Ναυπλιακά Ανάλεκτα

IX

Επιστημονικό Συμπόσιο
Ναύπλιο, 9-11 Οκτωβρίου 2015

ΠΡΑΚΤΙΚΑ

Επιστημονική επιμέλεια
Ευτυχία Δ. Λιάτα

ΔΗΜΟΣ ΝΑΥΠΛΙΕΩΝ
ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ «ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ»

ΝΑΥΠΛΙΟ 2017

Nafpliaka_Analekta_1_Protofylla_teliko2.indd 5 20/1/2018 1:53:15 μμ

Nafpliaka_Analekta_1_Protofylla_teliko2.indd 6 20/1/2018 1:53:16 μμ
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Το Πρόγραμμα του Επιστημονικού Συμποσίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9-12

Κατάλογος συνέδρων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13-14
Προσφώνηση του Προέδρου της Οργανωτικής Επιτροπής Κωνσταντίνου
Χελιώτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19-20
Χαιρετισμός του Δημάρχου Ναυπλιέων Δημητρίου Κωστούρου . . . . . . . . . . 21
Χαιρετισμός του Βουλευτή Αργολίδας Ιωάννη Γκιόλα . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Προσφώνηση του Διευθυντή Ερευνών του ΙΙΕ-ΕΙΕ Τριαντάφυλλου Ε. Σκλα-
βενίτη, εκ μέρους του Καθηγητή Ταξιάρχη Κόλια, Διευθυντή ΙΙΕ-ΕΙΕ . . 23-24
Χαιρετισμός του Αντιπεριφερειάρχη Περιφερειακής Ενότητας Αργολίδας
Τάσου Χειβιδόπουλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Χαιρετισμός της Προέδρου του Δημοτικού Οργανισμού Πολιτισμού, Πε-
ριβάλλοντος, Αθλητισμού και Τουρισμού Καλλιόπης Καλκούνου . . . . . 26
Α΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ
Ευτυχία Δ. Λιάτα, Από την πρώτη στη δεύτερη βενετοκρατία: επισημάνσεις 29-40
Μαρίνα Κουμανούδη, Επαμφοτερισμοί της Κυριάρχου στο Κράτος της Θά-
λασσας. Η διοίκηση του Ναυπλίου κατά την πρώτη βενετοκρατία (1388-
1540) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41-82
Αγγελική Τζαβάρα, Αρχειακές μαρτυρίες για το εμπόριο της σταφίδας στην
περιοχή του Ναυπλίου (14ος-15ος αι.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83-100
Κατερίνα Β. Κορρέ, Η Napoli di Romania των stradioti (15ος-16ος αι.):
πώς ο αγώνας για την κατοχή του χώρου μετασχηματίζεται σε πατρίδα . . 101-118
Χρήστος Τσενές, Οι Greghesche του 16ου αι. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119-122
Β΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ
Αναστασία Παπαδία-Λάλα, Κοινωνία, κοινότητα και συγκρότηση ταυτοτή-
των στο βενετοκρατούμενο Ναύπλιο δύο εποχών (1389-1540, 1686-1715) 125-144
Χρύσα Μαλτέζου, Προσωπογραφικά του Ναυπλίου την εποχή της βενετο-
κρατίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145-154
Κώστας Τσικνάκης, Το Ναύπλιο και τα σχέδια κατάληψής του στις παραμο-
νές του τέταρτου βενετοτουρκικού πολέμου (1570-1573) . . . . . . . . . . . . . . 155-175

Nafpliaka_Analekta_1_Protofylla_teliko2.indd 7 20/1/2018 1:53:16 μμ

 8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Γ΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ
Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης, Λόγιοι και χρονογράφοι . . . . . . . . . . . . . . . . 179-210
Σωτήρης Κουτμάνης, Ναυπλιώτες στη Βενετία (16ος ‒ αρχές 18ου αι.). Η
κοι­νότητα της διασποράς ως τοπική ιστορία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211-219

Δ΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ
Σπύρος Θ. Τακτικός, Η υπηρεσία της Δημόσιας Σιταποθήκης στο βενετο-
κρατούμενο Ναύπλιο (τέλη 17ου ‒ αρχές 18ου αι.) . . . . . . . . . . . . . . . . . 223-236
Κατερίνα Κωνσταντινίδου, Νοσοκομειακοί θεσμοί στο βενετικό Ναύπλιο . . 237-256
Αλέξης Μάλλιαρης, Η πόλη του Ναυπλίου κατά τη δεύτερη βενετική περίοδο
(1686-1715) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257-267

Ε΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ
Δέσποινα Στεφ. Μιχάλαγα, Εκκλησιαστικά του Ναυπλίου. Η Λατινική Αρχι-
επισκοπή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271-286
Παναγιώτης Δ. Μιχαηλάρης, Στοιχεία της καθημερινότητας από το Ναύ­πλιο
της δεύτερης βενετοκρατίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287-298
ΣΤ΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ
Ιωάννα Στεριώτου, Οι οχυρώσεις του Ναυπλίου: διαχρονικός οδηγός για
την ανάπτυξη του συστήματος των προμαχώνων (15ος-18ος αι.) . . . . . . 301-312
Αφροδίτη Κούρια, Οπτικές μαρτυρίες για το Ναύπλιο των Βενετών. Εικονο-
γραφικά και μορφολογικά ζητήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313-326
Δημήτριος Χ. Γεωργόπουλος, Η πολιορκία του Ναυπλίου το 1686 κατά Tho­
mas Gaudiello (1688) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327-330
Αναστασία Βασιλείου, Κεραμική ιταλικών εργαστηρίων στο βενετοκρατού-
μενο Ναύπλιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331-348

Ζ΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ
Αγγελική Πανοπούλου, Το territorio του Ναυπλίου: Η διαχείριση των αγρο-
τικών και των φυσικών πόρων (τέλη 17ου ‒ αρχές 18ου αι.) . . . . . . . . . . 351-370
Μαρία Βελιώτη-Γεωργοπούλου, Ανταποκρίσεις των Γάλλων προξένων πε­ρί
Ναυπλίου (1692-1715) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371-384
Ευτυχία Δ. Λιάτα, Απολογισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385-386

Παράρτημα εικόνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387-422

Ευρετήριο κύριων ονομάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423-442

Nafpliaka_Analekta_1_Protofylla_teliko2.indd 8 20/1/2018 1:53:16 μμ

 ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΕΝΕΣ

ΟΙ GREGHESCΗE TOY 16ΟΥ ΑΙ.

Οι Greghesche είναι είδος πολυφωνικού κοσμικού μαδριγαλίου, που αναπτύ-

χθηκε στη Βενετία στο δεύτερο μισό του 16ου αι. Η διαφορά του από τα κοινά
μαδριγάλια βρίσκεται στη γλώσσα που χρησιμοποιείται προς μελοποίηση, τα
Greghesco, δηλαδή τη βενετική διάλεκτο εμπλουτισμένη με ελληνικές λέξεις,
η οποία φέρεται ως καθομιλουμένη των stradioti.
Αν και υπάρχουν Greghesche που περιλαμβάνονται σε διάφορες συλλογές
που εκδόθηκαν στο δεύτερο μισό του 16ου αι., η κυριότερη συλλογή απο-
τελείται από 39 μαδριγάλια, που εκδόθηκαν μαζί σε ένα τόμο, το 1564 στη
Βενετία, με τίτλο Di Manoli Blessi il primo libro delle Greghesche.1 Περιλαμ-
βάνει συνθέσεις 20 διαφορετικών συνθετών, μεταξύ των οποίων ο Merulo, ο
Padovano, ο Rore, ο Wert, ο Willaert και ο Andrea Gabrieli, ο οποίος συμμετέ-
χει στον τόμο με επτά Greghesche και που λίγα χρόνια αργότερα θα εκδώσει
τη δική του συλλογή με άλλες 11.2 Το γεγονός ότι στο βιβλίο περιλαμβάνεται
μια Greghesca του Willaert και ταυτοχρόνως άλλες δύο που αναφέρονται στον
θάνατό του, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα περιεχόμενα μαδριγάλια γρά-
φτηκαν σε μια περίοδο αρκετών ετών. Η αναφορά «il primo libro» στον τίτλο
δηλώνει φιλόδοξα σχέδια για συνέχιση του εγχειρήματος, που από την έρευνα
δεν φαίνεται να ευοδώθηκαν. Η περίοδος αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική για
την ελληνική μουσική παρουσία στη Βενετία, μια που τότε τυπώνονται εκεί οι
δύο συλλογές θρησκευτικών μοτέτων του Φραγκίσκου Λεονταρίτη (1564 και
1566), ενώ κοσμικά μαδριγάλια και ναπολιτάνες, τόσο του Λεονταρίτη όσο
και του επίσης Έλληνα Φραγκίσκου de Laudis, τυπώνονται σε συλλογές με
έργα διαφόρων συνθετών στα 1561, 1565, 1566 κ.ε.
Οι στίχοι των Greghesche είναι όλοι δημιούργημα ενός ποιητή και αποδί­
δονται στον «stradioto» Μανώλη Μπλέσση από το Ναύπλιο,3 σημαίνουσα

1.  Η συλλογή εκδόθηκε σε σύγχρονη μουσική σημειογραφία το 1974 από τον Siro
Cisilino, όπου κανείς μπορεί να βρει όλους τους τίτλους και τους στίχους των Greghesche.
2.  «Greghesche et iustiniane a tre voci», Βενετία 1571. Έχει εντοπιστεί μόνο το τεύ-
χος του μπάσου, που καθιστά τη δυνατότητα εκτέλεσης αδύνατη.
3.  Το θέμα γενικά και η βιβλιογραφική του τεκμηρίωση αναπτύσσονται στην ανακοί-
νωση του Τ. Ε. Σκλαβενίτη, «Λόγιοι και χρονογράφοι», βλ. στον παρόντα τόμο, σ. 191-194.

5. Nafpliaka_Analekta_Tsenes.indd 119 4/11/2016 2:57:43 μμ

 120 ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΕΝΕΣ

προ­σωπικότητα ανάμεσα στις έφιππες μισθοφορικές δυνάμεις Ελλήνων και

Αλ­βανών που υπηρετούσαν τη Γαληνότατη (και όχι μόνο), με παρουσία στην
Ιτα­λία αλλά και στη Γαλλία, την Ισπανία, την Αγγλία κ.α. Οι περιπέτειες του
Μα­νώλη Μπλέσση σε πολέμους με τους Τούρκους περιγράφονται σε βιβλία
γραμ­μένα σε Greghesco, με κορυφαία γεγονότα την υπεράσπιση της Λευκω-
σίας, τη ναυμαχία της Ναυπάκτου αλλά και φανταστικά κατορθώματά του σε
εμπόλεμες περιοχές από την Αυστρία μέχρι τον Καύκασο.
Στην πραγματικότητα το Μανώλης Μπλέσσης ήταν το θεατρικό και φιλο-
λογικό ψευδώνυμο του ηθοποιού, θεατρικού παραγωγού, τραγουδιστή, συγ-
γραφέα και συνθέτη Antonio Molino, ο οποίος σε νεαρή ηλικία επισκέφθηκε
τις βενετοκρατούμενες περιοχές στην Ελλάδα (αναφέρονται με βεβαιότητα η
Κέρκυρα και η Κρήτη) και πιθανόν να εμπνεύστηκε εκεί την περσόνα ενός
Έλ­ληνα stradioto, ηρωικού, θορυβώδους, βάρβαρου και κωμικού, ο οποίος
του έδωσε, ως ρόλος, μεγάλη φήμη σε όλη τη ζωή του.
Στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων μιας Ακαδημίας που είχε ιδρύσει ο Mo­
li­no στη Βενετία, σχεδιάζεται και το βιβλίο των Greghesche του 1564. Τα
κεί­μενα είναι όλα γραμμένα από τον ίδιο, αλλά οι συνθέτες, που ήταν όλοι μέ­
λη της Ακαδημίας, προέρχονται από όλη την Ευρώπη, με κοινό στοιχείο την
εξαρτημένη ή πιο ελεύθερη σχέση με τα μουσικά σύνολα της Βασιλικής του
Αγίου Μάρκου. Επιχειρείται, δηλαδή, ο συνδυασμός ενός λαϊκού στοιχείου,
της διαλέκτου Greghesco, με την κορυφαία εκείνη τη στιγμή σχολή πολυφω-
νικής μουσικής στην Ευρώπη.
Τα μοναδικό σωζόμενο πλήρες αντίτυπο όλων των φωνών σώζεται στην
Εθνι­κή Βιβλιοθήκη της Βιέννης. Με βάση αυτό το αντίτυπο κάναμε την πρώ­τη
πλήρη εκτέλεση στη σύγχρονη εποχή, από το αυστριακό συγκρότημα Accen­
tus, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, τον Φεβρουάριο του 2004 και, αμέ­σως
μετά την ηχογράφηση του προγράμματος στο Τριανόν, στο Ναύπλιο.
Στα μελοποιημένα κείμενα, σε αντίθεση με τα χωρίς μουσική ποιήματα
Gre­ghesco του Molino, η χρήση των ελληνικών περιορίζεται σε δύο ή τρεις
λέξεις που εκφέρονται αυτούσιες: τίποτα, επιθυμία, κακή, μεγάλος, σαράντα
κ.ά. Ο Molino/Μπλέσσης συνήθως μιλά σε πρώτο πρόσωπο, ως Έλληνας stra­
dioto, και αναφέρεται, με εξαιρετικά θεατρικό τρόπο, σε θέματα που σχετίζο­
νται με την ελληνική κοινότητα, με συχνές αναφορές τόσο στην αρχαία ιστο-
ρία όσο και στη σύγχρονη ζωή.

Ο ύμνος στον ελληνισμό είναι το κύριο μοτίβο που επανέρχεται σε κάθε ευκαι-
ρία. Σε μια Greghesca-θρήνο για τον θάνατο του Adrian Willaert, δασκάλου
όλων των συνθετών που συμμετείχαν στη σύνθεση της συλλογής του 1564, ο
Μπλέσσης καλεί τον Όμηρο, τον Βιργίλιο και τον Δάντη να τον θρηνήσουν.
Στη «Mi ho scrivo», μελοποιημένη από τον Annibale Padovano, ο Μπλέσσης

5. Nafpliaka_Analekta_Tsenes.indd 120 4/11/2016 2:57:44 μμ

 ΟΙ GREGHESCHE ΤΟΥ 16ΟΥ ΑΙ. 121

κομπάζει: «έγραφα κι ακόμη γράφω, όμορφους ελληνικούς στίχους, που θα

με κάνουν να δείχνω ζωντανός, ακόμα κι όταν θα ’χω προ πολλού πεθάνει».
Στο Benedetta el Gregaria, κι αυτό μελοποιημένο από τον Padovano, ακούμε:
Ευλογημένος ο ελληνισμός,
Και αυτός που τον έκανε πρώτο,
Δηλαδή ο Δίας, που από ’ κει ψηλά,
Του χάρισε τη γενιά του.
Ευλογημένος ο ελληνισμός.
Σε άλλες Greghesche μπορεί το θέμα να είναι ερωτικό, όπως στο «Chel
bel­lo Epithimia» του Γάλλου Giaches de Wert, ή το «Giati tetia Fantiga» του
Κρο­άτη Giulio Schiavetto, ή πάλι καθαρά κωμικό και ο Μπλέσσης να εμφανί­
ζεται σαν ένας απόλυτος χαρακτήρας της commedia dell’arte, που εκείνη την
περίοδο αποκρυστάλλωνε τον χαρακτήρα της. Στο «Saranda Volte» του An­
drea Gabrielli ακούμε:
Σαράντα φορές και ακόμα παραπάνω
Σου είπα και σου ξαναείπα,
Γεροξεκούτη,
Σταμάτα να τσιγκλάς
Την καρδιά μου και μην με καθυστερείς
Γιατί είναι ο Βάκχος, ο καλλίτερος σύντροφος
Που θέλω τώρα να υπηρετήσω.
Γιατί δεν μπορώ να αντέξω
Άλλα βογκητά
Και άλλο βάρος.
Φτάνει πια, με καταλαβαίνεις;
Άφησέ με ήσυχο γιατί αλλιώς
Θα σε κάνω να το μετανιώσεις
πάνω στα γόνατά μου!
Και βέβαια δεν λείπουν οι αναφορές καθαρά στη ζωή των stradioti. Κορυ-
φαία εξ αυτών η «Battaglia Stradiotesca» για έξι φωνές, του μόλις εικοσάχρο-
νου Φλαμανδού Ivo de Vento, που περιγράφει με γρήγορες αλλαγές ρυθμών
και συνδυασμών των έξι φωνών τη νευρικότητα πριν από τη μάχη:
Όταν το καλό άτι, ακούσει την τρομπέτα
Να ηχεί: στα όπλα, στα όπλα,
Σηκώνει το κεφάλι, τινάζει την χαίτη
Και ετοιμάζεται
Να χτυπήσει σαν τον κεραυνό.

5. Nafpliaka_Analekta_Tsenes.indd 121 4/11/2016 2:57:44 μμ

 122 ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΕΝΕΣ

Ξεφυσώντας απ’ τη μύτη και το στόμα

Με περισσή σοφία,
Χοροπηδάει από δω και από εκεί
Περιμένει τη συμπλοκή
Και όταν επιτίθεται αναστενάζει με αγαλλίαση.
Στο σύνολό της το είδος των Greghesche είναι ένα πολύτιμο τεκμήριο του
πολύπλοκου τρόπου με τον οποίο οι Βενετοί ενέταξαν το ελληνικό στοιχείο
στην καθημερινή ζωή της πόλης, τη στιγμή που η Γαληνοτάτη βρισκόταν στο
από­γειο της δόξας της.


CHRISTOS TSENES

THE 16TH CENTURY GREGHESCHE

The Greghesche is a form of polyphonic madrigal, developed in Venice during

the second half of 16th century. Their distinctive characteristic, compared to
the standard madrigal, is the language of their verses, the Greghesco – a Vene­
tian dialect flavoured with Greek words. The most prominent collection of
such madrigals comprises 39 different pieces which were collectively pub-
lished in Venice in a single volume titled “Di Manoli Blessi il primo libro delle
Greghesche”. Works of twenty different composers were featured in this col-
lection, including Merulo, Padovano, Rore, Wert, Willaert and Andrea Gabrieli.
The verses of these Greghesche are all attributed to a single poet, the “stradio-
to” Manolis Blessis from Nafplio, a prominent character in the ranks of the
mer­cenary cavalry, serving the Most Serene Republic of Venice.
“Manolis Blessis” was in fact the alias of the actor, theatrical producer,
singer, writer and composer Antonio Molino. After visiting some of the Ve-
netian-ruled areas of Greece in his youth, Molino was inspired to concoct the
persona of a heroic, loud, barbaric and funny Greek stradioto – a role which
brought him great fame for the rest of his life. The book of Greghesche was
produced in 1564, sponsored by Molina’s Academy in Venice. The single re-
maining complete copy of it is now archived in the National Library of Venice.

5. Nafpliaka_Analekta_Tsenes.indd 122 4/11/2016 2:57:44 μμ