See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/340006231

Psikanalizde Bilinçdışı

Chapter · December 2019

CITATIONS READS

0 2,658

2 authors:

Selin Uçar Özsoy Faruk Gencoz

Middle East Technical University Middle East Technical University
9 PUBLICATIONS 3 CITATIONS 58 PUBLICATIONS 827 CITATIONS

SEE PROFILE SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Selin Uçar Özsoy on 21 May 2021.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Psikanalizde Bilinçdışı

Selin UÇARa, ÖZET Freud, bilinçdışının bastırma sayesinde var olduğunu ve bilinçdışındaki herhangi bir nos-
Faruk GENÇÖZa yonun kaybolmadığını söyler. Bilinçdışındaki bilgilerin bilince gelmesi için çarpıtmanın varlığın-
dan söz eder. Freud’a göre ilk bastırma ensest arzusudur ve ensest yasağı medeniyetin başlangıcıdır.
Lacan Freud’un bilinçdışı açıklamasını doğru fakat eksik bulur. Lacan’a göre bilinçdışı bir dil gibi
a
Psikoloji Bölümü, yapılanmıştır. Dilin gösteren ve gösterilen adı verilen unsurlardan oluştuğunu söyleyen Lacan, bu
Klinik Psikoloji ABD, iki unsur arasında bir çizgi olduğunu dolayısıyla ikisinin birbiriyle hiçbir zaman uyuşmadığını be-
Orta Doğu Teknik Üniversitesi lirtir. Lacan’a göre bilinçdışı bu uyuşmamazlıktan oluşur. Bilinçdışını analiz etmenin dil aracılığı ile
Fen Edebiyat Fakültesi, olabileceğini vurgular ve bilinçdışının kendisini sürçme, semptom, rüya gibi alanlarda dışa vurdu-
Ankara, TÜRKİYE ğunu söyler.

Yazışma Adresi/Correspondence: Anahtar Kelimeler: Bilinçsiz; psikoanaliz; Freud; Lacan

Selin UÇAR
Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Fen Edebiyat Fakültesi, ABSTRACT Freud says that the unconscious exists due to the repression, and anything cannot lose
Psikoloji Bölümü, in the unconscious. He mentions that the knowledge in the unconscious can come to the conscious
Klinik Psikoloji ABD, via distortion. According to Freud, the first repression is the incest desire, and it is beginning of the
Ankara, TÜRKİYE civilization. Lacan thinks that the explanation of Freud for unconscious is true but missing. Lacan
ucars@metu.edu.tr said that the unconscious is structured like a language. The language consists of signifier and signi-
fied, there is a line between these components which are never correspond to each other. Accord-
ing to Lacan, the unconscious exists in there. He emphasizes that the unconscious can be analyzed
through language and the unconscious expresses itself in slip, symptom, dream.

Keywords: Unconscious; psychoanalysis; Freud; Lacan

sikanalizin kurucusu olarak bilinen Sigmund Freud, insanın ruhsal yapısını

açıklarken hem yapısal hem de topolojik kavramlardan bahseder. Topolojik
bakış açısına göre insanın psişik dünyası bilinç, bilinç öncesi ve bilinçdışın-
dan oluşur. Freud’a göre ruhsal yapıda birincil ve ikincil süreçler bulunur. Birincil
süreçler bilinçdışını; ikincil süreçler ise bilinç ve bilinç öncesini temsil eder.1 Freud
psişik dünyanın bu yapısını buz dağına benzetir. Bilinç, buzdağının su üstündeki
kısmını temsil ederken; bilinçdışı suyun altındaki kısmını tasvir eder. Bilinçdışının
varlığına ilişkin olarak Freud bilinçdışının gerekli (necessary) ve meşru (legitimate)
olduğundan söz eder. Bilinçdışı gereklidir çünkü bilinçte olan bilgiler arasında bir
boşluk vardır ve bilinç hem sağlıklı hem de sağlıksız insanların davranışlarını ta-
mamıyla açıklamakta eksik kalır.

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:

Uçar S, Gençöz F. Psikanalizde bilinçdışı.
Gençöz T, editör. Lacanyen Psikanaliz.
1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2019.
p.41-6.
Herhangi bir nosyonun bilinçdışında olabilmesi için bastırmanın gerekliliğin-
den söz eden Freud, bilinçdışında yer alan hiçbir şeyin kaybolmadığına; her zaman
bilinçdışında depolandığına vurgu yapar. Bastırmanın buradaki işlevi ise bastırılan
materyalin bilince rahatlıkla getirilememesine sebep olur. Bilinçdışındaki herhangi

41
Selin Uçar ve ark.
bir bilginin bilince gelmesi için çarpıtmanın zorunlulu-
ğundan söz eden Freud, bu çarpıtma sebebiyle insanın
tüm dünyasını yeniden yapılandırdığını belirtir. Burada
önemli olan bir diğer nokta ise Freud’a göre bastırılan
her şey bilinçdışında kalır. Bununla beraber bilinçdışı
tamamen bastırılan materyallerden oluşmaz. Başka bir
deyişle bilinçdışı daha geniş bir olgu iken bastırılan ma-
teryaller sadece bilinçdışının bir kısmını oluşturur.2
Freud insanın ruhsal yapısıyla ilgili olarak bastır-
manın neden var olduğu ve insanın neden bütüncül bir
tatmin yaşamadığı hakkında Totem ve Tabu adlı ese-
rinde bahseder.3 İlk bastırmanın ensest yasağı olduğun-
dan söz eden Freud, ensest yasağını medeniyetin başlan-
gıcı olarak ele alır. Ensest yasağını anlatırken bir klandan
söz eder. Bu klanın başında ilksel ve tümgüçlü bir baba-
nın varlığını vurgular. Öyle ki bu ilksel baba klan üze-
rinde bir hakimiyete sahiptir ve herkes onun kurallarına
uymak zorundadır. Ayrıca ilksel baba klan- daki tüm ka-
dınlar üzerinde de hak sahibidir. Klandaki erkekler
(oğullar) bir gün bir araya gelip ilksel babayı öl- dürüp
onun etini yer. Oğulların bir araya gelip ilksel ba- bayı
öldürmesi kendi aralarında bir antlaşma olarak ele alı-
nır. Bu antlaşmada hem bir özgürlük hem herkesin yap-
mış olduğu bir fedakarlık vardır. Antlaşmaya göre artık
klanın başında tümgüçlü biri olmaz ve herkes ortak bir
payede buluşur. Fakat klandaki her bir kişi klanın ba-
şında olan kişi olabilmeyi de feda etmiş olur. İlksel ba-
bayı öldürdükten sonra etini yiyen oğullar, yedikleri par-
çalar sayesinde bu ilksel baba ile özdeşleşir. Artık bu tüm
güçlülük sadece bir kişide değil; toplumdaki herkes ta-
rafından parça parça paylaşılan bir güç haline gelir. İlk-
sel babanın öldürülmesi ve ensest yasağının gelmesi ile
birlikte kişiler artık diğer klandaki kişilerle evlenmek
zorunda kalır. Dolayısıyla kan bağı bulunan kişilerin ev-
lenmesinin önüne geçilir. Freud daha önce de belirtil-
diği gibi ensest yasağının medeniyetin başladığı yer ol-
duğunu vurgular. Kişi bu yasadan önce yaptıklarından
utanç duyup bunu bastırdığını söyler. Bu bastırma so-
nucunda ise Freud savunma mekanizmalarının oluştu-
ğunu belirtir. Yukarıda da belirtildiği gibi Freud bilinç-
dışını oluşturan nosyonlardan birinin bastırma ol- du-
ğunu söyler. Bastırma sayesinde bilince gelmeyen bu
nosyonlar bilinçdışında diğer nosyonlarla yeni bağlantı-
lar kurarak daha karmaşık bir sistem oluşturur.
Freud Günlük Yaşamın Psikopatolojisi’nde, başarı-
sız olarak değerlendirilen her eylemin aslında bilinçdışı
bakımından başarılı bir eylem olduğunu söyler. Bilinç-
dışında bastırılan nosyonların bilince çıkmak için ha-
zırda beklediklerini belirten Freud, kişinin bilinçli bir-
42
Psikanalizde Bilinçdışı
niyeti olmadan dil sürçmesi yapabileceğinden bahseder.4
Örneğin savaş döneminde oğlu askerde olan bir kadınla
konuştuğu sırada Freud, kadına oğlunun askerdeki gör-
evini sorar. Kadın, oğlunun 42. Topçu (Almancası Mör-
ser) Bataryası’nda olduğunu söylemek isterken dili sür-
çer ve 42. Katil (Almancası Mörder) Bataryası’nda der.
Bu örnekte de görüldüğü üzere dil sürçmeleri bazen ke-
lime içindeki tek bir harfin değişmesi şeklinde de ger-
çekleşebilir. Bir başka örnekte ise kocasının hastalığı se-
bebiyle doktorla olan konuşmasını anlatan; otoriter ola-
rak bilinen bir kadın, kocası için doktorun sıkı bir diyet
vermediğini söyler. Devamında ise “ben ne ister- sem
onu yiyebilirmiş” der. Kadının burada yaptığı sürçme “o
(doktor)” diyecekken “ben” demesidir. Fre- ud’un kadı-
nın yaptığı bu dil sürçmesinde kadının otori- terliğine
vurgu yapar.4
Freud bilinçdışının kendisini dışa vurduğu bir diğer
alan olarak rüyaların varlığından söz eder. Freud’a göre
rüyalar öznenin bilinçdışında bastırılmış materyalleri-
nin gün yüzüne çıkabildiği en önemli alanlardan biridir.
Rüya içinde var olan materyallerin öznenin gündelik ha-
yatında var olan materyallerden beslendiğini belirten
Freud, rüyada yer alan ve özneye rahatsızlık veren veya
öznenin kabullenmediği çoğu içeriğin aslında öznenin
arzularını temsil ettiğini savunur.5 Dolayısıyla “Rüyala-
rın Yorumu” adlı eserinde Freud, analiz sürecinde rüya
çalışmanın bilinçdışını çalışmada önemli bir rolü oldu-
ğunu vurgular.5 Örneğin rüya anlatan hastalarını rüya-
larını birkaç kez anlattıran Freud, bir sonraki anlatım-
larda hastanın neleri unuttuğuna odaklanır. Daha önce
de belirtildiği gibi Freud bilince herhangi bir ma- terya-
lin çarpıtma yoluyla geldiğini belirtir ve bastırma- nın
bu materyallerin bilinçdışında kalması için itici bir güç
uyguladığını ekler.
Fransız psikiyatrist ve psikanalist Jacques Lacan,
kendi kuramını Freud’un metinleri üzerinde geliştirir ve
psikanalizin rotasında gidebilmesi için Freud’a dönüşten
söz eder. Lacan bilinçdışı ile ilgili olarak Freud gibi bi-
linçdışının ruhsal yapı açısından önemli bir yeri oldu-
ğunu vurgular ve bilinçdışının sadece bastırılandan iba-
ret olmadığını söyler.6 Lacan, bilinçdışının Freud’u takip
edenler tarafından yanlış anlaşıldığını; bilinçdışı- nın ne
ilksel (primordial) ne de içgüdüsel (instinctual) olduğunu
söyler.
Lacan kuramında ve analiz uygulamalarında dili te-
mele koyar.7,8 Gösteren ve gösterilen sistemini Sasür’den
etkilenerek fakat bunu kendi teorisine uyarlayarak ele
alır. Saussure dilin yapısal algoritminden söz eder.9 Sa-
ussure’e göre dil işaretlerden (sign), gösteren ve gösteri-
Selin Uçar ve ark.
len adı verilen unsurlardan oluşur. Gösterilen kavramı
(concept), gösteren ise ses-duyuntusunu (acoustic image)
temsil eder. Sasür’ün kuramsallaştırdığı dil formülüne
göre gösterilen üstte gösteren alttadır ve bu iki unsur ara-
sındaki ilişki işareti oluşturur (gösterilen/gösteren). Fakat
Lacan dilin işaretlerden ziyade gösterenlerden (signifier)
oluştuğunu ve bilinçdışının bir gösterenler sistemi içinde
var olduğunu savunur. Lacan, Saussure’den farklı olarak
gösteren ve gösterilen arasında bir çizgi olduğunu, gös-
terilenin bu çizginin altında kaldığını yani bastırılmış ol-
duğunu söyler (gösteren/gösterilen). Ayrıca Lacan’a göre
gösteren gösterilen ile söylem zinciri içerisinde ilintili-
dir. Dolayısıyla bu iki unsur arasındaki ilişkinin geçir-
gen ve her an çözülmeye meyilli olduğunu belirtir.10.
Ayrıca Lacan öznenin bir söylemin (discourse) içine doğ-
duğunu vurgular.7 Fakat bu söylem özne için yapılandı-
rıcı bir role sahip olan Büyük Başka’nın söylemidir. Öyle
ki bebek doğmadan önce anne ve babasının dilinde ve
fantazmlarında yer alır. Dolayısıyla bebek ebeveynleri-
nin konuştuğu bir söylem içine doğar. Bu sebeple özne
içine doğduğu bu sistemin içinde var olabilmek için dilin
içine girmek zorundadır. Lacan’ın kuramında Büyük
Başka, öznenin hem oluşumu hem de yapısı açısından
önemli bir yere sahiptir. Büyük Başka’nın temsilleri özne
için anne-babası, öğretmenleri veya otorite figürleri gibi
özne için yapılandırıcı kişi, kurum veya ideolojiler ola-
rak örneklendirilebilir. Öznenin dil ile olan ilişkisinde
Büyük Başka’nın önemi ise öznenin içinde olduğu dilin
Büyük Başka’nın dili olmasıdır.
Lacan herhangi bir şeyin bilinçdışında bastırılması
için bastırılanın öncelikle simgeselleştirilmesi gerekti-
ğinden bahseder. Lacan 11. seminerinde “aramıyorum;
buluyorum” der ve bunu öznenin peşinde olduğu nos-
yonların bilinçdışındaki yarıkta buldukları için söyler.
Bilincin ve bilinçdışının öznesi aynı anda var olur; biri
olmadan diğeri var olmaz.8 Öznenin yaşantısındaki tek-
rarlar bilinçdışının varlığını garantiler. Fakat burada
önemli bir nokta vardır: bilinçdışı tekrarı garantilemez.
Psikanalizde bilinçdışı dil aracılığı ile çalışılır. Öznenin
dilinden düşen gösteren, yerine gelen diğer gösterenler
sayesinde o gösterenin neden düştüğü çalışılır. Burada
çalışmayı mümkün kılan şey gösterenler arasındaki iliş-
kilerdir. Metafor gösterileni hep çizginin altında tutmaya
çalışır. Metonomi ise gösterenler zincirini devam ettirir.
Yalan her zaman bizim hakikatimizle (truth) ilgilidir.
Bizim içimizden gelir.
Kuramını hem geliştirirken hem de aktarırken sık-
lıkla formüllere ve “matheme” adını verdiği topolojik
düzenlerden faydalanan Lacan, bilinçdışının yapısını
43
Psikanalizde Bilinçdışı
ŞEKİL 1: Gülseren Sağbaş’tan yazılı izin alınmıştır.
açıklarken “bilinçdışı bir dil gibi yapılanmıştır” der.8 Bi-
linçdışı ve dil arasındaki ilişkiyi açıklamak için Mobius
şeridi adı verilen üç boyutlu bir figürden bahseder (Şekil
1). Mobius şeridi, dikdörtgen şeklindeki bir düzlemin iki
ucunu birleştirmeden önce bir ucunu bir kere döndür-
dükten sonra birleştirilerek oluşturulur. Buradaki dön-
dürmenin önemli bir işlevi vardır. Eğer döndürmeden
iki ucu birleştirilirse birbirinden bağımsız ve birbiri ara-
sında geçişin mümkün olmadığını iki farklı yüzey elde
edilir. Fakat döndürme ile birlikte tek bir yüzey oluşur.
Bu sayede, kişi parmağını kaldırmadan Mobius şeridinin
tüm yüzeyi üzerinde ilerleyebilir. Mobius şeridinin tem-
sil ettiği bir başka şey ise birbirine zıt gibi gözüken kav-
ramlardır. Lacan bu zıt olarak ele alınan kavramların as-
lında karşıtlık ilişkisinde değil de bir süreklilik ilişkisi
içinde olduğunu söyler. Benzer bir şekilde bilinç ve bi-
linçdışının birbirine zıt iki yapı olarak ele alınmasının
yanlış olduğundan söz eden Lacan, öznenin hem göste-
renler ağı içinde konuştuğunu ve var olduğunu hem de
bilinçdışının bu gösterenler ağına tabi olduğunu vurgu-
lar. Lacan’a göre bilinçdışından bir şeyin bilince çıkması
ancak gösterenler zinciri aracılığı ile olur. Öyle ki bi-
linçdışı herhangi bir nosyonun bilince çıkabilmesi için
adlandırması (nomination) gerekir. Lacan yapısı gereği
gösteren ve gösterilenin hiçbir zaman birbiri ile tam ola-
rak uyuşmadığının altını çizer. Bir başka deyişle kişi hiç-
bir zaman kendinde var olan bir nosyonu olduğu gibi
gösterenler aracılığı ile iletemez. Bu uyuşmamazlıktan
dolayı oluşan boşlukta ise bilinçdışı oluşur.
Öznenin konuşması gösterenler sistemi içinde ger-
çekleşir ve bu konuşma iki unsur içerir. Bunlardan biri
ego konuşması iken diğeri sözcelemedir.11 Ego konuş-
ması, öznenin söylediklerini bilinçli bir şekilde “ben”
aracılığı ve üzerinde kontrolünün olduğu kanısı ile
devam ettirdiği konuşma olarak ele alınabilir. Öte yan-
dan, sözceleme ise öznenin bilinçdışının kendisini ko-
nuşma esnasında, öznenin açık bir niyeti olmadan ken-
disini dışarı vurur. Bu dışa vurumlar eş sesli sözcükler,
sakarlıklar, dil sürçmeleri gibi farklı yollarla meydana
Selin Uçar ve ark.
gelir ve Freud bilinçdışının bu yollarla kendisini dışa vu-
rumunu “hakikat konuştu” şeklinde açıklar.2 Bilinçdışı
belli başlı kuralları olan gösterenler zincirinden ibaret-
tir ve bu zincir üzerinde ego veya benlik kontrol sahibi
değildir.11 Dolayısıyla kişi her ne kadar ego konuşması
içerisinde konuştukları üzerinde bir kontrol sahibi ol-
duğunu düşünse de sözceleme aracılığı ile bilinçdışı bi-
linçli konuşmaya eşlik eder. Lacan analiz esnasında
noktalamanın öneminden söz eder. Lacan’a göre analist,
analizanı serbest çağrışımların bilinçdışının kendini gös-
terdiği anları noktalayarak analizanın gösterenler zinci-
rinde bir kesme yapar.12 Ayrıca bilinçdışı gösterenleri
kendi içinde kısımlarına ayırır ve bilinçdışında ilintili
olduğu diğer gösterenler ile yeniden birleştirir. Bu işlev
sayesinde ego konuşmasının içinde öznenin kullandığı
kelimeler, kelimelerin dizilimi, birbirini takip eden cüm-
leler aracılığı ile bilinçdışı ego konuşması içerisinde ken-
disini ele verir. Burada önemli olan bilinçdışının
senkronik (eşzamanlı) yapısıdır. Bu senkronik yapı, bi-
linçdışının ara ara açılıp kapanmasına olanak verir.
Daha önce de belirtildiği gibi bilinçdışı yapı dil ile
alakalıdır. Lacan, analiz pratiğinde dilin kullanımına
vurgu yapar. Bu hususta Roman Jakobson’un metafor ve
metonomi kavramlarından faydalanır.13 Jakobson’a göre
dilin kullanımında iki farklı yol vardır. Bunlardan ilki
seçim (selection) iken bir diğeri birleştirmedir (combi-
nation). Metafor dilin içinde var olan unsurların diğer
elementler yerine kullanılması bir başka deyişle seçim
ile alakalıdır. Metonomi ise dil içindeki unsurların bir-
biriyle ile birleştirilmesi ile oluşur. Lacan Yazılarım adlı
eserinde metaforu bir gösteren yerine diğer bir göstere-
nin geçmesi olarak kuramsallaştırır.6 Metonomi ise gös-
terenler zinciri içinde bazı gösterenlerin birbirleri olan
diyakronik ilişkilerini açıklar. Dolayısıyla metonomi
aynı gösterenler zinciri içerisindeki gösterenlerin bir şe-
kilde bağlanması ile oluşur.14 Başka bir deyişle, gösteren
kayıp gösterilenin yerine geçer. Dil içerisinde metonomi
meydana geldiği zaman gösterenler zinciri kayar. Örne-
ğin, rüyada biri görülür fakat daha sonra görünen kişi bir
başkası olur. Metonomi epistemolojik olarak kelimenin
değişmesidir (metonomia). Örneğin; divana yatmak de-
yimi analize girmek anlamında kullanılır. Burada divan
kelimesi analiz yerine kullanılarak metonomi gerçekleş-
tirilir.14 Buradaki anlamsal uyum, bu iki nosyon arasın-
daki ilişkiden kaynaklanır. Başka bir deyişle divan
analizin bir parçası olarak vardır; fakat divana yatmak
denilerek tüm analiz deneyimine atıf yapılır. Lacan’a
göre rüyalardaki yoğunlaşma (condensation) bir metaf-
ordur. Fakat rüyalardaki yer değiştirme (displacement)
metonomi olarak ele alınır.
44
Psikanalizde Bilinçdışı
Freud Günlük Yaşamın Psikopatolojisi’nde kendi-
sinin bir yaşantısından unutmanın yanı sıra yanlış ha-
tırlamanın varlığını anlatmak için bahseder.5 Freud’a
göre unutulan bir ismin yerine geçen diğer isim arasında
doğrudan bir ilişki vardır. Freud, Orvieto’da “Kıyamet”
isimli kubbeyi yapan ustanın adını hatırlamaz. Bu ör-
nekte Freud’un unuttuğu isim Signorelli’dir. Bu ismi ha-
tırlamaya çalışırken Freud’un aklına Botticelli ve Bokt-
raffio isimleri gelir ve Freud bu durumu yer değiş- tirme
olarak yorumlar. Trenle Bosna Hersek’e giden Freud bir
yabancı ile Bosna Hersek’teki Türklerin gelenek-göre-
nekleri hakkında sohbet ettiğinden ve yabancının ken-
disine Orvieto’daki …’nın yaptığı freski görüp
görmediğini sorduğundan bahseder. Bu hikayede önemli
birkaç nokta vardır. Öncelikle Freud’un yakın bir arka-
daşı Bosna Hersek’te doktordur ve Türk hastalarıyla ilgili
Freud’a Türklerin ölüm karşısında kaderci oldukların-
dan, onlara yakınlarının ölüm haberleri verildiğinde
“Efendim (Herr) eğer kurtarabilseydiniz kurtarırdınız”
dediklerinden söz eder. Buradan hareketle, Freud Bosna
Hersek, Botticelli ve Boltrafio arasında çağrışımsal bir
bağlantı olduğunu fark eder. Ayrıca Türklerle ilgili ola-
rak Freud Türklerin cinsel hazza çok fazla önem verdik-
lerini, ölüme verdikleri tepkilerin tam tersini cinsel
problemlere verdiklerini belirtir.
Cinsel bir problemle gelen Türklerin “Efendim
(Herr) bana hak verirsiniz ki cinsel gücümü kaybeder-
sem ben yaşayamam” şeklinde tepki verdiklerini hatır-
lar. Dolayısıyla Freud bu akışta ölüm ve cinsellikle ilgili
bağlantıların varlığından söz eder. Freud’un Signorelli
yerine hatırladığı ikame isimler Botticelli ve Boltra-
fio’dur. Freud, yakın zamanda Trafoi adlı bir yerde gör-
düğü hastasının cinsel bir rahatsızlıktan dolayı intihar
ettiği haberini alır. Bilinçdışının Signorelli isminin unu-
tulmasını bir başka deyişle bastırılmasını sağlamasının
sebebinin bu olduğunu söyler. Aslında Orvieto’daki us-
tanın ismini değil de bir başka ismi unutmak ister fakat
bilinçdışı olarak bu ismi unutur. Freud bilinçdışı bu bas-
tırmayı gösterenler arasındaki semantik (anlamsal) bağ-
lardan giderek açıklar. Lacan ise sembolikte yer edine-
meyen ve altta akan bilinçdışı nosyonların gösterenler
zincirinde yeniden ortaya çıktığından söz eder. Bu tam
da Freud’un yer değiştirme (displacement) dediği şey-
dir. Lacan’a göre burada olan yer değiştirme Freud’un
kendi ismi ile alakalıdır: Sigmund. Bu ismin, ölüm üs-
tüne fresk yapan bir ustanın ismi -Signorelli- ile birleş-
tiğini söyler. Burada unutmanın başarılı bir eylem
olduğundan bahseden Lacan, unutmanın Freud’un arzu-
suna işaret ettiğini belirtir. Freud’a göre yer değiştirme
dışsal bağlantılar aracılığı ile olur. Fakat Lacan Herr,
Selin Uçar ve ark.
Signor-, Signorelli arasındaki bir seri bağlantıdan ziyade
ilişkinin ilk hecede yattığından bahseder. Sig-mund ve
Sig-norelli arasındaki ilişkiye vurgu yapan Lacan, Al-
mancadaki Herr ile İtalyancadaki Signor kelimeleri ara-
sındaki semantik bağlantıyı reddeder. Lacan’a göre bu
örnek Freud’un arzusunun Büyük Başka tarafından
efendi (Herr) olarak görülmek olduğunu söyler. Başka
bir deyişle, Freud’un benlik-ideali ile ilgili bir eksikliğin
ortaya çıktığını, doktor kimliğinin hastalık, cinsellik ve
ölüm ile karşılaştığını belirtir. Dolayısıyla özdeşleşim ile
ilgili bir problem yaşadığını söyleyen Lacan, Freud’un
doktor olarak imzasını (sig-nature) kaybettiğini, bunun
da Signorelli ismini unutmasına yol açtığını ekler. Daha
önce de belirtildiği gibi bilinçdışı bu eylem Freud’un ar-
zusunu gösterir. Daha açık bir ifade ile Freud’un Büyük
Başka tarafından medikal olarak yetkin bir doktor ola-
rak görülmek istediğinden söz eder. Bu analiz, metono-
miyi açıklamada güzel bir örnektir. Freud’un yer değiş-
tirme olarak kavramsallaştırması Lacan’da metonomi
olarak ele alınır ve metonomi diyakronik bir yapıya sa-
hiptir.14
Metafor ise senkronik bir yapıya işaret eder ve bir
kavramı başka bir kavram ile ifade etmek olarak açıkla-
nır.7 Çalınan Mektup hikayesinde Lacan gösterenin öz-
neyi nasıl yönettiğinden söz eder.14 Mektubun içeriğini
bir başka deyişle gösterilenini kimsenin bilmediğinden
dolayısıyla mektubun bir gösteren olarak işlevinden bah-
seder. Lacan Çalınan Mektup hikayesini metaforu açık-
lamak için kullanır ve metaforun gösterenin gösterilen
ile olan ilişkisinden anlamı (meaning) ürettiğini belir-
tir.15 Çalınan Mektup, Edgar Allan Poe’nun polisiye hi-
kayesidir. Bu hikayede, Kraliçe için önemli olan bir
mektubu Bakan D. Kral ve Kraliçe’nin önünde çalar.
Lacan asıl meselenin mektubu kimin çaldığı veya mek-
tubun içeriğinin olmadığını söyler. Aksine önemli olan
içeriğin herkes tarafından bilinmesi durumunda ortaya
çıkacak sonuçların bilinmesidir. Mektup, onu elinde
tutan kişiye bir güç verir ve bu güç içeriğin ortaya çık-
ması halinde ortadan kalkar. Lacan bu hikayede “sak-
lama” olayına odaklanır. Mektubu Bakan D.’den çalan
Dupin mektubu saklamaz fakat mektubu alelade bir
kağıt parçası gibi görünümünü değiştirerek ortalık bir
yerde bırakır. Lacan, Dupin’nin mektubu sembolik dü-
zendeki yerini değiştirerek sakladığını belirtir. Mektu-
bun sembolik düzendeki konum değiştirmesini meto-
nomi olarak ele alır. Ayrıca mektubun gösterenler zin-
cirini yapılandıran güçlü bir gösteren olduğunu ekleyen
Lacan, gösterenin metonomi ile birlikte yer değiştirme-
sinin öznenin davranışlarını, kaderini ve akıbetini belir-
lediğini söyler.6 Gösterenin, gösterilene kıyasla daha çok
45
Psikanalizde Bilinçdışı
önceliğe sahip olduğundan bahseden Lacan bunun sebe-
bini şu şekilde açıklar: Gösteren her zaman özne için bir
başka göstereni temsil eder. Dolayısıyla özne bu göste-
renler arasında bir sarkaç gibi sallanır ve burada öznel-
liği ortaya çıkar.
Nasıl bir dil yazım kuralları ve gramer gibi kural-
lara sahipse bilinçdışının da kendi içinde kuralları var-
dır. Lacan, bilinçdışının kurallarının tekrar (repetition)
ve arzu (desire) olduğunu vurgular. Tekrar ve arzu
kendi- sini semptom yoluyla dışarıya vurur. Dolaysıyla,
Lacan semptomu bir dışa vurum olarak kuramsallaştı-
rır.1 Özne psikanalize bir taleple gelir. Örneğin var olan
bir semp- tomunun ortadan kalkmasını isteyebilir. La-
canyen psi- kanalizde semptomun gösterenler zinci-
rinde yer aldığı ve dolayısıyla bir gösteren olduğu kabul
edilir. Burada önemli olan gösterenler arasında doğrusal
bir zaman ol- mamasıdır. Lacan gösterenler zincirinin
başlangıcı olarak kabul edilen S1’den söz eder. S1 aynı
zamanda temel gös- teren (master signifier) olarak ad-
landırılır. Bu temel gös- teren anneye bağlı bir göste-
rendir ve dil aracılığıyla bastırılır. Bu bastırma
sonucunda S2, S3, Sn gibi diğer gösterenler, gösterenler
zinciri içerisinde üretilir. S1 öz- nenin ensest arzularını
temsil eden cinsel bir gösteren- dir. Ayrıca, Lacan üç
temel klinik yapıdan bahseder. Bunlar psikoz, perversi-
yon ve nevrozdur. Her yapının kendine has özellikleri
vardır. Özne bu üç temel yapı- dan birine aittir ve yapı
hiçbir zaman değişmez. Burada önemli olan nokta ise
Lacan’ın yapı ve semptomu birbi- rinden ayırt etmesi-
dir. Başka bir deyişle, her yapıdaki özne, diğer yapıların
özelliklerini (semptomlarını) gös- terebilir. Örneğin
nevrotik özne zaman zaman pervert semptomlara sahip
olabilir. Freud’a paralel olarak Lacan semptomu bilinç-
dışının oluşumları olarak ele alır. Dola- yısıyla, semp-
tomun da bir dil gibi yapılandığını söyler.16 Nesne
İlişkileri seminerinde semptomun çalışılmasının ancak
dilin analizi ile mümkün olduğunu belirtir.17 Daha önce
de belirtildiği gibi semptomun bir gösteren oldu- ğunu
vurgulayan Lacan, her semptomun öznenin kendi hika-
yesinde bir anlama sahip olduğunu; bu sebeple her-
hangi bir semptom için genel geçer bir anlamın olmadı-
ğını söyler. Bilinçdışının bir ürünü olan semptom, Lacan
tarafından Büyük Başka’ya verilmek istenen olarak ele
alınır.18 Fakat özne, semptomunun bir mesaj işlevi oldu-
ğunu bilmez. Hatta bu semptomundan şikayetçidir ve
ondan kurtulmak ister.19 Her ne kadar özne bilinçli bir
şekilde semptomunun ortadan kalkmasını istediğinden
söz etse de Lacan özne için semptomunu devam ettiren
nosyonun jouissance (zevk) olduğunu belirtir.20 Örne-
ğin, sürekli sevgilisinden şiddet gören, aldatılan ve iliş-
 Selin Uçar ve ark. Psikanalizde Bilinçdışı

kide pasif bir konumda olan M. Hanım sevgilisinden ay-
rılır fakat bir süre sonra bu ilişkiye tekrar başlar.21 M.
Hanım sıklıkla bu ilişki içinde olmak istemediğini söy-
lese de kendisi için zor olanın ayrılmaktan ziyade ayrı-
lık süreci olduğunu vurgular. M. Hanım şikayetçi ol-
masında rağmen ilişkisini bir şekilde devam ettirir.
Daha önce de belirtildiği üzere, özne şikayetçi olduğu
semptomunu, bu semptomdan aldığı jouissance saye-
sinde sürdürmeye devam eder. Bir başka örnekte ise
öfke kontrolü konusunda problem yaşayan B. Hanım
özellikle çocuğu olduktan sonra bu konudaki şikayetle-
rinin arttığını belirtir.22 Terapi seansları içerisinde B.
Hanımın özellikle iyi bir anne olma ve işlerin kendi
kontrolünde olmaması gibi konularda kaygılarının ol-
duğu ve bu kay- gıların ise kendisini öfkelendirdiği or-
taya çıkar. Ayrıca B. Hanımın hikayesinde eleştirel bir
annesi olduğu ve annesinin B. Hanımın ablasını “hanım
hanımcık” olarak tanımlarken, B. Hanıma “çalı süpür-
gesi” dediği bilgisi vardır. Ayrıca sevgi ihtiyacını babası
ile giderdiğini fakat zaman zaman babasından duygusal
şiddet gördüğünü be- lirten B. Hanım, babası ile olan
ilişkisinde hem sevgi hem de korku hissettiğini belirtir.
Tüm bu bilgiler dahi- linde, B. Hanımın öfkesinin al-
tında yetersizlik hisleri- nin ve babası ile yaşadığı belir-
sizliklerin yattığı düşünülür. Dolayısıyla, B. Hanımın
öfke ve kontrol ola- rak deneyimlediği semptomlarının,
kendi hikayesinde yer alan ve hastanın bilinçli olarak
farkında olmadığı un- surlardan kaynaklandığı görülür.

1. Bär E. The language of the unconscious ac-
cording to Jacques Lacan. Semiotica. 2009;
3(3):43-67.
2. Freud S. The unconscious. In: Standard Edi-
tion of the Complete Psychological Works of
Sigmund Freud. London: Hogarth Press;
1915.
3. Freud S. Totem and taboo. In: Standard Edi-
tion of the Complete Psychological Works of
Sigmund Freud. London: Hogarth Press;
1912-3.
4. Freud S. The psychopathology of everyday
life. In: Standard Edition of the Complete Psy-
chological Works of Sigmund Freud. London:
Hogarth Press; 1901.
5. Freud S. The interpretation of dreams. In:
Standard Edition of the Complete Psycholog-
ical Works of Sigmund Freud. London: Hoga-
rth Press; 1900.
6. Ecrits LJ. The first complete edition in English.
Trans: Fink B. New York: W. W. Norton &
Company; 2014.
7. Evans D. An introductory dictionary of Lacan-
ian psychoanalysis. London: Routledge; 1996.
KAYNAKLAR
8. Lacan J. The seminar of Jacques Lacan: The
four fundamental concepts of psychoanalysis.
Trans: Sheridan A. New York: W. W. Norton &
Company; 1964.
9. Saussure Ferdinand de. Course in general lin-
guistics. Trans.: Baskin W. New York: Mc-
Graw-Hill Book Company; 1966.
10. Lacan J. The seminar of Jacques Lacan,
Book: 1955-6.
11. Fink B. The Lacanian subject: Between lan-
guage and jouissance. Princeton, NJ, US:
Princeton University Press; 1995.
12. Fink B. A Clinical introduction to Lacanian psy-
choanalysis: Theory and technique. London:
Harvard University Press; 1997.
13. Jakobson R. Two aspects of language and
two types of aphasic disturbance. In: R Jakob-
son & M Halle (Eds.), Fundamentals of lan-
guage. 'S-Gravenhage: Mouton; 1956. p.
53-83.
14. Dor J. Introduction to reading of Lacan: The
unconcious structured like a language. LLC:
Other Press; 1998.
15. Lacan J. The Seminar of Jaques Lacan, Book
V: The formations of the unconscious. Edited
by Jacques-Alain Miller. Trans: Grigg R. New
York: Polity; 1957-8.
16. Lacan J. The seminar of Jaques Lacan, Book
I: On psychoanalytic technique. In: Miller JA,
ed. New York: Norton; 1953-4.
17. Lacan J. The seminar of Jaques Lacan, Book
IV: Object relations. Trans: Roche LV. Un-
Published; 1956-7.
18. Lacan J. The seminar of Jaques Lacan, Book
VII: Transference. In: Miller JA, ed. Trans:
Grigg R. New York: Polity; 1960-1.
19. Dor J. The Clinical Lacan. LLC: Other Press;
1989.
20. Lacan J. The seminar of Jacques Lacan, Book
XXIII: Sinthome. In: Miller JA, ed. New York:
Polity; 1975-6.
21. Gökdemir-Bulut BP. Lacanyen bakış açısın-
dan pervert yapı kavramı ve terapötik öneriler.
AYNA Klinik Psikoloji Dergisi. 2017;4(1):26-
38.
22. Ünal E. Lacancı söylem kuramı: histeriğin
söylemine dair bir vaka örneği. AYNA Klinik
Psikoloji Dergisi. 2017;4(2):10-25.

46

View publication stats