7 0 BVJ Havo 4b Uitwerkingen

BIOLOGIE 4B
HAVO
NAAM EN KLAS
4 havo deel B
uitwerkingen
Biologie voor jou
EINDREDACTIE
Claud Biemans
Marianne Gommers
AUTEURS
Marianne Gommers
Carin van Haren
Elke de Schrevel
RELEASE 7.0
MALMBERG ’S-HERTOGENBOSCH
WWW.BIOLOGIEVOORJOU.NL
4 havo deel B uitwerkingen
© Malmberg ’s-Hertogenbosch
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave (met uitzondering van de bijlagen) mag worden
verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in
enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige
andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet
1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985,
St.b. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen
te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van
gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16
Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.
Inhoudsopgave
5 Regeling
ORIËNTATIE
‘You can do it’, ook met diabetes 5
BASISSTOF
1 Homeostase en regelkringen 6
2 Het hormoonstelsel 9
3 Het zenuwstelsel 14
4 Reflexen en het autonome zenuwstelsel 18
5 Impulsgeleiding 21
6 Spieren en beweging 24
SAMENHANG
Pijn is fijn?! 28
ONDERZOEK
Practica 29
AFSLUITING
Examenopgaven 30
6 Waarneming en gedrag
ORIËNTATIE
‘Zien’ als een vleermuis 32
BASISSTOF
1 Zintuigen 33
2 Het oog 37
3 Gedrag 41
4 Beïnvloeden van gedrag 44
5 Sociaal gedrag bij dieren 48
6 Gedrag bij mensen 52
SAMENHANG
Een hondenbaan 56
ONDERZOEK
Practica 57
AFSLUITING
Examenopgaven 59
Inhoudsopgave © Uitgeverij Malmberg

7 Ecologie en milieu
ORIËNTATIE
Droomboerderij 61
BASISSTOF
1 Organismen 62
2 Populaties 66
3 Ecosystemen 70
4 Veranderende ecosystemen 74
5 Kringlopen 78
6 Duurzaamheid en natuurbescherming 82
7 Voedselproductie 87
8 Energie 91
SAMENHANG
Hop-overs voor de gewone grootoorvleermuis 96
ONDERZOEK
Practica 97
AFSLUITING
Examenopgaven 98
Inhoudsopgave © Uitgeverij Malmberg

5 Regeling
Oriëntatie ‘You can do it’, ook met diabetes
1
Het bloedglucosegehalte wordt onder andere beïnvloed door voeding. Producten met veel
suikers, maar ook brood, pasta en aardappelen zorgen voor een stijging van het
bloedglucosegehalte.
Welke groep voedingsstoffen leveren deze producten vooral?
Deze producten behoren tot de groep van de koolhydraten.
2
Als het bloedglucosegehalte in je lichaam gevaarlijk hoog wordt, zorgt je lichaam ervoor dat er
glucose met de urine wordt uitgescheiden.
Via welk orgaan of welke organen wordt de overtollige glucose uitgescheiden? Leg je antwoord
uit.
De overtollige glucose wordt via de nieren uitgescheiden. De nieren produceren urine en de
glucose komt in de urine terecht.
3
Misschien ken je iemand met diabetes. Waaraan merk je dat deze persoon diabetes heeft?
Gebruik het voorbeeld van Nick Jonas als je zelf niemand met diabetes kent.
Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: iemand heeft een insulinepomp of moet insuline inspuiten.
Iemand is bewust bezig met de hoeveelheid (koolhydraten) die hij of zij eet. Iemand kan zich
weleens niet lekker voelen door een bloedglucosegehalte dat te hoog of te laag is.
4
Nick heeft diabetes type 1. Als een van je ouders diabetes type 1 heeft, dan is de kans dat jij ook
diabetes type 1 krijgt 3 tot 6%. Als je beide ouders deze aandoening hebben, is die kans zelfs
20%. Van de om en nabij 17 miljoen inwoners in Nederland hebben in totaal ongeveer 100 000
mensen diabetes type 1.
Kun je op basis van deze gegevens zeggen dat de kans om diabetes type 1 te krijgen (deels)
erfelijk is bepaald? Leg je antwoord uit.
Ja, als 100 000 van de ongeveer 17 miljoen Nederlanders aan diabetes type 1 lijden, is dat
ongeveer 0,6%. Dat is een lager percentage dan de kans die iemand heeft van wie één
ouder aan diabetes type 1 lijdt. Het krijgen van deze ziekte is dus (deels) erfelijk bepaald.
5
Naast diabetes type 1 bestaan er ook andere vormen van diabetes, zoals
zwangerschapsdiabetes en diabetes type 2. Deze laatste vorm van diabetes komt in Nederland
het meest voor: 1,1 miljoen mensen lijden aan diabetes type 2.
Zoek op internet op wat de oorzaken kunnen zijn van diabetes type 2 en leg met behulp van deze
informatie uit waarom deze ziekte in Nederland zoveel voorkomt.
Oorzaken van diabetes type 2 kunnen zijn: te weinig lichaamsbeweging, overgewicht,
ouderdom, roken en erfelijkheid. Het aantal ouderen in Nederland neemt toe. Daarnaast
hebben veel mensen overgewicht. Dit zorgt voor een groot aantal patiënten die lijden aan
diabetes type 2.
Thema 5 Regeling 5 © Uitgeverij Malmberg

1 Homeostase en regelkringen
KENNIS
1
a Wat is homeostase?
Homeostase is het in stand houden van een dynamisch evenwicht in het inwendige milieu
van organismen.
b Op welk(e) organisatieniveau(s) vindt homeostase plaats in het lichaam van een mens?
Homeostase vindt in het lichaam van een mens plaats op het organisatieniveau cel en het
organisatieniveau organisme.
c Wat is de functie van een regelkring in je lichaam?
Een regelkring zorgt ervoor dat de waarde van een bepaalde factor rondom een normwaarde
schommelt.
2
a Bij de mens is er sprake van een dynamisch evenwicht als het om de lichaamstemperatuur
gaat. Leg uit wat hiermee wordt bedoeld.
De lichaamstemperatuur is niet altijd precies gelijk, maar wijkt niet ver af van de normwaarde
van 36,4 °C.
b Noem twee andere factoren in het menselijk lichaam waarbij een dynamisch evenwicht wordt
gehandhaafd.
Voorbeelden zijn: de zuurstofconcentratie in het bloed, de glucoseconcentratie in het bloed,
de osmotische waarde van lichaamsvloeistoffen.
3
De inhoud van de longen van een mens behoort tot het uitwendig milieu. Leg dat uit.
Om in de longen te komen hoeft lucht geen laag cellen te passeren. Tussen het inwendige en
het uitwendige milieu bevindt zich ten minste één cellaag. En in de inhoud van de longen
bevindt zich geen bloed of weefselvloeistof.
INZICHT
4
Dankzij een regelkring schommelt de hoeveelheid testosteron in het lichaam van een man
rondom een bepaalde normwaarde.
Is dit een voorbeeld van positieve of negatieve terugkoppeling? Leg je antwoord uit.
Dit is een voorbeeld van negatieve terugkoppeling. Een toename van het resultaat (stijging
van de hoeveelheid testosteron) veroorzaakt een remming van het proces (de productie van
testosteron).
5
In de basisstof worden voorbeelden genoemd van delen van het menselijk lichaam die tot het
uitwendig milieu behoren.
Bedenk zelf nog een voorbeeld.
Voorbeeld van een juist antwoord: vagina en baarmoeder, neusholte en voorhoofdsholten,
gehoorgang. De inhoud van darmen, longen en blaas worden al in de tekst genoemd.

6
Een voorbeeld van positieve terugkoppeling bij de mens is de oxytocineregelkring bij de bevalling.
Wanneer aan het eind van de zwangerschap het progesterongehalte bij de moeder daalt, neemt
de productie van het hormoon oxytocine door de hypofyse toe. Oxytocine zorgt voor regelmatige
samentrekkingen van de baarmoeder: de weeën. Door de weeën wordt het hoofdje van de baby
tegen de uitgang van de baarmoeder gedrukt. Dat leidt tot meer afgifte van oxytocine, met als
gevolg meer en krachtigere weeën. Hierdoor neemt de druk van het hoofdje nog meer toe en
daardoor stijgt de productie van oxytocine.
a Hoe stopt de oxytocineregelkring bij een vrouw die bevalt? Leg je antwoord uit.
De oxytocineregelkring stopt nadat het kind is geboren. Er is dan geen druk meer van het
hoofdje tegen de uitgang van de baarmoeder. De aanmaak van oxytocine stopt.
b Door het zuigen van een baby aan een tepel produceert de hypofyse in de hersenen van de
moeder ook oxytocine. Het hormoon zorgt er dan voor dat spiercellen om de melkklieren in
de borst van de moeder zich samentrekken, waardoor melk in melkkanaaltjes wordt geperst.
Zo komt de melk gemakkelijker vrij voor de baby tijdens het zuigen (zie afbeelding 2).
Bij moeders die borstvoeding geven, kan zelfs het huilen van of denken aan de baby leiden
tot oxytocineproductie. Er kan dan spontaan melk uit de tepels vloeien. Bij deze spontane
melkafgifte spelen de volgende gebeurtenissen een rol:
1 De hypofyse in de hersenen produceert oxytocine.
2 Spiercellen om de melkklieren trekken zich samen.
3 Een moeder hoort haar kind huilen.
4 Spontane melkafgifte.
5 Oxytocine wordt afgegeven en via het bloed door het lichaam verspreid.
In welke volgorde leiden deze gebeurtenissen tot spontane melkafgifte?
De juiste volgorde is: 3 – 1 – 5 – 2 – 4.
c Is er bij de regelkring van afbeelding 2 sprake van negatieve of positieve terugkoppeling? Leg
je antwoord uit.
Er is sprake van positieve terugkoppeling, omdat een toename van het resultaat het proces
versterkt. Door het zuigen van de baby komt er oxytocine vrij, waardoor er meer melk voor de
baby vrijkomt. Die zal daardoor blijven zuigen, waardoor er meer oxytocine vrijkomt,
enzovoort.
d Wanneer stopt de oxytocineregelkring bij het geven van borstvoeding?
De oxytocineregelkring bij het geven van borstvoeding stopt wanneer de baby ophoudt met
zuigen, omdat de borst leeg is, of omdat de baby genoeg heeft gedronken. Er wordt dan
geen oxytocine meer geproduceerd en de melkafgifte stopt.

Context De koudste sport van Nederland

7
Tijdens het ijszwemmen mag je lichaamstemperatuur niet te ver afwijken van de normwaarde van
36,4 °C.
a Welke factor heeft op dat moment vooral invloed op de lichaamstemperatuur? Leg je
antwoord uit.
De factor temperatuur van het water heeft op dat moment vooral invloed op de
lichaamstemperatuur. Die is veel lager dan de normwaarde voor de lichaamstemperatuur.
b Hoe blijft de lichaamstemperatuur tijdens het zwemmen rondom de normwaarde?
De lichaamstemperatuur blijft tijdens het zwemmen rondom de normwaarde, doordat er
warmte vrijkomt bij de verbranding die nodig is om te kunnen bewegen (zwemmen).
(Het vernauwen van de bloedvaten in de huid en de onderhuidse vetlaag helpen mee om de
warmte vast te houden.)
c Kost het tijdens het ijszwemmen meer of minder moeite om de normwaarde van je
lichaamstemperatuur te handhaven dan wanneer je in een binnenbad zwemt? Leg je
antwoord uit.
Tijdens het ijszwemmen kost het meer moeite om de normwaarde van je
lichaamstemperatuur te handhaven. De temperatuur van het water ligt verder af van je
lichaamstemperatuur. Je lichaam zal dus meer moeite moeten doen om de normwaarde te
handhaven.
8
De hypothalamus meet en regelt de normwaarde voor de lichaamstemperatuur.
Met welk deel van de verwarmingsregelkring in huis kun je de hypothalamus vergelijken?
Je kunt de hypothalamus vergelijken met de thermostaat.
9
a Voor vissen is het handhaven van de lichaamstemperatuur in koud water niet aan de orde.
Waarom is dat niet het geval?
Vissen zijn koudbloedige dieren. Hun lichaamstemperatuur is gelijk aan de
omgevingstemperatuur.
b Kun je bij vissen spreken van een normwaarde voor de lichaamstemperatuur?
Nee, bij vissen kun je niet spreken van een normwaarde voor de lichaamstemperatuur, want
hun lichaamstemperatuur is gelijk aan de omgevingstemperatuur. Er is dus geen min of meer
constante waarde.

2 Het hormoonstelsel
KENNIS
10
a Is een hormoonklier een endocriene of een exocriene klier? Leg je antwoord uit.
Een hormoonklier is een endocriene klier, want het hormoon wordt door de cellen van de
hormoonklier afgegeven aan het bloed en via het bloed verder getransporteerd.
b Leg uit dat het even kan duren voordat hormonen de doelwitorganen bereiken.
Nadat de hormonen door een hormoonklier zijn afgegeven, worden ze via het bloed naar het
doelwitorgaan vervoerd en dat kan even duren.
c Waarvan is de mate van reactie van een doelwitorgaan afhankelijk?
De mate van reactie van een doelwitorgaan is afhankelijk van de hormoonconcentratie in het
bloed en het aantal receptoren voor het hormoon op of in de cellen van het doelwitorgaan.
11
Waarom kan een hormoon alleen aan bepaalde receptoren binden?
Een hormoon kan alleen aan bepaalde receptoren binden, omdat de hormoonmoleculen op
de receptoren moeten ‘passen’. Alleen dan kunnen ze binden.
12
Talg is een vetachtige stof die wordt geproduceerd door talgklieren in de lederhuid (zie
afbeelding 6). Talg houdt de huid soepel en beschermt onder andere tegen uitdroging.
Is een talgklier een endocriene of een exocriene klier? Leg je antwoord uit.
Een talgklier is een exocriene klier. Talg verlaat de klier via een afvoerbuisje en niet via het
bloed.
13
Noteer drie hormoonklieren die zowel bij mannen als bij vrouwen voorkomen.
De hypothalamus, hypofyse, schildklier, nieren, bijnieren en alvleesklier zijn hormoonklieren
die zowel bij mannen als bij vrouwen voorkomen.
14
Waarom kun je de hypofyse het ‘regelcentrum’ van het hormoonstelsel noemen?
Je kunt de hypofyse het regelcentrum van het hormoonstelsel noemen, omdat sommige
hormonen die de hypofyse maakt de werking van andere hormoonklieren beïnvloeden.

15
a Waarom wordt de bloedsuikerspiegel gehandhaafd rondom een dynamisch evenwicht?
De bloedsuikerspiegel wordt gehandhaafd rondom een dynamisch evenwicht, omdat de
bloedsuikerspiegel niet te veel mag afwijken van de normwaarde van 5,0 mmol/L.
b In afbeelding 12 zie je de regelkring van de bloedsuikerspiegel. Maak deze regelkring
compleet. Kies uit: glucagon – glucose – glycogeen – insuline.
Zie de afbeelding.
c Een wielrenner begint zijn dag enkele uren voor de start van een wedstrijd met een
koolhydraatrijk ontbijt, zoals bijvoorbeeld boterhammen met zoet beleg en pannenkoeken
met suiker of stroop.
Bevat het bloed van de wielrenner kort na de maaltijd veel insuline of veel glucagon? Leg je
antwoord uit.
Na het eten van een koolhydraatrijk ontbijt bevat het bloed van de wielrenner veel insuline.
De koolhydraten worden verteerd tot onder andere glucose. In de dunne darm wordt glucose
opgenomen in het bloed, waardoor de bloedsuikerspiegel stijgt. De cellen in de eilandjes van
Langerhans produceren dan insuline.
d Na twee uur fietsen zonder tussendoor te eten is de bloedsuikerspiegel van de wielrenner
sterk gedaald. Bevat het bloed nu veel insuline of veel glucagon? Leg je antwoord uit.
Het bloed van de wielrenner bevat na twee uur fietsen veel glucagon. Door het fietsen daalt
de bloedsuikerspiegel. De cellen in de eilandjes van Langerhans produceren dan glucagon,
waardoor glycogeen in de cellen van de lever en spieren wordt omgezet in glucose. Dit wordt
afgegeven aan het bloed, waardoor de glucoseconcentratie in het bloed stijgt.

INZICHT
16
Onder invloed van ADH (antidiuretisch hormoon) uit de hypofyse produceren de nieren minder
urine, waardoor er meer water blijft behouden voor het inwendige milieu. Door meer of minder
productie van ADH wordt de osmotische waarde van het inwendige milieu gehandhaafd.
Maak het schema van afbeelding 13 kloppend. Kies steeds het juiste woord.
Zie de afbeelding.
17
Afbeelding 14 is een schematische tekening van de regelkring van de schildklierhormoon-
productie. Daarbij treden terugkoppelingsmechanismen (feedbackmechanismen) op.
In de eerste week na de geboorte krijgen baby’s in Nederland een hielprik. Hun bloed wordt
onderzocht op een aantal zeldzame ziekten. Een van deze ziekten is congenitale hypothyreoïdie
(CHT). Een kind met CHT maakt te weinig schildklierhormoon aan doordat de schildklier afwezig
is of doordat de schildklier niet goed werkt.
a Wat zijn de gevolgen voor een kind als CHT niet wordt behandeld?
Als CHT niet wordt behandeld, blijven de ontwikkeling van het centrale zenuwstelsel en de
lichamelijke ontwikkeling achter.
b Waardoor verloopt de ontwikkeling van een baby met CHT vóór de geboorte normaal?
Vóór de geboorte loopt de ontwikkeling van een baby met CHT normaal, want dan krijgt het
kind genoeg schildklierhormoon van de moeder via de placenta.
c Heeft een kind met CHT veel of weinig TSH in zijn bloed? Leg je antwoord uit.
Een kind met CHT heeft veel TSH in zijn bloed. De productie van TSH wordt niet geremd
door schildklierhormoon, doordat de schildklier dit hormoon niet of onvoldoende produceert.

18
In de eierstokken van een vrouw rijpt maandelijks een follikel onder invloed van FSH (follikel-
stimulerend hormoon). Door de invloed van FSH beginnen meerdere follikels tegelijk te rijpen. De
follikel met de meeste hormoonreceptoren bereikt een voorsprong op de andere follikels. In deze
follikel ontstaan in korte tijd nog meer hormoonreceptoren waaraan hormonen kunnen binden.
Is dit een voorbeeld van negatieve of van positieve terugkoppeling? Leg je antwoord uit.
Dit is een voorbeeld van positieve terugkoppeling. De toename van het aantal
hormoonreceptoren zorgt ervoor dat meer hormonen kunnen binden aan de follikel, wat leidt
tot een snellere rijping. Dit is een voorbeeld van een regelkring waarin een toename van het
resultaat het proces versterkt.
19
In de lever worden hormonen afgebroken.
Leg uit dat de afbraak van hormonen noodzakelijk is om een goede regeling van processen in het
lichaam mogelijk te maken.
Als hormonen niet worden afgebroken, blijven ze werkzaam, ook wanneer dat niet nodig is.

Context De Nederlandse reuzin

20
a Bij mensen met reuzengroei is de hypofyse soms vergroot door een goedaardig gezwel.
Verklaar het verband tussen de vergrote hypofyse en de verschijnselen die bij reuzengroei
horen.
De vergrote hypofyse produceert dan bij iemand die in de groei is meer groeihormoon dan
een hypofyse van normaal formaat. Daardoor groeit deze persoon soms sterk in de lengte en
dan is er sprake van reuzengroei.
b Waarom wordt bij de behandeling van deze aandoening niet de gehele hypofyse verwijderd?
Bij de behandeling van reuzengroei wordt niet de gehele hypofyse verwijderd, want de
hypofyse produceert ook veel andere hormonen en is daarom onmisbaar voor het goed laten
verlopen van allerlei processen in het lichaam.
21
Een goedaardige tumor in de hypofyse kan ook ontstaan bij volwassenen. Wanneer er dan te veel
groeihormoon wordt geproduceerd, groeien deze mensen niet meer in de lengte. Een volwassen
mens heeft alleen nog groeireceptoren in de weefsels van zijn handen, voeten en gezicht.
a Wat zijn de gevolgen van een te hoge productie van groeihormoon bij een volwassen
persoon?
Bij een volwassen persoon zullen door een te hoge productie van groeihormoon de handen,
de voeten en het gezicht blijven doorgroeien.
b In de loop der jaren kunnen de tanden en kiezen uit elkaar gaan staan. Vooral tussen de
tanden en kiezen in de onderkaak ontstaan ruimtes. Leg uit hoe dat kan.
De onderkaak groeit door onder invloed van veel groeihormoon. De tanden en kiezen worden
niet groter. Daardoor ontstaan er ruimtes tussen de tanden en kiezen.

3 Het zenuwstelsel
KENNIS
22
a Uit welke delen bestaat het centrale zenuwstelsel?
Het centrale zenuwstelsel bestaat uit de grote hersenen, de kleine hersenen, de hersenstam
en het ruggenmerg.
b Noteer drie organen die worden aangestuurd door het autonome zenuwstelsel.
Organen die worden aangestuurd door het autonome zenuwstelsel zijn bijvoorbeeld: het hart,
de longen, de nieren, spijsverteringsorganen zoals de maag en de darmen, de bloedvaten.
23
Van de drie typen zenuwcellen komen er twee in het centrale zenuwstelsel voor. Welke typen zijn
dat? Licht je antwoord toe.
In het centrale zenuwstelsel komen schakelcellen en bewegingszenuwcellen voor.
Schakelcellen liggen geheel binnen het centrale zenuwstelsel. Van de meeste
bewegingszenuwcellen liggen de cellichamen in het centrale zenuwstelsel.
24
In de tabel wordt het zenuwstelsel vergeleken met het hormoonstelsel. Vul het schema in. Kies
uit: hormonen – langzame en geleidelijke processen – neurotransmitters – snelle en kortdurende
processen – uit blaasjes in het uiteinde van een axon – uit de cellen van een hormoonklier – via
de synaptische spleet – via het bloed.
Zenuwstelsel Hormoonstelsel
Welke signaalmoleculen worden er neurotransmitters hormonen
gebruikt?
Waar komen de signaalmoleculen uit blaasjes in het uiteinde van uit de cellen van een
vandaan? een axon hormoonklier
Hoe bereiken de signaalmoleculen de via het bloed via de synaptische spleet
receptoren van de doelwitcellen?
Welk type processen worden op deze langzame en geleidelijke snelle en kortdurende
manier aangestuurd? processen processen
25
Een axon of dendriet kan meer dan een meter lang zijn.
Waar in het lichaam tref je zulke lange uitlopers van de zenuwcellen aan?
Zulke lange uitlopers van de zenuwcellen tref je aan in de armen of benen.

26
a Uit welke drie delen bestaan de hersenen?
De hersenen bestaan uit de grote hersenen, de kleine hersenen en de hersenstam.
b Liggen de uitlopers van zenuwcellen in de schors of in het merg van de hersenen? Leg je
antwoord uit.
De uitlopers van zenuwcellen liggen in het merg. Het merg is wit, doordat de uitlopers van
zenuwcellen zijn omgeven door myeline. Dus liggen de uitlopers hier.
c Het drinken van alcohol heeft invloed op het functioneren van de hersenen. Zo kunnen
mensen na het drinken van alcohol moeite hebben met het lopen in een rechte lijn.
Welk deel van de hersenen werkt dan minder goed?
De kleine hersenen werken dan minder goed.
d Iemand kan blind zijn, terwijl de ogen van deze persoon goed functioneren. Hoe kun je dat
verklaren?
De impulsen vanuit het oog komen dan niet aan in het gezichtscentrum van de grote
hersenen of ze worden daar niet goed verwerkt. Door een beschadiging in de oogzenuw(en),
hersenstam of het gezichtscentrum kunnen impulsen niet goed worden doorgegeven of
worden verwerkt. Dit kan leiden tot blindheid.
27
In afbeelding 29 is een dwarsdoorsnede van het ruggenmerg met aangesloten zenuwen
schematisch getekend.
a Met welk nummer is het cellichaam van een bewegingszenuwcel aangegeven?
De cellichamen van bewegingszenuwcellen zijn aangegeven met nummer 3.
b Ligt P aan de buikzijde of aan de rugzijde? Leg je antwoord uit.
P ligt aan de buikzijde, want de ruggenmergzenuwknopen liggen aan de rugzijde.
INZICHT
28
Bij een hernia in de rug is er een tussenwervelschijf gescheurd, waardoor de inhoud ervan tegen
de zenuwen in het ruggenmerg drukt (zie afbeelding 30). Iemand met een hernia heeft vaak pijn
in de rug, maar er kunnen ook symptomen optreden zoals gevoelloosheid of krachtverlies in een
been of voet.
Verklaar deze verschijnselen.
Doordat de inhoud van een tussenwervelschijf tegen een ruggenmergzenuw aandrukt, raakt
de zenuw bekneld. Dit veroorzaakt pijn en de zenuw functioneert daardoor niet goed.
Impulsen van en naar het been worden niet of minder goed doorgegeven en daardoor kun je
minder gevoel of kracht in je been of voet hebben.
29
Bij een dwarslaesie in de rug is het ruggenmerg zo erg beschadigd dat impulsen niet meer
kunnen worden doorgegeven. Een dwarslaesie kan op verschillende plaatsen in de rug
voorkomen.
Kan iemand met een dwarslaesie in de nek nog schrijven? Leg je antwoord uit.
Iemand met een dwarslaesie in de nek kan niet meer schrijven. De impuls vanuit de
hersenen die de armen en handen aan moet sturen kan door de dwarslaesie de armen en
handen niet meer bereiken.

30
Bij het verwijderen van een hersentumor ondergaan patiënten soms een ‘wakkere operatie’. Ze
zijn tijdens de operatie bij bewustzijn. Dat is mogelijk doordat de hersenen geen pijn voelen.
Tijdens de operatie moet de patiënt bepaalde taken uitvoeren. Bijvoorbeeld woorden nazeggen
en zinnen voorlezen.
Waarom is het voor een arts van belang dat de patiënt deze taken tijdens de operatie uitvoert?
De arts kan zo controleren of hij of zij tumorweefsel weghaalt en geen belangrijke
hersencentra raakt. Zolang de patiënt de taken juist kan uitvoeren, weet de arts dat de
hersencentra die verantwoordelijk zijn voor die taak nog goed functioneren.
31
ALS (amyotrofische laterale sclerose) is een ziekte waarbij zenuwcellen worden aangetast en ten
slotte afsterven. Deze ziekte begint vaak met klachten over vermoeidheid. Na verloop van tijd is
er ook sprake van krachtverlies en moeite hebben met lopen en spreken. Uiteindelijk raakt een
ALS-patiënt geheel verlamd.
a Welk type zenuwcellen sterven af bij ALS? Leg je antwoord uit.
Bij ALS sterven de bewegingszenuwcellen af. Uit de tekst blijkt dat de spieren steeds slechter
functioneren en uiteindelijk verlamd raken. Door het afsterven van de bewegingszenuwcellen
ontvangen de spieren geen impulsen meer.
b Op welke manier zou je bij een ALS-patiënt kunnen aantonen dat de andere typen
zenuwcellen nog wel werkzaam zijn?
Dit kun je aantonen door te testen of een patiënt nog wel gevoel heeft in de lichaamsdelen
die niet goed meer functioneren. Als dat het geval is, zijn de gevoelszenuwcellen en de
schakelcellen nog werkzaam.
32
Waardoor kunnen impulsen in synapsen maar in één richting worden doorgegeven?
Impulsen kunnen in synapsen maar in één richting worden doorgegeven doordat alleen de
uiteinden van axonen blaasjes met neurotransmitters bevatten. De receptoren voor deze
neurotransmitters bevinden zich in het celmembraan van de doelwitcel en niet in het uiteinde
van het axon.

Context Gif als medicijn

33
a Door botox wordt de impulsoverdracht van zenuwcellen naar een spier tijdelijk stilgelegd.
Om welke type zenuwcellen gaat het?
Het gaat om bewegingszenuwcellen. Bewegingszenuwcellen zorgen voor de
impulsoverdracht naar spieren.
b Botox heeft geen invloed op de werking van andere typen zenuwcellen. Leg uit waarom dat
een voordeel is.
Doordat de werking van de gevoelszenuwcellen niet wordt beïnvloed door botox heeft
iemand nog wel gevoel in de met botox behandelde lichaamsdelen.
34
Een negatief effect van het gebruik van botox kan zijn dat je er een emotieloos of uitdrukkingsloos
gezicht van krijgt. Hoe is dat te verklaren?
Door het injecteren van botox kun je bepaalde spieren in je gezicht niet meer aanspannen.
De uitdrukkingen van het gezicht zijn hierdoor afwezig.
35
De bacterie Clostridium botulinum komt in zeldzame gevallen ook voor in voedsel. Wanneer
iemand dit gif via het voedsel binnenkrijgt, zijn de eerste verschijnselen vaak moeite met slikken
en praten. Vervolgens verslappen de spieren in de armen en benen. In ernstige gevallen kan zo’n
vergiftiging leiden tot de dood.
Hoe kun je dit verklaren?
Het gif blokkeert de signaaloverdracht van bewegingszenuwcellen naar de spieren. Als de
ademhalingsspieren en de hartspier niet meer functioneren, kan dat tot de dood leiden.
36
Curare is gif dat bindt aan de receptoren van spieren zonder de receptor te activeren.
Wat is het effect als curare bindt aan de receptoren in een spier? Leg je antwoord uit.
Dat zorgt ervoor dat een spier zich niet kan aanspannen (verlamd is). De neurotransmitters
kunnen niet binden aan de receptoren in de spier doordat de bindingsplaatsen bezet zijn door
curare. Er kan dan geen impuls worden doorgegeven.

4 Reflexen en het autonome zenuwstelsel

KENNIS
37
Welk deel van het zenuwstelsel is verantwoordelijk voor reflexen?
Het autonome zenuwstelsel is verantwoordelijk voor reflexen.
38
a Wat is de prikkel voor de terugtrekreflex in het voorbeeld in de tekst?
De prikkel voor de terugtrekreflex is de hete pan.
b Gaan er bij de terugtrekreflex ook impulsen naar de hersenen? Zo ja, naar welk deel van de
hersenen?
Ja, er gaan impulsen naar de grote hersenen.
39
Bij de ooglidreflex knipper je met je oogleden als er iets heel dicht bij je oog komt.
a Welke functie heeft deze reflex?
De functie van deze reflex is je oog beschermen tegen beschadiging.
b Beschrijf de weg waarlangs de impulsen bij deze reflex worden geleid.
Via gevoelszenuwcellen worden impulsen naar schakelcellen in de hersenstam geleid. De
schakelcellen geven de impulsen door aan bewegingszenuwcellen die de impulsen weer
doorgeven aan spieren in het ooglid.
40
a Uit welke twee delen bestaat het autonome zenuwstelsel?
Het autonome zenuwstelsel bestaat uit het orthosympatische deel en het parasympatische
deel.
b Noteer drie organen die worden aangestuurd door het autonome zenuwstelsel.
Organen die worden aangestuurd door het autonome zenuwstelsel zijn bijvoorbeeld het hart,
de longen, de bloedvaten, de lever, de alvleesklier, de spijsverteringsorganen en de
geslachtsorganen.
41
a Welk deel van het autonome zenuwstelsel is tijdens je slaap het meest actief? Leg je
antwoord uit.
Tijdens je slaap is het parasympatische deel het meest actief. Dit deel beïnvloedt de organen
zodanig dat het lichaam in een toestand van rust en herstel kan komen. Dat gebeurt onder
andere terwijl je slaapt.
b Noteer een activiteit in je dagelijkse leven waarbij het orthosympatische deel van je
autonome zenuwstelsel het meest actief is.
Het orthosympatische deel van je autonome zenuwstelsel is het meest actief bij een activiteit
waar energie voor nodig is. Bijvoorbeeld naar school fietsen, sporten, de hond uitlaten,
enzovoort.
42
Behoort een zenuwcel die is verbonden met een zweetklier tot het animale zenuwstelsel of tot het
autonome zenuwstelsel? Leg je antwoord uit.
Een zenuwcel die met een zweetklier is verbonden, behoort tot het autonome zenuwstelsel.
De regeling van zweetafgifte staat niet onder invloed van de wil.

INZICHT
43
Bevinden zich in je arm uitlopers van het autonome zenuwstelsel? Leg je antwoord uit.
In je arm bevinden zich uitlopers van het autonome zenuwstelsel. Zij regelen bijvoorbeeld de
verwijding of vernauwing van de bloedvaten in de armspieren of de werking van de
zweetklieren in de huid van je arm.
44
Sommige reflexen kun je onderdrukken, andere reflexen niet.
a Geef een voorbeeld van een reflex die je niet kunt onderdrukken.
Reflexen die je niet kunt onderdrukken zijn de pupilreflex en de ademreflex. De ademreflex
kun je wel tijdelijk onderdrukken, maar als je bewusteloos raakt, ga je weer ademen.
b Geef ook een voorbeeld van een reflex die je wel kunt onderdrukken.
Reflexen die je wel kunt onderdrukken zijn bijvoorbeeld de terugtrekreflex, de kniepeesreflex
en de ooglidreflex.
45
Coma is het Griekse woord voor ‘diepe slaap’. Het is een toestand van diepe bewusteloosheid als
gevolg van hersenletsel waardoor een deel van de hersenen niet meer werkt. Het verschil met
slaap is dat je een comapatiënt niet wakker kunt maken. Mensen die in coma liggen, reageren
niet op geluid of een pijnprikkel. De reacties van patiënten in coma zijn vaak reflexen.
a Geef aan of bij een persoon die in coma ligt de gevoelszenuwcellen, de schakelcellen en/of
de bewegingszenuwcellen nog functioneren. Leg je antwoord uit.
Bij iemand die in coma ligt functioneren de gevoelszenuwcellen, de schakelcellen en de
bewegingszenuwcellen nog. Iemand in coma vertoont reflexen en om een reflex te laten
verlopen zijn al deze typen zenuwcellen nodig.
b Naar: Biologie Olympiade 2020, vraag 36.
Van welke van de hierna genoemde reflexen verlopen de reflexbogen via de schakelcellen in
de hersenstam? Leg je antwoord uit.
kniepeesreflex – ooglidreflex – pupilreflex – terugtrekreflex
Van de ooglidreflex en de pupilreflex verlopen de reflexbogen via de schakelcellen in de
hersenstam. Alle reflexbogen van hoofd en hals verlopen via de schakelcellen in de
hersenstam.
46
Gelletje breekt Dumoulin op
Naar: Biologie Olympiade 2018, vraag 6.
Tijdens een zware bergetappe in de Ronde van Italië kon wielrenner Tom Dumoulin zijn ontlasting
niet meer ophouden. Na een sanitaire noodstop zette hij de achtervolging weer in. Aan de finish
vertelde Dumoulin dat het eten van een zoete geleiachtige voedingsstof met veel glucose de
oorzaak van de noodstop was.
Voor wielrenners is het belangrijk om voldoende energie binnen te krijgen door te eten. Maar eten
kan tegelijkertijd problemen opleveren, omdat tijdens het fietsen de darmwerking is verminderd.
Leg uit hoe het komt dat tijdens het fietsen de darmwerking van een wielrenner is verminderd.
Tijdens het fietsen is vooral het orthosympatische deel van het autonome zenuwstelsel actief.
Dit remt de organen van het verteringsstelsel.

Context Hoe katten op hun pootjes terechtkomen

47
Wat is de functie van de reflex waardoor een kat tijdens een val de poten omlaag draait?
De functie van deze reflex is het lichaam beschermen tegen beschadiging.
48
Verlopen de reflexen die in de tekst worden genoemd via het autonome of via het animale
zenuwstelsel?
Deze reflexen verlopen via het animale zenuwstelsel.
49
De zuigreflex is onmisbaar voor het voortbestaan van een soort. Leg dit uit.
Zonder zuigreflex kunnen nakomelingen van een soort geen moedermelk drinken en sterven
ze. Hierdoor kan het voortbestaan van een soort worden bedreigd.
50
Zodra de tepel van een moederpoes in de bek van een kitten komt, begint het jong te zuigen.
Beschrijf de weg van de impulsen bij de zuigreflex.
Door het aanraken van de tepel ontstaan impulsen in de zintuigcellen van de bek die via
gevoelszenuwcellen naar de hersenstam worden geleid. Via schakelcellen in de hersenstam
gaan de impulsen naar de bewegingszenuwcellen en van daaruit worden ze naar spieren in
de bek en de tong geleid.
51
Welk deel van het autonome zenuwstelsel van een kitten zal het meest actief zijn tijdens het
drinken bij de moeder? Leg je antwoord uit.
Het parasympatische deel van het autonome zenuwstelsel zal tijdens het drinken het meest
actief zijn. Een kitten is dan in rust en de spijsvertering is actief.

5 Impulsgeleiding
KENNIS
52
Wat is de prikkeldrempel?
De prikkeldrempel is de kleinste sterkte van een prikkel die een impuls veroorzaakt. Als de
prikkel zwakker is dan de prikkeldrempel, ontstaat er geen impuls.
53
Wat is het alles-of-nietsprincipe?
Alleen wanneer de prikkeldrempel (van −50 mV) wordt bereikt, kan er een impuls ontstaan.
De impulssterkte is voor alle zenuwcellen gelijk.
54
Je tilt een tas met boeken met je rechterarm van de grond.
a Verandert hierdoor de impulssterkte in de bewegingszenuwcellen in je rechterarm? Leg je
antwoord uit.
De impulssterkte in de bewegingszenuwcellen in je rechterarm verandert niet, want de
impulssterkte is altijd gelijk.
b Neemt de impulsfrequentie in de bewegingszenuwcellen in je rechterarm hierdoor af, toe of
blijft die gelijk?
De impulsfrequentie in de bewegingszenuwcellen in je rechterarm neemt toe.
55
Een bewegingszenuwcel in je lichaam ontvangt een impuls van een schakelcel.
Waardoor kan de impuls in de bewegingszenuwcel maar in één richting worden geleid?
Doordat het celmembraan na de actiefase gedurende korte tijd geen impulsen kan geleiden,
kan de impuls alleen worden geleid in de richting van het celmembraan dat zich niet in de
herstelfase bevindt.
56
Neurotransmittermoleculen die vrijkomen in de synaptische spleet binden alleen aan cellen die
daarvoor receptoreiwitten in het membraan hebben. Hoe noem je deze cellen?
Deze cellen heten doelwitcellen.
57
a Bij mensen met MS (multiple sclerose) zijn de myelinescheden van axonen beschadigd.
Waarom kan er dan geen sprongsgewijze impulsgeleiding meer plaatsvinden?
Er kan dan geen sprongsgewijze impulsgeleiding meer plaatsvinden, omdat een impuls niet
van insnoering naar insnoering kan springen.
b Een van de symptomen van MS is krachtverlies in de spieren.
Van welk type zenuwcellen wordt de myelineschede van de axonen aangetast?
De axonen van de bewegingszenuwcellen worden aangetast.
58
De actiefase van een impuls wordt gevolgd door de herstelfase.
Wat gebeurt er in deze fase?
In deze fase wordt door transport van ionen de oorspronkelijke elektrische lading hersteld.

INZICHT
59
De neurotransmitter adenosine wordt in je hersenen aangemaakt als je wakker bent en bindt dan
aan adenosinereceptoren. Gedurende de dag neemt de hoeveelheid gebonden adenosine toe.
Dat verlaagt de zenuwcelactiviteit, waardoor je je moe gaat voelen en slaperig wordt. Tijdens je
slaap wordt adenosine weer afgebroken.
a Verklaar hoe het komt dat je na het slapen niet meer moe bent.
Tijdens het slapen wordt adenosine afgebroken en komen de adenosinereceptoren weer vrij.
Hierdoor neemt de zenuwcelactiviteit toe, waardoor je je niet meer moe voelt.
b Cafeïne, een stof in koffie, cola en energydranken, heeft dezelfde structuur als adenosine.
Cafeïne kan daardoor binden aan de adenosinereceptoren in de hersenen. In tegenstelling
tot adenosine verhoogt cafeïne de zenuwcelactiviteit en heeft daardoor een opwekkend
effect. Leg uit hoe dat komt.
Doordat cafeïne bindt aan de adenosinereceptoren, kan er minder adenosine aan de
receptoren binden. De zenuwcelactiviteit wordt dan niet verlaagd en je wordt niet (zo snel)
moe.
c Als je met regelmaat cafeïne binnenkrijgt, krijgen de hersenen steeds het signaal dat de
adenosinereceptoren vol zitten. Hierdoor worden er meer adenosinereceptoren aangemaakt.
Leg uit hoe het komt dat je dan steeds meer cafeïne nodig zult hebben om hetzelfde effect te
bereiken.
Als er meer receptoren worden aangemaakt, dan is er meer cafeïne nodig om de adenosine
geen kans te geven deze receptoren te bezetten en het gevoel van vermoeidheid te
onderdrukken.
60
Aan een zenuwcel worden kunstmatig prikkels met toenemende prikkelsterkte toegediend. De
impulssterkte en de impulsfrequentie worden gemeten. In afbeelding 40 zijn de resultaten in
diagrammen weergegeven.
a In welk diagram is het verband tussen prikkelsterkte en impulssterkte juist weergegeven? Leg
je antwoord uit.
In diagram 3 is het verband tussen prikkelsterkte en impulssterkte op de juiste manier
weergegeven. Een impuls ontstaat wanneer de prikkeldrempel wordt bereikt (alles-of-
nietsprincipe) en de impulssterkte is voor alle zenuwcellen gelijk.
b In welk diagram is het verband tussen prikkelsterkte en impulsfrequentie juist weergegeven?
Leg je antwoord uit.
In diagram 4 is het verband tussen prikkelsterkte en impulsfrequentie op de juiste manier
weergegeven. Door toename van de prikkelsterkte neemt de impulsfrequentie toe totdat de
maximale impulsfrequentie is bereikt.
61
In afbeelding 41 zijn twee zenuwcellen in zijn geheel en is één zenuwcel gedeeltelijk getekend.
Het axon van zenuwcel 2 wordt kunstmatig geprikkeld, waardoor een impuls ontstaat.
a Wat voor type zenuwcel is zenuwcel 1?
Zenuwcel 1 is een bewegingszenuwcel. De zenuwcel geleidt impulsen naar een spier.
b Kunnen de impulsen aankomen in de cellichamen van zenuwcellen 1, 2 en 3? Leg je
antwoord per zenuwcel uit.
Zenuwcel 1: ja, een impuls gaat altijd via een axon naar een dendriet of het cellichaam van
een zenuwcel.
Zenuwcel 2: ja, een impuls gaat vanaf de plaats van prikkeling in beide richtingen.
Zenuwcel 3: nee, de impuls moet via een dendriet naar het axon van zenuwcel 3 gaan. De
synapsen bij het cellichaam van zenuwcel 2 laten geen impulsen door in de richting van
zenuwcel 3. Alleen het uiteinde van een axon kan neurotransmitters afgeven.

Context Leven met chaos

62
Neurotransmitters zijn stoffen die vrijkomen uit zenuwcellen.
a Welk deel van de zenuwcel geeft neurotransmitters af?
(het uiteinde van) een axon
b Wat gebeurt er met de neurotransmitters die vrijkomen uit een zenuwcel?
Neurotransmitters die vrijkomen uit een zenuwcel komen eerst in de synaptische spleet
terecht en binden vervolgens aan receptoren in het celmembraan van de doelwitcel.
c De neurotransmitters dopamine en noradrenaline zijn alleen werkzaam in de hersenen en
niet in andere organen.
Leg uit hoe dat kan.
Alleen in de hersenen bevinden zich doelwitcellen met receptoren voor dopamine en
noradrenaline. Andere organen hebben deze receptoren niet, waardoor dopamine en
noradrenaline niet kunnen binden en de cellen niet op deze stoffen reageren.
d Waarom functioneren bepaalde gebieden van de hersenen minder goed bij mensen met
ADHD?
Er worden minder neurotransmitters geproduceerd, waardoor er minder neurotransmitters
kunnen binden aan de receptoren van de doelwitcellen. Hierdoor ontstaan er soms geen
impulsen en wordt informatie niet goed doorgegeven.
63
Ritalin wordt soms ook gebruikt door studenten zonder ADHD. Zij hopen hiermee hun
studieprestaties te bevorderen en eventuele concentratieproblemen te verminderen.
Wat vind jij hiervan? Onderbouw je mening met een argument.
Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: ik vind dat geen probleem, want studenten moeten zelf weten
wat voor middelen ze gebruiken / het kan helpen om beter te kunnen studeren en betere
cijfers te halen. Of: ik vind dat geen goede ontwikkeling, want bij studenten zonder ADHD
wegen de effecten van het middel niet op tegen de eventuele nadelige bijwerkingen.

6 Spieren en beweging
KENNIS
64
Vul de tabel op de juiste manier in.
Glad spierweefsel Dwarsgestreept spierweefsel

Plaats in het lichaam in de wand van buisvormige of holle aan delen van het skelet
organen
Type cellen langwerpig met celkern meerdere versmolten cellen
Wordt aangestuurd door: autonome zenuwstelsel animale zenuwstelsel
Trekt snel of trekt trekt langzaam samen trekt snel samen
langzaam samen
Snel vermoeid of niet niet snel vermoeid snel vermoeid
65
Welke van de volgende organen bevatten glad spierweefsel? Kies uit: aorta – armbuigspier –
baarmoeder – blaas – buikspieren – dijspier – eileiders – kauwspieren – kuitspier – urinewegen –
zaadleiders.
Glad spierweefsel is te vinden in de aorta, baarmoeder, eileiders, urinewegen en zaadleiders.
Dit zijn holle, buisvormige organen.
66
a Uit welke twee eiwitten bestaan spierfibrillen?
Spierfibrillen bestaan uit de eiwitten actine en myosine.
b Uit welk type filamenten bestaan de lichte banden van een spierfibril?
De lichte banden van een spierfibril bestaan uit actinefilamenten.
c Tussen de spierfibrillen bevinden zich veel mitochondriën.
Waarom is dit functioneel?
In mitochondriën vindt verbranding plaats, waarbij energie vrijkomt. Spierweefsel heeft veel
energie nodig om samen te kunnen trekken. Daarvoor zijn veel mitochondriën nodig.
67
Voor een turner is het belangrijk om goed ontwikkelde spieren te hebben. Om goed te presteren
aan de ringen zijn onder andere sterke buikspieren van groot belang (zie afbeelding 49).
a Welke spieren zijn de antagonisten van de buikspieren?
Antagonisten van de buikspieren zijn de rugspieren.
b Om een hoog niveau te bereiken, moet een turner vooral veel krachttraining doen.
Welke veranderingen treden er op in zijn spieren door de krachttraining?
Door krachttraining ontstaan er meer spiercellen en het aantal filamenten in de spiervezels
neemt toe.
c In de topsport is het gebruik van doping verboden. Ook drugs, zoals cocaïne, staat op de
dopinglijst, omdat cocaïne een stimulerend middel is. Cocaïne kan
vermoeidheidsverschijnselen onderdrukken. Een sporter voelt zich door het gebruik ervan
alerter en energieker en kan een inspanning langer volhouden.
Leg uit waarom het verboden is om cocaïne te gebruiken als je aan wedstrijdsport doet.
Als een sporter energieker is en een inspanning langer vol kan houden, is er sprake van
oneerlijke concurrentie. Daarom is cocaïne verboden in de wedstrijdsport.

68
a Björn Koreman is een van de beste marathonlopers van Nederland (zie afbeelding 50). Voor
het lopen van een marathon heeft hij vooral langzame spiervezels nodig. Geef drie
kenmerken van rood spierweefsel.
Rood spierweefsel is goed doorbloed, het bevat veel mitochondriën en raakt niet snel
vermoeid.
b Björn Koreman traint veel op uithoudingsvermogen. Daarnaast doet hij ook aan
krachttraining, maar hij wil niet dat zijn spieren zo groot en zwaar worden. Leg uit waarom
grote spieren voor een marathonloper niet wenselijk zijn.
Grote spieren zijn zwaar. Een marathonloper is niet gebaat bij veel extra gewicht en heeft
daarnaast weinig aan zeer grote en sterke armspieren.
INZICHT
69
Clenbuterol is een anabole steroïde. Soms beweren sporters na een positieve dopingtest dat
clenbuterol in hun bloed is terechtgekomen door het eten van vervuild vlees.
a Leg uit waarom een veehouder zijn dieren clenbuterol zou toedienen.
Anabole steroïden zoals clenbuterol zetten het lichaam aan om meer spierweefsel te vormen,
zodat de spiermassa toeneemt. Dit middel zorgt voor de toename van de spiermassa (vlees)
bij een dier. De veehouder kan dan meer geld verdienen, omdat vlees per kilogram wordt
verkocht.
b Soms wordt bij een topsporter enkele weken voor een belangrijke wedstrijd bloed afgetapt.
Vlak voor de wedstrijd krijgt de sporter dan een transfusie met zijn eigen bloed (bloeddoping).
Leg uit hoe dit kan leiden tot betere prestaties tijdens een wedstrijd.
Na de toepassing van bloeddoping bevat het bloed van de sporter meer rode bloedcellen dan
normaal. Hierdoor kan het bloed de spieren van meer zuurstof voorzien. De sporter kan de
prestatie op die manier langer volhouden en heeft meer uithoudingsvermogen.
70
De meeste spiervezels hebben één motorisch eindplaatje (zie afbeelding 51). De motorische
eindplaatjes zorgen voor de impulsoverdracht naar een spiervezel. Eén bewegingszenuwcel
vormt samen met alle spiervezels die via motorische eindplaatjes met deze zenuwcel in
verbinding staan, een motorische eenheid. De vezels van een motorische eenheid trekken zich
allemaal samen wanneer er door de bewegingszenuwcel een impuls wordt afgegeven. Het aantal
spiervezels dat deel uitmaakt van een motorische eenheid is per spier verschillend. Dit hangt
samen met de nauwkeurigheid van de bewegingen van de spier.
a Vergelijk een motorische eenheid die veel spiervezels aanstuurt met een motorische eenheid
die weinig spiervezels aanstuurt. Welke motorische eenheid is het meest geschikt voor fijne
motorische bewegingen van de spier?
De motorische eenheid die weinig spiervezels aanstuurt is het meest geschikt voor
nauwkeurige bewegingen van de spier. Zo kan het aantal spiervezels dat zich samentrekt
nauwkeurig worden geregeld.
b Is het aantal spiervezels dat tot een motorische eenheid behoort in een oogspier groter of
kleiner dan in een dijspier? Leg je antwoord uit.
Het aantal spiervezels in een motorische eenheid in een oogspier is kleiner dan dat in een
motorische eenheid in een dijspier. De oogspier voert fijne bewegingen uit. De dijspier niet.

71
Nelli Cooman was ooit de beste sprintster van Nederland. In 1987 en 1989 werd ze
wereldkampioen op de 60 meter sprint. Haar talentvolle dochter Ronéll Rosier lijkt haar moeder
achterna te gaan (zie afbeelding 52). Toch zijn de spiervezels van moeder en dochter niet precies
gelijk. De spieren van Nelli bestaan voor ongeveer 80% uit snel spierweefsel, die van Ronéll voor
60-70%.
a Wie zal op basis van de spiervezels het best kunnen presteren op de 60 meter sprint:
moeder Nelli of dochter Ronéll? Leg je antwoord uit. Laat bij het beantwoorden van deze
vraag het leeftijdsverschil buiten beschouwing.
Moeder Nelli zou in theorie de snelste zijn op de 60 meter. Zij heeft meer snel spierweefsel
en zal dus sneller kunnen sprinten.
b Tijdens een 60 meter sprint vindt in de spieren maximale verbranding plaats.
Waarom is een coolingdown daarna van belang?
Een goede coolingdown bevordert de afvoer van afvalstoffen uit de spieren en voorkomt
daardoor stijfheid en spierpijn.

Context Fysiotherapeut
72
Een fysiotherapeut moet kennis hebben van de werking van spieren, pezen en gewrichten.
a Welk type spierweefsel behandelt een fysiotherapeut?
Een fysiotherapeut behandelt dwarsgestreept spierweefsel. De skeletspieren bestaan uit dit
type spierweefsel.
b Stan heeft regelmatig patiënten met peesklachten, zoals een ontstoken achillespees of een
tennisarm.
Leg uit waarom deze peesklachten bij het bewegen of sporten pijn kunnen veroorzaken.
Een pees is de verbinding tussen een skeletspier en het bot. Als een spier zich samentrekt,
wordt hij korter en komt er spanning op de pees te staan. Als een pees is ontstoken, zal dat
pijn veroorzaken.
73
Leg uit dat de kans op sportblessures kleiner wordt door een warming-up.
Door een training te beginnen met een warming-up stimuleer je de bloedsomloop. Daardoor
raken je spieren goed doorbloed. Ze zijn dan minder kwetsbaar dan koude, stijve spieren.
74
Stan adviseert zijn patiënten over bewegen en een gezonde leefstijl. Overgewicht vergroot de
kans op klachten aan gewrichten, zoals de heupen en knieën.
Leg uit hoe dat komt.
Door overgewicht worden deze gewrichten overbelast en slijten ze sneller. Dit kan leiden tot
klachten.
75
De opleiding tot fysiotherapeut is een vierjarige hbo-opleiding.
Met welk profiel word je toegelaten tot deze opleiding?
Je wordt toegelaten tot de opleiding fysiotherapie met een havo- of vwo-diploma met het
profiel Cultuur & Maatschappij, Economie & Maatschappij, Natuur & Gezondheid of Natuur &
Techniek. Op veel instellingen is er een numerus fixus voor deze opleiding. Vraag je decaan
om meer informatie als je interesse hebt.
76
Spreekt het beroep van fysiotherapeut jou aan? Geef twee argumenten waarom je het wel of niet
een leuk beroep vindt.
Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: ik vind het wel een leuk beroep, want het is afwisselend werk,
je werkt met mensen en ik ben geïnteresseerd in biologie / het menselijk lichaam.
Bijvoorbeeld: ik vind het geen leuk beroep, want een paramedisch beroep is niks voor mij of
ik zou niet graag een beroep uitvoeren waarbij je lichamelijk contact moet hebben met
mensen.

Samenhang Pijn is fijn?!

1
Vul in de tabel de volgende begrippen in bij het juiste organisatieniveau: gevoelszenuwcellen –
hersenen – hypofyse – iemand met HSAN5 – morfine – prostaglandine – ruggenmerg.
Organisatieniveau Begrip
Systeem aarde
Ecosysteem
Populatie
Organisme iemand met HSAN5
Orgaan hypofyse, hersenen, ruggenmerg
Cel gevoelszenuwcellen
Molecuul prostaglandine, morfine
2
Leg uit dat mensen een grotere overlevingskans hebben doordat ze pijn kunnen voelen.
Pijn waarschuwt mensen bij schade aan het lichaam en zorgt ervoor dat ze maatregelen
nemen zodat hun lichaam kan herstellen. Als mensen geen pijn kunnen voelen, is de kans
groter dat ze overlijden door lichamelijke schade. Doordat mensen wel pijn kunnen voelen,
hebben ze een grotere overlevingskans.
3
Mensen met HSAN5 kunnen geen pijn en temperatuur waarnemen. Dit is een zeldzame erfelijke
aandoening die autosomaal recessief overerft.
a Wat kun je uit deze informatie afleiden over het genotype van de ouders van een kind met
HSAN5?
Je kunt eruit afleiden dat beide ouders drager zijn van deze aandoening of zelf aan de
aandoening lijden.
b Verklaar hoe een wijziging op moleculair niveau effect kan hebben op het niveau van het
organisme. Gebruik de aandoening HSAN5 in je antwoord.
Bij deze erfelijke aandoening is er sprake van een afwijking in het DNA-molecuul. Hierdoor
werken de gevoelszenuwcellen niet goed, waardoor het organisme geen pijn kan ervaren.
4
Al vanaf de steentijd werd bilzekruid (Hyoscyamus niger, zie afbeelding 2) gebruikt als pijnstillend
middel. De stof atropine in bilzekruid heft verkramping op van spieren van de ingewanden, zoals
van de darmen, de urinewegen en de maag.
a Welk type spierweefsel wordt door atropine beïnvloed?
Glad spierweefsel wordt door atropine beïnvloed. Glad spierweefsel komt voor in de wand
van holle en buisvormige organen.
b Het gebruik van bilzekruid bracht de nodige risico’s met zich mee. Zo kon het hevige
hallucinaties opwekken en bij hoge doseringen leiden tot verlamming en zelfs tot de dood.
Atropine remt de werking van acetylcholine. Acetylcholine is de neurotransmitter die zorgt
voor de overdracht van een impuls tussen de zenuwcellen en spiervezels.
Verklaar hoe atropine kan leiden tot verlamming.
Acetylcholine zorgt doorgaans voor de overdracht van een impuls van de zenuwcellen naar
de spiervezels. Als deze neurotransmitter wordt geremd, worden er geen impulsen
doorgegeven aan de spiervezels, waardoor die niet kunnen samentrekken. Dit leidt tot
verlamming.

Practica
De Stroop-test
1
Stel een hypothese op.
Bijvoorbeeld: Je noemt sneller de kleur op van woorden waarbij de naam overeenkomt met
de kleur dan de kleur van woorden waarbij de naam afwijkt.
2
Noteer je tijdwaarnemingen in een tabel.
Eigen antwoord.
3
Welke conclusies kun je trekken?
Het noemen van de kleuren van afbeelding 1.2 nam meer tijd in beslag dan het noemen van
de kleuren van afbeelding 1.1.
4
Hoe kun je je conclusie verklaren?
Je hersenen zijn eerder geneigd om een woord te lezen dan om de kleur van een woord te
noemen. De impuls om het woord te lezen, moet dan worden onderdrukt.
De kniepeesreflex
1
Hoe reageerde je onderbeen op de tik?
Het onderbeen wipte door de tik een stukje omhoog.
2
Wilde je bewust deze beweging maken?
Nee, je wilde niet bewust deze beweging maken.
Beweegtest
1
Bijvoorbeeld: Ik voldoe aan de beweegnorm. Of: Ik voldoe niet aan de beweegnorm.
2
Welke conclusie kun je trekken? Ga in op de onderzoeksvraag en vergelijk je antwoord met je
hypothese.
Eigen antwoord.
3
Leg uit waarom je onderzoek wel of niet betrouwbaar is.
Eigen antwoord.

Examenopgaven
Kanoet met te korte snavel
1
Met welk type zenuwcel is het puntje van de snavel verbonden? Via welk deel van het
zenuwstelsel wordt het samentrekken van de spiermaag aangestuurd?
snavelpunt verbonden met samentrekken spiermaag aangestuurd door

A motorische zenuwcel animale zenuwstelsel
B motorische zenuwcel autonome zenuwstelsel
C sensorische zenuwcel animale zenuwstelsel
D sensorische zenuwcel autonome zenuwstelsel
D
FMRI-onderzoek is niet altijd te reproduceren

2
Welk gedeelte van de hersenen is beschadigd bij de patiënten met problemen met geheugen,
herkenning van personen en sociale aanpassing?
A de grote hersenen
B de hersenstam
C de kleine hersenen
A
3
Noteer de nummers 1, 2 en 3 onder elkaar op je antwoordblad en geef achter elk nummer aan of
de bijbehorende uitspraak juist of onjuist is.
1 onjuist
2 onjuist
3 juist
4
Hoe gedetailleerd is de informatie die met de resolutie van 2 millimeter met fMRI kan worden
geanalyseerd?
A Er kan worden bepaald welke groep zenuwcellen actief is.
B Er kan worden bepaald welke zenuwcel actief is.
C Er kan worden bepaald welk axon impulsen geleidt.
D Er kan worden bepaald welke synaps neurotransmitters afgeeft.
A
EpiPen®
5
In welk type zenuwcellen was bij de proefpersonen in ieder geval impulsgeleiding opgetreden
waardoor de spreker werd herkend?
A alleen in motorische zenuwcellen
B alleen in sensorische zenuwcellen
C alleen in motorische en schakelzenuwcellen
D alleen in sensorische en schakelzenuwcellen
E in motorische, sensorische en schakelzenuwcellen
D

6
Waardoor helpt adrenaline als medicijn bij een anafylactische shock? Zie ook tabel 89A in BiNaS.
Adrenaline vernauwt (perifere) bloedvaten / verhoogt de hartslagfrequentie / verhoogt de
bloeddruk.
Uitleg: bij een anafylactische shock verwijden de bloedvaten zich en daalt de bloeddruk.
Adrenaline gaat deze verschijnselen tegen.
7
Waar wordt adrenaline als transmitterstof door dit neuron afgegeven?
A op plaats P
B op plaats Q
C op plaats R
D op plaats S
E op plaats T
B
8
• Welke verandering in het bloedsuikergehalte zal na het gebruik van de EpiPen® optreden?
• Welke maatregel zou een diabetespatiënt daartegen kunnen nemen?
• Het bloedsuikergehalte van het bloed wordt verhoogd (door adrenaline) 1p
• Inspuiten / toedienen van insuline (waardoor het teveel aan glucose weer wordt
opgeslagen) 1p

6 Waarneming en gedrag
Oriëntatie ‘Zien’ als een vleermuis
1
In de tekst worden twee manieren van waarnemen genoemd: horen en zien.
Welke andere manieren van waarnemen ken je? Geef er drie.
Voorbeelden van waarnemen:
• voelen
• ruiken
• proeven
2
Echolocatie is voor vleermuizen van levensbelang, zij gebruiken deze techniek onder andere om
hun prooi te vangen. Echolocatie wordt ook wel vergeleken met sonar, een techniek die wordt
gebruikt op een schip. Een schip zendt geluidsgolven uit naar beneden en vangt de weerkaatste
golven op om zo te weten wat er in het water aanwezig is.
Sonar kent meerdere toepassingen aan boord van een schip. Geef twee voorbeelden van
toepassingen. Gebruik eventueel internet om de vraag te beantwoorden.
Voorbeelden van juiste antwoorden:
• het bepalen van de bodemdiepte om te voorkomen dat de boot beschadigd raakt
• het zoeken naar wrakken van andere schepen of vliegtuigen op de bodem van
vaarwegen
• het zoeken naar scholen vis om te vangen
3
Is het gebruikmaken van echolocatie door Daniel Kish en Brian Borowski een voorbeeld van
aangeboren of aangeleerd gedrag? Leg je antwoord uit.
Het gebruikmaken van echolocatie is aangeleerd gedrag, want mensen kunnen dit niet vanaf
hun geboorte. Brian Borowski vertelt ook dat hij echolocatie heeft moeten leren.
4
Daniel Kish geeft aan dat het gebruik van klikgeluiden en echolocatie voor hem echt een manier
van ‘zien’ is. Uit onderzoek naar de verwerking van de geluidsimpulsen in de hersenen blijkt dat
zijn uitspraak begrijpelijk is.
Leg uit waarom Daniel Kish het waarnemen door middel van echolocatie ervaart als ‘zien’.
De geluidsimpulsen die de oren van Daniel Kish opvangen bij echolocatie worden verwerkt in
het gezichtscentrum in de grote hersenen. Hierdoor ervaart Daniel het waarnemen door
middel van echolocatie als ‘zien’.
5
Boeken voor blinde mensen worden geschreven in braille (zie afbeelding 2). Dat is een
reliëfalfabet dat mensen met hun vingertoppen kunnen lezen.
Welke zintuigen zijn van belang voor het lezen van braille?
Voor het lezen van braille zijn de tastzintuigen in de huid van belang. Braille neem je waar
door met je vingertoppen over het papier te glijden en dit is een voorbeeld van lichte
aanraking.
Thema 6 Waarneming en gedrag 32 © Uitgeverij Malmberg

1 Zintuigen
KENNIS
1
In de tabel staan verschillende zintuigen. Noteer waar het zintuig in je lichaam ligt en wat de
adequate prikkel voor het zintuig is.
Zintuig (receptor) Ligging Adequate prikkel

Lichtzintuig in de ogen zichtbaar licht
Gehoorzintuig in de oren geluid
Evenwichtszintuig in de oren zwaartekracht
Smaakzintuig in de tong opgeloste moleculen
Reukzintuig in de neus moleculen in de lucht
Tastzintuig in de huid lichte aanraking
Drukzintuig in de huid druk
Warmtezintuig In de huid warmte
Koudezintuig in de huid kou
Pijnzintuig overal in het lichaam extreme druk, extreme temperaturen, chemische stoffen
die vrijkomen bij beschadiging of ontsteking van weefsel
2
Gebruik BiNaS tabel 87A om de vraag te beantwoorden.
In welke huidlaag komen de meeste receptoren voor?
In de lederhuid komen de meeste receptoren voor (bijvoorbeeld koudereceptoren,
warmtereceptoren en tastreceptoren).
3
Een tastreceptor in de huid wordt geprikkeld door een aanraking die sterker is dan de
prikkeldrempel.
a Wat gebeurt er in deze tastreceptor?
Er ontstaan impulsen in de tastreceptor.
b Is de prikkeldrempel van de tastreceptor voor aanraking hoog of laag? Leg je antwoord uit.
De prikkeldrempel van de tastreceptor voor aanraking is laag, want aanraking is de adequate
prikkel voor tastreceptoren.
c Welk zintuig zal een lagere prikkeldrempel hebben voor aanraking: het tastzintuig of het
drukzintuig? Leg je antwoord uit.
Het tastzintuig zal een lagere prikkeldrempel hebben voor aanraking, want in het tastzintuig
ontstaan al impulsen door een lichte aanraking. In het drukzintuig ontstaan pas impulsen bij
een sterkere aanraking of druk.
4
Miranda luistert naar de radio. Wanneer haar favoriete nummer op de radio komt, begint ze mee
te zingen.
Welke weg leggen de impulsen af die ervoor zorgen dat Miranda haar favoriete nummer hoort?
gehoorzintuig → gevoelszenuwcellen (in de gehoorzenuw) → schakelcellen in (het
gehoorcentrum in) de grote hersenen = waarneming.
5
Wat is de functie van het glasachtig lichaam?
De functie van het glasachtig lichaam is het netvlies op zijn plek houden.
6
Welke delen van het oog zorgen ervoor dat er een scherp beeld op het netvlies valt?
Het hoornvlies, het straalvormig lichaam en de ooglens zorgen ervoor dat je scherp kunt zien.

7
Een lichtstraal valt je oog binnen en prikkelt de lichtreceptoren in je netvlies.
a Welke delen van het oog passeert de lichtstraal? Noteer de onderdelen in de juiste volgorde.
De delen van het oog die de lichtstraal passeert zijn: hoornvlies – voorste oogkamer – pupil –
achterste oogkamer – lens – glasachtig lichaam – en dan valt de lichtstraal op de receptoren
van je netvlies.
b Welk deel van het oog bekijkt een oogarts als hij of zij met een lampje door je pupil kijkt?
Een oogarts bekijkt het netvlies.
8
Veel mensen moeten huilen als ze uien snijden. Dit komt doordat stoffen uit de ui de
zenuwuiteinden in het hoornvlies irriteren. Als gevolg hiervan ga je huilen en knipperen.
a Wat is hier de functie van het traanvocht?
De functie van het traanvocht is het wegspoelen van irriterende stoffen uit je ogen.
b Veel mensen gaan ook ‘snotteren’ als ze uien snijden, of ze krijgen een loopneus.
Hoe komt het dat mensen gaan snotteren of een loopneus krijgen als ze uien snijden?
Mensen gaan snotteren of krijgen een loopneus tijdens het uien snijden, omdat het
overtollige traanvocht via de traanbuizen wordt afgevoerd naar de neusholte.
INZICHT
9
Chilipeperplanten produceren in het vruchtvlees van hun pepers een bepaalde stof, capsaїcine.
Deze stof zorgt ervoor dat chilipepers voor mensen ‘heet’ smaken. Dit komt doordat de
warmtereceptoren in je tong, die reageren op temperaturen boven de 42 °C, ook reageren op
capsaїcine. Sommige vogels eten chilipepers zonder last te hebben van capsaїcine.
Geef een mogelijke verklaring waarom vogels geen last hebben van capsaїcine.
Vogels bezitten geen warmtereceptoren die reageren op capsaїcine.
10
Een sommelier is een wijnkenner. Sommige sommeliers kunnen honderden verschillende wijnen
uit elkaar houden. Uit onderzoek blijkt dat je sommeliers voor de gek kunt houden. Door rode
kleurstof toe te voegen aan witte wijn, kan ook een echte wijnkenner de smaak hiervan niet meer
plaatsen. Zelfs niet als hij of zij vlak daarvoor dezelfde witte wijn zonder kleurstof heeft geproefd.
a Wat kun je hieruit afleiden over de waarneming van smaak?
Smaak wordt niet alleen bepaald door de waarneming van je zintuigen, maar ook door je
verwachting. De sommelier verwacht op basis van zijn of haar waarneming de smaak van
een rode wijn te proeven. Daardoor herkent hij of zij de smaak van de ‘witte’ wijn niet.
b In een ander onderzoek is onderzocht hoe belangrijk geluid is voor smaakwaarneming.
Proefpersonen met een koptelefoon op kregen chips te eten. Wanneer ze chips aten, werd er
een tegengeluid geproduceerd, zodat het kraken van de chips niet was te horen. Vrijwel alle
proefpersonen vonden de chips niet lekker.
Waarom vindt een proefpersoon chips niet lekker als het kraken niet hoorbaar is? Leg je
antwoord uit.
Verse chips kraken. Oude chips worden taai en kraken niet meer. Het geluid van de chips
geeft dus aan hoe vers de chips zijn. Als je de chips niet hoort kraken, denk je dat de chips
oud zijn en vind je ze niet lekker.

11
Wanneer je het biologielokaal binnenkomt, ruik je een vreemde geur. De docent vertelt dat er in
het lesuur daarvoor een proefje is gedaan. Nadat je vijf minuten in het lokaal bent, ruik je de geur
niet meer.
Waarom neem je de vreemde geur wel waar als je het lokaal inloopt, maar na vijf minuten niet
meer? Gebruik in je antwoord de begrippen: adaptatie – gevoeligheid – impulsfrequentie –
prikkeldrempel.
Wanneer je langer in het lokaal bent, wordt de prikkeldrempel van je reukzintuigcellen hoger
voor de vreemde geur. Hierdoor neemt de impulsfrequentie van je reukzintuigcellen af en
neemt hun gevoeligheid af. Er treedt adaptatie op.
12
Het hoornvlies bestaat uit dekweefselcellen. Het hoornvlies is doorzichtig en bevat geen
bloedvaten.
Op welke twee manieren wordt het hoornvlies voorzien van voedingstoffen?
Het hoornvlies wordt voorzien van voedingstoffen via traanvocht en via vocht uit de voorste
oogkamer. Voedingstoffen verplaatsen zich vanuit bloedvaten naar het traanvocht en vocht in
de voorste oogkamer en bereiken zo de cellen van het hoornvlies.
13
Een drukreceptor uit de huid is verbonden met een gevoelszenuwcel. De impulsfrequentie in de
gevoelszenuwcel wordt op twee momenten gemeten: een keer bij veel druk op de drukreceptor
en een keer bij weinig druk op de drukreceptor.
In afbeelding 4 staan twee diagrammen waarin de impulsfrequentie in een gevoelszenuwcel is
weergegeven.
Welk diagram geeft de impulsfrequentie weer in de gevoelszenuwcel als er veel druk wordt
uitgeoefend op de drukreceptor? Leg je antwoord uit.
Diagram B geeft de impulsfrequentie weer in de gevoelszenuwcel als er veel druk wordt
uitgeoefend op de drukreceptor, want daar is de impulsfrequentie het hoogst. Dat komt
overeen met de grootste prikkelsterkte / grootste druk.

Context Gehoorimplantaat
14
Het slakkenhuis maakt deel uit van je binnenoor en speelt een belangrijke rol bij horen.
a Wat is de functie van het slakkenhuis bij horen?
In het slakkenhuis zitten de geluidreceptoren die geluid omzetten in impulsen.
b Hoe zorgt een gehoorimplantaat ervoor dat Bart weer goed kan horen?
Het gehoorimplantaat vangt geluid op en zet dit om in elektrische signalen en geeft deze door
aan de gehoorzenuw. In de gehoorzenuw worden deze elektrische signalen omgezet naar
impulsen en naar het gehoorcentrum gestuurd. Hierdoor kan Bart weer horen.
15
Als je ouder wordt, is de kans groot dat je minder goed gaat horen door slijtage van de haarcellen
in het slakkenhuis. Meestal kan dit worden opgelost met een hoortoestel.
Een hoortoestel wordt om de oorschelp of in de gehoorgang geplaatst. Het vangt geluiden op via
een microfoon. Vervolgens filtert het gehoorapparaat de geluiden. Geluiden zoals spraak en
muziek worden via een versterker weer uitgezonden in de gehoorgang, terwijl minder belangrijke
geluiden en achtergrondruis worden weggefilterd.
a Waarom kun je minder goed horen als de haarcellen in je slakkenhuis beschadigd zijn?
In de haarcellen ontstaan impulsen waardoor je kunt horen. In beschadigde haarcellen
kunnen geen impulsen meer ontstaan. Hierdoor kun je minder goed horen.
b Een hoortoestel helpt je om beter te horen door geluid te versterken en achtergrondruis weg
te filteren.
Hersenen hebben ook een filterfunctie als het aankomt op horen. Leg dit uit.
De hersenen bepalen op welke gehoorprikkels je wel en niet reageert. Achtergrondruis
veroorzaakt prikkels waarop je niet reageert.
c Zou een hoortoestel ook een geschikte oplossing zijn geweest voor Bart? Leg je antwoord
uit.
Nee, een hoortoestel zou geen goede oplossing zijn geweest voor Bart, omdat zijn
slakkenhuizen zijn beschadigd. Daardoor kan geluid in zijn slakkenhuizen niet worden
omgezet in impulsen, ook niet als het geluid wordt versterkt door een hoortoestel.

2 Het oog
KENNIS
16
Het beeld dat op je netvlies valt, verschilt van het beeld dat je waarneemt.
Noteer twee verschillen tussen het beeld op het netvlies en het beeld dat je waarneemt.
• Het beeld op het netvlies is kleiner dan het beeld dat je waarneemt.
• Het beeld op het netvlies staat ondersteboven, het beeld dat je waarneemt niet.
17
a Wat is de brandpuntsafstand van een lens?
De brandpuntsafstand van een lens is de plaats waar de lichtstralen bij elkaar komen als
gevolg van lichtbreking door het hoornvlies en de lens.
b Waarom worden holle lenzen ook wel negatieve lenzen genoemd?
Holle lenzen noem je ook wel negatieve lenzen, omdat ze een negatieve brandpuntsafstand
hebben, waarbij het brandpunt voor de lens ligt, in plaats van erachter.
18
Lisa zit achteraan in de klas en verveelt zich tijdens de les. Ze houdt haar potlood met
uitgestrekte hand tussen zichzelf en het schoolbord. Als ze naar het bord kijkt, dan ziet ze het
potlood wazig. Kijkt ze naar haar potlood, dan is het bord wazig.
a Waarom kan Lisa niet tegelijkertijd het schoolbord en haar potlood scherp zien?
Ze kan niet tegelijkertijd het schoolbord en haar potlood scherp zien, omdat je niet tegelijk
dichtbij en veraf scherp kunt zien. Daarvoor moet de vorm van de lens worden aangepast en
moet de lens boller of platter worden.
b Is de lens van Lisa boller wanneer zij naar haar potlood kijkt of naar het schoolbord? Leg je
antwoord uit.
Als Lisa naar haar potlood kijkt, is haar lens boller, want haar potlood is dichterbij dan het
bord, dus moeten de lichtstralen meer worden gebroken om een scherp beeld op het netvlies
te krijgen.
19
Iemand die verziend is, heeft een bril met positieve glazen nodig.
Hoe zorgen positieve glazen ervoor dat een verziend persoon weer scherp kan zien?
Bij verziende personen breekt de lens de lichtstralen niet sterk genoeg. Door een positieve
bril worden lichtstralen alvast een beetje gebroken, waardoor de persoon een scherp beeld
op het netvlies krijgt (in plaats van erachter).
20
a Welke spieren in de iris trekken zich samen als er fel licht in je oog valt? Leg je antwoord uit.
De kringspieren in de iris trekken zich samen, want daardoor wordt de pupil kleiner en dan
valt er minder licht in je oog.
b Waar liggen de receptoren die verantwoordelijk zijn voor de pupilreflex?
De receptoren die verantwoordelijk zijn voor de pupilreflex liggen in het netvlies.

21
a Welke lagen van het netvlies passeert een lichtstraal die het oog binnenvalt? Noteer de lagen
in de juiste volgorde.
Een lichtstraal die het oog binnenvalt passeert achtereenvolgens:
laag zenuwcellen – laag lichtreceptoren – pigmentlaag.
b Waarom noem je de plaats waar de oogzenuw het oog verlaat de blinde vlek?
De plaats waar de oogzenuw het oog verlaat noem je de blinde vlek, omdat op deze plek
uitlopers van zenuwcellen het oog verlaten. Deze plek is de doorgang voor bloedvaten.
Daarom liggen er op deze plek geen lichtreceptoren.
22
Waarom kun je in de schemering minder goed kleuren onderscheiden dan overdag?
Je kunt in de schemering minder goed kleuren onderscheiden dan overdag, omdat kegeltjes
een hoge prikkeldrempel hebben voor licht. Bij weinig licht ontstaan er geen impulsen in de
kegeltjes en kun je geen kleur waarnemen.
23
Wat gebeurt er met de grootte van je pupillen als je een donkere kamer inloopt? Leg uit welke
aanpassingen daarvoor in de iris moeten plaatsvinden.
Als je een donkere kamer inloopt, worden je pupillen groter. De straalsgewijs lopende spieren
in de iris moeten zich hiervoor samentrekken.
INZICHT
24
Wanneer je aan één oog blind bent, mag je geen groot rijbewijs halen om een vrachtwagen of een
bus te besturen.
a Waarom mag iemand die aan één oog blind is geen groot rijbewijs halen?
Iemand met maar één oog kan minder goed diepte zien, omdat de hersenen geen beelden
kunnen vergelijken. Het is dan moeilijker om afstanden en snelheden van andere voertuigen
in te schatten. Dat moet je wel goed kunnen als je in een vrachtwagen of bus rijdt.
b Waarom mag iemand die aan één oog blind is wel fietsen?
Je mag wel fietsen als je aan één oog blind bent, omdat je dan minder snelheid hebt en er
meer tijd is om diepte, afstanden en snelheden goed in te schatten.
25
Bij mensen met de aandoening retinitis pigmentosa sterven de receptoren in het netvlies af. Je
kunt zien als je wordt geboren, maar tijdens je leven neemt het zicht steeds verder af. In het begin
sterven vooral de staafjes af, maar later verdwijnen ook steeds meer kegeltjes uit het netvlies.
Welke verandering in het zicht treedt als eerste op bij mensen met deze aandoening? Leg je
antwoord uit.
De verandering die als eerste optreedt bij mensen met retinitis pigmentosa is dat ze slecht
kunnen zien in de schemering en in het donker. Bij retinitis pigmentosa sterven de staafjes
als eerste af. De staafjes gebruik je om in het schemerdonker te kunnen zien. Zonder
staafjes kun je dan niet (goed) zien.

26
Albinisme is het gedeeltelijk of geheel ontbreken van een pigment bij dieren of planten. Door
albinisme zijn de huid, veren, schubben of plantendelen van organismen wit.
a Waarom beschadigen de lichtreceptoren bij mensen met albinisme eerder dan bij mensen die
deze aandoening niet hebben?
De lichtreceptoren beschadigen eerder bij mensen met albinisme, omdat bij hen de laag
pigmentcellen in het netvlies ontbreekt. Het overtollige licht kan dan niet door de pigmentlaag
worden opgenomen.
b Albinokonijnen hebben rode ogen.
Leg uit hoe dat komt.
Albinokonijnen hebben rode ogen, omdat door het ontbreken van pigment in de iris je de
kleur van het bloed in de bloedvaten van de iris ziet. De iris is een voortzetting van het
vaatvlies.
27
In afbeelding 20 zie je een spookdiertje. Een spookdiertje is een nachtdier en heeft daarom grote
ogen met grote pupillen.
a Wat is het nut van de grote pupillen bij spookdiertjes?
Het nut van grote pupillen bij spookdiertjes is dat grote pupillen ervoor zorgen dat er
voldoende licht het oog binnenvalt om de lichtreceptoren te prikkelen.
b Miranda is natuurfotografe en wil graag een spookdiertje fotograferen.
Noteer twee redenen waarom Miranda geen flitser kan gebruiken als zij het spookdiertje
fotografeert.
Het spookdiertje heeft heel grote pupillen, waardoor veel licht het oog kan binnenvallen.
Wanneer Miranda een flitser gebruikt, kan er zo veel licht het oog binnenvallen dat het
netvlies van het spookdiertje kan beschadigen. Ook heeft het spookdiertje dan rode ogen op
de foto, omdat het licht van de flitser door de bloedvaten in het vaatvlies wordt weerkaatst.
28
Bij een patiënt is een deel van het gezichtsveld van het linker- en rechteroog uitgevallen. In
afbeelding 21 zijn de gezichtsvelden van beide ogen van deze patiënt schematisch weergegeven.
Voor de uitval geven vier leerling-verpleegkundigen elk een verklaring:
• José: Bij deze patiënt is in beide ogen een beschadiging van het linkerdeel van het netvlies
opgetreden.
• Paula: Bij deze patiënt is in beide ogen een beschadiging van het rechterdeel van het
netvlies opgetreden.
• Robin: Bij deze patiënt is de zenuwbaan beschadigd die impulsen van de ogen vervoert naar
de linkerhersenhelft.
• Yvonne: Bij deze patiënt is de zenuwbaan beschadigd die impulsen van de ogen vervoert
naar de rechterhersenhelft.
Wie van de vier geeft de meest waarschijnlijke verklaring? Leg je antwoord uit.
Yvonne geeft de meest waarschijnlijke verklaring. Als de zenuwbaan die impulsen vanuit het
oog naar de rechterhersenhelft geleidt beschadigd raakt, kunnen de impulsen van de
linkerkant van het gezichtsveld van beide ogen niet meer worden verwerkt.

Context Optometrist
29
In een optiekzaak kan zowel een opticien als een optometrist werkzaam zijn.
Gebruik internet om informatie op te zoeken over een opleiding tot opticien en een opleiding tot
optometrist.
a Wat is het verschil in opleiding tussen een opticien en een optometrist?
Het verschil is dat opticien een mbo-opleiding op niveau 4 en optometrist een hbo-opleiding
is.
b Welke onderzoeken mag een optometrist wel doen, maar een opticien niet?
Een optometrist onderzoekt ogen op eventuele ziekten of afwijkingen en doet oogmetingen.
Een opticien mag alleen metingen verrichten om te kunnen bepalen wat voor bril of lenzen
iemand nodig heeft.
c Wanneer word je door een optometrist, zoals Shannon, doorverwezen naar een oogarts?
Als uit onderzoek blijkt dat er iets mis is met de gezondheid van je ogen verwijst een
optometrist je door naar een oogarts voor behandeling.
30
a Hoe zorgt het langer worden van de oogbol ervoor dat de accommodatiespieren minder hard
hoeven te werken als je naar een beeldscherm kijkt?
Als je focust op dichtbij, moeten de accommodatiespieren zich aanspannen, zodat de
ooglens bol wordt. Als het oog langer wordt, hoeft de ooglens minder bol te worden om een
scherp beeld te krijgen op het netvlies en hoeven de accommodatiespieren zich minder sterk
aan te spannen.
b Waarom zorgt een langere oogbol voor bijziendheid?
Wanneer je in de verte kijkt, zijn de accommodatiespieren ontspannen en is de ooglens plat.
Bij een normale oogbol valt er dan een scherp beeld op het netvlies. Als de oogbol langer
wordt, valt het scherpe beeld voor het netvlies als de accommodatiespieren ontspannen zijn.
Hierdoor kun je van veraf niet meer scherp zien.
31
De laatste jaren voert Shannon steeds vaker oogmetingen uit om mensen een computerbril aan
te meten.
Leg uit dat een computerbril een andere sterkte heeft dan iemands leesbril.
Een computerbril zorgt voor een scherp beeld op de afstand van je ogen tot je beeldscherm.
Die afstand varieert van 40 tot 60 cm. Bij een leesbril is de afstand tussen je ogen en een
boek korter, zo’n 30 tot 35 cm. Om met een leesbril je beeldscherm scherp te kunnen zien,
moet je veel te dicht op je beeldscherm zitten.

3 Gedrag
KENNIS
32
1 Een jongen springt het zwembad in.
2 Een roos opent zich als er licht op valt.
3 Een hond kwijlt als hij vlees ruikt.
a Bij welke voorbeelden is er sprake van gedrag? Noteer de cijfers.
Bij voorbeeld 1 en 3 is er sprake van gedrag, want het gaat over dieren en mensen.
b De deurbel gaat en je hond begint te blaffen.
Wat is de prikkel en wat is de respons in dit voorbeeld?
Het geluid van de deurbel is de prikkel en het blaffen van de hond is de respons.
33
a Wat is adequaat gedrag?
Adequaat gedrag is gedrag dat goed is aangepast aan de omstandigheden, waardoor het de
overlevingskans en fitness van een mens of dier vergoot.
b Eddie staart uit het raam en ziet allerlei vogels in zijn tuin.
Geef een voorbeeld van adequaat gedrag dat vogels in de tuin vertonen.
• wanneer een vogel honger heeft: eten
• wanneer een vogel dorst heeft: drinken
• wanneer een vogel moe is: slapen of rusten
34
Een Siberische tijger in een dierentuin heeft een man aangevallen. De man stond erom bekend
dat hij vaak de dierentuin insloop om dieren te pesten. Deze keer trok hij een tijger aan zijn staart.
De tijger pikte dit niet en beet de man in zijn arm.
a Wat was de prikkel voor de tijger om te bijten?
De prikkel om te bijten was dat de man aan zijn staart trok.
b Wat was de respons van de tijger?
De respons was dat de tijger de man in zijn arm beet.
35
In de lente hoor je vaak vogels fluiten. Je ziet ze ook heen en weer vliegen met takjes in hun bek
om een nest te kunnen bouwen.
a Welke motivatie zorgt ervoor dat vogels een nest gaan bouwen?
De motivatie om een nest te bouwen is voortplantingsdrang / behoefte tot voortplanting.
b Fluiten is bij vogels onderdeel van voortplantingsgedrag. In de lente fluiten vogels meer dan
in de winter. Dit hangt samen met veranderingen in de externe prikkels die vogels
waarnemen.
Noteer de externe prikkel die tot de toename van het fluitgedrag van vogels leidt.
Daglicht is de externe prikkel die leidt tot een toename van het fluitgedrag van vogels.
c Hoe kan het toenemen van de daglengte de voortplantingsdrang van vogels beïnvloeden?
Langere dagen betekent dat er meer licht is. Onder invloed van licht worden in de hypofyse
hormonen aangemaakt. Deze hormonen zorgen ervoor dat de geslachtsorganen tot
ontwikkeling komen en geslachtshormonen gaan aanmaken. Geslachtshormonen vergroten
de motivatie voor voortplanting.
36
Welke periodieke invloeden bepalen je slaap-waakritme?
Periodieke invloeden die je slaap-waakritme bepalen zijn zonsopkomst en zonsondergang /
wanneer het licht is / dag en nacht.

37
Issam voert voor het vak biologie een gedragsonderzoek uit. Hij observeert de vogels in zijn tuin.
In zijn ethogram staat de volgende beschrijving:
a Waarom is de omschrijving van Issam niet objectief?
Issam heeft al een opvatting over het gedrag van de vogel. Hij denkt dat de vogel voedsel wil.
Dat is geen objectieve beschrijving van een waarneming.
b Pas de beschrijving van Issam aan zodat deze wel objectief is.
Schuin kijken sk. vogel houdt kop schuin en kijkt naar iemand / iets.
INZICHT
38
Alle dieren vertonen voedingsgedrag.
a Noteer drie handelingen die tot het gedragssysteem voedingsgedrag van een leeuw op de
Afrikaanse savanne behoren.
• besluipen
• achterna rennen
• bespringen
• bijten
• opeten
b Vormen de handelingen die een leeuw uitvoert tijdens het jagen op een gazelle een
gedragsketen? Leg je antwoord uit.
De handelingen die een leeuw uitvoert tijdens het jagen op een gazelle vormen geen
gedragsketen, want elke jacht is anders en de handelingen volgen elkaar dus niet in een
vaste volgorde op.
39
Als onderzoekers dieren door een doolhof willen laten lopen, dan gebruiken ze vaak voedsel als
beloning. De ochtend voor het onderzoek geven ze de dieren niets te eten.
Waarom geven de onderzoekers de dieren ’s ochtends geen voedsel? Leg je antwoord uit.
Als ze de dieren geen eten geven, krijgen ze honger. De motivatie om op zoek te gaan naar
het eten is dan groter. De kans dat de dieren het doolhof ingaan, is dan ook groter.
40
In afbeelding 25 ontbreekt de conclusie van het onderzoek naar de woestijnspringmuis.
a Welke conclusie kun je trekken uit dit onderzoek?
Deze woestijnspringmuis besteedde de meeste tijd aan graven 15 × 5 s = 75 s = 1 minuut en
15 seconden.
(De muis besteedde ook veel tijd aan springen en lopen: springen 14 × 5 s = 70 s = 1 minuut
en 10 seconden, lopen 12 × 5 s = 60 s = 1 minuut.)
b Is hier sprake van een hypothesetoetsend of van een beschrijvend onderzoek? Leg je
antwoord uit.
Hier is sprake van een beschrijvend onderzoek, want er wordt geen hypothese opgesteld en
beantwoord en geen experiment uitgevoerd.

Context Werken in de dierentuin

41
Om deze vragen te beantwoorden kun je informatie opzoeken op internet.
Karsten heeft een hbo-opleiding diermanagement gevolgd voordat hij bij de dierentuin ging
werken.
a Met welke havo-profielen kun je instromen op een hbo-opleiding diermanagement?
Met de profielen NG, NT en EM met scheikunde of EM met biologie (het verschilt per locatie
of biologie of scheikunde is vereist).
b Welke vaardigheden zijn belangrijk voor een diermanager?
Leidinggevende vaardigheden zoals goed kunnen communiceren en plannen en proactief
handelen zijn belangrijk voor het managementdeel van de opleiding. Interesse en aanleg
voor biologie, ecologie en dierenwelzijn zijn van belang voor het diergerichte deel van de
opleiding.
42
Bruine beren die last hebben van stress gaan bijvoorbeeld ijsberen (op en neer lopen),
hoofdschudden, of bijten hun vacht kapot. Dit gedrag kun je voorkomen door het verblijf van de
beren te verrijken met speelgoed en klimtoestellen, maar ook door voedselverrijking. Het eten
wordt in het buitenverblijf verstopt en de beren moeten het dan zoeken (zie afbeelding 28).
a Welk natuurlijk gedrag kunnen bruine beren in een dierentuin moeilijk vertonen? Geef twee
voorbeelden.
• grote afstanden afleggen
• jagen
• voedsel zoeken
• vissen vangen
• hol maken / aanleggen
b Verrijking van het verblijf is bedoeld om een bepaalde motivatie en respons bij bruine beren
op te roepen.
Welke motivatie en welke respons zijn opgeroepen met de aangeboden verrijking in
afbeelding 28?
motivatie: voedingsdrang
respons: voedselzoekgedrag
c In de natuur wordt het gedrag van bruine beren ook beïnvloed door hun omgeving. Soms
houden ze een winterrust, maar soms ook niet. In de dierentuin houden beren vaak geen
winterrust.
Welke externe prikkel bepaalt of een beer een winterrust houdt?
De externe prikkel die bepaalt of een beer een winterrust houdt is de beschikbaarheid van
voedsel. In de natuur is er voor beren in koude winters minder voedsel beschikbaar,
waardoor een winterrust de overlevingskans vergroot. In de dierentuin en in warmere winters
is er voor beren voldoende eten beschikbaar en is een winterrust niet nodig.

4 Beïnvloeden van gedrag

KENNIS
43
Het opzoeken van een donkere schuilplek als er licht op een kakkerlak valt is erfelijk gedrag.
a Waarom is het voor organismen belangrijk dat bepaald gedrag erfelijk is?
Voor organismen is het belangrijk dat bepaald gedrag erfelijk is, omdat dit gedrag de
overlevingskans van organismen vergroot.
b Is het pikgedrag van meeuwenkuikens aangeboren of aangeleerd? Leg je antwoord uit.
Het pikgedrag van meeuwenkuikens is aangeboren, want het meeuwenjong doet dit zonder
het te hebben geleerd van een andere meeuw.
44
a Wat is een sleutelprikkel?
Een sleutelprikkel is een prikkel die een doorslaggevende rol speelt bij het veroorzaken van
bepaald gedrag.
b Wat is een supranormale prikkel?
Een supranormale prikkel is een prikkel die effectiever is bij het veroorzaken van bepaald
gedrag.
45
Een roodborstmannetje verdedigt in het voorjaar zijn territorium tegen andere mannetjes. Als hij
een ander mannetje met rode borst ziet, neemt hij een dreighouding aan. Tegen mannetjesvogels
zonder rode borst neemt hij geen dreighouding aan.
a Wat is de sleutelprikkel voor het aannemen van de dreighouding?
De sleutelprikkel voor het aannemen van de dreighouding is de rode borst van een ander
mannetje.
b Aaron denkt dat de rode kleur van de borst de sleutelprikkel is voor de dreighouding. Misha
denkt dat ook een andere kleur van de borst de sleutelprikkel kan zijn voor de dreighouding.
Hoe zouden Aaron en Misha kunnen onderzoeken wie er gelijk heeft?
Ze hebben twee opgezette vogels of kunstvogels nodig. Van één vogel maken ze de borst
rood, de andere vogel krijgt een andere borstkleur. Vervolgens moeten ze deze kunstvogels
in het voorjaar bij roodborstmannetjes in de buurt zetten en kijken of de mannetjes een
dreighouding aannemen.
46
Zijn de onderstaande handelingen aangeboren of aangeleerd? Neem de cijfers over en noteer
achter ieder cijfer aangeboren of aangeleerd.
1 Een papegaai spreekt.
2 Een koninginnenpage (vlinder) voert een baltsritueel uit.
3 Een baby zuigt aan je vinger.
4 Een peuter klimt de trap op.
1 aangeleerd, 2 aangeboren, 3 aangeboren, 4 aangeleerd
47
a Wat is gewenning?
Gewenning is een bepaalde reactie op een prikkel afleren doordat die prikkel vaak wordt
herhaald.
b Wat is conditionering?
Bij conditionering wordt de frequentie van gedrag beïnvloed door de gevolgen die het gedrag
heeft. Bij positieve ervaringen neemt de frequentie toe, bij negatieve ervaringen of het
uitblijven van positieve ervaringen neemt de frequentie af.

48
Waarom kun je ganzenkuikens die je tam wilt maken, het best zo snel mogelijk bij de moeder
weghalen?
Ganzenkuikens die je tam wilt maken kun je het best zo snel mogelijk bij de moeder
weghalen, omdat de inprentingsfase bij een ganzenkuiken op de eerste levensdag valt en hij
dan leert wie zijn moeder is. Als je het ganzenkuiken weghaalt bij de moeder, leert het dat jij
de moeder bent.
49
Een hond die op commando gaat zitten krijgt een koekje.
a Van welk leerproces is hier sprake?
Hier is sprake van conditionering, het gedrag is positief beïnvloed door de beloning (het
koekje) die erop volgt.
b Zebravinken nemen stukken over uit liedjes die ze horen als volwassen vinken zingen. Ze
zingen vooral de liedjes die ze horen tussen de 25e en 65e dag nadat ze uit het ei kwamen.
Van welke twee leerprocessen is hier sprake?
Hier is sprake van imitatie, want ze imiteren stukken uit de liedjes die ze horen.
Er is ook sprake van inprenting, want ze zijn tussen de 25e en 65e dag uit het ei extra
gevoelig voor die liedjes.
c Als je een hond een nieuw speeltje geeft waarin een koekje zit verstopt, gaat de hond gooien
en schudden met het speeltje. Hij blijft net zo lang schudden tot het snoepje eruit valt.
Van welk leerproces is hier sprake?
Hier is sprake van trial and error (conditionering), de hond leert door uit te proberen en zijn
gedrag wordt in dit geval beloond met een snoepje.
INZICHT
50
Niko Tinbergen deed niet alleen onderzoek bij meeuwen, maar ook bij andere vogels. Hij en zijn
studenten maakten namaakeieren voor mussen. Deze varieerden in grootte, felheid van kleur en
grootte van de spikkels. De mussen lieten keer op keer een voorkeur zien voor het grootste
namaakei, met de felste kleur en de grootste spikkels. Zo’n namaakei werd verkozen boven de
normale eieren.
Wat voor type prikkel is het grote, felgekleurde namaakei met grote spikkels? Leg je antwoord uit.
Een felgekleurd namaakei met grote spikkels is een supranormale prikkel, want de mussen
vertoonden voorkeur voor deze eieren.
51
In afbeelding 35 is het experiment van Pavlov weergegeven.
a Geef een beschrijving van de resultaten.
In fase 1 leidt het laten horen van een bel niet tot een kwijlrespons. Nadat fase 2 en 3 zijn
doorlopen, leidt het horen van een bel in fase 4 wel tot een kwijlrespons.
b Welke conclusie kun je trekken uit het onderzoek van Pavlov?
Uit het onderzoek van Pavlov blijkt dat dezelfde respons optreedt wanneer je een natuurlijke
prikkel vervangt door een kunstmatige prikkel.
52
Bij makaken werd het wassen van aardappels door een wijfje al snel geïmiteerd door jonge
dieren. De oudere dieren aarzelden om het gedrag te kopiëren, maar uiteindelijk imiteerden zij het
gedrag ook.
Wat kan een reden zijn dat de oudere apen dit gedrag uiteindelijk toch gingen imiteren?
• De aardappelen smaakten lekkerder na het wassen.
• Ze ontdekten dat wassen sneller gaat dan afpoetsen.

53
Taronga zoo, een dierentuin in Australië, stond in 2021 in de kranten dankzij hun liervogel
genaamd Echo (zie afbeelding 36). Liervogels kunnen erg goed geluiden uit hun omgeving
nadoen. Echo heeft de volgende geluiden in zijn repertoire: een huilende baby, een drilboor en
een brandalarm.
In de natuur kopiëren vrouwtjes liervogels vaak de geluiden van roofdieren, terwijl mannetjes
geluiden van andere vogelsoorten toevoegen aan hun verleidingszang.
a Leg uit waarom het imiteren van roofdierengeluiden voor liervogelvrouwtjes adequaat gedrag
is.
Door roofdierengeluiden te imiteren, jagen vrouwtjes andere vogels en dieren weg bij hun
nest.
b Echo is een mannelijke liervogel.
Waarom voegt Echo meer geluiden toe aan zijn verleidingszang?
Hierdoor is er meer variatie in geluiden voor zijn verleidingszang en daardoor heeft Echo
meer kans om een partner te verleiden en te paren.
54
Edelhert niet langs IJzeren Gordijn
Het echte hek mag er dan al een kwarteeuw niet meer staan, voor herten is het IJzeren Gordijn
nog steeds een grens. Vanaf 1948 waren er op de grens tussen West-Duitsland en Tsjecho-
Slowakije drie parallelle hekken die onder elektrische spanning stonden. Grenswachten schoten
op mensen die naar het Westen wilden vluchten en ook herten behoorden tot de slachtoffers. Uit
een recente studie in het Tsjechische nationale park Sumava bleek dat edelherten nog steeds zijn
gescheiden door wat vroeger het IJzeren Gordijn was. Zeven jaar lang werden driehonderd
edelherten gevolgd met gps-apparatuur. Ze steken de grens niet over. Ook voor de Duitse
populatie geldt dat de edelherten de voormalige grens niet passeren. De grenspopulaties in
Duitsland en Tsjechië blijven zo gescheiden. De gemiddelde levensverwachting van een edelhert
is 15 jaar. Het is dus vrijwel uitgesloten dat de nu levende exemplaren de grens en het schieten
daar ook echt hebben ervaren. Vrouwelijke edelherten en de jongen leven in groepen (roedels),
jonge mannetjes verlaten de roedel als ze geslachtsrijp worden.
Welke vorm van leergedrag leidt ertoe dat de huidige populatie edelherten de grens (het IJzeren
Gordijn) niet overschrijdt?
Hier is sprake van imitatie, waarschijnlijk hebben de jongere herten dit gedrag gekopieerd
van hun ouders.

Context Een gevleugelde opruimploeg

55
a Dankzij welke twee leerprocessen hebben de kraaien in Japan waarschijnlijk geleerd om
auto’s noten te laten kraken?
De twee leerprocessen zijn inzicht en imitatie. De eerste kraaien begrepen hoe auto’s noten
konden kraken (inzicht), daarna hebben andere kraaien hun gedrag gekopieerd (imitatie).
b Door welk leerproces hebben de roeken in het Franse pretpark geleerd om peuken op te
ruimen?
Het leerproces is conditionering. Door de roeken te belonen voor bepaald gedrag neemt dit
gedrag toe in frequentie.
56
Ethologen die zijn gespecialiseerd in het gedrag van kraaiachtigen geven aan dat ze twijfelen of
kraaien wel lang genoeg geïnteresseerd blijven in de ‘crow box’. In het begin vinden de vogels de
doos interessant, maar na verloop van tijd zal de beloning niet meer voldoende zijn om hun
interesse vast te houden. Kraaiachtigen gaan dan de doos slopen of proberen vals te spelen. In
de natuur nemen onderzoekers keer op keer waar dat kraaiachtigen graag valsspelen. Zij
voorspellen dat bij langdurige inzet van de ‘crow box’ er twee groepen valsspelende vogels zullen
ontstaan. Vogels die de traktatie stelen als een andere vogel afval inlevert bij de doos en vogels
die niet willen wachten tot iets afval is. Deze vogels gaan papieren of peuken stelen uit de handen
van gebruikers om ze in te kunnen leveren.
a Welke drie leerprocessen spelen een rol bij het aanleren van valsspelen?
Bij het aanleren van valsspelen spelen inzicht, trial and error en imitatie een rol. De eerste
valsspelende kraaien begrijpen hoe het beloningssysteem van de ‘crow box’ werkt (inzicht)
en proberen dan tactieken uit, waardoor ze met minder moeite of tijd een beloning kunnen
krijgen (trial and error). Vervolgens kunnen andere vogels dit gedrag imiteren (imitatie).
b Is het valsspelen van kraaiachtigen in deze situaties adequaat gedrag? Leg je antwoord uit.
Ja, het gedrag is adequaat, want zo krijgen de vogels meer eten, terwijl het hen minder
energie kost. Dat vergroot de overlevingskans.
c Sommige wetenschappers vinden het inzetten van de ‘crow box’ niet in het belang van
mensen. Leg uit waarom zij dit vinden.
Door het inzetten van de ‘crow box’ zou je vogels aan kunnen zetten tot het aanvallen van
mensen. Of het zorgt ervoor dat mensen nog slechter hun afval gaan opruimen, omdat ze
denken dat de kraaien dat wel doen.

5 Sociaal gedrag bij dieren

KENNIS
57
Twee wilde honden vechten om een stuk vlees.
a Is hier sprake van sociaal gedrag? Leg je antwoord uit.
Ja, hier is sprake van sociaal gedrag, want dit is gedrag van twee soortgenoten ten opzichte
van elkaar.
b Een gier wil ook een stuk van de prooi van de wilde honden pakken en pikt naar een stuk
vlees. Als de honden dit zien, grommen zij tegen de gier.
Is hier sprake van sociaal gedrag? Leg je antwoord uit.
Nee, hier is geen sprake van sociaal gedrag, want dit is gedrag van individuen van verschil-
lende soorten ten opzichte van elkaar.
58
a Wanneer spreek je van een signaal?
Je spreekt van een signaal wanneer een handeling bij sociaal gedrag als prikkel werkt voor
de volgende handeling van een soortgenoot.
b Hoe communiceren dieren bij sociaal gedrag?
Bij sociaal gedrag worden signalen uitgewisseld tussen individuen van dezelfde soort.
59
Wanneer roofdieren in de buurt van een kievitsnest komen, doet een van de kievitouders alsof hij
een gebroken vleugel heeft. Door zich voor te doen als makkelijke prooi hoopt de ouder het
roofdier weg te lokken bij het nest.
a Wat is het risico van dit gedrag voor de ouder?
De ouder loopt het risico prooi te worden van het roofdier.
b Leg uit waarom er selectiedruk plaatsvindt in het voordeel van dit gedrag.
Er vindt selectiedruk plaats in het voordeel van dit gedrag, want ouders die succesvol
roofdieren weglokken bij het nest hebben meer nakomelingen die het overleven. Het gedrag
zal zich binnen de populatie verspreiden.
60
a Wat is conflictgedrag?
Bij conflictgedrag ontstaat er een inwendig conflict, omdat er voor meerdere gedrags-
systemen een even sterke motivatie bestaat.
b Wat is overspronggedrag?
Er is sprake van overspronggedrag wanneer er conflictgedrag optreedt tussen twee
gedragssystemen en gedrag uit een derde gedragssysteem wordt vertoond.
61
Wolven leven in roedels. Roedels bestaan meestal uit een dominant koppel en familieleden zoals
broers, zussen en nakomelingen. Het dominante koppel plant zich als enige voort binnen de
roedel. Een roedel jaagt samen als een team op grotere prooien en verdedigt ook samen een
territorium.
a Waarom is het belangrijk dat er binnen een roedel een duidelijke hiërarchie heerst?
Door een duidelijke hiërarchie ontstaan er minder gevechten en conflicten binnen de roedel
en dat vergroot de overlevingskans van de leden van de roedel.
b Wat is het voordeel van leven in een roedel voor het dominante koppel?
Het dominante koppel kan zich voortplanten en kan rekenen op hulp van familie bij het
opvoeden en beschermen van de jongen. Daardoor hebben hun jongen een grotere kans van
overleven.

62
Een zilverrug-gorilla is de leider binnen een familiegroep van gorilla’s. Hij is de grootste, sterkste
en dominantste man van de groep. Een zilverrug vertoont regelmatig dreiggedrag tegenover
andere mannen uit de groep.
Wat is de functie van dreiggedrag van een zilverrug-gorilla?
De functie van dreiggedrag van een zilverrug-gorilla is dominantie tonen, zijn positie binnen
de groep behouden en gevechten voorkomen.
INZICHT
63
Groepen tuimelaars (zie afbeelding 44) hebben een speciale techniek ontwikkeld om samen vis te
vangen. Terwijl één tuimelaar met zijn staart op de zeebodem slaat, zwemt hij in een cirkel om
een school vissen, waardoor een kring van modder ontstaat. Zodra de kring zich sluit, slaat de
tuimelaar hard met zijn staart midden in de school vissen. De vissen springen weg. De rest van
de groep tuimelaars wacht net buiten de kring van modder om de wegspringende vissen op te
vangen. Samen vangen de dolfijnen meer vis dan alleen.
Hoe kon dit samenwerkingsgedrag evolueren?
Door trial and error en conditionering hebben de tuimelaars geleerd dat ze vissen in kunnen
sluiten in een modderkring. Tuimelaars die deze vangtechniek leerden en goed uitvoerden,
hebben een grotere overlevingskans dan tuimelaars die dit niet doen. Hierdoor kunnen deze
tuimelaars zich voortplanten en deze techniek leren aan hun kinderen, waardoor dit gedrag
zich binnen de populatie heeft verspreid.
64
Groepsvorming bij vissen
Naar: Nederlandse Biologie Olympiade 2015, vraag 13.
Voor roofdieren levert het jagen in groepen soms voordelen op. Dit wordt onderzocht bij een
roofvis. In het linker diagram van afbeelding 45 is weergegeven: het succes bij alleen jagen (1),
met z’n tweeën jagen (2) of met z’n drieën jagen (3). In het rechter diagram is de invloed
weergegeven van de rangorde van een vis binnen een groep die op jacht is.
Over de weergegeven resultaten worden de volgende beweringen gedaan:
1 Het totaal aantal vangsten per groep neemt steeds toe met toenemende grootte van de
jagende groep.
2 Individuen in de tweede of derde positie in een jagende groep kunnen beter de groep
verlaten en in hun eentje jagen.
Zijn de beweringen juist of onjuist? Noteer de nummers en geef aan of de bewering juist is. Licht
je antwoord toe.
1 Juist, want de totale vangst per groep is het aantal individuen × de vangst per individu.
Deze is bij een groep van drie het grootst.
2 Onjuist, want een roofvis die alleen is vangt maar 8 vissen volgens diagram 1. In
diagram 2 zie je dat vissen die 2e of 3e in rang zijn 10 of meer vissen vangen in een
groep. Dus jagen in een groep levert meer vis op dan alleen jagen.
65
Bij vissoorten komt broedzorg door alleen het mannetje relatief vaak voor. Bij vogels en
zoogdieren zorgt het vrouwtje meestal voor de nakomelingen. Dit hangt samen met de manier
van bevruchting. Vissen hebben een uitwendige bevruchting en vogels en zoogdieren een
inwendige bevruchting.
Waarom is het makkelijker om bij uitwendige bevruchting de zorg over te dragen aan het
mannetje?
Bij uitwendige bevruchting legt het vrouwtje de eitjes en bevrucht het mannetje de eitjes
daarna. Hiermee heeft het vrouwtje haar bijdrage geleverd. Wanneer zij niet de broedzorg op
zich neemt, kan zij opnieuw eitjes produceren. Bij inwendige bevruchting blijven de bevruchte
eitjes nog een tijdje in het lichaam van het vrouwtje en is dat niet mogelijk.

66
Een merelvrouwtje reageert niet op de balts van een lijstermannetje.
a Waarom reageert een merelvrouwtje hier niet op?
Een merelvrouwtje reageert niet op de balts van een lijstermannetje, omdat het
lijstermannetje van een andere soort is en daardoor niet de juiste signalen heeft of gebruikt
om haar interesse te wekken. Of: het merelvrouwtje herkent de signalen niet, omdat ze niet
van dezelfde soort zijn.
b Waarom noemen ethologen de balts een gedragsketen?
Ethologen noemen de balts een gedragsketen, omdat de balts bestaat uit een reeks
handelingen die in een vaste volgorde plaatsvinden.

Context Geëmancipeerde bonobovrouwtjes

67
In de tekst staat dat het bijzonder is dat de oudere vrouwtjes de jongere vrouwtjes beschermen,
omdat ze geen familie zijn. In eerste instantie lijkt het gedrag van de oudere vrouwtjes niet
adequaat, toch is het dat wel.
a Waarom lijkt de bescherming van de jongere vrouwtjes in eerste instantie geen adequaat
gedrag?
Dit gedrag vergroot niet direct de overlevingskans, omdat de oudere vrouwtjes het risico
lopen om gewond te raken bij een gevecht, zonder dat zijzelf of haar kinderen daar baat bij
hebben.
b Waarom is er wel sprake van adequaat gedrag?
Door dit gedrag hebben de oudere vrouwtjes meer kans op kleinkinderen, doordat hun zonen
zich kunnen voortplanten met de jonge vrouwtjes.
c Bonobovrouwtjes veranderen na de puberteit van leefgroep.
Hoe draagt dit gedrag bij aan het overleven van de soort?
Doordat jonge bonobovrouwtjes de groep verlaten en zich aansluiten bij een andere groep,
wordt inteelt voorkomen. Zo worden er meer genen uitgewisseld tussen de verschillende
groepen / wordt genetische variatie behouden en dat vergroot de overlevingskans van de
soort.
68
Net als bonobo’s leven mensen in groepen samen. Toch is de manier van samenleven heel
verschillend.
a Geef twee voorbeelden waaruit blijkt dat onze manier van samenleven verschilt van die van
bonobo’s.
• Bij bonobo’s verlaten vrouwtjes na de puberteit de geboortegroep, mensen blijven
contact houden met hun geboortegroep (gezin), maar zoeken een partner uit een andere
groep.
• Bij bonobo’s hebben vrouwtjes de leiding, bij mensen zijn dit vaker mannen, of als je kijkt
naar een gezin heeft een stel de leiding.
b Bij zowel mensen als bonobo’s is sprake van verzorgingsgedrag. Ouders zorgen voor de
jongen tot ze een bepaalde leeftijd hebben bereikt.
Hoe kan verzorgingsgedrag zijn ontstaan? Geef hiervoor een evolutionaire verklaring.
In een populatie komen ouders voor die goed voor hun jongen zorgen en ouders die minder
goed voor hun jongen zorgen. Wanneer ouders beter voor hun jongen zorgen, hebben de
jongen een grotere overlevingskans. Deze jongen zorgen als volwassenen ook goed voor
hun jongen en planten zich daardoor vaak succesvol voort. De jongen waar minder goed
voor is gezorgd, hebben minder kans om te overleven en planten zich dan minder succesvol
voort, doordat ze minder goed voor hun nakomelingen zorgen. Zo ontstaat een populatie met
organismen die verzorgingsgedrag vertonen.

6 Gedrag bij mensen

KENNIS
69
a Wat is een sleutelprikkel?
Een sleutelprikkel is een prikkel die een doorslaggevende rol speelt bij het oproepen van
bepaald gedrag.
b Zijn de grote ogen van de knuffels uit afbeelding 49 voorbeelden van sleutelprikkels of van
supranormale prikkels? Leg je antwoord uit.
De grote ogen zijn voorbeelden van supranormale prikkels, want grote ogen zijn effectiever in
het oproepen van verzorgingsgedrag dan ogen met een normale grootte.
70
a Welke inwendige prikkel leidt bij mensen tot slaapbehoefte?
• gebrek aan rust
• je slaapritme
b Uitwendige prikkels hebben ook invloed op je slaapgedrag. Zo gaan veel mensen in de
zomer later slapen dan in de winter.
Welke externe prikkel heeft hier invloed op het slaapgedrag?
De externe prikkel die hier invloed heeft op het slaapgedrag is de hoeveelheid licht /
daglengte. Als je wordt blootgesteld aan licht, slaap je minder gemakkelijk in.
71
Reclames en uitverkoopborden zijn bedoeld om je aan te zetten tot koopgedrag (zie
afbeelding 50).
Welke prikkels worden in afbeelding 50 gebruikt om koopgedrag te stimuleren?
Prikkels om koopgedrag te stimuleren zijn felle kleuren (rood en geel), contrast, hoog
kortingspercentage.
72
Bij wie wordt gedrag meer beïnvloed door erfelijke factoren: bij mensen of bij dieren?
Bij dieren wordt gedrag meer beïnvloed door erfelijke factoren.
73
Zodra de schoolbel gaat, starten leerlingen met het inpakken van hun spullen.
a Van welk leerproces is hier sprake?
Hier is sprake van conditioneren. Het gedrag wordt bepaald door positieve ervaringen: de bel
betekent het einde van de les.
b Peuters beginnen vaak eerst te brabbelen voordat ze kunnen praten.
Van welke leerproces is hier sprake?
Hier is sprake van imitatie. Peuters doen de geluiden van hun ouders na.
c Er zijn maar weinig mensen die als ze een nieuwe telefoon krijgen eerst de handleiding lezen
om te leren hoe hun telefoon werkt.
Welk leerproces gebruiken de meeste mensen om te leren hoe hun telefoon werkt?
De meeste mensen passen trial and error (conditionering) toe. Leren door uit te proberen en
het juiste gedrag wordt beloond doordat de telefoon doet wat je wilt.

74
De gezichtsuitdrukkingen die horen bij huilen en lachen worden waarschijnlijk bepaald door
erfelijke factoren.
a Welke aanwijzingen zijn er dat deze uitdrukkingen worden bepaald door erfelijke factoren?
Kinderen die doof en blind zijn geboren, hebben dezelfde uitdrukkingen als kinderen die wel
kunnen zien en horen.
b Normen en waarden verschillen van cultuur tot cultuur.
Is cultuur voornamelijk bepaald door erfelijke factoren of door leerprocessen? Leg je
antwoord uit.
Cultuur is voornamelijk bepaald door leerprocessen. Aangeboren gedrag is over de gehele
wereld gelijk (bijvoorbeeld glimlachen). Cultuur komt voort uit de normen en waarden die je
meekrijgt van de mensen in je omgeving.
INZICHT
75
a Waarom is het een slecht idee om naar de supermarkt te gaan als je honger hebt?
Wanneer je honger hebt, heb je een grote motivatie om veel eten te kopen. Je koopt dan
waarschijnlijk meer eten dan je op kunt (en je maakt vaak ook ongezondere keuzen).
b Een Nederlands spreekwoord luidt: ‘honger maakt rauwe bonen zoet’.
Wat betekent dit spreekwoord? Gebruik in je antwoord de begrippen: externe prikkel –
interne prikkel – motivatie.
Als je interne prikkel (honger) sterk genoeg is, dan heb je een sterke motivatie
(voedingsdrang), ondanks dat de externe prikkel (rauwe bonen) normaal gesproken
eetgedrag remt. En dan voer je toch het gedrag eten uit.
76
Hoe zijn de afgelopen decennia de normen en waarden rondom seksueel gedrag in West-Europa
veranderd?
De afgelopen decennia is meer nadruk komen te liggen op gelijkheid tussen de verschillende
geslachten en mensen van verschillende geaardheden. Ook zijn mensen in West-Europa
minder gelovig geworden, waardoor er vrijheid is gekomen om over seks te praten, seks te
hebben voor het huwelijk en te scheiden.
77
In hun boek Seks! beschrijven seksuologen Rik van Lunsen en Ellen Laan het baltsgedrag van
mensen als volgt:
Hij zoekt oogcontact. Zij vangt zijn blik en probeert die vast te houden. Voordat ze allebei
doorhebben dat ze elkaar langer dan gebruikelijk aankijken, krijgen ze een blosje op de wangen
of blozen zelfs een beetje. Degene die dat het eerst voelt, slaat van schrik de ogen neer of draait
het hoofd een beetje weg.
Al snel kijken ze elkaar weer aan en wordt er wederzijds geglimlacht. Zijn bovenlichaam buigt iets
naar haar toe en hij maakt een eerste voorzichtige opmerking, eerst heel zachtjes en dan wat
luider. Ze reageert door haar lichaam iets naar hem toe te wenden. Er volgt een uitwisseling van
woorden. Hun ademhaling versnelt, ze lachen een beetje. Nu draaien ze hun gezicht helemaal
naar elkaar toe en komen dichter naar elkaar. Ze betreden elkaars onzichtbare intieme ruimte.
Bijna ongemerkt bevochtigen ze hun lippen met hun tong. Zij aait met haar hand langs haar
gezicht, frunnikt wat aan haar kleren. Opeens raken ze elkaar aan en het lijkt per ongeluk. Ze
imiteren (‘spiegelen’) elkaars bewegingen. Intussen is hun hart sneller gaan kloppen, voelen ze
‘vlinders in de buik’ en er gaat een warme golf door hun lichaam...

a Bij mensen spreek je niet van baltsgedrag. Hoe noem je dit gedrag normaal gesproken?
Dit gedrag noem je flirten / flirtgedrag / versieren.
b De auteurs van het boek Seks! benaderen het beschreven gedrag als een gedragsketen.
Noteer de beschreven gedragsketen. Maak daarbij twee kolommen: één voor het gedrag van
de man en één voor het gedrag van de vrouw.
Zie onderstaande gedragsketen.
c Het beschreven gedrag is tegenwoordig misschien achterhaald, omdat mensen elkaar steeds
vaker online leren kennen in plaats van in de kroeg of op een feest.
Welke handelingen zou je als etholoog kunnen observeren als een koppel elkaar online leert
kennen?
• een bericht liken van de ander
• een persoonlijk bericht sturen
• vragen om telefoonnummer / privémail

Context Lachen is gezond

78
a Wordt lachen vooral bepaald door erfelijke factoren of door leerprocessen? Leg je antwoord
uit.
Lachen wordt vooral bepaald door erfelijke factoren, want alle mensen lachen, vaak al vanaf
heel jong en het is niet cultuurgebonden.
b Waarom is lachen adequaat gedrag?
Lachen is adequaat gedrag, want het zorgt voor meer sociale binding tussen de individuen
van een groep, wat de overlevingskans van de groep vergroot.
c Geef een evolutionaire verklaring voor het voorkomen van lachen overal ter wereld.
In grotere groepen waren mensen die lachgeluiden konden produceren en herkennen beter
in staat om relaties aan te gaan. Hierdoor hadden zij meer kans om te overleven en zich
voort te planten. Populaties waarvan individuen lachgedrag vertonen konden zich daardoor
over de hele wereld verspreiden.
79
Ook apen kunnen lachen, maar niet alle vormen van lachen hebben bij verschillende soorten
apen dezelfde betekenis. Dat ondervond een vrouwelijke bezoeker van Diergaarde Blijdorp in
2007, toen zij werd aangevallen door gorilla Bokito, die uit zijn verblijf ontsnapte (zie
afbeelding 54).
De vrouw vertelde dat ze een band had opgebouwd met Bokito door hem aan te kijken en naar
hem te glimlachen. Verzorgers en primatologen (wetenschappers die primaten bestuderen)
zeggen dat de vrouw Bokito onbedoeld heeft uitgedaagd.
Welke functie heeft glimlachen bij mensen?
Bij mensen zorgt glimlachen voor sociale verbinding en laat zien dat je goede bedoelingen
hebt / neemt agressie weg.

Samenhang Een hondenbaan

1
Vul in de tabel de volgende begrippen in bij het juiste organisatieniveau.
Kies uit: bos – mensen – oren – oxytocine – rassen – reddingshond – reukreceptoren –
reukzintuig – slachtoffers.
Systeem aarde
Ecosysteem bos
Populatie mensen, rassen, slachtoffers
Organisme reddingshond
Orgaan oren, reukzintuig
Cel reukreceptoren
Molecuul oxytocine
2
Welke honden geschikt zijn voor reddingswerk wordt bepaald door zowel aangeboren als
aangeleerd gedrag.
a Waarom zijn energieke rassen meer geschikt voor reddingswerk dan rassen die minder
energiek zijn?
Reddingswerk is zware arbeid en vraagt veel energie. Honden die van nature energiek zijn,
kunnen dit werk beter volhouden.
b Geef een voorbeeld van natuurlijk gedrag dat een hond kan vertonen tijdens het
reddingswerk.
• een geurspoor volgen, uitleg: zoals bij het jagen op een prooi
• geluiden onderscheiden, uitleg: zoals bij het jagen op een prooi
• veel bewegen / lopen, uitleg: zoals bij het jagen op een prooi
c Welk leerproces of welke leerprocessen zijn belangrijk bij het trainen van een reddingshond?
Als je een reddingshond traint, is conditionering van belang, want Rogue wordt beloond als
ze goed samenwerkt. Als je gewenst gedrag beloont, neemt de frequentie van dit gedrag toe.
3
Honden en mensen leven al eeuwenlang samen.
Waardoor hebben zowel honden als mensen meestal een grotere overlevingskans door samen te
leven?
Een hond krijgt eten en onderdak. Een mens krijgt gezelschap en bescherming. Hierdoor
hebben beiden een grotere overlevingskans.
4
Oxytocine wordt ook wel het knuffelhormoon genoemd. Dit hormoon blijkt niet alleen een rol te
spelen bij de vorming van een band tussen baas en hond, maar ook bij het aangaan van sociale
interacties. Mensen met autisme hebben van nature een lager oxytocinegehalte en daardoor vaak
meer moeite met het aangaan van sociale interactie.
Doordat knuffelen met een hond je oxytocinegehalte beïnvloedt, kan een therapiehond mensen
met autisme helpen om zich meer in sociale omgevingen te begeven.
Leg uit hoe een therapiehond ervoor kan zorgen dat iemand met autisme minder moeite heeft met
sociale interacties.
Als iemand met autisme een band aangaat met een hond, stijgt het oxytocinegehalte.
Hierdoor kan een persoon met autisme gemakkelijker sociale contacten aangaan en voelt hij
minder spanning in sociale situaties.

Practica
Ontleden van een koeienoog
1
Waar zit de oogzenuw: in het midden van het oog of ernaast?
De oogzenuw treedt uit het oog bij de blinde vlek. Die ligt bij het rechteroog links van het
midden (met de gele vlek) en bij het linkeroog rechts van het midden. De oogzenuw zit altijd
meer aan de neuskant / binnenzijde van het oog.
2
Heb je een rechteroog of linkeroog gekregen? Leg je antwoord uit.
Dat kun je zien aan de positie van de oogzenuw. Die zit altijd iets meer aan de neuskant /
binnenzijde van het oog. Laat je docent het antwoord controleren.
3
Wat is de functie van de zwarte, glanzende laag in het vaatvlies?
De functie van deze zwarte, glanzende laag is absorptie van licht dat niet door de
zintuigencellen van het netvlies is verwerkt. Zwart absorbeert alle golflengten van het licht en
zorgt er zo voor dat er geen licht wordt teruggekaatst.
4
Het tapetum lucidum kaatst licht terug.
Welk voordeel hebben koeien van een tapetum lucidum in een lichtarme omgeving?
Door terugkaatsing van licht wordt het netvlies van twee kanten geprikkeld. Dat zorgt in een
lichtarme omgeving voor extra prikkels voor de lichtreceptoren in het netvlies.
5
Hoe zie je de letters als je de lens op een stuk papier met tekst legt? Leg uit hoe dat komt.
De letters zijn vergroot en staan op hun kop. Dit komt doordat de lens het licht breekt.
6
Formuleer een conclusie bij de onderzoeksvraag.
De bouw van een oog van een koe en mens komen grotendeels overeen. Je herkent in beide
de onderdelen: harde oogvlies, pupil, iris, vaatvlies, lens en glasachtig lichaam. Maar bij een
koeienoog zie je ook nog een tapetum lucidum, dat heeft een mensenoog niet.
De pupilreflex
1
Welke veranderingen van de pupilgrootte heb je waargenomen?
Eigen antwoord.
2
Is de reflexboog van de pupilreflex voor beide ogen gescheiden of valt deze gedeeltelijk samen?
Leg je antwoord uit.
De reflexboog van de pupilreflex valt voor beide ogen gedeeltelijk samen. Als één oog sterker
wordt belicht, worden de pupillen van beide ogen kleiner. En als één oog zwakker wordt
belicht, worden de pupillen van beide ogen groter.
3
Formuleer een conclusie bij de onderzoeksvraag.
De pupilreflex zorgt ervoor dat bij veel licht de pupil kleiner wordt en bij minder licht de pupil
groter wordt.

Beschrijvend ethologisch onderzoek

1
Op welke wijze zou je het onderzoek nauwkeuriger kunnen uitvoeren?
Bijvoorbeeld: door het gedrag van het dier te filmen of door de duur van elke handeling
nauwkeuriger vast te stellen (bijvoorbeeld in plaats van om de dertig seconden, om de vijf
seconden).
2
Wat ging er goed? Wat kan een volgende keer beter?
Eigen antwoord.

Examenopgaven
Degeneratie van netvlies
1
Leg uit hoe ophoping van eiwitten achter het netvlies kan leiden tot het afwijkend beeld in
afbeelding 1b.
Voorbeelden van een juist antwoord:
Door de ophopingen achter het netvlies is dit gebobbeld. Het licht valt dan op andere
receptoren dan in de normale situatie, waardoor in de hersenen een afwijkend beeld wordt
gevormd.
Uit het antwoord moet blijken dat:
• door de ophopingen het netvlies (plaatselijk) is vervormd 1p
• receptoren op een andere plaats (in het netvlies) worden geprikkeld (dan in de normale
situatie) 1p
2
Heeft de patiënt als gevolg van het ontspannen van de kringspieren tijdelijk moeite met dichtbij of
veraf zien? En waardoor wordt dit veroorzaakt?
heeft moeite met oorzaak

A dichtbij zien lensbandjes te strak gespannen
B dichtbij zien lensbandjes te veel ontspannen
C ver weg zien lensbandjes te strak gespannen
D ver weg zien lensbandjes te veel ontspannen
A
3
Zijn bij deze patiënt vooral kegeltjes of vooral staafjes in het netvlies verdwenen? Licht dit toe aan
de hand van de symptomen die hij beschrijft.
Vooral kegeltjes zijn verdwenen, met een toelichting waaruit blijkt dat de patiënt niets ziet in
het centrum van zijn gezichtsveld / met de gele vlek / met de receptoren op de optische as.
Bronstige zeeolifanten
4
a Wat is de functie van het gebrul voor mannetjes?
territorium afbakenen / andere mannetjes wegjagen 1p
b Wat is de functie van het gebrul voor vrouwtjes?
vrouwtjes lokken / aantrekken 1p
Veren maken de man

5
Als vrouwtjes een mannetje waarnemen dat veel uv-licht reflecteert, zullen zij tijdens het
broedseizoen altijd pogingen in het werk stellen om met dit mannetje te paren.
Hoe noem je in de gedragsleer de blauwe veren op de kop van het mannetje die uv-licht
weerkaatsen?
een sleutelprikkel
6
Waardoor is het voor het nageslacht van een vrouwtje gunstiger als er meer testosteron aan het
ei wordt meegegeven?
Dan is de kans groter dat jongen hard gaan bedelen en dat het mannetje meehelpt met
voedsel halen.

Bril voor nachtrijders

7
Bij mensen met een geringe oogafwijking die nog geen bril of lenzen dragen, wordt het beeld van
een voorwerp vlak voor of vlak achter het netvlies gevormd. In beide gevallen betekent het dat op
het netvlies een beeldvlek ontstaat, waardoor je onscherp waarneemt.
Welke oogafwijking is verantwoordelijk voor het ontstaan van een beeld vlak achter het netvlies?
verziendheid
8
Er wordt in veel landen zowel overdag als ’s nachts met koplampen aan gereden.
Leg uit door welke verandering in het oog iemand ’s nachts meer wordt verblind door koplampen
dan overdag.
• In het donker is de pupildiameter groot / zijn de pupillen groter. 1p
• Hierdoor valt meer licht op het netvlies (waardoor het effect groter is). 1p
9
Mensen die volledig rood-groenkleurenblind zijn, zouden de ‘nightview’ bril niet moeten
aanschaffen.
Leg uit waarom het voor deze mensen niet verstandig is om tijdens de nachtelijke uren de
‘nightview’ bril te dragen.
Het antwoord dient de notie te bevatten dat:
• de bril met gele glazen het blauwe licht tegenhoudt. 1p
• doordat deze ‘kleurenblinden’ het verschil tussen rood en groen niet waarnemen (en nu
ook nog geen blauw licht ontvangen), zij van hun omgeving te weinig kunnen
onderscheiden. 1p
10
Op welke van onderstaande situaties zal deze nachtblinde automobilist minder adequaat
reageren?
A op een blauw verkeersbord met een bepaalde richtingsaanduiding
B op een van links naderende fietser
C op een tegemoet komende auto
D op remlichten van een voor hem rijdende auto
B

7 Ecologie en milieu
Oriëntatie Droomboerderij
1
Molly en John laten hun koeien steeds maar een tijdje op een weide grazen en verplaatsen de
kudde dan.
Wat is hiervan het voordeel?
Door de kudde steeds te verplaatsen vreten de koeien een weiland niet helemaal kaal
(overbegrazing) en kan het gras opnieuw aangroeien. Ook wordt op deze manier een groter
gebied voorzien van mest.
2
De bodembedekkers in de boomgaard zijn onder andere gezaaid om water vast te houden en
afvloeiing van water te voorkomen.
Op welke manier kunnen bodembedekkers hieraan bijdragen?
Bodembedekkers nemen met hun wortels water op als het regent en voorkomen daardoor
dat het water afvloeit.
3
Molly en John kregen te maken met een slakkenplaag in hun citrusboomgaard.
Welke twee voorwaarden spelen een rol bij het ontstaan van een plaag?
Een plaag treedt op als er genoeg voedsel is en er geen natuurlijke vijanden aanwezig zijn.
4
Wangzakratten zijn knaagdieren die onder de grond leven. Ze graven daar tunnels. Vanuit een
tunnel trekken wangzakratten vaak planten naar beneden. Ze eten het liefst de ondergrondse
delen van planten, zoals wortels, knollen en bollen. Wangzakratten zijn prooidieren voor uilen.
Leg met behulp van deze informatie uit hoe de toename van de begroeiing op de boerderij ervoor
zorgt dat uilen er zich vestigen.
Wangzakratten eten planten. Door de toename van de begroeiing is er voor de wangzak-
ratten veel voedsel en neemt hun aantal toe. Uilen eten wangzakratten. Zij vestigen zich op
de boerderij, omdat er voldoende prooidieren aanwezig zijn.
5
Molly en John gaan ervan uit dat alles in de natuur een doel heeft.
Bedenk welk voordeel boeren kunnen hebben van de aanwezigheid van wangzakratten.
Doordat wangzakratten tunnels graven, wordt de bodem luchtiger. Dit is een voordeel, want
voor veel processen in de bodem is zuurstof nodig.
Thema 7 Ecologie en milieu 61 © Uitgeverij Malmberg

1 Organismen
KENNIS
1
a Noteer twee abiotische factoren die van invloed zijn op de soortensamenstelling in de
Marianentrog.
Abiotische factoren die van invloed zijn op de soortensamenstelling in de Marianentrog zijn
bijvoorbeeld de hoeveelheid licht en het zoutgehalte en de temperatuur van het water.
b Enkele factoren die een rol spelen in het ecosysteem van de Marianentrog zijn: licht, lucht,
roofvissen, soortgenoten, temperatuur, voedsel, water en ziekteverwekkers.
Welke van deze factoren zijn abiotisch?
Abiotisch zijn: licht, lucht, temperatuur en water.
c Het ecosysteem van de Marianentrog is min of meer begrensd. De grens van dit ecosysteem
is niet voor alle factoren uit de omgeving gesloten. Er vindt uitwisseling plaats tussen het
ecosysteem van de Marianentrog en de omgeving.
Geef hiervan een abiotische factor en een biotische factor als voorbeeld.
Voorbeelden van abiotische factoren: er stroomt water uit de omgeving in de Marianentrog.
Hierdoor wordt zuurstof aangevoerd en kan de temperatuur van het water veranderen.
Voorbeelden van biotische factoren: organismen uit de omgeving zwemmen de Marianentrog
in of uit. Dode organismen (vissen, plankton, algen en planten) uit hogere waterlagen
dwarrelen naar de bodem van de Marianentrog.
d Tijdens een duik naar de bodem van de Marianentrog is onder andere een plastic zak
aangetroffen.
Welke biotische factor heeft een rol gespeeld bij de verspreiding van het plastic?
De biotische factor die een rol heeft gespeeld bij de verspreiding van het plastic is de mens.
2
Fotosynthese is een chemisch proces. In de winter behouden veel planten in Nederland hun
bladeren, maar toch vindt er dan geen fotosynthese plaats.
Waardoor kan er in de winter geen fotosynthese plaatsvinden?
In de winter kan geen fotosynthese plaatsvinden, doordat de enzymactiviteit bij lage
temperaturen traag is.
3
De bodemstructuur en de samenstelling bepalen of een bodem geschikt is voor de groei van
wortels.
Welke abiotische factoren spelen hierbij een rol?
Abiotische factoren die een rol spelen bij de groei van wortels zijn de grootte van de korrels
en de hoeveelheid anorganische stoffen, water en zuurstof.

4
In afbeelding 5 zie je twee soorten bijeneters. De broedplaatsen van de Europese bijeneter vind je
in Zuid- en Midden-Europa en in Noord-Afrika. De broedplaatsen van de zuidelijke karmijnrode
bijeneter vind je in Midden-Afrika. Vanaf 2010 broeden er jaarlijks enkele paren van de Europese
bijeneter in Nederland.
a Welke van de twee soorten bijeneters heeft het grootste verspreidingsgebied (areaal)?
Van de twee soorten bijeneters heeft de Europese bijeneter het grootste
verspreidingsgebied.
b Door welke abiotische factor is de grens van het verspreidingsgebied van de Europese
bijeneter de laatste jaren naar het noorden van Europa opgeschoven?
Door de abiotische factor temperatuur is de grens van het verspreidingsgebied van de
Europese bijeneter naar het noorden van Europa opgeschoven. Dit komt door de stijging van
de gemiddelde temperatuur in het noorden van Europa in de afgelopen jaren.
c In afbeelding 6 zijn twee curven getekend. Dat zijn de tolerantiegrenzen van de Europese
bijeneter en de zuidelijk karmijnrode bijeneter uitgezet tegen de temperatuur.
Welke curve, P of Q, hoort bij de Europese bijeneter?
Curve P hoort bij de Europese bijeneter.
d Wanneer de temperatuur in Nederland gemiddeld blijft stijgen, kan het aantal broedparen van
de Europese bijeneter jaarlijks toenemen.
Noem een biotische factor die kan voorkomen dat het aantal broedparen toeneemt.
Voorbeelden van biotische factoren die de toename van het aantal broedparen kunnen
voorkomen: te weinig voedsel, ziekten, veel roofdieren, veel concurrentie.
5
Groot zeegras (Zostera marina) is een plant die permanent in brak en zoutwater kan leven (zie
afbeelding 7). In afbeelding 8 zie je de tolerantiecurve voor het zoutgehalte van water voor groot
zeegras.
a Wat is het minimum-, optimum- en maximumzoutgehalte van water voor groot zeegras?
Het minimumzoutgehalte van water voor groot zeegras is 16 g NaCl/L, het optimum ligt
tussen de 22 en 29 g NaCl/L en het maximum is 32,5 g NaCl/L.
b Vanaf 1930 verdween groot zeegras uit de Europese en Noord-Amerikaanse kustwateren
door een schimmelziekte. Later kwam de plant op de meeste plaatsen weer terug, maar niet
in Nederland. Het kustwater is te troebel geworden.
Welke abiotische factor belemmert de terugkeer van groot zeegras in de Nederlandse
kustwateren?
De abiotische factor licht belemmert de terugkeer van groot zeegras in de Nederlandse
kustwateren. Door het troebele water is er niet voldoende licht voor groot zeegras.

INZICHT
6
Hemelkijkers of spookvissen (Macropinna microstoma) zijn diepzeevissen die in de Marianentrog
leven. Ze hebben groene cilindervormige ogen die naar boven kijken, zodat ze het silhouet van
hun prooien kunnen zien. Over de ogen heen ligt een transparante koepel van zacht weefsel die
is gevuld met vloeistof (zie afbeelding 9). Het is lastig om hemelkijkers te onderzoeken, omdat
hun lichaam beschadigt wanneer je ze van een grote diepte naar de oppervlakte haalt. Met
speciale onderwaterrobots kun je dit onderzoek tegenwoordig op afstand doen.
a Door verandering van welke abiotische factor beschadigt het lichaam van een hemelkijker
wanneer je hem van grote diepte naar de oppervlakte brengt? Leg je antwoord uit.
Het lichaam van een hemelkijker verandert door verandering van druk. De druk van water in
de diepzee is veel groter dan de druk van lucht aan de oppervlakte.
b Veel dieren die leven in de donkere diepzee zijn in staat om op bepaalde momenten licht te
produceren (bioluminescentie).
Noem een manier waardoor een dier dat leeft in de diepzee zijn overlevingskans kan
vergroten door licht te geven.
Een dier dat leeft in de diepzee kan zijn overlevingskans vergroten door bijvoorbeeld:
• prooien te lokken met licht
• met behulp van licht te communiceren met soortgenoten
• een roofdier af te schrikken of te misleiden met licht
• een partner aan te trekken met licht
c Is licht afkomstig van dieren een abiotische factor? Leg je antwoord uit.
Licht afkomstig van dieren is geen abiotische factor. Omdat het licht afkomstig is van een
organisme is het een biotische factor.
7
Het kunstmatig verlagen van het grondwaterpeil is volgens landbouwers noodzakelijk om te
voorkomen dat zware landbouwmachines wegzakken in een drassige bodem.
a Wat gebeurt er met een zachte, drassige bodem als je het grondwaterpeil verlaagt?
Als je het grondwaterpeil verlaagt, wordt de bodem harder en droger.
b Natuurbeschermers geven aan dat door verlaging van het grondwaterpeil het aantal
weidevogels afneemt. Weidevogels hebben meestal lange, rechte snavels waarmee ze op
meerdere dieptes in de bodem naar bodemdieren, zoals wormen, kunnen zoeken.
Waarom neemt het aantal weidevogels af in gebieden waar het grondwaterpeil is verlaagd?
In gebieden waar het grondwaterpeil is verlaagd, is de bodem harder, waardoor de snavels
van weidevogels er minder gemakkelijk in door kunnen dringen. Hierdoor kunnen weide-
vogels niet voldoende voedsel verzamelen. Ook leven er minder bodemdieren in deze
bodems.

Context Voetbalgras
8
Verschillende abiotische factoren zijn van invloed op het gras van een voetbalveld.
a Welke abiotische factoren worden in de tekst genoemd?
Abiotische factoren die worden genoemd zijn: de hoeveelheid licht, de luchtvochtigheid,
water en de temperatuur.
b Welk effect heeft bespeling van een grasmat op de bodem?
Door bespeling van een grasmat komen de bodemdeeltjes onder invloed van het gewicht van
de spelers dichter op elkaar te zitten. Daardoor is er minder zuurstof beschikbaar en kunnen
de wortels moeilijker doordringen.
c De ruwe smele is bijzonder geschikt voor de grasmat van een voetbalveld.
Voor welke factoren moet de ruwe smele een hoge tolerantie hebben?
De ruwe smele moet een hoge tolerantie hebben voor temperatuur, schaduw en betreding.
d Toen de ArenA in Amsterdam werd geopend, bleek algauw dat het sluitbare dak problemen
opleverde voor de grasmat.
Welke abiotische factoren spelen hierbij een rol? Leg je antwoord uit.
De abiotische factoren neerslag (water) en licht spelen een rol. Door het dak open te laten
kan er veel regen op de grasmat komen. En door sluiting van het dak kan er te weinig water
de grasmat bereiken. Het sluiten of openen van het dak heeft ook invloed op de hoeveelheid
licht die op de grasmat valt.

2 Populaties
KENNIS
9
Er zijn verschillende vormen van symbiose.
a Geef van de volgende voorbeelden aan om welke vorm van symbiose het gaat.
1 Zuigvissen leven van de resten van de prooi van een haai.
Hierbij gaat het om commensalisme.
2 De zeeanemoon leeft van de resten van de prooi van de heremietkreeft en beschermt
deze met de netelcellen in zijn tentakels.
Hierbij gaat het om mutualisme.
3 De porseleinzwam onttrekt water, anorganische en organische stoffen aan een beuk.
Hierbij gaat het om parasitisme.
b Bij stokstaartjes hebben sommige individuen in de groep de taak van jager. Zij zorgen voor
het voedsel.
Is dit een vorm van symbiose of is dit coöperatie?
Dit is coöperatie. Het gaat hier om het samenleven van organismen van dezelfde soort. Bij
symbiose gaat het om het samenleven van organismen van verschillende soorten.
10
Sneeuwuilen, poolvossen en hermelijnen jagen in Groenland op lemmingen.
a Waar is de relatie tussen sneeuwuilen, poolvossen en hermelijnen op gericht als het gaat om
de beschikbare hoeveelheid voedsel?
Deze relatie is gericht op concurrentie.
b Hermelijnen jagen alleen op lemmingen. Sneeuwuilen en poolvossen jagen ook op andere
soorten prooidieren. In een deel van Groenland neemt de populatie lemmingen af. De
aantallen individuen van andere populaties prooidieren blijven ongeveer gelijk.
Voor welke van de drie soorten predatoren neemt de concurrentie toe?
De concurrentie neemt toe voor alle drie de soorten. Er is in totaal minder voedsel
beschikbaar.
c Wat kan een hermelijn doen om toch aan voldoende voedsel te komen als het aantal
lemmingen afneemt?
Als het aantal lemmingen afneemt, kan een hermelijn alleen aan voldoende voedsel komen
door zijn territorium te vergroten.
11
In Nederland komen verschillende soorten rivierkreeften voor. Alleen de Europese rivierkreeft
(Astacus astacus) is inheems. Sinds de 19e eeuw zijn er vanuit Amerika rivierkreeften
geïmporteerd voor aquaria en siervijvers en voor consumptie. Deze Amerikaanse rivierkreeften
zijn ook in de Nederlandse oppervlaktewateren terechtgekomen.
a Hoe noem je soorten die door menselijk handelen terecht zijn gekomen in een leefgebied
waarin ze van oorsprong niet thuishoren?
Soorten die door menselijk handelen terecht zijn gekomen in een leefgebied waarin ze van
oorsprong niet thuishoren heten exoten.
b Een langdurige periode van kou kan ervoor zorgen dat de Amerikaanse rivierkreeften de
winter niet overleven.
Waarom is er in dit geval geen sprake van negatieve terugkoppeling?
Er is in dit geval geen sprake van negatieve terugkoppeling, omdat de grootte van de
populatie geen invloed heeft op de temperatuur of de periode van kou.

12
Tussen 1870 en 1920 werden 20 000 kamelen (Camelus dromedarius) geïmporteerd in Australië
omdat ze met bepakking grote afstanden in droge gebieden af kunnen leggen. Hierdoor was het
mogelijk om het droge binnenland van Australië te verkennen en te ontwikkelen. Door de komst
van auto’s en vrachtwagens werden kamelen overbodig en werden ze vrijgelaten in het wild (zie
afbeelding 19). Vanaf 1930 verdubbelt de populatie kamelen in Australië elke acht tot negen jaar.
a Welke biotische factoren maken de explosieve groei van de populatie kamelen mogelijk?
Biotische factoren die de explosieve groei van de populatie kamelen mogelijk maken zijn de
aanwezigheid van voldoende voedsel en het ontbreken van natuurlijke vijanden en ziekten.
b Kamelen eten bijna alle soorten (droge) planten. Daar zijn er op de uitgestrekte vlakten
voldoende van. Een groot probleem is dat kamelen erg veel water drinken, waardoor
waterputten leeg raken.
Waar is de relatie tussen de kamelen en inheemse Australische diersoorten zoals
kangoeroes vanwege het gebrek aan water op gericht?
De relatie is gericht op concurrentie.
c Water is een beperkende factor voor de groei van de populatie kamelen.
Welke biotische factor kan door een gebrek aan water ook een beperkende factor worden?
Een biotische factor die door een gebrek aan water ook een beperkende factor kan worden is
de aanwezigheid van voedsel of planten. Door een gebrek aan water groeien er geen of
minder planten.
INZICHT
13
In een folder van de Canadese overheid is te lezen dat een exoot een organisme is dat buiten zijn
natuurlijke verspreidingsgebied voorkomt. Deze locaties konden niet worden bereikt zonder
directe of indirecte hulp van mensen. De verspreiding van exoten in een gebied kan ernstige en
vaak onomkeerbare gevolgen hebben voor het milieu, de economie en de samenleving.
a Volgens de folder kunnen exoten een bedreiging vormen voor de biodiversiteit van een
ecosysteem. Leg dit uit.
Exoten kunnen een bedreiging vormen voor de biodiversiteit van een ecosysteem, omdat een
exoot inheemse soorten kan verdringen doordat hij een sterke concurrent is en doordat hij
geen of weinig natuurlijke vijanden heeft. Hierdoor neemt de biodiversiteit van een
ecosysteem af.
b In Canada zijn exoten als rijncentaurie (zie afbeelding 20), aarvederkruid (zie afbeelding 21)
en de zebramossel in sommige gebieden inmiddels een plaag. Er zijn verschillende manieren
waarop deze exoten een ecosysteem kunnen binnenkomen. De Canadese overheid vraagt
reizigers daarom om maatregelen te nemen die ervoor zorgen dat je niet onbedoeld een
exotische soort introduceert.
Noem een manier waarop reizende mensen onbedoeld exoten naar een ander ecosysteem
kunnen transporteren.
• Exoten kun je transporteren via de vacht van huisdieren en de kleding, schoenzolen of
het haar van mensen.
• Exoten kun je transporteren via voertuigen (bijvoorbeeld in de profielen van banden) en
boten (vastgehecht aan de bodem of in de schroef) en door vruchten of planten mee te
nemen die insecten of ziekten meebrengen.

c De rijncentaurie (Centaurea stoebe) is rond 1800 met een lading klaverzaden per ongeluk
vanuit Europa in Canada terechtgekomen. De plant wordt niet gegeten door wilde dieren en
vee. Uit de wortels van de rijncentaurie komt een chemische stof vrij die de wortelgroei van
inheemse planten belemmert.
Leg uit hoe het komt dat er door de komst van de rijncentaurie minder voedsel is voor wilde
dieren en vee.
Door de komst van de rijncentaurie is er minder voedsel voor wilde dieren en vee, omdat
inheemse planten het voedsel zijn voor de wilde dieren en het vee. Doordat de chemische
stof uit de wortels van de rijncentaurie de groei van de wortels van inheemse planten
belemmert, hebben de wortels van de rijncentaurie meer ruimte (en dus water en voedings-
stoffen) om zich te ontwikkelen. Hierdoor verdringt de rijncentaurie de inheemse planten.
d Aarvederkruid (Myriophyllum spicatum) of zombiekruid groeit snel in ondiep water en vormt
dikke matten die het zonlicht blokkeren.
Leg uit hoe dit kan leiden tot een afname van het aantal inheemse onderwaterplanten en
vissen.
Doordat aarvederkruid het zonlicht blokkeert, kan er in onderwaterplanten geen fotosynthese
plaatsvinden. De onderwaterplanten gaan hierdoor dood. Vissen die van deze waterplanten
afhankelijk zijn voor voedsel en nestgelegenheid zullen hierdoor ook in aantal afnemen.
e De ronde grondel (Neogobius melanostomus, zie afbeelding 22) is een bodemvis. Hij komt
als exoot voor in alle vijf de Grote Meren tussen Canada en de Verenigde Staten. De ronde
grondel heeft een langer voortplantingsseizoen dan de meeste inheemse bodemvissoorten
en kan meerdere keren per seizoen paaien (eitjes en zaadcellen afzetten). Hij heeft
vergelijkbare eetgewoonten als andere bodemvissen in de Grote Meren, maar jaagt
agressiever op vissoorten zoals donderpad en baars.
Leg uit hoe de ronde grondel de inheemse bodemvissoorten in de Grote Meren snel kan
verdringen.
De ronde grondel kan in het voortplantingsseizoen meer nakomelingen krijgen dan inheemse
vissoorten. Alle nakomelingen hebben voedsel nodig. Doordat de ronde grondel een
agressieve jager is, blijft er minder voedsel (vis) over voor de inheemse bodemvissoorten.
Die nemen daardoor in aantal af.
f Volgens afbeelding 18 kan zich in een ecosysteem een biologisch evenwicht instellen bij een
kleinere populatie (lijn 2) nadat de draagkracht van een ecosysteem is overschreden.
Wanneer de ronde grondel alle andere bodemvissen in het Ontariomeer heeft
weggeconcurreerd en door het ontbreken van natuurlijke vijanden enorm in aantal is
toegenomen, zal dat uiteindelijk leiden tot het overschrijden van de draagkracht.
Beschrijf hoe zich vervolgens in het Ontariomeer een biologisch evenwicht kan instellen bij
een kleinere populatie ronde grondels en een nieuwe verlaagde draagkracht.
Door de grote aantallen ronde grondels raakt het voedsel (donderpad en baars) op en wordt
de draagkracht van het Ontariomeer overschreden. Hierdoor zullen veel ronde grondels
sterven. Als er minder ronde grondels zijn, nemen de populaties van donderpad en baars
weer toe. Na enige tijd is er dan weer meer voedsel beschikbaar voor de ronde grondels,
waardoor hun populatie weer kan groeien. De populaties donderpad en baars zullen niet
meer zo groot worden als voor het overschrijden van de draagkracht doordat ze worden
gegeten door de ronde grondels. Hierdoor is er voor de ronde grondels niet meer zo veel
eten beschikbaar als voorheen: de draagkracht is verlaagd. Wanneer de populatie ronde
grondels weer toeneemt, nemen de populaties donderpad en baars weer af. Hierdoor neemt
de populatie ronde grondels weer af, enzovoort.

Context Oerhollandse vogel verdwijnt

14
De belangrijkste oorzaak voor het afnemende aantal grutto’s is de achteruitgang van het
broedsucces. Voor de gruttokuikens is het lastig om te overleven in een grasland waar
snelgroeiend eiwitrijk gras wordt verbouwd.
a Leg uit waarom het voor de gruttokuikens moeilijk is om in dit type grasland aan voldoende
voedsel te komen.
Voor de gruttokuikens is het moeilijk om in dit type grasland aan voldoende voedsel te
komen, omdat er nauwelijks insecten afkomen op een weiland waar alleen snelgroeiend
eiwitrijk gras wordt verbouwd. Hierdoor is er niet voldoende voedsel voor de gruttokuikens.
b Voor grutto’s en andere weidevogels zijn graslanden met langer gras en veel bloemen en
kruiden de meest geschikte habitat.
Geef hiervoor twee redenen.
• Het langere gras beschermt de volwassen vogels, hun nesten en hun kuikens tegen
roofdieren, doordat ze zich erin kunnen verschuilen.
• Er komen veel vliegende insecten af op de bloemen en kruiden, waardoor er veel
voedsel voor de kuikens is.
c Leg uit waarom een grasland niet te dicht begroeid mag zijn voor de gruttokuikens.
Een grasland mag niet te dicht begroeid zijn voor de gruttokuikens, omdat ze zich dan niet
goed door de begroeiing kunnen verplaatsen en zo niet voldoende voedsel vinden.
d In afbeelding 24 zie je het verloop van de gruttopopulatie vanaf 2007 tot 2020 in een
onderzoeksgebied in Nederland. Door een sterke stijging van de muizenpopulatie in 2019
werd de afname van de gruttopopulatie in dat gebied geremd. In 2020 zijn er relatief veel
jonge grutto’s waargenomen die in 2019 zijn geboren.
Leg uit waarom de afname van de populatie grutto’s na 2019 is afgevlakt.
De afname van de populatie grutto’s na 2019 is afgevlakt, doordat er veel muizen waren die
vaker prooi van roofdieren werden. Daardoor zijn er minder gruttokuikens gevangen.

3 Ecosystemen
KENNIS
15
Wanneer planten uit de kruisbloemenfamilie (Brassicaceae) zoals bloemkool, broccoli en spruiten
worden aangevreten door de rups van het koolwitje, maken ze geurstoffen aan die sluipwespen
aantrekken. Een sluipwesp legt haar eieren in de rupsen van het koolwitje.
a Hoe noem je chemische stoffen die informatie overdragen tussen en binnen organismen?
Chemische stoffen die informatie overdragen tussen en binnen organismen heten
signaalstoffen.
b Koolplanten maken ook glucosinolaten aan wanneer insecten aan ze vreten. Door deze
stoffen smaken de planten minder lekker of zijn ze giftig voor sommige soorten insecten. Uit
onderzoek is gebleken dat ook na het snijden van kool in reepjes of roosjes het gehalte
glucosinaten na een dag sterk is toegenomen.
Geef hiervoor een verklaring.
Het snijden van de kool lijkt op insectenvraat.
16
In afbeelding 25 is een voedselketen met een grutto weergegeven.
a Zoek in afbeelding 26 een voedselketen met de grutto. Zorg dat deze voedselketen andere
organismen bevat dan het voorbeeld uit afbeelding 25.
In afbeelding 26 maakt de grutto ook deel uit van de voedselketen:
witte klaver → regenworm → grutto → buizerd
b Welke organismen in afbeelding 26 zijn autotroof?
De autotrofe organismen zijn rood zwenkgras en witte klaver.
c De regenworm in afbeelding 26 is een afvaleter. Hij eet de afgestorven delen van planten.
Is de regenworm consument, producent of reducent?
De regenworm is consument, want hij eet organische stoffen. Afvaleters kunnen dood
organisch materiaal niet omzetten in anorganische stoffen. Alleen bacteriën en schimmels
kunnen reducenten zijn.
d Tot welk trofisch niveau behoort de groene kikker in de voedselketens van afbeelding 26?
De groene kikker behoort tot het derde trofische niveau.
17
De roofvogel in afbeelding 32 staat aan het einde van de voedselketen. Maar uiteindelijk zal ook
hij voedsel worden.
a Voor welke groepen organismen wordt de roofvogel voedsel?
De roofvogel wordt voedsel voor afvaleters en reducenten.
b In het ecosysteem bevatten de consumenten van de eerste orde meer vastgelegde energie
dan de consumenten van de tweede orde.
Op welke drie manieren verdwijnt er energie uit de voedselketens tussen deze twee
schakels?
Drie manieren waardoor energie verdwijnt:
• Een deel van het gegeten voedsel verlaat met de uitwerpselen onverteerd de lichamen
van de consumenten van de tweede orde.
• Er vindt dissimilatie plaats in de cellen van de consumenten van de tweede orde.
• Reducenten breken afgestorven weefsel of dode organismen af.

18
Een bepaalde vlierstruik heeft een biomassa van 40 000 gram. Van deze vlierstruik leven honderd
rupsen, met een gemiddelde biomassa van 1000 g. Van deze rupsen leeft één merel met een
biomassa van 100 g.
a Maak een schematische tekening van een piramide van aantallen van deze voedselketen.
Zie de tekening.
b Maak een schematische tekening van een piramide van biomassa van deze voedselketen.
Zie de tekening.
c Welke ecologische piramide heeft vrijwel altijd een piramidevorm?

De piramide van biomassa heeft vrijwel altijd een piramidevorm.
19
Mestkevers eten de mest (uitwerpselen) van andere soorten organismen.
Zijn mestkevers producenten, consumenten of reducenten? Leg je antwoord uit.
Mestkevers zijn consumenten. Ze kunnen in tegenstelling tot reducenten de organische
stoffen in de mest niet omzetten in anorganische stoffen.
INZICHT
20
In een tropisch regenwoud leven veel meer organismen dan in een woestijn met hetzelfde
oppervlak. Er is een verband tussen de productie van een ecosysteem en de totale biomassa van
dat ecosysteem.
a Beschrijf welk verband er bestaat tussen de productie van een ecosysteem en de totale
biomassa in dat ecosysteem.
Als er meer productie in een ecosysteem is, zijn er meer planten en is er meer voedsel voor
andere organismen. Hierdoor neemt de totale biomassa (alle organische stoffen van de
organismen) in een ecosysteem toe.
b In afbeelding 33 zie je een piramide van biomassa.
Welk percentage van de energie die is vastgelegd in de biomassa van producenten komt in
de hermelijn terecht? Geef de berekening.
0,12 : 120 × 100% = 0,1% van de energie die is vastgelegd in de biomassa van de
producenten komt in de hermelijn terecht.
c Er zijn veel planten nodig om een organisme aan het einde van een voedselketen in leven te
houden. Deze organismen hebben daarom een groot territorium nodig. De meeste
voedselketens hebben daarom maar drie tot vijf trofische niveaus.
Waarom is er in een voedselketen geen plaats voor meer trofische niveaus?
Het laatste trofische niveau van een voedselketen kan niet meer voldoende energie leveren
om nog een trofisch niveau in stand te houden.

21
Afbeelding 34 is een weergave van het patroon van energiestromen in een ecosysteem.
a Wat geeft pijl Rn+1 aan? Gebruik bij deze opdracht BiNaS tabel 93A.
De pijl Rn+1 geeft het energieverlies door dissimilatie aan bij organismen van trofisch niveau
n + 1.
b Kan trofisch niveau n een producent zijn? En kan trofisch niveau n een consument zijn? Leg
je antwoord uit.
Trofisch niveau n kan zowel een producent als een consument zijn. Zowel consumenten als
producenten produceren biomassa. De biomassa kan door een volgend trofisch niveau
worden gegeten. Een deel wordt niet opgegeten (N). Een deel wordt onverteerd
uitgescheiden met de uitwerpselen (Fn+1). Een deel wordt gebruikt voor dissimilatie (Rn+1) en
een deel wordt omgezet in nieuw weefsel (Pn+1).
c Wat gebeurt er met de organische stoffen van N en Fn+1?
De organische stoffen van N en Fn+1 worden opgegeten door afvaleters of afgebroken door
reducenten.

Context Een onsje minder

22
In afbeelding 36 zie je een piramide van energie die is opgebouwd uit drie trofische niveaus.
a Wat geven de groene vlakken in deze piramide weer?
De groene vlakken geven het energieverlies door dissimilatie, onverteerd voedsel in
uitwerpselen en afgestorven weefsel per trofisch niveau weer.
b Leg met behulp van deze afbeelding uit dat er minder energieverlies is als je planten eet in
plaats van dieren.
Als je dieren eet, behoor je tot trofisch niveau C2. Als je planten eet, behoor je tot trofisch
niveau C1. In elke schakel van de voedselketen gaat energie verloren. Er gaat dus minder
energie verloren als je tot trofisch niveau C1 behoort, omdat de voedselketen dan korter is.
c In Nederland zie je steeds minder melkkoeien in de wei. Veel koeien staan de hele dag op
stal. Een reden hiervoor is dat de kwaliteit van het weidegras niet constant is. Een andere
reden is dat er meer energieverlies is door dissimilatie.
Leg uit waarom dit voor boeren een reden kan zijn om hun koeien op stal te houden.
Een koe die op stal staat, heeft weinig beweging. Een koe in de wei loopt tijdens het grazen
en verbruikt daarbij meer energie (6 à 7% meer) dan een koe die op stal staat. Een koe
verbruikt een deel van de energie uit haar voedsel bij het lopen en deze energie gebruikt ze
niet voor de productie van melk. Een koe in de wei produceert dus minder melk of moet meer
eten om dezelfde hoeveelheid melk te produceren.
d Ongeveer driekwart van alle landbouwgrond in de wereld wordt gebruikt voor de productie
van veevoer en voor begrazing.
Leg uit dat dit de biodiversiteit bedreigt wanneer de wereldbevolking blijft groeien en we niet
minder vlees gaan eten.
Als de wereldbevolking blijft groeien en we niet minder vlees gaan eten, is er nog meer
landbouwgrond nodig voor het verbouwen van veevoer en voor begrazing. Daarvoor moeten
natuurgebieden verdwijnen en dan wordt het leefgebied voor veel soorten organismen
kleiner. Hierdoor zullen er soorten verdwijnen en neemt de biodiversiteit af.
e Mensen die minder of geen vlees willen eten, kiezen vaak voor vleesvervangers waar soja in
is verwerkt. Van alle soja die er in de wereld wordt geproduceerd is 76% veevoer, 4% is voor
de industrie, 13% procent voor sojaolie en 7% voor menselijke consumptie in de vorm van
sojamelk en vleesvervangers als tofu en tempé.
Leg uit waarom er minder landbouwgrond voor het verbouwen van soja nodig is wanneer
meer mensen vleesvervangers gaan eten waarin soja is verwerkt.
Wanneer meer mensen vleesvervangers gaan eten waarin soja is verwerkt, wordt er minder
vlees gegeten. Het percentage soja dat voor menselijke consumptie wordt verbouwd stijgt
dan, maar het percentage landbouwgrond waarop soja wordt verbouwd voor veevoer neemt
veel sterker af.

4 Veranderende ecosystemen
KENNIS
23
Noteer de volgende begrippen op de juiste plek in de tabel.
Kies uit: blijft gelijk – één laag – eenvoudig – gematigd –gesloten – humusarm – humusrijk –
ingewikkeld – meerdere lagen – open – snelle afwisseling van soorten – soortenarm – soortenrijk
– sterk wisselend – toename – weinig verandering in soorten.
Factor Pionierecosysteem Climaxecosysteem

Abiotische factoren sterk wisselend gematigd
Kringlopen open gesloten
Biomassa toename blijft gelijk
Bodem humusarm humusrijk
Vegetatie één laag meerdere lagen
Biodiversiteit soortenarm soortenrijk
Voedselweb eenvoudig ingewikkeld
Snelheid van successie snelle afwisseling van soorten weinig verandering in soorten
24
Afbeelding 40.1 is een foto van een ‘landslide area’: een gebied waar erosie heeft
plaatsgevonden doordat de bovenste laag van de bodem naar beneden is geschoven.
a Is er sprake van primaire of van secundaire successie wanneer op de helling weer planten
gaan groeien?
Wanneer op de helling weer planten gaan groeien, is er sprake van primaire successie.
Doordat de bovenste laag van de bodem naar beneden is geschoven, is er geen humus
aanwezig in de bodem.
b Hoe noem je de eerste planten en dieren die zich vestigen op kale grond?
De eerste planten en dieren die zich vestigen op kale grond noem je pioniersoorten.
c Het stuk land in afbeelding 40.2 is kaal gemaakt en staat te koop. Als het land een tijdje te
koop staat, zal het weer begroeien.
Leg uit waarom de successie hier sneller zal verlopen dan de successie op de helling van
afbeelding 40.1.
In de bodem van het kaal gemaakte stuk land van afbeelding 40.2 is al humus aanwezig. In
de bodem van de helling van afbeelding 40.1 is geen humus meer aanwezig.
25
Als schapen er niet zouden grazen, zou de heide snel dichtgroeien (zie afbeelding 41). Schapen
eten het gras dat tussen de heide groeit weg en eten de malse, jonge boompjes op voordat die de
kans krijgen groter te worden.
a Leg uit waarom het ecosysteem heide een tussenstadium van de successie is.
Het ecosysteem heide is een tussenstadium van de successie, want de schapen eten
grassen en jonge boompjes op. Daardoor kan de heide zich niet ontwikkelen tot een
climaxecosysteem (een bos).
b Heide ontstaat op voedselarme grond. Op droge heide tref je voornamelijk struikheide
(Calluna vulgaris) aan. Op de natte heide groeit vooral dopheide (Erica tetralix). Door te
kijken welke soort heide er in een gebied voorkomt weet je dus of de bodem over het
algemeen droog of vochtig is.
Hoe noem je soorten die een aanwijzing geven over een kenmerk van het milieu waarin ze
voorkomen?
Soorten die een aanwijzing geven over een kenmerk van het milieu waarin ze voorkomen
noem je indicatorsoorten.

26
In afbeelding 42 staat ‘stabiel A’ voor de situatie waarin er veel konijnen zijn.
a Beschrijf de vegetatie van de duinen in deze situatie.
In de situatie van ‘stabiel A’ zijn er veel lage grassen en kruiden en weinig hoge grassen en
struiken in de duinen. Er is veel afwisseling in de vegetatie.
b Doordat de konijnenpopulatie sterk afneemt, verschuift de situatie naar ‘stabiel B’.
Beschrijf de vegetatie van de duinen in deze situatie.
In de situatie van ‘stabiel B’ zijn er veel hoge grassen en struiken en weinig lage grassen en
kruiden in de duinen. Er is veel minder afwisseling in de vegetatie.
c Situatie B is stabiel en daardoor is het niet gemakkelijk om vanuit deze situatie terug te gaan
naar situatie A, de situatie met veel konijnen.
Leg uit waarom het niet gemakkelijk is om terug te gaan naar een situatie met veel konijnen
vanuit situatie B.
In situatie B groeien er veel hoge grassen en struiken die niet worden gegeten door de
konijnen. Hierdoor groeien er weinig lage grassen en kruiden (door concurrentie) en is er
weinig voedsel voor de konijnen. De konijnenpopulatie zal hierdoor niet groeien.
d Welke biotische factor is de oorzaak van de verschuiving van situatie A naar situatie B?
Een epidemie is de oorzaak van de verschuiving van situatie A naar situatie B.
INZICHT
27
Wilgenroosje (Chamaenerion angustifolium, zie afbeelding 43) groeit in het bos op plaatsen waar
de bomen zijn verdwenen door houtkap of door een bosbrand. Het is een van de eerste soorten
die na een bosbrand opkomt (zie afbeelding 37). De Engelse naam is dan ook fireweed.
a Is er na een bosbrand sprake van primaire of secundaire successie? Leg je antwoord uit.
Na een bosbrand is er sprake van secundaire successie, want de bovenste laag van de
bodem (met humus) is nog intact.
b Op de open plekken die ontstaan door houtkap of een bosbrand is er veel meer lichtinval,
waardoor de temperatuur op die plek toeneemt. Onder deze omstandigheden mineraliseert
humus sneller en stijgt de hoeveelheid voedingsstoffen op de open plek.
Leg uit waarom de hoeveelheid voedingsstoffen in de bodem van de open plek stijgt door
meer lichtinval en een hogere temperatuur.
Door meer lichtinval en een hogere temperatuur kunnen reducenten (bacteriën en
schimmels) de organische stoffen in de humus in de bodem sneller omzetten in anorganische
stoffen (voedingszouten). De hoeveelheid van deze stoffen in de bodem neemt daardoor toe.
c Wilgenroosje is een indicatorsoort.
Welke twee abiotische factoren zijn kenmerkend voor het milieu waarin wilgenroosje
voorkomt?
Kenmerkend voor het milieu waarin wilgenroosje voorkomt is dat er veel zonlicht en een
grote hoeveelheid voedingsstoffen (voedingszouten) in de bodem is.
d Een half jaar na een bosbrand kan de oliebolzwam (Rhizina undulata, zie afbeelding 44)
verschijnen. Dit is een voorbeeld van een brandplekpaddenstoel: paddenstoelen die alleen
verschijnen nadat er brand is geweest.
Een ecoloog wil een computermodel maken van de relatie tussen het aantal
brandplekpaddenstoelen en het voorkomen van bosbranden in Nederland.
Welke relatie is er tussen het aantal brandplekpaddenstoelen en het voorkomen van
bosbranden?
De relatie is dat het aantal brandplekpaddenstoelen toeneemt wanneer het aantal
bosbranden stijgt of het aantal brandplekpaddenstoelen afneemt wanneer het aantal
bosbranden daalt.

28
Laten vossen in Australië inheemse soorten uitsterven?
Naar: Voorronde Biologie Olympiade 2020, vraag 26.
In een Australisch onderzoek naar de prooivoorkeur van vossen werd gekeken naar de dichtheid
van verschillende prooidieren (konijnen, buidelmuizen en op de grond levende vogels) en het
percentage van deze prooidieren in het dieet van de vos. De resultaten zijn weergegeven in de
diagrammen van afbeelding 45. Een bewering over de verbanden in de diagrammen is: als er
weinig buidelmuizen en op de grond levende vogels zijn, stappen de vossen over op konijnen als
prooidieren.
a Wordt deze bewering wel of niet ondersteund door de weergegeven verbanden?
Deze bewering wordt wel ondersteund door de weergegeven verbanden. Wanneer de
vossen minder buidelmuizen en op de grond levende vogels eten, worden er meer konijnen
gegeten.
b Een andere bewering over de verbanden in de diagrammen is: de kans dat op de grond
levende vogels door de vos uitsterven in het onderzochte gebied is groter dan de kans dat
konijnen daar door de vos uitsterven.
Wordt deze bewering wel of niet ondersteund door de weergegeven verbanden?
Deze bewering wordt niet ondersteund door de weergegeven verbanden. De afname van de
populaties wordt niet alleen veroorzaakt door predatie door vossen. Ook andere biotische
(bijvoorbeeld ziekten, andere predatoren) en abiotische factoren (bijvoorbeeld brand) kunnen
een afname van de populatie veroorzaken.

Context Grazers op Schiermonnikoog

29
Sayaguesa’s remmen de successie in het duinlandschap van Schiermonnikoog af.
a Waardoor verloopt de successie in het duinlandschap van Schiermonnikoog snel?
Door de hoge concentratie stikstof in de lucht en door de teruggelopen populatie konijnen
verloopt de successie in het duinlandschap van Schiermonnikoog snel.
b Een van de soorten die Natuurmonumenten in het duingebied van Schiermonnikoog wil
behouden is de honingorchis (Herminium monorchis, zie afbeelding 47). Deze plant kom je
tegen in de duinen op vochtige, kalkhoudende zandgrond.
Is de honingorchis een pioniersoort? Leg je antwoord uit.
De honingorchis is geen pioniersoort. Pioniersoorten van de duinen zijn helmgras en
biestarwegras. Deze soorten worden later verdrongen door kruidachtige planten zoals de
honingorchis (zie stadium 3 in afbeelding 38).
c Is de honingorchis een indicatorsoort? Leg je antwoord uit.
De honingorchis is een indicatorsoort, want de plant groeit op vochtige, kalkhoudende
zandgrond in de duinen en geeft dus aanwijzingen over de kenmerken van het milieu waarin
hij voorkomt.
d De konijnenpopulatie op Schiermonnikoog is door ziekten sterk afgenomen.
Leg uit waarom het niet waarschijnlijk is dat de konijnenpopulatie op Schiermonnikoog weer
zo groot zal worden als voor de uitbraak van de ziekten.
Door de komst van de grote grazers is er minder voedsel voor de konijnen. Net als konijnen
eten de grote grazers grassen. Er is dus sprake van voedselconcurrentie.

5 Kringlopen
KENNIS
30
Bij de verbranding van fossiele brandstoffen komt er extra koolstof in de kortlopende
koolstofkringloop.
a Via welke moleculen komt die extra koolstof in de kringloop?
Die extra koolstof komt in de kringloop via de CO2-moleculen die bij de verbranding ontstaan.
b Noteer drie verschillende groepen organische moleculen waarin koolstof in organismen
voorkomt.
Koolstof komt onder andere voor in eiwitten, koolhydraten en vetten.
c Een kringloop sluit wanneer na een aantal fasen de uitgangsituatie weer wordt bereikt.
Welke groep organismen sluit de koolstofkringloop?
De groep organismen die de koolstofkringloop sluit, zijn de reducenten. Reducenten breken
dode organische stoffen, afgestorven weefsel en uitwerpselen af tot anorganische stoffen.
Hierbij ontstaat CO2 dat autotrofe organismen vervolgens weer kunnen opnemen.
31
Koolstofatomen uit de lucht kunnen in de organische stoffen van een levercel van een mens
terechtkomen.
a Zet de volgende gebeurtenissen in de juiste volgorde:
1 Een plant wordt gegeten door de mens en wordt verteerd.
2 Via fotosynthese worden koolstofatomen ingebouwd in de organische moleculen in
glucosemoleculen (C6H12O6).
3 Vrijgekomen koolstofatomen worden ingebouwd in de levercel van een mens.
4 Koolstof wordt door planten opgenomen uit de lucht in de vorm van CO2.
4–2–1–3
b Wanneer organische stoffen gedeeltelijk door bacteriën worden afgebroken, kunnen fossiele
brandstoffen ontstaan.
Speelt fotosynthese een rol in de langlopende koolstofkringloop?
Ja, fotosynthese speelt een rol in de langlopende koolstofkringloop. Organische stoffen
kunnen alleen ontstaan door fotosynthese en voortgezette assimilatie.
c In Sambeek staat een Hollandse Linde (Tilia × europaea) die omstreeks 1600 is aangeplant
(zie afbeelding 49).
Maakt deze Hollandse linde deel uit van de huidige (of kortlopende) koolstofkringloop, of van
de langlopende koolstofkringloop?
De boom maakt deel uit van de huidige (of kortlopende) koolstofkringloop. Bij de langlopende
koolstofkringloop is de koolstof miljoenen jaren geleden vastgelegd in organische stoffen.
32
a In welke organische stoffen in organismen komt stikstof voor?
Stikstof komt onder andere voor in eiwitten, DNA en ATP.
b Bij deze opdracht kun je afbeelding 50 en BiNaS tabel 93G gebruiken.
Beschrijf wat er gebeurt tijdens het proces van ammonificatie.
Tijdens het proces van ammonificatie worden de eiwitten in organisch afval opgenomen door
rottingsbacteriën. De afbraakproducten van eiwitten in urine worden opgenomen door
urobacteriën. Bij de dissimilatie van de opgenomen stoffen ontstaat ammoniak.
c Nitriet- en nitraatbacteriën noem je samen nitrificerende bacteriën.
Beschrijf de rol van deze bacteriën in de stikstofkringloop.
Nitrietbacteriën zetten ammoniumionen om in nitriet. Nitraatbacteriën zetten nitriet vervolgens
om in nitraat.
d Welke organismen kunnen nitraationen omzetten in eiwitten?
Planten kunnen nitraationen omzetten in eiwitten.

33
a Welke stoffen in de stikstofkringloop van afbeelding 50 zijn anorganisch?
De anorganische stoffen in afbeelding 50 zijn stikstofgas (N2), ammoniak (NH3),
ammoniumionen (NH4+), nitriet (NO2−) en nitraat (NO3−).
b Stalmest bestaat uit dode resten van planten (hooi en stro) en uitwerpselen en urine van
dieren. Stalmest wordt in de landbouw gebruikt om de grond vruchtbaarder te maken.
In welke volgorde vinden de volgende processen plaats voordat de stikstof in stalmest
beschikbaar komt voor planten?
1 Nitraatbacteriën zetten nitriet om in nitraat.
2 Ammoniak wordt in de bodem omgezet in ammoniumionen.
3 Planten kunnen nitraat opnemen met hun wortels.
4 Rottingsbacteriën en urobacteriën zetten eiwitten in dood organisch afval en in urine om
in ammoniak.
5 Het grootste deel van de ammoniumionen wordt door nitrietbacteriën omgezet in nitriet.
4–2–5–1–3
INZICHT
34
Regenwormen eten afgestorven plantendelen zoals afgevallen bladeren. Wormenmest (zie
afbeelding 52) bestaat uit de uitwerpselen van regenwormen en bevat veel organische stoffen.
Niet alle organische stoffen die een regenworm met het eten van afgestorven plantendelen heeft
binnengekregen, komen in de wormenmest terecht.
a Wat is er in het lichaam van de regenworm gebeurd met de organische stoffen die niet in de
wormenmest terecht zijn gekomen?
Een deel van de organische stoffen is in de regenworm afgebroken bij de dissimilatie en een
deel is omgezet in dierlijke organische stoffen.
b Hoe komt de koolstof uit de organische stoffen in wormenmest in CO2 in de lucht terecht?
Reducenten breken de organische stoffen in de wormenmest af tot anorganische stoffen.
Hierbij komt CO2 vrij.
35
Bacteriën in wortelknolletjes leveren ammoniumionen aan een vlinderbloemige plant. Ze
ontvangen op hun beurt organische stoffen (glucose) van de plant die ze gebruiken voor hun
stofwisseling.
a Hoe noem je deze vorm van symbiose tussen de bacteriën in de wortelknolletjes en een
vlinderbloemige plant? Leg je antwoord uit.
Deze vorm van symbiose tussen de bacteriën in de wortelknolletjes en een vlinderbloemige
plant heet mutualisme, want ze hebben beide voordeel van de symbiose.
b Groenbemesting is het telen van planten op een stuk grond. Als de planten volwassen zijn,
worden ze ondergeploegd.
Noteer twee redenen waarom dit met vlinderbloemige planten wordt gedaan.
Door het onderploegen van de vlinderbloemige planten wordt:
• het stikstofgehalte van de bodem verhoogd.
• het gehalte organische stoffen in de bodem verhoogd.

36
In tabel 1 zie je de concentraties van O2, CO2, NO3− en NH4+ gemeten op verschillende diepten in
de Zwarte Zee.
a Hoe komt het dat op een diepte van 40 m geen nitraat voorkomt, terwijl het op een diepte van
20 m wel aanwezig is?
Op een diepte van 40 m komt geen zuurstof voor, waardoor nitrificerende bacteriën
ammoniumionen niet kunnen omzetten in nitraat, want daar is zuurstof voor nodig. Op 20 m
diepte is wel voldoende zuurstof aanwezig en kunnen nitrificerende bacteriën
ammoniumionen omzetten in nitraat.
b In de Zwarte Zee vindt op een diepte van 90 m een denitrificatieproces plaats: de
anammoxreactie (anaerobe ammoniumoxidatie). Deze reactie vindt plaats in bepaalde
soorten anaerobe bacteriën. Ammoniumionen en nitriet reageren met elkaar, waarbij
stikstofgas (N2) en water (H2O) ontstaan.
Geef in afbeelding 53 met pijlen aan hoe de anammoxreactie in de stikstofkringloop past.
Een voorbeeld van een juist schema:

Context Vleesetende planten

37
a Waarom tref je vleesetende planten vooral aan op stikstofarme grond of in stikstofarm water?
Planten hebben stikstof nodig voor de vorming van eiwitten. Wanneer ze dat niet uit de
bodem of het water kunnen opnemen, kunnen ze niet overleven. Doordat vleesetende
planten stikstof binnenkrijgen via de insecten die ze vangen, zijn ze niet afhankelijk van de
hoeveelheid stikstof in de bodem en kunnen ze groeien op stikstofarme grond.
b Leg uit waarom vleesetende planten een concurrentievoordeel hebben.
Omdat vleesetende planten stikstof binnenkrijgen via de insecten die ze vangen, kunnen ze
groeien op stikstofarme grond. De meeste planten kunnen niet overleven op stikstofarme
grond.
c In afbeelding 54.2 zie je dat de bloemen van de ronde zonnedauw ver boven de bladeren
uitsteken.
Leg uit waarom dit functioneel is.
Het is functioneel dat de bloemen boven de bladeren uitsteken, omdat dan bestuivende
insecten bij de bloemen kunnen komen zonder dat ze gevaar lopen door de tentakels op de
bladeren te worden gevangen. Hierdoor kan er bestuiving plaatsvinden.
d Bekijk afbeelding 48 van de koolstofkringloop.
Bij welke groep organismen zou je de vleesetende planten indelen? Leg je antwoord uit.
Vleesetende planten kun je indelen bij de producenten. Vleesetende planten zijn net als
andere groene planten autotroof en maken glucose door fotosynthese. Om bij de
voortgezette assimilatie plantaardige eiwitten te kunnen maken, nemen planten nitraat (of
ammoniumionen) op uit de bodem. Vleesetende planten nemen de stikstof op uit de insecten
die ze vangen en verteren.
38
In de tijd dat Darwin leefde dachten plantkundigen dat de blaasjes aan groot blaasjeskruid
drijforganen waren (zie afbeelding 54.3). Darwin sprak dit tegen nadat hij een experiment had
uitgevoerd met blaasjeskruid.
Bedenk zelf een experiment waarmee je kunt aantonen of de blaasjes aan groot blaasjeskruid wel
of geen drijforganen zijn. Beschrijf de werkwijze en geef de mogelijke conclusie.
Mogelijke werkwijze: verwijder alle blaasjes van een stengel blaasjeskruid. Leg de stengel
vervolgens in het water en kijk of de stengel ook zonder blaasjes blijft drijven.
Conclusie: wanneer de stengel blijft drijven, zijn de blaasjes geen drijforganen. Wanneer de
stengel niet blijft drijven, zijn de blaasjes drijforganen.

6 Duurzaamheid en natuurbescherming
KENNIS
39
a Wat zijn de belangrijkste oorzaken van milieuproblemen?
De belangrijkste oorzaken van milieuproblemen zijn de enorme bevolkingstoename en
menselijke activiteiten, zoals het gebruik van fossiele brandstoffen, ontbossing en bepaalde
industriële en agrarische activiteiten.
b Noteer drie manieren waarop de CO2-concentratie in de lucht toeneemt door intensieve land-
en tuinbouw.
• Omdat er steeds meer landbouwgrond nodig is, verdwijnen bossen door ontbossing.
Daardoor wordt er minder CO2 vastgelegd door fotosynthese. De concentratie CO2 in de
atmosfeer stijgt hierdoor.
• Landbouwmachines verbranden fossiele brandstoffen, waardoor de CO2-uitstoot
toeneemt.
• In de glastuinbouw worden kassen verwarmd door het verbranden van fossiele
brandstoffen, waardoor de CO2-uitstoot toeneemt.
40
IJsberen leven vooral van zeehonden die ze vangen op ijsschotsen op zee. Door de opwarming
van de aarde smelt er steeds meer van het leefgebied van ijsberen weg. Ze kunnen daardoor niet
voldoende voedsel vinden om een vetreserve aan te leggen om de maanden april tot en met juni
te overleven. In die periode vinden ze nauwelijks voedsel. IJsberen gaan dood van de honger als
ze dan geen vetreserve hebben.
Waarom lukt het ijsberen niet om zich door evolutie aan te passen aan de veranderende
omstandigheden?
De leefomgeving van ijsberen verandert erg snel. IJsberen evolueren niet snel genoeg om
zich aan te passen.
41
Door precisielandbouw krijgen boeren meer inzicht in de daadwerkelijke behoeften van de
gewassen of dieren op hun bedrijf, zodat ze daar hun middelen op af kunnen stemmen. Het gaat
bijvoorbeeld om bestrijdingsmiddelen, mest en water om gewassen te bevloeien.
a Waarom is precisielandbouw duurzamer dan de gebruikelijke intensieve landbouw?
Door precisielandbouw kan een boer preciezer gebruikmaken van verschillende middelen.
Hierdoor zijn er minder middelen nodig en is er minder verspilling of vervuiling.
b Voor de 2,5 miljard mensen die in 1950 leefden, was er 5600 m2 per persoon nodig voor de
productie van voedsel. Voor 2050 is de voorspelling dat er 9 miljard mensen zijn. Er is dan
voor voedselproductie slechts 1500 m2 per persoon beschikbaar.
Waarom kan precisielandbouw een deel van de oplossing voor dit probleem zijn?
Precisielandbouw kan een deel van de oplossing voor dit probleem zijn, omdat hierbij de boer
de verzorging afstemt op de daadwerkelijke behoeften van planten of dieren. Daardoor wordt
de opbrengst hoger. Er is dan per m2 meer voedsel per persoon beschikbaar.
c Leg uit waarom het gunstig is dat je ledlampen ook aan de zijkant van gewassen kunt
plaatsen.
Als je ledlampen aan de zijkant van gewassen plaatst, schijnt er licht op alle groene delen
van een plant. Daardoor kan er meer fotosynthese plaatsvinden en groeit de plant beter. Dat
verhoogt de opbrengst.

42
Nienke koopt in een kringloopwinkel een ladekastje voor op haar kamer. Ze verft het groen.
a Is hier sprake van hergebruik of van recycling?
Hier is sprake van hergebruik. Het product (ladekastje) wordt opnieuw gebruikt.
b Tom heeft een duurzame kledinglijn van T-shirts opgezet. In India worden petflessen niet
gerecycled en daarom laat Tom ze daar inzamelen. In China worden ze gewassen en geplet
tot kleine korrels. Daarna worden er draden van gemaakt waar T-shirts mee worden
geweven. Voor één T-shirt zijn acht petflessen en een kleine beetje katoen nodig.
Waarom is hier sprake van recycling?
Hier is sprake van recycling omdat petflessen als grondstof worden gebruikt voor een ander
doel: kleding maken.
c Geef drie redenen waarom hergebruiken en recyclen duurzaam is.
Hergebruiken en recyclen is duurzaam omdat:
• er minder grondstoffen nodig zijn.
• er minder natuurgebieden worden opgeofferd.
• er minder uitstoot van schadelijke gassen is.
43
Zoek naar ‘Rode lijst’ op de site van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit.
a Op welke Rode lijst staan de meeste soorten die uit Nederland zijn verdwenen of dreigen te
verdwijnen?
De meeste soorten staan op de Rode lijst Paddenstoelen.
b Zijn de soorten die op de Rode lijsten staan wettelijk beschermd?
De soorten op de Rode lijsten zijn alleen wettelijk beschermd als ze ook zijn opgenomen in
de Wet natuurbescherming.
c Noteer vijf manieren van beheer die zijn gericht op het behouden, herstellen of ontwikkelen
van natuur en de biodiversiteit.
• kappen
• maaien
• dieren laten grazen
• het grondwaterpeil laten stijgen
• de grond voedselarmer (schraler) laten worden
• natuurgebieden met elkaar verbinden door bijvoorbeeld ecoducten, dassentunnels,
boombruggen en ecoduikers
• variatie aanbrengen in het landschap
INZICHT
44
Verticale landbouw kent nadelen. Het verbouwen van gewassen die meer voedingsstoffen
bevatten, zoals aardappelen en wortelen is een probleem.
Waarom zijn gewassen als aardappelen en wortelen niet geschikt voor verticale landbouw?
Aardappelen en wortelen groeien in de grond. Etages moeten dan heel diep zijn en gevuld
met zand of klei worden ze te zwaar.

45
De smaakstof vanille is afkomstig van de vrucht van de vanille-orchidee (Vanilla planifolia, zie
afbeelding 63). De plant wordt geteeld in landen als Suriname, Madagaskar en Indonesië en de
langwerpige vruchten worden daarna geëxporteerd. Door in een kas de juiste omstandigheden te
creëren en de bloemen kunstmatig met de hand te bestuiven, is het een bedrijf gelukt om vanille-
orchideeën in Nederland te telen en de vruchten te oogsten.
Leg uit dat het waarschijnlijk niet duurzamer is om vanille-orchideeën in Nederland te telen.
Wanneer je de vanille-orchideeën in Suriname, Madagaskar of Indonesië teelt, moet je de
vruchten hierheen transporteren. Bij het verbranden van fossiele brandstoffen in
vervoersmiddelen komt CO2 vrij. Wanneer je de vanille-orchideeën in Nederland teelt,
worden fossiele brandstoffen verbrand om de kas te verwarmen en voor het opwekken van
elektriciteit om de kas te verlichten. Ook dan komt er CO2 vrij. Het telen van vanille-
orchideeën in Nederland is alleen duurzamer als er (veel) minder CO2 vrijkomt bij de teelt
hier.
46
In een natuurlijk rivierlandschap is er een grote variatie in overgangen van nat naar droog, van
laag naar hoog en van diep naar ondiep. De rivier de Maas werd in de afgelopen 150 jaar steeds
meer een scheepvaartkanaal met stenen oevers. Hierdoor nam de biodiversiteit in en langs de
Maas af. Rijkswaterstaat heeft in samenwerking met verschillende natuurbeheerorganisaties op
verschillende plaatsen langs de Maas weer variatie in het landschap aangebracht en de stenen
op de oevers weggehaald (zie afbeelding 64).
Leg uit hoe dit de biodiversiteit kan vergroten.
De milieufactoren die bepalen of een organisme zich in een ecosysteem kan vestigen zijn
voor elke soort anders. Door variatie aan te brengen in het landschap is er veel afwisseling in
milieufactoren en kunnen er zich veel verschillende soorten vestigen.
47
Na de Tweede Wereldoorlog werd de landbouw in Nederland ingericht voor het gebruik van grote
landbouwmachines. Hagen en akkerranden met kruiden en bloemen (zie afbeelding 65) werden
verwijderd om landbouwpercelen te vergroten. Inmiddels zijn we erachter gekomen dat er in die
hagen en akkerranden insecten en vogels leven die veel schadelijke insecten uit gewassen
weghouden. Als de hagen en vogels terugkeren, kan het gebruik van bestrijdingsmiddelen
beperkt blijven.
Bedenk drie andere voordelen van hagen en akkerranden langs landbouwpercelen.
• De biodiversiteit wordt groter.
• Ze bieden nestgelegenheid aan bijvoorbeeld vogels.
• Ze bieden beschutting.
• Ze bieden schaduw.
• Doordat er meer insecten waaronder bijen en hommels zijn, verbetert de bestuiving van
het landbouwgewas.
• Ze vormen een buffer tussen de akker en het naastgelegen oppervlaktewater zoals een
sloot waardoor er minder mest en bestrijdingsmiddelen in het oppervlaktewater terecht-
komen.
• Ze zien er aantrekkelijk uit.

48
Je CO2-voetafdruk wordt bepaald door de hoeveelheid CO2 die je uitstoot door de keuzen die je
tijdens je leven maakt.
a Leg uit dat het kopen en bezitten van een berg spullen je CO2-voetafdruk vergroot.
Voor de spullen die je koopt zijn fossiele brandstoffen verbrand om ze (met machines) te
kunnen maken en om ze naar een winkel en naar je huis te kunnen transporteren. Bij het
verbranden van fossiele brandstoffen komt CO2 vrij. Hoe meer spullen je koopt en bezit, hoe
groter je bijdrage is aan het uitstoten van CO2.
b Het is niet gemakkelijk om je leefstijl aan te passen om duurzamer te leven. En blijkbaar houd
je in je hoofd vaak een denkbeeldig scorebord bij om te kunnen rechtvaardigen waarom je
soms minder duurzame keuzen maakt. Bijvoorbeeld: ik heb geen auto, dus ik kan best een
keer mijn boodschappen laten bezorgen door een bestelbusje. Of: ik heb geen kinderen op
de wereld gezet en daarom mag ik vaker vliegen.
Geef aan of je het wel of niet eens bent met deze redenering en leg je antwoord uit.
Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: ik ben het eens met de redenering, want als je door je
leefwijze (keuzen) minder CO2 uitstoot, mag je daar af en toe best voor worden beloond.
Of: ik ben het niet eens met de redenering, want door zo te denken neemt de CO2-uitstoot
minder af dan had gekund.

Context Beleidsmedewerker milieu

49
a Bedenk een reden waarom mensen milieukunde willen studeren.
Bijvoorbeeld:
• Het is belangrijk om milieuproblemen op te lossen voor toekomstige generaties.
• Vanwege baangarantie: je bent verzekerd van een baan.
• Om een bepaald beroep te kunnen gaan uitoefenen.
• Om het op te nemen voor de natuur.
• Omdat het een brede studie is, zodat je later nog een richting kunt kiezen.
b Zou de studie milieukunde iets voor jou zijn? Leg uit waarom wel of waarom niet.
Bijvoorbeeld:
• Nee, want ik heb niet het juiste profiel of ik heb niks met de natuur.
• Ja, want ik wil graag een bijdrage leveren aan een betere toekomst voor mens en
natuur.
50
Door wegen, vaarwegen en spoorwegen is de natuur in Nederland in kleinere stukjes verdeeld
(versnippering). Veel dieren leven daardoor gedwongen in een klein leefgebied.
a Waarom heet het verbinden van natuurgebieden met faunapassages ‘ontsnippering’?
Faunapassages verbinden natuurgebieden met elkaar. Dieren kunnen via de faunapassages
andere natuurgebieden bereiken, waardoor hun leefgebied groter wordt.
b Leg uit dat faunapassages ook de genetische variatie en daardoor de overlevingskans van
een populatie kunnen vergroten.
Wanneer een populatie geïsoleerd in een natuurgebied leeft, planten de individuen zich
onderling voort. Er is geen uitwisseling van genen met individuen uit andere populaties. Door
de aanleg van faunapassages kunnen individuen wegtrekken uit een populatie en een
andere populatie bereiken. Er kan dan uitwisseling van genen met individuen van de andere
populatie plaatsvinden. Dit vergroot de genetische variatie van deze populatie. Hoe groter de
genetische variatie, hoe groter de kans dat bij veranderende milieuomstandigheden een
individu in de populatie een genotype bezit dat goed is aangepast aan de nieuwe omstandig-
heden. De overlevingskans van de populatie wordt daardoor groter.
c Op welke manier vergroten faunapassages de overlevingskans van dieren die van het ene
natuurgebied naar het andere natuurgebied trekken?
De faunapassages voorkomen dat dieren worden doodgereden.

7 Voedselproductie
KENNIS
51
a In welk organisme van de voedselketen van afbeelding 25 tref je door accumulatie de
hoogste concentratie pesticide per kilogram lichaamsgewicht aan?
De hoogste concentratie pesticide per kilogram lichaamsgewicht tref je aan in de hermelijn.
b Noteer drie mogelijke nadelen van chemische bestrijdingsmiddelen.
Mogelijke nadelen zijn:
• Ze kunnen ook organismen doden die niet schadelijk zijn.
• Organismen kunnen resistent worden tegen het bestrijdingsmiddel.
• Ze kunnen persistent zijn en dat kan leiden tot accumulatie.
52
De samenleving van de witte vlieg en de sluipwesp is nadelig voor de witte vlieg. De sluipwesp
heeft voordeel van de samenleving.
a Hoe noem je deze vorm van symbiose tussen de witte vlieg en de sluipwesp?
Deze vorm van symbiose heet parasitisme.
b Leg uit hoe het komt dat er bij de bestrijding van witte vlieg met sluipwespen geen gevaar
bestaat voor het ontstaan van een sluipwespenplaag.
Door de bestrijding met sluipwespen zijn er steeds minder witte vliegen. Hierdoor zijn er voor
de sluipwespen ook steeds minder gastheerlarven om een eitje in te leggen. Het aantal
sluipwespen neemt daardoor ook af.
53
a Op welke twee manieren vermindert de hoeveelheid anorganische stoffen (voedingszouten)
in landbouwgrond?
De hoeveelheid anorganische stoffen in landbouwgrond vermindert:
• doordat landbouwgewassen de anorganische stoffen (voedingszouten) opnemen
• door uitspoeling
b Op welke manier verdwijnen anorganische stoffen uit de kringloop van stoffen op
landbouwgrond?
Anorganische stoffen verdwijnen uit deze kringloop door het oogsten van de
landbouwgewassen.
c Hoe kunnen boeren weer anorganische stoffen toevoegen aan de bovenste lagen van
landbouwgrond?
Ze kunnen weer anorganische stoffen toevoegen aan de bovenste lagen van landbouwgrond
door bemesting (met stalmest of kunstmest).

54
a Zet de gevolgen van eutrofiëring van oppervlaktewater in de goede volgorde.
1 Er ontstaat water waarin vrijwel geen planten, dieren en reducenten meer in voorkomen.
2 Waterplanten die onder water leven krijgen minder licht en sterven af.
3 Door de sterfte van waterdieren ontstaat nog meer organisch afval en komen er nog
meer reducenten.
4 Reducenten vermeerderen zich snel en verbruiken veel zuurstof, waardoor waterdieren
(vooral vissen) sterven door zuurstofgebrek.
5 Als gevolg van eutrofiëring is er een sterke algengroei (waterbloei).
6 Dode waterplanten en dode algen (algen leven maar kort) worden afgebroken door
reducenten.
5–2–6–4–3–1
b Door het optreden van waterbloei krijgen waterplanten die onder water leven geen licht meer.
Waarom sterven deze waterplanten?
De waterplanten die onder water leven sterven, omdat er door het ontbreken van licht geen
fotosynthese in deze planten meer kan plaatsvinden.
55
Natuurlijke selectie wordt gezien als de tegenhanger van kunstmatige selectie.
Beschrijf het verschil tussen beide processen.
Bij natuurlijke selectie bepalen milieufactoren welke organismen overleven en zich voort
kunnen planten. Bij kunstmatige selectie bepalen mensen welke organismen de meest
gunstige eigenschappen bezitten om zich voort te mogen planten.
INZICHT
56
Wanneer in de landbouw stalmest of compost (plantaardige resten) wordt gebruikt voor
bemesting, is het belangrijk dat schimmels en bacteriën in de bodem in leven blijven.
a Leg uit waarom schimmels en bacteriën in de bodem belangrijk zijn voor een hoge opbrengst
van landbouwgewassen.
Stalmest en compost zijn mengsels van organische stoffen, anorganische stoffen en
reducenten (schimmels en bacteriën). Planten kunnen alleen anorganische stoffen
(voedingszouten) opnemen. Reducenten zetten organische stoffen uit dierlijke mest en
compost om in anorganische stoffen. Als er veel reducenten in de bodem aanwezig zijn,
kunnen ze veel organische stoffen omzetten in anorganische stoffen. Planten kunnen dan
veel anorganische stoffen opnemen, waardoor de groei en de opbrengst van
landbouwgewassen hoog is.
b In Nederland is niet genoeg ruimte om voldoende veevoer te verbouwen voor al onze
landbouwhuisdieren. We kopen daarom veel voer en grondstoffen voor voer in het
buitenland, bijvoorbeeld sojabonen en tapioca. Brazilië is de grootste leverancier van
sojabonen voor Nederland.
Leg uit hoe het onderbreken van de kringloop van stoffen in Brazilië in Nederland een
mestoverschot oplevert.
In Brazilië wordt de kringloop van stoffen onderbroken, doordat de anorganische stoffen die
de sojabonen tijdens hun groei opnemen na het oogsten van de sojabonen niet meer
terugkomen in de bodem. De sojabonen worden in Nederland verwerkt tot veevoer en
gegeten door landbouwhuisdieren. Die produceren zoveel mest, dat de boeren dit niet kwijt
kunnen op hun landbouwgrond. Hierdoor ontstaat in Nederland een mestoverschot.

57
Vooral vissen sterven wanneer in oppervlaktewater eutrofiëring optreedt.
a Noteer twee oorzaken voor vissterfte als gevolg van eutrofiëring van oppervlaktewater.
Voorbeelden van juiste oorzaken:
• Door waterbloei dringt er geen zonlicht meer door in het water, waardoor vissen veel
minder zicht hebben en geen voedsel meer kunnen vinden.
• Door het afsterven van onderwaterplanten is er niet voldoende voedsel voor
plantenetende vissen.
• Doordat reducenten veel zuurstof verbruiken bij het afbreken van de organische stoffen,
ontstaat er zuurstofgebrek in het water. Daardoor sterven vissen.
b De zuurstofconcentratie in oppervlaktewater schommelt gedurende een etmaal.
Leg uit waarom vissen die leven in oppervlaktewater waarin eutrofiëring optreedt vooral aan
het einde van de nacht sterven door zuurstofgebrek.
Overdag is er fotosynthese en produceren levende algen en waterplanten zuurstof. ’s Nachts
is er geen fotosynthese en wordt er geen zuurstof geproduceerd. Vissen en andere
organismen hebben ook ’s nachts zuurstof nodig voor hun dissimilatie. Hierdoor daalt de
zuurstofconcentratie gedurende de nacht steeds verder. Aan het einde van de nacht is de
zuurstofconcentratie zo laag, dat vissen zullen sterven door zuurstofgebrek.
58
In de wereldzadenbank op Spitsbergen (zie afbeelding 75) worden zaden van zo veel mogelijk
wilde plantensoorten en veredelde plantenrassen opgeslagen bij een temperatuur van −18 °C. Zo
blijven de zaden langer goed. Ook de zaden van veel voedselgewassen worden hier opgeslagen.
a Leg uit dat een zadenbank een genenbank is.
Elke plantensoort of elk plantenras heeft een ander genotype. In de zadenbank worden al
deze verschillende genotypen in de vorm van zaden bewaard.
b Veel van de opgeslagen soorten en rassen worden nu niet gebruikt in de landen tuinbouw,
maar ze kunnen van pas komen als milieufactoren veranderen. Bijvoorbeeld als het klimaat
warmer wordt.
Waarom is het belangrijk dat ook de zaden van soorten en rassen die we nu niet gebruiken
worden opgeslagen?
Wanneer de milieufactoren in een gebied veranderen, zijn de huidige soorten en rassen die
daar leven misschien niet goed aangepast aan de veranderingen, waardoor ze niet kunnen
overleven. De soorten en rassen die we nu niet gebruiken, hebben misschien wel gunstige
eigenschappen, waardoor ze in de nieuwe milieuomstandigheden wel kunnen overleven. Je
kunt deze planten dan laten groeien en kruisen met bestaande varianten. Zo kun je door
kunstmatige selectie plantenrassen kweken die zijn aangepast aan de nieuwe
omstandigheden.

Context Stikstofcrisis
59
De extra stikstof verstoort de natuurlijke stikstofkringloop.
a Leg uit waarom grassen en bramen de oorspronkelijke heideplantensoorten in heidegebieden
kunnen verdringen door de extra stikstof.
Grassen en bramen groeien goed op stikstofrijke bodems. In een heidegebied waar extra
stikstof terecht is gekomen, verdringen ze daardoor de oorspronkelijke heideplantensoorten
die niet zo snel groeien.
b Soorten als stekelbrem en kruipbrem groeien vaak tussen de heideplanten op de hei. Ze zijn
nu in veel heidegebieden verdwenen, ook op plaatsen waar geen grassen en bramen
groeien.
Leg uit waarom stekelbrem en kruipbrem in veel heidegebieden zijn verdwenen.
Stekelbrem en kruipbrem groeien alleen goed op stikstofarme grond. Ze groeien daarom niet
meer in heidegebieden waar (te) veel stikstof in de bodem zit.
60
Planten hebben stikstof nodig en nemen daarom nitraat op uit de bodem. Als er veel stikstof in de
bodem aanwezig is, ontwikkelen planten kleinere wortelstelsels. De bovengrondse groene
plantendelen groeien door de stikstof snel. Een boom heeft hierdoor bijvoorbeeld veel takken met
veel grote bladeren boven de grond (de kroon) en een klein wortelstelsel.
a Nederland heeft steeds vaker te maken met hittegolven en droge perioden. Waarom laten in
droge perioden vooral bomen met een klein wortelstelsel hun bladeren al in de zomer vallen?
Doordat ze veel grote bladeren hebben, verdampen de bomen veel water. In droge perioden
kunnen bomen met hun kleine wortelstelsel niet voldoende water uit de bodem opnemen.
Door een deel van hun bladeren te laten vallen, voorkomen ze dat ze te veel water verliezen
door verdamping en uitdrogen.
b Wat zijn voor een boom de gevolgen van het bladverlies in de zomer?
Doordat de boom minder bladeren heeft, kan er minder fotosynthese plaatsvinden en
daardoor zal een boom minder goed groeien.
61
Volgens veel deskundigen is er maar één oplossing voor de stikstofcrisis: wereldwijd moeten we
de veestapel verkleinen.
Waarom is het verkleinen van de veestapel volgens deze deskundigen een doeltreffende
maatregel om de stikstofuitstoot te verminderen?
Om vlees te kunnen eten, moet je gewassen telen om dieren te voeden. Bij de teelt wordt
meestal kunstmest gebruikt, waardoor extra stikstof in de bodem, het grondwater en het
oppervlaktewater terechtkomt. De dieren produceren drijfmest, waardoor extra ammoniak
wordt uitgestoten. Voor een deel komt ammoniak rechtstreeks in de bodem, het grondwater
of het oppervlaktewater terecht, voor een deel komt de ammoniak in de lucht en slaat het
ergens neer. De stikstofuitstoot wordt voor het grootste deel veroorzaakt door de landbouw.
Door de veestapel te verkleinen, vermindert de stikstofuitstoot.

8 Energie
KENNIS
62
Van nature komen er broeikasgassen voor in de atmosfeer. Ze zorgen ervoor dat de atmosfeer
warmte vasthoudt (het broeikaseffect), waardoor er een leefbare temperatuur op aarde heerst.
Zonder het broeikaseffect zou de gemiddelde temperatuur op aarde ongeveer −18 °C zijn.
a Waarom veroorzaakt de extra uitstoot van broeikasgassen door activiteiten van de mens
problemen?
Door de extra uitstoot van broeikasgassen door activiteiten van de mens wordt het broeikas-
effect sterker en stijgt de gemiddelde temperatuur op aarde. Dit heeft gevolgen voor het
klimaat en het milieu.
b Welke drie factoren bepalen hoeveel een broeikasgas bijdraagt aan de opwarming van de
aarde?
De drie factoren die bepalen hoeveel een broeikasgas bijdraagt aan de opwarming van de
aarde zijn:
• de concentratie van het broeikasgas in de atmosfeer
• hoe goed het broeikasgas warmte kan vasthouden
• hoelang het broeikasgas in de atmosfeer blijft (verblijfsduur)
c Niet alle broeikasgassen in de atmosfeer nemen toe door de verbranding van fossiele
brandstoffen of landbouw.
Van welk broeikasgas in de atmosfeer neemt de concentratie toe door de uitstoot van andere
broeikasgassen?
Door de uitstoot van andere broeikasgassen neemt de concentratie van waterdamp toe.
Doordat de gemiddelde temperatuur op aarde stijgt door de uitstoot van broeikasgassen,
neemt de verdamping toe en stijgt de concentratie waterdamp in de atmosfeer.
d Een moeras is een gebied dat permanent of tijdelijk onder water staat. Moerasplanten die als
ze afsterven in het water terechtkomen, worden afgesloten van de buitenlucht. In moerassen
vind je vaak een afzetting van dood plantenmateriaal. Dat materiaal wordt voor een deel
afgebroken door bacteriën.
Verklaar waarom methaan vaak moerasgas wordt genoemd.
Methaan wordt gevormd bij de afbraak van organische stoffen door anaerobe bacteriën.
Wanneer plantenresten in het moeraswater terechtkomen, worden ze afgesloten van de
buitenlucht en is er geen zuurstof aanwezig. De plantenresten worden dan afgebroken door
anaerobe bacteriën en daarbij ontstaat methaan (moerasgas).
63
a Leg uit waardoor het verbranden van fossiele brandstoffen de kortlopende koolstofkringloop
verstoort.
De CO2 die vrijkomt bij het verbranden van fossiele brandstoffen is afkomstig uit de
langlopende koolstofkringloop. Deze CO2 maakt dus geen deel uit van de kortlopende
koolstofkringloop. Hierdoor komt er extra CO2 in de kortlopende koolstofkringloop, waardoor
deze wordt verstoord.
b Noteer twee directe gevolgen van de extra CO2 die wordt toegevoegd aan de kortlopende
koolstofkringloop.
Door de extra CO2 die wordt toegevoegd aan de kortlopende koolstofkringloop:
• wordt het broeikaseffect versterkt.
• verzuren de oceanen.

64
a Noteer vijf hernieuwbare energiebronnen.
Hernieuwbare energiebronnen zijn bijvoorbeeld de zon, wind, waterkracht, aardwarmte en
biobrandstof.
b Welke hernieuwbare energiebronnen zijn ook duurzaam?
De zon, wind, waterkracht en aardwarmte zijn ook duurzaam. Voor biobrandstof moet je
steeds nieuwe gewassen aanplanten en daar worden soms bossen voor gekapt, omdat er
landbouwgrond voor nodig is. Dit gaat ten koste van de natuur nu en in de toekomst.
c Door het gebruik van duurzame energiebronnen neemt de uitstoot van broeikasgassen af.
Leg uit waarom ook de vervuiling afneemt door het gebruik van duurzame energiebronnen.
Bij de verbranding van fossiele brandstoffen komen niet alleen broeikasgassen vrij, maar ook
andere vervuilende stoffen die schadelijk zijn voor het milieu en voor organismen. Deze
stoffen worden niet uitgestoten bij het gebruik van duurzame energiebronnen.
65
De totale uitstoot van broeikasgassen in Europa bestaat voor 80% uit koolstofdioxide, voor 11%
uit methaan en voor 6% uit lachgas. Koolstofdioxide en lachgas kunnen honderden jaren in de
atmosfeer blijven hangen. Methaan verdwijnt al na tientallen jaren uit de atmosfeer.
a Noteer twee redenen waarom methaan voor 20% bijdraagt aan het versterkt broeikaseffect,
terwijl het maar 11% van de totale uitstoot bedraagt en relatief snel uit de atmosfeer
verdwijnt.
• Methaan houdt veel beter warmte vast dan andere broeikasgassen.
• Er komt steeds nieuwe methaan in de atmosfeer.
b Rijst wordt verbouwd op land dat onder water staat (zie afbeelding 79). Het voordeel hiervan
is dat rijstplanten voedingsstoffen uit een natte bodem beter opnemen.
Leg uit hoe rijstvelden bijdragen aan de uitstoot van methaan.
Wanneer resten van rijstplanten in het water terechtkomen, worden ze afgesloten van de
buitenlucht en is er geen zuurstof aanwezig. De plantenresten worden dan afgebroken door
anaerobe bacteriën en daarbij ontstaat methaan.
c De grootte van je CO2-voetafdruk wordt bepaald door de hoeveelheid CO2 die je uitstoot
tijdens je leven door alles wat je doet en gebruikt. In China wordt veel meer CO2 uitgestoten
dan in Europa, omdat in China veel spullen worden geproduceerd. Toch is de CO2-
voetafdruk van een persoon uit China lager dan de CO2-voetafdruk van een persoon uit
Europa.
Leg uit waardoor de CO2-voetafdruk van een persoon uit Europa groter is.
Mensen in Europa kopen de spullen die in China worden geproduceerd. Bij het maken en
vervoeren van die spullen is CO2 vrijgekomen. Hierdoor wordt de CO2-voetafdruk van een
persoon uit Europa groter.

INZICHT
66
Je kunt drie groepen biobrandstoffen onderscheiden:
1 biobrandstoffen die zijn gemaakt van voedselgewassen zoals suikerriet, maïs en graan of uit
eetbare plantaardige oliën en dierlijke vetten
2 biobrandstoffen die zijn gemaakt van planten en vetten die niet worden gegeten, zoals stro,
houtsnippers, gebruikt frituurvet en restafval
3 biobrandstoffen die zijn gemaakt uit algen en zeewier
a Noteer twee nadelen van de productie van biobrandstof met de biomassa uit groep 1.
• Als biomassa worden voedselgewassen gebruikt die je ook kunt eten.
• Voor het verbouwen van de voedselgewassen is landbouwgrond nodig en wordt bos
gekapt.
• Voor het produceren van de biomassa wordt (kunst)mest gebruikt.
• Er komt CO2 vrij wanneer er bos wordt gekapt om de voedselgewassen te kunnen
verbouwen.
• Door het kappen van bos voor het verbouwen van de biomassa neemt de biodiversiteit
af.
• Bij de productie van biobrandstof (in raffinaderijen) komt CO2 vrij.
b Bij het maken van biodiesel uit algen en bij de verbranding ervan in een auto ontstaat CO2
(zie afbeelding 83). In Europese richtlijnen staat dat de totale uitstoot van CO2 bij de
productie en verbranding van biobrandstoffen 60% lager moet zijn dan van fossiele
brandstoffen.
Bekijk afbeelding 83. De productieketen voor biobrandstof begint bij het kweken van algen en
eindigt bij de verbranding in de auto.
Welke activiteiten in dit productieproces zorgen ervoor dat er meer CO2 vrijkomt dan dat de
algen door fotosynthese hebben vastgelegd? Leg je antwoord uit.
Het produceren van biodiesel uit algen en het transport (van de tussenproducten en de
biodiesel) zorgen ervoor dat er meer CO2 vrijkomt dan dat er door de algen bij de
fotosynthese is vastgelegd. Bij deze activiteiten worden brandstoffen verbrand die niet
afkomstig zijn van de algen. Hierdoor wordt er meer CO2 uitgestoten tijdens het
productieproces.
67
Door klimaatverandering komt de voedselproductie onder druk te staan.
a Noteer drie gevolgen van klimaatverandering en geef aan hoe die ervoor zorgen dat de
productie van voedsel afneemt.
• Doordat sommige gebieden veranderen in woestijnen is het niet meer mogelijk om er
voedselgewassen te verbouwen.
• Door lange droge perioden is het in sommige gebieden niet meer mogelijk om voedsel-
gewassen te verbouwen.
• Door stijging van de zeespiegel neemt de totale hoeveelheid beschikbare landbouw-
grond af, waardoor er minder voedsel kan worden verbouwd.
• Door regelmatig terugkerende overstromingen kunnen in sommige gebieden geen
voedselgewassen meer worden verbouwd.
• Sommige voedselgewassen groeien niet goed meer in gebieden waar de temperatuur
hoger is geworden.

b Door stijging van de temperatuur kan het verspreidingsgebied van insecten groter worden.
Leg uit hoe dit een bedreiging kan vormen voor de gezondheid van mensen.
Door stijging van de temperatuur kunnen insecten die ziekten verspreiden (bijvoorbeeld
muggen die malaria, knokkelkoorts en zika verspreiden) nu ook leven in gebieden waar ze
eerst niet voorkwamen. Hierdoor kunnen er meer mensen ziek worden.
c Leg uit dat klimaatverandering kan leiden tot massale verplaatsing (migratie) van groepen
mensen.
Door extreme hitte en droogte en voedselgebrek in bepaalde gebieden trekken mensen die
daar wonen er weg en gaan op zoek naar gebieden waar de temperaturen lager zijn en er
meer water en voedsel beschikbaar is.

Context Adviseur duurzaam organiseren

68
De opleiding die Stephan heeft gevolgd is Engelstalig.
a Wat is hiervan het voordeel?
Het voordeel van een Engelstalige opleiding is dat je beter Engels leert spreken en daardoor
later gemakkelijker internationaal kunt werken.
b Is een Engelstalige opleiding iets voor jou? Licht je antwoord toe.
Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: nee, want ik ben niet goed in Engels.
Of: ja, want bedrijven werken steeds internationaler dus is een Engelstalige opleiding een
goede voorbereiding op mijn carrière.
69
a Leg uit waarom dieselgeneratoren vervuilend zijn.
Dieselgeneratoren zijn vervuilend, want ze verbranden diesel (fossiele brandstof) om energie
op te wekken. Hierdoor komt er extra CO2 en stikstof (NOx) in de atmosfeer.
b Waarom kunnen elektrische auto’s slechts een deel van de stroom op een festival leveren?
Een festival verbruikt veel stroom. Wanneer elektrische auto’s alle stroom moeten leveren,
zijn er te veel elektrische auto’s nodig. Niet alle bezoekers bezitten een elektrische auto en
het is ook niet mogelijk om alle elektrische auto’s te parkeren en ze te ontladen.
c Festival Lowlands heeft op een parkeerplaats een zonnecarport gebouwd (zie afbeelding 85).
De zonnepanelen leveren niet alleen tijdens het festival energie, maar ook de rest van het
jaar.
Stel dat je zelf een duurzaam festival mag organiseren waarbij je al gebruikmaakt van
zonnepanelen en stroom van elektrische auto’s.
Bedenk nog twee andere duurzame oplossingen om de negatieve effecten van het festival
voor het milieu te beperken.
• Je kunt de hoeveelheid plastic afval beperken door bezoekers hun beker te laten
hergebruiken.
• Je kunt de hoeveelheid plastic afval beperken door plastic bekers te gebruiken die je
kunt recyclen.
• Je kunt gebruikmaken van afvalscheiding.
• Zwerfafval kun je voorkomen door mensen hun bekers eerst te laten inleveren voordat
ze een nieuwe beker met drank krijgen.
• Op kleine flesjes kun je statiegeld heffen.
• Je kunt het gebruik van wegwerpplastic verbieden.

Samenhang Hop-overs voor de gewone grootoorvleermuis

1
Vul in de tabel de volgende begrippen in bij het juiste organisatieniveau. Kies uit: bossen –
gewone grootoorvleermuis – leefgebied – oorwurmen – oren – vleermuizen – vleugels – vlinders.
Systeem aarde
Ecosysteem bossen, leefgebied
Populatie oorwurmen, vleermuizen, vlinders
Organisme gewone grootoorvleermuis
Orgaan oren, vleugels
Cel
Molecuul
2
Een vleermuizenpopulatie zoekt voedsel meestal in meerdere gebieden in de omgeving van haar
verblijfplaats. Op welk gebied de keuze valt, hangt af van de omstandigheden. Factoren die
daarbij een rol kunnen spelen zijn: voedselaanbod op een bepaald moment, afstand tot de
verblijfplaats en concurrentie met andere vleermuizen.
a Welke van de genoemde factoren zijn biotisch?
Voedselaanbod en concurrentie met andere vleermuizen zijn biotische factoren.
b Vleermuizen hebben vaak last van vlooien, mijten en teken.
Om welke vorm van symbiose gaat het in dit geval? Leg je antwoord uit.
De vorm van symbiose is in dit geval parasitisme. Vlooien, mijten en teken zuigen bloed of
veroorzaken ziekten bij vleermuizen. Zij hebben een voordeel. Voor de vleermuizen is de
samenleving nadelig.
3
In het najaar eten de vleermuizen zo veel, dat ze een vetreserve kunnen opbouwen. Van oktober
tot april houden ze een winterslaap. Ze verbruiken dan veel minder energie doordat hun
lichaamstemperatuur, die normaal 39 °C is, daalt naar 6 °C. Het hart slaat nog maar een paar
keer per minuut en ze hangen ondersteboven aan een balk of tak.
Leg uit waarom vleermuizen die vaak wakker worden uit hun winterslaap de winter niet overleven.
Wanneer vleermuizen wakker worden uit hun winterslaap, verbruiken ze meer energie
doordat hun lichaamstemperatuur stijgt, hun hartslag toeneemt en doordat ze actiever
worden. Hierdoor neemt de dissimilatie toe en neemt hun vetreserve snel af. Als hun
vetreserve op is, zullen de vleermuizen voedsel nodig hebben voor hun dissimilatie. Maar in
de winter zijn er geen insecten te vinden om te eten. Wanneer vleermuizen vaak wakker
worden uit hun winterslaap, kan dat ervoor zorgen dat ze de winter niet overleven.
4
Voor hun vaste vliegroutes volgen gewone grootoorvleermuizen vaak boomkronen, houtwallen en
ander beplanting. In afbeelding 2 zie je een kunstmatige hop-over.
a Leg uit waarom er meer vleermuizen zullen omkomen door het verkeer als deze hop-over er
niet zou zijn.
Als de hop-over er niet zou zijn, is de onderbreking in de vliegroute van de vleermuizen te
groot. De vleermuizen zullen dan te laag de weg oversteken, waardoor ze kunnen worden
aangereden door het verkeer.
b Het is belangrijk dat een hop-over onverlicht is.
Leg uit waarom dit belangrijk is.
Vleermuizen zijn nachtdieren en mijden (dag)licht. Zij zullen niet gebruikmaken van een
verlichte hop-over.

Practica
Biodiversiteit
1
Geef de resultaten overzichtelijk weer.
Ter beoordeling aan je docent.
2
Welke conclusie kun je trekken?
Ter beoordeling aan je docent.
Invloed van kleur (golflengte) op de ontwikkeling van planten

1
a Beantwoord de onderzoeksvraag.
Vooral rood en blauw licht zorgen voor sterkere groei van de planten.
b Is je hypothese juist?
De hypothese is bevestigd.
2
Leg uit dat bedrijven in de glastuinbouw een voorkeur hebben voor het gebruik van ledlampen bij
hun kasverlichting.
Ledlampen zijn duurzamer en gebruiken veel minder energie.
3
Geef een verklaring voor de gevonden verschillen tussen de groei van planten bij verschillende
golflengten. Betrek in je antwoord het feit dat chlorofyl (bladgroen) de hoofdrol speelt bij de
fotosynthese.
Chlorofyl is groen en zal dus groen licht terugkaatsen (reflecteren) en juist blauw en rood licht
sterk absorberen. Het ligt dan voor de hand dat licht van deze golflengten (kleuren) het meest
bijdraagt aan de fotosynthese. Een groeiverschil tussen blauw en rood heeft te maken met
verschil in lichtabsorptie voor de fotosynthese en met verschil in invloed op andere
processen.

Examenopgaven
Alg doet oliepalm na
1
Boskap leidt tot het verkleinen van leefgebied voor planten en dieren. Dit is een argument om het
gebruik van palmolie vanuit ecologisch oogpunt niet-duurzaam te noemen.
Geef een ander argument waarom gebruik van olie van oliepalmplantages in Zuidoost-Azië vanuit
ecologisch oogpunt minder duurzaam is dan gebruik van in Nederland geproduceerde algenolie.
• Op oliepalmplantages worden veel bestrijdingsmiddelen gebruikt.
• De verwerking tot palmolie veroorzaakt veel CO2-uitstoot.
• De bossen die worden gekapt zijn juist nodig om CO2 op te slaan.
• Het produceren van olie in Nederland vermindert het gebruik van energie voor transport.
2
Hoe noem je het proces dat de alg gebruikt voor het maken van vetzuren uit monosachariden?
A aerobe dissimilatie
B anaerobe dissimilatie
C koolstofdissimilatie
D voortgezette assimilatie
D
3
Hebben de algen tijdens dit onderzoek een autotrofe levenswijze en/of een heterotrofe
levenswijze?
A geen van beide
B alleen een autotrofe levenswijze
C alleen een heterotrofe levenswijze
D beide
C (Het aantal algen en de biomassa van de algen is toegenomen. Algen zijn planten en
hebben glucose en nitraat nodig voor de voortgezette assimilatie. De algen zijn gekweekt
zonder licht. Ze hebben glucose en nitraat uit de kweekvloeistof gebruikt voor de voortgezette
assimilatie. De concentratie nitraat en glucose in de kweekvloeistof is gedaald.)
Op zoek naar de grootste bloedzuiger van Nederland

4
Verschillende milieufactoren zijn van invloed op het aantal bloedzuigers.
Enkele van deze factoren zijn:
1 diepte van het water
2 pH van het water
3 waterslakjes
4 zandige oever
Schrijf de nummers 1 tot en met 4 onder elkaar en noteer erachter of de betreffende factor
abiotisch of biotisch is.
1 abiotisch
2 abiotisch
3 biotisch
4 abiotisch
indien vier nummers correct 2p
indien drie nummers correct 1p
indien minder dan drie nummers correct 0p

5
Tussen organismen kunnen verschillende relaties voorkomen. Vier relaties zijn: commensalisme,
mutualisme, parasitisme en predatie.
• Welke relatie bestaat er tussen een larve van de bloedzuiger en een waterslak?
• Welke relatie bestaat er tussen de volwassen bloedzuiger en een zoogdier?
Noteer je antwoord zo:
relatie met waterslak: ...
relatie met zoogdier: ...
• (relatie met waterslak:) predatie 1p
• (relatie met zoogdier:) parasitisme 1p
Mangrove in Arnhem
6
Mangrovekwallen, die ondersteboven op de modderbodem liggen, hebben een mutualistische
relatie met bepaalde algen. De algen leven beschermd in de tentakels van de kwal en geven
organische stoffen af die de mangrovekwal nodig heeft.
Degenkrabben woelen de bodem om bij het zoeken naar voedsel. Daardoor wordt het water
minder helder. Als gevolg hiervan neemt een bepaalde abiotische factor af, waardoor de
mangrovekwallen moeilijker kunnen overleven.
• Noteer deze abiotische factor.
• Verklaar dat door de afname van deze abiotische factor de overlevingskans van
mangrovekwallen afneemt.
• zonlicht / licht / lichtintensiteit 1p
Uit de uitleg moet blijken dat:
• (door het gebrek aan zonlicht) in de algen (die in de kwal leven) minder fotosynthese
plaatsvindt / minder productie van organische stoffen plaatsvindt / minder productie van
glucose plaatsvindt (waardoor de kwal minder voedingsstoffen krijgt, zodat de
overlevingskans afneemt) 1p
7
Als de concentraties fosfaat en nitraat blijven toenemen, wordt het water te voedselrijk, waardoor
algenbloei kan ontstaan.
Noteer de biologische naam van zo’n toename van de concentratie van mineralen.
eutrofiëring / vermesting
8
Om het probleem van een te hoge concentratie aan mineralen in het water aan te pakken,
gebruikt Willeke een filtersysteem met bacteriën.
Vier typen bacteriën zijn:
1 denitrificerende bacteriën
2 nitraatbacteriën
3 rottingsbacteriën
4 stikstofbindende bacteriën
Schrijf de nummers 1 tot en met 4 onder elkaar en noteer erachter of de betreffende bacteriën wel
of niet de nitraatconcentratie in het water kunnen laten afnemen.
1 wel
2 niet
3 niet
4 niet
indien vier nummers correct 2p
indien drie nummers correct 1p
indien minder dan drie nummers correct 0p

9
Bij regulatie met behulp van een predator vindt selectie plaats op andere eigenschappen dan bij
regulatie met behulp van netten.
• Noteer één eigenschap van zwaarddragers die zal gaan verschillen tussen een populatie die
wordt gereguleerd door een predator en een populatie die wordt gereguleerd met een net.
• Licht toe hoe dit verschil tussen de twee populaties ontstaat.
Voorbeelden van juist antwoorden:
• Grootte: door een net worden alleen de grote vissen gevangen.
• Ontwikkelingssnelheid: bij het vangen met een net zullen vissen die zich eerder kunnen
voortplanten voordeel hebben.
• Snelheid: vissen die snel zijn, kunnen ontsnappen aan predatoren.
• Schutkleur: vissen die niet opvallen, worden minder gevangen door predatoren.
voor een juiste eigenschap 1p
voor een daarbij passende verklaring 1p
10
Het introduceren van een predator kan ook problemen veroorzaken in het ecosysteem in het
bassin.
Beschrijf zo’n probleem.
• De predator eet ook andere soorten, waardoor deze verdwijnen.
• Er worden ziekten geïntroduceerd.
• Ze eten liever zwaarddragers, waardoor de cichlidenpopulatie niet kleiner wordt.
• De predatoren eten alle cichliden op.
• Er is geen soort die de predatorpopulatie in toom houdt.
• Het water wordt troebel, doordat algeneters worden opgegeten.

7 0 BVJ Havo 4b Uitwerkingen

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

7 0 BVJ Havo 4b Uitwerkingen

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BIOLOGIE 4B

Biologie voor jou

Inhoudsopgave © Uitgeverij Malmberg

Inhoudsopgave © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 5 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 6 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 7 © Uitgeverij Malmberg

Context De koudste sport van Nederland

Thema 5 Regeling 8 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 9 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 10 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 11 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 12 © Uitgeverij Malmberg

Context De Nederlandse reuzin

Thema 5 Regeling 13 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 14 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 15 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 16 © Uitgeverij Malmberg

Context Gif als medicijn

Thema 5 Regeling 17 © Uitgeverij Malmberg

4 Reflexen en het autonome zenuwstelsel

Thema 5 Regeling 18 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 19 © Uitgeverij Malmberg

Context Hoe katten op hun pootjes terechtkomen

Thema 5 Regeling 20 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 21 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 22 © Uitgeverij Malmberg

Context Leven met chaos

Thema 5 Regeling 23 © Uitgeverij Malmberg

Glad spierweefsel Dwarsgestreept spierweefsel

Thema 5 Regeling 24 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 25 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 26 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 27 © Uitgeverij Malmberg

Samenhang Pijn is fijn?!

Thema 5 Regeling 28 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 29 © Uitgeverij Malmberg

snavelpunt verbonden met samentrekken spiermaag aangestuurd door

FMRI-onderzoek is niet altijd te reproduceren

Thema 5 Regeling 30 © Uitgeverij Malmberg

Thema 5 Regeling 31 © Uitgeverij Malmberg

Thema 6 Waarneming en gedrag 32 © Uitgeverij Malmberg

Zintuig (receptor) Ligging Adequate prikkel

Thema 6 Waarneming en gedrag 33 © Uitgeverij Malmberg

Thema 6 Waarneming en gedrag 34 © Uitgeverij Malmberg

Thema 6 Waarneming en gedrag 35 © Uitgeverij Malmberg

Thema 6 Waarneming en gedrag 36 © Uitgeverij Malmberg

Thema 6 Waarneming en gedrag 37 © Uitgeverij Malmberg

Thema 6 Waarneming en gedrag 38 © Uitgeverij Malmberg

Thema 6 Waarneming en gedrag 39 © Uitgeverij Malmberg

Thema 6 Waarneming en gedrag 40 © Uitgeverij Malmberg

Thema 6 Waarneming en gedrag 41 © Uitgeverij Malmberg

Thema 6 Waarneming en gedrag 42 © Uitgeverij Malmberg

Context Werken in de dierentuin

Thema 6 Waarneming en gedrag 43 © Uitgeverij Malmberg

4 Beïnvloeden van gedrag

Thema 6 Waarneming en gedrag 44 © Uitgeverij Malmberg

Thema 6 Waarneming en gedrag 45 © Uitgeverij Malmberg

Thema 6 Waarneming en gedrag 46 © Uitgeverij Malmberg

Context Een gevleugelde opruimploeg

Thema 6 Waarneming en gedrag 47 © Uitgeverij Malmberg

5 Sociaal gedrag bij dieren

Thema 6 Waarneming en gedrag 48 © Uitgeverij Malmberg