιωτικός τομέας – δημό-
σιος τομέας
Στη σημερινή εποχή, οι επιχειρήσεις, που επιθυμούν να
αναδείξουν τις περιβαλλοντικές επιδόσεις των προϊόντων
τους, αντιμετωπίζουν πολυάριθμα εμπόδια. Η επιλογή
που έχουν είναι μεταξύ διάφορων μεθόδων που προω-
θούνται από δημόσιες αρχές και ιδιωτικές πρωτοβουλίες,
ενώ συχνά επιβαρύνονται με πολλαπλές δαπάνες, προ-
κειμένου να παράσχουν περιβαλλοντικές πληροφορί-
ες, αντιμετωπίζοντας ταυτόχρονα και τη δυσπιστία των
καταναλωτών. Στο πλαίσιο αυτό, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή
προτείνει την εφαρμογή σε ολόκληρη την ΕΕ μεθόδων
για τη μέτρηση των περιβαλλοντικών επιδόσεων των
προϊόντων και των οργανισμών και καλεί τα κράτη μέλη
και τον ιδιωτικό τομέα να τις υιοθετήσουν. Μ’ αυτήν την
πρόταση αναμένεται να εξασφαλισθούν συγκρίσιμες και
αξιόπιστες περιβαλλοντικές πληροφορίες, που θα εμπνέ-
ουν εμπιστοσύνη στους καταναλωτές, τους επιχειρημα-
τικούς εταίρους, τους επενδυτές και άλλους επιχειρημα-
τικούς φορείς.
Η πρόταση περιλαμβάνει δύο μεθόδους για τη μέτρηση
των περιβαλλοντικών επιδόσεων σ’ όλη τη διάρκεια του
κύκλου ζωής: το περιβαλλοντικό αποτύπωμα προϊόντος
(ΠΑΠ) και το περιβαλλοντικό αποτύπωμα οργανισμών
(ΠΑΟ). Στη συνέχεια, η πρόταση συνιστά την εθελοντική
χρήση των μεθόδων αυτών από τα κράτη μέλη, τις επιχει-
ρήσεις και τους ιδιωτικούς οργανισμούς. Επιπλέον, προα-
ναγγέλλει τριετή δοκιμαστική περίοδο για την ανάπτυξη
συγκεκριμένων κανόνων για τα διάφορα προϊόντα και
τομείς μέσω διαδικασίας, στην οποία θα συμμετάσχουν
πολλοί ενδιαφερόμενοι φορείς, ενώ θεσπίζονται αρχές
για την ενημέρωση σχετικά με τις περιβαλλοντικές επι-
δόσεις, όπως η διαφάνεια, η αξιοπιστία, η πληρότητα, η
συγκρισιμότητα και η σαφήνεια. Τέλος, με την ίδια πρό-
ταση στηρίζονται οι διεθνείς προσπάθειες βελτίωσης του
συντονισμού όσον αφορά την ανάπτυξη μεθόδων και τη
διαθεσιμότητα δεδομένων.
Η πρωτοβουλία αυτή θα συμβάλει στην υλοποίηση του
χάρτη πορείας για μια αποδοτική, από πλευράς πόρων,
Ευρώπης, κυρίως σχετικά με τη βιώσιμη κατανάλωση και
παραγωγή. Άλλωστε, στις προβλεπόμενες δράσεις περι-
λαμβάνεται η θέσπιση μιας κοινής μεθοδολογικής προ-
σέγγισης βάσει αναλύσεων του κύκλου ζωής, η οποία θα
επιτρέπει στα κράτη μέλη και στους φορείς του ιδιωτικού
τομέα να αξιολογούν, να προβάλλουν και να συγκρίνουν
τις περιβαλλοντικές επιδόσεις προϊόντων, υπηρεσιών και
επιχειρήσεων.
Οι μέθοδοι του περιβαλλοντικού αποτυπώματος προϊό-
ντος και του περιβαλλοντικού αποτυπώματος οργανώ-
σεων καταρτίστηκαν από το Κοινό Κέντρο Ερευνών της
Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ειδικότερα, βασίζονται στην
ανάλυση του κύκλου ζωής και μπορούν να καλύπτουν τις
165

περιβαλλοντικές επιπτώσεις και να εντοπίζουν ευκαιρίες
βελτίωσής τους από την εξόρυξη των πρώτων υλών έως
την τελική διάθεση του προϊόντος.
Η τριετής δοκιμαστική περίοδος αναμένεται να αρχίσει
λίγο μετά την έκδοση της ανακοίνωσης. Η Επιτροπή θα
δημοσιεύσει ανοικτή πρόσκληση για εθελοντές στις δι-
κτυακές πύλες για το περιβαλλοντικό αποτύπωμα προϊό-
ντος και για το περιβαλλοντικό αποτύπωμα οργανισμών,
με την οποία θα καλέσει τις εταιρίες, καθώς και τις βιομη-
χανικές και επαγγελματικές οργανώσεις στην ΕΕ. Η δεύ-
τερη φάση θα βασιστεί στην αναλυτική αξιολόγηση των
αποτελεσμάτων της τριετούς δοκιμής, καθώς και σε πρό-
σθετες δράσεις, που θα διεξαχθούν βάσει της ανακοίνω-
σης και της σύστασης. Με βάση αυτήν την αξιολόγηση, η
Επιτροπή θα αποφασίσει σχετικά με τις νέες μεθόδους.
http://www.ec.europa.eu/environment/eussd/smap/index.
htm
u Η Ευρώπη πρέπει να δείξει μεγαλύτερη ετοιμότητα
απέναντι στις φυσικές και ανθρωπογενείς καταστρο-
φές (16.04.2013)
κλιματική αλλαγή – φυσικές και ανθρωπογενείς κατα-
στροφές – Πράσινη Βίβλος – επιλογές προσαρμογής – οι-
κονομική ανάπτυξη
Στις 16 Απριλίου 2013, η Επιτροπή παρουσίασε μία δέσμη
μέτρων, που αποτελείται από δύο τμήματα, τη στρατηγι-
κή της ΕΕ για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή,
η οποία καθορίζει ένα πλαίσιο και μηχανισμούς για την
αναβάθμιση της ετοιμότητας της ΕΕ όσον αφορά την
αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, και ένα συναφές
μέτρο, την Πράσινη Βίβλο σχετικά με την ασφάλιση κατά
φυσικών και ανθρωπογενών καταστροφών, την οποία
ενέκρινε επίσης η Επιτροπή.
Η συγκεκριμένη στρατηγική της Επιτροπής εστιάζεται
σε τρεις βασικούς στόχους, την προώθηση της λήψης
μέτρων από τα κράτη μέλη, τη «θωράκιση έναντι του
κλίματος» της δράσης σε επίπεδο ΕΕ και τη λήψη απο-
φάσεων με βάση πληρέστερες πληροφορίες. Ειδικότερα,
η Επιτροπή θα ενθαρρύνει όλα τα κράτη μέλη να θεσπί-
σουν ολοκληρωμένες στρατηγικές προσαρμογής, ενώ θα
παράσχει χρηματοδότηση, ώστε αυτά να αναπτύξουν τις
ικανότητες προσαρμογής τους και να λάβουν μέτρα.
Η ίδια στρατηγική δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο ανθρώπι-
νο δυναμικό και ειδικότερα στη δημιουργία νέων θέσεων
εργασίας. Είναι αναγκαίο να αξιοποιηθούν οι επιλογές
προσαρμογής οι οποίες έχουν χαμηλό κόστος, είναι ευ-
νοϊκές τόσο για την οικονομία όσο και για το κλίμα και
έχουν νόημα για πολλούς λόγους, διότι μ’ αυτόν τον τρό-
πο θα προωθηθεί η διατηρήσιμη οικονομική ανάπτυξη,
θα τονωθούν οι ανθεκτικές στην κλιματική αλλαγή επεν-
δύσεις και θα δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας, ιδίως
166
Eπικαιρότητα EE
σε τομείς, όπως οι κατασκευές, η διαχείριση των υδάτων,
η ασφάλιση, οι γεωργικές τεχνολογίες και η διαχείριση
των οικοσυστημάτων.
Η Πράσινη Βίβλος, που συνιστά το δεύτερο τμήμα της
στρατηγικής, θέτει μια σειρά ζητημάτων σχετικά με την
επάρκεια και τη διαθεσιμότητα κατάλληλης ασφάλισης
κατά του κινδύνου καταστροφών. Στόχος είναι να αυξηθεί
η ευαισθητοποίηση και να εκτιμηθεί κατά πόσον η δράση
σε επίπεδο ΕΕ μπορεί να είναι κατάλληλη ή να δικαιολο-
γείται, ώστε να βελτιωθεί η αγορά των ασφαλίσεων κατά
του κινδύνου καταστροφών στην ΕΕ. Γενικότερα, η εν
λόγω διαδικασία θα διευρύνει επίσης τη βάση γνώσεων
και θα συμβάλει στην προώθηση της ασφάλισης ως ερ-
γαλείου για τη διαχείριση των καταστροφών και άμβλυν-
σης των συνεπειών τους.
Η δημόσια διαβούλευση για την Πράσινη Βίβλο θα διαρ-
κέσει έως τις 30 Ιουνίου 2013. Αφού η Επιτροπή εξετάσει
τις απαντήσεις που θα λάβει, θα αποφασίσει σχετικά με
την πιο ενδεδειγμένη συνέχεια, η οποία θα μπορούσε να
λάβει διάφορες μορφές, νομοθετικού και μη χαρακτήρα.
http://europa.eu/rapid/press-release_IP-13-329_en.htm
VΙ. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ
u Ετήσια έκθεση Επιτροπής σχετικά με το σύστημα
έγκαιρης προειδοποίησης της ΕΕ για τα τρόφιμα και
τις ζωοτροφές (10.06.2013)
επικίνδυνα τρόφιμα και ζωοτροφές – ευρωπαϊκό σύστη-
μα έγκαιρης προειδοποίησης – διασυνοριακή ροή πληρο-
φοριών
Το δίκτυο για το ευρωπαϊκό σύστημα έγκαιρης προειδο-
ποίησης για τρόφιμα και ζωοτροφές (RASFF) επιτρέπει
την άμεση ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των κρατών
μελών και της Επιτροπής σε περίπτωση εντοπισμού κιν-
δύνων για την υγεία του ανθρώπου στην αλυσίδα τροφί-
μων και ζωοτροφών. Όλα τα μέλη του RASFF διαθέτουν
24ωρη υπηρεσία για τη διασφάλιση της συλλογικής και
αποτελεσματικής αποστολής, παραλαβής και διευθέτη-
σης έκτακτων κοινοποιήσεων.
Ένα πρόσφατο παράδειγμα της λειτουργίας του RASFF
αποτελεί η περίπτωση της τσεχικής αρχής για την ασφά-
λεια των τροφίμων το Σεπτέμβριο του 2012, η οποία
ενημέρωσε το RASFF για κρούσματα δηλητηρίασης από
μεθανόλη μετά από την κατανάλωση «χύμα» οινοπνευ-
ματωδών. Ειδικότερα, η νόθευση των οινοπνευματωδών
είχε καταστροφικές συνέπειες και οδήγησε σε 36 θανά-
τους. Το RASFF χρησιμοποιήθηκε ως δίαυλος για την άμε-
ση ενημέρωση των εταίρων του στην ΕΕ σχετικά με τις
έρευνες και τα μέτρα που είχε λάβει.
Το RASFF λειτουργεί περισσότερα από 30 χρόνια και απο-
τελεί εργαλείο πληροφορικής, που διευκολύνει τη διασυ-
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Eπικαιρότητα EE
νοριακή ροή των πληροφοριών μεταξύ των εθνικών αρ-
χών για την ασφάλεια των τροφίμων, ενώ διαδραματίζει
καθοριστικό ρόλο στην κατοχύρωση υψηλού επιπέδου
ασφάλειας των τροφίμων για τους Ευρωπαίους πολίτες.
Ήδη, κατά το έτος 2012, ο αριθμό κοινοποιήσεων του
RASFF ανήλθε στους 8.797, εκ των οποίων οι 3.516 ήταν
αρχικές κοινοποιήσεις (40%) και οι 5.281 ήταν οι συμπλη-
ρωματικές ειδοποιήσεις (60%). Σε κάθε περίπτωση που
υπάρχει ένα επικίνδυνο προϊόν, το RASFF ενημερώνει την
εκάστοτε τρίτη χώρα, προκειμένου να λάβει διορθωτικά
μέτρα και να αποτρέψει την επανεμφάνιση του προβλή-
ματος. Κατά την περίπτωση εντοπισμού σοβαρού και επί-
μονου προβλήματος, η Επιτροπή αποστέλλει επιστολή
στις εθνικές αρχές της εν λόγω χώρας, ώστε να θέσουν
σε εφαρμογή έκτακτα διορθωτικά μέτρα, όπως διαγραφή
εγκαταστάσεων από τους σχετικούς καταλόγους, απαγό-
ρευση εξαγωγών ή εντατικοποίηση ελέγχων. Προς την
κατεύθυνση αυτή, η Επιτροπή αποσκοπεί στην κάλυψη
των κενών που διαπιστώθηκαν λόγω του σκανδάλου του
αλογίσιου κρέατος και προβλέπει την κατάρτιση διαδικα-
σίας για την ταχεία ανταλλαγή πληροφοριών και προει-
δοποιήσεων σε περιπτώσεις που ενδεχομένως συνιστούν
απάτη τροφίμων.
http://ec.europa.eu/food/food/rapidalert/index_en.htm
VΙΙ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
u Οι επενδύσεις της ΕΕ για την εκπαίδευση και την
απασχόληση των νέων αποδίδουν σύμφωνα με τον
ΟΟΣΑ (25.06.2013)
εκπαίδευση – απασχόληση – βελτίωση εκπαιδευτικών συ-
στημάτων – δευτεροβάθμια εκπαίδευση – επαγγελματική
κατάρτιση
Η ετήσια έκθεση του Οργανισμού Οικονομικής Συνερ-
γασίας και Ανάπτυξης προσδιορίζει διάφορες προ-
κλήσεις για τα ευρωπαϊκά εκπαιδευτικά συστήματα, οι
οποίες πρέπει να αντιμετωπιστούν από κοινού από την
ΕΕ και τα κράτη μέλη της, και επιβεβαιώνει τη σημασία
των πολιτικών, που αποσκοπούν στον εκσυγχρονισμό
των εκπαιδευτικών συστημάτων και στην αύξηση των
ευκαιριών των νέων που σπουδάζουν στο εξωτερικό.
Οι επενδύσεις σε ποιοτική εκπαίδευση και κατάρτιση,
ιδίως στις σημερινές συνθήκες υψηλής ανεργίας των
νέων, βρίσκονται στο επίκεντρο των μεταρρυθμίσεων
της ΕΕ. Στο πλαίσιο αυτό, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της
27 και 28 Ιουνίου 2013 επικεντρώθηκε σε μέτρα για την
προώθηση της απασχόλησης των νέων και η Επιτροπή
εγκαινίασε μια νέα πρωτοβουλία με τίτλο «Συνεργα-
σία για τους νέους της Ευρώπης», που προσδιορίζει τις
ενέργειες που έχει αναλάβει η ΕΕ, για να βοηθήσει τα
κράτη μέλη να εκσυγχρονίσουν και να βελτιώσουν τα
εκπαιδευτικά τους συστήματα.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Η έκθεση για την εκπαίδευση εκδίδεται κάθε χρόνο από
τον ΟΟΣΑ και βασίζεται σε στοιχεία που συλλέγονται από
τη Eurostat, τη Στατιστική Υπηρεσία της ΕΕ και την Οργά-
νωση των Ηνωμένων Εθνών για την Εκπαίδευση, την Επι-
στήμη και τον Πολιτισμό. Η έκθεση παρουσιάζει στοιχεία
για την εκπαίδευση από 34 χώρες του ΟΟΣΑ. Σύμφωνα
με την έκθεση, οι εκπαιδευτικές δαπάνες ανά σπουδαστή
παρουσιάζουν πτωτική τάση στις περισσότερες χώρες
της ΕΕ, αν και εξακολουθούν να είναι ελαφρώς υψηλό-
τερες από το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ. Μάλιστα,
κατά μέσο όρο, το 15% των νέων ηλικίας 15 έως 29 ετών
ούτε εργάζονταν ούτε παρακολουθούσαν μαθήματα
εκπαίδευσης ή κατάρτισης το 2011, ποσοστό ελαφρώς
καλύτερο από το συνολικό μέσο όρο του ΟΟΣΑ (16%).
Ωστόσο, στην Ελλάδα, την Ιρλανδία, την Ιταλία και την
Ισπανία, πάνω από το 20% των νέων βρίσκονται σ’ αυτήν
την κατάσταση.
Οι χώρες της ΕΕ έχουν μεγάλο μερίδιο σπουδαστών σε
προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης του ανώτερου
επιπέδου της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, σημαντικά
υψηλότερο από το μέσο όρο του ΟΟΣΑ. Σύμφωνα, τέλος,
με την ίδια έκθεση, η κατανομή των φύλων στους πτυ-
χιούχους της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στις χώρες της
ΕΕ βελτιώνεται, αλλά όχι εξίσου σε όλους τους τομείς. Πιο
συγκεκριμένα, εδώ και αρκετά χρόνια στην Ευρώπη οι
γυναίκες απόφοιτοι σχολών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης
και μεταπτυχιακών σπουδών είναι περισσότερες από
τους άντρες και το ποσοστό τους αυξάνει.
http://europa.eu/rapid/press-release_IP-13-603_en.htm
VΙΙΙ. ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
u Η Επιτροπή προωθεί πολιτικές που θέτουν τη με-
τανάστευση ως μέσο ανάπτυξης (17.06.2013)
μεταναστευτικές πολιτικές – άσυλο – Οδηγία 2009/50/ΕΕ
– κοινωνική ένταξη μεταναστών – θεμελιώδη δικαιώματα
μεταναστών
Η γήρανση του πληθυσμού στην Ευρώπη, σε συνδυασμό
με τη μείωση του εργατικού δυναμικού, καθιστούν επιτα-
κτική τη λήψη μέτρων για την κοινωνική ένταξη των με-
ταναστών. Ειδικότερα, οι μετανάστες πρέπει να έχουν τη
δυνατότητα να αναπτυχθούν πλήρως σ’ ένα περιβάλλον
που σέβεται απολύτως τα θεμελιώδη δικαιώματά τους
και τους επιτρέπει να συμμετάσχουν στην πρόοδο της
κοινωνίας. Στο πλαίσιο αυτό, η ευρωπαϊκή νομοθεσία για
τη μετανάστευση συμβάλλει στην προσέλκυση ορισμέ-
νων κατηγοριών μεταναστών, όπως η Οδηγία 2009/50/
ΕΕ για την μπλε κάρτα, η οποία διευκολύνει την είσοδο
και παραμονή στην ΕΕ υπηκόων τρίτων χωρών που ανα-
λαμβάνουν θέσεις υψηλής εξειδίκευσης. Ωστόσο, είναι
αναγκαία η βελτίωση των πολιτικών για τη νόμιμη μετα-
νάστευση και την κοινωνική ένταξη των μεταναστών και
167

πιο σύγχρονη και αποτελεσματική διαχείριση των μετα-
ναστευτικών ροών στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ.
Εξάλλου, η υιοθέτηση μίας συνεκτικής προσέγγισης για
τη μείωση της λαθρομετανάστευσης αποτελεί προϋπό-
θεση για μία αξιόπιστη πολιτική νόμιμης μετανάστευσης
και κινητικότητας. Προς αυτήν την κατεύθυνση, η Ευρω-
παϊκή Επιτροπή θα συνεχίσει να καταβάλει προσπάθει-
ες για ενσωμάτωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων στη
διαχείριση των συνόρων της ΕΕ. Ιδιαίτερα χρήσιμο στις
διαδικασίες αυτές θα αποδειχθεί το Ευρωπαϊκό Σύστη-
μα Επιτήρησης των Συνόρων (EUROSUR), εργαλείο με το
οποίο διευκολύνεται ο εντοπισμός και η παρακολούθηση
μικρών σκαφών.
Οι ετήσιες εκθέσεις για τη μετανάστευση και το άσυλο
εκδίδονται κατόπιν του αιτήματος, που διατύπωσε το Ευ-
ρωπαϊκό Συμβούλιο κατά την έγκριση του Συμφώνου του
2008 για τη Μετανάστευση και το Άσυλο. Η τέταρτη έκθε-
ση επικεντρώνεται στις κυριότερες εξελίξεις του 2012 για
την αντιμετώπιση των προκλήσεων στους τομείς αυτούς,
καθώς και τα βασικά στοιχεία για την κατάσταση που επι-
κρατεί στην ΕΕ όσον αφορά τη μετανάστευση.
Εντός του 2013, η Επιτροπή σκοπεύει να προωθήσει πε-
ραιτέρω τη συνεργασία των κρατών μελών σε πρακτικό
επίπεδο, ιδίως μέσω της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Υπο-
στήριξης για το Άσυλο, καθώς και την αλληλεγγύη στο
εσωτερικό της ΕΕ. Το 2012 ξεκίνησε το Κοινό Ευρωπαϊκό
Πρόγραμμα Επανεγκατάστασης στο πλαίσιο του Ευρω-
παϊκού Ταμείου για τους Πρόσφυγες και, για πρώτη φορά,
τα κράτη μέλη συμφώνησαν με μια σειρά ειδικών, κοινών
ευρωπαϊκών προτεραιοτήτων σε θέματα επανεγκατάστα-
σης για το 2013. Το Πρόγραμμα επανεγκατάστασης για το
2014 είναι επί του παρόντος υπό διαπραγμάτευση, στο
πλαίσιο του νέου Ταμείου για το Άσυλο και τη Μετανά-
στευση. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σκοπεύει να προωθήσει
τη δημιουργία περισσότερων εθνικών προγραμμάτων
επανεγκατάστασης και να αναπτύξει τα ήδη υπάρχοντα.
http://europa.eu/rapid/press-release_IP-13-552_en.htm
http://www.emn.europa.eu
ΙΧ. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ
u Τρόπος επιβολής τέλους αναπαραγωγής προστα-
τευόμενων έργων αλυσίδας συσκευών (27.06.2013)
αλυσίδα συσκευών – προδικαστικό ερώτημα – δίκαιη
αποζημίωση δημιουργού – Οδηγία 2001/29/ ΕΚ
Το Ομοσπονδιακό Δικαστήριο της Γερμανίας κλήθηκε να
επιλύσει διαφορές σχετικά με τη δίκαιη αποζημίωση για
αναπαραγωγή προστατευόμενων έργων μέσω αλυσίδας
συσκευών, που περιελάμβανε μεταξύ άλλων εκτυπωτή
και προσωπικό υπολογιστή, κυρίως όταν οι συσκευές αυ-
τές συνδυάζονται μεταξύ τους. Στο πλαίσιο αυτό, το Γερ-
168
Eπικαιρότητα EE
μανικό Δικαστήριο ζήτησε από το ΔΕΕ να ερμηνεύσει τις
σχετικές ευρωπαϊκές διατάξεις.
Στην απόφασή του της 27ης Ιουνίου 2013, το ΔΕΕ επιση-
μαίνει ότι η έννοια της «αναπαραγωγής που πραγματο-
ποιείται με τη χρήση οποιουδήποτε είδους φωτογραφικής
τεχνικής ή με οποιαδήποτε άλλη μέθοδο που επιφέρει πα-
ρόμοια αποτελέσματα περιλαμβάνει τις αναπαραγωγές που
πραγματοποιούνται με εκτυπωτή και προσωπικό υπολογι-
στή, όταν οι συσκευές αυτές συνδυάζονται μεταξύ τους». Συ-
νεπώς, κατά την περίπτωση αυτή, ορθώς τα κράτη μέλη
θεσπίζουν σύστημα, βάσει του οποίου η δίκαιη αποζημί-
ωση καταβάλλεται από τα πρόσωπα που διαθέτουν μία
συσκευή που χρησιμοποιείται κατά μη αυτόνομο τρόπο
στην ενιαία διαδικασία αναπαραγωγής σε συγκεκριμένο
υπόθεμα του έργου ή άλλου προστατευόμενου υλικού,
στο βαθμό που τα εν λόγω πρόσωπα έχουν τη δυνατότη-
τα να μετακυλίσουν το κόστος του τέλους στους πελάτες
τους, εξυπακουομένου ότι το συνολικό ποσό της δίκαιης
αποζημίωσης που οφείλεται ως αντιστάθμιση της ζημίας
που υπέστη ο δημιουργός, λόγω της ίδιας ενιαίας διαδι-
κασίας, δεν πρέπει να είναι διαφορετικό απ’ αυτό που ορί-
στηκε για την αναπαραγωγή μέσω μόνο μιας συσκευής.
Άλλωστε, η ενδεχόμενη άδεια του δικαιούχου για αναπα-
ραγωγή του έργου του ή άλλου προστατευόμενου υλικού
δεν ασκεί καμία επιρροή στη δίκαιη αποζημίωση.
Επιπλέον, το ΔΕΕ διευκρίνισε ότι η μη εφαρμογή τεχνο-
λογικών μέτρων, που αποσκοπούν στον περιορισμό της
μη επιτρεπόμενης αναπαραγωγής, δεν μπορεί να έχει
ως αποτέλεσμα τον ταυτόχρονο αποκλεισμό της δίκαιης
αποζημίωσης για ιδιωτική αντιγραφή. Σκοπός, λοιπόν,
της Οδηγίας 2001/29/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου
και του Συμβουλίου, σχετικά με την εναρμόνιση ορισμέ-
νων πτυχών του δικαιώματος του δημιουργού και συγ-
γενικών δικαιωμάτων στην κοινωνία της πληροφορίας,
ήταν τα κράτη μέλη να διαθέτουν ένα ευρύ περιθώριο
εκτίμησης κατά τον προσδιορισμό του οφειλέτη του εν
λόγω τέλους, το οποίο επιβάλλεται με σκοπό την αποζη-
μίωση των δημιουργών για την αναπαραγωγή των έργων
τους που πραγματοποιήθηκε χωρίς την άδειά τους.
http://europa.eu/rapid/press-release_CJE-13-80_el.htm
Χ. ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ
u Η Επιτροπή επισπεύδει την ανάπτυξη υπηρεσιών
πληροφοριών για τους οδηγούς (15.05.2013)
Κανονισμοί για υπηρεσίες πληροφόρησης οδηγών – ευ-
ρωπαϊκό οδικό δίκτυο – ατυχήματα – προστατευόμενοι
χώροι στάθμευσης
Στις 15 Μαΐου 2013, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε δύο
Κανονισμούς για την προώθηση της ανάπτυξης «ευφυών
υπηρεσιών πληροφόρησης», όπως η προειδοποίηση σε
πραγματικό χρόνο για επικίνδυνες συνθήκες καθ’οδόν
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Eπικαιρότητα EE
και πληροφορίες για ασφαλείς και προστατευόμενες θέ-
σεις στάθμευσης για οδηγούς φορτηγών συγκεκριμένα.
Οι υπηρεσίες αυτές θα μπορούν να παρέχονται με διάφο-
ρα μέσα, όπως με σήματα μεταβαλλόμενου μηνύματος,
ραδιοεπικοινωνίες και εφαρμογές κινητής τηλεφωνίας.
Στόχος της Επιτροπής είναι οι υπηρεσίες αυτές να είναι
διαλειτουργικές και συμβατές σ’ όλη την Ευρώπη και να
παρέχονται σε όσο το δυνατόν περισσότερους οδηγούς
στο διευρωπαϊκό οδικό δίκτυο.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο αριθμός των νεκρών από τρο-
χαία ατυχήματα μειώθηκε κατά το έτος 2012. Μία από τις
πιο συχνές αιτίες των ατυχημάτων είναι οι κακές καιρικές
συνθήκες και η ολισθηρότητα των δρόμων στο ευρωπα-
ϊκό οδικό δίκτυο. Σύμφωνα, ωστόσο, με τις εκτιμήσεις,
οι έξυπνες υπηρεσίες πληροφοριών θα περιορίσουν τον
αριθμό των νεκρών, όπως και τη σοβαρότητα σε ενδεχό-
μενα ατυχήματα.
Οι δύο νέοι Κανονισμοί δεν καθιστούν υποχρεωτικές τις
υπηρεσίες πληροφοριών, αλλά, στην περίπτωση που τα
κράτη μέλη, οι επιχειρήσεις μεταφορών και οι πάροχοι
υπηρεσιών θελήσουν να αναπτύξουν και να εγκαταστή-
σουν τις υπηρεσίες αυτές, θα πρέπει να συμμορφωθούν
με τους ανωτέρω Κανονισμούς.
Όσον αφορά τον πρώτο Κανονισμό, αυτός εξασφαλίζει
την έγκαιρη και δωρεάν πληροφόρηση όλων των οδηγών.
Οι οδηγοί θα ειδοποιούνται για επικείμενους κινδύνους
καθ’οδόν, όπως μη προστατευόμενη περιοχή ατυχήματος
ή επικίνδυνες οδικές συνθήκες. Για να αποφευχθεί η εξά-
πλωση ασύμβατων υπηρεσιών, ο πρώτος Κανονισμός κα-
θορίζει τις κύριες λειτουργίες και προϋποθέσεις, με βάση
τις οποίες θα αναπτυχθούν και θα παρέχονται οι υπηρεσίες
πληροφοριών. Στόχος της Επιτροπής είναι οι συγκεκριμέ-
νες υπηρεσίες για την κυκλοφορία που αφορούν την οδική
ασφάλεια να εφαρμοστούν σε όλο το διευρωπαϊκό οδικό
δίκτυο. Ωστόσο, τα κράτη μέλη, προκειμένου να ανταπο-
κριθούν στις διάφορες εθνικές συνθήκες και να βελτιστο-
ποιήσουν τις επενδύσεις, θα χρειαστεί να προσδιορίσουν
σε ποιους οδικούς άξονες πρέπει να εγκατασταθούν κατά
προτεραιότητα οι υπηρεσίες πληροφοριών.
Χάρη στο δεύτερο Κανονισμό θα βελτιωθούν οι πληρο-
φορίες προς τους οδηγούς φορτηγών για ασφαλείς και
προστατευόμενους χώρους στάθμευσης. Ο σκοπός είναι
να αποφεύγεται η επικίνδυνη στάθμευση των φορτηγών
στη λωρίδα έκτακτης ανάγκης και να συμμορφώνονται οι
οδηγοί με τον Κανονισμό για το χρόνο οδήγησης. Ο ίδιος
αυτός Κανονισμός εγγυάται τη διαλειτουργικότητα και
την αδιάλειπτη παροχή πληροφοριών κατά μήκος του δι-
ευρωπαϊκού οδικού δικτύου και στις διασυνοριακές περι-
οχές. Ορίζεται επίσης στον Κανονισμό η κατανομή αρμο-
διοτήτων μεταξύ των εμπλεκόμενων δημόσιων και ιδιω-
τικών φορέων, ώστε να καθοριστούν εναρμονισμένοι και
τυποποιημένοι κανόνες για τη συλλογή, την κοινοποίηση
και τη διάδοση των πληροφοριών.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Οι πληροφορίες αυτές θα παρέχονται μέσω έξυπνων τη-
λεφώνων ή με σήματα μεταβαλλόμενου μηνύματος και
θα περιέχουν περιγραφή των χώρων στάθμευσης, το επί-
πεδο ασφάλειας και προστασίας και περιγραφή των πα-
ρεχόμενων διευκολύνσεων.
Οι Κανονισμοί υποβλήθηκαν στο Ευρωπαϊκό Κοινοβού-
λιο και το Συμβούλιο με τη διαδικασία των «κατ’εξουσιο-
δότηση πράξεων». Οι οδηγοί μπορούν να ελπίζουν στην
έναρξη εφαρμογής των υπηρεσιών αυτών κάποια στιγμή
μετά τη δημοσίευση των νέων Κανονισμών.
http://ec.europa.eu/transport/themes/its/index_el.htm
u Η Επιτροπή λαμβάνει μέτρα, για να θέσει τέλος
στη συμφόρηση του ευρωπαϊκού εναέριου χώρου
(11.06.2013)
Ενιαίος Ευρωπαϊκός Ουρανός (ΕΕΟ) – εναέρια κυκλοφο-
ρία – χωρητικότητα – υποστηρικτικές υπηρεσίες – ασφά-
λεια
Στις 11 Ιουνίου 2013, η Επιτροπή υπέβαλε προτάσεις, για
να επισπεύσει τη μεταρρύθμιση του ευρωπαϊκού συστή-
ματος ελέγχου της εναέριας κυκλοφορίας. Στόχος της
Επιτροπής ήταν να προλάβει κρίση χωρητικότητας, δεδο-
μένου ότι για τα επόμενα 10-20 έτη προβλέπεται αύξηση
του πλήθους των πτήσεων κατά 50%. Η Επιτροπή πρό-
τεινε την επικαιροποίηση των τεσσάρων Κανονισμών για
τη δημιουργία του Ενιαίου Ευρωπαϊκού Ουρανού (ΕΕΟ)
και την τροποποίηση των κανόνων που διέπουν τον Ευ-
ρωπαϊκό Οργανισμό Ασφάλειας της Αεροπορίας (ΕΑSA).
Μεταξύ των βασικών στοιχείων της πρότασης περιλαμ-
βάνονται πρωτοβουλίες, όπως η βελτίωση της ασφάλει-
ας και της εποπτείας, η καλύτερη διαχείριση της εναέρι-
ας κυκλοφορίας και νέες επιχειρηματικές ευκαιρίες στις
υποστηρικτικές υπηρεσίες.
Πιο συγκεκριμένα, η ασφάλεια συνιστά την πρώτη προ-
τεραιότητα στον τομέα της αεροπορίας, καθώς οι έλεγχοι
του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Ασφάλειας της Αεροπορίας
έχουν φέρει στην επιφάνεια μεγάλες ανεπάρκειες όσον
αφορά την εποπτεία των οργανισμών ελέγχου της ενα-
έριας κυκλοφορίας στα κράτη μέλη. Στο πλαίσιο αυτό, η
Επιτροπή πρότεινε τον πλήρη οργανωτικό και δημοσιο-
νομικό διαχωρισμό των εθνικών εποπτικών αρχών από
τους οργανισμούς ελέγχου της εναέριας κυκλοφορίας
τους οποίους εποπτεύουν, όπως και τη διασφάλιση της
παροχής επαρκών πόρων στις εθνικές εποπτικές αρχές
για την εκπλήρωση των καθηκόντων τους.
Στη συνέχεια, η μεταρρύθμιση του ευρωπαϊκού συστή-
ματος διαχείρισης εναέριας κυκλοφορίας διαρθρώνεται
με βάση τέσσερις κύριους στόχους επιδόσεων: την ασφά-
λεια, την οικονομική απόδοση, τη χωρητικότητα και το
περιβάλλον. Οι τέσσερις αυτοί στόχοι συναποτελούν τον
πυρήνα της μεταρρυθμιστικής διαδικασίας, δεδομένου
ότι απαιτούν να αναδιαρθρωθούν οι οργανισμοί ελέγχου
169

της εναέριας κυκλοφορίας και να παρέχουν καλύτερες
υπηρεσίες με χαμηλότερο κόστος. Η πρόταση αυτή της
Επιτροπής θα ενισχύσει το σύστημα αξιολόγησης των
επιδόσεων, καθώς θα καταστήσει τη διαδικασία καθορι-
σμού των στόχων πιο ανεξάρτητη, διαφανή και ευκολότε-
ρα εκτελεστή. Ταυτόχρονα, θα αυξήσει την ανεξαρτησία
του φορέα επανεξέτασης των επιδόσεων και θα καταστή-
σει δυνατή την επιβολή κυρώσεων.
Μια ακόμη πολιτική που προτείνει η Επιτροπή είναι η δη-
μιουργία νέων επιχειρηματικών ευκαιριών για τις εταιρίες
που παρέχουν υποστηρικτικές υπηρεσίες (π.χ. υπηρεσίες
μετεωρολογικών πληροφοριών, επικοινωνιών, πλοήγη-
σης ή επιτήρησης), ώστε να είναι δυνατόν να υπόκεινται
σε ανοικτούς και διαφανείς διαγωνισμούς, σύμφωνα με
τους συνήθεις κανόνες για την ανάθεση συμβάσεων. Επί
του παρόντος οι υποστηρικτικές υπηρεσίες αποτελούν
τον κυριότερο παράγοντα κόστους της διαχείρισης της
εναέριας κυκλοφορίας και επιτρέπεται να παρέχονται από
μονοπωλιακούς φορείς, χωρίς να έχει πραγματοποιηθεί
κατάλληλη αξιολόγηση του κόστους και των οφελών.
Οι ανωτέρω προτάσεις της Επιτροπής πρέπει να εγκρι-
θούν από τα κράτη μέλη και το Κοινοβούλιο πριν κατα-
στούν νόμοι.
http://ec.europa.eu/transport/air/index_en.htm
ΧΙ. ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ
u Η Επιτροπή προτείνει 12 νέες δράσεις για την προ-
αγωγή των δικαιωμάτων των πολιτών (08.05.2013)
δικαιώματα ΕΕ – ευρωπαϊκή ιθαγένεια – άρση των εμπο-
δίων – εξάλειψη γραφειοκρατίας – δικαίωμα στη δίκαιη
δίκη
Στις 8 Μαΐου 2013, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε
μια νέα πολιτική προώθησης για την ενίσχυση των δικαι-
ωμάτων των πολιτών της ΕΕ, με μια σειρά δράσεων για την
άρση των εμποδίων πουν εξακολουθούν να αντιμετωπί-
ζουν οι πολίτες στην καθημερινή τους ζωή. Ειδικότερα, με
την έκθεση της Επιτροπής για την προώθηση των νέων
μέτρων, προβλέπονται 12 συγκεκριμένοι τρόποι βοήθει-
ας από την εύρεση εργασίας σε άλλη χώρα της ΕΕ μέχρι
τη διασφάλιση ισχυρότερης συμμετοχής στη δημοκρα-
τική ζωή της ΕΕ. Κάποιες από τις βασικές προτάσεις είναι
η διευκόλυνση της εργασίας και της πρακτικής άσκησης
σε άλλη χώρα της ΕΕ, η μείωση της υπερβολικής γραφει-
οκρατίας για τους Ευρωπαίους πολίτες που ζουν και ταξι-
δεύουν στην ΕΕ και η εξάλειψη των φραγμών στις διασυ-
νοριακές αγορές. Κατά τη διάρκεια του Ευρωπαϊκού έτους
των πολιτών, η έκθεση της ΕΕ για την ιθαγένεια αποτελεί
την απάντηση της Επιτροπής στις πολυάριθμες εκκλήσεις
πολιτών της ΕΕ, που της έχουν γνωστοποιήσει προβλήμα-
τα που αντιμετωπίζουν, όταν ταξιδεύουν, εγκαθίστανται ή
πραγματοποιούν αγορές σε μία άλλη χώρα της ΕΕ.
170
Eπικαιρότητα EE
Οι νέες αυτές δράσεις είναι αναγκαίες για τους πολίτες
της ΕΕ, καθώς εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν εμπό-
δια στην καθημερινή τους ζωή, όταν ασκούν το δικαίωμα
ελεύθερης κυκλοφορίας. Η έκθεση αυτή για την ιθαγέ-
νεια του 2013 εκδίδεται την κατάλληλη χρονική στιγμή,
κατά τη διάρκεια της συζήτησης σχετικά με το μέλλον
της ΕΕ. Με την έκθεση, η Επιτροπή κάνει απολογισμό των
επιτευγμάτων που πραγματοποιήθηκαν πρόσφατα και
εντοπίζει τους εναπομείναντες φραγμούς, που εμποδί-
ζουν τους πολίτες να ασκούν τα δικαιώματά τους αποτε-
λεσματικά. Από την πρώτη σχετική έκθεση του 2010, η
Επιτροπή καταβάλλει προσπάθειες προς αυτήν την κα-
τεύθυνση, όπως την ενίσχυση των δικαιωμάτων των θυ-
μάτων εγκληματικών πράξεων που ανέρχονται σε περί-
που 75 εκατομμύρια άτομα ετησίως σε ολόκληρη την ΕΕ,
τον περιορισμό της γραφειοκρατίας και την απαγόρευση
άλλων επιβαρύνσεων στις πιστωτικές κάρτες, καθώς και
την ενίσχυση του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη.
http://ec.europa.eu/justice/newsroom/citizen/news/130508_
en.htm
http://ec.europa.eu/justice/citizen/index_en.htm
XIΙ.ΓΕΩΡΓΙΑ
u Δέσμη μέτρων για τον εκσυγχρονισμό, την απλού-
στευση και την ενίσχυση της αγροδιατροφικής αλυ-
σίδας (06.05.2013)
διατροφική αλυσίδα – νέα δέσμη μέτρων – ασφάλεια τρο-
φίμων – υγεία των ζώων – υγεία των φυτών
Στις 6 Μαΐου 2013, η Επιτροπή εξέδωσε δέσμη μέτρων
για την ενίσχυση της επιβολής των προτύπων υγείας και
ασφάλειας στο σύνολο της αγροδιατροφικής αλυσίδας. Η
ασφάλεια των τροφίμων έχει ουσιώδη σημασία για την
εξασφάλιση της εμπιστοσύνης και της βιωσιμότητας στην
παραγωγή προϊόντων. Η εν λόγω δέσμη μέτρων προβλέ-
πει μια εκσυγχρονισμένη και απλουστευμένη προσέγγιση
της προστασίας της υγείας με βάση την επικινδυνότητα,
καθώς και πιο αποτελεσματικά εργαλεία ελέγχου, με σκο-
πό τη διασφάλιση της ουσιαστικής εφαρμογής των κανό-
νων που διέπουν τη λειτουργία της τροφικής αλυσίδας.
Η εν λόγω δέσμη μέτρων ανταποκρίνεται στην ανάγκη
νομοθετικής απλούστευσης, διότι το ισχύον σώμα της
νομοθεσίας της ΕΕ, που διέπει την τροφική αλυσίδα, πε-
ριλαμβάνει περίπου 70 νομοθετικές πράξεις. Με τη νέα
δέσμη οι πράξεις αυτές περιορίζονται σε πέντε, ενώ πα-
ράλληλα θα μειωθεί η γραφειοκρατία όσον αφορά τις
διεργασίες και τις διαδικασίες που απαιτούνται για τους
αγρότες, τους κτηνοτρόφους και τους υπεύθυνους επι-
χειρήσεων τροφίμων (παραγωγούς, επιχειρήσεις μετα-
ποίησης και διανομείς), με σκοπό να τους επιτρέψει να
ασκούν με μεγαλύτερη ευκολία την επαγγελματική τους
δραστηριότητα.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Eπικαιρότητα EE
Στο παραπάνω πλαίσιο, η Επιτροπή αναγνώρισε ότι είναι
αναγκαίο να ενισχυθούν τα μέτρα που διαθέτουν οι αρμό-
διες αρχές των κρατών μελών, για να ελέγχουν επί τόπου
τη συμμόρφωση με τη νομοθεσία της ΕΕ. Η ανάγκη αυτή
προέκυψε από πρόσφατα διατροφικά σκάνδαλα, που κα-
τέδειξαν για μία ακόμη φορά ότι είναι αναγκαίο να λαμ-
βάνονται αποτελεσματικότερα μέτρα από τις αρχές επι-
βολής, προκειμένου να προστατεύονται οι καταναλωτές
αλλά και οι έντιμοι υπεύθυνοι επιχειρήσεων από τους κιν-
δύνους, που θα μπορούσαν να προκύψουν λόγω παράβα-
σης σε κάποια στάδια της αγροδιατροφικής αλυσίδας.
Οι νέοι κανόνες ακολουθούν μία προσέγγιση, που βασίζε-
ται περισσότερο στην επικινδυνότητα, επιτρέποντας έτσι
στις αρμόδιες αρχές να επικεντρώνουν τους πόρους τους
σε πλέον σημαντικά ζητήματα. Στα ίδια μέτρα περιλαμβά-
νεται και η υποχρέωση προς τα κράτη μέλη να ενσωμα-
τώσουν πλήρως τους ελέγχους για την καταπολέμηση της
απάτης στα εθνικά τους σχέδια ελέγχων και να διασφαλί-
σουν ότι το ύψος των χρηματικών προστίμων που επιβάλ-
λονται στις περιπτώσεις αυτές είναι όντως αποτρεπτικό.
Επιπλέον, στη νέα δέσμη μέτρων θα υπάρχει ενιαία νομο-
θετική πράξη για τη ρύθμιση της υγείας των ζώων στην
ΕΕ, καθώς στόχος είναι να βελτιωθούν τα πρότυπα και να
προβλεφθεί ένα κοινό σύστημα ανίχνευσης και ελέγχου
των νόσων, όπως και να αντιμετωπιστούν οι κίνδυνοι για
την υγεία και την ασφάλεια των τροφών και των ζωοτρο-
φών με συντονισμένο τρόπο.
Ακόμη, με τα νέα μέτρα θα αναβαθμιστεί και το ισχύον
καθεστώς για την υγεία των φυτών, ενώ μεγαλύτερη έμ-
φαση θα δοθεί στο εμπόριο υψηλού κινδύνου από τρίτες
χώρες και στην αύξηση της ιχνηλασιμότητας των υλικών
φύτευσης στην εσωτερική αγορά. Άλλο μέτρο της νέας
νομοθεσίας είναι η καλύτερη εποπτεία και η έγκαιρη
εκρίζωση των εστιών νέων ειδών επιβλαβών οργανι-
σμών, όπως και τη χρηματική αποζημίωση για τους καλ-
λιεργητές που πλήττονται από επιβλαβείς οργανισμούς
καραντίνας.
Τα άλλα θεσμικά όργανα της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένων
του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, θα
εξετάσουν τη δέσμη μέτρων της Επιτροπής και θα εγκρί-
νουν τη θέση τους επ’ αυτής. Υπάρχει μέχρι σήμερα η
εκτίμηση ότι τα παραπάνω μέτρα θα τεθούν σε ισχύ το
2016.
http://ec.europa.eu/dgs/health_consumer/animal-plant-health-
package
u Η νέα Κοινή Γεωργική Πολιτική θα ενισχύσει τη
θέση των αγροτών στο πλαίσιο της διατροφικής αλυ-
σίδας (26.06.2013)
αγροτική πολιτική – διατροφική αλυσίδα – επενδυτικά μέ-
τρα – ενεργοί αγρότες – δημιουργία αποθεματικού κρίσης
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο Υπουργών της
ΕΕ και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατέληξαν σε συμφωνία
σχετικά με τη μεταρρύθμιση της Κοινής Γεωργικής Πο-
λιτικής μετά το έτος 2013. Στο πλαίσιο αυτής της νέας
συμφωνίας, οι άμεσες ενισχύσεις θα κατανέμονται με πιο
ισότιμο τρόπο μεταξύ των κρατών μελών, των περιφερει-
ών και, τελικά, των αγροτών. Μερικά παραδείγματα της
νέας αυτής Πολιτικής είναι ότι μόνον οι ενεργοί αγρότες
θα μπορούν να λαμβάνουν εισοδηματική στήριξη και
θα δοθεί ιδιαίτερη ενθάρρυνση στην εγκατάσταση των
νέων μέσω της εφαρμογής συμπληρωματικού ποσού ενί-
σχυσης, της τάξης του 25% κατά τα 5 πρώτα έτη, το οποίο
θα ισχύσει σε όλα τα κράτη μέλη. Οι ενισχύσεις αυτές θα
προστεθούν στα ήδη διαθέσιμα επενδυτικά μέτρα υπέρ
των νέων αγροτών. Επιπλέον, τα κράτη μέλη θα μπορούν
να χορηγούν μεγαλύτερες ενισχύσεις στις μειονεκτικές
περιοχές και θα καταστεί δυνατή η χορήγηση συνδεδε-
μένων ενισχύσεων για περιορισμένο αριθμό προϊόντων.
Στο παραπάνω πλαίσιο, ο προσανατολισμός της ευρω-
παϊκής γεωργίας προς την αγορά θα συνοδεύεται από τη
χορήγηση νέων μέσων στους αγρότες, τα οποία θα τους
επιτρέψουν να καταστούν αξιόπιστοι παράγοντες στη δι-
ατροφική αλυσίδα, καθώς θα υπάρξει ενθάρρυνση για τη
δημιουργία επαγγελματικών και διεπαγγελματικών οργα-
νώσεων. Μάλιστα, σε ορισμένους τομείς θα θεσπιστούν
ειδικοί κανόνες σε θέματα δικαίου του ανταγωνισμού.
Ταυτόχρονα, θα θεσπιστούν και νέα μέσα διαχείρισης
κρίσεων, όπως η Επιτροπή να μπορεί να επιτρέπει προ-
σωρινά στους παραγωγούς να διαχειρίζονται καλύτερα
τις ποσότητες που διαθέτουν στην αγορά και να διατεθεί
ένα ξεχωριστό αποθεματικό κρίσης.
Επιπλέον, οι στόχοι της νέας Κοινής Γεωργικής Πολιτικής
θα εστιάσουν στην προσπάθεια να γίνει αυτή πιο πράσι-
νη και περισσότερο αποτελεσματική και διαφανής. Για
την επίτευξη μιας πιο πράσινης Κοινής Γεωργικής Πολιτι-
κής, κάθε κράτος μέλος, κάθε περιοχή και κάθε αγρότης
θα συμβάλουν στη βιωσιμότητα και την αντιμετώπιση
της κλιματικής αλλαγής με μέτρα απλά, που έχουν δια-
πιστωμένο θετικό αντίκτυπο. Τα μέσα της Κοινής Γεωρ-
γικής Πολιτικής θα επιτρέπουν, ακόμη, σε κάθε κράτος
μέλος της ΕΕ να εκπληρώνει τους κοινούς στόχους με
τρόπο αποτελεσματικό και ευέλικτο, ώστε να λαμβάνεται
υπόψη η ποικιλομορφία των 27 κρατών μελών. Ένα χα-
ρακτηριστικό παράδειγμα για μια περισσότερο διαφανή
Κοινή Γεωργική Πολιτική είναι ότι τα στοιχεία όλων των
ενισχύσεων της Γεωργικής Πολιτικής θα δημοσιοποιού-
νται, με εξαίρεση τα πολύ μικρά ποσά που χορηγούνται
σε μικρούς αγρότες. Όλες οι πτυχές της μεταρρύθμισης
θα είναι εφαρμοστέες από την 1η Ιανουαρίου 2014, εκτός
από τη νέα δομή των άμεσων ενισχύσεων, που θα ισχύσει
από το 2015.
http://europa.eu/rapid/press-release_IP-13-613_en.htm
171
 οι εξελιξεισ στην εε
ΙI. e-πίκαιρα νομικής πληροφορικής
u Νέες υπηρεσίες ηλεκτρονικής διακυβέρνησης
Με εγκύκλιο του Υφυπουργού Διοικητικής Μεταρρύθ-
μισης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης, της 10ης Μαΐου
2013, δίνονται οδηγίες στα Κέντρα Εξυπηρέτησης Πολι-
τών (ΚΕΠ) για τον τρόπο, με τον οποίο μια σειρά από υπη-
ρεσίες προς τους πολίτες μπορούν πλέον να παρέχονται
εξ ολοκλήρου ηλεκτρονικά από την εθνική διαδικτυακή
πύλη «ΕΡΜΗΣ» (www.ermis.gov.gr).
Συγκεκριμένα, μετά από τεχνικές και θεσμικές παρεμβά-
σεις, αναβαθμίζεται το επίπεδο παροχής υπηρεσίας προς
τον πολίτη για 81 πιστοποιημένες διαδικασίες, όπως εκ-
δόσεις πιστοποιητικών, βεβαιώσεων κλπ. Για τις υπηρεσί-
ες αυτές η συναλλαγή του πολίτη με τη δημόσια διοίκηση
μπορεί πλέον να διεκπεραιώνεται μέχρι τέλους ηλεκτρο-
νικά, χωρίς ο πολίτης να χρειάζεται να επισκεφθεί αυτο-
προσώπως οποιαδήποτε υπηρεσία, είτε για να υποβάλλει
αίτηση είτε για να παραλάβει έγγραφο.
Μοναδική προϋπόθεση, ο πολίτης να έχει εγγραφεί ως
χρήστης στην πύλη του «ΕΡΜΗ» και να μεταβεί στη συνέ-
χεια για επιβεβαίωση της ταυτότητάς του σε οποιοδήποτε
ΚΕΠ. Εκεί θα πρέπει να βεβαιώσει – προσκομίζοντας και
την αστυνομική του ταυτότητα – ότι είναι ο κάτοχος συ-
γκεκριμένου ηλεκτρονικού λογαριασμού στον «ΕΡΜΗ». Η
διαδικασία της εγγραφής και επιβεβαίωσης ταυτότητας
γίνεται μόνο μια φορά για κάθε πολίτη, ο οποίος μπορεί
στη συνέχεια να πραγματοποιεί πολλαπλές συναλλαγές
με το δημόσιο από οποιοδήποτε υπολογιστή, χρησιμο-
ποιώντας το όνομα χρήστη και τον κωδικό του. Ο πολί-
της αποκτά μια ηλεκτρονική θυρίδα στον «ΕΡΜΗ», στην
οποία τοποθετούνται από τις αρμόδιες κατά περίπτωση
υπηρεσίες (προς το παρόν από τα ΚΕΠ) τα αιτούμενα έγ-
γραφα.
Ο πολίτης μπορεί να αξιοποιήσει περαιτέρω τα ηλεκτρο-
νικά έγγραφα που θα λαμβάνει στη θυρίδα του, προω-
θώντας τα όπου χρειάζεται με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο.
Σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία, η εφαρμογή της
οποίας επικαιροποιήθηκε με πρόσφατη εγκύκλιο του
Υφυπουργού Διοικητικής Μεταρρύθμισης και Ηλεκτρονι-
κής Διακυβέρνησης, οι δημόσιες υπηρεσίες οφείλουν να
έχουν ηλεκτρονική διεύθυνση επικοινωνίας με το κοινό.
Οι διευθύνσεις αυτές έχουν αναρτηθεί στον «ΕΡΜΗ». Οι
εγγεγραμμένοι στον «ΕΡΜΗ» πολίτες μπορούν να απο-
στέλλουν μηνύματα προς τις διευθύνσεις αυτές, με επι-
συναπτόμενα ηλεκτρονικά έγγραφα που έχουν λάβει στη
θυρίδα τους. Τα ηλεκτρονικά έγγραφα που προέρχονται
από τη θυρίδα του πολίτη, φέρουν όνομα ηλεκτρονικού
Επιμ.: Κωνσταντίνος Π. Θεοδωρίδης
αρχείου με κατάληξη .ermis, και έχουν ισχύ επικυρωμέ-
νου αντιγράφου. Οι δημόσιες υπηρεσίες οφείλουν να
αποδέχονται ως έγκυρα τα ηλεκτρονικά αυτά έγγραφα.
Επισημαίνεται ότι η νέα αυτή υπηρεσία προς τον πολίτη
αποτελεί ένα ενδιάμεσο στάδιο στη μετάβαση προς την
ψηφιακή δημόσια διοίκηση, η οποία θα ολοκληρωθεί με
την υλοποίηση των έργων πληροφορικής, που έχουν ήδη
προκηρυχθεί και χρηματοδοτούνται από το Επιχειρησι-
ακό Πρόγραμμα «Διοικητική Μεταρρύθμιση» του ΕΣΠΑ,
αλλά και με τη σταδιακή επέκταση της χρήσης ψηφιακής
υπογραφής σε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες. Παράλληλα,
ο αριθμός των διαδικτυακά διαθεσίμων πιστοποιημένων
διαδικασιών των ΚΕΠ θα αυξάνεται σταδιακά, ενώ το πε-
ριβάλλον της διαδικτυακής πύλης θα αναβαθμίζεται τε-
χνικά, ώστε να γίνει πιο εύχρηστο.
Επίσης, σύμφωνα με απόφαση της 27ης Μαΐου 2013 του
υπουργού Οικονομικών, καθιερώνεται διαδικασία εί-
σπραξης και επιστροφής ηλεκτρονικού παραβόλου, το
οποίο θα αντικαταστήσει την έντυπη μορφή παραβόλου
και των σχετικών οίκοθεν αποδεικτικών είσπραξης.
Με τον όρο «ηλεκτρονικό παράβολο» («e-Παράβολο»)
νοείται ο μοναδικός ψηφιακός κωδικός που χορηγείται
μέσω της διαδικτυακής πύλης της Γενικής Γραμματείας
Πληροφοριακών Συστημάτων (Γ.Γ.Π.Σ., www.gsis.gr). Με
χρήση της σχετικής εφαρμογής, κάθε ενδιαφερόμενος
(φυσικό ή μη φυσικό πρόσωπο) δύναται να ζητήσει τη
χορήγηση παραβόλου σε ηλεκτρονική μορφή. Πρόσβα-
ση στην εφαρμογή έχουν πιστοποιημένοι και μη πιστο-
ποιημένοι χρήστες του TAXISnet. Εφόσον χορηγηθεί το
e-Παράβολο, καταβάλλεται το αντίστοιχο ποσό στον
φορέα είσπραξης με γνωστοποίηση σ’ αυτόν του μονα-
δικού ψηφιακού κωδικού. Η καταβολή δύναται να πραγ-
ματοποιείται και με τη χρήση χρεωστικών ή πιστωτικών
καρτών μέσω της διαδικτυακής πύλης της Γ.Γ.Π.Σ.
Μέσω της εφαρμογής του e-Παραβόλου παρέχεται η
απαραίτητη πληροφόρηση στην υπηρεσία όπου κατα-
τίθεται το e-Παράβολο ως προς τον έλεγχο της εγκυρό-
τητάς του και της συνδρομής των προϋποθέσεων τυχόν
επιστροφής χρημάτων, σε περίπτωση αχρεωστήτως κα-
ταβληθέντων ποσών. Επιπλέον, παρέχεται η δυνατότη-
τα στον πιστοποιημένο χρήστη, μέσω της διαδικτυακής
πύλης της Γ.Γ.Π.Σ., να ανατρέχει στα παράβολα που έχουν
εκδοθεί για λογαριασμό του, να τα εκτυπώνει εκ νέου και
να ζητά την επιστροφή τους μέσω τραπεζικού λογαρια-
σμού του.

Εγκύκλιος «ΕΡΜΗΣ»:
http://www.yap.gov.gr/images/stories/News/e_thyrida.pdf
Απόφαση περί καθιερώσεως e-Παραβόλου:
http://www.eea.gr/system/uploads/asset/data/2483/POL_
PARAVOLOU.pdf
Βλ. επίσης:
http://w w w.er mis.gov.gr/por tal/page/por tal/er mis/
publicBodies?p_topic=13065145
http://www.ydmed.gov.gr
http://www.penteli.gov.gr/attachments/article/1188/POL1117.
pdf
http://www.tanea.gr/news/economy/article/5020085/terma-
stis-oyres-ths-eforias-gia-parabola/
u ΔΕΕ: το τέλος αναπαραγωγής μπορεί να επι-
βληθεί σε εκτυπωτή ή σε προσωπικό υπολογιστή
Κατά την Οδηγία 2001/29/ΕΚ, για την εναρμόνιση ορι-
σμένων πτυχών του δικαιώματος του δημιουργού και
συγγενικών δικαιωμάτων στην κοινωνία της πληροφο-
ρίας, τα κράτη μέλη παρέχουν, κατ’ αρχήν, στους δημι-
ουργούς και τους δικαιούχους συγγενικών δικαιωμάτων
το αποκλειστικό δικαίωμα να επιτρέπουν ή να απαγο-
ρεύουν την αναπαραγωγή των έργων τους ή άλλου προ-
στατευόμενου υλικού. Ωστόσο, τα κράτη μέλη μπορούν
να προβλέψουν εξαιρέσεις ή περιορισμούς από το απο-
κλειστικό αυτό δικαίωμα. Έτσι, μπορούν να επιτρέψουν,
μεταξύ άλλων i) την πραγματοποίηση αντιγράφων για
προσωπική χρήση και ii) αντίγραφα που πραγματο-
ποιούνται σε χαρτί ή σε άλλο ανάλογο υλικό φορέα με
τη χρήση οποιουδήποτε είδους φωτογραφικής τεχνικής
ή με οποιαδήποτε άλλη μέθοδο που επιφέρει παρόμοια
αποτελέσματα. Το κράτος μέλος, όμως, που κάνει χρήση
της δυνατότητας αυτής, πρέπει να μεριμνά, ώστε οι δι-
καιούχοι του δικαιώματος του δημιουργού να λαμβάνουν
«δίκαιη αποζημίωση». Σκοπός της αποζημιώσεως αυτής
είναι να παράσχει αντιστάθμισμα στους δημιουργούς για
την αντιγραφή των προστατευόμενων έργων τους, που
έγινε χωρίς την άδειά τους.
Το Bundesgerichtshof (γερμανικό ομοσπονδιακό δικα-
στήριο) κλήθηκε να επιλύσει διαφορές σχετικά με τη
δίκαιη αποζημίωση για την αναπαραγωγή προστατευόμε-
νων έργων μέσω αλυσίδας συσκευών, που περιλαμβάνει,
μεταξύ άλλων, εκτυπωτή και προσωπικό υπολογιστή, κυ-
ρίως όταν αυτές οι συσκευές συνδυάζονται μεταξύ τους.
Στο πλαίσιο των διαφορών αυτών, η VG Wort, η εταιρία
συλλογικής διαχείρισης δικαιωμάτων του δημιουργού η
οποία αντιπροσωπεύει τους συγγραφείς και τους εκδότες
λογοτεχνικών έργων στη Γερμανία, ζήτησε να υποχρεω-
θούν οι εταιρίες Canon, Epson, Fujitsu, Hewlett-Packard,
Kyocera και Xerox να της παράσχουν πληροφορίες για τις
ποσότητες και το είδος των εκτυπωτών που πωλήθηκαν
από το 2001. Επιπλέον, η VG Wort ζήτησε να αναγνωρι-
174
e-πίκαιρα
στεί ότι οι Kyocera, Epson και Xerox οφείλουν να της κα-
ταβάλουν αμοιβή, υπό τη μορφή τέλους επιβαλλόμενου
στους προσωπικούς υπολογιστές, στους εκτυπωτές και/ή
στους σχεδιογράφους, που διατέθηκαν στο εμπόριο στη
Γερμανία το διάστημα μεταξύ 2001 και 2007. Στο πλαίσιο
αυτό, το Bundesgerichtshof ζήτησε από το Δικαστήριο
να ερμηνεύσει τις σχετικές διατάξεις του δικαίου της Ένω-
σης.
Με την απόφαση της 27ης Ιουνίου 2013, στις συνεκδι-
κασθείσες υποθέσεις C-457/11 έως C-460/11, το Δικα-
στήριο έκρινε ότι η έννοια της «αναπαραγωγής, που
πραγματοποιείται με τη χρήση οποιουδήποτε είδους
φωτογραφικής τεχνικής ή με οποιαδήποτε άλλη μέθοδο
που επιφέρει παρόμοια αποτελέσματα», περιλαμβάνει
τις αναπαραγωγές που πραγματοποιούνται με εκτυπωτή
και προσωπικό υπολογιστή, όταν οι συσκευές αυτές συν-
δυάζονται μεταξύ τους. Στην περίπτωση αυτή, νομίμως
τα κράτη μέλη θεσπίζουν σύστημα, βάσει του οποίου η
δίκαιη αποζημίωση καταβάλλεται από τα πρόσωπα που
διαθέτουν μία συσκευή, η οποία χρησιμοποιείται κατά μη
αυτόνομο τρόπο στην ενιαία διαδικασία αναπαραγωγής
σε συγκεκριμένο υπόθεμα του έργου ή άλλου προστα-
τευόμενου υλικού, στο βαθμό που τα εν λόγω πρόσωπα
έχουν τη δυνατότητα να μετακυλίσουν το κόστος του
τέλους στους πελάτες τους, εξυπακουομένου ότι το συ-
νολικό ποσό της δίκαιης αποζημίωσης, που οφείλεται ως
αντιστάθμιση της ζημίας που υπέστη ο δημιουργός λόγω
αυτής της ενιαίας διαδικασίας, δεν πρέπει να είναι διαφο-
ρετικό κατ’ ουσίαν από’ αυτό που ορίσθηκε για την ανα-
παραγωγή μέσω μίας μόνο συσκευής.
Εξάλλου, το Δικαστήριο διαπιστώνει ότι ενδεχόμενη
πράξη, με την οποία ο δικαιούχος παρέχει άδεια αναπα-
ραγωγής του έργου του ή άλλου προστατευόμενου υλι-
κού, ουδεμία επιρροή ασκεί στη δίκαιη αποζημίωση.
Επιπλέον, το Δικαστήριο διευκρινίζει ότι η μη εφαρμογή
τεχνολογικών μέτρων, που αποσκοπούν να εμποδίσουν
ή να περιορίσουν τη μη επιτρεπόμενη αναπαραγωγή,
δεν μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τον αποκλεισμό του
δικαιώματος δίκαιης αποζημίωσης για ιδιωτική αντιγρα-
φή. Πράγματι, η εφαρμογή, εκ μέρους των δικαιούχων,
τέτοιων μέτρων έχει εκούσιο χαρακτήρα. Εντούτοις, το
οικείο κράτος μέλος μπορεί να εξαρτήσει το συγκεκρι-
μένο επίπεδο της αποζημίωσης που οφείλεται στους δι-
καιούχους από την εφαρμογή των εν λόγω τεχνολογικών
μέτρων, προκειμένου να ενθαρρύνει τους δικαιούχους
να λάβουν τα μέτρα αυτά και να συμβάλουν οικειοθελώς
στην ορθή εφαρμογή της εξαιρέσεως της ιδιωτικής αντι-
γραφής.
Τέλος, το Δικαστήριο επισήμανε ότι η Οδηγία 2001/29/
ΕΚ, που τέθηκε σε ισχύ στις 22 Ιουνίου 2001 και την οποία
τα κράτη μέλη όφειλαν να μεταφέρουν στην εσωτερική
έννομη τάξη το αργότερο στις 22 Δεκεμβρίου 2002, δεν
ΕΕΕυρΔ 2:2013
νομικής πληροφορικής

έχει εφαρμογή στις πράξεις χρησιμοποίησης των έργων http://curia.europa.eu/juris/celex.jsf?celex=62011CJ0457&lang

και άλλου προστατευόμενου υλικού που έγιναν πριν από 1=en&lang2=EL&type=NOT&ancre=
την εν λόγω ημερομηνία.
Σχετική απόφαση: Για προτάσεις, κρίσεις και ερωτήσεις, η επικοινωνία μας
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:20 συνεχίζεται διαδικτυακά από το blog της στήλης στη δι-
13:225:0009:0009:EL:PDF εύθυνση http://e-pikaira.blogspot.com.

ΕΕΕυρΔ 2:2013 175

 NOMOΛOΓ IA
Ι. ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑϊΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ
Α. Επισκόπηση Νομολογίας ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ (Μάρτιος 2013 – Μάιος 2013)
Ι. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΙΘΑΓΕΝΕΙΑ
Επιμ.: Μάρκος Παπακωνσταντής
u Ιθαγένεια της Ένωσης
Δικαίωμα διαμονής υπηκόων τρίτων χωρών μελών οι-
κογένειας πολίτη της Ένωσης
άρθρο 20 ΣΛΕΕ – δικαίωμα διαμονής των υπηκόων τρίτης
χώρας, μελών της οικογένειας πολίτη της Ένωσης – μη
άσκηση του δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας – θεμε-
λιώδη δικαιώματα
ΔΕΕ C-87/12,Ymeraga και Ymeraga-Tafarshiku, 08.05.2013
– Προδικαστικό ερώτημα
H αίτηση εκδόσεως προδικαστικής αποφάσεως αφορά
την ερμηνεία του άρθρου 20 ΣΛΕΕ. Η αίτηση αυτή υπο-
βλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ της οικο-
γένειας Ymeraga και του Υπουργείου Εργασίας, Απασχό-
λησης και Μετανάστευσης του Λουξεμβούργου (Ministre
du Travail, de l’Emploi et de l’Immigration). Ως προς τα
πραγματικά γεγονότα, το 1999 αφίχθη από το Κόσσοβο
στο Λουξεμβούργο ο ανήλικος Kresnik Ymeraga. Η διαμο-
νή του νομιμοποιήθηκε το 2001. Μεταξύ των ετών 2006
και 2008, αφίχθησαν διαδοχικώς στο Λουξεμβούργο οι
γονείς και οι δύο αδελφοί του. Άπαντες υπέβαλαν, την ίδια
την ημέρα αφίξεώς τους, αίτηση παροχής διεθνούς προ-
στασίας. Καθώς οι λουξεμβουργιανές αρχές απέρριψαν
τις αιτήσεις, το ζεύγος Ymeraga και οι δύο αδελφοί του
Kreshnik Ymeraga υπέβαλαν αίτηση εγκρίσεως της δια-
μονής τους λόγω οικογενειακής επανενώσεως μ’ αυτόν.
Η αίτηση αυτή απορρίφθηκε τον Αύγουστο του 2009. Εν
τω μεταξύ, το Μάρτιο του 2009 ο Kreshnik Ymeraga απέ-
κτησε τη λουξεμβουργιανή ιθαγένεια. Σε συνέχεια της
απόρριψης, το ζεύγος Ymeraga υπέβαλε στον Υπουργό
αίτηση χορηγήσεως δελτίου διαμονής με την ιδιότητα
των μελών της οικογένειας πολίτη της Ένωσης. Ένα χρό-
νο αργότερα, το ζεύγος υπέβαλε εκ νέου στον Υπουργό
αίτηση, ζητώντας τη χορήγηση αδείας ή, επικουρικώς,
εγκρίσεως διαμονής για τους δύο αδελφούς του Kreshnik
Ymeraga. Οι αιτήσεις απορρίφθηκαν. Η προσφυγή που
επακολούθησε κατά των αποφάσεων αυτών απορρίφθη-
κε από το διοικητικό δικαστήριο. Κατά της αποφάσεως
του τελευταίου ασκήθηκε έφεση.
Το αιτούν δικαστήριο αποφάσισε να αναστείλει την ενώ-
πιόν του διαδικασία και να απευθύνει στο ΔΕΕ το ερώτη-
μα, εάν το άρθρο 20 ΣΛΕΕ έχει την έννοια ότι επιτρέπει
σε κράτος μέλος τη νομιμοποίηση της διαμονής στην επι-
κράτειά του υπηκόων τρίτης χώρας, μολονότι οι υπήκοοι
αυτοί επιθυμούν να διαμείνουν με μέλος της οικογένειάς
τους, το οποίο είναι πολίτης της Ένωσης που κατοικεί στο
κράτος μέλος αυτό, του οποίου έχει την ιθαγένεια, και δεν
έχει ασκήσει ποτέ το δικαίωμά του ελεύθερης κυκλοφο-
ρίας ως πολίτη της Ένωσης.
Το Δικαστήριο αρχικά επισημαίνει ότι οι εκκαλούντες της
κύριας δίκης δεν μπορούν να επικαλεσθούν την εφαρ-
μογή των διατάξεων των Οδηγιών 2003/86 και 2004/38.
Όσον αφορά την Οδηγία 2003/86, στο άρθρο 3 παρ. 3
προβλέπεται ότι η Οδηγία δεν έχει εφαρμογή στην πε-
ρίπτωση των μελών της οικογένειας πολίτη της Ένωσης.
Σκοπός της Οδηγίας, όπως προσδιορίζεται στο άρθρο 1
αυτής, είναι να καθορίσει τους όρους, υπό τους οποίους
ασκείται το δικαίωμα της οικογενειακής επανενώσεως,
που διαθέτουν οι υπήκοοι τρίτων χωρών που διαμένουν
νόμιμα στο έδαφος των κρατών μελών. Συνεπώς, καθό-
σον, στο πλαίσιο της διαφοράς της κύριας δίκης, ο πολί-
της της Ένωσης διαμένει σε κράτος μέλος, ενώ τα μέλη
της οικογένειάς του, που είναι υπήκοοι τρίτης χώρας, επι-
θυμούν να διαμείνουν στο κράτος μέλος αυτό στο πλαί-
σιο οικογενειακής επανενώσεως με τον εν λόγω πολίτη, η
Οδηγία 2003/86 δεν έχει εφαρμογή στην περίπτωση των
εκκαλούντων της κύριας δίκης. Όσον αφορά την Οδηγία
2004/38, το Δικαστήριο διευκρινίζει ότι η συγκεκριμένη
Οδηγία σκοπεί στη διευκόλυνση της άσκησης του θεμελι-
ώδους ατομικού δικαιώματος της ελεύθερης κυκλοφορί-
ας και διαμονής στο έδαφος των κρατών μελών, το οποίο
παρέχεται απευθείας στους πολίτες της Ένωσης βάσει
της Συνθήκης ΛΕΕ και στην ενίσχυση του εν λόγω δικαι-
ώματος. Κατά το άρθρο 3 παρ. 1 αυτής, η Οδηγία ισχύει
για κάθε πολίτη της Ένωσης, που μεταβαίνει ή διαμένει
σε κράτος μέλος διαφορετικό εκείνου του οποίου έχει
την ιθαγένεια και για τα μέλη της οικογένειάς του, όπως
αυτά ορίζονται στο άρθρο 2 σημείο 2 της ιδίας Οδηγίας,
τα οποία τον συνοδεύουν ή μεταβαίνουν στο κράτος μέ-
λος υποδοχής για να εγκατασταθούν μαζί του. Το Δικα-
στήριο επαναλαμβάνει ότι πολίτης της Ένωσης, που δεν
έχει ασκήσει ποτέ το δικαίωμα της ελεύθερης κυκλοφο-
ρίας και διαμένει ανέκαθεν στο κράτος μέλος του οποίου
έχει την ιθαγένεια, δεν εμπίπτει στην έννοια του «δικαιού-
χου», κατά τη διάταξη αυτή, οπότε η Οδηγία 2004/38 δεν
εφαρμόζεται. Επιπλέον, καθόσον ο πολίτης της Ένωσης
δεν εμπίπτει στην έννοια του «δικαιούχου», ούτε το μέ-
λος της οικογένειάς του εμπίπτει στην έννοια αυτή, δεδο-
μένου ότι τα δικαιώματα, που παρέχει η εν λόγω Οδηγία

στα μέλη της οικογένειας του δικαιούχου, δεν αποτελούν
αυτοτελή δικαιώματα, αλλά παρεπόμενα δικαιώματα, τα
οποία έχουν αποκτηθεί λόγω της ιδιότητας του μέλους
της οικογένειας του δικαιούχου.
Όσον αφορά το άρθρο 20 ΣΛΕΕ, το Δικαστήριο επισημαί-
νει ότι οι σχετικές με την ιδιότητα του πολίτη της Ένωσης
διατάξεις της Συνθήκης δεν παρέχουν κανένα δικαίωμα
στους υπηκόους τρίτων χωρών. Τα δικαιώματα, που εν-
δεχομένως παρέχονται βάσει των σχετικών με την ιθαγέ-
νεια της Ένωσης διατάξεων της Συνθήκης στους υπηκό-
ους τρίτων χωρών, δεν αποτελούν αυτοτελή δικαιώματα,
αλλά δικαιώματα που απορρέουν από την εκ μέρους του
πολίτη της Ένωσης άσκηση του δικαιώματος ελεύθερης
κυκλοφορίας. Εντούτοις, το Δικαστήριο αναγνωρίζει ότι
υφίστανται ειδικές περιπτώσεις, στις οποίες παρέχεται
δικαίωμα διαμονής σε υπήκοο τρίτης χώρας, ο οποίος εί-
ναι μέλος της οικογένειας του πολίτη αυτού, διότι διαφο-
ρετικά θα θιγόταν η πρακτική αποτελεσματικότητα της
ιθαγένειας της Ένωσης, την οποία έχει ο πολίτης αυτός,
εφόσον, ως συνέπεια της μη παροχής του δικαιώματος
διαμονής, ο εν λόγω πολίτης θα υποχρεωνόταν, εκ των
πραγμάτων, να εγκαταλείψει την επικράτεια της Ένωσης,
στερούμενος, συνεπώς, της δυνατότητας χρήσεως των
δικαιωμάτων που παρέχονται βάσει της ιδιότητας αυτής.
Το Δικαστήριο επαναλαμβάνει ότι το γεγονός και μόνον
ότι θα ήταν επιθυμητή για υπήκοο κράτους μέλος, για
οικονομικούς λόγους ή, προκειμένου να διασφαλισθεί η
ενότητα της οικογένειάς του εντός της επικράτειας της
Ένωσης, η δυνατότητα των μελών της οικογένειάς του, τα
οποία δεν έχουν την ιθαγένεια κράτους μέλους να διαμέ-
νουν μαζί του εντός της Ένωσης, δεν αρκεί για να γίνει
δεκτό ότι, σε περίπτωση μη παροχής του δικαιώματος
αυτού, ο πολίτης της Ένωσης θα υποχρεωθεί να εγκατα-
λείψει το έδαφος της Ένωσης. Στην υπόθεση της κύριας
δίκης, το μόνο στοιχείο, που θα δικαιολογούσε την παρο-
χή δικαιώματος διαμονής στα μέλη της οικογένειας του
ενδιαφερόμενου πολίτη, είναι η βούληση του Kreshnik
Ymeraga να πραγματοποιηθεί, εντός του κράτους μέλους
διαμονής και ιθαγενείας του, η επανένωση με τα εν λόγω
μέλη, στοιχείο που δεν αρκεί για να γίνει δεκτό ότι η μη
παροχή αυτού του δικαιώματος διαμονής μπορεί να έχει
ως αποτέλεσμα να στερήσει από τον Kreshnik Ymeraga
τη δυνατότητα πραγματικής χρήσεως, κατά το ουσιώδες
μέρος τους, των δικαιωμάτων που παρέχονται βάσει της
ιδιότητας του πολίτη της Ένωσης.
Όσον αφορά τα θεμελιώδη δικαιώματα που επισημαίνει
το αιτούν δικαστήριο, το ΔΕΕ υπενθυμίζει ότι οι διατάξεις
του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπα-
ϊκής Ένωσης, βάσει του άρθρου του 51 παρ. 1, απευθύ-
νονται στα κράτη μέλη, μόνον οσάκις αυτά θέτουν σε
εφαρμογή το δίκαιο της Ένωσης. Βάσει της παρ. 2 του
ιδίου αυτού άρθρου, ο Χάρτης δεν διευρύνει το πεδίο
εφαρμογής του δικαίου της Ένωσης πέραν των αρμοδιο-
178
Επισκόπηση Νομολογίας
τήτων αυτής και δεν δημιουργεί νέες αρμοδιότητες ή νέα
καθήκοντα για την Ένωση, ούτε τροποποιεί τις αρμοδιό-
τητες και τα καθήκοντα που καθορίζονται στις Συνθήκες.
Κατά συνέπεια, το Δικαστήριο καλείται να ερμηνεύσει,
με γνώμονα το Χάρτη, το δίκαιο της Ένωσης εντός των
ορίων των αρμοδιοτήτων που της έχουν απονεμηθεί.
Συνεπώς, για να διακριβωθεί, εάν η άρνηση των λουξεμ-
βουργιανών αρχών να παράσχουν στα μέλη της οικογέ-
νειας του Kreshnik Ymeraga δικαίωμα διαμονής λόγω της
ιδιότητας των μελών της οικογένειας πολίτη της Ένωσης,
εμπίπτει στην εφαρμογή του δικαίου της Ένωσης, κατά
το άρθρο 51 του Χάρτη, πρέπει να εξετασθεί, εάν, μετα-
ξύ άλλων στοιχείων, η επίμαχη εθνική ρύθμιση στοχεύει
στην εφαρμογή διατάξεως του δικαίου της Ένωσης, ο χα-
ρακτήρας της ρυθμίσεως αυτής και το εάν μ’ αυτήν επι-
διώκεται η επίτευξη σκοπών διαφορετικών από εκείνους
του δικαίου της Ένωσης, καθώς και εάν υφίσταται σχετι-
κώς ειδική ρύθμιση του δικαίου της Ένωσης ή δυνάμενη
να το επηρεάσει. Το Δικαστήριο εκτιμά ότι, αν και ο νό-
μος περί ελεύθερης κυκλοφορίας σκοπεί στην εφαρμογή
του δικαίου της Ένωσης, εντούτοις, στην περίπτωση των
εκκαλούντων της κύριας δίκης, δεν τυγχάνει εφαρμογής
το δίκαιο της Ένωσης, καθόσον δεν μπορεί να γίνει δεκτό
ότι ο Kreshnik Ymeraga μπορεί να επικαλεσθεί τόσο τις
διατάξεις της Οδηγίας 2004/38 όσο και αυτές της Οδη-
γίας 2003/86. Η μη παροχή δικαιώματος διαμονής στα
μέλη της οικογένειας του Kreshnik Ymeraga δεν θα έχει
ως αποτέλεσμα να του στερήσει τη δυνατότητα πραγμα-
τικής χρήσεως, κατά το ουσιώδες μέρος τους, των δικαι-
ωμάτων που παρέχονται βάσει της ιδιότητας του πολίτη
της Ένωσης. Υπό τις συνθήκες αυτές, η άρνηση των λου-
ξεμβουργιανών αρχών να αναγνωρίσουν στα μέλη της
οικογένειας του Kreshnik Ymeraga δικαίωμα διαμονής
λόγω της ιδιότητάς τους ως μελών της οικογένειας πολίτη
της Ένωσης δεν άπτεται της εφαρμογής του δικαίου της
Ένωσης κατά το άρθρο 51 του Χάρτη, οπότε το ζήτημα,
εάν η άρνηση αυτή είναι σύμφωνη με τα θεμελιώδη δι-
καιώματα, δεν μπορεί να εξετασθεί από απόψεως των δι-
καιωμάτων που παρέχονται βάσει του εν λόγω Χάρτη.
Συνεπώς, καταλήγει το Δικαστήριο, στο υποβληθέν ερώ-
τημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 20 ΣΛΕΕ
έχει την έννοια ότι δεν απαγορεύει σε κράτος μέλος να
μην επιτρέπει σε υπήκοο τρίτης χώρας τη διαμονή στην
επικράτειά του, μολονότι ο υπήκοος αυτός επιθυμεί να
διαμείνει με μέλος της οικογένειάς του, το οποίο είναι πο-
λίτης της Ευρωπαϊκής Ένωσης που κατοικεί στο κράτος
μέλος αυτό, του οποίου έχει την ιθαγένεια, και δεν έχει
ασκήσει ποτέ το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας ως
πολίτης της Ένωσης, εφόσον η άρνηση αυτή δεν στερεί
από τον ενδιαφερόμενο πολίτη της Ένωσης τη δυνατότη-
τα πραγματικής χρήσεως, κατά το ουσιώδες μέρος τους,
των δικαιωμάτων που παρέχονται βάσει της ιδιότητας
του πολίτη της Ένωσης.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
ΙΙ. ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ
Επιμ.: Μάρκος Παπακωνσταντής
u Κοινωνική ασφάλιση των διακινούμενων ερ-
γαζομένων
Εθνικοί κανόνες που απαγορεύουν τη σώρευση συ-
ντάξεων
άρθρο 46β του Κανονισμού (ΕΟΚ) 1408/71 – σύνταξη γή-
ρατος – αύξηση του ποσού που καταβάλλει κράτος μέλος
– σύνταξη επιζώντος – μείωση του ποσού που καταβάλλει
άλλο κράτος μέλος
ΔΕΕ C-127/11, Van den Booren, 07.03.2013 – Προδικαστι-
κό ερώτημα
Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμη-
νεία του άρθρου 46β του Κανονισμού (ΕΟΚ) 1408/71 του
Συμβουλίου, της 14ης Ιουνίου 1971, περί εφαρμογής των
συστημάτων κοινωνικής ασφαλίσεως στους μισθωτούς,
στους μη μισθωτούς και στα μέλη των οικογενειών τους
που διακινούνται εντός της Κοινότητας. Η αίτηση αυτή
υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ της
Α. van den Booren και του Rijksdienst voor Pensioenen
(εθνικού συνταξιοδοτικού φορέα) σχετικά με την εφαρ-
μογή των βελγικών κανόνων, που απαγορεύουν τη σώ-
ρευση στο πλαίσιο καθορισμού του ποσού της βελγικής
συντάξεως επιζώντος, που έπρεπε να καταβληθεί στην
εκκαλούσα της κύριας δίκης. Ως προς τα πραγματικά
γεγονότα, η Α. van den Booren κατοικεί στο Maastricht
(Κάτω Χώρες). Ο αποβιώσας σύζυγός της είχε εργαστεί
ως ανθρακωρύχος στο Βέλγιο κατά το παρελθόν. Με διοι-
κητική απόφαση, το Rijksdienst voor Pensioenen χορήγη-
σε στην Α. van den Booren αναδρομικά βελγική σύνταξη
επιζώντος. Από την ίδια ημερομηνία χορήγησης, η εκκα-
λούσα άρχισε να λαμβάνει και ολλανδική σύνταξη γήρα-
τος δυνάμει του Algemene Ouderdomswet (ολλανδικού
νόμου περί γενικής ασφαλίσεως γήρατος). Με απόφαση
η ολλανδική σύνταξη γήρατος της Α. van den Booren
αυξήθηκε, η δε αύξηση αυτή είχε αναδρομική ισχύ 17
μηνών. Το Rijksdienst voor Pensioenen γνωστοποίησε με
συστημένη επιστολή του στην Α. van den Booren ότι απο-
φάσισε να αναθεωρήσει την απόφασή της, προβαίνοντας
στη μείωση της βελγικής συντάξεως της επιζώντος. Τού-
το δε για το λόγο ότι, από την ίδια αυτή ημερομηνία, είχε
αυξηθεί η ολλανδική σύνταξή της γήρατος. Με την ίδια
επιστολή, κάλεσε την Α. van den Booren να επιστρέψει τις
αχρεωστήτως καταβληθείσες παροχές.
Κατά της απόφασης αυτής η Α. van den Booren άσκησε
προσφυγή ενώπιον του arbeidsrechtbank te Tongeren
(δικαστηρίου εργατικών διαφορών του Tongeren), το
οποίο απέρριψε την προσφυγή ως αβάσιμη. Όσον αφορά
το επιχείρημα, το οποίο προέβαλε η Α. van den Booren
ΕΕΕυρΔ 2:2013
και το οποίο στηριζόταν στο άρθρο 46α του Κανονισμού
1408/71, το δικαστήριο έκρινε ότι δεν συνέτρεχε παράβα-
ση του εν λόγω άρθρου. Καθόσον η ολλανδική σύνταξη
γήρατος έπρεπε να θεωρηθεί πλεονέκτημα επέχον θέση
συντάξεως, η βελγική σύνταξη επιζώντος έπρεπε να μει-
ωθεί, σύμφωνα με το άρθρο 46α παρ. 3 στοιχείο α΄, του
Κανονισμού 1408/71. Η Α. van den Booren άσκησε έφε-
ση κατά της αποφάσεως αυτής ενώπιον του arbeidshof
te Antwerpen. Η εκκαλούσα υποστηρίζει ότι η εφαρμογή
του άρθρου 52 παρ. 1 του βασιλικού διατάγματος της 21ης
Δεκεμβρίου 1967 συνιστά παράβαση του άρθρου 46α
του Κανονισμού 1408/71 και, εν πάση περιπτώσει, περιο-
ρισμό του δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας των προ-
σώπων, που κατοχυρώνεται στα άρθρα 39 ΕΚ έως 42 ΕΚ.
Υπό τις περιστάσεις αυτές, το arbeidshof te Antwerpen
αποφάσισε να αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και
να υποβάλει στο Δικαστήριο δύο προδικαστικά ερωτή-
ματα, τα οποία συνοψίζονται στο εξής: προσκρούει στις
διατάξεις του Κανονισμού 1408/71, και, ειδικότερα στο
άρθρο του 46α, η εφαρμογή κανονιστικής ρυθμίσεως
κράτους μέλους, η οποία περιλαμβάνει ρήτρα, δυνάμει
της οποίας η σύνταξη επιζώντος, που εισπράττεται στο
εν λόγω κράτος μέλος μειώνεται λόγω της αυξήσεως συ-
ντάξεως γήρατος, που εισπράττεται βάσει της νομοθεσί-
ας άλλου κράτους μέλους και εάν, σε περίπτωση αρνητι-
κής απαντήσεως, προσκρούει στο πρωτογενές δίκαιο της
Ένωσης, και ειδικότερα, στο άρθρο 4 παρ. 3, ΣΕΕ, καθώς
και στα άρθρα 45 ΣΛΕΕ έως 48 ΣΛΕΕ, η εφαρμογή τέτοιας
εθνικής κανονιστικής ρυθμίσεως;
Το Δικαστήριο αρχικά υπενθυμίζει ότι, κατά πάγια νομο-
λογία, ένας εθνικός κανόνας πρέπει να χαρακτηρίζεται
ως ρήτρα μειώσεως κατά την έννοια του Κανονισμού
1408/71, εάν ο υπολογισμός, τον οποίο επιβάλλει, έχει
ως αποτέλεσμα να μειώνεται το ποσό της συντάξεως,
που μπορεί να αξιώσει ο ενδιαφερόμενος, λόγω του ότι
ο ίδιος λαμβάνει παροχή εντός άλλου κράτους μέλους.
Από το άρθρο 12 παρ. 2, του ίδιου Κανονισμού προκύ-
πτει ότι οι ρήτρες μειώσεως, που προβλέπει η νομοθεσία
ενός κράτους μέλους, εφαρμόζονται, εφόσον δεν ορίζε-
ται διαφορετικά στον εν λόγω Κανονισμό, εις βάρος των
δικαιούχων που λαμβάνουν παροχή από το κράτος αυτό,
οσάκις μπορούν να λάβουν και άλλες παροχές κοινωνικής
ασφαλίσεως, ακόμη και αν οι παροχές αυτές αποκτήθη-
καν δυνάμει της νομοθεσίας άλλου κράτους μέλους. Εξαί-
ρεση από την αρχή αυτή προβλέπει το άρθρο 46β παρ.
1 του Κανονισμού αυτού, που ορίζει ότι, σε περίπτωση
σωρεύσεως παροχών της ίδιας φύσεως, οι ρήτρες μειώ-
σεως, που προβλέπονται από τη νομοθεσία ενός κράτους
μέλους, δεν εφαρμόζονται σε παροχή, που υπολογίζεται
σύμφωνα με το άρθρο 46 παρ. 2 του ίδιου Κανονισμού.
Από πάγια νομολογία προκύπτει ότι οι παροχές κοινωνι-
κής ασφαλίσεως πρέπει να θεωρούνται της ίδιας φύσεως,
κατά την έννοια του άρθρου 12 παρ. 2 του Κανονισμού
1408/71, όταν το αντικείμενο και ο σκοπός τους, καθώς
179

και η βάση υπολογισμού τους και οι προϋποθέσεις χορη-
γήσεώς τους είναι πανομοιότυπες. Το άρθρο 46α παρ. 1
του Κανονισμού 1408/71 διευκρινίζει ότι ως σωρεύσεις
παροχών της ίδιας φύσεως νοούνται όλες οι σωρεύσεις
παροχών αναπηρίας, γήρατος και επιζώντων «που υπο-
λογίζονται ή χορηγούνται βάσει των περιόδων ασφαλίσεως
ή/και κατοικίας που έχουν πραγματοποιηθεί από ένα και το
αυτό πρόσωπο». Σύμφωνα με την παρ. 2 του ίδιου άρθρου
46α του Κανονισμού 1408/71, οι παροχές, που υπολογίζο-
νται ή χορηγούνται βάσει των σταδιοδρομιών δύο διαφο-
ρετικών προσώπων, δεν μπορούν να θεωρούνται ως πα-
ροχές της ίδιας φύσεως κατά την έννοια της εν λόγω παρ.
1. Λαμβανομένων υπόψη των γραπτών παρατηρήσεων
που υποβλήθηκαν στο Δικαστήριο, ότι η σύνταξη επιζώ-
ντος που εισπράττει η Α. van den Booren υπολογίστηκε
βάσει της σταδιοδρομίας του αποβιώσαντος συζύγου της
και ότι η ολλανδική σύνταξη γήρατος της καταβάλλεται
ατομικά, οι δύο αυτές παροχές δεν μπορούν να θεωρη-
θούν ως παροχές ίδιας φύσεως, εμπίπτουσες στην εξαί-
ρεση του άρθρου 46β παρ. 1 του Κανονισμού 1408/71.
Ως εκ τούτου, δεν αντίκειται στον Κανονισμό 1408/71 η
εφαρμογή εθνικού κανόνα, που απαγορεύει τη σώρευ-
ση, όπως είναι ο κανόνας που παραθέτει το αιτούν δικα-
στήριο, υπό την προϋπόθεση ότι τηρούνται τα όρια που
επιβάλλει ο εν λόγω Κανονισμός 1408/71. Το άρθρο 46α
παρ. 3 στοιχείο δ΄ του Κανονισμού 1408/71 προβλέπει,
μεταξύ άλλων, ότι, στην περίπτωση που εφαρμόζονται
οι εθνικοί κανόνες περί απαγορεύσεως της σωρεύσεως
ενός μόνον κράτους μέλους, λόγω του ότι ο ενδιαφερό-
μενος λαμβάνει παροχές της ίδιας ή άλλης φύσεως που
απορρέουν από τη νομοθεσία άλλου κράτους μέλους, η
μείωση της παροχής που απορρέει από τη νομοθεσία του
πρώτου κράτους μέλους μπορεί να φθάσει μόνο μέχρι
του ύψους των παροχών που απορρέουν από τη νομο-
θεσία του άλλου κράτους μέλους. Επομένως, κατ’ εφαρ-
μογήν αυτού του κανόνα, η βελγική σύνταξη επιζώντος
μπορεί να μειωθεί μόνον κατά το ύψος του ποσού της ολ-
λανδικής συντάξεως γήρατος. Υπό τις περιστάσεις αυτές,
το συμπέρασμα που συνάγεται επί του ζητήματος αυτού
είναι ότι δεν προσκρούει στο άρθρο 46α του Κανονισμού
1408/71 η εφαρμογή κανονιστικής ρυθμίσεως κράτους
μέλους, η οποία περιλαμβάνει ρήτρα, δυνάμει της οποί-
ας η σύνταξη επιζώντος που εισπράττεται στο εν λόγω
κράτος μέλος μειώνεται λόγω της αυξήσεως συντάξεως
γήρατος, που εισπράττεται βάσει της νομοθεσίας άλλου
κράτους μέλους, εφόσον, ιδίως, πληρούνται οι όροι του
άρθρου 46α παρ. 3 στοιχείο δ΄ του Κανονισμού.
Σύμφωνα με το Δικαστήριο, η ερμηνεία του Κανονισμού
1408/71 δεν πρέπει να θίγει τη λύση που απορρέει από
την ενδεχόμενη εφαρμογή διατάξεων του πρωτογενούς
δικαίου. Η διαπίστωση ότι ένα εθνικό μέτρο μπορεί να εί-
ναι σύμφωνο με διάταξη μιας πράξεως του παραγώγου
δικαίου, εν προκειμένω του Κανονισμού 1408/71, δεν συ-
νεπάγεται κατ’ ανάγκην ότι το μέτρο αυτό εκφεύγει του
180
Επισκόπηση Νομολογίας
πεδίου εφαρμογής των διατάξεων της Συνθήκης. Μολο-
νότι, ελλείψει εναρμονίσεως σε επίπεδο της Ένωσης, ενα-
πόκειται στη νομοθεσία κάθε κράτους μέλους να καθο-
ρίζει τις προϋποθέσεις χορηγήσεως των παροχών στον
τομέα των κοινωνικών ασφαλίσεων, εντούτοις, κατά την
άσκηση της αρμοδιότητας αυτής, τα κράτη μέλη υποχρε-
ούνται να τηρούν το δίκαιο της Ένωσης, ιδίως τις διατά-
ξεις περί ελεύθερης παροχής υπηρεσιών. Όσον αφορά τις
διατάξεις του πρωτογενούς δικαίου, στις οποίες παραπέ-
μπει το αιτούν δικαστήριο, το Δικαστήριο υπενθυμίζει ότι
το άρθρο 45 ΣΛΕΕ συνιστά εφαρμογή της θεμελιώδους
αρχής, κατά την οποία η δράση της Ένωσης περιλαμβά-
νει, εκτός των άλλων, την εξάλειψη, μεταξύ των κρατών
μελών, των εμποδίων στην ελεύθερη κυκλοφορία των
προσώπων. Κατά συνέπεια, προσκρούει στο δίκαιο της
Ένωσης κάθε εθνικό μέτρο το οποίο, ακόμη και αν εφαρ-
μόζεται χωρίς διακρίσεις λόγω ιθαγενείας, δύναται να θί-
ξει ή να καταστήσει λιγότερο ελκυστική την άσκηση, από
τους κοινοτικούς υπηκόους, των θεμελιωδών ελευθεριών
που κατοχυρώνει η Συνθήκη. Κατά πάγια νομολογία, εθνι-
κά μέτρα είναι δυνατό να επιτρέπονται, υπό τους όρους
ότι μ’ αυτά επιδιώκεται σκοπός γενικού συμφέροντος,
είναι κατάλληλα για τη διασφάλιση της υλοποίησης του
σκοπού αυτού και δεν υπερβαίνουν τα όρια του αναγκαί-
ου μέτρου για την επίτευξη του επιδιωκόμενου σκοπού.
Επομένως, απόκειται στο εθνικό δικαστήριο να εκτιμήσει,
εάν η επίμαχη εθνική κανονιστική ρύθμιση συνάδει με τις
απαιτήσεις του δικαίου της Ένωσης, όταν εξετάζει κατά
πόσον ο βελγικός κανόνας που απαγορεύει τη σώρευση,
ο οποίος εφαρμόζεται βεβαίως τόσο στους Βέλγους υπη-
κόους όσο και στους υπηκόους των άλλων κρατών μελών
αδιακρίτως, περιάγει στην πραγματικότητα το ενδιαφε-
ρόμενο πρόσωπο σε κατάσταση δυσμενέστερη εκείνης,
στην οποία βρίσκεται άλλο πρόσωπο και η οποία δεν
χαρακτηρίζεται από κανένα διασυνοριακό στοιχείο, και,
στην περίπτωση που διαπιστωθεί εν προκειμένω ύπαρξη
τέτοιου μειονεκτήματος, εάν ο επίμαχος εθνικός κανόνας
δικαιολογείται από αντικειμενικούς λόγους και είναι ανα-
λογικός σε σχέση προς τον σκοπό που επιδιώκει θεμιτώς
το εθνικό δίκαιο. Κατόπιν του συνόλου των προεκτεθέ-
ντων, το Δικαστήριο δίνει την απάντηση στα υποβληθέ-
ντα ερωτήματα ότι δεν προσκρούει στο άρθρο 46α του
Κανονισμού 1408/71 η εφαρμογή κανονιστικής ρυθμί-
σεως κράτους μέλους, η οποία περιλαμβάνει ρήτρα, δυ-
νάμει της οποίας η σύνταξη επιζώντος, που εισπράττεται
στο εν λόγω κράτος μέλος, μειώνεται λόγω της αυξήσεως
συντάξεως γήρατος, που εισπράττεται βάσει της νομοθε-
σίας άλλου κράτους μέλους, εφόσον πληρούνται οι όροι
του άρθρου 46α παρ. 3 στοιχείο δ΄. Επίσης, δεν αντίκειται
στο άρθρο 45 ΣΛΕΕ η εφαρμογή τέτοιας εθνικής κανονι-
στικής ρυθμίσεως, υπό τον όρο ότι αυτή δεν περιάγει το
ενδιαφερόμενο πρόσωπο σε κατάσταση δυσμενέστερη
εκείνης στην οποία βρίσκεται άλλο πρόσωπο και η οποία
δεν χαρακτηρίζεται από κανένα διασυνοριακό στοιχείο,
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
και, στην περίπτωση που διαπιστωθεί η ύπαρξη τέτοιου
μειονεκτήματος, δικαιολογείται από αντικειμενικούς λό-
γους και είναι αναλογική σε σχέση προς τον σκοπό που
επιδιώκει θεμιτώς το εθνικό δίκαιο, ενώ απόκειται στο
εθνικό δικαστήριο να προχωρήσει στη σχετική κρίση.
u Κανονισμός (ΕΟΚ) 1612/68 περί της ελεύθε-
ρης κυκλοφορίας εργαζομένων
Δικαίωμα νόμιμης διαμονής των μελών της οικογένει-
ας πολίτη της Ένωσης που δεν είναι υπήκοοι κράτους
μέλους
Οδηγία 2004/38/EΚ – διαζευγμένος σύζυγος υπηκόου
κράτους μέλους που έχει εργασθεί σε άλλο κράτος μέλος
– ενήλικο τέκνο που συνεχίζει τις σπουδές του στο κράτος
μέλος υποδοχής – δικαίωμα διαμονής για το γονέα υπη-
κόου τρίτου κράτους – δικαίωμα μόνιμης διαμονής των
μελών της οικογένειας πολίτη της Ένωσης που δεν είναι
υπήκοοι κράτους μέλους
ΔΕΕ C-529/11, Alarape και Tijani, 08.05.2013 – Προδικα-
στικό ερώτημα
H αίτηση εκδόσεως προδικαστικής αποφάσεως αφο-
ρά την ερμηνεία του άρθρου 12 του Κανονισμού (ΕΟΚ)
1312/68 περί της ελεύθερης κυκλοφορίας των εργαζο-
μένων στο εσωτερικό της Κοινότητας. Η αίτηση αυτή
υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ, αφε-
νός, της Olaitan Ajoke Alarape και του Olukayode Azeez
Tijani και, αφετέρου, του Secretary of State for the Home
Department. Ως προς τα πραγματικά γεγονότα, η Ο.
Alarape και ο υιός της Ο. Tijani, αμφότεροι υπήκοοι Νιγη-
ρίας, εγκαταστάθηκαν στο Ηνωμένο Βασίλειο. Μετά την
εγκατάσταση αυτή απέκτησαν, η πρώτη, άδεια διαμο-
νής ως σύζυγος πολίτη της Ένωσης που εργάζεται στην
επικράτεια άλλου κράτους μέλους και, ο δεύτερος, ως
κατιών κάτω των 21 ετών ή συντηρούμενο τέκνο. Κατά
τη διάρκεια της παραμονής τους στο Ηνωμένο Βασίλειο,
η O. Alarape άσκησε μη μισθωτή δραστηριότητα, ενώ
ο O. Tijani παρακολούθησε αδιαλείπτως προγράμματα
σπουδών. Όταν υποβλήθηκε η αίτηση προδικαστικής
αποφάσεως ενώπιον του Δικαστηρίου, είχε γίνει επισή-
μως δεκτός στο πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου για την
πραγματοποίηση διδακτορικών σπουδών. Τον Ιανουάριο
του 2010, το Secretary of State απέρριψε την αίτηση των
προσφευγόντων στην κύρια δίκη, προκειμένου να τους
χορηγηθεί δικαίωμα μόνιμης διαμονής στο Ηνωμένο
Βασίλειο δυνάμει της Οδηγίας 2004/38. Το Φεβρουάριο
λύθηκε ο γάμος της Ο. Alarape με το σύζυγό της. Το First-
tier Tribunal (Immigration and Asylum Chamber) απέρρι-
ψε την προσφυγή που άσκησαν οι προσφεύγοντες στην
κύρια δίκη κατά της ως άνω αποφάσεως του Secretary of
State, καθόσον έκρινε ότι αυτοί δεν απέδειξαν ότι το μέ-
λος της οικογένειάς τους, που είναι πολίτης της Ευρωπαϊ-
ΕΕΕυρΔ 2:2013
κής Ένωσης, είχε ασκήσει στο Ηνωμένο Βασίλειο δικαιώ-
ματα που αντλούσε από τη Συνθήκη ΕΚ κατά τη διάρκεια
της επίμαχης περιόδου, δεδομένου ότι τα προσκομισθέ-
ντα στοιχεία αποδείκνυαν απλώς ότι o ενδιαφερόμενος
ασκούσε μισθωτή δραστηριότητα από τον Απρίλιο του
2004 έως τον Απρίλιο του 2006. Το ίδιο δικαστήριο απέρ-
ριψε και την επιχειρηματολογία των προσφευγόντων
στην κύρια δίκη, κατά την οποία, αφενός, η Ο. Alarape δι-
ατήρησε το δικαίωμα διαμονής της μετά το διαζύγιό της
και, αφετέρου, το θεμελιώδες δικαίωμά τους για σεβασμό
της ιδιωτικής και οικογενειακής τους ζωής είχε παραβια-
στεί από την εν λόγω απορριπτική απόφαση. Στο πλαίσιο
της δίκης επί της εφέσεως, που ασκήθηκε ενώπιον του
αιτούντος δικαστηρίου κατά της ως άνω αποφάσεως, οι
προσφεύγοντες στην υπόθεση της κύριας δίκης προέβα-
λαν για πρώτη φορά επιχείρημα βασισμένο στο άρθρο
12 του Κανονισμού 1612/68.
Το αιτούν δικαστήριο έκρινε ότι το First-tier Tribunal
(Immigration and Asylum Chamber) υπέπεσε σε πλάνη
περί το δίκαιο, στο βαθμό που δεν εξέτασε αυτεπαγ-
γέλτως στην υπόθεση της κύριας δίκης την ενδεχόμενη
επιρροή του άρθρου 12 του Κανονισμού 1612/68. Υπ’
αυτές τις συνθήκες, το Upper Tribunal (Immigration and
Asylum Chamber), London, ανέστειλε την ενώπιόν του
διαδικασία και υπέβαλε στο Δικαστήριο πέντε προδικα-
στικά ερωτήματα. Στα τέσσερα πρώτα, τα οποία εξετά-
στηκαν από κοινού από το Δικαστήριο, ζητείται να διευ-
κρινιστούν οι προϋποθέσεις, τις οποίες πρέπει να πληροί
ο γονέας τέκνου που έχει συμπληρώσει το 21ο έτος της
ηλικίας του και ασκεί το δικαίωμα προσβάσεώς του στην
εκπαίδευση, δυνάμει του άρθρου 12 του Κανονισμού
1612/68, προκειμένου να του αναγνωριστεί παρεπόμενο
δικαίωμα διαμονής δυνάμει του προαναφερθέντος άρ-
θρου. Στο πέμπτο, το αιτούν δικαστήριο ζητεί να διευκρι-
νισθεί, κατ’ ουσίαν, αν οι περίοδοι παραμονής στο κράτος
μέλος υποδοχής, που έχουν συμπληρώσει αποκλειστικώς
βάσει του άρθρου 12 του Κανονισμού 1612/68 μέλη της
οικογένειας πολίτη της Ένωσης που δεν είναι υπήκοοι
κράτους μέλους, και χωρίς να συντρέχουν οι προϋποθέ-
σεις αναγνωρίσεως δικαιώματος διαμονής δυνάμει της
Οδηγίας 2004/38, μπορούν να ληφθούν υπόψη, προκει-
μένου τα συγκεκριμένα μέλη της οικογένειας να αποκτή-
σουν δικαίωμα μόνιμης διαμονής κατά την έννοια της εν
λόγω Οδηγίας.
Όσον αφορά τα τέσσερα πρώτα ερωτήματα, το Δικαστή-
ριο επισημαίνει ότι η ενηλικίωση δεν έχει άμεση επίπτω-
ση στα δικαιώματα που αναγνωρίζονται υπέρ του τέκνου
δυνάμει του άρθρου 12 του Κανονισμού 1612/68, δεδο-
μένου ότι τόσο το προβλεπόμενο δικαίωμα προσβάσεως
στην εκπαίδευση όσο και το συνακόλουθο δικαίωμα δι-
αμονής του τέκνου διαρκούν έως ότου αυτό ολοκληρώ-
σει τις σπουδές του. Συνεπώς, στο μέτρο που στο πεδίο
εφαρμογής του άρθρου 12 του Κανονισμού 1612/68 συ-
181

μπεριλαμβάνονται επίσης οι ανώτερες σπουδές, ο χρό-
νος κατά τον οποίο το τέκνο ολοκληρώνει τις σπουδές
ενδέχεται να είναι μεταγενέστερος της ενηλικιώσεώς του.
Όσον αφορά το παρεπόμενο δικαίωμα διαμονής του γο-
νέα, το Δικαστήριο υπενθυμίζει ότι, σε περίπτωση που τα
τέκνα αντλούν από το άρθρο 12 του Κανονισμού 1612/68
δικαίωμα να συνεχίσουν τη σχολική τους εκπαίδευση στο
κράτος μέλος υποδοχής, ενώ οι γονείς, που έχουν την επι-
μέλεια των τέκνων αυτών, κινδυνεύουν να απολέσουν το
δικαίωμα διαμονής τους, η μη αναγνώριση στους γονείς
αυτούς της δυνατότητας να παραμείνουν στο κράτος μέ-
λος υποδοχής κατά τη διάρκεια της σχολικής εκπαιδεύσε-
ως των τέκνων τους ενδέχεται να στερήσει από τα τέκνα
αυτά το δικαίωμα που τους αναγνωρίζει ο νομοθέτης της
Ένωσης. Το γεγονός ότι οι γονείς των εν λόγω τέκνων
έχουν εν τω μεταξύ διαζευχθεί ή το γεγονός ότι μόνον ο
ένας εξ αυτών είναι πολίτης της Ένωσης και ότι ο γονέας
αυτός δεν φέρει πλέον την ιδιότητα του διακινούμενου
εργαζομένου στο κράτος μέλος υποδοχής δεν ασκεί κα-
μία επιρροή. Σχετικά με το παρεπόμενο δικαίωμα διαμο-
νής γονέα, που είχε την επιμέλεια ήδη ενηλικιωθέντος
τέκνου και ασκούντος το δικαίωμά του να συνεχίσει τις
σπουδές του στο κράτος μέλος υποδοχής, το Δικαστήριο
επαναλαμβάνει ότι το δικαίωμα διαμονής του εν λόγω
γονέα μπορεί να παρατείνεται πέραν της ενηλικιώσεως,
όσο το τέκνο εξακολουθεί να χρειάζεται την παρουσία
και τη φροντίδα του γονέα του, προκειμένου να μπορέσει
να ολοκληρώσει τις σπουδές του. Εναπόκειται, όμως, στο
εθνικό δικαστήριο να εκτιμήσει, κατά πόσο συντρέχει,
πράγματι, τέτοια περίπτωση στην υπόθεση της κύριας
δίκης. Αντιθέτως, εάν ο δικαιούχος του δικαιώματος δι-
αμονής δυνάμει του άρθρου 12 του Κανονισμού 1612/68
παύει να χρειάζεται την παρουσία και τη φροντίδα του
γονέα του, προκειμένου να μπορέσει να συνεχίσει και να
ολοκληρώσει τις σπουδές του στο κράτος μέλος υποδο-
χής, το παρεπόμενο δικαίωμα διαμονής σ’ αυτό του εν
λόγω γονέα παύει να υπάρχει κατά την ενηλικίωση του εν
λόγω δικαιούχου.
Όσον αφορά το πέμπτο ερώτημα, το Δικαστήριο επιση-
μαίνει ότι η Οδηγία 2004/38 αφορά δύο διακριτές κατα-
στάσεις, στο πλαίσιο των οποίων τα μέλη της οικογένειας
υπηκόου της Ένωσης, που δεν είναι υπήκοοι κράτους
μέλους, μπορούν να αποκτήσουν δικαίωμα μόνιμης δι-
αμονής κατά την έννοια της εν λόγω Οδηγίας. Αφενός,
δυνάμει του άρθρου 16 παρ. 2 της εν λόγω Οδηγίας, το
προβλεπόμενο στην παρ. 1 του εν λόγω άρθρου δικαί-
ωμα μόνιμης διαμονής απολαύουν και τα εν λόγω μέλη
της οικογένειας, εάν έχουν διαμείνει νομίμως με τον πο-
λίτη της Ένωσης στο κράτος μέλος υποδοχής για συνεχές
χρονικό διάστημα πέντε ετών. Αφετέρου, το άρθρο 18
της Οδηγίας 2004/38 ορίζει ότι τα μέλη της οικογένειας
πολίτη της Ένωσης, τα οποία πληρούν τις προϋποθέσεις
που θέτουν τα άρθρα 12 παρ. 2 και 13 παρ. 2 της εν λόγω
Οδηγίας, αποκτούν δικαίωμα μόνιμης διαμονής, αφότου
182
Επισκόπηση Νομολογίας
διαμείνουν νομίμως στο κράτος μέλος υποδοχής για συ-
νεχές χρονικό διάστημα πέντε ετών. Για την εφαρμογή
του άρθρου 16 παρ. 2 της Οδηγίας 2004/38, επιβάλλεται
η διαπίστωση ότι η απόκτηση του δικαιώματος μόνιμης
διαμονής των μελών της οικογένειας πολίτη της Ένωσης,
που δεν είναι υπήκοοι κράτους μέλους, εξαρτάται εν πάση
περιπτώσει, αφενός, από το εάν ο εν λόγω πολίτης πληροί
ο ίδιος τις προϋποθέσεις που ορίζει το άρθρο 16 παρ. 1
της εν λόγω Οδηγίας, αφετέρου δε, από το εάν τα εν λόγω
μέλη διέμειναν μαζί του κατά το επίμαχο διάστημα. Όσον
αφορά τις προϋποθέσεις που πρέπει να πληροί ο πολίτης
της Ένωσης, επισημαίνεται ότι, σε σχέση με το άρθρο 16
παρ. 1 της Οδηγίας 2004/38, το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι
η έννοια της νόμιμης διαμονής, στην οποία παραπέμπει
έμμεσα η απαντώσα στο εν λόγω άρθρο φράση «έχουν
διαμείνει νομίμως», πρέπει να νοείται ως σύμφωνη προς
τις προϋποθέσεις που προβλέπει η εν λόγω Οδηγία, ιδίως
αυτές που έχουν διατυπωθεί στο άρθρο 7 παρ. 1 αυτής,
οπότε η σύμφωνη μεν διαμονή προς το δίκαιο κράτους
μέλους, η οποία όμως δεν πληροί τις προϋποθέσεις του
άρθρου 7 παρ. 1, δεν μπορεί να θεωρηθεί «νόμιμη», κατά
την έννοια του εν λόγω άρθρου 16 παρ. 1. Ως εκ τούτου,
για την απόκτηση του δικαιώματος μόνιμης διαμονής των
μελών της οικογένειας πολίτη της Ένωσης, που δεν είναι
υπήκοοι κράτους μέλους δυνάμει του άρθρου 16 παρ. 2
της Οδηγίας 2004/38, μπορούν να συνεκτιμηθούν μόνον
οι περίοδοι διαμονής των εν λόγω μελών που πληρούν
την προϋπόθεση του άρθρου 7 παρ. 2 αυτής. Συναφώς,
στο πέμπτο ερώτημα το Δικαστήριο απαντά ότι οι περί-
οδοι παραμονής στο κράτος μέλος υποδοχής, που έχουν
συμπληρώσει τα μέλη της οικογένειας πολίτη της Ένω-
σης, που δεν είναι υπήκοοι κράτους μέλους αποκλειστι-
κώς βάσει του άρθρου 12 του Κανονισμού 1612/68, και
χωρίς να πληρούνται οι προϋποθέσεις για την αναγνώρι-
ση δικαιώματος διαμονής δυνάμει της Οδηγίας 2004/38,
δεν μπορούν να συνεκτιμηθούν, προκειμένου τα περί ων
ο λόγος μέλη της οικογένειας να αποκτήσουν δικαίωμα
μόνιμης διαμονής, κατά την έννοια της εν λόγω Οδηγίας.
ΙΙΙ. ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΩΝ
Επιμ.: Μάρκος Παπακωνσταντής
u Κοινοτικός τελωνειακός κώδικας
Προϋποθέσεις πλήρους απαλλαγής από εισαγωγι-
κούς δασμούς
Κανονισμός εφαρμογής του τελωνειακού κώδικα – εισα-
γωγή σε κράτος μέλος οχήματος, ο κύριος του οποίου
είναι εγκατεστημένος σε τρίτο κράτος – ιδιωτική χρήση
του οχήματος, την οποία έχει επιτρέψει ο κύριος καθ’ οι-
ονδήποτε άλλον τρόπο εκτός από τη σύναψη συμβάσεως
εργασίας με το χρήστη – μη απαλλαγή
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
ΔΕΕ C-182/12, Fekete, 07.03.2013 – Προδικαστικό ερώτη-
μα
Η αίτηση εκδόσεως προδικαστικής απόφασης αφορά την
ερμηνεία του άρθρου 561 παρ. 2 του Κανονισμού 2454/93.
Η αίτηση υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μετα-
ξύ του G. Fekete και της Nemzeti Adó- és Vámhivatal Közép-
dunántúli Regionális Vám- és Pénzügyőri Főigazgatósága
(περιφερειακής διεύθυνσης τελωνειακού και φορολογικού
ελέγχου του Középdunántúl) σχετικά με τον καθορισμό
του τελωνειακού καθεστώτος ενός ταξινομημένου στη
Γουινέα Μπισάου οχήματος, το οποίο εισήχθη στο έδα-
φος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και χρησιμοποιήθηκε για
ιδιωτικούς σκοπούς. Ως προς τα πραγματικά γεγονότα, ο
G. Fekete, ο οποίος είναι κάτοικος Ουγγαρίας και έχει διπλή
ιθαγένεια Ουγγαρίας και Γουινέας Μπισάου, εμφανίζεται
ως ιδρυτής και πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του
ιδρύματος Együtt Afrikáért Alapítvány (Ενωμένοι για την
Αφρική), με έδρα τη Γουινέα Μπισάου. Στο ίδρυμα αυτό
ανήκει κατά κυριότητα ένα όχημα ιδιωτικής χρήσεως, το
οποίο εισήχθη στο έδαφος της Ένωσης, χωρίς διασάφηση,
υπό το καθεστώς προσωρινής εισαγωγής με πλήρη απαλ-
λαγή από τους εισαγωγικούς δασμούς. Το ανωτέρω όχημα
χρησιμοποιείτο από τον G. Fekete για ιδιωτικούς σκοπούς
εντός του τελωνειακού εδάφους της Ένωσης. Ο G. Fekete
αποτέλεσε αντικείμενο ελέγχου από τις αστυνομικές δυ-
νάμεις του Székesfehérvár (Ουγγαρία). Κατά τον εν λόγω
αστυνομικό έλεγχο, ο G. Fekete διευκρίνισε ότι δεν διέ-
θετε εξουσιοδότηση να χρησιμοποιεί το όχημα, καθόσον
ήταν ιδρυτής και πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου
του ιδρύματος. Δεδομένου ότι ο G. Fekete δεν μπόρεσε
να δικαιολογήσει το τελωνειακό καθεστώς του επίμαχου
οχήματος, οι τελωνειακές αρχές κίνησαν σχετική τελω-
νειακή διαδικασία. Στο πλαίσιο της διαδικασίας αυτής, ο
G. Fekete προσκόμισε έγγραφο, το οποίο είχε συνταχθεί
από τον πρόεδρο του διοικητικού συμβουλίου του ιδρύ-
ματος Együtt Afrikáért Alapítvány, και εξουσιοδοτούσε τον
G. Fekete να χρησιμοποιεί και να οδηγεί το επίμαχο όχημα.
Με απόφαση της πρωτοβάθμιας τελωνειακής αρχής, κρί-
θηκε ότι η προσωρινή εισαγωγή του οχήματος είχε πραγ-
ματοποιηθεί κατά παράβαση των κανόνων του δικαίου της
Ένωσης, καθόσον ο G. Fekete δεν είχε συνάψει σύμβαση
εργασίας προβλέπουσα την ιδιωτική χρήση του οχήματος,
κατά την έννοια του άρθρου 561 παρ. 2 του Κανονισμού
2454/93. Κατά συνέπεια, η τελωνειακή αρχή αποφάσισε
ότι ως προς το επίμαχο όχημα γεννήθηκε τελωνειακή οφει-
λή, επέβαλε δε την καταβολή τελωνειακών δασμών, καθώς
και φόρου προστιθέμενης αξίας.
Ο G. Fekete άσκησε ενώπιον της δευτεροβάθμιας τελω-
νειακής αρχής ενδικοφανή προσφυγή κατά της αποφά-
σεως αυτής. Κατόπιν απορρίψεως της προσφυγής του, ο
G. Fekete άσκησε προσφυγή ενώπιον του αιτούντος δικα-
στηρίου, ζητώντας τη μεταρρύθμιση της αποφάσεως της
δευτεροβάθμιας τελωνειακής αρχής. Υπό τις περιστάσεις
ΕΕΕυρΔ 2:2013
αυτές, το Székesfehérvári Törvényszék αποφάσισε να
αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να υποβάλει
στο Δικαστήριο το προδικαστικό ερώτημα, εάν, κατά την
έννοια του άρθρου 561 παρ. 2 του Κανονισμού 2454/93,
αρκεί για τους σκοπούς της ιδιωτικής χρήσης του μετα-
φορικού μέσου η εξουσιοδότηση, που παρέχει ο ιδιοκτή-
της του μεταφορικού μέσου που είναι εγκατεστημένος
εκτός του εδάφους της Κοινότητας, ή μήπως η ιδιωτική
χρήση του μεταφορικού μέσου είναι εφικτή μόνο στο
πλαίσιο σχέσεως εργασίας και, συγκεκριμένα, οσάκις ο
ιδιοκτήτης προβλέπει ρητώς στη σύμβαση εργασίας τη
δυνατότητα τέτοιας χρήσης.
Επί του προδικαστικού ερωτήματος το Δικαστήριο επι-
σημαίνει ότι το άρθρο 561 παρ. 2 εδ. α΄ του Κανονισμού
εφαρμογής προβλέπει ότι πλήρης απαλλαγή μεταφορι-
κού μέσου από τους εισαγωγικούς δασμούς μπορεί να
χορηγηθεί, εφόσον το μεταφορικό μέσο χρησιμοποιείται
για εμπορικούς ή ιδιωτικούς σκοπούς από φυσικό πρό-
σωπο εγκατεστημένο στο τελωνειακό έδαφος της Ένω-
σης. Στην υπόθεση της κύριας δίκης δεν αμφισβητείται
ότι το επίμαχο όχημα χρησιμοποιείται αποκλειστικά και
μόνο για ιδιωτικούς σκοπούς. Από την ίδια διάταξη του
Κανονισμού προκύπτει ότι, στο πλαίσιο της διατάξεως
αυτής, η χορήγηση πλήρους απαλλαγής από τους εισα-
γωγικούς δασμούς εξαρτάται από τον όρο το οικείο φυ-
σικό πρόσωπο να απασχολείται από τον εγκατεστημένο
εκτός του εδάφους αυτού κύριο του μεταφορικού μέσου
ή να «έχει εξουσιοδοτηθεί καθοιονδήποτε τρόπο» από
τον κύριο του εν λόγω μεταφορικού μέσου. Πάντως, στην
περίπτωση ιδιωτικής χρήσης του οχήματος, το δεύτερο
εδάφιο του άρθρου αυτού διευκρινίζει ότι η ιδιωτική χρή-
ση πρέπει να έχει προβλεφθεί στη σύμβαση εργασίας.
Επομένως, από τη συνδυασμένη ερμηνεία των δύο αυ-
τών εδαφίων προκύπτει ότι, μολονότι η εμπορική χρήση
οχήματος μπορεί ασφαλώς να επιτραπεί «καθ’ οιονδήπο-
τε τρόπο από τον ιδιοκτήτη», προκειμένου να χορηγη-
θεί πλήρης απαλλαγή από τους εισαγωγικούς δασμούς
κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 561 παρ. 2 του Κανονισμού
εφαρμογής, τούτο δεν ισχύει στην περίπτωση ιδιωτικής
χρήσεως, η οποία νοείται αποκλειστικά και μόνο στο
πλαίσιο σχέσεως εργασίας και πρέπει να προβλέπεται
υποχρεωτικά σε σύμβαση εργασίας συναφθείσα μεταξύ
του εν λόγω προσώπου και του εγκατεστημένου εκτός
του εδάφους αυτού κυρίου του οχήματος.
ΙV. ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ
Επιμ.: Μάρκος Παπακωνσταντής
u Μονομερής τροποποίηση της τιμής της υπη-
ρεσίας από τον επαγγελματία
Εσωτερική αγορά φυσικού αερίου
183

Οδηγία 2003/55/ΕΚ – Οδηγία 93/13/ΕΟΚ – άρθρο 1 παρ. 2
και 3 έως 5 – συμβάσεις μεταξύ επαγγελματιών και κατα-
ναλωτών – γενικοί όροι – καταχρηστικές ρήτρες – παρα-
πομπή σε υποχρεωτική κανονιστική ρύθμιση που αφορά
άλλη κατηγορία καταναλωτών – δυνατότητα εφαρμογής
της Οδηγίας 93/13 – υποχρέωση σαφούς, κατανοητής και
διαφανούς διατυπώσεως
ΔΕΕ C-92/11, RWE Vertrieb, 21.03.2013 – Προδικαστικό
ερώτημα
Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμη-
νεία της Οδηγίας 93/13/ΕΟΚ του Συμβουλίου σχετικά,
αφενός, με τις καταχρηστικές ρήτρες των συμβάσεων
που συνάπτονται με καταναλωτές και, αφετέρου, της
Οδηγίας 2003/55/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και
του Συμβουλίου, της 26ης Ιουνίου 2003, σχετικά με τους
κοινούς κανόνες για την εσωτερική αγορά φυσικού αε-
ρίου και την κατάργηση της Οδηγίας 98/30/ΕΚ. Η αίτηση
αυτή υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ
της RWE Vertrieb AG (επιχείρηση παροχής φυσικού αερί-
ου) και της Verbraucherzentrale Nordrhein-Westfalen eV
(ένωση καταναλωτών), σχετικά με τη χρήση από τη RWE
φερόμενων ως καταχρηστικών ρητρών στις συμβάσεις
που συνάπτει με καταναλωτές. Ως προς τα πραγματικά
γεγονότα, η RWE συνήψε με καταναλωτές συμβάσεις
παροχής φυσικού αερίου (ειδικές συμβάσεις). Κατά το
χρονικό διάστημα από την 1η Ιανουαρίου 2003 έως την
1η Οκτωβρίου 2005, η RWE αύξησε τις τιμές του φυσικού
αερίου τέσσερις φορές. Κατά τη διάρκεια της περιόδου
αυτής, οι πελάτες, στους οποίους αφορά η διαφορά της
κύριας δίκης, δεν είχαν τη δυνατότητα αλλαγής προμη-
θευτή φυσικού αερίου. Η Verbraucherzentrale Nordrhein-
Westfalen eV ζητεί από την RWE, για λογαριασμό των κα-
ταναλωτών, να επιστρέψει τα επιπλέον ποσά, που αυτοί
της κατέβαλαν λόγω των αυξήσεων της τιμής.
Το Landgericht Dortmund δέχθηκε το αίτημα επι-
στροφής των χρημάτων. Η RWE άσκησε έφεση ενώ-
πιον του Oberlandesgericht, η οποία απορρίφθηκε. Η
RWE άσκησε αναίρεση κατά της αποφάσεως αυτής. Το
Bundesgerichtshof έκρινε ότι για την επίλυση της δια-
φοράς της κύριας δίκης ήταν απαραίτητη η ερμηνεία
των κρίσιμων διατάξεων του δικαίου της Ένωσης. Υπό
τις συνθήκες αυτές, το Bundesgerichtshof αποφάσισε να
αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να υποβάλει
στο Δικαστήριο δυο προδικαστικά ερωτήματα. Πρώτον,
ερωτάται, εάν το άρθρο 1 παρ. 2 της Οδηγίας 93/13 έχει
την έννοια ότι η Οδηγία αυτή εφαρμόζεται στις ρήτρες
γενικών όρων (εφεξής, ΓΟ), που διαλαμβάνονται σε συμ-
βάσεις συναπτόμενες μεταξύ επαγγελματία και κατανα-
λωτή, οι οποίες επαναλαμβάνουν κανόνα του εθνικού
δικαίου που εφαρμόζεται σε άλλη κατηγορία συμβάσε-
ων και δεν εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της οικείας
εθνικής νομοθεσίας. Δεύτερον, ζητείται να διευκρινισθεί,
εάν τα άρθρα 3 και 5 της Οδηγίας 93/13, σε συνδυασμό
184
Επισκόπηση Νομολογίας
με τα σημεία 1 στοιχείο ι΄ και 2 στοιχείο β΄ δεύτερο εδά-
φιο, του παραρτήματος της Οδηγίας αυτής, καθώς και το
άρθρο 3 παρ. 3 της Οδηγίας 2003/55, σε συνδυασμό με
το παράρτημα A στοιχεία β΄ και/ή γ΄ της δεύτερης αυτής
Οδηγίας, έχουν την έννοια ότι τυποποιημένη συμβατική
ρήτρα, με την οποία ο προμηθευτής επιφυλάσσεται του
δικαιώματός του να προβεί σε μονομερή τροποποίηση
της τιμής του παρεχόμενου φυσικού αερίου, αλλά χωρίς
αναφορά των λόγων, των όρων ή της εκτάσεως αυτής της
τροποποιήσεως, είναι σύμφωνη προς τις απαιτήσεις των
Οδηγιών αυτών, εφόσον διασφαλίζεται η τήρηση εύλο-
γου χρόνου προειδοποιήσεως των καταναλωτών για την
τροποποίηση της τιμής και το δικαίωμά τους να καταγγεί-
λουν τη σύμβαση, αν δεν επιθυμούν να αποδεχθούν τις
τροποποιήσεις αυτές.
Επί του πρώτου ερωτήματος, το Δικαστήριο αρχικά υπεν-
θυμίζει ότι, όπως προκύπτει από το άρθρο 1 παρ. 2 της
Οδηγίας 93/13, δεν υπόκεινται στις διατάξεις της Οδη-
γίας οι συμβατικές ρήτρες, που απηχούν νομοθετικές
ή κανονιστικές διατάξεις αναγκαστικού δικαίου. Όμως,
η δυνατότητα εξαιρέσεως συμβατικών ρητρών από το
πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας για το μοναδικό λόγο ότι
επαναλαμβάνουν εθνικές νομοθετικές ή κανονιστικές
διατάξεις, οι οποίες δεν έχουν εφαρμογή στη σύμβαση
που συνήψαν τα μέρη, ή ότι παραπέμπουν σε τέτοιες δι-
ατάξεις, θα έθιγε το καθεστώς προστασίας των κατανα-
λωτών που θεσπίζει η ως άνω Οδηγία. Υπό τις συνθήκες
αυτές, οι επαγγελματίες θα μπορούσαν ευχερώς να απο-
φύγουν τον έλεγχο καταχρηστικότητας των ρητρών που
δεν αποτέλεσαν αντικείμενο ατομικής διαπραγματεύ-
σεως με καταναλωτή, ακολουθώντας για τις ρήτρες των
συμβάσεών τους τη διατύπωση που προβλέπει η εθνική
νομοθεσία για τις ρήτρες ορισμένων κατηγοριών συμβά-
σεων. Το Δικαστήριο παρατηρεί ότι, όπως προκύπτει από
τη δικογραφία του εθνικού δικαστηρίου, η δυνατότητα
ενός επαγγελματία να αναπροσαρμόζει μονομερώς τις
τιμές του φυσικού αερίου χωρίς αναφορά του λόγου, των
όρων και της εκτάσεως της τροποποιήσεως της εν λόγω
τιμής προβλεπόταν από την εθνική κανονιστική ρύθμι-
ση, η οποία δεν είχε εφαρμογή στις ειδικές συμβάσεις
προμήθειας φυσικού αερίου που συνάπτει η RWE με κα-
ταναλωτές στο πλαίσιο της ελευθερίας των συμβάσεων.
Συνεπώς, επιλογή του Γερμανού νομοθέτη ήταν να μην
υπαγάγει τις ειδικές συμβάσεις στο καθεστώς της εθνικής
κανονιστικής ρυθμίσεως, που καθορίζει το περιεχόμενο
των ρητρών των συμβάσεων παροχής φυσικού αερίου.
Υπό τις συνθήκες αυτές, δεν αποκλείεται, δυνάμει του άρ-
θρου 1 παρ. 2 της Οδηγίας 93/13, η εφαρμογή της Οδη-
γίας όσον αφορά ρήτρες, όπως αυτές των επίμαχων ει-
δικών συμβάσεων στην κύρια δίκη. Συνεπώς, στο πρώτο
ερώτημα το Δικαστήριο απαντά ότι το άρθρο 1 παρ. 2 της
Οδηγίας 93/13 έχει την έννοια ότι η Οδηγία αυτή εφαρμό-
ζεται στις ρήτρες ΓΟ, που διαλαμβάνονται σε συμβάσεις,
συναπτόμενες μεταξύ επαγγελματία και καταναλωτή, οι
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
οποίες επαναλαμβάνουν κανόνα του εθνικού δικαίου
που εφαρμόζεται σε άλλη κατηγορία συμβάσεων και δεν
εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της οικείας εθνικής κα-
νονιστικής ρυθμίσεως.
Για το δεύτερο ερώτημα, το Δικαστήριο αρχικά υπενθυ-
μίζει ότι το σύστημα προστασίας, που θεσπίζει η Οδηγία
93/13, στηρίζεται στην ιδέα ότι ο καταναλωτής βρίσκε-
ται σε ασθενέστερη θέση έναντι του επαγγελματία όσον
αφορά τόσο την εξουσία διαπραγματεύσεως όσο και το
επίπεδο πληροφορήσεως, κατάσταση η οποία τον υπο-
χρεώνει να προσχωρήσει στους όρους που έχει διατυ-
πώσει εκ των προτέρων ο επαγγελματίας, χωρίς να έχει
τη δυνατότητα να επηρεάσει το περιεχόμενό τους. Λαμ-
βάνοντας υπόψη την ασθενέστερη αυτή θέση, η Οδηγία
93/13 προβλέπει στο άρθρο 3 παρ. 1 την απαγόρευση
των τυποποιημένων ρητρών, οι οποίες, παρά τις απαιτή-
σεις της καλής πίστεως, δημιουργούν εις βάρος του κα-
ταναλωτή ουσιώδη ανισορροπία μεταξύ των δικαιωμά-
των και υποχρεώσεων των μερών, που απορρέουν από
τη σύμβαση. Παράλληλα, το άρθρο 5 της Οδηγίας 93/13
επιβάλλει στους επαγγελματίες την υποχρέωση να δια-
τυπώνουν τις ρήτρες κατά τρόπο σαφή και κατανοητό. Η
πληροφόρηση, πριν τη σύναψη της συμβάσεως, σχετικά
με τους συμβατικούς όρους και τις συνέπειες της εν λόγω
συνάψεως είναι ουσιώδους σημασίας για τους κατανα-
λωτές. Βάσει ιδίως της πληροφορήσεως αυτής ο κατανα-
λωτής αποφασίζει, εάν επιθυμεί να δεσμεύεται από τους
όρους που έχει προδιατυπώσει ο επαγγελματίας. Για το
λόγο αυτό, ο νομοθέτης της Ένωσης έχει αποδώσει ιδι-
αίτερη σημασία στην πληροφόρηση αυτή του κατανα-
λωτή στο πλαίσιο της Οδηγίας 2003/55. Έτσι, το άρθρο 3
παρ. 3 της Οδηγίας αυτής υποχρεώνει τα κράτη μέλη να
διασφαλίζουν υψηλό επίπεδο προστασίας των κατανα-
λωτών όσον αφορά τη διαφάνεια των συμβατικών όρων.
Από το παράρτημα A της Οδηγίας 2003/55 προκύπτει ότι
τα εν λόγω κράτη έχουν, μεταξύ άλλων, την υποχρέωση
να λαμβάνουν μέτρα, ώστε να διασφαλίζεται ότι οι όροι
αυτοί θα είναι δίκαιοι και διαφανείς, ότι θα διατυπώνονται
με σαφή και κατανοητό τρόπο, ότι θα ανακοινώνονται
στους καταναλωτές πριν από τη σύναψη της συμβάσε-
ως και ότι αυτοί θα λαμβάνουν διαφανείς πληροφορίες
σχετικά με τις ισχύουσες τιμές και τα τιμολόγια, καθώς και
τους εφαρμοστέους ΓΟ.
Όσον αφορά τις τυποποιημένες ρήτρες, όπως η επίμαχη
στην κύρια δίκη, που επιτρέπουν στον προμηθευτή να
τροποποιεί μονομερώς το κόστος παροχής του φυσικού
αερίου, πρέπει να επισημανθεί ότι, τόσο από το σημείο
2 στοιχείο β΄ δεύτερο εδάφιο και δ΄ του παραρτήματος
της Οδηγίας 93/13 όσο και από το παράρτημα A στοιχείο
β΄ της Οδηγίας 2003/55, προκύπτει ότι ο νομοθέτης ανα-
γνώρισε, στο πλαίσιο των συμβάσεων αορίστου χρόνου,
όπως οι συμβάσεις παροχής φυσικού αερίου, την ύπαρ-
ξη ευλόγου συμφέροντος του προμηθευτή να μπορεί να
ΕΕΕυρΔ 2:2013
τροποποιεί το κόστος της υπηρεσίας του. Οι τυποποιη-
μένες ρήτρες, που καθιστούν δυνατή τέτοια μονομερή
αναπροσαρμογή, πρέπει να τηρούν τις απαιτήσεις καλής
πίστεως, ισορροπίας και διαφάνειας, που επιβάλλουν οι
εν λόγω Οδηγίες. Απόκειται, όμως, όχι στο Δικαστήριο,
αλλά στον εθνικό δικαστή να διαπιστώσει, εάν αυτό συμ-
βαίνει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Η αρμοδιότη-
τα του Δικαστηρίου αφορά τόσο την ερμηνεία των δια-
τάξεων των Οδηγιών αυτών όσο και τα κριτήρια που ο
εθνικός δικαστής μπορεί ή πρέπει να εφαρμόζει κατά την
εξέταση συμβατικής ρήτρας υπό το πρίσμα των Οδηγιών.
Όσον αφορά την εκτίμηση ρήτρας, που επιτρέπει στον
επαγγελματία να τροποποιεί μονομερώς το κόστος της
παρεχόμενης υπηρεσίας, το Δικαστήριο έχει ήδη κρίνει
ότι τόσο από τα άρθρα 3 και 5 όσο και από τα σημεία 1,
στοιχεία ι΄ και λ΄ και 2 στοιχεία β΄ και δ΄, του παραρτή-
ματος της Οδηγίας 93/13 προκύπτει ότι προς τον σκοπό
αυτό έχει ουσιώδη σημασία, αφενός, εάν η σύμβαση εκ-
θέτει κατά τρόπο διαφανή τον λόγο και τρόπο μεταβο-
λής του κόστους της παρεχόμενης υπηρεσίας, ώστε ο
καταναλωτής να μπορεί να προβλέψει, βάσει σαφών και
κατανοητών κριτηρίων, τις ενδεχόμενες μεταβολές του
κόστους αυτού και, αφετέρου, εάν οι καταναλωτές δικαι-
ούνται να λύσουν τη σύμβαση, στην περίπτωση που το
κόστος αυτό όντως τροποποιηθεί. Όσον αφορά, πρώτον,
την οφειλόμενη ενημέρωση του καταναλωτή, προκύ-
πτει ότι δεν εκπληρώνεται η υποχρέωση αυτή γνωστο-
ποιήσεως στον καταναλωτή του λόγου και του τρόπου
αναπροσαρμογής του εν λόγω κόστους καθώς και του
δικαιώματός του να καταγγείλει τη σύμβαση με την απλή
παραπομπή, με τους ΓΟ, σε νομοθετικό ή κανονιστικό κεί-
μενο, το οποίο ορίζει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις
των μερών. Είναι, πράγματι, ουσιώδες ο καταναλωτής να
ενημερώνεται από τον επαγγελματία σχετικά με το περι-
εχόμενο των επίμαχων διατάξεων. Μολονότι κατά το ση-
μείο 2 στοιχείο β΄ του παραρτήματος της Οδηγίας 93/13
και το παράρτημα A στοιχείο β΄ της Οδηγίας 2003/55
εναπόκειται βεβαίως στον πάροχο να ενημερώσει τους
καταναλωτές σχετικά με κάθε αύξηση των τιμολογίων,
τηρώντας εύλογη προθεσμία προειδοποιήσεως καθώς
και για το δικαίωμα τους να καταγγείλουν τη σύμβαση, η
υποχρέωση αυτή, η οποία προβλέπεται για την περίπτω-
ση που η εν λόγω επιχείρηση έχει την πρόθεση να ασκή-
σει το επιφυλαχθέν δικαίωμά της για τροποποίηση των
τιμολογίων, προστίθεται στην υποχρέωση ενημερώσεως
του καταναλωτή, πριν τη σύναψη της συμβάσεως και με
όρους σαφείς και κατανοητούς, για τις κύριες προϋποθέ-
σεις ασκήσεως του δικαιώματος αυτού μονομερούς τρο-
ποποιήσεως. Στο θεμιτό συμφέρον του επαγγελματία να
προστατευθεί για την περίπτωση αλλαγής των συνθηκών
αντιστοιχεί το εξίσου θεμιτό συμφέρον του καταναλωτή,
αφενός, να γνωρίζει και, άρα, να μπορεί να προβλέψει τις
συνέπειες που θα μπορούσε να έχει ως προς αυτόν, στο
μέλλον, η αλλαγή αυτή και, αφετέρου, να έχει στη διάθεσή
185

του σε μία τέτοια περίπτωση όλα τα δεδομένα, τα οποία
θα του δώσουν τη δυνατότητα να αντιδράσει με τον πλέ-
ον πρόσφορο τρόπο στη νέα κατάσταση. Όσον αφορά,
δεύτερον, το δικαίωμα του καταναλωτή να καταγγείλει τη
σύμβαση προμήθειας, που έχει συνάψει, στην περίπτωση
που ο επαγγελματίας τροποποιήσει μονομερώς τα ισχύ-
οντα τιμολόγια, έχει ουσιώδη σημασία η δυνατότητα κα-
ταγγελίας, που παρέχεται στον καταναλωτή, να μην είναι
κενός τύπος, αλλά να μπορεί όντως να ασκηθεί. Αυτό δεν
ισχύει, όταν, για λόγους που σχετίζονται με τις πρακτικές
λεπτομέρειες ασκήσεως του δικαιώματος καταγγελίας ή
με τις συνθήκες της οικείας αγοράς, ο εν λόγω καταναλω-
τής δεν έχει όντως τη δυνατότητα να αλλάξει προμηθευ-
τή ή όταν δεν έχει ενημερωθεί με τον δέοντα τρόπο και
εγκαίρως για την επικείμενη τροποποίηση, ώστε να μην
έχει τη δυνατότητα να ελέγξει τον τρόπο υπολογισμού
και, ενδεχομένως, να αλλάξει προμηθευτή. Συναφώς,
προσθέτει το Δικαστήριο, πρέπει να ληφθούν υπόψη,
ιδίως, το εάν η οικεία αγορά λειτουργεί υπό όρους αντα-
γωνισμού, το ενδεχόμενο κόστος για τον καταναλωτή της
καταγγελίας της συμβάσεως, το χρονικό διάστημα μετα-
ξύ της ανακοινώσεως και της ενάρξεως ισχύος των νέων
τιμολογίων, οι πληροφορίες που δόθηκαν κατά το χρόνο
της ανακοινώσεως αυτής, καθώς και το κόστος και ο ανα-
γκαίος χρόνος για την αλλαγή προμηθευτή. Κατόπιν όλων
των ανωτέρω, στο δεύτερο ερώτημα το Δικαστήριο δίνει
την απάντηση ότι τα άρθρα 3 και 5 της Οδηγίας 93/13, σε
συνδυασμό με το άρθρο 3 παρ. 3 της Οδηγίας 2003/55,
έχουν την έννοια ότι, προκειμένου να εκτιμηθεί αν μια τυ-
ποποιημένη συμβατική ρήτρα, με την οποία προμηθευ-
τής επιφυλάσσεται του δικαιώματός του να τροποποιεί
το κόστος παροχής φυσικού αερίου, ανταποκρίνεται ή
όχι στις απαιτήσεις της καλής πίστεως, της ισορροπίας
και της διαφάνειας που επιβάλλουν οι διατάξεις αυτές,
έχουν, ιδίως, ουσιώδη σημασία, εάν η σύμβαση εκθέτει
κατά τρόπο διαφανή το λόγο και τρόπο αναπροσαρμο-
γής του εν λόγω κόστους, ώστε ο καταναλωτής να μπορεί
να προβλέψει, βάσει σαφών και κατανοητών κριτηρίων,
τις ενδεχόμενες μεταβολές του κόστους αυτού. Η έλλειψη
ενημερώσεως επί του σημείου αυτού δεν μπορεί, κατ’ αρ-
χήν, να αντισταθμιστεί από το γεγονός και μόνο ότι οι κα-
ταναλωτές, κατά την εκτέλεση της συμβάσεως, θα ενημε-
ρώνονται, αφενός, για την τροποποίηση του κόστους με
τήρηση εύλογης προθεσμίας προειδοποιήσεως και, αφε-
τέρου, για το δικαίωμά τους να καταγγείλουν τη σύμβα-
ση, εάν δεν επιθυμούν να αποδεχθούν την τροποποίηση
αυτή και εάν υπάρχει, υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες,
πραγματική δυνατότητα ασκήσεως του δικαιώματος κα-
ταγγελίας, που παρέχεται στον καταναλωτή. Η εκτίμηση
ανήκει στον εθνική δικαστή, αφού λάβει υπόψη του όλες
τις ιδιαίτερες περιστάσεις της συγκεκριμένης υποθέσεως,
συμπεριλαμβανομένου του συνόλου των ρητρών των ΓΟ
των καταναλωτικών συμβάσεων, μεταξύ των οποίων πε-
ριλαμβάνεται η επίδικη ρήτρα.
186
Επισκόπηση Νομολογίας
V. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Επιμ.: Παναγιώτης Αργαλιάς
u Η εφαρμογή της Οδηγίας 1999/70 σχετικά με
τη συμφωνία πλαίσιο για την εργασία ορισμένου
χρόνου στο προσωρινώς απασχολούμενο προ-
σωπικό
Διαδοχικές συμβάσεις εργασίας και προσωρινώς
απασχολούμενοι εργαζόμενοι
Οδηγία 1999/70/EΚ – ρήτρα 2 – πεδίο εφαρμογής – επιχεί-
ρηση προσωρινής απασχολήσεως προσωπικού – διάθεση
προσωπικού – προσωρινώς απασχολούμενοι εργαζόμε-
νοι – διαδοχικές συμβάσεις εργασίας ορισμένου χρόνου
ΔΕΕ C-290/12, Della Rocca, 11.04.2013 – Προδικαστικό
ερώτημα
Η συγκεκριμένη αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφο-
ρά την ερμηνεία των ρητρών 2 και 5 της Οδηγίας 1999/70.
Σύμφωνα με τη ρήτρα 2 της εν λόγω Οδηγίας, η παρούσα
συμφωνία εφαρμόζεται σ’ όλους τους εργαζομένους ορι-
σμένου χρόνου που έχουν σύμβαση ή σχέση εργασίας,
όπως αυτές καθορίζονται από τη νομοθεσία, τις συλλογι-
κές συμβάσεις ή την πρακτική σε κάθε κράτος μέλος. Επι-
προσθέτως, τα κράτη μέλη, ύστερα από διαβουλεύσεις
με τους κοινωνικούς εταίρους, ή/και οι κοινωνικοί εταίροι
μπορούν να αποφασίσουν ότι η παρούσα συμφωνία δεν
εφαρμόζεται α) στις σχέσεις βασικής επαγγελματικής κα-
τάρτισης και τα συστήματα μαθητείας, β) στις συμβάσεις
ή τις σχέσεις εργασίας που έχουν συναφθεί στο πλαίσιο
ενός ειδικού δημόσιου ή από το δημόσιο υποστηριζόμε-
νου προγράμματος κατάρτισης, ένταξης και επαγγελμα-
τικής επανεκπαίδευσης. Σύμφωνα επίσης με τη ρήτρα 5
της συμφωνίας-πλαισίου, προκειμένου να αποτραπεί η
κατάχρηση, που μπορεί να προκύψει από τη χρησιμοποί-
ηση διαδοχικών συμβάσεων ή σχέσεων εργασίας ορισμέ-
νου χρόνου, τα κράτη μέλη, όταν δεν υπάρχουν ισοδύνα-
μα νομοθετικά μέτρα για την πρόληψη των καταχρήσε-
ων, λαμβάνουν ένα ή περισσότερα από τα ακόλουθα μέ-
τρα: α) αντικειμενικούς λόγους που να δικαιολογούν την
ανανέωση τέτοιων συμβάσεων ή σχέσεων εργασίας, β)
τη μέγιστη συνολική διάρκεια διαδοχικών συμβάσεων ή
σχέσεων εργασίας ορισμένου χρόνου, γ) τον αριθμό των
ανανεώσεων τέτοιων συμβάσεων ή σχέσεων εργασίας.
Σύμφωνα με το νομοθετικό διάταγμα 276/03, ως σύμβα-
ση διαθέσεως εκτάκτου προσωπικού νοείται η σύμβαση,
που έχει ως αντικείμενο την επ’ αορίστου ή για ορισμένο
χρόνο επαγγελματική παροχή προσωπικού, στο πλαίσιο
της οποίας οι εργαζόμενοι ασκούν επικερδώς τη δραστη-
ριότητά τους, υπό τη διεύθυνση και τον έλεγχο του φο-
ρέα που χρησιμοποιεί το οικείο προσωπικό. Πρόκειται,
συνεπώς, για μια διμερή σύμβαση μεταξύ του φορέα που
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
διαθέτει το προσωπικό και εκείνου που το χρησιμοποιεί,
στο πλαίσιο της οποίας ο πρώτος φορέας διαθέτει στον
δεύτερο το προσωπικό, που ο ίδιος προσέλαβε, έναντι
αμοιβής. Αυτή η σύμβαση διαθέσεως προσωπικού συνο-
δεύεται από σύμβαση εργασίας μεταξύ του φορέα που
διαθέτει το προσωπικό και του εργαζομένου. Το άρθρο 20
παρ. 4 του νομοθετικού διατάγματος 276/03 προβλέπει
ότι η διάθεση προσωπικού για ορισμένο χρόνο επιτρέπε-
ται για τεχνικούς λόγους ή για λόγους που άπτονται των
αναγκών παραγωγής, οργανώσεως ή αντικαταστάσεως
εργαζομένων, ακόμη και αν οι λόγοι αυτοί συνδέονται με
τη συνήθη δραστηριότητα του χρήστη. Οι εθνικές συλλο-
γικές συμβάσεις εργασίας μπορούν να προβλέπουν τον
καθορισμό ποσοτικών ορίων όσον αφορά τη διάθεση
προσωπικού για ορισμένο χρόνο, έστω και κατά τρόπο
μη ενιαίο. Το άρθρο 27 του νομοθετικού διατάγματος
276/03 προβλέπει ότι, όταν η διάθεση προσωπικού δεν
τηρεί τα όρια και τις προϋποθέσεις, που προβλέπουν οι
διατάξεις του εν λόγω νομοθετικού διατάγματος, ο εργα-
ζόμενος δύναται να ζητήσει, με έγγραφο, το οποίο μπο-
ρεί να κοινοποιηθεί μόνο στο χρήστη, να αναγνωρισθεί
ότι υφίσταται σχέση εργασίας μεταξύ του ιδίου και του
χρήστη, με ισχύ από την έναρξη της εν λόγω διαθέσεως.
Σύμφωνα με τα πραγματικά περιστατικά, ο Ο. Della Rocca
συνήψε με την Obiettivo Lavoro SpA, εταιρία προσωρινής
απασχολήσεως προσωπικού, τρεις διαδοχικές συμβάσεις
εργασίας ορισμένου χρόνου, βάσει των οποίων τέθηκε
στη διάθεση της Poste Italiane με την ιδιότητα του ταχυ-
δρόμου. Οι συμβάσεις αυτές κάλυπταν τις περιόδους από
τις 2 Νοεμβρίου 2005 έως τις 31 Ιανουαρίου 2006, από τις
2 Φεβρουαρίου έως τις 30 Σεπτεμβρίου 2006, καθώς και
από τις 2 Οκτωβρίου 2006 έως τις 31 Ιανουαρίου 2007.
Οι εν λόγω συμβάσεις εργασίας συνήφθησαν βάσει μιας
συμβάσεως διαθέσεως προσωπικού για ορισμένο χρόνο,
η οποία είχε συναφθεί μεταξύ της Obiettivo Lavoro και
της Poste Italiane, με σκοπό την αντικατάσταση του από-
ντος προσωπικού της υπηρεσίας διανομής αλληλογραφί-
ας στην επαρχία της Καμπανίας. Είναι σαφές ότι μόνον η
σύμβαση διαθέσεως προσωπικού, και όχι οι συμβάσεις
εργασίας ορισμένου χρόνου, περιέχει τους αντικειμενι-
κούς λόγους που δικαιολογούν τη σύναψη και την ανανέ-
ωσή τους. Ο Ο. Della Rocca, κρίνοντας ότι οι λόγοι, στους
οποίους στηρίχθηκε η διάθεση προσωπικού για ορισμέ-
νο χρόνο, ήταν «αόριστοι και αβάσιμοι» και ότι η παράτα-
σή της δεν ήταν αιτιολογημένη, προσέφυγε ενώπιον του
Tribunale di Napoli, ζητώντας να αναγνωρισθεί ότι, στο
μέτρο που η εν λόγω διάθεση προσωπικού ήταν παρά-
τυπη υπό το πρίσμα των άρθρων 20, 21 και 27 του νο-
μοθετικού διατάγματος 276/03, υφίστατο μεταξύ εκείνου
και της Poste Italiane σχέση εργασίας ορισμένου χρόνου.
Κατά την Poste Italiane, οι λόγοι που δικαιολογούν την
προσφυγή στη σύναψη συμβάσεων διαθέσεως προσωπι-
κού ήταν επαρκώς προσδιορισμένοι και πραγματικοί.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Το κρινόμενο ζήτημα, που τίθεται στο πλαίσιο του προ-
δικαστικού ερωτήματος, είναι, εάν η Οδηγία 1999/70 και
η συμφωνία-πλαίσιο πρέπει να ερμηνευθούν υπό την
έννοια ότι έχουν εφαρμογή στη σχέση εργασίας ορισμέ-
νου χρόνου μεταξύ ενός προσωρινώς απασχολούμενου
εργαζομένου και μιας επιχειρήσεως διαθέσεως προσωρι-
νώς απασχολούμενου προσωπικού ή στη σχέση εργασί-
ας ορισμένου χρόνου μεταξύ του εν λόγω εργαζομένου
και μιας επιχειρήσεως που χρησιμοποιεί τέτοιο προσωπι-
κό. Το ΔΕΕ έκρινε ότι η Οδηγία 1999/70 και η συμφωνία-
πλαίσιο πρέπει να ερμηνευθούν υπό την έννοια ότι δεν
εφαρμόζονται ούτε στη σχέση εργασίας ορισμένου χρό-
νου μεταξύ ενός προσωρινώς απασχολούμενου εργαζο-
μένου και μιας επιχειρήσεως προσωρινής απασχολήσεως
προσωπικού, αλλά ούτε στη σχέση εργασίας ορισμένου
χρόνου μεταξύ ενός τέτοιου εργαζομένου και μιας επιχει-
ρήσεως που χρησιμοποιεί προσωρινώς απασχολούμενο
προσωπικό.
u Προστασία των μισθωτών εργαζομένων σε
περίπτωση αφερεγγυότητας του εργοδότη
Δυνατότητα περιορισμού της εγγυήσεως στις απαι-
τήσεις που υφίσταντο πριν από την καταχώριση στο
εμπορικό μητρώο της δικαστικής αποφάσεως περί κι-
νήσεως της διαδικασίας δικαστικής εξυγιάνσεως
Οδηγία 80/987/ΕΟΚ – Οδηγία 2002/74/ΕΚ – Οδηγία
2008/94/ΕΚ – άρθρα 2 και 3 – πρόβλεψη εγγυήσεων –
απαιτήσεις μισθωτών εργαζομένων – διαδικασία δικα-
στικής εξυγιάνσεως – αποτελέσματα – συνέχιση των δρα-
στηριοτήτων του εργοδότη
ΔΕΕ C-247/12, Mustafa, 18.04.2013 – Προδικαστικό ερώ-
τημα
Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμη-
νεία του άρθρου 2 παρ. 1 της Οδηγίας 80/987/EOK σχε-
τικά με την προστασία των μισθωτών σε περίπτωση αφε-
ρεγγυότητος του εργοδότη, όπως τροποποιήθηκε από
την Οδηγία 2002/74/ΕΚ. Σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ. 1
της Οδηγίας 2008/94, για τους σκοπούς της παρούσας
Οδηγίας, ένας εργοδότης θεωρείται σε κατάσταση αφε-
ρεγγυότητας υπό τις παρακάτω προϋποθέσεις:
- όταν έχει ζητηθεί η έναρξη συλλογικής διαδικασίας, που
βασίζεται στην αφερεγγυότητά του, προβλεπόμενη από
τις νομοθετικές, κανονιστικές ή διοικητικές διατάξεις
ενός κράτους μέλους,
- όταν η έναρξη της εν λόγω συλλογικής διαδικασίας επι-
φέρει τη μερική ή ολική πτωχευτική απαλλοτρίωση του
εν λόγω εργοδότη, καθώς και το διορισμό συνδίκου ή
προσώπου που ασκεί παρεμφερή καθήκοντα,
- και η αρχή που είναι αρμόδια δυνάμει των σχετικών δι-
ατάξεων, α) είτε αποφάσισε την έναρξη της διαδικασίας,
187

β) είτε διαπίστωσε ότι η επιχείρηση ή η εγκατάσταση
του εργοδότη έκλεισε οριστικά και ότι η ανεπάρκεια
των διαθεσίμων στοιχείων του ενεργητικού δεν δικαιο-
λογεί την έναρξη της διαδικασίας.
Η προσφεύγουσα της κύριας δίκης εργάστηκε βάσει συμ-
βάσεως εργασίας αδιαλείπτως μεταξύ της 19ης Ιουνίου
2006 και της 20ής Απριλίου 2011 για την Orfey – Kardzhali
EOOD. Με απόφαση της 25ης Φεβρουαρίου 2010, το
Okrazhen sad Kardzhali διαπίστωσε ότι η Orfey ήταν
αφερέγγυα από την 22ας Ιουλίου 2009, κίνησε διαδικασία
δικαστικής εξυγιάνσεως, διέταξε τη συνέχιση των δρα-
στηριοτήτων της Orfey, διόρισε προσωρινό εκκαθαριστή
και καθόρισε την ημερομηνία της πρώτης συνελεύσεως
των πιστωτών. Με μεταγενέστερη απόφαση, το Okrazhen
sad Kardzhali διαπίστωσε ότι η Orfey τελούσε σε κατά-
σταση παύσεως πληρωμών και διέταξε την παύση των
δραστηριοτήτων, καθώς και την εκκαθάριση και διανομή
των περιουσιακών στοιχείων που ανήκαν στην πτωχευ-
τική περιουσία. Δεν αμφισβητείται, στην υπόθεση της
κύριας δίκης, ότι η M. V. Mustafa έχει απαιτητές αλλά μη
ικανοποιηθείσες αξιώσεις κατά της Orfey, που αφορούν
μια μεικτή αμοιβή για τον Απρίλιο 2011 και μια αποζη-
μίωση μη ληφθείσας άδειας, αξίωση η οποία γεννήθηκε
επίσης μετά τις 2 Μαρτίου 2010. Με αίτηση της 16ης Ιου-
νίου 2011, ζήτησε από το Ταμείο Εγγυημένων Απαιτήσε-
ων την ικανοποίηση των απαιτήσεων αυτών. Η αίτηση
αυτή απορρίφθηκε με το αιτιολογικό, αφενός, ότι δεν
υποβλήθηκε εντός της νόμιμης προθεσμίας των 30 ημε-
ρών από της ημερομηνίας καταχωρίσεως στο εμπορικό
μητρώο της αποφάσεως περί κινήσεως της διαδικασίας
δικαστικής εξυγιάνσεως και, αφετέρου, ότι η προβαλλό-
μενη απαίτηση γεννήθηκε μετά την εν λόγω καταχώριση.
Το Ταμείο Εγγυημένων Απαιτήσεων, όμως, παρεμβαίνει
μόνο για απαιτήσεις αφορώσες μισθούς και αποζημιώ-
σεις μη ληφθείσας άδειας, που γεννήθηκαν κατά τη δι-
άρκεια των έξι τελευταίων ημερολογιακών μηνών πριν
από τον μήνα, κατά τον οποίο καταχωρήθηκε στο εμπο-
ρικό μητρώο η δικαστική απόφαση περί κινήσεως της
διαδικασίας δικαστικής εξυγιάνσεως. H προσφεύγουσα
της κύριας δίκης άσκησε κατόπιν αυτού προσφυγή κατά
της αποφάσεως αυτής ενώπιον του Administrativen sad
Kardzhali, η οποία επίσης απορρίφθηκε με το σκεπτικό
ότι οι απαιτήσεις είχαν γεννηθεί μετά την ημερομηνία
καταχωρίσεως στο εμπορικό μητρώο της δικαστικής
αποφάσεως περί κινήσεως της διαδικασίας δικαστικής
εξυγιάνσεως. Εν συνεχεία, η προσφεύγουσα της κύριας
δίκης προσέβαλε την τελευταία αυτή απόφαση ενώπιον
του Varhoven administrativen sad. Το δικαστήριο αυτό
τονίζει ότι η διαφορά της κύριας δίκης αφορά, μεταξύ
άλλων, το ζήτημα, αν η εγγύηση πρέπει να καλύπτει τις
απαιτήσεις εργαζομένου κατά του εργοδότη του, που
γεννήθηκαν, αφενός, μετά την καταχώριση στο εμπορι-
κό μητρώο της δικαστικής αποφάσεως περί κινήσεως
της διαδικασίας δικαστικής εξυγιάνσεως του εργοδότη,
188
Επισκόπηση Νομολογίας
με την οποία διαπιστώθηκε η αφερεγγυότητα αυτού και,
αφετέρου, πριν από την καταχώριση στο ίδιο μητρώο
της δικαστικής αποφάσεως, με την οποία διαπιστώνεται
η παύση των πληρωμών και διατάσσεται η παύση των
δραστηριοτήτων του εργοδότη, καθώς και εκκαθάριση
και διανομή των περιουσιακών στοιχείων που ανήκουν
στην πτωχευτική περιουσία. Υπογραμμίζοντας ότι το
βουλγαρικό δίκαιο προβλέπει αποκλειστικά εγγύηση των
απαιτήσεων των εργαζομένων που έχουν γεννηθεί πριν
από την καταχώριση στο εμπορικό μητρώο της πρώτης
από τις δύο αυτές δικαστικές αποφάσεις, το αιτούν δικα-
στήριο εκφράζει αμφιβολίες ως προς το συμβατό μιας τέ-
τοιας εθνικής κανονιστικής ρυθμίσεως προς την Οδηγία
80/987, δεδομένου ότι η απόφαση αυτή δεν διαπιστώνει
ακόμη την «παύση των πληρωμών» και δεν διατάσσει την
παύση των δραστηριοτήτων του εργοδότη.
Με το πρώτο και μοναδικό προδικαστικό ερώτημα τίθεται
το ζήτημα, εάν η Οδηγία 2008/94 έχει την έννοια ότι υπο-
χρεώνει τα κράτη μέλη να προβλέπουν εγγυήσεις για τις
απαιτήσεις των εργαζομένων σε κάθε στάδιο της διαδικα-
σίας αφερεγγυότητας του εργοδότη τους και, ειδικότερα,
ότι απαγορεύει στα κράτη μέλη να προβλέπουν εγγύηση
αποκλειστικά για τις απαιτήσεις των εργαζομένων, που
έχουν γεννηθεί πριν από την καταχώριση στο εμπορικό
μητρώο της δικαστικής αποφάσεως περί κινήσεως της δι-
αδικασίας δικαστικής εξυγιάνσεως, μολονότι η απόφαση
αυτή δεν διατάσσει την παύση των δραστηριοτήτων του
εργοδότη.
Το ΔΕΕ έκρινε ότι η Οδηγία 2008/94 έχει την έννοια ότι δεν
υποχρεώνει τα κράτη μέλη να προβλέπουν εγγυήσεις για
τις απαιτήσεις των εργαζομένων σε κάθε στάδιο της δια-
δικασίας αφερεγγυότητας του εργοδότη τους. Ειδικότερα,
δεν εμποδίζει τα κράτη μέλη να προβλέπουν εγγύηση
αποκλειστικά για τις απαιτήσεις των εργαζομένων που γεν-
νήθηκαν πριν από την καταχώριση στο εμπορικό μητρώο
της δικαστικής αποφάσεως περί κινήσεως της διαδικασίας
δικαστικής εξυγιάνσεως, μολονότι η απόφαση αυτή δεν δι-
ατάσσει την παύση των δραστηριοτήτων του εργοδότη.
u Ίση μεταχείριση στην απασχόληση και στην
εργασία
Απαγόρευση των διακρίσεων λόγω γενετήσιου προ-
σανατολισμού
Οδηγία 2000/78/ΕΚ – άρθρα 2 παρ. 2 στοιχείο α΄, 10 παρ.
1, και 17 – πραγματικά περιστατικά – επαγγελματικός πο-
δοσφαιρικός σύλλογος – κοινή γνώμη – δημόσιες δηλώ-
σεις – πρόσληψη ποδοσφαιριστή – ομοφυλόφιλος
ΔΕΕ C-81/12, Asociaţia Accept, 25.04.2013 – Προδικαστι-
κό ερώτημα
Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμη-
νεία των άρθρων 2 παρ. 2 στοιχείο α΄, 10 παρ. 1, και 17
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
της Οδηγίας 2000/78/ΕΚ. Σκοπός θέσπισης της Οδηγί-
ας 2000/78 αποτελεί η καταπολέμηση των διακρίσεων
λόγω θρησκείας ή πεποιθήσεων, ειδικών αναγκών, ηλικί-
ας ή γενετήσιου προσανατολισμού στον τομέα της απα-
σχόλησης και της εργασίας, προκειμένου να υλοποιηθεί
η αρχή της ίσης μεταχείρισης στα κράτη μέλη. Σύμφωνα
με το άρθρο 2 παρ. 2 της Οδηγίας 2000/78, συντρέχει
άμεση διάκριση, όταν ένα πρόσωπο υφίσταται μετα-
χείριση λιγότερο ευνοϊκή απ’ αυτήν την οποία υφίστα-
ται, υπέστη ή θα υφίστατο σε ανάλογη κατάσταση ένα
άλλο πρόσωπο. Επιπλέον, σύμφωνα με το άρθρο 10 της
προαναφερθείσας Οδηγίας, τα κράτη μέλη λαμβάνουν
τα αναγκαία μέτρα, σύμφωνα με την εθνική δικονομία,
προκειμένου να διασφαλίζουν ότι, όταν ένα πρόσωπο,
που θεωρεί εαυτό ζημιωθέν από τη μη τήρηση της αρχής
της ίσης μεταχείρισης, προσάγει, ενώπιον δικαστηρίου ή
άλλης αρμόδιας αρχής, πραγματικά περιστατικά, από τα
οποία τεκμαίρεται η ύπαρξη άμεσης ή έμμεσης διάκρι-
σης, θα εναπόκειται στον εναγόμενο να αποδείξει ότι
δεν υπήρξε παραβίαση της αρχής της ίσης μεταχείρισης.
Τέλος, σύμφωνα με το άρθρο 17 της Οδηγίας 2000/78, τα
κράτη μέλη καθορίζουν τους κανόνες επιβολής κυρώσε-
ων, σε περίπτωση παραβίασης των εθνικών διατάξεων
που θεσπίζονται κατ’ εφαρμογή της εν λόγω Οδηγίας και
λαμβάνουν όλα τα αναγκαία μέτρα εφαρμογής τους. Οι
κυρώσεις, οι οποίες μπορεί να περιλαμβάνουν την κατα-
βολή αποζημίωσης στο θύμα, πρέπει να είναι αποτελε-
σματικές, ανάλογες με την παράβαση και αποτρεπτικές.
Στις 3 Μαρτίου 2010, η Accept, μη κυβερνητική οργάνω-
ση επιφορτισμένη με την προώθηση και την προστασία
των δικαιωμάτων των λεσβιών, των ομοφυλοφίλων, των
αμφισεξουαλικών και τρανσεξουαλικών ατόμων, κατέ-
θεσε καταγγελία σε βάρος του G. Becali και του SC Fotbal
Club Steaua Bucureşti SA, επικαλούμενη την προσβολή
της αρχής της ίσης μεταχειρίσεως σε θέματα προσλήψε-
ων. Προς στήριξη της καταγγελίας της, η Accept υποστή-
ριξε ότι, στο πλαίσιο συνεντεύξεως με αντικείμενο την
πιθανή μεταγραφή του X, επαγγελματία ποδοσφαιριστή,
και τον υποτιθέμενο γενετήσιο προσανατολισμό του, ο
G. Becali είχε προβεί στις 13 Φεβρουαρίου 2010 σε δη-
λώσεις από τις οποίες συναγόταν, κατά την Accept, ότι,
μεταξύ άλλων, αντί να προσλάβει ποδοσφαιριστή εμφα-
νιζόμενο ως ομοφυλόφιλο, ο G. Becali θα προτιμούσε
να προστρέξει σε παίκτη της ομάδας των εφήβων. Οι
δηλώσεις του G. Begali έχουν ως εξής: «Δεν θα προσλάμ-
βανα στην ομάδα έναν ομοφυλόφιλο, ακόμα και αν επρό-
κειτο να διαλυθεί ο [FC Steaua]. Οι φήμες είναι φήμες, πώς
όμως καθίσταται τούτο είδηση και μάλιστα πρωτοσέλιδη;
Ενδέχεται να είναι ψευδές ότι είναι ομοφυλόφιλος. Αν όμως
τούτο αληθεύει; Στην οικογένειά μου δεν έχει καμία δουλειά
ένας gay και ο [FC Steaua] είναι η οικογένειά μου. Αντί με
έναν gay, καλύτερο θα ήταν να παίζαμε με έναν παίκτη της
ομάδας των εφήβων. Για μένα δεν υφίσταται ζήτημα δυ-
σμενούς διακρίσεως. Ουδείς μπορεί να με υποχρεώσει να
ΕΕΕυρΔ 2:2013
εργαστώ με οποιονδήποτε. Όπως αυτοί έχουν δικαιώματα,
έτσι και εγώ έχω το δικαίωμα να εργάζομαι με όποιους μου
αρέσουν. Ακόμη και αν ο Θεός μου έλεγε στον ύπνο μου ότι
ο Χ δεν είναι ομοφυλόφιλος 100%, δεν θα τον προσλάμβα-
να! Γράφηκαν πολλά στις εφημερίδες ότι είναι ομοφυλόφι-
λος. Ακόμη και αν η ŢSKA μού τον παραχωρούσε δωρεάν,
και πάλι δεν θα τον προσλάμβανα! Θα μπορούσε να είναι
κάποιος εξαιρετικά εριστικός, ακόμη και ο μεγαλύτερος μέ-
θυσος, αλλά, αν είναι ομοφυλόφιλος, δεν θέλω ούτε καν να
ακούω γι’ αυτόν».
Κατά την Accept, οι εικασίες των δημοσιογράφων, τις
οποίες προσυπέγραψε ο G. Becali, ότι ο X είναι ομοφυ-
λόφιλος, απέτρεψαν τη σύναψη συμβάσεως εργασίας με
τον εν λόγω παίκτη. Η Accept υποστήριξε ότι ο G. Becali
ευθύνεται για άμεση δυσμενή διάκριση λόγω γενετήσι-
ου προσανατολισμού, με αποτέλεσμα να παραβιάζεται η
αρχή της ισότητας σε θέματα προσλήψεων και να θίγεται
η αξιοπρέπεια των ομοφυλοφίλων. Όσον αφορά τον έτε-
ρο διάδικο και, συγκεκριμένα, τον FC Steaua, η Accept
υποστήριξε ότι, παρά το γεγονός ότι οι δηλώσεις του G.
Becali μεταδόθηκαν από τα μέσα ενημερώσεως, ο ποδο-
σφαιρικός αυτός σύλλογος ουδέποτε έλαβε αποστάσεις
από αυτές. Αντιθέτως, το συμβούλιο του FC Steaua επι-
βεβαίωσε, κατά την Accept, ότι για την πρόσληψη των
παικτών ακολουθούνταν η συγκεκριμένη πολιτική από
το σύλλογο για το λόγο ότι «η ομάδα είναι μια οικογένεια»
και η παρουσία στους κόλπους της ενός ομοφυλοφίλου
«θα δημιουργούσε εντάσεις στην ομάδα και στις τάξεις των
θεατών». Εξάλλου, η Accept θεώρησε ότι, κατά το χρόνο
κατά τον οποίο ο G. Becali προέβη στις επίδικες δηλώ-
σεις, εξακολουθούσε να είναι μέτοχος του FC Steaua. Με
απόφαση της 13ης Οκτωβρίου 2010, το CNCD έκρινε ότι η
επίδικη στο πλαίσιο της κύριας δίκης κατάσταση εξέφευ-
γε του πλαισίου μιας ενδεχόμενης εργασιακής σχέσεως.
Κατά το CNCD, οι δηλώσεις του G. Becali δεν μπορούσαν
να εκληφθούν ως προερχόμενες από εργοδότη ή από το
νόμιμο εκπρόσωπό του ή από αρμόδιο για τις προσλή-
ψεις πρόσωπο, τη στιγμή μάλιστα κατά την οποία ο G.
Becali έφερε, κατά τον χρόνο των συγκεκριμένων δηλώ-
σεων, την ιδιότητα του μετόχου του FC Steaua. Πάντως,
το CNCD θεώρησε ότι οι δηλώσεις του G. Becali στοιχειο-
θετούσαν δυσμενή διάκριση υπό τη μορφή παρενοχλή-
σεως. Κατόπιν τούτου, επέβαλε στον τελευταίο την ποινή
της προειδοποιήσεως, μόνης τότε εφικτής κυρώσεως. Η
Accept άσκησε ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου προ-
σφυγή/αγωγή κατά της ανωτέρω αποφάσεως, αιτούμε-
νη κατ’ ουσίαν, κατ’ αρχάς, την ακύρωσή της, ακολούθως
δε, να διαπιστωθεί ότι τα επίδικα πραγματικά περιστατι-
κά εμπίπτουν στον εργασιακό τομέα και ότι απεδείχθη
ότι έλαβαν χώρα πραγματικά περιστατικά, επιτρέποντα
να υποτεθεί η ύπαρξη δυσμενούς διακρίσεως, τέλος δε,
να επιβληθεί η ποινή του χρηματικού προστίμου αντί της
προειδοποιήσεως.
189

Τα δύο πρώτα ερωτήματα αποσκοπούν να προσδιοριστεί
κατ’ ουσίαν, εάν τα άρθρα 2 παρ. 2 και 10 παρ. 1 της Οδη-
γίας 2000/78 έχουν την έννοια ότι πραγματικά περιστατι-
κά, όπως αυτά της διαφοράς της κύριας δίκης, επιδέχο-
νται το χαρακτηρισμό των «πραγματικών περιστατικών,
από τα οποία τεκμαίρεται η ύπαρξη δυσμενούς διακρίσεως»
όσον αφορά επαγγελματικό ποδοσφαιρικό σύλλογο. Για
την κρίση της έννοιας των πραγματικών περιστατικών θα
πρέπει να συνεκτιμηθεί ότι οι επίδικες δηλώσεις προέρ-
χονται από πρόσωπο εμφανιζόμενο και εκλαμβανόμενο
από τα μέσα ενημερώσεως, αλλά και από την κοινωνία, ως
ο κύριος διευθύνων τον εν λόγω σύλλογο, χωρίς πάντως
να διαθέτει κατ’ ανάγκην τη νομική ικανότητα να τον δε-
σμεύει και να τον εκπροσωπεί επί θεμάτων προσλήψεων.
Το ΔΕΕ, σε μια αρχική του σκέψη, κρίνει ότι η εκτίμηση
των πραγματικών περιστατικών, από τα οποία τεκμαί-
ρεται η ύπαρξη δυσμενούς διακρίσεως, εναπόκειται στο
εθνικό δικαιοδοτικό όργανο ή σε άλλο αρμόδιο όργανο,
σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο ή την εθνική πρακτική. Το
ΔΕΕ κρίνει ότι το γεγονός και μόνον ότι δηλώσεις, όπως
αυτές στο πλαίσιο της κύριας δίκης, δεν προέρχονται ευ-
θέως από συγκεκριμένο εναγόμενο διάδικο, δεν απαγο-
ρεύει κατ’ ανάγκην το να είναι εφικτή η στοιχειοθέτηση,
όσον αφορά το συγκεκριμένο διάδικο, του υποστατού
των «πραγματικών περιστατικών, από τα οποία τεκμαίρε-
ται η ύπαρξη δυσμενούς διακρίσεως». Με άλλα λόγια, ο
εναγόμενος εργοδότης τελεί σε αδυναμία να αρνηθεί
το υποστατό πραγματικών περιστατικών, από τα οποία
τεκμαίρεται ότι ασκεί πολιτική προσλήψεων ενέχουσα
δυσμενή διάκριση, περιοριζόμενος στο επιχείρημα ότι
οι υπονοούσες την ύπαρξη ομοφοβικής πολιτικής προ-
σλήψεων δηλώσεις προέρχονται από πρόσωπο, το οποίο,
μολονότι ισχυρίζεται και διαδραματίζει προφανώς σημα-
ντικό ρόλο σε επίπεδο διοικήσεως του ιδίου εργοδότη,
δεν έχει ικανότητα δικαίου να τον δεσμεύει επί θεμάτων
προσλήψεων.
VΙ. ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ
Επιμ.: Ευθυμία Τσολάκου
u Συμφωνίες που «λόγω του αντικειμένου» τους
χαρακτηρίζονται ως αντίθετες προς το άρθρο
101 παρ. 1 ΣΛΕΕ
Διμερείς συμφωνίες μεταξύ ασφαλιστικής εταιρίας
και συνεργείων επισκευής αυτοκινήτων σχετικά με
την ωριαία αμοιβή επισκευής
άρθρο 101 παρ. 1 ΣΛΕΕ – εφαρμογή αντίστοιχης εθνικής
ρυθμίσεως – αυξημένη ωριαία αμοιβή ανάλογα με τον
αριθμό των ασφαλιστικών συμβολαίων – μεσίτες ασφα-
λίσεων – έννοια της «συμφωνίας που έχει ως αντικείμενο
τον περιορισμό του ανταγωνισμού»
190
Επισκόπηση Νομολογίας
ΔΕΕ C-32/11, Allianz Hungária Biztosító κ.λπ., 14.03.2013
– Προδικαστικό ερώτημα
Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμη-
νεία του άρθρου 101 παρ. 1 ΣΛΕΕ και υποβλήθηκε στο
πλαίσιο διαφοράς μεταξύ των εταιριών Allianz Hungária
Biztosító Zrt., Generali-Providencia Biztosító Zrt., Magyar
Peugeot Márkakereskedők Biztosítási Alkusz Kft και
Paragon-Alkusz Zrt., νόμιμος διάδοχος της Magyar
Opelkereskedők Bróker Kft, και της ενώσεως Gépjármű
Márkakereskedők Országos Szövetsége αφενός, και της
Gazdasági Versenyhivatal (αρμόδιας για τον ανταγω-
νισμό υπηρεσίας στην Ουγγαρία, στο εξής: GVH), αφε-
τέρου, με αντικείμενο απόφαση της τελευταίας περί
επιβολής προστίμων στις εν λόγω επιχειρήσεις, επειδή
συνήψαν σειρά συμφωνιών με αντίθετους προς τον
ανταγωνισμό σκοπούς. Οι παραπάνω ουγγρικές ασφαλι-
στικές εταιρίες, και ειδικότερα η Allianz και η Generali,
συνάπτουν συμφωνία άπαξ του έτους με τα συνεργεία
επισκευής αυτοκινήτων, σχετικά με τους όρους και τις
τιμές που εφαρμόζονται για τις υπηρεσίες επισκευής
και καλείται να καταβάλει ο ασφαλιστής σε περίπτωση
ατυχήματος ασφαλισμένων οχημάτων. Από τα τέλη του
2002, πολλές αντιπροσωπείες αυτοκινήτων, οι οποίες
λειτουργούν επίσης ως συνεργεία επισκευής, ανέθεσαν
στη GÉMOSZ, εθνική ένωση επίσημων αντιπροσώπων
αυτοκινήτων συγκεκριμένης μάρκας, να διαπραγμα-
τεύεται στο όνομά τους με τις ασφαλιστικές εταιρίες σε
ετήσια βάση συμφωνίες πλαίσια σχετικά με την ωριαία
αμοιβή, που πρέπει να καταβάλλεται για την επισκευή
αυτοκινήτων που έχουν υποστεί ζημίες λόγω ατυχήμα-
τος. Με την επίδικη απόφασή της, η GVH διαπίστωσε ότι
οι εν λόγω συμφωνίες, καθώς και άλλες συμφωνίες που
συνήψαν οι πέντε προσφεύγουσες, μπορούν να ταξινο-
μηθούν σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με τη φύση και
το στόχο τους, ως εξής: α) οριζόντιες συμφωνίες αποτε-
λούμενες από τρεις αποφάσεις της GÉMOSZ κατά τα έτη
2003-2005, δηλαδή αποφάσεις που καθόριζαν τις «συ-
νιστώμενες τιμές» στους εμπορικούς αντιπροσώπους
αυτοκινήτων συγκεκριμένης μάρκας για την επισκευή
οχημάτων και ισχύουσες για τους ασφαλιστές, β) συμ-
φωνίες-πλαίσια που συνήφθησαν κατά τη διάρκεια των
ετών 2004 και 2005 μεταξύ της GÉMOSZ και της Allianz,
καθώς και ατομικές συμφωνίες που συνήφθησαν κατά
την ίδια χρονική περίοδο μεταξύ ορισμένων εμπορικών
αντιπροσώπων αυτοκινήτων συγκεκριμένης μάρκας και
των Allianz και Generali αντιστοίχως και εξαρτούσαν το
ποσοστό της ωριαίας αμοιβής για υπηρεσίες επισκευ-
ής από τον αριθμό των υπογραφέντων ασφαλιστηρί-
ων και γ) διάφορες συμφωνίες, συναφθείσες μεταξύ
των ετών 2000 και 2005 αντιστοίχως, μεταξύ, αφενός,
της Allianz και της Generali και, αφετέρου, της Peugeot
Márkakereskedők, της Opelkereskedők και της Porsche
Biztosítási ως μεσιτριών ασφαλίσεων, που καθορίζουν
ελάχιστο αριθμό ή ποσοστό ασφαλιστηρίων αυτοκινή-
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
των που ο μεσίτης ασφαλίσεων καλείται να εξασφαλίζει
κατά τη διάρκεια συγκεκριμένης χρονικής περιόδου και
προβλέπουν αμοιβή του μεσίτη ασφαλίσεων κλιμακού-
μενη αναλόγως του αριθμού των εξασφαλισμένων υπέρ
της ασφαλιστικής εταιρίας ασφαλιστηρίων. Η GVH θεώ-
ρησε ότι η εν λόγω δέσμη συμφωνιών είχε ως σκοπό τον
περιορισμό του ανταγωνισμού στην αγορά των ασφαλι-
στηρίων αυτοκινήτων οχημάτων και στην αγορά υπηρε-
σιών επισκευής αυτοκινήτων. Η GVH έκρινε ότι, ελλείψει
επιπτώσεως στο διακοινοτικό εμπόριο, το άρθρο 101
ΣΛΕΕ δεν καταλάμβανε τις εν λόγω συμφωνίες και ότι, ως
εκ τούτου, η έλλειψη νομιμότητας αυτών θα έπρεπε να
κριθεί αποκλειστικά στη βάση του εθνικού δικαίου του
ανταγωνισμού. Για το λόγο αυτόν, απαγόρευσε τη συνέ-
χιση των επίδικων πρακτικών και επέβαλε πρόστιμα στις
ανωτέρω επιχειρήσεις.
Το Ανώτατο Ακυρωτικό Δικαστήριο της Ουγγαρίας
(Legfelsőbb Bíróság) παρατηρεί ότι η ερμηνεία της εθνι-
κής νομοθεσίας, που θα γίνει δεκτή σε σχέση με τις επίδι-
κες συμφωνίες, θα έχει μελλοντικώς επίπτωση στην ερ-
μηνεία, εντός του εν λόγω κράτους μέλους, του άρθρου
101 ΣΛΕΕ. Επιπλέον, διαπιστώνει ότι το ΔΕΕ δεν έχει ακό-
μη αποφανθεί, αν συμφωνίες, όπως οι επίδικες στο πλαί-
σιο της υποθέσεως της κύριας δίκης, μπορούν να χαρα-
κτηρίζονται ως «συμφωνίες που, ως εκ της φύσεώς τους,
έχουν ως αντικείμενο τον περιορισμό του ανταγωνισμού».
Με βάση το σκεπτικό αυτό, ερωτά, αν θα μπορούσαν να
θεωρηθούν αντίθετες προς το άρθρο 101 παρ. 1 ΣΛΕΕ
οι διμερείς συμφωνίες, που συνήφθησαν μεταξύ ασφαλι-
στικής εταιρίας και ορισμένων συνεργείων αυτοκινήτων
ή μεταξύ ασφαλιστικής εταιρίας και ενώσεως συνεργεί-
ων αυτοκινήτων, δυνάμει των οποίων η ωριαία αμοιβή
που καταβάλλεται στο συνεργείο αυτοκινήτων από την
ασφαλιστική εταιρία για την επισκευή των ασφαλισμέ-
νων σ’ αυτήν οχημάτων εξαρτάται, μεταξύ άλλων παρα-
γόντων, από τον αριθμό και το ποσοστό ασφαλιστικών
συμβολαίων, που έχει υπογράψει η εν λόγω ασφαλιστι-
κή εταιρία με τη μεσολάβηση του συνεργείου, το οποίο
ενεργεί ως μεσίτης ασφαλίσεων της ασφαλιστικής αυτής
εταιρίας.
Το Δικαστήριο καθόρισε τα κριτήρια, με βάση τα οποία
θα πρέπει να αξιολογηθεί, αν οι ανωτέρω συμφωνίες
μπορούν να παράγουν αποτελέσματα επιζήμια για τον
ανταγωνισμό και «λόγω του αντικειμένου» τους να χα-
ρακτηρίζονται ως αντίθετες προς το άρθρο 101 παρ. 1
ΣΛΕΕ. Ειδικότερα, σύμφωνα με το ΔΕΕ, για να κριθεί αν
μια συμφωνία συνεπάγεται περιορισμό του ανταγωνι-
σμού «λόγω του αντικειμένου» της (κι όχι λόγω των απο-
τελεσμάτων της), πρέπει να λαμβάνονται υπόψη από το
αιτούν δικαστήριο το περιεχόμενο των διατάξεών της, οι
σκοποί τους οποίους επιδιώκει, το οικονομικό και νομικό
πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται, η φύση των επηρεαζόμε-
νων προϊόντων ή υπηρεσιών, καθώς και οι πραγματικές
ΕΕΕυρΔ 2:2013
συνθήκες της λειτουργίας και της διαρθρώσεως της εν
λόγω αγοράς ή των εν λόγω αγορών και, τέλος, η πρό-
θεση των μερών. Οι επίδικες συμφωνίες συνδέουν την
αμοιβή της υπηρεσίας επισκευής των οχημάτων που υπέ-
στησαν ζημίες λόγω ατυχήματος μ’ εκείνην της μεσιτείας
για την ασφάλιση αυτοκινήτων. Ο μεταξύ δύο διακριτών
υπηρεσιών δεσμός πιθανολογείται λόγω του ιδιάζοντος
γεγονότος ότι οι εμπορικοί αντιπρόσωποι παρεμβαίνουν
σε σχέση με τους ασφαλιστές διττώς, ήτοι ως παραγωγοί
ή μεσίτες ασφαλίσεων, προσφέροντας ασφάλειες αυτο-
κινήτων στους πελάτες τους με την ευκαιρία της πωλή-
σεως ή της επισκευής οχημάτων, και ως συνεργεία, που
επισκευάζουν τα οχήματα που υπέστησαν ζημίες λόγω
ατυχήματος, για λογαριασμό των ασφαλιστών. Πάντως,
η καθιέρωση ενός τέτοιου δεσμού μεταξύ δύο κατ’ αρ-
χήν ανεξάρτητων δραστηριοτήτων, δεν σημαίνει μεν αυ-
τομάτως ότι η οικεία συμφωνία έχει ως αντικείμενο τον
περιορισμό του ανταγωνισμού, μπορεί όμως να αποτελεί
σημαντικό στοιχείο, προκειμένου να εκτιμηθεί, αν η εν
λόγω συμφωνία, ως εκ της φύσεώς της, παραβλάπτει την
ορθή λειτουργία του ανταγωνισμού, πράγμα το οποίο
συμβαίνει, εφόσον η ανεξαρτησία των εν λόγω δραστη-
ριοτήτων είναι αναγκαία για τη συγκεκριμένη λειτουρ-
γία. Επίσης, το Δικαστήριο διευκρινίζει πως το γεγονός
ότι πρόκειται και στις δύο περιπτώσεις για κάθετες σχέ-
σεις, δεν αποκλείει το ενδεχόμενο η επίδικη στο πλαίσιο
της υποθέσεως της κύριας δίκης συμφωνία να συνιστά
περιορισμό του ανταγωνισμού «λόγω του αντικειμένου»
της. Πράγματι, οι κάθετες συμφωνίες είναι μεν συχνά, ως
εκ της φύσεώς τους, λιγότερο επιζήμιες για τον ανταγω-
νισμό απ’ ό,τι οι οριζόντιες συμφωνίες, μπορούν όμως,
υπό ορισμένες περιστάσεις, να εμπεριέχουν εν δυνάμει
μία ιδιαίτερα αυξημένη πιθανότητα περιορισμού. Συνε-
πώς, το Δικαστήριο καταλήγει ότι το άρθρο 101 παρ. 1
ΣΛΕΕ έχει την έννοια ότι συμφωνίες, με τις οποίες ασφα-
λιστικές εταιρίες αυτοκινήτων συμφωνούν διμερώς, είτε
με εμπορικές αντιπροσωπείες αυτοκινήτων που λειτουρ-
γούν ως συνεργεία επισκευής είτε με ένωση εκπροσω-
πούσα τις τελευταίες, επί της ωριαίας αμοιβής που η
ασφαλιστική εταιρία καλείται να καταβάλει για την επι-
σκευή οχημάτων ασφαλισμένων από την ίδια, προβλέ-
ποντας ότι η αμοιβή αυτή εξαρτάται, μεταξύ άλλων, από
τον αριθμό και το ποσοστό ασφαλιστηρίων, που ο εμπο-
ρικός αντιπρόσωπος εξασφάλισε ως μεσίτης ασφαλίσε-
ων υπέρ της εν λόγω εταιρίας, μπορούν να εκληφθούν
ως περιοριστικές του ανταγωνισμού «λόγω του αντικει-
μένου» τους, κατά την έννοια της ανωτέρω διατάξεως,
εάν, κατόπιν ατομικής και συγκεκριμένης εξετάσεως του
περιεχομένου και του σκοπού τους, καθώς και του οικο-
νομικού και νομικού πλαισίου εντός του οποίου αυτές
εντάσσονται, παρίσταται ότι παραβλάπτουν, ως εκ της
φύσεώς τους, την ορθή λειτουργία του ανταγωνισμού σε
μία από τις δύο συγκεκριμένες αγορές.
191

VII. ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ
Επιμ.: Ευθυμία Τσολάκου
u Δικαιώματα του δημιουργού στην κοινωνία
της πληροφορίας
Διαδικτυακή μετάδοση από τρίτο φορέα εκπομπών
εμπορικών ραδιοτηλεοπτικών φορέων
Οδηγία 2001/29/EΚ – άρθρο 3 παρ. 1 – «live streaming»
– παρουσίαση στο κοινό – χερσαία ραδιοτηλεοπτική με-
τάδοση – αναμετάδοση – ροή διαδικτύου
ΔΕΕ C-607/11, ITV Broadcasting κ.λπ., 07.03.2013 – Προ-
δικαστικό ερώτημα
Η κρινόμενη αίτηση υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης
διαφοράς μεταξύ, αφενός, των ITV Broadcasting Ltd,
ITV 2 Ltd, ITV Digital Channels Ltd, Channel 4 Television
Corporation, 4 Ventures Ltd, Channel 5 Broadcasting
Ltd και ITV Studios Ltd και, αφετέρου, της TVCatchup
Ltd (στο εξής: TVC) με αντικείμενο τη μετάδοση από τη
δεύτερη, μέσω διαδικτύου και σχεδόν σε πραγματικό
χρόνο, τηλεοπτικών εκπομπών των εναγουσών στην κύ-
ρια δίκη. Οι ενάγουσες στην κύρια δίκη είναι εμπορικοί
ραδιοτηλεοπτικοί φορείς, οι οποίοι έχουν δυνάμει του
εθνικού δικαίου δικαιώματα δημιουργού επί των ρα-
διοτηλεοπτικών τους εκπομπών και επί ταινιών αποτε-
λούμενων από προγράμματα και άλλα περιεχόμενα στις
εκπομπές τους στοιχεία. Τα έσοδά τους προέρχονται από
τις περιλαμβανόμενες στις εκπομπές τους διαφημίσεις.
Η TVC παρέχει διαδικτυακές υπηρεσίες ζωντανών τη-
λεοπτικών μεταδόσεων. Οι υπηρεσίες αυτές παρέχουν
στους χρήστες τη δυνατότητα να λαμβάνουν «ζωντανά»
μέσω διαδικτύου δωρεάν συνεχείς ροές τηλεοπτικών με-
ταδόσεων, συμπεριλαμβανομένων και των τηλεοπτικών
εκπομπών των εναγουσών στην κύρια δίκη. Οι υπηρε-
σίες της TVC χρηματοδοτούνται μέσω διαφημίσεων. Οι
ενάγουσες στην κύρια δίκη ενήγαγαν την TVC ενώπιον
του High Court of Justice (England & Wales) (Chancery
Division) για προσβολή των δικαιωμάτων του δημιουρ-
γού, που έχουν επί των εκπομπών και των ταινιών τους
λόγω, ιδίως, παρουσιάσεως των έργων στο κοινό, κατά
παράβαση του εθνικού δικαίου και του άρθρου 3 παρ. 1
της Οδηγίας 2001/29.
Κατά το αιτούν δικαστήριο, από τη μέχρι σήμερα νομο-
λογία του Δικαστηρίου δεν μπορεί να συναχθεί με σαφή-
νεια, αν φορέας, όπως η TVC, προβαίνει σε παρουσίαση
στο κοινό, κατά την έννοια του άρθρου 3 παρ. 1 της Οδη-
γίας 2001/29, όταν, έχοντας πλήρη επίγνωση των συνε-
πειών των πράξεών του και προκειμένου να προσελκύσει
κοινό για τις μεταδόσεις και τις διαφημίσεις του, μεταδίδει
στο διαδίκτυο ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές σε μέλη του
κοινού που έχουν δικαίωμα προσβάσεως στο πρωτότυπο
192
Επισκόπηση Νομολογίας
σήμα της ραδιοτηλεοπτικής μεταδόσεως, χρησιμοποιώ-
ντας τις οικιακές τηλεοπτικές συσκευές τους ή τους φο-
ρητούς τους υπολογιστές. Για το λόγο αυτόν απευθύνει
προδικαστικό ερώτημα, που αφορά την ερμηνεία του άρ-
θρου 3 παρ. 1 της Οδηγίας 2001/29/ΕΚ του Ευρωπαϊκού
Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, για την εναρμόνιση
ορισμένων πτυχών του δικαιώματος του δημιουργού και
συγγενικών δικαιωμάτων στην κοινωνία της πληροφορί-
ας, και, ειδικότερα, ερωτάται ποιες συγκεκριμένες περι-
πτώσεις καλύπτονται από το δικαίωμα του δημιουργού
να επιτρέπει ή να απαγορεύει «παρουσίαση στο κοινό των
έργων του με ενσύρματα ή ασύρματα μέσα».
Το Δικαστήριο κατέληξε ότι ο όρος «παρουσίαση στο κοι-
νό», κατά την έννοια του άρθρου 3 παρ. 1 της Οδηγίας
2001/29/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμ-
βουλίου για την εναρμόνιση ορισμένων πτυχών του δι-
καιώματος του δημιουργού και συγγενικών δικαιωμάτων
στην κοινωνία της πληροφορίας, έχει την έννοια ότι καλύ-
πτει αναμετάδοση έργων περιλαμβανομένων σε χερσαία
ραδιοτηλεοπτική μετάδοση, που πραγματοποιεί φορέ-
ας διαφορετικός του αρχικού ραδιοτηλεοπτικού φορέα,
μέσω ροής διαδικτύου που τίθεται στη διάθεση των συν-
δρομητών του συγκεκριμένου φορέα, οι οποίοι μπορούν
να λαμβάνουν νομίμως την αναμετάδοση διά της συνδέ-
σεως με τον εξυπηρετητή του, μολονότι οι εν λόγω συν-
δρομητές βρίσκονται στην περιοχή λήψεως της εν λόγω
χερσαίας ραδιοτηλεοπτικής μεταδόσεως και μπορούν
να τη λαμβάνουν νομίμως στον τηλεοπτικό τους δέκτη.
Η παραδοχή αυτή δεν επηρεάζεται από το γεγονός ότι η
αναμετάδοση χρηματοδοτείται από διαφημίσεις και έχει
κερδοσκοπικό χαρακτήρα ούτε από το ότι ο φορέας, που
πραγματοποιεί αναμετάδοση, ανταγωνίζεται άμεσα τον
αρχικό ραδιοτηλεοπτικό φορέα.
u Απόφαση που εγκρίνει την ενισχυμένη συνερ-
γασία βάσει του άρθρου 329 παρ. 1 ΣΛΕΕ
Ενιαίο δίπλωμα ευρεσιτεχνίας
ενισχυμένη συνεργασία – αναρμοδιότητα – κατάχρηση
εξουσίας – αιτιολογία άρθρο 20 ΣΕΕ – άρθρα 118 ΣΛΕΕ,
326 ΣΛΕΕ και 327 ΣΛΕΕ – μη αποκλειστική αρμοδιότητα
– απόφαση εκδιδόμενη «ως έσχατη λύση» – δικαιοδοτικό
σύστημα της Ένωσης – προστασία των συμφερόντων της
Ένωσης
ΔΕΕ C-274/11 και C-295/11, Ισπανία και Ιταλία/Συμβού-
λιο, 16.04.2013 – Προσφυγές ακυρώσεως
Η επίδικη διαφορά έχει ως αντικείμενο τις προσφυγές
ακυρώσεως βάσει του άρθρου 263 ΣΛΕΕ που κατατέ-
θηκαν από το Βασίλειο της Ισπανίας και την Ιταλική Δη-
μοκρατία, επιδιώκοντας την ακύρωση της αποφάσεως
2011/167/ΕΕ του Συμβουλίου, της 10ης Μαρτίου 2011, για
την έγκριση ενισχυμένης συνεργασίας στον τομέα της
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
δημιουργίας ενιαίου καθεστώτος προστασίας των ευρε-
σιτεχνιών.
Οι προσφεύγοντες υποστηρίζουν, κυρίως, ότι η προσβαλ-
λόμενη απόφαση πάσχει λόγω καταχρήσεως εξουσίας,
καθώς επίσης λόγω αναρμοδιότητας του Συμβουλίου να
θεσπίσει ενισχυμένη συνεργασία για τη δημιουργία προ-
στασίας μ’ ένα ενιαίο δίπλωμα ευρεσιτεχνίας και λόγω
προσβολής του δικαιοδοτικού συστήματος της Ένωσης.
Επίσης, επικαλούνται επικουρικώς παράβαση των προϋ-
ποθέσεων που περιλαμβάνονται στα άρθρα 20 ΣΕΕ, κα-
θώς και 118 ΣΛΕΕ, 326 ΣΛΕΕ και 327 ΣΛΕΕ, ιδίως εκείνων
που αφορούν το μη αποκλειστικό χαρακτήρα της αρμο-
διότητας που αναγνωρίζεται στο πλαίσιο της ενισχυμένης
συνεργασίας, την ανάγκη να γίνεται χρήση αυτής μόνον
ως έσχατης λύσης και την έλλειψη προσβολής της εσωτε-
ρικής αγοράς.
Το Δικαστήριο απέρριψε το λόγο που σχετίζεται με την
αναρμοδιότητα του Συμβουλίου να επιτρέψει την επίμα-
χη ενισχυμένη συνεργασία, συνάγοντας ότι οι αρμοδιό-
τητες, τις οποίες απονέμει το άρθρο 118 ΣΛΕΕ, εμπίπτουν
σ’ έναν τομέα συντρεχουσών αρμοδιοτήτων υπό την
έννοια του άρθρου 4 παρ. 2 ΣΛΕΕ και έχουν, κατά συνέ-
πεια, χαρακτήρα μη αποκλειστικών αρμοδιοτήτων, κατά
την έννοια του άρθρου 20 παρ. 1 πρώτο εδάφιο ΣΕΕ. Το
Βασίλειο της Ισπανίας και η Ιταλική Δημοκρατία προσά-
πτουν ουσιαστικώς στο Συμβούλιο ότι, εγκρίνοντας την
επίμαχη ενισχυμένη συνεργασία, καταστρατήγησε την
προϋπόθεση ομοφωνίας, που προβλέπει το άρθρο 118
δεύτερο εδάφιο ΣΛΕΕ, και παρέκαμψε την αντίθεση των
δύο αυτών κρατών μελών στην πρόταση της Επιτροπής
σχετικά με το γλωσσικό καθεστώς του ενιαίου διπλώμα-
τος ευρεσιτεχνίας. Συναφώς, πρέπει να σημειωθεί ότι ου-
δεμία διάταξη των άρθρων 20 ΣΕΕ ή 326 ΣΛΕΕ έως 334
ΣΛΕΕ απαγορεύει στα κράτη μέλη να θεσπίζουν μεταξύ
τους ενισχυμένη συνεργασία στο πλαίσιο των αρμοδι-
οτήτων της Ένωσης οι οποίες ασκούνται ομοφώνως.
Αντιθέτως, από το άρθρο 333 παρ. 1 ΣΛΕΕ απορρέει ότι,
όταν πληρούνται οι προϋποθέσεις που ορίζονται στα εν
λόγω άρθρα 20 ΣΕΕ και 326 ΣΛΕΕ έως 334 ΣΛΕΕ, για την
άσκηση των αρμοδιοτήτων αυτών είναι πρόσφορη η
προσφυγή σε ενισχυμένη συνεργασία και ότι, στην πε-
ρίπτωση αυτή, υπό την επιφύλαξη ότι το Συμβούλιο δεν
έχει δεχθεί ότι η σχετική απόφαση θα ληφθεί με ειδική
πλειοψηφία, η ομοφωνία μπορεί να επιτυγχάνεται μόνο
με τις ψήφους των συμμετεχόντων κρατών μελών. Το
Δικαστήριο έκρινε ότι η απόφαση του Συμβουλίου να
εγκρίνει ενισχυμένη συνεργασία, μετά τη διαπίστωση ότι
το ενιαίο δίπλωμα ευρεσιτεχνίας και το γλωσσικό καθε-
στώς του δεν μπορούσαν να θεσπιστούν εντός ευλόγου
χρόνου από την Ένωση στο σύνολό της, ουδόλως συνι-
στά καταστρατήγηση της προϋποθέσεως ομοφωνίας στο
άρθρο 118 δεύτερο εδάφιο ΣΛΕΕ ούτε, εξάλλου, αποκλεί-
ει τα κράτη μέλη,που δεν συμφώνησαν με τα αιτήματα
ΕΕΕυρΔ 2:2013
περί ενισχυμένης συνεργασίας. Υπό την προϋπόθεση ότι
είναι σύμφωνη προς τις προϋποθέσεις που ορίζονται στα
άρθρα 20 ΣΕΕ καθώς και 326 επ. ΣΛΕΕ, η προσβαλλόμενη
απόφαση δεν συνιστά κατάχρηση εξουσίας, αλλά συμ-
βάλλει στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκληρώσεως,
λαμβανομένης υπόψη της αδυναμίας επιτεύξεως συμφω-
νίας για τη θέσπιση κοινού καθεστώτος για το σύνολο της
Ένωσης εντός ευλόγου χρόνου.
Περαιτέρω, το Δικαστήριο, ασκώντας τον έλεγχό του
όσον αφορά την τήρηση της προϋποθέσεως, κατά την
οποία μόνον ως έσχατη λύση μπορεί να λαμβάνεται μια
απόφαση που εγκρίνει ενισχυμένη συνεργασία, αξιολό-
γησε εάν το Συμβούλιο εξέτασε με επιμέλεια και αμερο-
ληψία τα κρίσιμα στοιχεία της συγκεκριμένης περιπτώ-
σεως και εάν το συμπέρασμα στο οποίο αυτό κατέληξε
αιτιολογείται επαρκώς. Εν προκειμένω, το Συμβούλιο
ορθώς έλαβε υπόψη το γεγονός ότι η νομοθετική διαδι-
κασία για τη θέσπιση ενιαίου διπλώματος ευρεσιτεχνίας
σε επίπεδο Ένωσης είχε κινηθεί το 2000 και ότι εξελί-
χθηκε σε πολλά στάδια, τα οποία περιέγραψε ο γενικός
εισαγγελέας στα σημεία 119 έως 123 των προτάσεών του
και τα οποία εκτίθενται λεπτομερώς στην πρόταση ενι-
σχυμένης συνεργασίας που υπέβαλε η Επιτροπή στις 14
Δεκεμβρίου 2010, καθώς και, συνοπτικότερα, στις αιτιο-
λογικές σκέψεις 3 και 4 της προσβαλλόμενης αποφάσε-
ως. Προκύπτει, επίσης, ότι συζητήθηκε ένας σημαντικός
αριθμός διαφόρων γλωσσικών καθεστώτων για το ενιαίο
δίπλωμα ευρεσιτεχνίας μεταξύ του συνόλου των κρατών
μελών στο πλαίσιο του Συμβουλίου και ότι δεν υπήρξε,
για κανένα από τα καθεστώτα αυτά, κάποια υποστήριξη,
ικανή να οδηγήσει στη θέσπιση, σε επίπεδο Ένωσης, ενός
πλήρους «νομοθετικού πλαισίου» για ένα τέτοιο δίπλω-
μα. Άλλωστε, λαμβανομένης υπόψη της συμμετοχής των
προσφευγόντων στις διαπραγματεύσεις, καθώς και της
λεπτομερούς εκθέσεως των ατελέσφορων σταδίων προ
της εκδόσεως της προσβαλλόμενης αποφάσεως στην
πρόταση που επρόκειτο να αποτελέσει την απόφαση
αυτή, δεν μπορεί να συναχθεί ότι η εν λόγω απόφαση
πάσχει λόγω ελλείψεως αιτιολογίας, ικανής να οδηγήσει
στην ακύρωσή της. Ενόψει όλων των παραπάνω, το ΔΕΕ
απέρριψε το σχετικό λόγο. Επίσης, το Δικαστήριο έκρινε
ως αβάσιμη την επιχειρηματολογία των προσφευγόντων
σχετικά με τις παραβάσεις των άρθρων 20 παρ. 1 ΣΕΕ, 118
ΣΛΕΕ, 326 ΣΛΕΕ και 327 ΣΛΕΕ, θεωρώντας ότι το εν λόγω
ενιαίο δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, καθώς και η ομοιόμορφη
προστασία την οποία παρέχει και τα καθεστώτα προστα-
σίας που το συνοδεύουν, θα ισχύουν όχι στο σύνολο της
Ένωσης, αλλά αποκλειστικά στο έδαφος των συμμετεχό-
ντων κρατών μελών, ενώ δεν προσφέρει κάτι περισσότε-
ρο όσον αφορά την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ούτε θίγει
την εσωτερική αγορά ή την οικονομική, κοινωνική και
εδαφική συνοχή της Ένωσης. Τέλος, ως προς το επιχείρη-
μα της Ισπανίας ότι το Συμβούλιο προσέβαλε το σύστη-
μα αυτό εγκρίνοντας την ενισχυμένη συνεργασία, χωρίς
193

να έχει διευκρινιστεί το σκοπούμενο δικαιοδοτικό καθε-
στώς, το Δικαστήριο απέρριψε τον ισχυρισμό αυτό, υπεν-
θυμίζοντας ότι το Συμβούλιο δεν ήταν υποχρεωμένο να
παράσχει, με την προσβαλλόμενη απόφαση, συμπληρω-
ματικές πληροφορίες επί του περιεχομένου, το οποίο θα
μπορούσε να έχει το σύστημα που θα θέσπιζαν οι συμμε-
τέχοντες στην επίμαχη ενισχυμένη συνεργασία. Πράγμα-
τι, η απόφαση αυτή είχε ως μόνο αντικείμενο να εγκρίνει
την εκ μέρους των αιτούντων κρατών μελών δημιουργία
της συνεργασίας αυτής. Εναπόκειτο στη συνέχεια σ’ αυτά,
με προσφυγή στα όργανα της Ένωσης, σύμφωνα με τις
λεπτομέρειες που προβλέπονται στα άρθρα 20 ΣΕΕ και
326 ΣΛΕΕ έως 334 ΣΛΕΕ, να θεσπίσουν το ενιαίο δίπλωμα
ευρεσιτεχνίας και να καθορίσουν τους κανόνες λειτουρ-
γίας του, περιλαμβάνοντας, ενδεχομένως, και ειδικούς
κανόνες στο δικαιοδοτικό τομέα.
VIII. ΚΟΙΝΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ
Επιμ.: Χρήστος Μπαξεβάνης
u Δέσμευση κεφαλαίων
Περιοριστικά μέτρα κατά ορισμένων προσώπων και
οντοτήτων λόγω της καταστάσεως στην Τυνησία
2011/72/ΚΕΠΠΑ – άρθρο 17 παρ. 1, του Χάρτη των Θεμε-
λιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης – αγωγή
αποζημιώσεως – άρθρο 44 παρ. 1 στοιχείο γ΄, του Κανονι-
σμού Διαδικασίας του Γενικού Δικαστηρίου
ΓεΔΕΕ T-187/11, Trabelsi κ.λπ./Συμβούλιο, 28.05.2013 –
Προσφυγή ακυρώσεως
Κατόπιν των πολιτικών γεγονότων στην Τυνησία κατά
τους μήνες Δεκέμβριο του 2010 και Ιανουάριο του 2011,
το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης εξέδωσε, στις
31.01.2011, δυνάμει ιδίως του άρθρου 29 ΣΕΕ, την από-
φαση 2011/72/ΚΕΠΠΑ για περιοριστικά μέτρα κατά ορι-
σμένων προσώπων και οντοτήτων λόγω της κατάστασης
στην Τυνησία. Το άρθρο 1 της προσβαλλομένης αποφά-
σεως όριζε ότι ο προσαρτημένος στην απόφαση 2011/72
κατάλογος αντικαθίσταται από νέο. Ο νέος αυτός κατά-
λογος αφορούσε 48 φυσικά πρόσωπα. Στην τέταρτη
γραμμή του νέου αυτού καταλόγου περιλαμβανόταν,
στη στήλη με τίτλο «Όνομα», μνεία στον «Mohamed Ben
Moncef Ben Mohamed TRABELSI». Στη στήλη με τίτλο
«Λόγοι» αναφέρονταν τα εξής: «Πρόσωπο για το οποίο
διεξάγεται δικαστική έρευνα από τις τυνησιακές αρχές για
απόκτηση κινητής και ακίνητης περιουσίας, άνοιγμα τρα-
πεζικών λογαριασμών και κατοχή περιουσιακών στοιχείων
σε διάφορες χώρες ως μέρος επιχειρήσεων νομιμοποίησης
εσόδων από παράνομες δραστηριότητες». Με δικόγραφο
που κατέθεσαν στη Γραμματεία του Γενικού Δικαστηρίου
194
Επισκόπηση Νομολογίας
στις 30.03.2011, ο Mohamed Ben Moncef Ben Mohamed
Trabelsi, η σύζυγός του, Ines Lejri και τα τρία ανήλικα
τέκνα τους, Moncef, Selima και Tarek, άσκησαν την υπό
κρίση προσφυγή. Προς στήριξη των αιτημάτων ακυρώ-
σεως, οι προσφεύγοντες προβάλλουν λόγους, οι οποίοι
αφορούν, πρώτον, αναρμοδιότητα του οργάνου που
εξέδωσε την προσβαλλόμενη απόφαση, δεύτερον, αθέ-
τηση της υποχρεώσεως αιτιολογήσεως, τρίτον, προσβο-
λή θεμελιωδών δικαιωμάτων και ιδίως του δικαιώματος
ιδιοκτησίας, τέταρτον, πρόδηλη πλάνη εκτιμήσεως και,
πέμπτον, κατάχρηση εξουσίας.
Με τον πρώτο λόγο ακυρώσεως, οι προσφεύγοντες υπο-
στηρίζουν ότι η προσβαλλόμενη απόφαση εκδόθηκε
από αναρμόδια αρχή, καθώς ο υπογράφων αυτή δεν είχε
νόμιμη εξουσιοδότηση προς υπογραφή. Σύμφωνα με το
Γενικό Δικαστήριο, αρμόδια αρχή για την υπογραφή των
πράξεων που εκδίδονται από τη σύνθεση του Συμβου-
λίου Εξωτερικών Υποθέσεων είναι, κατ’ αρχήν, ο Ύπατος
Εκπρόσωπος της Ένωσης για τις εξωτερικές υποθέσεις
και την πολιτική ασφάλειας. Πάντως, ο Ύπατος Εκπρόσω-
πος μπορεί, εφόσον παρίσταται ανάγκη, να αντικαταστα-
θεί από το μέλος της εν λόγω συνθέσεως, που εκπροσω-
πεί το κράτος μέλος που ασκεί την εξαμηνιαία προεδρία
του Συμβουλίου. Εν προκειμένω, δεν αμφισβητείται ότι η
προσβαλλόμενη απόφαση εκδόθηκε από το Συμβούλιο,
συνεδριάζοντας υπό τη σύνθεση Εξωτερικών Υποθέσε-
ων. Δεν αμφισβητείται, επίσης, ότι στις 04.02.2011, ημε-
ρομηνία εκδόσεώς της, ο János Martonyi συμμετείχε στη
συνεδρίαση του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων,
ως εκπρόσωπος του κράτους μέλους που ασκούσε την
εξαμηνιαία προεδρία του Συμβουλίου. Εξάλλου, προκύ-
πτει από τις διαπιστώσεις στην ανωτέρω σκέψη 57 ότι,
υπό την ιδιότητα αυτή, ήταν σε θέση να αντικαταστήσει
νομίμως τον Ύπατο Εκπρόσωπο της Ένωσης για τις Εξω-
τερικές Υποθέσεις και την Πολιτική Ασφάλειας και ήταν
αρμόδιος να υπογράψει την προσβαλλόμενη απόφαση,
χωρίς να απαιτείται να αποδείξει, όπως προβάλλουν οι
προσφεύγοντες, εξουσιοδότησή του προς υπογραφή. Ως
εκ τούτου, καταλήγει το ΓεΔΕΕ, επιβάλλεται να απορρι-
φθεί ο πρώτος λόγος ακυρώσεως ως αβάσιμος.
Με το δεύτερο λόγο ακυρώσεως, οι προσφεύγοντες υπο-
στηρίζουν ότι η προσβαλλόμενη απόφαση δεν συμμορ-
φώνεται προς την υποχρέωση αιτιολογήσεως. Σύμφωνα
με το ΓεΔΕΕ, η υποχρέωση αιτιολογήσεως πρέπει να εκτι-
μάται σε συνάρτηση με τις περιστάσεις της συγκεκριμέ-
νης υποθέσεως. Δεν απαιτείται η αιτιολογία να διευκρι-
νίζει όλα τα ουσιώδη πραγματικά και νομικά στοιχεία,
στο μέτρο που το ζήτημα, αν η αιτιολογία μιας πράξεως
ικανοποιεί τις επιταγές του άρθρου 296 ΣΛΕΕ και του άρ-
θρου 41 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων πρέ-
πει να εκτιμάται από πλευράς όχι μόνον του γράμματός
του, αλλά και του πλαισίου του, καθώς και του συνόλου
των διεπόντων το σχετικό θέμα νομικών κανόνων. Ειδικό-
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
τερα, μια βλαπτική πράξη είναι επαρκώς αιτιολογημένη,
εφόσον εκδόθηκε εντός πλαισίου που είναι γνωστό στον
ενδιαφερόμενο και το οποίο του παρέχει τη δυνατότητα
να αντιληφθεί το περιεχόμενο του ληφθέντος έναντι αυ-
τού μέτρου. Επιπλέον, ο βαθμός ακριβείας της αιτιολογίας
της αποφάσεως πρέπει να είναι ανάλογος προς τις υλικές
δυνατότητες και τις τεχνικές συνθήκες ή την προθεσμία
υπό και εντός των οποίων πρέπει να εκδοθεί. Ειδικότε-
ρα, η αιτιολόγηση μέτρου για τη δέσμευση περιουσια-
κών στοιχείων μπορεί, κατ’ αρχήν, να συνίσταται απλώς
σε γενική και στερεότυπη διατύπωση. Ένα τέτοιο μέτρο
πρέπει, αντιθέτως, να αναφέρει τους ειδικούς και συγκε-
κριμένους λόγους, για τους οποίους το Συμβούλιο θεωρεί
ότι η σχετική ρύθμιση μπορεί να εφαρμοστεί στον ενδι-
αφερόμενο. Εν προκειμένω, η προσβαλλόμενη απόφα-
ση αναφέρει αδιαμφισβήτητα τις νομικές εκτιμήσεις επί
των οποίων στηρίζεται. Επιπλέον, από το παράρτημα της
προσβαλλομένης αποφάσεως, σε συνδυασμό με τον ίδιο
τον τίτλο της αποφάσεως αυτής, προκύπτει ότι έναντι του
πρώτου των προσφευγόντων επιβλήθηκαν περιοριστι-
κά μέτρα «λόγω της κατάστασης στην Τυνησία», διότι ως
προς αυτόν «διεξάγεται δικαστική έρευνα από τις τυνησι-
ακές αρχές για απόκτηση κινητής και ακίνητης περιουσίας,
άνοιγμα τραπεζικών λογαριασμών και κατοχή περιουσια-
κών στοιχείων σε διάφορες χώρες ως μέρος επιχειρήσεων
νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες».
Οι πραγματικές εκτιμήσεις, βάσει των οποίων επιβλήθηκε
στον πρώτο των προσφευγόντων δέσμευση των περιου-
σιακών στοιχείων, αναφέρονται, επομένως, με σαφήνεια
και ακρίβεια. Εξάλλου, αντιθέτως προς τα προβαλλόμενα
από τους προσφεύγοντες, οι εκτιμήσεις αυτές δεν έχουν
στερεότυπο χαρακτήρα. Συγκεκριμένα, δεν αντιγράφουν
τη διατύπωση μιας διατάξεως γενικού περιεχομένου. Επι-
πλέον, είναι βεβαίως όμοιες μ’ εκείνες, με βάση τις οποίες
επιβλήθηκε δέσμευση των περιουσιακών στοιχείων στα
λοιπά φυσικά πρόσωπα στα οποία αναφέρεται η προ-
σβαλλόμενη απόφαση. Πάντως, αφορούν τη συγκεκριμέ-
νη κατάσταση του πρώτου των προσφευγόντων, ως προς
τον οποίο, σύμφωνα με το Συμβούλιο, όπως και ως προς
τους λοιπούς, διεξάγεται δικαστική έρευνα από τις τυνη-
σιακές αρχές για ενέργειες νομιμοποιήσεως εσόδων από
παράνομες δραστηριότητες. Εξ αυτού συνάγεται ότι η
προσβαλλόμενη απόφαση αναφέρει τα νομικά και πραγ-
ματικά στοιχεία, επί των οποίων, κατά το όργανο που την
εξέδωσε, θεμελιώνεται. Επομένως, από το περιεχόμενό
της προκύπτει κατά τρόπο σαφή και μη διφορούμενο η
συλλογιστική του Συμβουλίου. Συνεπώς, καταλήγει το
ΓεΔΕΕ, η προσβαλλόμενη απόφαση συμμορφώνεται πλή-
ρως στις απαιτήσεις που τίθενται από το άρθρο 296 ΣΛΕΕ
και το άρθρο 41 του Χάρτη.
Με τον τρίτο λόγο ακυρώσεως, οι προσφεύγοντες υπο-
στηρίζουν ότι η προσβαλλόμενη απόφαση αντιβαίνει
στο άρθρο 17 παρ. 1, του Χάρτη, το οποίο εγγυάται το
δικαίωμα της ιδιοκτησίας. Σύμφωνα με το ΓεΔΕΕ, προκει-
ΕΕΕυρΔ 2:2013
μένου ένας περιορισμός στην άσκηση του δικαιώματος
ιδιοκτησίας να είναι σύμφωνος με το δίκαιο της Ένωσης,
πρέπει σε κάθε περίπτωση να πληροί τρεις προϋποθέ-
σεις. Πρώτον, ο περιορισμός πρέπει να «προβλέπεται
από το νόμο», δηλαδή το σχετικό μέτρο πρέπει να έχει
νομική βάση. Δεύτερον, ο περιορισμός πρέπει να εξυπη-
ρετεί σκοπούς γενικού ενδιαφέροντος, που αναγνωρίζει
η Ένωση. Τρίτον, ο περιορισμός δεν πρέπει να είναι υπερ-
βολικός. Αφενός, πρέπει να είναι αναγκαίος και ανάλογος
προς τον επιδιωκόμενο σκοπό. Αφετέρου, το «βασικό
περιεχόμενο», ήτοι η υπόσταση, του σχετικού δικαιώμα-
τος ή ελευθερίας, δεν πρέπει να θίγεται. Σύμφωνα με την
προσβαλλόμενη απόφαση, το όνομα του πρώτου των
προσφευγόντων περιλήφθηκε στα πρόσωπα τα οποία
αφορά η προβλεπόμενη στο άρθρο 1 της αποφάσεως
2011/72 δέσμευση των περιουσιακών στοιχείων, διότι
αποτελεί πρόσωπο ως προς το οποίο διεξάγεται «δικα-
στική έρευνα από τις τυνησιακές αρχές» για πράξεις στο
πλαίσιο «νομιμοποιήσεως εσόδων από παράνομες δραστη-
ριότητες». Ο δικαιολογητικός αυτός λόγος παραπέμπει σε
έννοια, ήτοι στη «νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες
δραστηριότητες», η οποία δεν χρησιμοποιείται στο άρ-
θρο 1 παρ. 1, της αποφάσεως 2011/72. Συνεπώς, προ-
κειμένου να θεωρηθεί ότι ο λόγος αυτός συγκαταλέγεται
στους προβλεπόμενους στο άρθρο 1 παρ. 1, της αποφά-
σεως 2011/72, πρέπει, κατ’ ελάχιστον, να αποδειχθεί ότι,
από απόψεως εφαρμοστέου εθνικού δικαίου, ήτοι τυνη-
σιακού δικαίου, η έννοια «παράνομη ιδιοποίηση κρατικών
κεφαλαίων», όπως χρησιμοποιείται στο άρθρο 1 παρ. 1,
της αποφάσεως 2011/72, καλύπτει ή, κατ’ ελάχιστον, συ-
νεπάγεται κατ’ ανάγκη τη «νομιμοποίηση εσόδων από πα-
ράνομες δραστηριότητες».
Πάντως, στη συγκεκριμένη περίπτωση, όπως τονίζει το
Γενικό Δικαστήριο, το Συμβούλιο ούτε απέδειξε ούτε,
εξάλλου, υποστήριξε ότι, παρά την εκ πρώτης όψεως
υφιστάμενη διαφοροποίηση των όρων «νομιμοποίηση
εσόδων από παράνομες δραστηριότητες» και «παράνομη
ιδιοποίηση κρατικών κεφαλαίων», ένα πρόσωπο μπορεί να
θεωρηθεί, από απόψεως τυνησιακού ποινικού δικαίου,
ως «υπεύθυνο για παράνομη ιδιοποίηση κρατικών κεφαλαί-
ων» ή ως συνδεόμενο με αυτό πρόσωπο, απλώς και μό-
νον διότι ως προς αυτό διεξάγεται «δικαστική έρευνα» για
πράξεις «νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστη-
ριότητες». Παράλληλα, σημειώνει το ΓεΔΕΕ, στο πλαίσιο
του δικαίου της Ένωσης, η «νομιμοποίηση εσόδων από πα-
ράνομες δραστηριότητες» καλύπτει, μεταξύ άλλων, την εκ
προθέσεως μετατροπή και μεταβίβαση περιουσίας που
προέρχεται από εγκληματική δραστηριότητα, ανεξαρτή-
τως της φύσεώς της, με σκοπό την απόκρυψη ή τη συ-
γκάλυψη της παράνομης προελεύσεώς της ή την παροχή
συνδρομής σε οποιονδήποτε ενέχεται στη δραστηριότη-
τα αυτή, προκειμένου να αποφύγει τις έννομες συνέπειες
της δραστηριότητάς του. Τούτο προκύπτει, ειδικότερα,
από τον ορισμό που δίδεται στο άρθρο 1 παρ. 2, της Οδη-
195

γίας 2005/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του
Συμβουλίου, της 26ης Οκτωβρίου 2005, σχετικά με την
πρόληψη της χρησιμοποίησης του χρηματοπιστωτικού
συστήματος για τη νομιμοποίηση εσόδων από παράνο-
μες δραστηριότητες και τη χρηματοδότηση της τρομο-
κρατίας, το περιεχόμενο του οποίου είναι κατ’ ουσίαν ίδιο
μ’ εκείνο του άρθρου 9 της Συμβάσεως του Συμβουλίου
της Ευρώπης σχετικά με τη νομιμοποίηση εσόδων από
παράνομες δραστηριότητες, την εξακρίβωση, την κατά-
σχεση και τη δήμευση των προϊόντων του εγκλήματος
και σχετικά με τη χρηματοδότηση της τρομοκρατίας,
η οποία κατατέθηκε για υπογραφή στις 16.05.2005 και
υπογράφηκε από την Ένωση στις 02.04.2009, χωρίς να
έχει ακόμη εγκριθεί απ’ αυτήν. Επιβάλλεται, επομένως,
η διαπίστωση ότι, σύμφωνα με τον ορισμό αυτό, η «νο-
μιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες» δεν
αντιστοιχεί μόνο σε πράξεις που είναι σε θέση να απο-
κρύψουν την παράνομη προέλευση περιουσίας που προ-
ήλθε από παράνομη ιδιοποίηση κρατικών κεφαλαίων. Εκ
των ανωτέρω συνάγεται ότι η προσβαλλόμενη απόφαση
συμπεριέλαβε τον πρώτο των προσφευγόντων στα πρό-
σωπα εκείνα, στα οποία έπρεπε να επιβληθεί δέσμευση
της περιουσίας τους, σύμφωνα με την απόφαση 2011/72,
εφαρμόζοντας κριτήριο διαφορετικό από το προβλεπό-
μενο στο άρθρο 1 παρ. 1, της τελευταίας αυτής αποφάσε-
ως. Με τον τρόπο αυτόν, παρέβη τη διάταξη, στην εφαρ-
μογή της οποίας απέβλεπε, με αποτέλεσμα ο περιορισμός
της ασκήσεως, από τον πρώτο των προσφευγόντων, του
δικαιώματος ιδιοκτησίας, τον οποίο συνεπάγεται η από-
φαση αυτή, να μην μπορεί να θεωρηθεί ως προβλεπόμε-
νος από το νόμο, κατά την έννοια του άρθρου 52 παρ.
1, του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Με βάση
τα παραπάνω, το ΓεΔΕΕ καταλήγει ότι ο τρίτος λόγος, ο
οποίος αφορά προσβολή του δικαιώματος ιδιοκτησίας,
πρέπει να γίνει δεκτός, οπότε πρέπει να ακυρωθεί η προ-
σβαλλόμενη απόφαση, καθόσον αφορά τον πρώτο των
προσφευγόντων, παρελκομένης της εξετάσεως των λοι-
πών λόγων προσφυγής.
IX. ΧΩΡΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ
ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ
Επιμ.: Χρήστος Μπαξεβάνης
u Αδυναμία εφαρμογής των κοινών κανόνων
και διαδικασιών για την επιστροφή των παρανό-
μως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών στους
αιτούντες άσυλο
Οι Οδηγίες 2003/9/ΕΚ και 2005/85 δεν απαγορεύουν
τη διατήρηση της κρατήσεως υπηκόου τρίτης χώρας,
ο οποίος υπέβαλε αίτηση διεθνούς προστασίας, αν
προκύπτει, κατόπιν κατά περίπτωση εκτιμήσεως του
196
Επισκόπηση Νομολογίας
συνόλου των κρίσιμων περιστάσεων, ότι η αίτηση
υποβλήθηκε με μοναδικό σκοπό να καθυστερήσει
ή να ματαιωθεί η εκτέλεση της αποφάσεως περί επι-
στροφής και ότι είναι αντικειμενικώς αναγκαία η δια-
τήρηση του μέτρου της κρατήσεως, για να αποτραπεί
το ενδεχόμενο να αποφύγει οριστικά ο ενδιαφερόμε-
νος την επιστροφή του
Οδηγία 2008/115/ΕΚ – κοινοί κανόνες και διαδικασίες
για την επιστροφή των παρανόμως διαμενόντων υπηκό-
ων τρίτων χωρών – εφαρμογή στους αιτούντες άσυλο –
συνέχιση της κράτησης υπηκόου τρίτης χώρας μετά την
υποβολή αιτήσεως χορηγήσεως ασύλου
ΔΕΕ C-534/11, Arslan, 30.05.2013 – Προδικαστικό ερώτη-
μα
Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμη-
νεία του άρθρου 2 παρ. 1 της Οδηγίας 2008/115/ΕΚ του
Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 16ης
Δεκεμβρίου 2008, σχετικά με τους κοινούς κανόνες και
διαδικασίες στα κράτη μέλη για την επιστροφή των πα-
ρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών, σε συν-
δυασμό με την αιτιολογική σκέψη 9 αυτής. Η αίτηση αυτή
υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ του
M. Arslan, Τούρκου υπηκόου, ο οποίος συνελήφθη και τέ-
θηκε υπό κράτηση στην Τσεχική Δημοκρατία με σκοπό
τη διοικητική απομάκρυνσή του και ο οποίος, κατά την
κράτησή του αυτή, υπέβαλε αίτηση διεθνούς προστα-
σίας, κατ’ εφαρμογήν της εθνικής νομοθεσίας περί ασύ-
λου, στην Policie ČR, Krajské ředitelství policie Ústeckého
kraje, odbor cizinecké policie (αστυνομία της Τσεχικής
Δημοκρατίας, περιφερειακή διεύθυνση της περιφέρειας
Ústí, τμήμα αλλοδαπών), σχετικά με την απόφαση της
τελευταίας αυτής, της 25.05.2011, να παρατείνει την αρ-
χική κράτηση των 60 ημερών για επιπλέον χρόνο 120
ημερών.
Με το πρώτο του ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ερωτά,
αν το άρθρο 2 παρ. 1 της Οδηγίας 2008/115, σε συνδυ-
ασμό με την αιτιολογική σκέψη 9 αυτής, έχει την έννοια
ότι η Οδηγία αυτή δεν έχει εφαρμογή στην περίπτωση
υπηκόων τρίτης χώρας που έχουν υποβάλει αίτηση διε-
θνούς προστασίας, υπό την έννοια της Οδηγίας 2005/85.
Σύμφωνα με το ΔΕΕ, η Οδηγία 2005/85, η οποία αποσκο-
πεί, σύμφωνα με το άρθρο 1 αυτής, στη θέσπιση ελάχι-
στων προδιαγραφών για τις διαδικασίες, διά των οποίων
τα κράτη μέλη χορηγούν και ανακαλούν το καθεστώς του
πρόσφυγα, προβλέπει στο άρθρο της 7 παρ. 1, το δικαίω-
μα των αιτούντων άσυλο να παραμείνουν, αποκλειστικά
για το σκοπό της διαδικασίας χορηγήσεως ασύλου, στο
κράτος μέλος στο οποίο η αίτησή τους υποβλήθηκε ή
εξετάζεται, μέχρις ότου η αρμόδια για την εξέταση αυτή
αρχή αποφανθεί σε πρώτο βαθμό επί της αιτήσεως αυ-
τής. Το άρθρο 7 παρ. 2 της εν λόγω Οδηγίας δεν επιτρέ-
πει εξαίρεση από τον κανόνα, που περιέχεται στην παρ.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
1 της διατάξεως αυτής, παρά μόνον υπό περιοριστικές
προϋποθέσεις, ήτοι όταν δεν πρόκειται για πρώτη αίτηση
χορηγήσεως ασύλου, αλλά για μεταγενέστερη αίτηση η
οποία δεν πρόκειται να εξετασθεί περαιτέρω, ή όταν ο αι-
τών άσυλο έχει παραδοθεί ή εκδοθεί είτε σε άλλο κράτος
μέλος είτε σε τρίτη χώρα είτε, τέλος, σε διεθνή ποινικά
δικαστήρια. Επιπλέον, το άρθρο 39 παρ. 3 της Οδηγίας
2005/85 παρέχει σε κάθε κράτος μέλος τη δυνατότητα να
διευρύνει το δικαίωμα που προβλέπει το άρθρο 7 παρ. 1
αυτής, προβλέποντας ότι η άσκηση προσφυγής κατά της
αποφάσεως της αρμόδιας σε πρώτο βαθμό αρχής έχει ως
αποτέλεσμα να επιτρέπεται στους αιτούντες άσυλο να
παραμείνουν στο έδαφος του εν λόγω κράτους εν αναμο-
νή της εκβάσεως της προσφυγής αυτής. Συνεπώς, συνε-
χίζει το Δικαστήριο, μολονότι το εν λόγω άρθρο 7 παρ. 1
δεν παρέχει ρητώς δικαίωμα για χορήγηση άδειας διαμο-
νής, αλλά αφήνει στη διακριτική ευχέρεια κάθε κράτους
μέλους την απόφαση περί χορηγήσεως ή μη της άδειας
αυτής, από το γράμμα, την οικονομία και το σκοπό των
Οδηγιών 2005/85 και 2008/115 προκύπτει ότι ο αιτών
άσυλο έχει, ανεξάρτητα από τη χορήγηση μιας τέτοιας
άδειας, το δικαίωμα να παραμείνει στο έδαφος του οικεί-
ου κράτους μέλους τουλάχιστον έως ότου η αίτησή του
απορριφθεί σε πρώτο βαθμό και δεν μπορεί, συνεπώς, να
θεωρείται ότι «διαμένει παρανόμως» κατά την έννοια της
Οδηγίας 2008/115, η οποία αποσκοπεί στην απομάκρυν-
σή του από το εν λόγω έδαφος. Με βάση τα παραπάνω, το
ΔΕΕ καταλήγει ότι στο πρώτο ερώτημα πρέπει να δοθεί η
απάντηση ότι το άρθρο 2 παρ. 1 της Οδηγίας 2008/115,
σε συνδυασμό με την αιτιολογική σκέψη 9 αυτής, έχει
την έννοια ότι η Οδηγία αυτή δεν έχει εφαρμογή στην
περίπτωση υπηκόου τρίτης χώρας που έχει υποβάλει αί-
τηση διεθνούς προστασίας, υπό την έννοια της Οδηγίας
2005/85, τούτο δε κατά την περίοδο μεταξύ της υποβο-
λής της εν λόγω αιτήσεως και της εκδόσεως της αποφά-
σεως πρώτου βαθμού που αποφαίνεται επί της αιτήσεως
αυτής ή, ενδεχομένως, της εκβάσεως της προσφυγής που
ασκήθηκε κατά της εν λόγω αποφάσεως.
Με το δεύτερο ερώτημά του, το αιτούν δικαστήριο ερω-
τά, κατ’ουσίαν, εάν, παρά τη μη δυνατότητα εφαρμογής
της Οδηγίας 2008/115 στους υπηκόους τρίτων χωρών
που έχουν υποβάλει αίτηση διεθνούς προστασίας, κατά
την έννοια της Οδηγίας 2008/115, είναι δυνατόν να δι-
ατηρηθεί υπό κράτηση ένας τέτοιος υπήκοος, ο οποίος
υπέβαλε την εν λόγω αίτηση, αφού τέθηκε υπό κράτηση
δυνάμει του άρθρου 15 της Οδηγίας 2008/115 με σκοπό
την επιστροφή του ή την απομάκρυνσή του. Αρχικά, το
Δικαστήριο υπενθυμίζει ότι ούτε η Οδηγία 2003/9 ούτε
η Οδηγία 2005/85 προβαίνουν, στο παρόν στάδιο εξελί-
ξεως, σε εναρμόνιση των λόγων, για τους οποίους μπορεί
να διαταχθεί η κράτηση ενός αιτούντος άσυλο. Κατά συ-
νέπεια, επί του παρόντος εναπόκειται στα κράτη μέλη να
καθορίζουν, τηρώντας πλήρως τις υποχρεώσεις τους που
απορρέουν τόσο από το διεθνές δίκαιο όσο και από το
ΕΕΕυρΔ 2:2013
δίκαιο της Ένωσης, τους λόγους, για τους οποίους μπορεί
να τεθεί ή να παραμείνει υπό κράτηση ένας αιτών άσυλο.
Όσον αφορά μια κατάσταση, όπως η επίμαχη της κύρι-
ας δίκης, στην οποία, αφενός, ο υπήκοος τρίτης χώρας
τέθηκε υπό κράτηση βάσει του άρθρου 15 της Οδηγίας
2008/115 για το λόγο ότι η συμπεριφορά του δημιουργού-
σε φόβους ότι, αν δεν ετίθετο υπό κράτηση, θα διέφευγε
και θα παρεμπόδιζε την απομάκρυνσή του, και, αφετέρου,
η αίτηση ασύλου φαίνεται να έχει υποβληθεί με μοναδι-
κό σκοπό να καθυστερήσει, ή ακόμη και να υπομονεύσει,
την εκτέλεση της αποφάσεως περί επιστροφής που εκδό-
θηκε κατ’ αυτού, επιβάλλεται η διαπίστωση, σύμφωνα με
το ΔΕΕ, ότι οι περιστάσεις αυτές μπορούν πράγματι να δι-
καιολογήσουν τη διατήρηση της κρατήσεως του εν λόγω
υπηκόου ακόμη και μετά την υποβολή αιτήσεως ασύλου.
Συγκεκριμένα, εθνική διάταξη που επιτρέπει, υπό τέτοιες
συνθήκες, τη διατήρηση της κρατήσεως του αιτούντος
άσυλο είναι συμβατή προς το άρθρο 18 παρ. 1 της Οδηγί-
ας 2005/85, εφόσον η κράτηση αυτή δεν προκύπτει από
την υποβολή της αιτήσεως ασύλου, αλλά από τις περι-
στάσεις που χαρακτηρίζουν την ατομική συμπεριφορά
του αιτούντος αυτού πριν και κατά την υποβολή της αι-
τήσεως αυτής. Περαιτέρω, στο βαθμό που η διατήρηση
της κρατήσεως φαίνεται ότι υπό παρόμοιες συνθήκες εί-
ναι αντικειμενικώς αναγκαία, προκειμένου να αποτραπεί
το ενδεχόμενο ο ενδιαφερόμενος να αποφύγει οριστικά
την επιστροφή του, η διατήρηση αυτή επιτρέπεται επίσης
δυνάμει του άρθρου 7 παρ. 1 της Οδηγίας 2003/9. Συνα-
φώς, πρέπει να τονιστεί ότι, καίτοι η Οδηγία 2008/115
είναι προσωρινώς ανεφάρμοστη κατά τη διεξαγωγή της
διαδικασίας εξετάσεως της αιτήσεως ασύλου, τούτο ου-
δόλως σημαίνει ότι ως εκ τούτου θα τερματιζόταν ορι-
στικά η διαδικασία επιστροφής, καθόσον αυτή μπορεί να
συνεχιστεί σε περίπτωση που θα απορριπτόταν η αίτηση
ασύλου. Επιπλέον, συνεχίζει το Δικαστήριο, το άρθρο 23
παρ. 4 στοιχείο ι΄ της Οδηγίας 2005/85 προβλέπει ρητώς
ότι η περίσταση ότι ο αιτών υποβάλλει αίτηση, μόνο για
να καθυστερήσει ή να εμποδίσει την εκτέλεση προγενέ-
στερης ή επικείμενης απόφασης που θα οδηγούσε στην
απομάκρυνσή του, μπορεί να ληφθεί υπόψη στο πλαίσιο
της διαδικασίας εξετάσεως της εν λόγω αιτήσεως, κα-
θόσον η περίσταση αυτή μπορεί να δικαιολογήσει την
επιτάχυνση ή τη θέση σε προτεραιότητα της εξετάσεως
αυτής. Η Οδηγία 2008/115 μεριμνά, συνεπώς, ώστε τα
κράτη μέλη να έχουν τα αναγκαία εργαλεία στη διάθεσή
τους, για να μπορούν να διασφαλίζουν την αποτελεσμα-
τικότητα της διαδικασίας επιστροφής, αποφεύγοντας την
αναστολή της εν λόγω διαδικασίας πέραν αυτού που εί-
ναι αναγκαίο για την ορθή επεξεργασία της αιτήσεως. Δι-
ευκρινίζει, ωστόσο, το ΔΕΕ, ότι από το γεγονός και μόνον
ότι ένας αιτών άσυλο, κατά την υποβολή της αιτήσεώς
του, αποτελεί αντικείμενο αποφάσεως περί επιστροφής
και έχει τεθεί υπό κράτηση βάσει του άρθρου 15 της Οδη-
γίας 2008/115 δεν μπορεί να τεκμαίρεται, χωρίς κατά πε-
197

ρίπτωση εκτίμηση του συνόλου των κρίσιμων περιστά-
σεων, ότι αυτός υπέβαλε την αίτηση αυτή με μοναδικό
σκοπό να καθυστερήσει ή να ματαιώσει την εκτέλεση της
αποφάσεως περί επιστροφής και ότι είναι αντικειμενικώς
αναγκαία και αναλογική η διατήρηση του μέτρου της
κρατήσεως. Με βάση τα παραπάνω, το Δικαστήριο κατα-
λήγει ότι οι Οδηγίες 2003/9 και 2005/85 δεν απαγορεύ-
ουν τη διατήρηση της κρατήσεως υπηκόου τρίτης χώρας,
ο οποίος υπέβαλε αίτηση διεθνούς προστασίας κατά την
έννοια της Οδηγίας 2008/115, αφού τέθηκε υπό κράτη-
ση δυνάμει του άρθρου 15 της Οδηγίας 2008/115, βάσει
διατάξεως του εθνικού δικαίου, εάν προκύπτει, κατόπιν
κατά περίπτωση εκτιμήσεως του συνόλου των κρίσιμων
περιστάσεων, ότι η αίτηση υποβλήθηκε με μοναδικό
σκοπό να καθυστερήσει ή να ματαιωθεί η εκτέλεση της
αποφάσεως περί επιστροφής και ότι είναι αντικειμενικώς
αναγκαία η διατήρηση του μέτρου της κρατήσεως, για να
αποτραπεί το ενδεχόμενο να αποφύγει οριστικά ο ενδια-
φερόμενος την επιστροφή του.
u Προσδιορισμός του κράτους μέλους, το οποίο
είναι υπεύθυνο για την εξέταση αιτήσεως ασύ-
λου που υπέβαλε υπήκοος τρίτης χώρας σε ένα
από τα κράτη μέλη
Σύμφωνα με το άρθρο 3 παρ. 2, του Κανονισμού (ΕΚ)
343/2003 του Συμβουλίου, της 18ης Φεβρουαρίου
2003, επιτρέπεται σε κράτος μέλος, το οποίο δεν ορί-
ζεται ως υπεύθυνο δυνάμει των κριτηρίων του κεφα-
λαίου ΙΙΙ του Κανονισμού 343/2003 του Συμβουλίου,
της 18ης Φεβρουαρίου 2003, να εξετάζει αίτηση χορη-
γήσεως ασύλου, όταν δεν συντρέχει καμία περίσταση,
η οποία να καθιστά εφαρμοστέα την ανθρωπιστική
ρήτρα του άρθρου 15 του ίδιου Κανονισμού
Κανονισμός (ΕΚ) 343/2003 – εξουσία εκτιμήσεως των κρα-
τών μελών – ρόλος της Ύπατης Αρμοστείας των Ηνωμέ-
νων Εθνών για τους Πρόσφυγες – υποχρέωση των κρατών
μελών να καλούν τον εν λόγω οργανισμό να παρουσιάσει
την άποψή του
ΔΕΕ C-528/11, Halaf, 30.05.2013 – Προδικαστικό ερώτημα
Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμηνεία
του άρθρου 3 παρ. 2 του Κανονισμού (ΕΚ) 343/2003 του
Συμβουλίου, της 18ης Φεβρουαρίου 2003, για τη θέσπιση
των κριτηρίων και μηχανισμών για τον προσδιορισμό
του κράτους μέλους που είναι υπεύθυνο για την εξέταση
αίτησης ασύλου, που υποβάλλεται σε κράτος μέλος από
υπήκοο τρίτης χώρας, και των άρθρων 18, 41 και 47 του
Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής
Ένωσης. Η αίτηση αυτή υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης
διαφοράς μεταξύ του Ζ. Halaf, ιρακινής ιθαγένειας, και
της Darzhavna agentsia za bezhantsite pri Ministerskia
savet (Εθνικής Υπηρεσίας για τους Πρόσφυγες στο πλαί-
198
Επισκόπηση Νομολογίας
σιο του Συμβουλίου των Υπουργών-DAB), όσον αφορά
την απόφαση της τελευταίας να μην κινήσει διαδικασία
χορηγήσεως του καθεστώτος πρόσφυγα στον πρώτο και
να επιτρέψει τη μεταφορά του στην Ελλάδα.
Με το πρώτο ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ζητεί κατ’
ουσίαν να διευκρινιστεί, εάν το άρθρο 3 παρ. 2 του Κανο-
νισμού έχει την έννοια ότι επιτρέπει σε κράτος μέλος, το
οποίο δεν είναι το οριζόμενο ως υπεύθυνο δυνάμει των
κριτηρίων του κεφαλαίου ΙΙΙ του Κανονισμού, να εξετάζει
αίτηση χορηγήσεως ασύλου, όταν δεν συντρέχει καμία
περίσταση, η οποία να καθιστά εφαρμοστέα την ανθρω-
πιστική ρήτρα του άρθρου 15 του ίδιου Κανονισμού, εξυ-
πακουομένου ότι το κράτος μέλος, που ορίζεται ως υπεύ-
θυνο βάσει των εν λόγω κριτηρίων, δεν έχει απαντήσει
σε αίτηση, με την οποία του ζητείται να αναλάβει εκ νέου
το ενδιαφερόμενο πρόσωπο που υπέβαλε την αίτηση
χορηγήσεως ασύλου. Το ΔΕΕ υπενθυμίζει ότι το άρθρο
3 παρ. 1 του Κανονισμού προβλέπει πως η αίτηση ασύ-
λου εξετάζεται από ένα μόνον κράτος μέλος, το οποίο
είναι το οριζόμενο ως υπεύθυνο σύμφωνα με τα κριτή-
ρια που αναφέρονται στο κεφάλαιο ΙΙΙ του Κανονισμού.
Εντούτοις, το άρθρο 3 παρ. 2 του Κανονισμού προβλέπει
ρητώς ότι, κατά παρέκκλιση από την παρ. 1 του εν λόγω
άρθρου, κάθε κράτος μέλος δύναται να εξετάζει αίτηση
ασύλου που έχει κατατεθεί από υπήκοο τρίτης χώρας,
ακόμη και αν δεν είναι υπεύθυνο για την εξέταση δυνά-
μει των κριτηρίων που ορίζονται στον Κανονισμό αυτό.
Επομένως, καταλήγει το Δικαστήριο, από το γράμμα του
άρθρου 3 παρ. 2 του Κανονισμού προκύπτει ότι η άσκη-
ση της εξουσίας αυτής δεν υπόκειται σε καμία ιδιαίτερη
προϋπόθεση.
Με το δεύτερο ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ζητεί κατ’
ουσίαν να διευκρινιστεί το περιεχόμενο του δικαιώματος
ασύλου, όπως απορρέει από το άρθρο 18 του Χάρτη σε
συνδυασμό με το άρθρο του 53, καθώς και με τον ορι-
σμό που περιέχει το άρθρο 2 στοιχείο γ΄, αλλά και από
την αιτιολογική σκέψη 12 του Κανονισμού. Από την αίτη-
ση προδικαστικής αποφάσεως προκύπτει ότι το εν λόγω
δεύτερο ερώτημα στηρίζεται στην υπόθεση ότι, στην πε-
ρίπτωση που αποκλείεται η εφαρμογή της ανθρωπιστικής
ρήτρας του άρθρου 15 του Κανονισμού, τα κράτη μέλη
δεν μπορούν να εξετάζουν αίτηση χορηγήσεως ασύλου
βάσει του άρθρου 3 παρ. 2 του Κανονισμού, παρά μόνον
υπό την προϋπόθεση ότι αποδεικνύεται πως το κράτος
μέλος, που ορίζεται ως υπεύθυνο δυνάμει των κριτηρίων
του κεφαλαίου ΙΙΙ του Κανονισμού, προσβάλλει το δικαί-
ωμα που κατοχυρώνει το άρθρο 18 του Χάρτη υπέρ των
αιτούντων άσυλο. Δεδομένου, όμως, ότι από την απάντη-
ση, που δόθηκε στο πρώτο ερώτημα, καθίσταται σαφές
ότι η άσκηση της εξουσίας, την οποία αναγνωρίζει υπέρ
των κρατών μελών το άρθρο 3 παρ. 2 του Κανονισμού,
δεν υπόκειται σε καμία ιδιαίτερη προϋπόθεση, το ΔΕΕ κα-
τέληξε ότι παρέλκει η απάντηση στο δεύτερο ερώτημα.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
Με το τρίτο ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ζητεί κατ’
ουσίαν να διευκρινιστεί, εάν το κράτος μέλος, στο οποίο
βρίσκεται ο αιτών άσυλο, οφείλει, στο πλαίσιο της δια-
δικασίας προσδιορισμού του υπεύθυνου κράτους, να
ζητήσει από την UNHCR να παρουσιάσει την άποψή της
συναφώς, όταν από τα έγγραφα του εν λόγω οργανισμού
προκύπτει ότι το κράτος μέλος, που ορίζεται ως υπεύθυ-
νο δυνάμει των κριτηρίων του κεφαλαίου ΙΙΙ του Κανονι-
σμού, παραβιάζει τους κανόνες του δικαίου της Ένωσης
στον τομέα του ασύλου. Προκαταρκτικά, το ΔΕΕ υπεν-
θυμίζει ότι τα έγγραφα που εκδίδει η UNHCR συνιστούν
ορισμένα από τα μέσα που μπορούν να καταστήσουν
εφικτή στα κράτη μέλη την αξιολόγηση της λειτουργίας
του συστήματος ασύλου στο κράτος μέλος, που ορίζε-
ται ως υπεύθυνο δυνάμει των κριτηρίων του κεφαλαίου
ΙΙΙ του Κανονισμού και, συνακόλουθα, την εκτίμηση των
κινδύνων που ενδέχεται να διατρέξει ο αιτών άσυλο, σε
περίπτωση μεταφοράς του στο εν λόγω κράτος μέλος.
Στο πλαίσιο της εκτιμήσεως αυτής, τα έγγραφα αυτά απο-
κτούν ιδιαίτερη σημασία υπό το πρίσμα της αποστολής
που έχει αναθέσει στην UNHCR η σύμβαση της Γενεύης,
η τήρηση της οποίας πρέπει να εξασφαλίζεται κατά την
ερμηνεία των κανόνων του δικαίου της Ένωσης που δι-
έπουν το άσυλο. Εντούτοις, μολονότι τα άρθρα 8 παρ. 2
στοιχείο β΄, και 21 της Οδηγίας 2005/85 προβλέπουν δι-
άφορες μορφές συνεργασίας μεταξύ της UNHCR και των
κρατών μελών, όταν τα τελευταία εξετάζουν αίτηση χο-
ρηγήσεως ασύλου, υπενθυμίζεται ότι, όπως διευκρινίζει
η αιτιολογική σκέψη 29 της Οδηγίας 2005/85, τα άρθρα
αυτά δεν έχουν εφαρμογή στο πλαίσιο της διαδικασίας
που θεσπίζει ο Κανονισμός για τον προσδιορισμό του
ΕΕΕυρΔ 2:2013
υπεύθυνου κράτους μέλους. Συναφώς, διευκρινίζει το
ΔΕΕ, τίποτα δεν εμποδίζει ένα κράτος μέλος να ζητήσει
από την UNHCR να παρουσιάσει την άποψή της, εφόσον
το κρίνει σκόπιμο, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις, όπως η επί-
μαχη της κύριας δίκης. Κατόπιν των προεκτεθέντων, το
Δικαστήριο καταλήγει ότι η απάντηση, που πρέπει να
δοθεί στο τρίτο ερώτημα, είναι ότι το κράτος μέλος, στο
οποίο βρίσκεται ο αιτών άσυλο, δεν υποχρεούται, στο
πλαίσιο της διαδικασίας προσδιορισμού του υπεύθυνου
κράτους, να ζητήσει από την UNHCR να παρουσιάσει την
άποψή της συναφώς, όταν από τα έγγραφα του εν λόγω
οργανισμού προκύπτει ότι το κράτος μέλος που ορίζε-
ται ως υπεύθυνο δυνάμει των κριτηρίων του κεφαλαίου
ΙΙΙ του Κανονισμού παραβιάζει τους κανόνες του δικαίου
της Ένωσης στον τομέα του ασύλου.
Με το τέταρτο ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ζητεί να δι-
ευκρινιστεί, εάν, σε περίπτωση καταφατικής απαντήσεως
στο ανωτέρω τρίτο ερώτημα, η μη λήψη γνωμοδοτήσε-
ως από την UNCHR συνιστά παράβαση ουσιώδους τύπου
της διαδικασίας για τον προσδιορισμό του υπεύθυνου
δυνάμει του άρθρου 3 του Κανονισμού 343/2003, καθώς
και προσβολή του δικαιώματος στη χρηστή διοίκηση και
του δικαιώματος πραγματικής προσφυγής ενώπιον δικα-
στηρίου βάσει των άρθρων 41 και 47 του Χάρτη, και δη
του άρθρου 21 της Οδηγίας 2005/85, το οποίο προβλέπει
το δικαίωμα του εν λόγω οργανισμού να παρουσιάζει τις
απόψεις του κατά την εξέταση ατομικών αιτήσεων ασύ-
λου. Λαμβάνοντας, ωστόσο, υπόψη την απάντηση που
δόθηκε στο τρίτο ερώτημα, το ΔΕΕ καταλήγει ότι παρέλ-
κει η απάντηση στο τέταρτο ερώτημα.
199
 NOMOΛOΓ IA
Β. Σχολιασμένη Νομολογία ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
u Καταχρηστικές ρήτρες σε συμβάσεις που συ-
νάπτονται με καταναλωτές
Σημαντική ανισορροπία ανάμεσα στα δικαιώματα και
τις υποχρεώσεις των μερών που απορρέουν από τη
σύμβαση
ενυπόθηκο δάνειο – ένδικα μέσα σε διαδικασία εκτελέσε-
ως – τόκοι υπερημερίας – πρόωρη λύση της συμβάσεως
δανείου εκ μέρους του πιστωτή
ΔΕΕ C-415/11, Aziz, 14.03.2013 – Προδικαστικό ερώτημα
Τον Ιούλιο του 2007 ο Μ. Aziz, Μαροκινός υπήκοος που
εργαζόταν στην Ισπανία από το Δεκέμβριο του 1993,
συνήψε με συμβολαιογραφική πράξη σύμβαση ενυπό-
θηκου δανείου με το Catalunyacaixa. Το ακίνητο, επί του
οποίου συστάθηκε υποθήκη, ήταν η οικογενειακή κα-
τοικία του M. Aziz, που βρισκόταν στην κυριότητά του
από το 2003. Το κεφάλαιο του δανείου, που χορήγησε το
Catalunyacaixa, ανερχόταν στο ποσό των 138.000 ευρώ.
Η δανειακή σύμβαση που συνήφθη με το Catalunyacaixa
προέβλεπε, στη ρήτρα 6, ετήσιους τόκους υπερημερίας
ύψους 18,75%, οι οποίοι επιβάλλονται αυτομάτως επί
των μη καταβληθέντων εμπροθέσμως ποσών, χωρίς να
απαιτείται ένσταση. Η Catalunyacaixa είχε τη δυνατότητα
να καταστήσει ληξιπρόθεσμο το σύνολο του δανείου, σε
περίπτωση που έχει παρέλθει κάποια από τις συμφωνη-
θείσες προθεσμίες και ο οφειλέτης δεν έχει τηρήσει την
υποχρέωσή του καταβολής μέρους του κεφαλαίου ή τό-
κων του δανείου. Τέλος, η ρήτρα 15 της οικείας συμβά-
σεως, που διέπει τη συμφωνία λύσεως της συμβάσεως,
προέβλεπε τη δυνατότητα του Catalunyacaixa να προχω-
ρήσει σε αναγκαστική εκτέλεση της υποθήκης προς εί-
σπραξη τυχόν οφειλής, καθώς και να προβεί άμεσα σε εκ-
καθάριση, προσκομίζοντας το κατάλληλο πιστοποιητικό,
στο οποίο θα φαίνεται το ποσό της ληξιπρόθεσμης οφει-
λής. Ο M. Aziz κατέβαλλε τακτικά τις μηνιαίες δόσεις του
δανείου από τον Ιούλιο του 2007 έως το Μάιο του 2008,
αλλά από τον Ιούνιο του 2008 κατέστη υπερήμερος οφει-
λέτης. Υπό τις συνθήκες αυτές, το Catalunyacaixa ζήτησε
στις 28 Οκτωβρίου 2008 να συσταθεί ενώπιον συμβολαι-
ογράφου έγγραφο, από το οποίο να προκύπτει το υπο-
λειπόμενο ποσό της οφειλής. Με το εν λόγω συμβολαιο-
γραφικό έγγραφο βεβαιώθηκε ότι, βάσει των προσκομι-
σθέντων εγγράφων και του περιεχομένου της δανειακής
συμβάσεως, το συνολικό ποσό της οφειλής ανερχόταν
σε 139.764,76 ευρώ και αντιστοιχούσε στα ποσά των μη
καταβληθεισών δόσεων καθώς και των νόμιμων τόκων
και των τόκων υπερημερίας. Το Catalunyacaixa, κατόπιν
οχλήσεως προς τον M. Aziz, με την οποία όμως αυτός δεν
συμμορφώθηκε, κίνησε στις 11 Μαρτίου 2009 διαδικα-
σία εκτελέσεως κατά του ενδιαφερομένου ενώπιον του
Juzgado de Primera Instancia no 5 de Martorell, ζητώντας
από τον M. Aziz να καταβάλει 136.674,02 ευρώ ως κεφά-
λαιο, 90,74 ευρώ ως τόκους υπερημερίας και 41.902,21
ευρώ ως τόκους και έξοδα. Ο M. Aziz δεν παρέστη στη δι-
αδικασία και, ως εκ τούτου, το εν λόγω δικαστήριο διέτα-
ξε στις 15 Δεκεμβρίου 2009 αναγκαστική εκτέλεση. Κατό-
πιν αυτού, εκδόθηκε κατά του M. Aziz διαταγή πληρωμής,
προς την οποία ο ενδιαφερόμενος ούτε συμμορφώθηκε
ούτε αντιτάχθηκε. Στο πλαίσιο αυτό, στις 20 Ιουλίου 2010
διενεργήθηκε πλειστηριασμός, κατά τον οποίο δεν υπήρ-
ξαν πλειοδότες. Ως εκ τούτου, σύμφωνα με τις διατάξεις
του Ισπανικού Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, το Juzgado
de Primera Instancia no 5 de Martorell έκανε δεκτό το αί-
τημα περί κατακυρώσεως του πλειστηριασθέντος ακινή-
του στο 50% της αξίας του. Το δικαστήριο αυτό καθόρι-
σε επίσης την 20ή Ιανουαρίου 2011 ως την ημερομηνία,
κατά την οποία έπρεπε να μεταβιβασθεί η κυριότητα
του κατακυρωθέντος ακινήτου στον υπερθεματιστή. Ως
εκ τούτου, ο M. Aziz εξοβελίστηκε από την κατοικία του.
Λίγο νωρίτερα, στις 11 Ιανουαρίου 2011, ο M. Aziz είχε
ασκήσει αναγνωριστική αγωγή ενώπιον του Juzgado de
lo Mercantil no 3 de Barcelona, με την οποία ζήτησε να
ακυρωθεί η ρήτρα 15 της δανειακής συμβάσεως ως κα-
ταχρηστική και, κατά συνέπεια, η διαδικασία εκτελέσεως.
Επ’ αυτού του ζητήματος, το Juzgado de lo Mercantil no
3 de Barcelona εξέφρασε καταρχάς τις αμφιβολίες του
ως προς τη συμβατότητα της ισπανικής νομοθεσίας με
το νομικό πλαίσιο που καθιερώνει η Οδηγία. Ειδικότερα,
το δικαστήριο αυτό επισήμανε ότι, εάν ο πιστωτής επι-
λέξει, στο πλαίσιο αναγκαστικής εκτελέσεως, τη διαδικα-
σία εκτελέσεως ενυπόθηκης απαιτήσεως, οι δυνατότητες
επικλήσεως του καταχρηστικού χαρακτήρα κάποιας από
τις ρήτρες δανειακής συμβάσεως είναι πολύ περιορισμέ-
νες, καθόσον χωρούν μόνο σε μεταγενέστερη διαδικασία
στο πλαίσιο αναγνωριστικής αγωγής, η οποία δεν έχει
ανασταλτικό χαρακτήρα. Το αιτούν δικαστήριο έκρινε
ότι, υπό τις συνθήκες αυτές, είναι ιδιαιτέρως δυσχερές να
εξασφαλίσει ένα ισπανικό δικαστήριο στον καταναλωτή
αποτελεσματική ένδικη προστασία στο πλαίσιο της εν
λόγω διαδικασίας εκτελέσεως ενυπόθηκης απαιτήσεως,
καθώς και της εκδικάσεως της αντίστοιχης αγωγής. Κατά
το εθνικό δικαστήριο, δεν προκύπτει σαφώς ότι οι ρήτρες
περί πρόωρης λύσεως της συμβάσεως που περιλαμβάνο-

νται στις συμβάσεις μακράς διάρκειας, περί καθορισμού
των τόκων υπερημερίας, καθώς και περί μονομερούς κα-
θορισμού εκ μέρους του δανειστή μηχανισμών εξοφλή-
σεως του συνόλου της οφειλής συνάδουν με τις εν λόγω
διατάξεις του παραρτήματος της Οδηγίας.
Παρατηρήσεις
Παναγιώτης Αργαλιάς*
Ι. Η Οδηγία 93/13 και το ισπανικό δίκαιο
Η εν λόγω αίτηση εκδόσεως προδικαστικής αποφάσεως
αφορά την ερμηνεία της Οδηγίας 93/13/ΕΟΚ σχετικά με
τις καταχρηστικές ρήτρες των συμβάσεων που συνάπτο-
νται με καταναλωτές. Σύμφωνα με το άρθρο 3 της Οδηγί-
ας 93/13, ρήτρα σύμβασης, που δεν αποτέλεσε αντικείμε-
νο ατομικής διαπραγμάτευσης, θεωρείται καταχρηστική,
όταν, παρά την απαίτηση καλής πίστης, δημιουργεί εις
βάρος του καταναλωτή σημαντική ανισορροπία ανάμε-
σα στα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των μερών, που
απορρέουν από τη σύμβαση. Επίσης, θεωρείται πάντα ότι
η ρήτρα δεν αποτέλεσε αντικείμενο ατομικής διαπραγμά-
τευσης, όταν έχει συνταχθεί εκ των προτέρων και όταν ο
καταναλωτής, εκ των πραγμάτων, δεν μπόρεσε να επηρε-
άσει το περιεχόμενό της, ιδίως στα πλαίσια μιας σύμβασης
προσχωρήσεως. Επιπροσθέτως, σύμφωνα με το άρθρο 4
παρ. 1 της ανωτέρω Οδηγίας, ο καταχρηστικός χαρακτή-
ρας μιας συμβατικής ρήτρας κρίνεται, αφού ληφθούν
υπόψη η φύση των αγαθών ή των υπηρεσιών που αφορά
η σύμβαση και όλες οι κατά τον χρόνο της σύναψης της
σύμβασης περιστάσεις που περιέβαλαν την εν λόγω σύ-
ναψη, καθώς και όλες οι υπόλοιπες ρήτρες της σύμβασης
ή άλλης σύμβασης από την οποία αυτή εξαρτάται.
Στο ισπανικό δίκαιο, η προστασία των καταναλωτών από
τις καταχρηστικές ρήτρες κατοχυρώθηκε, καταρχάς, με
το γενικό νόμο 26/1984, ο οποίος τροποποιήθηκε με το
νόμο 7/1998 περί των γενικών όρων συναλλαγών. Με
τον τελευταίο νόμο η εν λόγω Οδηγία μεταφέρθηκε στο
εθνικό δίκαιο. Τέλος, με το βασιλικό νομοθετικό διάταγμα
1/2007 εγκρίθηκε το κωδικοποιημένο κείμενο του νόμου
26/1984, όπως τροποποιήθηκε. Το ανωτέρω ισπανικό
νομοθετικό πλαίσιο ακολουθεί τις ρυθμίσεις και τους
ορισμούς της Οδηγίας 93/13 και αναφέρει ενδεικτικά ως
καταχρηστικές τις παρακάτω ρήτρες:
- Όσες συνδέουν τη σύμβαση με τη βούληση του επαγ-
γελματία,
- Όσες περιορίζουν τα δικαιώματα του καταναλωτή και
του χρήστη,
- Όσες αποκλείουν την αναδρομικότητα της συμβάσεως,
* ΜΔΕ, Δικηγόρος-Οικονομολόγος
202
Σχολιασμένη Νομολογία
- Όσες επιβάλλουν στον καταναλωτή ή στο χρήστη δυσα-
νάλογες εγγυήσεις ή τον επιφορτίζουν αδικαιολόγητα
με το βάρος αποδείξεως,
- Όσες έχουν δυσανάλογο χαρακτήρα ως προς τη σύνα-
ψη και την εκτέλεση της συμβάσεως, ή
- Όσες αντίκεινται στους κανόνες του ανταγωνισμού και
την εφαρμοστέα νομοθεσία.
ΙΙ. Η αρχή της αποτελεσματικότητας ως περιορισμός στην
ελευθερία διαμορφώσεως του δικονομικού δικαίου από
τα κράτη μέλη
Η Οδηγία 93/13 στηρίζεται στην ιδέα ότι ο καταναλωτής
βρίσκεται σε ασθενέστερη θέση σε σχέση προς τον επαγ-
γελματία1 όσον αφορά τόσο τη δυνατότητα διαπραγμα-
τεύσεως όσο και το επίπεδο της πληροφορήσεως. Λόγω
της ασθενέστερης θέσεως του καταναλωτή, το άρθρο 6
παρ. 1 της Οδηγίας 93/13 υποχρεώνει τα κράτη μέλη να
προβλέπουν ότι οι καταχρηστικές ρήτρες δεν δεσμεύουν
τους καταναλωτές. Βασιζόμενο στις ανωτέρω αρχές, το
Δικαστήριο έχει δεχθεί ότι ο εθνικός δικαστής οφείλει να
εξετάζει αυτεπαγγέλτως τον καταχρηστικό χαρακτήρα
συμβατικής ρήτρας, η οποία εμπίπτει στο πεδίο εφαρ-
μογής της Οδηγίας 93/13 και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, να
αίρει την υφιστάμενη μεταξύ του καταναλωτή και του
επαγγελματία ανισότητα. Η συγκεκριμένη υπόθεση αφο-
ρά τις δυνατότητες που πρέπει να διαθέτει ο καταναλω-
τής, ώστε να αντιτάξει στην εκτέλεση τον καταχρηστικό
χαρακτήρα ρήτρας της συμβάσεως δανείου, την οποία
εξασφαλίζει η σχετική υποθήκη. Δεδομένου ότι τα εθνικά
μέτρα περί αναγκαστικής εκτελέσεως δεν έχουν εναρμο-
νισθεί στο πλαίσιο του δικαίου της Ένωσης, ο καθορισμός
των δικονομικών λεπτομερειών εμπίπτει στην εσωτερική
έννομη τάξη των κρατών μελών δυνάμει της αρχής της
δικονομικής αυτονομίας των τελευταίων. Ωστόσο, αυτή
η ελευθερία διαμορφώσεως του δικονομικού πλαισίου
που διαθέτουν τα κράτη μέλη περιορίζεται από τις αρχές
της ισοδυναμίας και της αποτελεσματικότητας. Σύμφωνα
με την αρχή της ισοδυναμίας, οι διαδικαστικές λεπτομέ-
ρειες των αγωγών, οι οποίες σκοπούν στην προστασία
των δικαιωμάτων που παρέχει το δίκαιο της Ένωσης στα
άτομα, δεν πρέπει να είναι λιγότερο ευνοϊκές από εκείνες
που διέπουν αντίστοιχες αγωγές του εθνικού δικαίου2.
Σύμφωνα, επίσης, με την τήρηση της αρχής της αποτελε-
σματικότητας, η διαμόρφωση του εθνικού δικονομικού
δικαίου δεν πρέπει να παρεμποδίζει την επίκληση των
δικαιωμάτων, που απονέμει η Οδηγία 93/13 στον κατα-
ναλωτή. Κατά πάγια νομολογία του Δικαστηρίου, κάθε
περίπτωση, στο πλαίσιο της οποίας τίθεται το ζήτημα, αν
εθνικός δικονομικός κανόνας καθιστά αδύνατη ή υπερ-
1. Σκ. 44 της σχολιαζόμενης απόφασης.
2. Προτάσεις της Γεν. Εισαγγελέως J. Kokott της 8ης Νοεμβρίου
2012 στη σχολιαζόμενη απόφαση, σκ. 45.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
βολικά δυσχερή την εφαρμογή του δικαίου της Ένωσης,
πρέπει να αναλύεται λαμβανομένης υπόψη της θέσεως
της διατάξεως αυτής στο σύνολο της διαδικασίας, την
εξέλιξη και τις ιδιαιτερότητες της διαδικασίας ενώπιον
των διαφόρων εθνικών αρχών3.
Το πρόβλημα που τίθεται στη σχολιαζόμενη απόφαση είναι
ότι, στο πλαίσιο της ισπανικής απλοποιημένης διαδικασίας
εκτελέσεως υποθήκης, παρέχονται μόνον περιορισμένες
δυνατότητες προστασίας στον οφειλέτη, ούτως ώστε να
εξασφαλισθεί η έγκαιρη και αποτελεσματική εκτέλεση της
υποθήκης. Ο καταναλωτής οφειλέτης στη σύμβαση του δα-
νείου υποχρεούται να δεχθεί την εκτέλεση της υποθήκης,
ανεξαρτήτως των ενδεχόμενων καταχρηστικών ρητρών. Η
δυνατότητα του οφειλέτη να αμφισβητήσει ενδεχόμενες
καταχρηστικές ρήτρες υφίσταται μόνο στο πλαίσιο χωρι-
στής αναγνωριστικής διαδικασίας με αντικείμενο το κύρος
του τίτλου. Στη εν λόγω διαδικασία ο οφειλέτης δύναται να
προβάλει τις αντιρρήσεις του σε σχέση με την απαίτηση,
επί της οποίας βασίζεται η εκτέλεση, και να επικαλεσθεί
τον καταχρηστικό χαρακτήρα των ρητρών που εφαρμό-
σθηκαν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, όμως, ο οφειλέτης μπορεί
να παρέμβει μόνο στη διανομή του πλειστηριάσματος ή
να εγείρει αξιώσεις αποζημιώσεως λόγω της εκτελέσεως.
Σ’ αυτήν τη χωριστή αναγνωριστική διαδικασία το δικα-
στήριο δύναται επίσης να διατάξει την παρακράτηση του
πλειστηριάσματος, ώστε να εξασφαλίσει τη δυνατότητα
καταβολής της χρηματικής απαιτήσεως του οφειλέτη ένα-
ντι του επισπεύδοντος. Εντούτοις, τόσο στο πλαίσιο καθε-
αυτής της απλοποιημένης διαδικασίας εκτελέσεως όσο
και στη χωριστή αναγνωριστική διαδικασία, το επιληφθέν
δικαστήριο δεν δύναται να διατάξει την προσωρινή ανα-
στολή της αναγκαστικής εκτελέσεως, δηλαδή του πλειστη-
ριασμού του ακινήτου. Ως εκ τούτου, ακόμη και αν ο κα-
ταχρηστικός χαρακτήρας ρήτρας της συμβάσεως δανείου
που στηρίζει την υποθήκη απέκλειε την εκτέλεση επί του
ακινήτου, ο καταναλωτής δεν θα είχε τη δυνατότητα, κατά
το ισπανικό δίκαιο, να ανακόψει τον πλειστηριασμό και την
επακόλουθη απώλεια της ιδιοκτησίας του. Σύμφωνα με
την κρίση του δικαστηρίου, η προαναφερθείσα διαδικασία
θίγει την αποτελεσματικότητα της προστασίας, την οποία
επιδιώκει η Οδηγία 93/13. Ιδίως όταν το ενυπόθηκο ακίνη-
το είναι η κατοικία του οφειλέτη, η απλή αξίωση αποζημι-
ώσεως δεν μπορεί να θεωρηθεί ευχερώς κατάλληλη, για να
εξασφαλίσει κατά τρόπο αποτελεσματικό τα δικαιώματα
που απονέμει στον καταναλωτή η Οδηγία 93/13. Δεν υφί-
σταται αποτελεσματική προστασία από τις καταχρηστικές
συμβατικές ρήτρες, όταν ο καταναλωτής οφείλει αρχικώς
να δεχθεί, απροστάτευτος ως προς τις ρήτρες αυτές, την
εκτέλεση της υποθήκης και τον πλειστηριασμό της κατοι-
κίας του, καθώς και τη σχετική απώλεια ιδιοκτησίας και την
3. Π
 ροτάσεις της Γεν. Εισαγγελέως J. Kokott της 8ης Νοεμβρίου
2012 στη σχολιαζόμενη απόφαση, σκ. 46.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
έξωση, ενώ δύναται να προβάλει αξιώσεις αποζημιώσεως
μόνο στο πλαίσιο μεταγενέστερης ένδικης προστασίας.
ΙΙΙ. Εξέταση από το ΔΕΕ των ρητρών περί πρόωρης λύσεως
της συμβάσεως, καθορισμού των τόκων υπερημερίας και
περί μονομερούς εκκαθαρίσεως από τον δανειστή του
ποσού της μη καταβληθείσας οφειλής
Η πρώτη ρήτρα, στην οποία αναφέρεται το δεύτερο προ-
δικαστικό ερώτημα, αφορά τη δυνατότητα πρόωρης
λύσεως συμβάσεων ιδιαιτέρως μακράς διάρκειας για πα-
ραβάσεις τελεσθείσες σε πολύ περιορισμένο χρονικό δι-
άστημα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η έκτη ρήτρα της
συμβάσεως δανείου προβλέπει ότι το ταμιευτήριο ως πι-
στωτής μπορεί να απαιτήσει άνευ ετέρου την επιστροφή
του συνολικού ποσού του δανείου, ακόμη και αν ο οφει-
λέτης καθυστερήσει την καταβολή μόνο μίας εκ των 396
μηνιαίων δόσεων, που οφείλει να καταβάλει συνολικώς
σε χρονικό διάστημα 33 ετών.
Το εάν μια ρήτρα δημιουργεί εις βάρος του καταναλω-
τή σημαντική ανισορροπία μεταξύ των δικαιωμάτων και
των υποχρεώσεων των συμβαλλομένων μερών, τα οποία
απορρέουν από τη σύμβαση, δεν μπορεί να εκτιμηθεί
παρά μόνο σε σύγκριση προς το νομικό καθεστώς, το
οποίο ισχύει κατά το εθνικό δίκαιο, σε περίπτωση που οι
ίδιοι οι συμβαλλόμενοι δεν έχουν προβλέψει καμία σχε-
τική συμβατική ρύθμιση. Η συμβατική ρήτρα μπορεί να
προκαλέσει ενδεχομένως καταχρηστική μετατόπιση των
συμβατικών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων εις βάρος
του καταναλωτή, μόνον όταν καθιστά δυσχερέστερη τη
θέση του καταναλωτή σε σύγκριση προς τις νομοθετι-
κές ρυθμίσεις. Σύμφωνα με το ΔΕΕ, το αιτούν δικαστή-
ριο είναι αρμόδιο να εξακριβώσει, εάν η δυνατότητα του
επαγγελματία να κηρύξει ληξιπρόθεσμο το σύνολο του
οφειλόμενου ποσού του δανείου εξαρτάται από την εκ
μέρους του καταναλωτή παράβαση μιας ουσιώδους υπο-
χρεώσεως στο πλαίσιο της επίμαχης συμβατικής σχέσε-
ως, εάν η παράβαση είναι αρκούντως σοβαρή σε σχέση
με τη διάρκεια και το ποσό του δανείου, εάν η εν λόγω
δυνατότητα παρεκκλίνει από τους ισχύοντες στον τομέα
αυτό κανόνες και εάν το εθνικό δίκαιο προβλέπει κατάλ-
ληλα και αποτελεσματικά μέσα, τα οποία καθιστούν δυ-
νατό για τον καταναλωτή που θίγεται από την εφαρμογή
της εν λόγω ρήτρας, να αντισταθμίσει τις συνέπειες του
ληξιπρόθεσμου χαρακτήρα του δανείου4.
Ακολούθως, όσον αφορά τη ρήτρα περί καθορισμού των
τόκων υπερημερίας, το ΔΕΕ κρίνει ότι το αιτούν δικαστή-
ριο πρέπει να επαληθεύσει, μεταξύ άλλων, αφενός, τους
εθνικούς κανόνες που έχουν εφαρμογή στη σχέση μετα-
ξύ των συμβαλλομένων, στην περίπτωση που δεν προ-
βλέπεται ειδική συμφωνία στην επίμαχη σύμβαση ή σε
διάφορες τέτοιου είδους συμβάσεις με καταναλωτές, και,
4. Σκ. 73 της σχολιαζόμενης απόφασης.
203

αφετέρου, το ύψος του καθορισθέντος τόκου υπερημε-
ρίας σε σχέση με το νόμιμο τόκο, προκειμένου να εξα-
κριβώσει ότι ο τόκος αυτός είναι ικανός να εξασφαλίσει
την εκπλήρωση των επιδιωκόμενων σκοπών στο οικείο
κράτος μέλος και δεν βαίνει πέραν του αναγκαίου για την
εκπλήρωσή του ορίου5.
Τέλος, αναφορικά με τη ρήτρα περί μονομερούς εκκαθαρί-
σεως από τον δανειστή του ποσού της μη καταβληθείσας
οφειλής, που συνδέεται με τη δυνατότητα κινήσεως διαδι-
κασίας εκτελέσεως ενυπόθηκης απαιτήσεως, το ΔΕΕ κρίνει
ότι το εθνικό δικαστήριο θα πρέπει να εκτιμήσει εάν, και
ενδεχομένως σε ποιο βαθμό, η εν λόγω ρήτρα παρεκκλίνει
από τους ισχύοντες κανόνες, ελλείψει συμφωνίας μεταξύ
των συμβαλλομένων, με αποτέλεσμα να καθίσταται δυ-
σχερέστερη για τον καταναλωτή, λαμβανομένων υπόψη
των δικονομικών μέσων που διαθέτει, η πρόσβαση στη
δικαιοσύνη και η άσκηση των δικαιωμάτων άμυνας6.
IV. Καταληκτικές παρατηρήσεις
Με τη σχολιαζόμενη απόφαση, το ΔΕΕ θεωρεί ότι το
ισπανικό δικονομικό σύστημα, στο μέτρο που καθιστά
αδύνατη τη λήψη προσωρινών μέτρων, προκειμένου να
ανασταλεί η διαδικασία της εκτελέσεως από το δικαστή-
ριο της ουσίας, ενώπιον του οποίου προσφεύγει ο κατα-
ναλωτής επικαλούμενος τον καταχρηστικό χαρακτήρα
συμβατικής ρήτρας, θίγει την αρχή της αποτελεσματικής
προστασίας. Με άλλα λόγια, ακόμη και αν ο καταχρηστι-
κός χαρακτήρας ρήτρας της συμβάσεως δανείου που
στηρίζει την υποθήκη απέκλειε την εκτέλεση επί του ακι-
νήτου, ο καταναλωτής δεν θα είχε τη δυνατότητα, κατά το
ισπανικό δίκαιο, να ανακόψει τον πλειστηριασμό και την
επακόλουθη απώλεια της ιδιοκτησίας του. Με την από-
φαση αυτή, το ΔΕΕ ασχολείται με το ζήτημα του ελέγχου
των καταχρηστικών ρητρών από δικαστικές αρχές στο
πλαίσιο της εκτελέσεως ενυπόθηκης απαιτήσεως. Από τη
μια πλευρά, η προστασία του οφειλέτη πληρούται με τη
δυνατότητα άσκηση ανακοπής κατά της διαταγής πληρω-
μής του δανειστή με την επίκληση συγκεκριμένων λόγων,
όπως η απόσβεση της οφειλής. Από την άλλη πλευρά, ο
οφειλέτης στη συγκεκριμένη απόφαση εξοβελίζεται
από το σπίτι του, χωρίς να έχει ουσιαστική δυνατότητα
να αντιτάξει επιχειρήματα σχετικά με τις καταχρηστικές
ρήτρες της σύμβασης δανείου. Επίσης, το δικαστήριο το-
νίζει ότι θα πρέπει να αναστέλλεται η διαδικασία ενυπό-
θηκης εκτελέσεως, όταν προκύπτουν βάσιμοι ισχυρισμοί
σχετικά με την επίκληση ρητρών ως καταχρηστικών. Η
απόφαση αποτελεί πρόοδο στη δυνατότητα των κατανα-
λωτών να επικαλούνται την καταχρηστικότητα ρητρών
σε σύντομες διαδικασίες, στις οποίες ο καταναλωτής έχει
περιορισμένες δυνατότητες δικονομικής άμυνας.
5. Σ
 κ. 74 της σχολιαζόμενης απόφασης.
6. Σ
 κ. 75 της σχολιαζόμενης απόφασης.
204
Σχολιασμένη Νομολογία
u Εξωσυμβατική ευθύνη κράτους μέλους για
παράβαση του ενωσιακού δικαίου
Προϋποθέσεις θεμελίωσης αστικής ευθύνης του δη-
μοσίου από παραβίαση ενωσιακής Οδηγίας σχετικής
με την προστασία του περιβάλλοντος: ειδικότερα ζη-
τήματα αιτιώδους συνδέσμου
περιβάλλον – Οδηγία 85/337/ΕΟΚ – εκτίμηση των επιπτώ-
σεων ορισμένων σχεδίων δημοσίων και ιδιωτικών έργων
στο περιβάλλον – χορήγηση άδειας για σχέδιο έργου,
χωρίς να έχει προηγηθεί η επιβαλλόμενη εκτίμηση – σκο-
ποί της εκτιμήσεως αυτής – προϋποθέσεις από τις οποίες
εξαρτάται η θεμελίωση δικαιώματος προς αποκατάσταση
ζημίας – συνεκτίμηση ή μη της προστασίας των ιδιωτών
από περιουσιακή ζημία
ΔΕΕ C-420/11, Leth, 14.03.2013 – Προδικαστικό ερώτημα
Η J. Leth κατέχει μια οικία κοντά στον αερολιμένα Wien-
Schwechat (Αυστρία). Κατά τη διάρκεια της ισχύος της
Οδηγίας 85/337/ΕΟΚ, ο αερολιμένας αυτός υπέστη με-
ταβολές συνεπεία διαφόρων μέτρων επεκτάσεως, χωρίς
να εξετασθούν οι επιπτώσεις στο περιβάλλον, σύμφωνα
με την Οδηγία. Η J. Leth ζητεί ενώπιον των εθνικών δι-
καστηρίων από το Αυστριακό Δημόσιο και από το Land
Niederösterreich αποζημίωση για την απομείωση της αξί-
ας του ακινήτου της λόγω του θορύβου των αεροπλάνων
και στηρίζει την αξίωση αυτή στο ότι τα σχέδια επεκτάσε-
ως έπρεπε να έχουν υποβληθεί σε εκτίμηση περιβαλλο-
ντικών επιπτώσεων, σύμφωνα με την Οδηγία.
Όταν ένα σχέδιο πρέπει υποχρεωτικά να υποβληθεί σε
εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων σύμφωνα με την
Οδηγία 85/337/ΕΟΚ, αλλά η εκτίμηση αυτή δεν πραγμα-
τοποιηθεί, το εν λόγω σχέδιο δεν μπορεί να υλοποιηθεί.
Ομοίως, το οικείο κράτος μέλος υποχρεούται να αποκα-
ταστήσει κάθε ζημία που προκαλείται από την παράλειψη
εκτιμήσεως των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Περιλαμ-
βάνει όμως η αξίωση αυτή και την αποζημίωση για την
απομείωση της αξίας μιας οικίας λόγω της υλοποιήσεως
σχεδίου, το οποίο δεν υποβλήθηκε σε εκτίμηση περιβαλ-
λοντικών επιπτώσεων; Η υπό εξέταση περίπτωση αφορά
αυτό το ζήτημα. Πιο συγκεκριμένα, τίθεται το ερώτημα,
εάν η παράβαση Οδηγίας, της οποίας αντικείμενο είναι η
παρεμπόδιση ζημιών στο περιβάλλον, μπορεί να έχει ως
συνέπεια και την αποκατάσταση περιουσιακής ζημίας.
Ειδικότερα, γεννώνται αμφιβολίες σχετικά με την αστική
ευθύνη του δημοσίου για την προαναφερθείσα ζημία,
ενόψει του ότι η επίμαχη Οδηγία περιέχει μόνο διαδικα-
στικές διατάξεις και όχι ουσιαστικές απαιτήσεις σε σχέση
με τα προς εξέταση σχέδια.
Το Δικαστήριο, ερμηνεύοντας το άρθρο 3 της Οδηγίας,
απεφάνθη πως η εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσε-
ων δεν περιλαμβάνει την εκτίμηση των επιπτώσεων του
επίμαχου σχεδίου έργου στην αξία υλικών αγαθών, αλλά,
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
αντιθέτως, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη μόνον οι επι-
πτώσεις επί υλικών αγαθών, οι οποίες μπορούν από τη
φύση τους να έχουν επίσης αντίκτυπο στο περιβάλλον.
Εντούτοις, η διαπίστωση αυτή δεν αποκλείει τον ιδιώτη
από το να ζητήσει αποκατάσταση περιουσιακής ζημί-
ας που προκλήθηκε από την απομείωση της αξίας των
υλικών αγαθών του, στο βαθμό που αποτελεί την άμεση
οικονομική συνέπεια των επιπτώσεων ενός έργου στο πε-
ριβάλλον.
Προχωρώντας, εν συνεχεία, στην εξέταση των προϋπο-
θέσεων που θεμελιώνουν αστική ευθύνη του δημοσί-
ου, σύμφωνα με τη νομολογία Francovich1, αναγνωρίζει
πως η επίμαχη Οδηγία απονέμει δικαιώματα σε ιδιώτες.
Ωστόσο, αρνείται την πλήρωση της προϋποθέσεως του
αιτιώδους συνδέσμου, με την αιτιολογία πως ο παραβια-
ζόμενος κανόνας του δικαίου της Ένωσης δεν ορίζει ου-
σιαστικούς κανόνες, παρά μόνο διαδικαστικές διατάξεις,
όπως η πληροφόρηση του κοινού για τις περιβαλλοντικές
επιπτώσεις του έργου. Ως εκ τούτου, η παντελής παρά-
λειψη της διενέργειας εκτιμήσεως περιβαλλοντικών επι-
πτώσεων δεν παρέχει καταρχήν, από μόνη της, στον ιδι-
ώτη δικαίωμα προς αποκατάσταση αμιγώς περιουσιακής
ζημίας, που προκλήθηκε από την απομείωση της αξίας
του ακινήτου του, η οποία οφείλεται στις επιπτώσεις ενός
έργου στο περιβάλλον, διότι η εν λόγω παράλειψη «δεν
αποτελεί καταρχήν, από μόνη της, την αιτία της απομειώσε-
ως της αξίας ακινήτου»2.
Παρατηρήσεις
Μιχαήλ Ροδόπουλος*
I. Οι προϋποθέσεις εξωσυμβατικής ευθύνης του κράτους
μέλους
Η εξωσυμβατική ευθύνη του κράτους για παραβάσεις
του ενωσιακού δικαίου είναι το τελευταίο μέρος που
συμπληρώνει το παζλ της δικαστικής προστασίας του
ιδιώτη, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί μέσω της νομολο-
γίας του Δικαστηρίου. Πράγματι, η δικαστική προστασία
θα εμφανιζόταν ατελής σε περιπτώσεις έλλειψης αμέσου
αποτελέσματος διατάξεων της Συνθήκης ή μιας Οδηγί-
ας ή όπου η σύμφωνη με το ενωσιακό δίκαιο ερμηνεία
και η αυτεπάγγελτη εφαρμογή του ενωσιακού δικαίου
έβρισκαν τα όρια εφαρμογής τους. Σ’ αυτές τις περιπτώ-
σεις, ο δικαστικός μηχανισμός διείσδυσης του ενωσιακού
δικαίου στην εθνική έννομη τάξη λαμβάνει την μορφή
της αναγνώρισης αξίωσης αποζημίωσης υπέρ του ιδιώ-
τη, που απώλεσε δικαιώματα αμέσως στηριζόμενα στο
* ΜΔΕ, Δικηγόρος, Επιστημονικός Συνεργάτης ΚΔΕΟΔ, στέλεχος ΜοΚΕ
 ΕΚ C-6/90 και C-9/90, Francovich κ.λπ., 19.11.1991, Συλλ Ι-5357.
1. Δ
 ΕΕ C-420/11, Leth, 14.03.2013, αδημ., σκ. 43.
2. Δ
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ενωσιακό δίκαιο. Η πρωτογενής, δηλαδή, αξίωση για in
natura συμμόρφωση του κράτους με τους ενωσιακούς
κανόνες τρέπεται σε δευτερογενή αξίωση αποζημίωσης,
λειτουργώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο ως μοχλός πίεσης
προς το απείθαρχο κράτος μέλος.
Η νομική βάση της αξίωσης ερείδεται επί του ενωσιακού
δικαίου και είναι σύμφυτη με το γενικό σύστημα των Συν-
θηκών και των θεμελιωδών αρχών τους3. Είναι ανεξάρτη-
τη και αυτοτελής έναντι των άλλων μορφών δικαστικής
προστασίας, υπό την έννοια ότι ενεργοποιείται, αδιάφο-
ρα εάν ο παραβιασθείς κανόνας δικαίου είναι ή όχι εξο-
πλισμένος με άμεσο αποτέλεσμα.
Οι προϋποθέσεις θεμελίωσης της εξωσυμβατικής ευ-
θύνης του κράτους είναι, κατά πάγια νομολογία, οι εξής
τρεις: α) ο παραβιαζόμενος κανόνας ενωσιακού δικαίου
να αποσκοπεί στην απονομή δικαιωμάτων σε ιδιώτες,
β) η παράβαση να είναι κατάφωρη και γ) να υφίσταται
άμεση αιτιώδης συνάφεια μεταξύ της παράβασης και
της βλάβης που υπέστησαν οι ζημιωθέντες. Αυτονόητα,
πρέπει να υφίσταται και ζημία4. Οι προϋποθέσεις πρέπει
να συντρέχουν σωρευτικώς, με αποτέλεσμα, αν ελλείπει
έστω και μια από αυτές, να μη θεμελιώνεται η ευθύνη του
κράτους. Παρότι οι προϋποθέσεις αυτές είναι αναγκαί-
ες και επαρκείς, προκειμένου να θεμελιώνεται δικαίωμα
των ιδιωτών προς αποζημίωση στηριζόμενο απευθείας
στο δίκαιο της Ένωσης, δεν αποκλείεται το ενδεχόμενο
να μπορεί να θεμελιώνεται η ευθύνη του οικείου κράτους
μέλους υπό λιγότερο περιοριστικές προϋποθέσεις βάσει
του εθνικού δικαίου. Το ένδικο βοήθημα υπόκειται στους
εθνικούς δικονομικούς κανόνες ως προς τις τεχνικές λε-
πτομέρειες ασκήσεώς του, δυνάμει της δικονομικής αυ-
τονομίας των κρατών μελών, υπό το διπλό φραγμό της
ισοδυναμίας και της αποτελεσματικότητας. Δηλαδή, οι
εθνικοί κανόνες που διέπουν παρόμοιες αξιώσεις σε εσω-
τερικό επίπεδο δεν μπορεί να είναι περισσότερο ευνοϊκοί,
ενώ, επιπλέον, οι σχετικοί εθνικοί κανόνες δεν μπορούν
να καθιστούν πρακτικώς αδύνατη ή υπερβολικά δυσχερή
την άσκηση της αξίωσης5.
3. Αρχικά το ΔΕΚ είχε στηρίξει την ευθύνη του κράτους στο εθνικό
δίκαιο και, ειδικότερα, στις διατάξεις περί ευθύνης του Δημοσίου
κατά τη νομολογία Humblet (ΔΕΚ C-6/60, Humblet, 16.12.1960,
Συλλ. I-1125). Για τη μεταστροφή της νομολογίας και την απευ-
θείας στήριξη της αξίωσης στη Συνθήκη και στην αρχή της απο-
τελεσματικότητας, βλ. Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, Εισαγωγή στο Δίκαιο της
Ευρωπαϊκής Ένωσης, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2011, σ.
179-185.
4. ΔΕΕ C-429/09, Fuβ, 25.11.2010, Συλλ I-12167, σκ. 45, ΔΕΚ C-5/94,
Hedley Lomas, 23.05.1996, Συλλ. Ι-2553 σκ. 25.
5. Βλ. Α. ΜΑΝΤΑ, σε Β. Χριστιανό, Συνθήκη ΕΕ και ΣΛΕΕ, κατ’ άρθρο
ερμηνεία, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2012, άρθρο 340, αρ.
71 και την εκεί παραπεμπόμενη νομολογία. Από την πλούσια βι-
βλιογραφία βλ. όλως ενδεικτικώς Ε. ΜΟΥΑΜΕΛΕΤΖΗ, Η ευθύνη
του κράτους για παραβίαση του κοινοτικού δικαίου και το δικαί-
205

Στη σχολιαζόμενη υπόθεση, η κατάφαση της δεύτερης
προϋπόθεσης, του κατάφωρου χαρακτήρα της παράβα-
σης, συντελείται χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία. Το Δικαστήριο
παγίως αποφαίνεται πως, όταν ένα κράτος μέλος δεν λαμ-
βάνει κανένα αναγκαίο μέτρο για την επίτευξη του επι-
διωκόμενου από την Οδηγία αποτελέσματος, υπερβαίνει
κατά κατάδηλο και σοβαρό τρόπο τα όρια που επιβάλ-
λονται στην άσκηση των εξουσιών του και χαρακτηρίζει
τη εν λόγω συμπεριφορά per se κατάφωρη παραβίαση,
δίχως να χρειάζεται να ληφθούν άλλα στοιχεία υπόψη,
προκειμένου να πληρωθεί η εν λόγω προϋπόθεση6. Κατά
συνέπεια, ακολούθως θα εξετάσουμε ορισμένα ζητήματα
που γεννώνται σχετικά με την πρώτη προϋπόθεση και τις
ιδιαιτερότητες που ενδεχομένως αναφύονται γύρω από
την περιβαλλοντική νομοθεσία και τα απορρέοντα εξ αυ-
τής δικαιώματα ιδιωτών, καθώς και ορισμένα ζητήματα
γύρω από την τρίτη προϋπόθεση του αιτιώδους συνδέ-
σμου, η οποία δεν φαίνεται να προσελκύει το ενδιαφέρον
της σχετικής ακαδημαϊκής συζήτησης.
IΙ. Απονομή δικαιωμάτων σε ιδιώτες
Α. Καταγωγή και ερμηνεία της προϋπόθεσης
Σύμφωνα με την πρώτη προϋπόθεση, πρέπει ο παραβι-
ασθείς κανόνας του πρωτογενούς ή παραγώγου ενωσια-
κού δικαίου να απονέμει δικαιώματα σε ιδιώτες, φυσικά ή
νομικά πρόσωπα. Κανόνες κείμενοι αποκλειστικώς υπέρ
του γενικού συμφέροντος ή κανόνες που καθορίζουν την
κατανομή αρμοδιοτήτων ανάμεσα στα κοινοτικά όργανα
δεν θεμελιώνουν ευθύνη του κράτους μέλους. Δεν απο-
κλείεται, πάντως, κανόνας, που έχει θεσπιστεί υπέρ του
γενικού συμφέροντος, να απονέμει και δικαιώματα σε
ιδιώτες7. Σε κάθε περίπτωση, το αν η επίμαχη διάταξη
απονέμει δικαιώματα σε ιδιώτες δεν εξαρτάται από το
ενδεχόμενο άμεσο αποτέλεσμα της διάταξης8. Πάντως, η
κρίση για το αν ο παραβιασθείς κανόνας κατατείνει στην
απονομή δικαιωμάτων ανήκει στο ΔΕΕ, το οποίο ερμη-
νεύει άλλωστε αυθεντικώς τους ενωσιακούς κανόνες.
Το Δικαστήριο ερμηνεύει με αρκετή ευρύτητα, πρακτικό
πνεύμα και δίχως δογματικές αγκυλώσεις το εν λόγω κρι-
τήριο, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι η σχετική αγω-
ωμα αποζημίωσης των ιδιωτών, ΕΕΕυρΔ, 1993, σ. 371 επ., Ι. ΜΑ-
ΘΙΟΥΔΑΚΗΣ, Η κοινοτικού δικαίου αστική ευθύνη του Δημοσίου,
ΔιΔικ, 1998, σ. 314 επ., Π. ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ, Ευθύνη από παραβά-
σεις του κοινοτικού δικαίου, ΔιΔικ, 1994, σ. 769 επ., R. CARANTA,
Judicial protection against member states: a new Ius Commune
takes shape, CML Rev., 1995, σ. 703 επ.
 ΕΚ C-178-/94, C-179/94 και C-188 έως 190/94, Dillenkoffer,
6. Δ
08.10.1996. Συλλ. I-4845, σκ. 27.
 ΕΚ C-178-/94, C-179/94 και C-188 έως 190/94, Dillenkoffer, ό.π.,
7. Δ
σκ. 36-38.
8. S . PRECHAL, Directives in EC Law, Oxford University Press, σ. 99
και 284, S. PRECHAL, Member state liability and direct effect:
What’s the difference after all?, EBLR, 2006, σ. 299 επ.
206
Σχολιασμένη Νομολογία
γή αποζημίωσης δύναται να τραπεί σε actio popularis.
Το ιδιωτικό δικαίωμα θα πρέπει να ανιχνεύεται, έστω και
αδρομερώς, στον παραβιαζόμενο κανόνα9.
Η εν λόγω προϋπόθεση έλκει την καταγωγή της
από τη θεωρία του σκοπού του κανόνα του δικαίου
(Normzwecktheorie)10. Η θεωρία αυτή αναπτύχθηκε στο
πλαίσιο της προβληματικής του αιτιώδους συνδέσμου,
προσπαθώντας να δώσει λύση σε εριστά ζητήματα του
δικαίου της αποζημίωσης στις αρχές του 20ού αιώνα11.
Αποφεύγοντας πολύπλοκες δογματικές κατασκευές, ανα-
ζητά τα συμφέροντα, που σκοπεί να προστατεύσει η εκά-
στοτε νομοθετική διάταξη. Η στενή σύνδεση της θεωρίας
του σκοπού του κανόνα δικαίου με τον ιδρυτικό της ευ-
θύνης κανόνα οδήγησε το ΔΕΚ και τη θεωρία του κοινο-
τικού δικαίου να εντάξουν τη σχετική προβληματική και
τα συμπαρομαρτούντα αναφυόμενα ζητήματα στο πεδίο
ανάλυσης της πρώτης προϋπόθεσης, δηλαδή στην προ-
ϋπόθεση της παρανομίας και όχι σ’ αυτό του αιτιώδους
συνδέσμου. Η μετακόμιση στον δογματικό τόπο ανάλυ-
σης δεν αλλοιώνει, ωστόσο, τη φύση και τη λειτουργία
της θεωρίας του σκοπού12. Αν η παραβιαζόμενη διάταξη
δεν προσφέρει έρεισμα σε ιδιωτικά δικαιώματα, τότε δεν
υπάρχει αιτιώδης σύνδεσμος σε επίπεδο κανόνων δικαί-
ου, η ζημία βρίσκεται εκτός ακτίνας εφαρμογής της διά-
ταξης και η αξίωση αποζημίωσης προσκρούει ήδη στην
προϋπόθεση ύπαρξης νομίμου λόγου ευθύνης. Με άλλα
λόγια, στην έρευνα συνδρομής του πρώτου κριτηρίου
της νομολογίας Francovich, o εφαρμοστής του δικαίου
αναζητά να προσδιορίσει το βεληνεκές του κανόνα δικαί-
9. Σχετικές με την εποπτεία των τραπεζών διατάξεις κρίθηκε ότι δεν
μπορούν να θεμελιώσουν αξίωση προς αποζημίωση των πελα-
τών τράπεζας ευρισκόμενης σε κατάσταση αδυναμίας πληρω-
μών. Βλ. ΔΕΚ C-222/02, Paul κ.λπ., 12.11.2004, Συλλ. I-9425, σκ. 27,
καθώς και τις προτάσεις της Γεν. Εισαγγελέως C. Stix-Hackl στην
ίδια υπόθεση, σημεία 124 επ. Bλ. και Ε. ΚΟΥΤΟΥΠΑ-ΡΕΓΚΑΚΟΥ,
Δημόσιες συμβάσεις και κοινοτικό δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσα-
λονίκη, 1995, σ. 293.
10. G
 . BETLEM, Being directly and individually concerned: the
Schutznorm Doctrine and Francovich Liability σε H.-W. Mick-
litz / N. Reich (eds.), Public interest litigation before European
courts: a comment to Public Interest Litigation in Environmental
Policy, Nomos, Baden-Baden, 1996, σ. 319-341, Α. ΜΕΤΑΞΑΣ, Ευ-
θύνη του δημοσίου για παραβάσεις του κοινοτικού δικαίου από
αποφάσεις των ανωτάτων εθνικών δικαστηρίων, εκδ. Σάκκουλα,
Θεσσαλονίκη, 2005, σ. 33.
11. E . RABEL, Das Rect des Warenkaufs, 1936, V. CAEMERER, Das Pro-
blem des Kausaltzusannhangs, 1956.
12. Ν
 . REICH, Horizontal Liability in EC Law: Hybridization of reme-
dies for compensation in case of breaches of EC rights, CML Rev.,
2000, σ. 729. Βεβαίως, τούτο δεν επάγεται πως το ΔΕΕ δεσμεύ-
εται να ακολουθήσει την ίδια προσέγγιση που ακολούθησαν τα
εθνικά δικαστήρια στην επίλυση των κατ’ ιδίαν προβλημάτων.
Βλ. Α. METAXAS, Grundfragen des europäischen Beihilferechts,
Ant. Sakkoula, Athen, 2003, σ. 273 επ.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
ου και να εντοπίσει αν τα θιγόμενα ιδιωτικά συμφέροντα
δύνανται να φιλοξενηθούν υπό τη σκέπη του. Η διανοη-
τική εργασία μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα δυσχερής στην
πράξη, αφού σε οριακές περιπτώσεις τα όρια της διάτα-
ξης είναι αρκετά ρευστά.
Β. Απονομή δικαιώματος από διάταξη δικαίου του περιβάλ-
λοντος
Όπως γίνεται αντιληπτό, το ενωσιακό δίκαιο προστασί-
ας του περιβάλλοντος δεν εμφανίζεται ως γόνιμο πεδίο
ευδοκίμησης αξιώσεων αποζημίωσης κατά κράτους μέ-
λους. Η πρώτη προϋπόθεση είναι δομημένη κατά τρόπο
που να καλύπτει ανθρώπινα έννομα συμφέροντα και όχι
να θάλπει αφηρημένα, γενικά και συνολικά περιβαλλοντι-
κές ανησυχίες13. Για παράδειγμα, φαντάζει μάλλον αδύνα-
το μια Οδηγία, που έχει ρητά εκπεφρασμένο σκοπό την
προστασία των άγριων πτηνών (Οδηγία 79/409/ΕΟΚ), ή
μια Οδηγία για την προστασία της άγριας πανίδας (Οδη-
γία 92/43/ΕΟΚ) να αποτελέσουν νόμιμο λόγο ευθύνης
κατά τη νομολογία Francovich14.
Μολαταύτα, είναι δυνατόν από διάταξη, που έχει θεσπιστεί
για την προώθηση περιβαλλοντικών πολιτικών, να πηγά-
ζουν και συγκεκριμένα δικαιώματα του ιδιώτη. Τέτοια είναι
η περίπτωση της Οδηγίας, που επιβάλλει ως διαδικαστική
προϋπόθεση, προκειμένης κατασκευής ορισμένων έργων,
την προηγούμενη διενέργεια μελέτης περιβαλλοντικών
επιπτώσεων. Όπως έκρινε το Δικαστήριο στην υπόθεση
Wells, ένας ιδιώτης μπορεί να επικαλεστεί την Οδηγία
85/337/ ΕΟΚ, επιβεβαιώνοντας την πάγια νομολογία του
πως το πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας είναι εκτεταμένο
και ο σκοπός της ευρύτατος15. Επομένως, η Οδηγία αυτή
παρέχει στους ενδιαφερόμενους ιδιώτες το δικαίωμα να
ζητήσουν από τις αρμόδιες υπηρεσίες να υποβάλουν το
επίμαχο σχέδιο έργου σε εκτίμηση περιβαλλοντικών επι-
πτώσεων και να παράσχουν στους ιδιώτες αυτούς τη δυ-
νατότητα να εκφράσουν την άποψή τους.
Στη σχολιαζόμενη απόφαση, το Δικαστήριο κλήθηκε
να απαντήσει, αν οι επίμαχες διατάξεις της Οδηγίας πα-
ρέχουν δικαίωμα σε ιδιώτες για αποκατάσταση περιου-
σιακής ζημίας. Πρωταρχικός σκοπός της Οδηγίας είναι
αναμφίβολα η ελαχιστοποίηση των ζημιών στο περιβάλ-
λον. Ωστόσο, το Δικαστήριο αναγνώρισε τη δυνατότητα
13. Μ
 . HEDEMANN-ROBINSON, Enforcement of European Union
environmental law, Routledge-Cavendish, London, 2006, σ. 288
επ., S. PRECHAL / L. HANCER, Individual environmental rights:
Conceptual pollution in EU environmental law?, Yearbook of Eu-
ropean Environmental Law, 2002, σ. 89 και 108.
14. Έτσι και P. WENNERAS, The enforcement of EC environmental
law, Oxford University Press, Oxford, 2007, σ. 152 και J.H. JANS /
H.H.B. VEDER, European environmental law, Europa Law publish-
ing, Groningen, σ. 204 επ.
 ΕΚ C-201/02, Wells, 07.01.2004, Συλλ. I-723, ΔΕΚ C-435/97,
15. Δ
WWF, 16.09.1999, Συλλ. I-5613, σκ. 40.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
να καλύπτονται και ορισμένες περιουσιακές ζημίες από
τον προστατευτικό σκοπό της Οδηγίας, λαμβάνοντας
υπόψη τους ευρύτατους σκοπούς προστασίας του περι-
βάλλοντος που επιδιώκει η Οδηγία. Ειδικότερα, το ΔΕΕ
έκρινε ότι, στην περίπτωση που η έκθεση στον θόρυβο,
ο οποίος οφείλεται σε σχέδιο έργου μνημονευόμενο
στην Οδηγία 85/337, έχει σημαντικές επιπτώσεις στον
άνθρωπο, υπό την έννοια ότι ο θόρυβος που επηρεάζει
την κατοικία περιορίζει τις λειτουργικές της δυνατότητες
και επηρεάζει τον περιβάλλοντα χώρο του ανθρώπου,
την ποιότητα ζωής του και, ενδεχομένως, την υγεία του, η
απομείωση της περιουσιακής αξίας της κατοικίας αυτής
ενδέχεται να συνιστά πράγματι την οικονομική συνέπεια
περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Επομένως, το Δικαστήριο
συνάγει ότι μια ζημία, που συνιστά την άμεση οικονομική
συνέπεια των επιπτώσεων στο περιβάλλον, καλύπτεται
από τον προστατευτικό σκοπό της επίμαχης Οδηγίας,
κατά την έννοια της πρώτης προϋπόθεσης της νομολο-
γίας Francovich. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει το Δι-
καστήριο, «θα πρέπει να γίνεται διάκριση μεταξύ της ζημίας
αυτής και της οικονομικής ζημίας, η οποία δεν οφείλεται
άμεσα σε περιβαλλοντικές επιπτώσεις και, επομένως, δεν
καλύπτεται από τον προστατευτικό σκοπό που επιδιώκει η
Οδηγία αυτή, όπως η περίπτωση ορισμένων ανταγωνιστι-
κών μειονεκτημάτων»16.
Αντίστοιχα, στο ερώτημα που απασχολεί έντονα τη θεω-
ρία του ιδιωτικού δικαίου αλλά και την εθνική νομολογία,
αν μπορεί η αμιγής αδικοπρακτική ευθύνη να καλύψει και
περιβαλλοντική ζημία, γίνεται δεκτό ότι η περιβαλλοντι-
κή ζημία δύναται να αποκατασταθεί μέσω αγωγής απο-
ζημίωσης στηριζομένης στο άρθρο 914 ΑΚ, μόνον εφό-
σον μαζί με το περιβάλλον συμπροσβάλλεται και κάποιο
ιδιωτικό συμφέρον17.
Συνεπώς, περιβαλλοντική ζημία και περιουσιακή ζημία
είναι έννοιες τεμνόμενες. Τις περισσότερες φορές η πε-
ριουσιακή ζημία θα συνιστά αντανάκλαση της μεγαλύ-
τερης ζημίας στο περιβάλλον. Το πεδίο τομής των δύο
ζημιών, δηλαδή η αλληλένδετη επιμέρους βλάβη, είναι η
ζημία αυτή και μόνον αυτή που μπορεί να αποκατασταθεί
μέσω του μηχανισμού της εξωσυμβατικής ευθύνης του
κράτους.
III. Ο αιτιώδης σύνδεσμος
Α. Ο αιτιώδης σύνδεσμος ως απαραίτητη πλην ασαφής προ-
ϋπόθεση
Αποζημίωση δεν οφείλεται σε κάθε περίπτωση που κρά-
τος μέλος παραβιάζει διάταξη του ενωσιακού δικαίου και
προξενεί βλάβη σε έννομα αγαθά του ιδιώτη. Μόνον εκεί-
16. ΔΕΕ C-420/11, ό.π., σκ. 36.
17. Αναλυτικά Ι. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ, Περιβάλλον και Δίκαιο, εκδ. Αντ. Σάκ-
κουλα, Αθήνα, σ. 451 επ., καθώς και ΑΠ 231/79, ΝοΒ, 1979, σ.
1267.
207

νη η ζημία καλύπτεται, η οποία είναι άμεση συνέπεια της
ζημιογόνας παράβασης. Κατάφωρη παραβίαση κανόνα
ενωσιακού δικαίου και ζημία πρέπει να συνδέονται με
σχέση αιτιότητας. Ο λόγος ευθύνης θα πρέπει να αποτε-
λεί την αιτία της ζημίας και η ζημία το αιτιατό του λόγου
ευθύνης. Πότε υπάρχει η απαιτούμενη σχέση λόγου προς
ακολουθία ανάμεσα στις δύο πρώτες προϋποθέσεις και
στην προκληθείσα ζημία, ορίζεται από την ύπαρξη ή ανυ-
παρξία αιτιώδους συνδέσμου (ή της αιτιώδους συνάφει-
ας, κατ’ άλλη διατύπωση).
Ενώ όμως, όπως γνωρίζουμε και από τα εθνικά δίκαια
περί αποζημίωσης, η έρευνα του αιτιώδους συνδέσμου
είναι από τα πλέον ακανθώδη προβλήματα, το Δικαστή-
ριο υπήρξε ελάχιστα διαφωτιστικό στην ανάλυση της τρί-
της προϋπόθεσης του νομολογιακού κανόνα Francovich.
Αντίστοιχα, η θεωρία του ενωσιακού δικαίου, ενώ έχει
ξοδέψει ποταμούς μελάνης για τις δύο πρώτες προϋπο-
θέσεις, δεν ασχολήθηκε σε έκταση με την έρευνα του
αιτιώδους συνδέσμου, εγκαταλείποντας την εξέταση του
ζητήματος στην αποφασιστική αρμοδιότητα των εθνικών
δικαστηρίων. Η πρακτική αυτή ενδέχεται να υπονομεύσει
το ενωσιακό βοήθημα και να αποτελέσει την κερκόπορτα
επανεθνικοποίησης μιας αξίωσης, αμιγώς στηριζομένης
στο ενωσιακό δίκαιο18. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώ-
σεις στις υποθέσεις Francovich και Brasserie du Pêcheur/
Factortame19, θεμελιακές υποθέσεις στο δίκαιο της εξω-
συμβατικής ευθύνης κράτους μέλους, όπου σε αμφότε-
ρες τις υποθέσεις τα εθνικά δικαστήρια αρνήθηκαν να
επιδικάσουν αποζημίωση, με την αιτιολογία πως η προϋ-
πόθεση της ύπαρξης αιτιώδους συνδέσμου δεν μπορού-
σε να θεωρηθεί ότι πληρούται20.
Β. Ο αιτιώδης σύνδεσμος ως ζήτημα ενωσιακού δικαίου
Το Δικαστήριο, αναφορικά με την τρίτη προϋπόθεση,
υιοθετεί παγίως ένα dictum ασαφές, που έχει γεννήσει
παρανοήσεις ως προς το αν η προϋπόθεση του αιτιώ-
δους συνδέσμου είναι ζήτημα ενωσιακού δικαίου ή αν
τα εθνικά δικαστήρια απολαμβάνουν πλήρη διακριτική
ευχέρεια κατά την ερμηνεία και εφαρμογή της εν λόγω
προϋπόθεσης. Νομολογώντας ότι «όσον αφορά την τρίτη
προϋπόθεση, δηλαδή την άμεση αιτιώδη συνάφεια μεταξύ
της παραβάσεως της υποχρεώσεως που υπέχει το κράτος
και της βλάβης που υπέστησαν οι ζημιωθέντες, απόκειται
στο αιτούν δικαστήριο να διαπιστώσει, αν η προβαλλόμε-
νη βλάβη απορρέει από παράβαση του κοινοτικού δικαί-
18. G
 . ANAGNOSTARAS, Not as unproblematic as you might think:
the establishment of causation in governmental liability actions,
E.L.Rev., 2002, σ. 663 επ. Ν. REICH, ό.π., σ. 728.
 ΕΚ C-46/93 και C-48/93, Brasserie du Pêcheur και Factortame,
19. Δ
05.03.1996, Συλλ. Ι-1029.
20. Β
 λ. την κριτική που ασκήθηκε στα εθνικά δικαστήρια σε E.
DEARDS, Brasserie du Pêcheur: snatching defeat from the jaws
of victory?, E.L.Rev., 1997, σ. 620 επ.
208
Σχολιασμένη Νομολογία
ου κατά τρόπο αρκούντως άμεσο, ώστε το κράτος μέλος
να υποχρεούται να αποκαταστήσει τη βλάβη αυτή»21, έχει
οδηγήσει εθνικά δικαστήρια και μερίδα της ακαδημαϊκής
κοινότητας στην πλανημένη αντίληψη ότι οι δύο πρώτες
προϋποθέσεις υπόκεινται στον πλήρη έλεγχο του Δικα-
στηρίου, ενώ η προϋπόθεση του αιτιώδους συνδέσμου
είναι πλήρως αποκεντρωμένη, συνιστώσα ζήτημα της
αρμοδιότητας των εθνικών δικαστηρίων22.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, το Δικαστήριο έκρινε ότι είχε
αρκετά στοιχεία, ώστε να προχωρήσει το ίδιο στην έρευ-
να της διαπίστωσης της ύπαρξης αιτιώδους συνδέσμου
στην επίδικη υπόθεση. Τόσο στην υπόθεση Brinkmann
όσο και στην υπόθεση Rechberger, προτίμησε να δώσει in
concreto απαντήσεις, χωρίς να αποσαφηνίζει, με ανάπτυ-
ξη αναλυτικότερων νομικών συλλογισμών, το σκεπτικό
του23. Η κατά περίπτωση κρίση, χωρίς παράθεση των νο-
μικών σκέψεων που στηρίζουν το δικανικό συμπέρασμα,
λειτουργεί εν είδει πραιτωρικής απόφασης, που ελάχιστα
προάγει την ασφάλεια δικαίου24.
Δεν πρέπει, ωστόσο, να αμφισβητείται το γεγονός πως η
ύπαρξη αιτιώδους συνάφειας είναι ένα νομικό ζήτημα,
το οποίο διαμορφώνεται ως προς τις ειδικότερες παρα-
μέτρους του από το ενωσιακό δίκαιο. Η ίδια η ιστορία
διαμόρφωσης του ενδίκου βοηθήματος της αγωγής
αποζημίωσης κατά κράτους μέλους για παράβαση του
ενωσιακού δικαίου συνηγορεί σ’ αυτό το συμπέρασμα.
Το Δικαστήριο διέπλασε νομολογιακά την αξίωση αυτή,
προκειμένου να παρακάμψει εμπόδια εθνικού δικαίου,
που καθιστούσαν είτε δυσχερή είτε εξαιρετικά μεταβλη-
τή μεταξύ των κρατών μελών την επιδίωξη αποζημίωσης
κατά τις εθνικές διατάξεις περί ευθύνης του δημοσίου.
Συνεπώς, η ανάδυση της ευρω-αδικοπραξίας θα κινδύ-
νευε να υπονομευθεί στην πράξη, αν θεωρούσαμε ότι
κάποια από τις ουσιαστικές προϋποθέσεις θεμελίωσής
της ανήκει δικαιοταξικά στο εθνικό δίκαιο25. Με δεδο-
 ΕΚ C-446/04, Test Claimants/Επιτροπή, 12.12.2006, Συλλ.
21. Δ
Ι-11753, σκ. 218 και την εκεί παραπεμπόμενη νομολογία.
22. Έ
 τσι A. BIONDI / M. FARLEY, The right to damages in European
law, Kluwer Law International, Alphen aan den Rijn, 2009, σ. 55,
καθώς και Bundesgerichtshof (BGH), Brasserie Du Pêcheur SA v.
Germany, CML Rev., 1997, σ. 971.
 ΕΚ C-319/96, Brinkmann, 24.09.1998, Συλλ I-5255, σκ. 29. ΔΕΚ
23. Δ
C-140/97, Rechberger, 15.06.1999, Συλλ. I-3499, σκ. 77.
24. A
 .G. TOTH, The concepts of damage and causality aw elements
of non-contractual liability, σε Τ. Heukels / Α. Μ. McDonnel, The
action for damages in Community law, Kluwer Law Interna-
tional, The Hague, 1997, σ. 1. Τ. TRIDIMAS, Liability for breach of
Community law: growing up and mellowing down?, CML Rev.,
2001, σ. 301 επ.
25. P
 . CRAIG, Administrative law, Sweet & Maxwell, London, σ. 934
επ.· W. Van GERVEN, The emergence of the common European
tort law: The EU contribution one among others, σε S.M. de
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
μένο ότι κινητήριος σκοπός προς τη δημιουργία του εν-
δίκου βοηθήματος ήταν ο έμμεσος εξαναγκασμός του
παρανομούντος κράτους μέλους σε συμμόρφωση προς
τις ενωσιακές του υποχρεώσεις, η παραχώρηση ερμη-
νευτικής αυτονομίας στα εθνικά δικαστήρια αναφορικά
με την προϋπόθεση του αιτιώδους συνδέσμου γεννά το
ενδεχόμενο τα κράτη μέλη να αποκτήσουν οιονεί ασυλία,
αφού, οριοθετώντας τις ουσιαστικές προϋποθέσεις, κατ’
ουσίαν οριοθετούν και το εύρος της ευθύνης τους. Κατά
συνέπεια, το ζήτημα της αιτιώδους συνάφειας δεν μπο-
ρεί να είναι ζήτημα εθνικού δικαίου, διότι κάτι τέτοιο θα
υπονόμευε την αποτρεπτική λειτουργία της νομολογίας
Francovich.
Εξάλλου, η αυτόνομη ερμηνεία της προϋπόθεσης του αι-
τιώδους συνδέσμου είναι αναγκαία για την επίτευξη ομοι-
ομορφίας κατά την εφαρμογή του ενωσιακού δικαίου26.
Πράγματι, η αιτιώδης συνάφεια είναι μια εξόχως πολύ-
πλοκη νομική κατηγορία, που δεν αντιμετωπίζεται κατά
τον ίδιο τρόπο στα δίκαια των κρατών μελών27. Αρκεί να
αναφερθεί πως στο δίκαιο του Ηνωμένου Βασιλείου η αι-
τιώδης συνάφεια συζεύγεται άρρηκτα με ζητήματα υπαι-
τιότητας, τη στιγμή που η ενωσιακή αξίωση πλάθεται ως
αντικειμενική, ανεξάρτητη πταίσματος του κράτους μέ-
λους, θέτοντας έτσι τον πήχυ της αποζημίωσης υψηλότε-
ρα από το ενωσιακό minimum28.
Ισχυρό αντεπιχείρημα σ’ αυτή τη θέση δεν μπορεί να είναι
το ότι η διαπίστωση του αιτιώδους συνδέσμου είναι ζή-
τημα που εξαρτάται από τα πραγματικά περιστατικά της
επίδικης υπόθεσης. Πριν χαρακτηρίσουμε κάτι ως ερώτη-
ση περί το πραγματικό, πρέπει πρώτα να διαμορφώσου-
με το κατάλληλο ερώτημα. Για παράδειγμα, προβλήματα
σχετικά με τη διακοπή του αιτιώδους συνδέσμου από πα-
ρεμβολή τρίτου προσώπου, η βαρύτητα τυχόν συντρέχο-
ντος πταίσματος, η εγγύτητα της ζημίας στο αποτέλεσμα,
είναι ζητήματα που απαντώνται από το δίκαιο. Στο δίκαιο
δεν αναζητείται ο νόμος της αιτιότητας κατά τις φυσικές
επιστήμες, αλλά η αιτιότητα ανυψώνεται από μόνη της σε
νόμο, αξιολογικώς προσδιορισμένη, ώστε να υπηρετεί
Sousa / W. Heusel, Enforcing community law from Francovich
to Köbler: Twelve years of the state liability principle, ERA, 2004,
σ. 229 επ.
26. Γ ια την αυτόνομη ερμηνεία των νομικών όρων στο ενωσιακό δί-
καιο βλ. σε Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟ, Εισαγωγή στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής
Ένωσης, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2011, σ. 7-14.
27. Τ
 .C. HARTLEY, The foundation of European Law, Oxford Uni-
versity Press, Oxford, 2010, σ. 453.
28. Γ ια τον αιτιώδη σύνδεσμο στο αγγλικό δίκαιο βλ. S. DEAKIN / A.
JOHNSTON / B. MARKESINIS, Tort Law, Oxford University Press,
Oxford, 2012, κεφ. 5, Brasserie, ό.π., σκ. 75-80. Για τις διαφορο-
ποιήσεις στη μεταχείριση του αιτιώδους συνδέσμου ανάμεσα
στις έννομες τάξεις βλ. Π. ΒΙΤΣΑ, Αιτιότητα και πιθανότητα: Μια
δικαιοσυγκριτική προσέγγιση, ΝοΒ, 2013, σ. 1111 επ.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
συγκεκριμένους σκοπούς29. Γι’ αυτό άλλωστε και έχουν
αναπτυχθεί ουκ ολίγες θεωρίες αιτιώδους συνδέσμου, με
κυρίαρχες τη θεωρία του ισοδυνάμου των όρων και της
πρόσφορης αιτίας30.
Εν συμπεράσματι, η προϋπόθεση του αιτιώδους συνδέ-
σμου είναι ζήτημα νομικό. Η απάντηση στο νομικό ερώ-
τημα, όμως, προϋποθέτει τη γνώση των πραγματικών
περιστατικών, αφού η αιτιότητα δεν ανακύπτει σε πραγ-
ματικό κενό31. Ο έλεγχος συνδρομής της τρίτης προϋπό-
θεσης γίνεται μεν από τα εθνικά δικαστήρια, σύμφωνα
όμως με τις γενικές Οδηγίες και τις θέσεις που δέχεται το
Δικαστήριο επί των κρίσιμων νομικών θεμάτων. Σ’ αυτά
τα νομικά ερωτήματα είναι που χρειάζεται να εμβαθύνει
το Δικαστήριο, ώστε να χαράξει ένα ευδιάκριτο μονοπάτι
σαφών κατευθύνσεων για την εφαρμογή του νομολογια-
κού κανόνα από τα εθνικά δικαστήρια.
Γ. Η αιτιώδης συνάφεια στην εναλλακτικώς νόμιμη συμπε-
ριφορά
Στη σχολιαζόμενη υπόθεση Leth, το Δικαστήριο κλήθηκε
να επιλύσει ένα από τα πλέον πολύπλοκα ζητήματα που
αναφύονται στην προβληματική του αιτιώδους συνδέ-
σμου, αυτό της εναλλακτικώς νόμιμης συμπεριφοράς.
Πρόκειται για περιπτώσεις παρανόμων πράξεων που
προκαλούν ζημία, η οποία όμως δεν θα είχε αποφευχθεί,
έστω και αν είχε τηρηθεί η νομιμότητα. Ακόμα και αν έλ-
λειπε η παράνομη συμπεριφορά, το επιζήμιο αποτέλεσμα
θα επερχόταν αυτούσιο, ως ακριβώς επήλθε32.
Ειδικότερα, το ζήτημα που τίθεται είναι, αν σε περίπτωση
παράβασης κανόνων της εξωτερικής νομιμότητας μιας
πράξης, μπορεί να γεννηθεί ευθύνη προς αποζημίωση.
Οι κανόνες αυτοί καθορίζουν την αρμοδιότητα του εκ-
δόντος οργάνου και ορισμένες διαδικαστικές προϋποθέ-
σεις, όπως π.χ. αιτιολογία, προηγούμενη ακρόαση του δι-
οικουμένου κατά την έκδοση της πράξης. Υποστηρίζεται
σχετικώς ότι αυτές οι μορφές του παρανόμου δεν είναι
πρόσφορες να θεμελιώσουν αιτιώδη συνάφεια με την
προκαλούμενη ζημία, με το σκεπτικό πως η διοίκηση έχει
τη δυνατότητα να προβεί, και μάλιστα αναδρομικώς, σε
επανέκδοση της παράνομης πράξης κατά νόμιμο τρόπο
29. Βλ. εκτενώς την φιλοσοφική συζήτηση σε H.L.A HART / T.
HONORE, Causation in the law, 2η έκδ., 1985.
30. Για αυτές βλ. Α. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ, Ενοχικό Δίκαιο Γενικό Μέρος I, εκδ.
Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, σ. 128 επ. και Ι. ΣΠΥΡΙΔΑΚΗ, Το αδίκη-
μα κατά ΑΚ 914 – Θεωρητικοί προβληματισμοί και πρακτικές
εφαρμογές, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα, 1999, σ. 117 επ.
31. ΔΕΚ, C-440/07, Επιτροπή/Schneider, 16.07.2009, Συλλ. I-6413, σκ.
92.
32. Για το σχετικό προβληματισμό βλ. Κ. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ, Κάμψη της
αρχής «όλα ή τίποτε» σε περιπτώσεις «νόμιμης εναλλακτικής
συμπεριφοράς» σε Τιμητικό Τόμο Μ. Σταθόπουλου, εκδ. Αντ.
Σάκκουλα, Αθήνα, 2010, σ. 847 επ.
209

και με το ίδιο περιεχόμενο. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις καθα-
ρά τεχνικών παραβάσεων, είναι δύσκολο να αποδειχθεί
ότι, εάν είχε τηρηθεί η νόμιμη διαδικασία, θα ήταν το απο-
τέλεσμα διαφορετικό. Το ζήτημα έχει διχάσει την εθνική
νομολογία, ακόμα και εντός των κρατών μελών για πα-
ρεμφερή ζητήματα του εθνικού δικαίου33.
Πράγματι, η κ. Leth θα έπρεπε να αποδείξει πως, αν είχε
λάβει χώρα η μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων, θα
είχε αποτραπεί η επέκταση των υποδομών του αερο-
δρομίου και, συνακόλουθα, ο ενοχλητικός θόρυβος για
το ακίνητό της. Η Γεν. Εισαγγελέας Julian Kokott, στήριξε
την πρότασή της χαράσσοντας παράλληλες γραμμές με
τη νομολογία που διέπει την εξωσυμβατική ευθύνη της
Ένωσης κατ’ άρθρο 340 ΣΛΕΕ. Σύμφωνα με τη νομολογία
Begradem, το Δικαστήριο κρίνει ότι οι προϋποθέσεις θε-
μελιώσεως της ευθύνης του Δημοσίου για τις ζημίες που
προκαλούνται στους ιδιώτες λόγω παραβάσεως του κοι-
νοτικού δικαίου δεν πρέπει, ελλείψει ειδικής δικαιολογί-
ας, να διαφέρουν από τις προϋποθέσεις που διέπουν την
ευθύνη της Κοινότητας υπό ανάλογες συνθήκες34. Στο
πλαίσιο αγωγής αποζημίωσης που στηρίζεται στο άρθρο
340 ΣΛΕΕ, γίνεται παγίως δεκτό ότι τυχόν ελαττώματα
της αιτιολογίας μιας νομικής πράξεως δεν είναι ικανά να
στοιχειοθετήσουν την ευθύνη της Ένωσης35. Διαβλέπει
λοιπόν η Γεν. Εισαγγελέας πως υπάρχει ένα κοινό στοιχείο
ανάμεσα σ’ αυτή τη νομολογία και την επίδικη υπόθεση.
Καταλήγει λοιπόν ότι η παράβαση του διαδικαστικού κα-
νόνα δεν έχει ως συνέπεια την επίμαχη ζημία, αφού το
αρχικό μέτρο μπορεί να εκδοθεί εκ νέου από τις αρμόδιες
υπηρεσίες.
Το ΔΕΕ ακολούθησε την πρόταση της Γεν. Εισαγγελέως.
Για τη διαπίστωση του αιτιώδους συνδέσμου ανέτρεξε
στη φύση του παραβιαζόμενου κανόνα. Υποστήριξε ότι,
από τη στιγμή που αυτός δεν ήταν ουσιαστικός παρά
μόνο διαδικαστικός, στην πραγματικότητα δεν απαγο-
ρεύει την πραγματοποίηση ορισμένου έργου και, συνε-
πώς, μόνη η μη τήρηση της προβλεπόμενης διαδικασίας
δεν συνιστά την αιτία της μείωσης της αξίας του ακινήτου
λόγω του θορύβου.
33. Β
 λ. αναλυτικότερα Π. ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟ, Η αστική ευθύνη του Δη-
μοσίου II, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα, 1989, σ. 324 επ.
 ΕΚ C-352/98 P, Begradem/Επιτροπή, 04.07.2000, Συλλ. I-5291,
34. Δ
σκ. 41. Βλ. και K. LENARTS, Interlocking legal orders in the Eu-
ropean Union and comparative law, ICLQ, 2003, σ. 887 επ., K.
GUTMAN, The evolution of the action for damages against the
European Union and its plaice in the system of judicial protec-
tion, CML Rev., 2011, σ. 695 επ. και ιδίως σ. 708-710.
35. Π
 ροτάσεις της Γεν. Εισαγγελέως J. Kokott στην υπόθεση
C-420/11, Leth, 08.11.2012, σκ. 42-47. Πρόκειται για τη νομο-
λογία Dumortier, C-64/76, 04.10.1979, Συλλ. 515. Βλ. ενδεικτικά
ΔΕΚ C-440/07 P, Eπιτροπή/Schneider electric SA, 16.07.09, Συλλ.
I-6413.
210
Σχολιασμένη Νομολογία
Στη θεωρία, ωστόσο, αμφισβητείται έντονα, εάν οι προ-
ϋποθέσεις της ευθύνης της Ένωσης και της ευθύνης του
κράτους για παράνομες πράξεις ή παραλείψεις είναι σκό-
πιμο να εξομοιωθούν πλήρως36. Χωρίς να παραγνωρίζε-
ται πως οι δύο περιπτώσεις ευθύνης κατατείνουν στην
αποκατάσταση της προκληθείσας ζημίας, εντοπίζονται
διαφορές που ίσως έχουν σημαντική επίδραση στη δι-
αμόρφωση των επιμέρους προϋποθέσεων θεμελίωσης
της ευθύνης. Ένα παράδειγμα είναι η ευρεία διακριτική
ευχέρεια που απολαμβάνουν τα ενωσιακά όργανα κατά
την άσκηση των αρμοδιοτήτων τους, τη στιγμή που τα
κράτη μέλη έχουν δέσμια υποχρέωση συμμόρφωσης με
το ενωσιακό δίκαιο37.
Πράγματι, δεν πρέπει να παροράται το γεγονός ότι πρώ-
τιστος σκοπός της νομολογιακής διάπλασης της Fran-
covich δεν είναι τόσο η αποκαταστατική λειτουργία της
αποζημίωσης όσο η αποτρεπτική της παρανομίας του
κράτους. Η αποζημιωτική ευθύνη λειτουργεί πρωτίστως
ως εργαλείο συμμόρφωσης του κράτους με το ενωσια-
κό δίκαιο και δευτερευόντως ως θεραπαινίδα του ιδιώ-
τη, ανορθώνοντας εις χρήμα τη ζημία του. Ως εκ τούτου,
αν ακολουθηθεί η ιδιαιτέρως αυστηρή νομολογία της
ευθύνης της Ένωσης για τον αιτιώδη σύνδεσμο και στο
πλαίσιο της εξωσυμβατικής ευθύνης του δημοσίου, κιν-
δυνεύει να αδρανήσει η δραστικότητα της νομολογίας
Francovich ως μηχανισμού συμμόρφωσης του κράτους
μέλους. Τα κράτη μέλη θα μπορούν αζημίως να παραγνω-
ρίζουν ενωσιακές τους υποχρεώσεις που συναρτώνται με
την τήρηση ορισμένης διαδικασίας. Επομένως, κρίνεται
σκόπιμο να θεωρηθεί πως υπάρχει επαρκής δικαιολογία,
για να διαφοροποιηθεί η ερμηνεία της προϋπόθεσης του
αιτιώδους συνδέσμου ανάμεσα στις δύο συγγενείς ευθύ-
νες και να υιοθετηθεί ελαστικότερη προσέγγιση σχετικά
με την τρίτη προϋπόθεση38.
ΙV. Αντιστροφή του βάρους απόδειξης στη νόμιμη εναλ-
λακτική συμπεριφορά;
Ο αιτιώδης σύνδεσμος είναι αναγκαίος, προκειμένου
κάποιος να στηρίξει αξίωση αποζημίωσης κατά του πα-
ρανομούντος κράτους. Το δημόσιο δεν μπορεί να αποκα-
θιστά οποιαδήποτε ζημία, έστω και απόμακρη, μη συνδε-
όμενη με ένα νοητό δεσμό αιτιότητας με την παρανομία.
Υπό την άποψη αυτή, ο αιτιώδης σύνδεσμος λειτουργεί
36. F . SMITH / L. WOODS, Causation in Francovich: the neglected
problem, ICLQ, 1997, σ. 925 επ.
37. R
 .-J. COLOMER, Once upon a time – Francovich: from fairy tale
to cruel reality? σε M. Poiares Maduro / L. Azulai (eds.), The past
and future of EU law – The classics of EU law revisited on the
50th anniversary of the Rome treaty, Hard Publishers, Oxford,
2010, σ. 410. W. van GERVEN, Taking Article 215(2) EC seriously,
σε J. Beatson / T. Tridimas, New directions in European Public
Law, Hart publishing, Oxford, 1998, σ. 35 επ.
38. Έ
 τσι και F. SMITH / L. WOODS, ό.π., σ. 925 επ.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
ως φίλτρο των προβαλλόμενων αξιώσεων, προκειμένου
αυτές να περιοριστούν σε λογικά επίπεδα.
Από την άλλη μεριά όμως, απ’ όσα ήδη εκτέθηκαν, γίνεται
αμέσως φανερό ότι η J. Leth, για να επιτύχει ανόρθωση
της βλάβης της, θα πρέπει να επιτύχει ένα σισύφειο απο-
δεικτικά έργο. Για να ευδοκιμήσει η αξίωσή της, θα έπρε-
πε να επικαλεστεί και αποδείξει ότι, αν είχε γίνει η περι-
βαλλοντική μελέτη, θα είχε ληφθεί απόφαση μη πραγμα-
τοποιήσεως της επέκτασης του αεροδρομίου. Χωρίς να
είναι σε θέση να κατέχει στοιχεία για μια περιβαλλοντική
μελέτη που ποτέ δεν έγινε, θα πρέπει να αποδείξει το πε-
ριεχόμενό της και ότι αυτή θα είχε επηρεάσει καταλυτικά
την κρίση της διοίκησης. Συνεπώς, η κ. Leth κατά κάποιο
τρόπο υποχρεώνεται στα αδύνατα και ατονεί υπέρμετρα
η δικαστική της προστασία.
Η δυσκολία απόδειξης ανακύπτει σε κάθε περίπτωση
εναλλακτικής νόμιμης συμπεριφοράς. Σ’ αυτή την περί-
πτωση, ο ιδιώτης καλείται να αποδείξει μια υποθετική αι-
τιώδη διαδρομή ανάμεσα στην παράλειψη του κράτους
και τη ζημία που υπέστη. Εδώ η μορφή της απόδειξης
δεν είναι «εάν α, τότε β» αλλά «εάν α, τότε πιθανώς β». Η
απόδειξη μιας υπόθεσης καταλήγει λοιπόν σε ανεπιεικές
αποτέλεσμα αποδεικτικής αδυναμίας του ιδιώτη. Το Δικα-
στήριο, σε νεότερη νομολογία του, θα πρέπει να επανεξε-
τάσει τις σχεδόν ασφυκτικές του απαιτήσεις για απόδειξη
του αιτιώδους συνδέσμου σ’ αυτή την κατηγορία διαφο-
ρών, κινούμενο προς την κατεύθυνση της εμπέδωσης της
αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας του ιδιώτη.
Σ’ αυτή τη λογική, μια δυνατότητα είναι η αντιστροφή
του βάρους απόδειξης ως αποδεικτική διευκόλυνση
υπέρ του ιδιώτη. Σύμφωνα με τη θεωρία των σφαιρών
κινδύνου, όταν ο ζημιωθείς δεν είναι σε θέση να διαθέτει
την εποπτεία των γεγονότων που βρίσκονται στον κύ-
κλο δραστηριότητας του ζημιώσαντος, περιέρχεται από
τα πράγματα σε κατάσταση ανάγκης από αποδεικτικής
πλευράς. Το εγγενές μειονέκτημα του ζημιωθέντος αντι-
σταθμίζεται με τη μετακύλιση του βάρους απόδειξης στο
ζημιώσαντα, ακριβώς εξαιτίας της εγγύτητάς του προς το
αποδεικτικό υλικό39. Πράγματι, το κράτος με τη συμπε-
ριφορά του, την παράνομη παράλειψη μεταφοράς και
εφαρμογής της Οδηγίας, αύξησε τον κίνδυνο πρόκλησης
βλάβης στα έννομα συμφέροντα της κ. Leth και θα έπρε-
πε να επωμιστεί το βάρος να αποδείξει το ίδιο ότι, εάν
39. H
 . PRUTTING, Gegenwartsprobleme der Beweislast. Eine Unter-
suchung moderner Beweislasttheorien und ihrer Anwendung
insbesondere im Arbeitsrecht, München, Beck, 1983, σ. 190 επ.,
Γ. ΡΑΜΜΟΣ, Εγχειρίδο αστικού δικονομικού δικαίου, τομ. B, εκδ.
Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα, 1980, σ. 771. Βλ. επίσης Π. ΦΟΥΝΤΕΔΑ-
ΚΗ, Το πρόβλημα του αιτιώδους συνδέσμου στην ιατρική ευ-
θύνη, ΕλλΔνη, 1994, σ. 1226 επ. και ιδίως σ. 1231, καθώς και Π.
ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, Η ευθύνη της τράπεζας ως αναδόχου κινητών
αξιών, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα, 1998, σ. 248.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
αυτή είχε συμπεριφερθεί νομίμως, η ζημία θα είχε επέλ-
θει ούτως ή άλλως40.
Ειδικά σε υποθέσεις που υπεισέρχεται η αρχή της προφύ-
λαξης, η αντιστροφή του βάρους απόδειξης θα πρέπει να
είναι ο κανόνας. Η Οδηγία 85/337/ΕΟΚ για την εκτίμηση
περιβαλλοντικών επιπτώσεων συνιστά ειδική έκφανση
της αρχής της προφύλαξης, όπως αυτή κατοχυρώνεται
σε επίπεδο Συνθηκών στο άρθρο 191 ΣΛΕΕ41. Ήδη, το
γερμανικό Ακυρωτικό δέχτηκε σε αγωγή αποζημίωσης
κυρίου αυτοκινήτου, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι υπέστη το
όχημά του φθορές, που οφείλονταν σε εκπομπές γειτο-
νικού εργοστασίου, αντιστροφή του βάρους απόδειξης42.
Πράγματι, κατ’ επιταγήν της αρχής της προφύλαξης αρκεί
η πιθανολόγηση του κινδύνου, χωρίς να απαιτείται βεβαι-
ότητα για την πραγμάτωσή του. Συνεπώς, ο ζημιωθείς αρ-
κεί να αποδείξει τον κίνδυνο, για να επωμιστεί ο αντίδικός
του το σχετικό αποδεικτικό βάρος43.
Στην εδώ υποστηριζόμενη θέση για αντιστροφή του βά-
ρους απόδειξης σε περιπτώσεις νόμιμης εναλλακτικής συ-
μπεριφοράς στο πεδίο ισχύος της νομολογίας Francovich,
δεν μπορεί να τεθεί ως εμπόδιο η δικονομική αυτονομία
του κράτους μέλους. Κατά την αρχή της δικονομικής αυ-
τονομίας, οι εθνικοί κανόνες απόδειξης ισχύουν μόνον
όπου δεν υφίστανται αντίστοιχοι ενωσιακοί κανόνες. Με
άλλα λόγια, η αρχή της υπεροχής του ενωσιακού δικαίου
έχει προβάδισμα έναντι της δικονομικής αυτονομίας του
κράτους μέλους44. Από τη στιγμή που η ευθύνη του κρά-
τους για παραβάσεις του δικαίου της Ένωσης έχει «κοι-
νοτικοποιηθεί» πλήρως, το σχετικό πεδίο έχει αναλωθεί
και ο ενωσιακός δικαστής ουδόλως εμποδίζεται να θέσει
40. Βλ. F. SMITH / L. WOODS, ό.π., σ. 925 επ., που παραθέτουν σχετική
απόφαση αγγλικών δικαστηρίων, όπου, κατά την εθνική νομολο-
γία, γίνεται δεκτό ότι, υπό κατάλληλες συνθήκες, εάν η ουσιώδης
παράλειψη του κράτους αυξάνει τον κίνδυνο για τον ιδιώτη, το
βάρος απόδειξης πρέπει να αναστραφεί και το κράτος είναι αυτό
που θα πρέπει να αποδείξει ότι η πράξη ή παράλειψη του δεν
προκάλεσε τη ζημία. Wilsher v. Essex Area Health Authority [1988]
2 W.L.R. 557.
41. Ε . ΚΟΥΤΟΥΠΑ-ΡΕΓΚΑΚΟΥ, Δίκαιο Περιβάλλοντος, εκδ. Σάκκου-
λα, Θεσσαλονίκη, σ. 47 επ. και 89 επ., και γενικότερα Γ. ΜΠΑΛΙΑΣ,
Η αρχή της προφύλαξης στο διεθνές, κοινοτικό και συγκριτικό
δίκαιο, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα, 2005.
42. Για την απόφαση αυτή βλ. Ι. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑ, ό.π., σ. 478. Η θέση
για αντιστροφή του βάρους απόδειξης ως προς την προϋπόθε-
ση του αιτιώδους συνδέσμου σε περιβαλλοντικές ζημίες υπο-
στηρίζεται και στη θεωρία. Ενδεικτικά βλ. P. JABORNEGG / R.
STRASSER, Privatrecht und Umweltschutz, σ. 74 επ.
43. Ανακοίνωση της Επιτροπής για την αρχή της προφύλαξης,
COM(2000) 1 τελικό.
44. C.N. KAKOURIS, Do the member states possess judicial procedural
autonomy?, CML Rev., 1997, σ. 1389 επ., J. DELIKOSTOPOULOS,
Towards European procedural primacy in national legal systems,
ELJ, 2003, σ. 599 επ.
211

κανόνες απόδειξης σχετικούς με την εφαρμογή του νομο-
λογιακού κανόνα. Άλλωστε, βάσιμα μπορεί να υποστηρι-
χθεί ότι ένας κανόνας που επιρρίπτει το βάρος απόδειξης
αποκλειστικά στον ενάγοντα, σε περιπτώσεις όπως η στο
παρόν εκτιθέμενη, εμποδίζει την αποτελεσματική δικα-
στική προστασία του ιδιώτη και πρέπει να παραμερισθεί
κατ’ επιταγήν της αρχής της υπεροχής.
Συμπερασματικά, για να επιτευχθούν οι σκοποί της Fran-
covich για αποτελεσματική δικαστική προστασία του
ιδιώτη και να λειτουργεί το σχετικό ένδικο βοήθημα ως
αντικίνητρο σε ενδεχόμενη παρανομία του κράτους, θα
πρέπει το Δικαστήριο να χαλαρώσει τις απαιτήσεις από-
δειξης αναφορικά με την προϋπόθεση του αιτιώδους
συνδέσμου. Εάν ο ιδιώτης αποδείξει πως παραβιάσθηκε
κατάφωρα κανόνας του ενωσιακού δικαίου που του απο-
νέμει συγκεκριμένα δικαιώματα και, ως εκ τούτου, προ-
εκλήθη βλάβη σε έννομα αγαθά του, τότε θα πρέπει να
βαρύνεται το ίδιο το κράτος να αποδείξει ότι η ζημία δεν
είναι αιτιώδης συνέπεια της παρανομίας του.
V. Αντί συμπεράσματος: μια νομοθετική διέξοδος
Η νομολογία Francovich θα πρέπει στη μέλλουσα νομο-
λογία του Δικαστηρίου να φωτιστεί περισσότερο ανα-
φορικά με την προϋπόθεση του αιτιώδους συνδέσμου.
Η συσκότιση που προκαλούν τα λακωνικά dicta του Δι-
καστηρίου τείνει να υπονομεύσει την πολιτική, που εξυ-
πηρετεί το ένδικο βοήθημα της εξωσυμβατικής ευθύνης,
αφού παρέχονται ελλιπείς και αντιφατικές πολλές φορές
κατευθύνσεις επί του ζητήματος στα εθνικά δικαστήρια.
Διέξοδο στο δύσκολο έργο του Δικαστή μπορεί να δοθεί
από το Νομοθέτη της Ένωσης. Η ανάληψη νομοθετικής
πρωτοβουλίας, που θα οργανώνει κατά συστηματικό
τρόπο τις προϋποθέσεις ενός ενδίκου βοηθήματος υπέρ
του ιδιώτη για περιπτώσεις κατάφωρης παράβασης του
ενωσιακού δικαίου από τα κράτη μέλη, θα μπορεί να δώ-
σει διέξοδο στα αναφυόμενα προβλήματα εφαρμογής,
που παρουσιάζει ο νομολογιακός κανόνας. Η εναρμόνιση
μέσω της νομοθεσίας θα απαλείψει τυχόν διαφοροποι-
ημένη εφαρμογή των ουσιαστικών προϋποθέσεων από
τα εθνικά δικαστήρια45. Επιπλέον, όπου κριθεί αναγκαίο,
όπως σε περιπτώσεις νόμιμης εναλλακτικής συμπεριφο-
ράς ή σε περιπτώσεις περιβαλλοντικής ζημίας, θα μπο-
ρούν ρητά να θεσπιστούν αποδεικτικές διευκολύνσεις
υπέρ του προσφεύγοντος, πραγματώνοντας έτσι την
αρχή της αποτελεσματικότητας του ενωσιακού δικαίου.
Νομική βάση για μια τέτοια νομοθετική πρωτοβουλία με
τη μορφή Οδηγίας δύναται να αποτελέσει το άρθρο 19
παρ. 1 εδ. β΄ ΣΕΕ, κατά το οποίο «τα κράτη μέλη προβλέ-
πουν ένδικα βοηθήματα και μέσα, που είναι αναγκαία, για
να διασφαλίζεται η αποτελεσματική δικαστική προστασία
στους τομείς που διέπονται από το δίκαιο της Ένωσης»46.
45. G
 . ANAGNOSTARAS, ό.π, σ. 675-676.
46. Έ
 τσι Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, ό.π., σ. 181-182.
212
Σχολιασμένη Νομολογία
u Η υποχρέωση παροχής βοήθειας στους επι-
βάτες σε περίπτωση ματαίωσης πτήσης λόγω
«έκτακτων περιστάσεων»
Τα άρθρα 5 και 9 του Κανονισμού 261/2004 πρέπει
να ερμηνεύονται με τέτοιο τρόπο, ώστε η υποχρέωση
παροχής φροντίδας στους επιβάτες, σε περίπτωση
που η πτήση ματαιώνεται λόγω έκτακτων περιστάσε-
ων, όπως η έκρηξη του ηφαιστείου Eyjafjallajökull, να
μην υπόκειται σε χρονικό ή χρηματικό περιορισμό
αεροπορικές μεταφορές – Κανονισμός (ΕΚ) 261/2004 –
έννοια «έκτακτων περιστάσεων» – έκρηξη του ισλανδικού
ηφαιστείου Eyjafjallajökull – απαγόρευση της εναέριας
κυκλοφορίας λόγω της ηφαιστειακής έκρηξης
ΔΕΕ, C-12/11, McDonagh, 31.01.2013 – Προδικαστικό
ερώτημα
Η D. McDonagh άσκησε ενώπιον του Ιρλανδικού δικαστη-
ρίου στο Δουβλίνο αγωγή κατά της αεροπορικής εταιρί-
ας Ryanair, με αίτημα την καταβολή αποζημίωσης ύψους
1.129,41 ευρώ, που αντιστοιχεί στο ποσό που δαπάνησε
για εστίαση, αγορά αναψυκτικών, διαμονή και μεταφορές
κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ της 17ης και της 24ης
Απριλίου 2010, στο οποίο αναγκάστηκε να παραμείνει
στην Πορτογαλία λόγω ματαίωσης της πτήσης της προς
την Ιρλανδία. Η ματαίωση αυτή οφειλόταν στην απαγό-
ρευση της κυκλοφορίας στον εναέριο χώρο των ευρω-
παϊκών κρατών μελών, λόγω της έκρηξης του ισλανδικού
ηφαιστείου Eyjafjallajökull, που είχε ως αποτέλεσμα την
πρόκληση ενός σύννεφου ηφαιστειακής τέφρας στον ευ-
ρωπαϊκό ουρανό. Ωστόσο, η Ryanair ισχυρίστηκε ενώπιον
του ιρλανδικού δικαστηρίου ότι η απαγόρευση της ενα-
έριας κυκλοφορίας σε τμήμα του ευρωπαϊκού εναέριου
χώρου λόγω της έκρηξης του ηφαιστείου δεν αποτελούσε
περίσταση που να εμπίπτει στις «έκτακτες περιστάσεις»
κατά την έννοια του Κανονισμού, αλλά ανήκει στις «ιδιαί-
τερα έκτακτες περιστάσεις», γεγονός που την απάλλασσε
όχι μόνο από την υποχρέωση καταβολής αποζημίωσης,
αλλά και από την υποχρέωση παροχής φροντίδας, σύμ-
φωνα με τα άρθρα 5 και 9 του Κανονισμού.
Στο πλαίσιο της παραπάνω δίκης, το ιρλανδικό δικαστή-
ριο, εκτιμώντας ότι δεν έχει αποφανθεί μέχρι σήμερα επί
συναφούς νομικού ζητήματος, αποφάσισε να αναστείλει
τη διαδικασία ενώπιόν του και να υποβάλει στο ΔΕΕ προ-
δικαστικά ερωτήματα σχετικά με την κύρια δίκη και ειδι-
κότερα σχετικά με την έννοια των «έκτακτων περιστάσε-
ων» και κατά πόσον η εκτεταμένη διακοπή της εναέριας
κυκλοφορίας λόγω της έκρηξης του ηφαιστείου υπάγεται
σ’ αυτήν, όπως επίσης και στο πεδίο εφαρμογής των άρ-
θρων 5 και 9 του Κανονισμού σε συνδυασμό με την αρχή
της αναλογικότητας, της απαγορεύσεως των διακρίσεων
και με τα άρθρα 16 και 17 του Χάρτη των Θεμελιωδών
Δικαιωμάτων της ΕΕ.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
Παρατηρήσεις
Ελισάβετ Παναγιωτίδου*
Ι. Η έννοια των «έκτακτων περιστάσεων» υπό το πρίσμα
του Κανονισμού 261/2004
Κεντρική προβληματική της υπόθεσης αποτέλεσε η έν-
νοια των «έκτακτων περιστάσεων» και κατά πόσον μπορεί
να θεωρηθεί η έκρηξη του ισλανδικού ηφαιστείου Eyjaf-
jallajökull μια ξεχωριστή κατηγορία «ιδιαίτερα έκτακτης
περίστασης». Το Δικαστήριο, εξετάζοντας τον ισχυρισμό
αυτόν της Ryanair, επισημαίνει ότι σε κανένα σημείο του
Κανονισμού δεν περιλαμβάνεται ορισμός των «έκτακτων
περιστάσεων», ενώ η απαρίθμηση τέτοιων περιστάσεων
στις αιτιολογικές σκέψεις 14 και 15 του Κανονισμού δεν
είναι εξαντλητική1. Σε όλες τις περιπτώσεις, κατά τις οποί-
ες δεν παρέχεται ο ορισμός κάποιας έννοιας ευρωπαϊκού
δικαίου, όπως στην προκείμενη περίπτωση, η ζητούμενη
ερμηνεία προέρχεται, κατά πάγια νομολογία του Δικα-
στηρίου, από το σύνηθες νόημά της στην καθημερινή
γλώσσα. Μάλιστα, όταν η συγκεκριμένη έννοια έχει ως
αποτέλεσμα την παρέκκλιση από κάποια αρχή και, ει-
δικότερα, από ευρωπαϊκούς κανόνες που αποσκοπούν
στην προστασία των καταναλωτών, όπως στην παρούσα
υπόθεση, όπου οδηγούμαστε σε απαλλαγή του αερομε-
ταφορέα από την υποχρέωση παροχής φροντίδας στους
επιβάτες, σε περίπτωση ματαίωσης πτήσης λόγω «έκτα-
κτων περιστάσεων», η εν λόγω έννοια θα πρέπει να ερμη-
νεύεται συσταλτικά2.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, το ΔΕΕ προχώρησε στην ερ-
μηνεία των «έκτακτων περιστάσεων», ως εκείνων των
περιστάσεων που εκφεύγουν των κανονικών. Δηλαδή
για έναν αερομεταφορέα, πρόκειται για το σύνολο των
γεγονότων που δεν έχουν σύνδεση με την άσκηση της
δραστηριότητας του και δεν αποτελούν αντικείμενο
αποτελεσματικού ελέγχου λόγω της φύσης ή της προέ-
λευσής τους. Επομένως, σύμφωνα με το νομολογιακό
ορισμό που έχει αποδοθεί στις «έκτακτες περιστάσεις»,
τέτοιες πρέπει να θεωρούνται εκείνες οι καταστάσεις που
ξεφεύγουν από τον έλεγχο του αερομεταφορέα λόγω της
φύσης και της σοβαρότητάς τους3.
Όσον αφορά την περίπτωση «ιδιαίτερα έκτακτης περί-
στασης», η μη αποδοχή της στηρίζεται σε δύο νομικά
* Δικηγόρος, M2 Professionnel, ΜΔΕ, Υπότροφος «Δ. Ευρυγένη» ΚΔΕΟΔ
1. R
 . RAYMOND, Précisions sur l’obligation de prise en charge des
passagers aériens en cas de «circonstances extraordinaires», Re-
vue Lamy droit des affaires, 2013, σ. 37-39.
 ΕΕ C-336/03, Easycar, 10.03.2005, Συλλ. Ι-1947, σκ. 21.
2. Δ
 ΕΕ C-549/07, Friederike Wallentin-Hermann c/Alitalia-Line Aeree
3. Δ
Italiane SpA, 22.12.2008, Συλλ. Ι-11061, σκ. 29.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
επιχειρήματα. Το πρώτο αφορά τη γραμματική ερμηνεία
του κειμένου του Κανονισμού, σύμφωνα με τον οποίο
υπάρχουν μόνον έκτακτες και μη έκτακτες περιστάσεις,
χωρίς τη δυνατότητα ύπαρξης κάποιας άλλης διάκρισης.
Από την άλλη πλευρά, το δεύτερο επιχείρημα είναι τε-
λολογικό και θα πρέπει να αναζητηθεί στον ίδιο το σκο-
πό του Κανονισμού 261/2004, ο οποίος είναι η εγγύηση
ενός υψηλού επιπέδου προστασίας για τους επιβάτες4. Σε
κάθε περίπτωση, το σημαντικότερο διακύβευμα για τον
αερομεταφορέα παραμένει το οικονομικό και γι’ αυτόν το
λόγο η προσέγγιση μιας έννοιας, όπως οι «έκτακτες πε-
ριστάσεις», πρέπει να γίνεται με κριτήριο το βασικό σκο-
πό που αυτή επιτελεί. Διαφορετικά, μπορεί να υπάρξουν
περιορισμοί χρονικοί ή χρηματικοί όσον αφορά την υπο-
χρέωση παροχής φροντίδας προς τους επιβάτες (άρθρο
9 του Κανονισμού), οι οποίοι όμως δεν είναι σύμφωνοι με
το πνεύμα του Κανονισμού, που αποτυπώνεται στις αιτι-
ολογικές του σκέψεις 1 και 2 και είναι η εξασφάλιση υψη-
λού επιπέδου προστασίας του επιβατικού κοινού, ενώ
λαμβάνονται υπόψη και οι απαιτήσεις για προστασία του
καταναλωτή, εφόσον η ματαίωση μιας πτήσης προκαλεί
σοβαρή αναστάτωση στους επιβάτες5.
Συνεπώς, η απαγόρευση της εναέριας κυκλοφορίας σε
τμήμα του ευρωπαϊκού εναέριου χώρου λόγω της έκρη-
ξης του ηφαιστείου Eyjafjallajökull, ανήκει στις «έκτακτες
περιστάσεις» κατά την έννοια του Κανονισμού, ενώ οι αε-
ρομεταφορείς δεν απαλλάσσονται από την υποχρέωση
παροχής φροντίδας, που προβλέπεται στα άρθρα 5 παρ.
1, στοιχείο β’ και 9 του Κανονισμού.
ΙΙ. Τυχόν παραβίαση των αρχών της αναλογικότητας και
της απαγόρευσης των διακρίσεων
Ένα άλλο ζήτημα, που εξετάστηκε από το ΔΕΕ όσον αφο-
ρά την ερμηνεία της υποχρέωσης παροχής φροντίδας
στους επιβάτες, είναι κατά πόσον οι σχετικές διατάξεις
μπορούν να θεωρηθούν άκυρες βάσει των αρχών της
αναλογικότητας και της απαγόρευσης των διακρίσεων.
Ο ισχυρισμός αυτός του αερομεταφορέα στηρίζεται στο
γεγονός ότι οι υποχρεώσεις του απέναντι στους επιβά-
τες, σε περίπτωση ματαίωσης της πτήσης, συνεπάγονται
γι’ αυτόν αρνητικές οικονομικές συνέπειες, οι οποίες θα
πρέπει να είναι περιορισμένες και κατά το δυνατόν σύμ-
φωνες με την αρχή της αναλογικότητας.
Προκειμένου να εξεταστεί τυχόν αντίθεση των διατάξεων
αυτών με την αρχή της αναλογικότητας, είναι αναγκαίο
να ανατρέξουμε στο σκοπό του ίδιου του Κανονισμού,
που είναι η ενίσχυση της προστασίας των επιβατών. Τα
μέτρα τυποποιημένης και άμεσης αποκατάστασης της
ζημίας, όπως η μεταφορά επιβατών με άλλη πτήση ή η
παροχή αναψυκτικών, γευμάτων, διανυκτέρευσης ή η
4. Ό.π., υποσημ. 1.
5. Σκ. 31 της παρούσας απόφασης.
213

προς αυτούς διάθεση μέσων επικοινωνίας έχουν σκοπό
να καλύψουν τις άμεσες ανάγκες των επιβατών και, μά-
λιστα, ανεξάρτητα της αιτίας της ματαίωσης ή της καθυ-
στέρησης της πτήσης τους. Βεβαίως, υπάρχει ο κίνδυνος
τα μέτρα αυτά να έχουν σοβαρή οικονομική επιβάρυνση
για τους αερομεταφορείς, ωστόσο, έχει ήδη κριθεί νομο-
λογιακά ότι οι επιπτώσεις αυτές δεν είναι δυσανάλογες σε
σχέση με τον επιδιωκόμενο σκοπό6.
Με τον ίδιο τρόπο πρέπει να αντιμετωπισθεί και το άρθρο
9 του Κανονισμού 261/2004, σύμφωνα με το οποίο και η
υποχρέωση παροχής φροντίδας μπορεί να οδηγήσει σε
οικονομικές συνέπειες για τους αερομεταφορείς, που
όμως δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν υπερβολικές σε
σχέση με την επιδιωκόμενη μεγαλύτερη προστασία των
επιβατών. Άλλωστε, η σημασία του σκοπού προστασίας
των καταναλωτών, η οποία συνιστά βασικό άξονα του
Κανονισμού, μπορεί να δικαιολογήσει τυχόν αρνητικές
οικονομικές συνέπειες που προκύπτουν για ορισμένους
επιχειρηματίες, ακόμη και αν οι συνέπειες αυτές θεωρού-
νται σημαντικές7.
Όπως επισημάνθηκε, άλλωστε, από το Γεν. Εισαγγελέα
στα σημεία 58 και 60 των προτάσεών του, οι αερομετα-
φορείς οφείλουν, ως επιχειρηματίες που έχουν τη συνήθη
ενημέρωση, να προβλέπουν τις δαπάνες που συνδέονται
με την εκπλήρωση της ενδεχόμενης υποχρέωσής τους
για παροχή φροντίδας και, επιπλέον, μπορούν οι ίδιοι να
μετακυλίσουν τις δαπάνες που θα προκύψουν από την εν
λόγω υποχρέωση στην τιμή του εισιτηρίου8. Αξίζει να ση-
μειωθεί ότι, προς την κατεύθυνση αυτή, ήδη από την 4η
Απριλίου 2011, η εταιρία Ryanair εισήγαγε στα αεροπο-
ρικά της εισιτήρια ένα φόρο, επονομαζόμενο «EU 261», ο
οποίος ανερχόταν στο ποσό των 2 ευρώ και από το Μάρ-
τιο του 2013 ανέρχεται πλέον στα 2,50 ευρώ.
Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση που εφαρμόζονται τα άρ-
θρα 5 και 9 του Κανονισμού, ο επιβάτης μπορεί να λάβει
ως αποζημίωση μόνον εκείνο το ποσό που κρίνεται απα-
ραίτητο, κατάλληλο και εύλογο, προκειμένου να αναπλη-
ρωθεί η παράλειψη του αερομεταφορέα να του παρέχει
φροντίδα, γεγονός που εναπόκειται στη διακριτική ευχέ-
ρεια του εθνικού δικαστηρίου να το εκτιμήσει9.
Σχετικά με τη δεύτερη γενική αρχή της απαγόρευσης των
διακρίσεων που τυχόν παραβιάζεται από την ερμηνεία
των άρθρων 5 και 9 του Κανονισμού, στην κύρια δίκη
έγινε από την αεροπορική εταιρία Ryanair μία προσπά-
θεια σύγκρισης των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των
επιβατών μεταξύ των αεροπορικών μεταφορών και των
 ΕΕ C-344/04, IATA και ELFAA, 10.01.2006, Συλλ. Ι-403, σκ. 78-92.
6. Δ
 ΕΕ C-581/10 και C-629/10, Nelson, 23.10.2012, αδημ., σκ. 81.
7. Δ
8. Σ
 κ. 49 της παρούσας απόφασης.
9. Μ
 . COMBET, Le renforcement de la protection des passagers aé-
riens en question, Revue Lamy droit des affaires 2013, σ. 60-62.
214
Σχολιασμένη Νομολογία
άλλων ειδών μεταφοράς. Ωστόσο, έχει κριθεί νομολογι-
ακά ότι η κατάσταση, στην οποία τελούν οι επιχειρήσεις
στον τομέα δραστηριότητας των διάφορων μέσων μετα-
φοράς, δεν μπορεί να είναι συγκρίσιμη, στο βαθμό που,
λαμβανομένων υπόψη του τρόπου λειτουργίας τους, των
όρων προσβάσεώς τους και της κατανομής των δικτύ-
ων τους, οι διάφοροι αυτοί τρόποι μεταφοράς δεν είναι
εναλλάξιμοι όσον αφορά τους όρους χρησιμοποιήσεώς
τους10.
Συνεπώς, εύλογο είναι ο βαθμός προστασίας του κατανα-
λωτή να διαφοροποιείται ανάλογα με το μέσο μεταφοράς
που χρησιμοποιεί και σε καμία περίπτωση οι αντίστοιχες
υποχρεώσεις που προβλέπονται για τον αερομεταφορέα
στα άρθρα 5 και 9 του Κανονισμού δεν παραβιάζουν την
αρχή της απαγόρευσης των διακρίσεων.
ΙΙΙ. Συμβατότητα της υποχρέωσης παροχής φροντίδας
των επιβατών με τα άρθρα 16 και 17 του Χάρτη των Θεμε-
λιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ
Στο πλαίσιο των προδικαστικών ερωτημάτων, το ΔΕΕ
κλήθηκε, επιπλέον, να εξετάσει, εάν οι υποχρεώσεις των
άρθρων 5 και 9 του Κανονισμού, οι οποίες είναι δυνατόν
να οδηγήσουν στην οικονομική επιβάρυνση του αερο-
μεταφορέα, είναι συμβατές με όσα ορίζουν τα άρθρα 16
και 17 του Χάρτη. Τα άρθρα 16 και 17 κατοχυρώνουν την
επιχειρηματική ελευθερία και το δικαίωμα της ιδιοκτησί-
ας αντίστοιχα. Σύμφωνα με όσα υποστήριξε στην κύρια
δίκη η εταιρία Ryanair, οι υποχρεώσεις που απορρέουν
από τα ανωτέρω άρθρα του Κανονισμού είναι δυνατόν,
υπό προϋποθέσεις, να οδηγήσουν σε στέρηση μέρους
του προϊόντος της εργασίας της και των επενδύσεων που
έχει κάνει. Ωστόσο, τόσο η επιχειρηματική ελευθερία όσο
και το δικαίωμα ιδιοκτησίας έχει κριθεί νομολογιακά ότι
δεν έχουν απόλυτο χαρακτήρα, αλλά εξετάζονται σε σχέ-
ση με την κοινωνική λειτουργία που επιτελούν11, όπου εν
προκειμένω είναι η αεροπορική μεταφορά των επιβατών
με τη μεγαλύτερη δυνατή ασφάλεια.
Η επιχειρηματική ελευθερία ερμηνεύεται με τέτοιο τρό-
πο, ώστε να υφίσταται δυνατότητα περιορισμού της, σε
περίπτωση που μία τέτοια τακτική είναι αναγκαία για τη
διαμόρφωση κοινών πολιτικών, όπως για παράδειγμα
Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, εκπλήρωση υποχρεώσεων
διεθνούς δικαίου της Ένωσης, καθώς επίσης και για λό-
γους προστασίας της δημόσιας υγείας, του δικαίου προ-
στασίας των καταναλωτών και του δικαίου προστασίας
του περιβάλλοντος12.
10. Ό.π. σημ. 6, σκ. 96.
 ΕΕ C-544/10, Deutsches Weintor, 06.09.2012, αδημ., σκ. 54.
11. Δ
12. H
 .D. JARRAS, Charta der Grundrechte der Europäischen Union,
C.H. Beck, München, 2010, σ. 174.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
Άλλωστε, και το άρθρο 52 παρ. 1 του Χάρτη προβλέπει τη
δυνατότητα επιβολής περιορισμών στην άσκηση δικαιω-
μάτων που κατοχυρώνονται μ’ αυτόν, υπό την προϋπόθε-
ση ότι οι περιορισμοί αυτοί προβλέπονται από το νόμο,
σέβονται το βασικό περιεχόμενο των εν λόγω δικαιωμά-
των και ελευθεριών και ότι, τηρούμενης της αρχής της
αναλογικότητας, είναι αναγκαίοι και ανταποκρίνονται
πραγματικά σε σκοπούς γενικού συμφέροντος που ανα-
γνωρίζει η Ένωση ή στην ανάγκη προστασίας δικαιωμά-
των και ελευθεριών τρίτων13.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι επίμαχες διατάξεις του
Κανονισμού δεν αντιβαίνουν ούτε στην εφαρμογή των
άρθρων 16 και 17 του Χάρτη, αλλά κρίνεται αναγκαίος
ο συμβιβασμός των αντικρουόμενων δικαιωμάτων που
χρήζουν προστασίας, όπως και η ορθή στάθμισή τους14.
Συμπεράσματα
Στα ανωτέρω προδικαστικά ερωτήματα το ΔΕΕ αντιμε-
τώπισε μία σύγκρουση μεταξύ του πρωταρχικού σκοπού
του Κανονισμού, που είναι η εξασφάλιση υψηλού επιπέ-
δου προστασίας των επιβατών, και της άσκησης της επι-
χειρηματικής δραστηριότητας της αεροπορικής εταιρίας.
Λαμβάνοντας υπόψη ότι στο κέντρο κάθε επιχειρηματικής
δραστηριότητας βρίσκεται το οικονομικό συμφέρον, το
ΔΕΕ προέταξε σε σχέση μ’ αυτό το δικαίωμα προστασίας
του επιβάτη και, κατ’ επέκταση, του καταναλωτή, κρίνο-
ντας ότι η υποχρέωση παροχής φροντίδας σε επιβάτες σε
περίπτωση ματαίωσης της πτήσης, ανεξαρτήτως του λό-
γου που την προκάλεσε, δεν υπόκειται σε χρονικούς ή χρη-
ματικούς περιορισμούς. Παρόλ’ αυτά, ο ορισμός του ποσού
της αποζημίωσης, λόγω μη συμμόρφωσης του αερομετα-
φορέα με την υποχρέωση παροχής φροντίδας, παραμένει
στη διακριτική ευχέρεια του εθνικού δικαστηρίου.
u Τοπική διασυνοριακή κυκλοφορία – χώρος
Σένγκεν
Ο περιορισμός σε τρεις μήνες εντός περιόδου έξι
μηνών της μέγιστης διάρκειας παραμονής εντός του
χώρου Σένγκεν αλλοδαπού μη υποκείμενου στην
υποχρέωση θεωρήσεως δεν ισχύει ως προς τους δι-
καιούχους του καθεστώτος της τοπικής διασυνορια-
κής κυκλοφορίας
χώρος ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης – τοπι-
κή διασυνοριακή κυκλοφορία στα εξωτερικά χερσαία
σύνορα των κρατών μελών – Κανονισμός 1931/2006 –
Κανονισμός 562/2006 – μέγιστη διάρκεια παραμονής –
κανόνες υπολογισμού
13. Σ
 κ. 61 της παρούσας απόφασης.
14. Ό.π. σημ. 11, σκ. 47.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ C-254/11, Shomodi, 21.03.2013 – Προδικαστικό
ερώτημα
Το Δικαστήριο, ερμηνεύοντας τις διατάξεις του Κανο-
νισμού 1931/2006, ο οποίος θεσπίζει καθεστώς τοπι-
κής διασυνοριακής κυκλοφορίας, έκρινε ότι ο γενικός
κανόνας του κεκτημένου Σένγκεν, κατά τον οποίο η
παραμονή των αλλοδαπών στο έδαφος της Ένωσης πε-
ριορίζεται σε διάστημα τριών μηνών ανά εξάμηνο, δεν
ισχύει ως προς την τοπική διασυνοριακή κυκλοφορία.
Συναφώς, για τους αλλοδαπούς που κατέχουν άδεια το-
πικής διασυνοριακής κυκλοφορίας, η μέγιστη διάρκεια
παραμονής, όπως αυτή ορίζεται από διμερείς συμφωνί-
ες μεταξύ των κρατών μελών και των τρίτων γειτονικών
χωρών, πρέπει να υπολογίζεται ανεξάρτητα από προη-
γούμενες παραμονές, εφόσον αυτές έχουν διακοπεί με
την επιστροφή του κατόχου της άδειας στη χώρα κατοι-
κίας του.
Παρατηρήσεις
Ηλιάνα Γιαννακοπούλου*
I. Το κρίσιμο νομικό πλαίσιο
Στην υπόθεση Shomodi, το ΔΕΕ κλήθηκε για πρώτη φορά
να ερμηνεύσει τις διατάξεις του Κανονισμού 1931/20061,
ο οποίος θέτει ειδικούς κανόνες σχετικά με την τοπική
διασυνοριακή κυκλοφορία στα εξωτερικά χερσαία σύ-
νορα των κρατών μελών της ΕΕ. Το δε ευρύτερο νομικό
πλαίσιο της υπόθεσης αποτελείται από το κεκτημένο
του Σένγκεν καθώς και από τον Κώδικα Συνόρων του
Σένγκεν.
Ο χώρος και η συνεργασία Σένγκεν βασίζονται στη
Συνθήκη του Σένγκεν του 1985, η οποία προέβλεψε τη
σταδιακή κατάργηση των ελέγχων στα κοινά σύνορα
μεταξύ Βελγίου, Γερμανίας, Γαλλίας, Λουξεμβούργου και
Κάτω Χωρών. Το 1990 η εν λόγω Συνθήκη συμπληρώθη-
κε από τη Σύμβαση Εφαρμογής της Συμφωνίας Σένγκεν
(ΣΕΣΣ)2, η οποία εισήγαγε την οριστική κατάργηση των
ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα του χώρου Σένγκεν,
* LL.M., ΜΔΕ, Δικηγόρος, υπότροφος «Δ. Ευρυγένη» ΚΔΕΟΔ
1. Κανονισμός 1931/2006 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του
Συμβουλίου, της 20ής Δεκεμβρίου 2006, περί κανόνων σχετικά
με την τοπική διασυνοριακή κυκλοφορία στα εξωτερικά χερσαία
σύνορα των κρατών μελών και τροποποιήσεως της σύμβασης
Σένγκεν (ΕΕ 2006 L 405/1, και διορθωτικό ΕΕ 2007 L 29/3).
2. Σύμβαση περί εφαρμογής της συμφωνίας του Σένγκεν, της 14ης
Ιουνίου 1985, μεταξύ των κυβερνήσεων των κρατών μελών της
Οικονομικής Ένωσης Benelux, της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας
της Γερμανίας και της Γαλλικής Δημοκρατίας σχετικά με τη σταδι-
ακή κατάργηση των ελέγχων στα κοινά σύνορα, που υπογράφη-
κε στο Σένγκεν στις 19 Ιουνίου 1990 (ΕΕ 2000 L 239/19).
215

πλαισιώνοντάς την από απαραίτητα συνοδευτικά μέτρα,
όπως την ενίσχυση των ελέγχων στα εξωτερικά σύνορα,
διαδικασίες για την έκδοση θεωρήσεων ενιαίου τύπου
και το σύστημα πληροφοριών Σένγκεν. Η Συνθήκη και
η Σύμβαση Σένγκεν, καθώς και οι συναφείς συμφωνίες
και κανόνες, αποτελούν το επονομαζόμενο «κεκτημένο
Σένγκεν». Από το 1999 και μετά, το κεκτημένο Σένγκεν
ενσωματώθηκε στο θεσμικό και νομικό πλαίσιο της Ευ-
ρωπαϊκή Ένωσης με την έναρξη ισχύος της Συνθήκης
του Άμστερνταμ.
Σήμερα, ο χώρος Σένγκεν απαρτίζεται από 26 ευρωπα-
ϊκές χώρες, 22 εκ των οποίων είναι κράτη μέλη της ΕΕ3.
Το κεκτημένο Σένγκεν, αφενός, περιλαμβάνει μέτρα που
αφορούν την κατάργηση των διασυνοριακών ελέγχων
στα εσωτερικά σύνορα των χωρών Σένγκεν και, αφετέ-
ρου, επιτάσσει την ενίσχυση της ασφάλειας των εξωτερι-
κών τους συνόρων με την πραγματοποίηση ελέγχων που
πληρούν σαφώς καθορισμένες προϋποθέσεις. Έτσι, προ-
κειμένου να περάσουν τα εξωτερικά σύνορα του χώρου
Σένγκεν και να εισέλθουν σε κράτος που ανήκει σ’ αυτόν,
ορισμένοι υπήκοοι τρίτων χωρών εκτός της ΕΕ οφείλουν
να επιδείξουν έγκυρο ταξιδιωτικό έγγραφο και θεώρη-
ση, καθώς και έγγραφα τα οποία δικαιολογούν το σκοπό
του ταξιδίου τους και τα μέσα διαβίωσής τους κατά τη
διάρκεια της παραμονής τους. Σύμφωνα με τα όσα προ-
βλέπονται στη Σύμβαση περί εφαρμογής της συμφωνίας
του Σένγκεν, οι μη υποκείμενοι στην υποχρέωση θεωρή-
σεως αλλοδαποί μπορούν να κυκλοφορούν ελεύθερα
εντός του χώρου Σένγκεν επί τρείς μήνες κατ’ ανώτατο
όριο, εντός περιόδου έξι μηνών από την ημερομηνία της
πρώτης εισόδου4. Οι γενικοί κανόνες που διέπουν τον
έλεγχο των διερχομένων τα εξωτερικά σύνορα των κρα-
τών μελών της ΕΕ ορίζονται στον Κανονισμό 526/2006/
ΕΚ5, ο οποίος είναι γνωστός και ως Κώδικας Συνόρων του
Σένγκεν.
3. Μ
 έλη της ζώνης Σένγκεν είναι το Βέλγιο, η Τσεχική Δημοκρατία,
η Δανία, η Γερμανία, η Εσθονία, η Ελλάδα, η Ισπανία, η Γαλλία, η
Ιταλία, η Λετονία, η Λιθουανία, το Λουξεμβούργο, η Ουγγαρία, η
Μάλτα, οι Κάτω Χώρες, η Αυστρία, η Πολωνία, η Πορτογαλία, η
Σλοβακία, η Σλοβενία, η Φινλανδία και η Σουηδία, καθώς και η
Ισλανδία, το Λιχτενστάιν, η Νορβηγία και η Ελβετία (χώρες εκτός
ΕΕ). Το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ιρλανδία δεν ανήκουν στο χώρο
Σένγκεν, αλλά συμμετέχουν σε ορισμένες πτυχές της συνεργασί-
ας Σένγκεν, όπως είναι η αστυνομική και η δικαστική συνεργασία
και το σύστημα πληροφοριών Σένγκεν. Επίσης, η Βουλγαρία, η
Κύπρος και η Ρουμανία εφαρμόζουν μόνο τμήματα του κεκτημέ-
νου Σένγκεν, καθώς απαιτείται πρώτα απόφαση του Συμβουλίου
της Ευρωπαϊκής Ένωσης για να μπορούν να αρθούν οι έλεγχοι
στα σύνορα των χωρών αυτών. Το νεότερο κράτος μέλος της
Ένωσης, η Κροατία, αναμένεται να συνδεθεί με τον χώρο Σένγκεν
το 2015.
4. Άρθρο 20 παρ. 1 ΣΕΣΣ.
5. Κ
 ανονισμός 562/2006 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του
216
Σχολιασμένη Νομολογία
Στους κανόνες Σένγκεν συμπεριλαμβάνεται και ο Κανο-
νισμός 1931/2006, ο οποίος θεσπίζει καθεστώς τοπικής
διασυνοριακής κυκλοφορίας, με στόχο την απλούστευ-
ση της διέλευσης των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ από
υπηκόους τρίτων χωρών που κατοικούν σε παραμεθόρι-
ες περιοχές. Σύμφωνα με τον Κανονισμό, τα κράτη μέλη
έχουν τη δυνατότητα να συνάπτουν διμερείς συμφωνίες
τοπικής διασυνοριακής κυκλοφορίας με γειτονικές τρίτες
χώρες, ούτως ώστε οι κάτοικοι των παραμεθόριων περι-
οχών, που χρειάζεται να διασχίζουν συχνά τα εξωτερικά
σύνορα, να μην υποβάλλονται στους κανονικούς συνορι-
ακούς ελέγχους ή να μη χρειάζονται θεώρηση Σένγκεν,
κατά παρέκκλιση των γενικών κανόνων που τίθενται με
τον Κώδικα Συνόρων Σένγκεν6. Απαραίτητο προαπαιτού-
μενο για τη σύναψη ή την τροποποίηση αυτών των διμε-
ρών συμφωνιών είναι η προηγούμενη έγκριση τους από
την Επιτροπή, η οποία και εξετάζει τη συμβατότητά τους
με τον Κανονισμό 1931/2006. Τέλος, κατά τα οριζόμενα
στον Κανονισμό, η μέγιστη επιτρεπόμενη διάρκεια κάθε
συνεχούς παραμονής στο πλαίσιο του καθεστώτος τοπι-
κής διασυνοριακής κυκλοφορίας δεν δύναται να υπερ-
βαίνει τους τρεις μήνες7.
ΙΙ. Τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης
Η Ουγγαρία, η οποία εφαρμόζει το κεκτημένο Σένγκεν
από το 20078, υπέγραψε στις 18 Σεπτεμβρίου 2007 δι-
μερή συμφωνία με την Ουκρανία, με σκοπό τη ρύθμιση
της τοπικής διασυνοριακής κυκλοφορίας. Η συμφωνία
προέβλεπε τη χορήγηση άδειας τοπικής διασυνορια-
κής κυκλοφορίας σε όσους έχουν μόνιμη κατοικία επί
τουλάχιστον μια τριετία στην παραμεθόρια περιοχή με-
ταξύ των δύο κρατών. Σύμφωνα με το άρθρο 1 παρ. 5
της συμφωνίας, η εν λόγω άδεια τοπικής διασυνοριακής
κυκλοφορίας «επιτρέπει στον κάτοχό της πολλαπλές εισό-
δους και συνεχή παραμονή επί τρεις μήνες κατ’ ανώτατο
όριο εντός περιόδου έξι μηνών στην παραμεθόρια περιοχή
του ετέρου συμβαλλόμενου μέρους, ιδίως για κοινωνικούς,
πολιτιστικούς ή οικογενειακούς λόγους, ή για οικονομικούς
λόγους που δεν μπορούν να χαρακτηριστούν επαγγελματι-
κές δραστηριότητες». Όσον αφορά τους γενικούς κανόνες
Συμβουλίου, της 15ης Μαρτίου 2006, για τη θέσπιση του κοινοτι-
κού κώδικα σχετικά με το καθεστώς διέλευσης προσώπων από τα
σύνορα (ΕΕ 2006 L 105/1).
6. Κανονισμός 1931/2006, άρθρο 13.
7. Κανονισμός 1931/2006, άρθρο 5.
8. Βλ. άρθρο 1 της Απόφασης 2007/801/ΕΚ του Συμβουλίου, της
6ης Δεκεμβρίου 2007, σχετικά με την πλήρη εφαρμογή των δια-
τάξεων του κεκτημένου του Σένγκεν στην Τσέχικη Δημοκρατία,
τη Δημοκρατία της Εσθονίας, τη Δημοκρατία της Λεττονίας, τη
Δημοκρατία της Λιθουανίας, τη Δημοκρατία της Ουγγαρίας, τη
Δημοκρατία της Μάλτας, τη Δημοκρατία της Πολωνίας, τη Δημο-
κρατία της Σλοβενίας και τη Σλοβακική Δημοκρατία (ΕΕ 2007 L
323/34).
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
σχετικά με την είσοδο και την παραμονή των υπηκόων
τρίτων χωρών, το ουγγρικό δίκαιο, παραπέμποντας στις
διατάξεις του Κώδικα Συνόρων Σένγκεν, εισάγει, ως προς
όλους τους υπηκόους τρίτων χωρών, περιορισμό της πα-
ραμονής βραχείας διάρκειας σε διάστημα το οποίο δεν
υπερβαίνει τους τρεις μήνες εντός περιόδου έξι μηνών9.
Ο κ. Oskar Shomodi είναι Ουκρανός πολίτης και κάτοχος
έγκυρης άδειας τοπικής διασυνοριακής κυκλοφορίας, η
οποία εκδόθηκε σύμφωνα με τον Κανονισμό 1931/2006.
Στις 02.02.2010, ο κ. Shomodi ζήτησε από τον οδικό δι-
ασυνοριακό σταθμό Záhony της Ουγγαρίας να του επι-
τραπεί η είσοδος στην παραμεθόρια ζώνη του ουγγρικού
εδάφους, βάσει του ισχύοντος καθεστώτος τοπικής δια-
συνοριακής κυκλοφορίας. Ωστόσο, η ουγγρική αστυνο-
μία συνόρων διαπίστωσε ότι, στο πλαίσιο πολλαπλών
εισόδων και εξόδων που είχε πραγματοποιήσει μεταξύ
03.09.2009 και 02.02.2010, αυτός είχε παραμείνει επί 105
ημέρες στο ουγγρικό έδαφος, καθ’ υπέρβαση του ανωτά-
του χρονικού ορίου των τριών μηνών (93 ημέρες). Ως εκ
τούτου, αρνήθηκε να του επιτρέψει την είσοδο στο ουγ-
γρικό έδαφος, στηριζόμενη στην ουγγρική νομοθεσία,
ερμηνευόμενη υπό το πρίσμα της ΣΕΣΣ.
Ο κ. Shomodi προσέφυγε κατά της παραπάνω απόφασης
ενώπιον του δικαστηρίου της Περιφέρειας του Szabolcs-
Szatmár-Bereg, το οποίο έκρινε ότι, βάσει των διατάξεων
της διμερούς συμφωνίας μεταξύ Ουγγαρίας και Ουκρανί-
ας, ο κάτοχος άδειας τοπικής διασυνοριακής κυκλοφορί-
ας έχει, αφενός, δικαίωμα απεριόριστου αριθμού εισόδων
στο ουγγρικό έδαφος και, αφετέρου, ότι το προβλεπόμε-
νο χρονικό όριο των τριών μηνών αφορά μόνον τη συνε-
χή παραμονή. Ως εκ τούτου, έκανε δεκτή την προσφυγή
του και κατέληξε ότι οι επικαλούμενοι από την ουγγρι-
κή αστυνομία λόγοι δεν ήταν ικανοί να δικαιολογήσουν
την άρνηση εισόδου του στην παραμεθόρια ζώνη. Μετά
από αίτηση αναίρεσης που ασκήθηκε από την αρμόδια
αστυνομική διεύθυνση, το Ανώτατο Δικαστήριο της Δη-
μοκρατίας της Ουγγαρίας, εκτιμώντας ότι η επίλυση της
εκκρεμούσας υπόθεσης εξαρτάται από την ερμηνεία
διατάξεων του Κανονισμού 1931/2006, αποφάσισε να
αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να αποστείλει
σειρά προδικαστικών ερωτημάτων στο ΔΕΕ.
Ειδικότερα, το αιτούν δικαστήριο ζήτησε από το ΔΕΕ να
διευκρινίσει, εάν ο κάτοχος άδειας τοπικής διασυνορια-
κής κυκλοφορίας, που έχει διακόψει τη συνεχή παραμονή
του στο έδαφος κράτους μέλους πριν από την εκπνοή της
προβλεπόμενης τρίμηνης προθεσμίας, έχει εκ νέου δικαί-
ωμα τρίμηνης συνεχούς παραμονής κάθε φορά που δια-
σχίζει τα σύνορα, ή εάν, αντίθετα, βάσει των όσων προ-
βλέπονται στη ΣΕΣΣ, η διάταξη που επιτρέπει τη συνεχή
παραμονή πρέπει να ερμηνευθεί κατά την έννοια ότι πρέ-
9. Ν
 όμος ΙΙ του 2007 περί εισόδου και παραμονής υπηκόων τρίτων
χωρών, άρθρο 40 παρ. 1.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
πει να προστίθεται ο χρόνος παραμονής στο πλαίσιο των
πολλαπλών εισόδων και εξόδων. Επιπρόσθετα, σε σχέση
με τον τρόπο υπολογισμού της διάρκειας της συνεχούς
παραμονής, το ΔΕΕ κλήθηκε να διασαφηνίσει το ζήτημα
της επιτρεπόμενης συχνότητας των διακοπών αυτής.
ΙΙΙ. Η κρίση του ΔΕΕ
Ουσιαστικά, με τα υποβληθέντα προδικαστικά ερωτήμα-
τα, το ουγγρικό δικαστήριο έθεσε ενώπιον του ΔΕΕ το ζή-
τημα, εάν ο Κανονισμός 1931/2006 πρέπει να ερμηνευθεί
υπό το πρίσμα του κεκτημένου Σένγκεν ή εάν, αντιθέτως,
πρέπει να ερμηνευθεί αυτοτελώς. Αυτές οι δύο διαφο-
ρετικές ερμηνευτικές εκδοχές οδηγούν σε εκ διαμέτρου
αντίθετες πρακτικές συνέπειες.
Βάσει της προσέγγισης που προκρίνει την ερμηνεία του
Κανονισμού 1931/2006 υπό το πρίσμα του κεκτημένου
Σένγκεν, η διάταξη του άρθρου 20 παρ. 1 ΣΕΣΣ, η οποία
περιορίζει τις παραμονές βραχείας διάρκειας των μην
υποκειμένων στην υποχρέωση θεώρησης υπηκόων τρί-
των χωρών σε συνολικά τρείς μήνες εντός περιόδου έξι
μηνών, υπερισχύει κάθε άλλης διάταξης. Συνεπώς, εάν ο
κάτοχος άδειας τοπικής διασυνοριακής κυκλοφορίας, στο
πλαίσιο πολλαπλών εισόδων και εξόδων του σε έδαφος
κράτους μέλους, συμπληρώσει αθροιστικά το προβλεπό-
μενο ανώτατο όριο των τριών μηνών, πρέπει να θεωρείται
ότι η άδεια τοπικής διασυνοριακής κυκλοφορίας δεν του
παρέχει πλέον δικαίωμα παραμονής εντός των έξι μηνών
από την ημερομηνία της πρώτης εισόδου. Αντιθέτως, η
αυτοτελής ερμηνεία του Κανονισμού 1931/2006 συνεπά-
γεται ότι ο κάτοχος άδειας τοπικής διασυνοριακής κυκλο-
φορίας έχει τη δυνατότητα, αφενός, να κυκλοφορεί ελεύ-
θερα εντός της παραμεθόριας περιοχής κατά τη διάρκεια
τριών μηνών, εφόσον η παραμονή του είναι συνεχής, και,
αφετέρου, να δικαιούται εκ νέου τρίμηνης παραμονής
μετά από κάθε διακοπή της παραμονής του.
Οι αρμόδιες ουγγρικές αρχές τάχθηκαν υπέρ της λύσης
της ερμηνείας του Κανονισμού υπό το πρίσμα του κεκτη-
μένου Σένγκεν, υποστηρίζοντας ότι, εάν δεν τίθεται κά-
ποιο ανώτατο όριο για τις συνολικά επιτρεπόμενες δια-
δοχικές παραμονές, οι κάτοχοι άδειας τοπικής διασυνορι-
ακής κυκλοφορίας αποκτούν de facto δυνητικώς απερι-
όριστο δικαίωμα παραμονής, καθώς μπορούν ανά τρείς
μήνες να εξέρχονται από το έδαφος του οικείου κράτους
μέλους και να επιστρέφουν σε αυτό δικαιούμενοι εκ νέου
τρίμηνης παραμονής. Το ΔΕΕ, ωστόσο, απέρριψε αυτή
την προσέγγιση ως ασυμβίβαστη με το γράμμα και το
πνεύμα του Κανονισμού 1931/2006, αποφαινόμενο ότι ο
γενικός κανόνας του κεκτημένου Σένγκεν, κατά τον οποίο
η παραμονή των αλλοδαπών περιορίζεται σε διάστημα
τριών μηνών ανά εξάμηνο, δεν ισχύει ως προς την τοπική
διασυνοριακή κυκλοφορία.
Ειδικότερα, το Δικαστήριο υπογράμμισε ότι από τη
γραμματική διατύπωση του άρθρου 5 του Κανονισμού
217

1931/2006 προκύπτει σαφώς ότι ο προβλεπόμενος περι-
ορισμός των τριών μηνών αφορά τις «συνεχείς παραμο-
νές», ενώ ο περιορισμός που απορρέει από το κεκτημένο
Σένγκεν σε καμία περίπτωση δεν αφορά τις εν λόγω πα-
ραμονές. Προς επίρρωση αυτής της ερμηνείας, το Δικα-
στήριο αναφέρθηκε στις προπαρασκευαστικές εργασίες
του Κανονισμού και επεσήμανε ότι, παρά την αρχική πρό-
ταση της Επιτροπής για προσαρμογή του υπολογισμού
της μέγιστης διάρκειας παραμονής στα προβλεπόμενα
από το κεκτημένο Σένγκεν, ο κοινοτικός νομοθέτης επέ-
λεξε ειδικό περιορισμό όσον αφορά τις συνεχείς παραμο-
νές10. Σύμφωνα με το Δικαστήριο, το γεγονός ότι το ανώ-
τατο όριο των τριών μηνών του ειδικού περιορισμού του
Κανονισμού για την τοπική διασυνοριακή κυκλοφορία
συμπίπτει με το ανώτατο όριο του κεκτημένου Σένγκεν,
δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αναιρέσει τον ειδικό
χαρακτήρα του πρώτου σε σχέση με το δεύτερο. Συνα-
φώς, έκρινε ότι ουδόλως προκύπτει από τον Κανονισμό
ότι οι μνημονευόμενοι σ’ αυτόν τρεις μήνες περιλαμβά-
νονται εντός της ίδιας εξάμηνης περιόδου.
Το Δικαστήριο προχώρησε κατόπιν σε μια τελολογική ερ-
μηνεία του Κανονισμού 1931/2006, τονίζοντας ότι τόσο
οι σκοποί όσο και οι διατάξεις του εκφράζουν την πρόθε-
ση του νομοθέτη της Ένωσης να θέσει κανόνες αυτοτε-
λείς και διακρινόμενους από τους κανόνες του κεκτημέ-
νου Σένγκεν, προκειμένου να επιτρέψει στους κατοίκους
των επιλέξιμων παραμεθόριων περιοχών να διασχίζουν
τα εξωτερικά χερσαία σύνορα της Ένωσης τακτικά και
χωρίς υπέρμετρα διοικητικά εμπόδια, για νόμιμους οικο-
νομικούς, κοινωνικούς, πολιτιστικούς ή οικογενειακούς
λόγους. Απαντώντας δε στις ανησυχίες που εκφράστη-
καν σχετικά με ενδεχόμενες αρνητικές συνέπειες που
θα επέφερε η αυτοτελής ερμηνεία του Κανονισμού, το
ΔΕΕ υπενθύμισε ότι το δικαίωμα διέλευσης που παρέχει
η άδεια τοπικής διασυνοριακής κυκλοφορίας δεν είναι
ούτε ανεπιφύλακτο ούτε απόλυτο και ότι τα κράτη μέλη
έχουν την ευχέρεια να επιβάλουν κυρώσεις σε άτομα που
προβαίνουν σε καταχρηστική ή δόλια χρήση της άδειας
τοπικής διασυνοριακής κυκλοφορίας.
10. Μ
 ε την αρχική πρότασή της, η Επιτροπή αναφερόταν σε δικαί-
ωμα παραμονής στην παραμεθόρια ζώνη μόλις επτά διαδοχι-
κών ημερών κατ’ ανώτατο όριο, ενώ η συνολική διάρκεια των
διαδοχικών επισκέψεων δεν μπορούσε να υπερβαίνει τους τρείς
μήνες ανά εξάμηνο. Η διάταξη του άρθρου 5 του Κανονισμού
1931/2006 προέκυψε από τροποποίηση που προτάθηκε από το
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Βλ. σχετικά αρ. 6 της προτάσεως Κα-
νονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου,
της 23ης Φεβρουαρίου 2005, για τη θέσπιση κανόνων σχετικά με
την τοπική διασυνοριακή κυκλοφορία στα εξωτερικά χερσαία
σύνορα των κρατών μελών και για την τροποποίηση της σύμβα-
σης Σένγκεν και της κοινής προξενικής εγκυκλίου [COM (2005)
56 τελικό].
218
Σχολιασμένη Νομολογία
Τέλος, αναφορικά με το ζήτημα της επιτρεπόμενης συ-
χνότητας των διακοπών της παραμονής του κατόχου
άδειας τοπικής διασυνοριακής κυκλοφορίας, το Δικα-
στήριο διευκρίνισε ότι η παραμονή θα πρέπει να θεωρεί-
ται ως διακοπείσα από τη στιγμή που ο ενδιαφερόμενος
διασχίζει τα σύνορα, για να επιστρέψει στο κράτος κα-
τοικίας του, χωρίς να απαιτείται να ληφθεί υπόψη ο αριθ-
μός των διελεύσεων που πραγματοποιούνται κάθε μέρα.
Υπό τις περιστάσεις αυτές, το Δικαστήριο κατέληξε ότι
ο Κανονισμός 1931/2006 έχει την έννοια ότι ο κάτοχος
άδειας τοπικής διασυνοριακής κυκλοφορίας, σύμφωνα
με τα προβλεπόμενα στον εν λόγω Κανονισμό και στις
οικείες διμερείς συμφωνίες τοπικής διασυνοριακής κυ-
κλοφορίας, έχει, αφενός, δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφο-
ρίας εντός της παραμεθόριας περιοχής κατά τη διάρκεια
τριών μηνών, εφόσον η παραμονή του είναι συνεχής και,
αφετέρου, δικαίωμα εκ νέου τρίμηνης παραμονής μετά
από κάθε διακοπή της παραμονής του.
IV. Κριτικές παρατηρήσεις
Στην υπόθεση Shomodi το Δικαστήριο είχε την ευκαιρία
να ερμηνεύσει για πρώτη φορά τις διατάξεις του Κανο-
νισμού 1931/2006 και να προσδιορίσει τη σχέση τους
αναφορικά με τους κανόνες του κεκτημένου Σένγκεν. Το
Δικαστήριο, υιοθετώντας μια τελολογική ερμηνευτική
προσέγγιση, τάχθηκε υπέρ της αυτοτελούς ερμηνείας
του Κανονισμού, η οποία παρέχει στους κατόχους άδειας
τοπικής διασυνοριακής κυκλοφορίας ένα μακράν πιο
ευέλικτο και διευρυμένο δικαίωμα διέλευσης των εξω-
τερικών χερσαίων συνόρων της Ένωσης από τις γενικές
διατάξεις της ΣΕΣΣ.
Η ερμηνεία που προέκρινε το Δικαστήριο βρίσκεται σε
απόλυτη συμφωνία με τη ratio legis του Κανονισμού και
το γενικότερο ιστορικό, πολιτιστικό και οικονομικό πλαί-
σιο που οδήγησε στην έκδοσή του. Όπως υπογράμμισαν
τόσο το Δικαστήριο όσο και ο γενικός εισαγγελέας στις
προτάσεις του11, στόχος του Κανονισμού είναι η παροχή
της δυνατότητας στους πληθυσμούς των μεθοριακών
περιοχών να διατηρήσουν τις παραδοσιακές επαφές
τους, χωρίς να συναντούν υπέρμετρα διοικητικά εμπό-
δια, προωθώντας έτσι το διασυνοριακό εμπόριο, τις κοι-
νωνικές και πολιτιστικές ανταλλαγές και την περιφερεια-
κή συνεργασία12.
11. Π
 ροτάσεις του Γεν. Εισαγγελέα Pedro Cruz Villalón, της 6ης Δε-
κεμβρίου 2012, σημείο 52.
12. Β
 λ. συναφώς τη Γνωμοδότηση της Επιτροπής Εξωτερικών
υποθέσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, της 25ης Νοεμβρί-
ου 2005, σχετικά με την πρόταση του Κανονισμού 1931/2006
καθώς και την Ανακοίνωση της Επιτροπής προ το Ευρωπαϊκό
Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, της 5ης Δεκεμβρίου 2007, με
τίτλο «Μια ισχυρή πολιτική γειτονίας» [COM (2007) 774 τε-
λικό].
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΕΕ – ΓεΔΕΕ
Μια ενδεχόμενη υπαγωγή του καθεστώτος τοπικής δι-
ασυνοριακής κυκλοφορίας στο γενικότερο πλαίσιο του
καθεστώτος της βραχείας διάρκειας παραμονής, που
θεσπίζεται από τη ΣΕΣΣ και τον κώδικα συνόρων Σέν-
γκεν, θα ήταν εσφαλμένη, διότι θα μετέβαλε τη λογική
του, μετατρέποντάς το έτσι σε ένα καθεστώς χρονικής
πίστωσης, το οποίο δεν θα μπορούσε να εξυπηρετήσει
ουσιαστικά και μακροπρόθεσμα τις ανάγκες των κατοί-
κων των παραμεθόριων περιοχών, ιδιαιτέρως δε όσων
χρειάζονται να πραγματοποιούν καθημερινές διελεύσεις
ΕΕΕυρΔ 2:2013
των συνόρων μετ’ επιστροφής (όπως π.χ. σπουδαστές
και μαθητές)13.
13. Β
 λ. σχετικά την έκθεση του M. Brejc, της 13ης Δεκεμβρίου 2005,
επί της προτάσεως Κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου
και του Συμβουλίου για τη θέσπιση κανόνων σχετικά με την το-
πική διασυνοριακή κυκλοφορία στα εξωτερικά χερσαία σύνορα
των κρατών μελών και για την τροποποίηση της σύμβασης Σέν-
γκεν και της κοινής προξενικής εγκυκλίου (Α6-0406/2005).
219
 NOMOΛOΓ IA
ΙΙ. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
Α. Επισκόπηση Νομολογίας (Απρίλιος – Ιούνιος 2013)
u Άρθρο 2 – Δικαίωμα στη ζωή
Υπόθεση Mehmet Senturk και Bekir Senturk κατά
Τουρκίας (Προσφυγή Νο 13423/09), απόφαση της 9ης
Απριλίου 2013
νοσήλια – οικονομική αδυναμία – σοβαρός κίνδυνος ζωής
– εγκυμοσύνη – ιατρική ευθύνη
Στην υπόθεση αυτή η σύζυγος του πρώτου και μητέρα
του δεύτερου προσφεύγοντα, όντας σε προχωρημένο
στάδιο της εγκυμοσύνης της, εμφανίστηκε συνοδευόμε-
νη από το σύζυγό της στο νοσοκομείο υποφέροντας από
έντονους πόνους. Υποβλήθηκε σε εξέταση από ομάδα
γιατρών, οι οποίοι διαπίστωσαν ότι το έμβρυο που κυο-
φορούσε ήταν νεκρό και ότι η ίδια έπρεπε να εγχειριστεί
άμεσα. Της εξήγησαν ότι η νοσηλεία και η επέμβαση δεν
ήταν δωρεάν και ότι ένα συγκεκριμένο χρηματικό ποσό
έπρεπε να προκαταβληθεί. Ο πρώτος προσφεύγων δεν
είχε τα αναγκαία χρήματα και έτσι ο γιατρός των επει-
γόντων περιστατικών μετέφερε τη γυναίκα σε άλλο νο-
σοκομείο με όχημα που δεν είχε ιατρικό προσωπικό, με
αποτέλεσμα η γυναίκα να πεθάνει καθ’οδόν.
Το καθ’ου κράτος διενήργησε έρευνα και διαπίστωσε
ευθύνη των ιατρών του νοσοκομείου για το θάνατο της
γυναίκας λόγω της μεταφοράς της χωρίς ιατρικό προσω-
πικό και λόγω της υπερβολικής σημασίας που δόθηκε
από τους γιατρούς στα νοσήλια. Ωστόσο, οι γιατροί που
θεωρήθηκαν υπεύθυνοι δεν τιμωρήθηκαν εντέλει λόγω
παραγραφής.
Το Δικαστήριο υπενθύμισε ότι από το άρθρο 2 ΕΣΔΑ
απορρέει η ουσιαστική υποχρέωση για το κράτος να υι-
οθετήσει ένα κανονιστικό πλαίσιο λειτουργίας τόσο των
δημόσιων νοσοκομείων όσο και των ιδιωτικών κλινικών
με σκοπό την προστασία της ζωής των ασθενών. Το ΕΔΔΑ
παρατήρησε ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση οι υπη-
ρεσίες του νοσοκομείου δεν ήταν δωρεάν και ότι αυτό
εμπόδισε την έγκυο να νοσηλευτεί εκεί. Μολονότι ήταν
δική της η απόφαση να μην κάνει χρήση των υπηρεσιών
του νοσοκομείου, αυτό σε καμία περίπτωση δεν μπορού-
σε να απαλλάξει το καθ’ου κράτος από την ευθύνη του.
Δεν υπήρχε καμία αμφιβολία ότι η κατάσταση της υγεί-
ας της εγκύου ήταν πολύ σοβαρή και ότι η χειρουργική
επέμβαση ήταν απολύτως αναγκαία. Το ιατρικό προσω-
πικό είχε πλήρη γνώση του κινδύνου που διέτρεχε η γυ-
Επιμ.: Μάριος Παπανδρέου
ναίκα, εάν μεταφερόταν σε άλλο νοσοκομείο, όμως δεν
υπήρχε ρύθμιση για την περίπτωση επείγοντος κινδύνου
του ασθενή με ταυτόχρονη αδυναμία του να πληρώσει
τα νοσήλια. Το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι λόγω νομοθε-
τικού κενού η γυναίκα δεν υποβλήθηκε στην απολύτως
αναγκαία για τη ζωή της νοσηλεία και έτσι το καθ’ου κρά-
τος δεν προστάτευσε, όπως όφειλε, τη ζωή της.
Παραβίαση άρθρου 2 ΕΣΔΑ (ομοφωνία).
Επιπλέον, το ΕΔΔΑ επισήμανε ότι τα κράτη έχουν τη θετι-
κή υποχρέωση να ερευνούν αποτελεσματικά και αμερό-
ληπτα τις περιπτώσεις θανάτου ατόμων που νοσηλεύο-
νται τόσο στα δημόσια νοσοκομεία όσο και στις ιδιωτικές
κλινικές. Έχουν επίσης την υποχρέωση να αποδίδουν τις
ευθύνες, όπου αυτές ανήκουν. Στη συγκεκριμένη, όμως,
περίπτωση αυτοί που θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για το θά-
νατο της γυναίκας δεν τιμωρήθηκαν τελικά λόγω παρα-
γραφής και η διάρκεια της διαδικασίας ήταν υπερβολικά
μεγάλη. Επιπλέον, η ποινική διαδικασία δεν είχε κινηθεί,
όπως θα έπρεπε, σε βάρος και του ιατρού βάρδιας. Για
τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο έκρινε ότι δεν είχε λά-
βει χώρα αποτελεσματική διερεύνηση της υπόθεσης.
Παραβίαση άρθρου 2 ΕΣΔΑ (ομοφωνία).
Οι προσφεύγοντες επίσης παραπονέθηκαν για το ότι κα-
μία έρευνα δεν είχε διεξαχθεί για το θάνατο του εμβρύου.
Το Δικαστήριο επανέλαβε την πάγια θέση του ότι όσο δεν
υπάρχει ευρωπαϊκή κοινή αντίληψη για το πότε αρχίζει η
ζωή – και άρα η προστασία της – εναπόκειται στα κράτη
να κρίνουν το ζήτημα αυτό. Το Δικαστήριο σημείωσε ότι
η ζωή του εμβρύου ήταν αναπόσπαστα δεμένη με τη ζωή
της εγκύου γυναίκας και έτσι δεν έκρινε αναγκαίο να εξε-
τάσει χωριστά το ζήτημα της προστασίας της ζωής του
εμβρύου.
Επιδίκαση ποσού € 65.000 στους προσφεύγοντες λόγω
ηθικής βλάβης.
u Άρθρο 3 – Απαγόρευση των βασανιστηρίων
Υπόθεση Η και Β. κατά Ηνωμένου Βασιλείου (Προ-
σφυγές Νο 70073/10 και Νο 44539/11), απόφαση της
9ης Απριλίου 2013
αίτηση ασύλου – κίνδυνος στη χώρα προορισμού – δικαι-
ολογημένος φόβος

Στην υπόθεση αυτή οι προσφεύγοντες, Αφγανοί υπή-
κοοι, ζήτησαν από το καθ’ου κράτος να τους χορηγήσει
άσυλο, φοβούμενοι κακή μεταχείριση από τους Ταλιμπάν
ως αντίποινα στις υπηρεσίες, που είχαν προσφέρει ο μεν
πρώτος στα Ηνωμένα Έθνη, ο δε δεύτερος στις Ηνωμέ-
νες Πολιτείες. Οι αιτήσεις τους απορρίφθηκαν, επειδή θε-
ωρήθηκαν αβάσιμες, αλλά και επειδή το καθ’ου κράτος
θεώρησε ότι οι αιτούντες άσυλο μπορούσαν ανά πάσα
στιγμή να προστατευθούν στην ασφαλή πρωτεύουσα
της χώρας, Καμπούλ.
Οι προσφεύγοντες δεν ισχυρίστηκαν ότι η γενική κατά-
σταση στη χώρα προορισμού εγκυμονούσε κινδύνους
βασανιστηρίων ή απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μετα-
χείρισης, αλλά επικαλέστηκαν ότι αυτοί συγκεκριμένα
κινδύνευαν λόγω προηγούμενης συμπεριφοράς τους,
η οποία θα μπορούσε να εκληφθεί από τους Ταλιμπάν
ως εχθρική. Εφόσον το καθ’ου κράτος είχε προτείνει να
μεταφερθούν οι αιτούντες άσυλο στην ασφαλή πρω-
τεύουσα Καμπούλ και με δεδομένο ότι αυτοί δεν είχαν
υποστηρίξει ότι δεν θα μπορούσαν να εγκατασταθούν
εκεί, το Δικαστήριο έκρινε αναγκαίο να εξετάσει, εάν οι
προσφεύγοντες θα κινδύνευαν στο συγκεκριμένο εκείνο
τόπο και όχι σε οποιοδήποτε άλλο τμήμα της χώρας.
Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες είχε
επισημάνει ότι ο μεγαλύτερος αριθμός των στοχευμένων
επιθέσεων και δολοφονιών από ένοπλες αντικυβερνητι-
κές ομάδες είχε λάβει χώρα στα οχυρά των ομάδων αυ-
τών και όχι σε περιοχές όπως η Καμπούλ, όπου οι ομάδες
αυτές δεν ασκούσαν έλεγχο. Έτσι, παρά τις ενδείξεις ότι
αυξανόταν γενικά ο αριθμός στοχευμένων επιθέσεων
σε περιοχές που προηγουμένως θεωρούνταν ασφαλείς,
το ΕΔΔΑ θεώρησε ότι δεν υπήρχαν επαρκή στοιχεία να
στηρίξουν ότι οι Ταλιμπάν επιδίωκαν και ήταν σε θέση
να διώξουν αντιπάλους τους στην Καμπούλ ή σε άλλες
περιοχές εκτός του ελέγχου τους. Το Δικαστήριο σημείω-
σε επίσης ότι, αν και η στήριξη προς τη διεθνή κοινότητα
μπορούσε να είναι λόγος για να κινδυνεύσει κάποιος από
τους Ταλιμπάν και στην πρωτεύουσα της χώρας ακόμη,
αυτό θα έπρεπε να αξιολογείται κατά περίπτωση, ανάλο-
γα με τη φύση της βοήθειας που είχε παρασχεθεί στη δι-
εθνή κοινότητα και με το προφίλ των προσώπων που θα
μπορούσαν να κινδυνεύσουν.
Ως προς τον πρώτο προσφεύγοντα, το Δικαστήριο παρα-
τήρησε ότι είχε τύχει λεπτομερούς ακρόασης από τις αρ-
χές του καθ’ου κράτους, τόσο κατά τη συνέντευξη για τη
χορήγηση ασύλου όσο και ενώπιον των αρμόδιων δικα-
στών και είχε νόμιμα εκπροσωπηθεί σε δεύτερο βαθμό.
Δεν υπήρχε ιδιαίτερος λόγος να αμφισβητηθεί η νομιμό-
τητα και η ορθότητα των αποφάσεων των εθνικών αρχών
ούτε υπήρχαν στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι αβάσιμα
είχε κριθεί πως αυτός δεν διέτρεχε κίνδυνο, λαμβανομέ-
νου ιδίως υπόψη ότι είχαν παρέλθει τέσσερα χρόνια από
τότε που είχε εργαστεί για τα Ηνωμένα Έθνη και ότι δεν
222
Επισκόπηση Νομολογίας
είχε εν τω μεταξύ εμπλακεί σε άλλη δραστηριότητα που
θα μπορούσε να τον θέσει σε κίνδυνο.
Για τον δεύτερο προσφεύγοντα, το Δικαστήριο παρατή-
ρησε ότι αυτός είχε επίσης εξεταστεί λεπτομερώς από τις
αρχές του καθ’ου κράτους και δεν είχε διαπιστωθεί ότι κιν-
δύνευε από τις Αφγανικές αρχές. Όσο για τον ενδεχόμενο
κίνδυνο που διέτρεχε από τους Ταλιμπάν, το Δικαστήριο
δεν πείσθηκε ότι ο αιτών άσυλο θα μπορούσε να κινδυ-
νεύσει, απλά και μόνο επειδή είχε εργαστεί ως διερμηνέ-
ας, ενώ δεν προέκυπτε ότι θα ήταν αναγνωρίσιμος στην
Καμπούλ, περιοχή μη ελεγχόμενη από τους Ταλιμπάν. Σε
σχέση δε με τον ισχυρισμό του προσφεύγοντα ότι, εάν
επέστρεφε στο Αφγανιστάν, το επίπεδο διαβίωσής του
θα ήταν επικίνδυνα χαμηλό, το Δικαστήριο απάντησε ότι
αυτό μόνο κατ’ εξαίρεση θα μπορούσε να αποτελεί παρα-
βίαση του άρθρου 3 ΕΣΔΑ και ότι αυτή η περίπτωση δεν
συνέτρεχε στην επίδικη υπόθεση.
Μη παραβίαση άρθρου 3 ΕΣΔΑ.
Υπόθεση Savriddin Dzhurayev κατά Ρωσίας (Προσφυ-
γή Νο 71386/10), απόφαση της 25ης Απριλίου 2013
αίτηση χορήγησης ασύλου – απαγωγή – έκδοση προσώ-
που που καταζητείται – διενέργεια έρευνας
Στην υπόθεση αυτή ο προσφεύγων είναι υπήκοος του Τα-
τζικιστάν, ο οποίος έφυγε από τη χώρα του φοβούμενος
δίωξη λόγω των θρησκευτικών του πεποιθήσεων. Ταξί-
δεψε στη Ρωσία, όπου και του χορηγήθηκε προσωρινά
άσυλο, ενώ οι αρχές του Τατζικιστάν ζήτησαν την έκδο-
σή του. Οι ρωσικές αρχές δέχθηκαν το αίτημα έκδοσης,
αλλά ανέβαλαν την έκδοση του προσφεύγοντα, διότι το
ΕΔΔΑ είχε διατάξει μέτρα προσωρινής προστασίας βάσει
του άρθρου 39 του Κανονισμού Λειτουργίας του. Ωστό-
σο, τον Οκτώβριο του 2011 ο προσφεύγων απήχθη από
άγνωστους στη Μόσχα και κρατήθηκε για μία με δύο μέ-
ρες προτού να οδηγηθεί με τη βία στο αεροδρόμιο και να
επιβιβαστεί σε πτήση με προορισμό το Τατζικιστάν, όπου
και αμέσως φυλακίστηκε.
Το ΕΔΔΑ παρατήρησε ότι οι αρμόδιες αρχές του καθ’ου
κράτους είχαν ενημερωθεί για τον πραγματικό και επικεί-
μενο κίνδυνο βασανιστηρίων και απάνθρωπης μεταχεί-
ρισης στον οποίο ήταν εκτεθειμένος ο προσφεύγων, εάν
μεταφερόταν στο Τατζικιστάν. Οι συνθήκες και το ιστορι-
κό της απαγωγής του δεν θα έπρεπε να αφήνουν καμία
αμφιβολία για το μέγεθος του κινδύνου και θα έπρεπε να
έχουν ωθήσει τις αρχές να λάβουν τα απαραίτητα προλη-
πτικά μέτρα για να τον προστατεύσουν, όμως αυτό δεν
είχε γίνει.
Το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι οι ισχυρισμοί του προσφεύ-
γοντα για το τι είχε συμβεί συμβάδιζαν σε μεγάλο βαθμό
με το τεκμήριο που είχε διαμορφωθεί σε προηγούμενες
παρόμοιες υποθέσεις σε βάρος της Ρωσίας (Iskandarov
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΕΔΔΑ
κατά Ρωσίας, Προσφυγή Νο 17185/05, απόφαση της 21ης
Φεβρουαρίου 2011 και Abdulkhakov κατά Ρωσίας, Προ-
σφυγή Νο 14743/11, απόφαση της 11ης Φεβρουαρίου
2013), ότι δηλαδή η βίαιη μεταφορά προσφευγόντων σε
τρίτες χώρες συνέβαινε εν γνώσει και με άμεση ή έμμε-
ση ανάμιξη των ρωσικών αρχών. Το καθ’ου κράτος δεν
είχε με κανέναν τρόπο προσπαθήσει να ανατρέψει αυτό
το τεκμήριο στην επίδικη υπόθεση. Οι αστυνομικές αρ-
χές δεν είχαν διαλευκάνει τις συνθήκες, υπό τις οποίες ο
προσφεύγων έγινε θύμα απαγωγής, και έφεραν ευθύνη
για ό,τι συνέβη. Οι ενέργειές τους χαρακτηρίζονταν σε
μεγάλο βαθμό από αυθαιρεσία και κατάχρηση εξουσίας
και παρέκαμπταν τόσο την απόφαση να χορηγηθεί άσυ-
λο στον προσφεύγοντα όσο και τα βήματα που είχαν γί-
νει από την κυβέρνηση, για μην εκδοθεί ο προσφεύγων,
βάσει της προσωρινής προστασίας που είχε διατάξει το
ΕΔΔΑ. Έτσι, η μη προστασία του προσφεύγοντα από τη
βίαιη μεταφορά του στο Τατζικιστάν, όπου θα ερχόταν
αντιμέτωπος με τον πραγματικό και επικείμενο κίνδυνο
βασανιστηρίων και απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μετα-
χείρισης, όπως επίσης η μη διενέργεια έρευνας της υπό-
θεσης, αλλά και η εμπλοκή, άμεσα ή έμμεσα, των αρμόδι-
ων αρχών στα επίδικα περιστατικά, συνιστούσε παραβία-
ση του άρθρου 3 ΕΣΔΑ.
Παραβίαση άρθρου 3 ΕΣΔΑ (ομοφωνία).
Υπόθεση Eremia κατά Μολδαβίας (Προσφυγή Νο
3564/11), απόφαση της 28ης Μαΐου 2013
ενδοοικογενειακή βία – προστασία παιδιών – διακρίσεις
σε βάρος των γυναικών
Στην υπόθεση αυτή, η πρώτη προσφεύγουσα είναι σύζυ-
γος ενός αστυνομικού, ο οποίος συχνά μεθούσε και την
κακοποιούσε μπροστά στα ανήλικα παιδιά του, δεύτερο
και τρίτο προσφεύγοντες. Παρόλο που του επιβλήθηκε
χρηματική ποινή και επίσημη προειδοποίηση από τις αρ-
χές, αυτός έγινε περισσότερο επιθετικός και αποπειράθη-
κε να σκοτώσει τη γυναίκα του. Στις 9 Δεκεμβρίου 2010
εκδόθηκε δικαστική εντολή, που του επέβαλε να φύγει
από το σπίτι και να μην έχει επικοινωνία με τους προ-
σφεύγοντες. Στις 13 Δεκεμβρίου η πρώτη προσφεύγουσα
ζήτησε να ασκηθεί ποινική δίωξη σε βάρος του. Τα περι-
στατικά συνεχίστηκαν και στις 13 Ιανουαρίου ο σύζυγος
εισέβαλε στο σπίτι της οικογένειας κατά παράβαση της
εκδοθείσας εντολής και απείλησε να σκοτώσει την πρώτη
προσφεύγουσα, αν αυτή δεν απέσυρε την έγκλησή της. Η
ποινική διαδικασία ανεστάλη, διότι ο εισαγγελέας διαπί-
στωσε ότι, παρά την ύπαρξη ενοχής, ο κατηγορούμενος
είχε διαπράξει ήσσονος σημασίας αξιόποινη πράξη, δεν
ήταν αλκοολικός ή εξαρτημένος από ναρκωτικές ουσίες
και δεν αποτελούσε κίνδυνο για την κοινωνία. Η απόφα-
ση αυτή επικυρώθηκε σε δεύτερο βαθμό.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Το Δικαστήριο υπενθύμισε ότι η απόφαση του εθνικού δι-
καστηρίου να επιβάλει περιοριστικά μέτρα στον κατηγο-
ρούμενο είχε βασιστεί στη σοβαρότητα της κατάστασης
και στην ανάγκη προστασίας της πρώτης προσφεύγου-
σας, η οποία είχε προσκομίσει ιατρικά έγγραφα που πι-
στοποιούσαν την κακοποίηση που είχε υποστεί. Επιπλέον,
ο φόβος περαιτέρω επιθέσεων σε βάρος της και η αγωνία
της ισοδυναμούσαν με απάνθρωπη μεταχείριση κατά
την έννοια του άρθρου 3 ΕΣΔΑ. Η πρώτη προσφεύγουσα
ενημέρωσε τον εισαγγελέα ότι ο σύζυγος είχε παραβεί τα
περιοριστικά μέτρα σε βάρος του, οι αρχές ήταν σε θέση
να γνωρίζουν τη βίαιη συμπεριφορά του και τον κίνδυ-
νο υποτροπής. Η πρώτη προσφεύγουσα ήταν εμφανώς
εκτεθειμένη στη βία που ασκούσε ο σύζυγος μέσα στην
οικογενειακή στέγη, βία ιδιαίτερα έντονη, καθώς αυτός
ήταν εκπαιδευμένος λόγω επαγγέλματος. Ο κίνδυνος για
την ψυχική και σωματική της υγεία ήταν ορατός και οι αρ-
χές έπρεπε να επέμβουν. Ωστόσο, κανένα από τα μέτρα
που είχαν ληφθεί δεν αποδείχθηκε αποτελεσματικό.
Μάλιστα, αντί να λάβουν αποτελεσματικές πρωτοβουλίες,
οι αρχές είχαν αναστείλει την ποινική διαδικασία και είχαν
δώσει στον κατηγορούμενο την ευκαιρία να απαλλαγεί
εντελώς από τις κατηγορίες, εάν δεν γινόταν υπότροπος.
Το ΕΔΔΑ παρατήρησε ότι, με δεδομένη την επαναλαμ-
βανόμενη βίαιη συμπεριφορά του αστυνομικού, ήταν
ακατανόητο πώς ο εισαγγελέας δεν είχε θεωρήσει ότι ο
κατηγορούμενος ήταν επικίνδυνος για την κοινωνία και
είχε για το λόγο αυτό αναστείλει τη δίωξη σε βάρος του,
εν όψει μάλιστα απόφασης του δικαστηρίου τέσσερις μέ-
ρες νωρίτερα, με την οποία είχε παραταθεί η προστασία
στην προσφεύγουσα λόγω παρατεταμένου σοβαρού κιν-
δύνου. Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η αναστολή της δίωξης στην
υπόθεση αυτή είχε ως μοναδικό αποτέλεσμα να προστα-
τεύσει τον σύζυγο από τις ποινικές του ευθύνες και όχι να
τον αποτρέψει από το να τελέσει νέες πράξεις. Για το λόγο
αυτό το κράτος είχε παραβεί τις θετικές του υποχρεώσεις,
που απορρέουν από το άρθρο 3 ΕΣΔΑ.
Παραβίαση άρθρου 3 ΕΣΔΑ σε σχέση με την πρώτη προ-
σφεύγουσα (ομοφωνία).
Στις 9 Δεκεμβρίου 2010, το εθνικό δικαστήριο είχε διαπι-
στώσει ότι η ψυχική υγεία των δεύτερου και τρίτου προ-
σφεύγοντα (τέκνων) είχε επηρεαστεί αρνητικά από την
έκθεσή τους στη βία, που ο πατέρας τους ασκούσε στη
μητέρα τους, και για το λόγο αυτό η δικαστική προστα-
σία κάλυπτε και αυτούς. Οι αρχές γνώριζαν με σαφήνεια
ότι ο σύζυγος παραβίαζε τα περιοριστικά μέτρα σε βά-
ρος του και ότι απειλούσε τη γυναίκα του μπροστά στα
παιδιά τους. Παρόλ’ αυτά, σχεδόν τίποτε δεν είχε γίνει για
την προστασία τους από την επαναλαμβανόμενη αυτή
συμπεριφορά και για το λόγο αυτό το καθ’ου κράτος είχε
παραβιάσει τις υποχρεώσεις του από το άρθρο 8 ΕΣΔΑ σε
σχέση με τους δεύτερο και τρίτο προσφεύγοντες.
223

Παραβίαση του άρθρου 8 ΕΣΔΑ σε σχέση με τους δεύτε-
ρο και τρίτο προσφεύγοντες (ομοφωνία).
Το ΕΔΔΑ επίσης υπογράμμισε ότι η μη προστασία των
γυναικών από την ενδοοικογενειακή βία συνιστούσε πα-
ραβίαση του δικαιώματός τους σε ίση προστασία από το
νόμο. Στην επίδικη υπόθεση, η πρώτη προσφεύγουσα
είχε υπάρξει επανειλημμένα θύμα βίας και αυτό το γνώ-
ριζαν καλά οι αρχές. Εντούτοις, το δικαστήριο δεν είχε
δεχτεί το αίτημά της για επίσπευση της διαδικασίας έκδο-
σης διαζυγίου, η αστυνομία τής είχε ασκήσει πιέσεις για
να αποσύρει την έγκλησή της, οι υπηρεσίες πρόνοιας δεν
είχαν παράσχει την προστασία που όφειλαν παρά μόνο
με μεγάλη καθυστέρηση, ενώ είχε ακόμη ειπωθεί ότι «δεν
είναι ούτε η πρώτη ούτε η τελευταία που πέφτει θύμα οι-
κογενειακής βίας». Τελικά, ενώ ο σύζυγός της είχε ομολο-
γήσει ότι τη χτυπούσε, είχε τελικά απαλλαγεί από κάθε
κατηγορία, καθώς η δίωξη σε βάρος του είχε ανασταλεί.
Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι ο συνδυασμός των παραπάνω παρα-
γόντων σήμαινε ότι οι ενέργειες των αρχών δεν ισοδυ-
ναμούσαν απλώς με παράλειψη προστασίας της πρώτης
προσφεύγουσας από τη βία σε βάρος της, αλλά αποτε-
λούσαν ανεπίτρεπτη διάκριση σε βάρος της ως γυναίκας.
Οι εθνικές αρχές δεν είχαν εκτιμήσει σωστά την κρισιμό-
τητα της κατάστασης και την έκταση του προβλήματος
της βίας σε βάρος των γυναικών.
Παραβίαση άρθρου 14 ΕΣΔΑ σε συνδυασμό με το άρθρο
3 ΕΣΔΑ σε σχέση με την πρώτη προσφεύγουσα (ομοφω-
νία).
Επιδίκαση ποσού € 15.000 στους προσφεύγοντες λόγω
ηθικής βλάβης.
Υπόθεση Mohamed κατά Αυστρίας (Προσφυγή Νο
2283/12), απόφαση της 6ης Ιουνίου 2013
Κανονισμός Δουβλίνο – αίτηση χορήγησης ασύλου – ανα-
σταλτικό αποτέλεσμα
Στην υπόθεση αυτή, ο προσφεύγων είναι υπήκοος του
Σουδάν, ο οποίος έφτασε στην Αυστρία μέσω Ελλάδας και
Ουγγαρίας τον Οκτώβριο του 2010 και υπέβαλε εκεί αίτη-
ση χορήγησης ασύλου. Η αίτησή του απορρίφθηκε τον
Ιανουάριο του 2011 με βάση τον Κανονισμό “Δουβλίνο”
και δόθηκε εντολή να μεταφερθεί ο αιτών στην Ουγγαρία
παρά τη θέλησή του και ενώ αυτός είχε επικαλεστεί τις
ιδιαίτερα ανησυχητικές εκθέσεις της Ύπατης Αρμοστεί-
ας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες σχετικά με τις συνθήκες
ζωής των αιτούντων άσυλο στην Ουγγαρία.
Το Δικαστήριο έλαβε υπόψη του ότι οι εκθέσεις του 2011
και του 2012 για την κατάσταση στην Ουγγαρία ως χώ-
ρας υποδοχής αιτούντων άσυλο και συγκεκριμένα ως
προορισμού προσώπων που καλύπτονται από τον Κανο-
νισμό “Δουβλίνο” ήταν ιδιαίτερα ανησυχητικές. Η Ύπατη
Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες είχε εντοπίσει
224
Επισκόπηση Νομολογίας
μεγάλα προβλήματα ειδικά σε σχέση με τη διάρκεια της
κράτησης των αιτούντων άσυλο και τις συνθήκες υπό τις
οποίες αυτοί κρατούνταν, όπως επίσης και με την εξέτα-
ση αιτήσεων χορήγησης ασύλου από πρόσωπα που είχαν
μεταφερθεί στην Ουγγαρία κατ’ εφαρμογή του Κανονι-
σμού “Δουβλίνο”.
Το ΕΔΔΑ διαπίστωσε ότι στην Ουγγαρία οι αιτούντες
άσυλο κρατούνταν γενικά για σημαντικό χρονικό διάστη-
μα υπό συνθήκες άσχημες και χωρίς σημαντικές δυνατό-
τητες επανεξέτασης των αιτήσεών τους. Υπήρχαν επίσης
καταγγελίες για κακοποίηση αιτούντων άσυλο από τις
δημόσιες αρχές, όπως επίσης και για υποβολή σε ιατρικές
θεραπείες παρά τη θέλησή τους. Αν και η Ύπατη Αρμο-
στεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες είχε ειδοποιήσει τις
αυστριακές αρχές για τα προβλήματα αυτά με επιστολή
της τον Οκτώβριο του 2011 και είχε ετοιμάσει έκθεση εφ’
όλης της ύλης τον Απρίλιο του 2012, δεν είχε υιοθετήσει
θέση, με την οποία να ζητά από τα κράτη μέλη της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης να μη μεταφέρουν αιτούντες άσυλο
στην Ουγγαρία με βάση τον Κανονισμό “Δουβλίνο” (όπως
είχε συμβεί με την Ελλάδα). Επίσης, σε νεότερο σημείωμά
της του Δεκεμβρίου 2012, η Ύπατη Αρμοστεία είχε συ-
νυπολογίσει θετικά τις νομοθετικές αλλαγές που σχεδί-
αζε η κυβέρνηση της Ουγγαρίας και είχε συγκεκριμένα
αναφερθεί στο γεγονός ότι οι αιτούντες άσυλο που με-
ταφέρονταν στην Ουγγαρία δεν θα υποβάλλονταν στο
εξής σε κράτηση. Είχε επίσης επισημάνει την πρόθεση
των ουγγρικών αρχών να εισαγάγουν επιπλέον νομικές
εγγυήσεις σε σχέση με την κράτηση και την πρόσβαση
των αιτούντων άσυλο σε μία σειρά από στοιχειώδεις πα-
ροχές. Το ΕΔΔΑ διαπίστωσε ότι ο αριθμός των κρατούμε-
νων αιτούντων άσυλο είχε μειωθεί σημαντικά το 2012 και
συμπέρανε ότι ο προσφεύγων δεν διέτρεχε πραγματικό
και προσωπικό κίνδυνο να υποβληθεί κατά την κράτηση
σε μεταχείριση αντίθετη προς το άρθρο 3 ΕΣΔΑ, εάν με-
ταφερόταν στην Ουγγαρία.
Ως προς το ζήτημα της πρόσβασης στη διαδικασία ασύ-
λου στην Ουγγαρία και του κινδύνου επαναπροώθησης
σε τρίτη χώρα, το ΕΔΔΑ έλαβε υπόψη του τις εκθέσεις
σύμφωνα με τις οποίες οι μεταφερόμενοι στην Ουγγαρία
με βάση τον Κανονισμό “Δουβλίνο” έπρεπε να αιτηθούν
και πάλι άσυλο εκεί και ότι αυτή τους η αίτηση θεωρείτο
δεύτερη αίτηση ασύλου χωρίς ανασταλτικό αποτέλεσμα.
Παράλληλα, οι αρχές σχεδόν αυτόματα εξέδιδαν κάθε
φορά εντολή απέλασης από τη χώρα και έτσι υπήρχε για
τον αιτούντα πραγματικός κίνδυνος επαναπροώθησής
του, χωρίς καν να εξεταστεί επί της ουσίας η αίτησή του.
Ωστόσο, ο προσφεύγων δεν είχε αποδείξει ότι στο πρό-
σωπό του συνέτρεχε κίνδυνος να υποβληθεί σε μεταχεί-
ριση αντίθετη προς το άρθρο 3 ΕΣΔΑ, εάν επέστρεφε στο
Σουδάν, και εν πάση περιπτώσει η Αυστρία είχε μόνο την
υποχρέωση να εξετάσει, εάν κάποιο άλλο κράτος μέλος
της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν αρμόδιο, κατά τον Κανο-
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΕΔΔΑ
νισμό “Δουβλίνο”, να εξετάσει την αίτηση ασύλου και εάν
υπήρχαν τυχόν λόγοι ή εμπόδια που επέτασσαν να διακο-
πεί η μετακίνηση. Επίσης, το Δικαστήριο εκτίμησε ότι, με
βάση τις νομοθετικές αλλαγές στο δίκαιο της Ουγγαρίας,
οι μεταφερόμενοι είχαν πλέον επαρκή πρόσβαση στη δι-
αδικασία χορήγησης ασύλου, εάν υπέβαλαν την αίτησή
τους άμεσα.
Μη παραβίαση άρθρου 3 ΕΣΔΑ σε σχέση με το ενδεχόμε-
νο απέλασης (ομοφωνία).
Ο προσφεύγων είχε δύο φορές αιτηθεί να του χορηγηθεί
άσυλο στην Αυστρία. Όταν υπέβαλε την πρώτη του αίτη-
ση το 2010, δεν είχε επικαλεστεί κίνδυνο παραβίασης του
άρθρου 3 ΕΣΔΑ, διότι δεν ήταν τότε ευρέως γνωστά τα
προβλήματα των αιτούντων άσυλο στην Ουγγαρία. Όμως,
η εντολή να μεταφερθεί ο προσφεύγων στην Ουγγαρία
δεν επρόκειτο να υλοποιηθεί παρά μόνο ένα χρόνο αργό-
τερα, όταν πια ο προσφεύγων είχε ήδη υποβάλει δεύτερη
αίτηση χορήγησης ασύλου, εν όψει των εκθέσεων για την
Ουγγαρία που είχαν εν τω μεταξύ δημοσιευτεί. Με βάση
το αυστριακό δίκαιο, η δεύτερη αίτηση χορήγησης ασύ-
λου δεν είχε ανασταλτικό αποτέλεσμα. Το ΕΔΔΑ, όμως,
έκρινε ότι εν όψει του χρόνου που είχε παρέλθει μέχρι την
υποβολή της δεύτερης εκείνης αίτησης αλλά και της αλ-
λαγής των περιστάσεων που είχε μεσολαβήσει, η δεύτερη
αίτηση δεν μπορούσε να θεωρηθεί προδήλως αβάσιμη ή
καταχρηστική και η μη χορήγηση ανασταλτικού αποτελέ-
σματος σήμαινε ότι ο προσφεύγων δεν μπορούσε να έχει
πρόσβαση σε αποτελεσματικά ένδικα μέσα σε βάρος της
απόφασης που διέτασσε την απομάκρυνσή τους.
Παραβίαση άρθρου 13 ΕΣΔΑ σε συνδυασμό με το άρθρο
3 ΕΣΔΑ.
u Άρθρο 8 – Δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής
και οικογενειακής ζωής
Υπόθεση Μ.Κ. κατά Γαλλίας (Προσφυγή Νο 19522/09),
απόφαση της 18ης Απριλίου 2013
ύποπτοι τέλεσης αξιόποινων πράξεων – λήψη δακτυλικών
αποτυπωμάτων και τήρηση αρχείου
Στην υπόθεση αυτή, ο προσφεύγων διώχθηκε δύο φορές
για κλοπή. Αφέθηκε ελεύθερος στην πρώτη περίπτωση,
ενώ η δεύτερη υπόθεση μπήκε στο αρχείο. Και στις δύο
περιπτώσεις, ελήφθησαν και αρχειοθετήθηκαν τα δακτυ-
λικά του αποτυπώματα. Το 2006 ο προσφεύγων ζήτησε
να διαγραφούν τα αποτυπώματά του από το αρχείο και
το αίτημά του έγινε δεκτό μόνον ως προς την πρώτη υπό-
θεση, ενώ τα ένδικα βοηθήματα που χρησιμοποίησε δεν
τελεσφόρησαν.
Το ΕΔΔΑ υπενθύμισε ότι η λήψη δακτυλικών αποτυπωμά-
των πρέπει να γίνεται μέσα σε πολύ συγκεκριμένο πλαί-
σιο, ειδικότερο και αυστηρότερο από αυτό που ισχύει για
ΕΕΕυρΔ 2:2013
τη συλλογή και τήρηση προσωπικών δεδομένων γενικά,
κατανόησε όμως ότι ο σκοπός, τον οποίο εξυπηρετεί η
τήρηση αρχείου δακτυλικών αποτυπωμάτων, δηλαδή η
αποτροπή τέλεσης ποινικών αδικημάτων, σημαίνει την
προσθήκη και τήρηση στο αρχείο του μέγιστου αριθμού
δακτυλικών αποτυπωμάτων. Το επιχείρημα, όμως, των
αρχών του κράτους ότι η τήρηση στο αρχείο των δακτυ-
λικών αποτυπωμάτων ενός προσώπου προστατεύει και
το ίδιο το πρόσωπο από την περίπτωση που κάποιος τρί-
τος θα προσπαθήσει να χρησιμοποιήσει την ταυτότητά
του δεν έγινε δεκτό. Το Δικαστήριο σημείωσε ότι αυτός ο
σκοπός προστασίας δεν περιεχόταν στο νομοθέτημα που
διείπε την τήρηση αρχείου δακτυλικών αποτυπωμάτων
και ότι μόνο μια ιδιαίτερα ευρεία ερμηνεία θα μπορού-
σε να οδηγήσει στο συμπέρασμα αυτό. Επίσης, αν αυτός
ήταν πράγματι ο σκοπός της διατήρησης δακτυλικών
αποτυπωμάτων στη βάση δεδομένων, τότε θα έπρεπε,
κατά το Δικαστήριο, να «προστατευθούν» με τον ίδιο
τρόπο όλοι όσοι βρίσκονται στην επικράτεια του καθ’ου
κράτους, κάτι που θα ήταν αναμφίβολα υπερβολικό και
όχι απαραίτητο.
Το Δικαστήριο σημείωσε ότι, πέρα από το βασικό σκο-
πό του επίμαχου διατάγματος, δηλαδή τη διευκόλυνση
της έρευνας και της ταυτοποίησης δραστών σε ποινι-
κές υποθέσεις, το νομοθετικό κείμενο περιείχε και έναν
ακόμη σκοπό, δηλαδή τη διευκόλυνση της εκδίκασης
πάσης φύσεως υποθέσεων – πέρα από τις ποινικές. Αυτό
σήμαινε πρακτικά απεριόριστο πεδίο εφαρμογής της
επίμαχης διάταξης. Το γεγονός δε ότι αυτή η ρύθμιση
έβρισκε εφαρμογή στην προκειμένη περίπτωση, δηλαδή
σε μικροκλοπή, αποδείκνυε ότι το πεδίο εφαρμογής της
ήταν ευρύτατο και κάλυπτε ακόμη και ήσσονος σημασίας
παράνομες πράξεις. Παράλληλα, το διάταγμα δεν έκανε
καμία διάκριση με βάση την ύπαρξη ή όχι καταδικαστι-
κής απόφασης σε βάρος του προσώπου. Αυτό ερχόταν σε
αντίθεση με την παλαιότερη νομολογία του Δικαστηρίου
S. και Marper κατά Ηνωμένου Βασιλείου (Προσφυγές Νο
30562/04 και Νο 30566/04, απόφαση της 4ης Δεκεμβρί-
ου 2008, Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης), όπου το Δικαστήριο
είχε υπογραμμίσει τον κίνδυνο στιγματισμού ενός προ-
σώπου, που έχει αθωωθεί ή που η υπόθεσή του έχει μπει
στο αρχείο και που για το λόγο αυτό καλύπτεται από το
τεκμήριο αθωότητας, αλλά στην ουσία τυχαίνει της ίδιας
μεταχείρισης με έναν εγκληματία. Στην προκειμένη περί-
πτωση ο προσφεύγων είχε αφεθεί ελεύθερος την πρώτη
φορά και η δεύτερη υπόθεση είχε μπει στο αρχείο, αλλά
παρόλα αυτά τα δακτυλικά του αποτυπώματα δεν είχαν
αφαιρεθεί από το αρχείο.
Το Δικαστήριο παρατήρησε επίσης ότι οι διατάξεις του
επίμαχου διατάγματος σχετικά με τις προϋποθέσεις τή-
ρησης των δακτυλικών αποτυπωμάτων δεν προστατεύ-
ουν όσο θα έπρεπε τους ενδιαφερόμενους. Σε σχέση με
τη δυνατότητα διαγραφής των αποτυπωμάτων από τη
225

βάση δεδομένων, το δικαίωμα του προσώπου να υπο-
βάλει ανά πάσα στιγμή το σχετικό αίτημα είναι αντίθετο
με το συμφέρον των ανακριτικών αρχών, οι οποίες επι-
θυμούν να έχουν στη διάθεσή τους έναν όσο το δυνατόν
ευρύτερο κατάλογο. Έτσι, η δυνατότητα που έχει κάποιος
να υποβάλει το σχετικό αίτημα δεν δημιουργεί υπέρ του
δικαίωμα και δεν παρέχει απτή και αποτελεσματική προ-
στασία. Ακόμη και αν η καταχώρηση των προσωπικών
δεδομένων είναι χρονικά περιορισμένη, έχει διάρκεια 25
ετών. Αυτή η διάρκεια, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι
οι πιθανότητες ευδοκίμησης του αιτήματος διαγραφής
είναι τουλάχιστον θεωρητικές, είναι τόσο μεγάλη, ώστε
στην ουσία ισοδυναμεί με διατήρηση των δακτυλικών
αποτυπωμάτων για απεριόριστο χρονικό διάστημα.
Το Δικαστήριο έκρινε ότι το καθ’ου κράτος υπερέβη το
περιθώριο διακριτικής του ευχέρειας στην προκειμένη
περίπτωση, διότι η τήρηση των δακτυλικών αποτυπω-
μάτων προσώπων, που υπήρξαν ύποπτοι τέλεσης αξιό-
ποινων πράξεων αλλά τελικά αθωώθηκαν, όπως εφαρμό-
στηκε στον προσφεύγοντα, δεν κατάφερε να σταθμίσει
ισόρροπα το συμφέρον των αρχών και την προστασία
του προσώπου. Έτσι, συνιστούσε δυσανάλογο περιορι-
σμό του δικαιώματος του προσφεύγοντα στο σεβασμό
της ιδιωτικής του ζωής και δεν ήταν αναγκαία σε μία δη-
μοκρατική κοινωνία.
Παραβίαση άρθρου 8 ΕΣΔΑ (ομοφωνία).
Υπόθεση R.M.S. κατά Ισπανίας (Προσφυγή Νο
28775/12), απόφαση της 18ης Ιουνίου 2013
οικονομική αδυναμία – αφαίρεση γονικής μέριμνας – υιο-
θεσία – οικογενειακή επανένωση
Στην υπόθεση αυτή, οι υπηρεσίες πρόνοιας του καθ’ου
κράτους διέταξαν την απομάκρυνση της κόρη της προ-
σφεύγουσας από τη μητέρα της σε ηλικία τριών ετών
και δέκα μηνών, διότι η προσφεύγουσα είχε εμφανιστεί
ζητώντας οικονομική βοήθεια και επικαλούμενη δεινή
φτώχια. Δύο μέρες αργότερα, η ανήλικη χαρακτηρίστηκε
προσωρινά από τις αρχές ως παιδί εγκαταλειμμένο. Στις
30 Αυγούστου 2005, η προσφεύγουσα ενημερώθηκε ότι
της είχε αφαιρεθεί η γονική μέριμνα και ότι η κόρη της
είχε τοποθετηθεί σε κέντρο υποδοχής. Η προσφεύγουσα
συνάντησε την κόρη της για τελευταία φορά το Σεπτέμ-
βριο του 2005. Τον Ιούνιο του 2006 άρχισε η διαδικασία
υιοθεσίας του παιδιού.
Η τοποθέτηση του παιδιού σε κέντρο υποδοχής, η πλή-
ρης και μόνιμη απαγόρευση στη μητέρα του να το επι-
σκέπτεται αλλά και η μετακίνησή του στη συνέχεια σε
άλλο κέντρο υποδοχής είχαν ως βάση τους απόφαση κοι-
νωνικής λειτουργού του Οκτωβρίου 2005. Αυτή η απόφα-
ση όμως θα έπρεπε να έχει συνοδευτεί από τα κατάλληλα
μέτρα, που θα επέτρεπαν να αξιολογηθεί σωστά η κατά-
226
Επισκόπηση Νομολογίας
σταση του παιδιού και οι σχέσεις του με τους γονείς του.
Το Δικαστήριο δεν πείσθηκε από τους λόγους που η διοί-
κηση και οι δικαστικές αρχές έλαβαν υπόψη τους, ώστε
να δικαιολογήσουν την απόφαση να θεωρηθεί το παιδί
εγκαταλειμμένο και να υιοθετηθεί, δηλαδή ότι η συμπερι-
φορά του παιδιού ήταν προβληματική, ότι δεν είχε καμία
συναισθηματική επαφή με τη μητέρα του και ότι η μη-
τέρα του είχε βίαιη συμπεριφορά, όταν το επισκεπτόταν,
με αποτέλεσμα να διαταράσσεται η υγεία και η ανάπτυξή
του. Δεν είχαν καθόλου ληφθεί υπόψη ούτε η ηλικία του
παιδιού, όταν αυτό χωρίστηκε από τη μητέρα του, ούτε ο
συναισθηματικός δεσμός του μ’ αυτήν ούτε ο χρόνος που
είχε παρέλθει από το χωρισμό και οι συνέπειες αυτού. Η
απομάκρυνση του παιδιού από τη μητέρα του είχε διατα-
χθεί λόγω της κακής οικονομικής κατάστασης του γονέα
τη στιγμή κατά την οποία λήφθηκε η απόφαση, χωρίς να
εξεταστεί τυχόν μεταγενέστερη βελτίωση. Το Δικαστήριο
έκρινε ότι επρόκειτο για μία οικονομική δυσκολία, στην
αντιμετώπιση της οποίας οι εθνικές αρχές θα μπορούσαν
να έχουν βοηθήσει, διότι αυτό άλλωστε ήταν το καθήκον
τους και όχι να ζητήσουν την απομάκρυνση του παιδιού
από το γονέα του. Οι δικαστικές αρχές από την άλλη
πλευρά, αντί να συνυπολογίσουν τη βελτίωση των οικο-
νομικών που επικαλέστηκε η μητέρα, απλώς επικύρωσαν
τα όσα είχε αποφασίσει η αρμόδια διοικητική αρχή.
Σε σχέση με την υιοθεσία του παιδιού, η προσφεύγου-
σα αντιτασσόταν σθεναρά και είχε την υποστήριξη του
εισαγγελέα ανηλίκων. Ωστόσο, η πρώτη φάση της υιο-
θεσίας αποφασίστηκε το 2009 με μόνο λόγο την μακρο-
χρόνια απουσία επαφής ανάμεσα στην ανήλικη και τη
μητέρα της, παρόλο που η διακοπή των συναντήσεών
τους είχε ακριβώς αποτελέσει αντικείμενο διοικητικών
πράξεων και δικαστικών αποφάσεων. Το ΕΔΔΑ σημείωσε
ότι η ανάθεση της γονικής μέριμνας σε πρόσωπο άλλο
από το φυσικό γονέα του τέκνου πρέπει να έχει απολύτως
προσωρινό χαρακτήρα και να εξυπηρετεί έναν και μόνο
σκοπό, την επανένωση του φυσικού γονέα με το παιδί. Η
προσφεύγουσα είχε κάνει κάθε προσπάθεια να αποδείξει
ότι μπορούσε να είναι καλή μητέρα για το παιδί της, αλλά
τα εθνικά δικαστήρια ενέμειναν σ’ αυτό που οι υπηρεσίας
πρόνοιας είχαν αποφασίσει.
Το Δικαστήριο αναγνώρισε ότι η δεινή οικονομική θέση
της μητέρας τη στιγμή κατά την οποία η κόρη της τοπο-
θετήθηκε σε κέντρο υποδοχής εγκαταλειμμένων παι-
διών ήταν λογικό να βαραίνει στις δικαστικές αποφάσεις.
Όμως πλέον είχαν παρέλθει έξι χρόνια, αφότου το παιδί
είχε χωριστεί από τη μητέρα του, η ενσωμάτωσή του στη
νέα του οικογένεια ήταν ομαλή και όλες του οι υλικές και
συναισθηματικές ανάγκες ικανοποιούνταν, έτσι ώστε να
μην είναι πια δυνατή η επανένωση του παιδιού με το γο-
νέα. Μ’ αυτό το δεδομένο και παρά το περιθώριο εκτίμη-
σης που διέθεταν οι εθνικές αρχές, το Δικαστήριο έκρινε
ότι δεν είχαν γίνει οι απαραίτητες και επαρκείς ενέργειες,
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΕΔΔΑ
ώστε να προστατευθεί το δικαίωμα της προσφεύγουσας
να ζήσει με το παιδί της, δηλαδή η οικογενειακή και ιδιω-
τική της ζωή.
Παραβίαση άρθρου 8 ΕΣΔΑ (ομοφωνία). Επιδίκαση πο-
σού € 30.000 λόγω ηθικής βλάβης.
u Άρθρο 1 Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου –
Προστασία της ιδιοκτησίας
Υπόθεση Κουφάκη και ΑΔΕΔΥ κατά Ελλάδας (Προ-
σφυγές Νο 57665/12 και Νο 57657/12), απόφαση της
7ης Μαΐου 2013
οικονομική κρίση – μέτρα λιτότητας – μειώσεις αποδοχών
– σκοποί δημόσιου συμφέροντος
Το Μάιο του 2010, η ελληνική κυβέρνηση υιοθέτησε μία
σειρά από μέτρα λιτότητας, μεταξύ των οποίων μείωση
μισθών και συντάξεων, επιδομάτων και άλλων αποδοχών
των δημοσίων υπαλλήλων, προκειμένου να περιοριστεί η
δημόσια δαπάνη και να αντιμετωπιστεί η οικονομική κρί-
ση που μαστίζει τη χώρα. Τον Ιούλιο του 2010, η πρώτη
προσφεύγουσα κατέθεσε ενώπιον του Συμβουλίου της
Επικρατείας αίτηση ακύρωσης του δελτίου πληρωμής
της, ενώ η Ανώτατη Διοίκηση Ενώσεων Δημοσίων Υπαλ-
λήλων (ΑΔΕΔΥ) κατέθεσε αίτηση ακύρωσης κατά των
αποτελεσμάτων των μέτρων λιτότητας στην οικονομική
κατάσταση των μελών της. Στις 20 Φεβρουαρίου 2012, το
Συμβούλιο της Επικρατείας απέρριψε τις αιτήσεις ακύρω-
σης των προσφευγόντων.
Το Δικαστήριο παραδέχθηκε ότι οι περιορισμοί, που εί-
χαν εισαχθεί με τα επίμαχα μέτρα, θα μπορούσαν να θε-
ωρηθούν ότι εμπίπτουν στην έννοια της ιδιοκτησίας, που
προστατεύεται από το άρθρο 1 του Πρώτου Πρωτοκόλ-
λου ΕΣΔΑ. Έκρινε, όμως, ότι η λήψη των συγκεκριμένων
μέτρων μπορούσε να δικαιολογηθεί από την εξαιρετική
ένταση της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα και την επι-
τακτική ανάγκη περιστολής της δημόσιας δαπάνης. Ο
σκοπός, συνεπώς, τον οποίο εξυπηρετούσαν τα μέτρα
ήταν η προστασία του γενικού συμφέροντος και συνέπι-
πτε με τον στόχο της δημοσιονομικής πειθαρχίας και της
οικονομικής σταθερότητας για όλα τα κράτη της ζώνης
ΕΕΕυρΔ 2:2013
του Ευρώ. Το Δικαστήριο δέχθηκε επίσης ότι ο εθνικός
νομοθέτης έχει μεγάλο περιθώριο διακριτικής ευχέρειας
σε ό,τι αφορά την οικονομική και κοινωνική πολιτική.
Δύο διαδοχικοί νόμοι προέβλεψαν μέτρα μόνιμα και με
αναδρομική ισχύ, τα οποία εφαρμόστηκαν αδιακρίτως
στο σύνολο των δημοσίων υπαλλήλων επιφέροντας μεί-
ωση κατά 20% των μισθών, των συντάξεων και λοιπών
αποδοχών των εργαζόμενων στο δημόσιο τομέα. Η θέ-
σπιση και δεύτερου νόμου κρίθηκε αναγκαία, ενόψει
του ότι το πρώτο νομοθέτημα δεν ήταν επαρκές, για να
αντιμετωπιστεί η πολύ δύσκολη οικονομική κατάσταση
της χώρας. Εξάλλου, το Συμβούλιο της Επικρατείας είχε,
με απόφασή του της 20ής Φεβρουαρίου 2012, απορρίψει
πολλά ένδικα μέσα κατά των επίδικων μέτρων, θεωρώ-
ντας ότι ο μόνιμος χαρακτήρας των μέτρων ήταν δικαιο-
λογημένος, διότι ο σκοπός του νομοθέτη ήταν, όχι μόνο
να αντιμετωπίσει την τρέχουσα κρίση, αλλά και να εξυγι-
άνει τα οικονομικά του κράτους σε βάθος χρόνου. Το εν
λόγω δικαστήριο είχε επίσης αναφερθεί στη νομολογία
του ΕΔΔΑ σε σχέση με τις μειώσεις μισθών και συντάξε-
ων σε χώρες με παρόμοια οικονομικά προβλήματα και
είχε διαπιστώσει ότι οι αιτούντες δεν είχαν επικαλεστεί
και αποδείξει επιδείνωση του επιπέδου ζωής τους τόση,
ώστε να δημιουργείται κίνδυνος επιβίωσης.
Το ΕΔΔΑ θεώρησε ότι η μείωση του μισθού της πρώτης
προσφεύγουσας δεν ήταν τέτοια, που να της δημιουρ-
γεί δυσκολίες τόσο μεγάλες, ώστε να βρει εφαρμογή το
άρθρο 1 του Πρώτου Πρωτοκόλλου ΕΣΔΑ. Με δεδομένο
το πλαίσιο της οικονομικής κρίσης, τα επίδικα μέτρα δεν
μπορούσαν να θεωρηθούν υπερβολικό βάρος για την
πρώτη προσφεύγουσα. Για τη δεύτερη προσφυγή που
ασκήθηκε ενώπιόν του, το Δικαστήριο σημείωσε ότι η
κατάργηση της δέκατης τρίτης και δέκατης τέταρτης σύ-
νταξης είχε ισορροπηθεί από τη δημιουργία ενός ενιαίου
ετήσιου επιδόματος. Το ΕΔΔΑ υπογράμμισε ακόμη ότι,
ενόσω ο εθνικός νομοθέτης δεν υπερβαίνει τα όρια της
διακριτικής του ευχέρειας, το ίδιο δεν έχει αρμοδιότητα
να κρίνει τα μέτρα που επιλέχθηκαν ή να υποδείξει άλλα
αντί αυτών.
Απόρριψη της προσφυγής ως απαράδεκτης.
227
 NOMOΛOΓ IA
Β. Σχολιασμένη Νομολογία ΕΔΔΑ
u Προστασία της ιδιοκτησίας
Η μείωση των αποδοχών (μισθών και συντάξεων) ως
μέσο αντιμετώπισης δημοσιονομικής κρίσης και εξυ-
γίανσης των δημόσιων οικονομικών δεν παραβιάζει
το δικαίωμα στην ιδιοκτησία
άρθρο 1 ΠΠΠ ΕΣΔΑ – προστασία της ιδιοκτησίας και επι-
τρεπτοί περιορισμοί – ν. 3833/10, ν. 3845/10 – απόφαση
ΟλΣτΕ 668/2012 – ίση ανάληψη δημοσίων βαρών – άρθρο
4 παρ. 5 Συντάγματος – αρχή προστατευόμενης εμπιστο-
σύνης – αξιοπρεπής διαβίωση – άρθρο 34 ΕΣΔΑ – έννοια
του θύματος
ΕΔΔΑ, Προσφυγές Νο 57665/12 & 57657/12, Υπόθεση
Κουφάκη και ΑΔΕΔΥ κατά Ελλάδας, απόφαση της 3ης Ιου-
νίου 2013
Σ’ αυτή την υπόθεση συνεκδικάσθησαν οι προσφυγές
της δικηγόρου Ιωάννας Κουφάκη και της Ανώτατης Διοί-
κησης Ενώσεων Δημοσίων Υπαλλήλων (ΑΔΕΔΥ), της τρι-
τοβάθμιας συνδικαλιστικής οργάνωσης των δημοσίων
υπαλλήλων στην Ελλάδα. Οι προσφεύγουσες προέβαλαν
τον ισχυρισμό ότι η μόνιμη μείωση των μηνιαίων αποδο-
χών τους (του μισθού της πρώτης προσφεύγουσας, κα-
θώς και των μισθών και συντάξεων των μελών της δεύ-
τερης προσφεύγουσας), κατ’ εφαρμογήν των ν. 3833/10,
3845/10 και 3847/10, παραβίαζε το άρθρο 1 του Πρώτου
Πρόσθετου Πρωτοκόλλου (εφεξής, ΠΠΠ) της Ευρωπαϊκής
Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής, ΕΣΔΑ ή
Σύμβαση) για το σεβασμό της περιουσίας.
Ειδικότερα, το εθνικό νομοθετικό πλαίσιο στόχευε στην
αντιμετώπιση της έκτακτης δημοσιονομικής κρίσης της
χώρας και στην τήρηση των υποχρεώσεών της, οι οποίες
απέρρεαν από το μνημόνιο συνεργασίας που συνομολό-
γησε με τους πιστωτές της, που, μεταξύ άλλων ,επέβαλαν
τη δραστική μείωση των δαπανών του δημοσίου. Συνε-
πώς, τα επίδικα μέτρα αποτελούσαν τμήμα μιας ευρύτε-
ρης πολιτικής και, σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση
των παραπάνω νόμων, εξυπηρετούσαν σκοπούς δημόσι-
ου και ταμειακού συμφέροντος.
Το ΕΔΔΑ απέρριψε ως αβάσιμους τους ισχυρισμούς των
προσφευγουσών, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα, αφενός,
στις αιτιολογικές εκθέσεις του σχετικού εθνικού νομο-
θετικού πλαισίου και, αφετέρου, στην απόφαση ΟλΣτΕ
668/2012 και απέρριψε τις προσφυγές ως απαράδεκτες.
Ιδιαίτερα όσον αφορά την ΟλΣτΕ 668/2012, το ΕΔΔΑ τη
μεταχειρίστηκε ως «οιονεί νομοθετικό κείμενο», αφού
αποδέχθηκε καθ’ ολοκληρίαν το σκεπτικό του ακυρωτι-
κού δικαστή, χωρίς, ωστόσο, να υπεισέλθει στη συμφω-
νία του με την ΕΣΔΑ.
Επίσης, η δεύτερη προσφεύγουσα προέβαλε μια σειρά
ισχυρισμών (μεταξύ άλλων για την παραβίαση των δι-
καιωμάτων του σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενεια-
κής ζωής και της πρόσβασης στη δικαιοσύνη), οι οποίοι
απορρίφθηκαν en bloc ως προδήλως αβάσιμοι και, συνε-
πώς, δεν εξετάσθηκαν από το Δικαστήριο1.
Παρατηρήσεις
Ιωάννα Πέρβου*
Η σχολιαζόμενη απόφαση χαρακτηρίζεται από την απρο-
θυμία του ΕΔΔΑ να εξετάσει τις αξιώσεις των προσφευ-
γουσών, γεγονός που επιβεβαιώνει έμμεσα την έντονη
πολιτική της διάσταση. Το Δικαστήριο δεν εκμεταλλεύθη-
κε την ευκαιρία, που του δόθηκε, να ερμηνεύσει πρωτο-
γενώς το άρθρο 1 ΠΠΠ σε σχέση με το ύψος των μηνιαίων
αποδοχών των δημοσίων υπαλλήλων και, κυριότερα, δεν
διερεύνησε την πιθανή «δομική και συστημική δυσλει-
τουργία»2, που προκαλείται από το σχετικό νομοθετικό
πλαίσιο, δεδομένων των άμεσων συνεπειών για μεγάλο
αριθμό φυσικών προσώπων3. Με άλλα λόγια, χρησιμο-
ποίησε τη διακριτική ευχέρεια των κρατών μελών κατά
την άσκηση της «μεγάλης πολιτικής» ως εργαλείο για την
περιστολή του δικαστικού ελέγχου4.
Πρόκειται για μια απόφαση που εγείρει δικονομικά ερω-
τήματα όσο και ερωτήματα ουσίας. Όσον αφορά το δι-
κονομικό σκέλος, το ΕΔΔΑ αναπτύσσει ένα νεφελώδες
σκεπτικό σχετικά με την ιδιότητα της δεύτερης προ-
σφεύγουσας ως «θύματος», σύμφωνα με το άρθρο 34
της Σύμβασης, θέτοντας εν αμφιβολία την πλήρωση των
προϋποθέσεων της ικανότητας δικαστικής παράστασης.
* LLM, Δικηγόρος, Επιστημονική Συνεργάτις ΚΔΕΟΔ, στέλεχος ΜοΠΑΔΙΣ.
1. Στην επίσημη βάση δεδομένων του ΕΔΔΑ, η υπό εξέταση από-
φαση είναι διαθέσιμη μόνο στα γαλλικά. Η επίσημη ελληνική
μετάφραση της απόφασης από τη μεταφραστική υπηρεσία του
Υπουργείου Εξωτερικών είναι διαθέσιμη στην ιστοσελίδα http://
www.nb.org/blog/wp-content/files/edda.pdf.
2. ΕΔΔΑ, Κανονισμός του Δικαστηρίου (τροποποίηση της 1ης Ιουλί-
ου 2013), άρθρο 61 παρ. 1.
 λ. σχετικά υπόθεση Broniowski κατά Πολωνίας (Προσφυγή Νο
3. Β
31443/96), απόφαση της 22ας Ιουνίου 2004, η οποία άλλαξε το το-
πίο του ιδιοκτησιακού καθεστώτος στην Πολωνία και λειτούργη-
σε ως απόφαση-πιλότος για περισσότερους από 80.000 πολίτες.
4. Α
 . ΚΑΪΔΑΤΖΗΣ, ‘Μεγάλη πολιτική’ και ασθενής δικαστικός έλεγ-
χος. Συνταγματικά ζητήματα και ζητήματα συνταγματικότητας
στο ‘Μνημόνιο’, ΤοΣ, 2012, σ. 259-292.

Επίσης, ερωτήματα γεννώνται σχετικά με τη συνεκδίκαση
των προσφυγών, όπου το Δικαστήριο επικαλείται την «επί
της ουσίας ομοιότητα των ισχυρισμών και την ταυτότητα
των πραγματικών περιστατικών» (παρ. 29)· μια προσέγγι-
ση τυπολογικά ορθή, αλλά παράλληλα επιφανειακή. Σχε-
τικά με το ουσιαστικό σκέλος της απόφασης, ενδιαφέρον
παρουσιάζει η ελαστική ερμηνεία των περιορισμών του
δικαιώματος στην ιδιοκτησία, η οποία, κατά συνέπεια,
αποσυνδέει το δικαίωμα στην ιδιοκτησία από την αρχή
της αξιοπρεπούς διαβίωσης. Ακόμη, το ΕΔΔΑ δεν ανέ-
λυσε επαρκώς τη μείωση των αποδοχών μισθωτών και
συνταξιούχων υπό το πρίσμα της θετικής (κοινωνικής)
διάστασης του δικαιώματος στην ιδιοκτησία.
Ι. Η έννοια του «θύματος» κατά τη νομολογία του ΕΔΔΑ: η
ασυνήθης περίπτωση της ΑΔΕΔΥ
Σύμφωνα με το άρθρο 34 της ΕΣΔΑ (πρώην άρθρο 25),
η παραδεκτή άσκηση προσφυγών ασκείται από κάθε
φυσικό πρόσωπο, από μη κερδοσκοπικές οργανώσεις ή
από ομάδα ατόμων που ισχυρίζεται ότι είναι θύμα παρα-
βίασης, ενώ εξαιρούνται όλοι οι κυβερνητικοί φορείς. Η
Ευρωπαϊκή Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου είχε
διακρίνει μεταξύ άμεσων και έμμεσων θυμάτων, ορίζο-
ντας ως έμμεσο θύμα «κάθε πρόσωπο που υφίσταται έμ-
μεση ζημία συνεπεία των παραβιάσεων [στο πρόσωπο του
άμεσου θύματος] ή που έχει έννομο ατομικό συμφέρον να
διασφαλίσει την παύση των παραβιάσεων»5. Η περαιτέρω
εννοιολόγηση του όρου «θύμα» συνέβαλε καθοριστικά
στη νομολογία του ΕΔΔΑ, καθώς επέτρεψε την παραδε-
κτή άσκηση προσφυγών από συγγενείς φυσικών προ-
σώπων ή από οργανώσεις που εκπροσωπούν σημαντικό
αριθμό θυμάτων. Βάσει των παραπάνω, η ΑΔΕΔΥ νοείται
καταρχάς ως θύμα, εφόσον ως συνδικαλιστική οργάνω-
ση δεν έχει κερδοσκοπικό χαρακτήρα, και επιπλέον έχει
έννομο συμφέρον στην παύση των εικαζόμενων παραβι-
άσεων που πλήττουν τα μέλη της.
Η προβληματική εντοπίζεται αναφορικά με την επαρκή
εκπροσώπηση των μελών της ΑΔΕΔΥ και την απόδειξη ότι
η παραβίαση του δικαιώματος στην ιδιοκτησία συντρέ-
χει για κάθε ένα μέλος της. Στο συγκεκριμένο ζήτημα, το
ΕΔΔΑ έχει θεσπίσει αυστηρά κριτήρια για την παραδεκτή
άσκηση προσφυγής. Εν προκειμένω, το Δικαστήριο έχει
κρίνει ότι η άσκηση προσφυγής εκ μέρους οργάνωσης
για λογαριασμό φυσικών προσώπων προϋποθέτει τον
προσδιορισμό της ταυτότητας των θυμάτων, όπως και το
σαφή ορισμό της ζημίας που έχει υποστεί το κάθε ένα6.
 πόθεση Χ κατά Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας (Αίτη-
5. Υ
ση Νο 4185/69), Αποφάσεις και Εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτρο-
πής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, τόμος 35, 1970, σ. 142, υπόθε-
ση Tanrikulu κατά Τουρκίας (Προσφυγή Νο 23763/94), απόφαση
της 8ης Ιουλίου 1999.
6. Υπόθεση Α και άλλοι κατά Δανίας (Αίτηση Νο 20826/92), απόφαση
της 8ης Φεβρουαρίου 1996, παρ. 64.
230
Σχολιασμένη Νομολογία
Τα προαπαιτούμενα αυτά συνεπάγονται ενδεχομένως
την προηγούμενη συναίνεση των φυσικών προσώπων
ανάλογα με το εθνικό δίκαιο κάθε κράτους μέλους και εγ-
γυώνται τη στοιχειώδη ομοιογένεια της ζημίας, που έχει
υποστεί το κάθε μέλος της οργάνωσης.
Βεβαίως, τα παραπάνω κριτήρια δεν προσιδιάζουν σε πο-
λυάριθμες οργανώσεις (όπως η ΑΔΕΔΥ), όπου η συλλογή
των παραπάνω στοιχείων είναι δυσχερής ή και αδύνατη.
Σημειώνεται ότι η περίπτωση προσφευγόντων, όπως η
ΑΔΕΔΥ, αποτελεί μεμονωμένο φαινόμενο, στοιχείο που
δικαιολογεί εν μέρει την αμηχανία του Δικαστηρίου να τη
χαρακτηρίσει θύμα. Σε κάθε περίπτωση, δεν είναι σαφές,
αν η ΑΔΕΔΥ εμπίπτει στο άρθρο 34 της ΕΣΔΑ και προ-
σφεύγει παραδεκτά υπέρ των μελών της, σκόπελο που
σκόπιμα παρέκαμψε το ΕΔΔΑ.
ΙΙ. Η συνεκδίκαση προσφυγών με διαφορετικό ποιοτικό
υπόβαθρο
Η συνεκδίκαση των δύο προσφυγών από το ΕΔΔΑ γεννά
μια σειρά ζητημάτων, ιδίως ως προς τη δυνατότητα της
επιτυχούς ικανοποίησης των ισχυρισμών τους, καθόσον
οι αιτιάσεις της πρώτης προσφεύγουσας αντικρούουν
ουσιαστικά αυτές της δεύτερης. Πιο συγκεκριμένα, το
ΕΔΔΑ προχώρησε στη συνεκδίκαση εξαιτίας του κοινού
νομοθετικού πλαισίου, που, σύμφωνα με τις αιτούσες,
έβαλε κατά των δικαιωμάτων τους. Πρόκειται για μια
επιλογή που δεν υπερβαίνει τα όρια της διακριτικής ευ-
χέρειας του Δικαστηρίου, επέφερε όμως μια γενικότερη
σύγχυση στην ανάλυση των επιμέρους αξιώσεων, επηρε-
άζοντας άμεσα το ουσιαστικό μέρος της απόφασης.
Το πρώτο θέμα που αναφύεται είναι ότι το ΕΔΔΑ δεν δι-
ακρίνει στην ανάλυσή του μεταξύ μισθών και συντάξεων
ως περιουσιακών δικαιωμάτων υπό το άρθρο 1 ΠΠΠ της
ΕΣΔΑ. Οι διαφορές μεταξύ των δύο είναι θεμελιώδεις, γε-
γονός που επαληθεύεται από την ήδη πλούσια νομολογία
του Δικαστηρίου από την υπαγωγή των συντάξεων στο
δικαίωμα της ιδιοκτησίας7. Στην προκείμενη περίπτωση,
η ειδοποιός διαφορά συντάξεων και μισθών είναι ότι οι
συντάξεις ανταποκρίνονται σε γεννημένα δικαιώματα
και έχουν ανταποδοτικό χαρακτήρα, αφού το ύψος τους
εξαρτάται από τις καταβληθείσες εισφορές του δικαιού-
χου. Επίσης, η αναλογία παροχών-εισφορών αναδεικνύει
και την προστατευτική ratio των συντάξεων, που στοχεύ-
ουν στην εξασφάλιση της αξιοπρεπούς διαβίωσης των
δικαιούχων, ανεξάρτητα από το ποσό που λαμβάνει το
κάθε φυσικό πρόσωπο8.
7. Υπόθεση Αζίνας κατά Κύπρου (Προσφυγή Νο 56679/00), απόφα-
ση της 20ής Ιουνίου 2002.
8. Α
 . ΣΤΕΡΓΙΟΥ, Οι περικοπές των συντάξεων υπό το πρίσμα του
άρθρου 1 του ΠΠΠ της ΕΣΔΑ, διαθέσιμο στο http://www.
constitutionalism.gr.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΕΔΔΑ
Η συνάρτηση παροχής-εισφοράς επιβάλλει και την πα-
ράλληλη εξέταση αυτών των δύο μεγεθών και αποδυνα-
μώνει τη λογική, κατά την οποία οι περισσότερο πληγείσες
ομάδες είναι αυτές των χαμηλοσυνταξιούχων. Δηλαδή, οι
δικαιούχοι υψηλών και μεσαίων συντάξεων υπέστησαν
τη μεγαλύτερη ζημία, αφού οι περικοπές που δέχθηκαν
ήταν μεγαλύτερες, πλήττοντας συντάξεις και καταβληθεί-
σες εισφορές. Η παραπάνω συλλογιστική δεν αναδείχθη-
κε από τη δεύτερη προσφεύγουσα (η οποία έμεινε στον
οριζόντιο χαρακτήρα των μέτρων και, ιδίως, στις συνέ-
πειές τους για τους δικαιούχους χαμηλών συντάξεων), και
αγνοήθηκε από το ΕΔΔΑ, παρά το γεγονός ότι πλήττει το
δικαίωμα στην ιδιοκτησία στον πυρήνα του.
Σχετικά με τις μισθολογικές μειώσεις που υπέστησαν,
τόσο η πρώτη όσο και τα μέλη της δεύτερης προσφεύ-
γουσας, η συνεκδίκαση των προσφυγών οδήγησε σ’ ένα
αναπόφευκτο κράμα ετερόκλητων ισχυρισμών. Η ΑΔΕΔΥ
επέμεινε στον οριζόντιο, μόνιμο και αναδρομικό χαρα-
κτήρα που έλαβαν οι περικοπές των μισθών, προξενώ-
ντας την άνιση κατανομή των δημοσίων βαρών9 και δια-
κινδυνεύοντας την αξιοπρεπή διαβίωση των πληγέντων.
Αντίθετα, η πρώτη προσφεύγουσα, που κατατάσσεται
στους υψηλόμισθους δημόσιους υπαλλήλους, επικαλέ-
σθηκε ότι η μείωση του μισθού της ήταν δυσανάλογη,
εφόσον δεν είχαν προβλεφθεί εναλλακτικά μέτρα για την
αντιμετώπιση των δημοσιονομικών αναγκών της χώρας,
δεν της επιτράπηκε να ασκήσει ελεύθερα το επάγγελμά
της, ώστε να αντισταθμίσει την απώλεια στα εισοδήματά
της, και το κράτος δεν κατέφυγε σ’ αυτήν ως έσχατη λύση
(ultimum refungium). Συνεπώς, η πρώτη προσφεύγουσα
δεν ισχυρίστηκε ότι οι μειώσεις έβαλαν κατά του πυρήνα
του δικαιώματος και προέταξε ένα τεστ αναλογικότητας
σαφώς διαφοροποιημένο απ’ αυτό της δεύτερης. Οι δια-
φοροποιήσεις μεταξύ των δύο προσφευγουσών απορρέ-
ουν προφανώς από τις διαφορετικές επιδιώξεις των δύο
(ατομικό συμφέρον και προστασία των συμφερόντων
πολυάριθμων ομάδων προσώπων), απομειώνουν όμως
την ένταση των επιχειρημάτων αμφότερων και ευνοούν
το ΕΔΔΑ στην έκδοση αόριστης ετυμηγορίας.
ΙΙΙ. Η έννοια της «δημόσιας ωφέλειας» κατά το άρθρο 1
παρ. 1 του ΠΠΠ ΕΣΔΑ
Στο ουσιαστικό μέρος της εν λόγω απόφασης είναι χαρα-
κτηριστική η διασταλτική ερμηνεία του όρου «δημόσια
ωφέλεια»10 από το Δικαστήριο. Το ΕΔΔΑ απομακρύνθηκε
9. Τ ο επιχείρημα αναπτύχθηκε σε βάθος από την ΑΔΕΔΥ και άλλα
νομικά πρόσωπα στην αίτηση ακύρωσης ενώπιον του ΣτΕ, που
οδήγησε στην έκδοση της απόφασης 668/2012. Η άνιση κατα-
νομή των δημοσίων βαρών προβλήθηκε ως αντισυνταγματική,
σύμφωνα με το άρθρο 4 παρ. 5 του Συντάγματος, ισχυρισμός
που απορρίφθηκε από τον ακυρωτικό δικαστή.
10. Όσον αφορά τον όρο «δημόσια ωφέλεια», είναι απαραίτητες
μερικές ορολογικές αποσαφηνίσεις. Ο όρος χρησιμοποιείται
ΕΕΕυρΔ 2:2013
από τη γενική μεθοδολογική αρχή, σύμφωνα με την οποία
οι εξαιρέσεις (περιορισμοί) του κανόνα ερμηνεύονται συ-
σταλτικά. Ειδικότερα, το Δικαστήριο έκρινε ότι οι περικο-
πές αποτελούν θεμιτό περιορισμό του δικαιώματος στην
ιδιοκτησία, πρώτον, γιατί ο περιορισμός θεσπίζεται με
τυπικό νόμο. Ακόμη, θεώρησε ότι ο εν λόγω περιορισμός
δικαιολογείται, λαμβάνοντας υπόψη α) το σύνολο και το
πνεύμα του υπό εξέταση νομοθετικού πλαισίου και β) το
σκεπτικό του ΣτΕ, που αναφέρεται σαφώς στο δημοσιο-
νομικό εκτροχιασμό του κράτους. Τέλος, επισημαίνει ότι
η ευθεία αναφορά του ΣτΕ στην οξεία οικονομική κρίση
συντελεί στον επιτρεπτό χαρακτήρα των μέτρων, καθώς
σε αντίστοιχες περιπτώσεις ο νομοθέτης και τα εθνικά δι-
καστήρια δεν προέβησαν στη ρητή αναφορά των λόγων
που υπαγορεύουν τις περικοπές. Το ΕΔΔΑ αποσαφηνίζει
ότι αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στον εθνικό φορέα λήψης
αποφάσεων, ακριβώς επειδή διακυβεύονται ζητήματα
γενικής πολιτικής (παρ. 40). Προσπερνά το γεγονός ότι
το εκάστοτε νομοθετικό πλαίσιο απηχεί σε μικρότερο ή
μεγαλύτερο βαθμό κάποια πολιτική επιλογή και αφήνει
ανέπαφα ζητήματα που έχουν εξ ορισμού αυξημένη βα-
ρύτητα.
Το Δικαστήριο δεν πρωτοτυπεί και δεν κομίζει κάποιο
νέο συλλογισμό, αλλά υιοθετεί πλήρως τις αιτιάσεις του
εθνικού νομοθέτη και του ακυρωτικού δικαστή. Έτσι, το
ΕΔΔΑ δεν εισφέρει στην ερμηνεία της Σύμβασης και ανα-
γνωρίζει έναν επικουρικό ρόλο για τον εαυτό του. Πρό-
κειται για μια ιδιότυπη επικουρικότητα, που αφαιρεί από
τη γνήσια ερμηνεία της Σύμβασης, για την οποία μόνο το
Δικαστήριο είναι αρμόδιο.
IV. H θετική διάσταση του άρθρου 1 παρ. 1 του ΠΠΠ ΕΣΔΑ
Η σχολιαζόμενη απόφαση είναι ελλιπής για έναν επιπλέ-
ον λόγο: το ΕΔΔΑ δεν συνυπολόγισε στην κρίση του τη
θετική/κοινωνική διάσταση του δικαιώματος στην ιδιο-
κτησία. Η κλασσική/αρνητική διάσταση υποχρεώνει τα
από τον έλληνα νομοθέτη για να αποδώσει τον όρο public in-
terest / utilité publique, σύμφωνα με τις επίσημες γλώσσες της
Σύμβασης. Η μετάφραση της ΕΣΔΑ από τη γαλλική, αλλά και η
παραδοσιακή συσχέτιση του δικαιώματος στην ιδιοκτησία με
εμπράγματες αξιώσεις κυρίως επί ακίνητης περιουσίας φαίνεται
ότι προέκριναν ιστορικά τον όρο «δημόσια ωφέλεια» (utilité)
αντί «δημόσιο συμφέρον» (interest). Χαρακτηριστικά, ο όρος
συναντάται στο άρθρο 17 παρ. 2 του ελληνικού Συντάγματος
για τις απαλλοτριώσεις. Αντίστοιχα, στο άρθρο 1 παρ. 2 του
ΠΠΠ, όπου το αυθεντικό κείμενο αναφέρεται σε general inter-
est / intérêt general, ο έλληνας νομοθέτης κάνει χρήση του όρου
«δημόσιο συμφέρον» και όχι «γενικό συμφέρον». Οι παραπάνω
ορολογικές αποκλίσεις είναι καταρχάς επουσιώδεις, εφόσον οι
όροι χρησιμοποιούνται εναλλακτικά από το ΕΔΔΑ. Ωστόσο, η
εννοιολογική τους αξιολόγηση καταδεικνύει τη σχέση γένους-
είδους που τους διέπει: το «δημόσιο συμφέρον» δεν συνίσταται
αποκλειστικά σε «δημόσια ωφέλεια», αλλά αφορά την τελικώς
αποδιδόμενη ωφέλεια στην εκάστοτε κοινωνία.
231

κράτη να απέχουν από οποιεσδήποτε ενέργειες περιορί-
ζουν το δικαίωμα του ατόμου στην ιδιοκτησία. Η αρνητι-
κή έκφανση του δικαιώματος συνάδει με το χαρακτήρα
του ως ατομικό δικαίωμα και εγγυάται την προστασία του
από κρατικές παρεμβάσεις. Ωστόσο, τα τελευταία έτη,
τόσο το ΕΔΔΑ όσο και άλλα διεθνή δικαιοδοτικά όργανα
έχουν διαγνώσει τη θετική διάσταση του δικαιώματος. Το
δικαίωμα στην ιδιοκτησία λειτουργεί ως προστατευτικό
πλέγμα για την απόλαυση μιας σειράς δικαιωμάτων και
η ύπαρξή του επικουρεί την αξιοπρεπή διαβίωση. Για το
λόγο αυτό, κάθε κράτος υποχρεούται στη λήψη θετικών
μέτρων, που εγγυώνται την απόλαυσή του.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της πτυχής του δι-
καιώματος στην ιδιοκτησία είναι ότι νοείται ως δικαίωμα
προστασίας της στέγασης. Πρόκειται για μία διάσταση
που πιστοποιείται από την πληθώρα εθνικών νόμων που
προστατεύουν την πρώτη κατοικία των πολιτών, όπως
και από τη νομολογία του ΕΔΔΑ11. Η αντιστοιχία με την
προκείμενη περίπτωση είναι προφανής. Οι μισθολογικές
και συνταξιοδοτικές αξιώσεις των πολιτών δεν αποτε-
λούν περιουσιακό στοιχείο, αλλά πρώτιστα μέσο βιοπο-
ρισμού. Συνεπώς, η συσχέτιση μισθών και συντάξεων με
την αξιοπρεπή διαβίωση των πολιτών είναι δεδομένη. Η
σύνδεση των δύο αναβαθμίζει ποιοτικά την αξία μισθών
και συντάξεων και δεν αξιολογεί ποσοτικά τον αξιοπρε-
11. M
 . SARIGIANNIDIS / I. PERVOU, Adequate housing: seeking
justiciability through the right to property, International Journal
of Human Rights and Constitutional Studies, 2012, p. 27-40.
232
Σχολιασμένη Νομολογία
πή χαρακτήρα, που οφείλει να έχει η ανθρώπινη διαβί-
ωση. Σ’ αυτό το πλαίσιο, η θετική/κοινωνική διάσταση
του δικαιώματος στην ιδιοκτησία ανάγεται σε πολύτιμο
ερμηνευτικό εργαλείο και επιτάσσει την προσεκτική ερ-
μηνεία των περιορισμών του. Το ΕΔΔΑ δεν ανέδειξε τον
κοινωνικό ρόλο του δικαιώματος, παρά το γεγονός ότι η
προηγούμενη νομολογία, που σημειώνει ενδεικτικά στο
σώμα της συγκεκριμένης απόφασης, αφορά κατεξοχήν
την κοινωνική/θετική πλευρά του δικαιώματος.
V. Καταληκτικές παρατηρήσεις
Η απόφαση Κουφάκη και ΑΔΕΔΥ κατά Ελλάδας στερείται
πρωτοτυπίας. Το Δικαστήριο επωφελείται από τις πλημ-
μέλειες των δύο προσφυγών και επιφυλάσσει για τον
εαυτό του δευτερεύοντα επικουρικό ρόλο. Ο αυτοπερι-
ορισμός του ΕΔΔΑ για ζητήματα που άπτονται γενικής
πολιτικής δεν συνάδει με το επίπεδο προστασίας που
κατοχυρώνει η ΕΣΔΑ και έχει ως αποτέλεσμα την ατελή
προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου και την περι-
θωριοποίηση του Δικαστηρίου. Οι περιπτώσεις, όπου το
Δικαστήριο επιφέρει τομές στον ευρωπαϊκό χώρο και νο-
μολογεί αδιαφορώντας για τις πολιτικές προεκτάσεις των
αποφάσεών του, αποτελούν την εξαίρεση στον κανόνα12.
Στην παρούσα περίπτωση, το ΕΔΔΑ υιοθέτησε το σκεπτι-
κό του έλληνα ακυρωτικού δικαστή, χωρίς να εξετάσει τη
συμφωνία του με την ΕΣΔΑ.
12. Βλ. την πρόσφατη απόφαση στην υπόθεση Μ.S.S. κατά Βελγίου
και Ελλάδας (Προσφυγή Νο 30696/09), απόφαση της 21ης Ιανου-
αρίου 2011.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
 NOMOΛOΓ IA
III. ΕΘΝΙΚΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ
u Τέλος δικαστικού ενσήμου σε αναγνωριστική
αγωγή
Παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων από την επιβο-
λή τέλους δικαστικού ενσήμου ως προϋπόθεση προ-
σφυγής στη δικαιοσύνη
δικαίωμα δικαστικής προστασίας – αρχή αναλογικότητας
– περιορισμός θεμελιωδών δικαιωμάτων – χρόνος κατα-
βολής δικαστικού ενσήμου – κριτήριο εκτελεστότητας
Μονομελές Πρωτοδικείο Χανίων, απόφαση αριθμ. 3/2013,
08.02.2013
Σε αγωγή, που κατέθεσαν στο Μονομελές Πρωτοδικείο
Χανίων, οι ενάγοντες ανέφεραν ότι το έτος 1990 αγόρα-
σαν από τους εναγόμενους άτυπα και τους παραδόθηκε η
νομή τριών οριζόντιων ιδιοκτησιών, που βρίσκονται στην
πόλη των Χανίων. Έκτοτε, ενεργούσαν στις ιδιοκτησίες
αυτές όλες τις πράξεις νομής και κατοχής που αρμόζουν
στη φύση και τον προορισμό τους, δηλαδή μεριμνούσαν
για την επισκευή και για τη συντήρηση τους, επιμελήθη-
καν την πώλησή τους σε τρίτους αγοραστές κ.λπ. Λόγω
της παρόδου εικοσαετίας, οι ενάγοντες ισχυρίσθηκαν ότι
απέκτησαν κατά τα ως άνω την κυριότητα των ανωτέρω
οριζόντιων ιδιοκτησιών με έκτακτη χρησικτησία. Παρά
ταύτα, στο αρμόδιο Κτηματολογικό Γραφείο Χανίων, οι ως
άνω οριζόντιες ιδιοκτησίες έχουν καταχωρηθεί εσφαλ-
μένα στους εναγομένους. Με βάση αυτό το ιστορικό, οι
ενάγοντες, επικαλούμενοι έννομο συμφέρον, ζήτησαν
να αναγνωριστούν αποκλειστικοί κύριοι των περιγραφό-
μενων στην αγωγή τους οριζόντιων ιδιοκτησιών και να
διορθωθεί η ανακριβής πρώτη κτηματολογική εγγραφή,
ώστε να καταχωρηθούν οι εν λόγω ιδιοκτησίες στους
ενάγοντες και, τέλος, να καταδικαστούν οι εναγόμενοι
στα δικαστικά τους έξοδα.
Οι ενάγοντες δεν κατέβαλαν τέλος δικαστικού ενσήμου,
κατά τα προβλεπόμενα στο άρθρο 70 του Ν. 3994/2011,
όπως αντικαταστάθηκε από το άρθρο 21 του Ν.
4055/2012, ποσού ορισμένου, σύμφωνα με την παρ. ΙΓ.1,
περίπτωση 6 του Ν. 4093/2012, όπως αντικαταστάθηκε
από το άρθρο 40, παρ. 16 του Ν. 4111/2013. Ωστόσο,
το Δικαστήριο δέχθηκε ως παραδεκτή τη συζήτηση της
αγωγής, θεωρώντας ότι δεν υφίσταται ανάγκη καταβο-
λής δικαστικού ενσήμου, καθώς η διάταξη του άρθρου 70
του Ν. 3994/2011, όπως αντικαταστάθηκε από το άρθρο
21 του Ν. 4055/2012, που ορίζει ότι στο τέλος δικαστικού
ενσήμου υπόκεινται και οι αναγνωριστικές αγωγές, είναι
μη εφαρμοστέα, επειδή έρχεται σε ευθεία αντίθεση με το
θεμελιώδες δικαίωμα δικαστικής προστασίας, όπως κα-
τοχυρώνεται στο άρθρο 20 παρ. 1 του Συντάγματος και
στο άρθρο 6 παρ. 1 και 13 της ΕΣΔΑ.
Παρατηρήσεις
Κωνσταντίνος Μαργαρίτης*
Ι. Ως προς τη θεσμοθέτηση του τέλους δικαστικού ενσή-
μου
Η καταβολή τέλους δικαστικού ενσήμου σε αναγνωρι-
στικές αγωγές θεσμοθετήθηκε με το άρθρο 70 του Ν.
3994/2011, αποκρυσταλλώθηκε δε με την τροποποίηση
που επήλθε με το άρθρο 21 του Ν. 4055/2012. Σύμφω-
να με την αιτιολογική έκθεση για το άρθρο 70 που συ-
νοδεύει το Ν. 3994/2011, στην επέκταση της καταβολής
δικαστικού ενσήμου και στις αναγνωριστικές αγωγές
οδήγησε μια πραγματικότητα της νομικής πρακτικής: η
συνεχής τροπή καταψηφιστικών αιτημάτων αγωγών σε
αναγνωριστικά, ώστε να αποφευχθεί η καταβολή δικα-
στικού ενσήμου, ενώ ο πολίτης έχει ήδη κινήσει με την
άσκηση και συζήτηση της αγωγής μια πολυδάπανη για το
κράτος διαδικασία.
Με τη θεσμοθέτηση, λοιπόν, καταβολής δικαστικού ενσή-
μου και σε αναγνωριστικές αγωγές επιτυγχάνεται διπλό
αποτέλεσμα. Πρώτον, αποτρέπεται η συζήτηση προπε-
τών και προδήλως αβάσιμων αγωγών, καθώς, δεδομένης
της καταβολής δικαστικού ενσήμου ως προαπαιτούμε-
νου, δύσκολα κάποιος θα προέβαινε στη συζήτηση αγω-
γής, χωρίς να είναι έστω και κατ’ ελάχιστο πεπεισμένος
για το αποτέλεσμα, με αποτέλεσμα την αποσυμφόρηση
των δικαστηρίων από τις χιλιάδες εκκρεμείς αγωγές. Το
δεύτερο αποτέλεσμα σχετίζεται με οικονομικές παρα-
μέτρους, αφού με τα επιπλέον έσοδα από το μέτρο, στο
πλαίσιο της γενικότερης δημοσιονομικής προσαρμογής
της ελληνικής οικονομίας, ενισχύεται η δυνατότητα της
πολιτείας να οργανώνει κατά τον καλύτερο τρόπο το σύ-
στημα απονομής δικαιοσύνης.
Το ποσό του δικαστικού ενσήμου προσδιορίζεται πλέον
βάσει της παρ. ΙΓ.1, περίπτωση 6 του Ν. 4093/2012. Σύμ-
φωνα μ’ αυτήν, καθορίζεται σε ποσοστό 8% επί της αξίας
του αντικειμένου της αγωγής ή άλλου δικογράφου που
υποβάλλεται σε οποιοδήποτε δικαστήριο της χώρας και
υπόκειται σε δικαστικό ένσημο κατά τις οικείες διατάξεις,
εφόσον το αιτούμενο ποσό είναι ανώτερο των 200 ευρώ.
* LLM, Δικηγόρος

Αύξηση των επιπλέον του δικαστικού ενσήμου καταβαλ-
λόμενων ποσοστών επέφερε το άρθρο 40, παρ. 16 του
Ν. 4111/2013. έτσι, επιπλέον του δικαστικού ενσήμου,
καταβάλλεται ποσοστό 10% υπέρ ΕΤΑΑ-ΤΑΝ, ποσοστό
5% υπέρ ΕΟΠΥΥ και χαρτόσημο ποσοστού 2,4%, με τα
ανωτέρω ποσοστά να υπολογίζονται επί του ποσού του
δικαστικού ενσήμου.
ΙΙ. Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας
Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας στην ελληνική έννο-
μη τάξη τυποποιείται στο άρθρο 20, παρ. 1 του Συντάγ-
ματος, το οποίο αναφέρει ότι κάθε πολίτης έχει δικαίω-
μα παροχής έννομης προστασίας από δικαστήρια, όπου
μπορεί να αναπτύξει τις απόψεις του για την προάσπιση
των συμφερόντων του, όπως ο νόμος ορίζει. Σε ευρωπαϊ-
κό επίπεδο, η προστασία του εν λόγω δικαιώματος ανευ-
ρίσκεται στο άρθρο 6, παρ. 1 της ΕΣΔΑ. Κατά τη διάταξη
αυτή, κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα να δικασθεί η υπόθε-
σή του δίκαια, δημόσια και εντός εύλογης προθεσμίας
από ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο που λει-
τουργεί νόμιμα, το οποίο θα αποφανθεί για υπόθεση είτε
αστικής, είτε ποινικής φύσεως. Στο ίδιο μήκος κύματος
και η διάταξη του άρθρου 13 της ΕΣΔΑ, όπου τονίζεται
το δικαίωμα πραγματικής προσφυγής κάθε προσώπου,
του οποίου τα δικαιώματα θίγονται. Αλλά και στην ενωσι-
ακή έννομη τάξη, σε επίπεδο πρωτογενούς δικαίου, στο
άρθρο 47 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης, βασισμένο στις οικείες διατάξεις της
ΕΣΔΑ, θεσπίζεται το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυ-
γής και πρόσβασης σε αμερόληπτο δικαστήριο.
Με τις ως άνω διατάξεις κατοχυρώνεται το δικονομικό
δικαίωμα της εισαγωγής μιας υπόθεσης ενώπιον δικα-
στηρίου με την κίνηση της προβλεπόμενης διαδικασίας
απονομής δικαιοσύνης. Έτσι, το δικαίωμα δικαστικής
προστασίας πρωτίστως προϋποθέτει την ύπαρξη άλλων
δικαιωμάτων, που απορρέουν είτε από το ίδιο το Σύνταγ-
μα ή κείμενο αυξημένης τυπικής ισχύος ή άλλο νομοθέ-
τημα, είτε από συμβατικές ή εξωσυμβατικές υποχρεώ-
σεις˙ σε περίπτωση παραβίασής τους, η αποκατάσταση
των δικαιωμάτων αυτών νοείται μόνο μέσω της δικαστι-
κής της επιδίωξης. Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο γίνεται κα-
τανοητό το δικαίωμα δικαστικής προστασίας ως το μέσο,
για να επιτευχθεί η αποκατάσταση κάθε δικαιώματος που
παραβιάζεται. Σε αντίθετη περίπτωση, χωρίς δηλαδή την
κατοχύρωση του δικαιώματος δικαστικής προστασίας, η
ύπαρξη οποιουδήποτε άλλου δικαιώματος θα καθίστατο
αυτομάτως περιττή. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο ο συντα-
κτικός νομοθέτης αποδίδει στη διάταξη του άρθρου 20,
παρ. 1 του Συντάγματος τέτοια σημασία, ώστε συμπεριε-
λήφθη σ’ εκείνες που δεν αναστέλλονται σύμφωνα με το
άρθρο 48, παρ. 1 του Συντάγματος.
Για να εκπληρωθεί στο έπακρο ο σκοπός της κατοχύρω-
σης του δικαιώματος, η δικαστική προστασία θα πρέπει
να πληροί δύο εννοιολογικά χαρακτηριστικά: να είναι
234
Νομολογία
πλήρης και αποτελεσματική. Πλήρης δικαστική προστα-
σία νοείται, όταν καλύπτει κάθε είδους διαφορά. Αποτε-
λεσματική είναι, όταν παρέχεται σε χρόνο και κατά τρόπο
που εξασφαλίζουν ουσιαστικά και όχι μόνο τυπικά την
απονομή δικαιοσύνης1. Η ιδιαίτερη σημασία του δεύτε-
ρου αυτού χαρακτηριστικού αποτυπώνεται σε ευρωπα-
ϊκό επίπεδο στη διάταξη του άρθρου 13 της ΕΣΔΑ και
του άρθρου 47 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων ως
συστατικό στοιχείο του δικαιώματος δικαστικής προστα-
σίας με τους όρους «πραγματική» και «αποτελεσματική»
προσφυγή αντίστοιχα.
Η εφαρμογή του δικαιώματος δικαστικής προστασίας
γίνεται εντός του πλαισίου που προβλέπουν οι εκάστο-
τε ισχύουσες δικονομικές διατάξεις. Βάσει αυτών προ-
βλέπονται οι ειδικότερες προϋποθέσεις για την άσκηση
του δικαιώματος προσφυγής στη δικαιοσύνη, ωστόσο η
δυνατότητα της νομοθετικής εξουσίας στον προσδιορι-
σμό των προϋποθέσεων αυτών δεν είναι απεριόριστη.
Έτσι, δεν μπορούν, ως αντίθετες προς το Σύνταγμα και
τις ευρωπαϊκές συνθήκες, να τίθενται προϋποθέσεις τέ-
τοιες, που να οδηγούν σε ουσιαστική κατάργηση, άμεση
ή έμμεση ή περιορισμό του δικαιώματος δικαστικής προ-
στασίας ή να συνεπάγονται ανεπανόρθωτη ζημία στον
ασκούντα το ένδικο μέσο2.
ΙΙΙ. Ερμηνευτικά σχόλια
Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, το Μονομελές Πρωτο-
δικείο Χανίων οδηγήθηκε σ’ αυτήν την απόφαση, προβαί-
νοντας σε κάποιες παραδοχές σχετικά με την καταβολή
τέλους δικαστικού ενσήμου στις αναγνωριστικές αγωγές.
Η πρώτη παραδοχή απορρέει από σύγκριση μεταξύ των
αποτελεσμάτων που επιφέρει απόφαση επί καταψηφιστι-
κής αγωγής σε σχέση με τα αντίστοιχα επί αναγνωριστικής
υπό το πρίσμα του δικαιώματος δικαστικής προστασίας.
Έτσι, η επιβολή φορολογικού βάρους με τη μορφή του
τέλους δικαστικού ενσήμου μόνο στις καταψηφιστικές
αγωγές δεν συνιστούσε στέρηση του δικαιώματος αυτού,
καθώς συναρτάτο με την εκτελεστότητα της απόφασης
και όχι με την προσφυγή στη δικαιοσύνη, δεδομένου ότι
το δικαίωμα προσφυγής στη δικαιοσύνη προστατευόταν
επαρκώς με δυνατότητα άσκησης αναγνωριστικής αγω-
γής3. Έκρινε περαιτέρω το Δικαστήριο ότι η διαφορετική
αντιμετώπιση της καταψηφιστικής από την αναγνωριστι-
κή αγωγή στο θέμα του δικαστικού ενσήμου είχε επαρ-
κή δικαιοπολιτική εξήγηση, καθώς οι αποφάσεις επί κα-
ταψηφιστικών αγωγών είναι το δίχως άλλο εκτελεστές,
ενώ οι αποφάσεις επί των αναγνωριστικών αγωγών δεν
1. Π. Δ. ΔΑΓΤΟΓΛΟΥ, Ατομικά Δικαιώματα τόμος – τ. Β’, εκδ. Αντ. Ν.
Σάκκουλα, Αθήνα, 2005, σ. 1416-1417.
2. Πρβλ. ΣτΕ 1544/1992 και πιο πρόσφατα ΣτΕ 647/2004, ΣτΕ
3470/2007.
3. Α. Π 675/2010.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
εθνικών δικαστηρίων
είναι εκτελεστές, το δε Δημόσιο δεν στερείται του ανα-
λογούντος δικαστικού ενσήμου που καταβάλλεται, όταν
η αναγνωριστική απόφαση γίνει, κυρίως με την έκδοση
διαταγής πληρωμής, εκτελεστή4.
Το Δικαστήριο φαίνεται να ασπάζεται το διαχωρισμό με-
ταξύ αναγνωριστικών και καταψηφιστικών αγωγών με
βάση το κριτήριο της εκτελεστότητας. Ωστόσο, και επί
αναγνωριστικών αγωγών, η απόφαση μπορεί να συνιστά
εκτελεστό τίτλο επί της επιδικαζόμενης δικαστικής δαπά-
νης5, υπάρχει δηλαδή άμεση εκτελεστότητα της απόφα-
σης, σαφώς σε μικρότερη κλίμακα, αναφορικά με τη δικα-
στική δαπάνη που επιδικάζεται, η οποία συμπεριλαμβάνει
πάντα το ποσό του δικαστικού ενσήμου. Στην προκειμένη
περίπτωση, το Δικαστήριο επιδίκασε 300 ευρώ ως δικαστι-
κή δαπάνη στους ενάγοντες, ποσό για το οποίο διαθέτουν
εκτελεστό τίτλο και, μάλιστα, χωρίς την καταβολή τέλους
απογράφου. Στη θεωρητική περίπτωση που οι ενάγοντες
είχαν καταβάλλει δικαστικό ένσημο, το επιδικασθέν ποσό
δικαστικής δαπάνης θα ήταν μεγαλύτερο και θα περιε-
λάμβανε το δικαστικό ένσημο στο σύνολό του.
Επιπροσθέτως, η αναγνωριστική αγωγή δεν λειτουργεί
επικουρικά σε σχέση με την καταψηφιστική. Η διαφορε-
τική αντιμετώπισή τους στο ζήτημα της καταβολής δικα-
στικού ενσήμου συνηγορεί προς αυτή την αντίληψη. Το
αιτητικό είναι εντελώς διαφορετικό στις δύο περιπτώ-
σεις, καθώς στην πρώτη ζητείται απλά η αποκρυστάλ-
λωση μιας έννομης σχέσης, ενώ στη δεύτερη ζητείται η
καταδίκη κάποιου σε πράξη, παράλειψη ή ανοχή. Σύμφω-
να λοιπόν με την αρχή της πλήρους αυτοτέλειας μεταξύ
των δύο ειδών αγωγών6, η έγερση του ενός ή του άλλου
είδους συνδέεται αποκλειστικά με την επιδίωξη του ενά-
γοντος και όχι με εξωτερικούς παράγοντες, όπως η κατα-
βολή ή μη δικαστικού ενσήμου.
Η δεύτερη παραδοχή του Δικαστηρίου αφορά τη φύση
της θεσμοθέτησης της καταβολής δικαστικού ενσήμου
στις αναγνωριστικές αγωγές, ως μέτρο καθαρά εισπρα-
κτικό, με μόνο σκοπό την αύξηση των δημοσίων εσόδων.
Συνδυασμός της υφιστάμενης νομολογίας τόσο του ΣτΕ
όσο και του ΕΔΔΑ οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η θέσπιση
προϋποθέσεων για την παροχή δικαστικής προστασίας,
χωρίς σύνδεση με τη λειτουργία των δικαστηρίων και
την ανάγκη αποτελεσματικής απονομής της δικαιοσύ-
νης, αλλά μόνο για την κάλυψη ταμειακών αναγκών του
Δημοσίου, δεν είναι συνταγματικά ανεκτή7. Σε κάθε πε-
4. Κ
 . ΜΠΕΗΣ, Η δικονομική ρύθμιση του αναγνωριστικού αιτήματος
της καταψηφιστικής αγωγής σε περίπτωση μή καταβολής τέλους
δικαστικού ενσήμου για το καταψηφιστικό αίτημα, Δ, 2009.
5. Κ
 . Δ. ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Αστικό Δικονομικό Δίκαιο, Γενικό Μέρος, εκδ.
Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, 1986, σ. 126.
6. Κ. Δ. ΚΕΡΑΜΕΥΣ, ό. π., σ. 132.
7. Σ
 τΕ 6/2010, 1663/2009, 3072/2009 και 2993/2007.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ρίπτωση, οι δημοσιονομικές αυτές ανάγκες δεν μπορούν
να αφομοιωθούν συλλήβδην σε ένα γενικότερο δημόσιο
συμφέρον, το οποίο θα δικαιολογούσε την παραβίαση
των δικαιωμάτων του πολίτη8.
Θα μπορούσε, ωστόσο, να αναρωτηθεί κάποιος, αν και σε
ποιο βαθμό η λειτουργία των δικαστηρίων και της δικαι-
οσύνης εν γένει σχετίζεται με τη γενικότερη κατάσταση
των δημοσίων οικονομικών της χώρας. Η απάντηση θα
πρέπει να είναι μάλλον καταφατική, καθώς η δικαιοσύνη
είναι δημόσια λειτουργία, χρηματοδοτούμενη εξ ολο-
κλήρου από τον κρατικό προϋπολογισμό. Στην ιστορι-
κά πρωτόγνωρη αυτή δημοσιονομική κατάσταση στην
οποία έχει περιέλθει η χώρα, η προσαρμογή των δημο-
σίων οικονομικών και η μείωση του δημοσίου χρέους δεν
αποτελούν μια απλή ταμειακή ανάγκη, αλλά εθνικό δια-
κύβευμα9, που δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστο
το πεδίο της δικαιοσύνης. Υπ’ αυτήν την έννοια, θα μπο-
ρούσε να δικαιολογηθεί περιορισμός δικαιώματος που
προστατεύεται από την ΕΣΔΑ, προκειμένου να επιτευχθεί
στόχος εθνικής ωφέλειας10, πάντα με γνώμονα την αρχή
της αναλογικότητας11.
Η τρίτη παραδοχή του Δικαστηρίου βασίζεται, χωρίς να
το αναφέρει ρητά, στην αρχή της αναλογικότητας, που
τυποποιείται στο άρθρο 25, παρ. 1 του Συντάγματος. Η
αρχή της αναλογικότητας αποτελεί συνταγματικό περι-
ορισμό των νομοθετικών περιορισμών των συνταγματι-
κών θεμελιωδών δικαιωμάτων, που επιτάσσει ότι μεταξύ
του νόμιμου σκοπού που επιδιώκει ένας περιορισμός του
δικαιώματος και του συγκεκριμένου περιορισμού πρέπει
να υπάρχει εύλογη σχέση12. Η εφαρμογή της αρχής της
αναλογικότητας ακολουθεί τρία στάδια ελέγχου: α) ο περι-
ορισμός πρέπει να είναι κατάλληλος, δηλαδή να επιφέρει
το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, β) ακόμη και αν είναι κα-
τάλληλος ο περιορισμός, δεν πρέπει να είναι επαχθέστε-
ρος από το αναγκαίο για την επίτευξη του επιδιωκόμενου
αποτελέσματος μέτρο, αλλά ο λιγότερο επαχθής για τον
θιγόμενο αποδέκτη του μέτρου και γ) ο περιορισμός δεν
πρέπει να είναι δυσανάλογος σε σχέση με το σκοπό, για
8. Ε ΔΔΑ, αριθμ. προσφυγής 36963/06, Ζουμπουλίδης κατά Ελλάδας,
25.06.2009, αριθμ. προσφυγής 33977/06, Μεϊδάνης κατά Ελλά-
δας, 22.05.2008.
9. Σ
 τΕ 1620/2011.
10. Πρβλ. ΣτΕ 668/2012, ΕΔΔΑ, αριθμ. προσφυγής 57665/12 και
57657/12, Ιωάννα Κουφάκη κατά Ελλάδας και ΑΔΕΔΥ κατά Ελλά-
δας, 07.05.2013.
11. Γ ια τη γενικότερη προβληματική επί του θέματος βλ. Γ. Ζ. ΔΡΟ-
ΣΟ, Ζητήματα συνταγματικής οργάνωσης, δικαστικής προστα-
σίας και δημοκρατίας στην εποχή της σημερινής κρίσης, διαθέ-
σιμο στο http://constitutionalism.gr/site/wp-content/mgdata/
pdf/drosos_2013_1_22_19_1_33.pdf.
12. Π
 . Δ. ΔΑΓΤΟΓΛΟΥ, Ατομικά Δικαιώματα – τ. Α’, εκδ. Αντ. Ν. Σάκ-
κουλα, Αθήνα, 2005, σ. 211.
235

τον οποίο υφίσταται. Ένας περιορισμός, και όταν ακόμη
είναι κατάλληλος ή αναγκαίος, δεν πρέπει να συνεπάγεται
περισσότερα μειονεκτήματα για τα δικαιώματα του πο-
λίτη, παρά πλεονεκτήματα για τα δημόσια συμφέροντα,
στην προστασία των οποίων αποβλέπει13.
Στη συγκεκριμένη υπόθεση, το υπερβολικό ύψος του
δικαστικού ενσήμου ως προϋπόθεση προσφυγής στη δι-
καιοσύνη, αποτελεί συνταγματικά ανεπίτρεπτο περιορι-
σμό, που παρεμποδίζει την ανοιχτή πρόσβαση κάθε πο-
λίτη στη δικαιοσύνη και ισοδυναμεί με έμμεση κατάργη-
ση του προστατευόμενου και από την ΕΣΔΑ δικαιώματος
παροχής εννόμου προστασίας, καθώς προσβάλλει την
ίδια την υπόσταση του δικαιώματος. Παρά το γεγονός ότι
το δικαστικό ένσημο υποχρεωτικά συμπεριλαμβάνεται
εξ ολοκλήρου στην επιδικαζόμενη δικαστική δαπάνη, το
δεδομένο αυτό αφορά το χρόνο μετά την παροχή δικα-
στικής προστασίας. Το μέτρο λοιπόν της καταβολής τέ-
λους δικαστικού ενσήμου, όπως εφαρμόζεται, δεν είναι
το λιγότερο επαχθές και προκαλεί δυσανάλογη ζημία
στο δικαίωμα προσφυγής στη δικαιοσύνη σε σχέση με το
σκοπό που επιτελεί (δημοσιονομική προσαρμογή).
Σε μια εποχή οικονομικής δυσχέρειας για μεγάλο τμή-
μα της κοινωνίας, η επιβολή μεγάλου ύψους δικαστικού
ενσήμου αποτελεί δικονομικό βάρος, στο οποίο πολλοί
αδυνατούν να ανταποκριθούν. Το δεδομένο αυτό ισχύει
όμως τόσο για τις αναγνωριστικές όσο και για τις κατα-
ψηφιστικές αγωγές. Το γεγονός ότι η δεύτερη περίπτωση
συνεπάγεται και εκτελεστότητα σε ευρύτερο επίπεδο δεν
αναιρεί το υψηλό κόστος που το δικαστικό ένσημο απο-
τελεί για τον ενάγοντα, ούτε την καταβολή του σε χρόνο
πριν από την παροχή δικαστικής προστασίας. Επομένως,
το υπερβολικό ύψος του δικαστικού ενσήμου θα μπορού-
σε κάλλιστα να αποτελέσει εμπόδιο για την προσφυγή
στη δικαιοσύνη και στην περίπτωση άσκησης καταψηφι-
στικής αγωγής, δεδομένου ότι και στις δύο περιπτώσεις
παραβιάζεται η αρχή της αναλογικότητας.
Η λύση, που θα μπορούσε να προταθεί σε αυτό το ση-
μείο, σχετίζεται με το χρόνο καταβολής του δικαστικού
ενσήμου τόσο στις καταψηφιστικές όσο και στις αναγνω-
ριστικές αγωγές. Δεδομένης της σπουδαιότητας του δι-
καιώματος δικαστικής προστασίας, ο πολίτης πρέπει να
μπορεί να προσφεύγει στη δικαιοσύνη με το μικρότερο
δυνατό κόστος. Ο όποιος χρόνος λοιπόν καταβολής του
δικαστικού ενσήμου θα πρέπει να είναι μεταγενέστερος
της άσκησης του δικαιώματος αυτού, δηλαδή μετά την
έκδοση δικαστικής απόφασης14. Τότε έχει επέλθει εφαρ-
13. Γ . Ν. ΒΑΣΙΛΑΚΑΚΙΣ, Η αρχή της αναλογικότητας. O αναιρετικός
έλεγχος της εφαρμογής της από τον Άρειο Πάγο επί χρηματικής
ικανοποιήσεως λόγω ηθικής βλάβης, Νομικά Χρονικά, 50, 2008.
14. Κ
 . ΜΠΕΗΣ, Αναγνωριστική αγωγή για την αξίωση επιδίκασης
εύλογης ηθικής ικανοποίησης και δικαστική καταδίκη του ενα-
γομένου στην πληρωμή της, Δ, 2002.
236
Νομολογία
μογή του δικαιώματος δικαστικής προστασίας, με τον
ενάγοντα να γνωρίζει επακριβώς τι δικαιούται. Σε κάθε
περίπτωση και ανεξάρτητα από ενδεχόμενες επιμέρους
διαφοροποιήσεις, το ποσό του δικαστικού ενσήμου που
θα θεσπισθεί θα πρέπει να κινείται σε εύλογα πλαίσια και
ασφαλώς να λαμβάνεται υπ’ όψη από το δικαστήριο κατά
την επιδίκαση δικαστικής δαπάνης. Μ’ αυτόν τον τρόπο
επέρχεται μια ισορροπία μεταξύ της γενικότερης ανά-
γκης δημοσιονομικής σταθερότητας και του δικαιώματος
δικαστικής προστασίας, καθώς και χρήματα εισέρχονται
στο δημόσιο ταμείο και δεν παραβιάζεται το δικαίωμα
δικαστικής προστασίας, αφού το κόστος κατά την προ-
σφυγή στη δικαιοσύνη θα ελαττωθεί.
Εξάλλου, και το ίδιο το ΕΔΔΑ προβαίνει σε ενιαία αντιμε-
τώπιση αναγνωριστικών και καταψηφιστικών αγωγών
αναφορικά με το τέλος δικαστικού ενσήμου. Σε υπόθεση
που αφορούσε καταψηφιστική αγωγή, έκρινε ότι παρα-
βιάζεται το άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ, όταν το ύψος του
δικαστικού ενσήμου είναι υπερβολικό για το συνήθη διά-
δικο και δεν δικαιολογείται ούτε από τις περιστάσεις της
υπόθεσης ούτε από την οικονομική κατάσταση των προ-
σφευγόντων στη δικαιοσύνη15. Τα ζητήματα δηλαδή που
θα πρέπει να τεθούν ως προτεραιότητα δεν αφορούν
τόσο την ύπαρξη δικαστικού ενσήμου στις αναγνωρι-
στικές αγωγές όσο το ύψος του δικαστικού ενσήμου για
κάθε είδους αγωγής, καθώς και το χρόνο που αυτό κατα-
βάλλεται, ώστε να μην καταργείται στην πράξη το δικαί-
ωμα δικαστικής προστασίας.
ΙV. Συμπερασματικό σχόλιο
Η απόφαση του Πρωτοδικείου Χανίων θίγει ένα εξαιρε-
τικά ευαίσθητο ζήτημα, για το οποίο έχουν ήδη ειπωθεί
αρκετές απόψεις, με τη μεγάλη πλειοψηφία να τάσσεται
απλά υπέρ της κατάργησης καταβολής τέλους δικαστι-
κού ενσήμου στις αναγνωριστικές αγωγές. Η οικονομική
πραγματικότητα έχει αναγκάσει στη λήψη μέτρων πρω-
τόγνωρων για τα ελληνικά δεδομένα. Το κεντρικό, ωστό-
σο, σημείο, που δημιουργεί περιορισμούς στο δικαίωμα
παροχής δικαστικής προστασίας και άρα στην προστασία
άλλων δικαιωμάτων που θίγονται, αφορά δύο χαρακτη-
ριστικά της εν γένει καταβολής δικαστικού ενσήμου: το
χρόνο που αυτό καταβάλλεται και το ύψος του ποσού. Το
γεγονός αυτό επηρεάζει τόσο τις αναγνωριστικές όσο και
τις καταψηφιστικές αγωγές. Με τα ισχύοντα, παραβιάζε-
ται η αρχή της αναλογικότητας, αφού ο περιορισμός του
δικαιώματος προσφυγής στη δικαιοσύνη που υφίστανται
οι πολίτες είναι προδήλως δυσανάλογος προς το σκοπό
που επιδιώκεται. Έτσι, ο αναπροσδιορισμός του χρόνου
καταβολής του δικαστικού ενσήμου, σε συνδυασμό με τη
μείωση του ποσού που καταβάλλεται, θα πρέπει να επα-
νεξετασθεί.
15. Ε ΔΔΑ, αριθμ. προσφυγής 63945/00, Weissman and others vs.
Romania, 24.05.2006.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
 Π Α ΙΔΕΙΑ − ΕΡΕΥΝΑ
u Συνέδριο στο πλαίσιο του προγράμματος
διδυμοποίησης Ελλάδας – Σερβίας (Twinning
Project)
Στο πλαίσιο του προγράμματος διδυμοποίησης Ελλάδας –
Σερβίας (Twinning Project) με τίτλο “Strengthening Capac-
ities of the National Assembly of the Republic of Serbia in
the EU Integration Process”, στο οποίο το ΚΔΕΟΔ συμμετέ-
χει ως εταίρος, πραγματοποιήθηκε στις 10 και 11 Σεπτεμ-
βρίου 2013 στο Βελιγράδι, και συγκεκριμένα στην αίθουσα
“Mala Sala” της Μικρής Ολομέλειας του Σερβικού Κοινο-
βουλίου, Συνέδριο υπό τη γενική θεματική “Parliament in a
changing Europe: Citizens and representative institutions
in modern governance”. Από πλευράς ΚΔΕΟΔ τις εργασίες
του Συνεδρίου παρακολούθησαν οι επιστημονικές συνερ-
γάτιδες κ.κ. Ε. Αδαμαντίδου και Αικ. Σγουρίδου.
Κατά την εναρκτήρια συνεδρίαση της πρώτης ημέρας
προσδιορίστηκαν οι πολιτικές κατευθύνσεις, στις οποίες
αναμενόταν να κινηθούν οι εργασίες του συνεδρίου και
απηύθυναν χαιρετισμούς εκ μέρους του Σερβικού Κοι-
νοβουλίου οι κ.κ. Konstantin Arsenovič, Αντιπρόεδρος,
και Mladen Mladenovič, Αναπληρωτής Γενικός Γραμμα-
τέας, και εκ μέρους του Ελληνικού Κοινοβουλίου ο Γενι-
κός Γραμματέας κ. Αθανάσιος Παπαθανασίου. Στη δεύ-
τερη πρωινή συνεδρία της ίδιας ημέρας, εισηγήσεις για
το ρόλο των εθνικών κοινοβουλίων στη διαδικασία της
ευρωπαϊκής ενοποίησης παρουσιάστηκαν από αρμόδια
ανώτατα στελέχη της δημόσιας διοίκησης της Σερβί-
ας καθώς και από τον κ. Βασίλειο Σβολόπουλο, Project
Leader του Προγράμματος Διδυμοποίησης. Η θεματική
της μεσημβρινής συνεδρίας της πρώτης ημέρας αφορού-
σε τη σχέση κοινοβουλίων και κοινωνίας των πολιτών και
τη δυνατότητα διεύρυνσης της συμμετοχής των τελευ-
ταίων στις κοινοβουλευτικές διαδικασίες, ενώ κατά την
απογευματινή συνεδρία της ίδιας ημέρας αναπτύχθηκαν
ζητήματα σχετικά με το ρόλο των εθνικών κοινοβουλίων
σε μία μεταλλασσόμενη Ευρωπαϊκή Ένωση. Όλες οι συ-
νεδρίες ολοκληρώθηκαν με ερωτήσεις και συζητήσεις,
πολιτικού κυρίως περιεχομένου.
Κατά τη δεύτερη ημέρα, η πρωινή συνεδρία διαρθρω-
νόταν σε δύο μέρη. Οι εισηγήσεις του πρώτου μέρους
πραγματεύονταν ζητήματα για το βαθμό εξοικείωσης
των πολιτικών με τις διαδικασίες διακυβέρνησης. Έτσι,
επισημάνθηκε ότι κάθε δημοκρατικό σύστημα θα πρέπει
να λαμβάνει υπόψη τους τις ιδιαιτερότητες των πολιτών
κάθε χώρας, ενώ θα πρέπει επίσης να αναπτυχθεί περαι-
τέρω η δυνατότητα των πολιτών να επηρεάζουν τη νομο-
θετική διαδικασία. Το δεύτερο μέρος της ίδιας πρωινής
συνεδρίας είχε ως αντικείμενο την «ιδιότητα του σύγχρο-
νου πολίτη» και παρουσιάστηκαν διάφοροι τρόποι προ-
σέγγισης της έννοιας αυτής. Αντίστοιχα με την πρωινή,
και η απογευματινή συνεδρία της δεύτερης ημέρας περι-
ελάμβανε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος, με χαρακτήρα πε-
ρισσότερο σεμιναρίου, περιείχε θέματα σχετικά, αφενός,
με την επιστημονική έρευνα που διεξάγουν τα διοικητικά
στελέχη των εθνικών κοινοβουλίων κατά την κατάρτιση
νομοσχεδίων και, αφετέρου, με τη διαφάνεια που πρέπει
να διέπει τη νομοθετική διαδικασία στο σύνολό της. Το
δεύτερο μέρος αφορούσε διάφορες επιμέρους προβλη-
ματικές, συνδεόμενες πάντα με τα εθνικά κοινοβούλια,
όπως οι τηλεοπτικές μεταδόσεις των συνεδριάσεων, ο
ρόλος των πολιτικών κομμάτων σε σχέση με την προώ-
θηση του έργου των εξεταστικών επιτροπών και η οργά-
νωση των Τμημάτων του Κοινοβουλίου κατά την περίοδο
της οικονομικής κρίσης.
Αικατερίνη Σγουρίδου
 Β Ι ΒΛ ΙΟΓ ΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣ Η
I. BΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ
ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ – ΓΡΑΦΕΙΟ
ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ, Το Ευρωπαϊκό
Δίκαιο στην Ελλάδα – Εγχειρίδιο εναρμόνισης, Εθνικό
Τυπογραφείο, Αθήνα, 2013, 115 σελ.
Το παρόν εγχειρίδιο αποτελεί πρωτοβουλία του Γραφείου
Διεθνών και Κοινοτικών Θεμάτων της Γενικής Γραμματείας
της Κυβέρνησης και επιδιώκει να αποτυπώσει λεπτομερώς
τις διαδικασίες, που καλείται να ακολουθήσει η ελληνική
δημόσια διοίκηση, προκειμένου η Ελλάδα να εκπληρώσει
την υποχρέωση που υπέχει ως κράτος μέλος της Ευρωπαϊ-
κής Ένωσης για έγκαιρη, ορθή και πλήρη ενσωμάτωση του
παράγωγου δικαίου της Ένωσης στην εσωτερική έννομη
τάξη. Το εγχειρίδιο καλύπτει όλες τις περιπτώσεις, κατά τις
οποίες το παράγωγο δίκαιο της ΕΕ χρειάζεται να ενσωμα-
τωθεί στην ελληνική έννομη τάξη, δίνοντας ιδιαίτερη έμ-
φαση στην ενσωμάτωση των Οδηγιών, καθώς αυτές απο-
τελούν τη συνηθέστερη περίπτωση εναρμόνισης.
Στο πρώτο μέρος του εγχειριδίου παρατίθενται αναλυτικά
οι δυνατοί τρόποι εναρμόνισης και παρέχονται κατευθυ-
ντήριες γραμμές νομοτεχνικού περιεχομένου για τη μετα-
φορά των μέτρων της Ένωσης στο εθνικό δίκαιο. Μεταξύ
άλλων, γίνεται αναφορά στην αρχή της σαφήνειας και της
ενότητας, στα ζητήματα της έναρξης ισχύος και της ανα-
δρομικής ισχύος των μέτρων εναρμόνισης, καθώς και στην
περίπτωση της παραπομπής από κείμενο εθνικού μέτρου
μεταφοράς στο εθνικό ή στο παράγωγο ευρωπαϊκό δίκαιο.
Ο αναγνώστης μπορεί ακόμη να βρει χρήσιμες παρατη-
ρήσεις για τη σύνταξη των νομοθετικών και κανονιστικών
πράξεων εναρμόνισης, καθώς και υποδείξεις για την κωδι-
κοποίηση των διατάξεων και την αποφυγή συνήθων τυπι-
κών λαθών. Στο δεύτερο μέρος περιλαμβάνεται σειρά από
παραρτήματα και υποδείγματα, σχετικά με τη διαδικασία
ενσωμάτωσης του παράγωγου ευρωπαϊκού δικαίου.
Με το εν λόγω εγχειρίδιο επιχειρείται για πρώτη φορά
στα ελληνικά χρονικά η διεξοδική και πλήρης αποτύ-
πωση όλων των σταδίων της διαδικασίας εναρμόνισης.
Βασικός του στόχος είναι να αποτελέσει ένα χρηστικό
βοήθημα για τους υπαλλήλους των υπουργείων και των
λοιπών δημοσίων φορέων, που εμπλέκονται στη διαδικα-
σία ενσωμάτωσης των Ευρωπαϊκών Οδηγιών στο εθνικό
δίκαιο, και στις διαδικασίες διαβούλευσης, αξιολόγησης,
έκδοσης και παρακολούθησης των νομοθετικών και κα-
νονιστικών ρυθμίσεων που εναρμονίζουν το δίκαιο της
Ένωσης. Τέλος, αποτελεί μια ενδιαφέρουσα πρόταση,
τόσο για τους μελετητές και εφαρμοστές του δικαίου, όσο
και για κάθε πολίτη που ενδιαφέρεται για την εξελικτική
πρακτική εφαρμογή του Ευρωπαϊκού δικαίου.
Ηλιάνα Γιαννακοπούλου
JENS-PETER SCHNEIDER, CHRISTIAN THEOBALD, Recht
der Energiewirtschaft, Praxishandbuch, 3. Auflage, C.H.
Beck, München, 2011, 1397 σελ.
Το δίκαιο της ενέργειας αποτελεί ένα δυναμικό τομέα δι-
καίου για το μέλλον. Ειδικότερα, μετά από την καθιέρωση
του τρίτου πακέτου εσωτερικής αγοράς της Ευρωπαϊκής
Ένωσης, αναμένονται τα αποτελέσματα της εφαρμογής
του και της ενσωμάτωσής του στα εθνικά δίκαια, δεδο-
μένης της αυξανόμενης κατανάλωσης ηλεκτρικού ρεύ-
ματος και της παράλληλης χρήσης ανανεώσιμων πηγών
ενέργειας σε μια φιλελεύθερη αγορά.
Μ’ αυτά τα δεδομένα, το παρόν εγχειρίδιο επιχειρεί να πα-
ρέχει τα απαραίτητα θεμέλια για την αντιμετώπιση των
ζητημάτων του δικαίου ενέργειας με απλό και περιεκτικό
τρόπο. Η συγγραφική ομάδα, υπό την επιμέλεια των κ.κ.
Schneider και Theobald, προσπαθεί να αναδείξει όλα τα
πιθανά ζητήματα του δικαίου ενέργειας και τον πιθανό
συνδυασμό τους με το δίκαιο ανταγωνισμού, περιβάλλο-
ντος αλλά και πολεοδομίας. Στο βιβλίο αυτό, εκτός της
ενδελεχούς ανάλυσης του αντίστοιχου γερμανικού δικαί-
ου, εκτίθενται και όλες οι απαραίτητες αρχές που ισχύουν
σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καταδεικνύοντας έμμεσα ότι το
δίκαιο της ενέργειας έχει σε μεγάλο βαθμό ευρωπαϊκές
καταβολές.
Αναλυτικότερα, το πρώτο κεφάλαιο αποτελεί εισαγωγή
στις βασικές αρχές του γερμανικού δικαίου ενέργειας
αλλά και του ευρωπαϊκού. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετά-
ζονται ειδικότερα ζητήματα των κανόνων της αγοράς,
που ισχύουν για τις επιχειρήσεις παροχής ενέργειας και
για την περίπτωση διάλυσής τους, καθώς και των νομο-
θετικών πλαισίων άσκησης εμπορικής δραστηριότητάς
τους σε γερμανικό και κοινοτικό επίπεδο. Το τρίτο κεφά-
λαιο πραγματεύεται το θέμα της οργάνωσης, σχεδιασμού
και άδειας λειτουργίας των εγκαταστάσεων παραγωγής
ενέργειας.
Στο τέταρτο κεφάλαιο, από τη μία πλευρά, αναλύονται
ζητήματα εκχώρησης εκμετάλλευσης δημοσίων δρόμων
και παροχής δουλείας διόδου, σύμφωνα με το αστικό και
δημόσιο γερμανικό δίκαιο, για την κάλυψη των αναγκών
τοποθέτησης των δικτύων σωληνώσεων και αγωγών και
λειτουργίας των επιχειρήσεων εκμετάλλευσης ενέργειας.
Από την άλλη πλευρά, καταγράφεται το νομοθετικό πλαί-
σιο, στην περίπτωση απαλλοτρίωσης ιδιωτικής περιουσί-
ας για την τοποθέτηση των εγκαταστάσεων παραγωγής
ενέργειας. Στο πέμπτο κεφάλαιο εξετάζεται διεξοδικά το
δίκαιο των συμβάσεων προμήθειας και παροχής ενέργει-
ας, με παράθεση όλων των πιθανών ρητρών που εμφανί-
ζονται σ’ αυτές. Επιπλέον, αναφέρεται το ζήτημα ελέγχου

των τιμών κοστολόγησης στην παροχή ενέργειας και οι
νέες μορφές εμπορίου και πιστοποίησης στο δίκαιο ενέρ-
γειας τόσο σε γερμανικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο,
καθώς επίσης το θέμα των νέων μορφών εμπορίου του
τομέα της ενέργειας, τα νέα πιστοποιητικά και η βασική
μορφή της σύμβασης παροχής ενέργειας.
Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα νομοθετικά εργα-
λεία, που ρυθμίζουν τη δημιουργία των εταιρικών δικτύ-
ων παροχής ενέργειας τόσο στο εθνικό γερμανικό δίκαιο
όσο και στο ευρωπαϊκό δίκαιο, με τις οδηγίες που θεσπί-
ζουν κοινούς κανόνες για την εσωτερική αγορά ηλεκτρι-
σμού και φυσικού αερίου. Επιπλέον, εξετάζονται όλες οι
πτυχές της νομοθετικής υποχρέωσης προσχώρησης και
συμβατικής διευθέτησης της χρήσης των δικτύων παρο-
χής ηλεκτρισμού και φυσικού αερίου. Στη συνέχεια του
έκτου κεφαλαίου, διερευνώνται τα ζητήματα τιμολογια-
κής πολιτικής και κοστολόγησης του δικτύου παροχής
ενέργειας.
Το έβδομο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στο ρόλο των
δημοσίων υπηρεσιών και διοικητικών διαδικασιών του
γερμανικού δικαίου στον τομέα της ενέργειας, καθώς και
στη νομική προστασία απέναντι στις αποφάσεις αυτών
των υπηρεσιών. Στο όγδοο κεφάλαιο γίνεται η σύνδεση
του δικαίου παροχής ενέργειας με το περιβάλλον και συ-
γκεκριμένα με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και την
εξοικονόμηση ενέργειας. Τέλος, στο τελευταίο κεφάλαιο
αναφέρονται διεξοδικά τα ζητήματα ρύθμισης του φό-
ρου κατανάλωσης ηλεκτρικού ρεύματος στο γερμανικό
δίκαιο.
Σε γενικές γραμμές, το παρόν εγχειρίδιο, με την τρίτη έκ-
δοσή του, παρουσιάζει όλες τις πτυχές του δυναμικού και
περίπλοκου νομοθετικού πλαισίου του δικαίου ενέργειας,
προσφέροντας απαραίτητες γνώσεις όχι μόνο σε δικηγό-
ρους αλλά και δημοσίους υπαλλήλους, επιχειρηματίες
και δικαστές. Η συγγραφική ομάδα κατορθώνει να προ-
σεγγίσει ζητήματα του δικαίου ενέργειας με περιεκτικό
και πρακτικό τρόπο.
Αγγελική Στεργιούλα
MICHAEL ROSENTHAL, STEFAN THOMAS, European
Merger Control, Beck - Hart, Portland, 2010, xix+700 σελ.
Ο έλεγχος των συγκεντρώσεων μεταξύ επιχειρήσεων
συνιστά μια από τις πιο σύνθετες πτυχές του δικαίου του
ανταγωνισμού. Η αυξανόμενη παραγωγή νομοθεσίας,
εγγράφων καθοδήγησης καθώς και αποφάσεων της Επι-
τροπής ή του Δικαστηρίου αποτελεί πρόκληση τόσο για
τον εφαρμοστή του δικαίου όσο και για το νομικό, και δη
δικηγόρο, που οφείλει να είναι σε εγρήγορση ενόψει των
συνεχών εξελίξεων. Το παρόν σύγγραμμα, προϊόν της πο-
λυετούς επαγγελματικής εμπειρίας του M. Rosenthal και
της ακαδημαϊκής οξυδέρκειας του Stefan Thomas, προ-
σφέρει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση του αντικειμένου,
240
Bιβλιοπαρουσιάσεις
εξεταζόμενη τόσο υπό το πρίσμα του δικαίου όσο και της
οικονομίας του ελέγχου των συγκεντρώσεων.
Στο εισαγωγικό μέρος του βιβλίου γίνεται μια σύντομη
αλλά κατατοπιστική αναφορά στους επιδιωκόμενους
στόχους και την ιστορική εξέλιξη της ευρωπαϊκής νομο-
θεσίας για τον έλεγχο των συγκεντρώσεων μεταξύ επιχει-
ρήσεων. Ακολουθεί αναφορά στο σχετικό νομικό πλαίσιο
που διέπει την ενωσιακή έννομη τάξη, ενώ δίνεται απά-
ντηση σε καίρια δικαιοδοτικά ερωτήματα μέσα από την
οριοθέτηση του διεθνούς πλαισίου εφαρμογής της εν
λόγω νομοθεσίας.
Στη συνέχεια, καταγράφονται τα βήματα που πρέπει να
ακολουθηθούν, προκειμένου να διαπιστωθεί η δικαιοδο-
σία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής έναντι των κρατών μελών
με σημείο αναφοράς τον Κανονισμό συγκεντρώσεων (ΕΚ)
139/2004. Αναλύονται βασικές έννοιες και όροι του Κα-
νονισμού με παράλληλη αναφορά σε αποφάσεις της Επι-
τροπής και στην κοινοτική-ενωσιακή νομολογία.
Εφόσον η Επιτροπή κατοχυρώσει τη δικαιοδοσία της, ότι
πρόκειται δηλαδή για συγκέντρωση με κοινοτική διάστα-
ση κατά τους ορισμούς του Κανονισμού συγκεντρώσεων,
καλείται να συνεχίσει με την ουσιαστική εξέταση της εκά-
στοτε αμφισβητούμενης συγκέντρωσης. Στο ίδιο μεθοδο-
λογικό μοτίβο, περιγράφονται ενδελεχώς και εκτενώς τα
στάδια για την ουσιαστική αξιολόγηση μιας συγκέντρω-
σης, ειδικότερα ο προσδιορισμός των σχετικών αγορών
και η εξέταση για τη διαπίστωση πιθανής σημαντικής πα-
ρακώλυσης του αποτελεσματικού ανταγωνισμού.
Ακολουθεί εκτενής ανάλυση των γενικών και ειδικών διορ-
θωτικών μέτρων, που δύναται να προτείνει η Επιτροπή στις
συμμετέχουσες επιχειρήσεις για τη συμβατότητα των υπό
κρίση συγκεντρώσεων με τους κοινοτικούς κανόνες του
ανταγωνισμού. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται οι διαδικα-
στικές λεπτομέρειες ελέγχου των συγκεντρώσεων που δι-
ενεργεί η Επιτροπή, συμπεριλαμβανομένων της κοινοποί-
ησης προς την Επιτροπή, των διαδικαστικών δικαιωμάτων
των συμμετεχουσών επιχειρήσεων καθώς και των τρίτων
μερών, των σταδίων εξέτασης και έρευνας της υπό κρίση
συγκέντρωσης και της επιβολής προστίμων ή χρηματικών
ποινών στα μη συμμορφούμενα μέρη. Τέλος, εξετάζεται ο
δικαστικός έλεγχος των αποφάσεων που εκδίδει η Επιτρο-
πή, με αναφορά στο νομικό έρεισμα και τη διαδικασία που
ακολουθείται για την προσβολή των πράξεων.
Στα παραρτήματα του βιβλίου, ο αναγνώστης θα βρει
συγκεντρωμένη και επικαιροποιημένη όλη τη σχετική με
τον έλεγχο των συγκεντρώσεων κοινοτική-ενωσιακή νο-
μοθεσία για παράλληλη αναφορά καθώς και λημματικό
ευρετήριο.
Πέραν της λεπτομερούς αποτύπωσης της υπάρχουσας
θεωρίας και νομολογίας, επιχειρείται μέσα από τη διεισ-
δυτική ματιά του συγγραφικού διδύμου η εξεύρεση λύ-
σεων σε νέα αλλά και άλυτα ζητήματα του δικαίου ελέγ-
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Bιβλιοπαρουσιάσεις
χου των συγκεντρώσεων. Πρόκειται για ένα σύγγραμμα,
που εκτός από το μεγάλο ακαδημαϊκό ενδιαφέρον που
παρουσιάζει, αποτελεί χρήσιμο και πρακτικό οδηγό, δι-
ανθισμένο με σχεδιαγράμματα και παραδείγματα, που
διευκολύνουν τη κατανόηση του σύνθετου αντικειμένου
του δικαίου ελέγχου των συγκεντρώσεων.
Χρυσούλα Μαυρομάτη
VICTORIA ASABA CHEGE, Multidimensional Discrimina-
tion in EU Law: Sex, Race and Ethnicity, Nomos, Baden-
Baden, 2011, 416 σελ.
Το εν λόγω έργο ολοκληρώθηκε ως διδακτορική διατρι-
βή της Victoria Asaba Chege και διερευνά το φαινόμενο
των πολυεπίπεδων διακρίσεων σε βάρος των γυναικών,
που βρίσκονται εντός την Ευρωπαϊκής Ένωσης, εξαιτίας
της φυλής, της εθνικότητας και του φύλου τους, παρέχει
δε μία κριτική ανάλυση στην προσπάθεια της κοινοτικής
νομοθεσίας να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις διακρί-
σεις αυτές. Η επιλογή του θέματος είναι στρατηγικής ση-
μασίας: οι πολυεπίπεδες διακρίσεις είναι ένα τρέχον θέμα
της κοινοτικής νομοθεσίας και πολιτικής περί ισότητας,
όπου οι συνδυασμοί φυλή/έθνος και φύλο/γένος παρα-
μένουν ζητήματα που χρήζουν περαιτέρω έρευνας στα
πλαίσια του ευρωπαϊκού νομοθετικού διαλόγου.
Σκοπός του έργου αυτού είναι να συνεισφέρει τόσο σε
θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο στην εξέλιξη
και ανάπτυξη του κοινοτικού νομοθετικού πλαισίου περί
ισότητας, εστιάζοντας στην έννοια των πολυεπίπεδων
διακρίσεων. Υιοθετώντας καινούργια εργαλεία ισότητας,
σχετικά μεγάλο μέρος της έρευνας αφιερώνεται στην
ανάλυση ξεχωριστών πεδίων διακρίσεων σε βάρος των
γυναικών λόγω φυλής, εθνικότητας και φύλου.
Η ύλη του έργου διακρίνεται σε έξι βασικά μέρη. Στο
πρώτο μέρος αναπτύσσεται το εννοιολογικό πλαίσιο των
ΕΕΕυρΔ 2:2013
πολυεπίπεδων διακρίσεων, έτσι ώστε να αποτελέσει το
φόντο εργασίας στη συζήτηση που ακολουθεί για την
αντιμετώπιση των εν λόγω διακρίσεων από τον κοινοτικό
νομοθέτη κατά τη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής νομοθε-
σίας περί ισότητας.
Το δεύτερο μέρος αποτελεί μία ανάλυση της κοινωνικοοι-
κονομικής κατάστασης των εθνοτικών μειονοτήτων των
γυναικών στη Ευρωπαϊκή Ένωση. Στόχος της συγγραφέ-
ως είναι να τονίσει τη σημασία του εν λόγω ζητήματος
και να υπογραμμίσει την ανάγκη για μία προσέγγιση του
προβλήματος από τη σκοπιά της νομοθετικής και κοινω-
νικής πολιτικής της Ένωσης.
Στο τρίτο, τέταρτο και πέμπτο μέρος επιχειρείται μία αξι-
ολόγηση των πλεονεκτημάτων και των αδυναμιών του
υπάρχοντος κοινοτικού νομοθετικού πλαισίου για την
καταπολέμηση των πολυεπίπεδων διακρίσεων και, ιδι-
αιτέρως, των φυλετικών διακρίσεων εντός της ΕΕ. Ειδική
αναφορά γίνεται στο πλαίσιο των εν λόγω διακρίσεων
στο Ηνωμένο Βασίλειο και στη Γερμανία.
Στο έκτο και τελευταίο μέρος του έργου αναπτύσσονται
οι τρόποι, με τους οποίους το κοινοτικό νομοθετικό πλαί-
σιο για την ίση μεταχείριση των ανθρώπων θα μπορούσε
να επεκταθεί και να ενισχυθεί, προκειμένου να παρέχει
προστασία και κατά των πολυεπίπεδων διακρίσεων.
Η δυναμική του βιβλίου έγκειται περισσότερο στη συ-
γκριτική και διεπιστημονική προσέγγιση που προσφέρει.
Επίσης, το έργο αυτό παρουσιάζει ενδιαφέρον από τη
σκοπιά του εργατικού δικαίου και των ανθρωπίνων δικαι-
ωμάτων και θα μπορούσε να αποτελέσει λαμπρό εργα-
λείο για τους ευρωπαϊκούς φορείς και τους μη κυβερνητι-
κούς οργανισμούς που δραστηριοποιούνται στον τομέα
των διακρίσεων.
Δέσποινα Τσακίρη
241
 Β Ι ΒΛ ΙΟΓ ΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣ Η

ΙΙ. Το δίκαιο ΕΕ στα ελληνόγλωσσα νομικά περιοδικά: Α’ Εξάμηνο 2013

Επιμ.: Σοφία Σώμη

Τα περιοδικά που αποδελτιώθηκαν είναι:

Αρμενόπουλος (Αρμ)
Δελτίο Φορολογικής Νομοθεσίας (ΔΦΝ)
Δίκαιο Επιχειρήσεων και Εταιριών (ΔΕΕ)
Δίκαιο Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης & Επικοινωνίας (ΔιΜΕΕ)
Διοικητική Δίκη (ΔιΔικ)
Ελληνική Δικαιοσύνη (ΕλλΔνη)
Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου (ΕΕΕυρΔ)
Ενέργεια και Δίκαιο (Ενέργεια & Δίκαιο)
Επιθεώρηση Εμπορικού Δικαίου (ΕΕμπΔ)
Επιθεώρηση Ναυτιλιακού Δικαίου (ΕΝΔ)
Επιθεώρησις Δημοσίου Δικαίου και Διοικητικού Δικαίου (ΕΔΔΔΔ)
Επιθεώρησις Δικαίου Κοινωνικής Ασφαλίσεως (ΕΔΚΑ)
Επιθεώρησις Εργατικού Δικαίου (ΕΕργΔ)
Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου (ΕπισκΕΔ)
Εφαρμογές Αστικού Δικαίου (ΕφΑΔ)
Εφημερίδα Διοικητικού Δικαίου (ΕφημΔΔ)
Θεωρία και Πράξη Διοικητικού Δικαίου (ΘΠΔΔ)
Νομικό Βήμα (ΝοΒ)
Περιβάλλον και Δίκαιο (ΠερΔικ)
Ποινική Δικαιοσύνη (ΠοινΔικ)
Χρηματοπιστωτικό Δίκαιο (ΧρηΔικ)

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
ΦΕΦΕΣ Μ., Το νέο νομικό καθεστώς των αγροτικών συνε-
ταιρισμών: κριτική ανάγνωση, ΔΕΕ 3/2013, σ. 232
ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ
ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ Α. / ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ Γ., Η ικανοποίηση του ενδι-
αφέροντος του φίλαθλου κοινού για ειδησεογραφική τη-
λεοπτική μετάδοση στιγμιότυπων από ποδοσφαιρικούς
αγώνες, ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 6
ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ
ΠΡΟΣΟΝΤΩΝ
ΚΑΪΔΑΤΖΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
1392/2012. Εκπαίδευση ιατρών για την απόκτηση ιατρι-
κής ειδικότητας, Αρμ 12/2012, σ. 1963
ΚΟΚΟΤΑ Β., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
3900/2012. Αναγνώριση επαγγελματικών προσόντων
ασκούμενων δικηγόρων, ΘΠΔΔ 1/2013, σ. 80
ΜΙΧΟΠΟΥΛΟΥ Κ., Η Οδηγία 2005/36/ΕΚ περί αναγνώρι-
σης επαγγελματικών προσόντων και η προσαρμογή της
στην Ελληνική Έννομη Τάξη, ΘΠΔΔ 3-4/2013, σ. 343
ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ
ΑΛΑΓΙΑΛΟΓΛΟΥ Ε., Παρατηρήσεις στην απόφαση του
ΜΠλημΣάμου 634/2012. Προστασία ιδιωτικής ζωής –
Προσωπικά δεδομένα, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ. 122
ΑΝΘΥΜΙΔΗΣ Π., Η τυπολατρική προσέγγιση των κανό-
νων δικαίου, ως εμπόδιο του δικαιώματος πρόσβασης σε
δικαστήριο, ΘΠΔΔ 5/2013, σ. 398
ΒΑΣΙΛΑΚΑΚΗΣ Ε., Επιβολή προστίμου για θαλάσσια ρύ-
πανση, όταν ακολουθεί αθωωτική απόφαση – αρχή ne
bis in idem (εφαρμογή άρθρων 5 παρ. 2 του Κώδικα Διοι-
κητικής Δικονομίας, 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ και 4 παρ. 1 του 7ου
Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ) (γνωμ.), Αρμ 4/2013, σ. 869
ΓΑΒΑΛΑΣ Ν., Το Μνημόνιο μεταξύ σφύρας και άκμονος:
από το ΣτΕ στο Ε.Δ.Δ.Α., ΕΕργΔ 12/2013, σ. 756
ΓΑΒΑΛΑΣ Ν., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της 16.09.2010
στην υπόθεση C-149/10, Χατζή. Η προστασία της μητρό-
τητας ως ανθρώπινο δικαίωμα, ΕΕργΔ 4/2013, σ. 214
ΓΑΒΑΛΑΣ Ν., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της 11.11.2010
στην υπόθεση C-232/09, Danosa. Η προστασία της μη-
τρότητας ως ανθρώπινο δικαίωμα, ΕΕργΔ 4/2013, σ. 209
ΓΙΑΚΟΥΜΗΣ Δ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕ-
φΑθ 1419/2012. Δικαίωμα ιδιοκτησίας, ΘΠΔΔ 3-4/2013,
σ. 319
ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Η., Παρατηρήσεις στην απόφαση του
ΕΔΔΑ της 12.09.2012 στην υπόθεση Nada κατά Ελβετί-
ας. Δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής
ζωής, ΕΕΕυρΔ 4/2012, σ. 447
244
ΙΙ. Το δίκαιο ΕΕ στα ελληνόγλωσσα νομικά περιοδικά:
ΔΗΜΗΤΡΑΙΝΑΣ Γ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του
ΜΠλημΘεσ 27359/2012. Δίκαιη δίκη – Υπερασπιστικά δι-
καιώματα κατηγορουμένου, ΠοινΔικ 1/2013, σ. 24
ΔΟΥΛΗ Μ., Στάθμιση και θεσμική εφαρμογή των συνταγ-
ματικών δικαιωμάτων: ζητήματα της θεωρίας και εφαρ-
μογής των Συνταγματικών Δικαιωμάτων με αφορμή την
υπόθεση Lautsi κ.λπ. κατά Ιταλίας (ΕΔΑΔ), ΕΔΔΔΔ 2/2013,
σ. 310
ΚΑΪΔΑΤΖΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ Ολ
4202/2012. Ελευθερία της θρησκευτικής λατρείας, Αρμ
4/2013, σ. 812
ΚΑΪΔΑΤΖΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
178/2013. Αντίρρηση συνείδησης και μεταβολή θρη-
σκευτικών πεποιθήσεων, Αρμ 6/2013, σ. 1151
ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Ε., Καινοτομίες στο δικονομικό
σύστημα του Ελεγκτικού Συνεδρίου: σκέψεις και προτά-
σεις, ΘΠΔΔ 6/2013, σ. 481
ΚΑΡΑΤΖΑ Σ., Η σημασία της ταχείας και ορθής δίκης και
τα κριτήρια του ευλόγου χρόνου αυτής με βάση την Ευ-
ρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου: το
ελληνικό συστημικό πρόβλημα, ΘΠΔΔ 3-4/2013, σ. 331
ΚΑΡΔΙΜΗ Θ., Κριτική ανάλυση της κατ’ άρθρο 525 παρ.
1 αρ. 5 επανάληψης της ποινικής διαδικασίας συνεπεία
απόφασης του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων
του Ανθρώπου που να διαπιστώνει παραβίαση ενός συμ-
βατικά κατοχυρωμένου δικαιώματος, ΠοινΔικ 5/2013, σ.
445
ΚΑΤΣΟΓΙΑΝΝΟΥ Μ., Το δικαίωμα ενημερώσεως του
συλληφθέντος περί των λόγων συλλήψεώς του κατά το
άρθρο 5 παρ. 2 ΕΣΔΑ: διάλογος του ελληνικού ποινικού
δικονομικού δικαίου με την «ευρωπαϊκή δημόσια τάξη
Δικαιωμάτων του Ανθρώπου», ΠοινΔικ 3/2013, σ. 275
ΚΡΙΠΠΑΣ Γ., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕφΧ 115/2012.
Απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών, ΕΔΔΔΔ
1/2013, σ. 238
ΚΡΙΠΠΑΣ Γ., Σχόλιο στην απόφαση του ΕΔΔΑ της
10.01.2013 στην υπόθεση Ashby Donald και άλλοι κατά
Γαλλίας. Προστασία πνευματικής ιδιοκτησίας, ΕΔΔΔΔ
1/2013, σ. 277
ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ Ι., Παρατηρήσεις στην απόφαση του
ΔΕφΧαν 115/2012. Ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης,
Αρμ 2/2013, σ. 361
ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ Ι., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
2813/2012. Πολλαπλά τέλη λαθρεμπορίας – 7ο Πρωτό-
κολλο ΕΣΔΑ, Αρμ 3/2013, σ. 551
ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ Κ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΕΔΔΑ
της 19.02.2013 στην υπόθεση Χ και λοιπών κατά Αυστρί-
ας. Απαγόρευση διακρίσεων βάσει σεξουαλικών προτι-
μήσεων, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ. 117
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Α’ Εξάμηνο 2013
ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Π., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕφΧ
115/2012. Απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών,
ΝοΒ 2/2013, σ. 502
ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ Π., Συμβατότητα με την ΕΣΔΑ των
περιορισμών του δικηγορικού απορρήτου από τη νομο-
θεσία για την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων
από παράνομες δραστηριότητες: η σχέση μεταξύ ΕΔΔΑ
και ΔΕΕ αναφορικά με την προστασία των θεμελιωδών
δικαιωμάτων – η απόφαση του ΕΔΔΑ στην υπόθεση Mi-
chaud κατά Γαλλίας, ΔΕΕ 3/2013, σ. 222
ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Δ., Σημείωμα στην απόφαση του
ΕΔΔΑ της 19.02.2013 στην υπόθεση Neij and Sunde Kol-
misoppi v. Sweden. Ελευθερία της έκφρασης και πνευμα-
τική ιδιοκτησία, ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 101
ΠΙΚΡΑΜΕΝΟΣ Μ., Η σχέση πειθαρχικής και ποινικής δίκης
εν όψει του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ, ΕφημΔΔ 2/2013, σ. 250
ΠΡΟΥΣΑΝΙΔΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
1361/2013. Εγγυήσεις δίκαιης δίκης, ΘΠΔΔ 5/2013, σ.
425
ΣΤΑΪΚΟΥ Β / ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Ε.-Α., Η εξέλιξη της νομολο-
γίας και η στάση της θεωρίας σχετικά με το ζήτημα της
συμφωνίας με το Σύνταγμα και την ΕΣΔΑ της διετούς πα-
ραγραφής των αξιώσεων των υπαλλήλων του Δημοσίου,
σύμφωνα με το άρθρο 90 § 3 ν. 2362/1995, ΔιΔικ 2/2013,
σ. 300
ΣΤΕΡΓΙΟΥ Α., Οι περικοπές των συντάξεων υπό το πρίσμα
του άρθρου 1 του Π.Π.Π. της ΕΣΔΑ, ΕΔΚΑ 1/2013, σ. 23
ΣΥΝΟΔΙΝΟΣ Χ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΕΔΔΑ
της 31.07.2012 στην υπόθεση Mahmundi και λοιποί κατά
Ελλάδας. Κράτηση παράνομων μεταναστών υπό απαρά-
δεκτες συνθήκες, ΕλλΔνη 1/2013, σ. 281
ΤΖΙΟΛΑ Δ., Η συνδυαστική προσέγγιση των άρθρων 2(1)
και 28(1) της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού
1989, ΕΕΕυρΔ 4/2012, σ. 363
ΧΕΙΡΔΑΡΗΣ Β., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΕΔΔΑ
της 17.01.2012 στην υπόθεση Τσιτσιρίγκος κατά Ελλάδας.
Προσωρινή κράτηση, ΝοΒ 1/2013, σ. 241
ΧΙΩΛΟΣ Κ., Η προστασία της περιουσίας κατά την Ε.Σ.Δ.Α.,
ΕΔΔΔΔ 1/2013, σ. 54
ΧΟΡΟΜΙΔΗΣ Κ., Η ΟλΑΠ 14/2011 και ο κρίσιμος χρόνος
προσδιορισμού της οριστικής αποζημίωσης. Η συντέλε-
ση της απαλλοτρίωσης και η πλήρης αποζημίωση. Η έν-
νοια της διάταξης του άρθρου 17§2 εδ. γ’ Σ (2001). Το άρ-
θρο 1§1 του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου (ΠΠΠρ)
της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου
(ΕΣΔΑ). Ορθότερη η προγενέστερή της ΟλΑΠ 1109/81.
Νομολογία, ΝοΒ 4/2013, σ. 1086
ΧΟΡΟΜΙΔΗΣ Κ., Η ρυμοτομική αποζημίωση της ιδιοκτη-
σίας κληρονόμων Γ.Γ.: γνωμοδότηση, ΝοΒ 1/2013, σ. 307
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ
ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Χ., Σημείωμα στην απόφαση του
ΕφΑθ 4304/2012. Αθέμιτος ανταγωνισμός – Σήμα, ΔΕΕ
2/2013, σ. 131
ΒΕΓΕΝΑ Ε., Σημείωμα στην απόφαση του ΕφΑθ 5316/2012.
Αθέμιτος ανταγωνισμός – Προστασία διακριτικού γνωρί-
σματος εκδοτικού οίκου, ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 64
ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Λ., Δικαίωμα του δημιουργού και θεμελιώ-
δεις ενωσιακές ελευθερίες: σκέψεις με αφορμή την από-
φαση “Football Association Premier League Ltd και λοιποί
κατά QC Leisure και λοιπών (C-403/2008) και Karen Mur-
phy κατά Media Protection Services Ltd (C-429/2008)”
(“FAPL and others”), ΔΕΕ 6/2013, σ. 569
ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Λ., Παράλληλες εισαγωγές φαρμακευτικών
προϊόντων για ανθρώπινη χρήση και Δίκαιο της Ευρωπα-
ϊκής Ένωσης: φαρμακευτικό δίκαιο, δίκαιο βιομηχανικής
ιδιοκτησίας (σήμα – ευρεσιτεχνία), δίκαιο ελεύθερου
ανταγωνισμού, ΕπισκΕΔ 4/2012, σ. 807
ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Λ., Παράλληλο εμπόριο φαρμάκων και δί-
καιο ελεύθερου ανταγωνισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης,
ΕπισκΕΔ 4/2012, σ. 1025
ΚΙΑΝΤΟΣ Β., Θέματα του ελεύθερου ανταγωνισμού, Επι-
σκΕΔ 4/2012, σ. 833
ΣΟΥΡΛΙΓΚΑΣ Γ., Η ρύθμιση των αγορών ενέργειας στο ευ-
ρωπαϊκό δίκαιο ανταγωνισμού, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ. 5
ΣΟΥΦΛΕΡΟΣ Η., Σημείωμα στην απόφαση του ΔΕφΑθ
2498/2010. Ελεύθερος ανταγωνισμός, ΔΕΕ 1/2013, σ. 53
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
07.02.2013 στην υπόθεση C-68/12, Slovenská sporiteľňa.
Έννοια του όρου “σύμπραξη” – Συμφωνία συναφθείσα
μεταξύ διαφόρων τραπεζών, Αρμ 4/2013, σ. 837
ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
ΛΕΝΤΖΗΣ Δ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΕφΚαλαμ
16/2012. Αναγκαστική απαλλοτρίωση
ΧΟΡΟΜΙΔΗΣ Κ., Η αυτοδίκαιη ανάκληση της απαλλοτρί-
ωσης (γνωμ.), Αρμ 3/2013, σ. 677
ΧΟΡΟΜΙΔΗΣ Κ., Η ΟλΑΠ 14/2011 και ο κρίσιμος χρόνος
προσδιορισμού της οριστικής αποζημίωσης. Η συντέλε-
ση της απαλλοτρίωσης και η πλήρης αποζημίωση. Η έν-
νοια της διάταξης του άρθρου 17§2 εδ. γ’ Σ (2001). Το άρ-
θρο 1§1 του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου (ΠΠΠρ)
της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου
(ΕΣΔΑ). Ορθότερη η προγενέστερή της ΟλΑΠ 1109/81.
Νομολογία, ΝοΒ 4/2013, σ. 1086
ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΙΣ ΠΟΙ-
ΝΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ
245

ΚΟΥΡΚΟΥΤΗ Χ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ
της 26.02.2013 στην υπόθεση C-399/11, Melloni. Ευρω-
παϊκό ένταλμα σύλληψης και θεμελιώδη δικαιώματα του
εκζητουμένου, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ. 90
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
29.01.2013 στην υπόθεση C-396/11, Radu. Αστυνομική
και δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις, Αρμ
4/2013, σ. 857
ΑΣΥΛΟ
ΑΡΓΑΛΙΑΣ Π., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
06.11.2012 στην υπόθεση C-245/11, K. Χορήγηση ασύ-
λου, ΕΕΕυρΔ 4/2012, σ. 427
ΚΕΡΑΣΙΩΤΗΣ Β., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
212/2013. Αιτήσεις ασύλου, ΘΠΔΔ 3-4/2013, σ. 253
ΝΙΚΟΛΑΟΥ Ε., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
19.12.2012 στην υπόθεση C-364/11, Abed El Karem El Kott
κ.λπ. Άσυλο και μετανάστευση, ΕΕΕυρΔ 4/2012, σ. 430
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
19.12.2012 στην υπόθεση C-364/11, Abed El Karem El
Kott κ.λπ. Άσυλο και μετανάστευση, Αρμ3/2013, σ. 589
ΧΟΤΟΥΡΑΣ Δ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
06.11.2012 στην υπόθεση C-245/11, K. Χορήγηση ασύ-
λου, ΘΠΔΔ 3-4/2013, σ. 352
ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
ΓΙΑΝΝΙΜΠΑΣ Σ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΑΠ
504/2012. Ασφάλιση αστικής ευθύνης από ατυχήματα
αυτοκινήτων και από ατυχήματα κατά τη λειτουργία μη-
χανήματος, ΕΕμπΔ 1/2013, σ. 106
ΡΟΚΑΣ Ι., Περιορισμοί των παροχών του επικουρικού κε-
φαλαίου του κ.ν. 489/76 και ιδιαίτερα αυτών που επέφερε
ο ν. 4092/2012 και οι δεσμεύσεις του νομοθέτη από το
διεθνές και ενωσιακό δίκαιο, ΕΕμπΔ 1/2013, σ. 1
ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ
ΓΚΟΡΤΣΟΣ Χ. / ΛΙΒΑΔΑ Χ., Τρέχουσες εξελίξεις στο ευρω-
παϊκό επίπεδο, ΧρηΔικ 1/2013, σ. 78
ΠΑΝΑΓΙΩΤΙΔΟΥ Ε., Οι εξελίξεις στην ΕΕ: επικαιρότητα ΕΕ,
ΕΕΕυρΔ 4/2012, σ. 371
ΠΑΝΑΓΙΩΤΙΔΟΥ Ε., Οι εξελίξεις στην ΕΕ: επικαιρότητα ΕΕ,
ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ. 34
ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΡΓΑ – ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ – ΔΙΑΓΩΝΙΣ-
ΜΟΙ
ΒΕΝΕΤΣΑΝΑΚΗ Ε., Η Ενιαία Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσί-
ων Συμβάσεων (ΕΑΑΔΗΣΥ): πανάκεια της παθογένειας
246
ΙΙ. Το δίκαιο ΕΕ στα ελληνόγλωσσα νομικά περιοδικά:
της Δημόσιας Διοίκησης ή αναγκαιότητα των καιρών;,
ΕφημΔΔ 2/2013, σ. 232
ΓΚΡΑΤΖΙΟΥ Κ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
15.03.2012 στην υπόθεση C-574/10, Επιτροπή/Γερμανία.
Ανεπίτρεπτη κατάτμηση δημόσιας σύμβασης παροχής
υπηρεσιών, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ. 76
ΔΕΤΣΑΡΙΔΗΣ Χ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ Ολ
136/2013. Καταβολή ολόκληρου του ποσού του παραβό-
λου έως και την πρώτη συζήτηση, ΔιΔικ 3/2013, σ. 843
ΗΛΙΑΔΟΥ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ ΕΑ
737/2012. Συνταγματικότητα παραβόλου στις εκκρεμείς
δίκες, ΘΠΔΔ 1/2013, σ. 73
ΗΛΙΑΔΟΥ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ Ολ
136/2013. Καταβολή ολόκληρου του ποσού του παρα-
βόλου έως και την πρώτη συζήτηση, ΘΠΔΔ 3-4/2013, σ.
296
ΚΑΦΤΑΝΗ Κ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ Ολ
876/2013. Ενδικοφανής διαδικασία στα Δημόσια Έργα,
ΔιΔικ 3/2013, σ. 745
ΚΥΒΕΛΟΣ Σ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ Ολ
876/2013. Ενδικοφανής διαδικασία στα Δημόσια Έργα,
ΘΠΔΔ 3-4/2013, σ. 258
ΜΗΤΚΙΔΗΣ Χ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
1844/2013. Έννομο συμφέρον κοινοπραξίας, ΘΠΔΔ
6/2013, σ. 572
ΜΗΤΣΙΟΥ Ε., Σχόλιο στην απόφαση του ΣτΕ ΕΑ 386/2012.
Υποχρεωτική η θεώρηση του γνησίου της υπογραφής σε
δηλώσεις που υποβάλλονται σε διαγωνισμούς δημοσίων
συμβάσεων, ΕφημΔΔ 1/2013, σ. 10
ΠΡΕΒΕΔΟΥΡΟΥ Ε., Η έννοια του «αποκλεισμού από δημό-
σιους διαγωνισμούς» κατά τις διατάξεις του άρθρου 68
παρ. 6 του Ν 3863/2010 (γνωμ.), ΘΠΔΔ 5/2013, σ. 385
ΣΑΜΠΑΝΗΣ Γ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
07.06.2012 στην υπόθεση C-615/10, Insinööritoimisto
InsTiimi. Δημόσιες συμβάσεις στον τομέα της άμυνας,
ΘΠΔΔ 5/2013, σ. 468
ΣΑΡΤΖΕΤΑΚΗ Π.-Α., Συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού
τομέα: εξελίξεις και προοπτικές, ΕλλΔνη 2/2013, σ. 384
ΤΣΙΡΩΝΑΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ ΕΑ
141-142/2012. Διάκριση συμβάσεων ΣΔΙΤ σε συμβάσεις
«ανάθεσης» και σε συμβάσεις «παραχώρησης», ΔιΔικ
1/2013, σ. 248
ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ – ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ Δ., Η δημοσιότητα των ατομικών δι-
οικητικών πράξεων και το Διαδίκτυο, ΘΠΔΔ 1/2013, σ. 10
ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ Κ., Οι εξελίξεις στην ΕΕ: e-πίκαιρα νομικής
πληροφορικής, ΕΕΕυρΔ 4/2012, σ. 383
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Α’ Εξάμηνο 2013
ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ Κ., Οι εξελίξεις στην ΕΕ: e-πίκαιρα νομικής
πληροφορικής, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ. 45
ΛΙΝΑΡΙΤΗΣ Ι., Ζητήματα ενωσιακού και τραπεζικού δικαί-
ου από τη ρύθμιση της ηλεκτρονικής αγοράς τυχερών
παιγνίων, ΔΕΕ 1/2013, σ. 12
ΤΑΣΣΗΣ Σ., Η ιδιωτικότητα ωs πεδίο εμπορικής διαμάχης
ΕΕ και ΗΠΑ, ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 46
ΔΙΑΙΤΗΣΙΑ
ΠΑΡΑΘΥΡΑ Ε., Το ένδικο βοήθημα της αντιαγωγικής δια-
ταγής (anti-suit injunction), ΕφΑΔ 3/2013, σ. 207
ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪ-
ΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ
ΤΑΓΑΡΑΣ Χ., Το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο ως εργαλείο επί-
λυσης υπαλληλικών διαφορών από το Δικαστήριο Δη-
μόσιας Διοίκησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΔΔ), ΔιΔικ
2/2013, σ. 289
ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ – ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ
ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ
ΜΑΜΟΥΝΑ Ε.-Μ., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της
19.12.2012 στην υπόθεση C-363/11, Επίτροπος του Ελε-
γκτικού Συνεδρίου. Έννοια του εθνικού δικαστηρίου, ΝοΒ
1/2013, σ. 264
ΜΠΑΛΤΑ Ε., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της 19.12.2012
στην υπόθεση C-363/11, Επίτροπος του Ελεγκτικού Συνε-
δρίου. Έννοια του εθνικού δικαστηρίου, ΕφημΔΔ 1/2013,
σ. 20
ΤΑΚΗΣ Α., Η δυνατότητα του Ελεγκτικού Συνεδρίου να
υποβάλλει προδικαστικό ερώτημα και η έννοια του «Δι-
καστηρίου Κράτους Μέλους» κατά το άρθρο 267 ΣΛΕΕ,
Αρμ 1/2013, σ. 185
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
16.10.2012 στην υπόθεση C-364/10, Ουγγαρία/Σλοβακία.
Παράβαση κράτους μέλους – Ιθαγένεια της Ένωσης, Αρμ
12/2012, σ. 1977
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
19.12.2012 στην υπόθεση C-363/11, Επίτροπος του Ελε-
γκτικού Συνεδρίου. Έννοια του εθνικού δικαστηρίου, Αρμ
3/2013, σ. 594
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
15.01.2013 στην υπόθεση C-416/10, Križan κ.λπ. Άρ-
θρο 267 ΣΛΕΕ - Αναίρεση δικαστικής αποφάσεως, Αρμ
4/2013, σ. 850
ΤΖΕΔΑΚΗ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
19.12.2012 στην υπόθεση C-363/11, Επίτροπος του Ελε-
γκτικού Συνεδρίου. Η έννοια του «δικαστηρίου κράτους
μέλους» κατά το άρθρο 267 ΣΛΕΕ, ΕΕΕυρΔ 4/2012, σ. 422
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ Δ., Η δημοσιότητα των ατομικών δι-
οικητικών πράξεων και το Διαδίκτυο, ΘΠΔΔ 1/2013, σ. 10
ΚΑΤΣΙΓΙΑΝΝΗΣ Φ., Παράγοντες οικοδόμησης επίκαιρης
απονομής διοικητικής δικαιοσύνης, ΘΠΔΔ 5/2013, σ. 393
ΚΥΒΕΛΟΣ Σ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ Ολ
876/2013. Ενδικοφανής διαδικασία, ΘΠΔΔ 3-4/2013, σ.
258
ΜΙΧΑ Ε., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ 1/2013.
Δίκαιη ικανοποίηση λόγω υπέρβασης εύλογης διάρκειας
διοικητικής δίκης, ΘΠΔΔ 1/2013, σ. 70
ΜΟΥΣΤΑΚΑΣ Μ., Το δικαίωμα πρόσβασης στη διοικητική
δικαιοσύνη: οι αμφιταλαντεύσεις της πιο πρόσφατης νο-
μολογίας του ΣτΕ, καθώς και η σοβαρή συρρίκνωση ενός
θεμελιώδους δικαιώματος υπό την οπτική των δαπανη-
μάτων της διοικητικής δίκης, ΕφημΔΔ 1/2013, σ. 34
ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ Δ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
4467/2012. Αίτηση για δίκαιη ικανοποίηση λόγω υπέρβα-
σης της εύλογης διάρκειας της διοικητικής δίκης, ΕΕΕυρΔ
4/2012, σ. 453
ΠΡΕΒΕΔΟΥΡΟΥ Ε., Οι ενδικοφανείς προσφυγές ως μέσον
επιτάχυνσης της διοικητικής δίκης, ΘΠΔΔ 3-4/2013, σ. 193
ΣΑΒΒΑΪΔΟΥ Κ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
4467/2012. Δίκαιη ικανοποίηση λόγω υπέρβασης εύλο-
γης διάρκειας διοικητικής δίκης, ΔιΔικ 1/2013, σ. 216
ΣΤΑΪΚΟΥ Β / ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Ε.-Α., Η εξέλιξη της νομολο-
γίας και η στάση της θεωρίας σχετικά με το ζήτημα της
συμφωνίας με το Σύνταγμα και την ΕΣΔΑ της διετούς πα-
ραγραφής των αξιώσεων των υπαλλήλων του Δημοσίου,
σύμφωνα με το άρθρο 90 § 3 ν. 2362/1995, ΔιΔικ 2/2013,
σ. 300
ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ Ι., Συμβολή στη συζήτηση για μια νέα αρχι-
τεκτονική στη διοικητική δικαιοσύνη, ΔιΔικ 1/2013, σ. 1
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
ΓΕΡΑΠΕΤΡΙΤΗΣ Γ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
Ολ 691/2013. Προϋποθέσεις ίδρυσης και λειτουργίας
Κολλεγίων, ΘΠΔΔ 2/2013, σ. 128
ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΩΝ
ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Λ., Παράλληλες εισαγωγές και ενωσιακό
δίκαιο περί φαρμακευτικών προϊόντων, Αρμ 2/2013, σ.
234
ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Λ., Παράλληλες εισαγωγές φαρμακευτικών
προϊόντων για ανθρώπινη χρήση και Δίκαιο της Ευρωπα-
ϊκής Ένωσης: φαρμακευτικό δίκαιο, δίκαιο βιομηχανικής
ιδιοκτησίας (σήμα – ευρεσιτεχνία), δίκαιο ελεύθερου
ανταγωνισμού, ΕπισκΕΔ 4/2012, σ. 807
247

ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Λ., Παράλληλο εμπόριο φαρμάκων και δί-
καιο ελεύθερου ανταγωνισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης,
ΕπισκΕΔ 4/2012, σ. 1025
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
12.07.2012 στην υπόθεση C-171/11, Fra.bo. Ελεύθερη κυ-
κλοφορία των εμπορευμάτων, Αρμ 12/2012, σ. 1982
ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
16.04.2013 στην υπόθεση C-202/11, Las. Ελεύθερη κυ-
κλοφορία εργαζομένων, Αρμ 6/2013, σ. 1203
ΤΣΟΤΣΟΡΟΥ Θ., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της
12.06.2012 στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις C-611/10
και C-612/10, Hudzinski και Wawrzyniak. Κοινωνική ασφά-
λιση των διακινούμενων εργαζομένων, ΕΔΚΑ 2/2013, σ.
276
ΤΣΟΤΣΟΡΟΥ Θ., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της
19.07.2012 στην υπόθεση C-522/10, Reichel-Albert. Κοι-
νωνική ασφάλιση των διακινούμενων εργαζομένων,
ΕΔΚΑ 1/2013, σ. 170
ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΠΡΟΣΩΠΩΝ
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
04.10.2012 στην υπόθεση C-249/11, Byankov. Δικαίωμα
των πολιτών της Ένωσης και των μελών των οικογενειών
τους να κυκλοφορούν και να διαμένουν ελεύθερα στο
έδαφος των κρατών μελών, Αρμ 2/2013, σ. 404
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
16.10.2012 στην υπόθεση C-364/10, Ουγγαρία/Σλοβακία.
Παράβαση κράτους μέλους – Ιθαγένεια της Ένωσης, Αρμ
12/2012, σ. 1977
ΤΖΕΔΑΚΗ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
22.05.2012 στην υπόθεση C-348/09, I. Ελεύθερη κυκλο-
φορία προσώπων, Αρμ 1/2013, σ. 165
ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ
ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΡΑΣ Γ., Σημείωμα στην απόφαση του ΔΕΕ
της 22.01.2013 στην υπόθεση C-283/11, Sky Österreich.
Παροχή υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων, ΔιΜΕΕ
1/2013, σ. 134
ΑΡΓΑΛΙΑΣ Π., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
24.01.2013 στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις C-186/11 και
C-209/11, Stanleybet International κ.λπ. και Sportingbet.
Αποκλειστικό δικαίωμα διαχείρισης, λειτουργίας και ορ-
γάνωση τυχερών παιγνίων του ΟΠΑΠ, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ.
74
ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Λ., Δικαίωμα του δημιουργού και θεμελιώ-
δεις ενωσιακές ελευθερίες: σκέψεις με αφορμή την από-
φαση “Football Association Premier League Ltd και λοιποί
248
ΙΙ. Το δίκαιο ΕΕ στα ελληνόγλωσσα νομικά περιοδικά:
κατά QC Leisure και λοιπών (C-403/2008) και Karen Mur-
phy κατά Media Protection Services Ltd (C-429/2008)”
(“FAPL and others”), ΔΕΕ 6/2013, σ. 569
ΔΕΤΣΑΡΙΔΗΣ Χ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ
της 16.02.2012 στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις C-72/10
και C-77/10, Costa και Cifone. Τυχερά παίγνια, ΔιΔικ
2/2013, σ. 569
ΛΙΝΑΡΙΤΗΣ Ι., Ζητήματα ενωσιακού και τραπεζικού δικαί-
ου από τη ρύθμιση της ηλεκτρονικής αγοράς τυχερών
παιγνίων, ΔΕΕ 1/2013, σ. 12
ΜΑΡΙΝΟΣ Μ.-Θ., Σημείωμα στην απόφαση του ΜΠρΠειρ
520/2013. Αναμετάδοση στιγμιότυπων από διοργανώ-
σεις μεγάλου ενδιαφέροντος, ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 124
ΜΑΡΚΕΛΛΟΥ Μ., Προβληματισμοί σχετικά με την catch-
up TV με αφορμή την απόφαση του Γαλλικού Ακυρωτικού
Δικαστηρίου της 31ης Οκτωβρίου 2012, ΕλλΔνη 3/2013, σ.
689
ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Α., Σημείωμα στην απόφαση του ΣτΕ
2495/2011. Τηλεοπτική διαφήμιση για αστροπροβλέψεις,
ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 119
ΠΟΝΗ Χ., Η δυνατότητα υπαγωγής της παροχής υπηρε-
σιών φύλαξης βλαστικών κυττάρων στις διατάξεις του
άρθρου 13 α της έκτης οδηγίας περί ΦΠΑ σύμφωνα με τη
νομολογία του ΔΕΚ, ΔιΔικ 3/2013, σ. 593
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ
ΑΡΓΑΛΙΑΣ Π., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
24.01.2013 στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις C-186/11 και
C-209/11, Stanleybet International κ.λπ. και Sportingbet.
Αποκλειστικό δικαίωμα διαχείρισης, λειτουργίας και ορ-
γάνωση τυχερών παιγνίων του ΟΠΑΠ, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ.
74
ΓΕΡΑΠΕΤΡΙΤΗΣ Γ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
Ολ 691/2013. Προϋποθέσεις ίδρυσης και λειτουργίας
Κολλεγίων, ΘΠΔΔ 2/2013, σ. 128
ΡΗΓΑΚΟΥ Σ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
24.01.2013 στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις C-186/11 και
C-209/11, Stanleybet International κ.λπ. και Sportingbet.
Αποκλειστικό δικαίωμα διαχείρισης τυχερών παιγνίων,
ΕΕμπΔ 1/2013, σ. 165
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
24.01.2013 στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις C-186/11 και
C-209/11, Stanleybet International κ.λπ. και Sportingbet.
Αποκλειστικό δικαίωμα διαχείρισης τυχερών παιγνίων,
Αρμ 3/2013, σ. 622
ΕΝΕΡΓΕΙΑ
ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ Σ., Ο έλεγχος της συνταγματικότητας των
νόμων από νπιδ στα οποία έχει ανατεθεί η παροχή δημό-
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Α’ Εξάμηνο 2013
σιας υπηρεσίας: το παράδειγμα της ΑΔΜΗΕ ΑΕ (γνωμ.),
Ενέργεια & Δίκαιο 18/2012, σ. 42
ΒΟΥΛΓΑΡΙΔΟΥ Ι., Περιβαλλοντική αδειοδότηση έργων ΑΠΕ
σε δάση και αναδασωτέες εκτάσεις: σκέψεις με αφορμή
τη ΣτΕ (Ολ.) 2499/2012, Ενέργεια & Δίκαιο 18/2012, σ. 91
ΓΩΓΟΣ Κ., Όροι και προϋποθέσεις για το χαρακτηρισμό
ακινήτου που κείται σε εκτός σχεδίου περιοχή και προο-
ρίζεται για την εγκατάσταση θερμοηλεκτρικού σταθμού
ως γηπέδου κατά την πολεοδομική νομοθεσία (γνωμ.),
Ενέργεια & Δίκαιο 18/2012, σ. 50
ΚΟΡΟΜΠΕΛΗΣ Κ., Μορφές εφαρμογής της οδηγίας
2009/72 για το νομικό διαχωρισμό των δικτύων ηλεκτρι-
σμού στην Ε.Ε., Ενέργεια & Δίκαιο 18/2012, σ. 69
ΣΟΥΡΛΙΓΚΑΣ Γ., Η ρύθμιση των αγορών ενέργειας στο ευ-
ρωπαϊκό δίκαιο ανταγωνισμού, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ. 5
ΦΙΣΚΑΤΩΡΗ Π., Προτάσεις νομικών πράξεων για την ευ-
ρωπαϊκή ρύθμιση των υπεράκτιων εταιριών στο ευρωπα-
ϊκό ενεργειακό δίκαιο, ΔΕΕ 5/2013, σ. 461
ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΣ Δ., Οι αποστολές Petersberg στα πλαίσια
της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας
μετά τη Συνθήκη της Λισαβόνας, ΕΕΕυρΔ 4/2012, σ. 357
ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
ΒΟΥΛΓΑΡΑΚΗΣ Κ., Το ευρωπαϊκό συλλογικό εργατικό δί-
καιο στην μετά Viking και Laval εποχή: θεσμικές και νομο-
λογιακές εξελίξεις, ΕΕργΔ 2/2013, σ. 65
ΤΡΑΥΛΟΣ-ΤΖΑΝΕΤΑΤΟΣ Δ., Τα δικαίωμα πληροφόρησης
των συμβουλίων εργαζομένων και η υπερόρια εφαρμογή
του (άρθρο 13 παρ. 1 και 2 ν. 1767/1988), ΕΕργΔ 5/2013,
σ. 257
ΕΤΑΙΡΙΕΣ
ΒΑΣΙΛΑΚΑΚΗΣ Ε., Το δίκαιο της καταστατικής έδρας ως
lex societatis της ΙΚΕ, ΔΕΕ 2/2013, σ. 99
ΡΟΚΑΣ Ν., Οι ρυθμίσεις του ν. 4072/2012 εντασσόμενες
στην εξέλιξη του όλου εταιρικού δικαίου, ΝοΒ 1/2013, σ. 6
ΦΙΣΚΑΤΩΡΗ Π., Προτάσεις νομικών πράξεων για την ευ-
ρωπαϊκή ρύθμιση των υπεράκτιων εταιριών στο ευρωπα-
ϊκό ενεργειακό δίκαιο, ΔΕΕ 5/2013, σ. 461
ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΓεΔΕΕ της
17.01.2013 στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις T-346/11
και T-347/11, Gollnisch/Κοινοβούλιο. Προνόμια και ασυ-
λίες – Μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, Αρμ 3/2013,
σ. 615
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
13.12.2012 στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις C-237/11
και C-238/11, Γαλλία/Κοινοβούλιο. Χρονοδιάγραμμα των
περιόδων συνόδου της ολομέλειας του Ευρωπαϊκού Κοι-
νοβουλίου για τα έτη 2012 και 2013, Αρμ 2/2013, σ. 394
ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ
BRILLAT R., Η επίδραση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Κοι-
νωνικών Δικαιωμάτων στο εσωτερικό δίκαιο των Κρα-
τών-Μερών του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη, ΕΕργΔ
3/2013, σ. 176
ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ-ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΥ Χ., Οι αποφάσεις της Ευ-
ρωπαϊκής Επιτροπής Κοινωνικών Δικαιωμάτων για τα ελ-
ληνικά μέτρα λιτότητας και η αποτελεσματικότητά τους,
ΕΕργΔ 3/2013, σ. 135
ΣΤΑΓΚΟΣ Π., Η διαδικασία των συλλογικών προσφυγών
στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή Κοινωνικών Δικαιωμάτων και
η συμμόρφωση στις αποφάσεις με έμφαση στην ελληνι-
κή εμπειρία, ΕΕργΔ 3/2013, σ. 158
ΣΤΑΓΚΟΣ Π., Η Ελλάδα στον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη,
ΕΕργΔ 3/2013, σ. 130
ΘΕΣΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
ΜΑΜΟΥΝΑ Ε.-Μ., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της
19.12.2012 στην υπόθεση C-363/11, Επίτροπος του Ελε-
γκτικού Συνεδρίου. Έννοια του εθνικού δικαστηρίου, ΝοΒ
1/2013, σ. 264
ΜΠΑΛΤΑ Ε., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της 19.12.2012
στην υπόθεση C-363/11, Επίτροπος του Ελεγκτικού Συνε-
δρίου. Έννοια του εθνικού δικαστηρίου, ΕφημΔΔ 1/2013,
σ. 20
ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΣ Δ., Οι αποστολές Petersberg στα πλαίσια
της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλει-
ας μετά τη Συνθήκη της Λισαβόνας, ΕΕΕυρΔ 4/2012, σ.
357
ΤΖΕΔΑΚΗ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
19.12.2012 στην υπόθεση C-363/11, Επίτροπος του Ελε-
γκτικού Συνεδρίου. Η έννοια του «δικαστηρίου κράτους
μέλους» κατά το άρθρο 267 ΣΛΕΕ, ΕΕΕυρΔ 4/2012, σ.
422
ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ
ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ Γ.-Α., Το νέο εφαρμοστέο δίκαιο στις κληρο-
νομικές σχέσεις σύμφωνα με τον Κανονισμό «Ρώμη IV»,
Αρμ 4/2013, σ. 703
ΤΑΓΑΡΑΣ Χ., Το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο ως εργαλείο επί-
λυσης υπαλληλικών διαφορών από το Δικαστήριο Δη-
μόσιας Διοίκησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΔΔ), ΔιΔικ
2/2013, σ. 289
249

ΙΘΑΓΕΝΕΙΑ
ΚΑΤΡΟΥΓΚΑΛΟΣ Γ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του
ΣτΕ Ολ 460/2013. Ιθαγένεια τέκνων αλλοδαπών, ΘΠΔΔ
1/2013, σ. 31
ΠΑΠΑΣΤΕΡΙΑΔΟΥ Ν., Παρατηρήσεις στην απόφαση του
ΔΕΕ της 04.10.2012 στην υπόθεση C-249/11, Byankov. Ευ-
ρωπαϊκή ιθαγένεια, ΕΕΕυρΔ 4/2012, σ. 439
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
16.10.2012 στην υπόθεση C-364/10, Ουγγαρία/Σλοβακία.
Παράβαση κράτους μέλους – Ιθαγένεια της Ένωσης, Αρμ
12/2012, σ. 1977
ΙΣΟΤΗΤΑ – ΙΣΗ ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΗ
ΓΟΥΛΑΣ Δ., Η αξίωση πληροφόρησης απορριφθέντος
υποψηφίου προς πρόσληψη και η μετατόπιση του βά-
ρους απόδειξης στις περιπτώσεις αθέμιτων διακρίσεων:
ταυτόχρονα ένα σχόλιο στην απόφαση του Δικαστηρί-
ου της Ευρωπαϊκής Ένωσης επί της υπόθεσης C-415/10,
Meister, Αρμ 3/2013, σ. 649
ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ Κ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΕΔΔΑ
της 19.02.2013 στην υπόθεση Χ και λοιπών κατά Αυστρί-
ας. Απαγόρευση διακρίσεων βάσει σεξουαλικών προτι-
μήσεων, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ. 117
ΣΤΕΡΓΙΟΥ Α., Η αργή ανάδυση της πατρότητας μέσα από
την εναρμόνιση επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής,
ΕΕργΔ 7/2013, σ. 369
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
25.04.2013 στην υπόθεση C-81/12, Asociaţia Accept. Ίση
μεταχείριση στην απασχόληση και στην εργασία, Αρμ
6/2013, σ. 1193
ΤΑΜΠΑΚΙΩΤΗ Χ., Η προστασία των θεμελιωδών δικαιω-
μάτων των γυναικών υπό το πρίσμα της Σύμβασης των
Ηνωμένων Εθνών για την εξάλειψη όλων των μορφών δι-
ακρίσεων σε βάρος των γυναικών, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ. 23
ΧΙΩΛΟΣ Κ., Η ισότητα των δύο φύλων, ΕΔΔΔΔ 2/2013, σ.
338
ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΕΣ
ΑΡΓΥΡΟΣ Γ., Η προστασία των δικαιωμάτων του κατανα-
λωτή σύμφωνα με την Οδηγία 2011/83/ΕΕ, ΔΕΕ 2/2013,
σ. 116
ΚΟΜΝΙΟΣ Κ., Online Διαμεσολάβηση, ΕφΑΔ 5/2013, σ.
419
ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Β., Παρατηρήσεις στην απόφαση
του ΔΕΕ της 07.12.2010 στις συνεκδικασθείσες υποθέ-
σεις C-585/08 και C-144/09, Pammer και Hotel Alpenhof.
Διεθνής δικαιοδοσία σε συμβάσεις καταναλωτών, ΔιΔικ
1/2013, σ. 286
250
ΙΙ. Το δίκαιο ΕΕ στα ελληνόγλωσσα νομικά περιοδικά:
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
06.09.2012 στην υπόθεση C-544/10, Deutsches Weintor.
Δημόσια υγεία, Αρμ 12/2012, σ. 1989
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
18.10.2012 στην υπόθεση C-428/11, Purely Creative κ.λπ.
Αθέμιτες εμπορικές πρακτικές, Αρμ 12/2012, σ. 1999
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
14.03.2013 στην υπόθεση C-415/11, Aziz. Οδηγία 93/13/
ΕΟΚ – Συμβάσεις που συνάπτονται με καταναλωτές, Αρμ
5/2013, σ. 1016
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
11.04.2013 στην υπόθεση C-636/11, Berger. Προστα-
σία των καταναλωτών – Ασφάλεια των τροφίμων, Αρμ
6/2013, σ. 1199
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ
ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ Μ., Υποχρεωτική επικουρική ασφάλιση
του άρθρου 36 παρ. 1 και 4 του ν. 4052/2012 από Νομικά
πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου, ΕφημΔΔ 1/2013, σ. 157
ΤΣΟΤΣΟΡΟΥ Θ., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της
12.06.2012 στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις C-611/10 και
C-612/10, Hudzinski και Wawrzyniak. Κοινωνική ασφάλιση
των διακινούμενων εργαζομένων, ΕΔΚΑ 2/2013, σ. 276
ΤΣΟΤΣΟΡΟΥ Θ., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της
19.07.2012 στην υπόθεση C-522/10, Reichel-Albert. Κοι-
νωνική ασφάλιση των διακινούμενων εργαζομένων,
ΕΔΚΑ 1/2013, σ. 170
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
ΓΑΒΑΛΑΣ Ν., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της 16.09.2010
στην υπόθεση C-149/10, Χατζή. Η προστασία της μητρό-
τητας ως ανθρώπινο δικαίωμα, ΕΕργΔ 4/2013, σ. 214
ΓΑΒΑΛΑΣ Ν., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της 11.11.2010
στην υπόθεση C-232/09, Danosa. Η προστασία της μη-
τρότητας ως ανθρώπινο δικαίωμα, ΕΕργΔ 4/2013, σ. 209
ΓΟΥΛΑΣ Δ., Η αξίωση πληροφόρησης απορριφθέντος
υποψηφίου προς πρόσληψη και η μετατόπιση του βά-
ρους απόδειξης στις περιπτώσεις αθέμιτων διακρίσεων:
ταυτόχρονα ένα σχόλιο στην απόφαση του Δικαστηρί-
ου της Ευρωπαϊκής Ένωσης επί της υπόθεσης C-415/10,
Meister, Αρμ 3/2013, σ. 649
ΣΚΑΝΔΑΛΗΣ Ι., Η ασφάλεια δικαίου στις μεταβιβάσεις
επιχειρήσεων: με αφορμή τις ΑΠ 226/2011 και 795/2011,
ΕΕργΔ 10/2013, σ. 601
ΣΤΕΡΓΙΟΥ Α., Η αργή ανάδυση της πατρότητας μέσα από
την εναρμόνιση επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής,
ΕΕργΔ 7/2013, σ. 369
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
18.10.2012 στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις C-302/11
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Α’ Εξάμηνο 2013
έως C-305/11, Valenza κ.λπ. Κοινωνική πολιτική, Αρμ
2/2013, σ. 415
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
25.04.2013 στην υπόθεση C-81/12, Asociaţia Accept. Ίση
μεταχείριση στην απασχόληση και στην εργασία, Αρμ
6/2013, σ. 1193
ΚΡΑΤΙΚΕΣ ΕΝΙΣΧΥΣΕΙΣ
ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ Σ. / ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ Κ., Ανάκτηση
κρατικών ενισχύσεων από νομικά πρόσωπα ιδιωτικού
δικαίου με διαταγή πληρωμής (γνωμ.), Ενέργεια & Δίκαιο
18/2012, σ. 18
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στη διάταξη του Προέδρου του
ΓεΔΕΕ της 19.09.2012 στην υπόθεση T-52/12 R, Ελλάδα/
Επιτροπή. Ασφαλιστικά μέτρα – Κρατικές ενισχύσεις, Αρμ
1/2013, σ. 177
ΜΕΤΑΒΙΒΑΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ
ΣΚΑΝΔΑΛΗΣ Ι., Η ασφάλεια δικαίου στις μεταβιβάσεις
επιχειρήσεων: με αφορμή τις ΑΠ 226/2011 και 795/2011,
ΕΕργΔ 10/2013, σ. 601
ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ
ΝΙΚΟΛΑΟΥ Ε., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ
της 19.12.2012 στην υπόθεση C-364/11, Abed El Karem
El Kott κ.λπ. Άσυλο και μετανάστευση, ΕΕΕυρΔ 4/2012, σ.
430
ΣΥΝΟΔΙΝΟΣ Χ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΕΔΔΑ
της 31.07.2012 στην υπόθεση Mahmundi και λοιποί κατά
Ελλάδας. Κράτηση παράνομων μεταναστών υπό απαρά-
δεκτες συνθήκες, ΕλλΔνη 1/2013, σ. 281
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
19.12.2012 στην υπόθεση C-364/11, Abed El Karem El
Kott κ.λπ. Άσυλο και μετανάστευση, Αρμ3/2013, σ. 589
ΤΣΕΒΡΕΝΗΣ Β., Κοινωνική δυσφορία και αναποτελεσμα-
τικές πολιτικές μετανάστευσης: ο κίνδυνος για τη δημο-
κρατία στην Ευρώπη, ΕφημΔΔ 2/2013, σ. 282
ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ
ΚΟΜΝΙΟΣ Κ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΜΠρΘεσ
24072/2012. Αποζημίωση επιβατών αεροπορικών μετα-
φορών, ΕφΑΔ 2/2013, σ. 160
ΛΕΝΤΖΗΣ Δ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
26.02.2013 στην υπόθεση C-11/11, Folkerts. Αποζημίω-
σης σε περίπτωση καθυστέρησης πτήσης με ανταπόκρι-
ση, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ. 83
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
23.10.2012 στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις C-581/10
ΕΕΕυρΔ 2:2013
και C-629/10, Nelson κ.λπ. και TUI Travel κ.λπ. Δικαίωμα
αποζημίωσης σε περίπτωση καθυστέρησης της πτήσης,
Αρμ 1/2013 σ. 150
ΝΑΥΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
ΜΗΤΣΟΥ Α., Η εξωσυμβατική ευθύνη των νηογνωμόνων:
συγκριτική επισκόπηση αλλοδαπών δικαιοδοσιών και ελ-
ληνικό δίκαιο, ΕΕμπΔ 1/2013, σ. 16
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
ΑΡΓΥΡΟΣ Α., Σχόλιο στην απόφαση ΑΕΔ 25/2012. Τόκος
Δημοσίου, ΝοΒ 1/2013, σ. 226
ΚΙΤΣΑΚΗΣ Σ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
27.11.2012 στην υπόθεση C-370/12, Pringle. Ευρωπαϊκός
Μηχανισμός Σταθερότητας, ΕΕΕυρΔ 4/2012, σ. 411
ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ Γ., Η φορολόγηση των χρηματιστηριακών
συναλλαγών στα πλαίσια της δημοσιονομικής κρίσης
στην ευρωζώνη και ο ρόλος της στην αντιμετώπιση της
οικονομικής κρίσης: σύγχρονες τάσεις, ΔΕΕ 5/2013, σ.
466
ΠΕΡΑΚΗΣ Μ., Παρουσίαση και σχολιασμός της απόφασης
του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην υπόθεση
Pringle (C-370/10) σε σχέση με τον Ευρωπαϊκό Μηχανι-
σμό Σταθερότητας και την υπό αυστηρούς όρους παρο-
χή χρηματοοικονομικής βοήθειας προς κράτος μέλος της
Ευρωζώνης, ΝοΒ 2/2013, σ. 572
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
27.11.2012 στην υπόθεση C-370/12, Pringle. Μηχανισμός
σταθερότητας για τα κράτη μέλη με νόμισμα το ευρώ,
Αρμ 4/2013, σ. 831
ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ Γ., Η συστημική σταθερότητα στο ελληνι-
κό δίκαιο, ΕΕμπΔ 2/2013, σ. 494
WOLFGANG K., Η αντιμετώπιση της ευρωπαϊκής δημοσι-
ονομικής κρίσης υπό το φως της νομολογίας του Γερμα-
νικού Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου: πα-
ρεμποδίζει η Καρλσρούη την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση;
ΕφημΔΔ 2/2013, σ. 162
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
ΒΟΥΛΓΑΡΙΔΟΥ Ι., Περιβαλλοντική αδειοδότηση έργων
ΑΠΕ σε δάση και αναδασωτέες εκτάσεις: σκέψεις με αφορ-
μή τη ΣτΕ (Ολ.) 2499/2012, Ενέργεια & Δίκαιο 18/2012, σ.
91
ΔΙΒΑΝΗ Χ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
1492/2013. Έγκριση Περιβαλλοντικών Όρων – Εκμετάλ-
λευση μεταλλείων Κασσάνδρας, ΘΠΔΔ 5/2013, σ. 438
ΚΑΠΟΤΑΣ Π., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
1492/2013. Μεταλλεία – Λατομεία, ΠερΔικ 1/2013, σ. 88
251

ΚΟΥΦΑΚΗ Ι., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της 15.01.2013
στην υπόθεση C-416/10, Križan κ.λπ. Διαδικασία περιβαλ-
λοντικής αδειοδότησης, ΝοΒ 2/2013, σ. 557
ΚΟΥΦΑΚΗ Ι., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της 14.03.2013
στην υπόθεση C-420/11, Leth. Εκτίμηση των επιπτώσεων
ορισμένων σχεδίων δημοσίων και ιδιωτικών έργων στο
περιβάλλον, ΝοΒ 4/2013, σ. 1076
ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ., Η προστασία του περιβάλλοντος
στη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας, ΕλλΔνη
3/2013, σ. 648
ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ Ι., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
Ολ 32/2013. Η συνταγματική έννοια του δάσους και η κα-
τάρτιση δασολογίου, Αρμ 6/2013, σ. 1168
ΜΠΑΛΙΑΣ Γ., Η Οδηγία 2008/98 για τα απόβλητα: μια
ευκαιρία για την «Ευρωπαϊκή Κοινωνία Ανακύκλωσης»;,
ΕφημΔΔ 1/2013, σ. 125
ΠΟΥΪΚΛΗ Κ, Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
11.09.2012 στην υπόθεση C-43/10, Νομαρχιακή Αυτοδι-
οίκηση Αιτωλοακαρνανίας κ.λπ. Προστασία των υδατι-
κών πόρων, ΕΕΕυρΔ 4/2012, σ. 415
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
11.09.2012 στην υπόθεση C-43/10, Νομαρχιακή Αυτοδι-
οίκηση Αιτωλοακαρνανίας κ.λπ. Κοινοτική πολιτική στον
τομέα των υδάτων, Αρμ 2/2013, σ. 386
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
07.02.2013 στην υπόθεση C-517/11, Επιτροπή/Ελλάδα.
Παράβαση κράτους μέλους – Διατήρηση των φυσικών
οικοτόπων, Αρμ 5/2013, σ. 1023
ΤΣΟΥΚΑΣ Ι., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
15.01.2013 στην υπόθεση C-416/10, Križan κ.λπ. Συμμε-
τοχή του κοινού σε διαδικασίες λήψης απόφασης σχεδί-
ου με περιβαλλοντικές επιπτώσεις, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ. 87
ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ
ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Χ., Σημείωμα στην απόφαση του
ΕφΑθ 5111/2012. Ευρεσιτεχνία, ΔΕΕ 2/2013, σ. 138
ΒΕΓΕΝΑ Ε., Σημείωμα στην απόφαση του ΕφΑθ 5316/2012.
Αθέμιτος ανταγωνισμός – Προστασία διακριτικού γνωρί-
σματος εκδοτικού οίκου, ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 64
ΒΟΣΣΟΣ Κ., Σημείωμα στην απόφαση του ΔΕΕ της
07.03.2013 στην υπόθεση C-607/11, ITV Broadcasting
κ.λπ. Δικαίωμα δημιουργού, παρουσίαση έργου στο κοι-
νό σε ψηφιακό περιβάλλον, ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 85
ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ Α. / ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ Γ., Η ικανοποίηση του ενδι-
αφέροντος του φίλαθλου κοινού για ειδησεογραφική τη-
λεοπτική μετάδοση στιγμιότυπων από ποδοσφαιρικούς
αγώνες, ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 6
ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Λ., Η ανάλωση του δικαιώματος του δη-
μιουργού στην περίπτωση της υλικής αντιγραφής ενός
252
ΙΙ. Το δίκαιο ΕΕ στα ελληνόγλωσσα νομικά περιοδικά:
έργου από χρήση υπηρεσίας ανοικτής γραμμής (online
υπηρεσίας): σκέψεις και προτάσεις με αφορμή την από-
φαση του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης “Used-
Soft GmbH/Oracle International Corp.” της 3ης Ιουλίου
2012 (υπόθ. C-128/11), ΔΕΕ 3/2013, σ. 211
ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Λ., Δικαίωμα του δημιουργού και θεμελιώ-
δεις ενωσιακές ελευθερίες: σκέψεις με αφορμή την από-
φαση “Football Association Premier League Ltd και λοι-
ποί/QC Leisure και λοιποί (C-403/2008) και Karen Murphy
κατά Media Protection Services Ltd (C-429/2008)” (“FAPL
and others”), ΔΕΕ 6/2013, σ. 569
ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Λ., Παράλληλες εισαγωγές φαρμακευτικών
προϊόντων για ανθρώπινη χρήση και Δίκαιο της Ευρωπα-
ϊκής Ένωσης: φαρμακευτικό δίκαιο, δίκαιο βιομηχανικής
ιδιοκτησίας (σήμα – ευρεσιτεχνία), δίκαιο ελεύθερου
ανταγωνισμού, ΕπισκΕΔ 4/2012, σ. 807
ΚΙΝΙΝΗ Ε., Σημείωμα στην απόφαση του ΔΕΕ της
03.07.2012 στην υπόθεση C-128/11, UsedSoft. Προγράμ-
ματα ηλεκτρονικών υπολογιστών, ΔΕΕ 1/2013, σ. 46
ΚΡΙΠΠΑΣ Γ., Σχόλιο στην απόφαση του ΕΔΔΑ της 10.01.2013
στην υπόθεση Ashby Donald και άλλοι κατά Γαλλίας. Προ-
στασία πνευματικής ιδιοκτησίας, ΕΔΔΔΔ 1/2013, σ. 277
ΚΟΜΝΙΟΣ Κ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
03.07.2012 στην υπόθεση C-128/11, UsedSoft. Προγράμ-
ματα ηλεκτρονικών υπολογιστών, ΕφΑΔ 2/2013, σ. 187
ΚΟΡΙΑΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΑΓΓΕΛΗ Π., Η αρχή της αναλογικότητας
ως σταθμιστικός παράγοντας για την επιβολή κυρώσεων
στις διαδικτυακές προσβολές δικαιωμάτων πνευματικής
ιδιοκτησίας: με αφορμή την ΜΠρΑθ 4658/2012, ΔιΜΕΕ
1/2013, σ. 33
ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Δ., Σημείωμα στην απόφαση του
ΕΔΔΑ της 19.02.2013 στην υπόθεση Neij and Sunde Kol-
misoppi v. Sweden. Ελευθερία της έκφρασης και πνευμα-
τική ιδιοκτησία, ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 101
ΣΙΝΑΝΙΔΟΥ Μ., Σημείωμα στην απόφαση του ΔΕΕ της
16.02.2012 στην υπόθεση C-360/10, SABAM. Κοινωνία
της πληροφορίας – Δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας,
ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 96
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
07.03.2013 στην υπόθεση C-607/11, ITV Broadcasting
κ.λπ. Οδηγία 2001/29/ΕΚ – Διαδικτυακή μετάδοση από
τρίτο εκπομπών εμπορικών ραδιοτηλεοπτικών φορέων,
Αρμ 5/2013, σ. 1028
ΤΑΣΣΗΣ Σ., Η ιδιωτικότητα ως πεδίο εμπορικής διαμάχης
ΕΕ και ΗΠΑ, ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 46
ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΚΟΝΟΜΙΑ
ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ Δ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΜΠλη-
μΗγουμ 682/2012. Απόδραση κρατουμένων, ΠοινΔικ
3/2013, σ. 197
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Α’ Εξάμηνο 2013
ΖΗΜΙΑΝΙΤΗΣ Δ., Η νέα θεσμική αρχιτεκτονική για τον
ευρωπαϊκό ποινικό χώρο: ο διάλογος για τη δημιουργία
Ευρωπαϊκής Εισαγγελίας, ΠοινΔικ 5/2013, σ. 439
ΚΑΡΔΙΜΗ Θ., Κριτική ανάλυση της κατ’ άρθρο 525 παρ.
1 αρ. 5 επανάληψης της ποινικής διαδικασίας συνεπεία
απόφασης του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων
του Ανθρώπου που να διαπιστώνει παραβίαση ενός συμ-
βατικά κατοχυρωμένου δικαιώματος, ΠοινΔικ 5/2013, σ.
445
ΚΑΤΣΟΓΙΑΝΝΟΥ Μ., Το δικαίωμα ενημερώσεως του
συλληφθέντος περί των λόγων συλλήψεώς του κατά το
άρθρο 5 παρ. 2 ΕΣΔΑ: διάλογος του ελληνικού ποινικού
δικονομικού δικαίου με την «ευρωπαϊκή δημόσια τάξη
Δικαιωμάτων του Ανθρώπου», ΠοινΔικ 3/2013, σ. 275
ΚΟΣΜΑΤΟΣ Κ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΜΠλη-
μΗγουμ 682/2012. Απόδραση κρατουμένων, ΠοινΔικ
3/2013, σ. 195
ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ Λ., Προσωρινή κράτηση: προσπάθεια εκλο-
γικεύσεως των ορίων επιβολής της, ΠοινΔικ 6/2013, σ.
534
ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ-ΓΟΝΑΤΑΣ Σ., Παρατηρήσεις στην από-
φαση του ΣυμβΕφΑιγαίου 17/2013. Προϋποθέσεις επιβο-
λής προσωρινής κράτησης, ΠοινΔικ 5/2013, σ. 410
ΠΙΚΡΑΜΕΝΟΣ Μ., Η σχέση πειθαρχικής και ποινικής δίκης
εν όψει του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ, ΕφημΔΔ 2/2013, σ. 250
ΦΑΡΣΕΔΑΚΗΣ Ι. / ΣΑΤΛΑΝΗΣ Χ., Η υπερβολικά τυπολατρι-
κή προσέγγιση ποινικοδικονομικών διατάξεων ως φραγ-
μός στην Αλήθεια και στη Δικαιοσύνη, ΠοινΔικ 3/2013, σ.
252
ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΑ ΕΓΓΡΑΦΑ
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΓεΔΕΕ της
19.03.2013 στην υπόθεση T-301/10, Ιn ’t Veld/Επιτροπή.
Πρόσβαση στα έγγραφα, Αρμ 5/2013, σ. 1005
ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ
ΟΡΦΑΝΙΔΗΣ Δ., Η υποχρέωση «δωρεάς» οργάνων ενήλι-
κου θανόντος προσώπου – η παραβίαση του συντάγμα-
τος, του δικαίου της ΕΕ και του διεθνούς δικαίου διά του
άρθρου 9 § 2 του ν. 3984/2011, ΕλλΔνη 2/2013, σ. 340
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
06.09.2012 στην υπόθεση C-544/10, Deutsches Weintor.
Δημόσια υγεία, Αρμ 12/2012, σ. 1989
ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ – ΑΠΟΡΡΗΤΟ
ΑΛΑΓΙΑΛΟΓΛΟΥ Ε., Παρατηρήσεις στην απόφαση του
ΜΠλημΣάμου 634/2012. Προστασία ιδιωτικής ζωής –
Προσωπικά δεδομένα, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ. 122
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΚΟΡΙΑΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΑΓΓΕΛΗ Π., Η αρχή της αναλογικότητας
ως σταθμιστικός παράγοντας για την επιβολή κυρώσεων
στις διαδικτυακές προσβολές δικαιωμάτων πνευματικής
ιδιοκτησίας: με αφορμή την ΜΠρΑθ 4658/2012, ΔιΜΕΕ
1/2013, σ. 33
ΜΗΤΡΟΥ Λ., Privacy by Design: η τεχνολογική διάσταση
της προστασίας προσωπικών δεδομένων, ΔιΜΕΕ 1/2013,
σ. 14
ΤΑΣΣΗΣ Σ., Η ιδιωτικότητα ως πεδίο εμπορικής διαμάχης
ΕΕ και ΗΠΑ, ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 46
ΠΤΩΧΕΥΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Γ., Σημείωμα στην απόφαση του ΜΠρΡε-
θυμ 166/2012. Αναγνώριση αλλοδαπών δικαστικών απο-
φάσεων που κηρύσσουν την έναρξη της διαδικασίας της
πτώχευσης, ΔΕΕ 1/2013, σ. 62
ΡΑΔΙΟΦΩΝΙΑ – ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ
ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΡΑΣ Γ., Σημείωμα στην απόφαση του ΔΕΕ
της 22.01.2013 στην υπόθεση C-283/11, Sky Österreich.
Παροχή υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων, ΔιΜΕΕ
1/2013, σ. 134
ΜΑΡΚΕΛΛΟΥ Μ., Προβληματισμοί σχετικά με την catch-
up TV με αφορμή την απόφαση του Γαλλικού Ακυρωτικού
Δικαστηρίου της 31ης Οκτωβρίου 2012, ΕλλΔνη 3/2013, σ.
689
ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Α., Σημείωμα στην απόφαση του ΣτΕ
2495/2011. Τηλεοπτική διαφήμιση για αστροπροβλέψεις,
ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 119
ΜΑΡΙΝΟΣ Μ.-Θ., Σημείωμα στην απόφαση του ΜΠρΠειρ
520/2013. Αναμετάδοση στιγμιότυπων από διοργανώ-
σεις μεγάλου ενδιαφέροντος, ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 124
ΣΗΜΑ
ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Χ., Σημείωμα στην απόφαση του
ΕφΑθ 4304/2012. Αθέμιτος ανταγωνισμός – Σήμα, ΔΕΕ
2/2013, σ. 131
ΒΕΓΕΝΑ Ε., Σημείωμα στην απόφαση του ΕφΑθ 5316/2012.
Αθέμιτος ανταγωνισμός – Προστασία διακριτικού γνωρί-
σματος εκδοτικού οίκου, ΔιΜΕΕ 1/2013, σ. 64
ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Λ., Παράλληλες εισαγωγές φαρμακευτικών
προϊόντων για ανθρώπινη χρήση και Δίκαιο της Ευρωπα-
ϊκής Ένωσης: φαρμακευτικό δίκαιο, δίκαιο βιομηχανικής
ιδιοκτησίας (σήμα – ευρεσιτεχνία), δίκαιο ελεύθερου
ανταγωνισμού, ΕπισκΕΔ 4/2012, σ. 807
ΜΑΣΟΥΛΑΣ Α., Παρατηρήσεις επί του νόμου 4072/2012,
μέρος τρίτο, σήματα: ειδικότερα από απόψεως ασφαλεί-
ας των συναλλαγών και ορθής δικανικής κρίσεως, ΕλλΔνη
3/2013, σ. 694
253

ΜΗΤΣΟΥ Α., Σημείωμα στην απόφαση του ΔΕΕ της
25.10.2012 στην υπόθεση C-553/11, Rintisch. Ουσιαστική
χρήση του σήματος, ΔΕΕ 6/2013, σ. 581
ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Β., Παρατηρήσεις στην απόφαση
του ΔΕφΑθ 3782/2012. Διαγραφή σήματος, ΔιΔικ 2/2013,
σ. 522
ΡΟΥΣΣΟΥ Α., Η νομολογία των Δικαστηρίων της Ευρω-
παϊκής Ένωσης για την απόδειξη χρήσης σήματος: ερμη-
νευτικός οδηγός για την εφαρμογή του άρθρου 143 του ν.
4072/2012 περί σημάτων, ΕΕμπΔ 1/2013, σ. 170
ΤΣΙΜΙΚΑΛΗΣ Σ., Σημείωμα στην απόφαση του ΔΕΕ της
25.10.2012 στην υπόθεση C-553/11, Rintisch. Ουσιαστική
χρήση του σήματος, ΔΕΕ 1/2013, σ. 34
ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΙ
ΦΕΦΕΣ Μ., Το νέο νομικό καθεστώς των αγροτικών συνε-
ταιρισμών: κριτική ανάγνωση, ΔΕΕ 3/2013, σ. 232
ΣΧΕΣΕΙΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ
ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Μ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του
ΜΠρΑθ 3941/2012. Ενωσιακή Οδηγία και εθνική έννομη
τάξη, ΕλλΔνη 2/2013, σ. 495
ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ
ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ Ι., Χωροταξικός σχεδιασμός και τουρι-
σμός, ΠερΔικ 1/2013, σ. 11
ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΗΡΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
ΛΑΖΑΡΕΤΟΥ Θ. / ΓΙΑΝΝΑΓΑΣ Ν., Η απαλλαγή Φ.Π.Α. στις
χρηματοπιστωτικές συναλλαγές, ΔΦΝ 1505/2013, σ. 13
ΛΙΝΑΡΙΤΗΣ Ι., Ζητήματα ενωσιακού και τραπεζικού δικαί-
ου από τη ρύθμιση της ηλεκτρονικής αγοράς τυχερών
παιγνίων, ΔΕΕ 1/2013, σ. 12
ΛΙΝΑΡΙΤΗΣ Ι., Χειραγώγηση της αγοράς μέσω συναλλα-
γών: νομολογιακές εξελίξεις και σύγχρονες προκλήσεις,
ΧρηΔικ 1/2013, σ. 44
ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ Γ., Η φορολόγηση των χρηματιστηριακών
συναλλαγών στα πλαίσια της δημοσιονομικής κρίσης
στην ευρωζώνη και ο ρόλος της στην αντιμετώπιση της
οικονομικής κρίσης: σύγχρονες τάσεις, ΔΕΕ 5/2013, σ. 466
ΡΟΥΣΣΗΣ Δ., Η de lege lata ανενέργεια της διαδικασίας
της εταιρικής (εκούσιας) εκκαθάρισης του ΚΝ 2190/1920
κατά την περάτωση του νομικού προσώπου της τράπε-
ζας, ΧρηΔικ 1/2013, σ. 57
ΣΤΑΪΚΟΥΡΑΣ Π., Η παροχή επενδυτικών συμβουλών στο
πλαίσιο της υπηρεσίας εκτέλεσης εντολών (execution
only): η οπτική και συνεισφορά της βρετανικής νομολογί-
ας, ΝοΒ 3/2013, σ. 646
254
ΙΙ. Το δίκαιο ΕΕ στα ελληνόγλωσσα νομικά περιοδικά:
ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ Γ., Η συστημική σταθερότητα στο ελληνι-
κό δίκαιο, ΕΕμπΔ 2/2013, σ. 494
GORTSOS C., The ‘single supervisory mechanism’: a major
building block towards a European Banking Union (the
full Europeanisation of the “bank safety net”), ΧρηΔικ
1/2013, σ. 5
ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ
ΘΕΟΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ Ε., Ζητήματα συμφωνίας του Δημοτι-
κού Φόρου Δωδεκανήσου (άρθρο 60 του Ν 2214/1994)
με τη συνταγματική και ευρωπαϊκή έννομη τάξη, ΘΠΔΔ
1/2013, σ. 1
ΘΕΟΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ Ε., Ζητήματα συμφωνίας του Δημοτι-
κού Φόρου Δωδεκανήσου (άρθρο 60 του Ν 2214/1994)
με τη συνταγματική και ευρωπαϊκή έννομη τάξη (Β’ μέ-
ρος), ΘΠΔΔ 2/2013, σ. 112
ΛΑΖΑΡΕΤΟΥ Θ. / ΓΙΑΝΝΑΓΑΣ Ν., Η απαλλαγή Φ.Π.Α. στις
χρηματοπιστωτικές συναλλαγές, ΔΦΝ 1505/2013, σ. 13
ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ Ι., Παρατηρήσεις στην απόφαση του
ΤριμΔΠρΗρακλ 225/2012. ΦΠΑ. Αρμ 4/2013, σ. 789
ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ε., Παρατηρήσεις στην απόφαση του
ΣτΕ ΕΑ 35/2013. Φορολογικές και τελωνειακές διαφορές,
ΘΠΔΔ 2/2013, σ. 143
ΠΟΝΗ Χ., Η δυνατότητα υπαγωγής της παροχής υπηρε-
σιών φύλαξης βλαστικών κυττάρων στις διατάξεις του
άρθρου 13 α της έκτης οδηγίας περί ΦΠΑ σύμφωνα με τη
νομολογία του ΔΕΚ, ΔιΔικ 3/2013, σ. 593
ΧΑΡΤΗΣ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ Δ., Παρατηρήσεις στην απόφα-
ση του ΔΕΕ της 26.02.2013 στην υπόθεση C-617/10,
Åkerberg Fransson. Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων
της ΕΕ, ΘΠΔΔ 2/2013, σ. 186
ΓΑΒΑΛΑΣ Ν., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της 16.09.2010
στην υπόθεση C-149/10, Χατζή. Η προστασία της μητρό-
τητας ως ανθρώπινο δικαίωμα, ΕΕργΔ 4/2013, σ. 214
ΓΑΒΑΛΑΣ Ν., Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ της 11.11.2010
στην υπόθεση C-232/09, Danosa. Η προστασία της μη-
τρότητας ως ανθρώπινο δικαίωμα, ΕΕργΔ 4/2013, σ. 209
ΚΟΥΚΟΥΛΗ-ΣΠΗΛΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ Σ., Χάρτης Θεμελιωδών
Δικαιωμάτων της ΕΕ: πεδίο εφαρμογής και ελληνική νο-
μολογία (με αφορμή τη ΔΕΕ 26.02.2013, C-617/10, Aker-
berg Fransson), ΘΠΔΔ 2/2013, σ. 176
ΚΟΥΡΚΟΥΤΗ Χ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ
της 26.02.2013 στην υπόθεση C-399/11, Melloni. Ευρω-
παϊκό ένταλμα σύλληψης και θεμελιώδη δικαιώματα του
εκζητουμένου, ΕΕΕυρΔ 1/2013, σ. 90
ΚΟΦΙΝΗΣ Σ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
26.02.2013 στην υπόθεση C-617/10, Åkerberg Fransson.
ΕΕΕυρΔ 2:2013
Α’ Εξάμηνο 2013
Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, ΕΕΕυρΔ 1/2013,
σ. 94
ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ Π., Συμβατότητα με την ΕΣΔΑ των
περιορισμών του δικηγορικού απορρήτου από τη νομο-
θεσία για την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων
από παράνομες δραστηριότητες: η σχέση μεταξύ ΕΔΔΑ
και ΔΕΕ αναφορικά με την προστασία των θεμελιωδών
δικαιωμάτων – η απόφαση του ΕΔΔΑ στην υπόθεση Mi-
chaud κατά Γαλλίας, ΔΕΕ 3/2013, σ. 222
ΤΑΚΗΣ Α., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΔΕΕ της
26.02.2013 στην υπόθεση C-617/10, Åkerberg Fransson.
Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, Αρμ 6/2013, σ.
1182
ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ
ΜΑΣΤΡΟΜΑΝΩΛΗΣ Ε., Οίκοι Αξιολόγησης Ιδιωτικού Χρέ-
ους: οικονομική λειτουργία και πρόσφατη ρύθμιση στην
Ευρωπαϊκή Ένωση και στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής,
ΧρηΔικ 1/2013, σ. 23
ΠΕΡΑΚΗΣ Μ., Παρουσίαση και σχολιασμός της απόφασης
του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην υπόθεση
Pringle (C-370/10) σε σχέση με τον Ευρωπαϊκό Μηχανι-
σμό Σταθερότητας και την υπό αυστηρούς όρους παρο-
χή χρηματοοικονομικής βοήθειας προς κράτος μέλος της
Ευρωζώνης, ΝοΒ 2/2013, σ. 572
ΧΩΡΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ, ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ
ΑΝΘΙΜΟΣ Α., Παρατηρήσεις στις αποφάσεις του ΕφΛαρ
484/2011, ΕφΚερ 130/2012 και ΕφΠειρ 30/2012. Αναγνώ-
ριση εκτελεστότητας αλλοδαπής δικαστικής αποφάσεως
βάσει του Κανονισμού 44/2001, Αρμ 4/2013, σ. 770
ΒΑΛΜΑΝΤΩΝΗΣ Γ., Μερικές σκέψεις για τη διαμεσολάβη-
ση και τη σχέση της με τη δικαστική διαδικασία, ΕλλΔνη
2/2013, σ. 344
ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ Γ.-Α., Το νέο εφαρμοστέο δίκαιο στις κληρο-
νομικές σχέσεις σύμφωνα με τον Κανονισμό «Ρώμη IV»,
Αρμ 4/2013, σ. 703
ΕΕΕυρΔ 2:2013
ΔΟΥΓΚΑ Α. / ΚΟΥΜΠΛΗ Β., Σκέψεις σχετικά με το εφαρ-
μοστέο στις αδικοπρακτικές ενοχές δίκαιο και τα όριά
του: ιδία σε περίπτωση πρόκλησης θανάτου αλλοδαπού
υπηκόου και με εφαρμοστέο δίκαιο το ελληνικό, ΝοΒ
3/2013, σ. 667
ΚΟΜΝΙΟΣ Κ., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΜΠρΘεσ
24072/2012. Αποζημίωση επιβατών αεροπορικών μετα-
φορών, ΕφΑΔ 2/2013, σ. 160
ΚΟΥΡΑΚΛΗ Ε., Το νομοθετικό πλαίσιο της διαμεσολά-
βησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ελλάδα, ΕΕΕυρΔ
1/2013. σ. 15
ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Γ., Σημείωμα στην απόφαση του ΜΠρΡε-
θυμ 166/2012. Αναγνώριση αλλοδαπών δικαστικών απο-
φάσεων που κηρύσσουν την έναρξη της διαδικασίας της
πτώχευσης, ΔΕΕ 1/2013, σ. 62
ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Β., Παρατηρήσεις στην απόφαση
του ΔΕΕ της 07.12.2010 στις συνεκδικασθείσες υποθέ-
σεις C-585/08 και C-144/09, Pammer και Hotel Alpenhof.
Διεθνής δικαιοδοσία σε συμβάσεις καταναλωτών, ΔιΔικ
1/2013, σ. 286
ΤΡΑΥΛΟΣ-ΤΖΑΝΕΤΑΤΟΣ Δ., Τα δικαίωμα πληροφόρησης
των συμβουλίων εργαζομένων και η υπερόρια εφαρμογή
του (άρθρο 13 παρ. 1 και 2 ν. 1767/1988), ΕΕργΔ 5/2013,
σ. 257
ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ – ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
ΓΩΓΟΣ Κ., Όροι και προϋποθέσεις για το χαρακτηρισμό
ακινήτου που κείται σε εκτός σχεδίου περιοχή και προο-
ρίζεται για την εγκατάσταση θερμοηλεκτρικού σταθμού
ως γηπέδου κατά την πολεοδομική νομοθεσία (γνωμ.),
Ενέργεια & Δίκαιο 18/2012, σ. 50
ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ Ι., Χωροταξικός σχεδιασμός και τουρι-
σμός, ΠερΔικ 1/2013, σ. 11
ΚΑΠΟΤΑΣ Π., Παρατηρήσεις στην απόφαση του ΣτΕ
4846/2012. Ένταξη περιοχής σε ζώνη πρασίνου, ΘΠΔΔ
6/2013, σ. 539
255