bölüm 1

HÜCRE BÖLÜNMELERİ
Mitoz Bölünme

RI
Hücre hacmi artar. (Hücre büyür)
Hücre Bölünmeleri
Metabolik olaylar devam eder.
Hücre Neden Bölünür? Protein ve ATP sentezlenir.

LA
Organel sayıları artar.
h Yüzey/Hacim oranı küçülürse (azalırsa, bozulursa)
N T
S2 İ
büyüme

E
V3 Replikasyon
G1
S

IN
DNA eşlenmesi

R
h Çekirdek hücreyi yönetmede zorlanırsa (yetersiz kalırsa) gerçekleşir.
h Madde alışverişi zorlaşırsa Deoksiribonükleotit

F
(besinlerin alınması, atıkların atılması) sayısı azalır.
G2

A
BİLGİ
AY Z

Son kontroller yapılır.

Alyuvar B Bölünmeyle ilgili enzim
Olgun alyuvar Ö ve ATP sentezi
L İnterfaz G1 , S , G2
Ü
FY

Sinir hücresi
N
Nöron M
Çizgili kas hücresi Olgun alyuvar Bölünme yeteneğini kaybeden
E
hücreler G1 evresinde kalarak
Z Sinir hücresi
Retina hücresi Çizgili kas hayatlarını burada geçirir.
Çizgili kas hücresi
Bu evreye G0 evresi denir.
Retina hücresi
RA

Kromozom Yapısına Göre Hücreler

Haploid
h Hücre bölünmeden önce interfaz adı verilen hazırlık monoploid
n Diploid 2n
evresini geçirir.
PA

interfaz + mitotik evre Hücre döngüsü

Monoploid (Haploid) Hücre (n)
hazırlık bölünme
h Tek takım kromozom içerirler.
(ya anneden, ya babadan gelen)

BİLGİ h Homolog kromozom, alel gen çifti taşımazlar.

Örn: Gametler (eşey hücreleri, üreme hücreleri),

Mitotik evreye interfaz dahil değildir!
sperm, yumurta

143
 bölüm 1
Mitoz Bölünme

h Mitoz ve mayoz bölünme ile oluşabilirler. Kromozom

mitoz DNA’nın kısalıp kalınlaşması ile
(n) Erkek arı sperm (n)

RI
kromozom oluşur.
mitoz
(n) Dişi gametofit yumurta (n)
mayoz
(2n) İnsan sperm (n)

LA
Diploid Hücre (2n)
Kardeş kardeş kromatit
h Biri anneden, diğeri babadan gelen kromozomlara sahip hüc-
kromatitler eşlenmiş
relerdir. (Homolog kromozom) Æ kromozomdaki Æ
Örn: Vücut hücreleri (somatik hücreler) (soma = vücut) kısımlar
üreme (eşey) ana hücreleri, kraliçe ve işçi arı, sporofit

IN
İnterfazın
BİLGİ S evresi
BİLGİ
Sperm ana hücresi ................ sperm ................
Kardeş kromatitler hücre
Yumurta

Zigot
............... yumurta ana hücresi

.................. böbrek hücresi

AY ...............

.................. Kromozom Kromozom

bölüneceği zaman oluşur.

Kraliçe arı ................... erkek arı ...................

BİLGİ
Bölünme ile ilgili Kavramlar Kardeş
FY

kromatitler
Kromozom

İnterfazın Anafaz
+ S evresi
Çekirdek
Protein
Histon proteini
Kromatin
iplik 1 kromozom 1 kromozom 2 kromozom
RA

(DNA + Protein) DNA (2 kromatitli)

DNA

DNA
zinciri

Örn:
PA

A a A A a a
Kromatin iplik

Hücre bölünmüyorken yani İnterfaz 2n = 2

2n = 2
dinlenme halindeyken DNA’nın
çekirdek içindeki halidir.
B b B B b b
(Histon proteini + DNA) 2 eşlenmemiş Bölünecek hücredeki
Protein sentezi için şifre verir. homolog kromozom 2 eşlenmiş homolog kromozom

144
 bölüm 1
Mitoz Bölünme

Örn: Örn: 2n = 10 kromozomlu bir hücredeki

A a A A a a a) Kromozom sayısı ......................

RI
b) Kromatid sayısı ........................

c) Sentromer sayısı ......................

B b B B b b

LA
2n = 4 İnterfaz 2n = 4 d) Kinetekor sayısı .......................
C c C C c c

BİLGİ

sentromer

IN
D d D D d d sentrozom İsim benzerliğinden dolayı karışabilir.
4 eşlenmemiş Bölünecek hücredeki sentriyol
homolog kromozom 4 eşlenmiş homolog kromozom

Örn:
A C A A C
AY C sentriyol
Bitki

–
Hayvan

İnterfaz n=2
sentrozom – +
n=2
iğ ipliği sentezi + +

B D B B D D iğ ipliğini mikrotübül organize

sentrozom
FY

düzenleyen edici bölge

2 eşlenmemiş Bölünecek hücredeki
homolog olmayan 2 eşlenmiş homolog olmayan sentromer var var
kromozom kromozom

BİLGİ Sentriyol
RA

Kardeş
kromatitler
Kinetokor Sentriyol
İğ ipliğinin
Ô tutunduğu Ô
protein

Sentromer İğ
PA

merkezdeki
Ô halkasal Ô iplikleri
bölge Sentrozom
Kromozom Sentrozom
kromozom sayısı = sentromer sayısı
h Bitki ve hayvan hücrelerini ayırt etmede sentromer, iğ ipli-
kinetokor sayısı = kromozom sayısı x 2 ği oluşumu kullanılmaz.
kromatid sayısı = kromozom sayısı x 2

145
 bölüm 1
Mitoz Bölünme

Hücreler ve kromozom formülleri h n, 2n, 3n kromozomlu hücreler mitoz geçirebilir.

otozom vücut kromozomu n 2n 3n

RI
n 2n 3n
gonozom cinsiyet kromozomu n 2n 3n

h Mitoz öncesi interfaz evresi gerçekleşir.

m

m
zo

zo
om

om
no

no
kromozom
oz

oz
go

go
h Bakteri ve arkelerin çekirdeği olmadığı için (prokaryot)
ot

ot
formülü

LA
2n = 46 2n = 44 + XX 2n = 44 + XY
kromozom 23 çift 22 çift mitoz geçirmezler.
sayısı homolog homolog
kromozom kromozom
h Somatik hücreler mitoz geçirir.
kromozom
formülü
h Üreme ana hücreleri mitoz ve mayoz geçirir.
n = 23 n = 22 + X n = 22 + X n = 22 + Y
Mitoz Evreleri

IN
dişide tek çeşit erkekte iki çeşit X
X
gonozom gonozom Y
çekirdek bölünme sitoplazma bölünme
Karyokinez Sitokinez
böl

Mitoz Bölünme

h Bir hücrelilerde üreme;

AY böl

h Çok hücrelilerde; büyüme, gelişme, onarım (rejenerasyon)

İPMATS
olaylarını sağlar. (Bazı çok hücrelilerde eşeysiz üreme) h Mitoz öncesinde interfaz gerçekleşir.

h Mitoz ile bir hücreden iki yavru hücre oluşur. h İnterfaz sonrası karyokinez sitokinez
FY

(Oluşan hücre sayısı = 2 n : bölünme sayısı)

n
Karyokinez dört evredir. (Faz = Evre)
h Mitoz ile oluşan hücrelerin kromozom sayısı değişmez! Profaz Pro – İlk
Metafaz Meta – Orta
Anafaz Ana – Ayrılma (Analiz)

Ör: 2n = 42 kromozomlu bir hücre art arda 2 mitoz geçirdi- Telofaz Telo – Uç, Son İnterfaz
RA

ğinde;

a) Oluşan hücre sayısı ...................

Profaz (İlk Evre)
b) Oluşan hücrelerin kromozom sayısı ...................
h Kromatin iplik kromozom
Çekirdek zarı ve çekirdekçik eriyip kaybolur. İnterfazda eş-
lenmiş sentrozomlar iğ ipliği oluşturup zıt kutuplara çekilir-
PA

ler. İğ iplikleri kinetokorlara tutunur.

h Mitoz zigot oluştuktan sonra canlının ölümüne kadar devam
eder. (Ömür boyu) İğ iplikleri
Sentrozom
h Kromozom sayısının nesiller boyu sabit kalmasını sağlar.

h Mitoz kalıtsal çeşitlilik sağlamaz. (Evrime katkı sağlamaz.)

Eriyen
h Mitoz ile eşeysiz üreyen canlıların kararlı (sabit) ortamlara çekirdek zarı
uyum yetenekleri yüksektir. (2n = 4)

146
 bölüm 1
Mitoz Bölünme

Metafaz (Orta Evre) Sitokinez (Sitoplazma Bölünmesi)

h Kromozomlar hücre ortasına (ekvatoral düzlem) tek sıra

RI
Hayvan hücresi Bitki hücresi
(yan yana) dizilir. sitokinez sitokinez

LA
Ekvatoral
Ara lamel
düzlem
Hayvan hücresi Bitki hücresi
(2n = 4)
Mikrofilamentler golgiden ayrılan küçük kofullar ile
h Kardeş kromatitler ayrılmaya hazırdır. yardımıyla ara lamel

IN
(Kromozomlar en net bu evrede görülür.) boğumlanma ara plak
orta lamel
hücre plağı
Anafaz (Ayrılma Evresi) AY
h İğ iplikleri çekilir ve kardeş kromatitler birbirinden ayrılır. BİLGİ
sentromer kardeş kromatitlerin
bölünmesi ayrılması Bitki Hayvan

Sitokinez + +
ara lamel
Gerçekleşme şekli boğumlanma
hücre plağı
FY

Ayrılan
kardeş
kromatitler

Ara lamel
2n = 4 2n = 4

h Kromozom sayısı geçici olarak iki katına çıkar. 2n = 4

RA

2n = 4
(2n = 4 Anafazda 8 kromozom)
2n = 4 2n = 4

Bölünmeler sonucu aynı genetik yapıda iki yavru hücre oluşur.

Telofaz (Son Evre) Yeniden oluşan
çekirdek
h Profaz’ın tersi olur. zarı

Kromozom kromatin BİLGİ

PA

iplik çekirdek zarı ve çekir- Mitoz sonucu oluşan hücrelerde;

dekçik oluşur.
L sitoplazma miktarı
Telofaz sonunda hücrede farklılık
L organel sayısı
iki çekirdek bulunur. gösterebilir.
L hücre büyüklükleri
Telofaz ile karyokinez
tamamlanır. (2n = 4) Organel çeşitleri aynıdır.

147
 bölüm 1
Mitoz Bölünme

Mitozda Kromozom Sayısı ve DNA Miktarı Örnek

(ağırlığı) Diploit bir hücrenin mitoz bölünmesinin anafaz evresinde bir

RI
DNA miktarı
DNA miktarı kutba çekilen kromatit sayısı 12 ise bu hücrenin kromozom
Kromozom
sayısı 2n=20 3.10–12 mg 4x sayısı kaçtır?
20

2x 12
Kromozom interfaz

LA
sayısı 20
x İ PMAT S
12
Kromatit Evreler
sayısı 2n=20 6.10–12 mg 12
20x20=40 Kromozom sayısı
Kromatitler
ayrılır. Her
12
40 kromatit bir
kromozom

IN
sayılır.

20
2n=20 2n=20 BİLGİ
Karaciğer hücresindeki kromozom sayısı 2n = 34 olan dişi
3.10–12 mg 3.10–12 mg
İP M A T S Evreler bir memelide;
AY a) Anafazda bir kutba çekilen kromatit sayısı

b) Mitoz sonucu oluşan hücrenin kromozom sayısı

c) Oluşturacağı gametlerin kromozom formülü

d) Vücut hücresindeki otozom/gonozom oranı?

Örnek
FY

a) .......................... b) ..........................

c) .......................... d) ..........................

1 2 3 4 5
Örnek
RA

Sırala: ................................... Mitoz bölünme ile ilgili olarak,

I. Bölünen ana hücreyle yeni hücrelerin kromozom sayısı aynı

olur.

II. Bölünme sırasında iğ iplikleri meydana gelmez.

III. Homolog kromozom ayrılması görülür.

PA

Örnek IV. Oluşan hücreler kalıtsal yönden birbirinin aynısıdır.

açıklamalarından hangileri doğrudur?

A) I ve II B) I ve IV C) II ve III
Kromozom
D) II ve lV E) III ve IV
sayılarını yaz
(n, 2n):

148
 bölüm 1
Mitoz Bölünme

Hücre Döngüsü Kontrol Noktaları Normal hücre kültürü Kanserli hücre kültürü

G1 kontrol noktası

RI
S
Hücreler kabın yüzeyine Hücreler kabın yüzeyine
G1 G2 tutunur ve bölünür.
G0 tutunur ve bölünür.

LA
Mitotik evre
G2 kontrol
noktası

M kontrol noktası

IN
Kap sınırında Kap sınırında
Kanser hücreleri
G1 kontrol : Hücre büyüklüğü kontrol edilir. Büyüklük yeterli ise bölünme
bölünmeye durur.
devam eder.
bölünme durur.
noktası devam et sinyali verilir.

G2 kontrol : DNA hasarı ve hücre büyüklüğü kontrol edilir. Rep-

noktası likasyonda hata varsa düzeltilmesi beklenir.
AY
M kontrol : Metafazda iğ ipliklerinin kinetokorlara tutunma- He - La hücreleri
noktası sı beklenir.
Birkaç hücre alınır.
Tutunmazlarsa anafaz başlamaz. (Yaralanma)

BİLGİ
FY

Kanser: Kontrolsüz hücre bölünmesi Kanser hücrelerinde

kontrol noktaları çalışmaz.
Boşluk, hücrelerin
Metastaz: Kanser hücrelerinin kana veya lenf yoluyla sağ- bölünmesi ile dolar.
lıklı dokulara sıçramasıdır.

İyi huylu tümör: Yayılmayan Kötü huylu tümör: Yayılan Örnek

RA

Kanserleşmiş bir hücre ile ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden

hangisi söylenemez?
h Kanserli dokuların tedavisinde kemoterapi ve
radyoterapi uygulanır. A) Hücre döngüsünün kontrol sistemini düzenleyen bazı gen-
lerde mutasyon gerçekleşmiş olabilir.

Örnek B) Bulunduğu alandan ayrılarak kan dolaşımı aracılığı ile sağ-

PA

lıklı dokulara taşınabilir.

Mitoz bölünmeye ait aşağıdaki evrelerin hangisinde kromozom
sayısı geçici olarak iki katına çıkar? C) Hücredeki DNA ile RNA miktarı arasındaki oran bozulabilir.
D) Hücre kontrol noktalarındaki sinyallere cevap vermez.
A) Profaz B) Metafaz C) Anafaz
E) Bölünebilmesi için öncelikle bulunduğu yüzeye tutunması
D) Telofaz E) Sitokinez gerekir.

149
 bölüm 2
HÜCRE BÖLÜNMELERİ
Mayoz Bölünme

RI
h Ergenlikte başlar.
Mayoz Bölünme
h Amaç üreme hücresi (gamet) oluşturmaktır. h Mayoz sonucu oluşan hücrelere;

LA
h Sadece “2n” kromozomlu hücrelerde gerçekleşir. L eşey hücresi L üreme hücresi L sperm
(Üreme ana hücresi)
L yumurta L gamet L polen
h Mayoz sonucu 4 hücre oluşur.
L spor
h Kromozom sayısı yarıya iner. (2n n)
h Mayoz bölünme vücudun her hücresinde gerçekleşmez.

IN
Mayoz
2 n (Üreme organındaki üreme ana hücresinde gerçekleşir.)

Mayoz Sperm ana hücresi Mikrospor ana hücresi

n n
1 AY Yumurta ana hücresi Makrospor ana hücresi

2n Hayvanlarda Bitkilerde

n n Karayosunu
Spor ana hücresi Eğrelti otu
n Mantarda

h İki karyokinez, iki sitokinez gerçekleşir. h Mayoz geçirecek hücre önce interfaz geçirir.
FY

(G1 S G2)
h Genetik çeşitlilik artar. (Kalıtsal varyasyon)

h Eşeyli üremenin temelini oluşturur. S evresinde DNA kendini eşler.

Sinapsis, tetrat, krossing-over, homolog kromozomların Kardeş kromatitleri oluştururlar.

birbirinden ayrılması olayları sadece mayoz’a özgüdür.
DNA miktarı iki katına çıkar.
h Mayoz ile oluşan hücreler, tekrar mayoz geçiremez.
RA

Kardeş Kardeş
kromatit kromatit
BİLGİ
1 2 3 4
Türdeki bireylerin kromozom sayısını yarıya indirerek,
kromozom sayısının nesiller boyu sabit kalmasını sağlar.
PA

S evresi
Anne (2n) Baba (2n)
Mayoz Mayoz
döllenme mitoz
+
yumurta sperm bebek
(n) (n) (2n) Homolog kromozom

152
 bölüm 2
Mayoz Bölünme

Mayoz’a Genel Bakış h İnterfaz sonrası mayoz başlar.

RI
Mayoz I Mayoz Mayoz II
2 n
Döllenme Karyokinez I Mayoz Karyokinez II
Yumurta Zigot 1 n
Sitokinez I n Sitokinez II
(n) (2n) 2n
n

LA
n
Sperm n
(n)
Embriyo
(2n)

IN
2n 2n
Anne Baba Profaz 1

Bebek (2n) h Mayozun ilk evresidir. Kros-

AY sing-over, tetrat, sinapsis,
kiyazma bu evrede olur.
Kardeş
kromatit h Mitozdaki gibi çekirdek zarı,
çekirdekçik eriyip kaybolur.
Kromatin iplik
kromozom’a dönüşür.
FY

Homolog
kromozom h Homolog kromozomlar yan
yana gelip tetrat (dörtlü) oluştururlar.
Mayoz I

n n
RA

Mayoz II

İnterfaz Profaz I

n n n n
PA

1 2 3 4
Krossing
BİLGİ Sinapsis over
DNA tekrar
eşlenmez

İ PMATS PMATS
Tetrat Kiyazma
Mayoz I Mayoz II (dörtlü) bölgesi

153
 bölüm 2
Mayoz Bölünme

(karşıya geçiş)
Krossing over: Homolog kromozomlar arası parça değişimi. Metafaz 1
(Aynı kromozomdaki kardeş kromatitler arasında krossing h Kinetokorlarından iğ ipliklerine tutunup rastgele dizilen

RI
over olmaz.) homolog kromozomlar ekvatoral düzleme çift sıralı karşı-
Krossing over ile genlerin yerleri değişir. lıklı dizilir.

Gen yapısı, gen sayısı değişmez. (Kromozom yapısı değişir.)

LA
Sinapsis: Homolog kromozomların birbirine sarılması

Kiyazma: Kromozomların temas ettiği bölge

Ekvatoral
düzlem

BİLGİ

IN
Her mayozda sinapsis, tetrat, kiyazma görülür ancak kros-
sing over zorunlu değildir. (gerçekleşmeyebilir)

Anafaz 1

h Krossing over ile kalıtsal çeşitlilik artar.

AY h Homolog kromozomlar bir-
birinden ayrılır.
Zıt kutuplara
çekilen homolog
(Sentromer bölünmesi kromozomlar
1 tetrat = n kromozom sayısı
olmaz.)
(2n = 46 n = 23 tetrat = 23)
h Kardeş kromatitler hala
1 tetrat = 2 kromozom = 4 kromatit
birliktedir.
FY

h Anneden ve babadan aldı-

ğımız homolog kromozom-
Örnek lar, zıt kutuplara rastgele gittiği için (yani hangisinin hangi
kutba gideceği rastgele olduğu için) genetik çeşitlilik sağ-
2n = 8 n = ................... tetrat = ................... lanmış olur.
sperm yumurta = ................... kromatit = ...................
RA

2n = 20 n = ................... tetrat = ...................

Telofaz 1
sperm yumurta = ................... kromatit = ...................
h Profaz I’in tersi olur.

h Çekirdek zarı, çekirdekçik yeniden oluşur. İğ iplikleri kaybolur.

h Kromozom Kromatin iplik

PA

Örnek
Somatik hücrelerinde 36 kromozom bulunan dişi bir memelide;

a) Profaz I’de oluşan tetrat sayısı ......................

b) Metafaz I’deki kromatit sayısı ......................

c) Oluşturacağı gametlerin kromozom sayısı ......................

d) Oluşturacağı yumurta hücresinin kromozom formülü ..........

154
 bölüm 2
Mayoz Bölünme

Sitokinez 1

h Sitokinez sonucu kromozom sayısı yarıya iner. Profaz II

RI
(2n n)
n n
n

Kromozomlar

LA
Metafaz II tek sıralı
dizilir.
n n

Kardeş
kromatitler

IN
zıt kutuplara
Anafaz II
n çekilir.
2n (Birbirinden
ayrılır.)
h Mayoz I sonucu “n” kromozomlu iki hücre oluşur.
n n
AY
h Mayoz I sonrası DNA eşlenmesi (replikasyon) gerçekleşmez.

Mayoz II’de krossing over

GÖRÜLMEZ. sinapsis Telofaz II
tetrat
FY

homolog kromozomların
birbirinden ayrılması Sitokinez II

BİLGİ n n n n
RA

Mayoz II, mitoza benzer.

BİLGİ BİLGİ

Mayoz I Mayozda kalıtsal çeşitliliği;

Homolog
PA

Anafaz I kromozomlar h Krossing over

Mayoz II
AYRILIR. h Homolog kromozomların rastgele birbirlerinden ayrıl-
Kardeş
Anafaz II kromatitler ması sağlar.

155
 bölüm 2
Mayoz Bölünme

Mayozda Kromozom Sayısı ve DNA Miktarı Örnek

(ağırlığı) DNA miktarı Kaç tetrat vardır? .....................

RI
DNA miktarı
Kromozom 2n=20 4x Bölünme sonucu oluşan hüc-
sayısı : 20 4.10–12 mg
Kromozom relerin kromozom sayısı ..........
sayısı: 20
2x
Kromatit interfaz Diploit hücrenin kromozom sa-

LA
sayısı: x
2x 20 = 40
2n=20 i PMAT S PMAT S yısı ......................
Tetrat
8.10–12 mg
sayısı : 10 M₁ M₂ Evreler

Kromozom sayısı

n=10 n=10
4.10–12 mg Anafaz I’de Kromatitler

IN
homolog ayrılır. Her
kromozomlar kromatit bir
ayrılır. kromozom sayılır.
20 Örnek
n=10 n=10 n=10 n=10 10
i PMAT S PM A T S
AY
2.10–12 mg 2.10–12 mg 2.10–12 mg 2.10–12 mg Mayoz 1 Mayoz 2 Evreler

Kaç tetrat vardır? ......................

FY

Örnek Bölünme sonucu oluşan hücrelerin kromozom sayısı ..................

Diploit hücrenin kromozom sayısı ......................

(ağırlığı)
Kromozom DNA miktarı
sayısı : ................ 2n=16 6.10–12 mg
Kromozom
RA

sayısı : ................ interfaz

Kromatit
Örnek
sayısı : ................ Hangi evre kesinlikle mayoz, hangisi mitoz veya mayoz II’ye
............ ....... 10–12 mg
aittir?
Tetrat
sayısı : ................ A B
PA

............ ............ ....... 10–12 mg

......... ......... ......... .........

.....10–12 mg .....10–12 mg .....10–12 mg .....10–12 mg ....................................... .......................................

156
 bölüm 2
Mayoz Bölünme

BİLGİ Örnek
Kromozom sayısı Mayoz I bölünmesi; profaz I, metafaz I, anafaz I, telofaz I ve si-

RI
tokinez I olarak farklı evrelerden oluşur.
2n 1 Mitoz
Bu evrelerle ilgili olarak yapılan aşağıdaki eşleştirmelerden
2 Mayoz hangisi doğru olamaz?
n

LA
3 Döllenme
A) Zıt kutuplara çekilmiş kromozomlarda sentromer ayrılma-
1 2 3 Evreler sı gerçekleşmediğinden eşlenmiş kromatitler bir arada bu-
lunur. → Telofaz I
B) Homolog kromozomların farklı kutuplara gitmesiyle kromo-
zom sayısının yarıya inme temeli atılır. → Anafaz I

IN
C) Homolog kromozomlar, iğ iplikleri yardımıyla birbirinden ay-
rılır ve zıt kutuplara çekilir. → Metafaz I
D) Sentrozomların arasında iğ iplikleri oluşur. → Profaz I
E) Hayvan hücrelerinde mikrofilamentlerin etkisi ile gerçekle-
h Dişilerde mayoz ile oluşan tüm hücreler döllenmeye
katılmaz!
AY şir. → Sitokinez I

Mayoz n Yumurta
2
Mayoz n Örnek
1 n
FY

Bir eşey ana hücresinin mayoz bölünmesi ile ilgili bazı evreler
2n Kutup aşağıda verilmiştir.
n hücreleri
n ölür.

n
RA

I II III
Şekilde numaralarla belirtilen evrelerin adları aşağıdakilerden
h Erkeklerde mayoz ile oluşan tüm hücreler döllenmeye
hangisinde doğru verilmiştir?
katılabilir.
I II III
Mayoz
n
PA

2 A) Metafaz 1 Profaz 1 Metafaz 2

Mayoz n B) Metafaz 2 Anafaz 1 Profaz 2
1 n
C) Anafaz 2 Metafaz 1 Profaz 2
2n D) Anafaz 1 Profaz 2 Telofaz 1
n
n E) Profaz 1 Metafaz 2 Anafaz 1

n
sperm

157
 bölüm 3
HÜCRE BÖLÜNMELERİ
Eşeysiz ve Eşeyli Üreme Çeşitleri

RI
Eşeysiz Üreme Öglena

h Temeli mitoz bölünmeye dayanır. Öglena

LA
h Ata canlı ile aynı genetik yapıda canlılar oluşur.

h Kalıtsal çeşitlilik sağlamaz.

(Çeşitlilik olursa nedeni mutasyon)
Boyuna bölünme
Evrime katkısı yoktur. gerçekleşir.

IN
h Eşeyli üremeye göre daha hızlı gerçekleşir.
Amip
h Oluşan yavrular,
sabit ortam koşullarına iyi uyum sağlar. Değişken koşullara Amip
uyum yapma ihtimalleri düşüktür.

Eşeysiz Üreme
AY Her yönden
bölünme
gerçekleşir.
1 3 5

2 4 6
Bölünerek Sporla Vejetatif
üreme üreme üreme
FY

Tomurcuklanma Rejenerasyon Partenogenez Paramesyum

Büyük çekirdek
Paramesyum Küçük çekirdek
1 Bölünerek Üreme

BİLGİ
h Bakterilerde basitçe iki- Yavru
RA

Halkasal DNA
ye bölünme olur. paramesyumlar
Enine bölünme
h 20 dk’da bir bölüne-
gerçekleşir.
rek sayılarını artı-
Plazmit DNA eşlenir.
rırlar.

Eşlenen
PA

DNA’lar ayrılır. 2 Tomurcuklanma

BİLGİ
Hücre duvarı
oluşur. Ana canlı vücudunda oluşan, tomurcuk adı verilen yapının
mitoz bölünmeler ile yeni canlı oluşturmasıdır.

Tomurcuk, ana canlıdan ayrılabilir veya koloni oluşturabilir.

160
 bölüm 3
Eşeysiz ve Eşeyli Üreme Çeşitleri

re generate
Tomurcuklanma Koloni Ê Ê
tekrar üretmek
Tomurcuk 4 Rejenerasyon İle Üreme

RI
Canlıların zarar gören veya kopan vücut parçalarını yenileme-
sine rejenerasyon denir.

Kesme

LA
Maya mantarı

Deniz yıldızı

Birey sayısı artar.

IN
Hidra
Hidra (polip form)
Tomurcuk
Kesme
AY Yassı solucan
3 Sporla Üreme
Birey sayısı artar.
Spor: Etrafı kalın örtü ile örtülü, olumsuz koşullara
dayanıklı hücre.
FY

Bazı mantarlar, karayosunu, eğrelti otu, plazmodyum

sporla ürer.
Kuyruk
kopartılır.
Yetişkin
şapkalı mantar Sporlar

Kuyruk
Sporların kendini yeniler.
RA

çimlenmesi

Organ düzeyinde
Miselyum rejenerasyon gerçekleşmiş olur.
Mantarın gelişmesi Birey sayısı artmaz.
PA

h Sporlar n kromozomludurlar. Uygun koşullarda çimlenerek h İnsanda

yeni birey oluşturabilirler. Kırılan kemiklerin iyileşmesi
Rejenerasyon
h Sporla üreyen canlıların çoğunda eşeysiz ve eşeyli üremenin Yaraların iyileşmesi
(Yenilenme)
birbirini takip ettiği metagenez (döl almaşı) görülür. Karaciğerin yenilenmesi

161
 bölüm 3
Eşeysiz ve Eşeyli Üreme Çeşitleri

h Rejenerasyonda Yumru gövde Patates ve yer elması gibi bitkilerin yumru göv-
:
mitoz bölünme ve hücre farklılaş- ile üreme delerinden yeni bitki oluşmasıdır.

RI
ması görülür.

h Farklılaşma mayoz değildir.

Yumru
h Canlının gelişmişlik düzeyi arttıkça gövde
rejenerasyon düzeyi azalır.
Axolotl

LA
(Meksika Semenderi)

1 2 3 4
5 Vejetatif Üreme
Gözlerden Yaprakların Yetişkin Bitkinin ölmesi
büyüme oluşması patates yeni patatesler
h Bitkilerde görülen eşeysiz üreme biçimidir.

IN
h Ticari olarak kısa sürede, bol ve kaliteli ürünler elde edilir.

Vejetatif Üreme
Çelikle Bitkilerden alınan kök, gövde, yaprak gibi parçaların
:
Rizomla Çelikle Daldırma Doku üreme (çelik) toprakta gelişerek yeni bitki oluşturmasıdır.
ile kültürü
Yeni bitki
Sürünücü
gövde ile
Yumru
gövde
Soğanla
AY
Aşılama
ile
ile

Çelik
(stolon) ile

Sürünücü gövde ile Çilek bitkisinin sürünücü gövdesinin, top-

:
(stolon) üreme rağa değdiği yerden yeni çilek oluşmasıdır.
FY

Çilek

Kavak, söğüt, Afrika menekşesi, begonya, gül gibi bitkilerde

görülür.

Göz
RA

Sürünücü gövde
Daldırma ile Bir bitkinin toprağa yakın dalı toprakla örtülür.
:
üreme Köklenen kısımdan yeni bitki gelişir.
Rizomla Zencefil gibi bitkilerde toprak altı gövdeden (rizom)
:
üreme yeni bitki oluşmasıdır.
PA

Yeni gelişen
Ata bitki bitki

Rizom
Toprağa yakın dal,
toprağa daldırılır.

162
 bölüm 3
Eşeysiz ve Eşeyli Üreme Çeşitleri

Soğanla Soğan, sarımsak, lale gi- Vejetatif Üreme

:
üreme bi bitkilerin, uygun koşul-

RI
larda yeni bitki oluştur- Rizomla Aşılama
Çelikle Soğanla
ile
masıdır.
Yumru Daldırma
Sürünücü ile Doku
gövde ile
gövde ile kültürü
ile

LA
Aşılama ile İstenilen özelliklere sahip bitki elde etmek için ay- (stolon)
:
üreme nı tür veya farklı tür bitkiler aşılanır.

Çoğaltılacak
Çoğaltılacak
bitkiye

IN
bitkiye
ait dal
ait dal 6 Partenogenez

Döllenmemiş yumurtanın mitozla gelişerek yeni birey oluştur-

AY masıdır.

Bal arılarında, karıncalarda, su pirelerinde, kamçı kuyruklu ker-

tenkelelerde görülebilir.

Bal Arılarında Partenogenez

Kraliçe arı (2n) Erkek arı (n)

FY

Ana bitki Ana bitki Mitoz!

Mayoz

Doku kültürü Bir bitkiden alınan doku parçasından steril kül-

RA

: Yumurtalar Spermler
ile Üreme tür ortamında yeni bitki oluşmasıdır. (n) (n)
Uygun ortamda Ata bitki Mitoz! Döllenme
yeni bitki
Partenogenez

oluşur.
Zigot (2n) Dişi
Doku Arı sütü ile Polenle
parçası alınır.
PA

beslenme beslenme
Erkek arı (n)

Embriyo
oluşur.

Doku
İşçi arı
parçası
(Kısır)
besin ortamında Kraliçe arı
çoğaltılır. (Ürer, verimli)

163
 bölüm 3
Eşeysiz ve Eşeyli Üreme Çeşitleri

h Erkek arı n Dişi arı 2n Eşeyli Üreme

h Erkek arı mitoz ile sperm üretir. Yani bir erkek arının üret-

RI
h Mayoz bölünme esasına dayanır.
tiği tüm spermler aynı genetik yapıdadır.

h Kraliçenin ürettiği yumurtalar mayoz ile oluştuğu için fark- h İki ata bireyin oluşturduğu gametlerin döllenmesi ile yeni

lı genetik yapıdadır. Yani erkek arılar birbirinden farklı olur. bireyler oluşur.

h Eşeyli üremede kalıtsal çeşitlilik;

LA
arı sütü Kraliçe arı
h Dişi arılar (Modifikasyon)
polen krossing over, döllenme, homolog kromozomların rastgele
İşçi arı
zıt kutuplara çekilmesi ile sağlanır.
h Döllenmemiş Erkek
Partenogenez
yumurta arı h Eşeyli üreme ile oluşan canlılar, değişken (kararsız) ortam
(Mitoz)
(n) (n) koşullarına daha iyi uyum sağlarlar.

IN
h Dişi birey Yumurta (n)

Erkek birey Sperm (n)

Örn: Boşlukları tamamla! ( n , mitoz , Kraliçe, İşçi, Erkek) Sperm (n) + Yumurta (n) döllenme Zigot (2n)
2n mayoz AY
Kraliçe arı (.......) Erkek arı (.......)
h Açık tohumlu bitkilerde;
............ ............ erkek kozalak polen
(erkek üreme hücresi)
Yumurta (.......) Sperm (.......)
dişi kozalak yumurta
Partenogenez

Döllenme
FY

(.......) Çam

h Eşeyli üreme bitkilerde, halkalı solucanlarda, yassı solucan-

.......... Arı (.......) Zigot (.......)
larda, tüm omurgalı hayvanlarda görülür.
Arı sütü ile Polenle
beslenme beslenme
Hermafroditlik (Erselik)
............ Arı ............ Arı
RA

Ürer Ürer h Hem erkek hem dişi organ taşıyan canlılarda hermafrodit
verimli ? verimli ?
kısır kısır (erselik) canlılar denir.

Dişi

Erkek
Kamçı kuyruklu kertenkelede dişi bireyin ürettiği yumurta ile
PA

erimemiş kutup hücresi birleşir. Oluşan 2n kromozomlu hüc-

reden mitozla yeni dişi birey oluşur. (Diploit partenogenez)

Bu sayede erkek birey olmadan yavru oluşturulur.

Tam çiçek Planarya Yassı solucan Yuvarlak

(Tenya) solucanlar

Hermafrodit Ayrı eşeyli

164
 bölüm 3
Eşeysiz ve Eşeyli Üreme Çeşitleri

h Tenya gibi iç parazit yaşayan solucanlarda karşı cinsi bul- Örnek

mak zor olacağı için sperm, yumurta oluşturup kendileri-
Ayrı eşeyli olarak çoğalan canlılarda;

RI
ni döllerler.
I. krossing overin görülmesi,
(halkalı solucan)
h Toprak solucanı hermafrodit olmasına rağmen kalıtsal çeşit- II. mayozla gametlerin oluşturulması,
liliğini artırmak için, gametlerini farklı zamanda olgunlaştı- III. gametlerin farklı gen dizilişinde olması,

LA
rarak başka bir toprak solucanı ile çiftleşir.
IV. döllenmeyle zigotun oluşturulması

olaylarından hangilerinin birlikte gerçekleşmesi kromozom sa-

h Tohumlu bitkilerde üreme organı çiçektir.
yısının nesiller boyu sabit kalmasını sağlar?
Taç Yaprak

Tepecik A) Yalnız I B) Yalnız III C) II ve III

Başçık

IN
Erkek
organ Dişicik Dişi D) II ve IV E) I, II ve IV
Sapçık Borusu organ

Yumurtalık
Çanak
yaprak
Çiçek Tohum
AY Örnek
Tablası Taslağı
Bal arılarının üremesi aşağıda şematize edilmiştir.
Tam çiçek kısımları
Erkek arı Kraliçe arı

Örnek
FY

Spermler Yumurtalar
Bazı canlılarda görülen eşeysiz üreme yöntemleri aşağıda ve-
rilmiştir. Döllenme Döllenmeden
h Maya mantarının tomurcuklanma ile üremesi gelişme

h Yassı solucanın rejenerasyon ile çoğalması Zigot

Erkek arı
h Hidranın tomurcuklanma ile üremesi
RA

İşçi arı
Bu canlılardaki üreme olaylarının tamamı için aşağıdakilerden Dişi embriyo
hangisi ortak olabilir? Kraliçe arı

A) Hücrenin bir kez bölünmesi ile üremenin tamamlanması Buna göre, bal arılarının üreme sürecinde gerçekleşen olaylar-
B) Üreme sürecinde hücrelerde farklılaşma olması la ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
C) Doğal olarak vücuttan kopan parçalar ile üremenin sağlan-
PA

A) Dişi ve erkek üreme hücreleri mayozla üretilir.

ması
B) Üreme hücreleri döllenme olmadan mitoz geçiremez.
D) Üreme sürecinde çok sayıda mitoz bölünmenin gerçekleş-
mesi C) Hem erkek hem de dişi bireyler diploit kromozomlu olur.

E) Üreme sonucunda ata canlı ile aynı özellikte canlıların oluş- D) İşçi arıların kromozom sayısı erkek arılardan fazladır.
ması E) Kovandaki arıların yaklaşık yarısı erkek, yarısı dişidir.

165
 test 3
Eşeysiz ve Eşeyli Üreme Çeşitleri

10. Farklı bitki türlerinde uygulanabilen daldırma yöntemi ile üre- 12. Deniz yıldızının ikiye bölünmesi sonucunda iki yeni deniz yıldızı
me için aşağıdaki bilgilerde hangisi doğru olamaz? oluşması süreci şekilde görülmektedir.

RI
A) Kök gelişimi uzun süren bitkilerin, daha kısa sürede üremesi-
Yeni deniz
yıldızı
ni sağlamak için tercih edilebilir.
1
B) İki farklı bitkiye ait istenilen özelliklerin bir bitki üzerinde top-
lanması sağlanabilir.

LA
C) Bitkiye ait bir dalın, ata bitkiden ayrılması sağlanmadan kök-
lendirilmesi yöntemine dayanır.
D) Portakal, mandalina gibi meyve veren bitkilerin üretilmesin-
de kullanılabilir.
Ata
E) Tohumla üremeye göre daha kısa sürede yeni bitki oluşması
deniz yıldızı
sağlanır. Yeni deniz

IN
yıldızı
2

Bu olayla ilgili olarak,

I. Kesilme işlemi sırasında her iki deniz yıldızı parçası da mer-

AY kezi diskten bir pay almıştır.
II. Deniz yıldızı 1 ile deniz yıldızı 2 arasında kalıtsal bir farklılık
oluşması üreme sürecinde mutasyon oluştuğunu gösterir.
III. Ata deniz yıldızından oluşan her bir parçanın kendini yenile-
11. Farklı canlılarda görülen eşeysiz üreme çeşitleri aşağıda veril- mesi sürecinde sadece doku düzeyinde rejenerasyon meyda-
miştir. na gelir.
FY

h Bölünerek üreme ifadelerinden hangileri söylenebilir?

h Tomurcuklanma
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
h Sporla üreme
D) II ve III E) I, II ve III
h Rejenerasyon

h Partenogenez
RA

h Vejetatif üreme

Bu üreme çeşitlerinin tamamında;

I. üremenin tamamlanması sürecinde profaz, metafaz, anafaz

ve telofaz evrelerinden oluşan mitotik evrenin görülmesi,
13. Spor oluşturarak üreme;
II. çekirdek zarı erimeden karyokinez ve sitokinez süreçlerinin
tamamlanması ile üremenin sağlanması, I. kara yosunu,
PA

III. üremenin başlangıcında replikasyon ile genetik materyal mik- II. şapkalı mantar,
tarının artırılması III. amip

olaylarından hangileri ortak olarak görülebilir? canlılarından hangilerinde görülebilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

D) I ve III E) II ve III D) I ve III E) II ve III

1-C 2-A 3-E 4-D 5-D 6-C 7-E 8-D 9-E 10-B 11-C 12-C 13-C

168