3

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF THESSALONIKI

Γυάλινος Κόσµος
Glass Cosmos

Γενική επιµέλεια: Πολυξένη Αδάµ-Βελένη

General editor: Polyxeni Adam-Veleni

Επιστηµονική επιµέλεια: ∆έσποινα Ιγνατιάδου

Scientific co-ordination: Despina Ignatiadou

Μετάφραση: Deborah Brown-Kazazis

Translation: Deborah Brown-Kazazis

Θεσσαλονίκη 2010
Thessaloniki 2010
 4

ΙSBN 978-960-89388-7-8
Έκδοση Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης αρ. 6
Archaeological Museum of Thessaloniki, publication no 6

© ΥΠΠOT, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

2010
Hellenic Ministry of Culture and Tourism,
Archaeological Museum of Thessaloniki,
2010

Tο παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κα-

τά τις διατάξεις του Eλληνικού νόμου (N.2121/1993 όπως έχει
τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί
πνευματικής ιδιοκτησίας. Aπαγορεύεται απολύτως η άνευ γρα-
πτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντι-
γραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθω-
ση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό
σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η
εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

Παραγωγή / Production

w w w. z i t i . g r
 6

Συγγραφείς λημμάτων Authors of entries

ΑΑ Αντωνάρας Αναστάσιος AA Antonaras Anastassios

ΑΒΠ Αδάμ-Βελένη Πολυξένη AK Amoiridou Konstantia
ΑΚ Αμοιρίδου Κωνσταντία APA Apostolou Alexandros
ΑΠΑ Αποστόλου Αλέξανδρος ASV Allamani-Souri Victoria
ΑΣΒ Αλλαμανή-Σουρή Βικτωρία AVP Adam-Veleni Polyxeni
ΒΜ Βιολάτζης Μιχαήλ CHA Chrysostomou Anastasia
ΔΑ Δημουλά Αναστασία CHM Chrysafi Maria
ΖΗ Ζωγράφου Ηλέκτρα CHP Chrysostomou Pavlos
ΙΔ Ιγνατιάδου Δέσποινα CSJ Carington-Smith Jill
ΙΧ Ιντζεσίλογλου Χαράλαμπος DA Dimoula Anastassia
ΚΚ Καλλιντζή Κωνσταντίνα DK Darakis Konstantinos
ΚΚΥ Κωνσταντούλας Κυριάκος FP Faklaris Panagiotis
ΚΜΓ Καραμήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία HAK Havela Konstandoula
ΛΑΜ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μαρία ΗK Hatziprokopiou Kyriaki
ΛΣ Λιούλιας Στέργιος ICH Intzessiloglou Charalambos
ΜK Μαυρομιχάλη Κατερίνα ID Ignatiadou Despina
ΜΑΑ Μαζαράκης Αινιάν Αλέξανδρος KK Kallintzi Konstantina
ΜΑΔ Μάτσας Δημήτριος KKY Konstandoulas Kyriakos
ΜΔ Μαλαμίδου Δήμητρα KMG Karamitrou-Mentesidou Georgia
ΜΠ Μάλαμα Πηνελόπη LAM Lilibaki-Akamati Maria
ΝΔ Ναλπάντης Δημήτρης LS Lioulias Stergios
ΝΚ Νταράκης Κωνσταντίνος MK Mavromichali Katerina
ΝΠΜ Νικολαΐδου-Πατέρα Μαρία MAA Mazarakis Ainian Alexandros
ΠΕ Πουλάκη Ευτυχία MAD Matsas Dimitrios
ΠΜ Παππά Μαρία MD Malamidou Dimitra
ΣΒ Σταματοπούλου Βασιλική MP Malama Penelope
ΣΕ Σκαρλατίδου Ευδοκία ND Nalpantis Dimitris
ΣΚ Σισμανίδης Κωνσταντίνος NPM Nikolaidou-Patera Maria
ΣTE Στεφανή Ευαγγελία PE Poulaki Eftychia
ΤΑ Τασιά Αναστασία PI Psara Irini
ΤΑΜ Τσιμπίδου-Αυλωνίτου Μαρία PM Pappa Maria
ΤZΑ Τζαναβάρη Κατερίνα SE Skarlatidou Eudokia
ΤΣΕ Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου Ελένη SK Sismanidis Konstantinos
ΦΠ Φάκλαρης Παναγιώτης STE  Stefani Evangelia
ΧΑ Χρυσοστόμου Αναστασία SV Stamatopoulou Vassiliki
ΧΑΚ Χαβέλα Κωνσταντούλα TA Tassia Anastasia
ΧΚ Χατζηπροκοπίου Κυριακή TAM Tsimbidou-Avlonitou Maria
ΧΜ Χρυσάφη Μαρία TSE Trakosopoulou-Salakidou Eleni
ΧΠ Χρυσοστόμου Παύλος TZA Tzanavari Katerina
ΨΕ Ψαρρά Ειρήνη VM Violatzis Michail
ZE Zografou Electra
 7

Συγγραφείς κειμένων
Αδάμ-Βελένη Πολυξένη, δρ αρχαιολογίας-θεατρολόγος, Διευθύντρια, Αρχαιο-
λογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Αθανασιάδου Σοφία, συντηρήτρια αρχαιοτήτων και έργων τέχνης, Αρχαιολογι-
κό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Αντωνάρας Αναστάσιος, δρ αρχαιολογίας-μουσειολόγος, Μουσείο Βυζαντινού
Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη.
Ζαρκάδα-Πιστιόλη Χριστίνα, δρ αρχιτεκτονικής, Προϊσταμένη Τμήματος Τεχνι-
κής Υποστήριξης, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Ιγνατιάδου Δέσποινα, δρ αρχαιολογίας, Προϊσταμένη Τμήματος Μεταλλοτεχνί-
ας, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μαυρομιχάλη Κατερίνα, δρ αρχαιολογίας-μουσειολόγος, Κρατικό Μουσείο Σύγ-
χρονης Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη, Θεσσαλονίκη.
Μιχαλοπούλου Βασιλική, συντηρήτρια αρχαιοτήτων και έργων τέχνης, Αρχαιο-
λογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Ναζλής Ιωάννης, χημικός, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Στεφανή Ευαγγελία, δρ αρχαιολογίας, Προϊσταμένη Τμήματος Μουσειογραφι-
κών Μελετών και Καλλιτεχνικού Σχεδιασμού Εκθέσεων, Αρχαιολογικό
Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Τζαναβάρη Κατερίνα, δρ αρχαιολογίας, Προϊσταμένη Τμήματος Συλλογής Λιθί-
νων και Μκροτεχνίας, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

Authors of texts
Dr Adam-Veleni Polyxeni, Archaeologist-Dramaturgist, Director, Archaeologi-
cal Museum of Thessaloniki.
Dr Antonaras Anastassios, Archaeologist-Museologist, Museum of Byzantine
Culture.
Athanassiadou Sophia, Conservator of Antiquities and Works of Art, Archaeo-
logical Museum of Thessaloniki.
Dr Ignatiadou Despina, Archaeologist, Curator - Department of Metalwork, Ar-
chaeological Museum of Thessaloniki.
Dr Mavromichali Katerina, Archaeologist-Museologist, State Museum of Con-
temporary Art-Costakis Collection, Thessaloniki.
Michalopoulou Vassiliki, Conservator of Antiquities and Works of Art, Archae-
ological Museum of Thessaloniki.
Nazlis Ioannis, Chemist, Archaeological Museum of Thessaloniki.
Dr Stefani Evangelia, Archaeologist, Head - Department of Museographic Stud-
ies and Artistic Planning of Exhibitions, Archaeological Museum of Thes-
saloniki.
Dr Tzanavari Katerina, Archaeologist, Curator - Department of Sculpture and
Minor Arts.
Dr Zarkada-Pistioli Christina, Architect, Head - Department of Technical Sup-
port, Archaeological Museum of Thessaloniki.
 9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
CONTENTS

A. ΤΟ ΓΥΑΛΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ | Δ. Ιγνατιάδου

19
A. GLASS IN ANTIQUITY | D. Ignatiadou

Β. Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΤΟΥ ΓΥΑΛΙΟΥ

25
B. TECHNOLOGY AND TRADE OF GLASS

Τα πρότυπα του γυαλιού | Δ. Ιγνατιάδου

26
The prototypes for glass | D. Ignatiadou

Υαλώδεις ύλες, προδρομικές του γυαλιού | Δ. Ιγνατιάδου

30
Vitreous materials, forerunners of glass | D. Ignatiadou

Υαλοποιία | Δ. Ιγνατιάδου
34
Glassmaking | D. Ignatiadou

Υαλουργία
37
Glassworking
Εγκαταστάσεις και εργαλεία | Δ. Ιγνατιάδου, Α. Αντωνάρας
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Installations and tools | D. Ignatiadou, A. Antonaras
Οι αρχαιότερες τεχνικές | Δ. Ιγνατιάδου
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
The earliest techniques | D. Ignatiadou
Κρυστάλλινη διαφάνεια | Δ. Ιγνατιάδου
46
Crystalline transparency | D. Ignatiadou

Eμφύσηση | Α. Αντωνάρας
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Free blowing | A. Antonaras
Υαλοπίνακες | Α. Αντωνάρας
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Window glass | A. Antonaras

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ | CONTENTS 9
 10

Τεχνικές διακόσμησης ρωμαϊκών χρόνων | Α. Αντωνάρας

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Decorative techniqes in the Roman age | A. Antonaras

Εμπόριο και ανακύκλωση | K. Μαυρομιχάλη

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Trade and recycling | K. Mavromichali

Γ. ΓΥΑΛΙ ΚΑΙ ΖΩΗ

67
C. GLASS AND LIFE

Οι χρήσεις του γυαλιού στην καθημερινή ζωή | K. Μαυρομιχάλη

68
The use of glass in daily life | K. Mavromichali

Γυαλί για τους θεούς και το ναό | Δ. Ιγνατιάδου

73
Glass for the gods and temples | D. Ignatiadou

Γυαλί για τους βασιλείς και τους ευγενείς | Δ. Ιγνατιάδου

76
Glass for kings and nobles | D. Ignatiadou

Γυαλί για την πόλη και τη χώρα | Κ. Τζαναβάρη

80
Glass for the city and countryside | K. Tzanavari

Αγγεία
84
Vessels
Αγγεία προρωμαϊκών χρόνων | Δ. Ιγνατιάδου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

Vessels from the pre-Roman period | D. Ignatiadou

Αγγεία ρωμαϊκών χρόνων | Α. Αντωνάρας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

Vessels from the Roman period | A. Antonaras

 Συμπόσιο και τρυφή στο βαλανείο Θεσσαλονίκης

| Π. Αδάμ-Βελένη, Κ. Μαυρομιχάλη
90
 Symposium and luxury in the balneum of Thessaloniki
| P. Adam-Veleni, K. Mavromichali

Ατομική κόσμηση | Δ. Ιγνατιάδου

94
Personal adornment | D. Ignatiadou

Πτηνόσχημες και σφαιρικές πυξίδες ψιμυθίων | Α. Αντωνάρας

100
Bird-shaped and round cosmetic-powder pyxides | A. Antonaras

10 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 11

Η συμποσιακή κλίνη | Δ. Ιγνατιάδου

106
The symposium couch | D. Ignatiadou

Επιτραπέζια παιχνίδια | Δ. Ιγνατιάδου

108
Board games | D. Ignatiadou

Αρχιτεκτονικές χρήσεις
110
Architectural uses
Φωτισμός | Α. Αντωνάρας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

Lighting | A. Antonaras

Υαλοπίνακες | Α. Αντωνάρας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

Window glass | A. Antonaras

Ψηφιδωτά | K. Μαυρομιχάλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Mosaics | K. Mavromichali

Δ. ΓΥΑΛΙ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΣ

119
D. GLASS AND DEATH

Ταφικά έθιμα και χρήσεις του γυαλιού στα νεκροταφεία της Bόρειας Ελλάδας
| Δ. Ιγνατιάδου, Α. Αντωνάρας
120
Burial customs and uses of glass in the cemeteries of Northern Greece
| D. Ignatiadou, A. Antonaras

E. ΕΜΠΝΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΕΙΑ

125
E. INSPIRATION AND CONTINUITY

Μίμηση και παραπλάνηση | K. Μαυρομιχάλη

126
Emulating and faking | K. Mavromichali

Σύγχρονα έργα τέχνης | K. Μαυρομιχάλη

131
Modern works of art | K. Mavromichali

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ | CONTENTS 11
 12

ΣΤ. ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ: Η ΕΚΘΕΣΗ

135
F. GLASS COSMOS: THE EXHIBITION

Γυάλινος κόσμος - Αρχαιολογικές και μουσειολογικές παράμετροι | Ε. Στεφανή

136
Glass cosmos - Archaelogical and museological parameters | E. Stefani

Επιμέλεια και τεκμηρίωση της έκθεσης | Κ. Μαυρομιχάλη

146
Curating and documenting the exhibition | Κ. Mavromichali

Μουσειογραφική μελέτη | Χ. Ζαρκάδα-Πιστιόλη

150
Museographic study | C. Zarkada-Pistioli

Η συντήρηση των εκθεμάτων | Β. Μιχαλοπούλου, Σ. Αθανασιάδου

160
Conservation of the exhibits | V. Mihalopoulou, S. Athanassiadou

Αρχαιομετρική διερεύνηση των εκθεμάτων | Ι. Ναζλής, Δ. Ιγνατιάδου

166
Scientific investigation of the exhibits | I. Nazlis, D. Ignatiadou

Z. ΕΚΘΕΜΑΤΑ
173
G. EXHIBITS

Ορεία κρύσταλλος / Rock crystal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

Φαγεντιανή / Faience . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Καστοριά / Kastoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Γρεβενά / Grevena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Αιανή και Εορδαία / Aiani and Eordaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Έδεσσα / Edessa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Μίεζα-Λευκάδια / Mieza-Lefkadia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Βέροια / Veroia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Βεργίνα-Αιγαί / Vergina-Aigai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Πέλλα / Pella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Πύδνα / Pydna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Πιερία / Pieria region . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Θεσσαλία / Thessaly . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Προρωμαϊκή Θεσσαλονίκη / Pre-Roman Thessaloniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

12 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 13

Ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη / Roman Thessaloniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

Άγιος Αθανάσιος, Αγχίαλος, Γέφυρα, Καλοχώρι / Aghios Athanasios,
Anchialos, Gefyra, Kalochori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
Σίνδος / Sindos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Θέρμη (Σέδες) / Thermi (Sedes) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
Αγία Παρασκευή / Aghia Paraskevi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Σουρωτή / Souroti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
Μεσημέρι, Τρίλοφος, Επανωμή / Mesimeri, Trilofos, Epanomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Αίνεια / Aenea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Λητή-Δερβένι / Lete-Derveni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
Απολλωνία, Σταυρός, Ασπροβάλτα / Apollonia, Stavros, Asprovalta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
Κεντρική Μακεδονία, προρωμαϊκή περίοδος / Central Macedonia, pre-Roman period . . . . . . . . . . . . . 352
Κεντρική Μακεδονία, ρωμαϊκή περίοδος / Central Macedonia, Roman period . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
Όλυνθος / Olynthos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Άκανθος / Akanthos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
Χαλκιδική / Chalkidiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
Αμφίπολις και Νέα Κερδύλλια / Amphipolis and Nea Kerdyllia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
Κρηνίδες-Φίλιπποι, Καβάλα, Θάσος / Krenides-Philippoi, Kavala, Thasos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
Άβδηρα / Abdera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
Σαμοθράκη / Samothrace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
Μίμηση / Imitation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ | CONTENTS 13
 14
Γυάλινος κόσμος
Mια έκθεση κρυστάλλινης διαφάνειας
Ε ύστοχες παρατηρήσεις σε ένα τυχαίο γεγονός
οδήγησαν, στην πολύ μακρινή αρχαιότητα, στην
επινόηση του γυαλιού. Ενός υλικού που έμοιαζε με
τους φυσικούς διαφανείς λίθους, τον αχάτη, την ορεία
κρύσταλλο, ακόμη και με το κεχριμπάρι, αλλά μπο-
ρούσε να παραχθεί εργαστηριακά και να μορφοποι-
ηθεί κατά βούληση. Έκτοτε, με την πάροδο των χιλι-
ετιών δοκιμάστηκαν κάποιες περιορισμένες τεχνικές
και έγιναν διστακτικοί πειραματισμοί και συνδυασμοί
ως προς τα σχήματα και τα χρώματα, για να φθάσουν,
εκεί κάπου στον πρώτο προχριστιανικό αιώνα, στην
κατασκευή του φυσητού γυαλιού, μιας τεχνικής που
έφερε την επανάσταση στην παραγωγή των γυάλι-
νων αγγείων, καθώς κατέστησε εφικτό να κατασκευ-
αστούν με μεγαλύτερη ελευθερία ποικίλα μεγέθη και
ανεξάντλητες φόρμες.
Με την κρυστάλλινη διαφάνειά του και χωρίς να
παύσει να αποτελεί περιζήτητο, πολύτιμο και ακρι-
βό υλικό, το γυαλί έγινε αντικείμενο μεγαλύτερης ζή-
τησης, λόγω της πιο εύκολης, «μαζικής», παραγωγής
του. Αυτό συντέλεσε στη δημιουργία πολλών τοπι-
κών εργαστηρίων για να αντεπεξέλθουν στις διαρκώς
αυξανόμενες ανάγκες. Έτσι, από τα πρώτα χρόνια
της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας εντοπίζεται σημαντι-
κός αριθμός τοπικών παραγωγών, συχνά με ιδιαίτε-
ρα χαρακτηριστικά.
Στη Μακεδονία, γυάλινα αγγεία υπάρχουν από
τους αρχαϊκούς χρόνους, και μάλιστα εξαρχής ως
προϊόντα τοπικών εργαστηρίων. Η παράδοση συνε-
χίζεται αδιάκοπα και στους κλασικούς, ελληνιστικούς
και ρωμαϊκούς χρόνους.
Η έκθεση Γυάλινος κόσμος αποτελεί την πρώτη
συντονισμένη προσπάθεια να παρουσιαστούν γυάλι-
να αντικείμενα από το βορειοελλαδικό χώρο στο σύ-
νολό τους. Δέκα αρχαιολογικές υπηρεσίες της Μακε-
δονίας, της Θράκης και της Θεσσαλίας (οι Eφορείες
Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ΙΓʹ, ΙΣΤʹ,
ΙΖʹ, ΙΗʹ, ΙΘʹ, ΚΖʹ, ΚΗʹ, ΚΘʹ και Λʹ), το Μουσείο Βυζα-
ντινού Πολιτισμού και η Πανεπιστημακή Ανασκαφή
14
Βεργίνας συναίνεσαν ευχαρίστως στην παραχώρη-
ση μεμονωμένων αντικειμένων ή ανασκαφικών συ-
νόλων, προκειμένου να δοθεί μια όσο το δυνατόν πιο
εμπεριστατωμένη εικόνα για την παρουσία των γυά-
λινων αντικειμένων ανά τους αιώνες σε μια ευρεία γε-
ωγραφική ζώνη.
Η οργάνωση μιας μεγάλης περιοδικής έκθεσης
αφιερωμένης στο γυαλί, προέκυψε ως επακόλουθη ιδέα
μετά την επιλογή της Θεσσαλονίκης, και συγκεκριμένα
του Αρχαιολογικού Μουσείου, ως τόπου διεξαγωγής,
στις 21-25 Σεπτεμβρίου 2009, του 18ου Διεθνούς Συ-
νεδρίου για την Ιστορία του Γυαλιού, της Association
Internationale pour l’Histoire du Verre, μιας συνάντη-
σης που λαμβάνει χώρα κάθε τρία χρόνια, με ευρύτατη
συμμετοχή από όλη την υφήλιο. Στη διοργάνωση του
2009 παρουσιάστηκαν 163 ανακοινώσεις, από ερευνη-
τές τριάντα μίας χωρών και από τις πέντε ηπείρους.
Η πρωτοβουλία να αναλάβει το ΑΜΘ τη συνδι-
οργάνωση ενός τόσο σημαντικού συνεδρίου, οφείλε-
ται στη συνάδελφο αρχαιολόγο Δέσποινα Ιγνατιάδου,
Προϊσταμένη του Τμήματος Συλλογής Μεταλλοτεχνί-
ας, μια πρόταση που ασμένως αποδεχτήκαμε, με δε-
δομένη την έλλειψη μιας εποπτικότερης θεώρησης για
το γυαλί στη συγκεκριμένη περιοχή. Η ίδια, ως ειδικός
στο αντικείμενο, ήταν αυτή η οποία διεξοδικά και επι-
σταμένως αποδελτίωσε όλα τα δημοσιευμένα γυάλινα
αντικείμενα και συνέταξε το αρχικό επιστημονικό διά-
γραμμα της έκθεσης, ενώ ανέλαβε κατά το μεγαλύτερο
μέρος και την επιμέλεια του ανά χείρας καταλόγου.
Ο εξαρχής βασικός μας στόχος να εκπροσωπη-
θούν όλες οι κατηγορίες χρήσης, τα είδη και τα σχή-
ματα των γυάλινων αντικειμένων που έχουν βρεθεί
στη βόρεια Ελλάδα, από την εποχή του χαλκού μέχρι
και τον 4ο αι. μ.Χ., έχει εν πολλοίς επιτευχθεί, όπως
προκύπτει από τα περιεχόμενα της έκδοσης αυτής.
Η πραγματοποίηση, όμως, μιας μουσειακής έκ-
θεσης, καθώς είναι αποτέλεσμα κατεξοχήν συλλογι-
κής δουλειάς, απαιτεί τη συνεργασία πολλών, ενώ
η ικανοποιητική παρουσίασή της είναι συνάρτηση
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Glass Cosmos
An exhibition of crystalline transparency
A pt observations in response to a chance oc-
currence in the far-distant past led to the in-
vention of glass, a material that resembles natural
transparent stones—agate, rock crystal, even am-
ber—but which could be produced under work-
shop conditions and formed at will. Thenceforth,
over the course of millennia a number of limited
techniques were tested, and there were hesitant ex-
periments and combinations of shapes and colors
until the arrival, sometime in the first century B.C.,
at the construction of blown glass, a technique that
revolutionized the production of glass vessels, since
it made feasible to more easily produce a variety of
sizes and an inexhaustible number of shapes.
With its “crystalline transparency” and with-
out ceasing to comprise a much sought-after, pre-
cious and costly material, glass became an object
more widely in demand, by virtue of the ease of its
“mass” production. This contributed to the creation
of many local workshops in response to continually
increasing needs. Thus, from the early years of the
Roman Empire, we find a significant number of lo-
cal producers, frequently with specific characteris-
tics.
In Macedonia, there were glass vessels from the
Archaic period, and indeed these were from the
outset the products of local workshops. The tradi-
tion continued uninterrupted during the Classical,
Hellenistic, and Roman periods as well.
The exhibition “Glass Cosmos” represents the
first coordinated effort to present glass objects from
Northern Greece in their entirety. Ten Ephorates of
Prehistoric and Classical Antiquities from Mace-
donia, Thrace and Thessaly (the 13th, 16th, 17th,
18th, 19th, 27th, 28th, 29th and 30th), the Muse-
um of Byzantine Culture (MBC), and the Univer-
sity of Thessaloniki’s Excavations at Vergina gladly
consented to loan single glass objects or excavation
assemblages in order to offer as thorough and de-
Mια έκθεση κρυστάλλινης διαφάνειας | An exhibition of crystalline transparency
15
tailed a picture as possible of the presence of glass
objects down through the centuries across a wide
geographical area.
The organization of a major periodic exhibi-
tion devoted to glass was the result of an idea that
followed the selection of Thessaloniki, and specif-
ically, its Archaeological Museum, as the venue
for the Association Internationale pour l’Histoire
du Verre’s 18th International Conference on the
History of Glass (21-25 September 2009), a meet-
ing that takes place every three years and enjoys
extremely wide, international participation. This
year’s Conference witnessed the presentation
of 163 announcements/papers, delivered by re-
searchers from thirty one countries and five con-
tinents.
The initiative for the Archaeological Museum
of Thessaloniki (AMTh) to undertake the co-orga-
nization of such a major conference was owed to
our colleague, archaeologist Despina Ignatiadou,
Curator of the Museum’s Department of Metal-
work, and hers was a proposal we accepted gladly,
given the dearth of any more comprehensive over-
view of glass in this region. It was Dr Ignatiadou,
as a specialist in glass, who created a detailed and
careful initial list of all the published glass objects
and drew up the list primary scholarly outline for
the exhibition. She also assumed the task of editing
in its largest part the present catalogue.
Our main goal from the outset, viz. to ensure
that all categories of use, all types, and all shapes of
glass objects found in Northern Greece were repre-
sented from the Bronze Age down to the 4th cen-
tury A.D., has largely been achieved, as one may
judge from the contents of this publication.
However, the realization of a museum exhi-
bition, given that it results above all from collec-
tive work, requires the cooperation of many in-
dividuals, and its successful presentation depends
15
 16
πολλών συνισταμένων. Η μουσειολογική προσαρμο-
γή της έκθεσης έγινε από τις αρχαιολόγους του ΑΜΘ,
Ευαγγελία Στεφανή, Προϊσταμένη του Τμήματος Εκ-
θέσεων, και Στυλιάνα Γκαλινίκη, με τη συνδρομή, στα
πρώτα στάδια, της αρχαιολόγου-μουσειολόγου Έστερ
Σολομών. Τη μουσειογραφική μελέτη και υλοποίηση
ανέλαβε η αρχιτέκτων Χριστίνα Ζαρκάδα-Πιστιόλη,
Προϊσταμένη του Τμήματος Τεχνικής Υποστήριξης,
επικουρούμενη από τους αρχιτέκτονες Μαρία Λουκ-
μά και Γιώργο Τσεκμέ και σε συνεργασία με τον αρχι-
τεχνίτη του ΑΜΘ Στέλιο Καραμπίκα και τους Γιώργο
Καραμπίκα και Άρη Πολυζόπουλο. Τους φωτισμούς
έκανε ο Τρύφων Αβραμίκας.
Ξεχωριστή υπήρξε η συμβολή των αρχαιολόγων
Κατερίνας Τζαναβάρη, Προϊσταμένης του Τμήματος
Λιθίνων και Μικροτεχνίας, στην αρμοδιότητα της
οποίας υπάγονται τα γυάλινα αντικείμενα του ΑΜΘ,
και της Δόμνας Τερζοπούλου, καθώς και του αρχαιο-
λόγου Χρήστου Γκατζόλη, Προϊσταμένου του Τμή-
ματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, Εκδόσεων και
Δημοσίων Σχέσεων, της Νόρας Μέλλιου, της Όλγας
Σακαλή και της Μαρίας Κοκορότσκου για το σχεδι-
ασμό και την υλοποίηση εκπαιδευτικού προγράμμα-
τος σχετικού με το γυαλί, αλλά και για την όλη προ-
βολή της έκθεσης.
Τη συντήρηση ανέλαβαν οι συντηρήτριες αρχαι-
οτήτων Βασιλική Μιχαλοπούλου και Σόνια Αθανα-
σιάδου (και επικουρικά οι Λυδία Αυλωνίτου, Δημή-
τρης Ζυγούλης και Ελένη Κωτούλα). Οι ίδιες έκαναν
και την τοποθέτηση των εκθεμάτων, μαζί με την Αν-
δρονίκη Καπιζιώνη, Προϊσταμένη του Τμήματος Συ-
ντήρησης, η οποία προσέφερε σημαντική αρωγή και
στη διαχείριση των αντικειμένων. Την αρχαιομετρική
υποστήριξη είχε ο χημικός Γιάννης Ναζλής.
Στην προετοιμασία του καταλόγου συνέβα-
λαν οι αρχαιολόγοι Τασούλα Δημουλά, Αλέξανδρος
Αποστόλου και Θοδωρής Παπακώστας. Ο τελευταί-
ος ανέλαβε και τη μετάφραση του εποπτικού υλικού
της έκθεσης. Νέα φωτογράφηση των εκθεμάτων έκα-
νε ο Ορέστης Κουράκης.
Τα κείμενα και μέρος του εποπτικού υλικού της
έκθεσης επιμελήθηκε η αρχαιολόγος Κατερίνα Μαυ-
ρομιχάλη, η οποία λόγω ειδίκευσης στο αντικείμε-
νο, αποσπάστηκε για μικρό χρονικό διάστημα από
το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο ΑΜΘ.
Στην πρόεδρο Κατερίνα Κοσκινά, στην καλλιτεχνική
16
διευθύντρια Μαρία Τσαντσάνογλου και στο διοικη-
τικό συμβούλιο του ΚΜΣΤ, που συναίνεσαν ευχα-
ρίστως στην παραχώρηση αυτή, εκφράζουμε τις πιο
θερμές μας ευχαριστίες.
Η έκθεση αυτή θα υστερούσε κατά πολύ χωρίς
τη θετική αντιμετώπιση της πρόσκλησής μας κατ’
αρχάς από τους προϊσταμένους των υπηρεσιών και,
στη συνέχεια, χωρίς την πρόθυμη συμμετοχή των
ανασκαφέων και μελετητών, οι οποίοι συνέδραμαν,
εκτός από τη διάθεση πολλών, ακόμη και αδημοσίευ-
των, ευρημάτων τους, και με τη συγγραφή αντίστοι-
χων λημμάτων στον κατάλογο. Ιδιαίτερη αναφορά
οφείλεται στον, επίσης ειδικό του γυαλιού, Αναστά-
σιο Αντωνάρα για την ευρεία συμμετοχή του στην
πληρέστερη μορφή του καταλόγου.
Στο πλαίσιο της Κίνησης των 5 Μουσείων της
Θεσσαλονίκης (ΑΜΘ, ΜΒΠ, ΚΜΣΤ, ΜΜΣΤ και ΙΤ)
και προκειμένου να φανεί σε συμβολικό επίπεδο η δι-
αχρονικότητα της χρήσης του γυαλιού στη ζωή και
στην τέχνη, τα άλλα τέσσερα μουσεία παραχώρησαν
για το Γυάλινο κόσμο μοναδικά αριστουργήματα. Η
άμεση ανταπόκριση των προέδρων, των καλλιτεχνι-
κών διευθυντών και των διοικητικών συμβουλίων
των Μουσείων, στην από καιρό διαμορφωμένη πρό-
τασή μας για μια έκθεση για το γυαλί, είναι η έμπρα-
κτη απόδειξη της συνέπειας στις βασικές αρχές της
συνεργασίας, συλλογικότητας και προώθησης του
ρόλου και των έργων των μουσείων της πόλης μας,
όπως αυτές εκφράστηκαν συνολικά, και από τα πέ-
ντε Μουσεία, την 18η Μαΐου 2009, παγκόσμια ημέρα
εορτασμού των μουσείων.
Ιδιαίτερες ευχαριστίες, τέλος, εκφράζονται στην
πολιτική ηγεσία του Υπουργείου Πολιτισμού και Του-
ρισμού και στα ανώτερα στελέχη της Γενικής Διεύθυν-
σης Αρχαιοτήτων καθώς και της Διεύθυνσης Μου-
σείων για την ένθερμη υποστήριξη, την οικονομική
ενίσχυση και διοικητική προώθηση, του φιλόδοξου
εγχειρήματος να συγκεντρωθούν για πρώτη φορά τα
πιο αξιόλογα γυάλινα ευρήματα της Βόρειας Ελλάδας,
ενός χώρου που έχει να συνεισφέρει πολλά στη γνώση
για το γυαλί κατά την αρχαιότητα και να προκαλέσει
ακόμη και σήμερα το θαυμασμό μας με τα λεπταίσθη-
τα, διάφανα και εύθραυστα αυτά τεχνουργήματα.
δρ Πολυξένη Αδάμ-Βελένη
Αρχαιολόγος-Θεατρολόγος
Διευθύντρια Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

on many factors. The museological adaptation for
the exhibition was done by AMTh archaeologists
Evangelia Stefani, Head of the Department of
Exhibitions, and Styliana Galiniki, with initial
contributions by archaeologist-museologist Esther
Solomon. Architect Christina Zarkada-Pistioli,
Head of the Museum’s Department of Technical
Support, undertook the museographic study and
its implementation, assisted by architects Maria
Loukma and Giorgos Tsekmes and in collaboration
with AMTh Master Technician Stelios Karabikas,
together with Giorgos Karabikas and Aris
Polyzopoulos. Lighting was done by Tryphon
Avramikas.
A distinct contribution was offered by archae-
ologists Katerina Tzanavari, Curator of the Depart-
ment of Stone Objects and Minor Arts, under whose
area of responsibility the glass objects in AMTh fall,
and Domna Terzopoulou, as well as by archaeolo-
gist Christos Gatzolis, Head of the Department of
Educational Programs, Publications, and Public Re-
lations, and of Nora Melliou, Olga Sakali, and Ma-
ria Kokorotskou for the planning and implementa-
tion of the educational program on glass, as well as
the exhibition’s overall promotion.
Conservation of objects was undertaken by an-
tiquities conservators Vassiliki Michalopoulou and
Sonia Athanasiadou (assisted by Lydia Avlonitou,
Dimitris Zygoulis, and Eleni Kotoula). They also
mounted the exhibits with the help of Androniki
Kapizioni, Head of the Conservation Department,
who offered significant assistance in handling the
objects. Chemist Giannis Nazlis was responsible for
archaeometric investigations.
Archaeologists Tasoula Dimoula, Alexandros
Apostolou and Thodoris Papakostas, contributed
to the preparation of the catalogue. The latter al-
so translated the panel texts. The objects on display
were photographed anew by Orestis Kourakis.
The texts and part of the supporting materi-
al for the exhibitions were edited by archaeologist
Katerina Mavromichali, who by virtue of her spe-
cialization in glass, was briefly transferred to the
AMTh from the State Museum of Contemporary
Art (SMCA). We extend warm thanks to SMCA
Chairwoman Katerina Koskina, artistic Director
Mια έκθεση κρυστάλλινης διαφάνειας | An exhibition of crystalline transparency
17
Maria Tsantsanoglou, and the Board of Directors,
who gladly consented to this concession.
This exhibition would have been poorer by far,
firstly without the positive response to our invita-
tion by the directors of the various archaeological
services, and secondly without the willing partici-
pation of excavators and scholars, who contributed
by making many of their finds, even unpublished
ones, available to us, and by the writing of corre-
sponding entries for this Catalogue. Special men-
tion is due another glass specialist, Anastassios An-
tonaras, for his extensive participation in the fuller
form of the Catalogue.
Within the framework of collaboration by five
Thessaloniki Museums (AMTh, MBC, SMCA, the
MMCA, and the TF), that the timelessness of glass’s
employment in both art and life might be made
clear at the symbolic level, the other four muse-
ums have lent one-of-a-kind masterpieces to “Glass
Cosmos”. The immediate response by these muse-
ums’ Chairs, artistic Directors, and Boards of Di-
rectors to our proposal for a glass exhibition, which
had been formulated for some time, is a practical
proof of their faithfulness to the core principles of
collaboration, collectivity, and promotion of the
role and the works of our city’s museums, as ex-
pressed both jointly and individually by each of the
five museums on 18 May 2009, International Mu-
seum Day.
Finally, we extend our special thanks to the
political leadership of the Ministry of Culture and
Tourism and senior officials from the General Di-
rectorate of Antiquities as well as the Directorate
of Museums for their heartfelt encouragement,
financial support, and administrative promotion
of the ambitious undertaking to gather together
for the first time the most noteworthy glass finds
from Northern Greece, a region that has much to
contribute to our knowledge of ancient glass and
which even today continues to call forth our ad-
miration of these sensitive, transparent and frag-
ile works of art.
Dr Polyxeni Adam-Veleni
Archaeologist-Theater Historian
Director, Archaeological Museum of Thessaloniki
17
 19

A. ΤΟ ΓΥΑΛΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

A. GLASS IN ANTIQUITY
 20
Το γυαλί στην αρχαιότητα
Τ ο όνομά του προέρχεται από το ὕειν (βρέχει),
έτσι το γυαλί είναι το λαμπερό, σαν βρεγμέ-
νο, υλικό.
Η αρχαιότερη εμφάνιση της λέξης είναι στο
έργο της ποιήτριας του 6ου αι. π.Χ., Κόριννας,
όπως παραδίδει ο Φρύνιχος (Σοφιστική Προπα-
ρασκευή 309: καὶ ἡ Κόριννα τὸν ὑάλινον παῖδα θή-
σεις), είναι όμως αμφίβολο εάν εκεί σημαίνει γυα-
λί. Υάλινον ονομάζουν στην πρώιμη αρχαιότητα
κάθε διαφανές υλικό: το άχρωμο γυαλί, το ορυ-
κτό κρύσταλλο, το κεχριμπάρι, τον κερατοειδή χι-
τώνα του ματιού, ακόμη και τα διαφανή σωματι-
κά υγρά. Το χρωματιστό γυαλί αποκαλούν κύανο
(όταν είναι κυανό) ή λίθο χυτή. Μόνον από τα ρω-
μαϊκά χρόνια και μετά ύαλος σημαίνει αποκλειστι-
κά γυαλί.
Κατά την εποχή του χαλκού ξεκινούν οι πρώ-
τες προσπάθειες κατασκευής γυάλινων προϊόντων
στη Μεσοποταμία και στην Αίγυπτο. Σχεδόν απο-
κλειστικά, τα αντικείμενα κατασκευάζονται από
μονόχρωμο ή πολύχρωμο ημιδιαφανές ή αδιαφα-
νές γυαλί. Αρχικά εμφανίζονται απλές χάντρες
κατασκευασμένες με περιέλιξη, σύντομα, όμως,
αναπτύσσεται μία πληθώρα τεχνικών με τις οποίες
κατασκευάζονται μικρά αυτοτελή διακοσμητικά
20
Δέσποινα Ιγνατιάδου
ὑάλη, ὕαλος, παρά το ὕειν
ἐσχημάτισται, καθ’ ὅμοιότητα
τῆς γινομένης συστάσεως και
πήξεως τοῦ ὕδατος
Ωρίων
στοιχεία ή ενθέματα. Στα μυκηναϊκά χρόνια γνω-
ρίζει έκρηκτική ανάπτυξη η παραγωγή χαντρών
και περιάπτων από κυανό γυαλί που μορφοποι-
είται μέσα σε μήτρα. Τα πρώτα γυάλινα αρωμα-
τοδόχα αγγεία είναι μικρά και κατασκευάζονται
αρχικά και με ψηφοθέτηση, αλλά, κυρίως, με την
τεχνική του πυρήνα, που αναπτύσσεται εντυπω-
σιακά και κυριαρχεί μέχρι την εφεύρεση της εμφύ-
σησης. Τα αγγεία είναι εξαιρετικά πλούσια σε πο-
λύχρωμη διακόσμηση. Στον ελληνικό χώρο την
εποχή αυτή υπάρχουν μόνο ελάχιστες εισαγωγές
πολύχρωμων αγγείων από το αιγυπτιακό σχημα-
τολόγιο. Την ίδια εποχή γίνονται και οι πρώτες
προσπάθειες μορφοποίησης ανοικτών μονόχρω-
μων αγγείων σε μήτρα.
Τον 8ο αι. π.Χ. ανθεί η ασσυριακή ­υαλουργία
με πολλά επιτεύγματα, μεταξύ των οποίων η
ανάπτυξη της τεχνογνωσίας για την παραγωγή
άχρωμου διαφανούς γυαλιού (δηλαδή χωρίς την
προσθήκη χρωστικών) και ο συνδυασμός του με
φύλλο χρυσού και γραπτή διακόσμηση. Λίγο αρ-
γότερα η παραγωγή εκείνη σχεδόν παύει ή πά-
ντως μειώνεται δραματικά. Την ίδια εποχή στον
ελληνικό χώρο κατασκευάζονται σε μήτρα, ή ει-
σάγονται, λίγα ανοικτά μονόχρωμα αγγεία, πολύ
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 22
διαφορετικά από τα κλειστού σχήματος σύγχρο-
νά τους ασσυριακά.
Η ελληνική παραγωγή πολύχρωμων αγγείων
της τεχνικής του πυρήνα αρχίζει τον 6ο αι. π.Χ.
Μέχρι τον 1ο αι. μ.Χ. εξελίσσεται η ανάπτυξη ενός
πλούσιου ελληνικού σχηματολογίου, σύμφωνα με
το οποίο παράγονται μικρά γυάλινα αρωματοδό-
χα αγγεία σε σχήματα εμπνευσμένα από τη σύγ-
χρονή τους παραγωγή αγγείων πλήρους μεγέθους
από άλλα υλικά.
Τον 4ο αι. π.Χ., κυρίως στην Ελλάδα και στην
Εγγύς Ανατολή, κατασκευάζονται γυάλινα αγ-
γεία και μικροαντικείμενα από άχρωμο διαφανές
γυαλί. Η παραγωγή είναι σχετικά μικρή, καθώς
περιλαμβάνει πολυτελή προϊόντα που απευθύνο-
νται σε υψηλά κοινωνικά στρώματα, είναι ωστόσο
εξαιρετικής ποιότητας και ποικιλίας. Η σημασία
της είναι θεμελιώδης για την περαιτέρω ανάπτυ-
ξη της υαλουργίας του άχρωμου γυαλιού, από την
ελληνιστική περίοδο και μέχρι σήμερα.
Η ανάπτυξη της καλλιτεχνικής παραγωγής και
η τεχνολογική πρόοδος κατά την ελληνιστική πε-
ρίοδο, επιδρούν σημαντικά και στην υαλουργία:
οι τεχνικές εξελίσσονται και η ποικιλία των προϊ-
όντων διευρύνεται σημαντικά. Σημαντικότερη πα-
ραγωγή της μέσης ελληνιστικής περιόδου είναι αυ-
τή των διάχρυσων αγγείων από άχρωμο διαφανές
γυαλί, παραμένει, όμως, περιορισμένης κλίμακας
και απευθύνεται σε προνομιούχους χρήστες. Κατά
το τέλος της ίδιας περιόδου αναπτύσσεται ιδιαίτε-
ρα η τεχνική της ψηφοθέτησης, με την οποία κατα-
σκευάζονται ανοιχτά αγγεία και μικροαντικεί­μενα,
η οποία γνωρίζει ιδιαίτερη άνθηση την επόμενη
περίοδο, των αυτοκρατορικών χρόνων. Περισσό-
τερο διαδεδομένα, όμως, αντικείμενα αυτής της
εποχής είναι τα αγγεία πόσης, σκύφοι και φιάλες,
από απαλά ή πιο έντονα χρωματισμένο γυαλί. Δια-
κοσμούνται με απλές ραβδώσεις ή αυλακώσεις και
παράγονται σε μεγάλες ποσότητες στη συροπα-
λαιστινιακή ακτή, καθώς και σε αρκετά τοπικά ερ-
γαστήρια σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Η παραγωγή
αυτή είναι η πρώτη που φέρνει τα γυάλινα επιτρα-
πέζια αγγεία στο τραπέζι των μεσαίων κοινωνικών
στρωμάτων και ανοίγει το δρόμο για την αντίστοι-
χη ευρεία χρήση και των φυσητών αγγείων.
22
Η τεχνική της εμφύσησης αναπτύσσεται προς
το τέλος του 1ου αι. π.Χ. στη συροπαλαιστινιακή
ακτή και αποτελεί το σημαντικότερο βήμα στην
εξέλιξη της υαλουργίας.
Τα πρώτα προϊόντα, του 1ου αι. μ.Χ., είναι μι-
κρά μυροδοχεία με ελάχιστη ή καθόλου διακό-
σμηση και δε φαίνεται να αποτελούν αντικείμενο
ευρέως εμπορίου. Η εξέλιξη, όμως, της τεχνικής
είναι ραγδαία και μέσα σε λίγες δεκαετίες όχι μό-
νο εξελίσσεται πλήρως αλλά αναπτύσσονται και
παραλλαγές της, όπως π.χ. η εμφύσηση σε μήτρα.
Με αυτήν κατασκευάζονται αγγεία ιδιαίτερου γε-
ωμετρικού σχήματος, π.χ. πολυεδρικά, ή «πλαστι-
κά» αγγεία σε σχήμα ανθρώπινης μορφής, ζώου,
καρπού κ.ά.
Από το 2ο αι. μ.Χ., και μέχρι το τέλος της αρ-
χαιότητας, σταθεροποιείται η κυρίαρχη θέση της
εμφύσησης έναντι των παλαιότερων τεχνικών,
κάποιες από τις οποίες εκλείπουν. Το τυπολογικό
εύρος της παραγωγής είναι πλέον τεράστιο, αλλά
το χρωματολόγιο των αγγείων είναι περιορισμέ-
νο, σε σύγκριση με αυτό των παλαιότερων επο-
χών. Οι τεχνικές διακόσμησης γνωρίζουν ιδιαίτε-
ρη ανάπτυξη, συνεπώς οι συνδυασμοί τεχνικής και
διακόσμησης ανέρχονται πλέον σε δεκάδες. Πα-
ράλληλα, συνεχίζουν να εφαρμόζονται κάποιες
παλαιότερες τεχνικές, σε αισθητά όμως μικρή κλί-
μακα. Μόνο η παραγωγή χαντρών διατηρεί ή / και
ενισχύει την παρουσία της, η οποία ούτως ή άλλως
παρουσιάζει μικρές διακυμάνσεις από την προϊ-
στορική περίοδο.
Στο ενιαίο οικονομικό πλαίσιο που δημιουργεί
η ρωμαϊκή αυτοκρατορία, επί τέσσερις αιώνες αν-
θεί το εμπόριο όλων των αγαθών, μεταξύ δε αυ-
τών τα γυάλινα προϊόντα κατέχουν προβεβλημέ-
νη θέση.
Στον ελληνικό χώρο διαπιστώνονται εισα-
γωγές και από τις ανατολικές και από τις δυτικές
επαρχίες της αυτοκρατορίας. Ταυτόχρονα, όπως
και σε άλλες περιοχές, διαπιστώνονται τοπικές
παραγωγές. Η λειτουργία τοπικών εργαστηρίων
τεκμηριώνεται τόσο από τα προϊόντα τους, όσο
και από τα εργαστηριακά τους κατάλοιπα.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 24

Επιλεγμένη βιβλιογραφία Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. Αγγεία από τη Θεσ-
Selective bibliography σαλονίκη και την περιοχή της, Αθήνα 2009, ιδ. 23-58.
Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ.
διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004.
D. F. Grose, The Toledo Museum of Art, Early ancient glass: core-formed, rod-
formed, and cast vessels and objects from the Late Bronze Age to the early
Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50, New York 1989.
D. B. Harden, Catalogue of Greek and Roman glass in the British Museum, vol.
I, London 1981.
D. Ignatiadou, Achaemenid and Greek colourless glass, The World of Achaeme-
nid Persia, British Museum 29.9-1.10.2005 (in print).
C. Isings, Roman glass from dated finds, Gröningen/Djakarta 1957.
L. Oppenheim, R. H. Brill, D. Barag, A. Von Saldern, Glass and glassmaking in
ancient Mesopotamia, New York 1970.
E. M. Stern, B. Schlick-Nolte, Early glass of the ancient world, 1600 B.C.-A.D. 50,
Ernesto Wolf Collection, Ostfildern 1994.
E. M. Stern, Roman glassblowing in a cultural context, AJA 103, 1999, 441-
484.
E. M. Stern, Roman, Byzantine, and Early Medieval glass 10 BCE–700 CE, Er-
nesto Wolf Collection, Ostfildern-Ruit 2001.
E. M. Stern, Ancient glass in a philological context, Mnemosyne 60, 2007, 341-
406.
M. L. Trowbridge, Philological studies in ancient glass, Urbana 1930.
G. D. Weinberg, Glass vessels in ancient Greece, Their history illustrated from the
collection of the National Archaeological Museum, Athens, The core-formed
vessels by Murray C. McClellan, Athens 1992.

24 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 25

B. Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΤΟΥ ΓΥΑΛΙΟΥ

B. TECHNOLOGY AND TRADE OF GLASS

 26
Τα πρότυπα του γυαλιού
Τ ο γυαλί υπήρξε ένα από τα πολλά υλικά που
χρησιμοποιήθηκαν στον αρχαίο κόσμο, συνε-
πώς η τεχνογνωσία παρασκευής και κατεργασίας
του εξελίχθηκε σε αλληλεπίδραση με τις αντίστοι-
χες των σύγχρονών του υλικών. Συνεχώς διαπι-
στώνονται νέες παράμετροι της ιδεολογίας και
της έμπνευσης που οδήγησε στη δημιουργία γυα-
λιών ειδικού τύπου, αλλά και η τεχνολογική συγ-
γένεια της υαλουργίας με την τεχνολογία της κε-
ραμικής, του λίθου και του μετάλλου.
Γυαλί και ημιπολύτιμοι λίθοι
Κατά την αρχαιότητα, σύμφωνα με όσα μας πλη-
ροφορούν οι αρχαίοι συγγραφείς, ως πολυτιμό-
τερα υλικά θεωρούνταν οι ημιπολύτιμοι λίθοι και
κάποια ορυκτά οργανικά υλικά. Ο Πλίνιος ο Πρε-
σβύτερος αναφέρει ρητά πως η ορεία κρύσταλλος
είναι το πολυτιμότερο υλικό στην επιφάνεια της
Γης, κατά πολύ πολυτιμότερο του χρυσού, ενώ
ένα ειδώλιο από ήλεκτρο (κεχριμπάρι) κοστίζει
περισσότερο από όσο αρκετοί ζωντανοί και υγι-
είς σκλάβοι. Η πρώιμη ανάπτυξη της υαλουργί-
ας προκύπτει ως εμφανής απόπειρα δημιουργίας
«συνθετικών» ημιπολύτιμων λίθων: κυανό γυα-
λί αντί του λαζουρίτη, ερυθρό αντί του αιματίτη,
μελανό αντί του γαγάτη και του οψιδιανού. Όλα
τα παραπάνω απαιτούν σχετικώς εύκολες τεχνι-
κές λύσεις, καθώς προκύπτουν από την προσθή-
κη χρωστικής στο τήγμα του γυαλιού. Αντίθετα,
η τεχνογνωσία παρασκευής άχρωμου διαφανούς
26
Δέσποινα Ιγνατιάδου
γυαλιού, αντί της ορείας κρυστάλλου, προκύπτει
με κάποια καθυστέρηση στην ιστορία της υαλουρ-
γίας. Ακολούθως, το άχρωμο γυαλί συνδυάζεται
με ερυθρό υπόστρωμα για να δώσει την εντύπω-
ση του ηλέκτρου. Ωστόσο, η σχέση του γυαλιού
με τους ημιπολύτιμους λίθους δεν πρέπει να θεω-
ρηθεί μίμησις αλλά άμιλλα, ιδιαιτέρως κατά την
πρώιμη αρχαιότητα, οπότε παρατηρείται πως οι
ίδιες λέξεις χρησιμοποιούνται για να περιγρά-
ψουν το πρότυπο και το «συνθετικό» π.χ. ύαλος
για την ορεία κρύσταλλο και το άχρωμο διαφα-
νές γυαλί. Το γεγονός οδηγεί, έτσι, στο συμπέρα-
σμα πως εκλαμβάνονται και τα δύο ως εξίσου πο-
λύτιμα υλικά.
Γυαλί και πολύτιμα μέταλλα
Εφόσον η ορεία κρύσταλλος είναι πολυτιμότα-
τη και πολύ ακριβότερη του χρυσού και το άχρω-
μο γυαλί είναι ισάξιο της ορείας κρυστάλλου, έμ-
μεσα συμπεραίνεται η αξία αυτού του είδους του
γυαλιού σε σχέση και με το πολυτιμότερο των με-
τάλλων, τουλάχιστον κατά την πρώιμη αρχαιότη-
τα. Πέραν αυτού, η υποτιθέμενη σχέση υαλουργί-
ας και μεταλλοτεχνίας έχει στηριχθεί σε γενικές
εντυπώσεις και δεν έχει διερευνηθεί αρκετά. Σε
τεχνολογικό επίπεδο, αποδεικνύεται πως η σχέση
αυτή περιορίζεται στη χρήση μήτρας για την κα-
τασκευή ορισμένων γυάλινων αντικειμένων, όπως
και ορισμένων μετάλλινων. Αντίθετα με τη χύ-
τευση του μετάλλου, η χύτευση του γυαλιού δεν
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 28
είναι εφικτή κατά την αρχαιότητα, οπότε άλλοι
τρόποι χρησιμοποιούνται για την πλήρωση της
μήτρας με υλικό. Αντίστοιχα, η διακόσμηση του
γυαλιού βασίζεται εν μέρει μόνο στη χρήση μή-
τρας, και αρκετά στην επίθεση στοιχείων, ενώ φυ-
σικά η σφυρηλάτηση δεν εφαρμόζεται. Σε επίπε-
δο σχηματολογίου είναι γενικευμένη η εντύπωση
πως κάποια γυάλινα αγγεία αντιγράφουν τύπους
μεταλλίνων (ή ακόμη και ότι έχουν χυτευθεί σε
μήτρες που ελήφθησαν από αυτά), αυτό όμως δεν
ισχύει. Η συγγένεια σχημάτων και διακόσμησης,
ωστόσο, είναι υπαρκτή. Οφείλεται στο γενικό ιδε-
ολογικό και καλλιτεχνικό πλαίσιο που επιβάλλει
τη διαχρονική αναφορά σε πανάρχαια κοινά πρό-
τυπα από πολύτιμο υλικό.
Γυαλί και κεραμική
Η υαλουργία δέχεται ελάχιστες ή / και καθόλου
ευθείες επιδράσεις από την κεραμική σε επίπεδο
28
τυπολογίας, φαίνεται μάλιστα να συμβαίνει το
ακριβώς αντίθετο: κάποιες συνάφειες σε σχήματα
και διακόσμηση είναι αποτέλεσμα των επιδράσε-
ων που δέχεται η κεραμική από όλα τα πολύτιμα
υλικά, μεταξύ αυτών και του γυαλιού. Ωστόσο, η
οφειλή της υαλουργίας προς την κεραμική είναι
τεράστια. Είναι πλέον αποδεκτό πως οι απαρχές
της υαλουργίας εντοπίζονται σε παράπλευρους
κλάδους της πυροτεχνολογίας που συνδέεται με
την κεραμική τεχνολογία. Σημαντικό ρόλο μεταξύ
των δύο τεχνών διαδραμάτισε η τεχνολογία της
φαγεντιανής, που αποτέλεσε και το συνδετικό
κρίκο μεταξύ τους. Οι δεσμοί υαλουργίας και κε-
ραμικής χαλάρωσαν με το πέρασμα των αιώνων,
την αυτόνομη εξέλιξη της υαλουργίας, την εγκα-
τάλειψη των αρχαιότερων τεχνικών της και, κυρί-
ως, με την εφεύρεση της εμφύσησης.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 29

a mold, and fairly significantly on the attachment
of (decorative) elements; naturally, glass was not
hammered. In terms of the shape repertoire, there
is a generalized impression that some glass ves-
sels copy metal types (or even that they were cast
in molds made from metal prototypes), but this is
not the case. Though glass and metal objects are
related in terms of shapes and decoration, this is
owing to a more general ideological and artistic
framework, which imposed ongoing references
to extremely ancient common prototypes in pre-
cious materials.
Glass and pottery
Glassworking received very few if any direct in-
fluences from ceramics in terms of typology; in-
deed, it would seem that the opposite occurred:
some connections in shapes and decoration were
the result of influences on pottery from all pre-
cious materials, including glass. Nonetheless,
glassworking’s debt to pottery was enormous. It
is now accepted that the commencement of glass-
working is to be found in the adjoining branch-
es involving pyrotechnology and connected with
the technology of ceramic production. The tech-
nology of faience played an important role in both
crafts, and comprised the connecting link between
them. The links between glassworking and pot-
tery-making relaxed with the passage of the cen-
turies, the autonomous evolution of glassworking,
the abandoning of older techniques, and above all
the discovery of blowing.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
Δ. Ιγνατιάδου, Κεραμική και υαλουργία στην πρώιμη ελληνιστική Μακεδονία,
Στʹ ΕλλΚερ, Βόλος 2000 (Αθήνα 2004), 693-702.
Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ.
διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004, κεφ. Αγγεία, Συμπεράσματα, Η μίμηση
άλλων υλικών.
D. Ignatiadou, Amber and glass inlays. A chronological sequence, Ancient Mac-
edonia VII, International Symposium, Thessaloniki 2002 (2007), 473-483.
D. Ignatiadou, Achaemenid and Greek colourless glass, The World of Achaeme-
nid Persia, British Museum 29.9-1.10.2005 (in print).
Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Φυσικής Ιστορίας 37.11-12, ιδιαίτερα 37.12.49 (ήλε-
κτρον), 37.68 (γυαλί και ημιπολύτιμοι λίθοι), 37.204 (ορεία κρύσταλλος,
μύρινα και μέταλλα).
S. I. Rotroff, Silver, glass and clay. Evidence for the dating of Hellenistic luxury
tableware, Hesperia 1972, 329-337, pls 83-84.
E. M. Stern, Interaction between glassworkers and ceramists, The prehistory and
history of glassmaking technology, Ceramics and civilization VIII, 1998,
183-204.
M. Vickers, Rock crystal: The key to cut glass and diatreta in Persia and Rome,
JRA 9, 1996, 48-65.
M. Vickers, Lapidary shock: meditations on an achaemenid silver beaker “from
Erzerum” in the Ashmolean Museum, Oxford, Archäologische Mitteilun-
gen aus Iran and Turan, 32, 2000, 261-273.

Τα πρότυπα του γυαλιού | The prototypes for glass 29

 30

Υαλώδεις ύλες, προδρομικές του γυαλιού

Δέσποινα Ιγνατιάδου

Υ αλώδεις είναι οι ύλες που θεωρούνται συγγε-

νικές του γυαλιού λόγω της μεγάλης τους πε-
ριεκτικότητας σε πυριτία. Οι υαλώδεις ύλες προ-
Αμμόνιτρο
Το αμμόνιτρο είναι ενδιάμεσο προϊόν της υαλο-
ποιητικής διαδικασίας, όπως αυτή εφαρμόζεται
κύπτουν από τους πρώτους πειραματισμούς, κατά
κατά την πρώιμη αρχαιότητα. Λαμβάνεται μετά
τις απαρχές της υαλουργίας, την 4η ή / και 5η χιλι-
από αρχική θέρμανση των πρώτων υλών σε χα-
ετία στη Μεσοποταμία. Είναι οι αρχαιότερες συν-
μηλή θερμοκρασία. Πρέπει να λειοτριβηθεί και
θετικές ύλες και οι χρήσεις τους είναι ποικίλες.
να επαναθερμανθεί σε υψηλή θερμοκρασία για να
Ορισμένες, όπως η φαγεντιανή και το αμμόνιτρο,
προκύψει γυαλί. Ωστόσο, αν και ενδιάμεσο προϊ-
χρησιμοποιούνται αυτούσιες στην κατασκευή αυ-
όν, χρησιμοποιείται κατά την κατασκευή αυτοτε-
τοτελών αντικειμένων. Άλλες, όπως τα υαλώμα-
λών μικροαντικειμένων. Είναι διεθνώς γνωστό ως
τα και το σμάλτο, εφαρμόζονται στην επιφάνεια
frit, ενώ το αρχαίο ελληνικό όνομά του μας πα-
αντικειμένων από άλλο υλικό, ενώ το αιγυπτιακό
ραδίδει ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος που περιγράφει
κυανό χρησιμοποιείται ως χρωστική.
και τη διαδικασία κατασκευής του.

30 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 32

Αιγυπτιακό κυανό να αντικείμενα. Η τεχνική εφαρμόζεται στην Αί-

γυπτο και στην Ανατολή, ενώ πολύ σπάνια είναι
Είναι μία από τις σπουδαιότερες χρωστικές της
τα ευρήματα στην Ελλάδα. Παράλληλα, αντίστοι-
αρχαιότητας. Ως πυριτική ένωση χαλκού, στον
χα υαλώματα εφαρμόζονται σε αντικείμενα από
οποίο οφείλει και το έντονο κυανό του χρώμα,
φαγεντιανή. Το υάλωμα εκεί προκύπτει από ανά-
προκύπτει μέσω ειδικής διαδικασίας παραγωγής.
μιξη του λειοτριβημένου υλικού του σώματος με
Πολύ σπάνια χρησιμοποιείται και στην παραγω-
αλκάλια και νερό.
γή μικροαντικειμένων.
Λόγω της «ασυμβατότητας» πηλού και πυρι-
τικών υαλωμάτων, τα τελευταία δε χρησιμοποι-
Φαγεντιανή ούνται σε πήλινες επιφάνειες. Έτσι, ήδη από την
Αποτελείται από 80 έως και 99% πυριτία που λαμ- ελληνιστική περίοδο και μέχρι το πρόσφατο πα-
βάνεται από χαλαζία ή πυριτική άμμο. Το λειοτρι- ρελθόν, αναπτύσσονται τεχνικές εφυάλωσης της
βημένο υλικό αναμιγνύεται με νερό και ακολουθεί κεραμικής με οξείδια μολύβδου.
μορφοποίηση, ελεύθερη ή σε ανοικτή μήτρα (για
χάντρες και μικροαντικείμενα) ή σε κεραμικό τρο- Σμάλτο
χό (για αγγεία). Μετά την όπτηση η επιφάνεια κα-
Το σμάλτο είναι γυαλί που δε χρησιμοποιείται
λύπτεται με προστατευτικό υάλωμα που εφαρμό-
αυτοτελώς, αλλά εφαρμόζεται ως διακόσμηση
ζεται με ποικίλες μεθόδους (εμβάπτιση, επικάλυψη
πάνω σε μετάλλινη ή γυάλινη επιφάνεια. Το γυα-
με πινέλο, αυτο-υάλωση). Η φαγεντιανή οφείλει
λί λειοτριβείται, προστίθενται χρωστικές και ευ-
το όνομά της στην εξωτερική της ομοιότητα με τα
τηκτικά, και την εφαρμογή ακολουθεί όπτηση.
εφυαλωμένα (αλλά με οξείδια κασσιτέρου) κεραμι-
Σμάλτο επί μετάλλου χρησιμοποιείται τουλάχι-
κά του 16ου αι. στην ιταλική πόλη Faenza.
στον από την εποχή του χαλκού, η επισμάλτωση
όμως γυάλινων επιφανειών ξεκινά από τη ρωμα-
Υαλώματα ϊκή περίοδο.
Πυριτικής φύσεως υαλώματα χρησιμοποιούνται
κατά την προϊστορική αρχαιότητα σε μικρά λίθι-

32 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 33

techniques employing lead oxides were developed

for ceramic products.

Enamel
Enamel is glass that is not employed by itself, but
applied as decoration to a metal or glass surface.
The glass was pulverized, pigments and fluxes (al-
kalis to lower the melting point) were added, and
application ensued after firing. Enamel was em-
ployed on metal from the Bronze Age, but enam-
eling of glass surfaces began in the Roman peri-
od.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία H. Brekoulaki, La peinture funéraire de Macédoine. Emplois et fonctions de la

Selective bibliography couleur, IV-II s. av. J.C. ΚΕΡΑ-Μελετήματα 48, Athènes 2007, ιδ. 423-
425.
J. Henderson, Ancient vitreous materials, AJA 99, 1995, 117-121.
Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί,
αδημ. διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004, κεφ. Υαλοτεχνολογία.
Δ. Ιγνατιάδου, Α. Αντωνάρας, Yαλουργία, Αρχαία και Mεσαιωνική. Ορολο-
γία, τυπολογία και τεχνολογία. Ελληνοαγγλικό–αγγλοελληνικό λεξικό,
Θεσσαλονίκη 2008.
Δ. Ιγνατιάδου, Ι. Ναζλής, Micro-XRF ανάλυση σμάλτων σε χρυσά κοσμήμα-
τα κλασικών χρόνων, 5ο Συμπόσιο Αρχαιομετρίας της Ελληνικής Αρχαι-
ομετρικής Εταιρείας, Αθήνα 2008 (υπό έκδοση).
Χ. Κάντζια, Κ. Κουζέλη, Εργαστήριο παρασκευής χρωμάτων στην Κω, ΑΑΑ
ΧΧ, 1987, 211-255 και έγχρ. πίν.
Γ. Μανιάτης, Διερεύνηση τεχνικών, πρώτων υλών και χρωμάτων για την κα-
τασκευή των πρώιμων υαλωδών υλικών, ΥΑΛΟΣ, Ημερίδα Συντήρησης
ΑΜΘ 2009, Θεσσαλονίκη 2010 (υπό έκδοση).
E. Μήρτσου, Μ. Βαβελίδης, Δ. Ιγνατιάδου, Μ. Παππά, Χάντρες από φαγεντι-
ανή της ΠΕΧ από τον Άγιο Μάμαντα Χαλκιδικής, Αρχαιομετρικές Με-
λέτες για την Ελληνική Προϊστορία και Αρχαιότητα (επ. Ι. Μπασιάκος,
Ε. Αλούπη, Γ. Φακορέλλης), 3ο Συμπόσιο Αρχαιομετρίας, Αθήνα 1996
(2001), 309-316.
M. Panagiotaki, A study of vitreous materials from Minoan Crete, Ancient
Greek Technology, 1st International Conference, Thessaloniki 1997, 303-
311.
M. S. Tite, Characterisation of early vitreous materials, Archaeometry 29, 1,
1987, 21-34.

Υαλώδεις ύλες, προδρομικές του γυαλιού | Vitreous materials, forerunners of glass 33

 34
Υαλοποιία
Υ αλοποιία είναι η πρωτογενής παραγωγή του
γυαλιού από τις πρώτες ύλες. Βασικό συστα-
τικό του αρχαίου γυαλιού είναι η πυριτία, δηλα-
δή το διοξείδιο του πυριτίου. Σε αυτό προστίθε-
ται σόδα, ώστε να χαμηλώσει το σημείο τήξης του
πυριτίου, και ασβέστιο, ώστε το γυαλί που θα πα-
ρασκευαστεί να είναι σταθερό και μη υδατοδια-
λυτό.
Στην αρχαιότητα, το γυαλί είναι συνήθως δύο
συστατικών, καθώς παρασκευάζεται από άμμο και
σόδα. Παραδοσιακή πηγή της άμμου είναι η ακτή
στις εκβολές του ποταμού Βήλου στη Φοινίκη,
αλλά χρησιμοποιείται επίσης άμμος από την έρη-
μο, ή τις κοίτες ποταμών. Όταν ως πηγή της πυ-
ριτίας χρησιμοποιείται άμμος, δεν απαιτείται προ-
σθήκη ασβέστου, καθώς η άμμος συχνά περιέχει
34
Δέσποινα Ιγνατιάδου
ασβεστολιθικά κοχύλια. Καλής ποιότητας γυαλί
είναι δυνατόν να παρασκευαστεί και από βότσαλα
ή ορυκτό κρύσταλλο. Ως πηγή σόδας χρησιμοποι-
είται το νάτρο ή νίτρο, ένα λιμναίο άλας που προ-
έρχεται, σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς,
από την Αίγυπτο, αλλά και τη Μακεδονία, τη λί-
μνη της αρχαίας Χαλάστρας.
Οι πληροφορίες μας για την πρώιμη υαλοποι-
ία προέρχονται από τα κείμενα σφηνοειδούς γρα-
φής των πήλινων πινακίδων της βιβλιοθήκης του
βασιλέως της Ασσυρίας Ασουρμπανιπάλ. Αν και
χρονολογούνται στον 7ο αι. π.Χ., παραθέτουν συ-
νταγές υαλοποιίας της εποχής του χαλκού. Ο Πλί-
νιος ο Πρεσβύτερος περιγράφει, επίσης, τον πα-
λαιό ­αυτό τρόπο παρασκευής γυαλιού: οι πρώτες
ύλες θερμαίνονται αργά για μέρες σε εξειδικευμένο
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 36

κλίβανο, μέσα σε απλά χωνευτήρια ή μικρές δεξα-
μενές, ωσότου παρασκευασθεί ένα ενδιάμεσο προ-
ϊόν, το αμμόνιτρο. Αυτό λειοτριβείται, προστίθεται
χρώμα και αδιαφανοποιητές, και αναθερμαίνεται
σε υψηλότερη θερμοκρασία ωσότου παραχθεί ο
βασικός τύπος γυαλιού, που ονομάζεται αργή ύα-
λος. Ο κλίβανος λειτουργεί σε οξειδωτικές συνθή-
κες, με παρουσία οξυγόνου και χωρίς καπνό, ενώ
ως καύσιμο χρησιμοποιείται ελαφρύ και στεγνό ξύ-
λο. Η ακριβής μορφή του κλιβάνου μάς είναι άγνω-
στη, αλλά είναι μάλλον μικρής κλίμακας.
Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο η κλίμακα αλλάζει.
Κτίζονται κλίβανοι με μεγάλες ορθογώνιες κλει-
στές και ημίσκαφες δεξαμενές, μερικές φορές σε
συστοιχίες, όπου γίνεται η σύντηξη των πρώτων
υλών. Η σύντηξη των πρώτων υλών γίνεται πλέ-
ον σε ένα στάδιο και κάθε φορά παρασκευάζονται
τόνοι γυαλιού. Οι κλίβανοι λειτουργούν πιθανώς
μόνον ορισμένες εποχές του έτους και η υαλοποι-
ία διαρκεί γύρω στις δύο εβδομάδες. Οι κλίβανοι
χρησιμοποιούνται μόνο μία φορά, καθώς πρέπει
να καθαιρεθούν οι τοίχοι ώστε να υπάρξει πρό-
σβαση στις δεξαμενές.
Σε όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας φαίνεται
πως η υαλοποιία λαμβάνει χώρα κυρίως στη συρο-
παλαιστινιακή ακτή. Λειτουργούν και τοπικά ερ-
γαστήρια, π.χ. στην Αίγυπτο, τα οποία όμως δεν
εξάγουν το προϊόν τους.
Όπως συμπεραίνουμε από τα ευρήματα του
ναυαγίου του Ulu Burun, κοντά στις τουρκικές
ακτές, κατά την εποχή του χαλκού, η αργή ύα-
λος αποτελεί αντικείμενο εμπορίου με τη μορφή
υαλοπλινθωμάτων που αντιστοιχούν στο περι-
εχόμενο ενός χωνευτηρίου. Αργότερα το γυαλί
τεμαχίζεται και διακινείται σε μορφή υαλοθραύ-
σματος. Συνηθέστερη οδός μεταφοράς του είναι
η θαλάσσια, όπως συμπεραίνουμε από τα ναυάγια
που έχουν ανακαλυφθεί. Με αυτόν τον τρόπο δι-
ακινήθηκαν, κατά τη ρωμαϊκή περίοδο και αργό-
τερα, τόνοι γυαλιού σε όλη τη Μεσόγειο.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
G. F. Bass, A Bronze Age shipwreck at Ulu Burun (Kaş): 1984 Season, AJA 90,
1986, 269-296.
G. F. Bass, B. Lledo, S. Matthews, R. H. Brill, Serçe Limani, vol. II, The glass of
an eleventh-century shipwreck, Texas 2009.
E. Dotsika, Y. Maniatis, D. Ignatiadou, A natron source for glass making in
Greece? Preliminary results, 4th Symposium on Archaeometry of the
Hellenic Society of Archaeometry (Y. Fakorellis, N. Zacharias, K. Polikreti,
eds), Athens 2003 (BAR 2008), 359-361.
D. Ignatiadou, E. Dotsika, A. Kouras, Y. Maniatis. Nitrum Chalestricum. The
natron of Macedonia, AnnAIHV 16, London 2003, 64-67, colour plates
14-17.
Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ.
διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004, κεφ. Υαλοτεχνολογία.
Δ. Ιγνατιάδου, Α. Αντωνάρας, Yαλουργία, Αρχαία και Mεσαιωνική. Ορολογία,
τυπολογία και τεχνολογία. Ελληνοαγγλικό–αγγλοελληνικό λεξικό, Θεσ-
σαλονίκη 2008.
M.-D. Nenna (ed.), La route du verre. Ateliers primaires et secondaires du second
millénaire av. J.-C. au Moyen Âge, Lyon 2000.
M.-D. Nenna, Production et commerce du verre à l’époque, impériale: nouvel-
les découvertes et problématiques, FACTA 1, 2007, 125-147.
L. Oppenheim, The cuneiform texts, A. L. Oppenheim, R. H. Brill, D. Barag, A.
Von Saldern, Glass and glassmaking in ancient Mesopotamia, New York
1970.
Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Φυσικής Ιστορίας 36.194.

36 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Υαλουργία
Eγκαταστάσεις και εργαλεία
Υ αλουργία είναι η δευτερογενής παραγωγή
του γυαλιού, η μορφοποίηση δηλαδή των
γυάλινων προϊόντων. Στην αρχαιότητα η εργα-
σία αυτή λαμβάνει χώρα σε μικρά ή μεγάλα τοπι-
κά υαλουργεία που προμηθεύονται έτοιμο γυαλί
από τα μεγάλα υαλοποιητικά κέντρα. Τα εργα-
στήρια αυτά ανακυκλώνουν και σπασμένα ή ατε-
λή γυάλινα προϊόντα ή υπολείμματα από προη-
γούμενες εργασίες μορφοποίησης.
Glassworking
Installations and tools
G lassworking is the secondary production of
glass, i.e. the forming of glass products. In an-
tiquity, this took place in small or large local glass-
works that were supplied with readymade glass by
large glassmaking centers. Such workshops also re-
cycled broken or unfinished glass products, or the
leftovers from earlier work.
Υαλοποιία | Glassmaking
37
Δέσποινα Ιγνατιάδου
Αναστάσιος Αντωνάρας
Τα υαλουργεία
Η μορφή των προρωμαϊκών υαλουργείων μάς εί-
ναι άγνωστη, καθώς δεν υπάρχουν αντίστοιχα
ανασκαφικά ευρήματα. Τα σχετικά συμπεράσμα-
τα αντλούμε από σωζόμενα εργαστηριακά απορ-
ρίμματα και από τα γυάλινα προϊόντα.
Τα αρχαιότερα υαλουργεία, για την κατα-
σκευή χαντρών και περιάπτων, είναι πιθανόν
Despina Ignatiadou
Anastassios Antonaras
Glass workshops
The form of pre-Roman workshops is unknown to
us, given the absence of relevant excavation finds.
We draw relevant conclusions from preserved wast-
ers (workshop rejects) and from the glass products
themselves.
37
 38
πρωτόγονες εγκαταστάσεις με ένα απλό ρηχό
όρυγμα για την ανοιχτή φωτιά στο κέντρο.
Σύντομα, ίσως ήδη από την εποχή του χαλκού,
διαμορφώνεται μικρός κτιστός θολωτός κλίβανος
με τροφοδοσία της φωτιάς από τη βάση του και
άνοιγμα για την κατεργασία στην κορυφή του. Σε
αυτόν κατασκευάζονται χάντρες και ­χειροποίητα
πολύχρωμα αγγεία. Ως πρώτη ύλη χρησιμοποιεί-
ται υαλόθραυσμα, το οποίο προθερμαίνεται και
παραμένει κοντά στη φωτιά. Δε χρησιμοποιούνται
χωνευτήρια (εφόσον δεν υπάρχει ρευστό γυαλί)
αλλά, όπως μας δείχνει ένα σχετικό ελληνιστικό
εύρημα από τη Ρόδο, μικροί ρηχοί πήλινοι δίσκοι
όπου, περιστασιακά ίσως, διατηρείται μικρή πο-
σότητα παχύρρευστου γυαλιού. Μοναδικό απα-
ραίτητο μετάλλινο εργαλείο είναι η ράβδος και το
μικρότερό της ραβδάκι, δεν υπάρχουν όμως σχε-
τικά ευρήματα. Άλλα εργαλεία επίσης δεν έχουν
ανευρεθεί, συμπεραίνουμε, όμως, πως πολλά από
αυτά ήταν ξύλινα, όπως συμβαίνει ακόμη και σή-
μερα στα παραδοσιακά υαλουργεία.
Κατά την κλασική περίοδο, κάποια προϊόντα
διαμορφώνονται σε μήτρες. Γύψινες χρησιμοποι-
ούνται για τα άχρωμα διαφανή πολυτελή αγγεία,
ενώ πήλινες, κάποιες από τις οποίες σώζονται
στην Ολυμπία, για τα διακοσμητικά υαλοενθέμα-
τα από το ίδιο υλικό. Είναι πολύ πιθανόν η ερ-
γασία αυτή να διεκπεραιώνεται σε κλιβάνους κε-
ραμικής που διαθέτουν ανάλογη πυροτεχνολογία
και την απαιτούμενη υποδομή.
Στα ρωμαϊκά χρόνια, τα υαλουργεία εντοπίζο-
νται τόσο στην περίμετρο των πόλεων, αλλά και
στο κέντρο τους, σε εγκαταλειμμένους δημόσιους
χώρους και κτήρια, συχνά σε άμεση γειτνίαση με
άλλα εργαστήρια που, επίσης, χρειάζονται κλιβά-
νους για την παραγωγή τους. Χαρακτηριστικό και
απαραίτητο στοιχείο τους είναι ο μικρός, κυκλικός
και θολωτός κλίβανος, διαμέτρου 90-120 εκ. Στο
εσωτερικό του διαμορφώνεται παχύ περιχείλωμα ή
εσχάρα, όπου στηρίζεται το πήλινο χωνευτήρι με το
ρευστό γυαλί. Ο τεχνίτης έχει πρόσβαση σε αυτό μέ-
σω μικρού τοξωτού ανοίγματος στο πλάγιο τοίχω-
μα. Από το άνοιγμα αυτό, ο υαλουργός τροφοδοτεί
το χωνευτήρι και ελέγχει την κατάσταση του τήγ-
ματος, κυρίως όμως εισάγει εύκολα και άνετα την
υαλουργική κάννη. Με αυτή λαμβάνει τήγμα προς
38
μορφοποίηση ή επαναθερμαίνει το υπό διαμόρφω-
ση αγγείο. Σε επαφή με τον κλίβανο, μπροστά στο
άνοιγμα ή δίπλα του, υπάρχει λεία, λίθινη, ­συνήθως
μαρμάρινη, επιφάνεια που τη χρησιμοποιούν για
τον κυλινδισμό των αγγείων, την κύλιση δηλαδή
του υπό διαμόρφωση αγγείου ώστε να τελειοποιηθεί
το σχήμα του, να εξομαλυνθεί η επιφάνειά του ή να
επικολληθούν διακοσμητικά στοιχεία σε αυτό. Τα
ολοκληρωμένα προϊόντα παραμένουν για ένα διά-
στημα σε ένα δεύτερο πάτωμα του κλιβάνου, ή σε
κάποιο θερμό πλευρικό χώρο, ωσότου κρυώσουν.
Τα εργαστηριακά κατάλοιπα της υαλουργικής
διαδικασίας είναι λίγα, λόγω της συνεχούς ανακύ-
κλωσης. Τα γυάλινα κατάλοιπα είναι κυρίως στα-
γονόσχημες δοκιμές ρευστότητας, δακτυλιόσχημα
αποξέσματα της υαλουργικής κάννης, καθώς και
πλεονάσματα που αποκόπτονται από τα αγγεία.
Σώζεται, επίσης, υαλόθραυσμα προς επεξεργασία
ή ανακύκλωση. Σπανιότερα εντοπίζονται κεραμικά
ανοικτά αγγεία που χρησιμοποιήθηκαν ως χωνευ-
τήρια και διατηρούν στρώμα γυαλιού, κυρίως στο
εσωτερικό τους. Πολύ σπάνιο εύρημα αποτελούν
οι μήτρες, λίθινες και πήλινες, για τη διαμόρφωση
αγγείων φυσητών σε μήτρα. Τέλος, σπανιότατο εύ-
ρημα αποτελούν τα, ούτως ή άλλως ελάχιστα, ανα-
γκαία μετάλλινα υαλουργικά εργαλεία: η μήκους
1,5-2 μ. σιδερένια κάννη για την εμφύσηση, η συ-
μπαγής ράβδος, οι λαβίδες και τα ψαλίδια.
Οι υαλουργοί
Ονόματα υαλουργών της προρωμαϊκής αρχαιότη-
τας δε μας είναι γνωστά. Στους αυτοκρατορικούς
χρόνους όμως η κατάσταση αλλάζει και αρκετές
επιτύμβιες επιγραφές στα ελληνικά και λατινικά δι-
ασώζουν ονόματα υαλουργών. Σε αγγεία, του 1ου,
κυρίως, αιώνα μ.Χ., εντυπώνεται σε ­εμφανές σημείο
των λαβών το όνομα, Σιδώνιων κυρίως, υαλουρ-
γών ή ιδιοκτητών εργαστηρίων (Εννίων, Αριστέας,
Άρτας κ.λπ.), που αξιοποιούσαν τη φήμη της πα-
τρίδας τους ως φημισμένου υαλουργικού κέντρου.
Στους επόμενους αιώνες, κανένας άλλος υαλουρ-
γός δεν έθεσε το όνομά του σε εμφανές σημείο των
αγγείων του, εκτός από τον Αμάρανθο στη Δύση.
Τα λίγα αγγεία που φέρουν κάποιο όνομα, το έχουν
αποτυπωμένο στον πυθμένα τους.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 40

Επιλεγμένη βιβλιογραφία Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. Αγγεία από τη Θεσσαλονίκη
Selective bibliography και την περιοχή της, Αθήνα 2009, ιδ. 23-94.
D. Foy, M.-D. Nenna, Tout feu tout sable. Mille ans de verre antique dans le Midi de la
France, Aix-En-Provence 2001.
D. F. Giberson, Jr, Ancient glassmaking. Its efficiency and economy, Ornament 19 (4),
1996, 76-79.
Δ. Ιγνατιάδου, Νέες απόψεις για την αρχαία υαλουργική τεχνολογία, Αρχαία Ελληνι-
κή Τεχνολογία και Τεχνική / Althellenische Technologie und Technik, Ohlstadt/
Obb. Deutschland 2003 (2004), 157-170.
Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημοσίευτη
διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004, κεφ. Υαλοτεχνολογία.
Δ. Ιγνατιάδου, Α. Αντωνάρας, Yαλουργία, Αρχαία και Mεσαιωνική. Ορολογία, τυπολο-
γία και τεχνολογία. Ελληνοαγγλικό–αγγλοελληνικό λεξικό, Θεσσαλονίκη 2008.
D. Ignatiadou, Neither Phoenician nor Persian: Glassworking in Archaic and Classical
Greece, L’ artisanat grec. Approches méthodologiques et perspectives, Table Ronde,
EFA, Αθήνα 5-6.10.2007 (υπό έκδοση).
R. Lierke, Antike Glastöpferei, Ein vergessenes Kapitel der Glasgeschichte, Mainz
1999.
A. Mallwitz, W. Schiering, Die Werkstatt des Pheidias in Olympia, I, Olympische For-
schungen V, Berlin 1964.
W. Schiering, Die Werkstatt des Pheidias in Olympia, II: Werkstattfunde, Olympische
Forschungen XVIII, Berlin 1991.
E. M. Stern, Roman glassblowing in a cultural context, AJA 103, 1999, 441-484.
E. M. Stern, The ancient glassblower’s tools, Hyalos-Vitrum-Glass, 1st International
Conference, Rhodes 2001 (Athens 2002), 159-167.
M. Sternini, La fenice di sabbia. Storia e tecnologia del vetro antico, Bari 1995.
G. D. Weinberg, Glass manufacture in Hellenistic Rhodes, ΑΔ 24, 1969, Μελέτες, 143-
151, πιν. 76-88.

40 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Υαλουργία
Οι αρχαιότερες τεχνικές
Η πρόοδος της υαλουργίας βασίστηκε στη
δημιουργικότητα των αρχαίων υαλουργών
που προχώρησαν δοκιμάζοντας, αποτυγχάνοντας
και ξαναπροσπαθώντας. Με ρυθμό καταιγιστικό
ανέπτυξαν, έτσι, τις βασικές τεχνικές κατασκευ-
ής και διακόσμησης, αλλά και δεκάδες συνδυα-
σμούς τους.
Πριν την εφεύρεση της εμφύσησης, τον 1ο αι.
π.Χ., οι τεχνίτες βασίζονται στη χρήση κάποιου
είδους μήτρας που διαμορφώνει τα εσωτερικά ή
εξωτερικά τοιχώματα του προϊόντος. Παράλλη-
λα αξιοποιούν και τεχνογνωσία από την κεραμι-
κή και τη λιθοτεχνία, προσαρμόζοντάς την στην
ιδιαίτερη φύση του γυαλιού.
Άλλοτε χρησιμοποιούν ως πρώτη ύλη τεμά-
χια γυαλιού, που τα θερμαίνουν ωσότου αυτό γί-
Glassworking
The earliest techniques
T he progress of glassworking depended on the
creativity of ancient glassworkers, which ad-
vanced through a repeated process of trial and er-
ror. They thus developed at a rapid rate the ba-
sic techniques for manufacture and decoration, as
well as dozens of combinations of these.
Before the invention of blowing in the 1st cen-
tury B.C., artisans depended on the employment
of some type of mold that formed the interior or
exterior walls of a glass product. In parallel, they
took advantage of know-how from pottery-mak-
ing and stone-working, adapting these to the spe-
cial nature of glass.
Υαλουργία • Οι αρχαιότερες τεχνικές | Glassworking • The earliest techniques
41
Δέσποινα Ιγνατιάδου
νει παχύρευστο, και άλλοτε δουλεύουν με τρίμμα
γυαλιού που καλύπτει μία ράβδο ή γεμίζει μία μή-
τρα.
Λιθοξοϊκές τεχνικές
Η παλαιότερη άποψη ότι κάποια αντικείμενα κα-
τασκευάζονται με λάξευση ενός όγκου γυαλιού
έχει σήμερα απορριφθεί, καθώς αυτό δεν είναι τε-
χνικά εφικτό και οδηγεί αναπόφευκτα σε θραύση
του γυαλιού.
Η τελική, όμως, διαμόρφωση της επιφάνει-
ας των αντικειμένων ή κάποιων ειδικών σημείων
τους (π.χ. εσωτερικών κοιλοτήτων ή λαβών) γί-
νεται συχνά με λιθοξοϊκές τεχνικές, που δεν απαι-
τούν τη χρήση θερμότητας. Αυτές είναι η κοπή, η
Despina Ignatiadou
Sometimes they employed as raw material
glass chips which they heated until they became
molten, while at others they worked with crushed
glass which covered a rod or filled a mold.
Stonecutting techniques
The older view that some objects were made by the
cutting of a mass of glass has today been rejected,
since this is not technically feasible and inevitably
leads to the glass shattering.
The final forming of the surface of objects or
particular points on these (e.g. the interior cavities
41
 42
διάτρηση με τοξοτρύπανο, η λείανση και η στίλ-
βωση εν ψυχρώ. Όλες συνίστανται σε αφαίρεση
μικρής ποσότητας μάζας γυαλιού από το σώμα, ή,
πιο συχνά, την επιφάνεια του αντικειμένου.
Η περιέλιξη
Από την εποχή του χαλκού, χάντρες και βραχιό-
λια συχνά κατασκευάζονται με παχύρευστο γυα-
λί που περιελίσσεται γύρω από μία μετάλλινη ρά-
βδο μικρής ή μεγάλης διαμέτρου. Η πρώτη ύλη
είναι τεμάχια γυαλιού που θερμαίνονται σε ανοι-
χτή φωτιά.
Η τεχνική του πυρήνα
Από την εποχή του χαλκού μέχρι τον 1ο αι. π.Χ.,
μικρά αρωματοδόχα αγγεία κατασκευάζονται
γύρω από έναν πυρήνα που πλάθεται στην άκρη
μιας μετάλλινης ράβδου. Ο πυρήνας είναι από άμ-
μο και οξείδια σιδήρου και αφαιρείται στο τέλος,
αλλά υπολείμματά του παραμένουν μέσα στα αγ-
γεία. Με βάση σημερινές αναπαραστάσεις της τε-
χνικής, συμπεραίνουμε την ακόλουθη διαδικασία:
το σώμα του αγγείου κατασκευάζεται με τρίμμα
γυαλιού που αρχικά εφαρμόζεται πάνω στον πυ-
42
ρήνα προσεκτικά, με βρεγμένο πινέλο και απαλά
χτυπήματα ώστε να μη μείνουν κενά. Οι επόμενες
στρώσεις μπορούν να γίνουν με κύλισμα πάνω σε
μια επιφάνεια με τρίμμα γυαλιού. Στη συνέχεια, η
ράβδος εισάγεται στο άνοιγμα του κλιβάνου. Οι
κόκκοι του τρίμματος λιώνουν σταδιακά και ενο-
ποιούνται, και το αγγείο αποκτά συνοχή. Η δια-
κόσμηση του σώματος γίνεται με περιέλιξη διαφο-
ρετικού χρώματος γυαλιού που διαμορφώνεται,
με ένα αιχμηρό εργαλείο σε τεθλασμένες (ζιγκ-
ζαγκ), γιρλάντες ή πτίλωμα. Με εργαλεία διαμορ-
φώνονται και επικολλώνται τα χωριστά στοιχεία
που δημιουργούν τις βάσεις, τις λαβές και τα χείλη
των αγγείων. Καθώς αυτά τα αγγεία μορφοποι-
ούνται χωρίς τη χρήση μήτρας, τροχού, ή βέβαια
κάννης, αλλά μόνο με εργαλεία, σε αυτό το έργο
ονομάζονται κάποτε «χειροποίητα».
Η «χύτευση» / μορφοποίηση σε μήτρα
Πολυτελή κοσμήματα και κάποια αγγεία κατα-
σκευάζονται συχνά σε μήτρα, ήδη από την πρώ-
ιμη αρχαιότητα. Η χύτευσή τους γίνεται με την
τεχνική της κηρόχυσης που χρησιμοποιείται και
σήμερα στη μεταλλοτεχνία, ιδιαίτερα τη χρυσοτε-
χνία. Διαφοροποιείται, όμως, από αυτήν διότι δε
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 44
χρησιμοποιείται ρευστό γυαλί (είναι τεχνικά ανέ-
φικτο), αλλά υαλοτεμάχια.
Η μήτρα πλάθεται με γύψο γύρω από ένα κέ-
ρινο πρόπλασμα και μετά θερμαίνεται ωσότου
λιώσει το κερί. Το κενό γεμίζεται με τεμάχια γυα-
λιού και η μήτρα μπαίνει στον κλίβανο. Στο τέλος
η μήτρα καταστρέφεται για να απελευθερωθεί το
αντικείμενο, έτσι αυτό είναι κάθε φορά μοναδι-
κό.
Η εμπίεση και η περιστροφική εμπίεση
Από τους μυκηναϊκούς χρόνους απλά κοσμήματα,
περίαπτα και χάντρες, κατασκευάζονται με εμπίε-
ση γυαλιού μέσα σε ανοικτή μήτρα.
Από το τέλος των κλασικών χρόνων, τα πιο
πολυτελή άχρωμα και μονόχρωμα αγγεία, κατα-
σκευάζονται με εμπίεση παχύρευστου γυαλιού με
ένα έμβολο μέσα σε κοίλη μήτρα. Συχνά η τεχνική
εφαρμόζεται με τη μήτρα να περιστρέφεται στερε-
ωμένη σε κεραμικό τροχό, έτσι ώστε τα τοιχώμα-
τα του αγγείου να γίνουν πιο ισοπαχή. Η γύψινη
μήτρα πλάθεται ελεύθερα ή γύρω από κέρινο πρό-
πλασμα και στο τέλος πρέπει να καταστραφεί για
να απεγκλωβιστεί το προϊόν.
Η μέθοδος μπορεί να εφαρμοστεί και σε ανα-
στροφή, με τον τεχνίτη να πιέζει το παχύρρευ-
στο γυαλί πάνω σε έναν κυρτό μορφωτή, αντί της
κοίλης μήτρας. Μία παραλλαγή της αναπτύσσε-
ται κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, οπότε, μό-
νο το εσωτερικό των αγγείων διαμορφώνεται με
το έμβολο, ενώ το εξωτερικό προκύπτει μέσω της
χρήσης εργαλείων.
Η πύρωση
Τα πιο απλά γυάλινα προϊόντα είναι οι επιπεδό-
κυρτοι πεσσοί επιτραπέζιων παιχνιδιών. Αυτοί κα-
τασκευάζονται, από τους κλασικούς χρόνους, με
απλή θέρμανση υαλοτεμαχίων πάνω σε μια επίπε-
δη επιφάνεια. Το ακανόνιστο κυκλικό τους σχήμα
και η κυρτή άνω όψη τους προκύπτουν αυτόμα-
τα και οφείλονται στην επιφανειακή τάση του πα-
χύρρευστου γυαλιού. Η επιφάνεια διαμορφώνεται
επίσης φυσικά και δεν ακολουθεί λείανση.
44
Η κάμψη
Από τους ελληνιστικούς χρόνους και μετά, ορι-
σμένα πολυτελή αγγεία ανοικτού σχήματος κατα-
σκευάζονται με τη θέρμανση ενός προκατασκευα-
σμένου γυάλινου δίσκου (ημίεργου), μέσα σε μία
κοίλη μήτρα ή πάνω από έναν κυρτό μορφωτή. Το
ημίεργο είναι δυνατόν να είναι μονόχρωμο, δηλα-
δή ένας μονόχρωμος δίσκος, ή πολύχρωμο, κα-
τασκευασμένο ως εξής: σε επίπεδη επιφάνεια πα-
ρατίθενται σε κυκλική διάταξη απλά υαλοτεμάχια
διαφόρων χρωμάτων ή τρίμμα γυαλιού διαφόρων
χρωμάτων ή δισκάρια τεμαχισμένα από σύνθετες
ράβδους γυαλιού. Η τελευταία περίπτωση εντάσ-
σεται επίσης στις τεχνικές της ψηφοθέτησης.
Η ψηφοθέτηση
Η κατασκευή του ψηφιδωτού γυαλιού βασίζεται
στην προκατασκευή σύνθετων ράβδων από επάλ-
ληλες στρώσεις πολύχρωμου γυαλιού. Όταν οι ρά-
βδοι τεμαχίζονται εγκάρσια, προκύπτουν δισκάρια
με διακοσμητικό θέμα, γεωμετρικό ή εικονιστικό. Τα
δισκάρια παρατίθενται είτε σε επίπεδη επιφάνεια και
πυρώνονται για να δημιουργηθεί ψηφιδωτό ημίεργο,
ή σε ανοιχτή κοίλη μήτρα για να κατασκευασθεί φιά-
λη ή σκύφος. Με ψηφοθέτηση κατασκευάζονται και
διακοσμητικά στοιχεία, π.χ. πλακίδια ή στοιχεία κο-
σμημάτων, π.χ. σφενδόνες δακτυλιδιών.
Τα δισκάρια με απεικόνιση άνθους χρησιμο-
ποιούνται για την ψηφοθέτηση των χιλιανθών αγ-
γείων, γνωστών ως millefiori.
Η τεχνική των διαχρύσων
Τα πολυτελέστερα γυάλινα αντικείμενα της αρ-
χαιότητας ενσωματώνουν περίτμητο φύλλο χρυ-
σού πακτωμένο μεταξύ δύο στρώσεων άχρωμου
διαφανούς γυαλιού. Από τους κλασικούς χρόνους
κατασκευάζονται έτσι δαχτυλίδια και υαλόλιθοι,
ίσως με εμπίεση σε ανοιχτή μήτρα. Στους ελληνι-
στικούς χρόνους κατασκευάζονται ολόκληρα δι-
άχρυσα αγγεία, κυρίως σκύφοι, η μέθοδος κατα-
σκευής τους, όμως, δεν είναι απόλυτα σαφής.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 45

Sagging / Slumping or representational. The canes were either set side

From the Hellenistic period onward, some open-
shape luxury vessels were made by heating a pre-
formed glass disk (a blank) in a concave mold or
atop a convex former mold. The blank could be
monochrome, i.e. a monochrome disk, or poly-
chrome, in which case it was made by setting sim-
ple glass chips of various colors, or crushed glass
of various colors, or disks cut from composite
glass canes, side by side in a circle atop a flat sur-
face. The latter also falls within the mosaic tech-
nique.
The mosaic technique
The making of mosaic glass was based on the pre­
paration of composite canes consisting of succes-
sive layers of polychrome glass. When these rods
were cut transversely, composite glass canes re-
sulted that featured a decorative motif, geometric
by side on a flat surface and fired to create the mo-
saic “blank”, or in an open concave mold to create
a bowl. Decorative elements, e.g. small plaques, or
jewelry elements, e.g. ring bezels, were also made
with this technique.
Canes depicting flowers were used for the cre-
ation of millefiori mosaic vessels.
The sandwich gold-glass technique
The costliest glass objects in antiquity incorporat-
ed gold leaf cut-outs sandwiched between two lay-
ers of colorless transparent glass. From the Classi-
cal period, rings and gemstones were made using
this technique, perhaps by pressing in an open
mold. In the Hellenistic period, entire gold-glass
vessels—primarily bowls—were made, but the
method by which these were constructed is not
entirely clear.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
D. F. Giberson, Jr, Ancient glassmaking. Its efficiency and economy, Ornament
19 (4), 1996, 76-79.
A. J. Gwinnett, L. Gorelick, An innovative method to investigate the technique
of finishing an ancient glass artifact, JGS 25, 1983, 249-256.
Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ.
διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004, κεφ. Υαλοτεχνολογία.
Δ. Ιγνατιάδου, Α. Αντωνάρας, Yαλουργία, Αρχαία και Mεσαιωνική. Ορολογία,
τυπολογία και τεχνολογία. Ελληνοαγγλικό–αγγλοελληνικό λεξικό, Θεσ-
σαλονίκη 2008.
R. Lierke, Antike Glastöpferei, Ein vergessenes Kapitel der Glasgeschichte, Mainz
1999.
R. Lierke, With “trial and error” through ancient glass technology, Hyalos-Vit-
rum-Glass, 1st International Conference, Rhodes 2001 (Athens 2002), 181-
186.
R. Lierke, Die nicht-geblasenen antiken Glasgefäße / The non-blown ancient glass
vessels, Offenbach/Main 2009.
M. Spaer, Ancient glass in the Israel Museum. Beads and other small objects, Je-
rusalem 2001.
E. M. Stern, B. Schlick-Nolte, Early glass of the ancient world, 1600 B.C.-A.D. 50,
Ernesto Wolf Collection, Ostfildern 1994.

Υαλουργία • Οι αρχαιότερες τεχνικές | Glassworking • The earliest techniques 45

 46
ΕΙΔΙΚO ΘΕΜΑ
SPECIAL TOPIC
Κρυστάλλινη διαφάνεια
τό τε περὶ τὴν ὕαλον γένος ἅπαν ὅσα τε λίθων χυτὰ εἴδη καλεῖται
H αρχαιότερη ελληνική αναφορά σε διαφανές
γυαλί είναι πιθανόν αυτή του Πλάτωνος,
στην οποία συνυπάρχουν η έννοια της διαφάνει-
ας (ύαλος) και η έννοια της συνθετικής ύλης (λί-
θων χυτά). Η παράθεση των όρων δηλώνει υλικό
διαφανές και ταυτοχρόνως όχι φυσικό, δηλαδή
όχι ορεία κρύσταλλο ή κάτι άλλο. Σε πρωιμότε-
ρες εποχές η λέξη ύαλος απαντά σε διάφορα συμ-
φραζόμενα, από την κριτική όμως θεώρηση των
πηγών προκύπτει ότι πολλές φορές περιγράφει
απλώς ένα διαφανές υλικό. Η αναφορά του Πλά-
τωνος συμπίπτει περίπου με την πρώιμη χρή-
ση, ίσως και παραγωγή, του άχρωμου διαφανούς
γυαλιού στον ελληνικό κόσμο, ιδιαίτερα στη Μι-
κρά Ασία, στη Μακεδονία και στη Ρόδο, τον 4ο
αι. π.Χ.
Το γυαλί είναι διαφανές από τη φύση του, αλ-
λά φυσικά πρασινωπό λόγω μικρής περιεκτικό-
τητας σιδήρου στην άμμο που χρησιμοποιείται
ως πρώτη ύλη κατά την υαλοποιία. Ωστόσο, κα-
τά την πρώιμη αρχαιότητα δεν αποτελεί προτε-
ραιότητα η διαφάνεια αλλά το χρώμα, σε μίμηση
των ημιπολύτιμων λίθων. Μερική, ή σχεδόν πλή-
ρης, απώλεια της διαφάνειας προκαλείται από την
προσθήκη των χρωστικών. Επιπλέον, το πάχος
των αντικειμένων είναι μεγάλο, ενώ, συχνότατα,
πλήθος φυσαλίδων δημιουργείται στο σώμα του
46
Δέσποινα Ιγνατιάδου
Πλάτων, Τίμαιος, 61Β
γυαλιού, εξαιτίας των υαλοποιητικών ή υαλουρ-
γικών μεθόδων.
Ίσως οι πρώτες προσπάθειες για την παρασκευή
άχρωμου γυαλιού να πρέπει να προσδιοριστούν
στην εποχή του χαλκού, οπότε και κατασκευάζο-
νται μικροαντικείμενα από μη χρωματισμένο γυα-
λί, σε πολύ περιορισμένη όμως κλίμακα. Αγγεία
δεν κατασκευάζονται, ωστόσο η τέχνη παραμένει
ζωντανή με την κατασκευή χαντρών, μέχρι τον 8ο
αι. π.Χ., εποχή άνθησης της ασσυριακής υαλουρ-
γίας. Τότε εμφανίζονται τα πρώτα, ελάχιστα, αγ-
γεία από μη χρωματισμένο γυαλί. Όταν τα αγγεία
έχουν μεγάλο πάχος τοιχωμάτων, όπως στην πε-
ρίπτωση κάποιων κλειστών μυροδοχείων, τότε το
γυαλί τους φαίνεται πράσινο και ελάχιστα ημιδι-
αφανές. Όταν, όμως, πρόκειται για ανοιχτά αγ-
γεία μικρού πάχους, όπως είναι οι σπανιότατες
φιάλες, τότε είναι εμφανής και η διαφάνεια και η
προσπάθεια μίμησης της ορείας κρυστάλλου «του
πολυτιμότερου υλικού στην επιφάνεια της γης»
κατά τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο. Την ίδια περί-
οδο, πλακίδια από άχρωμο διαφανές γυαλί χρη-
σιμοποιούνται ως υαλοενθέματα στη διακόσμηση
ξύλινων κατασκευών. Ένας επιμήκης τύπος πλα-
κιδίου διακοσμεί ελεφάντινα ανάγλυφα με μια γυ-
ναικεία μορφή σε ένα παράθυρο. Ένας άλλος, ορ-
θογώνιος, τύπος πλακιδίου φέρει επιζωγράφηση
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 48
στην πίσω όψη, έτσι ώστε η παράσταση, συνήθως
γρύπα, να είναι ορατή από την κύρια όψη και δι-
αμέσου του γυαλιού. Κατά πάσα πιθανότητα, και
στις δύο περιπτώσεις τα πλακίδια τοποθετούνται
πάνω από φύλλο χρυσού, που επίσης παραμένει
ορατό διαμέσου του γυαλιού.
Κατά τους τέσσερις επόμενους αιώνες ελά-
χιστες προσπάθειες γίνονται για την κατασκευή
άχρωμων διαφανών υαλοενθεμάτων ή αγγείων, η
παραγωγή όμως αναβιώνει τον 4ο αι. π.Χ., στην
Εγγύς Ανατολή και στην Ελλάδα. Είναι πιθανόν η
έναρξή της να τοποθετείται στην περίοδο διακυ-
βέρνησης του σατράπη της Καρίας Μαυσσώλλου1,
κατά την οποία διαπιστώνεται μια πρωτοφανής
ανάπτυξη που περιγράφεται ως «Ιωνική Αναγέν-
νηση». Στον τάφο του, το Μαυσσωλλείο της Αλι-
καρνασσού, βρέθηκε το πρωιμότερο και πολυπλη-
θέστερο σύνολο άχρωμων διαφανών αγγείων.
Αμέσως μετά, κατασκευάζονται αρκετά άχρω-
μα αγγεία, κυρίως για πόση ή σπονδές (σκύφοι /
κάλυκες και φιάλες). Οι τόποι εύρεσης των περισ-
σοτέρων ταφικών ευρημάτων (Μακεδονία, Ρόδος,
Μικρά Ασία), ίσως υποδεικνύουν και αντίστοιχα
εργαστήρια, ενώ ένα σύνολο έχει βρεθεί και στο
βασιλικό θησαυροφυλάκιο στην Περσέπολη.
1. ΣτΕ: Διατηρείται η ορθογραφία όπως απαντά στις επιγραφές.
48
Αντίθετα με τις υπόλοιπες, η μακεδονική
παραγωγή παρουσιάζει ποικιλία ειδών: όχι μό-
νο αγγεία, αλλά και υαλοενθέματα, δακτύλιοι,
σφραγίδες και πεσσοί επιτραπέζιων παιχνιδιών
κατασκευάζονται στη Μακεδονία στο βʹ μισό του
4ου αι. π.Χ. Μαζί με τις, διαφορετικού χαρακτή-
ρα, σύγχρονές της παραγωγές από τη Ρόδο και
τις ελληνικές περιοχές της μικρασιατικής ακτής,
η μακεδονική απαρτίζει την ελληνική παραγωγή,
που συνιστά σημαντικότατη συμβολή στην ιστο-
ρία της υαλουργίας.
Δε γνωρίζουμε πού παρασκευάζεται το άχρω-
μο διαφανές γυαλί του 4ου αι. π.Χ. Η εργαστη-
ριακή διερεύνηση όλων των άχρωμων γυαλιών
της ανατολικής Μεσογείου αποκαλύπτει ισχυ-
ρές ομοιότητες στη σύστασή τους, αλλά η έρευνα
είναι ακόμη στην αρχή και δεν είναι δυνατόν να
προσδιοριστεί η υαλοποιητική πηγή. Είναι, όμως,
εμφανής η επιλογή και εφαρμογή μιας άριστης
υαλοποιητικής συνταγής, που αποτελεί σπουδαι-
ότατη τεχνολογική εξέλιξη: το γυαλί είναι οπτι-
κής διαύγειας, απαλλαγμένο από φυσαλίδες και
εγκλείσματα, και, σε μικρό πάχος, πραγματικά
κρυστάλλινης διαφάνειας.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 49

Over the next four centuries, there were but few
attempts to make transparent colorless glass inlays
or vessels, but production revived in the 4th centu-
ry B.C. in the Near East and Greece. Its beginnings
are probably to be dated to the rule of the Carian
satrap Mausolus, during which an unprecedented
development described as the “Ionian Renaissance”
has been noted. The earliest and most numerous as-
semblage of colorless transparent vessels was found
in his tomb, the Mausoleum.
Quite a few colorless vessels were made in the
period immediately after this, chiefly drinking or
libation vessels-bowls. The findspots of most of
the pieces from graves (Macedonia, Rhodes, Asia
Minor) may indicate corresponding workshops;
one assemblage was also found in the royal trea-
sury at Persepolis.
In contrast to production at other sites, that
of Macedonia presents a variety of wares: not on-
ly vessels, but inlays, rings, seals, and game coun-
ters were made in Macedonia in the second half of
the 4th century B.C. Together with contemporary
production of glass wares (though of a different
nature) from Rhodes and the Greek areas along
the coast of Asia Minor, Macedonian production
comprised part of the overall Greek glass produc-
tion, forming a vitally important contribution to
the history of glassworking.
We do not know where the colorless glass of
the 4th century B.C. was made. Laboratory in-
vestigation of all the colorless glass in the eastern
Mediterranean reveals strong similarities in their
composition, but research is only beginning and
it is not yet possible to determine the glassmak-
ing source. What is clear, however, is the choice
and employment of a first-class glassmaking rec-
ipe, one which comprised a most important de-
velopment: the glass was of optical quality, free of
bubbles and inclusions, and in thin-walled vessels,
of genuinely “crystalline transparency”.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
D. Barag, Glass inlays and the classification and dating of ivories from the ninth-
eighth centuries B.C., Anatolian Studies 33, 1983, 163-167.
D. P. Barag, Catalogue of western Asiatic glass in the British Museum I, London
1985.
Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ. διδ.
διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004.
D. Ignatiadou, Amber and glass inlays. A chronological sequence, Ancient Macedonia
VII, International Symposium, Thessaloniki 2002 (2007), 473-483.
D. Ignatiadou, Colorless glass in late Classical and early Hellenistic Macedonia, JGS
44, 2002, 11-24.
D. Ignatiadou, Glass vessels, The Maussolleion at Halikarnassos, Subterranean and
pre-Maussollan structures on the site of the Maussolleion, The finds from the tomb
chamber of Maussollos (J. Zahle, K. Kjeldsen, eds), Reports of the Danish Ar-
chaeological Expedition to Bodrum, vol. 6, 2004, 181-202, notes pp 239-241.
D. Ignatiadou, Achaemenid and Greek colourless glass, The World of Achaemenid
Persia, British Museum 29.9-1.10.2005 (in print).
J. D. Jones, Glass vessels from Gordion. Trade and influence along the Royal Road,
The archaeology of Midas and the Phrygians: recent work at Gordion (L. Keal-
hofer, ed.), Philadelphia 2005, 101-116.
Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Φυσικής Ιστορίας, 37.204 (ορεία κρύσταλλος).
Π. Τριανταφυλλίδης, Ροδιακή Υαλουργία Ι, Αθήνα 2000.

* Σχετικά κεφάλαια σε αυτό τον τόμο: Συμποσιακή κλίνη, Ατομική κόσμηση,

Παίγνια.

Κρυστάλλινη διαφάνεια | Crystalline transparency 49

 50

Υαλουργία

Εμφύσηση Αναστάσιος Αντωνάρας

Η τεχνική της εμφύσησης αφορά στη δημιουρ-

γία αγγείων με τη διεύρυνση και περαιτέρω
διαμόρφωση μάζας ημίρρευστου γυαλιού, με τη
γνωστή ως υαλουργική κάννη. Τρίτο σημαντικό
σταθμό στην εξέλιξη της τεχνικής αποτελεί η χρή-
ση της κάννης ή κάποιας άλλης, συμπαγούς, σιδε-
χρήση της ανθρώπινης (ανα)πνοής που διοχετεύ- ρένιας ράβδου, στην οποία μεταφέρεται το ημιτε-
εται μέσω ενός θερμομονωτικού σωλήνα. λές αγγείο προκειμένου να καταστεί δυνατή η εν
Αρχαιολογικά ευρήματα από την Ιερουσαλήμ θερμώ διαμόρφωση του χείλους του.
έδειξαν ότι η ανακάλυψη της ιδιότητας αυτής του Η επαναστατική εφεύρεση της εμφύσησης επι-
γυαλιού συνέβη κάπου στη συροπαλαιστινιακή τρέπει την εύκολη κατασκευή αγγείων, με μικρό-
περιοχή, όπου υπήρχε μακραίωνη παράδοση στην τερη ποσότητα γυαλιού και σε πολύ λιγότερο
υαλουργία, στο αʹ μισό του 1ου αι. π.Χ. Ενδεχο- χρόνο απ’ όσο απαιτούν οι πρωιμότερες τεχνικές.
μένως, η επινόηση οφείλεται σε παρατηρήσεις και Το γεγονός αυτό προκαλεί τη μείωση της τιμής
πειραματισμούς κατά την παραγωγή χαντρών. των προϊόντων, λόγω του πληθωρισμού που δη-
Αφορά στην κατασκευή γυάλινων σωληνίσκων μιουργεί η υπερπροσφορά, αλλά και την ευρύτα-
από τμήματα επίπεδου γυαλιού που τυλίγονται τη διάδοση της χρήσης των γυάλινων αγγείων σε
σε κύλινδρο και λειαίνονται με αναθέρμανση. Κα- μεγάλα τμήματα του πληθυσμού.
τόπιν, το ένα άκρο του σωληνίσκου σφραγίζεται
και στη συνέχεια το ανοιχτό του άκρο διευρύνε-
ται με εμφύσηση. Σχηματίζεται ένα απλό φιαλίδιο,
που αποκόπτεται από το σχηματισμένο αγγείο και
ακολούθως διαμορφώνεται το χείλος του.
Η αρχική εφεύρεση χρειάστηκε περίπου έναν
αιώνα για να τελειοποιηθεί. Γύρω στα μέσα του
1ου αι. μ.Χ. η ελεύθερη εμφύσηση, χάρη στις ιδα-
νικές οικονομικές συνθήκες της pax romana, δια-
δίδεται σε ολόκληρη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία.
Η τεχνική της εμφύσησης, όπως μαρτυρούν και οι
ιστορικές πηγές, φαίνεται ότι τελειοποιείται στην
Ιταλία, και ιδίως στη Ρώμη, όπου μετεγκαταστά-
θηκαν για οικονομικούς λόγους υαλουργοί από
την Ανατολή, κυρίως Σιδώνιοι.
Η εξέλιξη και ωρίμανση της τεχνικής της ελεύ-
θερης εμφύσησης αφορά τουλάχιστον τρία σημεία
ανάπτυξης. Πρώτον, φαίνεται ότι αλλάζει η μορ-
φή των κλιβάνων, που, το αργότερο ως το γʹ τέ-
ταρτο του 1ου αι. μ.Χ. διαμορφώνονται σε κλει-
στές θολωτές κατασκευές. Δεύτερον, η τεχνική
εξελίσσεται επίσης με το να πάψουν να φυσούν
απευθείας στην άκρη του μακρού γυάλινου σω-
λήνα, και να αρχίσουν να χρησιμοποιούν μια πή-
λινη αρχικά, μετάλλινη μετά το 70, κοίλη ράβδο,

50 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 52
Υαλουργία
Υαλοπίνακες
Κ
δους:
ατά την αρχαιότητα, οι υαλοπίνακες κατα-
σκευάζονται με τρεις διαφορετικές μεθό-
• Με χύτευση: Μάζα θερμού και μαλακού γυα-
λιού απλώνεται σε επίπεδη επιφάνεια ή σε
ανοικτή ρηχή μήτρα. Οι υαλοπίνακες που πα-
ράγονται με την τεχνική αυτή έχουν τη μία
επιφάνεια λεία και στιλπνή, ενώ την άλλη όψη
τους θαμπή και ανώμαλη.
• Με περιστροφή: Κατασκευάζεται με εμφύση-
ση επίπεδος δίσκος, ο οποίος, ανάλογα και με
το μέγεθος του κλιβάνου και κυρίως την τε-
χνική ικανότητα του υαλουργού, μπορεί να
λάβει αξιόλογες διαστάσεις. Ο δίσκος αυτός
τεμαχίζεται, μετά την ανόπτησή του, σε ορθο-
γώνια τμήματα, ενώ το κεντρικό τμήμα διατη-
ρεί στο μέσον του χαρακτηριστικό εξόγκωμα,
το αποτύπωμα της υαλουργικής κάννης.
• Με την εμφύσηση κυλίνδρου: Είναι η πλέον δι-
αδεδομένη μέθοδος, καθώς με αυτήν είναι κα-
τασκευασμένη η πλειονότητα των υαλοπινά-
52
Αναστάσιος Αντωνάρας
κων που εντοπίστηκαν στη Βόρεια Ελλάδα. Η
τεχνική βασίζεται στην εμφύσηση. Κατασκευ-
άζεται μεγάλου μεγέθους φούσκα γυαλιού, η
οποία κυλινδίζεται και διαμορφώνεται σε κύ-
λινδρο. Τα δύο άκρα του αποκόπτονται και,
στη συνέχεια, ενώ είναι ακόμη αρκετά θερμός,
κόβεται κατά μήκος, πιέζεται στα ανασηκωμέ-
να άκρα και επιπεδοποιείται. Η μέθοδος αυ-
τή επιτρέπει τη δημιουργία των μεγαλύτερων
ορθογώνιων υαλοπινάκων, που μερικές φορές
ξεπερνούν τα 50 εκ. μήκους. Με την τεχνική
αυτή δημιουργούνται λεπτά και επίπεδα, πε-
ρίπου ορθογώνια φύλλα, χωρίς τις απώλειες
της τεχνικής της περιστροφής ή το μεγαλύτε-
ρο πάχος και τη χαμηλότερη ποιότητα της μί-
ας όψης της τεχνικής της χύτευσης. Μόνο στις
παρυφές τους διακρίνονται ανωμαλίες, αποτέ-
λεσμα της πίεσης που τους ασκείται με αιχμη-
ρό εργαλείο κατά την επιπεδοποίησή τους.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 53

Glassworking

Window glass Anastassios Antonaras

W
• B
indow glass was made by three different
methods in antiquity:
ern Greece were made using this technique,
which is based on blowing. A large paraison
(bubble) of glass is made, which is marvered
 y casting (cast glass): Hot, soft glass was
spread on a flat surface or in a shallow open and shaped into a cylinder. The two ends are
mold. Panes produced by this technique had then cut, and while the glass is still hot, it is
one smooth and polished surface, while their cut lengthwise, pressed on its raised edges, and
other surface was dull and irregular. flattened. This method permitted formation of
• By blowing (crown glass): Made by blowing a larger rectangular panes, sometimes exceed-
ing 50 cm. in length. Thin, flat, approximate-
flat disk, which, depending on the size of the
ly rectangular sheets were created using this
furnace and above all on the technical skill of
technique, without the losses incurred by the
the glassworker, could assume significant di-
crown glass technique or the greater thickness
mensions. After annealing, the disk was cut
and diminished quality of one surface result-
into rectangular pieces; the central piece pre-
ing from the casting technique. It is only at the
serves at its center the characteristic extrusion,
edges of such panes that anomalies are found,
viz. the scar from the blowpipe.
the result of pressure exerted on them by a
• By the blowing of a cylinder (cylinder glass):
sharp tool during the flattening process.
This was the most widespread method, since
most of the window panes found in North-

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
S. Deva Fontaine, D. Foy, La modernité, le confort et les procédés de fabrication
des vitrages antiques, De transparentes spéculations: vitres de l‘Antiquité et
du haut Moyen Age (Occident–Orient) (D. Foy ed.), Bavay 2005, 15-24.
D. Foy (ed.), De transparentes spéculations: vitres de l‘Antiquité et du haut Moyen
Age (Occident–Orient) Bavay 2005.

Υαλουργία • Υαλοπίνακες | Glassworking • Window glass 53

 54

Υαλουργία

Τεχνικές διακόσμησης ρωμαϊκών χρόνων Αναστάσιος Αντωνάρας

Εμφύσηση σε μήτρα
Με τον όρο εμφύσηση σε μήτρα εννοούμε την
εμφύσηση θερμής φούσκας γυαλιού σε εκ των
προτέρων κατασκευασμένο δοχείο.
Στο εσωτερικό του δοχείου-μήτρας υπάρχει
εσώγλυφος διάκοσμος, που αποτυπώνεται στην
εξωτερική επιφάνεια του παραγόμενου αγγείου.
Η εφαρμογή της τεχνικής παρουσιάζει ιδιαίτε-
ρες δυσκολίες που οδήγησαν στη χρήση διμε-
ρών και τριμερών, πήλινων ή γύψινων μητρών.
Θεωρείται ότι αναπτύσσεται προκειμένου να
παραχθούν προϊόντα που μιμούνται μετάλλι-
να πρότυπα με σφυρήλατο διάκοσμο. Διαδίδε-
ται από τους χρόνους του Αυγούστου, γνωρίζει
πτώση μετά τα μέσα του 1ου αι. μ.Χ., συνεχί-
ζει, όμως, να χρησιμοποιείται μέχρι τον 4ο αι.
μ.Χ., κυρίως στην ανατολική Μεσόγειο. Η τε-
χνική αναβιώνει τον 4ο αι. μ.Χ., εποχή κατά την
οποία Σύριοι υαλουργοί εφευρίσκουν τη δι-
ακόσμηση αγγείων με αρχική μόνον εμ-
φύσηση σε μήτρα. Στη συνέχεια, η
διαμόρφωσή τους ολοκληρώνεται
με ελεύθερη εμφύσηση που είχε
ως αποτέλεσμα να απλώνεται ο
διάκοσμος σε μεγαλύτερη επι-
φάνεια και να γίνεται λιγότε-
ρο έξεργος.

Κοπή-εγχάραξη με τροχό
Κατά την τεχνική αυτή αφαι-
ρείται μέρος μάζας γυαλιού
από το αγγείο με τη βοήθεια
τοξοτρυπάνου εν ψυχρώ, με-
τά την ανόπτηση του αγγείου και
για το σχηματισμό διακόσμησης. Κα-
τά τη ρωμαϊκή περίοδο, είναι πλέον σε
χρήση όλοι οι γνωστοί σήμερα τρόποι δη-
μιουργίας εγχάρακτου διακόσμου, στα αγγεία
που είναι γνωστά από τις πηγές ως τορεύματα.

54 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 56
Η εγχάραξη γίνεται με τροχό, εφοδιασμένο με
μετάλλινες αιχμές ή λίθινους/μετάλλινους τροχί-
σκους.
Κατά τον 1ο αι. μ.Χ. γίνεται του συρμού η πο-
λυεδρική κοπή, δηλαδή η διακόσμηση της επιφά-
νειας διαυγών αποχρωματισμένων αγγείων, με
εφαπτόμενους στίχους συνεχόμενων εντομών,
ωοειδών και ρυζόσχημων. Η ίδια τεχνική, απλου-
στευμένη, απαντά και το 2ο και 3ο αι. μ.Χ. σε φθη-
νότερα αγγεία.
Οριζόντιες γλυφές που περιτρέχουν την εσω-
τερική ή την εξωτερική επιφάνεια των αγγείων
αποτελούν σύνηθες διακοσμητικό στοιχείο των
γυάλινων αγγείων ήδη από τα ελληνιστικά χρό-
νια, και παραμένουν σε χρήση σε ολόκληρη τη
ρωμαϊκή περίοδο.
Κατά τον 3ο-4ο αι. μ.Χ. τα αγγεία κοσμού-
νται συχνά με συστάδες λεπτών, αβαθών, οριζό-
ντιων εγχαράξεων που δημιουργούν ταινίες και
οργανώνουν την επιφάνειά τους σε γεωμετρικά
διάχωρα.
Καμέο
Η τεχνική οφείλει το όνομά της στη σύνδεση με
τον τρόπο εγχάραξης των λίθινων καμέων. Πρό-
κειται, ωστόσο, για εντελώς διαφορετική τεχνική
του όψιμου 1ου αι. π.Χ. και του αʹ μισού του 1ου
αι. μ.Χ., που απλουστευμένη αναβιώνει τον 4ο αι.
μ.Χ. Ο διάκοσμος αποτυπώνεται στο αγγείο τη
στιγμή της κατασκευής του, που γίνεται με περι-
στροφική εμπίεση σε μήτρα. Στη μήτρα, τα πλα-
στικά, ετερόχρωμα στοιχεία του διακόσμου γεμί-
ζονται εκ των προτέρων με τρίμμα γυαλιού, το
οποίο λιώνει και συσσωματώνεται κατά την έγ-
χυση του ημίρρευστου γυαλιού του εσωτερικού
στρώματος του σώματος.
Διάτρητα
Τα διάτρητα εμφανίζονται κατά τον 4ο αι. μ.Χ. και
είναι αγγεία με διάτρητη δεύτερη εξωτερική επι-
φάνεια, που αναδεικνύεται πάνω στο βασικό σώ-
μα. Κατασκευάζονται με περιστροφική εμπίεση
σε δύο φάσεις, με μία συμπαγή και μία εξωτερική
διάτρητη μήτρα. Το γυαλί εμπιέζεται με έμβολο,
56
δημιουργεί το σώμα του αγγείου και, ταυτόχρο-
να, διαπερνώντας τις οπές της δεύτερης μήτρας,
δημιουργεί δεύτερο εξωτερικό τοίχωμα, το οποίο
συνδέεται με το εσωτερικό με λεπτοφυή στελέ-
χη. Στη συνέχεια το εξωτερικό τοίχωμα κόβεται
και τροχίζεται ώστε να δημιουργηθεί η δαντελω-
τή εξωτερική επιφάνεια.
Επικόλληση πλαστικών στοιχείων
Ήδη από τους κλασικούς χρόνους τα γυάλι-
να αγγεία κοσμούνται με επίθετες πλαστικές
ίνες, κατά μία τεχνική που εξακολουθεί και κα-
τά τους ρωμαϊκούς χρόνους, από τον 1ο μέχρι
και τον 4ο αι. μ.Χ. Οι ίνες συνήθως παραμένουν
ανάγλυφες, ή σπανιότερα ενσωματώνονται στο
­πάχος του αγγείου, ενώ άλλοτε προσδίδουν στα
αγγεία την όψη λίθινων αγγείων. Ήδη από την
εποχή του Αυγούστου χρησιμοποιούνται θραύ-
σματα ετερόχρωμου γυαλιού που επικολλώνται
στο θερμό ακόμη αγγείο και αρχικά αφήνονται
ανάγλυφα, ενώ λίγο αργότερα ενσωματώνονται
στα τοιχώματά του. Η τεχνική, απλουστευμένη,
επιβιώνει μέχρι τους χρόνους της ύστερης αρ-
χαιότητας. Κατά τον 1ο και ξανά τον 4ο αι. μ.Χ.
εμφανίζονται αγγεία, συνήθως οινοχόες, με επι-
κολλημένα μετάλλια με παραστάσεις Μέδουσας,
Βάκχου, θεατρικών προσωπείων και λεοντοκε-
φαλών. Τέλος, τους 3ο-4ο αι. μ.Χ. απαντά επι-
κόλληση μικροσκοπικού αγγείου ή ομοιώματος
ζώου στον πυθμένα αγγείου κλειστού σχήματος,
συνήθως οινοχόης ή αμφορέα, γνωστής διεθνώς
με τον αγγλικό όρο “flask in a flask”.
Εμπιέσεις
Ενόσω το αγγείο είναι ακόμη θερμό, με απλές
ωθήσεις με τη βοήθεια των λαβίδων διακοσμείται
περιμετρικά με εμπιέσεις που μιμούνται το αισθη-
τικό αποτέλεσμα της σφυρηλάτησης των πολυ-
τιμότερων μετάλλινων προτύπων των γυάλινων
αγγείων. Τα αγγεία αποκτούν, έτσι, άλλοτε σχε-
δόν κυβικό και άλλοτε πτυχωτό σώμα. Η τεχνική
αυτή, γνωστή ήδη από το βʹ μισό του 1ου αι. μ.Χ.,
γνωρίζει τη μεγαλύτερη διάδοσή της κατά τους
2ο-4ο αι. μ.Χ.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 58
Εξελκυσμοί
Με τη βοήθεια λαβίδων δημιουργούνται μικρότε-
ρες ή / και πιο μεγάλες αποφύσεις στην επιφάνεια
του αγγείου. Συνήθως απλώνονται περιμετρικά
στο κατώτερό του τμήμα και μερικές φορές σχη-
ματίζουν ένα δακτύλιο, λειτουργώντας ως υποκα-
τάστατο βάσης. Η διακόσμηση αυτή εμφανίζεται
στην ανατολική Μεσόγειο στα τέλη του 2ου αι.
μ.Χ., γνωρίζει μεγαλύτερη διάδοση από τον 5ο αι.
μ.Χ. και παραμένει σε χρήση μέχρι τον 8ο αι μ.Χ.
Διάχρυσα “Fondi d’oro”
Η τεχνική αυτή πρωτοεμφανίστηκε στους κλασι-
κούς και στους ελληνιστικούς χρόνους. Επανεμ-
φανίστηκε μετά από κενό αιώνων τον 4ο αι μ.Χ.
Η τεχνική αφορά στην επικόλληση, στον πυθμένα
ενός αγγείου ανοικτού σχήματος, λεπτού φύλλου
χρυσού στο οποίο χαράσσεται το επιθυμητό θέμα,
ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις τονίζονται κάποιες
λεπτομέρειες με χρώμα. Ακολούθως, το φύλ-
λο χρυσού σφραγίζεται κάτω από λεπτό στρώμα
γυαλιού.
58
Γραπτός διάκοσμος
Γυάλινα αγγεία με γραπτή διακόσμηση εμφανί-
ζονται ήδη στο βʹ τέταρτο του 1ου αι. μ.Χ. Ο δι-
άκοσμος συνιστά μορφή σμάλτου, καθώς αποτε-
λείται από κονιοποιημένο γυαλί της επιθυμητής
απόχρωσης, το οποίο αναμιγμένο με κάποιο υγρό
ζωγραφίζεται στο αγγείο που στη συνέχεια θερ-
μαίνεται και έτσι ο διάκοσμος συσσωματώνεται με
αυτό. Επίσης, είναι γνωστές, αλλά σπάνιες, περι-
πτώσεις εν ψυχρώ επιζωγράφησης σε αγγεία του
3ου αι. μ.Χ. Οι παραπάνω τεχνικές, εξακολουθούν
να χρησιμοποιούνται κατά τον 3ο και 4ο αι. μ.Χ.
Διχρωμία / Πολυχρωμία
Μια σχετικά απλή διακοσμητική τεχνική, που χρη-
σιμοποιείται καθ᾽ όλη τη ρωμαϊκή περίοδο, απο-
τελεί η χρήση γυαλιού δύο ή / και περισσοτέρων
χρωμάτων για την κατασκευή ενός αγγείου. Συ-
νήθως οι λαβές, η βάση ή / και ο επίθετος πλαστι-
κός διάκοσμος των αγγείων διαμορφώνονται από
γυαλί έντονου χρώματος, διαφορετικό από εκείνο
του σώματος του αγγείου.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
Υαλουργία • Τεχνικές διακόσμησης ρωμαϊκών χρόνων | Glassworking • Decorative techniques in the Roman age
59
Α. Αντωνάρας, Πώς ένας λαγός από τη Συρία βρέθηκε στο Δίον, Θεσσαλονικέ-
ων Πόλις, περίοδος 2η, 10, Απρίλιος 2003, 77-80.
A. Antonaras, A hare-in-a-flask from Dion, Macedonia, AnnAIHV 17, 2006,
70-73.
A. Antonaras, Glass and obsidian plaques from the Apostle Paul’s Basilica at
Kephalari, Argos, JGS 50, 2008, 298-302.
Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. Αγγεία από τη Θεσ-
σαλονίκη και την περιοχή της, Αθήνα 2009, ιδ. 23-58.
R. J. Charleston, Wheel-engraving and -cutting: Some early equipment. I. En-
graving, JGS 6, 1964, 83-100.
R. J. Charleston, Wheel-engraving and -cutting: Some early equipment. ΙΙ. Wa-
ter-power and cutting, JGS 7, 1965, 41-54.
Δ. Ιγνατιάδου, Α. Αντωνάρας, Yαλουργία, Αρχαία και Mεσαιωνική. Ορολογία,
τυπολογία και τεχνολογία. Ελληνοαγγλικό–αγγλοελληνικό λεξικό, Θεσ-
σαλονίκη 2008.
R. Lierke, Antike Glastöpferei, Ein vergessenes Kapitel der Glasgeschichte, Mainz
1999.
A. Oliver Jr., Early Roman faceted glass, JGS 26, 1984, 35-58.
F. Paolucci, I vetri incisi dall’Italia settentrionale e dalla Rezia nel periodo medio
e tardo imperiale, Firenze 1997.
B. Rütti, Early enamelled glass, Roman Glass. Two centuries of art and invention
(M. Newby, K. Painter, eds), London 1991, 122-136.
E. M. Stern, The Toledo Museum of Art. Roman mold-blown glass. The first
through sixth centuries, Rome / Toledo, Oh. 1995.
E. M. Stern, Roman glassblowing in a cultural context, AJA 103, 1999, 441-
484.
E. M. Stern, Roman, Byzantine and Early Medieval glass 10BCE-700CE. Ernesto
Wolf collection, Ostfildern-Ruit 2001.
E. M. Stern, The glass banausoi of Sidon and Rome, When glass matters, Stud-
ies in the history of science and art from Graeco-Roman antiquity to Early
Modern Era (M. Beretta ed.), Florence 2004, 77-120.
M. L. Trowbridge, Philological Studies in Ancient Glass, Urbana, Illinois 1930.
G. D. Weinberg, Excavations at Jalame: Site of a glass factory in late Roman
Palestine, Columbia, Missouri 1988.
D. Whitehouse, Late Roman cameo glass, AnnAIHV 11, 1988, 193-198.
D. Whitehouse, Cameo glasss, Roman Glass. Two centuries of art and invention
(M. Newby, K. Painter, eds), London 1991, 19-32.
59
 60
Υαλουργία
Εμπόριο και ανακύκλωση
Η εμπορική διακίνηση των γυάλινων ειδών,
σύμφωνα με γραπτές και αρχαιολογικές
πηγές, πραγματοποιείται διά ξηράς και διά θαλάσ-
σης, τόσο εντός όσο και εκτός των ορίων της ρω-
μαϊκής αυτοκρατορίας. Το δίκτυο των εμπορικών
δρόμων, οι αναπτυγμένες αγορές, το πλήθος των
λιμανιών, η καλή επικοινωνία με την ενδοχώρα
και προπαντός η πολιτική σταθερότητα κατά τον
1ο αι. μ.Χ. συμβάλλουν στην ταχύτατη διάδοση
των προϊόντων που κατασκευάζονται με τη νέα
εξαιρετικά οικονομική μέθοδο της εμφύσησης που
προκαλεί δυναμική βιομηχανικής παραγωγής.
Το γυαλί δεν εντάσσεται στα βασικά ­προϊόντα
που διακινούνται στη μεσογειακή λεκάνη, όπως
π.χ. τα δημητριακά, το ελαιόλαδο, το κρασί και
τα οικοδομικά υλικά. Ευρήματα από ναυάγια
ωστόσο, όπως για παράδειγμα των Αντικυθήρων
(1ος αι. π.Χ.), δείχνουν ότι φορτία από γυάλινα
είδη διανύουν ενίοτε μεγάλες αποστάσεις για να
φτάσουν στον προορισμό τους. Τα περισσότερα
πλοία δε μεταφέρουν μεγάλες ποσότητες γυάλι-
νων σκευών, ούτε το γυαλί είναι το κύριο ή το
μοναδικό φορτίο, ορισμένοι όμως αναλαμβάνουν
ενδεχομένως μεμονωμένες παραγγελίες για γυά-
λινα είδη.
Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, η εμπορική διακίνη­
ση του γυαλιού αναπτύσσεται σε τέσσερα βασικά
επίπεδα: το γυαλί ως πρώτη ύλη, από έναν περιο­
ρισμένο αριθμό εργαστηρίων, τα ολοκληρωμένα
γυάλινα σκεύη ή τα αντικείμενα που προωθούνται
στις αγορές εντός και εκτός των ορίων της αυτο-
κρατορίας, καθώς και, σε περιορισμένη κλίμακα,
τα ημιτελή προϊόντα που προορίζονται για εγχά-
ραξη και προσθήκη γραπτού διακόσμου. Τέλος,
το γυαλί προς ανακύκλωση, μια τέταρτη ­εμπορική
διάσταση με την οποία μπορούσαν να συνδέονται
είτε πλανόδιοι υαλουργοί είτε επιχειρήσεις μεγά-
λης κλίμακας που περιλάμβαναν μεταφορές ­τόνων
θραυσμένου γυαλιού, τόσο κατά τους ρωμαϊκούς
όσο και κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους. Ιδιαίτε-
60
Κατερίνα Μαυρομιχάλη
ρα σημαντική είναι η μαρτυρία του Ρωμαίου ποιη-
τή του 1ου αι. μ.Χ. Μαρτιάλη, ότι ήδη στην εποχή
του έχει αναπτυχθεί εμπόριο γυάλινων θραυσμά-
των, τα οποία συλλέγονται προς επεξεργασία. Το
ναυάγιο Grado, στην Ακυληία, που χρονολογείται
στα τέλη του 2ου με αρχές του 3ου αιώνα, αποτε-
λεί μοναδικό παράδειγμα εμπορικής διακίνησης
γυαλιού προς ανακύκλωση αυτήν την περίοδο.
Τα δεδομένα, που αντλούμε από τα ευρήματα
σε ναυάγια, οδηγούν στο σαφές συμπέρασμα ότι
το γυαλί σε οποιοδήποτε στάδιο της επεξεργασί-
ας του –ως πρώτη ύλη, ολοκληρωμένα ή ημιτελή
σκεύη, θραύσματα και εργαστηριακά κατάλοιπα
προς ανακύκλωση– είχε πάντοτε εμπορική αξία.
Συχνά τα σκεύη μεταφοράς, μπουκάλια και
μυροδοχεία, φέρουν σφραγίσματα με σύμβολα και
επιγραφές που συνδέονται με τα διάφορα επίπεδα
της παραγωγής, της συσκευασίας, της εμπορικής
διακίνησης και της αυτοκρατορικής εποπτείας. Tα
σφραγίσματα αυτά δεν έχουν ακόμα αποκωδικο-
ποιηθεί. Καρτέλες γύρω από το λαιμό των σκευών
βοηθούσαν στην ταύτιση του περιεχομένου. Τα
ενσφράγιστα σκεύη διασώζουν τα ονόματα ορι-
σμένων υαλουργών, όπως για παράδειγμα ο Εν-
νίων από τη Σιδώνα, ο οποίος προώθησε την πα-
ραγωγή του σε βιομηχανικό επίπεδο εξάγοντας σε
όλη τη Μεσόγειο γυάλινα είδη κατασκευασμένα
με την τεχνική της εμφύσησης σε μήτρα.
Στην ανάπτυξη των εργαστηρίων γυαλιού
και στις εμπορικές συναλλαγές, μεταξύ υαλουρ-
γών, εμπόρων λιανικής και καταναλωτών, ιδιαί-
τερα σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η τιμή του
γυαλιού. Επί Αυγούστου το κόστος του γυαλιού
πέφτει τόσο πολύ ώστε τα γυάλινα θραύσματα
(vitrea fracta) να χρησιμοποιούνται ως όρος στην
καθομιλουμένη με την έννοια των απορριμμάτων.
Ο Στράβων αναφέρει ότι στη Ρώμη μπορούσε να
προμηθευτεί κανείς ένα γυάλινο κύπελλο με ένα
χάλκινο νόμισμα. Παράλληλα, ορισμένα υπερβο-
λικά πολυτελή και ακριβά σκεύη ανταποκρίνονται
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 62
στη ματαιοδοξία της ηγετικής κοινωνικής τάξης
που επιδιώκει να μιμηθεί τον τρόπο ζωής του αυ-
τοκράτορα και του κύκλου του.
Το μοναδικό έγγραφο, που αναφέρεται στις
τιμές του γυαλιού στη ρωμαϊκή περίοδο, είναι το
Έδικτο του Διοκλητιανού, το οποίο εκδόθηκε το
301, πιθανώς στην Αλεξάνδρεια. Διακρίνονται
δύο ποιότητες γυαλιού, η αλεξανδρινή ως ακρι-
βότερη (αντιστοιχεί μάλλον στο αποχρωματι-
σμένο γυαλί) και η ιουδαϊκή ως φθηνότερη (αντι-
στοιχεί στο φυσικά χρωματισμένο γαλαζοπράσινο
γυαλί). Επιπλέον, γίνεται αναφορά στις τιμές των
γυαλιών για τα υαλοστάσια, καθώς επίσης και στις
τιμές των γυάλινων ψηφίδων ανάλογα με το χρώ-
μα τους. Στόχος της έκδοσης ήταν ο έλεγχος του
πληθωρισμού, γι’ αυτό και οι τιμές που αναφέρο-
νται ήταν οι ανώτατες επιτρεπόμενες τιμές πώ-
λησης. Τα σκεύη ουσιαστικά πωλούνται ανάλο-
γα με το βάρος τους, ανάλογα με την ποσότητα
της πρώτης ύλης που χρησιμοποιήθηκε, πρακτι-
κή που παραμένει σε χρήση έως και το Μεσαίωνα,
αλλά και σε ορισμένα σύγχρονά μας παραδοσιακά
εργαστήρια στην Ανατολή. Τα πολυτελή γυάλινα
είδη και τα διακοσμημένα σκεύη πωλούνται ανε-
ξάρτητα, και στην περίπτωση αυτή λαμβάνονται
υπόψη και η τεχνική και η αισθητική αρτιότητα.
Η δήλωση του Λακτάντιου, γραμματικού του
6ου αι. μ.Χ. ότι το Έδικτο οδηγούσε τα προϊόντα
εκτός αγοράς στηρίζεται στο γεγονός ότι οι ανώ-
τατες τιμές είναι ιδιαίτερα χαμηλές, ώστε να επι-
τρέπουν κάποιο κέρδος. Υπό αυτές τις συνθήκες,
βασική προτεραιότητα κάθε υαλουργού είναι ο
περιορισμός των εργαστηριακών απορριμμάτων
και η μέγιστη δυνατή ανακύκλωση.
Τα ανασκαφικά δεδομένα και τα ­αρχαιολογικά
ευρήματα, σε συνδυασμό με τις γραπτές πηγές, δί-
νουν πληροφορίες για ένα άλλο τμήμα της λιανι­
κής πώλησης, τα καταστήματα. Σχετικά στοιχεία
διαθέτουμε από ανασκαφικές εργασίες στη Δή-
λο, στο Ηράκλειο, στην Πομπηία, στην Cosa, στο
Colchester, στην Καρανίδα, στις Σάρδεις και αλ-
λού. Προκύπτει ότι τα γυάλινα είδη πωλούνται
τόσο σε εξειδικευμένα καταστήματα όσο και σε
καταστήματα που πωλούν παράλληλα κεραμικά,
μετάλλινα και γυάλινα επιτραπέζια σκεύη. Σε ορι-
σμένες περιπτώσεις, η κατασκευή και η πώληση
62
γυάλινων ειδών οικιακής χρήσης δε φαίνεται να εί-
ναι διαχωρισμένες ως δραστηριότητες. ­Υπάρχουν
αρχαιολογικά στοιχεία για υαλουργούς, που είναι
παράλληλα πωλητές λιανικής και συχνά τα κατα-
στήματα δεν είναι σε μεγάλη απόσταση από τις
εργαστηριακές εγκαταστάσεις. Επίσης, γυάλινα
είδη πωλούνται στα ίδια καταστήματα με βότα-
να, αρώματα, φαρμακευτικές και καλλυντικές ου-
σίες.
Πολλά μικρά γυάλινα μυροδοχεία εντοπίστη-
καν σε ανασκαφή σε εμπορικό ανθόκηπο στην
Πομπηία και συνδέουν τις εμπορικές δραστηριό-
τητες των υαλουργών με αυτές των αρωματοποι-
ών. Η εκτεταμένη διαθεσιμότητα του γυαλιού με
την εισαγωγή της νέας τεχνικής και την ακόλουθη
«βιομηχανική» παραγωγή βαλσαμαρίων και μυ-
ροδοχείων διαφόρων τύπων στην αυτοκρατορική
περίοδο προώθησε τη διάδοση των αρωματικών,
καλλυντικών και φαρμακευτικών ουσιών τόσο σε
γεωγραφικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Η μία
παραγωγή έδωσε ώθηση στην άλλη.
Μέσα από τις απεικονίσεις σε τοιχογραφίες
και ψηφιδωτά, σε συνδυασμό με σημαντικό αριθ-
μό αρχαιολογικών ευρημάτων, αποκαλύπτονται,
επίσης, ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με τους
τρόπους συσκευασίας και προστασίας των γυάλι-
νων ειδών κατά τη διάρκεια της μεταφοράς τους
και για την καλύτερη διατήρηση του περιεχομέ-
νου τους. Λαμβάνοντας υπόψη τον εύθραυστο
χαρακτήρα τους, συσκευάζουν τα γυάλινα με επι-
μέλεια, όπως αποδεικνύεται από μια σειρά αντι-
κειμένων που διατηρήθηκαν στην έρημο της Αι-
γύπτου, σε οικίες της Καμπανίας, στις λάβες του
Βεζουβίου και σε ταφικά σύνολα στον ευρωπαϊκό
χώρο. Σε ναυάγια, όπου στο διακινούμενο φορ-
τίο περιλαμβάνονται και γυάλινα είδη, παρατη-
ρείται η συγκέντρωσή τους σε πυκνή παράθεση
και η συσκευασία τους με φυτικά προστατευτικά
στρώματα. Χρησιμοποιούνται πλεκτές θήκες από
λυγαριά, από φύλλα φοίνικα, από κλωστικές ίνες
του φυτού άλφα ή από πάπυρο, ξύλινα κιβωτίδια
κ.ά. Ακόμα και στις ημέρες μας, οι υαλουργοί και
οι υαλοπώλες στο Κάιρο προστατεύουν τα εμπο-
ρεύματά τους με φύλλα φοίνικα.
Όσον αφορά στις κατευθύνσεις του ρωμαϊ-
κού εμπορίου γυάλινων ειδών, αρχικά ένα μεγάλο
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 64
μέρος της διακίνησης πραγματοποιείται από τις
ακτές της ανατολικής Μεσογείου προς την Ιτα-
λία και τις πόλεις του Εύξεινου Πόντου. Όταν η
τεχνική της εμφύσησης διανύει περίοδο ακμής στη
Δύση, με επίκεντρο της δραστηριότητας την Ιτα-
λία, εξάγονται γυάλινα είδη στη Συρία, στην Πα-
λαιστίνη και στον Εύξεινο Πόντο. Ιδιαίτερη είναι
η σημασία των θαλασσίων οδών της Μεσογείου.
Πολλές εμπορικές οδοί έχουν την αρχή τους στην
Αίγυπτο και στο εμπορικό αυτό δίκτυο συμμετέ-
χουν και αρκετά λιμάνια της Ερυθράς θάλασσας.
Μέσω της ομαλής λειτουργίας του εμπορί-
ου, της επικοινωνίας μεταξύ Ανατολής και Δύ-
σης, όπως επίσης και μέσα από τις μετακινήσεις
του ρωμαϊκού στρατού και τις διπλωματικές επα-
64
φές, τα γυάλινα σκεύη, και ιδιαίτερα τα επιτραπέ-
ζια, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διείσδυ-
ση της ρωμαϊκής κουλτούρας στις νέες επαρχίες
της Ευρώπης, τόσο στα υψηλά όσο και στα κατώ-
τερα κοινωνικά στρώματα. Το γυαλί είναι ένα ση-
μαντικό εμπορικό αγαθό του οποίου η διακίνηση
ξεπερνά τα όρια της αυτοκρατορίας, καθώς ρωμα-
ϊκά γυάλινα σκεύη φθάνουν στη Β. Γερμανία και
στη Σκανδιναβία, αλλά και στο Σουδάν και στην
Αραβία, έως και στην Κίνα και στην Ιαπωνία. Το
γυαλί εξελίσσεται σε κοινό αγαθό και τα γυάλινα
είδη σε σύμβολα του ρωμαϊκού πολιτισμού και σε
δείκτες πλούτου και κοινωνικής διαφορετικότη-
τας.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
Υαλουργία • Εμπόριο και ανακύκλωση | Glassworking • Trade and recycling
65
M. P. Charlesworth, Trade-routes and Commerce of the Roman Empire, Hild-
esheim 1961.
K. T. Erim, J. Reynolds, “The Aphrodisias copy of Diocletian’s Edict on maxi-
mum prices”, JRS 63, 1973, 99-110.
S. J. Fleming, Roman Glass: reflections on cultural change, Philadelphia 1999.
D. Foy, “Technologie, géographie, économie : les ateliers de verriers primaires et
secondaires en Occident. Esquisse d’une évolution de l’Antiquité au Moyen
Âge” στο Marie-Dominique Nenna (ed.), La route du verre : ateliers primai-
res et secondaires du second millénaire av JC au Moyen Age, Travaux de la
Maison de l’Orient méditerranéen, no 33, 2000, 147-170.
D. Foy, M.-D. Nenna, Tout feu tout sable: mille ans de verre antique dans le mi-
di de la France, Aix de Provence 2001.
D. Foy, M.-D. Nenna (eds), Echanges et commerce du verre dans le monde anti-
que, Monographies Instrumentum 24, 227-296, Montagnac 2003.
D. Foy, M.D. Nenna, Corpus des signatures et marques sur verres antiques, I-II,
Aix-en–Provence, Lyon 2006.
A. J. Parker, Ancient Shipwrecks of the Mediterranean and the Roman Provinces,
BAR International Series 580, Oxford 1992.
C. Piccioli, F. Sogliani (eds), Il vetro in Italia Meridionale e insulare. Quarta gior-
nata nazionale di studio comitato nazionale AIHV, Atti del primo Conve-
gno Multidisciplinare, Napoli 5-7 marzo 1998.
J. Price, “Trade in Glass” στο J. du Plat Taylor, H. Cleere, Roman shipping and
trade: Britain and the Rhine Provinces, London 1978, 70-78.
W. R. Smyth, “Statius, Silvae I. 6. 73-4 and Martialis, I. 41. 3-5”, The Classical
Review 61.2, Sept. 1947, 46-47.
E. M. Stern, Roman glassblowing in a cultural context, AJA 103, 1999, 441-484.
M. Sternini, “I vetri” στο W.V. Harris (ed.), The inscribed Economy. Production
and Distribution in the Roman Empire in the Light of Instrumentum domes-
ticum, JRA Suppl. 6, Ann Arbor 1993, 81-93.
M. Sternini, La fenice di sabbia. Storia e tecnologia del vetro antico, Bari, Edi-
puglia 1995.
L. Taborelli, “I contenitori per medicamenti nelle prescrizioni di Scribonio Lar-
go e la diffusione den vetro soffiato”, Latomus 55, 1996, 148-56.
D. Whitehouse, Glass in the epigrams of Martial, JGS 41, 1999, 73-81.
65
 67

Γ. ΓΥΑΛΙ ΚΑΙ ΖΩΗ

C. GLASS AND LIFE

 68
Χρήσεις του γυαλιού στην καθημερινή ζωή
Η επινόηση και η παραγωγή αυτού του τε-
χνητού υλικού που προσδιορίζεται ως γυαλί
έχουν συνδεθεί με βάση τα αρχαιολογικά ευρήμα-
τα και τις γραπτές πηγές, με τη Μεσοποταμία και
την Αίγυπτο, και τοποθετούνται χρονικά στην 3η
χιλιετία π.Χ. Πρόκειται για ένα προϊόν τόσο πα-
λαιό όσο σχεδόν ο ίδιος ο πολιτισμός. Ο πολυδιά-
στατος χαρακτήρας του, η ενδιαφέρουσα χημική
φύση του, οι ιδιότυπες αισθητικές και καλλιτεχνι-
κές ιδιότητές του σε συνδυασμό με την ευρύτη-
τα των εφαρμογών του συνέβαλλαν στην καθιέ-
ρωση της παραγωγής του. Αρχικά, αξιοποιήθηκε
ως συμπληρωματικό διακοσμητικό στοιχείο, όπως
για παράδειγμα στην κοσμηματοποιία, στη μεταλ-
λοτεχνία και στην αρχιτεκτονική. Επίσης, χρησι-
μοποιήθηκε στην κατασκευή συνθετικών λίθων
ακολουθώντας τη μορφή και τα χρώματα των πο-
λύτιμων και ημιπολύτιμων λίθων. Όπως αναφέρει
και ο Πλίνιος, κανένα άλλο υλικό πέραν του γυα-
λιού δεν μπορεί να μιμηθεί με περισσότερη ακρί-
βεια άλλα υλικά. Η μοναδικότητά του λόγω της
πολυχρωμίας και αργότερα της διαφάνειας, κα-
θώς και η σπανιότητά του λόγω της σύνθετης δι-
αδικασίας παραγωγής του το κατέστησαν στην
αρχαιότητα, μαζί με την ορεία κρύσταλλο και το
χρυσό, ένα από τα πιο επιθυμητά είδη, ένα υλικό
αντάξιο των θεών.
Παρατηρεί κανείς ότι το γυαλί και τα παράγω­
γά του συνδέονται με διάφορες μορφές της ανθρώ­
πινης δραστηριότητας, από το απλό, καθημερινό
επίπεδο έως το συμβολικό. Συνδέονται για παρά-
68
Κατερίνα Μαυρομιχάλη
δειγμα με επιτραπέζιες χρήσεις, όπως το σερβίρι-
σμα ποτών ή η παράθεση αγαθών, με την περιποί-
ηση του σώματος, με το λουτρό, με τη διατήρηση,
αποθήκευση και εμπορική διακίνηση προϊόντων,
με την εξέλιξη και ανάπτυξη της επιστήμης και
της τεχνολογίας, με την ιατρική, τη φαρμακευτι-
κή, την αρωματοποιία, την κοσμετολογία, την αρ-
χιτεκτονική έως τη μαγεία και την αλχημεία, με το
παιχνίδι, αλλά και τη φαντασία. Tο συναντούμε σε
ιδιόμορφες γυάλινες δημιουργίες, αλλά παράλλη-
λα μπορεί να έχει και χαρακτήρα συμβολικό, τε-
λετουργικό, ιερό/θρησκευτικό, αποτροπαϊκό. Το
γυαλί είναι ένα υλικό που συνέβαλλε σ’ έναν δι-
αφορετικό τρόπο κατανόησης του εξωτερικού
κόσμου, στην καθημερινή ζωή, στο χώρο της φι-
λοσοφίας και της τέχνης, καθώς επίσης και στην
επιστημονική θεωρία και πράξη.
Το μυστήριο του γυαλιού, που από μία ρευ-
στή εύπλαστη κατάσταση οδηγείται σε μία διάφα-
νη πολυτελή στερεή επιφάνεια, καθώς επίσης και
οι ιδιότητές του, η διαφάνεια, η στιλπνότητα, η κα-
θαρότητα, η στεγανότητα, τα ζωηρά χρώματα και
οι οπτικές εντυπώσεις, που μεταβάλλονται δρα-
ματικά με τους κατάλληλους φωτισμούς, γοήτευ-
σαν τους αρχαίους και συνεχίζουν να ελκύουν και
εμάς σήμερα είτε ως χρήστες είτε ως συλλέκτες. Ο
εύθραυστος και ευαίσθητος χαρακτήρας του και
η διαύγειά του έκαναν πολλούς ποιητές, φιλοσό-
φους, ιατρούς και ιερείς να γράψουν για την πα-
ράδοξη φύση αυτού του υλικού και τις συμβολι-
κές ιδιότητές του. Εξελίχθηκε σε αλληγορία της
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 70
ίδιας της ζωής, σε καθρέπτη της ανθρώπινης ζω-
ής και της ανθρώπινης φύσης. Ο Οράτιος, ποιητής
της αυγούστειας περιόδου, κατανοεί τη γοητευ-
τική, αλλά εύθραυστη φύση του γυαλιού, καθώς
συγκρίνει την πιστή Πηνελόπη με τη ‘γυάλινη
Κίρκη’, αντιπαραθέτοντας τις σταθερές αξίες της
Πηνελόπης με την εικόνα της Κίρκης ως γυάλινης,
φωτεινής, μαγευτικής, σαγηνευτικής, αλλά παράλ-
ληλα άπιστης, ασυνεπούς, ασταθούς και εύθραυ-
στης. Το γυαλί συνδέθηκε, επίσης, με το φως, με
το Θεό και με τους ουρανούς, με τη ζωή, το θάνα-
το και την ελπίδα της ­αθανασίας. Φως, λύχνος και
γυαλί συμβολίζουν τον αγώνα για τη συνάντηση
με το Θείο. Η συμβολική δύναμη του γυαλιού στην
Ανατολή και στη Δύση έχει πολυάριθμες προεκτά-
σεις. Ένα από τα σταθερά θέματα είναι η αναζήτη-
ση του Φωτός στην Παλαιά και στην Καινή Δια-
θήκη, καθώς επίσης και στο Κοράνι, μια ατέρμονη
αναζήτηση για τη λάμψη που πηγάζει από το Θεό
και συνδέει τον άνθρωπο με το Θείο.
Οι υαλουργοί της αρχαιότητας διερεύνησαν
και εξάντλησαν στο έπακρο με μεγάλη επιδεξιό-
τητα όλες αυτές τις ιδιότητες και τις δυνατότη-
τες που τους πρόσφερε το γυαλί. Όπως διαβάζου-
με σε πάπυρο της Οξυρρύγχου, ένας ποιητής από
την Αλεξάνδρεια περιγράφει τη δύναμη της φω-
τιάς, πώς το γυαλί μαλακώνει με τη δυναμική επί-
θεση του Ηφαίστου και πώς ο τεχνίτης με τη ρά-
βδο εμφύσησης, όπως συμβαίνει και με τον αυλό
στη γοητευτική τέχνη της μουσικής, δίνει μορφή
στην υαλομάζα σαν να δέχεται ώθηση από μία θε-
ϊκή πνοή… Οι υαλουργοί ανακάλυψαν και ανέ-
πτυξαν ταχύτατα όλες σχεδόν τις τεχνικές και
τις δυνατότητες που χρησιμοποιούμε έως σήμερα
στην κατασκευή και στη διακόσμησή του. Η νέα
τεχνική της εμφύσησης, που άρχισε να εφαρμό-
ζεται από τον 1o αι. π.Χ. στη συροπαλαιστινιακή
περιοχή, αν και υποστηρίζεται η σύνδεσή της και
με εργαστήρια της Ιταλίας, σηματοδοτεί την απο-
σύνδεση του γυαλιού από τη σφαίρα της πολυτέ-
λειας και την «επαναστατική» αρχή της μαζικής
παραγωγής γυαλιού χαμηλού κόστους, η οποία
υιοθετήθηκε ταχύτατα από ολόκληρο το γνωστό
70
τότε κόσμο. Το γυαλί με τον εύπλαστο, μυστηρι-
ώδη και γοητευτικό χαρακτήρα του εξελίσσεται
από τους ρωμαϊκούς χρόνους και έπειτα σε αγα-
θό που απευθύνεται στο ευρύ κοινό. Ικανοποιεί
τις καθημερινές ανάγκες των ευρύτερων στρω-
μάτων και ανταποκρίνεται στη ματαιοδοξία της
ηγετικής κοινωνικής τάξης. Όπως αναφέρει ο Σε-
νέκας, φιλόσοφος του 1ου αι. μ.Χ. «ο εύθραυστος
χαρακτήρας των σκευών ενισχύει την αξία τους,
καθώς η επιθυμία κατοχής τους ενισχύεται από το
φόβο της απώλειάς τους».
Ειδικότερα η συνδυαστική μελέτη των γρα-
πτών πηγών και των αρχαιολογικών δεδομένων
και η επεξεργασία της τυπολογίας οδηγούν στο
σαφές συμπέρασμα ότι είναι απαραίτητο να εφαρ-
μόζονται σύνθετα κριτήρια για την κατανόηση
των γυάλινων σκευών και ότι είναι πολλαπλές οι
δυνατότητες ερμηνείας του σχήματος σε σχέση με
τη χρήση.
Οι απεικονίσεις των γυάλινων σκευών στα αρ-
χαιολογικά μνημεία, τα αρχαιολογικά ευρήματα,
οι χημικές αναλύσεις, οι γραπτές πηγές, η μελέ-
τη της τυπολογίας, οι ποιοτικές διαβαθμίσεις, η
τεχνική διακόσμησης και η χρηστική αισθητική,
ο χρόνος και ο τόπος παραγωγής και χρήσης, οι
πολιτισμικές ιδιαιτερότητες Ανατολής και Δύσης,
η επεξεργασία των κτερισμάτων στο πλαίσιο των
ταφικών πρακτικών, αλλά και σε σχέση με το φύ-
λο και με την κοινωνική και οικονομική επιφάνεια
του νεκρού, καθώς επίσης και η μελέτη των γυά-
λινων συνόλων από οικιστικές και στρατιωτικές
εγκαταστάσεις, από τις πόλεις και από την περι-
φέρεια, η επίδραση των ιστορικών, πολιτικών, οι-
κονομικών, τεχνολογικών, αισθητικών παραμέ-
τρων, αλλά και ο ανθρώπινος παράγοντας και η
ευρηματικότητά του είναι όλα κριτήρια για την
κατανόηση και ερμηνεία της σχέσης σχήματος και
χρήσης. Είναι όλα στοιχεία που συνδυαστικά συ-
μπληρώνουν την εικόνα για τις χρήσεις και τους
χρήστες των γυάλινων σκευών και την εξέλιξή της
στο πέρασμα του χρόνου.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 72

Επιλεγμένη βιβλιογραφία V. Arveiller-Dulong, M.-D. Nenna, Les Verres Antiques, II, Musée du Louvre,
Selective bibliography Musée du Louvre editions, 2005.
M. Beretta, G. Di Pasquale (eds), Vitrum: Il vetro fra arte e scienza nel mondo ro-
mano, Giunti, Istituto e Museo di Storia della Scienza, 2004.
M. Beretta (ed.), When glass matters, L. Olschi, Firenze 2004.
S. J. Fleming, Roman glass: reflections of everyday life, University of Pennsylvania
Museum of Archaeology and Anthropology, Philadelphia 1997.
S. J. Fleming, Roman glass: reflections on cultural change, University of Pennsyl-
vania Museum of Archaeology and Anthropology, 1999.
D. Foy, M. D. Nenna, Tout feu tout sable: mille ans de verre antique dans le mi-
di de la France, Musées de Marseille, Éditions Édisud, Aix de Provence
2001.
E. L. Higashi (ed.), Glass from the ancient world: So diverse a unity, Dearborn,
Michigan 1991.
Π. Θέμελης (επιστημονική επιμέλεια), Το γυαλί από την αρχαιότητα έως σήμε-
ρα, Βʹ Συνέδριο Μαργαριτών Μυλοποτάμου Ρεθύμνης Κρήτης, 26-28 Σε-
πτεμβρίου 1997, Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών, Αθή-
να 2002.
B. Massabó, Magiche Transparenze, I vetri dell’ antica Albingaunum, Genova,
Palazzo Ducale, Sottoporticato 17 Dicembre 1999-15 Marzo 2000.
Α. Μαυρομιχάλη, Χρήσεις και χρήστες γυάλινων σκευών από την εφεύρεση της
τεχνικής της εμφύσησης τον 1ο αι. π.Χ. έως τον Μεσαίωνα, διδακτορική δι-
ατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 2009.
Δ. Παπανικόλα-Μπακιρτζή (επιστημ. επιμέλεια), Καθημερινή Ζωή στο Βυζά-
ντιο, κατάλογος για την έκθεση: Ώρες Βυζαντίου, Έργα και Ημέρες στο Βυ-
ζάντιο, Θεσσαλονίκη, Λευκός Πύργος, Οκτώβριος 2001–Ιανουάριος 2002,
ΥΠΠΟ, Αθήνα 2002.
F. Slitine, Histoire du Verre, Massin 2005.
E. M. Stern, B. Schlick-Nolte, Early glass of the Ancient World 1600 B.C.-A.D.
50, Ernesto Wolf Collection, Ostfildern-Ruit 1994.
M. L. Trowbridge, Philological Studies in ancient glass, University of Illinois
Studies in Language and Literature, University of Illinois Press, Urbana,
Illinois 1928.
S. M. E. van Lith, K. Randsborg, Roman Glass in the West: A social study, Reprint
from: Berichten van de Rijksdent voor het Oudheidkundig Bodemonder-
zoek, Jaargang 35, 1985.
Vitrum, Le verre en Bourgogne, Autun 1990 (κατάλογος έκθεσης).
G. D. Weinberg, Glass vessels in Ancient Greece, Athens 1992.

72 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


ΕΙΔΙΚO ΘΕΜΑ
SPECIAL TOPIC
Γυαλί για τους θεούς και το ναό
Σ την αρχαία Μακεδονία, όπως και σε όλο τον
αρχαίο κόσμο, τα γυάλινα αντικείμενα φέ-
ρουν θρησκευτικούς συσχετισμούς. Πιθανότατα
δεν είναι τυχαία η επιλογή τύπων, διακόσμησης,
χρώματος ή διαφάνειας των γυάλινων αναθημά-
των ή των γυάλινων σκευών που χρησιμοποιού-
νται στη λατρεία. Οι φιάλες π.χ. είναι εμφανώς
σπονδικά σκεύη, η σημασία, όμως, του χρώμα-
τος και της διακόσμησής τους σε σχέση με τη λα-
Glass for the gods and temples
I n ancient Macedonia, as throughout the an-
cient world, glass objects carried religious con-
nections. In all probability, the choice of types,
decoration, color or transparency of glass votives
or glass vessels employed in worship was not ac-
cidental. Phialai, e.g., are obviously libation ves-
sels, but the significance of their color and dec-
oration in relation to their ritual use remains a
question for further investigation. In particular,
Γυαλί για τους θεούς και το ναό | Glass for the gods and temples
73
Δέσποινα Ιγνατιάδου
τρευτική τους χρήση παραμένει ακόμη ζήτημα δι-
ερεύνησης. Ιδιαίτερα τα σκεύη από άχρωμο γυαλί,
φαίνεται να ενδύονται λατρευτικά συμφραζόμε-
να, ακόμη και κατά την ταφική τους χρήση. Ουσι-
αστική παράμετρος είναι η υλική αξία των γυάλι-
νων αντικειμένων, που αφιερώνονται στους θεούς
ως πολύτιμα αποκτήματα των κατόχων τους, συ-
νεπώς και κατάλληλα για να προσδώσουν ιδιαίτε-
ρη αξία στην ευλαβική κίνηση της ανάθεσης.
Despina Ignatiadou
vessels of colorless glass seem to have been im-
bued with ritual overtones, even in burial use. An
essential parameter was the material value of glass
objects, dedicated to the gods as precious acqui-
sitions of their owners, and consequently appro-
priate for lending especial value to the pious act
of dedication.
In Macedonia’s sacred spots, the few glass finds
do not reflect their originally limited number,
73
 74
Στους ιερούς τόπους της Μακεδονίας, τα λίγα
γυάλινα ευρήματα δεν απηχούν τον αρχικά περιο-
ρισμένο αριθμό τους, αλλά ίσως ακριβώς το αντί-
θετο: τον πιθανώς μεγάλο αριθμό τους, που όμως
δε φτάνει ως εμάς λόγω της μεσολάβησης των αι-
ώνων. Όπως συμβαίνει και στις κατοικίες, σχεδόν
ποτέ δεν επιβιώνει το σύνολο του περιεχομένου
των ναών και των ιερών. Τα αναθήματα συχνά εκ-
ποιούνται, δωρίζονται ή απλώς υφίστανται ζημίες,
κατά τη διάρκεια της λειτουργίας των ιερών, ενώ
μετά την καταστροφή των τελευταίων τα αναθή-
ματα αποκρύπτονται, λεηλατούνται, υφίστανται
βανδαλισμό ή / και ανακυκλώνονται.
Τον 8ο αι. π.Χ., στο ιερό του Άμμωνος Διός,
που έχει αποκαλυφθεί στην Καλλιθέα Χαλκιδικής,
μια άγνωστη αναθέτις αφιερώνει την, προφανώς
πολύτιμη για εκείνη, χάντρα σε σχήμα κωδίας μή-
κωνος.
Στο Δίον, στο μεγάλο τους ιερό, οι Μακεδό-
νες των κλασικών χρόνων προσφέρουν γυάλινα
αναθήματα, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε
από τα αποσπασματικά ευρήματα που εντοπί-
στηκαν στο πανάρχαιο ιερό της Δήμητρας. Μία
πολυτελής άχρωμη διαφανής φιάλη με ανάγλυ-
φη διακόσμηση προφανώς χρησιμοποιήθηκε για
σπονδές, ενώ ένα πολύχρωμο χειροποίητο αλά-
βαστρο με πτίλωμα ίσως ανατέθηκε γεμάτο αρω-
74
ματικό έλαιο. Παράλληλα, ένα πλήθος από χά-
ντρες φανερώνει και ένα πλήθος απλών γυναικών
που αφιερώνουν στη θεά τα πολύχρωμά τους αυ-
τά κοσμήματα. Αργότερα, λεπταίσθητα ψηφιδω-
τά πλακίδια και αγγεία φτάνουν στο Δίον, από
την Αλεξάνδρεια και τη Ρώμη, στα χέρια των τα-
ξιδευτών που επισκέπτονται την πόλη και τα με-
γάλα ιερά της.
Στο ιερό που σήμερα ανασκάπτεται στη Μίε-
ζα, οι γυάλινοι οφθαλμοί μαρτυρούν την πλούσια
διακόσμηση των κλινών που χρησιμοποιούν στα
συμπόσια οι προσκυνητές του 4ου αι. π.Χ.
Την ίδια εποχή, στις αρχαίες Αμφανές, στη
Θεσσαλία, ένας εξαιρετικά πολύτιμος διάχρυσος
δακτύλιος αφιερώνεται στο ιερό του Απόλλωνα.
Στην κρυστάλλινη διαφάνεια της σφενδόνης του
ίπταται ένας χρυσός Έρωτας.
Για τους ρωμαϊκούς χρόνους, πολύτιμες σχετι-
κές πληροφορίες αντλούμε από την ύπαρξη γυά-
λινων αγγείων σε τάφους του 3ου αι. στο ταφι-
κό ιερό στη Μενηίδα Βοττιαίας. Οι νεκροί ήταν
μύστες του Διονύσου. Στον ιδιαίτερα σημαντικό
τάφο, που αποδίδεται στον ιδρυτή του θιάσου,
πιθανόν και ιερέα της διονυσιακής μυστηριακής
λατρείας, έχουν αποτεθεί τρία εξαίρετα γυάλινα
αγγεία.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 75

indeed perhaps quite the opposite: their possibly
large number, which however has not come
down to us due to the intervening centuries. As
is also the case with residences, the totality of the
contents of temples and sanctuaries almost never
survives. Votives were frequently sold, given away,
or simply damaged in the course of sanctuaries’
operation, and after their destruction, the votives
were hidden, pillaged, subjected to vandalism or
recycled.
In the 8th century B.C., in the sanctuary of
Ammon Zeus discovered in Kallithea, Chalkidi-
ki, an unknown dedicator offered a poppy-
shaped bead, which was apparently precious to
her.
At their great sanctuary in Dion, the Macedo-
nians of the classical period offered glass votives, as
we may conclude from the fragmentary finds lo-
cated in the most ancient sanctuary of Demeter. A
costly transparent colorless glass phiale with relief
decoration was apparently used for libations, while
a polychrome handmade alabastron with feather
pattern may have been dedicated filled with aromat-
ic oil. At the same time, a great number of beads re-
veal a host of ordinary women who dedicated their
polychrome jewelry to the goddess. Later, delicate
mosaic plaques and vessels arrived at Dion from Al-
exandria and Rome in the hands of travelers who
were visiting the city and its great sanctuaries.
At the sanctuary today under excavation at
Mieza, glass eyes attest to the ornate decoration
of the couches used at symposia by 4th century
B.C. pilgrims.
During the same period at ancient Amphanai
in Thessaly, an exceptionally precious gold-glass
ring was dedicated at the sanctuary of Apollo. A
gold Eros flies inside the crystalline transparency
of its bezel.
For the Roman period, we draw valuable rel-
evant information from glass vessels in 3rd cen-
tury burials in the funerary sanctuary at Meniis,
Bottiaea. The deceased were initiates of Diony-
sus. Three exceptionally fine glass vessels were de-
posited in the especially important tomb which
is attributed to the founder of the religious con-
fraternity, who was probably also a priest of the
Dionysian mystery cult.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία Β. Αλλαμανή, Α. Κουκουβού, Ε. Ψαρρά, Το κτηριακό συγκρότημα της Μίεζας:

Selective bibliography ερμηνευτικές προσεγγίσεις και προοπτικές της έρευνας, ΑΕΜΘ 16, 2002,
571-583.
Γ. Βήτος, Χ. Κουκουλίδου, Μ. Πανάγου, Το ιερό του Απόλλωνος στο Σωρό:
Τα μικρά ευρήματα, 3ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλά-
δας (υπό έκδοση).
Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ.
διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004, κεφ. Αγγεία, Συμπεράσματα, Η χρήση
των αγγείων.
Δ. Ιγνατιάδου, Το διακοσμητικό θέμα των μακρών πετάλων, Ζʹ ΕλλΚερ, Αίγιο
2005 (υπό έκδοση).
D. Ignatiadou, Almonds, lobes, and ribs, AnnAIHV 17, Antwerp 2006, 19-24.
D. Ignatiadou, Psychotropic plants on Achaemenid-style vessels, (S.M.R. Dar-
bandi and A. Zournatzi, eds) Ancient Greece and ancient Iran: Cross-cul-
tural encounters, Athens 2006 (2008), 327-337.
Δ. Παντερμαλής, Δίον, Η ανακάλυψη, Αθήνα 1999, ιδ. 67.
Σ. Πινγιάτογλου, Το ιερό της Δήμητρας στο Δίον. Ανασκαφή 1991, ΑΕΜΘ 5,
1991, 145-156.
Ε. Πουλάκη-Παντερμαλή, Μ. Βαξεβανόπουλος, Το σπήλαιο στο ιερό του Άμ-
μωνος Διός στην Καλλιθέα Χαλκιδικής, ΑΕΜΘ 18, 2004, 125-132.
Π. Χρυσοστόμου, Ταφικό ιερό μυστών του Διονύσου στη Μενηίδα Βοττιαίας,
ΑΑΑ ΧΧΧΙΙ-ΧΧΧΙV, 1999-2001, 195-220.

Γυαλί για τους θεούς και το ναό | Glass for the gods and temples 75
 76

ΕΙΔΙΚO ΘΕΜΑ
SPECIAL TOPIC

Γυαλί για τους βασιλείς και τους ευγενείς

Δέσποινα Ιγνατιάδου

Α κόμη από τη μακρινή αρχαιότητα, οι βασι-

λείς είναι οι πρώτοι που χρησιμοποιούν τα
πολύτιμα γυάλινα προϊόντα, δεδομένης μάλιστα
και της υψηλής αισθητικής και οικονομικής αξίας
τους. Παράλληλα, ή μάλλον αμέσως μετά, η χρή-
ση τους επεκτείνεται και στις τάξεις των ευγενών.
Είναι πιθανόν η υαλουργική τεχνολογία να εξε-
λίσσεται κυρίως στο πλαίσιο των βασιλικών εργα-
στηρίων που δημιουργούν τα πρώτα, τα καλύτερα
και τα ακριβότερα για τον ανώτατο άρχοντα και
τους ευγενείς που τον περιβάλλουν. Τα βασιλι-
κά εργαστήρια συγκεντρώνουν τους πιο ικανούς,
στην κατεργασία κάθε πολύτιμου υλικού, τεχνί-
τες, υπό την ίδια στέγη ή, μάλλον, σε ένα πλέγμα

76 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 78
συνεργαζόμενων εργαστηρίων. Συχνά, οι τεχνίτες
τίθενται στη διάθεση εμπνευσμένων καλλιτεχνών
που επιλέγονται από το εντόπιο δυναμικό ή μετα-
καλούνται από αλλού και τότε προκύπτουν σημα-
ντικές δημιουργίες. Πολυτιμότατα γυάλινα αντι-
κείμενα, δωρίζονται από βασιλείς σε ομολόγους
τους, ως εξαιρετικά δώρα σε περιπτώσεις συμμα-
χιών, επισκέψεων ή βασιλικών γάμων.
Η μαρτυρία των ευρημάτων και των πηγών
για όλα τα παραπάνω είναι αδιάψευστη. Στην
Αίγυπτο, ο φαραώ Αμένωφις Αʹ (15ος αι. π.Χ.)
ενταφιάζεται με 70 γυάλινα αγγεία, μερικά ενε-
πίγραφα. Ο Αμένωφις Γʹ (14ος αι. π.Χ.) λειτουρ-
γεί υαλουργείο σε βασιλικό οικιστικό συγκρότημα
στη θέση Malqata, ενώ το ίδιο συμβαίνει αργότε-
ρα επί Ραμσή Βʹ (13ος αι. π.Χ.) σε βασιλικό στρα-
τιωτικό και εργαστηριακό συγκρότημα στη θέση
Piramesses-Qantir. Οι αρχαιότερες συνταγές υα-
λοποιίας προέρχονται από πινακίδες σφηνοειδούς
γραφής στη βιβλιοθήκη του Ασσυρίου βασιλέως
Ασουρμπανιπάλ (668-627 π.Χ.). Από το ανάκτο-
ρο της Nimrud, το γυάλινο αλάβαστρο του 8ου
αι. π.Χ. με την επιγραφή «Ανάκτορο του Σαργώ-
νος», «Βασιλεύς της Ασσυρίας» πιθανόν αποτελεί
βασιλικό δώρο προς το συγκεκριμένο βασιλέα, το
όνομα του οποίου αναγράφεται στο αντικείμενο
κατά την εισαγωγή του στο βασιλικό θησαυρο-
φυλάκιο. Τον 8ο αι. π.Χ. στους φρυγικούς βασιλι-
κούς τάφους στο Γόρδιον, ένας βασιλόπαις παίρ-
νει μαζί του μια πολυτιμότατη διαφανή φιάλη. Το
353/2 π.Χ. ο σατράπης της Καρίας Μαύσσωλλος
ενταφιάζεται στο Μαυσσωλλείο με οκτώ διαφα-
νή αγγεία, ίσως τα πρώτα προϊόντα μιας παρα-
γωγής που αναβιώνει υπό την αιγίδα του. Το 330
π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος κυριεύει την Περσέπο-
λη, όπου, μεταξύ των θησαυρών του θησαυροφυ-
λακίου του Δαρείου Γʹ, βρίσκονται και μοναδικά
γυάλινα σκεύη.
78
Η βασιλική οικογένεια της Μακεδονίας δεν
υστερεί. Η ανάπτυξη της αρχαϊκής υαλουργίας
δεν είναι δυνατόν να συνδεθεί ευθέως με κάποιον
από τους βασιλείς της εποχής, όμως ήδη στο με-
ταίχμιο 5ου και 4ου αι. π.Χ. μια σημαίνουσα γυ-
ναίκα που ενταφιάζεται στη «συστάδα των τάφων
των βασιλισσών» συνοδεύεται με ένα χειροποίητο
γυάλινο αρύβαλλο.
Στο τέλος, ωστόσο, των κλασικών χρόνων, η
βασιλεία του Φιλίππου Βʹ εμφανώς δημιουργεί τις
προϋποθέσεις για μια εκρηκτική εξέλιξη της υα-
λουργικής τέχνης. Σε όλους τους βασιλικούς τά-
φους των Αιγών γίνεται χρήση του γυαλιού, αν
και όχι στη μορφή αγγείων (με την εξαίρεση ενός
αποσπασματικού χειροποίητου αλαβάστρου από
τον τάφο Ι –«της Περσεφόνης»). Επικρατεί η χρή-
ση του στη μορφή υαλοενθεμάτων για ξύλινες
κατασκευές, μια εφαρμογή που απαντά τότε για
πρώτη φορά στην Ελλάδα. Τρεις καταστόλιστες
κλίνες με γυάλινα πλακίδια, οφθαλμούς και αν-
θέμια στον τάφο ΙΙ (του Φιλίππου) και μία ακό-
μη στον τάφο ΙΙΙ συνοδεύονται από το μοναδικό
αντίστοιχο εύρημα της ασπίδας με γυάλινα πλα-
κίδια, που σχηματίζουν σπειρομαιάνδρους, στον
τάφο ΙΙ. Από την Ολυμπία, αντίστοιχα υαλοεν-
θέματα με τις μήτρες τους πιθανόν εντάσσονται,
επίσης, στη μακεδονική παραγωγή, αν συνδέονται
με την παραγγελία του Φιλίππου Βʹ στο γλύπτη
Λεωχάρη κατασκευής ελεφάντινου συντάγματος
των μελών της οικογενείας του πρώτου στο Φι-
λιππείον.
Μία ακόμη χρήση του γυαλιού απαντά στον
τάφο ΙΙ των Αιγών: είναι το κυανό σμάλτο που
κοσμεί τους ρόδακες στη μεγάλη χρυσή λάρνακα
του θαλάμου και τα φυτικά κοσμήματα στο μονα-
δικό διάδημα του προθαλάμου.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 79

a practice found here for the first time in Greece.
Three ornately-decorated couches with glass
plaques, eyes and palmettes in Tomb II (that of
Philip) and another in Tomb III were accompanied
by the unique comparable find of a shield with
glass plaques that formed spiral meanders in
Tomb II. Similar glass inlays with their molds
from Olympia are probably to be included in
Macedonian production, if they are connected with
Philip II’s commission for the sculptor Leochares
to construct an ivory composition of the members
of the former’s family in the Philippeion.
Another use of glass is found in Tomb II at Ai-
gai, in the form of the blue enamel adorning the
rosettes on the large gold chest in its main cham-
ber and the floral decoration on the unique dia-
dem in its antechamber.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
Alexander the Great. Treasures from an epic era of Hellenism (D. Pandermalis,
ed.), exhibition catalogue, New York 2004, no 22.
Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα. Οι βασιλικοί τάφοι και οι άλλες αρχαιότητες, Αθήνα
1984.
Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα ΙΙ. Ο «τάφος της Περσεφόνης», Αθήνα 1994, 47.
D. P. Barag, Catalogue of western Asiatic glass in the British Museum I, London
1985, esp. no 26.
Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ.
διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004, ιδ. κεφ. Υαλοενθέματα.
D. Ignatiadou, Achaemenid and Greek colourless glass, The World of Achaeme-
nid Persia, British Museum 29.9-1.10.2005 (in print).
D. Ignatiadou, Glass vessels, The Maussolleion at Halikarnassos, Subterranean
and pre-Maussollan structures on the site of the Maussolleion, The finds from
the tomb chamber of Maussollos (J.Zahle, K. Kjeldsen, eds), Reports of the
Danish Archaeological Expedition to Bodrum, vol. 6, 2004, 181-202, notes
pp 239-241.
A. L. Oppenheim, R. H. Brill, D. Barag, A.Von Saldern, Glass and glassmaking
in ancient Mesopotamia, New York 1970.
T. Rehren, E. B. Pusch, Glass and glassmaking at Qantir–Piramesses and be-
yond, Ägypten und Levante 9, 1999, 171-180.
A. von Saldern, Glass finds at Gordion, JGS I, 1959, 23-49.
B. Schlick-Nolte, Glass, The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, ΙΙ, New York
2001.
E. F. Schmidt, Persepolis II. Contents of the treasuries and other discoveries, Chi-
cago 1957.

Γυαλί για τους β ασιλείς και τους ευγενείς | Glass for kings and nobles 79
 80
ΕΙΔΙΚO ΘΕΜΑ
SPECIAL TOPIC
Γυαλί για την πόλη και τη χώρα
Ο ι μαρτυρίες των φιλολογικών πηγών, σύμ-
φωνα με τις οποίες οι Ρωμαίοι πολίτες δα-
πανούσαν μεγάλα ποσά, προκειμένου να αποκτή-
σουν τα πολύτιμα γυάλινα αγγεία, φαίνεται να
επιβεβαιώνονται από τα ανασκαφικά ευρήματα,
που αποδεικνύουν, παράλληλα, την ποικίλη και
ευρεία χρήση τους. Στις πολυάνθρωπες πόλεις της
ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, το γυαλί αποδεικνύεται
ως το κατεξοχήν υλικό για την κατασκευή σπον-
δικών και τελετουργικών αγγείων, πολυτελών
επιτραπέζιων αγγείων, λύχνων, καθώς και διακο-
σμητικών σκευών, που έχουν συχνά ως πρότυπο
την ορεία κρύσταλλο ή ακόμη τα νερά του μαρ-
μάρου. Η διαφάνεια και η στιλπνότητα του γυα-
λιού, που επιτρέπει την αισθητική απόλαυση του
περιεχομένου, γοητεύει και μαγνητίζει το βλέμμα.
Η διακοσμητική ζωγραφική των ρωμαϊκών σπι-
τιών και των επαύλεων αποδεικνύει άλλωστε τη
χρήση διάφανων σκευών, με πολύχρωμα φρούτα
και λαχανικά, και εντυπωσιακών δοχείων, με νε-
ρό και κρασί. Εντυπωσιακά είναι τέλος τα γυάλι-
να περίτεχνα κοσμήματα, που μιμούνται πολύτι-
μους λίθους.
Στα δημόσια κτήρια των πόλεων, όπως το λου-
τρό, χώρος αναψυχής και χαλάρωσης, ή η αγορά,
το διοικητικό και πολιτικό κέντρο της πόλης, χώ-
ρος ανταλλαγής αγαθών και ιδεών, αποδεικνύεται
η χρήση και η διάθεση πολυτελών γυάλινων αγ-
γείων, τα οποία αποτελούν προϊόντα εισαγωγής
από γνωστά εργαστήρια υαλουργίας στην Ανατο-
λή και στη Δύση. Τα σκεύη αυτά μαρτυρούν τον
80
Κατερίνα Τζαναβάρη
πολυτελή τρόπο της αστικής διαβίωσης, συνδε-
δεμένο, όπως και σήμερα, με τις οικονομικά ισχυ-
ρές τάξεις της ρωμαϊκής κοινωνίας, της αριστο-
κρατίας, των γαιοκτημόνων, των επιχειρηματιών
και των εμπόρων.
Τα γυάλινα αγγεία και κοσμήματα, ευρήμα-
τα από δημόσια κτήρια, όπως η αγορά του Δίου
(κάλυκας και δίωτη φιάλη) και της Πέλλας (αγ-
γεία με ανάγλυφες, επίθετες κεφαλές, περίαπτα σε
σχήμα βότρυος), φαίνεται να διαφοροποιούνται
όσον αφορά την ποικιλία των σχημάτων, από τα
περισσότερο τυποποιημένα σχήματα, που χρησι-
μοποιούνται στις κατοικίες. Από την αγορά της
Πέλλας, στην οποία λειτουργούσε χώρος κατα-
σκευής και διάθεσης γυάλινων σκευών και σφρα-
γιδολίθων, προέρχεται, επίσης, το χάλκινο εξάρ-
τημα της ξύλινης θύρας του διοικητικού αρχείου
της πόλης, που απεικονίζει κεφαλή σατύρου, με
ένθετους γυάλινους πολύχρωμους οφθαλμούς.
Χρήση γυάλινων σκευών αποδεικνύεται και στους
χώρους συγκροτήματος αφιερωμένου στην αυτο-
κρατορική λατρεία, που αποκαλύφθηκε στα αρ-
χαία Καλίνδοια.
Εξαιρετικά πλούσιο είναι και το σχηματολό-
γιο των αγγείων από την αρχαία αγορά της Θεσ-
σαλονίκης, τα οποία παρουσιάζουν, επίσης, σύν-
θετες τεχνικές διακόσμησης. Ένα μεγάλο σύνολο
γυάλινων σκευών προέρχεται κυρίως από ένα βο-
ηθητικό κτήριο που συνδέεται με το βαλανείο.
Τα ανασκαφικά ευρήματα των αγροτικών
επαύλεων της αυτοκρατορικής εποχής, που έχουν
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 82
αποκαλυφθεί στη χώρα των αρχαίων πόλεων της
Μακεδονίας αποδεικνύουν ότι οι τύποι των γυά-
λινων αγγείων, όπως είναι αναμενόμενο, δε δια-
φοροποιούνται ως προς την ποικιλία και την πο-
λυτέλεια, από εκείνους των πόλεων. Οι ιδιοκτήτες
τους, μέλη της ρωμαϊκής ελίτ, διαχειρίζονται με-
γάλης έκτασης αγροτικές ιδιοκτησίες, η εκμε-
τάλλευση των οποίων απέφερε πλούτο, που δι-
αφαίνεται και από τον πολυτελή χαρακτήρα των
οικιστικών καταλοίπων των εγκαταστάσεών τους
και της οικοσκευής.
Τη διαπίστωση αυτή υποστηρίζει, άλλωστε,
και η ανεύρεση υαλοπινάκων. Η εισαγωγή των
υαλοπινάκων στα παράθυρα των κτηρίων απο-
τελεί μια ενδιαφέρουσα καινοτομία της ρωμαϊκής
αρχιτεκτονικής τον 1ο αι. μ.Χ., που επιτρέπει τη
διείσδυση του φωτός στους εσωτερικούς χώρους,
την άμεση επικοινωνία με το περιβάλλον και την
παρακολούθηση της κίνησης γύρω από το σπίτι
στην εξοχή. Το φαινόμενο αυτό, που κάνει τα δω-
μάτια και τις τραπεζαρίες να λάμπουν, οι άνθρω-
ποι και τα αντικείμενα να αποκτούν μια άλλη δι-
άσταση, εντυπωσίασε τους Λατίνους συγγραφείς,
που το περιγράφουν με θαυμασμό. Πολυάριθμες
επιγραφές αναφέρονται στην εργασία των specu-
larii, τεχνιτών που ειδικεύονταν στην παραγωγή
τους.
Τα γυάλινα σκεύη έφταναν στο βορειοελλα-
δικό χώρο μέσω των εμπορικών οδών και των λι-
μένων. Οι ιδιοκτήτες τους τα φύλαγαν με περισσή
φροντίδα σε ειδικά κατασκευασμένες σκευοθήκες,
τα κυλικεία, και τα παρέδιδαν από γενιά σε γε-
νιά ή τα παραχωρούσαν στους αγαπημένους τους
82
νεκρούς, για να τους συντροφεύουν στον κάτω
κόσμο. Αποτελούν και αυτά μάρτυρες μιας ευτυ-
χισμένης και ανέμελης ζωής, που σταμάτησε από-
τομα μετά από βαρβαρικές επιδρομές ή φυσικές
καταστροφές.
Η σχετικά περιορισμένη ανεύρεση γυάλινων
δοχείων ανάμεσα στα ανασκαφικά ευρήματα των
ρωμαϊκών επαύλεων, πέρα από το γεγονός ότι το
γυαλί αποτελεί ένα ακριβό και ευαίσθητο υλικό,
θα μπορούσε να συνδυαστεί και με τη διαπιστω-
μένη ανακύκλωσή του. Η διαδικασία αυτή ολο-
κληρώνεται μέσω της συλλογής και του εμπορίου
θραυσμάτων γυαλιού και την εκ νέου επεξεργα-
σία τους. Αποτελεί μια φθηνότερη και πιο εύκολη
λύση κατασκευής νέων, πολυτελών σκευών, στα
οργανωμένα εργαστήρια υαλουργίας της Ανατο-
λής και της Δύσης, καθώς και της Μακεδονίας.
Επιτραπέζια αγγεία, όπως οι ριπιδωτές φιά-
λες, τα πινάκια, ποτήρια με περίτεχνη διακόσμη-
ση, βάσεις και λαβές αποτελούν συνήθη ανασκα-
φικά ευρήματα των αγροικιών. Μεγάλη ποικιλία
σε σχήμα και μέγεθος παρουσιάζουν και τα αγ-
γεία για τη μεταφορά ή την αποθήκευση του κρα-
σιού και του νερού, όπως οι οινοχόες. Σπανιότε-
ρο σχετικά σχήμα είναι το ιδιότυπο χοανόσχημο
μπουκάλι (guttus), σκεύος αγαπητό στα συμπόσια
ή στις χοές.
Από τα ευρήματα των αγροικιών δε λείπουν
βέβαια και τα κοσμήματα, χάντρες περιδεραίων,
δακτυλίδια και βραχιόλια, μάρτυρες της γυναικεί-
ας κομψότητας και φιλαρέσκειας.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 83

The discovery of glass window panes further
supports this realization. The introduction of glass
panes in the windows of buildings was an interest-
ing innovation in 1st century A.D. Roman archi-
tecture, which permitted light to make its way in-
to interior spaces, direct communication with the
outside environment, and observation of move-
ment around country houses. This phenomenon,
which causes rooms and dining-rooms to radiate
with light, and allows human beings and objects
to acquire a further dimension, impressed Ro-
man writers, who described it admiringly. Many
inscriptions refer to the work of the artisans (spec-
ularii) who specialized in the production of such
glass.
Glass wares arrived in Northern Greece via
trade routes and ports. Their owners protect-
ed them with great care in specially constructed
sideboards, kylikeia, passing them down through
the generations or ceding them to their deceased
loved ones to keep them company in the under-
world. They too are witnesses to a happy and care-
free life that ceased abruptly as a result of barbar-
ian invasions or natural disasters.
The relatively limited number of glass vessels
among the excavated finds in Roman villas, be-
yond the fact that glass was a costly and fragile
material, could also be connected with its recy-
cling, which has been verified. This was carried
out by means of the collection and commerce in
glass fragments and their reprocessing. Recycling
was a cheaper and easier solution for the making
of new, luxury vessels in the organized glassworks
of the East and West, as well as those of Macedo-
nia.
Glass tableware, such as ribbed bowls, plates,
beakers with elaborate decoration, bases, and han-
dles are common excavation finds at farmhouses.
Transport or storage vessels for wine and water,
including jugs, also display great variety in their
shapes and sizes. A relatively rare shape was the
peculiar funnel-shaped bottle (guttus), a beloved
vessel for symposia or drink-offerings.
And of course there is no absence of jewelry
from among farmhouse finds: beads from neck-
laces, rings and bracelets, testifying to female ele-
gance and coquetry.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία Π. Αδάμ-Βελένη, Αρχαιολογικά Αραβησού-Mutatio Scurio, Μνείας Χάριν. Τό-

Selective bibliography μος στη μνήμη Μαίρης Σιγανίδου, Θεσσαλονίκη 1998, 1-16.
Π. Αδάμ-Βελένη, Ε. Πουλάκη-Παντερμαλή, Κ. Τζαναβάρη, Αρχαίες αγροικίες
σε σύγχρονους δρόμους, Αθήνα 2003.
V. Arveiller-Dulong, M. D. Nenna, Verres antiques du Musée du Louvre: vol. I: Les
contenants à parfum en verre moulé sur noyau et la vaisselle moulée (VIIIe
siécle av. J.-C.–1er siécle apr. J.-C.), Paris 2000.
Κ. Μαυρομιχάλη, Γυάλινα αγγεία από το Βαλανείο, Αρχαία αγορά Θεσσαλονί-
κης, Πρακτικά Διημερίδας 1 – εργασίες ετών 1989-1999 (Π. Αδάμ-Βελένη,
επιμ.), Θεσσαλονίκη 2001, 131-143.

Γυαλί για την πόλη και τη χώρα | Glass for the city and countryside 83
 84
Αγγεία
Αγγεία προρωμαϊκών χρόνων
Η κύρια χρήση των πρώιμων αγγείων είναι αυ-
τή της αποθήκευσης, ίσως και μεταφοράς,
φαρμακευτικών και καλλυντικών ουσιών. Συχνά
οι δύο τελευταίες ταυτίζονται, καθώς οι περισσό-
τερες καλλυντικές ουσίες ξεκινούν ως φαρμακευ-
τικές ή / και παραμένουν τέτοιες, παράλληλα και
με την καλλυντική τους χρήση. Πρόκειται συνήθως
για ελαιώδεις παρασκευές που διακινούνται και φυ-
λάσσονται μέσα στα ελάχιστα άχρωμα αλάβαστρα,
ή σε πολύχρωμα μυροδοχεία που κατασκευάζονται
με την τεχνική του πυρήνα για έξι περίπου αιώνες.
Επικρατέστερο σχήμα είναι το αλάβαστρο, αλλά
κατασκευάζονται, επίσης, αρύβαλλοι, αμφορίσκοι,
οινοχόες, υδρίες και ατρακτόσχημα μυροδοχεία. Το
μεγάλο πάχος των τοιχωμάτων τους τα
καθιστά ανθεκτικά και κατάλληλα για
τη συγκεκριμένη χρήση. Η σύνδεση τύ-
πων και διακόσμησης με συγκεκριμένο
είδος περιεχομένου είναι πιθανή, δεν
έχει όμως επαρκώς ερευνηθεί.
Τα πρώιμα γυάλινα αγγεία
πόσης είναι πολύ λιγότερα
από τα αντίστοιχά τους πή-
λινα ή μετάλλινα και η χρή-
ση τους είναι πιθανόν να είναι
τελετουργική ή έστω εξαιρε-
τικά επίσημη. Στη Μακεδονία,
άχρωμοι διαφανείς άωτοι σκύφοι,
κάλυκες, ποτήρια, ημίτομοι σκύφοι
και μία μοναδική κύλικα κάνθαρος,
84
Δέσποινα Ιγνατιάδου
χρησιμοποιούνται μέχρι το τέλος των κλασικών
χρόνων. Μία φιάλη με πώμα είναι μοναδικό και
δυσερμήνευτο εύρημα, που δε φωτίζεται από τα
ελάχιστα, και μη ανασκαφικά, παράλληλά του που
σώζονται αλλού. Εκτός Μακεδονίας, δύο διαφα-
νείς κάδοι είναι αγγεία συμποσίου, ή ίσως συνδέ-
ονται και αυτοί με λατρευτική χρήση, όπως και οι
ευάριθμες φιάλες, που παραμένουν σπονδικά αγ-
γεία σε όλη τη διάρκεια της πρώιμης αρχαιότητας.
Τα ρυτά είναι εξαιρετικά σπάνια και δεν απαντούν
στον ελλαδικό χώρο.
Από τα ελληνιστικά χρόνια και μετά παρατη-
ρείται ουσιαστική αλλαγή στη χρήση των αγγεί-
ων πόσης. Οι άωτοι κωνικοί ή άλλου τύπου σκύ-
φοι είναι πλέον πολυάριθμοι και
παράγονται μαζικά, συνεπώς μπο-
ρούν πλέον να θεωρηθούν επιτρα-
πέζια αγγεία, τα πρώτα ευρείας χρή-
σης συμποσιακά αγγεία. Τότε
απαντούν και δίωτοι σκύφοι
με βάση ή και με πόδι, και
καθώς και τα πρώτα πινά-
κια. Δυστυχώς, η εκτεταμέ-
νη ελληνιστική παραγωγή
δεν αντιπροσωπεύεται στη
Μακεδονία, ίσως λόγω των
ειδικών συνθηκών που επι-
κρατούν με την πρώιμη ρωμα-
ϊκή κατάκτηση.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 86
Αγγεία
Αγγεία ρωμαϊκών χρόνων
Αγγεία μεταφοράς και αποθήκευσης
Η εύθραυστη φύση του γυαλιού δεν επιτρέπει την
ευρεία χρήση του στην παραγωγή αγγείων μετα-
φοράς. Τα αγαθά μεταφέρονται κυρίως μέσα σε
κεραμικά, ξύλινα και δερμάτινα αγγεία που είναι
ανθεκτικά σε κρούσεις και που μπορούν να μετα-
φερθούν σε στοίβες, εξοικονομώντας χώρο στα
πλοία και στις άμαξες. Αντίθετα, τα γυάλινα με-
ταφορικά αγγεία εξυπηρετούν πιθανότατα μό-
νο τοπικές ανάγκες, π.χ. στα όρια ενός αστικού
κέντρου ή κυρίως στην αποθήκευση μικροποσο-
τήτων υγρών για τις ανάγκες ενός νοικοκυριού.
Τα ίδια αυτά αγγεία εντοπίζονται και σε χώρους
νεκροταφείων, καθώς χρησιμοποιούνται και για
την κτέριση των ταφών, αλλά και στα νεκρόδει-
πνα που παραθέτουν εθνικοί και χριστιανοί στη
μνήμη των νεκρών τους.
Περί τα μέσα του 1ου αιώνα μ.Χ. εμφανίζο-
νται τα πρώτα ορθογωνικά και πρισματικά μόνω-
τα αγγεία προοριζόμενα για μεταφορά αγαθών.
Τα πρωιμότερα δείγματα είναι μικρού μεγέθους,
ενώ αργότερα μεγαλώνουν οι διαστάσεις τους. Ως
επί το πλείστον είναι κατασκευασμένα από φθη-
νό, πρασινωπό ή γαλαζωπό γυαλί, με εμφύσηση σε
μήτρα, αν και ορισμένα από τα τετράγωνης δια-
τομής αγγεία είναι φτιαγμένα με ελεύθερη εμφύ-
σηση και τα τοιχώματά τους έχουν γίνει επίπεδα
με ελεύθερους χειρισμούς. Επίσης, συχνή είναι η
ύπαρξη κυλινδρικών αγγείων φυσητών σε μήτρα.
Τα περισσότερα και ογκωδέστερα παραδείγματα
είναι γνωστά από τη Δύση χωρίς, ωστόσο, να λεί-
πουν και από τις ανασκαφές οικισμών της Ανατο-
λής.
Το σχήμα των αγγείων υποδεικνύεται κυρί-
ως από πρακτικούς λόγους, όπως η ευκολότερη
τοποθέτηση μεγάλου αριθμού αγγείων σε ξύλι-
να ορθογώνια κιβώτια ή σε κυκλικές δερμάτινες
ή ψάθινες θήκες, προκειμένου να μεταφέρονται
με ασφάλεια. Συνήθως είναι ακόσμητα ή φέρουν
86
Αναστάσιος Αντωνάρας
μερικές αβαθείς εγχάρακτες αυλακώσεις, που πι-
θανώς αρχικά είχαν επίσης χρηστικό χαρακτήρα,
την αποφυγή δηλαδή του να γλιστρήσει το αγ-
γείο από τα χέρια του χρήστη του. Το βασικό τους
μειονέκτημα είναι το ότι είναι εύθραυστα και πο-
λύ ακριβότερα από τα κεραμικά αντίστοιχά τους·
ωστόσο λόγω του ότι δεν εμποτίζονται και άρα
δε μεταδίδουν οσμές στο περιεχόμενό τους, κα-
θώς και λόγω του ότι ο έλεγχος του περιεχομέ-
νου τους γίνεται εύκολα και χωρίς να καταστρα-
φεί το σφράγισμά τους, χρησιμοποιούνται αρκετά
ευρέως, τουλάχιστον από τα ευπορότερα στρώ-
ματα και, πιθανότατα, για συγκεκριμένες χρήσεις.
Πολύ συχνά, τα αγγεία αυτά στη βάση τους φέ-
ρουν διάκοσμο γεωμετρικό ή φυτικό, καθώς επί-
σης γράμματα και επιγραφές που αφορούν μάλ-
λον στα στοιχεία του κατασκευαστή τους. Γενικά
πρόκειται για τύπο αγγείων που στη Δύση παρα-
μένει σε χρήση το αργότερο μέχρι και τον 3ο αι.
μ.Χ., εκτός από τα κυλινδρικά που μάλλον σταμα-
τούν να παράγονται περί το 110-120 μ.Χ.· τα οψι-
μότερα αυτά παραδείγματα είναι μικρότερα και
κυρίως πιο κοντά σε σχέση με αυτά του 1ου αι.
μ.Χ. Στην ανατολική Μεσόγειο πρισματικά μόνω-
τα αγγεία κυκλοφορούν και κατά τον 4ο αι. μ.Χ.
Επιτραπέζια αγγεία
Τα γυάλινα αγγεία ως επί το πλείστον χρησιμο-
ποιούνται στα συμπόσια, λαμπρύνοντας την ει-
κόνα των τραπεζιών και τέρποντας τους εύπο-
ρους συμποσιαστές με το χρώμα και το σχήμα
τους. Τα πολύχρωμα γυάλινα αγγεία αποτελούν
φθηνό υποκατάστατο των αγγείων από ημιπολύ-
τιμους λίθους και τα άχρωμα των αργυρών, που
χρησιμοποιούν οι ανώτατοι πολιτικοί και στρα-
τιωτικοί αξιωματούχοι. Σύντομα, όμως, η μείω-
ση της τιμής τους, που ακολουθεί την εφεύρεση
της ελεύθερης εμφύσησης, επιτρέπει την ευρύτερη
κυκλοφορία τους και καθιστά ως σημαντικότερη
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 88
ιδιότητά τους τη διαφάνεια που επιτρέπει στους
πότες να θαυμάζουν τα πολύπλοκα εδέσματα και
το ωραίο χρώμα του κρασιού που απολαμβάνουν
στα δείπνα τους.
Οι τροφές παρατίθενται σε πινάκια και γυά-
λινους δίσκους, αρχικά, μέχρι τον πρώιμο 1ο αι.
μ.Χ., πλούσια διακοσμημένους, που αργότερα,
ήδη προς τα τέλη του ίδιου αιώνα και εξής, καθί-
στανται απλά χρηστικά αντικείμενα, συχνά κατα-
σκευασμένα αμελώς.
Στην παράθεση υγρών στο τραπέζι χρησιμο-
ποιούνται οι παρακάτω τύποι αγγείων: Οι γυάλι-
νοι αμφορείς, οξυπύθμενοι ή με επίπεδη επιφάνεια
έδρασης που εμφανίζονται από το 2ο αι. μ.Χ. Οι οι-
νοχόες, που είναι πολύ διαδεδομένα αγγεία. Είναι
πρόδηλη η διάθεση να κοσμηθούν οι οινοχόες, ενώ
και μόνο το σχήμα τους ή το σχήμα των λαβών τους
συχνά έχει τόσο κομψές αναλογίες και καμπύλες
που τις κάνει να ξεχωρίζουν. Σε κάποιες περιπτώ-
σεις, εκτός από πλάγιες νευρώσεις και ίνες γυαλιού,
χρησιμοποιούνται και μετάλλια με
ανάγλυφες λεοντοκεφαλές ή θεα-
τρικά προσωπεία που επικολλώνται
στις γενέσεις των λαβών ή στην
περίμετρο της κοιλιάς των αγ-
γείων αυτών για να τα διακοσμή-
σουν. Επίσης, κυρίως στον 3ο-4ο
αι. μ.Χ. παράγονται διμερή και τρι-
μερή αγγεία γνωστά ως διλήκυθοι.
Πρόκειται για αγγεία τα οποία κατα-
σκευάζονται ως ένα ενιαίο αγγείο που δι-
αμορφώνεται εσωτερικά σε διμερές ή τριμερές με
τους κατάλληλους χειρισμούς του υαλουργού. Τέ-
λος, τη μεγαλύτερη διάδοση μεταξύ των αγγείων
παράθεσης υγρών γνωρίζουν τα άωτα χοανόστομα
μπουκάλια και τα σφαιρικά ή απιόσχημα μπουκάλια
με δακτυλιόσχημο χείλος, που, ιδίως στα τέλη του
3ου και κατά τον 4ο αι. μ.Χ., κοσμούνται συχνά με
πλάγιες νευρώσεις διαμορφωμένες κατά την αρχική
εμφύσηση του αγγείου σε ραβδωτή μήτρα και στη
συνέχεια με περαιτέρω ελεύθερη εμφύσηση. Ιδιαί-
τερη ομάδα συνιστούν τα σύγχρονά τους εντελώς
σφαιρικά αγγεία με σύσφιγξη στη βάση του λαιμού,
ο οποίος καταλήγει σε άπεργο χείλος.
Μεγάλη ποικιλία στο μέγεθος και στο σχήμα
παρουσιάζουν τα γυάλινα αγγεία πόσης. Εκτός
88
από τους κανθάρους, που αποτελούν πολύ σπά-
νιο εύρημα, σχεδόν στο σύνολό τους είναι άωτα
αγγεία. Στην κατηγορία των κατασκευασμένων
με εμφύσηση σε μήτρα εντάσσονται αγγεία χα-
μηλά, κυλινδρικά, που φέρουν έκτυπες ελληνικές
επιγραφές, με φράσεις υπέρ της υγείας και της ευ-
μάρειας του πότη, που εμφανίζονται στην πρώτη
πεντηκονταετία του 1ου αι. μ.Χ. Δύο ακόμη τύ-
ποι αγγείων, γνωστοί απ’ όλη τη Μεσόγειο, κατα-
σκευάζονται κατά τον 1ο και στις αρχές του 2ου αι.
μ.Χ. με εμφύσηση σε μήτρα. Πρόκειται για κωνικά
κύπελλα με επίπεδη βάση, που άλλοτε φέρουν πα-
ραστάσεις μυθολογικών σκηνών κάτω από αψιδω-
τά διάχωρα και άλλοτε αμυγδαλωτές αποφύσεις
που πιστεύεται ότι αποδίδουν ανθούς του λωτού
ή τους ρόζους του ρόπαλου του Ηρακλή.
Επίσης, υψηλά κωνικά κύπελλα, με εμπιέσεις ή
λεία, κατασκευασμένα με ελεύθερη εμφύσηση απο-
τελούν πολύ συχνό εύρημα και είναι πολύ διαδε-
δομένα στον 1ο και 2ο αι. μ.Χ., ενώ ο τύπος συ-
νεχίζει και κατά τον 3ο και 4ο αι.
μ.Χ. ελαφρά διαφοροποιημένος.
Από τον 4ο και κυρίως στον 5ο
αι. μ.Χ. τις ανάγκες για ψηλά αγ-
γεία πόσης καλύπτουν τα πο-
τήρια με πόδι με ψηλό στέλεχος
και κωνική βάση, καθώς και τα
κωνικά ποτήρια που παραγκωνί-
ζουν σχεδόν κάθε άλλο αρχαιότε-
ρο σχήμα.
Την κατηγορία των χαμηλών αγ-
γείων πόσης καλύπτουν τον 1ο και 2ο αι. μ.Χ.
οι, έντονων χρωματικών τόνων, ριπιδωτές φιάλες
που συνεχίζουν τη μακρά παράδοση των «χυτών»
προηγούμενων τους, καθώς και ημισφαιρικοί σκύ-
φοι. Από τον 3ο αι. μ.Χ. και μετά, την ανάγκη για
σκεύη αυτού του σχήματος καλύπτουν οι ημισφαι-
ρικοί σκύφοι που συχνά κοσμούνται με εγχάρακτο
ή πλαστικό διάκοσμο ή ακόμη και με εμπιέσεις.
Τις ανάγκες μετάγγισης του κρασιού ή και νε-
ρού, από τους κρατήρες στα αγγεία πόσης, καλύ-
πτουν οι γυάλινες αρύταινες και οι τρυηλίδες, που
αποτελούν αρκετά σπάνια ευρήματα και αντα-
νακλούν την πολυτέλεια των συμποσίων για τα
οποία ήσαν κατασκευασμένα.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 89

pointed-toe or with a flat resting surface, which ap-
peared from the 2nd century A.D. Jugs, which were
very widespread; the disposition to decorate jugs
is obvious, while their shape alone, or the shape
of their handles, frequently has such elegant pro-
portions and curves as to make these vessels stand
out. In some cases, in addition to side ribs and glass
threads, medallions with lions’ heads in relief, or
theatrical masks attached to the starting-points of
handles or around the belly of these vessels were
also employed as decoration. Also, and primari-
ly in the 3rd-4th centuries A.D., bi-partite and tri-
partite vessels known as dilekythoi were produced.
These were vessels produced as a single piece that
were shaped on their interior into bi- or tri-partite
form with the appropriate maneuvers by the glass-
worker. Finally, handleless funnel-shaped bottles
and round or pear-shaped bottles with ring rims
were the most widespread vessels for serving liq-
uids; particularly in the late 3rd and 4th centuries
A.D., they were often decorated with ribs on its
sides created during the vessel’s initial blowing in
a fluted mold and then through further freeblow-
ing. A special group is formed by their contempo-
rary, entirely round vessels with constriction at the
base of the neck, which ends in a cracked-off rim.
Glass drinking vessels present great variety in
size and shape. Apart from the kantharoi, an ex-
tremely rare find, nearly all are handleless. The class
of mold-blown vessels includes short, cylindrical
vessels with Greek inscriptions in relief, contain-
ing phrases on behalf of the health and well-being
of the drinker; these appear in the first half of the
1st century A.D. Two other types of vessel known
throughout the Mediterranean were made during
the 1st and early 2nd centuries A.D. by mold-blow-
ing. These were conical cups with a flat base that
sometimes carried mythological scenes beneath
arched panels; others had almond-shaped protru-
sions believed to depict lotus flowers or the knots
on the club of Heracles.
In addition, tall freeblown conical cups with
either indentations or smooth surfaces, are a very
frequent find and were widespread in the 1st and
2nd centuries A.D.; this type continued during the
3rd and 4th centuries A.D. as well in a slightly-dif-
ferentiated form. From the 4th century A.D. on-
ward, and above all from the 5th, the need for tall
drinking vessels was met by footed cups with a tall
stem and conical base, as well as the conical cups
that supplanted nearly every other older shape.
The class of low drinking vessels was covered in
the 1st and 2nd centuries A.D. by brightly-colored
ribbed bowls, continuing the long tradition of their
“cast” forerunners, and by hemispherical skyphoi.
From the 3rd century A.D. onward, the need for ves-
sels of this shape was met by hemispherical skyphoi,
which were often adorned with incised or plastic
decoration, or even indentations. The transferring
of wine or water from kraters to drinking vessels was
accomplished with glass ladles and spoons, which
are fairly rare finds and reflect the opulence of the
symposia for which they were made.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. Αγγεία από τη Θεσ-
σαλονίκη και την περιοχή της, Αθήνα 2009, ιδ. 23-58.
D. F. Grose, The Toledo Museum of Art, Early ancient glass: core-formed, rod-
formed, and cast vessels and objects from the Late Bronze Age to the early
Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50, New York 1989.
Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ.
διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004.
Δ. Ιγνατιάδου, Α. Αντωνάρας, Yαλουργία, Αρχαία και Mεσαιωνική. Ορολογία,
τυπολογία και τεχνολογία. Ελληνοαγγλικό–αγγλοελληνικό λεξικό, Θεσ-
σαλονίκη 2008.
C. Isings, Roman glass from dated finds, Gröningen/Djakarta 1957.
G. D. Weinberg, Glass vessels in ancient Greece, Their history illustrated from the
collection of the National Archaeological Museum, Athens, The core-formed
vessels by Murray C. McClellan, Athens 1992.

Αγγεία • Αγγεία ρωμαϊκών χρόνων | Vessels • Vessels from the Roman period 89
 90
ΕΙΔΙΚO ΘΕΜΑ
SPECIAL TOPIC
Συμπόσιο και τρυφή στο βαλανείο της Θεσσαλονίκης
Τα γυάλινα ευρήματα
Η περιοχή της αγοράς χρησιμοποιήθηκε για πρώ-
τη φορά1 στην τελευταία εικοσιπενταετία του 3ου
αι. π.Χ. για τη δημιουργία εργαστηρίων, που εκ-
μεταλλεύονταν το φυσικό καθαρό κόκκινο χώμα.
Ανοίγονταν λάκκοι εξόρυξης, που μετά την εκμε-
τάλλευσή τους χρησιμοποιούνταν για απόρριψη
σκουπιδιών και σφραγίζονταν, αποτελώντας σή-
μερα κλειστά σύνολα χρονολόγησης για τη διάρ-
κεια χρήσης τους.
Η πρώτη οικιστική εγκατάσταση με χρήση ιδι-
ωτική εντοπίζεται γύρω στα μέσα του 2ου μέχρι
και τον 1ο αι. π.Χ. Στην περίοδο αυτή ανάγεται
το βαλανείο, μεγάλο λουτρικό συγκρότημα, η κα-
ταστροφή του οποίου προσδιορίζεται στα χρόνια
του Βεσπασιανού.
Η αγορά για τρεις αιώνες αποτελούσε το δι-
οικητικό κέντρο της πόλης-έδρας της Επαρχίας
της Μακεδονίας. Σχεδιάστηκε ως ενιαίο σύνολο
σε χώρο όπου στον 1ο αι. π.Χ. υπήρχαν λίγες ιδι-
ωτικές κατοικίες και διάσπαρτες εργαστηριακές
εγκαταστάσεις προσωρινού χαρακτήρα. Στον 1ο
αι. μ.Χ. θα πρέπει να δημιουργήθηκε η πρώτη αγο-
ρά στο χώρο. Μια μεγάλη ορθογώνια αίθουσα στο
μέσον της ανατολικής πτέρυγας εξυπηρετούσε τις
ανάγκες του βουλευτηρίου. Η οργάνωση, ωστό-
σο, του συγκροτήματος της αγοράς, στη μορφή
1. Όπως προκύπτει από τη μελέτη της στρωματογραφίας και των
οικοδομικών φάσεων των κτηρίων.
90
Πολυξένη Αδάμ-Βελένη
Κατερίνα Μαυρομιχάλη
που έχει αποκαλυφθεί, αρχίζει γύρω στα μέσα του
2ου αι. μ.Χ. Το μεγαλόπρεπο αυτό συγκρότημα
εντάχθηκε σε μακρόπνοο πρόγραμμα, το οποίο
ολοκληρώθηκε τις πρώτες δεκαετίες του 3ου αι.
μ.Χ. Μετά τα μέσα του ίδιου αιώνα ορισμένα κτή-
ρια, όπως το βουλευτήριο, διασκευάστηκαν για να
εξυπηρετήσουν νέες ανάγκες.
Η αγορά της Θεσσαλονίκης, σχήματος ανοι-
κτού Π, είχε βορεινό δροσερό προσανατολισμό και
κύρια είσοδο από το παλαιό τμήμα της πόλης. Στις
τρεις πτέρυγες υπήρχαν διπλές κιονοστήρικτες στο-
ές κορινθιακού ρυθμού. Στην ανατολική αναπτύσ-
σονταν οι αίθουσες των δημοσίων υπηρεσιών.
Αργότερα, μέσα στο 2ο αι. μ.Χ., στη θέση του
υπάρχοντος ορθογωνίου βουλευτηρίου του 1ου
αι. μ.Χ., αποφασίστηκε η ανέγερση ενός ωδείου,
το οποίο γίνεται μεγαλύτερο μετά τα μέσα του
3ου αιώνα μ.Χ. Στα μέσα περίπου του 4ου αιώνα
προγραμματίστηκε μια επέκταση του ωδείου και
παράλληλα η μετατροπή του σε θέατρο. Ωστόσο,
υπάρχουν σοβαρές στρωματογραφικές ενδείξεις
ότι η φάση αυτή δεν ολοκληρώθηκε.
Η διπλή στοά της νότιας πτέρυγας θεμελιώ-
θηκε πάνω σε επιβλητική κρυπτή στοά, σοφή αρ-
χιτεκτονική λύση για τη μετάβαση στο επόμενο
χαμηλότερο επίπεδο της πόλης. Εκεί υπάρχει μια
σειρά καταστημάτων, με προσβάσεις από ένα στε-
νό μαρμαροστρωμένο εμπορικό δρόμο.
Μετά τον 5ο αιώνα, ίσως στους πρωτοβυζαντι­
νούς χρόνους, το ωδείο μετετράπη σε χοάνη
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 92
υποδοχής ομβρίων υδάτων και όλο το συγκρότημα
παρήκμασε. Διάσπαρτα στο χώρο δημιουργήθηκαν
μικρές δεξαμενές νερού και κινστέρνες. Τα κατα-
στήματα νότια της κρυπτής στοάς χρησιμοποιού-
νταν τμηματικά μέχρι και το 13ο-14ο αι. μ.Χ.
Η αγορά, καθώς αποτελούσε το κέντρο διοί-
κησης της πόλης, ήταν χώρος κλειστός και από-
λυτα ελεγχόμενος.
Στο νοτιοανατολικό τμήμα της αγοράς αποκα­
λύφθηκε το οικοδόμημα που προσδιορίστηκε ως
βαλανείο, με διάρκεια ζωής από το 2ο αι. π.Χ. έως
την τελευταία εικοσαετία του 1ου αι. μ.Χ. Βόρεια,
ανασκάφηκε ένας ορθογώνιος χώρος, που προσ-
διορίστηκε ως «ταβέρνα» και αποθηκευτικός χώ-
ρος και διέθετε όροφο αρχικά χωρισμένο σε ­μικρά
δωμάτια. Ο χώρος αυτός επικοινωνούσε με την
κυκλική αίθουσα εφίδρωσης, το πυριατήριο. Στο
στρώμα καταστροφής της ορθογώνιας ­αίθουσας
αποκαλύφθηκε ένα μεγάλο σύνολο κεραμικών
αγγείων, όπως, επίσης, και ένα εξίσου σπουδαίο
σύνολο γυάλινων σκευών. Το σύνολο αυτό ­είναι
ιδιαίτερα σημαντικό καταρχάς διότι τα γυάλινα
ευρήματα από χώρους κατοίκησης είναι γενικότε-
ρα σπάνια και δεύτερον διότι συνδέεται με στρώ-
μα καταστροφής και κατά συνέπεια προσφέρει
ακριβή στοιχεία για το χρονολογικό προσδιορι-
σμό των ευρημάτων.
Οι συγκεντρώσεις των ευρημάτων, όπως επί-
σης και η ποσότητα των αγγείων υποδηλώνουν
την τοποθέτησή τους σε ξύλινα ράφια στις πλευ-
ρές των τοίχων. Ένα τμήμα αυτών προέρχεται
από τα δωμάτια του άνω ορόφου. Ένα μικρό μέ-
ρος του συνόλου διατηρήθηκε σε καλή κατάστα-
ση. Το μεγαλύτερο μέρος βρέθηκε σε κατάσταση
αρκετά προχωρημένης διάβρωσης. Ωστόσο, μετά
τις εργασίες συντήρησης και τη μελέτη του υλι-
κού αναγνωρίστηκαν πολυάριθμα σκεύη πολλών
τύπων, όπως για παράδειγμα: ποτήρια, κύπελλα,
αρύβαλλοι και άλλα μυροδοχεία, πινάκια, μπου-
κάλια, φλασκιά, σκύφοι, ριπιδωτές φιάλες, ολ-
πίσκες, οινοχόες, κάνθαροι, modioli, τρυηλίδες,
αρύταινες, καθώς επίσης και αναδευτήρες, πεσσοί
παιχνιδιών κ.λπ. Ορισμένοι τύποι σκευών διακρί-
νονται για τις επιγραφές που φέρουν, καθώς επί-
σης και για τον ιδιαίτερο ανάγλυφο, επίθετο, εμπί-
εστο, εγχάρακτο κ.ά. διάκοσμό τους.
92
Τα εκλεπτυσμένα αυτά αντικείμενα υποδη-
λώνουν τον πλούτο και την πολυτέλεια που κυ-
ριαρχούσαν στο βαλανείο εκείνη την εποχή και
αποτελούν μάρτυρες των συμποσίων που πραγ-
ματοποιούνταν στους χώρους του. «Ευφραίνου
εφ’ ω πάρει», «κέρδος και ευφροσύνη εν οινοπο-
σία», «κατάχαιρε και ευφραίνου», είναι ευχές που
φέρουν τρία ενεπίγραφα σκεύη πόσης που βγήκαν
στην επιφάνεια και παραπέμπουν στην τρυφηλή
ζωή και στις αισθητικές απολαύσεις των οποίων
ετύγχαναν οι θαμώνες αυτού του συγκροτήματος
λουτρών πολλαπλών χρήσεων.
Τα γυάλινα σκεύη του βαλανείου γνωρίζουν
στην πλειονότητά τους ιδιαίτερη διάδοση από τα
μέσα του 1ου αι. μ.Χ. και έπειτα. Ορισμένοι ­τύποι
όμως έχουν την αρχή τους στο πρώτο μισό του αι-
ώνα. Διακρίνονται προϊόντα που συνδέονται τόσο
με εργαστήρια της Ανατολής όσο και με εργαστή-
ρια της Δύσης. Παραλλαγές ορισμένων γνωστών
τύπων, σφραγίσματα στις βάσεις μπουκαλιών,
όπως επίσης και κάποια ιδιαίτερα χαρακτηρι-
στικά στοιχεία στα σκεύη, ενδεχομένως συνδέο-
νται με την τοπική παραγωγή, στοιχείο που αφή-
νουν να διαφανεί και εργαστηριακά κατάλοιπα,
που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια των ανασκαφι-
κών εργασιών. Ορισμένοι τύποι γυάλινων σκευών
θα μπορούσαν στο πλαίσιο μίας ολοκληρωμένης
προσέγγισης να προσφέρουν χρονολογικές ενδεί-
ξεις για τα στρώματα με τα οποία συνδέονται. Τα
γυάλινα σκεύη πλέον αποτελούν για τους αρχαι-
ολόγους σημαντικά τεκμήρια χρονολόγησης, σχε-
δόν εξίσου σημαντικά με εκείνα των πήλινων αγ-
γείων.
Κατά την ανασκαφή της αγοράς βρέθηκαν
πολλά γυάλινα αγγεία και αντικείμενα τα οποία
αντιστοιχούν στις διάφορες φάσεις χρήσης της,
ξεκινώντας από το πλούσιο σύνολο του ελληνι-
στικού βαλανείου και φθάνοντας έως και το 16ο
αιώνα μ.Χ., με αποτέλεσμα τα γυάλινα της αγοράς
να αποτελούν ένα από τα λίγα στρωματογραφη-
μένα οικιστικά σύνολα της Μακεδονίας. Η μελέ-
τη του συνόλου των γυάλινων ευρημάτων βρίσκε-
ται σε εξέλιξη, προς πλήρη δημοσίευση, και μέρος
του υλικού εκτίθεται στο νέο μουσείο της αγοράς
Θεσσαλονίκης.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 93

The agora, since it was the center of city govern-
ment, was a closed and entirely controlled space.
In the southeast section of the agora, the struc-
ture identified as a balneum has been uncovered; it
was in use from the 2nd century B.C. until the last
twenty years of the 1st century A.D. To its north, a
square space was excavated that has been identified
as a “tavern” and storage space, with a second floor
initially divided into smaller rooms. This space com-
municated with the baths’ circular “sweating” room,
the caldarium. In the destruction layer of the square
hall, a large group of pottery vessels was uncovered,
as well as an equally important group of glass ves-
sels. The latter is of especial importance, in the first
place because glass finds from residential spaces are
generally rare, and secondly, because it is connected
with the destruction layer and thus provides precise
evidence about the dating of the finds.
The concentrations of finds, as well as the quan-
tity of vessels, suggests they were set on wood-
en shelves around the walls. Some came from the
rooms on the upper floor. Only a small part of the
total was preserved in good condition; most were
found in a fairly corroded state. However, follow-
ing conservation works and study of the material,
numerous vessels of many types were recognized,
including for example: beakers, cups, aryballoi and
other unguentaria, plates, bottles, flasks, skyphoi,
ribbed bowls, juglets, kantharoi, modioloi, spoons,
ladles, stirring-rods, game counters, etc. Certain ves-
sel types bear inscriptions, as well as distinctive re-
lief, applied, wheel-cut, indented, and other types of
decoration.
These refined pieces hint at the wealth and luxu-
ry that reigned in the balneum during that age, and
they are witnesses to the symposia that were held in
its rooms. “Enjoy (yourself) as long as possible” («Ευ-
φραίνου εφ’ ω πάρει»), (“There is profit and merri-
ment in wine-drinking”) («κέρδος και ευφροσύνη εν
οινοποσία»), “Be happy and enjoy (yourself)” («κα-
τάχαιρε και ευφραίνου») are the wishes carried by
three inscribed drinking vessels that came to light,
and which refer to the life of luxury and aesthetic
pleasures enjoyed by the patrons of the multi-pur-
pose bathing complex.
For the most part, the glass vessel types from the
balneum were especially widespread from the mid-
1st century A.D. onward. However, some types got
their start in the first half of the same century. One
may distinguish products connected with work-
shops of both East and West. Variants of certain
well known types, seals on the bases of bottles, as
well as some special characteristic details on ves-
sels, may perhaps be connected with local produc-
tion, something also made apparent by workshops
remains found in the course of excavations. With-
in the framework of an overall approach, certain of
these types of glass vessels could provide dating ev-
idence concerning the levels with which there were
connected. Glass vessels now constitute important
dating evidence for archaeologists, nearly as impor-
tant as that offered by pottery.
During the excavation of the agora, many glass
vessels and objects were found that correspond to
the different phases of the agora’s use, starting from
the luxurious group from the Hellenistic balneum
and extending down as far as the 16th century A.D.,
with the result that the glass from the agora is one of
the few stratified settlements groups in Macedonia.
The study of the entirety of the glass finds is under
way, towards full publication, and a part of this ma-
terial is exhibited in the new museum of the agora
of Thessaloniki.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία Π. Αδάμ-Βελένη, «Βαλανείο προγενέστερο της Αρχαίας Αγοράς Θεσσαλονίκης»,

Selective bibliography Το Αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη 11, 1997, 351-364.
Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκης, Πρακτικά διημερίδας,
Εργασίες ετών 1989-1999, Θεσσαλονίκη 2001.
Α. Μαυρομιχάλη, «Τα γυάλινα ευρήματα του Βαλανείου» στο ό.π. Αδάμ-Βελένη
(2001), 131-143.
Α. Μαυρομιχάλη, Χρήσεις και χρήστες γυάλινων σκευών από την εφεύρεση της
τεχνικής της εμφύσησης τον 1ο αι. π.Χ. έως τον Μεσαίωνα, διδακτορική δι-
ατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 2009.

Συμπόσιο και τρυφή στο βαλανείο ΤΗΣ Θεσσαλονίκης | Symposium and luxury in the balneum of Thessaloniki 93
 94
Ατομική κόσμηση
Η χρήση του γυαλιού στην ατομική κόσμη-
ση είναι εξαιρετικά διαδεδομένη σε όλες
τις εποχές και περιοχές. Η ποικιλία των κοσμημά-
των που κατασκευάζονται από γυαλί ή απαρτίζο-
νται και από γυάλινα μέρη, είναι μεγάλη και με-
ρικές φορές εκπλήσσει ως προς τη φαντασία και
την εφευρετικότητα των αρχαίων τεχνιτών. Επι-
πλέον, φανερώνει τις στενές σχέσεις της υαλουρ-
γίας με την κατεργασία άλλων υλών, κυρίως των
μετάλλων. Ως «συνθετική» ημιπολύτιμη ύλη, το
γυαλί έχει κατά την προρωμαϊκή αρχαιότητα την
ίδια αξία με τους ορυκτούς ημιπολύτιμους λίθους,
ενώ επιπλέον έχει το πλεονέκτημα της ελεγχόμε-
νης ποιότητας. Δεν πρέπει να ξεχνούμε πως, σύμ-
φωνα με την αξία των υλών στην αρχαιότητα, τα
πολύτιμα μέταλλα κατατάσσονται πολύ χαμηλό-
τερα από τους ημιπολύτιμους λίθους. Τα διάλιθα
αντικείμενα των πηγών φανερώνουν, μέσω του
ονόματός τους, την ουσιώδη σημασία του λίθου
που τα κοσμεί (μεταξύ αυτών και της χυτής λίθου
– του γυαλιού), ενώ κάποτε το πολύτιμο μέταλλό
τους δεν αναφέρεται καν.
Χάντρες και περιδέραια
Οι ταπεινές χάντρες αποτελούν πιθανότατα την
αρχαιότερη εφαρμογή του γυαλιού στην ατομική
κόσμηση, και με βεβαιότητα την πλέον διαδεδομέ-
νη. Έλκουν την καταγωγή τους από τις πρώιμες χά-
ντρες από φαγεντιανή της μακρινής προϊστορίας.
Υπάρχει μια εποχή μάλιστα που η διάκριση μεταξύ
94
Δέσποινα Ιγνατιάδου
τους δεν είναι εμφανής, όταν η φαγεντιανή αποκτά
όλο και περισσότερο υαλώδη φύση και θεωρείται
υαλώδης φαγεντιανή. Από την ύστερη εποχή του
χαλκού, οι χάντρες που βρέθηκαν στον Άγιο Μά-
μαντα αποτελούν αρχαιότατη ένδειξη υαλουργι-
κής δραστηριότητας. Τη μυκηναϊκή περίοδο οι χά-
ντρες απαντούν σε τεράστιο αριθμό και ποικιλία,
σε όλη την Ελλάδα. Αντιπροσωπευτικό παράδειγ-
μα οι χάντρες-διαχωριστές από τον Άγιο Δημήτριο
Ολύμπου. Στους λεγόμενους σκοτεινούς χρόνους,
όταν η κατασκευή αγγείων και άλλων γυάλινων
προϊόντων υποχωρεί σημαντικά ή παύει, οι τεχνί-
τες που κατασκευάζουν χάντρες είναι εκείνοι που
κρατούν την τέχνη ζωντανή, ωσότου η φλόγα της
ανάψει ξανά. Από μια τέτοια περίοδο, τον 8ο / 7ο
αι. π.Χ., προέρχονται τόσο οφθαλμωτές (από τον
οικισμό Νταηλάκη Καστοριάς και τον Κούκο Συ-
κιάς Χαλκιδικής), όσο και κωδιόσχημες χάντρες
–από το ιερό του Άμμωνος Διός στη Χαλκιδική
και από το νεκροταφείο Θέρμης (βλέπε τη σχετι-
κή ενότητα στον κατάλογο). Οι τελευταίες ανα-
παριστούν την κωδία της μήκωνος, του σημαντι-
κότερου ψυχοτρόπου φυτού της αρχαιότητας, και
συνεχίζουν να παράγονται τουλάχιστον μέχρι τα
ύστερα ρωμαϊκά χρόνια. Από τον 6ο αι. π.Χ. και με-
τά μας σώζεται μεγάλος αριθμός χαντρών από όλες
τις θέσεις της Μακεδονίας, τόσο από οικιστικά σύ-
νολα, όσο και από νεκροταφεία. Αρκετές είναι ακό-
σμητες διαφόρων σχημάτων, περισσότερες, όμως,
είναι οι οφθαλμωτές χάντρες που παράγονται σε
αμέτρητους συνδυασμούς χρωμάτων σώματος και
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 96
διακόσμησης, τύπους, αριθμό και διάταξη οφθαλ-
μών. Είναι αποτροπαϊκές χάντρες που φέρονται
στο λαιμό μεμονωμένα ή σχηματίζουν περιδέραια.
Κατά τους ελληνιστικούς και τους ρωμαϊκούς χρό-
νους εμφανίζονται νέοι τύποι χαντρών, πολυεδρι-
κοί, αμφικωνικοί, κυλινδρικοί ή ειδικού σχήματος.
Εντυπωσιακά τέτοια σύνολα έχουν βρεθεί σε ρω-
μαϊκούς τάφους στο Σταυρό Θεσσαλονίκης και στα
Νέα Κερδύλλια.
Περίαπτα
Παράλληλα με τις χάντρες, από τα ίδια εργαστή-
ρια κατασκευάζονται και περίαπτα διαφόρων τύ-
πων. Κάποτε τα περίαπτα είναι ειδικά διακοσμη-
μένες χάντρες (π.χ. που αποδίδουν ένα ανθρώπινο
πρόσωπο), που προορίζονται για κατακόρυφη
ανάρτηση. Άλλοτε είναι ειδικά διαμορφωμένα
μονοπρόσωπα ή αμφιπρόσωπα ή περίοπτα αντι-
κείμενα που εφοδιάζονται με συμφυή γυάλινο δα-
κτύλιο για την ανάρτησή τους. Αναπαριστούν ή
απεικονίζουν ανθρώπινα πρόσωπα (γυναικεία ή
ανδρικά), ζώα ή πτηνά (κριό, ταύρο), αντικείμε-
να (αγγείο), γεωμετρικά στερεά (πυραμίδα) ή ει-
κονιστικές παραστάσεις. Φαινομενικά, οι παρα-
στάσεις/απεικονίσεις είναι διακοσμητικές, όμως
έχουν πάντοτε συμβολικό-θρησκευτικό χαρακτή-
ρα. Αυτός ο συμβολισμός οδήγησε στη διάκριση
των περίαπτων σε δύο γενικές κατηγορίες, τα τα-
λισμανικά–φυλακτικά (που έλκουν τις ευεργετι-
κές δυνάμεις προς το φέροντα) και τα αποτρο-
παϊκά (που αντιθέτως προστατεύουν, μέσω της
αποτροπής του κακού).
Ενώτια
Στη Μακεδονία υπάρχουν ενδείξεις ότι κάποια
στοιχεία, που σήμερα συνδέονται με περίαπτα,
ήταν στην πραγματικότητα κύρια τμήματα ενω-
τίων, ήταν δηλαδή αναρτημένα μέσω μετάλλι-
νου μέρους. Αντίστοιχη είναι και η περίπτωση
των ενωτίων που απαρτίζονται από μπρούντζι-
νο ή αργυρό δακτύλιο ή σύρμα όπου είναι πε-
ρασμένη γυάλινη χάντρα. Απαντούν σε τάφους
της περιοχής Θεσσαλονίκης του τέλους του 6ου–
αρχών 5ου αι. π.Χ., αλλά και σε πρώιμους ρωμαϊ-
κούς στη Σαμοθράκη. Σπάνιο εύρημα αποτελούν
96
οι υπόλευκοι γυάλινοι λύκοι, που κοσμούν τα χρυ-
σά ενώτια από το ελληνιστικό νεκροταφείο της
Θεσσαλονίκης.
Κομβία
Κάποια κυκλικά επιπεδόκυρτα αντικείμενα με με-
γάλο κατακόρυφο τρήμα, έχουν στο παρελθόν ερ-
μηνευτεί ως κομβία. Δεν υπάρχουν, όμως, επαρκή
δεδομένα γι’ αυτή την ταύτιση και είναι πιθα-
νόν να πρόκειται είτε για κεφαλές περονών ή για
σφονδύλια, και στις δύο περιπτώσεις συνδυασμέ-
να με φθαρτό υλικό.
Σφραγίδες
Στην παράδοση κατεργασίας του άχρωμου δια-
φανούς γυαλιού, τον 4ο αι. π.Χ. εντάσσονται οι
γυάλινες σφραγίδες. Είναι ωοειδείς και ελαφρά
επιπεδόκυρτες, με κατά μήκος τρήμα, και σφρα-
γιστική την επίπεδη επιφάνειά τους. Μορφοποι-
ούνται με τη βοήθεια μήτρας, που διαμορφώνει
και την παράσταση. Θα ήταν δυνατόν να απο-
τελούν «σκαραβοειδούς τύπου» σφενδόνες με-
τάλλινων δακτυλίων, σώζεται μάλιστα ένα τέ-
τοιο παράδειγμα. Η συνήθης εύρεσή τους, όμως,
στην περιοχή του λαιμού των νεκρών, οδηγεί
στο συμπέρασμα πως ήταν αναρτημένες στο λαι-
μό, ως περίαπτα, μέσω μετάλλινης συρμάτινης
θηλιάς. Οι σφραγιστικές παραστάσεις έχουν κυ-
ρίως θρησκευτικό χαρακτήρα: συνήθως απεικο-
νίζονται θεοί ή θεοποιημένες μορφές (Απόλλων,
Αφροδίτη, Ηρακλής, Άρης κ.ά.). Από τα διαθέ-
σιμα ταφικά συμφραζόμενα συμπεραίνουμε πως
ανευρίσκονται κυρίως σε τάφους γυναικών, ίσως
ιερειών.
Από την ίδια περίοδο και κατά τους ελληνιστι-
κούς χρόνους απαντούν άχρωμες και μονόχρωμες
σφραγίδες (κυανές, καστανές κ.ά) προορισμένες
για ένθεση σε σφενδόνες δακτυλίων. Είναι επιπε-
δόκυρτες και φέρουν σφραγιστική επιφάνεια, επί-
σης θρησκευτικού ή συμβολικού χαρακτήρα, στο
επίπεδο ή στο κυρτό μέρος τους.
Πρώιμα τέτοια παραδείγματα ένθετων σφρα-
γίδων αποτελούν οι σφραγίδες της Αίνειας (με άρ-
μα που σύρουν χήνες) και της Θεσσαλίας (με γυ-
ναικεία μορφή).
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 98
Δακτύλιοι
Στο πλαίσιο της κατεργασίας του άχρωμου διαφα-
νούς γυαλιού, τον 4ο αι. π.Χ. κατασκευάζονται, και
στη Μακεδονία, εξ ολοκλήρου γυάλινοι δακτύλι-
οι. Είναι ακόσμητοι, με ωοειδή επίπεδη σφενδόνη.
Σώζονται ελάχιστα παραδείγματα (όπως και διε-
θνώς) ωστόσο η ένταξή τους στην καλά τεκμηρι-
ωμένη σχετική εντόπια παραγωγή ενισχύει και τη
δική τους πιθανή εντοπιότητα. Η κατασκευή τους
συνεχίζει και στα ελληνιστικά χρόνια με άχρωμα
παραδείγματα, καθώς και ένα ιώδες.
Δύο εξαίρετα παραδείγματα διάχρυσων δα-
κτυλίων του 4ου αι. π.Χ. προέρχονται από τη
Θεσσαλία. Στο ένα, από το Ομόλιον, το περίτμη-
το φύλλο χρυσού πακτώνεται μεταξύ κυανού και
άχρωμου διαφανούς γυαλιού. Η κατά μήκος το-
ποθέτηση της παράστασης μάς επιτρέπει να υπο-
θέσουμε πως το αντικείμενο υπήρξε σφενδόνη
δακτυλίου και όχι περίαπτο. Το δεύτερο, από τις
Αμφανές, είναι ένας εξ ολοκλήρου γυάλινος δα-
κτύλιος, με περίτμητο χρυσό Έρωτα πακτωμένο
μέσα στο άχρωμο διαφανές γυαλί.
Βραχιόλια
Γυάλινα βραχιόλια κατασκευάζονται από τους
κλασικούς χρόνους, παραδείγματα, όμως, αυτής
της εποχής δεν απαντούν στη Μακεδονία, όπου
σώζονται λίγα δείγματα των υστεροελληνιστικών
και των ρωμαϊκών χρόνων. Πρόκειται για απλά
98
αντικείμενα, ουσιαστικά για μεγάλους δακτυλίους
από βαθύχρωμο γυαλί. Η διατομή τους είναι κυ-
κλική ή επιπεδόκυρτη και είναι ακόσμητα.
Στεφάνια
Ιδιαίτερη περίπτωση χρήσης του γυαλιού αποτε-
λεί αυτή στο πολύ αποσπασματικό στεφάνι του
Μεσημερίου, όπου κυανές γυάλινες χάντρες είναι
περασμένες στους χρυσούς στήμονες των ανθέων.
Παρεμφερής είναι η εφαρμογή κυανού γυαλιού
στις απολήξεις των στημόνων του χρυσού στε-
φανιού από την κεντρική Μακεδονία. Επιπλέον,
όμως, εκεί απαντά εκτεταμένη χρήση σμάλτου.
Σμάλτο
Η χρήση του σμάλτου στη Μακεδονία τεκμηριώ-
νεται σε πολλά κοσμήματα, η διατήρησή του όμως
είναι προβληματική, λόγω της ευαίσθητης φύσης
του υλικού. Εξαίρεση αποτελεί το χρυσό στεφά-
νι από την κεντρική Μακεδονία, με κυανό, γα-
λαζοπράσινο και πράσινο σμάλτο στα άνθη του
κεντρικού του στελέχους. Εντυπωσιακό πρόσφα-
το εύρημα, το χρυσό στεφάνι από την Αγροσυκιά
Γιαννιτσών σώζει κυανό σμάλτο στο κεντρικό άν-
θος. Σμάλτο έχει εντοπιστεί ακόμη σε χρυσό στε-
φάνι, χρυσά ενώτια και περιδέραιο από το Δερβένι
και χρυσή ταινία-διάδημα από την Αμφίπολη.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 99

us to surmise that the object was a ring bezel, and was the application of blue glass to the ends of sta-
not a pendant. The second example, from Ampha- mens on the gold wreath from central Macedonia,
nai, is a ring made entirely of glass, with a gold leaf on which, however, there is also found extensive
Eros enclosed in the transparent colorless glass. employment of enamel.

Bracelets
Glass bracelets were made from the Classical Age;
however, no examples from this period have been
found in Macedonia, where there are preserved
only a few examples from the Late Hellenistic and
Roman periods. These were simple objects, essen-
tially large rings of dark-colored glass. In section
they were circular or planoconvex, and they were
left undecorated.
Wreaths
A special case of the use of glass was that em-
ployed for a very fragmentary wreath from Mes-
imeri, where blue glass beads have been passed
through the flowers’ gold stamens. Related to this
Enamel
The use of enamel in Macedonia is attested in many
pieces of jewelry, but its preservation is problem-
atic due to the sensitivity of this material. An ex-
ception is the gold wreath from central Macedo-
nia, with blue, turquoise and green enamel on the
flowers of its central stem. The gold wreath from
Agrosykia, Yannitsa is an impressive recent dis-
covery preserving blue enamel on its central flow-
er. Enamel has also been found on a gold wreath,
gold earrings, and necklace from Derveni, as well
as on a gold band diadem from Amphipolis.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
T. E. Haevernick, Hellenistische Glasfingerringe, Jahrbuch RGZM 16, 1969, 175-
182.
Δ. Ιγνατιάδου, Κ. Χατζηνικολάου, Γυάλινες χάντρες από το αρχαίο νεκροτα-
φείο της Θέρμης (Σέδες) Θεσσαλονίκης, Το γυαλί από την αρχαιότητα έως
σήμερα (επ. Π. Θέμελης), Βʹ Συνέδριο Μαργαριτών Μυλοποτάμου Κρήτης
1997 (Αθήνα 2002), 57-72.
Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ.
διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004, κεφ. Κοσμήματα.
Δ. Ιγνατιάδου, Α. Αντωνάρας, Yαλουργία, Αρχαία και Mεσαιωνική. Ορολογία,
τυπολογία και τεχνολογία. Ελληνοαγγλικό–αγγλοελληνικό λεξικό, Θεσ-
σαλονίκη 2008.
Δ. Ιγνατιάδου, Ι. Ναζλής, Micro-XRF ανάλυση σμάλτων σε χρυσά κοσμήματα
κλασικών χρόνων, 5ο Συμπόσιο Αρχαιομετρίας της Ελληνικής Αρχαιομετρι-
κής Εταιρείας, Αθήνα 2008 (υπό έκδοση).
D. Ignatiadou, Colorless glass in late Classical and early Hellenistic Macedonia,
JGS 44, 2002, 11-24.
M. Spaer, Ancient glass in the Israel Museum. Beads and other small objects, Je-
rusalem 2001.
M. Vickers, The metrology of gold and silver plate in classical Greece, Econom-
ics of cult in the Ancient Greek World, Boreas 21, Uppsala 1992, 53-72.

Ατομική κόσμηση | Personal adornment 99

 100
ΕΙΔΙΚO ΘΕΜΑ
SPECIAL TOPIC
Πτηνόσχημες και σφαιρικές πυξίδες ψιμυθίων
Μ εγάλη διάδοση γνώρισαν κατά τον 1ο αι.
μ.Χ. στη Θεσσαλονίκη τα σφαιρικά και τα
πτηνόσχημα «μυροδοχεία». Η χρήση του όρου εί-
ναι καταχρηστική, καθώς δεν περιείχαν μύρα, δη-
λαδή ελαιώδεις ουσίες, αλλά καλλυντική σκόνη
και επομένως θα έπρεπε να ονομάζονται πυξίδες.
Πτηνόσχημα αγγεία
Αποδίδουν πλαστικά τη μορφή μικρού πτηνού, πι-
θανώς περιστεριού, με επιμήκη κωνική ουρά, σχή-
ματος που είχε χρησιμοποιηθεί ήδη από την κλα-
σική αρχαιότητα για την κατασκευή πλαστικών
πήλινων μυροδοχείων, καθώς συνδεόταν με την
Αφροδίτη και τη γυναικεία καλλονή. Διακρίνονται
τρεις σύγχρονες υποκατηγορίες γυάλινων αγγεί-
ων, ανάλογα με τη διαμόρφωση του ράμφους: α)
με σφαιρικό κεφάλι και πολύ μικρό ράμφος, β) με
ωοειδές κεφάλι και μακρύ ράμφος, γ) με κεφάλι και
ράμφος αδιαμόρφωτα, δηλαδή με απλή κάμψη του
σωληνοειδούς λαιμού.
Ο τρόπος κατασκευής τους παραμένει κάπως
ασαφής, είναι όμως πολύ πιθανόν να κατασκευά-
ζονται με τη θέρμανση και μορφοποίηση γυάλινου
σωλήνα με τη βοήθεια φλόγιστρου. Αποτελούν μία
από τις πρώτες μορφές συσκευασίας μίας χρήσης.
Η απόληξη της ουράς παραμένει ανοικτή κατά την
ολοκλήρωση της κατασκευής του αγγείου, σφραγί-
ζεται με τοπική αναθέρμανση μετά την πλήρωση και
ο καταναλωτής πρέπει να τη σπάσει προκειμένου να
χρησιμοποιήσει το περιεχόμενο.
100
Αναστάσιος Αντωνάρας
Περιέχουν γαλάζια, κόκκινη ή ροζ σκόνη,
όπως και τα σφαιρικά γυάλινα αγγεία. Χημικές
αναλύσεις διενεργήθηκαν από την τότε χημικό
του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Δρ
Ερ. Μήρτσου, με τη μέθοδο της περίθλασης ακτί-
νων–X (XRD). Σε τέσσερα αγγεία από τη Θεσ-
σαλονίκη διαπιστώθηκε ότι η γαλάζια σκόνη εί-
ναι αιγυπτιακό μπλε, η κόκκινη αιματίτης, δηλαδή
κόκκινη ώχρα, ενώ η ροζ είναι η οργανική βαφή
ριζάρι, ως στερεωτικό της οποίας χρησιμοποιήθη-
κε άλας του αργιλίου. Σε ένα μόνο ακέραιο αγ-
γείο, από το Rovasenza στο Museo di Antichità
στο Τορίνο, σώζεται υγρό που έχει αναγνωρισθεί
ως άρωμα, μάλλον ροδόνερο, το οποίο, όμως, με
βεβαιότητα έχει τοποθετηθεί όταν επανασφραγί-
στηκε το αγγείο, μάλλον κατά τον προηγούμενο
αιώνα.
Στη Θεσσαλονίκη έχουν ανακαλυφθεί μέχρι
πρόσφατα, 40 παραδείγματα, και η ανεύρεσή τους
συνεχίζεται. Αυτά με γνωστά συνευρήματα, χρο-
νολογούνται στον 1ο αι. μ.Χ. και προέρχονται κυ-
ρίως από το ανατολικό νεκροταφείο, ενώ δεν είναι
άγνωστα και στο δυτικό. Είναι κατασκευασμένα
από λεπτό γυαλί, συνήθως άχρωμο, με γαλαζω-
πή ή πρασινωπή απόχρωση ή σκούρο μπλε. Έχουν
μήκος μέχρι 25 εκ. (συνήθως γύρω στα 18 εκ.) και
ύψος μέχρι 12 εκ., (συνήθως γύρω στα 8 εκ.). Σε
αρκετές περιπτώσεις βρίσκονται δύο ή και περισ-
σότερα μαζί, συχνά συνοδευόμενα από σφαιρικά
γυάλινα αγγεία.
Τα πτηνόσχημα απαντούν κυρίως στη δυτική
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 102

Ευρώπη. Πολύ μεγάλος αριθμός προέρχεται από

τις νεκροπόλεις του Ελβετικού καντονιού Ticino
και της Avenches κοντά στη Λοζάνη, περιοχές όπου
έχει προσδιοριστεί, χάρις σε ανασκαφικά ευρήματα,
και η παραγωγή τους μεταξύ του 10-30 και του 125
μ.Χ. Επίσης, ευρήματα υπάρχουν από τη Γερμανία,
την Ολλανδία, τη βόρεια Ιταλία, την Πομπηία και
το Ηράκλειο, την Πάτρα, το Ηράκλειο Κρήτης και
τη Μοναστηριακή Κεφάλα Κνωσού.

Σφαιρικά αγγεία με κοντό λαιμό

Έχουν σχεδόν τέλειο σφαιρικό σώμα με κυρτή έδρα-
ση. Ο λαιμός τους είναι ελάχιστος και άπεργος, ενώ
το άκρο του παρουσιάζει εξαιρετική ομοιότητα με
την απόληξη της ουράς των πτηνόσχημων αγγεί-
ων και μας οδηγεί στην υπόθεση ότι πιθανώς είχαν,
επίσης, σφραγιστεί με αναθέρμανση.
Είναι πολύ λεπτά, ακόσμητα αγγεία φτιαγμένα
από άχρωμο πρασινωπό γυαλί και σπάνια σκούρο
μπλε ή ιώδες. Το περιεχόμενό τους αποτελεί λεπτό-
κοκκη γαλάζια, κόκκινη ή ροζ σκόνη, προφανώς ψι-
μύθιο, που δείχνει όμοιο με το περιεχόμενο όμοιων
αγγείων από άλλες περιοχές, αλλά και των πτηνό-
σχημων αγγείων. Η γαλάζια σκόνη ταυτίστηκε με
αιγυπτιακό μπλε και η ροζ με κόκκινη ώχρα.
Περισσότερα από 30 αγγεία έχουν εντοπιστεί σε
περισσότερες από 12 ταφές, και στα δύο νεκροτα-
φεία της Θεσσαλονίκης. Πολλά παράλληλα έχουν
ανακαλυφθεί σε Ιταλία, Ελβετία, Γερμανία, Ολλαν-
δία και Γαλλία. Θεωρούνται βορειο­ιταλικά προϊό-
ντα και χρονολογούνται στον 1ο αι. μ.Χ. Στην Ελ-
λάδα έχουν ανακαλυφθεί στην Πάτρα, στις Θήβες
και στη Μοναστηριακή Κεφάλα Κνωσού.
Παραμορφωμένα και ημιτελή πτηνόσχημα αγ-
γεία που εντοπίστηκαν στη Δύση, μαρτυρούν την
επιτόπια παραγωγή τους, αλλά η τοπική παραγω-
γή τους στη Θεσσαλονίκη δεν μπορεί να αποδει-
χθεί, καθώς δεν έχουν ανακαλυφθεί παραμορφω-
μένα εδώ. Ωστόσο, υπάρχουν σχετικές ενδείξεις.
Η Θεσσαλονίκη αποτελεί τη μόνη θέση με τό-
σο μεγάλο αριθμό ευρημάτων πτηνόσχημων και
σφαιρών, εκτός Ελβετίας και βόρειας Ιταλίας. Τα
εδώ ευρήματα αποτελούν το 24% και 18% αντί-
στοιχα, του συνολικού αριθμού μυροδοχείων της
περιόδου αυτής στη Θεσσαλονίκη. Τα πτηνόσχημα

102 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 104

της Θεσσαλονίκης είναι αισθητά μεγαλύτερα από
τα δυτικά παράλληλά τους, είναι από άχρωμο γα-
λαζωπό γυαλί και η πλέον πολυάριθμη ομάδα με-
ταξύ τους, αυτή με το σχηματικό κεφάλι και ράμ-
φος, δεν απαντά μεταξύ των δυτικών ευρημάτων.
Αντίστοιχα, τα σφαιρικά αγγεία είναι επίσης με-
γάλου μεγέθους, ύψους περίπου 8 εκ., ακόσμητα
και από άχρωμο γαλαζωπό γυαλί. Αντίθετα, τα
δυτικά παραδείγματα είναι όλα μικρότερα, φτιαγ-
μένα από χοντρό, έντονα χρωματισμένο γυαλί και
συχνά κοσμούνται με επίθετη περιελισσόμενη ίνα
αδιαφανούς γυαλιού.
Συγκεκριμένες κοινωνικοοικονομικές συνθή-
κες οδήγησαν στην εισαγωγή και/ή την τοπική
παραγωγή αυτών των αγγείων. Τις μακεδονικές
πόλεις εποίκισαν Ιταλοί, ήδη κατά το βʹ μισό του
2ου αι. π.Χ., και από τα μέσα του 1ου αι. π.Χ. ήταν
οργανωμένοι σε συλλόγους (conventi civium Ro-
manorum) που συνέχισαν να λειτουργούν μέχρι τα
τέλη του 1ου αι. μ.Χ., όταν τα μέλη τους αφομοιώ-
θηκαν πλήρως στον τοπικό πληθυσμό. Για την ίδια
τη Θεσσαλονίκη, ένα λιμάνι που άκμαζε και πόλο
έλξης εμπόρων από διάφορες περιοχές της ρωμαϊ-
κής αυτοκρατορίας, είναι επιγραφικά μαρτυρημέ-
νος τέτοιος σύλλογος Ιταλών στην εποχή του Αυ-
γούστου. Στις εμπορικές δραστηριότητες αυτών
των συμπραγματευομένων Ιταλών της Θεσσαλονί-
κης, ή στη διάθεση των γυναικών τους να συνεχί-
σουν να κοσμούνται με τρόπους και προϊόντα της
πατρίδας τους, θα πρέπει να προσγραφεί η παρου-
σία στη Θεσσαλονίκη αυτών των αγγείων σε τόσο
μεγάλους αριθμούς. Τέλος, υπέρ της υπόθεσης της
τοπικής παραγωγής τους συνηγορεί και το γεγο-
νός ότι, ενώ Ιταλοί συμπραγματευόμενοι δραστη-
ριοποιούνται και σε διάφορες άλλες μακεδονικές
πόλεις, αυτοί οι δύο τύποι αγγείων απαντούν απο-
κλειστικά και μόνο στη Θεσσαλονίκη.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
Α. Αντωνάρας, Γυάλινα πτηνόμορφα αγγεία, ΑΑΑ 35-38, 2002-2005, 241-248.
Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. Αγγεία από τη Θεσ-
σαλονίκη και την περιοχή της, Αθήνα 2009, τύπος 120, 286-288 και τύπος
116, 278-279.
Γ. Βελένης, Συμπραγματευόμενοι Ρωμαίοι σε μια νέα επιγραφή της Θεσσαλονί-
κης, Τεκμήρια 2, 1996, 8-15.
S. Biaggio-Simona, I vetri romani provenienti dalle terre dell’ attuale cantone Ti-
cino, vol. 1-2, Locarno 1991.
R. Carazzetti, S. Biaggio-Simona, Vetri Romani del Cantone Ticino, Catalogo
mostra, Museo Civico e Archeologico Castello Visconteo, Locarno 1988.
C. Carducci, Arte romana in Piemonte, Turin 1968.
C. Edson, Inscriptiones Graecae, X, 2.1 (Inscriptiones Thessalonicae et viciniae),
Berlin 1972.
F. Fremersdorf, Römisches geformtes Glas in Köln (Die Denkmäler des römischen
Köln,VI), Köln 1961.
W. Hottentot, S. van Lith, Römische Schönheitspflegemittel in Kugeln und Vö-
geln aus Glas, BABesch, 81, 185-198.
C. Isings, Roman Glass from Dated Finds, Gröningen/Djakarta 1957, τύποι 10
και 11.
Λ. Κολώνας, Τα γυάλινα αγγεία της Πάτρας, Το γυαλί από την Αρχαιότητα έως
Σήμερα (επ. Π. Θέμελης), Βʹ Συνέδριο Μαργαριτών Μυλοποτάμου Κρήτης
1997 (Αθήνα 2002), 109-134.
J. Morel, H. Amrein et al., Un atelier de verrier du milieu du 1er siècle apr. J.C.
á Avenches, Archéologie Suisse 15, 9-17.
A. Ριζάκης, Η κοινότητα των «συμπραγματευομένων Ρωμαίων» της Θεσσαλο-
νίκης και η ρωμαϊκή οικονομική διείσδυση στη Μακεδονία, Αρχαία Μακε-
δονία 4, 1983, 511-521.

104 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


ΕΙΔΙΚO ΘΕΜΑ
SPECIAL TOPIC
Η συμποσιακή κλίνη
Τ ο έθιμο της ανάκλισης στα συμπόσια εισά-
γεται στο τέλος του 7ου ή τις αρχές του 6ου
αι. π.Χ., από την ανατολή ή τη Μικρά Ασία, κα-
θώς μέχρι τότε οι συμποσιαστές συμμετέχουν κα-
θιστοί. Οι κλίνες παρατίθενται στη συνέχεια η μία
της άλλης, περιμετρικά του, δωματίου και δέχο-
νται έναν ή / και δύο συμποσιαστές, που γέρνουν
στο αριστερό πλευρό ακουμπώντας στα προσκε-
φάλαια. Εμπρός τους παρατίθενται τα τραπέζια με
το φαγητό, συνήθως τρίποδα ορθογώνια και σπα-
νιότερα τρίποδα κυκλικά.
The symposium couch
Τ he custom of reclining at symposia was in-
troduced in the late 7th or early 6th century
B.C. It was introduced from the East or Asia Minor,
since until then banqueters had been seated. Couch-
es were placed one after another around the room,
and held one or two banqueters, turned on their left
side and leaning on cushions. In front of them were
placed the food tables, usually tripod and rectangu-
lar in shape, more rarely tripod and round.
No wooden couch is preserved, but there are
scores of depictions of this type of furniture in vessel
paintings and other representations. Nearly all the
couches shown have rectangular legs. Couches, like
the related thrones of this type, were constructed of
Η συμποσιακή κλίνη | The symposium couch
105
Δέσποινα Ιγνατιάδου
Καμία ξύλινη κλίνη δε σώζεται, αλλά δεκάδες
είναι οι απεικονίσεις επίπλων αυτού του τύπου
στην αγγειογραφία και σε άλλες παραστάσεις.
Σχεδόν αποκλειστικά, οι εικονιζόμενες κλίνες
έχουν ορθογώνια πόδια. Οι κλίνες, αλλά και οι
συγγενικοί θρόνοι αυτού του τύπου, κατασκευ-
άζονται από δοκούς που συνδέονται με γόμφους.
Έχουν μέσο μήκος 2 μ., πλάτος 1 μ. και ύψος 1 μ.,
ενώ συνοδεύονται συνήθως από χαμηλό θρανίο
που διευκολύνει την ανάβαση. Τα δύο πόδια, η
μόνο το δεξιό, φέρουν επίκρανο, για υποστήριξη
Despina Ignatiadou
beams bolted together. Their average length was 2
meters, their width, 1 meter, and their height 1 me-
ter; normally they were accompanied by a low stool
to facilitate mounting. Both legs, or the right one on-
ly, have a crowning to support the user in reclining
position.
From the beginning, the custom prevailed of
sheathing the front face of wooden couches in ivory,
an exotic and precious material imported from Asia
or AfriCa. Prior to the mid-6th century B.C., the
furniture (couches, thrones) at Delphi was decorated
with gold sheet; a little later, the Kerameikos couch
was fully decorated with ivory and amber. Its
reddish color became an indispensible element
105
 106
του χρήστη σε ανακεκλιμένη θέση.
Από την αρχή επικρατεί η συνήθεια να επεν-
δύεται η κύρια όψη των ξύλινων κλινών με ελε-
φαντόδοντο, υλικό εξωτικό και πολύτιμο, εισαγό-
μενο από την Ασία ή την Αφρική. Πριν τα μέσα
του 6ου αι. π.Χ., το έπιπλο (κλίνη ή θρόνος) στους
Δελφούς διακοσμείται με χρυσό έλασμα, ενώ λί-
γο αργότερα η κλίνη του Κεραμεικού φέρει πλήρη
διακόσμηση από ελεφαντόδοντο και ήλεκτρο (κε-
χριμπάρι). Το ερυθρό του χρώμα γίνεται αναπό-
σπαστο στοιχείο της διακοσμητικής σύνθεσης σε
τέτοιο βαθμό, ώστε όταν δε χρησιμοποιείται ήλε-
κτρο τα σχετικά στοιχεία αποδίδονται γραπτά με
ερυθρό χρώμα. Τον 4ο αι. π.Χ. το άχρωμο γυαλί
αντικαθιστά το ήλεκτρο, και τότε το παραδοσι-
ακό ερυθρό χρώμα περιορίζεται στο βάθος κάτω
από τα υαλοενθέματα.
Αυτός ο τύπος κλίνης είναι ελληνική δημι-
ουργία και δε συναντάται εκτός ελληνικού κό-
σμου. Είναι ακριβό έπιπλο προς χρήση σε επίση-
μες περιπτώσεις, και όχι για νυχτερινή κατάκλιση·
εκεί χρησιμοποιούνται απλές και χαμηλές κατα-
σκευές. Εκτός από το συμπόσιο, χρησιμεύει και
για την πρόθεση των νεκρών, συχνά και για την
καύση τους. Οι ξύλινες διακοσμημένες κλίνες κα-
τασκευάζονται από τον 6ο ως το τέλος του 4ου
αι. π.Χ. Στη Μακεδονία, η χρήση τους τεκμηρι-
ώνεται τουλάχιστον από την εποχή του Φιλίπ-
που Βʹ. Πολλές φορές ο νεκρός, άνδρας ή γυναί-
κα, τοποθετείται στους μακεδονικούς τάφους
πάνω σε συμποσιακή κλίνη, σε μία προσπάθεια
106
υπόμνησης του αιώνιου συμποσίου. Κλίνες το-
ποθετούνται και στους κιβωτιόσχημους τάφους,
προστατευμένες μέσα σε ξύλινη σαρκοφάγο. Στα
μακεδονικά νεκροταφεία έχουν βρεθεί κατάλοι-
πα περίπου 100 επίπλων και κατασκευών με εν-
θέματα άχρωμου διαφανούς γυαλιού. Από το τέ-
λος του 4ου αι. π.Χ. στους μακεδονικούς τάφους
τοποθετούνται οι λιγότερο ακριβές μαρμάρινες
κλίνες που αποτελούν μίμησή τους, στην αρχή με
γραπτή και αργότερα με κυρίως ανάγλυφη δια-
κόσμηση.
Η πρόσοψη των κλινών επενδύεται εξ ολοκλή-
ρου με ελεφάντινα πλακίδια. Για λόγους οικονο-
μίας, το υλικό τεμαχίζεται σε λεπτότατα πλακίδια
(πάχους 1 χιλ.). Στο βυθισμένο τύμπανο, στο κέ-
ντρο της πρόσοψης, αναπτύσσεται πολυπρόσωπη
ζωφόρος, συνήθως σκηνή μάχης. Οι μορφές λα-
ξεύονται στο ξύλο (ή κατασκευάζονται από κο-
νία) και επιχρωματίζονται ή / και επιχρυσώνονται,
τα μέλη και τα κεφάλια τους, όμως, είναι σχεδόν
ολόγλυφα ελεφάντινα. Στα πόδια αναπτύσσεται
ένα σύνθετο φυτικό κόσμημα με έλικες στο επί-
κρανο.
Βασικά στοιχεία αυτής της διακόσμησης απο-
τελούν τα υαλοενθέματα, που στερεώνονται σε
εγκοπές της ελεφάντινης επένδυσης και αποτε-
λούν την κύρια διακόσμηση των δύο εμπρός πο-
διών της κλίνης. Τα μακεδονικά υαλοενθέμα-
τα κατασκευάζονται από άχρωμο γυαλί άριστης
ποιότητας και ιδίας σύστασης με αυτό που χρησι-
μοποιείται και στην κατασκευή αγγείων, πεσσών
και κοσμημάτων. Μορφοποιούνται σε ανοιχτή
μήτρα, η οποία διαμορφώνει την κύρια όψη τους,
ενώ η πίσω μένει ελαφρά αδρή. Οι οφθαλμοί τρο-
χίζονται περιμετρικά για να αποκτήσουν μια λο-
ξότμητη ταινία στη βάση ώστε να διευκολυνθεί
η ένθεσή τους. Στην πίσω όψη φέρουν μία κωνι-
κή βάθυνση, ορατή στην κυρίως όψη ως κόρη του
οφθαλμού. Τα στοιχεία των ανθεμίων έχουν αμ-
φικλινή άνω επιφάνεια και τροχισμένη περίμετρο.
Κάτω από τα πλακίδια το ξύλο χρωματίζεται ερυ-
θρό ή τοποθετούνται αργυρά επίχρυσα ελάσμα-
τα με ανάγλυφες παραστάσεις (ιπτάμενο Έρωτα
ή Νίκη, τέθριππο, συμπλέγματα θεών, μαινάδες
κ.ά.).
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 107

of the decorative composition, to such an extent
that when amber was not employed, the related
elements were painted red. In the 4th century B.C.,
colorless glass replaced amber, and at that time the
traditional red was confined to the background
beneath the glass inlays.
This type of couch was a Greek creation and is
not encountered outside the Greek world. It was a
costly piece of furniture used on formal occasions,
and not for nightly sleep, for which low, simple con-
structions were used. Apart from symposia, it was
also used for the laying out of the dead, and fre-
quently for their cremation. Wooden decorated
couches were made from the 6th to the late 4th cen-
tury B.C. In Macedonia, their use is attested from
at least the time of Philip II. Often the deceased,
male or female, was placed in Macedonian tombs
lying on a symposium couch, in an effort to recall
the “eternal banquet.” Couches were also placed in
cist graves, protected within a wooden sarcophagus.
Around 100 couches and constructions with inlays
of colorless transparent glass have been found in
Macedonian cemeteries. From the late 4th century,
less costly marble couches, in imitation of the earli-
er ones, with painted or later relief decoration were
placed in Macedonian tombs.
The front side of these couches was entirely cov-
ered by ivory plaques. For reasons of economy, the
material was cut into very thin plaques (thickness 1
mm). On the recessed tympanum in the center of
the facade, a multi-figured frieze, normally a battle
scene, unfolded. The bodies were carved of wood
(or made of plaster) and colored or even gilded, but
their limbs and heads were of ivory and nearly in
the round. A composite vegetal decoration was de-
veloped on the legs, with volute crownings.
Basic elements of this form of decoration in-
cluded the glass inlays that were mounted in notch-
es in the ivory revetment; they comprised the main
decoration on the couch’s two front legs. Macedo-
nian glass inlays were made of highest-quality col-
orless glass, having the same composition as that
employed for the making of vessels, game coun-
ters, and jewels. The inlays were formed in an open
mold which created their front sides; the backs re-
mained slightly rough. The eyes were ground down
around their circumference to provide a beveled
band at their base to facilitate inlaying. Their back
side had a conical depression visible on the front
side as the pupil of the eye. Palmette elements have
a ridged upper surface and beveled edges. Beneath
the plaques the wood was colored red, or there were
placed silver gilt sheets with relief scenes (flying
Eros or Nike, chariots, groups of gods, Maenads,
and others).

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα. Οι βασιλικοί τάφοι και οι άλλες αρχαιότητες, Αθήνα 1984.
D. Ignatiadou, Glass and gold on Macedonian funerary couches, AnnAIHV 15, 2001,
4-7.
D. Ignatiadou, Amber and glass inlays. A chronological sequence, Ancient Macedo-
nia VII, International Symposium, Thessaloniki 2002 (2007), 473-483.
D. Ignatiadou, Inlaid funerary furniture. A discussion of the North Pontic finds in
the light of evidence from Macedonia, 8th EAA Annual Meeting, Thessaloniki
2002, BAR (in print).
D. Ignatiadou, Le verre incolore, élément du décor polychrome du mobilier funérai-
re de Macédoine, La couleur dans le monde grec antique (S. Descamps-Lequi-
me, ed.), Paris 2007, 219-227.
H. Kyrieleis, Throne und Klinen, JdI, Ergänzungsheft 24, Berlin 1969.
K. D. S. Lapatin, Pheidias ελεφαντουργός, AJA 101, 1997, 663-682.
G. M. A. Richter, The furniture of the Greeks, Etruscans, and Romans, London
1966.
Κ. Σισμανίδης, Κλίνες και κλινοειδείς κατασκευές των μακεδονικών τάφων, Αθή-
να 1997.
M. Vaulina, A. Wąsowicz, Bois grecs et romain de l’Ermitage, Warszawa 1974.

Η συμποσιακή κλίνη | The symposium couch 107

 108
Επιτραπέζια παιχνίδια
Πεσσοί
Τον 4ο αι. π.Χ. γυάλινοι πεσσοί χρησιμοποιούνται
στη διεξαγωγή του δημοφιλέστερου ­επιτραπέζιου
παιχνιδιού. Είναι ένα παιχνίδι καταδίωξης για το
οποίο χρησιμοποιούμε τη συμβατική ονομασία
«πέντε γραμμαί», που τη βασίζουμε στη φράση του
Πολυδεύκη «και πεσσά πεντέγραμμα και κύβων
βολαί» (Ονομαστικόν ΙΧ, 97). Παίζεται από παί-
κτες που κινούν πεσσούς πάνω σ’ έναν πίνακα με
πέντε συν πέντε γραμμές εκατέρωθεν μιας κεντρι-
κής, που ονομάζεται ιερά, στην οποία ο ηττημένος
φθάνει τελευταίος. Ο αριθμός των υπολοίπων
γραμμών δε φαίνεται να περιορίζεται αυ-
στηρά στις πέντε εκατέρωθεν της ιεράς,
αν και αυτός είναι συνήθως ο κανόνας.
Τα περισσότερα σύνολα έχουν πεσσούς
τριών χρωμάτων, γεγονός που σημαί-
νει και τρεις παίκτες, άλλωστε τρίτος
παίκτης μαρτυρείται και σε πηγή βυ-
ζαντινών χρόνων. Οι πεσσοί είναι πε-
ρίπου κυκλικοί, επιπεδόκυρτοι και κα-
τασκευάζονται με πύρωση. Το σύνολο
από το Δερβένι περιλαμβάνει πεσσούς
άχρωμους πρασινωπούς, ελαιόχρωμους
και κυανούς, σε περίπου ισάριθμες ομάδες.
Στην περίπτωση που οι πεσσοί είναι μόνο
δύο χρωμάτων, άχρωμοι πρασινωποί και κυα-
νοί, μια ομάδα από πλατιά χαλίκια ή όστρεα παίζει
το ρόλο της τρίτης χρωματικής ομάδας. Οι περισ-
σότεροι κύβοι ίσως ήταν ξύλινοι, κάποια σύνολα
όμως σώζουν οστέινους κύβους. Είναι εξάπλευροι,
με στρογγυλεμένες ακμές και στιγμές από το 1 ως
108
Δέσποινα Ιγνατιάδου
το 6. Όπως και σήμερα, το άθροισμα των στιγμών
των απέναντι πλευρών είναι πάντα το 7. Οι παί-
κτες κινούν τους πεσσούς πάνω σε φορητούς ξύλι-
νους πίνακες, στην περίπτωση του Δερβενίου μάλι-
στα, ο πίνακας είναι πτυκτός. Απαντούν, όμως, και
μεγάλες λίθινες τράπεζες παιγνίου, κυρίως σε ιερά.
Στη Μακεδονία, δύο είναι τα σχετικά παραδείγμα-
τα, από τα Άβδηρα και τα Στάγειρα.
Στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους
απαντούν μεμονωμένοι πεσσοί, αλλά και πολυά-
ριθμα σύνολα πεσσών πολλών χρωμάτων, που δε
συνοδεύονται από κύβους. Πιθανόν προορίζονται
για τη διεξαγωγή άλλων επιτραπέζιων παιχνι-
διών. Πεσσοί ειδικής σημασίας πρέπει, ίσως,
να θεωρηθούν οι πολύτιμοι ψηφιδωτοί πεσ-
σοί που απαντούν σε ορισμένα σύνολα.
Αστράγαλοι
Από τον 3ο ή 2ο αι. π.Χ. τόσο σε ταφι-
κά όσο και σε οικιστικά συμφραζόμενα,
απαντούν γυάλινοι αστράγαλοι. Είναι
άχρωμοι διαφανείς ή μονόχρωμοι (κυα-
νοί, πράσινοι, μελί) και κατασκευάζονται
σε διμερή μήτρα που αφήνει ορατές ραφές
κατά μήκος τους. Θα μπορούσαν να χρη-
σιμοποιηθούν ως μεμονωμένοι πεσσοί ή ως
κύβοι. Οι φυσικοί αστράγαλοι, άλλωστε, χρη-
σιμοποιούνται και ως κύβοι, καθώς κάθε μία από
τις τέσσερεις επιφάνειές τους μπορεί να αντιστοι-
χηθεί με σχετική βαθμολογία. Είναι, όμως, επίσης
πιθανόν οι γυάλινοι αστράγαλοι να έχουν συμβο-
λική μόνο σημασία.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 109

Board games
Despina Ignatiadou

Game counters 1 to 6 in number. As today, the sum of dots on op-

In the 4th century B.C., glass counters were used for
playing the most popular board game. This was a game
of pursuit for which we employ the conventional name
“Five Lines” (pente grammai), based on a phrase in Pol-
lux, “five-lined boards and throws of the dice” (και πεσ-
σά πεντέγραμμα και κύβων βολαί) (Onomasticon ΙΧ,
97). Players moved their counters on a board with “5
+ 5” lines on either side of a central line that was called
“sacred”, and at which the loser of the game arrived
last. The number of remaining lines does not appear
to have been strictly limited to five on either side of the
sacred line, although this was normally the rule. Most
of the game sets have counters in three colors, which
fact means there were three players; in any case, a third
player is attested in a Byzantine source. Counters were
approximately round, planoconvex, and made by fir-
ing. The set from Derveni includes pieces of colorless-
greenish, olive-green, and blue glass, in groups of about
the same size. In cases where the counters were of only
two colors (colorless-greenish and blue in hue), a set of
flat pebbles or cowrie-shells undertook the role of the
set of a third color. Most dice may have been of wood;
some game sets, however, preserve bone dice. They are
six-sided, with rounded edges and dots ranging from
posite sides is always 7. Players moved their counters
atop portable wooden boards; in the case of the Derve-
ni game, the board folded up. However, sizable stone
playing tables are also found, chiefly in sanctuaries. In
Macedonia we have two relevant examples from Ab-
dera and Stageira.
In the Hellenistic and Roman periods, singleton
counters are encountered, as well as large groups of
counters in many colors unaccompanied by dice. These
were probably designed for playing other board games.
The valuable mosaic dice found in some sets should be
considered as having some special significance.
Knuckle-bones (Astragals)
From the 3rd to the 2nd century B.C., we find glass
knuckle-bones both in burial as well as residential
contexts. They are colorless or monochrome (blue,
green, amber) and made in a bi-partite mold that left
visible seams along their long sides. They could be
employed as either single counters or as dice. Natu-
ral knuckle-bones were in any case used as dice, since
each of their four surfaces could correspond to a re-
lated score. But it is also possible that glass astragals
had a purely symbolic significance.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία Δ. Ιγνατιάδου, Ελληνιστικό επιτραπέζιο παιχνίδι με γυάλινους πεσσούς, Αρχαία

Μακεδονία VI, Θεσσαλονίκη 1996 (1999), 508-522.
Selective bibliography
Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ.
διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004, κεφ. Πεσσοί.
M. Spaer, Ancient glass in the Israel Museum. Beads and other small objects,
Jerusalem 2001.

Επιτραπέζια παιχνίδια | Board games 109

 110

Aρχιτεκτονικές χρήσεις

Φωτισμός Αναστάσιος Αντωνάρας

Τ ο γυαλί χρησιμοποιείται για πρώτη φορά ευ-

ρέως κατά τους ύστερους αυτοκρατορικούς
χρόνους για την κατασκευή φωτιστικών σωμά-
στον τύπο των κωνικών ποτηριών με χαμηλό συμ-
φυές πόδι, δισκοειδή βάση και τρεις μικρές λαβές
περιμετρικά στο χείλος. Απλούστερα, άωτα παρα-
των/λυχνιών. Ωστόσο, ανοικτού σχήματος αγγεία δείγματα αυτού του τύπου χαρακτηρίζονται επί-
πόσης χρησιμοποιούνται ως λυχνίες ήδη από το σης λυχνίες και αποτελούν συνηθέστατο εύρημα
2ο-3ο αι. μ.Χ. καθώς το γυάλινο σώμα τους υπο- κοσμικών και θρησκευτικών κτηρίων των όψιμων
βοηθά τη διάδοση του φωτός. αυτοκρατορικών χρόνων. Στη βόρεια Ελλάδα
Στα ευρήματα από τη βόρεια Ελλάδα εντοπί- φαίνεται να απουσιάζουν οι, ευρέως ­διαδεδομένες
ζονται αρκετοί από τους γνωστούς τύπους λυχνι- τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή, λυχνίες με
ών: δεν απαντά καθόλου η, ούτως ή άλλως σπά-
νια, μίμηση του τροχήλατου πήλινου λύχνου, ενώ
σπανίζουν και οι οξυπύθμενες κωνικές λυχνίες του
βʹ μισού του 4ου και του 5ου αι. μ.Χ., που είναι δι-
αδεδομένες τόσο στην Αίγυπτο και στη συροπα-
λαιστινιακή περιοχή, όσο και στην Κολωνία και
στην κεντρική Ευρώπη. Πρώιμο δείγμα γυάλινης
λυχνίας και μάλιστα μεγάλου μεγέθους αποτελεί
η πολύ σπάνια τρίωτη λυχνία.
Σε άλλο τύπο λυχνίας των όψιμων αυτοκρα-
τορικών χρόνων, που απαντά συχνότερα στη
Θεσσαλονίκη, ανήκουν οι απλές ημισφαιρικές ή
κωνικές κούπες κυρίως άωτες, που μερικές φορές
φέρουν τρεις λαβές περιμετρικά του χείλους, οι
οποίες επίσης χρονολογούνται γύρω στον 4ο αι.
μ.Χ.
Στην περίοδο από τον 5ο αι. μ.Χ. και εξής οι
γυάλινες λυχνίες γνωρίζουν πολύ μεγάλη ­διάδοση,
τόσο στον τύπο της ουριάχου, δηλαδή κούπας με
μακρύ κυλινδρικό στέλεχος επικολλημένο ή δια-
μορφωμένο κάτω από τον πυθμένα της, όσο και

110 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 112

χαμηλό κωνικό σώμα, ενώ άγνωστο είναι και το
σύστημα συγκράτησης του φυτιλιού, με τη βοή-
θεια μικρού κυλίνδρου επικολλημένου στον πυθ-
μένα της λυχνίας, ευρύτατα γνωστό στην Ανατο-
λή και στο νοτιότερο ελλαδικό χώρο.
Σε συνάφεια με το φωτισμό θα πρέπει να ανα-
φερθούν και τα ιδιαίτερα αγγεία που είναι γνωστά
ως «θήλαστρα», κατ’ αναλογίαν προς τα πήλινα
αγγεία με παρόμοιο σχήμα για τα οποία υπάρ-
χουν αναφορές σε αρχαίες πηγές ότι χρησιμοποι-
ούνταν όντως για τη σίτιση βρεφών. Τα συγκεκρι-
μένα, όμως, γυάλινα αγγεία είναι βέβαιο ότι δεν
είχαν τέτοια χρήση. Αντίθετα, είναι πολύ πιθανό
να χρησιμοποιούνταν για την πλήρωση των λυ-
χνιών με λάδι, λειτουργία για την οποία η χαμηλή
και κωνική προχοή τους τα καθιστά ιδιαίτερα κα-
τάλληλα, πιθανώς και των γυάλινων, ιδίως όμως
των πήλινων και μετάλλινων λυχνιών, οι οποίες
διαθέτουν μικρή οπή πλήρωσης.

Aρχιτεκτονικές χρήσεις

Υαλοπίνακες Αναστάσιος Αντωνάρας

Ο ι υαλοπίνακες μέχρι σχετικά πρόσφατα θε-

ωρούνταν ιδιαίτερα σπάνιο προϊόν, που εί-
χε περιορισμένη χρήση και μάλιστα αποκλειστικά
στους μετά τον 4ο αι. μ.Χ. χρόνους. Νεότερες με-
λέτες, όμως, έχουν αποδείξει ότι ήδη από τον 1ο
αι. μ.Χ. τόσο δημόσια κτήρια, όπως οι θέρμες, οι
βασιλικές αλλά και οι ναοί, όσο και ιδιωτικά κτή-
ρια, όπως οι πολυτελείς ιδιωτικές κατοικίες, δια-
θέτουν υαλοπίνακες. Στο βορειοελλαδικό χώρο
τα ευρήματα είναι αρκετά σπάνια, ωστόσο, το γε-
γονός αυτό θα πρέπει να αποδοθεί στη συστημα-
τική περισυλλογή των σπασμένων υαλοπινάκων
και στην ανακύκλωσή τους.
Σημαντικά σύνολα υαλοπινάκων που έχουν
αποκαλυφθεί στη βόρεια Ελλάδα είναι αυτά από
δημόσια κτήρια στο Δίον, μία αγροικία στη Λητή,
ένα τρικλίνιο στα Άβδηρα, μια ρωμαϊκή βασιλική
στη Νιγρίτα, ένα κτήριο στην Αραβησσό, και βέ-
βαια από τη βασιλική των Φιλίππων. Στη Θεσσα- θέση του νοσοκομείου ΑΧΕΠΑ, καθώς και στο
λονίκη, η χρήση των υαλοπινάκων τεκμηριώνε- σημαντικό δημόσιο κτήριο της πλατείας Διοικη-
ται στην περίπτωση μίας οικίας (ή λουτρών) στη τηρίου.

112 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 113

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. Αγγεία από τη Θεσ-
σαλονίκη και την περιοχή της, Αθήνα 2009.
A. Antonaras, Glass lamps of the Roman and Early Christian periods. Evidence
from the Thessaloniki area, 2nd International Study Congress on Antique
Lighting, Zalau-Clui-Napoca 2006 (in print).
G. M. Crowfoot, D. B. Harden, Early Byzantine and later glass lamps, Journal of
Egyptian Archaeology 17, 1931, 196-208.
I. Lazar, Odsevi davnine, anticno steklo v Sloveniji, Rimljani: steklo, glina, ka-
men (I. Lazar, ed.), Katalog razstav, Celje/Maribor/Ptuj 2004, 13-80.
M. Uboldi, Diffusione delle lampade vitree in etá tardoantica e altomedievale e
spunti per una typologia, Archeologia Medievale 22, 1995, 93-145.

Architectural uses

Window glass Anastassios Antonaras

U ntil relatively recently, window (pane) glass

was considered an extremely rare product,
one infrequently used, and that exclusively after
the 4th century A.D. However, recent studies have
shown that as early as the 1st century A.D., both
public buildings such as bath-complexes, basili-
cas, and temples, as well as private structures, e.g.
luxurious private residences, had window glass. In
Northern Greece such finds are somewhat rare,
but this should be attributed to the systematic col-
lection of broken panes and their recycling.
Important assemblages of window glass that
have been discovered in Northern Greece include
those from the public buildings at Dion, a farm-
house at Lete, a triclinium (banquet-hall) at Abde-
ra, a Roman basilica at Nigrita, a building at Ar-
avissos, and of course the basilica of Philippi. In
Thessaloniki, the use of glass window panes is at-
tested in the case of a house (or baths) at the site of
AHEPA Hospital, as well as in an important pub-
lic building in Dioikitiriou Square.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία Π. Αδάμ-Βελένη, Αρχαιολογικά Αραβησσού-Mutatio Scurrio, Μνείας χάριν, Τό-

Selective bibliography μος στη μνήμη Μαίρης Σιγανίδου, Θεσσαλονίκη 1998, 1-16, ιδ. 6, εικ.  13.
Π. Αδάμ-Βελένη, Ε. Πουλάκη, Κ. Τζαναβάρη, Αρχαίες αγροικίες σε σύγχρονους
δρόμους, κατάλογος έκθεσης, Αθήνα 2003, ιδ. 175, αριθ. 21.
A. Antonaras, Early Christian glass finds from the Museum’s Basilica, Philippi,
JGS 49, 2007, 47-56.
De transparentes spéculations: vitres de l’Antiquité et du haut Moyen Age (Occi-
dent–Orient) (D. Foy ed.), Bavay 2005.

Aρχιτεκτονικές χρήσεις • Υαλοπίνακες | Architectural uses • Window glass 113

 114
Aρχιτεκτονικές χρήσεις
Ψηφιδωτά
Η τέχνη του ψηφιδωτού εξελίχθηκε από τα
βοτσαλωτά ψηφιδωτά δάπεδα που συνα-
ντούμε στην Ανατολή κατά τον 8ο αι. π.Χ., όπως
για παράδειγμα στο Γόρδιον, στο Altintepe, στο
Arslan Tash και στο Til Barshib. Τα αρχαιότερα
όμως ψηφιδωτά δάπεδα συνδέονται με τη μινωι-
κή-μυκηναϊκή Ελλάδα, στο βʹ μισό της δεύτερης
χιλιετίας π.Χ., στην Τίρυνθα και στα Μάλια. Πρό-
κειται για δάπεδα από μικρά βότσαλα που συνθέ-
τουν απλά γεωμετρικά σχέδια. Κατά τον 7ο και 6ο
αι. π.Χ. συναντούμε στον ελλαδικό χώρο απλά βο-
τσαλωτά δάπεδα χωρίς διακοσμητικά μοτίβα, κυ-
ρίως σε ναούς και ιερά, όπως για παράδειγμα στο
ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας στη Σπάρτη και στο
ναό της Αθηνάς Προναίας στους Δελφούς.
Σύμφωνα με τις γραπτές πηγές και τα αποτε-
λέσματα των αρχαιολογικών ερευνών, από τα τέ-
λη του 5ου αι. π.Χ. και έπειτα παρατηρείται μια αυ-
ξανόμενη πολυτέλεια στη ζωή των πολιτών, μία
αναβάθμιση στην ιδιωτική κατοικία, παράλληλα
βέβαια με ένα αντίστοιχο φαινόμενο στα δημόσια
κτήρια και στα ταφικά σύνολα. Οι ανδρώνες, οι αί-
θουσες συμποσίων, είναι από τους σημαντικότε-
ρους χώρους της οικίας και διακοσμούνται με σύν-
θετες ψηφιδωτές παραστάσεις και τοιχογραφίες.
Το ψηφιδωτό μέσα στο αρχιτεκτονικό του πλαίσιο
έχει διττό ρόλο, πρακτικό από τη μια μεριά, καθώς
πρόκειται για μία επιφάνεια εύκολη στον καθαρι-
σμό, και εικαστικό από την άλλη πλευρά, καθώς
συμβάλλει στον εξευγενισμό του χώρου.
Την περίοδο αυτή, την άναρχη διάταξη των δι-
ακοσμητικών μοτίβων έρχεται να αντικαταστήσει
ένα δομημένο σύστημα διακόσμησης και ένα πλού-
σιο θεματολόγιο με ζωικές και ανθρωπομορφικές
παραστάσεις, όπως φαίνεται για παράδειγμα στα
ψηφιδωτά στην Κόρινθο, στην Όλυνθο, στη Σικυ-
ώνα, στα Μέγαρα, στην Ερέτρια και αλλού. Από
τον 4ο αι. π.Χ. και έπειτα παρατηρούνται ορισμέ-
να νέα στοιχεία στην τεχνική του ψηφιδωτού, όπως
φαίνεται στα ψηφιδωτά της Πέλλας. Οι ψηφοθέτες
114
Κατερίνα Μαυρομιχάλη
πειραματίζονται με διάφορα υλικά, όπως για πα-
ράδειγμα μολύβδινα ελάσματα, ελικοειδείς ταινί-
ες από ψημένο κεραμίδι, κεραμικές χάντρες πράσι-
νου χρώματος για το ψηφιδωτό του Διονύσου και
ημιπολύτιμους λίθους για τους οφθαλμούς ορισμέ-
νων μορφών κ.λπ., αναζητώντας τρόπους να περι-
ορίσουν την ασυνέχεια του φυσικού υλικού και να
αποδώσουν με μεγαλύτερη ακρίβεια τα περιγράμ-
ματα και τις λεπτομέρειες για ένα ζωγραφικό απο-
τέλεσμα.
Η μεγάλη παραγωγή βοτσαλωτών ­ψηφιδωτών
συνεχίζεται και κατά τον 3ο αι. π.Χ., όχι μόνο στον
ελλαδικό χώρο, αλλά και σε άλλες περιοχές της
Μεσογείου έως και τη Μαύρη Θάλασσα. Η τεχνι-
κή εξελίσσεται καθώς ανάμεσα στα πυκνά τοποθε-
τημένα βότσαλα, τοποθετούνται και πολυγωνικά
κομμένοι λίθοι με στόχο να τονιστούν οι σημαντι-
κές λεπτομέρειες για ένα πιο πλούσιο και σύνθετο
αποτέλεσμα, όπως για παράδειγμα στα ψηφιδω-
τά στα Άβδηρα, στη Μαρώνεια και στο ψηφιδωτό
του Τρίτωνα στη Σπάρτη. Πρόκειται για ένα με-
ταβατικό στάδιο πειραματισμών που θα οδηγήσει
τελικά στη χρήση των τετράγωνων ψηφίδων, στο
λεγόμενο opus tessellatum, στο πέρασμα δηλαδή
από το βοτσαλωτό ψηφιδωτό στην τεχνική της
κομμένης και από τις τέσσερις πλευρές ψηφίδας.
Μικροί κύβοι από πέτρα, γυαλί, φαγεντιανή
και τερακότα συνιστούν το βασικό υλικό των ψη-
φοθετών και ανταποκρίνονται στην ανάγκη επί-
στρωσης μεγάλων επιφανειών, καθώς επίσης και
στην επιθυμία για ευρύτερες χρωματικές διαβαθμί­
σεις και μίμηση των ρεαλιστικών απεικονίσεων
της μεγάλης ζωγραφικής. Με τον τρόπο αυτό, και
αργότερα με το πιο σύνθετο opus vermiculatum,
όπου χρησιμοποιούνται μικροσκοπικές ψηφίδες, 4
έως 1 χιλ. και διαφόρων σχημάτων, δίνεται η ψευ-
δαίσθηση της συνέχειας και το ψηφιδωτό προσεγ-
γίζει πλέον περισσότερο τη ζωγραφική, ενώ μας
θυμίζει τις αναφορές του Πλίνιου ότι το ­ψηφιδωτό
είναι ένα είδος ζωγραφικής πάνω σε λίθο.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 116
Οι γυάλινες ψηφίδες εξελίχθηκαν στο πιο συ-
νηθισμένο υλικό για την κατασκευή ψηφιδωτών
από τα μέσα του 1ου αι. μ.Χ. και έπειτα. Χρησι-
μοποιούνται λιγότερο στα επιδαπέδια ψηφιδωτά
λόγω της μικρότερης αντοχής τους. Επίσης, στην
κατασκευή των ψηφιδωτών χρησιμοποιούνται και
θραύσματα γυάλινων σκευών, όπως συνέβαινε και
με τα θραύσματα της κεραμικής στο πλαίσιο της
ανακύκλωσης.
Κατά την ελληνιστική περίοδο η Πέργαμος, η
Αλεξάνδρεια, η Δήλος, η Ρόδος είναι μεγάλα κέ-
ντρα παραγωγής ψηφιδωτών. Γνωρίζουμε ότι στη
Δήλο χρησιμοποιήθηκε μεγάλη ποικιλία γυάλινων
ψηφίδων για πολλές χρωματικές διαβαθμίσεις,
που σπανίως συναντούμε στα πετρώματα, κυρίως
για το μπλε και το πράσινο, και σπανιότερα για
το κόκκινο και το κίτρινο, ενώ για το πράσινο και
το μπλε χρησιμοποιήθηκε και φαγεντιανή. Ενδε-
116
χομένως οι ψηφίδες προετοιμάζονταν τοπικά σε
μορφή γυάλινων ράβδων, ενώ η φαγεντιανή πι-
θανώς εισαγόταν από την Αίγυπτο. Στην περίοδο
της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας η κλίμακα των δι-
αθέσιμων υλικών αυξήθηκε σημαντικά, τουλάχι-
στον στις μεγάλες πόλεις. Τα ψηφιδωτά στην Πο-
μπηία αποδεικνύουν τη διάδοση και την ιδιαίτερη
ανάπτυξη της τέχνης αυτής στην Ιταλία.
Η νέα τεχνική, σε συνδυασμό με τη χρήση του
γυαλιού, αποδέσμευσε τους ψηφοθέτες από τους
περιορισμούς του φυσικού υλικού ως προς το χρώ-
μα και το σχήμα. Διαμόρφωσε μία νέα οπτική για
την τέχνη του ψηφιδωτού στη διάρκεια των αιώ-
νων. Η τεχνική εμφανίζεται διαδεδομένη στο χώ-
ρο της Μεσογείου από το 2ο αι. π.Χ. και η χρήση
της απέκτησε ευρύτερες διαστάσεις και ­παρέμεινε
σε ακμή έως και το τέλος της όψιμης αρχαιότη-
τας.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 117

of mosaic production. We know that on Delos
a great variety of glass tesserae was employed to
achieve many chromatic gradations that we rare-
ly encounter in stones, primarily blue and green,
more rarely red and yellow; faience was also used
for green and blue. The tesserae may have been
prepared locally in the form of glass canes; faience
was probably imported from Egypt. During the
Roman Imperial period, the scale of available ma-
terials increased significantly, at least in the large
cities. The mosaics at Pompeii demonstrate the
spread and particular growth of this art in Italy.
The new technique, in combination with the
use of glass, freed mosaic-makers from the lim-
itations imposed by natural materials as regards
color and shape, creating a new viewpoint for
the mosaic art through the centuries. It appears
throughout the Mediterranean from the 2nd cen-
tury B.C., and its employment became ever more
widespread, continuing to flourish until the end of
Late Antiquity.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία Π. Ασημακοπούλου-Ατζακά, Ψηφιδωτά δάπεδα–Προσέγγιση στην τέχνη του αρ-

Selective bibliography χαίου ψηφιδωτού, Θεσσαλονίκη 2003.
S. Aurigemma, G. Becatti, I. Calabi Limentani, O. Elia, D. Levi, “Mosaico e Mo-
saicist nell’ antichità” Enciclopedia dell’ arte antica classica e orientale, Isti-
tuto della encyclopedia italiana, Roma 1967.
P. Bruneau, Les Mosaiques, Exploration archéologique de Délos XXIX, Paris
1972.
K. M. D. Dunbabin, Mosaics of the Greek and Roman World, Cambridge Uni-
versity Press, 1999.
G. Fiorucci Pascareli, Mosaic. The work of the Muses, Rome 2000.
Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, 12ος τόμος, συμπλήρωμα, Αθήνα 1968,
1073-1239, λ. Ψηφιδωτά (Δ. Πάλλας).
R. Ling, Ancient Mosaics, British Museum Press, 1998.
Α. Μαυρομιχάλη, Ψηφιδωτά σύνολα Υστεροκλασικών και Ελληνιστικών χρόνων
στο Βόρειο Ελλαδικό χώρο πριν και μετά τη συντήρηση από αρχαιολογική
και τεχνική άποψη, μεταπτυχιακή διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης 2001.
I. F. Roncuzzi, Il Mosaico. Materiali e Technique dalle origini a oggi, Ravenna
1984.
F. Rossi, Mosaics, A survey of their history and techniques, London 1970.
D. Salzmann, Untersuchungen zu den antiken kieselmosaiken. Von den anfan-
gen bis zum beginn der tesseratechnik, Berlin 1982.

Aρχιτεκτονικές χρήσεις • Ψηφιδωτά | Architectural uses • Mosaics 117

 119

Δ. ΓΥΑΛΙ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΣ

Δ. GLASS AND DEATH

 120
Ταφικά έθιμα και χρήσεις του γυαλιού
στα νεκροταφεία της Βόρειας Ελλάδας
Α πό την εποχή του χαλκού μέχρι και το τέλος
σχεδόν των αρχαϊκών χρόνων, η παρουσία
του γυαλιού σε ταφικά σύνολα περιορίζεται σε χά-
ντρες που φέρονται, συνήθως στο λαιμό, μεμονω-
μένες ή σε μικρά σύνολα. Το μόνο μακεδονικό πα-
ράδειγμα μυκηναϊκών χρόνων, από τον Όλυμπο, δε
διαφοροποιείται από τα σύγχρονά του στα μεγάλα
μυκηναϊκά κέντρα. Οι χάντρες του 8ου αι. π.Χ. εί-
ναι στην πλειονότητά τους αποτροπαϊκές, οφθαλ-
μωτές ή κωδιόσχημες, ενώ λιγότερες είναι οι ακό-
σμητες (άρα και μόνο διακοσμητικές;) χάντρες.
Από το τέλος του 6ου αι. π.Χ. απαντούν τα
χειροποίητα μυροδοχεία, σε ταφές και των δύο
φύλων. Αρχικά είναι κυανού ή λευκού βάθους,
σύντομα όμως επικρατεί το πρώτο. Συνηθέστε-
ρα σχήματα είναι ο αμφορίσκος και ο αρύβαλλος.
Δεν υπάρχουν ενδείξεις για το είδος του περιεχο-
μένου τους, ούτε καν αν είχαν περιεχόμενο ή αν
τοποθετούνταν στους τάφους κενά, ως αντικεί-
μενα συμβολισμού και κύρους. Από τα μέσα μέ-
χρι το τέλος του 5ου αι. π.Χ. στους τάφους το-
ποθετούνται και αλάβαστρα ή υδρίες. Την ίδια
εποχή συνεχίζεται η χρήση χαντρών και περιά-
πτων, σε ευρεία ποικιλία τύπων και διακόσμησης.
Σε κάποιες περιπτώσεις, οι γυναίκες ενταφιάζο-
νται φορώντας μετάλλινα ενώτια που κοσμούνται
με οφθαλμωτές χάντρες, ή φέρουν στο λαιμό τους
ανθρωπόμορφες χάντρες αναρτημένες ως περία-
πτα. Χάντρες, οφθαλμωτές και άλλες, απαντούν
120
Δέσποινα Ιγνατιάδου
Αναστάσιος Αντωνάρας
μεμονωμένες και σε ανδρικούς τάφους, σχετίζο-
νται, όμως, μάλλον με μετάλλινες περόνες.
Στα μέσα του 4ου, μέχρι τις αρχές του 3ου αι.
π.Χ., μετά από μία «σκοτεινή» περίοδο περίπου μι-
σού αιώνα, αναβιώνει εκρηκτικά η ταφική χρήση
του γυαλιού. Στην πλούσια και πολυάνθρωπη Μα-
κεδονία, άνδρες και γυναίκες (συχνότερα αυτές)
συνοδεύονται από γυάλινα κτερίσματα. Είναι τα
γνωστά από τις προηγούμενες περιόδους χειροποί-
ητα μυροδοχεία, συχνότατα αλάβαστρα, αλλά και
οινοχόες, υδρίες και φακοειδείς αρύβαλλοι. Σε πολύ
λιγότερες ταφές απαντούν τα πολυτιμότατα αγγεία
από άχρωμο διαφανές γυαλί. Τα σχήματά τους πα-
ραπέμπουν, εκ πρώτης όψεως, σε συμποσιακή επι-
τραπέζια χρήση, παραδόξως όμως τα περισσότερα
αγγεία συνοδεύουν γυναικείες ταφές. Είναι συνε-
πώς πιο πιθανόν να πρόκειται για σπονδικά αγγεία
που συνοδεύουν ιερείς και ιέρειες. Αντίστοιχη υπε-
ροχή, αλλά όχι αποκλειστικότητα, στη σύνδεση με
γυναικείους τάφους παρουσιάζουν και τα κοσμήμα-
τα, δακτύλιοι και σφραγίδες, από άχρωμο διαφανές
γυαλί. Κοσμήματα και στεφάνια με σμάλτο φέρουν
και τα δύο φύλα. Άνδρες και γυναίκες επίσης εντα-
φιάζονται ή παραδίδονται στην ταφική πυρά, πά-
νω σε ξύλινες κλίνες με υαλοενθέματα. Αντίθετα,
το δημοφιλές επιτραπέζιο παιχνίδι με τους γυάλι-
νους πεσσούς συνδέεται αποκλειστικά με ανδρική
δραστηριότητα και ανευρίσκεται ως κτέρισμα μό-
νο σε ανδρικούς τάφους. Η ποικιλία της κόσμησης
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 122
με γυάλινες χάντρες την ίδια περίοδο είναι επίσης
μεγάλη. Η συστηματική μελέτη των ανεσκαμμένων
νεκροταφείων οδηγεί στο συμπέρασμα πως σε ορι-
σμένα από αυτά είναι πιο έντονη η παρουσία των
γυάλινων κτερισμάτων. Αν αυτό συνδέεται με θρη-
σκευτικές αντιλήψεις ή απλώς εντόπιες παραγωγές,
μένει να διερευνηθεί.
Στους ελληνιστικούς χρόνους η ταφική ή / και
γενική χρήση του γυαλιού μειώνεται σημαντικά.
Η πρώιμη ρωμαϊκή κατάκτηση, άλλωστε, στα μέ-
σα του 2ου αι. π.Χ. «στερεί» από τη βόρεια Ελλάδα
την ύστερη ελληνιστική περίοδο, κατά την οποία
παρατηρείται γενικευμένη ανάπτυξη της χρήσης
του γυαλιού στην υπόλοιπη Ελλάδα. Εν τούτοις
κάποιες ταφές συνεχίζουν να κτερίζονται με χειρο-
ποίητα μυροδοχεία, τώρα πλέον άωτα ή ατρακτό-
σχημα. Γυάλινοι πεσσοί, μεμονωμένοι ή σε πολυά-
ριθμα πολύχρωμα σύνολα, που όμως δε φαίνεται
να σχετίζονται με το επιτραπέζιο παιχνίδι της προ-
ηγούμενης περιόδου, προορίζονται για την αναψυ-
χή στον άλλο κόσμο. Οι επιφανείς νεκροί φορούν
μονόχρωμους δακτυλίους ή σφραγίδες με θρη-
σκευτικά και συμβολικά θέματα. Ελάχιστες γυναί-
κες ενταφιάζονται με τα γυάλινα βραχιόλια τους.
Τέλος, σπάνια κτερίσματα, με προφανώς συμβολι-
κή σημασία, είναι οι γυάλινοι μονόχρωμοι αστρά-
γαλοι που εμφανίζονται αυτή την εποχή.
Γενικά, σε όλη την προρωμαϊκή περίοδο, τα
γυάλινα αντικείμενα χρησιμοποιούνται στην ατο-
μική κόσμηση των νεκρών, την κόσμηση επίπλων
και κατασκευών, αλλά και ως κτερίσματα. Η εν-
δεχόμενη χρήση τους σε ταφικές τελετουργίες δεν
έχει διερευνηθεί.
Κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους τα γυά-
λινα αγγεία χρησιμοποιούνται συχνά ως ταφικά
κτερίσματα και παρότι κανένας τύπος αγγείων
δε σχεδιάστηκε για να χρησιμοποιηθεί αποκλει-
στικά στα ταφικά έθιμα, ωστόσο σχεδόν όλοι οι
γνωστοί τύποι αγγείων αποτελούν ταφικά ευρή-
ματα και έχουν χρησιμοποιηθεί σε ταφικές ή επι-
μνημόσυνες τελετές. Εξάλλου, οι ανασκαφές νε-
κροπόλεων αποτελούν τον τόπο ανεύρεσης του
συνόλου, σχεδόν, των καλύτερα διατηρημένων
γυάλινων αγγείων.
Κατά τους πρώιμους αυτοκρατορικούς χρόνους
πολύ συχνά τοποθετούνται στις ταφές μυροδοχεία
122
και μάλιστα συχνά δύο ή / και περισσότερα μαζί.
Όλα τα μεγέθη και τα σχήματα φαίνεται ότι άρμο-
ζαν στη λογική των κατοίκων του βορειο­ελλαδικού
χώρου περί τα ταφικά κτερίσματα και εξυπηρετού-
σαν εξίσου τις ανάγκες του εθίμου τόσο των ειδωλο-
λατρών όσο και των χριστιανών να μυρώνουν τους
νεκρούς τους. Αντίθετα, μετά τον 3ο αι. μ.Χ. κατά
κύριο λόγο τοποθετούνται στις ταφές απλά και ακό-
σμητα, μεγάλου μεγέθους, επιτραπέζια αγγεία, κυρί-
ως μπουκάλια, οινοχόες και αγγεία πόσης.
Επίσης, διάσπαρτα στις νεκροπόλεις, γύρω και
πάνω από τους τάφους εντοπίζονται επιτραπέζια
αγγεία, που συνδέονται με τις επιμνημόσυνες τε-
λετουργίες, τα νεκρόδειπνα των εθνικών αλλά και
των χριστιανών. Τα νεκρόδειπνα αποτελούσαν πα-
ράδοση στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, καθώς ήταν
γνωστά ήδη από τα ομηρικά έπη (Ψ, 29, γ, 328), ενώ
στη Μακεδονία των ρωμαϊκών χρόνων, συνδέονται
και με τα parentalia και rosalia, τα οποία επίσης πε-
ριλάμβαναν γεύματα στα νεκροταφεία και τα οποία
εισήγαγαν οι Ιταλιώτες έποικοι. Τα αγγεία των νε-
κροδείπνων, όπως και όλα όσα χρησιμοποιούνταν
στο κοιμητήριο, δεν έπρεπε να επιστραφούν στην
οικία του νεκρού, καθώς δε θεωρούνταν πλέον κα-
θαρά· έπρεπε να σπάσουν και να αφεθούν επί τό-
που. Η πεποίθηση αυτή, σε συνδυασμό με μια πραγ-
ματιστική αντίληψη, που φαίνεται ότι χαρακτήριζε
τους ανθρώπους της εποχής, εξηγεί, ίσως, και το
γεγονός της ανεύρεσης στους τάφους αχρησιμο-
ποίητων αγγείων, συχνά χαμηλότερης του κανονι-
κού ποιότητας, με εμφανή προβλήματα στο σχή-
μα ή στην ισορροπία τους, που θα τα καθιστούσαν
άχρηστα στο κανονικό εμπορικό κύκλωμα.
Τέλος, σημαντική θέση στα ταφικά έθιμα, κα-
τείχαν οι γυάλινες λυχνίες, και τα λαδωτήρια ή
«ψευδο-θήλαστρα», όπως αποδεικνύεται και από
τους μεγάλους αριθμούς τους στους χώρους των
νεκροταφείων. Εξάλλου, πολλοί τάφοι διέθεταν
ειδική τετράγωνη κόγχη, το lucernarium, για την
τοποθέτηση κανδήλας. Είναι, άλλωστε, γνωστό
από τις πηγές ότι, τουλάχιστον μεταξύ των χρι-
στιανών, ήταν ευρέως διαδεδομένο το έθιμο της
αφής λύχνου στον τάφο, τόσο κατά τις πρώτες 40
ημέρες μετά τον ενταφιασμό του νεκρού, στα μνη-
μόσυνα, αλλά και σε ιδιαίτερες ημερομηνίες, κατά
τη διάρκεια του έτους.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 124

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. Αγγεία από τη Θεσ-
σαλονίκη και την περιοχή της, Αθήνα 2009, ιδ. 23-58.
R. Ascough, A question of death: Paul’s community building language in 1 Thes-
salonians 4:13-18, JBL 123/3, 2004, 509-530, esp. 513-514.
Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ.
διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004.
Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, Aθήναι 1948-1952, ιδ. IV, 208-
214.
Δ. Λουκάτος, Λαογραφικαί περι τελευτής ενδείξεις παρά Ιωάννη τω Χρυσο-
στόμω, Επετηρίς του Λαογραφικού Αρχείου Ακαδημίας Αθηνών 2, 1940,
30-177, ιδ. 75-79.
Δ. Μακροπούλου, Ταφικά ευρήματα, νομίσματα και νομισματικοί θησαυροί στα
παλαιοχριστιανικά κοιμητήρια της Θεσσαλονίκης, Αφιέρωμα στη μνήμη
του Σωτήρη Κίσσα (Α. Καλαμαρτζή-Κατσαρού, Σ. Ταμπάκη, επιμ.) Θεσ-
σαλονίκη 2001, 263-272, ιδ. 266-267.
Ε. Μαρκή, Η νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης στους υστερορωμαϊκούς και παλαι-
οχριστιανικούς χρόνους (Από τα μέσα του 3ου ως τον 7ο αι. μ.Χ.), Αθήνα
2006, ιδ. 115-116, 208.
L. Wilkinson, Egeria’s travels, London 1971, esp. 123-124, § 47.3.

124 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 125

E. ΕΜΠΝΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΕΙΑ

E. INSPIRATION AND CONTINUITY

 126
Μίμηση και παραπλάνηση
Η τέχνη της υαλουργίας κατά το 19ο αιώνα
χαρακτηρίζεται σε μεγάλο βαθμό από μία
τάση επιστροφής στο παρελθόν και από αναβιώ-
σεις παλαιότερων τεχνικών κατασκευής και δια-
κόσμησης, που ανακτούν το δημοφιλή χαρακτήρα
τους. Στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα συ-
νυπάρχουν οι πλέον ποικίλες τάσεις εμπνεόμενες
από την αρχαιότητα, την Αναγέννηση, το Μπαρόκ.
Οι υαλουργοί πειραματίζονται με όλες τις γνωστές
τεχνικές, όπως για παράδειγμα τις τεχνικές της ελ-
ληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου, την τεχνική της
καμέας, το φυσητό γυαλί, την εμφύσηση σε μήτρα,
την εγχάραξη, τα διάχρυσα σκεύη, τα σμάλτα της
Αναγέννησης, άλλοτε σε πλαίσιο συντηρητικό και
άλλοτε με πνεύμα προοδευτικό που οδήγησε τελι-
κά και στη γένεση της νέας υαλουργίας της Βενε-
τίας. Το επίπεδο της τεχνικής των υαλουργών του
Μουράνο κατά το 19ο αι. θεωρείται ανυπέρβλητο.
Η βενετσιάνικη υαλουργία μπορεί να θεωρηθεί η
παλαιότερη ευρωπαϊκή, ενδεχομένως και παγκό-
σμια παράδοση στον τομέα του γυαλιού που ακμά-
ζει μέχρι σήμερα. Παράλληλα, αναπτύσσεται και η
υαλουργία τύπου Art Nouveau, Arts and Crafts που
συνδέεται με διάφορες τεχνικές κατασκευής και δι-
ακόσμησης, που εφαρμόζονται στην Ευρώπη και
στην Αμερική από το 1880 και έπειτα, με ιδιαίτερη
ανάπτυξη γύρω στο 1900, τη χρονιά της Exposition
Universelle στο Παρίσι.
Στις δεκαετίες πριν τον πρώτο παγκόσμιο πό-
λεμο, οι ίδιες δυνάμεις που ενθάρρυναν τους φρε-
νήρεις ρυθμούς στη συλλογή έργων τέχνης στην
126
Κατερίνα Μαυρομιχάλη
Ευρώπη και στην Αμερική παρακίνησαν το εμπόριο
απομιμήσεων και κίβδηλων αρχαίων αντικειμένων,
εμπόριο χωρίς προηγούμενο που διατηρείται έως
σήμερα, σε περιορισμένη πλέον κλίμακα. Ανάμεσα
στο 1870 και στο 1910 η αγορά αρχαίων γυάλινων
αντικειμένων ενισχύθηκε από τις κινήσεις μεγάλων
συλλεκτών όπως ενδεικτικά οι C. A. Niesen, Julien
Greau, Giorgio Sangiorgi, Herstatt, Disch, Mertens
κ.ά στην Ευρώπη και οι Edward C. Moore, Thomas
E. H. Curtis κ.ά. στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμε-
ρικής και ενθάρρυνε την παραγωγή απομιμήσεων.
Ένας ακόμα παράγοντας που ενίσχυσε τέτοιου εί-
δους ενέργειες ήταν ότι η ιστορία του γυαλιού ήταν
ένας τομέας της τέχνης που είχε ελάχιστα μελετη-
θεί. Ενδεικτικά, μέχρι την έκδοση του καταλόγου
της συλλογής Felix Slade το 1871 στο Λονδίνο, τη
δημοσίευση του W. Frohner, La verrerie antique;
description de la collection Charvet, 1879, και τη
δημοσίευση της τρίτομης μελέτης του Anton Kisa,
Das Glas im Altertume, το 1908, δεν υπήρχαν αξι-
όπιστα έργα μελέτης και παρουσίασης μίας ευρείας
ποικιλίας αυθεντικών παραδειγμάτων.
Στα τέλη του 19ου αιώνα οι Lobmeyr στη Βιέν-
νη, Ehrenfeld στην Κολωνία, Fleischmann στο Μό-
ναχο και Salviati στη Βενετία, καθώς επίσης και δι-
άφοροι τεχνίτες, καλλιτέχνες και εργαστήρια στην
Ιταλία, στη Γερμανία και στη Βοημία αντιγράφουν,
με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια, αντικείμενα από
συλλογές μουσείων, για να ανταποκριθούν στην
αυξανόμενη ζήτηση για αντικείμενα του παρελθό-
ντος, που πολλές φορές υποσκελίζει την αναζήτηση
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 128
των αυθεντικών έργων τέχνης. Παράλληλα, όμως,
κατασκευάζονται και αντικείμενα με στόχο τη συ-
νειδητή εξαπάτηση πρόθυμων, αλλά αδαών, αγο-
ραστών. Ο χαρακτήρας αυτών των απομιμήσεων
και κίβδηλων αντικειμένων είναι σύνθετος και πολ-
λά από αυτά ακόμα και σήμερα εκλαμβάνονται ως
αυθεντικά.
Σε αυτά τα γυάλινα είδη περιλαμβάνονται ανα-
παραγωγές αντικειμένων που διατηρούνται σε κρα-
τικές και ιδιωτικές συλλογές, σκεύη που μιμούνται
το πνεύμα και το χαρακτήρα παλαιότερων εποχών,
δίχως την επιδίωξη της πιστής αντιγραφής συγκε-
κριμένων αντικειμένων, και κίβδηλα αντικείμενα
που έχουν υποστεί ειδικές τεχνικές παλαίωσης με
στόχο την εξαπάτηση του αγοραστή όσον αφορά
τη χρονολόγηση και την αξία τους. Περιλαμβάνο-
νται, επίσης, αντικείμενα που αρχικά δε θεωρού-
νταν αρχαία αλλά, υπό άγνωστες συνθήκες, η αρ-
χική τους ταυτότητα παραποιήθηκε, καθώς επίσης
και αντικείμενα που δημιουργήθηκαν από την ένω-
ση διαφόρων αρχαίων τμημάτων, και υπεβλήθησαν
σε αμφίβολες επεξεργασίες ώστε να διαμορφώσουν
ένα νέο αντικείμενο (pastiche), πρωτότυπο μεν ως
προς τη νέα του σύνθεση, κίβδηλο δε.
Ένας από τους τύπους που αντιγράφεται πε-
ρισσότερο συγκριτικά με τα υπόλοιπα γυάλινα εί-
δη είναι τα σκεύη της τεχνικής του πυρήνα που συ-
ναντούμε στη μεσογειακή λεκάνη από τον 6ο έως
τον 1ο αιώνα π.Χ. Ανάμεσα στο 1890 και στο 1910
πολλές απομιμήσεις διεισδύουν σε σημαντικές δη-
μόσιες και ιδιωτικές συλλογές στην Ευρώπη και
στην Αμερική. Τα σκεύη αυτά κατασκευάζονται
κατά πάσα πιθανότητα στη ΒΑ Ισπανία ή στη Ν.
Γαλλία και ένα ακόμα βασικό κέντρο παραγωγής
πρέπει να είναι η Βενετία, όπου οι υαλουργοί του
Μουράνο διαθέτουν τόσο τις τεχνικές γνώσεις όσο
και τα αυθεντικά γυάλινα σκεύη από τις αρχαιο-
λογικές ανασκαφές. Ήδη κατασκεύαζαν αντίγρα-
φα άλλων κατηγοριών αρχαίου γυαλιού, όπως για
παράδειγμα ελληνιστικά και ρωμαϊκά σκεύη κατα-
σκευασμένα με την τεχνική της χύτευσης και του
ψηφιδωτού, ενώ τουλάχιστον μία μεγάλη εταιρεία,
η Compagnia di Venezia e Murano, είναι γνωστό
ότι κατασκευάζει αντίγραφα σκευών της τεχνικής
του πυρήνα, χρησιμοποιώντας, όμως, την τεχνική
της εμφύσησης, ανάμεσα στο 1880 και στο 1900.
128
Στις απομιμήσεις οι τεχνίτες δεν αντιγράφουν
πάντα με αυστηρή ακρίβεια τα πρωτότυπα και ορι-
σμένες φορές χρησιμοποιούν χρώματα, σχήματα
και αναλογίες που δε χρησιμοποιούνται σε προ-
ηγούμενες περιόδους, οδηγώντας συχνά σε έργα
σύνθετα και περίτεχνα με μία αίσθηση δυσαρμονί-
ας. Δεδομένων των αποκλίσεων αυτών, παρατηρη-
τικοί συλλέκτες και επιμελητές μουσείων στις αρχές
του 20ού αιώνα γρήγορα αντιλαμβάνονται ότι δεν
πρόκειται για αυθεντικά έργα, αν και ακόμα παρα-
τηρείται η ένταξή τους στα έργα της αρχαιότητας
με ανάλογη κατηγοριοποίηση.
Αναφορές της περιόδου δείχνουν ότι διεισδύουν
πολλά κίβδηλα στην αγορά έργων τέχνης, καθώς εί-
ναι πολύ δύσκολο να καταλάβει κανείς τη διαφορά
ανάμεσα σε αυθεντικά έργα και στις νέες απομιμή-
σεις. Οι ειλικρινείς αναπαραγωγές είναι περιορισμέ-
νες και εκτίθενται στο πλαίσιο μεγάλων εκθέσεων
που πραγματοποιούνται εκείνη την περίοδο, όπως
για παράδειγμα τα αντίγραφα γυάλινων σκευών των
εργαστηρίων της Βενετίας με την τεχνική του ψηφι-
δωτού. Στο ίδιο πλαίσιο, εργαστήρια της Γερμανί-
ας και της Αυστρίας αρχίζουν να μιμούνται γυάλινα
είδη της αρχαιότητας και του μεσαίωνα, καθώς και
γερμανικά γυάλινα είδη του 16ου και του 17ου αιώ-
να. Στη Γαλλία ο Emile Gallé και στην Αγγλία εται-
ρείες, όπως οι J. J. Northwood και T. Webb, οδηγούν
στην αναβίωση της ρωμαϊκής τεχνικής της καμέας,
ενώ ο Joseph Brocard για ένα διάστημα επικεντρώ-
νει το ενδιαφέρον του σε αντίγραφα ισλαμικών γυά-
λινων σκευών του 14ου και του 15ου αιώνα.
Από τις αρχές του 20ού αι. και έπειτα περιορί-
ζεται η παραγωγή αντιγράφων αρχαίων γυάλινων
σκευών. Η εξέλιξη που σημειώνεται στην αρχαιολο-
γική έρευνα διευκολύνει τους μελετητές στον εντο-
πισμό των απομιμήσεων. Ο πρώτος παγκόσμιος πό-
λεμος με τις οικονομικές και πολιτικές ταραχές που
προκαλεί επηρεάζει και οδηγεί σε ύφεση το εμπόριο
αρχαιοτήτων. Επιπλέον, οι υαλουργοί στρέφουν το
ενδιαφέρον τους προς τα νέα ρεύματα της τέχνης
και αρχίζουν να απομακρύνονται από τις αισθη-
τικές τάσεις του 19ου αι. Η ιστορία του γυαλιού,
ωστόσο, δεν παύει να αποτελεί μέχρι σήμερα μία
ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης και πρωτότυπης δη-
μιουργίας, και παράλληλα, μίμησης και παραπλά-
νησης.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 130

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
M. Eiland, “Fake blown glass from Syria”, Minerva 16.1, January/February 2005,
44-46.
S. M. Goldstein, “Forgeries and reproductions of Ancient Glass in Corning”,
JGS 19, 1977, 40-62.
D. F. Grose, Deceptions in Glass, ex. brochure, The Toledo Museum of Art,
Toledo, Ohio, May 26-June 26, 1977.
D. F. Grose, “Reproductions, forgeries, and fantasies 1870 to 1910” in Early an-
cient glass, core formed, rod formed and cast vessels and objects from the
Late Bronze Age to the Early Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50, New
York 1989, 375-394.
J. Page, L. Pilosi, M. T. Wypyski, Ancient mosaic glass or modern reproduc-
tions?, JGS 43, 2001, 115-138.
H. Ricke, Glasprobleme, Kopie, Nachahmung, Fälschung, ex. cat. Kunstmuseum
Düsseldorf, May 13-July 8, 1979; Düsseldorf.
A. von Saldern, “Originals, reproductions, fakes”, Annales du 5e Congrès de l’As-
sociation Internationale pour l’Histoire du Verre, Prague, 6-11 Juillet 1970,
Liege, 1972, 299-318.
D. Whitehouse, “Imitations and forgeries” in Roman Glass in the Corning Mu-
seum of Glass, III, Corning, N. York 2003, 77-127.
D. Whitehouse, Reflecting antiquity, Corning, N.Y., 2007.

130 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Σύγχρονα έργα τέχνης
Η Κίνηση των 5 Μουσείων της Θεσσαλονί-
κης, του Αρχαιολογικού Μουσείου, του
Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού, του Κρατικού
Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, του Μακεδονικού
Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και του Τελλογλεί-
ου Ιδρύματος Τεχνών, φιλοδοξεί να γράψει μία
νέα σελίδα στην πολιτισμική ιστορία της Θεσσα-
λονίκης, να δημιουργήσει ένα ανοικτό τοπίο μου-
σείων, έναν υπαρκτό πολιτιστικό περίπατο και να
αναδείξει την πρωτοποριακή συμπεριφορά και
Modern works of art
T he Movement of the 5 Museums in Thessalo-
niki—the Archaeological Museum, the Mu-
seum of Byzantine Culture, the State Museum of
Contemporary Art, the Macedonian Museum of
Contemporary Art, and the Teloglion Founda-
tion of Art—aims to turn over a new page in the
city’s cultural history, creating an open museum
landscape, a genuine cultural “promenade”, and
to highlight such forward-looking behavior and
the open nature of the city. The principles of the
Initiative of the 5 are based on collaboration, com-
Σύγχρονα έργα τέχνης | Modern works of art
131
Κατερίνα Μαυρομιχάλη
την ανοικτή φυσιογνωμία της πόλης. Οι αρχές
της Κίνησης των 5 στηρίζονται στη συνεργασία,
στην επικοινωνία, στην ποικιλότροπη έκφραση,
στις δράσεις ποιότητας, στην προσέγγιση όλων
των κοινωνικών ομάδων δίχως φραγμούς και στο
ουσιαστικό ενδιαφέρον για την πόλη.
Στο πλαίσιο αυτό, το Τελλόγλειο, το Κ.Μ.Σ.Τ.
και το Μ.Μ.Σ.Τ. δανείζουν σύγχρονα έργα τέχνης
από τις συλλογές τους για την έκθεση Γυάλινος Κό-
σμος. Μέσα από τα έργα αυτά γίνεται αντιληπτή η
Katerina Mavromichali
munication, various means of expression, high-
quality activities, approaching all social groups
without barriers, and their genuine concern for
the city.
Within this framework, the Teloglion Foun-
dation, the State Museum of Contemporary Art,
and the Macedonian Museum of Contemporary
Art are loaning art works from their own col-
lections to the exhibition Glass Cosmos. Through
these, one may perceive the long lifespan and
use of certain materials and types of vessels from
131
 132
μακρά διάρκεια ζωής και χρήσης ορισμένων υλικών
και ορισμένων τύπων σκευών από την αρχαιότητα
έως τις ημέρες μας. Τα αντικείμενα από γυαλί και
από πορσελάνη παρουσιάζονται στις διάφορες χρο-
νικές περιόδους διαθέτοντας έναν ιδιαίτερο μορφι-
κό χαρακτήρα και, την ίδια στιγμή, μία σημαίνουσα
λειτουργικότητα. Βασικοί λόγοι που δικαιολογούν
τη μακροβιότητά τους είναι η διάρκεια, η εξέλιξη, η
συνέχεια και η συνέπεια στη σχέση που αναπτύσσε-
ται μεταξύ φόρμας, χρήσης και υλικών. Τα ίδια τα
υλικά με το γοητευτικό, πολύσημο και παράλληλα
εύθραυστο χαρακτήρα τους, πολλές φορές εξελίσ-
σονται σε αυτόνομα μέσα έκφρασης και χρησιμο-
ποιούνται αυτούσια ως μορφοπλαστικά και δομικά
στοιχεία έργων τέχνης και συνθέσεων.
Μέσα από τα εκθέματα της Συλλογής Κωστά-
κη αποκαλύπτονται στοιχεία που αφορούν στη
Ρωσική Πρωτοπορία, τις χρήσεις και τις εφαρμο-
γές της τέχνης, καθώς και το ρόλο του καλλιτέχνη
στη νέα κοινωνία. Ο Καντίνσκι στα σχέδιά του δι-
ερευνά τη μουσική και συναισθηματική ποιότητα
της γραμμής και του χρώματος σε μία αναζήτη-
ση της εσωτερικής πνευματικής αλήθειας και οι
σουπρεματιστές αναζητούν τη συμμετρία και την
ισορροπία, σε συνθέσεις όπου πρωταγωνιστεί το
λευκό χρώμα και, κατ’ επέκταση, το ίδιο το υλικό,
η πορσελάνη, ως ιδανική έκφραση της έλλειψης
της βαρύτητας και της αιωνιότητας. Η πορσελά-
νη, επίσης, συνδέεται με την πολιτική προπαγάν-
δας, παρουσιάζεται ως έκφραση της Επανάστα-
σης και ως μήνυμα μίας αισιόδοξης οπτικής με
νέες πνευματικές, πολιτικές, κοινωνικές και πολι-
τισμικές προεκτάσεις.
Σύγχρονα έργα τέχνης, γλυπτά από το Τελλό-
γλειο και το Μ.Μ.Σ.Τ., εγκαταστάσεις και συνθέ-
σεις αξιοποιούν τη διαφάνεια του γυαλιού και τις
132
δυνατότητες του φωτός και της κίνησης. Οι συν-
δυασμοί υλών και αντικειμένων και οι ιδιαίτερες
συνθήκες φωτισμού ενεργοποιούν τις αισθήσεις
των θεατών σ’ ένα πλαίσιο όπου συνυπάρχουν η
πραγματικότητα με την ψευδαίσθηση με τρόπο
λιτό και εύστοχο.
Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης
Γιώργος Ζογγολόπουλος (1903-2004)
• Καπνοδόχοι-Φακοί, 1991, 184 × 120 × 70 εκ.
Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών
Τάσιος Κυριαζόπουλος (1937)
• Γυάλινο γλυπτό από τη σειρά Όρνοι,
63,8 × 17 × 8,5 εκ.
Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης
Βασίλι Καντίνσκι (1866-1944)
• Φλιτζάνι και μικρό πιάτο, ζωγραφισμένη
πορσελάνη, 1923.
Φλιτζάνι: ύψος 5,8 εκ., διάμετρος 7,2 εκ.
Μικρό πιάτο: διάμετρος 14 εκ.
Νάθαν Ισάγιεβιτς Άλτμαν (1889-1970)
• Πιάτο, ζωγραφισμένη πορσελάνη, 1919,
διάμετρος 24,3 εκ.
Σουέτιν Νικολάι Μιχαήλοβιτς (1897-1954)
• Μικρό πιάτο, ζωγραφισμένη πορσελάνη,
1923, διάμετρος 15,7 εκ.
• Μεγάλη καφετιέρα, ζωγραφισμένη πορσελά-
νη, 1923, ύψος 20 εκ.
• Μελανοδοχείο, ζωγραφισμένη πορσελάνη,
τέλη δεκαετίας 1920, 13,1 × 13,1 εκ.
• Μικρό μπολ, ζωγραφισμένη πορσελάνη,
1923, διάμετρος 8,5 εκ.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 134

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
L. Andreeva (ed.), Soviet Ceramics–The Sandretti Collection of 20th century Rus-
sian art, Museo di arte moderna e contemporanea di Trento e Rovereto,
Palace Editions, Europe 2004.
Art into production: Soviet textiles, fashion and ceramics 1917-1935, Museum of
Modern Art, Oxford/Crafts Council of England and Wales, Oxford 1984.
Αρχείο Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης.
Αρχείο Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης.
Αρχείο Τελλογλείου Ιδρύματος Τεχνών.
F. Ciofi, D. Ferretti, S. Fuso, S. Mescola, La rivoluzione in salotto–Porcellane so-
vietiche 1917-1930, Milan 1988.
A. Kafetsi, Russian avant-garde 1910-1930–The Costakis Collection, The Nation-
al Gallery and Alexandros Soutzos Museum, Athens 1995.
T. Kudryavtseva, T. Kumzerova, Circling the square – Avant-garde porcelain
from revolutionary Russia, London 2005.
N. Lobanov-Rostovsky, Revolutionary ceramics – Soviet Porcelain 1917-1927,
London 1990.
K. Mavromichali, “Art into production: the role and function of porcelain from
the G. Costakis Collection”, in A. Ioannidou, C. Voß (eds), Spotlights on
Russian and Balkan Slavic Cultural History, Studies on Language and Cul-
ture in Central and Eastern Europe, Verlag Otto Sagner, Munich-Berlin
2009, 239-258.
M. Papanikolaou (ed.), Light and Colour in the Russian Avant-garde, The Costa-
kis Collection from the State Museum of Contemporary Art, Berlin, Wien,
Thessaloniki 2005.

134 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 135

ΣΤ. ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ: Η ΕΚΘΕΣΗ

F. GLASS COSMOS: THE ΕXHIBITION

 136
Γυάλινος κόσμος
Αρχαιολογικές και μουσειολογικές παράμετροι
Μ ια έκθεση, από τη στιγμή που γεννιέται ως
ιδέα μέχρι την ώρα που παρουσιάζεται στην
αίθουσα του μουσείου και ανοίγει στο κοινό, δέ-
χεται πολύπλευρη επιστημονική επεξεργασία και
διέρχεται αρκετών σταδίων διαμόρφωσης. Στό-
χος αυτής της διαδικασίας είναι η όσο το δυνα-
τόν καλύτερη οργάνωση της δομής της έκθεσης,
έτσι ώστε να διαμορφωθεί, κυρίως μέσω του περι-
εχομένου και δευτερευόντως μέσω των αισθητι-
κών επιλογών, μια ουσιαστική, αλλά και ελκυστι-
κή, για το κοινό αφήγηση. Η αφήγηση δε στοχεύει
απλώς στην παροχή πληροφοριών στους επισκέ-
πτες, αλλά στην ίδια τη νοηματοδότηση των αντι-
κειμένων, μέσω της οποίας η έκθεση, και κατ ’επέ-
κταση το μουσείο, θα επικοινωνήσει με το κοινό,
θα το εκπαιδεύσει και θα το ψυχαγωγήσει. Όπως
συχνά υποστηρίζουν οι μουσειολόγοι, μέλημα των
επιμελητών μιας έκθεσης θα πρέπει να είναι «τι
και πως λέγεται», γιατί από τη δομή και τις συγκε-
κριμένες μεθόδους παρουσίασης που επιλέγονται,
εξαρτάται το ερμηνευτικό βάθος και η επικοινω-
νιακή επιτυχία της έκθεσης.
Η προσπάθεια μετουσίωσης της επιστημονι-
κής γνώσης σε κατανοητή, απτή, αλλά όχι απλο-
ϊκή πληροφορία, δεν είναι τόσο εύκολη όσο θα
υπέθετε κανείς. Η εξειδικευμένη γνώση των αρ-
χαιολόγων είναι αποτέλεσμα μακρόχρονης και σε
βάθος ενασχόλησης με ένα θέμα, η οποία θα πρέ-
πει στο στάδιο υλοποίησης μιας έκθεσης να ισορ-
136
Ευαγγελία Στεφανή
ροπήσει ανάμεσα στην επιστημονική εγκυρότητα
και στην προσβάσιμη από το ευρύ κοινό γνώση.
Από την άλλη πλευρά καταλαβαίνουμε ότι δεν εί-
ναι δυνατό μια έκθεση να απευθύνεται με την ίδια
επιτυχία σε όλους τους επισκέπτες της, καθώς αυ-
τοί αποτελούν ένα σώμα ανομοιογενές από άπο-
ψη ηλικίας, εθνικότητας, μόρφωσης κ.λπ. Εν τέ-
λει, ο κύριος στόχος είναι η έκθεση να καταφέρει
να επικοινωνήσει με όσο το δυνατόν περισσότε-
ρους ανθρώπους, αναπτύσσοντας διαφορετικού
είδους σχέσεις και αντιδράσεις από τη μεριά τους.
Ακόμα και οι αρνητικές αντιδράσεις είναι αποδε-
κτές, καθώς σηματοδοτούν μια διαδικασία προ-
βληματισμού και ανατροφοδότησης.
Η πρόταση και το επιστημονικό σκεπτικό, της
ειδικού στην αρχαία υαλουργία συναδέλφου Δ.
Ιγνατιάδου, αποτέλεσε όχι μόνο την ­αφετηρία αλ-
λά και τη στέρεη βάση όλης της μετέπειτα επεξερ-
γασίας. Το πρώτο στάδιο ήταν η απόκτηση σφαι-
ρικής γνώσης του θέματος από την ομάδα του
Tμήματος Εκθέσεων του ΑΜΘ, με βάση τα βασι-
κά εγχειρίδια και τους καταλόγους ­εκθέσεων για
την υαλουργία, οι οποίες έχουν πραγματοποιηθεί
σε μουσεία του εξωτερικού. Στη συνέχεια εντοπί­
στηκαν τα σημεία εκείνα τα οποία, βάσει της πρό-
τασης της ειδικού, ήταν κεντρικής σημασίας για
την προσέγγιση της αρχαίας υαλουργίας και για
την κατανόησή της από τον μη ειδικό επισκέπτη.
Αυτά τα σημεία θα μπορούσαν να λειτουργήσουν
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 138
ως κόμβοι της εκθεσιακής αφήγησης. Κάτω από
το πρίσμα αυτών των κομβικών σημείων, τα οποία
θεωρήσαμε ότι μπορούν να λειτουργήσουν ως
σταθμοί ή «οδηγοί» της έκθεσης, οργανώθηκαν οι
επιμέρους θεματικές ενότητες. Αυτό σημαίνει ότι
επιδιώκουμε όλοι οι επισκέπτες να σταθούν στα
επιλεγμένα κομβικά σημεία ανεξαρτήτως εάν θα
μελετήσουν με προσοχή όλα τα σχετικά αντικεί-
μενα και τα αντίστοιχα κείμενα. Επίσης, συγκεκρι-
μένα φαινόμενα, τα οποία κρίνονται ως ιδιαίτερα
σημαντικά για την ιστορία της υαλουργίας, έγινε
προσπάθεια να ενταχθούν στην αφήγηση της έκ-
θεσης και να τονιστούν τα ιδιαίτερα χαρακτηρι-
στικά τους. Για παράδειγμα η τοπική παραγωγή
γυαλιού στη Μακεδονία κατά τα υστεροκλασικά
και πρώιμα ελληνιστικά χρόνια συνδέεται με τη
χρήση άχρωμου γυαλιού για την κατασκευή πο-
λυτελών αντικειμένων, σε μια εποχή πλούτου και
ακμής όλων των τεχνών σε αυτή τη γεωγραφική
περιοχή. Ένα άλλο φαινόμενο το οποίο θεωρείται
τομή στην ιστορία της υαλουργίας είναι η εφεύρε-
ση της εμφύσησης, η οποία είχε τεράστιες επιπτώ-
σεις στην ίδια την τέχνη της υαλουργίας, στην πα-
ραγωγή, στη διακίνηση, στη χρήση και στην αξία
των γυάλινων σκευών.
Ως σταθμοί της επαγωγικής αφήγησης επιλέ-
χθηκαν οι εξής γενικές θεματικές ενότητες:
1. Η πραγμάτευση της ίδιας της έννοιας του γυα-
λιού ως τεχνητού υλικού με μοναδικά αισθη-
τικά χαρακτηριστικά, όπως η διαφάνεια και η
καθαρότητα, τα οποία δεν απαντούν σε άλλες
τεχνητές ύλες παρά μόνο σε φυσικές. Η πρώτη
αυτή κομβική θεματική ενότητα απαντά στα
εύλογα και πρωταρχικά ερωτήματα του επι-
σκέπτη «τι είναι το γυαλί;», «από τι φτιάχνε-
ται;» «ποια φυσικά υλικά μιμήθηκε;», «υπήρ-
χαν άλλα υλικά που έμοιαζαν με το γυαλί;».
2. Η τεχνολογία κατασκευής γυαλιού και γυάλι-
νων αντικειμένων αποτελεί μια εργασία υψη-
λής εξειδίκευσης, αποτέλεσμα μακραίωνης
γνώσης και πειραματισμών. Είναι λοιπόν απα-
ραίτητο να παρουσιαστούν τα σημαντικότερα
δεδομένα που απαντούν στα ερωτήματα «πώς
και πού φτιαχνόταν το γυαλί;», «πώς λειτουρ-
γούσαν τα εργαστήρια;», «πώς διακινούνταν
το γυαλί;».
138
3. Το επόμενο, σχεδόν αυθόρμητο, ερώτη-
μα που γεννιέται στον επισκέπτη είναι «πώς
ήταν, πού και πώς χρησιμοποιούνταν τα γυά-
λινα αντικείμενα;». Σε αυτή τη μεγάλη θεμα-
τική ενότητα δίνονται πληροφορίες σχετι-
κά με τις κατηγορίες των αντικειμένων που
φτιάχνονταν από γυαλί στην αρχαιότητα και
τους τρόπους χρήσης των τελευταίων. Έτσι
παρουσιάζονται με έμμεσο τρόπο πληροφο-
ρίες για τις κοινωνίες και τις κοινωνικές ομά-
δες που παρήγαν ή/και κατανάλωναν τα γυά-
λινα αντικείμενα. Στην ίδια ενότητα δίνεται η
ευκαιρία στο κοινό –μέσω της αναπλαισίωσης
των αντικειμένων από το εποπτικό υλικό– να
κάνει συγκρίσεις και παραλληλισμούς για τη
χρήση των γυάλινων αντικειμένων στη σύγ-
χρονη εποχή.
4. Η επόμενη κομβική θεματική ενότητα παρου-
σιάζει το γυαλί στα νεκροταφεία της Μακεδο-
νίας και της Θράκης. Θεωρείται ιδιαίτερα ση-
μαντικό το γεγονός ότι στην έκθεση του ΑΜΘ
εκτίθενται γυάλινα αντικείμενα, τα οποία
προέρχονται από ανασκαφικά συμφραζόμενα
–στην πλειονότητά τους ταφικά– σε αντίθεση
με τις περισσότερες εκθέσεις για το γυαλί σε
μουσεία του εξωτερικού, όπου τα αντικείμενα
προέρχονται από ιδιωτικές συλλογές, γεγονός
βέβαια που σημαίνει ότι δε γνωρίζουμε βασικά
στοιχεία της ταυτότητάς τους. Παράλληλα,
θεωρούμε ότι, μέσω της παρουσίασης δεδο-
μένων από τα νεκροταφεία του βορειοελλα-
δικού χώρου, η έκθεση εντάσσεται στο χώρο
και στο χρόνο, ενώ αποκτά ιστορικότητα και
μαζί μοναδικότητα, πέρα από τις αναπόφευ-
κτες γενικεύσεις που υπάρχουν στις ενότητες
οι οποίες αφορούν στην τεχνολογία και στις
χρήσεις.
5. Η έκθεση κλείνει με τον κρίκο σύνδεσης του
παρελθόντος με το παρόν. Στον τελευταίο
σταθμό περιήγησης στην έκθεση παρουσιά-
ζονται απομιμήσεις του αρχαίου γυαλιού, αλ-
λά και σύγχρονα έργα τέχνης από γυαλί και
στόχος είναι να προσφερθεί στον επισκέπτη
το ερέθισμα για προβληματισμούς του τύπου
«συνεχίζεται η τεράστια υαλουργική παράδοση
της αρχαιότητας στους νεότερους χρόνους;»,
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 140

«πώς χρησιμοποιείται στην εποχή μας το γυα- ντομα, εύληπτα, ουσιαστικά και περιεκτικά, ενώ
λί;» την ίδια κατεύθυνση ακολούθησαν οι επεξηγημα-
τικές πινακίδες των αντικειμένων. Η μέχρι σήμερα
Κατά την υλοποίηση της έκθεσης υπήρχαν και πε-
εμπειρία μας στο ΑΜΘ επιβεβαιώνει την άποψη
ριορισμοί, ένας από τους οποίους ήταν ο διαθέ-
των μουσειολόγων που αναγνωρίζει ότι η πλειο-
σιμος χώρος, ο οποίος έθεσε συγκεκριμένα όρια
νότητα του κοινού όχι μόνο προτιμά, αλλά απο-
στις δυνατότητες ανάπτυξης της έκθεσης τόσο
ζητά τα σύντομα κείμενα. Η κειμενική προσέγ-
από αρχαιολογική όσο και από αρχιτεκτονική
γιση της έκθεσης ανταποκρίνεται στην ανάγκη
άποψη. Έτσι δε δόθηκε η δυνατότητα να αφιερω-
πλαισίωσης των κεντρικών ενοτήτων με κείμενα
θεί μια ιδιαίτερη θεματική ενότητα στις σημασί-
που ερμηνεύουν τα αντικείμενα, τα εντάσσουν σε
ες και στους συμβολισμούς του γυαλιού κατά την
ένα ευρύτερο κοινωνικό, οικονομικό και ιστορι-
αρχαιότητα. Ωστόσο ζητήματα συμβολισμού, για
κό πλαίσιο και προκαλούν στους επισκέπτες ερε-
παράδειγμα ο αποτροπαϊκός χαρακτήρας ορισμέ-
θίσματα για συνειρμούς και σκέψεις με βάσεις τις
νων αντικειμένων, όπως οι οφθαλμωτές χάντρες
γνώσεις και τα βιώματά τους. Οι εικόνες και τα
ή η χρήση του γυαλιού για την κατασκευή αντι-
σχέδια που εμπλουτίζουν τα κείμενα ενισχύουν
κειμένων που προορίζονταν για την elite, παρου-
την προσπάθεια ερμηνείας και κατανόησης από
σιάζονται στο πλαίσιο της μεγάλης ενότητας για
την πλευρά των επισκεπτών και επιδιώκουν να
τις χρήσεις του γυαλιού στην αρχαιότητα. Ο αρ-
κατευθύνουν την προσοχή τους σε συγκεκριμέ-
χιτεκτονικός σχεδιασμός της έκθεσης πέτυχε τη
να, καίρια σημεία.
σύνδεση του περιεχομένου με το χώρο και παράλ-
Η πιο πάνω τριμελής επιστημονική ομάδα του
ληλα έδωσε τη δυνατότητα η επίσκεψη να μην εί-
ΑΜΘ είχε την επιμέλεια της οργάνωσης και της
ναι γραμμική και μονόπλευρη. Έτσι, ο επισκέπτης
παρουσίασης των αντικειμένων στις προθήκες.
μπορεί να προσεγγίσει την ενότητα για το γυαλί
Κλείνοντας τη σύντομη αυτή παρουσίαση των
στα νεκροταφεία της Μακεδονίας και της Θράκης
σταδίων υλοποίησης της έκθεσης για την αρχαία
μετά ή παράλληλα με αυτή των χρήσεων. Ιδιαί-
υαλουργία, θα επαναλάβουμε την άποψη αρκετών
τερα σημαντική είναι η επιλογή παρουσίασης της
που έχουν ασχοληθεί μέχρι σήμερα με τα μουσεία
υποενότητας για τη χρήση του γυαλιού στην οι-
και τις εκθέσεις: το σύγχρονο κοινό θέλει να βρί-
κοσκευή με αναπαραστατικό τρόπο. Αυτή η επι-
σκει τις οπτικές αφηγήσεις του μουσείου προσβά-
λογή έδωσε τη δυνατότητα να ενταχθεί πληθώρα
σιμες και ψυχαγωγικές, αλλά εξίσου νοιάζεται για
πληροφοριών για τις χρήσεις του γυαλιού στην
το περιεχόμενό τους. Μέσα στη σύγχρονη κοινω-
αρχαιότητα σε ένα πλαίσιο συμφραζομένων, όπου
νική πραγματικότητα, όπου η παγκοσμιοποίηση
τα αντικείμενα ερμηνεύονται κυρίως μέσω του
συμπλέει ή συγκρούεται με κοινωνίες που χαρα-
αναπαραστατικού τρόπου παρουσίασής τους και
κτηρίζονται από αυξανόμενες διαφορές στην εθνι-
λιγότερο μέσω των κειμένων.
κότητα, στις πολιτισμικές παραδόσεις και στην
Το τελευταίο, αλλά εξαιρετικά σημαντικό κα-
ιστορική εμπειρία, οι άνθρωποι ανταποκρίνονται
τά τη γνώμη μας τμήμα της έκθεσης, το οποίο
στα μουσεία σύμφωνα με τις δικές τους εμπειρί-
ολοκληρώνει την παρουσίασή της στο κοινό είναι
ες και προοπτικές, παράμετρο που δεν μπορούμε
το εποπτικό υλικό. Τα πλούσια επιστημονικά κεί-
παρά να τη λαμβάνουμε υπόψη μας κατά την υλο-
μενα, τα οποία ετοιμάστηκαν από την Κ. Μαυρο-
ποίηση των εκθέσεών μας.
μιχάλη, ειδική στην αρχαία υαλουργία, με βάση το
διαμορφωμένο διάγραμμα δέχθηκαν επεξεργασία
από τις συναδέλφους Σ. Γκαλινίκη, Δ. Τερζοπού-
λου και την υπογράφουσα, έτσι ώστε να είναι σύ-

140 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


space and content, while simultaneously affording
the opportunity for a visit to avoid being linear
and one-sided. Thus, visitors can proceed to the
section on glass from the cemeteries of Macedonia
and Thrace either after or at the same time they
visit the section on the uses of glass. The choice to
present the sub-section on household uses of glass
in the manner of a “recreation” was especially
important. This gave us the opportunity to
incorporate a wealth of information on the uses of
glass in antiquity within a contextual framework,
where the objects are interpreted mainly through
the representational manner chosen to present
them, and far less through accompanying texts.
The last, but in our opinion exceptionally im-
portant part of the exhibition is formed by its sup-
porting materials. The comprehensive scholarly
texts, prepared according to a full outline by K.
Mavromichali, a specialist in ancient glasswork-
ing, were revised by the undersigned, S. Galiniki
and D. Terzopoulou to be brief, comprehensible,
substantive, and inclusive; the explanatory labels
for objects followed the same logic. The Archae-
ological Museum of Thessaloniki’s experience to
date confirms the view of museologists, recogniz-
ing that most members of the public not only pre-
fer but actually crave brief texts. The textual ap-
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ - Αρχαιολογικές & μουσειολογικές παράμετροι | GLASS COSMOS - Archaelogical & museological parameters
141
proach of the exhibition responds to the need to
frame the main sections with texts that interpret
the objects, include them in a wider social, eco-
nomic, and historical framework, and stimulate
visitors to make associations and think about glass
on the basis of their own knowledge and life expe-
riences. The images and drawings enhancing the
texts support visitors’ efforts to interpret and un-
derstand, and aim to direct their attention to spe-
cific, important points.
In concluding this brief presentation of the
stages in implementing the exhibition on ancient
glassworking, we would reiterate the view of quite
a number of those who have worked with muse-
ums and exhibitions to date: today’s public wants
to find the visual narratives offered by the museum
accessible and entertaining, but is equally inter-
ested in their content. In the framework of mod-
ern social reality, where globalization coexists or
conflicts with societies characterized by increasing
differences in ethnic backgrounds, cultural tradi-
tions, and historical experiences, people respond
to museums in accordance with their own experi-
ences and expectations, something which we can-
not help but take into account in implementing
our exhibitions.
141
 142
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ–ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ.
ΜΙΑ ΕΚΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΓΥΑΛΙ
ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ
Εισαγωγικό κείμενο, που καλωσορίζει τον επι-
σκέπτη, τον ενημερώνει για το περιεχόμενο
της έκθεσης.
2. ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΤΟΥ ΓΥΑΛΙΟΥ
ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΔΡΟΜΙΚΕΣ ΥΑΛΩΔΕΙΣ ΥΛΕΣ
Στο εποπτικό υλικό παρουσιάζονται τα φυσικά
υλικά, όπως ημιπολύτιμοι λίθοι και ηφαιστει-
ακά πετρώματα, που είναι πιθανό να αποτέλε-
σαν τα πρότυπα για τη δημιουργία των πρώτων
γυάλινων αντικειμένων. Επίσης, αναφέρονται
τεχνητά υλικά, όπως η φαγεντιανή, τα οποία
θεωρούνται προδρομικά του γυαλιού, καθώς
κατασκευάζονταν από τα ίδια βασικά συστα-
τικά, αλλά σε διαφορετικές αναλογίες και ακο-
λουθώντας άλλες τεχνικές διαδικασίες. Σε δύο
προθήκες εκτίθενται πυρήνες οψιανού, ορεί-
ας κρυστάλλου, κεχριμπαριού και αιματίτη, οι
οποίοι προέρχονται από την προσωπική συλ-
λογή του καθηγητή γεωλογίας στο ΑΠΘ κ. Κ.
Μιχαηλίδη, καθώς και αρχαία τεχνουργήματα
από ορεία κρύσταλλο και από φαγεντιανή.
142
3. ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Σε αυτή την ενότητα γίνεται λόγος για την
πρωτογενή και δευτερογενή παραγωγή γυα-
λιού, τις εγκαταστάσεις και τα εργαστήρια υα-
λοποιίας και υαλουργίας. Σε τρεις προθήκες
εκτίθενται αντικείμενα κατασκευασμένα με τις
κυριότερες τεχνικές κατασκευής και σε μία τέ-
ταρτη σχολιάζονται οι τεχνικές διακόσμησης
των γυάλινων αντικειμένων.
4. ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΥΑΛΟΥΡΓΙΑ:
ΤΟ ΑΧΡΩΜΟ ΓΥΑΛΙ
Η ενότητα αφιερώνεται στην τοπική παραγω-
γή της Μακεδονίας κατά τον 4ο αι. π.Χ., το
άχρωμο γυαλί. Από αυτό φτιάχνονταν πολυ-
τελή αγγεία πόσης, κοσμήματα, πεσσοί και εν-
θέματα επίπλων. Στις δύο προθήκες που αντι-
στοιχούν στη συγκεκριμένη ενότητα εκτίθενται
αριστουργήματα της μακεδονικής υαλουρ­γίας
από διάφορες περιοχές της Μακεδονίας.
5. ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΤΟΥ ΓΥΑΛΙΟΥ
Κάτω από αυτόν τον εύγλωττο τίτλο παρουσι-
άζεται η διακίνηση και το εμπόριο του γυαλιού,
τόσο με τη μορφή πρώτης ύλης όσο και ολο-
κληρωμένων αντικειμένων. Ακόμα ­δίνονται
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 144
πληροφορίες για τους τρόπους ασφαλούς με-
ταφοράς του γυαλιού, στη Μεσόγειο της αρ-
χαιότητας, καθώς και για την ανακύκλωσή
του.
6. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΥΤΕΛΕΙΑ ΣΤΗ ΜΑΖΙΚΗ
ΠΑΡΑΓΩΓΗ. ΟΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΥΑΛΙΟΥ
ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Παρουσιάζονται οι χρήσεις του γυαλιού στην
αρχαιότητα, θέτοντας ως τεχνολογική, οικο-
νομική και λειτουργική τομή, την εφεύρεση
της εμφύσησης κατά τον 1ο αι. π.Χ. Σε δύο
προθήκες εκτίθενται γυάλινα αντικείμενα
από τη Μακεδονία, τα οποία χρονολογούνται
από την προϊστορική εποχή ως την όψιμη αρ-
χαιότητα. Στην πρώτη προθήκη παρουσιάζο-
νται αγγεία για αρώματα, καλλυντικές ουσί-
ες καθώς και επιτραπέζια σκεύη. Στη δεύτερη
προθήκη παρουσιάζονται σκεύη που σχετίζο-
νται με τη φαρμακευτική, την αλχημεία και
το φωτισμό, πεσσοί επιτραπέζιου παιχνιδιού
και κάθε είδους κοσμήματα από γυαλί. Εδώ
περιλαμβάνονται ένα χρυσό διάδημα και ένα
χρυσό στεφάνι διακοσμημένα με την ιδιαίτε-
ρη τεχνική της επισμάλτωσης. Στις χρήσεις
του γυαλιού στην αρχαιότητα εντάσσονται
ακόμη δύο υποενότητες: α) ο χώρος συμβα-
τικής αναπαράστασης ενός δωματίου ρωμαϊ-
κού σπιτιού κάτω από τον υπότιτλο «Το γυα-
λί στο ρωμαϊκό σπίτι» και β) η αναπαράσταση
μακεδονικής κλίνης με υαλοενθέματα, υπό
τον τίτλο «Μια μοναδική χρήση του γυαλιού
στη Μακεδονία», η οποία αναφέρεται στις ξύ-
λινες κλίνες που βρίσκονται σε μακεδονικούς
τάφους και είναι περίτεχνα διακοσμημένες με
πολύτιμα υλικά, ανάμεσά τους και άχρωμο
γυαλί. Αυτό το τμήμα της έκθεσης αποτελεί
και το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στις χρήσεις
του γυαλιού και στην επόμενη ενότητα, που
αναφέρεται στο γυαλί σε ταφικά συμφραζό-
μενα.
144
7. ΤΟ ΓΥΑΛΙ ΣΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ
ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ
Σε αυτή την ενότητα εκτίθενται αντικείμενα
από γυαλί, τα οποία βρέθηκαν σε νεκροταφεία
του βορειοελλαδικού χώρου και καλύπτουν
όλες τις περιόδους από την αρχαϊκή εποχή
έως και τα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια. Περιλαμ-
βάνονται ταφικά σύνολα από όλες σχεδόν τις
περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης. Σε
καθένα από τα νεκροταφεία που παρουσιά-
ζονται, επιλέχθηκε και σχολιάστηκε ιδιαίτερα
ένα αντικείμενο ή μια ομάδα αντικειμένων, με
ξεχωριστό ενδιαφέρον ως προς τη μορφή ή τη
χρήση.
8. «ΣΑΝ ΑΡΧΑΙΟ ΓΥΑΛΙ»
Η τελευταία αυτή θεματική ενότητα οδη-
γεί τον επισκέπτη από την αρχαιότητα στους
νεότερους χρόνους, και στη μίμηση αρχαίων
γυάλινων αντικειμένων από τους Ευρωπαίους
υαλουργούς από το 18ο έως τον 20ό αιώνα.
Εκτίθενται δύο γυάλινα αγγεία, πιθανώς προ-
ϊόντα του εργαστηρίου της Βενετίας και ένας
κίβδηλος αμφορίσκος, που μιμείται αρχαίο και
κατασκευάστηκε τη σύγχρονη εποχή με σκο-
πό να παραπλανήσει ως προς τη γνησιότητά
του.
9. ΕΠΙΛΟΓΟΣ–ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ:
ΤΟ ΜΑΚΡΑΙΩΝΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ
ΤΗΣ ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗΣ
Η έκθεση κλείνει επιχειρώντας τη σύνδεση του
παρελθόντος με το παρόν και με το -απαράλ-
λαχτο στους αιώνες- παιχνίδι του γυαλιού ανά-
μεσα στην πολυτέλεια και στην α ­ πλότητα.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 145

compassing all periods from the Archaic to the
Late Roman. Grave groups from nearly all re-
gions of Macedonia and Thrace are included.
For each of the cemeteries here presented, an
object or group of objects of particular interest
as regards their form or function was selected
9. EPILOGUE–GLASS COSMOS:
for special comment.
8. “LIKE ANCIENT GLASS”
The last thematic section takes visitors from
antiquity to the modern age and the imita-
tion of ancient glass objects by European
glassworkers from the 18th to the 20th centu-
ry. On display are two glass vessels, probably
products from the workshops of Venice, and a
forged amphoriskos imitating an ancient one
which was made during the modern period to
deceive viewers/prospective buyers about its
authenticity.
THE CENTURIES-LONG GAME
OF REFLECTION
The exhibition concludes by endeavoring to
link past and present, and with the “game of
glass” between luxury and simplicity, which
has remained unchanged over time.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
T. Bennet, Speaking to the eyes. Museums, legibility and the social order, The
Politics of Display. Museums, science, culture (S. MacDonald ed.), London
& New York 1998, 25-35.
Α. Γκαζή, Α. Νικηφορίδου, Κείμενα για μουσεία και εκθέσεις. Προβληματισμός,
μεθοδολογία, μελέτη περίπτωσης, Museology, International Scientific Elec-
tronic Journal 2, 2004, 2-50.
G. T. Denford, Representing archaeology in museums, The Museum Archaeolo-
gist 22, Society of Museum Archaeologists, Winchester 1997.
E. Hooper-Greenhill, Museums and the interpretation of visual culture, London
& New York 2000.
E. Hooper-Greenhill, The educational role of the Museum, London & New York
1999.
Η. Lidchi, The poetics and politics of exhibiting other cultures, Representation:
Cultural Representations and Signifying Practices (S. Hall ed.), London
1997, 151-208.
N. Merriman (ed.), Making early histories in museums, Leicester & New York
1999, 1-11.
R. F. Rhodes (ed.), The acquisition and exhibition of classical antiquities. Profes-
sional, legal, and ethical perspectives, Notre Dame, Indiana 2007.
D. Rice, P. Yenawine, A conversation on object-centered learning in art museums,
http://www.vue.org (visual understanding in education) 10.12.2008.

ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ - Αρχαιολογικές & μουσειολογικές παράμετροι | GLASS COSMOS - Archaelogical & museological parameters 145
 146
Επιμέλεια και τεκμηρίωση της έκθεσης
Σ το πλαίσιο της απόσπασης από το Κρατικό
Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης για συμμετοχή
στην επιμέλεια της έκθεσης Γυάλινος Κόσμος, το
διάστημα Ιούνιος-Σεπτέμβριος 2009, μου ανατέ-
θηκαν η επιστημονική τεκμηρίωση της έκθεσης, η
συγγραφή των κειμένων για τις πινακίδες της έκθε-
σης, η επιλογή του εποπτικού υλικού για την εικο-
νογράφηση, καθώς επίσης και η οργάνωση του αρ-
χαιολογικού υλικού κατά προθήκες και σύνολα.
Οι κατευθυντήριες γραμμές ανάπτυξης της
έρευνας για την τεκμηρίωση, και, κατ’ επέκταση, για
τη δόμηση της μουσειακής αφήγησης ήταν οι ακό-
λουθες: τεχνολογία και εμπόριο, τα γυάλινα είδη,
οι χρήσεις και οι χρήστες τους, το γυαλί στο πλαί-
σιο των ταφικών πρακτικών και ταφικών εθίμων, οι
γραπτές πηγές, καθώς επίσης η τάση επιστροφής
στο παρελθόν που χαρακτηρίζει την ­τέχνη της υα-
λουργίας κατά το 19ο αι., η παραγωγή απομι­μήσεων
και κίβδηλων αντικειμένων και σύγχρονα έργα τέ-
χνης στο πλαίσιο της Κίνησης των 5 Μ­ ουσείων.
Στόχος ήταν μέσα από μία πολυδιάστατη
αντιμετώπιση του αντικειμένου να παρουσιαστεί
μία πλήρης εικόνα των χρήσεων του γυαλιού στο
βορειοελλαδικό χώρο, όπως παρουσιάζεται μέσα
από τα αρχαιολογικά ευρήματα κατά την κλασι-
κή και ελληνιστική περίοδο, καθώς επίσης και των
ευρύτερων εφαρμογών και επιδράσεων του γυα-
λιού στις πρακτικές ανάγκες και στην κοινωνι-
κή ζωή της ρωμαϊκής-βυζαντινής αυτοκρατορίας,
φωτίζοντας στην πραγματικότητα το ρόλο του
υλικού αυτού στην τότε ανθρώπινη κοινωνία.
146
Κατερίνα Μαυρομιχάλη
Το κριτήριο επιλογής της εικονογράφησης της
έκθεσης ήταν τα γυάλινα ευρήματα, σε συνδυα-
σμό με παραστάσεις από ψηφιδωτά, τοιχογραφίες
και άλλα αρχαιολογικά μνημεία από την Πομπη-
ία, την Τυνησία, την Αίγυπτο κ.λπ., να λειτουργή­
σουν ως αντανακλάσεις του οικείου περιβάλλο-
ντος και της καθημερινής ζωής των ανθρώπων
στην υπό εξέταση περίοδο. Παράλληλα, μαρτυ-
ρούν το βαθμό διάδοσης και διείσδυσης της χρή-
σης του γυαλιού στην καθημερινή ζωή. Οι καλλι-
τέχνες αγαπούσαν ιδιαίτερα τις εγγενείς ιδιότητες
αυτού του υλικού και επέλεγαν να τονίσουν τη δι-
αφάνεια, τη διαύγεια, τις οπτικές αντιθέσεις και
ψευδαισθήσεις που μπορούσαν να επιτύχουν με
την απεικόνιση γυάλινων αντικειμένων, όπως
αναφέρουν και διάφοροι συγγραφείς της ρωμαϊ-
κής περιόδου. Ενδεικτικά, η τοιχογραφία από δω-
μάτιο ρωμαϊκής οικίας στο Boscoreale, των μέσων
του 1ου αι. π.Χ., αναπαράγεται στο κεντρικό τμή-
μα του εκθεσιακού χώρου που συνδέεται με τις συ-
νήθεις χρήσεις του γυαλιού και φέρνει στο νου τα
λόγια του Σενέκα αναφορικά με τις μεγεθυντικές
ιδιότητες του γυαλιού ότι τα φρούτα φαίνονται
ομορφότερα και μεγαλύτερα μέσα σε μία γυάλι-
νη φρουτοδόχη, σαν να επιπλέουν. Παράλληλα,
η ίδια η θεματική οργάνωση της τοιχογραφίας
στο σύνολό της, με τοπιογραφίες και αρχιτεκτο-
νήματα που παραπέμπουν στη θέα του πραγματι-
κού παραθύρου, διαμορφώνει μία ιδιαίτερη σχέση
ανάμεσα στην πραγματικότητα και στην ψευδαί-
σθηση.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 148
Μ’ ένα υλικό τόσο άγνωστο και ταυτόχρο-
να τόσο γοητευτικό και οικείο καλείται ο θεατής
να βιώσει το παρελθόν, μέσα από τη συνεχή ερ-
μηνεία του και παράλληλα μέσα από τη δική του
ανθρώπινη εμπειρία. Τα γυάλινα αντικείμενα ως
τεκμήρια του υλικού πολιτισμού του παρελθόντος
εξελίσσονται σε εργαλείο μνήμης. Προσφέρουν
σημεία αναφοράς για την ερμηνεία του παρελθό-
ντος· δεν αντιμετωπίζονται ως αντικείμενα σιω-
πηλά παρόντα μέσα στην ίδια τους την ύπαρξη,
αλλά οργανώνονται σε σύνθετα συστήματα ερμη-
νείας και ταξινόμησης, αναδεικνύοντας τις συν-
δέσεις με το περιβάλλον που τα πλαισίωνε και τις
συσχετίσεις με τις διάφορες εκφάνσεις της ανθρώ-
πινης δραστηριότητας. Άνθρωποι και αντικείμενα
λειτουργούν σε μία δυναμική μεταξύ τους σχέση.
Από τη θέση αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω
θερμά τη διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μου-
past. They are not treated as objects, silently pres-
ent through their self-existence, but rather are
organized in complex systems for interpretation
and classification, highlighting the links with
their surroundings, and their relations with var-
ious manifestations of human activity. Human
beings and objects operate in dynamic interrela-
tion.
I wish to extend warm thanks to the Director
of the Archaeological Museum of Thessaloniki, P.
Adam-Veleni, first of all for the confidence she
showed by entrusting me the glass assemblages of
the Agora of Thessaloniki for study and publica-
148
σείου Θεσσαλονίκης Π. Αδάμ-Βελένη, καταρχάς
για την εμπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπό μου
με την παραχώρηση των γυάλινων συνόλων της
αγοράς Θεσσαλονίκης προς μελέτη και δημοσίευ-
ση. Η εργασία μου στον αρχαιολογικό αυτό χώρο
ώθησε το ενδιαφέρον μου προς το συγκεκριμένο
ερευνητικό αντικείμενο και την εκπόνηση σχετι-
κής διδακτορικής διατριβής και οδήγησε τελικά
στην ιδιαίτερα τιμητική πρόσκληση να συμμετά-
σχω στην υλοποίηση και επιμέλεια της έκθεσης
Γυάλινος κόσμος. Τέλος, θα ήθελα να εκφράσω
τις ειλικρινείς ευχαριστίες μου στην πρόεδρο του
Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Κ. Κοσκι-
νά, τη διευθύντρια του Κ.Μ.Σ.Τ. Μ. Τσαντσάνο-
γλου και το διοικητικό συμβούλιο του Κ.Μ.Σ.Τ.
που μου έδωσαν τη δυνατότητα να συμμετάσχω
ενεργά στην έκθεση αυτή, που άπτεται άμεσα των
ερευνητικών ενδιαφερόντων μου.
tion. My work in this archaeological field spurred
an interest in this field of research, the writing of a
doctoral dissertation, and eventually led to the es-
pecial honor of participating in the realization and
curatorship of Glass Cosmos. Finally, I would like
to express my sincere thanks to the President of
the State Museum of Contemporary Art, K. Kosk-
ina, to the Museum’s Director, M. Tsantsanoglou,
and to its Board of Directors for giving me the op-
portunity to actively participate in this exhibition,
which is directly related to my research interests.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
Επιμέλεια και τεκμηρίωση της έκθεσης | Curating and documenting the exhibition
149
Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία, Αγγεία από τη Θεσσαλο-
νίκη και την περιοχή της, Αθήνα 2009.
A. Appadurai, The social life of things, Commodities in cultural perspective, Cambridge
University Press, Cambridge 1986.
E. Barker, Contemporary Cultures of Display, Yale University Press, New Haven–
London & The Open University 1999.
M. Beretta, M. (ed.), When glass matters. Studies in the History of Science and Art from
Graeco-Roman Antiquity to Early Modern Era, Leo S. Olschki, Firenze 2004.
H. E. M. Cool, M. J. Baxter, “Peeling the onion: an approach to comparing vessel glass
assemblages”, JRA 12, 1999, 72-100.
D. Duton, The forger’s art, forgery and the philosophy of art, University of California
Press 1985.
U. Eco, Πολιτιστικά κοιτάσματα, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1992.
U. Eco, Τα όρια της ερμηνείας, Γνώση, Αθήνα 1993.
S. J. Fleming, Roman Glass: reflections on cultural change, University of Pennsylvania
Museum of Archaeology and Anthropology, Philadelphia 1999.
A. Gasparetto, «Aspects sociaux et esthétiques de la verrerie ancienne et moderne», An-
nales du 3e Congrès des Journées Internationales du Verre, Damas, 1964, 191-199.
R. Greenberg, B. W. Ferguson, S. Nairne (eds), Thinking about exhibitions, Rout-
ledge, London & New York 1996.
A. Haug, “Constituting the past-forming the present, The role of material culture in the
Augustan Period”, Journal of the History of Collections 2001, 13. 2, 111-123.
I. Hodder, S. Hutson, Reading the past. Current approaches to interpretation in ar-
chaeology, Cambridge University Press 2003.
E. Hooper-Greenhill, Museums and the interpretation of visual culture, Routledge,
London & New York 2000.
Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ. διδα-
κτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 2004.
A. Μαυρομιχάλη, Χρήσεις και χρήστες γυάλινων σκευών από την εφεύρεση της τεχνι-
κής της εμφύσησης τον 1ο αι. π.Χ. έως τον Μεσαίωνα, Διδακτορική Διατριβή,
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 2009.
L. Meskell, Archaeologies of materiality, Blackwell, London 2005.
B. Messias Carbonell (ed.), Museum studies – An anthology of contexts, Blackwell,
London 2004.
S. M. Pearce (ed.), Interpreting objects and collections, Routledge, London & New
York 1994.
S. M. Pearce, Archaeological curatorship, Leicester, Leicester University Press 1999.
R. M. Sabrié, “Un thème décorative des peintures murales romaines: le vase de ver-
re”, RAN 25, 1992, 207-222.
K. Schubert, The curator’s egg, One-Off Press, London 2000.
E. M. Stern, “Roman glassblowing in a cultural context”, AJA 103, 1999, 441-484.
M. T. Trowbridge, Philological Studies in ancient glass, University of Illinois Studies
in Language and Literature, v. 13, nos 3-4, Urbana, University of Illinois Press,
Illinois 1930.
S. E. Weil, Making museums matter, Smithsonian Institution Press, Washington, Lon-
don 2002.
M. Yacoub, “Verres romaines représentes sur mosaïques et fresques de Tunisie”, Afri-
ca 10, 1988, 254-292.
149
 150
Μουσειογραφική μελέτη
Η περιοδική έκθεση Γυάλινος κόσμος αναπτύσ-
σεται στην αίθουσα περιοδικών εκθέσεων
του ΑΜΘ διαστάσεων 27,97 × 3,70 μ., καθώς και
στον προθάλαμό της, διαστάσεων 8,20 × 8,20 μ., ο
οποίος παράλληλα εξασφαλίζει δεύτερη πρόσβα-
ση στη μόνιμη έκθεση με θέμα την Προϊστορία,
την έξοδο προς το αίθριο του Μουσείου και τη
σύνδεση με το χώρο του αναψυκτηρίου.
Ως αντιληπτικό στοιχείο της οργάνωσης του
χώρου της έκθεσης χρησιμοποιείται η διαφάνεια,
έννοια συνδεδεμένη άμεσα με την υφή του γυα-
λιού, σε αντίθεση με σκούρες επιφάνειες, ώστε
τα γυάλινα εκθέματα, κατάλληλα φωτισμένα, να
προβάλλουν δυναμικά μέσα στον ­εκθεσιακό χώ-
ρο. Στο πλαίσιο αυτό, οι επιφάνειες των τοίχων
χρωματίζονται σκούρο γκρι, ενώ γίνεται προσπά-
θεια για μείωση, στο ελάχιστο δυνατό, του φυσι-
κού φωτισμού από το μεγάλο τζαμωτό άνοιγμα
του προθαλάμου που βλέπει στο αίθριο. Έτσι, το
άνοιγμα αυτό φράζεται με τοιχείο διαστάσεων
3,58 × 0,50 × 2,50μ., τοποθετημένο σε απόστα-
ση 1,10 μ. από αυτό και διαμορφωμένο με ξύλινο
Άποψη της εισόδου προς τον κύριο εκθε-
σιακό χώρο. Αριστερά ο χώρος προβο-
λών και δεξιά τα εισαγωγικά κείμενα.
View of the entrance to the main exhi-
bition area. To the left the room for vid-
eo projection, to the right the introduc-
tory texts.
150
Χριστίνα Ζαρκάδα-Πιστιόλη
σκελετό και επένδυση με μ ­ οριοσανίδες.
Τμήμα του προθαλάμου απομονώνεται με κα-
μπύλο διπλό «τοίχο», διαμορφώνοντας μικρή αί-
θουσα προβολών σχετικών με το γυαλί στην αρ-
χαιότητα. Ο τοίχος είναι εσωτερικά αδιαφανής,
ενώ εξωτερικά φέρει φωτεινή λωρίδα ύψους 40
εκ., από διαφανές πλαστικό υλικό (plexiglass) με
τον τίτλο της έκθεσης, και φαίνεται να οδηγεί τον
επισκέπτη στον κυρίως εκθεσιακό χώρο. Παράλ-
ληλα, ένα τοιχείο 2,00 × 0,30 × 2,40 μ., δεξιά της ει-
σόδου, φιλοξενεί το εισαγωγικό κείμενο της έκθε-
σης.
Ο «γυάλινος κόσμος» της αρχαιότητας ξεδι-
πλώνεται στο χώρο, ακολουθώντας με συνέπεια
τη φιλοσοφία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού
και τις θεματικές ενότητες της μουσειολογικής
μελέ­της. Στο πλαίσιο αυτό, η έκθεση ξεκινά στην
­αριστερή πλευρά της αίθουσας, με τη διαμόρφω-
ση μιας μεγάλης φωτεινής επιφάνειας που παρα-
πέμπει στη διαφάνεια του γυαλιού. Η επιφάνεια
αυτή εγγράφεται σε επένδυση από μοριοσανίδες,
σε ­απόσταση 60 εκ. από τον αντίστοιχο τοίχο της
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Museographic study
T he temporary exhibition Glass Cosmos is
being hosted in the Archaeological Muse-
um of Thessaloniki’s periodic exhibitions gallery
(27.97 × 3.70 m) and foyer (8.20 × 8.20 m), which
also offers another means of accessing the perma-
nent exhibit “Prehistory,” exit to the museum atri-
um, and a connection with the snack-bar.
The sensory element employed for the orga-
nization of the exhibition space is transparency, a
concept directly linked with the structure of glass,
in contrast to dark surfaces, so that the glass ex-
hibits, when appropriately lit, stand out dynami-
cally in the exhibition space. Within this frame-
work, the wall surfaces have been colored a dark
grey and there was an effort to reduce the light
Μουσειογραφική μελέτη | museographic study
151
Christina Zarkada-Pistioli
from the large glass-paned opening in the foy-
er that looks out onto the atrium to a minimum.
Thus, this opening was blocked with a “wall”
(3.58 × 0.50 × 2.50 m) set 1.10 m from it, built with
a wood frame and sheathed with particle board.
A section of the foyer has been set apart with
a curved double “wall,” creating a small projection
room for videos related to glass in antiquity. The
wall is opaque on its inner side; on its outer side it
carries a lighted strip (0.40 m in height) of trans-
parent plexiglass with the title of the exhibit, which
appears to guide visitors into the main exhibition
space. Parallel to this, a “wall” (2.00 × 0.30 × 2.40 m)
to the right of the entrance hosts the introduction to
the exhibit.
Γενική άποψη του κύριου εκθεσιακού
χώρου από την είσοδο. Αριστερά
ο φωτεινός κάνναβος με τους «κύβους»-
προθήκες.
General view of the main exhibition ar-
ea. To the left the luminous grid with the
"cubes"-cases.
151
 152

Γενική άποψη από το κέντρο του εκθεσια-

κού χώρου. Δεξιά η ενότητα με τα γυάλινα
ευρήματα των νεκροταφείων του βορει-
οελλαδικού χώρου. Αριστερά η ενότητα
«Χρήσεις του γυαλιού». Στο βάθος η ανα-
παράσταση δωματίου κατοικίας ρωμαϊ-
κών χρόνων.
General view of the center of the exhibi-
tion area. To the right, the finds from cem-
eteries of Northern Greece. To the left the
“Uses of Glass”. At the far end the recon-
structed room of a Roman house.

αίθουσας. Εδώ, τα εκθέματα των θεματικών ενο-
τήτων «Πρότυπα», «Προδρομικά Υλικά», «Τε-
χνολογία», «Άχρωμα Γυαλιά», παρουσιάζονται
μέσα σε οκτώ συνεχόμενους φωτεινούς «κύβους»
60 × 60 × 35 εκ., οι οποίοι προεξέχουν ελαφρά μέ-
σα από φωτεινό κάνναβο με ανοίγματα 64 × 64
εκ. Ο κάνναβος διαμορφώνεται με ξύλινο σκελε-
τό διατομής 4 × 35 εκ. και επενδύεται στην πρό-
σοψή του με το λευκό ύφασμα των εκτυπώσεων,
ώστε, επιπλέον της δημιουργίας φωτεινής επιφά-
νειας με κατάλληλο φωτισμό από την πίσω ζώνη,
να υπάρχει και η δυνατότητα χρήσης του για επο-
πτικό υλικό. Οι «κύβοι» ­κατασκευάζονται από μο-
ριοσανίδες πάχους 2 εκ., με εξαίρεση την πρόσο­ψη
και το πίσω μέρος που αποτελούνται από γυα-
λί, ενώ η βάση καλύπτεται με το ίδιο υλικό αλ-
λά αμμοβολημένο. Δύο εκθεσιακές πινακίδες δια-
στάσεων 0,70 × 2,00 μ. αναρτώνται εγκάρσια στη
φωτεινή επιφάνεια, στην αρχή των επιμέρους θε-
ματικών ενοτήτων και φέρουν το αντίστοιχο επο-
πτικό υλικό. Ο κάνναβος εγγραφής των «κύβων»-
προθηκών, καθώς αποδομείται κλιμακωτά στην
γκρίζα επιφάνεια του τοίχου της επένδυσης, οδη-
γεί στο εσωτερικό της αίθουσας, όπου κυριαρχεί
η ενότητα των «Χρήσεων του Γυαλιού». Εδώ, δύο
μεταλλικές προθήκες 1,75 × 0,60 × 1,32 μ. δίνουν
τη δυνατότητα της έκθεσης και σε αντικείμε­να
που απαιτούν ειδικές συνθήκες υγρασίας και θερ-
μοκρασίας.
Καθώς οι χρήσεις του γυαλιού κατέχουν ση-
μαντική θέση στην έκθεση, γίνεται αναπαράστα-
ση δωματίου μιας κατοικίας ρωμαϊκών χρόνων,
στο οποίο παρουσιάζονται οι πιο συνήθεις χρή-
σεις του γυαλιού αυτής της περιόδου στο φυσικό
τους χώρο. Ο χώρος του δωματίου 3,65 × 4,20 μ.
διαμορφώνεται στο βάθος της αίθουσας. Γίνεται
προσπάθεια απόδοσης της ατμόσφαιρας του χώ-
ρου με την τοποθέτηση στον τοίχο του βάθους,
ως φόντου, φωτογραφικού αντιγράφου τοιχο-
γραφίας, που εκτίθεται στο Μητροπολιτικό Μου-
σείο της Ν. Υόρκης, από την έπαυλη του Boscore-
ale της Πομπηΐας. Στο κέντρο του δωματίου ένα
αφαιρετικό τραπέζι 1,80 × 0,80 × 0,65 μ. λειτουρ-
γεί ως ανοικτή προθήκη για την έκθεση γυάλι-
νων επιτραπέζιων σκευών. Για την καλύτερη δυ-
νατή απόδοση του εξοπλισμού ενός τραπεζιού
της εποχής προστέθηκαν και πήλινα αντικείμε-
να. Στην τοιχογραφία του βάθους, στη θέση του
παραθύρου της, διαστάσεων 1,05 × 1,45μ., το-
ποθετείται ξύλινο παράθυρο με διαστάσεις, πε-
ρίγραμμα και μορφολογία που προκύπτουν από
την υπάρχουσα βιβλιογραφία.1 Στο παράθυρο αυ-
τό εκτίθενται αυθεντικά τμήματα υαλοπινάκων
1. M. Beretta, G. Di Pasquale, Vitrum: Il vetro fra arte e scienza
nel mondo romano, Firenze 2004, 109-115. De transparentes spé-
culations. Vitres de l’ Antiquité et du Haut Moyen Âge (Occident-
Orient), Bavay 2005, 23.

152 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


The “glass world” of antiquity unfolds within
this space, faithfully following the philosophy of
architectural design and the thematic sections of
the museological study. Within this framework,
the exhibition begins from the left side of the hall,
with the creation of a large luminous surface sug-
gesting the transparency of glass. This surface is
“inscribed” on a particle-board revetment, 60 cm
from the corresponding wall in the gallery. Here,
the exhibits of “Prototypes and Forerunners,”
“Technology,” and “Colorless Glasses” are pre-
sented in eight continuous illuminated “cubes”
(60 × 60 × 35 cm), which protrude slightly from
an illuminated grid with square openings (64 × 64
cm). The grid was created with a wood frame
(4 × 35 cm in section) and its facade covered with
white printing fabric, so that beyond the creation
of a lit surface with appropriate lighting from be-
hind, it can also be used for supporting materi-
al. The “cubes” are constructed of particle board
(thickness 2 cm), except for the facade and back
side, which are of glass; the bases are covered in
the same material, but sand-blasted. Two exhibi-
tion panels (0.70 × 2.00 m) with related supporting
material are hung perpendicular to the illuminat-
ed surface, at the beginning of the individual the-
matic exhibits. The “inscription grid” for the “cu-
bic-cases,” which is decomposed in stages along
the grey surface of the wall, leads to the gallery’s
Μουσειογραφική μελέτη | museographic study
153
Αναπαράσταση δωματίου κατοικίας ρω-
μαϊκών χρόνων με τις συνήθεις χρήσεις
του γυαλιού αυτής της περιόδου. Περι-
λαμβάνει ανακατασκευή ξύλινου παρα-
θύρου με έκθεση αυθεντικών υαλοπινά-
κων.
Reconstruction of a room in a Roman
house. The usual uses of glass during
this period are shown. A window with
fragments of original window panes is in-
corporated.
interior, dominated by the section “Uses of Glass”.
Here, two metal display cases (1.75 × 0.60 × 1.32
m) make possible the display of objects requiring
special humidity and temperature conditions.
Since the “Uses of Glass” holds a prominent
place in the exhibition, there is a reconstructed
room from a Roman house in which the com-
monest uses of glass during this period are dis-
played in their natural environment. The room
(3.65 × 4.20 m) has been created at the rear of the
gallery. There has been an effort to render the at-
mosphere of the space through placement on the
rear wall as background a photographic repro-
duction of a wall painting from the Villa Bosco-
reale in Pompeii, exhibited at the Metropolitan
Museum of New York. In the center of the room,
an abstract table (1.80 × 0.80 × 0.65 m) functions
as an open display for exhibiting glass table-
ware. Clay objects have been added for optimum
presentation of the tableware of the period. On
the wall painting at the rear, in place of its win-
dow (1.05 × 1.45 m), a wooden window has been
placed, its dimensions, border, and style based on
the existing bibliography.1 The window features
1. M. Beretta, G. Di Pasquale, Vitrum: Il vetro fra arte e scienza
nel mondo romano, Firenze 2004, 109-115. De transparentes spé-
culations. Vitres de l’ Antiquité et du Haut Moyen Âge (Occident-
Orient), Bavay 2005, 23.
153
 154
Αναπαράσταση όψης νεκρικής κλίνης με
ξύλινο σκελετό, ελεφάντινη επένδυση και
ένθετο γυάλινο διάκοσμο (4ος αι. π.Χ.)
Funerary couch with wooden frame, ivo-
ry revetment and glass inlays, 4th c. B.C.
Reconstruction of the front side.
από ρωμαϊκή αγροικία στη Λητή και κτήρια στη
Θεσσαλονίκη.2 Στο δάπεδο του δωματίου, υπε-
ρυψωμένο κατά 20 εκ. και διαμορφωμένο με ανο-
ξείδωτη λαμαρίνα πάνω σε σκελετό από σιδηρο-
δοκούς, εκτίθεται τμήμα ψηφιδωτού δαπέδου
ρωμαϊκού σπιτιού της Θεσσαλονίκης. Το υπόλοι-
πο του δαπέδου συμπληρώνεται με γκρίζα άμμο.
Η ανάρτηση γυάλινης λυχνίας από τη Θεσσαλο-
νίκη, καθώς και η ανάρτηση μιας εκθεσιακής πι-
νακίδας με την απεικόνιση καθιστής νεαρής γυ-
ναίκας που κρατά μυροδοχείο3, συμπληρώνουν
την εικόνα του δωματίου και την απόδοση των
χρήσεων. Σε απόσταση από το δωμάτιο αναρτά-
ται πινακίδα 1,13 × 1,90 μ. με γυναικεία μορφή,
η οποία απεικονίζεται από πίσω4, δίνοντας την
εντύπωση της κίνησης προς το χώρο της οικίας.
Με την προσθήκη αυτή, αποκρύπτεται εν μέρει η
εικόνα του δωματίου με τις συνηθέστερες χρήσεις
του γυαλιού και δίνεται η χαρά της ανακάλυψης
στον επισκέπτη. Παράλληλα, η διπλή όψη της πι-
2. Π. Αδάμ-Βελένη, Ε. Πουλάκη, Κ. Τζαναβάρη, Αρχαίες αγροικί-
ες σε σύγχρονους δρόμους, κατάλογος έκθεσης, Αθήνα 2003, εδικά
175, αρ. 21.
3. Η μορφή της νεαρής γυναίκας προέρχεται από φωτογραφικό
αντίγραφο τοιχογραφίας της ρωμαϊκής οικίας Φαρνεζίνα στη Ρώμη
(Εθνικό Μουσείο). A. Maiuri, La peinture romaine, Genève 1953,
29.
4. Η γυναικεία αυτή μορφή προέρχεται από φωτογραφικό αντί-
γραφο τοιχογραφίας ρωμαϊκής οικίας στην πόλη Stabiae, κοντά
στην Πομπηΐα. Ό.π., σ. 83.
154
νακίδας δίνει τη δυνατότητα της εντύπωσης και
της αντίθετης κίνησης: προς τον εξωτερικό από
την οικία χώρο.
Η ενότητα των «Χρήσεων του Γυαλιού» κλεί-
νει με την αναπαράσταση της όψης μιας ­νεκρικής
κλίνης, η οποία φέρει γυάλινο διάκοσμο (4ος αι.
π.Χ.). Εδώ, η αναπαράσταση γίνεται σε φύλλο
από plexiglass 2,40 × 1,60 μ., το οποίο φωτίζεται
από πίσω. Η όψη της κλίνης αποδίδεται με ­ξύλινη
επιφάνεια πάχους 3 εκ. από ξύλο φλαμουριάς, πα-
ραπέμποντας στον ξύλινο σκελετό του αρχικού
επίπλου. Τμήμα της ελεφάντινης επένδυσης με έν-
θετο γυάλινο διάκοσμο, καθώς και άλλα στοιχεία
του γυάλινου διακόσμου εκτίθενται στην ξύλι­νη
αυτή επιφάνεια5. Η κλίνη λειτουργεί και ως μέ-
σο για μετάβαση στην επόμενη ενότητα που πε-
ριλαμβάνει γυάλινα ευρήματα από «Νεκροτα-
φεία του βορειοελλαδικού χώρου». Η ενότητα
αυτή εκτίθεται στην επιμήκη προθήκη μήκους
10,00 × 0,85 × 0,72 μ., η οποία διαμορφώθηκε για
το σκοπό αυτό, κλείνοντας τμήμα του μαρμάρινου
πάγκου που τρέχει κατά μήκος αυτής της πλευράς
της αίθουσας. Εδώ, ως βάση των εκθεμάτων χρη-
σιμοποιείται λευκή χαλαζιακή άμμος. Η ένταση
της απέναντι πλευράς με το φωτεινό κάνναβο και
5. Η μελέτη αναπαράστασης της κλίνης και των υαλοενθεμάτων
της είναι συνεργασία των αρχιτεκτόνων –και συντηρητών– του
ΑΜΘ, Μ. Λουκμά και Γ. Τσεκμέ με την επιστημονική υπεύθυνη
της έκθεσης αρχαιολόγο Δρ Δ. Ιγνατιάδου.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

authentic parts of a pane of glass from a Roman
farmhouse in Lete and buildings in Thessaloni-
ki.2 On the floor of the room, which is elevated 20
cm and created with stainless steel sheeting over a
frame of iron girders, part of a mosaic from a Ro-
man house in Thessaloniki is exhibited. The rest
of the floor is completed with grey sand. A hang-
ing glass lamp from Thessaloniki and a hanging
exhibition panel depicting a seated woman hold-
ing an unguentarium3, complete the picture of
this room and its uses. At some distance from the
room hangs a panel (1.13 × 1.90 m) with a female
figure depicted from behind,4 giving the impres-
sion of movement towards the house. With this
addition, the image of the room presenting the
commonest uses of glass is partially “deciphered,”
and the viewer is given the pleasure of discovery.
At the same time, the panel, which can be viewed
from both sides, affords the possibility of move-
ment in the opposite direction: towards the area
outside the house.
2. P.Adam-Veleni, E.Poulaki, K. Tzanavari, Αρχαίες αγροικίες σε
σύγχρονους δρόμους, exhibition catalogue, Athens 2003, esp. 175,
no. 21.
3. The figure of the young woman is a photographic reproduction
of a wall painting in the Roman Case della Farnesina (Museo
Nationale Romano). A. Maiuri, La peinture romain, Genève 1953,
29.
4. This female figure is a photographic reproduction of a wall
painting in Stabiae, near Pompei; op. cit. 83.
Μουσειογραφική μελέτη | museographic study
155
Στον προθάλαμο του εκθεσιακού χώρου
και στο «τοιχείο» που κλείνει
το άνοιγμα προς το αίθριο, εκτίθενται
αντικείμενα από γυαλί ή πορσελάνη
των τεσσάρων από τα πέντε συνεργαζό-
μενα Μουσεία της πόλης.
The antechamber to the exhibition fea-
tures a "wall" blocking the view to the atri-
um, with cases with glass and porcelain
modern works of art on loan by the 5 col-
laborating Museums of Thessaloniki.
The section on “Uses of Glass” concludes
with the reconstruction of the facade of a funer-
ary couch (4th c. B.C.) with glass decoration. The
reconstruction was done with a sheet of plexiglass
(2.40 × 1.60 m), lit from behind. The facade of the
couch was rendered with a linden wooden sur-
face (3 cm thick), recalling the wooden frame of
the original piece of furniture. Part of the ivory re-
vetment and its inset glass decoration, as well as
other elements of glass decoration, are displayed
on this wooden surface.5 The couch also functions
as a means of transition to the following section,
which includes glass finds from cemeteries in
Northern Greece. This thematic section is exhib-
ited in the long display case (10.00 × 0.85 × 0.72)
specially-created for this purpose, closing off part
of the marble bench that runs the length of this
gallery. Here, white quartz sand is employed as
the base for the objects on display. The intensi-
ty of the opposite side with its illuminated “grid”
and “cubes” imposed stylistic austerity on this
side. Within this framework, the following sec-
tion, “Imitations,” is presented in a small case
(0.85 × 0.85 × 0.72), at a distance from that of the
cemeteries, though it comprises an understand-
5. The study for the reconstruction of the couch and its glass inlays
involved collaboration between museum architect-conservators Μ.
Loukma and G. Tsekmes and Dr D. Ignatiadou, the scientific co-
ordinator.
155
 156
Eισαγωγή / Introduction

Σύγχρονα Αίθουσα έκθεσης

έργα τέχνης Προϊστορικής Μακεδονίας /
Modern art Prehistoric Macedonia
exhibition

Κάτοψη εκθεσιακού χώρου

Exhibition plan αναπαράσταση δωματίου
αίθριο / παράθυρο / ρωμαϊκού σπιτιού /
to atrium υπάρχουσα κατασκευή / existing construction window reconstructed room
κατασκευή από MDF / MDF construction of a Roman house

προθήκες / showcases

άμμος / sand τραπέζι / table

ψηφιδωτό / mosaic

κλίνη / couch

Χρήσεις / Uses

Νεκροταφεία / Cemeteries

'Αχρωμα Γυαλιά /
Colourless Glass

Τεχνολογία / Technology
Πρότυπα και Προδρομικά υλικά / Mίμηση / Imitation
Prototypes and forerunners

χώρος προβολών /
Eισαγωγή / Introduction
video show

-αναψυκτήριο / to snack bar Σύγχρονα Αίθουσα έκθεσης

-άνοδος στο ισόγειο του έργα τέχνης Προϊστορικής Μακεδονίας /
est wall Modern art
Μουσείου / to upper floor Prehistoric Macedonia
exhibition

Κάτοψη εκθεσιακού χώρου

Exhibition plan
αίθριο /
to atrium υπάρχουσα κατασκευή / existing construction
κατασκευή από MDF / MDF construction
/ East wall
προθήκες / showcases
Αναπτύγματα όψεων
άμμος / sand
Elevation of walls
κατασκευή από MDF / MDF construction

προθήκες / showcases

επιφάνεια εποπτικού υλικού / text panels

Ανάπτυγμα δυτικού τοίχου / West wall

κλίνη / couch

Ανάπτυγμα ανατολικού τοίχου / East wall

Αναπτύγματα όψεων
Elevation of walls
156 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
κατασκευή από MDF / MDF construction

προθήκες / showcases

επιφάνεια εποπτικού υλικού / text panels

 157

Τρισδιάστατη απεικόνιση
του χώρου της εισόδου της έκθεσης
(3D: Μ. Βελένης)
3D view of the exhibition entrance
(3D: M. Velenis)

Τρισδιάστατη απεικόνιση του χώρου του

φωτεινού καννάβου με τους«κύβους»-
προθήκες (3D: Μ. Βελένης)
3D view of the area with the luminous
grid with the "cubes"-cases
(3D: M. Velenis)

Τρισδιάστατη απεικόνιση αναπαράστα-

σης δωματίου μιας κατοικίας ρωμαϊκών
χρόνων (3D: Μ. Βελένης)
3D view of the reconstructed room
of a Roman house (3D: M. Velenis)

Μουσειογραφική μελέτη | museographic study 157

 158
τους φωτεινούς «κύβους», επέβαλε τη μορφολογι-
κή λιτότητα αυτής της πλευράς. Στο πλαίσιο αυ-
τό, η επόμενη ενότητα με τις «Απομιμήσεις» ορ-
γανώνεται σε μικρή προθήκη 0,85 × 0,85 × 0,72 μ.,
σε απόσταση από εκείνη των νεκροταφείων, απο-
τελώντας, ωστόσο, νοητή προέκτασή της. Στη
συνέχεια και στο τέλος αυτής της πλευράς δια-
μορφώνεται εσοχή με τμήμα από το υπάρχον μαρ-
μάρινο καθιστικό.
Τέλος, η έκθεση ολοκληρώνεται με εκθέματα
των τεσσάρων από τα πέντε συνεργαζόμενα Μου-
σεία της πόλης, εκφράσεις των νεότερων χρόνων,
άλλα με χρηστικό και άλλα με διακοσμητικό χα-
ρακτήρα. Έξι από τα εκθέματα αυτά παρουσιάζο-
νται στο τοιχείο που κλείνει το άνοιγμα προς το
αίθριο. Ειδικότερα, διαμπερής προθήκη-σχισμή
0,40 × 0,50 × 1,70 μ., φιλοξενεί γυάλινο γλυπτό
του Τάσιου Κυριαζόπουλου από τη σειρά «Όρ-
νοι», ενώ τέσσερις εσοχές διαφόρων διαστάσεων
διαμορφώνονται για την έκθεση χρηστικών αντι-
κειμένων από πορσελάνη της ρωσικής πρωτοπο-
ρίας και της προ-Bauhaus περιόδου. Στον προθά-
λαμο της κυρίας εισόδου του Μουσείου εκτίθεται
το έργο «Καπνοδόχοι-φακοί» από τη συλλογή
158
του ΜΜΣΤ, οπτικό ερέθισμα για επίσκεψη στην
εν λόγω περιοδική έκθεση.
Όσον αφορά στο φωτισμό, οι προθήκες-
«κύβοι» στην αρχή της έκθεσης φέρουν πλάτη
από αμμοβολημένο plexiglass, τo οποίo φωτίζουν
φωτοσωλήνες σε απόσταση 10 εκ., ενώ μικρά spot
ενσωματωμένα στην οροφή αυξάνουν το φωτισμό
του εσωτερικού χώρου. Φωτοσωλήνες σε μεγαλύ-
τερη απόσταση φωτίζουν από πίσω, με μικρότερη
απόδοση, τον κάνναβο στον οποίο εγγράφονται
οι φωτεινοί «κύβοι». Η προθήκη των νεκροτα-
φείων, καθώς και οι προθήκες των σύγχρονων
γυάλινων εκθεμάτων, φωτίζονται από την ορο-
φή, κατάλληλα διαμορφωμένες με plexiglass και
φωτοσωλήνες στο εσωτερικό. Φωτοσωλήνες επί-
σης φωτίζουν την επιφάνεια του παραθύρου του
δωματίου, την εκθεσιακή επιφάνεια της νεκρικής
κλίνης, καθώς και τη λωρίδα με τον τίτλο της έκ-
θεσης, ενώ μικροί προβολείς κατευθύνουν το φως
τους πάνω σε ιδιαίτερα εκθέματα (υαλοπίνακες
τοιχογραφίας, γυάλινο διάκοσμο κλίνης, κ.ά.).
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 160
Η συντήρηση των εκθεμάτων
Διάβρωση ανασκαφικού γυαλιού
O βαθμός και οι μορφές διάβρωσης του αρχαιο-
λογικού γυαλιού επηρεάζονται κυρίως από δύο
παράγοντες, τη σύσταση του γυαλιού και το πε-
ριβάλλον ταφής του. Έτσι, έχει γίνει κατανοητό
ότι, μετά από δυο και πλέον χιλιετίες ταφής, δια-
σώζεται σήμερα είτε ο πιο ανθεκτικός τύπος γυα-
λιού που έχει κατασκευαστεί στην αρχαιότητα ή
το γυαλί που καταχώθηκε σε ιδανικές συνθήκες.1
Ο σημαντικότερος παράγοντας φθοράς του
γυαλιού κατά την περίοδο της ταφής του είναι το
νερό. Αυτό επιδρά πάνω στο γυαλί με τη μορφή
υδατικών διαλυμάτων και οδηγεί σε χημική με-
ταβολή της επιφάνειας. Η μεταβολή στη συνέ-
χεια μεταδίδεται σε όλο το σώμα. Η μετάδοση αυ-
τή εξαρτάται από τον τύπο της επιφάνειας που θα
σχηματιστεί (προστατευτική ή όχι), ο οποίος με τη
σειρά του εξαρτάται από τη σύσταση του γυαλιού
και από το pH του υδατικού διαλύματος.
Η επιλογή των εκθεμάτων προς συντήρηση
Μετά την επιλογή των προς έκθεση αντικειμένων,
από τις συλλογές του ΑΜΘ αλλά και άλλων φο-
ρέων, αυτά διακρίθηκαν σε δυο μεγάλες ομάδες.
Η πρώτη περιλάμβανε αντικείμενα που είχαν ήδη
υποστεί επεμβάσεις συντήρησης και στα οποία δεν
πραγματοποιήθηκαν νέες. Στη δεύτερη εντάχθη-
1. Newton, Davison 1989.
160
Βασιλική Μιχαλοπούλου
Σοφία Αθανασιάδου
καν αυτά τα οποία παρουσίαζαν επιτακτική ανά-
γκη συντήρησης. Σε πολλά οι επεμβάσεις περιο-
ρίστηκαν στην ανασυγκρότησή τους, μέσω της
αντικατάστασης παλαιών και γηρασμένων υλικών
συντήρησης, ενώ σε σημαντικό αριθμό εκθεμάτων
χρειάστηκε να πραγματοποιηθούν όλα τα στάδια
της συντήρησης.
Εργασίες συντήρησης
Οι εργασίες συντήρησης μουσείου2 περιέλαβαν
τα εξής στάδια: 1) εξέταση του αντικειμένου, 2)
καθαρισμό της επιφάνειας, 3) στερέωση του ευαί-
σθητου υλικού, 4) ανασυγκρότηση (συγκόλληση,
αποκατάσταση) και 5) έλεγχο των συνθηκών φύ-
λαξης. Οι παραπάνω εργασίες καταγράφηκαν για
κάθε αντικείμενο στο σχετικό δελτίο συντήρησής
του, το οποίο συνοδεύεται από φωτογραφική τεκ-
μηρίωση (Εικ. 1 α, β).
Η εξέταση των αντικειμένων έγινε κυρίως με
οπτική παρατήρηση και με τη βοήθεια του στε-
ρεομικροσκοπίου. Στην εξέταση του γυαλιού συ-
χνά προέκυψαν δυσκολίες λόγω αδιαφάνειας, η
οποία ήταν αποτέλεσμα της φθοράς της επιφά-
νειας και των στρωμάτων διάβρωσης. Για να αντι-
μετωπιστούν αυτές οι δυσκολίες, τα αντικείμενα
2. Την οργάνωση, επίβλεψη και εκτέλεση των εργασιών είχε το
Τμήμα Συντήρησης του ΑΜΘ, με Προϊσταμένη την Ανδρονίκη
Καπιζιώνη, Συντηρήτρια Αρχαιοτήτων. Εκτός από τις υπογρά-
φουσες, συμπληρωματικά εργάστηκαν οι συντηρητές αρχαιοτή-
των Λυδία Αυλωνίτου και Δημήτριος Ζυγούλης.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 162
εμβαπτίστηκαν σε υγρά με δείκτη διάθλασης πα-
ραπλήσιο αυτού του γυαλιού (Εικ. 2α, 2β). Μέσω
της παρατήρησης διαπιστώθηκαν δεδομένα που
αφορούν στη διάβρωση, στην τεχνική κατασκευ-
ής και στη διακόσμηση:
• Kαταγράφηκαν οι μορφές διάβρωσης, όπως θό-
λωμα, ρηγμάτωση και μικρορηγματώσεις, ιριδι-
σμοί και φυλλώδης διάβρωση, βελονισμοί και
σχηματισμός κρούστας, γαλακτώδης διάβρωση
(Εικ. 3, 4, 5).
• Εντοπίστηκαν υπολείμματα του πυρήνα μορ-
φοποίησης, ραφές (στις περιπτώσεις κατασκευ-
ής με μήτρα), αποτυπώματα της κάννης στη
βάση των φυσητών αντικειμένων, καθώς και
περιπτώσεις κατασκευαστικών ατυχημάτων.
• Παρατηρήθηκαν τρόποι διακόσμησης, όπως
εγχαράξεις, σμάλτο, επιχρύσωση, ίνες, ραβδώ-
σεις, κ.ά.
• Επίσης, εξετάστηκαν τα χαρακτηριστικά του
γυαλιού, το χρώμα του και αν αυτό προκύπτει
από το συνολικό χρωματισμό της μάζας του
γυαλιού, ή αν πρόκειται για επίθετο στρώμα
πάνω σε άχρωμο γυαλί, καθώς και η διαφάνειά
του και η ύπαρξη εγκλεισμάτων. Σε κάποιες πε-
ριπτώσεις καταγράφεται και η παρουσία φυσα-
λίδων αέρα, το μέγεθος, το πλήθος και η θέση
των οποίων, κοντά ή όχι στην επιφάνεια, κα-
θώς και το σχήμα τους, δίνουν στοιχεία για τη
διαδικασία μορφοποίησης του αντικειμένου.
1α, β. Η οινοχόη ΜΘ 23964 από τη Βέροια, πριν και μετά τη συντήρηση / 1a, b. Oenochoe MΘ 23964 from Veroia, before and after treatment
162
Με τον καθαρισμό της γυάλινης επιφάνειας επιδι-
ώχθηκε να απομακρυνθούν οι επικαθήσεις, ώστε
να αποκαλυφθεί το σχήμα, το χρώμα, η διακόσμη-
ση και όλα γενικώς τα χαρακτηριστικά της αρχι-
κής επιφάνειας των αντικειμένων. Τα στρώματα
διάβρωσης διατηρήθηκαν ώστε να μην αλλοιω-
θούν οι πραγματικές διαστάσεις του κάθε αντι-
κειμένου (αρχική επιφάνεια) και τα αρχαιομετρι-
κά δεδομένα του (σύσταση κ.ά.).
Με τη χρήση μαλακών πινέλων και απιονι-
σμένου νερού απομακρύνθηκαν στρώματα χα-
λαρών επικαθήσεων, ενώ με διάφορους οργανι-
κούς διαλύτες (αιθανόλη, ακετόνη, τολουόλιο)
αφαιρέθηκαν λεπτά στρώματα ατμοσφαιρικών
ρύπων και γηρασμένα επικαλυπτικά. Οι σκληρές
επικαθήσεις απομακρύνθηκαν με τη βοήθεια μη-
χανικών μέσων, όπου η κατάσταση διατήρησης
του γυαλιού επέτρεπε την εφαρμογή πίεσης (Εικ.
6). Αποφεύχθηκε η χρήση χημικών αντιδραστη-
ρίων διότι τα περισσότερα προσβάλλουν τα συ-
στατικά του αρχαιολογικού γυαλιού και η δράση
τους είναι δύσκολο να ελεγχθεί.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

• Forms of corrosion were recorded, including
dulling, cracking, and crizzling, iridescence and
lamination, pitting and formation of a crust, and
milky weathering (Fig. 3, 4, 5).
• Observation identified remains from the core,
seams (in the case of mold making), impressions
from the blowpipe at the base of blown objects,
as well as cases of manufacture mishaps.
• Methods of decoration were observed, including
incisions, enameling, gilding, threads, flutes, etc.
• The characteristics of the glass were also exam-
ined, such as its color and whether this was the
result of the overall coloring of the molten glass,
or whether it resulted from an added layer atop
colorless glass, as well as its translucency and the
presence of inclusions. In some cases, the pres-
ence of air bubbles was recorded, whose size,
number, position (whether close to the surface
or not), and shape provide evidence about the
process by which the object was formed.
The cleaning of the glass surface aimed at removing
deposits in order to reveal the shape, color, decora-
tion and generally the characteristics of the objects’
original surface. Layers of corrosion were retained
to avoid altering the actual dimensions of each ob-
ject (original surface) and its archaeometric data
(composition and others).
Soft brushes and deionized water were used to
remove layers of loose accretions; a number of or-
ganic solvents (ethanol, acetone, toluene) were used
to remove thin layers of atmospheric pollutants and
worn-out coatings. Hard accretions were removed
with the aid of mechanical means, where the state of
preservation of the glass permitted the application of
pressure (Fig. 6). The use of chemical reagents was
avoided, because the majority of these damage the
Η ΣΥΝΤΉΡΗΣΗ ΤΩΝ ΕΚΘΕΜΆΤΩΝ / CONSERVATION OF THE EXHIBITS
163
components of archaeological glass, and their activ-
ity is difficult to control.
For the stabilization of layers of corrosion on the
glass, stabilizing solutions of methacrylic resin and
solvents in varying concentrations were used, de-
pending on the depth of the corrosion layer. The sta-
bilizing solution was applied chiefly with a brush; in
cases of extremely corroded glass and faience objects,
dipping was employed.
Where mending was required to restore an ob-
ject’s shape, the selection of appropriate materials was
based on the object’s properties and the state of pres-
ervation of its glass. In cases where corrosion had ad-
vanced to some depth, adhesives from the category
of thermoplastic materials were chosen to provide
a weak bond. When the objects were well preserved
and a strong bond was required, epoxy resin was cho-
sen. Before application, temporary reassembly of the
objects was necessary. For this, the fragments were
held in place with the help of tape, which was placed
in turn along the length of the ends of the fragments.
At the end of the process, the adhesive was allowed to
penetrate the joins (Fig. 7, 8).
Where lost areas created stability problems for
the structure of the object, partial restoration was
selected, using epoxy resin. Depending on the case,
colorless, transparent resin or resin slightly colored,
by the addition of colors during the mixing of ingre-
dients, was used.
Finally, as regards control of exhibition condi-
tions, the two most important environmental param-
eters that can aggravate the condition of exhibits are
relative humidity and temperature.
In the gallery hosting the exhibition “Glass
Cosmos”, the yearly average values for relative
humidity and temperature have been recorded as
2: Ψηφιδωτός πεσσός Δ 1447 από τους Φιλίππους.
α: Η διάβρωση εισχωρεί σε μεγάλο βάθος.
β: Ο πεσσός βυθισμένος σε τολουόλιο. Διακρίνεται το
αρχικό χρώμα του σώματος και των ψηφίδων.
2: Mosaic game counter Δ 1447 from Philippi.
a: Corrosion has penetrated to considerable depth.
b: The counter submerged in toluene. The original
color of the body and tesserae may be made out.
163
 164
Για τη στερέωση των διαβρωμένων στρωμά-
των του γυαλιού χρησιμοποιήθηκαν στερεωτικά
διαλύματα μεθακρυλικής ρητίνης σε διάφορες συ-
γκεντρώσεις και διαλύτες, ανάλογα με το πάχος
του στρώματος διάβρωσης. Το στερεωτικό διά-
λυμα εφαρμόστηκε κυρίως με πινέλο, ενώ σε πε-
ριπτώσεις πολύ διαβρωμένου γυαλιού και φαγε-
ντιανής με εμβάπτιση.
Όπου χρειάστηκε να γίνουν εργασίες συγκόλ-
λησης, για την αποκατάσταση της μορφής των
αντικειμένων, η επιλογή του κατάλληλου υλικού
βασίστηκε στις ιδιότητές του και στην κατάστα-
ση διατήρησης του γυαλιού. Στις περιπτώσεις που
η διάβρωση είχε προχωρήσει σε βάθος επιλέχθηκε
συγκολλητικό από την κατηγορία των θερμοπλα-
στικών υλικών που να δίνει δεσμό χαμηλής ισχύ-
ος. Όπου η κατάσταση διατήρησης ήταν καλή, και
απαιτήθηκε ισχυρός συγκολλητικός δεσμός επι-
λέχθηκε να χρησιμοποιηθεί εποξική ρητίνη. Πριν
την εφαρμογή της είναι αναγκαία η προσωρινή
ανάταξη του αντικειμένου. Για αυτό τα θραύσμα-
τα συγκρατήθηκαν στη θέση τους με τη βοήθεια
αυτοκόλλητης ταινίας, η οποία τοποθετήθηκε
εναλλάξ κατά μήκος των ακμών των θραυσμά-
των. Τέλος, η κόλλα αφέθηκε να εισχωρήσει ανά-
μεσα στους αρμούς (Εικ. 7, 8).
Εκεί όπου χαμένες περιοχές δημιουργούσαν
προβλήματα σταθερότητας της δομής του αντι-
3: Επιφάνεια αγγείου που παρουσιάζει φυλλώδη διάβρωση με ιριδισμούς. Κά-
τω αριστερά διακρίνονται έντονοι βελονισμοί με σχηματισμό κρούστας (λε-
πτομέρεια από στερεομικροσκόπιο).
3: Surface of a vessel showing lamination with iridescence. Below left, marked
pitting, with formation of a crust (stereomicroscopic detail).
164
κειμένου, επιλέχθηκε να γίνει μερική συμπλήρωση
τους με εποξική ρητίνη. Κατά περίπτωση χρησιμο-
ποιήθηκε ρητίνη είτε άχρωμη διαφανής, ή ελαφρώς
χρωματισμένη με προσθήκη χρωστικών κατά τη δι-
αδικασία ανάμειξης των συστατικών της.
Τέλος, όσον αναφορά τον έλεγχο των συν-
θηκών έκθεσης, οι δυο σημαντικότερες περιβαλ-
λοντικές παράμετροι που μπορεί να επιβαρύνουν
την κατάσταση διατήρησης των εκθεμάτων είναι
η σχετική υγρασία και η θερμοκρασία.
Στην αίθουσα όπου φιλοξενείται η έκθεση Γυά-
λινος κόσμος, ο ετήσιος μέσος όρος τιμών σχετικής
υγρασίας και θερμοκρασίας έχει καταγραφεί και εί-
ναι 42% και 24C° αντίστοιχα (για το 2008). Παρό-
λο που αυτές οι τιμές είναι ικανοποιητικές, το γε-
νικό εύρος τιμών δεν είναι στα ίδια καλά επίπεδα
όλες τις εποχές. Έτσι, θεωρήθηκε αναγκαία η εγκα-
τάσταση συσκευής ρύθμισης της σχετικής υγρασί-
ας στο εσωτερικό των προθηκών.
Για την αποφυγή του φαινομένου υπερθέρ-
μανσης στο εσωτερικό των προθηκών και τη δι-
ατήρηση χαμηλών τιμών θερμοκρασίας χρησιμο-
ποιήθηκε ψυχρός φωτισμός.
Οι συνθήκες ελέγχονται με ασύρματο κατα-
γραφικό σύστημα περιβαλλοντικών παραμέτρων,
αισθητήρες του οποίου έχουν τοποθετηθεί μέσα
στις προθήκες και στον περιβάλλοντα χώρο.
4: Χείλος αγγείου που παρουσιάζει φυλλώδη διάβρωση. Σε βάθος αναπτύσ-
σονται μικρορηγματώσεις (λεπτομέρεια από στερεομικροσκόπιο).
4: Rim of a vessel showing lamination. Crizzling to some depth (stereomi-
croscopic detail).
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 165

42.6% and 24C° respectively (2008). Although
these are acceptable values, the general range of
values is not at the same favorable levels during
all seasons. It was therefore considered necessary
to install equipment for regulating relative
humidity inside the display cases. Cold lighting
was chosen to avoid overheating inside display
cases and maintain low temperatures. Conditions
are controlled via a wireless recording system for
environmental parameters, for which sensors have
been placed in the display cases and surrounding
area.

5: Θραύσμα αγγείου στο σώμα του οποίου διακρίνεται πυκνό δίκτυο ρηγμα- 6: Μηχανικός καθαρισμός επιφάνειας αγγείου με τη βοήθεια στερεομικρο-
τώσεων (λεπτομέρεια από στερεομικροσκόπιο). σκοπίου.
5: Fragment of a vessel on whose body a dense network of cracking is discern- 6: Mechanical cleaning of the surface of a vessel with the aid of the stereom-
ible (stereomicroscopic detail). icroscope.

7: Προσωρινή ανάταξη θραυσμάτων αγγείου με τη βοήθεια αυτοκόλλητης ται- 8: Τελικό στάδιο συγκόλλησης με εφαρμογή κόλλας στους αρμούς των θραυ-
νίας. σμάτων αγγείου.
7: Temporary reassembly of the fragments of a vessel with the help of adhe- 8: Final stage of mending: application of adhesive to the joins of the vessel
sive tape. fragments.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία J. M. Cronyn, W. S. Robinson, The elements of archaeological conservation, Lon-

Selective bibliography don, New York 1990, 128-141.
Z. Goffer, Archaeological chemistry, New York 1979, 136-166.
H. Hodges, Artifacts. An introduction to early materials and technology, Lon-
don 1964, 54-63.
Δ. Ιγνατιάδου, Α. Αντωνάρας, Υαλουργία αρχαία και μεσαιωνική. Ορολογία,
τεχνολογία και τυπολογία. Ελληνοαγγλικό–αγγλοελληνικό λεξικό, Θεσσα-
λονίκη 2008.
Ε. Kοντού, Δ. Κοτζαμάνη, Β. Λαμπρόπουλος, Γυαλί: τεχνολογία, διάβρωση και
συντήρηση, Αθήνα 1995.
R. Newton, S. Davison, Conservation of glass, London 1989.

Η ΣΥΝΤΉΡΗΣΗ ΤΩΝ ΕΚΘΕΜΆΤΩΝ / CONSERVATION OF THE EXHIBITS 165

 166
Αρχαιομετρική διερεύνηση των εκθεμάτων
Γ ια τις ανάγκες της έκθεσης, με σκοπό την κα-
λύτερη τεκμηρίωση των εκθεμάτων, πραγμα-
τοποιήθηκε αρχαιομετρική διερεύνηση σε ομά-
δα χρυσών κοσμημάτων κλασικών και πρώιμων
ελληνιστικών χρόνων, καθώς και σε δύο γυάλι-
να αγγεία, ένα με κατάλοιπα χρώματος και ένα με
πολύχρωμη διακόσμηση.
Σμάλτο
Στόχοι της ανάλυσης ήταν:
• Η διερεύνηση της σύστασης του σμάλτου: Το
σμάλτο ορίζεται ως υαλώδης επικάλυψη εφαρ-
μοσμένη με σύντηξη πάνω σε μία μετάλλινη
επιφάνεια. Κατά την αρχαιότερη τεχνική, που
ονομάζουμε cloisonné, το γυαλί εφαρμόζεται
κονιοποιημένο μέσα σε διάχωρα που δημιουρ-
γούνται πάνω στη μετάλλινη επιφάνεια με την
επικόλληση συρμάτων κατά την τεχνική fili-
gree ή συρματερή. Τα σύρματα έχουν σπειρο-
ειδή επιφάνεια, γεγονός που βοηθά στην κα-
λύτερη πρόσφυση του σμάλτου.
• Η δημιουργία βάσης δεδομένων με αποτελέ-
σματα αναλύσεων από γυαλιά και σμάλτα της
ιδίας περιόδου για εξαγωγή γενικότερων συ-
μπερασμάτων σχετικά με την τεχνολογία του
γυαλιού.
Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε ήταν η λήψη
φασμάτων XRF από την επιφάνεια των σμάλτων
και η σύγκρισή τους με πρότυπα γυαλιά, γνωστής
166
Ιωάννης Ναζλής
Δέσποινα Ιγνατιάδου
σύστασης, για τον ποσοτικό προσδιορισμό των χη-
μικών στοιχείων. Επιλέχθηκε η μη καταστροφική
μέθοδος ανάλυσης με συσκευή m-XRF προκειμένου
να αποφευχθεί η δειγματοληψία από τα ελάχιστα
σωζόμενα κατάλοιπα του προς εξέταση υλικού.
Η ανάλυση έγινε με συσκευή m-XRF μοντέλο
ARTAX της εταιρείας Bruker AXS Microanalysis
GmbH.
Για τον ποσοτικό προσδιορισμό χρησιμοποι-
ήθηκαν τα πρότυπα κεραμικά Standard Refer-
ence Materials 620 και 621 του National Bureau
of Standards, καθώς και ένα ερυθρό γυαλί γνω-
στής σύστασης (Brill 2001, 12) τα οποία εκτέθη-
καν στις ίδιες ακριβώς συνθήκες.
Τα προβλήματα που προέκυψαν σχετίζονται:
• Με τις δυνατότητες της συσκευής για τον πο-
σοτικό προσδιορισμό των ελαφρότερων στοι-
χείων.
• Με τα ανεπαρκή, για ποσοτικό προσδιορισμό,
κατάλοιπα σμάλτου.
• Με την απουσία επίπεδων επιφανειών, την
οποία συχνά παρουσιάζει το σμάλτο, κυρίως
λόγω διάβρωσης. Συνεπώς, δεν μπορεί να συ-
γκριθεί με πρότυπα, για να γίνει ποσοτικός
προσδιορισμός.
Ανάλυση-Αποτελέσματα
Από τις συλλογές του Αρχαιολογικού Μουσείου
Θεσσαλονίκης, εξετάστηκαν:
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 168
Χρυσό στεφάνι Δ1. Δερβένι Θεσσαλονίκης. 4ος
αι. π.Χ. (Εικ. 1). Στεφάνι ανθισμένης μυρτιάς με
κεντρικό άνθος έναν τετράφυλλο ρόδακα πάνω
στον οποίο είναι στερεωμένοι 72 στήμονες. Αυ-
τοί απολήγουν σε κυκλικά κοσμήματα και κισσό-
φυλλα που είχαν διακοσμηθεί με κυανό σμάλτο,
το οποίο είναι ορατό και με γυμνό μάτι.
Πρόκειται για γυαλί σόδας–ασβέστου. Το κυ-
ανό χρώμα οφείλεται στην παρουσία ­κοβαλτίου
και χαλκού.
Χρυσό περιδέραιο Ζ1. Δερβένι Θεσσαλονίκης.
4ος αι. π.Χ. (Εικ. 2). Περιδέραιο από πλατιά σύνθε-
τη αλυσίδα από την οποία αναρτώνται ρόδακες και
λογχόσχημο στοιχείο μέσω ενός μικροσκοπικού δί-
σκου. Στο δίσκο κυανό-γαλαζοπράσινο σμάλτο,
ορατό και με γυμνό μάτι. Στις απολήξεις του περι-
δεραίου υπάρχουν δίσκοι με ανθέμια όπου, επίσης,
υπήρχε σμάλτο, που σχεδόν δε σώζεται πια.
Παρουσιάζει έλλειψη επίπεδων επιφανειών,
κυρίως λόγω διάβρωσης, οπότε δεν μπορεί να
συγκριθεί με πρότυπα, για ποσοτικό προσδιορι-
σμό.
Χρυσό στεφάνι ΜΘ 24000. Κεντρική ­Μακεδονία.
4ος αι. π.Χ. (Εικ. 3). Ιδιαίτερα πλούσιο στεφάνι
ανθισμένης μυρτιάς. Καθένα από τα άνθη του συ-
γκροτείται από επάλληλα ανεξάρτητα στοιχεία:
κάλυκα, πέταλα, ύπερο και στήμονες. Στα πέταλα
κάποιων διατηρείται το εντυπωσιακό κυανό και
1: Χρυσό στεφάνι Δ1. Κεντρικό άνθος
1: Gold wreath Δ1. Central bloom
168
πράσινο σμάλτο τους. Οι χρυσοί τους στήμονες
απολήγουν σε χρυσά ή γυάλινα σφαιρίδια.
Έγινε διερεύνηση σε δύο είδη ανθέων του στεφα-
νιού:
1. Σε άνθη με εναλλάξ κυανά και πράσινα στρογ-
γυλεμένα πέταλα και κυανά σφαιρίδια στους
στήμονες.
 Το κυανό χρώμα οφείλεται στην παρουσία
κοβαλτίου και χαλκού. Το κοβάλτιο συνδέεται
στο πλέγμα του γυαλιού με αριθμό συναρμο-
γής 4-6 και δίνει βαθύ κυανό χρώμα στα γυα-
λιά σόδας–ασβέστου. Προκειμένου να επιτευ-
χθεί το επιθυμητό χρώμα περιορίζεται η χρήση
του ακριβότερου κοβαλτίου με την προσθήκη
χαλκού και κατάλληλη ρύθμιση της αναλογί-
ας CuO:CoO.
 Το πράσινο χρώμα οφείλεται στην παρου-
σία χαλκού και σιδήρου. Για να προκύψει έντο-
νο πράσινο χρώμα απαιτείται 2-3% του οξει-
δίου του δισθενούς χαλκού (CuO).Τα οξείδια
του χαλκού δίνουν σε οξειδωτικές συνθήκες
κυανό ή πράσινο χρώμα, το οποίο επηρεάζεται
εν μέρει από το είδος των ευτηκτικών (κυρί-
ως νάτριο και κάλιο) που υπάρχουν μέσα στο
γυαλί.
2. Σε άνθη με κυανά αιχμηρά πέταλα και γαλα-
ζοπράσινα σφαιρίδια στους στήμονες.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Gold wreath Δ1. Derveni, Thessaloniki. 4th c.
B.C. (Fig. 1). A wreath of blooming myrtle, its
central bloom a four-petalled rosette on which 72
stamens were mounted. These concluded in round
ornaments and ivy leaves that had been decorated
with blue enamel, visible to the naked eye.
The glass was of soda and calcium. The blue col-
or was owed to the presence of cobalt and copper.
Gold necklace Ζ1. Derveni, Thessaloniki. 4th c.
B.C. (Fig. 2). A necklace consisting of a wide com-
posite chain from which hang rosettes and a lan-
ceolate element from a miniature disk. The disk
had blue-turquoise enamel, visible to the naked
eye. At the ends of the necklace are disks where
there was enamel, of which scarcely any trace is
any longer preserved.
Presents an absence of level surfaces, chief-
ly due to corrosion, so that it could not be com-
3: Χρυσό στεφάνι ΜΘ 24000
3: Gold wreath ΜΘ 24000
Αρχαιομετρική διερεύνηση των εκθεμάτων | Scientific investigation of the exhibits
169
2: Χρυσό περιδέραιο Ζ1
2: Gold necklace Z1
pared with examples for quantitative determina-
tions.
Gold wreath ΜΘ 24000. Central Macedonia,
4th c. B.C. (Fig. 3). A particularly lavish myrtle
wreath. Each of its flowers is formed by successive
independent elements: calyx, petals, pistil and sta-
mens. On some of the petals, impressive blue and
green enamel is preserved. Their gold stamens end
in small gold or glass globules.
Two of the wreath’s flower types were investigated:
1. In flowers with alternating blue and green,
rounded petals and small blue globules at the
end of their stamens.
 The blue is owed to the presence of co-
balt and copper. The cobalt is connected to
the glass network with coordination number
4-6, and lends the soda-calcium glass a deep
169
 170

 Το γαλαζοπράσινο χρώμα οφείλεται σε Γυάλινο σωληνάριο kohl ΜΘ 23803. Άγνωστη

οξείδια του κοβαλτίου, τα οποία γενικά δί-
νουν κυανό χρώμα, αλλά όταν συνυπάρχουν
σε κατάλληλη αναλογία με οξείδια του σιδή-
ρου, του χαλκού και του χρωμίου δίνουν γα-
λαζοπράσινο χρώμα.
Χρωστικές
Στόχος της ανάλυσης ήταν η ταύτιση των χρω-
στικών.
Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε ήταν η λή-
ψη φασμάτων XRF από την επιφάνεια του αγγεί-
ου, για τον ποσοτικό προσδιορισμό των χημικών
στοιχείων. Επιλέχθηκε η μη καταστροφική μέθο-
δος ανάλυσης με συσκευή m-XRF, προκειμένου
να αποφευχθεί η δειγματοληψία από τα ελάχιστα
σωζόμενα κατάλοιπα του προς εξέταση υλικού.
Η ανάλυση έγινε με συσκευή m-XRF μοντέλο
ARTAX της εταιρείας Bruker AXS Microanalysis
GmbH.
προέλευση. 4ος αι. π.Χ.
Σωληνωτό αγγείο με διακόσμηση γιρλάντας. Δι-
ερευνήθηκαν το κίτρινο και κυανό χρώμα της πο-
λύχρωμης διακόσμησης.
Το κίτρινο οφείλεται στην παρουσία μόλυ-
βδου και αντιμονίου. Όταν το αντιμόνιο προστε-
θεί σε μολυβδούχο υαλόμαζα κατά την πύρωση
λαμβάνει χώρα αντίδραση μεταξύ του μολύβδου
και του αντιμονίου και σχηματίζεται ο αδιαφανής
κίτρινος πυροαντιμονικός μόλυβδος που παραμέ-
νει αδιάλυτος μέσα στο γυαλί κάτω από οξειδωτι-
κές συνθήκες.
Το έντονο κυανό χρώμα οφείλεται στην πα-
ρουσία κοβαλτίου και χαλκού

Αποτελέσματα ποσοτικής στοιχειακής ανάλυσης με συσκευή m-XRF

Δ1 ΜΘ 24000 ΜΘ 24000 πράσινο ΜΘ 24000 γαλαζοπράσινο

Οξείδια
% w/w κυανό % w/w % w/w (σφαιρίδια) % w/w
CaO 10,96 9,23 4,72 2,63
Fe2O3 6,55 2,23 1,46 0,53
CoO 0,58 1,26 0,05 0,05
Cu2O 0,93 1,11 0,89 0,52
PbO 0,35 0,37 21,85 20,83

170 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 171

blue color. To achieve the desired color, the
use of the more costly cobalt was limited, with
the addition of copper and appropriate adjust-
ment of the analogy CuO:CoO.
 The green is owed to the presence of cop-
per and iron. To get an intense green, 2-3% bi-
valent copper oxide (CuO) is required. Under
oxidation conditions, the copper oxides pro-
duce a cobalt-blue or green, influenced in part
by the type of fluxes (chiefly, sodium and po-
tassium) in the glass.
2. In blue flowers with pointed petals and small
turquoise balls at the end of their stamens.
 The blue-green is owed to cobalt oxides,
which in general yield a cobalt-blue color, but
when they co-exist in appropriate analogies
with iron, copper, and chrome oxides, yield
blue-green.
Colorants
The goal of the analysis was to identify the pig-
ments.
The methodology followed was that of ob-
taining XRF spectrum analyses from the vessels’
surfaces, to determine the quantities of chemical
elements they contained. A non-destructive ana-
lytical method employing an m-XRF instrument
was selected to avoid taking samples from the mi-
nuscule amounts remaining of the material under
examination.
The analysis was carried out using the m-
XRF instrument model ARTAX Bruker AXS
Microanalysis GmbH.
Glass kohl tube ΜΘ 23803. Unknown prove-
nance. 4th c. B.C.
A tubular vessel decorated with a garland. The yel-
low and blue of its polychrome decoration were
investigated.
The yellow is due to the presence of lead and
antimony. When antimony is added to lead-con-
taining molten glass during firing, there is a reac-
tion between the lead and antimony, resulting in
the formation of opaque yellow fire-induced lead
antimony, which remains insoluble in glass under
oxidation conditions.
The intense blue is owed to the presence of co-
balt and copper.

Results from quantitative elemental analysis using an m-XRF device

Δ1 ΜΘ 24000 ΜΘ 24000 green ΜΘ 24000 blue-green

Oxides
% w/w cobalt blue % w/w % w/w globules % w/w
CaO 10.96 9.23 4.72 2.63
Fe2O3 6.55 2.23 1.46 0.53
CoO 0.58 1.26 0.05 0.05
Cu2O 0.93 1.11 0.89 0.52
PbO 0.35 0.37 21.85 20.83

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Selective bibliography
Δ. Ιγνατιάδου, Ι. Ναζλής, Μ-XRF ανάλυση σμάλτων σε χρυσά κοσμήματα κλα-
σικών χρόνων, 5ο Συμπόσιο Αρχαιομετρίας της Ελληνικής Αρχαιομετρικής
Εταιρείας, Αθήνα 2008 (in print).
J. P. Maish, D. A. Scott, Glass enamel on a 4th-century BC Macedonian gold
wreath, Annales AIHV 15, New York–Corning 2001, 8-12.
H. Maryon, Metalwork and enamelling, New York 1971, 169-199.
D. Williams, J. Ogden, Greek Gold. Jewellery of the classical world, London 1994,
16-17.

Αρχαιομετρική διερεύνηση των εκθεμάτων | Scientific investigation of the exhibits 171

 173

Z. ΕΚΘΕΜΑΤΑ

G. EXHIBITS
 174

BULGARIA

F.Y.R.O.M.

THRACE
Philippi-Krenides
Kavala Abdera
CENTRAL MACEDONIA
Edessa Lete-Derveni Amphipolis
Pella Nea Kerdyllia
Mieza Sindos Asprovalta
Thessaloniki Stavros Thasos
Kastoria Veroia Kalochori Thermi Apollonia
Trilofos Souroti
Vergina-Aegai Aenea Ag. Paraskevi Akanthos
Pydna Epanomi Mesimeri CHALKIDIKI
Samothrace
PIERIA Olynthos
Aiani
Grevena

THESSALY

174

Ορεία κρύσταλλος
Rock crystal
1. Ζεύγος κρυστάλλινων περιάπτων
ΜΘ 7974,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, κιβωτιόσχημος τάφος 67.
1 Περίπου 510 π.Χ.
Μήκος 2,6 και 2 εκ., διάμετρος κρίκων 2,6
και 2,3 εκ.
Οι αργυροί κρίκοι είναι διαβρωμένοι.
Ζεύγος κρυστάλλινων περιάπτων, εξαρτη-
μένων από αργυρούς κρίκους. Από τους
δύο, αλυσιδωτά ενωμένους, κρίκους εξαρ-
τώνται αγγειόσχημα περίαπτα, το ένα με
σφαιρικό και το άλλο με ωοειδές σχήμα,
μέσω μιας οπής που ανοίγεται στο λαιμό
τους. Το λαιμό του δεύτερου περιβάλλει
χρυσό έλασμα, που καταλήγει σε τριγωνι-
κές απολήξεις στον ώμο του αγγείου.
Τα δύο κοσμήματα ήταν στερεωμένα στο
στήθος της νεκρής με χρυσές τοξωτές πόρ-
πες.
Σίνδος 1985, 191 αριθ. 319 (Α. Δεσπίνη).
ΤΖΑ
2 2. Τρία κρυστάλλινα πηνιόσχημα
αντικείμενα
Δ 1624, Δ 1625, Δ 1628,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θάσου.
Θάσος, Αρτεμίσιον.
6ος αι. π.Χ.
Δ 1624: Ύψος 1,5 εκ., διάμετρος 3,2 εκ.
Δ 1625: Ύψος 1,2 εκ., διάμετρος 2,5 εκ.
Δ 1628: Ύψος 1 εκ., διάμετρος 2 εκ.
Καλή διατήρηση.
Τρία πηνιόσχημα αντικείμενα από ορεία
κρύσταλλο. Η άνω επιφάνεια και η επιφά-
νεια έδρασης έχουν διαφορετική διάμετρο,
αλλά είναι και οι δύο κοίλες.
Ήταν, πιθανότατα, αναθήματα γυναικών
στο ιερό της Αρτέμιδος. Παρόμοια έχουν
βρεθεί σε ιερά αλλά και τάφους, βλ. Kouk-
ouli-Chryssanthaki 1979, 92-94, fig. 17. Η
χρήση τους δεν είναι σαφής. Έχει προταθεί
ερμηνεία τους ως υποστατών για πολύτιμα
μικρά αγγεία, μεγεθυντικών φακών ή πεσ-
σών για κάποιο επιτραπέζιο παιχνίδι με ιε-
ρό χαρακτήρα. Περισσότερο πιθανή, όμως,
είναι η ερμηνεία τους ως ενωτίων, βλ. Brein
1982.
ΝΠΜ, ΑΚ, ΙΔ
Ορεία Κρύσταλλος | ROCK Crystal
175
1. Pair of crystal pendants
ΜΘ 7974,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, cist grave 67.
Ca. 510 B.C.
Length 2.6 and 2 cm, diameter of rings 2.6
and 2.3 cm.
The silver rings are corroded.
Pair of crystal pendants, hung from silver
rings. From the two chain-linked rings,
vessel-shaped pendants, one round and
the other oval in shape, hung via a hole on
their neck. Neck of the second pendant
encircled by gold sheet ending in triangles
on the shoulder of the vessel.
Both jewels were resting on the breast of
the deceased woman together with gold
bow fibulae.
Σίνδος 1985, 191 no. 319 (Α. Δεσπίνη).
ΤΖΑ
2. Three crystal spool-shaped
objects
Δ 1624, Δ 1625, Δ 1628,
Archaeological Museum of Thasos.
Thasos, Artemision.
6th c. B.C.
Δ 1624: Height 1.5 cm, diameter 3.2 cm.
Δ 1625: Height 1.2 cm, diameter 2.5 cm.
Δ 1628: Height 1 cm, diameter 2 cm.
Well preserved.
Three spool-shaped objects of rock crystal.
The upper and bottom surfaces have
different diameters, but both are concave.
These were in all probability female votives
at the sanctuary of Artemis. Similar objects
have been found in other sanctuaries and
graves, see Koukouli-Chryssanthaki 1979,
92-94, fig. 17. Their use is not clear. An
interpretation has been proposed that they
were supports for precious miniature
vessels, magnifying lenses, or counters for
some board game of a sacred nature.
However, the most likely interpretation is
that they were earrings, see Brein 1982.
NPM, AK, ΙD
175
 176

3. Κρυστάλλινος δακτυλιόλιθος 3. Plain crystal gem

ακόσμητος
ΜΘ 2851,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Νεάπολη Θεσσαλονίκης, κιβωτιόσχημος τάφος.
200-150 π.Χ.
Μήκος 1 εκ.
3
Παρουσιάζει ραγίσματα και μικρές φθορές
στην επιφάνεια.
Ο δακτυλιόλιθος ήταν ένθετος στη σφενδόνη
χρυσού δακτυλιδιού. Δακτυλίδια με σφενδό-
νη, στην οποία στερεώνεται ημιπολύτιμη πέ-
τρα, είναι γνωστά από τον 5ο αι. π.Χ., γίνονται
όμως, αγαπητά στα ελληνιστικά χρόνια και
συνηθίζονται ιδιαίτερα στο 2ο αι. π.Χ.
Μπέσιος, Τσιγαρίδα 2000, 190, τύπος ΙΙ Β,
εικ. 26 α-β, 300-275 π.Χ.
Δάφφα-Νικονάνου 1985-86, 194.
TZA
ΜΘ 2851,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Neapolis, Thessaloniki, cist grave.
200-150 B.C.
Length 1 cm.
Cracks and minor damage on surface.
The gem was inlaid in the bezel of a gold ring.
Rings with bezels in which semi-precious
stones were set were known from the 5th c.
B.C., but became popular in the Hellenistic
period and were especially common in the
2nd century B.C.
Μπέσιος, Τσιγαρίδα 2000, 190, type ΙΙ Β,
fig. 26 α-β, 300-275 B.C.
Δάφφα-Νικονάνου 1985-86, 194.
TZA

4. Περίαπτο από ορεία κρύσταλλο 4. Crystal pendant in a gold setting

4 σε χρυσό πλαίσιο
ΜΘ 10984,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα, Πύργος δωδεκαόροφος,
κτήριο Ζ, τάφος 2.
1ος αι. π.Χ.
Μήκος 3,5 εκ., πλάτος 2,5 εκ.
Άριστη κατάσταση.
Το πλαίσιο που περιβάλλει τον, ελλειψοειδούς
σχήματος, ημιπολύτιμο λίθο, αποτελείται από
λεπτό έλασμα, το οποίο πλαισιώνεται από
στριφτό σύρμα. Στο επάνω μέρος σχηματίζε-
ται κρίκος για τη στερέωσή του στο λαιμό της
νεκρής, με ένα λινό πιθανόν κορδόνι.
Τα περίαπτα της μορφής αυτής συνεχίζουν
στη ρωμαϊκή εποχή την παλιότερη παράδοση
αντίστοιχων κοσμημάτων του 4ου αι. π.Χ., τα
οποία συνοδεύουν γυναικείες ταφές στην πε-
ριοχή της Μακεδονίας.
Θεσσαλονίκη 1986, 123, εικ. 122 (Ε. Τρακοσο-
πούλου-Σαλακίδου). Χρυσός των Μακεδόνων
2007, 121 αριθ. 2.β (Ε.-Μπ. Τσιγαρίδα).
ΤΖΑ
ΜΘ 10984,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area, workers’ apartment buildings
(“Pyrgos Dodekaorofos”),
building Z, grave 2.
1st c. B.C.
Length 3.5 cm, width 2.5 cm.
Excellent condition.
The setting enclosing this oval-shaped, semi-
precious stone was made from fine gold
sheet, with a border of twisted wire. Above, a
ring was formed for hanging round the neck
of the dead woman, probably with a linen
cord.
During the Roman period, pendants of this
shape represented a continuation of the
older tradition of comparable jewels of the
4th century B.C., which accompanied female
burials in Macedonia.
Θεσσαλονίκη 1986, 123, fig. 122 (Ε. Τρακοσο-
πούλου-Σαλακίδου). Χρυσός των Μακεδόνων
2007, 121 no. 2.β (Ε.-Μπ. Τσιγαρίδα).
ΤΖΑ

Βιβλιογραφία Bibliography
Brein 1982 F. Brein, Ear studs for Greek ladies, Anatolian Studies XXXII, 1982, 89-92.
Δάφφα-Νικονάνου 1985-86 Α. Δάφφα-Νικονάνου, Κτερίσματα ελληνιστικού τάφου στη Νεάπολη Θεσσαλονίκης, Μακεδονικά
25, 1985-86, 180-202.
Koukouli-Chryssanthaki 1979 H. Koukouli-Chryssanthaki, Recherches autour du rempart méridional de Thasos, Thasiaca, BCH
Supplément V, 1979, 75-106.
Θεσσαλονίκη 1986 Θεσσαλονίκη. Από τα προϊστορικά μέχρι τα χριστιανικά χρόνια, οδηγός έκθεσης, Αρχαιολογικό
Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αθήνα 1986.
Μπέσιος, Τσιγαρίδα 2000 Μ. Μπέσιος, Ε.-Μπ. Τσιγαρίδα, Χρυσά κοσμήματα από το νεκροταφείο του Αιγινίου, κοντά
στην αρχαία Πύδνα, Μύρτος, μνήμη Ιουλίας Βοκοτοπούλου (επιμ. Π. Αδάμ-Βελένη), Θεσσαλονίκη
2000, 180-197.
Σίνδος 1985 Σίνδος, κατάλογος έκθεσης, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Aθήναι 1985.
Χρυσός των Μακεδόνων 2007 Ο χρυσός των Μακεδόνων (επιμ. Δ. Γραμμένος), Θεσσαλονίκη 2007.

176 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Φαγεντιανή
Faience
5. Φαγεντιανές χάντρες
5 ΜΠ 1538, ΜΠ 1539,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου.
Χαλκιδική, τούμπα Αγίου Μάμαντος,
νεκροταφείο πρώιμης εποχής χαλκού, τάφος 6
Μέσα 3ης χιλιετίας π.Χ.
Μήκος 2 χιλ., διάμετρος 3-4 χιλ.
Ακέραιες, διαβρωμένη επιφάνεια.
Δακτυλιόσχημες χάντρες μικρού μεγέθους,
υπόλευκου ή ελαφρά γαλαζοπράσινου χρώ-
ματος. Ανήκουν σε σύνολο από 73 χάντρες
προερχόμενο από ενταφιασμό σε πιθάρι. Οι
21 βρέθηκαν στο εσωτερικό ενός από τα τρία
κλειστά αγγεία που κτέριζαν την ταφή, ενώ οι
υπόλοιπες συλλέχθηκαν από το χώμα που γέ-
μιζε το κρανίο του νεκρού. Πρόκειται για ένα
από τα πρωιμότερα σύνολα φαγεντιανής στο
Αιγαίο και το πρωιμότερο ανάλογο εύρημα
στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Παππά 1992. Παππά (υπό έκδοση). Μήρτσου
κ.ά. 1996.
ΠΜ
6. Φαγεντιανός αρύβαλλος
6 ΜΘ 7799,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος τάφος 59.
590-530 π.Χ.
Ύψος 4,9 εκ., μέγιστη διάμετρος 4,7 εκ.
Παρατηρούνται απολεπίσεις στην περίμετρο
του χείλους, ενώ το υάλωμα διατηρείται ελά-
χιστα.
Το, σφαιρικού σχήματος, σώμα του αγγείου
καταλήγει επάνω σε στενό λαιμό και επιστέ-
φεται από ψηλή στεφάνη, που συνδέεται με
το σώμα με κατακόρυφη λαβή. Στηρίζεται σε
χαμηλή βάση. Κάτω από τη λαβή αποδίδεται
ανάστροφα πολύφυλλο ανθέμιο, το περί-
γραμμα και οι λεπτομέρειες του οποίου απο-
δίδονται με χάραξη.
Πιθανή προέλευση από τη Ναύκρατη της Αι-
γύπτου.
Σίνδος 1985, 115-6 αριθ. 172 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
7. Φαγεντιανός αρύβαλλος
ΜΘ 7801,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος τάφος 59.
580-525 π.Χ.
Ύψος 5,7 εκ.,
μέγιστη διάμετρος 5,4 εκ.
Φαγεντιανή | Faience
177
5. Faience beads
ΜΠ 1538, ΜΠ 1539,
Archaeological Museum of Polygyros.
Chalkidiki, Toumba of Aghios Mamas,
Early Bronze Age cemetery, grave 6.
Mid-3rd millennium B.C.
Length 2 mm, diameter 3-4 mm.
Intact, surface corroded.
Small ring-shaped beads, off-white or
slightly turquoise. They belong to a group
of seventy-three (73) beads from a pithos
burial. Twenty-one (21) were found inside
one of the three closed vessels that
formed the burial’s grave goods, while
the rest were collected from the earth
that filled the deceased’s skull. One of the
earliest assemblages of faience in the
Aegean, and the earliest comparable find
in continental Greece.
Παππά 1992. Παππά (in print). Μήρτσου
κ.ά. 1996.
PM
6. Faience aryballos
ΜΘ 7799,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos grave 59.
590-530 B.C.
Height 4.9 cm, maximum diameter 4.7 cm
Chips around perimeter of rim, glaze
barely preserved.
Round body ending above in narrow
neck crowned by a high collar, joined to
body by vertical handle. Supported on
low base. Below handle, an inverted
many-leafed palmette, its outline and de-
tails rendered with incision.
Probably from Naukratis, Egypt.
Sindos1985, 115-6 no. 172 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
7. Faience aryballos
ΜΘ 7801,
Archaeological Museum of Thessaloniki
Sindos grave 59.
580-525 B.C.
Height 5.7 cm,
maximum diameter 5.4 cm.
177
 178
Συγκολλημένος από δύο τμήματα. Παρατηρού-
7 νται απολεπίσεις στην περίμετρο του χείλους,
ενώ διατηρείται μικρό μέρος του υαλώματος.
Το, σφαιρικού σχήματος, σώμα του αγγείου κα-
ταλήγει επάνω σε στενό λαιμό και επιστέφεται
από ψηλή στεφάνη, που συνδέεται με το σώμα
με κατακόρυφη λαβή. Δύο οριζόντιες αυλακιές
στο λαιμό και επάνω από την κυρτή βάση σχη-
ματίζουν μια ζώνη που καλύπτει όλο το σώμα
του αγγείου και στο εσωτερικό της αποδίδεται με
βαθιά χάραξη ρομβοειδές κόσμημα. Γλωσσωτό
μοτίβο από μαύρο χρώμα διακοσμεί τον ώμο.
Πιθανή προέλευση από τα καλλιτεχνικά κέντρα
παραγωγής της Ρόδου ή της Ναύκρατης.
Σίνδος 1985, 108-9 αριθ. 160 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
8. Φαγεντιανός
αρύβαλλος-σκαντζόχοιρος
ΜΘ 17503,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Άγιος Αθανάσιος, αρχαϊκό νεκροταφείο, τάφος 9
550-525 π.Χ.
8 Ύψος 5,4 εκ., μήκος 5,7 εκ.
Σχεδόν ακέραιο, με αρκετές συγκολλήσεις και
ρωγμές, κυρίως στη βάση.
Αρύβαλλος εν είδει σκαντζόχοιρου που εδράζε-
ται σε χαμηλή βάση. Το ζώο έχει μυτερό ρύγχος,
προεξέχοντες οφθαλμούς και πλαστικά αποδο-
μένα αυτιά. Το σώμα διακοσμείται με ανάγλυφο
δικτυωτό, ενώ στη ράχη φύεται βραχύς λαιμός
αρυβάλλου με ταινιωτή λαβή. Φαγεντιανή κιτρι-
νωπή με κυανοπράσινη εφυάλωση και μελανές
σταλάξεις στο σώμα. Μελανές ταινίες στη βάση,
στο στόμιο και στην πίσω όψη του αγγείου. Το
αγγείο, γεμάτο πιθανότατα με ακριβό αρωματι-
κό έλαιο, βρέθηκε σε γυναικεία ταφή, αποτελώ-
ντας ίσως το πολυτιμότερο εν ζωή απόκτημα
της νεκρής. Τα συνοδά ταφικά αγγεία, κορινθια-
κό εξάλειπτρο και αρύβαλλος, καθώς και μελα-
νόμορφος σκύφος, χρονολογούν την ταφή στο
γ’  τέταρτο του 6ου αι. π. Χ.
Πρόκειται για αντικείμενο αιγυπτιακής παραγω-
γής, εισηγμένο ίσως από τη Ναύκρατη. Αυτός ο
ιδιαίτερος τύπος μυροδοχείων γνώρισε ευρύτα-
τη διάδοση, από τη Μικρά Ασία, το Αιγαίο, έως
τον ελληνικό κόσμο της Δύσης. Πρβ. Webb 1978,
9 132-134, πίν. ΧΧΙΙ και Τιβέριος 1993, 1487-1493.
Τσιμπίδου 1992, 373, εικ. 6.
ΤΑΜ
9. Φαγεντιανός αρύβαλλος
ΜΑ 1324,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Ηιών, Αρχαϊκό νεκροταφείο, τάφος 7.
580-525 π. Χ.
Ύψος: 4,3εκ., διάμετρος χείλους: 3,4εκ.
Στη στεφάνη του χείλους φέρει μικρής έκτασης
απολεπίσματα.
Σφαιρικός αρύβαλλος από λευκή φαγεντιανή.
Με εξαίρεση τον ώμο, το υπόλοιπο σώμα του
178
Mended from two parts. Chips observa-
ble on perimeter of rim; a small part of
the glaze is preserved.
Round body ending above in narrow
neck crowned by a high collar, connected
with body by vertical handle. Two hori-
zontal grooves on neck and above con-
vex base form a zone covering the entire
body; within it, rhomboid decoration
rendered with deep incision. Black
tongue-motif decorates shoulder.
Probably from one of the artistic centers
of production of Rhodes or Naukratis.
Sindos 1985, 108-9 no. 160 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
8. Faience aryballos-hedgehog
ΜΘ 17503,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Aghios Athanasios, archaic cemetery, grave 9
550-525 B.C.
Height 5.4 cm, length 5.7 cm.
Nearly intact, numerous joins and cracks,
chiefly on base.
Aryballos in the shape of a hedgehog
resting on a low base. The animal has a
pointed snout, protruding eyes and plas-
tically-rendered ears. Its body is decorat-
ed with a relief net pattern; from its back
springs forth the aryballos’s short neck
with band handle. Yellowish faience with
turquoise glaze and black drops on body.
Black bands on base, mouth and back of
vessel. This vessel, most likely filled with
costly aromatic oil, was found in a female
burial, and was perhaps her most pre-
cious acquisition while living. The accom-
panying funerary vessels, a Corinthian
exaleiptron and aryballos, as well as a
black-figure skyphos, date the burial to
the third quarter of the 6th c. B.C.
Produced in Egypt and perhaps imported
from Naukratis. This particular type of un-
guentarium was very widely disseminated
thoughout Asia Minor, the Aegean, and
the Greek West. Cf. Webb 1978, 132-134,
pl. ΧΧΙΙ and Τιβέριος 1993, 1487-1493.
Τσιμπίδου 1992, 373, fig. 6.
ΤΑΜ
9. Faience aryballos
ΜΑ 1324,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Eion, Archaic cemetery, grave 7.
580-525 B.C.
Height 4.3 cm, diameter of rim 3.4 cm.
Small cracks on rim collar.
Round aryballos of white faience. Apart
from shoulder, remainder of body decorat-
ed by wide zone consisting of a network
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

αγγείου κοσμεί πλατιά ζώνη από πλέγμα επάλ-
ληλων ρόμβων, με έντονη ανάγλυφο. Το γαλα-
ζωπό υάλωμα του αγγείου διατηρείται κυρίως
στο χείλος, στο λαιμό, στον ώμο και τοπικά στο
σώμα. Με μαύρο χρώμα αποδίδονται τέσσερις
κυκλικές κουκίδες στον ώμο και λεπτή ταινία
στην ακμή της στεφάνης του χείλους.
Πιθανή σχέση με Ρόδο ή Ναύκρατη, που αποτε-
λούν και τα βασικότερα κέντρα παραγωγής τέ-
τοιων αγγείων από φαγεντιανή.
Παράλληλα: Μ. Τιβέριος στο Σίνδος 1985, 108-
109, αρ. 160, όπου και αναλυτική βιβλιογραφία.
Trakosopoulou 2001, 81, πιν. 5.
Αρχαία Μακεδονία 1988, 260, αρ. 20.
(Στ. Σαμαρτζίδου)
ΖΗ
10 10. Φαγεντιανός αρύβαλλος-σειρήνα
Ι.159.68,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου.
Άκανθος, τάφος 8674.
Γύρω στο 550 π.Χ.
Ύψος 5,8 εκ., μήκος 7,2 εκ.,
διάμετρος χείλους 2,5 εκ., βάση: μήκος 4,5 εκ.,
πλάτος 2,7 εκ., ύψος 5 χιλ.
Ακέραιος, λείπει μικρό τμήμα κάτω από το λαι-
μό, ενώ μικρότερες φθορές υπάρχουν στην πε-
ριφέρεια του χείλους, στη βάση και στα μαλλιά
της μορφής.
Η σειρήνα αποδίδεται με φυσιογνωμικά χαρα-
κτηριστικά αιγυπτιακής τεχνοτροπίας, έντονα
χρωματισμένα μάτια και πηγούνι. Τα μακριά της
μαλλιά φέρονται προς το πίσω μέρος της κεφα-
λής και των ώμων με αδρές και συμμετρικές αυ-
λακώσεις. Εδράζεται σε τραπεζιόσχημη βάση,
όπου προβάλλονται και τα μπροστινά της ­πόδια.
Οι πλευρές του πτηνόσχημου σώματος διακο-
σμούνται με τέσσερις επάλληλες ζώνες από λο-
ξές, ασύμμετρες και παράλληλες αυλακώσεις.
Γραπτός διάκοσμος από καστανομέλανες ­ταινίες
υπογραμμίζει τις ζώνες καθώς και τα κοσμήματα
του στήθους, το οποίο καλύπτεται από σχήματα
τραπεζίων και τριγώνων, πλήρη, επίσης, με το
μοτίβο των αυλακώσεων. Αντίστοιχη διακόσμη-
ση έχει και η χαμηλή ουρά.
Το κτέρισμα, τοποθετημένο κοντά στα κάτω
άκρα, συνόδευε νεκρό παιδί. Σημαντικά κέντρα
παραγωγής των αγγείων αυτών ήταν η Ναύκρα-
τη και η Ρόδος.
11 Trakosopoulou 2001, 82, fig. 6.
ΤΣΕ
11. Φαγεντιανός αρύβαλλος
Ι.51.4,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου.
Άκανθος, τάφος 3374.
Γύρω στο 550-540 π.Χ.
Ύψος 6,1 εκ., διάμετρος χείλους 3,8 εκ.,
διάμετρος σώματος 5,7 εκ.
Ακέραιος, καλή διατήρηση του αγγείου και του
υαλώματος.
Το μεγαλύτερο τμήμα του σώματος φέρει ανά-
γλυφο διάκοσμο από ρόμβους σε πυκνές
Φαγεντιανή | Faience
179
rhomboid pattern in high relief. Light blue
glaze preserved chiefly on rim, neck, shoul-
der and in places on body. Four round dots
on the shoulder and thin band atop the
edge of the rim rendered in black.
Probably connection with Rhodes or Nauk-
ratis, the main centers for production of fai-
ence vessels such as this.
Parallels: M. Τιβέριος in Σίνδος 1985, 108-
109, no. 160, whence detailed bibliography.
Trakosopoulou 2001, 81, pl. 5.
Αρχαία Μακεδονία 1988, 260, no. 201.
(Στ. Σαμαρτζίδου).
ZE
10. Faience aryballos-siren
Ι.159.68,
Archaeological Museum of Polygyros.
Akanthos, grave 8674.
Ca. 550 B.C.
Height 5.8 cm, length 7.2 cm,
diameter of rim 2.5 cm. Base: length 4.5 cm,
width 2.7 cm, height 5 mm.
Intact, missing a small section below neck,
with less significant damage on circumfer-
ence of rim, base, and hair.
The siren is rendered with Egyptian stylistic
features, brightly colored eyes and chin.
Her long hair is pulled back on her head
and falls onto her shoulders, rendered with
large, symmetrical grooves. She is support-
ed on a trapezoidal base, from which her
front legs project. The sides of her bird-
shaped body are decorated with four suc-
cessive zones of oblique, asymmetrical par-
allel grooves. Painted decoration of brown-
black bands stresses these zones, as do the
decorations on her chest, which is covered
with trapezoids and triangles, also filled
with grooves. The low-set tail has similar
decoration.
This funerary offering, placed near the low-
er limbs, accompanied a dead child. The
major production centers for these vessels
were Naukratis and Rhodes.
Trakosopoulou 2001, 82, fig. 6.
TSE
11. Faience aryballos
Ι.51.4,
Archaeological Museum of Polygyros.
Akanthos, grave 3374.
Ca. 550-540 B.C.
Height 6.1 cm, diameter of rim 3.8 cm,
diameter of body 5.7 cm.
Intact, both vessel and glaze well pre-
served.
The greater part of the body carries re-
lief decoration of rhomboids in dense
179
 180
επάλληλες σειρές, λοξά διατεταγμένες σε από-
δοση δικτυωτού πλέγματος. Τη ζώνη του ώμου
διατρέχουν επτά κουκίδες μελανού χρώματος,
με το οποίο καλύπτεται και ο λαιμός, καθώς και
η εξωτερική ακμή του χείλους.
Αποκαλύφθηκε σε παιδικό τάφο, στη συνέχεια
του άκρου αριστερού χεριού. Η χρονολόγηση
του αγγείου βασίζεται στα συνευρήματα της τα-
φής, μία κοτύλη (Ι.51.2), της ύστερης κορινθια-
κής περιόδου ΙΙ, και μία μελαμβαφή λήκυθο
(Ι.51.1), με σχεδόν σφαιρικό σώμα, εξίτηλο γραμ-
μικό διάκοσμο και πιθανή προέλευση από εργα-
στήριο της Ανατολικής Ελλάδας ή του νησιωτι-
κού χώρου. Το μικρό αυτό αγγείο για το λάδι
των αθλητών χρησίμευε για την επάλειψη του
δέρματός τους πριν από τους αγώνες.
Trakosopoulou 2001, 81, fig. 5.
ΤΣΕ
12. Φαγεντιανός
12 αρύβαλλος-κεφαλή Αχελώου
Τ 458, αρ. 70,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας.
Δυτικό νεκροταφείο Αρχοντικού Πέλλας,
αγρός Γ.  Ταουσανίδη, γυναικείος αρχαϊκός
λακκοειδής τάφος T 458, αρ. 70, 5-7-2005.
550-525 π.Χ.
Ύψος 6,4 εκ., μήκος 6,7 εκ., πλάτος 5,8 εκ.
Σχεδόν ακέραιο. Λείπει μόνο η απόληξη από το
αριστερό κέρατο του θεού.
Πλαστικό αγγείο κεφαλής, χωρίς το λαιμό, του
ποτάμιου θεού Αχελώου. Από υποκίτρινη φαγε-
ντιανή με κιτρινωπή εφυάλωση. Με μελανό χρώ-
μα δηλώνονται λεπτομέρειες στο πρόσωπο (στα
μάτια, στην απόληξη του γενείου, στους βοστρύ-
χους των μαλλιών) και τονίζεται η πάνω περιφέ-
ρεια του στομίου. Στην κορυφή της κεφαλής δι-
αμορφώνεται δισκοειδές στόμιο με βραχύ λαιμό
και κατακόρυφη ταινιωτή λαβή. Έχει ωοειδές
πρόσωπο με κέρατα υποτυπώδη και πολυγωνι-
κά, αυτιά σχηματοποιημένα και στενά, κόμη που
χωρίζεται στη μέση, σχηματίζοντας μακριούς
βοστρύχους με καμπύλη απόληξη πάνω στο χα-
μηλό μέτωπο, μάτια μεγάλα, αμυγδαλωτά και
προεξέχοντα κάτω από τα μακριά, σχεδόν οριζό-
ντια, φρύδια, μύτη μακριά και πλατιά στην από-
ληξή της, στόμα προεξέχον, καμπύλο, στενό και
κλειστό, με αρχαϊκό μειδίαμα, κάτω από το οποίο
διαμορφώνεται στενή, λεπτή, τριγωνική γενειά-
δα. Βρέθηκε στην πλούσια ταφή της δέσποινας
του τάφου Τ 458, όπως και τα τρία επόμενα πλα-
στικά ειδώλια σκαντζόχοιρων.
Από Ρόδο, Σάμο ή Μίλητο.
Για ειδώλιο Αχελώου διαφορετικού τύπου και
εργαστηρίου βλ. Jeammet 2005, 132, αρ. 360,
καθώς και Jacopi 1931, 383, αρ.3, εικ. 432. Για
άλλα πλαστικά ειδώλια του ποτάμιου θεού βλ.
Isler 1970, 141 κ.ε. Για άλλα ειδώλιά του από φα-
γεντιανή βλ. Webb 1978, 126 κ.ε., αρ. 845-859.
Χρυσοστόμου Α. Χρυσοστόμου Π. 2005, 442,
εικ. 13 και εξώφυλλο.
ΧΠ
180
successive rows, arranged obliquely to
render a net pattern. Seven black dots
running across shoulder zone, also cover-
ing neck and outer edge of rim.
Discovered in a child’s grave, beyond the
left hand. The dating of the vessel is
based on other finds in the burial, includ-
ing a Late Corinthian II kotyle (I.51.2) and
a black-figure lekythos (1.51.1) with near-
ly round body and faint linear decoration
whose likely provenance was a workshop
in East Greece or the islands. This vessel
containing oil was used by athletes to
anoint the skin before contests.
Trakosopoulou 2001, 81, fig. 5.
TSE
12. Faience
aryballos-head of Achelous
Τ 458, no. 70,
Archaeological Museum of Pella.
Western cemetery of the Archontiko Pellas,
field of G. Taousanidis, archaic female pit
burial, grave T 458, no. 70, 5-7-2005.
550-525 B.C.
Height 6.4 cm, length 6.7 cm, width 5.8 cm
Nearly intact, missing only the end of the
left horn of the god.
Plastic head vessel of the river god Ache-
lous, without neck. Off-white faience, yel-
lowish glaze. Facial details rendered with
black (on eyes, tip of beard, curls of the hair)
and stress the upper circumference of
mouth. At top of head, a disk-shaped
mouth with short neck and vertical band
handle. Oval face with rudimentary and po-
lygonal horns, schematic and narrow ears;
hair parted in middle, forming long curls
with curved ends on low forehead; large,
almond-shaped eyes protruding from long,
nearly horizontal brows; long nose widen-
ing to its tip; protruding mouth, curved,
narrow and closed displaying the "archaic
smile", beneath which a narrow, thin, trian-
gular beard. Found in the rich burial of the
young woman of grave T 458, together
with the following three plastic hedgehog
figurines.
From Rhodes, Samos or Miletus.
For a figurine of Achelous of a different type
and from a different workshop see Jeam-
met 2005, 132, no. 360, and Jacopi 1931,
383, no.3, fig. 432. For other modeled figu-
rines of the river god Achelous see Isler
1970, 141ff. For other figurines of the god in
faience see Webb 1978, 126 κ.ε., no. 845-
859.
Χρυσοστόμου Α. Χρυσοστόμου Π. 2005,
442, fig. 13 and cover.
CHP
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

13. Τρεις φαγεντιανοί
αρύβαλλοι-σκαντζόχοιροι
Τ 458, αρ. 38, 50, 58,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας.
Δυτικό νεκροταφείο Αρχοντικού Πέλλας, αγρός
Γ. Ταουσανίδη, γυναικείος αρχαϊκός λακκοειδής
τάφος. T 458, 5-7-2005.
550-525 π.Χ.
Τ 458, αρ. 38: Ύψος 5,7 εκ., μήκος 7,4 εκ. Λείπει εκτε-
ταμένο τμήμα από την αριστερή πλευρά του σώ-
ματος και μικρό τμήμα από τη βάση του αγγείου.
Τ 458, αρ. 50: Ύψος 5,9 εκ., μήκος 7,5 εκ., πλάτος 4,3
εκ. Σπασμένος και συγκολλημένος ο λαιμός του
στομίου με τη λαβή.
13 Τ 458, αρ. 58: Ύψος 5,8 εκ., μήκος 7,9 εκ. Ακέραιο.
Τ 458, αρ. 38: Πλαστικό αγγείο σκαντζόχοι-
ρου, από υποκίτρινη φαγεντιανή με κιτρινω-
πή εφυάλωση. Στο εσωτερικό του, λόγω του
σπασίματος της αριστερής του πλευράς δια-
κρίνονται τα αποτυπώματα του πλέγματος
του πυρήνα της κατασκευής του. Με μελανό
χρώμα τονίζονται διάφορα σημεία του σώμα-
τος του ζώου, καθώς και η πάνω περιφέρεια
του στομίου. Το ζώο εδράζεται σε τετράγωνη
βάση, που πίσω γίνεται πολυγωνική. Από τη
ράχη του εκφύεται δισκοειδές στόμιο με βρα-
χύ λαιμό και κατακόρυφη ταινιωτή λαβή. Πά-
νω από τα μπροστινά πόδια προεξέχει η κε-
φαλή με το μυτερό ρύγχος, τα μικρά στρογ-
γυλά μάτια και τα φαρδιά προεξέχοντα αυτιά
στα πλάγια. Μία ενιαία μάζα από αγκάθια, που
χωρίζονται με χαράξεις σε ανάγλυφο δικτυω-
τό δύο συστημάτων, σκεπάζει το σώμα του
ζώου και όλο σχεδόν το μέτωπό του. Το ζώο
συμβολίζει τη μεταθανάτια ζωή και την ανα-
γέννηση. Ο τύπος και η απόδοση των λεπτο-
μερειών είναι παρόμοια με αυτά των δύο επό-
μενων σκαντζόχοιρων και μάλλον αποτελούν
παραγωγές του ίδιου εργαστηρίου.
Τ 458, αρ. 50: Πλαστικό αγγείο σκαντζόχοιρου
από κίτρινη φαγεντιανή με υπόλευκη, πρασι-
νωπή και κιτρινωπή εφυάλωση. Το ζώο εδρά-
ζεται σε ωοειδή βάση με ευθείες πλευρές την
μπροστινή και την πίσω. Κατά τα άλλα όμοιο
με το προηγούμενο.
Τ 458, αρ. 58: Πλαστικό αγγείο σκαντζόχοιρου
από κίτρινη φαγεντιανή με υπόλευκη, πρασι-
νωπή και κιτρινωπή εφυάλωση. Το ζώο εδρά-
ζεται σε τετράγωνη βάση, που πίσω γίνεται
πολυγωνική. Κατά τα άλλα όμοιο με το προη-
γούμενο.
Από Ρόδο, Σάμο ή Μίλητο.
Για όμοια αγγεία βλ. Τσιμπίδου 1992, 373, εικ.
6 και Jacopi 1931, 372, αρ. 3, εικ. 420, 422
(δύο φαγεντιανοί σκαντζόχοιροι, ταφή παι-
διού σε πιθοειδή αμφορέα). Για παρόμοια αγ-
γεία βλ. Πλόες 2003, 498, αρ. 939 και Ägypten
Griechenland Rom, 500 κ.ε., αρ. 56. Για ειδώ-
λια σκαντζόχοιρων διαφορετικών τύπων και
εργαστηρίων βλ. Jeammet 2005, 132,
Φαγεντιανή | Faience
181
13. Three faience
aryballoi-hedgehogs
Τ 458, no. 38, 50, 58,
Archaeological Museum of Pella.
Western cemetery of the Archontiko Pellas,
field of G. Taousanidis, archaic female pit
burial, grave T 458, no. 70, 5-7-2005.
550-525 B.C.
Τ 458, no. 38: Height 5.7 cm, length 7.4 cm.
Missing a large section from left side of
body and small section from base.
Τ 458, no. 50: Height 5.9 cm, length 7.5,
width 4.3 cm. Neck of rim broken and
mended with handle.
Τ 458, no. 58: Height 5.8 cm, length 7.9 cm.
Intact.
Τ 458, no. 38: Plastic hedgehog vessel,
off-yellow faience with a yellowish glaze.
On its interior, by virtue of the break on
its left side, the impressions of the net-
work of the core from which it was made
may be discerned. Various points of the
animal’s body are highlighted in black, as
is the upper surface of the mouth. The
animal rests on a square base, becoming
polygonal at the back. From its back rises
a disk-shaped mouth with short neck
and vertical band handle. Above its front
feet protrudes the head with its sharp
snout, small round eyes and wide ears
projecting on either side. A uniform mass
of quills, separated by incisions into a
two-system relief network, covers body
and nearly all of forehead. The animal
symbolizes the afterlife and rebirth. The
type and the rendering of details are
similar to those of the two following
hedgehogs; they were probably pro-
duced by the same workshop.
Τ 458, no. 50: Plastic hedgehog vessel of
yellow faience with off-white, greenish
and yellowish glaze. The animal rests on
an oval base with straight sides at front
and back. In other respects, similar to the
previous example.
Τ 458, no. 58: Plastic hedgehog vessel of
yellow faience with off-white, greenish
and yellowish glaze. The animal rests on
a square base which becomes polygonal
at rear. In other respects, similar to the
previous example.
From Rhodes, Samos or Miletus.
For similar vessels see Τσιμπίδου 1992,
373, fig. 6 and Jacopi 1931, 372, no. 3, fig.
420, 422 (two faience hedgehogs, child
burial in pithos amphora). For nearly simi-
lar vessels see Πλόες 2003, 498, no. 939
and Ägypten Griechenland Rom, 500 ff.,
no. 56. For hedgehog figurines of different
types and from different workshops see
181
 182
αρ. 369-372 και Webb 1978, 132 κ.ε., αρ. 900-
940 (μερικά με κεφαλές σφίγγας ή ανθρώπι-
νων μορφών).
Χρυσοστόμου Α. Χρυσοστόμου Π. 2005, 442,
εικ. 14.
ΧΠ
14 14. Φαγεντιανός
αρύβαλλος-σκαντζόχοιρος
Τ 417, αρ. 9,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας.
Δυτικό νεκροταφείο Αρχοντικού Πέλλας, αγρός
Γ.  Τσολακίδη, αρχαϊκός λακκοειδής τάφος του
πολεμιστή T 417, αρ. 9, 24-6-2005.
Μετά το 525 π.Χ.
Ύψος 5,6 εκ., μήκος 6,4 εκ., πλάτος 4 εκ.
Σπασμένο και συγκολλημένο στο αριστερό μέ-
ρος του σώματος και στο στόμιο. Λείπει το
μπροστινό τμήμα του στομίου, τμήμα της αρι-
στερής πλευράς του σώματος και μικρό τμήμα
ανάμεσα στα μπροστινά πόδια, ενώ αποκρού-
σεις υπάρχουν στο σύστημα των αγκαθιών πά-
νω από το μέτωπο.
Πλαστικό αγγείο σκαντζόχοιρου από υποκί-
τρινη φαγεντιανή με εφυάλωση πρασινωπή
και υπόλευκη. Με μελανό χρώμα τονίζονται
διάφορα σημεία του ζώου, καθώς και η πάνω
περιφέρεια του στομίου. Στο εσωτερικό του,
λόγω του σπασίματος της αριστερής του
πλευράς, διακρίνονται τα αποτυπώματα του
πλέγματος του πυρήνα της κατασκευής του.
Το ζώο εδράζεται σε ορθογώνια βάση, που
πίσω γίνεται πολυγωνική. Από τη ράχη του
εκφύεται δισκοειδές στόμιο με βραχύ λαιμό
και κατακόρυφη ταινιωτή λαβή. Πάνω από τα
μπροστινά πόδια προβάλλει το πλατύ ρύγχος
με τους προεξέχοντες βολβοειδείς οφθαλ-
μούς και τα φαρδιά αυτιά στα πλάγια. Μία
ενιαία μάζα από αγκάθια, που φιλοτεχνούνται
με ανάγλυφο δικτυωτό δύο συστημάτων,
σκεπάζει το σώμα του ζώου και όλο σχεδόν
το μέτωπό του. Το αγγείο διαφέρει ως προς το
μέγεθος και την τεχνοτροπία από τα αγγεία
σκαντζόχοιρων του τάφου Τ 458. Πρόκειται
για παραγωγή άλλου μεταγενέστερου εργα-
στηρίου. Το ζώο συμβολίζει τη μεταθανάτια
ζωή και την αναγέννηση.
Από Ρόδο, Σάμο ή Μίλητο.
Παράλληλα-Βιβλιογραφία: Βλ. παραπάνω το αγ-
γείο-σκαντζόχοιρος του τάφου Τ 458, αρ. 38.
ΧΠ
15
15. Φαγεντιανό αλάβαστρο
ΜΘ 7535,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Αίνεια, ταφικός τύμβος Α, τάφος ΙΙΙ.
Ύψος 24,5 εκ., διάμετρος χείλους 6 εκ.
350-325 π.Χ.
Συγκολλημένο από πολλά τμήματα.
Η καστανότεφρου χρώματος φαγεντιανή κα-
λύπτεται από όμοιου χρώματος υάλωμα.
Το, κυλινδρικό σχεδόν, σώμα του αγγείου
182
Jeammet 2005, 132, no. 369-372 and
Webb 1978, 132 ff., no. 900-940 (some
with sphinx or human heads).
Χρυσοστόμου Α. Χρυσοστόμου Π. 2005,
442, fig. 14.
CHP
14. Faience
aryballos-hedgehog
Τ 417, no. 9,
Archaeological Museum of Pella.
Western cemetery of Archontiko Pellas,
field of G. Tsolakidis, archaic pit grave of
a warrior T 417, no. 9, 24-6-2005.
After 525 B.C.
Height 5.6 cm, length 6.4 cm, width 4 cm.
Broken and mended on left side of body
and rim. Missing front of rim, part of the
left side of body, and a small section be-
tween the front legs; chips on the net-
work of quills above forehead.
Plastic hedgehog vessel, off-yellow fai-
ence with greenish and off-white glaze.
Black is used to emphasize various parts
of the animal and the upper surface of
rim. By virtue of the break on its left side,
on its interior may be made out the im-
pressions of the network of the core
around which it was formed. The animal
sits on a rectangular base, polygonal at
rear. From its back rises a disk-shaped rim
with short neck and vertical band handle.
Above its front feet projects the wide
snout with protruding bulbous eyes, with
wide ears at the sides. A single mass of
quills, elaborated with a two-system re-
lief network, covers body and nearly all
of forehead. This vessel differs in size and
style from those of grave T 458. It was
produced by another, later workshop.
The animal symbolized the afterlife and
rebirth.
From Rhodes, Samos or Miletus.
Parallels-Bibliography: see above (hedge-
hog vessel from grave T 458, no. 38).
CHP
15. Faience alabastron
ΜΘ 7535,
Archaeological Museum of Thessaloniki
Aenea, grave tumulus A, tomb III
Height 24.5 cm, diameter of rim 6 cm
350-325 B.C.
Mended from many fragments.
Ash-brown faience, covered by a similar-
ly-colored glaze. Nearly cylindrical body
supported on a flat bottom, tapering at
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

στηρί ζεται σε επίπεδο πυθμένα, στενεύει στο
ύψος του λαιμού και καταλήγει σε οριζόντιο
χείλος. Κάτω από τον ώμο, αντί δύο μικρών,
κατακόρυφων, διάτρητων λαβών, δύο κηλί-
δες από χρωματιστό γυαλί.
Βοκοτοπούλου 1990, 62 αριθ. 16, σχ. 29 α, πίν.
35γ.
ΤΖΑ
16. Φαγεντιανός κάλαθος
ΜΘ 2829,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Νεάπολη Θεσσαλονίκης, κιβωτιόσχημος τάφος.
16 Ύψος 13 εκ., διάμετρος βάσης. 7,4 εκ.,
διάμετρος χείλους 16,7 εκ.
200-150 π.Χ.
Συγκολλημένος από επτά τμήματα. Το υάλωμά
του παρουσιάζει απολεπίσεις.
Από τη χαμηλή δακτυλιωτή βάση ξεκινά το κα-
μπυλωτό σώμα του αγγείου, που απολήγει σε
χείλος διακοσμημένο με λοξές χαράξεις, κατα-
νεμημένες σε δύο ζώνες. Σε τρεις ζώνες, διαχω-
ρισμένες με σπειρομαίανδρο, κατανέμεται επί-
σης η ανάγλυφη διακόσμηση του αγγείου: στην
κάτω δωδεκάφυλλοι ρόδακες στολισμένοι με
ένθετους ημιπολύτιμους λίθους, που δε σώζο-
νται. Στη μεσαία, υδρόβια πουλιά, με ανοικτές
φτερούγες, εναλλάσσονται με άνθη λωτού. Στην
επάνω, σκηνή κυνηγιού με την κυνηγέτιδα Άρτε-
μη και σκυλιά να κυνηγούν ελάφια, λαγούς και
κάπρους, ενώ το τοπίο ορίζεται από κορμούς
δένδρων.
Χώρα προέλευσης η Αίγυπτος.
Δάφφα-Νικονάνου 1985-86, 194-5, αριθ. 6,
πίν. 8β. Θεσσαλονίκη 1986, 113-6, εικ. 109.
Δάφφα-Νικονάνου 1987, 269-73, σχ. 2-3,
πίν. 56-57.
ΤΖΑ
17 17. Φαγεντιανή αλατιέρα
Π 1277,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Βέροια, οικόπεδο Θ. Σανοπούλου και
Α. Θεοδωρίδη, λαξευτός θαλαμωτός τάφος,
θήκη Α 2ος αι. π.Χ.
Ύψος 3,1 εκ., διάμετρος χείλους 6,6-6,8 εκ.
Ακέραιη με μικρές συμπληρώσεις.
Αγγείο του τύπου «αλατιέρας». Σώμα κυλινδρι-
κό-πηνιόσχημο με κοίλα τοιχώματα και κοίλο
πυθμένα. Έδραση επίπεδη, με κυκλική επίπεδη
εσοχή. Το οριζόντιο χείλος διακοσμείται με έξερ-
γο ακτινωτό κόσμημα, ενώ η υπόλοιπη, εισέχου-
σα, επιφάνειά του φέρει επιχρωματισμό με υπό-
φαιο υλικό.
Βρέθηκε σε ταφή κοριτσιού, μαζί με το ατρακτό-
σχημο γυάλινο αλάβαστρο Π 1263.
Δρούγου, Τουράτσογλου 1980, 25, 39, πίν. 14,
σχ. 45 (ως μαρμάρινο).
ΙΔ
Φαγεντιανή | Faience
183
neck height and ending in horizontal rim.
Below shoulder, at the point where two
small perforated vertical handles should
be situated, two dots of coloured glass.
Βοκοτοπούλου 1990, 62 no. 16, σχ. 29 α, pl.
35γ.
ΤΖΑ
16. Faience kalathos
ΜΘ 2829,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Neapolis, Thessaloniki, cist grave.
Height 13 cm, diameter of base 7.4 cm,
diameter of rim 16.7 cm.
200-150 B.C.
Mended from seven fragments. Glaze
flaked.
Curved body starting from low ring-shaped
base, ending at rim decorated with oblique
incisions arranged in two zones. Relief dec-
oration distributed across three zones,
separated by wave-pattern: in lower zone,
twelve-petalled rosettes adorned with in-
laid semi-precious stones (not preserved).
In central zone, water birds with wings
spread alternating with lotus blossoms. In
upper zone, scene with Artemis hunting
deer, hares, and wild boars, with landscape
defined by tree trunks.
Provenance: Egypt.
Δάφφα-Νικονάνου 1985-86, 194-5, no. 6,
pl. 8β. Θεσσαλονίκη 1986, 113-6, fig. 109.
Δάφφα-Νικονάνου 1987, 269-73, σχ. 2-3,
pl. 56-57.
ΤΖΑ
17. Faience salt-cellar
Π 1277,
Archaeological Museum of Veroia.
Veroia, property of Th. Sanopoulos and
A. Theodoridis, rock-cut chamber tomb,
compartment A 2nd c. B.C.
Height 3.1 cm, diameter of rim 6.6-6.8 cm.
Complete with small restorations.
Vessel of the “salt-cellar” type. Body cylin-
drical/spool-shaped, with concave walls
and concave floor. Flat bottom, with flat cir-
cular depression. Horizontal rim decorated
with ray ornament in high relief, remainder
of inset surface painted with a brownish
substance.
Found in the burial of a young girl, together
with the fusiform glass alabastron Π 1263.
Δρούγου, Τουράτσογλου 1980, 25, 39, pl.
14, σχ. 45 (published as being of marble)
ID
183
 184

Βιβλιογραφία Bibliography
Αρχαία Μακεδονία 1988 Αρχαία Μακεδονία/Ancient Macedonia, κατάλογος έκθεσης, Αυστραλία 1988-1989, Αθήνα 1988.
Ägypten Griechenland Rom 2005 Ägypten Griechenland Rom. Abwehr und Berührung, Ausstellungskatalog, Städelsches Kunstinsti-
tut und Städtische Galerie, 2005-2006, Frankfurt am Main/Tübingen 2005.
Βοκοτοπούλου 1990 Βοκοτοπούλου, Οι ταφικοί τύμβοι της Αίνειας, Αθήνα 1990.
Δάφφα-Νικονάνου 1985-86 Δάφφα-Νικονάνου, Κτερίσματα ελληνιστικού τάφου στη Νεάπολη Θεσσαλονίκης, Μακεδονικά
25, 1985-86, 180-202.
Δάφφα-Νικονάνου 1987 Δάφφα-Νικονάνου, Δύο επείσακτα αγγεία από τον τάφο της Νεάπολης Θεσσαλονίκης, Αμητός,
1987, 263-277, πίν. 54-7.
Δρούγου, Τουράτσογλου 1980 Σ. Δρούγου, Γ.  Τουράτσογλου, Ελληνιστικοί λαξευτοί τάφοι Βεροίας, Αθήνα 1980.
Isler 1970 H. P. Isler, Acheloos, Eine Monographie, Bern 1970.
Jacopi 1931 G. Jacopi, Esplorazione archeologica di Camiro I. Scavi nelle necropoli Camiresi 1929-1930, Clara
Rhodos IV 1931.
Jeammet 2005 V. Jeammet, La faïence dans le monde Grec archaïque: un matériau atypique, Faïences de ľ Antiq-
uité de l’Égypte à ľ Iran (εκδ. A. Caubet, G. Pierrat-Bonnefois), Paris 2005.
Μήρτσου κ.ά. 1996 Ε. Μήρτσου, Μ. Βαβελίδης, Δ. Ιγνατιάδου, Μ. Παππά, Χάντρες από φαγεντιανή της ΠΕΧ από τον
Άγιο Μάμαντα Χαλκιδικής, Αρχαιομετρικές Μελέτες για την Ελληνική Προϊστορία και Αρχαιότητα
(επ. Ι. Μπασιάκος, Ε. Αλούπη, Γ. Φακορέλλης), 3ο Συμπόσιο Αρχαιομετρίας, Αθήνα 1996 (2001),
309-316.
Παππά 1992 Μ. Παππά, Τούμπα Αγίου Μάμαντος Χαλκιδικής. Ανασκαφή νεκροταφείων, ΑΕΜΘ 6, 1992, 475-
484.
Παππά (υπό έκδοση) Μ. Παππά, Το νεκροταφείο της πρώιμης εποχής του χαλκού στην Τούμπα του Αγίου Μάμαντος,
Das Prähistorische Olynth. Ausgrabungen in der Toumba Aghios Mamas 1994-1996, PAS (υπό
έκδοση).
Πλόες 2003 Πλόες… από τη Σιδώνα στη Χουέλβα. Σχέσεις λαών της Μεσογείου (επιμ. Ν. Χρ. Σταμπολίδης),
κατάλογος έκθεσης Αθήνα 2003.
Σίνδος 1985 Σίνδος, κατάλογος έκθεσης, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Aθήναι 1985.
Τιβέριος 1993 Μ. Τιβέριος, Σίνδος-Αίγυπτος, Αρχαία Μακεδονία V, 3, 1993.
Trakosopoulou 2001 E. Trakosopoulou, Glass grave goods from Akathus, Hyalos-Vitrum-Glass, 1st International Con-
ference, Rhodes 2001 (Athens 2002), 79-89.
Τσιμπίδου 1992 Μ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Ταφικός τύμβος στον Αγ. Αθανάσιο Θεσσαλονίκης: νέα ανασκαφικά
στοιχεία, ΑΕΜΘ 6, 1992, 369-382.
Webb 1978 V. Webb, Archaic Greek Faience. Miniature bottles and related objects from East Greece (650-500
B.C.), Warminster 1978.
Χρυσοστόμου Α., Χρυσοστόμου Π. 2005 Α. Χρυσοστόμου, Π. Χρυσοστόμου, Ανασκαφή στη δυτική νεκρόπολη του Αρχοντικού Πέλλας
κατά το 2005, ΑΕΜΘ 19, 2005.

184 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Καστοριά
Kastoria
18. Τρεις οφθαλμωτές χάντρες
ΝΤΚ 400 α, β, γ,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας.
Καστοριά, οικισμός Νταηλάκη, τάφος 7,
11.6.1997.
8ος αι. π.Χ.
Μήκος 8-9 χιλ, διάμετρος 1,1-1,3 εκ.
Ακέραιες.
Τρεις σφαιρικές πεπλατυσμένες μελανές χάντρες, με τρεις απλούς λευ-
κούς οφθαλμούς.
Δεν είναι δυνατόν να διαπιστωθεί αν το μελανό χρώμα είναι πολύ βα-
θύ ιώδες, κυανό ή άλλο. Οι χάντρες είναι κατασκευασμένες με περιέλι-
ξη. Οι οφθαλμοί σχηματίστηκαν με λευκή ίνα, κυκλικά επίθετη στο
μελανό σώμα, ενώ ως χρώμα της κόρης παραμένει το χρώμα της χά-
ντρας. Για την τεχνική βλ. Spaer 2001, 45 και 52.
Τσούγγαρης 1997.
ΙΔ
19. Εννέα οφθαλμωτές χάντρες
ΝΤΚ 402 α, β, γ, ΝΤΚ 403 α, β, γ, ΝΤΚ 404 α, β, γ,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας.
Καστοριά, οικισμός Νταηλάκη, τάφος 10, 11.6.1997.
8ος αι. π.Χ.
ΝΤΚ 402 α, β: Μήκος 8 χιλ., διάμετρος 1,1 εκ. Ακέραιες. Δύο σφαιρικές
πεπλατυσμένες μελανές χάντρες, με δύο απλούς, λευκούς οφθαλμούς.
ΝΤΚ 402 γ: Μήκος 7 χιλ., διάμετρος 1,1 εκ. Ακέραιη. Σφαιρική πεπλατυ-
σμένη μελανή χάντρα, με τρεις απλούς, λευκούς οφθαλμούς.
ΝΤΚ 403 α, β, γ: Μήκος 8 και 7 χιλ., διάμετρος 1,3 εκ. Η μία συγκολλημένη.
Τρεις δακτυλιόσχημες μελανές χάντρες, με τρεις απλούς, λευκούς
οφθαλμούς.
ΝΤΚ 404 α, β: Μήκος 8 χιλ., διάμετρος 1,1 εκ. Η μία συγκολλημένη. Δύο
σφαιρικές πεπλατυσμένες μελανές χάντρες, με τρεις απλούς λευκούς
οφθαλμούς.
ΝΤΚ 404 γ: Μήκος 1,1 εκ, διάμετρος 1,1 εκ. Ακέραιη. Σφαιρική μελανή
χάντρα, με δύο απλούς, λευκούς οφθαλμούς.
Δεν είναι δυνατόν να διαπιστωθεί αν το μελανό χρώμα είναι πολύ βαθύ
ιώδες, κυανό ή άλλο. Οι χάντρες είναι κατασκευασμένες με περιέλιξη. Οι
οφθαλμοί σχηματίστηκαν με λευκή ίνα, κυκλικά επίθετη στο μελανό
σώμα, ενώ ως χρώμα της κόρης παραμένει το χρώμα της χάντρας. Για
την τεχνική βλ. Spaer 2001, 45 και 52.
Τσούγγαρης 1997.
ΙΔ
Καστοριά | Kastoria
185
Kastoria
18. Three eye beads
ΝΤΚ 400 α, β, γ,
Archaeological Museum of Pella.
Kastoria, Dailaki residential area, grave 7,
11.6.1997.
18 8th c. B.C.
Length 8-9 mm, diameter 1.1-1.3 cm.
Intact.
Three compressed spherical, dark beads, with three trailed white
eyes.
It is impossible to determine whether they are dark purple, blue,
or some other color. The beads were made with the winding tech-
nique. The eyes were formed with white thread, added to the
black body in a circular fashion; the color of the pupil is that of the
bead. For the technique, see Spaer 2001, 45 and 52.
Τσούγγαρης 1997.
ID
19
19. Nine eye beads
ΝΤΚ 402 α, β, γ. ΝΤΚ 403 α, β, γ. ΝΤΚ 404 α, β, γ,
Archaeological Museum of Pella.
Kastoria, Dailaki residential area, grave 10. 11.6.1997
8th c. B.C.
ΝΤΚ 402 α, β: Length 8 mm, diameter 1.1 cm. Intact.
Two round, flattened dark beads, with two trailed white eyes.
ΝΤΚ 402 γ: Length 7 mm, diameter 1.1 cm. Intact.
A round, flattened dark bead, with three trailed white eyes.
ΝΤΚ 403 α, β, γ: Length 8 and 7 mm, diameter 1.3 cm. One mended.
Three ring-shaped dark beads, with three trailed white eyes.
ΝΤΚ 404 α, β: Length 8 mm, diameter 1.1 cm. One mended.
Two compressed, spherical, dark beads, with three trailed white eyes.
ΝΤΚ 404 γ: Length 1.1 cm, diameter 1.1 cm. Intact.
Round dark bead, with two trailed white eyes.
It is impossible to determine whether they are dark purple, blue, or
some other color. The beads were made with the winding technique.
The eyes were formed with white thread, applied in a circular fashion on
the black body; the color of the pupil is that of the bead. For the tech-
nique, see Spaer 2001, 45 and 52.
Τσούγγαρης 1997.
ID
185
 186

20. Χάντρα 20. Bead

ΝΤΚ 405, ΝΤΚ 405,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας. Archaeological Museum of Pella.
20 Καστοριά, οικισμός Νταηλάκη, τάφος 15 Kastoria, Dailaki residential area, grave 15
17.7.1997. 17.7.1997.
8ος αι. π.Χ. 8th c. B.C.
Μήκος 4 χιλ., διάμετρος 9 χιλ. Length 4 mm, diameter 9 mm
Ακέραιη. Intact.
Δακτυλιόσχημη ακόσμητη χάντρα. Κίτρινη Ring-shaped, undecorated bead. Opaque
αδιαφανής. yellow.
Κατασκευασμένη με περιέλιξη. Made with the winding technique, for which
Για την τεχνική βλ. Spaer 2001, 45. see Spaer 2001, 45.
Τσούγγαρης 1997. Τσούγγαρης 1997.
ΙΔ ΙD
21. Οφθαλμωτή χάντρα 21. Eye bead
ΝΤΚ 406, ΝΤΚ 406.
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας. Archaeological Museum of Pella.
21
Καστοριά, οικισμός Νταηλάκη, τάφος 17, Kastoria, Dailaki residential area, grave 17,
16-17.7.1997. 16-17.7.1997.
8ος αι. π.Χ. 8th c. B.C.
Μήκος 1,2 εκ., διάμετρος 1,8 εκ. Length 12 mm, diameter 1,8 cm.
Συγκολλημένη, λείπουν τμήματα. Mended, missing parts.
Τριγωνική μελανή χάντρα, με τρεις σύνθε- Triangular dark bead, with three composite
τους, λευκούς και μελανούς οφθαλμούς. black and white eyes.
Δεν είναι δυνατόν να διαπιστωθεί αν το με- It is impossible to determine whether it is
λανό χρώμα είναι πολύ βαθύ ιώδες, κυανό ή dark purple, blue, or some other color. The
άλλο. H χάντρα είναι κατασκευασμένη με πε- bead was made with the winding technique.
ριέλιξη. Οι οφθαλμοί σχηματίστηκαν με τέσ- The eyes were formed with four successive
σερεις επάλληλες στρώσεις των δύο χρωμά- layers of the two colors. For the technique
των. Για την τεχνική και παράλληλο βλ. Spaer and a parallel see Spaer 2001, 45 and 52, as
2001, 45 και 52, καθώς και αρ. 79-80. well as no. 79-80.
Τσούγγαρης 1997. Τσούγγαρης 1997.
ΙΔ ΙD
22. Χάντρα 22. Bead
ΝΤΚ 408, ΝΤΚ 408,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας. Archaeological Museum of Pella.
22 Καστοριά, οικισμός Νταηλάκη, τάφος 19, Kastoria, Dailaki residential area, grave 19,
23.7.1997. 23.7.1997.
8ος αι. π.Χ. 8th c. B.C.
Μήκος 9 χιλ., διάμετρος 9 χιλ. Length 9 mm, diameter 9 mm.
Ακέραιη, με υπόλευκη διάβρωση. Intact, with whitish corrosion.
Απιόσχημη χάντρα, με ραβδώσεις. Άχρωμη. Pear-shaped bead, fluted. Colorless.
Κατασκευασμένη με περιέλιξη. Made with the winding technique, for which
Για την τεχνική βλ. Spaer 2001, 45 και 54. see Spaer 2001, 45 and 54.
Τσούγγαρης 1997. Τσούγγαρης 1997.
ΙΔ ΙD
23. Χάντρα 23. Bead
ΝΤΚ 410, ΝΤΚ 410,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας. Archaeological Museum of Pella.
Καστοριά, οικισμός Νταηλάκη, τάφος 27, Kastoria, Dailaki residential area, grave 27.
23
23.8.1997. 23.8.1997.
8ος αι. π.Χ. 8th c. B.C.
Μήκος 4 χιλ., διάμετρος 7 χιλ. Length 4 mm, diameter 7 mm
Ακέραιη, με υπόλευκη διάβρωση. Intact, with whitish corrosion
Σφαιρική πεπλατυσμένη ακόσμητη χάντρα. Compressed spherical undecorated bead.
Κατασκευασμένη με περιέλιξη. Made with the winding technique, for which
Για την τεχνική βλ. Spaer 2001, 45. see Spaer 2001, 45.
Τσούγγαρης 1997. Τσούγγαρης 1997.
ΙΔ ΙD

186 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 187

24. Χάντρα 24. Bead

ΝΤΚ 411,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας.
24 Καστοριά, οικισμός Νταηλάκη,
ανατολικά τάφου 23, 27.8.1997.
8ος αι. π.Χ.
Μήκος 4 χιλ., διάμετρος 6 χιλ.
Ακέραιη.
Σφαιρική πεπλατυσμένη ακόσμητη
χάντρα. Άχρωμη, γαλαζωπή.
Κατασκευασμένη με περιέλιξη.
Για την τεχνική βλ. Spaer 2001, 45.
Τσούγγαρης 1997.
ΙΔ
ΝΤΚ 411,
Archaeological Museum of Pella.
Kastoria, Dailaki residential area,
east of grave 23. 27.8.1997.
8th c. B.C.
Length 4 mm, diameter 6 mm.
Intact.
Compressed spherical bead, undecorated.
Colorless, with light blue tinge.
Made with the winding technique, for which
see Spaer 2001, 45.
Τσούγγαρης 1997.
ΙD

25 25. Οκτώ χάντρες 25. Eight beads

ΝΤΚ 412,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας.
Καστοριά, οικισμός Νταηλάκη, τάφος 32,
11.9.1997.
8ος αι. π.Χ.
Μήκος 1-2 χιλ., διάμετρος 2 χιλ.
Ακέραιες και επιπλέον τμήματα.
Μικροσκοπικές κυλινδρικές ακόσμητες
χάντρες. Γαλαζοπράσινες.
Κατασκευασμένες με περιέλιξη. Για την
τεχνική βλ. Spaer 2001, 45.
Τσούγγαρης 1997.
ΙΔ
ΝΤΚ 412,
Archaeological Museum of Pella.
Kastoria, Dailaki residential area, grave 32.
11.9.1997.
8th c. B.C.
Length 1-2 mm, diameter 2 mm.
Intact; additional pieces.
Tiny cylindrical beads, undecorated.
Turquoise.
Made with the winding technique, for
which see Spaer 2001, 45.
Τσούγγαρης 1997.
ΙD

26
26. Δεκαπέντε χάντρες 26. Fifteen beads
ΝΤΚ 413, ΝΤΚ 414, ΝΤΚ 413-414,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας. Archaeological Museum of Pella.
Καστοριά, οικισμός Νταηλάκη, τάφος 33, Kastoria, Dailaki residential area, grave 33.
9.9.1997. 9.9.1997.
8ος αι. π.Χ. 8th c. B.C.
Μήκος 1 χιλ., διάμετρος 5 χιλ. Length 1 mm, diameter 5 mm.
ΝΤΚ 413: 12 ακέραιες και επιπλέον τμήματα. ΝΤΚ 413: 12 intact beads and additional pieces.
ΝΤΚ 414: 3 ακέραιες και επιπλέον τμήματα. ΝΤΚ 414: 3 intact beads and additional pieces.
Δισκόμορφες ακόσμητες χάντρες. Πρασι- Disc-shaped undecorated beads. Greenish. It
νωπές. Δεν είναι βέβαιο αν πρόκειται για is not certain whether they are glass or
γυαλί ή υαλώδη φαγεντιανή. faience.
Τσούγγαρης 1997. Τσούγγαρης 1997.
ΙΔ ΙD

27. Δέκα χάντρες 27. Ten beads

ΝΤΚ 622 α, β, γ, δ, 27.5.1997 ΝΤΚ 622 α, β, γ, δ, 27.5.1997
ΝΤΚ 626, 23.7.1997 ΝΤΚ 626, 23.7.1997
ΝΤΚ 630, ΝΤΚ 631, 18.8.1998 ΝΤΚ 630-631, 18.8.1998
ΝΤΚ 668, 19.9.1997 ΝΤΚ 668, 19.9.1997
ΝΤΚ 676, ΝΤΚ 677, 21.9.1997 ΝΤΚ 676-677, 21.9.1997

27

Καστοριά | Kastoria 187

 188
Δέκα χάντρες (συνέχεια)
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας.
Καστοριά, οικισμός Νταηλάκη, νεκροταφείο,
από διαταραγμένη περιοχή, 1997.
8ος αι. π.Χ.
ΝΤΚ 622 α: Μήκος 1 εκ, διάμετρος 1,9 εκ.
Ακέραιη. Δακτυλιόσχημη μελανή χάντρα, με
τέσσερεις σύνθετους, λευκούς και μελανούς,
οφθαλμούς.
ΝΤΚ 622 β, γ, δ: Μήκος 6 χιλ., διάμετρος 8 χιλ.
Ακέραιες. Σφαιρικές μελανές χάντρες, με τέσ-
σερεις απλούς, λευκούς και μελανούς, οφθαλ-
μούς.
ΝΤΚ 626: Μήκος 6 χιλ., διάμετρος 8 χιλ.
Ακέραιη. Δακτυλιόσχημη μελανή χάντρα, με
τρεις απλούς, λευκούς και μελανούς, οφθαλ-
μούς.
ΝΤΚ 630, ΝΤΚ 631: Μήκος 7 χιλ., διάμετρος 1 εκ.
Ακέραιες με αποκρούσεις. Δύο αμφικωνικές
ακόσμητες χάντρες. Άχρωμες.
ΝΤΚ 668: Μήκος 7 χιλ., διάμετρος 1 εκ.
Ακέραιη. Αμφικωνική ακόσμητη χάντρα.
Άχρωμη.
ΝΤΚ 676, ΝΤΚ 677: Μήκος 7-8 χιλ., διάμ. 9 χιλ.
Ακέραιες. Δύο αμφικωνικές ακόσμητες χά-
ντρες. Άχρωμες.
Δεν είναι δυνατόν να διαπιστωθεί αν στις
οφθαλμωτές χάντρες το μελανό χρώμα είναι
πολύ βαθύ ιώδες, κυανό ή άλλο. Οι χάντρες εί-
ναι κατασκευασμένες με περιέλιξη. Οι οφθαλ-
μοί σχηματίστηκαν με λευκή ίνα, κυκλικά επί-
θετη στο μελανό σώμα, ενώ ως χρώμα της κό-
ρης παραμένει το χρώμα της χάντρας. Για την
τεχνική βλ. Spaer 2001, 45 και 52.
Τσούγγαρης 1997.
ΙΔ
28. Επτά χάντρες
28 ΝΤΚ 639 α, β, 27.8.1997.
ΝΤΚ 647, 30.8.1997.
ΝΤΚ 648, 2.9.1997.
ΝΤΚ 661, 16.9.1997.
ΝΤΚ 663 α, β, 17.9.1997.
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας.
Καστοριά, οικισμός Νταηλάκη, νεκροταφείο,
από διαταραγμένη περιοχή, 1997.
8ος αι. π.Χ.
Μήκος 1χιλ., διάμετρος 5 χιλ.
Ακέραιες.
Επτά δισκόμορφες ακόσμητες χάντρες. Πρα-
σινωπές.
Τσούγγαρης 1997.
ΙΔ
Βιβλιογραφία Bibliography
Spaer 2001 M. Spaer, Ancient glass in the Israel Museum. Beads and other small objects, Jerusalem 2001.
Τσούγγαρης 1997 Χ. Γ.  Τσούγγαρης, Ανασκαφικές έρευνες στον νομό Καστοριάς το 1997, ΑΕΜΘ 11, 1997, 19-30.
188
Δέκα χάντρες (συνέχεια)
Archaeological Museum of Pella.
Kastoria, Dailaki residential area, cemetery,
from a disturbed area. 1997.
8th c. B.C.
ΝΤΚ 622 α: Length 1 cm, diameter 1,9 cm.
Intact. Ring-shaped dark bead, with four
composite dark and white eyes.
ΝΤΚ 622 β, γ, δ: Length 6 mm, diameter 8 mm.
Intact. Round black bead with four trailed
dark and white eyes.
ΝΤΚ 626: Length 6 mm, diameter 8 mm.
Intact. Ring-shaped dark bead with three
simple dark and white eyes.
ΝΤΚ 630-631: Length 7 mm, diameter 1 cm.
Intact, chipped. Two colorless bi-conical
beads, undecorated.
ΝΤΚ 668: Length 7 mm, diameter 1 cm.
Intact. Bi-conical bead, undecorated.
ΝΤΚ 676-677: Length 7-8 mm, diameter 9 mm.
Intact. Two colorless bi-conical beads, undec-
orated.
It is impossible to determine whether the eye
beads are dark purple, blue, or some other
color. The beads were made with the winding
technique. The eyes were formed with white
thread, applied in circles atop the dark body;
the color of the pupils is that of the bead. For
the technique see Spaer 2001, 45 και 52.
Τσούγγαρης 1997.
ΙD
28. Seven beads
ΝΤΚ 639 α, β, 27.8.1997.
ΝΤΚ 647, 30.8.1997.
ΝΤΚ 648, 2.9.1997.
ΝΤΚ 661, 16.9.1997.
ΝΤΚ 663 α, β, 17.9.1997.
Archaeological Museum of Pella.
Kastoria, Dailaki residential area, cemetery,
from a disturbed area. 1997.
8th c. B.C.
Length 1 mm, diameter 5 mm.
Intact.
Seven disc-shaped, undecorated beads.
Greenish.
Τσούγγαρης 1997.
ΙD
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Γρεβενά
Grevena
29. Οφθαλμωτές
και κωδιόσχημες χάντρες
ΓΡΒ 3136, ΓΡΒ 3137, ΓΡΒ 3138, ΓΡΒ 3139,
ΓΡΒ 3140 α, β, γ, ΓΡΒ 3141 α, β, ΓΡΒ 3142 α, β, γ,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής.
Παλιουριά Γρεβενών, θέση Κεραμαριό,
29 νεκροταφείο Δυτικού Λόφου, ταφή 42.
Γύρω στο 500 π.Χ
ΓΡΒ 3136: Ύψος 1,6 εκ., διάμετρος 2 εκ.
Πολύ καλή διατήρηση.
Οφθαλμωτή κυλινδρική χάντρα. Από αδιαφα-
νές κίτρινο γυαλί με τέσσερεις σύνθετους δί-
δυμους, μπλε και λευκούς, οφθαλμούς.
ΓΡΒ 3137: Διάμετρος 1,1 εκ.
Συγκολλημένη από δύο κομμάτια, λείπουν μι-
κρά τμήματα. Επιφάνεια διαβρωμένη, με απώ-
λεια της υαλώδους υφής.
Οφθαλμωτή κυλινδρική χάντρα. Από αδιαφα-
νές κίτρινο γυαλί με τέσσερεις σύνθετους δί-
δυμους, μπλε και λευκούς, οφθαλμούς.
ΓΡΒ 3138: Διάμετρος 6 χιλ.
Αρκετά καλή διατήρηση. Κατά τόπους ιριδι-
σμοί και απώλεια της λάμψης του γυαλιού.
Κωδιόσχημη χάντρα από βαθύ μπλε ημιδια-
φανές γυαλί.
ΓΡΒ 3139: Διάμετρος 1,3 εκ.
Πολύ καλή διατήρηση.
Οφθαλμωτή κυλινδρική χάντρα. Από αδιαφα-
νές τυρκουάζ γυαλί με τέσσερεις σύνθετους
δίδυμους, μπλε και λευκούς, οφθαλμούς.
ΓΡΒ 3140 α, β, γ: Διάμετρος 7, 6 και 6 χιλ.
Αρκετά καλή διατήρηση. Κατά τόπους ιριδι-
σμοί και απώλεια της λάμψης του γυαλιού.
Τρεις κωδιόσχημες χάντρες από μπλε ημιδια-
φανές γυαλί.
ΓΡΒ 3141 α, β: Διάμετρος 6 χιλ.
Αρκετά καλή διατήρηση. Κατά τόπους ιριδι-
σμοί και απώλεια της λάμψης του γυαλιού.
Δύο κωδιόσχημες χάντρες από μπλε ημιδια-
φανές γυαλί.
ΓΡΒ 3142α: Διάμετρος 6 χιλ.
Αρκετά καλή διατήρηση. Κατά τόπους ιριδι-
σμοί και απώλεια της λάμψης του γυαλιού.
Οφθαλμωτή χάντρα από κίτρινο γυαλί με τρεις
σύνθετους, μπλε και λευκούς, οφθαλμούς.
Γρεβενά | Grevena
189
Grevena
29. Eye beads
and poppy-seedpod beads
ΓΡΒ 3136, ΓΡΒ 3137, ΓΡΒ 3138, ΓΡΒ 3139,
ΓΡΒ 3140 α, β, γ, ΓΡΒ 3141 α, β,
ΓΡΒ 3142 α, β, γ,
Archaeological Museum of Aiani.
Paliouria, Grevena, site of Keramarió,
cemetery on the Western Hill, grave 42.
Ca. 500 B.C.
ΓΡΒ 3136: Height 1.6 cm, diameter 2 cm
Very good condition.
Cylindrical eye bead of opaque yellow
glass with four composite pairs of blue
and white eyes.
ΓΡΒ 3137: Diameter 1.1 cm.
Mended from two pieces, missing small
sections. Surface corroded, with loss of
the glassy structure.
Cylindrical eye bead of opaque yellow
glass with four composite blue and
white eyes.
ΓΡΒ 3138: Diameter 6 mm.
Fairly good condition. Iridescence and
loss of sheen in places.
Poppy-seedpod-shaped bead of deep
blue, translucent glass.
ΓΡΒ 3139: Diameter 1.3 cm.
Very good condition.
Cylindrical eye bead of opaque tur-
quoise glass with four composite pairs
of blue and white eyes.
ΓΡΒ 3140 α, β, γ: Diameter 7, 6 and 6 mm.
Fairly good condition. Iridescence and
loss of sheen in places.
Three poppy-seedpod-shaped beads of
translucent blue glass.
ΓΡΒ 3141 α, β: Diameter 6 mm.
Fairly good condition. Iridescence and
loss of sheen in places.
Two poppy-seedpod-shaped beads of
translucent blue glass.
ΓΡΒ 3142α: Diameter 6 mm.
Fairly good condition. Iridescence and
loss of sheen in places.
Eye bead of yellow glass with three com-
posite, blue and white, eyes.
189
 190
ΓΡΒ 3142 β, γ: Διάμετρος 6 και 7 χιλ.
Αρκετά καλή διατήρηση. Κατά τόπους ιριδι-
σμοί και απώλεια της λάμψης του γυαλιού.
Δύο κωδιόσχημες χάντρες από μπλε ημιδια-
φανές γυαλί.
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2007.
ΚΜΓ
30. Οφθαλμωτή χάντρα
ΓΡΒ 3135,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής.
30
Παλιουριά Γρεβενών, θέση Κεραμαριό,
νεκροταφείο Ανατολικού Λόφου, ταφή 30.
5ος αι. π.Χ.
Διάμετρος 1,5 εκ.
Κατάσταση διατήρησης αρκετά καλή με διάβρω-
ση κατά τόπους του λευκού κυρίως γυαλιού.
Οφθαλμωτή χάντρα με τέσσερις σύνθετους
οφθαλμούς. Από αδιαφανές γυαλί, καστανόμαυ-
ρης απόχρωσης.
Αδημοσίευτη. Για την ανασκαφή βλ. Καραμή-
τρου-Μεντεσίδη 2006 και Καραμήτρου-
Μεντεσίδη 2007.
ΚΜΓ
31. Οφθαλμωτή χάντρα
ΓΡΒ 2914,
31 Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής.
Παλιουριά Γρεβενών, θέση Κεραμαριό,
νεκροταφείο Δυτικού Λόφου, από περισυλλογή
εκτός ταφής.
5ος αι. π.Χ.
Διάμετρος 1,7 εκ.
Καλή διατήρηση, με κατά τόπους διάβρωση του
λευκού, κυρίως, γυαλιού.
Οφθαλμωτή χάντρα με έξι σύνθετους οφθαλ-
μούς. Από αδιαφανές γυαλί, καστανόμαυρης
απόχρωσης.
Αδημοσίευτη. Για την ανασκαφή βλ. Καραμή-
τρου-Μεντεσίδη 2006 και της ίδιας 2007.
ΚΜΓ
Βιβλιογραφία Bibliography
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2006 Γ.  Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Φράγμα Ιλαρίωνος 2006: Έρευνα στην Ελάτη, Παναγιά και Παλιουριά,
ΑΕΜΘ 20, 2006, 886-890.
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2007 Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γρεβενά 2007. Πριόνια και Φράγμα Ιλαρίωνα, ΑΕΜΘ 21, 2007, υπό
έκδοση.
190
ΓΡΒ 3142 β, γ: Diameter 6 and 7 mm.
Fairly good condition. Iridescence and
loss of sheen in places.
Two poppy-seedpod-shaped beads of
translucent blue glass.
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2007.
ΚΜG
30. Eye bead
ΓΡΒ 3135,
Archaeological Museum of Aiani.
Paliouria, Grevena, site of Keramarió,
cemetery on the Eastern Hill, grave 30.
5th c. B.C.
Diameter 1.5 cm.
Well preserved, with corrosion of (primari-
ly) white glass in places.
Eye bead with four composite eyes of
brown-black opaque glass.
Unpublished. For the excavation, see Κα-
ραμήτρου-Μεντεσίδη 2006 and the same
2007.
ΚΜG
31. Eye bead
ΓΡΒ 2914,
Archaeological Museum of Aiani.
Paliouria, Grevena, site of Keramarió,
cemetery on the Western Hill, collected
outside a grave.
5th c. B.C.
Diameter 1.7 cm
Fairly well preserved, with corrosion of
(primarily) white glass in places.
Eye bead with four composite eyes of
opaque, brownish-black glass.
Unpublished. For the excavation, see Κα-
ραμήτρου-Μεντεσίδη 2006 and the same
2007.
ΚΜG
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Aιανή και Εορδαία
Aiani and Eordaia
32. Αμφορίσκος
32
9694,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής.
Αιανή, θέση Λειβάδια, από διαλυμένη ταφή.
525-500 π.Χ.
Ύψος 10 εκ., διάμετρος χείλους 3 εκ.,
διάμετρος βάσης 1,5 εκ.
Συγκολλημένο, λείπουν τμήματα από το λαιμό
και την κοιλιά. Κατά τόπους το κίτρινο γυαλί
έχει χάσει την υαλώδη υφή του και είναι εύθρυ-
πτο. Επιφάνεια διαβρωμένη, με ιριδισμούς.
Αμφορίσκος χειροποίητος, κατασκευασμένος
με την τεχνική του πυρήνα, από ημιδιαφανές
μπλε και αδιαφανές κίτρινο και τυρκουάζ γυαλί.
Κίτρινη ίνα γυαλιού περιτρέχει το χείλος, το κά-
τω μέρος του σώματος και τη βάση. Ο λαιμός
διακοσμείται από τέσσερις περιστροφές κίτρι-
νης ίνας και ο ώμος από δύο συνεχείς και μία
κυματοειδή, ενώ το σώμα από ίνες κίτρινες και
πιο φαρδιές τυρκουάζ, εναλλάξ σε ζιγκ ζαγκ.
Αδημοσίευτος.
ΚΜΓ
33. Οφθαλμωτή χάντρα
10133,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής.
Αιανή, θέση Λειβάδια, από διαταραγμένη ταφή.
Γύρω στο 500 π.Χ.
Διάμετρος 1,1 εκ.
33
Βελονισμοί και ραγίσματα στην επιφάνεια του
κίτρινου γυαλιού και απώλειες λόγω της διά-
βρωσης του, λευκού κυρίως, γυαλιού.
Οφθαλμωτή χάντρα από αδιαφανές γυαλί κί-
τρινου χρώματος με λευκούς οφθαλμούς.
Αδημοσίευτη.
ΚΜΓ
34. Μυροδοχείο
34
ΕΡΔ 2350,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής.
Μαυροπηγή Εορδαίας, θέση Άγιος Μάρκος,
ταφή 13.
Γύρω στο 350 π.Χ.
Ύψος 8,8 εκ., διάμετρος χείλους 2,3 εκ.
Σχεδόν ακέραιο, σε αρκετά καλή κατάσταση.
Έλειπε τμήμα από το χείλος και τη βάση, καθώς
και τμήμα από το χείλος, πριν τοποθετηθεί
στην ταφή. Τοπικά διάβρωση με ιριδισμούς.
Χειροποίητο, κατασκευασμένο με τη μέθοδο
του πυρήνα, από ημιδιαφανές γυαλί μπλε και
αδιαφανές κίτρινου χρώματος. Κίτρινη ίνα πε-
ριτρέχει την παρυφή του χείλους, συνεχίζει με
τέσσερις περιστροφές στον κυλινδρικό λαιμό,
και καταλήγει με ζιγκ ζαγκ λεπτή ταινία στον
Aιανή και Εορδαία | Aiani and Eordaia
191
Aiani
32. Amphoriskos
9694,
Archaeological Museum of Aiani.
Aiani, site of Leivadia, from a destroyed grave.
525-500 B.C.
Height 10 cm, rim diameter 3 cm,
base diameter 1.5 cm.
Mended, missing parts of the shoulder and
belly. In places, the yellow glass has lost its
glassy structure and has become friable.
Corroded surface, with iridescence.
Core-formed amphoriskos of translucent
blue and opaque yellow, and turquoise glass.
A yellow glass thread surrounds the rim,
lower part of the body, and base. The neck is
decorated with four revolutions of yellow
thread and the shoulder by two continuous
and one wavy thread; the body is decorated
with yellow threads and wider ones of
turquoise, in zigzags.
Unpublished.
ΚΜG
33. Eye bead
10133,
Archaeological Museum of Aiani.
Aiani, site of Leivadia, from a disturbed grave.
Ca. 500 B.C.
Diameter 1.1 cm.
Pitting and cracks in the surface of the yellow
glass, and losses due primarily to corrosion
of white glass.
Eye bead of opaque yellow glass with white
eyes.
Unpublished.
ΚΜG
34. Unguentarium
ΕΡΔ 2350,
Archaeological Museum of Aiani.
Mavropigi, Eordaia, site of Aghios Markos,
grave 13.
Ca. 350 B.C.
Height 8.8 cm, rim diameter 2.3 cm.
Nearly intact, in fairly good condition. The
piece was missing part of the rim and base
before it was placed in the tomb. Corrosion
with iridescence in places.
Core-formed from translucent blue and
opaque yellow glass. A yellow thread
encircles the edge of the rim, continuing
with four revolutions on the cylindrical
neck and ending in a delicate band of
zigzags on the shoulder. The belly of
191
 192
ώμο. Η κοιλιά του αγγείου διαμορφώνεται σε κα-
τακόρυφες ραβδώσεις που φέρουν διακόσμηση
μοτίβου του φτερού από κίτρινες και λεπτότερες
μπλε ίνες εναλλάξ, ενώ η κίτρινη ίνα διατρέχει με
ευθύγραμμες περιστροφές το κάτω μέρος του σώ-
ματος.
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2008.
35 ΚΜΓ
35. Mυροδοχείο
ΕΡΔ 336,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής.
Ποντοκώμη Εορδαίας, θέση Βρύση, ταφή 8.
1ος-2ος αι. μ.Χ.
Ύψος 18 εκ., διάμετρος 2,1 εκ.
Συγκολλημένο, λείπει η μία λαβή. Επιφάνεια δια-
βρωμένη και κατά τόπους απώλεια της λάμψης και
της διαφάνειας. Σχεδόν παντού ιριδίζουσα αστα-
θής φυλλώδης διάβρωση, ενώ στο σώμα, κοντά
στη βάση, ρωγμή που διατρέχει μεγάλο μέρος του
αγγείου.
Μυροδοχείο κατασκευασμένο με την τεχνική της
εμφύσησης, από διαφανές πρασινωπό γυαλί. Χω-
ρίς ιδιαίτερη βάση έχει σώμα κυλινδρικό και στε-
νότερο κυλινδρικό λαιμό, χείλος εξέχον. Οι λαβές
είναι κατακόρυφες ταινιωτές και προσαρμόζονται
κάτω από το χείλος και στον ώμο.
Αδημοσίευτο. Για απλή μνεία βλ.
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2000.
ΚΜΓ
36. Ποτήρι
ΒΕΚ 904,
36 Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής.
Καρδιά Εορδαίας, από τάφο χτισμένο
με πήλινες πλίνθους.
2ος αι. μ.Χ.
Ύψος 8,5 εκ., διάμετρος χείλους 4, 5 εκ.
Ακέραιο σε καλή κατάσταση. Κατά τόπους ιριδί-
ζουσα φυλλώδης διάβρωση και απώλεια της λάμ-
ψης του γυαλιού.
Ποτήρι χωρίς βάση, με σώμα σχεδόν ατρακτοει-
δές. Κατασκευασμένο με την τεχνική της εμφύση-
σης από καστανοκόκκινο γυαλί. Φέρει διακόσμη-
ση από κηλίδες καστανού και λευκού χρώματος.
Στο χείλος φέρει εγκοπή πιθανόν για την προσαρ-
μογή πώματος.
Τουράτσογλου 1975.
ΚΜΓ
Βιβλιογραφία Bibliography
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2000 Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Νομός Κοζάνης 1999: ανασκαφές εν οδοίς και παροδίως, ΑΕΜΘ 14,
2000, 620.
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2008 Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Εορδαία 2008: Η έρευνα στη Σπηλιά και τη Μαυροπηγή, ΑΕΜΘ 22,
Τουράτσογλου 1975 2008, υπό έκδοση.
Γ. Τουράτσογλου, ΑΔ 30, 1975, Χρον. Β2, 260, πίν. 171γ.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
192
the vessel is formed by vertical flutes
with a decorative feather pattern in
alternating yellow and blue threads; the
yellow thread continues in straight
revolutions running around the lower
body.
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2008.
ΚΜG
35. Unguentarium
ΕΡΔ 336,
Archaeological Museum of Aiani.
Pontokomi Eordaias, site of Vrysi, grave 8.
1st-2nd c. A.D.
Height 18 cm, diameter 2.1 cm.
Mended. Missing one handle. Surface
corroded; loss of sheen and transparency
in places. Iridescent unstable lamination
on almost the entire surface. On the
body, a crack near the base traverses the
greater part of the vessel.
Unguentarium, blown, of transparent
greenish glass. No separate base;
cylindrical body with narrower
cylindrical neck and projecting rim.
Vertical band handles attached below
rim and at shoulder.
Unpublished; mentioned in
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2000.
ΚΜG
36. Beaker
ΒΕΚ 904,
Archaeological Museum of Aiani.
Kardia, Eordaia, from a built brick tomb
2nd c. A.D.
Height 8.5 cm, rim diameter 4.5 cm.
Intact, in good condition. In places,
iridescent lamination and loss of sheen.
Baseless beaker, with nearly fusiform
body. Free blown of brown-red glass.
Decorated with brown and white blobs.
Grooved rim, probably for a lid.
Τουράτσογλου 1975.
ΚΜG

Έδεσσα
Edessa
37. Σφραγίς 37
AKΛ 93/120,
Αρχαιολογικός χώρος Λόγγου Έδεσσας.
Έδεσσα, βόρειο νεκροταφείο της κάτω πόλης
της αρχαίας Έδεσσας, αγροτική περιοχή
Κλησοχωρίου, αγρός Ράικου Ι, τάφος 120.
350-325 π.Χ.
Διάμετρος 2,8 εκ. πάχος 8 χιλ.
Συγκολλημένη από δύο τμήματα.
Σφραγίς από άχρωμο διαφανές γυαλί. Σχήμα ελ-
λειπτικό με κυρτή την πίσω επιφάνεια. Στην κύρια
όψη παράσταση κεφαλής του Απόλλωνα προς τα
αριστερά με ταινία στα μαλλιά. Στην περίμετρο διπλή
στικτή σειρά. Τη σφραγίδα διαπερνά ασημένιο στέλεχος,
του οποίου οι άκρες συνδέονται με τον τοξωτό επίσης ασημένιο κρί-
κο ανάρτησης με στριφτό συρματοειδές στέλεχος.
Με βάση τη θέση ανεύρεσης, συμπεραίνεται η χρήση ως περιάπτου
και όχι δακτυλιδιού, όπως συνέβαινε σε παλαιότερες και μεταγενέστε-
ρες περιόδους, βλ. Nicolini 1990, 381 κ.ε. και Williams, Ogden 1994,
207, αριθ. 138. Για τη σημασία, την αξία και τη χρήση των γυάλινων
σφραγιδόλιθων ως φυλακτών βλ. Richter 1956, xix και xxviii,
Furtwängler 1900, 35, Boardman 1970, 210. Για παράλληλο βλ.
Boardmann 1970, 211, αριθ. 648 από τη Βοστώνη. Η απόδοση της
κεφαλής του Απόλλωνα σε νομίσματα και δακτυλίδια από τα μέσα του
5ου αι. π.Χ. είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη, βλ. Pannuti 1983, 43 κ.ε, LIMC
II, 248, αριθ. 511 κ.ε. Η σχέση του σφραγιδόλιθου με τα νομίσματα της
Χαλκιδικής Συμμαχίας είναι ιδιαίτερα εμφανής και δεν αποκλείεται,
εκτός από την προστατευτική σημασία, να υποκρύπτεται κάποια σχέ-
ση της κατόχου του σφραγιδόλιθου με εκείνη την περιοχή. Για τις
απεικονίσεις του θεού στα νομίσματα της Χαλκιδικής Συμμαχίας βλ.
Olynthus IX και Clement 1970, 252, ενώ για τα νομίσματα του Φιλίπ-
που Β’  βλ. Le Rider 1977, 129 και Liampi 1998, 10. Πιθανότατα για την
κατασκευή του εφαρμόσθηκε η διαδικασία της ανοικτής μήτρας, βλ.
Boardman J. 1970, 210 και Stern, Schlick-Nolte 1994 50.
Χρυσοστόμου Α 2000, αρ. κατ. 47. Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο Κο-
σμήματα, ενότητα Σφραγίδες.
XA
38. Αγγείο, αποσπασματικό
ΑΚΛ 2005/21,
Αρχαιολογικός χώρος Λόγγου Έδεσσας.
Έδεσσα, βόρειο νεκροταφείο της κάτω πόλης
της αρχαίας Έδεσσας, αγροτική περιοχή Κλησοχωρίου,
αγρός Καρτσώλη Π, τάφος 91, 3ος-4ος αι. μ.Χ.
38
Σωζόμενο ύψος 6,4 εκ., σωζόμενο μήκος 8,6 εκ.
Συγκολλημένο, από επτά θραύσματα.
Τμήμα γυάλινου αγγείου. Σώζεται
τμήμα του κατακόρυφου χείλους
και του σφαιρικού σώματος. Κά-
τω από το χείλος φέρει διακό-
σμηση από εγχάρακτες κατακό-
ρυφες γραμμές και πιο κάτω σει-
ρές από εγχάρακτα ωοειδή μοτί-
βα.
Έδεσσα | Edessa
193
Edessa
37. Seal
AKΛ 93/120,
Archaeological site of Longos, Edessa.
Edessa, northern cemetery of the lower city
of ancient Edessa, agricultural area of Klisochori,
Raikos field I, grave 120.
350-325 B.C.
Diameter 2.8 cm, thickness 8 mm
Mended from two pieces.
Seal of transparent colorless glass. Oval shape,
reverse convex. On the obverse, head of Apollo
facing left wearing a band in his hair. Double row of
dots around perimeter. A silver rod passes through the
seal, whose ends are connected with the bow-type suspen-
sion ring, also of silver, with its twisted wire support.
On the basis of its find-spot, it has been concluded that the seal
was used as a pendant and not a ring, as occurred in both earlier
and later periods, see Nicolini 1990, 381 ff. and Williams, Ogden
1994, 207, no. 138. On the significance, value and use of glass seal-
stones as amulets, see Richter 1956, xix and xxviii, Furtwängler
1900, 35, Boardman 1970, 210. For a parallel, see Boardman 1970,
211, no. 648 (from Boston). The depiction of the head of Apollo on
coins and rings from the mid-5th c. B.C. was especially widespread,
see Pannuti 1983, 43 ff., LIMC II, 248, no. 511 ff. The relationship of
the seal with the coins of the Chalcidian League is very apparent,
and apart from its protective value, there may be concealed some
connection between the seal’s owner and the region. For depic-
tions of Apollo on coins of the Chalcidian League, see Olynthus IX
and Clement 1970, 252; for coins of Philip II, see Le Rider 1977, 129
and Liampi 1998, 10. Probably made in an open mold, see Board-
man J. 1970, 210 and Stern, Schlick-Nolte 1994 50.
Χρυσοστόμου Α 2000, cat. no. 47. Ιγνατιάδου 2004, chapter on
“Jewelry,” section on “Seals.”
CHA
38. Fragmentary vessel
ΑΚΛ 2005/21,
Archaeological site of Longos, Edessa.
Edessa, northern cemetery of the lower city
of ancient Edessa, agricultural area of
Klisochori, P. Kartsolis field, grave 91,
3rd-4th c. A.D.
Preserved height 6.4 cm, preserved
length 8.6 cm.
Mended from seven frag-
ments.
Fragment from a glass vessel.
Part of the vertical rim and
round body preserved. Below
rim, decorated with incised
lines; further down, rows of incised
oval motifs.
193
 194

Παράλληλο: Isings 1957, 149-152, τύπος 120-121, γνωστός από
τον 3ο και 4ο αι. μ.Χ. Για τη χρονολόγηση στα ρωμαϊκά χρόνια βλ.
Menninger 1996, 32 κ.ε.
Για την ανασκαφή βλ. Χρυσοστόμου Α. 2000 και Χρυσοστόμου
Α. 2005, 449-463, και 456, εικ. 11.
ΧΑ
39. Αγγείο
ΑΚΕ 365,
ΙΖ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Έδεσσα.
Έδεσσα, βόρειο νεκροταφείο της ακρόπολης της αρχαίας Έδεσσας,
οικόπεδο Καλαϊτζίδη, Ο.Τ. 67, οδός Στενημάχου, τάφος 37.
3ος αι. μ.Χ.
Ύψος 15,5 εκ., διάμετρος χείλους 3 εκ.
Αγγείο από ανοικτό πράσινο γυαλί. Έχει ωοειδές σώμα και κωνικό
λαιμό. Το σώμα διακοσμείται με εξελκυσμούς, οι οποίοι συνηθίζο-
νται στα αγγεία του 3ου αι. μ.Χ. Η χρονολόγηση επιβεβαιώνεται από
νόμισμα.
Παράλληλα: Von Saldern 1980, 19. Hayes 1975, 81, αριθ. 300-322,
πίν. 21, 3ος-4ος αι. μ.Χ. Sokolovska 1986, 113, τάφος 60, που χρονο-
λογείται στον 3ο αι. μ.Χ.
Χρυσοστόμου Α. 2000, αρ. κατ. 481.
ΧΑ
Parallel: Isings 1957, 149-152, type 120-121, known from the 3rd and
4th centuries A.D. On the dating to the Roman period, see Menninger
1996, 32 ff.
On the excavation, see Χρυσοστόμου Α. 2000 and Χρυσοστόμου Α.
2005, 449-463, and 456, fig. 11.
CHA
39. Vessel
ΑΚΕ 365,
17th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities, Edessa.
Edessa, northern cemetery on the acropolis of ancient Edessa,
Kalaitzidis property, B.B. 67, Stenimachou Street, grave 37.
3rd c. A.D.
Height 15.5 cm, diameter of rim 3 cm.
A vessel of light green glass. Oval body, conical neck. Body
decorated with pinches, which were common on vessels of the 3rd
century A.D. Dating confirmed by a coin.
Parallels: Von Saldern 1980, 19. Hayes 1975, 81, nos. 300-322, pl. 21,
3rd-4th c. A.D. Sokolovska 1986, 113, grave 60, dated to the 3rd c.
A.D.
Χρυσοστόμου Α. 2000, cat. no. 481.
CHA

ΑΚΕ 654
ΑΚΕ 655 ΑΚΕ 316 ΑΚΕ 365

41 42 39 40

194 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


40. Οινοχόη
ΑΚΕ 654,
ΙΖ’  Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Έδεσσα.
Έδεσσα, νότιο νεκροταφείο της κάτω πόλης της αρχαίας Έδεσσας,
αγροτική θέση Αλάνι, αγρός Αλιζώτη, τάφος.
3ος-4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 18 εκ., διάμετρος χείλους 5,9 εκ., διάμετρος βάσης 5,6 εκ.
Οινοχόη από βαθύ πράσινο γυαλί, με χαμηλή, κωνική βάση, ωο-
ειδές σώμα, ψηλό κυλινδρικό λαιμό, και κωνικό χείλος, που δια-
κρίνεται από το σώμα με ένα ανάγλυφο δακτύλιο. Στην πραγμα-
τικότητα ο δακτύλιος είναι ένα είδος γυάλινης κλωστής, που έχει
τοποθετηθεί με πολλαπλές περιελίξεις και στο σώμα. Λαβή ταινι-
ωτή.
Παράλληλο: Isings 1957, 149-152, τύπος 120-121, γνωστός από
τον 3ο και 4ο αι. μ.Χ.
Χρυσοστόμου Α. 2000, αρ. κατ. 1243.
ΧΑ
41. Mυροδοχείο
ΑΚΕ 655,
ΙΖ’  Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Έδεσσα.
Έδεσσα, δυτικό νεκροταφείο της ακρόπολης της αρχαίας Έδεσσας,
οικόπεδο Eργατικού Κέντρου, Ο.Τ. 181, οδός Φλωρίνης, τάφος 10.
Ύστεροι ρωμαϊκοί χρόνοι.
Ύψος 12,7 εκ., διάμετρος χείλους 2,5 εκ.
Αγγείο με τετράπλευρο σώμα, με βαθύνσεις στις δύο πλευρές
και ώθηση στον πυθμένα. Λαιμός μακρύς σωληνωτός. Χείλος
επίπεδο. Το μυροδοχείο εντάσσεται στην παράδοση των ύστε-
ρων ρωμαϊκών χρόνων και δεν μπορεί να σχετιστεί με τους πα-
λιότερους τύπους, τα επιμήκη, τα βολβόσχημα και τα μυροδο-
χεία τύπου κηροπηγίου.
Παράλληλα: Von Saldern 1980, 19. Θεσσαλονίκη ΛΠ 1986, 56,
αριθ. 7-8, για ανάλογα αγγεία από τη Θεσσαλονίκη που χρονολο-
γούνται στα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Στενότερα μπορεί να
χρονολογηθεί το μυροδοχείο της Έδεσσας με βάση το παρόμοιο
από το Isar-Marvinci, βλ. Sokolovska 1986, b 114, πίν. 45, αριθ.
11.
Χρυσοστόμου Α. 2000, αρ. κατ. 899.
ΧΑ
42. Οινοχόη
ΑΚΕ 316,
ΙΖ’  Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Έδεσσα.
Έδεσσα, δυτικό νεκροταφείο της ακρόπολης της αρχαίας Έδεσσας,
οικόπεδο Τζιώγα, Ο.Τ. 171, οδός Βουλγαροκτόνου, τάφος Α.
4ος-6ος αι. μ.Χ.
Ύψος 13,5 εκ. διάμετρος χείλους 0,06 και 0,08μ.
Οινοχόη από ανοικτό πράσινο γυαλί, με κωνική βάθυνση στον
πυθμένα. Σώμα χαμηλό φουσκωτό. Το χείλος και ο λαιμός χωνο-
ειδή. Το χείλος έχει διακοσμηθεί με δύο γυάλινες κλωστές. Η λα-
βή είναι πλατιά ταινιωτή και αναδιπλώνεται στο σημείο, όπου
ακουμπά στο χείλος.
Παράλληλο: Θεσσαλονίκη ΛΠ 1986, 58 αριθ. 5, 4ος-6ος αι. μ.Χ.
Χρυσοστόμου Α. 2000, αρ. κατ. 922.
ΧΑ
Έδεσσα | Edessa
195
40. Oinochoe
ΑΚΕ 654,
17th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities, Edessa.
Edessa, south cemetery of the lower city of ancient Edessa,
agricultural site of Alani, Aliziotis field, grave.
3rd-4th c. A.D.
Height 18 cm, diameter of rim 5.9 cm, diameter of base 5.6 cm.
Oinochoe of dark green glass with low, conical base, ovoid body,
tall cylindrical neck and conical rim, differentiated from body by a
collar. In actuality, the “collar” is a glass thread wound multiple
times around the body. Band handle.
Parallel: Isings 1957, 149-152, type 120-121, known from the 3rd
and 4th centuries A.D.
Χρυσοστόμου Α. 2000, cat. no. 1243.
CHA
41. Unguentarium
ΑΚΕ 655,
17th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities, Edessa.
Edessa, western cemetery on the acropolis of ancient Edessa,
property of the Ergatiko Kentro, B.B. 181, Florinis Street, grave 10.
Late Roman.
Height 12.7 cm, diameter of rim 2.5 cm.
Vessel with quadrilateral body, indentations on two of its sides and
kick on the bottom. Long tubular neck, flat rim. The unguentarium
belongs to the tradition of Late Roman times, and cannot be
connected with older types (elongated, bulbous, “candlestick”).
Parallels: Von Saldern 1980, 19. Θεσσαλονίκη ΛΠ 1986, 56, nos. 7-8,
for similar vessels from Thessaloniki dated to the Early Christian
period. The Edessa unguentarium can be more precisely dated on
the basis of a similar piece from Isar-Marvinci, see Sokolovska 1986,
b 114, pl. 45, no. 11.
Χρυσοστόμου Α. 2000, cat. no. 899.
CHA
42. Oinochoe
ΑΚΕ 316,
17th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities, Edessa.
Edessa, western cemetery on the acropolis of ancient Edessa,
Tziogas property, B.B. 171, Voulgaroktonou Street, grave A.
4th-6th c. A.D.
Height 13.5 cm, diameter of lip 6.3 cm.
Oinochoe of light green glass, with kick on the bottom. Low,
bulbous body. Funnel-shaped rim and neck. Rim decorated with
two threads. Broad band handle, folded over where it touches
rim.
Parallel: Θεσσαλονίκη ΛΠ 1986, 58 no. 5, 4th-6th c. A.D.
Χρυσοστόμου Α. 2000, cat. no. 922.
CHΑ
195
 196

Βιβλιογραφία Bibliography
Boardman 1970 J. Boardman, Greek gems and finger rings, London 1970.
Clement 1970 Ρ. Α. Clement, The Chalcidic coinage epilogue, Αρχαία Μακεδονία Ι, 1970, 252-255.
Furtwängler 1900 A. Furtwängler, Die antiken Gemmen 3, Leipzig 1900.
Hayes 1975 J. Hayes, Roman and pre-Roman Glass in the Royal Ontario Museum, Toronto 1975.
Θεσσαλονίκη ΛΠ 1986 Θεσσαλονίκη. Ιστορία και τέχνη, Έκθεση Λευκού Πύργου, Αθήνα 1986.
Ιγνατιάδου 2004 Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημοσίευτη διδακτορική
διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004.
Isings 1957 C. Isings, Roman glass from dated finds, Gröningen/Djakarta 1957.
Le Rider 1977 G. Le Rider, Le monnayage d΄argent et d΄or de Philippe II, Paris 1977.
Liampi 1998 K. Liampi, The coinage of king Derdas and the history of the Elimiote dynasty, Coins of Macedonia
and Rome: Essays in Honour of Charles Hersh, London 1998.
Menninger 1996 M. Menninger, Untersuchungen zu den Gläsern und Gipsabgüssen aus den Fund von Begram/Af-
ghanistan, Würzburg 1996.
Nicolini 1990 G. Nicolini, Techniques des ors antiques, La bijouterie ibérique du Vlle au Ive siècle, Paris 1990.
Olynthus IX D. M. Robinson, P. A. Clement, Excavations at Olynthus IX, Baltimore 1938.
Pannuti 1983 U. Pannuti, Catalogo della Collezione Glittica del Museo di Napoli, Roma 1983.
Richter 1956 G. Richter, Catalogue of engraved gems, Greek, Etruscan and Roman, Metropolitan Museum of Art,
Rome 1956.
Sokolovska 1986 V. Sokolovska, Isar-Marvinci and the Vardar valley in ancient times, Skopje 1986.
Stern, Schlick-Nolte 1994 E. M. Stern, B. Schlick-Nolte, Early glass of the ancient world, 1600 B.C.- A.D. 50, Ernesto Wolf Col-
lection, Ostfildern 1994.
Von Saldern 1980 A. von Saldern, Ancient and Byzantine glass from Sardis, Sardis 6, Cambridge Mass. 1980.
Williams, Ogden 1994 D. Williams, J. Ogden, Greek Gold, Jewellery of the classical world, London 1994.
Χρυσοστόμου Α. 2000 Α. Χρυσοστόμου, Αρχαία Έδεσσα. Τα νεκροταφεία, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Θεσσαλο-
νίκη 2000.
Χρυσοστόμου Α. 2005 Α. Χρυσοστόμου, Αρχαία Έδεσσα. Τα νεκροταφεία της κάτω πόλης, ΑΕΜΘ 19, 2005, 449-454.

196 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Μίεζα-Λευκάδια
Mieza-Lefkadia
43. Αμφορίσκος
43 Π 1701,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Καμάρα Νάουσας (αρχαία Μίεζα),
αγρός Μητσιάνη, νεκροταφείο, τάφος 108,
ορθογώνιος λακκοειδής.
500-450 π.Χ.
Σωζόμενο ύψος 8 εκ., διάμετρος 2,3 εκ.,
διάμετρος σώματος 5 εκ.
Σχεδόν ακέραιος, λείπει τμήμα του σώματος.
Χειροποίητο αγγείο, κατασκευασμένο με την
τεχνική του πυρήνα. Πάνω στο βαθυκύανο χρώ-
μα της επιφάνειας ζώνες από οριζόντιες και τε-
θλασμένες ίνες γυαλιού από λευκό και κίτρινο
χρώμα. Τέτοιοι αμφορίσκοι βρίσκονται σε τά-
φους διαφόρων θέσεων της Μακεδονίας και της
Χαλκιδικής, αλλά και στη Νότια Ελλάδα.
Τύπος Grose Ι: 2 (2)
Παράλληλα: Harden 1981, πίν. 12, αρ. 209.
Weinberg 1992, αρ. 15. Ιγνατιάδου 1990-1995, 225
-226. Πρβλ. επίσης: Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1996,
38 εικ. 21. Arveiller-Dulong, Nenna 2000, 88-89.
Ρωμιοπούλου, Τουράτσογλου 2002, 104, πίν. 12
ΨΕ
44. Αμφορίσκος
44
Π 1725,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Καμάρα Νάουσας (αρχαία Μίεζα),
αγρός Μητσιάνη, νεκροταφείο, τάφος 124,
μεγάλος ορθογώνιος λακκοειδής.
500-450 π.Χ.
Ύψος 7,5 εκ., διάμετρος χείλους 2,9 εκ.
Ακέραιος.
Χειροποίητο αγγείο, κατασκευασμένο με την
τεχνική του πυρήνα. Η κεντρική διακόσμηση
του αγγείου από τρεις τεθλασμένες λευκές και
κίτρινες παχιές ίνες γυαλιού, ενώ λεπτότερες τις
πλαισιώνουν (δύο από πάνω, δύο από κάτω).
Παράλληλα: Harden 1981, πίν. 12, αρ. 209. Wein-
berg 1992, αρ. 15. Ιγνατιάδου 1990-1995, 225-226.
Πρβλ. επίσης: Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1996, 38
εικ. 21. Arveiller-Dulong, Nenna 2000, 88-89.
Ρωμιοπούλου, Τουράτσογλου 2002, 113,
πίν. 12.
ΨΕ
45
45. Δύο οφθαλμωτές χάντρες
Μ 1105,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Καμάρα Νάουσας (αρχαία Μίεζα),
αγρός Μητσιάνη, νεκροταφείο, τάφος 124,
μεγάλος ορθογώνιος λακκοειδής.
5ος αι. π.Χ.
Διάμετρος 2,4 εκ.
Μίεζα-Λευκάδια | Mieza-Lefkadia
197
Mieza
43. Amphoriskos
Π 1701,
Archaeological Museum of Veroia.
Kamara, Naousa, (ancient Mieza),
Mitsianis field, cemetery, grave 108,
rectangular, pit grave.
500-450 B.C.
Preserved height 8 cm, diameter 2.3 cm,
diameter of body 5 cm.
Nearly intact, missing part of body.
Core-formed vessel. On its deep-blue sur-
face, zones of horizontal and zigzag threads
of white and yellow. Such amphoriskoi are
found in graves at various sites in Macedo-
nia and the Chalkidiki, as well as in southern
Greece.
Type Grose Ι: 2 (2)
Parallels: Harden 1981, pl. 12, no. 209. Wein-
berg 1992, no. 15. Ιγνατιάδου 1990-1995,
225-226. Cf. also Καραμήτρου-Μεντεσίδη
1996, 38, fig. 21. Arveiller-Dulong, Nenna
2000, 88-89.
Ρωμιοπούλου, Τουράτσογλου 2002, 104, pl. 12
PI
44. Amphoriskos
Π 1725,
Archaeological Museum of Veroia.
Kamara, Naousa, (ancient Mieza),
Mitsianis field, grave 124,
large rectangular pit grave
500-450 B.C.
Height 7.5 cm, diameter of rim 2.9 cm.
Intact.
Core-formed vessel. The main decoration
consists of three zigzags in thick white and
yellow threads, framed by thinner threads
(two above, two below).
Parallels: Harden 1981, pl. 12, no. 209.
Weinberg 1992, no.15. Ιγνατιάδου 1990-
1995, 225-226. Cf. also Καραμήτρου-Με­
ντεσίδη 1996, 38 fig. 21. Arveiller-Dulong,
Nenna 2000, 88-89.
Ρωμιοπούλου, Τουράτσογλου 2002, 113,
pl. 12.
PI
45. Two eye beads
Μ 1105,
Archaeological Museum of Veroia.
Kamara, Naousa, (ancient Mieza),
Mitsianis field, cemetery, grave 124,
large rectangular pit grave.
5th c. B.C.
Diameter 2.4 cm.
197
 198
Ακέραιες.
Δύο χάντρες χρώματος γαλάζιου, με βαθυκύα-
νους εξέχοντες οφθαλμούς. Ανήκουν σε περι-
δέραιο.
Για παρόμοιες χάντρες από το ίδιο νεκροταφείο:
Ρωμιοπούλου, Τουράτσογλου 2002, Π1674 (τάφος
93). Πρβλ. επίσης: Simon 1989, 403-404, πίν. 135.
Ρωμιοπούλου, Τουράτσογλου 2002, 114.
ΨΕ
46. Υαλοενθέματα
Π 9599,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Λευκάδια, Μακεδονικός Τάφος της Κρίσεως,
προθάλαμος,1998.
4ος αι. π.Χ.
α) Σωζόμενο μήκος 3,8 εκ., σωζόμενο πλάτος
1,2 εκ., πάχος 1-5 χιλ. Λείπει η μία απόληξη.
β) Σωζόμενο μήκος 2,3 εκ., σωζόμενο πλάτος
46
1,2 εκ., πάχος 1-4 χιλ. Λείπει η μία απόληξη.
γ) Σωζόμενο μήκος 4,2 εκ., σωζόμενο πλάτος
3-9 χιλ., πάχος 2-3 χιλ. Λείπουν και δύο ­απολήξεις.
Τρία αποσπασματικά αντικείμενα από άχρωμο
γυαλί.
α) και β) Τμήμα κυρτού πλακιδίου («λεπίδας»)
επιπεδόκυρτης διατομής, με καμπυλόγραμμες
απολήξεις στις στενές πλευρές.
γ) Τμήμα πλακιδίου τριγωνικής διατομής (με
αμφικλινή άνω επιφάνεια).
Η ταύτιση και η ερμηνεία των δύο πρώτων αντι-
κειμένων είναι ιδιαίτερα δύσκολη, καθώς δεν
έχουν βρεθεί αλλού αντίστοιχα κυρτά πλακίδια
εκτός από αδημοσίευτα αντικείμενα από τον
τάφο ΙΙ της Βεργίνας. Ίσως είναι υαλοενθέματα
από το καμαρωτό κάλυμμα του ξύλινου κιβωτι-
δίου, το οποίο βρέθηκε στον ίδιο χώρο. Το τρίτο,
τριγωνικής διατομής, πλακίδιο αποτελεί στέλε-
χος ανθεμίου, πιθανότατα το κεντρικό, τυπικό
διακοσμητικό ένθεμα κλινών και θρόνων.
Όμοια, αλλά σε καλύτερη κατάσταση διατήρη-
σης, είχαν βρεθεί κατά την ανασκαφή του ίδιου
μνημείου από το Φ. Πέτσα το 1954. Η ανασκα-
φή τότε είχε περιοριστεί σε πολύ μικρό τμήμα
του προθαλάμου, μόνο στη ζώνη που αντιστοι-
χεί στο πλάτος των εισόδων. Τα γυάλινα ευρή-
ματα του 1998 βρέθηκαν μαζί με άλλα αντικεί-
μενα στο δάπεδο του βόρειου τμήματος του
προθαλάμου κάτω από τους θολίτες της καμα-
ρωτής οροφής, οι οποίοι κατά την κατάρρευσή
τους στο εσωτερικό του χώρου είχαν συμπαρα-
σύρει όγκους χωμάτων από την επίχωση του
τύμβου. Στην ίδια περιοχή βρέθηκαν τα κατά-
λοιπα ξύλινου κιβωτιδίου (σιδερένια και χάλκι-
να καρφιά και σύνδεσμοι), χρυσές ίνες και κομ-
βία (ίσως από χρυσοκέντητο ύφασμα), χρυσός
ρόδακας και μικρά χρυσά σωληνοειδή αντικεί-
μενα (ίσως από χρυσό στεφάνι). Επίσης βρέθη-
καν δύο ελεφάντινα αντικείμενα, το ένα από τα
οποία είναι ημισφαιρικού σχήματος με ανάγλυ-
φη σπειροειδή διακόσμηση και πιθανώς ανήκει
στο ίδιο κιβωτίδιο με τα υαλοενθέματα.
Πέτσας 1966, 177-178, πίν. 38 α-β. Στεφανή
1998, 419. Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Υαλοεν-
θέματα».
ΣΤΕ
198
Intact.
Two blue beads, with protruding eyes in dark
blue. From a necklace.
For similar beads from the same cemetery: Ρω-
μιοπούλου, Τουράτσογλου 2002, Π1674 (τάφος
93). Cf. also Simon 1989, 403-404, pl. 135.
Ρωμιοπούλου, Τουράτσογλου 2002, 114.
PI
46. Glass inlays
Π 9599,
Archaeological Museum of Veroia.
Lefkadia, Macedonian Tomb of Judgment,
antechamber, 1998.
4th c. B.C.
a) Preserved length 3.8 cm, preserved width
1.2 cm, thickness 1-5 mm. Missing one edge.
b) Preserved length 2.3 cm, preserved width
1.2 cm, thickness 1-4 mm. Missing one edge.
c) Preserved length 4.2 cm, preserved width
3-9 mm, thickness 2-3mm. Missing both edges.
Three fragmentary objects of colorless glass.
a) and b) Part of a convex plaque (blade),
plano-convex in section, with rounded edg-
es on its narrow sides.
c) Part of a plaque, triangular in section (with
upper surface inclined on both sides).
The identification and interpretation of the
first two objects is especially difficult, given
that no comparable convex plaques have
been discovered apart from a number of un-
published objects from tomb II at Vergina.
They may have been glass inlays from the
domed cover of the wooden box found in the
same place. The third plaque, which is trian-
gular in section, is a stem—probably, the cen-
tral stem— from a palmette, a typical decora-
tive inlay for couches and thrones.
Similar, but better-preserved plaques were
found during excavation of the same monu-
ment by Ph. Petsas in 1954. At that time, the
excavation had been confined to a very small
part of the antechamber, along what corre-
sponds to the width of the entrances. The
glass finds from 1998 were discovered with
other objects on the floor of the northern sec-
tion of the antechamber beneath the vous-
soirs of the vaulted roof; when they collapsed
into the interior of the space, they brought
with them large masses of earth from the
mound’s fill. In the same area were found the
remains of a wooden box (iron and bronze
nails and fittings), gold threads and buttons
(perhaps from a gold-embroidered fabric), a
gold rosette and small gold tube-shaped ob-
jects (perhaps from a gold wreath). In addi-
tion, two ivory objects were found, one of
which had a hemispherical form with spiral
relief decoration and may have belonged to
the same box as the glass inlays.
Πέτσας 1966, 177-178, pl. 38 α-β. Στεφανή
1998, 419. Ιγνατιάδου 2004, chapter “Glass
Inlays”.
STE
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 199

47. Δυο οφθαλμοί 47. Two eyes

Π 7850 α, β,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Αρχαία Μίεζα, οικοδομικό συγκρότημα
δημοσίου κέντρου, κτήριο Γ, επίχωση
του δαπέδου σε αίθουσα συμποσίου.
Μετά το 350 π.Χ.
Π 7850 α: διάμετρος 2 εκ., πάχος 9 χιλ.
Π 7850 β: διάμετρος 1,8 εκ., πάχος 3 χιλ.
47 Καλή διατήρηση, γαλακτώδης διάβρωση και
ιριδισμοί στην επιφάνεια. Δυο εγκοπές-
οργώματα στο άκρο της περιφέρειας του α.
Δυο οφθαλμοί από άχρωμο, διαφανές γυαλί. Ο
(α) είναι ημισφαιρικός. Ο (β) είναι ελαφρά μόνο
κυρτός στην άνω επιφάνειά του και η περιφέ-
ρειά του διαμορφώνεται λοξότμητη προς τα
κάτω για την καλύτερη ένθεσή του στην κυκλι-
κή υποδοχή του έλικα. Προέρχονται από τη δια-
κόσμηση ποδιών ξύλινης κλίνης, όπου είχαν
τοποθετηθεί με σκοπό την ανάδειξη του ακό-
σμητου χρυσού ελάσματος που πιθανόν κάλυ-
πταν, στο κέντρο των ανάγλυφων ελίκων. Η
απόδοσή τους σε αυτό το είδος επίπλου ενισχύ-
εται από την ταύτιση του χώρου εύρεσης με αί-
θουσα συμποσίου. Πρόκειται για τα μοναδικά,
γνωστά μέχρι σήμερα, υαλοενθέματα, που προ-
έχονται από μη ταφικό σύνολο.
Αλλαμανή κ.ά. 2002, 574, σημ. 12, εικ. 5.
Κουκουβού, Ψαρρά 2004, 244, σημ., 32.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Υαλοενθέματα»,
όπου και σχετικά με την τεχνολογία και τον
τρόπο ένθεσης των υαλοενθεμάτων.
ΨΕ
Π 7850 α, β,
Archaeological Museum of Veroia.
Ancient Mieza, public building complex in
the center, building Γ, fill from the floor
of the banquet room.
After 350 B.C.
Π 7850 α: diameter 2 cm, thickness 9 mm.
Π 7850 β: diameter 1.8 cm, thickness 3 mm.
Well preserved. Milky corrosion and irides-
cence on surface. Two notches-“furrows”
along the edge of the circumference of α.
Two eyes of colorless, transparent glass. The
first (α) is hemispherical, the second (β) is
only slightly convex on its upper surface
and its circumference is bevelled below for
its better inlaying into the round socket of
the volute. They come from the decoration
of the feet of a wooden couch, where they
were set to highlight the undecorated gold
sheet they probably covered at the center
of the relief volutes. Their attribution to this
type of furniture is strengthened by the
identification of the space where they were
found as a banquet-room. They are the only
glass inlays known to date that do not come
from a grave assemblage.
Αλλαμανή κ.ά. 2002, 574, note 12, fig. 5.
Κουκουβού, Ψαρρά 2004, 244, note 32.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Glass Inlays”
with details concerning the technology
and technique of glass inlays.
PI

Βιβλιογραφία Bibliography
Αλλαμανή κ.ά. 2002 Β. Αλλαμανή, Α. Κουκουβού, Ε. Ψαρρά, Το κτηριακό συγκρότημα της Μίεζας: ερμηνευτικές
προσεγγίσεις και προοπτικές της έρευνας, ΑΕΜΘ 16, 2002, 571-583.
Arveiller-Dulong, Nenna 2000 V. Arveiller-Dulong, M.-D. Nenna, Les verres antiques, I, Contenants à parfum en verre moulé sur
noyau et vaisselle moulée, VIIe siécle avant J.-C. –1er siécle aprés J.-C., Paris 2000.
Grose 1989 D. F. Grose, The Toledo museum of art, Early ancient glass: core-formed, rod-formed, and cast vessels
and objects from the Late Bronze Age to the early Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50, New York 1989.
Harden 1981 D. B. Harden, Catalogue of Greek and Roman Glass in the British Museum I, London 1981.
Ιγνατιάδου 1990-1995 Δ. Ιγνατιάδου, Χειροποίητα γυάλινα αγγεία από το αρχαίο νεκροταφείο Θέρμης (Σέδες), ΑΑΑ
ΧΧΙΙΙ-ΧXVIII, 1990-1995, 223-234.
Ιγνατιάδου 2004 Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ. διδακτορική
διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004.
Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1996 Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Αιανή, Αθήνα 1996.
Κουκουβού, Ψαρρά 2004 Α. Κουκουβού, Ε. Ψαρρά, Αρχαία Μίεζα. Η ανασκαφική έρευνα σε μια σημαντική πόλη του
μακεδονικού βασιλείου, πρακτικά επιστημονικής διημερίδας: Γνωριμία με τη γη του Αλεξάνδρου.
Η περίπτωση του Νομού Ημαθίας,Ιστορία-Αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 2004, 237-254.
Πέτσας 1966 Φ. Πέτσας, Ο τάφος των Λευκαδίων, Αθήνα 1966.
Ρωμιοπούλου, Τουράτσογλου 2002 Κ. Ρωμιοπούλου, Γ. Τουράτσογλου, Μίεζα. Νεκροταφείο υστεροαρχαϊκών-πρώιμων ελληνιστικών
χρόνων, Αθήνα 2002.
Simon 1989 Die Sammlung Kiseleff im Martin von Wagner Museum der Universität Würzburg (E. Simon hrsg.), II,
Würzburg 1989.
Στεφανή 1998 Λ. Στεφανή, Η ανασκαφή στον προθάλαμο του Τάφου της Κρίσεως στα Λευκάδια, ΑΕΜΘ 12,
1998, 413-420.
Weinberg 1992 G. D. Weinberg, Glass vessels in ancient Greece, Their history illustrated from the collection of the
National Archaeological Museum, Athens, The core-formed vessels by Murray C. McClellan, Ath-
ens 1992.

Μίεζα-Λευκάδια | Mieza-Lefkadia 199

 200
Bέροια
Veroia
48. Αλάβαστρο
Π 9594,
48
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Βέροια, συνοικισμός Προμηθέας, Ο.Τ. 419,
οδός Αϊβαλιού 4, τάφος 1.
450-425 π.Χ.
Ύψος 10,1 εκ., διάμετρος σώματος 2,7 εκ.,
διάμετρος χείλους 2,9 εκ.
Σχεδόν ακέραιο, λείπει τμήμα του χείλους και
της μιας λαβής.
Χείλος δισκόμορφο. Λαιμός βραχύς, κυλινδρι-
κός. Σώμα κυλινδρικό, μειούμενο ελαφρά προς
τα πάνω. Έδραση κυρτή. Λαβές κατακόρυφες
κυκλικές που χαμηλά διαμορφώνουν εξάρματα.
Από το λαιμό μέχρι την έδραση διακοσμείται με
επάλληλες τεθλασμένες ίνες από ανοικτό γαλα-
νό, κίτρινο και καστανό χρώμα. Το χείλος περι-
τρέχει κίτρινη ίνα. Η έδραση διαμορφώνεται ως
κυκλική καστανή επιφάνεια. Χειροποίητο με την
τεχνική του πυρήνα.
Ο τάφος 1 ήταν λαξευμένος στο φυσικό βράχο
και περιείχε σύνολο κτερισμάτων που συνόδευ-
αν παιδική ταφή κλασικών χρόνων.
Τύπος Grose Ι:3 Α, no 126.
Παράλληλα: Πύδνα 1995, 69. Σουέρεφ 2003,
251, εικ. 7 (γυάλινο αγγείο αριστερά).
Ψαρρά, Λιούλιας 2006, 814-815, εικ. 12.
ΛΣ
49 49. Τριφυλλόστομη οινοχοΐσκη
Π 9595,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Βέροια, συνοικισμός Προμηθέας, Ο.Τ. 419,
οδός Αϊβαλιού 4, τάφος 1.
450-425 π.Χ.
Ύψος 8,2 εκ., ύψος με λαβή 8,6 εκ.,
μέγιστη διάμετρος 4,7 εκ., διάμετρος βάσης
2,5 εκ.
Ακέραιη.
Βάση δισκόμορφη. Σώμα σφαιρικό, λαιμός κυ-
λινδρικός. Τριφυλλόσχημο στόμιο. Λαβή ωοει-
δούς διατομής που υπερυψώνεται του χείλους
και καταλήγει στον ώμο. Κίτρινη ίνα γυαλιού πε-
ριτρέχει τόσο το χείλος όσο και τη βάση. Η επι-
φάνεια του χείλους κοσμείται με κίτρινο χρώμα
κατά το ήμισυ, ενώ κίτρινη ίνα περιτρέχει την
ένωση του λαιμού με το σώμα. Στο σώμα η δια-
κόσμηση οργανώνεται από πάνω προς τα κάτω
με κίτρινη ίνα σε δύο οριζόντιες περιστροφές και
στη συνέχεια περιστροφές από μια τεθλασμένη
κίτρινη, τυρκουάζ και κυανή ίνα. Κατόπιν δύο
κίτρινες τεθλασμένες ίνες εναλλάξ με δύο κυα-
νές. Τέλος, στο κάτω μέρος του σώματος άλλες
τρεις περιστροφές της κίτρινης ίνας. Χειροποίη-
το με την τεχνική του πυρήνα.
200
Veroia
48. Alabastron
Π 9594,
Archaeological Museum of Veroia.
Veroia, Prometheas settlement, O.T. 419,
Aïvaliou Street 4, tomb 1.
450-425 B.C.
Height 10.1 cm, diameter of body 2.7 cm,
diameter of rim 2.9 cm.
Nearly complete, missing part of rim and
one handle.
Disk rim, low cylindrical neck. Cylindrical
body narrowing slightly above. Convex
bottom. Round vertical handles forming
protrusions below. Decorated from neck
to bottom with successive zigzags in light
blue, yellow, and brown. Rim surrounded
by a yellow thread. Bottom formed as a
rounded brown surface. Core-formed.
Tomb 1 was hewn out of natural rock and
contained an assemblage of grave goods
that accompanied a child burial of the Clas-
sical Age.
Type Grose Ι:3 Α, no 126.
Parallels: Πύδνα 1995, 69. Σουέρεφ 2003,
251, fig. 7 (glass vase on the left).
Ψαρρά, Λιούλιας 2006, 814-815, fig.12.
LS
49. Trefoil-mouthed oenochoe
Π 9595,
Archaeological Museum of Veroia.
Veroia, Prometheas settlement, O.T. 419,
Aïvaliou Street 4, tomb 1.
450-425 B.C.
Height 8.2 cm, height with handle 8.6 cm,
maximum diameter 4.7 cm, diameter of
base 2.5 cm.
Intact.
Disk base. Round body, cylindrical neck, tre-
foil mouth. Handle (oval in section) rising
above rim and ending on shoulder. Yellow
glass thread encircling both rim and base.
Half of rim surface decorated with yellow
thread, and yellow thread surrounds junc-
ture of neck and body. Body decoration or-
ganized (from top to bottom) with yellow
thread in two horizontal revolutions, fol-
lowed by revolutions in a yellow, turquoise
and dark blue zigzag. After this, two yellow
zigzags alternating with two zigzags in blue.
Finally, on lower part of body, another three
revolutions in yellow thread. Core-formed.
Tomb 1 was hewn out of natural rock and
contained an assemblage of grave goods
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Ο τάφος 1 ήταν λαξευμένος στο φυσικό βράχο.
και περιείχε σύνολο κτερισμάτων που συνόδευ-
αν παιδική ταφή κλασικών χρόνων.
Τύπος Grose Ι:2, no 127.
Παράλληλα: Ιγνατιάδου 1990-1995, 226-227, εικ.
2-3. Αρχαία Μακεδονία 1988, 220, αρ. 161 (από
νεκρόπολη Ακάνθου). Πύδνα 1995, 69. Η πόλη
κάτω από την πόλη 2000), 236, αρ. 217. Μισαηλί-
δου-Δεσποτίδου 2006, 494, εικ. 9.
Ψαρρά, Λιούλιας 2006, 814-815, εικ. 11.
ΛΣ
50 50. Άωτος σκύφος
Π 2201,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Βέροια, διαπλάτυνση οδού Σιδηροδρομικού
Σταθμού, τάφος 12, κιβωτιόσχημος.
Γύρω στο 350 π.Χ.
Υπολογιζόμενο ύψος 5,9 εκ., υπολογιζόμενη
διάμετρος χείλους 10,3 εκ., πάχος 4-6 χιλ.
Σώζεται σχεδόν το μισό αγγείο σε δύο μεγάλα
τμήματα και το υπόλοιπο σε θραύσματα. Στο
μεγαλύτερο μέρος της εσωτερικής και εξωτερι-
κής επιφάνειας φέρει πυριτικό ίζημα και κατά
τόπους οργώματα.
Άωτος σκύφος από διαφανές άχρωμο γυαλί με
πρασινωπή απόχρωση. Έχει χείλος εξωστρεφές.
Στο μέσο του ύψους, ανάγλυφη δικτυωτή ταινία,
πλαισιωμένη από μία γλυφή επάνω και δύο κά-
τω. Στο κάτω μισό 24 (;) μακρά πέταλα που φύο-
νται από άσημο βαθμιδωτό ασπίδιο στην έδρα-
ση. Ανάμεσα στις άνω απολήξεις των πετάλων
διαμορφώνονται μικρά τριγωνικά εξάρματα. Η
επιφάνεια του αγγείου είναι καλή και η εργασία
ιδιαίτερα επιμελημένη, με εξαιρετική απόδοση
του αναγλύφου. Πιθανή τεχνική κατασκευής η
51 κηρόχυση.
Βρέθηκε σε πλούσια κτερισμένη ανδρική ταφή
(μέσα σε μπρούντζινη κάλπη), του τέλους του
4ου-αρχές 3ου αι. π.Χ., η ποιότητα όμως κατα-
σκευής του αγγείου και το σχήμα του μαρτυρούν
πως αυτό είναι αρκετά παλαιότερο.
Τουράτσογλου 1983, 641-643, σχ. 5.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο
«Αγγεία, Άωτοι σκύφοι».
ΙΔ
51. Ατρακτόσχημο αλάβαστρο
Π 1263,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Βέροια, οικόπεδο Θ. Σανοπούλου και Α. Θεοδω-
ρίδη, λαξευτός θαλαμωτός τάφος, θήκη Α,
2ος π.Χ.
Ύψος 12,5 εκ., διάμετρος χείλους 2,5 εκ.
Aκέραιο.
Αλάβαστρο από κυανό γυαλί. Σώμα ατρακτό-
σχημο με δύο μικρά επίθετα ωτία και χείλος δι-
σκόμορφο. Συνεχής λευκή ίνα κοσμεί το σώμα
σχηματίζοντας πτίλωμα στο σώμα πλαισιωμένο
από απλές περιστροφές επάνω και κάτω.
Βρέθηκε σε ταφή κοριτσιού, μαζί με τη φαγεντια­
νή «αλατιέρα» Π 1277.
Bέροια | Veroia
201
that accompanied a child burial belonging
to the Classical Age.
Type Grose Ι:2, no 127.
Parallels: Ιγνατιάδου 1990-1995, 226-227,
fig. 2-3. Αρχαία Μακεδονία 1988, 220, no.
161 (from the cemetery of Akanthos).
Πύδνα 1995, 69. Η πόλη κάτω από την πόλη
2000), 236, no. 217. Μισαηλίδου-Δεσπο­
τίδου 2006, 494, fig. 9.
Ψαρρά, Λιούλιας 2006, 814-815, fig. 11.
LS
50. Handleless skyphos
Π 2201,
Archaeological Museum of Veroia.
Veroia, widening of Siderodromikou Stath-
mou Street, tomb 12, cist grave.
Ca. 350 B.C.
Estimated height 5.9 cm, estimated
diameter of rim 10.3 cm, thickness 4-6 mm.
Almost half the vase is preserved in two
large fragments, the remainder in frag-
ments. On most of both the interior and
exterior surfaces, silicon incrustations and
in places, plowing.
Handleless skyphos of transparent colorless
glass with greenish tinge. Everted rim. At
mid-height, relief network band, framed by
one groove above and two below. On lower
half, 24 (?) long petals stemming from a
slight raised boss on bottom. Between the
petals’ top ends, small triangular protru-
sions are formed. Good quality surface with
particularly careful workmanship, excep-
tional rendering of relief. Probably made
with the lost-wax technique.
Found in a male burial (inside a bronze
kalpis) with a rich array of grave gifts dating
to the late 4th-early 3rd c. B.C., but the qual-
ity of the vase’s construction and its shape
testify to its being considerably older.
Τουράτσογλου 1983, 641-643, σχ. 5.
Ιγνατιάδου 2004, chapter
“Vases. Handleless skyphoi”.
ID
51. Fusiform alabastron
Π 1263,
Archaeological Museum of Veroia.
Veroia, property of Th. Sanopoulos and
A. Theodoridis, built chamber tomb, cist Α,
2nd c. B.C.
Height 12.5 cm, diameter of rim 2.5 cm.
Intact.
Alabastron of dark blue glass. Fusiform body
with two small attached handles and disk
rim. A continuous thread of white glass deco-
rates body, forming a feather pattern framed
by simple revolutions above and below.
Found in the burial of a girl, together with
the faience “salt-cellar” Π 1277.
201
 202
Παράλληλα: Α 844 Αμφίπολης σε αυτό τον κατά-
λογο. BCH 78, 1954, 246-247 τάφος K12, εικ. 35.
Δρούγου, Τουράτσογλου 1980, 25-39, πίν. 14.
McClellan 1984, 268, IV.A.iii.4.
ΨΕ, ΙΔ
52. Ψηφιδωτή φιάλη
52 Π 1299,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Βέροια, οδός Αφροδίτης, λαξευτός τάφος Α
1ος αι. π.Χ.;
Σωζόμενες διαστάσεις 12 εκ. × 6,5 εκ.
Σώζεται μέρος του σώματος και μικρό τμήμα
του χείλους.
Τμήμα ψηφιδωτού γυάλινου αγγείου. Βασικό
χρώμα το κυανό με ενσωματωμένα σπειροειδή
σε λευκό και κίτρινο, κίτρινα τεμάχια και τεμάχια
κυανών ράβδων με περιελιγμένη κίτρινη ίνα.
Παράλληλα: Παπαθανασόπουλος 1966, 192 κ.ε.
Oliver 1968, 48 κ.ε. Grose 1989, nos 299, 410.
Aδημοσίευτη.
ΨΕ, ΙΔ
53. Άωτος σκύφος
Π 9596,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Βέροια, Δυτικό Νεκροταφείο, συνοικισμός Προ-
μηθέας, οδός Ακροπόλεως, κιβωτιόσχημος τά-
φος. 3ος-4ος αι. μ.Χ.
53 Ύψος 8 εκ., διάμετρος χείλους 13,8 εκ.,
διάμετρος βάσης 3 εκ.
Ακέραιος, κατά τόπους γαλακτώδεις αλλοιώ-
σεις.
Ωοκέλυφος, άωτος σκύφος κωνικού σχήματος,
κατασκευασμένος με αρχική εμφύσηση σε μή-
τρα. Διαφανές γυαλί ανοικτού πρασινωπού χρώ-
ματος με εμφανείς πλάγιες νευρώσεις, παράλλη-
λες μεταξύ τους, από τη χρήση της μήτρας. Χεί-
λος άπεργο, έξω νεύον. Επίθετη μικρή δακτυλιό-
σχημη βάση, από γυαλί σκούρου πράσινου
χρώματος.
Βρέθηκε στον ίδιο κιβωτιόσχημο τάφο με τους
αμφορείς Π 9597 και Π 9598. Ο σκύφος χρονο-
λογείται στα υστερορωμαϊκά χρόνια, λόγω της
συνύπαρξής του με τους δύο πιο πάνω αμφο-
ρείς, αν και θα μπορούσε να είναι πρωιμότερος.
Isings 1957, 96, 113 (περίπου). Ιγνατιάδου, Αντω-
νάρας 2008, 87. Weinberg 1992, αρ. 52 και 63,
100 και 105, πιν. 59 και εικ. 63 (για το κωνικό του
σχήμα).
ΑΔ 46, 1991, Β2, 302-303, πιν. 114 ε (Αλλαμανή).
AΣΒ
54. Αμφορέας
Π 9597,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Βέροια, Δυτικό Νεκροταφείο, συνοικισμός Προμη-
θέας, οδός Ακροπόλεως, κιβωτιόσχημος τάφος.
3ος-4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 21 εκ., διάμετρος χείλους 6 εκ.,
διάμετρος βάσης 6,7 εκ.
202
Parallels: Α 844 from Amphipolis, in the
present catalogue. BCH 78, 1954, 246-247
tomb K12, fig. 35.
Δρούγου, Τουράτσογλου 1980, 25-39, pl. 14.
McClellan 1984, 268, IV.A.iii.4.
PI, ID
52. Mosaic bowl
Π 1299,
Archaeological Museum of Veroia.
Veroia, Aphroditis Street, built tomb A
1st c. B.C. (?)
Preserved dimensions 12 cm × 6.5 cm
Preserving a part of body and small section
of rim.
Part of a mosaic glass vase. Basic color is
dark blue with yellow and white spirals in-
corporated, yellow sections, and sections of
dark blue canes with coiled yellow thread.
Parallels: Παπαθανασόπουλος 1966, 192ff.
Oliver 1968, 48ff. Grose 1989, nos 299, 410.
Unpublished.
PI, ID
53. Handleless skyphos
Π 9596,
Archaeological Museum of Veroia.
Veroia, West Cemetery, Prometheas settle-
ment, Akropoleos Street, cist grave.
3rd-4th c. A.D.
Height 8 cm, diameter of rim 13.8 cm,
diameter of base 3 cm.
Intact, with milky weathering in places.
Eggshell-thin, handleless skyphos, coni-
cal, made by initial mold blowing. Trans-
parent glass of a light greenish hue, with
visible oblique parallel grooves, from the
use of the mold. Cracked-off rim, everted.
Small added ring base of dark green
glass.
Found in the same cist grave with ampho-
ras Π 9597 and Π 9598. The skyphos is dated
to the Late Roman period by virtue of its
coexistence with the two amphoras,
though it could be earlier.
Isings 1957, 96, 113 (approximately). Ιγνα-
τιάδου, Αντωνάρας 2008, 87. Weinberg
1992, no. 52 and 63, 100 and 105, pl. 59 and
fig. 63 (for its conical shape).
ΑΔ 46, 1991, Β2, 302-303, pl. 114 ε (Αλλαμα-
νή).
ASV
54. Amphora
Π 9597,
Archaeological Museum of Veroia.
Veroia, West Cemetery, Prometheas settle-
ment, Akropoleos Street, cist grave.
3rd-4th c. A.D.
Height 21 cm, diameter of rim 6 cm,
diameter of base 6.7 cm.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Πλήρης.
54 Αγγείο κατασκευασμένο με εμφύσηση σε μήτρα,
από διαφανές γυαλί ανοιχτού πρασινωπού χρώ-
ματος. Σώμα κυλινδρικό, βάση κωνική εσωτερι-
κά από την πίεση της υαλουργικής κάννης. Εμ-
φανή κατάλοιπα γυαλιού στον πυθμένα από τη
χρήση της. Επίπεδοι ώμοι, κοντός κυλινδρικός
λαιμός με πεπλατυσμένο δακτυλιόσχημο χείλος,
στιλβωμένο με πυράκτωση. Δύο κατακόρυφες
ταινιωτές λαβές επικολλώνται στην άκρη των
ώμων, κάμπτονται σε οξεία γωνία και εφάπτο-
νται στα τοιχώματα του λαιμού για να καταλή-
ξουν αναδιπλωμένες στην κάτω επιφάνεια του
χείλους.
Ο κιβωτιόσχημος τάφος βρέθηκε ασύλητος, με
προσανατολισμό στο Βορρά και το σκελετό σε
ύπτια στάση. Τα κτερίσματα, τέσσερα γυάλινα
σκεύη, δύο αμφορείς, ένας άωτος σκύφος και
ένα βολβόσχημο αγγείο, εντοπίστηκαν όλα στο
ύψος του κρανίου. Δίπλα στον τάφο αποκαλύ-
φθηκε μία μαρμάρινη σαρκοφάγος, ένδειξη για
την ύπαρξη μιας συστάδας τάφων των όψιμων
ρωμαϊκών χρόνων που ανήκουν στο Δυτικό Νε-
κροταφείο, στο οποίο τα ταφικά μνημεία που
έχουν ως τώρα αποκαλυφθεί είναι λιγοστά, αντί-
θετα από ότι τα άλλα νεκροταφεία της πόλης. Το
φύλο του νεκρού δεν είναι δυνατόν να διευκρινι-
στεί βάσει των ευρημάτων, τα οποία δεν αποτε-
λούν αποκλειστικά γυναικεία κτερίσματα.
Isings 1957, 157, αρ. 127. Ιγνατιάδου, Αντωνάρας
2008, 23, εικ. 2. Θεσσαλονίκη 1986, 125-128, εικ.
125 (Τρακοσοπούλου).
ΑΔ 46, 1991, Β2, 302-303, πιν. 114 ε (Αλλαμανή).
AΣΒ
55 55. Αμφορέας
Π 9598,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Βέροια, Δυτικό Νεκροταφείο,
συνοικισμός Προμηθέας, οδός Ακροπόλεως,
κιβωτιόσχημος τάφος.
3ος-4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 15,3 εκ., διάμετρος χείλους 3,6 εκ.,
διάμετρος βάσης 3,1 εκ.
Ακέραιος.
Αγγείο κατασκευασμένο με εμφύσηση σε μήτρα,
από διαφανές γυαλί ανοιχτού πρασινωπού χρώ-
ματος. Σώμα κυλινδρικό, βάση κωνική εσωτερι-
κά με κατάλοιπα γυαλιού στην έδραση από τη
χρήση της υαλουργικής κάννης. Επίπεδοι ώμοι,
κοντός κυλινδρικός λαιμός με πεπλατυσμένο
δακτυλιόσχημο χείλος, στιλβωμένο με πυράκτω-
ση. Δύο κατακόρυφες ταινιωτές λαβές επικολ-
λώνται στην άκρη των ώμων και καταλήγουν
αναδιπλούμενες κάτω από το χείλος το οποίο
και στηρίζουν.
Βρέθηκε στον ίδιο κιβωτιόσχημο τάφο με τον
αμφορέα Π 9597 και το σκύφο Π 9596.
Isings 1957, 157, αρ.127. Ιγνατιάδου, Αντωνά-
ρας 2008, 23, εικ. 2. Θεσσαλονίκη 1986, 125-128,
εικ. 125. Παντερμαλής 2001, εικ. 13. Weinberg
Bέροια | Veroia
203
Complete.
Amphora of transparent pale greenish
glass, mold-blown. Cylindrical body, base
conical on interior from pressure exerted by
blowpipe, with visible remains of glass on
the floor from its use. Flat shoulders, low
cylindrical neck with flattened disk rim, fire-
polished. Two vertical band handles at-
tached at edge of shoulders, bent into an
acute angle and touching the walls of the
neck before ending, folded over, on lower
surface of rim.
The cist grave was found unlooted, facing
North, with the skeleton in a supine posi-
tion. The grave gifts (four glass vessels, two
amphoras, a handleless skyphos and a bul-
bous vase were all found at the height of
the skull. Beside the tomb was uncovered a
marble sarcophagus, evidence for the pres-
ence of a group of Late Roman graves be-
longing to the West Cemetery, in which few
grave monuments have to date been dis-
covered, in contrast with the city’s other
cemeteries. The sex of the deceased cannot
be determined on the basis of the finds,
which are not exclusively female grave
gifts.
Isings 1957, 157, no. 127. Ιγνατιάδου,
Αντωνάρας 2008, 23, fig. 2. Θεσσαλονίκη
1986, 125-128, fig. 125 (Τρακοσοπούλου).
ΑΔ 46, 1991, Β2, 302-303, pl. 114 ε (Αλλαμα-
νή).
ASV
55. Amphora
Π 9598,
Archaeological Museum of Veroia.
Veroia, West Cemetery,
Prometheas settlement, Akropoleos Street,
cist grave.
3rd-4th c. A.D.
Height 15.3 cm, diameter of rim 3.6 cm,
diameter of base 3.1 cm.
Intact.
Amphora of transparent light greenish
glass, mold-blown. Cylindrical body, base
conical on interior with remains of glass on
the botom from use of blowpipe. Flat shoul-
ders, low cylindrical neck with flattened
disk rim, fire-polished. Two vertical band
handles attached to edge of shoulders and
ending, folded over, below rim, which they
also support.
Found in the same cist grave with the am-
phora Π 9597 and skyphos Π 9596.
Isings 1957, 157, no.127. Ιγνατιάδου, Αντω-
νάρας 2008, 23, fig. 2. Θεσσαλονίκη 1986,
125-128, fig. 125. Παντερμαλής 2001, fig.
13. Weinberg 1992, no. 86, 118-119 pl. 67
(similar but earlier amphoriskos).
203
 204
1992, αρ. 86, 118-119 πιν. 67 (παρόμοιος πρωι-
μότερος αμφορίσκος).
ΑΔ 46, 1991, Β2, 302-303, πιν. 114 ε (Αλλαμανή).
AΣΒ
56. Αμφορέας
56
Π 6450,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Βέροια, Βόρειο Νεκροταφείο, οδός Σταδίου,
κιβωτιόσχημος τάφος.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 22 εκ., διάμετρος χείλους 7 εκ.,
διάμετρος βάσης 7,5 εκ.
Συγκολλημένο από αρκετά θραύσματα, με λίγα
μόνο κενά και κατά τόπους χρωματικές αλλοιώ-
σεις από τη διάβρωση.
Γυαλί πρασινωπό διαυγές. Σώμα κυλινδρικό, βά-
ση κωνική που διακρίνεται στο εσωτερικό του
πυθμένα. Επίπεδοι ώμοι, στενός κυλινδρικός
λαιμός με πεπλατυσμένο χείλος, στιλβωμένο με
πυράκτωση. Δύο κατακόρυφες ταινιωτές λαβές,
χωριστά δουλεμένες, επικολλώνται στην άκρη
των ώμων και καταλήγουν αναδιπλούμενες
στην κάτω επιφάνεια του χείλους το οποίο και
στηρίζουν. Κατασκευασμένο με εμφύσηση σε
μήτρα. Στην έδραση κατάλοιπα γυαλιού από τη
χρήση της υαλουργικής κάννης.
Ο τάφος αυτός, με προσανατολισμό ανατολή-
δύση, και ακόμη ένας της ίδιας εποχής εντάσ-
σονται ως συστάδα σε εκτεταμένο νεκροταφείο
ρωμαϊκών και υστερορωμαϊκών χρόνων, απέ-
ναντι από το βόρειο τείχος της Βέροιας. Είναι
κατασκευασμένος από ορθογώνιες μαρμάρινες
πλάκες σε δεύτερη χρήση: η μία ανήκει σε τμή-
μα τριταινιωτού επιστυλίου από προγενέστερο
μνημείο, ενώ η δεύτερη στην κύρια όψη βά-
θρου δύο τιμητικών ανδριάντων. Στην επιφά-
νειά του χαράχτηκαν δύο σημαντικές επιγρα-
φές που αναφέρουν τα ονόματα, τα αξιώματα
και τις αιτίες για τις οποίες η πόλη των Αιστρεα-
τών, που τοποθετείται πιθανώς στην Παιονία,
τιμά το συζυγικό αυτό ζεύγος. Οι επιγραφές
χρονολογούνται στο πρώτο μισό του 2ου αι.
μ.Χ. και παρέχουν ένα terminus post quem για
την ταφή. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν λίγα
μόνον οστά, τα υπόλοιπα, ωστόσο, κτερίσματα,
ένα ατρακτόσχημο γυάλινο μυροδοχείο, δύο
περόνες, μπρούντζινη και αργυρή με αμφικωνι-
κή κεφαλή, και κυρίως ένα βραχιόλι από γαγάτη
συνηγορούν στο ότι πρόκειται για γυναικεία
ταφή.
Isings 1957, 157, αρ. 127. Hayes 1975, 83, 102,
αρ. 363, 364 (παραδείγματα με μία λαβή). Ιγνα-
τιάδου, Αντωνάρας 2008, 23, εικ. 2 (για την ονο-
μασία και την κατασκευή του αγγείου).
Κοτζιάς 1941-1952. ΑΔ 46, 1991, Β2, 301-302,
πιν. 114 δ (Αλλαμανή). Αλλαμανή-Σουρή 1991,
39, αρ. 2, εικ. 1. Allamani-Souri 1997.
AΣΒ
204
ΑΔ 46, 1991, Β2, 302-303, pl. 114 ε (Αλλαμα-
νή).
ASV
56. Amphora
Π 6450,
Archaeological Museum of Veroia.
Veroia, North Cemetery, Stadiou Street,
cist grave.
4th c. A.D.
Height 22 cm, diameter of rim 7 cm,
diameter of base 7.5 cm.
Mended from numerous fragments, with
only a few gaps and alterations in color due
to corrosion.
Transparent greenish glass. Cylindrical
body, base conical, discernible on interior
of floor. Flat shoulders, narrow cylindrical
neck with flattened rim, fire-polished.
Two vertical band handles, separately
worked, attached at the edge of shoul-
ders and ending, folded over, on lower
surface of rim, which they also support.
Made by blowing in a mold. On bottom,
remains of glass from use of the blow-
pipe.
This grave, oriented East-West, and anoth-
er from the same period belonged to a
group in the extensive Roman and Late
Roman cemetery opposite Veroia’s North
wall. It was constructed from reused rec-
tangular marble blocks: one belonged to
part of a triband epistyle from an earlier
monument, the other to the main facade
of the base for two honorary statues. On its
surface were two important inscriptions
mentioning the names, offices, and rea-
sons for which the city of the Aistreatoi,
probably situated in Paeonia, honored this
married couple. The inscriptions are dated
to the first half of the 2nd c. A.D., and pro-
vide a terminus post quem for the burial.
Within it were found only a few bones;
however, the remaining grave gifts, includ-
ing a fusiform glass unguentarium, two
pins (of bronze and silver with fusiform
heads), and above all a jet bracelet would
favor this having been a female burial.
Isings 1957, 157, no. 127. Hayes 1975, 83,
102, no. 363, 364 (examples with one han-
dle). Ιγνατιάδου, Αντωνάρας 2008, 23, fig. 2
(on the name and construction of the
vase).
Κοτζιάς 1941-1952. ΑΔ 46, 1991, Β2, 301-302,
pl. 114 δ (Αλλαμανή). Αλλαμανή-Σουρή
1991, 39, no. 2, fig. 1. Allamani-Souri 1997.
ASV
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

57. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο
Π 6449,
Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας.
Βέροια, Βόρειο Νεκροταφείο, οδός Σταδίου,
κιβωτιόσχημος τάφος.
4ος αι. μ.Χ.
57 Ύψος 23 εκ., διάμετρος χείλους 2,5 εκ.
Συγκολλημένο από πολλά θραύσματα. Λείπουν
τμήματα από την κοιλιά του και φέρει κατά τό-
πους γαλακτώδεις αλλοιώσεις.
Γυαλί ανοικτό πρασινωπό. Σώμα ραδινό, αμφι-
κωνικό (ή σωληνωτό με μικρή διεύρυνση στο μέ-
σον) κυρτός πυθμένας και ελαφρώς έξω νεύον
χείλος. Κατασκευασμένο με εμφύσηση.
Το μυροδοχείο βρέθηκε στον ίδιο τάφο με τον
αμφορέα Π 6450 (Βλ. προηγούμενο λήμμα για τις
συνθήκες ευρέσεως).
Isings 1957, 126, αρ.105. Hayes 1975, 42-43, αρ.
461-462, πιν. 214, και 161, αρ. 668, πιν. 228. Ιγνα-
τιάδου, Αντωνάρας 2008, 64. Μάλαμα, Νταράκης
2008, 421-422, πιν. 77, σημ. 149-152 (για βιβλιο-
γραφία).
ΑΔ 46, 1991, Β2, 301-302, πιν. 114δ (Αλλαμανή).
Αλλαμανή-Σουρή 1991,39, αρ. 1, εικ. 1. Allamani-
Souri 1997.
ΑΣΒ
58 58. Οινοχόη
ΜΘ 23964,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Βέροια, Οικόπεδο Τσιράκογλου, 1940.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 27,5 εκ., διάμετρος 10 εκ.
Συγκολλημένη, λείπουν μικρά θραύσματα.
Άχρωμη λαδοπράσινη οινοχόη, κατασκευασμέ-
νη με αρχική εμφύσηση σε μήτρα και εν συνε-
χεία με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω νεύον,
χοανόσχημο, στιλβωμένο με πυράκτωση. Λαι-
μός κοντός κυλινδρικός. Σώμα αμφικωνικό. Λα-
βή ταινιωτή που ξεκινά από το μέσο του σώμα-
τος και καταλήγει στο χείλος, όπου δημιουργεί
τριγωνική προεξέχουσα απόληξη. Η γένεση της
λαβής κοσμείται με μετάλλιο που φέρει ενσφρά-
γιστη λεοντοκεφαλή. Πυθμένας ελαφρώς κοίλος.
Βάση επίθετη δακτυλιόσχημη κατασκευασμένη
με τριπλή περιέλιξη ίνας. Στη βάση του λαιμού
περιελίσσεται, δυόμισι φορές, πλαστικός δακτύ-
λιος. Το σώμα καλύπτεται από πλάγιες νευρώσεις
που δημιουργήθηκαν κατά την αρχική εμφύση-
ση του αγγείου σε ραβδωτή μήτρα.
Συρο-παλαιστινιακό προϊόν.
Walter 1940, στηλ. 173, εικ. 35, 36. Kοτζιάς 1953-
54.
Αντωνάρας 2009, τύπος 85, 241-243, αρ. 412
(ΠΑΜ 47).
ΑΑ
Bέροια | Veroia
205
57. Fusiform unguentarium
Π 6449,
Archaeological Museum of Veroia.
Veroia, North Cemetery, Stadiou Street,
cist grave.
4th c. A.D.
Height 23 cm, diameter of rim 2.5 cm.
Mended from many fragments, missing
parts of belly and with milky weathering in
places.
Light greenish glass. Slender body, bi-coni-
cal (or tubular with slight widening at mid-
point), convex floor and everted rim.
Blown.
The unguentarium was found in the same
grave with the amphora Π 6450 (See pre-
ceding entry for the conditions of its dis-
covery).
Isings 1957, 126, no.105. Hayes 1975, 42-43,
no. 461-462, pl. 214, and 161, no. 668, pl,
228. Ιγνατιάδου, Αντωνάρας 2008, 64.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 421-422, pl. 77,
notes 149-152 (for bibliography).
ΑΔ 46, 1991, Β2, 301-302, pl. 114δ (Αλλαμα-
νή). Αλλαμανή-Σουρή 1991,39, no. 1, fig. 1.
Allamani-Souri 1997.
ASV
58. Oinochoe (Jug)
ΜΘ 23964,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Veroia, Tsirakoglou property, 1940.
4th c. A.D.
Height 27.5 cm, diameter 10 cm.
Mended, missing small fragments.
Colorless, olive green oinochoe, initially
mold blown and then free blown. Funnel-
shaped everted rim, fire-polished. Low cy-
lindrical neck. Bi-conical body. Band handle
starting from mid-body and ending on rim,
where it creates a triangular projecting end.
The start of the handle is decorated with a
medallion carrying a stamped lion-head.
Floor slightly concave. Added ring base,
made with a thread wound round three
times. Collar encircling base of neck two
and a half times. Body covered with oblique
grooves created during the original blow-
ing of the vase in a fluted mold.
Syro-Palestinian product.
Walter 1940, στηλ. 173, fig. 35, 36. Kοτζιάς
1953-54.
Αντωνάρας 2009, type 85, 241-243, no. 412
(ΠΑΜ 47).
AA
205
 206

59. Μυροδοχείο 59. Unguentarium

59 ΜΘ 20992,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Βέροια, Οικόπεδο Τσιράκογλου, 1940.
4ος-5ος αι.μ.Χ.
Ύψος 22 εκ., διάμετρος μέγιστη 4,2 εκ.
Ακέραιο, κατά τόπους επιφανειακή σκληρή
κρούστα.
Άχρωμο πρασινωπό, ατρακτόσχημο μυροδο-
χείο, κατασκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση.
Χείλος δακτυλιόσχημο, έξω νεύον, έσω αναδι-
πλωμένο, το οποίο με εμπίεση εν θερμώ απέκτη-
σε τριγωνικό σχήμα. Στη βάση του σώζεται κομ-
μάτι γυαλιού από την υαλουργική κάννη, διαμέ-
τρου 1,4 εκ. Η φόρμα του δεν είναι τυπική, γιατί
κατά την κατασκευή το άνω τμήμα δεν τραβή-
χθηκε εξίσου με το κάτω, με αποτέλεσμα να είναι
ο λαιμός φαρδύτερος του κάτω σωληνωτού τμή-
ματος, όπως και το άνω τμήμα του αμφικωνικού
σώματος πολύ μικρότερο του κάτω. Επίσης, στον
ώμο διακρίνονται τρεις ελαφρές εμπιέσεις.
Walter 1940, εικ. 35. Kοτζιάς 1953-54.
Αντωνάρας 2009, τύπος 147, 327-29, αρ. 742.
ΑΑ
ΜΘ 20992,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Veroia, Tsirakoglou property, 1940.
4th-5th c. A.D.
Height 22 cm, maximum diameter 4.2 cm.
Intact, hard incrustation in places on sur-
face.
Colorless greenish fusiform unguentarium,
free blown. Everted ring rim folded inward,
which with hot-pressure acquired the form
of a triangle. On its base is preserved a piece
of glass from the blowpipe (diameter 1.4
cm). Shape atypical, because during con-
struction the upper part was not pulled as
much as the lower one, resulting in the
neck’s being wider than the lower, tubular
section, and the upper part of the bi-conical
body being much smaller than the lower.
Three slight indentations discernible on
shoulder.
Walter 1940, fig. 35. Kοτζιάς 1953-54.
Αντωνάρας 2009, type 147, 327-29, no. 742.
AA

Βιβλιογραφία Bibliography
Αλλαμανή-Σουρή 1991 Β. Αλλαμανή-Σουρή, Τιμητικές επιγραφές από την αρχαία Βέροια, ΑΕΜΘ 5, 1991, 39-48.
Allamani-Souri 1997 V. Allamani-Souri, Η Αιστρεατών πόλις. The first epigraphical evidence from Beroea, μνήμη
Μανόλη Ανδρόνικου, Θεσσαλονίκη 1997, 7-17.
Αντωνάρας 2009 Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. Αγγεία από τη Θεσσαλονίκη και την
περιοχή της, Αθήνα 2009.
Αρχαία Μακεδονία 1988 Αρχαία Μακεδονία, κατάλογος έκθεσης στην Αυστραλία, Αθήνα 1988.
Δρούγου, Τουράτσογλου 1980 Σ. Δρούγου, Γ.  Τουράτσογλου, Ελληνιστικοί λαξευτοί τάφοι Βεροίας, Αθήνα 1980.
Grose 1989 D. F. Grose, The Toledo Museum of Art, Early ancient glass: core-formed, rod-formed, and cast vessels
and objects from the Late Bronze Age to the early Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50, New York
1989.
Η πόλη κάτω από την πόλη 2000 Η πόλη κάτω από την πόλη. Ευρήματα από τις ανασκαφές του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου
Αθηνών, κατάλογος έκθεσης, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2000.
Θεσσαλονίκη 1986 Θεσσαλονίκη. Από τα προϊστορικά μέχρι τα χριστιανικά χρόνια, οδηγός έκθεσης, Αρχαιολογικό
Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αθήνα 1986.
Harden 1981 D. B. Harden, Catalogue of Greek and Roman Glass in the British Museum I, London 1981.
Hayes 1975 J. Hayes, Roman and Pre-Roman Glass in the Royal Ontario Museum, Toronto 1975.
Ιγνατιάδου 1990-1995 Δ. Ιγνατιάδου, Χειροποίητα γυάλινα αγγεία από το αρχαίο νεκροταφείο Θέρμης (Σέδες), ΑΑΑ,
ΧΧΙΙΙ-ΧXVIII, 1990-1995, 223-234.
Ιγνατιάδου, Αντωνάρας 2008 Δ. Ιγνατιάδου, Α. Αντωνάρας, Yαλουργία, Αρχαία και Mεσαιωνική. Ορολογία, τυπολογία και
τεχνολογία. Ελληνοαγγλικό–αγγλοελληνικό λεξικό, Θεσσαλονίκη 2008.
Isings 1957 C. Isings, Roman glass from dated finds, Gröningen/Djakarta 1957.
Κοτζιάς 1941-1952 Ν. Κοτζιάς, Χρονικά αρχαιολογικά, Μακεδονικά 2, 1941-1952, 626-527.
Κοτζιάς 1953-54 Ν. Κοτζιάς, Ανασκαφαί Βεροίας και τα εξ αυτών ευρήματα, ΑΕ 1953-54 Γ’ , 167-175.
Μάλαμα, Νταράκης 2008 Π. Μάλαμα, Κ. Νταράκης, Νεκροταφείο ρωμαϊκών χρόνων στα Νέα Κερδύλλια Σερρών,
Θεσσαλονίκη 2008.

206 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 207

Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 2006 Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Ανασκαφική έρευνα στην αρχαία Άφυτι, ΑΕΜΘ 20, 2006.
McClellan 1984 M. C. McClellan, Core-formed glass from dated contexts, PhD University of Pennsylvania, Ann Ar-
bor, MI, 1984.
Oliver 1968 A. Oliver Jr., Millefiori glass in classical antiquity, JGS 10, 1968, 48-70.
Παντερμαλής 2001 Δ. Παντερμαλής, Διέων ύαλα σκεύη, ΑΕΜΘ 15, 2001, 347-354.
Παπαθανασόπουλος 1966 Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Ελληνιστικά γυάλινα αγγεία του Μουσείου Πύλου, ΑΔ 21, 1966, Α, 184-
197, πίν. 66-69, παρενθ. πίν. Γ’ - ΣΤ’ .
Πύδνα 1995 Μ. Μπέσιος, Μ. Παππά, Πύδνα, 1995.
Σουέρεφ 2003 Κ. Σουέρεφ, Τούμπα Θεσσαλονίκης 2003: ανασκαφές στην Τράπεζα και το νεκροταφείο, ΑΕΜΘ
17, 2003.
Τουράτσογλου 1983 Γ. Τουράτσογλου, Το ξίφος της Βέροιας: Συμβολή στη μακεδονική οπλοποιία των ύστερων
κλασικών χρόνων, Αρχαία Μακεδονία IV, Θεσσαλονίκη 1983, 611-651.
Ψαρρά, Λιούλιας 2006 Ε. Ψαρρά, Σ. Λιούλιας, Σωστική ανασκαφή στον συνοικισμό Προμηθέα Βέροιας, ΑΕΜΘ 20,
2006.
Walter 1940 O. Walter, Archäologische Funde in Griechenland von Frühen 1940 bis Erbst 1941, AA 1940, 172-
175.
Weinberg 1992 G. Davidson Weinberg, Glass vessels in ancient Greece, Their history illustrated from the collection of
the National Archaeological Museum, Athens, The core-formed vessels by Murray C. McClellan,
Athens 1992.

Bέροια | Veroia 207

 208
Βεργίνα-Αιγαί
Vergina-Aegai
60. Κάλυκας
60 ΒΑΔ 30,
ΙΖ’  Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων.
Χαρακτηριστικό εύρημα του στρώματός του:
αυτόνομη κοπή Θεσσαλονικέων.
Βεργίνα, Ακρόπολη, Α 10, στρώμα καταστροφής,
24.7.1990.
Σωζόμενη διάμετρος 3,77 εκ., σωζόμενο ύψος 2,5
εκ., πάχος τοιχωμάτων 2-4 χιλ.
Από τον ομφαλό σώζεται τόξο χορδής 2,8 εκ.,
σωζόμενο ύψος ομφαλού εσωτερικά 5,5 χιλ.,
εξωτερικά 9 χιλ.
Θραύσμα σε καλή κατάσταση.
Θραύσμα από το κάτω τμήμα σώματος, με τη
γένεση ομφαλού, ομφαλωτού κάλυκα. Το γυαλί
διαυγές, άχρωμο με ελαφρά πρασινοκίτρινη
απόχρωση. Ακόσμητο το εσωτερικό του. Εξωτε-
ρικά κοσμείται με σχηματοποιημένα επιμήκη
φυλλάρια, των οποίων σώζονται μόνο οι γενέ-
σεις. Οι πλευρές τους αποδίδονται με κατακόρυ-
φες λεπτές αυλακώσεις (πλάτους 1,5 χιλ.), που
εκπορεύονται ακτινωτά από τον ομφαλό, με
ελάχιστη απόσταση μεταξύ τους (δηλ. ελάχιστο
πλάτος φυλλαρίων) 3,5-4 χιλ. Βάθος αυλακώσε-
ων 5 χιλ. Αριθμός σωζόμενων αυλακώσεων 8,
δηλ. αριθμός σωζόμενων φύλλων 7. Οι επιφάνει-
ες των φυλλαρίων είναι επίσης κοίλες (ανάλογα
φυλλάρια που αποδίδονται με αυλακώσεις στο
περίγραμμα και σε πήλινους μελαμβαφείς σκύ-
φους και κανθάρους του 3ου αι. π.Χ. κ.ε.). Χυτό,
πιθανόν με την τεχνική του «χαμένου κεριού».
Για την τεχνική κατασκευής: Schuler 1959.
Goldstein 1979. Για γυάλινα αγγεία από το Δερ-
βένι, κατασκευασμένα με την ίδια τεχνική: Ιγνα-
τιάδου 1997.
ΦΠ, ΣΒ
61. Χάντρα
ΒΑΔ 7,
ΙΖ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
61 Αρχαιοτήτων.
Βεργίνα, Ακρόπολη, τομή ΑΙ, δ,
δυτική παρειά, βάθος 95 εκ., 3.9.1981.
Μήκος 7 χιλ., διάμετρος 1 εκ.,
διάμετρος τρήματος 3 χιλ.
Ακέραιη, μικρό απολέπισμα στη μια απόληξη
του τρήματος.
Χάντρα από γυαλί σκούρου κυανού χρώματος.
Σχεδόν σφαιρικού σχήματος. Κοσμείται με τρεις
οφθαλμούς, που σχηματίζονται από ομόκε-
ντρους κύκλους λευκού και κυανού γυαλιού.
Βρέθηκε στο ίδιο στρώμα με νόμισμα Αμφιπολι-
τών (Ν81.15).
ΦΠ, ΣΒ
208
Vergina-Aegai
60. Calyx-cup
ΒΑΔ 30,
17th Ephorate of Prehistoric and Classical
Antiquities.
Characteristic find from its level:
an autonomous issue of Thessaloniki
Vergina, Acropolis, A10, destruction level,
24.7.1990.
Preserved diameter 3.77 cm, preserved
height 2.5 cm, thickness of walls 2-4 mm.
One ridge from the omphalos
preserved, 2.8 cm, preserved height of om-
phalos 5.5 mm (interior), 9 mm (exterior)
Fragment, in good condition.
Fragment from lower part of body, preserv-
ing beginning of the omphalos, of an om-
phalos calyx. Transparent, colorless glass
with slight greenish-yellow tinge. Undeco-
rated on interior. On exterior, decorated with
schematic elongated small leaves, from
which only the beginnings are preserved.
Their sides are rendered with thin vertical
grooves (width 1.5 mm), emanating in a ray
pattern from the omphalos, with almost no
space between them (i.e., minimal leaf
width), 3.4-4 mm. Depth of grooves 5 mm.
Eight (8) grooves, seven (7) leaves preserved.
The leaflets’ surfaces are also concave (com-
parable leaflets are rendered with outline
grooves on clay black-glaze skyphoi and
kantharoi of the 3rd c. B.C.). Cast, probably
using the lost wax technique.
On the construction technique Schuler
1959. Goldstein 1979. On glass vessels from
Derveni made with the same technique
Ιγνατιάδου 1997.
FP, SV
61. Bead
ΒΑΔ 7,
17th Ephorate of Prehistoric and Classical
Antiquities.
Vergina, Acropolis, trench ΑΙ, δ,
western partition wall, depth 95 cm,
3.9.1981.
Length 7 mm, diameter 1 cm,
diameter of perforation 3 mm.
Intact, small chip on one end of perfora-
tion.
Dark blue glass bead. Nearly round. Deco-
rated with three eyes formed from concen-
tric circles of white and blue glass.
Found in the same level with a coin of Am-
phipolis (Ν81.15).
FP, SV
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

62. Χάντρα
ΒΑΔ 9,
ΙΖ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων.
Βεργίνα, Ακρόπολη, τομή Β10,
βάθος 75-85 εκ., 8.9.1992.
Μήκος 6 χιλ., διάμετρος 1 εκ.,
διάμετρος τρήματος 5 χιλ.
62
Ακέραιη.
Χάντρα από γυαλί λευκού χρώματος. Σχήμα
πεπλατυσμένης σφαίρας. Κοσμείται με τέσσε-
ρις οφθαλμούς, που σχηματίζονται από ομόκε-
ντρους κύκλους λευκού και κυανού γυαλιού.
Βρέθηκε στο ίδιο στρώμα με θραύσματα μακε-
δονικών αμφορέων.
ΦΠ, ΣΒ
63. Χάντρα
ΒΑΔ 13,
ΙΖ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
63 Αρχαιοτήτων.
Βεργίνα, Ακρόπολη, τομή Α25, στρώμα 2,
28.9.1993.
Μήκος 9 χιλ., διάμετρος 1,1 εκ.,
διάμετρος τρήματος 3 χιλ.
Ακέραιη.
Χάντρα από γυαλί καστανέρυθρου χρώματος.
Σχήμα σφαιρικό. Κοσμείται με οφθαλμούς από
γυαλί κίτρινου, κυανού και λευκού χρώματος.
Δύο εξ αυτών αλληλοεπικαλύπτονται κατά την
περιφέρειά τους.
Βρέθηκε στο ίδιο στρώμα με τμήμα μήτρας
ανάγλυφου σκύφου με λογχόσχημα φύλλα.
ΦΠ, ΣΒ
64. Χάντρα
64 ΒΑΔ 16,
ΙΖ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων.
Βεργίνα, Ακρόπολη, τομή Α10, στρώμα 1. ΝΑ
(1,00/1,10), 10.9.1992.
Μήκος 2,3 εκ., διάμετρος 2,3 εκ.,
διάμετρος τρήματος 7 χιλ.
Ακέραιη, συγκολλημένη από δύο τμήματα.
Χάντρα από γυαλί λευκού χρώματος. Σχήμα
κωδίας, ακανόνιστο σφαιρικό με έντονες πα-
ράλληλες εγκοπές που τη διαιρούν σε πέντε
άνισα τμήματα.
Βρέθηκε στο ίδιο στρώμα με τμήματα μακεδο-
νικών αμφορέων.
ΦΠ, ΣΒ
65. Αστράγαλος
65
ΒΑΔ 38,
ΙΖ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων.
Βεργίνα, Ακρόπολη, τομή Γ5 #2, Β1,70/Α 3,80,
βάθος 38 εκ., 1.9.1989.
Μήκος 1,6 εκ., πλάτος 1,1 εκ., πάχος 1 εκ.
Ακέραιος.
Αστράγαλος από διαυγές γυαλί, ανοιχτού γκρι-
ζογάλαζου χρώματος, κατασκευασμένος σε
μήτρα. Στο μέσον του πάχους του διατηρείται
βεργινα-Αιγαί | vergina-Aegai
209
62. Bead
ΒΑΔ 9,
17th Ephorate of Prehistoric and Classical
Antiquities.
Vergina, Acropolis, trench Β10,
depth 75-85 cm, 8.9.1992.
Length 6 mm, diameter 1 cm,
diameter of perforation 5 mm.
Intact.
White glass bead, compressed spherical.
Decorated with four eyes, formed by con-
centric circles of white and blue glass.
Found in the same level with fragments of
Macedonian amphorae.
FP, SV
63. Bead
ΒΑΔ 13,
17th Ephorate of Prehistoric and Classical
Antiquities.
Vergina, Acropolis, trench Α25, level 2,
28.9.1993.
Length 9 mm, diameter 1.1 cm,
diameter of perforation 3 mm.
Intact.
Round glass bead, brownish-red. Decorated
with yellow, blue and white eyes, two of
whose peripheries overlap.
Found in the same level with part of a mold
for a relief skyphos with lanceolate leaves.
FP, SV
64. Bead
ΒΑΔ 16,
17th Ephorate of Prehistoric and Classical
Antiquities.
Vergina, Acropolis, trench Α10, level 1. ΝΑ
(1,00/1,10), 10.9.1992.
Length 2.3 cm, diameter 2.3 cm,
diameter of perforation 7 mm.
Intact, mended from two parts.
Glass bead, white. Poppy-seedpod-shaped,
irregular, round, with pronounced parallel
notches dividing it into five unequal parts.
Found in the same level with parts of
Macedonian amphorae.
FP, SV
65. Astragal
ΒΑΔ 38,
17th Ephorate of Prehistoric and Classical
Antiquities.
Vergina, Acropolis, trench Γ5 #2, Β1,70/Α 3,80,
depth 38 cm, 1.9.1989.
Length 1.6 cm, width 1.1 cm, thickness 1 cm.
Intact.
Transparent glass astragal, light grey-blue,
mold made. At mid-point it preserves a thin
seam (thickness 2 mm), where the two
209
 210
ως λεπτή ραφή (πάχους 2 χιλ.), το σημείο επα-
φής των δύο τμημάτων της μήτρας.
Βρέθηκε στο ίδιο στρώμα με νόμισμα αυτόνο-
μης κοπής Πέλλης Ν.89.2.
ΦΠ, ΣΒ
66 66. Σφραγίς
ΒΑΔ 3,
ΙΖ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων.
Βεργίνα, Ακρόπολη, τομή Γ5 #1, 10,62/Δ3,85,
βάθος 40 εκ., 29-8-1989.
Μήκος 1,4 εκ., πλάτος 1,1 εκ., πάχος 3,5 χιλ.
Ακέραιη.
Σφραγίς από ημιδιαφανές γυαλί, καστανού
χρώματος. Σχήμα επιπεδόκυρτο, ελλειψοει-
δούς περιγράμματος. Η κυρτή επιφάνειά του
κοσμείται με εσώγλυφη παράσταση αλόγου σε
καλπασμό προς τα αριστερά. Γύρω από την
επίπεδη επιφάνεια του δακτυλιόλιθου διακρί-
νεται ζώνη πλάτους 1 χιλ. ίσως για τη στερέωσή
του στη σφενδόνη του δακτυλίου.
Βρέθηκε στο ίδιο στρώμα με νόμισμα αυτόνο-
μης κοπής Πέλλης Ν.89.2.
ΦΠ, ΣΒ
67 67. Σφραγίς-υαλόλιθος
ΒΑΔ 32,
ΙΖ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Βεργίνα, Ακρόπολη, τομή ΑΙ,β, Νότια γωνία,
βάθος 3,95 μ., 13.10.1996.
Μήκος 2,3 εκ., πλάτος 1,6 εκ., πάχος 6 χιλ.
Ακέραιη, λίγες φθορές στην κυρτή επιφάνεια.
Σφραγίς από γυαλί καστανού χρώματος, ελάχι-
στα διαυγές. Σχήμα επιπεδόκυρτο, ελλειψοει-
δούς περιγράμματος. Η επίπεδη (κάτω) επιφά-
νειά του παρουσιάζει ελαφρές ανωμαλίες. Φέ-
ρει εσώγλυφη παράσταση όρθιας γυναικείας
πεπλοφόρου μορφής, κατά τον κατά μήκος
άξονα. Ύψος μορφής 2 εκ. Μέγιστο πλάτος 5
χιλ., μέγιστο βάθος χάραξης 0,3 χιλ. Πατάει σε
οριζόντια γραμμή εδάφους, που απέχει 1,5 εκ.
από την αντίστοιχη απόληξη του δακτυλιόλι-
θου. Λεπτομέρειες της κεφαλής και των χεριών
δε σώζονται, διακρίνεται όμως στην κεφαλή
άμπυκα. Στάση με τον κορμό κατ’ ενώπιον, με
άνετο το αριστερό της σκέλος, στάσιμο το δε-
ξιό, με την κεφαλή στραμμένη προς τα δεξιά
της.
Βρέθηκε στο ίδιο στρώμα με τμήμα λαιμού μα-
κεδονικού αμφορέα.
ΦΠ, ΣΒ
Βιβλιογραφία Bibliography
Goldstein 1979 S. M. Goldstein, Pre-Roman and early Roman glass in the Corning Museum of Glass, Corning 1979.
Ιγνατιάδου 1997 Δ. Ιγνατιάδου, Δύο χυτά γυάλινα αγγεία από το Δερβένι, μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου, Παρ.
Μακεδονικών αρ. 6, Θεσσαλονίκη 1997, 105-114.
Schuler 1959 F. Schuler, Ancient glassmaking techniques, The molding process, Archaeology 12, 1959, 47-52.
210
parts of the mold joined.
Found in the same level with an autonomous
issue of Pella, Ν.89.2.
FP, SV
66. Seal
ΒΑΔ 3,
17th Ephorate of Prehistoric and Classical
Antiquities.
Vergina, Acropolis, trench Γ5 #1, 10,62/Δ3,85,
depth 40 cm, 29-8-1989.
Length 1.4 cm, width 1.1 cm,
thickness 3.5 mm.
Intact.
Seal of translucent brown glass. Plano-con-
vex, oval in outline. Its convex surface is
decorated with an intaglio scene of a horse
galloping to left. Around the flat surface of
the gemstone may be discerned a zone
(width 1 mm), perhaps for mounting in the
bezel of a ring.
Found in the same level with an autono-
mous issue of Pella, Ν.89.2.
FP, SV
67. Seal-gemstone
ΒΑΔ 32,
17th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Vergina, Acropolis, trench ΑΙ,β, South corner,
depth 3.95 m, 13.10.1996.
Length 2.3 cm, width 1.6 cm, thickness 6 mm.
Intact, small amount of wear on convex sur-
face.
Brown glass seal, barely translucent. Plano-
convex, oval in outline. The flat (lower) sur-
face presents minor anomalies. It carries an
intaglio scene of a standing female figure
wearing a peplos along its lengthwise axis.
Height of figure 2 cm, maximum width 5
mm, maximum incision depth 0.3 mm. She
stands on a horizontal ground line, 1.5 cm
from the corresponding edge of the gem-
stone. Details of the head and arms are not
preserved, but a diadem may be made out
on her head. Facing front, left leg relaxed,
right leg used for support, head turned
right.
Found in the same level with part of the neck
from a Macedonian amphora.
FP, SV
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Πέλλα
Pella
68. Σκύφος ή βαθύς κάλυκας
68
15.2001.30,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας.
Πέλλα, κιβωτιόσχημος τάφος με ζωγραφική
διακόσμηση, οικόπεδο 207, Ο.Τ. 37
του σύγχρονου οικισμού, ιδιοκτησίας Α. Φιλιππίδη.
4ος αι. π.Χ.
Τμήματα: 9,5 × 9,5 εκ., 7,8 × 5,1 εκ., 5,7 × 4,5 εκ.,
πάχος χείλους 1,6 εκ.
Αποσπασματικό και συγκολλημένο, λείπει μεγά-
λο τμήμα του αγγείου.
Τρία τμήματα ποτηριού ή κάλυκα, από άχρωμο
διαφανές γυαλί, κατασκευασμένου σε μήτρα. Τα
δύο είναι συγκολλημένα από μικρότερα κομμά-
τια. Το χείλος εξέχει με ελαφριά κλίση προς τα
κάτω. Στο σώμα γλωσσοειδή πέταλα με ανάγλυ-
φες καμπύλες απολήξεις κάτω από το χείλος.
Τα τμήματα του αγγείου βρέθηκαν στην εσωτε-
ρική επίχωση, βόρεια του θρανίου, στο ανατολι-
κό τμήμα του τάφου. Ο τάφος χρονολογείται στο
τέλος του 4ου-αρχές 3ου αι. π.Χ.
Για γυάλινους σκύφους και κάλυκες από τη
Μακεδονία: Χρυσοστόμου Π. 1998, 33 πίν. 17
α-β. Τουράτσογλου 1983, 641 κ.έ. Δάφφα-
Νικονάνου 1987, 264 κ.ε. Βοκοτοπούλου 1990,
61 κ.ε., Ιγνατιάδου 1993, Ιγνατιάδου 1997, Ιγνα-
τιάδου 2004.
Λιλιμπάκη Ακαμάτη 2007, 104, πίν. 9 α-γ (σ. 22).
ΛΑΜ
69 69. Σφραγίς
ΜΘ 5434,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Πέλλα, τάφος «παρά την οδόν, την άγουσαν από
της Π. Πέλλης εις τον δημόσιον».
4ος αι. π.Χ.
Μήκος 2,1 εκ., πλάτος 1,7 εκ., πάχος 7 χιλ.
Ακέραιη.
Σφραγίς από άχρωμο διαφανές γυαλί με ελαφρά
πρασινωπή απόχρωση. Είναι ωοειδής με επίπεδη
την κύρια όψη και κυρτή την πίσω. Κατά μήκος
τρήμα με μεγαλύτερη διάμετρο στο ένα άκρο.
Στην κύρια όψη αποδίδεται σε εσώγλυφο τζιτζίκι
με όρθια φτερά και λυγισμένα πόδια. Η σφραγίς
προοριζόταν για ανάρτηση, με κορδόνι στο λαι-
μό, ή για προσαρμογή σε δακτύλιο ως σφενδόνη
σκαραβοειδούς τύπου.
Είναι άγνωστος ο συμβολισμός του διακοσμητι-
κού θέματος του τζιτζικιού. Ενδεχομένως να μπο-
ρεί να εκληφθεί ως αναφορά στο μύθο του Αισώ-
που Τέττιξ και μύρμηκες.
Boardman 1970, 202, 211, 292, no 581, όπου δη-
μοσιεύεται ως λίθινη και με απεικόνιση ακρίδας.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Κοσμήματα», ενότη-
τα «Σφραγίδες».
ΙΔ
Πέλλα | Pella
211
Pella
68. Skyphos or deep kalyx
15.2001.30,
Archaeological Museum of Pella.
Pella, cist grave with painted decoration,
building lot 207, B.B. 37 of the modern
settlement, owned by A. Philippidis.
4th c. B.C.
Fragments: 9.5 × 9.5 cm, 7.8 × 5.1 cm,
5.7 × 4.5 cm, thickness of rim 1.6 cm.
Fragmentary and mended; a large part of
the vessel missing.
Three fragments from a beaker or calyx-cup,
of transparent colorless glass, mold made.
Two of the fragments mended from smaller
pieces. Protruding rim inclined slightly
downward. On body, tongue-shaped petals
ending in relief curves below rim.
The fragments from the vessel were found
in the interior fill, north of the bench in the
eastern part of the tomb. The burial dates
to the late 4th-early 3rd c. B.C.
On glass skyphoi and calyx-cups from Mac-
edonia: Χρυσοστόμου Π 1998, 33 pl. 17 α-β
Τουράτσογλου 1983, 641 ff. Δάφφα-Νι-
κονάνου 1987, 264 ff. Βοκοτοπούλου 1990,
61 ff., Ιγνατιάδου 1993, Ιγνατιάδου 1997,
Ιγνατιάδου 2004.
Λιλιμπάκη Ακαμάτη 2007, 22 pl. 9 α-γ, 10-4.
LAM
69. Seal
ΜΘ 5434,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Pella, grave “beside the road leading from
P. Pella to the public highway”.
4th c. B.C.
Length 2.1 cm, width 1.7 cm, thickness 7
mm.
Complete.
Transparent, colorless glass seal with slight
greenish tinge. Oval, plano-convex. Length-
wise perforation with larger diameter at
one end. On main face, depicted in intaglio,
a cicada with raised wings and bent legs.
The seal was to be hung on a ribbon
around the neck, or set in a ring as a scarab-
type bezel.
The symbolism of the decorative theme of
the cicada is unknown. Perhaps it may be
understood as a reference to Aesop’s fable,
“The Ants and the Cicada”.
Boardman 1970, 202, 211, 292, no 581,
where it is published as being of stone and
depicting a grasshopper. Ιγνατιάδου 2004,
chapter on “Jewelry,” section on “Seals.”
ΙD
211
 212

70. Δακτύλιος 70. Ring

70 ΑΚΕ 2329,
ΙΖ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων, Έδεσσα.
Εξαπλάτανος, Δημοτικό Διαμέρισμα Περίκλειας,
λόφος Αγίου Αθανασίου,
νεκροταφείο ελληνιστικών χρόνων, τάφος 2.
Ελληνιστικοί χρόνοι.
Ύψος 1,2 εκ., σφενδόνη 1,3 × 3,3 εκ.
Δακτύλιος από πρασινωπό γυαλί. Στεφάνη ημι-
κυκλικής διατομής, σφενδόνη πλατιά ωοειδής.
71 Ο τάφος στον οποίο βρέθηκε ανήκει σε οικισμό
που βρίσκεται ανατολικότερα και περιλαμβάνε-
ται στα όρια της αρχαίας Αλμωπίας.
Παράλληλα: Ελληνικό Κόσμημα 1997, 644, αρ.
141.
Για την ανασκαφή και την Αλμωπία βλ. Χρυσο-
στόμου Α. 1997, Χρυσοστόμου Α. 1994.
ΧΑ
ΑΚΕ 2329,
17th Ephorate of Prehistoric and
Classical Artiquities, Edessa.
Exaplatanos, Municipality of Perikleia,
Hill of Aghios Athanasios,
Hellenistic cemetery, grave 2.
Hellenistic period.
Height 1.2 cm, bezel 1.3 x. 3.3 cm
Ring of greenish glass. Ring semi-circular
in section, wide oval bezel.
The grave in which the ring was found
belonged to the settlement to the east,
included within the borders of ancient
Almopia.
Parallels: Ελληνικό Κόσμημα 1997, 644, no.
141.
For the excavation and Almopia see Χρυ-
σοστόμου Α. 1997, Χρυσοστόμου Α. 1994.
CHA

71. Αμφορέας 71. Amphora

ΜΘ 5466,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Παλαιά Πέλλα.
Τέλη 3ου αι.-αρχές 4ου αι. μ.Χ.
Ύψος 20 εκ., διάμετρος χείλους 6,4 εκ.
Συγκολλημένο, λείπουν μικρά τμήματα κοντά
στη βάση.
Άχρωμος πρασινωπός αμφορέας με επίπεδη βά-
ση, κατασκευασμένος με ελεύθερη εμφύσηση.
Χείλος οριζόντιο, στιλβωμένο με πυράκτωση.
Στην κάτω επιφάνεια του χείλους υπάρχει πλα-
στικός δακτύλιος. Λαιμός κυλινδρικός με μείωση
προς τα πάνω. Σώμα κυλινδρικό, ελαφρά μειού-
μενο προς τη βάση. Λαβές λείες ταινιωτές που
γεννώνται στους ώμους και καταλήγουν κάτω
από το χείλος.
Αντωνάρας 2009, τύπος 74, 224-26, αρ. 380.
ΑΑ
ΜΘ 5466,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Palaia Pella.
Late 3rd-early 4th c. A.D.
Height 20 cm, diameter of rim 6.4 cm
Mended, missing small sections near base.
Colorless greenish amphora with flat base,
free blown. Horizontal rim, fire-polished.
Collar on lower side of rim. Cylindrical neck
tapering above. Cylindrical body, tapering
slightly towards base. Smooth band han-
dles starting on shoulders and ending be-
low rim.
Αντωνάρας 2009, type 74, 224-26, no. 380.
ΑΑ

Βιβλιογραφία Bibliography
Boardman 1970 J. Boardman, Greek gems and finger rings, London 1970.
Βοκοτοπούλου 1990 Ι. Βοκοτοπούλου, Οι ταφικοί τύμβοι της Αίνειας, Αθήνα 1990.
Δάφφα-Νικονάνου 1987 Α. Δάφφα-Νικονάνου, Δύο επείσακτα αγγεία από τον τάφο της Νεάπολης Θεσσαλονίκης, Αμητός,
1987, 263-277, πίν. 54-7.
Ελληνικό Κόσμημα 1997 Ελληνικό Κόσμημα, 6000 χρόνια παράδοσης, κατάλογος έκθεσης, Θεσσαλονίκη 1997.
Ιγνατιάδου 1993 Δ. Ιγνατιάδου, Γυάλινα κτερίσματα από το νεκροταφείο της Πύδνας, ΑΕΜΘ 7, 1993, 207-214.
Ιγνατιάδου 1997 Δ. Ιγνατιάδου, Δύο χυτά γυάλινα αγγεία από το Δερβένι, μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου, Παρ.
Μακεδονικών αρ. 6, Θεσσαλονίκη 1997, 105-114.
Ιγνατιάδου 2004 Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ. διδ. διατριβή,
Θεσσαλονίκη 2004.
Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2007 Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, ΠΕΛΛΗΣ 1, Κιβωτιόσχημος τάφος με ζωγραφική διακόσμηση από την
Πέλλα, Θεσσαλονίκη 2007.
Τουράτσογλου 1983 Γ. Τουράτσογλου, Το ξίφος της Βέροιας: Συμβολή στη μακεδονική οπλοποιία των ύστερων
κλασικών χρόνων, Αρχαία Μακεδονία IV, Θεσσαλονίκη 1983, 611-651.
Χρυσοστόμου Α. 1994 Α. Χρυσοστόμου, Αρχαία Αλμωπία, Θεσσαλονίκη 1994.
Χρυσοστόμου Α. 1997 Α. Χρυσοστόμου, ΑΔ 52, 1997, 727, πίν. 265 α.
Χρυσοστόμου Π. 1998 Π. Χρυσοστόμου, Μακεδονικοί τάφοι Πέλλας. Ι. Τάφος Β’, ο ασύλητος, Θεσσαλονίκη 1998.

212 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Πύδνα
Pydna
72. Άωτος σκύφος
Πυ 872,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 279, τάφος 5, κιβωτιόσχημος.
350-325 π.Χ.
Ύψος 6,3 εκ., διάμετρος χείλους 12 εκ., πάχος
χείλους 2 χιλ και σώματος 3 χιλ.
Συγκολλημένος από πολλά θραύσματα, ενώ
λείπει η μισή περίπου περιφέρεια του χείλους
και μικρά τμήματα του σώματος. Εγκάρσια ρωγ-
μή λόγω παραμόρφωσης από φωτιά. Επιφάνεια
με γαλακτώδη διάβρωση και βελονισμούς.
72 Άωτος σκύφος από διαφανές άχρωμο γυαλί.
Έχει χείλος εξωστρεφές. Στο μέσο του ύψους
ταινία με πυκνή ράβδωση ανάμεσα σε δύο ορι-
ζόντιες γλυφές επάνω και μία κάτω. Στο κάτω
μισό 24 φύλλα κυανού λωτού που φύονται από
άσημο βαθμιδωτό ασπίδιο στην έδραση. Ανά-
μεσα στις απολήξεις των φύλλων μικρά επίπε-
δα τριγωνικά εξάρματα.
Η χάραξη των γλυφών είναι καλή των ραβδώ-
σεων και των φύλλων αμελής, αλλά το χείλος
του αγγείου κανονικό. Πιθανή τεχνική κατα-
σκευής η περιστροφική εμπίεση με ακόλουθη
εγχάραξη της διακόσμησης, εκτός των γλυφών
που διαμορφώθηκαν εν θερμώ.
Βρέθηκε σε πλούσια κτερισμένο γυναικείο τά-
φο του 325-300 π.Χ, μαζί με το φακοειδή αρύ-
βαλλο Πυ 869.
Ιγνατιάδου 1993, 211-212, εικ. 7. Ιγνατιάδου
2004, κεφάλαιο «Αγγεία, Άωτοι σκύφοι».
ΙΔ
73 73. Κάλυκας
Πυ 865,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης,
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 279, τάφος 1, κιβωτιόσχημος.
350-300 π.Χ.
Διάμετρος χείλους 10,3 εκ., ύψος 6, 4 εκ.,
πάχος 2-4 χιλ.
Συγκολλημένο από μεγάλα θραύσματα, λεί-
πουν τμήματα του σώματος και το μισό περί-
που χείλος.
Ομφαλωτός κάλυκας από διαφανές άχρωμο
γυαλί με πρασινωπή απόχρωση. Έχει χείλος
εξωστρεφές. Στο μέσο του ύψους δύο οριζόντι-
ες γλυφές και πιο κάτω 16 μακρά πέταλα που
φύονται από τον ομφαλό στην έδραση. Μεταξύ
των πετάλων αβαθής ράβδωση και μεταξύ των
απολήξεών τους μικρά τριγωνικά πυραμιδοει-
δή εξάρματα.
Η εργασία είναι ιδιαίτερα επιμελημένη. Πιθανή
Πύδνα | Pydna
213
Pydna
72. Handleless skyphos
Πυ 872,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
plot number 279, tomb 5, cist grave.
350-325 B.C.
Height 6.3 cm, diameter of rim 12 cm, thick-
ness of rim 2 mm, thickness of body 3 mm.
Mended from many fragments; missing
about half the rim circumference and small
sections of body. Oblique crack due to fire
disfigurement. Milky weathering and pitting
on surface.
Handleless skyphos of transparent colorless
glass. Everted rim. At mid-height, close-set
fluting between two horizontal grooves, one
above and one below. On lower half, 24 blue
lotus leaves sprouting from an undercorated
raised boss on the bottom. Between the tips
of the leaves, small flat triangular protru-
sions.
The grooves are well-incised, that of the
flutes and leaves, careless, but the rim of the
vase is normal. Probably made by rotary
pressing followed by the incising of the dec-
oration, apart from the grooves, which were
hot-formed.
Found in a female burial with a rich array of
grave gifts dating to 325-300 B.C., together
with the lentoid aryballos Πυ 869.
Ιγνατιάδου 1993, 211-212, fig. 7. Ιγνατιάδου
2004, chapter “Vases. Handleless skyphoi”.
ID
73. Calyx-cup / Omphalos bowl
Πυ 865,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
plot number 279, tomb 1, cist grave.
350-300 B.C.
Diameter of rim 10.3 cm, height 6.4 cm,
thickness 2-4 mm.
Mended from large fragments, missing parts
of the body and about half the rim.
Omphalos bowl of transparent colorless glass
with greenish tinge. Everted rim. At mid-
height, two horizontal grooves; further down,
16 long petals starting from the omphalos on
the bottom. Between the petals, shallow flut-
ing, and between their tips, small triangular
pyramidal protrusions.
Particularly careful workmanship. Probably
made by rotary pressing, with the use of a
wax model.
213
 214
τεχνική κατασκευής η περιστροφική εμπίεση
με τη χρήση κέρινου προπλάσματος.
Βρέθηκε σε πλούσια κτερισμένο γυναικείο τά-
φο του 325-300 π.Χ, μαζί με σφραγίδα Πυ 866
και την κωδιόσχημη χάντρα Πυ 867.
Ιγνατιάδου 1993, 210-211, εικ. 5 και 6. Ιγνατιά-
δου 2000, Ignatiadou 2002. Ιγνατιάδου 2004,
κεφάλαιο «Αγγεία, Κάλυκες».
ΙΔ
74. Κάλυκας
Πυ 6309,
74 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 951.
350-300 π.Χ.
Σωζόμενο πλάτος 6 εκ., σωζόμενο ύψος 3,8 εκ.,
πάχος χείλους 4 χιλ.
Τμήμα του χείλους και του άνω σώματος, άρι-
στη επιφάνεια.
Ομφαλωτός κάλυκας από διαφανές άχρωμο
γυαλί με πρασινωπή απόχρωση. Έχει χείλος
εξωστρεφές. Στο μέσο του ύψους δύο οριζό-
ντιες γλυφές και πιο κάτω ακόσμητη περιοχή.
Η εργασία είναι ιδιαίτερα επιμελημένη. Πιθανή
τεχνική κατασκευής η περιστροφική εμπίεση
με τη χρήση κέρινου προπλάσματος.
Βρέθηκε στην επίχωση μεταξύ των τάφων του
αγροτεμαχίου 951.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Αγγεία, Κάλυκες».
75 ΙΔ
75. Άωτος σκύφος
Πυ 871,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 279, τάφος 12, λακκοειδής.
350-300 π.Χ.
Διάμετρος 9.5 εκ., ύψος 5,5 εκ.
Συγκολλημένος και ελλιπής. Η επιφάνειά του
έχει διαβρωθεί έως του σημείου της αλλαγής
του χρώματος σε αδιαφανές πράσινο.
Άωτος σκύφος από ερυθρό αδιαφανές γυαλί.
Έχει χείλος εξωστρεφές. Στο μέσο του ύψους
δύο οριζόντιες γλυφές. Στο κάτω μισό 16 μα-
κρά πέταλα που φύονται από άσημο βαθμιδω-
τό ασπίδιο στην έδραση.
Πρόκειται για εξαιρετικό και μοναδικό δείγμα
ερυθρού αδιαφανούς αγγείου, το σχήμα και η
διακόσμησή του, όμως, το εντάσσουν τυπολο-
γικά στη σειρά των άχρωμων άωτων σκύφων.
Η ύπαρξή του στοιχειοθετεί και την παράλλη-
λη κατεργασία διαφανούς και αδιαφανούς,
άχρωμου και μονόχρωμου γυαλιού στο ίδιο
εργαστήριο, με την ίδια τεχνική και παρεμφε-
ρείς μήτρες.
Βρέθηκε σε πλούσια κτερισμένο γυναικείο τά-
φο του 325-300 π.Χ, μαζί με τη χειροποίητη
οινοχόη Πυ 870 και τη σφραγίδα Πυ 868.
Ιγνατιάδου 1993, 212, εικ. 8 («σκύφος από φα-
γεντιανή»). Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Αγγεία,
Άωτοι σκύφοι». Ignatiadou 2009 a.
ΙΔ
214
Found in a female grave with a rich array of
grave gifts dated to 325-300 B.C., together
with seal Πυ 866 and poppy-seedpod bead
Πυ 867.
Ιγνατιάδου 1993, 210-211, fig. 5 and 6. Ιγνατιά-
δου 2000, Ignatiadou 2002. Ιγνατιάδου 2004,
chapter “Vases. Omphalos bowls/ Calyx-cups”.
ID
74. Calyx-cup / Omphalos bowl
Πυ 6309,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
plot number 951.
350-300 B.C.
Preserved width 6 cm, preserved height 3.8 cm,
thickness of rim 4 mm.
Part of the rim and upper body, surface in ex-
cellent condition.
Omphalos bowl of transparent colorless glass
with greenish tinge. Everted rim. At mid-
height, two horizontal grooves, and below an
undecorated zone. Particularly careful work-
manship. Probably made by rotary pressing
with the use of a wax model.
Found in the fill among the tombs of plot
number 951.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Vases. Omphalos
bowls/ Calyx-cups”.
ID
75. Handleless skyphos
Πυ 871,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
plot number 279, tomb 12, pit grave.
350-300 B.C.
Diameter 9.5 cm, height 5.5 cm.
Mended and incomplete. The surface is cor-
roded to the point of altering the color to an
opaque green.
Handleless skyphos of opaque red glass.
Everted rim. At mid-height, two horizontal
grooves. On lower half, 16 long petals starting
from an undecorated raised boss on the bot-
tom.
This is an exceptional and unique example of
an opaque red vase, whose shape and deco-
ration nonetheless place it typologically with-
in the series of colorless handleless skyphoi.
Its presence provides evidence for the parallel
processing of transparent and opaque, color-
less and monochrome glass in the same
workshops, using the same techniques and
similar molds.
Found in a female tomb with rich grave goods
dated to 325-300 B.C., together with the hand-
made oenochoe Πυ 870 and seal Πυ 868.
Ιγνατιάδου 1993, 212, fig. 8 (“faience skyphos”).
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Vases. Handleless
Skyphoi”. Ignatiadou 2009 a.
ID
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

76. Άωτος σκύφος
Πυ 10804,
76
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Κίτρος – Αλυκές Πιερίας (αρχαία Πύδνα), αγρο-
τεμάχιο Χρυσοχοϊδη, τάφος 49, κιβωτιόσχημος.
350-325 π.Χ.
Ύψος 5,3 εκ., διάμετρος χείλους 9,8 εκ.,
πάχος χείλους 3 χιλ.
Συγκολλημένος από πάρα πολλά θραύσματα,
ενώ λείπουν μικρά τμήματα του σώματος. Επι-
φάνεια με γαλακτώδη διάβρωση και καστανές
επικαθήσεις.
Άωτος σκύφος από διαφανές άχρωμο γυαλί.
Έχει χείλος εξωστρεφές. Στο μέσο του ύψους
δύο οριζόντιες γλυφές και μεταξύ τους ανάγλυ-
φο σχοινίο με πλάγιες εγχαράξεις. Στο κάτω μι-
σό 7 φύλλα λευκού λωτού που φύονται από
άσημο ασπίδιο στην έδραση.
Η εγχάραξη της διακόσμησης είναι ρηχή και
αμελής και το χείλος του αγγείου κυματιστό.
Πιθανή τεχνική κατασκευής η περιστροφική
εμπίεση με ακόλουθη εγχάραξη της διακόσμη-
σης, εκτός των γλυφών που διαμορφώθηκαν εν
θερμώ.
Βρέθηκε σε γυναικεία ταφή του 350-325 π.Χ.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Αγγεία, Άωτοι
σκύφο»ι.
ΙΔ
77 77. Κύλικα-κάνθαρος
Πυ 6437,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 936, Μακεδονικός τάφος.
325-300 π.Χ.
Διάμετρος 14-14,5 εκ, (το σώμα) και 20 εκ. (με
τις λαβές), ύψος 7,3-8 εκ., πάχος 3-8 χιλ., ύψος
ποδιού 8 χιλ., διάμετρος ποδιού 1,8 εκ., ύψος
βάσης 1,5 εκ., διάμετρος βάσης 4,8 εκ.
Σχεδόν πλήρες, συγκολλημένο από μεγάλα
τμήματα και με συμπληρωμένο μόνο ένα τμή-
μα της βάσης. Κατά τόπους γαλακτώδης αλλοί-
ωση. Επιφάνεια αδρή, εσωτερικά και εξωτερικά,
στο ένα τρίτο περίπου σώματος, λόγω των συν-
θηκών ταφής.
Κύλικα κάνθαρος από διαφανές άχρωμο γυαλί
με πρασινωπή απόχρωση, δείχνει πρασινωπό
λόγω του μεγάλου πάχους του. Έχει χείλος κα-
τακόρυφο και σώμα κωνικό, με κυρτή κατατο-
μή. Οι λαβές είναι κατακόρυφες τριμερείς, από
δακτύλιο που πλαισιώνεται από άνω οριζόντια
απόληξη και κάτω κυρτή απόληξη. Το σώμα
του αγγείου στηρίζεται σε συμπαγές κυλινδρι-
κό πόδι και διμερή βάση, εσωτερικά κοίλη. Ως
τεχνική κατασκευής συμπεραίνεται η περιστρο-
φική εμπίεση, λόγω των περιστροφικών ιχνών
στο εσωτερικό, των ασύμμετρων ιχνών στην
περιοχή των λαβών και της έκκεντρης τοποθέ-
τησης του ποδιού.
Ήταν κτέρισμα σε, πιθανόν γυναικεία, ταφή του
τέλους του 4ου ή των αρχών του 3ου αι π.Χ.,
Πύδνα | Pydna
215
76. Handleless skyphos
Πυ 10804,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Kitros – Alykes Pierias (ancient Pydna),
Chrysochoides plot, tomb 49, cist grave.
350-325 B.C.
Height 5.3 cm, diameter of rim 9.8 cm,
thickness of rim 3 mm.
Mended from a large number of fragments,
missing parts of body. Milky weathering and
brown incrustations on surface.
Handleless skyphos of transparent colorless
glass. Everted rim. At mid-height, two hori-
zontal grooves and between them a relief
cord with oblique incisions. On lower half, 7
white lotus leaves starting from the undeco-
rated boss on the bottom.
The incision of the decoration is shallow and
careless, and the vase’s rim is undulating.
Probably made with the technique of rotary
pressing, followed by incision for the decora-
tion, apart from the grooves, which were
hot-formed.
Found in a female burial dated to 350-325
B.C.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Vases. Handleless
Skyphoi”.
ID
77. Kylix-kantharos
Πυ 6437,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
plot number 936, Macedonian tomb.
325-300 B.C.
Diameter 14-14.5 cm, (body only), 20 cm (with
handles), height 7.3-8 cm, thickness 3-8 mm,
height of foot 8 mm, diameter of foot 1.8 cm,
height of base 1.5 cm, diameter of base 4.8 cm.
Nearly complete, mended from large pieces;
only one part of the base restored. Milky
weathering in places. Interior and exterior
surface rough over about one-third of body
due to conditions of burial.
Kylix-kantharos of transparent colorless glass
with greenish tinge owed to the thickness of
its walls. Vertical rim and conical body, con-
vex in section. Vertical tripartite handles form
a ring framed above by a horizontal part and
below by a convex part. Body supported on
solid cylindrical foot and two-part base, con-
cave on interior. Concluded to have been
made by the technique of rotary pressing,
due to rotary marks on interior, asymmetrical
traces in handle-areas, and the off-center
placement of foot.
A grave gift in what was probably a female
burial of the late 4th-early 3rd c. B.C., togeth-
er with the lidded bowls Πυ 6435, Πυ 6536
and a clay unguentarium.
215
 216
μαζί με τη φιάλη με πώμα Πυ 6435, Πυ 6536 και
ένα πήλινο αγγείο.
Ignatiadou 1998, 35-38, fig. 5. Ιγνατιάδου 2000.
Ignatiadou 2002. Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο
«Αγγεία, Κύλικα-κάνθαρος».
ΙΔ
78. Φιάλη με πώμα
Πυ 6435, Πυ 6536,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 936, Μακεδονικός τάφος.
325-300 π.Χ.
Φιάλη Πυ 6435: διάμετρος 15,4 εκ.,
ύψος 4,5 εκ., πάχος 3-4 χιλ.
Πινάκιο Πυ 6436: διάμετρος 18 εκ., ύψος 1,8 εκ.,
78 πάχος 3-4 χιλ., πλάτος χείλους 2 εκ.
Και τα δύο μέρη αποσπασματικά και συγκολ-
λημένα από πολλά θραύσματα, με εκτεταμένη
γαλακτώδη αλλοίωση.
Αγγείο από διαφανές άχρωμο γυαλί με πρασι-
νωπή απόχρωση. Αποτελείται από δύο επιμέ-
ρους αγγεία, μία φιάλη και ένα πινάκιο. Η φιάλη
έχει κυρτή κατατομή και ελαφρά κυρτή έδρα-
ση. Έχει χείλος μάλλον οριζόντιο, του οποίου
σώζεται μόνο η αρχή, σε δύο σημεία. Είναι ακό-
σμητη. Το πινάκιο έχει κυρτή κατατομή, ελαφρά
κυρτή έδραση και οριζόντιο πλατύ χείλος με
κρεμαστή κατακόρυφη απόληξη. Το σώμα του
είναι ακόσμητο, αλλά στην κάτω επιφάνεια του
χείλους φέρει διακόσμηση σπειρομαίανδρου
που φαίνεται δεξιόστροφος από την επάνω
όψη και αποδίδεται με υπόλευκη συνεχή γραμ-
μή. Στη βάση κάθε στοιχείου της σπείρας υπάρ-
χει τρίγωνο από ερυθρό χρώμα. Τεχνική κατα-
σκευής η περιστροφική εμπίεση. Συμπεραίνε-
ται με βεβαιότητα από την ύπαρξη περιστροφι-
κών ιχνών στο εσωτερικό.
Ήταν κτέρισμα σε, πιθανόν γυναικεία, ταφή του
τέλους του 4ου ή των αρχών του 3ου αι π.Χ.,
μαζί με την κύλικα-κάνθαρο Πυ 6437 και ένα
πήλινο αγγείο.
Ignatiadou 1998, 35-38, figs 1-4. Ιγνατιάδου
2004, κεφάλαιο «Αγγεία, Φιάλη με πώμα».
Ignatiadou 2009 b.
ΙΔ
79. Ημίτομος σκύφος
Πυ 404,
79 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Κίτρος – Αλυκές Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο Χρυσοχοϊδη, τάφος 5,
«μακεδονικός» μονοθάλαμος, σαρκοφάγος 1.
350-300 π.Χ.
Διάμετρος χείλους 9,5 εκ., ύψος 7 εκ.,
πάχος χείλους 2,5-5 χιλ.
Ακέραιος, με αρκετές ρηγματώσεις, επιφάνεια
μόνο κατά τόπους διαβρωμένη.
Ημίτομος σκύφος από διαφανές άχρωμο γυαλί
με ελαφρά πρασινωπή απόχρωση. Έχει χείλος
κατακόρυφο και πιο κάτω ένα κυμάτιο. Το σώ-
μα είναι ακόσμητο ως την έδραση όπου
216
Ignatiadou 1998, 35-38, fig. 5. Ιγνατιάδου
2000. Ignatiadou 2002. Ιγνατιάδου 2004,
chapter “Vases. Kylix-kantharos”.
ID
78. Lidded bowl
Πυ 6435, Πυ 6536,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
plot number 936, Macedonian tomb.
325-300 B.C.
Bowl Πυ 6435: diameter 15.4 cm,
height 4.5 cm, thickness 3-4 mm.
Plate Πυ 6436: diameter 18 cm, height 1.8 cm,
thickness 3-4 mm, width of rim 2 cm.
Both parts fragmentary, mended from many
pieces, with extensive milky weathering.
Vase of transparent colorless glass with
greenish tinge. Composed of two separate
vases, a bowl (phiale) and plate. The bowl is
convex in section with a slightly convex
bottom. Rim probably horizontal (only the
beginning is preserved at two points). Un-
decorated. The plate is convex in section,
with a slightly convex bottom and wide
horizontal rim with overhanging vertical
end. Body undecorated, but on the under-
surface of rim it is decorated with a spiral
meander appearing as clockwise from
above, rendered in a continuous off-white
line. At base of each spiral element, a red
triangle. Made with the technique of rotary
pressing, as confirmed by the presence of
rotary marks on interior.
A grave gift in what was probably a female
burial of the late 4th or early 3rd c. B.C., to-
gether with the kylix-kantharos Πυ 6437 and
a clay unguentarium.
Ignatiadou 1998, 35-38, figs 1-4. Ιγνατιάδου
2004, chapter “Vases. Lidded bowl”. Ignatia-
dou 2009 b.
ID
79. Hemispherical skyphos
Πυ 404,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Kitros – Alykes Pierias (ancient Pydna),
Chrysochoides plot, Tomb 5,
“Macedonian” single-chambered tomb,
sarcophagus 1, 350-300 B.C.
Diameter of rim 9.5 cm, height 7 cm,
thickness of rim 2.5-5 mm.
Intact, with numerous cracks, surface corro-
sion only in places.
Hemispherical skyphos of transparent
colorless glass with slight greenish hue.
Vertical rim, molding below. Body undeco
rated to the bottom, where three relief
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

διαμορφώνονται τρεις ανάγλυφες αχιβάδες,
ακτινωτά γύρω από το νοητό κέντρο της έδρα-
σης. Οι αχιβάδες φέρουν 5 ακτινωτές γλυφές. Η
κατασκευή του αγγείου είναι εξαιρετική. Πιθανή
τεχνική κατασκευής η εμπίεση με τη χρήση κέ-
ρινου προπλάσματος.
Ανήκει σε μία από τις εννέα ταφές που περιείχε
ο τάφος, η οποία χρονολογείται στο β’  τέταρτο
του 3ου αι. π.Χ. τουλάχιστον. Το αγγείο είναι πα-
λαιότερο και οπωσδήποτε κατασκευάστηκε
στον 4ο αι. π.Χ. Βρέθηκε στο δεξί χέρι του νε-
κρού.
Πύδνα 1995, 88 Α. Ιγνατιάδου 2000. Ignatiadou
2002. Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Αγγεία, Ημί-
τομοι σκύφοι, Μακεδονική ομάδα».
ΙΔ
80. Φακοειδής αρύβαλλος
80 Πυ 869,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 279, τάφος 5, κιβωτιόσχημος.
350-325 π.Χ.
Ύψος 9,6 εκ., πλάτος 6,7 εκ.,
διάμετρος χείλους 3,6 εκ.
Σχεδόν πλήρης, συγκολλημένος από πολλά
θραύσματα.
Αρύβαλλος από κυανό γυαλί. Έχει σώμα φακοει-
δές, κυλινδρικό λαιμό και οριζόντιο δισκόμορ-
φο χείλος. Φέρει δύο κυλινδρικές κατακόρυφες
λαβές που ξεκινούν από το μέσο του ύψους του
λαιμού και καταλήγουν στον ώμο. Στην έδραση,
σε θέση ποδιών, είναι έκκεντρα προσαρμοσμέ-
νο ζεύγος οριζοντίων παραλλήλων κυλίνδρων.
Τα σώμα διακοσμείται με πυκνό πτίλωμα από
λευκό, κίτρινο και γαλαζοπράσινο γυαλί. Κίτρινη
ίνα στην ακμή του χείλους και σε τρεισήμισυ πε-
81 ριστροφές στο λαιμό. Λευκές κομβιόσχημες
απολήξεις στους κυλίνδρους της έδρασης. Κα-
τασκευασμένος με την τεχνική του πυρήνα.
Βρέθηκε σε πλούσια κτερισμένο γυναικείο τάφο
του 325-300 π.Χ, μαζί με τον άωτο σκύφο Πυ
872.
Παράλληλα: Fossing 1940, 92-93. Grose 1989,
nos 153-154. Miller 1979, Hom. G3, 23, pl. 9.
Ιγνατιάδου 1993, 209, εικ. 3. Ιγνατιάδου 2000,
πίν. 333 γ.
ΙΔ
81. Οινοχόη
Πυ 870,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 279, τάφος 12, λακκοειδής.
350-300 π.Χ.
Ύψος 13,7 εκ., διάμετρος σώματος 7,4 εκ.,
διάμετρος βάσης 4,2 εκ.
Συγκολλημένη και ελλιπής.
Οινοχόη από κυανό γυαλί. Έχει σώμα ωοειδές,
με μείωση προς τα κάτω, στόμιο τριφυλλόσχη-
μο, κυλινδρικό λαιμό και οριζόντιο ώμο. Λαβή
Πύδνα | Pydna
217
shells are formed, radiating outward from
the imaginary center of the bottom. The
shells carry 5 radiating grooves. Exception-
ally fine construction; probably made by
mold pressing with the use of a wax mod-
el.
One of nine burials in this tomb, dated to
the second quarter of the 3rd century B.C.
at the earliest. The vase is older, and was
definitely made in the 4th century B.C.
Found in the deceased’s right hand.
Πύδνα 1995, 88 Α. Ιγνατιάδου 2000. Ignatia-
dou 2002. Ιγνατιάδου 2004, chapter “Vases.
Hemispherical bowls, Macedonian group”.
ID
80. Lentoid aryballos
Πυ 869,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
plot number 279, cist grave.
350-325 B.C.
Height 9.6 cm, width 6.7 cm,
diameter of rim 3.6 cm.
Nearly intact, mended from many pieces.
Aryballos of dark blue glass. Lentoid body,
cylindrical neck, and horizontal disk rim.
Two cylindrical vertical handles starting
from mid-height of neck and ending on
shoulder. On bottom, in place of feet is at-
tached an off-center pair of parallel horizon-
tal cylinders. Body decorated with dense
feathering in white, yellow, and turquoise
glass. Yellow thread at edge of rim and en-
circling neck three and a half times. White
button-shaped tips on the cylinders of the
bottom. Core formed.
Found in a female grave with a rich array of
grave goods dated to 325-300 B.C., together
with handleless skyphos Πυ 872.
Parallels: Fossing 1940, 92-93. Grose 1989,
nos 153-154. Miller 1979, Hom. G3, 23, pl. 9.
Ιγνατιάδου 1993, 209, fig. 3. Ιγνατιάδου 2000,
pl. 333 γ.
ID
81. Oenochoe
Πυ 870,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
plot number 279, Tomb 12, pit grave.
350-300 B.C.
Height 13.7 cm, diameter of body 7.4 cm,
diameter of base 4.2 cm.
Mended and incomplete.
Oinochoe of dark blue glass. Oval body nar-
rowing below, trefoil mouth, cylindrical
neck, and horizontal shoulder. Ribbed
217
 218
με νευρώσεις και ελαφρά στρεπτή, ξεκινά από το
χείλος και καταλήγει στο σημείο μετάβασης
ώμου και σώματος. Βάση δισκόμορφη. Τα σώμα
διακοσμείται με πυκνό πτίλωμα από λευκό και
κίτρινο γυαλί. Κίτρινη ίνα στην ακμή του χείλους
και της βάσης και σε τρεισήμισι περιστροφές στο
λαιμό.
Βρέθηκε σε πλούσια κτερισμένο γυναικείο τάφο
του 325-300 π.Χ, μαζί με τον άωτο σκύφο Πυ 871
και τη σφραγίδα Πυ 868.
Ασυνήθιστου μεγέθους εύρημα που διαφορο-
ποιείται έτσι από τις μικρότερες σύγχρονές του
οινοχοϊσκες.
Ιγνατιάδου 1993, 209-210, εικ. 4. Ιγνατιάδου
2000, πίν. 333 β.
ΙΔ
82
82. Δακτύλιος
Πυ 8377,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 951, τάφος 549, λακκοειδής.
350-300 π.Χ.
Σφενδόνη 2,6 × 2 εκ., σωζόμενο ύψος 2,3 εκ.
Λείπει σχεδόν το ένα τρίτο της στεφάνης, μικρό
τμήμα συγκολλημένο.
Δαχτυλίδι από άχρωμο διαφανές γυαλί με πρα-
σινωπή απόχρωση. Έχει ακόσμητη επίπεδη ωο-
ειδή σφενδόνη και σχεδόν κυκλική στεφάνη, με
διατομή κυρτή εσωτερικά και αμφικλινή εξωτε-
ρικά. Η δισκόμορφη σφενδόνη είναι συμφυής
με τη στεφάνη και δεν είναι λειασμένη. Κατα-
σκευασμένο πιθανόν με κηρόχυση.
Βρέθηκε σε γυναικεία ταφή.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Δακτύλιοι».
ΙΔ
83 83. Σφραγίς
Πυ 866,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 279, τάφος 1, κιβωτιόσχημος.
350-300 π.Χ.
3,4 × 2,6 εκ., πάχος 1,1 εκ.
Ακέραιη, αλλά αρκετά διαβρωμένη.
Σφραγίς από άχρωμο διαφανές γυαλί με ελαφρά
πρασινωπή απόχρωση. Είναι ωοειδής επιπεδό-
κυρτη και φέρει διαμπερές κατά μήκος τρήμα με
μεγαλύτερη διάμετρο στη μία έξοδο. Στην επίπε-
δη επιφάνεια αποδίδεται σε εσώγλυφο το πρό-
σωπο μεσήλικης γυναίκας, με ελαφρά στροφή
προς τα αριστερά. Έχει πρόσωπο φαρδύ, με βα-
ριά βλέφαρα, πλατειά μύτη και ογκώδες πηγούνι.
Τα μαλλιά είναι μαζεμένα στο πίσω μέρος του
κεφαλιού. Φορά ενώτια με δισκόμορφο στοιχείο
και αναρτημένη πυραμίδα ή κώνο. Τρία ογκώδη
σφαιρικά στοιχεία στη βάση του λαιμού. Διαμόρ-
φωση σε μήτρα.
Τα ρεαλιστικά χαρακτηριστικά της μορφής οδη-
γούν στην ταύτισή της με την Ευρυδίκη, μητέρα
του Φιλίππου Β’ , σε προχωρημένη ηλικία.
218
handle, slightly twisted, starting from rim
and ending on the point of transition be-
tween shoulder and body. Disk-shaped
base. Body decorated with dense feather-
ing in white and yellow glass. Yellow thread
at edge of rim and base, and encircling
neck three and a half times.
Found in a female tomb with a rich array of
grave gifts dated to 325-300 B.C., together
with the handleless skyphos Πυ 871 and
seal Πυ 868. A find of unusually large size in
conrast to its contemporary smaller ju-
glets.
Ιγνατιάδου 1993, 209-210, fig. 4. Ιγνατιάδου
2000, pl. 333 β.
ID
82. Ring
Πυ 8377,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
field number 951, Tomb 549, pit grave.
350-300 B.C.
Bezel 2.6 × 2 cm, preserved height 2.3 cm.
Missing nearly one-third of setting, small
section mended.
Ring of transparent colorless glass with
greenish tinge. Undecorated flat oval bezel
and nearly round hoop, convex in section
on the interior and sloping on the exterior.
The disk-shaped bezel is inherent with the
setting, and is unpolished. Probably made
with the lost-wax technique.
Found in a female burial.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Rings”.
ID
83. Seal
Πυ 866,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
field number 279, Tomb 1, cist grave.
350-300 B.C.
3.4 × 2.6 cm, thickness 1.1 cm.
Intact but considerably corroded.
Seal of transparent colorless glass with
slight greenish tinge. Oval and planocon-
vex, perforated entirely along its length,
with one of the perforation holes larger
than the other. On its flat surface, an intagl-
io representation of the face of a middle-
aged woman turned slightly to left. Broad
face, heavy lids, wide nose, and heavy chin.
Hair gathered on back of head. She is wear-
ing earrings with a disk-shaped element
and suspended pyramid or cone. Three
bulky circular elements at the base of the
neck. Moldmade.
The figure’s realistic features lead to her
identification as Eurydice, the mother of
Philip II, at an advanced age. If this is a
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Αν πρόκειται για «θεοποίηση» της βασίλισσας
μετά το θάνατό της, τότε η σφραγίς τεκμηριώ-
νει την αρχή της λατρείας των βασιλισσών στη
Μακεδονία, πριν την πτολεμαϊκή περίοδο.
Βρέθηκε σε πλούσια κτερισμένο γυναικείο τάφο
του 325-300 π.Χ, μαζί με τον κάλυκα Πυ 865 και
την κωδιόσχημη χάντρα Πυ 867.
Ελληνικό Κόσμημα 1997, 111, αρ. 101 (Δ. Ιγνα-
τιάδου). Ιγνατιάδου 1993, 208, εικ. 2. Ιγνατιάδου
2004, κεφάλαιο «Σφραγίδες».
ΙΔ
84. Σφραγίς
84 Πυ 868,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 279, τάφος 12, κιβωτιόσχημος.
350-300 π.Χ.
2,9 × 2,4 εκ., πάχος 9 χιλ.
Ακέραιη αλλά αρκετά διαβρωμένη.
Σφραγίς από άχρωμο διαφανές γυαλί με ελα-
φρά πρασινωπή απόχρωση. Είναι ωοειδής
επιπεδόκυρτη και φέρει διαμπερές κατά μή-
κος τρήμα με μεγαλύτερη διάμετρο στη μία
έξοδο. Στην επίπεδη επιφάνεια αποδίδεται σε
εσώγλυφο καθιστή σε δίφρο γυναικεία μορ-
φή προς τα αριστερά. Το δεξί χέρι διπλώνει
μπροστά και με το αριστερό κρατά ηλακάτη.
Μπροστά της πιθανόν κάλαθος πάνω σε ψη-
λό πόδι και βάση. Διαμόρφωση σε μήτρα.
Πρόκειται για μία από τις πολλές, αλλά όχι ευρέ-
ως αναγνωρίσιμες, απεικονίσεις της Αφροδίτης
στον τύπο της Κλωθώς, να κλώθει το νήμα του
ουρανού και της μοίρας των ανθρώπων.
Βρέθηκε σε πλούσια κτερισμένο γυναικείο τάφο
του 325-300 π.Χ, μαζί με τη χειροποίητη οινοχόη
Πυ 870 και τον ερυθρό αωτο σκύφο Πυ 871.
Εικονογραφικά παράλληλα: Kunina 1997, 260,
no 67, ill. 39 (γυάλινο γραπτό μετάλλιο με καθι-
στή Αφροδίτη Ουρανία, ως θεότητα της τύχης).
Boardman 1970, no 676 (αργυρός δακτύλιος με
καθιστή γυναίκα με ηλακάτη μπροστά σε κάλα-
θο). Για το θέμα βλ. Suhr 1969.
Ιγνατιάδου 1993, 208 -209, εικ. 2. Ελληνικό Κό-
σμημα 1997, 111, αρ. 102 (Δ. Ιγνατιάδου). Ιγνα-
τιάδου 2004, κεφάλαιο «Σφραγίδες». Ignatia-
dou 2009 b.
85 ΙΔ
85. Σφραγίς
Πυ 8398,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 951, τάφος 904, λακκοειδής.
350-300 π.Χ.
1,9 × 1,6 εκ., πάχος 8 χιλ.
Συγκολλημένη, λείπουν μικρά τμήματα. Μεγά-
λη διαγώνια ρωγμή.
Σφραγίς από άχρωμο διαφανές γυαλί με
Πύδνα | Pydna
219
“deification” of the queen after her death,
then the seal offers evidence of the begin-
ning of worship of the queens in Macedonia
before the Ptolemaic Age.
Found in a female grave with a rich array of
grave goods dated to 325-300 B.C., together
with the calyx-cup Πυ 865 and poppy bead
Πυ 867.
Ελληνικό Κόσμημα 1997, 111, no. 101 (Δ. Ιγνα-
τιάδου). Ιγνατιάδου 1993, 208, fig. 2. Ιγνατιά-
δου 2004, chapter “Seals”.
ID
84. Seal
Πυ 868,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
field number 279, Tomb 12, cist grave.
350-300 B.C.
2.9 × 2.4 cm, thickness 9 mm.
Intact but considerably corroded.
Seal of transparent colorless glass, slight
greenish tinge. Oval, planoconvex, with per-
foration along its entire length, with one of
the perforation holes larger than the other.
On the flat surface, an intaglio representa-
tion of a female figure seated on a diphros,
facing left. Her right hand is folded before
her, and she holds a distaff in her left. In
front, probably a basket on a tall foot and
base. Moldmade.
One of many (though not widely-recognized)
depictions of Aphrodite as Klotho, spinning
the thread of heaven and fate of man.
Found in a female grave with a rich array of
grave gifts dated to 325-300 B.C., together
with the handmade oinochoe Πυ 870 and
handleless red glass skyphos Πυ 871.
Iconographic parallels: Kunina 1997, 260, no
67, ill. 39 (painted glass medallion with a
seated Aphrodite Ourania as the goddess of
fortune). Boardman 1970, no 676 (silver ring
with a seated female holding a distaff in
front of a basket [kalathos]). On the subject,
see Suhr 1969.
Ιγνατιάδου 1993, 208 -209, fig. 2. Ελληνικό Κό-
σμημα 1997, 111, no. 102 (Δ. Ιγνατιάδου).
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Seals”. Ignatiadou
2009 b.
ID
85. Seal
Πυ 8398,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
field number 951, Tomb 904, pit grave.
350-300 B.C.
1.9 × 1.6 cm, thickness 8 mm.
Mended, missing small parts. Sizable ob-
lique crack.
Seal of transparent colorless glass, slight
219
 220
ελαφρά πρασινωπή απόχρωση. Είναι ωοειδής
επιπεδόκυρτη και φέρει διαμπερές κατά μήκος
τρήμα με μεγαλύτερη διάμετρο στη μία έξοδο.
Στην επίπεδη επιφάνεια αποδίδεται σε εσώγλυ-
φο όρθιος άνδρας κατ’ ενώπιον. Στρέφει το κε-
φάλι δεξιά και είναι γυμνός, ενώ δεν έχει αποδο-
θεί το αριστερό του πόδι από το γόνατο και κά-
τω. Φορά κάτι που είναι δεμένο στη βάση του
λαιμού. Στο αριστερό του χέρι κρατά ασπίδα.
Άλλο ένα αντικείμενο ή ον υπάρχει στην απένα-
ντι πλευρά. Διαμόρφωση σε μήτρα.
Πρόκειται πιθανότατα για απεικόνιση Άρεως.
Βρέθηκε σε παιδική ταφή.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο Σφραγίδες.
ΙΔ
86. Σφραγίς
Πυ 8399,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
86 Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 937, τάφος 40.
350-300 π.Χ.
2,5 × 2 εκ., πάχος 9 χιλ.
Συγκολλημένη, λείπουν μικρά τμήματα.
Σφραγίς από άχρωμο διαφανές γυαλί με ελα-
φρά πρασινωπή απόχρωση. Είναι ωοειδής επι-
πεδόκυρτη και φέρει διαμπερές κατά μήκος
τρήμα με μεγαλύτερη διάμετρο στη μία έξοδο.
Στο εσωτερικό του τρήματος διατηρείται τμή-
μα αργυρού στελέχους. Στην επίπεδη επιφά-
νεια αποδίδεται σε εσώγλυφο καθιστός άνδρας
προς τα δεξιά. Είναι γυμνός και κάθεται πάνω
σε ασπίδα που έχει ανάγλυφη επιφάνεια ή κα-
λύπτεται εν μέρει από κάποιο ύφασμα που
σχηματίζει λεπτές πτυχώσεις. Με το δεξιό του
χέρι κρατά το γόνατο του αριστερού του πο-
διού, και εμπρός του ίσως ένα ξίφος. Πάνω από
ένα σπάσιμο μόλις διακρίνεται το κεφάλι του
άνδρα. Διαμόρφωση σε μήτρα.
Πρόκειται εμφανώς για απεικόνιση του Άρεως.
Ο θεός αποδίδεται στην ίδια στάση όπως και
στην τοιχογραφία της πρόσοψης στον Τάφο ΙΙ
της τούμπας Μπέλλα στη Βεργίνα.
Βρέθηκε σε συλημένο τάφο που μάλλον περιεί-
χε γυναικεία ταφή.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Σφραγίδες».
ΙΔ
87. Κωδιόσχημη χάντρα
Πυ 867,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
87 αγροτεμάχιο 279, τάφος 1, κιβωτιόσχημος.
350-300 π.Χ.
Μήκος 1,2 εκ., διάμετρος 2 εκ.
Ακέραιη.
Χάντρα από γαλαζωπό γυαλί. Είναι σφαιρική
πεπλατυσμένη και περιμετρικά φέρει 7 κατά
μήκος εμπιέσεις που της δίνουν το σχήμα της
κωδίας της μήκωνος.
220
greenish tinge. Oval and planoconvex, per-
forated along its entire length, with one of
the perforation holes larger in diameter than
the other. On its flat surface, an intaglio rep-
resentation of a standing frontal male, nude
and with head turned to right; the left leg
not rendered from the knee down. He is
wearing something tied at the base of his
neck. In his left hand, he holds a shield. There
is another object or being on his other side.
Moldmade.
Probably a depiction of Ares.
Found in a child burial.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Seals”.
ID
86. Seal
Πυ 8399,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
plot number 937, Tomb 40.
350-300 B.C.
2.5 × 2 cm, thickness 9 mm.
Mended, missing small pieces.
Seal of transparent colorless glass, slight
greenish tinge. Oval and planoconvex, with a
perforation running its entire length, one of
whose exit holes is larger in diameter than
the other. On the interior of the perforation,
part of a silver mount preserved. On its flat
surface, an intaglio rendering of a seated
male facing right. He is nude and seated on a
shield with relief surface, or partially covered
by some material that forms narrow folds. In
his right hand, he holds his left knee; in front
of him, perhaps a sword. Above a break, the
figure’s head may just be made out. Mold-
made.
Clearly a depiction of Ares. The god is ren-
dered in the same attitude as on the wall
painting of the facade of Tomb II of the Bella
mound at Vergina.
Found in a looted tomb that probably con-
tained a female burial.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Seals”.
ID
87. Poppy-seedpod bead
Πυ 867,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
plot number 279, Tomb 1, cist grave.
350-300 B.C.
Length 1.2 cm, diameter 2 cm.
Intact.
Bead of light blue glass. Compressed spherical,
with 7 lengthwise indentations around its
circumference that give it the shape of a pop-
py-seedpod head. Poppy-seedpod beads
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Οι κωδιόσχημες χάντρες απαντούν από την
εποχή του χαλκού, οπότε και κατασκευάζονται
από ορεία κρύσταλλο, ως κεφαλές περονών.
Από τον 8ο αι. π.Χ. απαντούν και γυάλινες κω-
διόσχημες χάντρες, μερικές φορές διακοσμη-
μένες με περιελισσόμενες ίνες χρωματιστού
γυαλιού. Οι σχεδόν άχρωμες ή γαλαζωπές χά-
ντρες αυτού του τύπου απαντούν από τον 4ο
αι. π.Χ. Παλαιότερα αποκαλούνταν ραβδωτές
ή πεπονόσχημες, η έρευνα όμως αποδεικνύει
πως αντιγράφουν την κωδία της μήκωνος.
Βρέθηκε σε πλούσια κτερισμένο γυναικείο τά-
φο του 325-300 π.Χ, μαζί με τον κάλυκα Πυ 865
και τη σφραγίδα Πυ 866.
Παράλληλα αυτής της εποχής από τη Θέρμη,
βλ. Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 63-65, εικ.
13, πίν. Α 5 (όπου και βιβλιογραφία).
Ελληνικό Κόσμημα 1997, 110, αρ. 100 (Δ. Ιγνα-
τιάδου). Ιγνατιάδου 1993, 207-208, εικ. 1.
ΙΔ
88. Σύνολο πεσσών και κύβων
Πυ 133 α-β, δ,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσαλονίκης.
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 937, τάφος 25, λακκοειδής.
350-300 π.Χ.
Πεσσοί: διάμετρος 1,1-1,8 εκ., ύψος 6-9 χιλ.
Κύβοι: περίπου 1,3 × 1,3 × 1,5 εκ.
Ο ένας κύβος σε θραύσματα.
Σύνολο 28 επιπεδόκυρτων πεσσών σε δύο
88
χρώματα: 14 κυανοί και 14 άχρωμοι πρασινω-
ποί δύο αποχρώσεων. Συνοδεύονταν από 15
χαλίκια και 2 όστρεα, που πιθανόν έπαιζαν το
ρόλο της τρίτης χρωματικής ομάδας, καθώς και
από 3 οστέινους κύβους, ο ένας από τους οποί-
ους σε θραύσματα. Μεταξύ των πεσσών τέσσε-
ρεις ειδικού σχήματος - κωνικοί (ένας κυανός
και τρεις άχρωμοι) με λοξότμητη περιφέρεια.
Κατασκευασμένοι με πύρωση, εκτός από τους
κωνικούς που μάλλον έγιναν σε μήτρα.
Βρέθηκαν σε ανδρικό τάφο.
Ιγνατιάδου 1996, 508, 515 αρ.5, εικ.6-8.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο Πεσσοί.
ΙΔ
Πύδνα | Pydna
221
are found in the Bronze Age, when they were
made of rock crystal, as the heads of pins.
From the 8th century B.C., glass poppy-seed-
pod beads are also found, sometimes deco-
rated with winding threads of colored glass.
Nearly colorless or light blue beads of this
type are found in the 4th century B.C. Previ-
ously called “fluted” or “melon-shaped” beads;
research, however, demonstrates that they
imitate the head of the poppy seedpod.
Found in a female grave richly furnished with
grave goods and dated to 325-300 B.C., to-
gether with the calyx-cup Πυ 865 and seal
Πυ 866.
For contemporary parallels from Thermi, see
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 63-65, fig.
13, pl. Α 5 (with bibliography).
Ελληνικό Κόσμημα 1997, 110, no. 100 (Δ. Ιγνα­
τιάδου). Ιγνατιάδου 1993, 207-208, fig. 1.
ID
88. Set of game counters and dice
Πυ 133 α-β, δ,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
plot number 937, Tomb 25, pit grave.
350-300 B.C.
Counters: diameter 1.1-1,8 cm, height 6-9 mm
Dice: Ca. 1.3 × 1.3 × 1.5 cm
One die in fragmentary state.
Set of 28 planoconvex game counters in two
colors: 14 dark blue, and 14 colorless, in two
shades of green. Accompanied by 15 peb-
bles and 2 cowrie-shells, which probably
played the role of a third color-group, as well
as by 3 bone dice, one of which was found in
fragments. Among the counters are 4 of spe-
cial shape: conical (one dark blue and three
colorless), with truncated circumference.
Made by firing, apart from the conical
counters, which were probably moldmade.
Found in a male burial.
ΡΙγνατιάδου 1996, 508, 515 αρ.5, εικ.6-8.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Game counters”.
ID
221
 222
89. Σύνολο πεσσών και κύβων
Πυ 3543,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μακρύγιαλος Πιερίας (αρχαία Πύδνα),
αγροτεμάχιο 951, τάφος 147.
89 350-300 π.Χ.
Πεσσοί: διάμετρος 1,1-1,7 εκ., ύψος 6-9 χιλ.
Κύβοι: ένας 1,3 × 1,3 × 1,5 εκ. και δύο περίπου
1,9 × 1,9 × 1,9 εκ.
Ένας πεσσός και ένας κύβος σε θραύσματα.
Σύνολο 14 επιπεδόκυρτων πεσσών σε τέσσερα
χρώματα: 5 κυανοί, 7 άχρωμοι, 1 άχρωμος γα-
λαζοπράσινος και 1 ελαιόχρωμος. Συνοδεύο-
νταν από 6 χαλίκια και 3 οστέινους κύβους
τριών μεγεθών. Ένας άχρωμος πεσσός ίσως εί-
ναι οφθαλμός (υαλοένθεμα) σε δεύτερη χρή-
ση. Κατασκευασμένοι με πύρωση.
Ιγνατιάδου 1996, 508, 515 αρ 7. Ιγνατιάδου
2004, κεφάλαιο «Πεσσοί».
ΙΔ
90. Σύνολο πεσσών και κύβων
Πυ 12891,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσαλονίκης.
Κίτρος – Αλυκές Πιερίας (αρχαία Πύδνα), αγροτε-
μάχιο Κ. Χρυσοχοϊδη, τάφος 80, κιβωτιόσχημος.
350-300 π.Χ.
Πεσσοί: διάμετρος 1,3-2 εκ., ύψος 7-9 χιλ.
Κύβοι: περίπου 1,6 × 1,6 × 1,9 εκ.
Σύνολο 24 επιπεδόκυρτων πεσσών σε δύο
χρώματα: 11 κυανοί + 1 κυανός (;) διαβρωμέ-
νος, 12 άχρωμοι. Συνοδεύονται από τρεις
οστέινους κύβους που φέρουν στιγμές μέσα
σε κύκλο. Κατασκευασμένοι με πύρωση.
Βρέθηκε σε τάφο που περιείχε καύση μέσα σε
μπρούντζινη υδρία.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Πεσσοί».
ΙΔ
90
222
89. Set of game counters and dice
Πυ 3543,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Makrigialos, Pieria (ancient Pydna),
plot number 951, Tomb 147.
350-300 B.C.
Counters: diameter 1.1-1,7 cm, height 6-9 mm
Dice: one 1.3 × 1.3 × 1.5 cm and two Ca.
1.9 × 1.9 × 1.9 cm
One counter and one die in fragmentary state.
Set of 14 planoconvex counters in four
colors: 5 dark blue, 7 colorless, 1 colorless
and bluish-green, and 1 olive-green. Accom-
panied by 6 pebbles and 3 bone dice in three
sizes. A colorless counter may have been a
reused eye (glass inlay). Made by firing.
Ιγνατιάδου 1996, 508, 515 no. 7. Ιγνατιάδου
2004, chapter “Game counters”.
ID
90. Set of game counters and dice
Πυ 12891,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Kitros – Alykes Pierias (ancient Pydna),
plot of K. Chrysochoides, Tomb 80, cist grave.
350-300 B.C.
Counters: diameter 1.3-2 cm, height 7-9 mm
Dice: Ca. 1.6 × 1.6 × 1.9 cm.
Set of 24 planoconvex counters in two colors:
11 dark blue + 1 dark blue (?), corroded, 12
colorless. Accompanied by three bone dice
with spots in a circle. Made by firing.
Found in a tomb that contained the remains
of a cremation in a bronze hydria.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Game counters”.
ID
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

91. Υαλοενθέματα ξύλινης κλίνης
Πυ 8372,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Κίτρος, Αλυκές. Αγρ. Χρυσοχοϊδη.
Τάφος 13. Κιβωτιόσχημος.
325-300 π.Χ.
Οφθαλμοί: διάμετρος 2,1-2,7 εκ.
Ορθογώνια πλακίδια: 2,7-3,9 × 2,3-2,9 εκ.
Καμπυλόγραμμα πλακίδια: 3,3-4 × 2,0-2,2 εκ.
Επιμήκη πλακίδια: 3,5-4,2 × 6-7 χιλ.
Ρομβόσχημο πλακίδιο: 2,0 × 0,7 εκ.
Φύλλα ανθεμίων: μήκος 1,5-4.0 εκ.
Υαλοενθέματα από τη διακόσμηση των δύο
εμπρός ποδιών ξύλινης συμποσιακής κλίνης:
11 οφθαλμοί, 6 ορθογώνια πλακίδια, 5 καμπυ-
λόγραμμα πλακίδια, 2 επιμήκη πλακίδια, 1
ρομβόσχημο πλακίδιο, 5 φύλλα ανθεμίου.
Άχρωμα διαφανή. Υαλοενθέματα κατασκευα-
σμένα σε ανοιχτή μήτρα. Οι ακμές διαμορφω-
μένες με τριβή.
Ο κιβωτιόσχημος τάφος περιείχε ανδρική τα-
φή κτερισμένη με σιδερένιες στλεγγίδες, πήλι-
νο αμφορέα και χάλκινες και επίχρυσες ψή-
φους. Πάνω στην ξύλινη κλίνη είχε αποτεθεί ο
νεκρός. Τα υαλοενθέματα βρέθηκαν στο δάπε-
δο του τάφου, στη Β. πλευρά, μαζί με την υπό-
λοιπη διακόσμηση: αργυρά επίχρυσα ελάσμα-
τα με ιπτάμενες μορφές και μαίανδρο με
άστρο, καθώς και ελεφάντινα στοιχεία, δηλαδή
πλακίδια με εγχάρακτες παραστάσεις και ελε-
φάντινα μέλη ανθρώπινων μορφών από πολυ-
πρόσωπη ανάγλυφη ζωφόρο.
Ignatiadou 2001. Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο
«Υαλοενθέματα».
ΙΔ
91
Πύδνα | Pydna
223
91. Glass inlays
for a wooden couch
Πυ 8372,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Kitros – Alykes Pierias, Chrysochoides plot,
Tomb 13, cist grave.
325-300 B.C.
Eyes: diameter 2.1-2.7 cm.
Square plaques: 2.7-3.9 × 2.3-2.9 cm.
Curved plaques: 3.3-4 × 2,0-2.2 cm.
Rectangular plaques: 3.5-4.2 × 6-7 mm.
Rhomboid plaque: 2.0 × 0.7 cm.
Palmette leaves: length 1.5-4.0 cm.
Glass inlays from the decoration of the two
front legs of a wooden symposium couch: 11
eyes, 6 rectangular plaques, 5 curved
plaques, 2 oblong plaques, 1 rhomboid
plaque, 5 palmette leaves. Transparent, color-
less, made in an open mold. Edges formed
by grinding.
The cist grave contained a male burial fur-
nished with grave goods consisting of iron
strigils, a clay amphora, and bronze and gilt
beads. The deceased had been laid out on
the wooden couch. The inlays were found on
the floor of the tomb, along its northern side,
together with the rest of the couch’s decora-
tion, which included silver gilt leaves with
flying figures and a meander with star, as
well as ivory elements: plaques with incised
scenes and human limbs from a many-fig-
ured relief frieze.
Ignatiadou 2001. Ιγνατιάδου 2004, chapter
“Glass inlays”.
ID
223
 224
92. Υαλοενθέματα ξύλινης κλίνης
Πυ 10805,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Κίτρος, Αλυκές. Αγρ. Χρυσοχοϊδη. Τάφος 70.
Κιβωτιόσχημος.
325-300 π.Χ.
Οφθαλμοί: διάμετρος 2,1-2,7 και 0,7-1 εκ.
Ορθογώνια πλακίδια: 1,6-1,7 × 1,7-1,9 εκ.
Καμπυλόγραμμα πλακίδια: 2 × 3,3 εκ.
Επιμήκη πλακίδια: 3,1 × 1 εκ.
Ρομβόσχημο πλακίδιο: 2 × 0,8 εκ.
Φύλλα ανθεμίων: μήκος 1,2-4.1 εκ.
Υαλοενθέματα από τη διακόσμηση των δύο
εμπρός ποδιών ξύλινης συμποσιακής κλίνης:
Πόδι Α: 4 οφθαλμοί επικράνου (οι δύο ανήκουν
ίσως στο άλλο πόδι), 2 καμπυλόγραμμα πλακί-
δια, οριζόντιο επίμηκες πλακίδιο με κοίλες
92
224
92. Glass inlays for a wooden couch
Πυ 10805,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Kitros, Alykes. Chrysochoides plot, Tomb 70.
Cist grave.
325-300 B.C.
Eyes: diameter 2.1-2.7 and 0.7-1 cm.
Square plaques: 1.6-1.7 × 1.7-1.9 cm.
Curved plaques: 2 × 3.3 cm.
Rectangular plaques: 3.1 × 1 cm.
Rhomboid plaque: 2 × 0.8 cm.
Palmette leaves: length 1.2-4.1 cm.
Glass inlays from the decoration of the two
front legs of a wooden symposium couch:
Leg A: 4 eyes from the capital (2 may belong
to the other leg), 2 curved plaques, a rectan-
gular plaque with convex sides, 2 rhomboid-
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 225

πλευρές, 2 ρομβόσχημα πλακίδια επικράνου, 2
μικροί οφθαλμοί επικράνου και 4 φυλλάρια
επικράνου (3 αριστερά, 1 δεξιό), 10 (;) ορθογώ-
νια πλακίδια αβακωτού, κεντρικό στέλεχος και
4 (3 αριστερά, 1 δεξιό) φύλλα του μεγάλου αν-
θεμίου, 6 οφθαλμοί τριδύμων ελίκων (4 μεγά-
λοι, 2 μικροί), 2 οφθαλμοί βάσης. Πόδι Β: οριζό-
ντιο επίμηκες πλακίδιο με κοίλες πλευρές, 2
ρομβόσχημα πλακίδια επικράνου, 2 μικροί
οφθαλμοί επικράνου και 1 φυλλάριο επικρά-
νου (αριστερά), 10 (;) ορθογώνια πλακίδια αβα-
κωτού, 3 (2 αριστερά, 1 δεξιό) φύλλα του μεγά-
λου ανθεμίου και σπαθόσχημος κάτω πυρή-
νας, 6 οφθαλμοί τριδύμων ελίκων (4 μεγάλοι, 2
μικροί), 2 οφθαλμοί βάσης. Άχρωμα διαφανή.
Υαλοενθέματα κατασκευασμένα σε ανοιχτή
μήτρα. Οι ακμές διαμορφωμένες με τριβή.
Ο κιβωτιόσχημος τάφος περιείχε ανδρική τα-
φή που είχε αποτεθεί πάνω στην ξύλινη κλίνη.
Τα υαλοενθέματα βρέθηκαν στο δάπεδο του
τάφου, μαζί με την υπόλοιπη διακόσμηση της
κλίνης: ελεφάντινα εγχάρακτα πλακίδια και αρ-
γυρό επίχρυσο έλασμα με δυσδιάγνωστη μορ-
φή.
Ignatiadou 2001. Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο
«Υαλοενθέματα».
ΙΔ
shaped plaques from the capital, 2 small eyes
from the capital, and 4 leaflets from the capi-
tal (3 left-, one right-turned), 10 (?) square
plaques from the abacus, the central stem
and 4 (3 left-, 1 right-turned) leaves from a
large palmette, 6 eyes from triple volutes (4
large, 2 small), 2 eyes from base. Leg B: hori-
zontal rectangular plaque with concave sides,
2 rhomboid-shaped plaques from the capital,
2 small eyes from the capital and 1 leaflet
from the capital (left-facing), 10 (?) square
plaques from the abacus, 2 (2 left-, 1 right-
facing) leaves from the large palmette, and
lanceolate lower center core, 6 eyes from tri-
ple volutes (4 large, 2 small), 2 eyes from base.
Transparent, colorless. Glass inlays made in
an open mold. Edges formed by grinding.
The cist grave contained the burial of a male
who had been laid out on the wooden
couch. The glass inlays were found on the
tomb’s floor, together with the remaining
decoration from the couch, including in-
cised ivory plaques and silver gilt sheet foil
with a figure that cannot be made out.
Ignatiadou 2001. Ιγνατιάδου 2004, chapter
“Glass inlays”.
ID

Βιβλιογραφία Bibliography
Boardman 1970 J. Boardman, Greek gems and finger rings, London 1970.
Ελληνικό Κόσμημα 1997 Ελληνικό Κόσμημα, 6000 χρόνια παράδοσης, κατάλογος έκθεσης, Θεσσαλονίκη 1997.
Fossing 1940 P. Fossing, Glass vessels before glass-blowing, Copenhagen 1940.
Grose 1989 D. F. Grose, The Toledo Museum of Art, Early ancient glass: core-formed, rod-formed, and cast vessels
and objects from the Late Bronze Age to the early Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50, New York 1989.
Ιγνατιάδου 1993 Δ. Ιγνατιάδου, Γυάλινα κτερίσματα από το νεκροταφείο της Πύδνας, ΑΕΜΘ 7, 1993, 207-214.
Ιγνατιάδου 1996 Δ. Ιγνατιάδου, Ελληνιστικό επιτραπέζιο παιχνίδι με γυάλινους πεσσούς, Αρχαία Μακεδονία VI,
Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 1996 (1999), 508-522.
Ignatiadou 1998 D. Ignatiadou, Three cast glass vessels from a Macedonian tomb in Pydna, AnnAIHV 14, 1998,
35-38.
Ιγνατιάδου 2000 Δ. Ιγνατιάδου, Κεραμική και υαλουργία στην πρώιμη ελληνιστική Μακεδονία, Στ΄ ΕλλΚερ, Βόλος
2000 (Αθήνα 2004), 693-702, πίν. 333-334.
Ignatiadou 2001 D. Ignatiadou, Glass and gold on Macedonian funerary couches, AnnAIHV 15, 2001, 4-7.
Ignatiadou 2002 D. Ignatiadou, Colorless glass in late Classical and early Hellenistic Macedonia, JGS 44, 2002, 11-
24.
Ιγνατιάδου 2004 Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημοσίευτη διδακτορική
διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004.
Ignatiadou 2009 a D. Ignatiadou, A haematinon vessel from Pydna, AnnAIHV 18, Thessaloniki 2009 (in print).
Ignatiadou 2009 b D. Ignatiadou, A lidded glass phiale with painted decoration, Les arts de la couleur en Grèce an-
cienne. Productions antiques, reproductions modernes et contemporaines, École Française d’Athè-
nes, Αθήνα 23-25.4.2009 (in print).
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997 Δ. Ιγνατιάδου, Κ. Χατζηνικολάου, Γυάλινες χάντρες από το αρχαίο νεκροταφείο της Θέρμης
(Σέδες) Θεσσαλονίκης, Το γυαλί από την Αρχαιότητα έως Σήμερα (επ. Π.Θέμελης), Β’  Συνέδριο
Μαργαριτών Μυλοποτάμου Κρήτης 1997 (Αθήνα 2002), 57-72.
Kunina 1997 N. Kunina, Ancient glass in the Hermitage collection, St. Petersburg 1997.
Miller 1979 S. G. Miller, Two groups of Thessalian gold, University of California Publications in Classical studies
18, Berkeley, Los Angeles, London 1979.
Πύδνα 1995 Μ. Μπέσιος, Μ. Παππά, Πύδνα, 1995.
Suhr 1969 E. G. Suhr, The spinning Aphrodite, New York 1969.

Πύδνα | Pydna 225

 226
Πιερία
Pieria region
93. Δεκαεπτά χάντρες-διαχωριστές
ΜΔ 2566,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Όλυμπος, Άγιος Δημήτριος, θέση «Σπάθες»
13ος αι. π.Χ. – YE III B.
Α. Μήκος 2,5 εκ., πλάτος 1 εκ.
Β. Μήκος 2,7 εκ., πλάτος 1 εκ.
Η επιφάνειά τους είναι διαβρωμένη-υπόλευκη,
κάποιες είναι ελλιπείς και άλλες συγκολλημέ-
νες.
Δεκαεπτά χάντρες-διαχωριστές, με τη μορφή
επιμήκους πλακιδίου με δύο παράλληλα τρή-
ματα στα στενά πέρατα. Είναι δύο τύπων: Α.
Δέκα είναι από γαλάζιο γυαλί και έχουν ανά-
γλυφη διακόσμηση με κισσόφυλλο και ρόδα-
κα. Τα στενά τους πέρατα είναι ευθύγραμμα
και φέρουν έξεργο «αστράγαλο». Β. Επτά είναι
από γαλαζοπράσινο γυαλί και φέρουν ανά-
γλυφη διακόσμηση με τρεις σπείρες. Έχουν
ένα ευθύγραμμο στενό πέρας με έξεργο
«αστράγαλο» και ένα κυρτό πέρας. Κατασκευ-
ασμένες με εμπίεση σε ανοικτή μήτρα.
Nightingale 1998, τύποι 1.7 και 2.1.
Μακεδόνες 1993, αρ. κατ. 81.
ΠΕ, ΙΔ
94. Σύνολο γυάλινων πεσσών
και οστέινων κύβων
Πυ 495 (πεσσοί), Πυ 494 (κύβοι),
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σεβαστή, Τούμπα Παππά, τάφος 3, λακκοειδής,
Γύρω στο 350 π.Χ.
Γυάλινοι πεσσοί: Διάμετρος 1,2-1,8 εκ., ύψος 5-8
χιλ. Οστέινοι κύβοι με ακμές 1,3 εκ.
Ο ένας άχρωμος σε θραύσματα.
Σαράντα εννέα (49) γυάλινοι πεσσοί σε δύο
χρώματα, είκοσι οκτώ (28) κυανοί και εικοσι-
ένας (21) άχρωμοι διαφανείς. Από τους δεύτε-
ρους οι έντεκα είναι απόχρωσης γαλάζιας και
οι άλλοι δέκα πράσινης. Η διαφοροποίηση
226
PIERIA
93. Seventeen spacers-beads
ΜΔ 2566,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Olympos, Aghios Dimitrios, site “Spathes”
13th c. B.C. – LH III B.
Α. Length 2.5 cm, width 1 cm.
Β. Length 2.7 cm, width 1 cm.
Surfaces are coroded-off-white, some incom-
plete and others mended.
Seventeen spacer-beads, in the shape of an
elongated plaque with two parallel openings
on their narrow ends. Two types: A. Ten (10)
are of blue glass with ivy leaf and rosette relief
decoration. Their narrow ends are straight,
with a protruding “astragal.” B. Seven (7) are of
blue-green glass with a relief decoration of
three spirals. They have one straight narrow
end with a protruding “astragal” and one con-
vex end. Mold pressed in an open mold.
Nightingale 1998, types 1.7 and 2.1.
Μακεδόνες 1993, cat. no. 81.
PE, ΙD
93
94. Set of glass game counters and
bone dice
Πυ 495 (counters), Πυ 494 (dice),
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sevasti, Pappa mound, grave 3, pit grave
Ca. 350 B.C.
Glass counters: Diameter 1.2-1.8 cm, height 5-8
mm. Bone dice with edges: 1.3 cm.
One, colorless, in fragments.
Forty-nine (49) glass counters in two colors:
twenty-eight (28) blue, twenty-one (21) color-
less and transparent. Of the latter, eleven (11)
are bluish in tint and the remaining ten (10),
greenish. This distinction may mean that in
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

αυτή ίσως να σημαίνει πως στην πραγματικό-
94 τητα πρόκειται για τρία και όχι δύο χρώματα.
Συνοδεύονται από πέντε οστέινους κύβους
και ένα γκρίζο χαλίκι. Αποτελούν σύνολο πεσ-
σών επιτραπέζιου παιχνιδιού, πιθανόν αυτού
που είναι γνωστό ως «πέντε γραμμαί» και παι-
ζόταν μόνο από άνδρες.
Βρέθηκαν σε τάφο που περιείχε αποτέφρωση
άνδρα σε ξύλινη σαρκοφάγο, μέσα σε μπρού-
ντζινο κάδο, πάνω σε ξύλινη κλίνη με ελεφά-
ντινη διακόσμηση. Τα κτερίσματα περιλάμβα-
ναν χρυσό στεφάνι κισσού, χρυσή διπλή πε-
ρόνη, μπρούντζινα αγγεία, σιδερένιες στλεγ-
γίδες και υπολείμματα ασπίδας.
Ιγνατιάδου 1996, 508, 514-515 αρ. 3, εικ.3-4.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Πεσσοί».
ΙΔ
95. Υαλοενθέματα ξύλινης κλίνης
ΜΘ 23816-8,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Κατερίνη, τάφος Α’.
375-350 π.Χ. ή 350-300 π.Χ.
Οφθαλμοί: διάμετρος 2-2,8 εκ., ύψος 1-1,3 εκ.
Καμπυλόγραμμο πλακίδιο: σωζόμενο 2,2 × 2,3 εκ.
Φύλλα ανθεμίων: μήκος 2,3-6,5 εκ.
Ορθογώνια πλακίδια: 2,3-2,4 εκ. × 2,9-3,2 εκ.
Υαλοενθέματα από τη διακόσμηση των δύο
εμπρός ποδιών ξύλινης συμποσιακής κλίνης:
Πόδι Α (νότιο μέρος της κλίνης): 4 οφθαλμοί
(ο ένας σε θραύσματα), 1 ορθογώνιο πλακί-
διο, 1 καμπυλόγραμμο πλακίδιο, 4 φύλλα αν-
θεμίου. Πόδι Β (βόρειο μέρος της κλίνης): 5
ορθογώνια πλακίδια, 8 φύλλα ανθεμίου. Ένα
ορθογώνιο γυάλινο πλακίδιο βρέθηκε στην
εσωτερική επίχωση του τάφου, στο ύψος του
επάνω τμήματος της θύρας. Άχρωμα διαφανή
95
Πιερία | Pieria
227
reality we have three, rather than two colors.
Accompanied by five bone dice and a grey
pebble. They formed a set of counters for a
board game, probably that known as “Five
Lines,” and played exclusively by men.
Found in a tomb containing the ashes of a
male in a wooden sarcophagus, inside a
bronze situla, on top of a wooden couch with
ivory decoration. Funerary offerings included
a gold ivy wreath, double gold pin, bronze
vessels, iron strigils and the remains of a
shield.
Ιγνατιάδου 1996, 508, 514-515 no. 3, fig.3-4.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Game counters.”
ID
95. Glass inlays
from a wooden couch
ΜΘ 23816-8,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Katerini, tomb A.
375-350 B.C. or 350-300 B.C.
Eyes: diameter 2-2.8 cm, height 1-1.3 cm.
Concave-sided plaque: preserved 2.2 × 2.3 cm.
Palmette leaves: length 2.3-6.5 cm.
Rectangular placques: 2.3-2.4 cm × 2.9-3.2 cm.
Glass inlays from the decoration of the two
front legs of a wooden symposium couch: Leg
A (south part of the couch): 4 eyes (one in
pieces), 1 rectangular placque, 1 curved
placque, 4 palmette leaves. Leg B (north part
of couch): 5 rectangular placques, 8 palmette
leaves. A rectangular glass placque was found
in the interior fill of the tomb, at the height of
the upper part of the door. Colorless,
227
 228
υαλοενθέματα κατασκευασμένα σε ανοιχτή
μήτρα. Οι ακμές διαμορφωμένες με τριβή.
Ο τάφος είναι μεγάλος κιβωτιόσχημος με
θάλαμο και προθάλαμο. Βρέθηκε συλημέ-
νος, αλλά περιείχε τα κατάλοιπα παιδικού
σκελετού και πλούσιων κτερισμάτων. Βρέ-
θηκαν επίσης ελεφάντινα στοιχεία της δια-
κόσμησης της κλίνης, η οποία ήταν διακο-
σμημένη και με πολυπρόσωπη ανάγλυφη
ζωφόρο με ελεφάντινες μορφές. Ο τάφος
χρονολογήθηκε στο 375-350 π.Χ., ωστόσο
η σύνθεση και το είδος των υαλοενθεμάτων
δεν παρουσιάζουν διαφοροποίηση από τα
παρόμοιά τους του β’ μισού του 4ου αι. π.Χ.
Δεσποίνη 1980. Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο
«Υαλοενθέματα».
ΙΔ
96. Υαλοενθέματα ξύλινης κλίνης
Πυ 4438, Πυ 4440,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Κορινός, τύμβος Β’, Μακεδονικός τάφος
325-300 π.Χ.
Οφθαλμοί: διάμετρος 1,7-2,7 εκ., ύψος 1,3 εκ.
Καμπυλόγραμμο πλακίδιο: μέγιστο 2,3 × 5 εκ.
Ορθογώνια πλακίδια: μέγιστο 2 εκ. × 2,7 εκ.
Επιμήκη οριζόντια πλακίδια: μέγιστο
5,3 εκ. × 5 χιλ.
Ρομβόσχημα πλακίδια: μέγιστο 1,2 × 2,5 εκ.
Φύλλα ανθεμίων, κεντρικά στελέχη: μήκος
1,3-3,8 εκ.
Υαλοενθέματα από τη διακόσμηση των δύο
εμπρός ποδιών ξύλινης συμποσιακής κλίνης:
20 οφθαλμοί, 2 ζεύγη καμπυλόγραμμων πλα-
κιδίων, 2 επιμήκη οριζόντια πλακίδια, 3 ρομ-
βόσχημα πλακίδια, 8 ορθογώνια πλακίδια, 13
φύλλα ανθεμίων (9 δεξιά, 4 αριστερά) τα 4
από τα οποία στη θέση τους στο επίκρανο (Πυ
6373, Πυ 4437), 3 κεντρικά στελέχη ανθεμίων,
2 κεντρικά στοιχεία σε σχήμα σπάθης. Άχρω-
μα διαφανή. Υαλοενθέματα κατασκευασμένα
σε ανοιχτή μήτρα. Οι ακμές διαμορφωμένες
με τριβή.
Ο τάφος είναι μακεδονικός, διθάλαμος, με
δρόμο. Περιείχε μια ανδρική και μια γυναι-
κεία ταφή πάνω σε δύο ξύλινες κλίνες. Βρέ-
θηκε συλημένος. Τα υπολείμματα της κλί-
νης (των κλινών;) βρέθηκαν διάσπαρτα
στην επίχωση του τάφου, αλλά και έξω από
αυτόν. Πρόκειται για ελεφάντινα εγχάρακτα
πλακίδια, ολόγλυφα και ανάγλυφα μέλη αν-
θρώπινων μορφών, από πολυπρόσωπη
ανάγλυφη ζωφόρο, καθώς επίσης και αργυ-
ρά επίχρυσα ελάσματα, το καθένα από τα
οποία απεικονίζει δύο ή τρεις μορφές σε
χορευτική κίνηση.
Μπέσιος 1991, 177. Ιγνατιάδου 2004,
κεφάλαιο, «Υαλοενθέματα». Ignatiadou 2007,
εικ. 7.
ΙΔ
228
transparent. Glass inlays made in an open
mold; edges finished off by grinding.
This was a large cist tomb with main and an-
techamber. Found looted, but containing
the remains of a child’s skeleton and rich
grave goods. In addition, ivory elements
were found from the decoration of the
couch, which was adorned with a multi-fig-
ure relief frieze of ivory figures. The tomb
was dated to 375-350 B.C.; however, the
composition and type of glass inlays are no
different from similar ones of the second
half of the 4th century B.C.
Δεσποίνη 1980. Ιγνατιάδου 2004, chapter
“Glass Inlays.”
ID
96. Glass inlays
from a wooden couch
Πυ 4438, Πυ 4440,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Korinos, tumulus B, Macedonian tomb
325-300 B.C.
Eyes: diameter 1.7-2.7 cm, height 1.3 cm.
Curved placque: maximum 2.3 × 5 cm.
Rectangular placques: maximum 2 cm × 2.7
cm.
Long horizontal placques: maximum
5.3 cm × 5 mm.
Rhombus-shaped placques: maximum
1.2 × 2.5 cm.
Palmette leaves, central stalks: length
1.3-3.8 cm.
Glass inlays from the decoration of the two
front legs of a wooden symposium couch:
20 eyes, 2 sets of curved placques, 2 long
horizontal placques, 3 rhombus-shaped
placques, 8 rectangular placques, 13 pal-
mette leaves (9 right, 4 left), 4 of which
were in situ on the headboard (Πυ 6373, Πυ
4437), 3 central palmette stalks, 2 central
sword-shaped elements. Colorless, trans-
parent. Glass inlays made in an open mold;
ends finished off by grinding.
This was a two-chambered Macedonian
tomb with dromos. It contained a male and
female burial on two wooden couches.
Found looted. The remains of the couch
(couches?) were found scattered in the
tomb’s fill as well as outside it. The decora-
tion consisted of incised ivory tiles, full-fig-
ure and relief members from many human
figures composing a relief frieze, in addi-
tion to gilt silver foils each of which depict-
ed two or three dancing figures.
Μπέσιος 1991, 177. Ιγνατιάδου 2004,
chapter “Glass Inlays.” Ignatiadou 2007,
fig. 7.
ID
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

96
97. Δύο οφθαλμοί
Πυ 6635,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Αιγίνιο, Εθνική οδός, τάφος 74, λακκοειδής.
325-300 π.Χ.
97 Διάμετρος 1,5 εκ., ύψος 7 χιλ.
Η περιφέρεια του ενός φέρει άτεχνες
αποκρού­σεις.
Δύο οφθαλμοί από τη διακόσμηση ξύλινης
κλίνης. Από άχρωμο διαφανές γυαλί διαφορε-
τικής απόχρωσης. Κατασκευασμένοι σε ανοι-
χτή μήτρα. Ο ένας ήταν αρχικά μεγαλύτερος,
λαξεύτηκε όμως για να ταιριάσει στις διαστά-
σεις του άλλου. Πιθανότατα πρόκειται για πε-
ρίπτωση επισκευής μιας κλίνης. Ο λαξευμένος
οφθαλμός αντικατέστησε κάποιον που είχε
χαθεί.
Βρέθηκαν στη ΒΔ γωνία τάφου που περιείχε
ανδρική ταφή.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Υαλοενθέματα».
ΙΔ
Πιερία | Pieria
229
97. Two eyes
Πυ 6635,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Aiginio, National Highway, grave 74, pit grave.
325-300 B.C.
Diameter 1.5 cm, height 7 mm.
The border of one awkwardly chipped.
Two eyes from the decoration of a wooden
couch. Colorless, transparent glass of different
hues, made in an open mold. One was origi-
nally larger, but was cut back to match the
dimensions of the other. Probably this was a
case of repair of one of the couches. The eye
that has been cut back replaced one that had
been lost.
Found in the NW corner of the tomb, which
contained a male burial.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Glass Inlays”
ID
229
 230
98
98. Δακτύλιος
ΠΛ 250,
ΚΖ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Τρία Πλατάνια.
275-175 π.Χ.
Μήκος 3,76 εκ., πλάτος 3,2 εκ., πάχος
σφενδόνης 5 εκ. διάμετρος δακτυλίου 4 εκ.
Λείπει το μεγαλύτερο μέρος της στεφάνης
και ο τυχόν ένθετος δακτυλιόλιθος. Απο-
κρουσμένο.
Δακτύλιος με ωοειδή σφενδόνη που φέρει
βάθυνση για την ένθεση δακτυλιόλιθου.
Από άχρωμο διαφανές γυαλί.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, αρ. κατ. 224.
ΠΕ
99 99. Μυροδοχείο
σε σχήμα σταφυλιού
ΜΘ 23805,
Από κατάσχεση στην Κατερίνη, 1973,
πιθανώς περιοχή Λόφου Πιερίας.
1ος αι. μ.Χ.
Διαστάσεις: ύψος 7,5 εκ., πλάτος 4,4 εκ.
Πλήρες, αλλά παραμορφωμένο και συγκολ-
λημένο.
Αδιαφανές γαλάζιο μυροδοχείο σε σχήμα
σταφυλιού, κατασκευασμένο με εμφύσηση
σε μήτρα. Χείλος δακτυλιόσχημο, έσω ανα-
διπλωμένο, έξω νεύον. Λαιμός κυλινδρικός.
Έδραση επίπεδη. Παραμορφωμένο από
καύση. Φαίνεται ότι ταυτίζεται με το «Φαγε-
ντιανόν κυανούν ληκύθιον εις δύο τεμάχια,
μεταβληθέντα εις μάζαν εκ καύσεως, άνευ
αξίας» του αρχείου της ΙΣΤ ΕΠΚΑ, βάσει του
οποίου προσδιορίζεται και η πιθανή προέ-
λευσή του.
Αντωνάρας 2009, τύπος 118, 281-283,
αρ. 496.
ΑΑ
100
100. Κωνικό κύπελλο
ΑΘΒ 210,
Πηγή Αθηνάς.
Αυτοκρατορικοί ρωμαϊκοί χρόνοι.
Ύψος 15 εκ., διάμετρος βάσης 3,6 εκ.,
διάμετρος χείλους 11 εκ.
πάχος τοιχωμάτων 2 χιλ.
Πλήρες, συγκολλημένο από πολλά θραύ-
σματα.
Κωνικό κύπελλο με επίπεδη μικρή έδραση.
Το σώμα διακοσμείται με τρεις συστάδες
μπλε σταγόνων σε τριγωνική διάταξη. Από
πρασινωπό γυαλί.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, αρ. κατ. 195.
ΠΕ
230
98. Ring
ΠΛ 250,
27th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Tria Platania.
275-175 B.C.
Length 3.76 cm, width 3.2 cm, thickness of
bezel 5 cm, diameter of ring 4 cm.
Missing most of the ring and the gem that
may have been mounted in it. Chipped.
Ring with oval bezel, hollowed out to set a
gem. Transparent, colorless, glass.
Αδάμ-Βελένη et al. 2003, cat. no. 224.
PE
99. Unguentarium
in the shape of a grape
ΜΘ 23805,
Confiscated in Katerini, 1973,
probably from the area of Lofos, Pieria.
1st c. A.D.
Height 7.5 cm, width 4.4 cm.
Complete, but misshapen and mended.
Opaque blue unguentarium shaped like a
grape, mold blown. Everted ring rim, folded
inward. Cylindrical neck, flat bottom. De-
formed by burning. This appears to be the
piece identified as “Blue faience lekythion
in two pieces, transformed into a mass from
burning, no value” in the archive of the 16th
Ephorate of Prehistoric and Classical Antiq-
uities, on the basis of which its probable
provenance has been determined.
Αντωνάρας 2009, type 118, 281-283,
no. 496.
ΑΑ
100. Conical cup
ΑΘΒ 210,
Pigi Athinas.
Roman imperial period.
Height 15 cm, diameter of base 3.6 cm,
diameter of rim 11 cm,
thickness of walls 2 mm.
Complete, mended from many fragments.
Conical cup with small flat bottom. Body
decorated with three groups of blue drops
arranged in a triangular pattern. Greenish
glass.
Αδάμ-Βελένη et al. 2003, cat. no. 195.
PE
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 231

101. Δυο κωδιόσχημες χάντρες 101. Two poppy-seedpod beads

ΑΘΒ 102 και ΑΘΒ 107,
Πηγή Αθηνάς.
Αυτοκρατορικοί ρωμαϊκοί χρόνοι.
ΑΘΒ 102: Ύψος 1 εκ., διάμετρος 1,8 εκ.
ΑΘΒ 107: Ύψος 1 εκ., διάμετρος 1,1 εκ.
Και οι δυο είναι πλήρεις, διαβρωμένες και κα-
101
μένες. Επιφάνεια υπόλευκη, εξαιτίας της καύ-
σης δεν διαπιστώνεται το χρώμα του γυαλιού.
ΑΘΒ 102: σφαιρική χάντρα με κατά μήκος αυ-
λακώσεις και μεγάλο τρήμα.
ΑΘΒ 107: σφαιρική χάνδρα με κατά μήκος,
ελαφρά διαγώνιες, αυλακώσεις.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, αρ. κατ. 228.
ΠΕ
102. Βάση αγγείου
102 με επίθετο ειδώλιο λαγού
ΜΘ 183,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης
Καρίτσα Πιερίας.
3ος-4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 8 εκ., διάμετρος βάσης 4,5 εκ.
Σώζεται μόνο η βάση του αγγείου.
Δακτυλιόσχημη βάση άχρωμου αγγείου. Στον
πυθμένα επικολλημένο γαλακτόχρωμο γυάλι-
νο ειδώλιο λαγού. Το ζώο έχει σώμα κυλινδρι-
κό και κεφάλι σφαιρικό. Τα αυτιά, το στόμα
και τα πόδια δηλώνονται με αποφύσεις γυα-
λιού επικολλημένες στο σώμα. Τα μάτια είναι
από γαλάζιο γυαλί με ένα νήμα ερυθρό, που
δίδει την αίσθηση της κόρης. Πιθανώς προϊόν
εργαστηρίων της συροπαλαιστινιακής περιο-
χής.
Αντωνάρας 2003.
AA
ΑΘΒ 102 and ΑΘΒ 107,
Pigi Athinas.
Roman imperial period.
ΑΘΒ 102: Height 1 cm, diameter 1.8 cm.
ΑΘΒ 107: Height 1 cm, diameter 1.1 cm.
Both complete, though corroded and burned.
Whitish surface; the fact that they were
burned makes it impossible to determine
their original color.
ΑΘΒ 102: round bead with length-wise
grooves and large perforation.
ΑΘΒ 107: round bead with length-wise, slight-
ly diagonal grooves.
Αδάμ-Βελένη et al. 2003, cat. no. 228.
PE
102. Base of vessel
with attached figure of hare
ΜΘ 183,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Karitsa, Pieria.
3rd-4th c. A.D.
Height 8 cm, diameter of base 4.5 cm.
Only the base of the vessel preserved.
Ring base from a colorless glass vessel. At-
tached to the floor is the figure of a hare, of
milky-white glass. The animal has a cylindrical
body and round head. Its ears, mouth and
legs are indicated with glass lugs attached to
body. Eyes of blue glass with a red thread, giv-
ing the sense of the pupil. Probably a product
from workshops in the Syro-Palestinian re-
gion.
Αντωνάρας 2003.
AA

Βιβλιογραφία Bibliography
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003 Π. Αδάμ-Βελένη, Ε. Πουλάκη, Κ. Τζαναβάρη, Αρχαίες αγροικίες σε σύγχρονους δρόμους, κατάλογος
έκθεσης, Αθήνα 2003.
Αντωνάρας 2003 Α. Αντωνάρας, Πώς ένας λαγός από τη Συρία βρέθηκε στο Δίον, Θεσσαλονικέων Πόλις, 10, 2003,
77-80.
Δεσποίνη 1980 Α. Δεσποίνη, Ο τάφος της Κατερίνης, ΑΑΑ ΧΙΙΙ, 1980, 198-209.
Ιγνατιάδου 1996 Δ. Ιγνατιάδου, Ελληνιστικό επιτραπέζιο παιχνίδι με γυάλινους πεσσούς, Αρχαία Μακεδονία VI,
Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 1996 (1999), 508-522.
Ιγνατιάδου 2004 Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ. διδ. διατριβή,
Θεσσαλονίκη 2004.
Ignatiadou 2007 D. Ignatiadou, Le verre incolore, élément du décor polychrome du mobilier funéraire de Macé-
doine, La couleur dans le monde grec antique (ed. S. Descamps-Lequime), Paris 2007, 219-227.
Μακεδόνες 1993 Ελληνικός Πολιτισμός. Μακεδονία, Το Βασίλειο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, κατάλογος έκθεσης,
Αθήνα 1993 (αργότερα ως: Μακεδόνες. Οι Έλληνες του Βορρά, στα αγγλικά, γερμανικά, ιταλικά,
ισπανικά).
Μπέσιος 1991 Μ. Μπέσιος, Ανασκαφικές έρευνες στη βόρεια Πιερία, ΑΕΜΘ 5, 1991, 171-178.
Nightingale 1998 G. Nightingale, Mycenaean glass beads. Jewellery and design, AIHV 14, 1998, 6-10.

Πιερία | Pieria 231

 232
Θεσσαλία
Τhessaly
103 103. Αλάβαστρο
Μ 2672,
«Αθανασάκειο» Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου.
Ομόλιο Λάρισας, 1961.
330-300 π.Χ.
Ύψος 13,2 εκ., διάμετρος 4 εκ.
Συμπληρωμένη είναι η μια λαβή και τμήμα του
χείλους.
Χειροποίητο πολύχρωμο αλάβαστρο με δυο
λαβές, που κατασκευάστηκε με την τεχνική του
πυρήνα. Στο φωτεινό μπλε γυαλί του σώματος
προβάλλονται οι λεπτές ζιγκ-ζαγκ ίνες από γυα-
λί, που κοσμούν όλο το ύψος του αγγείου.
Miller 1979, Hom. G2, 23, pl. 9.
ΙΧ
104 104. Αλάβαστρο
Μ 2673,
«Αθανασάκειο» Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου.
Ομόλιο Λάρισας, 1961.
330-300 π.Χ.
Ύψος 12 εκ., διάμετρος 4,1 εκ.
Ρωγμές στη βάση, στο χείλος, στο λαιμό και στο
κάτω μέρος του σώματος.
Χειροποίητο πολύχρωμο αλάβαστρο με δυο
λαβές, που κατασκευάστηκε με την τεχνική του
πυρήνα. Στο σκοτεινό γυαλί του σώματος προ-
βάλλονται οι λεπτές ζιγκ-ζαγκ κίτρινες και λευ-
κές ίνες από γυαλί που κοσμούν όλο το ύψος
του αγγείου.
Miller 1979, Hom. G1, 23, pl. 9.
ΙΧ
105. Φακοειδής αρύβαλλος
Μ 2674,
«Αθανασάκειο» Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου.
Ομόλιο Λάρισας, 1961.
330-300 π.Χ.
105 Ύψος 7,5 εκ., πλάτος 5,4 εκ., πάχος 3,5 εκ.
Συγκολλημένο και συμπληρωμένο με γύψο εί-
ναι το χείλος και το μεγαλύτερο μέρος του σώ-
ματος.
Χειροποίητος πολύχρωμος φακοειδής αρύβαλ-
λος με δυο λαβές, που κατασκευάστηκε με την
τεχνική του πυρήνα. Ευθύγραμμες και ζιγκ-ζαγκ
λεπτές ίνες από λευκό και κίτρινο γυαλί προ-
βάλλονται πάνω στο σκούρο μπλε γυαλί του
σώματος. Δυο μικρές προεξοχές στο κάτω μέ-
ρος του αγγείου αποτελούν τη βάση του.
Miller 1979, Hom. G3, 23, pl. 9.
ΙΧ
232
THESSALY
103. Alabastron
Μ 2672,
“Athanasakeio” Archaeological Museum
of Volos.
Homolion, Larisa, 1961.
330-300 B.C.
Height 13.2 cm, diameter 4 cm.
One handle and part of rim restored.
Polychrome two-handled alabastron,
made with the core technique. On the
bright blue glass of body, delicate zigzag
threads decorate the entire height of ves-
sel.
Miller 1979, Hom. G2, 23, pl. 9.
ICH
104. Alabastron
Μ 2673,
“Athanasakeio” Archaeological Museum
of Volos.
Homolion, Larisa, 1961.
330-300 B.C.
Height 12 cm, diameter 4.1 cm.
Cracks on base, rim, neck and lower body.
Polychrome two-handled alabastron,
made with the core technique. On the
dark glass of body, delicate yellow and
white zigzag threads decorate the entire
height of vessel.
Miller 1979, Hom. G1, 23, pl. 9.
ICH
105. Lentoid aryballos
Μ 2674,
“Athanasakeio” Archaeological Museum
of Volos.
Homolion, Larisa, 1961.
330-300 B.C.
Height 7.5 cm, width 5.4 cm,
thickness 3.5 cm.
Rim and most of body mended and re-
stored in plaster.
Polychrome two-handled lentoid arybal-
los, made with the core technique. On the
dark blue glass of the body, delicate
straight and zigzag threads in white and
yellow. Two small projections on lower
part of vessel comprise its base.
Miller 1979, Hom. G3, 23, pl. 9.
ICH
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

106. Διάχρυση σφενδόνη
Μ 58,
«Αθανασάκειο» Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου.
Ομόλιο Λάρισας, τάφος 2, 1961.
350-300 π.Χ.
Μήκος 2,5 εκ., πλάτος 2,2 εκ., πάχος 5 χιλ.
Ακέραιη σφενδόνη με ρωγμές και στις δύο επι-
φάνειες.
Περιστρεφόμενη σφενδόνη δαχτυλιδιού από
γυαλί και χρυσό. Ανήκει στο σκαραβοειδή τύ-
πο, με κυρτή και επίπεδη την επιφάνεια των
δυο όψεων. Στην κυρτή όψη φέρει περίτμητο
106 ανάγλυφο χρυσό έλασμα με παράσταση της
μητέρας του Αχιλλέα Θέτιδας, η οποία μεταφέ-
ρει πάνω σε ιππόκαμπο τα όπλα του γιου της.
Θαυμάσιες λεπτομέρειες σώζονται στο κράνος
και στην ασπίδα, η οποία έχει ως επίσημα το
γενειοφόρο κεφάλι ανδρικής μορφής. Στην επί-
πεδη όψη φέρει περίτμητο ανάγλυφο ­χρυσό
έλασμα με παράσταση ενός γυμνού φτερωτού
Έρωτα πάνω σε ένα δελφίνι, προς τα δεξιά.
Η κατασκευή της διάχρυσης σφενδόνης δαχτυ-
λιδιού πρέπει να ακολούθησε τα εξής στάδια: α)
κατασκευή λεπτού δίσκου από μπλε γυαλί, β)
κόλληση των χρυσών ελασμάτων με τις παρα-
στάσεις στις δύο πλευρές του δίσκου, γ) κατα-
σκευή μήτρας, δ) τοποθέτηση, πάνω στη μή-
τρα, του δίσκου από μπλε γυαλί με το χρυσό
έλασμα της Θέτιδας προς τα κάτω και ε) «έγχυ-
ση» διαφανούς γυαλιού μέσα στη μήτρα με
τρόπο ώστε να εγκλωβίσει στο εσωτερικό του
το δίσκο με τις χρυσές παραστάσεις. Ακολού-
θησε καθαρισμός από τα περιττά γυαλιά και το
τελικό φινίρισμα της σφενδόνης.
Δακτύλιος σκαραβοειδούς τύπου: Ελληνικό Κό-
σμημα 1997, αρ. 85 (Δ. Ιγνατιάδου).
Miller 1979, Hom. J6, 18-21, pl. 11.
ΙΧ
107. Διάχρυσος δακτύλιος
ΒΕ 41409,
«Αθανασάκειο» Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου.
Σωρός (αρχαίες Αμφανές ή Παγασές),
Ιερό Απόλλωνος, χώρος Δ, τομή 1,
1.10.2004.
Ύστερος 4ος–3ος αι. π.Χ.
Ύψος 2,47 εκ., πλάτος 1,83 εκ.,
διάμετρος 2,46 εκ.
107 Λείπει τμήμα της στεφάνης. Διατηρείται κρού-
στα διάβρωσης. Υπάρχει απόκρουση στη σφεν-
δόνη (εξωτερικό μέρος) και στις απολήξεις της
σπασμένης στεφάνης.
Δακτύλιος από άχρωμο διαφανές γυαλί με έν-
θετο χρυσό σφυρήλατο έλασμα με παράσταση
φτερωτής Νίκης.
O τύπος απαντά στον ελλαδικό χώρο και στη
Μαύρη Θάλασσα. Πλησιέστερα παράλληλα:
Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης (Νίκη
που χορεύει) [Williams-Ogden 1994, 221, αρ.
κατ. 159. Stern 1999, 22, εικ. 3]. Βρετανικό
Μουσείο (καθισμένη Αφροδίτη και μικρός
ΘΕΣΣΑΛΙΑ | THESSALY
233
106. Bezel with gold foil inlays
Μ 58,
“Athanasakeio” Archaeological Museum
of Volos.
Homolion, Larisa, grave 2, 1961.
350-300 B.C.
Length 2.5 cm, width 2.2 cm,
thickness 5 mm.
Intact bezel, cracks on both surfaces.
Swiveling bezel for a ring, of glass and
gold. Plano-convex, scarab type. On the
convex surface, a cut-out gold relief de-
picting Thetis, the mother of Achilles,
transporting her son’s armor on a sea-
horse. Admirable details preserved on hel-
met and shield, which has a bearded male
figure as its device. On flat face, a gold foil
relief depicting a naked Eros on a dolphin,
facing right.
The making of this sandwich gold ring
bezel probably followed the following
steps: a) construction of the delicate disk
of blue glass; b) attachment of the gold
foil with their scenes to both sides of the
disk; c) construction of a mold; d) place-
ment on the mold of the blue glass disk
with the gold sheet of Thetis facing down,
and e) “pouring” of transparent glass into
the mold so as to trap inside it the disk
with its scenes in gold. Cleaning of excess
glass and final finishing of the bezel fol-
lowed.
Ring of scarab type: Ελληνικό Κόσμημα
1997, no. 85 (Δ. Ιγνατιάδου).
Miller 1979, Hom. J6, 18-21, pl. 11.
ICH
107. Ring with gold foil inlay
ΒΕ 41409,
“Athanasakeio” Archaeological Museum
of Volos.
Soros (ancient Amphanai or Pagasai),
Sanctuary of Apollo, area Δ, trench 1,
1.10.2004.
Late 4th–3rd c. B.C.
Height 2.47 cm, width 1.83 cm,
diameter 2.46 cm.
Missing part of rim. Incrustation. Chip on
bezel (outside) and ends of broken ring.
Ring of colorless glass with inlaid ham-
mered gold foil depicting a winged Nike.
The type is found in Greece and the Black
Sea. Closest parallels: Metropolitan Muse-
um of Art (Dancing Nike) [Williams-Ogden
1994, 221, cat. no. 159. Stern 1999, 22, fig.
3]. British Museum (seated Aphrodite and
small Eros) [Williams-Ogden 1994, 221, cat.
no. 160.]. Hermitage Museum (kalathiskos
dancer) [Piotrovsky et al. 1987, cat. no. 244].
233
 234
Έρωτας) [Williams-Ogden 1994, 221, αρ. κατ.
160.]. Μουσείο του Ερμιτάζ (χορεύτρια που φο-
ρά κάλαθο) [Piotrovsky et al. 1987, αρ. κατ. 244].
Μουσείο του Λούβρου (παρόμοιο με το προη-
γούμενο) [Hoffmann, Davidson 1965, 248-249,
αρ. κατ. 106]. Βλ. και Ομόλιο [Deppert-Lippitz
1985, 193, πίν. 16. Miller 1979, 20, πίν. 11c.]. Σχε-
τικά με τον τύπο της γυναικείας μορφής (φτε-
ρωτής Νίκης εν προκειμένω) βλ. περίαπτο με
μορφή Κυβέλης, Arts 2000, 83-84, αρ. 5 (4ος αι.
π.Χ.).
Παράλληλος δακτύλιος: Davidson, 1952.
Μαζαράκης Αινιάν 2006, 278, 294, εικ. 34. Βή-
τος κ.ά.
ΜΑΑ
108. Σφραγίς
ΒΕ 495,
«Αθανασάκειο» Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου.
108 Βελεστίνο Μαγνησίας (αρχαία πόλη Φερών),
οικόπεδο Α. Καραμπερόπουλου, 1978.
2ος-1ος αι. π.Χ.
Μέγιστη διάμετρος 2,3 εκ.,
μικρότερη διάμετρος 1,8 εκ.
Ακέραιη, ιριδίζοντα στρώματα διάβρωσης κα-
λύπτουν την επιφάνεια.
Σφραγίς-υαλόλιθος ελλειψοειδούς σχήματος.
Στη σφραγιστική επιφάνεια φέρει κοίλη παρά-
σταση γυναικείας κεφαλής προς τα αριστερά,
με πεπονοειδή κόμμωση η οποία καταλήγει σε
κότσο. Από το λοβό του αυτιού κρέμεται ενώ-
τιο και το λαιμό κοσμεί περιδέραιο.
Αδημοσίευτο (ανασκαφή Ε. Κακαβογιάννης).
ΙΧ
109. Σφραγίς
109
ΒΕ 45950,
«Αθανασάκειο» Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου.
Βελεστίνο Μαγνησίας (αρχαία πόλη Φερών),
οικόπεδο αδελφών Αποστολίνα, 1988.
2ος-1ος αι. π.Χ.
Μήκος 2,7 εκ., πλάτος 2,2 εκ., πάχος 6 χιλ.
Ακέραιη, μαύρο στρώμα προϊόντων διάβρω-
σης καλύπτει την επιφάνεια.
Σφραγίς-υαλόλιθος, ελλειψοειδούς σχήματος.
Η σφραγιστική επιφάνεια είναι κυρτή και η πί-
σω επιφάνεια κοίλη. Στην πάνω επιφάνεια απει-
κονίζεται κοίλη προτομή γυναικείας μορφής
προς τα αριστερά. Τα μαλλιά συγκεντρώνονται
στην κορυφή του κεφαλιού και δένονται σε ένα
χαμηλό κότσο. Δύο πλόκαμοι από τον αριστερό
κρόταφο πέφτουν στην πλάτη της μορφής. Στο
εμπρός μέρος των μαλλιών αποδίδεται ένα διά-
δημα. Η γυναίκα φορά πέπλο, που πορπώνεται
στον αριστερό της ώμο.
Αδημοσίευτο (ανασκαφή Α. Δουλγέρη-Ιντζε­
σίλογλου και Π. Αραχωβίτη).
ΙΧ
234
Louvre Museum (similar to previous)
[Hoffmann, Davidson 1965, 248-249, cat. no.
106]. See also Homolion [Deppert-Lippitz
1985, 193, pl. 16. Miller 1979, 20, pl. 11c.]. On
the type of female figure (winged Nike), see
the pendant with figure of Cybele, in Arts
2000, 83-84, no. 5 (4th c. B.C.).
Parallel ring: Davidson, 1952.
Μαζαράκης Αινιάν 2006, 278, 294, fig. 34.
Βήτος κ.ά.
ΜΑΑ
108. Seal
ΒΕ 495,
“Athanasakeio” Archaeological Museum
of Volos.
Velestino, Magnesia (ancient city of Pherai),
A. Karaberopoulos property, 1978.
2nd-1st c. B.C.
Maximum diameter 2.3 cm,
minimum diameter 1.8 cm.
Intact, layers of iridescence covering sur-
face.
Oval seal-gemstone. Seal surface features
intaglio scene of a female head facing left,
with Melonfrisur ending in a bun. Earring
hanging from earlobe, necklace adorning
neck.
Unpublished (excavation Ε. Κακαβογιάν-
νης).
ICH
109. Seal
ΒΕ 45950,
“Athanasakeio” Archaeological Museum
of Volos.
Velestino, Magnesia (ancient city of Pherai),
property of the Apostolinas brothers, 1988.
2nd-1st c. B.C.
Length 2.7 cm, width 2.2 cm,
thickness 6 mm.
Intact, black corrosion level covering sur-
face.
Oval seal-gemstone, concave-convex. On
upper face, intaglio protome of a female
figure facing left. Her hair is gathered atop
her head and bound in a low bun. Two
braids fall from her left temple onto her
back. Diadem on the front part of hair. She
wears a peplos, fastened on left shoulder.
Unpublished (excavation A. Δουλγέρη-
Ιντζεσίλογλου and Π. Αραχωβίτη).
ICH
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 235

110. Ανθρωπόμορφη χάντρα-περίαπτο 110. Face-bead pendant

110 ΒΕ 45947,
«Αθανασάκειο» Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου.
Βελεστίνο Μαγνησίας (αρχαία πόλη Φερών),
οικόπεδο Θ. Ντόντου, 1989.
2ος-1ος αι. π.Χ.
Ύψος 2,5 εκ., πλάτος 1,8 εκ., πάχος 6 χιλ.
Ελλιπές, ρωγμή και στις δύο επιφάνειες.
Χάντρα-περίαπτο με κυλινδρικό σχήμα και με-
γάλο τρήμα. Στην κυρτή επιφάνειά της απεικο-
νίζεται ένα ανθρώπινο προσωπείο. Τέσσερα
ημισφαιρικά εξάρματα αποδίδουν σπειροειδείς
βοστρύχους και ορίζουν το πάνω μέρος του
μετώπου. Η περιοχή της ανάγλυφης μύτης και
των ματιών αποδίδεται με υπόλευκο χρώμα. Η
κόρη του ματιού και το περίγραμμά του, το μέ-
τωπο και τα μάγουλα αποδίδονται με μπλε
χρώμα.
Αδημοσίευτο (ανασκαφή Α. Δουλγέρη-Ιντζε­
σίλογλου).
ΙΧ
ΒΕ 45947,
“Athanasakeio” Archaeological Museum
of Volos.
Velestino, Magnesia (ancient city of Pherai),
Th. Dondos property, 1989.
2nd-1st c. B.C.
Height 2.5 cm, width 1.8 cm,
thickness 6 mm.
Incomplete, cracked on both surfaces.
Cylindrical bead-pendant with large per-
foration. On convex surface, a human
mask. Four hemispherical protrusions sug-
gest corkscrew curls and define upper
part of forehead. Region around nose (in
relief ) and eyes in off-white; pupil of eye
and its outline, forehead, and cheeks in
blue.
Unpublished (excavation Α. Δουλγέρη-
Ιντζεσίλογλου).
ICH

111. Μάζα αιγυπτιακού μπλε 111. Mass of Egyptian blue

111 ΒΕ 45948, ΒΕ 45948,
«Αθανασάκειο» Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. “Athanasakeio” Archaeological Museum
Βελεστίνο Μαγνησίας (αρχαία πόλη Φερών), of Volos.
οικόπεδο αδελφών Αποστολίνα, 1988. Velestino, Magnesia (ancient city of Pherai),
2ος-1ος αι. π.Χ. property of the Apostolinas brothers, 1988.
Μέγιστη διάμετρος 3,5 εκ. 2nd-1st c. B.C.
Ακέραιο. Maximum diameter 3.5 cm.
Σχεδόν σφαιρικός βώλος μικροκρυσταλλικού Intact.
αζουρίτη (αιγυπτιακού μπλε). Τον χρησιμοποι- Nearly round ball of microcrystalline azurite
ούσαν ως χρωστική πρώτη ύλη. (“Egyptian blue”). Used as a pigment.
Ασδεράκη-Τζουμερκιώτη, Rehren 2006, εικ. 3. Ασδεράκη-Τζουμερκιώτη, Rehren 2006, fig.
ΙΧ 3.
ICH

Βιβλιογραφία Bibliography
Arts 2000 P. L. W. Arts, A collection of ancient glass, 500 BC-500 AD, Lochem 2000.
Ασδεράκη-Τζουμερκιώτη, Rehren 2006 Ε. Ασδεράκη-Τζουμερκιώτη, Τ. Rehren, Ελληνιστικό εργαστήριο μολύβδου στις Φερές, ΥΠΕΡΕΙΑ
Δ’, Αθήνα 2006, 79-87.
Βήτος κ.ά. Γ. Βήτος, Χ. Κουκουλίδου, Μ. Πανάγου, Το ιερό του Απόλλωνος στο Σωρό: Τα μικρά ευρήματα, 3ο
Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας (υπό έκδοση).
Davidson 1952 G. R. Davidson, Corinth XII. The minor objects, Princeton 1952.
Deppert-Lippitz 1985 B. Deppert-Lippitz, Griechischer Goldschmuck, Mainz 1985.
Ελληνικό Κόσμημα 1997 Ελληνικό Κόσμημα, 6000 χρόνια παράδοσης, κατάλογος έκθεσης, Θεσσαλονίκη 1997.
Hoffmann, Davidson 1965 H. Hoffmann, P. F. Davidson, Greek Gold, Jewelry from the age of Alexander, Mainz 1965.
Μαζαράκης Αινιάν 2006 Α. Μαζαράκης Αινιάν, Ανασκαφή ιερού των αρχαϊκών-κλασσικών χρόνων στη θέση «Σωρός»
(2004-2005), 2ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, 2006, Βόλος 2009.
Miller 1979 S. G. Miller, Two groups of Thessalian gold, University of California Publications in Classical studies
18, Berkeley, Los Angeles, London 1979.
Piotrovsky et al. 1987 B. Piotrovsky, L. Galanina, N. Grach, Scythian Art, Oxford 1987.
Stern 1999 E. M. Stern, Ancient glass in Athenian temple treasures, JGS 41, 1999, 19-50.
Williams, Ogden 1994 D. Williams, J. Ogden, Greek Gold, Jewellery of the classical world, London 1994.

ΘΕΣΣΑΛΙΑ | THESSALY 235

 236
Προρωμαϊκή Θεσσαλονίκη
Pre-Roman Thessaloniki
112. Αμφορίσκος
ΙΣΤ 1033,
112 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Τούμπα, νεκροταφείο,
οδός Ισιδώρου και Αβδήρων, τάφος 1.
475-450 π.Χ.
Ύψος 7,3 εκ., διάμετρος χείλους 2,6 εκ.,
διάμετρος βάσης 1,1 εκ.
Ακέραιος.
Οξυπύθμενος αμφορίσκος από μπλε γυαλί. Το
ωοειδές σώμα του διακοσμείται με εναλλασσό-
μενες κιτρινωπές και κυανές τεθλασμένες ίνες,
τις οποίες πλαισιώνουν στο ανώτερο τμήμα τρεις
κιτρινωπές οριζόντιες ίνες και στο κατώτερο μία
κίτρινη και μία γαλάζια. Η ακμή του χείλους όπως
και της βάσης έχει καλυφθεί με μία κίτρινη ίνα.
Εντοπίστηκε σε τάφο του δεύτερου τέταρτου
του 5ου αι. π.Χ.
Παράλληλο: Hayes 1975, 6, 10 αρ. 11, πίν. 1.
Σουέρεφ 1999, 184, εικ. 20.
ΧΑΚ
113. Αμφορίσκος
ΜΘ 408,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Τούμπα Θεσσαλονίκης, νεκροταφείο,
κιβωτιόσχημος τάφος.
Ύψος 7 εκ., διάμετρος σώματος 4,2 εκ.
Πρώτο μισό του 5ου αι. π.Χ.
Ακέραιος.
Χειροποίητος οξυπύθμενος αμφορίσκος από
μπλε γυαλί. Έχει σώμα κωνικό με κομβιόσχημη
απόληξη. Ο χαμηλός λαιμός καταλήγει σε πλατύ,
οριζόντιο χείλος που στρέφεται προς τα μέσα.
113 Δύο κατακόρυφες λαβές, ξεκινούν από το μέσον
του λαιμού και καταλήγουν στον ώμο του αγγεί-
ου. Η διακόσμηση αρχίζει από τον ώμο, σε μία
ζώνη που σχηματίζεται επάνω από τρεις οριζό-
ντιες ίνες γυαλιού κίτρινου χρώματος, και κάτω
δύο λεπτές ίνες κίτρινου χρώματος. Αποτελείται
από δύο επάλληλες ζιγκ-ζαγκ ίνες κίτρινου και
τυρκουάζ χρώματος. Με κίτρινου χρώματος ίνα
γυαλιού καλύπτεται η περίμετρος του χείλους
και με κίτρινου που εναλλάσσεται με πράσινο η
βάση.
Αγγεία του τύπου αυτού κατασκευάζονται σε
εργαστήρια υαλουργίας της ανατολικής Μεσο-
γείου, καθώς και της Ρόδου.
Grose 1989, Class I:F, Amphoriskos Form I:2.
Παράλληλα: Σίνδος 1985, 22 αριθ. 19, με βιβλιο-
γραφία (Μ. Τιβέριος). Grose 1989, 146 αριθ. 104,
5ος αι. π.Χ. La Baume, B 4, πίν. 3,1, 5ος αι. π.Χ.
Θεσσαλονίκη 1986, 94 εικ. 80 α.
ΤΖΑ
236
Τhessaloniki
112. Amphoriskos
ΙΣΤ 1033,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Toumba, cemetery,
Isidorou and Avderon Streets, tomb 1.
475-450 B.C.
Height 7.3 cm, diameter of rim 2.6 cm,
diameter of base 1.1 cm.
Intact.
Pointed-toe amphoriskos of blue glass. Oval
body decorated with alternating yellowish
and light blue zigzags, three horizontal yel-
lowish threads framing the upper part, one
blue and one yellow thread framing the
lower. Edge of rim, like edge of base, cov-
ered by yellow thread. Found in a tomb of
the second quarter of the 5th c. B.C.
Parallel: Hayes 1975, 6, 10 no. 11, pl. 1.
Σουέρεφ 1999, 184, fig. 20.
HAK
113. Amphoriskos
ΜΘ 408,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Toumba, Thessaloniki, cemetery,
cist grave
Height 7 cm, diameter of body 4.2 cm
First half of the 5th c. B.C.
Intact.
Core-formed pointed-toe amphoriskos of
dark blue glass. Conical body with button-
shaped tip. Low neck ending in wide hori-
zontal inverted rim. Two vertical handles,
starting from mid-neck and concluding on
shoulder. Decoration starts from the shoul-
der in a zone formed above by three hori-
zontal yellow threads, and below by two
thin yellow threads. Decoration consists of
two successive zigzags of yellow and tur-
quoise. Perimeter of rim covered by yellow
thread; on base, yellow thread alternating
with green.
Vases of this type were made in glassworks
in the Eastern Mediterranean as well as on
Rhodes.
Grose 1989, Class I:F, Amphoriskos Form I:2.
Παράλληλα: Σίνδος 1985, 22 no. 19, with
bibliography (Μ. Τιβέριος). Grose 1989, 146
no. 104, 5th c. B.C. La Baume, B 4, pl. 3,1, 5th
c. B.C.
Thessaloniki 1986, 94 fig. 80 α.
TZA
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

114. Αρύβαλλος
ΜΘ 409,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Τούμπα Θεσσαλονίκης, νεκροταφείο,
κιβωτιόσχημος τάφος.
Ύψος 6,3 εκ., διάμετρος σώματος 5,1 εκ.
Πρώτο μισό του 5ου αι. π.Χ.
Ακέραιος.
Χειροποίητος σφαιρικός αρύβαλλος από μπλε
114 γυαλί. Έχει σφαιρικό σχήμα και κυρτή βάση. Ο
χαμηλός λαιμός καταλήγει σε πλατύ, οριζόντιο
χείλος, που στρέφεται προς τα μέσα. Δύο κατα-
κόρυφες λαβές, από κίτρινο γυαλί, που αναδι-
πλώνονται και σχηματίζουν κρίκο και έχουν κομ-
βιόσχημες απολήξεις που κυρτώνονται προς τα
επάνω, ξεκινούν από το μέσον του λαιμού και
απλώνονται στον ώμο του αγγείου. Η διακόσμη-
ση αρχίζει αμέσως κάτω από τον ώμο, σε μία ζώ-
νη που ορίζεται επάνω από τρεις οριζόντιες ίνες
κίτρινου γυαλιού και κάτω από μία κίτρινου και
μία πράσινου χρώματος. Αποτελείται από τέσσε-
ρις επάλληλες ζιγκ-ζαγκ ίνες πρασινωπού χρώ-
ματος, που εναλλάσσονται με όμοιες γραμμές
κίτρινου χρώματος. Με πράσινου χρώματος ίνα
καλύπτεται η περίμετρος του χείλους.
Αγγεία του τύπου αυτού κατασκευάζονται σε
εργαστήρια υαλουργίας της ανατολικής Μεσο-
γείου, καθώς και της Ρόδου και έχουν βρεθεί σε
πολλές περιοχές του ελληνικού χώρου.
Grose 1989, Class I:Β, Aryballos Form I:1Α.
Παράλληλα: Σίνδος 1985, 23 αριθ. 18, με βιβλιο-
γραφία (Μ. Τιβέριος). Grose 1989, 151 αριθ. 119.
La Baume, B 5, πίν. 3,3, 5ος αι. π.Χ. Weinberg
1992, 19, 51, 86-87 αριθ. 19-20, 475-425 π.Χ.
Θεσσαλονίκη 1986, 94 εικ. 80 β.
ΤΖΑ
115. Ημίτομος σκύφος
115 ΜΘ 11545,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Νεάπολη Θεσσαλονίκης, κιβωτιόσχημος τάφος
350-325 π.Χ.
Διάμετρος χείλους 8,6 εκ., σωζόμενο ύψος 6,4 εκ.,
πάχος χείλους 3-4 χιλ.
Συγκολλημένος από αρκετά θραύσματα, ενώ
λείπουν μικρά τμήματα και η έδραση. Η επιφά-
νεια φέρει γαλακτώδη διάβρωση.
Ημίτομος σκύφος από διαφανές άχρωμο γυαλί
με ελαφρά πρασινωπή απόχρωση. Έχει χείλος
κατακόρυφο και πιο κάτω ένα άτυπο κυμάτιο.
Αμέσως πιο κάτω αρχίζει η κύρια διακόσμηση
από 12 φύλλα αμυγδαλιάς, εναλλάξ κανονικά και
ανεστραμμένα. Πιθανόν φύονται από ασπίδιο
στην έδραση, σώζεται μόλις η αρχή της αυλάκω-
σης που το ορίζει. Στην αιχμηρή απόληξη των
φύλλων στηρίζονται τρίγωνα κατά κορυφήν και
στο κενό ανάμεσα στις απολήξεις των φύλλων
12 επίπεδα αμύγδαλα. Το ανάγλυφο έχει εξαιρε-
τική απόδοση. Πιθανή τεχνική κατασκευής η
εμπίεση με τη χρήση κέρινου προπλάσματος.
Βρέθηκε σε γυναικεία ταφή που χρονολογείται
Προρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Pre-Roman Thessaloniki
237
114. Aryballos
ΜΘ 409,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Toumba, Thessaloniki, cemetery, cist grave
Height 6.3 cm, diameter of body 5.1 cm.
First half of the 5th c. B.C.
Intact.
Core-formed round aryballos of dark blue
glass. Spherical body and convex base.
Low neck concluding in wide, horizontal
inverted rim. Two vertical yellow handles,
folded over and forming a loop, with
knot-shaped ends and curved above,
start from mid-neck and spread onto the
shoulder. Decoration begins just below
shoulder in a zone defined above by three
horizontal threads of yellow glass and be-
low by one yellow and one green thread.
Decoration consists of four successive
greenish zigzags, alternating with similar
zigzags in yellow. Perimeter of rim cov-
ered by green.
Vessels of this type were made in glassworks
in the Eastern Mediterranean as well as on
Rhodes; they have been found in many
regions of the Greek world.
Grose 1989, Class I:Β, Aryballos Form I:1Α.
Parallels: Σίνδος 1985, 23 no. 18, with bibli-
ography (Μ. Τιβέριος). Grose 1989, 151 no.
119. La Baume, B 5, pl. 3,3, 5th c. B.C. Wein-
berg 1992, 19, 51, 86-87 no. 19-20, 475-425
B.C.
Thessaloniki 1986, 94 fig. 80 β.
TZA
115. Hemispherical skyphos
ΜΘ 11545,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Neapolis, Thessaloniki, cist grave
350-325 B.C.
Diameter of rim 8.6 cm, preserved
height 6.4 cm, thickness of rim 3-4 mm.
Mended from a fair number of fragments,
missing small sections and bottom. Surface
displays milky weathering.
Hemispherical skyphos of transparent
colorless glass with slight greenish tinge.
Vertical rim and below, an atypical molding.
Main decoration begins directly below this,
with 12 almond leaves in alternating posi-
tions (upright, inverted). They probably
started from a boss on bottom, from which
only the beginning of its border groove is
preserved. Inverted triangles are supported
on the pointed ends of the leaves; in the
space between the leaf points are 12 flat
almonds. Exceptionally rendered relief.
Probably done by mold pressing with the
use of a wax model.
237
 238
στο 2ο αι. π.Χ., η ποιότητα όμως κατασκευής του
αγγείου και το σχήμα του μαρτυρούν πως είναι
αρκετά παλαιότερο, μάλλον ένα κειμήλιο, όπως
πιθανόν και ο γυάλινος δακτύλιος ΜΘ 2850 που
βρέθηκε μαζί.
Δάφφα-Νικονάνου 1987, 264-8, πίν. 54. Δάφφα-
Νικονάνου 1985-1986, 194, πίν. 8 α. Ιγνατιάδου
1997, 107. Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Αγγεία,
Ημίτομοι σκύφοι, Ιωνική ομάδα». Ignatiadou
2006. Ignatiadou 2006.
ΙΔ
116. Αλάβαστρο
ΜΘ 5496,
116 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Περιοχή κεραμοποιείου Αλλατίνι, τάφος.
350-300 π.Χ.
Διάμετρος σώματος 4 εκ., διάμετρος χείλους 4,7
εκ. ύψος 13 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο.
Αλάβαστρο από κυανό γυαλί. Σώμα μειούμενο
προς τα πάνω, κοντός κυλινδρικός λαιμός και
πλατύ δισκόμορφο χείλος. Στο ύψος των ώμων
υπάρχουν επίθετα ωτία από γυαλί επίσης κυα-
νό. Όλο το σώμα του αγγείου, πλην του λαιμού,
διακοσμείται με καστανό, υποκίτρινο και υπό-
λευκο πτίλωμα. Την περιφέρεια του χείλους
περιτρέχει επίθετη διακοσμητική ίνα κίτρινου
γυαλιού.
Βρέθηκε σε κιβωτιόσχημο τάφο στην περιοχή
του κεραμοποιείου Αλλατίνι.
Θεσσαλονίκη 1986, 95, εικ. 86.
ΑΠΑ
117. Χρυσά ενώτια με γυάλινο λύκο
ΜΘ 6252,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
117 Θεσσαλονίκη, ανατολικό νεκροταφείο, οικόπεδο
ΕΔΒΕ (Γ’  Σώματος Στρατού-ΥΕΝΕΔ), τάφος Α.
Ελληνιστικοί χρόνοι.
2 × 2,5 εκ.
Καλή κατάσταση, διαβρωμένη η επιφάνεια του
γυαλιού.
Δύο χρυσά ενώτια. Καθένα αποτελείται από
στρεπτό συρμάτινο δακτύλιο που απολήγει σε
κωνικό στοιχείο διακοσμημένο με τη συρματερή
τεχνική. Στο άνοιγμα του κώνου είναι στερεωμέ-
νη κεφαλή λύκου από κυανό γυαλί με υπόλευκη
διάβρωση. Την κεφαλή διαπερνά σύρμα που
σχηματίζει στο άνω μέρος της θηλιά για την
ασφάλιση του ενωτίου.
Βρέθηκαν σε ασύλητο κιβωτιόσχημο τάφο.
Πέτσας 1970, 349.
ΙΔ
118. Οφθαλμωτή χάντρα
ΙΣΤ 1034,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
118 Τούμπα, νεκροταφείο, οδός Ισιδώρου και
Αβδήρων, τάφος 1.
475-450 π.Χ.
Διάμετρος 9 χιλ., ύψος 6 εκ.
238
Found in a female burial dated to the 2nd c.
B.C., but the vase’s construction quality and
shape attest to its being considerably older,
probably an heirloom, as the glass ring ΜΘ
2850 found with it probably was also.
Δάφφα-Νικονάνου 1987, 264-8, pl. 54. Δάφ-
φα-Νικονάνου 1985-1986, 194, pl. 8 α. Ιγνα-
τιάδου 1997, 107. Ιγνατιάδου 2004, chapter
“Vases. Hemispherical bowls, Ionic group”.
ID
116. Alabastron
ΜΘ 5496,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Area of the Allatini ceramic works, tomb
350-300 B.C.
Diameter of body 4 cm, diameter of rim 4.7
cm, height 13 cm.
Complete, mended.
Alabastron of dark blue glass. Body narrow-
ing above, short cylindrical neck, wide disk
rim. At shoulder height, attached handles,
also of blue glass. Apart from neck, entire
body decorated in brown, off-yellow, and
off-white feathering. Circumference of rim
encircled by an attached decorative thread
of yellow glass.
Found in a cist grave in the area of the Al-
latini ceramic works.
Thessaloniki 1986, 95, fig. 86.
APA
117. Gold earrings with glass wolf
ΜΘ 6252,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery, lot ΕΔΒΕ (IIIrd
Army Corps-ΥΕΝΕΔ), tomb Α.
Hellenistic.
2 × 2,5 cm.
Well preserved, surface of glass corroded.
Two gold earrings, each composed of a
twisted wire hoop ending in a conical ele-
ment decorated in the filigree technique.
Affixed to the cone’s opening is the head of
a wolf in dark blue glass with off-white cor-
rosion. The head is pierced by a wire form-
ing a loop on its upper section to secure the
earring.
Found in an unlooted cist grave.
Πέτσας 1970, 349.
ID
118. Eye bead
ΙΣΤ 1034,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Toumba, cemetery, Isidorou and
Avderon Streets, tomb 1.
475-450 B.C.
Diameter 9 mm, height 6 cm.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Μικρή οφθαλμωτή χάντρα κατασκευασμένη
από γαλάζιο γυαλί. Κοσμείται με ζεύγη οφθαλ-
μών από κιτρινωπό και σκούρο μπλε γυαλί.
Εντοπίστηκε σε τάφο του δεύτερου τέταρτου
του 5ου αι. π.Χ.
Παράλληλο: Braun, Haevernick 1981, 102-103
αρ. 24, πίν. 33.5.
Σουέρεφ 1999, 184.
ΧΑΚ
119. Οφθαλμωτή χάντρα
σε μπρούντζινο κρίκο
ΙΣΤ 1035,
119 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Τούμπα, νεκροταφείο, Αλάνα, τάφος 36.
450-400 π.Χ.
Διάμετρος 9 χιλ., ύψος 6 εκ.
Οφθαλμωτή χάντρα σε μπρούντζινο κρίκο.
Κυλινδρική οφθαλμωτή χάντρα από λευκό γυαλί
περασμένη σε μπρούντζινο κρίκο που μάλλον
είχε χρησιμοποιηθεί σαν ενώτιο. Διακοσμείται με
τέσσερις δίδυμους οφθαλμούς από λευκό και
κυανό γυαλί. Οι οφθαλμωτές χάντρες φαίνεται
να χρησιμοποιούνται ήδη από τον 8ο αι. π.Χ. και
είχαν κατεξοχήν αποτροπαϊκό χαρακτήρα.
Παράλληλα: Haevernick 1981, 277-284, εικ. 1.
Sammlung Kiseleff 1989, 238-239.
Σουέρεφ 2002, 282.
ΧΑΚ
120
120. Δακτύλιος
ΜΘ 2850,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Νεάπολη Θεσσαλονίκης, κιβωτιόσχημος τάφος.
350-300 π.Χ.
Σφενδόνη 2,6 × 2,3 εκ., σωζόμενο ύψος 1,3 εκ.
Λείπει σχεδόν η μισή στεφάνη.
Δαχτυλίδι από άχρωμο διαφανές γυαλί με κι-
τρινοπράσινη απόχρωση. Έχει ακόσμητη επί-
πεδη ωοειδή σφενδόνη και ωοειδή στεφάνη,
με διατομή κυρτή εξωτερικά και ελαφρά κοίλη
εσωτερικά. Κατασκευασμένο πιθανόν με κηρό-
χυση.
Η ταφή ήταν γυναικεία και χρονολογείται στο 2ο
αι. π.Χ. Περιείχε και το γυάλινο ημίτομο σκύφο
ΜΘ 11545 που χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ.
Πιθανόν και ο δακτύλιος είναι της ίδιας εποχής
και αποτελεί επίσης κειμήλιο.
Δάφφα-Νικονάνου 1985-1986, 194, αρ.14. Igna-
tiadou 2002, 21, fig.10. Ιγνατιάδου 2004, κεφά-
121 λαιο «Δακτύλιοι».
ΙΔ
121. Δακτύλιος
ΜΘ 6254,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, ανατολικό νεκροταφείο, οικόπεδο
ΕΔΒΕ (Γ’ Σώματος Στρατού-ΥΕΝΕΔ), τάφος Β.
3ος -2ος αι. π.Χ.
Σφενδόνη 3,7 × 2,1 εκ., διάμετρος 2,3 εκ.
Ακέραιο.
Προρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Pre-Roman Thessaloniki
239
Small eye bead of blue glass, decorated
with pairs of eyes of yellowish and dark
blue glass. Found in a tomb belonging to
the second quarter of the 5th c. B.C.
Parallel: Braun, Haevernick 1981, 102-103
no. 24, pl. 33.5.
Σουέρεφ 1999, 184.
HAK
119. Eye bead on a bronze ring
ΙΣΤ 1035,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Toumba, cemetery, Alana, tomb 36.
450-400 B.C.
Diameter 9 mm, height 6 cm.
Eye bead on a bronze hoop.
Cylindrical eye bead of white glass, strung
on a bronze ring and probably used as an
earring. Decorated with four twin eyes of
white and dark blue glass. Eye beads ap-
pear to have been in use as early as the 8th
c. B.C., and had a primarily apotropaic char-
acter.
Parallels: Haevernick 1981, 277-284, fig. 1.
Sammlung Kiseleff 1989, 238-239.
Σουέρεφ 2002, 282.
HAK
120. Ring
ΜΘ 2850,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Neapolis, Thessaloniki, cist grave
350-300 B.C.
Bezel 2.6 × 2.3 cm, preserved height 1.3 cm.
Missing almost half the hoop.
Ring of transparent colorless glass, yellow-
greenish hue. It has an undecorated flat
oval bezel and oval hoop, convex in section
on the exterior and slightly convex on the
interior. Probably made with the lost-wax
technique.
This female burial is dated to the 2nd c. B.C.
It also contained the glass hemispherical
bowl ΜΘ 11545, which is dated to the 4th c.
B.C. The ring is probably from the same pe-
riod, and was also an heirloom.
Δάφφα-Νικονάνου 1985-1986, 194, no.14.
Ignatiadou 2002, 21, fig.10. Ιγνατιάδου 2004,
chapter “Rings”.
ID
121. Ring
ΜΘ 6254,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
lot ΕΔΒΕ (3rd Army Corps -ΥΕΝΕΔ), tomb B.
3rd-2nd c. B.C.
Bezel 3.7 × 2.1 cm, diameter 2.3 cm.
Intact.
239
 240
Δαχτυλίδι από άχρωμο διαφανές γυαλί με ελα-
φρά πρασινωπή απόχρωση. Έχει ακόσμητη επί-
πεδη και επιμήκη ωοειδή σφενδόνη και ωοειδή
στεφάνη. Κατασκευασμένο πιθανόν με κηρόχυ-
ση.
Βρέθηκε σε ασύλητο κιβωτιόσχημο τάφο μαζί
με το δακτύλιο ΜΘ 6255.
Πέτσας 1970, 349. Ελληνικό Κόσμημα 1997,
αρ. 141 (Δ. Ιγνατιάδου).
ΙΔ
122. Δακτύλιος
ΜΘ 6255,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, ανατολικό νεκροταφείο, οικόπεδο
ΕΔΒΕ (Γ’ Σώματος Στρατού-ΥΕΝΕΔ), τάφος Β.
3ος-2ος αι. π.Χ.
Σφενδόνη 3 × 2,2 εκ., διάμετρος 2,3 εκ.
Ακέραιο.
122 Δαχτυλίδι από ιώδες ημιδιαφανές γυαλί. Έχει
ακόσμητη επίπεδη ωοειδή σφενδόνη και ωοειδή
στεφάνη. Κατασκευασμένο πιθανόν με κηρόχυ-
ση. Βρέθηκε σε ασύλητο κιβωτιόσχημο τάφο
μαζί με το δακτύλιο ΜΘ 6254.
Πέτσας 1970, 349. Ελληνικό Κόσμημα 1997,
αρ. 141 (Δ. Ιγνατιάδου).
ΙΔ
123. Οφθαλμός
ΜΘ 21998,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, εντός τάφου.
123 4ος αι. π.Χ. (; )
Διάμετρος 3,4 εκ., ύψος 1 εκ.
Ακέραιος.
Οφθαλμός. Υαλοένθεμα ξύλινης ή λίθινης κατα-
σκευής. Δε φέρει πατούρα στερέωσης. Διαφα-
νής πρασινωπός.
Βρέθηκε το 1967 σε οικόπεδο της Θεσσαλονίκης
«εντός τάφου». Δεν υπάρχουν στοιχεία για την
κατασκευή στην οποία ανήκε. Είναι μεγαλύτερος
από τους συνηθισμένους οφθαλμούς και είναι
κατασκευασμένος από διαφανές πρασινωπό, και
όχι άχρωμο, γυαλί. Κατασκευασμένος σε ανοιχτή
μήτρα.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Υαλοενθέματα».
ΙΔ
124. Υαλοενθέματα ξύλινης κλίνης
MΘ 17430, MΘ 17431, MΘ 17327, MΘ 17449,
MΘ 17450, MΘ 18679,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Φοίνικας, «Τούμπα Κις»,
Μακεδονικός τάφος, 325-320 π.Χ.
Aπό το εσωτερικό του θαλάμου:
MΘ 17430 α, β, γ:
Διάμετρος 2,6, 2,5, 2,3 εκ.
Ακέραιοι, ίζημα στην επιφάνεια.
Τρεις επιπεδόκυρτοι οφθαλμοί από διαφανές
ωχροκίτρινο γυαλί. Οι β, γ σώζουν στο κέντρο
ασημένιο καρφάκι για την προσάρτηση στο ξύ-
λο.
240
Ring of transparent colorless glass, light
greenish hue. It has an undecorated, flat,
long and narrow oval bezel and oval hoop.
Probably made with the lost-wax tech-
nique.
Found in an unlooted cist grave together
with ring ΜΘ 6255.
Πέτσας 1970, 349. Ελληνικό Κόσμημα 1997,
no. 141 (Δ. Ιγνατιάδου).
ID
122. Ring
ΜΘ 6255,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery, lot ΕΔΒΕ (3rd
Army Corps -ΥΕΝΕΔ), tomb Β.
3rd-2nd c. B.C.
Bezel 3 × 2.2 cm, diameter 2.3 cm.
Intact.
Ring of opaque purple glass. Undecorated
flat oval bezel and oval setting. Probably
made with the lost-wax technique.
Found in an unlooted cist grave together
with ring ΜΘ 6254.
Πέτσας 1970, 349. Ελληνικό Κόσμημα 1997,
no. 141 (Δ. Ιγνατιάδου).
ID
123. Eye
ΜΘ 21998,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, inside a tomb,
4th c. B.C. (?)
Diameter 3.4 cm, height 1 cm.
Intact.
Eye. A glass inlay for a wooden or stone
construction. No setting groove. Transpar-
ent, greenish.
Found in 1967 in a Thessaloniki lot “inside a
tomb”. No evidence for the construction to
which it belonged. It is larger than the usual
eyes, and made from transparent greenish
(as opposed to colorless) glass. Constructed
in an open mold.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Glass inlays”.
ID
124. Glass inlays
for a wooden couch
MΘ 17430, MΘ 17431, MΘ 17327, MΘ 17449,
MΘ 17450, MΘ 18679,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Finikas, “Toumba Kis”,
Macedonian tomb, 325-320 B.C.
From the interior of the main chamber:
MΘ 17430 α, β, γ:
Diameter 2.6, 2.5, 2.3 cm
Intact, surface incrustations.
Three planoconvex eyes of transparent ochre-
yellow glass. β and γ preserve at their center
a small silver nail for attaching to the wood.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

MΘ 17431
α: Διάμετρος 2,4 εκ.
Ακέραιος.
Οφθαλμός. Όπως οι παραπάνω, με ασημένιο
καρφάκι στο κέντρο.
MΘ 17431 β:
Μήκος 3,4εκ., πλάτος 2,4 εκ.
Καμπυλόγραμμο πλακίδιο και τμήμα παρό-
μοιου.
MΘ 17431 γ:
Σωζόμενο μήκος 3,3 εκ., πλάτος 1,5 εκ. Κι-
τρινωπό ίζημα.
Ορθογώνιο πλακίδιο, από άχρωμο γυαλί.
Aπό την επίχωση του σκάμματος και του
δρόμου:
MΘ 17327 α, β.
Διάμετρος 2 εκ., 2,2 εκ.
Δύο γυάλινοι επιπεδόκυρτοι οφθαλμοί. Ακέ-
ραιοι. Διαφανές ωχροκίτρινο γυαλί. Ασημέ-
νιο καρφάκι διαπερνά το κέντρο του β.
MΘ 17449. Δέκα με διάμετρο 2,3-2,6 εκ., έξι με
2 εκ., ένας 0,09 εκ. και τρεις μόλις 0,04 εκ.
Είκοσι γυάλινοι επιπεδόκυρτοι οφθαλμοί και
θραύσματα τουλάχιστον ακόμη τεσσάρων.
124 Διαφανές ωχροκίτρινο γυαλί, με λευκό ίζημα
στην επιφάνεια των περισσοτέρων. Σε δύο
σώζεται το ασημένιο καρφάκι στο κέντρο και
δύο ακόμη έχουν οπή για τον ίδιο σκοπό.
MΘ 17450 α, β.
Γυάλινα πλακίδια διαφόρων σχημάτων. Πολ-
λά με ίζημα στην επιφάνεια.
α. Δώδεκα γυάλινα πλακίδια ορθογώνια ή
τετράγωνα και τμήματα άλλων.
Διαφόρων διαστάσεων:
3,5×2,4 εκ., 3,4×2,1 εκ. (3 πλακίδια),
3×0,06 εκ. (3), 2,4×2,4 εκ., 2,4×2,1 εκ.,
2×1,4 εκ. (2) και 2×1,6 εκ.
β. Επτά καμπυλόγραμμα πλακίδια.
Τέσσερα έχουν μήκος 3,4 εκ., πλάτος 2,4
εκ. και τρία μήκος 2,5 εκ., πλάτος 2 εκ.
Επίσης φύλλα ανθεμίων διαφόρων μεγε-
θών, κεντρικά λογχόσχημα στελέχη, ένα
σε σχήμα άνθους λωτού, μικροσκοπικοί
ρόμβοι κ.ά.
MΘ 18679 α-ζ.
Θραύσματα από γυάλινα πλακίδια διαφό-
ρων σχημάτων.
Οι γυάλινοι οφθαλμοί, όπως και τα διαφόρων
σχημάτων πλακίδια και τα λεπτότατα φύλλα
ανθεμίων αποτελούσαν μέρος του διακό-
σμου των ποδιών δύο ξύλινων κλινών, οι
οποίες είχαν τοποθετηθεί επάνω από τα
αντωπά κτιστά βάθρα στο θάλαμο του μακε-
δονικού τάφου. Εκεί εναποτέθηκαν τα πολυ-
τελή σκεύη με τη σποδό των δύο επιφανών
νεκρών, ενός βασιλικού εταίρου και της γυ-
ναίκας του. Από τον περίτεχνο διάκοσμο των
κλινών διασώθηκαν και ελάχιστα ελεφάντινα
σπαράγματα: ανάγλυφες μορφές, κεφάλια
και μέλη ανθρώπων και αλόγων σε έντονη
κίνηση, τα οποία, παρά τη μεγάλη τους φθο-
ρά, αντανακλούν την υψηλή καλλιτεχνική
ποιότητα και την ευαισθησία του δημιουργού
Προρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Pre-Roman Thessaloniki
241
MΘ 17431
α: Diameter 2.4 cm.
Intact.
Eye. As previous, with small silver nail at cent-
er.
MΘ 17431 β:
Length 3.4 cm, width 2.4 cm.
Curve-sided plaque and part of a similar one.
MΘ 17431 γ:
Preserved length 3.3 cm, width 1.5 cm. Yellow-
ish incrustations.
Rectangular plaque of colorless glass.
From the fill belonging to the excavated area
and road:
MΘ 17327 α, β.
Diameter 2 cm, 2.2 cm.
Two planoconvex glass eyes. Intact. Transpar-
ent ochre-yellow glass. Small silver nail passing
through the center of β.
MΘ 17449. Ten with a diameter of 2.3-2.6 cm, six
with a diameter of 2 cm, one with a diameter of
0.09 cm, and three with diameters of only 0.04 cm.
Twenty planoconvex glass eyes and fragments
from at least four more. Transparent ochre-yel-
low glass, with white incrustations on the sur-
faces of most of the pieces. On two, the small
silver nail is preserved in the center, and two
more have a hole for the same purpose.
MΘ 17450 α, β.
Glass plaques of various shapes. Many with in-
crustations on the surface.
a. Twelve rectangular or square glass plaques
and parts of others.
Various dimensions:
3.5×2.4 cm, 3.4×2.1 cm (3 plaques),
3×0.06 cm (3), 2.4×2.4 cm, 2.4×2.1 cm,
2×1.4 cm (2) and 2×1.6 cm.
b. Seven curve-sided plaques.
Four have a length of 3.4 cm, width 2.4 cm;
three have a length of 2.5 cm, width 2 cm
In addition: palmette leaves of various sizes,
central lanceolate elements, one in the
shape of a lotus flower, miniature lozenges,
ρόμβοι and others.
MΘ 18679 α-ζ.
Fragments from glass plaques of various
shapes.
The glass eyes, like the various-shaped
plaques and delicate palmette leaves, com-
prised part of the decoration of the legs from
two wooden couches, which had been placed
atop opposing built bases in the main cham-
ber of this Macedonian tomb. There were de-
posited the valuable vessels with the ashes of
two prominent deceased individuals, a royal
hetairos and his spouse. A very few ivory frag-
ments were also preserved from the couches’
ornate decoration, including relief figures,
heads, and limbs from humans and horses in
impetuous movement. Despite their very
worn condition, they reflect the high artistic
quality and sensitivity of their creator, as well
as their technical and stylistic relation to
241
 242
τους, αλλά και την τεχνική και στιλιστική συγγέ-
νεια με τα αντίστοιχα από τη Βεργίνα, βλ. Αν-
δρόνικος 1984, 122-123 και 176-178.
Παρόμοια υαλοενθέματα αναφέρονται από
πολλούς τάφους στη Μακεδονία αλλά και από
διάφορα μέρη του αρχαίου κόσμου, βλ. Θέμε-
λης, Τουράτσογλου 1997, 52-53, όπου συγκε-
ντρώνονται τα περισσότερα έως τότε γνωστά
παραδείγματα. Η αποκατάσταση της διάταξής
τους είναι πλέον σίγουρη, βάσει βεβαίως και
των γραπτών αναπαραστάσεων στα λίθινα πα-
ραδείγματα, βλ. Σισμανίδης 1997, 201-209.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2005, 41-42, 66, 79-80.
ΤΑΜ
125. Μαρμάρινοι οφθαλμοί
με γυάλινη κόρη
ΜΘ 15207, ΜΘ 15208,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Φοίνικας, «Τούμπα Κις».
Μακεδονικός τάφος.
325-320 π.Χ.
ΜΘ 15207: Ύψος 2,5 εκ., μήκος 5,1 εκ.,
πάχος 2,7 εκ.
125 ΜΘ 15208: Ύψος 1,2 εκ., μήκος 3,2 εκ.,
πάχος 1,7εκ.
Ακέραιος.
ΜΘ 15207:
Μαρμάρινος φυσιοκρατικός οφθαλμός. Έχει έν-
θετη κόρη και ίριδα από σκουρόχρωμο και λευ-
κό γυαλί αντίστοιχα. Ανάμεσα στην κόρη και
στην ίριδα παρεμβάλλεται λεπτότατο έλασμα
χρυσού. Ο δακρυικός πόρος αποδίδεται πλαστι-
κά με χαλκό. Ίχνη χαλκού διατηρούνται στην
επάνω και στην πίσω πλευρά του οφθαλμού.
ΜΘ 15208:
Μαρμάρινος οφθαλμός. Παρόμοιας κατασκευ-
ής αλλά μικρότερος από το ΜΘ 15207. Χωρίς
έλασμα χρυσού.
Ο μεγαλύτερος οφθαλμός βρέθηκε στο δάπεδο
του μακεδονικού τάφου, ενώ ο παρόμοιος αλλά
μικρότερος ΜΘ 15208 εντοπίστηκε κατά την
έρευνα του επικλινούς δρόμου του μνημείου,
μαζί με τέσσερα χάλκινα βλέφαρα, τρία μεγάλα
και ένα μικρότερο (ΜΘ 17455 - 17457).
Για παρόμοιους μαρμάρινους οφθαλμούς βλ.
Perdrizet 1908, 208, αριθ. 705-706 και Carapanos
1878, 100, πίν. LX, αριθ. 6.
Παρόμοια βλέφαρα είναι γνωστά από την Όλυν-
θο, καθώς και από ανασκαφές μεγάλων ιερών
(π.χ. τους Δελφούς ή τη Δωδώνη), απ’ όπου προ-
έρχονται και μεμονωμένα παραδείγματα λίθινων
οφθαλμών, αλλά εκεί ερμηνεύονται εύκολα ως
αναθήματα ή ένθετα μέρη αγαλμάτων. Ως μονα-
δικά ταφικά παράλληλα μπορούν να αναφερ-
θούν οι δύο ελεφάντινοι οφθαλμοί από το Δερ-
βένι, οι οποίοι όμως θεωρείται ότι ανήκαν σε
πήλινα ή ξύλινα προσωπεία που κάηκαν στη νε-
κρική πυρά του τάφου Α, βλ. Θέμελης, Τουρά-
τσογλου 1997, 57 και 155-156, πίν. 59. Εάν ωστό-
σο η παρουσία των οφθαλμών και των βλεφά-
ρων τους στο ταφικό μνημείο του Φοίνικα υπο-
δηλώνει και εδώ την ύπαρξη δύο χάλκινων
242
corresponding pieces from Vergina, see
Ανδρόνικος 1984, 122-123 and 176-178.
Similar glass inlays are noted from many
tombs in Macedonia, as well as various
other parts of the ancient world, see
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 52-53,
where most of the examples known to
then were collected. The restoration of
their arrangement is now certain on the
basis of painted representations on stone
examples, see Σισμανίδης 1997, 201-209.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2005, 41-42, 66, 79-80.
ΤΑΜ
125. Marble eyes
with glass pupils
ΜΘ 15207, ΜΘ 15208,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Finikas, “Toumba Kis”.
Macedonian tomb.
325-320 B.C.
ΜΘ 15207: Height 2.5 cm, length 5.1 cm,
thickness 2.7 cm.
ΜΘ 15208: Height 1.2 cm, length 3.2 cm,
thickness 1.7 cm.
Intact.
ΜΘ 15207:
Naturalistic marble eye. Dark-colored inlaid
pupil and white iris. Between pupil and iris
there intervened a very thin piece of gold
foil. The tear duct is rendered sculpturally in
bronze. Traces of bronze on upper and low-
er parts of the eye.
ΜΘ 15208:
Marble eye, of similar construction but
smaller in size than the preceding (ΜΘ
15207). No gold foil.
The larger eye was found on the floor of the
Macedonian tomb, while the smaller one
(ΜΘ 15208) was discovered during explora-
tion of the monument’s sloping dromos,
together with four bronze eyelids, three
large and one smaller (ΜΘ 17455 - 17457).
For similar marble eyes, see Perdrizet 1908,
208, no. 705-706 and Carapanos 1878, 100, pl.
LX, no. 6.
Similar eyelids are known from Olynthos,
as well as from excavations of large sanc-
tuaries (e.g. Delphi, Dodoni), from which
isolated examples of stone eyes have
come. However, there they are easily in-
terpreted as being votives or inlays for
statues. As unique funerary parallels, we
may note the two ivory eyes from Derve-
ni, which however are believed to have
belonged to clay or wooden masks that
were burned on the tomb’s funerary pyre,
see Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 57 and
155-156, pl. 59. However, whether the
presence of the eyes and eyelids in the
Finikas funerary monument also suggests
the presence of two bronze busts of
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 243

προτομών διαφορετικών μεγεθών, που ίσως
στήθηκαν κοντά στη νεκρική πυρά και μετά με-
ταφέρθηκαν και τοποθε τήθηκαν στο εσωτερικό
του, είναι μία υπόθεση η οποία δεν μπορεί δυ-
στυχώς να επιβεβαιωθεί με τα υπάρχοντα απο-
σπασματικά στοιχεία.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2005, 43-44, 74-75.
ΤΑΜ
different sizes that may have been set up
near the funeral pyre and then trans-
ferred for placement inside the tomb is a
supposition that unfortunately cannot
be confirmed on the basis of the frag-
mentary existing evidence.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2005, 43-44, 74-75.
ΤΑΜ

126 126. Τέσσερα μπρούντζινα βλέφαρα 126. Four bronze eyelids

ΜΘ 17454-ΜΘ 17457,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Φοίνικας, «Τούμπα Κις».
Μακεδονικός τάφος.
325-320 π.Χ.
ΜΘ 17456: Μήκος 6 εκ., πλάτος 4 εκ.
Μπρούντζινο βλέφαρο, ακέραιο.
Φυσιοκρατική απόδοση των βλεφαρίδων. Στο
επάνω άκρο δύο αγκιστροειδή στελέχη για την
ένθεση σε άλλο έλασμα. Πρόκειται μάλλον για
το επάνω βλέφαρο δεξιού οφθαλμού.
MΘ 17455: Μήκος 5,8 εκ., πλάτος 4 εκ.
Μπρούντζινο βλέφαρο, ακέραιο.
Όπως το προηγούμενο. Στο επάνω άκρο δύο
αγκιστροειδή στελέχη. Πρόκειται μάλλον για το
επάνω βλέφαρο αριστερού οφθαλμού.
MΘ 17454: Μήκος 5,5 εκ., πλάτος 3,2 εκ.
Μπρούντζινο βλέφαρο, σχεδόν ακέραιο.
Λείπουν άκρα των βλεφαρίδων.
Στο επάνω άκρο ένα μόνο άγκιστρο. Φυσιοκρα-
τική απόδοση των βλεφαρίδων. Πρόκειται πιθα-
νότατα για το κάτω βλέφαρο αριστερού οφθαλ-
μού.
MΘ 17457: Μήκος 2,3 εκ., πλάτος 2,4 εκ.
Μπρούντζινο βλέφαρο, λείπει μέρος των βλε-
φαρίδων. Όπως τα προηγούμενα, μικρότερων
διαστάσεων. Στο επάνω άκρο ένα άγκιστρο.
Πρβλ. Olynthus Χ, 19, αριθ. 11, 12, πίν. ΙΙΙ, Perdrizet
1908, 43, εικ.131, Carapanos 1878, 100, πίν. LIV,
1-2.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2005, 43-44, 82-83.
ΤΑΜ
ΜΘ 17454-ΜΘ 17457,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Finikas, “Toumba Kis”,
Macedonian tomb.
325-320 B.C.
ΜΘ 17456: Length 6 cm, width 4 cm.
Bronze eyelid, intact.
Naturalistic rendering of eyelashes. At up-
per edge, two hook-shaped elements for
inlaying in another sheet. Probably the up-
per eyelid of the right eye.
MΘ 17455: Length 5.8 cm, width 4 cm.
Bronze eyelid, intact.
Similar to previous. At upper edge, two
hook-shaped elements. Probably the upper
eyelid from the left eye.
MΘ 17454: Length 5.5 cm, width 3.2 cm.
Bronze eyelid, nearly intact. Missing ends
of eyelashes.
At upper edge, a single hook. Naturalistic
rendering of eyelids. Probably the lower
eyelid of the left eye.
MΘ 17457: Length 2.3 cm, width 2.4 cm.
Bronze eyelid, missing some of the eye-
lashes.
Similar to the previous but smaller. Hook at
upper edge.
Cf. Olynthus Χ, 19, no. 11, 12, pl. ΙΙΙ, Perdrizet
1908, 43, fig.131, Carapanos 1878, 100, pl.
LIV, 1-2.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2005, 43-44, 82-83.
ΤΑΜ

Βιβλιογραφία Bibliography
Ανδρόνικος 1984 Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα. Οι βασιλικοί τάφοι και οι άλλες αρχαιότητες, Αθήνα 1984.
Braun, Haevernick 1981 K. Braun, T. E. Haevernick, Bemalte Keramik und Glas aus dem Kabirenheiligtum bei Theben, Berlin
1981.
Carapanos 1878 C. Carapanos, Dodone et ses ruines, Paris 1878.
Δάφφα-Νικονάνου 1985-1986 Α. Δάφφα-Νικονάνου, Κτερίσματα ελληνιστικού τάφου στη Νεάπολη Θεσσαλονίκης, Μακεδονικά
25, 1985-86, 180-202.
Δάφφα-Νικονάνου 1987 Α. Δάφφα-Νικονάνου, Δύο επείσακτα αγγεία από τον τάφο της Νεάπολης Θεσσαλονίκης, Αμητός,
Θεσσαλονίκη 1987, 263-277, πίν. 54-7.
Ελληνικό Κόσμημα 1997 Ελληνικό Κόσμημα, 6000 χρόνια παράδοσης, κατάλογος έκθεσης, Θεσσαλονίκη 1997.
Grose 1989 D. F. Grose, The Toledo Μuseum of Αrt, Early ancient glass: core-formed, rod-formed, and cast vessels
and objects from the Late Bronze Age to the early Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50, New York
1989.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997 Π. Γ. Θέμελης, Γ. Π. Τουράτσογλου, Οι τάφοι του Δερβενίου, Αθήνα 1997.

Προρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Pre-Roman Thessaloniki 243

 244

Θεσσαλονίκη 1986 Θεσσαλονίκη. Από τα προϊστορικά μέχρι τα χριστιανικά χρόνια, οδηγός έκθεσης, Αρχαιολογικό
Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αθήνα 1986.
Haevernick 1981 T. E. Haevernick, Beiträge zur Glasforschung. Die wichtigsten Αufsätze von 1938 bis 1981, Mainz am
Rhein, 1981.
Hayes 1975 J. Hayes, Roman and Pre-Roman Glass in the Royal Ontario Museum, Toronto 1975.
Ιγνατιάδου 1997 Δ. Ιγνατιάδου, Δύο χυτά γυάλινα αγγεία από το Δερβένι, μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου, Παρ.
Μακεδονικών αρ.6, Θεσσαλονίκη 1997, 105-114.
Ignatiadou 2002 D. Ignatiadou, Colorless glass in late Classical and early Hellenistic Macedonia, JGS 44, 2002, 11-
24.
Ιγνατιάδου 2004 Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ. διδ. διατριβή,
Θεσσαλονίκη 2004.
Ignatiadou 2006 D. Ignatiadou, Almonds, lobes and ribs, AnnAIHV 17, Antwerp 2006 (2008), 19-24.
La Baume 1976 P. La Baume, Glas. Römische Kleinkunst. Sammlung Karl Löffler, Köln 1976.
Olynthus X D. M. Robinson, Excavations at Olynthus X, Baltimore 1941.
Πέτσας 1970 Φ. Πέτσας, Ανατολικόν νεκροταφείον (Στρατόπεδον Γ’  Σώματος Στρατού), ΑΔ 25, 1970, 347-
350.
Perdrizet 1908 P. Perdrizet, Fouilles de Delphes V, Paris 1908.
Sammlung Kiseleff 1989 Die Sammlung Kiseleff im Martin-von-Wagner-Museum der Universität Würzburg (hrsg. E. Si-
mon) Teil II: Minoische und griechische Antiken. Mainz am Rhein, 1989.
Σίνδος 1985 Σίνδος, κατάλογος έκθεσης, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Aθήναι 1985.
Σισμανίδης 1997 Κ. Σισμανίδης, Κλίνες και κλινοειδείς κατασκευές των μακεδονικών τάφων, Αθήνα 1997.
Σουέρεφ 1999 Κ. Σουέρεφ, Τούμπα Θεσσαλονίκης 1999. Ανασκάπτοντας στην τράπεζα και στο αρχαίο
νεκροταφείο, ΑΕΜΘ 13, 1999, 177-190.
Σουέρεφ 2002 Κ. Σουέρεφ, Τούμπα Θεσσαλονίκης 2002. Το αρχαίο νεκροταφείο στην Αλάνα, ΑΕΜΘ 16, 2002,
277-289.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2005 Μ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Μακεδονικοί τάφοι στον Φοίνικα και τον Άγιο Αθανάσιο Θεσσαλονίκης,
Συμβολή στη μελέτη της εικονογραφίας των ταφικών μνημείων της Μακεδονίας, Αθήνα 2005.
Weinberg 1992 G. D. Weinberg, Glass vessels in ancient Greece, Their history illustrated from the collection of the
National Archaeological Museum, Athens, The core-formed vessels by Murray C. McClellan, Ath-
ens 1992.

244 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη
Roman Thessaloniki
127. Πτηνόσχημο αγγείο
ΜΘ 11195,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, οδός
Γιαννιτσών, Κλινικές Κτηνιατρικής Σχολής ΑΠΘ,
βωμοειδές κατασκεύασμα, κεραμοσκεπής τάφος.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 13 εκ, διάμετρος μέγιστη 7 εκ.
Λείπει μέρος του κεφαλιού και του σώματος.
Ημιδιαφανές μπλε, πτηνόσχημο αγγείο κατα-
127 σκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Το κεφάλι
αποδίδεται φυσιοκρατικά, ενώ το ράμφος έχει
αμελώς αναδιπλωθεί πάνω του. Πιθανώς επεί-
σακτο ιταλικό προϊόν.
Τύπος Isings 11.
Θεσσαλονίκη 1986, 125, εικ. 120 (Ε. Τρακοσο-
πούλου-Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009,
τύπος 120, 286-288, αρ. 502.
ΑΑ
128. Πτηνόσχημο αγγείο
ΜΘ 11196,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
128 Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, οδός
Γιαννιτσών, Κλινικές Κτηνιατρικής Σχολής ΑΠΘ,
βωμοειδές κατασκεύασμα, κεραμοσκεπής τάφος.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 13 εκ., διάμετρος μέγιστη 7 εκ.
Λείπει μεγάλο τμήμα του σώματος.
Ημιδιαφανές μπλε, πτηνόσχημο αγγείο, κατα-
σκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Το κεφάλι
αποδίδεται φυσιοκρατικά. Πιθανώς επείσακτο
ιταλικό προϊόν.
Τύπος Isings 11.
Αντωνάρας 2009, τύπος 120, 286-288, αρ. 503.
ΑΑ
129. Πτηνόσχημο αγγείο
ΜΘ 11197,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, οδός
Γιαννιτσών, Κλινικές Κτηνιατρικής Σχολής ΑΠΘ,
βωμοειδές κατασκεύασμα, κεραμοσκεπής τάφος.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 6 εκ., μήκος 8 εκ.
Λείπει τμήμα του κεφαλιού και το πίσω μέρος
του σώματος.
Ημιδιαφανές μπλε, πτηνόσχημο αγγείοκατα-
129 σκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Το κεφάλι
αποδίδεται φυσιοκρατικά. Πιθανώς επείσακτο
ιταλικό προϊόν.
Τύπος Isings 11.
Αντωνάρας 2009, τύπος 120, 286-288, αρ. 499.
ΑΑ
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
245
Τhessaloniki
127. Bird-shaped vessel
ΜΘ 11195,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Giannitson
Street, University of Thessaloniki Veterinary
School Clinic, altar-shaped construction,
tile-covered grave.
1st c. A.D.
Height 13 cm, maximum diameter 7 cm.
Missing part of head and body.
Translucent blue bird-shaped vessel, free
blown. The head is rendered naturalistically,
while the beak has been carelessly folded
over atop it. Probably an import from Italy.
Type Isings 11.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessalo-
niki 1986, 125, fig. 120. Αντωνάρας 2009,
Type 120, 286-288, no. 502.
ΑΑ
128. Bird-shaped vessel
ΜΘ 11196,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Giannitson
Street, University of Thessaloniki Veterinary
School Clinic, altar-shaped construction,
tile-covered grave.
1st c. A.D.
Height 13 cm, maximum diameter 7 cm.
Missing a large part of body.
Translucent blue bird-shaped vessel, free
blown. Head naturalistically rendered.
Probably an import from Italy.
Type Isings 11.
Αντωνάρας 2009, Type 120, 286-288, no.
503.
ΑΑ
129. Bird-shaped vessel
ΜΘ 11197,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Giannitson
Street, University of Thessaloniki Veterinary
School Clinic, altar-shaped construction,
tile-covered grave.
1st c. A.D.
Height 6 cm, length 8 cm.
Missing part of head and back of body.
Translucent blue bird-shaped vessel, free
blown. Head naturalistically rendered.
Probably an import from Italy.
Type Isings 11.
Αντωνάρας 2009, Type 120, 286-288, no.
499.
ΑΑ
245
 246
130. Πτηνόσχημο αγγείο
ΜΘ 11198,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
οδός Γιαννιτσών, Κλινικές Κτηνιατρικής Σχολής
ΑΠΘ, βωμοειδές κατασκεύασμα,
κεραμοσκεπής τάφος.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 6 εκ., μήκος 12 εκ.
130 Λείπει το ράμφος και τμήμα του σώματος.
Άχρωμο πρασινωπό, πτηνόσχημο αγγείο, κα-
τασκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Το κε-
φάλι του πτηνού είναι αποδοσμένο σχηματικά.
Πιθανώς τοπικό προϊόν.
Τύπος Isings 11.
Θεσσαλονίκη 1986, 134 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 120, 286-
288, αρ. 523.
ΑΑ
131. Πτηνόσχημο αγγείο
ΜΘ 11199,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
οδός Γιαννιτσών, Κλινικές Κτηνιατρικής Σχολής
ΑΠΘ, βωμοειδές κατασκεύασμα,
131 κεραμοσκεπής τάφος.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 7 εκ., σωζόμενο μήκος 13 εκ.
Λείπει τμήμα του σώματος και της ουράς.
Άχρωμο πρασινωπό, πτηνόσχημο αγγείο κα-
τασκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Το κε-
φάλι αποδίδεται φυσιοκρατικά. Πιθανώς επεί-
σακτο ιταλικό προϊόν.
Τύπος Isings 11.
Αντωνάρας 2009, τύπος 120, 286-288, αρ. 500.
ΑΑ
132. Πτηνόσχημο αγγείο
132 ΜΘ 11200,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, οδός
Γιαννιτσών, Κλινικές Κτηνιατρικής Σχολής ΑΠΘ,
βωμοειδές κατασκεύασμα,
κεραμοσκεπής τάφος.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 5,5 εκ.
Θραύσμα κεφαλιού και λαιμού.
Άχρωμο πρασινωπό αγγείο κατασκευασμένο
με ελεύθερη εμφύσηση. Κεφάλι και πρόσθιο
τμήμα σώματος πτηνόσχημου αγγείου. Το
ράμφος και εν γένει το κεφάλι αποδίδονται φυ-
σιοκρατικά. Πιθανώς επείσακτο ιταλικό προϊ-
όν.
Τύπος Isings 11.
Θεσσαλονίκη 1986, 125, εικ. 120 (Ε. Τρακοσο-
πούλου-Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος
120, 286-288, αρ. 501.
ΑΑ
246
130. Bird-shaped vessel
ΜΘ 11198,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Giannitson Street, University of Thessaloniki
Veterinary School Clinic, altar-shaped
construction, tile-covered grave.
1st c. A.D.
Height 6 cm, length 12 cm.
Missing beak and part of body.
Colorless bird-shaped vessel, free blown.
Head rendered schematically. Probably a
local product.
Type Isings 11.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 134. Αντωνάρας 2009, Type 120, 286-
288, no. 523.
ΑΑ
131. Bird-shaped vessel
ΜΘ 11199,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Giannitson Street, University of Thessaloniki
Veterinary School Clinic, altar-shaped
construction, tile-covered grave.
1st c. A.D.
Height 7 cm, preserved length 13 cm.
Missing part of body and tail.
Colorless bird-shaped vessel, free blown.
Head naturalistically rendered. Probably
imported from Italy.
Type Isings 11.
Αντωνάρας 2009, Type 120, 286-288, no. 500.
ΑΑ
132. Bird-shaped vessel
ΜΘ 11200,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Giannitson Street, University of Thessaloniki
Veterinary School Clinic, altar-shaped
construction, tile-covered grave.
1st c. A.D.
Height 5.5 cm.
Fragment of head and neck.
Colorless vessel, free blown. Head and
front of the body of a bird-shaped vessel.
In general, the beak and head are natural-
istically rendered. Probably imported from
Italy.
Type Isings 11.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 125, fig. 120. Αντωνάρας 2009, Type
120, 286-288, no. 501.
ΑΑ
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

133. Πτηνόσχημο αγγείο
ΜΘ 11551,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Φιλικής Εταιρείας 39, οικ. Δ. Μαργαρίτη.
1ος αι. μ.Χ.
Μήκος 17 εκ.
Συγκολλημένο από τρία θραύσματα, λείπει με-
γάλο μέρος της ουράς.
133 Ημιδιαφανές μπλε, πτηνόσχημο αγγείο κατα-
σκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Το ράμ-
φος και εν γένει το κεφάλι αποδίδονται φυσιο-
κρατικά. Πιθανώς επείσακτο ιταλικό προϊόν.
Τύπος Isings 11.
Θεσσαλονίκη 1986, 134 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 120, 286-
288, αρ. 504.
ΑΑ
134. Πτηνόσχημο αγγείο
ΜΘ 11552,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό νεκροταφείο,
Φιλικής Εταιρείας 39, οικ. Δ. Μαργαρίτη.
1ος αι. μ.Χ.
Μήκος 19 εκ.
Συγκολλημένο, λείπει μέρος της ουράς.
134 Άχρωμο πρασινωπό, πτηνόσχημο αγγείο κα-
τασκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Το
ράμφος και εν γένει το κεφάλι αποδίδονται φυ-
σιοκρατικά. Πιθανώς επείσακτο ιταλικό προϊόν.
Διατηρεί στο εσωτερικό του στρώμα γαλάζιας
σκόνης που αποτελούσε το περιεχόμενό του.
Τύπος Isings 11.
Θεσσαλονίκη 1986, 134 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 120, 286-
288, αρ. 505.
ΑΑ
135. Πτηνόσχημο αγγείο
ΜΘ 11573,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
135 Φιλικής Εταιρείας 39, οικ. Δ. Μαργαρίτη,
τάφος ΙΙΙ.
1ος αι. μ.Χ.
Μήκος 12 εκ.
Λείπει μεγάλο τμήμα της ουράς.
Άχρωμο πρασινωπό, πτηνόσχημο αγγείο, κα-
τασκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Το κε-
φάλι του πτηνού είναι εντελώς σχηματικά απο-
δοσμένο με απλή αναδίπλωση του λαιμού. Στο
εσωτερικό του διατηρεί στρώμα ροδόχρωμης
σκόνης που αποτελούσε το περιεχόμενό του.
Πιθανώς τοπικό προϊόν.
Τύπος Isings 11.
Θεσσαλονίκη 1986, 134 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 120, 286-
288, αρ. 524.
ΑΑ
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
247
133. Bird-shaped vessel
ΜΘ 11551,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
39 Filikis Etaireias Street, D. Margaritis property.
1st c. A.D.
Length 17 cm.
Mended from three fragments. Missing a
large part of tail.
Translucent blue bird-shaped vessel, free
blown. The beak and head generally are
rendered naturalistically. Probably an im-
port from Italy.
Type Isings 11.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 134. Αντωνάρας 2009, Type 120, 286-
288, no. 504.
ΑΑ
134. Bird-shaped vessel
ΜΘ 11552,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery, 39
Filikis Etaireias Street, D. Margaritis property.
1st c. A.D.
Length 19 cm.
Mended, missing part of tail.
Colorless greenish bird-shaped vessel, free
blown. The beak and in general the head
are naturalistically rendered. Probably im-
ported from Italy. On the interior, a layer of
blue powder that comprised its contents.
Type Isings 11.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 134. Αντωνάρας 2009, Type 120, 286-
288, no. 505.
ΑΑ
135. Bird-shaped vessel
ΜΘ 11573,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery, 39
Filikis Etaireias Street, D. Margaritis property,
Grave III
1st c. A.D.
Length 12 cm.
Missing much of tail.
Colorless greenish bird-shaped vessel, free
blown. The bird’s head is rendered quite
schematically by a simple overfold of the
neck. Preserved on the interior is a layer of
rose-colored powder which comprised its
contents. Probably a local product.
Type Isings 11.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 134. Αντωνάρας 2009, Type 120, 286-
288, no. 524.
ΑΑ
247
 248
136. Πτηνόσχημο αγγείο
ΜΘ 11574,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Φιλικής Εταιρείας 39, οικ. Δ. Μαργαρίτη,
τάφος ΙΙ.
1ος αι. μ.Χ.
136 Μήκος 18 εκ.
Συγκολλημένο, λείπουν μεγάλα τμήματα του
σώματος.
Άχρωμο πρασινωπό, πτηνόσχημο αγγείο, κα-
τασκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Το κε-
φάλι του πτηνού είναι σφαιρικό και το ράμφος
χαρακτηριστικά κοντό. Πιθανώς επείσακτο ιτα-
λικό προϊόν. Στο εσωτερικό του διατηρεί στρώ-
μα ροδόχρωμης σκόνης που αποτελούσε το
περιεχόμενό του.
Τύπος Isings 11.
Θεσσαλονίκη 1986, 134 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 120, 286-
288, αρ. 514.
ΑΑ
137. Σφαιρικό αγγείο
137 ΜΘ 10295,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
οδός Φιλικής Εταιρείας.
Ανασκαφή Ιπποδρομίου. Οικόπεδο Νάστου,
πλησίον ανατολικού τείχους, 11.9.1967.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 9 εκ., διάμετρος μέγιστη 8,5 εκ.
Σώζεται το μεγαλύτερο μέρος του σώματος
συγκολλημένο από πολλά τεμάχια.
Ιώδες, σφαιρικό αγγείο, κατασκευασμένο με
ελεύθερη εμφύσηση. Ο κοντός λαιμός, απολή-
γει σε άπεργο, ανισοϋψές χείλος. Πιθανώς απο-
τελεί τοπικό προϊόν.
Τύπος Isings 10.
Φ. Πέτσας, ΑΔ 23, 1968, Β2, 332-334, πίν. 273β.
Πέτσας 1974, 329. Απλή αναφορά του αριθμού
καταγραφής και παραπομπή στο ΑΔ 22, 1966-
67, Χρονικά, αρ. 54, πίν. 53α. Αντωνάρας 2009,
τύπος 116, 278-280, αρ. 476.
ΑΑ
138. Σφαιρικό αγγείο
ΜΘ 11575,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
138 Θεσσαλονίκη, αγνώστου ακριβούς προελεύσεως.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 7 εκ., διάμετρος μέγιστη 7 εκ.
Λείπουν τμήματα του σώματος.
Άχρωμο πρασινωπό, σφαιρικό αγγείο, κατα-
σκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος
αδιαμόρφωτο άπεργο, ανισοϋψές, λαιμός κο-
ντός κυλινδρικός, σώμα σφαιρικό, έδραση ελα-
φρά κυρτή. Πιθανώς αποτελεί τοπικό προϊόν.
Τύπος Isings 10.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, στο Θεσσαλο-
νίκη 1986, 134. Αντωνάρας 2009, τύπος 116,
278-280, αρ. 478.
ΑΑ
248
136. Bird-shaped vessel
ΜΘ 11574,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery, 39
Filikis Etaireias Street, D. Margaritis property,
Grave II
1st c. A.D.
Length 18 cm.
Mended, missing large sections of body.
Colorless greenish bird-shaped vessel, free
blown. The bird’s head is round, its beak
characteristically short. Probably an im-
ported Italian product. On the interior it
preserves a layer of rose-colored powder
that comprised its contents.
Type Isings 11.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 134. Αντωνάρας 2009, Type 120, 286-
288, no. 514.
ΑΑ
137. Round vessel
ΜΘ 10295,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
Filikis Etaireias Street.
Excavation of the Hippodrome. Nastos prop-
erty, “beside the Eastern wall”, 11-9-1967.
1st c. A.D.
Height 9 cm, maximum diameter 8.5 cm.
Most of body preserved, mended from
multiple fragments.
Round purple vessel, free blown. The short
neck ends in a cracked-off rim of uneven
height. Probably a local product.
Type Isings 10.
Φ. Πέτσας, ΑΔ 23, 1968, Β2, 332-334, pl. 273β.
Πέτσας 1974, 329. Mention of cat. no, and ref-
erence to ΑΔ 22, 1966-67, Χρονικά, no. 54, pl.
53α. Αντωνάρας 2009, Type 116, 278-280, no.
476.
ΑΑ
138. Round vessel
ΜΘ 11575,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, exact provenance unknown.
1st c. A.D.
Height 7 cm, maximum diameter 7 cm.
Missing parts of body.
Colorless greenish round vessel, free
blown. Unformed cracked-off rim, of une-
qual height. Short cylindrical neck, slightly
convex bottom. Probably a local product.
Type Isings 10.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 134. Αντωνάρας 2009, Type 116, 278-
280, no. 478.
ΑΑ
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

139. Σφαιρικό αγγείο
ΜΘ 11576,
139 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Φιλικής Εταιρείας 39, οικ. Δ. Μαργαρίτη, τάφος ΙΙ.
1ος αι. μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 3,5 εκ., διάμετρος μέγιστη 7,3 εκ.
Θραύσματα. Λείπουν μεγάλα τμήματα του αγ-
γείου, διατηρείται κυρίως το άνω τμήμα του
αγγείου.
Άχρωμο ελαφρά πρασινωπό, σφαιρικό αγγείο,
κατασκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χεί-
λος αδιαμόρφωτο, άπεργο και ανισοϋψές, λαι-
μός κοντός κυλινδρικός σώμα σφαιρικό. Πιθα-
νώς αποτελεί τοπικό προϊόν.
Τύπος Isings 10.
Αντωνάρας 2009, τύπος 116, 278-280, αρ. 479.
ΑΑ
140. Γυάλινο αγγείο
ΙΣΤ 1042,
140 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, ΔΕΘ, επέκταση Μακεδονικού
Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, λακκοειδής τάφος 2
Μέσα 1ου αι. μ.Χ.
Ύψος 7,8 εκ., διάμετρος χείλους 2,2 εκ., μέγιστο
πλάτος σώματος 5,5 εκ.
Σχεδόν ακέραιο.
Αγγείο από φυσητό γυαλί. Σώμα σχεδόν σφαι-
ρικό, επίπεδη επιφάνεια έδρασης, χαμηλός λαι-
μός. Γυαλί διαφανές, με γαλαζωπή απόχρωση.
Ο τάφος 2 της ανασκαφής του ΜΜΣΤ περιείχε
την ταφή μικρού κοριτσιού, την οποία, εκτός
από τα δύο γυάλινα μυροδοχεία (ΜΘ 1042,
1043), γεμάτα ίσως με ακριβά αρωματικά
έλαια, συνόδευαν προστατευτικά πήλινα ειδώ-
λια Αφροδίτης, καθώς και ένα ειδώλιο Έρωτα
και Ψυχής σε εναγκαλισμό.
Τύπος Isings 70.
Αδημοσίευτο. Για την ανασκαφή Τσιμπίδου-
Αυλωνίτη κ.ά. 2001 και Τσιμπίδου–Αυλωνίτη
2003.
ΤΑΜ
141. Γυάλινο αγγείο
141 ΙΣΤ 1043,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, ΔΕΘ, επέκταση Μακεδονικού
Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης,
λακκοειδής τάφος 2
Μέσα 1ου αι. μ.Χ.
Ύψος 3,5 εκ., διάμετρος χείλους 1,4 εκ., μέγιστο
πλάτος σώματος 2,8 εκ.
Ακέραιο.
Αγγείο με σώμα πεπλατυσμένο με τονισμένο
ώμο, επίπεδη έδραση, ψηλό κυλινδρικό λαιμό.
Γυαλί αδιαφανές, ιώδες.
Ο τάφος 2 της ανασκαφής του ΜΜΣΤ περιείχε
την ταφή μικρού κοριτσιού, την οποία, εκτός
από τα δύο γυάλινα μυροδοχεία (ΜΘ 1042,
1043), γεμάτα ίσως με ακριβά αρωματικά
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
249
139. Round vessel
ΜΘ 11576,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
39 Filikis Etaireias Street, Grave II.
1st c. A.D.
Preserved height 3.5 cm,
maximum diameter 7.3 cm.
Fragments. Missing large sections, mainly
preserving upper part of vessel.
Colorless round vessel with faint greenish
tinge, free blown. Unformed, cracked-off
rim, of unequal height. Short cylindrical
neck, round body. Probably a local prod-
uct.
Type Isings 10.
Αντωνάρας 2009, Type 116, 278-280, no. 479.
ΑΑ
140. Vessel
ΙΣΤ 1042,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, International Fair, extension of
Macedonian Museum of Contemporary Art,
pit grave 2, Mid-1st c. A.D.
Height 7.8 cm, diameter of rim 2.2 cm, maxi-
mum width of body 5.5 cm.
Nearly intact.
Vessel, blown. Body nearly round, flat bottom,
low neck. Transparent glass, bluish.
Grave 2 of the excavation of the Macedo-
nian Museum of Contemporary Art con-
tained the burial of a young girl, which
apart from the two unguentaria (ΜΘ 1042,
1043), perhaps filled with precious aro-
matic oils, was accompanied by protective
figurines of Aphrodite, as well as a figurine
of Eros and Psyche embracing.
Type Isings 70.
Unpublished. For the excavation, Τσιμπίδου-
Αυλωνίτη κ.ά. 2001 and Τσιμπίδου–Αυλωνίτη
2003.
ΤΑΜ
141. Vessel
ΙΣΤ 1043,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, International Fair, extension of
Macedonian Museum of Contemporary Art,
pit grave 2,
Mid-1st c. A.D.
Height 3.5 cm, diameter of rim 1.4 cm, maxi-
mum width of body 2.8 cm.
Intact.
Vessel with lentoid body, pronounced shoul-
der, flat bottom, high cylindrical neck.
Opaque purple glass.
Grave 2 of the excavation of the Macedonian
Museum of Contemporary Art contained the
burial of a young girl, which apart from the
two unguentaria (ΜΘ 1042, 1043), perhaps
249
 250

έλαια, συνόδευαν προστατευτικά πήλινα
ειδώλια Αφροδίτης, καθώς και ένα ειδώλιο
Έρωτα και Ψυχής σε εναγκαλισμό.
Τύπος Isings 26.
Αδημοσίευτο. Για την ανασκαφή Τσιμπί-
δου-Αυλωνίτη κ.ά. 2001 και Τσιμπίδου–
Αυλωνίτη 2003.
ΤΑΜ
filled with precious aromatic oils, was accompa-
nied by protective figurines of Aphrodite, as well
as a figurine of Eros and Psyche embracing.
Type Isings 26.
Unpublished. For the excavation, Τσιμπίδου-
Αυλωνίτη κ.ά. 2001 and Τσιμπίδου–Αυλωνίτη
2003.
ΤΑΜ

ΙΣΤ 1076 ΙΣΤ 1082

ΙΣΤ 1080 145 151
149
ΙΣΤ 1074
143

ΙΣΤ 1083
152

ΙΣΤ 1077 ΙΣΤ 1079

ΙΣΤ 1078 146 148
147 ΙΣΤ 1075
144
ΙΣΤ 1081
150
ΙΣΤ 1073
142

142. Αμφορίσκος 142. Amphoriskos

ΙΣΤ 1073, ΙΣΤ 1073,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Θεσσαλονίκη, ΔΕΘ, επέκταση Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, Thessaloniki, International Fair, extension of Macedonian Museum of
ταφή 160. Contemporary Art, grave 160.
1ος αι. μ.Χ. 1st c. A.D.
Ύψος 6,7 εκ., διάμετρος χείλους 2,2 εκ., διάμετρος βάσης 1,6 εκ., μέγιστο Height 6.7 cm, diameter of rim 2.2 cm, diameter of base 1.6 cm, maxi-
πλάτος σώματος 3,4 εκ. mum width of body 3.4 cm.
Ακέραιος. Intact.
Αμφορίσκος από φυσητό γυαλί. Σώμα ωοειδές, που λεπταίνει ελαφρά Amphoriskos, blown. Oval body slightly narrowing below, ring-
προς τα κάτω, βάση δακτυλιόσχημη, χείλος εξωστρεφές. επίθετες λε- shaped base, outturned rim. Delicate attached handles, cylin-
πτές λαβές κυλινδρικής διατομής. Γυαλί διαυγές, με ελαφρά πρασινωπή drical in section. Transparent, with slight greenish tinge.
απόχρωση. ΤΑΜ
ΤΑΜ
143. Μυροδοχείο 143. Unguentarium
ΙΣΤ 1074, ΙΣΤ 1074,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Θεσσαλονίκη, ΔΕΘ, επέκταση Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, Thessaloniki, International Fair, extension of the Macedonian Muse-
ταφή 160. um of Contemporary Art, grave 160.
1ος αι. μ.Χ. 1st c. A.D.
Ύψος 8 εκ., διάμετρος χείλους 2,2 εκ., μέγιστο πλάτος σώματος 2,9 εκ. Height 8 cm, diameter of rim 2.2 cm, maximum width of body 2.9 cm.
Σχεδόν ακέραιο, λείπει μικρό τμήμα του εξωστρεφούς χείλους. Nearly intact, missing small part of outturned rim.
Μυροδοχείο από φυσητό γυαλί. Σώμα κωνικό, ψηλός κυλινδρικός λαι- Unguentarium, blown. Conical body, tall cylindrical neck, flat
μός, επίπεδη έδραση. Γυαλί διαυγές γαλαζωπό. bottom. Transparent, bluish.
ΤΑΜ ΤΑΜ

250 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 251

144. Μυροδοχείο 144. Unguentarium

ΙΣΤ 1075, ΙΣΤ 1075,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Θεσσαλονίκη, ΔΕΘ, επέκταση Μακεδονικού Μουσείου Thessaloniki, International Fair, extension of the Macedonian Museum
Σύγχρονης Τέχνης, ταφή 160. of Contemporary Art, grave 160.
1ος αι. μ.Χ. 1st c. A.D.
Ύψος 6,9 εκ., διάμετρος χείλους 1,8 εκ., μέγιστο πλάτος σώματος 3,3 εκ. Height 6,9 cm, diameter of rim 1.8 cm, maximum width of body 3.3 cm.
Ακέραιο. Intact.
Μικρό μυροδοχείο από φυσητό γυαλί. Σώμα σχεδόν σφαιρικό με επί- Small unguentarium, blown. Nearly round body, flat bottom. Ring
πεδη έδραση. Χείλος δακτυλιόσχημο, λαιμός κυλινδρικός, η βάση rim, cylindrical neck with constriction at base.
του οποίου ορίζεται με σύσφιγξη. ΤΑΜ
ΤΑΜ
145. Μυροδοχείο 145. Unguentarium
ΙΣΤ 1076, ΙΣΤ 1076,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Θεσσαλονίκη, ΔΕΘ, επέκταση Μακεδονικού Μουσείου Thessaloniki, International Fair, extension of the Macedonian Museum
Σύγχρονης Τέχνης, ταφή 160. of Contemporary Art, grave 160.
1ος αι. μ.Χ. 1st c. A.D.
Ύψος 13,2 εκ., διάμετρος χείλους 2,5 εκ., μέγιστο πλάτος σώματος 2,4 εκ. Height 13.2 cm, diameter of rim 2.5 cm, maximum width of body 2.4 cm
Σχεδόν ακέραιο, λείπει μικρό τμήμα του εξωστρεφούς χείλους. Nearly intact, missing small part of outturned rim.
Σταγονόσχημο μυροδοχείο από φυσητό γυαλί. Η βάση του ψηλού Drop-shaped unguentarium, blown. Base of high cylindrical neck
κυλινδρικού λαιμού ορίζεται με σύσφιγξη. Γυαλί διαφανές, με γαλα- defined by constriction. Transparent glass, bluish tinge.
ζωπή απόχρωση. ΤΑΜ
ΤΑΜ
146. Αμφορίσκος 146. Amphoriskos
ΙΣΤ 1077, ΙΣΤ 1077,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Θεσσαλονίκη, ΔΕΘ, επέκταση Μακεδονικού Μουσείου Thessaloniki, International Fair, extension of the Macedonian Museum
Σύγχρονης Τέχνης, ταφή 160. of Contemporary Art, grave 160.
1ος αι. μ.Χ. 1st c. A.D.
Ύψος 5,2 εκ., διάμετρος χείλους 2,1 εκ., μέγιστο πλάτος σώματος 3,5 εκ. Height 5.2 cm, diameter of rim 2.1 cm, maximum width of body 3.5 cm.
Ακέραιος, σε πολύ καλή κατάσταση διατήρησης. Intact, very well preserved.
Αμφορίσκος με σώμα σχεδόν σφαιρικό, πεπλατυσμένο, με επίπεδη Amphoriskos with nearly round body, compressed, flat bottom.
έδραση. Επίθετες λαβές από αδιαφανές λευκό γυαλί, με ανάγλυφες Attached handles of opaque white glass and relief flutes. Opaque
νευρώσεις. Γυαλί αδιαφανές, βαθυκύανο. glass, deep blue.
ΤΑΜ ΤΑΜ
147. Μυροδοχείο 147. Unguentarium
ΙΣΤ 1078, ΙΣΤ 1078,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Θεσσαλονίκη, ΔΕΘ, επέκταση Μακεδονικού Μουσείου Thessaloniki, International Fair, extension of the Macedonian Museum
Σύγχρονης Τέχνης, ταφή 160. of Contemporary Art, grave 160.
1ος αι. μ.Χ. 1st c. A.D.
Σωζόμενο ύψος 6,8 εκ., μέγιστο πλάτος σώματος 2,8 εκ. Preserved height 6.8 cm, maximum width of body 2.8 cm.
Λείπει το άνω τμήμα του λαιμού και το χείλος. Missing upper part of neck and rim.
Μικρό μυροδοχείο από φυσητό γυαλί. Σώμα κωνικό, ψηλός κυλινδρι- Small unguentarium, blown. Conical body, high cylindrical neck,
κός λαιμός, επίπεδη έδραση. Γυαλί διαυγές, με πρασινωπή απόχρωση. flat bottom. Transparent glass, greenish tinge.
Τύπος Isings 28α. Type Isings 28a.
ΤΑΜ ΤΑΜ
148. Γυάλινη χάντρα 148. Bead
ΙΣΤ 1079, ΙΣΤ 1079,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Θεσσαλονίκη, ΔΕΘ, επέκταση Μακεδονικού Μουσείου Thessaloniki, International Fair, extension of the Macedonian Museum
Σύγχρονης Τέχνης, ταφή 160. of Contemporary Art, grave 160.
1ος αι. μ.Χ. 1st c. A.D.
Ύψος 1,4 εκ., διάμετρος 1,7 εκ. Height 1.4 cm, diameter 1.7 cm.
Ακέραια. Intact.
Γυάλινη πεπονοειδής χάνδρα κοσμημένη με κατά μήκος ραβδώσεις. Melon-shaped bead decorated with lengthwise flutes. Greenish
Γυαλί πρασινωπό. glass.
ΤΑΜ ΤΑΜ

ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki 251

 252

149. Μυροδοχείο 149. Unguentarium

ΙΣΤ 1080, ΙΣΤ 1080,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Θεσσαλονίκη, ΔΕΘ, επέκταση Μακεδονικού Μουσείου Thessaloniki, International Fair, extension of the Macedonian Muse-
Σύγχρονης Τέχνης, ταφή 160. um of Contemporary Art, grave 160.
1ος αι. μ.Χ. 1st c. A.D.
Ύψος 8,2 εκ., διάμετρος χείλους 1,6 εκ., μέγιστο πλάτος σώματος 1,6 εκ. Height 8.2 cm, diameter of rim 1.6 cm, maximum width of body
Σχεδόν ακέραιο, λείπει τμήμα του λαιμού και του εξωστρεφούς χείλους. 1.6 cm.
Σταγονόσχημο μυροδοχείο από φυσητό γυαλί. Η βάση του ψηλού κυ- Nearly intact, missing part of neck and outturned rim.
λινδρικού λαιμού ορίζεται με σύσφιγξη. Γυαλί διαφανές, με πρασινωπή Drop-shaped unguentarium, blown. Base of tall cylindrical neck
απόχρωση. defined by constriction. Transparent glass, greenish tinge.
ΤΑΜ ΤΑΜ

150. Αμφορίσκος 150. Amphoriskos

ΙΣΤ 1081, ΙΣΤ 1081,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Θεσσαλονίκη, ΔΕΘ, επέκταση Μακεδονικού Μουσείου Thessaloniki, International Fair, extension of the Macedonian Museum
Σύγχρονης Τέχνης, ταφή 160. of Contemporary Art, grave 160.
1ος αι. μ.Χ. 1st c. A.D.
Ύψος 6,8 εκ., διάμετρος χείλους 2,1 εκ., διάμετρος βάσης 1,6 εκ., Height 6.8cm, diameter of rim 2.1 cm, diameter of base 1.6 cm,
μέγιστο πλάτος σώματος 3,3 εκ. maximum width of body 3.3 cm.
Ακέραιος, λίγο στραβός. Intact, slightly off-center.
Αμφορίσκος από φυσητό γυαλί. Σώμα καθαρά ωοειδές, βάση δακτυλιό- Amphoriskos, blown. Body entirely oval, ring base, slightly out-
σχημη, χείλος ελαφρά εξωστρεφές, επίθετες λεπτές λαβές. Γυαλί διαυ- turned rim, delicated attached handles. Transparent glass, near-
γές, σχεδόν άχρωμο. ly colorless.
ΤΑΜ ΤΑΜ
151. Μυροδοχείο 151. Unguentarium
ΙΣΤ 1082, ΙΣΤ 1082,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Θεσσαλονίκη, ΔΕΘ, επέκταση Μακεδονικού Μουσείου Thessaloniki, International Fair, extension of the Macedonian Museum
Σύγχρονης Τέχνης, ταφή 160. of Contemporary Art, grave 160.
1ος αι. μ.Χ. 1st c. A.D.
Ύψος 12,4 εκ., διάμετρος χείλους 2,1-2,2 εκ., Height 12.4 cm, diameter of rim 2.1-2.2 cm,
μέγιστο πλάτος σώματος 1,9 εκ. maximum width of body 1.9 cm.
Ακέραιο, με επιφανειακά ιζήματα. Intact, surface incrustations.
Σταγονόσχημο μυροδοχείο από φυσητό γυαλί. Η βάση του ψηλού κυ- Drop-shaped unguentarium, blown. Base of tall cylindrical neck
λινδρικού λαιμού ορίζεται με σύσφιγξη. Γυαλί διαφανές, με γαλαζοπρά- defined by constriction. Transparent glass, bluish-green tinge.
σινη απόχρωση. ΤΑΜ
ΤΑΜ
152. Μυροδοχείο 152. Unguentarium
ΙΣΤ 1083, ΙΣΤ 1083,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Θεσσαλονίκη, ΔΕΘ, επέκταση Μακεδονικού Μουσείου Thessaloniki, International Fair, extension of the Macedonian Museum
Σύγχρονης Τέχνης, ταφή 160. of Contemporary Art, grave 160.
1ος αι. μ.Χ. 1st c. A.D.
Ύψος 3,1 εκ., διάμετρος χείλους 08 χιλ. μέγιστο πλάτος σώματος 1,5 εκ. Height 3.1 cm, diameter of rim 8 mm, maximum width of body 1.5 cm.
Σε δύο τμήματα. In two pieces.
Μικκύλο μυροδοχείο από φυσητό γυαλί. Σώμα σχεδόν σφαιρικό, σχετικά Miniature unguentarium, blown. Nearly round body, relatively
ψηλός κυλινδρικός λαιμός, χείλος εξωστρεφές. Γυαλί άχρωμο διαυγές. tall cylindrical neck, outturned rim. Transparent colorless glass.
Τύπος Isings 28α. Type Isings 28a.
ΤΑΜ ΤΑΜ

Τα επτά γυάλινα μυροδοχεία, οι τρεις αμφορίσκοι και η γυάλινη χάντρα
από την ανασκαφή της ΔΕΘ (ΙΣΤ 1073-1083), έτοιμα για χρήση στη νε-
κρική τελετουργία, ήταν τοποθετημένα σε ξύλινο κιβωτίδιο, από το
οποίο διατηρήθηκαν μόνο τα χάλκινα εξαρτήματα (μπρούντζινες λαβές
και ελάσματα, κρίκοι, εφηλίδες και καρφάκια). Σύγχρονη διατάραξη του
χώρου της ανασκαφής στο σημείο εύρεσης του συνόλου δεν επέτρεψε
την πλήρη τεκμηρίωση της ταφής στην οποία ανήκε το κιβωτίδιο.
Αδημοσίευτα. Για την ανασκαφή Τσιμπίδου-Αυλωνίτη κ.ά. 2001 και Τσι-
μπίδου–Αυλωνίτη 2003.
The seven glass unguentaria, three amphoriskoi and glass bead
from the excavation of the International Trade Fair (ΙΣΤ 1073-1083),
ready for use in the funeral ceremony, were set on a small wooden
box, from which only its bronze fittings (handles, sheets, rings, studs,
and small nails) were preserved. Modern disturbance of the excava-
tion area at the point where this group of objects was found did not
allow full documentation of the burial to which the box belonged.
Unpublished. For the excavation, Τσιμπίδου-Αυλωνίτη κ.ά. 2001
and Τσιμπίδου–Αυλωνίτη 2003.

252 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


153. Μυροδοχείο
153 ΜΘ 4906,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
οδός Λαγκαδά, 17.6.1961.
Τέλη 1ου αι. π.Χ.–1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 6 εκ., διάμετρος μέγιστη 4 εκ.
Ακέραιο.
Λευκό αδιαφανές μυροδοχείο κατασκευασμέ-
νο με ελεύθερη εμφύσηση, από εξαιρετικά λε-
πτό γυαλί. Χείλος αδιαμόρφωτο, άπεργο. Λαι-
μός κυλινδρικός, με μείωση προς τα πάνω.
Σώμα σφαιρικό. Έδραση επίπεδη.
Αντωνάρας 2009, τύπος 121, 288-289, αρ. 538.
ΑΑ
154. Σφαιρικό μυροδοχείο
154 ΜΘ 23958,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτική Νεκρόπολη,
οδός Γιαννιτσών, Κλινικές Κτηνιατρικής Σχολής
ΑΠΘ, 23.1.1970.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 5,7 εκ., διάμετρος μέγιστη 3,5 εκ.
Πλήρες, παραμορφωμένο από καύση.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω νεύ-
ον, λαιμός κυλινδρικός, σώμα μάλλον σφαιρικό.
Τύπος Isings 6.
Αντωνάρας 2009, τύπος 122β, 380-382, αρ. 548
(ΠΑΜ 73).
ΑΑ
155. Σφαιρικό μυροδοχείο
ΜΘ 23959,
155 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτική Νεκρόπολη,
οδός Γιαννιτσών, Κλινικές Κτηνιατρικής Σχολής
ΑΠΘ, 23.1.1970.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 5,2 εκ., διάμετρος μέγιστη 3 εκ.
Πλήρες, παραμορφωμένο από καύση.
Σκούρο μπλε μυροδοχείο κατασκευασμένο με
ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω νεύον, στιλ-
βωμένο με πυράκτωση, λαιμός κυλινδρικός,
σώμα μάλλον σφαιρικό.
Τύπος Isings 6.
Αντωνάρας 2009, τύπος 122β, 380-382, αρ. 549
(ΠΑΜ 74).
ΑΑ
156. Σφαιρικό μυροδοχείο
ΜΘ 23960,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτική Νεκρόπολη,
156 οδός Γιαννιτσών, Κλινικές Κτηνιατρικής Σχολής
ΑΠΘ, τάφος ΧΙ, 23.1.1970.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 7 εκ., διάμετρος μέγιστη 3 εκ.
Σχεδόν πλήρες, παραμορφωμένο από καύση.
Ερυθρό αδιαφανές μυροδοχείο κατασκευα-
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
253
153. Unguentarium
ΜΘ 4906,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Langada Street, 17.6.1961,
Late 1st c. B.C.–1st c. A.D.
Height 6 cm, maximum diameter 4 cm.
Intact.
Opaque white unguentarium, free blown,
of exceptionally delicate glass. Unformed
rim, cracked off. Cylindrical neck, tapering
above. Flat bottom.
Αντωνάρας 2009, Type 121, 288-289, no. 538.
ΑΑ
154. Round unguentarium
ΜΘ 23958,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Giannitson Street, University of Thessaloniki
Veterinary School Clinic, 23.1.1970.
1st c. A.D.
Height 5.7 cm, maximum diameter 3.5 cm.
Complete, misshapen from burning.
Colorless greenish unguentarium, free
blown. Everted rim, cylindrical neck, body
somewhat rounded.
Type Isings 6.
Αντωνάρας 2009, type 122β, 380-382, no. 548
(ΠΑΜ 73)
ΑΑ
155. Round unguentarium
ΜΘ 23959,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Giannitson Street, University of Thessaloniki
Veterinary School Clinic, 23.1.1970.
1st c. A.D.
Height 5.2 cm, maximum diameter 3 cm.
Complete, misshapen from burning.
Dark blue unguentarium, free blown.
Everted rim, fire-polished; cylindrical neck,
body somewhat rounded.
Type Isings 6.
Αντωνάρας 2009, type 122β, 380-382, no. 549
(ΠΑΜ 74)
ΑΑ
156. Round unguentarium
ΜΘ 23960,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Giannitson Street, University of Thessaloniki
Veterinary School Clinic, grave ΧΙ, 23.1.1970.
1st c. A.D.
Height 7 cm, maximum diameter 3 cm.
Nearly complete, misshapen from burn-
ing.
253
 254
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω νεύ-
ον, στιλβωμένο με πυράκτωση, λαιμός κυλιν-
δρικός, σώμα πιθανώς σφαιρικό.
Τύπος Isings 6.
Αντωνάρας 2009, τύπος 122β, 380-382, αρ. 550
(ΠΑΜ 77).
ΑΑ
157. Μυροδοχείο
ΜΘ 11250 στ,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
157 Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Σιντριβάνι, ανασκαφή τείχους, εντός καλυβίτη
τάφου 1 (αρ. ημερολογίου Τ1,2), 6-3-1970.
1ος-2ος αι. μ.Χ.
Ύψος 4 εκ., διάμετρος χείλους 2,1 εκ.
Παραμορφωμένο από πυρά.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω νεύ-
ον, άπεργο, λαιμός κυλινδρικός, σώμα σφαιρι-
κό, επίπεδη έδραση και πυθμένας.
Τύπος Isings 28α.
ΑΔ 26, 1971, Β2, 377. Αντωνάρας 2009, τύπος
128, 300-302, αρ. 585.
ΑΑ
158. Μυροδοχείο
158 ΜΘ 11258 β,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολική Νεκρόπολη,
Σιντριβάνι, ανασκαφή τείχους, εντός κτιστού κι-
βωτιόσχημου τάφου Τ2, 6.3.1970.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 6 εκ.
Λείπει ο λαιμός και μέρος του σώματος.
Ιώδες μυροδοχείο, ενδεχομένως αρχικά με δύο
λαβές, κατασκευασμένο με εμφύσηση σε μή-
τρα. Σώμα ωοειδές, βάση δακτυλιόσχημη συμ-
φυής. Η κοιλιά στο σημείο της μεγαλύτερης
διαμέτρου της περιτρέχεται από ταινία που κο-
σμείται με βλαστόσπειρα. Την κεντρική ταινία
ορίζουν ζώνες κατακόρυφων, παράλληλων
εφαπτόμενων πετάλων, που είναι στραμμένες
προς αυτήν και καλύπτουν το ανώτερο και χα-
μηλότερο τμήμα του σώματος.
ΑΔ 26, 1971, Β2, 378, πίν. 371Β. Stern 1995, 152,
αρ. 55, σημ. 6f. Αντωνάρας 2009, τύπος 114,
363-364, αρ. 463.
ΑΑ
159 159. Ιχθυόσχημο μυροδοχείο
ΜΘ 21963,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, αγνώστου ακριβούς προελεύσεως
1ος αι. μ.Χ.
6 × 7 εκ.
Θραύσμα.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο, κατασκευα-
σμένο με εμφύσηση σε μήτρα. Διατηρείται ένα
254
Opaque red unguentarium, free blown.
Everted rim, fire-polished; cylindrical neck,
body probably round.
Type Isings 6.
Αντωνάρας 2009, type 122β, 380-382, no. 550
(ΠΑΜ 77).
ΑΑ
157. Unguentarium
ΜΘ 11250 στ,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
Sintrivani, excavation of wall, inside tile-cov-
ered grave 1 (excavation journal no. Τ1, 2),
6-3-1970.
1st-2nd c. A.D.,
Height 4 cm, rim diameter 2.1 cm.
Misshapen by fire.
Colorless unguentarium, free blown.
Everted cracked-off rim, cylindrical neck,
round body, flat bottom and floor.
Type Isings 28a.
Α.Δ. 26 (1971), Β2, 377. Αντωνάρας 2009, Type
128, 300-302, no. 585.
ΑΑ
158. Unguentarium
ΜΘ 11258 β,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
Syntrivani, excavation of the wall, inside cist
grave T2, 6.3.1970.
1st c. A.D.,
Height 6 cm.
Missing neck and part of body.
Purple unguentarium, perhaps initially
two-handled, mold blown. Oval body, in-
herent ring base. At point of maximum
diameter, the belly is encircled by a band
decorated with tendrils. This central band
is defined by zones of vertical, parallel
overlapping zones of petals turned to-
wards it, and covering the upper and low-
er parts of body.
ΑΔ 26, 1971, Β2, 378, pl. 371Β. Stern 1995, 152,
no.55, note 6f. Αντωνάρας 2009, type 114,
363-364, no. 463.
ΑΑ
159. Fish-shaped flask
ΜΘ 21963,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, exact provenance unknown
1st c. A.D.
6 × 7 cm.
Fragment.
Colorless unguentarium, mold blown. A
single fragment is preserved, with a fairly
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

μόνο θραύσμα που αποδίδει αρκετά φυσιο-
κρατικά το κεφάλι ψαριού.
Αντωνάρας 2009, τύπος 119, 283-284, αρ. 497.
ΑΑ
160 160. Μυροδοχείο
ΜΘ 20927,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
ίσως περιοχή Βαρδάρι.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 4,8 εκ., διάμετρος μέγιστη 2,9 εκ.
Λείπει μέρος του σώματος.
Διαφανές μπλε μυροδοχείο κατασκευασμένο
με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω νεύον,
στιλβωμένο με πυράκτωση, λαιμός κυλινδρι-
κός με μείωση προς τα πάνω, σώμα απιόσχημο,
έδραση επίπεδη, πυθμένας ελαφρά κοίλος.
Τύπος De Tommaso 21, Ca. Isings 6.
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
161
161. Κύπελλο
ΜΘ 20912,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, αγνώστου ακριβούς προελεύσεως,
βρέθηκε γύρω στο 1977 ή / και νωρίτερα.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 10,2 εκ., διάμετρος μέγιστη 7,4 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό κύπελλο κατασκευασμένο
με ελεύθερη εμφύσηση. Σώμα κωνικό, οξυ-
πύθμενο. Χείλος ελάχιστα έξω νεύον, με οριζό-
ντια γλυφή κάτω του. Το αγγείο διαιρείται σε
τρία ισοϋψή τμήματα από δύο πλατιές εγχάρα-
κτες αυλακώσεις και μια λεπτή, αβαθή εγχάρα-
κτη ταινία.
Τύπος Isings 29.
Αντωνάρας 2009, τύπος 24, 145-147, αρ. 98.
ΑΑ
162. Βολβόσχημο μυροδοχείο
162 ΙΣΤ 573,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
οδός Λαγκαδά 55, τάφος 81.
50-100 μ.Χ.
Ύψος 5,8 εκ., διάμετρος βάσης 15 χιλ.,
διάμετρος χείλους 18 χιλ.
Ακέραιο, επιφανειακή ιριδίζουσα διάβρωση
και απολέπιση.
Ωοειδές, ελλειπτικό μυροδοχείο από διαφανές
γυαλί. Επιφάνεια έδρασης επίπεδη, ελαφρά κοί-
λη στο κέντρο. Στη μετάβαση στο λαιμό στενή
αύλακα. Λαιμός κοντός, κυλινδρικός. Χείλος
εξωστρεφές, δακτυλιόσχημο. Περιχείλωμα ται-
νιωτό με μικρή περιμετρική αύλακα στο μέσον.
Τύπος Isings 6 (παραλλαγή).
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991. Κωνστα-
ντούλας 2008.
ΚΚY
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
255
naturalistic rendering of a fish-head.
Αντωνάρας 2009, Type 119, 283-284, no. 497.
ΑΑ
160. Unguentarium
ΜΘ 20927,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
perhaps the Vardari area.
1st c. A.D.
Height 4.8 cm, maximum diameter 2.9 cm
Missing part of body.
Transparent blue unguentarium, free
blown. Everted rim, fire-polished. Cylindri-
cal neck tapering above, pear-shaped
body, flat bottom, slightly concave floor.
Type De Tommaso 21, Ca. Isings 6.
Unpublished.
ΑΑ
161. Cup
ΜΘ 20912,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, exact provenance unknown,
found Ca. 1977 or earlier.
1st c. A.D.
Height 10.2 cm, maximum diameter 7.4 cm.
Intact.
Colorless cup, free blown. Conical, pointed
body. Rim very slightly everted, with hori-
zontal groove below. Vessel separated into
three sections of unequal height by two
broad incised grooves and a thin, shallow
incised band.
Type Isings 29.
Αντωνάρας 2009, Type 24, 145-147, no. 98.
ΑΑ
162. Bulbous unguentarium
ΙΣΤ 573,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Langada Street, grave 81.
50-100 A.D.
Height 5.8 cm, diameter of base 15 cm,
diameter of rim 18 mm.
Intact, surface iridescence and peeling.
Oval, ellipsoidal unguentariumof transpar-
ent glass. Flat bottom, slightly concave at
center. Narrow groove in transition to
neck. Short cylindrical neck. Outturned
ring rim. Band encircling rim with groove
at center.
Type Isings 6 (variant).
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991. Κωνστα-
ντούλας 2008.
ΚΚY
255
 256
163. Βολβόσχημο μυροδοχείο
ΙΣΤ 574,
163 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
οδός Λαγκαδά 55, τάφος 81.
50-100 μ.Χ.
Ύψος 5,3 εκ., διάμετρος βάσης 2 εκ.,
διάμετρος χείλους 2 εκ.
Ακέραιο, επιφανειακή ιριδίζουσα διάβρωση
και απολέπιση.
Ωοειδές, ελαφρά απιόσχημο μυροδοχείο από
διαφανές γυαλί. Επιφάνεια έδρασης επίπεδη
ανεπαίσθητα κοίλη στο κέντρο. Λαιμός κο-
ντός, κυλινδρικός. Χείλος δαχτυλιόσχημο, εξω-
στρεφές, περιχείλωμα ταινιωτό με μικρή περι-
μετρική αύλακα στο μέσον.
Τύπος Isings 6 (παραλλαγή).
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991. Κωνστα-
ντούλας 2008.
ΚΚY
164. Βολβόσχημο μυροδοχείο
164 ΙΣΤ 575,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
οδός Λαγκαδά 55, τάφος 81.
50-100 μ.Χ.
Ύψος 6,8 εκ., διάμετρος βάσης 2 εκ.,
διάμετρος χείλους 2 εκ.
Ακέραιο, επιφανειακή ιριδίζουσα διάβρωση
και απολέπιση.
Ωοειδές, απιόσχημο μυροδοχείο από διαφανές
μελί γυαλί. Επιφάνεια έδρασης επίπεδη. Λαιμός
κοντός, κυλινδρικός με σύσφιγξη στη βάση του
λαιμού. Χείλος ταινιωτό, εξωστρεφές λοξότμη-
το.
Τύπος Isings 6 (παραλλαγή).
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991. Κωνστα-
ντούλας 2008.
ΚΚY
165. Σφαιρικό μυροδοχείο
ΙΣΤ 576,
165 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
οδός Λαγκαδά 55, τάφος 81.
50-100 μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 5 εκ., διάμετρος βάσης 2 εκ.
Ελλιπές, σώζει το μεγαλύτερο μέρος του σώμα-
τος και του λαιμού, με επιφανειακή ιριδίζουσα
διάβρωση.
Σφαιρικό, ελαφρά συμπιεσμένο μυροδοχείο
από διαφανές κιτρινωπό γυαλί. Επιφάνεια
έδρασης επίπεδη, ανεπαίσθητα κυρτή στο κέ-
ντρο. Λαιμός κοντός, κυλινδρικός ελαφρά διευ-
ρυμένος στην ένωση με το σώμα.
Τύπος Isings 6 (παραλλαγή).
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991. Κωνστα-
ντούλας 2008.
ΚΚY
256
163. Bulbous unguentarium
ΙΣΤ 574,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Langada Street 55, grave 81.
50-100 A.D.
Height 5.3 cm, diameter of base 2 cm,
diameter of rim 2 cm.
Intact, surface iridescence and peeling.
Ovoid, slightly pear-shaped unguentarium
of transparent glass. Flat bottom, imper-
ceptibly concave at center. Short cylindri-
cal neck. Ring rim, outturned, band sur-
round rim with small groove at center.
Type Isings 6 (variant).
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991. Κωνστα-
ντούλας 2008.
ΚΚY
164. Bulbous unguentarium
ΙΣΤ 575,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Langada Street 55, grave 81.
50-100 A.D.
Height 6.8 cm, diameter of base 2 cm,
diameter of rim 2 cm.
Intact, surface iridescence and peeling.
Oval, pear-shaped unguentarium of trans-
parent amber glass. Flat bottom. Short
cylindrical neck, constricted at base. Band
rim, outturned and beveled.
Type Isings 6 (variant).
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991. Κωνστα-
ντούλας 2008.
ΚΚY
165. Round unguentarium
ΙΣΤ 576,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Langada Street 55, grave 81.
50-100 A.D.
Preserved height 5 cm, diameter of base 2 cm.
Incomplete, preserving most of body and
neck, with surface iridescence.
Round, slightly compressed unguentarium
of transparent yellowish glass. Flat bottom,
imperceptibly convex at center. Short
neck, cylindrical, widening slightly at junc-
tion with body.
Type Isings 6 (variant).
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991. Κωνστα-
ντούλας 2008.
ΚΚY
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

166. Σφαιρικό μυροδοχείο
ΙΣΤ 577,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
166 Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
οδός Λαγκαδά 55, τάφος 81.
50-100 μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 5,2 εκ., διάμετρος βάσης 7 χιλ.
Ελλιπές, σώζει το μεγαλύτερο μέρος του σώμα-
τος και του λαιμού, με επιφανειακή ιριδίζουσα
διάβρωση.
Σφαιρικό, ελαφρά συμπιεσμένο μυροδοχείο
από διαφανές πρασινωπό γυαλί. Επιφάνεια
έδρασης επίπεδη. Λαιμός κοντός, κυλινδρικός
με σύσφιγξη στη βάση του.
Τύπος Isings 6 (παραλλαγή).
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991. Κωνστα-
ντούλας 2008.
ΚΚY
167. Χάλκινη θήκη
κέρινου σφραγίσματος
ΙΣΤ 584,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
167
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
οδός Λαγκαδά 55, τάφος 81.
50-100 μ.Χ.
Άνω μέρος: Ύψος 5,5 χιλ., διάμετρος 2,1-2,2 εκ.
Κάτω μέρος: Ύψος 6 χιλ., διάμετρος 2-2,2 εκ.
Από κράμα χαλκού διαβρωμένο (κατά τόπους
έντονα) με προϊόντα διάβρωσης στην επιφά-
νεια. Έχει διαβρωθεί τελείως ο μηχανισμός
σύνδεσης των δύο τμημάτων μαζί με μικρό
τμήμα του σώματος. Γυαλί διαφανές κατά τό-
πους ελαφρά πρασινωπό και ιριδίζον.
Η θήκη αποτελείται από δύο τμήματα κυλιν-
δρικής μορφής με κλειστή τη μία πλευρά
τους, τα οποία ενώνονταν το πιθανότερο με
μηχανισμό, ο οποίος επέτρεπε το άνοιγμα και
το κλείσιμο της θήκης (μεντεσέ). Δενόταν στο
έγγραφο με πολύ λεπτό κορδόνι που περνού-
σε μέσα από τις οπές της βάσης του κάτω
τμήματος και ακολούθως από τις ημικυκλικές
οπές των πλαϊνών τοιχωμάτων. Στο ­εσωτερικό
της θήκης έλιωναν κερί, το οποίο στερέωνε
το δέσιμο και στην επιφάνειά του αποτυπω-
νόταν η σφραγίδα του κατόχου. Η μοναδική
όψη της θήκης διαμορφώθηκε με γυάλινο
δισκάριο κάτω από το οποίο έχει διαμορφω-
θεί, πάνω σε χάλκινο κυρτό έλασμα, περίτμη-
το οκτάκτινο αστέρι από πολύ λεπτό χρυσό
έλασμα. Περιμετρικά στην απόληξη περίπου
των ακτινών δύο επάλληλοι κύκλοι με πυκνές
λευκές και από πάνω αραιές κόκκινες στιγμές.
Στο μέσον περίπου των ακτινών λευκές γραμ-
μές ενώνουν την απόσταση των ακτινών δια-
μορφώνοντας οκτάπλευρο σχήμα.
Derks, Roymans 2002. Ελευθεράτου 2006, 51,
αρ. κατ. 117, 118.
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991. Κωνστα-
ντούλας 2008.
ΚΚY
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
257
166. Round unguentarium
ΙΣΤ 577,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Langada Street 55, grave 81.
50-100 A.D.
Preserved height 5.2 cm,
diameter of base 7 mm.
Incomplete, preserving most of body and
neck, with surface iridescence.
Round, slightly compressed unguentarium
of transparent greenish glass. Bottom flat.
Short cylindrical neck, constricted at base.
Type Isings 6 (variant).
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991. Κωνστα-
ντούλας 2008.
ΚΚY
167. Bronze case for a wax seal
ΙΣΤ 584,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Langada Street 55, grave 81, 50-100 A.D.
Upper part: Height 5.5 mm,
diameter 2.1-2,2 cm.
Lower part: Height 6 mm, diameter 2-2.2 cm.
Copper alloy, its surface eroded (in places,
pronouncedly) with corrosion by-prod-
ucts. Mechanism for joining the two parts
entirely corroded, with small part of body.
Transparent glass, in places slightly green-
ish and iridescent.
The case was made of two cylindrical
parts, with one closed side, probably
joined by a mechanism that allowed the
case to open and shut (hinge). It was fas-
tened to a document with a very thin
cord that passed through the openings
on the base of its lower part, and then
through semi-circular holes on its side
walls. The wax, which fixed the fastening,
on the surface of which the owner’s seal
was imprinted, was melted inside the
case. The sole face of the case was formed
with a small glass disk, below which was
created on a convex bronze sheet a cut-
out, eight-rayed star of very thin gold
sheet. Around circumference, at about
the end-points of the rays, two successive
circles with dense white and (above)
sparse red dots. Near their mid-point,
white lines join the rays, creating an oc-
tagonal shape.
Derks, Roymans 2002. Ελευθεράτου 2006, 51,
cat. no. 117, 118.
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991. Κωνστα-
ντούλας 2008.
ΚΚY
257
 258
168. Σύνολο πεσσών
168
ΙΣΤ 590,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
οδός Λαγκαδά 55, τάφος 81.
50-100 μ.Χ.
Διάμετρος περίπου 1,2-1,6 εκ.,
ύψος περίπου 6 χιλ.
Ακέραιοι, με χρώμα κιτρινωπό κατά τόπους ιρι-
δίζον λόγω διάβρωσης.
Πεσσοί επιτραπέζιου παιχνιδιού με μορφή επι-
πεδόκυρτου φακού.
Rieche 1984, Beck 1928.
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991. Κωνστα-
ντούλας 2008.
ΚΚY
169. Μυροδοχείο
169
ΜΘ 10792,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα,
οικόπεδο συγκροτήματος «Αξιός», τάφος 4.
1ος–αρχές 2ου αι. μ.Χ.
Ύψος 12 εκ., διάμετρος χείλους 2,6 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο λαδοπράσινο μυροδοχείο κατα­σκευα­
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω
­νεύον, στιλβωμένο με πυράκτωση, ψηλότερο
και φαρδύτερο στη μια μεριά για διευκόλυνση
της ροής. Λαιμός κυλινδρικός με σύσφιξη στη
βάση του. Σώμα κωνικό, έδραση επίπεδη.
Τύπος Isings 8.
ΑΔ 24, 1969, Β2, 300, πίν. 309 γ (Φ. Πέτσας).
Αντωνάρας 2009, τύπος 126α, 295-298, αρ. 562.
ΑΑ
170. Μυροδοχείο
ΜΘ 3000,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
οδός Αγίου Δημητρίου 232,
δίπλα στον περίβολο του Νοσοκομείου
«Κεντρικόν» (σήμερα «Γεννηματάς»),
Νέα Χρυσή Πύλη,
Σαρκοφάγος Τ. Κλαυδίου Λύκου, 7.3.1962.
1ος–αρχές 2ου αι. μ.Χ.
Πιθανός χρόνος κατάχωσης το 300-330 μ.Χ.
170 Ύψος 3 εκ., διάμετρος χείλους 1 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο κατα­σκευα­
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλι-
όσχημο, έξω νεύον, λαιμός ευρύς κυλινδρικός,
σώμα κωνικό, έδραση επίπεδη. Πιθανολογείται
(Θέμελης 1963, 447) ότι ανήκει στα κτερίσματα
της τελευταίας ταφής της σαρκοφάγου, καθώς
βρέθηκε πάνω από τα υπόλοιπα κτερίσματα
μαζί με κεραμική χύτρα, αργυρό βραχιόλι και
πέντε νομίσματα Λικινίου (308-324).
Θέμελης 1963, 447, πίν. Iv β. Αντωνάρας 2009,
τύπος 131, 302-305, αρ. 608.
ΑΑ
258
168. Set of game counters
ΙΣΤ 590,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Langada Street 55, grave 81.
50-100 A.D.
Diameter ca 1.2-1.6 cm, height ca 6 mm.
Intact, yellowish, at places iridescent as a
result of corrosion.
Counters for a board game, plano-con-
vex.
Rieche 1984, Beck 1928.
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991. Κωνστα-
ντούλας 2008.
ΚΚY
169. Unguentarium
ΜΘ 10792,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area,
property of the “Axios” complex, Grave 4.
1st–early 2nd c. A.D.
Height 12 cm, rim diameter 2.6 cm.
Intact.
Colorless olive green unguentarium, free
blown. Everted rim, fire-polished, higher
and wider on one side to facilitate flow of
contents. Cylindrical neck, constricted at
base. Conical body, flat bottom.
Type Isings 8.
ΑΔ 24, 1969, Β2, 300, pl. 309γ. (Φ. Πέτσας).
Αντωνάρας 2009, Type 126α, 295-298, no.
562.
ΑΑ
170. Unguentarium
ΜΘ 3000,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
232 Aghiou Dimitriou Street
beside the precinct of the
“Kentrikon” (now “Gennimatas”) Hospital,
New Golden Gate,
Sarcophagus of T. Claudius Lycus, 7-3-1962.
1st–early 2nd c. A.D.
Probably buried in the first third
of the 4th c. A.D.
Height 3 cm, rim diameter 1 cm.
Intact.
Colorless greenish unguentarium, free
blown. Everted ring rim, wide cylindrical
neck, conical body, flat bottom. Believed
(Θέμελης 1963, 447) to have been among
the grave goods of the final burial in the sar-
cophagus, as it was found on top of the re-
maining offerings together with a clay cook-
ing pot, silver bracelet, and five coins of Li-
cinius (308-324 A.D.).
Θέμελης 1963, 447, pl. Ivβ. Αντωνάρας 2009,
Type 131, 302-05, no. 608.
ΑΑ
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

171. Μυροδοχείο
ΜΘ 6435,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, εντός των τειχών,
Οικόπεδο Ευαγγελικής Εκκλησίας,
171 Π.Π. Γερμανού 27,
τάφος ζ’  «μεταξύ των λίθων», 1967.
2ος-3ος αι. μ.Χ.
Ύψος 6,3 εκ., διάμετρος χείλους 1,2 εκ.
Ενδεχομένως, σπασμένο το άκρο του λαιμού.
Άχρωμο γαλαζωπό μυροδοχείο, κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος άπεργο,
λαιμός κυλινδρικός με μείωση προς το πεπλα-
τυσμένο ωοειδές σώμα. Έδραση κυρτή. Στις
πλατιές επιφάνειες της κοιλιάς διακρίνονται τα
ίχνη του εργαλείου με το οποίο πιέστηκε προ-
κειμένου να καταστεί επίπεδο.
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
172. Μυροδοχείο
ΜΘ 11093,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
172 Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
οδός Γιαννιτσών, Κλινικές Κτηνιατρικής Σχολής
ΑΠΘ, τάφος Γ’.
1ος–αρχές 2ου αι. μ.Χ.
Ύψος 4 εκ., διάμετρος βάσης 1,5 εκ.
Λείπει το μισό χείλος.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος αδια-
μόρφωτο, ελαφρώς έξω νεύον, στιλβωμένο με
πυράκτωση. Λαιμός κυλινδρικός. Σώμα κωνι-
κό. Έδραση επίπεδη. Το χείλος, αν και δεν σώ-
ζεται ολόκληρο, φαίνεται ότι ήταν πεπιεσμένο,
σε μια προσπάθεια δημιουργίας τριφυλλόσχη-
μης απόληξης.
Πέτσας 1974, 329. Αντωνάρας 2009, τύπος 130,
302-305, αρ. 604.
ΑΑ
173. Μυροδοχείο
173 ΜΘ 11539 α,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, τάφος κερα-
μοσκεπής.
1ος–αρχές 2ου αι. μ.Χ.
Ύψος 5 εκ., διάμετρος μέγιστη 2,7 εκ.
Συγκολλημένο, λείπει ελάχιστο θραύσμα από
την κοιλιά. Καλυμμένο ολοσχερώς με γαλακτώ-
δη πάτινα.
Άχρωμο κιτρινωπό μυροδοχείο κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλι-
όσχημο, έσω αναδιπλωμένο, έξω νεύον. Λαιμός
κυλινδρικός με μείωση προς τα πάνω, σώμα
κωνικό έδραση επίπεδη, πυθμένας επίπεδος.
Τύπος Isings 28b.
Θεσσαλονίκη 1986, 134 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 131, 302-
305, αρ. 614.
ΑΑ
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
259
171. Unguentarium
ΜΘ 6435,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, inside the walls,
property of the Evangelical Church,
27 P. P. Germanou Street,
Grave ζ, “among the stones”, 1967.
2nd-3rd c. A.D.
Height 6.3 cm, rim diameter 1.2 cm.
End of neck may have been broken off.
Colorless bluish unguentarium, free blown.
Cracked-off rim, cylindrical neck tapering
towards the widened, egg-shaped body.
Convex bottom. On the wide surfaces of
the belly are discernible the traces of the
tool with which it was pinched to flatten it.
Unpublished.
ΑΑ
172. Unguentarium
ΜΘ 11093,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Giannitson Street, University of Thessaloniki
Veterinary School Clinic, Grave Γ’.
1st–early 2nd c.
Height 4 cm, base diameter 1.5 cm.
Missing half of rim.
Colorless unguentarium, free blown. Un-
formed rim, slightly everted, fire-polished.
Cylindrical neck, conical body, flat bottom.
The rim, though not preserved in its en-
tirety, appears to have been pinched in an
attempt to create a trefoil edge.
Πέτσας 1974, 329. Αντωνάρας 2009, Type 130,
302-305, no. 604.
ΑΑ
173. Unguentarium
ΜΘ 11539α,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, tile-covered
grave.
1st–early 2nd c. A.D.
Height 5 cm, maximum diameter 2.7 cm.
Mended, missing a tiny fragment from
belly. Entirely covered by a milky patina.
Colorless yellowish unguentarium, free
blown. Everted ring rim, folded inward.
Cylindrical neck tapering above, conical
body, flat bottom and floor.
Type Isings 28b.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 134. Αντωνάρας 2009, Type 131, 302-
305, no. 614.
ΑΑ
259
 260
174. Μυροδοχείο
ΜΘ 11539 γ,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
174 περιοχή Ραμόνα, τάφος κεραμοσκεπής.
1ος–αρχές 2ου αι. μ.Χ.
Ύψος 2,5 εκ
Ακέραιο, καλύπτεται από μελανή πάτινα.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλι-
όσχημο, έξω νεύον, έσω αναδιπλωμένο, λαιμός
κυλινδρικός, σώμα πεπιεσμένο σφαιρικό.
Έδραση επίπεδη, πυθμένας ελαφρά κυρτός.
Θεσσαλονίκη 1986, 134 (Ε. Τρακοσοπούλου-
175 Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 131, 302-
305, αρ. 615.
ΑΑ
175. Μυροδοχείο
ΜΘ 7225,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, αγνώστου ακριβούς προελεύσεως,
1976.
1ος–αρχές 2ου αι. μ.Χ.
Ύψος 13 εκ., διάμετρος μέγιστη 2,7 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο γαλαζωπό μυροδοχείο, κατασκευασμέ-
νο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω νεύον,
στιλβωμένο με πυράκτωση. Το χείλος πλατύτε-
ρο στη μία πλευρά για διευκόλυνση της κατευ-
θυνόμενης ροής του περιεχομένου. Λαιμός ψη-
λός κυλινδρικός με ελαφρά σύσφιξη στη μετά-
βαση στο σώμα. Σώμα κωνικό. Έδραση κυρτή.
Τύπος Isings 8.
Αντωνάρας 2009, τύπος 126α, 295-298,
αρ. 561.
ΑΑ
176. Ενεπίγραφο κύπελλο
ΡΑ 930,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
176 και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής της
«ταβέρνας» στο βαλανείο,
ΔΝ7-ΔΝ8, τομή στο ανατολικό πέρας
του δρόμου, 1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Θραύσματα α-β με τμήμα της επιγραφής: ύψος
5,4 εκ., πλάτος 3,2 εκ., πάχος τοιχώματος 2 χιλ.
Θραύσματα γ-δ: ύψος 2,8 εκ., πλάτος 3,7 εκ.,
πάχος τοιχώματος 2 χιλ.
Θραύσμα ε: ύψος 2,2 εκ., πλάτος 1,7 εκ.,
πάχος τοιχώματος 2 χιλ.
Αποσπασματικά σωζόμενο, σε πέντε θραύσμα-
τα. Σχετικά καλή διατήρηση της επιφάνειας με
φυλλώδη διάβρωση και ιριδισμούς.
Κύπελλο από διαφανές γυαλί ανοιχτού γαλαζο-
πράσινου χρώματος, κατασκευασμένο με την
τεχνική της εμφύσησης σε μήτρα. Ανάγλυφος
διάκοσμος και αποσπασματικά σωζόμενη η
επιγραφή «κατάχαιρε και ευφραίνου». Διακρί-
νονται τα γράμματα Τ, Α, Χ.
260
174. Unguentarium
ΜΘ 11539γ,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area, tile-covered grave.
1st–early 2nd c. A.D.
Height 5 cm, maximum diameter 2.7 cm.
Intact, covered by a black patina.
Colorless unguentarium, free blown.
Everted ring rim, folded inward, cylindrical
neck, compressed round body. Flat bot-
tom, slightly convex floor.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 134. Αντωνάρας 2009, Type 131, 302-
305, no. 615.
ΑΑ
175. Unguentarium
ΜΘ 7225,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, exact provenance unknown,
1976.
1st–early 2nd c. A.D.
Height 13 cm, maximum diameter 2.7 cm.
Intact.
Colorless bluish unguentarium, free
blown. Everted rim, fire-polished. The rim
is wider on one side to facilitate directing
the flow of contents. Tall cylindrical neck
with slight constriction in transition to
body. Conical body, convex bottom.
Type Isings 8.
Αντωνάρας 2009, Type 126α, 295-298,
no. 561.
ΑΑ
176. Inscribed cup
ΡΑ 930,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer of the
“tavern” in the balneum,
ΔΝ7-ΔΝ8, section along the eastern side
of the road, 1997-1998.
50-100 A.D.
Fragments α-β with part of inscription: height
5.4 cm, width 3.2 cm, thickness of wall 2 mm
Fragments γ-δ: height 2.8 cm, width 3.7 cm,
thickness of wall 2 mm.
Fragment ε: height 2.2 cm, width 1.7 cm,
thickness of wall 2 mm.
Preserved in five fragments. Surface rela-
tively well preserved, with lamination and
iridescence.
Cup of transparent glass, light blue-green,
mold blown. Relief decoration and inscrip-
tion «κατάχαιρε και ευφραίνου» (“Be hap-
py and enjoy”) preserved in places. The
letters T, A and X may be discerned.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Τύπος Harden 1935, (ομάδα) Fi,ii. Ο τύπος αυτός
συνδέεται με εργαστήρια της συροπαλαιστινια-
κής ακτής. Οι παραλλαγές που παρατηρούνται
στη φόρμα των γραμμάτων υποδηλώνουν παρα-
γωγή από διαφορετικά εργαστήρια.
Παράλληλα: Stern 1995, 99. Whitehouse 2001,
22-23, αρ. 485-486. Arveiller-Dulong, Nenna
2005, 194, αρ. 539. Lightfoot 2007, 73, αρ. 150.
Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
177. Ενεπίγραφο κύπελλο
ΡΑ 934,
177 ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής
της «ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8,
τομή στο ανατολικό πέρας του δρόμου,
1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Ύψος 5,6 εκ., μήκος 5,4 εκ.,
πάχος τοιχωμάτων 2-4 χιλ.
Σώζεται ένα μικρό τμήμα του σκεύους. Αρκετά
καλή διατήρηση της επιφάνειας με φυλλώδη δι-
άβρωση και ιριδισμούς.
Κύπελλο από διαφανές γυαλί ανοιχτού γαλαζο-
πράσινου χρώματος κατασκευασμένο με την τε-
χνική της εμφύσησης σε μήτρα. Ανάγλυφος διά-
κοσμος και αποσπασματικά σωζόμενη η επιγρα-
φή «κέρδος και ευφροσύνη εν οινοποσία». Δια-
κρίνονται τα γράμματα Ρ, Δ, Ο και τμήμα του C.
Ο τύπος αυτός συνδέεται με εργαστήρια της συ-
ροπαλαιστινιακής ακτής. Οι παραλλαγές που
παρατηρούνται στη φόρμα των γραμμάτων
υποδηλώνουν παραγωγή από διαφορετικά ερ-
γαστήρια.
Παράλληλα: Stern 1995, 99. Weinberg 1992, 127-
128, αρ. 101.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
178. Ενεπίγραφο κύπελλο
ΡΑ 935,
178
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής της
«ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8, τομή στο
ανατολικό πέρας του δρόμου, 1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Ύψος 3,8 εκ., μήκος 5,8 εκ.,
πάχος τοιχωμάτων 2 χιλ.
Αποσπασματικά σωζόμενο, από δύο συγκολλη-
μένα θραύσματα. Σχετικά καλή διατήρηση της
επιφάνειας, ιριδισμοί, φυλλώδης διάβρωση και
βελονισμοί.
Κύπελλο από διαφανές γυαλί ανοιχτού γαλαζο-
πράσινου χρώματος, κατασκευασμένο με την
τεχνική της εμφύσησης σε μήτρα. Ανάγλυφος
διάκοσμος και αποσπασματικά σωζόμενη η επι-
γραφή «ευφραίνου εφ’ ω πάρει». Διακρίνονται τα
γράμματα Φ, Ω, Π, Α.
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
261
Type Harden 1935, (group) Fi,ii. This type
is connected with workshops on the
Syro-Palestinian coast. Variations ob-
served in the form of lines indicate pro-
duction by different workshops.
Parallels: Stern 1995, 99. Whitehouse
2001, 22-23, no. 485-486. Arveiller-Du-
long, Nenna 2005, 194, no.539. Lightfoot
2007, 73, no.150.
Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
177. Inscribed cup
ΡΑ 934,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer
of the “tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8,
section along the eastern side of the road,
1997-1998.
50-100 A.D.
Height 5.6 cm, length 5.4 cm,
thickness of walls 2-4 mm.
Only a small part of vessel preserved.
Surface fairly well preserved, with lami-
nation and iridescence.
Cup of transparent glass, bluish-green,
mold blown. Relief decoration and the
inscription «κέρδος και ευφροσύνη εν
οινοποσία» (“There is profit and merri-
ment in wine-drinking”) partially pre-
served. The letters Ρ, Δ, Ο and part of the
C may be discerned.
This type is connected with workshops
along the Syro-Palestinian coast. Varia-
tions observed in the form of lines indi-
cate production by different workshops.
Parallels: Stern 1995, 99. Weinberg 1992,
127-128, no.101.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
178. Inscribed cup
ΡΑ 935,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer
of the “tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8,
section along the eastern side of the road,
1997-1998.
50-100 A.D.
Height 3.8 cm, length 5.8 cm,
thickness of walls 2 mm.
Preserved only in part, mended from two
fragments. Surface relatively well preserved,
with iridescence, lamination and pitting.
Cup of transparent glass, light blue-green,
mold blown. Relief decoration and an in-
scription, «ευφραίνου εφ’ ω πάρει» (“Enjoy
as long as possible”) preserved in places.
The letters Φ, Ω, Π and A may be dis-
cerned.
261
 262
Ο τύπος αυτός συνδέεται με εργαστήρια της συ-
ροπαλαιστινιακής ακτής. Οι παραλλαγές που
παρατηρούνται στη φόρμα των γραμμάτων
υποδηλώνουν παραγωγή από διαφορετικά ερ-
γαστήρια.
Harden 1935, 173-175, ομάδα G, πίν. XXV e,f. Πα-
ράλληλα: Stern 1995, 97, αρ. 1. Whitehouse
2001, 24-25, αρ. 488. Israeli 2003, 129, αρ. 129.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
179. Ποτήρι με ανάγλυφο διάκοσμο
179 ΡΑ 702,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής
της «ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8,
τομή στο ανατολικό πέρας του δρόμου,
1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 6 εκ., διάμετρος έδρασης 4,1 εκ.,
διάμετρος σώματος 4,4 εκ.
Αποσπασματικά σωζόμενο, από τρία συγκολλη-
μένα θραύσματα. Σώζονται τμήματα της έδρα-
σης και των τοιχωμάτων. Αρκετά καλή διατήρη-
ση της επιφάνειας με φυλλώδη διάβρωση, ιριδι-
σμούς και βελονισμούς.
Ποτήρι από διαφανές γυαλί κιτρινοπράσινου
χρώματος, κατασκευασμένο με την τεχνική της
εμφύσησης σε μήτρα. Στην έδραση αναπτύσσο-
νται δύο ομόκεντροι ανάγλυφοι δακτύλιοι. Το
σώμα κοσμείται με ανάγλυφα αμυγδαλόσχημα
και κυκλικά μοτίβα.
Τύπος Isings 31. Σκεύος πολυτελείας με διάδοση
σ’ όλο το ρωμαϊκό κόσμο από τη συροπαλαιστι-
νιακή ακτή έως τις ΒΔ επαρχίες της αυτοκρατο-
ρίας, με μικρές παραλλαγές στην ανάπτυξη των
διακοσμητικών μοτίβων.
Παράλληλα: Whitehouse 2001, 27-28, αρ. 493-
494. Trasparenze imperiali 1997, 89, 195, αρ. 194.
Ravagnan 1994, 125, αρ. 234-235.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
180. Ποτήρι
ΡΑ 741,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής της
«ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8,
τομή στο ανατολικό πέρας του δρόμου,
1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Ύψος: 8,6 εκ. πλάτος: 6,7 εκ. διάμετρος βάσης: 4,4
εκ. πάχος τοιχωμάτων σώματος: 2 χιλ.
Τμήμα από έξι συγκολλημένα θραύσματα. Σχε-
τικά καλή διατήρηση της επιφάνειας. Ιριδισμοί,
και φυλλώδης διάβρωση.
Τμήμα ποτηριού από διαφανές γυαλί πράσινου
χρώματος. Καμπύλα τοιχώματα και δισκοειδής
βάση. Κατασκευή με εμφύσηση. Αυλακώσεις
εγχάρακτες με τροχό κοσμούν το σώμα.
262
This type is connected with workshops
along the Syro-Palestinian coast. Varia-
tions observed in the form of lines indi-
cate production by different workshops.
Harden 1935, 173-175, group G, pl. XXV
e,f. Parallels: Stern 1995, 97, no.1. White-
house 2001, 24-25, no.488. Israeli 2003,
129, no.129.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
179. Beaker with relief decoration
ΡΑ 702,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer
of the “tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8,
section along the eastern side of the road,
1997-1998.
50-100 A.D.
Preserved height 6 cm, diameter of bottom
4.1 cm, diameter of body 4.4 cm.
Preserved only in part, mended from
three fragments. Parts of bottom and
walls preserved. Surface fairly well pre-
served, with lamination, iridescence and
pitting.
Beaker of transparent, yellowish-green
glass, mold blown. Body decorated with
relief almond-shaped and circle motifs.
Type Isings 31. A luxury vessel distributed
throughout the Roman world from the
Syro-Palestinian coast to the NW prov-
inces of the empire, with minor variations
in the development of decorative mo-
tifs.
Parallels: Whitehouse 2001, 27-28, no.
493-494. Trasparenze imperiali 1997, 89,
195, no.194. Ravagnan 1994, 125, no.
234-235.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
180. Beaker
ΡΑ 741,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer
of the “tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8,
section along the eastern side of the road,
1997-1998.
50-100 A.D.
Height 8.6 cm, width 6.7 cm, diameter of
base 4.4 cm, thickness of walls (body) 2 mm.
Part of vessel, mended from six frag-
ments. Surface relatively well preserved.
Iridescence and lamination.
Part of a beaker of transparent greenish
glass. Curved walls, disk-shaped base. Blown.
Wheel-incised grooves decorate body.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Τύπος Isings 34 και Goethert-Polaschek 58a.
Τύπος με ευρεία διάδοση σε όλη τη ρωμαϊκή
αυτοκρατορία. Σύνδεση της παραγωγής με ιτα-
λικά εργαστήρια.
Παράλληλα: Arveiller-Dulong, Nenna 2005, 40,
αρ. 21. Bonomi 1996, 125, αρ. 283. Toniolo
2000, 103, αρ. 237.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
181. Ποτήρι
ΡΑ 743,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής της
«ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8, τομή στο
ανατολικό πέρας του δρόμου, 1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 10 εκ., διάμετρος σώματος
7 εκ., διάμετρος βάσης 4 εκ.
Αποσπασματικά σωζόμενο από 26 συγκολλη-
μένα θραύσματα. Καλή διατήρηση της επιφά-
νειας, ιριδισμοί.
Ποτήρι από διαφανές γυαλί ανοιχτού πράσινου
χρώματος, κατασκευασμένο με την τεχνική της
εμφύσησης. Σώμα κυλινδρικό με αυλακώσεις
από τροχό σε τακτά διαστήματα. Εξωστρεφές
το χείλος με βάση την κλίση των σωζόμενων
τοιχωμάτων του άνω μέρους του σώματος. Δα-
κτυλιόσχημη βάση με ανάπτυξη κοιλότητας
στο κεντρικό τμήμα.
Τύπος Goethert-Polaschek 58 b, τον τύπο αυτό
συναντούμε σε διάφορες παραλλαγές με δια-
φοροποιήσεις στη διαμόρφωση της βάσης και
στις διακοσμητικές εγχαράξεις. Τύπος με ευρεία
διάδοση και μακρά διάρκεια ζωής. Συνδέεται
με εργαστήρια της Δύσης και της Ανατολής.
Παράλληλα: Calvi 1969, 52-53, πίν. 6, αρ. 6. Filip-
pi 1997, 464, τύπος 5, ουσιαστικά μία παραλλα-
γή του τύπου Isings 34. Vetro e vetri 1998, 64,
πίν. XVI,2. Fleming 1999, 51, τύπος Ε26.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
182. Κύπελλο
182 ΡΑ 710,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής
της «ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8,
τομή στο ανατολικό πέρας του δρόμου,
1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 5,9 εκ.,
σωζόμενο μήκος 7,5 εκ. σωζόμενο πλάτος
4,9 εκ., πάχος τοιχωμάτων 1 χιλ.
Τμήμα συγκολλημένο από οκτώ θραύσματα.
Σχετικά καλή διατήρηση της επιφάνειας. Ιριδι-
σμοί, φυλλώδης διάβρωση.
Τμήμα ημισφαιρικού κυπέλλου από διαφανές
γυαλί ανοιχτού κιτρινοπράσινου χρώματος.
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
263
Type Isings 34 and Goethert-Polaschek 58a.
A type widely disseminated throughout
the Roman empire. Production linked with
Italian workshops.
Parallels: Arveiller-Dulong, Nenna 2005,
40, no.21. Bonomi 1996, 125, no. 283. To-
niolo 2000, 103, no. 237.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
181. Beaker
ΡΑ 743,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer of the
“tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8, section
along the eastern side of the road, 1997-1998.
50-100 A.D.
Preserved height 10 cm, diameter of body
7 cm, diameter of base 4 cm.
Preserved only in part, mended from 26
fragments. Surface well preserved, irides-
cence.
Transparent glass beaker, light green,
blown. Cylindrical body with wheel-made
grooves at regular intervals. Outturned
rim on the base of the inclination of the
preserved walls from the upper part of
body. Ring base, concave at center.
Type Goethert-Polaschek 58 b, a type we
encounter in numerous variants with dif-
ferences in formation of base and decora-
tive incisions. A type widely disseminated
and with a long life. Connected with work-
shops in both West and East.
Parallels: Calvi 1969, 52-53, pl. 6, no.6.
Filippi 1997, 464, type 5, essentially a vari-
ant of type Isings 34. Vetro e vetri 1998, 64,
pl. XVI,2. Fleming 1999, 51, type Ε26.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
182. Cup
ΡΑ 710,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer of the
“tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8,
section along the eastern side of the road,
1997-1998.
50-100 A.D.
Preserved height 5.9 cm,
preserved length 7.5 cm, preserved width
4.9 cm, thickness of walls 1 mm.
Part of vessel mended from eight frag-
ments. Surface relatively well preserved.
Iridescence, lamination.
Part of a hemispherical cup of transparent
glass, light yellowish-green. Concave
263
 264
Έδραση κοίλη. Κατασκευή με εμφύσηση. Αυλα-
κώσεις εγχάρακτες με τροχό κοσμούν το σώμα
κατά διαστήματα.
Τύπος Isings 12. Τύπος με ευρεία διάδοση σε όλη
τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Σύνδεση της παρα-
γωγής με εργαστήρια της Ιταλίας και των ΒΔ
επαρχιών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Παράλληλα: Stern 2001, 73-74, αρ. 16-17. Larese,
Zerbinati 1998, 163, αρ. 107. Arveiller-Dulong,
Nenna 2005, 38, αρ. 14-15.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
183 183. Ριπιδωτή φιάλη
ΡΑ 600,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων,
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής
της «ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8, τομή
στο ανατολικό πέρας του δρόμου, 1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 5,2 εκ., σωζόμενο πλάτος
5,7 εκ., πάχος τοιχωμάτων σώματος 3 χιλ.
Θραύσμα με καλή διατήρηση της ­επιφάνειας,
ιριδισμούς και φυλλώδη διάβρωση.
Θραύσμα ριπιδωτής φιάλης από γυαλί ανοι-
χτού γαλαζοπράσινου χρώματος. Κατασκευή
ενδεχομένως με την τεχνική της περιστροφι-
κής εμπίεσης, εάν όχι, με χύτευση ή κάμψη.
Χείλος κατακόρυφο ταινιωτό, που έχει δεχθεί
επεξεργασία. Σώζονται δύο ραβδώσεις.
Τύπος Isings 3 και Goethert-Polaschek 3. Τύπος
ιδιαίτερα δημοφιλής, με ευρεία διάδοση σε
όλη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και με μεγάλη
διάρκεια ζωής. Συνδέεται κυρίως με εργαστή-
ρια της βόρειας και κεντρικής Ιταλίας.
Παράλληλα: Zampieri 1998, 160, αρ. 257, πίν.
XI. Trasparenze imperiali 1997, 172, αρ. 147.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
184 184. Ριπιδωτή φιάλη
ΡΑ 605,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής της
«ταβέρνας» στο Βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8, τομή στο
ανατολικό πέρας του δρόμου, 1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Σωζόμενο πλάτος 6,6 εκ., σωζόμενο ύψος
2, 8 εκ., πάχος τοιχωμάτων 2 χιλ.
Από δύο συγκολλημένα θραύσματα, με σχετικά
καλή διατήρηση επιφάνειας.
Ριπιδωτή φιάλη από διαφανές γυαλί πράσινου
ανοικτού χρώματος. Σώζεται τμήμα του ημι-
σφαιρικού σώματος με ανάγλυφες ραβδώσεις.
Δύο ανάγλυφοι δακτύλιοι ορίζουν την έδραση.
Κατασκευή με εμφύσηση σε μήτρα.
Τύπος Isings 3 c. Ο τύπος αυτός έχει μακρά διάρ­
κεια ζωής και ευρεία διάδοση και συνδέεται με
εργαστήρια της συροπαλαιστινιακής ακτής και
ειδικότερα της Σιδώνας.
264
bottom. Blown. Wheel-incised incisions
decorate body at intervals.
Type Isings 12. A type widely dissemi-
nated throughout the Roman empire.
Production linked with workshops in Ita-
ly and the NW provinces of the Roman
empire.
Parallels: Stern 2001, 73-74, no. 16-17.
Larese, Zerbinati 1998, 163, no. 107. Arveil-
ler-Dulong, Nenna 2005, 38, no. 14-15.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
183. Ribbed bowl
ΡΑ 600,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities,
Agora of Thessaloniki, destruction layer of
the “tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8, sec-
tion along the eastern side of the road,
1997-1998.
50-100 A.D.
Preserved height 5.2 cm, preserved width
5.7 cm, thickness of walls (body) 3 mm
Fragment, its surface well preserved, iri-
descence and lamination.
Fragment of a ribbed bowl of light blue-
green glass. Perhaps made by rotary
pressing; if not, by casting or slumping.
Vertical band rim, subjected to further
finishing. Two ribs preserved.
Type Isings 3 and Goethert-Polaschek 3.
An especially popular type, widespread
throughout the Roman empire, and long
lived. Linked chiefly with workshops in
Northern and Central Italy.
Parallels: Zampieri 1998, 160, no. 257, pl. XI.
Trasparenze imperiali 1997, 172, no. 147.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
184. Ribbed bowl
ΡΑ 605,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer of
the “tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8, sec-
tion along the eastern side of the road,
1997-1998.
50-100 A.D.
Preserved width 6.6 cm, preserved height
2.8 cm, thickness of walls 2 mm.
Mended from two fragments joined to-
gether; surface fairly well preserved.
Ribbed bowl of transparent, light green
glass. Preserved: part of the hemispheri-
cal body with relief ribs. Two relief rings
define bottom. Mold blown.
Type Isings 3 c. This type had a long life
and wide dissemination, and is linked
with workshops on the Syro-Palestinian
coast, Sidon in particular.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Παράλληλα: Zampieri 1998, 160, αρ. 258.
Ravagnan 1994, 179, αρ. 348. Israeli 2003, 81, αρ.
71.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
185. Ριπιδωτή φιάλη
185
ΡΑ 623,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής της
«ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8, τομή
στο ανατολικό πέρας του δρόμου, 1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 7,5 εκ, σωζόμενο πλάτος
4,4 εκ., πάχος τοιχωμάτων 4-5 χιλ.
Τμήμα συγκολλημένο από δύο θραύσματα. Σχε-
τικά καλή διατήρηση της επιφάνειας με ιριδι-
σμούς, φυλλώδη διάβρωση και βελονισμούς.
Τμήμα ριπιδωτής φιάλης από αδιαφανές
γυαλί σε βαθύ καστανό χρώμα, με διακοσμη-
τικά μοτίβα σε αδιαφανές λευκό και ερυθρο-
κίτρινο χρώμα. Σώμα ημισφαιρικό με ραβδώ-
σεις. Κατακόρυφο χείλος που έχει δεχθεί
επεξεργασία. Διακρίνεται η γένεση της έδρα-
σης. Κατασκευή με την τεχνική του ψηφιδω-
τού.
Επιτραπέζιο σκεύος πολυτελείας με μεγάλη διά-
δοση επί Αυγούστου και επί Τιβέριου, έως το 35
μ.Χ. περίπου. Μιμείται τα χρώματα και τις επιφά-
νειες ημιπολύτιμων λίθων (αχάτης, όνυχας, μάρ-
μαρο κ.λπ.) σε πολυάριθμες παραλλαγές. Σύνδε-
ση κυρίως με εργαστήρια της Ιταλίας.
Τύπος Isings 3 και Goethert-Polaschek 3
Παράλληλο: Foy, Nenna 2001, 170, αρ. 258.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
186. Ριπιδωτή φιάλη
ΡΑ 781,
186 ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής της
«ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8,
τομή στο ανατολικό πέρας του δρόμου,
1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 2,2 εκ., σωζόμενο πλάτος
1,9 εκ., πάχος τοιχωμάτων περίπου 1 χιλ.
Θραύσμα με μέτρια διατήρηση της επιφάνειας,
με ιριδισμούς, φυλλώδη διάβρωση και βελονι-
σμούς.
Θραύσμα ριπιδωτής φιάλης από γυαλί ιώδους
χρώματος. Περιμετρική αυλάκωση και ίχνη επί-
θετης διακοσμητικής αδιαφανούς λευκής ίνας
ορίζουν τη μετάβαση από το σώμα στο εξω-
στρεφές χείλος. Κατασκευή με την τεχνική της
ελεύθερης εμφύσησης σε συνδυασμό με μερική
εμφύσηση σε μήτρα. Χαρακτηριστικά τα λεπτά
τοιχώματα του σώματος των σκευών αυτού του
τύπου, γνωστών ως Zarte Rippenschalen.
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
265
Parallels: Zampieri 1998, 160, no. 258.
Ravagnan 1994, 179, no. 348. Israeli 2003,
81, no. 71.
Μαυρομιχάλη 2001. Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
185. Ribbed bowl
ΡΑ 623,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer of
the “tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8, sec-
tion along the eastern side of the road, 1997-
1998.
50-100 A.D.
Preserved height 7.5 cm, preserved width
4.4 cm, thickness of walls 4-5 mm.
Part of the bowl, mended from two frag-
ments. Surface relatively well preserved,
with iridescence, lamination and pitting.
Part of a ribbed bowl of deep-brown
opaque glass, with decorative motifs in
opaque white and red-yellow. Hemispheri-
cal ribbed body. Vertical rim which has
been further finished. Beginning of bottom
may be distinguished. Mosaic technique.
Luxury tableware of a type widely dissemi-
nated during the reigns of Augustus and
Tiberius, until Ca. 35 A.D. It imitates the
colors and surfaces of semi-precious stones
(agate, onyx, marble etc.) in a great number
of variants. Linked chiefly with workshops
in Italy.
Type Isings 3 and Goethert-Polaschek 3
Παράλληλο: Foy, Nenna 2001, 170, no. 258.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
186. Ribbed bowl
ΡΑ 781,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer of
the “tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8, sec-
tion along the eastern side of the road,
1997-1998.
50-100 A.D.
Preserved height 2.2 cm, preserved width
1.9 cm, thickness of walls ca 1 mm.
Fragment. Surface moderately well pre-
served, with iridescence, lamination and
pitting.
Fragment of a ribbed bowl of purple glass.
Concentric groove and traces of applied
decorative opaque white thread define
transition from body to outturned rim.
Free blown in conjunction with partial
mold blowing. Characteristic delicate walls
of vessels of this type, known as Zarte Rip-
penschalen.
Type Isings 17 and Goethert-Polaschek 4.
265
 266
Τύπος Isings 17 και Goethert-Polaschek 4. Τύπος
με ευρεία διάδοση σε όλη τη ρωμαϊκή αυτοκρα-
τορία τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή.
Σύνδεση της παραγωγής με τη βόρεια Ιταλία και
με άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας.
Παράλληλα: Stern 2001, 82-83, αρ. 24. Biaggio
Simona 1991, 71-74, πίν. 4. Filippi 1997, 464, αρ.
11. Whitehouse 2001, 202-203, αρ. 758.
Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
187. Ριπιδωτή φιάλη
ΡΑ 783,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής της
187 «ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8, τομή στο
ανατολικό πέρας του δρόμου, 1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 6,4 εκ, σωζόμενο πλάτος
3,2 εκ., πάχος τοιχωμάτων 2 χιλ.
Θραύσμα με σχετικά καλή διατήρηση της επι-
φάνειας, ιριδισμούς, φυλλώδη διάβρωση, βελο-
νισμούς.
Θραύσμα ριπιδωτής φιάλης από γυαλί κεχρι-
μπαρένιου χρώματος. Χείλος κατακόρυφο, ται-
νιωτό. Σώζονται δύο ραβδώσεις. Κατασκευή
ενδεχομένως με την τεχνική της περιστροφικής
εμπίεσης, εάν όχι, με χύτευση ή κάμψη.
Τύπος Isings 3 και Goethert-Polaschek 3. Τύπος
ιδιαίτερα δημοφιλής, με ευρεία διάδοση σε όλη
τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και με μεγάλη διάρ-
κεια ζωής. Συνδέεται κυρίως με εργαστήρια της
βόρειας και κεντρικής Ιταλίας.
Παράλληλα: Zampieri 1998, 160, αρ. 256, πίν.
ΧΙ.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
188. Ριπιδωτή φιάλη
ΡΑ 878,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
188 και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής της
«ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8, τομή στο
ανατολικό πέρας του δρόμου, 1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Σωζόμενο πλάτος 2,2 εκ., σωζόμενο ύψος
3,2 εκ., πάχος τοιχωμάτων 2 χιλ.
Θραύσμα με σχετικά καλή διατήρηση της επι-
φάνειας, φυλλώδη διάβρωση, ιριδισμούς και
βελονισμούς.
Θραύσμα ριπιδωτής φιάλης από ημιδιαφανές
γυαλί σε βαθύ γαλάζιο χρώμα, με διακοσμητικά
μοτίβα σε αδιαφανές κίτρινο και λευκό χρώμα.
Κατασκευή με την τεχνική του ψηφιδωτού.
Τύπος Isings 3. Ο τύπος αυτός δεν έχει μεγάλη
διάρκεια ζωής. Γνωρίζει μεγάλη διάδοση επί Αυ-
γούστου και επί Τιβερίου, έως το 35 μ.Χ. περίπου.
Μιμείται τα χρώματα και τις επιφάνειες ημιπολύτι­
μων λίθων σε πολυάριθμες παραλλαγές και δίνει
266
A type widespread throughout the Ro-
man empire, both in West as well as East.
Connected with production in Northern
Italy and other regions in the empire.
Parallels: Stern 2001, 82-83, no. 24. Biaggio
Simona 1991, 71-74, pl. 4. Filippi 1997,
464, no. 11. Whitehouse 2001, 202-203, no.
758.
Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
187. Ribbed bowl
ΡΑ 783,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer of
the “tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8,
section along the eastern side of the road,
1997-1998.
50-100 A.D.
Preserved height 6.4 cm, preserved width
3.2 cm, thickness of walls 2 mm.
Fragment. Surface relatively well preserved
with iridescence, lamination and pitting.
Fragment of a ribbed bowl of amber glass.
Vertical band rim. Two ribs preserved. Pos-
sibly made with the rotary pressing tech-
nique; if not, then by casting or slumping.
Type Isings 3 and Goethert-Polaschek 3. An
especially popular type, widely disseminat-
ed throughout the Roman empire and long
lived. Linked chiefly with workshops in
Northern and Central Italy.
Parallels: Zampieri 1998, 160, no. 256, pl. ΧΙ.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜK
188. Ribbed bowl
ΡΑ 878,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer of the
“tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8, section
along the eastern side of the road, 1997-1998.
50-100 A.D.
Preserved width 2.2 cm, preserved height
3.2 cm, thickness of walls 2 mm
Fragment. Surface in relatively good con-
dition, with lamination, iridescence and
pitting.
Fragment of a ribbed bowl of translucent
deep-blue glass, with decorative motifs
in opaque yellow and white. Made with
the mosaic technique.
Type Isings 3. This type had a brief life. It
was widespread during the reigns of Au-
gustus and Tiberius, until Ca. 35 A.D. It imi-
tates the colors and surfaces of semi-pre-
cious stones , with many variants, giving a
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

μία αίσθηση πολυτέλειας στα επιτραπέζια
σκεύη. Την περίοδο αυτή συνδέεται κυρίως με
εργαστήρια της Ιταλίας.
Παράλληλα: Foy, Nenna 2001, 71, αρ. 42. Grose
1989, 214-217. Goldstein 1979, 175 κ.εξ. B Mass-
abó 1999, 113, αρ. 82. Vitrum 1990, 88, αρ. 55.
Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
189. Σκύφος με επίθετο διάκοσμο
ΡΑ 938,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής της
«ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8, τομή στο
ανατολικό πέρας του δρόμου, 1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Ύψος 5,5 εκ., διάμετρος χείλους 11,7 εκ., διάμε-
τρος βάσης 4,7εκ., πάχος τοιχωμάτων 1 χιλ.
Αποσπασματικά σωζόμενο, από δώδεκα συ-
γκολλημένα θραύσματα. Σχετικά καλή διατή-
ρηση της επιφάνειας, ιριδισμοί, φυλλώδης διά-
βρωση, βελονισμοί.
Σκύφος από διαφανές γυαλί κιτρινοπράσινου
χρώματος, κατασκευασμένος με την τεχνική
της εμφύσησης. Σώμα με καμπύλα τοιχώματα.
Βάση δακτυλιόσχημη. Χείλος εξωστρεφές που
διακοσμείται με δύο επίθετες λωρίδες γυαλιού
με κυματιστή ανάγλυφη επιφάνεια.
Τύπος Isings 42. Τύπος που κυκλοφορεί σε όλη
τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και γνωρίζει ιδιαίτε-
ρη διάδοση στις περιοχές της Μεσογείου. Εμ-
φανίζει ομοιότητες με ανατολικά πρότυπα και
μιμείται αντίστοιχους τύπους της κεραμικής
terra sigillata που συναντούμε και στο στρώμα
καταστροφής της αρχαίας αγοράς.
Παράλληλα Filippi 1997, 464, τύπος 7. Arveiller-
Dulong, Nenna 2005, 190, αρ. 522. Whitehouse
1997, 75, αρ. 93.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
190 190. Μπουκάλι (έδραση)
ΡΑ 481,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής της
«ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8, τομή στο
ανατολικό πέρας του δρόμου, 1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Έδραση 12,3 × 12,4 εκ., σωζόμενο ύψος
4 εκ., πάχος τοιχωμάτων 2 χιλ.
Έδραση μπουκαλιού, από τέσσερα τμήματα
που έχουν συγκολληθεί. Μικρές αποκρούσεις
Διατηρείται μικρό τμήμα από τα τοιχώματα.
Αρκετά καλή διατήρηση της επιφάνειας, ιριδι-
σμοί, βελονισμοί, φυλλώδης διάβρωση.
Τετράγωνη έδραση μπουκαλιού, από γυαλί σε
βαθύ γαλάζιο χρώμα, κατασκευασμένου με εμ-
φύσηση σε μήτρα. Επίπεδη, ελαφρώς κοίλη στο
κέντρο.
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
267
luxurius feel to tableware. During this peri-
od, it was linked chiefly with workshops in
Italy.
Parallels: Foy, Nenna 2001, 71, no. 42. Grose
1989, 214-217. Goldstein 1979, 175 ff. B
Massabó 1999, 113, no. 82. Vitrum 1990, 88,
no. 55.
Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
189. Skyphos
with applied decoration
ΡΑ 938,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer of the
“tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8, section
along the eastern side of the road, 1997-1998.
50-100 A.D.
Height 5.5 cm, diameter of rim 11.7 cm, di-
ameter of base 4.7 cm, thickness of walls 1
mm.
Mended from 10 fragments. Surface rela-
tively well preserved, with iridescence,
lamination and pitting.
Skyphos of opaque yellowish-green glass,
blown. Curved walls. Ring base. Out-
turned rim decorated with two attached
strips of glass with wavy relief surface.
Type Isings 42. This type circulated
throughout the Roman empire, and was
especially widespread in the Mediterra-
nean. It displays similarities to Eastern
prototypes and imitates corresponding
ceramic types (terra sigillata) found in the
destruction level of the Ancient Agora.
Parallels Filippi 1997, 464, type 7. Arveill-
er-Dulong, Nenna 2005, 190, no. 522.
Whitehouse 1997, 75, no. 93.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
190. Bottle (bottom)
ΡΑ 481,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer of
the “tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8, sec-
tion along the eastern side of the road, 1997-
1998.
50-100 A.D.
Bottom 12.3 × 12.4 cm, preserved height
4 cm, thickness of walls 2 mm.
The bottom of a bottle, mended from four
pieces. Small chips. A small part from the
walls preserved. Surface fairly well pre-
served, with iridescence, lamination and
pitting.
Square bottle bottom, deep blue glass,
mold blown. Flat, slightly concave at cent-
er.
267
 268
Τύπος Isings 50 b και Goethert-Polaschek 118
b. Τύπος με ευρεία διάδοση σε όλη τη ρωμαϊκή
αυτοκρατορία. Παράγεται σε διάφορες διαστά-
σεις. Συνδέεται κυρίως με δυτικά εργαστήρια
και συχνά με εργαστήρια της βόρειας Ιταλίας.
Παράλληλα: Ravagnan 1994, 136, 138, αρ. 260,
264-265. Vitrum 2004, 320-321, αρ. 4.34-4.38.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
191. Μπουκάλι (έδραση)
ΡΑ 475,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
191 και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά, στρώμα καταστροφής της «ταβέρνας»
στο Βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8, τομή στο ανατολικό πέ-
ρας του δρόμου, 1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 2,5 εκ., έδραση 6,1 × 6,1 εκ.,
πάχος τοιχωμάτων 3 χιλ.
Σώζεται η έδραση του σκεύους και η γένεση
των τοιχωμάτων, με μικρές αποκρούσεις. Καλή
διατήρηση της επιφάνειας, με ιριδισμούς.
Μπουκάλι ορθογώνιας διατομής, από διαφανές
γυαλί σε βαθύ γαλάζιο χρώμα, με τετράγωνη
επίπεδη, ελαφρώς κοίλη στο κέντρο έδραση.
Κατασκευή με εμφύσηση σε μήτρα.
Τύπος Isings 50 b και Goethert-Polaschek 118
b. Τύπος με ευρεία διάδοση σε όλη τη ρωμαϊκή
αυτοκρατορία. Παράγεται σε διάφορες διαστά-
σεις. Συνδέεται κυρίως με δυτικά εργαστήρια
και συχνά με εργαστήρια της βόρειας Ιταλίας.
Παράλληλα: Ravagnan 1994, 136, αρ. 259.
Vitrum 2004, 320-321, αρ. 4.34-4.38.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
192. Οινοχόη
192
ΡΑ 923 α, β, γ,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής της
«ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8, τομή στο
ανατολικό πέρας του δρόμου, 1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 5 εκ, πάχος τοιχωμάτων περίπου
1 χιλ., ύψος λαβής 6,9 εκ. πλάτος λαβής 7 χιλ. διά-
μετρος βάσης 4,1 εκ., διάμετρος λαιμού 1,9 εκ.,
μήκος στομίου 4,2 εκ, πλάτος στομίου 3 εκ.
Διατηρείται αποσπασματικά σε επτά τμήματα.
Αρκετά καλή η διατήρηση της επιφάνειας με ιρι-
δισμούς και περιορισμένη φυλλώδη διάβρωση.
Οινοχόη από διαφανές γυαλί ανοιχτού κιτρι­νο­
πράσινου χρώματος. Μιμείται μετάλλινα πρό-
τυπα. Ακέραια σώζονται η δισκοειδής, επίπεδη
βάση και μέρος των καμπύλων τοιχωμάτων του
σώματος που φέρουν εγχάρακτες αυλακώσεις.
Στενός, ψηλός, κυλινδρικός λαιμός και ραμφο-
ειδές στόμιο. Κατακόρυφη ελλειψοειδής λαβή.
Κατασκευή με την τεχνική της εμφύσησης.
268
Type Isings 50 b and Goethert-Polaschek
118 b. A type widely disseminated through-
out the Roman empire. Produced in various
sizes. Linked chiefly with western work-
shops, frequently those of Northern Italy.
Parallels: Ravagnan 1994, 136, 138, no. 260,
264-265. Vitrum 2004, 320-321, no. 4.34-
4.38.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
191. Bottle (bottom)
ΡΑ 475,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer of the
“tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8, section
along the eastern side of the road, 1997-
1998.
50-100 A.D.
Preserved height 2.5 cm, bottom 6.1. × 6.1
cm, thickness of walls 3 mm.
Bottom of the vessel and beginning of
walls, small chips. Surface well preserved,
with iridescence.
A bottle of deep blue glass, rectangular in
section, with square bottom, slightly con-
cave at center. Mold blown.
Type Isings 50 b and Goethert-Polaschek
118 b. A type widespread throughout the
Roman empire. Produced in various sizes.
Linked chiefly with western workshops,
frequently those of Northern Italy.
Parallels: Ravagnan 1994, 136, no. 259. Vit-
rum 2004, 320-321, no.4.34-4.38.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
192. Oinochoe
ΡΑ 923 α, β, γ,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer of the
“tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8, section
along the eastern side of the road, 1997-1998.
50-100 A.D.
Preserved height 5 cm, thickness of walls ca 1
mm, height of handle 6.9 cm, width of han-
dle 7 mm, diameter of base 4.1 cm, diameter
of neck 1.9 cm, length of mouth 4.2 cm,
width of mouth 3 cm.
Partially preserved, in seven fragments.
Surface fairly well preserved, with irides-
cence and limited lamination
Oinochoe of transparent, light yellow-
green glass. Imitates metal prototypes.
The flat disk base and part of the curved
walls of the body, with incised grooves,
are preserved intact. Tall narrow cylindri-
cal neck and beak-shaped mouth. Vertical
elliptical ελλειψοειδής handle. Blown.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Συνδυάζει στοιχεία δύο τύπων: Isings 56 b και
Goethert-Polaschek 117 a. Η τεχνική αρτιότητα
σε συνδυασμό με την περιορισμένη παρουσία
του τύπου υποδηλώνουν ότι πρόκειται για σκεύ-
ος πολυτελείας. Διακρίνονται συνδέσεις με εργα-
στήρια της κεντρικής και βόρειας Ιταλίας.
Παράλληλα: Biaggio Simona 1991, 203-209, εικ.
27, αρ. 139.1.041. Facchini 1999, 166, αρ. 379.
Trasparenze imperiali 1997, 155, αρ. 114. Vitrum
2004, 203, αρ. 1.10.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
193. Πινάκιο
ΡΑ 937,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής της
«ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8, τομή στο
ανατολικό πέρας του δρόμου, 1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Διάμετρος 12,2 εκ., ύψος 2,8 εκ.,
πάχος τοιχωμάτων 1χιλ.
Αποσπασματικά σωζόμενο, από τέσσερα συ-
γκολλημένα θραύσματα. Σχετικά καλή διατήρη-
ση της επιφάνειας, ιριδισμοί, φυλλώδης διάβρω-
ση.
Πινάκιο από διαφανές γυαλί πράσινου ανοικτού
χρώματος, κατασκευασμένο με την τεχνική της
εμφύσησης. Σώμα με κωνικά τοιχώματα. Βάση
δακτυλιόσχημη. Ανάγλυφος δακτύλιος στη με-
τάβαση από το σώμα στο χείλος.
Τύπος Isings 23 / 49. Ο τύπος αυτός ακολουθεί
πρότυπα ανατολικής κυρίως προέλευσης και μι-
μείται αντίστοιχους τύπους της κεραμικής terra
sigillata. Στο στρώμα καταστροφής έχουν βρεθεί
αντίστοιχα κεραμικά πινάκια και διακρίνονται οι
αλληλεπιδράσεις μεταξύ υαλουργίας και κεραμι-
κής.
Παράλληλα: Biaggio Simona 1991, πίν. 2
(αρ.176.1.041), εικ. 34 (αρ. 176.1.041). Filippi
1997, 464, τύπος 2.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
194 194. Τρυηλίδα
ΡΑ 779,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, στρώμα καταστροφής της
«ταβέρνας» στο βαλανείο, ΔΝ7-ΔΝ8, τομή στο
ανατολικό πέρας του δρόμου, 1997-1998.
50-100 μ.Χ.
Μήκος λαβής 10,2 εκ., πλάτος λαβής
7,9 εκ., πάχος τοιχωμάτων σώματος 2 χιλ.
Σώζεται η λαβή και η γένεση των τοιχωμάτων.
Καλή διατήρηση της επιφάνειας.
Τμήμα τρυηλίδας από διαφανές γυαλί κιτρινο­
πράσινου ανοικτού χρώματος, κατασκευασμένη
με την τεχνική της εμφύσησης. Ακέραια σωζόμε-
νη η οριζόντια ταινιωτή λαβή με ελαφρές νευρώ-
σεις στην επιφάνειά της.
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
269
Combines elements from two types:
Isings 56 b and Goethert-Polaschek 117
a. The limited presence of the type would
suggest luxury ware. Links with work-
shops in Central and Northern Italy may
be discerned.
Parallels: Biaggio Simona 1991, 203-209,
fig. 27, no.139.1.041. Facchini 1999, 166,
no. 379. Trasparenze imperiali 1997, 155,
no. 114. Vitrum 2004, 203, no.1.10.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
193. Plate
ΡΑ 937,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer of
the “tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8, sec-
tion along the eastern side of the road,
1997-1998.
50-100 A.D.
Diameter 12.2 cm, height 2.8 cm,
thickness of walls 1 mm.
Partially preserved, mended from four
fragments. Surface relatively well pre-
served, with iridescence and lamination.
Plate of transparent light green glass,
blown. Conical walls. Ring base. Collar at
transition from body to rim.
Type Isings 23 / 49. This type follows
models of chiefly eastern provenance,
imitating corresponding types in terra
sigillata. Comparable pottery plates have
been found in the destruction level, and
mutual influences between glasswork-
ing and pottery making may be dis-
cerned.
Parallels: Biaggio Simona 1991, pl. 2
(no.176.1.041), fig. 34 (no.176.1.041).
Filippi 1997, 464, type 2.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
194. Ladle
ΡΑ 779,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, destruction layer of
the “tavern” in the balneum, ΔΝ7-ΔΝ8, sec-
tion along the eastern side of the road,
1997-1998.
50-100 A.D.
Length of handle 10.2 cm, width of handle
7.9 cm, width of walls of body 2 mm.
Handle and beginning of walls. Surface
well preserved.
Part of a ladle of transparent light yel-
lowish-green glass, blown. Horizontal
band handle with slight ribbing on its
surface, preserved intact.
269
 270
Τύπος Isings 75 b. Ο τύπος ακολουθεί μετάλλι-
να πρότυπα και συνδέεται με εργαστήρια της
Δύσης και ειδικότερα της Ιταλίας.
Παράλληλα: Biaggio Simona 1991, 89-90, εικ.
43, πίν. 8, αρ. 139.2.036. Facchini 1999, 190, αρ.
452. Massabó 1999, 107, αρ. 72. Whitehouse
1997, 198, αρ. 346.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
195. Παραμορφωμένο γυάλινο αγγείο
195
ΡΑ 932,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, Ωδείο, τομέας Λ, ΔΛ6,
στρώμα 5, 9.9.1992.
Βρέθηκε σε στρώμα που χρονολογείται
στο 2ο αι. μ.Χ.
Μήκος 7,3 εκ., πλάτος 6,2 εκ. πάχος τοιχωμάτων
8-12 χιλ.
Μέτρια διατήρηση της επιφάνειας με έντονη
φυλλώδη διάβρωση, ιριδισμούς και βελονι-
σμούς.
Τμήμα αγγείου, από διαφανές γυαλί ανοιχτού
μπλε χρώματος, που έχει παραμορφωθεί από
θερμότητα. Πιθανό ενδεικτικό στοιχείο για ερ-
γαστήριο υαλουργίας και δράσεις ανακύκλω-
σης στο χώρο της αρχαίας αγοράς, καθώς προ-
έρχεται από χώρο καταστημάτων και εργαστη-
ρίων, που δεν έχουν καταστραφεί από φωτιά,
ώστε να δικαιολογείται η παραμόρφωση.
Παράλληλα: Hayes 1975, 155, 225. Foy, Nenna
2001, 78-79.
Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
196
196. Μπουκάλι
ΜΘ 11167,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα, κτήριο 4,
μαρμαροθετημένος τάφος.
Τέλη 1ου–αρχές 3ου αι. μ.Χ.
Ύψος 23 εκ., διάμετρος χείλους 3,5 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο γαλαζοπράσινο μπουκάλι κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος πεπιε-
σμένο και παραμορφωμένο, εν μέρει δακτυλι-
όσχημο και εν μέρει ευθύ. Λαιμός ψηλός κυλιν-
δρικός με σύσφιξη στη μετάβαση προς το σώ-
μα. Σώμα υψηλό κωνικό. Έδραση επίπεδη.
Πυθμένας κοίλος με ίχνος υαλουργικής κάννης
διαμέτρου 8 χιλ.
Τύπος Isings 82A2 var.
Αντωνάρας 2009, τύπος 48, 187-188, αρ. 203.
ΑΑ
270
Type Isings 75 b. The type follows metal
prototypes and is linked with workshops
in the West, specifically in Italy.
Parallels: Biaggio Simona 1991, 89-90, fig.
43, pl. 8, no.139.2.036. Facchini 1999, 190,
no. 452. Massabó 1999, 107, no.72. White-
house 1997, 198, no. 346.
Μαυρομιχάλη 2001, Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
195. Misshapen glass vessel
ΡΑ 932,
16th Ephorate of Prehistoric
and Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, Odeion, trench Λ, ΔΛ6,
level 5, 9.9.1992.
Found in a level dated
to the 2nd c. A.D.
Length 7.3 cm, width 6.2 cm, width of walls
8-12 mm
Surface moderately well preserved, with
pronounced lamination, iridescence and
pitting.
Part of a transparent light blue vessel
which has been misshapen by heat. Prob-
ably an indication of a glass workshop and
recycling activities in the Ancient Agora,
since it comes from an area with shops
and workshops that were not destroyed
by fire, which would otherwise explain its
deformed state.
Parallels: Hayes 1975, 155, 225. Foy, Nenna
2001, 78-79.
Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
196. Bottle
ΜΘ 11167,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area, Building 4,
marble-inlaid grave.
Late 1st–early 3rd c. A.D.
Height 23 cm, rim diameter 3.5 cm.
Intact.
Colorless blue-green bottle, free blown.
Rim pinched and misshapen, partly in the
form of a ring and partly straight. Tall cy-
lindrical neck constricted in transition to
tall conical body. Concave floor with blow-
pipe traces, diameter 8 mm.
Type Isings 82A2 var.
Αντωνάρας 2009, Type 48, 187-188, no. 203.
ΑΑ
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

197. Μπουκάλι
ΜΘ 11168,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα, κτήριο 4,
μαρμαροθετημένος τάφος.
Τέλη 1ου–αρχές 3ου αι. μ.Χ.
Ύψος 24 εκ., διάμετρος χείλους 3 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο.
Άχρωμο γαλαζοπράσινο μπουκάλι κατασκευα-
197 σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος οριζό-
ντιο πεπλατυσμένο, δακτυλιόσχημο. Λαιμός
ψηλός κυλινδρικός με σύσφιξη στη μετάβαση
προς το σώμα. Σώμα υψηλό κωνικό. Έδραση
επίπεδη. Πυθμένας κυρτός.
Τύπος Isings 82A2 var.
Αντωνάρας 2009, τύπος 48, 187-188, αρ. 204.
ΑΑ
198. Μυροδοχείο
ΜΘ 540,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
Τέλη 1ου–αρχές 3ου αι. μ.Χ.
Ύψος 16 εκ., διάμετρος μέγιστη 5,1 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο, κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος οριζό-
ντιο, στιλβωμένο με πυράκτωση. Λαιμός μα-
198
κρύς κυλινδρικός μειούμενος προς το χείλος.
Στη μετάβαση σώματος-λαιμού υπάρχει σύ-
σφιξη. Σώμα κωνικό. Έδραση επίπεδη. Πυθμέ-
νας κυρτός, σχεδόν ημισφαιρικός με αποτύπω-
μα υαλουργικής κάννης διαμέτρου 1,6 εκ.
Αντωνάρας 2009, τύπος 48, 187-188, αρ. 201.
ΑΑ
199. Μυροδοχείο
ΜΘ 11241,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Σιντριβάνι, ανασκαφή τείχους, Δ. του τάφου Τ12
στην ανατολική παρυφή
της οδού Κ. Μελενίκου.
1ος–αρχές 2ου αι. μ.Χ.
199 Ύψος 14,8 εκ., διάμετρος μέγιστη 7,25 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο γαλαζωπό μυροδοχείο κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω νεύ-
ον πεπιεσμένο, δακτυλιόσχημο. Λαιμός κυλιν-
δρικός με σύσφιξη στη μετάβαση προς το κω-
νικό σώμα. Έδραση επίπεδη.
Τύπος Isings 28b.
ΑΔ 26, 1971, Β2, 377, πίν. 370ζ. Θεσσαλονίκη
1986, 125 (Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου).
Αντωνάρας 2009, τύπος 131, 302-305, αρ. 613.
ΑΑ
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
271
197. Bottle
ΜΘ 11168,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area, Building 4,
marble-inlaid grave.
Late 1st–early 3rd c.
Height 24 cm, rim diameter 3 cm.
Complete, mended.
Colorless blue-green bottle, free blown.
Horizontal flattened ring rim. Tall cylindri-
cal neck, constricted in transition to body.
High conical body. Flat bottom, convex
floor.
Type Isings 82A2 var.
Αντωνάρας 2009, Type 48, 187-188, no. 204.
ΑΑ
198. Unguentarium
ΜΘ 540,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
Late 1st–early 3rd c. A.D.
Height 16 cm, maximum diameter 5.1 cm.
Intact.
Colorless greenish unguentarium, free
blown. Horizontal rim, fire-polished. Elon-
gated cylindrical neck tapering towards
rim. Narrowing in transition from body to
neck. Conical body. Flat base. Convex bot-
tom, almost hemispherical, bearing blow-
pipe impression, diameter 1.6 cm.
Αντωνάρας 2009, Type 48, 187-188, no. 201.
ΑΑ
199. Unguentarium
ΜΘ 11241,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
Sintrivani, excavation of a wall,
west of Grave T12 on the eastern edge
of K. Melenikou Street.
1st–early 2nd c. A.D.
Height 14.8 cm, maximum diameter 7.25 cm.
Intact.
Colorless bluish unguentarium, free
blown. Everted ring rim, pinched. Cylindri-
cal neck, constricted in transition to coni-
cal body. Flat bottom.
Type Isings 28b.
ΑΔ 26, 1971, Β2, 377, pl. 370ζ. Ε. Τρακοσοπού-
λου-Σαλακίδου, in Thessaloniki 1986, 125.
Αντωνάρας 2009, Type 131, 302-305, no. 613.
ΑΑ
271
 272
200. Μπουκάλι
ΜΘ 541,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι
Τέλη 1ου–αρχές 3ου αι. μ.Χ.
Ύψος 20 εκ., διάμετρος μέγιστη 10,2 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι κατασκευασμένο με
200
ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλιόσχημο πεπλα-
τυσμένο, ελαφρώς παραμορφωμένο. Λαιμός κυλιν-
δρικός, μειούμενος προς το χείλος. Στη μετάβαση
από το λαιμό στο σώμα υπάρχει σύσφιξη. Σώμα κω-
νικό. Έδραση επίπεδη, πυθμένας κυρτός με αποτύ-
πωμα υαλουργικής κάννης διαμέτρου 2,5 εκ.
Θεσσαλονίκη 1986, 125 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 45, 181-182,
αρ. 194.
ΑΑ
201. Κύπελλο
ΜΘ 3763,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη,
αγνώστου ακριβούς προελεύσεως
Μέσα 2ου–αρχές 3ου αι. μ.Χ.
Ύψος 8 εκ., διάμετρος μέγιστη 8 εκ.
201
Ακέραιο.
Άχρωμο γκριζωπό κύπελλο, κατασκευασμένο με
ελεύθερη εμφύσηση. Σώμα κυλινδρικό, χείλος
άπεργο, αδιαμόρφωτο. Έδραση επίπεδη. Κάτω από
το χείλος κοσμείται με μία λεπτή, οριζόντια εγχά-
ρακτη ταινία και από δύο ακόμη πιο χαμηλά, στο
κάτω μέρος του σώματος.
Αντωνάρας 2009, τύπος 29, 151-152, αρ. 111.
ΑΑ
202. Μπουκάλι
ΜΘ 3757,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
οδός Αγγελάκη, οικ. Ζέρβα,
εντός σαρκοφάγου, 28-4-1960.
3ος αι. μ.Χ.
202 Ύψος 15 εκ., διάμετρος μέγιστη 12,9 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι, κατασκευασμένο
με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος άπεργο. Λαιμός
ψηλός κυλινδρικός, με σύσφιξη στη βάση του. Σώ-
μα αμφικωνικό πεπλατυσμένο. Βάση δακτυλιόσχη-
μη συμφυής. Στο άνω μέρος του σώματος φέρει
περιμετρικά τέσσερις εμπιέσεις. Δε διακρίνεται
ίχνος κάννης.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, στο Θεσσαλονίκη
1986, εικ. 125. Αντωνάρας 2009, τύπος 49, 188-189,
αρ. 205.
ΑΑ
203. Τρίωτο αγγείο - λυχνία
ΜΘ 3759,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Βασιλίσσης Σοφίας 44,
σαρκοφάγος 3, 25.4.1960.
272
200. Bottle
ΜΘ 541,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari
Late 1st–early 3rd c. A.D.
Height 20 cm, maximum diameter 10.2
cm.
Intact.
Colorless greenish bottle, free blown.
Widened ring rim, slightly misshapen.
Cylindrical neck, tapering towards rim.
Constriction in transition from neck to
body. Flat bottom, convex floor with
blowpipe impression, diameter 2.5 cm.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thes-
saloniki 1986, 125. Αντωνάρας 2009, Type
45, 181-182, no. 194.
ΑΑ
201. Cup
ΜΘ 3763,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki,
exact provenance unknown
Mid-2nd–early 3rd c. A.D.
Height 8 cm, maximum diameter 8 cm.
Intact.
Colorless greyish cup, free blown. Cylin-
drical body, unformed rim, cracked-off.
Flat bottom. Decorated below rim with a
fine incised band and another two bands
further down, on lower part of body.
Αντωνάρας 2009, Type 29, 151-152, no.
111.
ΑΑ
202. Bottle
ΜΘ 3757,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
Angelaki Street, Zervas property,
inside a sarcophagus, 28-4-1960.
3rd c. A.D.
Height 15 cm, maximum diameter 12.9
cm.
Intact.
Colorless bottle, free blown. Cracked-
off rim. Tall cylindrical neck with con-
striction at base. Body bi-conical, len-
toid. Inherent ring base. On upper part
of body, four indentations around cir-
cumference. No blowpipe traces.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thes-
saloniki 1986, fig. 125. Αντωνάρας 2009,
Type 49, 188-189, no. 205.
ΑΑ
203. Three-handled lamp
ΜΘ 3759,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
44 Vas. Sophias Street,
sarcophagus 3, 25-4-1960.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Τέλη 3ου-4ος αι. μ.Χ.
203
Ύψος 11,3 εκ., διάμετρος μέγιστη 11,2 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο.
Άχρωμο πρασινωπό αγγείο, κατασκευασμένο
με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος στιλβωμένο με
πυράκτωση. Στόμιο χοανόσχημο, ευρύ. Σώμα
καλυκωτό. Βάση δακτυλιόσχημη συμφυής,
έδραση επίπεδη. Τρεις κατακόρυφες, κυκλικής
διατομής λαβές ξεκινούν από το μέσο του στο-
μίου και καταλήγουν στο χείλος. Στο χαμηλότε-
ρο μέρος του στομίου, κάτω από τις λαβές, πε-
ριελίσσεται αμελώς, τρεις φορές, ίνα γυαλιού.
Στον πυθμένα διακρίνεται ίχνος υαλουργικής
κάννης διαμέτρου περ. 1,5 εκ.
Θεσσαλονίκη 1986, 125, εικ. 123 (Ε. Τρακοσο-
πούλου-Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος
41, 176-177, αρ. 185.
ΑΑ
204. Μυροδοχείο
ΜΘ 10800,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,περιοχή Ρα-
μόνα, οικόπεδο συγκροτήματος «Αξιός», τάφος 4.
Όψιμος 3ος–4ος αι. μ.Χ.
204 Ύψος 6 εκ., διάμετρος χείλους 3 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω νεύ-
ον, στιλβωμένο με πυράκτωση. Λαιμός χαμη-
λός κυλινδρικός μειούμενος προς το χείλος.
Σώμα σφαιρικό με τέσσερις εμπιέσεις περιμε-
τρικά, που του προσδίδουν περίπου κυβική
μορφή. Έδραση επίπεδη, πυθμένας κυρτός.
Φ. Πέτσας, ΑΔ 24, 1969, Β2, 300, πίν. 309 α. Αντω-
νάρας 2009, τύπος 102, 264-265, αρ. 442.
ΑΑ
205. Αμφιπρόσωπο μυροδοχείο
ΜΘ 10878,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
205 Πανεπιστημιούπολη ΑΠΘ, Κτήριο Διοίκησης,
κατά τη διάνοιξη χάνδακος, εντός κιβωτιόσχημου
κτιστού τάφου.
3ος-4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 9 εκ., διάμετρος χείλους 3,6 εκ.
Ελλιπές στο χείλος και στο σώμα.
Άχρωμο λαδοπράσινο μυροδοχείο κατασκευ-
ασμένο με εμφύσηση σε διμερή μήτρα, με
ανοικτό πυθμένα. Χείλος δακτυλιόσχημο, έξω
νεύον, αισθητά χαμηλότερο στη μία πλευρά.
Λαιμός ψηλός κυλινδρικός με σύσφιξη στη με-
τάβαση στο σώμα. Σώμα σε σχήμα αμφιπρό-
σωπης αγένειας κεφαλής. Έδραση επίπεδη. Η
μήτρα του αγγείου είχε καταπονηθεί από μα-
κρά χρήση και γι' αυτό οι ανάγλυφες λεπτομέ-
ρειες του προσώπου είναι εξαιρετικά δυσδιά-
κριτες. Συροπαλαιστινιακό προϊόν.
Τύπος Stern 1995 A4.
Πέτσας 1974, 329. Αντωνάρας 2009, τύπος 146,
324-327, αρ. 709.
ΑΑ
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
273
Late 3rd-4th c. A.D.
Height 11.3 cm, maximum diameter 11.2 cm.
Complete, mended.
Colorless vessel, free blown. Fire-polished
rim. Wide, funnel-shaped mouth.
Calyx-shaped body. Inherent ring base,
flat bottom. Three vertical handles circular
in section starting from the middle of
mouth and ending on rim. A thread is
carelessly wound three times around the
lowest part of mouth below handles. On
the floor may be discerned a trace from
the blowpipe, diameter Ca. 1.5 cm.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 125, fig. 123. Αντωνάρας 2009, Type 41,
176-177, no. 185.
ΑΑ
204. Unguentarium
ΜΘ 10800,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Ramona area,
property of the “Axios” complex, Grave 4.
Late 3rd–4th c. A.D.
Height 6 cm, rim diameter 3 cm.
Complete, mended.
Colorless unguentarium, free blown.
Everted rim, fire-polished. Low cylindrical
neck, tapering towards rim. Round body
with four indentations around circumfer-
ence which lend it a somewhat cubic
shape. Flat bottom, convex floor.
Φ. Πέτσας, ΑΔ 24, 1969, Β2, 300, pl. 309 α.
Αντωνάρας 2009, Type 102, 264-265, no. 442.
ΑΑ
205. Head flask
ΜΘ 10878,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
University of Thessaloniki, Administration
Building, during the opening of a ditch, inside
a built cist grave.
3rd-4th c. A.D.
Height 9 cm, rim diameter 3.6 cm.
Incomplete on rim and body.
Colorless olive green unguentarium made
by blowing in a bi-partite mold with open
floor. Everted ring rim, noticably lower on
one side. Tall cylindrical neck with con-
striction in transition to body. Body
shaped like a bi-facial, beardless head. Flat
bottom. The mold from which the vessel
was made had been worn by long use and
for this reason the relief details of the face
are exceptionally indistinct. Syro-Palestin-
ian.
Type Stern 1995 Α4.
Πέτσας 1974, 329. Αντωνάρας 2009, Type 146,
324-327, no. 709.
ΑΑ
273
 274
206. Χυτροειδές αγγείο
ΜΘ 3155, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, περιοχή Ρα-
μόνα, οστεοθήκη β, 8.1963.
3ος–αρχές 4ου αι. μ.Χ.
Ύψος 4,8 εκ., διάμετρος μέγιστη 5,6 εκ.
206
Ακέραιο.
Άχρωμο γαλαζωπό χυτροειδές αγγείο, κατα-
σκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω
νεύον, στιλβωμένο με πυράκτωση, κοντός και
πολύ ευρύς λαιμός. Σώμα περίπου σφαιρικό. Βά-
ση αδιαμόρφωτη, πυθμένας κυρτός.
Θεσσαλονίκη 1986, 125 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 99, 260-261,
αρ. 436.
ΑA
207. Μυροδοχείο
ΜΘ 3777,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
207 Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
νεκροταφείο στην προέκταση
της οδού Αγίου Δημητρίου, 1.2.1960.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 5 εκ., διάμετρος μέγιστη 4,7 εκ.
Λείπει τμήμα του σώματος.
Ελαφρά ιώδες μυροδοχείο, κατασκευασμένο με
ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος πλατύ και επίπεδο,
δακτυλιόσχημο, έσω αναδιπλωμένο. Λαιμός ευ-
ρύς κυλινδρικός, μειούμενος προς το περίπου
σφαιρικό σώμα. Έδραση επίπεδη, πυθμένας
κυρτός.
Αντωνάρας 2009, τύπος 104, 265-266, αρ. 445.
ΑΑ
208. Μπουκάλι
ΜΘ 5942,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Πανεπιστημιούπολη ΑΠΘ Θεολογική Σχολή, 1965.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 17 εκ., διάμετρος χείλους 5,7 εκ.
208
Πλήρες, συγκολλημένο.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι κατασκευασμένο
με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος άπεργο, στόμιο
χωνοειδές, σώμα σφαιρικό. Έδραση επίπεδη,
πυθμένας κυρτός. Στο χείλος, στο λαιμό και στο
πάνω μέρος του σώματος φέρει συστάδες από
οριζόντιες παράλληλες εγχάρακτες γραμμές. Πι-
θανώς αποτελεί τοπικό προϊόν.
Τύπος Isings 104b local
ΑΔ 21, 1966, Β2, 334-339, πίν. 351 γ (Φ. Πέτσας).
Αντωνάρας 2009, τύπος 63, 212-213, αρ. 340.
ΑΑ
209. Κρατηρίσκος
ΜΘ 11528,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτική Νεκρόπολη, Ραμόνα,
θολωτός τάφος, 3.4.1971.
300-350 μ.Χ.
Ύψος 8 εκ., διάμετρος χείλους 7 εκ.
274
206. Jar
ΜΘ 3155,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Ramona ar-
ea, ossuary β, 8.1963.
3rd–early 4th c. A.D.
Height 4.8 cm, maximum diameter 5.6 cm.
Intact
Colorless bluish jar, free blown. Fire-pol-
ished everted rim, short wide neck. Body
nearly round. Unformed base, convex
bottom.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessalo-
niki 1986, 125. Αντωνάρας 2009, Type 99,
260-261, no. 436.
ΑΑ
207. Unguentarium
ΜΘ 3777,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
cemetery extension
on Aghiou Dimitriou Street, 1.2.1960.
4th c. A.D.
Height 5 cm, maximum diameter 4.7 cm.
Missing part of body.
Violet-tinged unguentarium, free blown.
Wide flat ring rim, folded inward. Wide
cylindrical neck, tapering toward nearly
round body. Flat bottom, convex floor.
Αντωνάρας 2009, Type 104, 265-266, no.
445.
ΑΑ
208. Bottle
ΜΘ 5942,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
University of Thessaloniki, Theological
School, 1965.
4th c. A.D.
Height 17 cm, rim diameter 5.7 cm.
Complete, mended.
Colorless bottle, free blown. Cracked-off
rim, funnel-shaped mouth, round body.
Flat bottom, convex floor. Clusters of hori-
zontal parallel incised lines on rim, neck,
and upper body. Probably a local product.
Type Isings 104b local.
Φ. Πέτσας, Α.Δ. 21(1966), Χρονικά Β2, 334-9,
pl. 351 γ. Αντωνάρας 2009, Type 63, 212-213,
no. 340.
ΑΑ
209. Krateriskos
ΜΘ 11528,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Ramona ar-
ea, vaulted tomb, 3.4.1971.
Late 3rd–first half of the 4th c. A.D.
Height 8 cm, rim diameter 7 cm.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Ακέραιο.
Άχρωμος πρασινωπός κρατηρίσκος κατασκευ-
ασμένος με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω
νεύον, πεπλατυσμένο, δακτυλιόσχημο, έσω
αναδιπλωμένο. Σώμα καλυκωτό. Πειόσχημες,
μπλε λαβές που ξεκινούν από δύο σημεία του
ώμου και αναδιπλώνονται στο μέσο της οριζό-
ντιας κεραίας τους, αγγίζοντας την κάτω επι-
φάνεια του χείλους. Βάση επίθετη κωνική, με
αμελώς διαμορφωμένη την επιφάνεια έδρασής
209 της.
Θεσσαλονίκη 1986, 125, εικ. 123 (Ε. Τρακοσο-
πούλου-Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος
137, 311, αρ. 631.
ΑΑ
210. «Θήλαστρο» / Λαδωτήρι
ΜΘ 517,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
210 Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
3ος-4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 10,2 εκ., διάμετρος χείλους 4,6 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό αγγείο, κατασκευασμένο
αρχικά με εμφύσηση σε μήτρα και ολοκληρω-
μένο με ελεύθερη εμφύσηση και περαιτέρω
χειρισμούς. Χείλος δακτυλιόσχημο, έξω νεύον,
έσω αναδιπλωμένο, στόμιο χοανόσχημο. Λαι-
μός κυλινδρικός. Στη μετάβαση λαιμού-
σώματος το σφαιρικό σώμα ελαφρά πεπιεσμέ-
νο. Έδραση επίπεδη, πυθμένας κυρτός. Επίθε-
τη, κωνική προχοή χρώματος μπλε διαμορφώ-
νεται στο άνω μέρος του σώματος. Το σώμα
καλύπτεται από πλάγιες νευρώσεις, που δια-
μορφώθηκαν κατά την αρχική εμφύσηση σε
ραβδωτή μήτρα και την εν συνεχεία ελεύθερη
περιστροφή του αγγείου κατά την ολοκλήρω-
ση του σχηματισμού του. Στην επιφάνεια έδρα-
σης διατηρείται αποτύπωμα υαλουργικής κάν-
νης διαμέτρου 2,4 εκ.
Θεσσαλονίκη 1986, 125, εικ. 123 (Ε. Τρακοσο-
πούλου-Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος
53β, 199-202, αρ. 307.
ΑΑ
211. «Θήλαστρο» / Λαδωτήρι
ΜΘ 518,
211 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
3ος-4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 10 εκ., διάμετρος μέγιστη 6,6 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό αγγείο, κατασκευασμένο
με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλιόσχη-
μο, ελλειψοειδές, έξω νεύον, έσω αναδιπλωμέ-
νο. Λαιμός μακρύς, κυλινδρικός. Σώμα σφαιρι-
κό πεπλατυσμένο, με επίθετη προχοή στο μέ-
σον του. Έδραση επίπεδη, πυθμένας ελαφρώς
κυρτός.
Θεσσαλονίκη 1986, 125 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 53β, 199-
202, αρ. 308.
ΑΑ
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
275
Intact.
Colorless krateriskos, free blown. Everted
ring rim, folded inward. Calyx-shaped
body. Π-shaped blue handles start from
two points on shoulder and are folded
over at midpoint of their horizontal bar,
touching lower surface of rim. Attached
conical base, its underside carelessly
formed.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 125, fig. 123. Αντωνάρας 2009, Type
137, 311, no. 631.
ΑΑ
210. “Feeding Bottle” / Oil flask
ΜΘ 517,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
3rd-4th c. A.D.
Height 10.2 cm, lip diameter 4.6 cm.
Intact.
Colorless greenish vessel, initially made
by mold blowing and completed with
free blowing and further treatment. Evert-
ed ring rim, folded inward, funnel-shaped
mouth. Cylindrical neck. In transition from
neck to body, round body slightly com-
pressed. Flat bottom, convex floor. At-
tached conical spout, blue, formed on
upper part of body. Body covered by
transverse ribs, created during the origi-
nal blowing in a fluted mold, followed by
free rotation of the vessel during its final
shaping. On the surface of the base is pre-
served blowpipe impression, 2.4 cm in
diameter.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 125, fig. 123. Αντωνάρας 2009, Type
53β, 199-202, no. 307.
ΑΑ
211. “Feeding Bottle” / Oil flask
ΜΘ 518,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
3rd-4th c. A.D.
Height 10 cm maximum diameter 6.6 cm.
Intact.
Colorless greenish vessel, free blown.
Everted ring rim, elliptical, folded inward.
Long cylindrical neck. Body round and
lentoid, with attached spout at mid-line.
Flat bottom, slightly convex floor.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 125. Αντωνάρας 2009, Type 53β, 199-
202, no. 308.
ΑΑ
275
 276
212. «Θήλαστρο» / Λαδωτήρι
ΜΘ 519,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
3ος-4ος αι. μ.Χ.
212 Ύψος 11 εκ., διάμετρος μέγιστη 6 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό αγγείο κατασκευασμένο με
ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλιόσχημο,
έξω νεύον, έσω αναδιπλωμένο. Λαιμός μακρύς,
κυλινδρικός. Σώμα πεπιεσμένο σφαιρικό, με επί-
θετη προχοή χαμηλά κοντά στη βάση του. Έδρα-
ση επίπεδη. Πυθμένας ελαφρώς κυρτός.
Αντωνάρας 2009, τύπος 53β, 199-202, αρ. 309.
ΑΑ
213. «Θήλαστρο» / Λαδωτήρι
ΜΘ 520,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
213 2ος αι. μ.Χ.
Ύψος 7,5 εκ. διάμετρος μέγιστη 5,3 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό αγγείο κατασκευασμένο με
ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω νεύον, στιλβω-
μένο με πυράκτωση. Λαιμός κυλινδρικός. Σώμα
πεπιεσμένο σφαιρικό, παραμορφωμένο μονό-
πλευρα κατά τη δημιουργία της συμφυούς προ-
χοής. Έδραση επίπεδη, πυθμένας κυρτός.
Θεσσαλονίκη 1986, 125 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 53α, 199-
202, αρ. 301.
ΑΑ
214. Αγγείο
ΜΘ 544 + ΜΘ 5484,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
3ος-4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 12 εκ., διάμετρος μέγιστη 7,7 εκ.
Συγκολλημένο, λείπουν μικρά τμήματα του σώ-
ματος.
Άχρωμο κιτρινωπό αγγείο κατασκευασμένο με
ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω νεύον δακτυ-
λιόσχημο, έσω αναδιπλωμένο. Λαιμός χωνοει-
δής, ώμοι οριζόντιοι, σώμα κυλινδρικό με μείω-
ση προς τη βάση. Έδραση κυρτή με αποτύπω-
μα υαλουργικής κάννης στο κέντρο διαμέτρου
1,4 εκ.
Αντωνάρας 2009, τύπος 100, 261-262, αρ. 437,
214
438.
ΑΑ
215. Χοανόστομο αγγείο
ΜΘ 5472,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι, βρέ-
θηκε εντός σαρκοφάγου από μονόλιθο
μάρμαρο, 12.2.1920.
Τέλη 3ου–4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 7 εκ., διάμετρος μέγιστη 6 εκ.
276
212. “Feeding Bottle” /  Oil flask
ΜΘ 519,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
3rd-4th c. A.D.
Height 11 cm, maximum diameter 6 cm.
Intact.
Colorless greenish vessel, free blown.
Everted ring rim, folded inward. Long cy-
lindrical neck. Pinched spherical body
with attached spout set low near base.
Flat bottom, slightly convex floor.
Αντωνάρας 2009, Type 53β, 199-202, no.
309.
ΑΑ
213. “Feeding bottle” / Oil flash
ΜΘ 520,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
2nd c. A.D.
Height 7.5 cm, maximum diameter 5.3 cm.
Intact.
Colorless greenish vessel, free blown.
Everted rim, fire-polished. Cylindrical
neck. Body round, pinched, deformed
during creation of inherent spout. Flat
bottom, convex floor.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessalo-
niki 1986, 125. Αντωνάρας 2009, Type 53α,
199-202, no. 301.
ΑΑ
214. Vessel
ΜΘ 544 + ΜΘ 5484,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
3rd-4th c. A.D.
Height 12 cm, maximum diameter 7.7 cm.
Mended, missing small parts of body.
Colorless yellowish vessel, free blown.
Everted ring rim, folded inward. Funnel-
like neck, horizontal shoulders, cylindri-
cal body tapering towards base. Α center
of concave bottom, blowpipe impres-
sion, diameter 1.4 cm.
Αντωνάρας 2009, Type 100, 261-262, no.
437, 438.
ΑΑ
215. Funnel-mouthed vessel
ΜΘ 5472,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari,
found inside a monolithic marble
sarcophagus, 12.2.1920.
Late 3rd–4th c. A.D.
Height 7 cm, maximum diameter 6 cm.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Σχεδόν πλήρες, συγκολλημένο. Μικρά κενά στο
λαιμό και στο σώμα.
Άχρωμο πρασινωπό αγγείο κατασκευασμένο
με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος αποκλίνον με
δακτυλιόσχημη απόληξη, έσω αναδιπλωμένο.
Στόμιο χοανόσχημο. Λαιμός βραχύς, ευρύς, κυ-
λινδρικός. Σώμα χαμηλό κυλινδρικό. Έδραση
επίπεδη, πυθμένας ελαφρά ομφαλωτός.
Αντωνάρας 2009, τύπος 103, 265, αρ. 443.
ΑΑ
216. Κύπελλο
ΜΘ 5952,
215 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Πανεπιστημιούπολη ΑΠΘ, Θεολογική Σχολή,
τάφος 13, ορθογώνιος κτιστός, τομέας 8, 1965.
Μέσα 3ου–αρχές 4ου αι. μ.Χ.
Ύψος 7,2 εκ., διάμετρος χείλους 5,1 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό κύπελλο κατασκευασμένο
με ελεύθερη εμφύσηση. Είναι ωοειδές με χείλος
έσω νεύον, άπεργο και με βάση συμφυή, επίπε-
δη δακτυλιόσχημη. Σε τέσσερα σημεία του σώ-
ματος κοσμείται με συστάδες, οριζόντιων εγχά-
ρακτων γραμμών, που διαιρούν το αγγείο σε
τρία περίπου ίσα τμήματα.
Ίσως αρχικά ήταν κλειστό αγγείο που διαμορ-
φώθηκε έτσι εκ των υστέρων, διότι το χείλος εί-
ναι ανισοϋψές και αλλού σχετικά λείο ενώ αλλού
εντελώς άπεργο, σαν να είναι σπασμένο εν ψυ-
χρώ, αμελώς. Στο πιο ψηλό σημείο του χείλους
διακρίνεται ίχνος εγχάρακτης ταινίας, που αρχι-
κά θα έπρεπε να περιέτρεχε όλη την περίμετρο
του αγγείου στο ύψος αυτό. Ίσως να καταστρά-
216
φηκε κατά την εγχάραξη, ή αργότερα, και να
διαμορφώθηκε έτσι προκειμένου να χρησιμο-
ποιηθεί ως ταφικό κτέρισμα, είδος για το οποίο
το αγοραστικό κοινό είχε μειωμένες απαιτή-
σεις.
ΑΔ 21, 1966, Β2, 334-9, πίν. 351 ζ (Φ. Πέτσας,).
Αντωνάρας 2009, τύπος 30, 152-153, αρ. 112.
ΑΑ
217. Αμφιπρόσωπο μυροδοχείο
ΜΘ 5954,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Πανεπιστημιούπολη ΑΠΘ, Θεολογική Σχολή,
τάφος 13, τομέας 8, Ιούλιος 1965.
3ος-4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 8 εκ., διάμετρος χείλους 3,7 εκ.
Συμπληρωμένο στο χείλος και κοντά στη βάση.
Άχρωμο λαδί μυροδοχείο, κατασκευασμένο με
εμφύσηση σε διμερή μήτρα, η οποία δεν κάλυ-
πτε τον πυθμένα του αγγείου. Λαιμός κυλινδρι-
κός, με σύσφιξη στο μέσο και στη βάση του. Το
σώμα είναι διαμορφωμένο σε αμφιπρόσωπο
217 κεφάλι αγένειας μορφής. Τα σημεία ένωσης
των δύο τμημάτων της μήτρας βρίσκονται στα
σημεία ένωσης των δύο προσώπων και
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
277
Nearly complete, mended. Small gaps on
neck and body.
Colorless vessel, free blown. Inclined rim
with ring edge, folded inward. Funnel-
shaped mouth. Short wide cylindrical
neck. Low cylindrical body. Flat bottom,
slightly omphaloid floor.
Αντωνάρας 2009, Type 103, 265, no. 443.
ΑΑ
216. Cup
ΜΘ 5952,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery, University of
Thessaloniki, Theological School, Grave 13,
rectangular built tomb, Trench 8, 1965.
Mid 3rd–early 4th c. A.D.
Height 7.2 cm, rim diameter 5.1 cm.
Intact.
Colorless cup, free blown. Egg-shaped
with everted rim, cracked-off, and with in-
herent flat ring-shaped base. Decorated at
four points on body with groups of hori-
zontal incised lines which divide the ves-
sel into three approximately equal parts.
This may originally have been a closed
shape that was opened after the fact, be-
cause the rim is of unequal height, rela-
tively smooth at some points while at oth-
ers completely cracked off, as if it had
been indifferently and carelessly broken
off. At the highest point of the rim may be
discerned a trace of an incised band,
which must have originally encircled the
entire circumference of the vessel at this
height. It may have been destroyed dur-
ing incision, or afterward, and been
formed like this for use as a funerary offer-
ing, a type for which consumers had lower
requirements.
Φ. Πέτσας, ΑΔ 21, 1966, Β2, 334-9, pl. 351 ζ.
Αντωνάρας 2009, Type 30, 152-153, no. 112.
ΑΑ
217. Head flask
ΜΘ 5954,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
University of Thessaloniki, Theological School,
Grave 13, Trench 8, July 1965.
3rd-4th c. A.D.
Height 8 cm, rim diameter 3.7 cm.
Mended on rim and near base.
Colorless olive-colored unguentarium,
made by blowing in a bi-partite mold
which did not include the floor of the
vessel. Cylindrical neck, constricted at
middle and base. The body was formed
into a bi-facial head of a beardless figure.
The two parts of the mold were joined at
the junction of the two faces, and are for
277
 278
καλύπτονται στο μεγαλύτερο μέρος τους μέσα
στους βοστρύχους της κόμης. Συροπαλαιστινι-
ακό προϊόν.
Τύπος Stern 1995 A4.
ΑΔ 21, 1966, Β2, 334-9, πίν. 351 β (Φ. Πέτσας,).
Θεσσαλονίκη 1986, εικ. 123 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 146, 324-
327.
ΑΑ
218. Μυροδοχείο
ΜΘ 10798,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα,
οικόπεδο συγκροτήματος «Αξιός», τάφος 3.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 11 εκ., διάμετρος χείλους 4,7 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο.
Άχρωμο λαδί μυροδοχείο κατασκευασμένο με
ελεύθερη εμφύσηση. Στόμιο χωνοειδές με χεί-
λος στιλβωμένο με πυράκτωση, λαιμός κυλιν-
δρικός, μειούμενος προς το στόμιο. Σώμα
σφαιρικό με οκτώ εμπιέσεις περιμετρικά, που
του προσδίδουν πρισματική μορφή. Έδραση
επίπεδη. Πυθμένας ελαφρώς κοίλος.
ΑΔ, 24, 1969, Β2, 300, πίν. 309 α (Φ. Πέτσας).
218 Αντωνάρας 2009, τύπος 141, 316-319, αρ. 679.
ΑΑ
219. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο
ΜΘ 10925,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, περιοχή Ρα-
μόνα.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 40 εκ., διάμετρος μέγιστη 6,1 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο.
Άχρωμο πρασινωπό, ατρακτόσχημο μυροδο-
χείο κατασκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση.
ΜΘ 11165 220
ΜΘ 10925 219
278
the most part covered by ringlets of hair.
Syro-Palestinian product.
Type Stern 1995 A4.
Φ. Πέτσας, ΑΔ 21, 1966, Β2, 334-9, pl. 351 β. Ε.
Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, fig. 123. Αντωνάρας 2009, Type 146,
324-327.
ΑΑ
218. Unguentarium
ΜΘ 10798,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area,
property of the “Axios” complex, Grave 3.
4th c. A.D.
Height 11cm, rim diameter 4.7 cm.
Complete, mended.
Colorless olive green unguentarium, free
blown. Funnel-shaped mouth, fire-pol-
ished rim, cylindrical neck, tapering to-
wards mouth. Round body with eight ro-
tary indentations which lend it a prismatic
shape. Flat bottom, slightly concave floor.
Φ. Πέτσας, ΑΔ, 24, 1969, Β2, 300, pl. 309 α.
Αντωνάρας 2009, Type 141, 316-319, no. 679.
ΑΑ
219. Fusiform unguentarium
ΜΘ 10925,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Ramona area.
4th c. A.D.
Height 40 cm, maximum diameter 6.1 cm.
Complete, mended.
Colorless fusiform unguentarium, free
blown. Rim incompletely turned and folded
inward, making flow of contents difficult.

Χείλος έσω αναδιπλωμένο πλημμελώς, καθι-
στά την ροή δυσχερή. Έδραση κυρτή στην
οποία φέρει κατάλοιπο γυαλιού στο αποτύπω-
μα της υαλουργικής κάννης.
Πέτσας 1974, 329, πίν. 24 α. Αντωνάρας 2009,
τύπος 147α, 326-328, αρ. 729.
ΑΑ
220. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο
ΜΘ 11165,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα, κεραμοσκεπής τάφος.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 40 εκ., διάμετρος μέγιστη 6 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό, ατρακτόσχημο μυροδο-
χείο, κατασκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση.
Χείλος δακτυλιόσχημο έξω νεύον, έσω αναδι-
πλωμένο, ελαφρώς παραμορφωμένο στο εσω-
τερικό του. Έδραση κυρτή στην οποία σώζεται
κολλημένο γυαλί από το άκρο της υαλουργικής
κάννης, διαμέτρου 1,6 εκ.
Αντωνάρας 2009, τύπος 147α, 326-329, αρ. 731.
ΑΑ
221. Αμφιπρόσωπο μυροδοχείο
ΜΘ 11053,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα, κτιστός τάφος, 19.3.1969.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 5,7 εκ., διάμετρος μέγιστη 4,2 εκ.
Σώζεται μέρος του σώματος.
Αμφιπρόσωπο μυροδοχείο, κατασκευασμένο
με εμφύσηση σε μήτρα. Η μήτρα ήταν διμερής,
κάλυπτε μόνο το σώμα και άφηνε τον πυθμένα
221 ακάλυπτο. Χείλος δακτυλιόσχημο, έσω αναδι-
πλωμένο, έξω νεύον. Σώμα σε σχήμα αμφιπρό-
σωπης κεφαλής. Έδραση επίπεδη.
Πέτσας 1974, 329, πίν. 25 γ. Αντωνάρας 2009,
τύπος 146, 324-327, αρ. 710.
ΑΑ
222. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο
ΜΘ 11166,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα, κεραμοσκεπής τάφος.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 35 εκ., διάμετρος μέγιστη 5,5 εκ.
222
279
Convex bottom, bearing remains of glass
from the impression left by blowpipe.
Πέτσας 1974, 329, pl. 24 α. Αντωνάρας 2009,
Type 147α, 326-328, no. 729.
ΑΑ
220. Fusiform unguentarium
ΜΘ 11165,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area, tile-covered grave.
4th c. A.D.
Height 40 cm, maximum diameter 6 cm.
Intact.
Colorless spindle-shaped unguentarium,
free blown. Everted ring rim, folded in-
ward, slightly misshapen on interior. Con-
vex bottom on which is preserved at-
tached glass from the end of the blow-
pipe, diameter 1.6 cm.
Αντωνάρας 2009, Type 147α, 326-329, no.
731.
ΑΑ
221. Head flask
ΜΘ 11053,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area, built tomb, 19.3.1969.
4th c. A.D.
Height 5.7 cm, maximum diameter 4.2 cm.
Part of body preserved.
Bifacial unguentarium, mold blown. The
bi-partite mold covered only body, leav-
ing floor open. Everted ring rim, folded
inward. Body in the shape of a bifacial
head. Flat bottom.
Πέτσας 1974, 329, pl. 25 γ. Αντωνάρας 2009,
Type 146, 324-327, no. 710.
ΑΑ
222. Fusiform unguentarium
ΜΘ 11166,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area, tile-covered grave.
4th c. A.D.
Height 35 cm, maximum diameter 5.5 cm.
279
 280
Συγκολλημένο, λείπει το άνω τμήμα του λαιμού
και του χείλους.
Άχρωμο πρασινωπό, ατρακτόσχημο μυροδο-
χείο, κατασκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση.
Έδραση κυρτή στην οποία φέρει κατάλοιπο
γυαλιού από το αποτύπωμα υαλουργικής κάν-
νης, διαμέτρου περ. 2 εκ.
Αντωνάρας 2009, τύπος 147 α, 326-329, αρ.
732.
ΑΑ
223. Οινοχόη
ΜΘ 1492,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
περιοχή Αγίου Παύλου, Μάρτιος 1931.
4ος αι. μ.Χ.
223 Ύψος 16 εκ., διάμετρος μέγιστη 10 εκ.
Ακέραιο.
Λαδοπράσινη οινοχόη, κατασκευασμένη με
ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλιόσχημο,
έξω νεύον, έσω αναδιπλωμένο, στόμιο χωνοει-
δές, λαιμός κυλινδρικός. Κάτω από το χείλος
κοσμείται με παχύ, πλαστικό δακτύλιο. Σώμα
σχεδόν σφαιρικό, έδραση επίπεδη. Λαβή τρί-
λοβη ταινιωτή που ξεκινά από το σώμα και κα-
ταλήγει σε χείλος και λαιμό. Πιθανώς αποτελεί
τοπικό προϊόν.
Θεσσαλονίκη 1986, 125, εικ. 124 (Ε. Τρακοσο-
πούλου-Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος
93, 251-252, αρ. 422.
ΑΑ
224. Μυροδοχείο
ΜΘ 20914,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Πανεπιστημιούπολη ΑΠΘ, Θεολογική Σχολή,
διάνοιξη Εγνατίας οδού, έναντι του ιδρύματος
«Άσυλον του Παιδιού», καμαροσκεπής τάφος Θ,
23.5.1979.
224 4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 11,9 εκ., διάμετρος μέγιστη 6,7 εκ.
Συγκολλημένο, λείπουν τμήματα του σώματος.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλι-
όσχημο, έσω αναδιπλωμένο, έξω νεύον. Λαιμός
κυλινδρικός, σώμα σφαιρικό, επίπεδη έδραση,
πυθμένας κυρτός.
Τύπος Isings 101 min.
Αντωνάρας 2009, τύπος 139, 313-314, αρ. 660.
ΑΑ
225. Οινοχόη
ΜΘ 20923,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα, 10.2.1971.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 19 εκ., διάμετρος μέγιστη 9,5 εκ.
Πλήρες, λείπει μικρό κομμάτι του ώμου και της
βάσης.
280
Mended, missing upper part of neck and
rim.
Colorless fusiform unguentarium, free
blown. Convex bottom with remains of
glass from blowpipe impression, diameter
Ca. 2 cm.
Αντωνάρας 2009, Type 147α, 326-329, no.
732.
ΑΑ
223. Oinochoe
ΜΘ 1492,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
Aghios Pavlos area, March 1931.
4th c. A.D.
Height 16 cm, maximum diameter 10 cm.
Intact.
Olive green oinochoe, free blown. Everted
ring rim, folded inward, conical mouth, cy-
lindrical neck. Below rim, decorated with a
wide collar. Nearly round body, flat bot-
tom. Trilobe band handle starting from
body and ending on rim and neck. Proba-
bly local.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloni-
ki 1986, 125, fig. 124. Αντωνάρας 2009, Type
93, 251-252, no. 422.
ΑΑ
224. Unguentarium
ΜΘ 20914,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
University of Thessaloniki, Theological School,
where Egnatia Street widens across from the
institution “Asylo tou Paidiou”, tile-covered
grave Θ, 23.5.1979.
4th c. A.D.
Height 11.9 cm, maximum diameter 6.7 cm.
Mended, missing parts of body.
Colorless unguentarium, free blown.
Everted ring rim, folded inward. Cylindri-
cal neck, round body, flat bottom, convex
floor.
Type Isings 101 min.
Αντωνάρας 2009, Type 139, 313-14, no. 660.
ΑΑ
225. Oinochoe
ΜΘ 20923,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area, 10.2.1971.
4th c. A.D.
Height 19 cm, maximum diameter 9.5 cm.
Complete, missing small pieces from
shoulder and base.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Άχρωμη γαλαζωπή οινοχόη κατασκευασμένη
με αρχική εμφύσηση σε μήτρα και εν συνεχεία
με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έσω αναδιπλω-
μένο, δακτυλιόσχημο, στόμιο σχεδόν οριζό-
ντιο. Σώμα ωοειδές που κοσμείται με πλάγιες
225 νευρώσεις. Βάση επίθετη κωνική με πλάγιες,
αμελώς εκτελεσμένες εμπιέσεις. Η έδραση δια-
τηρεί αποτύπωμα υαλουργικής κάννης διαμέ-
τρου 2,3 εκ. Λαβή τριταινιωτή, που στενεύει
προς το χείλος.
Αντωνάρας 2009, τύπος 84, 239-240, αρ. 411.
ΑΑ
226. Μυροδοχείο
ΜΘ 20924,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, αγνώστου ακριβούς προελεύσεως,
από κεραμοσκεπή τάφο, 19.3.1971.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 5,7 εκ., διάμετρος μέγιστη 8,2 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο.
Άχρωμο λαδοπράσινο μυροδοχείο κατασκευα­
226 σμένο με αρχική εμφύσηση σε μήτρα και στη
συνέχεια με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος άπερ-
γο, ανισοϋψές, στόμιο χοανόσχημο, σώμα πε-
πιεσμένο σφαιρικό κοσμούμενο από δώδεκα,
κατακόρυφες, έντονες νευρώσεις, που συνεχί-
ζουν και στον πυθμένα του αγγείου.
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
227. Μπουκάλι
ΜΘ 21391,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
227 Μαργαροπούλου και Φρυζή 2,
οικ. Αγγελίδη, τάφος 26, Κ4, 23.10.98.
300-350 μ.Χ.
Ύψος 17 εκ., διάμετρος μέγιστη 10 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι κατασκευασμέ-
νο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλιό-
σχημο, οριζόντιο, έσω αναδιπλωμένο. Λαιμός
κυλινδρικός με μείωση προς το χείλος. Σώμα
απιόσχημο. Πυθμένας κυρτός. Έδραση επίπε-
δη με αποτύπωμα υαλουργικής κάννης διαμέ-
τρου 2,6 εκ.
Αντωνάρας 2009, τύπος 52, 196-198, αρ. 294.
ΑΑ
228. Μυροδοχείο
ΜΘ 3074,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα, συστάδα τάφων Ι,
Αύγουστος 1963.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 11,1 εκ., διάμετρος μέγιστη 7 εκ.
Λείπουν μεγάλα τμήματα του σώματος.
Λαδί μυροδοχείο κατασκευασμένο με αρχική
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
281
Colorless bluish oinochoe, initially mold
blown and then free blown. Ring rim fold-
ed inward, mouth nearly horizontal. Oval
body decorated with transverse ribs. At-
tached conical base with transverse, care-
lessly executed indentations. Bottom pre-
serves blowpipe impression, diameter 2.3
cm. Triband handle tapering towards rim.
Αντωνάρας 2009, Type 84, 239-240, no. 411.
ΑΑ
226. Unguentarium
ΜΘ 20924,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, exact provenance unknown,
from a tile-covered grave, 19.3.1971.
4th c. A.D.
Height 5.7 cm, maximum diameter 8.2 cm.
Complete, mended.
Colorless olive green unguentarium, ini-
tially mold blown and then free blown.
Cracked-off rim of uneven height, funnel-
shaped mouth. Compressed round body
decorated with twelve pronouned vertical
ribs continuing on the vessel’s bottom.
Unpublished.
ΑΑ
227. Bottle
ΜΘ 21391,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Margaropoulou and 2 Fryzi Street,
Angelidis property, Grave 26, Κ4, 23.10.98.
300-350 A.D.
Height 17 cm, maximum diameter 10 cm.
Intact.
Colorless bottle, free blown. Horizontal
ring rim, folded inward. Cylindrical neck
tapering towards rim. Pear-shaped body.
Convex floor. Flat bottom, with blowpipe
impression, diameter 2.6 cm.
Αντωνάρας 2009, Type 52, 196-198, no. 294.
ΑΑ
228. Unguentarium
ΜΘ 3074,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area, Grave group I,
August 1963.
4th c. A.D.
Height 11.1 cm, maximum diameter 7 cm.
Missing larges sections from body.
Olive green unguentarium, originally mold
281
 282
εμφύσηση σε μήτρα και στη συνέχεια με ελεύ-
θερη εμφύσηση. Χείλος έξω νεύον ταινιωτό,
έσω αναδιπλωμένο. Λαιμός κυλινδρικός βρα-
χύς με πολύ έντονη σύσφιξη στη βάση του.
Σώμα βολβόσχημο. Έδραση επίπεδη. Πυθμέ-
νας ελαφρώς κοίλος. Είκοσι τέσσερις κατακό-
228 ρυφες νευρώσεις ξεκινούν από τη βάση και
καταλήγουν στο λαιμό. Τα ίχνη ανωμαλιών
στον πυθμένα μαρτυρούν ότι είναι κατασκευα-
σμένο σε μήτρα με ανοικτό πυθμένα. Στα
θραύσματά του γραμμένος τρεις φορές ο αριθ-
μός 81 ή 18.
Τύπος Isings 133 min.
Αντωνάρας 2009, τύπος 58, 206-208, αρ. 320.
ΑΑ
229. Ημίτομος σκύφος
ΜΘ 511,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 8,2 εκ., διάμετρος χείλους 11,7 εκ.
Ακέραιος.
Άχρωμος πρασινωπός, ημίτομος σκύφος, κα-
τασκευασμένος με ελεύθερη εμφύσηση. Χεί-
λος ελαφρώς αποκλίνον, σώμα ημισφαιρικό,
έδραση επίπεδη. Κάτω από το χείλος κοσμείται
με δύο οριζόντιες εγχάρακτες αυλακώσεις.
Θεσσαλονίκη 1986, 125 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 12, 117-
229 121, αρ. 52.
ΑΑ
230. Ποτήρι
ΜΘ 513,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
4ος–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 14 εκ, διάμετρος χείλους 10,6 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό ποτήρι, κατασκευασμένο
με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος άπεργο, ελα-
φρώς έσω νεύον. Σώμα ανεστραμμένο κολου-
ροκωνικό. Έδραση επίπεδη, πυθμένας ομφα-
λωτός. Κάτω από το χείλος, καθώς και στο μέ-
σον του σώματος αναπτύσσονται λεπτές συ-
στάδες από οριζόντιες, παράλληλες εγχαρά-
ξεις, ενώ ανάμεσά τους, δύο εκατοστά κάτω
από το χείλος, υπάρχει μία πλατύτερη ζώνη εγ-
χαράξεων.
Θεσσαλονίκη 1986, 125 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 31, 153-
157, αρ. 114.
ΑΑ
230
231. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο
ΜΘ 515,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 40,5 εκ., διάμετρος μέγιστη 3,8 εκ.
Ακέραιο.
282
blown and then free blown. Everted band
rim, folded inward. Short cylindrical neck
with pronounced constriction at base.
Bulbous body. Flat bottom, slightly con-
cave floor. Twenty-four vertical ribs start-
ing from base and ending at neck. Traces
of irregularities on the floor prove that it
was made in a mold with open floor. On
its fragments, the number 81 or 18 is writ-
ten three times.
Type Isings 133 min.
Αντωνάρας 2009, Type 58, 206-208, no. 320.
ΑΑ
229. Hemispherical skyphos
ΜΘ 511,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
4th c. A.D.
Height 8.2 cm, lip diameter 11.7 cm.
Intact.
Colorless, greenish hemispherical sky-
phos, free blown. Slightly everted rim,
hemispherical body, flat base. Decorated
below rim with two incised horizontal
grooves.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 125. Αντωνάρας 2009, Type 12, 117-
121, no. 52.
ΑΑ
230. Beaker
ΜΘ 513,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
4th–early 5th c.
Height 14 cm, lip diameter 10.6 cm.
Intact.
Colorless green glass, free blown. Cracked
off rim, slightly inverted. Body in the form
of an inverted, truncated cone. Flat bot-
tom, omphalos floor. Below lip and at mid-
body, delicate groups of horizontal paral-
lel incisions; between these, two cm below
lip, a broader zone of incisions.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 125. Αντωνάρας 2009, Type 31, 153-
157, no. 114.
ΑΑ
231. Fusiform unguentarium
ΜΘ 515,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
4th c. A.D.
Height 40.5 cm, maximum diameter 3.8 cm.
Intact.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Άχρωμο πρασινωπό, ατρακτόσχημο μυροδο-
χείο, κατασκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση.
Χείλος έσω αναδιπλωμένο πλημμελώς, που κα-
θιστά τη ροή σχεδόν αδύνατη. Πυθμένας κοί-
λος.
Θεσσαλονίκη 1986, 125 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 147 α, 326-
329, αρ. 724.
AA
231
232
232. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο
ΜΘ 10797,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτική Νεκρόπολη, Ραμόνα,
οικόπεδο συγκροτήματος «Αξιός», τάφος 2,
12.1968.
4ος αι. μ.Χ
Ύψος 44 εκ. διάμετρος μέγιστη 3,5 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο στο λαιμό.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλι-
όσχημο, έξω νεύον, εν μέρει έσω αναδιπλωμέ-
νο, κατά τρόπο που θα δυσκόλευε τη ροή του
περιεχομένου. Σώμα επίμηκες ατρακτόσχημο.
Βάση αδιαμόρφωτη, πυθμένας κυρτός, επίπε-
δος στο κέντρο του.
ΑΔ 24, 1969, Β2, 300, πίν. 309 δ (Φ. Πέτσας).
Αντωνάρας 2009, τύπος 147, 426-431, αρ. 728.
ΑΑ
233. Μπουκάλι
ΜΘ 539,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 12 εκ., διάμετρος μέγιστη 8 εκ.
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
283
Colorless spindle-shaped unguentarium,
free blown. Rim folded imperfectly inward,
making the flow of contents nearly impos-
sible. Concave floor.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 125. Αντωνάρας 2009, Type 147α, 326-
329, no. 724.
AA
232. Fusiform unguentarium
ΜΘ 10797,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Ramona,
“Axios” property grave
2, 12.1968.
4th c. A.D.
Height 44 cm, maximum diameter 3.5 cm.
Complete, mended at neck.
Colorless greenish unguentarium, free
blown. Everted ring rim, partially folded
inward in such a way that it would impede
flow of contents. Elongated, spindle-
shaped body. Unformed base, convex
floor, flat at center.
ΑΔ 24, 1969, Β2, 300, pl. 309 δ (Φ. Πέτσας).
Αντωνάρας 2009, type 147, 426-431, no. 728.
ΑΑ
233. Bottle
ΜΘ 539,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
4th c. A.D.
Height 12 cm, maximum diameter 8 cm.
283
 284
Λείπει τμήμα του λαιμού.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι, κατασκευασμέ-
νο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος στιλβωμένο
με πυράκτωση, στόμιο μακρύ, χοανόσχημο με
ελαφρά σύσφιξη στη μετάβαση στο σώμα. Πε-
233
ριμετρικά του σφαιρικού σώματος φέρει έξι
εμπιέσεις. Έδραση επίπεδη με ελαφρώς κοίλο
πυθμένα. Συροπαλαιστινιακό προϊόν.
Αντωνάρας 2009, τύπος 67, 216-217, αρ. 352.
ΑΑ
234. Μυροδοχείο
ΜΘ 543,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 12,5 εκ., διάμετρος μέγιστη 4,5 εκ.
Πλήρες εκτός από μικρό τμήμα του χείλους.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο με ρόδινους
στροβιλισμούς, κατασκευασμένο με ελεύθερη
εμφύσηση. Χείλος έξω νεύον δακτυλιόσχημο,
έσω αναδιπλωμένο. Λαιμός βραχύς κυλινδρι-
κός. Σώμα κυλινδρικό μειούμενο προς τη βάση
του. Έδραση επίπεδη. Πυθμένας ελαφρώς κυρ-
τός.
Θεσσαλονίκη 1986, 125 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 135, 309-
310, αρ. 628.
ΑΑ
234
235. Μυροδοχείο
ΜΘ 545,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 13 εκ., διάμετρος μέγιστη 4 εκ.
Ακέραιο.
Ιώδες μυροδοχείο κατασκευασμένο με ελεύθε-
ρη εμφύσηση. Χείλος δακτυλιόσχημο, έσω
αναδιπλωμένο, ευρύ χοανόσχημο στόμιο, κο-
ντός κυλινδρικός λαιμός με ίχνος σύσφιξης στη
βάση του, σώμα κυλινδρικό που μειώνεται
284
Missing part of neck.
Colorless greenish bottle, free blown. Fire-
polished rim, elongated funnel-shaped
mouth, slightly constricted in transition to
body. Six pinched ornaments surround
round body. Flat bottom, slightly concave
floor. Syro-Palestinian.
Αντωνάρας 2009, Type 67, 216-217, no. 352.
ΑΑ
234. Unguentarium
ΜΘ 543,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
4th c. A.D.
Height 12.5 cm, maximum diameter 4.5 cm.
Complete except for a small part of rim.
Colorless greenish unguentarium with ro-
seate whorls, free blown. Everted ring rim,
folded inward. Short cylindrical neck. Cy-
lindrical body tapering towards base. Flat
bottom, slightly convex floor.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 125. Αντωνάρας 2009, Type 135, 309-
310, no. 628.
ΑΑ
235
235. Unguentarium
ΜΘ 545,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
4th c. A.D.
Height 13 cm, maximum diameter 4 cm.
Intact.
Purple unguentarium, free blown. Ring
rim folded inward, wide funnel-shaped
mouth, short cylindrical neck with very
slight constriction at its base, round body
tapering slightly towards base. Concave
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

ελαφρά προς τη βάση του. Έδραση κοίλη με
αποτύπωμα υαλουργικής κάννης 9 χιλ.
Θεσσαλονίκη 1986, 125, εικ. 123 (Ε. Τρακοσο-
πούλου-Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος
135, 309-310, αρ. 629.
ΑΑ
236. Μυροδοχείο
ΜΘ 5950,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
236 Πανεπιστημιούπολη ΑΠΘ, Θεολογική Σχολή,
Τάφος VII, φάση α’ , 1965.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 7,7 εκ. διάμετρος μέγιστη 4 εκ.
Πλήρες, συμπληρωμένο.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο, κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλι-
όσχημο, έξω νεύον, έσω αναδιπλωμένο. Λαιμός
ψηλός κυλινδρικός. Σώμα σφαιρικό με τέσσε-
ρις εμπιέσεις περιμετρικά, που του προσδίδουν
περίπου κυβική μορφή. Έδραση επίπεδη, πυθ-
μένας κοίλος. Πολύ πιθανώς τα αγγεία του τύ-
που αυτού αποτελούν τοπικά προϊόντα.
Αντωνάρας 2009, τύπος 141, 316-319, αρ. 678.
ΑΑ
237. Μπουκάλι
ΜΘ 7169,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Πανεπιστημιούπολη ΑΠΘ, Κτήριο Διοίκησης,
σαρκοφάγος 2, 8-9-1965.
4ος αι. μ.Χ.
237 Ύψος 20 εκ., διάμετρος χείλους 6,2 εκ.
Πλήρες συμπληρωμένο.
Λαδί μπουκάλι κατασκευασμένο με ελεύθερη
εμφύσηση. Στόμιο χωνοειδές, χείλος στιλβω-
μένο με πυράκτωση. Λαιμός κυλινδρικός, σώ-
μα απιόσχημο. Βάση επίθετη, πεπλατυσμένη
κωνική. Στην έδραση φέρει αποτύπωμα υα-
λουργικής κάννης διαμέτρου 2,5 εκ.
Αντωνάρας 2009, τύπος 70, 220, αρ. 363.
ΑΑ
238. Μπουκάλι
ΜΘ 7224,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολική Νεκρόπολη,
Πανεπιστημιούπολη ΑΠΘ, Κτήριο Διοίκησης,
1965.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 14,5 εκ., διάμετρος μέγιστη 9 εκ.
Συμπληρωμένο, λείπει μέρος του σώματος
Άχρωμο πρασινωπό αγγείο κατασκευασμένο
με ελεύθερη εμφύσηση. Άπεργο χείλος. Λαιμός
κυλινδρικός με σύσφιξη στη μετάβαση στο
σφαιρικό σώμα. Έδραση επίπεδη. Ο λαιμός κο-
σμείται με πέντε συστάδες οριζόντιων εγχαρά-
ξεων, η πρώτη στο χείλος και η τελευταία στη
μετάβαση στο σώμα, που απέχουν ίσα μεταξύ
τους. Στο σώμα φέρει εγχάρακτη παράσταση
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
285
bottom, concave floor with blowpipe im-
pression, diameter 9 mm.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloni-
ki 1986, 125, fig. 123. Αντωνάρας 2009, Type
135, 309-310, no. 629.
ΑΑ
236. Unguentarium
ΜΘ 5950,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
University of Thessaloniki, Theological School,
Grave VII, 1st phase, 1965.
4th c. A.D.
Height 7.7 cm, maximum diameter 4 cm.
Complete, mended.
Colorless unguentarium, free blown.
Everted ring rim, folded inward. Tall cylin-
drical neck. Round body with four rotary
indentations, lending the vessel a some-
what cubic shape. Flat bottom, convex
floor. It is quite probable that vessels of
this type were local products.
Αντωνάρας 2009, Type 141, 316-319, no. 678.
ΑΑ
237. Bottle
ΜΘ 7169,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
University of Thessaloniki, Administration
Building, sarcophagus 2, 8-9-1965.
4th c. A.D.
Height 20 cm, rim diameter 6.2 cm.
Complete, mended.
Olive green bottle, free blown. Funnel-
shaped mouth, fire-polished rim. Cylindri-
cal neck, pear-shaped body. Attached
conical base, flattened. The bottom bears
a blowpipe impression, diameter 2.5 cm.
Αντωνάρας 2009, Type 70, 220, no. 363.
ΑΑ
238. Bottle
ΜΘ 7224,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemery,
University of Thessaloniki, Administration
Building, 1965.
4th c. A.D.
Height 14.5 cm, maximum diameter 9 cm.
Restored, missing part of body.
Colorless greenish vessel, free blown.
Cracked-off rim. Cylindrical neck constrict-
ed in transition to round body. Neck deco-
rated with five equidistant groups of hori-
zontal incisions, the first on rim and the
last on transition to body. Body features an
incised hunting scene, from which may be
made out the upright figure of an archer,
285
 286
κυνηγιού. Διακρίνεται όρθια μορφή τοξότη, με
φαρέτρα πάνω στο δεξιό ώμο, που στοχεύει με
προτεταμένο το τόξο. Φορά χιτωνίσκο και
στην πλάτη της ανεμίζει το άκρο του ιματίου
της, ενώ τα πόδια της μορφής προστατεύουν
εμβάδες. Μπροστά της εικονίζεται σκύλος
που κυνηγά δύο αίγαγρους, οι οποίοι έχουν
προσπεράσει φουντωτό δένδρο και συνεχί-
ζουν τον καλπασμό τους προς κατακόρυφα
238
τοποθετημένο δίχτυ. Αυτό αναπτύσσεται πί-
σω από τη μορφή του κυνηγού και κλείνει με
τη διάταξή του και την παράσταση. Ολόγυρα
και μεταξύ των ζώων, η πλούσια βλάστηση
υποδηλώνεται με μικρούς σχηματοποιημέ-
νους θάμνους.
Πάνω από την παράσταση σώζεται αποσπα-
σματικά επιγραφή «ΥΣΥΧΙ ΠΙΕ..ΗΣ ΜΕΤΑ..../Ν
ΠΙΕ...Σ». Η επιγραφή παρουσιάστηκε από τον
Πέτσα, δημοσιεύτηκε από τον Πάλλα (ως Ε]
υψύχει. Πίε [ζήσ]ης μετά/ [των/ αγί]ων. Πίε
ζ[ήσης]. και αργότερα από τον Feissel (ως
«Υσύχι πίε [ζήσ]ης μετά [των]/ [αγί]ων πίε
ζ[ήση]ς»), συμπληρωμένη με χριστιανικό πε-
ριεχόμενο. Η συμπλήρωση της επιγραφής
φαίνεται αρκετά αταίριαστη με την παρά-
σταση της θεάς Αρτέμιδος με την οποία φαί-
νεται ότι ταυτίζεται η μορφή που κυνηγά.
Φαίνεται αρκετά πιθανότερο η ευχή να συ-
μπληρώνεται με τις λέξεις ΤΩΝ ΣΩΝ, ή ΤΩΝ
ΟΙΚΕΙΩΝ, ή ΤΩΝ ΣΩΝ ΟΙΚΕΙΩΝ ΠΑΝΤΩΝ, και
να μην περιελάμβανε ονόματα αγίων αλλά
κάποιων από τους οικείους του ιδιοκτήτη
Υσύχι.
Τύπος Isings 103.
Φ. Πέτσας, ΑΔ 22, 1967, Β2, 391, πίν. 296Ε και
298, σχ. 12. Pallas 1977, 75. Feissel 1983, αρ. 127.
Θεσσαλονίκη 1986, 125 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 145, 422-
424, αρ. 695, ειδικότερα για το διάκοσμο 446-
447.
239 ΑΑ
239. Οινοχόη
ΜΘ 11531,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα, οδός Λαγκαδά,
«Πύργος δωδεκαόροφος», 27.1.1972.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 18 εκ., διάμετρος μέγιστη 7,7 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο.
Άχρωμη πρασινωπή οινοχόη, κατασκευασμένη
με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλιόσχη-
μο. Λαιμός κυλινδρικός με μείωση προς το χεί-
λος. Σώμα κωνικό με κυρτά τοιχώματα. Λαβή
λεία, πλατιά ταινιωτή που σχηματίζει ορθή γω-
νία, κολλά στο άνω άκρο του λαιμού και στη
συνέχεια αναδιπλώνεται και εξέχει του χείλους.
Έδραση επίπεδη. Πυθμένας κοίλος, διατηρεί
αποτύπωμα υαλουργικής κάννης διαμέτρου
1,8 εκ. Την κάτω επιφάνεια του χείλους περι-
τρέχει πλαστικός δακτύλιος. Λεπτή ίνα γυαλιού
286
a quiver over his right shoulder, taking aim
with bow stretched taut. The hunter wears
a short chiton, and on his back the edge of
an himation blows in the breeze; the fig-
ure’s feet are covered by felt shoes. In front
of the figure, a dog hungs two chamois,
who have run past a tree in full leaf and
continue galloping towards a vertically-
placed net. This appears behind the figure
of the hunter, and with it the scene also
closes. All around and between the animals,
rich vegetation is indicated with small,
schematically-rendered shrubs.
Above the scene is the partially preserved
inscription «ΥΣΥΧΙ ΠΙΕ..ΗΣ ΜΕΤΑ..../Ν ΠΙΕ...Σ».
The inscription was presented by Petsas,
published by Pallas (as Ε]υψύχει. Πίε [ζήσ]ης
μετά/ [των/ αγί]ων. Πίε ζ[ήσης] (“Take heart.
Drink, and may you live in the company of
the saints. Drink, and may you live”) and later
by Feissel (as «Υσύχι πίε [ζήσ]ης μετά [των]/
[αγί]ων πίε ζ[ήση]ς») (“Hesychius, drink that
you may live in the company of the saints,
drink that you may live”), both completed
with Christian content. This completion of
the inscription seems quite inappropriate for
the scene of the goddess Artemis, with
which the figure of the hunter appears to be
identified. Considerably more likely would
seem the completion with the words ΤΩΝ
ΣΩΝ, or ΤΩΝ ΟΙΚΕΙΩΝ, or ΤΩΝ ΣΩΝ ΟΙΚΕΙΩΝ
ΠΑΝΤΩΝ, and to have included the names
of some of its owner Hesychius’s friends and
intimates.
Type Isings 103.
Φ. Πέτσας, ΑΔ 22, 1967, Β2, 391, pl. 296Ε and
298, σχ. 12. Pallas 1977, 75. Feissel 1983, no.
127. Thessaloniki 1986, 125 (Ε. Τρακοσοπού-
λου-Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, type 145,
422-424, no. 695, 446-447 on the decoration.
ΑΑ
239. Oinochoe
ΜΘ 11531,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area, Langada Street,
“Pyrgos Dodekaorofos”, 27.1.1972.
4th c. A.D.
Height 18 cm, maximum diameter 7.7 cm.
Complete, mended.
Colorless greenish oinochoe, free blown.
Ring rim. Cylindrical neck tapering to-
wards rim. Conical body with convex
walls. Smooth, wide band handle forming
a right angle, attached at top of neck and
then folded over and protruding beyond
rim. Flat bottom. Concave floor preserv-
ing blowpipe impression, diameter 1.8
cm. A collar surrounds lower surface of
rim. A delicate thread starts from base of
neck and encircles vessel nine times
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

ξεκινά από τη βάση του λαιμού, περιτρέχει το
αγγείο σπειροειδώς εννιά φορές και καταλήγει
στον ώμο του. Στο κάτω μέρος του σώματος
σώζεται κυρίως το ίχνος ίνας που περιέτρεχε το
αγγείο.
Θεσσαλονίκη 1986, 125, εικ. 124 (Ε. Τρακοσο-
πούλου-Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος
89, 248, αρ. 417.
ΑΑ
240. Κωδωνόσχημο αγγείο
ΜΘ 23963,
240 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτική Νεκρόπολη,
Ραμόνα, 1971.
Τέλη 2ου-3ος αι. μ.Χ.
Ύψος 16,2 εκ., διάμετρος μέγιστη 9,5 εκ.
Λείπει μέρος του σώματος και της βάσης.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι, κατασκευασμέ-
νο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλιό-
σχημο, οριζόντιο. Λαιμός κυλινδρικός, κωνικό
σώμα. Βάση αδιαμόρφωτη, επίπεδη, ελάχιστα
κοίλη.
Αντωνάρας 2009, τύπος 47, 185-187, αρ. 199
(ΠΑΜ 10).
ΑΑ
241. Ωοειδές, χοανόστομο μπουκάλι
ΜΘ 23956,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
241 Θεσσαλονίκη, Δυτική Νεκρόπολη, Ραμόνα,
οδός Λαγκαδά, «Πύργος δωδεκαόροφος»,
από κτιστό τάφο, 9.9.1971.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 17,7 εκ., διάμετρος μέγιστη 7,7 εκ.
Ακέραιο.
Λαδοπράσινο μπουκάλι, κατασκευασμένο
με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος στιλβωμένο
με πυράκτωση. Στόμιο χωνοειδές. Λαιμός
κυλινδρικός, σώμα απιόσχημο. Βάση επίθε-
τη κωνική, ελαφρώς έκκεντρα κολλημένη,
στην οποία διακρίνονται έντονα τα ίχνη επε-
ξεργασίας μορφοποίησής της. Πυθμένας
κυρτός. Έδραση επίπεδη, με ίχνος κάννης
διαμέτρου 2 εκ.
Αντωνάρας 2009, τύπος 70, 220, αρ. 364
(ΠΑΜ 3).
ΑΑ
242. Αγγείο
ΜΘ 20919,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
242
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα, «Τάφος πρώτος με πόρπη
και νόμισμα», 18.8.1972.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 11,2 εκ., διάμετρος μέγιστη 5,7 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο, κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση.
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
287
before ending on shoulder. On lower part
of body, traces of a thread encircling the
vessel.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 125, fig. 124. Αντωνάρας 2009, Type 89,
248, no. 417.
ΑΑ
240. Bell-shaped vessel
ΜΘ 23963,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona, 1971.
Late 2nd-3rd c. A.D.
Height 16.2 cm, maximum diameter 9.5 cm.
Missing part of body and base.
Colorless greenish bottle, free blown. Hor-
izontal ring rim. Cylindrical neck, conical
body. Unformed flat base, very slightly
concave.
Αντωνάρας 2009, type 47, 185-187, no. 199
(ΠΑΜ 10).
ΑΑ
241. Oval, funnel-mouthed bottle
ΜΘ 23956,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western Cemetery, Ramona,
Langada Street, “Pyrgos Dodekaorafos”,
from a built tomb, 9.9.1971.
4th c. A.D.
Height 17.7 cm, maximum diameter 7.7 cm.
Intact.
Olive green bottle, free blown. Fire-pol-
ished rim, funnel-shaped mouth. Cylindri-
cal neck, pear-shaped body. Flat conical
base, attached slightly off-center, on which
are very pronounced traces from the form-
ing process. Flat bottom. Convex floor,
with blowpipe traces, diameter 2 cm.
Αντωνάρας 2009, type 70, 220, no. 364 (ΠΑΜ
3).
ΑΑ
242. Vessel
ΜΘ 20919,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area, “First tomb with fibula
and coin”, 18.8.1972.
Late 3rd–early 5th c. A.D.
Height 11.2 cm, maximum diameter 5.7 cm.
Intact.
Colorless vessel, free blown.
287
 288
Χείλος δακτυλιόσχημο, έσω αναδιπλωμένο
και πεπιεσμένο, έξω νεύον. Λαιμός μακρύς
κυλινδρικός, σώμα σφαιρικό, επίπεδη έδρα-
ση, πυθμένας κοίλος. Στην έδραση διατηρεί-
ται υπόλειμμα γυαλιού από υαλουργική κάν-
νη.
Αντωνάρας 2009, τύπος 139, 313-315, αρ. 661.
ΑΑ
243. Μπουκάλι
ΜΘ 3753,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, αγνώστου ακριβούς
­προελεύσεως.
243 Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 16,2 εκ., διάμετρος χείλους 5,5 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο γαλαζωπό αγγείο, κατασκευασμένο
με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος στιλβωμένο
με πυράκτωση. Λαιμός ψηλός, χοανοειδής, με
φαρδιά σύσφιξη στη μετάβαση προς το σφαι-
ρικό, ελαφρά πεπιεσμένο σώμα. Έδραση επί-
πεδη, πυθμένας ελαφρώς κυρτός. Προϊόν ερ-
γαστηρίου της συροπαλαιστινιακής περιο-
χής.
Αντωνάρας 2009, τύπος 64, 213-214.
ΑΑ
244. Μπουκάλι
ΜΘ 11141,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
244 Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα, τάφος 8, 8.4.1969.
Τέλη 3ου–4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 12 εκ., διάμετρος χείλους 4,8 εκ.
Σχεδόν πλήρες, μικρό σπάσιμο στο χείλος.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι κατασκευασμέ-
νο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος άπεργο,
ανισοϋψές. Λαιμός χοανοειδής. Σώμα σφαιρικό
με βάθυνση στην περιοχή γύρω από το λαιμό.
Έδραση επίπεδη, πυθμένας ελαφρώς κυρτός.
Στο λαιμό περιτυλιγμένη σπειροειδώς πέντε
φορές ίνα γυαλιού.
Πέτσας 1974, 329, πίν. 25 ε. Αντωνάρας 2009,
τύπος 61, 209-212, αρ. 335.
ΑΑ
245 245. Μπουκάλι
ΜΘ 3754,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο, οδός
Βασιλίσσης Σοφίας 44, Σαρκοφάγος 3, 25.4.1960.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 16 εκ., διάμετρος μέγιστη 11 εκ.
Συγκολλημένο, λείπει ελάχιστο τμήμα του.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι, κατασκευασμέ-
νο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλιό-
σχημο, έξω νεύον, σχεδόν οριζόντιο, ελαφρά
συνεστραμμένο. Λαιμός κυλινδρικός με ­μείωση
288
Everted ring rim, folded inward and flat-
tened. Tall cylindrical neck, round body,
flat bottom, concave floor. Remains of
glass from the blowpipe preserved on
bottom.
Αντωνάρας 2009, Type 139, 313-315, no. 661.
ΑΑ
243. Bottle
ΜΘ 3753,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, exact provenance
unknown.
Late 3rd–early 5th c. A.D.
Height 16.2 cm, rim diameter 5.5 cm.
Intact.
Colorless bluish vessel, free blown. Fire-
polished rim. Tall neck, funnel-shaped,
with wide constriction in transition to the
round, slightly pinched body. Flat bottom,
slightly convex floor. From a workshop in
the Syro-Palestinian region.
Αντωνάρας 2009, Type 64, 213-214.
ΑΑ
244. Bottle
ΜΘ 11141,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area, grave 8, 8.4.1969.
Late 3rd–4th c.
Height 12 cm, rim diameter 4.8 cm.
Nearly complete, small break on rim.
Colorless bottle, free blown. Cracked-off
rim, of unequal height. Funnel-shaped
neck. Round body with indentation in
neck area. Flat bottom, slightly convex
floor. A thread encircles the neck five
times.
Πέτσας 1974, 329, pl. 25 ε. Αντωνάρας 2009,
Type 61, 209-212, no. 335.
ΑΑ
245. Bottle
ΜΘ 3754,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery, 44
Vas. Sophias Street, Sarcophagus 3, 25.4.1960.
Late 3rd–early 5th c. A.D.
Height 16 cm, maximum diameter 11 cm.
Mended, missing very small part.
Colorless greenish bottle, free blown. Evert-
ed ring rim, nearly horizontal, slightly twist-
ed. Cylindrical neck tapering towards rim.
Round body. Convex floor. Flat bottom with
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

προς το χείλος. Σώμα σφαιρικό. Πυθμένας κυρ-
τός. Έδραση επίπεδη, με αποτύπωμα υαλουρ-
γικής κάννης με κομμάτι γυαλιού διαμέτρου
2,5 εκ.
Αντωνάρας 2009, τύπος 51α, 192-196, αρ. 239.
ΑΑ
246. Μπουκάλι
ΜΘ 3755,
246 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, αγνώστου προελεύσεως.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 15 εκ., διάμετρος χείλους 3,2 εκ.
Λείπει μέρος του σώματος.
Άχρωμο λαδοπράσινο μπουκάλι, κατασκευα-
σμένο με αρχική εμφύσηση σε μήτρα και εν
συνεχεία με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος ελα-
φρά έξω νεύον, δακτυλιόσχημο, έσω αναδι-
πλωμένο. Λαιμός ψηλός κυλινδρικός, το πάνω
μισό του οποίου περιτρέχει σπειροειδώς επτά
φορές ίνα γυαλιού. Σώμα σφαιρικό με πλάγιες
νευρώσεις που δημιουργήθηκαν κατά την αρ-
χική εμφύσηση του αγγείου σε ραβδωτή μή-
τρα. Έδραση επίπεδη, πυθμένας κυρτός.
Αντωνάρας 2009, τύπος 51 β, 192-196, αρ. 263.
ΑΑ
247
247. Μπουκάλι
ΜΘ 10923,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 16 εκ, Διάμετρος χείλους 5 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι κατασκευασμέ-
νο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλιό-
σχημο έσω αναδιπλωμένο. Στόμιο χωνοειδές,
ψηλότερο στη μία πλευρά για διευκόλυνση της
κατεύθυνσης της ροής του περιεχομένου. Λαι-
μός ψηλός κυλινδρικός μειούμενος προς το
χείλος. Σώμα σφαιρικό. Έδραση επίπεδη. Πυθ-
μένας κυρτός.
Πέτσας 1974, 329, πίν. 24γ. Αντωνάρας 2009, τύ-
πος 51, 192-196, αρ. 248.
ΑΑ
248
248. Μπουκάλι
ΜΘ 20921,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα, τάφος 1, 2-3-1972.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 14,3 εκ., διάμετρος μέγιστη 10 εκ.
Πλήρες, λείπει μικρό τμήμα από την κοιλιά.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι κατασκευασμέ-
νο με αρχική εμφύσηση σε μήτρα και ολοκλη-
ρωμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυ-
λιόσχημο, έσω αναδιπλωμένο, έξω νεύον. Το
χείλος και το άνω τμήμα του λαιμού είναι ελα-
φρά παραμορφωμένα. Λαιμός κυλινδρικός,
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
289
blowpipe impression and piece of glass,
diameter 2.5 cm.
Αντωνάρας 2009, Type 51α, 192-196, no. 239.
ΑΑ
246. Bottle
ΜΘ 3755,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, unknown provenance.
Late 3rd–early 5th c.
Height 15 cm, rim diameter 3.2 cm.
Missing part of the body.
Colorless olive green bottle, initially mold
blown and then free blown. Slightly evert-
ed ring rim, folded inward. Tall cylindrical
neck, the upper half of which is encircled
seven times by a spiral thread. Round
body with transverse ribs created during
the initial blowing of the vessel in a fluted
mold. Flat bottom, convex floor.
Αντωνάρας 2009, Type 51β, 192-196, no. 263.
ΑΑ
247. Bottle
ΜΘ 10923,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area.
Late 3rd–early 5th c. A.D.
Height 16 cm, rim diameter 5 cm.
Complete, mended.
Colorless bottle, free blown. Ring rim,
folded inward. Funnel-shaped mouth,
higher on one side to facilitate directing
the flow of contents. Tall cylindrical neck,
tapering towards rim. Round body. Flat
bottom, convex floor.
Πέτσας 1974, 329, pl. 24γ. Αντωνάρας 2009,
Type 51, 192-196, no. 248.
ΑΑ
248. Bottle
ΜΘ 20921,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Ramona area,
Grave 1, 2-3-1972.
Late 3rd–early 5th c. A.D.
Height 14.3 cm, maximum diameter 10 cm.
Complete, missing only a small part from
belly.
Colorless bottle, initially made by mold
blowing and completed by free blowing.
Everted ring rim, folded inward. Rim and
upper part of neck slightly misshapen. Cy-
lindrical neck, round body, decorated with
289
 290
σώμα σφαιρικό, κοσμούμενο με πλάγιες νευ-
ρώσεις, που δημιουργήθηκαν κατά την αρχική
εμφύσηση του αγγείου σε ραβδωτή μήτρα.
Επίπεδη έδραση, πυθμένας κυρτός.
Αντωνάρας 2009, τύπος 51, 192-196, αρ. 269.
249
ΑΑ
249. Αμφορέας
ΜΘ 507,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 25 εκ., διάμετρος μέγιστη 8,5 εκ.
Σπασμένος και ελλιπής στο λαιμό και στο
χείλος.
Άχρωμος πρασινωπός αμφορέας, πιθανώς
κατασκευασμένος με εμφύσηση σε μήτρα.
Χοανόσχημο στόμιο, χείλος στιλβωμένο με
πυράκτωση, το οποίο περιτρέχει από κάτω
πλαστικός δακτύλιος. Λαιμός κυλινδρικός με
μείωση προς το χείλος. Σώμα κυλινδρικό.
Πλατιές, ταινιωτές, λείες λαβές ξεκινούν από
τον ώμο και καταλήγουν στο χείλος. Πυθμέ-
νας κυρτός. Έδραση επίπεδη, με ίχνος υα-
λουργικής κάννης διαμέτρου 2,8 εκ.
Θεσσαλονίκη 1986, 125 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 74, 224-
226, αρ. 377.
ΑΑ
250
250. Οινοχόη
ΜΘ 16947,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης,
Ιταλικό περίπτερο, τάφος 13.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 15,4 εκ., διάμετρος χείλους 5,6 εκ., διάμε-
τρος βάσης 8,5 εκ.
Συγκολλημένο.
Άχρωμο πρασινωπό αγγείο, κατασκευασμένο
με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλιόσχη-
μο, έξω νεύον. Λαιμός κυλινδρικός με μείωση
προς το σώμα. Σώμα πλατύ κυλινδρικό. Πυθ-
μένας κυρτός. Έδραση επίπεδη, με ίχνος υα-
λουργικής κάννης διαμέτρου 2,2 εκ. Κατακό-
ρυφη ταινιωτή λαβή, λεία φτιαγμένη από μπλε
γυαλί γεννάται στον ώμο και καταλήγει κάτω
από το χείλος.
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
251 251. Αμφορέας
ΜΘ 20922,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη,
αγνώστου ακριβούς προελεύσεως.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 17 εκ., διάμετρος χείλους 5,2 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο, λείπει μικρό τμήμα
της κοιλιάς.
290
transverse ribs created during initial blow-
ing in a fluted mold. Flat bottom, convex
floor.
Αντωνάρας 2009, Type 51, 192-196, no. 269.
ΑΑ
249. Amphora
ΜΘ 507,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
Late 3rd–early 5th c. A.D.
Height 25 cm, maximum diameter 8.5 cm.
Broken and incomplete at neck and rim.
Colorless greenish amphora, probably
mold blown. Funnel-shaped mouth, fire-
polished rim encircled below by collar.
Cylindrical neck tapering towards rim. Cy-
lindrical body. Wide, smooth band handles
starting from shoulder and ending at lip.
Convex floor. Flat bottom, bearing blow-
pipe traces, diameter 2.8 cm.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 125. Αντωνάρας 2009, Type 74, 224-
226, no. 377.
ΑΑ
250. Oinochoe
ΜΘ 16947,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
Thessaloniki International Fair,
Italian pavilion, Grave 13.
4th c. A.D.
Height 15.4 cm, diameter of rim 5.6 cm, diam-
eter of base 8.5 cm.
Mended.
Colorless vessel, free blown. Everted ring
rim. Cylindrical neck tapering towards
squat, cylindrical body. Convex floor. Flat
bottom, whith blowpipe traces, diameter
2.2 cm. Smooth vertical band handle of
blue glass, starting from shoulder and
ending below rim.
Unpublished.
ΑΑ
251. Amphora
ΜΘ 20922,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki,
exact provenance unknown.
Late 3rd–early 5th c. A.D.
Height 17 cm, rim diameter 5.2 cm.
Complete, mended, missing a small sec-
tion from belly.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Άχρωμος γαλαζωπός αμφορίσκος, κατα-
σκευασμένος με ελεύθερη εμφύσηση. Χεί-
λος δακτυλιόσχημο, έξω νεύον σχεδόν ορι-
ζόντιο. Λαιμός κυλινδρικός, με μείωση προς
τα πάνω. Σώμα κυλινδρικό με μείωση προς
τα κάτω, επίπεδη έδραση, πυθμένας κυρτός
με ίχνος κάννης διαμέτρου 2 εκ. Λαβές λείες
ταινιωτές, ξεκινούν από τους ώμους και κα-
ταλήγουν αναδιπλούμενες κάτω από χείλος.
Walter 1940, εικ. 35. Kοτζιάς 1953-54. Αντωνά-
ρας 2009, τύπος 138, 312, αρ. 635.
ΑΑ
252. Μπουκάλι
ΜΘ 526,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
252 Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 18 εκ., διάμετρος μέγιστη 12 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι, κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δα-
κτυλιόσχημο, επίπεδο, φαρδύτερο στη μία
πλευρά. Λαιμός κυλινδρικός, μειούμενος
προς το χείλος. Σώμα σφαιρικό. Πυθμένας
κυρτός. Έδραση επίπεδη, με αποτύπωμα υα-
λουργικής κάννης διαμέτρου 2,5 εκ.
Αντωνάρας 2009, τύπος 51, 192-196, αρ. 236.
ΑΑ
253. Μπουκάλι
ΜΘ 10921,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, περιοχή Ρα-
μόνα.
253 Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 12,5 εκ., διάμετρος χείλους 4,7 εκ.
Ακέραιο με ραγίσματα.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δα-
κτυλιόσχημο έσω αναδιπλωμένο. Στόμιο
χωνοειδές. Λαιμός κυλινδρικός. Σώμα σφαι-
ρικό. Πυθμένας κυρτός. Έδραση επίπεδη, με
ίχνος υαλουργικής κάννης διαμέτρου 2,2 εκ.
Πέτσας 1974, 329, πίν. 24 β. Αντωνάρας 2009,
τύπος 51, 192-196, αρ. 247.
ΑΑ
254. Μπουκάλι
ΜΘ 532,
254 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 10 εκ., διάμετρος μέγιστη 10 εκ.
Λείπει μέρος του σώματος.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι, κατασκευα-
σμένο με εμφύσηση σε μήτρα και ολοκληρω­
μένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος οριζό-
ντιο, πιεσμένο προς τα κάτω σε ένα σημείο,
δακτυλιόσχημο, έσω αναδιπλωμένο. Λαιμός
κυλινδρικός. Σώμα απιόσχημο, κοσμούμενο
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
291
Colorless bluish amphoriskos, free blown.
Everted ring rim, nearly horizontal. Cylin-
drical neck tapering above. Cylindrical
body tapering below. Convex floor. Flat
bottom, with blowpipe traces, diameter 2
cm. Smooth band handles starting from
shoulders and ending in a fold below
rim.
Walter 1940, fig. 35. Kοτζιάς 1953-54, Αντωνά-
ρας 2009, Type 138, 312, no. 635.
ΑΑ
252. Bottle
ΜΘ 526,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
Late 3rd–early 5th c.
Height 18 cm, maximum diameter 12 cm.
Complete, mended.
Colorless greenish bottle, free blown. Flat
ring rim, wider on one side. Cylindrical
neck, tapering towards rim. Round body.
Convex floor, flat bottom bearing blow-
pipe impression, diameter 2.5 cm.
Αντωνάρας 2009, Type 51, 192-196, no. 236.
ΑΑ
253. Bottle
ΜΘ 10921,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Ramona area.
Late 3rd–early 5th c. A.D.
Height 12.5 cm, rim diameter 4.7 cm.
Intact, with cracks.
Colorless bottle, free blown. Ring rim,
folded inward. Funnel-shaped mouth. Cy-
lindrical neck. Round body. Convex floor.
Flat bottom, with blowpipe traces, diam-
eter 2.2 cm.
Πέτσας 1974, 329, pl. 24β. Αντωνάρας 2009,
Type 51, 192-196, no. 247.
ΑΑ
254. Bottle
ΜΘ 532,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
Late 3rd–early 5th c. A.D.
Height 10 cm, maximum diameter 10 cm.
Missing part of body.
Colorless bottle, initially made by mold
blowing and completed by free blowing.
Horizontal ring rim, flattened at one point,
folded inward. Cylindrical neck. Pear-
shaped body decorated with twisted ribs.
Flat bottom, with a blowpipe impression,
291
 292
με συστρεφόμενες νευρώσεις. Έδραση επί-
πεδη. Φέρει αποτύπωμα υαλουργικής κάν-
νης διαμέτρου 2,5 cm.
Θεσσαλονίκη 1986, 125 (Ε. Τρακοσοπούλου-
Σαλακίδου). Αντωνάρας 2009, τύπος 52β, 196-
198, αρ. 299.
ΑΑ
255. Μπουκάλι
255 ΜΘ 537,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο, Βαρδάρι.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 20 εκ., διάμετρος μέγιστη 12 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δα-
κτυλιόσχημο, έξω νεύον, έσω αναδιπλωμένο,
πεπιεσμένο ώστε να σχηματίζει υποτυπώδη
προχοή. Σώμα απιόσχημο. Πυθμένας κυρ-
τός. Έδραση επίπεδη, με αποτύπωμα υα-
λουργικής κάννης διαμέτρου. περ. 3 εκ.
Αντωνάρας 2009, τύπος 52 α, 196-198, αρ. 286.
ΑΑ
256. Μπουκάλι
ΜΘ 5934,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
256 Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Πανεπιστημιούπολη ΑΠΘ Θεολογική Σχολή,
τάφος 1η, κεραμοσκεπής, Τομέας 6.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 16 εκ., διάμετρος χείλους 5,5 εκ.
Πλήρες, συμπληρωμένο.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι, κατασκευα-
σμένο με αρχική εμφύσηση σε μήτρα και
ολοκληρωμένο με ελεύθερη εμφύσηση.
Στόμιο χωνοειδές, χείλος αποκλίνον δακτυ-
λιόσχημο έσω αναδιπλωμένο. Λαιμός κυλιν-
δρικός. Σώμα σφαιρικό, κοσμούμενο με πλά-
γιες νευρώσεις. Πυθμένας ελαφρώς κυρτός.
Έδραση επίπεδη, με αποτύπωμα υαλουργι-
κής κάννης διαμέτρου 2,5 εκ.
Αντωνάρας 2009, τύπος 51, 192-196, αρ. 244.
ΑΑ
257. Μπουκάλι
ΜΘ 5935,
257 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Πανεπιστημιούπολη ΑΠΘ Θεολογική Σχολή,
τάφος 1λ, κεραμοσκεπής, τομέας 8, Μάιος 1965.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 16 εκ., διάμετρος μέγιστη 12 εκ.
Λείπει μικρό τμήμα του σώματος.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δα-
κτυλιόσχημο, έσω αναδιπλωμένο, στόμιο
χωνοειδές, λαιμός κυλινδρικός. Σώμα σφαι-
ρικό. Έδραση επίπεδη. Πυθμένας κυρτός.
Αντωνάρας 2009, τύπος 51, 192-196, αρ. 245.
ΑΑ
292
diameter 2.5 cm.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, in Thessaloniki
1986, 125. Αντωνάρας 2009, Type 52β, 196-
198, no. 299.
ΑΑ
255. Bottle
ΜΘ 537,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Vardari.
Late 3rd–early 5th c.
Height 20 cm, maximum diameter 12 cm.
Complete, mended.
Colorless bottle, free blown. Everted ring
rim, folded inward, pinched to form a rudi-
mentary spout. Pear-shaped body. Convex
floor. Flat bottom, with blowpipe impres-
sion, diameter Ca. 3 cm.
Αντωνάρας 2009, Type 52α, 196-198, no. 286.
ΑΑ
256. Bottle
ΜΘ 5934,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
University of Thessaloniki, Theological School,
Grave 1, tile-covered, Trench 6.
Late 3rd–early 5th c. A.D.
Height 16 cm, rim diameter 5.5 cm.
Complete, mended.
Colorless bottle, initially formed by mold
blowing and completed with free blow-
ing. Funnel-shaped mouth, everted ring
rim, folded inward. Cylindrical neck. Round
body, decorated with transverse ribs.
Slightly convex floor. Flat bottom, with
blowpipe impression, diameter 2.5 cm.
Αντωνάρας 2009, Type 51, 192-196, no. 244.
ΑΑ
257. Bottle
ΜΘ 5935,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
University of Thessaloniki, Theological School,
Grave 1λ, tile-covered, Trench 8, May 1965.
Late 3rd–early 5th c.
Height 16 cm, maximum diameter 12 cm.
Missing a small part of the body.
Colorless bottle, free blown. Ring rim,
folded inward, funnel-shaped mouth, cy-
lindrical neck. Flat bottom, convex floor.
Αντωνάρας 2009, Type 51, 192-196, no. 245.
ΑΑ
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

258. Μπουκάλι
258 ΜΘ 5936,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Πανεπιστημιούπολη ΑΠΘ Θεολογική Σχολή,
Τάφος 1λ, κεραμοσκεπής, τομέας 8, 1965.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 14 εκ., διάμετρος μέγιστη 11 εκ.
Πλήρες, συμπληρωμένο.
Άχρωμο μπουκάλι με κιτρινοπράσινη από-
χρωση, κατασκευασμένο με ελεύθερη εμφύ-
σηση. Χείλος δακτυλιόσχημο, έξω νεύον,
έσω αναδιπλωμένο, ελαφρά πεπιεσμένο στη
στενή πλευρά για διευκόλυνση της ροής του
περιεχομένου. Λαιμός κυλινδρικός, κάπως
έκκεντρος σε σχέση με τον άξονα του σφαι-
ρικού σώματος. Πυθμένας ελαφρώς κυρτός.
Έδραση επίπεδη, με αποτύπωμα υαλουργι-
κής κάννης διαμέτρου 2 εκ.
Αντωνάρας 2009, τύπος 51, 192-196, αρ. 246.
ΑΑ
259. Μυροδοχείο
259 ΜΘ 7052,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
Πανεπιστημιούπολη ΑΠΘ Κτήριο Διοίκησης,
τάφος 19, 15-9-1965.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 11 εκ., διάμετρος χείλους 3,8 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο, κατασκευ-
ασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω
νεύον δακτυλιόσχημο. Λαιμός κυλινδρικός
με μείωση προς το σφαιρικό σώμα. Έδραση
επίπεδη, κυρτός πυθμένας.
Τύπος Isings 101 min.
Αντωνάρας 2009, τύπος 139, 313-315, αρ. 656.
ΑΑ
260. Μυροδοχείο
260 ΜΘ 11144,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
περιοχή Ραμόνα, κτιστός τάφος.
Τέλη 3ου–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 10 εκ., διάμετρος μέγιστη 6,5 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο κατασκευα­
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Το πάνω μέ-
ρος του λαιμού και το χείλος συμπιεσμένα.
Χείλος δακτυλιόσχημο έξω νεύον, έσω ανα-
διπλωμένο. Λαιμός κυλινδρικός, σώμα σφαι-
ρικό. Έδραση επίπεδη, πυθμένας κωνικός.
Τύπος Isings 101 min.
Αντωνάρας 2009, τύπος 139, 313-315, αρ. 658.
ΑΑ
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
293
258. Bottle
ΜΘ 5936,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
University of Thessaloniki, Theological School,
Grave 1λ, tile-covered, Trench 8, 1965.
Late 3rd–early 5th c A.D.
Height 14 cm, maximum diameter 11 cm.
Complete, mended.
Colorless bottle with yellowish-green hue,
free blown. Ring rim, folded inward, slight-
ly pinched on its narrow side to facilitate
flow of contents. Cylindrical neck, some-
what off-center in relation with the axis of
the round body. Slightly convex floor, flat
bottom, with blowpipe impression, diam-
eter 2 cm.
Αντωνάρας 2009, Type 51, 192-196, no. 246.
ΑΑ
259. Unguentarium
ΜΘ 7052,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
University of Thessaloniki, Administration
Buildings, grave 19, 15-9-1965.
Late 3rd–early 5th c. A.D.
Height 11 cm, rim diameter 3.8 cm.
Complete, mended.
Colorless unguentarium, free blown.
Everted ring rim. Cylindrical neck, taper-
ing towards round body. Flat bottom, con-
vex floor.
Type Isings 101 min.
Αντωνάρας 2009, Type 139, 313-315, no. 656.
ΑΑ
260. Unguentarium
ΜΘ 11144,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area, built tomb.
Late 3rd–early 5th c. A.D.
Height 10 cm, maximum diameter 6.5 cm.
Complete, mended.
Colorless unguentarium, free blown. Up-
per part of neck and rim compacted.
Everted ring rim, folded inward. Cylindri-
cal neck, round body. Flat bottom, conical
floor.
Type Isings 101 min.
Αντωνάρας 2009, Type 139, 313-315, no. 658.
ΑΑ
293
 294
261
261. Οξυπύθμενος αμφορέας
ΜΘ 23957,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτική Νεκρόπολη,
περιοχή Ραμόνας, 1971.
4ος-5ος αι. μ.Χ.
Ύψος 27,5 εκ., διάμετρος μέγιστη 8,8 εκ.
Λείπει μέρος του χείλους και η μία λαβή.
Άχρωμος πρασινωπός αμφορέας κατασκευ-
ασμένος με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δα-
κτυλιόσχημο έξω νεύον, διακοσμημένο με
ομοιόχρωμη, παχιά ίνα γυαλιού. Λαιμός κυ-
λινδρικός, σώμα κυλινδρικό οξυπύθμενο.
Λαβές λείες ταινιωτές.
Αντωνάρας 2009, τύπος 74 β, 226-228, αρ. 384
(ΠΑΜ 6).
ΑΑ
262. Κωνικό κύπελλο
ΜΘ 21958,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτική Νεκρόπολη,
πιθανώς περιοχή Βαρδαρίου, πιθανώς 1920.
4ος–αρχές 5ου αι. μ.Χ.
Ύψος 12 εκ., διάμετρος χείλους 9 εκ.
Συγκολλημένο, λείπει μεγάλο μέρος του σώ-
ματος.
Άχρωμο πρασινωπό κύπελλο, κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος άπερ-
γο, σώμα κωνικό, έδραση επίπεδη, πυθμένας
262 κυρτός. Συστάδες οριζόντιων εγχαράξεων,
κοσμούν την περιοχή του χείλους και το σώ-
μα 1,8 εκ. κάτω από το χείλος.
Τύπος Isings 106.
Αντωνάρας 2009, τύπος 31, 153-157, αρ. 117.
ΑΑ
263. Οκτάπλευρο μόνωτο αγγείο
ΜΘ 23961,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
263 Θεσσαλονίκη, Δυτική Νεκρόπολη, Ραμόνα,
κεραμοσκεπής τάφος, 20.8.1971.
4ος-5ος αι. μ.Χ.
Ύψος 12 εκ., διάμετρος μέγιστη 8,5 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό αγγείο, κατασκευασμέ-
νο με εμφύσηση σε μήτρα και εν συνεχεία με
ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλιόσχημο
έσω αναδιπλωμένο, οριζόντιο. Λαιμός κωνι-
κός με μείωση προς τα κάτω. Σώμα οκτά-
πλευρο. Λαβή ταινιωτή, με μείωση προς τα
294
261. Pointed-toe amphora
ΜΘ 23957,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
Ramona area, 1971.
4th-5th c. A.D.
Height 27.5 cm, maximum diameter 8.8 cm.
Missing part of rim and one handle.
Colorless greenish amphora, free blown.
Everted ring rim, decorated with a thick
thread of the same color. Cylindrical neck.
Pointed-toe, cylindrical body. Smooth
band handles.
Αντωνάρας 2009, type 74 β, 226-228, no. 384
(ΠΑΜ 6).
ΑΑ
262. Conical cup
ΜΘ 21958,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
probably Vardari area, probably 1920.
4th–early 5th c. A.D.
Height 12 cm, diameter of rim 9 cm.
Mended, missing large part of body.
Colorless greenish cup, free blown.
Cracked-off rim, conical body, flat base,
convex floor. Groups of horizontal incisions
decorate rim area and body 1.8 cm below
rim.
Type Isings 106.
Αντωνάρας 2009, type 31, 153-157, no. 117.
ΑΑ
263. Eight-sided
one-handled vessel
ΜΘ 23961,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, Ramona,
tile-covered tomb, 20.8.1971.
4th-5th c. A.D.
Height 12 cm, maximum diameter 8.5 cm.
Intact.
Colorless greenish vessel, mold blown
and then free blown. Horizontal ring rim,
folded inward. Conical neck tapering be-
low. Eight-sided (octagonal) body. Band
handle tapering above, starting from
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

πάνω, που ξεκινά από τον ώμο, ανεβαίνει κα-
τακόρυφα, κάμπτεται και καταλήγει στο χεί-
λος και στο λαιμό. Έδραση επίπεδη. Ίχνος
κάννης διαμέτρου 2 εκ. Στην έδραση ανά-
γλυφος διάκοσμος που συνίσταται σε τέσσε-
ρα, σταυροειδώς διατεταγμένα, ελλειψοειδή
μοτίβα, εγγεγραμμένα σε κύκλο. Πιθανώς
τοπικό προϊόν.
Αντωνάρας 2006, 414, 416, χρονολογημένο με
βάση τεχνοτροπικά στοιχεία στον 4ο αι. μ.Χ.
Αντωνάρας 2009, τύπος 97, 257-259, αρ. 434
(ΠΑΜ 2).
ΑΑ
264. Εργαστηριακό κατάλοιπο
ΡΑ 156,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών και
264 Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Αγορά Θεσσαλονίκης, Ωδείο, τομέας Ν, ΔΝ3,
στρώμα 1, 30.8.1995.
Βρέθηκε σε στρώμα που χρονολογείται στον
4ο-5ο αι. μ.Χ.
Μήκος 3,2 εκ. πάχος απόληξης 7 χιλ.
Καλή διατήρηση της επιφάνειας με φυλλώδη
διάβρωση και ιριδισμούς.
Δακρυόσχημο εργαστηριακό κατάλοιπο
από διαφανές γυαλί ανοιχτού πράσινου
χρώματος, από εργαστήριο υαλουργίας που
ενδεχομένως δραστηριοποιούνταν στο χώ-
ρο της Αρχαίας Αγοράς.
Παράλληλα: Hayes 1975, 155, 225. Nenna
1999, 160-166, πίν. 67. Foy, Nenna 2001, σελ.
78-79.
Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
265. Αναδευτήρας
ΜΘ 21980,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
265 πιθανώς περιοχή Βαρδάρι.
1ος αι. π.Χ.–1ος αι. μ.Χ.
Μήκος 12 εκ., διατομή μέγιστη 5-3,5 χιλ.
Σπασμένα και τα δύο άκρα.
Διαφανές ιώδες, στρεπτό στέλεχος.
Αντωνάρας 2009, τύπος 148, 330-332, αρ. 747.
ΑΑ
266. Αναδευτήρας
ΜΘ 21981,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
266 Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
πιθανώς περιοχή Βαρδάρι.
1ος αι. π.Χ.–1ος αι. μ.Χ.
Συνολικό μήκος 9 εκ., διατομή μέγιστη
7 χιλ.
Δύο συνανήκοντα, μη συγκολλούμενα τμή-
ματα.
Διαφανές πρασινωπό στρεπτό στέλεχος με
λεπτή γαλάζια ίνα στο εσωτερικό του. Στο
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
295
shoulder, rising vertically, bending and
ending on rim and neck. Flat bottom.
Blowpipe trace, diameter 2 cm. On bot-
tom, relief decoration consisting of four
oval motifs, arranged in a cross and in-
scribed in a circle. Probably a local prod-
uct.
Antonaras 2006, 414, 416, dated on the basis
of stylistic details to the 4th c. A.D. Αντωνάρας
2009, type 97, 257-259, no. 434 (ΠΑΜ 2).
ΑΑ
264. Workshop remainder
ΡΑ 156,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Agora of Thessaloniki, Odeion, trench Ν, ΔΝ3,
level 1, 30.8.1995.
Found in a level dated to the
4th-5th c. A.D.
Length 3.2 cm, thickness of edge 7 mm.
Well preserved surface with lamination
and iridescence.
Tear-shaped workshop remainder of trans-
parent light green glass, from a glass
workshop that may have been active in
the Ancient Agora area.
Parallels: Hayes 1975, 155, 225. Nenna
1999, 160-166, pl. 67. Foy, Nenna 2001,
σελ. 78-79.
Μαυρομιχάλη 2009.
ΜΚ
265. Stirring rod
ΜΘ 21980,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
probably Vardari area.
1st c. B.C.–1st c. A.D.
Length 12 cm, maximum cross-section
5-3.5 mm.
Broken at both ends.
Transparent purple twisted rod.
Αντωνάρας 2009, Type 148, 330-332, no. 747.
ΑΑ
266. Stirring rod
ΜΘ 21981,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
probably Vardari area.
1st c. B.C.–1st c. A.D.
Total length 9 cm, maximum cross-section
7 mm.
Two pieces from the same rod, not
joined.
Transparent greenish twisted rod with
delicate blue thread on interior. The wider
295
 296
παχύτερο άκρο διατηρεί ελαφρά καμπύλο
τμήμα που μαρτυρά ότι αρχικά το άκρο αυτό
σχημάτιζε κρίκο.
Αντωνάρας 2009, τύπος 148, 330-332, αρ. 749.
ΑΑ
267. Αναδευτήρας
ΜΘ 21982,
267 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
πιθανώς περιοχή Βαρδάρι.
1ος αι. π.Χ.–1ος αι. μ.Χ.
Σωζόμενο μήκος 4 εκ., διατομή 6-4 χιλ.
Μικρό τμήμα του στελέχους.
Άχρωμο κιτρινωπό, στρεπτό στέλεχος, λε-
πτότερο προς το ένα άκρο. Και τα δύο άκρα
του είναι σπασμένα.
Αντωνάρας 2009, τύπος 148, 330-332, αρ. 750.
ΑΑ
268. Αναδευτήρας
268 ΜΘ 21983,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
πιθανώς περιοχή Βαρδάρι.
1ος αι. π.Χ.–1ος αι. μ.Χ.
Σωζόμενο μήκος 1.5 εκ.
Ελάχιστο τμήμα του στελέχους.
Άχρωμο πρασινωπό στρεπτό στέλεχος. Και
τα δύο άκρα του είναι σπασμένα.
Αντωνάρας 2009, τύπος 148, 330-332, αρ. 751.
ΑΑ
269 269. Αναδευτήρας
ΜΘ 21984,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
πιθανώς περιοχή Βαρδάρι.
1ος αι. π.Χ.–1ος αι. μ.Χ.
Σωζόμενο μήκος 2 εκ.
Θραύσμα.
Διαφανές ιώδες, στρεπτό και καμπύλο τμή-
μα στελέχους. Το υλικό και η απόχρωσή του
είναι πανομοιότυπα με το ΜΘ 21980 με το
οποίο δε συνανήκουν.
Αντωνάρας 2009, τύπος 148, 330-332, αρ. 752.
ΑΑ
270. Αναδευτήρας
ΜΘ 10299,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
270
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
οδός Φιλικής Εταιρείας, Ανασκαφή Ιπποδρομίου,
οικ. Νάστου, «πλησίον Αν. Τείχους», 11.9.1967.
1ος αι. μ.Χ.
Μήκος 18 εκ. διατομή μέγιστη 5 χιλ.
Συγκολλημένο από δύο τεμάχια.
Στρεπτός αναδευτήρας, αχνοκίτρινος με
λευκή ίνα. Το ένα του άκρο πεπλατυσμένο-
296
end preserves a slightly curved section,
showing that this end originally formed a
ring.
Αντωνάρας 2009, Type 148, 330-332, no. 749.
ΑΑ
267. Stirring rod
ΜΘ 21982,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
probably Vardari area.
1st c. B.C.–1st c. A.D.
Preserved length 4 cm, cross-section 6-4 mm.
Small section of rod.
Colorless yellowish twisted rod, narrower
at one end. Both ends broken.
Αντωνάρας 2009, Type 148, 330-332, no. 750.
ΑΑ
268. Stirring rod
ΜΘ 21983,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
probably Vardari area.
1st c. B.C.–1st c. A.D.
Preserved length 1.5 cm.
A very small part of the rod.
Colorless twisted rod. Both ends broken.
Αντωνάρας 2009, Type 148, 330-332, no. 751.
ΑΑ
269. Stirring rod
ΜΘ 21984,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery,
probably Vardari area.
1st c. B.C.–1st c. A.D.
Preserved length 2 cm.
Fragment.
Transparent purple twisted and curved
section of a rod. The material and hue are
identical to ΜΘ 21980, with which it does
not belong.
Αντωνάρας 2009, Type 148, 330-332, no. 752.
ΑΑ
270. Stirring rod
ΜΘ 10299,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
Filikis Etaireias Street. Excavation of the Hip-
podrome. Nastos property, “beside the East-
ern wall”, 11.9.1967.
1st c. A.D.
Length 18 cm, maximum cross-section 5 mm.
Mended from two pieces.
Twisted stirring rod, pale yellow with
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

δισκοειδές, το άλλο δε σώζεται, διατηρείται
αρχή κάμψης.
ΑΔ 23, 1968, Β2, 332-334, πίν. 273 β (Φ. Πέτσας).
Πέτσας 1974, 329. Απλή αναφορά του αριθμού
καταγραφής και παραπομπή στο ΑΔ 22, 1966-
67, Χρονικά, αριθ. 54, πίν. 53 α. Αντωνάρας 2009,
τύπος 148, 330-332, αρ. 746.
ΑΑ
271. Περίαπτο-φυλακτό
ΒΥμ 12/4,
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό Νεκροταφείο,
οικόπεδο Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού,
271
τάφος 65.
300-350 μ.Χ.
Διάμετρος 1,9 εκ.
Κατάσταση διατήρησης καλή.
Περίαπτο-φυλακτό από ημιδιαφανές καστα-
νοκίτρινο γυαλί, επίπεδο, κυκλικού σχήμα-
τος, με πεπλατυσμένο στοιχείο ανάρτησης.
Στην κύρια όψη εικονίζεται ανάγλυφο λιο-
ντάρι και πάνω από αυτό ένα αστέρι και η
σελήνη. Η πίσω όψη είναι ακόσμητη.
Βρέθηκε σε ανακομιδή οστών δίπλα στον τά-
φο 65, μαζί με χάλκινο νόμισμα Κωνσταντίνου
Α’ , κοπής 320 μ.Χ., επτά γυάλινες χάντρες και
τμήματα σιδερένιου καρφιού και μπρούντζι-
νου σύρματος.
Ναλπάντης 2003, 63.
ΝΔ
272 272. Βραχιόλι
ΜΘ 11548,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό νεκροταφείο,
οδός Βασιλίσσης Σοφίας 44,
ταφή στο εσωτερικό της σαρκοφάγου 3.
Διάμετρος 8 εκ., πλάτος 6-15 χιλ.
2ος-3ος αι. μ.Χ.
Ακέραιο.
Είναι ακόσμητο και κατασκευασμένο από
ράβδο γυαλιού ημικυκλικής διατομής, μπλε
χρώματος, με τη γραμμή συναρμογής στο
εσωτερικό του κοσμήματος.
Τα γυάλινα βραχιόλια εμφανίζονται στoν ελ-
ληνικό χώρο στην ελληνιστική εποχή και η
χρήση τους συνεχίζεται έως το 12ο αι. μ.Χ. Ο
τύπος αυτός, ωστόσο, απαντά στην ανατολική
Μεσόγειο από τα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια.
Spaer 2001, τύπος A 2, αρ. 437-439.
Θεσσαλονίκη 1986, 132, εικ. 133 α.
TZA
273. Βραχιόλι
ΜΘ 24838,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό νεκροταφείο, Λεωφ.
Στρατού 44, ταφή στο εσωτερικό του τάφου Β.
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
297
white thread. One end is widened into a
disk shape; the other is not preserved, but
the beginning of a curve remains.
Φ. Πέτσας, ΑΔ 23, 1968, Β2, 332-334, pl. 273β.
Επίσης Πέτσας 1974, 329. Απλή αναφορά του
αριθμού καταγραφής και παραπομπή in ΑΔ
22, 1966-67, Χρονικά, no. 54, pl. 53α. Αντωνά-
ρας 2009, Type 148, 330-332, no. 746.
ΑΑ
271. Pendant-amulet
ΒΥμ 12/4,
Museum of Byzantine Culture.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
Byzantine Museum of Culture property,
grave 65.
300-350 A.D.
Diameter 1.9 cm.
Well preserved.
Pendant-amulet of translucent brown-
yellow glass. Flat, circular shape, with flat-
tened suspension element. On main face,
relief lion and above, star and moon. Re-
verse undecorated.
Found during removal of bones next to
grave 65, together with a bronze coin of
Constantine I (minted 320 A.D.), seven
glass beads, and parts of an iron nail and
bronze wire.
Ναλπάντης 2003, 63.
ΝD
272. Bracelet
ΜΘ 11548,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery,
44 Vas. Sophias Street,
burial inside sarcophagus 3.
Diameter 8 cm, width 6-15 mm.
2nd-3rd c. A.D.
Intact.
Undecorated. Made from a blue glass
cane, semi-circular in section, seam on in-
side face.
Glass bracelets appeared in the Greek
world during the Hellenistic Age, and con-
tinued in use until the 12th c. A.D. This
type, however, is found in the eastern
Mediterranean from the Late Roman peri-
od.
Spaer 2001, type A 2, no 437-439.
Thessaloniki 1986, 132, fig.133 α.
TZA
273. Bracelet
ΜΘ 24838,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery, 44 Leoforou
Stratou Street, burial in grave B.
297
 298
Διάμετρος 6,9 εκ., πλάτος 5 χιλ.
Ρωμαϊκών χρόνων.
273
Λείπει μικρό τμήμα στο σημείο συναρμογής.
Είναι ακόσμητο και κατασκευασμένο από
ράβδο γυαλιού ημικυκλικής διατομής, μπλε-
μαύρου χρώματος.
Τα γυάλινα βραχιόλια εμφανίζονται στoν ελλη-
νικό χώρο στα ελληνιστικά χρόνια και η χρήση
τους συνεχίζεται μέχρι το 12ο αι. μ.Χ. Ο τύπος
αυτός, ωστόσο, απαντά στην ανατολική Μεσό-
γειο από τα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια.
Spaer 2001, τύπος A 2, αρ. 437-439.
Θεσσαλονίκη 1986, 132, εικ. 133 γ.
ΤΖΑ
274. Βραχιόλι
ΜΘ 11183,
274 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Ανατολικό νεκροταφείο.
Διάμετρος 6,7 εκ., πλάτος 6 χιλ.
Ρωμαϊκών χρόνων.
Ακέραιο.
Είναι ακόσμητο και κατασκευασμένο από
ράβδο γυαλιού ημικυκλικής διατομής, μπλε-
μαύρου χρώματος.
Τα γυάλινα βραχιόλια εμφανίζονται στoν ελλη-
νικό χώρο στα ελληνιστικά χρόνια και η χρήση
τους συνεχίζεται μέχρι το 12ο αι. μ.Χ. Ο τύπος
αυτός, ωστόσο, απαντά στην ανατολική Μεσό-
γειο από τα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια.
Spaer 2001, τύπος A 2, αρ. 437-439.
Ελληνικό Κόσμημα 1997, 150 αριθ. 149, ρωμαϊ-
κών χρόνων (Δ. Ιγνατιάδου).
Θεσσαλονίκη 1986, 132, εικ. 133 β.
ΤΖΑ
275. Βραχιόλι
275 ΜΘ 546,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό νεκροταφείο.
Ρωμαϊκής εποχής.
Διάμετρος 8 εκ., πάχος 8 χιλ.
Το βραχιόλι σχηματίζεται από ράβδο γυα-
λιού ημικυκλικής διατομής και μαύρου χρώ-
ματος. Ακόσμητα βραχιόλια κατασκευασμέ-
να από γυαλί διαφόρων χρωμάτων είναι
κοινά στη ρωμαϊκή εποχή. Η χρήση τους συ-
νεχίζεται στα παλαιοχριστιανικά χρόνια και
στη βυζαντινή περίοδο.
Ελληνικό Κόσμημα 1997, 150 αριθ. 149 (Δ. Ιγνα-
τιάδου).
ΤΖΑ
276. Μολύβδινο κάτοπτρο
ΜΘ 11119 α,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, Δυτικό Νεκροταφείο,
Κτηνιατρική σχολή ΑΠΘ, 18.12.1969.
Μήκος 8,4 εκ., διάμετρος μολύβδινου
κύκλου 4 εκ., διάμετρος γυάλινου δίσκου 2,7 εκ.
298
Diameter 6.9 cm, width 5 mm.
Roman period.
Missing a small part at seam.
Undecorated. Made from a blue-black cane,
semi-circular in section.
Glass bracelets appeared in the Greek
world during the Hellenistic Age, and con-
tinued in use until the 12th c. A.D. This
type, however, is found in the eastern
Mediterranean from the Late Roman peri-
od.
Spaer 2001, type A 2, no 437-439.
Thessaloniki 1986, 132, fig.133 γ.
ΤΖΑ
274. Bracelet
ΜΘ 11183,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Eastern cemetery.
Diameter 6.7 cm, width 6 mm.
Roman period.
Intact.
Undecorated. Made from a blue-black
cane, semi-circular in section.
Glass bracelets appeared in the Greek
world during the Hellenistic Age, and con-
tinued in use until the 12th c. A.D. This
type, however, is found in the eastern
Mediterranean from the Late Roman peri-
od.
Spaer 2001, type A 2, no 437-439.
Ελληνικό Κόσμημα 1997, 150 no. 149, Roman
period (Δ. Ιγνατιάδου).
Thessaloniki 1986, 132, fig.133 β.
ΤΖΑ
275. Bracelet
ΜΘ 546,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery.
Roman period.
Diameter 8 cm, thickness 8 mm.
Τhe bracelet was formed from a black
cane, semi-circular in section. Undecorat-
ed glass bracelets of various colors were
common during the Roman period. Their
use continued through the Early Christian
period and into the Byzantine age.
Ελληνικό Κόσμημα 1997, 150 no. 149 (Δ. Ιγνα-
τιάδου).
ΤΖΑ
276. Lead mirror
ΜΘ 11119 α,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, Western cemetery, University
of Thessaloniki Veterinary School, 18.12.1969.
Length 8.4 cm, diameter of lead circle 4 cm,
diameter of glass disk 2.7 cm.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Ακέραιο, ελαφρά διαβρωμένη επιφάνεια, απο-
κρούσεις στην περιφέρεια του γυάλινου δίσκου.
Μικρό μολύβδινο κάτοπτρο με κυκλικό σώμα και
ευθύγραμμη λαβή. Στην κυκλική εσοχή του σώ-
ματος έχει αφαιρούμενο μολύβδινο δίσκο, στερε-
ωμένο από πίσω με τέσσερα κυκλικά στοιχεία
στην περιφέρειά του. Πάνω στο μολύβδινο είναι
στερεωμένος κυκλικός κυρτός γυάλινος δίσκος,
ως αντανακλαστική επιφάνεια. Στην πίσω όψη
του γυαλιού αρχικά υπήρχε επαργύρωση, της
276 οποίας σώζεται ελάχιστο τμήμα. Η περιφέρεια
του κατόπτρου και η λαβή φέρουν ανάγλυφη δι-
ακόσμηση με βλαστόσπειρα.
Αδημοσίευτο. Για την ανασκαφή βλ. Πέτσας 1974,
319-320.
ΙΔ
277. Δύο υαλοπίνακες,
αποσπασματικοί
ΓΜΕ 230 α, β,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Πλατεία Διοικητηρίου 1995, δημόσιο κτήριο,
2ος αι. μ.Χ.
ΓΜΕ 230 α: Σε πέντε τμήματα, δύο σώζουν πέρας.
Το μεγαλύτερο 7,5 × 5,5 εκ., πάχος 4-7 χιλ.
ΓΜΕ 230 β: Σε τρία τμήματα που σώζουν πέρας.
Το μεγαλύτερο 8 × 4,2 εκ., πάχος 4-7 χιλ.
Δύο αποσπασματικοί υαλοπίνακες:
ΓΜΕ 230 α: διαφανές γαλαζοπράσινο γυαλί.
ΓΜΕ 230 β: διαφανές πρασινωπό γυαλί.
Kατασκευασμένοι με τη μέθοδο της χύτευσης
σε ανοικτή μήτρα. Δεν είναι δυνατόν να διαπι-
στωθούν οι αρχικές διαστάσεις τους. Βρέθηκαν
στο κέντρο του ανασκαφικού χώρου, στο στρώ-
μα καταστροφής της Δ. πλευράς του περιστυλί-
ου μεγάλου δημόσιου κτηρίου. Διάρκεια ζωής
277 από τον 1ο μέχρι το πρώτο μισό του 2ου αι. μ.Χ.
και καταστροφή από φωτιά.
Τασιά κ.ά. 1995.
ΤΑ, ΙΔ
278. Υαλοπίνακας
ΜΘ 23966,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, περιοχή του νοσοκομείου ΑΧΕΠΑ,
λουτρό ιδιωτικής κατοικίας, 1976.
3ος αι. μ.Χ.
Το μεγαλύτερο θραύσμα 9 × 18 εκ.
Αποσπασματικός, σε θραύσματα.
Θραύσματα λαδοπράσινου υαλοπίνακα, ορθο-
γώνιου παραλληλόγραμμου σχήματος κατα-
σκευασμένου με την τεχνική του κυλίνδρου. Η
σωζόμενη παρυφή του είναι ελαφρά καμπύλη
και διακρίνεται ίχνος εργαλείου με το οποίο πιέ-
στηκε, ενόσω ήταν ακόμη αρκετά θερμός και
εύκαμπτος, προκειμένου να γίνει επίπεδος.
Αδημοσίευτος. Για την ανασκαφή, Ρωμιοπούλου
1976.
278 ΑΑ
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
299
Intact, surface slightly corroded, chipped
on circumference of glass disk.
Small lead mirror with circular body and
straight handle. On the circular depression
of body, a removable lead disk, mounted
from behind by four round elements
around its circumference. On top of the
lead disk is set a circular convex glass disk
as reflecting surface. On the reverse side
of the glass there was originally silvering,
of which only a tiny fragment is preserved.
The mirror’s circumference and handle
carry tendril relief decoration.
Unpublished.
ΙD
277. Two window panes,
fragmentary
ΓΜΕ 230 α, β,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Dioikitiriou Square 1995, public building,
2nd c. A.D.
ΓΜΕ 230 α: in five sections, two preserving
edge. Largest: 7.5×5.5 cm, thickness 4-7 mm.
ΓΜΕ 230 β: in three sections, preserving
edge. Largest: 8 × 4.2 cm, thickness 4-7 mm.
Two fragmentary window panes:
ΓΜΕ 230 α: Transparent blue-green glass.
ΓΜΕ 230 β: Transparent greenish glass.
Made by casting in an open mold. Origi-
nal dimensions cannot be determined.
Found in the middle of the excavation
area in a destruction level on the western
side of the portico of a large public build-
ing. The building itself dates from the 1st
to the first half of the 2nd c. A.D.; it was
destroyed by fire.
Τασιά κ.ά. 1995.
ΤΑ, ID
278. Window pane
ΜΘ 23966,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, AHEPA area,
bath of a private house, 1976.
3rd c. A.D.
Largest fragment: 9 × 18 cm.
Partially preserved, in fragments.
Fragments of an olive green window
pane, rectangular in shape, made with
the cylinder technique. The preserved
edge is slightly bent; traces of the tool
with which it was flattened while still
fairly hot and pliable may be discerned.
Unpublished. For the excavation, Ρωμιοπού-
λου 1976.
ΑΑ
299
 300
279. Ψηφιδωτό με άρμα
ΜΘ 6722,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, συμβολή των οδών Εγνατίας και Αντιγονιδών 2,
τρικλίνιο, τμήμα του ψηφιδωτού δαπέδου.
250-300 μ.Χ.
102 εκ. × 74 εκ.
Αποσπασματικά σωζόμενο, καλή διατήρηση της επιφάνειας.
Το ψηφιδωτό προέρχεται από την κεντρική παράσταση του τρικλινίου.
Η παράσταση αναπτύσσεται με τη μορφή ψευδοεμβλήματος. Τα δια-
κοσμητικά πλαίσια που την περιβάλλουν είναι μία ζώνη λευκού χρώ-
ματος και μία ζώνη με χρωματικές διαβαθμίσεις στον τύπο του «ουρά-
νιου τόξου». Χρησιμοποιήθηκαν ψηφίδες ευρείας χρωματικής κλίμα-
κας: λευκές, μαύρες, ρόδινες, κίτρινες, ερυθρές κ.ά., από πέτρα, κερα-
μίδι και υαλόμαζα, όπως ενδεικτικά οι πράσινες και οι γαλαζοπράσινες.
Απεικονίζεται τέθριππο άρμα, του τύπου που ονομαζόταν «συνωρίς»,
όπως βεβαιώνει και η επιγραφή ΑΡΜΑ ΣΥΝΩΡΙΣ. Στο βάθος διακρίνο-
νται δύο αγωνιστικοί στέφανοι με την επιγραφή «Πύθια», οι αγώνες
στους οποίους νίκησε το άρμα, αγώνες που άρχισαν να πραγματοποι-
ούνται στη Θεσσαλονίκη λίγο πριν τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. Αποτελεί
τμήμα ψηφιδωτού, όπου θα εικονίζονταν τα αγωνίσματα του ιπποδρό-
μου, αγαπητά θεάματα των Θεσσαλονικέων.
Βοκοτοπούλου 1996, 80. Ασημακοπούλου-Ατζακά 1998, 342.
ΜΚ
300
279. Mosaic with chariot
ΜΘ 6722,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, junction of Egnatia and 2 Antigonidon Streets,
triclinium, part of a mosaic floor.
250-300 A.D.
102 cm × 74 cm.
Partially preserved, surface in good condition.
The mosaic comes from the main scene of the triclinium. The
scene develops in the type of a pseudo-emblema. The framing
borders are a white band and a “rainbow” type band. Tessaerrae
of many chromatic variations were employed, including white,
black, shades of yellow and rose etc, made of stone and brick,
as well as of glass, such as the green and the greenish-blue
ones. A four-horse chariot of the type called synoris is depicted,
as the inscription ΑΡΜΑ ΣΥΝΩΡΙΣ confirms. Behind it are pic-
tured two contest wreaths with the inscription “Πύθια”, the
games in which the chariot was victorious; games that started
to take place in Thessaloniki shortly before the middle of the
3rd century A.D. It forms part of a mosaic in which the hippo-
drome games, a favorite spectacle for the people of Thessalo-
niki, were depicted.
Βοκοτοπούλου 1996, 80. Ασημακοπούλου-Ατζακά 1998, 342.
ΜΚ
279
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

280. Ψηφιδωτό με δύο μορφές
ΜΘ 6723,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη, συμβολή των οδών Εγνατίας και Αντιγονιδών 2,
τρικλίνιο, τμήμα του ψηφιδωτού δαπέδου.
250-300 μ.Χ.
144 εκ. × 74 εκ.
Αποσπασματικά σωζόμενο, καλή διατήρηση της επιφάνειας.
Οι παραστάσεις αναπτύσσονται στο χώρο του δαπέδου με τη μορ-
φή ψευδοεμβλημάτων, που περιβάλλονται από τριταινιωτό πλοχμό
και οδοντωτή ταινία. Χρησιμοποιήθηκαν ψηφίδες ευρείας χρωματι-
κής κλίμακας: λευκές, μαύρες, ερυθρές, κίτρινες, ιώδεις κ.ά, από πέ-
τρα, κεραμίδι και υαλόμαζα, όπως ενδεικτικά οι πράσινες και οι
πρασινογάλαζες. Οι απεικονίσεις στους τετράγωνους πίνακες (ο
ένας κατεστραμμένος σχεδόν ολοκληρωτικά) έχουν ερμηνευτεί ως
Διόνυσος και γυναικεία μορφή και ως προσωποποιήσεις των επο-
χών του έτους. Ενδεχομένως πρόκειται για απεικονίσεις των Ωρών.
Η απεικόνιση προσωποποιήσεων που σχετίζονται με τον κύκλο του
χρόνου στα ψηφιδωτά των πλούσιων σπιτιών συνδέεται με την ευ-
ημερία των ιδιοκτητών και την αφθονία των αγαθών τους. Η τοπο-
θέτηση του συγκεκριμένου ψηφιδωτού στο σημείο εισόδου των
επισκεπτών στο τρικλίνιο επιτείνει το συμβολισμό.
Βοκοτοπούλου 1996, 74-75. Ασημακοπούλου-Ατζακά 1998, 341-342.
ΜΚ
ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki
301
280. Mosaic with two figures
ΜΘ 6723,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thessaloniki, junction of Egnatia and 2 Antigonidon Streets,
triclinium, part of mosaic floor.
250-300 A.D.
144 cm × 74 cm.
Partially preserved, surface in good condition.
The scenes develop in the form of pseudo-emblemas and the
framing borders are a triband braid and a dentillated band. Tes-
saerae of many chromatic variations were employed, including
white, black, shades of yellow and rose, purple etc, made of
stone and brick, as well as of glass, such as the green and the
greenish-blue ones. The depictions in the square panels (one
almost destroyed) have been interpreted as Dionysus and a fe-
male figure or as personifications of the seasons. They are pos-
sibly depictions of the Hours (Horai). The depiction of personifi-
cations connected with the yearly cycle on mosaics in wealthy
homes was connected with the prosperity of owners and the
abundance of their possessions. The placement of this particu-
lar mosaic at the point where guests entered the triclinium en-
hanced the symbolism.
Βοκοτοπούλου 1996, 74-75. Ασημακοπούλου-Ατζακά 1998, 341-342.
ΜΚ
280
301
 302

Βιβλιογραφία Bibliography
Αδάμ-Βελένη, Κωνσταντούλας 1991 Π. Αδάμ-Βελένη, Κ. Κωνσταντούλας, Ρωμαϊκοί τάφοι σε τμήμα του δυτικού νεκροταφείου της
Θεσσαλονίκης στην οδό Λαγκαδά, ΑΕΜΘ 5, 1991, 221-234.
Antonaras 2006 A. Antonaras, New glass finds with printed bases from Thessaloniki, D. Foy, M. D. Nenna, Corpus
des signatures et marques sur verre, II, Aix-en-Provence/Lyon 2006, 413-420.
Αντωνάρας 2009 Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. Αγγεία από τη Θεσσαλονίκη και την
περιοχή της, Αθήνα 2009.
Ασημακοπούλου-Ατζακά 1998 Π. Ασημακοπούλου-Ατζακά, Σύνταγμα των παλαιοχριστιανικών ψηφιδωτών δαπέδων της Ελλάδος,
ΙΙΙ, Μακεδονία–Θράκη, Τα ψηφιδωτά δάπεδα της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1998.
Arveiller-Dulong, Nenna 2005 V. Arveiller-Dulong, M. D. Nenna, Les verres antiques, II, Musée du Louvre, Paris 2005.
Beck 1928 H. C. Beck, Classification and nomenclature of beads and pendants, Archaeologia 77, 1928,
1-76.
Biaggio Simona 1991 S. Biaggio Simona, I vetri Romani: provenienti dalle terre dell’ attuale cantone Ticino, I, Locarno
1991.
Βοκοτοπούλου 1996 Ι. Βοκοτοπούλου, οδηγός Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, Αθήνα 1996.
Bonomi 1996 S. Bonomi, Vetri antichi del Museo Archeologico Nazionale di Adria, Corpus delle Collezioni Arche-
ologiche del Vetro nel Veneto, 2, Comitato Nazionale Italiano dell’ AIHV, Murano 1996.
Calvi 1969 M. Calvi, I vetri romani del Museo di Aquileia, Aquileia 1969.
De Tommaso 1990 G. de Tommaso, Ampullae vitreae, Roma 1990.
Derks, Roymans 2002 T. Derks, N. Roymans, Seal-boxes and the spread of Latin literacy in the Rhine delta, JRA 48, 2002,
Suppl. Series.
Ελευθεράτου 2006 Το Μουσείο και η Ανασκαφή: Ευρήματα από τον χώρο ανέγερσης του Νέου Μουσείου Ακρόπολης
(Στ. Ελευθεράτου, επιμ.), κατάλογος έκθεσης, Αθήνα 2006.
Ελληνικό Κόσμημα 1997 Ελληνικό Κόσμημα, 6000 χρόνια παράδοσης, κατάλογος έκθεσης, Θεσσαλονίκη 1997.
Θέμελης 1963 Π. Γ. Θέμελης, Η σαρκοφάγος του Τιβερίου Κλαυδίου Λύκου βουλευτού, Μακεδονικά Ε’ , 1963,
438-447.
Θεσσαλονίκη 1986 Θεσσαλονίκη. Από τα προϊστορικά μέχρι τα χριστιανικά χρόνια, οδηγός έκθεσης, Αρχαιολογικό
Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αθήνα 1986.
Facchini 1999 G. M. Facchini, Vetri antichi del Museo archeologico al Teatro Romano di Verona e di altre collezioni
veronesi, 5, Comitato Nazionale Italiano dell’ AIHV, 1999.
Feissel 1983 D. Feissel, Recueil des inscriptions chrétiennes de Macédoine du IIIe au VIe siècle, BCH supplément
VIII, 1983.
Filippi 1997 F. Filippi, Alba Pompeia, Archeologia della città dalla fondazione alla tarda antichità, Quaderni
della Soprintendenza Archeologica del Piemonte, Monografie 6, Alba 1997.
Fleming 1999 S. J. Fleming, Roman Glass: reflections on cultural change, Philadelphia 1999.
Foy, Nenna 2001 D. Foy, M. D. Nenna, Tout feu tout sable: mille ans de verre antique dans le midi de la France, Aix en
Provence 2001.
Goethert-Polaschek 1977 K. Goethert-Polaschek, Katalog der römischen gläser des Rheinischen Landesmuseums Trier, Verlag
Philipp von Zabern, Mainz am Rhein 1977.
Goldstein 1979 S. M. Goldstein, Pre-Roman and early Roman glass in the Corning Museum of Glass, Corning
1979.
Grose 1989 D. F. Grose, The Toledo Museum of Art, Early ancient glass: core-formed, rod-formed, and cast vessels
and objects from the Late Bronze Age to the early Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50, New York
1989.
Harden 1935 D. B. Harden, Romano-Syrian glasses with mould-blown inscriptions, JRS 25, 1935.
Hayes 1975 J. Hayes, Roman and pre-Roman glass in the Royal Ontario Museum, Toronto 1975.
Isings 1957 C. Isings, Roman glass from dated finds, Gröningen/Djakarta 1957.
Israeli 2003 Ancient glass in the Israel Museum: The Eliahu Dobkin collection and other gifts (ed. Y. Israeli), Jeru-
salem, 2003.
Κοτζιάς 1953-54 Ν. Κοτζιάς, Ανασκαφαί Βεροίας και τα εξ αυτών ευρήματα, ΑΕ 1953-54 Γ’ , 167-175.
Κωνσταντούλας 2008 Κ. Κωνσταντούλας, Δυτική νεκρόπολη Θεσσαλονίκης. Παλαιά και νέα ευρήματα, Το αρχαιολογικό
έργο του Φωτίου Πέτσα και η συνέχειά του, πρακτικά διημερίδας, Θεσσαλονίκη 2008 (υπό
έκδοση).
Lagabrielle 1990 S. Lagabrielle, Vitrum, Le verre en Bourgogne, 1990.
Larese, Zerbinati 1998 A. Larese, E. Zerbinati, Vetri antichi di raccolte concordiesi e polesane, Corpus delle Collezioni Ar-
cheologiche del Vetro nel Veneto, 4, Comitato Nazionale Italiano dell’ AIHV, Murano 1998.
Lightfoot 2007 C. S. Lightfoot, Ancient glass in National Museums Scotland, 2007.

302 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 303

Massabó 1999 B. Massabó, Magiche transparenze, I vetri dell’ antica Albingaunum, Genova 1999.
Μαυρομιχάλη 2001 Α. Μαυρομιχάλη, Τα γυάλινα ευρήματα του Βαλανείου, Αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκης (επιμ. Π.
Αδάμ-Βελένη), 1. Εργασίες ετών 1989-1999, πρακτικά διημερίδας, Θεσσαλονίκη 2001, 131-145.
Μαυρομιχάλη 2009 Α. Μαυρομιχάλη, Χρήσεις και χρήστες γυάλινων σκευών από την εφεύρεση της τεχνικής της
εμφύσησης τον 1ο αι. π.Χ. έως τον Μεσαίωνα, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 2009.
Ναλπάντης 2003 Δ. Ναλπάντης, Ανασκαφή στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη. Ταφές και
ευρήματα, Αθήνα 2003.
Nenna 1999 M. D. Nenna, Les verres, Exploration Archéologique de Délos, ΧΧΧVII, Paris 1999.
Pallas 1977 D. Pallas, Les Monuments paléochrétiens de Grèce découverts de 1959 à 1973, Città del Vaticano
1977.
Πέτσας 1974 Φ. Πέτσας, Χρονικά αρχαιολογικά 1968-1970, Μακεδονικά 14, 1974.
Ravagnan 1994 G. L. Ravagnan, Vetri antichi del Museo Vetrario di Murano, Corpus delle Collezioni Archeologiche
del Vetro nel Veneto, I, Comitato Nazionale Italiano dell’ AIHV, 1994.
Rieche 1984 A. Rieche, Römische Kinder und Gesellschaftsspiele, Schriften des Limesmuseums Aalen 34, 1984.
Ρωμιοπούλου 1976 Α. Ρωμιοπούλου, Νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ, ΑΔ 31, 1976, Β’ 2, 241, πίν. 194 α.
Spaer 2001 M. Spaer, Ancient glass in the Israel Museum. Beads and other small objects, Jerusalem 2001.
Stern 1995 E. M. Stern, The Toledo Museum of Art. Roman Mold-blown Glass. The First through Sixth Centuries,
Rome/Toledo, OΗ 1995.
Stern 2001 E. M. Stern, Roman, Byzantine, and Early Medieval Glass 10 BCE–700 CE, Ernesto Wolf Collection,
Ostfildern-Ruit 2001.
Τασιά κ.ά. 1995 Α. Τασιά, Ζ. Λόλα, Α. Μπαχλάς, Α. Στάγκος, Ο. Πελτέκης, Διοικητήριο ’95, ΑΕΜΘ 9, 1995, 203-217.
Toniolo 2000 A. Toniolo, Vetri antichi del museo archeologico nazionale di Este, 6, Comitato Nazionale Italiano
dell’ AIHV, 2000.
Trasparenze imperiali 1997 Trasparenze imperiali. Vetri romani dalla Croazia, Milano 1997.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2003 Μ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Το αρχαίο ανατολικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης και τα θαμμένα
μυστικά της Διεθνούς Έκθεσης, Θεσσαλονικέων Πόλις, 12, 2003, 11-27.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη κ.ά. 2001 Μ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Σ. Γκαλινίκη, Κ. Αναγνωστοπούλου, ΔΕΘ και αρχαιότητες: μια σχέση με
παρελθόν και μέλλον… Η ανασκαφική έρευνα στον χώρο επέκτασης του Μακεδονικού
Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, ΑΕΜΘ 15, 2001, 215-228.
Vetro e vetri 1998 Vetro e vetri: Preziose iridescenze, Milanο 1998.
Vitrum 2004 Vitrum: Il vetro fra arte e scienza nel mondo romano (M. Beretta, G. Di Pasquale, ed.), Istituto e
Museo di Storia della Scienza, Firenze 2004.
Walter 1940 O. Walter, Archäologische Funde in Griechenland von Frühen 1940 bis Erbst 1941, AA 1940, 172-
175.
Weinberg 1992 G. Davidson Weinberg, Glass vessels in ancient Greece, Their history illustrated from the collection
of the National Archaeological Museum, Athens, The core-formed vessels by Murray C. McClellan,
Athens 1992.
Whitehouse 1997 D. Whitehouse, Roman glass in the Corning Museum of Glass, I, Corning, NY 1997.
Whitehouse 2001 D. Whitehouse, Roman Glass in the Corning Museum of Glass, II, Corning, NY 2001.
Zampieri 1998 G. Zampieri, Vetri antichi del Museo Civico Archeologico di Padova, Corpus delle Collezioni Arche-
ologiche del Vetro nel Veneto, 3, Comitato Nazionale Italiano dell’ AIHV, Murano 1998.

ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη | Roman Thessaloniki 303

 304
Άγιος Αθανάσιος, Αγχίαλος, Γέφυρα, Καλοχώρι
Aghios Athanasios, Anchialos, Gefyra, Kalochori
281. Γυάλινος ημίτομος σκύφος
ΜΘ 18176,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Άγιος Αθανάσιος, Ταφικός τύμβος.
Θαλαμωτός τάφος.
Περί το 300 π.Χ.
Ύψος 6,5 εκ., διάμετρος χείλους 9,1 εκ.,
πάχος 2-4 χιλ.
Συγκολλημένος, λείπουν αρκετά τμήματα του
281 χείλους και του σώματος.
Βαθύς ημίτομος σκύφος από διαυγές γυαλί με
ελαφρά πράσινη απόχρωση. Ίσως χυτός, με την
τεχνική του «χαμένου κεριού». Χείλος χωρίς ιδι-
αίτερη διαμόρφωση, κάτω από το οποίο ένα
άτυπο κυμάτιο περιτρέχει το σώμα. Γύρω από το
κέντρο της βάσης τρεις ανάγλυφες αχιβάδες σε
τριφυλλόσχημη διάταξη.
Αποτελεί ένα από τα τρία μέχρι στιγμής γνωστά
παραδείγματα από τη Μακεδονία του τύπου αυ-
τού σε γυαλί, βλ. τον ακέραιο σκύφο από το νό-
τιο νεκροταφείο της Πύδνας, Πύδνα 1995, 88Α,
και σε αυτό τον τόμο, (3ος αι. π.Χ) και ιδιαίτερα
τον αποσπασματικό, σχεδόν πανομοιότυπο,
από το Δερβένι, Θέμελης, Τουράτσογλου 1997,
41 (Α33). Πραγμάτευση του τύπου βλ. Ιγνατιά-
δου 1997, 105-108. Για αντίστοιχα πήλινα παρα-
δείγματα, βλ. Δρούγου 1990.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2000, 560, εικ. 8α, β.
ΤΑΜ
282. Γυάλινη χάντρα-περίαπτο
ΜΘ 23804,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Άγιος Αθανάσιος, τάφος 1.
4ος αι. π.Χ.
Ύψος 3,1 εκ., μέγιστη διάμετρος 2,7 εκ.,
διάμετρος τρήματος 1,1 εκ.
Καλή κατάσταση διατήρησης.
282
Σχεδόν κυλινδρική χάντρα κατασκευασμένη
από γυαλί καστανοκίτρινου χρώματος. Φέρει
διακόσμηση περιμετρικά με οφθαλμούς, οι οποί-
οι έχουν κυανό πυρήνα και γύρω της αναπτύσ-
σονται λευκοί και καστανέρυθροι ομόκεντροι
κύκλοι. Η υπόλοιπη επιφάνεια της χάντρας κο-
σμείται με επίθετα σφαιρίδια κίτρινου γυαλιού.
Πέτσας 1966-1967.
ΑΠΑ
283. Υαλοενθέματα ξύλινης κλίνης
ΜΘ 19434-19438, ΜΘ 19662-19671,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Άγιος Αθανάσιος, Μακεδονικός τάφος ΙΙΙ,
εσωτερικό.
325-300 π.Χ.
304
281. Hemispherical skyphos
ΜΘ 18176,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Aghios Athanasios, Burial mound,
chamber tomb.
Ca. 300 B.C.
Height 6.5 cm, diameter of rim 9.1 cm,
thickness 2-4 mm.
Mended, missing numerous parts of rim
and body.
Deep hemispherical skyphos of transparent
glass, slightly greenish hue. Possibly cast
with the lost wax technique. Rim not espe-
cially formed; below it, an atypical molding
surrounding body. Around center of base,
three relief shells in a trefoil arrangement.
One of three examples known to date from
Macedonia of this type of glass; see the in-
tact skyphos from the south cemetery of
Pydna, Πύδνα 1995, 88Α and in this volume
(3rd c. B.C.) and especially the fragmentary,
nearly identical piece from Derveni, Θέμε-
λης, Τουράτσογλου 1997, 41 (Α33). For a
discussion of the type, see Ιγνατιάδου
1997, 105-108. For comparable clay exam-
ples, see Δρούγου 1990.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2000, 560, fig. 8α, β.
TAM
282. Bead-pendant
ΜΘ 23804,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Aghios Athanasios, tomb 1.
4th c. B.C.
Height 3.1 cm, maximum diameter 2.7 cm,
diameter of perforation 1.1 cm.
Well preserved.
Nearly cylindrical bead made of yellowish-
brown glass. Decorated around its circum-
ference by eyes with a blue core surround-
ed by white and red-brown concentric cir-
cles. The rest of the bead’s surface is deco-
rated with added yellow globules.
Πέτσας 1966-1967.
APA
283. Inlays for a wooden couch
ΜΘ 19434-19438, ΜΘ 19662-19671,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Aghios Athanasios, Macedonian tomb III,
interior.
325-300 B.C.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

ΜΘ 19434: Σωζόμενο μήκος 1,9 εκ., πλάτος 1,6 εκ.,
πάχος 1 χιλ. Τμήμα γυάλινου πλακιδίου με δια-
βρωμένη επιφάνεια. Μαζί του δύο θραύσματα
λεπτότατου ασημένιου επίχρυσου ελάσματος.
ΜΘ 19435: Σωζόμενο μήκος 2,6 εκ., πλάτος 1,6 εκ.,
πάχος 1 χιλ. Θραύσματα παρόμοιου πλακιδίου
και ελάσματος.
ΜΘ 19436: Μήκος 2,9 εκ., πλάτος 1,7εκ., πάχος 2
χιλ. Γυάλινο διαφανές πλακίδιο, ακέραιο. Μαζί
του θραύσματα ασημένιου ελάσματος με απει-
κόνιση ανθρώπινων μορφών στην επιχρυσωμέ-
νη επιφάνεια. Διακρίνονται πτυχώσεις ενδυμά-
των.
ΜΘ 19437: Μήκος 2,7 εκ., πλάτος 1,7 εκ., πάχος 4
χιλ. Γυάλινο πλακίδιο ακέραιο, παρόμοιο με το
προηγούμενο. Στα θραύσματα του ασημένιου
ελάσματος διακρίνονται δύο σχεδόν ακέραιες
γυναικείες μορφές σε χορευτική κίνηση.
283
ΜΘ 19438: Σωζόμενο μήκος 2,9 εκ., πλάτος 1,2 εκ.,
πάχος 3 χιλ. Τμήμα γυάλινου πλακιδίου, όπως τα
προηγούμενα. Στα θραύσματα του ασημένιου
ελάσματος σώζεται μόνο το κάτω μέρος μορ-
φής σε χορευτική κίνηση.
ΜΘ 19662: Μήκος 3 εκ., πλάτος 1,7 εκ., πάχος 3 χιλ.
Γυάλινο τραπεζιόσχημο πλακίδιο, διαβρωμένο.
ΜΘ 19662 Στο ασημένιο έλασμα διακρίνονται δύο μικρο-
σκοπικές μορφές: μία σχεδόν ακέραια γυναικεία
σε έντονη χορευτική κίνηση με μακρύ ανεμίζον
ένδυμα, πιθανότατα μαινάδα και πίσω της τμή-
μα ανδρικής που κινείται προς τα δεξιά.
Πρβλ. το έλασμα από το έπιπλο του προθαλά-
μου του βασιλικού τάφου, Ανδρόνικος 1984,
177, εικ. 142.
ΜΘ 19663: Σωζόμενο μήκος 1 εκ., πλάτος 5 χιλ.
Θραύσμα αργυρού επίχρυσου ελάσματος με
παράσταση γυναικείας μορφής σε χορευτική
κίνηση, σωζόμενη αποσπασματικά.
ΜΘ 19664 ΜΘ 19664: Μήκος 2,8 εκ., πλάτος 1,8 εκ., πάχος 2
χιλ. Γυάλινο ορθογώνιο πλακίδιο, ακέραιο, δια-
βρωμένο. Στο θραύσμα του αργυρού επίχρυ-
σου ελάσματος διακρίνονται δύο μορφές, πα-
ρόμοιες με του 19662: μία γυναικεία σε χορευτι-
κή κίνηση, σε κατατομή, με μακρύ ανεμίζον έν-
δυμα και δεξιά της γυμνή ανδρική μορφή σε
3/4.
ΜΘ 19665: Μήκος 2,7 εκ., πλάτος 1,7 εκ., πάχος 2
χιλ. Γυάλινο ορθογώνιο πλακίδιο, ακέραιο. Στο
θραύσμα του αργυρού ελάσματος διακρίνονται
δύο μορφές με αντιθετική κίνηση: η γυναικεία,
ΜΘ 19665 με κότσο και μακρύ ένδυμα, κινείται έντονα
προς τα δεξιά της, ενώ η ανδρική μορφή βημα-
τίζει αντίθετα.
ΜΘ 19666: Μήκος 2,8 εκ., πλάτος 1,8 εκ., πάχος 2
χιλ. Γυάλινο ορθογώνιο πλακίδιο, ακέραιο. Στο
θραύσμα του αργυρού ελάσματος σώζεται απο-
σπασματικά γυναικεία μάλλον μορφή με μακρύ
ένδυμα.
Άγιος Αθανάσιος, Αγχίαλος, Γέφυρα, Καλοχώρι | Aghios Athanasios, Anchialos, Gefyra, Kalochori
305
ΜΘ 19434: Preserved length 1.9 cm, width 1.6
cm, thickness 1 mm. Part of a glass plaque
with surface corrosion. With it were two
fragments of very thin silver-gilt leaf.
ΜΘ 19435: Preserved length 2.6 cm, width 1.6
cm, thickness 1 mm. Fragments of a similar
plaque and leaf.
ΜΘ 19436: Length 2.9 cm, width 1.7 cm,
thickness 2 mm. Transparent glass plaque,
intact. Together with it were fragments of
silver leaf depicting human figures on a
gilded surface. Clothing folds may be dis-
cerned.
ΜΘ 19437: Length 2.7 cm, width 1.7 cm,
thickness 4 mm. Intact glass plaque, similar
to the previous. Among the fragments of
silver leaf, two nearly intact female dancing
figures are discernible.
ΜΘ 19438: Preserved length 2.9 cm, width 1.2
cm, thickness 3 mm. Section from a glass
plaque, similar to the previous ones. Among
the fragments of silver leaf, only the lower
part of a dancing figure is preserved.
ΜΘ 19662: Length 3 cm, width 1.7 cm, thick-
ness 3 mm. Trapezoidal-shaped glass
plaque, corroded. On its silver leaf, two
miniature figures may be discerned: one
nearly intact female, probably a Maenad,
with a long windblown garment, dancing
vigorously, and below her part of a male
figure in motion toward the right.
Cf. the leaf from the antechamber of the
royal tomb (Vergina), Ανδρόνικος 1984,
177, fig. 142.
ΜΘ 19663: Preserved length 1 cm, width 5
mm. Fragment (preserved only in places) of
silver gilt leaf showing a female dancing
figure.
ΜΘ 19664: Length 2.8 cm, width 1.8 cm,
thickness 2 mm. Rectangular glass plaque,
intact, corroded. On its fragment of silver
gilt leaf may be discerned two figures, simi-
lar to those of 19662: a dancing female in
profile, wearing a long windblown gar-
ment, and to her right a nude male in three-
quarter view.
ΜΘ 19665: Length 2.7 cm, width 1.7 cm,
thickness 2 mm. Rectangular glass plaque,
intact. On its fragment of silver leaf may be
discerned two figures moving in opposite
directions: the female, with a bun and long
garment, moves forcefully towards right,
while the male is walking towards left.
ΜΘ 19666: Length 2.8 cm, width 1.8 cm,
thickness 2 mm. Rectangular glass plaque,
intact. On the fragment of silver leaf is pre-
served in fragmentary form what is proba-
bly a female figure in a long garment.
305
 306
ΜΘ 19667 α, β: Μέγιστο μήκος 3 εκ., πλάτος 1,8
εκ., πάχος 2 χιλ. Τρία γυάλινα πλακίδια, τα δύο
ακέραια, το τρίτο σε θραύσματα. Στα δύο θραύ-
σματα του αργυρού ελάσματος σώζονται δύο
γυναικείες μορφές σε χορευτική κίνηση. Έντονη
πτυχολογία στα ενδύματα.
ΜΘ 19668: Μήκος 2,8 εκ., πλάτος 1,7 εκ., πάχος 3
χιλ. Γυάλινο ορθογώνιο πλακίδιο, ακέραιο, δια-
βρωμένο. Στο θραύσμα του αργυρού ελάσμα-
τος σώζονται δύο γυναικείες μορφές, η μία απο-
σπασματική και μικρότερη, κατ’ ενώπιον, η δεύ-
τερη σε κατατομή, σκύβει προς τα δεξιά της.
ΜΘ 19669: Μήκος 3 εκ., πλάτος 1,9 εκ., πάχος 3 χιλ.
Γυάλινο ορθογώνιο πλακίδιο, ακέραιο, πολύ δι-
αβρωμένο. Στα δύο θραύσματα του αργυρού
ελάσματος σώζονται δύο γυναικείες μορφές σε
χορευτική κίνηση. Η αριστερή σχεδόν κατ’ ενώ-
ΜΘ 19669 πιον, με τύμπανο στο αριστερό χέρι, ενώ η δεξιά
κρατά θύρσο.
ΜΘ 19670: Σωζόμενο μήκος ελάσματος 1,6 εκ.,
πλάτος 1,6 εκ. Θραύσματα γυάλινου πλακιδίου,
όπως τα προηγούμενα. Στο θραύσμα του αργυ-
ρού ελάσματος σώζεται αποσπασματικά γυμνή
φτερωτή μορφή σε ημιοκλάζουσα στάση.
ΜΘ 19671 α, β: α. Μήκος 1,5 εκ., πλάτος 2,4 εκ., β.
Μήκος 1,6 εκ., πλάτος 1,8 εκ. Δύο θραύσματα αρ-
γυρών επίχρυσων ελασμάτων με παράσταση γυ-
μνών φτερωτών μορφών σε ημιοκλάζουσα στά-
ση. Διακρίνονται οι ανατομικές λεπτομέρειες.
ΜΘ 19671 Τα γυάλινα πλακίδια βρέθηκαν στο δάπεδο του
θαλάμου και αποτελούσαν μέρος του διακό-
σμου της πολυποίκιλτης ξύλινης κλίνης, όπου
εναποτέθηκε η σποδός του επιφανούς νεκρού
μετά την καύση του, σύμφωνα ακριβώς με το
τελετουργικό τυπικό που εφαρμόστηκε και στο
μακεδονικό τάφο του Φοίνικα. Ενδεικτικά στοι-
χεία της ξεχωριστής ποιότητας του επίπλου εί-
ναι τα λεπτότατα αργυρά επίχρυσα ελάσματα
που διατηρήθηκαν επικολλημένα σε ορισμένα
από τα πλακίδια και φέρουν μικροσκοπικές πε-
ρίτμητες παραστάσεις από το διονυσιακό κύ-
κλο. Τα διαφανή γυάλινα πλακίδια συντελούσαν
στην προβολή, αλλά και στην προστασία των
ευαίσθητων ελασμάτων. Και εδώ, επίσης, δια-
σώθηκαν κάποια σπαράγματα από την περίτε-
χνη ελεφάντινη επένδυση του ξύλου, ανάμεσα
στα οποία δύο περίτμητα πλακίδια με κεφαλή
γρύπα, καθώς και αποτμήματα νεανικών ανδρι-
κών μορφών.
Για τα αργυρά ελάσματα και τη λειτουργία τους,
βλ. Ανδρόνικος 1984, 122-123 και 176-178. Ας
σημειωθεί ότι υπολείμματα λεπτότατων χρυσών
ελασμάτων παρατηρήθηκαν και σε κάποια από
τα γυάλινα πλακίδια του Φοίνικα. Βλ. ακόμη Σι-
σμανίδης 1997, 212-215, για τη συχνή διακό-
σμηση των νεκρικών κλινών των μακεδονικών
τάφων με θέματα από το διονυσιακό κύκλο και
το συμβολισμό του.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2005, 106, 162-165.
ΤΑΜ
306
ΜΘ 19667 α, β: Maximum length 3 cm, width
1.8 cm, thickness 2 mm. Three glass plaques,
two intact and the third in fragments. On
the two fragments of silver leaf are pre-
served two female dancing figures. Deep
folds on the garments.
ΜΘ 19668: Length 2.8 cm, width 1.7 cm,
thickness 3 mm. Rectangular glass plaque,
intact, corroded. On the fragment of silver
leaf are preserved two female figures, one
smaller and in fragmentary state, frontal,
the second in profile, bending to her right.
ΜΘ 19669: Length 3 cm, width 1.9 cm, thick-
ness 3 mm. Rectangular glass plaque, intact,
very corroded. On the two fragments of sil-
ver leaf, two dancing female figures are pre-
served. The figure on the left is nearly fron-
tal, holding a tympanum in her left hand,
while that on the right holds a thyrsus.
ΜΘ 19670: Preserved length of leaf 1.6 cm,
width 1.6 cm. Fragments of a glass plaque,
similar to the previous. On the fragment of
silver leaf, a nude winged figure in half-
kneeling attitude is fragmentarily pre-
served.
ΜΘ 19671 α, β: α. Length 1.5 cm, width 2.4
cm, β. Length 1.6 cm, width 1.8 cm. Two frag-
ments of silver gilt leaf depicting nude
winged figures in half-kneeling attitude.
Anatomical details discernible.
The glass plaques were found on the floor of
the main chamber, and formed part of the
decoration of a richly ornamented wooden
couch, where the ashes of the distinguished
deceased were deposited following crema-
tion, in exact agreement with the ritual em-
ployed at the Macedonian tomb at Finikas.
Indicative details of the particularly high
quality of this piece of furniture include the
very delicate silver gilt leaves preserved at-
tached to some of the plaques, which carry
miniature cut-out scenes from the Dionysian
cycle. The transparent glass plaques contrib-
uted to both the highlighting and protec-
tion of the delicate foil sheets. Also pre-
served, were some fragments from the
elaborate ivory revetment on the wooden
frame, among which were two cut-out
plaques with griffin’s heads, as well as frag-
ments of youthful male figures.
For the silver foil sheets and their function,
see Ανδρόνικος 1984, 122-123 and 176-178.
It should be noted that remains from very
thin gold-foil sheets were observed on
some of the glass plaques from Finikas. See
also Σισμανίδης 1997, 212-215, on the fre-
quent decoration of funerary couches in
Macedonian tombs with subjects from the
Dionysian cycle and their symbolism.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2005, 106, 162-165.
ΤΑΜ
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 307

284. Οινοχόη 284. Oinochoe (Ewer)

ΜΘ 7229,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Γέφυρα Θεσσαλονίκης, 1965.
4ος αι. μ.Χ.
284
Ύψος 17 εκ., διάμετρος χείλους 4 εκ.
Λείπουν τμήματα του σώματος.
Άχρωμη πρασινωπή οινοχόη, κατασκευασμένη
με ελεύθερη εμφύσηση.
Χείλος έξω νεύον, σχεδόν οριζόντιο, δακτυλιό-
σχημο. Λαιμός κυλινδρικός με μείωση προς το
χείλος. Σώμα ανεστραμμένο κωνικό με ώμους
καμπύλους. Λαβή τρίλοβη ταινιωτή, κατακόρυ-
φη, που ξεκινά από τον ώμο και καταλήγει κάτω
από το χείλος. Έδραση επίπεδη. Πυθμένας ελα-
φρώς κοίλος. Στον ώμο φέρει πλαστικό δακτύλιο
ο οποίος περιελίσσεται αμελώς γύρω από το λαι-
μό τρεισήμισι φορές. Ίνα γυαλιού δημιουργεί
λεπτότερο δακτύλιο γύρω από το λαιμό, στο ση-
μείο που κολλά η λαβή.
Αντωνάρας 2009, τύπος 89, 248, αρ. 416.
ΑΑ
ΜΘ 7229,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Gefyra, Thessaloniki, 1965.
4th c. A.D.
Height 17 cm, diameter of rim 4 cm.
Missing parts of body.
Colorless greenish oinochoe, free blown.
Everted rim, nearly horizontal, ring-shaped.
Cylindrical neck narrowing towards rim.
Body shaped like an inverted cone with
curving shoulders. Vertical trilobe band
handles starting from shoulder and ending
below rim. Flat bottom, slightly concave
floor. On shoulder, a plastic ring carelessly
wound three and a half times around the
neck. Glass threads create a thinner ring be-
low neck at the point where the handle is
attached.
Αντωνάρας 2009, type 89, 248, no. 416.
ΑΑ

285. Σκύφος 285. Skyphos

ΜΘ 21962,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Καλοχώρι, αγρός Δ. Γερακούδη, τάφος 2,
27.3.1986.
4ος-5ος αι. μ.Χ.
Ύψος 7,5 εκ, διάμετρος χείλους 12 εκ.
Ακέραιος.
Σκουροπράσινος σκύφος κατασκευασμένος με
ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω νεύον, στιλβω-
μένο με πυράκτωση, σώμα καλυκωτό, βάση επί-
θετη, κωνική, η οποία διατηρεί έντονα ίχνη της
διαδικασίας διαμόρφωσής της. Πιθανώς αιγυπτι-
ακό προϊόν.
285 Αντωνάρας 2009, τύπος 17, 173, αρ. 84.
ΑΑ
ΜΘ 21962,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Kalochori, field of D. Gerakoudis, grave 2,
27.3.1986.
4th-5th c. A.D.
Height 7.5 cm, diameter of rim 12 cm.
Intact.
Dark green skyphos, free blown. Everted
rim, fire-polished; calyx-shaped body, add-
ed conical base preserving pronounced
traces of its forming. Probably Egyptian.
Αντωνάρας 2009, type 17, 173, no. 84.
ΑΑ

Βιβλιογραφία Bibliography
Ανδρόνικος 1984 Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα. Οι βασιλικοί τάφοι και οι άλλες αρχαιότητες, Αθήνα 1984.
Αντωνάρας 2009 Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. Αγγεία από τη Θεσσαλονίκη και την περι-
οχή της, Αθήνα 2009.
Δρούγου 1990 Σ. Δρούγου, Ημίτομοι σκύφοι με πλαστικές επίθετες αχιβάδες, Πόλις και χώρα στην αρχαία Μα-
κεδονία και Θράκη, μνήμη Δ. Λαζαρίδη, Θεσσαλονίκη 1990, 89-98.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997 Π. Γ. Θέμελης, Γ. Π. Τουράτσογλου, Οι τάφοι του Δερβενίου, Αθήνα 1997.
Ιγνατιάδου 1997 Δ. Ιγνατιάδου, Δύο χυτά γυάλινα αγγεία από το Δερβένι, μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου, Παρ. Μακε-
δονικών αρ. 6, Θεσσαλονίκη 1997, 105-114.
Πύδνα 1995 Μ. Μπέσιος, Μ. Παππά, Πύδνα, 1995.
Πέτσας 1966-1967 Φ. Πέτσας, Χρονικά αρχαιολογικά, Μακεδονικά Θ’ , 1966-1967, 167-168, πίν. 74γ.
Σισμανίδης 1997 Κ. Σισμανίδης, Κλίνες και κλινοειδείς κατασκευές των μακεδονικών τάφων, Αθήνα 1997.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2000 Μ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, «...λάρνακ‘ ες αργυρέην...» (Ιλ. Σ, 413), Μύρτος, μνήμη Ιουλίας Βοκοτοπού-
λου, Θεσσαλονίκη 2000, 543-575.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2005 Μ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Μακεδονικοί τάφοι στον Φοίνικα και τον Άγιο Αθανάσιο Θεσσαλονίκης,
Συμβολή στη μελέτη της εικονογραφίας των ταφικών μνημείων της Μακεδονίας, Αθήνα 2005.

Άγιος Αθανάσιος, Αγχίαλος, Γέφυρα, Καλοχώρι | Aghios Athanasios, Anchialos, Gefyra, Kalochori 307
 308
Σίνδος
Sindos
286. Αμφορίσκος
ΜΘ 7812,
286
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, τάφος 67.
530-500 π.Χ.
Ύψος 9,6 εκ., μέγιστη διάμετρος 4,7 εκ.
Ακέραιος.
Το, κωνικού σχήματος, σώμα του αγγείου κα-
ταλήγει επάνω σε στενό λαιμό, που πλαισιώ-
νεται από δύο μικρές κατακόρυφες λαβές και
επιστέφεται από ευρύ στόμιο. Στηρίζεται σε
μικρή δακτυλιόσχημη βάση. Το αγγείο είναι
λευκό και διακοσμείται με επάλληλες οριζό-
ντιες καφέ-ιώδους χρώματος γραμμές στον
ώμο και ζιγκ-ζαγκ στο σώμα. Αγγεία του τύ-
που αυτού εκτιμάται ότι κατασκευάζονται σε
εργαστήρια της ανατολικής Μεσογείου, της
Ρόδου, καθώς και των πόλεων του Ευξείνου
Πόντου.
Grose Class I: A, Amphoriskos Form I:i. McClel-
lan 1984, 200, II.Ci.12-13, πίν. 10, 35-6.
Παράλληλο: Grose 1989, 143, αριθ. 94, 95,
όψιμος 6ος-πρώιμος 5ος αι. π.Χ.
Σίνδος 1985, 188 αριθ. 307 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
287. Αμφορίσκος
287 ΜΘ 7813,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, τάφος 67.
530-500 π.Χ.
Ύψος 9,6 εκ., μέγιστη διάμετρος 4,6 εκ.
Συγκολλημένος από αρκετά τμήματα.
Το, κωνικού σχήματος, σώμα του αγγείου κα-
ταλήγει επάνω σε στενό λαιμό, που πλαισιώ-
νεται από δύο μικρές κατακόρυφες λαβές και
επιστέφεται από ευρύ στόμιο. Στηρίζεται σε
μικρή δακτυλιόσχημη βάση. Το αγγείο είναι
λευκό και διακοσμείται με επάλληλες οριζό-
ντιες καφέ-ιώδους χρώματος γραμμές στον
ώμο και ζιγκ-ζαγκ στο σώμα. Η κατασκευή
των αγγείων αυτών συσχετίζεται με εργαστή-
ρια της ανατολικής Μεσογείου, της Ρόδου,
καθώς και των πόλεων του Ευξείνου Πόντου.
Grose Class I: A, Amphoriskos Form I:i. McClel-
lan 1984, 200, II.Ci.12-13, πίν. 10, 35-6.
Παράλληλο: Grose 1989, 143, αριθ. 94, 95,
όψιμος 6ος-πρώιμος 5ος αι. π.Χ.
Σίνδος 1985, 188 αριθ. 308 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
308
Sindos
286. Amphoriskos
ΜΘ 7812,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, grave 67.
530-500 B.C.
Height 9.6 cm, maximum diameter 4.7 cm.
Intact.
Conical body ending above in narrow neck,
framed by two small vertical handles; wide
mouth. Supported on small ring base. The
vessel is white, decorated with successive
horizontal lines in brown-purple on shoul-
der and zigzags on body. Vessels of this
type are believed to have been made in
workshops of the eastern Mediterranean,
Rhodes, and cities around the Black Sea.
Type Grose Class I: A, Amphoriskos Form I:i.
McClellan 1984, 200, II.Ci.12-13, pl.10, 35-6.
Parallel: Grose 1989, 143, no. 94, 95, late 6th
-early 5th c. B.C.
Sindos 1985, 188 no. 307 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
287. Amphoriskos
ΜΘ 7813,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, grave 67.
530-500 B.C.
Height 9.6 cm, maximum diameter 4.6 cm.
Mended from numerous pieces.
Conical body ending above in narrow neck,
framed by two small vertical handles; wide
mouth. Supported on small ring base. The
white vessel is decorated with successive
lines in brown-purple on shoulder and zig-
zags on body. The fabrication of those ves-
sels is connected with the workshops of the
eastern Mediterranean, Rhodes, and cities
around the Black Sea.
Type Grose Class I: A, Amphoriskos Form I:i.
McClellan 1984, 200, II.Ci.12-13, pl.10, 35-6.
Parallel: Grose 1989, 143, no. 94, 95, late 6th
-early 5th c. B.C.
Sindos 1985, 188 no. 308 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

288. Αμφορίσκος
ΜΘ 7821,
288
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, τάφος 52.
530-500 π.Χ.
Ύψος 11,2 εκ., μέγιστη διάμετρος 6,1 εκ.
Ακέραιος.
Το, κωνικού σχήματος, σώμα του αγγείου κα-
ταλήγει επάνω σε στενό λαιμό και επιστέφεται
από ευρύ στόμιο. Δύο ψηλές κατακόρυφες
λαβές πλαισιώνουν τις δύο πλευρές του λαι-
μού. Στηρίζεται σε μικρή δακτυλιόσχημη βά-
ση. Το αγγείο είναι λευκό και το σώμα του δι-
ακοσμείται με επάλληλες ανισοπαχείς ζιγκ-
ζαγκ γραμμές καφέ-ιώδους χρώματος. Όμοι-
ου χρώματος επάλληλες γραμμές και στους
ώμους. Με το ίδιο χρώμα τονίζεται η περίμε-
τρος του χείλους και η βάση του αγγείου.
McClellan 1984, 200, II.C.i.10-1, πίν. 10, 35.
Σίνδος 1985, 214 αριθ. 339 (Μ. Τιβέριος)
ΤΖΑ
289 289. Αμφορίσκος
ΜΘ 7822,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, τάφος 52.
530-500 π.Χ.
Ύψος 11,5 εκ., μέγιστη διάμετρος 5,9 εκ.
Ακέραιος.
Το, κωνικού σχήματος, σώμα του αγγείου κα-
ταλήγει επάνω σε στενό λαιμό και επιστέφεται
από ευρύ στόμιο. Δύο ψηλές κατακόρυφες
λαβές πλαισιώνουν τις δύο πλευρές του λαι-
μού. Στηρίζεται σε μικρή δακτυλιόσχημη βά-
ση. Το αγγείο είναι λευκό και το σώμα του δι-
ακοσμείται με επάλληλες ανισοπαχείς ζιγκ-
ζαγκ γραμμές καφέ-ιώδους χρώματος. Όμοι-
ου χρώματος επάλληλες γραμμές και στους
ώμους. Με το ίδιο χρώμα τονίζεται η περίμε-
τρος του χείλους και η βάση του αγγείου.
McClellan 1984, 200, II.C.i.10-1, πίν. 10, 35.
290 Σίνδος 1985, 236 αριθ. 379 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
290. Αμφορίσκος
ΜΘ 7823 α,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, τάφος 52.
530-500 π.Χ.
Ύψος 11,5 εκ., μέγιστη διάμετρος 6 εκ.
Ακέραιος.
Το, κωνικού σχήματος, σώμα του αγγείου κα-
ταλήγει επάνω σε στενό λαιμό και επιστέφεται
από ευρύ στόμιο. Δύο ψηλές κατακόρυφες
λαβές πλαισιώνουν τις δύο πλευρές του λαι-
μού. Στηρίζεται σε μικρή δακτυλιόσχημη βά-
ση. Το αγγείο είναι λευκό και το σώμα του δια-
κοσμείται με επάλληλες ανισοπαχείς ζιγκ-ζαγκ
γραμμές καφέ-ιώδους χρώματος. Όμοιου
Σίνδος | Sindos
309
288. Amphoriskos
ΜΘ 7821,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, grave 52.
530-500 B.C.
Height 11.2 cm, maximum diameter 6.1 cm.
Intact.
Conical body ending above in narrow neck;
wide mouth. Two tall vertical handles frame
neck on either side. Supported on small
ring base. The white vessel is decorated on
its body with successive zigzags of unequal
thickness in brown-purple; threads of a
similar color on shoulder. Perimeter of rim
and base highlighted with the same color.
Type McClellan 1984, 200, II.C.i.10-1, pl.10,
35.
Sindos 1985, 214 no. 339 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
289. Amphoriskos
ΜΘ 7822,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, grave 52.
530-500 B.C.
Height 11.5 cm, maximum diameter 5.9 cm.
Intact.
Conical body ending above in narrow neck;
wide mouth. Two tall vertical handles frame
neck on either side. Supported on small
ring base. The white vessel is decorated on
its body with successive zigzags of unequal
thickness in brown-purple; threads of a
similar color on shoulder. Perimeter of rim
and base highlighted with the same color.
Type McClellan 1984, 200, II.C.i.10-1, pl.10,
35.
Sindos 1985, 236 no. 379 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
290. Amphoriskos
ΜΜΘ 7823 α,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, grave 52.
530-500 B.C.
Height 11,5 cm, maximum diameter 6 cm.
Intact.
Conical body ending above in narrow neck;
wide mouth. Two tall vertical handles frame
neck on either side. Supported on small
ring base. The white vessel is decorated on
its body with successive zigzags of unequal
thickness in brown-purple; threads of a
similar color on shoulder. Perimeter of rim
and base highlighted with the same color.
309
 310
χρώματος επάλληλες γραμμές και στους
ώμους. Με το ίδιο χρώμα τονίζεται η περίμε-
τρος του χείλους και η βάση του αγγείου.
McClellan 1984, 200, II.C.i.10-1, πίν. 10, 35.
Σίνδος 1985, 214 αριθ. 340 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
291. Αμφορίσκος
ΜΘ 7823 β,
291 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, τάφος 52.
530-500 π.Χ.
Ύψος 11,2 εκ., μέγιστη διάμετρος 6 εκ.
Ακέραιος.
Το, κωνικού σχήματος, σώμα του αγγείου κα-
ταλήγει επάνω σε στενό λαιμό και επιστέφεται
από ευρύ στόμιο. Δύο ψηλές κατακόρυφες
λαβές πλαισιώνουν τις δύο πλευρές του λαι-
μού. Στηρίζεται σε μικρή δακτυλιόσχημη βά-
ση. Το αγγείο είναι λευκό και το σώμα του δι-
ακοσμείται με επάλληλες ανισοπαχείς ζιγκ-
ζαγκ γραμμές καφέ-ιώδους χρώματος. Όμοι-
ου χρώματος επάλληλες γραμμές και στους
ώμους. Με το ίδιο χρώμα τονίζεται η περίμε-
τρος του χείλους και η βάση του αγγείου.
McClellan 1984, 200, II.C.i.10-1, πίν. 10, 35.
Σίνδος 1985, 236 αριθ. 380 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
292. Αρύβαλλος
292 ΜΘ 7807,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, τάφος 68.
500-460 π.Χ.
Ύψος 6 εκ., μέγιστη διάμετρος 5 εκ.
Ακέραιος.
Το, σφαιρικού σχήματος, σώμα του αγγείου
στηρίζεται σε κυρτό πυθμένα και επιστέφεται
από ευρύ στόμιο. Δύο περίτεχνες λαβές πλαι-
σιώνουν το λαιμό. Το σώμα, από μπλε γυαλί,
διακοσμείται από τρεις επάλληλες οριζόντιες
ζιγκ-ζαγκ γραμμές γαλάζιου χρώματος, που
διαχωρίζονται από όμοιας μορφής γραμμές
κίτρινου χρώματος. Το μοτίβο πλαισιώνεται
επάνω και κάτω από ευθύγραμμες οριζόντιες
γραμμές κίτρινου χρώματος και μια γαλάζια.
Κίτρινες λαβές, ενώ η περίμετρος του χείλους
τονίζεται επίσης με κίτρινο χρώμα. Το αγγείο
είναι κατασκευασμένο με την τεχνική του πυ-
ρήνα. Αγγεία του τύπου αυτού εκτιμάται ότι
κατασκευάζονται σε εργαστήρια διαφόρων
περιοχών του αρχαίου κόσμου και της Ρό-
δου.
Grose Class I:Β Aryballos Form I:iA.
Παράλληλο: Grose 1989, 151, αριθ. 119, όψι-
μος 6ος-5ος αι. π.Χ.
Σίνδος 1985, 36-38 αριθ. 44 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
310
Type McClellan 1984, 200, II.C.i.10-1, pl. 10,
35.
Sindos 1985, 214 no. 340 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
291. Amphoriskos
ΜΘ 7823 β,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, grave 52.
530-500 B.C.
Height 11.2 cm, maximum diameter 6 cm.
Intact.
Conical body ending above in narrow neck;
wide mouth. Two tall vertical handles frame
neck on either side. Supported on small
ring base. The white vessel is decorated on
its body with successive zigzags of unequal
thickness in brown-purple; threads of a
similar color on shoulder. Perimeter of rim
and base highlighted with the same color.
Type McClellan 1984, 200, II.C.i.10-1, pl. 10,
35.
Sindos 1985, 236 no. 380 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
292. Aryballos
ΜΘ 7807,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, grave 68.
500-460 B.C.
Height 6 cm, maximum diameter 5 cm.
Intact.
Round body, supported on convex bottom,
wide mouth. Two elaborate handles on ei-
ther side of neck. The dark blue body is
decorated by three successive zigzags in
light blue, separated by similar yellow
threads. The motif is framed above and be-
low by straight horizontal threads in yellow,
with one light blue thread. Yellow handles
and perimeter of rim also highlighted with
yellow. Core-formed. Vessels of this type are
believed to have been made in workshops
in various regions of the ancient world, in-
cluding Rhodes.
Type Grose Class I:Β Aryballos Form I:iA.
Parallel: Grose 1989, 151, no. 119, late 6th-
early 5th c. B.C.
Sindos 1985, 36-38 no. 44 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

293. Αρύβαλλος
ΜΘ 7773,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, τάφος 40.
500-450 π.Χ.
Ύψος 5,8 εκ., μέγιστη διάμετρος 4,6 εκ.
Το σώμα είναι σφαιρικό και στηρίζεται στον
κυρτό πυθμένα του. Δύο περίτεχνες λαβές
στις δύο πλευρές του λαιμού. Το σώμα διακο-
σμείται από δύο ζιγκ-ζαγκ γραμμές γαλάζιου
χρώματος, που διαχωρίζονται με κίτρινο χρώ-
μα και περιβάλλονται επάνω και κάτω από
ζεύγος οριζόντιων γραμμών κίτρινου χρώμα-
τος. Με κίτρινο και λίγο γαλάζιο χρώμα τονίζε-
ται επίσης η περίμετρος του χείλους του αγ-
γείου. Το αγγείο είναι κατασκευασμένο με την
293
τεχνική του πυρήνα.
McClellan 1984, 220, II.D.iv.12-16, πίν. 18, 37.
Σίνδος 1985, 22 αριθ. 18 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
294. Αρύβαλλος
ΜΘ 7774,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, τάφος 40.
500-450 π.Χ.
Ύψος 5,7 εκ., μέγιστη διάμετρος 6,4 εκ.
Το σώμα είναι σφαιρικό και στηρίζεται στον
κυρτό πυθμένα του. Δύο μικρές λαβές υπάρ-
χουν στις δύο πλευρές του λαιμού. Το σώμα
διακοσμείται από μία οριζόντια ζιγκ-ζαγκ
γραμμή γαλάζιου χρώματος, που τέμνεται
από μία επίσης ζιγκ-ζαγκ γραμμή κίτρινου
χρώματος και περιβάλλεται επάνω και κάτω
από ζεύγος οριζόντιων γραμμών κίτρινου
χρώματος. Γραμμή κίτρινου χρώματος στολί-
294
ζει τον ώμο, ενώ τονίζει επίσης την περίμετρο
του χείλους του αγγείου. Το αγγείο είναι κατα-
σκευασμένο με την τεχνική του πυρήνα.
McClellan 1984, 220, II.D.iv.12-16, πίν. 18, 37.
Σίνδος 1985, 22 αριθ. 20 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
295. Αρύβαλλος
ΜΘ 7775,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, τάφος 40.
500-450 π.Χ.
Ύψος 6,2 εκ., μέγιστη διάμετρος 4,7 εκ.
Συγκολλημένος, συμπληρωμένο μικρό τμήμα
του σώματος.
Το σώμα είναι σφαιρικό και στηρίζεται στον
κυρτό πυθμένα του. Δύο μικρές λαβές υπάρ-
295 χουν στις δύο πλευρές του λαιμού. Το σώμα
του διακοσμείται από μία οριζόντια ζιγκ-ζαγκ
γραμμή γαλάζιου χρώματος, που τέμνεται
από μία επίσης ζιγκ-ζαγκ γραμμή κίτρινου
χρώματος, ενώ ακριβώς επάνω υπάρχει μία
Σίνδος | Sindos
311
293. Aryballos
ΜΘ 7773,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, grave 40.
500-450 B.C.
Height 5.8 cm, maximum diameter 4.6 cm.
Round body supported on convex bottom.
Two elaborate handles on either side of
neck. Body decorated with zigzag threads
in light blue, separated by yellow, sur-
rounded above and below by pairs of yel-
low horizontal threads. Perimeter of rim al-
so stressed with yellow and a small amount
of light blue. Core-formed.
McClellan 1984, 220, II.D.iv.12-16, pl. 18, 37.
Sindos 1985, 22 no. 18 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
294. Aryballos
ΜΘ 7774,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, grave 40.
500-450 B.C.
Height 5.7 cm, maximum diameter 6.4 cm.
Round body supported on convex bottom.
Two small handles on either side of neck.
Body decorated with one horizontal zigzag
light blue thread, intersected by another
zigzag of yellow, and surrounded above
and below by a pair of horizontal yellow
threads. Yellow lines decorate shoulder,
while lending emphasis to perimeter of
rim. Core-formed.
Type McClellan 1984, 220, II.D.iv.12-16,
pl.18, 37.
Sindos 1985, 22 no. 20 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
295. Aryballos
ΜΘ 7775,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, grave 40.
500-450 B.C.
Height 6.2 cm, maximum diameter 4.7 cm.
Mended, small part of body restored.
Round body supported on convex bottom.
Two small handles on either side of neck.
Body decorated by a horizontal zigzag
thread, light blue, intersected by another
zigzag in yellow; directly above, a second
thread, also yellow. This composition is sur-
rounded above and below by a pair of
horizontal threads in yellow and blue.
311
 312
δεύτερη κίτρινου, επίσης, χρώματος. Το σύ-
νολο αυτό περιβάλλεται επάνω και κάτω από
ζεύγος οριζόντιων γραμμών κίτρινου και γα-
λάζιου χρώματος. Γραμμή κίτρινου χρώματος
με λίγο γαλάζιο τονίζει και την περίμετρο του
χείλους του αγγείου. Το αγγείο είναι κατα-
σκευασμένο με την τεχνική του πυρήνα.
McClellan 1984, 220, II.D.iv.12-16, πίν. 18, 37.
Σίνδος 1985, 22-23 αριθ. 21 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
296. Αρύβαλλος
ΜΘ 7776,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, τάφος 40.
500-450 π.Χ.
Ύψος 5,9 εκ., μέγιστη διάμετρος 4,7 εκ.
Συγκολλημένος, συμπληρωμένα τμήματα
του σώματος.
Το σώμα είναι σφαιρικό και στηρίζεται στον
κυρτό πυθμένα του. Δύο μικρές λαβές υπάρ-
χουν στις δύο πλευρές του λαιμού. Το σώμα
296 διακοσμείται από μία οριζόντια ζιγκ-ζαγκ
γραμμή γαλάζιου χρώματος, που περιβάλλε-
ται από κίτρινο χρώμα, ενώ ακριβώς επάνω
υπάρχει μία δεύτερη κίτρινου, επίσης, χρώ-
ματος. Το σύνολο αυτό περιβάλλεται επάνω
και κάτω από οριζόντιες γραμμές κίτρινου
και γαλάζιου χρώματος. Γραμμή κίτρινου
χρώματος τονίζει περίμετρο του χείλους του
αγγείου. Το αγγείο είναι κατασκευασμένο με
την τεχνική του πυρήνα.
McClellan 1984, 220, II.D.iv.12-16, πίν. 18, 37.
Σίνδος 1985, 24 αριθ. 23 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
297. Αρύβαλλος
ΜΘ 7777,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, τάφος 40.
500-450 π.Χ.
Ύψος 6 εκ., μέγιστη διάμετρος 4,8 εκ.
Συγκολλημένος, συμπληρωμένα τμήματα
του σώματος.
Το σώμα είναι σφαιρικό και στηρίζεται στον
κυρτό πυθμένα του. Δύο μικρές λαβές υπάρ-
χουν στις δύο πλευρές του λαιμού. Το σώμα
διακοσμείται από μία οριζόντια ζιγκ-ζαγκ
297 γραμμή γαλάζιου χρώματος, που περιβάλλε-
ται από κίτρινο χρώμα, ενώ ακριβώς επάνω
υπάρχει μία δεύτερη κίτρινου, επίσης, χρώ-
ματος. Οι κάτω οριζόντιες γραμμές είναι κί-
τρινου και γαλάζιου χρώματος. Γραμμή κίτρι-
νου χρώματος με λίγο γαλάζιο τονίζει και την
περίμετρο του χείλους του αγγείου. Το αγγείο
είναι κατασκευασμένο με την τεχνική του πυ-
ρήνα.
McClellan 1984, 220, II.D.iv.12-16, πίν. 18, 37.
Σίνδος 1985, 24 αριθ. 22 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
312
A yellow thread with small amount of
light blue emphasizes the perimeter of
rim. Core-formed.
Type McClellan 1984, 220, II.D.iv.12-16, pl.
18, 37.
Sindos 1985, 22-23 no. 21 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
296. Aryballos
ΜΘ 7776,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, grave 40.
500-450 B.C.
Height 5.9 cm, maximum diameter 4.7 cm.
Mended, parts of body restored.
Round body supported on convex bot-
tom. Two small handles on either side of
neck. Body decorated with a horizontal
zigzag thread in light blue, surrounded by
yellow; directly above, a second thread,
also yellow. This composition is surround-
ed above and below by horizontal threads
in yellow and light blue. A yellow thread
lends emphasis to rim perimeter. Core-
formed.
McClellan 1984, 220, II.D.iv.12-16, pl. 18,
37.
Sindos 1985, 24 no. 23 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
297. Aryballos
ΜΘ 7777,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, grave 40.
500-450 B.C.
Height 6 cm, maximum diameter 4.8 cm.
Mended, parts of body restored.
Round body supported on convex bot-
tom. Two small handles on either side of
neck. Body decorated with a horizontal
zigzag thread in light blue, surrounded by
yellow; directly above, a second yellow
thread. Blue and yellow horizontal lines
below. Line of yellow with small amount
of light blue lends emphasis to rim perim-
eter.
Type McClellan 1984, 220, II.D.iv.12-16, pl.
18, 37.
Sindos 1985, 24 no. 22 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

298. Αμφορίσκος
ΜΘ 7778,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, τάφος 40.
500-450 π.Χ.
Ύψος 6,5 εκ., μέγιστη διάμετρος 4,4 εκ.
Ακέραιος.
Το, κωνικού σχήματος, σώμα του αγγείου κα-
ταλήγει επάνω σε στενό λαιμό και επιστέφε-
ται από ευρύ στόμιο. Δύο κατακόρυφες μι-
κρές λαβές στις δύο πλευρές του λαιμού.
Στηρίζεται σε μικρή δακτυλιόσχημη βάση. Το
σώμα διακοσμείται από δύο επάλληλες ζιγκ-
298 ζαγκ γραμμές κίτρινου και γαλάζιου χρώμα-
τος, που περιβάλλονται επάνω και κάτω από
οριζόντιες γραμμές, επίσης, κίτρινου και γα-
λάζιου χρώματος. Αγγεία του τύπου αυτού
κατασκευάζονται σε διάφορα εργαστήρια
του αρχαίου ελληνικού κόσμου, ανάμεσα στα
οποία σημαντική θέση κατέχει αυτό της Ρό-
δου.
McClellan 1984, 220, II.D.iv.12-16, πίν. 16, 37.
Σίνδος 1985, 21-2 αριθ. 17 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
299. Αμφορίσκος
ΜΘ 7779,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σίνδος, τάφος 40.
500-450 π.Χ.
Ύψος 6,9 εκ., μέγιστη διάμετρος 4,3 εκ.
Συγκολλημένος, συμπληρωμένο μικρό τμή-
μα του σώματος.
Το σώμα διακοσμείται από μία ζιγκ-ζαγκ
γραμμή γαλάζιου χρώματος, που περιβάλλε-
ται επάνω και κάτω από οριζόντιες γραμμές
κίτρινου και γαλάζιου χρώματος. Με γαλάζιο
χρώμα τονίζεται επίσης η περίμετρος του χεί-
299 λους και η βάση του αγγείου.
McClellan 1984, 220, II.D.iv.12-16, πίν. 16, 37.
Σίνδος 1985, 22 αριθ. 19 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
Βιβλιογραφία Bibliography
Grose 1989 D. F. Grose, The Toledo Museum of Art, Early ancient glass: core-formed, rod-formed, and cast
vessels and objects from the Late Bronze Age to the early Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50,
New York 1989.
McClellan 1984 M. McClellan, Core-formed glass from dated contexts, PhD University of Pennsylvania, Ann
Arbor, MI, 1984.
Σίνδος 1985 Σίνδος, κατάλογος έκθεσης, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Aθήναι 1985.
Σίνδος | Sindos
313
298. Amphoriskos
ΜΘ 7778,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, grave 40.
500-450 B.C.
Height 6.5 cm, maximum diameter 4.4 cm.
Intact.
Conical body ending above in narrow
neck; wide mouth. Two small vertical han-
dles on either side of neck. Supported on
small ring base. Body decorated by two
successive zigzags in yellow and light
blue, surrounded above and below by
further yellow and light blue horizontal
lines. Vessels of this type were made in
various workshops throughout the an-
cient Greek world, among which that of
Rhodes held an important place.
Type McClellan 1984, 220, II.D.iv.12-16, pl.
16, 37.
Sindos 1985, 21-2 no. 17 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
299. Amphoriskos
ΜΘ 7779,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Sindos, grave 40.
500-450 B.C.
Height 6.9 cm, maximum diameter 4.3 cm.
Mended, small part of body restored.
Body decorated by a light blue zigzag,
surrounded above and below by yellow
and light blue horizontal lines. Perimeter
of rim and base of vessel also emphasized
with blue.
Type McClellan 1984, 220, II.D.iv.12-16, pl.
16, 37.
Sindos 1985, 22 no. 19 (Μ. Τιβέριος).
ΤΖΑ
313
 314
Θέρμη (Σέδες)
Thermi (Sedes)
300. Οινοχόη
Θε 532,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θέρμη, oικόπεδο 388α,
λακκοειδής παιδικός τάφος Τ41.
500-450 π.Χ.
Μέγιστο σωζόμενο ύψος 9,5 εκ., διάμετρος 6,3
εκ., διάμετρος χείλους 2,9-3,1 εκ.
Συγκολλημένη από μεγάλα κομμάτια. Λείπουν
το κάτω μέρος του σώματος και η βάση. Σώζο-
νται υπολείμματα του ερυθρωπού πυρήνα εσω-
τερικά. Επιφάνεια ελαφρά ιριδίζουσα.
Τριφυλλόστομη οινοχόη από σκούρο κυανό,
ημιδιαφανές γυαλί με διακόσμηση κίτρινου και
γαλαζοπράσινου χρώματος. Λαιμός κοντός και
κυλινδρικός, υπερυψωμένη λαβή ωοειδούς δι-
300 ατομής που φύεται από το χείλος. Σώμα σφαιρι-
κό. Κίτρινη ίνα γυαλιού ­περιτρέχει το χείλος,
καθώς και τον ώμο και το επάνω μέρος του σώ-
ματος με τεσσερισήμισι οριζόντιες περιστρο-
φές. Αμέσως χαμηλότερα, συστάδα από ζιγκ
ζαγκ όμοιου χρώματος ίνες σε δύο περιστρο-
φές, εναλλάξ με δύο περιστροφές γαλαζοπρά-
σινου χρώματος. Στο κάτω μέρος του σώματος
η διακόσμηση πλαισιώνεται από τρεις οριζόντι-
ες περιστροφές κίτρινης ίνας. Έχει κατασκευα-
στεί με την τεχνική «του πυρήνα».
Στον ίδιο τάφο βρέθηκαν, επίσης, δύο μελαμβα-
φή αγγεία (λήκυθος και κύλικα), πήλινα γυναι-
κεία ειδώλια και πλαγγόνα, ασημένιο ενώτιο και
μπρούντζινη πόρπη.
Τύπος Grose Ι:2 Α και Harden 1:2 Α.
Ιγνατιάδου 1990-1995, 226-227, εικ. 2-3.
ΣΕ
301. Αλάβαστρο
Θε 476,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
301 Θέρμη, oικόπεδο 286-287β,
λακκοειδής γυναικείος τάφος Τ37.
Περί το 325-300 π.Χ.
Ύψος 13,4, διάμετρος σώματος 3,6,
διάμετρος χείλους 3,7 εκ.
Συγκολλημένο από αρκετά κομμάτια, λείπουν
μικρά τμήματα, επιφάνεια φθαρμένη.
Σώμα κυλινδρικό, μειούμενο προς τα επάνω,
ελαφρά κυρτή έδραση, λαιμός κυλινδρικός,
χείλος δισκόμορφο. Αντί λαβών, πολύ μικρά
εξάρματα σε διαφορετικό ύψος. Το αγγείο είναι
από κυανό, ημιδιαφανές γυαλί με διακόσμηση
στο μοτίβο του φτερού από είκοσι έξι ίνες λευ-
κού χρώματος επάνω και δεκατρείς κίτρινου
χρώματος κάτω. Κίτρινη ίνα περιτρέχει το χεί-
λος.
314
Thermi
300. Pitcher / Oinochoe
Θε 532,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 388a,
child’s pit grave T41.
500-450 B.C.
Maximum preserved height 9.5 cm, di-
ameter 6.3 cm, diameter of rim 2.9-3.1
cm.
Mended from large pieces. Missing lower
body and base. Remains of reddish inte-
rior core preserved. Slight iridescence on
surface.
Trefoil oinochoe of translucent dark blue
glass decorated in yellow and blue-green.
Short cylindrical neck with high-swung
handle, oval in section, springing from
rim. Round body. Yellow thread surround-
ing rim, shoulder and upper part of body
with four and a half horizontal revolu-
tions. Directly below, zigzag threads of
similar color encircle body twice, alter-
nating with two revolutions of blue-
green thread. On lower body, decoration
framed by three horizontal revolutions of
yellow thread. Core-formed.
Two black figure vases (a lekythos and a
kylix), female terracotta figurines and
doll, a silver earring, and a bronze fibula
were found in the same tomb.
Grose 1:2 A and Harden 1:2 A.
Ιγνατιάδου 1990-1995, 226-227, fig. 2-3.
SE
301. Alabastron
Θε 476,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 286-287β,
female pit grave T37.
Ca. 325-300 B.C.
Height 13.4 cm, diameter of body 3.6 cm,
diameter of rim 3.7 cm.
Mended from numerous pieces, missing
small sections, surface worn.
Cylindrical body narrowing above, slight-
ly convex bottom, cylindrical neck, ring
rim. In place of handles, very small extru-
sions at different heights. Made of trans-
lucent dark blue glass decorated with a
feather pattern of six white threads
(above) and thirteen yellow threads (be-
low). Yellow thread surrounding rim.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

303
Θέρμη (ΣΕΔΕΣ) | Thermi (SEDES)
Στον ίδιο τάφο βρέθηκαν, επίσης, ένα ακόμη
γυάλινο αλάβαστρο, ένας ψευδοκυπριακός
αμφορέας, τρία μικρά πήλινα αγγεία και ένα
μπρούντζινο, μπρούντζινα κοσμήματα και
μπρούντζινο νόμισμα Φιλίππου Β’ .
Τύπος Harden 2:7 και Grose ΙΙ:5.
Ιγνατιάδου 1990-1995, 230-231, εικ. 6.
ΣΕ
302. Εβδομήντα έξι χάντρες
Θε 738-813,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θέρμη, οικόπεδο 383, λακκοειδής τάφος Τ28.
8ος-6ος αι. π.Χ.
Ενδεικτικά η μεγαλύτερη χάντρα: μήκος 2 χιλ,
διάμετρος 5 χιλ., διάμετρος τρήματος 2 χιλ.
Οι δύο είναι σπασμένες, οι υπόλοιπες ακέραι-
ες, αλλά παρουσιάζουν διαβρωμένη επιφά-
νεια.
Έχουν σχήμα δακτυλίου, αλλά θυμίζουν πε-
ρισσότερο διάτρητο δίσκο και είναι κυανο-
πράσινου χρώματος, ακόσμητες.
Στον ίδιο τάφο βρέθηκαν, επίσης, άλλες επτά
γυάλινες χάντρες, μπρούντζινα κοσμήματα
(πέντε ψήφοι, διπλή περόνη, περίαπτο, σφη-
κωτήρες) και κανθαρόσχημο αγγείο.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 60 κε., εικ. 7,
πίν. Α.2.
ΣΕ
302
303. Χάντρα
Θε 637,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θέρμη, oικόπεδο 378, κιβωτιόσχημος παιδικός
τάφος Τ20.
8ος-6ος αι. π.Χ.
Μήκος 8 χιλ, διάμετρος 1,1 εκ., διάμετρος τρή-
ματος 2 χιλ. (επάνω) και 3 χιλ.(κάτω).
Ακέραιη διαβρωμένη, σε μέτρια κατάσταση.
Aμφικωνική, από ημιδιαφανές γυαλί κίτρινου
χρώματος. Στη μία όψη υπάρχουν ακτινωτές,
αβαθείς ραβδώσεις. Το τρήμα είναι κωνικό και
στη μία άκρη το χείλος του είναι αρκετά διευ-
ρυμένο. Τεχνική περιέλιξης.
Στον ίδιο τάφο βρέθηκαν επίσης άλλες δέκα
γυάλινες χάντρες και θραύσματα από άλλες,
άλλες έντεκα μικροσκοπικές, δακτυλιόσχημες
315
Also found in the same grave: a glass ala-
bastron, pseudo-Cypriot amphora, three
small clay and one bronze vase, bronze
jewelry, and a bronze coin of Philip II.
Type Harden 2:7 and Grose II: 5.
Ιγνατιάδου 1990-1995, 230-231, fig. 6.
SE
302. Seventy-six beads
Θε 738-813,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 383, pit grave T28.
8th-6th c. B.C.
Indicatively (largest bead): length 2 mm,
diameter 5 mm, diameter of perforation 2 mm.
Two broken, the remainder intact but pre-
senting surface corrosion.
In the form of a ring, though more reminis-
cent of a perforated disk. Blue-green glass,
undecorated.
Also found in the same tomb: an additional
seven glass beads, bronze jewelry (five
beads, a double fibula, a pendant, and hair-
pins), and a kantharoid vase.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 60 ff., fig.7,
pl. A.2.
SE
303. Bead
Θε 637,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 378, child’s cist grave T20.
8th-6th c. B.C.
Length 8 mm, diameter 1.1 cm, diameter of
perforation 2 mm (above) and 3 mm (below).
Intact, corroded, in moderately good con-
dition.
Bi-conical bead of translucent yellow glass.
On one face, shallow flutes in a ray pattern.
Conical perforation. At one end, rim signifi-
cantly widened. Made with the winding
technique.
Found in the same tomb: another ten glass
beads and fragments of others, another
eleven miniature ring-shaped beads as well
315
 316
καθώς και μπρούντζινα κοσμήματα (δύο βρα-
χιόλια, τοξωτή πόρπη, αμφικωνική ψήφος).
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 60, εικ. 6,
πίν. Α.1β.
ΣΕ
304. Χάντρα
Θε 679,
304 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θέρμη, oικόπεδο 378,
λακκοειδής παιδικός τάφος Τ92.
7ος–αρχές 5ου αι. π.Χ.
Μήκος 1,2 εκ. διάμετρος 1,4 εκ.,
διάμετρος τρήματος 3-4 εκ.
Ακέραιη, ελαφρά διαβρωμένη, με ιζήματα κα-
τά τόπους στην επιφάνεια.
Σφαιρική, ακόσμητη, από πρασινωπό, ημιδια-
φανές γυαλί. Η μία απόληξη του τρήματος εί-
ναι ελαφρά διευρυμένη.
Στον ίδιο τάφο βρέθηκαν επίσης θραύσματα
μιας ακόμη γυάλινης χάντρας και τμήμα γυά-
λινου βραχιολιού.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 63, εικ. 8,
πίν. Α.3α.
ΣΕ
305. Χάντρα
Θε 622,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
305
Θέρμη, oικόπεδο 389α,
κιβωτιόσχημος τάφος Τ1.
550-500 π.Χ. 550-500 B.C.
Μήκος 1εκ., διάμετρος 9 χιλ.,
διάμετρος τρήματος 4 εκ.
Συγκολλημένη, διαβρωμένη, μέτρια κατάστα-
ση διατήρησης.
Ακόσμητη κωνική χάντρα από ημιδιαφανές
γυαλί, ανοικτού γαλαζοπράσινου χρώματος,
κατασκευασμένη με την τεχνική της περιέλι-
ξης. Έχει τρήμα κωνικό με στενή απόληξη
ακανόνιστη. Τεχνική περιέλιξης.
Στον ίδιο τάφο βρέθηκαν, επίσης, άλλες δύο
γυάλινες χάντρες, ένας κορινθιακός σκύφος
και ένα εξάλειπτρο.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 63, εικ. 11,
πίν. Α.4.
ΣΕ
306. Χάντρα
Θε 693,
306 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θέρμη, oικόπεδο 378,
κιβωτιόσχημος γ­ υναικείος τάφος Τ135.
550-500 π.Χ.
Μήκος 8 χιλ., διάμετρος 1,6 εκ.,
διάμετρος τρήματος 5 χιλ.
Συγκολλημένη, αποκρουσμένη στην επιφά-
νεια, διαβρωμένη.
Σφαιρική, ιδιαίτερα πεπλατυσμένη χάντρα
από κυανό, ημιδιαφανές γυαλί. Ακόσμητη, με
κυλινδρικό τρήμα.
316
as bronze jewelry (two bracelets, bow fibu-
la, bi-conical bead).
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 60, fig. 6, pl.
A. 1β.
SE
304. Bead
Θε 679,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 378,
child’s pit grave T92.
7th–early 5th c. B.C.
Length 1.2 cm, diameter 1.4 cm,
diameter of perforation 3-4 cm.
Intact, slightly corroded, surface irides-
cence in places.
Round, undecorated bead of translucent
greenish glass. One end of its perforation
slightly widened. Found in the same tomb:
fragments from another glass bead and
part of a glass bracelet.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 63, fig. 8, pl.
A.3a.
SE
305. Bead
Θε 622,
Archaeological Museum of Thessaloniki
Thermi, lot 389a,
cist grave Tl.
Length 1 cm, diameter 9 mm,
diameter of perforation 4 cm.
Mended, corroded, moderately well pre-
served.
Undecorated conical bead of translucent
light blue-green glass, made with the wind-
ing technique.
Found in the same tomb: another two glass
beads, a Corinthian skyphos, and an ex-
aleiptron.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 63, fig. 11, pl.
A.4.
SE
306. Bead
Θε 693,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 378,
female cist grave T135.
550-500 B.C.
Length 8 mm, diameter 1.6 cm,
diameter of perforation 5 mm.
Mended, surface chipped, corroded.
Round, considerably compressed bead of
translucent dark blue glass. Undecorated,
with cylindrical perforation.
The grave had been looted, but also
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Ο τάφος ήταν συλημένος, αλλά περιείχε επί-
σης υστεροκορινθιακό αρύβαλλο, εξάλειπτρο
τοπικού εργαστηρίου, μπρούντζινο αγγείο και
μπρούντζινα κοσμήματα (βραχιόλια, τοξωτές
πόρπες).
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 63, εικ. 9,
πίν. Α.3β.
ΣΕ
307. Κωδιόσχημη χάντρα
Θε 164,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
307 Θέρμη, oικόπεδο 377,
πλινθοπερίβλητος γυναικείος τάφος Τ238.
7ος αι. π.Χ.
Μήκος 2,6 εκ., διάμετρος 2,5 εκ.
Ακέραιη, ελαφρά διαβρωμένη, σε καλή κατά-
σταση διατήρησης.
Κωδιόσχημη (πεπονοειδής), από μελανό γυα-
λί, με περιελισσόμενη ίνα κίτρινου χρώματος.
Έχει κυλινδρικό τρήμα. Τεχνική περιέλιξης.
Ο τάφος περιείχε επίσης άλλες δύο γυάλινες
χάντρες, ερυθροβαφή πρόχου και μπρούντζι-
να κοσμήματα (περίαπτο, ζεύγος βραχιολιών,
δακτυλίδι). Χρονολογείται πιθανότατα στο
500-450 π.Χ. γεγονός που καθιστά τη χάντρα
κειμήλιο.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 63-65, εικ.
15, πίν. Β.1α.
ΣΕ
308. Κωδιόσχημη χάντρα
Θε 664,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
308 Θέρμη, oικόπεδο 378, κιβωτιόσχημος παιδικός
τάφος Τ64.
Τέλος 6ου-αρχές 5ου αι. π.Χ.
Μήκος 1,1 εκ., διάμετρος 1,7 εκ., διάμετρος
τρήματος 4 χιλ.
Συγκολλήθηκε από δύο θραύσματα, ενώ ένα
τρίτο μικρό θραύσμα της δε συγκολλάται.
Ελαφρά διάβρωση κατά τόπους στην επιφά-
νεια.
Κωδιόσχημη (πεπονοειδής), από γαλαζοπρά-
σινο, διαφανές γυαλί. Έχει κυλινδρικό τρήμα.
Τεχνική περιέλιξης.
Ο τάφος περιείχε επίσης άλλες δώδεκα τουλά-
χιστον γυάλινες χάντρες ή θραύσματά τους
και τμήμα μελανόμορφης κύλικας.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 63, εικ. 13,
πίν. Α.5.
ΣΕ
309. Oφθαλμωτή χάντρα
Θε 620,
309 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θέρμη, oικόπεδο 388α,
κιβωτιόσχημος παιδικός τάφος Τ89.
7ος αι. π.Χ.
Μήκος 6,5 χιλ., διάμετρος 1,1εκ.,
διάμετρος τρήματος 5 χιλ.
Ακέραιη, καλή κατάσταση διατήρησης.
Θέρμη (ΣΕΔΕΣ) | Thermi (SEDES)
317
contained a Late Corinthian aryballos, an
exaleiptron from a local workshop, a bronze
vase and bronze jewelry (bracelets, bow
fibulas).
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 63, fig. 9, pl.
Α.3β.
SE
307. Poppy-seedpod bead
Θε 164,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 377,
tile-covered female grave 1238.
7th c. B.C.
Length 2.6 cm, diameter 2.5 cm.
Intact, slightly corroded, well preserved.
Poppy-seddpod bead of black glass with
yellow thread. Cylindrical perforation.
Winding technique.
The grave also contained another two glass
beads, a red-glaze jug (prochous), and
bronze jewelry (a pendant, pair of brace-
lets, and ring). It most likely dates to be-
tween 500-450 B.C., which would make the
bead itself an heirloom.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 63-65, fig. 15,
pl. B.1a.
SE
308. Poppy-seedpod bead
Θε 664,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 378, child’s cist grave T64.
Late 6th-early 5th c. B.C.
Length 1.1 cm, diameter 1.7 cm, diameter of
perforation 4 mm.
Mended from two fragments; a third small-
er fragment was not joined with the others.
Slight surface corrosion in places.
Poppy-seddpod bead of translucent blue-
green glass. Cylindrical perforation. Wind-
ing technique.
The grave contained at least 12 other glass
beads or bead fragments and part of a
black figure drinking cup (kylix).
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 63, fig. 13, pl.
A.5.
SE
309. Eye bead
Θε 620,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 388a,
child’s cist grave T89.
7th c. B.C.
Length 6.5 mm, diameter 1.1 cm,
diameter of perforation 5 mm.
Intact, well preserved.
317
 318
Δακτυλιόσχημη, από κυανοπράσινο γυαλί,
διακοσμημένη με τρεις συμμετρικά τοποθε-
τημένους απλούς οφθαλμούς λευκού και κυ-
ανού χρώματος. Παρατηρείται ανισομερής
κατανομή της μάζας κατά πλάτος.
Ο τάφος περιείχε επίσης μπρούντζινο βραχιό-
λι και ασημένια εξαρτήματα πιθανόν από
ενώτια (χρονολογούμενα στα ύστερα αρχαϊ-
κά-πρώιμα κλασικά χρόνια). Σύμφωνα με τη
δημοσίευση η χάντρα είναι παλαιότερη, οπό-
τε θα πρέπει να θεωρηθεί οικογενειακό κειμή-
λιο.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου, 65, εικ. 18, πίν.
Β.2α.
ΣΕ
310. Oφθαλμωτή χάντρα
Θε 612,
310 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θέρμη, oικόπεδο 377,
κιβωτιόσχημος γ­ υναικείος τάφος Τ268.
550-500 π.Χ.
Μήκος 6 χιλ., διάμετρος 1,1 εκ.,
διάμετρος τρήματος 4 χιλ.
Ακέραιη, ελαφρά αποκρουσμένη στην επιφά-
νεια. Αλλοίωση χρώματος λόγω διάβρωσης.
Έχει σχήμα τριγωνικό και σώμα από γυαλί αρ-
χικά βαθυκύανου χρώματος, το οποίο λόγω
της διάβρωσης έγινε μελανό-ιώδες. Στις κο-
ρυφές του τριγώνου είναι συμμετρικά τοπο-
θετημένοι τρεις σύνθετοι οφθαλμοί από λευ-
κό γυαλί.
Ο τάφος ήταν συλημένος, αλλά περιείχε επί-
σης άλλες τέσσερις γυάλινες και δύο λίθινες
χάντρες, καθώς και τρεις από κεχριμπάρι, τμή-
ματα από ένα χρυσό και ένα ασημένιο, επι-
χρυσωμένο έλασμα (διακοσμητικά ενδυμά-
των), υστεροκορινθιακό εξάλειπτρο και υπο-
λείμματα από μπρούντζινα και σιδερένια κο-
σμήματα.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου, 67, εικ. 20, πίν.
Β.3α.
ΣΕ
311. Oφθαλμωτή χάντρα
Θε 682,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θέρμη, oικόπεδο 378, λακκοειδής τάφος Τ111.
311 6ος-5ος αι. π.Χ.
Μήκος 1,2 εκ., διάμετρος 2 εκ.,
διάμετρος τρήματος 1εκ.
Ακέραιη, ελαφρά αποκρουσμένη, διαβρωμέ-
νη.
Οφθαλμωτή, σφαιρική, αλλά πεπλατυσμένη
χάντρα από βαθυκύανο γυαλί, με έξι σχεδόν
ελλειπτικούς, σύνθετους, ελαφρά εξέχοντες
οφθαλμούς, αποτελούμενους από δύο λευ-
κούς δακτυλίους και κέντρο στο χρώμα της
ώχρας. Οι οφθαλμοί ακολουθούν διάταξη τε-
θλασμένης και εφάπτονται μεταξύ τους.
Βρέθηκε σε τάφο του 350-325 π.Χ., από όπου
προέρχονται επίσης μελαμβαφές σκυφίδιο
318
Ring-shaped, of blue-green glass decorated
with three symmetrically set simple eyes of
blue and white. Glass unevenly distributed
across the bead’s width.
The grave also contained a bronze bracelet
and silver fittings, probably from earrings
(dating to the Late Archaic-Early Classical
period). According to its publication, the
bead was older and must therefore be con-
sidered a family heirloom.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου, 65, fig. 18, pl. B.2a.
SE
310. Eye bead
Θε 612,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 377,
female cist grave T268.
550-500 B.C.
Length 6 mm, diameter 1.1 cm,
diameter of perforation 4 mm.
Intact, slightly chipped on surface. Color
distorted due to corrosion.
Triangular in shape, the body of glass origi-
nally deep blue which has turned purple-
black due to corrosion. Three composite
white eyes set symmetrically at the points
of the triangle.
The grave had been looted, but also con-
tained another four glass and two stone
beads, as well as three amber ones, parts of
one gold and one silver bead, a gilt band
(clothing ornaments), a Late Corinthian ex-
aleiptron, and remains of bronze and iron
jewelry.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου, 67, fig.20, pl. B.3a.
SE
311. Eye bead
Θε 682,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 378, pit graveTl 11.
6th-5th c. B.C.
Length 1.2 cm, diameter 2 cm,
diameter of perforation 1cm.
Intact, slightly chipped, corroded.
Round (compressed) bead of dark blue
glass, with six nearly oval, slightly protrud-
ing composite eyes made of two white
rings and ochre (at their center). The eyes
follow an overlapping zigzag pattern.
Found in a tomb dating to 350-325 B.C.
from which a black-glaze miniature skyphos
and bronze coin of Philip II also came. The
bead, according to its initial publication,
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

και μπρούντζινο νόμισμα Φιλίππου Β’ . Η χά-
ντρα, σύμφωνα με την αρχική της δημοσίευ-
ση, πρέπει να αποτελούσε κειμήλιο της οικο-
γένειας του νεκρού.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 69, εικ. 25,
πίν. Β.5.
ΣΕ
312. Oφθαλμωτή χάντρα
Θε 648,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θέρμη, oικόπεδο 378,
312
κιβωτιόσχημος γυναικείος τάφος Τ29.
575-550 π.Χ.
Μήκος 1,3 εκ., διάμετρος 1,9 εκ., διάμετρος
τρήματος 5 χιλ.
Ολόκληρη, συγκολλημένη. Η μάζα του γυα-
λιού είναι διαβρωμένη. Ελαφρές αποκρούσεις
κατά τόπους και ιζήματα στην επιφάνεια.
Έχει σχήμα σφαιρικό πεπλατυσμένο, με τρεις
μεμονωμένους, σύνθετους οφθαλμούς με δι-
πλό, λευκό δακτύλιο επάνω στο βαθυπράσινο
φόντο του γυαλιού.
Ο τάφος περιείχε, επίσης, άλλες έξι γυάλινες
χάντρες (μεταξύ των οποίων και η επόμενη Θε
649), μπρούντζινα κοσμήματα (περίαπτο, βρα-
χιόλι, πόρπη) και τμήμα ταινιωτής κύλικας.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου, 68, εικ. 22, πίν.
Β.3β.
ΣΕ
313. Oφθαλμωτή χάντρα
Θε 649,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θέρμη, oικόπεδο 378,
313 κιβωτιόσχημος γυναικείος τάφος Τ29.
575-550 π.Χ.
Μήκος 1,1 εκ., διάμετρος 1,8 εκ.,
διάμετρος τρήματος 6 χιλ.
Ακέραιη, διαβρωμένη στην επιφάνεια, που έχει
αποκτήσει αδιαφανές, ωχροκίτρινο χρώμα.
Έχει σχήμα σφαιρικό πεπλατυσμένο, με τέσ-
σερις μεμονωμένους οφθαλμούς σε σταυρό-
σχημη διάταξη, σύνθετους με διπλό, λευκό
δακτύλιο και με βαθυκύανο κέντρο.
Ο τάφος περιείχε επίσης άλλες έξι γυάλινες
χάντρες (μεταξύ των οποίων και η προηγού-
μενη Θε 648), μπρούντζινα κοσμήματα (περί-
απτο, βραχιόλι, πόρπη) και τμήμα ταινιωτής
κύλικας.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου, 68-69, εικ. 23, πίν.
Β.4.
ΣΕ
314. Oφθαλμωτή χάντρα
Θε 843,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
314 Θέρμη, oικόπεδο 288γ,
λακκοειδής ανδρικός. τάφος Τ36.
500-450 π.Χ.
Μήκος 1,5 εκ., διάμετρος 1,9 εκ.,
διάμετρος τρήματος 9 χιλ.
Θέρμη (ΣΕΔΕΣ) | Thermi (SEDES)
319
must have been an heirloom in the de-
ceased’s family.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 69, fig. 25, pl.
B.5.
SE
312. Eye bead
Θε 648,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 378,
female cist grave T29.
575-550 B.C.
Length 1.3 cm, diameter 1.9 cm, diameter of
perforation 5 mm.
Intact, (though) mended. Corroded, small
chips in places and surface iridescence.
Shaped like a compressed sphere, with
three separate composite eyes featuring a
double white ring on the dark green back-
ground of the glass.
The tomb contained six additional glass
beads (including the following example, Θε
649), bronze jewelry (pendant, bracelet,
fibula), and part of a band kylix.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου, 68, fig. 22, pl.
Β.3β.
SE
313. Eye bead
Θε 649,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 378,
female cist grave T29.
575-550 B.C.
Length 1.1 cm, diameter 1.8 cm,
diameter of perforation 6 mm.
Intact, corrosion on surface, which has ac-
quired an opaque brownish-yellow color.
Shaped like a compressed sphere, with four
separate composite eyes, all with double
white ring and deep blue center, arranged
in the shape of a cross.
The tomb contained six additional glass
beads (including the previous example, Θε
648), bronze jewelry (pendant, bracelet,
fibula), and part of a band kylix.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου, 68-69, fig. 23, pl.
B.4.
SE
314. Eye bead
Θε 843,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 288γ,
male pit grave T36.
500-450 B.C.
Length 1.5 cm, diameter 1.9 cm,
diameter of perforation 9 mm.
319
 320
Ακέραιη, διαβρωμένη.
Κυλινδρική, οφθαλμωτή, από αδιαφανές γυα-
λί στο χρώμα της ώχρας, με τέσσερις δίδυ-
μους οφθαλμούς αποτελούμενους από τέσ-
σερις ανισοπαχείς δακτυλίους λευκού χρώμα-
τος επάνω σε κυανό βάθος και κυανό κέ-
ντρο.
Ο τάφος περιείχε επίσης δύο μελαμβαφείς
σκύφους (άωτο και δίωτο), δύο μπρούντζινες,
διπλές περόνες και σιδερένια αιχμή δόρατος.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 69, εικ. 28
(αριστερά), πίν. Β.6.
ΣΕ
315. Oφθαλμωτή χάντρα
Θε 844,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
315 Θέρμη, oικόπεδο 288γ,
καύση σε μπρούντζινο τεφροδόχο αγγείο Τ15.
500-450 π.Χ.
Μήκος 1 εκ., διάμετρος 1,6 εκ.,
διάμετρος τρήματος 5 εκ.
Ακέραιη, έντονα διαβρωμένη, αποκρουσμένη
στους οφθαλμούς.
Έχει σχήμα σφαιρικό πεπλατυσμένο, με τέσ-
σερις μεμονωμένους οφθαλμούς σε σταυρό-
σχημη διάταξη, σύνθετους με διπλό δακτύλιο.
Εξαιτίας της διάβρωσης το γυαλί έχει γίνει
σκούρο καστανό. Διακρίνονται υπολείμματα
λευκού χρώματος από κάποιους δακτυλίους
των οφθαλμών.
Ο τάφος περιείχε επίσης μπρούντζινη τοξωτή
πόρπη.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 69, εικ. 28
(δεξιά), πίν. Β.4.
ΣΕ
316. Oφθαλμωτή χάντρα
Θε 718,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
316
Θέρμη, οδός Μακεδονίας,
λακκοειδής γυναικείος τάφος Τ136.
500-450 π.Χ.
Μήκος 8 χιλ., διάμετρος 1,1 εκ.,
διάμετρος τρήματος 4 χιλ.
Ακέραιη, με ελάχιστη διάβρωση κατά τό-
πους.
Κυλινδρική, οφθαλμωτή, από ανοικτό κυανό
γυαλί. Φέρει τέσσερις δίδυμους, σύνθετους
και ανισομεγέθεις οφθαλμούς σε κατακόρυ-
φη διάταξη, οι οποίοι σχηματίζονται από δι-
πλό δακτύλιο με βαθυκύανο κέντρο.
Ο τάφος περιείχε επίσης αβαφές εξάλειπτρο
τοπικής προέλευσης, τριφυλλόστομη τεφρό-
χρωμη οινοχόη, ταινιωτό σκυφίδιο, μπρού-
ντζινα κοσμήματα (κρίκους, βραχιόλι, χάντρα),
καθώς και οστέινα (περιδέραιο, ομοίωμα δι-
πλού πελέκεως).
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 69, εικ. 26,
πίν. Β.6.
ΣΕ
320
Intact, corroded.
Cylindrical eye bead of opaque ochre-
colored glass with four double eyes com-
posed of four white rings of unequal thick-
ness above dark blue background and with
dark blue center.
The tomb also contained two black-glaze
skyphoi (handleless, two-handled), two
bronze double fibulas, and an iron spear-
point.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 69, fig. 28
(left), pl. B.6.
SE
315. Eye bead
Θε 844,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, lot 288γ,
cremation in bronze cinerary urn ΤΙ5.
500-450 B.C.
Length 1 cm, diameter 1.6 cm,
diameter of perforation 5 cm.
Intact, pronounced corrosion, eyes chipped
off.
Round, compressed, with four separate
composite eyes featuring double rings ar-
ranged in a cross pattern. Due to corrosion,
the glass has turned dark brown. Remains
of white discernible on some of the eye
rings.
The burial also contained a bronze bow
fibula.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 69, fig. 28
(right), pl. B.4.
SE
316. Eye bead
Θε 718,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, Makedonias Street,
female pit grave Τ136.
500-450 B.C.
Length 8 mm, diameter 1.1 cm,
diameter of perforation 4 mm.
Intact, minimal corrosion in places.
Cylindrical eye bead of light blue glass, with
four twin, composite eyes of unequal sizes
arranged vertically. The eyes are formed by
a double ring with deep blue center.
The burial also contained: an unpainted ex-
aleiptron of local provenance, gray trefoil
oinochoe, small band skyphos (skyphidion),
and jewelry of bronze (rings, bracelet, bead)
as well as bone (necklace, likeness of a dou-
ble axe).
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 69, fig. 26, pl.
B.6.
SE
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 321

317. Oφθαλμωτή χάντρα 317. Eye bead

Θε 706,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Θέρμη, οδός Μακεδονίας,
317 παιδικός κιβωτιόσχημος τάφος Τ33.
550-490 π.Χ.
Μήκος 4 χιλ., διάμετρος 8 χιλ., διάμετρος 4 χιλ.
Ελλιπής, συγκολλημένη από δύο θραύσματα,
διαβρωμένη.
Δακτυλιόσχημη χάντρα, από κυανό, ημιδια-
φανές γυαλί. Οφθαλμωτή, με απλούς οφθαλ-
μούς από ένα λευκό δακτύλιο, οι οποίοι εναλ-
λάσσονται με κυκλικά εξάρματα στο χρώμα
της ώχρας.
Ο τάφος περιείχε επίσης έξι γυάλινες χάντρες,
και μπρούντζινα κοσμήματα (βραχιόλια, ενώ-
τια, τοξωτή πόρπη).
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 65, εικ. 19,
πίν. Β.2β.
ΣΕ
Θε 706,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Thermi, Makedonias Street,
child’s cist grave T33.
550-490 B.C.
Length 4 mm, diameter 8 mm, diameter 4 mm.
Incomplete, mended from two fragments,
corroded.
Ring-shaped eye bead of dark blue, translu-
cent glass. Simple eyes of a single white
ring, alternating with round protrusions of
dark reddish brown (ochre).
The burial contained six other glass beads,
and bronze jewelry (bracelets, earrings,
bow fibula).
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 65, fig. 19, pl.
Β.2β.
SE

318. Υαλοενθέματα ξύλινης κλίνης 318. Glass inlays

ΜΘ 19680, for a wooden couch
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. ΜΘ 19680,
Σέδες. Τάφος Γ’ . Archaeological Museum of Thessaloniki.
350-300 π.Χ. Sedes, Tomb III.
Οφθαλμοί: διάμετρος 1,8-2,6 εκ., ύψος 1-1,4 εκ. 350-300 B.C.
Πλακίδια: 1,8-3,2 × 1,7-2,8 εκ. Eyes: diameter 1.8-2.6 cm, height 1-1.4 cm.
Plaques: 1.8-3.2 × 1.7-2.8 cm.

318

Θέρμη (ΣΕΔΕΣ) | Thermi (SEDES) 321

 322
Υαλοενθέματα από τη διακόσμηση των δύο
εμπρός ποδιών ξύλινης συμποσιακής κλίνης:
11 πλακίδια και 18 οφθαλμοί (ο ένας σε θραύ-
σματα). Άχρωμα διαφανή. Κατασκευασμένα
σε ανοιχτή μήτρα. Οι ακμές διαμορφωμένες
με τριβή.
Ο τάφος είναι μεγάλος κιβωτιόσχημος, γρα-
πτός εσωτερικά. Περιείχε γυναικεία ταφή και
πολυτελή κτερίσματα: χρυσά και επίχρυσα
κοσμήματα, αργυρά, χάλκινα, αλαβάστρινα
και πήλινα αγγεία, σιδερένια στλεγγίδα, χάλκι-
νο καθρέφτη και χρυσό όγδοο στατήρα Φι-
λίππου Β’ . Η νεκρή είχε αποτεθεί πάνω στην
κλίνη, τα υαλοενθέματα της οποίας βρέθηκαν
σε δύο συστάδες και αποδόθηκαν στην αρχι-
κή δημοσίευση σε δύο κίστες. Σώζονται τα
αργυρά επίχρυσα ανάγλυφα ελάσματα που
καλύπτονταν από τα γυάλινα πλακίδια. Φέ-
ρουν παράσταση Απόλλωνα κιθαρωδού, Δή-
μητρας και Κόρης ή τριών Μουσών ή ιπτάμε-
νου Έρωτα. Από την υπόλοιπη διακόσμηση
σώζονται ελεφάντινα πλακίδια ακόσμητα ή
εγχάρακτα (με ανδρικές και γυναικείες μορ-
φές, πλώρη πλοίου) και πολλά ανάγλυφα στοι-
χεία (κιονίσκοι, αστράγαλοι, κυμάτια, γρύπες,
καθιστή Περσεφόνη).
Κοτζιάς 1937, 889-890 και 882-883, εικ. 16.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Υαλοενθέματα».
ΙΔ
Βιβλιογραφία
Haevernick 1981 T. E. Haevernick, Beiträge zur Glasforschung. Die wichtigsten aufsätze von 1938 bis 1981, Mainz am
Rhein, 1981.
Ιγνατιάδου 2004 Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ. διδ. διατριβή,
Θεσσαλονίκη 2004.
Κοτζιάς 1937 Ν. Χ. Κοτζιάς, Ο παρά το αεροδρόμιον της Θεσσαλονίκης (Σέδες) Γ’  τάφος, ΑΕ 1937 Γ’ , 866-895.
322
Glass inlays from the decoration of the two
front legs of a wooden symposium couch:
11 plaques and 18 eyes (one in pieces).
Transparent, colorless. Made in an open
mold. Edges formed by grinding.
The tomb is a large cist grave, painted on
its interior. It contained a female burial with
rich grave gifts: gold and gilt jewelry, silver,
bronze, alabaster, and clay vases, an iron
strigil, bronze mirror, and a 1/8 gold stater
of Philip II. The deceased woman was laid
out on the couch whose glass inlays were
found in two groups, attributed in the ini-
tial publication to two cists. The silver gilt
foil covered by the glass plaques are pre-
served. They carry representations of Apol-
lo kitharodos, Demeter and Kore, or three
Muses, or a flying Eros. From the rest of the
decoration are preserved ivory plaques, un-
decorated or incised (with male and female
figures, a ship’s prow), and many relief ele-
ments (colonnettes, knuckle-bones, grif-
fins, a seated Persephone).
Κοτζιάς 1937, 889-890 and 882-883, fig. 16.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Glass inlays”.
ID
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Αγία Παρασκευή
Aghia Paraskevi
319. Ζεύγος μπρούντζινων ενωτίων
με γυάλινες χάντρες
ΜΘ 15758, ΜΘ 15759,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Αγία Παρασκευή, Νομός Θεσσαλονίκης,
αρχαϊκό νεκροταφείο,
τάφος 244 (ανασκαφή 1981).
550-525 π.Χ.
ΜΘ 15758: Διάμετρος μπρούντζινου δακτυλίου
319 2,2 εκ., διάμετρος χάντρας 9 χιλ. Αρκετά δια-
βρωμένο, και συγκολλημένο, το μπρούντζινο
μέρος.
Ενώτιο από μπρούντζινο στέλεχος κυκλικής
διατομής, που πλαταίνει στο ένα άκρο του
σχηματίζοντας τριγωνικό έλασμα. Στο δακτύ-
λιο που δημιουργεί το στέλεχος είναι περα-
σμένη μία μελανή οφθαλμωτή χάντρα, με
τρεις λευκούς σύνθετους οφθαλμούς. Βρέθη-
κε στο δεξί αυτί της νεκρής.
ΜΘ 15759: Διάμετρος μπρούντζινου δακτυλίου
2,4 εκ., διάμετρος χάντρας 9 χιλ. Πολύ διαβρω-
μένο, παραμορφωμένο και συγκολλημένο, το
μπρούντζινο μέρος. Πολύ διαβρωμένη και η
χάντρα.
Ενώτιο όμοιο με το προηγούμενο, ανήκουν
στο ίδιο ζευγάρι. Το τριγωνικό μπρούντζινο
έλασμα φέρει δύο κυκλικά εξάρματα στη βά-
ση του. Βρέθηκε στο αριστερό αυτί της νε-
κρής.
Αδημοσίευτα.
ΣΚ
320. Ζεύγος μπρούντζινων ενωτίων
με γυάλινες χάντρες
ΜΘ 17257 α, β,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Αγία Παρασκευή, Νομός Θεσσαλονίκης,
αρχαϊκό νεκροταφείο,
τάφος 362 (ανασκαφή 1981).
550-525 π.Χ.
Διάμετρος μπρούντζινων δακτυλίων 2,2-2,4 εκ.,
320 διάμετρος χαντρών 8-9 χιλ.
Οι χάλκινοι δακτύλιοι πολύ διαβρωμένοι και
συγκολλημένοι. Οι χάντρες πολύ διαβρωμέ-
νες, η μία σπασμένη.
Δύο μπρούντζινα δακτυλιόσχημα ενώτια, σε
καθένα από τα οποία είναι περασμένη μία
γυάλινη σφαιρική οφθαλμωτή χάντρα, μελα-
νή με τρεις λευκούς σύνθετους οφθαλμούς.
Αδημοσίευτα.
ΣΚ
Αγία Παρασκευή | Aghia Paraskevi
323
Aghia
Paraskevi
319. Pair of bronze earrings
with glass beads
ΜΘ 15758, ΜΘ 15759,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Aghia Paraskevi, Prefecture of Thessaloniki,
Archaic cemetery,
grave 244 (1981 excavation).
550-525 B.C.
ΜΘ 15758: Diameter of bronze ring 2.2 cm,
diameter of bead 9 mm. Bronze section very
corroded, mended.
Earring consisting of a bronze hoop, circu-
lar in section, widening at one end to form
a triangular band. A black eye bead with
three white composite eyes was strung on
the ring created by the post. Found near
the right ear of the deceased.
ΜΘ 15759: Diameter of bronze ring 2.4 cm,
diameter of bead 9 mm. Bronze section very
corroded, misshapen, mended. Bead also
very corroded.
Similar to the previous example, from the
same pair. The triangular bronze band has
two round protrusions at its base. Found
near the left ear of the deceased.
Unpublished.
SK
320. Pair of bronze earrings
with glass beads
ΜΘ 17257 α, β,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Aghia Paraskevi, Prefecture of Thessaloniki,
Archaic cemetery,
grave 362 (1981 excavation).
550-525 B.C.
Diameter of bronze rings 2.2-2.4 cm,
diameter of beads 8-9 mm.
Bronze rings very corroded, mended. Beads
also very corroded, one broken.
Two bronze ring-shaped earrings, on each
of which was strung a round black glass
eye bead with three composite eyes in
white.
Unpublished.
SK
323
 324
Σουρωτή
Souroti
321. Τριάντα τρεις
κωδιόσχημες χάντρες
ΙΣΤ 1046,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
321 Σουρωτή, νεκροταφείο,
οικόπεδο Αντωνιάδη, τάφος 1.
5ος αι π.Χ.
Διάμετρος περίπου 2 εκ., ύψος περίπου 1,5 εκ.,
διάμετρος τρήματος περίπου 7 χιλ.
Τριάντα τρεις χάντρες κωδιόσχημες, κατα-
σκευασμένες από διαφανές πρασινωπό γυαλί.
Πιθανότατα είχαν φορεθεί ως περιδέραιο.
Το σχήμα τους έχει θεωρηθεί ότι αποτελεί εξέ-
λιξη ανάλογων χαντρών του 9ου-7ου αι. π.Χ.,
οι οποίες μιμούνται την κωδία της μήκωνος.
Χρησιμοποιούνται για μεγάλο χρονικό διά-
στημα από τον 5ο-2ο αι. π.Χ. και ο χαρακτήρας
τους ήταν πιθανότατα αποτροπαϊκός. Εντοπί-
στηκαν σε τάφο των αρχών του 5ου αι. π.Χ.
Von Saldern 1980, 106- 107 αρ. 840, πίν. 19.
Braun, Haevernick 1981, 106-107 αρ. 85, πίν.
33.9. Haevernick 1981, 412-415, πίν. 1.23-26.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997.
ΧΑΚ, ΙΔ
322. Είκοσι χάντρες
ΙΣΤ 1049, ΙΣΤ 1050,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σουρωτή, νεκροταφείο,
οικόπεδο Αντωνιάδη, τάφος 1.
5ος αι π.Χ.
ΙΣΤ 1049: Διάμετρος 1,9 εκ., μήκος 1,5 εκ.
ΙΣΤ 1050: α: Διάμετρος 1,2 εκ., μήκος 7 χιλ.
β: Διάμετρος 7-15 χιλ. γ: Διάμετρος 6-8 χιλ.
δ: Διάμετρος 1,2 εκ., μήκος 8 χιλ.
Mερικές αποσπασματικές.
ΙΣΤ 1049
Οφθαλμωτή χάντρα κατασκευασμένη από
μπλε γυαλί. Κοσμείται από ζεύγη εφαπτόμενων
οφθαλμών, οι οποίοι έχουν γίνει από λεπτές
ίνες λευκού γυαλιού. Εντοπίστηκε σε τάφο που
χρονολογείται στις αρχές του 5ου αι. π.Χ.
Braun, Haevernick 1981, 102-103 αρ. 24, πίν.
33.4, 34.5.
ΙΣΤ 1050
α. Κυλινδρική οφθαλμωτή χάντρα κατασκευ-
ασμένη από καστανό γυαλί. Διακοσμείται με
τρεις μεγάλους οφθαλμούς από ίνες λευκού
γυαλιού.
β. Οκτώ κυλινδρικές χάντρες ποικίλου μεγέ-
θους κατασκευασμένες από λευκό γυαλί.
324
Souroti
321. Thirty-three
poppy-seedpod beads
ΙΣΤ 1046,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Souroti, cemetery,
Antoniadis property, grave 1.
5th c. B.C.
Diameter Ca. 2 cm, height Ca. 1.5 cm,
diameter of perforation Ca. 7 mm.
Thirty-three poppy-seedpod beads of
transparent greenish glass, most likely
worn as a necklace.
Their shape is believed to have comprised
an evolution of similar beads of the 9th-7 c.
B.C., which imitated the head of a poppy.
Employed over a long period (5th-2nd c.
B.C.) and probably apotropaic in function.
Found in an early 5th c. B.C. grave.
Von Saldern 1980, 106-107 nr. 840, pl. 19.
Braun, Haevernick 1981, 106-107 nr. 85, pl.
33.9. Haevemick 1981, 412-415, pl. 1.23-26.
Ιγναπάδου, Χατζηνικολάου 1997.
HAK, ID
322. Twenty beads
ΙΣΤ 1049, ΙΣΤ 1050,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Souroti, cemetery,
Antoniadis property, grave 1.
5th c. B.C.
ΙΣΤ 1049: Diameter 1.9 cm, length 1.5 cm.
ΙΣΤ 1050: a: Diameter 1.2 cm, length 7 mm,
b: Diameter 7-15 mm, c: Diameter 6-8 mm,
d: Diameter 1.2 cm, length 8 mm.
Some fragmentary.
ΙΣΤ 1049
Eye bead of dark blue glass. Decorated with
pairs of attached eyes made from fine
threads of white glass. Found in a grave
dated to the early 5th c. B.C.
Braun, Haevernick 1981, 102-103 nr. 24, pl.
33.4, 34.5.
ΙΣΤ 1050
a. Cylindrical eye bead made of brown
glass. Decorated with three large eyes
made of white threads.
b. Eight cylindrical beads of various sizes
made of white glass.
c. Nine small disk-shaped beads made of
brown glass.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 325

γ. Εννέα μικρές δακτυλιόσχημες χάντρες κα- d. Tubular bead made of greenish glass.
τασκευασμένες από καστανό γυαλί. Braun, Haevernick 1981, 105-106, pl. 34.9-11.
δ. Γυάλινη σωληνωτή χάντρα κατασκευασμέ-
νη από πρασινωπό γυαλί. Found in a grave dated to the early 5th c. B.C.
Braun, Haevernick 1981, 105-106, πίν. 34.9-11. HAK
Εντοπίστηκαν σε τάφο που χρονολογείται
στις αρχές του 5ου αι. π.Χ.
ΧΑΚ

322

Βιβλιογραφία
Braun, Haevernick 1981 K. Braun, T. E. Haevernick, Bemalte Keramik und Glas aus dem Kabirenheiligtum bei Theben, Berlin
1981.
Haevernick 1981 Th. E. Haevernick, Beiträge zur Glasforschung. Die wichtigsten aufsätze von 1938 bis 1981, Mainz
am Rhein, 1981.
Ιγνατιάδου 1990-1995 Δ. Ιγνατιάδου, Χειροποίητα γυάλινα αγγεία από το αρχαίο νεκροταφείο Θέρμης (Σέδες), ΑΑΑ
ΧΧΙΙΙ-ΧXVIII, 1990-1995, 223-234.
Ιγνατιάδου 2004 Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημοσίευτη διδακτορική
διατριβή, Θεσσαλονίκη 2004.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997 Δ. Ιγνατιάδου, Κ. Χατζηνικολάου, Γυάλινες χάντρες από το αρχαίο νεκροταφείο της Θέρμης
(Σέδες) Θεσσαλονίκης, Το γυαλί από την Αρχαιότητα έως Σήμερα (επ. Π. Θέμελης), Β’  Συνέδριο
Μαργαριτών Μυλοποτάμου Κρήτης 1997 (Αθήνα 2002), 57-72.
Κοτζιάς 1937 Ν. Χ. Κοτζιάς, Ο παρά το αεροδρόμιον της Θεσσαλονίκης (Σέδες) Γ’  τάφος, ΑΕ 1937 Γ’ , 866-895.
Von Saldern 1980 A. von Saldern, Ancient and Byzantine glass from Sardis, Sardis 6, Cambridge Mass. 1980.

Σουρωτή | Souroti 325

 326
Mεσημέρι, Τρίλοφος, Επανωμή
Mesimeri, Trilofos, Epanomi
323. Αλάβαστρο
323 ΜΘ 1494,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Τρίλοφος Θεσσαλονίκης.
5ος αι. π.Χ.
Ύψος 12 εκ.
Πλήρες, αλλά συγκολλημένο και συμπληρωμέ-
νο.
Αλάβαστρο από κυανό γυαλί. Σώμα κυλινδρικό,
με μείωση προς τα πάνω, λαιμός με μείωση προς
τα κάτω, απουσία ώμου, δισκόμορφο χείλος, δύο
λαβές με κάτω απόφυση. Το σώμα διακοσμείται
με λευκή ίνα σε 8 οριζόντιες περιστροφές επάνω
και 5 κάτω. Στο μέσο του ύψους, τεθλασμένες
από λευκή και κίτρινη ίνα. Λευκή ίνα στην ακμή
του χείλους.
Αδημοσίευτο.
ΙΔ
324. Οφθαλμωτές χάντρες
ΜΘ 12226, ΜΘ 12227,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Επανωμή, θέση Ντουράκι,
κιβωτιόσχημος τάφος 2.
Περί το 425-400 π.Χ.
ΜΘ 12226: διάμετρος 2,1εκ. Ακέραιη.
ΜΘ 12227: μέγιστη διάμετρος περίπου 1,3 εκ.
Ακέραιες.
ΜΘ 12226: Οφθαλμωτή χάντρα περιδεραίου
324 από κίτρινο γυαλί. Κυλινδρική, κοσμημένη με
διπλούς κυανόλευκους οφθαλμούς.
ΜΘ 12227: Δώδεκα γυάλινες οφθαλμωτές χάν-
δρες, παρόμοιες αλλά μικρότερων διαστάσεων
από τη ΜΘ 12226.
Οι χάντρες βρέθηκαν επάνω στο στήθος της
έφηβης κόρης που είχε εναποτεθεί στο λιτό κι-
βωτιόσχημο τάφο. Η νεκρή έφερε ακόμη σιδε-
ρένια τοξωτή πόρπη στον αριστερό ώμο, αργυ-
ρά περίτεχνα σκουλαρίκια και μπρούντζινο
δακτυλίδι. Τα τρία αγγεία (υδρία και δύο αρυ-
βαλλοειδή ληκύθια) που συνόδευαν την ταφή
χρονολογούνται στο τελευταίο τέταρτο του
5ου αι. π.Χ.
Παράλληλα: Braun, Haevernick 1981, 99 κ.ε., πίν.
33.
Τσιμπίδου–Αυλωνίτη 1989, 321, εικ. 3.
ΤΑΜ
326
Mesimeri,
Trilofos,
Epanomi
323. Alabastron
ΜΘ 1494,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Trilofos, Thessaloniki.
5th c. B.C.
Height 12 cm.
Complete, mended and restored.
Alabastron of dark blue glass. Cylindrical
body, narrowing above, neck narrowing be-
low, no shoulder, disk rim, two handles with
lugs below. Body decorated with white spi-
ral threads (8 above, 5 below). At mid-
height, zigzag threads of white and yellow.
White thread at rim edge.
Unpublished.
ID
324. Eye beads
ΜΘ 12226, ΜΘ 12227,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Epanomi, Douraki,
cist grave 2.
Ca. 425-400 B.C.
ΜΘ 12226: diameter 2.1cm. Intact.
ΜΘ 12227: maximum diameter Ca. 1.3 cm.
Intact.
ΜΘ 12226: Eye bead for a necklace of yel-
low glass. Cylindrical, decorated with a pair
of blue-white eyes.
ΜΘ 12227: Twelve glass eye beads, similar
but smaller than ΜΘ 12226.
The beads were found on the breast of an
adolescent girl who had been interred in a
simple cist grave. The dead girl also had an
iron bow fibula on her left shoulder, elabo-
rate silver earrings, and a bronze ring. The
three vases (a hydria and 2 aryballoid le-
kythia) that accompanied the burial are
dated to the final quarter of the 5th c. B.C.
Parallels: Braun, Haevernick 1981, 99 ff., pl.
33.
Τσιμπίδου–Αυλωνίτη 1989, 321, fig. 3.
TAM
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

325. Στήμονες άνθους
από χρυσό στεφάνι
ΙΣΤ 1047,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μεσημέρι, Μακεδονικός τάφος Γ’ .
350-300 π.Χ.
325 Μήκος στημόνων 3,5 και 5,5 εκ.,
μήκος χάντρας 1 εκ.
Δύο στήμονες άνθους ενός χρυσού στεφανιού.
Από λεπτό χρυσό σύρμα που απολήγει σε πλατύ
κεφάλι. Στον ένα στήμονα είναι περασμένη
απιόσχημη κυανή γυάλινη χάντρα.
Πρόκειται για σπάνια, στη διακόσμηση χρυσού
στεφανιού, χρήση του γυαλιού με τη μορφή χά-
ντρας. Συμπληρώνει τη γνωστή από άλλα παρα-
δείγματα χρήση με τη μορφή κυανής κομβιό-
σχημης απόληξης (στο στεφάνι ΜΘ 24000) ή
κυανού και πράσινου σμάλτου (στο ΜΘ 24000,
αλλά και σε άλλα στεφάνια από την κεντρική
Μακεδονία).
Βρέθηκε στον ίδιο τάφο με το επόμενο εύρημα.
Για την ανασκαφή, Μπέσιος 1982.
ΙΔ
326. Υαλοενθέματα ξύλινης κλίνης
ΜΘ 23806-12,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μεσημέρι Θεσσαλονίκης, Μακεδονικός τάφος Γ’ .
350-300 π.Χ.
Οφθαλμοί: διάμετρος 2,2-3 εκ., ύψος 0,9-1,3 εκ.
Ορθογώνια πλακίδια: 2,3-3,4 × 2-2,4 εκ.
Επιμήκη πλακίδια: 2,1-2,7 × 1,2 και
2,1-1,2 × 0,5 εκ.
Καμπυλόγραμμα πλακίδια: 3,2-4 × 1,9-2,3 εκ.
Ρόμβοι: 2,2 × 0,9 εκ.
Ανθέμια (μήκη στοιχείων): Κεντρικό στέλεχος:
3,3 εκ. Φύλλα άκανθας 0,5 × 0,5 εκ. Λογχόσχημα:
1,9-2,1 εκ. Τριγωνικό: 3,2 εκ. Φύλλα: 1,6-7,6 εκ.
Κατασκευασμένα σε ανοιχτή μήτρα. Οι ακμές
διαμορφωμένες με τριβή.
Υαλοενθέματα από τη διακόσμηση των δύο
εμπρός ποδιών ξύλινης συμποσιακής κλίνης:
11 οφθαλμοί και επιπλέον τμήματα 4 ακόμη
οφθαλμών, 9 ορθογώνια πλακίδια, 2 τμήματα
οριζοντίων επιμήκων πλακιδίων και 4 τμήματα
στενότερων οριζοντίων επιμήκων πλακιδίων,
3 ρομβόσχημα πλακίδια, 3 ζεύγη καμπυλό-
γραμμων πλακιδίων, 38 φύλλα ανθεμίων (δια-
φόρων μεγεθών και καμπυλώσεων), 1 κεντρι-
κό στέλεχος ανθεμίου, 3 φύλλα άκανθας, 1
τριγωνικό καμπύλο ένθεμα και 2 λογχόσχημα
ενθέματα. Άχρωμα διαφανή.
Τα σωζόμενα στοιχεία απαρτίζουν πλήρες δια-
κοσμητικό σύνολο, αλλά δεν είναι δυνατόν να
διακριθεί σε ποιο πόδι ανήκει κάθε στοιχείο.
Αργυρή επίχρυση διακόσμηση συμπεραίνεται
από τα υπολείμματα αργυρού φύλλου στην
έδραση ενός οφθαλμού. Ο τάφος είναι διθάλα-
μος με παραστάδες στην πρόσοψη και γραπτή
διακόσμηση εσωτερικά. Περιείχε ανδρική ταφή
κτερισμένη με αργυρά, χάλκινα και πήλινα
Mεσημέρι, Τρίλοφος, Επανωμή | Mesimeri, Trilofos, Epanomi
327
325. Stamens from the flower
of a gold wreath
ΙΣΤ 1047,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Mesimeri, Thessaloniki, Macedonian tomb III
350-300 B.C.
Length of stamens 3.5 and 5.5 cm, length of
bead 1 cm.
Two stamens from the flower of a gold
wreath. Of thin gold wire ending in a wide
head. On one stamen, a pear-shaped blue
glass bead has been threaded.
This is a rare use of a glass bead for the
decoration of a gold wreath. It supplements
our knowledge of the use of a blue globule
ending known from other examples (on
wreath ΜΘ 24000) or of blue or green
enamel (on ΜΘ 24000 as well as other
wreaths from central Macedonia).
Found in the same tomb with the following
find.
For the excavation, Μπέσιος 1982.
ID
326. Glass inlays for wooden couch
ΜΘ 23806-12,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Mesimeri, Thessaloniki, Macedonian tomb III
350-300 B.C.
Eyes: diameter 2.2-3 cm, height 0.9-1.3 cm.
Rectangular plaques: 2.3-3.4 × 2-2.4 cm.
Oblong plaques: 2.1-2.7 × 1.2 and
2.1-1.2 × 0.5 cm.
Curve-sided plaques: 3.2-4 × 1.9-2.3 cm.
Lozenges: 2.2 × 0.9 cm.
Palmettes (length of elements): central stem
3.3 cm, acanthus leaves 0.5 × 0.5 cm, lanceo-
late elements: 1.9-2.1 cm, triangular element:
3.2 cm, leaves: 1.6-7.6 cm.
Made in an open mold. Edges finished by
grinding.
Glass inlays from the decoration of the two
front legs of a wooden symposium couch:
11 eyes and further pieces from 4 more
eyes, 9 rectangular plaques, 2 pieces from
horizontal oblong plaques and four pieces
from narrower horizontal oblong plaques, 3
lozenge-shaped plaques, 3 pairs of curve-
sided plaques, 38 acanthus leaves (of vari-
ous sizes and curvatures), 1 central stem
from a palmette, 3 acanthus leaves, 1 trian-
gular curved inlay, and 2 lanceolate inlays.
Transparent, colorless.
The preserved elements form a complete
decorative assemblage, but it is not possi-
ble to discern to which leg each element
belonged. Silver gilt decoration is surmised
from the remains of silver leaf on the bot-
tom of one eye. The tomb was two cham-
bered, with a pillared facade and painted
decoration on its interior. It contained a
327
 328

αγγεία, επίχρυσα στεφάνια και χάντρες και σι-
δερένιο ξίφος. Ο νεκρός είχε αποτεθεί πάνω
στην κλίνη.
Μπέσιος 1982. Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Υα-
λοενθέματα».
ΙΔ
male burial, with grave gifts consisting of
silver, bronze, and clay vases, gilt wreaths
and beads, and an iron sword. The deceased
had been laid out on the couch.
Μπέσιος 1982. Ιγνατιάδου 2004, chapter
“Glass Inlays”.
ID

326

Βιβλιογραφία Bibliography
Braun, Haevernick 1981 K. Braun, T. E. Haevernick, Bemalte Keramik und Glas aus dem Kabirenheiligtum bei Theben, Berlin
1981.
Ιγνατιάδου 2004 Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ. διδ. διατριβή, Θεσ-
σαλονίκη 2004.
Μπέσιος 1982 Μ. Μπέσιος, ΑΔ 37, 1982, Χρονικά, 284.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 1989 Μ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Τάφοι κλασικών χρόνων στην Επανωμή, ΑΕΜΘ 3, 1989, 319-329.

328 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Αίνεια
Αenea
327 327. Άωτος σκύφος
ΜΘ 7551,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης (αρχαία Αίνεια),
τύμβος Α, τάφος ΙΙΙ.
350-340 ή 330-320 π.Χ.
Ύψος 6,5 εκ., διάμετρος χείλους 10,9-11,2 εκ.,
πάχος χείλους 4 χιλ.
Συγκολλημένος από αρκετά θραύσματα, ενώ
λείπουν και μικρά τμήματα.
Άωτος σκύφος από διαφανές άχρωμο γυαλί με
ελαφρά πρασινωπή απόχρωση. Έχει χείλος
εξωστρεφές. Στο μέσο του ύψους τρεις οριζό-
ντιες γλυφές. Στο κάτω μισό 32 μακρά πέταλα
που φύονται από άσημο βαθμιδωτό ασπίδιο
στην έδραση. Ανάμεσα στα πέταλα αβαθής ρά-
βδωση και ανάμεσα στις άνω απολήξεις των
πετάλων μικρά τριγωνικά και πυραμιδοειδή
εξάρματα. Η επιφάνεια του αγγείου είναι λεία
και υποδηλώνει τη χρήση προπλάσματος με
επιμελημένες λεπτομέρειες και εξαιρετική από-
δοση του αναγλύφου. Πιθανή τεχνική κατα-
σκευής η κηρόχυση σε συνδυασμό με περι-
στροφική εμπίεση, άλλωστε στο εσωτερικό
παρατηρείται μικρή σειρά πεταλόσχημων
ιχνών.
Βρέθηκε σε πλούσια κτερισμένη γυναικεία τα-
φή, του 330-320 π.Χ. σύμφωνα με πρόσφατη
αναχρονολόγηση, μαζί με τα χειροποίητα αλά-
βαστρα ΜΘ 7522, ΜΘ 7523, τα υαλοενθέματα
ΜΘ 7597, ΜΘ 7598 και το χρυσό δακτύλιο με
γυάλινη σφραγίδα ΜΘ 7579.
Βοκοτοπούλου 1990, 61-62, σχέδιο 28, πίν.
328 35β. Για την αναχρονολόγηση των τάφων, Του-
ράτσογλου 1998, 246-247. Stern 1999, 31-32.
Ignatiadou 2002. Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο
«Αγγεία, Άωτοι σκύφοι». Ignatiadou 2006, 329,
fig.3.
ΙΔ
328. Αλάβαστρο
ΜΘ 7554,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης (αρχαία Αίνεια),
τύμβος Α, τάφος ΙΙ.
340-330 ή 325-315 π.Χ.
Ύψος 19,5 εκ., διάμετρος χείλους 5 εκ.
Συγκολλημένο, με μικρά κενά.
Αλάβαστρο από καστανό γυαλί. Έχει οριζόντιο
δισκόμορφο χείλος, κυλινδρικό λαιμό με μείω-
ση προς τα κάτω, κυρτό ώμο, σώμα σχεδόν
κυλινδρικό με μείωση προς τα πάνω και έδρα-
ση κυρτή. Κάτω από τον ώμο φέρει δύο διαμε-
τρικά αντίθετες μικρές κυκλικές κατακόρυφες
Αίνεια | ΑenEa
329
Aenea
327. (Handleless) skyphos
ΜΘ 7551,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Nea Michaniona, Thessaloniki (ancient Aenea),
Mound A, Tomb III.
350-340 or 330-320 B.C.
Height 6.5 cm, diameter of rim 0.9-11.2 cm,
thickness of rim 4 mm.
Mended from numerous fragments, missing
small sections.
Skyphos (handleless) of transparent colorless
glass with slightly greenish tinge. Everted
rim. Three horizontal grooves at mid-height.
On lower half, 32 long petals sprout from a
slightly raised boss on the bottom. Shallow
fluting between the petals, and between
their upper ends, small triangular and py-
ramidal protrusions. The vase’s surface is
smooth and suggests the use of a model
with carefully-worked details and exception-
ally fine rendering of relief. Probably made
with the lost-wax technique in combination
with rotary pressing; on its interior, a small
row of chatter-mark traces may be seen.
Found in a female burial with a large number
of grave goods dating to 330-320 B.C. in ac-
cordance with a recent re-dating, together
with core-formed alabastra ΜΘ 7522, ΜΘ
7523, glass inlays ΜΘ 7597, ΜΘ 7598, and
the gold ring with glass seal ΜΘ 7579.
Βοκοτοπούλου 1990, 61-62, drawing 28, pl.
35β. On the re-dating of the tombs, Τουρά-
τσογλου 1998, 246-247. Stern 1999, 31-32. Ig-
natiadou 2002. Ιγνατιάδου 2004, chapter on
“Vases, Handleless skyphoi”. Ignatiadou 2006,
329, fig. 3.
ID
328. Alabastron
ΜΘ 7554,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Nea Michaniona, Thessaloniki (ancient Aenea),
Mound A, Tomb II.
340-330 or 325-315 B.C.
Height 19.5 cm, diameter of rim 5 cm.
Mended, with small gaps.
Alabastron of brown glass. Horizontal disk-
shaped rim, cylindrical neck narrowing
below, convex shoulder, nearly cylindrical
body narrowing above and convex bottom.
Below shoulder, two diametrically opposed
small round vertical handles. Yellow glass
329
 330
λαβές. Ίνα κίτρινου γυαλιού στην ακμή του χεί-
λους. Το σώμα του αγγείου κοσμείται με πυκνό
πτίλωμα, κίτρινο και λευκό.
Βοκοτοπούλου 1990, 26-7, πίν. 16 β:γ. Ιγνατιά-
δου 2000.
ΙΔ
329. Αλάβαστρο
329 ΜΘ 7555,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης (αρχαία Αίνεια),
τύμβος Α, τάφος ΙΙ.
340-330 ή 325-315 π.Χ.
Ύψος 19 εκ., διάμετρος χείλους 5,5 εκ.
Συγκολλημένο.
Αλάβαστρο όμοιο με το ΜΘ 7554, αλλά με χα-
μηλότερο, φουσκωτό λαιμό.
Βοκοτοπούλου 1990, 27, πίν. 16 β:δ. Ιγνατιάδου
2000.
ΙΔ
330. Αλάβαστρο
ΜΘ 7556,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης (αρχαία Αίνεια),
τύμβος Α, τάφος ΙΙ.
340-330 ή 325-315 π.Χ.
330 Ύψος 19 εκ., διάμετρος χείλους 4,8 εκ.
Συγκολλημένο, μικρά κενά στο κάτω μέρος.
Αλάβαστρο όμοιου σχήματος με το ΜΘ 7554.
Το ανοικτό καστανό σώμα του αγγείου κοσμεί-
ται εδώ με οριζόντιες περιελίξεις ινών γυαλιού,
εναλλάξ κίτρινες και λευκές. Οι ίνες δημιουρ-
γούν τις μικρές καμπύλες που σχηματίζουν το
διακοσμητικό θέμα του φεστονιού. Το θέμα αυ-
τό απαντά σπάνια, αντί του πιο διαδεδομένου
θέματος του πτιλώματος.
Βοκοτοπούλου 1990, 27, πίν. 16 β:β. Ιγνατιά-
δου 2000.
ΙΔ
331. Αλάβαστρο
ΜΘ 7557,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης (αρχαία Αίνεια),
τύμβος Α, τάφος ΙΙ.
331 340-330 ή 325-315 π.Χ.
Ύψος 18,5 εκ., διάμετρος χείλους 5,2 εκ.
Ακέραιο.
Αλάβαστρο όμοιο με το ΜΘ 7554. Το χρώμα
του σώματος είναι εδώ γαλαζοπράσινο, ενώ το
πτίλωμα κίτρινο και λευκό.
Βοκοτοπούλου 1990, 27, πίν. 16 β:α. Ιγνατιά-
δου 2000.
ΙΔ
330
thread on top of rim. Body decorated with
dense yellow and white feathering.
Βοκοτοπούλου 1990, 26-7, pl. 16 β:γ. Ιγνατιά-
δου 2000.
ID
329. Alabastron
ΜΘ 7555,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Nea Michaniona, Thessaloniki (ancient Aenea),
Mound A, Tomb II.
340-330 or 325-315 B.C.
Height 19 cm, diameter of rim 5.5 cm.
Mended.
Alabastron similar to ΜΘ 7554, but with a
shorter, bulging neck.
Βοκοτοπούλου 1990, 27, pl. 16 β:δ. Ιγνατιάδου
2000.
ID
330. Alabastron
ΜΘ 7556,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Nea Michaniona, Thessaloniki (ancient Aenea),
Mound Α, Tomb ΙΙ.
340-330 or 325-315 B.C.
Height 19 cm, diameter of rim 4.8 cm.
Mended, small gaps on the lower part.
Alabastron of a similar shape to ΜΘ 7554.
The vase’s light brown is here decorated with
horizontal wound threads of alternating yel-
low and white. The threads form small curves,
creating the decorative motif of the festoon.
This motif is rarely found in place of the more
widespread motif of feathering.
Βοκοτοπούλου 1990, 27, pl. 16 β:β. Ιγνατιάδου
2000.
ID
331. Alabastron
ΜΘ 7557,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Nea Michaniona, Thessaloniki (ancient Aenea),
Mound A, Tomb II.
340-330 or 325-315 B.C.
Height 18.5 cm, diameter of rim 5.2 cm.
Intact.
Alabastron similar to ΜΘ 7554. The body is
blue-green, the feather pattern, yellow and
white.
Βοκοτοπούλου 1990, 27, pl. 16 β:α. Ιγνατιάδου
2000.
ID
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

332. Αλάβαστρο
ΜΘ 7522,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης (αρχαία Αίνεια),
Τύμβος Α, τ. ΙΙΙ.
350-300 π.Χ.
Ύψος 18 εκ., διάμετρος χείλους 4,6 εκ.
332 Σπασμένο και συγκολλημένο.
Αλάβαστρο από κυανό γυαλί. Σώμα μειούμενο
προς τα πάνω, λαιμός σχετικά ψηλός δισκό-
μορφο χείλος. Στο ύψος των ώμων υπάρχουν
δυο κατακόρυφες, υποτυπώδεις διάτρητες λα-
βές. Το σώμα διακοσμείται με πτίλωμα από
γυαλί, κίτρινο, υπόλευκο και γαλάζιο. Το χείλος
περιτρέχει κίτρινη ίνα γυαλιού.
Από τον κτιστό κιβωτιόσχημο τάφο ΙΙΙ του τύμ-
βου Α’  της αρχαίας Αίνειας.
Βοκοτοπούλου 1990, 62, πιν. 35.
ΑΠΑ
333. Αλάβαστρο
ΜΘ 7523,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης (αρχαία Αίνεια),
Τύμβος Α, τ. ΙΙΙ.
350-300 π.Χ.
Ύψος 18,5 εκ., διάμετρος χείλους 5,1 εκ.
Αλάβαστρο από κυανό γυαλί (όμοιο με το ΜΘ
7522). Σώμα πιο ραδινό, με σχετικά ψηλό κυ-
333 λινδρικό λαιμό και δισκόμορφο χείλος. Η βάση
του είναι κυρτή ενώ στο σώμα έχει δυο κατακό-
ρυφες υποτυπώδεις διάτρητες λαβές. Διακό-
σμηση στο σώμα του αγγείου με πτίλωμα από
γυαλί κίτρινου και γαλάζιου χρώματος. Βρέθη-
κε στον ίδιο τάφο με το ΜΘ 7522.
Βοκοτοπούλου 1990, 62, πιν. 35.
ΑΠΑ
334. Χρυσός δακτύλιος
με γυάλινη σφραγίδα
ΜΘ 7579,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
334 Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης (αρχαία Αίνεια),
τύμβος Α, τάφος ΙΙΙ.
350-340 ή 330-320 π.Χ.
Διάμετρος στεφάνης 3 εκ., σφενδόνη 2 × 1,6 εκ.
Ακέραιο.
Χρυσός δακτύλιος με ένθετη σφραγίδα από
υπόλευκο γυαλί. Ο δακτύλιος έχει στεφάνη
ρομβοειδούς διατομής και συμφυή σφενδόνη
με εσώγλυφη απεικόνιση άρματος προς τα δε-
ξιά. Το άρμα έχει τροχούς με έξι ακτίνες και πα-
τά σε οριζόντια γραμμή που υποδηλώνει το
έδαφος. Το σέρνουν δύο χήνες με ανοιχτές
φτερούγες και το οδηγεί όρθια γυναικεία μορ-
φή που κρατά το χαλινό με το δεξί της χέρι, έχει
τα μαλλιά σηκωμένα ψηλά και φορά ποδήρη
χιτώνα, πορπωμένο στους ώμους. Διαμόρφω-
ση σε μήτρα.
Η μορφή αναγνωρίζεται ως Αφροδίτη, συχνά
εικονιζόμενη με το ιερό της πτηνό, τη χήνα.
Αίνεια | ΑenEa
331
332. Alabastron
ΜΘ 7522,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Nea Michaniona, Thessaloniki (ancient Aenea),
Mound A, Tomb III.
350-300 B.C.
Height 18 cm, diameter of rim 4.6 cm.
Broken and mended.
Alabastron of dark blue glass. Body narrow-
ing above, relatively high neck, disk-shaped
rim. At shoulder height, two vertical rudi-
mentary handles, pierced. Body decorated
with feather pattern in yellow, off-white, and
blue. Rim surrounded by a yellow glass
thread.
From the built cist tomb III, Mound A of an-
cient Aenea.
Βοκοτοπούλου 1990, 62, pl. 35.
APA
333. Alabastron
ΜΘ 7523,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Nea Michaniona, Thessaloniki (ancient Aenea),
Mound A, Tomb III.
350-300 B.C.
Height 18.5 cm, diameter of rim 5.1 cm.
Alabastron of dark blue glass (similar to ΜΘ
7522). More slender body, with relatively
high cylindrical neck and disk-shaped rim.
Convex base. On body, two rudimentary ver-
tical handles, pierced. Body decorated with
feather pattern in yellow and blue. Found in
the same tomb as ΜΘ 7522.
Βοκοτοπούλου 1990, 62, pl. 35.
APA
334. Gold ring with glass seal
ΜΘ 7579,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Nea Michaniona, Thessaloniki (ancient Aenea),
Mound A, Tomb III.
350-340 or 330-320 B.C.
Diameter of setting 3 cm, bezel 2 × 1.6 cm.
Intact.
Gold ring with inset seal of off-white glass.
The ring has a hoop that is diamond-shaped
in section, and inherent bezel with an intagl-
io depiction of a chariot moving to right. The
chariot has six-spoke wheels and moves
across a horizontal line indicating the ground.
It is drawn by two geese with open wings,
and driven by a standing female figure hold-
ing the rein in her right hand. Her hair is
pulled high atop her head and she wears a
floor-length chiton, fastened at the shoul-
ders. Mold-formed.
The figure has been identified as Aphrodite,
who is frequently depicted with her sacred
bird, the goose.
331
 332
Παράλληλο: Hoffmann, Davidson, 248-249.
Βρέθηκε σε πλούσια κτερισμένη γυναικεία τα-
φή, του 330-320 π.Χ. σύμφωνα με πρόσφατη
αναχρονολόγηση, μαζί με τον άωτο σκύφο ΜΘ
7551, τα χειροποίητα αλάβαστρα ΜΘ 7522, ΜΘ
7523 και τα υαλοενθέματα ΜΘ 7597, ΜΘ
7598.
Βοκοτοπούλου 1990, 65, αρ. 42, σχ. 30, πίν. 38
α-β. Για την αναχρονολόγηση Τουράτσογλου
1998, 246-247.
ΙΔ
335. Δεκατρείς οφθαλμοί
ΜΘ 7589,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
335 Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης (αρχαία Αίνεια),
τύμβος Α, τάφος ΙΙ.
340-330 ή 325-315 π.Χ.
Διάμετρος 1,5-2,2 εκ.
Δεκατρείς οφθαλμοί. Υαλοενθέματα ξύλινης
κλίνης. Άχρωμοι διαφανείς. Κατασκευασμένοι
σε ανοιχτή μήτρα. Οι ακμές διαμορφωμένες με
τριβή.
Ο τάφος είναι κιβωτιόσχημος και πλούσια
τοιχογραφημένος, με αναπαράσταση των
τοίχων ενός γυναικωνίτη. Η ταφή ήταν γυναι-
κεία και πλούσια κτερισμένη με αντικείμενα
από διάφορα υλικά. Οι οφθαλμοί διακοσμού-
σαν την κλίνη πάνω στην οποία κάηκε η νε-
κρή. Από τη διακόσμηση του επίπλου σώθη-
καν και ελεφάντινα στοιχεία: πλακίδια με
υποδοχές για την ένθεση γυάλινων φύλλων
και οφθαλμών, αποτμήματα ανθρώπινων
μορφών, κυμάτια, κ.ά. διακοσμητικά στοι-
χεία.
Βοκοτοπούλου 1990, 30, αρ. 19-20, σχ. 8, πίν.
18 δ, 19 α. Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Υαλο-
ενθέματα».
336 ΙΔ
336. Υαλοενθέματα
ξύλινης κλίνης
ΜΘ 7597-8,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης (αρχαία Αίνεια),
τύμβος Α, τάφος ΙΙΙ
350-340 ή 330-320 π.Χ.
Οφθαλμοί: διάμετρος 1,5-2,2 εκ.
Ορθογώνια πλακίδια: 2-2,8 × 2-2,3 εκ.
Υαλοενθέματα από τη διακόσμηση των δύο
εμπρός ποδιών ξύλινης συμποσιακής κλίνης: 5
ορθογώνια πλακίδια, 5 οφθαλμοί, επίμηκες
πλακίδιο, φύλλο άκανθας. Άχρωμα διαφανή.
Κατασκευασμένα σε ανοιχτή μήτρα. Οι ακμές
διαμορφωμένες με τριβή.
Ο τάφος είναι κιβωτιόσχημος, με γραπτή δια-
κόσμηση εσωτερικά. Τα οστά είχαν αποτεθεί σε
χάλκινη κάλπη. Η ταφή ήταν γυναικεία και
πλούσια κτερισμένη με αντικείμενα από διάφο­
ρα υλικά. Η ξύλινη κλίνη κάηκε στην πυρά μαζί
332
Parallel: Hoffmann, Davidson, 248-249.
Found in a female burial with many grave
goods dated to 330-320 B.C. in accordance
with its recent re-dating, together with the
handleless skyphos ΜΘ 7551, core-formed
alabastra ΜΘ 7522, ΜΘ 7523 and glass inlays
ΜΘ 7597, ΜΘ 7598.
Βοκοτοπούλου 1990, 65, no. 42, σχ. 30, pl. 38
α-β. For the re-dating, see Τουράτσογλου
1998, 246-247.
ID
335. Thirteen eyes
ΜΘ 7589,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Nea Michaniona, Thessaloniki (ancient Aenea),
Mound A, Tomb II.
340-330 or 325-315 B.C.
Diameter 1.5-2.2 cm.
Thirteen eyes, glass inlays for a wooden
couch. Transparent, colorless, made in an
open mold. Edges shaped by grinding.
A cist tomb, its walls richly painted with a
representation of the walls of a gynaikonitis.
It was a female burial with a great many
grave goods, including objects of various
materials. The eyes decorated the couch
atop which the deceased woman was cre-
mated. From the furniture decoration have
also been preserved ivory elements, includ-
ing plaques with recesses for inlaying glass
leaves and eyes, fragments of human fig-
ures, moldings, and other decorative ele-
ments.
Βοκοτοπούλου 1990, 30, no. 19-20, σχ. 8, pl.
18 δ, 19 α. Ιγνατιάδου 2004, chapter “Glass In-
lays”.
ID
336. Glass inlays
for a wooden couch
ΜΘ 7597-8,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Nea Michaniona, Thessaloniki (ancient Aenea),
Mound A, Tomb III.
350-340 or 330-320 B.C.
Eyes: diameter 1.5-2.2 cm.
Rectangular plaques: 2-2.8 × 2-2.3 cm.
Glass inlays from the decoration of the two
front legs of a wooden symposium couch: 5
rectangular plaques, 5 eyes, oblong plaque,
acanthus leaf. Transparent, colorless. Made
in an open mold. Edges shaped by grind-
ing.
A cist tomb with painted decoration on its
interior. The bones had been deposited in a
bronze urn. The burial was female, and richly
endowed with funerary offerings in various
materials. The wooden couch was burned
on the pyre with the deceased. Also pre
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 333

με τη νεκρή. Από τη διακόσμηση του επίπλου
σώθηκαν και ελεφάντινα στοιχεία: ανθέμιο,
πλακίδια, ταινίες.
Βοκοτοπούλου 1990, 71, αρ. 60-61, 66 β και δ,
πίν. 42 β, 43 α. Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Υα-
λοενθέματα».
ΙΔ
served were ivory elements from the couch’s
decoration, including a palmette, plaques,
and bands.
Βοκοτοπούλου 1990, 71, no. 60-61, 66 β and
δ, pl. 42 β, 43 α. Ιγνατιάδου 2004, chapter
“Glass Inlays”.
ID

337. Υαλοενθέματα 337. Glass inlays

ξύλινης κλίνης
337 ΜΘ 7709-10,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης (αρχαία Αίνεια),
τύμβος Α, τάφος IV, πυρά.
330-325 ή μετά το 320 π.Χ.
Οφθαλμοί: διάμετρος 2-2,2 εκ.
Ορθογώνια πλακίδια: 2,3 × 2 εκ.
Επίμηκες πλακίδιο: μήκος 2 εκ.
Φύλλο ανθεμίου: μήκος 2 εκ.
Υαλοενθέματα από τη διακόσμηση των δύο
εμπρός ποδιών ξύλινης συμποσιακής κλίνης: 4
οφθαλμοί, 5 ορθογώνια πλακίδια, 1 επίμηκες
πλακίδιο, 4 φύλλα και 1 στέλεχος ανθεμίου.
Άχρωμα διαφανή. Κατασκευασμένα σε ανοι-
χτή μήτρα. Οι ακμές διαμορφωμένες με τρι-
βή.
Τα υαλοενθέματα προέρχονται από χώρο απο-
τέφρωσης του νεκρού του παρακείμενου τά-
φου IV. Μαζί βρέθηκαν και ελεφάντινα πλακί-
δια με υποδοχές για την ένθεση γυάλινων φύλ-
λων και οφθαλμών, καθώς και ανάγλυφες μορ-
φές από κονία. Ο νεκρός κάηκε πάνω στην κλί-
νη, στεφανωμένος ίσως με χρυσό στεφάνι,
φορώντας καταστόλιστα ενδύματα, μαζί με
διάφορα προσωπικά του αντικείμενα, όλα μαζί
τοποθετημένα σε ορθογώνιο φορείο, που με-
ταφέρθηκε με άμαξα ως το νεκροταφείο.
Βοκοτοπούλου 1990, 83-84, αρ.10-12 και 17,
σχ. 43, πίν. 51δ, 51στ, 52 γ. Ιγνατιάδου 2004,
κεφάλαιο «Υαλοενθέματα».
ΙΔ
from a wooden couch
ΜΘ 7709-10,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Nea Michaniona, Thessaloniki (ancient Aenea),
Mound A, Tomb IV, pyre.
330-325 or after 320 B.C.
Eyes: diameter 2-2.2 cm
Rectangular plaques: 2.3 × 2 cm.
Oblong plaque: length 2 cm.
Acanthus leaf: length 2 cm.
Glass inlays from the decoration of the two
front legs of a wooden symposium couch: 4
eyes, 5 square plaques, 1 rectangular plaque,
four leaves and 1 stem from a palmette.
Transparent, colorless. Made in an open
mold. Edges formed by grinding.
Τhe glass inlays come from the area of the
cremation of the deceased from the adjacent
Tomb IV. Together with them were found
ivory plaques with recesses for the inlaying
of glass leaves and eyes, as well as plaster re-
lief figures. The deceased (a male) was
burned atop the couch, perhaps crowned
with a gold wreath and wearing ornate cloth-
ing, together with various personal posses-
sions, all of which were placed together on
the stretcher that was transported by car-
riage to the cemetery.
Βοκοτοπούλου 1990, 83-84, no.10-12 and 17,
σχ. 43, pl. 51δ, 51στ, 52 γ. Ιγνατιάδου 2004,
chapter “Glass Inlays”.
ID

Βιβλιογραφία Bibliography
Βοκοτοπούλου 1990 Ι. Βοκοτοπούλου, Οι ταφικοί τύμβοι της Αίνειας, Αθήνα 1990.
Hoffmann, Davidson 1965 H. Hoffmann, P. F. Davidson, Greek gold, Jewelry from the age of Alexander, Mainz 1965.
Ιγνατιάδου 2000 Δ. Ιγνατιάδου, Κεραμική και υαλουργία στην πρώιμη ελληνιστική Μακεδονία, Στ’  ΕλλΚερ, Βόλος
2000 (Αθήνα 2004), 693-702, πίν. 333-334.
Ignatiadou 2002 D. Ignatiadou, Colorless glass in late Classical and early Hellenistic Macedonia, JGS 44, 2002, 11-
24.
Ιγνατιάδου 2004 Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ. διδ. διατριβή,
Θεσσαλονίκη 2004.
Ignatiadou 2006 D. Ignatiadou, Psychoactive and poisonous plants on Achaemenid-style vases, Ancient Greece
and Ancient Iran: Cross-cultural encounters, Athens 2006 (2008), 327-337.
Τουράτσογλου 1998 Ι. Τουράτσογλου, Στην αναζήτηση του ελληνιστικού χρυσού, Μνείας χάριν, Τόμος στη μνήμη
Μαίρης Σιγανίδου, Θεσσαλονίκη 1998, 235-264.
Stern 1999 E. M. Stern, Ancient glass in Athenian temple treasures, JGS 41, 1999, 19-50.

Αίνεια | ΑenEa 333

 334
Λητή-Δερβένι
Lete-Derveni
338. Xρυσό στεφάνι ανθισμένης μυρτιάς
Δ1,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Δερβένι, τάφος Δ’ ,
325-300 π.Χ.
Διάμετρος μέγιστη 19,2 εκ, ελάχιστη 16,7 εκ.
Όλα τα άνθη στρεβλωμένα. Λείπει ένα μεγάλο φύλλο. Tο στέλεχος
σπασμένο σε ένα σημείο και συγκολλημένο.
Στεφάνι ανθισμένης μυρτιάς, το οποίο απαρτίζεται από δύο κυλινδρι­
κά στελέχη δεμένα μεταξύ τους με χρυσό σύρμα, στο πίσω μέρος
του στεφανιού. Από τα στελέχη φύονται 12 κλαδιά, το καθένα με με-
γάλα και μικρά φύλλα, αλλά και πέντε άνθη. Το κεντρικό εμπρός άν-
θος είναι μεγαλύτερο και διαφορετικό από τα υπόλοιπα. Είναι ένας
τετράφυλλος ρόδακας πάνω στον οποίο είναι στερεωμένος ένας κύ-
λινδρος και 72 στήμονες που απολήγουν σε μικροσκοπικά κοσμήμα-
τα: α) δώδεκα οκτάφυλλοι ρόδακες, β) δώδεκα
εξάφυλλοι ακτινωτοί ρόδακες, γ) δώδεκα
κισσόφυλλα με σμάλτο, δ) δώδεκα τετρά-
φυλλοι ρόδακες, ε) δώδεκα κυκλικά
κοσμήματα με σμάλτο, στ) δώδεκα
τετράφυλλοι ακτινωτοί ρόδακες και ζ)
δώδεκα πεντάφυλλοι ακτινωτοί ρόδα-
κες. Τα κυκλικά κοσμήματα και τα
κισσόφυλλα είναι διακοσμημένα
με κυανό σμάλτο, ορατό και δια
γυμνού οφθαλμού. Tην οπή στο επά-
νω του κυλινδρικού μέλους έκλεινε
πιθανόν πολύτιμος λίθος που έχει εκπέ-
σει.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 110, πίν. 22.
Ιγνατιάδου, Ναζλής 2008.
ΙΔ
339. Xρυσό περιδέραιο
Z1,
Αρχαιολογικό Μουσείο
Θεσσαλονίκης.
Δερβένι, τάφος Z’  Derveni, Tomb Z
325-300 π.Χ.
Mήκος 34 εκ.
Λείπουν έξι ψήφοι. Σε πολλά σημεία έχει
εκπέσει το σμάλτο. 339
Περιδέραιο που σώζεται πλήρως. Αποτελεί-
ται από πλατειά σύνθετη αλυσίδα από την οποία
αναρτώνται ρόδακες. Από κάθε ρόδακα αναρτάται
ένα λογχόσχημο στοιχείο μέσω ενός μικροσκοπικού δί-
σκου καλυμμένου με κυανό-γαλαζοπράσινο σμάλτο, ορατό και
δια γυμνού οφθαλμού. Στις απολήξεις του περιδεραίου υπάρχουν
δίσκοι με ανθέμια όπου επίσης υπήρχε σμάλτο που σχεδόν δε σώζε-
ται πια.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 126, πίν. 24 και 140.
ΙΔ
334
Lete-Derveni
338. Gold myrtle wreath
Δ1,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Derveni, Tomb D,
325-300 B.C.
Diameter 19.2 cm (maximum), 16.7 cm (minimum).
All the blossoms are misshapen. Missing a large leaf. Stem broken
at one point and mended.
Wreath of blooming myrtle formed by two cylindrical bands joined
by gold wire on the back of the wreath. Twelve branches sprout
forth from the bands, each with large and small leaves and five
flowers. The front central flower is larger and differs from the oth-
ers. It is a four-petaled rosette to which is affixed a cylinder and 72
stamens ending in miniature ornaments: a) twelve eight-petaled
rosettes; b) twelve six-petaled rayed rosette; c) twelve ivy leaves
with enamel; d) twelve four-petalled rosettes;
e) twelve round ornaments with enamel; f)
twelve four-petaled rayed rosettes, and
g) twelve five-petaled rayed rosettes.
The round ornaments and ivy leaves
are decorated with dark blue enamel,
visible to the naked eye. The opening
atop the cylindrical element was
probably closed by a semi-precious
stone that has fallen off.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 110,
pl. 22. Ιγνατιάδου, Ναζλής 2008.
ID
338
339. Gold necklace
Z1,
Archaeological Museum
of Thessaloniki.
325-300 B.C.
Length 34 cm.
Missing six beads. The enamel has
fallen off at many points.
Necklace preserved in its entirety, con-
sisting of a wide composite chain from
which rosettes are suspended. A lanceolate
element hung from each rosette via a miniature
disk covered with dark blue/ blue-green enamel, visible to
the naked eye. On the necklace’s ends are palmette disks where
there was also enamel, now almost entirely lost.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 126, pl. 24 and 140.
ID
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

340. Ποτήρι
Β 45,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Δερβένι, τάφος Β’ .
350-300 π.Χ.
Διάμετρος χείλους 11,1 εκ., ύψος 8,7 εκ.,
μέγιστο πάχος 5 χιλ (συν 6 χιλ. στα αμύγδαλα).
Συγκολλημένο από μεγάλα θραύσματα, συμπλη-
ρώσεις στο χείλος, στις γλυφές και στην έδραση.
Ποτήρι από διαφανές άχρωμο γυαλί με πρασινω-
πή απόχρωση. Έχει χείλος εξωστρεφές και πιο
κάτω μία γλυφή και ζώνη με 12 ιδιαίτερα ανάγλυ-
φα αμύγδαλα. Το κάτω μέρος του σώματος κο-
340
σμείται με 13 ακανόνιστες γλυφές. Η έδραση είναι
ελαφρά κυρτή. Πιθανή τεχνική κατασκευής του
αγγείου αυτή της περιστροφικής εμπίεσης με τη
χρήση κέρινου προπλάσματος.
Βρέθηκε σε πλουσιότατα κτερισμένο ανδρικό τά-
φο, που χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι. π.Χ.
και περιείχε καύση μέσα σε μεγάλο μπρούντζινο
αγγείο, τον «κρατήρα του Δερβενίου». Στην ίδια
ταφή ανήκουν και οι πεσσοί Β 126, Β 145.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 79-80, πίν. 93.
Ιγνατιάδου 1997. Vickers 2000. Ignatiadou 2002.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Αγγεία, Ποτήρι».
Ignatiadou 2006 a. Ignatiadou 2006 b, fig. 8.
ΙΔ
341. Αλάβαστρο
Α 44,
341 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Δερβένι, τάφος Α’ .
325-300 π.Χ.
Ύψος 12,3 εκ., διάμετρος χείλους 3,9 εκ.
Συγκολλημένο από αρκετά θραύσματα.
Αλάβαστρο από κυανό γυαλί. Έχει οριζόντιο δι-
σκόμορφο χείλος, κυλινδρικό λαιμό, κυρτό ώμο,
σώμα σχεδόν κυλινδρικό με μείωση προς τα πάνω
και έδραση κυρτή. Κάτω από τον ώμο φέρει δύο
διαμετρικά αντίθετες κυανές λαβές-αποφύσεις
χωρίς διαμπερή οπή. Ίνα κίτρινου γυαλιού στην
ακμή του χείλους. Το σώμα του αγγείου κοσμείται
με πυκνό πτίλωμα λευκό, γαλάζιο και κίτρινο. Κα-
τασκευασμένο με την τεχνική του πυρήνα.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 42, πίν. 6. Ιγνατιά-
δου 2000.
ΙΔ
342. Αλάβαστρο
Α 45,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
342 Δερβένι, τάφος Α’ .
325-300 π.Χ.
Ύψος 12,7 εκ., διάμετρος χείλους 4,4 εκ.
Συγκολλημένο από αρκετά θραύσματα. Λείπουν
τμήματα της κίτρινης ίνας στο χείλος, και η μία
λαβή.
Αλάβαστρο από κυανό γυαλί.
Όμοιο με το Α 44.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 42, πίν. 6. Ιγνατιά-
δου 2000.
ΙΔ
Λητή-Δερβένι | Lete-Derveni
335
340. Beaker
Β 45,
Archaeological Museum of ­Thessaloniki.
Derveni, Tomb B.
350-300 B.C.
Diameter of rim 11.1 cm, height 8.7 cm,
maximum thickness 5 mm (+ 6 mm at the
almonds).
Mended from large fragments, restora-
tions on rim, grooves, and bottom.
Beaker of transparent colorless glass,
greenish tint. Everted rim, with groove be-
low and zone with 12 almonds in pro-
nounced relief. Lower part of body deco-
rated with 13 irregular grooves. Bottom
slightly convex. Probably made by rotary
pressing with the use of a clay model.
Found in a male grave furnished with very
rich grave gifts, dated to the late 4th c. B.C.
and containing a cremation inside a large
bronze vase, the “Derveni Krater”. Game
counters B 126 and B 145 belonged to the
same burial.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 79-80, pl.
93. Ιγνατιάδου 1997. Vickers 2000. Ignatia-
dou 2002. Ιγνατιάδου 2004, chapter “Vases,
Beaker”. Ignatiadou 2006 a. Ignatiadou
2006 b, fig. 8.
ID
341. Alabastron
Α 44,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Derveni, Tomb A.
325-300 B.C.
Height 12.3 cm, diameter of rim 3.9 cm.
Mended from a number of fragments.
Alabastron of dark blue glass. Horizontal
disk rim, cylindrical neck, convex shoulder,
nearly cylindrical body tapering above,
convex bottom. Below shoulder, two dia-
metrically opposed dark blue lug-handles,
unpierced. Yellow glass thread on edge of
rim. Body decorated with dense feather
pattern in white, blue, and yellow. Made
with the core technique.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 42, pl. 6.
Ιγνατιάδου 2000.
ID
342. Alabastron
Α 45,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Derveni, Tomb A,
325-300 B.C.
Height 12.7 cm, diameter of rim 4.4 cm.
Mended from a number of fragments,
missing parts of the yellow thread on rim
and one handle.
Alabastron of dark blue glass.
Similar to A 44.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 42, pl. 6.
Ιγνατιάδου 2000.
ID
335
 336
343. Αλάβαστρο
Α 46,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Δερβένι, τάφος Α’ .
325-300 π.Χ.
Ύψος 13,2 εκ., διάμετρος χείλους 4,5 εκ.
343 Λείπει το μισό περίπου χείλος και η μία λαβή.
Αλάβαστρο από κυανό γυαλί.
Όμοιο με το Α 44.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 42, πίν. 6. Ιγνα-
τιάδου 2000.
ΙΔ
344. Αλάβαστρο
Α 47,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Δερβένι, τάφος Α’ .
325-300 π.Χ.
Ύψος 9,8 εκ., διάμετρος χείλους 3,3 εκ.
Λείπουν δύο τμήματα του χείλους. Η επιφάνεια
είναι θαμπή.
Αλάβαστρο από κυανό γυαλί. Έχει οριζόντιο δι-
344 σκόμορφο χείλος, φουσκωτό λαιμό που εισέχει
στη μετάβαση από το χείλος, κυρτό ώμο, σώμα
σχεδόν κυλινδρικό με μείωση προς τα πάνω και
έδραση κυρτή. Ίνα κίτρινου γυαλιού στην ακμή
του χείλους. Το σώμα του αγγείου κοσμείται με
πυκνό πτίλωμα λευκό επάνω και κίτρινο κάτω.
Για σχολιασμό βλ. Α 44.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 42. Ιγνατιάδου
2000.
ΙΔ
345. Αλάβαστρο
Δ 31,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Δερβένι, τάφος Δ’ .
325-300 π.Χ.
Ύψος 8,9 εκ. Διάμετρος χείλους 4,1 εκ.
Συγκολλημένο από αρκετά θραύσματα. Φέρει
μικρές συμπληρώσεις. Η επιφάνεια είναι θα-
μπή.
345 Αλάβαστρο από κυανό γυαλί. Έχει οριζόντιο δι-
σκόμορφο χείλος, κυλινδρικό λαιμό, συμφυή με
το κυλινδρικό φουσκωτό σώμα, και έδραση κυρ-
τή. Φέρει μία κυανή απόφυση, το αντίστοιχο
τμήμα της αντίθετης πλευράς είναι συμπληρω-
μένο. Ίνα κίτρινου γυαλιού στην ακμή του χεί-
λους. Το σώμα του αγγείου κοσμείται με πυκνό
πτίλωμα, λευκό, γαλάζιο και κίτρινο.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 106, πίν. 119.
Ιγνατιάδου 2000.
ΙΔ
346. Αλάβαστρο
Δ 32,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Δερβένι, τάφος Δ’ .
325-300 π.Χ.
Ύψος 10,2 εκ. Διάμετρος χείλους 4,2 εκ.
336
343. Alabastron
Α 46,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Derveni, Tomb A.
325-300 B.C.
Height 13.2 cm, diameter of rim 4.5 cm.
Missing about half the rim and one handle.
Alabastron of dark blue glass.
Similar to A 44.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 42, pl. 6.
Ιγνατιάδου 2000.
ID
344. Alabastron
Α 47,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Derveni, Tomb A.
325-300 B.C.
Height 9.8 cm, diameter of rim 3.3 cm.
Missing two sections from rim, surface
dulled.
Alabastron of dark blue glass. Horizontal
disk rim, bulging neck inset in transition
from rim, convex shoulder, nearly cylindri-
cal body tapering above, convex bottom.
Thread of yellow glass on edge of rim. Body
decorated with dense feather pattern,
white above and yellow below.
For commentary, see A 44.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 42. Ιγνατιά-
δου 2000.
ID
345. Alabastron
Δ 31,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Derveni, Tomb D.
325-300 B.C.
Height 8.9 cm, diameter of rim 4.1 cm.
Mended from a number of fragments, small
restorations, surface dulled.
Alabastron of dark blue glass. Horizontal
disk rim, cylindrical neck inherent with bul-
bous body, and convex bottom. One dark
blue lug; corresponding section of opposite
side has been mended. Thread of yellow
glass on edge of rim. Body decorated with
dense feather pattern in white, blue, and
yellow.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 106, pl. 119.
Ιγνατιάδου 2000.
ID
346. Alabastron
Δ 32,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Derveni, Tomb D.
325-300 B.C.
Height 10.2 cm, diameter of rim 4.2 cm.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Συγκολλημένο από αρκετά θραύσματα. Φέρει
μικρές συμπληρώσεις. Η επιφάνεια είναι θα-
μπή.
Αλάβαστρο από κυανό γυαλί. Όμοιο με το Δ 31,
με τη διαφορά πως σώζονται και οι δύο αποφύ-
σεις και διακρίνεται υποτυπώδης ώμος.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 106, πίν. 119.
346 Ιγνατιάδου 2000.
ΙΔ
347. Αλάβαστρο
ΜΘ 22532,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Λητή, οικόπεδο Μ. Χατζηαλεξάνδρου,
τάφος Κ 15.
Αρχή 3ου αι. π.Χ.
Ύψος 16,5 εκ., διάμετρος χείλους 4,7 εκ.
Ακέραιο με μικρές αποκρούσεις στην περίμετρο
του χείλους.
Η βάση του αγγείου είναι κυρτή, το σώμα του κυ-
λινδρικό και παρουσιάζει ελαφρά μείωση προς
τα επάνω. Κάτω από τον ώμο σχηματίζονται δύο
μικρές κατακόρυφες λαβές. Ο στενός κυλινδρι-
κός λαιμός επιστέφεται από ευρύ, δισκόμορφο
χείλος. Είναι κατασκευασμένο με την τεχνική του
πυρήνα. Η διακόσμηση, που καλύπτει όλο το σώ-
μα του αγγείου, σχηματίζει το διακοσμητικό μο-
τίβο του πτερού με πυκνές, επάλληλες ίνες γυα-
λιού, εναλλάξ λευκού και κίτρινου χρώματος.
347 Η παραγωγή γυάλινων αλαβάστρων στον ελ-
ληνικό χώρο διαπιστώνεται από τον 6ο έως και
τον 1ο αι. π.Χ. και η εξέλιξή τους χαρακτηρίζε-
ται από μικρής κλίμακας αλλαγές στο σχήμα
και στη διακόσμηση.
Τύπος Grose Class II.A, II.2, μέσα 4ου–πρώιμος
3ος αι. π.Χ.
Παράλληλα: Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 42
αριθ. Α44, Α45, Α46, πίν. 6, τέλη 4ου–αρχές 3ου
αι. π.Χ. (Δ. Ιγνατιάδου). Βλ. επίσης Ιγνατιάδου,
Αντωνάρας 2008, 79, στο λ. πτίλωμα.
Χρυσός των Μακεδόνων 2007, 301 αριθ. 27 (Κ.
Τζαναβάρη).
ΤΖΑ
348. Υαλοενθέματα ξύλινης κλίνης
348 Α 89, Α 94, Α 104, Α 106, Α 119, Α 109,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Δερβένι. Τάφος Α’ .
325-300 π.Χ.
Οφθαλμοί: διάμετρος 2,9 εκ.
Ορθογώνια πλακίδια: 2,1-3,6 × 1,8-2,1 εκ.
Στέλεχος ανθεμίου: μήκος 6,2 εκ.
Υαλοενθέματα από τη διακόσμηση των δύο
εμπρός ποδιών ξύλινης συμποσιακής κλίνης: 2
οφθαλμοί, 7 πλακίδια, κεντρικό στέλεχος ανθε-
μίου. Άχρωμα διαφανή. Κατασκευασμένα σε
ανοιχτή μήτρα. Οι ακμές διαμορφωμένες με τρι-
βή.
Ο τάφος είναι κιβωτιόσχημος, γραπτός εσωτερι-
κά. Περιείχε ανδρική ταφή, μέσα σε χάλκινο ελι-
κωτό κρατήρα ως τεφροδόχο αγγείο, καθώς και
άλλα αγγεία, σκεύη, όπλα και κοσμήματα.
Λητή-Δερβένι | Lete-Derveni
337
Mended from a number of fragments, small
restorations, surface dulled.
Alabastron of dark blue glass. Similar to Δ
31, except for the fact that both lugs are
here preserved, and a rudimentary shoul-
der is discernible.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 106, pl. 119.
Ιγνατιάδου 2000.
ID
347. Alabastron
ΜΘ 22532,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Lete, property of M. Chatzialexandrou,
grave K 15.
Early 3rd c. B.C.
Height 16.5 cm, diameter of rim 4.7 cm.
Intact, with small chips around rim perim-
eter.
Convex base, cylindrical body presenting
slight tapering above. Two small vertical
handles formed below shoulder. Narrow
cylindrical neck topped by wide disk rim.
Made with the core technique. The decora-
tion covering nearly the entire body forms
a feathered decorative motif with close-set,
repeated threads of alternating white and
yellow.
Production of glass alabastra in the Greek
world is attested from the 6th to the 1st c.
B.C., and their evolution is characterized by
small-scale changes in shape and decora-
tion.
Type Grose Class II.A, II.2, mid-4th–early 3rd
c. B.C.
Parallels: Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 42
no. Α44, Α45, Α46, pl. 6, late 4th-early 3rd c.
B.C. (Δ. Ιγνατιάδου). See also Ιγνατιάδου,
Αντωνάρας 2008, 79, “πτίλωμα” (feather-
ing).
Χρυσός των Μακεδόνων 2007, 301 no. 27 (Κ.
Τζαναβάρη).
ΤΖΑ
348. Glass inlays
for a wooden couch
Α 89, Α 94, Α 104, Α 106, Α 119, Α 109,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Derveni, Tomb A.
325-300 B.C.
Eyes: diameter 2.9 cm.
Rectangular plaques: 2.1-3.6 × 1.8-2.1 cm.
Palmette stem: length 6.2 cm.
Glass inlays from the decoration of the two
front legs of a wooden symposium couch: 2
eyes, 7 plaques, central stem from a pal-
mette. Transparent, colorless. Made in an
open mold. Edges formed by grinding.
The tomb was a cist grave, painted on the
interior. It contained a male burial inside a
bronze volute crater used as a cremation
urn as well as other vases, utensils, weapons
337
 338
Η κλίνη κάηκε στην πυρά μαζί με το νεκρό. Τα
κατάλοιπα της πυράς βρέθηκαν πάνω στη στέ-
γαση του τάφου και μέσα σε αυτά ένας απαν-
θρακωμένος πάπυρος με ορφικό κείμενο. Από
την κλίνη σώθηκαν και ελεφάντινα στοιχεία που
στοιχειοθετούν την ύπαρξη πολυπρόσωπης
ανάγλυφης ζωφόρου: δεξί χέρι δύο γυναικείων
μορφών, δεξιά ανδρική κνήμη.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 51-53, πίν.57.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Υαλοενθέματα».
ΙΔ
349. Δύο οφθαλμοί
Δ 64,
349 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Δερβένι, τάφος Δ’ .
325-300 π.Χ.
Διάμετρος 2,8 εκ., ύψος 1,5 εκ.
Δύο οφθαλμοί. Υαλοενθέματα ξύλινης λάρνα-
κας. Άχρωμοι διαφανείς. Κατασκευασμένοι σε
ανοιχτή μήτρα. Οι ακμές διαμορφωμένες με τρι-
βή.
Ο τάφος είναι κιβωτιόσχημος τάφος και γραπτός
εσωτερικά. Περιείχε ανδρική ταφή με δεκάδες
κτερίσματα, κυρίως χάλκινα, πήλινα και αλαβά-
στρινα αγγεία, αλλά και σιδερένια όπλα και χρυ-
σά κοσμήματα. Ανάμεσά τους χρυσό όγδοο στα-
τήρος Φιλίππου Β’ , νομισματοκοπείου Πέλλης,
χρονολογίας κοπής 340-328 ή 336-328. Στην ξύ-
λινη λάρνακα πιθανόν ανήκουν, εκτός από τους
οφθαλμούς, τεμάχια ξύλου και μετάλλινα στοι-
χεία.
Τα παραλληλεπίπεδα κιβώτια, που είναι γνωστά
ως λάρνακες, κατασκευάζονταν από διάφορα
υλικά. Δύο χρυσά βρέθηκαν στον τάφο του Φι-
λίππου Β’  στη Βεργίνα και ένα ξύλινο με αργυρή
επένδυση στον Άγιο Αθανάσιο Θεσσαλονίκης.
350 Τα ξύλινα κιβώτια φαίνεται πως σε κάποιες περι-
πτώσεις έφεραν ως διακόσμηση υαλοενθέματα,
συνήθως οφθαλμούς.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 109, πίν.119.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Υαλοενθέματα».
ΙΔ
350. Σύνολο πεσσών
Β 126, Β 145,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσαλονίκης.
Δερβένι Θεσσαλονίκης, τάφος Β’ .
320-300 π.Χ.
Διάμετρος 1,5-1,9 εκ., ύψος 7-8 χιλ.
Σύνολο 21 επιπεδόκυρτων πεσσών σε τρία χρώ-
ματα: 6 άχρωμοι πρασινωποί, 6 ελαιόχρωμοι και
9 κυανοί. Κατασκευασμένοι με πύρωση. Στον
ίδιο τάφο βρέθηκαν και σιδερένια ελάσματα (Β
118) με υπολείμματα ξύλου στην κάτω επιφά-
νεια, προφανώς επενδύσεις του σανιδόμορφου
πίνακα του παιχνιδιού.
Βρέθηκε σε πλουσιότατα κτερισμένο ανδρικό
τάφο, που χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι.
π.Χ. και περιείχε καύση μέσα σε μεγάλο
338
and jewelry. The couch was burned on the
pyre with the deceased. The remains from
the pyre were found on the tomb covering;
among them was a carbonized papyrus con-
taining an Orphic text. Also preserved from
the couch are ivory elements that offer evi-
dence for the presence of a multi-figure re-
lief frieze: the right arm from two female
figures, the right leg from a male.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 51-53, pl.57.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Glass inlays”.
ID
349. Two eyes
Δ 64,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Derveni, Tomb D.
325-300 B.C.
Diameter 2.8 cm, height 1.5 cm.
Two eyes, inlays for a wooden chest. Trans-
parent, colorless. Made in an open mold.
Edges formed by grinding.
The tomb was a cist grave and was painted
on the interior. It contained a male burial
with dozens of grave gifts, primarily bronze,
clay, and alabaster vases, but also iron
weapons and gold jewelry. Among them
was a gold one/eighth stater of Philip II
from the Pella mint, issued in 340-328 or
336-328. Apart from the eyes, pieces of
wood and metal elements also probably
belonged to the chest.
Rectangular chests, known as “larnakes”,
were made of various materials. Two gold
larnakes were found in the tomb of Philip II
at Vergina, and a wooden larnax with silver
revetment was found at Aghios Athanasios
(Thessaloniki). The wooden ones appear in
some cases to have been decorated with
glass inlays, usually eyes.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 109, pl. 119.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Glass inlays”.
ID
350. Set of game counters
Β 126, Β 145,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Derveni, Tomb B.
320-300 B.C.
Diameter 1.5-1.9 cm, height 7-8 mm.
Set of 21 planoconvex game counters in
three colors: 6 colorless with greenish hue;
6 olive-green, and 9 dark blue. Made by fir-
ing. Also found in the same tomb were iron
bands (B 118) with remains of wood on
their lower surface, apparently the revet-
ment for the game board.
Found in a male tomb with very rich grave
gifts, dated to the late 4th c. B.C., which
contained the remains of a cremation in a
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

μπρούντζινο αγγείο, τον «κρατήρα του Δερβενί-
ου». Στην ίδια ταφή ανήκει και το ποτήρι Β 45.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 87, 91-92, εικ.
100, 105. Ιγνατιάδου 1996, 508, 513-514 αρ.1,
εικ.1, 10-12, σχ.1-3. Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο
«Πεσσοί».
ΙΔ
351. Ριπιδωτή φιάλη
ΜΘ 21456 α,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Λητή, αγροικία Α.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 5,9 εκ., διάμετρος χείλους 13,7 εκ.
351 Συγκολλημένη, λείπουν τμήματα του σώματος.
Το ημισφαιρικό σώμα του αγγείου είναι διακο-
σμημένο με ανάγλυφες κατακόρυφες ραβδώ-
σεις.
Προέρχεται πιθανότατα από τη συροπαλαιστι-
νιακή ακτή. Όμοιου σχήματος γυάλινα αγγεία
κατασκευάζονται επίσης στη βόρεια Ιταλία, τον
1ο αι. π.Χ.
Παράλληλα: Grose 1989, 263-4, αριθ. 228, 229,
231, τέλη 1ου αι. π.Χ. έως μέσα 1ου αι. μ.Χ. Verre
romain 2006, 218 αριθ. 1.50 (F. Paolucci). Αντω-
νάρας 2006, 69, σημ. 179. Βλ. επίσης Ιγνατιάδου,
Αντωνάρας 2008, 105.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, 214, αριθ. 209 (Κ. Τζανα-
βάρη).
ΤΖΑ
352. Τμήματα χοανόστομου
μπουκαλιού (guttus)
ΜΘ 21456 β,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Λητή, αγροικία Α.
Τέλη 1ου-αρχές 2ου αι. μ.Χ.
Σωζόμενη διάμετρος σώματος 7,6 εκ.,
σωζόμενο ύψος λαβής 7,4 εκ.
Συγκολλημένα, διατηρείται τμήμα του σώματος
και η λαβή.
352 Πρόκειται για κλειστό αγγείο με εντελώς σφαιρι-
κό σώμα. Ο μακρύς κυλινδρικός λαιμός αρχίζει
από το πλάγιο μέρος του αγγείου, κάμπτεται
έντονα προς τα πλάγια και επάνω, σχηματίζο-
ντας καμπύλη, και καταλήγει σε χοανόσχημο
στόμιο. Πρόκειται για ένα σχετικά σπάνιο σχήμα,
που παράγεται, ωστόσο, σε πολλές περιοχές της
ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Τύπος: Αντωνάρας 2009, 123, σημ. 1206, τύπος
54, πίν. 29.
Παράλληλο: Arveiller-Dulong, Nenna 2005,
184, 197 αριθ. 549, πίν. 41, τέλος 1ου-αρχές 2ου
αι. μ.Χ.
Βλ. επίσης Ιγνατιάδου, Αντωνάρας 2008, 60-61.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, 212, αριθ. 193, 2ος-3ος
αι. μ.Χ. (Κ. Τζαναβάρη).
ΤΖΑ
Λητή-Δερβένι | Lete-Derveni
339
large bronze vase, the “Derveni Krater”. The
beaker B 45 belonged to the same burial.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 87, 91-92, fig.
100, 105. Ιγνατιάδου 1996, 508, 513-514
no.1, fig. 1, 10-12, σχ. 1-3. Ιγνατιάδου 2004,
chapter “Game counters”.
ID
351. Ribbed phiale/bowl
ΜΘ 21456 α,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Lete, farmhouse A.
1st c. A.D.
Height 5.9 cm, diameter of rim 13.7 cm.
Mended, missing parts of body.
The hemispherical body of the vase is deco-
rated with vertical relief ribs.
Probably from the Syro-Palestinian coast.
Glass vessels of this shape were also made
in northern Italy in the 1st c. B.C.
Parallels: Grose 1989, 263-4, no. 228, 229,
231, late 1st c. B.C. to mid-1st c. A.D. Verre
romain 2006, 218 no. 1.50 (F. Paolucci).
Αντωνάρας 2006, 69, note 179. See also
Ιγνατιάδου, Αντωνάρας 2008, 105.
Αδάμ-Βελένη et al. 2003, 214, no. 209 (Κ.
Τζαναβάρη).
ΤΖΑ
352. F
 ragments of a funnel-shaped
bottle (guttus)
ΜΘ 21456 β,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Lete, farmhouse A.
Late 1st-early 2nd c. A.D.
Preserved diameter of body 7.6 cm,
preserved height of handle 7.4 cm.
Mended, preserving part of body and han-
dle.
A closed shape with entirely round body.
Long cylindrical neck, starting from side of
the vase, bending markedly sideways and
upward, forming a curve and concluding in
a funnel-shaped mouth. A relatively rare
shape which, however, was produced in
many regions of the Roman Empire.
Type: Αντωνάρας 2009, 123, note 1206,
type 54, pl. 29.
Parallel: Arveiller-Dulong, Nenna 2005, 184,
197 no. 549, pl. 41, late 1st-early 2nd c. A.D.
See also Ιγνατιάδου, Αντωνάρας 2008, 60-
61.
Αδάμ-Βελένη et al. 2003, 212, no. 193, 2nd-
3rd c. A.D. (Κ. Τζαναβάρη).
ΤΖΑ
339
 340

353. Τμήματα οινοχόης 353. Fragments of an oinochoe

ΜΘ 21456 δ,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Λητή, αγροικία Α.
2ος-3ος αι. μ.Χ.
353 Σωζόμενο ύψος σώματος 3 εκ., μέγιστο μήκος
λαβής 7 εκ.
Συγκολλημένα.
Διατηρούνται τμήματα του κυλινδρικού σώμα-
τος και του λαιμού. Τα αγγεία του τύπου αυτού,
με κυλινδρικό σώμα, κατασκευασμένα σε μήτρα,
είναι ιδιαίτερα δημοφιλή στο δεύτερο μισό του
1ου και στην αρχή του 2ου αι. μ.Χ. Διαδόθηκαν
ιδιαίτερα σε περιοχές της δυτικής Μεσογείου,
όπου θα πρέπει να αναζητηθούν και τα κέντρα
παραγωγής τους.
Παράλληλο: Verre romain 2006, 230 αριθ. 2.6, 1ος
αι. π.Χ. (F. Paolucci).
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, 211, αριθ. 191 (Κ. Τζανα-
βάρη).
ΤΖΑ
(ewer)
ΜΘ 21456 δ,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Lete, farmhouse A.
2nd-3rd c. A.D.
Preserved height of body 3 cm, greatest
length of handle 7 cm.
Mended.
Preserving parts of cylindrical body and
neck. Vases of this type, with a cylindrical
body and mold made, were especially pop-
ular in the second half of the 1st and early
2nd c. A.D. They were especially widespread
in regions of the Western Mediterranean,
where their production centers are to be
sought.
Parallel: Verre romain 2006, 230 no. 2.6, 1st
c. B.C. (F. Paolucci).
Αδάμ-Βελένη et al. 2003, 211, no. 191 (Κ.
Τζαναβάρη).
ΤΖΑ

354. Τμήματα οινοχόης 354. Fragments of an oinochoe

ΜΘ 21456 ζ, (ewer)
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. ΜΘ 21456 ζ,
354 Λητή, αγροικία Α. Archaeological Museum of Thessaloniki.
2ος-3ος αι. μ.Χ. Lete, farmhouse A.
Συγκολλημένα, διατηρούνται τμήματα από το 2nd-3rd c. A.D.
χείλος, το λαιμό και το σώμα του αγγείου. Mended, preserving parts of rim, neck, and
Χείλος δισκόμορφο και λαιμός κυλινδρικός. Η body.
ταινιωτή λαβή κατέληγε στον ώμο του, κυλινδρι- Disk rim, cylindrical neck. Band handle con-
κού σχήματος, σώματος του αγγείου. cluding on shoulder of cylindrical body.
Παράλληλο: Verre romain 2006, 230 αριθ. 2.6, 1ος Parallel: Verre romain 2006, 230 no. 2.6, 1st
αι. π.Χ. (F. Paolucci). c. B.C. (F. Paolucci).
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, 212, αριθ. 192 (Κ. Τζανα- Αδάμ-Βελένη et al. 2003, 212, no. 192 (Κ.
βάρη). Τζαναβάρη).
ΤΖΑ ΤΖΑ

355. Τμήματα πινακίου 355. Fragments of a plate

ΜΘ 21456 θ, ΜΘ 21456 θ,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Λητή, αγροικία Α. Lete, farmhouse A.
355
2ος-3ος αι. μ.Χ. 2nd-3rd c. A.D.
Ύψος 3 εκ. Height 3 cm.
Συγκολλημένα. Mended.
Η βάση του πινακίου είναι δακτυλιόσχημη. Το Ring base. Shallow hemispherical body
ημισφαιρικού σχήματος σώμα είναι αβαθές και ending in horizontal band rim.
καταλήγει σε οριζόντιο, ταινιωτό χείλος. Parallel: Ravagnan 1994, 231, no 467, late
Παράλληλο: Ravagnan 1994, 231, no 467, τέλος 2nd–3rd c. A.D.
2ου–3ος αι. μ.Χ. Αδάμ-Βελένη et al. 2003, no. 194 (Κ. Τζανα-
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, αριθ. 194 (Κ. Τζαναβάρη). βάρη).
ΤΖΑ ΤΖΑ

356. Τμήματα υαλοπινάκων 356. Fragments of bluish glass

από γαλαζωπό γυαλί window panes
ΜΘ 21456, ΜΘ 21456,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Λητή, αγροικία Α. Lete, farmhouse A.
Ρωμαϊκής εποχής., πάχος 2 χιλ. Roman period, thickness 2 mm.
Το φυσητό γυαλί χρησιμοποιήθηκε και στην Blown glass was also employed in architec-

340 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 341

αρχιτεκτονική, στην κατασκευή υαλοπινάκων
που προστάτευαν τα ανοίγματα ιδιωτικών και
δημόσιων οικοδομημάτων και επέτρεπαν το
356
φυσικό φωτισμό. Οι παλιότερες μαρτυρίες για
τη χρήση υαλοπινάκων απαντούν στο έργο του
Σενέκα, Epistulae ad Lucilium (Epist. XC 25), γύρω
στα μέσα του 1ου αι. π.Χ. Οι υαλοπίνακες έκλει-
ναν παράθυρα περιορισμένων διαστάσεων
(51 × 45,5 εκ.) ή χρησιμοποιούνταν στην κατα-
σκευή θερμοκηπίων, όπου διατηρούσαν φυτά
στη διάρκεια του χειμώνα. Στην Ιταλία εφαρμό-
στηκαν εκτεταμένα στα λουτρά των πόλεων
Πομπηΐα και Ηράκλεια, όπου απαντούν και κυ-
κλικά ανοίγματα, που έκλειναν επίσης με υαλο-
πίνακες, διαμέτρου 50 εκ.
Haddad 1995, 250-262. Verre romain 2006, 111-
121, 281-5.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, 175, αριθ. 21 (Κ. Τζανα-
βάρη).
ΤΖΑ
ture, for the construction of window panes
which protected the openings in private
and public buildings and allowed natural
lighting. The oldest testimony on the use of
window panes is found in Seneca, Epistulae
morales ad Lucilium (Epist. XC 25), around
the mid-1st c. A.D. Window panes closed
windows of limited dimensions (51 × 45.5
cm) or were used in the construction of
greenhouses, where they preserved plants
throughout the winter. In Italy, they were
also employed extensively in the baths of
Pompeii and Herculaneum, where circular
openings are also found; these too were
closed by panes (diameter 50 cm).
Haddad 1995, 250-262. Verre romain 2006,
111-121, 281-5.
Αδάμ-Βελένη et al. 2003, 175, no. 21 (Κ.
Τζαναβάρη).
ΤΖΑ

357. Τμήμα γυάλινου βραχιολιού 357. Fragment of a glass bracelet

ΜΘ 21460,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Λητή, αγροικία Α.
Ρωμαϊκής εποχής.
Σωζόμενο μήκος 5,4 εκ., πάχος 3,7 εκ.
Το βραχιόλι σχηματίζεται από ράβδο γυαλιού
ημικυκλικής διατομής και μαύρου χρώματος.
Ακόσμητα βραχιόλια κατασκευασμένα από γυα-
λί διαφόρων χρωμάτων εμφανίζονται στη ρω-
357 μαϊκή εποχή. Η χρήση τους συνεχίζεται στα πα-
λαιοχριστιανικά χρόνια και στη βυζαντινή περί-
οδο.
Παράλληλα: Ελληνικό Κόσμημα 1997, 150 αριθ.
149, ρωμαϊκών χρόνων (Δ. Ιγνατιάδου), 171-174
αριθ. 169, 170, 177-180, παλαιοχριστιανικής επο-
χής (Ν. Μουτσόπουλος), 218-9 αριθ. 262, 264,
10ος-12ος αι. (Ε. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου).
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, 218, αριθ. 223 (Κ. Τζανα-
βάρη).
ΤΖΑ
ΜΘ 21460,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Lete, farmhouse A.
Roman period.
Preserved length 5.4 cm, thickness 3.7 cm.
Glass bracelet formed from a cane of glass,
semi-circular in section, black.
Undecorated glass bracelets made of vari-
ous colors appear in the Roman age. Their
use continued during the Early Christian
era and into the Byzantine period.
Parallels: Ελληνικό Κόσμημα 1997, 150 no.
149, ρωμαϊκών χρόνων (Δ. Ιγνατιάδου), 171-
174 no. 169, 170, 177-180, Early Christian era
(Ν. Μουτσόπουλος), 218-9 no. 262, 264,
10th-12th c. (Ε. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου).
Αδάμ-Βελένη et al. 2003, 218, no. 223 (Κ. Τζα-
ναβάρη).
ΤΖΑ

Βιβλιογραφία Bibliography
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003 Π. Αδάμ-Βελένη, Ε. Πουλάκη, Κ. Τζαναβάρη, Αρχαίες αγροικίες σε σύγχρονους δρόμους, κατάλογος
έκθεσης, Αθήνα 2003.
Αντωνάρας 2009 Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. Αγγεία από τη Θεσσαλονίκη και την
περιοχή της, Αθήνα 2009.
Arveiller-Dulong, Nenna 2005 V. Arveiller-Dulong, M. D. Nenna, Les Verres Antiques, II, Musée du Louvre, Paris 2005.
Grose 1989 D. F. Grose, The Toledo Museum of Art, Early ancient glass: core-formed, rod-formed, and cast vessels
and objects from the Late Bronze Age to the early Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50, New York
1989.
Ελληνικό Κόσμημα 1997 Ελληνικό Κόσμημα, 6000 χρόνια παράδοσης, κατάλογος έκθεσης, Θεσσαλονίκη 1997.
Haddad 1995 Ν. Α. Haddad, Θύρες και παράθυρα στην ελληνιστική και στη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική του ελληνικού
χώρου, αδημ. διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 1995, 250-262.
Θέμελης, Τουράτσογλου 1997 Π. Γ. Θέμελης, Γ. Π. Τουράτσογλου, Οι τάφοι του Δερβενίου, Αθήνα 1997.
Ιγνατιάδου 1996 Δ. Ιγνατιάδου, Ελληνιστικό επιτραπέζιο παιχνίδι με γυάλινους πεσσούς, Αρχαία Μακεδονία VI,
Θεσσαλονίκη 1996 (1999), 508-522.

Λητή-Δερβένι | Lete-Derveni 341

 342

Ιγνατιάδου 1997 Δ. Ιγνατιάδου, Δύο χυτά γυάλινα αγγεία από το Δερβένι, μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου, Παρ.
Μακεδονικών αρ. 6, Θεσσαλονίκη 1997, 105–114.
Ιγνατιάδου 2000 Δ. Ιγνατιάδου, Κεραμική και υαλουργία στην πρώιμη ελληνιστική Μακεδονία, Στ’  ΕλλΚερ, Βόλος
2000 (Αθήνα 2004), 693-702, πίν. 333-334.
Ignatiadou 2002 D. Ignatiadou, Colorless glass in late Classical and early Hellenistic Macedonia, JGS 44, 2002, 11-
24.
Ιγνατιάδου 2004 Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ. διδ. διατριβή,
Θεσσαλονίκη 2004.
Ignatiadou 2006 a D. Ignatiadou, Almonds, lobes and ribs, AnnAIHV 17, Antwerp 2006 (2008), 19-24.
Ignatiadou 2006 b D. Ignatiadou, Psychoactive and poisonous plants on Achaemenid-style vases, Ancient Greece
and Ancient Iran: Cross-cultural encounters, Athens 2006 (2008), 327-337.
Ιγνατιάδου, Αντωνάρας 2008 Δ. Ιγνατιάδου, Α. Αντωνάρας, Yαλουργία, Αρχαία και Mεσαιωνική. Ορολογία, τυπολογία και
τεχνολογία. Ελληνοαγγλικό-αγγλοελληνικό λεξικό, Θεσσαλονίκη 2008.
Ιγνατιάδου, Ναζλής 2008 Δ. Ιγνατιάδου, Ι. Ναζλής, Micro-XRF ανάλυση σμάλτων σε χρυσά κοσμήματα κλασικών χρόνων,
5ο Συμπόσιο Αρχαιομετρίας της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας, 8-10.10.2008, Αθήνα (υπό
έκδοση).
Verre romain 2006 Le verre dans l’empire romain (M. Beretta, G. Di Pasquale, eds), Florence-Milan 2006.
Vickers 2000 M. Vickers, Lapidary shock: meditations on an achaemenid silver beaker “from Erzerum” in the
Ashmolean Museum, Oxford, Archäologische Mitteilungen aus Iran and Turan 32, 2000, 261-273.
Χρυσός των Μακεδόνων 2007 Ο χρυσός των Μακεδόνων (επιμ. Δ. Γραμμένος), Θεσσαλονίκη 2007.

342 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Aπολλωνία
Apollonia
358. Άωτος σκύφος
Φ 1114,
358 Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.
Ρεντίνα Θεσσαλονίκης,
Βυζαντινό κάστρο, τομή 11,
πύλη μεταξύ κτισμάτων 24 και 31.
350-325 π.Χ.
Σωζόμενο ύψος 3,6 εκ., σωζόμενο πλάτος 2,8 εκ.,
μέγιστο πάχος 4 χιλ.
Θραύσμα σώματος με φθαρμένη επιφάνεια.
Άωτος σκύφος από διαφανές άχρωμο γυαλί με
πρασινωπή απόχρωση. Έχει χείλος εξωστρεφές.
Στο μέσο του ύψους ανάγλυφη δικτυωτή ταινία
πλαισιωμένη από δύο οριζόντιες γλυφές. Στο
κάτω μισό μακρά πέταλα και ανάμεσα στις άνω
απολήξεις τους μικρά τριγωνικά και ελαφρά πυ-
ραμιδοειδή εξάρματα. Άριστη ποιότητα αναγλύ-
φου. Πιθανή τεχνική κατασκευής η κηρόχυση.
Βρέθηκε σε όρυγμα θεμελίωσης βυζαντινών
χρόνων, γεμάτο με χώμα που μεταφέρθηκε από
την πεδινή περιοχή της αρχαίας Απολλωνίας.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Αγγεία, Άωτοι σκύ-
φοι».
ΙΔ
Σταυρός
Stavros
359. Μυροδοχείο
ΙΣΤ 178,
359
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Σταυρός Νομού Θεσσαλονίκης,
ρωμαϊκό νεκροταφείο, Ο.Τ. 108-65 Ν,
οικόπεδο Μαλαμούδη, τάφος 21, 2007.
100-150 μ.Χ.
Ύψος 14,2 εκ., διάμετρος βάσης 7,8 εκ.,
διάμετρος χείλους 3,2 εκ.
Ακέραιο, εξαιρετικής διατήρησης.
Το αγγείο είναι άχρωμο διαφανές, με κωνικό πε-
ρίπου σώμα, επίπεδη έδραση και πολύ υψηλό
σωληνοειδή λαιμό, ο οποίος απολήγει σε εξω-
στρεφές οριζόντιο χείλος.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
ΣΚ, BM
Aπολλωνία, Σταυρός, Ασπροβ άλτα | Apollonia, Stavros, Asprovalta
343
Apollonia
358. Handleless skyphos
Φ 1114,
Museum of Byzantine Culture.
Rendina, Prefecture of Thessaloniki,
Byzantine castle, trench 11,
gate between buildings 24 and 31.
350-325 B.C.
Preserved height 3.6 cm, preserved
width 2.8 cm, maximum thickness 4 mm.
Fragment of body, surface worn.
Handleless skyphos of transparent colorless
glass with a greenish hue. Outturned rim.
At mid-height, a network relief band framed
by two horizontal grooves. On lower half,
long petals, with small triangles and slightly
pyramidal protrusions between their tops.
Superb relief work. Probably made with the
lost wax technique.
Discovered in a foundation trench of the
Byzantine period that had been filled with
earth transported from the plains region of
ancient Apollonia.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Vessels, Handle-
less Skyphoi”.
ID
Stavros
359. Unguentarium
ΙΣΤ 178,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Stavros, Prefecture of Thessaloniki,
Roman cemetery, B.B. 108-65 Ν,
Malamoudis property, grave 21, 2007.
100-150 A.D.
Height 14.2 cm, diameter of base 7.8 cm,
diameter of rim 3.2 cm.
Intact, exceptionally well preserved.
Transparent colorless vessel with approxi-
mately conical body, flat bottom and very
tall tubular neck ending in outturned hori-
zontal rim.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
SK, VM
343
 344
360. Μυροδοχείο
IΣΤ 179,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Σταυρός Νομού Θεσσαλονίκης,
ρωμαϊκό νεκροταφείο, Ο.Τ 108-65 Ν,
360
οικόπεδο Μαλαμούδη, τάφος 21, 2007.
100-150 μ. Χ.
Ύψος 16,3 εκ., διάμετρος βάσης 4,7 εκ.,
διάμετρος χείλους 2,2 εκ.
Ακέραιο με μικρές αποκρούσεις στον πλαστικό
δακτύλιο του λαιμού και στην έδραση.
Το σώμα του αγγείου είναι απιόσχημο, η βάση
του δακτυλιόσχημη και ο λαιμός του αρκετά
υψηλός και σωληνοειδής, με έναν πλαστικό δα-
κτύλιο περίπου στο μέσο του ύψους του, πάνω
από τον οποίο διευρύνεται αρκετά, μέχρι την
απόληξη του χείλους. Το γυαλί, με ελαφρώς πρα-
σινωπή απόχρωση, φέρει πολλές φυσαλίδες.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
ΣΚ, BM
361. Μυροδοχείο
ΙΣΤ 180,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Σταυρός Νομού Θεσσαλονίκης,
ρωμαϊκό νεκροταφείο, Ο.Τ 108-65 Ν,
361 οικόπεδο Μαλαμούδη, τάφος 22, 2007.
100-150 μ. Χ.
Ύψος 16 εκ., διάμετρος βάσης 9,5 εκ., διάμετρος
χείλους 4,2 εκ.
Ακέραιο, εξαιρετικής διατήρησης.
Έχει περίπου κωνικό σώμα και ελαφρά κοίλη
έδραση, ενώ ο λαιμός του είναι αρκετά υψηλός
και σωληνόμορφος και απολήγει σε εξωστρεφές
οριζόντιο χείλος. Άχρωμο και διαφανές γυαλί.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
ΣΚ, BM
362. Μυροδοχείο
ΙΣΤ 181,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Σταυρός Νομού Θεσσαλονίκης,
ρωμαϊκό νεκροταφείο, Ο.Τ 108-65 Ν,
οικόπεδο Μαλαμούδη, τάφος 22, 2007.
100-150 μ. Χ.
362 Ύψος 18 εκ., διάμετρος βάσης 7 εκ.,
διάμετρος χείλους 5,7 εκ.
Ακέραιο, εξαιρετικής διατήρησης.
Έχει σφαιρικό σώμα, αρκετά πεπλατυσμένο, με
ελαφρά κοίλη την κάτω επιφάνεια της έδρασής
του και λαιμό αρκετά υψηλό σωληνόμορφο, που
απολήγει επάνω σε εξωστρεφές, οριζόντιο χεί-
λος. Στο σημείο της μετάβασης από το σώμα στο
λαιμό του αγγείου, υπάρχει πλατιά αυλάκωση.
Γυαλί πρασινωπού χρώματος.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
ΣΚ, BM
344
360. Unguentarium
ΙΣΤ 179,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Stavros, Prefecture of Thessaloniki,
Roman cemetery, B.B. 108-65 Ν,
Malamoudis property, grave 21, 2007.
100-150 A.D.
Height 16.3 cm, diameter of base 4.7 cm,
diameter of rim 2.2 cm.
Intact, with small chips on neck collar and
bottom.
Pear-shaped body, ring-shaped base, neck
relatively high and tubular, with a ring at
about mid-height above which it widens
considerably up to rim. The glass, which has
a slight greenish hue, contains many bub-
bles.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
SK, VM
361. Unguentarium
ΙΣΤ 180,
16th Ephorate of Prehistoric and Classical
Antiquities.
Stavros, Prefecture of Thessaloniki, Roman
cemetery, Ο.Τ 108-65 Ν,
Malamoudis property, grave 22, 2007.
100-150 A.D.
Height 16 cm, diameter of base 9.5 cm,
diameter of rim 4.2 cm.
Intact, exceptionally well preserved.
Roughly conical body and slightly concave
bottom, fairly high tubular neck ending in
outturned horizontal rim. Colorless trans-
parent glass.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
SK, VM
362. Unguentarium
ΙΣΤ 181,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Stavros, Prefecture of Thessaloniki,
Roman cemetery, B.B. 108-65 Ν,
Malamoudis property, grave 22, 2007.
100-150 A.D.
Height 18 cm, diameter of base 7 cm,
diameter of rim 5.7 cm.
Intact, exceptionally well preserved.
Round body, compressed, with slightly
concave bottom, fairly high tubular neck
ending above in outturned horizontal rim.
Wide groove at transition from body to
neck. Greenish glass.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
SK, VM
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

363. Άωτο κύπελλο
ΙΣΤ 177,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Σταυρός Νομού Θεσσαλονίκης,
363 ρωμαϊκό νεκροταφείο, Ο.Τ. 108-65 Ν,
οικόπεδο Μαλαμούδη, τάφος 46, 2007.
100-150 μ.Χ.
Ύψος 7,6 εκ., διάμετρος σώματος 5 εκ.,
διάμετρος βάσης 2,7 εκ.
Ακέραιο, πολύ καλή κατάσταση, με ιζήματα κα-
τά τόπους.
Το αγγείο έχει ανεστραμμένο κολουροκωνικό
σώμα με έδραση επίπεδη και κυλινδρικό λαιμό.
Στο σώμα διακρίνονται λεπτές, οριζόντιες και
παράλληλες μεταξύ τους, εγχάρακτες γραμμές.
Χρώμα πρασινωπό ανοιχτό.
364 Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
ΣΚ, BM
364. Οκτώ χάντρες
ΙΣΤ 273,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Σταυρός Νομού Θεσσαλονίκης,
ρωμαϊκό νεκροταφείο, Ο.Τ. 108-65 Ν,
οικόπεδο Μαλαμούδη, τάφος 28, 2007.
100-150 μ.Χ.
Διάμετρος 1 εκ., μήκος επιμήκους χάντρας 2 εκ.
Διατήρηση καλή.
Οκτώ μελανές χάντρες. Η μία είναι σφαιρική με
κίτρινες τεθλασμένες ταινίες διακοσμημένες με
κυανά στίγματα, ενώ οι άλλες επτά κυλινδρικές
με αυλακώσεις, εκ των οποίων η μία αρκετά επι-
μήκης. Πιθανότατα αποτελούσαν όρμο περιδε-
ραίου.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
ΣΚ, BM
365. Είκοσι τέσσερις χάντρες
ΙΣΤ 278,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
365 Σταυρός Νομού Θεσσαλονίκης,
Aπολλωνία, Σταυρός, Ασπροβ άλτα | Apollonia, Stavros, Asprovalta
345
363. Handleless cup
ΙΣΤ 177,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Stavros, Prefecture of Thessaloniki,
Roman cemetery, B.B. 108-65 Ν,
Malamoudis property, grave 46, 2007.
100-150 A.D.
Height 7.6 cm, diameter of body 5 cm,
diameter of base 2.7 cm.
Intact, very good condition, incrustation in
places.
Body inverted truncated conical in shape,
with flat bottom and cylindrical neck. On
body, fine horizontal parallel incised lines.
Light greenish.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
SK, VM
364. Eight beads
ΙΣΤ 273,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Stavros, Prefecture of Thessaloniki,
Roman cemetery, B.B. 108-65 Ν,
Malamoudis property, grave 28, 2007.
100-150 A.D.
Diameter 1 cm, length of elongated bead
2 cm.
Well preserved.
Eight black beads. One is round with yellow
zigzag bands decorated with blue dots, the
other seven are cylindrical with grooves;
one is quite elongated. They probably
formed a necklace.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
SK, VM
365. Twenty-four beads
ΙΣΤ 278,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Stavros, Prefecture of Thessaloniki,
345
 346
ρωμαϊκό νεκροταφείο, Ο.Τ. 108-65 Ν,
οικόπεδο Μαλαμούδη, τάφος 32, 2007,
100-150 μ.Χ.
α) Διάμετρος 5 χιλ., μήκος 2 χιλ.,
β) Διάμετρος 1 εκ.,
γ) Διάμετρος 3 χιλ., μήκος 1 εκ.,
δ) Μήκος 2 εκ., πλάτος 8 χιλ., πάχος 4 χιλ.
Διατήρηση καλή.
α) Είκοσι μία αμφικωνικές χάντρες κυανού χρώ-
ματος,
β) Μία κυλινδρική πράσινη χάντρα,
γ) Μία κυλινδρική κίτρινη χάντρα,
δ) Δύο καστανέρυθρες ορθογώνιες και πολυεδρι-
κές χάντρες.
Πιθανότατα προέρχονται από το ίδιο περιδέραιο.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
ΣΚ, BM

366. Δύο κυλινδρικές χάντρες
ΙΣΤ 280,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Σταυρός Νομού Θεσσαλονίκης,
ρωμαϊκό νεκροταφείο, Ο.Τ 108-65 Ν,
οικόπεδο Μαλαμούδη, τάφος 41, 2007.
366 100-150 μ.Χ.
Διάμετρος 5 χιλ., μήκος 1εκ.
Η μία σε καλή κατάσταση, η άλλη σπασμένη.
Έχουν χρώμα κυανό-μελανό. Η μία είναι λεπτότε-
ρη στο μέσο της και φέρει διακόσμηση με κατά
μήκος αυλακώσεις.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
ΣΚ, BM
367. Τρεις χάντρες
367 ΙΣΤ 276,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Σταυρός Νομού Θεσσαλονίκης, ρωμαϊκό
νεκροταφείο, Ο.Τ 108-65 Ν,
οικόπεδο Μαλαμούδη, τάφος 44, 2007.
100-150 μ.Χ.
Μέγιστη διάμετρος 7 χιλ., μήκος 1,5 εκ.
Ακέραιες.
Είναι αμφικωνικές, σε χρώμα σκούρο μπλε έως
μελανό.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
ΣΚ, BM
368. Τρεις κυλινδρικές χάντρες
368 ΙΣΤ 281,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Σταυρός Νομού Θεσσαλονίκης,
ρωμαϊκό νεκροταφείο, Ο.Τ 108-65 Ν,
οικόπεδο Μαλαμούδη, τάφος 48, 2007.
100-150 μ.Χ.
Διάμετρος 4 χιλ., μήκος 1,3 εκ.
Διατήρηση αποσπασματική.
Είναι κυλινδρικές, δύο χρώματος πράσινου και
μία κυανού.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
ΣΚ, BM
346
Roman cemetery, B.B. 108-65 Ν,
Malamoudis property, grave 32, 2007,
100-150 A.D.
a) Diameter 5 mm, length 2 mm,
b) Diameter 1 cm,
c) Diameter 3 mm, length 1 cm,
d) L ength 2 cm, width 8 mm,
thickness 4 mm.
Well preserved.
a) Twenty-one bi-conical blue beads,
b) One green bead,
c) One cylindrical yellow bead,
d) Two rectangular, polyhedral beads,
brown-red.
Probably from the same necklace.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
SK, VM
366. Two cylindrical beads
ΙΣΤ 280,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Stavros, Prefecture of Thessaloniki,
Roman cemetery, B.B. 108-65 Ν,
Malamoudis property, grave 41, 41, 2007.
100-150 A.D.
Diameter 5 mm, length 1 cm.
One well preserved, the other broken.
Blue-black beads, one narrower at its cent-
er and decorated with lengthwise
grooves.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
SK, VM
367. Three beads
ΙΣΤ 276,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Stavros, Prefecture of Thessaloniki,
Roman cemetery, B.B. 108-65 Ν,
Malamoudis property, grave 44, 2007.
100-150 A.D.
Maximum diameter 7 mm, length 1.5 cm.
Intact.
Bi-conical beads, dark blue to black.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
SK, VM
368. Three cylindrical beads
ΙΣΤ 281,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Stavros, Prefecture of Thessaloniki,
Roman cemetery, B.B. 108-65 Ν,
Malamoudis property, grave 48, 2007.
100-150 A.D.
Diameter 4 mm, length 1.3 cm.
Fragmentary.
Cylindrical beads, two green and one
blue.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
SK, VM
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

369. Οκτώ χάντρες
ΙΣΤ 275, ΙΣΤ 279,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Σταυρός, Νομός Θεσσαλονίκης,
ρωμαϊκό νεκροταφείο, Ο.Τ 108-65 Ν,
οικόπεδο Μαλαμούδη, τάφος 52, 2007.
100-150 μ. Χ.
ΙΣΤ 275: Επτά χάντρες. Διάμετρος 3-5 χιλ.
Διατήρηση καλή. Η μία σπασμένη.
ΙΣΤ 279: Χάντρα. Διάμετρος 4 χιλ., μήκος 5 χιλ.
Διατήρηση καλή.
ΙΣΤ 275: Επτά χάντρες ποικίλων σχημάτων και
χρωμάτων. Οι τέσσερεις είναι σφαιρικές κυα-
νές, μία σφαιρική πράσινη, μία σφαιρική κίτρι-
νη και μια κίτρινη με σφαιρίδιο και κρίκο με
οπή.
ΙΣΤ 279: Χάντρα σφαιρική, με μικρό τρήμμα,
369 χρώματος μελανού.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
ΣΚ, BM
370. Σαράντα οκτώ χάντρες
ΙΣΤ 272, ΣΤ 277, ΙΣΤ 282,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Σταυρός Νομού Θεσσαλονίκης,
ρωμαϊκό νεκροταφείο, Ο.Τ 108-65 Ν,
οικόπεδο Μαλαμούδη, τάφος 57, 2007.
100-150 μ. Χ.
ΙΣΤ 272: Δύο χάντρες. Διάμετρος 5 χιλ.
Ακέ­ραιες.
ΙΣΤ 277: Τριάντα δύο χάντρες. Μέγιστη διάμε-
τρος 5 χιλ., μήκος 3 χιλ. Μία μόνο έχει διάμε-
τρο 6 χιλ. και μήκος 1 εκ.
Ακέραιες.
ΙΣΤ 282: Δέκα τέσσερις χάντρες. α) Διάμετρος
4 χιλ., μήκος 7 χιλ. β) Διάμετρος 5 χιλ., μήκος
1,7 εκ. γ) Διάμετρος 3 χιλ. δ) Διάμετρος 8 χιλ.,
μήκος 1 εκ. ε) Διάμετρος 5 χιλ., μήκος 1,2 εκ.
Διατήρηση καλή.
370
Aπολλωνία, Σταυρός, Ασπροβ άλτα | Apollonia, Stavros, Asprovalta
347
369. Eight beads
ΙΣΤ 275,ΙΣΤ 279,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Stavros, Prefecture of Thessaloniki,
Roman cemetery, B.B. 108-65 Ν,
Malamoudis property, grave 52, 2007.
100-150 A.D.
ΙΣΤ 275: Seven beads. Diameter 3-5 mm. Well
preserved. One broken.
ΙΣΤ 279: Bead. Diameter 4 mm, length 5 mm.
Well preserved.
ΙΣΤ 275: Seven beads, various colors and
shapes. Four round and blue, one round and
yellow, and one yellow with small ball and
ring with perforation.
ΙΣΤ 279: Round bead with a narrow perfora-
tion, black.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
SK, VM
370. Forty-eight beads
ΙΣΤ 272, ΣΤ 277, ΙΣΤ 282,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Stavros, Prefecture of Thessaloniki,
Roman cemetery, Ο.Τ 108-65 Ν,
Malamoudis property, grave 57, 2007.
100-150 A.D.
ΙΣΤ 272: Two beads. Diameter 5 mm.
Intact.
ΙΣΤ 277: Thirty-two beads. Maximum diameter
5 mm, length 3 mm. Only one has a diameter
of 6 mm and length of 1 cm.
Intact.
ΙΣΤ 282: Fourteen beads. a) Diameter 4 mm,
length 7 mm; b) Diameter 5 mm, length 1.7 cm;
c) Diameter 3 mm; d) Diameter 8 mm, length 1
cm; e) Diameter 5 mm, length 1.2 cm.
Well preserved.
347
 348
ΙΣΤ 272: Δύο σφαιρικές χάντρες από γυαλί μελα-
νού χρώματος.
ΙΣΤ 277: Τριάντα δύο χάντρες, αμφικωνικές,
σκούρου μπλε έως μελανού χρώματος. Ανήκαν
όλες σε ένα περιδέραιο, όπως και μία που είναι
μεγαλύτερη σε μήκος και σε διατομή.
ΙΣΤ 282: Δέκα τέσσερις χάντρες: α) Εννέα πολυε-
δρικές και μία κυλινδρική κυανού χρώματος. Οι
περισσότερες είναι όμοιες, εκτός από μία που
είναι μεγαλύτερη (μήκους 1εκ.) β) Μία κυλινδρι-
κή μελανή, με σπειροειδή διακόσμηση γ) Μία
μελανή πολυεδρική δ) Μία μελανή πεπονοειδής,
με παράλληλες αυλακώσεις και ε) Μια διαφανής
αμφικωνική πεπιεσμένη χάντρα με μικρά κα-
στανά στίγματα.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
ΣΚ, BM
371. Δέκα χάντρες
ΙΣΤ 274,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Σταυρός Νομού Θεσσαλονίκης,
ρωμαϊκό νεκροταφείο, Ο.Τ 108-65 Ν,
οικόπεδο Μαλαμούδη, τάφος 59, 2007.
100-150 μ.Χ.
371 Διάμετρος 6 χιλ.
Ακέραιες.
Έχουν όλες σφαιρικό σχήμα και κυανό χρώμα.
Προέρχονται από ένα περιδέραιο.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
ΣΚ, BM
348
ΙΣΤ 272: Two round beads, black.
ΙΣΤ 277: Thirty-two beads, bi-conical, rang-
ing in color from dark blue to black. All be-
longed to a necklace, as did that which is
longer and larger.
ΙΣΤ 282: Fourteen beads: a) Nine polyhedral
and one cylindrical, blue. Most are similar,
apart from one that is larger (length 1 cm);
b) One black, cylindrical with spiral decora-
tion; c) One polyhedral, d) One black, mel-
on-shaped with parallel grooves, and e)
One transparent bi-conical bead with small
brown dots.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
SK, VM
371. Ten beads
ΙΣΤ 274,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Stavros, Prefecture of Thessaloniki,
Roman cemetery, B.B. 108-65 Ν,
Malamoudis property, grave 59, 2007.
100-150 A.D.
Diameter 6 mm.
Intact.
All are round and blue. From the same
necklace.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008.
SK, VM
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Aσπροβάλτα
Asprovalta
372. Ποτήρι
372 ΑΣΠ 980,
ΙΣΤ’  Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Ασπροβάλτα Νομού Θεσσαλονίκης,
αγροικία αυτοκρατορικών χρόνων
(280-500 μ.Χ.).
5ος-6ος αι. μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 8 εκ., διάμετρος βάσης 4,5 εκ.,
πάχος τοιχωμάτων σώματος 1 χιλ.
Κατάσταση διατήρησης μέτρια, λείπει το με-
γαλύτερο μέρος του σώματος.
Φυσητό ποτήρι σκούρου πράσινου χρώμα-
τος. Έχει συμπαγή κυκλική βάση, χαμηλό πόδι
και ψηλό σώμα. Η βάση είναι κοίλη στο κάτω
τμήμα της. Στο μέσον του ύψους του σώματος
υπάρχει περιμετρικός διάκοσμος με επίθετα
κυκλικά ανισομεγέθη κοσμήματα βαθυκύα-
νου χρώματος, τοποθετημένα οριζόντια.
Από το στρώμα καταστροφής της αγροικίας.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, αρ. 200, 213.
ΑΒΠ
373. Ποτήρι
ΑΣΠ 970,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Ασπροβάλτα Νομού Θεσσαλονίκης,
αγροικία αυτοκρατορικών χρόνων
(280-500 μ.Χ.)
373 4ος-5ος αι. μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 4 εκ., πάχος 2 χιλ.
Κατάσταση διατήρησης κακή.
Τμήμα σώματος από φυσητό ποτήρι σκούρου
πράσινου χρώματος. Υπάρχει διάκοσμος με
επίθετα κυκλικά ανισομεγέθη κοσμήματα βα-
θυκύανου χρώματος, τοποθετημένα περιμε-
τρικά με πρόθεση να σχηματιστεί άνθος.
Από το στρώμα καταστροφής της αγροικίας.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, αρ.198, 213.
ΑΒΠ
374. Ποτήρι
ΑΣΠ 971,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
374 Ασπροβάλτα Νομού Θεσσαλονίκης,
αγροικία αυτοκρατορικών χρόνων.
4ος-5ος αι. μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 4,5 εκ., διάμετρος 4,3 εκ.,
πάχος 1-2 χιλ.
Κατάσταση διατήρησης πολύ μέτρια, λείπει
το μεγαλύτερο μέρος του αγγείου. Σώζεται
μόνο μικρό τμήμα του πάνω μέρους του
Aπολλωνία, Σταυρός, Ασπροβ άλτα | Appolonia, Stavros, Asprovalta
349
Asprovalta
372. Beaker
ΑΣΠ 980,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Asprovalta, Prefecture of Thessaloniki,
farmhouse of the Roman Imperial Age
(280-500 A.D.).
5th-6th c. A.D.
Preserved height 8 cm, diameter of base 4.5 cm,
thickness of walls of body 1 mm.
Moderately well preserved, missing most of
body.
Dark green beaker, blown. Inherent rοund
base, low neck and tall body. Base concave in
its lower part. Αt about mid-height, horizontal
decoration surrounding body consisting of
applied round ornaments of unequal size in
dark blue.
From the destruction level of the farmhouse.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, no. 200, 213.
AVP
373. Beaker
ΑΣΠ 970,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Asprovalta, Prefecture of Thessaloniki,
farmhouse of the Roman Imperial Age
(280-500 A.D.)
4th-5th c. A.D.
Preserved height 4 cm, thickness 2 mm.
Poor condition.
Part of body from a dark green beaker, blown.
Decorated with dark blue applied round orna-
ments of unequal size, arranged in a circle to
form a flower.
From the destruction level of the farmhouse.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, no.198, 213.
AVP
374. Beaker
ΑΣΠ 971,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Asprovalta, Prefecture of Thessaloniki,
farmhouse of the Roman Imperial Age
4th-5th c. A.D.
Preserved height 4.5 cm, diameter 4.3 cm,
thickness 1-2 mm.
Very mediocre condition, missing most of
body. Only a small part of the upper body and
rim preserved.
349
 350
σώματος και του χείλους.
Επάνω τμήμα από φυσητό ποτήρι σκούρου
πράσινου χρώματος. Έχει έξω νεύον χείλος,
από το οποίο λείπει το πέρας. Περίπου στο
μέσον του ύψους του σώματος υπάρχει διά-
κοσμος με επίθετα κυκλικά ανισομεγέθη κο-
σμήματα βαθυπράσινου χρώματος, τοποθε-
τημένα οριζόντια και κατακόρυφα.
Από το στρώμα καταστροφής της αγροικίας.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, αρ. 199, 213.
ΑΒΠ
375. Ποτήρι με πόδι
375 ΑΣΠ 968,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Ασπροβάλτα Νομού Θεσσαλονίκης,
αγροικία αυτοκρατορικών χρόνων.
5ος-6ος αι. μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 3,8 εκ., διάμετρος 3,9 εκ.,
πάχος βάσης 4 χιλ.
Κατάσταση διατήρησης κακή, σώζεται η βά-
ση και το πόδι του αγγείου.
Συμπαγής βάση από φυσητό ποτήρι, πράσι-
νου χρώματος. Η βάση είναι κοίλη στο κάτω
τμήμα της. Το πόδι είναι χαμηλό, συμπαγές,
ελαφρά εξογκωμένο στο μέσον του.
Από το στρώμα καταστροφής της αγροικίας.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, αρ.196, 213.
ΑΒΠ
376 376. Ποτήρι (;)
ΑΣΠ 973,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Ασπροβάλτα Νομού Θεσσαλονίκης,
αγροικία αυτοκρατορικών χρόνων
(280-500 μ.Χ.).
5ος-6ος αι. μ.Χ.
Σωζόμενο πλάτος 4,6 εκ., πάχος 1-2 χιλ.
Κατάσταση διατήρησης κακή, σώζεται μόνο
τμήμα του χείλους του αγγείου.
Τμήμα φυσητού αγγείου (πιθανώς ποτηριού),
υπόλευκου χρώματος. Έχει έξω νεύον χείλος,
το οποίο φέρει διακόσμηση με οριζόντιες γα-
λάζιες γραμμές. Με δύο πιο παχιές γραμμές
377 ορίζεται η αρχή και το πέρας του χείλους, εν-
διάμεσα έχει τέσσερις λεπτότερες γραμμές.
Από το στρώμα καταστροφής της αγροικίας.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, αρ.197, 213.
ΑΒΠ
377. Λυχνία
ΑΣΠ 978,
ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Ασπροβάλτα Νομού Θεσσαλονίκης,
αγροικία αυτοκρατορικών χρόνων
(280-500 μ.Χ.).
5ος-6ος αι. μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 6 εκ., σωζόμενη διάμετρος
3, 6 εκ., πάχος 5 χιλ.
350
Upper part of a dark green beaker, blown.
Everted rim, edge missing. At about mid-
height of body, decorated with dark green ap-
plied round ornaments of unequal size, ar-
ranged vertically and horizontally.
From the destruction level of the farmhouse.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, no. 199, 213.
AVP
375. Footed beaker
ΑΣΠ 968,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Asprovalta, Prefecture of Thessaloniki,
farmhouse of the Roman Imperial Age.
5th-6th c. A.D.
Preserved height 3.8 cm, diameter 3.9 cm,
thickness of base 4 mm.
Poor condition, preserving only base and
foot.
Inherent base from a green beaker, blown.
Base concave below. Low inherent foot, with
slight bulge at center.
From the destruction level of the farmhouse.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, no.196, 213.
AVP
376. Beaker (?)
ΑΣΠ 973,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Asprovalta, Prefecture of Thessaloniki,
farmhouse of the Roman Imperial Age
(280-500 A.D.).
5th-6th c. A.D.
Preserved width 4.6 cm, thickness 1-2 mm.
Poor condition, preserving only part of rim.
Part of a blown vessel (probably a beaker), off-
white. Everted rim decorated with horizontal
blue lines. Two thick lines define beginning
and end of rim, with four thinner lines be-
tween.
From the destruction level of the farmhouse.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, no.197, 213.
AVP
377. Lamp
ΑΣΠ 978,
16th Ephorate of Prehistoric and
Classical Antiquities.
Asprovalta, Prefecture of Thessaloniki,
farmhouse of the Roman Imperial Age
(280-500 A.D.)
5th-6th c. A.D.
Preserved height 6 cm, preserved diameter
3.6 cm, thickness 5 mm.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 351

Κατάσταση διατήρησης κακή, σώζεται μόνο
το κάτω τμήμα του αγγείου.
Κάτω τμήμα οξυπύθμενης λυχνίας υποπράσι-
νου χρώματος. Έχει επίμηκες σώμα και μαστο-
ειδή απόφυση κάτω.
Βρέθηκε στο στρώμα καταστροφής της
αγροικίας.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, αρ. 201, 213.
ΑΒΠ
Poor condition, preserving only lower part.
Lower section from a pointed-toe lamp,
greenish. Elongated body and mastoid pro-
trusion below.
Found in the destruction level of the farm-
house.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003, no. 201, 213.
AVP

Βιβλιογραφία Bibliography
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2003 Π. Αδάμ-Βελένη, Ε. Πουλάκη, Κ. Τζαναβάρη, Αρχαίες αγροικίες σε σύγχρονους δρόμους, κατάλογος
έκθεσης, Αθήνα 2003.
Ιγνατιάδου 2004 Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ. διδ. διατριβή,
Θεσσαλονίκη 2004.
Σισμανίδης, Βιολατζής 2008 Κ. Σισμανίδης, Μ. Βιολατζής, Ρωμαϊκό νεκροταφείο στο Σταυρό Νομού Θεσσαλονίκης, ΑΕΜΘ 22,
2008 (υπό έκδοση).

Aπολλωνία, Σταυρός, Ασπροβ άλτα | Appolonia, Stavros, Asprovalta 351

 352
Κεντρική Μακεδονία, προρωμαϊκή περίοδος
Central Macedonia, pre-Roman period
378. Χρυσό στεφάνι
ανθισμένης μυρτιάς
ΜΘ 24000,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
350-300 π.Χ.
Διάμετρος στεφάνης: 20 εκ., μέγιστο πλάτος
32 εκ., ύψος 18 εκ.
Καλή κατάσταση.
Ιδιαίτερα πλούσιο στεφάνι ανθισμένης μυρτιάς
που κατασκευάστηκε σε εργαστήριο της Κε-
ντρικής Μακεδονίας. Πιθανόν βρέθηκε σε τά-
φο, όπου είχε τοποθετηθεί ως νεκρικό δώρο.
Τα 26 κλαδιά με τα αιχμηρά φύλλα ξεκινούν
από μία κυκλική στεφάνη που σχηματίζει
εμπρός το «Ηράκλειον άμμα» και απολήγει πί-
σω σε έλασμα με τους δακτυλίους αύξησης του
φυτού. Καθένα από τα ποικίλα άνθη συγκροτεί-
ται από επάλληλα ανεξάρτητα στοιχεία: κάλυ-
κα, πέταλα, ύπερο και στήμονες. Στα πέταλα
κάποιων διατηρείται το εντυπωσιακό κυανό
και πράσινο σμάλτο τους. Οι χρυσοί τους στή-
μονες απολήγουν σε χρυσά ή γυάλινα σφαιρί-
δια.
Ως προς την τεχνοτροπία και την τεχνική, το
στεφάνι παρουσιάζει ομοιότητες με άλλα στε-
φάνια από την Κεντρική Μακεδονία, σε ορισμέ­
να από τα οποία επίσης διατηρείται σμάλτο.
Maish 1995. Maish, Scott 2001. Νόστοι 2008,
206, αρ. κατ. 7 (Δ. Ιγνατιάδου). Ιγνατιάδου, Ναζ-
λής 2008.
ΙΔ
352
CENTRAL
MACEDONIA
378. Gold myrtle wreath
ΜΘ 24000,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
350-300 B.C.
Diameter of wreath: 20 cm, maximum width
32 cm, height 18 cm.
Well preserved.
A particularly lavish myrtle wreath made in a
workshop in Central Macedonia. Probably
found in a tomb, where it had been depos-
ited as a grave gift. Its 26 branches with their
pointed leaves start from a circular wreath
forming a Hercules knot in front, ending be-
hind in a band with the plant’s expansion
rings. Each of its variegated blooms is
formed by successive independent ele-
ments: calyx, petals, pistil, and stamens.
Some of the petals have preserved their im-
pressive dark blue and green enamel. The
gold stamens concluded in small gold or
glass balls (anthers).
As regards style and technique, the wreath
presents similarities to others from Central
Macedonia, on some of which the enamel
has also been preserved.
Maish 1995. Maish, Scott 2001. Νόστοι 2008,
206, cat. no. 7 (Δ. Ιγνατιάδου). Ιγνατιάδου,
Ναζλής 2008.
ID
378
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

379. Αρύβαλλος
ΜΘ 4299,
379 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Από κατάσχεση.
5ος αι. π.Χ.
Ύψος 7 εκ.
Ακέραιος.
Αρύβαλλος από κυανό γυαλί. Έχει ωοειδές σώ-
μα με επικλινή ώμο και λαιμό με μείωση προς
τα κάτω. Χείλος χωνοειδές. Δύο κατακόρυφες
κυανές λαβές ξεκινούν από το λαιμό και κατα-
λήγουν στον ώμο. Διακοσμείται με ίνες, κίτρινη
και γαλαζοπράσινη, που σχηματίζουν τεθλα-
σμένες στο μέσο του σώματος και οριζόντιες
περιστροφές πάνω και κάτω. Γαλαζοπράσινη
ίνα και στην ακμή του χείλους.
Αδημοσίευτος.
ΙΔ
380. Αμφορίσκος
ΜΘ 11753,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
500-450 π.Χ.
380 Ύψος 8,2 εκ., διάμετρος βάσης 1,3 εκ., διάμετρος
χείλους 2,8 εκ., διάμετρος σώματος 5,4 εκ.
Συγκολλημένος.
Οξυπύθμενος αμφορίσκος από μπλε γυαλί.
Έχει κωνικό σχήμα και στηρίζεται σε κωνικό
πόδι. Ο σχετικά ψηλός, κυλινδρικός λαιμός κα-
ταλήγει σε πλατύ, οριζόντιο χείλος. Δύο κατα-
κόρυφες λαβές ξεκινούν κάτω από το χείλος
και καταλήγουν στον ώμο του αγγείου. Η δια-
κόσμηση αρχίζει αμέσως κάτω από τον ώμο,
σε μία ζώνη που ορίζεται επάνω από μια οριζό-
ντια ίνα κίτρινου χρώματος και κάτω από μία
γαλάζιου χρώματος. Αποτελείται από τρεις
επάλληλες ζιγκ-ζαγκ ίνες, γαλάζιου χρώματος.
Αγγεία του τύπου αυτού κατασκευάζονται σε
εργαστήρια υαλουργίας της ανατολικής Μεσο-
γείου, καθώς και της Ρόδου.
Grose 1989, Class I:H, Amphoriskos Form I:3.
Παράλληλο: Grose 1989, 147 αριθ. 108, πρώτο
μισό του 5ου αι. π.Χ.
381 Αδημοσίευτος.
ΤΖΑ
381. Αμφορίσκος
ΜΘ 11754,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
500-450 π.Χ.
Ύψος 8,9 εκ., διάμετρος βάσης 1,2 εκ., διάμετρος
χείλους 2,2 εκ., διάμετρος σώματος 5,4 εκ.
Συγκολλημένο.
Γυάλινος αμφορίσκος από μπλε γυαλί. Έχει κω-
νικό σχήμα και στηρίζεται σε κομβιόσχημο
πόδι. Ο πλατύς, χαμηλός λαιμός καταλήγει σε
πλατύ, οριζόντιο χείλος. Δύο κατακόρυφες λα-
βές ξεκινούν από το μέσον του λαιμού και
Κεντρική Μακεδονία, προρωμαϊκή περίοδος | Central Macedonia, pre-Roman period
353
379. Aryballos
ΜΘ 4299,
Archaeological Museum
of Thessaloniki.
Confiscated.
5th c. B.C.
Height 7 cm.
Intact.
Aryballos of dark blue glass. Oval body, slop-
ing shoulder, neck narrowing below. Funnel-
shaped rim. Two vertical blue handles start-
ing from neck and concluding on shoulder.
Decorated with threads of yellow and blue-
green that form zigzags at mid-body and
horizontal revolutions above and below.
Blue-green thread also on edge of rim.
Unpublished.
ID
380. Amphoriskos
ΜΘ 11753,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
500-450 B.C.
Height 8.2 cm, diameter of base 1.3 cm, diam-
eter of rim 2.8 cm, diameter of body 5.4 cm.
Mended.
Core-formed pointed-toe amphoriskos of
blue glass. Conical shape, supported on
conical foot. Relatively high cylindrical neck
ending in a wide horizontal rim. Two vertical
handles starting below rim and concluding
on shoulder. Decoration begins directly be-
low shoulder in a zone bordered above by a
yellow horizontal thread and below by a
blue thread. Decoration consists of three
successive zigzags in blue.
Vessels of this type were made in glassworks
in the Eastern Mediterranean, as well as on
Rhodes.
Grose 1989, Class I:H, Amphoriskos Form I:3.
Parallel: Grose 1989, 147, no. 108, first half of
the 5th c. B.C.
Unpublished.
TZA
381. Amphoriskos
ΜΘ 11754,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
500-450 B.C.
Height 8.9 cm, diameter of base 1.2 cm, diam-
eter of rim 2.2 cm, diameter of body 5.4 cm
Mended.
Amphoriskos of blue glass. Conical form
supported on button foot. Wide, low neck
concluding in a broad horizontal rim. Two
vertical handles starting from mid-neck and
ending on shoulders. Decoration begins
353
 354
καταλήγουν στον ώμο του αγγείου. Η διακό-
σμηση αρχίζει αμέσως κάτω από τον ώμο, σε
μία ζώνη που ορίζεται επάνω και κάτω από μία
οριζόντια ίνα γυαλιού κίτρινου χρώματος. Απο-
τελείται από επάλληλες ζιγκ-ζαγκ ίνες δύο κί-
τρινου και δύο γαλάζιου χρώματος. Με κίτρινο
χρώμα καλύπτεται ο λαιμός, ενώ ίδιου χρώμα-
τος οριζόντια ίνα τονίζει την περίμετρο του
χείλους και της βάσης.
Αγγεία του τύπου αυτού κατασκευάζονται σε
εργαστήρια υαλουργίας της ανατολικής Μεσο-
γείου, καθώς και της Ρόδου.
Grose 1989: Class I:H, Amphoriskos Form I:3.
Παράλληλα: La Baume, B 4, πίν. 3,1, 5ος αι. π.Χ.
Σίνδος 1985, 21-2 αριθ. 17, με βιβλιογραφία (Μ.
Τιβέριος).
Αδημοσίευτος.
ΤΖΑ
382 382. Αμφορίσκος
ΜΘ 23802,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Άγνωστη προέλευση.
5ος αι. π.Χ.
Ύψος 8 εκ.
Ακέραιος.
Αμφορίσκος από κυανό γυαλί. Έχει σώμα
ωοειδές οξυπύθμενο, με επικλινή ώμο και
κοίλο λαιμό. Χείλος χωνοειδές. Δύο κατακό-
ρυφες κίτρινες λαβές ξεκινούν από το λαιμό
και καταλήγουν στον ώμο. Μικρή κομβιό-
σχημη βάση. Διακοσμείται με ίνες, κίτρινη
και γαλαζοπράσινη, που ξεκινούν από το
λαιμό, σχηματίζουν τεθλασμένες στο μέσο
του σώματος και οριζόντιες περιστροφές
πάνω και κάτω. Κίτρινη ίνα και στην ακμή
του χείλους και της βάσης.
Αδημοσίευτος.
ΙΔ
383. Σωληνάριο kohl
ΜΘ 23803,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Άγνωστη προέλευση.
4ος αι. π.Χ.;
Σωζόμενο ύψος 10 εκ.
Λείπει η άνω απόληξή του.
383
Σωληνάριο kohl από κυανό γυαλί. Σώμα κυλιν-
δρικό, με κυρτή έδραση. Διακοσμείται σε όλο
το ύψος του με αντεστραμμένο φεστόνι από
ίνα κίτρινη, λευκή και γαλαζοπράσινη.
Ασυνήθιστο εύρημα στη Μακεδονία, όπως και
το παρόμοιο από το νεκροταφείο της Ακάν-
θου.
Αδημοσίευτο.
ΙΔ
354
directly beneath shoulder, in a zone defined
above and below by a single horizontal yel-
low thread. It consists of successive zigzags,
two yellow and two blue. Neck covered in
yellow, and a horizontal yellow thread also
emphasizes perimeter of rim and base.
Vessels of this type were made in glassworks
in the Eastern Mediterranean, as well as on
Rhodes.
Grose 1989: Class I:H, Amphoriskos Form I:3.
Parallels: La Baume, B 4, pl. 3,1, 5th c. B.C.
Σίνδος 1985, 21-2 no. 17, with bibliography
(Μ. Τιβέριος).
Unpublished.
TZA
382. Amphoriskos
ΜΘ 23802,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Unknown provenance.
5th c. B.C.
Height 8 cm.
Intact.
Amphoriskos of dark blue glass. Oval, point-
ed-toe body with sloping shoulder and con-
cave neck. Funnel-shaped rim. Two vertical
yellow handles starting from neck and con-
cluding on shoulder. Small button base.
Decorated with yellow and blue-green
threads starting from shoulder, forming zig-
zags at mid-body and horizontal revolutions
above and below. Yellow thread also on
edge of rim and base.
Unpublished.
ID
383. Kohl tube
ΜΘ 23803,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Unknown provenance.
4th c. B.C. (?)
Preserved height 10 cm.
Missing upper end.
Kohl tube of dark blue glass. Cylindrical body
with convex bottom. Entirely decorated with
inverted festoons of yellow, white, and blue-
green threads.
An unaccustomed find in Macedonia, as was
the similar piece from the cemetery of Akan-
thos.
Unpublished.
ID
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

384. Μπρούντζινος δακτύλιος
με γυάλινη σφραγίδα
ΜΘ 5435,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Από κατάσχεση.
350-300 π.Χ.
2 × 1,7 εκ.
Εσωτερική οριζόντια ρωγμή που προκαλεί
απώλεια της διαύγειας στη σφραγίδα.
Σφραγίς από άχρωμο διαφανές γυαλί με ελα-
384 φρά πρασινωπή απόχρωση, προσαρμοσμέ-
νη ως σκαραβοειδής σε μπρούντζινο δακτύ-
λιο. Είναι ωοειδής επιπεδόκυρτη και φέρει
διαμπερές κατά μήκος τρήμα με μεγαλύτερη
διάμετρο στη μία έξοδο. Στην επίπεδη επι-
φάνεια αποδίδεται σε εσώγλυφο το κεφάλι
μιας γυναικείας μορφής προς τα αριστερά.
Τα μαλλιά της είναι μαζεμένα ψηλά και γυρι-
σμένα προς τα μέσα, γύρω από πλατιά ταινία
που παραμένει ορατή στο μέτωπο. Η ταινία
διακοσμείται με στεφάνι με λογχωτά φύλλα.
Η παράσταση περιβάλλεται από εσώγλυφο
σχοινίο με σημείο ένωσης πάνω από την κο-
ρυφή του κεφαλιού της μορφής. Διαμόρφω-
ση σε μήτρα.
Παρόμοιες γυναικείες μορφές (θεότητες, νύμ-
φες ή Νίκη) απαντούν στα νομίσματα των πό-
λεων της Σικελίας κατά τον 5ο αι. π.Χ. έτσι η
μορφή έχει ερμηνευτεί ως απεικόνιση της νύμ-
φης Τέρινας.
Boardman 1970, 211, 295, no 651. Ελληνικό Κό-
σμημα 1997, 98, αρ. 85. LIMC VII, 892, λήμμα «Τέ-
ρινα». Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Σφραγίδες».
ΙΔ
385. Κεφαλή κριού
ΜΘ 15255,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Άγνωστη προέλευση.
4ος αι. π.Χ.
Μήκος 4 εκ., ύψος 3,7 εκ., σωζ. πάχος 2,5 εκ.
Λείπει τμήμα του αριστερού κέρατος και ο δα-
385 κτύλιος ανάρτησης.
Περίαπτο σε μορφή κεφαλής κριού. Το κεφάλι
είναι από λευκό αδιαφανές γυαλί, τα κέρατα
από βαθύ κυανό με ερυθρές γραμμώσεις, τα
μάτια από βαθύ κυανό με κίτρινο περίγραμμα.
Κατασκευασμένο με περιέλιξη σε ράβδο, δια-
τηρεί εσωτερικά κυλινδρική κοιλότητα. Υπήρχε
δακτύλιος ανάρτησης στην κορυφή του κεφα-
λιού.
Σπάνιο εύρημα μεγάλου μεγέθους και διαφο-
ρετικού τύπου από τα, επίσης σπάνια, μικρότε-
ρα. Για τον τύπο Spaer 2001, no 317 (όπου και
βιβλιογραφία).
Ελληνικό Κόσμημα 1997, αρ.109 (Δ. Ιγνατιάδου).
ΙΔ
Κεντρική Μακεδονία, προρωμαϊκή περίοδος | Central Macedonia, pre-Roman period
355
384. Bronze ring with glass seal
ΜΘ 5435,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Confiscated.
350-300 B.C.
2 × 1.7 cm.
Internal horizontal crack that has caused the
seal to lose its transparency.
Seal of transparent colorless glass with slight
greenish hue, fitted onto a bronze ring as a
scarab-type. Planoconvex, oval, with length-
wise perforation, with one exit-hole larger
than other. On its flat surface, an intaglio fe-
male head facing left. Her hair is piled high
on her head and turned towards the center
of the head round a wide band (ampyx) that
remains visible on her forehead. The band is
decorated with a wreath of lanceolate leaves.
The representation is bordered by an intagl-
io rope tied above the top of the figure’s
head. Mold-formed.
Similar female figures (goddesses, nymphs,
Nike) are found on 5th century B.C. coins of
Sicilian cities; this figure has been interpret-
ed as a depiction of the nymph Terina.
Boardman 1970, 211, 295, no 651. Ελληνικό
Κόσμημα 1997, 98, no. 85. LIMC VII, 892, entry
“Terina”. Ιγνατιάδου 2004, chapter “Seals”.
ID
385. Ram’s head
ΜΘ 15255,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Unknown provenance.
4th c. B.C.
Length 4 cm, height 3.7 cm, thickness 2.5 cm.
Missing part of left horn and the suspension
ring.
Pendant in the shape of a ram’s head. Head
opaque white glass, horns deep blue with
red lines, eyes deep blue bordered in yel-
low. Made by rod-forming (winding), pre-
serving on its interior a cylindrical hollow.
There was a suspension ring at the top of
the head.
A rare find of large size and different type
from smaller ones, which are also rare. On
the type, Spaer 2001, no 317 (with bibliogra-
phy).
Ελληνικό Κόσμημα 1997, no.109 (Δ. Ιγνατιά-
δου).
ID
355
 356
386. Δώδεκα τριγωνικές
οφθαλμωτές χάντρες
ΜΘ 11924,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
8ος-7ος αι. π.Χ. (;)
Διάμετρος 2-2,1 εκ. ύψος 1,4-1,7 εκ.,
διάμετρος τρήματος 4-7 χιλ.
Οι τέσσερις ακέραιες, οι οκτώ αποκρουσμένες
στις αιχμές. Φέρουν ιζήματα και έντονη διά-
βρωση.
Δώδεκα χάντρες από βαθύ καστανό ή μελανό
γυαλί, τριγωνικού σχήματος με κυλινδρικό τρή-
μα. Διακοσμούνται με τρεις οφθαλμούς η κα-
θεμία, τοποθετημένους συμμετρικά στις κορυ-
φές. Οι οφθαλμοί σχηματίζονται από λευκές
ίνες γυαλιού που περιελίσσονται σε μορφή
σπείρας και δίνουν στη χάντρα τριγωνικό σχή-
μα. Κατασκευασμένες με την τεχνική της περι-
έλιξης.
Βλ. Spaer 2001, 79-80, 89.
Αδημοσίευτες.
ΔΑ
387
387. Τριγωνική οφθαλμωτή χάντρα
ΜΘ 11926,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
8ος-7ος αι. π.Χ. (;)
Διάμετρος 2 εκ. ύψος 1,2 εκ.,
διάμετρος τρήματος 6 χιλ.
Όπως και οι ΜΘ 11924.
Αδημοσίευτη.
ΔΑ
356
386. Twelve triangular eye beads
ΜΘ 11924,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailιakis Collection.
8th-7th c. B.C. (?)
Diameter 2-2.1 cm, height 1,4-1,7 cm,
diameter of perforation 4-7 mm.
Four intact, eight chipped on their edges.
Incrustations and pronounced corrosion.
Twelve beads of dark brown or black glass.
Triangular in shape with cylindrical perfora-
tion. Each decorated with three eyes set
symmetrically at points of the triangle. Eyes
formed by white threads wound in a spiral
to give the bead a triangular shape. Made by
rod-forming (winding).
See Spaer 2001, 79-80, 89.
Unpublished.
DA
386
387. Triangular eye bead
ΜΘ 11926,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
8th-7th c. B.C. (;)
Diameter 2 cm, height 1.2 cm,
diameter of perforation 6 mm.
As ΜΘ 11924.
Unpublished.
DA
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

388. Τριγωνική οφθαλμωτή χάντρα
ΜΘ 11925,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
388 7ος-6ος αι. π.Χ. (;)
Διάμετρος 2,3 εκ. ύψος 1,5 εκ.
διάμετρος τρήματος 7 χιλ.
Ακέραιη.
Χάντρα από βαθύ κυανό γυαλί, τριγωνικού
σχήματος με κυλινδρικό τρήμα. Διακοσμείται
με τρεις οφθαλμούς, τοποθετημένους συμμε-
τρικά στις κορυφές. Οι οφθαλμοί σχηματίζο-
νται από ίνες λευκού γυαλιού λευκού. Κατα-
σκευασμένη όπως και οι παραπάνω, με τη δια-
φορά ότι οι ίνες των οφθαλμών περιελίσσονται
σε ομόκεντρους κύκλους.
Βλ. Spaer 2001,79-80, 89. Ιγνατιάδου, Χατζηνι-
κολάου 1997, 65-68.
Αδημοσίευτη.
ΔΑ
389. Δώδεκα οφθαλμωτές χάντρες
ΜΘ 11929,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
5ος αι. π.Χ. (;)
Διάμετρος 1,5-2 εκ. ύψος 1-1,5 εκ.,
διάμετρος τρήματος 0,6-1,1 εκ.
Ακέραιες, η επιφάνεια της μίας είναι έντονα δι-
αβρωμένη. Πόροι και ανομοιομορφία γύρω
από τα τρήματα, εξαιτίας της αποκόλλησης
από τη ράβδο.
Δώδεκα χάντρες από γυαλί κίτρινου χρώματος,
με σφαιρικό-κυλινδρικό, και σε μία περίπτωση
τετράπλευρο σχήμα, και κυλινδρικό τρήμα. Δι-
ακοσμούνται με σύνθετους οφθαλμούς λευκού
και κυανού χρώματος. Οι επτά χάντρες φέρουν
τέσσερα ζεύγη οφθαλμών, οι οποίοι σχεδόν
εφάπτονται με τον κατά μήκος άξονα, τοπο­
θετημένα συμμετρικά στην περιφέρειά τους. Οι
τέσσερις φέρουν τρία ζεύγη οφθαλμών, καθώς
και έναν μεγαλύτερο μεμονωμένο, ενώ η μία
φέρει τέσσερις οφθαλμούς σε σταυροειδή
Κεντρική Μακεδονία, προρωμαϊκή περίοδος | Central Macedonia, pre-Roman period
357
388. Triangular eye bead
ΜΘ 11925,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
7th-6th c. B.C. (;)
Diameter 2.3 cm, height 1.5 cm,
diameter of perforation 7 mm.
Intact.
Bead of dark blue glass, triangular in shape
with cylindrical perforation. Decorated with
three eyes, symmetrically set at points. Eyes
formed by white glass threads. Made as the
previous examples, except that threads of
eyes are wound in concentric circles.
See Spaer 2001, 79-80, 89. Ιγνατιάδου,
Χατζηνικολάου 1997, 65-68.
Unpublished.
DA
389. Twelve eye beads
ΜΘ 11929,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
5th c. B.C. (?)
Diameter 1.5-2 cm, height 1-1.5 cm,
diameter of perforation 0.6-1.1 cm.
Intact, surface of one bead very corroded.
Pores and irregularities around the perfora-
tions as a result of removal from the rod.
Twelve beads of yellow glass, spherical-cy-
lindrical, and in one case, quadrilateral; cylin-
drical perforations. Decorated with compos-
ite eyes of white and dark blue. Seven beads
have four pairs of eyes almost touching their
lengthwise axis, symmetrically set around
their circumference. Four have three pairs of
eyes and one larger single eye. One has four
eyes in a cross-shaped arrangement (giving
the bead its quadrilateral shape). Made by
rod-forming (winding). The eyes were in-
laid.
389
357
 358
διάταξη (οι οποίοι δίνουν το τετράπλευρο σχή-
μα). Κατασκευασμένες με την τεχνική της περι-
έλιξης γύρω από ράβδο. Ένθετοι οι οφθαλμοί.
Βλ. Spaer 2001, 81-84, 91. Ιγνατιάδου, Χατζηνι-
κολάου 1997, 65-70.
Αδημοσίευτη.
ΔΑ
390. Κωδιόσχημη χάντρα
ΜΘ 11933,
390 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
4ος αι. π.Χ. (;)
Διάμετρος 1,6 εκ. ύψος 1,3 εκ.,
διάμετρος τρήματος 5 χιλ.
Ακέραιη, η επιφάνειά της είναι διαβρωμένη.
Είναι κατασκευασμένη με την τεχνική της περι-
έλιξης γύρω από ράβδο. Χάντρα από άχρωμο
γυαλί, κωδιόσχημη, με έξι ραβδώσεις και κυλιν-
δρικό τρήμα.
Βλ. Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 60-65.
Αδημοσίευτη.
ΔΑ
391. Υαλοενθέματα ξύλινης κλίνης
ΜΘ 4157-9,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Από κατάσχεση.
350-300 π.Χ.
Οφθαλμοί: διάμετρος 2,2-2,7 εκ., ύψος 1,1-1,4 εκ.
Ορθογώνια πλακίδια: 2,3-3,2 × 1,8-2,3 εκ.
Επίμηκες πλακίδιο: 4,1-4,2 × 7-8 χιλ.
Καμπυλόγραμμο πλακίδιο 3,3 × 1,9 εκ.
Υαλοενθέματα από τη διακόσμηση των δύο
εμπρός ποδιών ξύλινης συμποσιακής κλίνης: 5
391 οφθαλμοί, 11 ορθογώνια πλακίδια, 1 καμπυλό-
γραμμο πλακίδιο, 2 επιμήκη πλακίδια. Άχρωμα
διαφανή. Κατασκευασμένα σε ανοιχτή μήτρα.
Οι ακμές διαμορφωμένες με τριβή.
Κατασχέθηκαν σε χέρια αρχαιοκαπήλων το
1971 στη Θεσσαλονίκη.
Ιγνατιάδου 2004, κεφάλαιο «Υαλοενθέματα».
ΙΔ
358
See Spaer 2001, 81-84, 91. Ιγνατιάδου,
Χατζηνικολάου 1997, 65-70.
Unpublished.
DA
390. Poppy-seedpod bead
ΜΘ 11933,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
4th c. B.C. (?)
Diameter 1.6 cm, height 1.3 cm,
diameter of perforation 5 mm.
Intact, surface corrosion.
Made with the technique of rod forming
(winding). Colorless glass bead, poppy-seed-
pod shaped, with six flutes and cylindrical
perforation.
See Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997, 60-65.
Unpublished.
DΑ
391. Glass inlays
for a wooden couch
ΜΘ 4157-9,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Confiscated.
350-300 B.C.
Eyes: diameter 2.2-2.7 cm, height 1.1-1.4 cm.
Rectangular plaques: 2.3-3.2 × 1.8-2.3 cm.
Oblong plaques: 4.1-4.2×7-8 mm.
Curve-sided plaque: 3.3×1.9 cm.
Glass inlays from the decoration of the two
front legs of a wooden symposium couch: 5
eyes, 11 rectangular plaques, 1 curve-sided
plaque, 2 oblong plaques. Transparent,
colorless. Made in an open mold.
Edges formed by grinding.
Confiscated from illicit dealers in antiquities
in 1971 in Thessaloniki.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Glass inlays”.
ID
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 359

392. Τέσσερις αστράγαλοι 392. Four knuckle-bones

ΜΘ 15243, ΜΘ 15245 α, (astragals)
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. ΜΘ 15243, ΜΘ 15245 α,
Άγνωστη προέλευση. Archaeological Museum of Thessaloniki.
3ος-2ος αι. π.Χ. Unknown provenance.
ΜΘ 15243: κυανοί, μήκος 1,5 και 1,6 εκ., 3rd-2nd c. B.C.
μελί, μήκος 1,9 εκ. ΜΘ 15243: dark blue, length 1.5 and 1.6 cm;
392 ΜΘ 15245 α: κίτρινος, μήκος 2 εκ. honey-colored, length 1.9 cm.
Ο ένας κυανός είναι ελλιπής. ΜΘ 15245 α: yellow, length 2 cm.

ΜΘ 15243: Ένας μελί και δύο κυανοί φυσιο-
κρατικοί αστράγαλοι από διαφανές γυαλί.
ΜΘ 15245 α: Ένας φυσιοκρατικός αστράγαλος
από αδιαφανές κίτρινο γυαλί.
Κατασκευασμένοι σε διμερή μήτρα, φέρουν
κατά μήκος ραφή και στις δύο στενές πλευρές
τους.
Βλ. Spaer 2001, 232.
Αδημοσίευτοι.
ΙΔ
One of the blue pieces is incomplete.
ΜΘ 15243: Two dark blue and one honey-
colored naturalistically-rendered transpar-
ent glass astragals.
ΜΘ 15245 α: A naturalistically-rendered
opaque yellow astragal.
Made in a bi-partite mold, with seams along
their entire length and both narrow sides.
See Spaer 2001, 232.
Unpublished.
ID

Βιβλιογραφία Bibliography
Boardman 1970 J. Boardman, Greek gems and finger rings, London 1970.
Ελληνικό Κόσμημα 1997 Ελληνικό Κόσμημα, 6000 χρόνια παράδοσης, κατάλογος έκθεσης, Θεσσαλονίκη 1997.
Grose 1989 D. F. Grose, The Toledo Museum of Art, Early ancient glass: core-formed, rod-formed, and cast vessels
and objects from the Late Bronze Age to the early Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50, New York
1989.
Ιγνατιάδου 2004 Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ. διδ. διατριβή,
Θεσσαλονίκη 2004.
Ιγνατιάδου, Ναζλής 2008 Δ. Ιγνατιάδου, Ι. Ναζλής, Micro-XRF ανάλυση σμάλτων σε χρυσά κοσμήματα κλασικών χρόνων,
5ο Συμπόσιο Αρχαιομετρίας της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας, 8-10.10.2008, Αθήνα (υπό
έκδοση).
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997 Δ. Ιγνατιάδου, Κ. Χατζηνικολάου, Γυάλινες χάντρες από το αρχαίο νεκροταφείο της Θέρμης
(Σέδες) Θεσσαλονίκης, Το γυαλί από την αρχαιότητα έως σήμερα (επ. Π. Θέμελης), Β’  Συνέδριο
Μαργαριτών Μυλοποτάμου Κρήτης 1997 (Αθήνα 2002), 57-72.
La Baume 1976 P. La Baume, Glas. Römische Kleinkunst. Sammlung Karl Löffler, Köln 1976.
Maish 1995 J. P. Maish, Interpretation of ancient artistry: conservation of a gold wreath from the fourth cen-
tury B.C., Journal of the American Institute for Conservation 1995, 34.2, 3, 113-127.
Maish, Scott 2001 J. P. Maish, D. A. Scott, Glass enamel on a 4th-century BC Macedonian gold wreath, AnnAIHV 15,
New York–Corning 2001, 8-12.
Νόστοι 2008 Νόστοι. Επαναπατρισθέντα αριστουργήματα/Nostoi. Capolavori ritrovati, κατάλογος έκθεσης,
Αθήνα 2008.
Σίνδος 1985 Σίνδος, κατάλογος έκθεσης, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Aθήναι 1985.
Spaer 2001 M. Spaer, Ancient glass in the Israel Museum. Beads and other small objects, Jerusalem 2001.

Κεντρική Μακεδονία, προρωμαϊκή περίοδος | Central Macedonia, pre-Roman period 359

 360
Κεντρική Μακεδονία, ρωμαϊκή περίοδος
Central Macedonia, Roman period
393. Μυροδοχείο
ΜΘ 808,
393 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Άγνωστη προέλευση (από κατάσχεση,
πιθανώς από την Όλυνθο).
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 9 εκ., διάμετρος χείλους 2,2 εκ.
Συμπληρωμένο.
Μπλε σκούρο, σχεδόν αδιαφανές, μυροδοχείο κατα-
σκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω
νεύον, στιλβωμένο με πυράκτωση, λαιμός κυλινδρι-
κός μειούμενος προς το χείλος, σώμα πεπιεσμένο
σφαιρικό. Βάση αδιαμόρφωτη, έδραση επίπεδη. Από
τη βάση του λαιμού ως το κέντρο της έδρασής του,
το αγγείο περιτρέχεται σπειροειδώς από λεπτή, λευ-
κή αδιαφανή ίνα γυαλιού που τώρα έχει εκπέσει.
Σώζεται μόνον το αποτύπωμά της, καθώς και ελάχι-
στα ίχνη της στη βάση και στο σημείο εκκίνησης στο
λαιμό.
Τύπος Isings 6.
Αντωνάρας 2009, τύπος 122, 289-290, αρ. 540.
ΑΑ
394. Μυροδοχείο
394
ΣΔ 179,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Δραγούμη.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 6,6 εκ., διάμετρος σώματος 5,3 εκ.,
διάμ. χείλ. 1,8 εκ.
Ακέραιο.
Μυροδοχείο κατασκευασμένο από μπλε γυαλί. Έχει
σφαιρικό σώμα, λαιμό κοντό και πλατύ οριζόντιο
χείλος. Η επιφάνεια έδρασης είναι κοίλη.
ΤΖΑ
395. Μυροδοχείο
ΣΔ 180,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
395 Συλλογή Δραγούμη.
1ος αι. μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 4,6 εκ.,
διάμετρος σώματος 3,5 εκ.
Λείπει το μεγαλύτερο τμήμα του χείλους.
Μικρογραφικό μυροδοχείο. Είναι κατασκευασμένο
από κεχριμπαρόχρωμο γυαλί που διακοσμείται με
λεπτή, λευκή, αδιαφανή ίνα. Το σφαιρικό σώμα του
αγγείου καταλήγει σε κοντό, στενό λαιμό με χείλος
που στρέφεται προς τα έξω. Ο πυθμένας του είναι
επίπεδος.
Ο τύπος αυτός του μυροδοχείου κατασκευάζεται
από διαφανές γυαλί διαφόρων χρωματικών αποχρώ-
σεων και είναι σε χρήση από τον 1ο αι μ.Χ. Απαντά σε
πολλές περιοχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ενώ
είναι γνωστά παραδείγματα και από τη Μακεδονία.
360 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
CENTRAL
MACEDONIA
393. Unguentarium
ΜΘ 808,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Unknown provenance (by confiscation,
probably from Olynthos).
1st c. A.D.
Height 9 cm, diameter of rim 2.2 cm.
Mended.
Dark blue, nearly opaque unguentari-
um, free blown. Everted rim, fire-pol-
ished, cylindrical neck tapering to-
wards rim, spherical flattened body.
Unformed base, flat bottom. From base
of neck to center of bottom, encircled
by spirals of thin white opaque thread,
now fallen off and preserving only an
imprint and a very few traces on base
and point where neck begins.
Type Isings 6.
Αντωνάρας 2009, type 122, 289-290, no.
540.
ΑΑ
394. Unguentarium
ΣΔ 179,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Dragoumis Collection.
1st c. A.D.
Height 6.6 cm, diameter of body 5.3 cm,
diameter of rim 1.8 cm.
Intact.
Unguentarium of blue glass. Round
body, low neck, wide horizontal rim.
Surface of bottom concave.
ΤΖΑ
395. Unguentarium
ΣΔ 180,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Dragoumis Collection.
1st c. A.D.
Preserved height 4.6 cm,
diameter of body 3.5 cm.
Missing most of rim.
Miniature unguentarium of amber-
colored glass, decorated with thin
white opaque thread. Round body
ends in a low narrow neck with everted
rim. Flat floor.
This type of unguentarium was made
of opaque glass in various colors, and
was in use from the 1st century A.D. It
is found in many regions of the Roman
Empire, and there are also examples
known from Macedonia.

Παράλληλα: Ravagnan 1994, 61 αριθ. 89, πίν. ΙΧ,
1ος-2ος αι., 84 αριθ. 152, πίν. ΙΧ, 1ος αι. Israeli
1998, 26. Arveiller-Dulong, Nenna 2005, 201 αριθ.
563, 277 αριθ. 827, 1ος αι. Αντωνάρας 2009, 289-
290, 122α.
ΤΖΑ
396. Πτηνόσχημο αγγείο
ΣΔ 249,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Δραγούμη.
1ος αι. μ.Χ.
Σωζόμενο μήκος 10,1 εκ., ύψος 6,6 εκ.
Είναι συγκολλημμένο, ενώ λείπουν τμήμα της
πλάγιας πλευράς του σώματος και η απόληξη της
396 ουράς, η οποία αποκόπηκε προκειμένου να χρη-
σιμοποιηθεί το περιεχόμενό του.
Πτηνόσχημο αγγείο. Αποδίδεται η μορφή ενός,
πιθανόν, περιστεριού, με σχετικά ψηλό και βραχύ
σώμα, που απολήγει σε κοντή ουρά, και σφαιρι-
κού σχήματος κεφάλι. Στηρίζεται σε μία επίπεδη
διαμορφωμένη επιφάνεια στο κάτω μέρος της
κοιλιάς.
Τα αγγεία της ομάδας αυτής, μια γνωστή μορφή
συσκευασίας, μιας χρήσης, καλλυντικών σκευα-
σμάτων σε στερεή μορφή, αποτελούν ένα συχνό
κτέρισμα των γυναικείων ταφών στα νεκροτα-
φεία της ρωμαϊκής εποχής, στη Θεσσαλονίκη. Ο
τύπος αυτός του μυροδοχείου κατασκευάζεται
από τις αρχές του 1ου μέχρι τις αρχές του 2ου αι.
στο Ticino και στην Avenches της Ελβετίας. Απα-
ντά κυρίως σε θέσεις της δυτικής Ευρώπης, ενώ
αντίστοιχα ευρήματα έχουν βρεθεί και σε άλλες
περιοχές του ελληνικού χώρου.
Τύπος Isigns 11.
Παράλληλα: Αντωνάρας 2005, 241-247. Arveiller-
Dulong, Nenna 2005, 102-103 αριθ. 204-211, 1ος
αι. Αντωνάρας 2009, 286-288. Θεσσαλονίκη 1986,
124-125, εικ. 120.
ΤΖΑ
397. Μυροδοχείο
ΣΔ 296,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Δραγούμη.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 11,1 εκ., μέγιστη διάμετρος 3 εκ.
397 Ακέραιο.
Ο λαιμός είναι υψηλός, έχει κυλινδρικό σχήμα και
διαχωρίζεται από το σώμα με μια αβαθή εγκοπή.
Παράλληλα: Verre romain 2006, 275 αριθ. 2.157,
333 αριθ. 459, 1ος αι. Vanderhoeven 1961, 12
αριθ. 6, πίν. Ι, πρώτο τέταρτο του 1ου αι. μ.Χ.
Αδημοσίευτο.
ΤΖΑ
398. Μυροδοχείο
ΣΔ 297,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Δραγούμη.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 7,5 εκ., μέγιστη διάμετρος 4,2 εκ.
Κεντρική Μακεδονία, ρωμαϊκή περίοδος | Central Macedonia, Roman period
361
Parallels: Ravagnan 1994, 61 no. 89, pl. ΙΧ,
1st-2nd c., 84 no. 152, pl. ΙΧ, 1st c. Israeli
1998, 26. Arveiller-Dulong, Nenna 2005,
201 no. 563, 277 no. 827, 1st c. Αντωνάρας
2009, 289-290, 122α.
TZA
396. Bird-shaped vessel
ΣΔ 249,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Dragoumis Collection.
1st c. A.D.
Preserved length 10.1 cm, height 6.6 cm.
Mended, missing part of the side of the
body and end of the tail, which was bro-
ken off so that the contents could be
used.
Bird-shaped vase, rendering what is prob-
ably the figure of a relatively tall, short-
bodied dove, ending in a short tail, with
round head. Supported on flattened sur-
face on lower belly.
Vases of this group, a well known form of
packaging for one-time use cosmetic
preparations in solid form, were a frequent
grave gift for female burials in Roman age
cemeteries in Thessaloniki. This type of
unguentarium was made from the early
1st to the early 2nd century at Ticino and
Avenches in Switzerland. It is found chiefly
at sites in Western Europe, though compa-
rable finds have been discovered in other
regions of the greek-speaking world.
Type Isings 11.
Parallels: Αντωνάρας 2005, 241-247.
Arveiller-Dulong, Nenna 2005, 102-103
no. 204-211, 1st c. Αντωνάρας 2009, 286-
288. Θεσσαλονίκη 1986, 124-125, fig. 120.
TZA
397. Unguentarium
ΣΔ 296,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Dragoumis Collection.
1st c. A.D.
Height 11.1 cm, maximum diameter 3 cm.
Intact.
High neck, cylindrical, set off from body
by shallow groove.
Parallels: Verre romain 2006, 275 no. 2.157,
333 no. 459, 1st c.Vanderhoeven 1961, 12
no. 6, pl. Ι, first quarter of 1st c. A.D.
Unpublished.
TZA
398. Unguentarium
ΣΔ 297,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Dragoumis Collection.
1st c. A.D.
Height 7.5 cm, maximum diameter 4.2 cm.
361
 362

Ακέραιο.
Το κωνικό σχήμα του σώματος καταλήγει σε ένα
κοντό σχετικά λαιμό, που επιστέφεται από ευρύ
398 στόμιο. Πρόκειται για έναν τύπο μυροδοχείου, ο
οποίος γνωρίζει ευρεία διάδοση την εποχή αυ-
τή σε όλη την έκταση της ιταλικής χερσονήσου.
Παράλληλο: Verre romain 2006, 270 αριθ. 2.138,
πρώτο μισό του 1ου αι. μ.Χ.
Αδημοσίευτο.
ΤΖΑ
Intact.
Conical body ending in relatively short
neck, crowned by wide mouth. A type of
unguentarium that was widespread in this
age throughout the entire Italian peninsu-
la.
Parallel: Verre romain 2006, 270 no. 2.138,
first half of 1st c. A.D.
Unpublished.
TZA

399. Μυροδοχείο 399. Unguentarium

ΣΔ 298, ΣΔ 298,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Συλλογή Δραγούμη. Dragoumis Collection.
1ος αι. μ.Χ. 1st c. A.D.
Ύψος 11,9 εκ., μέγιστη διάμετρος 2,7 εκ. Height 11.9 cm, maximum diameter 2.7 cm.
Λείπουν το επάνω τμήμα του λαιμού και το χεί- Missing upper part of neck and rim.
399
λος. Cylindrical neck and body.
Ο λαιμός και το σώμα έχουν κυλινδρικό σχήμα. Parallels: Verre romain 2006, 274 no. 2.153,
Παράλληλα: Verre romain 2006, 274 αριθ. 2.153, second half of 1st c. A.D. Vanderhoeven
δεύτερο μισό του 1ου αι. μ.Χ. Vanderhoeven 1961, 16 no. 9, pl. ΙΙ.
1961, 16 αριθ. 9, πίν. ΙΙ. Unpublished.
Αδημοσίευτο. TZA
ΤΖΑ

400. Μυροδοχείο 400. Unguentarium

ΣΔ 299,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Δραγούμη.
1ος αι. μ.Χ.
400 Σωζόμενο ύψος 9,8 εκ., μέγ. διάμ. 3 εκ.
Λείπει το χείλος.
Σωληνοειδές μυροδοχείο. Το κυλινδρικό σώμα
του αγγείου καταλήγει σε κυρτή έδραση.
Ο τύπος αυτός του μυροδοχείου είναι σε χρήση
από τον 1ο μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ. σε πολλές περι-
οχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Παράλληλα: Ravagnan 1994, 89 αριθ. 164, 1ος
αι. μ.Χ. Verre romain 2006, 271 αριθ. 2.139, 1ος
αι. μ.Χ. Arveiller-Dulong, Nenna 2005, 283 αριθ.
852, 1ος αι. μ. Χ. Αντωνάρας 2006, 181.
ΤΖΑ
ΣΔ 299,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Dragoumis Collection.
1st c. A.D.
Preserved height 9.8 cm, max. diameter 3 cm.
Missing rim.
Tubular unguentarium. Cylindrical body
ending in rounded bottom.
This type of unguentarium was in use from
the 1st-4th c. A.D. in many regions of the
Roman Empire.
Parallels: Ravagnan 1994, 89 no. 164, 1st c.
A.D. Verre romain 2006, 271 no. 2.139, 1st c.
A.D. Arveiller-Dulong, Nenna 2005, 283 no.
852, 1st c. A.D. Αντωνάρας 2006, 181.
TZA

401. Μυροδοχείο 401. Unguentarium

ΣΔ 300, ΣΔ 300,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
401
Συλλογή Δραγούμη. Dragoumis Collection.
1ος αι. μ.Χ. 1st c. A.D.
Ύψος 8,5 εκ., μέγιστη διάμετρος 3,1 εκ. Height 8.5 cm, maximum diameter 3.1 cm
Λείπει τμήμα του χείλους. Missing part of rim.
Δακρυόσχημο-σταγονόσχημο μυροδοχείο. Ο Tear-shaped/drop-shaped unguentarium.
λαιμός είναι υψηλός, κυλινδρικός και διαχωρίζε- High cylindrical neck separated from body
ται από το σώμα με μια αβαθή εγκοπή, σύσφιξη. by shallow groove and constriction. Round-
H έδραση είναι κυρτή. ed bottom.
Isigns τύπος 8. Isings type 8.
Παράλληλα: Vanderhoeven 1961, 12 αριθ. 6, πίν. Parallels: Vanderhoeven 1961, 12 no. 6, pl. Ι,
Ι, πρώτο τέταρτο του 1ου αι. μ.Χ. Verre romain first quarter of 1st c. A.D. Verre romain 2006,
2006, 275 αριθ. 2.157, 333 αριθ. 459, 1ος αι. μ.Χ. 275 no. 2.157, 333 no. 459, 1st c. A.D. Αντω-
Αντωνάρας 2006, 179-180. νάρας 2006, 179-180.
ΤΖΑ TZA

362 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 363

402. Μυροδοχείο 402. Unguentarium

ΣΔ 301,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Δραγούμη.
402
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 7,9 εκ., διάμετρος χείλους 2 εκ.,
μέγιστη διάμετρος 2,4 εκ.
Ακέραιο.
Σωληνοειδές μυροδοχείο. Το κυλινδρικό σώ-
μα του καταλήγει σε κυρτό πυθμένα, με επί-
πεδη επιφάνεια έδρασης.
Ο τύπος αυτός του μυροδοχείου είναι σε χρή-
ση από τον 1ο μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ. σε πολλές
περιοχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Παράλληλα: Ravagnan 1994, 89 αριθ. 164,
1ος αι. μ.Χ. Verre romain 2006, 271 αριθ. 2.139,
1ος αι. μ.Χ. Arveiller-Dulong, Nenna 2005, 283
αριθ. 852, 1ος αι. μ.Χ. Αντωνάρας 2006, 181.
ΤΖΑ
ΣΔ 301,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Dragoumis Collection.
1st c. A.D.
Height 7.9 cm, diameter of rim 2 cm,
maximum diameter 2.4 cm.
Intact.
Tubular unguentarium. Cylindrical body end-
ing in rounded bottom floor with flat resting
surface.
This type of unguentarium was in use from
the 1st-4th c. in many regions of the Roman
Empire.
Parallels: Ravagnan 1994, 89 no. 164, 1st c. A.D.
Verre romain 2006, 271 no. 2.139, 1st c. A.D.
Arveiller-Dulong, Nenna 2005, 283 no. 852, 1st
c. A.D. Αντωνάρας 2006, 181.
TZA

403. Μυροδοχείο 403. Unguentarium

ΣΔ 302,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
403 Συλλογή Δραγούμη.
1ος αι. μ.Χ.
Σωζόμενο ύψος 5 εκ.,
μέγιστη διάμετρος 2,5 εκ.
Σώζεται το κάτω τμήμα του αγγείου.
Τμήμα σωληνοειδούς μυροδοχείου. Το κυλιν-
δρικό σώμα του καταλήγει σε κυρτή έδραση.
Ο τύπος αυτός του μυροδοχείου είναι σε χρή-
ση από τον 1ο μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ. σε πολλές
περιοχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Παράλληλα: Verre romain 2006, 271 αριθ.
2.139, 1ος αι. μ.Χ. Arveiller-Dulong, Nenna
2005, 283 αριθ. 852, 1ος αι. μ.Χ. Αντωνάρας
2006, 181.
ΤΖΑ
ΣΔ 302,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Dragoumis Collection.
1st c. A.D.
Preserved height 5 cm,
maximum diameter 2.5 cm.
Lower part preserved.
Part of a tubular unguentarium. Cylindrical
body concluding in rounded bottom.
This type of unguentarium was in use from
the 1st-4th c. A.D. in many regions of the Ro-
man Empire.
Parallels: Verre romain 2006, 271 no. 2.139, 1st
c. A.D. Arveiller-Dulong, Nenna 2005, 283 no.
852, 1st c. A.D. Αντωνάρας 2006, 181.
TZA

404 404. Μυροδοχείο 404. Unguentarium

ΜΘ 11757,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
1ος-αρχές 2ου αι. μ.Χ.
Ύψος 18,5 εκ., διάμετρος βάσης 6 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυ-
λιόσχημο, αναδιπλωμένο με κλίση προς τα
κάτω. Λαιμός μακρύς κυλινδρικός, με ελαφρά
σύσφιξη στη βάση του. Σώμα χαμηλό κωνικό.
Πυθμένας ελαφρώς κυρτός. Έφερε αριθμό
συλλογής 284.
Τύπος: Αντωνάρας 2009, τύπος 131, 302-304.
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
ΜΘ 11757,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
1st-early 2nd c. A.D.
Height 18.5 cm, diameter of base 6 cm.
Intact.
Colorless greenish unguentarium, free blown.
Ring rim, folded over, downward inclined.
High cylindrical neck with slight constriction
at base. Low conical body. Slightly convex
floor. Collection number 284.
Type: Αντωνάρας 2009, type 131, 302-304.
Unpublished.
ΑΑ

Κεντρική Μακεδονία, ρωμαϊκή περίοδος | Central Macedonia, Roman period 363

 364
405. Μυροδοχείο
ΜΘ 11758,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
405
Συλλογή Παπαηλιάκη.
1ος-αρχές 2ου αι. μ.Χ.
Ύψος 15,3 εκ., διάμετρος χείλους 2,2 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο, πρασινωπό μυροδοχείο, κατασκευ-
ασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω
νεύον, δακτυλιόσχημο, έσω αναδιπλωμένο.
Λαιμός μακρύς, λεπτός κυλινδρικός με μείω-
ση προς τα πάνω και σύσφιξη στη βάση του.
Σώμα κωνικό, πυθμένας κυρτός, έδραση επί-
πεδη, με ίχνος υαλουργικής κάννης, διαμέ-
τρου 1,5 εκ. Έφερε αριθμό συλλογής 281.
Τύπος: Αντωνάρας 2009, τύπος 131, 302-304
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
406. Μυροδοχείο
ΜΘ 11759,
406 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
1ος-αρχές 2ου αι. μ.Χ.
Ύψος 11,4 εκ., διάμετρος χείλους 2 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο, γαλαζοπράσινο μυροδοχείο, κατα-
σκευασμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος
στιλβωμένο με πυράκτωση, έξω νεύον. Λαι-
μός μακρύς, κυλινδρικός, με αδιόρατη σύσφι-
ξη στη βάση του. Σώμα κωνικό, επίπεδη
έδραση, πυθμένας ελαφρά κυρτός. Έφερε
αριθμό συλλογής 182.
Τύπος: Αντωνάρας 2009, τύπος 130, 302-304.
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
407. Μυροδοχείο
407
ΜΘ 11760,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
1ος-αρχές 2ου αι. μ.Χ.
Ύψος 17 εκ., διάμετρος χείλους 3,3 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο, κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω
νεύον, στιλβωμένο με πυράκτωση. Λαιμός
κυλινδρικός με ισχυρή μείωση προς το χείλος
και σύσφιξη στη βάση του. Σώμα κωνικό,
έδραση επίπεδη, πυθμένας ελαφρά κυρτός.
Έφερε αριθμό συλλογής 140.
Τύπος: Αντωνάρας 2009, τύπος 128, 300-302.
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
364
405. Unguentarium
ΜΘ 11758,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
1st-early 2nd c. A.D.
Height 15.3 cm, diameter of rim 2.2 cm.
Intact.
Colorless greenish unguentarium, free blown.
Everted ring rim, folded inward. Tall slender
neck, cylindrical with tapering above and
constriction at base. Conical body, convex
floor, with blowpipe traces (diameter 1.5 cm).
Collection number 281.
Type: Αντωνάρας 2009, type 131, 302-304.
Unpublished.
ΑΑ
406. Unguentarium
ΜΘ 11759,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
1st-early 2nd c. A.D.
Height 11.4 cm, diameter of rim 2 cm.
Intact.
Colorless, blue-green unguentarium, free
blown. Everted rim, fire-polished. Tall cylin-
drical neck with imperceptible constriction
at base. Conical body, flat bottom, slightly
convex floor. Collection number 182.
Type: Αντωνάρας 2009, type 130, 302-304.
Unpublished.
ΑΑ
407. Unguentarium
ΜΘ 11760,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
1st-early 2nd c. A.D.
Height 17 cm, diameter of rim 3.3 cm.
Intact.
Colorless greenish unguentarium, free blown.
Everted rim, fire-polished. Cylindrical neck
with pronounced tapering towards rim and
constriction at base. Conical body, flat bottom,
slightly convex floor. Collection number 140.
Type: Αντωνάρας 2009, type 128, 300-302.
Unpublished.
ΑΑ
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

408. Μυροδοχείο
ΜΘ 11762,
408 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
1ος-αρχές 2ου αι. μ.Χ.
Ύψος 11,2 εκ., διάμετρος χείλους 1,1 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο, κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος οριζό-
ντιο, δακτυλιόσχημο έσω αναδιπλωμένο.
Λαιμός ψηλός κυλινδρικός με ελαφρά σύσφι-
ξη στη βάση του. Σώμα κωνικό. Έδραση επί-
πεδη πυθμένας ελαφρά κυρτός.
Τύπος: Αντωνάρας 2009, τύπος 126α, 295-298.
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
409. Μυροδοχείο
ΜΘ 11764,
409 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
1ος-αρχές 2ου αι. μ.Χ.
Ύψος 9 εκ., διάμετρος 1,7 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό μυροδοχείο, κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω
νεύον, δακτυλιόσχημο, έσω αναδιπλωμένο.
Λαιμός κυλινδρικός με μείωση προς το σώμα.
Σώμα σταγονόσχημο, ιδιαίτερα παχύ στον
κυρτό πυθμένα. Σώζεται απανθρακωμένο
περιεχόμενό του.
Τύπος: Αντωνάρας 2009, τύπος 126α, 295-298.
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
410. Μπουκάλι
ΜΘ 11765,
410 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
Τέλη 1ου-αρχές 3ου αι. μ.Χ.
Ύψος 17,5 εκ., διάμετρος βάσης 9 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο λαδοπράσινο μπουκάλι, κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος έξω
νεύον, δακτυλιόσχημο, έσω αναδιπλωμένο.
Στη μία πλευρά νεύει εντονότερα έξω για δι-
ευκόλυνση της ροής του περιεχομένου του.
Λαιμός κυλινδρικός με ισχυρή μείωση προς
το χείλος και έντονη σύσφιξη στη βάση του.
Σώμα ημισφαιρικό με οριζόντια βάθυνση στο
άνω τμήμα του. Πυθμένας κυρτός με ίχνος
υαλουργικής κάννης 2,5×2 εκ.
Τύπος: Αντωνάρας 2009, τύπος 45, 181-182.
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
Κεντρική Μακεδονία, ρωμαϊκή περίοδος | Central Macedonia, Roman period
365
408. Unguentarium
ΜΘ 11762,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
1st-early 2nd c. A.D.
Height 11.2 cm, diameter of rim 1.1 cm.
Intact.
Colorless greenish unguentarium, free blown.
Horizontal disk rim, folded inward. High cylin-
drical neck with slight constriction at base.
Conical body. Flat bottom, slightly convex
floor.
Type: Αντωνάρας 2009, type 126α, 295-298.
Unpublished.
ΑΑ
409. Unguentarium
ΜΘ 11764,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
1st-early 2nd c. A.D.
Height 9 cm, diameter 1.7 cm.
Intact.
Colorless greenish unguentarium, free blown.
Everted ring rim, folded inward. Cylindrical
neck tapering towards body. Tear-shaped
body, especially thick on convex floor. Carbon-
ized contents preserved.
Type: Αντωνάρας 2009, type 126α, 295-298.
Unpublished.
ΑΑ
410. Bottle
ΜΘ 11765,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
Late 1st-early 3rd c. A.D.
Height 17.5 cm, diameter of base 9 cm.
Intact.
Colorless olive-green bottle, free blown. Evert-
ed ring rim, folded inward. Everted more on
one side to facilitate flow of contents. Cylindri-
cal neck with pronounced tapering towards
rim and pronounced constriction at base.
Hemispherical body with horizontal indenta-
tion above. Convex floor showing traces of
blowpipe (2.5×2 cm).
Type: Αντωνάρας 2009, type 45, 181-182.
Unpublished.
ΑΑ
365
 366
411. Μπουκάλι
411 ΜΘ 11766,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
3ος αι. μ.Χ.
Ύψος 14 εκ., διάμετρος χείλους 4 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμο πρασινωπό μπουκάλι, κατασκευα-
σμένο με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος στιλ-
βωμένο με πυράκτωση, στόμιο χωνοειδές,
λαιμός κυλινδρικός. Σώμα αμφικωνικό. Ο
λαιμός κοσμείται με ίνα γυαλιού που περιε-
λίσσεται γύρω του τέσσερις φορές. Βάση
δακτυλιόσχημη συμφυής, με ίχνος κάννης
διαμέτρου περίπου 1 εκ.
Τύπος: Αντωνάρας 2009, τύπος 69, 218-219.
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
412. Μπουκάλι
412
ΜΘ 11767,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 11 εκ., διάμετρος χείλους 4 εκ.
Ακέραιο
Άχρωμο κιτρινοπράσινο μπουκάλι, κατα-
σκευασμένο με αρχική εμφύσηση σε μήτρα
και στη συνέχεια με ελεύθερη εμφύσηση. Χεί-
λος αδιαμόρφωτο, στιλβωμένο με πυράκτω-
ση, στόμιο χοανόσχημο με ελαφρώς κυρτά
τοιχώματα. Λαιμός κοντός, κυλινδρικός. Σώ-
μα σφαιρικό που κοσμείται με κατακόρυφες
νευρώσεις. Έδραση επιπεδη, πυθμένας κυρ-
τός με ίχνος υαλουργικής κάννης διαμέτρου
2 εκ.
Τύπος: Αντωνάρας 2009, τύπος 64, 213-214.
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
413 413. Αμφορίσκος
ΜΘ 11756,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
3ος-4ος αι. μ.Χ.
Ύψος 17 εκ., διάμετρος μέγιστη 4,5 εκ.
Ακέραιο, με ρηγματώσεις.
Άχρωμος πρασινωπός αμφορίσκος με μπλε
λαβές, κατασκευασμένος με ελεύθερη εμφύ-
σηση. Χείλος στιλβωμένο με πυράκτωση, έξω
νεύον. Λεπτή, μπλε ίνα περιτρέχει την κάτω
επιφάνεια του χείλους. Δύο ταινιωτές λαβές
με κεντρική αυλάκωση ξεκινούν από τους
ώμους και καταλήγουν κάτω από το χείλος.
Λαιμός κυλινδρικός. Σώμα ψηλό κυλινδρικό
με ελαφρά μείωση προς τα κάτω. Έδραση
κυρτή με κομβίο στο κέντρο της.
Τύπος: Αντωνάρας 2009, τύπος 74β, 224-227.
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
366
411. Bottle
ΜΘ 11766,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
3rd c. A.D.
Height 14 cm, diameter of rim 4 cm.
Intact.
Colorless greenish bottle, free blown. Fire-
polished rim, funnel-shaped mouth, cylindri-
cal neck. Bi-conical body. Neck decorated with
a thread of glass wound round it four times.
Inherent ring base, with traces of blowpipe
(diameter Ca. 1 cm).
Type: Αντωνάρας 2009, type 69, 218-219.
Unpublished.
ΑΑ
412. Bottle
ΜΘ 11767,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
4th c. A.D.
Height 11 cm, diameter of rim 4 cm.
Intact.
Colorless yellow-green bottle, initially mold
blown and then free blown. Unformed rim,
fire-polished, funnel-shaped mouth with
slightly convex walls. Short cylindrical neck.
Round body decorated with vertical ribs. Flat
bottom, convex floor preserving traces of
blowpipe (diameter 2 cm).
Type: Αντωνάρας 2009, type 64, 213-214.
Unpublished.
ΑΑ
413. Amphoriskos
ΜΘ 11756,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
3rd-4th c. A.D.
Height 17 cm, diameter maximum 4.5 cm.
Intact, with cracking.
Colorless greenish amphoriskos with blue
handles, free blown. Everted rim, fire-polished.
Delicate blue thread encircles lower surface of
rim. Two band handles with central groove
starting from shoulders and concluding be-
low rim. Cylindrical neck. Tall cylindrical body
with slight tapering below. Bottom convex,
with knob at center.
Type: Αντωνάρας 2009, type 74β, 224-227.
Unpublished.
ΑΑ
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

414. Οινοχόη
ΜΘ 11773,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
414 Συλλογή Παπαηλιάκη.
Aρχές 3ου αι. μ.Χ.
Ύψος 7,5 εκ., διάμετρος μέγιστη 8 εκ.
Ακέραιο.
Άχρωμη γαλαζωπή οινοχόη, κατασκευασμένη
με ελεύθερη εμφύσηση. Χείλος δακτυλιόσχημο,
έσω αναδιπλωμένο, πεπιεσμένο. Λαιμός κυλιν-
δρικός. Σώμα πεπιεσμένο σφαιρικό, επίπεδη
έδραση, πυθμένας αμυδρά κοίλος, σχεδόν επί-
πεδος. Λαβή τριταινιωτή, ξεκινά από τον ώμο,
καμπυλώνεται και, στενεύοντας, αναδιπλώνεται
και κολλά στο λαιμό, κάτω από το χείλος. Στο
σημείο επαφής με το λαιμό και το χείλος η λαβή
αναδιπλώνεται έντονα δημιουργώντας επιφά-
νεια αντίστασης για τον αντίχειρα, στοιχείο που
επέτρεπε την ασφαλέστερη χρήση του αγγείου.
Αδημοσίευτο.
ΑΑ
415 415. Μυροδοχείο
ΜΘ 10357,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
Ρωμαϊκής εποχής.
Σωζόμενο ύψος 13,7 εκ., μέγ. διάμετρος 9,3 εκ.
Λείπει τμήμα του λαιμού και του χείλους.
Το σφαιρικό σώμα του αγγείου στηρίζεται σε
έδραση κοίλη.
Τύπος: Αντωνάρας 2009, τύπος 126α, 295-298.
Αδημοσίευτο.
ΤΖΑ
416. Σύνολο σειρών
από «ενωμένες» χάντρες
ΜΘ 11935,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
416 Ρωμαϊκή εποχή.
Διάμετρος 3 χιλ. διάμετρος τρήμματος 1 χιλ.
Ακέραιες, η επιφάνειά τους διαβρωμένη.
Είναι κατασκευασμένες από δύο εξαιρετικά λε-
πτές στρώσεις γυαλιού, με την τεχνική της εφέλ-
κυσης. Στη συνέχεια, με τσίμπημα-εξελκυσμό
διαμορφώνονται οι χάντρες και οι ενώσεις
τους.
Επτά σειρές χαντρών, κυλινδρικού σχήματος με
στρογγυλευμένες γωνίες, όπως και οι ενώσεις
τους. Η μία φέρει πέντε χάντρες, οι δύο τέσσερις,
οι τρεις δύο και η μία τέσσερις. Η εσωτερική
στρώση γυαλιού είναι άχρωμη, ενώ η εξωτερική
έχει χρυσοπράσινο χρώμα, εκτός από την τελευ-
ταία σειρά που έχει ασημί-κυανό χρώμα.
Η μορφή και, ίσως, το χρώμα αυτών των χα-
ντρών μιμείται και παραπέμπει σε χρυσές και
αργυρές χάντρες.
Βλ. Spaer 2001, 130-139.
ΔΑ
Κεντρική Μακεδονία, ρωμαϊκή περίοδος | Central Macedonia, Roman period
367
414. Oinochoe (Ewer)
ΜΘ 11773,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
Early 3rd c. A.D.
Height 7.5 cm, maximum diameter 8 cm.
Intact.
Colorless bluish oinochoe, free blown. In-
verted ring rim, flattened. Cylindrical neck.
Spherical flattened body, flat bottom,
slightly concave floor (nearly flat). Triband
handle starting from shoulder, bending and
tapering, folded over and attached to neck
beneath rim. At point of contact between
neck and rim, the handle displays a pro-
nounced fold, creating a resistance surface
for the thumb. This element allowed safer
use of the vase.
Unpublished.
ΑΑ
415. Unguentarium
ΜΘ 10357,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
Roman.
Preserved height 13.7 cm, max. diameter
9.3 cm.
Missing part of neck and rim.
Round body, supported on a base concave
on its interior.
Type: Αντωνάρας 2009, type 126α, 295-
298.
Unpublished.
TZA
416. Collection of rows
of “joined” beads
ΜΘ 11935,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
Roman.
Diameter 3 mm, diameter of perforation 1
mm.
Intact, surface corrosion.
Made from two exceptionally thin layers of
glass with the drawing technique. The
beads and their joins were then formed by
pricking-drawing. Seven rows of beads, cy-
lindrical with rounded angles, like their
joins. One row has five beads, two rows
have four, three have two, and one has four.
The interior layer of glass is colorless, while
the exterior layer is gold-green, apart from
the final row, which is silver-blue.
The shape, and perhaps also the color of
these beads both imitate and recall gold
and silver beads.
See Spaer 2001, 130-139.
DA
367
 368

Βιβλιογραφία Bibliography
Αντωνάρας 2009 Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. Αγγεία από τη Θεσσαλονίκη και την
περιοχή της, Αθήνα 2009.
Arveiller-Dulong, Nenna 2005 V. Arveiller-Dulong, M. D. Nenna, Les verres antiques, II, Musée du Louvre, Paris 2005.
Θεσσαλονίκη 1986 Θεσσαλονίκη. Από τα προϊστορικά μέχρι τα χριστιανικά χρόνια, οδηγός έκθεσης, Αρχαιολογικό
Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αθήνα 1986.
Isings 1957 C. Isings, Roman glass from dated finds, Gröningen/Djakarta 1957.
Israeli 1998 Y. Israeli, The wonders of ancient glass at the Israel Museum, Jerusalem, Tel Aviv 1998.
Ravagnan 1994 G. L. Ravagnan, Vetri antichi del Museo Vetrario di Murano, Corpus delle Collezioni Archeologiche
del Vetro nel Veneto, I, Comitato Nazionale Italiano dell’ AIHV, 1994.
Spaer 2001 M. Spaer, Ancient glass in the Israel Museum. Beads and other small objects, Jerusalem 2001.
Vanderhoeven 1961 M. Vanderhoeven, Verre romains (Ier-IIIme siècle) des Musées Curtius et du Verre a Liège, Liège
1961.
Verre romain 2006 Le verre dans l’empire romain (M. Beretta, G. Di Pasquale, eds), Florence-Milan 2006.

368 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Όλυνθος
Olynthos
417. Αρύβαλλος
Inv. 232 (no 1124),
417 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Όλυνθος, Riverside cemetery, τάφος 31.
Τέλος 5ου-αρχές 4ου αι. π.Χ.
Ύψος 6,5 εκ., διάμετρος χείλους 3,1 εκ.
Συγκολλημένος.
Χειροποίητος αρύβαλλος από κυανό γυαλί
και διακόσμηση κίτρινη και γαλάζια. Χείλος
εξωστρεφές, στενός λαιμός, έντονος ώμος
και ωοειδές σώμα. Δακτυλιόσχημες κυανές
λαβές με κάτω απολήξεις. Διακοσμείται με
κυανή ίνα στην ακμή του χείλους, καθώς και
κίτρινες και κυανές ίνες στο σώμα, όπου σχη-
ματίζουν μεσαία ζώνη με αμελείς τεθλασμέ-
νες.
McClellan 1984, 224, II.D.vii.1 [ως αρύβαλλος
με πόδι (;)].
Olynthus V, 1933, 263, pl. 196 [ως αμφορίσκος
με πόδι (;), πιθανόν επειδή η περιγραφή έγινε
από την εικόνα, όπου απεικονίζεται πάνω σε
στήριγμα].
ΙΔ
418. Υαλοενθέματα ξύλινης κλίνης
ΜΘ 23819,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Όλυνθος, θαλαμωτός τάφος 598.
350-300 π.Χ.
Οφθαλμοί: διάμετρος 2,2 εκ.
Υαλοενθέματα από τη διακόσμηση των δύο
εμπρός ποδιών ξύλινης συμποσιακής κλίνης: 3
οφθαλμοί, ενώ στη δημοσίευση αναφέρονται
418 επίσης ορθογώνιο πλακίδιο, καμπυλόγραμμο
πλακίδιο και ρομβόσχημο πλακίδιο. Άχρωμα
διαφανή. Κατασκευασμένα σε ανοιχτή μήτρα,
οι ακμές διαμορφωμένες με τριβή.
Ο τάφος εντοπίσθηκε δυτικά της Ολύνθου,
στο κέντρο μεγάλου τύμβου, και είναι μεγά-
λος κιβωτιόσχημος που βρέθηκε συλημένος.
Σώθηκαν υπολείμματα επίχρυσου στεφα-
νιού, αλάβαστρα, χάλκινο νόμισμα Χαλκιδέ-
ων και κεραμική του τέλους του 5ου και των
αρχών του 4ου αι. π.Χ. Ο νεκρός είχε αποτεθεί
επάνω στην κλίνη, από την οποία σώζονται,
επίσης, ελεφάντινα μέλη ανθρώπινων μορ-
φών, από πολυπρόσωπη ζωφόρο, και τα χάλ-
κινα καρφιά της δερμάτινης υποστρωμνής. Ο
τάφος χρονολογήθηκε στο 400-375 π.Χ.,
όμως όλα τα ευρήματα υποδεικνύουν ταφή
του 350-300 π.Χ.
Olynthus XI, 123-124, pls LIII-LVIII. Ιγνατιάδου
2004, κεφάλαιο «Υαλοενθέματα».
ΟΛΥΝΘΟΣ | OLYNTHOS
369
Olynthos
417. Aryballos
Inv. 232 (no 1124),
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Olynthus, Riverside cemetery, grave 31.
Late 5th-early 4th c. B.C.
Height 6.5 cm, diameter of rim 3.1 cm.
Mended.
Core-formed aryballos of cobalt-blue glass,
decorated in yellow and light blue. Out-
turned rim, narrow neck, pronounced
shoulder, oval body. Ring-shaped cobalt-
blue handles ending below. Decorated with
light blue thread along edge of rim, as well
as yellow and light blue threads on body,
where a mid-zone is formed with careless
zigzags.
McClellan 1984, 224, II.D.vii.1 [as aryballos
with foot (?)].
Olynthus V, 1933, 263, pl. 196 [as amphoriskos
with foot (?), probably because the descrip-
tion was done on the basis of photograph
where the piece is pictured on a support].
ID
418. Glass inlays
for a wooden couch
ΜΘ 23819,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Olynthus, chamber tomb 598.
350-300 B.C.
Eyes: diameter 2.2 cm.
Glass inlays from the decoration of the two
front legs of a wooden symposium couch: 3
eyes, though the publication also refers to a
rectangular plaque, a curved plaque and a
rhomboid plaque. Colorless, transparent.
Made in an open mold, the edges finished by
grinding.
The tomb was found west of Olynthus in the
center of a large mound, and was a large cist
grave that had been looted. Remains of a
gilt wreath, alabastra, a bronze coin of the
Chalcidians and late 5th-early 4th c. B.C.
pottery were preserved. The deceased was
laid on the couch, from which have also
been preserved ivory limbs from human fig-
ures from a multi-figured frieze, and the
bronze nails of the leather litter. The tomb
has been dated to 400-375 B.C., but the
finds as a whole suggest a burial between
350-300 B.C.
Olynthus XI, 123-124, pls LIII-LVIII. Ιγνατιάδου
2004, chapter “Glass Inlays”.
369
 370
419 419. Σφραγίς
38.ms184,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Όλυνθος, Οικία Α viii 7, δωμάτιο g.
Πριν το 348 π.Χ.
2,4 × 2 εκ., πάχος 8,5 χιλ.
Ακέραιη.
Σφραγίς από άχρωμο διαφανές γυαλί με ελαφρά
πρασινωπή απόχρωση. Είναι ωοειδής επιπεδό-
κυρτη και φέρει κατά μήκος τρήμα με μεγαλύτε-
ρη διάμετρο στη μία έξοδο. Στην επίπεδη επιφά-
νεια αποδίδονται σε εσώγλυφο εραλδικές αίγες
που στέκονται όρθιες στα πίσω πόδια και πα-
τούν σε οριζόντια γραμμή που δηλώνει το έδα-
φος. Στο μέσο της γραμμής απεικονίζεται άνθος
ή κάνθαρος. Διαμόρφωση σε μήτρα.
Βρέθηκε σε εσωτερική αυλή οικίας.
Παράλληλο: Marović, Nikolanci 1968-1969, 47-
48, pl. VII, IX no 2 (σε τάφο του 4ου αι. π.Χ. στη
Viča Luka).
Olynthus X, 527, no 2648, pl. CLXXI. Boardman
1970, 211, 295, no 653. Ιγνατιάδου 2004, κεφά-
λαιο «Σφραγίδες».
ΙΔ
420. Σφραγίς
420 38.ms197,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης
Όλυνθος, Οικία Α viii 6, δωμάτιο b.
Πριν το 348 π.Χ.
1,4 × 1,2 εκ., πάχος 5,5 χιλ.
Ακέραιη.
Σφραγίς από διαφανές γυαλί με πράσινη από-
χρωση. Είναι ωοειδής επιπεδόκυρτη και φέρει
κατά μήκος τρήμα με μεγαλύτερη διάμετρο στη
μία έξοδο. Στην επίπεδη επιφάνεια αποδίδεται
σε εσώγλυφο νέος που παλεύει με ζώο. Ο άν-
δρας βρίσκεται στη ράχη του ζώου προς τα αρι-
στερά. Το ζώο αναπτύσσεται αντίστροφα· το
κεφάλι του δεν είναι ορατό (ίσως βρίσκεται ανά-
μεσα στα σκέλη του άνδρα). Διαμόρφωση σε
μήτρα.
Ερμηνεύεται ως απεικόνιση της πάλης του Ηρα-
κλή με το λέοντα της Νεμέας.
Βρέθηκε σε δωμάτιο διημέρευσης με συνευρή-
ματα του 4ου αι. π.Χ.
421 Olynthus X, 527, no 2649, pl. CLXXI. Ιγνατιάδου
2004, κεφάλαιο «Σφραγίδες».
ΙΔ
421. Χάντρα-περίαπτο
38.ms 243,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Όλυνθος, άγνωστη η ακριβής θέση εύρεσης.
4ος αι. π.Χ.
Ύψος 3,7 εκ., διάμ. 3,2 εκ.,
διάμ. οπής 1,4 εκ.
Λείπει τμήμα του κάτω μέρους. Απολεπίσεις και
φθορές στο πάνω και κάτω μέρος, καθώς και
στο ένα προσωπείο, ρωγμές και πόροι.
370
419. Seal
38.ms184,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Olynthus, House Α viii 7, room g.
Before 348 B.C.
2.4 × 2 cm, thickness 8.5 mm.
Intact.
Seal of colorless transparent glass, slight
greenish hue. Oval plano-convex, with per-
foration larger in diameter at one end. On
its flat surface, an intaglio depiction of he-
raldic goats standing on their rear legs,
stepping on a horizontal ground-line. At
the center of the line is depicted a flower or
kantharos. Mold-formed.
Found in the interior courtyard of a house.
Parallel: Marović, Nikolanci 1968-1969, 47-
48, pl. VII, IX no 2 (in a 4th-century B.C. grave
at Viča Luka).
Olynthus X, 527, no 2648, pl. CLXXI. Board-
man 1970, 211, 295, no 653. Ιγνατιάδου
2004, chapter “Seals”.
ID
420. Seal
38.ms197,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Olynthus, House Α viii 6, room b.
Before 348 B.C.
1.4 × 1.2 cm, thickness 5.5 mm.
Intact.
Seal of transparent glass, greenish hue.
Oval plano-convex with a perforation larger
in diameter at one end. On the flat side, an
intaglio representation of a youth battling
an animal. The man is on the animal’s back,
facing left. The animal is portrayed in re-
verse: its head is not visible (perhaps it was
between the man’s legs). Mold-formed.
Interpreted as Hercules and the Nemean
Lion. Found in a day-room with companion
finds of the 4th c. B.C.
Olynthus X, 527, no 2649, pl. CLXXI.
Ιγνατιάδου 2004, chapter “Seals”.
ID
421. Bead-pendant
38.ms 243,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Olynthus, exact find-spot unknown;
4th c. B.C.
Height 3.7 cm, diam. 3.2 cm,
diam. of opening 1.4 cm.
Missing a section from the lower part.
Flakes and wear above and below; cracks
and pitting on one face.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Περίαπτο από γυαλί γαλαζοπράσινου χρώμα-
τος, με κυλινδρικό σχήμα και τρήμα μεγάλης δι-
αμέτρου, πιθανόν για να εξυπηρετεί την κατακό-
ρυφη ανάρτηση. Στην περιφέρειά του σχηματί-
ζονται τρία προσωπεία λευκού και κιτρινωπού
χρώματος, τα οποία φέρουν ανά ένα ζεύγος
σύνθετων οφθαλμών κυανού και λευκού χρώ-
ματος, με αντίστοιχες οριζόντιες γραμμές κυα-
νού χρώματος, ως υποδήλωση φρυδιών. Μαλλιά
και ενώτια υποδηλώνονται με σφαιρίδια κιτρι-
νωπού γυαλιού, τα οποία κατά το μεγαλύτερο
ποσοστό έχουν αποκολληθεί. Κατασκευασμένο
με την τεχνική της περιέλιξης γύρω από μετάλλι-
νη ράβδο. Ένθετα τα στοιχεία που υποδηλώ-
νουν τα χαρακτηριστικά του προσώπου.
Τα περίαπτα τέτοιου τύπου πιθανότατα είχαν
αποτροπαϊκό ή/και φυλακτικό χαρακτήρα.
Spaer 2001, 86-87, 94, 155-158, 166.
Olynthus X, 527-528.
ΔΑ
422. Τρεις οφθαλμωτές χάντρες
422 38.ms 102, 38.ms 103, 38.ms 104,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Όλυνθος, House of the tiled prothyron,
δωμάτιο i.
4ος αι. π.Χ.
38.ms 102: μήκος 7,5 χιλ., διάμετρος 1,1 εκ.,
διάμετρος τρήματος 5 χιλ.
38.ms 103: μήκος 8,5 χιλ., διάμετρος 1,1 εκ.,
διάμετρος τρήματος 4 χιλ.
38.ms 104: μήκος 15 χιλ., διάμετρος 1,8 εκ.,
διάμετρος τρήματος 7 χιλ.
Ακέραιες, φθορές στην επιφάνειά τους, πόροι.
Χάντρες από γυαλί κυανού χρώματος, με σφαι-
ρικό σχήμα και κυλινδρικό τρήμα. Οι δύο πρώ-
τες διακοσμούνται με έξι απλούς οφθαλμούς
κυανού και λευκού χρώματος, τοποθετημένους
ακανόνιστα στην περιφέρειά τους. Η τρίτη με
πολλούς οφθαλμούς, τοποθετημένους σε τέσ-
σερις σειρές κατά μήκος και τέσσερις κατά πλά-
τος της περιφέρειάς της. Κατασκευασμένες με
την τεχνική της περιέλιξης γύρω από ράβδο.
Οι οφθαλμωτές χάντρες, αναρτημένες ως περία-
πτα ή ως τμήματα περιδεραίου ή βραχιολιού,
είχαν αποτροπαϊκό ή/και φυλακτικό χαρακτήρα.
Όπως και τα σύγχρονα ματόχαντρα, προφύλασ-
σαν τους κατόχους τους από την κακή προαίρε-
ση ανθρώπων, θεών και δαιμόνων.
Spaer 2001, 81-85. Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου
1997, 57-70.
Olynthus X, 529.
ΔΑ
423. Οφθαλμωτή χάντρα
38.ms 31,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
423 Όλυνθος, Οικία B vi 7, δωμάτιο g.
4ος αι. π.Χ.
Μήκος 9 χιλ., διάμ. 1,1 εκ.,
διάμ. τρήματος 5 χιλ.
ΟΛΥΝΘΟΣ | OLYNTHOS
371
Glass pendant, turquoise, cylindrical with
large perforation, probably so that it could
be hung vertically. On circumference, three
yellow and white masks, each with a pair of
composite blue and white eyes with corre-
sponding horizontal lines in blue to indi-
cate eyebrows. Hair and earrings indicated
with small balls of yellow glass, for the most
part detached. Made with the technique of
winding around a metal rod. Inset elements
indicating facial features.
Pendants of this type most likely had an
apotropaic and/or protective nature.
Spaer 2001, 86-87, 94, 155-158, 166.
Olynthus X, 527-528.
DA
422. Three eye beads
38.ms 102, 38.ms 103, 38.ms 104,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Olynthus, House of the tiled prothyron,
room i.
4th c. B.C.
38.ms 102: length 7.5 mm, diameter 1.1 cm,
diameter of perforation 5 mm
38.ms 103: length 8.5 mm, diameter 1.1 cm,
diameter of perforation 4 mm
38.ms 104: length 15 mm, diameter 1.8 cm,
diameter of perforation 7 mm
Intact, surfaces worn, with pitting.
Beads of cobalt blue, round with cylindrical
perforation. The first two decorated with six
simple eyes in cobalt and white, irregularly
placed around circumference. The third has
many eyes, arranged in four rows down
and four rows across circumference. Made
with the technique of winding around a
rod.
Eye beads, hung as amulets or as parts of a
necklace or bracelet, had an apotropaic
and/or protective character. Like the mod-
ern “eye-beads”, they protected their own-
ers against the evil intentions of men, gods,
and spirits-demons.
Spaer 2001, 81-85. Ιγνατιάδου, Χατζηνικολά-
ου 1997, 57-70.
Olynthus X, 529.
DA
423. Eye bead
38.ms 31,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Olynthus, House B vi 7, room g.
4th c. B.C.
Length 9 mm, diam. 1.1 cm,
diam. of perforation 5 mm.
371
 372

Όμοια με τις 38.ms 102, με εννέα οφθαλμούς Similar to 38.ms 102, with nine eyes irregu-
τοποθετημένους ακανόνιστα. larly set.
Spaer 2001, 81-83. Spaer 2001, 81-83.
Olynthus X, 529. Olynthus X, 529.
ΔΑ DA

424. Οφθαλμωτή χάντρα 424. Eye bead

38.ms 134, 38.ms 134,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Όλυνθος, Villa CC. Olynthus, Villa CC.
4ος αι. π.Χ. 4th c. B.C.
424 Μήκος 1 εκ., διάμ. 1 εκ., Length 1 cm, diam. 1 cm,
διάμ. τρήματος 5 χιλ. diam. of perforation 5 mm.
Όμοια με την 38.ms 31. Similar to 38.ms 31.
Spaer 2001, 81-83. Spaer 2001, 81-83.
Olynthus X, 530. Olynthus X, 530.
ΔΑ DA

425. Οφθαλμωτή χάντρα 425. Eye bead

Inv.38.ms 117,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Όλυνθος, Riverside cemetery, τάφος 439.
Τέλος 5ου–4ος αι. π.Χ.
Μήκος 1 εκ., διάμετρος 1,2 εκ.,
διάμετρος τρήματος 5 χιλ.
Ακέραιη.
Χάντρα από γυαλί κυανοπράσινου χρώματος,
425 με κυλινδρικό σχήμα και τρήμα. Διακοσμείται με
τέσσερα ζεύγη σύνθετων οφθαλμών κυανού και
λευκού χρώματος, με την τεχνική της περιέλι-
ξης.
Μαζί με μία ακόσμητη κυλινδρική χάντρα κίτρι-
νου χρώματος αποτελούσε μοναδικό κτέρισμα
σε εγχυτρισμό σε αμφορέα.
Spaer 2001, 81-84.
Olynthus X, 530. Olynthus XI 91.
ΔΑ
Inv.38.ms 117,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Olynthus, Riverside cemetery, grave 439.
Late 5th–4th c. B.C.
Length 1 cm, diam. 1.2 cm,
diam. of perforation 5 mm.
Intact.
Blue-green bead, cylindrical, with perfora-
tion. Decorated with four pairs of compos-
ite eyes in cobalt and white. Wound.
Together with an undecorated yellow bead,
it was the sole grave good in an amphora-
burial.
Spaer 2001, 81-84.
Olynthus X, 530. Olynthus XI 91.
DA

426. Οφθαλμωτή χάντρα 426. Eye bead

34.ms 40, 34.ms 40,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
426 Όλυνθος, Riverside cemetery, τάφος 360. Olynthus, Riverside cemetery, grave 360.
4ος αι. π.Χ. 4th c. B.C.
Μήκος 1 εκ., διάμετρος 1,2 εκ., Length 1 cm, diameter 1.2 cm,
διάμετρος τρήματος 5 χιλ. diameter of perforation 5 mm.
Όμοια με τις 38.ms 32, 38.ms 111, σφαιρικού Similar to 38.ms 32, 38.ms 111, round, with
σχήματος, με τέσσερα ζεύγη ανισομεγεθών four pairs of composite eyes of different
σύνθετων οφθαλμών, τοποθετημένων στην πε- sizes around its circumference.
ριφέρειά της. Spaer 2001, 81-84.
Spaer 2001, 81-84. Olynthus X, 532.
Olynthus X, 532. DA
ΔΑ

427. Οφθαλμωτή χάντρα 427. Eye bead

38.ms 149, 38.ms 149,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Archaeological Museum of Thessaloniki.
427 Όλυνθος, South Villa, ΒΑ δωμάτιο. Olynthus, South Villa, NE room,
4ος αι. π.Χ. 4th c. B.C.
Μήκος 8,5 χιλ., διάμετρος 1,2 εκ., Length 8.5 mm, diameter 1.2 cm,
διάμετρος τρήματος 7 χιλ. diameter of perforation 7 mm.
Ακέραιη. Intact.

372 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Χάντρα από γυαλί κυανοπράσινου χρώματος,
με κυλινδρικό σχήμα και τρήμα. Ακόσμητη. Κα-
τασκευασμένη με την τεχνική της περιέλιξης
γύρω από μετάλλινη ράβδο.
Olynthus X, 530.
ΔΑ
428. Δύο οφθαλμωτές χάντρες
38.ms 32, 38.ms 111,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Όλυνθος, House of the twin Erotes, δωμάτιο c,
Δοκιμαστική τομή 7.
4ος αι. π.Χ.
38.ms 32: μήκος 1 εκ., διάμετρος 1,9 εκ.,
διάμετρος τρήματος 7 χιλ.
38.ms 111: μήκος 7,5 χιλ., διάμετρος 1,3 εκ.,
διάμετρος τρήματος 6,5 χιλ.
428 Ακέραιες.
Δύο χάντρες από γυαλί κίτρινου χρώματος, με
κυλινδρικό-σχεδόν τετράπλευρο-σχήμα και
τρήμα. Διακοσμούνται με τέσσερις σύνθετους
οφθαλμούς, κυανού και λευκού χρώματος. Κα-
τασκευασμένες με την τεχνική της περιέλιξης
γύρω από μετάλλινη ράβδο.
Spaer 2001, 81-84.
Olynthus X, 530.
ΔΑ
429. Οφθαλμωτή χάντρα
38.ms 120,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Όλυνθος, Οικία Α viii 3.
4ος αι. π.Χ.
429 Μήκος 6 χιλ, διάμετρος 1,1 εκ.,
διάμετρος τρήματος 6,5 χιλ.
Όμοια με τις 38.ms 32, 38.ms 111, με τρεις
οφθαλμούς, τοποθετημένους συμμετρικά.
Spaer 2001, 81-84.
Olynthus X, 530.
ΔΑ
430. Πεσσοί
ΜΘ 23814,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
430
Όλυνθος
4ος αι. π.Χ.
Διάμετρος 8-15, ύψος 4-7 χιλ.
Δεκαπέντε ακέραιοι, ένας σώζεται κατά το ήμισυ,
ένας σπασμένος στο άκρο.
Κατασκευασμένοι με την τεχνική της πύρωσης.
Δεκαοκτώ πεσσοί, επιπεδόκυρτου σχήματος,
σχεδόν κυκλικού. Οι εννέα από άχρωμο γυαλί, οι
έξι από κυανοπράσινο και οι τρεις από κυανό.
Οι πεσσοί αποτελούσαν πούλια επιτραπέζιου
παιχνιδιού, στο οποίο συμμετείχαν πιθανότατα
τρεις παίκτες, όπως υποδηλώνει η χρωματική
τους διαφοροποίηση.
Ιγνατιάδου 1996, 507-522.
Αδημοσίευτοι.
ΔΑ
ΟΛΥΝΘΟΣ | OLYNTHOS
373
Blue-green bead, cylindrical, with perfora-
tion. Undecorated. Made with the tech-
nique of coiling around a metal rod.
Olynthus X, 530.
DA
428. Two eye beads
38.ms 32, 38.ms 111,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Olynthus, House of the Twin Erotes, room c,
Test trench 7.
4th c. B.C.
38.ms 32: length 1 cm, diameter 1.9 cm,
diameter of perforation 7 mm.
38.ms 111: length 7.5 mm, diameter 1.3 cm,
diameter of perforation 6.5 mm.
Intact.
Two beads of yellow glass, cylindrical (near-
ly rectangular), perforated. Decorated with
four composite eyes in cobalt and white.
Made with the technique of coiling around
a metal rod.
Spaer 2001, 81-84.
Olynthus X, 530.
DA
429. Eye bead
38.ms 120,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Olynthus, House Α viii 3,
4th c. B.C.
Length 6 mm, diameter 1.1 cm,
diameter of perforation 6.5 mm.
Similar to 38.ms 32, 38.ms 111, with three
symmetrically-placed eyes.
Spaer 2001, 81-84.
Olynthus X, 530.
DA
430. Game counters
ΜΘ 23814,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Olynthus.
4th c. B.C.
Diameter 8-15 mm, height 4-7 mm.
Fifteen (15) intact, one half-preserved,
one broken along edge.
Made with the firing technique.
Eighteen game counters, plano-convex,
nearly round. Nine colorless, six blue-green,
and three blue.
The counters comprised pieces of a board
game in which three players most probably
took part, as their chromatic differentiation
would suggest.
Ιγνατιάδου 1996, 507-522.
Unpublished.
DA
373
 374

Βιβλιογραφία Bibliography
Boardman 1970 J. Boardman, Greek gems and finger rings, London 1970.
Ιγνατιάδου 1996 Δ. Ιγνατιάδου, Ελληνιστικό επιτραπέζιο παιχνίδι με γυάλινους πεσσούς, Αρχαία Μακεδονία VI,
Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 1996 (1999), 508-522.
Ιγνατιάδου 2004 Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι. π.Χ. Το άχρωμο γυαλί, αδημ. διδ. διατριβή,
Θεσσαλονίκη 2004.
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997 Δ. Ιγνατιάδου, Κ. Χατζηνικολάου, Γυάλινες χάντρες από το αρχαίο νεκροταφείο της Θέρμης
(Σέδες) Θεσσαλονίκης, Το γυαλί από την Αρχαιότητα έως Σήμερα (επ. Π. Θέμελης), Β’  Συνέδριο
Μαργαριτών Μυλοποτάμου Κρήτης 1997 (Αθήνα 2002), 57-72.
Marović, Nikolanci 1968-1969 I. Marović, M. Nikolanci, Quatre tombes provenant de la nécropole de Viča Luka (île de Brač),
découvertes en 1908, Vjesnik Za Arheologiju i Historiju Dalmatinsku LXX-LXXI, 1968-1969, 5-55, pl.
I-XII.
McClellan 1984 M. C. McClellan, Core-formed glass from dated contexts, PhD University of Pennsylvania, Ann Ar-
bor, MI, 1984.
Olynthus V D. M. Robinson, Excavations at Olynthus V, Baltimore 1933.
Olynthus X D. M. Robinson, Excavations at Olynthus X, Baltimore 1941.
Olynthus XI D. M. Robinson, Excavations at Olynthus XI, Necrolynthia, Baltimore 1942.
Spaer 2001 M. Spaer, Ancient glass in the Israel Museum. Beads and other small objects, Jerusalem 2001.

374 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Άκανθος
Akanthos
431. Αρύβαλλος
Ι.117.227,
431 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Ιερισσός Χαλκιδικής,
νεκροταφείο αρχαίας Ακάνθου, τάφος 1485.
500-450 π.Χ.
Διάμετρος 4,6 εκ., ύψος 5,5 εκ.,
διάμετρος χείλους 2,5 εκ.
Ακέραιος.
Αρύβαλλος από μπλε γυαλί, με σφαιρικό σώ-
μα, κυλινδρικό λαιμό και χωνοειδές χείλος.
Στο ύψος του λαιμού δύο συμμετρικές δακτυ-
λιόσχημες λαβές που απολήγουν στον ώμο
του αγγείου. Στο μέσο του σώματος αναπτύσ-
σεται μοτίβο τεθλασμένων ανισοπαχών ινών,
γαλαζοπράσινου και κίτρινου χρώματος. Κί-
τρινη ίνα περιτρέχει το χείλος και μία δεύτερη
λεπτότερη ελίσσεται γύρω από το λαιμό και
τον ώμο του αγγείου και καταλήγει ως τεθλα-
σμένη γραμμή του κεντρικού μοτίβου. Το κά-
τω μέρος του σώματος περιτρέχουν μία κίτρι-
νη και μία γαλαζοπράσινη ίνα, η οποία αντί-
στοιχα ελίσσεται και καταλήγει ως τεθλασμέ-
νη στο κεντρικό μοτίβο. Κατασκευασμένος με
την τεχνική του πυρήνα.
Το αρωματοδόχο αυτό αγγείο αποτέλεσε κτέ-
ρισμα σε ταφή κοριτσιού σε λακκοειδή τάφο,
μαζί με δύο πήλινες γυναικείες προτομές, πή-
λινο ειδώλιο κόρης, μικροσκοπικό χάλκινο
αρυβαλλόσχημο περίαπτο και είκοσι εννέα
αστραγάλους.
Για παράλληλα και το σχήμα βλ. Σίνδος 1985,
36-38 και Ιγνατιάδου, Αντωνάρας 2008, 28.
Καλτσάς 1998, 92-93, 276.
ΔΑ
432. Αλάβαστρο
432 Ι.161.35,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Ιερισσός Χαλκιδικής,
νεκροταφείο αρχαίας Ακάνθου, τάφος 5280.
450-425 π.Χ.
Ύψος 8,5 εκ., διάμετρος χείλους 2,9 εκ.
Ακέραιο, με έντονη διάβρωση.
Έχει κυλινδρικό σώμα και χαμηλό λαιμό, διευ-
ρυνόμενο προς το στόμιο με το δισκόμορφο,
ελαφρά ασύμμετρο, χείλος. Κάποια ασυμμε-
τρία υπάρχει και στις κατακόρυφες πρόσθετες
λαβές με ανομοιόμορφες αποφύσεις στις
απολήξεις τους. Η έδραση καμπυλώνεται ελα-
φρά. Το αγγείο, από ιώδες γυαλί, καλύπτεται
με γραμμικό διάκοσμο από επάλληλες τεθλα-
σμένες γραμμές (κίτρινες και γαλανές ίνες
γυαλιού) οι οποίες στον ώμο, στο λαιμό και
Άκανθος | Akanthos
375
Αkanthos
431. Aryballos
Ι.117.227,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Ierissos, Chalkidiki,
cemetery of ancient Akanthos, grave 1485.
500-450 B.C.
Diameter 4.6 cm, height 5.5 cm,
diameter of rim 2.5 cm.
Intact.
Aryballos of blue glass, with round body,
cylindrical neck and funnel-shaped rim. At
neck height, two symmetrical ring handles
ending on shoulder. At mid-point of body,
a motif of zigzag threads of unequal width,
turquoise and yellow. A yellow thread en-
circles the rim, and a second, more delicate
thread winds round the neck and shoulder,
ending as a zigzag in the central motif. The
lower part of the body is encircled by a yel-
low and turquoise thread, which corre-
spondingly wind round and end up as a
zigzag in the central motif. Core-formed.
This perfume vessel was a funerary offering
in the burial of a girl in a cist grave, with
two clay female protomes, a terracotta figu-
rine of a maiden, a miniature bronze ary-
ballos-shaped pendant, and 29 astragals.
For parallels and the shape, see Σίνδος
1985, 36-38 and Ιγνατιάδου, Αντωνάρας
2008, 28.
Καλτσάς 1998, 92-93, 276.
DA
432. Alabastron
Ι.161.35,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Ierissos, Chalkidiki,
cemetery of ancient Akanthos, grave 5280.
450-425 B.C.
Height 8.5 cm, diameter of rim 2.9 cm.
Intact, with pronounced corrosion.
Cylindrical body and low neck, widening to-
wards the mouth, with slightly asymmetrical
disc rim. There is also some asymmetry in the
attached vertical handles with dissimilar lugs
at their ends. Bottom slightly curved. The ves-
sel, of purple glass, is covered with linear
decoration of successive zigzags (yellow and
light blue threads), which on shoulder, neck
and outer rim are simplified into horizontal
threads, dominated by yellow. Core-formed.
375
 376
στην περιφέρεια του χείλους απλοποιούνται
σε οριζόντιες με κυρίαρχη την κίτρινη. Έχει
κατασκευασθεί με την τεχνική του πυρήνα.
Το σχήμα του αλαβάστρου, που θεωρείται αι-
γυπτιακής προέλευσης, γνωστό στον ελλαδι-
κό χώρο ήδη από τα μέσα του 6ου αι. π.Χ., δια-
δίδεται πλατιά στη διάρκεια του 5ου αι. π.Χ. Για
την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκε στην
αρχή αλάβαστρος λίθος και πηλός, και από τα
τέλη του 6ου αι. π.Χ. και γυαλί, με την εξάπλω-
ση της γνώσης της υαλουργικής τέχνης.
Τύπος Harden 1:3.
Trakosopoulou 2001, 83, fig. 8.
ΤΣΕ
433. Υδρίσκη
Ι.49.61,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Ιερισσός Χαλκιδικής,
433 νεκροταφείο αρχαίας Ακάνθου,
επίχωση τετραγώνου 15.
4ος αι. π.Χ.
Διάμετρος 3,8 εκ., ύψος 5,4 εκ.
Συγκολλημένη από πολλά κομμάτια, λείπει η
κατακόρυφη λαβή, τμήμα του λαιμού και το
μεγαλύτερο τμήμα του χείλους.
Υδρίσκη από μπλε γυαλί, με ωοειδές σώμα,
κυλινδρικό λαιμό, δισκόμορφο χείλος και βά-
ση. Φέρει τρεις λαβές, μία κατακόρυφη στο
ύψος του λαιμού και δύο οριζόντιες τοξωτές
στο ύψος του ώμου. Στο πάνω μέρος του σώ-
ματος αναπτύσσεται μοτίβο έξι τεθλασμένων
γραμμών, με λευκές και κίτρινες ίνες. Τον ώμο
και το κάτω μέρος του σώματος περιτρέχουν
επίσης λευκές και κίτρινες ίνες που καταλή-
γουν στο κεντρικό μοτίβο. Κατασκευασμένη
με την τεχνική του πυρήνα, επίθετες οι λαβές.
Το αρωματοδόχο αυτό αγγείο βρέθηκε σε
στρώμα επίχωσης τάφων, συνεπώς αποτε-
434 λούσε κτέρισμα ταφής που διαταράχτηκε.
Για το σχήμα βλ. Ιγνατιάδου, Αντωνάρας 2008,
101.
Καλτσάς 1998, 215, 276.
ΔΑ
434. Σωληνάριο kohl
I.159.19,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης
Ιερισσός Χαλκιδικής,
νεκροταφείο αρχαίας Ακάνθου, τάφος 8761.
Tέλη 5ου-αρχές 4ου αι. π.Χ.
Σωζόμενο ύψος 12,8 εκ., διάμετρος 1,7 εκ.
Σώζεται το μεγαλύτερο μέρος του σώματος
μέχρι το ύψος των λαβών.
Το ραδινό, κυλινδρικό σώμα του αγγείου με
την κυρτή έδραση απολήγει απευθείας στο
στόμιο, χωρίς ιδιαίτερη διαμόρφωση λαιμού
και χείλους. Στο ανώτερο μέρος του σώματος
διαμορφώνονται δύο μικρές κατακόρυφες,
πρόσθετες λαβές με ανομοιόμορφες αποφύ-
σεις στις απολήξεις. Πολύχρωμος διάκοσμος
376
The shape of the alabastron, which is consid-
ered to be of Egyptian provenance, was
known in Greek regions from the mid-6th c.
B.C., and widely disseminated during the 5th
c. B.C.
Initially, alabaster and clay were used for its
construction; from the late 6th c. B.C., with the
spread of knowledge of glass working, glass
was also employed.
Type Harden 1:3.
Trakosopoulou 2001, 83, fig. 8.
TSE
433. Hydriska
Ι.49.61,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Ierissos, Chalkidiki,
cemetery of ancient Akanthos,
fill quadrant 15.
4th c. B.C.
Diameter 3.8 cm, height 5.4 cm.
Mended from many pieces, missing vertical
handle, part of neck and most of rim.
Hydriskos of blue glass, with oval body, cy-
lindrical neck, ring rim and base. Three han-
dles, one vertical at neck height, and two
horizontal bow handles at shoulder height.
On upper part of body, a motif of six zig-
zags with white and yellow threads. Shoul-
der and lower part of body also encircled
by white and yellow threads ending up in
the central motif. Core-formed.
This perfume vessel was found in a layer of fill
from graves, and was thus a funerary offering
in a disturbed grave.
For the shape, see Ιγνατιάδου, Αντωνάρας
2008, 101.
Καλτσάς 1998, 215, 276.
DA
434. Kohl tube
I.159.19,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Ierissos, Chalkidiki,
cemetery of ancient Akanthos, grave 8761.
Late 5th-early 4th c. B.C.
Preserved height 12.8 cm, diameter 1.7 cm.
The greater part of body preserved to handle
height.
The slender, cylindrical body of the vessel
with convex bottom ends at the mouth, with-
out any particular shaping of neck and rim.
On upper body, two small vertical attached
handles with dissimilar lugs at their ends.
Polychrome decoration of schematized
white, yellow, and blue feathers or scales in,
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

από σχηματοποιημένα λευκά, κίτρινα και γαλα-
νά φτερά ή φολίδες σε επάλληλες ζώνες, διευθε-
τημένες σε πέντε κατακόρυφες λωρίδες, καλύ-
πτει εντελώς το ιδιότυπο αυτό γυάλινο σκεύος,
που θεωρείται κατάλληλο για τη φύλαξη χρω-
στικής ουσίας καλλωπισμού. Έχει διατυπωθεί η
άποψη ότι ενδεχομένως το σωληνοειδές αυτό
αγγείο κυκλοφορούσε στην αγορά απευθυνό-
μενο στο γυναικείο βαρβαρικό κόσμο. Κατα-
σκευασμένο από κυανό γυαλί με την τεχνική της
περιέλιξης.
Το εύρημα προέρχεται από βρεφική, μάλλον,
πλούσια κτερισμένη, ταφή, από την οποία είχαν
διασωθεί ελάχιστα κατάλοιπα οστών. Αποκαλύ-
φθηκε στο ΒΔ άκρο του τάφου, στη θέση, πιθα-
νώς, των κάτω άκρων.
Τύπος Harden 1:1.
Trakosopoulou 2001, 83, fig. 9.
ΤΣΕ
435. Αμφιπρόσωπο περίαπτο
Ι.159.11,
435 Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου.
Ιερισσός Χαλκιδικής,
νεκροταφείο αρχαίας Ακάνθου, τάφος 8448.
Γύρω στο 350 π.Χ.
Ύψος 2,2 εκ., πλάτος 2 εκ.
Ακέραιο με μικρές αποκρούσεις στο άνω και κά-
τω μέρος της περιφέρειας, κατακόρυφες ρωγμές
διατρέχουν και τις δύο πλευρές, ενώ φυλλώδης
διάβρωση και λίγα συγκολλημένα επιφανειακά
τμήματα υπάρχουν στη μία μόνο.
Tο κόσμημα αποδίδει το πρόσωπο ανάγλυφης
γενειοφόρου ανδρικής μορφής στο πρότυπο
Σατύρου ή Σειληνού, πολύ αγαπητού τύπου την
εποχή αυτή στη Μακεδονία, γνωστού και από τα
ομφάλια των αργυρών καλύκων. Η μορφή είναι
σχεδόν πανομοιότυπη και στις δύο όψεις του
κοσμήματος. Η προσκόλληση του κρίκου ανάρ-
τησης στη πίσω πλευρά μειώνει λίγο το ύψος
του αντίστοιχου προσώπου. Κατακόρυφη βά-
θυνση, ενός εκατοστού, διατρέχει το κεντρικό
κάτω τμήμα του περιάπτου, για κατασκευαστι-
κούς, λόγους. Από κυανό γυαλί.
Βρέθηκε στη θέση του λαιμού σκελετού παι-
διού.
Trakosopoulou 2001, 84, fig. 10.
ΤΣΕ
436
436. Είκοσι χάντρες
Ι.159.235 α,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου.
Ιερισσός Χαλκιδικής, νεκροταφείο αρχαίας
Ακάνθου, τάφος 8394.
4ος αι. π.Χ.
Διάμετρος 3,5-5 χιλ.
Ακέραιες, με εξαίρεση μία φθαρμένη σε μικρό
τμήμα της περιφέρειάς της και άλλη μία συγκολ-
λημένη σε δύο σημεία.
Είκοσι μικρές χάντρες από κυανό γυαλί, σε
Άκανθος | Akanthos
377
successive zones, arranged in five vertical
bands entirely cover this idiosyncratic glass
vessel, considered appropriate for storing a
cosmetic coloring substance. The view has
been expressed that perhaps this tube-
shaped vessel was marketed to female bar-
barians. Rod-formed.
The find probably comes from an infant’s
grave with rich offerings, from which only a
very few remains of bones were preserved.
It was discovered at the northwest edge of
the grave, probably where the feet lay.
Type Harden 1:1.
Trakosopoulou 2001, 83, fig. 9.
TSE
435. Bifacial pendant
Ι.159.11,
Archaeological Museum of Polygyros.
Ierissos, Chalkidiki,
cemetery of ancient Akanthos, grave 8448.
Ca. 350 B.C.
Height 2.2 cm, width 2 cm.
Intact, with small chips on upper and
lower part of the edge, vertical cracks
running across both sides, with lamina-
tion and a few mended surfaces on one
side only.
This piece of jewelry presents the face of
a bearded male figure in relief, along the
model of a Satyr or Silenus, a very popu-
lar type during this period in Macedonia,
and also known from the omphalia of sil-
ver calyx-cups. The figures on the two
sides are nearly identical. Addition of the
suspension ring on the back side slightly
decreases the height of the correspond-
ing face. A vertical indentation (length 1
cm), runs across the central lower section
of the pendant, apparently connected
with its construction. Of blue glass.
Αt neck-height of a child’s skeleton.
Trakosopoulou 2001, 84, fig. 10.
TSE
436. Twenty beads
Ι.159.235 α,
Archaeological Museum of Polygyros.
Ierissos, Chalkidiki, cemetery of ancient
Akanthos, grave 8394.
4th c. B.C.
Diameter 3.5-5 mm.
Intact except for one bead that is worn
along a small part of its edge, and another
mended at two points.
Twenty small beads of blue glass, in simple
377
 378
απλή δακτυλιόσχημη φόρμα, ποικίλου μεγέ-
θους. Στόλιζαν το λαιμό ενηλίκου νεκρού, πιθα-
νότατα γυναίκας.
Trakosopoulou 2001, fig. 10.
ΤΣΕ
437
437. Ριπιδωτή φιάλη
Ι.160.19,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου.
Ιερισσός Χαλκιδικής,
νεκροταφείο αρχαίας Ακάνθου, τάφος 4466.
Μέσα 1ου αι. μ.Χ.
Ύψος 6 εκ., διάμ. χείλους 13,5 εκ.,
διάμ. βάσης 6 εκ.
Ακέραιη, σε άριστη κατάσταση.
Φιάλη με ημισφαιρικό, σχεδόν, σώμα, διακοσμη-
μένο στην εξωτερική επιφάνεια με ανάγλυφες,
κατακόρυφες ραβδώσεις, «ριπίδια». Επίπεδη
έδραση και κατακόρυφο χείλος με ελαφρά σύ-
σφιξη στον ώμο. Πρασινωπό γυαλί διαφανές.
Βρέθηκε σε παιδικό ή εφηβικό τάφο, όπου ήταν
τοποθετημένη σε οριζόντια θέση επάνω στο μη-
ρό του δεξιού ποδιού του νεκρού.
Τύπος Isings 3. Κατασκευασμένη με την τεχνική
της κάμψης ή της περιστροφικής εμπίεσης. Η
επίπεδη έδραση και οι συμμετρικές, σχετικά, ρα-
βδώσεις θεωρούνται ως όψιμα στοιχεία του τύ-
που.
Trakosopoulou 2001, 84, fig. 12. Αντωνάρας
2009, τύπος 8.
ΤΣΕ
438. Ανάγλυφο μυροδοχείο
438
Ι.160.21,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου.
Ιερισσός Χαλκιδικής,
νεκροταφείο αρχαίας Ακάνθου, τάφος 4466.
Μέσα 1ου αι. μ.Χ.
Ύψος 7,7 εκ., διάμ. χείλους 2 εκ.,
διάμ. βάσης 2,2 εκ.
Ακέραιο, σε καλή κατάσταση με εξαίρεση μικρό
σπασμένο τμήμα στο κυμάτιο του ώμου και δύο
ακτινωτές ρωγμές στο βλαστό του κατώτερου
τμήματος του σώματος.
Ο ψηλός, σχετικά, κυλινδρικός λαιμός του αγ-
γείου διευρύνεται ελαφρά προς το στόμιο με
το δακτυλιόσχημο, λίγο ασύμμετρο, χείλος. Ο
ώμος διακοσμείται με ανάγλυφο ιωνικό κυμά-
τιο και το κατώτερο, καλυκόσχημο τμήμα του
σώματος, με γιρλάντα από σχηματοποιημένο
βλαστό κληματίδας με σταφύλια στο μέσο. Το
κύριο, κεντρικό, τμήμα του χωρίζεται με ιωνι-
κούς κιονίσκους σε έξι ορθογώνια διάχωρα,
όπου απεικονίζονται ανάγλυφα αγγεία σε ποι-
κίλα σχήματα ανά δύο: οινοχόες, υδρίες και
κρατήρες, ένας ελικωτός, στεφανωμένος με
κισσόφυλλα, και ένας καλυκωτός. Στην κάτω
επιφάνεια της λεπτής, δακτυλιόσχημης βάσης
διαγράφεται η συνένωση της τριμερούς μή-
τρας, η οποία χρησιμοποιήθηκε για την
378
ring-shaped form, of various sizes.
They adorned the neck of an adult, most
probably female, deceased.
Trakosopoulou 2001, fig. 10.
TSE
437. Ribbed bowl
Ι.160.19,
Archaeological Museum of Polygyros.
Ierissos, Chalkidiki,
cemetery of ancient Akanthos, grave 4466.
Mid-1st c. A.D.
Height 6 cm, diameter of rim 13.5 cm,
diameter of base 6 cm.
Intact, in excellent condition.
Bowl with nearly hemispherical body,
decorated on its exterior surface with ver-
tical relief ribs. Flat bottom, nearly vertical
rim with slight constriction near shoulder.
Transparent greenish glass.
Found in the grave of a child or adoles-
cent, where it was placed horizontally
atop the deceased’s right thigh.
Type Isings 3. Made with the slumping or
rotary pressing technique. The flat bottom
and relatively symmetrical ribs are consid-
ered late elements of the type.
Trakosopoulou 2001, 84, fig. 12.
Αντωνάρας 2009, Type 8.
TSE
438. Moldmade unguentarium
Ι.160.21,
Archaeological Museum of Polygyros.
Ierissos, Chalkidiki,
cemetery of ancient Akanthos, grave 4466.
Mid-1st c. A.D.
Height 7.7 cm, diameter of rim 2 cm,
diameter of base 2.2 cm.
Intact, in good condition except for a small
broken section on the shoulder cymatium
κυμάτιο and two radial cracks in the veg-
etal motif on the lower part of body.
The relatively tall cylindrical neck widens
slightly towards mouth, with slightly-
asymmetrical, ring-shaped rim. Shoulder
decorated with an Ionic relief cymatium
and the lower, calyx-shaped part of the
body with a garland from a schematic vine
shoot with grapes in its midst. Main, cen-
tral part of vessel separated by Ionic colo-
nettes into six rectangular panels, with
relief vessels of various shapes portrayed
two by two: oinochoes, hydrias and
kraters, one a volute-krater crowned by
ivy leaves, the other a calyx-krater. On the
underside of the delicate ring base, re-
mains of the joins from the tripartite mold
employed to make the vessel of opaque
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

κατασκευή του αγγείου με εμφύσηση του λευ-
κού, αδιαφανούς γυαλιού.
Προέρχεται από υαλουργείο της Σιδώνας.
Το μυροδοχείο είναι συνεύρημα του προηγού-
μενου αγγείου και είχε εναποτεθεί κοντά στη
δεξιά κνήμη του παιδικού σκελετού με το στό-
μιο στραμμένο προς το άκρο πόδι.
Trakosopoulou 2001, 85, fig. 13.
ΤΣΕ
439
439. Χυτροειδές τετράπλευρο
Ι.160.326,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου.
Ιερισσός Χαλκιδικής,
νεκροταφείο αρχαίας Ακάνθου, τάφος 4440.
117-150 μ.Χ.
Ύψος 15 εκ., διάμετρος χείλους 7 εκ.,
πλάτος βάσης 5,8 εκ.
Ακέραιο, ρωγμή στη βάση και μικροφθορές
στην επιφάνεια.
Στο μέσο της έδρασης διαγράφεται ένας χαμη-
λός και πλατύς ανάγλυφος κύκλος, που δεν απο-
κλείεται να αποτελεί και το έμβλημα του εργα-
στηρίου, ενώ στις γωνίες παρόμοιοι κύκλοι, μι-
κρότερης διαμέτρου και υψηλότερου αναγλύ-
φου, συντελούν στην καλύτερη έδραση του αγ-
γείου. Λαιμός κυλινδρικός, ευρύς και χαμηλός,
απολήγει σε δισκόμορφο χείλος, ευρύ, επίσης.
Από γαλάζιο διαφανές γυαλί. Κατασκευασμένο
με εμφύσηση σε μήτρα.
Βρέθηκε σε τάφο εφήβου, μάλλον, όπου αποκα-
λύφθηκε τοποθετημένο επάνω στα άκρα πόδια
και σε πλάγια θέση με το στόμιο στραμμένο
προς το πέρας του τάφου. Συνυπήρχε με μπρού-
ντζινο νόμισμα Κασσανδρείας επί Τραϊανού.
Τύπος Isings 62 (παραλλαγή). Παρά την πλατιά
διάδοσή του στις επαρχίες της ρωμαϊκής αυτο-
κρατορίας, δε φαίνεται να απαντά συχνά στον
ελλαδικό χώρο.
440 Trakosopoulou 2001, 86, fig. 16.
ΤΣΕ
440. Μυροδοχείο
Ι.139.137,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου.
Ιερισσός Χαλκιδικής,
νεκροταφείο αρχαίας Ακάνθου, τάφος 5983.
190-211 μ.Χ.
Ύψος 16,8 εκ., διάμετρος χείλους 4 εκ.,
διάμετρος βάσης 10 εκ.
Ακέραιο, ελαφρά διάβρωση και ίζημα.
Σώμα κωνικού σχήματος, χαμηλό και θολωτό,
με επίπεδη βάση, ελαφρά κυρτή προς το κέ-
ντρο. Στον ψηλό, σχεδόν κυλινδρικό, λαιμό
υπάρχει χαρακτηριστική σύσφιξη στη βάση
του και μικρή, βαθμιαία μείωση προς το εξέ-
χον, πλατύ και ασύμμετρο, δισκόμορφο χεί-
λος, που σχηματίζεται με αναδίπλωση. Φυση-
τό, διαφανές γυαλί με πρασινωπή απόχρωση.
Άκανθος | Akanthos
379
white glass.
From the glassworks of Sidon.
The unguentarium was found with the
previous vessel; it had been set beside the
right tibia of a child’s skeleton, with its
mouth facing the foot.
Trakosopoulou 2001, 85, fig. 13.
TSE
439. Four-sided jar
Ι.160.326,
Archaeological Museum of Polygyros.
Ierissos, Chalkidiki,
cemetery of ancient Akanthos, grave 4440.
117-150 A.D.
Height 15 cm, diameter of rim 7 cm,
width of base 5.8 cm.
Intact, crack on base and minor wear on
surface.
In the middle of the bottom, outline of a
low, wide relief circle which may have been
the workshop’s trademark; at the corners,
similar circles with smaller diameter and in
higher relief contributed to improved sta-
bility of the vessel’s bottom. Cylindrical
neck, wide and low, ending in disk-shaped
rim, also wide. Transparent light blue glass.
Made by mold blowing.
From the grave of an adolescent, probably,
where it was found placed at the feet, lying
on its side with its mouth turned toward
the edge of the grave. Found with a bronze
coin of Cassandreia from the age of Tra-
jan.
Type Isings 62 (variant). Though wide-
spread in the provinces of the Roman Em-
pire, it does not seem to be found often in
Greece.
Trakosopoulou 2001, 86, fig. 16.
TSE
440. Unguentarium
Ι.139.137,
Archaeological Museum of Polygyros.
Ierissos, Chalkidiki,
cemetery of ancient Akanthos, grave 5983.
190-211 A.D.
Height 16.8 cm, diameter of rim 4 cm,
diameter of base 10 cm.
Intact, slight corrosion and incrustation.
Conical body, low and dome-shaped, with
flat bottom, slightly concave towards cent-
er. On the relatively high cylindrical neck,
characteristic constriction at its base as well
as a small, gradual narrowing towards the
broad, protruding, asymmetrical disk-
shaped rim, formed by folding. Blown,
transparent glass, greenish tinge.
379
 380
Τη χρονολόγησή του επιβεβαιώνουν και άλλα
όμοια αγγεία, προερχόμενα από ασφαλώς χρο-
νολογημένα σύνολα ταφικών κτερισμάτων του
ίδιου νεκροταφείου. Αποκαλύφθηκε σε τάφο
ενηλίκου, δίπλα στη δεξιά πλευρά της λεκάνης.
Τύπος Isings 82 Α1 (candlestick unguentarium),
γνωστός και πολύ αγαπητός στις ανατολικές, κυ-
ρίως, περιοχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας,
ένα από τα πρωιμότερα δείγματα του οποίου
απαντά στη Δούρα-Ευρωπό, πιθανώς στο τέλος
του 1ου αι. μ.Χ.
Trakosopoulou 2001, 86, fig. 17. Trakosopoulou 2001, 86, fig. 17.
ΤΣΕ
441. Μυροδοχείο
441
Ι.117.263,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Ιερισσός Χαλκιδικής,
νεκροταφείο αρχαίας Ακάνθου, τάφος 1559.
200-250 μ.Χ.
Διάμ. 9 εκ., ύψος 9,8 εκ.,
διάμ. χείλους 3 εκ.
Ακέραιο, με λίγα ραγίσματα στο σώμα, ίχνη διά-
βρωσης στην επιφάνειά του και ιζήματα στο
εσωτερικό του.
Μυροδοχείο από άχρωμο γυαλί, με σφαιρικό
σώμα ελαφρώς πεπιεσμένο, δακτυλιόσχημη βά-
ση, αδιαμόρφωτο χείλος και ψηλό κυλινδρικό
λαιμό με ελαφρή μείωση προς το σώμα. Κατα-
σκευασμένο με την τεχνική της εμφύσησης.
Το αρωματοδόχο αυτό αγγείο αποτέλεσε κτέρι-
σμα ενταφιασμού σε κεραμοσκεπή καλυβίτη
τάφο, μαζί με δεύτερο όμοιο αγγείο και χάλκινο
νόμισμα Αλεξάνδρου Σεβήρου.
Για το σχήμα βλ. Ιγνατιάδου, Αντωνάρας 2008,
62-64.
Καλτσάς 1998, 113-114, 276.
ΔΑ
442 442. Μπρούντζινη πόρπη
με μικροψηφιδωτό διάκοσμο
Ι.161.451, |
Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου.
Ιερισσός Χαλκιδικής, νεκροταφείο αρχαίας
Ακάνθου, τάφος 5325.
Tέλη 2ου–αρχές 3ου αι. μ.Χ.
Διάμετρος 2,9 εκ., πάχος 2 χιλ.
Εκτεταμένες φθορές στη γυάλινη επιφάνεια, λεί-
πει το μεγαλύτερο μέρος της βελόνης.
Κόσμημα σε σχήμα δίσκου με ένθετη επιφά-
νεια από μικροσκοπικές ψηφίδες πολύχρωμου
γυαλιού. Σταυρόσχημα στοιχεία από διαφανές
άχρωμο γυαλί, ένθετα σε συνεχόμενους ρόμ-
βους πρασινωπού χρώματος, έχουν διευθετη-
θεί σε έξι παράλληλες ταινίες, που εναλλάσσο-
νται με πέντε αντίστοιχες συνεχόμενων ρόμ-
βων, οι οποίοι σχηματίζονται από ψηφίδες
ερυθρού και κιτρινωπού χρώματος. Στην πίσω,
λεία πλευρά και στην περιφέρεια της πόρπης
διατηρούνται δύο μικρά, χάλκινα, ορθογώνια
ελάσματα με καμπύλα πέρατα, τα στηρίγματα
380
The date is confirmed by other vessels
from securely dated groups of funerary of-
ferings from the same cemetery. Found in
the grave of an adult, along the right side
of the pelvis.
Type Isings 82 Α1 (candlestick unguentar-
ium), well known and very popular, chiefly
in the eastern parts of the Roman empire.
One of the earliest examples, probably da-
table to the late 1st c. A.D., was found at
Dura-Europos.
TSE
441. Unguentarium
Ι.117.263,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Ierissos, Chalkidiki,
cemetery of ancient Akanthos, grave 1559.
200-250 A.D.
Diam. 9 cm, height 9.8 cm,
diam. of rim 3 cm.
Intact, with a few cracks on body, traces of
corrosion on surface and incrustations on
interior.
Unguentarium of colorless glass, with
slightly compressed, ring-shaped base,
unformed rim and tall cylindrical neck
with slight tapering towards body. Blown.
This unguentarium was a funerary offer-
ing for a burial in a tile-covered grave, to-
gether with another similar vessel and a
bronze coin of Alexander Severus.
For the shape, see Ιγνατιάδου, Αντωνάρας
2008, 62-64.
Καλτσάς 1998, 113-114, 276.
DA
442. Bronze brooch with micro-
mosaic decoration
Ι.161.451,
Archaeological Museum of Polygyros.
Ierissos, Chalkidiki, cemetery of ancient
Akanthos, grave 5325.
Late 2nd–early 3rd c. A.D.
Diameter 2.9 cm, thickness 2 mm.
Extensive wear on glass surface; missing
most of the pin.
A piece of jewelry (brooch), disk-shaped,
its surface inset with miniature tesserae of
polychrome glass. Cross-shaped elements
of transparent colorless glass, set in con-
tinuous greenish-hued rhomboids, ar-
ranged in six parallel bands interchanging
with five corresponding bands of continu-
ous rhomboids formed by red and yellow
tesserae. On the smooth back and edges
of the brooch, two small bronze rectangu-
lar ελάσματα with curved ends to support
the pin: one is double for secure fastening,
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 381

της βελόνης: ένα διπλό για την ασφαλή προ-
σάρτησή της και ένα δεύτερο με το ελεύθερο
άκρο του διαμορφωμένο σε άγκιστρο για την
υποδοχή της.
Βρέθηκε δίπλα στην κνήμη του αριστερού πο-
διού σκελετού ενηλίκου με την ψηφιδωτή επι-
φάνεια στο δάπεδο του τάφου.
Η καλλιτεχνική αυτή δημιουργία έχει φιλοτεχνη-
θεί με την τεχνική του «ψηφιδωτού», περίφημη
στην Ιταλία και σήμερα ακόμη.
Trakosopoulou 2001, 86, fig. 19.
ΤΣΕ
and the second has an open hook-shaped
end for the pin.
Found beside the left tibia of an adult
skeleton, its mosaic surface on the floor of
the tomb.
This artistic work was created with the
mosaic technique, famous even today in
Italy.
Trakosopoulou 2001, 86, fig. 19.
TSE

Βιβλιογραφία Bibliography
Αντωνάρας 2009 Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. Αγγεία από τη Θεσσαλονίκη και την
περιοχή της, Αθήνα 2009.
Ιγνατιάδου, Αντωνάρας 2008 Δ. Ιγνατιάδου, Α. Αντωνάρας, Yαλουργία, Αρχαία και Mεσαιωνική. Ορολογία, τυπολογία και
τεχνολογία. Ελληνοαγγλικό–αγγλοελληνικό λεξικό, Θεσσαλονίκη 2008.
Καλτσάς 1998 Ν. Ε. Καλτσάς, Άκανθος Ι. Η ανασκαφή στο νεκροταφείο κατά το 1979, Αθήνα 1998.
Σίνδος 1985 Σίνδος, κατάλογος έκθεσης, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Aθήναι 1985.
Trakosopoulou 2001 E. Trakosopoulou, Glass grave goods from Akanthus, Hyalos-Vitrum-Glass, 1st International
Conference, Rhodes 2001 (Athens 2002), 79-89.

Άκανθος | Akanthos 381

 382
Χαλκιδική
Chalkidiki
443. Κωδιόσχημη χάντρα
ΜΘ 21999,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Καλλιθέα Χαλκιδικής (αρχαία Άφυτις),
443 τομή 1, 1969.
8ος αι. π.Χ.
Μήκος 1,7 εκ. διάμετρος 2 εκ.
Ακέραιη.
Χάντρα από μελανό (βαθύ κυανό;) γυαλί. Είναι
σφαιρική πεπλατυσμένη και περιμετρικά φέρει
6 κατά μήκος εμπιέσεις που της δίνουν το σχήμα
της κωδίας της μήκωνος. Ίνα ερυθροκάστανου
γυαλιού την περιτρέχει εγκάρσια.
Οι κωδιόσχημες χάντρες απαντούν από την επο-
χή του χαλκού, οπότε και κατασκευάζονται από
ορεία κρύσταλλο, ως κεφαλές περονών. Από τον
8ο αι. π.Χ. απαντούν και γυάλινες κωδιόσχημες
χάντρες, μερικές φορές διακοσμημένες με περι-
ελισσόμενες ίνες χρωματιστού γυαλιού. Παλαιό-
τερα αποκαλούνταν ραβδωτές ή πεπονόσχημες,
η έρευνα, όμως, αποδεικνύει πως αντιγράφουν
την κωδία της μήκωνος.
Το εύρημα φέρει ένδειξη Καλλιθέα 1969, τομή 1
και προφανώς προέρχεται από την πρώτη έρευ-
να στο ιερό του Άμμωνος Διός, στην Καλλιθέα.
Ευρήματα του 8ου αι. π.Χ. στο ιερό αποκαλύ-
φθηκαν στο παρακείμενο σπήλαιο-Ιερό του Δι-
ονύσου. Για την ανασκαφή και το χώρο βλ. Λεβε-
ντοπούλου-Γιούρη 1971 και Πουλάκη-Παντερ­
μαλή, Βαξεβανόπουλος 2004, 126.
Παράλληλα αυτής της εποχής από τη Βίτσα, το
Ιερό Αρτέμιδος Μουνιχίας, τη Λίνδο, το Εμποριό
Χίου και τη Θέρμη, βλ. Ιγνατιάδου, Χατζηνικολά-
ου 1997, 63-65, εικ. 15, πίν. Β 1 α (όπου και βιβλι-
ογραφία).
Αδημοσίευτη.
ΙΔ
444. Τρεις οφθαλμωτές χάντρες
ΜΠ 1211 θ, κ, ν,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου.
Κούκος Συκιάς Χαλκιδικής.
Τέλη 8ου-πρώιμος 7ος αι. π.Χ.
444
1211 θ: Μέγιστη διάμετρος 1,25 εκ.,
μήκος 1 εκ., διάμετρος τρήματος 5 χιλ.
1211 κ: Μέγιστη διάμετρος 1,45 εκ.,
μήκος 1 εκ., διάμετρος τρήματος 5 χιλ.
1211 ν: Μέγιστη διάμετρος 1,45 εκ.,
μήκος 1,3 εκ., διάμετρος τρήματος 4 χιλ.
Ακέραιες.
Τρεις οφθαλμωτές χάντρες από αδιαφανές σκού-
ρο μπλε/μαύρο γυαλί, οι δύο από τις οποίες
382
CHALKIDIKI
443. Poppy-seedpod bead
ΜΘ 21999,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Kallithea, Chalkidiki (ancient Aphytis),
trench 1, 1969.
8th c. B.C.
Length 1.7 cm, diameter 2 cm.
Intact.
Bead of black (dark blue?) glass. Round,
flattened, with six impressions around its
perimeter, giving it the shape of a poppy
head. Encircled by an oblique thread of
red-brown glass.
Poppy beads are encountered from the
Bronze Age, when they were made of rock
crystal, serving as pin-heads. From the 8th
c. B.C., glass poppy beads are also found,
sometimes decorated by encircling threads
of colored glass. Formerly called “ribbed” or
“melon-shaped”, research has shown that
they imitate the head of the poppy.
The find carries the indication “Kallithea
1969, trench 1”, and apparently came from
initial investigation in the sanctuary of Am-
mon Zeus in Kallithea. Finds dating to the
8th c. B.C. were discovered in the adjacent
cave-sanctuary of Dionysus. On the excava-
tion and site, see Λεβεντοπούλου-Γιούρη
1971 and Πουλάκη-Παντερμαλή, Βαξεβα-
νόπουλος 2004, 126.
Parallels from this period from Vitsa, the
Sanctuary of Artemis Mounichia, Lindos,
Emporio (Chios), and Thermi, see Ιγνατιά-
δου, Χατζηνικολάου 1997, 63-65, fig. 15, pl.
Β 1 α (with bibliography).
Unpublished.
ID
444. Three eye beads
ΜΠ 1211 θ, κ, ν,
Archaeological Museum of Polygyros.
Koukos, Sykia, Chalkidiki.
Late 8th-early 7th c. B.C.
1211 θ: Maximum diameter 1.25 cm,
length 1 cm, diameter of perforation 5 mm.
1211 κ: Maximum diameter 1.45 cm,
length 1 cm, diameter of perforation 5 mm.
1211 ν: Maximum diameter 1.45 cm,
length 1.3 cm, diameter of perforation 4 mm.
Intact.
Three eye beads of opaque dark blue/
black glass, two of which (θ, ν) have three
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

(θ, ν) έχουν στην επιφάνειά τους τρεις ομόκε-
ντρους κίτρινους κύκλους, ενώ η τρίτη (κ) έχει
έναν κίτρινο και δυο υπόλευκους κύκλους.
Βρέθηκαν σε έναν από τους μεταγενέστερους
τάφους σε νεκροταφείο με καύσεις της πρώιμης
εποχής του σιδήρου στον Κούκο Συκιάς. Μαζί,
στον κιβωτιόσχημο τάφο 8 ήταν άλλες ένδεκα
γυάλινες χάντρες διαφορετικών χρωμάτων και
τύπων [τέσσερις αμφικωνικές μπρούντζινες και
μια από κράμα χαλκού και αργύρου (;)], δύο πήλι-
νες χάντρες ή σφονδύλια, τέσσερις ελλιπείς πόρ-
πες, ένα μπρούντζινο δαχτυλίδι, κατάλοιπα σιδε-
ρένιων μαχαιριών και μια οπισθότμητη πρόχους.
Παράλληλο: Βοκοτοπούλου 1986, τάφος 153,
197, αρ. 5171 α-β, πίν. 313 Β, σχ. 110 ι.
Κάρινγκτον-Σμιθ, Βοκοτοπούλου 1988, 360, εικ.
5.
CSJ
445. Ατρακτόσχημο αλάβαστρο
445 ΜΘ 23801,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Από κατάσχεση στην Καψόχωρα (Πευκοχώρι)
της Χαλκιδικής.
2ος-1ος αι. π.Χ.
Ύψος 11 εκ., μέγιστη διάμετρος 3,7 εκ.,
διάμετρος χείλους 2,2 εκ.
Ακέραιο.
Χειροποίητο ατρακτόσχημο αλάβαστρο με κω-
νική έδραση. Ο λαιμός είναι στενός, κυλινδρικός
με ευρύ, οριζόντιο στόμιο. Δύο μικρές, κατακό-
ρυφες λαβές υπάρχουν στον ώμο του αγγείου. Η
διακόσμηση αποδίδεται με λευκού χρώματος
γυαλί. Σχηματίζει γιρλάντες στο σώμα και επάλ-
ληλες, οριζόντιες ίνες στο λαιμό και στη βάση.
Λευκή οριζόντια ίνα γυαλιού τονίζει και την πε-
ριφέρεια του χείλους.
Αλάβαστρα του τύπου αυτού, διακοσμημένα
επίσης με το μοτίβο του πτερού, έχουν βρεθεί
στη Δήλο, στην ανατολική Μεσόγειο και ιδιαίτε-
ρα στη συροπαλαιστινιακή ακτή.
Παράλληλα: Grose 1989, 107, 168-169 αριθ. 166,
167, μέσα 2ου–1ος αι. π.Χ. Nenna 1999, 29-30,
πίν. 1 Α 25, τέλος 2ου-αρχές 1ου αι. π.Χ. Arveiller-
Dulong, Nenna 2000, 29, 73-74 αριθ. 72-75, τέ-
λος 2ου–1ος αι. π.Χ.
Grose 1989, τύπος ΙΙΙ: 5.
ΤΖΑ
446
446. Ριπιδωτός σκύφος
ΙΣΤ 1031,
Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου.
Γομάτι, τάφος 32.
1ος αι. μ.Χ.
Ύψος 7,1 εκ., διάμ. χείλους 7,5 εκ.
Συγκολλημμένος, ελλιπής σε μέρη του σώματος
και του χείλους.
Δίχρωμος σκύφος από ιώδες και λευκό γυαλί.
Έχει σχεδόν σφαιρικό σώμα με λεπτά τοιχώμα-
τα και ριπιδωτό διάκοσμο με ανάγλυφες,
ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ | CHALKIDIKI
383
concentric yellow circles on their surface,
while the third (κ) has one yellow and two
off-white circles.
Found in one of the later tombs in a crema-
tion cemetery of the Early Iron Age in Kou-
kos Sykias. Together with them in cist grave
8 were another eleven glass beads of vari-
ous colors and types [four bi-conical, one
bronze bead, one of a bronze-silver (?)] al-
loy, two clay beads or spindle whorls, four
incomplete fibulas, a bronze ring, remains
of iron knives, and a prochous with cuta-
way spout.
Parallel: Βοκοτοπούλου 1986, grave 153,
197, no. 5171 α-β, pl. 313 Β, fig. 110 ι.
Κάρινγκτον-Σμιθ, Βοκοτοπούλου 1988, 360,
fig. 5.
CSJ
445. Fusiform alabastron
ΜΘ 23801,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Confiscated in Kapsochora (Pefkochori),
Chalkidiki.
2nd-1st c. B.C.
Height 11 cm, maximum diameter 3.7 cm,
diameter of rim 2.2 cm.
Intact.
Handmade fusiform alabastron with coni-
cal bottom. Narrow cylindrical neck with
wide horizontal mouth. Two small vertical
handles on shoulder. Decoration in white
glass, forming garlands on body and suc-
cessive horizontal threads on neck and
base. Horizontal white thread also lends
emphasis to outer edge of rim.
Alabastra of this type, also decorated with
feathering, have been found on Delos as
well as in the Eastern Mediterranean, par-
ticularly along the Syro-Palestinian coast.
Parallels: Grose 1989, 107, 168-169 no. 166,
167, mid 2nd–1st c. B.C. Nenna 1999, 29-30,
pl. 1 Α 25, late 2nd-early 1st c. B.C. Arveiller-
Dulong, Nenna 2000, 29, 73-74 no. 72-75,
late 2nd–1st c. B.C.
Grose 1989, type ΙΙΙ: 5.
ΤΖΑ
446. Ribbed bowl / skyphos
ΙΣΤ 1031,
Archaeological Museum of Polygyros.
Gomati, grave 32.
1st c. A.D.
Height 7.1 cm, diam. of rim 7.5 cm.
Mended, missing parts of body and rim.
Bowl/skyphos of purple and white glass.
Nearly round body with thin walls and
ribbed decoration with vertical relief ribs,
relatively asymmetrical, impressively
383
 384

κατακόρυφες ραβδώσεις, σχετικά ασύμμετρες, complemented by the chromatic interplay

που συμπληρώνεται εντυπωσιακά με το χρωμα-
τικό παιχνίδισμα του λευκού πάνω στο ιώδες
γυαλί. Ασύμμετρο και το χείλος: στη μία πλευρά
είναι σχεδόν κατακόρυφο στον ελάχιστα τονι-
σμένο ώμο, στην άλλη παρουσιάζει σύσφιξη,
διαγράφοντας ελαφρά καμπύλη. Η έδραση είναι
­σχεδόν επίπεδη. Κατασκευή με ελεύθερη εμφύ-
σηση.
Βρέθηκε στην ανατολική πλευρά τάφου ενηλί-
κου, τα οστά του οποίου είχαν αποσαθρωθεί.
Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου 2000, 363, εικ. 7.
Αντωνάρας 2009, τύπος 8.
ΤΣΕ
of white on purple glass. Rim also asym-
metrical: on one side, nearly vertical on a
slightly stressed shoulder, on the other
constricted, forming a slight curve. Bottom
nearly flat. Free blown.
Found on the eastern side of the grave of
an adult whose bones had decomposed.
Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου 2000, 363, fig.
7. Αντωνάρας 2009, type 8.
TSE

447 447. Αμφορέας 447. Amphora

ΙΣΤ 1048,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σκάλα Φούρκας, κιβωτιόσχημος τάφος.
Τέλος 3ου–4ος αι.
Συγκολλημένος, λείπουν μικρά τμήματα του σώ-
ματος.
Φυσητός αμφορέας από ερυθρό-ιώδες διαφα-
νές γυαλί με εσωτερικές πλάγιες γραμμώσεις.
Έχει ωοειδές σώμα με επικλινή ώμο, κυλινδρικό
λαιμό με ελαφρά χωνοειδές στόμιο και αναδι-
πλωμένο χείλος, καθώς και χαμηλή κωνική βά-
ση. Δύο κατακόρυφες λαβές ξεκινούν από επί-
θετο δακτύλιο στο ¼ του ύψους του λαιμού και
καταλήγουν στον ώμο. Είναι ανόμοιες, η μία αρ-
κετά ψηλότερη από την άλλη και έχουν αναση-
κωμένες και τις δύο απολήξεις τους. Ο λαιμός
του αγγείου είναι επικλινής.
Ήταν το μοναδικό κτέρισμα σε επιμελημένο κι-
βωτιόσχημο τάφο που περιείχε τα οστά δύο
ενηλίκων και τριών παιδιών.
Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη 1995.
ΙΔ
ΙΣΤ 1048,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Skala Fourkas, cist grave.
Late 3rd–4th c.
Mended, missing small parts of body.
Blown amphora of transparent red-purple
glass with oblique lines on interior. Ovoid
body with sloping shoulder, cylindrical
neck with slightly funnel-shaped mouth,
and rim folded over. Low conical base. Two
vertical handles starting from attached ring
at ¼ height of neck and ending on shoul-
der. Handles dissimilar, one considerably
higher than other; ends of both elevated.
Sloping neck.
The sole offering in a carefully-finished cist
grave that contained the bones of two
adults and three children.
Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη 1995.
ID

Βιβλιογραφία
Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη 1995
Αντωνάρας 2009
Arveiller-Dulong, Nenna 2000
Βοκοτοπούλου 1986
Grose 1989
Ιγνατιάδου, Χατζηνικολάου 1997
Κάρινγκτον-Σμιθ, Βοκοτοπούλου 1988
Λεβεντοπούλου-Γιούρη 1971
Nenna 1999
Πουλάκη-Παντερμαλή, Βαξεβανόπουλος
2004
Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου 2000
Bibliography
Η. Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη, Σκάλα Φούρκας, ΑΔ 50, 1995, Β 2, 478, πίν. 157 α.
Α. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. Αγγεία από τη Θεσσαλονίκη και την
περιοχή της, Αθήνα 2009.
V. Arveiller-Dulong, M. D. Nenna, Les verres antiques I, Contenants à parfum en verre moulé sur
noyau et vaisselle moulée, VIIe siécle avant J.-C.–1er siécle aprés J.-C., Paris 2000.
Ι. Βοκοτοπούλου, Βίτσα. Τα νεκροταφεία μιας μολοσσικής κώμης, Αθήνα 1986.
D. F. Grose, The Toledo Μuseum of Αrt, Early ancient glass: core-formed, rod-formed, and cast vessels
and objects from the Late Bronze Age to the early Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50, New York
1989.
Δ. Ιγνατιάδου, Κ. Χατζηνικολάου, Γυάλινες χάντρες από το αρχαίο νεκροταφείο της Θέρμης (Σέδες)
Θεσσαλονίκης, Το γυαλί από την Αρχαιότητα έως Σήμερα (επ. Π. Θέμελης), Β’  Συνέδριο Μαργαριτών
Μυλοποτάμου Κρήτης 1997 (Αθήνα 2002), 57-72.
T. Κάρινγκτον-Σμιθ, Ι. Βοκοτοπούλου, Ανασκαφή στον Κούκο Χαλκιδικής, ΑΕΜΘ 2, 1988, 357-370.
Ε. Λεβεντοπούλου-Γιούρη, ΑΑΑ 4, 1971, 356-367.
M. D. Nenna, Les verres, Exploration Archéologique de Délos XXXVII, Paris 1999, École Française d’
Athènes.
Ε. Πουλάκη-Παντερμαλή, Μ. Βαξεβανόπουλος, Το σπήλαιο στο Ιερό του Άμμωνος Διός στην
Καλλιθέα Χαλκιδικής 2004, ΑΕΜΘ 18, 2004, 125-132.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, Γομάτι Χαλκιδικής: μία νέα αρχαιολογική θέση, ΑΕΜΘ 14, 2000.

384 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Αμφίπολις
Amphipolis
448 448. Ταινία-διάδημα
Μ 185,
Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας.
Αμφίπολις, Ελληνιστικό νεκροταφείο, τάφος 4
Μήκος 34 εκ., πλάτος 1,6 εκ. (στο μέσο),
1 εκ. (στα άκρα).
Χρυσό διάδημα από ταινία με χωριστά δουλε-
μένο και προσαρμοσμένο στο μέσον της πε-
ρίτεχνο κόσμημα «κόμβο του Ηρακλή». Κο-
σμείται με τρεις εξάφυλλους μικρούς ρόδα-
κες, από τους οποίους ο μεσαίος διασώζει
κατάλοιπα σμάλτου.
Λαζαρίδης 1993, 65, εικ. 65.
ΝΠΜ, ΑΚ
449. Αλάβαστρο
Α 921,
Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας.
Αμφίπολις, Ελληνιστικό νεκροταφείο
Τέλη 4ου–αρχές 3ου αιώνα π. Χ.
Ύψος 9,5 εκ.
449 Ακέραιο.
Αλάβαστρο από μπλε γυαλί με δισκόμορφο
χείλος και σχεδόν επίπεδη βάση. Στο άνω μέ-
ρος του σώματος υπάρχουν δύο διάτρητες
λαβές-αποφύσεις. Διακοσμείται με πτίλωμα
από ίνες γυαλιού, λευκού και κίτρινου. Κατα-
σκευασμένο με την τεχνική του πυρήνα.
Romiopoulou 2001, no 12.
ΝΠΜ, ΑΚ
450. Μυροδοχείο
450
Α 920,
Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας.
1961.
3ος αιώνας π. Χ.
Ύψος 11,5 εκ.
Ακέραιο.
Μυροδοχείο από μπλε γυαλί στον τύπο του
ψευδοαμφορίσκου με δύο λαβές-αποφύσεις.
Διακοσμείται με κίτρινες και μπλε ίνες που πε-
ριελίσσονται από το χείλος και μέχρι το ύψος
των λαβών όπου μετασχηματίζονται σε ζιγκ-
ζαγκ και καταλήγουν σε απλές ταινίες στο κα-
τώτερο μέρος του σώματος. Κατασκευασμένο
με την τεχνική του πυρήνα.
Romiopoulou 2001, no 13.
ΝΠΜ, ΑΚ
Αμφίπολισ ΚΑΙ ΝΕΑ ΚΕΡΔΥΛΛΙΑ | Amphipolis AND NEA KERDYLLIA
385
Amphipolis
448. Band-diadem
Μ 185,
Archaeological Museum of Kavala.
Amphipolis, Hellenistic cemetery, grave 4
Length 34 cm, width 1.6 cm (at center),
1 cm (at ends).
Gold band-diadem with elaborate decora-
tion, a “Herakles knot,” separately-worked
and attached at center. Adorned with three
small six-petalled rosettes; that at center
preserves remains of enamel.
Λαζαρίδης 1993, 65, fig. 65.
NPM, AK
449. Alabastron
Α 921,
Archaeological Museum of Kavala.
Amphipolis, Hellenistic cemetery.
Late 4th–early 3rd c. B.C.
Height 9.5 cm.
Intact.
Alabastron of blue glass with disc-shaped
rim and nearly flat bottom. On upper body,
two perforated handle-lugs. Decorated
with a feather pattern of white and yellow
thread. Core-formed.
Romiopoulou 2001, no 12.
NPM, AK
450. Unguentarium
Α 920,
Archaeological Museum of Kavala.
1961.
3rd c. B.C.
Height 11.5 cm.
Intact.
Unguentarium of blue glass of the pseudo-
amphoriskos type with two lug-handles.
Decorated with yellow and blue threads
wound round the rim to handle-height,
where they are transformed into zigzags
and end in simple bands on lower part of
body. Core-formed.
Romiopoulou 2001, no 13.
NPM, AK
385
 386
451. Αλάβαστρο
Α 844,
Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας.
Αμφίπολις, Ελληνιστικό νεκροταφείο,
τάφος 174, 1957.
Γύρω στο 150 π.Χ.
Ύψος 13,5 εκ.
Ακέραιο.
Αλάβαστρο από μπλε γυαλί. Χείλος τονισμένο
451 δακτυλιόσχημο, κυλινδρικός λαιμός, κατώτε-
ρο μέρος σώματος με τροπίδωση, και βάση
οξεία. Στην περιοχή της ένωσης του λαιμού με
το σώμα υπάρχουν δύο λαβές-αποφύσεις. Δι-
ακοσμείται με δύο διαφορετικά μοτίβα με ίνες
γυαλιού λευκού χρώματος: ταινίες στο λαιμό
και στη βάση και πτίλωμα φτερού στο σώμα.
Κατασκευασμένο με πυρήνα.
Romiopoulou 2001, no 6.
ΝΠΜ, ΑΚ
452. Αλάβαστρο
Α 1220,
452 Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας.
Αμφίπολις, Ελληνιστικό νεκροταφείο,τάφος 311.
Γύρω στο 150 π. Χ.
Ύψος 12 εκ.
Ακέραιο.
Αλάβαστρο από μπλε γυαλί. Χείλος επίπεδο
δισκόμορφο, λαιμός κυλινδρικός, βάση κυρ-
τή. Στην περιοχή της ένωσης του λαιμού με το
σώμα υπάρχουν δύο λαβές-αποφύσεις. Δια-
κοσμείται με κλωστές γυαλιού λευκού και κί-
τρινου χρώματος: ταινίες στο λαιμό και πτίλω-
μα στο σώμα. Κατασκευασμένο με την τεχνική
του πυρήνα.
Αδημοσίευτο.
ΝΠΜ, ΑΚ
453. Είκοσι πέντε πεσσοί
Δ 1136, Δ 1138,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Αμφίπολις, Μακεδονικός τάφος 1, ταφή 1.
Διάμετρος 9-14 χιλ., 5-7 χιλ.
Μετά το 350 π. Χ.
386
451. Alabastron
Α 844,
Archaeological Museum of Kavala.
Amphipolis, Hellenistic cemetery,
grave 174, 1957.
Ca. 150 B.C.
Height 13.5 cm.
Intact.
Alabastron of blue glass. Pronounced ring-
rim, cylindrical neck, lower part of body cari-
nated, and pointed base. At junction of neck
and body, two handle-lugs. Decorated with
two different motifs of white threads: bands
at neck and on base, feathering on body.
Core-formed.
Romiopoulou 2001, no 6.
NPM, AK
452. Alabastron
Α 1220,
Archaeological Museum of Kavala.
Amphipolis, Hellenistic cemetery, grave 311.
Ca. 150 B.C.
Height 12 cm.
Intact.
Alabastron of blue glass. Flat disk rim, cylindri-
cal neck, convex base. At junction of neck and
body, two lug-handles. Decorated with white
and yellow threads: bands at neck and feath-
ering on body. Core-formed.
Unpublished.
NPM, AK
453. Twenty-five game counters
Δ 1136, Δ 1138,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Amphipolis, Macedonian tomb 1, grave 1.
Diameter 9-14 mm, 5-6 mm
After 350 B.C.
453
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 387

Δώδεκα άχρωμοι διαφανείς ή πρασινωποί και Twelve transparent colorless or greenish

δεκατρείς γαλαζωποί επιπεδόκυρτοι.
Romiopoulou 2001, 76, no 21, όπου και αναλυτι-
κή βιβλιογραφία. Ιγνατιάδου 1996, 507 κ.ε.
ΖΗ
454. Κωδιόσχημη χάντρα
Δ1114,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Αμφίπολις, Ανατολικό Νεκροταφείο, τάφος 297.
2ος αι. π. Χ.
Διάμετρος 1,7 εκ., πλάτος 1,5 εκ.
Κωδιόσχημη γαλαζωπή χάντρα με ραβδώσεις.
454
Romiopoulou 2001, 75, no 19, όπου και αναλυτι-
κή βιβλιογραφία.
ΖΗ
and thirteen bluish game counters, plano-
convex.
Romiopoulou 2001, 76, no 21, with detailed
bibliography. Ιγνατιάδου 1996, 507 ff.
ZE
454. Poppy-seedpod bead
Δ1114,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Amphipolis, Eastern Cemetery, grave 297.
2nd c. B.C.
Diameter 1.7 cm, width 1.5 cm.
Poppy-seedpod light blue bead.
Romiopoulou 2001, 75, no 19, with detailed
bibliography.
ZE

455. Πενήντα επτά χάντρες 455. Fifty-seven beads

Δ 1115, Δ 1115,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης. Archaeological Museum of Amphipolis.
Αμφίπολις, Ανατολικό νεκροταφείο, τάφος 299. Amphipolis, Eastern Cemetery, grave 299.
Γύρω στο 150 π.Χ. Ca. 150 B.C.
Μήκος 5 χιλ., διάμετρος 3-5 χιλ. Length 5 mm, diameter 3-5 mm
Πενήντα επτά μικρής διαμέτρου γυάλινες χά- Fifty-seven small glass beads, fifty-two blue
ντρες, πενήντα δύο μπλε χρώματος και πέντε and five colorless.
άχρωμες. Romiopoulou 2001, 76, no 20, with full bib-
Romiopoulou 2001, 76, no 20, όπου και αναλυτι- liography.
455 κή βιβλιογραφία. ΖE
ΖΗ
456. Φιάλη 456. Bowl
Α 1217, Α 1217,
Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας. Archaeological Museum of Kavala.
Αμφίπολις, Ρωμαϊκό νεκροταφείο, Amphipolis, Roman cemetery,
τάφος 198, 1958. grave 198, 1958.
1ος αιώνας π.Χ.–1ος αιώνας μ.Χ. 1st c. B.C.–1st c. A.D.
Διάμετρος χείλους 14 εκ., ύψος 4 εκ. Diameter of rim 14 cm, height 4 cm
Ακέραιη. Intact.
456 Αβαθής φιάλη με κυρτή έδραση. Άχρωμο γυαλί Shallow bowl with convex bottom. Color-
με κιτρινοπράσινη απόχρωση. Χείλος ελαφρά less glass, yellowish tinge. Rim slightly in-
εισέχον. Διακοσμείται με οριζόντιες αυλακώσεις verted. Decorated with horizontal grooves
εσωτερικά και εξωτερικά. Πιθανά κατασκευα- on interior and exterior. Probably rotary-
σμένη με περιστροφική εμπίεση. pressed.
Romiopoulou 2001, no 30. Romiopoulou 2001, no 30.
ΝΠΜ, ΑΚ NPM, AK

457. Διλήκυθος 457. Dilekythos

Α 847, Α 847,
Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας. Archaeological Museum of Kavala.
Αμφίπολις, Ρωμαϊκό νεκροταφείο, Amphipolis, Roman cemetery,
τάφος 215, 1958. grave 215, 1958.
1ος αιώνας μ.Χ. 1st c. A.D.
Ύψος 8 εκ. Height 8 cm.
457 Ακέραιο. Intact.
Φυσητό μυροδοχείο με εσωτερική κατακόρυφη Blown perfume vessel with vertical division
διαίρεση σε δύο, ίσης χωρητικότητας, τμήματα. on its interior into two parts of equal vol-
Έχει σφαιρικό σώμα, κυλινδρικό λαιμό και χείλος ume. Round body, cylindrical neck and
που ανοίγει ελαφρά προς τα έξω. Κατασκευα- slightly everted rim. Made of transparent
σμένο από διαφανές γυαλί με πρασινωπή από- glass with greenish tinge.
χρωση. Unpublished.
Αδημοσίευτο. NPM, AK
ΝΠΜ, ΑΚ

Αμφίπολισ ΚΑΙ ΝΕΑ ΚΕΡΔΥΛΛΙΑ | Amphipolis AND NEA KERDYLLIA 387

 388

458. Μυροδοχείο 458. Unguentarium

Α 850, Α 850,
458
Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας. Archaeological Museum of Kavala.
1ος αιώνας μ. Χ. 1st c. A.D.
Αμφίπολις, Ρωμαϊκό νεκροταφείο, Amphipolis, Roman cemetery,
τάφος 215, 1958. grave 215, 1958.
Ύψος 10 εκ. Height 10 cm.
Ακέραιο. Intact.
Φυσητό μυροδοχείο κυανού χρώματος, με Blown unguentarium of blue glass with pear-
απιόσχημο σώμα, κοντό κυλινδρικό λαιμό, shaped body, short cylindrical neck, flat ring
δακτυλιόσχημο επίπεδο χείλος και ελαφρά rim and slightly flattened base.
επίπεδη βάση.
Unpublished.
Αδημοσίευτο. NPM, AK
ΝΠΜ, ΑΚ

459. Πλαστικό αγγείο-χουρμάς 459. Date-flask

459 Α 851 Α 851
Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας. Archaeological Museum of Kavala.
50-100 μ.Χ. 50-100 A.D.
Αμφίπολις, Ρωμαϊκό νεκροταφείο, Amphipolis, Roman cemetery,
τάφος 222, 1958. grave 222, 1958.
Ύψος 7 εκ. Height 7 cm.
Ακέραιο. Intact.
Πλαστικό αγγείο στο σχήμα του χουρμά. Κα- Plastic vessel in shape of date. Made in a
τασκευασμένο σε διμερή μήτρα. Επιφάνεια bipartite mold. Irregular, wrinkled surface
ανώμαλα ρυτιδωμένη, σε απομίμηση του in imitation of the fruit. Brown glass, trans-
φρούτου. Γυαλί καφέ χρώματος, ημιδιαφα- lucent.
νές.
Imported from the East.
Επείσακτο, ανατολικής προέλευσης.
Parallels: Hayes 1975, 49, pl. 7, nos 87, 89.
Παράλληλα: Hayes 1975, 49, pl. 7, nos 87, 89.
Romiopoulou 2001, no 23.
Romiopoulou 2001, no 23.
NPM, AK
ΝΠΜ, ΑΚ

460. Μυροδοχείο 460. Unguentarium

Α 944, Α 944,
Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας. Archaeological Museum of Kavala.
1ος αιώνας μ.Χ. 1st c. A.D.
Αμφίπολις, Ρωμαϊκό νεκροταφείο, Amphipolis, Roman cemetery,
τάφος 222, 1958. grave 222, 1958.
460
Ύψος 6,5 εκ. Height 6.5 cm.
Ακέραιο. Intact.
Φυσητό μυροδοχείο με απιόσχημο σώμα, κυ- Blown unguentarium with pear-shaped
λινδρικό λαιμό και επίπεδη έδραση. Κατα- body, cylindrical neck and flat bottom.
σκευασμένο από διαφανές γυαλί με κιτρινω- Made from transparent glass with yellow-
πή απόχρωση. ish tinge.
Romiopoulou 2001, no 26. Romiopoulou 2001, no 26.
ΝΠΜ, ΑΚ NPM, AK

388 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Νέα Κερδύλλια
Νea Kerdyllia
461. Μυροδοχείο
461 ΜΑ 7030,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 207.
Τέλη του 1ου αι. μ.Χ.
Ύψος 9,5 εκ., διάμετρος βάσης 2 εκ.,
διάμετρος χείλους 2 εκ.
Ακέραιο.
Γυαλί λεπτό, διαυγές, με πρασινωπή απόχρω-
ση και ποικιλόχρωμους ιριδισμούς. Σχήμα
σώματος «δίσωμο», με επίπεδη βάση. Ο λαι-
μός είναι σχετικά ψηλός, κυλινδρικός, παρου-
σιάζει σύσφιγξη στη βάση και απολήγει σε
εξωστρεφές δακτυλιόσχημο χείλος, με οριζό-
ντια την επάνω επιφάνειά του.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 326 και 421, πίν. 76.
ΜΠ, ΝΚ
462. Οινοχόη
ΜΑ 6370,
462 Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 43.
50-100 μ.Χ.
Ύψος 17,8 εκ., διάμετρος χείλους 5,7 εκ.
Είναι συγκολλημένη στο σώμα, μερικά κομμά-
τια λείπουν, ενώ άλλα δεν συγκολλώνται.
Γυαλί λεπτό, παχύτερο στη βάση, στο χείλος
και στη λαβή, διαυγές, με πρασινωπή από-
χρωση. Η βάση είναι ελαφρώς κοίλη. Το σώμα
έχει σφαιρικό σχήμα με ωοκέλυφα τοιχώμα-
τα. Ο κυλινδρικός λαιμός απολήγει σε ανε-
πτυγμένο, εξωστρεφές χείλος, σχηματιζόμενο
με διπλή αναδίπλωση προς τα έξω. Η λαβή
είναι πρόσθετη, γωνιώδης, ταινιωτή, με δύο
νευρώσεις στη ράχη της.
Το σχήμα του αγγείου ανάγεται στη Δύση και
μιμείται αναμφίβολα μετάλλινο επιτραπέζιο
αγγείο. Η εύρεση των αγγείων αυτών σε τά-
φους και οικιστικά σύνολα της ρωμαϊκής επο-
χής είναι περιορισμένη.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 84 και 422-423, πίν.
77 και 111γ.
ΜΠ, ΝΚ
463. Μυροδοχείο
MA 6396,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 49. 150-200 μ.Χ.
Ύψος 13,2 εκ., διάμετρος βάσης 3,5 εκ.,
διάμετρος χείλους 2,4 εκ.
Συγκολλημένο στο σώμα και ελλιπές.
Αμφίπολισ ΚΑΙ ΝΕΑ ΚΕΡΔΥΛΛΙΑ | Amphipolis AND NEA KERDYLLIA
389
Νea Kerdyllia
461. Unguentarium
ΜΑ 7030,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 207.
Late 1st c. A.D.
Height 9.5 cm, diameter of base 2 cm,
diameter of rim 2 cm.
Intact.
Delicate glass, transparent, with greenish hue
and multi-colored iridescence. “Double” body,
flat base. Relatively tall neck, cylindrical, con-
stricted at base and concluding in outturned
ring rim with horizontal upper surface.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 326 and 421, pl. 76.
MP, DK
462. Oinochoe
ΜΑ 6370,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos, grave 43.
50-100 A.D.
Height 17.8 cm, diameter of rim 5.7 cm.
Mended on body; some parts missing, oth-
ers not reattached.
Delicate glass, thicker at base, rim and han-
dle, transparent with greenish hue. Base
slightly concave. Round body with thin
walls. Cylindrical neck ending in developed,
everted rim formed with a double outward
fold. Attached angular band handle added,
with two ribs on back.
The shape of this vessel originated in the
West; it undoubtedly imitated metal table-
ware. Discovery of such vessels in graves
and residential assemblages of the Roman
period is limited.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 84 and 422-423,
pl. 77 and 111γ.
MP, DK
463. Unguentarium
MA 6396,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 49. 150-200 A.D.
Height 13.2 cm, diameter of base 3.5 cm,
diameter of rim 2.4 cm.
Mended on body; incomplete.
389
 390
Γυαλί φυσητό, λεπτό, παχύτερο στη βάση και-
στο λαιμό, διαφανές, με πρασινωπούς ιριδι-
463 σμούς. H βάση είναι δακτυλιόσχημη. Το σώμα
απιόσχημο με ωοκέλυφα τοιχώματα. Ο κυλιν-
δρικός λαιμός απολήγει σε σχεδόν χοανοειδές
στόμιο με αμελές στρογγυλεμένο χείλος. Γύ-
ρω από το λαιμό υπάρχουν επίθετες δακτυλι-
ωτές ίνες γυαλιού.
Ο τύπος του αγγείου απαντά σε όλο το ρωμα-
ϊκό κόσμο, τόσο στις δυτικές όσο και στις ανα-
τολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας. Χρονικά
τοποθετείται κυρίως στον 3ο και 4ο αι. μ.Χ., η
τεχνική όμως της διακόσμησης με νήματα
γυαλιού εφαρμόζεται ήδη από τον 1ο αι. μ.Χ.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 95 και 425, πίν. 78.
ΜΠ, ΝΚ
464. Ποτήρι
ΜΑ 6548,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 82.
150-200 μ.Χ. ή / και αργότερα.
Ύψος 9 εκ., διάμετρος βάσης 3,6 εκ.,
διάμετρος χείλους 4,6 εκ.
Ακέραιο.
Γυαλί διαυγές με αμυδρή πρασινωπή από-
χρωση. Έδραση επίπεδη. Σώμα βαθύ, ωοει-
464 δούς σχήματος. Το χείλος είναι στρογγυλεμέ-
νο. Η έδραση, το επάνω και το κάτω μέρος
του σώματος φέρουν διακόσμηση με λεπτές
ίνες γυαλιού, που ελίσσονται ομόκεντρα στην
επιφάνεια του κυπέλλου.
Η παραγωγή γυάλινων ποτηριών κυπέλλων,
που ίσως αποτελούν μίμηση ανάλογων πήλι-
νων και μετάλλινων αγγείων, είναι ευρύτατα
διαδεδομένη σε όλο το ρωμαϊκό κόσμο από
τη συροπαλαιστινιακή ακτή έως τις δυτικές
επαρχίες της αυτοκρατορίας. Στη Μακεδονία
και στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο, η χρήση
τους σε τάφους είναι περιορισμένη, έναντι
των πήλινων αγγείων.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 144 και 420-421,
πίν. 76.
ΜΠ, ΝΚ
465. Μυροδοχείο
ΜΑ 6454,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 63.
465 Τέλη 2ου–αρχές 3ου αι. μ.Χ.
Ύψος 13,5 εκ., διάμετρος χείλους 2,4 εκ.
Λείπει μικρό τμήμα από το χείλος.
Γυαλί φυσητό, σχετικά λεπτό, διαυγές με γκρι-
ζοπράσινους ιριδισμούς. Η βάση είναι ελα-
φρώς κοίλη, με μικρή άμορφη μάζα γυαλιού,
υπόλειμμα από την προσκόλληση του αγγεί-
ου στην ειδική ράβδο του τεχνίτη. Το σώμα
είναι βολβόσχημο. Ο λαιμός ψηλός, σωληνω-
τός, απολήγει σε πρόσθετο δακτυλιόσχημο
χείλος με επίπεδη την επάνω επιφάνειά του.
390
Delicate blown glass, thicker at base and
neck, transparent with greenish iridescence.
Ring base. Pear-shaped body with thin walls.
Cylindrical neck ending in almost funnel-
shaped mouth with careless rounded rim.
Around neck, added threads in the form of
rings.
This type of vessel is found throughout the
Roman world, in both the western and east-
ern provinces of the empire. Chronologically
it belongs chiefly to the 3rd and 4th centuries
A.D., but the technique of decoration with
glass threads was already being employed
from the 1st c. A.D.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 95 and 425, pl. 78.
MP, DK
464. Beaker
ΜΑ 6548,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 82.
150-200 A.D. or later.
Height 9 cm, diameter of base 3.6 cm,
diameter of rim 4.6 cm.
Intact.
Transparent glass with faint greenish hue.
Flat bottom. Deep oval body. Rounded rim.
Bottom, upper and lower parts of body
decorated with thin glass threads, wound
concentrically around surface.
Production of glass beakers, which may
have been imitations of similar clay and
metal vessels, was extremely widespread
throughout the Roman world, from the
Syro-Palestianian coast to the western
provinces of the empire. In Macedonia and
the rest of the Greece, their use in graves
was limited, in contrast to clay vessels.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 144 and 420-421,
pl. 76.
MP, DΚ
465. Unguentarium
ΜΑ 6454,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 63.
Late 2nd–early 3rd c. A.D.
Height 13.5 cm, diameter of rim 2.4 cm.
Missing small section from rim.
Blown glass, relatively delicate, transparent
with greyish-green iridescence. Base slightly
concave, with a small unformed mass of glass,
the remains from the attachment of the ves-
sel to the glassworker’s pontil. Bulbous body.
Tall tubular neck ending in attached ring rim
with flat upper surface.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Τύπος Isings 82 Β1 και 83. Το σχήμα του αγγεί-
ου είναι πρότυπο για τα πήλινα βολβόσχημα
μυροδοχεία του 1ου αι. π.Χ.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 113 και 422, πίν. 76
και 111γ.
ΜΠ, ΝΚ
466. Μυροδοχείο
466
ΜΑ 6962,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 193.
Τέλη 2ου–αρχές 3ου αι. μ.Χ.
Ύψος 7,5 εκ., διάμετρος βάσης 2,8 εκ.,
διάμετρος χείλους 2,2 εκ.
Ακέραιο.
Γυαλί διαυγές με αμυδρή πρασινωπή από-
χρωση. Έδραση κοίλη. Σώμα σφαιρικό, συμπι-
εσμένο σε τέσσερα σημεία. Λαιμός κυλινδρι-
κός, σχετικά ψηλός, μειούμενος προς τα επά-
νω, ανοίγει σε εξωστρεφές δακτυλιόσχημο
χείλος με επίπεδη την επάνω επιφάνεια.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 299 και 426, πίν. 78.
ΜΠ, ΝΚ
467. Μυροδοχείο
467 MA 6482,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 69.
200-250 μ.Χ.
Ύψος 12,5 εκ., διάμετρος χείλους 2,2 εκ.
Ακέραιο.
Γυαλί φυσητό, παχύ, διαυγές με ­πρασινοκίτρινη
απόχρωση και απαλούς ιριδισμούς. Η έδραση
είναι πολύ μικρή, ελαφρώς κοίλη. Το σώμα
σφαιρικό. Ο λαιμός είναι κυλινδρικός, μειού-
μενος προς τα επάνω και το χείλος άπεργο.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 122 και 424, πίν. 78.
ΜΠ, ΝΚ
468. Μυροδοχείο
ΜΑ 6556,
468 Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 83.
200-250 μ.Χ.
Ύψος 12,9 εκ., διάμετρος χείλους 3,9 εκ.
Ακέραιο, μικρή ρωγμή στο λαιμό.
Γυαλί διαυγές με απαλή γαλακτώδη απόχρω-
ση. Η έδραση είναι πολύ μικρή, ελαφρώς κοί-
λη. Το σώμα έχει σφαιρικό σχήμα. Ο κυλινδρι-
κός λαιμός διευρύνεται προς τα επάνω σε χο-
άνη και απολήγει σε στρογγυλεμένο χείλος. Το
σώμα και ο λαιμός του αγγείου διακοσμούνται
με ζεύγη και συστάδες παράλληλων ταινιών.
Τύπος Isings 104 b. Αυτό το αγγείο με το χοα-
νόσχημο στόμιο καλύπτει ευρύ χρονολογικό
διάστημα, από το β’  μισό του 3ου μέχρι τον 5ο
αι. μ.Χ. Ενδεχομένως, να πρόκειται για προϊόν
εισαγωγής. Τα κέντρα παραγωγής αυτών των
Αμφίπολισ ΚΑΙ ΝΕΑ ΚΕΡΔΥΛΛΙΑ | Amphipolis AND NEA KERDYLLIA
391
Type Isings 82 Β1 and 83. The shape is proto-
type for the bulbous clay unguentaria of the
1st c. A.D.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 113 and 422, pl. 76
and 111γ.
MP, DK
466. Unguentarium
ΜΑ 6962,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 193.
Late 2nd–early 3rd c. A.D.
Height 7.5 cm, diameter of base 2.8 cm,
diameter of rim 2.2 cm.
Intact.
Transparent glass with faint greenish tinge.
Concave bottom. Round body, indented at
four points. Cylindrical neck, relatively tall, ta-
pering above, opening to an everted ring rim
with flat upper surface.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 299 and 426, pl. 78.
MP, DK
467. Unguentarium
MA 6482,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 69.
200-250 A.D.
Height 12.5 cm, diameter of rim 2.2 cm.
Intact.
Blown glass, thick-walled, transparent with
greenish-yellow hue and soft iridescence.
Very small bottom, slightly concave. Round
body. Cylindrical neck tapering above,
cracked-off rim.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 122 and 424, pl. 78.
MP, DK
468. Unguentarium
ΜΑ 6556,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 83.
200-250 A.D.
Height 12.9 cm, diameter of rim 3.9 cm.
Intact, small crack on neck.
Transparent glass with soft milky hue. Very
small bottom, slightly concave. Round
body. Cylindrical neck widening above into
funnel and ending in rounded rim. Body
and neck decorated with pairs and groups
of parallel bands.
Type Isings 104 b. This vessel, with its fun-
nel-shaped mouth, was long in use, from
the second half of the 3rd to the 5th cen-
tury A.D. It may be an import. Production
centers for these vessels should be sought
chiefly in the glass workshops of Syria and
391
 392
αγγείων θα πρέπει να αναζητηθούν κυρίως σε
εργαστήρια υαλουργίας των περιοχών Συρίας
και Παλαιστίνης, αν και δε λείπουν και πολλά
παραδείγματα από τη Δύση. Η ταφική τους
χρήση έχει επιβεβαιωθεί ανασκαφικά με πολ-
λά παραδείγματα και στον ελλαδικό χώρο.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 145 και 425.
ΜΠ, ΝΚ
469. Μυροδοχείο
469 ΜΑ 6592,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 94.
200-250 μ.Χ.
Ύψος 16 εκ., διάμετρος βάσης 5 εκ.,
διάμετρος χείλους 3,7 εκ.
Ακέραιο με μικρή απόκρουση στο χείλος.
Γυαλί διαυγές με αμυδρή πρασινωπή απόχρω­
ση. Η έδραση είναι επίπεδη, ελαφρώς κοίλη
με μικρό κοίλωμα που άφησε η ράβδος του
τεχνίτη. Το σώμα είναι σφαιρικό προς κυλιν-
δρικό. Ο λαιμός ψηλός, κυλινδρικός, μειούμε-
νος προς τα επάνω απολήγει σε εξωστρεφές
δακτυλιόσχημο χείλος με πλάτυσμα στην
επάνω επιφάνειά του.
Αγγεία αυτού του τύπου είναι γνωστά κυρίως
από εργαστήρια υαλουργίας της Συρίας.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 156 και 422, πίν. 76.
ΜΠ, ΝΚ
470. Μυροδοχείο
ΜΑ 6725,
470 Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 125.
200-250 μ.Χ.
Ύψος 11 εκ., διάμετρος βάσης 3,1 εκ.,
διάμετρος χείλους 1,9 εκ.
Ακέραιο.
Γυαλί διαυγές. Το σώμα είναι βραχύ, κωνικό,
με κοίλη έδραση. Ο λαιμός είναι ραδινός, σω-
ληνωτός, απολήγει σε αμελές δακτυλιόσχημο
χείλος.
Τύπος Isings 82 Α1 (candlestick unguentari-
um). Πρόκειται για το δημοφιλέστερο τύπο
μυροδοχείου, με μεγάλη διάδοση από τον 1ο
μέχρι τον 3ο αι. μ.Χ. σε όλο το ρωμαϊκό κό-
σμο. Στη Μακεδονία ένας μεγάλος αριθμός
προέρχεται από νεκροταφεία.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 199 και 421, πίν. 76
και 111γ.
ΜΠ, ΝΚ
471. Οινοχόη
MA 6924,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 185.
200-250 μ.Χ.
Ύψος 15,1 εκ., διάμετρος βάσης 6,2 εκ.,
διάμετρος χείλους 3,8 εκ.
392
Palestine, though there are also many ex-
amples from the West. Their funerary use
has been confirmed by excavations, with
many examples also in Greece.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 145 and 425.
MP, DK
469. Unguentarium
ΜΑ 6592,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 94.
200-250 A.D.
Height 16 cm, diameter of base 5 cm,
diameter of rim 3.7 cm.
Intact, small chip on rim.
Transparent glass with faint greenish tinge.
Flat bottom, slightly concave with small
hollow left by the pontil. Round to cylindrical
body. Tall cylindrical neck tapering above and
ending in everted ring rim, widened on its
upper surface.
Vessels of this type are known chiefly from
Syrian glass worksops.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 156 and 422, pl. 76.
MP, DK
470. Unguentarium
ΜΑ 6725,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 125.
200-250 A.D.
Height 11 cm, diameter of base 3.1 cm,
diameter of rim 1.9 cm.
Intact.
Transparent glass. Low conical body, concave
bottom. Slim tube neck ending in carelessly-
formed ring rim.
Type Isings 82 Α1 (candlestick unguentarium).
This was the most popular type of unguen-
tarium, widespread from the 1st to the 3rd c.
A.D. throughout the Roman world. In Mace-
donia, a large number of such vessels come
from cemeteries.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 199 and 421, pl. 76
και 111γ.
MP, DK
471. Oinochoe
MA 6924,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 185.
200-250 A.D.
Height 15.1 cm, diameter of base 6.2 cm,
diameter of rim 3.8 cm.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Ακέραιη.
471 Γυαλί διαυγές με πρασινωπή απόχρωση και
έντονους ιριδισμούς. Η βάση είναι επίπεδη,
τονίζεται στο κέντρο με πλαστικό δακτύλιο
και στην περιφέρεια με πλαστική ταινία. Το
σώμα είναι εξάπλευρο, με ισάριθμες καμπύ-
λες στον ώμο. Ο λαιμός είναι σχετικά βραχύς,
κυλινδρικός, μειούμενος προς τα επάνω, απο-
λήγει σε πλατύ χείλος. Η λαβή είναι πλατιά
γωνιώδης, χωριστά δουλεμένη και επικολλη-
μένη κάτω από το χείλος και στον ώμο. Στο
μέσον της έδρασης του αγγείου διακρίνονται
ίχνη από το εργαλείο του τεχνίτη.
Το πολυγωνικό αυτό αγγείο είναι ένα από τα
λίγα προϊόντα εισαγωγής στον ελλαδικό χώ-
ρο, πολύ γνωστό όμως από άλλα παραδείγ-
ματα της επικράτειας του ρωμαϊκού κόσμου.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 283 και 423, πίν. 77
και 111γ.
ΜΠ, ΝΚ
472. Μυροδοχείο
ΜΑ 6985,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
472
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 199.
200-250 μ.Χ.
Ύψος 12,5 εκ., διάμετρος χείλους 1,8 εκ.
Ακέραιο.
Γυαλί διαυγές με πρασινωπή απόχρωση και
έντονους ιριδισμούς. Η βάση είναι ελαφρώς
κοίλη με κομματάκι γυαλιού, υπόλειμμα από
τη στερέωση του αγγείου στην ειδική ράβδο
του τεχνίτη. Το σώμα έχει σφαιρικό σχήμα. Ο
λαιμός είναι κυλινδρικός, σχετικά ψηλός, αρ-
θρώνεται στο σώμα με έντονη σύσφιγξη και
συνεχίζει προς τα επάνω στενεύοντας βαθμι-
αία. Το χείλος έχει μείνει άπεργο.
Τύπος Isings 103 (bulbous flask), του 3ου και
κυρίως του 4ου αι. μ.Χ. Ωστόσο, ο τύπος αυ-
τός είναι πρωιμότερος του 3ου αι. μ.Χ., σύμ-
φωνα με τα πολυάριθμα παραδείγματα, όχι
μόνο των δυτικών επαρχιών της αυτοκρατο-
ρίας, αλλά και των περιοχών της ανατολικής
λεκάνης της Μεσογείου. Στη Μακεδονία πα-
ρόμοια αγγεία βρίσκουμε σε πολλούς τάφους
της ρωμαϊκής εποχής. Πιθανόν αποτελούσαν
προϊόντα τοπικών εργαστηρίων υαλουργίας.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 311 και 424.
473 ΜΠ, ΝΚ
473. Μυροδοχείο
ΜΑ 7076,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 221.
200-250 μ.Χ.
Ύψος 9,9 εκ., διάμετρος βάσης 5,4 εκ., διάμε-
τρος χείλους 3,5 εκ.
Ακέραιο.
Αμφίπολισ ΚΑΙ ΝΕΑ ΚΕΡΔΥΛΛΙΑ | Amphipolis AND NEA KERDYLLIA
393
Intact.
Transparent glass, greenish hue, pronounced
iridescence. Flat bottom, emphasized at mid-
point with a collar and on its edge with a relief
band. Six-sided body with the same number
of curves on shoulder. Relatively short cylin-
drical neck, tapering above and ending in a
wide rim. Wide angular handle, separately
worked and attached below rim and at shoul-
der. At the center of bottom, traces from the
glassblower’s tool are discernible.
This polygonal vessel is one of the few prod-
ucts imported to Greece, but it was very well
known from other examples throughout the
Roman world.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 283 and 423, pl. 77
and 111γ.
MP, DK
472. Unguentarium
ΜΑ 6985,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 199.
200-250 A.D.
Height 12.5 cm, diameter of rim 1.8 cm.
Intact.
Transparent glass with greenish hue and
pronounced iridescence. Base slightly con-
cave with a small piece of glass, the remains
from stabilizing the vessel on the glass-
worker’s rod. Round body, cylindrical, rela-
tively tall neck, articulated on body with
pronounced constriction and gradual ta-
pering above. Cracked-off rim.
Type Isings 103 (bulbous flask), 3rd and
(mostly) 4th c. A.D. However, the type itself
predates the 3rd c. A.D., according to nu-
merous examples not only from the west-
ern provinces of the empire, but also from
regions in the eastern Mediterranean. In
Macedonia, we find similar vessels in many
graves of the Roman period, probably
made by local workshops.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 311 and 424.
MP, DK
473. Unguentarium
ΜΑ 7076,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 221.
200-250 A.D.
Height 9.9 cm, diameter of base 5.4 cm,
diameter of rim 3.5 cm.
Intact.
393
 394
Γυαλί διαυγές με πρασινωπή απόχρωση και απα-
λούς ιριδισμούς. Η βάση είναι πολύ μικρή, δακτυ-
λιόσχημη, με ελαφρά ώθηση. Το κάτω μέρος του
σώματος είναι πεπλατυσμένο, ενώ το επάνω εί-
ναι κωνικό και ελαφρώς πιεσμένο σε τέσσερα
σημεία από τον τεχνίτη. Λαιμός βραχύς, κυλιν-
δρικός, απολήγει σε χοανοειδές στόμιο με στρογ-
γυλεμένα χείλη. Γύρω από το λαιμό του αγγείου
υπάρχουν δύο γυάλινοι επίθετοι δακτύλιοι.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 346 και 426, πίν. 78.
ΜΠ, ΝΚ
474
474. Μυροδοχείο
ΜΑ 7077,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 221.
200-250 μ.Χ.
Ύψος 15,3 εκ., διάμετρος χείλους 1,8 εκ.
Ακέραιο.
Γυαλί διαυγές με απαλή κιτρινοπράσινη απόχρω-
ση. Η έδραση είναι πολύ μικρή, ελαφρώς κοίλη.
Το σώμα είναι σφαιρικό. Ο λαιμός αρκετά ψηλός,
κυλινδρικός, αρθρώνεται στο σώμα του αγγείου
με έντονη σύσφιγξη στην έδραση και συνεχίζει
με μείωση προς τα επάνω. Το χείλος έχει μείνει
άπεργο.
Τύπος Isings 103 (bulbous flask), του 3ου και κυ-
ρίως του 4ου αι. μ.Χ. Ωστόσο, ο τύπος αυτός είναι
πρωιμότερος του 3ου αι. μ.Χ., σύμφωνα με τα πο-
λυάριθμα παραδείγματα, όχι μόνο των δυτικών
επαρχιών της αυτοκρατορίας, αλλά και των περι-
οχών της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου. Στη
Μακεδονία παρόμοια αγγεία βρίσκουμε σε πολ-
λούς τάφους της ρωμαϊκής εποχής και πιθανόν
αποτελούσαν προϊόντα τοπικών εργαστηρίων
υαλουργίας.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 346 και 424, πίν. 78.
ΜΠ, ΝΚ
475. Μυροδοχείο
ΜΑ 6832,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
475 τάφος 160.
Γύρω στο 350 μ.Χ.
Ύψος 44,5 εκ., σωζόμενη διάμετρος χείλους 1,9 εκ.
Σχεδόν ακέραιο, λείπει μικρό τμήμα από το χεί-
λος.
Γυαλί διαυγές με απαλή πρασινωπή απόχρωση.
Η έδραση έχει σταγονόσχημο σχήμα. Το σώμα
είναι ατρακτόσχημο. Το χείλος επίπεδο, σχηματί-
ζεται με εσωστρεφή αναδίπλωση του γυαλιού.
Τύπος Isings 105 (toilet bottle ή fusiform un-
guentarium), που απαντά σε περιοχές της Συρίας
και Παλαιστίνης, της Ελλάδας και άλλες περιοχές
του ευρύτερου βαλκανικού χώρου.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 246 και 422, πίν. 77 και
107α.
ΜΠ, ΝΚ
394
Transparent glass with greenish hue and
soft iridescence. Very small ring base
with slight kick. Lower body com-
pressed, upper body conical and
pinched slightly by the glassworker at
four points. Short cylindrical neck end-
ing in funnel-shaped mouth with round-
ed rim. Around neck, two added rings.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 346 and 426, pl.
78.
MP, DK
474. Bottle
ΜΑ 7077,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 221.
200-250 A.D.
Height 15.3 cm, diameter of rim 1,8 cm.
Intact.
Transparent glass, soft, yellowish-green
hue. Very small base, slightly concave.
Round body. Fairly tall cylindrical neck, ar-
ticulated at body with pronounced con-
striction at bottom and tapering above.
Cracked-off rim.
Type Isings 103 (bulbous flask), of the 3rd
and (mainly) 4th c. A.D. However, the type
predates the 3rd century, according to nu-
merous examples coming not only from
the western provinces of the empire but
from the eastern Mediterranean basin as
well. In Macedonia, we find similar vessels
in many graves of the Roman period; they
were probably made by local glass work-
shops.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 346 and 424, pl.
78.
MP, DK
475. Unguentarium
ΜΑ 6832,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 160.
Ca. 350 A.D.
Height 44.5 cm, preserved diam. of rim 1.9
cm.
Nearly intact, missing a small part of
rim.
Transparent glass with soft greenish
hue. Droplet-shaped bottom. Fusiform
body. Flat rim, formed by folding the
glass inward.
Type Isings 105 (toilet bottle or fusiform
unguentarium), found in Syria and Pales-
tine, Greece, and other areas throughout
the greater Balkan region.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 246 and 422, pl.
77 and 107α.
MP, DK
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

476. Εκατό χάντρες περιδέραιου
ΜΑ 6796,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης.
Νέα Κερδύλλια Σερρών, θέση Στρόβολος,
τάφος 151.
Τέλη 3ου–αρχές 4ου αι. μ.Χ.
Από τις εκατό συνολικά χάντρες οι τρεις είναι
τελείως θρυμματισμένες (δύο κυλινδρικές και
μια ατρακτόσχημη), μία διατηρείται κατά το
ήμισυ (δακτυλιόσχημη) και άλλη μια είναι
θρυμματισμένη σε τρία κομμάτια (επιμήκης
κυλινδρική).
476
Οι ενενήντα πέντε είναι κατασκευασμένες από
γυαλί, τέσσερις είναι οστέινες (κυλινδρικές πε-
πλατυσμένες) και μία είναι μπρούντζινη (ατρα-
κτόσχημη). Οι χάντρες είναι ποικίλων σχημάτων,
διαστάσεων και διαφορετικών χρωμάτων. Δεν
αποκλείεται να ανήκουν σε δύο διαφορετικά
περιδέραια, σύμφωνα και με τα ανασκαφικά
δεδομένα του τάφου.
1. Τριάντα εννέα δακτυλιόσχημες, από γαλά-
ζιο γυαλί (μέγιστη διάμετρος 6 χιλ.).
2. Δεκατρείς σφαιρικές: επτά κυανού χρώμα-
τος, εκ των οποίων οι πέντε φέρουν εγχαρά-
ξεις στην επιφάνειά τους (μέγιστη διάμετρος 6
χιλ.), μία ακόμη από άχρωμο γυαλί με την ίδια
διακόσμηση (διάμετρος 5 χιλ.), τρεις μελανές,
εκ των οποίων οι δύο με ραβδώσεις στην επι-
φάνειά τους (μέγιστη διάμετρος 9 χιλ.), μία
ερυθρού χρώματος με μικρές ραβδώσεις (δι-
άμετρος 4 χιλ.) και μια από πράσινο αδιαφα-
νές γυαλί, ακόσμητη (διάμετρος 6 χιλ.).
3. Δώδεκα κυλινδρικές: τέσσερις κυλινδρικές πε-
πιεσμένες, οστέινες, εκ των οποίων η μία καμένη
(μέγιστες διαστάσεις: μήκος 1 εκ., διάμετρος 1
εκ.), δύο κυλινδρικές από αδιαφανές πράσινο
γυαλί με έντονους ιριδισμούς (μήκος 1 εκ., διά-
μετρος 5 χιλ.), πέντε επιμήκεις κυλινδρικές
Αμφίπολισ ΚΑΙ ΝΕΑ ΚΕΡΔΥΛΛΙΑ | Amphipolis AND NEA KERDYLLIA
395
476. One hundred beads
from a necklace
ΜΑ 6796,
Archaeological Museum of Amphipolis.
Nea Kerdyllia, Serres, site of Strovolos,
grave 151.
Late 3rd–early 4th c. A.D.
Of the total of one hundred beads, three (two
cylindrical, one fusiform) were completely
shattered, one (ring-shaped) was half-pre-
served, and another (elongated, cylindrical)
was shattered into three pieces.
Ninety-five beads of glass, four of bone
(cylindrical, compressed), and one of
bronze (fusiform). Of various shapes, siz-
es and colors. They may have belonged
to two different necklaces, according to
excavation evidence from the grave.
1. Thirty-nine ring-shaped beads of blue
glass (maximum diameter 6 mm).
2. Thirteen round beads: seven blue, five
of which bear incisions on their surface
(maximum diameter 6 mm), one color-
less with the same decoration (diameter
5 mm), three black, two of which have
fluted surfaces (maximum diameter 9
mm), one red with small flutes (diameter
4 mm), and one undecorated bead of
opaque green glass (diameter 6 mm).
3. Twelve cylindrical: four cylindrical,
pinched πεπιεσμένες, made of bone, one
of which is burned (maximum dimen-
sions: length 1 cm, diameter 1 cm), two
cylindrical, of opaque green glass with
pronounced iridescence (length 1 cm,
diameter 5 mm), five elongated, cylindri-
cal, of opaque black glass (maximum di-
mensions: length 2.4 cm, diameter 1.6
395
 396
από μελανό αδιαφανές γυαλί (μέγιστες δια-
στάσεις: μήκος 2,4 εκ., διάμετρος 1,6 εκ.), εκ
των οποίων η μεγαλύτερη φέρει διακόσμηση
από πράσινη ίνα γυαλιού, σχηματίζοντας κα-
μπύλες γραμμές οι οποίες συνενώνονται και
σχηματίζουν τρεις στήλες, και μία ακόμη κυ-
λινδρική, τελείως θρυμματισμένη, από καστα-
νό αδιαφανές γυαλί.
4. Έντεκα ατρακτόσχημες: πέντε ατρακτόσχη-
μες από μελανό αδιαφανές γυαλί με γραμμική
διακόσμηση από πράσινο ένθετο γυαλί, μι-
μούμενη τη διακόσμηση γυάλινων αλαβά-
στρων (μήκος 1,4 εκ., διάμετρος 6 χιλ.), πέντε
ατρακτόσχημες από γαλάζιο γυαλί (μήκος 7
χιλ.-1,4 εκ., διάμετρος 4-7 χιλ.) και μια ατρα-
κτόσχημη χάλκινη (μήκος 1,2 εκ., διάμ. 8 χιλ).
5. Δέκα δακτυλιόσχημες καστανού, πράσινου,
υποκίτρινου και μελανού χρώματος (μέγιστες
διαστάσεις: μήκος 6 χιλ., διάμετρος 1 εκ.). Από
τις τέσσερις μονόχρωμες χάντρες, οι τρεις
ακανόνιστες ραβδώσεις στην επιφάνειά τους.
6. Οκτώ δισκόμορφες από μαύρο αδιαφανές
γυαλί (μέγιστες διαστάσεις: διάμετρος 2,4 εκ.,
πάχος 7 χιλ.). Η μία τους πλευρά διακοσμημέ-
νη με πέντε έως επτά σειρές αστραγαλωτών
νευρώσεων. Με δύο οπές ανάρτησης.
7. Μία δισκόμορφη από πορτοκαλέρυθρο γυα-
λί ή λίθο με συμφυή επάνω οριζοντίως διάτρη-
το κύλινδρο (μήκος 1,5 εκ., διάμετρος 1 εκ.)
8. Τρεις εξαγωνικής διατομής, πράσινου και
κυανού χρώματος (μήκος 6 χιλ.-1,5 εκ., πλάτος
5 χιλ.).
9. Τρεις αμφικωνικές: μία αμφικωνική από κί-
τρινο γυαλί (μήκος 5 χιλ., διάμετρος 9 χιλ.) και
δύο όμοιες αμφικωνικές από φαιοπράσινο
γυαλί (μήκος 1,1 εκ., διάμετρος 8 χιλ.). Οι δύο
τελευταίες αποτελούμενες από μικρό δίσκο,
επάλληλο αμφικωνικό στοιχείο και δακτύλιο
ανάρτησης.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 226-227, 433 και
466, πίν. 84.
ΜΠ, ΝΚ
Βιβλιογραφία Bibliography
Hayes 1975 J. Hayes, Roman and Pre-Roman Glass in the Royal Ontario Museum, Toronto 1975.
Ιγνατιάδου 1996 Δ. Ιγνατιάδου, Ελληνιστικό επιτραπέζιο παιχνίδι με γυάλινους πεσσούς, Αρχαία Μακεδονία
VI, Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 1996 (1999), 508-522.
Λαζαρίδης 1993 Δ. Λαζαρίδης, Αμφίπολις, Αθήνα 1993.
Μάλαμα, Νταράκης 2008 Π. Μάλαμα, Κ. Νταράκης, Νεκροταφείο Ρωμαϊκών χρόνων στα Νέα Κερδύλλια Σερρών,
Θεσσαλονίκη 2008.
Romiopoulou 2001 K. Romiopoulou, Glass finds from graves at Amphipolis, Hyalos-Vitrum-Glass, 1st Interna-
tional Conference, Rhodes 2001 (Athens 2002), 71-77.
396
cm), the largest of which is decorated
with a green thread, forming wavy lines
that are joined and form three columns,
and one more cylindrical, completely
shattered, of opaque brown glass.
4. Eleven spindle-shaped: five of opaque
black glass with linear decoration con-
sisting of an inlay of green glass, in imita-
tion of the decoration of glass alabastra
(length 1.4 cm, diameter 6 mm), five of
blue glass (length 7 mm-1.4 cm, diame-
ter 4-7 mm), and one bronze (length 1.2
cm, diameter 8 mm).
5. Ten ring-shaped, of brown, green, light
yellow and black (maximum dimensions:
length 6 mm, diameter 1 cm). Of the four
monochrome beads, three have irregular
flutes on their surface.
6. Eight disk-shaped, of opaque black glass
(maximum dimensions: diameter 2.4 cm,
thickness 7 mm). One side is decorated
with 5-7 beaded ribs. Each has two suspen-
sion holes.
7. One decorated with orange-red glass
or stone with an inherent horizontally-
set perforated cylinder above (length 1.5
cm, diameter 1 cm).
8. Three hexagonal in section, of green
and blue glass (length 6 mm-1.5 cm,
width 5 mm).
9. Three biconical: one of yellow glass
(length 5 mm, diameter 9 mm), and two
similar beads of grey-green glass (length
1.1 cm, diameter 8 mm). The two latter
beads consist of a small ring, followed by
the biconical element, and a suspension
ring.
Μάλαμα, Νταράκης 2008, 226-227, 433
and 466, pl. 84.
MP, DK
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

Κρηνίδες-Φίλιπποι
Krenides-Philippi
477. Αλάβαστρο
Α 1454,
Αρχαιολογικό Μουσείο Φιλίππων.
Κρηνίδες, Ανατολικό νεκροταφείο Φιλίππων,
οικόπεδο Λαζαρίδη Β, τάφος 21.
200-150 π.Χ.
Ύψος 13 εκ., διάμ. χείλους 3 εκ.
Ακέραιο.
Διακοσμείται με ίνες γυαλιού λευκού και κίτρι-
νου χρώματος: ταινίες στο λαιμό και πτίλωμα
στο σώμα. Κατασκευασμένο με την τεχνική
του πυρήνα.
Νικολαΐδου κ.ά. 2006, εικ. 7α.
ΝΠΜ, ΑΚ
478. Ταινιωτό αλάβαστρο
Α 1455,
Αρχαιολογικό Μουσείο Φιλίππων.
Κρηνίδες, Ανατολικό νεκροταφείο Φιλίππων,
οικόπεδο Λαζαρίδη Β, τάφος 21.
200-150 π.Χ.
Σωζόμενο ύψος 10,8 εκ., διάμ. χείλους 3 εκ.
Σπασμένο στο επάνω μέρος.
Στο σώμα κυματοειδείς ταινίες: άχρωμη, λευ-
477 478 κή, κυανή και χρυσή.
Παράλληλο: Grose 1989, no 225.
ΝΠΜ, ΑΚ
479. Σκύφος
Α 1456,
Αρχαιολογικό Μουσείο Φιλίππων.
Κρηνίδες, Aνατολικό νεκροταφείο Φιλίππων,
έργο αποχέτευσης δικτύου, τάφος 36.
1-50 μ.Χ.
Ύψος 5 εκ. διάμ. χείλους 6,5 εκ.
Ακέραιος.
Σκύφος με ημισφαιρικό σώμα, τοιχώματα που
479 συγκλίνουν προς τα μέσα στο ανώτερο μέρος
και επίπεδο χείλος στην επάνω επιφάνειά του.
Γύρω από το σώμα υπάρχει διακόσμηση με
δύο ανάγλυφους λεπτούς δακτυλίους.
Παράλληλο: Hayes 1975, 56, pl. 10, no 132.
Αδημοσίευτο.
ΝΠΜ, ΑΚ
480. Πυξίς
Α 1457,
Αρχαιολογικό Μουσείο Φιλίππων.
1-50 μ.Χ.
Κρηνίδες, Ανατολικό νεκροταφείο Φιλίππων,
έργο αποχέτευσης δικτύου, τάφος 36.
Ύψος 8,5 εκ., διάμετρος βάσης 3,5 εκ.
Κρηνίδες-Φίλιπποι, ΚΑΒΑΛΑ, ΘΑΣΟΣ | KrEnides-PHilippi, KAVALA, THASOS
397
Krenides-
Philippi
477. Alabastron
Α 1454,
Archaeological Museum of Philippi.
Krenides, Eastern cemetery of Philippi,
V. Lazarides property, grave 21.
200-150 B.C.
Height 13 cm, diam. of rim 3 cm.
Intact.
Decorated with threads of white and yellow:
bands at neck, feathering on body. Core-
formed.
Νικολαΐδου κ.ά. 2006, fig. 7α.
NPM, AK
478. Band alabastron
Α 1455,
Archaeological Museum of Philippi.
Krenides, Eastern cemetery of Philippi,
V. Lazarides property, grave 21.
200-150 B.C.
Preserved height 10.8 cm, diam. of rim 3 cm.
Broken above.
On body, wavy bands: colorless, white, blue
and gold.
Parallel: Grose 1989, no 225.
NPM, AK
479. Skyphos
Α 1456,
Archaeological Museum of Philippi.
Krenides, Eastern cemetery of Philippi,
drainage works, grave 36.
1-50 A.D.
Height 5 cm, diam. of rim 6.5 cm.
Intact.
Skyphos with hemispherical body, walls in-
ward-inclining above, and rim flat on its up-
per surface. Around body, decoration consist-
ing of two thin relief rings.
Parallel: Hayes 1975, 56, pl. 10, no 132.
Unpublished.
NPM, AK
480. Pyxid
Α 1457,
Archaeological Museum of Philippi.
1-50 A.D.
Krenides, Eastern cemetery of Philippi,
drainage works, grave 36.
Height 8,5 cm, diameter of base 3.5 cm.
397
 398
Ακέραιη.
Πυξίς με πώμα. Αδιαφανές γαλάζιο γυαλί.
480 Σώμα οκταγωνικό, άνω και κάτω κυλινδρικό.
Οκτώ μετόπες με ανάγλυφη διακόσμηση:
εγγεγραμμένος σε ρόμβο κύκλος με στιγμή
στο κέντρο του, μανουάλι με αψιδωτή επί-
στεψη, φύλλο φοίνικα με όμοια επίστεψη
και ρόδακας με αετωματική επίστεψη. Βάση
δακτυλιόσχημη, διακοσμημένη με δύο ομό-
κεντρους ανάγλυφους κύκλους. Στην επάνω
επιφάνεια του πώματος δύο ομόκεντροι
ανάγλυφοι κύκλοι, ζώνη με ανάγλυφα ανθέ-
μια και διακοσμητικός ανάγλυφος δακτύλι-
ος. Πιθανότατα συροπαλαιστινιακής προέ-
λευσης.
Παράλληλο: Weinberg 1992, 123-124, 94-95.
Αδημοσίευτη.
ΝΠΜ, ΑΚ
481. Μυροδοχείο
Α 1458,
Αρχαιολογικό Μουσείο Φιλίππων.
481 1-50 μ.Χ.
Κρηνίδες, Ανατολικό νεκροταφείο Φιλίππων,
έργο αποχέτευσης δικτύου, τάφος 36.
Ύψος 8,3 εκ., διάμετρος χείλους 2,2 εκ.,
διάμετρος βάσης 2,5 εκ.
Ακέραιο.
Φυσητό σε μήτρα φιαλίδιο με εξαγωνικό
σώμα όπου ανάγλυφη διακόσμηση σε έξι
μετόπες: ανά ένα σε κάθε χώρο εικονίζο-
νται οικόσιτα ζώα. Οι μετόπες διαχωρίζο-
νται με κατακόρυφες ανάγλυφες ακμές. Στο
κατώτερο μέρος του σώματος ανάγλυφα
πέταλα. Βάση δισκόμορφη, λαιμός κυλιν-
δρικός, χείλος λοξότμητο. Γυαλί αδιαφανές
λευκό. Προϊόν εργαστηρίου της Σιδώνας,
που πιθανότατα σχετίζεται με τον υαλουρ-
γό Εννίωνα.
Παράλληλα: Weinberg 1992, 125, 96. Πωλο-
γιώργη 1998, 117-118 (ΜΩ 326).
Αδημοσίευτο.
ΝΠΜ, ΑΚ
482. Μικρογραφικός αρύβαλλος
Α 1461,
Αρχαιολογικό Μουσείο Φιλίππων.
482 Κρηνίδες, Ανατολικό νεκροταφείο Φιλίππων,
οικόπεδο Λαζαρίδη Β., τάφος 62.
Ρωμαϊκών χρόνων.
Ύψος 1,8 εκ., διάμετρος χείλους 1,2 εκ.
Ακέραιο.
Μικρογραφικός αρύβαλλος, από γαλαζοπρά-
σινο αδιαφανές γυαλί, με σώμα σφαιρικό πε-
πλατυσμένο, κοντό κυλινδρικό λαιμό, χείλος
με μορφή εχίνου και δύο κατακόρυφες λαβές
κίτρινου χρώματος που ξεκινούν από το χεί-
λος και καταλήγουν στους ώμους.
Αδημοσίευτος.
ΝΠΜ, ΑΚ
398
Intact.
Lidded pyxid. Opaque light blue glass. Oc-
tagonal body, cylindrical above and below.
Eight faces with relief decoration: circle in-
scribed in rhombus, with dot at center; can-
delabrum with apsidal crowning element;
palm leaf with similar crowning; rosette
with pedimental crowning element. On top
of lid, two concentric relief circles, zone
with relief palmettes, and decorative relief
ring. Probably of Syro-Palestinian prove-
nance.
Parallel: Weinberg 1992, 123-124, 94-95.
Unpublished.
NPM, AK
481. Unguentarium
Α 1458,
Archaeological Museum of Philippi.
1-50 A.D.
Krenides, Eastern cemetery of Philippi,
drainage works, grave 36.
Height 8.3 cm, diameter of rim 2.2 cm,
diameter of base 2.5 cm.
Intact.
Mold-blown vial with hexagonal body with
relief decoration in six panels: domestic ani-
mals portrayed one by one in each space.
Panels separated by vertical relief edges. On
lower part of body, relief petals. Disk-shaped
base, cylindrical neck, beveled rim. Opaque
white glass. The product of a workshop in Si-
don, most probably connected with the glass-
worker Ennion.
Parallels: Weinberg 1992, 125, 96. Πωλογιώργη
1998, 117-118 (ΜΩ 326).
Unpublished.
NPM, AK
482. Miniature aryballos
Α 1461,
Archaeological Museum of Philippi.
Krenides, Eastern cemetery of Philippi,
V. Lazarides property, grave 62.
Roman period.
Height 1.8 cm, diameter of rim 1.2 cm.
Intact.
Miniature aryballos of opaque blue-green
glass. Round spherical body, short cylindri-
cal neck, echinus-shaped rim, compressed,
and two vertical yellow handles starting
from rim and ending on shoulders.
Unpublished.
NPM, AK
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

483. Δύο μυροδοχεία-μπουκάλια
Α 1459, Α 1460,
Αρχαιολογικό Μουσείο Φιλίππων.
Κρηνίδες, Ανατολικό νεκροταφείο Φιλίππων,
οικόπεδο Επιτροπάκη Ε., τάφος 5.
483
Αρχές 1ου αιώνα μ.Χ.
Ύψος 15 εκ., διάμετρος χείλους 2,8 εκ.
Ακέραια.
Δύο μυροδοχεία-μπουκάλια όμοιου σχήμα-
τος και διαστάσεων. Σώμα απιόσχημο, έδρα-
ση επίπεδη, λαιμός κοντός κυλινδρικός, χείλος
χοανόμορφο. Στο λαιμό περιελίσσεται ανά-
γλυφο κορδόνι.
Αδημοσίευτα.
ΝΠΜ, ΑΚ
484. Χυτροειδές αγγείο
Α 1462,
Αρχαιολογικό Μουσείο Φιλίππων.
484 Κρηνίδες, Ανατολικό νεκροταφείο Φιλίππων,
οικόπεδο Λαζαρίδη Β., τάφος 80.
Αρχές 2ου αιώνα μ.Χ.
Ύψος 6 εκ., διάμετρος χείλους 5,5 εκ.
Ακέραιο.
Μικρό χυτροειδές φυσητό αγγείο με σφαιρικό
σώμα, επίπεδο δισκόμορφο χείλος και κυρτή
έδραση.
Αδημοσίευτο.
ΝΠΜ, ΑΚ
485. Εικοσιτέσσερις πεσσοί
Δ 1447,
Αρχαιολογικό Μουσείο Φιλίππων.
Κρηνίδες, Ανατολικό νεκροταφείο Φιλίππων,
οικόπεδο Λαζαρίδη Β., τάφος 80.
Αρχές 2ου αιώνα μ.Χ.
Διάμετρος: Μελανοί: 17-25 χιλ.
Μελανοί με ιριδισμούς: 21-27 χιλ.
Μελανός μεγάλος: 40 χιλ.
Λευκοί: 17-29 χιλ. Ψηφιδωτοί: 23-25 χιλ.
Τρεις συγκολλημένοι, σχεδόν όλοι παρουσιά-
ζουν επιφανειακή διάβρωση.
Επιπεδόκυρτοι πεσσοί επιτραπέζιου παιχνι-
διού. Το σύνολο περιλαμβάνει 5 μελανούς, 8
μελανούς με ιριδισμούς, 1 μελανό μεγάλο, 7
λευκούς και 3 ψηφιδωτούς πεσσούς. Από το
ίδιο σύνολο προέρχονται και οστέινοι πεσ-
σοί.
Αδημοσίευτοι.
485 ΝΠΜ, ΑΚ
Κρηνίδες-Φίλιπποι, ΚΑΒΑΛΑ, ΘΑΣΟΣ | KrEnides-PHilippi, KAVALA, THASOS
399
483. Two unguentaria-bottles
Α 1459, Α 1460,
Archaeological Museum of Philippi.
Krenides, Eastern cemetery of Philippi,
E. Epitropakis property, grave 5.
Early 1st c. A.D.
Height 15 cm, diameter of rim 2.8 cm.
Intact.
Two unguentaria-bottles, of similar shape
and dimensions. Pear-shaped body, flat bot-
tom, short cylindrical neck, funnel-shaped
rim, trail encircling neck.
Unpublished.
NPM, AK
484. Jar
Α 1462,
Archaeological Museum of Philippi.
Krenides, Eastern cemetery of Philippi,
V. Lazarides property, grave 80.
Early 2nd c. A.D.
Height 6 cm, diameter of rim 5.5 cm.
Intact.
Small blown jar with round body, flat disk rim
and convex bottom.
Unpublished.
NPM, AK
485. Twenty-four game counters
Δ 1447,
Archaeological Museum of Philippi.
Krenides, Eastern cemetery of Philippi,
V. Lazarides property, grave 80.
Early 2nd c. A.D.
Diameter: 17-25 mm (black);
21-27 mm (black with iridescence);
40 mm (large black);
17-29 mm (white); 23-25 mm (mosaic).
Three mended; nearly all present surface cor-
rosion.
Plano-convex counters for a board game. In
all, 5 black, 8 black with iridescence, 1 large
black, 7 white and 3 mosaic counters. The
bone counters come from the same grave
group.
Unpublished.
NPM, AK
399
 400

Kavala
Καβάλα
Κavala

486. Περίαπτο 486. Pendant

486 Δ 630, Δ 630,
Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας. Archaeological Museum of Kavala.
Παράδοση κατοίκου Ελευθερούπολης Turned over by a resident of Eleftheroupolis,
Καβάλας. Kavala.
Μήκος 1,6 εκ. πλάτος 1 εκ., πάχος 8 χιλ. Length 1.6 cm, width 1 cm, thickness 8 mm.
Ακέραιο. Intact.
Περίαπτο κόσμημα με μορφή κεφαλιού ταύ- Pendant jewel in the shape of a bull's head,
ρου, πιθανώς τμήμα περιδεραίου. Φέρει από- probably from a necklace. It has a perforated
φυση με τρήμα για την ανάρτηση. Από κυανό suspension-lug. Blue glass.
γυαλί. Spaer 2001, 162, no 327.
Spaer 2001, 162, no 327. Unpublished.
Αδημοσίευτο. NPM, AK
ΝΠΜ, ΑΚ

Thasos
Θάσος
Thasos

487. Δύο αστράγαλοι 487. Two astragals

Δ 202, Δ 203, Δ 202, Δ 203,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θάσου. Archaeological Museum of Thasos.
Θάσος, Αρτεμίσιον. Thasos, Artemision.
Ελληνιστική περίοδος. Hellenistic Period.
Δ 202: 1,8 × 1,1 εκ. Δ 202: 1.8 × 1.1 cm.
Δ 203: 1,9 × 1,1 εκ. Δ 203: 1.9 × 1.1 cm.
487
Καλή διατήρηση. Well preserved.
Ήταν, πιθανότατα, αναθήματα γυναικών στο In all probability, female votives at the sanctu-
ιερό της Αρτέμιδος. ary of Artemis.
MΔ MD

Βιβλιογραφία Bibliography
Grose 1989 D. F. Grose, The Toledo Museum of Art, Early ancient glass: core-formed, rod-formed, and cast vessels
and objects from the Late Bronze Age to the early Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50, New York
1989.
Hayes 1975 J. Hayes, Roman and pre-Roman Glass in the Royal Ontario Museum, Toronto 1975.
Νικολαΐδου κ.ά. 2006 Μ. Νικολαΐδου, Κ. Αμοιρίδου, Ι. Πατέρα, Φίλιπποι 2006, σωστική ανασκαφική έρευνα στο
ανατολικό νεκροταφείο, ΑΕΜΘ 20, 2006, 127-137.
Πωλογιώργη 1998 Μ. Ι. Πωλογιώργη, Μνημεία του δυτικού νεκροταφείου του Ωρωπού, Αθήνα 1998.
Romiopoulou 2001 K. Romiopoulou, Glass finds from graves at Amphipolis, Hyalos-Vitrum-Glass, 1st International
Conference, Rhodes 2001 (Athens 2002), 71-77.
Spaer 2001 M. Spaer, Ancient glass in the Israel Museum. Beads and other small objects, Jerusalem 2001.
Weinberg 1992 G. Davidson-Weinberg, Glass vessels in ancient Greece, Their history illustrated from the collection
of the National Archaeological Museum, Athens, The core-formed vessels by Murray C. McClellan,
Athens 1992.

400 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS


Άβδηρα
Abdera
488. Αλάβαστρο
ΜΑ 2114,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, Νεκροταφείο των τύμβων,
488
περιοχή Φιδότοπος, πήλινη σαρκοφάγος,
26.10.1993.
Τέλος 6ου-αρχές 5ου αι. π.Χ.
Ύψος 10,5 εκ., διάμ. σώματος 3 εκ.,
διάμ. χείλους 2,7 εκ., διάμ. στομίου 1 εκ.
Πλήρες, συγκολλημένο από αρκετά θραύσμα-
τα. Λείπουν μικρά τμήματα. Καλή διατήρηση
επιφάνειας. Κάτω λίγες αποκρούσεις.
Αλάβαστρο από μπλε ημιδιαφανές γυαλί, κατα-
σκευασμένο με την τεχνική του πυρήνα. Σώμα
κυλινδρικό, με ένταση στο ένα τρίτο του ύψους
και ελαφρά μείωση προς τα πάνω, έδραση
έντονα κυρτή. Λαβές δακτυλιόσχημες, με εξέ-
χουσα απόληξη. Η διακόσμηση αποτελείται
από κυματοειδείς τεθλασμένες, χρώματος
ανοιχτού γαλάζιου, και κίτρινου-πορτοκαλί και
καταλαμβάνει κεντρική ζώνη πλαισιωμένη από
ταινίες. Ανοιχτή γαλάζια ίνα περιτρέχει την ακ-
μή του χείλους και το σώμα στη μέση των λα-
βών. Ήταν το μοναδικό κτέρισμα του τάφου.
Κατατάσσεται ανάμεσα στα σχήματα 1:1 και 1:2
κατά Harden 1981, Ι:1 και Ι:2 κατά Grose 1989.
Καλλιντζή 1993. Καλλιντζή κ.ά. 1998, εικ. 18. Καλ-
λιντζή 2003, 21-22, αρ. 1.
KK
489. Φιάλη
ΜΑ 2477,
489 Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, Νεκροταφείο των τύμβων,
περιοχή Λόφος των Τσακαλιών
(πρώην Τσακάλ Τεπέ), αγρός Χρ. Μακρή,
ταφή σε πιθάρι, 8.12.1977.
350-300 π.Χ.
Ύψος 2,6 εκ., διάμετρος χείλους 9,9 εκ.,
πάχος 2,5 χιλ., βάρος 57,7 γρ.
Συγκολλημένη από πέντε θραύσματα. Λείπει
τμήμα από το χείλος και το σώμα. Επιφάνεια
λεία, χωρίς ιριδισμούς. Ελάχιστες μικρές φυσα-
λίδες.
Ακόσμητη χυτή φιάλη. Γυαλί άχρωμο, με κίτρι-
νους τόνους, διαφανές. Βάση κυρτή, τοιχώματα
κεκλιμένα προς τα άνω που σχηματίζουν ημι-
σφαιρικό αβαθές σώμα, ώμος κυρτός με γωνι-
ώδη καρινωτή τομή στο ύψος της μεγαλύτερης
διαμέτρου, χείλος έξω νεύον, στρογγυλεμένο.
Ο τάφος χρονολογείται στο τέλος 4ου-αρχές
3ου αι. π.Χ. και αποδίδεται σε γυναίκα από τα
υπόλοιπα κτερίσματά του: χρυσό περιδέραιο,
χρυσά ενώτια, πήλινο επιχρυσωμένο περιδέ-
ραιο, χάλκινο καθρέφτη.
Άβ δηρα | Abdera
401
Αbdera
488. Alabastron
ΜΑ 2114,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, Tumulus Cemetery,
area of Fidotopos, clay sarcophagus,
26.10.1993.
Late 6th-early 5th c. B.C.
Height 10.5 cm, diam. of body 3 cm,
diam. of rim 2.7 cm, diam. of mouth 1 cm.
Complete, mended from numerous frag-
ments. Missing small pieces. Surface well
preserved. A few chips on lower part.
Alabastron of translucent blue glass, made
with the core technique. Cylindrical body,
with greater diameter in one-third of its
height and slight tapering above; strongly
convex bottom. Ring handles with pro-
truding ends. The decoration consists of
wavy light blue and yellow-orange zigzags
occupying the central zone, framed by
bands. Light blue thread surrounding the
edge of rim and body between handles.
The sole grave good from this tomb.
Classified between shapes 1:1 and 1:2 ac-
cording to Harden 1981, Ι:1 and Ι:2 accord-
ing to Grose 1989.
Καλλιντζή 1993. Καλλιντζή et al. 1998, fig.
18. Καλλιντζή 2003, 21-22, no. 1.
KK
489. Phiale
ΜΑ 2477,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, Tumulus Cemetery,
area of Lofos Tsakalion
(formerly Çakal Tepe), field of Ch. Makris,
pithos burial, 8.12.1977.
350-300 B.C.
Height 2.6 cm, diameter of rim 9.9 cm,
thickness 2.5 mm, weight 57.7 gr.
Mended from five fragments. Missing part
of the rim and body. Smooth surface, no
iridescence. A very few bubbles.
Undecorated phiale, cast. Colorless, trans-
parent, with yellow hues. Convex bottom,
walls inclined upward, forming a shallow
hemispherical body, convex shoulder with
an angular carination at the height of
maximum diameter, outturned rim,
rounded. The burial dates to the late 4th-
early 3rd c. B.C. and is attributable to a
woman on the basis of its other funerary
offerings: a gold necklace, gold earrings,
gilt clay necklace, and bronze mirror.
401
 402
Ροδιακή, βλ. Τριανταφυλλίδης 2000. Το σχήμα
είναι εγγύτερα στη διακοσμημένη φιάλη αρ.
10 (σ. 80, 144) που ανήκει στην ομάδα Β2 και
χρονολογείται στα 400-350 π.Χ. Η απουσία
διακόσμησης, ωστόσο, οδηγεί στην ομάδα Ε
(σ. 87-89, 158-163, αρ. 17-20) που τοποθετεί-
ται στον ύστερο 4ο–πρώιμο 3ο αι. π.Χ. Η φιά-
λη των Αβδήρων πρέπει να βρίσκεται κάπου
ανάμεσα, δηλαδή στο β’  μισό ή ίσως στο γ’  or perhaps third quarter of the fourth century,
τέταρτο του αιώνα, είναι δηλαδή λίγο πρωιμό-
τερη από τα συνευρήματά της. Βλ. επίσης Τρι-
ανταφυλλίδης 1997, 88, εικ. 6.
Τριαντάφυλλος 1977.
ΚΚ, ΧΚ, ΧΜ
490. Αλάβαστρο
490 ΜΑ 344,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, Νεκροταφείο των τύμβων,
περιοχή Αλμυρή Λίμνη (πρώην Τουζλά Γκιολ),
τάφος ΙΙΙ (πιθάρι), 23.10.1990.
Τέλος 4ου-αρχές 3ου αι. π.Χ.
Ύψος 8,6 εκ., διάμετρος σώματος 2,7 εκ., διάμε-
τρος χείλους 2,2 εκ., διάμετρος στομίου 9 χιλ.
Πλήρες, συγκολλημένο. Λείπουν μικρά θραύ-
σματα από το χείλος. Πολύ καλή διατήρηση
επιφάνειας.
Αλάβαστρο από σκούρο καστανό ημιδιαφα-
νές γυαλί, κατασκευασμένο με την τεχνική
του πυρήνα. Επίμηκες κυλινδρικό σώμα με
ελαφρά μείωση προς τα πάνω και κυρτή
έδραση. Επιφάνεια με χαμηλές κυρτές κατα-
κόρυφες ραβδώσεις. Λαβές οριζόντιες, χωρίς
διάτρηση. Διακόσμηση από εναλλασσόμενες
κίτρινες και λευκές ίνες γυαλιού που σχηματί-
ζουν επάλληλες τεθλασμένες. Στο ανώτερο
και κατώτερο τμήμα ευθύγραμμη σπείρα. Ο
τάφος ανήκε σε δύο παιδιά, τεσσάρων ετών
και εννέα μηνών έως ενός έτους. Τα υπόλοιπα
κτερίσματα ήταν: πήλινα ειδώλια, πήλινη
υδρία, πήλινα μικροσκοπικά αγγεία, χρυσή
δανάκη, χρυσά και επιχρυσωμένα κοσμήμα-
τα, οστέινα περίαπτα και αστράγαλοι.
Κατατάσσεται στο σχήμα 2:7/2:9 κατά Harden
1981 και ΙΙ:1/ΙΙ:2 κατά Grose 1989.
Καλλιντζή 1990, 564, σημ. 8. Καλλιντζή 2003, 23,
αρ. 2.
ΚK
491
491. Αλάβαστρο
ΜΑ 345,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, Νεκροταφείο των τύμβων,
περιοχή Αλμυρή Λίμνη (πρώην Τουζλά Γκιολ),
τάφος ΙΙΙ (πιθάρι), 23.10.1990.
Τέλος 4ου-αρχές 3ου αι. π.Χ.
Ύψος 8,9 εκ., διάμετρος σώματος 2,9 εκ., διάμε-
τρος χείλους 2,1 εκ., διάμετρος στομίου 8 χιλ.
Σχεδόν ακέραιο, ελαφρά θραυσμένο το χεί-
λος. Πολύ καλή διατήρηση επιφάνειας. Μικρές
αποκρούσεις στη βάση.
Αλάβαστρο από μπλε ημιδιαφανές γυαλί,
402
Ροδιακή, see Τριανταφυλλίδης 2000. The
shape is closer to the decorated phiale no. 10
(p. 80, 144), which belongs to group B2 and
dates to 400-350 B.C. However, the absence of
decoration suggests group E (p. 87-89, 158-
163, no. 17-20), placed in the late 4th-early
3rd c. B.C. The Abdera phiale must be some-
where in between the two, in the second half
i.e., it is a little earlier than the other objects
with which it was found. See also Τριαντα-
φυλλίδης 1997, 88, fig. 6.
Τριαντάφυλλος 1977.
ΚΚ, HK, CHM
490. Alabastron
ΜΑ 344,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, Tumulus Cemetery,
area of Almyri Limni (formerly Tuzla Göl),
Grave III (jar), 23.101990.
Late 4th-early 3rd c. B.C.
Height 8.6 cm, diameter of body 2.7 cm, diam-
eter of rim 2,2 cm, diameter of mouth 9 mm.
Complete, mended. Missing small frag-
ments from rim. Surface very well pre-
served.
Alabastron of dark brown translucent glass,
made with the core technique. Elongated cy-
lindrical body with slight tapering above and
convex bottom. Surface has low, convex ver-
tical flutes. Horizontal handles, without per-
foration. Decoration of alternating yellow and
white threads of glass forming successive zig-
zags. Linear spiral above and below. The buri-
al belonged to two children, aged four and
between nine months and a year. The remain-
ing grave goods included terracotta figurines,
a clay hydria, miniature clay vessels, a gold
danake, gold and gilt jewelry, bone pendants,
and knuckle-bones.
Classified under shape 2:7/2:9 according to
Harden 1981 and ΙΙ:1/ΙΙ:2 according to Grose
1989.
Καλλιντζή 1990, 564, note 8. Καλλιντζή 2003, 23,
no. 2.
ΚK
491. Alabastron
ΜΑ 345,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, Tumulus Cemetery,
area of Almyri Limni (formerly Tuzla Göl),
Grave III (jar burial), 23.10.1990.
Late 4th-early 3rd c. B.C.
Height 8.9 cm, diam. of body 2.9 cm, diame-
ter of rim 2.1 cm, diameter of mouth 8 mm.
Nearly intact, rim slightly broken. Surface
very well preserved. Small chips on base.
Alabastron of translucent blue glass, made us-
ing the core technique. Almost identical
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

κατασκευασμένο με την τεχνική του πυρήνα.
Είναι σχεδόν πανομοιότυπο με το ΜΑ 344,
που βρέθηκε στον ίδιο τάφο. Διαφέρει μόνον
ως προς το μοτίβο της τεθλασμένης, που εδώ
ξεκινά χαμηλότερα και δεν είναι τόσο πυκνή.
Κατατάσσεται στο σχήμα 2:7/2:9 κατά Harden
1981 και ΙΙ:1/ΙΙ:2 κατά Grose 1989.
Καλλιντζή 1990, 564, σημ. 8. Καλλιντζή 2003, 23-
24, αρ. 3.
ΚK
492. Αλάβαστρο
492 ΜΑ 359,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, Νεκροταφείο των τύμβων,
περιοχή Αλμυρή Λίμνη (πρώην Τουζλά Γκιολ),
τάφος VIII (πιθάρι), 27.10.1990.
Τέλος 4ου αι. π.Χ.
Ύψος 9,5 εκ., μέγιστη διάμετρος σώματος
5,8 εκ., διάμετρος χείλους 4,6 εκ.,
διάμετρος στομίου 1,35 εκ.
Σχεδόν πλήρες, συγκολλημένο από πάρα πολ-
λά μικρά κομμάτια. Λείπουν μικρά τμήματα.
Αλάβαστρο από μπλε ημιδιαφανές γυαλί, κα-
τασκευασμένο με την τεχνική του πυρήνα.
Σώμα κοντό, κυλινδρικό, με ευθύγραμμα τοι-
χώματα και μείωση προς τα πάνω. Έδραση
επίπεδη. Επιφάνεια με χαμηλές κυρτές κατα-
κόρυφες ραβδώσεις. Οριζόντιες αποφύσεις,
τονισμένος ώμος. Διακόσμηση με επάλληλες
ίνες γυαλιού σε χρώμα λευκό, κίτρινο και
ανοιχτογάλαζο. Το μοτίβο αρχίζει ως ευθεία,
μετατρέπεται σε χαμηλή τεθλασμένη που
σταδιακά γίνεται ψηλότερη και τέλος τείνει να
σχηματιστεί «πτίλωμα». Μαζί με επιχρυσωμέ-
νο στεφάνι αποτελούσε κτέρισμα παιδιού
δέκα περίπου ετών.
Κατατάσσεται στο σχήμα 2:8 κατά Harden
1981, ΙΙ: 3 κατά Grose 1989.
Καλλιντζή 1990, 564, σημ. 8. Καλλιντζή 2003, 26-
27, αρ. 6.
KΚ
493. Αλάβαστρο
493 ΑΓΚ 1547,
Αρχαιολογικό Μουσείο Κομοτηνής.
Άβδηρα, Νεκροταφείο των τύμβων,
περιοχή Μόλος, βόρειο άκρο οικοπέδου
Λακκιώτη, κιβωτιόσχημος τάφος, 7.6.1973.
Τέλος 4ου-αρχές 3ου αιώνα π.Χ.
Ύψος: 11,5 εκ., διάμετρος σώματος: 2,6 εκ., διά-
μετρος χείλους: 2,6 εκ., διάμετρος στομίου: 1 εκ.
Ακέραιο. Επιφάνεια σε άριστη κατάσταση,
ελάχιστες αποκρούσεις.
Αλάβαστρο από μπλε ημιδιαφανές γυαλί, κα-
τασκευασμένο με την τεχνική του πυρήνα.
Σώμα κυλινδρικό με ευθύγραμμα τοιχώματα,
έδραση κυρτή. Αποφύσεις με οριζόντια βά-
θυνση. Ώμος ελάχιστα σχηματισμένος. Λαιμός
κυλινδρικός, ψηλός, με μείωση. Διακόσμηση
από πλατιά συνεχόμενη λευκή ίνα που
Άβ δηρα | Abdera
403
with MA 344, which was found in the same
tomb. It differs only in respect to its zigzag
motif, which here begins lower and is less
dense.
Classified under shape 2:7/2:9 according to
Harden 1981 and ΙΙ:1/ΙΙ:2 according to Grose
1989.
Καλλιντζή 1990, 564, note 8. Καλλιντζή 2003,
23-24, no. 3.
ΚK
492. Alabastron
ΜΑ 359,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, Tumulus Cemetery,
area of Almyri Limni (formerly Tuzla Göl),
Grave VIII (jar), 27.10.1990.
Late 4th c. B.C.
Height 9.5 cm, maximum diameter of body
5.8 cm, diameter of rim 4.6 cm,
diameter of mouth 1.35 cm.
Nearly complete, mended from a large
number of small pieces. Some parts missing.
Alabastron of translucent blue glass, made
using the core technique. Short cylindrical
body with straight walls, tapering above.
Flat bottom. Surface has low convex verti-
cal flutes. Horizontal lugs, shoulder accen-
tuated. Decorated with successive threads
of glass in white, yellow, and light blue. The
motif begins as a straight line, turning into
a low zigzag that gradually becomes taller,
tending at the end to form “feathering.” To-
gether with a gilt wreath, it served as a fu-
nerary offering for a child about ten years
old.
Classified under shape 2:8 according to
Harden 1981, ΙΙ: 3 according to Grose 1989.
Καλλιντζή 1990, 564, note 8. Καλλιντζή 2003,
26-27, no. 6.
KΚ
493. Alabastron
ΑΓΚ 1547,
Archaeological Museum of Komotini.
Abdera, Tumulus Cemetery,
area of Molos, northern edge of the
Lakkiotis property, cist grave, 7.6.1973.
Late 4th-early 3rd c. B.C.
Height 11.5 cm, diameter of body 2.6 cm, di-
ameter of rim 2.6 cm, diameter of mouth 1 cm.
Intact; surface in excellent condition, practi-
cally no chips.
Alabastron of translucent blue glass, made
using the core technique. Cylindrical body
with straight walls, convex bottom. Lugs
with a horizontal depression. Barely-formed
shoulder. Tall cylindrical neck, tapering. Dec-
orated with a broad, continuous white
thread that winds round in spirals, covering
403
 404
ελίσσεται σπειροειδώς και καλύπτει το σώμα.
Αρχικά ευθύγραμμη, γίνεται κυματοειδής, ασύμ-
μετρη τεθλασμένη και καταλήγει ευθύγραμμη.
Αποτελούσε ένα από τα αντικείμενα πλούσια
κτερισμένου τάφου με πήλινα ειδώλια, κύλικα
ιωνικού τύπου και χρυσά κοσμήματα (στεφάνι,
ενώτια, περιδέραια, δαχτυλίδια). Ο τάφος βρι-
σκόταν σε απόσταση 2,15μ. από το πιθάρι με το
σφραγιδόλιθο ΜΑ 3095 και ανήκει σε τύμβο που
ανασκάφηκε στη δεκαετία του 1990.
Κατατάσσεται στο σχήμα 2:10 κατά Harden και
ΙΙ:4 κατά Grose.
Τριαντάφυλλος 1973-74, πιν. 596 α. Καλλιντζή
2003, 24-25, αρ. 4. Καλλιντζή 2005.
ΚΚ, ΧΚ, ΧΜ
494. Σφραγίς
ΜΑ 3095,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, Νεκροταφείο των τύμβων,
περιοχή Μόλος, δρόμος βόρεια
του οικοπέδου Λακκιώτη,
ταφή σε πιθάρι (ταφικός πίθος 1), 7.6.1973.
4ος αι. π.Χ.
Μήκος 1,7 εκ., πλάτος 1,5 εκ.,
πάχος 3,5-4,5 χιλ.
494 Ακέραιος, αποκρούσεις στην άνω όψη. Χωρίς
ιριδισμούς. Κατάλοιπα ιζημάτων.
Σφραγιδόλιθος από μπλε ημιδιαφανές γυαλί.
Διάτρητος κατά μήκος, ώστε να διαπεραστεί
από στέλεχος και να αποτελέσει περιστρεφόμε-
νη σφενδόνη δαχτυλιδιού. Η ράχη κυρτή. Στην
επίπεδη σφραγιστική επιφάνεια φέρει εσώγλυ-
φη παράσταση με Ηρακλή και Λέοντα της Νεμέ-
ας. Ο Ηρακλής, στραμμένος προς τα δεξιά, μά-
χεται στηριζόμενος στο αριστερό γόνυ. Οι μορ-
φές πατούν σε γραμμή που δηλώνει το έδαφος.
Τα υπόλοιπα κτερίσματα του τάφου ήταν: ειδώ-
λιο γυναίκας, προτομή κόρης, γυάλινες χάντρες
και μικροσκοπικό γυάλινο αγγείο που χρονολο-
γούνται στο τέλος 4ου-αρχές 3ου αι. π.Χ. και
υποδεικνύουν γυναικεία ταφή. Ο τάφος βρισκό-
ταν σε απόσταση 2,15 μ. από τον κιβωτιόσχημο
τάφο με το αλάβαστρο ΑΓΚ 1547 και ανήκει σε
τύμβο που ανασκάφηκε στη δεκαετία του
1990.
Ανήκει στη γνωστή και ευρέως διαδεδομένη
τον 4ο αι. π.Χ. κατηγορία των γυάλινων σφραγι-
δολίθων που μιμούνται τους προγενέστερους
σκαραβαίους και προσαρτώνται σε μετάλλινα
δαχτυλίδια ως περιστρεφόμενη σφενδόνη. Το
σκούρο μπλε γυαλί, ωστόσο, μετά την αρχαϊκή
περίοδο χρησιμοποιήθηκε πολύ σπάνια. Συνή-
θως προτιμάται το άχρωμο πρασινωπό ή κιτρι-
νωπό που θυμίζει πολύτιμο ή ημιπολύτιμο λίθο.
Ασυνήθιστη, τέλος, είναι και η παράσταση του
Ηρακλή με το Λέοντα.
Ignatiadou 2002. Boardman 1970, 210-211 και
415-416. Middleton 1998, 37. Spier 1992, 22-24.
Τριαντάφυλλος 1973-74, πιν. 599. Καλλιντζή 2005,
265.
ΚΚ, ΧΚ, ΧΜ
404
the body. Initially straight, it becomes a
wavy, asymmetrical zigzag before con-
cluding as a straight line.
One of the offerings in a grave with rich
grave goods including terracotta figurines,
an Ionian kylix, and gold jewelry (wreath,
earrings, necklaces, rings). Cist grave found
2.15 m from the jar containing seal MA
3095. The tomb belongs to a tumulus ex-
cavated in the 1990s.
Classified under shape 2:10 according to
Harden and ΙΙ:4 according to Grose.
Τριαντάφυλλος 1973-74, pl. 596 α. Καλλιντζή
2003, 24-25, no. 4. Καλλιντζή 2005.
ΚΚ, HK, CHM
494. Seal
ΜΑ 3095,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, Tumulus Cemetery,
area of Molos along a road north of the
Lakkiotis property,
jar burial 1, 7.6.1973.
4th c. B.C.
Length 1.7 cm, width 1.5 cm,
thickness 35-45 mm.
Intact. Chips on upper face, no irides-
cence, remains of incrustations.
Seal of translucent blue glass. Lengthwise
perforation to be passed through a sup-
port and serve as a swiveling bezel for a
ring. Convex back. On its flat seal surface,
it bears an intaglio scene of Herakles and
the Nemean lion. Herakles, facing right,
fights while leaning on his left knee. The
figures tread on a line indicating the
ground.
The other grave goods in this tomb in-
cluded: a female figurine, protome of a
girl, glass beads, and a miniature glass
vessel dating to the late 4th-early 3rd c.
B.C.; all indicate a female burial. Found
2.5 m. from the cist grave containing ala-
bastron ΑΓΚ 1547. The grave belongs to a
tumulus excavated in the 1990s.
The seal belongs to a well known class of
glass seals, widespread in the 4th c. B.C.,
that imitate the earlier scarabs and were
inset in metal rings in the form of a
swiveling bezel. The dark blue glass, how-
ever, was very rarely employed after the
Archaic age. Colorless greenish or yellow-
ish glass recalling a precious or semi-pre-
cious stone was normally preferred. Also
unusual here is the scene of Herakles and
the Lion.
Ignatiadou 2002. Boardman 1970, 210-
211 and 415-416. Middleton 1998, 37.
Spier 1992, 22-24. Τριαντάφυλλος 1973-
74, pl. 599. Καλλιντζή 2005, 265.
ΚΚ, HK, CHM
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

495. Αμφιπρόσωπο περίαπτο
ΜΑ 3236,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, Νότιος Περίβολος,
αγρός Μάλλιου Δ., αρ. κτημ. 199.
Παράδοση στο Αρχαιολογικό Μουσείο
Κομοτηνής (αρ. 1261), 20.1.1984.
4ος-3ος αι. π.Χ.
Σωζ. ύψος 1,6 εκ., πλάτος 2 εκ., πάχος 1 εκ.
495 Θραυσμένο το πάνω μέρος, αποκρούσεις κά-
τω και πλάγια. Επιφάνεια αδρή, με φθορές και
οργώματα, χωρίς ιριδισμούς.
Αμφιπρόσωπο περίαπτο από ημιδιαφανές
σκούρο μπλε γυαλί. Σχήμα ελλειψοειδές. Σε
κάθε όψη παριστάνεται νεαρή γυναικεία μορ-
φή με παρόμοια χαρακτηριστικά. Α: πρόσωπο
ωοειδές, πλαισιωμένο από πυκνή κόμη που
πέφτει σε βοστρύχους μέχρι το λαιμό, λεπτή
μύτη και στόμα. Β: πρόσωπο στρογγυλό, ευρύ
μέτωπο και πλουσιότερη κόμη. Ενδείξεις της
αρχικής διαμόρφωσης με ράβδο είναι οι ορι-
ζόντιες γραμμώσεις και η βάθους 1,1 εκ. κυ-
λινδρική οπή στο κάτω μέρος, ορατή στη μία
όψη. Η τελική διαμόρφωση με διπλή μήτρα
είναι εμφανής από την υπερχείλιση του ζε-
στού γυαλιού από τους αρμούς της που φτά-
νει σε πλάτος τα 4 χιλ.
Τα περίαπτα αυτά έχουν μεγάλη διάδοση στη
λεκάνη της Μεσογείου και τοποθετούνται
χρονικά στον 4ο-3ο αι. π.Χ. Βλ. Spaer 2001,
160-161, 167, αρ. 321-322. Ο τύπος της γυναι-
κείας μορφής είναι κοινότερος. Πρβλ.
Haevernick 1981, 192-197 (όπου φαίνεται ότι
ο γυναικείος τύπος υπερτερεί του ανδρικού).
Αδημοσίευτο.
ΚΚ, ΧΚ, ΧΜ
496. Αμφιπρόσωπο περίαπτο
ΜΑ 4620,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, Νότιος Περίβολος, αγρός Μάλλιου Δ.
αρ. κτημ. 199.
Παράδοση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κομο-
τηνής (αρ. 2489), 23.5.1996.
4ος-3ος αι. π.Χ.
Σωζ. ύψος 2,2 εκ., πλάτος 1,9 εκ., πάχος 9 χιλ.
Σχεδόν ακέραιο. Από το σωληνωτό κρίκο
ανάρτησης διατηρήθηκε η αύλακα. Επιφάνεια
λεία. Κατάλοιπα ιζημάτων, μικρές αποκρού-
σεις. Απουσία φυσαλίδων ή ιριδισμών.
496 Αμφιπρόσωπο περίαπτο από ημιδιαφανές
σκούρο μπλε γυαλί. Σχήμα ελλειψοειδές. Στο
κάτω μέρος κατά μήκος κυλινδρική οπή, βά-
θους 2 χιλ., διακρίνεται στη μία όψη. Υπερχεί-
λιση γυαλιού από τη μήτρα, πλάτους 4 χιλ.,
κυρίως στη μία πλευρά. Παριστάνεται γενειο-
φόρος ανδρική μορφή με πλούσια κόμη που
πλαισιώνει το μέτωπο και τους κροτάφους.
Έντονα τονισμένα υπερόφρυα τόξα, μικρά
μάτια, τονισμένα ζυγωματικά, πεπλατυσμένη
μύτη, μύστακας προς τα κάτω, μικρό και
ανοιχτό στόμα. Παρόλο που τα γενικά χαρα-
κτηριστικά είναι όμοια, πρόκειται για δύο
Άβ δηρα | Abdera
405
495. Bifacial pendant
ΜΑ 3236,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, South Enclosure,
field of Dem. Mallios, plot no. 199.
Turned over to the Archaeological Museum
of Komotini (no. 1261), 20.1.1984.
4th-3rd c. B.C.
Height 1.6 cm, width 2 cm, thickness 1 cm.
Upper part chipped off below and along
sides. Rough surface, with wear and plough-
ing; no iridescence.
Bifacial pendant of translucent, dark blue
glass. Ellipsoidal in shape. On both faces, a
young female figure with similar character-
istics. A: oval face, framed by a luxuriant
hairstyle falling in curls to the neck, deli-
cate nose and mouth. B: round face, broad
forehead and more elaborate hairstyle. In-
dications of the pendant’s having initially
been created with the pontil include hori-
zontal striations and the cylindrical open-
ing (depth 1.1 cm) on the lower side, visible
on one face only. Its finishing in a double
mold is clear from the overflow of molten
glass from its joins, which reaches 4 mm in
width.
Such pendants were widespread in the Medi-
terranean, and date to the 4th-3rd c. B.C. See
Spaer 2001, 160-161, 167, no. 321-322. The
type with a female figure is the commonest.
Cf. Haevernick 1981, 192-197 (a catalogue in
which it appears that the female type out-
numbers the male).
Unpublished.
ΚΚ, HK, CHM
496. Bifacial pendant
ΜΑ 4620,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, South Enclosure, field of Dem. Mallios,
plot no. 199.
Turned over to the Archaeological Museum
of Komotini (no. 2489), 23.5.1996.
4th-3rd c. B.C.
Height: 2.2 cm, width 1.9 cm, thickness 9 mm.
Nearly complete. The groove from the tubu-
lar suspension hole has been preserved. Sur-
face smooth. Incrustation remains, small
chips. No bubbles or iridescence.
Bifacial pendant of translucent, dark blue glass.
Ellipsoidal in shape. On the lower part, a length-
wise cylindrical opening (depth 2 mm), dis-
cernible on one face. Glass overflow from the
mold (width 4 mm), mainly on one side. De-
picts a bearded male figure with an elaborate
hairstyle framing his forehead and temples.
Strongly arched eyebrows; small eyes; emphat-
ically-rendered zygomatic bones; snub nose;
turned-down mustache; small, open mouth.
While the general features are similar, these are
two different faces. One figure wears an ivy
wreath and probably depicts a Satyr.
405
 406
διαφορετικά πρόσωπα. Η μία μορφή φέρει
στέφανο κισσού και πιθανόν αποδίδει Σάτυ-
ρο.
Για τον τύπο βλ. Spaer 2001, 160-161, 168, αρ.
323-324. Για περίαπτο ανδρικής μορφής από
την Άκανθο βλ. Trakosopoulou 2001, 83-84
(μέσα 4ου αι. π.Χ.). Πρβλ. και Haevernick 1981,
188-197.
Αδημοσίευτο.
ΚΚ, ΧK, ΧΜ
497. Αμφιπρόσωπο περίαπτο
ΜΑ 5041,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, Νότιος Περίβολος,
αγρός Μάλλιου Δ. αρ. κτημ. 199.
Παράδοση στο Αρχαιολογικό Μουσείο
Κομοτηνής (αρ. 2677), 13.12.1996.
4ος-3ος αι. π.Χ.
Σωζ. ύψος 1,8 εκ., πλάτος 1,4 εκ., πάχος 7 χιλ.
Κατάλοιπα ιζημάτων. Απουσία φυσαλίδων ή
ιριδισμών. Ο κρίκος ανάρτησης σπασμένος.
497 Ελαφρώς αποκρουσμένη η μύτη της μίας
όψης.
Αμφιπρόσωπο περίαπτο από ημιδιαφανές
σκούρο μπλε γυαλί. Σχήμα ελλειψοειδές προς
ορθογώνιο, με τονισμένο τον κατά μήκος άξο-
να. Στο κάτω μέρος κατά μήκος κυλινδρική
οπή, βάθους 4 χιλ., διακρίνεται στη μία όψη. Η
υπερχείλιση του γυαλιού από τη μήτρα έχει
διαμορφωθεί σε στενό κυλινδρικό πλαίσιο,
πλάτους 2 χιλ. Σε κάθε όψη παριστάνονται
όμοιες ανδρικές μορφές με διαφορετικά επι-
μέρους χαρακτηριστικά. Η κόμη δε διακρίνε-
ται. Οφθαλμοί στρογγυλοί, όχι ιδιαίτερα τονι-
σμένα ζυγωματικά, μύστακας προς τα κάτω,
σγουρό γένειο, τονισμένο υπογένειο.
Για τον τύπο βλ. Spaer 2001, 160-161, 168, αρ.
323-324. Για περίαπτο ανδρικής μορφής από
την Άκανθο βλ. Trakosopoulou 2001, 83-84
(μέσα 4ου αι. π.Χ.). Πρβλ. και Haevernick 1981,
188-197.
Αδημοσίευτο.
ΚΚ, ΧK, ΧM
498. Αμφιπρόσωπο περίαπτο
ΜΑ 5923,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, άγνωστη η ακριβής προέλευση
και ο χρόνος εύρεσης.
Αρχικά στο Μουσείο Καβάλας, με έτος
καταγραφής 1966 και αριθμό Δ 398.
4ος-3ος αι. π.Χ.
Ύψος 2 εκ., πλάτος 1,7 εκ., πάχος 8 χιλ.
Γραμμώσεις στην επιφάνεια, κατάλοιπα ιζημά-
των. Απουσία φυσαλίδων ή ιριδισμών. Από
τον κρίκο ανάρτησης διατηρήθηκε η γένεση.
498 Αμφιπρόσωπο περίαπτο από ημιδιαφανές
σκούρο μπλε γυαλί. Σχήμα τριγωνικό με
στρογγυλεμένες γωνίες. Μικρή (πλάτους 1
χιλ.) υπερχείλιση του γυαλιού από τη μήτρα.
Στο κάτω μέρος κατά μήκος κυλινδρική οπή,
406
On the type, see Spaer 2001, 160-161, 168,
no. 323-324. On a pendant with a male figure
from Akanthos, see Trakosopoulou 2001, 83-
84 (mid-4th c. B.C.). Cf. also Haevernick 1981,
188-197.
Unpublished.
ΚΚ, HK, CHM
497. Bifacial pendant
ΜΑ 5041,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, Southern Enclosure Wall,
field of Dem. Mallios, plot no. 199.
Turned over to the Archaeological Museum
of Komotini (no. 2677), 13.12.1996.
4th-3rd c. B.C.
Height 1.8 m., width 1.4 cm, thickness 7 mm.
Incrustation remains. No bubbles or irides-
cence. Suspension ring broken. Tip of one
face slightly chipped.
Bifacial pendant of translucent, dark blue
glass. Ellipsoidal to angular in shape, with em-
phasis on the lengthwise axis. On the bottom,
lengthwise cylindrical opening (depth 4 mm)
discernible on one face. The overflow of glass
from the mold has been shaped into a narrow
cylindrical frame (width 2 mm). Similar male
figures are depicted on both faces, with dif-
ferent individual features. Hairstyles cannot
be made out. Round eyes, zygomatic bones
not particularly emphasized, downturned
moustache, curly beard, pronounced goatee.
On the type, see Spaer 2001, 160-161, 168, no.
323-324. On a pendant with a male figure
from Akanthos, see Trakosopoulou 2001, 83-
84 (mid-4th c. B.C.). Cf. also Haevernick 1981,
188-197.
Unpublished.
ΚΚ, HK, CHM
498. Bifacial pendant
ΜΑ 5923,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, exact provenance and date
of discovery unknown.
Originally in the Archaeological Museum
of Kavala, recorded in 1966 (no. Δ 398).
4th-3rd c. B.C.
Height 2 cm, width 1.7 cm, thickness 8 mm.
Surface striations, incrustation remains on
surface. No bubbles of iridescence. Begin-
ning of suspension ring preserved.
Bifacial pendant of translucent, dark blue
glass. Triangular shape with rounded points.
Small overflow of glass from the mold (width
1 mm). Below, a lengthwise cylindrical open-
ing (depth 8 mm), visible on one face.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

βάθους 8 χιλ., ορατή στη μία όψη. Σε κάθε
όψη παριστάνονται μορφές γενειοφόρων αν-
δρών, διαφορετικές ως προς την ηλικία και τα
επιμέρους χαρακτηριστικά: κόμη κοντή που
χωρίζεται στη μέση, τονισμένα τα υπερόφρυα
τόξα, μικρά μάτια και στόμα, μύστακας που
κλίνει έντονα προς τα κάτω. Ελαφρά κλίση της
κεφαλής.
Για τον τύπο βλ. Spaer 2001, 160-161, 168, αρ.
323-324. Για περίαπτο ανδρικής μορφής από
την Άκανθο βλ. Trakosopoulou 2001, 83-84
(μέσα 4ου αι. π.Χ.). Πρβλ. και Haevernick 1981,
188-197.
Αδημοσίευτο.
ΚΚ, ΧK, ΧM
Σημείωση: Τα τρία αμφιπρόσωπα περίαπτα
ΜΑ 3236, ΜΑ 4620, ΜΑ 5041, μαζί με ένα ακό-
μη (ΜΑ 2939) με ανδρική μορφή, βρέθηκαν
σε διαφορετικό χρόνο στον ίδιο αγρό, και πα-
ραδόθηκαν από τον ιδιοκτήτη του Δ. Μάλλιο.
Ίσως αποτελούν μέρος του ίδιου συνόλου που
διασκορπίστηκε. Ο αγρός βρίσκεται στο Νό-
τιο Περίβολο της πόλης, ο οποίος κατασκευά-
στηκε στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. – εποχή που
δεν αντίκειται στη χρονολόγηση των περιά-
πτων. Πιθανόν στο ίδιο σημείο να βρέθηκε και
το ΜΑ 5923.
499. Ανθρωπόμορφο περίαπτο
ΜΑ 5512,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, άγνωστη η ακριβής προέλευση.
Αρχικά στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας
με αριθμό Δ 533, 31.3.1969.
3ος αι. π.Χ.
Μέγιστο σωζόμενο ύψος 1,95 εκ.,
πλάτος 1,5 εκ., πάχος 1,1 εκ.
Σχεδόν ακέραιο. Λείπει ο κρίκος ανάρτησης
και το δεξί αυτί. Το άκρο της μύτης αποκρου-
σμένο. Λεία επιφάνεια, ίχνη ιζημάτων.
Περίαπτο από αδιαφανές γυαλί που παριστά-
499 νει κεφαλή, πιθανόν γυναίκας. Το πρόσωπο
και τα αυτιά είναι κατασκευασμένα από κίτρι-
νο γυαλί. Φέρει ένθετα κυκλικά μάτια από
μπλε γυαλί. Πάνω από τα αυτιά, μπλε πλόκα-
μοι σε σχήμα σπείρας, τοποθετημένοι κατα-
κόρυφα. Πάνω από το μέτωπο οριζόντια μπλε
ταινία στην οποία τυλίγονται διαγώνια λεπτές
ίνες κίτρινου και σκούρου κόκκινου χρώμα-
τος. Στο πίσω μέρος μικρή ποσότητα μπλε
γυαλιού, ανομοιόμορφα απλωμένη. Στο κάτω
μέρος η οπή από τη ράβδο περιέλιξης.
Τύπος: Grose 1989, 83, 91, τύπος 2 της δεύτε-
ρης ομάδας, στην οποία τα περίαπτα έχουν
κυλινδρικό, σχεδόν επίπεδο σχήμα, πλησιέ-
στερο στο αρ. 55. Harden 1981, 151, τύπος Α ΙΙ
h, πλησιέστερο στο αρ. 430. Haevernick 1981,
308-309, πίν. 4, Gruppe 4, πλησιέστερο στο
αρ. 202.
Αδημοσίευτο.
ΚΚ, ΧK, ΧM
Άβ δηρα | Abdera
407
Bearded male figures are depicted on both
faces, different in age and in individual fea-
tures: short hairstyle parted in the middle,
strongly arched eyebrows, small eyes and
mouth, drooping mustache. Head slightly in-
clined.
On the type, see Spaer 2001, 160-161, 168, no.
323-324. On a pendant depicting a male fig-
ure from Akanthos, see Trakosopoulou 2001,
83-84 (mid-4th c. B.C.). Cf. also Haevernick
1981, 188-197.
Unpublished.
ΚΚ, HK, CHM
Note: The three bifacial pendants ΜΑ 3236,
ΜΑ 4620, ΜΑ 5041, together with one more
(ΜΑ 2939) showing a male figure, were found
in the same field at different times, and turned
over by the owner, D. Mallios. They may have
comprised part of the same assemblage,
which was scattered. The plot is situated in
the area of the city’s Southern Enclosure Wall,
which was built in the mid-4th c. B.C. – a pe-
riod that does not conflict with the dating of
the pendants. MA 5923 was probably found
at the same point.
499. Anthropomorphic pendant
ΜΑ 5512,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, exact provenance unknown.
Originally in the Archaeological Museum
of Kavala, no. Δ 533, 31.3.1969.
3rd c. B.C.
Maximum preserved height 1.95 cm,
width 1.5 cm, thickness 1.1 cm.
Nearly complete. Missing suspension ring
and right ear. Tip of nose chipped off.
Smooth surface, incrustation traces.
Pendant of opaque glass depicting a head,
probably that of a woman. Her face and
ears are of yellow glass, with inset eyes of
blue glass. Above the ears, coiled blue
braids, set vertically. Above the forehead, a
horizontal blue band on which are diago-
nally wound delicate threads of yellow and
dark red. On the back, a small amount of
blue glass, unevenly spread. Below, the
opening from the pontil.
Type: Grose 1989, 83, 91. Type 2, second
group, in which the pendants have a cylin-
drical, almost flat shape, closest to no. 55.
Harden 1981, 151. Type A ΙΙ h. Closest to no.
430. Haevernick 1981, 308-309, pl. 4.
Gruppe 4. Closest to no. 202.
Unpublished.
ΚΚ, HK, CHM
407
 408
500. Αστράγαλος
ΜΑ 5341,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, άγνωστη η ακριβής προέλευση.
Παράδοση στο Αρχαιολογικό Μουσείο
500
Καβάλας (Δ 772), 16.11.1972.
250 π.Χ.–1ος αι. μ.Χ.
Μήκος 2 εκ., πλάτος 1,1 εκ., πάχος 1 εκ.
Ακέραιος. Ελάχιστες μικροαποκρούσεις στην
περιφέρεια. Επιφάνεια αδρή, ίχνη ιζημάτων.
Χωρίς φυσαλίδες και ιριδισμούς.
Αστράγαλος από ημιδιαφανές γυαλί, ανοιχτού
γαλαζοπράσινου χρώματος. Κατασκευασμέ-
νος σε διμερή μήτρα. Μικρότερος από τους
φυσικούς αστραγάλους, έχει ωστόσο φυσικά
χαρακτηριστικά. Τα ομοιώματα αυτά βρίσκο-
νται συνήθως σε τάφους, κυρίως παιδιών, και
έχουν ερμηνευτεί ως παιχνίδια ή αντικείμενα
με ευρύτερη συμβολική σημασία.
Παράλληλα: Barag 1985, 88, αρ. 115. Spaer
2001, 232, 234, αρ. 541-542. Dusenbery 1998,
1136-1137, 1145-1147.
Αδημοσίευτος.
ΚΚ, ΧK, ΧM
501. Πυραμιδόσχημο περίαπτο
ΜΑ 3978,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
501 Άβδηρα, Νότιος Περίβολος,
οικίες Δυτικής Πύλης, τομέας Δ, τετράγωνο 5,
περισυλλογή, 13.11.1995.
Προέρχεται από στρώμα των ύστερων
ελληνιστικών–πρώιμων ρωμαϊκών χρόνων
Σωζόμενο ύψος 7 χιλ., μήκος πλευράς βάσης 5 χιλ.
Λείπει το πάνω τμήμα. Επιφάνεια αδρή, με κα-
τάλοιπα από ιζήματα και φυσαλίδες. Η μία
πλευρά παρουσιάζει κατακόρυφη εκδορά.
Πυραμιδόσχημο περίαπτο από γαλαζοπράσι-
νο ημιδιαφανές γυαλί. Στο πάνω μέρος έφερε
οπή ανάρτησης κυκλικής διατομής από την
οποία διατηρείται η αύλακα.
Αδημοσίευτο.
ΚΚ, ΧK, ΧM
502. Πυραμιδόσχημο περίαπτο
502 ΜΑ 5268,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Αρχαιολογικός χώρος Αβδήρων, άγνωστη
η ακριβής προέλευση και ο χρόνος εύρεσης.
Μεταφορά από Αρχαιολογικό Μουσείο
Καβάλας, όπου είχε αριθμό Δ 459 και
ημερομηνία καταγραφής 1966.
Δεν υπάρχουν χρονολογικές ενδείξεις.
Σωζ. ύψος: 1,2 εκ., μήκος πλευράς βάσης: 7 χιλ.
Λείπει το πάνω τμήμα. Επιφάνεια αδρή με εκ-
δορές, χωρίς ιζήματα και φυσαλίδες. Η μία
πλευρά παρουσιάζει μεγαλύτερη φθορά.
Πυραμιδόσχημο περίαπτο από μπλε ημιδια-
φανές γυαλί. Στο πάνω μέρος έφερε οπή
ανάρτησης κυκλικής διατομής από την οποία
διατηρείται μόνο η αύλακα.
Αδημοσίευτο.
ΚΚ, ΧK, ΧM
408
500. Astragal
ΜΑ 5341,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, exact provenance unknown. Turned
over to the Archaeological Museum of Kavala
(Δ 772), 16.11.1972.
250 B.C.–1st c. A.D.
Length 2 cm, width 1.1 cm, thickness 1 cm
Intact. A very few chips at the edges. Rough
surface, incrustation traces. No bubbles or iri-
descence.
Astragal of translucent, light blue-green glass.
Made in a bi-partite mold. Smaller than a
natural astragal, but with naturalistic features.
Such likenesses are usually found in graves,
mainly those of children. They have been in-
terpreted as games or objects with a wider
symbolic meaning.
Parallels: Barag 1985, 88, no. 115. Spaer 2001,
232, 234, no. 541-542. Dusenbery 1998, 1136-
1137, 1145-1147.
Unpublished.
ΚΚ, HK, CHM
501. Pyramidal pendant
ΜΑ 3978,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, Southern Enclosure Wall,
Homes along the Western Gate, Trench Δ,
Quadrant 5, Surface find. 13.11.1995.
From a Late Hellenistic–Early Roman level
Preserved height 7 mm, length of side of base
5 mm.
Upper part missing. Rough surface, with in-
crustation remains and bubbles. One side
presents vertical excoriation.
Pyramid-shaped pendant of translucent,
blue-green glass. The upper section had a
suspension hole, circular in cross-section, the
groove from which is preserved.
Unpublished.
ΚΚ, HK, CHM
502. Pyramidal pendant
ΜΑ 5268,
Archaeological Museum of Abdera.
Archaeological site of Abdera, exact
provenance and date of discovery unknown.
Transferred from the Archaeological Museum
of Kavala, where it had no. Δ 459 and an
accession date of 1966.
No indications of date
Height 1.2 cm, length of side of base 7 mm.
Upper part missing. Surface rough with exco-
riations, no incrustations or bubbles. One side
shows greater wear.
Pyramid-shaped pendant of translucent blue
glass. The upper part had a suspension hole,
circular in cross-section, of which only the
groove is preserved.
Unpublished.
ΚΚ, HK, CHM
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

503. Πυραμιδόσχημο περίαπτο
ΜΑ 5505,
503 Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, Νότιος Περίβολος, συγκρότημα
κατοικιών γνωστό ως «Εργαστήριο Κοροπλα-
στικής». Βρέθηκε σε ανασκαφή, το φθινόπωρο
1952, όπως και το περίαπτο MA 5449.
Το κτηριακό συγκρότημα από το οποίο προέρ-
χεται κατοικήθηκε από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ.
έως τις αρχές του 1ου αι. π.Χ.
Ύψος 1,4 εκ., βάση 9 × 7,5 χιλ.
Ακέραιο, επιφάνεια αδρή, με κατάλοιπα από
ιζήματα, ρωγμή στο ύψος της οπής.
Πυραμιδόσχημο περίαπτο από ημιδιαφανές
γυαλί, χρώματος «αιγυπτιακού μπλε». Στο πά-
νω μέρος οπή ανάρτησης κυκλικής διατομής.
Αδημοσίευτο. Για την ανασκαφή του έτους αυ-
τού στο κτήριο βλ. Λαζαρίδης 1952, 260-273,
Κτήριον ελληνιστικών χρόνων.
ΚΚ, ΧK, ΧM
504. Αγγειόσχημο περίαπτο
504 MA 5449,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, Νότιος Περίβολος, συγκρότημα κατοι-
κιών γνωστό ως «Εργαστήριο Κοροπλαστικής».
Βρέθηκε σε ανασκαφή, το φθινόπωρο 1952,
όπως και το περίαπτο MA 5505.
Το κτηριακό συγκρότημα από το οποίο προέρ-
χεται κατοικήθηκε από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ.
έως τις αρχές του 1ου αι. π.Χ.
Ύψος 1,6 εκ., διάμετρος 9 χιλ.
Ακέραιο, με αποκρούσεις και ιζήματα. Επιφά-
νεια αδρή, με αυλακώσεις, οργώματα και ιρι-
δισμούς.
Περίαπτο από διαφανές άχρωμο γυαλί. Σχήμα
οξυπύθμενου αγγείου με οπή ανάρτησης στο
λαιμό του.
Τα περίαπτα σε σχήμα αγγείου από μέταλλο ή
γυαλί έχουν μεγάλη χρονική διάρκεια και εύ-
ρος διασποράς, καθώς συναντώνται στη λε-
κάνη της Μεσογείου από τον 7ο αι. π.Χ μέχρι
τον 3ο αι. μ.Χ. Ο τύπος παρουσιάζει μικρές πα-
ραλλαγές. Παράλληλα Spaer 2001, 163, αρ.
288-289, πίν. 24 (τέλος 7ου–5ος αι. π.Χ.). Μά-
λαμα, Νταράκης 2008, 174, πίν. 84, αρ. ΜΑ
6669 (2ος–μέσα 3ου αι. μ.Χ.).
Αδημοσίευτο. Για την ανασκαφή του έτους αυ-
τού στο κτήριο βλ. Λαζαρίδης 1952, 260-273,
Κτήριον ελληνιστικών χρόνων.
505 ΚΚ, ΧK, ΧM
505. Αγγειόσχημο περίαπτο
ΜΑ 3068α,
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, Νότιος Περίβολος.
Παράδοση στο Αρχαιολογικό
Μουσείο Κομοτηνής (αρ. 1373), 12.9.1986.
Ο νότιος περίβολος της πόλης, από όπου προέρ­
χεται το περίαπτο, κατοικήθηκε από τα μέσα
του 4ου αι. π.Χ., μέχρι τα ύστερα ρωμαϊκά χρό-
νια.
Άβ δηρα | Abdera
409
503. Pyramidal pendant
ΜΑ 5505,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, Southern Enclosure Wall. Housing
complex known as the “Figurine workshop”
Found during excavation in the fall of 1952,
as was pendant MA 5449.
The building complex from which it came
was inhabited from the mid-4th
to early 1st c. B.C.
Height 1.4 cm, base 9 ×7.5 mm.
Intact. Rough surface, with incrustation re-
mains. Crack at the height of suspension
hole.
Pyramid-shaped pendant of translucent glass,
“Egyptian blue” in color. On its top, a suspen-
sion hole, circular in cross-section.
Unpublished. On the excavations of the build-
ing carried out in 1952, see Λαζαρίδης 1952,
260-273, Κτήριον ελληνιστικών χρόνων.
ΚΚ, HK, CHM
504. Vessel-shaped pendant
MA 5449,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, Southern Enclosure Wall. Housing
complex known as as the “Figurine workshop”
Found during excavation in the fall of 1952,
as was pendant MA 5505.
The building complex from which it came
was inhabited from the mid-4th
to early 1st c. B.C.
Height 1.6 cm, diameter 9 mm.
Intact, with chips and incrustations. Rough
surface, with grooves and ploughing. Irides-
cence.
Pendant of colorless glass. Its shape is that of
a pointed-toe vessel. The suspension hole is
on the vessel’s neck.
Pendants in the shape of a metal or glass ves-
sel had a long duration and wide dissemina-
tion, as they are found in the Mediterranean
basin from the 7th c. B.C. to the 3rd c. A.D. The
type presents only minor variations. See
Spaer 2001, 163, no. 288-289, pl. 24 (late 7th–
5th c. B.C.). Μάλαμα, Νταράκης 2008, 174, pl.
84, no. ΜΑ 6669 (2nd–mid-3rd c. A.D.).
Unpublished. On the excavations of the build-
ing carried out in 1952, see Λαζαρίδης 1952,
260-273, Κτήριον ελληνιστικών χρόνων.
ΚΚ, HK, CHM
505. Vessel-shaped pendant
ΜΑ 3068α,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, Southern Enclosure Wall.
Turned over to the Archaeological
Museum of Komotini (no. 1373), 12.9.1986.
The Southern Enclosure Wall area of the city,
from which this pendant comes, was inhabited
from the mid-4th c. B.C. to the Late Roman
period.
409
 410
Ύψος 1,7 εκ., διάμετρος 1 εκ.
Ακέραιο. Επιφάνεια αδρή, χωρίς ιριδισμούς
και φυσαλίδες, με ίχνη από ιζήματα.
Περίαπτο από ημιδιαφανές μπλε γυαλί. Σχήμα
οξυπύθμενου αγγείου. Το αγγείο είναι ασύμ-
μετρο, με εγκοπή σε ένα σημείο του χείλους.
Ο λαιμός συμπιεσμένος, με την οπή ανάρτη-
σης στο άκρο του.
Τα αγγειόσχημα περίαπτα από μέταλλο ή γυα-
λί έχουν μεγάλη χρονική διάρκεια και εύρος
διασποράς, καθώς συναντώνται στη λεκάνη
της Μεσογείου από τον 7ο αι. π.Χ, μέχρι τον 3ο
αι. μ.Χ. Ο τύπος παρουσιάζει μικρές παραλλα-
γές. Παράλληλα: Spaer 2001, 163, αρ. 288-289,
πίν. 24 (τέλος 7ου–5ος αι. π.Χ.). Μάλαμα Μά-
λαμα, Νταράκης 2008, 174, πίν. 84, αρ. ΜΑ
6669 (2ος–μέσα 3ου αι. μ.Χ.).
Αδημοσίευτο.
ΚΚ, ΧK, ΧM
506. Αγγειόσχημο περίαπτο
ΜΑ 4027α,
506 Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων.
Άβδηρα, Βόρειος Περίβολος,
περιοχή Φιδότοπος.
Παράδοση στο Αρχαιολογικό Μουσείο
Κομοτηνής (αρ. 508), 9.3.1976.
Ο βόρειος περίβολος της πόλης, από όπου
προέρχεται το περίαπτο, κατοικήθηκε από το
τέλος του 7ου μέχρι τα μέσα του 4ου αι. π.Χ.,
ενώ τμήματά του εξακολούθησαν να χρησιμο-
ποιούνται και στις αρχές του 3ου αι. π.Χ.
Ύψος 1,7 εκ., διάμετρος 9 χιλ.
Ακέραιο. Επιφάνεια αδρή, με εκδορές και ιζή-
ματα, χωρίς ιριδισμούς.
Περίαπτο από ημιδιαφανές πράσινο γυαλί.
Σχήμα οξυπύθμενου αγγείου χωρίς λαβές.
Χείλος δισκοειδές, έμβολο με σχεδόν σφαιρι-
κή απόληξη. Η οπή ανάρτησης βρίσκεται στο
λαιμό του αγγείου.
Τα αγγειόσχημα περίαπτα από μέταλλο ή γυα-
λί έχουν μεγάλη χρονική διάρκεια και εύρος
διασποράς, καθώς συναντώνται στη λεκάνη
της Μεσογείου από τον 7ο αι. π.Χ μέχρι τον 3ο
αι. μ.Χ. Ο τύπος παρουσιάζει μικρές παραλλα-
γές. Βλ. Spaer 2001, 163, αρ. 288-289, πίν. 24
(τέλος 7ου–5ος αι. π.Χ.). Μάλαμα, Νταράκης
2008, 174, πίν. 84, αρ. ΜΑ 6669 (2ος–μέσα 3ου
αι. μ.Χ.).
Αδημοσίευτο.
ΚΚ, ΧK, ΧM
Σημείωση: Τα τρία αγγειόσχημα περίαπτα
που παρουσιάζονται εδώ είναι όμοια. Δεδο-
μένου ότι το χρονολογικό εύρος του τύπου
είναι μεγάλο, προσπαθήσαμε να δώσουμε
στενότερη χρονολόγηση, λαμβάνοντας υπό-
ψη τον τόπο εύρεσης του καθενός.
410
Height 1.7 cm, diameter 1 cm.
Intact. Rough surface, without iridescence
or bubbles; incrustation traces.
Pendant of translucent blue glass. Shaped
like a pointed-toe vessel. Asymmetrical, with
notch on rim. Neck compressed, with
suspension hole at its end.
Pendants in the shape of a metal or glass
vessel had a long duration and wide
dissemination, as they are found in the
Mediterranean basin from the 7th c. B.C. to
the 3rd c. A.D. The type presents only minor
variations. See Spaer 2001, 163, no. 288-289,
pl. 24 (late 7th–5th c. B.C.). Μάλαμα, Νταρά-
κης 2008, 174, pl. 84, no. ΜΑ 6669 (2nd–mid-
3rd c. A.D.).
Unpublished.
ΚΚ, HK, CHM
506. Vessel-shaped pendant
ΜΑ 4027α,
Archaeological Museum of Abdera.
Abdera, Northern Enclosure Wall,
area of Fidotopos.
Turned over to the Archaeological Museum
of Komotini (no. 508). 9.3.1976.
The Northern Enclosure Wall area of the city,
from which this pendant comes, was
inhabited from the late 7th to the mid-4th c.
B.C., though some parts continued in use
in the early 3rd c. B.C.
Height 1.7 cm, diameter 9 mm.
Intact. Surface rough, with excoriations and
deposits. No iridescence.
Pendant of translucent green glass. Shaped
like a pointed-toe vessel without handles.
Disc-shaped rim, nearly round end knob.
Suspension hole on neck.
Pendants in the shape of a metal or glass
vessel had a long duration and wide
dissemination, as they are found in the
Mediterranean basin from the 7th c. B.C. to
the 3rd c. A.D. The type presents only minor
variations. See Spaer 2001, 163, no. 288-
289, pl. 24 (late 7th–5th c. B.C.). Μάλαμα,
Νταράκης 2008, 174, pl. 84, no. ΜΑ 6669
(2nd–mid-3rd c. A.D.).
Unpublished.
ΚΚ, HK, CHM
Note: The three vessel-shaped pendants pre-
sented here are similar. Given the wide chron-
ological bounds of this type, we have at-
tempted to provide a narrower chronology,
taking into consideration where each was
found.
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 411

Βιβλιογραφία Bibliography
Barag 1985 D. P. Barag, Catalogue of western Asiatic glass in the British Museum, I, London 1985.
Boardman 1970 J. Boardman, Greek gems and finger rings, London 1970.
Dusenbery 1998 E. B. Dusenbery, Samothrace 11, The Nekropoleis, 1. The Nekropoleis and catalogues of burials, 2.
Catalogues of objects by categories, Princeton 1998.
Grose 1989 D. F. Grose, The Toledo Museum of Art, Early ancient glass: core-formed, rod-formed, and cast vessels
and objects from the Late Bronze Age to the early Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50, New York
1989.
Haevernick 1981 T. E. Haevernick, Beiträge zur Glasforschung. Die wichtigsten Aufsätze von 1938 bis 1981, Mainz am
Rhein, 1981.
Harden 1981 D. B. Harden, Catalogue of Greek and Roman Glass in the British Museum I, London 1981.
Ignatiadou 2002 D. Ignatiadou, Colorless glass in late Classical and early Hellenistic Macedonia, JGS 44, 2002, 11-
24.
Καλλιντζή 1990 Ν. Καλλιντζή, Ανασκαφή ταφικού τύμβου στα Άβδηρα, ΑΕΜΘ 4, 1990 (Θεσσαλονίκη 1993), 561-
571.
Καλλιντζή 1993 Ν. Καλλιντζή, ΑΔ 48, 1993, Χρονικά, Β2, 391, πιν. 119 γ.
Καλλιντζή 2003 Κ. Καλλιντζή, Αλάβαστρα από το νεκροταφείο των αρχαίων Αβδήρων, Περί Θράκης, τ. 3, Έκδοση
Πολιτιστικού Αναπτυξιακού Κέντρου Θράκης, Ξάνθη 2003, 11-42.
Καλλιντζή 2005 Κ. Καλλιντζή, Κύλικες ιωνικού τύπου από το νεκροταφείο των Αβδήρων, Ζ΄ Επιστημονική
Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Αίγιο 2-9 Απριλίου 2005 (υπό έκδοση).
Καλλιντζή 2005 Κ. Καλλιντζή, Κοσμήματα από το νεκροταφείο των αρχαίων Αβδήρων, Η Θράκη στον ελληνορω-
μαϊκό κόσμο, πρακτικά του 10ου Διεθνούς Συνεδρίου Θρακολογίας (επιμ. Θ. Ιακωβίδου), Κομο-
τηνή-Αλεξανδρούπολη 18-23 Οκτωβρίου 2005 (Αθήνα 2007), 255-271.
Καλλιντζή κ.ά. 1998 Ν. Καλλιντζή, Δ. Τερζοπούλου, Ν. Ζήκος, Στ. Δαδάκη, Άβδηρα-Πολύστυλον (οδηγός), Αθήνα
1998.
Λαζαρίδης 1952 Δ. Λαζαρίδης, Ανασκαφαί και έρευναι εν Αβδήροις, ΠΑΕ 1952, 260-278.
Μάλαμα, Νταράκης 2008 Π. Μάλαμα, Κ. Νταράκης, Νεκροταφείο ρωμαϊκών χρόνων στα Νέα Κερδύλλια Σερρών, Θεσσαλονίκη
2008.
Middleton 1998 S. H. Middleton, Seals, finger rings, engraved gems and amulets in the Royal Albert Memorial Mu-
seum, Exeter. Exeter 1998.
Spaer 2001 M. Spaer, Ancient glass in the Israel Museum. Beads and other small objects, Jerusalem 2001.
Spier 1992 J. Spier, Ancient gems and finger rings, Catalogue of the collections, The J. Paul Getty Museum,
Malibu 1992.
Trakosopoulou 2001 E. Trakosopoulou, Glass grave goods from Akathus, Hyalos-Vitrum-Glass, 1st International Confe-
rence, Rhodes 2001 (Athens 2002), 79-89.
Τριανταφυλλίδης 1997 Π. Τριανταφυλλίδης, Γυάλινα σκεύη πολυτελείας από τη Ρόδο: Φιάλες Αχαιμενιδικού τύπου και
επιτραπέζια αγγεία των κλασικών και πρώιμων ελληνιστικών χρόνων, Το γυαλί από την Αρχαιότητα
έως Σήμερα (επ. Π. Θέμελης), Β’ Συνέδριο Μαργαριτών Μυλοποτάμου Κρήτης 1997 (Αθήνα 2002),
81-92.
Τριανταφυλλίδης 2000 Π. Τριανταφυλλίδης, Ροδιακή Υαλουργία Ι, Αθήνα 2000.
Τριαντάφυλλος 1973-74 Δ. Τριαντάφυλλος, ΑΔ 29 (1973-74), Χρονικά, Β3, 809.
Τριαντάφυλλος 1977 Δ. Τριαντάφυλλος, ΑΔ 32, 1977, Χρονικά, Β2, 259.

Άβ δηρα | Abdera 411

 412
Σαμοθράκη
Samothrace
507. Αμφορίσκος
507
S143-24 (62.SN.282-7),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης.
Σαμοθράκη, Νότια Νεκρόπολη,
ταφή S143, κεραμοσκεπής.
Γύρω στο 25 π.Χ.
Ύψος 16, 9 εκ., διάμ. 5 εκ., διάμ. χείλους 3 εκ.
Ακέραιος, με μια συγκολλημένη λαβή.
Αμφορίσκος κατασκευασμένος με την τεχνι-
κή του πυρήνα.
Διπλή ταφή, περιλάμβανε τον ενταφιασμό
μιας νέας γυναίκας και τη δευτερογενή καύση
ενός νηπίου (ίσως μάνα και παιδί). Τα καμένα
οστά του νηπίου βρίσκονταν σε μια μεγάλη
οινοχόη, τοποθετημένη στα πόδια της γυναί-
κας. Τα κτερίσματα στον τάφο περιλάμβαναν
χρυσά και γυάλινα σκουλαρίκια, χρυσά φύλλα
από ένα στεφάνι, ένα χρυσό δαχτυλίδι, ένα
ασημένιο κουτάλι, μια πήλινη πυξίδα, ένα πή-
λινο δίωτο κύπελο, μια πήλινη χύτρα με πήλι-
νη φιάλη, δέκα πήλινα μυροδοχεία, έναν χάλ-
κινο καθρέφτη, έναν γυάλινο αμφορίσκο και
δυο γυάλινες χάντρες.
Dusenbery 1998, 228 κ.ε.,1067 κ.ε. Dusen-
bery 1967 a, 37, εικ. 7. Dusenbery 1964, 188,
εικ. 6.
508 ΜΑΔ
508. Αλάβαστρο
SP1-12 (59.14),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης.
Σαμοθράκη, Δυτικό όριο της Βόρειας Νεκρό-
πολης, ταφή SP1 (sporadic), κεραμοσκεπής.
Γύρω στο 25 π.Χ.
Ύψος 7,9 εκ., διάμετρος 2,8 εκ.
Ακέραιο.
Αλάβαστρο κατασκευασμένο με την τεχνική
του πυρήνα.
Dusenbery 1998, 501 κ.ε., 1066 κ.ε.
ΜΑΔ
509. Σκύφος
S151-22 (57.564),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης.
Σαμοθράκη, Νότια Νεκρόπολη, ταφή S151.
Γύρω στο 25 π.Χ.
Ύψος 6,4 εκ., διάμετρος χείλους 11,4 εκ.
Λείπουν λίγα κομμάτια.
«Χυτός» σκύφος.
Τριπλός ενταφιασμός (ένας ενήλικας και δυο
παιδιά), πάνω σε κεραμίδες, τοποθετημένος
σε ασβεστολιθική σαρκοφάγο που πιθανότα-
τα περιείχε αρχικά μια πρώιμη ελληνιστική
412
Samothrace
507. Amphoriskos
S143-24 (62.SN.282-7),
Archaeological Museum of Samothrace.
Samothrace, Southern Nekropolis,
burial S143, tile-covered.
Ca. 25 B.C.
Height 16.9 cm, diam. 5 cm, diam. of rim 3 cm.
Intact, one handle reattached.
Amphoriskos, made with the core technique.
Double burial including the inhumation of a
young woman and the secondary cremation
burial of an infant (perhaps mother and child).
The cremated bones of the infant had been in-
serted into a large jug, set at the woman’s feet.
The objects in the grave included gold and
glass earrings, gold leaves from a wreath, a
gold finger ring, silver spoon, clay pyxis, clay
two-handled cup, clay chytra and clay bowl,
ten clay unguentaria, a bronze mirror, glass am-
phoriskos, and two glass beads.
Dusenbery 1998, 228 ff.; 1067 f. Dusenbery
1967a, 37, fig. 7. Dusenbery 1964, 188, fig. 6.
MAD
508. Alabastron
SP1-12 (59.14),
Archaeological Museum of Samothrace.
Samothrace, Western boundary of Northern
Nekropolis, burial SP1 (=sporadic), tile-covered.
Ca. 25 B.C.
Height 7.9 cm, diameter 2.8 cm.
Intact.
Alabastron made with the core technique.
Dusenbery 1998, 501ff., 1066 ff.
MAD
509. Skyphos
S151-22 (57.564),
Archaeological Museum of Samothrace.
Samothrace, Southern Nekropolis, burial S151.
Ca. 25 B.C.
Height 6.4 cm, diameter of rim 11.4 cm.
Missing a small number of fragments.
“Cast” skyphos.
Triple inhumation (adult and two children) laid
on tiles and placed in a limestone sarcophagus
which most likely had initially contained an
early Hellenistic burial. Most of the objects in
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

ταφή. Τα κτερίσματα περιλαμβάνουν επίσης
μια πήλινη πυξίδα, επτά πήλινα μυροδοχεία,
δυο πήλινες φιάλες, δυο χύτρες, δυο πήλινες
οινοχόες, δυο πήλινα ειδώλια, κομμάτια από
χρυσά φύλλα, κατάλοιπα ενός χάλκινου κα-
θρέφτη, ένα ζευγάρι ασημένια σκουλαρίκια,
μια ασημένια χοντρή βελόνα, τμήματα από
δυο οστέινες καρφίτσες, ένα τρυπημένο
οστέινο κουμπί, καθώς και μία οινοχόη σε
σχήμα κεφαλής, οινοχόη σε σχήμα κεφαλής
509 για κάποια ταφική τελετουργία.
Dusenbery 1998, 255 κ.ε., 1072 κ.ε.
Dusenbery 1967 a, 39, εικ. 13.
ΜΑΔ
510. Μπουκάλι
S167-7 (62.SN.210-8),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης.
Σαμοθράκη, Νότια Νεκρόπολη, ταφή S167.
25-1 π.Χ.
Ύψος 13 εκ., διάμετρος 10 εκ.,
διάμετρος χείλους 2,5 εκ.
Εν μέρει συγκολλημένο.
Φυσητό μπουκάλι με λευκές ταινίες.
Βρέθηκε στο κέντρο ενός τοιχισμένου χώρου
(διαστάσεων περίπου 3,50 × 2,50 μ.), ο οποίος
περιείχε δώδεκα ταφές (επτά καύσεις, τέσσε-
ρις κεραμοσκεπείς, έναν κιβωτιόσχημο τάφο)
και ένα ορθογώνιο ασβεστολιθικό δοχείο με
απόθεση χρησιμοποιημένων σε ταφικές τελε-
τουργίες αντικειμένων, που χρονολογούνται
στο τέλος του 1ου αι. π.Χ. ή στις αρχές του
510 1ου αι. μ.Χ. Ένα όρθιο κρατηρόσχημο αποθη-
κευτικό αγγείο αποτελούσε πιθανότατα την
πυρά και το χώρο ταφής και περιείχε πέντε
γυάλινα μπουκάλια, ένα οστέινο κουμπί, ένα
γυάλινο αμφορίσκο και ένα γυάλινο κύπελο.
Dusenbery 1998, 64 κ.ε., 291 κ.ε., 1092 κ.ε.
Dusenbery 1967 a, 40, εικ. 15.
ΜΑΔ
511. Ενώτιο
S159-6 (62.SN.328-11),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης,
Σαμοθράκη, Nότια Νεκρόπολη, ταφή S159,
κεραμοσκεπής, γύρω στο 25 π.Χ.
Ύψος 2,3 εκ., πλάτος 2,6 εκ.
Ακέραιο.
Ενώτιο με απλή στεφάνη και δυο γυάλινες
χάντρες.
Ενταφιασμός που περιείχε ένα πήλινο δίωτο
κύπελο, ένα πήλινο λυχνάρι, μια πήλινη οινο-
511
χόη σε σχήμα κεφαλιού, δυο μικρά πήλινα
κύπελα, τέσσερα χάλκινα μικρά καρφιά, ένα
χάλκινο καθρέφτη, μια χάλκινη βελόνα, ένα
οστέινο κουμπί και ένα κομμάτι μιας οστέι-
νης ράβδου.
Dusenbery 1998, 281 κ.ε., 1007. Dusenbery
1967α, 48, εικ. 50.
ΜΑΔ
ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ | SAMOTHRACE
413
the sarcophagus were found along the north
wall and include clay pyxis, seven clay unguen-
taria, two clay bowls, two chytras, two clay jugs,
two clay figurines, two fragments of gold foil,
the remnants of a bronze mirror, a pair of silver
earrings, a silver bodkin, fragments of two
bone pins and a pierced bone button.
Dusenbery 1998, 255 ff.; 1072 ff. Dusenbery
1967a, 39, fig. 13. Dusenbery 1959, 169, fig. 11.
MAD
510. Bottle
S167-7 (62.SN.210-8),
Archaeological Museum of Samothrace.
Samothrace, Southern Nekropolis, burial S167.
25-1 B.C.
Height 13 cm, diameter 10 cm,
diameter of rim 2.5 cm.
Mended in parts.
Blown colorband bottle.
Found in the center of a walled precinct (Ca.
3.50 m × 2.50 m) which contained twelve
burials (seven cremations, four tile-covered
inhumations, one inhumation burial in a
compartment) and a rectangular limestone
box containing a deposit of ritual imple-
ments dating to the late 1st c. B.C. or early
1st c. A.D. An upright standing storage jar
was most likely both pyre and burial place.
Inside the jar were five glass bottles, a single
button, glass amphoriskos, and glass cup.
Dusenbery 1998, 64 ff.; 291 ff.; 1092 f. JGS 9
(1967), 40, fig. 15.
MAD
511. Earring
S159-6 (62.SN.328-11),
Archaeological Museum of Samothrace.
Samothrace, Southern Nekropolis, burial S159,
tile-covered, Ca. 25 B.C.
Height 2.3 cm, width 2.6 cm.
Intact.
Simple hoop earring with two glass beads.
Ιnhumation burial which contained a two-han-
dled clay cup, clay lamp, clay head jug, two
small clay cups, four bronze tacks, a bronze
mirror, bronze needle, bone button, and frag-
ment of a bone rod.
Dusenbery 1998, 281 ff.; 1007. Dusenbery
1967a, 48, fig. 50.
ΜAD
413
 414

512. Ριπιδωτή φιάλη 512. Ribbed bowl

S153-21 (54.224),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης.
Σαμοθράκη, Νότια Νεκρόπολη, ταφή S153, κεραμοσκεπής.
Γύρω στο 25 π.Χ.
Ύψος 3,9 εκ., διάμετρος 7,8 εκ., διάμετρος χείλους 6,5 εκ.
Φυσητή φιάλη με νευρώσεις. Συγκολλημένη.
Ο τάφος περιείχε επίσης ένα πήλινο μυροδοχείο, ένα πήλινο ποτήρι,
δυο πήλινες οινοχόες, δυο πήλινα ειδώλια όρθιων ντυμένων νέων, πέ-
ντε πήλινα ειδώλια καθισμένων ντυμένης και γυμνών γυναικών, μια
οστέινη πυξίδα, ένα οστέινο δισκοειδές πώμα πυξίδας, ένα οστέινο κου-
μπί, ένα οστέινο κουτάλι, πέντε γυάλινα μπουκάλια και δυο γυάλινες
φιάλες.
Dusenbery 1998, 262 κ.ε., 1076. Dusenbery 1967 a, 44, εικ. 34.
ΜΑΔ
S153-21 (54.224),
Archaeological Museum of Samothrace.
Samothrace, Southern Nekropolis, burial S153, tile-covered.
Ca. 25 B.C.
Height 3.9 cm, diameter 7.8 cm, diameter of rim 6.5 cm.
Ribbed bowl, blown. Mended.
From a grave which contained also a clay unguentarium, clay beak-
er, two clay jugs, two clay figurines of standing draped youths, five
clay figurines of seated draped and nude women, a bone pyxis,
bone disk-shaped pyxis lid, bone button, bone spoon, five glass
bottles, and two glass bowls.
Dusenbery 1998, 262 ff.; 1076. Dusenbery 1967a, 44, fig. 34.
MAD

513. Αρύβαλλος 513. Aryballos

S 240-1 (63.SN.718), S 240-1 (63.SN.718),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης. Archaeological Museum of Samothrace.
Σαμοθράκη, Νότια Νεκρόπολη, ταφή S 240. Samothrace, Southern Nekropolis, burial S 240.
Ύψος 6,8 εκ., διάμετρος 7,1 εκ. Height 6.8 cm, diameter 7.1 cm.
50-25 π.Χ. 50-25 B.C.
Συγκολλημένος. Mended.
Φυσητός αρύβαλλος από άχρωμο διαφανές γυαλί με γαλαζοπράσινη Colorless transparent aryballos, blue-green, blown. Attached han-
απόχρωση. Επίθετες λαβές, μία γαλαζοπράσινης και μία κιτρινοπράσι- dles, one blue-green and one yellow-green.
νης απόχρωσης. Dusenbery 1998, 1130. Dusenbery 1967 a, 47-48, fig. 48.
Dusenbery 1998, 1130. Dusenbery 1967 a, 47-48, εικ. 48. MAD, ID
ΜΑΔ, ΙΔ

514. Σκύφος 514. Skyphos

S148-12 (57.818),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης.
Σαμοθράκη, Νότια Νεκρόπολη, ταφή S148, κεραμοσκεπής.
Γύρω στο 25 π.Χ.
Ύψος 8,8 εκ., διάμετρος χείλους 10,7 εκ.
Συγκολλημένος, λείπουν μερικά κομμάτια.
«Χυτός» σκύφος.
Ενταφιασμός με κτερίσματα δυο γυάλινες φιάλες, τέσσερα πήλινα μυ-
ροδοχεία, ένα πήλινο ειδώλιο σκύλου, μια οινοχόη σε κομμάτια, δυο
ειδώλια γυμνών καθιστών γυναικών, ένα ειδώλιο ταύρου, μια οινοχόη
σε σχήμα κεφαλής, ένα χάλκινο νόμισμα Σαμοθράκης και 38 φυσικούς
αστραγάλους.
Dusenbery 1998, 248 κ.ε., 1072. Dusenbery 1967 a, 39, εικ. 12.
ΜΑΔ
S148-12 (57.818),
Archaeological Museum of Samothrace.
Samothrace, Southern Nekropolis, burial S148, tile-covered.
Ca. 25 B.C.
Height 8.8 cm, diameter of rim 10.7 cm.
Mended, missing some pieces.
“Cast” skyphos.
Inhumation with two glass bowls, four clay unguentaria, a clay figu-
rine of a dog, a fragmen-tary jug, two figurines of nude seated
women, a figurine of a bull, a head jug, a bronze coin of Samoth-
race and thirty-eight natural knucklebones.
Dusenbery 1998, 248 ff.; 1072. Dusenbery 1967a 39, fig. 12.
MAD

515. Μπουκάλι 515. Bottle

S167-8 (62.SN.210-3), S167-8 (62.SN.210-3),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης. Archaeological Museum of Samothrace.
Σαμοθράκη, Νότια Νεκρόπολη, ταφή S167. Samothrace, Southern Nekropolis, burial S167.
25-1 π.Χ. 25-1 B.C.
Ύψος 9,2 εκ., διάμετρος 6,6 εκ., διάμετρος χείλους 2,47 εκ. Height 9.2 cm, diameter 6.6 cm, diameter of rim 2.47 cm.
Χείλος συγκολλημένο. Rim mended.
Μπουκάλι με περιελισσόμενη ίνα. Bottle with coiled glass thread.
Dusenbery 1998, 64 κ.ε., 291 κ.ε., 1094 κ.ε. Dusenbery 1967α, 41, εικ. 17. Dusenbery 1998, 64 ff., 291 ff., 1094 ff. Dusenbery 1967a, 41, fig. 17.
ΜΑΔ MAD

516. Κύπελο 516. Cup

S167-12 (62.SN.210-6), S167-12 (62.SN.210-6),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης. Archaeological Museum of Samothrace.
Σαμοθράκη, Νότια Νεκρόπολη, ταφή S167. Samothrace, Southern Nekropolis, burial S167.

414 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 415

25-1 π.Χ. 25-1 B.C.

Ύψος 6,6 εκ., διάμετρος 9 εκ., διάμετρος χείλους 8,3 εκ. Height 6.6 cm, diameter 9 cm, diameter of rim 8.3 cm.
Συγκολλημένο. Mended.
Dusenbery 1998, 64 κ.ε., 291 κ.ε., 1081. Dusenbery 1967 a, 45, εικ. 35. Dusenbery 1998, 64 ff., 291 ff., 1081. Dusenbery 1967 a, 45, fig. 35.
ΜΑΔ MAD

517. Μπουκάλι 517. Bottle

S179-4 (63.SN.686-1), S179-4 (63.SN.686-1),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης. Archaeological Museum of Samothrace.
Σαμοθράκη, Νότια Νεκρόπολη, ταφή S179. Samothrace, Southern Nekropolis, burial S179.
25-1 π.Χ. 25-1 B.C.
Ύψος 5,03 εκ., διάμετρος 3,2 εκ., διάμετρος χείλους 1,8 εκ. Height 5.03 cm, diameter 3.2 cm, diameter of rim 1.8 cm.
Ακέραιο. Intact.
Φυσητό. Βρέθηκε σε παιδικό κεραμοσκεπή τάφο που περιείχε μια μι- Blown. Found in a tile-covered inhumation burial of a child. The
κρή πήλινη οινοχόη, ένα πήλινο ειδώλιο ταύρου, τρία γυάλινα μπουκά- grave contained a small clay jug, clay figurine of a bull, three glass
λια, σιδερένια καρφιά. bottles, and iron nails.
Dusenbery 1998, 310 κ.ε., 1103. Dusenbery 1967a, 41 κ.ε., εικ. 21. Dusenbery 1998, 310 ff.; 1103. Dusenbery 1967a, 41 ff., fig. 21.
ΜΑΔ MAD

S148-12
W12-12 W12-11

S212-B 522
523
S167-8

515

514
S153-21

519 512

S205-16
518
S167-12 516

S179-4
517
S219-21
520

S240-1
S219-22 513
521

ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ | SAMOTHRACE 415

 416

518. Κομβίο 518. Button

S205-16 (63.SN.434-1), S205-16 (63.SN.434-1),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης. Archaeological Museum of Samothrace.
Σαμοθράκη, Νότια Νεκρόπολη, ταφή, S205. 1-25 μ.Χ. Samothrace, Southern Nekropolis, burial S205. 1-25 A.D.
Ύψος 7 χιλ., διάμετρος 2,6 εκ. Height 7 mm, diameter 2.6 cm.
Ακέραιο. Intact.
Ενταφιασμός, εν μέρει κεραμοσκεπής, με πολυάριθμα κτερίσματα: μια Inhumation burial partly covered by two tiles. The grave contained
χάλκινη βελόνα, έξι γυάλινα μπουκάλια, ένα θρυμματισμένο γυάλινο numerous funerary offerings: a bronze needle, six glass bottles, a
ποτήρι, πέντε γυάλινα κουμπιά, τμήματα μιας οστέινης πυξίδας, μια shattered glass beaker, five glass buttons, fragments of a bone pyx-
χάλκινη κλειδαριά, μια χάλκινη λαβή, δυο πήλινες φιάλες, ένα τεμάχιο is, a bronze lock, a bronze hasp, two clay bowls, a fragment of a
οστέινης ράβδου, τμήματα χάλκινου καθρέφτη, μερικά σιδερένια καρ- bone rod, fragments of a bronze mirror, some iron nails, some lumps
φιά, μερικούς σβώλους πίσσας και ένα κομμάτι λεπτού επιχρίσματος. of pitch, and a fragment of stucco.
Dusenbery 1998, 337 κ.ε., 1134. Dusenbery 1998, 337 ff.; 1134.
ΜΑΔ MAD

519. Ποτήρι 519. Beaker

S212-B (62.SN.019-4),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης.
Σαμοθράκη, Νότια Νεκρόπολη, ταφή S212, κεραμοσκεπής. 1-25 μ.Χ.
Ύψος 10,4 εκ., διάμετρος χείλους 5,9 εκ., διάμετρος ποδιού 4,05 εκ.
Ακέραιο.
Φυσητό ποτήρι.
Μέσα στον τάφο βρίσκονταν επίσης τμήματα μιας γυάλινης οινοχόης,
τεμάχια μπουκαλιών και τμήματα σιδερένιων καρφιών. Ένα γυάλινο
μπουκάλι, ακριβώς έξω από τις κεραμίδες, μπορεί να είχε χρησιμοποιη-
θεί για υγρές αποχαιρετιστήριες προσφορές.
Dusenbery 1998, 353 κ.ε., 1084. Dusenbery 1967a, 46, εικ. 41.
ΜΑΔ
S212-B (62.SN.019-4),
Archaeological Museum of Samothrace.
Samothrace, Southern Nekropolis, burial S212, tile-covered. 1-25 A.D.
Height 10.4 cm, diameter of rim 5.9 cm, diameter of foot 4.05 cm.
Intact.
Blown beaker.
Inside the grave were most of the fragments of a glass jug, other
fragments of glass including pieces from bottles, and some frag-
ments of iron nails. A glass bottle just outside the tiles may have
been used for a farewell ritual.
Dusenbery 1998, 353 ff.; 1084. Dusenbery 1967a, 46, fig. 41.
MAD

520. Τετράγωνη οινοχόη 520. Square jug (oinochoe)

S219-21 (63.SN.711-24), S219-21 (63.SN.711-24),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης. Archaeological Museum of Samothrace.
Σαμοθράκη, Νότια Νεκρόπολη, ταφή S219, κεραμοσκεπής. Samothrace, Southern Nekropolis, burial S219, tile-covered.
Γύρω στο 25 μ.Χ. Ca. 25 A.D.
Ύψος 8,9 εκ., διάμετρος χείλους 3,4 εκ., διαστάσεις βάσης 6,4 × 6,4 εκ. Height 8.9 cm, diameter of rim 3.4 cm, dimensions of base 6.4 m × 6.4 cm.
Ακέραιη. Intact.
Τετράγωνη οινοχόη. Square jug.
Η ταφή ήταν πλούσια σε αντικείμενα που περιλάμβαναν ένα ζευγάρι The burial was rich in grave goods, including a pair of silver ear-
ασημένια σκουλαρίκια, οστέινες και μπρούντζινη καρφίτσες, γυάλινες rings, several bone and one bronze pin, glass rods, three glass bot-
ράβδους, τρία γυάλινα μπουκάλια, ένα γυάλινο ποτήρι, δυο οστέινες tles, a glass beaker, two bone pyxides, two clay bowls, a glass jug, a
πυξίδες, δυο πήλινες φιάλες, μια γυάλινη οινοχόη, ένα γυάλινο κομβίο glass button and some fragments of pitch.
και μερικά κομμάτια πίσσας. Dusenbery 1998, 369 κ.ε., 1127.
Dusenbery 1998, 369 κ.ε., 1127. MAD
ΜΑΔ

521. Κομβίο 521. Button

S219-22 (63.SN.711-1), S219-22 (63.SN.711-1),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης. Archaeological Museum of Samothrace.
Σαμοθράκη, Νότια Νεκρόπολη, ταφή S219. Γύρω στο 25 μ.Χ. Samothrace, Southern Nekropolis, burial S219. Ca. 25 A.D.
Ύψος 9 χιλ., διάμετρος 2,6 εκ. Height 9 mm, diameter 2.6 cm.
Ακέραιο. Intact.
Dusenbery 1998, 369 κ.ε., 1134. Dusenbery 1998, 369 ff., 1134.
ΜΑΔ MAD

522. Μπουκάλι 522. Bottle

W 12-11 (52.29), W 12-11 (52.29),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης. Archaeological Museum of Samothrace.
Σαμοθράκη, Νεκρόπολη W (ανατολικό όριο της Βόρειας Νεκρόπολης), Samothrace, Nekropolis W (eastern boundary of the Northern
Ταφή W12, θαλαμωτός Τάφος του Διαδήματος. Nekropolis), burial W12 (chamber Tomb of the Diadem).
Πιθανόν 130-160 μ.Χ. Probably 130-160 A.D.
Ύψος 15,9 εκ., διάμετρος χείλους 3 εκ., βάση 2,9 × 2,9 εκ. Height 15.9 cm, diameter of rim 3 cm, base 2.9 × 2.9 cm.

416 ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS

 417

Σχεδόν ακέραιο. Nearly intact.

Φυσητό μπουκάλι.
Ο τάφος ήταν πέτρινος θάλαμος με αετωματική κεραμοσκεπή στέγη.
Τα κτερίσματα περιλαμβάνουν πήλινη φιάλη, χάλκινο νόμισμα Σαμο-
θράκης, χρυσό ταινιωτό διάδημα, χρυσή δανάκη, 27 φύλλα χρυσού,
χάλκινο δισκόσχημο καθρέφτη, σιδερένια στλεγγίδα, τέσσερα καρφιά,
δυο οστέινες περόνες για τα μαλλιά, τρεις ευθύγραμμες περόνες, έξι
γυάλινα μπουκάλια, μια γυάλινη οινοχόη, ένα γυάλινο κομβίο, δυο γυά-
λινους κυρτούς δίσκους.
Dusenbery 1998, 491 κ.ε., 1121. Dusenbery 1967a, 43-44, εικ. 29.
ΜΑΔ
Blown bottle.
A stone chamber tomb with gabled tile-covered roof. Grave goods
included a clay bowl, bronze coin of Samothrace, gold band dia-
dem, gold danake, 27 gold-foil leaves, a bronze disk mirror, iron
strigil, four nails, two bone hairpins, three straight pins, six glass
bottles, a glass jug, glass button, and two convex glass disks.
Dusenbery 1998, 491 ff., 1121. Dusenbery 1967a, 43-44, fig. 29.
MAD

523. Μπουκάλι 523. Bottle

W12-12 (52.36),
Αρχαιολογικό Μουσείο Σαμοθράκης.
Σαμοθράκη, Νεκρόπολη W (ανατολικό όριο της Βόρειας Νεκρόπολης),
ταφή W12, θαλαμωτός Τάφος του Διαδήματος.
Πιθανόν 75-150 μ.Χ.
Ύψος 14,5 εκ., διάμετρος χείλους 2,7 εκ., διάμετρος βάσης 5,4 εκ.
Συγκολλημένο στο λαιμό.
Φυσητό μπουκάλι.
Ο τάφος ήταν πέτρινος θάλαμος με αετωματική κεραμοσκεπή στέγη.
Τα κτερίσματα περιλαμβάνουν πήλινη φιάλη, χάλκινο νόμισμα Σαμο-
θράκης, χρυσό ταινιωτό διάδημα, χρυσή δανάκη, 27 φύλλα χρυσού,
χάλκινο δισκόσχημο καθρέφτη, σιδερένια στλεγγίδα, τέσσερα καρφιά,
δυο οστέινες περόνες για τα μαλλιά, τρεις ευθύγραμμες περόνες, έξι
γυάλινα μπουκάλια, μια γυάλινη οινοχόη, ένα γυάλινο κομβίο, δυο γυά-
λινους κυρτούς δίσκους.
Dusenbery 1998, 491 κ.ε., 1121. Dusenbery 1967a, 43, εικ. 28.
ΜΑΔ
W12-12 (52.36),
Archaeological Museum of Samothrace.
Samothrace, Nekropolis W (eastern boundary of the Northern
Nekropolis), burial W12, chamber Tomb of the Diadem.
Probably 75-150 A.D.
Height 14.5 cm, diameter of rim 2.7 cm, diameter of base 5.4 cm
Mended at neck.
Blown bottle.
A stone chamber tomb with gabled tile-covered roof. Grave goods
included a clay bowl, bronze coin of Samothrace, gold band dia-
dem, gold danake, 27 gold-foil leaves, a bronze disk mirror, iron
strigil, four nails, two bone hairpins, three straight pins, six glass
bottles, a glass jug, glass button, and two convex glass disks.
Dusenbery 1998, 491 ff., 1121. Dusenbery 1967a, 43, fig. 28.
MAD

Βιβλιογραφία Bibliography
Dusenbery 1959 E. B. Dusenbery, A Samothracean necropolis, Archaeology 12, 1959, 163-170.
Dusenbery 1964 E. B. Dusenbery, The south necropolis of Samothrace, Archaeology 17, 1964, 185-192.
Dusenbery 1967 a E. B. Dusenbery, Ancient glass from the cemeteries of Samothrace, JGS 9, 1967, 34-49.
Dusenbery 1967 b E. B. Dusenbery, Samothrace. The south necropolis, Archaeology 20, 1967, 116-122.
Dusenbery 1998 E. B. Dusenbery, The Nekropoleis. Samothrace, Excavations conducted by the Institute of Fine Arts,
New York University, 11, Princeton 1998.
Καραδήμα, Κουτσουμανής 1992 Χ. Καραδήμα, Μ. Κουτσουμανής, Αρχαιολογικές εργασίες Σαμοθράκης 1992, ΑΕΜΘ 6, 1992, 677-
683.
Kern 1893 O. Kern, Aus Samothrake, AM 18, 1893, 337-384.

ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ | SAMOTHRACE 417

 418
Μίμηση
Imitation
524. Οινοχοΐσκη
524
ΜΘ 10355,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Συλλογή Παπαηλιάκη.
1850-1900.
Ύψος 12,35 εκ., διάμετρος βάσης 4,6 εκ.,
διάμετρος λαιμού 2,4 εκ.
Πολύ καλή διατήρηση.
Οινοχοΐσκη από ημιδιαφανές πράσινο-μπλε γυα-
λί διακοσμημένο με πρόσθετες ίνες κίτρινου και
ερυθρού χρώματος που διαμορφώνουν πτίλω-
μα, το επαναλαμβανόμενο διακοσμητικό σχέδιο
που μιμείται φτερό, κατά το πρότυπο των σκευ-
ών της τεχνικής του πυρήνα. Κατασκευασμένο
με εμφύσηση. Πρόσθετη η λαβή.
Τα χρώματα, το σχήμα του σκεύους, η τεχνική
κατασκευής υποδηλώνουν ότι δεν πρόκειται για
αυθεντικό έργο αλλά για απομίμηση. Ενδεχομέ-
νως πρόκειται για προϊόν εργαστηρίου της Βενε-
τίας. Mία μεγάλη εταιρεία, η Compagnia di Vene-
zia e Murano, είναι γνωστό ότι κατασκεύαζε
αντίγραφα σκευών της τεχνικής του πυρήνα
χρησιμοποιώντας την τεχνική της εμφύσησης
ανάμεσα στο 1880 και στο 1900.
Grose 1989, 375-393.
ΜΚ
525 525. Kίβδηλος αμφορίσκος
ΜΘ 10629,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Από κατάσχεση, 1968.
Ύψος 9 εκ., διάμετρος σώματος 5 εκ.,
διάμετρος χείλους 1,9 εκ.
Οξυπύθμενος αμφορίσκος, συμπίλημα από τμή-
ματα αρχαίων γυάλινων αγγείων και σημερινές
συμπληρώσεις. Λαιμός και έμβολο από διαφα-
νές γαλαζωπό και πρασινωπό γυαλί, και τα δύο
τμήματα ρωμαϊκών φυσητών αγγείων. Σώμα
από σημερινή συμπλήρωση, με γύψο επιχρωμα-
τισμένο και επιζωγραφισμένο με λαδομπογιά. Το
σώμα έχει χρωματιστεί μελανό και έχει διακο-
σμηθεί με κυματοειδείς κίτρινες γραμμές, σε άτε-
χνη απομίμηση ζιγκ-ζαγκ ή γιρλάντας κατά το
πρότυπο της διακόσμησης των προρωμαϊκών
αγγείων της τεχνικής του πυρήνα. Οι κατακόρυ-
φες λαβές είναι επίθετες, κατασκευασμένες από
συνθετική ρητίνη, χρωματισμένη μελανή.
Πρόκειται για παραποιημένο αγγείο που συγκρο-
τήθηκε για να πωληθεί με δόλο ως αυθεντικό.
Πέτσας 1969, 292, πίν. 295.
ΙΔ
Βιβλιογραφία Bibliography
Grose 1989 D. F. Grose, ”Reproductions, forgeries, and fantasies 1870 to 1910“ in The Toledo Museum of Art,
Early ancient glass: core-formed, rod-formed, and cast vessels and objects from the Late Bronze Age to
the early Roman Empire, 1600 B.C. to A.D. 50, New York 1989.
Πέτσας 1969 Φ. Πέτσας, ΑΔ 24, 1969, Χρονικά.
418
524. Juglet (Oinochoe)
ΜΘ 10355,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Papailiakis Collection.
1850-1900.
Height 12.35 cm, diameter of base 4.6 cm,
diameter of neck 2.4 cm.
Very well preserved.
Juglet of translucent green-blue glass,
decorated with added threads in yellow
and red forming a feather pattern, the re-
peated decorative scheme that imitates
feathers, along the model of vessels made
by the core technique. Blown with added
handle.
Colors, shape, and construction technique
indicate that this was not an authentic
work, but an imitation. It may be a product
of a Venetian workshop. A large firm, the
Compagnia di Venezia e Murano, is known
to have made copies of vessels done in the
core technique by employing the blowing
technique between 1880 and 1900.
Grose 1989, 375-393.
ΜΚ
525. Forged amphoriskos
ΜΘ 10629,
Archaeological Museum of Thessaloniki.
Confiscated, 1968.
Height 9 cm, diameter of body 5 cm,
diameter of rim 1.9 cm.
Pointed-toe amphoriskos, cobbled togeth-
er from parts of ancient glass vessels and
modern restorations. Neck and knob-base
of transparent bluish and greenish glass,
both of them from Roman blown vessels.
The body is a modern restoration, with
plaster coated and painted in oil paint. The
black body is decorated with wavy yellow
lines in a clumsy imitation of a zigzag or
garland along the model of the decoration
of pre-Roman vessels made with the core
technique. Attached vertical handles, made
of synthetic resin, painted black.
This is a forgery, assembled for fraudulent
sale as genuine.
Πέτσας 1969, 292, pl. 295.
ID
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ | GLASS COSMOS
 420
ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ / EΚΘΕΣΗ
ΟΡΓΑΝΩΣΗ-ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ
Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Αρχαιολόγος/Θεατρολόγος
Διευθύντρια Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ
Δέσποινα Ιγνατιάδου, Αρχαιολόγος,
Προϊσταμένη Τμήματος Συλλογής Μεταλλοτεχνίας ΑΜΘ
ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
Ευαγγελία Στεφανή, Αρχαιολόγος,
Προϊσταμένη Τμήματος Μουσειογραφικών Μελετών
και Καλλιτεχνικού Σχεδιασμού Εκθέσεων ΑΜΘ
Κατερίνα Μαυρομιχάλη, Αρχαιολόγος/Μουσειολόγος,
Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη
ΜΟΥΣΕΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ
Χριστίνα Ζαρκάδα-Πιστιόλη, Αρχιτέκτων-Μηχανικός,
Προϊσταμένη Τμήματος Τεχνικής Υποστήριξης ΑΜΘ
ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΥΑΛΟΤΕΧΝΙΑΣ
Αικατερίνη Τζαναβάρη, Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη
Τμήματος Συλλογής Λιθίνων και Μικροτεχνίας ΑΜΘ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΚΘΕΣΗΣ
Κατερίνα Μαυρομιχάλη, Αρχαιολόγος/Μουσειολόγος,
Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΠΟΠΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΕΚΘΕΣΗΣ
Ευαγγελία Στεφανή, Αρχαιολόγος ΑΜΘ
Δόμνα Τερζοπούλου, Αρχαιολόγος ΑΜΘ
Κατερίνα Μαυρομιχάλη, Αρχαιολόγος/Μουσειολόγος,
Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
Αναστάσιος Αντωνάρας, Αρχαιολόγος,
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης
ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΣΤΗΝ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ
Εσθήρ Σολομών, Αρχαιολόγος/Μουσειολόγος ΑΜΘ
Αναστασία Δημουλά, Αρχαιολόγος
Θεόδωρος Παπακώστας Αρχαιολόγος
Αλέξανδρος Αποστόλου, Αρχαιολόγος
Sylvain Grosfilley, Αρχαιολόγος
ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΕΚΘΕΜΑΤΩΝ
Ανδρονίκη Καπιζιώνη, Συντηρήτρια αρχαιοτήτων,
Προϊσταμένη Τμήματος Συντήρησης ΑΜΘ
Σοφία Αθανασιάδου, Συντηρήτρια αρχαιοτήτων ΑΜΘ
Βασιλική Μιχαλοπούλου, Συντηρήτρια αρχαιοτήτων ΑΜΘ
Λυδία Αυλωνίτη, Συντηρήτρια αρχαιοτήτων
Δημήτρης Ζυγούλης, Συντηρητής αρχαιοτήτων
Ελένη Κωτούλα, Συντηρήτρια αρχαιοτήτων
ΑΝΑΣΥΝΘΕΣΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΚΛΙΝΗΣ
Δέσποινα Ιγνατιάδου, Αρχαιολόγος ΑΜΘ
Ανδρονίκη Καπιζιώνη, Συντηρήτρια αρχαιοτήτων ΑΜΘ
Μαρία Λουκμά, Αρχιτέκτων Μηχανικός/Συντηρήτρια ΑΜΘ
Γιώργος Τσεκμές, Αρχιτέκτων Μηχανικός/Συντηρητής ΑΜΘ
420
ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ
Στυλιανός Καραμπίκας, Αρχιτεχνίτης ΑΜΘ
Άρης Πολυζόπουλος, Εργατοτεχνίτης
Γεώργιος Καραμπίκας, Εργατοτεχνίτης
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
Ορέστης Κουράκης, Φωτογράφος
ΦΩΤΙΣΜΟΙ
Τρύφων Αβραμίκας, Ηλεκτρολόγος
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΠΟΠΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ
Θεόδωρος Παπακώστας, Αρχαιολόγος
ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΠΟΠΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ
Χριστίνα Παυλίδου, Λένα Δημητριάδου (Akron Aoton)
ΕΚΤΥΠΩΣΕΙΣ
Κώστας Λιόλιος (Resolution)
ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ
Άννα Μπακρατσά, Λογίστρια, Προϊσταμένη Τμήματος
Διοικητικής και Οικονομικής Υποστήριξης ΑΜΘ
Θωμάς Λιόλιος, Λογιστής ΑΜΘ
Αθηνά Παπαδημητροπούλου, Γραμματέας ΑΜΘ
Βασιλική Τσιταγιάννη, Γραμματέας ΑΜΘ
ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
Χρήστος Γκατζόλης, Αρχαιολόγος, Προϊστάμενος Τμήματος
Δημοσίων Σχέσεων, Τεκμηρίωσης και Δημοσιευμάτων ΑΜΘ
Ελεονώρα Μέλλιου, Αρχαιολόγος ΑΜΘ
Όλγα Σακαλή, Αρχαιολόγος ΑΜΘ
Για την έκθεση εργάστηκαν επίσης οι:
Κυριακή Παλτατζή
Σοφία Γέργου
Σουλτάνα Μπαζιάμη
Ιωάννα Καρανάσιου
Ευχαριστίες οφείλονται στον κ. Κλεόπα Μιχαηλίδη, καθηγητή του
Τομέα Ορυκτολογίας-Πετρολογίας-Κοιτασματολογίας του Τμήμα-
τος Γεωλογίας του ΑΠΘ, για το δανεισμό των πετρωμάτων που
εκτίθενται.
ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΦΟΡΕΙΣ
Εφορείες Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων:
ΙΓ΄, ΙΣΤ΄, ΙΖ΄, ΙΗ΄, ΙΘ΄, ΚΖ΄, ΚΗ΄, ΚΘ΄, Λ΄
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού,
Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης,
Τελλόγλειο Ίδρυμα,
Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.
 421

GLASS COSMOS / EXHIBITION

ORGANISATION-COORDINATION CONSTRUCTIONS
Polyxeni Adam-Veleni, Archaeologist/Theatrologist Stylianos Karambikas, Supervisor AMTh.
Director of the Archaeological Museum of Thessaloniki Ares Polyzopoulos, Worker
Giorgos Karambikas, Worker
ΑCADEMIC PROPOSAL FOR THE EXHIBITION
Despina Ignatiadou, Archaeologist, Head of Metalwork Dept. PHOTOGRAPHY
AMTh Orestis Kourakis, Photographer

CURATORS LIGHTING
Evangelia Stefani, Archaeologist, Head of Museographic Studies Tryphon Avramikas, Electrician
and Exhibition Art Direction Dept. AMTh.
Katerina Mavromichali, Archaeologist/Museologist, TRANSLATION OF INTERPRETATIVE MATERIAL
State Museum of Contemporary Art-Costakis Collection Theodore Papakostas, Archaeologist

MUSEOGRAPHIC DESIGN GRAPHIC DESIGN

Christina Zarkada-Pistioli, Architect, Head of Technical Services Christina Pavlidou, Lena Dimitriadou (Akron Aoton)
Dept. AMTh.
DIGITAL PRINTS
HEAD OF GLASS COLLECTION Kostas Liolios (Resolution)
Aikaterini Tzanavari, Archaeologist,
Head of Lithics and Miniature art Dept. AMTh. ADMINISTRATIVE SUPPORT
Anna Bakratsa, Accountant, Head of Administrative
ACADEMIC CURATOR OF DOCUMENTATION, and Economic Dept. AMTh.
AND EXHIBITION TEXTS Thomas Liolios, Accountant AMTh.
Katerina Mavromichali, Archaeologist/Museologist, Athena Papadimitropoulou, Secretary AMTh.
State Museum of Contemporary Art-Costakis Collection Vasiliki Tsitagianni, Secretary AMTh.

SELECTION OF INTERPRETATIVE MATERIAL PUBLIC RELATIONS

Evangelia Stefani, Archaeologist AMTh. Christos Gatzolis, Archaeologist, Head of Public Relations,
Domna Terzopoulou, Archaeologist AMTh. Documentation and Publications Dept. AMTh.
Katerina Mavromichali, Archaeologist/Museologist, Eleonora Melliou, Archaeologist AMTh.
State Museum of Contemporary Art-Costakis Collection Olga Sakali, Archaeologist AMTh.

ACADEMIC ADVISOR Collaborators in the preparation of the exhibition:

Anastassios Antonaras Archaeologist, Kiriaki Paltatzi
Museum of Byzantine Culture Sofia Gergou
Soultana Baziami
SUPPORT TO THE COMPLETION OF THE EXHIBITION Ioanna Karanasiou
Esther Solomon, Archaeologist/Museologist AMTh.
Anastasia Dimoula, Archaeologist Special thanks to Kleopas Michailidis, Professor at the Department
Theodore Papakostas, Archaeologist of Mineralogy, Petrology and Economic Geology, School of Geolo-
Alexander Apostolou, Archaeologist gy, Aristotle University of Thessaloniki, for lending us the miner-
Sylvain Grosfilley, Archaeologist als exhibited.

CONSERVATION OF EXHIBITS ORGANISATIONS IN COLLABORATION

Androniki Kapizioni, Conservator of antiquities,
Head of Conservation Dept. AMTh.
Sofia Athanasiadou, Conservator of antiquities AMTh.
Vasiliki Michalopoulou, Conservator of antiquities AMTh.
Lydia Avloniti, Conservator of antiquities
Dimitris Zigoulis, Conservator of antiquities
Eleni Kotoula, Conservator of antiquities
Ephorates of Prehistoric and Classical Antiquities:
13th, 16th, 17th, 18th, 19th, 27th, 28th, 29th, 30th
Museum of Byzantine Culture,
State Museum of Contemporary Art,
Teloglion Foundation of Art AUTH,
Macedonian Museum of Contemporary Art.

RECONSTRUCTION OF MACEDONIAN COUCH

Despina Ignatiadou, Archaeologist AMTh.
Androniki Kapizioni, Conservator of antiquities AMTh.
Maria Loukma, Architect/Conservator AMTh.
Giorgos Tsekmes, Architect/Conservator AMTh.

421