ὀβολός 13

Διεθνής Διημερίδα Νομισματικής

«Μάντω Οικονομίδου»
Αθήνα, 20-21 Απριλίου 2016
Πρακτικά συνεδρίου της Z΄ Επιστημονικής Συνάντησης
αφιερωμένης στη μνήμη της Μάντως Οικονομίδου

International 2-day Symposium on Numismatics

“Mando Oeconomides”
Athens, 20-21 April 2016
Proceedings of the seventh scientific meeting
in memory of Mando Oeconomides

Υπό την Αιγίδα

της Α.Ε. του Προέδρου της Δημοκρατίας
Κυρίου Προκοπίου Παυλοπούλου

Under the Auspicies

of his H.E. the President of the Hellenic Republic
Mr. Prokopios Pavlopoulos

Επιστημονική Επιμέλεια
Ελένη Γ. Παπαευθυμίου

ΕΚΔΟΣΗ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

ΑΘΗΝΑ 2018
 Διεθνής Διημερίδα Νομισματικής
«Μάντω Οικονομίδου»
Αθήνα, 20-21 Απριλίου 2016

International 2-day Symposium on Numismatics

“Mando Oeconomides”
Athens, 20-21 April 2016
 Χορηγοί Συνεδρίου (2016)
Οι Φίλοι του Νομισματικού Μουσείου
Αρχαιολογική Εταιρεία
Παραχώρηση της αίθουσας τελετών και τεχνική υποστήριξη

Με τη συνεργασία του
Επιγραφικού και Νομισματικού Μουσείου

Χορηγοί Έκδοσης
Οι Φίλοι του Νομισματικού Μουσείου
Υπουργείο Πολιτισμού
Με την ευγενική εισήγηση της Γενικής Γραμματέως
κυρίας Μαρίας Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη
Ελένη Πουρνάρα-Καρκαζή

Συντονισμός Έκδοσης: Ιωάννα Κολτσίδα-Μακρή, Γενική Γραμματέας των Φίλων του

Νομισματικού Μουσείου με τη συμβολή των μελών του Δ.Σ.

Διορθώσεις / Proof reading: Ελένη Γ. Παπαευθυμίου και έκαστος συγγραφεύς

Εκδοτική Επιμέλεια – σελιδοποίηση: NIΩ ΕΠΕ

Εκτύπωση – Βιβλιοδεσία: Γραφικές Τέχνες Γ. Κωστόπουλος

© ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

ISBN 1107-9835
 Διοργάνωση Οι Φίλοι του Νομισματικού Μουσείου
Επιγραφικό και Νομισματικό Μουσείο

Γεώργιος Κακαβάς
Ηώς Τσούρτη
Ιωάννα Κολτσίδα-Μακρή
Επιστημονική – Οργανωτική Επιτροπή
Μίνα Κρίκου-Γαλάνη
Γιόρκα Νικολάου
Μαρίνα Πέτρου-Λυκιαρδοπούλου

Ελένη Κοντού
Γραμματειακή υποστήριξη Διημερίδας Νίκος Σουγλές
Λένα Αναγνωστοπούλου

Γιάννα Βενιέρη
Παναγιώτης Δημόπουλος
Γιώργος Ζώρης
Αθανάσιος Καλατζής
Απόστολος Καραστεργίου
Νίκη Κατσικώστα
Θεόδωρος Κουρεμπανάς
Ομάδα Εργασίας Διημερίδας Παναγιώτης Κουτσογιάννης
Ρεβέκκα Μαντά
Ηρώ Νικολακέα
Ιωάννης Παναγάκος
Ασπασία Ραρρή
Νικόλαος Σιναδινάκης
Βασίλης Σκούφης
Στέργιος Τζανέκας

ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

Διοικητικό Συμβούλιο (2016) Διοικητικό Συμβούλιο (2018)
Διονύσιος Μινώτος Ηώς Τσούρτη
Πρόεδρος Πρόεδρος
Ηώς Τσούρτη Μίνα Κρίκου-Γαλάνη
Αντιπρόεδρος Α΄ Αντιπρόεδρος Α΄
Μαρία Χωραφά Μαρίνα Λυκιαρδοπούλου
Αντιπρόεδρος Β΄ Αντιπρόεδρος Β΄
Ιωάννα Κολτσίδα-Μακρή Ιωάννα Κολτσίδα-Μακρή
Γενική Γραμματέας Γενική Γραμματέας
Μαρίνα Λυκιαρδοπούλου Μαρία Χωραφά
Ειδική Γραμματέας Ειδική Γραμματέας
Μαρία Σακελλαροπούλου Μαρία Σακελλαροπούλου
Ταμίας Ταμίας
Μίνα Κρίκου-Γαλάνη Ελένη Πουρνάρα-Καρκαζή
Ελένη Πουρνάρα-Καρκαζή Ελένη Γκίνη-Τσοφοπούλου
Λίλιαν Παπουτσάκη Ασπασία Ραπτάκη
Μέλη Μέλη
Μάντω Οικονομίδου (30 Μαΐου 1927-19 Ιανουαρίου 2015)
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / TABLE OF CONTENTS / TABLE DES MATIÈRES 9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / TABLE OF CONTENTS / TABLE DES MATIÈRES

Ηώς Τσούρτη / Εοs Tsourti

Αντί Προλόγου ............................................................................................ 14
Preface

François de Callataÿ
Mando Oeconomidès (1926-2015) et l’étude des monnaies grecques ........ 17
Mando Oeconomides and Greek numismatics

Ειρήνη Γρατσία / Irini Gratsia

Μικρή αφήγηση για την Μάντω Οικονομίδου ............................................ 21
A concise narration about Mando Oikonomides

Αφροδίτη Λίτη / Afroditi Liti

Το οδοιπορικό της μεταστέγασης του Νομισματικού Μουσείου ................ 25
The travelogue of rehousing the Numismatic Museum

Ηώς Τσούρτη / Εοs Tsourti

Η συνεργασία μου με τη Μάντω (1968-1994) ............................................ 29
Mando Οeconomides: Memories from a fruitful collaboration (1968-1994)

Μίνα Γαλάνη-Κρίκου / Mina Galani-Cricou

Ιλίου Μέλαθρον: Πρόσωπα και έργα .......................................................... 37
Iliou Melathron: Persons and facts

Γεώργιος Κακαβάς / George Kakavas

Η παρακαταθήκη της Μάντως Οικονομίδου στο Νομισματικό Μουσείο .. 55
Mando Οeconomides’ legacy to the Numismatic Museum

Κατερίνα Χρυσανθάκη-Nagle / Katerina Chryssanthaki-Nagle

Εικονογραφία του νομισματοκοπείου των Αβδήρων: εικόνα
και νομισματική πολιτική ............................................................................ 59
Iconographie de l’atelier monétaire d’Abdère : image et politique monétaire

Kenneth Sheedy
Some Thoughts on the Cycladic Mints of Kythnos and Seriphos ................ 71
Μερικές σκέψεις για τα κυκλαδικά νομισματοκοπεία
της Κύθνου και της Σερίφου

Πηνελόπη Αγαλλοπούλου / Penelope Agallopoulou

«Θησαυρός» αττικών χαλκών νομισμάτων από τον Αλιμούντα
(θέση Ελληνικό), 2004 ................................................................................ 79
A Coin Hoard from an excavation at the deme of Halimous
(site Hellenikon, Attica), 2004
10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / TABLE OF CONTENTS / TABLE DES MATIÈRES

Μαρία Λακάκη / Maria Lakakis

O θησαυρός της Μεσσηνίας πριν το 1937 (IGCH 301). Παρατηρήσεις
σχετικές με τα βάρη των εκδόσεων της Αχαϊκής συμπολιτείας ................... 87
Le trésor de Messénie avant 1937 (IGCH 301). Remarques
métrologiques sur les émissions de la ligue achéenne

Ευαγγελία Αποστόλου / Evangelia Apostolou

Monnaies rhodiennes à la tête de Dionysos ................................................ 109
Ροδιακά νομίσματα με κεφαλή Διονύσου

Anne Destrooper-Georgiades
Mando, Cyprus and Cypriot numismatics ................................................... 123
Mando, Chypre et la numismatique chypriote

Χαρίκλεια Παπαγεωργιάδου / Charikleia Papageorgiadou

Aπό τη Λιβία στην Ιουλία Δόμνα: αποκαλύπτοντας τις Ρωμαίες
«αυτοκράτειρες» μέσα από τη νομισματική εικονογραφία ......................... 133
From Livia to Ioulia Domna. Revealing the roman empresses
through the numismatic iconography

Michel Amandry
Monnayages posthumes. Monnaies dites pseudo-autonomes
problèmes de datation .................................................................................. 141
Μεταθανάτιες εκδόσεις. Tα ονομαζόμενα ‘ψευδο-αυτόνομα’ νομίσματα.
Προβλήματα Χρονολόγησης

Eleni G. Papaefthymiou / Ελένη Γ. Παπαευθυμίου

Une contremarque islamique sur une monnaie de bronze
de Kalè-Aktè provenant du trésor de ‘Mardin’ ............................................ 145
Ισλαμική επισήμανση σε χάλκινο νόμισμα Καλής Ακτής
από το θησαυρό του ‘Μαρντίν’

Ιωάννα Κολτσίδα-Μακρή / Ioanna Koltsida-Μakri

Όψεις της πολιτικής και εκκλησιαστικής διοίκησης του Βυζαντίου
μέσα από τις συλλογές μολυβδοβούλλων του Νομισματικού Μουσείου
Αθηνών. Τα θέματα Θράκης, Μακεδονίας, Θεσσαλονίκης
και Αιγαίου Πελάγους ................................................................................. 157
Aspects of civil and ecclesiastical administration of Byzantium
through the lead seals collections of the Numismatic Museum,
concerning the themes of Thrace, Macedonia,
Thessalonike and the Aegean Sea

Χρύσα Μαλτέζου / Chryssa Μaltezou

Μαρτυρίες για συλλέκτες νομισμάτων και ευρέσεις
νομισματικών θησαυρών στην Ελλάδα την εποχή της βενετοκρατίας ....... 177
Archival information on collectors of coins and on discoveries
of numismatic treasures during the period of venetocracy in Greece
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / TABLE OF CONTENTS / TABLE DES MATIÈRES 11

Ευτέρπη Ράλλη, Ηώς Τσούρτη / Efterpi Ralli, Eos Tsourti

Νομισματικό Μουσείο - Ιλίου Μέλαθρον: Το όραμα και η διαδρομή.
Οι εργασίες για τη μεταφορά του Μουσείου .............................................. 187
Numismatic Museum - Iliou Melathron: The vision and the route.
The operations for the removal of the Museum

Aλέξανδρος Ανδρέου, Aντωνία Γ. Νικολακοπούλου, Bασιλική Ε. Στεφανάκη /

Alexandros Andreou, Antonia G. Nikolakopoulou, Vassiliki E. Stefanaki
Προσκτήματα αρχαίων ελληνικών και ρωμαϊκών χρόνων
του Νομισματικού Μουσείου (1964-2015) ................................................ 195
Acquisitions of Ancient Greek and Roman Times
of the Numismatic Museum (1964-2015)

Μαρίνα Λυκιαρδοπούλου-Πέτρου / Marina Lykiardopoulou-Petrou

Το πρόγραμμα συντήρησης του Μουσείου
τα χρόνια της Μάντως Οικονομίδου ........................................................... 217
The Numismatics Museum’s conservation project during
Mando Oeconomide’s days

Ελ. Κοντού, Ρεβ. Μαντά, Ασπ. Ραρρή, Νίκ. Σιναδινάκης, Μαρ. Σορώτου/
Εl. Κontou, Reb. Μanta, Αsp. Rarri, Νik. Sinadinakis, Μar. Sorotou
Η συμβολή του Εργαστηρίου Συντήρησης
του Νομισματικού Μουσείου στη διοργάνωση περιοδικών εκθέσεων ....... 227
The contribution of the Conservation Laboratory
of Numismatic Museum in the organization of temporary exchibitions

ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ / ABSTRACTS / RÉSUMÉS

Βασιλική Πέννα / Vasiliki Penna

Η συμβολή της Μάντως Οικονομίδου στη μελέτη της βυζαντινής
νομισματικής ............................................................................................... 239
The contribution of Mando Oeconomides on Byzantine numismatics

Οlivier Picard
Mando Oeconomides: studying the hoards ................................................. 239
Μάντω Οικονομίδου: μελετώντας τους θησαυρούς

Γεώργιος Κακαβάς / George Kakavas

Τριπλός στατήρας Μοσσέως; O επαναπατρισμός
ενός μοναδικού νομίσματος ........................................................................ 240
Triple stater of Mosses? The repatriation of a unique coin

Παναγιώτης Τσέλεκας / Panagiotis Tselekas

Το τέλος των Τημενιδών. Η νομισματική μαρτυρία ................................... 240
The end of the Temenids: The numismatic evidence
12 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / TABLE OF CONTENTS / TABLE DES MATIÈRES

Αλίκη Μουστάκα / Aliki Moustaka

«Χελώνες» στην Ολυμπία ......................................................................... 241
“Turtles” from Olympia

Κατερίνη Λιάμπη / Katerini Liampi

«Θησαυρός» νομισμάτων του 1ου αι. π.Χ.
(Αρχαιολογικό Μουσείo Ιωαννίνων) ......................................................... 241
A first century BC hoard (Archaeological Museum of Ioannina)

Γιόρκα Νικολάου, Ιωάννης Τουράτσογλου / Yorka Nikolaou, Ioannis Touratsoglou

Η κυκλοφορία του βυζαντινού νομίσματος, 5ος-15ος αι.: η μαρτυρία
των «θησαυρών» από την Ελλάδα και τα Βαλκάνια .................................. 241
Circulation of the Byzantine coinage, 5th-15th c. The testimony
of the hoards from Greece and the Balkans

Δήμητρα Τσαγκάρη
Όταν το Νόμισμα Συναντά το Χαρτονόμισμα ........................................... 242
Quand la monnaie rencontre le papier-monnaie

Διευθύνσεις συνέδρων / Addresses of Participants / Adresses des participants .......... 243
14 Χρυσα Μαλτεζου

Preface

The Friends of the Numismatic Museum, commemorating Mando Oeconomides,

the internationally acclaimed numismatist and director of the Museum for
thirty-five years, considered their duty to dedicate this volume to her. Mando
Oeconomides envisioned and founded with great care and affection the Friends
of the Numismatic Museum association, shortly before retiring in 1992, in order to
help and promote the work of the Museum and the numismatic science in general.
The Obolos 13, the periodical edition of the Friends, is the result of the two-day
symposium proceedings organized in her memory on the first anniversary of her
death.
At the invitation of the Friends, the Director of the Numismatic Museum, Mr.
George Kakavas, responded with enthusiasm to the organization of the symposium,
the formal opening of which took place in the emblematic Hesperides Gallery at
the Iliou Melathron. The scientific sessions of the symposium were hosted in the
Lecture hall of the Archaeological Society.
The bronze bust of Mando Oeconomides was commissioned at the initiative
of the Director Mr. George Kakavas. It has been placed in the museum’s ‘Coin
Iconography and Ideology gallery’ next to the periodical exhibitions gallery that
honorably bears the name of Mando Oeconomides. The bust was created by the
sculptor Ms. Afroditi Liti, professor at the Athens School of Fine Arts, whom we
thank for her generous offer.
We also thank all our colleagues who have responded to our call and have
been quick to participate with their presentations, thereby contributing to the
symposium’s success. Regarding those of the participants who for several reasons
could not submit the full text for publication, the corresponding abstract is given
at the end of the volume.
Special praise is due to the staff of the Numismatic Museum, who very eagerly
contributed to the success of organizing the event, thanks to the deep appreciation
it holds in the memory of the late Mando Oeconomides.
This publication would not have been made possible without the courtesy of
the Ministry of Culture, primarily thanks to the care and interest of the Secretary
General Ms. Maria Andreadaki-Vlazaki and the support of Eleni Pournara-Karkazi,
member of the Council of the Friends of the Numismatic Museum, whom we are
very grateful to.
On behalf of the Board of the Friends of the Numismatic Museum
The President
Ios Tsourti
Μαρτυριεσ για Συλλεκτεσ νομίσμάτων και Ευρεσεισ Θησαυρων 15

Αντί Προλόγου

Οι Φίλοι του Νομισματικού Μουσείου τιμώντας την μνήμη της Μάντως Οικο-
νομίδου, της διεθνώς αναγνωρισμένης νομισματολόγου, που επί τριάντα πέντε έτη
διεύθυνε το Μουσείο, θεώρησαν καθήκον τους να της αφιερώσουν τον τόμο αυτό.
Η Μάντω Οικονομίδου οραματίστηκε και ίδρυσε με πολύ φροντίδα και αγάπη το
σωματείο των Φίλων του Νομισματικού Μουσείου, λίγο πριν τη συνταξιοδότησή
της το 1992, με σκοπό να βοηθήσει και να προβάλει το έργο του Μουσείου και
της νομισματικής επιστήμης εν γένει. Ο Οβολός 13, η περιοδική έκδοση των Φί-
λων, είναι το αποτέλεσμα των πρακτικών της διημερίδας που διοργάνωσαν στην
μνήμη της κατά την πρώτη επέτειο του θανάτου της.
Στην πρόσκληση των Φίλων ανταποκρίθηκε άμεσα ο Δ/ντής του Νομισματι-
κού Μουσείου κ. Γεώργιος Κακαβάς, συμμετέχοντας με ενθουσιασμό στη διορ-
γάνωσή της, η πανηγυρική έναρξη της οποίας πραγματοποιήθηκε στην εμβλημα-
τική αίθουσα των Εσπερίδων του Ιλίου Μελάθρου. Οι επιστημονικές συνεδρίες
της διημερίδας φιλοξενήθηκαν στη μεγάλη αίθουσα της Αρχαιολογικής Εταιρείας.
Με πρωτοβουλία του Διευθυντού κ. Γιώργου Κακαβά εκπονήθηκε η χάλκινη
προτομή της Μάντως Οικονομίδου, η οποία έχει τοποθετηθεί στην αίθουσα της
νομισματικής εικονογραφίας του Μουσείου, πλάι σε αυτή των περιοδικών εκθέ-
σεων, που τιμητικά φέρει το όνομα της Μάντως Οικονομίδου. Η προτομή είναι έρ-
γο της γλύπτριας, καθηγήτριας της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών κας Αφρο-
δίτης Λίτης, την οποία ευχαριστούμε για την αφιλοκερδή προσφορά της.
Ευχαριστούμε επίσης και όλους τους συναδέλφους που ανταποκρίθηκαν στο
κάλεσμά μας και έσπευσαν πρόθυμα να πλαισιώσουν τη διημερίδα μας με ομιλία
τους, συμβάλλοντας με αυτό τον τρόπο στην επιτυχία της. Για όσες ανακοινώσεις
δεν κατέστη δυνατό, για διάφορους λόγους, να κατατεθεί το πλήρες κείμενο για
δημοσίευση, παρατίθενται στο τέλος του τόμου η αντίστοιχη περίληψη.
Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλουμε στο προσωπικό του Νομισματικού Μουσεί-
ου, που με μεγάλη προθυμία συνέβαλε στην επιτυχία της διοργάνωσης της εκδή-
λωσης, χάριν της βαθιάς εκτίμησης που τρέφει στη μνήμη της αείμνηστης Μάντως
Οικονομίδου.
Η έκδοση αυτή δεν θα είχε πραγματοποιηθεί χωρίς την ευγενική χορηγία
του Υπουργείου Πολιτισμού, κυρίως χάρις στη φροντίδα και το ενδιαφέρον της
Γεν. Γραμματέως κας Μαρίας Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη και την προσφορά της
Ελένης Πουρνάρα-Καρκαζή, μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου των Φίλων του
Νομισματικού Μουσείου, τις οποίες ευχαριστούμε θερμά.
Εκ μέρους του ΔΣ των Φίλων του Νομισματικού Μουσείου
Η Πρόεδρος
Ηώς Τσούρτη
Νομισματικο Μουσειο – Ιλιου Μελαθρον: το Οραμα και η Διαδρομή 187

Ευτερπη Ραλλη
Ηως Τσουρτη

Νομισματικο Μουσειο – Ιλιου Μελαθρον:

το Οραμα και η Διαδρομή
Οι Εργασιες για τη Μεταφορα του Μουσειου

ABSTRACT
Numismatic Museum – Iliou Melathron: the vision and the route.
The operations for the removal of the Museum

Mando Oeconomides, surnamed by the numismatist Stanley Robinson “the girl with the
books”, when he saw her recording coins behind the books and the old catalogues, was the
director of the Numismatic Museum from 1964 up to November of 1994.
Being visionary and practical, she was dreaming of the museum’s independence and
its new permanent accommodation. Connecting aptly the friendship between Achilleas
Postolakas and Heinrich Schliemann, she conceived the idea of transforming the Iliou
Melathron in to the Numismatic Museum and claimed it since 1976. Following a difficult
struggle, the bestowal by the public service took place on August 13, 1983. On 1993 the
museum’s exhibition in the National Archaeological Museum was closed to the public and
the preparations for the exhibition in Iliou Melathron continued.
All the coins from the exhibition in Tositsa Street were returned into their primary
positions and Mando Oeconomides supervised the topics of the new exhibition in Iliou
Melathron.
For this purpose, innovative materials were used and the showcases became smaller
and friendly to the visitor, having the suitable inclination and an internal system for the
air ventilation and the lighting. They were coated with textiles painted with herbal dyes,
compatible to metallic artifacts. Care was taken for the harmonious coexistence of the
building’s beautiful and rich decoration and the coin exhibition.
On December 1998, when Ioannis Touratsoglou inaugurated the exhibition of the first
floor of Iliou Melathron, Mando Oeconomides talked about her vision that became reality,
although at that time she wasn’t the director of the Museum.
____________________________________

Το Νομισματικό Μουσείο είναι ένα από τα παλαιότερα Μουσεία της χώρας.

Με ψήφισμα του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια ιδρύθηκε την 21η Οκτωβρίου
1829 το Εθνικόν Μουσείον, το οποίο στεγάσθηκε σε μία από τις αίθουσες του
188 Ευτερπη Ραλλη – Ηως Τσουρτη

Ορφανοτροφείου στην Αίγινα. Εκεί, εκτός των άλλων αρχαίων, αναφέρονται

και τριακόσια πενήντα εννέα (359) νομίσματα, τα οποία απετέλεσαν τον πρώτο
πυρήνα του Νομισματικού Μουσείου. Με τη μεταφορά του Μουσείου στη νέα
πρωτεύουσα, στην Αθήνα το 1834, μεταφέρθηκε και η Νομισματική Συλλογή.
Την ίδια χρονιά, ο Αρχαιολογικός Νόμος προέβλεπε τη σύσταση Βασιλικού
Νομισματοφυλακείου. Όταν το 1837 πήρε την εποπτεία της Νομισματικής
Συλλογής ο Κυριακός Πιττάκης, Έφορος του Δημόσιου Κεντρικού Μουσείου,
αναγκάστηκε να αναλάβει τη φύλαξή της στο σπίτι του. Στη συνέχεια το 1842,
διορίστηκε επιστάτης της Νομισματικής Συλλογής ο Διδάσκαλος του Γένους
Γεώργιος Γεννάδιος, ο οποίος όμως αρνήθηκε να την παραλάβει, καθώς δεν
υπήρχε κατάλληλος και ασφαλής χώρος για τη φύλαξή της. Τελικά, το 1843 ο
Δ/ντης της Δημόσιας Βιβλιοθήκης, Γεώργιος Κοζάκης Τυπάλδος, παρέλαβε τη
Συλλογή, η οποία αριθμούσε ήδη χίλια εξακόσια σαράντα ένα (1641) νομίσματα
και τη στέγασε σε αίθουσα του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1856 ο Αχιλλέας
Ποστολάκας ανέλαβε ως Νομισματογνώμων. Επί των ημερών του το Μουσείο
εμπλουτίστηκε με πολλές δωρεές, μεταξύ των οποίων η συλλογή Ζωσιμαδών.
Με την πάροδο του χρόνου, η αίθουσα του Πανεπιστημίου κρίθηκε πλέον
ανεπαρκής για να στεγάσει την αυξανόμενη δραστηριότητα και δυναμική του
Μουσείου και ο Ποστολάκας ζήτησε από τον Πρωθυπουργό Χαρίλαο Τρικούπη
να παραχωρηθεί η ανατολική πτέρυγα της Σιναίας Ακαδημίας για τη στέγασή
του (εικ. 1). Για το εγχείρημα αυτό ο αρχιτέκτονας Ερνέστος Τσίλλερ ανέλαβε
να ελέγξει το κτίριο και να υποβάλλει αναφορά για τις απαιτούμενες επισκευές,
ενώ ακολούθησαν πυρετώδεις ετοιμασίες, παραγγελία προθηκών και επίπλων,
τοποθέτηση κιγκλιδωμάτων στα παράθυρα και σιδερένια πόρτα στην είσοδο, για

Εικ. 1. Η Έκθεση στη Σιναία Ακαδημία

Νομισματικο Μουσειο – Ιλιου Μελαθρον: το Οραμα και η Διαδρομή 189

μεγαλύτερη ασφάλεια. Στο παλαιό αρχείο του Μουσείου φυλάσσονται τα σχετικά

έγγραφα και τιμολόγια. Ο Ποστολάκας εκτός των άλλων δραστηριοτήτων, που
πήγαζαν από τα υπηρεσιακά του καθήκοντα, είχε και πλούσιο συγγραφικό
έργο. Είχε συνάψει φιλικό δεσμό με τον Ερρίκο Σλήμαν, του οποίου ταύτιζε τη
νομισματική συλλογή.
Τη μεταφορά ολοκλήρωσε ο Ιωάννης Σβορώνος, ο οποίος και σχεδίασε την
επανέκθεση του Μουσείου, σύμφωνα με την επικρατούσα την εποχή εκείνη
κατάταξη του Barcley Head κατά νομισματοκοπεία. Το Μουσείο παρέμεινε στον
χώρο αυτόν έως την κήρυξη του β΄ παγκοσμίου πολέμου, οπότε για το φόβο
των βομβαρδισμών, ύστερα από εντολή του Υπουργείου, η Ειρήνη Βαρούχα
εγκιβώτισε τα νομίσματα και τα έκρυψε στο θησαυροφυλάκειο της Τράπεζας
της Ελλάδος. Με το τέλος του πολέμου το Μουσείο μεταφέρθηκε στον δεύτερο
όροφο του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Η επανέκθεση των νομισμάτων στον καινούριο χώρο του οργανώθηκε το
1955/6 από την Ειρήνη Βαρούχα, σύμφωνα με την κατάταξη του Σβορώνου. Την
Ειρήνη Βαρούχα διαδέχτηκε η Μάντω Οικονομίδου, το «κορίτσι με τα βιβλία»
(«the girl with the books»), όπως την απεκάλεσε αυθόρμητα ο επιφανής Άγγλος
νομισματολόγος Stanley Robinson1, όταν σε επίσκεψή του στο Μουσείο, την είδε
χωμένη πίσω από τα βιβλία και τους παλαιούς καταλόγους να καταγράφει και να
αποδελτιώνει, ως εθελόντρια από το 1953 έως το τέλος του 1958 οπότε ανέλαβε
ως επιμελήτρια, ύστερα από διαγωνισμό της Υπηρεσίας. Τότε, το Νομισματικό
Μουσείο αποτελούσε τμήμα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (ΕΑΜ) και
ονομαζόταν Νομισματική Συλλογή.
Η Μάντω Οικονομίδου διηύθηνε το Νομισματικό Μουσείο επί τριάντα πέντε
έτη. Το έργο της ήταν πολυσήμαντο και πρωτοποριακό. Μετέτρεψε το Νομισματι-
κό Μουσείο σε φυτώριο νέων επιστημόνων, αφού γενναιόδωρα έδωσε θέματα
διδακτορικών διατριβών σε νέους επιστήμονες, των οποίων την εξέλιξη παρακο-
λουθούσε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Επί των ημερών της, το 1965, η Συλλογή ανεξαρτητοποιήθηκε από το ΕΑΜ
και το 1977 πήρε τον παλιό ιδρυτικό τίτλο της και μετονομάστηκε Νομισματικό
Μουσείο. Από το 1964, που ανέλαβε τη διεύθυνση της Νομισματικής Συλλογής
έως την αποχώρησή της το Νοέμβριο του 1994, η Μάντω Οικονομίδου οργάνω-
σε, εξόπλισε, αναβάθμισε το Νομισματικό Μουσείο και έδωσε ώθηση στη νομι-
σματική επιστήμη στην Ελλάδα. Συνεργάστηκε εποικοδομητικά με τα μεγαλύτερα
Μουσεία της Ευρώπης και της Αμερικής και με όλη την επιστημονική κοινότητα.
Ανέδειξε προς τα έξω τη σπουδαιότητα του Μουσείου, που συνέχισε να
εμπλουτίζεται από μεγάλες δωρεές. Δόθηκε προτεραιότητα στην ταξινόμηση του
πλούσιου αρχειακού υλικού που διέθετε το Μουσείο και η άγνωστη έως τότε
βιβλιοθήκη του είναι από τις σημαντικότερες στο είδος διεθνώς, καθώς έχει στην
κατοχή της νομισματικά βιβλία από τον 15ο αιώνα και εξής.

1 Μάντω Οικονομίδου, Τοσίτσα 1 (1953–1994), Αθήνα 2008, σ. 16.

190 Ευτερπη Ραλλη – Ηως Τσουρτη

Είναι βέβαιο ότι με όπλα την ισχυρή προσωπικότητά της, τη διεθνή της
αναγνώριση, την αβρότητα, την ευγένεια, αλλά και το φυσικό κάλλος και την
αρχοντιά της, εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία που της έδωσε η απομάκρυνση
του Αρείου Πάγου και προσπάθησε με όλες της τις δυνάμεις να επηρεάσει
πολιτικούς παράγοντες της εποχής, προκειμένου να υλοποιηθεί το όραμά της:
το Νομισματικό Μουσείο έπρεπε να στεγασθεί στο όμορφο νεοκλασσικό κτίριο
της οδού Πανεπιστημίου. Στην προσπάθειά της αυτή βρήκε εμπόδια γιατί δημο-
σιοποιούνταν αντίθετες απόψεις, που υποστήριζαν άλλες χρήσεις του κτιρίου,
δημιουργώντας έτσι ένα αρνητικό κλίμα για την ευόδωση του σκοπού της και
την τύχη του Μουσείου. Οραματίστρια και πρακτική, κατάλαβε ότι το Μουσείο
ασφυκτιούσε στη συγκατοίκησή του με το ΕΑΜ, φοβόταν την ενσωμάτωσή του
σε αυτό, ονειρευόταν την ανεξαρτησία του και την απόκτηση μόνιμης στέγης.
Συνδέοντας εύστοχα τη φιλία του Αχιλλέα Ποστολάκα με τον πρώτο ένοικο
του Μελάθρου, τον Ερρίκο Σλήμαν, συνέλαβε την ιδέα του Ιλίου Μελάθρου
ως Νομισματικού Μουσείου και στις 31 Ιανουαρίου 1976 απέστειλε το πρώτο
έγγραφο στον Γενικό Έφορο Αρχαιοτήτων Δημήτρη Λαζαρίδη, διεκδικώντας το.
Ως επιπλέον επιχείρημα πρόβαλε την Εφημερίδα της Κυβερνήσεως του 1926 (εικ.
2), σχετικά με τη αγορά του Ιλίου Μελάθρου από το Δημόσιο, όπου προβλεπόταν
η χρήση του, εκτός άλλων, για τη στέγαση του Εθνικού Νομισματικού Μουσείου.
Η σχετική παραχώρηση από την Κτηματική Υπηρεσία του Δημοσίου έγινε
στις 13 Αυγούστου 1983, ύστερα από μεγάλο αγώνα. Για να τονώσει την όλη
προσπάθεια, οργάνωσε με τη συνεργασία των «Φίλων της Γενναδείου» (1988)
και με το προσωπικό του Μουσείου, την επιτυχημένη έκθεση με θέμα «Ο πρώτος
αιώνας του Νομισματικού Μουσείου 1829-1922»2.
Η Διεύθυνση Συντήρησης του Υπουργείου Πολιτισμού ανέλαβε τη συντήρηση
και αποκατάσταση του κτιρίου του Ιλίου Μελάθρου, το οποίο είχε υποστεί μεγάλες
φθορές και αλλοιώσεις. Όπως η ίδια γράφει στα απομνημονεύματά της με τίτλο
Οδός Τοσίτσα 1 (1953-1994): «ο δρόμος για την ολοκλήρωση της μεταστέγασης
του Μουσείου ήταν ιδιαίτερα δύσκολος και ανηφορικός. Η συντήρηση των
θαυμάσιων τοιχογραφιών και των ψηφιδωτών δαπέδων, όπως και η εν γένει
αποκατάσταση του κτηρίου προχωρούσε με βραδείς ρυθμούς. Η ελληνική πραγ-
ματικότητα της κρατικής γραφειοκρατίας δεν μας άφηνε να φθάσουμε, χωρίς
καθυστερήσεις και υπαναχωρήσεις σε ορισμένα τεχνικά θέματα, στον στόχο
μας»3. Δέκα ολόκληρα χρόνια περίμενε υπομονετικά, όχι όμως μένοντας άπραγη,
ώσπου τον Αύγουστο του 1993 με εντολή Υπουργού έκλεισε για το κοινό η
έκθεση στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και συνεχίσθηκε η προετοιμασία για
την έκθεση στο Ιλίου Μέλαθρον.
Αρχικά, έπρεπε να διαλυθεί η έκθεση της Τοσίτσα. Όλα τα νομίσματα της
έκθεσης επεστράφησαν στις αρχικές τους θέσεις, στις ξύλινες νομισματοθήκες

2 Κατάλογος έκθεσης: Ο Πρώτος Αιώνας του Νομισματικού Μουσείου 1829 –1922, Αθήνα
1988.
3 Οικονομίδου, ό.π., σημ. 1, σ. 62.
Νομισματικο Μουσειο – Ιλιου Μελαθρον: το Οραμα και η Διαδρομή 191

Εικ. 2. Η Εφημερίδα της Κυβερνήσεως του 1926

192 Ευτερπη Ραλλη – Ηως Τσουρτη

και ερμάρια, στο dépôt του Μουσείου. Εργασία δύσκολη και επίπονη καθώς ένα-
ένα τα μικρά αυτά αντικείμενα έπρεπε να ταυτιστούν με τα παλαιά αρχεία του
Μουσείου, τους χειρόγραφους καταλόγους των Αχιλλέα Ποστολάκα και Ιωάννη
Σβορώνου. Οι κενές θέσεις, με την κυκλική χάρτινη ένδειξη, περίμεναν το κάθε
νόμισμα να επιστρέψει στην οικεία θέση του, γεγονός που θα ήταν αδύνατον
αν δεν είχε προηγηθεί η άρτια ταξινόμηση του πλούσιου αρχειακού υλικού
του Μουσείου. Αφού ολοκληρώθηκε αυτή η διαδικασία, ταυτοχρόνως γινόταν
ο επανέλεγχος και η επικαιροποίηση των θέσεων αυτών από το επιστημονικό
προσωπικό. Με την εποπτεία της Μάντως Οικονομίδου οργανώθηκαν οι θεματικές
ενότητες της νέας έκθεσης στο Ιλίου Μέλαθρον, που δεν είχαν καμία σχέση
με την απλή γεωγραφική παράθεση νομισμάτων σε σειρές, μέσα στις δίριχτες
μακριές ξύλινες προθήκες του 19ου αιώνα, όπως συνήθως συνέβαινε μέχρι τότε
(εικ. 3). Οι νέες εκθεσιακές ενότητες θα ήταν αυτόνομες, με λίγα αλλά αρκετά
νομίσματα στην κάθε προθήκη, που δεν θα κούραζαν τον επισκέπτη, ο οποίος θα
μπορούσε να ακολουθήσει κάθε φορά τη δική του διαδρομή μέσα στο Μουσείο.
Τις προθήκες πλαισίωναν ενημερωτικά κείμενα, χάρτες και φωτογραφικό υλικό,
αλλά και σημεία πληροφόρησης με ηλεκτρονικούς υπολογιστές για περισσότερη
ενημέρωση. Οι ενότητες και τα κείμενα των αρχαιολόγων περιελήφθησαν σε
έναν καλαίσθητο πολυτελή κατάλογο διακοσίων δέκα πέντε σελίδων με τίτλο
«Νομίσματα και Νομισματική»4. Είχε προηγηθεί η οργάνωση και μεταφορά της
βιβλιοθήκης στο ισόγειο του Ιλίου Μελάθρου (εικ. 4).
Το εργαστήριο συντήρησης, με την εποπτεία και καθοδήγηση της συντηρήτριας
Μαρίνας Λυκιαρδοπούλου, ανέλαβε τη συντήρηση των προς έκθεση αντικειμένων

Εικ. 3. Η Έκθεση στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

4 Νομίσματα και Νομισματική, Αθήνα 1996.

Νομισματικο Μουσειο – Ιλιου Μελαθρον: το Οραμα και η Διαδρομή 193

Εικ. 4. Η Μάντω Οικονομίδου κατά τη μεταφορά της βιβλιοθήκης

και έθεσε τις κατάλληλες περιβαλλοντικές προδιαγραφές για τις συνθήκες

έκθεσης και φύλαξης των νομισμάτων στο Ιλίου Μέλαθρον. Χρησιμοποιήθηκαν
πρωτοποριακά υλικά, οι προθήκες ήταν μικρές και με την κατάλληλη κλίση για
τον θεατή, είχαν εσωτερικό σύστημα αεραγωγών και φωτισμού και επενδύθηκαν
με υφάσματα βαμμένα με φυτικές βαφές, συμβατά με τα μεταλλικά αντικείμενα.
Έπρεπε να υπάρχει απόλυτη αρμονία στη συνύπαρξη του πανέμορφου και
πλούσιου διακόσμου του κτηρίου με τη νομισματική έκθεση και το ένα να μην
ανταγωνίζεται το άλλο. Ο βραχίονας των προθηκών, που περιτρέχει τις αίθουσες,
194 Ευτερπη Ραλλη – Ηως Τσουρτη

περικλείει τις ηλεκτρικές καλωδιώσεις και δεν εφάπτεται με τους τοίχους. Τα

συνοδευτικά κείμενα έγιναν μεταξοτυπίες πάνω σε πλέξιγκλας, ώστε η διαφάνεια
να μην εμποδίζει τον επισκέπτη (σελ. 7).
Τα εγκαίνια της έκθεσης του α΄ ορόφου έγιναν τον Δεκέμβριο του 1998, από
τον Γιάννη Τουράτσογλου, άξιο συνεχιστή στη Διεύθυνση του Μουσείου, με
πλούσιο διοικητικό και επιστημονικό έργο. Η Μάντω Οικονομίδου, μπορεί να
μην ήταν Διευθύντρια τότε, ήταν όμως εκεί και μίλησε για το όραμά της που έγινε
πραγματικότητα.
Η μεταφορά του Μουσείου και η επανέκθεση του β΄ορόφου στο Ιλίου Μέ-
λαθρον πραγματοποιήθηκε μεταγενέστερα από τους επίσης άξιους συνεχιστές
του έργου της.