Sosyolojide Yakın Dönem Gelişmeler

T.C.
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2881

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1838
SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM

GEL‹fiMELER
Yazarlar
Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN (Ünite 1, 3, 5)
Arfl.Gör. Cihat ÖZSÖZ (Ünite 1)
Prof.Dr. Serap SU⁄UR (Ünite 2)
Doç.Dr. Zerrin SUNGUR (Ünite 4)
Arfl.Gör. Aykut AYKUTALP (Ünite 5)
Doç.Dr. Emre GÖKALP (Ünite 6)
Arfl.Gör. Erhan AKARÇAY (Ünite 6)
Doç.Dr. Yasemin ÖZGÜN ÇAKAR (Ünite 7)
Yrd.Doç.Dr. Feryal Ayfl›n KOÇAK TURHANO⁄LU (Ünite 8)
Editörler
Prof.Dr. Serap SU⁄UR
Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Yrd.Doç.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Dr. Kadriye Uzun
Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flman›

Doç.Dr. Emine Kolaç
Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler
ISBN
978-975-06-1544-3
2. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 1.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Kas›m 2014
‹çindekiler iii
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ vii
Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle 1. ÜN‹TE

Pierre Bourdieu Sosyolojisi .................................................... 2
G‹R‹fi .............................................................................................................. 3
BOURDIEU SOSYOLOJ‹S‹ ............................................................................ 4
Düflünümsellik (Reflexivity) ......................................................................... 4
TEMEL KAVRAMLAR: OYUN METAFORU .................................................. 5
Alan ................................................................................................................ 6
Habitus........................................................................................................... 9
Sermaye.......................................................................................................... 11
SONUÇ........................................................................................................... 15
Özet................................................................................................................ 16
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 17
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 18
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 18
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 19
Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: 2. ÜN‹TE

Jürgen Habermas............................. ........................................ 22
G‹R‹fi: HABERMAS’IN GENEL YAKLAfiIMI.................................................. 23
KAMUSALLI⁄IN YAPISAL DÖNÜfiÜMÜ...................................................... 25
B‹LG‹ VE ‹NSANSAL ‹LG‹LER....................................................................... 27
TOPLUMSAL EYLEM VE TOPLUMSAL S‹STEM KAVRAMLARI................... 29
Habermas’›n Rasyonelleflme Üzerine Düflünceleri ...................................... 31
MEfiRU‹YET KR‹Z‹ ........................................................................................ 33
‹LET‹fi‹MSEL EYLEM KURAMI: S‹STEM VE YAfiANTI-DÜNYASI ............... 35
Sistem ile Yaflant›-Dünyas›n›n Ayr›lmas› ve
Yaflant›-Dünyas›n›n Kolonileflmesi ............................................................... 38
SONUÇ........................................................................................................... 41
Özet ............................................................................................................... 43
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 45
Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik ve 3. ÜN‹TE

Yap›laflma Kuram› ................................................................... 48
G‹R‹fi: YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE BAKIfiI ................................................. 49
MODERN ÖNCES‹ VE MODERNL‹K............................................................ 52
Modern Öncesi Dönemin Güven Ortam›n›n Belirleyicileri ........................ 53
Modern Öncesi Dönemin Risk Ortam› ........................................................ 53
Modern Dönemde Güven ve Risk ............................................................... 53
MODERNL‹⁄‹N SÜREKS‹ZL‹KLER‹ ............................................................. 54
Modern Öncesi ve Modern Dönemin Süreksizliklerinin Karfl›laflt›r›lmas› . 55
MODERNL‹⁄‹N D‹NAM‹KLER‹..................................................................... 55
Modernlik, Zaman ve Uzam ........................................................................ 56
iv ‹çindekiler
Yerinden Ç›karma/Edilme ve Aç›l›ml› Mekanizmalar ................................ 57

Sembolik Göstergeler.............................................................................. 58
Uzmanl›k Sistemleri................................................................................. 58
Modernli¤in Düflünümselli¤i......................................................................... 58
Küreselleflme.................................................................................................. 59
GEÇ MODERNL‹K VE POSTMODERL‹K...................................................... 63
GEÇ MODERNL‹KTE R‹SKLER ..................................................................... 65
YAPILAfiMA KURAMI VE YAPININ ‹K‹L‹⁄‹ ................................................ 66
Yap›laflma Usulleri/ fiekilleri......................................................................... 68
Düflünümsel (Refleksive) Aktörler ............................................................... 70
ELEfiT‹R‹LER .................................................................................................. 71
Özet ............................................................................................................... 73
4. ÜN‹TE Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu ........................ 78

G‹R‹fi .............................................................................................................. 79
R‹SK KAVRAMI.............................................................................................. 79
R‹SK TOPLUMU KAVRAMI VE KURAMI ..................................................... 82
Düflünümsel Modernleflme ........................................................................... 86
R‹SK TOPLUMUNUN ÖZELL‹KLER‹............................................................. 87
R‹SK TOPLUMUNDA B‹REYLER‹N PS‹KOLOJ‹S‹ ........................................ 90
Özet ............................................................................................................... 93
Okuma Parças› .............................................................................................. 96
5. ÜN‹TE Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu

Teorisi ....................................................................................... 100
G‹R‹fi .............................................................................................................. 101
A⁄ TOPLUMUNUN YÜKSEL‹fi‹.................................................................... 104
A¤ Toplumunda Çal›flman›n Dönüflümü: ‹fl ve ‹flsizlik .............................. 104
A¤ Toplumunda Kent ................................................................................... 107
A⁄ TOPLUMU VE K‹ML‹⁄‹N GÜCÜ ........................................................... 108
A¤ Toplumunda Kimlik ............................................................................... 108
A¤ Toplumunda Ataerkilli¤in Sonu: Aile ve Cinsellik ................................ 109
A¤ Toplumunda Dini Fundamentalizm, Kültürel Kimlik............................ 110
A⁄ TOPLUMUNDA M‹LL‹YETÇ‹L‹K VE ULUS DEVLET............................. 111
Küreselleflme Ça¤›nda Milletler ve Milliyetçilik........................................... 111
Küreselleflme ve Ulus Devlet........................................................................ 112
A¤ Toplumu Kuram›na Yönelik Elefltiriler .................................................. 113
Özet ............................................................................................................... 114
‹çindekiler v
Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden 6. ÜN‹TE

Yeni Kapitalizmin Kültürüne.................................................. 120
G‹R‹fi .............................................................................................................. 121
KAMUSAL ALANIN DÖNÜfiÜMÜ YA DA KAMUSAL
‹NSANIN ÇÖKÜfiÜ ........................................................................................ 122
Habermas ve Kamusal Alan›n Yap›sal Dönüflümü ..................................... 124
Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflü................................................................ 126
YEN‹ KAP‹TAL‹ZM‹N KÜLTÜRÜ.................................................................. 128
Esnek fiirket/Çal›flma Modeli ........................................................................ 130
Esnek Üretim Modelinin Çal›flanlar Üzerinde Etkileri................................. 131
‹fle Yaramazl›k Kabusu ................................................................................. 133
‹fle Yaramazl›k Kabusunun Nedenleri .................................................. 134
KARAKTER AfiINMASI ................................................................................. 137
YEN‹ KAP‹TAL‹ZMDE ‹fi‹N K‹fi‹L‹K ÜZER‹NDEK‹ ETK‹LER‹ .................... 139
Rutin Zaman Köleli¤i .................................................................................... 140
Risk Alarak Yaflamak..................................................................................... 142
Özet................................................................................................................ 144
Okuma Parças› .............................................................................................. 146
Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan 7. ÜN‹TE

Bir Düflünür .............................................................................. 150
G‹R‹fi: SLAVOJ ZIZEK’‹N GENEL YAKLAfiIMI............................................. 151
ZIZEK’TEK‹ HEGEL VE LACAN.................................................................... 152
Evrensel ve Tikel........................................................................................... 153
Özne ve Töz .................................................................................................. 154
ZIZEK VE POL‹T‹KA ..................................................................................... 155
Yugoslavya’dan Slovenya’ya Zizek .............................................................. 155
Slovenya’dan Yükselen Teorik Muhalefet ................................................... 159
POPÜLER KÜLTÜR VE S‹NEMAYA ZIZEK’LE BAKMAK ............................ 162
Anamorfoz (Yamuk Bakmak)....................................................................... 162
Semptom (Belirti) .......................................................................................... 163
Sinthome ........................................................................................................ 165
‹deolojik Fantazi............................................................................................ 167
Jouissance (Keyif) ......................................................................................... 167
Gerçek Üzerine Çözümlemeler .................................................................... 168
Özet................................................................................................................ 169
Okuma Parças› 1 ........................................................................................... 172
Okuma Parças› 2 ........................................................................................... 172
vi ‹çindekiler
8. ÜN‹TE Postmodernizm ve Mekân: David Harvey ............................ 176

G‹R‹fi .............................................................................................................. 177
MODERN‹TE VE MODERN‹ZM .................................................................... 179
POSTMODERN‹ZM ...................................................................................... 181
KAP‹TAL‹ZM‹N POL‹T‹K VE EKONOM‹K DÖNÜfiÜMÜ ............................ 186
Fordizm ve Esnek Birikim Rejimi................................................................. 186
ZAMAN VE MEKÂN ...................................................................................... 189
Zaman-Mekân S›k›flmas› ............................................................................... 191
SONUÇ........................................................................................................... 195
Özet................................................................................................................ 197
Sözlük ................................................................................... 203

Önsöz vii
Önsöz
Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler kitab›n›z uzaktan ö¤retim yöntemine uy-
gun olarak haz›rlanm›flt›r. Kitab›n temel amac› toplumsal araflt›rmalarda önemli bir
yere sahip olan sosyoloji kuramlar›nda son dönemde meydana gelen geliflmeler
hakk›nda size ayd›nlat›c› temel bilgiler vermektir.
Kitapta yer alan ünitelerde ça¤dafl toplumlar›n sorunlar›n›n hangi perspektif-
lerden ve nas›l incelenip de¤erlendirildi¤i konusu öne ç›kmaktad›r. Bu ba¤lam-
da kitab›n s›ras›yla birinci, ikinci ve üçüncü ünitelerinde günümüz sosyolojisinin
önemli kuramc›lar›ndan Bourdieu’nün alan teorisi, Habermas’›n iletiflimsel eylem
kuram› ve Giddens’›n yap›/fail iliflkisinin ortaya ç›kard›¤› düflünümselli¤in ele
al›nd›¤› yap›laflma kuram› k›saca incelenmifltir. Dördüncü ünitede Beck’in sana-
yileflme ve afl›r› üretimle iliflkilendirdi¤i risk toplumu kuram›, beflinci ünitede
Castells’in bilgisayarl› iletiflimin günümüzde yaflanan dönüflümleri ifade eden a¤
toplumu kuram› ve alt›nc› ünitede Sennett’in yeni kapitalizmle iliflkilendirdi¤i ka-
rakter afl›nmas› yaklafl›m› ana hatlar› ile ele al›nm›flt›r. Yedinci ünitede Slovenya-
l› düflünür Zizek’in Hegel felsefesinin ve Lacan’›n psikanalizinin güçlü etkilerini
tafl›yan yaklafl›m› ve son olarak sekizinci ünitede günümüzün önde gelen önem-
li sosyal kuramc›lar›ndan Harvey’in postmodernizmle ilgili yaklafl›m› temel özel-
likleri aç›s›ndan ele al›nm›flt›r. Elinizdeki kitap, ad› geçen bu sosyologlar›n günü-
müz toplumlar›na farkl› perspektiflerden nas›l bakt›klar› konusunda bir çerçeve
sunmaktad›r.
Bu vesile ile bu kitab›n haz›rlanmas›nda ve ünitelerinin yaz›lmas›nda eme¤i
geçen baflta ö¤retim üye ve elemanlar›na, kitab›n dizgi ve grafik tasar›m›nda kat-
k›lar›ndan dolay› Doç.Dr. Davut Alper ALTUNAY’a ve kitab›n bas›m ifllerinde
emeklerinden dolay› A.Ö.F. dizgi birimine çok teflekkür ederiz.
Editörler
Prof.Dr. Serap SU⁄UR
Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN
1
SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Bourdieu’nün salt yap›y› veya salt bireyi temele alan sosyolojik yaklafl›mlara
N
getirdi¤i elefltirileri aç›klayabilecek,
N
Düflünümselli¤in sosyolojik araflt›rmalara sa¤layaca¤› katk›lar› aç›klayabilecek,
N
Yap›-birey ikili¤ini aflmak için öne sürdü¤ü görüflleri özetleyebilecek,
Bourdieu’nün teorik ve metodolojik çerçevesini oluflturan temel kavramlar›
N
tan›mlayabilecek,
Bourdieu’nün sosyologlara biçti¤i rolü de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Düflünümsellik • Ekonomik Sermaye
• Alan • Toplumsal Sermaye
• Habitus • Kültürel Sermaye
• Doxa • Simgesel Sermaye
• Illusio • Simgesel fiiddet
‹çindekiler
• G‹R‹fi
Pratik, Kültür, Sermaye, • BOURDIEU SOSYOLOJ‹S‹
Sosyolojide Yak›n Habitus ve Alan
Teorileriyle Pierre • TEMEL KAVRAMLAR: OYUN
Dönem Geliflmeler
Bourdieu Sosyolojisi METAFORU
• SONUÇ
Pratik, Kültür, Sermaye,
Habitus ve Alan Teorileriyle
Pierre Bourdieu Sosyolojisi
G‹R‹fi
Bourdieu sosyolojisi, birbirine z›t görünen birçok kavram ve kuram› bir araya ge-
tirme çabas›n› içerir. Var olan tüm ikiliklere elefltiri getiren Bourdieu, her kavram
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
ve kuram›n, incelenen olgu ve olaya göre aç›klay›c›l›¤›n›n de¤iflebilece¤ini, bu
yüzden hiçbir kavram ve kuram›n d›fllanamayaca¤›n›, ayn› zamanda hiçbirinin
de genel geçer kabul edilemeyece¤ini ›srarla vurgular. Salt yap›yaD Ü fi Ü N EveyaL ‹ M salt bire- D Ü fi Ü N E L ‹ M
ye vurgu yapan çal›flmalar›n, vurgu yapmad›klar› gerçeklikleri sürekli olarak
gözden kaç›rd›klar›n› belirten Bourdieu (Allan 2006 s.172-173), SIRA
S O S‹ZDEikili
R U yönünü ya SIRA
S O RS‹ZDE
U
yap›salc› inflac›l›k ya da inflac› yap›salc›l›k olarak belirtir. Ona göre, incelenen
olay veya olgunun tüm tarihsel geri plan›n›n bilinmesi gerekir. Teorik ve tarihi
D ÜD fi‹ ÜK NKEALT‹ M D ÜDfi‹ ÜKNKEAL T‹ M
altyap›n›n tek bafllar›na aç›klay›c› olmad›¤›n› öne süren Bourdieu, kurulan teori-
nin prati¤e dökülmesi gerekti¤ini ve prati¤i olmayan teorinin do¤rulanamaz ol-
N N
SIRA
S O S‹ZDE R U SIRA
S O RS‹ZDE
U
du¤unu belirtir.
Salt yap›ya veya salt bireye vurgu yapan yaklafl›mlar› elefltiren Bourdieu
D ‹ Kepistemolojik
KAT
AMAÇLARIMIZ ko- D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
numunu yap›salc› inflac›l›k ya da inflac› yap›salc›l›k olarak belirler.
N N
Pierre Bourdieu’nün yaflam› ve düflüncelerine dair “Ocak ve Zanaat:K Pierre
‹ T A Bourdieu
P Der- K ‹ T A P
lemesi” isimli eserden (2007, ‹letiflim Yay›nlar›) ayr›nt›l› bilgi edinebilirsiniz.
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
K ‹ T A P K ‹ T A P
‹NTERNET ‹NTERNET
4 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler
Pierre Bourdieu (1930-2002)

Pierre Bourdieu, Atlantik-Pirene’lerde Denguin flehrinin,
Bearn taflras›nda 1 A¤ustos 1930’da do¤mufltur. Babas› pos-
ta idaresinde devlet memuru olan Bourdieu, e¤itimini s›ra-
s›yla Pau Lisesi, Le Grand Lisesi ve sonra da Yüksek Ö¤ret-
men Okulu’nda (Ecole Normale Supérieure) kendisini on-
lardan biri olarak tan›mlamad›¤› seçkinlerle birlikte sür-
dürdü (Elliott ve Ray, 2003, s. 86). 1954-1955 döneminde
felsefe diplomas›yla Moulins Lisesi’nde ö¤retmen oldu. As-
kerlik görevini yapt›¤› ve 1958-1960 y›llar› aras›nda asistan olarak çal›flt›¤› Cezayir
ona ayr›cal›kl› bir çal›flma sahas› sundu. Cezayir’in Kabil bölgesi köylüleri üzerine
yapt›¤› antropolojik çal›flmas› ona sosyolojik kuram›n›n temellerini atma imkan› ver-
mifltir. Pratik Teorisinin Anahatlar› (1972) eserinde Bourdieu’nün eserlerinin tü-
münü yöneten çizgiyi oluflturacak olan kavramlar rahatl›kla görülebilir. Cezayir Sa-
vafl›’n›n sonunda (1960-1961) Paris’te asistan, sonra 1961’den 1964’e kadar Lille’de
misafir ö¤retim üyesi olarak görev ald›. 1981’de Collége de France’›n Sosyoloji kürsü-
süne atand›. Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales’teki çal›flmalarda ve
1975’teki kuruluflundan itibaren Actes de la Recherce en Sciences Sociales (ARSS)
dergisinde yöneticilik yapt› (Elliott ve Ray, 2003, s. 86). 1993’te CNRS (Centre Natio-
nal de la Recherce Scientifique – Ulusal Bilimsel Araflt›rmalar Merkezi)’in Alt›n Ni-
flan›n› kazand›. Bourdieu 23 Ocak 2002’de yaflam›n› yitirdi (Ünal, 2004, s. 21).
BOURDIEU SOSYOLOJ‹S‹
Düflünümsellik (Reflexivity)
Bourdieu sosyolojisi, toplumsal aktörlerin sürekli olarak rasyonel ve ekonomik ç›-
karlara göre hareket ettiklerini savunan rasyonel eylem kuram›na karfl› aktörlerin
içkin bir pratik mant›¤a, sezgiye ve de bedensel yatk›nl›¤a göre hareket ettiklerini
savunan, bu bak›mdan da toplumsal dünyada beden ile pratiklerin mant›¤›na
önem veren bir sosyoloji olarak bilinmektedir.
Pierre Bourdieu, kuram ve metodolojinin iç içe bir süreç oldu¤unu s›kl›kla vur-
gular. Ona göre kuram, prati¤i oldu¤u gibi yönlendiren bir süreç de¤ildir. Teorik
olarak kusursuz ancak prati¤e dökülemeyen ve/veya dökülme çabas› gütmeyen
bir kuram oluflturmak çabas›nda de¤ildir. Kavramlara faydalar› nispetinde önem ve
yer verir. Bourdieu, kuram› ve prati¤i önermeler ve deneysel örneklerle flekillen-
dirdi¤i için s›n›rs›z bir kavram evrenine de sebep olmaz (Wacquant, 2003, s. 35;
Deer, 2008, s.200-201). Bu anlamda her konuyu kendi ba¤lam›nda araflt›rmak,
(prati¤in ve kavramlar›n da bu ba¤lamda flekillenmesi) Bourdieu’nün araflt›rma ve
makalelerinin tutarl›l›¤›n›n kan›t› niteli¤indedir.
Düflünümsel (reflexive) Pratik ve kuram aras›ndaki bu dönüflümlü süreç Bourdieu sosyolojisinin “dü-
neden ve sonuç aras›nda iki flünümsel” (reflexive) özelli¤ini temsil eder. Söz konusu düflünümselli¤in temel-
yönlü dönüfllü dairesel
iliflkileri ifade eder. Bu lerini Bourdieu’nün yaflam öyküsünde görmek mümkündür. Ald›¤› felsefe e¤itimi-
çerçevede sosyolojide ve nin üzerine yaflad›¤› Cezayir deneyimi ve bu deneyim s›ras›nda yapt›¤› görüflme-
genel olarak sosyal
bilimlerde düflünümsel arka ler, ald›¤› notlar ve çekti¤i foto¤raflar kendi metodolojik çerçevesinin de oluflma-
planda kendisini harekete s›n› sa¤lam›flt›r. Bu çerçeve o kadar iç içe geçmifl bir haldedir ki, tek tek tan›mlan-
geçiren faktörleri dönüflümlü
olarak etkileyen bir
maya baflland›¤›nda düflünümsel sosyolojinin kavramlar›ndan hiçbirinin di¤erin-
toplumsal eylem olarak den ba¤›ms›z ele al›namayaca¤› görülür. ‹çlerinden birisi tek bafl›na ele al›nmaya
tan›mlanabilir. çal›fl›ld›¤›nda, di¤er kavramlar olmadan çok da ifllevsel olmad›¤› rahatl›kla görüle-
1. Ünite - Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi 5
bilecektir. Bu yüzden Bourdieu her zaman alan, habitus, doxa, illusio, sermaye gi-
bi kavramlar› hep bir arada ele alarak tan›mlama yoluna gitmektedir.
Öte yandan “düflünümselli¤in önündeki engeller, epistemolojik olmaktan ziya-
de toplumsald›r. Çünkü düflünümsellik, kendilerini daima her türlü toplumsal be-
lirlenimden muaf sayan entelektüellerin kendileri hakk›ndaki “karizmatik temsille-
ri”ni sorgular. Ve Bourdieu’ya göre düflünümsellik, bireysel olandaki toplumsal›,
mahremin alt›nda gizlenen kiflisel-olmayan›, özeldeki evrenseli keflfettirerek ente-
lektüeli yan›lsamadan kurtarabilir” (Çe¤in 2007:511)
Bourdieu’nun düflünümsel sosyolojisinin en önemli özelliklerinden birisi yap› ve
birey aras›ndaki diyalektik sürece odaklanmas› ve bu odaklanma sürecinde araflt›r-
mac›n›n kendisine de incelenen olay›n/olgunun bir parças›ym›flSIRA gibi S‹ZDE
bakmas›n› ö¤üt- SIRA S‹ZDE
lemesidir. Araflt›rmac› bu sayede inceledi¤i olay›n/olgunun hangi tarihsel flartlar al-
t›nda ve hangi karfl›l›kl› etkilerle içinde bulundu¤u duruma ulaflt›¤›n› ve kendisinin
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
de hangi noktadan olaya yaklaflt›¤›n› kendi tarihsel kültürel ve toplumsal arka plan›n›
hesaba katarak rahatl›kla görebilecektir. Yap›lan araflt›rman›n sa¤l›kl› sonuçlar ver-
mesi için bu geri dönüfllü süreç metodik anlamda önemli bir katk› S O sa¤lamaktad›r.
R U S O R U
Bourdieu sosyolojisinin düflünümsel temelini en aç›k flekilde Bourdieu’nun

D ‹ K K Aaraflt›rmac›n›n
T D‹KKAT
kendisine de incelenen olay›n/olgunun bir parças›ym›fl gibi bakmas›n› ö¤ütlemesi sürecin-
de görmek mümkündür. Böylelikle düflünümsel yöntem arac›l›¤›yla araflt›rmac› kendisinin
N N
de hangi noktadan olaya yaklaflt›¤›n› kendi tarihsel, kültürel ve toplumsal arka plan›n› he-
saba katarak rahatl›kla görebilecek ve sonuç olarak bu geri dönüfllü süreçte araflt›rmac›
nesnelli¤ini bozabilecek kendi konumundan ve yarg›lar›ndan kaynaklanabilecek
AMAÇLARIMIZ etkilerin AMAÇLARIMIZ
bilincinde olacakt›r.
Bourdieu, önerdi¤i yöntemi uygularken tekrara düflmektenKde ‹ Thiçbir

A P zaman çe- K ‹ T A P
kinmemifltir. Daha önceki eserlerinde söyledi¤i fleylerin bilindi¤ini varsayarak ha-
reket edemeyece¤ini Pratik Nedenler isimli eserinde ifade etmektedir. Büyük k›s-
m› Japonya’da verdi¤i bir konferanstan derlenen bu metinde TBourdieu,
E L E V ‹ Z Y O Ns›k s›k da- TELEV‹ZYON
ha önceki örneklerine dönerek izleyiciler/okuyucular için hat›rlatmalar yapmakta,
bu sayede ö¤renmeyi de kolaylaflt›rd›¤›n› düflünmektedir (Bourdieu, 2006a, s.
165). Bourdieu’ye göre bu totolojik bir tekrardan ziyade araflt›rmay› güçlendiren
bir durumdur (Göker, 2007, s. 530). Okuyucu ya da dinleyicinin sözü edilen her
fleyi bildi¤ini veya o konuya dair bir önbilgisi oldu¤unu varsaymak Bourdieu’nün
düflünümsel sosyolojisinin mesafeli durdu¤u yaklafl›mlardand›r.
TEMEL KAVRAMLAR: OYUN METAFORU

Bourdieu’nün gelifltirdi¤i kavramlar›n anlafl›lmas›n› kolaylaflt›rmak için verdi¤i en
bilindik örneklerden birisi oyun örne¤idir. Bu bafll›k alt›nda oyun örne¤i arac›l›¤›y-
la kavramlara genel bir girifl yap›l›p, sonraki bafll›klarda belli bafll› kavramlar ayr›n-
t›l› olarak aç›klanacakt›r.
Buna göre oyunun oynand›¤› yer aland›r ve oyuncular oyuna dahil olmak için
o oyundan elde edilebilecek baz› ç›karlara sahip olmal›d›rlar. Bu ç›karlar› illusio
kavram› karfl›lar ve oyunun oynanmaya de¤er bulunmas› ve kurallar›n (yani doxa-
n›n) sorgulanmamas› fleklinde karfl›m›za ç›kar. Oyuna dahil olmak demek onu oy-
nanmaya de¤er bulmak demektir. Oyuna dahil olarak bu de¤er sorgulanmadan
alan›n yerleflik düzeni (kurallar›, doxas›) tan›nm›fl ve benimsenmifl olur (Bourdie-
u, 2006b, s. 405). Her oyuncu oyunda kullan›lmak üzere elinde baz› kozlar bulun-
durur ve bu kozlar› da Bourdieu’nün sermaye kavram› karfl›lar. Ekonomik (maddi
kaynaklar), kültürel (özellikle e¤itim yoluyla edinilmifl olan kültürel kodlar), top-
lumsal (iliflkiler a¤›) olmak üzere üç temel sermaye tipi vard›r ve bu sermayeler
içinde bulunduklar› flartlara göre farkl› önemlere sahip olabilirler. Bu önem duru-
muna göre sermaye tiplerinin pratikteki yans›mas› ve/veya toplam› olarak adland›-
r›labilecek simgesel sermaye oluflur ve bu sermayeler bütünü oyuncular›n ellerin-
deki kozlar olarak ifllev görürler. Her koz farkl› oyunlarda farkl› ifllevlere sahiptir,
yani her sermaye tipi farkl› alanlarda farkl› ifllevler görebilir. Böyle Bourdieu’da
dört temel sermaye türü ile karfl›lafl›l›r.
Özetlemek gerekirse; alan oyunun (ya da sosyolojik anlamda mücadelenin)
sürdü¤ü yerdir. Bireyler ellerinde bulundurduklar› sermaye, sorgulamadan kabul
ettikleri kurallar (doxa) ve oyunun sonunda elde edeceklerine inand›klar› ç›karlar
(illusio) do¤rultusunda kendilerini sonuca götürecek baz› yollara zaman içerisinde
aflina olmaya bafllarlar. Nas›l sonuca gidilece¤ine dair sahip olunan bu davran›fl ka-
l›plar›, karfl›lafl›lan durumlar neticesinde bireylerin ortak bir yatk›nl›klar bütünü
oluflturmas›na yol açar. Bourdieu, bu yatk›nl›klar bütününe habitus ad›n› verir
(Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 82-83).
Bourdieu, habitus ve alan aras›ndaki iliflkiyi ontolojik bir suç ortakl›¤› olarak
tan›mlar. Çünkü aralar›nda iki yönlü bir iliflki oldu¤unu varsayar. Alan habitusu
yap›land›rma e¤ilimindeyken, habitus da alana dair alg›y› yap›land›rma e¤ilimin-
dedir. Afla¤›da daha genifl olarak ele al›nacak olmakla birlikte burada k›sa bir ta-
n›m vermek gerekirse habitus; bilinçlilik gerektirmeyen bir bilme biçiminin, plan-
l› olmayan bir niyetlili¤in/yönelmiflli¤in, kiflinin aç›kça ifade etmeden de gelece¤e
yönelmesini mümkün k›lan dünyadaki düzenliliklere pratik hakimiyetin bir ilkesi-
dir (Bourdieu, 2007, s. 48). Yine Bourdieu’nun kendi ifadesiyle habitus; bir konu-
mun içkin ve ba¤›nt›sal özelliklerini bütünleflik bir hayat tarz›nda, yani insanlar,
mekanlar ve pratiklerle ilgili bütünleflik bir tercih dizisini dile getiren can verici ve
birlefltirici kökendir (Bourdieu, 2006a, s. 21). Bu kavramlar bir sonraki bafll›kta ay-
r›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
SIRA S‹ZDE Oyun metaforu

SIRAba¤lam›nda
S‹ZDE Illusio kavram›n› nas›l tan›mlars›n›z?
1
Alan
Bourdieu’nün alan kavram› yukar›da sözü edilen düflünümsel metodun önemli ör-
neklerinden birisidir ve hem tan›mlanmas› hem de incelenip tespit edilmesinin ye-
S O R U gâne yolu yine S O RbuU düflünümsel metottan geçer. Bu anlamda Bourdieu’nün kuram›
bütünlüklü bir yap› sergilemektedir.
D‹KKAT
Bourdieu,D ‹alanKKAT
kavram›n› tan›mlarken bu kavram› “hem Weber’e karfl›, hem de
Weber ile” kurdu¤unu, yani Weber’den etkilendi¤ini, ancak yerine göre onu elefl-
tirdi¤ini belirterek söze koyulur (Akt. Corcuff, 2007, s. 398). Gerçekten de alan
N N
kavram›n› tan›mlarken Bourdieu Marksizmden çok Weber’e yak›nd›r. Daha aç›k
bir ifadeyle Bourdieu toplumsal yaflam›n sadece ekonomik faktörler ve s›n›flar
AMAÇLARIMIZ nezdinde incelenemeyece¤ini,
AMAÇLARIMIZ baflta e¤itim ve kültür olmak üzere ekonomik fak-
törler d›fl›nda kalan di¤er faktörlerin de toplumsal yaflamda önemli bir rol oynad›-
¤›n› düflünür. Bu aç›dan toplum analizinde ekonomik alt yap›daki üretim iliflkileri
K ‹ T A P ve s›n›f kavram›n›
K ‹ T A kullananP Marksizmin aksine Bourdieu alan olarak adland›rd›¤›
bu kavram› kullan›r. Bu tan›mlamada alan çeflitli sermaye türlerine sahip toplum-
sal konumlar›n oldu¤u ve bireylerin sahip olmak için pefllerinde kofltuklar› bir mü-
TELEV‹ZYON cadele alan›T E Lolarak
E V ‹ Z Y Otasvir
N edilir.
Öz olarak alan “incelenen toplumsal uzay›n üstüne bina edilen bir kavram/nes-
nedir” (Göker, 2007, s. 545). Alan, kendi belirlenimlerini içine girenlere dayatan bir
güç alan›d›r. Örne¤in bilim insan› olmak isteyen birisi o alandaki bilimsel sermaye-
yi edinmek ve o bilimsel çevrenin habitusunu kendisi için ç›k›fl noktas› kabul etmek
zorundad›r, yani bu alan›n kurallar›na ba¤l› kalmak zorundad›r (Wacquant, 2007, s.
63). Buna örnek olarak Calhoun’un “sanatç›, özgürlü¤ünü genel toplumsal ba¤la-
m›yla iliflki içinde, kesinlikle sanatsal alana yat›r›mlar›n dayatt›¤› belirlenimleri ka-
bul ederek kazan›r” cümlesi de eklenebilir (2007, s. 112). Sosyal alanlar içinde ya-
rat›lan etkiler, ne rastgele eylemlerin aritmetik toplam› ne de ortak bir plan›n bütün-
leflmifl sonucudur. Bu etkinlikler toplumsal alanlarda meydana gelen mücadeleler
taraf›ndan üretilirler. Bu alanlar, mücadelelerin genel e¤ilimlerini etkilerler. Yani bu
e¤ilimler, temel hukukunu oluflturduklar› oyunun yap›s›n›n içine yaz›lm›fl olan var-
say›mlara (iki alan aras›ndaki iliflkilere) ba¤l›d›r (Bourdieu, 2005, s. 61).
Alan kavram› sosyolojik çözümleme anlam›nda ele al›nd›¤›nda alan›n, toplum-
sal konumlar aras›ndaki ba¤›nt›lar›n bir bileflkesi oldu¤u görülür. Buradaki ba¤›n-
t› nesnel olarak bireylerden ba¤›ms›z var olan gerçekliktir ve alandan alana farkl›-
l›k gösterir. Ekonomik alanda duygusall›ktan uzak, ifl ve ifle dair nitelikler önem-
liyken, sanat alan›nda ekonomik ç›kar›n sorguland›¤› bir yap› mevcuttur ve bu du-
rum ba¤›nt›lar›n bütününe bak›ld›¤›nda alanlar aras›nda farkl›l›klar oldu¤unu göz-
ler önüne serer (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 81).
Peki alan›n s›n›rlar› nas›l çizilir? Bourdieu bu soruya net bir cevap veremeyece-
¤ini belirtir. Çünkü ona göre her alanda s›n›r, o alan›n kendi mant›¤›na göre belir-
lenir. Bu s›n›rlar genelde baflkalar›n› d›fllama üzerine kurulur ve yaz›l› belgeler ya
da yasalarla belirlenmemifl soyut bir aidiyet tan›m› dayat›rlar.
Örne¤in X ya da Y’nin, alg›lad›¤›m›z flekliyle alan›n temel yasas›nda yaz›l› gerekle- Numerus Clausus: Bir grup
re uygun bir sosyolog olmad›¤›n› ya da gerçek bir sosyolog olmad›¤›n› söyledi¤imiz- insan›n bir görevde ya da bir
meslekte yer almalar›n›n
de yapt›¤›m›z budur. fiu ya da bu uzmanl›k ve aidiyet ölçütleri dayatma ve kabul et- belli bir say›yla
tirme çabalar›, konjonktüre göre baflar›l› ya da baflar›s›z olabilir. fiu halde, alan›n s›- s›n›rlanmas›. Eski
kullan›m›yla Yahudi
n›rlar›, ancak deneysel bir araflt›rmayla belirlenebilir. Alanlar her zaman söylenme- ö¤rencilerin say›s›n›n s›n›rl›
mifl ya da kurumlaflmam›fl “girifl engelleri” içerseler de, bunlar çok nadiren hukuk- tutulmas› anlam›na gelirdi
(ilgili eserin çevirmen notu).
sal s›n›rlar (örne¤in numerus clausus) biçimini al›r (Bourdieu ve Wacquant,
2003, s. 85 ve Bourdieu, 2006b, s. 347-348).
Alan› iflleten ve zamanla dönüfltüren dinamikler de yine alan›n özgül mant›¤› çer-
çevesinde anlafl›labilmektedir. Bu dinamik, karfl› karfl›ya gelen farkl› kuvvetler aras›n-
daki mesafeye göre oluflur ve eyleyiciler stratejilerini alandaki konumlar›na ve kendi
alan alg›lar›na göre düzenlerler. Bu stratejilerin oluflturuldu¤u, korundu¤u veya dö-
nüfltü¤ü yer bizzat aland›r (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 86-87). Dönüflüm gerek-
ti¤inde ve farkl› davran›fllar gereklilik halini ald›¤›nda, baflka alanlar veya alan›n için-
de bulundu¤u farkl› durumlar için s›ra d›fl› görülen davran›fllar s›radan davran›fllar ola-
rak kabul görmeye bafllar (Bourdieu, 2006b, s. 341). Dönüflümün farkl› bir örne¤i de
alana yeni giren eyleyicilerin alanda daha önceden bulunanlar› arkaplana iterek tu-
tum ve alg›lar› zamanla dönüflüme u¤ratmas› örne¤idir (Bourdieu, 2006b, s. 358-359).
Burada Bourdieu’nün düflünümsel sosyolojisinin bir yans›mas› görülmektedir.
Alan hem içerdikleri hem de onu oluflturan dinamikler ba¤lam›nda ele al›nmakta,
ayn› flekilde dinamikler de hem onlar› kapsayan alan hem de oluflturduklar› alan
ba¤lam›nda de¤erlendirilmektedirler. Çünkü alan hem simgesel mekanizmalar ta-
raf›ndan d›flar›dan s›n›rland›r›lan hem de eyleyiciler taraf›ndan üzerinde mücadele
edilen iki boyutlu bir yap›d›r (Göker, 2007, s. 545).
8SIRA S‹ZDE Sosyolojide Yak›n

SIRADönem
S‹ZDE Geliflmeler
S O R U S O R U
D‹KKAT Sözü edilen s›n›rlar
D ‹ K K A T ve dinamik kuvvetler anlam›nda flu tan›m› vermek yerinde olacakt›r;
her alan, mücadele halindeki bireylerin nihai s›n›rlara ulaflmak için çaba harcad›¤› ancak
S O R U S O R sürekli
tam da bu yüzden U hareketli s›n›rlara sahip olan (yani mücadelenin hiç bitmedi¤i)
N N
bir oyun mekan› oluflturur (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 89).
D‹KKAT D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ Yeni alternatifler
AMAÇLARIMIZdo¤mas› yoluyla yeni bir alan›n oluflumu ise 3 aflamada ger-
çekleflir. Sanat›n Kurallar› (2006b) eserinde Bourdieu’nün yaz›nsal alan üzerinden
N N
örne¤ini verdi¤i bu 3 evre s›ras›yla (i) özerkli¤in kazan›lmas› (yani içinde bulunu-
K ‹ T A P lan alan›n yap›s›na
K ‹ T A Pdirenifl gösterilmesi), (ii) ikici yap›n›n ortaya ç›kmas› (yani iki
AMAÇLARIMIZ cepheli birAMAÇLARIMIZ
çat›flman›n do¤mas›) ve son olarak (iii) simgesel sermayenin oluflmas›
(yani kendine has bir sermayeyle yeni bir alan›n ortaya ç›kmas›) evreleridir.
K ‹ T A P Alan oluflumunun
K ‹ T tüm
A P evreleri Bourdieu’nün “Sanat›n Kurallar›: Yaz›nsal Alan›n Oluflumu
ve Yap›s›” eserinde (2006, ‹letiflim Yay›nlar›) sanat alan› üzerinden ayr›nt›l› olarak analiz
edilmektedir.
Bourdieu, alan kavram›yla ilgili tan›mlamalar› yaparken sistem ya da ayg›t ku-
ramc›lar›na da baz› elefltiriler getirir. Althusserci anlamda “ayg›t” ya da Luhmannc›
anlamda “sistem” alg›s› baz› amaçlara ulaflmaya programlanm›fl bir cehennem ma-
‹NTERNET ‹ N T E Reder.
kinas› tahayyül N E T Bourdieu’ya göre bu düflünce elefltirelli¤i engelleyen bir yap›
sergiler. Çünkü ayg›t ya da sistem olarak adland›r›lan tüm gerçeklikler, farkl› konum-
lar için sürekli mücadele halinde bulunan eyleyicileri ve kurumlar› içlerinde bar›nd›-
r›rlar. Bu mücadeleleri dikkate almayan bir anlay›fl o alan›n tarihini de göz ard› et-
mifl olur (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 87-88). Alan›n incelenmesinde tarihinin
göz ard› edilmesi düflünümsel sosyoloji aç›s›ndan sorunlu bir durum teflkil eder.
Bourdieu alan› incelerken nelere dikkat edilebilece¤ine dair üç temel u¤rak be-
lirlemektedir. Bunlardan (i) ilki alan›n konumunun iktidar alan›na göre çözümlen-
mesi gereklili¤idir. ‹lgili alan›n iktidar alan›yla olan iliflkisi ve onun karfl›s›ndaki ko-
numu mutlaka hesaba kat›lmal›d›r. (ii) ‹kinci u¤rak alandaki eyleyicilerin ya da
kurumlar›n konumlar› aras›ndaki ba¤›nt›lar›n nesnel yap›s›n›n kurulmas› gereklili-
¤idir. (iii) Üçüncü olarak da eyleyicilerin habituslar›n›n çözümlenmesi gereklili¤i-
dir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 90).
Bu inceleme sürecinde görülecektir ki, alanlar aras›nda bir benzerlik vard›r. Ni-
telikleri ve içerikleri de¤iflse de tüm alanlarda konum almalar benzerdir. Yani ezen
ve ezilen, koruma ya da y›kma mücadelesi, yeniden üretim mekanizmalar› vb.
durumlar her alanda görülen (içerik aç›s›ndan farkl›) benzerliklerdir (Bourdieu ve
Wacquant, 2003, s. 92). Buradan da anlafl›laca¤› üzere alanla ilgili evrensel olan
fley, tan›m de¤il mücadeledir. Çünkü alanlar›n evrensel bir tan›m› olsayd› mücade-
leye gerek kalmazd› (Corcuff, 2007, s. 409).
SIRA S‹ZDE Bourdieu’nunSIRA

alanS‹ZDE
kavram›n› incelerken dikkat edilmesi gereken unsurlar nelerdir? Belirtiniz.
2
Bourdieu bu noktada bireyin konumuna dair k›sa bir tan›mlama yapar. Buna
D Ü fi Ü N E L ‹ M göre birey Dbafll›
Ü fi Ü N Ebafl›na
L‹M sosyal bilimin nesnesi de¤ildir. Kuflkusuz birey edilgen ve
var olmayan bir yan›lsama da de¤ildir, çünkü alanda eyleyici konumundad›r. An-
S O R U cak bireylerin S Obak›fl
R U aç›lar›n›n ve konum almalar›n›n daha iyi anlafl›labilmesi için
alan›n bilgisinden yola ç›kmak önemli bir gerekliliktir. Yani alan ilk bak›flta kendi
flartlar›n› kat›l›mc›lara dayatan bir yap› olarak görünür. Yukar›da da sözü edildi¤i
D‹KKAT D‹KKAT
N N
gibi bir alanda söz sahibi olmak için eyleyicinin o alana ait asgari sermayeyi edin-
me mecburiyeti vard›r (Wacquant, 2007, s. 63). Eyleyiciler bu süreçte sermaye ta- Weber’e göre hukuk
fl›y›c›lar› olarak tan›mlan›rlar ve sermayeleri oran›nda alanda bir yer edinirler. Böy- kurallar›na uygun bir
“meflru iktidar uygulama”
lece sermaye da¤›l›m›n›n yeniden üretilmesine veya bozulmas›na do¤rudan etki prati¤i modern devletin
ederler. Bu süreci inceleyecek bir araflt›rmac› alan› oluflturan sermaye biçimlerini temel özelliklerinden
birisidir (San, 1971, s. 123).
ve sermaye biçimlerinin konum ald›¤› alan› gidifl-geliflli -yani düflünümsel- bir me-
totla ele almak durumundad›r (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 93-94).
Alan›n incelenmesi ya da betimlenmesinde öne ç›kan bir di¤er nokta da bir ala- Bourdieu’nün önemli
kavramlar›ndan olan
n›n di¤er alanlarla olan iliflkileridir. Bourdieu bu noktada özellikle ekonomik alan› simgesel fliddet k›saca
baflat konuma yerlefltiren Marksist kuramc›lar› elefltirir ve alan kavram›n›n en önem- “insanlar›n silah gücünden
li üstünlü¤ünün alan›n s›n›r›n›n ne oldu¤u ve di¤er alanlarla nas›l eklemlendi¤i gide¤il, aksine (yanl›fl)-
anlaman›n gücünden zarar
bi sorular› sormaya zorlamas› oldu¤unu belirtir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 96). görmeleri veya
Bourdieu, Loic Wacquant’la yapt›¤› ve Düflünümsel Bir Antropoloji ‹çin Cevap- engellenmeleri” (Calhoun,
2007, s. 119) yani “fliddetin
lar ad›yla kitaplaflt›r›lan söyleflisinde bir alan olarak “devlet” kavram›na da de¤inir. görünmez ve kibar bir
Bourdieu devlet kavram›n›n iyice tan›mlanm›fl ve herkesçe kabul edilmifl bir ger- formu” olarak tan›mlanabilir
(Türk, 2007, s. 613). Bu
çeklik olarak, tan›mlamaya ihtiyaç duymaks›z›n ele al›nmas›n› sorunlu bulur (Bo- kavrama son bölümde tekrar
urdieu ve Wacquant, 2003, s. 98 ve 101). de¤inilecektir.
Bourdieu’nün belirlemeleri ›fl›¤›nda bir alan›n s›n›rlar›n›n nas›l çizildi¤ini tart›fl›n›z?

3
Habitus
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fipratikleri
ÜNEL‹M
Alan kavram›n›n önemli tamamlay›c›lar›ndan olan habitus ise hem bireyi flekillendiren Habitus, yaln›zca
ve pratiklerle ilgili alg›lar›
hem de bireyin eylemleri (pratikleri) taraf›ndan flekillendirilen karfl›l›kl›l›k durumudur. organize eden ve
Birey habitusu sayesinde farkl› ihtimaller karfl›s›nda çözüm üretme S O yetene¤i
R U kazan›r yap›laflt›ran bir Syap›
O Rde¤il,
U
ayn› zamanda kendisi de
(Wacquant, 2003, s. 27). Dolay›s› ile birey hem yap›laflm›fl bir s›n›flaman›n içerisinden yap›laflt›r›lm›fl bir yap›d›r.
gelmekte hem de yap›laflma sürecinde olan bir s›n›flamay› infla etmektedir. Sosyal dünyayla ilgili alg›lar›
D‹KKAT düzenleyen mant›kiD ‹ Ks›n›flar
KAT
Kifli daha önce herkesin yapt›¤› birçok fleyi yeniden yaparak habitusu da yeniden içerisindeki bölünme
prensibi sosyal s›n›flar
üretmifl olur. Baflka bir deyiflle habitus; eylemi yapan kiflinin çok da hesaplamadan içindeki bölünmenin
N N
yapt›¤› ve özünde toplum taraf›ndan kabul görmek için prati¤eSIRA döktü¤üS‹ZDE bir gerçek- SIRA bir
içsellefltirilmesinin S‹ZDE
ürünüdür (Bourdieu, 1984,
liktir. Hesaplamadan yapmaktan kas›t, bireyin toplumca kendisinden beklenenin d›- s. 170).
fl›nda bir fley yapmama e¤iliminde olmas›d›r. Habitus bu anlamda bireye “kim olsa
ayn› fleyi yapard›” mant›¤›yla hareket etme imkan› veren, küçük dönüflümler yaflasa
da genel yap›s›n› koruyan bir “yatk›nl›klar bütünüdür” (Bourdieu ve Wacquant, 2003,
s. 121 ve 125; Allan 2006, s.178-179). Yani habitus kifliyi toplumsal düzendeki yerine
uygun hale getiren eylem e¤ilimleri setidir. Bireylerin hem psikolojik hem de biyolo-
jik olarak oyuna dahil olabilecek hale gelmesini sa¤lar (Calhoun, 2007, s. 104).
Bir baflka ifadeyle, Bourdieu’ya göre habitus, yukar›da da belirtildi¤i gibi, birey-
lerin içinde yaflad›klar› toplumsal dünyada karfl›laflt›klar› durumlara karfl› uyum
sa¤lamada, bilinçten çok bedensel ve pratik mant›¤a dayal› olarak gelifltirdikleri
yatk›nl›klar bütünü olarak tan›mlanabilir. Bu haliyle habitus kavram› Bourdieu’nun
çal›flmalar›nda önemli bir yere sahiptir. Habitus kavram› Calhoun’unD‹ NÜTfiEÜRNNE LEtan›m›yla
‹TM ele D‹ NÜTfi EÜ RN N
E LE‹TM
al›nd›¤›nda Weber’in “sosyal eylem” kavram›yla benzerlikler göstermektedir (Bkz.
San, 1971, s. 16-17). Gerçekten de baz› çevrelere göre Bourdieu, habitus kavram›
S O R U S O R U
etraf›nda flekillenen bir toplumsal eylem kuram› gelifltirmeye çal›flm›flt›r.
Tarifi zor bir kavram olan habitus, Pierre Bourdieu’nun çal›flmalar›nda D ‹ “toplumsal
KKAT yap›lar D‹KKAT
ile toplumsal pratik (ya da toplumsal eylem) aras›ndaki ba¤› oluflturdu¤unu düflündü¤ü, bir
dizi edinilmifl düflünce, davran›fl ve be¤eni kal›plar› için kullan›lan bir kavramd›r. Habitus
N N
kavram›, yap›sal eflitsizli¤e kültürel aç›dan yaklaflmay› sa¤layabilecek bir temel sunmakta
ve eylemlilik üzerine odaklanmaya olanak tan›maktad›r” (Marshall, 1999, s. 291).
Habitus; bireyin zorunluluklar sonucu vard›¤› ç›kmazlardan kurtulmas›na, o bi-

reyin sosyal yap›daki yerini -hiyerarflideki yerleri, cinsiyetleri, yafl s›ralamas› aç›s›n-
dan ailedeki konumlar› vb.- göz önünde bulundurarak çözümler sunan bir ilkedir
(Bourdieu, 2002, s. 558). Bu anlamda habitusun tarihsel de bir yönü vard›r. Tüm
bu süreci etkileyebilmesi için habitusun geçmiflten gelen ve gelece¤e uzanan bir
yap›s› olmas› gerekir. Bu durum “tarihe dayanarak bireysel ve kolektif pratiklerin
üretildi¤i bir tarih üretimi” tan›m›nda da ortaya ç›kar (Bourdieu, 2003, s.54, Elliot
1999, s.109). Dolay›s› ile habitus geçmiflin deneyimleri ile flimdinin etkinliklerini
içerir ve bireyin sosyal s›n›f›n›n belirlenmesinde önemli ölçüde etkili olur. Habi-
tus’un bir di¤er ifllevine dair Bourdieu flunlar› söyler;
Aktörler kavram›n›n ifllevlerinden biri de eyleyiciler aras›nda üslup birli¤i sa¤lamak-

t›r. Habitus, bir konumun içkin ve ba¤›nt›sal özelliklerini birlikçi (üniter) bir yaflam
stilinde, yani insanlar›n, mallar›n/varl›klar›n, pratiklerin tercihindeki birlikçi bir
bütünde dile getiren can verici ve birlefltirici kökendir (Bourdieu, 2006a, s. 21).
Habitusu gündelik yaflamdan bir örnekle de aç›klayabiliriz. Örne¤in, bir birey

kendi evine, evindeki eflyalara ve odalar›n konumuna zaman içinde al›fl›r ve da-
ha sonra karanl›kta dahi kalsa tahmin ve el yordam›yla ev içinde yolunu bulabi-
lir. Örne¤in evinin karanl›k koridorundan geçip tahmini bir hamleyle elini ›fl›¤›
yakmak için elektrik dü¤mesinin üzerine ya da yak›nlar›na atabilir. Ancak misafir
olarak ilk defa gitti¤i bir evde bir anda karanl›kta kalsa orada yaflayan insanlar›n
yaflamayaca¤› bir tedirginlik duyar. Çünkü zihninde o eve ve evin yerleflimine da-
ir bir bilgi yoktur. Orada da rahatl›kla yolunu bulabilmesi için daha önce çok de-
fa o eve gelmifl, o evin içyap›s›na dair baz› bilgileri akl›n›n bir köflesine yazm›fl ol-
mas› gerekirdi. ‹flte habitus insan›n kendi evinde karanl›kta dahi yolunu bulma-
s›n› sa¤layan bu bilgiler ve yatk›nl›klar gibi, içinde bulundu¤u toplumsal alan-
larda zorluklar yaflad›¤›nda onu çözüme ulaflt›ran bilgiler ve yatk›nl›klar›n tü-
müne verilen isimdir.
Habitus (Lat.) Kayna¤›n› Aristoteles’in heksis’inden (huy; iyelik) alan ve ortaça¤ fel-
sefesinde “sürekli yinelenen, al›flkanl›k haline getirilmifl davran›fl biçimi” için kulla-
n›lan terim: “edinilmifl düflünce, davran›fl ya da be¤eni kal›b›”. Çok sonralar›, XX.
yüzy›l toplumbiliminin önde gelen adlar›ndan Pierre Bourdieu de habitus kavram›-
n› toplumsal yap›lar ile toplumsal eylem ya da pratik aras›ndaki ba¤› oluflturan bir
dizi edinilmifl düflünce, davran›fl ve be¤eni kal›b›n› nitelemek için kullanm›flt›r. Bo-
urdieu’nün kazan›lm›fl e¤ilimler toplam› olarak habitus’u, örtük bir biçimde çocuk-
lu¤un ilk y›llar›nda edinilir; ama afl›(lama) bir kez tuttu mu, bireyin yap›p etmele-
rindeki canal›c›l›¤› sonsuza dek sürer gider. Habitus, içinden ç›kt›¤›m›z toplumsal
dünyan›n s›n›rland›rmalar›na ayak uydurmam›z› sa¤lar; yüz yüze geldi¤imiz son-
suz say›da durum için birçok strateji gelifltirmemize olanak tan›r. Baflka baflka top-
lumsal ardyörelerden gelen kifliler farkl› farkl› habitus’lar üretirler. Habitus’un en
önemli ifllevi ise oyunu hissetme duygusunu afl›lamas›d›r (Güçlü ve Di¤erleri
2003:640-641).
Bourdieu, habitus kavram›n›n anlam›n›n, “al›flkanl›k” kelimesinden daha iyi bir bi-
çimde, Aristoteles’teki “exis” edinme ve “yetenek” anlamlar›n› ifade etti¤ine vurgu
yapmaktad›r (Tatl›can ve Çe¤in 2007:305-306). Görüldü¤ü üzere habitus, hem bir
tortu özelli¤indeki davran›fl›lar› (Bourdieu bu kavrama düflünümsel bir özellik kata-
rak) hem de de¤iflme ve yenili¤e yatk›nl›¤› ifade eden bir anlama sahiptir.
Tüm bu söylenenler ›fl›¤›nda alan ve habitus aras›ndaki ba¤›nt›y› daha net gör- Habitus’a hem alan›n yap›s›
taraf›ndan flekillendirilmesi,
mek mümkündür. Alan, varl›¤›n› sürdürmek için habitusu flekillendirir. Çünkü bir hem de bireylerin e¤ilimleri
alan, yeniden üretimini sa¤layacak eyleyicilere ihtiyaç duyar ve bu eyleyiciler ha- arac›l›¤›yla alan›
flekillendirmesi aç›s›ndan
bitusun varl›¤› sayesinde etkin olurlar. Bu anlamda, habitus yeniden üretimi sa¤la- bak›ld›¤›nda, Mouzelis’in
yarak alan›n var olmas›nda etken rol oynar. Bu durum habitus ve alan›n birbirine yapt›¤› “habitus ...
ne kadar ba¤l› oldu¤unu kan›tlar; yap›salc›l›k ve
fenomenolojik/etnometodolojik
yaklafl›mlar aras›nda bir yerde
Bizzat kendisinin bir ürünü olan “alan”la gerçek bir ontolojik suç ortakl›¤› iliflkisi durur” belirlemesine dikkat
içinde olan habitus, bilinçlilik gerektirmeyen bir bilme biçiminin, planl› olmayan bir çekmek gerekmektedir (Akt.
Tatl›can ve Çe¤in, 2007, s.
niyetlili¤in/yönelmiflli¤in, kiflinin aç›kça ifade etmeden de gelece¤e yönelmesini 310).
mümkün k›lan dünyadaki düzenliliklere pratik hakimiyetin bir ilkesidir. ... Habitus
ve alan aras›ndaki iki yönlü iliflki derinlemesine analiz edilebilir: Yap›laflm›fl bir
uzay olarak “alan” habitusu yap›land›rma e¤ilimindeyken, habitus da alana iliflkin
alg›y› yap›land›rma e¤ilimindedir (Bourdieu, 2007, s. 48).
Bourdieu, habitus kavram›n› hangi amaçla kullanmaktad›r? Bu kavramla neyi aç›klamak-

tad›r? 4
Sermaye D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bourdieu, çal›flmalar›nda toplumsal hiyerarflileri ve egemen yap›lar› yeniden üre-
ten mekanizmalar› ve bununla iliflkili toplumsal mücadeleleri analiz S O R Uetmeye çal›fl›r S O R U
ve bu noktada ekonomik faktörlere öncelik veren Marksist analizi elefltirir. Nitekim
ona göre toplumsal hiyerarflilerin ve egemen yap›lar›n yeniden üretiminde toplum-
D‹KKAT D‹KKAT
sal aktörler taraf›ndan aktif olarak üretilen dilsel ve kültürel beceriler de önemli bir
rol oynar. Bourdieu’ya göre bireylerin söz konusu bu toplumsal etkinlikleri top-
N N
lumsal dünyada birbirinden görece özerk olan ve içlerinde belirli SIRA sermaye
S‹ZDE türleri- SIRA S‹ZDE
nin rekabet etti¤i, yukar›da kavramsal tan›m› yap›lan çeflitli toplumsal alanlar›n
oluflumuna yol açar. Bu noktada Bourdieu’nun Marksist yaklafl›mla toplumsal ça-
t›flma ve mücadelenin önemini paylaflt›¤› ancak bu çat›flma ve mücadelenin top-
lumsal s›n›flar aras›nda ekonomik bir çat›flmaya indirgenmesi noktas›nda da ondan
ayr›ld›¤› görülmektedir. Nitekim Bourdieu için her bir toplumsal alanda gerçekle-
flen çat›flma büyük ölçüde bu alana özgüdür ve bu nedenle de hiç bir alan basitçe
di¤erine indirgenemez.
Bourdieu, yukar›da kavramsal tan›m› yap›lan alanlar içerisinde, hakimiyet ça-
bas› s›ras›nda elde edilmeye çal›fl›lan sermaye tiplerini (i) ekonomik, (ii) toplum-
sal (ya da sosyal), (iii) kültürel ve (iv) simgesel sermaye olarak tan›mlar.
Ekonomik sermaye, salt ekonomik kaynaklar›n elde bulundurulmas› anlam›na
gelir. Marx’tan al›nt›lad›¤› bu sermaye türü gelir ve mülkiyet ‹ N T Esahipli¤ini
RNET ifade ‹NTERNET
etmekle birlikte ayn› zamanda ekonomik olan›n di¤er pratiklerle iliflkisi ba¤lam›n-
da anlafl›lmas› üzerine kuruludur. Yani Bourdieu’de ekonomik olan, ekonomik ol-
mayandan ba¤›ms›z ve kopuk bir sermaye türü de¤ildir (Göker, 2007, s. 282). Bo-
urdieu’nün ekonomik sermaye kavram› ile Marks’›n sermaye s›n›fi aras›ndaki far-
ka bakacak olursak; Bourdieu’nun ekonomik sermaye kavram›, bireyin sahip ol-
du¤u gelir-mal-mülk iliflkisini tan›mlarken Marks’›n sermaye s›n›f› ekonomik aç›-
dan üretim araçlar›n› elinde bulunduranlar› ifade etmektedir. Dolay›s› ile Marx’taki
sermaye s›n›f›n›n s›n›rlar› ve ölçütü kesindir. Üst s›n›fa tekabül eden bir burjuva s›-
n›f› betimlemesidir. Bourdieu’da ise s›n›f› aç›klamak için ekonomik sermaye yaln›z
bafl›na yeterli de¤ildir. Di¤er üç sermaye türü olan sosyal, kültürel, simgesel ser-
mayelere de bakmak gerekir.
Toplumsal ya da sosyal sermaye ise bir eyleyicinin içinde bulundu¤u alanda sa-
hip oldu¤u iliflkiler a¤›na gönderme yapar. “Eyleyicinin di¤erleriyle olan ba¤lant›-
lar›, grup üyelikleri, bu iliflkilerin getirdi¤i eyleyicinin üstündeki veya ona yönelik
yükümlülükler, ayr›cal›klar ve itimat” gibi olgular bu sermayenin içeri¤ini olufltu-
rur (Göker, 2007, s. 282).
Bourdieu’nun çal›flmalar›nda çok temel bir yeri olan kültürel sermaye ise bir
alanda gücü elinde bulunduranlar›n e¤itim yoluyla ailelere ve dolay›s›yla bireyle-
re afl›lad›¤› yap›d›r. Yani bir nevi “bilgi sermayesidir” (Bourdieu ve Wacquant,
2003, s. 108). ‹lerleyen süreçte aileler kendi büyüklerinden ö¤rendiklerini çocuk-
lar›na aktar›p, kendi geçtikleri e¤itim sürecine çocuklar›n› da dahil ederek bu sis-
temin yeniden üretilmesini ve kültürel sermayenin (ya da baflka bir deyiflle kültü-
rün) nesilden nesile aktar›lmas›n› sa¤larlar. Baflka bir tan›ma göre kültürel serma-
ye, e¤itimsel nitelikten, uyumlu tav›r ve tarzlardan veya ilgi çeken ürün ve varl›k-
lara hükmedilmesinden anlafl›labilen bir formdur (Crossley, 2001, s. 87).
Bourdieu’nun sözünü etti¤i dördüncü sermaye tipi ise afla¤›da ayr›ca ele al›nan
simgesel sermayedir. Simgesel sermaye di¤er sermaye tipleri ile yak›ndan iliflkilidir.
Simgesel sermaye k›saca tüm sermaye türlerini çeflitli oranlarda içinde bar›nd›ran
ve bu flekilde belli bir alanda söz sahibi olabilmek için geçerli hale gelen sermaye
türüdür. Gösterge de¤eri olan soyut bir durumdur. Örne¤in e¤itimin sonucunda
al›nan diplomalar simgesel sermaye özelli¤i tafl›r. Antika eserlere sahiplik, kollek-
siyonculuk vs. gibi durumlar simgesel sermayeye iliflkin örneklerdir.
Bourdieu’yu kültürel yap›salc› olarak nitelendiren Turner, onun s›n›f görüflünü
anlamak için bu dört sermaye türü aras›ndaki farkl›l›klar› tan›mlaman›n gerekli ol-
du¤unu belirtir. Buna göre ekonomik sermaye (mal ve hizmet ürünlerini kullana-
bilen araçsal nesneler ve para) gibi de¤erli mal ve mülkiyeti; toplumsal sermaye
grup iliflkilerini, sosyal iliflki a¤lar› ve pozisyonlar›n›; kültürel sermaye kifliler aras›
informal becerileri, al›flkanl›klar›, tarzlar›, dili kullanma biçimini, e¤itimsel baflar›la-
r›, zevk ve be¤enileri, yaflam tarz›n›; simgesel sermaye ise di¤er üç sermaye türü-
SIRA
S O S‹ZDE
R U SIRA
S O S‹ZDE
nün düzenlemelerini R U ve de¤iflken seviyedeki yasal-meflru durumlar›n›n kullan›m-
lar›n› içerir. Bu dört sermaye formunun her biri yaln›zca temel süreklili¤in sa¤lan-
D ÜDfi‹ ÜKNKEAL T‹ M
mas›n› de¤il ayn› zamanda birbirini dönüfltürme özelli¤ine de sahiptir. Bu dört ser-
D ÜDfi‹ÜKNKEAL ‹TM
maye türünün da¤›l›m›, sosyal sistemin objektif s›n›f yap›s›n› belirler. Sonuç olarak,
ekonomik kazan›mlar söz konusu oldukça kimli¤i oluflturan unsurlar güçlenecek
N N
SIRA
S O S‹ZDE
R U SIRA
S O RS‹ZDEU
ve kültürel sermayenin süreklili¤ini sa¤layacakt›r (Turner, 2003, s. 495-496).
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ Bourdieu’ye Dgöre
‹ K K Ae¤itim,
AMAÇLARIMIZ T sistemin egemen s›n›f lehine devam›n›n sa¤lanmas› yolunda
önemli bir etkendir.
N N
K ‹ T A P E¤itimin sistemin
K ‹ T yeniden
A P üretimine yapt›¤› katk›larla ilgili belirlemeler için Pierre Bour-
dieu’nün Pratik Nedenler isimli eseri (2006, Hil Yay›nlar›) incelenebilir.
TELEV‹ZYON Yukar›daT E L Eda
V ‹ Zbelirtildi¤i
YON gibi kültürel sermayenin Bourdieu’nun çal›flmalar›nda
çok temel bir yeri vard›r. Göker’in (2007, s. 282-283) belirtti¤i üzere, kültürel ser-
K ‹ T A P maye üç halde K ‹ T varolur;
A P i) bedenselleflmifl (örne¤in çocukluktan bu yana ö¤renil-
mifl dil ve yazma al›flkanl›klar› ile bedenin kullan›m tarz›) olarak, ii) nesneleflmifl
(örne¤in kitap, resim, sanat ve bilim eseri gibi özel kültürel hüner gerektiren nes-
TELEV‹ZYON neler) olarak
T E L Eve
V ‹ Ziii)
Y O N son olarak da kurumsallaflm›fl (örne¤in e¤itim kurumu arac›-
l›¤›yla yarat›lan eflitsizlik ve hiyerarfli) olarak. Bourdieu çal›flmalar›nda özellikle or-
ta s›n›f ailelerin çocuklar›n› okulda baflar›l› olmak için gerekli olan dilsel ve kültü-
rel becerilerden oluflan kültürel bir sermaye ile donatt›klar›n› belirtir (Marshal,
1999, s. 448). ‹flçi s›n›f› kökenli çocuklar›n ise bu becerileri okulda ö¤renemedik-
lerini, bu nedenle de “tarafs›z gibi görünen okullardaki de¤erlendirmelerin, sosyo-
kültürel becerileri, do¤al yetene¤e ba¤l› eflitsizliklerin sonucuymufl gibi gösteren
statü kazanma hiyerarflilerine dönüfltürerek asl›nda ekonomik eflitsizli¤i” meflrulafl-
t›rd›¤›n› savunur (Marshal, 1999, s. 448).
Bourdieu’ya göre, orta s›n›f mensuplar› çocuklar›na aktard›klar› kültürel serma-
yeyle içinde bulunduklar› konumu (ve dolay›s›yla sistemi) yeniden üretirler. Birey-
ler baflar›ya ulaflmak için baz› kaynaklara ihtiyaç duyarlar ve bu kaynaklar o alan-
da hakim olan simgesel sermayeye denk düfler. Bir alanda mevcut olan simgesel
sermaye hakim s›n›f taraf›ndan belirlendi¤i için simgesel sermayeye sahip olabil-
mek ad›na at›lan her ad›m hakim s›n›f›n pratiklerinin de taklit edilmesini gerektirir
ve bu yolla sistem (özelde de e¤itim sistemi) hakim s›n›f›n lehine yeniden üretilir.
Bu anlamda e¤itim, yeniden üretim ve meflrulaflt›rma noktas›nda önemli bir role
sahiptir. Günümüzde büyük bir kapsay›c›l›¤a sahip olan ve bireyleri belli kültürel
s›n›flar özelinde tek tiplefltirme e¤iliminde olan e¤itim, bu yolla kültürel ve ekono-
mik anlamda meflru (yani yasal) yollarla belli tipolojiler oluflturulmas›na yard›mc›
olur. E¤itimin rolü flöyle de özetlenebilir; aile içi e¤itim arac›l›¤›yla ailenin varolan
sistemden edinmifl oldu¤u habitus bireye ulafl›r, birey okul deneyimlerinin de te-
melini oluflturan bu habitusla e¤itim hayat›n› tamamlar. Ailesinden edindi¤i habi-
tus ile e¤itim sayesinde ö¤rendi¤i bilgiler bireyin okul sonras› deneyimlerini yön-
lendirir. Hayata at›lan birey için çocu¤una aktaraca¤› bu habitus, büyük ölçüde ai-
lesi ve e¤itim kurumu arac›l›¤›yla edindi¤i deneyimlerden oluflur (Özsöz, 2010, s.
37-39). Öznel durumlar›n da ifle dahil olmas›yla uzun vadede habitus dönüflümler
yaflayabilir, ancak k›sa vadede bir sonraki nesle aktar›lan habitus çok büyük de¤i-
fliklikler yaratmaz. ‹yi e¤itim alamayan veya hiç e¤itim görememifl olan bireyler ha-
kim s›n›f pratiklerine ve genel geçer simgesel sermayeye sahip olamayaca¤› için
ekonomik anlamda da her zaman ikincil konumda kalacaklard›r. Böylelikle kültü-
rel sermayeyi hakim s›n›f lehinde flekillendiren e¤itim, ekonomik alan›n (do¤al
olarak ekonomik sermayenin) belirlenmesine de katk› sa¤lam›fl olur.
Bourdieu’ya göre modern endüstri toplumlar›nda en temel karfl›tl›k da kültürel
sermaye ile ekonomik sermaye aras›ndad›r. “Ekonomik sermayenin (servet, gelir,
mal-mülk) da¤›l›m› hiyerarflinin bask›n ilkesi, kültürel sermayenin (bilgi, kültür,
e¤itim) da¤›l›m› ise hiyerarflinin daha az bask›n ilkesidir” ve bu “z›tl›k iktidar ala-
n›n› flekillendirir” (Corcuff, 2007, s. 417). Öyle ki, kültürel sermayesi yüksek ancak
ekonomik sermayesi daha düflük düzeyde olanlar egemen s›n›fta yer almalar›na
ra¤men “egemen elit içindeki tabi konumlar› iflgal ederler” (Calhoun, 2007, s. 113).
Bu kiflilere verilebilecek örnek toplumun önde gelen entelektüelleri olabilir. Örne-
¤in, tan›nm›fl bir akademisyen, kültürel olarak genifl bir sermayeyeD Ü fi Ü Nve e¤itim anla-
EL‹M D Ü fi Ü N E L ‹ M
m›nda da hat›r› say›l›r bir geçmifle sahip olmas›na ra¤men, ekonomik güçleri do¤-
rultusunda elit kesimin daha az söz sahibi kiflileri aras›nda yer alma riskiyle karfl›
S O R U S O R U
karfl›yad›r.
Burada eklenmesi gereken önemli bir ayr›nt›, hangi tür sermaye olursa D ‹ K Kolsun
AT büyük bir D‹KKAT
sermayeye sahip olman›n her zaman için birçok ayr›cal›k kazand›rd›¤›d›r. Gündelik ya-
flamda ulafl›labilecek yeni bir konum olufltu¤unda (örne¤in bu bir ifl imkan›
S‹ZDEolabilir), bu
N N
SIRA SIRA S‹ZDE
konumlardan ilk haberdar olanlar ve bu konumlara ilk yönelenler (hangi sermaye biçimi
olursa olsun) sermaye bak›m›ndan zengin olanlard›r (Bourdieu, 2006b, s. 395).
Bir alandaki dinamizmin temelini de, o alanda hakim olan özgül sermayeye (ya
da konumlara) sahip olma mücadelesi oluflturur. Örne¤in sanat alan›nda herkes
kültürel sermayesi oran›nca, hakim simgesel sermayeye sahip olup, onu kendi is-
tekleri do¤rultusunda dönüfltürme ve yeni bir düzene sokma mücadelesi vermek-
tedir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 26). Yani;
Eyleyicinin sosyal ba¤lant›lar› ve grup aidiyetleri üzerinden sahip oldu¤u sermaye,

sat›n alma gücü, e¤itimi, dil al›flkanl›klar›, be¤eni yarg›s›, bunlar›n hepsi farkl›
alanlarda di¤er eyleyicilerle mücadele içinde birer tahakküm kozuna dönüfltürüle-
bilir. Bu durum habitusun sürekli yeniden üretilmesini ve üretilirken de dönüflmesi-
ni beraberinde getirir (Göker, 2007, s. 279).
Bu noktada simgesel fliddet kavram› önem tafl›r. ‹ktidar, yeniden üretimini -ya-
Simgesel fliddetin bir di¤er ni var olan düzenin devam›n›- sa¤lamak için, fiziksel fliddet içermeyen bir bask›
özelli¤i de egemenlik ve unsuru kullan›r. Bourdieu’nun simgesel fliddet kavram›yla somutlaflt›rd›¤› bu bas-
boyun e¤me iliflkilerinin
sevgi iliflkilerine, iktidar›n k›, bir toplumsal eyleyici üzerinde kendi suç ortakl›¤›yla uygulanan fliddet biçimi-
karizmaya ya da duygusal dir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 166). Bu kabul ettirme sürecinde iktidar›n
bir hoflnutluk yaratabilecek
bir cazibeye, yani gönüllü bir elinde bulundurdu¤u bask› araçlar› (ya da baflka bir deyiflle kiflinin ilgili alanda
sömürü iliflkisine iktidarla sorun yaflamaks›z›n baflar›ya ulaflmas›n› sa¤layacak her türlü sermaye)
dönüflmesidir (Bourdieu,
2006a, s. 186). simgesel sermayeyi oluflturur. Farkl› bir alanda, (örne¤in din alan›nda) simgesel
sermayenin içeri¤i farkl› bir boyut kazanacak, ancak simgesel fliddeti sa¤lamas›
ba¤lam›nda yine ayn› ifllevi görecektir. Bir toplumda ekonomik ç›karlar (illusio)
önemli konuma gelmiflken, bir di¤er toplumda kültürel ç›karlar (illusio) önem ka-
zanabilir.
Ayr›ca “simgesel sermaye, biliflsel temelli, yani bilgiye ve baflkalar› taraf›ndan
kabul görmeye dayal› bir sermayedir” (Bourdieu, 2006a, s. 149). Yani bir karfl›l›k-
l›l›k söz konusudur. Bu karfl›l›kl›l›k simgesel sermayenin fliddete dönüflmesi nok-
tas›nda da farkl›l›klar do¤urur; di¤er bir ifade ile simgesel fliddetin boyutunu da
belirler. Çünkü iktidar bu yolla sürekli karfl›tl›klar dayatarak simgesel fliddeti teflvik
edecektir.
Simgesel sermaye, onu görmelerini, tan›malar›n›, kabul etmelerini sa¤layan alg› ve

de¤erlendirme kategorilerine sahip edimciler taraf›ndan alg›lanarak, gerçek bir si-
hirli güç gibi simgesel anlamda etkili hale gelen, fiziksel güç, zenginlik, savaflç›l›k de-
¤eri gibi herhangi bir özelliktir. Bir buyruk verilir ve ona uyulur: Bu neredeyse sihir-
li bir edimdir (Bourdieu, 2006a, s. 175).
SIRA S‹ZDE Bourdieu’ya SIRA

göreS‹ZDE
sermaye kavramlar› ile habitus aras›nda nas›l bir iliflki vard›r? Karfl›lafl-
5 t›rmal› olarak özetleyiniz.
D Ü fi Ü N E L ‹ M Sonuç Dolarak
Ü fi Ü N E Ldenilebilir
‹M ki Bourdieu’nun sermaye kavram› günümüz top-
lumlar›n›n analizi aç›s›ndan kritik bir önem arz etmektedir. Nitekim önceki s›-
S O R U n›f aç›klamalar›na
S O R U dayanan kuramlar günümüz toplumlar›n› analiz etme aç›s›n-
dan art›k doyurucu de¤ildir. Günümüzde s›n›flar aras›nda keskin çizgiler bu-
lunmamaktad›r. Bu nedenle Bourdieu’nun sermaye, alan ve habitus kavramla-
D‹KKAT D‹KKAT
r› günümüz karmafl›k toplumlar›n s›n›f yap›s›n› anlamak bak›m›ndan önem ta-
fl›maktad›r.
N N
SONUÇ
fiu ana kadar ifade edilmeye çal›fl›lanlar özetlenecek olursa; Bourdieu toplumsal, s›-
n›flar aras›ndaki çat›flmay› aç›klayabilmek için farkl› alanlar belirler. Bu alanlar mev-
kiler aras› iliflkilerden oluflur ve güce göre flekillenirler. Bu gücün da¤›l›m› da ser-
mayelerin da¤›l›m›na göre de¤iflir. Sermayeler ekonomik, toplumsal, kültürel (ve
ilerleyen aflamada simgesel) olmak üzere dört farkl› bafll›kta ele al›n›rlar. Öz olarak
ekonomik sermaye, ekonomik kaynaklar anlam›na gelir. Toplumsal sermaye, top-
lum içerisindeki iliflkiler bütününü yans›t›r. Kültürel sermaye ise e¤itim yoluyla ö¤-
renilmifl tüm kabulleri, davran›fl kal›plar›n›, k›sacas› toplumun özünü içerir. Simge-
sel sermaye; içerisinde her sermaye türünün izlerinin görülebilece¤i, sahip olunan
simgesel de¤erler bütünüdür. Tüm bu dinamikler arac›l›¤›yla flekillenen sistemin
yeniden üretimini sa¤layan dinamik ise yukar›da tan›m› verilen habitustur.
Sözü edilen bu kavramsal çerçeveyle Bourdieu salt yap›y› ve salt bireyi (ya da Klasik nesnelli¤in kesin
ifadelerinden kas›t her türlü
eyleyiciyi) ele alan ve bu yolla her iki etkenden birisini edilgen konuma yerleflti- bireysel ve öznel etkinin göz
ren makro ve mikro kuramlardan önemli bir kopufl sergiler. 1990’larda büyük bir ard› edildi¤i ifadelerdir.
çeflitlili¤e sahne olan kültürel çal›flmalara önemli bir katk› sa¤layan Bourdieu me-
todolojisi bu haliyle klasik nesnelli¤in kesin ifadelerinden kaç›n›lmas›na imkan ta-
n›r (D’andrea ve Robbins 2000, s. 227).
Bireyin özgürleflimi ve adaletin temini için sosyologlara önemli bir misyon yük-
leyen Bourdieu, onlara kullan›fll› bir metot sunma çabas›ndad›r. Çünkü, ona göre
sosyologlar görülmesi istenmeyen gerçeklere dikkat çeken aktivistlerdir ve bunu
yapabilmenin yolu da incelenen olgu veya nesnenin içinde bulundu¤u tarihsel,
kültürel, ekonomik ve toplumsal tüm düzeylerde ele al›nmas›ndan geçmektedir.
Sosyologlar bu sayede (düflünümsel metodolojiyi de kullanarak) kendi konumlar›-
n› dahi sorgulamaya açma erdemini gösterebilmelidirler (Nice 1995, s.49-52). K›sa-
ca belirtmek gerekirse Bourdieu, sosyologlara hem yap›y› hemde SIRA S‹ZDEeyleyeni ihmal SIRA S‹ZDE
etmeyen ve dikotomik aç›klamalardan kaç›nan, yap›n›n inflac›l›¤›n› ön plana ç›ka-
ran bir metodolojik anlay›fla sahip olmalar›n› önermektedir. Araflt›rmac›n›n nesne-
si ile kurdu¤u iliflkide kendisininde oyunun bir parças› oldu¤›nu D Ü figöz
Ü N E Lard›
‹ M etmeme- D Ü fi Ü N E L ‹ M
si gerkti¤ini vurgulamaktad›r. Araflt›rmac›n›n inceledi¤i olay ya da olguyla ilgili ola-
rak her türlü etkeni gözden geçirmesi, yap› ve birey aras›ndakiS karfl›l›kl›l›¤›
O R U hesa- S O R U
S O R U S O R U
ba katmas› ve çal›flmas›n›n her aflamas›n› sürekli geri dönüfller yaparak s›namas›.
D‹KKAT D‹KKAT
Önemli oldu¤u halde düflünümselli¤in kullan›lmamas› entelektüelin D ‹ toplumdaki
KKAT yerini D‹KKAT
tart›flmaya açmaktan kaç›nma çabas› olarak da yorumlanmaktad›r (Çe¤in, 2007, s. 511).
N
N N
Bir çeflit siyasal konformizm olan bu durumla ba¤lant›l› olarak entelektüelleri
SIRA S‹ZDE medyayla
N
SIRA S‹ZDE
ilgili de uyaran Bourdieu, bu konformizmden hareketle televizyona ç›kman›n mühim bir
özerklik yitimine sebep oldu¤unu, bunun da televizyonda konunun, iletiflim koflullar›n›n
ve zaman›n dayat›lm›fl olmas›ndan kaynakland›¤›n› belirtir (Bourdieu, 1997, s. 20).
Pierre Bourdieu’nün televizyonculuk ve entelektüellerle ilgili görüflleri

K ‹ “Televizyon
T A P Üzeri- K ‹ T A P
K ‹ T A P
ne” isimli eserinde (1997, Yap› Kredi Yay›nlar›) ayr›nt›l› olarak incelenebilir. K ‹ T A P
Bourdieu’nun düflünümsel sosyolojisi olay ve olgular›n konumlar›n›n

T E L E V ‹ Z Y O N incelen- TELEV‹ZYON
T E Lsorumluluklar
mesi için elveriflli bir yöntem sa¤lamaktad›r. Önemli olan belli EV‹ZYON çer- TELEV‹ZYON
çevesinde bu yöntemin hassasiyetle uygulanmas›d›r. Ayr›ca Bourdieu’nun serma-
ye, alan ve habitus kavramlar› günümüz toplumlar›n›n çoklu s›n›f yap›s›n› anlamak
bak›m›ndan önem tafl›maktad›r.
Özet
N
A M A Ç
Bourdieu’nun salt yap›y› veya salt bireyi temele N
A M A Ç
Bourdieu’nun teorik ve metodolojik çerçevesini
1 alan sosyolojik yaklafl›mlara getirdi¤i elefltirileri 4 oluflturan temel kavramlar› tan›mlamak.
aç›klamak. Bourdieu, kavram tan›mlar›n› ve metot önerileri-
Bourdieu, yap›n›n bireyi etkiledi¤ini söyleyerek ni, teori ve metodoloji aras›nda bir karfl›tl›k be-
salt yap›y› temele alan ve bireyin yap›y› olufltur- lirtmeden yapar. Yani ona göre saha çal›flmas› ile
du¤unu söyleyerek bireyi temele alan her türlü ona bilgi deste¤i sa¤layan kuram aras›nda birlik-
görüflü elefltirir. Bunun sebebi yap› ya da birey- telik olmal›d›r. Sosyolojik bir araflt›rmay› sa¤l›kl›
den birisini öne ç›karman›n, öne ç›kar›lmayan bir flekilde yapabilmek için incelenen nesnel ya-
di¤er kavram› göz ard› etmeyi beraberinde getir- p› ve öznel durumlar (yani bireyler) dönüfllü bir
mesi ve bu durumun da yap›lan araflt›rmalarda biçimde incelenmelidir. Bu dönüfllülük Bourdie-
birçok önemli olay ve olguyu görmemizi engel- u’nun düflünümsel sosyolojisinin sahada da uy-
lemesidir. gulanmas› demektir. Yani yap›y› etkileyen birey-
leri ve bireylerin pratiklerini ve zihinsel yap›lar›-
N
A M A Ç
Düflünümselli¤in sosyolojik araflt›rmalara sa¤la-
n› etkileyen yap›y›, önceki aflamalara dönüfller
yaparak ve araflt›rmay› sürekli s›nayarak incele-
2 yaca¤› katk›lar› aç›klamak.
mektir. Araflt›rmam›z› her nerede yap›yorsak ora-
Düflünümsellik incelenen olay veya olguyla ilgi-
daki nesnel ve öznel durumlar ile incelemenin
li her türlü ayr›nt›y› sürekli geri dönüfller yaparak
yap›ld›¤› ana kadarki tarihsel arka plan› ve ayn›
düflünmek anlam›nda kullan›l›r. Örne¤in, bir flid-
zamanda da incelemekte oldu¤umuz alan›n di-
det suçu incelenecekse, o suçun gerçekleflti¤i
¤er alanlarla olan ba¤lant›lar›n› göz önünde bu-
co¤rafi ortam, orada yaflayanlar›n kültürel pratik-
lundurmam›z gerekir. Bu aflamada ise o alanda
leri, mekan›n tarihsel geçmifli vb. gibi olaya etki
karfl›laflaca¤›m›z kavramlar devreye girer. Bour-
edebilecek her türlü etkene dikkat edilmeli ve dieu, toplumsal yaflam› bir mücadeleler alan›
bunu yaparken de araflt›rman›n geride kalan afla- olarak görür. Bu alanda bireyler ekonomik, top-
malar›nda yap›lm›fl olmas› muhtemel yanl›fll›kla- lumsal ve kültürel sermayelerin bileflkesi olarak
r›n giderilmesi için her aflaman›n sürekli gözden tan›mlayabilece¤imiz bir simgesel sermayeyle
geçirilmesi gerekmektedir. Bu flekilde yap›lm›fl farkl› konumlar al›rlar. Bu konumlar habitus ad›-
bir araflt›rma durumun anlafl›lmas› için araflt›rma- n› verdi¤imiz belirli tutum, e¤ilim ve davran›fl
c›ya genifl bir çerçeve sunacakt›r. kal›plar›n› da beraberinde getirir. Bireyler eylem-
N
leriyle hem yap›n›n devaml›l›¤›n› -yani yeniden
Yap›-birey ikili¤ini aflmak için öne sürdü¤ü tav- üretimini-, hem de yap›ya do¤rudan etki ederek
A M A Ç
3 siyeleri özetlemek. dönüflümünü sa¤larlar. Bu süreçte bireyler ilk

Bourdieu, yap› ve birey aras›nda karfl›l›kl› bir ilifl- etapta hiç sorgulanmayan baz› kurallar -yani do-
ki oldu¤unu belirterek, yap›y› oluflturan birey ile xa- ve illusio -yani bireysel ç›karlar- do¤rultu-
bireyi flekillendirmeye çal›flan yap›n›n etkilerinin sunda hareket ederler.
N
birlikte ele al›nmas› gerekti¤ini vurgular. Yap› ve
birey aras›ndaki bu dönüfllü (ya da gidifl-geliflli) Bourdieu’nun sosyologlara biçti¤i rolü de¤erlen-
A M A Ç
süreç Bourdieu’nun yukar›da aç›klad›¤›m›z dü- 5 dirmek.

flünümsel metodolojisiyle ele al›nd›¤›nda salt bi- Bourdieu’ya göre sosyologlar, bireyin özgürlefli-
rey ya da salt yap›y› önceleme yanl›fl›ndan kur- mi ve adaletin temini, yani özetle sorunlar›n çö-
tulmay› sa¤layacak ve araflt›rma daha verimli bir zümü konusunda sorumluluk almas› gereken ak-
hal alacakt›r. tivistlerdir. Yap›lan araflt›rmalar da bu hassasiyet-
le organize edilmeli ve bilerek ya da bilmeyerek
gözden kaç›r›lan sorunlar sosyologlar taraf›ndan
dile getirilmelidir. Araflt›rma sürecindeyse sosyo-
log kendisini araflt›rd›¤› olgu ya da olayla birlik-
te nesnelefltirerek, yani inceleme sürecine dahil
ederek sürekli sorgulamal›d›r.
Kendimizi S›nayal›m
1. Bourdieu’nun, önerdi¤i yöntemi uygularken veya 4. Bourdieu’nun, alan kavram› ile Weber’in çal›flmalar›
anlat›rken s›k s›k önceki örneklerine dönerek hat›rlat- aras›ndaki iliflki ile ilgilisi afla¤›daki ifadelerden hangisi
malar ve tekrarlar yapmas›yla ilgili afla¤›daki ifadeler- do¤rudur?
den hangisi do¤rudur? a. Weber, alan kavram›n› tamamen yanl›fl kullan-
a. Tekrara düflmek kaç›n›lmaz bir durumdur ve bu- m›flt›r ve bu yüzden kavramla ilgili bir düzelt-
nu avantaja çevirmek gerekir. meye ihtiyaç duyulmufltur.
b. Tekrara düflmek üzerinde çok çal›fl›larak gideri- b. Alan kavram› ve teorisi oldu¤u gibi Weber’den
lecek bir yanl›fll›kt›r. al›nt›lanm›flt›r.
c. Tekrar ve hat›rlatmalar ö¤renmeyi kolaylaflt›r›r c. Bourdieu’ya göre alan kavram› Weber’in teori-
ve araflt›rmay› güçlendirir, okuyucu ya da dinle- sinde yer almayan büyük bir eksikliktir.
yicinin sözü edilen her fleyi bildi¤ini veya o ko- d. Bu kavram hem Weber’e karfl› hem de Weber
nuya dair bir önbilgisi oldu¤unu varsayamay›z. ile, yani Weber’den etkilenilerek ancak yerine
d. Karfl›n›zdaki kifli anlatacaklar›n›zla ilgili önce- göre Weber elefltirilerek kurulmufltur.
den bilgi sahibi olmal›d›r, geriye dönük hat›rlat- e. Bourdieu Weber’den etkilenmifl olmas›na ra¤-
malar yaparak vakit kaybetmemek gerekir. men alan kavram›n› tamamen Weber’den ba-
e. Sürekli tekrarlar yoluyla totoloji yapmak ö¤reti- ¤›ms›z olarak tan›mlam›flt›r.
cidir.
5. Alanla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
2. Afla¤›dakilerden hangisi düflünümsellikle ilgili do¤- a. Bourdieu’da alan içerdiklerinden ba¤›ms›z bir
ru tan›mlardan biridir? gerçekliktir.
a. Düflünümsellik pratik ve kuramdan yaln›zca bi- b. Alan hem simgesel mekanizmalar taraf›ndan d›-
risine odaklanmakt›r. flar›dan s›n›rland›r›lan, hem de eyleyiciler tara-
b. Düflünümsellik pratik ve kuram aras›ndaki dö- f›ndan üzerinde mücadele edilen iki boyutlu bir
nüflümlü süreçtir. yap›d›r.
c. Düflünümsellik incelenen olay veya olgunun c. Alan Bourdieu’nun teorisinin temelinde yer al-
kavramsallaflt›r›lmas› sürecidir. mas›na ra¤men net olarak tan›mlamad›¤› soyut
d. Düflünümsellik bir alanda baflar›ya ulaflmak için bir varsay›md›r.
elde edilmesi gereken yetidir. d. D›fl dinamikler ve etkenler alan üzerinde etkiye
e. Düflünümsellik araflt›rmac›n›n ele ald›¤› konu sahip de¤ildirler.
hakk›nda yarg›lar›n› flekillendiren pratik bilgile- e. Eyleyiciler eylemleri arac›l›¤›yla mücadele alan-
rin tümüne verilen add›r. lar›ndan özgürleflme e¤ilimindedirler.
3. Habitus’un alanla olan iliflkisi ile ilgili afla¤›daki ifa- 6. Bir alan›n oluflum aflamalar› afla¤›dakilerden hangi-
delerden hangisi do¤rudur? sinde do¤ru s›rayla verilmifltir?
a. Alan habitusu flekillendirir ve dayat›r, habitus a. Özerkli¤in kazan›lmas›, ‹kici yap›n›n ortaya ç›k-
edilgen konumdad›r. mas›, Simgesel sermayenin oluflmas›.
b. Alan habitusu yap›land›rma e¤ilimindeyken, ha- b. Özerkli¤in kazan›lmas›, Simgesel sermayenin
bitus da alana dair alg›y› yap›land›rma e¤ilimin- oluflmas›, ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›.
dedir. c. ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›, Simgesel sermaye-
c. Habitus alan› belirler ve s›n›rlar›n› çizer, alandan nin oluflmas›, Özerkli¤in kazan›lmas›.
ba¤›ms›zd›r. d. Simgesel sermayenin oluflmas›, ‹kici yap›n›n or-
d. Habitus ve alan yerine göre birbirlerinin yerine taya ç›kmas›, Özerkli¤in kazan›lmas›.
geçebilen iki ayr› dinamiktir. e. ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›, Özerkli¤in kazan›l-
e. Habitusun oldu¤u yerde alandan, alan›n oldu¤u mas›, Simgesel sermayenin oluflmas›.
yerde habitustan söz edilemez.
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

7. Sosyolojide bireyin konumuyla ilgili afla¤›daki yarg›- 1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Düflünümsellik (Reflexi-
lardan hangisi yanl›flt›r? vity)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
a. Birey bafll› bafl›na sosyal bilimin nesnesi de¤ildir. 2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Düflünümsellik (Reflexi-
b. Birey edilgen ve var olmayan bir yan›lsama de- vity)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
¤ildir, çünkü alanda eyleyici konumundad›r. 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Temel Kavramlar: Oyun
c. Bireyin bak›fl aç›lar›n›n ve konum almalar›n›n Metaforu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
daha iyi anlafl›labilmesi için alan›n bilgisinden 4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alan” konusunu yeniden
ç›kmak önemli bir gerekliliktir. gözden geçiriniz.
d. Birey hesaba kat›lmaks›z›n yap›lacak analizler 5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alan” konusunu yeniden
alana dair net bilgiler sunar. gözden geçiriniz.
e. Birey (yani eyleyici) bir alanda söz sahibi olmak 6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alan” konusunu yeniden
için o alana ait asgari sermayeyi edinme mecbu- gözden geçiriniz.
riyetindedir. 7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alan” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
8. Devleti “meflru simgesel fliddetin tekelini ele geçir- 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Habitus” konusunu yeni-
meyi amaçlayan mücadelelerin cereyan etti¤i iktidar den gözden geçiriniz.
alanlar› bütünü” olarak tan›mlayan Bourdieu bu tan›m› 9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Habitus” konusunu yeni-
kime at›fta bulunarak yapm›flt›r? den gözden geçiriniz.
a. Karl Marx 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sermaye” konusunu yeni-
b. Emile Durkheim den gözden geçiriniz.
c. Max Weber
d. Louis Althusser
e. Niklas Luhmann
9. Birey ve habitus iliflkisine dair afla¤›daki ifadelerden

hangisi yanl›flt›r? S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
a. Habitus hem bireyi flekillendiren hem de bireyin S›ra Sizde 1
eylemleri (pratikleri) taraf›ndan flekillendirilen Illusio bireyin oyundan elde edece¤ini düflündü¤ü ç›-
karfl›l›kl›l›k durumudur. karlard›r. Birey bu ç›karlar› do¤rultusunda ve oyunun
b. Birey habitusu sayesinde farkl› ihtimaller karfl›- kurallar›n› (yani doxa’y›) sorgulamadan oyuna dahil
s›nda çözüm üretme yetene¤i kazan›r. olur. Birey böylece oyunu oynanmaya de¤er bulmufl ve
c. Habitus bireyin çok da hesaplamadan yapt›¤› ve alan›n yerleflik düzenini kabul etmifl olur.
özünde toplum taraf›ndan kabul görmek için
prati¤e döktü¤ü bir gerçekliktir. S›ra Sizde 2
d. Habitus bireyi belli kal›plar›n içine sokarak ve bel- Bourdieu, alan› incelerken dikkat edilemesi gereken üç
li kodlarla tan›mlayarak hareket alan›n› daralt›r. temel u¤rak belirlemektedir. Bunlardan ilki, alan›n ko-
e. Habitus kifliyi toplumsal düzendeki yerine uy- numunun iktidar alan›na göre çözümlenmesi gereklili-
gun hale getiren eylem e¤ilimleri setidir. ¤idir. ‹lgili alan›n iktidar alan›yla olan iliflkisi ve onun
karfl›s›ndaki konumu mutlaka hesaba kat›lmal›d›r. ‹kin-
10. Afla¤›dakilerden hangisi Bourdieu’nun teorisinde ci u¤rak alan›, eyleyicilerin ya da kurumlar›n konumla-
önemli bir yer tutan, ayr› ayr› tan›mlad›¤› sermaye tür- r› aras›ndaki ba¤›nt›lar›n nesnel yap›s›n›n kurulmas› ge-
lerinden biri de¤ildir? reklili¤idir. Üçüncü u¤rak alan› ise eyleyicilerin habi-
a. Toplumsal Sermaye tuslar›n›n çözümlenmesi gereklili¤idir. Böylece incele-
b. Ekonomik Sermaye nen alan›n iktidar ile olan iliflkisi, eyleyiciler ya da ku-
c. Simgesel Sermaye rumlar aras›ndaki ba¤lant›lar ve eyleyicilerin habitusla-
d. Yeniden Üretim Sermayesi r› önem tafl›r.
e. Kültürel Sermaye
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
S›ra Sizde 3 ALLAN, K. (2006). Conptemporary Social and
Her alan›n s›n›rlar› kendi iç mant›¤›na göre çizilir. Bu Sociological Theory, Visualizing Social Worlds,
s›n›rlar baflkalar›n› d›fllayan ve soyut bir aidiyet dayatan Thousand Oaks, California: Pine Forge Press.
yap›dad›rlar. Böylelikle alan kendi iç yap›s›n› koruma BOURDIEU, P. (1984). Distinction, A social critique of
e¤ilimi gösterirken d›flar›dan alana dahil olan ya da ol- the judgement of taste, Translated by R. Nice,
mak isteyenler alandaki iktidar› elde etme mücadelesi Cambridge, Massachusetts: Harvard University
arac›l›¤›yla dönüflüme yol açarak s›n›rlar›n tan›mlar›n› Press.
ve içeriklerini de¤ifltirirler. BOURDIEU, P. (1997). Televizyon Üzerine. Çeviren:
Turhan Ilgaz, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
S›ra Sizde 4 BOURDIEU, P. (2002). “On Marriage Strategies”
Habitus, yaln›zca pratikleri ve pratiklerle ilgili alg›lar› Population and Development Review. Say›: 28/3,
organize eden bir yap›laflt›ran yap› de¤il, ayn› zamanda New York: Population Council.
yap›laflm›flta bir yap›d›r. Habitus kavram› içinde bulun- BOURDIEU, P. (2003). The Logic Of Practice. Çevi-
du¤u s›n›fa iflaret eder. Bireyin sahip oldu¤u al›flkanl›k- ren: Richard Nice, Cambridge: Polity Press.
lar, yatk›nl›klar/e¤ilimler anlam›na gelmektedir. Yap›- BOURDIEU, P. (2005). Hukukun Gücü: Yasal Alan›n
s›nda kal›c›l›k oldu¤u kadar bunlar› dönüfltürüp de¤ifl- Sosyolojisine Do¤ru. Çeviren: Sibel Demir, Ankara:
tirme kapasitesini de içerir. Ancak birey sahip oldu¤u Kalan Yay›nlar›.
sermayeler arac›l›¤› ile bu al›flkanl›k ve yatk›nl›klar›n› BOURDIEU, P. (2006a). Pratik Nedenler: Eylem Ku-
dönüfltürme amac›n› tafl›r. Dolay›s› ile birey hem yap›- ram› Üzerine. Çeviren: Hülya U¤ur Tanr›över, ‹s-
laflm›fl bir s›n›flaman›n içerisinden gelmekte hem de ya- tanbul: Hil Yay›n.
p›laflma sürecinde olan bir s›n›flamay› infla etmektedir. BOURDIEU, P. (2006b). Sanat›n Kurallar›: Yaz›nsal
Alan›n Oluflumu ve Yap›s›, Çeviren: N. Kamil Se-
S›ra Sizde 5 vil, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
Bourdieu’nun dört farkl› sermayeden söz etmektedir. BOURDIEU, P. (2007). “Viva La Crise!: Sosyal Bilimde
Buna göre ekonomik sermaye (mal ve hizmet ürünleri- Heterodoksi ‹çin”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah
ni kullanabilen araçsal nesneler ve para) gibi verimli Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve
mülkiyeti; toplumsal sermaye grup iliflkileri, sosyal ilifl- Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul:
ki a¤lar› ve pozisyonlar›; kültürel sermaye kifliler aras› ‹letiflim Yay›nlar›.
informal beceriler, al›flkanl›klar, tarzlar, dili kullanma BOURDIEU, P. ve WACQUANT, Loic J. D. (2003). Dü-
biçimi, e¤itimsel baflar›lar, zevk ve be¤eniler, yaflam flünümsel Bir Antropoloji ‹çin Cevaplar, Çevi-
tarz›n›; simgesel sermaye ise di¤er üç sermaye türünün ren: Nazl› Ökten, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
düzenlemelerini ve de¤iflken seviyedeki yasal durumla- BOURDIEU, P. (1995). Sociology in Question,
r›n›n kullan›mlar›n› içerir. Bu sermaye kavramlar› için- Translated By R. Nice, London: Sage Pub.
de kültürel sermaye habitus kavram› ile yak›ndan ilgili- CALHOUN, C. (2007). “Bourdieu Sosyolojisinin Ana
dir. Habitus bireyin yatk›nl›klar› anlam›na gelmekte ve Hatlar›”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim
geçmiflten getirilen al›flkanl›klarla ba¤lant›l› oldu¤u gö- Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre
rülmektedir. Dolay›s› ile kültürel sermaye ile habitus Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
kavramlar› iç içe geçerek, bireyin içinde bulundu¤u s›- CORCUFF, P. (2007). “Habitustan Hareketle: Kolektife
n›f› belirleyen önemli bir ölçüt oluflturur. Meydan Okuyan Tekil”, içinde: Güney Çe¤in, Em-
rah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve
Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹le-
tiflim Yay›nlar›.
CROSSLEY, N. (2001). “The Phenomenological Habitus
and Its Construction”, Theory And Society. Say›:
30/1, Berlin: Springer.
ÇE⁄‹N, G. (2007). “Muhalif Bir Entelektüelin Büyü Bo- WACQUANT, Loic J. D. (2007). “Pierre Bourdieu: Haya-
zumu: Bourdieu ve Entelektüeli Sorunsallaflt›rmak”, t›, Eserleri ve Entelektüel Geliflimi”, içinde: Güney
içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.)
Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹s-
Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
D’ANDREA, V., ROBBINS, P. (2000). “British Sociology”,
içinde Edgar F. Borgatta, Rhonda Montgomery (ed.)
Encylopedia of Sociology Second Edition, New
York: Macmillan Reference.
DEER, C. (2008). Pierre Bourdieu, Key Concepts, Ed.
M. Grenfell, Durham: Acumen Publishing Limited.
ELLIOT, A.& RAY, L. (2003). Key Contemporary
Social Theorists. Oxford: Blackwell Publishing.
ELLIOT A. (1999). Contemporary Social Theory,
Madlen, Massachusetts: Blackwell Publisher.
GÖKER, E. (2007). “Ekonomik ‹ndirgemeci mi
Dediniz?”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim
Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre
Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
GÜÇLÜ, A. ve Di¤erleri (2003). Felsefe Sözlü¤ü, Anka-
ra: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
MARSHALL, G. (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara: Bi-
lim ve Sanat Yay›nlar›.
ÖZSÖZ, C. (2009). Pierre Bourdieu Sosyolojisi ve
Simgesel fiiddet, Yay›nlanmam›fl.
Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
SAN, C. (1971). Max Weber’de Hukukun ve Meflru
Otoritenin Sosyolojik Analizi. Ankara: Ankara ‹k-
tisadi ve Ticari ‹limler Akademisi Yay›nlar›, No. 47.
TATLICAN, Ü., ÇE⁄‹N, G.(2007). “Bourdieu ve Gid-
dens: Habitus veya Yap›n›n ‹kili¤i”, içinde: Güney
Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.)
Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹s-
tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
TURNER, J. A. (2003). The Sutructure of Sociological
Theory, United States: Thomson Wadsword.
TÜRK, B. (2007). “Bourdieu ve Söylem Tart›flmalar›”,
içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit
Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu
Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
ÜNAL, A. Z. (2004). Sosyal Tabakalaflma Ba¤lam›nda
Pierre Bourdieu’nün Kültürel Sermaye Kavra-
m› (Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi), Ankara: Hacet-
tepe Üniversitesi.
WACQUANT, Loic J. D. (2003) “Düflünümsel Bir Antro-
poloji ‹çin Cevaplar’a Girifl”, içinde Düflünümsel
Bir Antropoloji ‹çin Cevaplar. Çeviren: Nazl› Ök-
ten, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
2
Amaçlar›m›z
N
N
Jürgen Habermas’›n genel yaklafl›m›n› aç›klayabilecek,
N
Habermas’›n çal›flmalar›nda kamusall›¤›n önemini aç›klayabilecek,
N
Habermas’›n bilgi formlar›n› s›ralayabilecek,
N
Habermas’›n meflruiyet krizi kavram›n› tan›mlayabilecek,
Habermas’›n sosyal teorisini özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Modernite • Araçsal Ak›l
• Kamusall›k • ‹letiflimsel Ak›l
• Meflruiyet Krizi • Sistem
• Amaçsal Eylem • Yaflant›-Dünyas›
• ‹letiflimsel Eylem
‹çindekiler
• G‹R‹fi: HABERMAS’IN GENEL

YAKLAfiIMI
• KAMUSALLI⁄IN YAPISAL
DÖNÜfiÜMÜ
Tamamlanmam›fl Bir
Sosyolojide Yak›n Proje Olarak • B‹LG‹ VE ‹NSANSAL ‹LG‹LER
Dönem Geliflmeler Modernite: • TOPLUMSAL EYLEM VE
Jürgen Habermas TOPLUMSAL S‹STEM
KAVRAMLARI
• MEfiRU‹YET KR‹Z‹
• ‹LET‹fi‹MSEL EYLEM KURAMI:
S‹STEM VE YAfiANTI-DÜNYASI
• SONUÇ
Tamamlanmam›fl Bir Proje
Olarak Modernite:
Jürgen Habermas
G‹R‹fi: HABERMAS’IN GENEL YAKLAfiIMI

Baz› çevrelerce günümüz dünyas›n›n yaflayan en önemli sosyal bilimcisi olarak ka-
bul edilen Jürgen Habermas, farkl› disiplinleri ve özellikle Marx, Weber ve Freud
gibi farkl› düflünürleri “elefltirel” sosyal kuram ad› alt›nda yeni bir senteze ulaflt›r-
ma çabas›nda olan Frankfurt Okulu’nun en önemli ikinci kuflak temsilcilerinden
biri olarak kabul edilir.
Öte yandan, çal›flmalar› Frankfurt Okulu’nun elefltirel toplum düflüncesi ile ya-
k›ndan ba¤lant›l› olsa da, Habermas elefltirel teoriyi kendi düflünce sistemati¤i için-
de yeniden oluflturmaya çal›fl›r. Modern toplumu Ayd›nlanma diyalekti¤i üzerin-
den elefltiren Frankfurt Okulu temsilcilerinin totaliter sistemler taraf›ndan özgürlü-
¤ü giderek yok edilen insan›n kurtulufluna dair kötümser bir tutum sergiledikleri-
ni hat›rlayal›m. Habermas ise Ayd›nlanma ertesinde modern toplumda amaçlar-
dan çok araçlar›n rasyonelli¤i olarak tan›mlanan araçsal rasyonellik (Bottomore,
1993: 266) temelinde yükselen ve bireyi hapseden totaliter tahakküm biçimlerine
elefltirel yaklaflmakla birlikte kurtulufla dair bir ç›k›fl yolu görme konusunda Frank-
furt Okulu’nun önceki kuflak temsilcileri kadar kötümser de¤ildir.
18 Haziran 1929 y›l›nda Duesseldorf’ta dünyaya
gelen Habermas felsefe, tarih, psikoloji ve Alman Ede-
biyat› okudu. 1956 y›l›nda yeniden kurulan Frank-
furt Sosyal Araflt›rmalar Enstitüsü’nde Adorno’nun
asistan› olarak çal›flt›. Önce Heidelberg’de felsefe pro-
fesörü olarak daha sonra da Frankfurt’ta felsefe ve
sosyoloji profesörü olarak çal›flt›. Türkçe ‘ye de çevri-
len Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü adl› ilk önemli çal›flmas›n› 1962’de yay›mla-
d›. Bir di¤er önemli çal›flmas› olan Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler 1968’de yay›mland›. Ha-
bermas 1971 y›l›nda Frankfurt’tan ayr›l›p Bavyera’da Starnberg’de yeni kurulan
Bilimsel-Teknik Dünyada Yaflam Koflullar›n› Araflt›rma-Max Planck Enstitüsü’nün
yöneticisi oldu. Bu dönemde aralar›nda Meflruiyet Bunal›m› (1973) ve baflyap›t›
kabul edilen ve Türkçe’ ye de çevrilen ‹letiflimsel Eylem Kuram›’n›n da (1981) bu-
lundu¤u çok say›da eser yay›mlad›. Habermas 1982 y›l›nda Frankfurt’a, Sosyoloji
ve Felsefe kürsüsüne geri döndü. 1985 y›l›nda Modernli¤in Felsefi Tart›flmas› adl›
bir di¤er önemli çal›flmas›n› yay›mlad›. Habermas bugün hayatta olup çal›flmalar›-
n› halen sürdürmektedir (Bottomore, 1993: 265). Habermas’›n Türkçeye çevrilen
di¤er eserleri aras›nda Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler (1997), Sosyal Bilimlerin Mant›¤› Üze-
rine (1998), Rasyonel Bir Topluma Do¤ru (1992), “‹deoloji” Olarak Teknik ve Bilim
(2004), Bölünmüfl Bat› (2007), Do¤alc›l›k ve Din Aras›nda-Felsefi Denemeler (2009)
yer almaktad›r.
Bu noktada Habermas’›n projesi kendi deyimiyle “tamamlanmam›fl bir proje”

olarak gördü¤ü moderniteyi bir tamamlama projesi olarak görülebilir. Söz konusu
bu proje, hem modernite projesinin eksiklerini belirlemeye hem de bunlar› ta-
mamlamaya çal›fl›r. Bu aç›dan Habermas’›n moderniteye yaklafl›m› ile gelifltirdi¤i
sosyal kuram modernitenin sona erdi¤ini ve post-modern bir döneme girdi¤imizi
savunan post-modernistlerden ve de post-yap›salc›lardan da oldukça farkl› ve öz-
gün bir niteli¤e sahiptir.
Habermas, içinde Marx, Durkeim, Weber, Mead, Parsons, Schutz gibi çok say›-
da sosyal kuramc›n›n içerildi¤i oldukça kapsaml› bir elefltirel teori gelifltirmeye ça-
l›fl›r. Bu proje, elefltirel niteli¤i aç›s›ndan Frankfurt Okulu gelene¤ini sürdürmekle
birlikte bu okulun çal›flmalar›n›n basit bir devam› niteli¤inde de¤ildir. Aksine bu
proje elefltirel teoriyi sosyoloji teorilerinin belli bafll› kurucular›n›n çal›flmalar› ek-
seninde yeniden infla etme yönünde bir amaca sahiptir. Bu bak›mdan da Haber-
mas’›n teorik projesi önemli ölçüde klasik düflünürlerin çal›flmalar›n›n elefltirel bir
okumas› üzerine kuruludur.
Layder’e göre (2006: 250-251) Habermas, büyük boy teorileri reddeden Fouca-
ult ile post-yap›salc› ve post-modernist yazarlardan farkl› olarak bu teorilerin fay-
dalar›na inanan ve büyük boy bir teori gelifltirmeye çal›flan bir yazard›r. Scott’a gö-
re de (1995: 228) Parsons sonras› dönemde sosyolojik teoride meydana gelen par-
çalanma dikkate al›nd›¤›nda, Habermas Parsons’un büyük boy teorisine benzer bir
Habermas’a göre ‘modernite’ teorik proje gelifltirmeye çal›flan tek ça¤dafl düflünür olarak görülebilir. Habermas
tipik olarak Avrupa ve genel olarak modernite (veya modernlik) konusunda post-modernist ve ayr›ca
Amerikan tarihinde 17.
yüzy›lda Rönesans’›n post-yap›salc› yazarlardan farkl› görüfllere sahiptir.
bitimiyle bafllayan dönemi Nitekim modernitenin kurtar›c› bir güce sahip oldu¤u düflüncesinin iflas etti¤i-
tan›mlarken ‘modernizm” bu
dönemi karakterize eden
ni ve art›k post-modern bir dönemde yaflad›¤›m›z› savunan pek çok entelektüel-
kültürü tan›mlar, post- den farkl› olarak, Habermas moderniteyi henüz gerçeklefltirilmemifl potansiyellere
modernizmi ise sahip “tamamlanmam›fl bir proje” olarak görür ve bu nedenle post-modern bir
modernizmden sonra gelen
ve onun en temel dünyadan söz etmek için henüz çok erken oldu¤unu savunur (Habermas, 1985;
varsay›mlar›na meydan Ritzer, 1996: 586-587). Benzer flekilde Layder’e göre de (2006: 251) Habermas, mo-
okuyan bir kültürel dönem
olarak tan›mlar (Edgar, dern toplumun zafiyetlerinin ve de sosyal analizde pozitivizm olarak bilinen gele-
2006: 96). neksel bilim anlay›fl›n›n s›n›rlar›n›n fark›nda olmakla birlikte “post-yap›salc›lar›n ve
post-modernistlerin aksine, Ayd›nlanmac› ak›l projesini reddetmez. O, akl›n etkin-
li¤ine (belirli ‘rasyonel’ düflünme biçimlerinin geliflimine) ve ayd›nlanmac› ve top-
lumsal özgürleflmeci potansiyeline inan›r”. Habermas, “Frankfurt Okulunun kapi-
talist ‘burjuva’ toplumunun baz› olumlu yanlar›n› belirlemeyi baflaramayan yayg›n
düflüncelerinden de uzaklafl›r” (Layder, 2006: 251). Bununla birlikte Habermas’›n
çal›flmalar› genifl çevrelerce neo-Marksist çal›flmalar olarak nitelenir. Bottomore’a
göre ise Habermas da kendisini Marksist bir düflünür olarak görmekle birlikte
“onun Marksizmi, Frankfurt Okulu’nunki gibi, hiçbir flekilde Ortodoks de¤ildir ve
özellikle etik’in tart›flma temellerine gösterdi¤i süre¤en ve artan ilgi onu birçok
Marksistten, hatta neo-Marksistten ay›rmaktad›r” (Bottomore, 1993: 266).
2. Ünite - Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas 25
Slattery, Habermas’›n bugüne kadar yapm›fl oldu¤u çal›flmalar›n›n ana temas›-

n›n k›saca afla¤›daki gibi özetlenebilece¤ini vurgular (Slattery, 2008: 427):
a. Pozitivizmin elefltirisi ile bilim ve teknolojinin araçsal kullan›m›n›n elefltirisi
b. Elefltirel teorinin yeniden inflas› ve güncellefltirilmesi
c. Marksizmin yeniden inflas›
d. Yeni bir bilgi ve iletiflim teorisinin gelifltirilmesi
Habermas’›n bütün bu çal›flmalar›n›n gerçek amac›n›n ise ‘akl›n’ (reason) insan-
l›k tarihindeki ilerleyiflini-geçmiflte zulme karfl› nas›l bir silah olarak kullan›ld›¤›n›,
günümüzde ise geliflmifl kapitalizmin ideolojik egemenli¤ine yöneltilen tüm eleflti-
rilere karfl› nas›l bir bask› ve zulüm arac›na dönüfltü¤ünü- aç›klamakt›r (Slattery,
2008: 427). Nitekim Habermas elefltirel teorinin önde gelen düflünürleri gibi “gü-
nümüzde hakim olan rasyonaliteyi saf akl›n çarp›t›lmas›, bir bütün olarak insanl›-
¤›n ihtiyaçlar›ndan çok kapitalist sistemi gelifltirmek için kullan›lan ‘araçsal’ bir ak›l
biçimi olarak görür” (Slattery, 2008: 431). Bununla birlikte Habermas gelecekten
yana umutsuz de¤ildir. O her fleye ra¤men “pozitivizmi bu araçsal ak›lc›l›¤› çöker-
tebilecek, insanlar aras› iletiflimi özgürlefltirebilecek güçte yeni bir bilgi teorisinin
gelifltirilmesiyle rasyonel düflüncenin, bir kez daha, hâkim olaca¤›n› ve böylece da-
ha adil ve özgür bir toplumun oluflaca¤›n› ümit eder” (Slattery, 2008:427). Haber-
mas, modern dünyan›n araçsal rasyonalite taraf›ndan tamamen tahrif edilmesinin
hiçbir zaman mümkün olmad›¤›na, rasyonel düflünmenin alabilece¤i baflka bir
form oldu¤una ve bunun da iletiflimsel rasyonalite oldu¤una inan›r.
Habermas’›n oldukça genifl düflünsel ilgilere sahip bir düflünür olmas› ve çal›fl-
malar›n›n süreç içerisinde giderek daha kapsaml› ve karmafl›k hale gelmesi, çal›fl-
malar›n› k›sa bir yaz›da özetlemeyi imkans›z k›lmaktad›r. Bu nedenle bu ünitede
Habermas’›n genel yaklafl›m›ndan ve özellikle sosyal teoriye önemli katk›lar sa¤la-
yan önemli çal›flmalar›ndan genel olarak ve k›saca söz etmekle yetinece¤iz.
KAMUSALLI⁄IN YAPISAL DÖNÜfiÜMÜ

Öncelikle Habermas’›n 1962’de yay›mlanan ve ilk büyük çal›flmas› olarak kabul
edilen Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü’nden (Strukturwandel der Öffentlichkeit)
k›saca bahsetmek yerinde olacakt›r. Habermas bu çal›flmas›nda, vatandafllar ara-
s›nda fleffaf, aç›k ve ak›lc› tart›flmaya dayal› olarak oluflturulan, kamu ve kamuoyu
anlam›na da gelen kamusall›¤›n tarihsel geliflimini, dönüflümünü ve de çöküflünü
irdeler. Her ne kadar Habermas’›n burada sözünü etti¤i kamusall›k Türkçeye kimi
zaman kamusal alan olarak çevrilse de kitab›n Türkçe çevirmenleri Tan›l Bora ve
Mithat Sancar, yazar›n burada mekan anlam›na gelen kamusal alandan ziyade ey-
lem, davran›fl anlam›na gelen kamusall›¤›n veya ayn› anlama gelen kamu ya da ka-
muoyunu kastetti¤ini özellikle vurgulamaktad›rlar (Cantek, 1998: 48). Bu ünitenin
devam›nda ise ba¤lama göre hem kamusall›k hem de kamusal alan kavramlar›n›n
her ikisi de kullan›lacakt›r.
Habermas’a göre vatandafllar›n muhakemeye ve müzakereye dayal› görüflleri-
nin iletilmesini sa¤layan, devlet ile toplum aras›nda arac›l›k yapan bir kamunun
oluflumu demokrasinin geliflimi bak›m›ndan son derece önemlidir Habermas’›n ka-
musall›¤a yönelik ilgisinin temeli de buradan, yani demokrasiye yönelik olan ilgi-
sinden gelir. Bu noktada Habermas ba¤›ms›z, özerk ve eflitler aras›nda, müzakere-
ye dayal› bir ortak kanaat ve irade oluflumu için gerekli olan iletiflim koflullar›n›
sa¤layan ve yönetimi meflrulu¤a zorlayan bir kamusall›¤›n oluflumunu özgürlükçü,
eflitlikçi, ak›lc› bir kat›l›mc› demokrasi teorisinin de temeli olarak görür (Habermas,
1962: 43).
Ona göre kamusall›k, 18. yüzy›lda Avrupa’da kapitalizmin geliflimi ile birlikte
yükselen bir s›n›f olarak burjuvazinin kamusal iletiflim alan› olarak, yani bir burju-
va kamusall›¤› olarak ortaya ç›kt›. “Burjuva toplumunda kamu, kendisini ilkin ka-
musal topluluk olarak bir araya gelmifl özel flah›slar suretinde ortaya koyar” (Haber-
mas, 1962: 93). Baflka bir ifadeyle, kamusall›k, devlete ait resmi olmayan bir alan
olarak 18. yüzy›lda devlet ile toplumun burjuva kesimi aras›nda ortaya ç›kt›. Haber-
mas için burada önemli olan nokta kamusall›¤›n eflit koflullarda ve hür bir iradeyle
fikir al›flveriflinde bulunmak ve tart›flmalara kat›lmak için gerekli olan iletiflim koflul-
lar›n›n sa¤land›¤› bir alanda flekillenmesi ve yöneticileri meflrulu¤a zorlayan eleflti-
rel bir kamuoyu olarak ortaya ç›km›fl olmas›yd›. Habermas, bu kamusal toplulu¤un
üyelerinin kahvehaneler ve benzeri mekanlarda ve görece özgür dergi, gazete ve
günlük bas›nda düflünen, ak›l yürüten bir kesim olarak nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve ne-
ticede yasaklay›c› hükümleri kamuoyu önünde nas›l meflrulaflmaya zorlad›klar›n›,
bir anlamda yönetimin meflrulu¤u üzerinde kamusall›¤›n nas›l bir kontrol mekaniz-
mas› olarak ifllev görmeye bafllad›¤›n› anlat›r (Habermas, 1962: 90).
Habermas, daha sonra da, kamusall›¤›n nas›l dönüfltü¤ünü irdeler. Habermas ka-
musall›¤›n yap›sal dönüflümünü iletiflim a¤›n›n ticarileflmesi, bürokratikleflmenin ve
devlet müdahalecili¤inin artmas› gibi temel dönüflümler çerçevesinde analiz eder. Bu
süreçte kamusal toplulu¤un tutarl›l›¤›n› sa¤layan kurumlar, baflta bas›n olmak üzere,
sars›lmaya ve ifllevlerini yitirmeye bafllam›flt›r. ‹letiflim a¤›n›n ticarileflmesi ve özgür
bas›n›n sermayenin ç›karlar›na hizmet etmeye bafllamas›yla birlikte ak›l üreten kamu-
sal topluluk kültür tüketicilerine dönüflmeye bafllar (Habermas, 1962: 279). Televiz-
yon, radyo, gazeteler, dergiler ve romanlar gibi yaz›l› ve görsel bas›n elefltirel ve öz-
gürlefltirici iletiflim araçlar›ndan çok ba¤›ml›l›k yarat›c› tüketim ürünlerine dönüflür.
Kültür endüstrisinin kitle iletiflim araçlar›nca kamusal olarak yay›lan ürünleri ak›l yü-
rüten kamusal toplulu¤u al›c› konumundaki dinleyen, seyreden ancak konuflma ve
karfl› ç›kma flans› olmayan tüketicilere dönüfltürür (Habermas, 1962: 291). Böylelikle
elefltirel teorinin önde gelen temsilcilerinin de sözünü etmifl olduklar› kültür endüstri-
si taraf›ndan düflünmeyen ve elefltirmeyen bir kamu yarat›lm›fl olur. Neticede kamu-
sall›k özerkli¤ini, elefltirelli¤ini, ak›l yürütme ve düflünce üretme ifllevlerini, k›sacas› si-
vil toplum ile devlet aras›ndaki arac›l›k ifllevini yitirmekle kalmaz, kamusal kanaatler
yerine “alk›fla amade bir ruh halinin” hakim oldu¤u kolayca yönlendirilebilen, öngö-
rülebilen ve manipüle edilebilen bir kamuoyu haline dönüflür (Habermas, 1962: 354)
Ancak yine de Habermas elefltirel teorinin önde gelenlerinden farkl› olarak ka-
ramsarl›¤a tamamen teslim olmadan çökmüfl olan kamusall›¤›n yeniden geniflleti-
lebilece¤ini ve özellikle karmafl›k, ço¤ulcu toplumlarda demokratikleflme sürecin-
de yaflanan sorunlar›n çözümü sürecinde kamusal bir iletiflim temeli oluflturulabi-
lece¤ini düflünür. Bu noktada da geç kapitalist toplumlarda sosyo-kültürel yaflam
alan›n›n özgürleflmesi talebiyle ortaya ç›kan yeni toplumsal hareketlerin kamusal
alan›n geliflip genifllemesinde önemli bir rol oynayaca¤›n› düflünür.
SIRA S‹ZDE Habermas SIRAdahaS‹ZDEsonraki çal›flmalar›nda kamusall›¤›n dönüflümüyle ilgili düflünce-
lerini gözden geçirerek yumuflatsa da bu çal›flmada kamusall›¤›n dönüflümü ile ilgi-
D Ü fi Ü N E L ‹ M li dile getirdi¤i kayg›lar›n›n kariyeri boyunca yapt›¤› tüm çal›flmalara yans›d›¤› öne
D Ü fi Ü N E L ‹ M
sürülür (Edgar, 2006:124). Giddens da Habermas’›n çal›flmalar›n›n genifl bir ilgi uyan-
d›rmas›nda özellikle kamusall›¤›n geniflletilmesine ve tart›flman›n teflvik edilmesine
S O R U S O R U
yönelik bu ilgisinin önemli bir rol oynad›¤›n› düflünmektedir (Giddens, 1987: 225).
D‹KKAT J. Habermas ile

D ‹ birlikte
K K A T R. Sennett’de de kamusall›¤›n dönüflümü bu kitab›n alt›nc› ünitesinde
biraz daha detayl› olarak ele al›nm›flt›r.
N N
B‹LG‹ VE ‹NSANSAL ‹LG‹LER

Habermas’›n ilk dönem önemli çal›flmalar›ndan biri de 1968’de yay›mlanan Bilgi ve
‹nsansal ‹lgiler (Erkenntnis und Interesse) adl› ünlü çal›flmas›d›r. Bu çal›flma genel-
likle, bafllang›çta amac› elefltirel sosyal kuram ad› alt›nda özgürlefltirici/kurtar›c› bir
sosyal bilim modeli gelifltirmek olan Habermas’›n elefltirel teorisini üzerinde temel-
lendirece¤i bir bilgi kuram› (epistemoloji) gelifltirme çabas›n›n bir ürünü olarak gö-
rülür.
Frankfurt Okulunun önde gelen temsilcileri gibi Habermas da bu çal›flmas›nda
ilk olarak bilgi ve bilim konusunda kendini genel-geçer tek paradigma olarak or-
taya koyan pozitivist bilgi ve bilim modelini elefltirir. Nitekim Habermas pozitif bi-
limin, bilgi formlar›ndan yaln›zca biri oldu¤unu ve de yeterli bir bilgi teorisinin çe-
flitli bilgi formlar›n› tan›mas› gerekti¤ini savunur (Scott, 1995:231). Ona göre pozi-
tivizm bilgi kuram›n› bilim felsefesine indirgemifl ve olanakl› bilginin koflullar›na
yönelik soruflturmay› ça¤dafl bilimler olgusu dolay›s›yla kestirip atm›flt›r (Haber-
mas 1968: 87). Habermas ise bu çal›flmas›nda olanakl› bilginin koflullar›n› sorufltu-
rur ve bunu “pozitivizmin tuzaklar›ndan kurtulan elefltirel bir bilim felsefesinin gö-
revi...” olarak görür (Habermas, 1968: 373).
Öte yandan Habermas bilginin tarihsel olarak üretildi¤i konusunda Marx’a ka-
t›lmakla birlikte, onun da tüm eylem biçimlerini emek düzeyine indirgeyen yakla-
fl›m›na elefltirel yaklafl›r. Ona göre bir bilgi teorisi, Marx’›n çal›flmalar›nda görüldü-
¤ü gibi sadece ekonomik bir emek modeline dayand›r›lmamal›, tarihin daha kap-
saml› bir görünümünü içine alacak flekilde geniflletilmelidir (Scott, 1995: 231).
Habermas özellikle bilgi ile insan ilgileri/ç›karlar› aras›ndaki diyalektik iliflkile-
ri çözümlemeye çal›fl›r. Nitekim elefltirel teorinin di¤er temsilcileri gibi Habermas
da genel olarak sosyal gerçekli¤e bir bütün (totality) olarak odaklanma anlam›na
gelen diyalektikle yak›ndan ilgilenir. Bu aç›dan bilgi ile insani ilgiler aras›ndaki ilifl-
kilere yönelik ilgisi de sübjektif ve objektif faktörler aras›ndaki daha genifl çapl› di-
yalektik ilginin bir örne¤i olarak görülür (Ritzer, 1996: 290). Bu ba¤lamda Haber-
mas objektif düzeyde mevcut oldu¤unu düflündü¤ü bilgi ile daha sübjektif bir fe-
nomen oldu¤unu düflündü¤ü insan ilgileri/ç›karlar› aras›ndaki iliflkileri diyalektik
bir yaklafl›mla çözümlemeye çal›fl›r (Ritzer, 1996: 291).
Bu çözümlemede Habermas üç tür bilgi formu ile bunlara SIRA S‹ZDE
karfl›l›k gelen ve her SIRA S‹ZDE
biri farkl› bir eylem/deneyim alan› ile iliflkili olan üç tür biliflsel ilgi/ç›kar alan›
ay›rt eder (Habermas, 1968: 373). Habermas’a göre her bir bilgi formunun arkas›n-
da yatan ve yönlendiren ilgiler/ç›karlar genellikle halktan insanlar taraf›ndan bilin-
mediklerinden dolay› elefltirel teorisyenlerin bu iliflkileri aç›¤a ç›karmalar› gerek-
mektedir (Ritzer, 1996: 291). S O R U S O R U
Habermas’›n çal›flmalar›nda biliflsel ilgiler (cognitive interests), bilgiyi

D ‹ K K Amümkün
T k›lan D‹KKAT
ön-koflullar olarak anlafl›l›r. Habermas’›n biliflsel ilgileri bilgiyi mümkün k›lan ön-koflul-
lar olarak tan›mlarken de ünlü Alman filozof Immanuel Kant’› ilham ald›¤› bilinmektedir.
N N
Biliflsel ilgiler insan türünün hayatta kalmas›n›n koflulu olarak insanlar› fiziksel dünya,
sosyal dünya ve siyasal güç kullanma konusunda bilgi oluflturmaya teflvik eder (Edgar,
2006: 10). AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
Bu bilgi formlar›ndan birincisi klasik pozitivizmde görülen empirik-analitik

(araçsal) bilgi olup bu bilgi türünün arkas›nda yatan temel biliflsel
K ‹ T Ailgi/ç›kar
P çev- K ‹ T A P
reye, insanlara ve genel olarak toplumlara uygulanabilen teknik kontroldür. Bu bil-
gi formu ile ona karfl›l›k gelen teknik ilgi/ç›kar materyal dünyada çal›flma/emek
olarak tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile iliflkilidir (Habermas,
1968: 373-74; Scott, 1995: 232; Edgar, 2006: 10). Habermas, empirik-analitik bilgi-
nin gereklili¤ini kabul etmekle beraber tek yönlü oldu¤unu savundu¤u pozitivist
bilim anlay›fl›n› reddeder. Ona göre pozitivizm, kavramsal olarak infla edilen bir
gerçeklikten ziyade d›fl dünyada verili bir gerçeklik varsay›m›ndan hareket etmek-
te ve de analitik-bilimsel bilginin insanlar›n maddi koflullar›n› kontrol etmek ama-
c›yla bizzat insan eylemi taraf›ndan üretildi¤i gerçe¤ini göz ard› etmektedir (Scott,
1995: 232). Habermas bu nedenle pozitivizmi ad›na bilimcilik (scientism) dedi¤i
yayg›n bir kan›n›n oluflmas›na yol açt›¤›n› savunarak elefltirir.
Habermas’a göre bilimcilik (scientism), do¤a bilimlerinin bilgi kaynaklar›ndan salt

birini de¤il fakat tek bilgi kayna¤›n› temsil etti¤ini ve dolay›s›yla tüm geçerli bilgi id-
dialar›n›n do¤a bilimlerinde bulunan araflt›rma yöntemlerine uymak zorunda ol-
du¤u yönünde yayg›n bir kan›d›r. Habermas bu kan›n›n bilimsel bilgiyi metafizik-
ten ay›rmaya çal›flan pozitivizmin bir sonucu olarak ortaya ç›kt›¤›n› savunur. Ha-
bermas bilimcili¤i iki aç›dan elefltirir. Birincisinde bilimcili¤in bilginin nas›l olufltu-
¤u konusunda yetersiz oldu¤unu, ikincisinde ise bilimcili¤in ça¤dafl toplumda, -Ha-
bermas’›n karar vericilik (decisionism) dedi¤i-, siyasal karar alma süreçlerinde bo-
zulmaya yol açt›¤›n› savunur (Edgar, 2006:135).
SIRA S‹ZDE Karar vericilik

SIRA(decisionism)
S‹ZDE kavram›n›n anlam›n› araflt›r›n›z.
1
‹kinci bilgi formunu tarihsel-hermeneutik/yorumbilgisel (iletiflimsel) bilgi veya
D Ü fi Ü N E L ‹ M daha k›sacaD Ühümanistik
fi Ü N E L ‹ M bilgi oluflturmaktad›r ve bu bilgi türünün temel ilgisi dün-
yay› anlamakt›r. Bu bilgi formu ile ona karfl›l›k gelen ilgi/ç›kar ise kültürel alan-
S O R U da etkileflimSolarak O R U tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile iliflkilidir
(Habermas, 1968: 374-76; Scott, 1995: 232; Edgar, 2006:10). Habermas’a göre ana-
litik bilgi bask›c› denetimi kolayca art›rmaya yönelik bir ilgiye/ç›kara sahipken hü-
D‹KKAT D‹KKAT
manistik bilgi ne bask›c› ne de özgürlefltirici bir ilgiye/ç›kara sahip de¤ildir (Ritzer,
1996: 291).
N N
SIRA S‹ZDE ÜçüncüSIRA bilgiS‹ZDE
formu ise elefltirel bilgi olup bu ayn› zamanda Frankfurt Okulu ile
Habermas’›n benimsedi¤i bir bilgi sistemidir (Ritzer, 1996: 291). Di¤er iki bilgi sis-
teminden farkl› olarak elefltirel bilgi, temel olarak ezilenlerin özgürlü¤ü/kurtuluflu
ile ilgilidir ve tahakküm (domination) olarak tan›mlanabilecek bir eylem ya da de-
neyim alan› ile iliflkilidir (Habermas, 1968: 375-76; Scott, 1995: 232). “Emek ve et-
kileflim ideoloji ve aldat›c› inançlar taraf›ndan yap›land›r›ld›¤›nda sistematik olarak
çarp›t›l›r; özgürlefltirici bilgi insanlar› ideoloji ve yanl›fllardan kurtarmaya yönelik
eylemleri bilgilendirir ve bu da insanlar›n kendilerini gelifltirme ve özerklik kazan-
malar›na yard›mc› olabilir” (Scott, 1995: 233).
Neticede Habermas bu çal›flmas›nda insanlar›n ortaklafla sahip olduklar› üç bi-
Habermas’›n çal›flmalar›nda liflsel ilgi saptar:
bu üç temel teknik, pratik ve a. çevremizi tan›maya ve denetlemeye çal›fl›rken ortaya ç›kan ve bizi ampirik
kurtar›c› ilgiler s›ras›yla
‹ N T bilimlerinin,
do¤a E R N E T sosyal bilimlere
‹ N T E Ryönelten
NET teknik ilgi,
bilimlerin ve elefltirel b. birbirimizi anlayabilmek ve birlikte çal›flabilmek için ihtiyaç duydu¤umuz ve
teorinin özgürlefltirici
/kurtar›c› siyasetinin bizi hermeneutik bilimlere yönelten pratik ilgi
geliflimini ve flekilleniflini c. anlama ve iletiflim kurma esnas›nda çarp›tmalardan kurtulma ihtiyac›m›z›
mümkün k›lar (Edgar, 2006:
10).
yans›tan ve bizi psikanaliz gibi elefltirel bilimlere yönelten kurtar›c› ilgi
(Marshall, 1999: 180-81).
Eylem ya da Deneyim Alan› Biliflsel ‹lgi/Ç›kar Bilgi Formu Tablo 2.1

Habermas’ta Bilgi,
Materyal alanda emek/çal›flma Teknik kontrol (teknik ilgi) Empirik-analitik bilimler Eylem ve
(araçsal) ‹lgiler/Ç›karlar
Kültürel alanda etkileflim Pratik anlama (pratik ilgi) Tarihsel-hermeneutik disiplinler
(iletiflimsel)
Tahakküm (Domination) Özgürleflme/kurtulufl Elefltirel-diyalektik kuram
(kurtar›c› ilgi)
Kaynak: John Scott, Sociological Theory, 1995, s.232; Quentin Skinner, Ça¤dafl Temel
Kuramlar, 1991, s.134.
Habermas’›n önceleri sosyal teoriyi bu üç bilgi formunun kapsand›¤› bir bilgi

teorisi üzerinde temellendirmeye çal›flt›¤›, ancak daha sonra sosyal teoriyi episte-
molojik destek gerektirmeyen yeterlili¤e sahip (self-sufficient) olarak görmeye
bafllad›¤›ndan bu amac›ndan giderek uzaklaflt›¤› savunulur (Scott, 1995: 237).
Benzer flekilde Habermas’›n çal›flmalar›n›n kabaca iki temel aflamaya bölünebi-
lece¤ini belirten Giddens da Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler adl› çal›flmayla sona eren bi-
rinci aflamada Habermas’›n elefltirel teorisini epistemoloji üzerinde kurmaya çal›fl-
t›¤›n›, ancak sonraki aflamada bu amac›ndan uzaklaflarak sosyal analizin özgürlefl-
tirici potansiyeline a¤›rl›k verdi¤ini öne sürer (Giddens, 1987, s.226). Giddens, Ha-
bermas’›n ‹letiflimsel Eylem Kuram› (1981) adl› son dönem çal›flmas›n› da söz ko-
nusu bu ikinci aflamada gelifltirdi¤i düflüncelerin bir araya getirilerek ifllendi¤i sen-
tetik bir bildirim olarak görür (Giddens, 1987:227).
Öte yandan Habermas’›n sosyal teoriyi, epistemolojik destek gerektirmeyen ye-
terlili¤e sahip olarak gören bu anlay›fl›n›n teorisini savunmas›z b›rakt›¤› öne sürü-
lür (Giddens, 1987: 226; Scott, 1995: 237).
TOPLUMSAL EYLEM VE TOPLUMSAL S‹STEM

KAVRAMLARI
Habermas’›n oldukça kapsaml› ve karmafl›k çal›flmalar›n›n oldukça iyi bir özetini
veren Scott (1995: 234), Habermas’›n gelifltirmeye çal›flt›¤› sosyal teoride yer alan
toplumsal eylem ve toplumsal sistemle ilgili görüfllerini erken dönem çal›flmalar›n-
da, kökü Hegel’e uzanan bir toplumsal evrim teorisine dayanarak gelifltirdi¤ini ve
bu görüfllerinin sonraki çal›flmalar›n›n da temelini oluflturdu¤unu savunur. Söz ko-
nusu bu toplumsal evrim sürecinde emek, etkileflim ve dil kavramlar›n›n merkezi
bir yeri vard›r. Nitekim bu süreçte iki eylem tipi olarak somutlaflan emek ve etkile-
flim, dil ile birlikte insan olman›n en önemli üç özelli¤ini oluflturur. Her ne kadar
emek kavram› Marx’›n çal›flmalar›n›n merkezinde yer alsa da Habermas’›n bu kav-
ram› ve genel olarak eylemle ilgili görüfllerini Hegel’in çal›flmalar›na dayanan bir
toplumsal evrim teorisinden gelifltirdi¤i savunulur (Scott, 1995: 234). Habermas’›n
erken dönem çal›flmalar›nda ad› geçen bu toplumsal evrim teorisini daha önce ge-
lifltirilen toplumsal de¤iflme teorilerindeki, özellikle de Marx’›n tarihsel materya-
lizm olarak adland›r›lan tarihsel de¤iflme ve geliflme teorisindeki yetersizliklere
karfl›l›k olarak gelifltirdi¤i bilinmektedir (Edgar, 2006: 137). Toplumsal evrim;
(›) dil (ya da sembolik temsil),
(››) araçsal eylem (emek ile iliflkili) ve
(›››) iletiflimsel eylem (etkileflimle iliflkili) olmak üzere, tüm somut eylem biçim-
lerinin analitik özelliklerini oluflturan üç boyutlu karmafl›k bir süreç olarak
çözümlenir (Scott, 1995: 234).
Bilgi kuram›ndaki bilgi formlar›na paralel olarak araçsal eylem; rasyonel bir
araç-amaç iliflkisi izleyen, empirik-analitik bilgi yönelimli ve somut düzlemde emek
ile iliflkilendirilmifl bir eylem tipidir. ‹letiflimsel eylem ise normlar taraf›ndan yap›-
land›r›lan, tarihsel-hermeneutik bilgi yönelimli, somut düzlemde ise toplumsal et-
kileflim ile iliflkilendirilmifl bir eylem tipidir. Dil ise hem araçsal hem de iletiflimsel
eylem tiplerinin oluflumunda yer alan, anlamlar›n söylemsel olarak infla edilmesin-
de kilit rolü oynayan araçt›r (Scott, 1995: 234). Habermas özellikle son dönem ça-
l›flmalar›nda dil kullan›m›na çok daha büyük bir önem verir ve bu durumu kendi-
si de “dile-dönüfl” olarak nitelendirir (Edgar, 2006: 77).
Habermas sistem teorisi temelinde gelifltirdi¤i toplumsal evrim sürecinde toplu-
mun genel yap›s›n› ekonomi politik ve “kurumsal çerçeve” olmak üzere birbirine
ba¤l› iki alt sistemden oluflan bir sistem olarak çözümler. Bu çözümlemede araçsal
eylem ve emek ekonomi politi¤i yap›land›r›r; iletiflimsel eylem ve etkileflim ise ai-
le, akrabal›k ve benzeri iliflkilerden oluflan kurumsal çerçeveyi oluflturur (Scott,
1995: 235). Ne var ki Marksist sosyal teoriyi yeniden infla etmeye çal›flan bir düflü-
nür olmas›na ra¤men Habermas’›n bir bütün olarak toplumun oluflumunda norma-
tif kurumsal çerçeveye öncelik verdi¤i vurgulan›r (Scott, 1995: 235-36).
fiekil 2.1
Eylemler ve Sosyal
Sistem Analitik Eylem Tipi Somut Eylem Tipi Sosyal Sistem
Araçsal eylem Toplumsal emek Ekonomi ve devlet
Kaynak: John Scott,
Sociological
Theory, 1995, Dil
s.235.
‹letiflimsel eylem Toplumsal etkileflim Kurumsal çerçeve
Benzer flekilde Ritzer de (1996: 293) Habermas’›n çal›flmalar›nda en çok ileti-

flimsel anlamaya ulaflma amac› tafl›d›¤›n› düflündü¤ü iletiflimsel eylem ile ilgilendi-
¤ini vurgular. Ritzer’e göre de tarihsel materyalizmi yeniden infla etmek isteyen bir
düflünür olarak Habermas çal›flmalar›nda Marx’›n bafllama noktas› olan “duyumsal
insan etkinli¤i” kavram›ndan hareket eder. Ancak Marx’›, söz konusu bu duyum-
sal insan etkinli¤ini
(›) çal›flma/emek (ya da amaçsal-rasyonel eylem) ile
(››) sosyal/sembolik etkileflim (ya da iletiflimsel eylem) fleklinde analitik bir ay-
r›ma tabi tutmad›¤› için elefltirir. Ona göre Marx, sosyal/sembolik etkilefli-
mi (ya da iletiflimsel eylemi) göz ard› edip onu çal›flma/emek (ya da amaç-
sal-rasyonel eylem) kategorisine indirgemifltir. Habermas ise emek/çal›flma
ile etkileflim aras›ndaki bu temel ayr›m› bafllama noktas› olarak ald›¤›n›
özellikle vurgular (Ritzer, 1996, s.292).
Görüldü¤ü gibi Habermas hem Marx’›n çal›flmalar›n›n merkezinde yer alan ça-
l›flma/emek kavram›yla hem de hermeneutik ile ba¤lant›l› yaklafl›mlar›n merkezin-
de yer alan etkileflim kavram›yla iliflkilendirdi¤i iki bileflenli bir eylem tipolojisini
bafllama noktas› olarak ele al›r. Bu noktada da Marx ile birlikte önceki büyük sos-
yal kuramc›lar›, bu iki bileflenli eylem tipolojisinden (yani emek ve etkileflim form-
lar›ndan) sadece biriyle tek yönlü olarak ilgilendikleri düflüncesiyle elefltirir. Bu-
nunla birlikte kendisi de çal›flmalar›nda daha çok sosyal/sembolik etkileflime a¤›r-
l›k verir ve insan olman›n en belirgin özelli¤i olarak niteledi¤i iletiflimsel eylemi
tüm sosyal ve kültürel hayat›n temeli olarak görür (Ritzer, 1996: 293).
Emek ve etkileflimle iliflkilendirdi¤i teknik ve pratik ilgiden sonra Habermas ta-

hakkümü de kurtar›c› ilgiyle iliflkilendirir. Ancak bu noktada tahakküme ba¤l› ola-
rak çeflitli tarihsel dönemlerde ortaya ç›kan çal›flma ve emek sömürüsünün eleflti-
rel analizi ile ilgilenen Marx’›n aksine, Habermas tahakküme ba¤l› olarak ortaya
ç›kt›¤›n› düflündü¤ü sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflimin elefltirel analizi ile ilgi-
lenir. Sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflim kavram› Habermas’›n özellikle erken dö-
nem çal›flmalar›nda önemli bir yere sahiptir. Freud’un psikanaliz üzerine olan ça-
l›flmalar›ndan esinlenilerek gelifltirilen bu kavram, kabaca toplumsal etkileflimin
engellenmesi ve bask›ya dayal› iletiflim nedeniyle karfl›l›kl› anlamaya dayal› ileti-
flimsel eyleme ulafl›lamama durumu olarak tan›mlanabilir. Ona göre tahakkümün
toplumsal etkileflimi yap›land›rd›¤›, serbest ve aç›k rasyonel söylemi engelledi¤i
her yerde sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflimden bahsedilebilir (Scott, 1995: 236).
Sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflimin en önemli ideolojik sonuçlar›ndan biri eflit-
sizliklerin alg›lanmas›, konuflulmas› ve de elefltirilmesi gibi konularda insanlar üze-
rinde engelleyici ve köreltici etkilere sahip olmas›d›r (Edgar, 2006: 148). Toplum-
sal etkileflimin sistematik olarak çarp›t›lmas›n› Habermas ortak bir anlay›fla ulaflma
anlam›ndaki iletiflimsel eylemden veya çarp›t›lmam›fl iletiflim anlam›nda kulland›¤›
“ideal konuflma durumu”dan uzaklaflma anlam›nda kullan›r. Habermas’›n çal›flma-
lar›nda ideal konuflma durumu, “özgür ve fleffaf iletiflim için gerekli olan koflullar”
anlam› tafl›maktad›r (Edgar, 2006: 64).
Habermas’a göre ideal konuflma durumuna ulaflman›n en önemli ve birincil ko-
flulu ise söyleme kat›lanlar aras›nda güç dengesizli¤inin ortadan kald›r›lmas›d›r.
Bu, hiç kimsenin görüflünü bir di¤erine zorla dayatamayaca¤› ve hiç kimsenin bir
di¤erinin konuflmas›n› ya da elefltiri yapmas›n› engelleyemeyece¤i koflullar›n sa¤-
land›¤› bir durum anlam›na gelmektedir (Edgar, 2006: 65). Baflka bir ifadeyle, s›n›f
ve statü gibi farkl›l›klar›n bireylerin konuflmaya kat›lmalar›n› hem de eflit koflullar-
da kat›lmalar›n› engellemedi¤i bir durum anlam›na gelmektedir. Kat›l›mc›lar›n ko-
nuflmaya eflit olarak kat›l›mlar›n›n güç dengesizli¤i taraf›ndan engellenmesi duru-
munda ise ideal konuflma durumundan söz edilemez, aksine özgür, eflit ve aç›k ol-
mayan, çarp›t›lm›fl iletiflimden söz edilebilir.
Sonuç olarak Marx gibi Habermas’›n da çal›flmalar›nda analitik bafllang›ç nok-
tas›n› oluflturan bir temel benimsedi¤i ancak Habermas’ta bu temelin Marx’taki gi-
bi çarp›t›lmam›fl/özgür emek de¤il çarp›t›lmam›fl/özgür iletiflim oldu¤u ve ayn› za-
manda bu temelin her iki büyük düflünürün siyasal amac›n› da oluflturdu¤u savu-
nulur (Ritzer, 1996: 293). Bu siyasal amaç Marx’›n çal›flmalar›nda emek sömürüsü-
ne dayal› kapitalizm yerine geçecek s›n›fs›z bir topluma, yani sosyalizme ulaflma
fleklinde belirirken Habermas’›n çal›flmalar›nda özgür ve fleffaf iletiflimin önündeki
her türlü engelin ortadan kald›r›ld›¤› ideal bir konuflma durumuna ulaflma fleklin-
de belirir (Ritzer, 1996: 283). Habermas’›n ideal konuflma durumuna ulaflmay›
amaçlayan iletiflimsel eylem kuram›n›n güçlü, ahlaki boyutlar içerdi¤i de aç›kt›r.
Habermas’›n Rasyonelleflme Üzerine Düflünceleri

Öte yandan Habermas’›n çarp›t›lmam›fl iletiflim ile ilgili düflüncelerinin rasyonellefl-
me üzerine olan düflünceleriyle ba¤lant›l› oldu¤u bilinmektedir. Nitekim iletiflimin
önündeki engellerin kald›r›ld›¤›, düflünce ve fikirlerin serbest ve aç›k olarak sunul-
du¤u bir iletiflim sistemi özü itibar›yla rasyoneldir. Baflka bir ifadeyle, Habermas’a
göre kurtuluflun/özgürleflmenin yolu bir anlamda rasyonel iletiflimdir. Genel ola-
rak bak›ld›¤›nda ise Habermas’›n rasyonelleflme üzerine olan düflüncelerinde We-
ber’den etkilendi¤i ancak ayn› zamanda Weber’ in konuyla ilgili düflüncelerini de
büyük ölçüde revize etti¤i bilinmektedir (Edgar, 2006: 128). Buna göre Weber ras-
yonel düflünmenin alabilece¤i tek formun araçsal ak›lsall›k (rasyonalite) olmad›¤›-
n› belirtmekle birlikte araçsal akl›n kapitalist toplumlar›n kültürel ve kurumsal ör-
gütlenmesinde giderek daha da dominant hale geldi¤ini hatta kabul gören tek ak›l-
c›l›k biçimine dönüfltü¤ünü vurgular (Edgar, 2006: 74). Bu nedenle Weber çal›flma-
lar›nda daha çok araçsal rasyonalite üzerinde yo¤unlafl›r. Habermas ise araçsal ras-
yonalitenin toplumsal yaflam üzerinde teknik bir kontrole dönüflen etkileri konu-
sunda Weber’e kat›lmakla birlikte ondan farkl› olarak modern dünyan›n araçsal
rasyonalite taraf›ndan tamamen tahrif edilmesinin mümkün olmad›¤›n› savunur ve
bu nedenle rasyonel düflünmenin alabilece¤i di¤er formlar üzerinde yo¤unlafl›r
(Edgar, 2006: 128).
Gerçekten de Habermas son dönemin en önemli çal›flmas› ‹letiflimsel Eylem Ku-
ram›’nda, Weber’ in rasyonelleflme kuram›n›n, özellikle kapitalist modernleflme
sonucunda ortaya ç›kan toplumsal patolojilerin aç›klanmas› konusundaki önemini
vurgulamakla birlikte bu kuram›n belirli sorunlar içerdi¤ini ve günümüzde iyileflti-
rilmifl bir kavramsal çerçeveyle yeniden yap›land›r›lmas› gerekti¤ini savunur. Ha-
bermas, Weber’ in rasyonelleflme kuram›ndaki temel sorunlar›n da öncelikle “We-
ber’in eylem dizgelerinin rasyonelleflmesini, sadece amaçsal rasyonellik görünümü
alt›nda incelemesinden” kaynakland›¤›n›, ikinci olarak da “Weber’in eylem kuram-
sal kavramsal çerçevesinin dar bo¤azlar›n›n engellemesiyle, kapitalist modernlefl-
me örne¤ini, genel olarak toplumsal rasyonelleflme ile eflit tutmas›” sonucundan
kaynakland›¤›n› vurgular (Habermas, 1981:753). Rasyonelleflmenin daha genifl bir
kavramsal çerçevede ele al›nmas› gerekti¤ini savunan Habermas’›n ise kariyeri bo-
yunca hem araçsal rasyonaliteyi hem de rasyonel düflünmeyi restore edecek alter-
natif bir ak›l (reason) formunu kapsayan bir rasyonelleflme düflüncesi gelifltirmeye
çal›flt›¤› ve nihayetinde bu amac›na iletiflimsel eylemi temellendiren iletiflimsel ak›l
ile ulaflt›¤› vurgulan›r (Edgar, 2006: 128). Dahas› Habermas moderniteyi “tamam-
lanmam›fl bir proje” olarak tan›mlarken de asl›nda “iletiflimsel ak›lsall›kta bulunan
potansiyelin noksan olarak hayata geçmesini’ kastetti¤i bilinmektedir (Habermas,
1985’ten aktaran Callinicos, 2005: 420).
Benzer flekilde Ritzer’e göre de (1996: 294); Habermas rasyonelleflmenin mo-
dern dünya üzerindeki etkileri konusunda Weber’den etkilenir ancak temel soru-
nun genel anlamdaki rasyonelleflmeden ziyade toplumsal yaflam üzerinde teknik
kontrol oluflturan araçsal rasyonelleflmeden kaynakland›¤›n› düflünür. ‹letiflimsel
eylemin rasyonelleflmesini ise araçsal rasyonelleflme probleminin panzehiri olarak
görür. Nitekim iletiflimsel eylemin rasyonelleflmesi her türlü tahakkümden kurtar›l-
m›fl özgür ve aç›k iletiflimin önünü açacak, o da beraberinde daha az bask›c› bir
normatif sistemin geliflmesine yol açacakt›r. Bir baflka ifadeyle, iletiflimsel eylemin
rasyonelleflmesi iletiflimin önündeki engelleri kald›raca¤›ndan bir anlamda özgür-
leflmenin de kendisidir.
Böylelikle Habermas’›n çal›flmalar›nda rasyonelleflmenin yeni bir üretim siste-
Araçsal rasyonalite bir mine de¤il fakat yeni ve daha az tahrif edici bir normatif sisteme yol açt›¤› ve bu
amaca ulaflmada en uygun düflüncenin de Habermas’›n sosyal evrim teorisinin merkezinde yer ald›¤›, yani
araçlar›n ak›lc› seçimi
olarak tan›mlanmaktad›r. Habermas için evrimin nihai noktas›n›n rasyonel toplum oldu¤u vurgulan›r (Ritzer,
Araçsal rasyonalitede 1996:294). Habermas da Rasyonel Bir Topluma Do¤ru (Towards a Rational Soci-
amaçlardan çok araçlar›n
rasyonelli¤i söz konusudur.
ety) adl› 1972 tarihli çal›flmas›nda bu amac›n› aç›kça ortaya koyar. Habermas bu
çal›flmas›nda araçsal akla yönelik elefltirisinin de onu reddetmek de¤il aksine onu
bir anlamda “rasyonel toplum” projesinin hizmetinde ve özellikle yaflant›-dünyas›
dedi¤i toplumsal alan›n iyilefltirilmesinde kullanmak oldu¤unu belirtir (Habermas,
1972: 90). Öte yandan Habermas’›n çal›flmalar›nda evrimin nihai noktas›n›n rasyo-
nel toplum oldu¤unu vurgulamas› ve sürecin yeni bir üretim sistemi ile de¤il de
yeni bir normatif sistemle son bulmas› literatürde Habermas’›n evrim teorisinde
materyal düzeyden normatif düzeye kayd›¤›, dolay›s›yla Marksizmden uzaklaflt›¤›
yönünde tart›flmalara yol açm›flt›r (Ritzer, 1996:294).
MEfiRU‹YET KR‹Z‹
Habermas’›n Meflruiyet Krizi (Legitimation Crisis) adl› 1976 tarihli çal›flmas›nda ele
ald›¤› meflruiyet krizleri fikri o zamanlar geliflme halinde olan büyük projesinin bir
parças›n› oluflturur ve Habermas bu düflüncelerini sonra gelen ‹letiflimsel Eylem
Kuram› (1981) adl› en önemli çal›flmas›nda “sistem” ve “yaflant›-dünyas›” modelin-
de yeniden formüle ederek tart›fl›r (Slattery, 2008: 428; Scott, 1995: 249). Bu çal›fl-
ma devletin önemli bir role sahip oldu¤u “örgütlü” ya da geç kapitalizmde mefl-
ruiyet (meflru güç, otorite) sorunuyla ilgilidir. Nitekim bütün toplumlarda oldu¤u
gibi kapitalist toplumlarda da mevcut yönetimler yönetme biçimlerini meflrulaflt›r-
ma ve hakl› gösterme ihtiyac› duyarlar. Meflruiyet “Bir hükümetin, siyasal partinin
ya da siyasal sistemin ona tabi olan halk›n ço¤unlu¤u taraf›ndan kabulüdür” (Edgar,
2006: 86). Bir di¤er alternatif tan›ma göre “‘Meflrulaflt›rma’ terimi, bir yönetimin
veya sosyal sistemin kendi varl›¤› ve gücünü hakl› ç›karmaya çal›flma biçimini
anlat›r” (Slattery, 2008: 428). Öte yandan kriz terimi ise “toplumdaki gerilimlerin
sosyal sistemin bafl edemeyece¤i bir noktaya ulaflt›¤› ve yak›n bir y›k›lma tehlike-
si içeren bir durumu ifade eder (Slattery, 2008: 428). Alternatif bir tan›ma göre de
kriz; “çözülmesi kararl› bir eylemi gerektiren kritik bir an”d›r (Edgar, 2006: 29). ‹fl-
te Habermas bu çal›flmas›nda “geliflmifl kapitalist toplumlardaki bu kriz dönemle-
rini ve modern devletin bu tür krizlerle bafla ç›karken kapitalist sistemin meflrulu-
¤unu korumay› nas›l baflard›¤›n› anlamaya ve aç›klamaya çal›fl›r” (Slattery, 2008:
428).
Bu çal›flmada Habermas öncelikle Marx’›n yaflad›¤› dönemden günümüze kapi-
talizmde meydana gelen geliflmeleri incelemeye çal›fl›r. Buna göre Marx devletin
ekonomik hayatta s›n›rl› role sahip oldu¤u liberal kapitalizm döneminde yaflad›.
Günümüzün kapitalizmi ise devletin hem ekonomik hem de di¤er alanlarda önem-
li bir rol oynad›¤› ve gücünü art›rd›¤› örgütlü bir kapitalizmdir. Ona göre her ne
kadar günümüz kapitalizmi hala emek ve sermaye s›n›flar›na bölünmüfl ve serma-
ye sahibinin ç›kar›na göre iflliyor olsa da art›k ne proleterya devrimin müjdecisi ne
de s›n›f mücadelesi “kapitalizmin süreklili¤ini tehdit eden ya da toplumun dönü-
flümünün en olas› kayna¤›n› öneren ana gerilimin kayna¤› de¤ildir” (Skinner, 1991:
142). Marx’›n zaman›nda s›n›f bölünmesi, s›n›f çat›flmas› ve s›n›f mücadelesi top-
lumsal de¤iflmenin temel kayna¤›n› olufltursa da günümüzde s›n›fsal uzlaflman›n
sa¤lanmas›yla birlikte bu durum önemli ölçüde ortadan kalm›flt›r.
Ne var ki Habermas’a göre, kapitalizm ekonomik sorunlar› ve dolay›s›yla eko-
nomik temelli s›n›f çat›flmas›n› zay›flatarak tehdit edici olmaktan ç›karmay› baflar-
m›fl olsa da bu sefer de sistem kendi meflruiyetini tehdit eden farkl› nitelikte kriz-
lerle karfl› karfl›yad›r. Bu yeni krizler ve gerilimler ekonomik faktörlerden de¤il fa-
kat kültürel ve ideolojik faktörlerden beslenmektedir. Dolay›s›yla kapitalizm için-
de daha önce s›n›f farkl›l›klar›ndan kaynaklanan ve s›n›f hareketleri fleklinde so-
mutlaflan gerilimler günümüzde yeni toplumsal hareketlerle yer de¤ifltirmifltir.
Özetle, Habermas kapitalizmin günümüzde ekonomik ç›karlardan çok yaflant›-
dünyas› dedi¤i yaflam alan›n›n özgürleflmesine ve kaybedilen de¤erlerine yönelik
taleplerle mücadele veren bar›fl, ö¤renci, ekolojik, kad›n ve benzeri biçimler alan
yeni toplumsal hareketlerin yaratt›¤› gerilimlerle sars›ld›¤›n› ve bu gerilimlerin si-

yasal sistemde, ekonomik krizlerden daha büyük bir tehlike arz eden meflruiyet
krizleri yaratma potansiyeline sahip olduklar›n› düflünmektedir.
Habermas, kapitalizmin günümüzde de ekonomik krizlerle karfl› karfl›ya ol-
makla birlikte geç kapitalist dönemde önemli bir role sahip olan devletin müdaha-
lesiyle bu krizlerin afl›labilece¤ini ancak bu sefer de devletin ekonomik alandaki
krizleri çözerken di¤er toplumsal alanlarda s›ras›yla birbirini tetikleyen krizlere yol
açabilece¤ini düflünür. Habermas geç kapitalist toplumda ekonomik, siyasal ve
sosyo-kültürel sistem ç›k›fll› olarak birbirini tetikleyebilen dört olas› kriz e¤ilimi be-
lirler: ekonomik krizler, rasyonalite krizleri, meflruiyet krizleri ve motivasyon kriz-
leri. Habermas ekonomik sistemdeki krizler ile siyasal sistemdeki rasyonalite kriz-
lerini, bu iki (ekonomik ve siyasal) sistemden oluflan topluma verdi¤i adla, sistem
krizleri olarak de¤erlendirir. Meflruiyet ve motivasyon krizlerini ise toplumsal-kül-
türel sistemle (yani yaflant›-dünyas›yla) iliflkili kimlik krizleri olarak de¤erlendirir
(Habermas, 1976: 45).
Tablo 2.2 Olas› Kriz E¤ilimlerinin Bir S›n›flamas›
Olas› Kriz
E¤ilimlerinin Bir Ç›k›fl Noktas› Sistem Krizleri Kimlik Krizleri
S›n›flamas›
Ekonomik Sistem Ekonomik Krizler
Politik Sistem Rasyonalite Krizleri Meflruiyet Krizleri
Sosyo-Kültürel Sistem Motivasyon Krizleri
Kaynak: Habermas, J. (1976) Legitimation Crisis, London: Heineman., s.45.
Buna göre geç kapitalist toplumda bir ekonomik kriz devlet müdahalesiyle çö-
zülebilmekte ancak devlet ekonomik bir krizi çözerken bir taraftan da siyasal alan-
Bu ünitenin devam›nda ele da rasyonalite krizine yol açabilen mali ve idari sorunlara yol açabilmektedir. Ör-
al›nan sistem ve yaflant›- ne¤in, devlet rasyonel bir planlamadan ziyade arz-talep dengesine göre iflleyen pi-
dünyas› kavramlar›
Habermas’›n ‹letiflimsel yasa ekonomisinde ortaya ç›kan bir kriz esnas›nda bat›k sanayi kurulufllar›n› borç-
Eylem Kuram› adl› sonraki lanarak kurtarabilir. Ancak bu da Habermas’›n ad›na rasyonalite dedi¤i krize yol
çal›flmas›nda geçen temel
kavramlard›r. Bununla açan ciddi mali ve idari sorunlar› da beraberinde getirecektir. Öte yandan devlet
birlikte Habermas’›n bu iki ekonomik krizde çal›flanlar karfl›s›nda iflverenleri kurtarmay› tercih etmifl görüne-
kavram› daha önceki
çal›flmalar›nda gelifltirmeye ce¤inden ve icab›nda mali kriz nedeniyle sosyal güvenlik ve benzeri için ay›rd›¤›
bafllad›¤› bilinmektedir. harcamalar› da k›saca¤›ndan ayr›ca bir meflruiyet krizine yol açabilecektir (Slattery,
2008: 429-430). Devletin politik aç›dan taraf tutmufl görünmesi halk›n ona olan gü-
veninin sars›lmas›na ve meflruiyetinin sorgulanmas›na, bu da akabinde Haber-
mas’›n motivasyon dedi¤i krizin oluflumuna yol açabilir (Slattery, 2008: 429). Ad›
üzerinde, motivasyon krizi insanlar›n sisteme olan güvenlerinin azalmas› nedeniy-
le sistemin gerekliliklerini (yani mesleki çal›flma gibi temel rol ve sorumluluklar›)
yerine getirmek için ihtiyaç duyduklar› motivasyonu yitirmeleri anlam›na geldi¤in-
den Habermas bu krizleri temel krizler olarak görür.
Sonuç olarak Habermas’a göre, “geç kapitalist toplumlarda meflruiyet esas ola-
rak ideolojik kontrole, devletin ve (medya gibi) kültürel ayg›tlar›n insan kitlelerini
mevcut sistemin adil, dürüst, rasyonel ve dolay›s›yla meflru oldu¤una ikna yete-
neklerine ba¤l›d›r (Slattery, 2008: 431). Baflka bir ifadeyle, geç kapitalist toplumda
devletin meflruiyet için önce vatandafllar›n› destek vermeleri konusunda ikna edip,
motive etmesi gerekmektedir. Habermas, geç kapitalist toplumda e¤itim düzeyinin
ve bilgi ak›fl›n›n daha yüksek olmas›n›n meflruiyetin zor kazan›lmas› üzerinde et-
kili oldu¤unu düflünür ve geç kapitalist toplumlarda rasyonel bir dönüflümün ger-
çekleflmesi bak›m›ndan meflruiyet krizlerini önemli görür. Görüldü¤ü gibi Haber-

mas, klasik Marksizmin aksine geç kapitalist toplumu vurabilecek as›l önemli kriz-
lerin ekonomik de¤il bir anlamda düflünsel krizler oldu¤unu ve bu krizlerin oluflu-
munda kültürel ve ideolojik faktörlerin önemli bir rol oynad›¤›n› vurgulamaktad›r.
‹LET‹fi‹MSEL EYLEM KURAMI:

S‹STEM VE YAfiANTI-DÜNYASI
Habermas çal›flmalar›n›n ikinci aflamas›nda daha da gelifltirdi¤i düflüncelerini 1981
tarihli ‹letiflimsel Eylem Kuram› (Theoriedes Kommunikativen Handelns) ad›n› ta-
fl›yan ve Türkçeye de 2001 y›l›nda çevrilen ünlü eserinde yeniden formüle eder.
Habermas’›n bu aflamada sosyal teorisini daha önce gelifltirdi¤i bilgi teorisi üzerin-
de infla etme düflüncesinden de giderek uzaklaflt›¤› bilinmektedir. Habermas hem
modernite hem sosyal teori hem de önemli, büyük düflünürlerle ilgili revize etti¤i
düflüncelerini bu iki ciltlik kapsaml› çal›flmas›nda sunar. Bu çal›flma ayn› zamanda
Habermas’›n kariyeri boyunca gelifltirdi¤i tüm düflünceleri yeniden formüle ederek
özetledi¤i bir çal›flma olarak da görülür. Habermas bu çal›flmas›nda önceki çal›fl-
malar›n› yaflant›-dünyas› ve sistem olarak adland›rd›¤› iki toplumsal alan kavram›
çerçevesinde gözden geçirerek revize eder. Kitab›n (Habermas: 1981) arka kapak
aç›klamas›nda da belirtildi¤i gibi; “Habermas, 21. yüzy›l›n Kapital’i olarak okuna-
bilecek bu yap›t›nda, Marksist kuram›n üretim araçlar›/üretim iliflkileri paradigma-
s›n›n yetersizli¤ini, bu paradigmaya iletiflimsel eylem ve yaflama evreni kavramla-
r›n› da ekleyerek oluflturdu¤u iletiflimsel eylem kuram›yla aflmay› öneriyor”.
Scott (1995: 238), Habermas’›n bu çal›flmada da amaçsa-rasyonel eylem ve ile-
tiflimsel eylem fleklinde yeniden formüle etti¤i eylem tipolojisini bafllama noktas›
olarak ald›¤›n› vurgular. Ad› üzerinde amaçsal-rasyonel eylem, baflar›ya yönlenmifl
“kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n benmerkezci ego hesaplar› üzerinden” koor-
dine edildi¤i bir eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). ‹letiflimsel eylem ise anlafl-
maya yönlenmifl bir eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). Baflar›ya yönlenmifl
amaçsal-rasyonel eylemi Habermas;
(a) araçsal eylem ve
(b) stratejik eylem olmak üzere her ikisi de kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n
benmerkezci ego hesaplar› üzerinden” koordine edildi¤i iki alt eylem tipi
alt›nda inceler.
“Baflar›ya yönlenmifl bir eylemi teknik eylem kurallar›na uyulmas› görünümü
alt›nda inceliyor ve bir müdahalenin etki derecesini durumlar ve olaylar ba¤lam›
içinde de¤erlendiriyorsak, bu eylemi araçsal olarak; baflar›ya yönlenmifl bir eylemi
rasyonel seçme kurallar›na uyma görünümü alt›nda inceliyor ve etkisinin derece-
sini rasyonel bir rakibin kararlar› üzerinde de¤erlendiriyorsak, bu eylemi stratejik
olarak adland›r›yoruz. Araçsal eylemler toplumsal etkileflimlerle ba¤lant›l› olabilir;
stratejik eylemler ise toplumsal eylemlerdir” (Habermas. 1981: 305). Araçsal eylem
tek aktörlü, stratejik eylem ise en az iki ve daha çok aktör aras›nda geçen bir ey-
lem tipidir. Tek aktörlü araçsal eylemde kifli kendisini çevreleyen do¤al dünyay›
manipüle etmekle ilgilidir, yani do¤al dünyadaki nesnelere karfl› araçsal bir tutu-
ma sahiptir. ‹ki veya daha çok kifliyi kapsayan stratejik eylemde ise kifli veya kifli-
ler baflkalar›na karfl› araçsal bir tutuma sahiptir, yani baflkalar›na nesnelermifl gibi
davranarak baz› fleyleri kontrol etmeye ve manipüle etmeye çal›fl›r (Edgar, 2006:
73, 144).
Habermas iletiflimsel eylemi ise, toplumsal iliflkilerde anlaflmaya yönlenmifl bir
eylem olarak çözümler. Habermas, “kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n benmer-
kezci ego hesaplar› üzerinden de¤il de anlaflma edimleri üzerinden koordine edil-
di¤i durumlarda, iletiflimsel eylemlerden söz” edilebilece¤ini belirtir (Habermas,
1981: 305). “‹letiflimsel eylemlerde taraflar birincil olarak kendi baflar›lar›na yön-
lenmemifltir; eylem planlar›n› ortak durum tan›m› temelinde birlikte kararlaflt›rabil-
meleri kofluluyla, kendi bireysel hedeflerini izlerler. Bu bak›mdan, durum tan›mla-
r›n›n görüflülmesi, iletiflimsel eylem için gerekli olan yorumlama baflar›mlar›n›n
önemli bir bileflenidir” (Habermas, 1981: 305).
Tablo 2.3 Habermas’ta Eylem Tipleri
Habermas’ta Eylem
Tipleri Eylem Yönlenimi Baflar›ya Yönlenmifl Anlaflmaya Yönlenmifl
Eylem Konumu
Toplumsal olmayan Araçsal eylem -
Toplumsal Stratejik eylem ‹letiflimsel eylem
Kaynak: Habermas, J. (2001), ‹letiflimsel Eylem Kuram›, 1-2, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi, s. 305.
Habermas’›n çal›flmalar›nda merkezi bir öneme sahip olan iletiflimsel eylemler

ise yaflant›-dünyas› diye tan›mlad›¤› sosyo-kültürel bir toplumsal yaflam alan›n-
da gerçekleflir. Araçsal ve stratejik eylemden oluflan amaçsal eylemler ise sistem
ad›n› verdi¤i (ekonomik ve siyasal sistemden oluflan) toplumsal alanda gerçekle-
flir. Bu iki kavram bir bak›ma Habermas’›n önceki çal›flmalar›nda toplumun genel
yap›s›n› çözümlemede kulland›¤› ekonomi politik ve “kurumsal çerçeve” kavram-
lar›n›n ciddi bir de¤iflime u¤ram›fl yeni halleri olarak görülebilir. Bu kavramlaflt›r-
madan anlafl›laca¤› gibi Habermas’›n çal›flmalar›nda toplum, hem “sosyo-kültürel
yaflant›-dünyas›”n›n hem de “sosyal sistem”in özelliklerine sahip bir “bütün” olarak
kavran›r (Scott, 1995: 240-41).
Habermas iletiflimsel eylem kuram›nda bu iki eylem tipolojisini temellendiren
yaflant›-dünyas› ve sistem kavramlar›yla toplum kuram›nda var olan iki farkl› bak›fl
Habermas’›n çal›flmalar›nda
merkezi öneme sahip olan
aç›s›n›, kendi deyimiyle sosyalbilimsel çözümlemeye içten ve d›fltan bakan iki kav-
sistem ve yaflant›-dünyas› ram stratejisini birlefltirmeye çal›fl›r (Habermas, 1981: 584-86). Kendi ifadesiyle
kavramlar› Türkçeye “Her toplum kuram›n›n temelinde yatan ‘dizge’ ve ‘yaflama evreni’ ile karakterize
s›ras›yla dizge ve yaflama
evreni/yaflam dünyas› olarak edilen iki kavram stratejisinin birbirleriyle nas›l yeterli bir biçimde ba¤lanabilece-
da çevrilmektedir. Bu ¤i”ni araflt›r›r (Habermas, 1981:585).
ünitenin devam›nda
ba¤lama göre kimi yerlerde Habermas’›n iflaret etti¤i bu içten (subjektif) ve d›fltan (objektif) bakan kavram
dizge ve yaflama evreni stratejileri literatürde iflaret edilen eylem-yap› veya eylem-sistem yaklafl›mlar› düa-
kavramlar› da
kullan›lmaktad›r. lizmine de birçok aç›dan benzerdir. Hatta bu yüzden Ritzer (1996: 549) Haber-
mas’›n yaflant›-dünyas› kavram› alt›nda k›smen eylemle, sistem kavram› alt›nda da
k›smen yap› ile ilgilendi¤ini ve bu aç›dan asl›nda kendi “eylem-yap›” yaklafl›m›n›
gelifltirmeye çal›flt›¤›n› savunur. Bununla birlikte Habermas’›n yaklafl›m›n›n bu
noktada farkl› ve özgün bir boyuta sahip oldu¤u aç›kt›r.
Sosyalbilimsel çözümlemeye içten bakan kavram stratejisi, topluma kat›l›mc›la-
r›n iç perspektifinden bakar ve onu iletiflimsel eylem sürecinde oluflturulan bir “ya-
flant›-dünyas›” olarak kavrar. Bu aç›dan da sosyal teorinin temel görevini toplum-
sal eylemlerin öznel anlamlar› ile ilgilenmek olarak görür. Bu ba¤lamda sembolik
etkileflimcilik ve fenomenolojik teoriler toplumu üyelerin iç perspektifinden kavra-
yan yaklafl›mlar olarak kabul edilirler. Zaten yaflant›-dünyas› kavram› da hat›rlana-
ca¤› üzere sosyolojik fenomenolojide ve özellikle Schutz’un çal›flmalar›nda kulla-
n›lan bir kavramd›r ve Habermas bu kavram› gelifltirirken önemli ölçüde bu yakla-
fl›ma dayand›¤›n› belirtir.
Bununla birlikte Habermas, yaflant›-dünyas›n› fenomenolojik yaklafl›mdan da-

ha kapsaml› olarak ele al›r. Nitekim Habermas’a göre yaflant›-dünyas›n› daha kap-
saml› k›lan farkl› ontolojik alanlar (d›flsal-nesnel, normatif-toplumsal ve deneyim-
sel-öznel dünya gibi farkl› gerçeklik düzeyleri veya tezahürleri) söz konusudur
(Layder, 2006: 256-57). Bu bak›mdan Habermas’›n yaflant›-dünyas› analizi, feno-
menolojinin yaflant›-dünyas› analizinden farkl› olarak, yap›sal, kurumsal ve kültü-
rel özellikleri de kapsayacak bir geniflli¤e sahiptir. Yukar›da da belirtildi¤i gibi, Ha-
bermas’›n çal›flmalar›nda yaflant›-dünyas› iletiflimsel eylemin gerçekleflti¤i aland›r.
Yaflant›-dünyas› (lifeworld), toplumun s›radan üyelerinin gündelik yaflamda et-

kileflime girmek ve nihayetinde ortak bir anlay›fla ulaflmak amac›yla kulland›klar›
bilgi, beceri ve yetenekler stoku olarak tan›mlanabilir. Kavram›n ilk olarak Edmund
Husserl taraf›ndan, daha sonra ise Alfred Schutz taraf›ndan kullan›ld›¤›, son olarak
Habermas’›n kavram› önemli ölçüde de¤ifltirerek kulland›¤› bilinmektedir. Haber-
mas’›n bu kavram› özellikle toplumun bireyler üzerinde, onlar›n her türlü eylemleri-
ni ve düflüncelerini belirleyecek ölçüde, bask›c› bir güç olarak iflledi¤i fleklindeki sos-
yal teoride mevcut olan bir önyarg›y› düzeltmek ve bir anlamda bu önyarg›ya karfl›
toplumun s›radan insanlar›n›n özneler/failler olarak yeteneklerini vurgulamak için
kulland›¤› düflünülmektedir. Nitekim bürokrasilerle kapitalist ekonomilerin insan
özgürlü¤ü üzerindeki s›n›rlay›c› etkilerine yönelik kayg›lar› paylaflmakla birlikte Ha-
bermas insanlar›n yetenekli olduklar›n› ve toplumun halen ve ancak insanlar›n
gündelik yaflamdaki eylemleri taraf›ndan yeniden üretilebilece¤ini ve bunu görme-
yen bir sosyal teorinin de her zaman eksik kalaca¤›n› savunur. Habermas’›n yaflan-
t›-dünyas› kavram› evrensel/biçimsel pragmatik kuram çerçevesinde toplu-
mun s›radan insanlar›n›n iletiflim kurabilme ve toplumsal etkileflimi sürdürmede dil
kullanabilme yeterliliklerinin önemini vurgular (Edgar, 2006, s.89). Biçimsel (veya
evrensel) pragmatik kuram, insanlar›n iletiflim kurabilmelerini sa¤layan beceriler ve
yeterlilikler ile ilgili bir kuramd›r. Habermas, biçimsel pragmatik kuram›nda ileti-
flimsel eylemi, insanlar›n iletiflim esnas›nda birbirlerini etkilemek için, nesnel, sosyal
ve öznel üç biçimsel dünya tasar›m› alt›nda gelifltirdikleri “geçerlilik iddialar›” (vali-
dity claims) çerçevesinde analiz etmeye çal›fl›r (Habermas, 1981: 127). Evrensel
pragmatik insanlar›n birbirleriyle iletiflim kurabilmek için ihtiyaç duyduklar› bilgi
ve becerileri tan›mlayarak insanlar›n iletiflimde takip edecekleri kurallar› yeniden
yap›land›r›r. Evrensel pragmatik bir anlamda iletiflimin evrensel flartlar›n› yeniden
oluflturmaya çal›fl›r (Edgar, 2006:163) ve bu aç›dan güçlü ahlaki boyutlar içerir.
Scott, (1995: 241) Habermas’›n yaflant›-dünyas›n›n Parsons’un yaklafl›m›nda

toplumlar›n “içsel” örgütlenmelerine katk›da bulunan “bütünleflme” ve “gizil kal›p
koruma” ifllevleriyle ilgili olan (Habermas’›n anlad›¤› flekliyle gündelik hayattaki
etkileflim düzeninin sürdürülmesini sa¤layan, yap›laflm›fl norm ve kurumlardan
oluflan) bir “sosyal topluluk” (societal community) olarak anlafl›ld›¤›n› vurgular.
Layder de (2006:258) Habermas’›n yaflant›-dünyas›n› “toplumsal hayat›n farkl› yan-
lar›n› iletiflimsel eylem arac›l›¤› ile bir araya getirmeyi gerektiren bir parçalar› bir-
lefltirme” çal›flmas› olarak görür. Yaflant›-dünyas›, toplum üyelerinin gündelik ya-
flamda kiflilik ile birlikte toplumsal hayat›n yap›sal, kurumsal ve kültürel yanlar›n›
anlamaya dayal› iletiflimsel eylemler arac›l›¤› ile sürdürülmeleri sayesinde yeniden
üretilir.
Sosyalbilimsel çözümlemeye d›fltan bakan kavram stratejisi ise toplumlar› ken-
di kendini düzenleyen “sistemler” olarak görür ve sosyal teorinin temel görevini
sistemin elementleri aras›nda bulunan sistematik ba¤lant›lar›n araflt›r›lmas› olarak

kavrar. Bu ba¤lamda yap›sal ifllevselci teoriler ve sistem teorileri de topluma bir
gözlemcinin d›fl perspektifinden bakan yaklafl›mlar olarak kabul edilirler.
Habermas’›n çal›flmalar›nda amaçsal eylemlerden oluflan sistem, toplumun ken-
dini yeniden üretme kapasitesini art›r›r, çevresiyle ilgili faaliyetlerini yönlendirir,
süreklili¤ine katk›da bulunur. Scott (1995: 242-3) Habermas’›n sistem kavram›n› da
Parsons’un yaklafl›m›nda yer alan ve sistemin çevresiyle iliflkili “d›flsal” örgütlen-
mesine katk›da bulunan “adaptasyon” ve “amaca ulaflma” ifllevlerinden faydalana-
rak gelifltirdi¤ini ve yine Parsons gibi bu süreçlerin s›ras›yla ekonomik ve siyasal
eylem sistemlerini tan›mlad›¤›n› savunur. Swingewood da Habermas’›n modelinin
Parsons’un modeline çarp›c› derecede benzedi¤ini vurgular (Swingewood, 1998:
344).
Sonuç olarak, Scott’a göre (1995: 244) Habermas’›n toplum modelinde sistem
siyasal ve ekonomik olmak üzere iki ayr› yap›dan oluflurken, yaflant›-dünyas› özel
alan (aile ve ev içi iliflkiler alan›) ile kamusal alan›n merkezinde yer alan sosyal
topluluk dedi¤i alanlardan oluflur. Bu eylem alanlar›n›n her biri de di¤er alanlarla
iliflkilerini düzenleyen belirli bir de¤iflim arac› (s›ras›yla ekonomi-para, siyasal sis-
tem-güç, kamusal alan-etki, özel alan-sorumluluk) üretir. Böylelikle Habermas’›n
bu çal›flmas›nda eylem tipleri ile yeni kavramlar› yaflant›-dünyas› ve sistem aras›n-
daki iliflkilerin afla¤›da görüldü¤ü gibi bir flekil ald›¤› belirtilmektedir.
fiekil 2.2
Eylem, Sistem ve Yaflant›-Dünyas›
Analitik Toplumsal Fonksiyon Toplumsal Farkl›laflm›fl Medya

eylem tipi eylem formu alan alan
Ekonomik sistem Para

Amaçsal Stratejik
eylem eylem Yönlendirme Sosyal sistem
Siyasal sistem Güç
Sosyal topluluk Etki

‹letiflimsel Sembolik
eylem etkileflim Normatif Sosyo-kültürel
yaflant›-dünyas›
Özel alan Sorumluluk
Kaynak: John Scott, Sociological Theory, 1995, s.243.
SIRA S‹ZDE Habermas’›nSIRA

toplum modeli ile Marx’›n toplum modelini karfl›laflt›r›n›z.
S‹ZDE
2
Sistem ile Yaflant›-Dünyas›n›n Ayr›lmas› ve
D Ü fi Ü N E L ‹ M Yaflant›-Dünyas›n›n
D Ü fi Ü N E L ‹ M Kolonileflmesi
Habermas’a göre toplumu oluflturan sistem ile yaflant›-dünyas› geçmifl dönemlerde
S O R U iç-içe geçmiflken
S O R Utoplumsal evrim sürecinde giderek birbirlerinden farkl›laflm›fl ve
nihayetinde günümüzde birbirlerinden ayr›lm›flt›r. Habermas sistem ile yaflant›-
dünyas›n›n birbirinden nas›l ayr›ld›¤›n› ikinci dereceden bir farkl›laflma olarak ele
D‹KKAT D‹KKAT
ald›¤›n› belirtti¤i toplumsal evrim sürecinde izlemeye çal›fl›r.
Bu süreçte Habermas, sosyolojide üzerinde uzlafl›lm›fl üç temel toplumsal ev-
N N
rim aflamas›na, “kabile toplumlar›, geleneksel ya da devletçi örgütlenmifl toplum-
lar ve de (farkl›laflm›fl bir iktisat dizgesine sahip) modern toplumlar”a iflaret eder
(Habermas, 1981: 586). Habermas’a göre sistem aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bu aflama- ‹letiflimsel rasyonalite veya
iletiflimsel ak›l Habermas’›n
lar›n her biri yeni ortaya ç›kan sistem mekanizmalar›yla ve bunlara karfl›l›k düflen hakikat ve ahlaki iyilik
karmafl›kl›k düzeyiyle karakterize edilir. Bu süreçte sistemin yaflant›-dünyas›ndan (moral goodness) ile ilgili
problemlerin bireyler
kopar›lmas›, önceleri az farkl›laflm›fl bir sistemle var olan yaflant›-dünyas›n›n gide- aras›nda özgür, aç›k ve
rek sistemin yan›nda bir alt sisteme indirgenmesi fleklinde oluflur (Habermas, 1981: zorlamaya dayal› olmayan
586-87). Kabile toplumlar›nda yaflant›-dünyas› ile sistem aras›nda yok denecek ka- bir iletiflim sürecinde ak›lc›
bir flekilde çözümlenmesini
dar az bir farkl›laflma varken (yani sistem mekanizmalar› toplumsal bütünleflme ifade etmek için kulland›¤›
mekanizmalar› ile iç içe iken) geleneksel toplumlardan modern toplumlara do¤ru bir kavramd›r (Edgar,
2006:23).
bu farkl›laflma gitgide artar.
Habermas arkaik toplumlardan modern toplumlara geçifli Weber gibi rasyonel-
leflme süreciyle iliflkilendirir. Habermas’a göre bu süreç sistem ve yaflant›-dünyas›-
n› karakterize eden hem araçsal hem de iletiflimsel rasyonalitede bir art›fla ifla- Yaflant›-dünyas›n›n
kolonileflmesi, çok karmafl›k
ret eder. Farkl›laflma ve karmafl›klaflma artt›kça sistemin devlet ve ekonomi gibi ya- toplumlarda, büyük ölçekli
p›sal mekanizmalar› ve özellikleri geliflmeye ve özerkleflmeye baflar. Habermas’›n toplumsal süreçlerin giderek
deyimiyle bu farkl›laflma esnas›nda sistem mekanizmalar› toplumsal bütünleflme- daha özerk hale gelmesi ve
bireylerin eylemlerini
nin gerçekleflti¤i toplumsal yap›lardan giderek daha büyük ölçüde kopmaya ve ni- s›n›rland›rmas› sonucunda
hayetinde modern toplumlarda normlardan ba¤›ms›z yap›lar biçiminde yo¤unlafl- ortaya ç›kan ve ferdi
özgürlük yitimine yol açan
maya ve nesneleflmeye bafllarlar (Habermas, 1981: 587). Sistemin yap›sal mekaniz- bir süreçtir (Edgar, 2006:
malar› güçlendikçe, özellikle güç ve para temelinde iflleyen siyasal ve ekonomik 17).
sistemlerin yaflant›-dünyas› üzerindeki güç ve denetimi giderek artar ve nihayetin-
de yaflant›-dünyas›n› kontrol etmeye bafllarlar. Habermas, sistemin yaflant›-dünya-
s›na müdahalesini ve denetimini de yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi olarak
kavrar. “Habermas’›n terminolojisiyle bu süreç bir ‘sistem’ olarak toplumun, bir
‘yaflant›-dünyas›’ olarak topluma müdahalesi” olarak anlafl›l›r (Edgar, 2006: 17).
Habermas’›n bu çal›flmas›nda geçen bu kavram› özellikle sistem ile yaflant›-
dünyas› aras›ndaki iliflkiye yönelik, ilk defa Meflruiyet Krizi adl› önceki çal›flmas›n-
da, öne sürdü¤ü görüfllerindeki eksikliklere karfl›l›k olarak gelifltirdi¤i belirtilmek-
tedir (Edgar, 2006: 17). Baflka bir ifadeyle, yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi kav-
ram› Habermas’›n Meflruiyet Krizi adl› önceki çal›flmas›nda ele ald›¤› yaflant›-dün-
yas›n› vuran krizlere yol açan sürecin yeni ve daha incelikli bir de¤erlendirmesi
olarak görülebilir.
Yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi; özünde yaflant›-dünyas›n› temellendiren en
önemli etkinlik ve eylem alan› olan iletiflim ile iletiflimsel eylemlerin s›n›rland›r›ld›-
¤›, dahas› dilsel iletiflim ve uzlafl›n›n tahrip edildi¤i bir sürece iflaret eder. Bu süreç
ise Habermas’a göre toplumun karmafl›klaflan örgütsel yap›s›n›n ortak anlay›fllara
ulaflmay› hedefleyen iletiflimsel eylem temelinde ifllemesinin giderek zorlaflmas›
sonucunda devlet ve ekonomi gibi alt sistemlerin araçsal eylem temelinde ifllemek
durumunda kalmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Böylelikle toplumsal eylemlerin ör-
gütlenmesinde iletiflim bask› alt›nda kald›¤›ndan özellikle ekonomik ve siyasal
alanda bu görevi önemli ölçüde para ve güç yüklenir. Daha basit bir ifadeyle bu
durum toplumun karmafl›kl›k düzeyinin giderek artmas› ve dilsel iletiflim araçlar›-
na afl›r› yüklenilmesi sonucu insanlar›n günlük yaflamda eylemlerini dilsel uzlafl›
oluflturarak örgütlemek yerine Habermas’›n ‘dilden ar›nd›r›lm›fl iletiflim araçlar›’
dedi¤i para ve güç araçlar›n› kullanarak örgütlemeleri olarak tan›mlanabilir (Ha-
bermas, 1981: 618, 619). Böylelikle dilden ar›nd›r›lm›fl iletiflim araçlar› olarak güç
ve para dilsel araçlarla anlaflma ihtiyac›n› azaltarak ifllediklerinden dilsel uzlafl›
oluflturman›n yükünü hafifletmifl olurlar. Bir baflka deyiflle yaflant›-dünyas›ndaki
iletiflim kaynaklar› üzerindeki afl›r› yük, iletiflimsel eylem yerine araçsal ya da stra-
tejik eylem kullan›larak hafifletilmeye çal›fl›l›r.
Sonuç olarak Edgar’›n (2006:21) belirtti¤i gibi Habermas, modern toplumda sis-
tem mekanizmalar›n›n kullan›m›n› gerekli ve hatta oldukça faydal› oldu¤unu dü-
flünmekle birlikte araçsal eylem temelinde iflleyen ekonomik sistem ile siyasal sis-
temin yaflant›-dünyas›na sürekli müdahalesinin (örne¤in, tüm etkinliklere ekono-
mik de¤erler biçilmesi gibi ve devletin özel ve kamusal etkinlikleri gitgide daha
çok düzenlemesi gibi) yaflant›-dünyas›n›n sürdürülmesini sa¤layan iletiflimsel ey-
lem ve becerilerin afl›nmas›na yol açt›¤›n› düflünür. Daha aç›k bir ifadeyle Haber-
mas için yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi sorunu sistemin amaca ulaflmak için
bir araç olmaktan ç›karak kendi içinde bir amaca dönüflmesi sonucunda ortaya
ç›kar (Edgar, 2006:19). Ritzer’in ifadesiyle (1996:551-52), yaflant›-dünyas›n›n kolo-
nileflmesi durumu Habermas’›n yaflant›-dünyas› ile sistem aras›nda gördü¤ü diya-
lektik iliflkinin sistemin yaflant›-dünyas› üzerindeki kontrol gücünün artmas› sonu-
cu bozulmas› olarak tan›mlanabilir.
Rasyonelleflme aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da bu durum toplumsal yaflam›n örgüt-
lenmesinde iletiflimsel akl›n (communicative reason) karfl›s›nda do¤a bilimlerini te-
mellendiren araçsal akl›n (instrumental reason) zafer kazanarak hâkim hale gel-
mesi (yani Habermas’›n bilimcilik dedi¤i durumun hâkim olmas›) olarak anlafl›la-
bilir. Bu durum ise Habermas için sorunun temel kayna¤› gibi görünmektedir. Ni-
tekim Habermas’a göre toplumsal yaflam›n örgütlenmesinde iletiflimsel ak›l araçsal
akl› tamamlayan bir niteli¤e sahiptir. Çünkü insanlar›n yaflayabilmesi için hem do-
¤al çevrelerini bilim ve teknoloji arac›l›¤›yla kontrol etmeye (yani araçsal akla)
hem de iletiflim kurmaya (yani iletiflimsel akla) ihtiyaçlar› vard›r (Edgar, 2006: 24).
Öte yandan Habermas, ilk etapta temeli sosyal bilimlerde hermeneutik modele da-
yanan iletiflimsel akl›n da tek bafl›na yeterli olamayaca¤›n› ve onun da toplumsal
yaflamda iletiflim imkânlar›ndaki sistematik çarp›tmalara karfl› elefltirel teori taraf›n-
dan mutlaka desteklenmesi ve tamamlanmas› gerekti¤ini savunur (Edgar, 2006:
24). Düflüncelerini daha da gelifltirdi¤i son dönem çal›flmalar›nda ise Habermas’›n
elefltirel teori modelini terk ederek bir anlamda bütün insanlar›n potansiyel olarak
elefltirel ya da rasyonel bir tart›flmaya girebilecek temel becerilere sahip olduklar›-
n› gösteren iletiflimsel akl› merkeze ald›¤› belirtilmektedir (Edgar, 2006: 24).
Görüldü¤ü gibi rasyonalite ve rasyonalitenin hakim oldu¤u modern toplum ko-
nusunda Habermas, Weber’den etkilenmekle birlikte ondan farkl› düflünmektedir.
Nitekim “Weberyan aç›dan, sistem biçimsel/formel rasyonalitenin etki alan›d›r, ya-
flant›-dünyas› ise tözsel (substantive) rasyonalitenin etki alan›d›r” ve bu çözümle-
mede Habermas’›n yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi tezi asl›nda “modern dünya-
da, formel rasyonalitenin tözsel rasyonalite karfl›s›nda galip geldi¤i ve daha önce
usulen tözsel rasyonalite taraf›ndan tan›mlanan alanlar› tahakküm alt›na almaya
bafllad›¤›” fleklindeki Weberyan tezin yeni bir düzenlemesidir (Ritzer, 1996: 549).
Ne var ki Layder’in (2006: 262) belirtti¤i gibi yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi
tezi Habermas’›n araçsal rasyonalite temelli bürokratik hâkimiyeti Weber gibi an-
lam kayb›na ve özgürlük yitimine yol açan kötü ve kaç›n›lmaz bir “çelik kafes” ola-
rak görmesine yol açmaz. “Aksine o, sistemin unsurlar›n›n adil, özgür ve eflitlikçi
bir toplum yaratmak için yaflant›-dünyas›n› zorlayabilece¤ini vurgular. Bu toplum-
sal süreçler kaç›n›lmaz de¤ildir. Protesto hareketleri ve toplumsal de¤iflme yönün-
deki bask›lar Habermas’›n iletiflimsel rasyonaliteye içkin oldu¤unu düflündü¤ü bir
oluflumu, hedefler ve kaynaklar›n da¤›l›m› üzerinde özgür tart›flma ve konsensüs
potansiyeline yol açabilir. Bu anlamda Habermas, Ayd›nlanmac› akl›n -sistemin
kolonilefltirici buyruklar›n›n kuflatmas› alt›nda olan- güç ve para biçimindeki bu
yan›n› kurtarman›n mümkün oldu¤una inan›r” (Layder, 2006:162-263). Kapitalist
toplum çözülmedikçe daha iyi ve eflitlikçi bir toplum yaratma imkan› olmad›¤›n›
düflünen Marx’tan ve insanlara tahakkümden kurtulma konusunda ümit vermeye-
rek kötümserli¤iyle ün yapan Frankfurt Okulunun önde gelen temsilcilerinden
farkl› olarak Habermas için “sistemin kolonilefltirici etkilerine karfl› toplumsal dire-
nifl imkan› her zaman vard›r. Bu yolla, feminizm, yeflil politikalar, anti-nükleer fa-
aliyetler gibi yeni toplumsal hareketlerin elefltirel potansiyeli modernite potansiye-
linden tamamen vazgeçmeden sürdürülebilir. Bu düflünce Habermas’› modernizm
karfl›tlar› ve post-modernistlerin karfl›s›na yerlefltirir” (Layder, 2006:263).
Özetle yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesine karfl› çözüm yaflant›-dünyas›ndaki
rasyonalitenin ve rasyonel iletiflimin sistem üzerinde etkili olacak düzeyde güçlen-
dirilmesi ile mümkün olabilir. Yaflant›-dünyas›n›n rasyonelleflmesi ve rasyonel ile-
tiflimin giderek artmas› ile birlikte Habermas’›n “yeni politikalar” dedi¤i bar›fl, çev-
reci ve benzeri toplumsal hareketler kolonilefltirmeye karfl› yaflant›-dünyas›n› etkin
k›lmaya çal›fl›rlar. Bu aç›dan da Marx’›n bölüflüm problemlerine odaklanan emek
yönelimli muhalif politikalar düflüncesinden (Layder, 2006: 264) ve dolay›s›yla s›-
n›f temelli toplumsal hareketlerden farkl›lafl›rlar. Baflka bir ifadeyle, Habermas için
geç kapitalist dönemin temel sorunu Marx’›n erken kapitalist dönemde görüp ifla-
ret etti¤i bölüflüm ve sömürü sorunu de¤ildir. Yaflant›-dünyas›n›n sistem taraf›ndan
kolonilefltirilmesi sorunudur ve bunun çözümü de genel olarak sistem ile yaflant›-
dünyas› aras›ndaki iliflkinin yaflant›-dünyas›ndaki deformasyonu ortadan kald›ra-
cak fleklide dengeli ve uyumlu bir flekilde yeniden düzenlenmesi ile iliflkilidir. Bu
aç›dan da Habermas geç kapitalist dönemde sistemin yaflant›-dünyas›n› kolonilefl-
tirmesine karfl› muhalif olarak ortaya ç›kan bar›fl, çevreci, kad›n, eflcinsel ve ben-
zeri çok say›da toplumsal hareketin ortaya ç›k›fl›n› ümit verici olarak görür. Ed-
wards’a göre (2004: 117), bu yeni toplumsal hareketler modernite projesinde de-
mokrasi ve özgürlük vizyonunu canl› tutarlar. Bir baflka ifadeyle yeni toplumsal
hareketler modernite projesinde demokratikleflme sürecinde tamamlanamayan ek-
sikli¤i temsil ederler.
Yeni toplumsal hareketlerin Habermas’›n kuram› aç›s›ndan öneminiSIRA

tart›fl›n›z.
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
3
SONUÇ
Sonuç olarak, Ritzer’in (1996: 586) ifade etti¤i gibi Habermas Dmodernite
Ü fi Ü N E L ‹ M ve rasyo- D Ü fi Ü N E L ‹ M
naliteyi elefltirmekle birlikte ayn› zamanda savunan ve bu aç›dan modernizmin
varsay›mlar›na sald›ran post-modernistlere karfl› moderniteyi S“tamamlanmam›fl
O R U S O R U
bir proje” olarak görerek tamamlamaya çal›flan günümüzün tart›flmas›z lider sosyal
kuramc›s›d›r.
D‹KKAT D‹KKAT
Post-modernizm genel olarak modernizmin akl› ve bilimi evrensel bir geçerlili-
¤e ve uygulanabilirli¤e sahip olarak gören ve bu sayede toplumsal yaflam›n iyilefl-
N N
tirilebilece¤i ve de insanl›¤›n daha mükemmele do¤ru ilerleyece¤iniSIRA S‹ZDE varsayan bu SIRA S‹ZDE
ve benzeri varsay›mlar›na meydan okur. Edgar, (2006:98) Habermas’›n post-mo-
dernistlerin modernite elefltirilerine iki aç›dan karfl›l›k verdi¤ini belirtir. Öncelikle
ona göre, “modernizm her zaman bir öz-elefltiri hareketi olmufltur. Kendinden flüp-
he etmek do¤as›n›n bir parças›d›r. Bu yüzden, bir dereceye kadar, post-moder-
nizm kendinden flüphenin yeni bir görünüm alt›nda yürütülmesinin K ‹ T Abiraz P daha faz- K ‹ T A P
las›d›r” (Edgar, 2006:98). ‹kinci olarak da Habermas’a göre bu öz-flüphe en az›n-
dan 19. yüzy›ldan beri modern toplumun örgütlenme biçimine yönelik olarak Sol-
Hegelciler ve Sa¤-Hegelciler taraf›ndan temsil edilen iki ayr› Tkoldan
ELEV‹ZYON
yürütülen bir TELEV‹ZYON
elefltiriyi içermektedir (Edgar, 2006:98). Bu iki elefltiri kolu aç›s›ndan bak›ld›¤›nda
ise Habermas siyasal bask›lar›n kayna¤›n› teflhis ederek özgürleflmeye yol açmak
amac›yla modernite projesini tamamlamaya çal›flan bir sosyal kuramc› olarak ken-
disini Sol-Hegelcilerin mirasç›s› olarak görürken post-modernistleri Sa¤-Hegelcili-
¤in mirasç›lar› ve bundan dolay› yeni muhafazakarlar olarak görür (Edgar, 2006:98).
Daha aç›k olarak Habermas, post-modernistlerin araçsal akla yönelik elefltirile-
rini kabul etmekle birlikte onlar› araçsal ak›l ile iletiflimsel ak›l aras›nda bir ayr›m
yapmad›klar› ve bu nedenle araçsal ak›l ile birlikte iletiflimsel akl› da terk ettikleri
için elefltirir. Böyle yaparak da asl›nda kendilerini ça¤dafl topluma elefltirel bir
meydan okuma yapacak bir kaynaktan da mahrum ettiklerini savunur (Edgar,
2006: 99-100). Kald› ki Habermas’›n araçsal akla yönelik elefltirisi de onu tamamen
terk etme yönünde de¤ildir. Nitekim daha önce de belirtildi¤i gibi Habermas’a gö-
re toplumsal yaflam›n ak›lc› örgütlenmesinde hem araçsal hem de iletiflimsel akla
ihtiyaç vard›r. Ne var ki iletiflimsel rasyonalitenin hakim oldu¤u yaflant›-dünyas›n›n
araçsal rasyonalitenin hakim oldu¤u sistem taraf›ndan kolonilefltirmesi sorunu mo-
dernitenin temel sorunu olmufltur. Baflka bir ifadeyle, Habermas’a göre moderni-
tenin temel sorunu sistem ile yaflant›-dünyas›n› temellendiren araçsal rasyonalite
ile iletiflimsel rasyonalite aras›nda, yaflant›-dünyas›n›n zarar›na olacak flekilde iflle-
yen iliflkiden kaynaklanmaktad›r. Böylece Habermas için modernite projesinin ta-
mamlanmas› esas›nda sistem ile bugüne kadar özgür iletiflim imkanlar› k›s›tlanan
yaflant›-dünyas› aras›nda rasyonelleflmifl iliflkilerin oldu¤u tümüyle ak›lc› bir top-
lum projesidir (Ritzer, 1996: 587). Sistemin yaflant›-dünyas›n› kolonilefltirmesini en-
gellemenin yolu ise Habermas’›n ifadesiyle sistemin “ilgas›” de¤il, sistemin yaflan-
t›-dünyas›na yönelik sömürgeci müdahalelerine karfl› set çekilmesidir (Habermas,
1962: 41). Daha aç›k olarak bunun yolu sistemle yaflant›-dünyas› aras›ndaki çarp›k
iliflkilerin yeniden düzenlenmesidir. Bunun için de sistemin yaflant›-dünyas› üze-
rindeki afl›r› etkisini azaltacak, yaflant›-dünyas›n›n ise sistem üzerindeki zay›f etki-
sini güçlendirecek önlemlerin al›nmas› gereklidir. Bu noktada da yaflant›-dünyas›-
n› temellendiren iletiflimin önemi bir kez daha ön plana ç›kmaktad›r. Daha aç›k bir
ifadeyle, Habermas ça¤dafl toplumun sorunlar›n›n sistem içinde yap›lacak ve site-
min daha iyi ifllemesini sa¤layacak iyilefltirmelerle de¤il, yaflant›-dünyas›n›n rasyo-
nelleflmesi ve böylelikle sistemin iflleyifli üzerindeki etkisinin güçlendirilmesi ile
mümkün olabilece¤ini savunur (Ritzer, 1996: 589-590). Bu noktada da yaflant›-
dünyas›nda iletiflimsel eylemlerde bulunan toplumsal hareketlerin kamusal alanda
devreye girerek etkili olacaklar›n› ümit eder.
Özet
N
A M A Ç Jürgen Habermas’›n genel yaklafl›m›n› aç›klamak. yöneticileri meflrulu¤a zorlayan elefltirel bir ka-
1 Habermas’›n gelifltirmeye çal›flt›¤› elefltirel top- muoyu olarak ortaya ç›km›fl olmas›yd›. Süreç için-
lum kuram›, Frankfurt Okulu’nun elefltirel top- de iletiflim a¤›n›n ticarileflmesi, bürokratikleflme-
lum düflüncesi ile yak›ndan ba¤lant›l›d›r. Öte yan- nin ve devlet müdahalecili¤inin artmas› gibi te-
dan Habermas, araçsal akla elefltirel yaklaflmakla mel dönüflümlerle birlikte kamusall›k özerkli¤i-
birlikte Ayd›nlanmac› ak›l projesini reddetmez. ni, elefltirelli¤ini ve düflünce üretme ifllevlerini
Habermas, modern dünyan›n araçsal rasyonalite yitirmekle kalmay›p kolayca yönlendirilebi-
taraf›ndan tamamen tahrif edilmesinin hiçbir za- len/manipüle edilebilen bir kamuoyuna dönüfl-
man mümkün olmad›¤›na, özgürlefltirici potansi- müfltür. Yine de Habermas kamusall›¤›n yeniden
yele sahip baflka ‘rasyonel’ düflünme biçimleri- geniflletilebilece¤ini ve demokratikleflme süre-
nin oldu¤una inan›r. Habermas, “Frankfurt Oku- cinde yaflanan sorunlar›n çözümü sürecinde ka-
lunun kapitalist ‘burjuva’ toplumunun baz› olum- musal bir iletiflim temeli oluflturulabilece¤ini ümit
lu yanlar›n› belirlemeyi baflaramayan yayg›n dü- eder.
N
flüncelerinden de uzaklafl›r” (Layder, 2006: 251).
Bununla birlikte Habermas’›n çal›flmalar› genifl A M A Ç Habermas’›n bilgi formlar›n› s›ralamak.
3
çevrelerce neo-Marksist çal›flmalar olarak kabul Habermas, erken dönem çal›flmalar›nda sosyal
edilir. Habermas’›n projesi kendi deyimiyle “ta- teorisini üzerinde temellendirece¤i bir bilgi kura-
mamlanmam›fl bir proje” olarak gördü¤ü moder- m›n› Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler adl› ünlü çal›flma-
niteyi bir tamamlama projesi olarak görülebilir. s›nda özetler. Bu çal›flmada Habermas üç tür bil-
Bu aç›dan Habermas’›n görüflleri modernitenin gi formu ile bunlara karfl›l›k gelen üç tür biliflsel
sona erdi¤ini ilan eden post-modernistlerden ve ilgi ve eylem/deneyim alan› ay›rt eder. Birinci
de post-yap›salc›lardan da ayr›l›r. Habermas, için- bilgi formu klasik pozitivizmde görülen empirik-
de Marx, Durkeim, Weber, Mead, Parsons, Schutz analitik (araçsal) bilgi olup bu bilgi türünün ar-
gibi çok say›da sosyal kuramc›n›n içerildi¤i kap- kas›nda yatan temel biliflsel ilgi/ç›kar çevreye,
saml› bir elefltirel teori gelifltirmeye çal›fl›r. Ha- insanlara ve genel olarak toplumlara uygulanabi-
bermas, post-yap›salc› ve post-modernist yazar- len teknik kontroldür. Bu bilgi formu ile ona kar-
lardan farkl› olarak bu teorilerin faydalar›na ina- fl›l›k gelen teknik ilgi/ç›kar materyal dünyada
nan ve büyük boy bir teori gelifltirmeye çal›flan çal›flma/emek olarak tan›mlanabilecek bir eylem
tek ça¤dafl düflünür olarak görülür. ya da deneyim alan› ile iliflkilidir. ‹kinci bilgi
N
formunu hermeneutik (iletiflimsel) bilgi olufltur-
Habermas’›n çal›flmalar›nda kamusall›¤›n öne- maktad›r ve bu bilgi türünün temel ilgisi dünya-
A M A Ç
2 mini aç›klamak. y› anlamakt›r. Bu bilgi formu ile ona karfl›l›k ge-

Habermas’›n Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü len ilgi/ç›kar ise kültürel alanda etkileflim olarak
adl› çal›flmas›na konu olan kamusall›k kavram›- tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan›
n›n genel olarak çal›flmalar›nda önemli bir yeri ile iliflkilidir. Üçüncü bilgi formu ise elefltirel bil-
vard›r. Habermas’›n, vatandafllar aras›nda fleffaf, gi olup bu ayn› zamanda Frankfurt Okulu ile Ha-
aç›k ve ak›lc› tart›flmaya dayal› olarak oluflan ka- bermas’›n benimsedi¤i bir bilgi sistemidir. Di¤er
musall›¤a yönelik ilgisi demokrasiye vermifl ol- iki bilgi sisteminden farkl› olarak elefltirel bilgi
du¤u önemden kaynaklan›r. Ona göre kamusal- temel olarak ezilenlerin özgürlü¤ü/kurtuluflu ile
l›k, devlete ait resmi olmayan bir alan olarak 18. ilgilidir ve tahakküm (domination) olarak tan›m-
yüzy›lda devlet ile toplumun burjuva kesimi ara- lanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile
s›nda, yani bir burjuva kamusall›¤› olarak ortaya iliflkilidir. Habermas’›n önceleri sosyal teoriyi bu
ç›kt›. Habermas için burada önemli olan nokta üç bilgi formunun kapsand›¤› bilgi teorisi üzerin-
kamusall›¤›n eflit koflullarda ve hür bir iradeyle de temellendirmeye çal›flmakla birlikte süreç içe-
tart›flmalara kat›lmak için gerekli olan iletiflim ko- risinde bu amac›ndan giderek uzaklaflt›¤› savu-
flullar›n›n sa¤land›¤› bir alanda flekillenmesi ve nulur.
N
A M A Ç
Habermas’›n meflruiyet krizi kavram›n› tan›m- tem ile yaflant›-dünyas› geçmifl dönemlerde iç-
4 lamak. içe iken toplumsal evrim sürecinde giderek bir-
Habermas’›n Meflruiyet Krizi çal›flmas›nda ele al- birlerinden farkl›laflm›fl ve bu süreçte güç ve pa-
d›¤› meflruiyet krizleri düflüncesi devletin önem- ra temelinde iflleyen sistem mekanizmalar› ya-
li bir role sahip oldu¤u “örgütlü” ya da geç kapi- flant›-dünyas›n› kontrol etmeye bafllam›flt›r. Ha-
talizmde meflruiyet (meflru güç, otorite) sorunuy- bermas, araçsal eylem temelinde iflleyen sistem
la ilgilidir. Habermas, kapitalizmin günümüzde mekanizmalar›n› modern toplumda gerekli görse
de ekonomik krizlerle karfl› karfl›ya olmakla bir- de yaflant›-dünyas›na sürekli müdahalelerinin ya-
likte geç kapitalist dönemde önemli bir role sa- flant›-dünyas›n›n kolonileflmesi sürecine yol
hip olan devletin müdahalesiyle bu krizlerin afl›- açt›¤›n› düflünür. Bu durum toplumsal yaflam›n
labilece¤ini ancak bu sefer de devletin ekono- örgütlenmesinde do¤a bilimlerini temellendiren
mik alandaki krizleri çözerken di¤er toplumsal araçsal akl›n iletiflimsel ak›l karfl›s›nda zafer ka-
alanlarda s›ras›yla birbirini tetikleyen krizlere yol zanarak hâkim hale gelmesi olarak anlafl›labilir.
açabilece¤ini düflünür. Habermas, geç kapitalist Habermas’a göre bunun çözümü ise araçsal ak-
toplumda ekonomik, siyasal ve sosyo-kültürel l›n iletiflimsel ak›lla tamamlanmas›d›r. Nitekim
sistem ç›k›fll› olarak birbirini tetikleyebilen dört Habermas’›n moderniteyi “tamamlanmam›fl bir
olas› kriz e¤ilimi belirler: ekonomik krizler, ras- proje” olarak tan›mlarken de asl›nda “iletiflimsel
yonalite krizleri, meflruiyet krizleri ve motivas- ak›lsall›kta bulunan potansiyelin noksan olarak
yon krizleri. Habermas, ekonomik sistemdeki hayata geçmesini’ kastetti¤i bilinmektedir (Ha-
krizler ile siyasal sistemdeki rasyonalite krizleri- bermas, 1985’ten aktaran Callinicos, 2005: 420).
ni, bu iki (ekonomik ve siyasal) sistemden olu- Daha aç›k olarak yaflant›-dünyas›n›n kolonilefl-
flan topluma verdi¤i adla sistem krizleri olarak mesine karfl› çözüm, yaflant›-dünyas›ndaki rasyo-
de¤erlendirir. Meflruiyet ve motivasyon krizlerini nalitenin ve rasyonel iletiflimin sistem üzerinde
ise toplumsal-kültürel sistemle (yani yaflant›-dün- etkili olacak düzeyde güçlendirilmesi ve bu ba¤-
yas›yla) iliflkili kimlik krizleri olarak de¤erlendi- lamda Habermas’›n “yeni politikalar” dedi¤i ba-
rir (Habermas, 1976: 45) ve geç kapitalist toplu- r›fl, çevreci ve benzeri toplumsal hareketlerin ko-
mu vurabilecek as›l önemli krizlerin ekonomik lonilefltirmeye karfl› yaflant›-dünyas›n› etkin k›l-
de¤il bir anlamda düflünsel krizler oldu¤unu sa- maya çal›flmas› ile mümkün olabilir.
vunur.
N
A M A Ç Habermas’›n sosyal teorisini özetlemek.
5
Habermas baflyap›t› olarak kabul edilen ‹letiflim-
sel Eylem Kuram› adl› çal›flmas›nda önceki çal›fl-
malar›nda bafllama noktas› olarak ele ald›¤› ey-
lem tipolojisini amaçsal-rasyonel eylem ve ileti-
flimsel eylem ad› alt›nda yeniden formüle eder.
Habermas’›n çal›flmas›nda merkezi bir öneme sa-
hip olan iletiflimsel eylemler yaflant›-dünyas› di-
ye tan›mlad›¤› sosyo-kültürel bir toplumsal ya-
flam alan›nda gerçekleflir. Amaçsal-rasyonel ey-
lemler ise sistem ad›n› verdi¤i (ekonomik ve si-
yasal sistemden oluflan) toplumsal alanda ger-
çekleflir. Habermas, iletiflimsel eylem kuram›nda
bu iki eylem tipolojisini temellendiren yaflant›-
dünyas› ve sistem kavramlar›yla toplum kura-
m›nda var olan iki farkl› bak›fl aç›s›n›, kendi de-
yimiyle sosyalbilimsel çözümlemeye içten ve d›fl-
tan bakan iki kavram stratejisini birlefltirmeye
çal›fl›r. Habermas’a göre toplumu oluflturan sis-
1. Habermas’›n çal›flmalar› afla¤›daki yaklafl›mlardan 6. Afla¤›dakilerden hangisi Habermas’›n temel amaçla-
hangisiyle yak›ndan ba¤lant›l›d›r? r›ndan biridir?
a. Etnometodoloji a. Sitemin ilgas›
b. Fenomenoloji b. S›n›fs›z toplum
c. Pozitivizm c. Çarp›t›lmam›fl iletiflim
d. Frankfurt Okulu d. Araçsal akl›n terkedilmesi
e. ‹fllevselcilik e. Modernite projesinin terkedilmesi
2. Habermas’a göre afla¤›dakilerden hangisi kamusall›- 7. Afla¤›daki kavramlardan hangisi Habermas’›n çal›fl-
¤›n özelliklerinden biri de¤ildir? malar›nda kulland›¤› temel kavramlardan biri de¤ildir?
a. Aç›k ve ak›lc› tart›flmaya dayal› olmas› a. ‹letiflimsel eylem
b. Devlete ba¤›ml› olmas› b. Dil
c. Müzakereye dayal› görüfllerin iletilmesini sa¤la- c. Emek
mas› d. Etkileflim
d. Devlet ile toplum aras›nda arac›l›k yapmas› e. Kolektif bilinç
e. Yönetimi/yöneticileri meflru olmaya zorlamas›
8. Habermas’›n toplumsal-kültürel sistemle iliflkilendir-
3. Habermas’a göre pozitivizmde görülen bilgi formu di¤i kimlik krizleri afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru
afla¤›dakilerden hangisidir? olarak verilmifltir?
a. Tarihsel-hermeneutik bilgi a. Ekonomik ve meflruiyet krizleri
b. Yorumbilgisel bilgi b. Meflruiyet ve motivasyon krizleri
c. Elefltirel bilgi c. Rasyonalite ve motivasyon krizleri
d. Kritik bilgi d. Ekonomik ve rasyonalite krizleri
e. Empirik-analitik bilgi e. Politik ve ekonomik krizler
4. Do¤a bilimlerinin bilgi kaynaklar›ndan salt birini de- 9. Habermas’›n çal›flmalar›nda merkezi bir öneme sa-
¤il tek bilgi kayna¤›n› temsil etti¤ini bu nedenle tüm hip olan iletiflimsel eylemler afla¤›daki alanlardan han-
geçerli bilgi iddialar›n›n do¤a bilimlerinde bulunan arafl- gisinde gerçekleflir?
t›rma yöntemlerine uymak zorunda oldu¤unu savunan a. Ekonomik sistemde
yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir? b. Siyasal sistemde
a. Hermeneutik c. Devlet yap›s›nda
b. Pragmatizm d. Yaflant›-dünyas›nda
c. Bilimcilik e. Bürokratik yap›da
d. Karar vericilik
e. Do¤alc›l›k 10. Afla¤›dakilerden hangisi toplumu üyelerin iç pers-
pektifinden kavrayan yaklafl›mlardan biridir?
5. Tarihsel-hermeneutik bilgiye karfl›l›k gelen ilgi afla- a. Toplumsal organizmac›l›k
¤›dakilerden hangisidir? b. Pozitivizm
a. Pratik anlama c. Yap›sal ifllevselcilik
b. Teknik ilgi d. Marksizm
c. Özgürleflme e. Fenomenoloji
d. Kurtulufl
e. Do¤ay› kontrol etme
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden S›ra Sizde 1
gözden geçiriniz. Karar vericilik (decisionism) ahlâk, siyaset ya da hukuk
2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamusall›¤›n Yap›sal Dö- gibi alanlarda bir karara ulaflmay› sa¤layacak nesnel te-
nüflümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. meller bulunmad›¤›n›, bu türden konularda bir karara
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler” ulaflmak için genel geçer ölçütlerden yoksun oldu¤u-
muzu savunan görüfl olarak tan›mlanmaktad›r (Maut-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
ner, 2000: 122). Bir di¤er alternatif tan›ma göre, karar
4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler”
vericilik de¤er yarg›lar›n›n, (örne¤in, ahlâk, güzellik ve-
ya sanat eserlerinin de¤erleri konusundaki yarg›lar›n)
5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler” rasyonel çözünürlü¤e elveriflli olmad›¤›n› ve bu yüzden
konusunu yeniden gözden geçiriniz. sadece geçici öznel heveslere dayal› keyfi kararlar ile
6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Eylem ve Top- çözülebilir oldu¤unu savunan bir görüfltür. Habermas
lumsal Sistem Kavramlar›” konusunu yeniden karar vericili¤i, geç kapitalist toplumda pozitivizme ve
gözden geçiriniz. de araçsal akl›n yayg›nl›¤›na ba¤lar. Habermas’›n erken
7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Eylem ve Top- dönem çal›flmalar›n›n ço¤unun karar vericili¤e karfl›
lumsal Sistem Kavramlar›” konusunu yeniden olarak etik ve siyasal kararlar› temellendiren amaçlar ve
gözden geçiriniz. de¤erler üzerinde rasyonel bir tart›flman›n hem müm-
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meflruiyet Krizi “ konusunu kün hem de gerekli oldu¤unu göstermeye çal›flmakla
ilgili oldu¤u savunulur (Edgar, 2006: 36).
yeniden gözden geçiriniz.
9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹letiflimsel Eylem Kuram›”
S›ra Sizde 2
Marx’›n toplum modeli ekonomik altyap› ile siyasal ve
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹letiflimsel Eylem Kuram›” ideolojik üstyap› aras›ndaki önemi vurgularken Haber-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. mas’›n modeli ekonomik ve siyasal sistem ile sosyo-kül-
türel yaflant›-dünyas› aras›ndaki ay›r›m› vurgular. Daha
aç›k bir ifadeyle Mark’›n toplum modelinde devlet üst-
yap› içinde ele al›n›rken, Habermas’›n modelinde dev-
let ekonomi ile birlikte sistem dedi¤i toplumsal alan›
oluflturur. Habermas, Marx’›n toplum modelinin tek ta-
rafl› bir ekonomik determinizme dayand›¤›n› düflünür.
Kendi modelinde ise sistem ile yaflant›-dünyas› aras›n-
da sadece karfl›l›kl› bir nedensel iliflki olmad›¤›n› fakat
sistemi temellendiren amaçsal rasyonel eylemlerin fle-
killenmesinde yaflant›-dünyas›n›n önemli bir rol oyna-
d›¤›n› varsayar (Scott, 1995: 243).
S›ra Sizde 3
Habermas’a göre ekonomik ç›karlara dayal› emek hare-
ketlerinden farkl› olarak yeni toplumsal hareketler ya-
flant›-dünyas›n›n özgürleflmesine yönelik kimlik, yaflam
stili ve kültürel alanla ilgili taleplere sahiptirler. Bu aç›-
dan yeni toplumsal hareketler ekonomik ç›karlardan
çok yaflant›-dünyas›n›n kolonilefltirilmesine karfl› tepki
hareketleridir. Yeni toplumsal hareketler özellikle ya-
flant›-dünyas›n›n rasyonelleflmesi, kamusall›¤›n ve ka-
musal alan›n genifllemesi, çarp›t›lm›fl iletiflimin dönüfl-
türülmesi, demokratikleflme sürecinin iyilefltirilmesi ve
meflruiyetin sa¤lanmas› aç›s›ndan önemlidir. Özetle Ha-
bermas’›n teorik projesinde kamusal alanda yer alan
yeni toplumsal hareketler demokrasinin vazgeçilmezle-
ri olarak yerlerini al›rlar.
Kaynaklar
Bottomore, T. (1993). Marksist Düflünce Sözlü¤ü, Ritzer; G. (1996). Sociological Theory, New York:
‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. McGraw-Hill.
Callinicos, A. (2005). Toplum Kuram›, Tarihsel Bir Scott, J. (1995). Sociological Theory: Contemporary
Bak›fl, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar› Debates, Chelttenham: Edward Elgar
Cantek, L. (1998). “Kamusall›¤›n Dönüflüm Serüveni”, Skinner, Q. (1991). Ça¤dafl Temel Kuramlar, Ankara:
Virgül 5, Pusula Yay›nc›l›k. Vadi Yay›nlar›
Edgar, A. (2006). Habermas: The Key Concepts, Slattery, M. (2008). Sosyolojide Temel Fikirler,
London: Routledge. ‹stanbul: Sentez Yay›nc›l›k
Edwards, G. (2004). “Habermas and New Social Swingewood, A. (1998). Sosyolojik Düflüncenin K›sa
Movements: What’s New?” içinde N. Crossley& J. M. Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
Roberts (Der.) After Habermas, Malden: Blackwell.
(Eriflim tarihi: 19.05.2011) http://onlinelibrary.
wiley.com/doi/10.1111/j.1467-954X.2004.00476.x
/pdf
Giddens, A. (1987). Social Theory and Modern
Sociology, Cambridge: Polity Press.
Habermas, J. (1962). Kamusall›¤›n Yap›sal
Dönüflümü, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2010.
Habermas, J. (1968). Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler, ‹stanbul:
Küyerel Yay›nlar›, 1997.
Habermas, J. (1968). ‹deoloji Olarak Teknik ve Bilim,
YKY: ‹stanbul, 1993.
Habermas, J. (1970). Sosyal Bilimlerin Mant›¤›
Üzerine, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi, 1998.
Habermas, J. (1972). Towards a Rational Society,
Londra: Heinemann.
Habermas, J. (1976). Legitimation Crisis, London:
Heinemann. (Eriflim tarihi: 17.05.2011) http://www.
wehavephotoshop.com/PHILOSOPHY%20NOW/P
HILOSOPHY/Habermas/J%FCrgen%20Habermas%
20Legitimation%20Crisis.pdf
Habermas, J. (1981). ‹letiflimsel Eylem Kuram›, I-II,
‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi, 2001.
Habermas, J.(1985). “Modernity-An Incomplete Project”
içinde H. Foster (ed.) Postmodern Culture,
Londra. (Eriflim tarihi: 17.05.2011)
http://www.aphotostudent.com/wp-
content/uploads/2009/11/habermas_modernityproj
ect.pdf
Layder, D.(2006). Sosyal Teoriye Girifl, ‹stanbul: Küre
Yay›nlar›
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara: Bilim
ve Sanat Yay›nlar›.
Mautner, T. (2000). The Penguin Dictionary of
Philosophy, London: Penguin Books.
3
Amaçlar›m›z
N
N
Modern döneme iliflkin güven ve risk ortam›n›n ne oldu¤unu ay›rt edebilecek,
N
Modernli¤in düflünümselli¤ini aç›klayabilecek,
N
Küreselleflmenin boyutlar›n› analiz edebilecek,
N
Yap›laflma kuram›n› özetleyebilecek,
Düflünümsel aktörlerin kendilerini nas›l infla ettiklerini ay›rt edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Modernlik • Uzam-Zaman Uzaklaflmas›
• Geç Modernlik • Yap›laflma
• Ontolojik Güvenlik ve Risk • Düflünümsel Aktörler
‹çindekiler
• G‹R‹fi: YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE
BAKIfiI
• MODERN ÖNCES‹ VE MODERNL‹K
• MODERNL‹⁄‹N SÜREKS‹ZL‹KLER‹
Anthony Giddens: • MODERNL‹⁄‹N D‹NAM‹KLER‹
Sosyolojide Yak›n Modernlik/Geç
Modernlik ve • GEÇ MODERNL‹K VE
Dönem Geliflmeler POSTMODERNL‹K
Yap›laflma Kuram›
• GEÇ MODERNL‹KTE R‹SKLER
• YAPILAfiMA KURAMI VE YAPININ
‹K‹L‹⁄‹
• ELEfiT‹R‹LER
Anthony Giddens:
Modernlik/Geç Modernlik ve
Yap›laflma Kuram›
G‹R‹fi: YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE BAKIfiI

Giddens, modernli¤in sonuçlar›n›n tart›fl›ld›¤› günümüze nispeten özgün kabul
edebilece¤imiz düflüncelere sahip olarak bizlere serimledi¤i düflünceleri ile sosyo-
lojide yeni bir ufuk açm›flt›r. Toplumsal kuram›n› epistomolojik ve ontolojik yakla-
fl›mlardan yola ç›karak de¤erlendirmifl ve toplumsal iliflkilerin analizini anlamak
için ontolojik yaklafl›m›n önemli oldu¤unu belirtmifltir. Bu çerçevede günümüz
sosyolojisinde önemli bir konuma sahip olan Giddens, hem bir teori oluflturma
hem de bir eylem adam› olma çabas› içinde olmufltur. Onun üç temel kuram›n›
modernlik/geç modernlik, küreselleflme ve yap›laflma meseleleri olarak s›ralamak
mümkündür. Düalizmlerin hiçbir teorik
dönüflümü sa¤lamaya uygun
Giddens makro ve mikro kuramc›lar›n yöntemlerinden farkl›laflm›fl, geleneksel olmad›¤›n› belirten Giddens
ve dualist yaklafl›mlardan uzaklaflmaya çal›flm›flt›r. Sosyolojide kökleflmifl karfl›tl›k- (2003:7), birey-toplum
(yap›/fail) karfl›tl›¤›ndan söz
lar› reddeden bir çaba içinde olmufltur. Böylece yorumsamac› sosyolojinin baz› etmek yerine, bu ikili
yap›lar›n karfl›tl›ktan oluflan
yönlerini daha geleneksel yap›salc› sosyolojinin unsurlar› ile uzlaflt›rma deneme- dönüflümselliklerini hesaba
sinde bulunmufltur. O, toplumsal yaflam›n evrensel yasalar›n›n bulunmad›¤›n›, ya- katmak gerekti¤ini
savunmufltur.
p›n›n d›flsal olarak ve tek faktörlü olarak davran›fllar›m›z› belirlemedi¤ini kabul et-
mekte ve ayn› zamanda Parsonscu bak›fl›n ifllevselli¤ini de reddetmektedir (Layder
2006:185-186). Giddens, birey-toplum düalizmine karfl› ç›kan ve yeniden üretilen
pratikler üzerine yo¤unlaflan bir sosyolog olmufltur.
YAfiAMI
Giddens, Edmonton, 1938’de Londra’da orta s›n›f bir aile-
nin çocu¤u olarak dünyaya gelmifltir. Babas› ulafl›m sektö-
ründe çal›flan bir memurdur. Giddens, ailesinde üniversite
ö¤renimi gören ilk kiflidir. Lisans e¤itimini 1959 y›l›nda
Hull Üniversitesi’nde tamamlam›flt›r. Yüksek lisans›n› Lon-
don School of Economics’ten, doktoras›n› ise 1974 y›l›nda
Cambridge’de tamamlam›flt›r. Hull Üniversitesinden mezu-
niyetinden sonra akademik çal›flmalar›na devam eden Gid-
dens, ‹ngiltere’de Leicester ve Cambridge, ABD’de Californi-
a üniversitelerinde dersler vermifltir. 1961 y›l›nda Leicester Üniversitesi’nde Sosyal
psikoloji dersleri vermeye bafllam›flt›r. Bu s›ralarda güncel Britanya sosyolojisinde
kendi orijinal katk›lar›n› oluflturmaya bafllad›¤› belirtilmektedir. 1969 y›l›nda Cam-
bridge Üniversitesi’nde geldi¤i pozisyonla ‹ktisat Fakültesi bünyesinde kurulacak
olan Sosyal ve Siyasi Bilimler Komitesi’nin oluflumunda önemli bir rol üstlendi.
1987 y›l›nda ‹ktisat Fakültesi’ne profesör olarak atand›. 1997 y›l›ndan 2003 y›l›na
kadar London School of Economics’in yöneticisi ve Kamu Politikalar› Araflt›rma Ens-
titüsü Dan›flma Kurulu üyesi olarak görev yapt›. Giddens ayn› zamanda eski Baflba-
kan› Tony Blair’in dan›flmanl›¤›n› yürüttü. “Üçüncü Yol” olarak bilinen politik yak-
lafl›m› Tony Blair’in oldu¤u gibi Bill Clinton’›n da politikalar›nda önemli bir rehber
görevi görmüfltür. Giddens Britanya politikas›nda söz sahibi olan önemli politik fi-
gürlerden biri ve düflünce kuruluflu Politika A¤›’n›n araflt›rma ve uygulamalar›na
büyük katk› sa¤layan bir isimdir. 29 dilde yay›mlanan 34’ten fazla kitab›yla, y›lda
birden fazla kitap yay›nlam›fl bir yazard›r.
http://www.iletisim.com.tr/ki%C5%9Fi/anthony-giddens-23592.aspx.(26.04.2011).
D Ü fi Ü N E L ‹ M http://tr.wikipedia.org/wiki/Anthony_Giddens#Ya.C5.9Fam_.C3.96yk.C3.BCs.C3.BC
(26.04.2011).
S O R U S O R U
D‹KKAT Giddens Sosyoloji’de

D ‹ K K A T kuram›n› olufltururken, bir yandan ifllevselcilik ve yap›salc›l›k, di¤er
yandan yorumsamac› yaklafl›mlar› birbirleri aras›ndaki farkl›l›klar ve benzerlikler üze-
rinden giderek oluflturmaya çal›flm›flt›r. Böylece toplumlar›n, hem kurumsal ifllevler düze-
N N
yini hem de tarihsel ve anlamsal de¤iflimler alan›n› bir araya getirerek kapsay›c› bir meto-
dik deneme yaparak kuram›n› oluflturmufltur. Sosyolojinin metodik olarak yeniden üreti-
AMAÇLARIMIZ len pratikler üzerine odaklanmas› gerekti¤inden söz eder (Giddens 1999: 4; Giddens
AMAÇLARIMIZ
2003: 7).
K ‹ T A P Dolay›s›K ile
‹ T Giddens,
A P metodik ba¤lamda kuram oluflturmay› ça¤›n genel eleflti-
rilerini dikkate alan bir biçimde de¤erlendirme olana¤›na sahip olmufltur.
Özellikle Sosyolojik Metodun Yeni Kurallar› (2003:6) kitab›nda Durkheim’›n
TELEV‹ZYON pozitivist Taç›klamalar›n›
ELEV‹ZYON önemsemekle birlikte, onun metodunu elefltiriye tabi tut-
mufltur. Ancak kendisinin Durkheimci gelenekten beslendi¤ini, bunun yan› s›ra
Marx ve Weber’in düflünce ve metodlar›ndan etkilendi¤ini fakat kendisinin bu ge-
leneksel anlay›fl›n üzerine yeni dedi¤i ifllevselci, yap›salc›, anlamac› ve tarihselci
prespektifleri harmanlayarak bir kuram infla etti¤ini belirtmektedir (Giddens & Pi-
erson 1998: 8-9; Giddens 1984: xi-vvi). Bu inflac› kuram›n› reflektivist ya da düflü-
nümsel/dönüflümsel olarak adland›rd›¤› görülmektedir
3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› 51

S O R U S O R U
D ‹ K K A T düflüncenin,
Refleksivite (reflexivity) kavram› birçok anlama gelmekle birlikte “...dilin, D‹KKAT
zihnin veya bir disiplinin kendi üzerine dönme gücü veya yetene¤i, düflünümsellik anla-
N N
m›nda zihnin kendi üzerine dönmesi, kendisinin hem öznesi hem deSIRA nesnesi
S‹ZDE olma kapasi- SIRA S‹ZDE
tesi, bilincin kendi özbilincine sahip olmas› durumu, bir bilgi dal› ya da disiplinin bir teo-
ri veya ideolojinin araflt›rma konusu ya da düflünce-nesnesi ba¤lam›nda benimsedi¤i bak›fl
aç›s›, yöntem veya stratejileri söz konusu yöntem veya stratejilerle AMAÇLARIMIZ
bunlar› kullanarak AMAÇLARIMIZ
ulaflt›¤› düflünce ya da teorilere de uygulamas› durumu....”v.b. anlamlara gelmektedir (Pa-
radigma Felsefe Sözlü¤ü, Ahmet Cevizci, Paradigma Yay›nlar›, ‹stanbul, 2000’den aktar›-
lan Giddens 2003: 9 çevirisini yapan Ü. Tat›can ve B. Balk›z).
Sosyolojinin kendine özgü entelektüel bir disiplin oldu¤unu ileri süren Gid-
dens, klasik sosyologlar›n kuramlar›n› indirgemeci olarak niteler.T E L E VTarihin
‹ Z Y O N do¤rusal TELEV‹ZYON
bir çizgide geliflmedi¤inden, birçok k›r›lma ve çat›flma noktalar›n› içinde bar›nd›-
ran bir süreç oldu¤undan söz eder. Bu nedenle sosyolojide pozitivist varsay›mlar
yerine, yap› ile eylemin soyut problemlerini vurgulayan bir yaklafl›m›n
‹ N T E R N E T gere¤inin ‹NTERNET
önemini vurgular (Tucker 1998:24). Sosyoloji ne do¤a bilimi, ne de bilim olmayan
bir aland›r. Ona göre sosyoloji, kendi sorunsal›n› yans›tan özelli¤e sahip bir bilim-
dir (Giddens 1991a:19).
Giddens’a göre, yorumsamac›/hermeneutik sosyolojilerin eksi¤i yap›d›r, katk›-
s› ise eylemde insan öznelerin belirleyicili¤idir. ‹fllevselci ve yap›salc›lar ise, zorla-
ma, güç, organizasyon gibi kavramlarla topluma vurgu yaparlar. Eksiklikleri ise ak-
törleri büyük güçlerin oyunca¤› olarak ele almalar›, insan failli¤ini de¤erlerin içsel-
lefltirilmesine indirgemeleri, onlar›n toplumsal hayattaki aktifli¤ini ihmal etmeleri
ve normlar›n müzakereye aç›k oldu¤unu görememeleridir. Asl›nda Giddens birbi-
rine z›t olan ifllevselci-holistik ve sembolik etkileflimci-aksiyonel ontolojik yakla-
fl›mlardaki benzerli¤in fark›ndad›r (Giddens 2003:188 ).
Giddens, günümüz toplumlar›n›n bir geçifl sürecinde olduklar›n›, sosyal
bilimcilerin, bu süreci de¤iflik isimlerle adland›rd›klar›n›, örne¤in; bilgi toplumu, Öncelikle toplumlar›n
biliflim toplumu, tüketim toplumu gibi yeni bir aflama olarak yorumlayanlar oldu- günümüzde post-modern
döneme geçti¤i iddas›n›
¤u gibi, post modern, postmodernizm, sanayi sonras› toplum, kapitalizm-sonras› reddeden Giddens, aksine
toplum gibi önceki dönemin tasfiyesine iliflkin görüflleri ön plana ç›karanlar›n da günümüzde modernli¤in
sonuçlar›n›n giderek
bulundu¤unu belirtmektedir (Giddens 1994:10; Giddens 1990:2). radikalleflti¤ini ve evrensel
Bu konuda söz edilmesi gereken bir baflka kavram da çifte yorumsama veya bir boyut alarak toplumlar›
hermeneutiktir. Bu düflüncenin k›smen mant›ksal k›smen de empirik oldu¤una de- sar›p-sarmalad›¤›n› belirtir.
¤inir. Bütün sosyal bilimler hermeneutik özellik gösterirler. Betimlenecek bir ola-
y›n içinde yer almak demek, karfl›l›kl› olarak bilgininin s›radan aktörler ve sosyal
bilimciler taraf›ndan paylafl›lmas› anlam›na gelmektedir. Sosyolojik kavramlar gün-
delik eylemin içinden çekilip ç›kart›lamaz (Giddens 2003: 18). Sosyolojik bilgi,
toplumsal yaflam alan›na sarmal bir flekilde girip ç›kan bir süreçtir. Bu sürecin ta-
malay›c› bir parças› olarak sosyoloji hem kendini hem de toplumsal alan› yeniden
yap›land›r›r (Giddens 1994: 21). S›radan aktörlerin gündelik yaflama dair atfettikle-
ri anlamlar ile o kültürün içinden gelen sosyolo¤un teorik aç›klamalar› örtüflünce
çifte hermeneutik dedi¤imiz durum oluflur. Buna Türkiye’den bir örnek olarak
“hortumculuk” kavram›n› verebiliriz. Bu kavram, tüm nesneleri içine alan korkunç
bir do¤a olay› olan hortum ile devletin maddi olanaklar›n› kendi ç›karlar› için sa-
hiplenenlerin ve bunu al›flkanl›k haline getirenlerin içinde bulunduklar› durumu
tan›mlamay› ifade eder.
SIRA S‹ZDE Giddens, sosyolojiyi

SIRA S‹ZDEnas›l bir bilim olarak de¤erlendirir? Aç›klay›n›z.
1
Bu bölümde Giddens’›n görüflleri modern öncesi ve modern dönem ile geç ka-
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Üba¤lam›nda
NEL‹M
pitalist dönem ele al›nmakta, geç kapitalist dönemde küreselleflme sü-
recinin oluflumu ve geliflimi ile yap›laflma kuram› çerçevesinde yap›laflma usulleri,
S O R U sosyal iliflki SveO Rrutinlikler
U ile bölgeselleflme ve düflünümsel aktör kavramlar› üze-
rinde durulmaktad›r.
D‹KKAT D‹KKAT
MODERN ÖNCES‹ VE MODERNL‹K
Modern öncesi dönem ile modern dönem aras›nda genellefltirilmifl karfl›laflt›rmala-
N N
SIRA S‹ZDE r›n yap›lmas›n›n
SIRA S‹ZDEson derece riskli bir u¤rafl oldu¤unu belirtmekle birlikte Giddens,
her iki döneme iliflkin süreksizliklerin varl›¤›n› aç›kça ortaya koyman›n mümkün
oldu¤undan söz etmektedir. Bu nedenle Giddens söz konusu iki dönemin karfl›-
laflt›rmas›n› güven ve risk de¤iflkenleri üzerinden yapmaktad›r. Modernli¤i, 17.
Yüzy›lda Avrupa’da bafllayan ve daha sonra tüm dünyay› etkisi alt›na alan bir
toplumsal yaflam ve örgütlenme biçimi olarak tan›mlar. Ancak bu tan›m›n zaman
süreci ve co¤rafi ba¤lam›ndan daha fazla bir fleyi ifade etti¤ine de¤inir. Günümüz-
de modernli¤in yeteri kadar anlafl›lamad›¤›n› vurgulayan Giddens, modernli¤in
do¤as›na bak›lmas›n›n sosyolojik analizler için kaç›n›lmaz oldu¤unu öne sürer
TELEV‹ZYON T E L E V ‹9-11).
(Giddens 1994: ZYON
Modern öncesi ve modern kültürleri karfl›laflt›rmada “güven” önemli midir, so-
rusuna Giddens’›n verdi¤i yan›t flöyledir: Kiflinin kendini dünyada güvende hisset-
‹NTERNET
mesini anlatan
‹NTERNET
ve di¤er insanlarla bir arada yaflamas›n› olanakl› k›lan güven odak-
l› “ontolojik/varl›ksal güvenlik” olgusu, insani varoluflun temel bir özelli¤idir (Lay-
der 2006:193). Bu nedenle ontolojik güvenli¤in temelinin genellikle ilk çocukluk
döneminde oluflturuldu¤unu belirten Giddens, yetiflkinlik dönemi rutinleriyle de-
vam ettirildi¤ini öne sürer. Yaflant›m›zdaki toplumsal pratiklerin birço¤u rutinler
taraf›ndan sürdürüldü¤ü için güvenirli¤i, hayat›m›zda onun rutin do¤as› arac›l›¤›y-
la deneyimleriz ve dünyan›n ontolojik statüsünü sorgusuz sualsiz kabul ederiz.
Modern-öncesi toplumlarda geleneksel kurumlardaki güvenirlik ve rutinler, dün-
yan›n olumsall›¤›n› gizlerdi. Akrabal›k ve cemaat, zaman ve uzam boyunca güve-
nilir bir biçimde eylemleri yap›land›ran ba¤lar yarat›rd›. Din, deneyimi güvenilir
flekilde düzenleyen bir kozmoloji olufltururdu. Gelene¤in kendisi tan›m› gere¤i bir
rutin oldu¤u için toplumsal ve do¤a olaylar›n› yap›land›r›rd› fakat modern toplum-
larda bu kurumsal ortamlar›n hiçbiri güçlü bir güvenirlik ve ontolojik güvenlik his-
si yaratmamaktad›r. Giddens’a göre bu ihtiyaçlar farkl› flekillerde karfl›lan›r: Rutin,
soyut sistemlerle bütünleflmifltir, saf/ar› iliflkiler cemaat ve akrabal›¤›n yerine geç-
mifltir ve düflünümsel olarak infla edilmifl bilgi sistemleri dini kozmolojilerin yerini
alm›flt›r. Sonuç, ontolojik güvensizli¤in, -“gerçekli¤in varoluflsal demir atmas›” ile
ba¤lant›l› olarak endiflenin- geleneksel toplumlardan ziyade modern toplumlarda
çok daha fazla görülüyor olmas›d›r (Allan 2006: 273; Giddens 2000a: 39). Topra¤a
ba¤l› tar›msal üretimin hâkim oldu¤u modern öncesi kültürlerde zaman ve uzam›n
uzaklaflmas›, modern dönem ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda göreceli olarak düflük düzeyde
seyreder (Giddens 1990:100). Bunun anlam›, geleneksel toplumlar›n zaman ve
uzama yak›ndan ba¤l› oldu¤udur. McLuhan’›n ifadesi ile söylersek, geleneksel dö-
nemde bedenimizin uzand›¤› yere kadar ulaflma olana¤›m›z bulunurken, elektro-
nik ça¤da sinir sistemimiz dünyay› bir a¤ gibi sarmaktad›r (Özkök 1991: 156).
McLuhan’›n bu ifadesi, zaman ve mekân›n yak›nlaflmas›n› getirmifltir. Giddens’›n
görüflünde ise daha sonra de¤inece¤imiz üzere “zaman ve uzam›n” yerden/me-
kândan uzaklaflmas›na neden olmufltur. Bu anlay›fl Giddens’da modern öncesi ve

modern toplum karfl›laflt›rmas›n›n da özünü oluflturur. Çünkü modern dönemde
“zaman›n uzamla uzaklaflmas›” (bu kavramdan anlafl›lmas› gereken, varl›k ve yok-
luk olgular›n› birlefltirecek biçimde düzenleme ve yeniden düzenleme özelli¤ine
vurgu yap›lmas›d›r) durumu giderek artm›flt›r (Giddens 1994:20). Dolay›s›yla Gid-
dens’›n modern öncesi ve modern dönemi, güven ve risk ortam›na dayal› olarak
karfl›laflt›rmas› daha anlaml› hale gelmifltir.
Modern Öncesi Dönemin Güven Ortam›n›n Belirleyicileri

Giddens (1994:93), modern öncesi dönemin genel özelliklerini güven ortam› ve
risk ortam› bak›m›ndan analiz eder. Güven ortam›n›n belirleyicilerini 4 faktörle
aç›klar. Bunlar;
1. Zaman-uzam içindeki toplumsal ba¤lar› istikrarl› k›lmada akrabal›k iliflkileri
düzenleyici bir rol üstlenir.
2. Tan›d›k bir çevre sa¤layan bir yer olarak yerel topluluklar›n varl›¤›na/a¤›rl›-
¤›na dikkat çeker.
3. ‹nsan yaflam›n›n ve do¤an›n tanr›sal bir yorumunu sa¤layan inanç ve ritüel
uygulama tarzlar› olarak dinsel kozmolojiler önemli bir yer tutar.
4. Bugün ile gelece¤i birbirine ba¤layan gelene¤in çevrilebilir bir özelli¤e sa-
hip olmas›ndan dolay› geçmifle yönelik bir ba¤lant›n›n söz konusu oldu¤u-
nu vurgular (Giddens 1990: 100-102). Bu dört faktör modern öncesi döne-
min temel güvenlik durumunu sa¤layan toplumsal iliflki biçimleridir.
Modern Öncesi Dönemin Risk Ortam›

Giddens, modern öncesi dönemin risk ortam›n› ise flöyle de¤erlendirir;
1. Bulafl›c› hastal›¤›n yayg›nl›¤›, iklimin güvenilmezli¤i ve sel bask›nlar› gibi
do¤al felaketler baflta olmak üzere do¤adan kaynaklanan tehdit ve tehlike-
ler mevcuttur.
2. Ya¤mac› ordular, yerel beyler, haydutlar ve h›rs›zlardan kaynaklanan insan
fliddeti tehdidinin bulunmas›d›r.
3. Dinsel kayradan yoksun kalma ya da kötü bir büyünün etkisine girme riski-
nin varl›¤›d›r. Bu riskleri azaltman›n yollar›n›n bafl›nda akrabal›k iliflkileri,
yerelleflmifl iliflkilerin önemi, dini inançlar ve bir rutin olan gelenekler gel-
mektedir (Giddens 1990: 102-108). Dolay›s›yla bu aç›klamalar, modern ön-
cesi dönemde toplumlar›n nas›l bir risk içinde olduklar›n› gösterir.
Modern Dönemde Güven ve Risk

Giddens (2010:13), modernite ya da gelenek-ötesi (post-traditional) toplumu,
gelenek ve al›flkanl›¤a ait kesinliklere iliflkin rasyonel bilginin yer ald›¤› bir düzen
olarak tan›mlamaktad›r. Bu ba¤lamda modern dönemde yerinden ç›karma/yerin-
den edilme kavram› ile ifade etti¤i soyut sistemlere yönelik güven iliflkilerinin na-
s›l oldu¤unu (Giddens 1994:93; Giddens 1990:102) üç kategoride de¤erlendirir:
1. Toplumsal ba¤lar› istikrarl› k›lma arac› olarak dostluk ya da cinsel (akraba-
l›k) yak›nl›kla ilgili kiflisel iliflkiler, 2. Belirsiz zaman aral›klar›ndaki iliflkileri istik-
rarl› k›lma yolu olarak soyut sistemler (aç›l›ml› mekanizmalar), 3. Geçmifl ile gele-
ce¤i ba¤lant›land›rma tarz› olarak karfl›-olgusal, gelece¤e yönelik düflünce. Bu du-
rumu post-geleneksel dönem olarak de¤erlendiren Giddens, post-geleneksel dö-
nemi modernli¤in bir parças› olarak nitelemektedir. Modern dünya daha önce ya-
flanan dönemlerden farkl› de¤ildir, aksine modernitenin ileri bir aflamas›d›r ki, geç-
miflin e¤ilimlerini ve güçlerini yans›t›r (Slattery 2007: 419). Bu özelliklerinden do-

lay› Giddens bu dönemi geç modern dönem olarak isimlendirir.
Modern toplumsal kurumlar›n geliflimi ile güven ve risk, güven ve tehlike ilifl-
kilerinin bir flekilde dengelenmesi durumunun ortaya ç›kt›¤›n› belirten Giddens
(1994:93-98), modernli¤in risk ortam›n›; modernli¤in düflünümselli¤inden kaynak-
lanan tehdit ve tehlikeler, savafl›n endüstrileflmesinden kaynaklanan insan fliddeti
tehdidi ve modernli¤in düflünümselli¤inin benli¤e uygulanmas›ndan kaynaklanan
kiflisel anlaml›l›k tehdidi olarak s›ralar. Dolay›s›yla modernli¤in günümüzde yafla-
nan risk ve tehlikelerinin toplumun varl›¤›n› tehdit etmekle birlikte bu risk ve teh-
likelerin karfl›tl›klar içinde kendini yeniden dönüfltürme imkân›n›n bulundu¤una
iflaret eder. Bu durum toplumlar›n geçifl dönemlerine iliflin yaflanm›fll›klar›n› ifade
eder ve modernli¤in süreksizli¤ini ortaya ç›kar›r. Buradan radikalleflen modernli¤e
do¤ru bir gidiflin oldu¤unu ileri sürer (Tucker 1998: 145).
SIRA S‹ZDE Modern öncesi

SIRAveS‹ZDE
modern dönemi güven ortamlar› bak›m›ndan karfl›laflt›r›n›z.
2
MODERNL‹⁄‹N SÜREKS‹ZL‹KLER‹
D Ü fi Ü N E L ‹ M Giddens’›nDmodernli¤in
Ü fi Ü N E L ‹ M süreksizlikleri (the discontinuities of modernity) konusun-
da söylemek istedi¤i, modern toplumsal kurumlar›n birçok bak›mdan benzersiz ol-
S O R U duklar›, di¤er S ObirR U ifade ile geleneksel toplum düzeni anlay›fl›n› yans›tmad›¤›d›r.
‹nsanl›k tarihinin süreksizlikler ile belirlendi¤i ve do¤rusal bir geliflim çizgisine
sahip olmad›¤› bilinen bir gerçekliktir. Giddens burada insanl›k tarihini süreksizlik
D‹KKAT
ba¤lam›nda Dbir ‹KKAT
bütün olarak aç›klamaya ve analize giriflmez, onu ilgilendiren da-
ha çok modern dönemle iliflkili olan süreksizlik ya da süreksizlikler toplam›d›r
N N
SIRA S‹ZDE (Giddens 1990: 5). Toplumlardaki geliflmelerinin kesintiye u¤ram›fll›k ile varl›¤›n›
SIRA S‹ZDE
sürdürdü¤ünü ifade eder.
Modern yaflam tarzlar›, geleneksel toplumsal düzen çeflitlerinden benzeri görül-
AMAÇLARIMIZ medik bir AMAÇLARIMIZ
biçimde ayr›flmakta ve modernli¤in getirdi¤i dönüflümler gerek yayg›n-
l›k gerekse yo¤unluk bak›m›ndan önceki döneme özgü de¤iflim biçimlerinden ol-
dukça farkl›l›k göstermektedir. Bu farkl›l›k yayg›nl›k aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, küre-
K ‹ T A P sel düzeydeK bir ‹ T toplumsal
A P iliflki ve etkileflim biçimlerinin kurulmas›na, yo¤unluk
bak›m›ndan ise gündelik yaflam›m›z›n en mahrem ve kiflisel özelliklerini de¤ifltir-
me biçiminde etkili olmufltur. Kuflkusuz geleneksel ile modern aras›nda belli nok-
TELEV‹ZYON T E L E V ‹ Z Y O N var oldu¤u inkâr edilemez. Ancak tarihsel zaman içerisinde
talarda sürekliliklerin
ortaya ç›kan de¤iflikliklerin dramatik etkisi iledir ki bunlar› yorumlarken önceki
döneme ait yereleflik bilgilerimizin s›n›rl›l›¤›n› hiç akl›m›za getirmedik. Oysa klasik
sosyologlar›n toplumsal evrimcilik anlay›fl› (ister ifllevselcilik isterse çat›flmac› ku-
ramc›lar olsun) modernli¤in süreksizlikçi (discontinuist) karakterinin fark edilme-
sini, deyim yerindeyse, engelleyen bir faktör olmufltur (Giddens 1990:5-6).
Evrimci aç›klamalar›n genel anlamda “büyük anlat›lar›” temsil etti¤ine de¤i-
nen Giddens, evrimcilerin tarihi, insanl›kla ilgili olaylar karmaflas›n› sistematik
bir tablo düzeni içerisine sokarak yine olaylar dizisinin yard›m› ile anlatmaya ça-
l›flt›klar›ndan söz eder. Giddens’a göre toplumsal evrimcili¤in yap›s›n› bozmak
demek, tarihin bir bütünmüfl ya da belirli baz› birlefltirici örgütlenme ve dönü-
flüm ilkelerini yans›t›yormufl gibi görülemeyece¤ini kabul etmek anlam›na gelir.
Fakat bu durum görünürde bir kaos ya da sonsuz say›da farkl› tarihler yaz›labi-
lece¤i biçiminde de yorumlanmamal›d›r. Çünkü tarihsel geçiflin analizi, bizi ayn›
zamanda o dönemin belli karakterlerin tan›mlanabilecek ve haklar›nda genelle-
meler yap›labilecek bir niteli¤in varl›¤›na da götürür. Dolay›s› ile aç›klama siste-
mati¤inin yap›s›n› bozmak, bize yaln›zca modernli¤in incelenmesini sadelefltir-
mekle kalmayacak, ayn› zamanda post-modern de¤erlendirmelere iliflkin tart›flma-

lar›n odak noktas›n› da yeniden görmemize yard›mc› olacakt›r (Giddens 1994:12-
13; Giddens 1990: 5-6)
Modern Öncesi ve Modern Dönemin Süreksizliklerinin

Karfl›laflt›r›lmas›
Giddens & Pierson (1998: 90), modern toplumu endüstriyel uygarl›kla iliflkili ola-
rak üç kategoride de¤erlendirmektedirler: i. ‹nsan iliflkileri taraf›ndan dünya dü-
flüncesinin dönüflümüne aç›k davran›fllar seti, ii. Ekonomik kurumlar›n karmafl›k-
l›¤›, endüstri üretimi ve pazar ekonomisi ve iii. Kitle demokrasisi ve ulus-devleti
de içine alan politik kurumlar. Bu çerçeveden yaklafl›ld›¤›nda, Giddens modern
toplumsal kurumlar› geleneksel toplumsal düzenlerden ay›ran süreksizlikleri ise üç
kategoride de¤erlendirerek aç›klamaktad›r (Giddens 1990: 6):
1. De¤iflim h›z›: Geleneksel düzenlerin (toplumlar) kendi içlerinde devingen
olduklar› söylenebilir. Fakat modernli¤in koflullar› içinde de¤iflimin h›z› had
safhadad›r. Bunun önemli bir yönünü teknoloji olufltursa bile, bu h›z di¤er
toplumsal iliflkilerde de kendini gösterir.
2. De¤iflim alan›: Dünyan›n farkl› bölgeleri birbiri ile ba¤lant›l› hale geldikçe
toplumsal dönüflümün dalgalar› yerkürenin tüm yüzeyini kapsamaktad›r.
3. Modern kurumlar›n do¤as›: Ekonomik üretim sisteminin piyasa koflullar›
ve metalaflmas›, ulus-devletlerin sisyasal sistemi gibi ekonomi-politik güç
iliflkilerinin birlikteli¤i, daha önceki dönemlerde hiç görülmedi¤i kadar iç
içe geçmifltir. Dolay›s›yla modern kurumlar do¤alar› gere¤i yeni dönemin
ihtiyaçlar›n› karfl›layan bir özellik göstermektedirler.
Bu üç kategori ayn› zamanda modernli¤in karakterleridir. Çünkü bu yorum,
modernli¤in güvenlik ve tehlike ile güven ve risk konusunda ayd›nl›k ve karanl›k
olmak üzere iki yönlü bir olgu oldu¤unu ortaya koyar. Giddens’a göre asl›nda kla-
sik sosyologlar modern ça¤› sorunlu olarak tahlil etmifllerdir. Capitalism and Mo-
dern Social Theory (1984: 375) adl› kitab›nda, klasik sosyologlar›n her birinin me-
todolojik farkl›l›¤›n›n bulundu¤unu, tam kapsaml› bir “genel teori” yaratt›klar› id-
dias›nda bulunmad›klar›n› ifade etmektedir. Ancak Giddens, Marx ve Durkheim’›n,
modern ça¤›n olumlu yönlerinin olumsuzluklar›ndan daha çok a¤›r bast›¤›na inan-
d›klar›n›, Weber’in ise daha kötümser bir tarzda modern ça¤›n maddi ilerlemenin
bireysel yarat›c›l›¤› ve özerkli¤i yok eden bir bürokrasinin genifllemesine öncülük
etti¤ine inand›¤›n› savunur. Bu üç sosyolog, modern endüstriyel yaflam›n bireyi s›-
k›c› ve tek düze bir çal›flma disiplini alt›na sokan küçültücü sonuçlar›n› görmüfller,
fakat üretim güçlerinin bu denli geliflmesinin eko-sisteme yönelik y›k›c› ölçekte bir
tehdit oluflturabilece¤ini ve savafl›n endüstrileflebilece¤ini kestirememifllerdir (Gid-
dens 2009:23-24 ;Giddens 1994:15).
Modernli¤in süreksizlikleri ne anlama gelmektedir? Aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

3
MODERNL‹⁄‹N D‹NAM‹KLER‹
Modernlik, özünde gelenek ile bir karfl›tl›k içindedir. Bu karfl›tl›k modernli¤in di-
nami¤ini oluflturur. Modernli¤in bask›n özelli¤i, yeni olana karfl› aç›k durmak ve
bir düflünümsellik beklentisi içinde olmakt›r. Böylece modernlik S Odüflünümsel
R U ola- S O R U
rak uygulanm›fl bilgiden oluflur. (Giddens 1994:40)
Modernli¤in dinamizmi, zaman ve uzam›n ayr›lmas›ndan ve ayn› zamanda top-
D‹KKAT D‹KKAT
lumsal yaflam› organize eden zaman ve uzam›n dilimlenmesini sa¤layacak flekilde
N N
yeniden birlefltirilmesinden, toplumsal sistemlerin yerinden edilmesinden, birey ve

gruplar›n eylemlerinden oluflan toplumsal iliflkilerin sürekli bilgi girdileri yolu ile
düflünümsel olarak düzenlemesinden ve yeniden düzenlemesinden gücünü al-
maktad›r (Giddens 1994: 22; Tucker 1998: 144). Böylece düflünümselli¤in varl›¤›,
modern ile gelenekselin bir karfl›tl›k içinde devingenlik özelli¤i göstermesinden
kaynaklanmaktad›r. Bozulma ve yeniden kurulma modernli¤e dinamiklik kazan-
d›rmaktad›r.
Bu nedenle Giddens’a göre toplum yap›land›r›lmam›flt›r, yani ba¤›ms›z bir var-
l›¤a sahip sert/kat› ve de¤iflmez bir nesne olarak var olmaz. Burada önemli olan
husus, toplumun do¤as› gere¤i sürekli olarak bozulmaya ya da de¤iflime aç›k ol-
du¤udur. Bu sabit olas›l›k flüphesiz insanlar›n toplumun gerçekli¤i hakk›nda his-
SIRA S‹ZDE SIRAveS‹ZDE
setti¤i yayg›n bilinçd›fl› güvensizlik duygusunu yaratand›r (Allan 2006: 273). Fa-
kat bu olas›l›k ayn› zamanda modernli¤i hem yap›laflma süreci hem de birey aç›-
s›ndan önemli bir mesele k›lar. (Allan 2006: 274). Bu ba¤lamda modernli¤in dina-
mizmini yaratan dört farkl› unsur vard›r. Bunlar: zaman ve uzam›n birbirinden ay-
r›lmas›, yerinden ç›karma/edilme ve aç›l›ml› mekanizmalar, radikal düflünümsellik
S O R U S O R U fiimdi bu dört unsuru k›saca özetleyelim.
ve küreselleflmedir.
D‹KKAT Modernli¤in Dsüreksizlikleri

‹KKAT ve dinamikleri konular›nda “Giddens’›n Modernleflmenin So-
nuçlar› (1994)” kitab›n›n okunmas›nda yarar vard›r.
N N
Modernlik, Zaman ve Uzam
Modernlik ile zaman ve uzam› anlafl›l›r k›lmak için Giddens önce modern öncesi
AMAÇLARIMIZ kültürlere AMAÇLARIMIZ
bakmak gerekti¤inden söz eder. Modernlik öncesi kültürlerin zaman›
hesaplama biçimleri vard›r. Bu hesaplama takvim, yaz›n›n bulunuflu gibi topra¤a
yerleflik devletleri birbirinden farkl›laflt›ran özellikler olarak de¤erlendirilmektedir.
K ‹ T A P Ancak gündelik K ‹ T Ayaflam›nP temelini oluflturan zaman hesab›, sürekli zaman› uzama
ba¤lamakta ve kesinlikten uzak olarak de¤iflken bir durum göstermektedir. Her
hangi bir kifli o günün tarihini ancak di¤er toplumsal ve bölgesel iflaretlere baka-
TELEV‹ZYON rak söyleyebilirdi.
T E L E V ‹ Z Y O“Ne
N zaman” sözcü¤ü, “nerede “ ile ya da düzenli do¤al olaylar-
la iliflkilendirilerek biliniyordu. Mekanik saatin icad› ve nüfusun giderek yay›lmas›
(bafllang›c› 18. yüzy›l›n sonuna kadar uzan›r) zaman›n uzamdan ayr›lmas›na yol
açm›fl ve zaman, günün dilimlenmesine örne¤in, çal›flma saatinin düzenlenmesine
olanak sa¤lam›flt›r. Böylece mekanik saat toplumsal örgütlenmede birli¤i sa¤layan
bir ölçü birimi olarak de¤erlendirilmifltir. Özellikle takvimin dünya ölçe¤inde stan-
datlaflmas› ve zaman›n bölgelerden ba¤›ms›zlaflarak standartlaflmas› evrensel an-
lamda zamana iliflkin farkl›l›klar› ortadan kald›rm›flt›r (Giddens 1990: 17-18).
Bu geliflmelere bak›ld›¤›nda zaman›n boflalt›lmas›, uzam›n boflalt›lmas› bak›-
m›ndan bir ön koflul olmufltur. Bofl uzam›n geliflimi, uzam›n yöre’den ayr›lmas› ile
anlaml›l›k kazanm›flt›r. Yöre, co¤rafi olarak konumland›r›lm›fl toplumsal eylemin
fiziki ortam›n› ifade etmekte ve mekân fikri ile kavramsallaflt›r›lmaktad›r. Modern
öncesi toplumlarda uzam ve yöre kavramlar› birbiri ile örtüflmekte ve toplumsal
yaflam›n uzamsal boyutlar› birçok bak›mdan bireylerin birbirleri ile yerel etkinlik-
leri bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Modernli¤in ortaya ç›kmas› ile birlikte yüzyü-
ze etkileflim durumundan uzaklafl›larak orada bulunmayanlar›n etkileflimlerini de
kapsayacak biçimde yöreden kopuflu getirmifltir. Dolay›s›yla modernlik koflullar›n-
da mekânlar›n, toplumsal faaliyetlerden etkilenerek yaln›zca görünürde olup bi-
tenleri göstermekle kalmamakta ayn› zamanda mekân›n “görünür biçimi” onun
do¤as›n› belirleyen uzaklaflm›fl iliflkilerini örterek saklamas›na da neden olmakta-

d›r (Giddens 1990: 18-19).
Uzam›n mekândan ayr›lmas› zaman örne¤inde oldu¤u gibi ölçümün tek biçime
dönüflümü gibi olmam›flt›r. Yerkürenin bat›l› gezgin ve kâflifler arac›l›¤› ile pers-
pektif anlay›fl›ndan uzak bir flekilde dünya haritalar›n›n ortaya ç›kmas›na öncülük
edecek biçimde ad›m ad›m çizgiye dökülmesi, uzam› herhangi bir yer ve bölgeden
ba¤›ms›zlaflt›rm›flt›r. Böylece zaman›n uzamdan ayr›lmas› (time-space distanciati-
on) tek yönlü bir geliflim olarak yorumlanmamal›d›r, aksine bu geliflim diyalektik
özelliklere sahiptir. Di¤er bir ifade ile zaman› uzamdan ay›rmak toplumsal etkin-
likler bak›m›ndan yeniden birleflimleri için bir temel oluflturur. Bu konuda Gid-
dens tren çizelgesi örne¤ini verir; trenlerin hareket saatlerini gösteren tarife benze-
ri bir zaman çizelgesi ilk bak›flta insanlara yaln›zca s›radan bir flema gibi görünebi-
lir. Ama bu tarife gerçekte trenlerin ne zaman, nereye varaca¤›n› gösteren bir za-
man-uzam düzenleyicili¤ini sa¤layan bir araç ifllevi görür. Bu niteli¤iyle tren, yol-
cu ve yükün zaman ve uzam›n genifl bir alana yay›lmas›na yol açarak karmafl›k bir
eflgüdüme olanak sa¤lar (Giddens 1990: 19-20).
Zaman ve uzam›n nas›l boflalt›ld›¤›n› anlamak için, insanlar›n zaman-uzamla
nas›l bir iliflki içinde oldu¤u ele al›nmal›d›r. Modernli¤in bafllang›c›na kadarki dö-
nemde zaman ve uzam do¤al ortamlarla ve çevrelerle çok yak›ndan iliflkiliydi. Fa-
kat modern toplumlarda zaman ve uzam, daha önceden sahip olduklar› do¤a ile
ilgili ba¤lar›ndan kopar›larak soyut varl›klara dönüflmüfllerdir. Dahas› uzam kavra-
m›n›n kendisi fiziksel olmaktan çok sembolik hale gelmifltir. Bilindi¤i gibi modern-
lik, ilerlemeye duyulan inanç ile ifade edilir. Ilerleme, de¤iflim anlam›na gelir ve
(Allan 2006: 275) zaman ve uzam›n boflalt›lmas› “de¤iflimi yerel al›flkanl›k ve pra-
tiklerin s›n›rlamalar›ndan serbest k›larak çeflitli de¤iflme olas›l›klar›n› bafllatmaya
hizmet eder” (Giddens 1990: 20). Zaman ve uzam› soyutlaflt›rmak ayn› zamanda
modernli¤in bir baflka ay›rt edici özelli¤i olan bürokratik organizasyona yard›mc›
olur. Zaman ve uzam, do¤a iliflkileri ve toplumsal iliflkilerden soyutland›¤› (boflal-
t›ld›¤›) için yaflamlar›m›z tam anlam›yla rasyonel organizasyona ba¤l›d›r. Zaman ve
uzam›n boflalt›lmas›, zaman-uzam uzaklaflmas›n›n s›n›rs›z biçimde artt›r›labilece¤i
anlam›n› tafl›r ve artan zaman-uzam uzaklaflmas›, artan düflünümsellik karfl›l›kl›
olarak birbirlerini güçlendirirler ve birlikte modernli¤in dinamizmini- sürekli de¤i-
flim yönelimini- yarat›rlar (Allan 2006: 276).
Böylece zaman ve uzam›n birbirinden ayr›lmas› yerinden ç›karmalarla/edilme-
lerle ilgili iken bu durum bir yönü ile farkl›l›klar› ortaya ç›kar›r, di¤er yönü ile ye-
ni birleflimlere kap› aralar.
Yerinden Ç›karma/Edilme ve Aç›l›ml› Mekanizmalar

Geleneksel toplumdan modern topluma geçifli tart›fl›rken özellikle ifllevselciler
baflta olmak üzere birçok sosyolog, yap›sal farkl›laflmadan bahseder. Giddens’›n
yap›sal farkl›laflmada sorunlu olarak gördü¤ü fley, yap›salc›lar›n, modernli¤in mer-
kezi bir özelli¤i olan radikal zaman-uzam uzaklaflmas›na mant›kl› bir aç›klama ge-
tirilmemesidir. Kendisi kurumlar› aç›l›ml› mekanizmalar aç›s›ndan de¤erlendirirken Aç›l›ml› mekanizmalar,
buna mant›kl› bir aç›klama getirdi¤ini belirtir. Bu noktada ideal bir geleneksel top- toplumsal iliflki ve
etkileflimleri yerel
lum tipi kurgulayacak olursak bu toplumda toplumsal iliflki ve etkileflimin birço¤u, ba¤lamlar›ndan çekip
yerel ortamlarda kökleflmifl karfl›lafl›mlar içerisinde gerçekleflir. Bu toplumda in- ç›karan pratiklerdir.
sanlar çevrelerindeki herkesi tan›rlar ve yard›ma ihtiyaç duyduklar› insanlara ba-
¤›ml›d›rlar. Mesafeli durumlar, mesafeli ötekilerle birlikte sürekli olarak de¤iflmez
kal›r yani mesafe korunur. Bu ba¤lamda yaflam› yerel ba¤lam›ndan çekip ç›karan
iki temel mekanizma vard›r: I. sembolik göstergeler ve II. uzmanl›k sistemleri (Al-
lan 2006: 276).
Sembolik Göstergeler
Sembolik göstergeler herhangi bir kifli ya da kurumla iliflkili olmaks›z›n da¤›t›-
lan/devreden de¤iflim araçlar› aç›s›ndan düflünülebilir. Birçok gösterge türü ol-
makla birlikte para bu türler aras›nda mükemmel bir örnektir. Para, her mal›n ay-
n› de¤er sistemine göre belirlendi¤i evrensel bir de¤er sistemi yarat›r. Gereklilik iti-
bariyle bu de¤er sistemi soyuttur; yani, içsel hiçbir de¤eri yoktur. Di¤er her fleyi
temsil edebilmesi için kendi içinde bir de¤er tafl›mamal›d›r. Paran›n evrensel ve so-
yut do¤as› onu s›n›rlamadan özgür k›lar ve uzun mesafeler ve zaman periyotlar›
karfl›s›nda de¤ifl tokuflu kolaylaflt›r›r. Bu nedenle do¤as› gere¤i para, zaman-uzam
uzaklaflmas›n› artt›r›r ve paran›n soyutlama seviyesi oldukça yüksek, yaratt›¤› bu
etki de büyük olur (Allan 2006: 276-277; Kaspersen 2000: 87; Ritzer 1997: 145).
Uzmanl›k Sistemleri
Giddens’›n bahsetti¤i bir di¤er aç›l›ml› mekanizma da uzmanl›k sistemleridir. Yine
geleneksel bir topluluk kurgulayal›m. E¤er geleneksel bir toplumda yafl›yorsan›z
ve bir çocuk sahibi olacaksan›z kime gidersiniz? E¤er ayn› grup içindeyken evlilik
problemleri yafl›yorsan›z kimden yard›m al›rs›n›z? Daha verimli ürünler yetifltirme-
yi, tanr›lar› yüceltmeyi, bir bina infla etmeyi ya da bir tür toplumsal iflbirli¤ini ge-
rektiren bir fley yapmay› istedi¤inizde nereye baflvurursunuz? Tüm bu sorular›n ya-
n›t› ve yaflam›n di¤er tüm ayr›nt›lar› sizin toplumsal iliflki a¤›n›zda bulunur. Daha
iyi ürün almak için bu konuda deneyimli olan bir arkadafl›n›za, evlili¤inizi dan›fl-
mak için büyükbaban›za, çocuk sahibi olmak için ebelik yapan komflunun kar›s›-
na gidersiniz (Allan 2006: 277; Kaspersen 2000: 84; Ritzer 1997: 145).
Günümüzde bu tür sorun ve ihtiyaçlar için baflvurdu¤umuz adres, kiflisel ola-
rak hiçbir flekilde tan›mad›¤›m›z, soyut bilginin hâkim oldu¤u akademik bir e¤itim-
den geçen uzmanlard›r. Fakat uzmanl›k bilgi sistemlerine ba¤›ml› olmak amac›yla
uzmanlara baflvurmak zorunda de¤iliz. Örne¤in, bir binan›n nas›l infla edildi¤i ya
da pek çok s›n›f ve ofisin nas›l kuruldu¤u konusunda hiç bir bilgi sahibi de¤ilken,
ofisime her gitti¤imde ya da s›n›fta her ders anlatt›¤›mda bu uzmanl›k bilgisine ba-
¤›ml› olmufl bulunmaktay›m. Bilgisayar› her açt›¤›m›zda ya da ›fl›¤› her yakt›¤›m›z-
da ya da arabam›z› her çal›flt›rd›¤›m›zda k›saca modern yaflam ile ilgili herhangi bir
fleyi her yapt›¤›m›zda, soyut uzmanl›k bilgi sistemlerine ba¤›ml›y›zd›r. Uzmanl›k
bilgi sistemleri, yaflamlar›m›z›n merkezini yerel ba¤lamlardan soyut bilgi ve uzak
ötekilere gelifltirilen ba¤›ml›l›¤a tafl›d›klar› için aç›l›ml›d›rlar (Allan 2006: 277).
Modernli¤in Düflünümselli¤i
Giddens düflünümselli¤i statik bir durum olarak de¤il, de¤iflken bir durum olarak
görür. Modernli¤in, düflünümselli¤in seviyesini dramatik bir biçimde yükseltti¤ini
öne sürer. Modern zaman öncesinde insanlar toplum hakk›nda pek düflünmezler-
di. Asl›nda kendine yönelik bir varl›k olarak toplum düflüncesi Montesquieu ve
Durkheim gibi düflünürlerin eserlerinden önce pek bilinir de¤ildi. Günümüzde ise
topluma iliflkin fark›ndal›¤›m›z son derece yüksektir ve ulusumuz ve kat›l›m gös-
terdi¤imiz organizasyonlar ve kurumlar›m›z hakk›nda bilinçli olarak düflünürüz
(Allan 2006: 274).
‹lerleme ve düflünümsellik, do¤alar› gere¤i birbirleriyle iliflkilidir. ‹lerlemenin
düflünümselli¤i gerektirdi¤i son derece aç›kt›r ve modernite de endemik bir yap›-
dad›r. Çünkü her toplumsal öge kendisini hedefi, amaçlar› ve pratikleri aç›s›ndan
sürekli olarak de¤erlendirmek durumundad›r. Fakat ilerleme umudu hiçbir zaman
cisimleflmez- ilerleme ideali- ona hiçbir zaman ulaflamayaca¤›m›z anlam›n› tafl›r.
‹lerlemeye yönelik att›¤›m›z her ad›m, elde ettiklerimizi gelifltirme umutlar›yla s›-
nan›r. ‹lerleme, ulafl›lm›fl bir amaç olmaktan ziyade motive edici bir de¤er, mo-
dernli¤in söylemsel bir özelli¤i haline gelir (Allan 2006: 274).
“Modernli¤in kendisinin derinden ve aslen toplumbilimsel oldu¤una” de¤inen
Giddens, (1994: 44) aktörün toplumsal yaflam hakk›nda daha fazla bilgiye sahip ol-
mas› onun kendi gelece¤ini flekillendirmesi ve tehlikelere z›mni olarak karfl› koyma-
s›n› olanakl› k›laca¤›n› söyler. Bu ba¤lamda modernli¤in düflünümselli¤i, düflünce
ve eylemin sürekli olarak birbirine yans›t›larak sistemin yeniden üretilmiflli¤i üzeri-
ne kuruludur. Yani gelece¤e yönelik olarak, önceden yap›lm›fl olanla yeni bilgilerin
harmanlanmas› ilkeli bir biçimde savunulacak konular› örtüfltürür. Böylece düflü-
nümsellik, bilgi ve yaflam hakk›ndaki temel anlay›fl›m›z›n k›smen flekillendirilmesi
anlam›na gelir. Modern bilgi, bilimsel bilgiye eflde¤erdir ve bilgiyi bilimsel yapan ise
daimi bir irdeleme ve sistematik flüphedir. Bu bilgi anlay›fl› her bireyin kültürel do-
kusuna ifllemifltir. Bu iflleyifl e¤itim-ö¤retim sisteminin bir parças› olarak okullarda
sürdürülür. E¤itim kurumlar› modern organizasyonlar olarak do¤alar› gere¤i bürok-
ratiktir ve bu nedenle rasyonel hedef belirleme, geri dönüfllü pratikler ve daimi dü-
flünümselli¤e ba¤l›lard›r (Allan 2006: 275). Bu ba¤lamda modernli¤in düflünümselli-
¤ini art›ran bir baflka faktör de özellikle kitle iletiflim araçlar›d›r. Bireyin kendisi dö-
nüflümsel bir kapasiteye sahip oldu¤u için bu araçlardan ö¤rendiklerini kendi ya-
flant›s›na ussal olarak uyarlamaya çal›fl›r (Kaspersen 2000: 88).
Radikal modernli¤in bir sonucu olarak birey, belirli kimliklerin, yaflam süresi
göstergelerinin ve bilginin elde edilmesiyle benli¤i toplumsal olarak belirleyen
toplumsal a¤lar ve kurumlardan çekip ç›kar›lm›flt›r. Modern bireye verilen sadece
içsel olarak göndergesel olan benli¤in düflünümsel tasar›m›d›r. Bunun bir parças›
olarak birey, uzmanl›k bilgi sistemleri ve arac› deneyimler kullanarak stratejik ya-
flam planlamas› gelifltirir. Benli¤in düflünümsel tasar›m›, (uzmanlar taraf›ndan su-
nulan ve kitle iletiflim araçlar›yla eriflilebilir olan) olas› yeni bilgilere dayal› daimi
bir de¤erlendirme ve yeniden de¤erlendirme içerir (Allan 2006: 284).
Küreselleflme
Giddens düflünce ve eylemlerinde ne küreselleflme taraftar› ne de küresellemefle
karfl›t› olmufltur. Daha çok küreselleflemenin günümüz gerçekli¤i içinde bir süreç
oldu¤unu ancak yaratt›¤› tehlike ve risklere müdahale edilmedi¤i takdirde eko-ya-
flam ad›na olumsuzluklar yarataca¤›n› kabul etmifl ve bu sürecin toplumlar›n ç›kar-
lar›na uygun hale getirilmesi için nas›l dönüfltürülebilece¤ini anlatmaya çal›flm›flt›r.
Kaleme ald›¤›, Elimizden Kaç›p Giden Dünya bafll›kl› eserinde Giddens neo-liberal
söylemle refah haklar› düflüncesinden yola ç›karak demokratikleflme D Ü fi Ü N E L ‹ Mile minimal D Ü fi Ü N E L ‹ M
devleti özdefllefltiren bir yol sunar. Dolay›s›yla Held ve di¤erlerinin tan›m›na göre li-
teratürde Giddens ve onun gibi düflünenler, düflünümselciler/flüpheciler olarak ad-
S O R U S O R U
land›r›l›r (Rantanten 2005:5-6; Keyman 2000: 20; Görgün-Baran 2010:317).
Giddens küreselleflmeyi, “yerel oluflumlar› millerce uzakta gerçekleflenD ‹ Kolaylar

K A T taraf›ndan D‹KKAT
flekillendirecek biçimde uzak yerellikleri birbiriyle ba¤lant›land›ran dünya çap›ndaki top-
lumsal iliflkilerin yo¤unlaflmas›” olarak tan›mlar. Küreselleflmeyi buSIRAnedenle,
S‹ZDE bir arada
N N
SIRA S‹ZDE
bulunma halini zaman ve uzam›n daha da ötesine tafl›yan uzak ile yerel aras›ndaki diyalek-
tik bir iliflki ba¤lam›nda de¤erlendirir (Allan 2006: 278).
Modernli¤in yap›sal olarak küresellefltirici özelli¤i bulundu¤una de¤inen Giddens

bu süreçte bilhassa dört kurumun modernli¤in dinamizmini ve zaman periyodunu
biçimlendirdi¤ini öne sürer. Bunlar: kapitalizm, endüstrileflme, fliddet tekeli/zorlay›c›
güç ve gözetimdir. Böylece modernli¤in dinami¤i ile küreselleflmenin boyutlar›n›
birbirine denk düflecek biçimde ba¤lant›land›rarak aç›klar. Modernli¤in dinami¤i aç›-
s›ndan kapitalizme dikkat çeker. Kapitalizm içsel olarak yay›lmac›d›r. Kapitalizm
kâra duyulan ihtiyaç taraf›ndan yönlendirilir ve bunun sonucunda pazarlar›n, tekno-
lojilerin ve metalaflt›rman›n yay›l›m›n› yönlendirir (Allan 2006: 277).
Endüstrileflme, kapitalizm ile ba¤lant›l› olmakla birlikte kendi dinamiklerine
ve di¤er kurumsal alanlarla kurdu¤u iliflkilere sahiptir. Endüstrileflme, fliddet teke-
li/zorlay›c› güç ve gözetim birbirlerini besler ve genel anlamda endüstriyel-askeri
kompleks olarak tan›mlanan fleyi yarat›rlar. Askeri bir kompleks, güçlü bir ordu ve
askeri üretime odaklanm›fl bir ekonomi arac›l›¤›yla yarat›l›r. Zorlay›c› güç, tekno-
lojiyi kullanmaya bafllad›¤›nda endüstrileflmeye ba¤›ml› olmakla kalmay›p daha
fazla ve daha geliflkin güç ve gözetim teknolojilerinin üretimi için daimi bir itici
güç oluflturur. Kapitalizmin farkl› uluslar aras›nda iliflkileri mümkün k›lmas› gibi as-
keri bir kompleks de uluslararas› iliflkileri meydana getirir (Allan 2006: 277-278).
Küreselleflme içerisinde meydana gelen temel süreçler birbirleriyle ba¤lant›l›d›r.
Örne¤in, bürokratik, rasyonel yönetimin kullan›m› dünya kapitalizminde ve uz-
manl›k sistemlerinde artar. Tüm bu dinamikler -radikal düflünümsellik, zaman ve
uzam›n ayr›lmas›, yerinden edilme, küreselleflme- karfl›l›kl› olarak birbirlerine at›f-
ta bulunur ve birbirlerini etkilerler. Örne¤in zaman ve uzam gerçeklikten ayr›ld›¤›
için kurumlar toplumsal› yerelden daha da uzaklaflt›r›rlar. Bunun sonucunda da kü-
resel düzeyde daha soyut ba¤lant›lar›n yarat›lmas›n› sa¤larlar. Tüm bu unsurlar bir-
birlerini karfl›l›kl› olarak güçlendirir ve modernli¤in dinamizmini infla ederler (Allan
2006: 278-279). Ancak Giddens’›n ( 1994a:5) da vurgulad›¤› gibi küreselleflme ayn›
zamanda bu yönü ile yeni tabakalaflma biçimleri, yerinden edilmeleri, ço¤unlukla
çat›flmalar› üreten ve s›rad›fl› yollar› içeren kompleks ve karmafl›k bir süreçtir.
fiekil 3.1
Ulus-Devlet Sistemi
Kaynak:
Küreselleflmenin
Boyutlar›
(Giddens 1990:
71; Kaspersen
2000:93)
Dünya Kapitalist Ekonomisi Dünya Askeri Düzeni
Uluslararas› ‹flbölümü
Bugün modernli¤in kurumsal dinamizmi tam anlam›yla küreselleflmenin

boyutlar› ile örtüflmektedir. Giddens, küreselleflmenin boyutlar›n› da, kapitalist
dünya ekonomisi, ulus-devlet sistemi, uluslar aras› iflbölümü ve askeri dünya dü-
zeni olarak dört kategoride de¤erlendirir. Bu dört boyuta iliflkin bilgiler belirtilen
bu (Kaspersen 2000: 92-94; Giddens 1990: 71-78; Giddens 1994:68-73) kaynaklar-
dan sentezlenerek aktar›lmaktad›r:
Bugün dünyan›n ekonomik örgütlenifli ana güç merkezleri olan kapitalist dev-
letler arac›l›¤› ile gerçeklefltirilmektedir. Bu devletlerin kendi iç yasalar› ve ulus-
lararas› ekonomi politikalar› ekonomik faaliyetlerin birçok biçimde düzenlenmesi-
ni gerektirir. Bu durum ticari flirketlerin küresel aç›l›mlar› için genifl bir alan sa¤lar.
Ticari kurulufllar dolay›s›yla ulusafl›r› flirketler ekonomik güçlerine ba¤l› olarak
hem kendi ülkelerindeki hem de di¤er ülkelerdeki politikalar› etkilerler. Bugün
ulusafl›r› flirketlerin büyük bir ço¤unlu¤u bütün uluslardan daha fazla bütçeye sa-
hiptir. Bu flirketlerin sahip olduklar› ekonomik anlamdaki bütçeleri her zaman ulus
devletlerle rekabet halinde olacakalar› anlam›na gelmemektedir. Yani rekabet ede-
meyece¤i durumlar da söz konusudur. Bunlar toprak bütünlü¤ü ve fliddet araçla-
r›n›n kontrolüdür. Tüm devletler fliddet araçlar›n›n kontrolünü ellerinde tutarlar.
Böylelikle ekonomik güçleri ne kadar çok olursa olsun endüstriyel-ticari flirketler
hiçbir zaman askeri örgütler olamazlar. Kendilerini belirli bir topra¤›n egemen olan
siyasal/yasal varl›klar› gibi göremezler. Ulus-devletler küresel düzeyde bir aktör
olarak kabul ediliyor ise endüstriyel flirketler de dünya ekonomisinde baflat failler
olarak yer almaktad›r. Görüldü¤ü üzere firmalar/flirketler devletlerle ve müflterile-
ri ile ticari iliflkilerinde kâr› ön planda tutarak üretime girerler. Bu flekilde flirketler
piyasalarda yay›larak meta piyasalar›n›n ve para pazarlar›n›n oluflumunu ve genifl-
lemesini sa¤larlar. Bu süreç, do¤as› gere¤i eflitsizlikleri gündeme getirir.
Bilindi¤i üzere ulus-devlet modernli¤in dönüflümsel karakterine uzun süre
katk›da bulunmufl ve ulus-devlet sahip oldu¤u s›n›rlar yolu ile egemenli¤ini sa¤la-
m›flt›r. Fakat küreselleflme, do¤as› gere¤i merkezileflme yönündeki dönüflümselli¤i
ile belli devletlerin toprak e¤emenli¤i aras›nda bir gerginlik yarat›r. Bu durumda
baz› ülkelerin bireysel egemenlikleri azal›rken ayn› zamanda güçlerini di¤er bir bi-
çimde birlefltirerek devlet sistemi içindeki etkinliklerini art›r›rlar. Örne¤in, Birlefl-
mifl Milletler, Avrupa Birli¤i, OECD ülkeleri. Ancak bu durum gerçekten karmafl›k
bir süreçtir. Uluslar›n ve flirketlerin ç›kar iliflkileri ve olas› çat›flmalar› sürekli bir gü-
ven ortam›n›n olamayaca¤› anlam›na gelir.
Küreselleflmenin üçüncü boyutu askeri dünya düzenidir. Özellikle savafl›n en-
düstrileflmesi, silah ve askeri örgütlenme teknik ve araçlar›n›n bir ülkeden di¤eri-
ne ak›fl› ve devletlerin birbirleri ile kurduklar› ittifaklar› kapsayan gücün küresel-
leflmesi ba¤lam›nda de¤erlendirilmektedir. Ayr›ca askeri gücün küreselleflmesi sa-
vafllarla da yak›ndan ilgilidir. Burada yerel çat›flmalar›n nas›l küresel çat›flmalara
dönüfltü¤ünü vurgulamak gerekir. Giddens, ülkelerin nükleer silahlar üretme yo-
luna giderek di¤er devletleri bu tür silahlar› kullanmaktan al›koyma amac› ta-
fl›d›klar›na de¤inir. Bu durum nükleer güçler aras›nda savafl›n ertelenmesini getire-
bilir. Ancak kendi toprak s›n›rlar› içindeki çat›flmalarda kullanmay› engellemez.
Giddens, bu söylemleri ile geç-modernitede güvenlik ve risk ile güvenlik ve tehli-
kenin s›n›rlar›n›n kompleks ve karmafl›kl›¤›n› gözler önüne sermektedir.
Küreselleflmenin dördüncü boyutu olan uluslararas› iflbölümü endüstriyel
geliflme ile ilgilidir. Modern endüstri yaln›zca yap›lan ifli de¤il, ayn› zamanda en-
düstri türü, gerekli beceriler ve hammadde üretimi bak›m›ndan bölgesel uzmanlafl-
maya dayal› bir ifl bölümünü de gerekli k›lm›flt›r. Küresel ekonomik ba¤›ml›l›¤›n
artt›¤› günümüzde kapitalist ülkelerin kendi ekonomilerini yönetmeleri eskisinden

daha zor hale gelmifltir. Makine teknolojilerinin dünya ölçe¤inde yay›lmas› in-
sanlar›n maddi-fiziki çevre ile oldu¤u kadar gündelik yaflam›n birçok yönünü
de etkilemektedir.
Öyle görünüyor ki, küreselleflme sürecinde uluslararas› iflbölümü sermayenin
maliyeti en düflük olan bölgelerde üretim yapma olana¤›n› yaratm›flt›r. Ucuz emek
gücü ve daha fazla kâr anlay›fl› küreselleflmenin 16. yüzy›ldaki sömürgeleflme bi-
çimini hat›rlatmaktad›r. Gelir da¤›l›m›n›n eflitsiz uygulamas› ise Üçüncü Dünya Ül-
kelerindeki iflsizli¤in, yoksullu¤un, terör ve siyasi çat›flmalar›n artmas›na, ulusötesi
göçlerin, kad›n ticaretinin ve mülteci-s›¤›nmac› sorunlar›n›n katlanarak büyümesi-
ne yol açm›flt›r.
Giddens küreselleflmeyi
modern dönemde Giddens’a göre küreselleflmenin dört boyutu olan “kapitalist dünya ekonomi-
gerçekleflenlerin sonucu
olarak si”, “ulus-devlet sistemi”, “uluslararas› iflbölümü” ve “askeri dünya düzeni”, mo-
D Ü fi Üde¤il,
N E L ‹bizzat
M D Ü fi Ü N E L ‹ M
modernitenin kendisini tüm dernli¤in dört ana parametresi olan “kapitalizm”, “endüstriyalizm”, “gözetleme” ve
dünyaya yaymas›yla
oluflmufl bir olgu olarak
“askeri güç”ün etkileflip geniflleyerek dünya ölçe¤ine yay›lm›fl biçimi olarak karfl›-
S O R U
tan›mlar. S O R U
m›za ç›kmaktad›r.
D‹KKAT Zaman›n mekândan

D ‹ K K A Tba¤›ms›z kal›fl› modernlefltirici bir süreçtir. Giddens’a göre, küresel-
leflmenin ön koflulu zaman›n mekândan ba¤›ms›z k›l›nmas›d›r. Bu sayede toplumsal ilifl-
kiler mekâna ba¤›ml› olmaktan kurtulmufl uzaktaki yerlerle etkileflim içine girilmifltir.
N N
Modernizasyon toplumsal iliflkileri yayg›nlaflt›rmakta, toplumlar aras›nda küresel iliflki
a¤lar› kurulmaktad›r. Yerel faaliyetler ile uzak mesafeler aras›ndaki iliflkiler geliflmekte-
AMAÇLARIMIZ dir. Ona göre küreselleflme, modernitenin devam›d›r. Küreselleflmeye karfl› de¤ildir,
AMAÇLARIMIZ
taraftar da de¤ildir. Ancak dünyan›n gidiflat›n›n küresellflmeye do¤ru oldu¤u tespitinde
bulunmaktad›r.
Küreselleflme, politik ve Küreselleflme, uygulamaya koyulan ça¤dafl politikalar›n temellerinden daha
ekonomik etkilerin biraraya baflka bir fleyi ifade etmektedir. Ancak küreselleflme içinde yaflad›¤›m›z toplumun
getiriliflilerinden do¤an bir
Tdizi
E L karmafl›k
E V ‹ Z Y Osüreçleri
N kurumlar›n›T E L dönüfltürmektedir.
EV‹ZYON Öte yandan küreselleflme “yeni bireyselcili¤in”
içermektedir. Bu durum hem yükseliflini de ön plana ç›karmaktad›r (Giddens 2000: 45, Giddens 2000a: 30)
yeni uluslar üstü sistemler Küreselleflme, hem içinde büyük sistemlerin yer ald›¤› hem de yaflam›m›z›n ço-
ve güçler yaratmakta hem
de geliflmekte olan ülkeler ¤u mahrem k›sm›n› ve özelini içine alan iliflkileri kapsar. Bu bak›mdan yaflam tar-
‹ N T E Rdaha
giderek N E Tfazla de¤iflime ‹NTERNET
z›m›z ayn› zamanda küresel sonuçlard›r. Örne¤in Kopenhang’dan sat›n ald›¤›m›z
maruz kalmaktad›r.
k›yafetler ‹ngiltere’de tasarlanm›fl, Tayvand ya da Polonya’da üretilmifltir. Bu du-
rum uluslararas› iflbölümü ve dünyan›n eko-sistemi bak›m›ndan küreselleflmenin
sonucu olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r (Kaspersen 2000: 94).
Küreselleflme Giddens’e Küresellflme konusunda önemli olan bir nokta da modern teknolojik araçlar
göre, yaln›zca muazzam bir olarak medyan›n küresellefltirici etkisini gözden uzak tutmamakt›r. Mekanize ileti-
ekonomik, politik, kültürel
sistemler ve iletiflim flim teknolojileri küresellflmenin bütün yönlerini önemli ölçüde etkilemifltir. ‹leti-
a¤lar›ndaki geliflmeyi de¤il, flim teknolojileri ayn› zamanda endüstriyalizmin bir sonucu olarak de¤erlendirile-
ayn› zamanda yerel ve
kiflisel anlamda etkili bilir. Özellikle iletiflim teknolojileri kültürel küreselleflmenin arac›s› olmufl, zaman
faaliyetleri ve deneyimleri de ve uzam›n önemini yitirmesine yol açm›flt›r (Giddens 2000:42-43). Küreselleflme
içine al›r.
sanc›l› bir süreçtir ve bu süreçte yaflanan krizler, toplumlar› ve bireyleri risk ve teh-
likelerle karfl› karfl›ya b›rakmaktad›r. Böylece güvenlik sorununu ortaya ç›karmak-
tad›r. Bunu aflman›n yolu ise güven ve güvenli¤i infla edecek mekanizmalar›n uy-
gulamaya konulmas›ndan geçmektedir.
GEÇ MODERNL‹K VE POSTMODERL‹K

Giddens, modernli¤i flu sözleri ile de¤erlendirmektedir. “Modernlik terimini kulla-
nanlar›n ço¤u, ben dâhil, onu evrensellik iddialar› sorgulanabilir nitelikte olan,
tarihsel olarak özgül bir sosyo-ekonomik ve kültürel oluflum olarak görüyorlar. Be-
nim anlay›fl›ma göre modernlik tarihin sonu de¤ildir; ama modern olan flekilsiz,
parçal›, çizgisel olmayan bir post-modernlik halinde çözülmüfl de de¤ildir. Dolay›-
s›yla “post-modern” fikri yaln›zca “modernli¤in akl›n›n bafl›na gelmesini” ya da
kendi s›n›rlar› ile yüzleflmek zorunda kalmas›n› de¤il, ayn› zamanda bunu aflma-
y› da içerir” (Giddens 2000b: 20). Bu aç›klamada Habermas’›n görüflleri ile Gid-
dens’›n görüfllerinin kesiflti¤i görülür. Çünkü Habermas’a göre modernizm henüz
tamamlanmam›fl bir projedir. Ayd›nlanma düflüncesinin gelifltirdi¤i bu proje bir ta-
k›m çalkant›l› olaylara yol açmakla birlikte Habermas, bu sorunlar›n üstesinden ge-
linebilece¤ine inan›r (Habermas 1996: 38-55). Bu nedenle Habermas da Giddens
gibi içinde bulundu¤umuz dönemi postmodern olarak nitelemeye yanaflmaz.
Giddens, ça¤›m›z›n krizini sistemin tüm rasyonalitesine karfl›n kapitalizmin kri-
zi olarak görmez. Bugün ve gelecekte olacak gerilimin ekolojik kriz oldu¤unu id-
dia eder. Ona göre, “ekolojik kriz “örselenmifl bir modernli¤in” krizidir, ama sade-
ce çevrecilikle özdefllefltirilmemelidir”. Bu nedenle önemli olan günümüzde mo-
dernli¤in üzerine infla edilen toplumsal bask›larla hesaplaflmakt›r. Burada karfl›
karfl›ya gelinmesi ve netleflmesi gereken konu, fiziksel ekoloji de¤il, bir “yaflam
ekoloji” meselesinin varl›¤›na dikkat çekmesidir (Giddens 2000b: 20). Bu ba¤-
lamda son zamanlarda kullan›lan “sanayi ötesi toplum” terimi hem kapitalist
hem de sosyalist sistemler için geçerli görülmekte ve ekonomik sistemlerin bir
ölçüde birbirlerine yak›nlaflt›klar› yorumunu güçlendirmektedir (Giddens 1984:
246).
Böylece Giddens’a göre düflünümsellik tart›flmalar›n› post modernlikle iliflkilen-
dirmek mümkündür. Henüz postmodern bir toplumsal evrende yaflamad›¤›m›z›
beliren Giddens yine de yaflam tarzlar›n›n ve toplumsal örgütlenme biçimlerinin
farkl›l›¤›na dikkati çeker. Postmodern ve postmodrenite kavramlar›n› ay›r›r. Gid-
dens’a göre bir anlamda, Postmodernizm mimaride, edebiyatta, sanatta ve fliirdeki
son dönem de¤iflmelere göndermede bulunurken, postmodernite son dönemler-
deki sosyal dünyan›n kurumsal de¤iflmelerine iflaret eder. E¤er bir post modernlik
dönemine do¤ru gidiyorsak bu, toplumsal geliflimin yörüngesinin bizi modernli¤in
kurumlar›ndan uzaklaflt›r›p yeni ve farkl› bir toplumsal düzene do¤ru götürdü¤ü
anlam›na gelir. Postmodernlik, hiçbir fleyin tam bir kesinlikle bilinemeyece¤ine,
epistemolojinin önceki temellerinin güvenilir olmad›¤›na, tarihte teleolojiye yer ol-
mad›¤›na, dolay›s›yla ilerlemenin hiçbir çeflidinin kabul edilemeyece¤ine iflaret et-
mektedir (Giddens 1994: 46-47; Tucker 1998: 143; Stevenson 2008: 241). Bu ne-
denle Giddens, postmodernite yerine “geç modernite” kavram›n› kullanmay› tercih
eder.
Giddens’›n verdi¤i örne¤e bakt›¤›m›zda “ Hiç h›z trenine bindiniz mi” diye sora-
rak flu aç›kmay› yapar. Bir h›z trenini e¤lenceli k›lan fley, tehlikenin ve güvenin bir
arada bulunmas›d›r. H›z trenini güvenli bulmasak ona binmeyiz, ancak tehlikeye
meyilli bir yap›m›z olmazsa h›z treni e¤lenceli olmaktan ç›kar. Yüzlerce metre yük-
seklikten kavisler çizerek h›zl› bir flekilde trenle afla¤›ya inmek, bize ölüm olas›l›¤›n›
düflündürür ama trene ve onu infla eden uzmanlara duydu¤umuz güven, bu olas›l›-
¤›n yarataca¤› gerilimi ortadan kald›r›r. Anthony Giddens modernli¤i t›pk› bu flekil-
de resmeder, fakat baz› önemli farkl›lar ortaya koyarak (Allan 2006: 264). Örne¤in;
Giddens’a göre modernlik bir juggernaut (önüne geçilmez ezici güç), “bütün birey-
lerin topluca bir dereceye kadar kontrolünde bulunan fakat ayn› zamanda kontro-
lümüzden ç›k›p kendisini parçalara ay›rabilme tehlikesini tafl›yan devasa bir güç
makinesidir”. ‘Juggernaut’ sözcü¤ü, Hintçe bir kelime olan ve tanr› Vishnu ya da
Krishna’y› -evrenin lordunu- temsil eden ‘JAGANNATHA’ kelimesinden gelir. Her y›l
tanr›n›n imgesi, inançl› kalabal›klar aras›nda danslar ve davullar eflli¤inde bir ge-
çit töreniyle sokaklarda gezdirilirdi. O zamanlarda daha erken selamete kavuflmak
amac›yla inananlar›n ölümle karfl› karfl›ya gelmek için kendilerini devasa tören
arabas›n›n tekerlekleri alt›na atmalar› gerekti¤ine inan›l›rd›. Juggernaut bu neden-
le körü körüne bir ba¤l›l›k ve adanmay› gerektiren karfl› konulmaz bir güç olarak ni-
telenir (Allan 2006: 264).
Bu karfl› konulmaz güç imgesi, yaratt›¤› tehlike ve güven hissiyle birlikte heye-
can dolu h›z trenini akla getirir, fakat modernli¤in juggernaut› bir h›z treni gibi
kontrol edilebilir ve hareketi önceden tahmin edilebilir de¤ildir. Bu noktada Ha-
bermas ve Giddens aras›nda temel bir farkl›l›k bulunmaktad›r. Habermas için ras-
yonel kontrol modernli¤in merkezindedir ve gerçeklefltirilmesi mümkündür. Fakat
Giddens için modernlik tan›m› gere¤i kontrol d›fl›d›r. Modernli¤in amac› geliflme-
dir fakat yaratt›¤› etki, denetimsiz bir de¤iflim makinesine dönüflen mekanizmala-
r›n ve süreçlerin ortaya ç›kmas›d›r. Biz, Jagannatha’ya kendini adayanlar gibi mo-
dernli¤in gücü ve cenneti içine çekilmifl durumday›z (Allan 2006: 264-265). Bu ne-
denle toplumu kontrol etme gücüne sahip de¤iliz. Çünkü modern toplum daha
önceki toplumlardan çok daha h›zl› de¤iflmekte ve küresel uzan›m›n› geniflleterek
geleneksel sosyal pratikler üzerinde çok daha büyük dönüfltürücü etkide bulun-
maktad›r (Stevenson 2008: 219). Böylece Giddens’›n düflüncesinde bu dikotomik
anlay›fl, diyalektik bir biçimde çarp›flarak modernli¤in düflünümselli¤ini ve dönü-
flümselli¤ini sa¤lamaktad›r.
SIRA S‹ZDE Habermas ile Giddens’›n

SIRA S‹ZDE modernlik konusundaki görüfllerinin kesiflti¤i ve farkl›laflt›¤›
4 yönler nelerdir? Karfl›laflt›r›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi ÜGiddens’›n
Bu konuda NEL‹M görüflünü aktaran Allan, flunlar› söylemektedir: “Modern-
lik içinde yapt›¤›m›z gezinti hiç bir biçimde s›k›c› ve karfl›l›ks›z de¤ildir; genellikle
S O R U keyif vericidir
S OveR umut
U verici bir bekleme ile doludur. Fakat modernli¤in kurumlar›
var olmaya devam ettikçe bu yolculu¤un ne yönünü ne de h›z›n› kontrol etme flan-
s›na sahip de¤iliz. Bunun sonucunda, hiç bir zaman tamam›yla kendimizi güven
D‹KKAT D‹KKAT
içinde hissedemeyiz çünkü vard›¤› yer, yüksek risklerle doludur” (Allan 2006: 265).
“Modernlik”, endüstrileflme, Geç modernlik, Giddens’›n 1990’lar›n bafl›ndan itibaren en büyük ilgi alan›n›
N N
onun
SIRAsadece
S‹ZDE kurumsal SIRA Giddens
oluflturmufltur. S‹ZDE modernlik ile öncelikle post-feodal Avrupa’da kurulmufl
boyutu olarak ele al›nmad›¤›
sürece, kabaca olan fakat etkileri bak›m›ndan yirminci yüzy›lda giderek dünya tarihine yerleflen
“endüstrileflmifl dünya”n›n kurumlara ve davran›fl biçimlerine at›fta bulunmaktad›r (Adams & Sydie 2001: 385).
AMAÇLARIMIZ
eflde¤eri olarak AMAÇLARIMIZ
düflünülebilir Giddens, post modernistlerin iddia etti¤i gibi post modern bir döneme girildi¤i
konusunu tart›flmaktan çok, modernli¤in sonuçlar›n›n nas›l bir dönüflüm geçirdi¤i-
K ‹ T A P
ne bakmakK gerekti¤inden
‹ T A P
söz eder. Kuflkusuz modernli¤in ötesinde oluflmakta
olan yeni ve farkl› bir düzenin varl›¤› inkâr edilemez oldu¤una, bunu “post mo-
dern” olarak niteleyebilece¤imize, ancak birçok sosyal bilimcinin yapt›¤› gibi bu-
nu “post modernlik” olarak de¤erlendirmenin uygun olmayaca¤›na iflaret eder. Di-
le getirilmesi gereken önemli bir husus da Giddens’›n post modern toplum ya da
endüstri-sonras› toplumu de¤il, geç modern toplumu ele ald›¤›d›r. Bu kavram ara-
c›l›¤›yla Giddens, tarihsel süreklilik ve de¤iflimi birlikte vurgular (Adams & Sydie
2001: 385).
Giddens kapitalizm ve endüstrileflme aras›nda bir ayr›m yapar. Kapitalizm,
küresel çapta etkinlik gösteren iflgücü piyasalar›nda oldukça yüksek bir rekabete
dayal› bir üretimi ifade ederken; endüstrileflme, do¤ay› kontrol etme ve dönüfltürme
maksad›yla makine teknolojisinin kullan›m›na at›fta bulunur. Bu geç modern dün-
yan›n endüstri d›fl›nda en fark edilir özelli¤i ulus-devlettir. Buna ek olarak, Luh-
mann ölçüsünde olmasa da modern dünyay› bir araya getirmede iletiflimin önemi-
ne dikkat çeker (Adams & Sydie 2001: 385).
Modern dünya, nüfusun gittikçe kalabal›klaflan bir kesimi için hayatta kalmay›
hatta “iyi yaflam”› mümkün k›lar. Ulus-devlet, karmafl›k bir dünyada demokrasi ve
bireysel faillik için olanak sunar. Sa¤ ve Solun Ötesi (Beyond Left and Right) ve
Üçüncü Yol:Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilifli (The Third Way:The Renewal of
Social Democracy) adl› kitaplar›nda Giddens eski “sol” fikirlerin güncelli¤ini yitir-
di¤ini “sa¤c›” fikirlerin ise çeliflkili ve hatta tehlikeli olduklar›n› iddia eder. Gid-
dens’›n sosyal demokrat (liberal) “üçüncü yol”u ise sadece bir teori de¤il, ayn› za-
manda siyasal aktivizm ve idealizmi alevlendirmeyi amaçlayan bir eylem progra-
m›d›r. Tanr›lar›n ve gelene¤in etkinli¤ini yitirmesi Giddens’a göre modern dünya-
da kurumlar›n ve hareketlerin düflünümsel bir biçimde kendi kendilerini düzenle-
yebilmeleri bak›m›ndan onlar›/bireyleri serbest k›lm›flt›r; bir baflka deyiflle bu saye-
de önce tasarlar sonra da kendi tarihimizi yarat›r›z (Adams & Sydie 2001: 385).
SIRA S‹ZDE
Giddens’›n modernlik teorisinin altbölümleri aras›nda uzaklaflma/aralama (dis- SIRA S‹ZDE
tanciation), güç/iktidar (power), güven ve risk bulunmaktad›r. Uzaklaflma, iliflkile-
rin art›k belirli mekânlara ba¤l› olmad›¤› gerçe¤ini ifade eder.DBu Ü fi Ü Ndurum
E L ‹ M Mors al- D Ü fi Ü N E L ‹ M
fabesi ve uça¤›n icad›ndan bu yana geçerli olmakla birlikle bilgisayar sayesinde
yirmi birinci yüzy›l›n bafllang›c›ndan itibaren daha da belirgin hale gelmifltir.
S O R U S O R U
(Adams & Sydie 2001: 385; Ritzer 1997: 144)
Giddens’›n hem yap›laflma hem de modernlik kuram›nda önemli bir yere D ‹ Ksahip
K A T olan bir di- D‹KKAT
¤er kavram› ise güç/iktidar ya da failliktir. Bu kavramlar bireyin karar verebilme ve eylem-
de bulunabilme kapasitesine iflaret eder. ‹ktidar/Güç bir kaynak de¤ildir; kitle iletiflim
N N
araçlar› ve toplumsal ba¤lant›lar birer kaynakt›r. ‹ktidar/Güç, hem s›n›rlar hem de olanak-
l› k›lar. S›n›rlama olarak güç/iktidar, bir kuvvet (force) de¤ildir; bir seçim k›s›tlamas›d›r.
Bir baflka deyiflle hâkimiyetle uyum içinde olan iktidar olmasa bile bireyler mo-
dern dünyada yapt›klar› seçimler üzerinde belirli bir güce (ya da kontrole) sahip-
K ‹ T A “dönüfltürücü
tirler. ‹ktidar, dolay›s›yla sadece tahakküm de¤ildir, ayn› zamanda P K ‹ T A P
bir kapasite”dir ya da fleyleri meydana getirme becerisidir. Böylece Giddens’a gö-
re modern dünya, yetki vericidir, çünkü insanlar› geleneksel, sanayi öncesi toplu-
mun k›s›tlamalar›ndan özgür k›lm›flt›r (Adams & Sydie 2001: T385-386).
E L E V ‹ Z Y O NAncak geç TELEV‹ZYON
modernlik, modernli¤in düflünümselli¤ini gerektirdi¤inden güven problemi vard›r
ve karmafl›k riskler ve tehlikelerle doludur.
GEÇ MODERNL‹KTE R‹SKLER
Bununla birlikte, Giddens’›n risk hakk›ndaki görüfllerinin ikinci k›sm›, Luhmann’›n
görüfllerinin ötesindedir. ‹nsanlar sürekli olarak gelecekte do¤abilecek riskleri he-
saplamaya çal›fl›rlar. H›zla de¤iflen modern toplumda, bireyler plan kurarak riski
azaltmaya çabalarlar. Bu duruma güzel bir örnek sa¤l›k ya da yaflam sigortas›d›r.
Giddens bunu “gelece¤in kolonileflmesi” olarak tan›mlar. Risk ba¤lam›nda düflün-
mek, rahats›z edici olabilir, fakat hiçbir fleyin garantisi olmad›¤› için birçok birey
riski azaltma ve huzur içinde olma amac›yla karar verir. (Giddens, 1991a: 133-134,
Adams & Sydie 2001: 386). Giddens, geç modern topluma özgü dört tip riskten
bahseder: (1) Devlet eliyle ya da baflka yollarla yap›lan ve hiç kimsenin kaçmas›-
n›n mümkün olmad›¤› gözetim, (2) Türlerin yaflam›n› sürdürememe riskiyle birlik-
te artan askeri güç, (3) Kapitalizmin istikrars›z nitelikleri sebebiyle, ekonomik bü-
yümenin çökme ihtimali ve (4) Kapitalizmi s›n›rlayan ekolojik ve çevresel k›s›tla-
malar (Giddens 1990: 55-63).
Öte yandan çevresel sorunlarla ilgili olarak Giddens’›n aç›klay›c› söylemi ise
flöyledir: “Gerçekleflme olas›l›¤› düflük ama sonuçlar› tehlikeli olan riskler, modern
dünyada hiçbir zaman ortadan kalkmayacakt›r; bununla birlikte en iyi ihtimalle
en aza indirgenebilirler... Hiroflima ve Nagasaki’ye at›lan atom bombalar› ya da
Three Mile Island veya Çernobil’de meydana gelen kazalar gibi görece olarak kü-
çük çapl› olaylar, ne olabilece¤i konusunda bir fikir verirler” (Adams & Sydie
2001: 386).
Giddens bu ba¤lamda günümüz modernitesini, geçmiflin e¤ilimlerini ve güçle-
rini bünyesinde tafl›d›¤› için “post-geleneksel” olarak da adland›rmaktad›r (Slattery
2007: 419).
SIRA S‹ZDE Geç modernlikte temel risklerin neler oldu¤unu belirtiniz.

SIRA S‹ZDE
5
YAPILAfiMA KURAMI VE YAPININ ‹K‹L‹⁄‹
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü Nyap›laflma
En basit haliyle EL‹M kuram›nda Giddens, sembolik etkileflimcilik, fenomeno-
loji ve dramaturjinin öngörüleriyle klasik sosyolojinin yap› kavram›n› bir araya ge-
S O R U tirir (Allan 2006:
S O R 266;
U Ritzer 1996: 396).
Giddens’a göre özne-nesne ya da fail-yap› ayr›m› yanl›fl bir dikotomidir ve in-
san eyleminin karmafl›kl›¤›na makul bir aç›klama getirmek için yarat›lm›flt›r. Gid-
D‹KKAT D‹KKAT
dens’a göre insani toplumsal aktiviteler geri dönüfllüdür (recursive) ve yarat›lan bu
dikotomi tavuk-yumurta problemine benzemektedir. Hem nesne hem de özne ya
N N
SIRA S‹ZDE da hem yap› SIRA
hem S‹ZDE
de fail, sadece farkl› safhalarda olmakla birlikte birdir. Dolay›s›y-
la toplumsal aktörler, toplumsal gerçekli¤i üretirler, fakat bu aktörlerin toplumsal-
l›¤›ndan bahsetmek hâlihaz›rda varolan toplumsal bir dünyay› kabul etmek anla-
m›na gelir (Allan 2006: 266; Turner 2003: 476).
Yap›laflma kuram›n›n Yap› ve failli¤i bir ikicilik/düalizm, karfl›l›kl› olarak birbirlerinin d›fl›nda ö¤eler
birincil yarg›s›, toplumsal olarak görmek yerine Giddens bir ikilik/düalite, yani ayn› fleyin analitik olarak bir-
K ‹ T ve
yap›lar›n A failli¤in
P tekrar K ‹ T A P
tekrar ve düflünümsel olarak birlerinden ay›rt edilemez iki parças› gibi görür. Yap›n›n ikili¤i, yap›n›n dönü-
yeniden üretildikleridir: ayn› flümlü olarak düzenledi¤i toplumsal eylem ya da davran›fl›n hem arac› hem de so-
davran›fllar yoluyla ayn›
Tanda
E L Esürekli
V ‹ Z Y Oolarak
N
nucu oldu¤u anlam›na gelir (Allan 2006: 266). Yap› ve fail ikili bir do¤aya sahiptir
TELEV‹ZYON
yarat›l›rlar. ve do¤alar› gere¤i karfl›l›kl› iliflki içindedir. Yap› ile eylem aras›ndaki ba¤lant› ise
toplumsal pratikler arac›l›¤› ile kurulur. Bu ise yap›n›n ikili¤inin bir parças› olarak
de¤erlendirilir (Layder 2006: 189). Bu nedenle toplumsal prati¤in yasalaflt›r›lmas›-
‹NTERNET ‹ N T E Rbulunur.
n›n üç bilefleni NET Bunlar;
1. Anlaml› iletiflim üretimi (anlam›n iletiflimi)
2. Güç (gücün kullan›m›) ve
3. Ahlakt›r (davran›fl›n de¤erlendirici bir yarg›lamas›d›r)
Sosyal pratikler dil arac›l›¤› ile düzenlenir. Kat›l›mc›lar›n bir dizi kurala uyma-
lar› ile yaflam bulur. Sosyal pratikler farkl›l›k yaratan eylemleri içerir (Cassell 1993:
10-11).

S O R U S O R U
Görüldü¤ü üzere Giddens yap› ve failli¤in ayn› eylem içerisinde karfl›l›kl›

D ‹ K K Aolarak
T olufltu- D‹KKAT
¤unu öne sürer. Toplumsal karfl›laflmalarda baflvurulan kurallar ve kaynaklar, hem etki-
leflimi ve yap›y› yarat›rlar hem de etkileflim ve yap› içerisinde bulunurlar. Toplumsal ola-
N N
rak bir arada bulunma eylemi yaln›zca toplumsal kural ve kaynaklar›n kullan›lmas› ara-
c›l›¤›yla mümkündür -ve kurallar ve kaynaklar- yaln›zca toplumsal olarak bir arada bu-
lunma eylemi içerisinde var olurlar. Böylelikle yap› ve faillik tam olarak ayn› kural ve
kaynaklar›n kullan›m› arac›l›¤›yla karfl›l›kl› olarak infla edilir (Allan 2006: 266; Turner
2003: 480).
Giddens, faillik ve yap›n›n ikili¤inden bahsedebilmek için toplumsal yap›n›n
anlam›n› flöyle aç›klar: Yap›laflma teorisinde toplumsal yap›lar, kurallar ve kaynak-
T E L E V ‹ kodlar›/anlam-
lardan oluflur. ‹ki tür kural vard›r: normatif kurallar ve anlamlama ZYON TELEV‹ZYON
land›r›c› kurallar. Her iki durumda da bu kurallar, toplumsal pratiklerle sarmalan-
m›fl vaziyettedir ve soyut ya da ba¤›ms›z olarak var olmazlar. Giddens ayr›ca ku-
rallar›n sürekli olarak ya da nadiren baflvurulan, söylenmeden anlafl›lan ya da tu-
tars›z, gayri resmi ya da resmi ve zay›f ya da güçlü biçimde onaylanm›fl olabilecek-
lerini dile getirir. Normatif kurallar davran›fl› yöneten kurallard›r fakat anlamlama
kodlar› biraz daha farkl›d›r (Wallace & Wolf 1999: 213; Allan 2006: 267; Ritzer
1996: 394).
Anlamlama kodlar›/anlamland›r›c› kurallar, anlam›n üretilmesini sa¤layan ku-
rallard›r. Bu kodlar›n yaratt›¤› neticeye iliflkin bir örnek, politika ak›l hocalar›n›n
SIRA yorumlamam›z›
kulland›¤› retoriktir. Ak›l hocalar›, meseleleri belirli bir tutumla S‹ZDE SIRA S‹ZDE
sa¤layacak flekilde bize rehberlik etmek isterler, fakat bunu yaparken genel olarak
kabul edilmifl yorumlama kurallar›na uymak zorundalard›r. E¤er uymazlarsa, onla-
r›n rehberli¤ine uymam›z› gerektirmeyecek türden f›rsatlar oluflur. Ancak bu kural-
lar, tarihsel ve kültürel olarak özgünlerdir ve bu nedenle de yorum zamanla de¤i-
S O R U S O R U
flime u¤rar (Allan 2006: 267)
‹ki tür kaynak vard›r: yetkesel/düzenleyici ve da¤›t›c›/maddi. Yetkesel/düzenleyici

D‹KKAT kaynak- D‹KKAT
lar, yönetim teknikleri ya da teknolojileri, kurumsal pozisyon ve uzmanl›k bilgisi gibi ko-
nulardan oluflur. Da¤›t›c›/maddi kaynaklar ise maddi ürünlerin ya da maddi dünyan›n de-
N N
netiminden oluflur. Dolay›s›yla kaynaklar, insanlar›n ve gereçlerin denetimini içerir ve ak-
törlerin eylemlerini yapmas›n› sa¤layan kolayl›klard›r. Yap›laflma kuram› aktörlerin, ayn›
zamanda sosyal sistemlerin hem yarat›c›lar› hem de sosyal sistemler taraf›ndan yarat›lan,
düflünümsel olarak düzenlenmifl eylem ve etkileflimlerin tafl›y›c›s› olduklar›n› vurgular
(Allan 2006: 267; Turner 2003: 479; Giddens 1991a: 204).
Yap›laflma kuram›n› flemada görmeye çal›flal›m.
Giddens’in Yap›laflma fiemas›
(1) (2) (3)

YAPI TARZ (Usul) SOSYAL S‹STEM
Normatif Kurallar Belirli haklar ve zorunluluklar Onaylamalar

(Meflru K›lma)
Da¤›t›msal kaynaklar
(Bask›nl›k) Hedefleri gerçeklefltirecek kaynaklar Güç
Yetkesel kaynaklar
Anlamland›r›c› kaynaklar Anlamland›r›c› flemalar ve bilgi stoklar› ‹letiflim
Kaynak: Sosyal yap›, sosyal sistem ve ba¤lant› biçimleri (Turner 2003: 479)
Yap›laflma Usulleri/ fiekilleri

Giddens, davran›fllar› örüntüleme sorununu zaman-mekân uzaklaflmas› aç›s›ndan
yeniden farkl› bir biçimde dile getirir: “toplumsal teorinin temel sorusu bireysel
“varolufl”un s›n›rl›l›klar›n›n, toplumsal iliflkilerin zaman ve uzam›n ötesine “uzan-
mas›” yoluyla nas›l afl›labilece¤ini aç›klamakt›r” (Allan 2006: 268). Zaman-uzam
uzaklaflmas›/aralanmas› fikri, fiziksel olarak bir arada bulunma durumunun zaman
ve uzam›n ötesine uzanma yollar›na at›fta bulunur. Dolay›s›yla etkileflimler, zaman
ve uzam›n ötesine geçirilen ayn› materyallerden olufltuklar› için örüntülenmifllerdir
(Giddens 1999: 188).
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDEötesine geçme ediminin nas›l gerçekleflti¤i Giddens’›n temel so-
Zaman-uzam›n
rusudur ve cevab› da yap›laflma flekillerine iliflkin düflüncelerinde bulunur. fie-
kil/usul (modality) kelimesi, giyinme ya da davran›fl tarz› gibi bir ifade türüne at›f-
ta bulunan biçim/tarz (mode) kelimesiyle iliflkilidir. Yap›laflma usulleri dolay›s›yla
kiflilerin etkileflim halindeyken bilerek kulland›klar› kural ve kaynaklard›r (Allan
S O R U S O R U 2003: 479)
2006: 268; Turner
D‹KKAT Yap›laflma sisteminde

D ‹ K K A T üç ö¤e bulunmaktad›r: toplumsal pratikler, usuller ve yap›lar. Yap›-
laflma usulleri, yap› ve eylemin (failli¤in) ifade edilme yollar›d›r. Yap›laflmay› müzi¤in
kendisi olarak düflünecek olursak, usuller analog ya da dijital tarzda olsun yeniden üretil-
N N
me biçimidir ve toplumsal pratik de bu müzi¤i üreten müzisyendir. Görüldü¤ü üzere yu-
kar›daki çizelgeden de anlafl›laca¤› üzere, Giddens bir taraftan üç toplumsal prati¤e (ile-
AMAÇLARIMIZ tiflim, güç ve yapt›r›m) di¤er taraftan da yap›lara (anlam, güç/tahakküm ve meflrulaflt›rma)
AMAÇLARIMIZ
tekabül eden üç usul ya da ifade tarz› öne sürmektedir (Allan 2006: 268-269; Giddens
2010: 267-270).
Yap›laflma usullerini bir örnek ile aç›klamak gerekirse, tarihi daha önceden be-
lirlenmifl bir s›nava girmeyi reddetti¤inizi ve dersi veren profesörün de ‘s›nava gir-
mezseniz dersi geçemeyece¤inizi’ söyledi¤ini düflünün. Bu durumda ne olur? Ön-
celikli olarak iletiflim ve yapt›r›mlar›n dâhil oldu¤u toplumsal pratikler vard›r ve bu
durumda sizin kurdu¤unuz iletiflim hem sizin hem de profesörünüzün hali haz›r-
da bildi¤i bir flema yoluyla yorumlan›r. Bu flemay› “e¤itim ortamlar›nda kullan›lan
anlamlar” olarak adland›ral›m. Siz bu prati¤i, yirmi birinci yüzy›l›n bafl›ndaki bu
toplumun genel anlam yap›s›n›n bir parças› olmas› sebebiyle bilirsiniz. ‹kinci ola-
rak ise profesör de s›n›f içi davran›fl normlar›na dayal› yapt›r›mlar uygular ki, bu
normlar da bu toplumun meflrulaflt›rma yap›s›n›n birer parças› olduklar› için bilgi-
niz dâhilindedir. Sizin ve profesörün aras›ndaki fiili konuflma, yorumlama flemala-
r› ve anlamland›rma yap›s› ayn› anda ortaya ç›kar. ‹letiflim, anlama ve yorumlama
olmaks›z›n var olamaz ve bunun gibi fiili iletiflim olmadan da yorumlama ve ileti-
flim var olamaz. Ayn› durum, profesörün baflvurdu¤u yapt›r›mlar için de geçerlidir
(Allan 2006: 269-270; Turner 2003: 480).
Giddens’›n yap›y› kurallar ve kaynaklar olarak tan›mlamas›, -anlamlama ve
meflrulaflt›rma, kurallara ve tahakküme s›k›ca ba¤l› oldu¤undan- daha çok kaynak-
larla (olanaklarla) ba¤lant›l›d›r. Güç/tahakküm, yetkesel ve da¤›t›c› kaynaklar›n
sundu¤u olanaklar yoluyla ortaya ç›kan fiili güç olarak ifade SIRAedilir. S‹ZDEÖrne¤in, üni- SIRA S‹ZDE
versitenin bir profesör üzerinde kulland›¤› fiili gücün bir k›sm›, s›n›f ortam›, bilgi-
sayar ve internet eriflimi gibi olanaklar yoluyla ortaya ç›kar. Dolay›s›yla
iki uçlu bir D Ü fi Ü N E L ‹ M
ok arac›l›¤›yla tüm bu unsurlar› bir çember içine alarak tüm bu süreçlerin -toplum-
sal pratikler, usuller ve yap›lar- düflünümsel ve geri dönüfllü oldu¤u ileri sürülür
S O R U S O R U
(Allan 2006: 270; Turner 2003: 480; Cassell 1993: 10-11).
Bu flekilde fark edilmesi gereken fleylerden biri de tüm toplumsal pratiklerin,

D ‹ K K A T usullerin ve D‹KKAT
yap›lar›n birbirleriyle ba¤lant›l› olduklar›d›r. Tümü bir araya getirilmifltir ve ayn› anda
ifade edilip üretilirler. Dahas›, Giddens’›n kurumsallaflma ya da bir arada bulunma halini
N N
zaman ve uzam›n ötesine tafl›ma ile kastetti¤i toplumsal yaflam›n bu yönlerinin geri dönüfl-
lü, iç içe geçmifl do¤as›d›r. Bu süreç, yokufl afla¤›ya yuvarlanan bir top gibi ifller. Etkileflim-
leri zaman ve uzam›n ötesine tafl›yan da tekrar tekrar meydana gelen pratikler ve yap›la-
r›n bu süreklili¤idir (Allan 2006: 270).
K ‹ T A P hareketinin
Dikkat edilmesi gereken bir di¤er husus ise tüm bu kurumsallaflma K ‹ T A P
farkl› kurumsal düzenler yaratt›¤›d›r. Birçok sosyolog kurumlar› ba¤›ms›z etkileri
bulunan gerçek, ayr› nesnelermifl gibi görür, fakat Giddens kurumlar›n gerçek nes-
neler olarak varolmad›klar›n› ifade etmeye çal›fl›r. Farkl› kurumsal
T E L E V ‹ Zdüzenler,
YON ayn› TELEV‹ZYON
anlamlama, tahakküm/güç ve meflrulaflt›rma yap›lar›ndan (kural ve kaynaklar›n-
dan) meydana gelirler. Sembolik kurumsal düzenler aç›s›ndan bak›lacak olursa
(örne¤in siyasi ideoloji), bu düzenleri oluflturan unsurlar; s›ras›yla anlamlama (A),
tahakküm (T) ve meflrulaflt›rmad›r (M). Örne¤in demokrasi gibi bir ideoloji, anlam-
lama ve anlam ile birlikte anlamlarla sembolleri destekleyen tahakküm ve meflru-
laflt›rma edimine dayal›d›r. (A-T-M). Yasal kurumsal düzenler aç›s›ndan ise sembo-
lik etkileflimde mevcut bulunan oluflum s›ras›n›n tam tersi bir s›ra (yani meflrulafl-
t›rma, tahakküm ve anlamlama: M-T-A) etkilidir. Siyasi kurumlar ve ekonomik ku-
rumlar ise tahakküm, anlamlama ve meflrulaflt›rma (T-A-M) s›ras›na göre oluflurlar
(Allan 2006: 270- 271). Dolay›s›yla kurumlaflma farkl› yap›larda farkl› biçimde ifller
ve kurumu kurum yapan bu iflleyifl özelli¤idir.
D‹KKAT D‹KKAT
N N
70
AMAÇLARIMIZ
Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P Giddens’›n (1999)
K ‹ T A “Toplumun
P Kuruluflu” kitab›n›n okunmas› yap›laflma kuram›na iliflkin
ayr›nt›l› olarak bilgilgiler elde etmek bak›m›ndan önerilmektedir.
TELEV‹ZYON Düflünümsel
T E L E V ‹ Z Y O(Refleksive)
N Aktörler
Giddens’a göre etkileflimler dâhilinde bulunan üç önemli fley vard›r: I.eylemin
düflünümsel gözetimi, II. eylemin rasyonellefltirilmesi ve III. eylem moti-
vasyonu. Giddens’a göre bu üç görev tabakalaflm›flt›r ya da farkl› “fark›ndal›k se-
‹NTERNET viyelerine”‹ Nsahiptir
T E R N E T (Allan 2006: 271)
I. En fark›nda olarak yap›lan davran›fl, düflünümsel bir gözetimdir. ‹nsan-
lar birbirleriyle etkileflim kurabilmek için birbirlerinin davran›fllar›n› takip etmeli,
konuflman›n seyrini gözetim alt›nda tutmal›, kendi davran›fllar›n›n izlerini sürmeli-
dirler. Bu rutin edimin bir parças› olarak davran›fllar›m›z için nedenler bulabiliriz,
yani kendi eylemlerimizi rasyonellefltirebiliriz (Allan 2006: 271; Trucker 1998: 80).
II. Eylemin rasyonellefltirilmesi hususunda Giddens, söylemsel bilinç ve
pratik bilinç aras›nda bir ayr›m yapar. Söylemsel kelimesi söylem ya da ko-
nuflma ile iliflkilidir. Fakat daha derin bir anlama da sahiptir, analitik uslamlama ta-
raf›ndan ortaya ç›kar›lan bir söylemdir. Söylemsel bilinç, eylemlerimize sözlü ve
mant›kl› bir aç›klama yapabilme yetene¤idir. Toplumsal pratikler ve durumlar hak-
k›nda bildi¤imiz ve ifade edebildiklerimizdir. Bu bilinç, karfl›laflma halinin düflü-
nümsel gözetimi ve eylemin rasyonellefltirilmesi ile do¤rudan ba¤lant›l›d›r -söy-
lemsel bilinç, bizim her ikisi ile ilgili fark›ndal›¤›m›zd›r (Allan 2006: 271; Giddens
1991a: 370).
Pratik bilinç ise toplumsal olarak nas›l varolaca¤›m›z ve davranaca¤›m›z konu-
sunda sahip oldu¤umuz bilgiye at›fta bulunur. Fakat insanlar bu bilgiyi sözlü ola-
rak ifade edemezler. Giddens’a göre toplumsal durumlar ve pratikler son derece
karmafl›klard›r ve bu nedenle, engin ve incelikli bir bilgi temeli gerektirirler. Bu
durumda rasyonel düflünce arac›l›¤›yla de¤il, sezgiyle hareket etmemiz gerekir (Al-
S O R U S O R U
lan 2006: 271).
D‹KKAT Söylemsel veDpratik

‹ K K A T bilinçle ilgili dile getirilmesi gereken önemli bir husus bulunmakta-
d›r: Bu iki bilinç durumu birbirleriyle zorunlu olarak ba¤lant›l› de¤ildir. ‹lk bak›flta söy-
lemsel bilincin, pratik bilincin bize yapmam›z› söyledi¤i fleyleri aç›klama yetene¤i oldu¤u
N N
düflünülebilir. Fakat pratik bilinç hakk›nda daha önce ifade edildi¤i gibi “insanlar bu bil-
giyi sözel olarak ifade edemezler”. Dolay›s›yla söylemsel bilinç (aç›klama), pratik bilinçle
AMAÇLARIMIZ (eylemlerle) gerçek herhangi bir yolla zorunlu olarak ba¤lant›l› de¤ildir. Nas›l davranaca-
AMAÇLARIMIZ
¤›m›z› ve eylemimizi nas›l aç›klayaca¤›m›z› biliriz, fakat bu iki durum da aktörün bilinçd›-
fl› motivasyonlar›n›n de¤il, toplumsal etkileflimin birer parças›d›r (Allan 2006: 271).
Pratik bilinç taraf›ndan temellenen rutinleflme hem günlük etinliklerde kiflili¤in
süreklili¤ini hem de toplumun kurumlar›n›n yeniden üretimini sa¤lar (Giddens
TELEV‹ZYON 1999: 108).TELEV‹ZYON
III. Bilinçd›fl› güdülenim ya da motivasyon ise al›flkanl›klar›m›z ve rutin-
liklerimizdir. Pratik bilinç rutinin üretimi ile ilgilidir ve bir araba ya da bisiklet
sürmeye benzer: Bu eylemin gerçekleflmesi büyük ölçüde al›flkanl›¤›m›z ya da pra-
tik bilinç d›fl›ndad›r. Aktörler eylemde bulunmak için motivasyona sahiptir. Moti-
vasyonlar eyleme neden olan istekleri kapsar ve eylem için planlar sa¤lar (Giddens
1991a: 370). Ayn› flekilde gündelik yaflamda toplumsal pratikler olarak yapt›klar›-
m›z bir rutindir. Eylemlerimizi, k›smen -zaman ve uzam›n, rutinleflmifl toplumsal
pratiklerle ba¤lant›l› olarak bölge içine al›nd›¤›- bölgesellefltirme yoluyla rutin- Rutinlefltirme “yap›laflma
teorisinde temel bir
lefltiririz. Bir baflka deyiflle fiziksel uzam› ayr›mlad›¤›m›z için davran›fllar›m›z› ko- kavramd›r” ve günlük yaflam
layl›kla rutinlefltiririz. Böylece, belirli toplumsal pratik türleri belirli alanlarda ve za- aktivitelerinin mutat ve
olmas› gerekti¤i gibi
manlarda oluflurlar. Bölgesellefltirme biçim, özellik, süreklilik (duration) ve karfl›lanmas›n› sa¤layan
süreye (span) göre üç çeflitlilik özelli¤i gösterir (Allan 2006: 272) süreçlere at›fta bulunur.
i. Bölgenin biçimi, onu di¤er bölgelerden ay›rmak için kullan›lan bariyer ya Rutinlefltirme dolay›s›yla yüz
yüze etkileflimlerin zaman ve
da s›n›r çeflitleri ba¤lam›nda ele al›n›r. Biçim, bir arada bulunma halinin az ya da uzam›n ötesine geçti¤i
çok olas› durumlar›n› mümkün k›lar. Koridorda durup biriyle konufltu¤unuzda iki- birincil yoldur ya da bir
baflka flekilde ifade edilirse,
nizin etraf›nda oldukça geçirgen olan sembolik bir s›n›r vard›r ve di¤erlerinin bu rutinlefltirme yap›laflma
konuflmaya kat›lmas› [yani s›n›r› geçmesi] son derece mümkündür. Fakat erkekler usullerinin
kurumsallaflt›r›ld›¤› temel
ya da kad›nlar tuvaletine girdi¤inizde, bir arada bulunma olas›l›¤›n› aç›kça s›n›rla- yollardan biridir.
yan fiziksel ve sembolik bir s›n›rla karfl›lafl›rs›n›z.
ii. Bölgenin özelli¤i, bir bölge içerisinde tipik olarak var olabilecek toplumsal
pratik türüne gönderme yapar. Örne¤in, insanlar yüzy›llard›r evler içerisinde ya-
flarlar fakat evin özelli¤i zamanla de¤iflime u¤ram›flt›r. Tar›m toplumlar›nda ev eko-
nominin, devletin ve ailenin merkezidir; fakat modern kapitalist toplumlarda ev,
kesinlikle ailenin alan›n› oluflturur ve bu nedenle kamusal olmaktan SIRA S‹ZDE ziyade özel- SIRA S‹ZDE
dir (Allan 2006: 272).
iii. Bölgenin sürekli¤i ve süresi, co¤rafi mekân›n büyüklü¤üne ve zaman›n
uzunlu¤una at›fta bulunur. Belirli bölgeler, genellikle toplumsal pratikler için sade-
ce günün belirli süreleri boyunca ya da belirli zaman uzunluklar›yla uygundur; ya-
tak odas› örne¤in, uyku zaman›yla özdefllefltirilir. Dolay›s›yla birS stadyum
O R U bir hava S O R U
alan› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda bir arada bulunabilme ve toplumsal pratikler için öz-
gün f›rsatlar sunar (Allan 2006: 272). D‹KKAT D‹KKAT
Giddens insan eyleminin özü itibariyla düflünümsel bir özelli¤e sahip oldu¤u-
nu söyler. Böylece toplumsal davran›fl biçimleri, zaman ve uzam içinde süre¤en
N N
olarak yeniden üretilir (Wallace & Wolf 1999: 215). Bu durum göstermektedir ki,
aktörler bir taraftan yap›dan etkilenirken di¤er taraftan da yap›y› etkilemekte ve
iliflkileri yeniden üretmektedir. Bourdieu gibi Giddens da yap›-fail ikili¤inin birara-
dal›¤›n› vurgulayan son dönem sosyologlardand›r.
Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgiyi Giddens’›n “Modernite ve BireyselK Kimlik,

‹ T A P Geç Modern K ‹ T A P
Ça¤da Benlik ve Kimlik (2010)” kitab›nda bulmak mümkündür.
Sonuç olarak Giddens, kendi düflünce sistemati¤ini ontolojik

T E L bak›flla
E V ‹ Z Y O Nortaya ko- TELEV‹ZYON
yar. Bireyin kendi yaflam›n› devam ettirmesini varoluflsal bir sorun olarak kabul
eder. Bunu ise yukar›da ifade edildi¤i üzere ontolojik güvenlik ile ba¤lant›land›ra-
rak aç›klamaya çal›fl›r.
ELEfiT‹R‹LER
Baz› elefltirmenlere göre Giddens’›n yap› kadar failli¤e de önem vermesi günümüz
teorik çerçevesi aç›s›ndan oldukça katk› vericidir. Bununla birlikte Giddens hak-
k›ndaki de¤erlendirmelerin tümü bu flekilde olumlu de¤ildir. Stjepan Mestrovic,
Giddens’›n teorisi üzerine yazd›¤› kitab›nda oldukça elefltireldir ve Giddens’›n ka-
d›nlar ve modern dünya hakk›ndaki görüflleri üzerine getirdi¤i elefltirilerin bir k›s-
m› fazla abart›l›d›r. Bununla birlikte Giddens hakk›nda yap›lan elefltirilerden ikisi
dikkat çekicidir. Birincisi Giddens’›n insan failli¤ine yapt›¤› vurgu ve ikincisi de
modern dünya hakk›ndaki optimist bak›fl aç›s›d›r (Adams & Sydie 2001: 390).
Giddens’a göre “her toplumun her yetkin üyesi, o toplumun kurumlar› hakk›n-
da son derece bilgi sahibidir. Bu bilgi, kiflinin günlük aktivitelerinden uzak olmak-
tan ziyade onlarla çok yak›n ba¤lant›l›d›r” ifadesini hem Luhmann hem de Mestro-
vic, sorgular. Luhmann’a göre günümüzde vatandafllar inceleyemeyecek kadar çok
meflgul ya da stres alt›nda olduklar› bir bilgi bombard›man› alt›ndad›rlar. Mestro-
vic buna ek olarak birçok kiflinin dünya olaylar›yla ilgili meselelerde umars›z gö-
ründükleri ortada iken kendilerini güçlü hissedebilen ve fail olabilen bireyler ola-
rak görülmesi flafl›rt›c›d›r. Bu konuda Giddens’›n insanl›¤›n tam olarak ne kadarl›k
bir k›sm›na iflaret etti¤ini bir baflka deyiflle günümüz dünyas›nda kaç insan›n etki-
li birer fail olarak hissedip hareket etti¤ini sorgulamak gerekir (Adams & Sydie
2001: 390).
Mestrovic’e göre Giddens, faillerin toplumsal yap›y› nas›l alg›lad›klar›n› ve fai-
lin eylemlerinin belirli sonuçlar do¤uraca¤›na dair duydu¤u inanc›n köklerini aç›k-
lamada baflar›s›zd›r. Ona göre, Giddens aç›s›ndan faillik ve yap›n›n tüm bu yönle-
ri görünürde kendili¤inden varlard›r ki bu da yeterli bir sosyolojik aç›klama de¤il-
dir. Bu nedenle faillik ve denetim hissinden daha çok günümüzde insanlar, baflka-
lar› ya da kendi çevreleri üzerinde etki yaratma konusunda bir tür tevekkül ve du-
yars›zl›k hissine kap›lm›fllard›r (Mestrovic, 1998: 206’dan Aktaran Adams & Sydie
2001: 390).
Giddens’›n diyalog, düflünümsellik, demokrasi ve küreselleflme üzerine yapt›¤›
afili teorilefltirmeye ra¤men dünyadaki insan haklar› ihlallerini çözmenin nas›l
mümkün olaca¤›na yönelik getirdi¤i aç›klaman›n yetersiz kald›¤›na dikkat çekil-
mektedir (Adams & Sydie 2001: 391).
Giddens’›n ideolojisi liberal ve sosyal-demokratiktir. Asl›nda ideolojiyi muhafa-
zakârl›kla eflanlaml› olarak görür: “egemen gruplar›n ya da s›n›flar›n kendi bölge-
sel ç›karlar›, di¤erlerine evrensel ç›karlar olarak gözükür.” Kendisini liberal ve
elefltirel bir teorisyen olarak niteleyen Giddens, kapitalizmi bir sömürü düzeni ola-
rak gören ve yok edilmesi gerekti¤ini düflünen Marksist ya da baflka türden her-
hangi bir toplumsal düflünceye karfl› ç›kar. Ve modern dünyay›, gerek olumsuz
özellikleri gerekse olumlu olas›l›klarla birlikte özgürlük ve yap›n›n bir birleflimi
olarak görür (Adams & Sydie 2001: 388).
Giddens’›n modern dünyan›n büyük riskleri üzerine yapt›¤› tart›flamadan hare-
ketle, onun gelecekle ilgili oldukça karamsar oldu¤u düflünülebilir. Fakat yine de
bir liberal olarak Giddens, riskleri birer sorun ya da kaç›n›lmazl›k olarak de¤il, bi-
rer olas›l›k olarak görür. Eme¤i, bar›fl›, çevresel hareketleri ne baflar›n›n ne de ye-
nilginin bir garantisi olarak görür. Giddens’›n liberalizmini Kivisto’ya, “makul ütop-
yac› realizm” olarak tan›mlar (Adams & Sydie 2001: 387).
Özet
N
A M A Ç
Modern döneme iliflkin güven ve risk ortam›n›n flünümselli¤i toplumsal uygulamalarla ilgili yeni
1 ne oldu¤unu ay›rt edebilmek. bilgiler do¤rultusunda sürekli olarak incelen-
Giddens, modern dönemin birçok riskinin bu- mekte, reforme edilmekte ve yap›c› olarak de-
lundu¤unu, bu risklerin geliflim süreci için kaç›- ¤ifltirilmektedir.
n›lmaz oldu¤unu belirtir. Bu nedenle baz› ön- N
A M A Ç Küreselleflmenin boyutlar›n› analiz edebilmek.
lemlerin al›nmas›n›n zorunlulu¤unu vurgular. 3
Giddens, küreselleflmenin boyutlar›n›, (1) kapi-
Giddens, modernli¤in risk ortam›n›; (1) modern-
talist dünya ekonomisi, (2) ulus-devlet sistemi,
li¤in düflünümselli¤inden kaynaklanan tehdit ve
(3) uluslar aras› iflbölümü ve (4) askeri dünya
tehlikeler, (2) savafl›n endüstrileflmesinden kay-
düzeni olarak dört kategoride de¤erlendirir. Ti-
naklanan insan fliddeti tehdidi ve (3) modernli-
cari kurulufllar dolay›s›yla ulusafl›r› flirketler eko-
¤in düflünümselli¤inin benli¤e uygulanmas›ndan
nomik güçlerine ba¤l› olarak hem kendi ülkele-
kaynaklanan kiflisel anlaml›l›k tehdidi” olarak s›-
rindeki hem de di¤er ülkelerdeki politiklalar› et-
ralar. Öte yandan modernitenin güven ortam›n›
kilerler. Bugün ulusafl›r› flirketlerin büyük bir ço-
üç kategoride de¤erlendirir: 1. Toplumsal ba¤la-
¤unlu¤u bütün uluslardan daha fazla bütçeye sa-
r› istikrarl› k›lma arac› olarak, dostluk ya da cin-
hiptir. Küreselleflme, do¤as› gere¤i merkezilefl-
sel (akrabal›k) yak›nl›kla ilgili kiflisel iliflkiler, 2.
me yönündeki dönüflümselli¤i ile belli devletle-
Belirsiz zaman aral›klar›ndaki iliflkileri istikrarl›
rin toprak e¤emenli¤i aras›nda bir gerginlik yara-
k›lma yolu olarak soyut sistemler (bunlar; para
t›r. Bu durumda baz› ülkelerin bireysel egemen-
gibi sembolik göstergeler ile sorun çözmeye yö-
likleri azal›rken ayn› zamanda güçlerini di¤er bir
nelik uzmanl›k bilgileridir), 3. Geçmifl ile gelece-
biçimde birlefltirerek devlet sistemi içindeki et-
¤i ba¤lant›land›rma tarz› olarak karfl›-olgusal, ge-
kinliklerini art›r›rlar. Askeri dünya düzeninde
lece¤e yönelik düflünce. Bu üç durumun post-
özellikle savafl›n endüstrileflmesi, silah ve askeri
geleneksel dönemde cereyan etti¤ine de¤inen
örgütlenme, teknik ve araçlar›n›n bir ülkeden di-
Giddens, post-geleneksel dönemi modernli¤in
¤erine ak›fl› ve devletlerin birbirleri ile kurdukla-
bir parças› olarak niteler. Modern dünya daha
r› ittifaklar› kapsayan gücün küreselleflmesi ba¤-
önce yaflanan dönemlerden farkl› de¤ildir, aksi-
lam›nda de¤erlendirilmektedir. Ayr›ca askeri gü-
ne post-geleneksel dönem modernitenin ileri bir
cün küreselleflmesinin savafllarla yak›ndan ilgili
aflamas› olarak geçmiflin e¤ilimlerini ve güçlerini
oldu¤u görülmektedir. Uluslararas› iflbölümü en-
yans›t›r (Slattery 2007: 419). Bu özelliklerinden
düstriyel geliflme ile ilgilidir. Modern endüstri
dolay› Giddens bu dönemi geç modernlik ola-
yaln›zca yap›lan ifli de¤il, ayn› zamanda endüstri
rak isimlendirir.
N
türü, gerekli beceriler ve hammadde üretimi ba-
A M A Ç Modernli¤in düflünümselli¤ini aç›klayabilmek. k›m›ndan bölgesel uzmanlaflmaya dayal› bir ifl
2
Giddens düflünümselli¤i statik bir durumdan zi- bölümünü gerekli k›lm›flt›r. Giddens küresellefl-
yade de¤iflken bir durum olarak görür. Modern- meyi modern dönemde gerçekleflenlerin sonucu
li¤in düflünümselli¤i, düflünce ve eylemin sürek- olarak de¤il, bizzat modernitenin kendisini tüm
li olarak birbirinin üzerine yans›t›lmas› ile siste- dünyaya yaymas›yla oluflmufl bir olgu olarak ta-
min yeniden üretilmiflli¤i üzerine kuruludur. Ya- n›mlar. Ve bundan kaç›fl›n pek mümkün olmad›-
ni önceden yap›lm›fl olanla yeni bilgilerin ›fl›¤›n- ¤›n› vurgular.
da ilkeli bir biçimde savunulacak konular örtüfl-
meye bafllar. Bu ba¤lamda modern organizas-
yonlar do¤alar› gere¤i bürokratiktir ve bu ne-
denle rasyonel hedef belirleme, geri dönüfllü
pratikler ve daimi düflünümselli¤e ba¤l›lard›r.
Modernli¤in düflünümselli¤i, artan bir biçimde
özellikle kitle iletiflim araçlar›n›n geliflimi yolu
ile mümkün hale gelir. Dolay›s›yla yaflam›n dü-
N
A M A Ç Yap›laflma kuram›n› özetleyebilmek.
N
A M A Ç
Düflünümsel aktörlerin kendilerini nas›l infla et-
4 5 tiklerini ay›rt edebilmek.
Yap›laflma kuram›na göre, toplumsal yap›lar ku-
Etkileflimler dâhilinde bulunan üç önemli fley var-
rallar ve kaynaklardan oluflur. ‹ki tür kural var-
d›r. Bunlar; i. eylemin düflünümsel gözetimi,
d›r: Normatif kurallar ve anlamlama kodlar›. Her
ii. eylemin rasyonellefltirilmesi ve iii. eylem
iki durumda da bu kurallar toplumsal pratiklerle
motivasyonu. Bu üç unsur farkl› “fark›ndal›k
sarmalanm›fl vaziyettedir ve soyut ya da ba¤›m-
seviyelerine” sahiplerdir. Gözetimde insanlar bir-
s›z olarak var olmazlar. Giddens ayr›ca kurallar›n
birleriyle etkileflim kurabilmek için birbirlerinin
sürekli olarak ya da nadiren baflvurulan, söylen-
davran›fllar›n› takip etmeli, konuflman›n seyrini
meden anlafl›lan ya da tutars›z, gayri resmi ya da
gözetim alt›nda tutmal›, kendi davran›fllar›n›n iz-
resmi ve zay›f ya da güçlü biçimde onaylanm›fl
lerini sürmelidirler. Davran›fllar›m›z için neden-
olabileceklerini dile getirir. Normatif kurallar dav-
ler bulabiliriz, kendi eylemlerimizi rasyonelleflti-
ran›fl› yöneten kurallard›r. Anlamlama kodlar› ise
rebiliriz. Rasyonellefltirme söylemsel bilinç ile
anlam›n üretilmesini sa¤layan kurallard›r. ‹ki tür
pratik bilinç aras›ndaki etkileflime dayan›r. Söy-
kaynak vard›r: Da¤›t›c›/maddi ve yetkesel/dü-
lemsel bilinç, eylemlerimize sözlü ve mant›kl› bir
zenleyici kaynaklar. Da¤›t›c›/maddi kaynaklar
aç›klama yapabilme yetene¤idir. Toplumsal pra-
maddi ürünlerin ya da maddi dünyan›n deneti-
tikler ve durumlar hakk›nda bildi¤imiz ve ifade
minden oluflur. Yetkesel/düzenleyici kaynaklar
edebildiklerimizdir. Pratik bilinç ise toplumsal
ise yönetim teknikleri ya da teknolojileri, kurum-
olarak nas›l varolaca¤›m›z ve davranaca¤›m›z ko-
sal pozisyon ve uzmanl›k bilgisi gibi konulardan
nusunda sahip oldu¤umuz bilgiye at›fta bulunur.
oluflur. Dolay›s›yla kaynaklar, insanlar›n ve
Bu iki bilinç durumu birbirleriyle zorunlu olarak
araç/gereçlerin denetimini içerir. Yap›laflma sis-
ba¤lant›l› de¤ildir. Bunlar, toplumsal etkileflimin
teminde üç öge bulunmaktad›r: Toplumsal pra-
birer parças›d›r. Bilinçd›fl› güdülenim ya da
tikler, usuller ve yap›lar. Yap›laflma usulleri, yap›
motivasyon ise al›flkanl›klar›m›z ve rutinlikleri-
ve eylemin (failli¤in) ifade edilme yollar›d›r. Gid-
mizdir. Rutinleflme günlük yaflam aktivitelerinin
dens bir taraftan bu üç toplumsal prati¤e (ileti-
mutat ve olmas› gerekti¤i gibi karfl›lanmas›n› sa¤-
flim, güç ve yapt›r›m) di¤er taraftan da yap›lara
layan süreçlere at›fta bulunur. Eylemlerimizi, k›s-
(anlam, tahakküm ve meflrulaflt›rma) tekabül
men (zaman ve uzam›n, rutinleflmifl toplumsal
eden üç usul ya da ifade tarz› öne sürmektedir
pratiklerle ba¤lant›l› olarak bölge içine al›nd›¤›)
(yorumlay›c› flemalar, olanaklar ve normlar). Gid-
bölgesellefltirme yoluyla rutinlefltiririz. Böyle-
dens’›n yap›y› kurallar ve kaynaklar olarak ta-
ce, belirli toplumsal pratik türleri belirli alanlarda
n›mlamas›, anlamlama ve meflrulaflt›rma, kuralla-
ve zamanlarda oluflarak düflünümsel aktörün in-
ra ve tahakküme s›k›ca ba¤l› oldu¤undan daha
flas› gerçekleflir.
çok kaynaklarla (olanaklarla) ba¤lant›l›d›r. Ta-
hakküm, yetkesel ve da¤›t›c› kaynaklar›n sundu-
¤u olanaklar yoluyla ortaya ç›kan fiili güç olarak
ifade edilir. Yap›laflma usulleri dolay›s›yla kiflile-
rin etkileflim halindeyken bilerek kulland›klar›
kural ve kaynaklard›r. Güç bir kaynak de¤ildir.
Eylemin neticesinde elde edilen bir olanakt›r.
1. Sosyoloji’nin nas›l bir bilim oldu¤unu afla¤›dakiler- 5. Hangisi modernli¤in dinamiklerinden biri de¤ildir?
den hangisi en iyi aç›klar? a. Kapitalizm
a. Yap›salc›-‹fllevselci-Tarihselci-Yorumcu bir bilim b. Teknoloji
b. Entelektüel ve kendi sorunsal›n› yans›tan bir c. Endüstrileflme
özelli¤e sahip bir bilim d. fiiddet tekeli
e. Gözetim
c. Makro-mikro birlikteli¤ini infla eden bir bilim
d. Yap› ve failin (toplum/birey) birlikteli¤ini infla
6. Modernleflmenin aç›l›ml› mekanizmalar› afla¤›daki-
eden bir bilim
lerden hangisidir?
e. Düalizme karfl› bir bilim a. Ayd›nlanma ve Bilim
b. Bürokratikleflme ve Bilimsel Yönetim
2. Hangisi modern öncesi dönemin güven mekaniz- c. ‹letiflim ve ulafl›m teknolojileri
malar›ndan biri de¤ildir? d. Sembolik göstergeler ve uzmanl›k sistemi
a. Akrabal›k iliflkilerinin düzenleyicili¤i e. Dünya kapitalizmi
b. Yerel topluluklar›n›n varl›¤›/a¤›rl›¤›
c. Yöneticilerin totaliterli¤i 7. Hangisi ça¤›m›z›n en önemli krizidir?
d. Bugün ile gelece¤i birbirine ba¤layan gelene¤in a. Kapitalizm krizi
dönüfltürülebilirli¤i b. Teknoloji krizi
c. Ekolojik (yaflam ekolojisi) krizi
e. Din, inanç ve ritüellerinin önemlili¤i
d. ‹deolojinin krizi
e. Bilimin krizi
3. Modern dönemin risk unsurlar› afla¤›dakilerden han-
gisi de¤ildir? 8. Post-modernlik kavram›n›n anlam› afla¤›dakilerden
a. Savafl›n endüstrileflmesinden kaynaklanan insan hangisi de¤ildir?
fliddeti tehdidi a. Bireyler aras› yüz-yüze iliflkilerin h›z kazanaca¤›na
b. Modernli¤in düflünümselli¤inin benli¤e uygu- b. Epistomolojinin önceki temellerinin güvenilir ol-
lanmas›ndan kaynaklanan kiflisel anlaml›l›k teh- mad›¤›na
didi c. Hiçbirfleyin tam kesinlikle bilinemeyece¤ine
c. ‹flsizlik ve yoksulluk d. Tarihte teleolojiye yer olmad›¤›na
d. Nükleer savafl tehdidi e. ‹lerlemenin hiçbir çeflidinin kabul edilmeyece¤ine
e. Sermaye dolafl›m›n›n bilinmeyen bölgelerdeki
9. Hangisi geç modernlikte risk unsurlar› aras›nda de-
riskleri
¤ildir?
a. Hiç kimsenin kaçmas›n›n mümkün olmad›¤› gö-
4. Hangisi modern toplumsal kurumlar› gelenksel/mo-
zetim düzene¤i
dern öncesi toplumsal düzenlerden ay›ran süreksizlik- b. Tüketim al›flkanl›klar›n›n de¤iflmesi
lerden de¤ildir? c. Türlerin yaflam›n› sürdürme riskiyle birlikte ar-
a. Zaman ve uzam›n uzaklaflmas› tan askeri güç
b. De¤iflim alan›n›n yerkürenin tüm yüzeyini kap- d. Ekonomik büyümenin çökme olas›l›¤›
samas› e. Ekolojik ve çevresel k›s›tl›l›klar
c. Ekonomik üretim sisteminin piyasa koflullar› ve
metalaflmas› 10. Yap›laflma kavram›n› afla¤›daki önermelerden han-
d. De¤iflimin h›z› ba¤lam›nda teknoloji üretiminin gisi aç›k biçimde tan›mlamaktad›r?
ve yayg›nl›¤›n›n h›z kazanmas› a. Belirli bir yaflam biçimine ahlaki bak›mdan ba¤-
l›l› olmakt›r
e. Ulus-devletlerin siyasal sistemi gibi ekonomi-
b. Bireylerin uyum gösterdi¤i üretici kural ve kay-
politik güç iliflkilerinin birlikteli¤i
naklar sistemleridir
c. Kendini gerçeklefltirmektir
d. Hiyerarflik iliflki anlay›fl›ndan uzaklaflmakt›r
e. Bireyler aras›nda iletiflimi sa¤lamakt›r

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden si yaratmamaktad›r. Giddens’a göre bu ihtiyaçlar farkl›
gözden geçiriniz. flekillerde karfl›lan›r: Rutin, soyut sistemlerle bütünlefl-
2. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Modern Öncesi ve Modern mifltir, saf/ar› iliflkiler cemaat ve akrabal›¤›n yerine geç-
Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. mifl ve düflünümsel olarak infla edilmifl bilgi sistemleri
3. c Yan›t›n›z yanl›fl isea “Modern Dönemin Riskle- dini kozmolojilerin yerini alm›flt›r. Sonuç, ontolojik gü-
ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. vensizli¤in geleneksel toplumlardan ziyade modern top-
4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernleflmenin Süreksiz- lumlarda çok daha belirgin olarak hissediliyor olmas›d›r.
likleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernizmin Dinamikleri” S›ra Sizde 3
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Giddens, insanl›k tarihinin süreksizlikler ile belirlendi¤i
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yerinden Ç›karma/edilme ve do¤rusal bir geliflim çizgisine sahip olmad›¤›n› ileri
ve Aç›l›ml› Mekanizmalar” konusunu yeniden sürmekte ve modernli¤in süreksizliklerini üç kategori-
gözden geçiriniz. de de¤erlendirmektedir. Bunlardan birincisi, modernli-
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernlik ve Post- modern- ¤in de¤iflim h›z›n›n had safhada olmas›; ikincisi, dünya-
lik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. n›n farkl› bölgelerinin giderek birbiri ile ba¤lant›l› hale
8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernlik ve Postmodern- gelmesi ve yer kürenin tüm yüzeyini kapsamas›; üçün-
lik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. cüsü ise modern kurumlar do¤as› gere¤i ekonomik üre-
9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geç Modernlikte Riskler” tim sisteminin piyasa koflullar› ve metalaflmas›, ulus-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. devletlerin sisyasal sistemi gibi ekonomi-politik güç ilifl-
10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yap›laflma” konusunu kilerinin birlikteli¤inin artmas›d›r.
yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 4
Habermas’a göre modernizm, tamamlanmam›fl bir pro-
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› jedir. Bu nedenle içinde bulundu¤umuz dönemi post
S›ra Sizde 1 modern olarak nitelemez. Giddens da modermitenin
Giddens, makro ve mikro kuramc›lar›n yöntemlerinden tamamlanmad›¤›ndan söz eder ve içinde bulundu¤u-
farkl›laflmakta, geleneksel ve dualist yaklafl›mlardan muz dönemi geç modernite olarak betimler. Modern-
uzaklaflmaya çal›flmaktad›r. Düalizmlerin hiçbir teorik leflme karfl› konulmaz bir h›z anlay›fl› ile güç imgesi
dönüflümü sa¤lamaya uygun olmad››n› belirten Gid- (juggernaut) yaratm›flt›r. Bu durum tehlike ve güven
dens, toplum/birey (yap›/fail) karfl›tl›¤›ndan söz etmek hissiyle birlikte heyecan dolu bir h›z trenini akla getirir,
yerine aralar›nda karfl›tl›ktan oluflan devingenlikleri he- fakat modernli¤in juggernaut› bir h›z treni gibi kontrol
saba katmak gerekti¤ini savunur. Sosyolojide köklefl- edilebilir ve hareketi önceden tahmin edilebilir de¤ildir.
mifl karfl›tl›klar› reddeden bir çaba içinde olmufltur. Böy- Bu noktada Habermas ve Giddens aras›nda temel bir
lece yorumsamac› Sosyolojinin baz› yönlerini daha ge- farkl›l›k bulunmaktad›r. Habermas için rasyonel kontrol
leneksel yap›salc› Sosyolojinin unsurlar› ile uzlaflturma modernli¤in merkezindedir yani bu h›z›n kontrol edile-
denemesinde bulunmufltur. O, toplumsal yaflam›n ev- bilece¤inden söz eder. Fakat Giddens için modernlik ta-
rensel yasalar›n›n bulunmad›¤›n› ileri sürer. n›m› gere¤i kontrol d›fl›d›r. Modernli¤in amac› geliflme-
dir fakat yaratt›¤› etki, denetimsiz bir de¤iflim makinesi-
S›ra Sizde 2 ne dönüflen mekanizmalar›n ve süreçlerin ortaya ç›kma-
Modern-öncesi toplumlarda geleneksel kurumlardaki s›d›r.
güvenirlik ve rutinler, dünyan›n olumsall›¤›n› gizlerdi.
Akrabal›k ve cemaat, zaman ve uzam boyunca güveni- S›ra Sizde 5
lir bir biçimde eylemleri yap›land›ran ba¤lar yarat›rd›. Giddens, geç modern topluma özgü dört tip riskten
Din, deneyimi güvenilir flekilde düzenleyen bir kozmo- bahseder: (1) Devlet eliyle ya da baflka yollarla yap›lan
loji olufltururdu. Ve gelene¤in kendisi tan›m gere¤i bir ve hiç kimsenin kaçmas›n›n mümkün olmad›¤› göze-
rutin oldu¤u için toplumsal ve do¤a olaylar›n› yap›lan- tim, (2) Türlerin yaflam›n› sürdürememe riskiyle birlik-
d›r›rd›. Fakat modern toplumlarda bu kurumsal ortamla- te artan askeri güç (3) Kapitalizmin istikrars›z nitelikle-
r›n hiçbiri güçlü bir güvenirlik ve ontolojik güvenlik his- ri sebebiyle, ekonomik büyümenin çökme ihtimali ve
(4) Kapitalizmi s›n›rlayan ekolojik ve çevresel k›s›tla- Giddens, A. (2003). Sosyolojik Yöntemin Yeni Ku-
malar. Gerçekleflme olas›l›¤› düflük ama sonuçlar› tehli- rallar›, Çev.: Ü. Tat›can-B. Balk›z, ‹stanbul: Para-
keli olan riskler, modern dünyada hiçbir zaman orta- digma Yay›nlar›.
dan kalkmayacakt›r. Fakat al›nacak önlemler ve uygu- Giddens, A. (2009). Kapitalizm ve Modern Sosyal
lanabilecek politikalarla bu riskler en aza indirilebilir. Teori Marx, Durkheim ve Weber’in Çal›flmala-
r›n›n Bir Analizi, Çev.: Ü. Tatl›can, ‹stanbul: ‹leti-
flim Yay›nlar›.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Giddens, A. (2010). Modernite ve Bireysel-Kimlik,
Kaynaklar Geç Modern Ça¤da Benlik ve Toplum, Çev.: Ümit
Adams, B.N.& R.A.Sydie (2001). Sociological Theory, Tatl›dil, ‹stanbul: Say Yay›nlar›.
Thousand Oaks, California, London New Delhi: Pi- Görgün-Baran, A. (2010). Küreselleflme Sürecinde Med-
ne Forge Press. yan›n Rolü, Sosyoloji Yaz›lar› 1, Prof. Dr.Cihat
Allan, Kenneth (2006) . Conptemporary Social and Özönder’in An›s›na, Ed.: N.G. Ergan, E. Burcu, B.
Sociological Theory, Visualizing Social Worlds, fiahin, Ankara: Hacettepe Ünivesitesi Yay›nlar›
Thousand Oaks, California: Pine Forge Press. Habermas, J. (1996). Modernity: An Unfinished Project,
Cassell, Philip (1993). The Giddens Reader. London: Critical Essays on The Philosophical Discourse
The Macmillan Pres. Ltd. of Modernity, Edited by M. Passern d’Entereves
Giddens, A. (1984). Capitalism and Modern Social And S. Benhabib, The MIT Pres: Cambridge-Mas-
Theory, An Analysis of the Writings of Marx, sachusetts, pp. 38-55.
Durkheim and Max Weber, Cambridge: Cambrid- Kaspersen Bo, L. (2000). Anthony Giddens, An Intro-
ge University Press duction to a Social Theorist, Translated by S.
Giddens. A. (1990). The Consequences of Moder- Sampson, USA: Blackwell Publishers.
nity, Cambridge: Polity Press Ltd. Keyman, F. (2000). Globalleflme Söylemleri ve Kimlik
Giddens, A. (1991). Modernity and Self-Identity, Self Talepleri:Türban Sorununu Anlamak, Global ve
and Society in the Late Modern Age, Cambridge: Yerel Eksende Türkiye, Der.:E. F. Keyman-A.Y.
Polity Press Ltd. Sar›bay, Alfa :‹stanbul, s. 17-38
Giddens, Anthony (1991a). “Structuration Theory: Past, Layder. D. (2006). Sosyal Teoriye Girifl, Çev.:Ümit Tat-
Present and Future” B.C./D.J. (Ed.) Giddens’ The- l›can, ‹stanbul:Küre Yay›nlar›.
ory of Structuration: A Critical Approach. Lon- Özkök, E. (1985). ‹letiflim Kuramlar› Aç›s›ndan Kit-
don: Routledge. lelerin Çözülüflü, Ankara: Tan Yay›nlar›.
Giddens, A. (1994). Modernli¤in Sonuçlar›, Çev.: Er- Rantanen, T. (2005). Media and Globalization, Lon-
sin Kufldil, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. don: Sage Publications Ltd.
Giddens, A. (1994a). Beyond Left and Right, The Fu- Ritzer George (1996). Modern Sosiological Theory,
ture of Radical Politics, Stanford-Caifornia: Stan- New York:The McGraw - Hill Com. Inc.
ford University Press Ritzer, George (1997). Postmodern Social Theory,
Giddens, A.& c. Pierson (1998). Conversations with New York, St. Luis, San Fancisco, Toronto: The
Anthony Giddens, Stanford-California: Stanford McGraw-Hill Companies, Inc.
University Press. Slattery, Martin (2007). Sosyolojide Temel Fikirler,
Giddens, A. (1999). Toplumun Kuruluflu: Yap›laflma Çev.: Ümit Tatl›can-Gülhan Demiriz, Bursa: Sentez
Kuram›n›n Ana Hatlar›, Çev: Hüseyin Özel, An- Yay›nc›l›k.
kara: Bilim ve Sanat Yay›nlar› Stevenson, N. (2008). Medya Kültürleri, Sosyal Teori
Giddens, A. (2000). Üçüncü Yol Sosyal Demokrasi- ve Kitle iletiflimi, Çev.: Göze Orhon-Bar›fl E. Ak-
nin Yeniden Dirilifli, Çev.:Mehmet Özay, ‹stanbul: soy, Ankara: Ütopya Yay›nlar›.
Birey Yay›nc›l›k. Tucker K. H. (1998). Anthony Giddens and Modern
Giddens, A. (2000a). Runaway World, How Globali- Social Theory, London: Sage Publications
zation Is Reshaping Our Lives. New York: Rout- Turner, Jonathan H. (2003). The Structure of Sociolo-
ledge. gical Theory. California: Thomson
Giddens, A. (2000b). Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Wallace, R.&Wolf, A. (1999). Contemporary Sociolo-
Teori, Çev.: T. Birkan, ‹st.: Metis Yay. gical Theory: Expanding The Classical Tradition,
USA: Prentice-Hall, Inc.
4
Amaçlar›m›z
N
N
Risk kavram›n› tan›mlayabilecek,
N
Risk toplumu kavram›n› ve kuram›n› özetleyebilecek,
N
Düflünümsel modernleflme kavram›n› aç›klayabilecek,
N
Risk toplumunun özelliklerini ay›rt edebilecek,
Risk toplumunda bireylerin psikolojisini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Risk • Düflünümsel Modernleflme

• Risk Toplumu
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• R‹SK KAVRAMI
• R‹SK TOPLUMU KAVRAMI VE
Sosyolojide Yak›n Kendisiyle KURAMI
Yüzleflen Toplum:
Dönem Geliflmeler Risk Toplumu • R‹SK TOPLUMUNUN ÖZELL‹KLER‹
• R‹SK TOPLUMUNDA B‹REYLER‹N
PS‹KOLOJ‹S‹
Kendisiyle Yüzleflen
Toplum: Risk Toplumu
G‹R‹fi
Günümüzde yaflam›n neredeyse tüm alanlar›nda h›z› giderek artan bir de¤iflim ve
bu de¤iflimle birlikte pek çok sorun yaflanmaktad›r ve bu sorunlar›n temeline inil-
di¤inde küreselleflmenin izleri sürülebilir. Küreselleflme sürecinin getirdi¤i sorun-
lar farkl› kavramlarla ifade edilmekle beraber, bu durum günümüz insan›n›n daha
fazla sorunla bafl etmesi gerekti¤i gerçe¤ini ne yaz›k ki de¤ifltirememektedir. ‹flte
risk de, küreselleflme süreciyle birlikte kullan›lagelen bir kavramd›r.
Bir ülkede meydana gelen bir afet sadece o bölgeyi ve o ülke insanlar›n› de¤il,
asl›nda dolayl› olarak tüm dünyay› etkisi alt›na almaktad›r. Dünyada bugüne kadar
kaydedilen en büyük deprem fiili’de 22 May›s 1960 tarihinde meydana gelmifl ve
büyüklü¤ü 9.5 olarak ölçülmüfltür. 2011 y›l›n›n Mart ay› bafl›nda Japonya’n›n Fuku-
flima bölgesinde yaflanan 8.9 büyüklü¤ünde deprem Japonya adas›n› 2.4 metre ha-
reket ettirmifl ve ard›ndan gelen tsunami afeti binlerce insan›n hayat›n› kaybetme-
sine neden olmufltur. Kay›plar bununla kalmam›fl, deprem sonras›nda oluflan tsu-
nami, tar›m alanlar›n›n yan› s›ra nükleer santralleri ve petrol tesislerini de etkile-
mifltir. Fukuflima Bölgesi’ndeki nükleer tesislerin zarar görmesi ve nükleer s›z›nt›
sebebiyle faaliyetleri durdurulmufltur. Japonya’n›n elektrik ihtiyac›n›n önemli bir
bölümünü nükleer enerjiden sa¤lamas› sebebiyle bir süre elektrik verilememifltir.
Dünya Meteoroloji Örgütü’nden yap›lan aç›klamalarda, Japonya’da rüzgâr›n, dep-
rem ve tsunamide hasar gören nükleer tesisteki patlamalardan sonra ortaya ç›kan
radyasyonu Pasifik’e sürükledi¤i belirtilmifltir. Fukuflima’daki alt› reaktörden zarar
gören dördünün faaliyetlerine son verilece¤i aç›klanm›flt›r (http://www.hurri-
yet.com.tr/ekonomi/17410732.asp).
R‹SK KAVRAMI
Risk fikri ilk kez dünyan›n dört bir yan›na yolculuklar yapan Bat›l› kâflifler taraf›n-
dan kullan›lm›flt›r. ‹ngilizcede bilinmeyen sulara yelken açmak anlam›nda kullan›-
lan bu sözcük ‹spanyolcaya Portekizceden girmifltir. Köken aç›s›ndan bafllang›çta
“mekân”a yönelik olan bu sözcü¤ün anlam›, daha sonra bankac›l›k ve yat›r›m alan-
lar›na girmesiyle beraber “zaman” düzlemine tafl›nm›flt›r (Giddens, 1999: 36).
Risk kelimesi, hem keflfetti¤imiz, hem de normallefltirip denetlemenin yollar›n› Risk kelimesinin anlam›
zaman içerisinde mekândan,
arad›¤›m›z bir dünyaya göndermede bulunur. Burada “risk”, istenmeyen sonuçlar- zamana do¤ru de¤iflmifltir.
dan kaç›nma anlam›n› tafl›d›¤› sürece olumsuz bir ça¤r›fl›ma sahiptir. Di¤er taraf-
tan, sorunlu bir gelecek karfl›s›nda cesur at›l›mlarda bulunma söz konusu oldu¤un-
da risk olumlu bir anlam tafl›yabilir (Giddens & Pierson, 2001: 222). Örne¤in, bir
flirketin ya da giriflimcinin yeni bir sektörde ya da ülkede yat›r›m yapmas› yani risk
almas› baflar›yla sonuçlanmas› durumunda olumlu bir anlam içermektedir.
Anthony Giddens
1938’de do¤an ‹ngiliz sosyolog Anthony Giddens, eserleriyle
sosyolojiye önemli katk›larda bulunmufltur. 34 kitab› 29 dile
çevrilmifl olan Giddens’›n 2007’de befleri bilimler içinde en
çok baflvurulan yazarlar aras›nda beflinci s›rada yer ald›¤›
ifade edilmifltir.
fians ya da tehlikeyle ayn› fley olmayan risk gelecekteki olas›l›klar düflünülerek

etkin biçimde de¤erlendirilen tehlikeleri ifade etmektedir (Giddens, 2000: 37; Y›l-
d›r›m, 2000: 85). Risk, gelece¤ini kendisi belirlemek isteyen bir toplumu harekete
geçirici bir dinamiktir. Geleneksel toplumda risk esas olarak do¤a güçlerinin mü-
dahalesi ile tan›mlan›rken, modern toplumlarda riskleri azaltma amac›na dönük
olarak teknoloji yard›m›yla insanlar›n do¤aya müdahalesi, hükümet politikalar› ve
ekonomik faaliyetler arac›l›¤›yla topluma müdahalesi önceden öngörülmeyen ve
denetimi zor olan tehlikelere yol açabilmektedir (Beck, 1992; Y›ld›r›m, 2000: 85).
Tüm eski kültürlerde, günümüzde riskle ifade edilen durumlar yazg›, talih ya da
Tanr›lar›n iste¤i olarak görülmüfltür ve risk kavram›na rastlanmamaktad›r, çünkü
bu kavrama ihtiyaç duyulmamaktad›r. Örne¤in bir Afrika kabilesi olan Azandeler,
bir insan›n yaflad›¤› talihsizli¤i ya da hastal›¤› kara büyüye ba¤lam›fllard›r. Bu tür
görüfllerin modernleflmeyle beraber tamamen ortadan kalkt›¤›n› söylemek de
mümkün de¤ildir. Sihir düflüncesinin, yazg› ve kozmoloji gibi kavramlar›n bugün
hâlâ dayana¤› bulunurken, genellikle insanlar›n bunlar› bat›l inanç olarak sürdür-
dü¤ü ve daha hesapl› kararlar›n› desteklemek amac›yla kulland›klar› ifade edilebi-
lir (Giddens, 1999: 37). Riskin, Tanr›lardan geldi¤inin düflünülmesi, insan hatas› ve
sorumlulu¤u düflüncesini tamamen d›fllam›flt›r. Böylelikle, riske olan bak›fl aç›s›
de¤iflerek, insan eliyle yap›lm›fl olmas›ndan çok, f›rt›na, sel bask›n› ya da bulafl›c›
hastal›k gibi do¤al bir olay olarak alg›lanm›flt›r. ‹nsanlar da bu gibi durumlarda ya-
pabilecekleri fleylerin çok s›n›rl› olaca¤›n›, bu tür olaylar›n meydana geliflini kaba-
D Ü fi Ü N E L ‹ M ca tahmin Dederek, etkilerini azaltmak üzere birtak›m giriflimlerde bulunabilecekle-
Ü fi Ü N E L ‹ M
rini düflünmüfllerdir (Lupton, 1999: 5). Risk kavram›, temelde kontrol etme özellik-
le de gelece¤i kontrol etme fikriyle birlikte biçimlenmifltir (Giddens, 1999: 27).
S O R U S O R U
D‹KKAT Risk kavram›n›n

D ‹ K K hayat›m›z›
AT ve beslenme tercihlerimizi nas›l etkiledi¤ini yaflanm›fl bir
örnekle aç›klamak gerekirse Deli Dana Hastal›¤› üzerinde durulabilir.
N N
4. Ünite - Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu 81
Günümüzde "Deli Dana Hastal›¤›" olarak da bilinen Bovine Spongiform

Encephalopathy (BSE), ergin s›¤›rlar›n merkezi sinir sistemini etkileyen yavafl seyirli,
ilerleyici ve öldürücü bir hastal›ktr. Hastal›k, ilk kez ‹ngiltere'de Kas›m 1986'da hasta
s›¤›rlara ait beyinlerin muayenesiyle tan›mlanm›flt›r. Bafllang›çta tek bir inekte daha
sonra s›n›rl› bir bölgede görülmüfltür. 1990 y›l›nda ülkenin daha baflka yörelerinde
de ç›km›fl, daha sonra ‹rlanda, Umman ve ‹sviçre'de hastal›¤a rastlanm›flt›r.
Hastal›¤›n yay›lmas›n› önlemek için s›k› önlemler al›nmaya çal›fl›l›yor ise de ülkeler
aras› hayvan hareketleri ve hayvan ürünleri ticareti sebebiyle birçok ülkeye bulaflm›fl
olma olas›l›¤› vard›r (Kanada, Falkland adalar› ve Umman'da ise sadece ‹ngiltere'den
ithal edilen s›¤›rlardan baz› vakalar bildirilmifltir). ‹ngiltere d›fl›nda az say›da BSE
olaylar› (yaklafl›k 1500 olay), Belçika, Danimarka, Fransa, Almanya, ‹rlanda
Cumhuriyeti, ‹talya, Liechtenstein, Lüksemburg, Hollanda, Portekiz, ‹spanya ve
‹sviçre'de yerli s›¤›rlarda görülmüfltür. Kanada, Falkland adalar› ve Oman'da ise
sadece ‹ngiltere'den ithal edilen s›¤›rlarda çok az say›da olay bildirilmifltir.
‹nsan ve hayvanlarda Deli Dana Hastal›¤›’na neden olan ajanlar›n filtrelerden
geçebildi¤i ve en küçük virüslerden 100 kat daha küçük olduklar› bilinmektedir.
Boyutlar›yla ilgili en büyük de¤erler, onlar› küçük virüs partikülleri s›n›flamas› içine
sokar. Virüslerin aksine bu ajanlar›n oldukça dirençli olduklar› bilinmektedir.
Avrupa Komisyonu, ‹ngiltere'den di¤er üye devletlere g›da yasa¤›n›n etkili oldu¤u
tarih olan Haziran 1988'den sonra do¤an hayvanlara kadar canl› s›¤›rlar›n
ithalat›n› s›n›rlam›flt›r. Daha sonra 6 ayl›k yafltan önce kesilmeleri kayd›yla sadece
besi buza¤›lar›n›n ithalat›na izin verilmifltir. Avrupa Komisyonu, Nisan 1990'dan
itibaren de BSE’yi ihbar› zorunlu bir hastal›k yapm›flt›r. Bu tarihten bu yana birçok
ülke, ulusal sürülerinde BSE bulgusunu aramak için surveylans programlar›
bafllatm›flt›r.
Kaynak: Bu metin http://www.veteriner.cc/yazar/bse.asp internet adresinden

k›salt›larak al›nm›flt›r.
‹ki tür risk aras›nda ayr›m yap›lmal›d›r: (›) d›flsal ve (››) imal edilmifl risk. D›fl-
sal risk, bireyleri beklenmedik bir anda (d›flar›dan) vuran olaylar›n yaratt›¤› risk-
tir. Yine de bu olaylar, bütün nüfus içinde az çok öngörülebilir olmalar›na ve si-
gorta edilebilmelerine yetecek kadar düzenli ve s›k meydana gelirler. D›flsal risk
son derece etkili bir flekilde hesaplanabilir; zaman ve risk çizelgelerine bak›larak
insanlar›n nas›l sigortalanaca¤›na karar verilebilir. Sanayi toplumunun ilk iki yüz-
y›l› d›flsal riskin egemenli¤i alt›ndayd› (Giddens, 1999: 27).
Do¤an›n ve gelene¤in ötesinde yaflayan bir dünyan›n en temel niteli¤i, d›flsal
riskten imal edilmifl risk aflamas›na geçmifl olmas›d›r. ‹mal edilmifl risk, bizzat in-
sanl›¤›n geliflim sürecindeki de¤iflimler, özelikle de bilim ve teknolojideki ilerleme-
ler taraf›ndan yarat›l›r. ‹mal edilmifl risk, karfl›lar›nda tarihin bize çok az deneyim
sundu¤u yeni risk ortamlar›na karfl›l›k gelir, bu risklerin hesaplanmas› bir yana, ne-
ler oldu¤u bile ço¤u zaman bilinememektedir. ‹mal edilmifl risk, kiflisel ve toplum-
sal hayata do¤rudan girmektedir ve daha kolektif bir risk çerçevesi taraf›ndan s›-
n›rland›r›lmam›flt›r. ‹mal edilmifl risk yay›ld›kça, riskin yepyeni bir risklilik durumu
söz konusu olmaktad›r. Yeni teknolojilerin kronik biçimde etkiledi¤i ve eskiden
kabul gören fleylerin neredeyse sonsuz kere yeniden gözden geçirildi¤i bir top-
lumda, gelecek bizi daha çok meflgul etmeye bafllar ve ayn› zamanda bulan›k bir
hâl al›r (Giddens & Pierson, 2001: 223).
SIRA S‹ZDE Günlük yaflant›m›zda

SIRA S‹ZDEkarfl›laflt›¤›m›z çeflitli risklerin d›flsal m›, yoksa imal edilmifl riskler
1 mi oldu¤unu de¤erlendiriniz.
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ MUlrich Beck, risk kavram›n› günümüzde yaflanan toplumsal de-

Alman sosyolog
¤iflim ile ilgili analizin merkezine yerleflmifltir (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 86).
S O R U Beck, geliflmifl S O ülke
R U insanlar›n›n bak›fl› ile k›tl›k sonras› bir toplumda yaflad›¤›m›z›
ifade etmektedir. ‹nsano¤lu, günümüzdeki koflullara ulaflana kadar çeflitli aflama-
lardan geçmifltir. Maddi kaynaklar›n insanlara ak›fl›n› en üst düzeye ç›karmaya ça-
D‹KKAT D‹KKAT
l›flan teknolojik geliflmeler kaydedilmifltir. Bu süreçte devlete düflen en önemli rol,
yarat›lan maddi kaynaklar›n refah sistemi arac›l›¤›yla toplumun tüm kesimleri ara-
N N
SIRA S‹ZDE s›nda da¤›t›m›n›SIRA S‹ZDE sa¤lamakt›r. Bu modernleflme sürecinde insanlar maddi refah ar-
t›fl› karfl›l›¤›nda, bu art›fl› sa¤layan teknolojik geliflmelerin insan sa¤l›¤› ve dünya-
n›n ekolojik dengesi üzerinde yaratt›¤› olumsuz etkileri göz ard› etmifllerdir. Di¤er
yandan, bu yaklafl›m›n art›k de¤iflmesi yönünde bask›lar da ortaya ç›kmaktad›r.
Bat›l› refah toplumlar›nda günümüzde ikili bir süreç yaflanmaktad›r. Öncelikle,
K ‹ T A P
yüzy›l›n bafl›ndaki
K ‹ T A P
k›tl›k günlerinin en önemli problemi olan günlük ekme¤in ka-
zan›lmas› için verilen savafl giderek önemini kaybetmektedir. Bugün, pek çok in-
san için açl›k probleminin yerini afl›r› kilo problemi alm›flt›r. Bunun yan›nda, do-
¤al zenginliklerin dünyan›n kökünü kurutacak flekilde, bilinçsizce tüketilmekte ol-
du¤u konusunda da yayg›n bir görüfl birli¤i bulunmaktad›r (Beck, 1992; Eflkinat,
1998: 87).
Üretim teknolojisinin yol açt›¤› yan etkilerin ortaya ç›kard›¤› risk, Bat›l› toplum-
‹NTERNET lar›n bafl etmek
‹ N T E R Ndurumunda
ET oldu¤u en önemli sorunlardan biridir. Bu riskin nas›l
da¤›t›laca¤›na iliflkin çözümler aranmaktad›r. Günümüz koflullar›nda ortaya ç›kan
risk olgusunun en belirleyici özelli¤i toplumlar aras›nda karfl›l›kl› olarak ortaya ç›k-
mas›d›r. Risk, modernizasyon sürecinin yol açt›¤› tehditlerle sistematik olarak kar-
fl› karfl›ya kalma olarak tan›mlanmaktad›r (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 88). Hem po-
litik, hem de bilimsel olarak giderek daha fazla bilincine vard›¤›m›z riskler aras›n-
da, radyoaktif s›z›nt›, toksinler ve organizmalar üzerinde kal›c›, geri döndürülemez
zararlara yol açan at›klar s›ralanabilir. Bu risklerin niteli¤i tarihin di¤er dönemlerin-
de karfl›lafl›landan farkl›d›r. Bugünün riskleri, yelkenli gemilerle engin denizlere
aç›lanlar›n karfl› karfl›ya olduklar› risklere benzememektedir. (›) ‹lk olarak günü-
müzde riskin kayna¤› sanayileflmedir. (››) ‹kinci bir özellik s›naî üretim s›ras›nda
çevreye yay›lan radyoaktif s›z›nt›lar ve toksinler, duyularla anlafl›lmaktad›r. Art›k
Günümüz koflullar›nda risk günümüzde risk, k›tl›ktan de¤il, afl›r› üretimden kaynaklanmaktad›r. Sanayilefl-
kavram› genel olarak
modernizasyon sürecinin yol me küresel ölçekte yay›ld›kça, yol açt›¤› riskler de katlanarak artmaktad›r. Riskler,
açt›¤› tehditlerle sistematik hem politik hem de bilimsel olarak karfl›l›kl›d›r. Riskler, kendi kaynaklar› ile s›n›r-
olarak karfl› karfl›ya kalma
olarak tan›mlanmaktad›r
l› de¤ildir; do¤alar› gere¤i dünya üzerindeki her türlü yaflam fleklini tehdit etmek-
(Beck, 1992; Eflkinat, 1998: tedirler. Nükleer kazalar ve asit ya¤murlar›, zaman ve mekân s›n›r› tan›mamakta-
88). d›r. Bir kez bafllad›¤›nda, sürekli olarak tüm dünyay› kaplamaktad›rlar. Yüksek
riskli sanayilerin küreselleflmesi riskin ve sonuçlar›n›n bilimsel olarak hesaplanma-
s›n› imkâns›z hale getirmektedir (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 88).
R‹SK TOPLUMU KAVRAMI VE KURAMI
Ulrich Beck
1944 y›l›nda Promenya’da dünyaya gelen Ulrich Beck,
Almanya’n›n en çok tart›fl›lan sosyologlar›ndan biridir
ve özellikle 1986 y›l›nda yay›mlanan “Risikogeselschaft”
(Risk Toplumu) adl› kitab›yla tan›nm›flt›r. O y›ldan bu
yana U. Beck’in neredeyse her y›l riskle ilgili bir kitab›
yay›nlanm›flt›r (Bkz. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar).
Günümüz toplumlar›n›n bilgi, sanayi ötesi ve post-modern toplumlar olarak ni- Risk toplumu kavram› ilk
telendirilmeleri yan›nda, son y›llarda s›kça kullan›lan bir baflka kavram da “risk olarak Ulrich Beck
taraf›ndan ileri sürülmüfltür.
toplumu” kavram›d›r. “Risk toplumu” kavram› ilk olarak Alman sosyolog Ulrich
Beck taraf›ndan 1986’da Almanca yay›nlanan ve daha sonra 1992’de ‹ngilizceye
“Risk Society: Towards a New Modernity” ismiyle çevrilen eserinde kullan›lm›flt›r
(Rosa&Freudenburg: 2006).
Öte yandan ‹ngiliz sosyolog Anthony Giddens’›n da risk toplumu konusunda
önemli çal›flmalar› oldu¤u bilinmektedir. Risk toplumu tezinin iki temel yaklafl›m›-
n› ileri süren Ulrich Beck ve Anthony Giddens, risk ve geç modernite konular›n-
daki yaklafl›mlar›n› birbirlerinden ayr› olarak gelifltirmekle birlikte, her iki kuram-
c›n›n çal›flmalar›nda ortak birtak›m yönler bulunmaktad›r. Örne¤in, her iki kuram-
c› da modernleflme süreci sonunda ortaya ç›kan risk kavram›n› günümüzde mer-
kezi bir ilgi alan› olarak görmektedirler. Riskler, geç modernite döneminde özel-
liklerini de¤ifltirerek zaman ve mekân boyutlar›nda büyük etkiler yaratmaktad›r.
Beck ve Giddens, geç modernite döneminde belirsizlik ve güvensizli¤e karfl› gös-
terilen bafll›ca tepki olarak düflünümsellik kavram›n› ön plana ç›kararak, riskin da-
ha çok politik yönü üzerinde durmufllard›r. Her iki kuramc› da, halktan kimselerin
riske bak›fl aç›lar› üzerinde durarak, özellikle bu kimselerin uzmanlara, devlete ve
sanayiye gösterdikleri tepkileri ele almaktad›rlar. Giddens ve Beck, zay›f bir top-
lumsal yap›laflmac› yaklafl›m çerçevesinde risk konusunu ele al›rlarken, dikkatleri-
ni riskin nas›l üretildi¤i, makro düzeyde toplumda riskin üstesinden nas›l gelindi-
¤i, riskin toplumsal ve politik alanda yapt›¤› etkiler üzerine yöneltmektedirler
(Lupton, 1999: 81).
Risk toplumu, özellikle So¤uk Savafl dönemi sonras› toplumlar›n de¤iflen gü- Beck’e göre risk toplumu;
“insanlar›n bilgi ve
venlik ve risk alg›lamas›n› anlamaya yönelik olarak gelifltirilen yaklafl›mlardan bi- teknolojileri yanl›fl ya da
ridir. Temelde modernli¤i ve modernli¤in bir sonucu olarak Sanayi Devrimi’nden kötü amaçl› kullanmalar›yla
200 y›l sonra ortaya ç›kmaya bafllayan çevresel, ekonomik ve güvenli¤e iliflkin ye- bütün dünyay› tehlikeye
sokmalar› sonucunda ortaya
ni riskleri ele alan Beck’in bu yaklafl›m› literatürde önemli bir yere sahiptir. Tehdit- ç›kan yap›y›” ifade
lerin ve ma¤duriyetlerin de¤iflen kitlesel boyutuna vurgu yapan risk toplumu yak- etmektedir (fien & Koç,
2002: 933).
lafl›m›, özellikle yay›lmac› bir ekonomi anlay›fl›yla alternatifsizmifl gibi gösterilen
sanayi temelli modernleflmenin, yine modernli¤in kendi dinamikleri taraf›ndan ters
yüz edilmesine dayanmaktad›r (Bahar, 2009: 31).

S O R U S O R U
D‹KKAT Risk toplumuD kavram›

‹ K K A T çerçevesinde çernobil reaktör kazas› incelenebilir.
N N
Çernobil reaktör kazas›, 20. yüzy›l›n ilk büyük nükleer

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ kazas›d›r. Ukrayna’n›n Kiev iline ba¤l› Çernobil kentin-
deki Nükleer Güç Reaktörünün 4. ünitesinde 26 Ni-
san1986 günü erken saatlerde meydana gelen nükleer
K ‹ T A P K ‹ T A P kaza sonras›nda atmosfere büyük miktarda fisyon ürün-
leri sal›nd›¤› 30 Nisan1986 günü tüm dünya taraf›n-
dan ö¤renildi.
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹ngiltere’nin Galler bölgesinde kazadan iki hafta sonra
saptanan yüksek radyoaktivite nedeniyle yeflil alanlara
koyun ve s›¤›rlar›n girifli engellenmifltir. Araflt›rmalarda
ilk y›l doz aç›s›ndan en fazla radyoaktiviteye maruz kalan Avrupa ülkesi Bulgaris-
‹NTERNET tan olarak‹ N T Ebelirlenmifltir.
RNET
Birleflmifl Milletler’e ba¤l› kurulufllar olan Uluslararas› Atom Enerjisi Ajans›, Ulusla-
raras› Sa¤l›k Örgütü, Dünya Bankas› gibi kurumlar›n ve Rusya, Beyaz Rusya ve Uk-
rayna yetkililerinin oluflturdu¤u bir organizasyon olan Çernobil Forumu 2005 y›l›n-
da “Chernobyl’s Legacy: Health, Environmental and Socio-Economic Impacts” (Çer-
nobil’in Miras›: Sosyo-ekonomik, Çevresel ve Sa¤l›k Bak›m›ndan Etkileri) bafll›kl› bir
rapor yay›nlam›flt›r.
En yüksek radyasyon dozlar›na, say›lar› bini bulan acil durum çal›flanlar› ve Çerno-
bil personeli maruz kal›rken, çal›flanlar›n baz›lar› için maruz kald›klar› dozlar öl-
dürücü olmufltur. Zaman içinde Çernobil’de çal›flan kurtarma personelinin say›s›
600 bini bulurken, bunlar›n baz›lar›, çal›flmalar› boyunca yüksek düzeyli radyasyo-
na maruz kalm›flt›r. Radyoaktif iyodinden kaynaklanan çocukluk tiroid kanseri, ka-
zan›n en önemli sa¤l›k sorunlar›ndan birisidir. Kazadan sonraki ilk aylarda, rad-
yoaktif iyodin düzeyi yüksek sütlerden içen çocuklar yüksek radyasyon dozlar› al-
m›flt›r. 2002 y›l›na kadar bu grup içinde 4000’den fazla tiroid kanseri teflhis edilir-
ken, bu kanserlerin büyük bölümünün radyoiyodin al›m›ndan kaynaklanm›fl olma-
s› çok muhtemeldir.
Kaynak: Bu metin http://tr.wikipedia.org/ internet adresinden k›salt›larak al›nm›flt›r.
SIRA S‹ZDE 1986’da meydana gelen Çernobil kazas› ve olas› etkilerini risk toplumu tart›flmalar› çerçe-
SIRA S‹ZDE
2 vesinde de¤erlendiriniz.
D Ü fi Ü N E L ‹ M Beck’e Dgöre,
Ü fi Ü N E“çevresel
L‹M kazalar, toplumdaki geleneksel gelir ve refah eflitsizli¤i-
ni k›rm›flt›r. Bu alanlarda ça¤dafl dünya, herkese eflit biçimde zarar veren nükleer
S O R U ve kimyasal Skirlenme
O R U ile karfl› karfl›yad›r. Bu risk ve zarardan pay›n› alanlar, gelir
ve refahla ilgisi olmayan yeni kal›p ve eflitsizliklerin oluflturdu¤u toplumsal kate-
gorilerden oluflmaktad›r.” Beck, bilgi toplumunu bekleyen küresel risklerden bah-
D‹KKAT D‹KKAT
sederken, yeni bir toplumsal yap›ya da iflaret etmektedir (fien & Koç, 2002: 933).
Bu görüfllerden aç›kça anlafl›laca¤› gibi, Beck için küreselleflmenin itici gücü mo-
N N
dernizasyondur. Küresel riskler ise, küresel sanayileflmenin sonunda ortaya ç›k-
maktad›r. Riskin kendisi de küreselleflmektedir. Riskin küreselleflmesi, yani dünya-

n›n tehdit alt›nda olmas› küreselleflme sürecinin h›z›n› art›rmaktad›r. Beck’in küre-
selleflme olgusunun kavramlaflmas›na katk›s› bu noktada ortaya ç›kmaktad›r. Risk
küreselleflmektedir, çünkü risk dünya üzerindeki herkes için eflittir. Dünya üzerin-
deki bireylerin tümünü, mekân ya da s›n›f fark› gözetmeksizin ayn› ölçüde etkile-
mekte ve hiçbir s›n›r tan›mamaktad›r. G›da üretim zinciri, insanlar› birbirine ba¤la-
makta, havadaki asit ya¤murlar› ülke s›n›rlar›n› hiç hissettirmeden aflmaktad›r.
Riskli ülkeler için karfl›l›kl› tehdit içermesi, ayr›ca mekânsal olarak s›n›rlanamama-
s› küreselleflme bilincinin art›fl›na katk›da bulunmaktad›r. Risk yaratan faaliyetlerin
kontrolü, ulus devletlerin gücünü aflmaktad›r. Riskli faaliyetleri engelleyebilmenin
tek yolu, uluslar üstü yapt›r›m gücü yüksek örgütler oluflturmakt›r. Ülkelerin bir
araya gelip çeflitli risk içeren faaliyetlere çözüm bulmak için yapt›klar› stratejik si-
lahs›zlanma tart›flmalar›, dünya zirveleri, at›klar›n azalt›lmas›, CFC’lerin (Kloroflo-
rokarbon) kullan›m›n›n yasaklanmas› ve nükleer silahlarla ilgili anlaflmalar bu tür
çabalara birer örnektir (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 89).
Di¤er taraftan bugün dünyada do¤as› de¤iflen ve küreselleflen riskin giderek
daha fazla kullan›l›r hale gelmesi, kurumsallaflm›fl çevresel risklerin ortaya ç›kma-
s›na neden olmufltur. Dolay›s›yla yüksek teknolojik düzeyde beliren, “risk iklimi”
giderek herkesi kapsamakta ve kimsenin kaç›fl›na izin vermemektedir. Dünya top-
lumu farkl› gruplar, farkl› ve eflit olmayan tehditler nedeniyle “ortak riskler” alt›n-
da bulunmaktad›r. Örne¤in; Afrika eski komünist ülkeleri, Balkanlar, Kafkaslar ve
Ortado¤u gibi çok parçal› bölgeler yeniden yap›lanmaya yönelmekte ve dünya ge-
nelinde sivil toplumlar için tehdit oluflturmaktad›r. Terör tehdidi ile yaflamak, top-
lumsal yaflam›n “sigorta edilemez” bir konusudur. Beck, çal›flmas›nda “Dünya Risk
Toplumu” dedi¤i yap›da “nükleer tehlike, iklim de¤iflimi, Asya ekonomilerinin çö-
küflü ve yiyeceklerin anatomik yap›s›n›n de¤ifltirilmesi gibi sigorta edilemez riskle-
rin ortaya ç›kt›¤›n›” ifade etmektedir (Beck, 1986: 227; fien& Koç, 2002: 933).
Beck, risk içeren faaliyetlerin zararl› etkilerinin t›pk› bir bumerang gibi geldi¤i
yere geri döndü¤ünü anlatmaktad›r (Bumerang, özellikle Avustralya yerlileri, eski
M›s›rl›lar ve Avrupal›lar ve Hindistan’›n baz› yörelerindeki kabileler taraf›ndan si-
lah olarak kullan›lan yass› bir kesite sahip e¤ri bir sopad›r. Baz›lar› düz olarak f›r-
lat›ld›¤› yönde ilerler, baz›lar› ise havada bir dairevi yörünge çizerek tekrar geri ge-
lirler). Modernizasyonun bafllang›ç dönemlerinde, güçlü ve zengin olanlar kendi-
lerini zararl› etkilerden koruman›n bir yolunu bulmufllard›r. Günümüzde ise riskli
faaliyet ne kadar uzaklaflt›r›l›rsa uzaklaflt›r›ls›n, etkileri geliflmifl merkezleri vurmak
üzere geri gelebilmektedir. Bu, özellikle s›naî tar›mda görülmektedir. Hormonlu
gübre ile üretilen ürünler, tüm dünyada tüketilmektedir. Burada da, küreselleflme
ile ilgili yerel ve evrensel çeliflkisi ortaya ç›kmaktad›r. Riske neden olan ve riske
kurban olan, ayn› kifli olmaktad›r. Küresel nükleer savafl›n galibi bulunmamaktad›r
(Beck, 1992: 38; Eflkinat, 1998: 90).
Risk, sadece üretim konusunda ortaya ç›kmamaktad›r. Üretilenleri zararl› hale
sokabildi¤i gibi, yer ald›¤› çevrede mülkiyet konusu nesnelerin de¤erlerinin düfl-
mesine, hatta o ülke devletinin meflruiyetinin sars›lmas›na bile yol açabilmektedir.
Beck, belirli bir bölgede ekolojik tehdit içeren bir de¤ifliklik nedeni ile, mülk fiyat-
lar›n›n düflmesini ekolojik istimlak olarak tan›mlamaktad›r. Ekolojik istimlâk, ta-
r›msal topra¤›n, ormanlar›n, denizlerin ürün verme kapasitelerini, para kazanma
f›rsatlar›n› azaltabilece¤i gibi buna izin veren hükümetlerin ya da bu teknolojiyi
getiren firmalar›n meflruiyetinin sorgulanmas›na da neden olabilmektedir (Beck,
1992; Eflkinat, 1998: 90).
Ayn› derecede riske hedef olan bir dünya toplumu ortaya ç›kmaktad›r. Bu ol-
gu insanlar aras›ndaki eflitsizli¤i bir aç›dan azaltmaktad›r, çünkü risk s›n›f fark› gö-
zetmemektedir. S›f›r toplaml› istismar iliflkileri ortaya ç›kmaktad›r. Di¤er taraftan,
burada Beck, ayk›r› bir formülasyonla, geliflmekte olan ülkelerin sanayileflme iste-
¤inin, riski göze almalar›na neden oldu¤unu aç›klamaktad›r. Uluslar aras› s›n›f sis-
teminden söz etmektedir. S›naî üretimin yol açt›¤› zararlar konusunda bilinç artt›k-
ça, geliflmifl ülke toplumlar› bunlar›n kapat›lmas› yönünde bask› yapabilmektedir-
ler. Yeni sanayileflen ülkeler ise, ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› elde edebilmek u¤ru-
na riski ülkelerine davet edebilmektedirler. Bu sistem, temiz sanayilerin ileri top-
lumlarda kalmas›na neden olurken, tehlikeli ve çevreyi kirleten sanayilerin üçün-
cü dünya ülkelerine ihraç edilmesine yol açmaktad›r. Geliflmemifl ülkelerde riskli
faaliyetlerle ilgili yasal önlemler ya yoktur ya da yeterli de¤ildir. Bu ülkelerin in-
sanlar›, zararlar konusunda yeterince bilgilendirilmemifl olmakta ya da zararl› faali-
yetlerin engellenmesi için kamuoyu oluflturmak güç olabilmektedir. Uluslar üstü
firmalar›n yöneticileri ise sahip olduklar› sermayenin, geliflmekte olan ülkeler için
önemini bilmekte, felaket meydana geldi¤inde, yasal önlemlere karfl› kaynaklar›n›
öne sürmektedirler. Ancak, sermaye sahiplerinin karfl› koyamad›klar› tehlike bu-
merang etkisidir. Riskli faaliyetlerin zararlar› bulafl›c›d›r; toksinler, tar›msal ürün sa-
tan ülkelerden ithal edilen g›da maddeleri ile geri gelmektedir. Sülfür emisyonu,
ya¤muru aside dönüfltürmektedir. Geliflmifl ülkelerden ihraç edilen atom reaktör-
leri, radyoaktif madde içeren s›z›nt›lara neden olmakta ya da bu reaktörlerin ürün-
leri nükleer silah üretme gücünü geliflmekte olan ülkeler için de olanakl› k›lmak-
tad›r. Bumerang etkisi, zengini de fakiri de ayn› kefeye koymaktad›r. Giderek ar-
tan riskler, dünya toplumunu tehlike toplumuna dönüfltürmektedir (Beck, 1992;
Eflkinat, 1998: 92).
Düflünümsel Modernleflme
Düflünümsel modernleflme yukar›da da belirtildi¤i gibi Beck ile Giddens’›n risk ve
geç modernite konular›ndaki yaklafl›mlar›nda önemli bir yere sahiptir. Literatürde
önemli bir etki yaratan bu kavram› Beck ve Giddens geç modernite döneminde
belirsizlik ve güvensizli¤e karfl› gösterilen temel bir tepki olarak ele al›rlar. Bir bafl-
ka ifadeyle, her iki kuramc› modernitenin günümüzde küresel bir risk toplumuna
dönüflümünü düflünümsel modernleflme kavram›yla tan›mlamaya çal›fl›rlar. Bura-
Nalçao¤lu (2000: 126) da düflünümsel modernleflmeden kastedilen esas itibar›yla moderniteyi sarsan ve
Beck’in çal›flmalar›na öngörülemeyen sonuçlar›ndan kaynaklanan belirsizlik nedeniyle toplumun kendi-
dayanarak düflünümselli¤i
“bireylerin içinde yaflad›klar› siyle karfl› karfl›ya gelmesidir. Örne¤in, Beck’in yaklafl›m› içerisinde kullan›lan dü-
toplumda, yap›larla flünümsel modernleflme kavram› ile kastedilen, analitik anlamda düflünüm de¤il,
girdikleri iliflkide tek yönlü
bir belirlenme ve boyun toplumun kendi kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüzleflmesidir. Sanayi toplumun-
e¤me prati¤inden ç›k›p, dan risk toplumuna geçifl süreci, modernleflme dinami¤i içinde gizli tepki kal›pla-
yap›-eylem diyalekti¤inin
karfl›l›kl› kurulma
r› çerçevesinde istem d›fl› ve görünmez bir biçimde gerçekleflmektedir. Risk toplu-
SIRA S‹ZDE mu yap›lar›, SIRA S‹ZDE
insanlarla kurumlar›n düflünce ve eylemlerinde sanayi toplumunun
mant›¤›n›n ay›rd›na
varmalar› ve araçsal al›flkanl›klar› halen bask›n oldu¤u için meydana getirilmektedir. Risk toplumu, si-
rasyonalitenin hâkimiyetinde
dayat›lan
D Ü fi Ü N Etoplumsal,
L‹M yasal tart›flmalar s›ras›nda seçilecek ya da vazgeçilecek bir seçenek de¤ildir. Risk
bilimsel ve teknolojik toplumu, modernleflme süreçlerinin kendili¤inden dönüflümü s›ras›nda oluflmakta-
yap›lar› sorgulamalar›”
fleklinde tan›mlamaktad›r. d›r. Aç›k ve gizli olarak sanayi toplumunun temellerini sarsan, ortadan kald›ran,
S O R U
de¤ifltiren veS Otehditleri
R U
oluflturan; bu süreçlerin kendileridir (Beck, 1999: 34).
D‹KKAT Anthony Giddens’›n

D ‹ K K A Tkonuyla ilgili çal›flmalar› ve düflünceleri kitab›n›z›n baflka bir ünite-
sinde ayr›ca ele al›nacakt›r.
N N
Modernleflmenin yaratm›fl oldu¤u sonuçlarla modernleflmeye ait temellerin

kendi kendileriyle bu biçimde yüzleflmesi, modernleflmenin öz-düflünümü anla-
m›ndaki bilgilenme ve bilimselleflme sürecinden belirgin olarak ay›rt edilmelidir.
Sanayi toplumundan risk toplumuna geçifle düflünümsel yans›ma, düflünüm üze-
rindeki yans›ma ad› verilirse, “düflünümsel modernleflme” kavram›, sanayi toplu-
mu sistemi içinde kurumsal ölçütlerle ifllenememifl, risk toplumuna özgü sonuçlar-
la karfl› karfl›ya gelme anlam› tafl›maktad›r (Beck, 1999: 35). Bu durumun, ikinci bir
aflamada kamusal, siyasal ve bilimsel düflünümün bir nesnesi haline gelmesi, bir
toplum yap›s›ndan di¤erine geçiflin düflünümsüz, refleks benzeri “mekanizma-
s›”n›n gözden kaç›r›lmas›na neden olmamal›d›r (Beck, 1999: 35).
Risk toplumu terimi, refleks ve düflünüm aras›ndaki bu iliflkiyi kavramsallaflt›r-
maktad›r. Toplum kuram› ve kültür araflt›rmac›lar›n›n anlay›fl› çerçevesinde bu kav-
ram, sanayi toplumunun flimdiye kadar izledi¤i yolda yarat›lan tehditlerin a¤›r bast›-
¤› bir modernlik evresi anlam›na gelmektedir. Böylece, bu geliflmenin kendisini na-
s›l s›n›rlayaca¤› sorusu ortaya ç›karken, ayn› zamanda flimdiye kadar sorumluluk bi-
linci, güvenlik, denetim, zararlar›n s›n›rland›r›lmas› ve zararlar›n paylafl›m› konular›n-
da ulafl›lan düzeyi tehdit potansiyeli aç›s›ndan yeniden de¤erlendirmek gerekmekte-
dir. Di¤er taraftan, söz konusu tehdit potansiyeli yaln›zca alg›lama ve hayal gücünün
efli¤ini aflmakla kalmazken, bilimsel belirlemeler de bu potansiyele eriflememekte-
dirler. Bir baflka deyimle, modern toplumlar de¤iflmedikleri, kendi sonuçlar›n› düflü-
nüm konusu etmedikleri, sanayide sürekli büyüme politikas› güttükleri ölçüde, ken-
di modellerinin temelleri ve s›n›rlar›yla karfl› karfl›ya geleceklerdir (Beck, 1999: 35).
Beck’in çal›flmalar›nda modernleflme (›) basit ve (››) düflünümsel olmak üzere
iki aflamal› bir süreç olarak belirir. Basit ve düflünümsel modernleflmeyi birbirin-
den ay›rt etmek gerekir. Basit modernleflme eski tip, tek çizgi üzerinde ilerleyen
bir modernleflme iken, düflünümsel modernleflme modern düzenin çeliflkilerini ve
s›n›rlar›n› kabul etmeyi ima eder. Bu çeliflkiler çeflitli toplumsal hareketlerle iliflki-
li yeni politika alanlar›nda karfl›m›za ç›km›yor mu? Transit yollar›n yap›m›na karfl›
protestolarda, hayvan haklar›na dair gösterilerde, yiyecek maddeleriyle ilgili yafla-
nan korkularda bunlar apaç›k karfl›m›zdad›r. Düflünümsel modernleflme, daha ge-
nel anlamda risk için söz konusu oldu¤u üzere, tümden olumsuz bir beklenti de-
¤ildir, hatta olumlu politik kat›l›mlar için birçok f›rsat sunmaktad›r (Giddens & Pi-
erson, 2001: 228).
R‹SK TOPLUMUNUN ÖZELL‹KLER‹

Risk toplumunu sanayi toplumundan analitik aç›dan ay›ran çizgi, al›nan kararlar›n
sonucunda ortaya ç›kan tehlikeler karfl›s›nda güvenlik normlar› sistemlerinin iflle-
mez oldu¤u noktad›r ve risk toplumu bu aflamada karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu ta-
n›mdan yola ç›karak, risk toplumunun sahip oldu¤u özellikler flöyle s›ralanabilir:
1. Güvensizlik veya tehditlerin asl›nda modern bir sorun de¤il, bütün kültür-
lerde ve dönemlerde görülen eski bir sorunu oluflturdu¤u ima edilmektedir.
Modern dönemdeki tehditlerin özelli¤i; ekolojik, kimyasal ya da genetik
mühendisli¤iyle ilgili tehlikelerin bir tak›m kararlar sonucu meydana gelme-
si olgusudur. Bu anlamda, tehditler, üzerinde egemenlik kurman›n mümkün
olmad›¤› do¤a güçleri, tanr›lar ve cinlere atfedilip, onlar›n üzerine at›lamaz.
Teknik ve iktisadi fayday› göz önünde bulunduran kararlar›n mütemadiyen
ve bar›flç›l bir biçimde tehlikeleri ve facialar› dünyaya getirdi¤i her yerde,
bunun (tehdidin ya da riskin istatistikî boyutlar›ndan ba¤›ms›z olarak) mer-
kezi bir siyasal anlam› vard›r (Beck, 1999: 38-39).
2. Risk toplumunun sahip oldu¤u di¤er özelliklerden biri ise yerleflik norm sis-
temlerinin baflar›s›zl›k göstermeleridir. Bu ba¤lamda, daha önceleri tekni¤in
egemen oldu¤u tart›flmalarda bask›n olan ögeler, yani belirli büyük tekno-
lojik sistemlerde ya da gündelik pratiklerde kendini gösteren, kaza istatistik-
leri ya da senaryolar›yla belgelenebilir sözde “nesnel” tehdit biçimleri (örne-
¤in sigara içmek veya bir nükleer santralin yak›n›nda ikamet etmek gibi) tar-
t›flma d›fl› kal›r (Beck, 1999: 39).
3. Risk toplumunda tehditlerin denetlenebilirli¤i sorunu da üzerinde durulma-
s› gereken bir baflka konudur. Tehditlere ra¤men, kâr elde eden bir nükle-
er santralin ya da hormonlu yiyecek üreten bir flirketin üretimlerini durdur-
mas›n›n sa¤lan›p sa¤lanamayaca¤› sorunu önem tafl›maktad›r. Burada, insan
sa¤l›¤› ve çevrenin gelece¤ini ön planda tutan ekonomi-politik uygulamala-
ra ihtiyaç vard›r (Beck, 1999: 39; Bayhan, 2002: 192). Japonya’da 2011 Mart
ay› bafl›nda meydana gelen afetin boyutlar› bir süre sonra deprem, tsunami
ve nükleer s›z›nt› biçimde yay›larak, etkisini sadece bu afetlerin yafland›¤›
bölgelerde de¤il çevre ülkelerde de göstermeye bafllam›flt›r.
4. Sanayi döneminden risk dönemine geçifl modernli¤in arzu edilmeyen veya
öngörülemeyen bir sonucudur. Risk toplumu kendi etkilerine ve tehditleri-
ne kör ve sa¤›r olan modernleflme sürecinin bir sonucudur (Beck, 1994: 6).
Risklerin ve tehditlerin tahmin edilemezli¤i sosyal bütünleflmeye zarar ver-
mektedir. S›n›f toplumlar› bir dereceye kadar eflitlik fikrine dayan›rken, risk
toplumunda emniyet önem kazanm›flt›r. Eflitsiz ve adaletsiz toplum yerini
emniyetli olmayan toplumun de¤er sistemine b›rakm›flt›r. Eflitlik, olumlu he-
defler ve ça¤r›fl›mlar yaparken, risk toplumu olumsuz ve savunmac› bir te-
mele dayanmaktad›r. Art›k insanlar ve devletler iyi bir fley sa¤lamaktan çok,
en kötüyü engellemeyi hedeflemektedir. S›n›f toplumun rüyas› herkese pas-
tadan az ya da çok pay verebilmekken, risk toplumunun rüyas› herkesi ze-
hirlenmekten kurtarmakt›r. S›n›f toplumunun temel dürtüsü “açl›k” iken,
risk toplumunun temel dürtüsü “korku”dur (Beck, 1992: 49; Y›ld›r›m, 2000:
86-87).
5. ‹nsanlar giderek artan biçimde farkl› toplumsal kimlikler, yaflam biçimleri,
kanaatler ve gruplar ya da alt kültürler düzeni içinde seçim yapma riskini al-
mak durumundad›r. Düflünümsellik, sanayi toplumundaki toplumsal ve si-
yasal kurumlara ve örgütlere dayanan s›n›f kültürü ve aile gibi “kolektif vic-
dan biçimlerine” son vermektedir, böylelikle toplumsal cinsiyet ve aile rol-
leri de¤iflmektedir. Toplumsal s›n›flara ba¤l›l›k gün geçtikçe zay›flamakta,
insanlar aile ya da komflulu¤un sa¤lad›¤› geleneksel destek a¤lar›ndan kop-
makta ve çal›flma bir çat›flma ve kimlik oluflumu olarak önemini yitirmekte-
dir. Bu geleneksizleflme de bireyselleflmeyi art›rmaktad›r. Bireyselleflmifl bir
toplumda eflitsizlik ve bunun getirdi¤i sosyal ve siyasi sorunlar ortaya ç›k-
m›flt›r (Beck, 1992: 88; Y›ld›r›m, 2000: 87).
6. Tehlikelerle ilgili kültürel alg›lama (de¤erlendirme) farkl›l›klar›n›n göz ard›
edilmesi. Yaflamlar›n› tehdit eden ve kiflisel olarak etki edemeyecekleri teh-
likelerle yüzleflmek insanlar›n ellerinde de¤ildir. Alg›lama farkl›l›¤› ba¤la-
m›nda, birileri, g›dalardaki zehirli maddeleri kendisi için bir tehdit olarak
görürken; di¤erleri g›dalardaki zehirli maddeleri gündeme getirenleri kendi-
ne bir tehdit olarak görmektedir (Beck,1999: 41).
S›n›f toplumu Risk toplumu Tablo 4.1

S›n›f toplumu ile risk
Kolektifleflme (ailelerde, toplumu
karfl›laflt›rmas›
Temel toplumsal düzenleme s›n›flarda, iflletmelerde, statü
Bireyselleflme ve düflünümsellik
prensibi gruplar› ve benzerlerinde) ve Kaynak: Alan Scott,
gelenek “Risk Society or Angst
Society? Two Views of
Toplumsal risk konumu Risk, Consciousness
Eflitsizlik biçimi Toplumsal s›n›f konumu and Community”
Adam, B., U. Beck
Odaklan›lan temel tart›flma K›t kaynaklar›n da¤›t›m› “Kötü”lerin da¤›t›m› and Joost Van Loon
konular›/ adalet konular› (zenginlik) (riskler) (ed.) The Risk Society
and Beyond- Critical
Paradigmatik biçimde yaflanan Issues for Social
Açl›k Korku
bireysel deneyim Theory. London:
Sage Publications,
Potansiyel biçimde topluluk 2000, p. 33-46.
S›n›f bilinci Risk bilinci
deneyimi
Ütopyac› projelerin hedefi K›tl›¤›n giderilmesi Riskin giderilmesi
7. Risk toplumunun baflka bir göstergesi, kiflisel sigorta korumas›n›n bulunma-

mas›, hatta s›nai ve teknik-bilimsel projelerin sigortalanamaz olufllar›d›r.
Risk toplumu “güvensizlefltirilmifl” bir toplumdur. Sigortalaman›n sa¤lad›¤›
koruma, bu toplumda tehlikenin büyüdü¤ü oranda azal›r. Luhmann’›n ana-
liziyle, risk ve tehlike aras›ndaki ayr›m flu flekilde ifade edilebilir: Gelecekte
meydana gelecek olas› zararlar, e¤er insanlar›n verdi¤i kendi kararlar›na
ba¤lanabilirse, riskten söz edilir. Uça¤a binmeyen bir kimse uçak kazas› ge-
çiremez. Tehlikelerse, buna karfl›t olarak, kayna¤› d›flar›da olan zararlard›r.
Örne¤in; bir uça¤›n düfltü¤ü yerde bulunan insanlar›n ölümü gibi. Önceden
bilinen tehlikeler -depremler ve volkan patlamalar›, ya¤›fl sonucu otoyolla-
r›n kaygan hale gelmesi ve evlilikler bu tehlikelere maruz kalmamak için,
hangi kararlar›n al›nmas› gerekti¤inin bilinmesi ölçüsünde risk kavram›na
girerler. Risk ve tehlike aras›ndaki ayr›m, toplumsal düzeni böler. Kimileri
için risk olan fley, baflkalar› için tehlikedir. Riskli bir biçimde sollama yapan
sürücüler, atom santrallerinin yap›m› ve iflletilmesinde çal›flanlar, gen tekno-
lojisi alan›nda araflt›rma yapanlar say›s›z örneklerden birkaç›d›r. Neyin fela-
ket olarak kabul edilece¤ini, karar verenler ve karardan etkilenenler farkl›
yan›tlayacakt›r.
8. Her kültürün kendine özgü riskleri vard›r. Almanlar için ormanlar›n ölümü,
dünyan›n da sonu demektir. Britanyal›lar, sabah kahvalt›s›nda zehirli yu-
murtalarla karfl›laflt›klar›nda flok olurlar. 11 Eylül 2001 küresel terör sald›r›-
s›ndan sonra, uça¤a binme riski ve flarbonlu mektup riski, baflta Amerikal›-
lar olmak üzere bütün toplumlar› etkilemifltir.
9. Risklere ba¤l› olarak, ufkumuz da karar›r. Çünkü riskler, neyin yap›lmama-
s› gerekti¤ini ifade eder. Dünyay› bir risk olarak tasarlayan kimse, sonunda
eylem yetene¤ini yitirir (Beck,1999: 46-47). Bu durum, paranoyak bir ruh
halini oluflturmaktad›r. Bu ba¤lamda, “11 Eylül küresel terör sendromu”, ço-
¤ulculuk, demokrasi ve hoflgörüyü olumsuz etkilemifltir. ‹çine kapanma, pa-
ranoya, “biz” ve “öteki” ayr›m›n›n keskinleflmesi, kabile psikolojisi ve ben-
merkeziyetçilik (etnosentrizm) artmaktad›r.
10. Risk toplumunda, yarat›lan hesaplanamazl›¤a ve düzensizli¤e karfl›, daha çok

teknoloji, daha çok piyasa, daha çok devlet gibi eski sanayi toplumunun ola-
naklar›yla m› mücadele edilecektir? Yoksa iki-yanl›l›¤›, mu¤lâkl›¤› kabul eden
ve olumlayan bir zihniyet ve eylemsellik de¤iflimi mi bafllayacakt›r? Bu seçe-
nek çok anlaml›l›k, belirsizlik, rastlant› k›saca “ve”nin merkezi bir konuma
yerlefltirilmesi ile gelifltirilebilir (Beck, 1999: 53). Biliflim ça¤›nda ve risk top-
lumunda, teknolojiye ulaflmada ülkeler aras›nda adaletsizlik bulunmaktad›r.
Bu gerçekten hareketle ABD, Britanya, Almanya, Fransa, ‹talya, Kanada, Ja-
ponya ve Rusya’n›n oluflturdu¤u G-8 grubu “Enformasyon Teknolojisi fiart›”
ba¤lam›nda, Üçüncü Dünya Ülkelerinin de biliflim teknolojisine kavuflmala-
r›n›n önemini benimsemifltir. Ancak, bu karara karfl›l›k flu soru sorulmakta-
d›r: “G›da, e¤itim ve sa¤l›k sorunlar› çözülmeden, yani bu insanlar 35 yafl›na
bile varamadan ölürken, de¤il ‹ngilizce, kendi dilinde okuma-yazma bile bi-
lemeyenlere internet götürmenin anlam› nedir?” (Bayhan, 2001: 76).
11. Sanayi toplumlar›n›n karfl›laflt›¤› temel problemler de nitelik de¤ifltirecektir.
Genel olarak sanayi toplumlar›n›n karfl›laflt›klar› üç büyük problem, (›) ikti-
sadi durgunlu¤un yol açt›¤› iflsizlik; (››) uluslararas› sorunlar›n yol açt›¤› sa-
vafllar ve (›››) her türden diktatörlükler olarak say›l›r. Biliflim toplumlar›n›
bekleyen tehlikeler ise, (›) çok h›zl› seyreden toplumsal dönüflümlere ayak
uyduramamaktan kaynaklanan gelecek korkusu; (››) bireysel ve örgütlü te-
rörün yayg›nlaflmas›; (›››) özel hayat›n mahremiyetine tecavüzlerin artmas›
ve (v›) özellikle bireylerin mahremiyetine devletin s›n›rs›z müdahalesine
imkân veren teknolojilerin yayg›nlaflmas› gibi tehlikelerdir.
12. Biliflim ça¤›nda ve risk toplumunda ortay ç›kan bir baflka problem, internet
ile sunulan biliflim bombard›man›n›n beraberinde “bilgi kirlenmesini” getir-
mesidir. Denetimsiz sunulan bilgilerin, bilimsel olup-olmamas›, do¤ru olup
olmamas› ba¤lam›nda sorun bulunmaktad›r. De¤erli-de¤ersiz her türlü bil-
ginin bir arada bulundu¤u bir ortamda, ifle yarar bilgiyi seçebilme yetene¤i
olan bireylerin yetifltirilmesi yan›nda, bu seçim sürecinin bir zaman alaca¤›
da sorun olmaktad›r (Bozkurt, 2000: 34-38).
R‹SK TOPLUMUNDA B‹REYLER‹N PS‹KOLOJ‹S‹

Teknolojik geliflmeler sonucunda gerçekleflen oluflumlar›n ne gibi riskler tafl›d›¤›-
n›n tam olarak bilinemiyor olmas› tüm insanl›¤› tedirgin etmektedir. Bu tedirginli-
¤in daha da artmas› beraberinde belirsizlik olgusunun yükselmesine neden olmufl-
tur. “Belirsizli¤in topluma geri dönüflüyle kastedilen; giderek daha çok say›da top-
lumsal çat›flman›n bir düzen sorunu olarak de¤il de, bir risk sorunu olarak ele al›n-
mas›d›r. Bu türden risk sorunlar›n›n alamet-i farikas› (özel iflareti), bunlar için be-
lirli bir çözümün var olmay›fl›d›r; belirgin özellikleri, ço¤u kez olas›l›k hesaplar›y-
la dile getirilmekle birlikte böylece bertaraf edilemeyen ilkesel bir belirsizli¤e sa-
hip olmalar›d›r” (Beck,1999: 45). Risk toplumundaki bu belirsizlik olgusu, bireyler-
de bir güvensizlik duygusunun oluflmas›na neden olmaktad›r. Söz konusu güven-
sizlik duygusu bafllang›çta d›fl dünyan›n karmaflas›na, belirsizli¤ine yöneliktir. “‹n-
san›n durumu özünde belirsiz ve tehdit edici bir fleydir, fakat gündelik amaçlarda
toplum üyelerinin ço¤unun yetifltirilme tarz›, baflkalar›na ve ‘sorgulanmayan’ ya-
flam tarz›na duyulan ‘temel güven’in geliflmesiyle, onlar› derinlere kök salm›fl en-
diflelerden koruyacakt›r” (Marshall, 1999: 289).
Kendi özel yaflant›s›n› yücelten birey, zamanla d›fl dünya ile ba¤ kurmaktan
korkar hale gelmifltir, çünkü d›flar›da hep tehlike vard›r ve orada incinecektir. Bu
‘içe kapanma ve d›flar›da sürekli bir tehlikenin oldu¤u duygusu’ baz› bireylerin ruh
sa¤l›¤›na ciddi hasarlar verebilmekte ve bu kiflilerin günlük yaflam›n› olumsuz et-

kileyebilmektedir. “Örne¤in 1990 y›l›nda Britanya’da Ak›l Sa¤l›¤› Kurumu, alt› mil-
yon kifliye t›bbi olarak ak›l hastal›¤› teflhisinin kondu¤unu rapor etmifltir. Bunlara,
zihinsel olarak hasta olan ancak teflhis konulmam›fl olan, teflhis konulan ancak te-
davi görmeyen ve t›bbi kurumlar haricindeki yard›m alanlar› da ekleyebiliriz”
(Lodziak, 2003: 18). Guntrip de bu yönde, modern bireylerde ola¤an gibi görülen
birçok davran›fl›n asl›nda “flizoid” belirtiler gösterdi¤ini ve toplumda san›ld›¤›ndan
çok daha fazla kiflinin “flizoid” oldu¤unu iddia etmektedir. Kopukluk, kapat›lm›fl-
l›k, temass›zl›k, kendini ayr› ya da yabanc› hissetme, her fleyin bulan›k olmas› ya
da gerçek d›fl› gelmesi, kendini insanlarla bir hissetmeme ya da yaflam›n anlam›n›
yitirmesi, ilgi azalmas›, her fleyin bofl ve anlams›z görünmesi gibi flikâyetlerin hep-
si çeflitli yönlerden bu ruhsal durumu betimler. Hastalar bunu ‘depresyon’ olarak
adland›r›rlar. Depresyon asl›nda hastan›n sald›rganl›¤›n› kendine yöneltirken aç›k-
ça öfkeli ve sald›rgan bir davran›fla kap›lmama mücadelesinin bir parças›n› olufltu-
ran daha d›fla dönük bir ruhsal durumdur. Yukar›da sözü edilen durumlar ise da-
ha çok ‘flizoid durumlar’d›r (Guntrip, 2003: 12).
Giddens da buna benzer olarak bireyin psikolojisinde ciddi hasarlar›n oluflma-
ya bafllad›¤›n› vurgulamaktad›r. “‹mal edilmifl risk sadece do¤ayla (ya da do¤a ol-
du¤u düflünülen fleyle) ilgili de¤ildir. Yaflam›n di¤er alanlar›na da girmifltir. Örne-
¤in, evlili¤e ve aileye bak›ld›¤›nda, iki ya da üç kuflak önce, insanlar evlendikle-
rinde nas›l bir süreç yaflayacaklar›n› bilirlerdi. Büyük oranda gelenek ve görenek-
lerin çerçevesini çizdi¤i evlilik, do¤a durumuna yak›n bir iliflkidir. Ama geleneksel
yollar çözülmeye bafllay›nca, insanlar evlendikleri ya da bir iliflkiye bafllad›klar› za-
man, evlilik ve aile kurumlar›n›n çok fazla de¤iflmifl olmas› nedeniyle yapt›klar› fle-
yin ne oldu¤unu tam bilmedikleri bir duyguya kap›l›r oldular” (Giddens, 2000: 41).
Geçmifl dönemlerdeki bireylerin korkular› ve ruhsal durumlar› ile risk toplumu
olarak tan›mlanan günümüz toplumunda yaflayan bireylerin korkular› ve ruhsal du-
rumlar› aras›nda ne gibi farkl›l›klar vard›r? Bir baflka deyimle, risk toplumunun ka-
rakteristi¤i içinde bireyin psikolojik durumu nas›ld›r? “Histeri 19. yüzy›lda ruh dok-
torlar›n›n karfl›laflt›klar› en yayg›n sorundu. Bu sinirsel düzensizliklerin varl›k nede-
ni tutucu bir dönem olan Viktoryen dönemde cinsel iffetin de ötesinde bir fleydi; bu
dönemin kültürel ortam›nda ailenin kültürel görüntülerinin korunmas› yönünde bü-
yük bir bask› vard›; öyle ki kaos içindeki toplumda ailenin kendisi bafll› bafl›na bir
düzen ilkesiydi. Bu görüntüler düzenlemesinin karfl›s›nda ise duygular›n iraded›fl›
d›fla vurulmas›na dair korku ve inanç yer al›yordu” (Sennett, 1996: 401). 19. yüzy›-
l›n günlük yaflam ritüelinin bir yans›mas› olarak histeri oldukça yayg›n bir durum-
du. 20. yüzy›la gelindi¤i zaman ise histerik durumlara iliflkin veriler zay›flam›flt›r. Bu
yüzy›lda ise bireyler genel olarak, belirsiz bir ruh hali içindedirler. Kifli bir s›k›nt›
içindedir, fakat bu tan›mlanamayan ve somut bir niteli¤e sahip olmayan bir s›k›nt›-
d›r. “S›k›nt›, kelimenin tam anlam›yla biçimsizlik halidir. Bir ba¤lant›s›zl›k ya da da-
¤›lma, eylemlilikten kopma duygusu ki bunun afl›r›s› flizofrenik dili do¤urur; rutin
tarz›nda ise eylemlili¤in tam ortas›nda bir anlams›zl›k hissi vard›” (Sennett,1996:
402). Birey d›fl dünya ile ba¤›n› kopararak kendisine dönmüfltür, d›flar›yla ilgilen-
mektense kendi içine kapanm›flt›r. Fakat kendi içine dönen birey bir doyum yafla-
maz aksine kendine zarar verir, bir boflluk içindedir, ne hissetti¤ini anlamland›ra-
maz. 21. yüzy›l›n bireyinde ise, sürekli olarak çeflitli risklerle yaflayan birey ne ya-
paca¤›n›, nas›l davranaca¤›n›, ne yemesi gerekti¤ini bilemez. Özellikle iletiflim araç-
lar›n›n yönlendirdi¤i yaflam›n her alan›nda, sürekli bir tehdidin var oldu¤u ve kifli-
lerin tehlike alt›nda oldu¤u fleklinde haberler, ilanlar bireyleri daha fazla korkut-
maktad›r. Bireyler bu kadar çok tehdidin var oldu¤u bir ortamda en iyi davran›fl›n
hiçbir fley yapmamak oldu¤unu düflünmekte ve geçmiflte bireylerin asli görevleri
olarak kabul edilen birçok konuda uzmanlardan yard›m istemeye bafllamaktad›rlar.

Risk toplumunun bireyi, daha önceden tek bafl›na rahatl›kla yapt›¤› iflleri art›k bir
uzman yard›m› almadan yapman›n ciddi tehlikeleri oldu¤una inanmaya bafllam›flt›r.
Çocu¤unun do¤umundan bafllayarak; çocu¤una nas›l ve neyi yedirmesi gerekti¤ini,
ona nas›l davran›rsa onun için daha iyi olaca¤›n›, onun gelece¤i için ne gibi yat›r›m
kararlar› almas› gerekti¤i, hangi okula gidece¤i ve bunun gibi birçok konuda bir uz-
man yard›m› almaya bafllayan birey bunlar› tek bafl›na ve kendi kararlar› çerçeve-
sinde yapmaya cesaret edemez olmufltur. “Risk saplant›s›n›n nihai sonucu insan›n
çaresiz bir varl›k olarak görülmesi ve insan›n ilerleme potansiyelinin küçümsenme-
sidir. Sonuçta ortaya ç›kan insan oldukça garip bir yarat›kt›r. ‹nsan›n yaflad›¤› bafla-
r›s›zl›klar, hatal› bir karar›n sonucu ya da ders al›nacak birer deneyim olarak görül-
mez, gündelik yaflamla bafl edemeyen bir yarat›¤›n do¤al durumu olarak kabul edi-
lir. ‹nsan›n yaflamla bafl edemeyece¤i fleklindeki bu varsay›m risk yelpazesini daha
da geniflletir” (Furedi, 2001: 36). Sonunda kendine güvenen, kendi ve sorumlu ol-
du¤u kifliler ad›na sa¤l›kl› kararlar alabilece¤ine inanan aktif birey ortadan kalkar,
onun yerine birey pasif hale gelir. Ve bu birey için önemli olan güvenli¤ini sa¤lad›-
¤› bir ortamda risklerden uzak bir flekilde yaflamakt›r.
Kendisine güvenmeyen, çaresiz birey olgusu sürekli olarak medyada çeflitli ha-
berler içinde vurgulanmaktad›r, birey hemen her gün kendi ‘çaresizli¤i’ ile yüzlefl-
mektedir. “Modern toplumda benlik hakk›nda yazan neredeyse bütün yazarlar›n
birleflti¤i bir tema varsa, o da bireyin farkl› ve genifl toplumsal evrenle ba¤lant›l›
olarak güçsüzlük hissini yaflamas›d›r” (Lodziak, 2003: 68). Kendine güvenini yitir-
mifl bireylerin h›zla artt›¤› toplumda art›k ‘kahraman olmak’ de¤il ‘ma¤dur olmak’
daha önemlidir. “Toplum kendisini, kazananlar›n de¤il, kaybedenlerin karfl›s›nda
daha rahat hisseder. Yeni idoller, kendi s›n›rlar› içinde yaflamay› ö¤renmifl kifliler-
dir” (Furedi, 2001: 189). Bu kifliler çocuklar›n› da ayn› düflünce çerçevesinde yetifl-
tirmekte ve bireyin çaresizlik duygusu yeni nesillere tafl›nmaktad›r. Çocukluktan
bafllayan bu yetiflme tarz›yla birlikte modern süreçlerin bafllatt›¤› güvensizlik güdü-
sü daha da fliddetlenerek farkl› boyutlarda kendini gösterebilmektedir. Önceden
kamusal yaflamdan çekilen birey bu sefer özel alan›nda da kendini rahats›z ve gü-
vensiz hissedebilmektedir. Özel alan›ndaki kiflilerin de ona zarar verebilece¤i dü-
flüncesine; aile içi fliddet, ev içindeki nesiller aras›ndaki güvensizlik duygusunun
art›fl›, aile içi taciz olaylar›n›n artmas› örnek verilebilir. “D›fltaki korku kayna¤›, bu
yolla içtekiyle birleflir ve toplumsal bask›n›n hem içten hem de d›fltan süreklili¤ini
sa¤lar. ‹nsanlar aras›ndaki iliflkilerin d›fltaki toplumsal yap›s›, bireysel psiflik haya-
t›n iç yap›s›yla birleflir ve böylece nevrotik korkunun sonu olmayan bir kayna¤›
haline gelir. Bu korku gerçekte insanlar›n birbirlerinden duydu¤u korkudur”
(Duhm, 2002: 86). Bu çaresizlik ve güvensizlik duygusu bireyin yaflam›n›n her ala-
n›nda kendini gösterir, bu da bireyin toplumsal rol ve görevlerini yerine getirme-
sine engel olabilmektedir. “Yöneticilerin yönetmekten korkmas› gibi, ö¤retmenler
ö¤retmeye isteksiz, ana-babalar da çocuklar›n› nas›l yetifltirecekleri konusunda ka-
rars›z. Dan›flmanl›k hizmetleri, yard›m hatlar› ve profesyonellerin gündelik yaflam›-
m›za müdahale etti¤i di¤er biçimler çaresizlik sorununun ne kadar yo¤un oldu¤u-
nun bir ifadesidir. Güven sorununun kayna¤›, kendimizi güvenilmeyecek derece-
de zavall› yarat›k olarak görmemizdir” (Duhm, 2002: 191). Kendine güvenini yiti-
ren birey, yard›m almadan toplumsal rollerini ve görevlerini yapamayaca¤› duygu-
sunun a¤›r basmas›yla birlikte bir dan›flman›n yard›m›na ihtiyaç duyar. Böylece
psikologlardan ya da dan›flma hatlar›ndan yard›m alan kiflilerin say›s› gittikçe art-
maktad›r. Sonuç olarak, kiflilerin psikolojik durumlar›n›n bir sonucu olarak ortaya
ç›kan fiziksel rahats›zl›klar veya ak›l sa¤l›¤› ciddi biçimde bozulmufl bireylerin sa-
y›s› toplumda gittikçe artmaktad›r (Karakurt, 2003).
Özet
N
A M A Ç
Risk kavram›n› tan›mlamak.
gu yapan risk toplumu yaklafl›m›, özellikle yay›l-
1 mac› bir ekonomi anlay›fl›yla alternatifsizmifl gibi
‹lk kez dünyan›n dört bir yan›na yolculuklar ya-
gösterilen sanayi temelli modernleflmenin, yine
pan Bat›l› kâflifler taraf›ndan kullan›lan risk kav-
modernli¤in kendi dinamikleri taraf›ndan ters
ram›n›n anlam› bafllang›çta “mekân”a yönelik ola-
yüz edilmesine dayanmaktad›r (Bahar, 2009: 31).
rak kullan›l›rken daha sonra özellikle kavram›n
Beck, çal›flmalar›nda, risk toplumunu insanlar›n
bankac›l›k ve yat›r›m alanlar›na girmesiyle bera-
bilgi ve teknolojileri yanl›fl ya da kötü amaçl› kul-
ber “zaman” düzlemine tafl›nm›flt›r (Giddens,
lanmalar›yla bütün dünyay› tehlikeye sokmalar›
1999: 36). Risk kelimesi, hem keflfetti¤imiz, hem
sonucunda ortaya ç›kan yap› olarak tan›mlamak-
de normallefltirip denetlemenin yollar›n› arad›¤›-
tad›r. Öte yandan Beck’in yan› s›ra ‹ngiliz sosyo-
m›z bir dünyaya göndermede bulunur. Bu ba¤-
log Anthony Giddens’›n da risk toplumu konu-
lamda risk gelecekteki olas›l›klar düflünülerek
sunda önemli çal›flmalar› oldu¤u bilinmektedir.
etkin biçimde de¤erlendirilen tehlikeler olarak
Risk toplumu tezinin iki temel yaklafl›m›n› ileri
tan›mlanabilir. Ayr›ca “risk”, istenmeyen sonuç-
süren Ulrich Beck ve Anthony Giddens, risk ve
lardan kaç›nma anlam›n› tafl›d›¤› sürece olumsuz
geç modernite konular›ndaki yaklafl›mlar›n› bir-
bir ça¤r›fl›ma sahiptir. Öte yandan d›flsal ve imal
birlerinden ayr› olarak gelifltirmekle birlikte, her
edilmifl olmak üzere iki tür risk aras›nda ayr›m
iki kuramc›n›n çal›flmalar›nda modernleflme sü-
yap›lmaktad›r. D›flsal risk bireyleri beklenmedik
reci sonunda ortaya ç›kan risk kavram›n› günü-
bir anda (d›flar›dan) vuran olaylar›n yaratt›¤› risk-
müzde merkezi bir ilgi alan› olarak görme flek-
tir. D›flsal risk son derece etkili bir flekilde hesap-
linde ortak bir payda bulunmaktad›r. Riskler, geç
lanabilir ve sanayi toplumunun ilk iki yüzy›l› söz
modernite döneminde özelliklerini de¤ifltirerek
konusu bu d›flsal riskin egemenli¤i alt›ndayd›
zaman ve mekân boyutlar›nda büyük etkiler ya-
(Giddens, 1999: 27). ‹nsanl›¤›n geliflim sürecin-
ratmaktad›r. Beck ve Giddens, geç modernite dö-
deki de¤iflimler, özelikle de bilim ve teknolojide-
neminde belirsizlik ve güvensizli¤e karfl› gösteri-
ki ilerlemeler taraf›ndan d›flsal riskten imal edil-
len bafll›ca tepki olarak düflünümsellik kavram›-
mifl risk aflamas›na geçilmifltir Bu nedenle günü-
n› ön plana ç›kararak, riskin daha çok politik yö-
müz koflullar›nda risk kavram› genel olarak mo-
nü üzerinde durmufllard›r.
N
dernizasyon sürecinin yol açt›¤› tehditlerle siste-
matik olarak karfl› karfl›ya kalma olarak tan›m-
A M A Ç Düflünümsel modernleflme kavram›n› aç›klamak.
lanmaktad›r (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 88). 3
Düflünümsel modernleflme Beck ile Giddens’›n
N
A M A Ç Risk toplumu kavram›n› ve kuram›n› özetlemek.
risk ve geç modernite konular›ndaki yaklafl›mla-
2 r›nda önemli bir yere sahiptir. Literatürde önem-
Günümüz toplumlar›n›n bilgi, sanayi ötesi ve
li bir etki yaratan bu kavram› Beck ve Giddens
post-modern toplumlar olarak nitelendirilmeleri
geç modernite döneminde belirsizlik ve güven-
yan›nda, son y›llarda s›kça kullan›lan bir baflka
sizli¤e karfl› gösterilen temel bir tepki olarak ele
kavram da “risk toplumu” kavram›d›r. ‹lk olarak
al›rlar. Bir baflka ifadeyle, her iki kuramc› mo-
Alman sosyolog Ulrich Beck taraf›ndan kullan›-
dernitenin günümüzde küresel bir risk toplumu-
lan risk toplumu kavram› özellikle So¤uk Savafl
na dönüflümünü düflünümsel modernleflme kav-
dönemi sonras› toplumlar›n de¤iflen güvenlik ve
ram›yla tan›mlamaya çal›fl›rlar. Beck’in çal›flmala-
risk alg›lamas›n› anlamaya yönelik olarak geliflti-
r›nda düflünümsel modernleflmeden kastedilen
rilen yaklafl›mlardan biri olarak kabul edilir. Te-
analitik anlamda düflünüm de¤il, esas itibar›yla
melde modernli¤i ve modernli¤in bir sonucu ola-
moderniteyi sarsan ve öngörülemeyen sonuçla-
rak Sanayi Devrimi’nden 200 y›l sonra ortaya ç›k-
r›ndan kaynaklanan belirsizlik nedeniyle toplu-
maya bafllayan çevresel, ekonomik ve güvenli¤e
mun kendi kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüz-
iliflkin yeni riskleri ele alan Beck’in bu yaklafl›m›
leflmesidir.
literatürde önemli bir yere sahiptir. Tehditlerin
ve ma¤duriyetlerin de¤iflen kitlesel boyutuna vur-
NA M A Ç Risk toplumunun özelliklerini ay›rt etmek. N

A M A Ç
Risk toplumunda bireylerin psikolojisini aç›k-
4 5 lamak.
Riskin istatistikî boyutlar›ndan ba¤›ms›z olarak
Guntrip’e göre modern bireylerde görülen bir-
merkezi bir siyasi anlam› vard›r. Risk toplumun-
çok davran›fl›n asl›nda “flizoid” belirtiler gösterdi-
da yerleflik norm sistemleri baflar›s›z kalmakta-
¤ini ve toplumda san›ld›¤›ndan çok daha fazla
d›r. Risk toplumunda tehditlerin denetlenebilme-
kiflinin “flizoid” oldu¤unu iddia etmektedir. Ko-
si sorunlardan biridir. Risk toplumu kendi etkile-
pukluk, kapat›lm›fll›k, temass›zl›k, kendini ayr›
rine ve tehditlerine kör ve sa¤›r olan modernlefl-
ya da yabanc› hissetme, her fleyin bulan›k olma-
me sürecinin bir sonucudur. Risk toplumunda
s› ya da gerçek d›fl› gelmesi, kendini insanlarla
insanlar geleneksel destek a¤lar›ndan koparak
bir hissetmeme ya da yaflam›n anlam›n› yitirme-
geleneksizleflecek, bu da beraberinde bireysel-
si, ilgi azalmas›, her fleyin bofl ve anlams›z gö-
leflmeyi getirecektir. Risk toplumunda insanlar›n
rünmesi gibi flikâyetlerin hepsi çeflitli yönlerden
yaflamlar›n› tehdit eden ve kiflisel olarak etki ede-
bu ruhsal durumu betimler.
meyecekleri tehlikelerle yüzleflmek insanlar›n
elinde de¤ildir. Risk toplumu “güvensizlefltiril-
mifl” bir toplumdur. Her kültürün kendine özgü
riskleri vard›r. Risklere ba¤l› olarak ufkumuz da
karar›r, çünkü riskler neyin yap›lmamas› gerekti-
¤ini ifade eder. Biliflim ve risk toplumunda tek-
nolojiye ulaflmada ülkeler aras›nda adaletsizlik
bulunmaktad›r. Risk toplumunda gelecek korku-
su, bireysel ve örgütlü terörün yayg›nlaflmas›,
özel hayat›n mahremiyetine tecavüzlerin artmas›
ve bireylerin mahremiyetine devletin s›n›rs›z mü-
dahalesine imkân veren teknolojilerin yayg›nlafl-
mas› gibi tehlikeler söz konusudur. Risk top-
lumunda internetle sunulan bilgiler bir bilgi kir-
lili¤i yaratmaktad›r.
1. Risk toplumu kavram› ilk olarak afla¤›daki düflünür- 6. Afla¤›dakilerden hangisi Beck ve Giddens’›n risk top-
lerden hangisi taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r ? lumu tezlerinin ortak yönlerinden biri de¤ildir?
a. K. Marx a. Riskin ekonomik yönüyle ilgilenmeleri
b. U. Beck b. Riskler konusunda halk›n uzmanlara, devlete ve
c. E. Durkheim sanayiye bak›fl aç›s›n› dikkate almalar›
d. H. Spencer c. Zay›f bir toplumsal yap›laflmac› yaklafl›m sergi-
e. D. Lupton lemeleri
d. Riskin yaratt›¤› toplumsal ve politik etkilere yö-
2. Bireyleri beklenmedik bir anda vuran olaylar›n ya- nelmeleri
ratt›¤› risk türü afla¤›dakilerden hangisidir? e. Riskin nas›l üretildi¤ine odaklanmalar›
a. D›flsal
b. ‹mal edilmifl 7. Afla¤›daki risklerden hangisi Beck’in “Dünya risk
c. ‹çsel toplumu” dedi¤i yap›da, sigorta edilemez riskler aras›n-
d. Tehlikeli dad›r?
e. Düflünümsel a. Deprem
b. Hastal›k
3. Afla¤›dakilerden hangisi ça¤›m›zda karfl›laflt›¤›m›z c. ‹klim de¤iflikli¤i
risklerin özelliklerinden biri de¤ildir? d. Yang›n
a. Günümüz risklerinin zaman ve mekân tan›ma- e. Ölüm
mas›.
b. Risklerin politik ve bilimsel aç›dan karfl›l›kl› ol- 8. Risk toplumunda geçerli olan eflitsizlik biçimi ile il-
mas›. gili toplumsal konum afla¤›dakilerden hangisidir?
c. S›naî üretim sonucu yay›lan radyoaktif s›z›nt›n›n a. Kurum
ve toksinlerin duyularla anlafl›lmas›. b. Risk
d. Günümüz risklerinin tek kayna¤› do¤a olmas›. c. S›n›f
e. Risklerin kaynaklar ile s›n›rl› olmamas›. d. Statü
e. Grup
4. Afla¤›dakilerden hangisi günümüz toplumlar› için
kullan›lan bir terim de¤ildir? 9. Afla¤›dakilerden hangisi Guntrip’e göre modern bi-
a. Sanayi-ötesi toplum reylerde görülen flizoid belirtilerden biri de¤ildir?
b. Risk toplumu a. Temass›zl›k
c. Bilgi toplumu b. Kapat›lm›fll›k
d. Post-modern toplum c. Kopukluk
e. Politik toplum d. ‹lgi azalmas›
e. Ba¤›ml›l›k
5. Risk toplumu yaklafl›m› içinde toplumun kendi ken-
disiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüzleflmesi modernleflme 10. Afla¤›dakilerden hangisi risk toplumu bireyinin psi-
ile ilgili afla¤›daki kavramlardan hangisine karfl›l›k gel- kolojisi ile ilgili sonuçlar aras›nda yer almaz?
mektedir? a. Çaresizlik duygusunun art›fl›
a. Dönüflümsel b. Dan›flma hatlar›ndan yard›m alanlar›n say›s›n›n
b. S›na artmas›
c. Düflünümsel c. Güvensizlik duygusunun artmas›
d. H›zl› d. Bireylerin aktif olma özelliklerinin artmas›
e. Kurumsal e. Ak›l sa¤l›¤› bozulmufl bireylerin say›s›n›n artmas›
Okuma Parças›
Genel olarak afetler, özel olarak deprem konusunda gerçeklefltiremez; iflte az geliflmiflli¤in bu basit içeri¤i,
Türkiye’de sosyologlar›n daha önceki çal›flmalar›ndan yap› denetimine olanak vermez.
çok farkl› biçimde, kültür kavram›n›n yan› s›ra, “azge- Asl›nda temel sorun, düflük ücret, düflük yaflam maliye-
liflmifllik” kavram› temel al›narak, 1999 Marmara Depre- ti, düflük kaliteli yaflam, yüksek riskli yaflam, kalitesiz
mi ve sonras›nda ortaya ç›kan durumun yap›sal analizi- konut, düflük maliyetli konut bir bütündür. Düflük ma-
ni yapmak ihtiyac› ortaya ç›km›flt›r (Kasapo¤lu ve Ece- liyet basit olarak düflük inflaat maliyeti de¤il, yaflam dü-
vit, 2005). Bu ba¤lamda 1999 Marmara Depremi, dep- zeyinin düflürülmesi sonucu, kalitesiz konutta yaflama
rem sorunsal› üzerine çok fley ekleyebilece¤imiz bir zorunlulu¤udur. Depreme dayan›kl› konutta oturmak,
eflik olmufltur. Depremin bir do¤a olay› oldu¤u düflün- yani depremde ölmemek belirli bir seviyede yaflamak
cesi, depremlerin yaratt›¤› zararlar›n kayna¤›n›n top- olana¤›na sahip olmakla mümkündür. Rantlar bitme-
lumsal oldu¤u düflüncesini gizleyebilmifl; bir süreç içe- dikçe, gelirler artmad›kça, yaflam kalitesi yükselmedik-
risinde oluflan zararlar›n sanki beklenen de¤il, beklen- çe, eme¤in de¤eri, insan›n yaflam hakk›n› karfl›layacak
meyen olaylarm›fl fleklinde alg›lanmas›, geleneksel yak- düzeye ç›kmad›kça, çal›flanlar için riskler süreklili¤ini
lafl›mlara, bürokratik ve teknokratik temelli analizlere koruyacakt›r. Kamu binalar›nda görülen benzer durum,
ve politikalara zemin haz›rlam›flt›r. hem kamu kaynaklar›n›n s›n›rl›l›¤› hem de kamusal de-
Az geliflmifl ülkeler, yap›lar›n› depreme dayan›kl› ola- netimin tekel kâr ve yüksek rantlar› ödemede oldukça
rak infla edemedikleri için büyük zarar görmektedir. Az cömert davranmas›ndan kaynaklanmaktad›r.
geliflmifl ülkelerde, çok say›da y›k›lan binalara nedeniy- Az geliflmifl ülkelerde tekelleflmifl kâr ve rant iliflkileri,
le büyük can ve mal kayb› temelinde toplumsal yap› ve hem sermaye birikimini h›zland›rmas›, hem de pazar›
iliflkiler y›k›l›rken, geliflmifl ülkelerde bu toplumsal ya- geniflletme potansiyelinden dolay› varl›¤›n› sürdür.
p›, geçici bir süre bozulur, aksar, nadiren y›k›l›r. Gelifl- Kentleflme, kent yaflam› ve kent kültürü Türkiye için
mifl ülkeler eski düzenin en k›sa zamanda tekrar ifller tam anlam› ile henüz geliflmemifltir. Çok yönlü deprem
hale getirilmesine çaba sarf ederken, az geliflmifl ülke- ve kent iliflkisi birçok kent için ve özellikle metropol
ler ancak, kayb›, k›smi bir düzeyde telafi etme çabas› kentler için oldukça yenidir. 1999 Marmara Depremi
içerisinde, afetzedelerin asgari düzeyde yaflamlar›n› sür- öncesi toplumun depreme yönelik bilgi ve düflünceleri
dürebilmelerini sa¤lamaya çal›fl›rlar. s›n›rl›d›r. Önceki depremlerin, bölgesel ve belirli kent-
Sosyal bilimcilerin büyük bir k›sm›n›n da kat›ld›¤›, mü- lerde odakland›¤›, etkilerinin s›n›rl› oldu¤u, daha çok
hendislerin güçlü bir flekilde temsil ettikleri teknokratik ülkenin daha az geliflmifl bölgelerine aitmifl vb. düflün-
e¤ilimin, afet zararlar›n›n büyüklü¤ünü, yap› hatalar›- celer, deprem olgusunun kitleselleflmesini ve metropol-
n›n denetlenmesinde görmesi, geçerli bir yarg›d›r; an- leflmesini s›n›rlam›flt›r.
cak yetersizdir; çünkü Türkiye benzeri ülkelerde zarar- Az geliflmifl ülkelerde deprem sonras›, çal›flanlar›n ne
lar›n nedenleri, bir azgeliflmifl toplum sorunsal›d›r. sigortalar›n›n, ne birikimlerinin, ne de devletin bu alan-
Az geliflmifl ülkelerde, bina fiyatlar› ve kiralar, tekel kâr- da kullanabilece¤i karfl›l›ks›z önemli bir kayna¤›n›n ol-
lar› ve rantlar (arsa vb.) ile birlikte normal inflaat mali- mamas›, deprem öncesi zaten yetersiz olan düzenin
yetlerinin birkaç kat üstüne ç›kmakta, çal›flanlar›n›n bü- tekrar yeniden oluflturulmas›n› bile imkâns›zlaflt›rm›fl,
yük bir k›sm› bu fiyatlar› ödeyebilecek gelir seviyesine yaflam› daha düflük bir düzeyde tekrarlayan bir k›s›r
sahip olamad›klar›ndan, düflük kaliteli ama riskli yap›- döngü oluflturmufltur.
lar› kullanma durumunda kalmaktad›rlar; bu durum de- Temel olarak, deprem bir toplumsal iliflkiler bütünü-
vam etti¤i sürece, depreme dayan›kl› binalar› infla et- dür; bu iliflkilerin az geliflmifl oldu¤u bir gerçekliktir.
mek sadece denetim ile mümkün de¤ildir; benzer du- Geliflmifl ve az geliflmifl ülke toplumsal yap›lar› aras›n-
rum kamu binalar› ve altyap› için de geçerlidir. daki farklar önemlidir, radikal elefltiri ihtiyac› vard›r. Az
Az geliflmifl ülkelerin mevcut durumuna zemin haz›rla- geliflmifl toplumsal iliflkileri elefltirel bir biçimde sorgu-
yan iliflki, dünya sistemi ile girdi¤i ba¤›ml› ve eflit olma- lamayan, s›n›fsal çözümler aramayan bak›fl aç›lar›n›n
yan rekabettir. Az geliflmifl ülkeler, hem kendi kaynak- analiz ve uygulamalar› büyük ölçüde muhafazakâr so-
lar›n› dünya sisteminde güçlü ülkelere de¤erinin alt›n- nuçlar do¤uracakt›r.
da satmak, hem de onlardan de¤erinin üstünde mal ve
hizmet almak zorunda b›rak›ld›klar›ndan, sermaye biri- Kaynak: Aytül Kasapo¤lu ve di¤erleri, Yeni Toplum-
kimlerinin büyük bir k›sm› d›flar›ya yönelir, toplum afl›- sal Travmalar, Referans Yay›nc›l›k, 2007, s. 58-60.
r› borç yükü alt›nda geliflimini sa¤layacak yat›r›mlar›

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› ve S›ra Sizde 1
Kuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Örne¤in deprem riskini ele al›rsak, bu d›flsal bir risktir.
2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Kavram›” konusunu Bunun gibi yanarda¤ patlamas›, tsunami gibi do¤a olay-
yeniden gözden geçiriniz. lar› da d›flsal risklerdir. Di¤er taraftan, sigara imal edil-
3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Kavram›” konusunu mifl bir risktir. Günümüzde tütün ve tütün mamullerinin
yeniden gözden geçiriniz. zararlar›n› azaltma konusunda etkili politikalar yürütül-
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› ve meye çal›fl›lsa da, çok say›da insan sigaran›n do¤rudan
Kuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ya da pasif içici olarak dolayl› zararlar›n› görmeye de-
5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› ve vam etmektedir. Bunun gibi geneti¤i de¤ifltirilmifl orga-
Kuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nizmalar da (GDO) imal edilmifl bir risktir.
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› ve
Kuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› ve Çernobil reaktör kazas›, 20. yüzy›l›n ilk büyük nükleer
Kuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. kazas›d›r. Ukrayna’n›n Kiev iline ba¤l› Çernobil kentin-
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumunun Özellik- deki Nükleer Güç Reaktörünün 4. ünitesinde 26 Nisan
leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1986 günü erken saatlerde meydana gelen nükleer ka-
9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumunda Bireyle- za sonras›nda atmosfere büyük miktarda fisyon ürünle-
rin Psikolojisi” konusunu yeniden gözden ri sal›nd›¤› 30 Nisan 1986 günü tüm dünya taraf›ndan
geçiriniz. ö¤renildi. ‹ngiltere’nin Galler bölgesinde kazadan iki
10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumunda Bireyle- hafta sonra saptanan yüksek radyoaktivite nedeniyle
rin Psikolojisi” konusunu yeniden gözden yeflil alanlara koyun ve s›¤›rlar›n girifli engellenmifltir.
geçiriniz. Araflt›rmalarda ilk y›l doz aç›s›ndan en fazla radyoakti-
viteye maruz kalan Avrupa ülkesi Bulgaristan olarak
belirlenmifltir. Birleflmifl Milletler’e ba¤l› kurulufllar olan
Uluslararas› Atom Enerjisi Ajans›, Uluslararas› Sa¤l›k Ör-
gütü, Dünya Bankas› gibi kurumlar›n ve Rusya, Beyaz
Rusya ve Ukrayna yetkililerinin oluflturdu¤u bir organi-
zasyon olan Çernobil Forumu 2005 y›l›nda “Chernobyl’s
Legacy: Health, Environmentaland Socio-EconomicIm-
pacts” (Çernobil’in Miras›: Sosyo-ekonomik, Çevresel
ve Sa¤l›k Bak›m›ndan Etkileri) bafll›kl› bir rapor yay›n-
lam›flt›r.
Kaynaklar
Adam, B., U. Beck and Joost Van Loon (ed.) (2000) The Beck, U. (2005) Power in the Global Age: A New Glo-
Risk Society and Beyond- Critical Issues for So- bal Political Economy. Cambridge: Polity Press.
cial Theory. London: Sage Publications. Beck, U. (2006) “Living in the World Risk Society” Eco-
Adams, J. (1995) Risk. London: Sage Publications. nomy and Society. Vol. 35, Number 3 (August
Alexander, J. (1996) “Critical Reflections on Reflexive 2006) 329-345.
Modernization” Theory, Culture and Society. Beck, U. (2006) Cosmopolitan Vision. Cambridge:
13(4): 133-8. Polity Press.
Bahar, H.‹. (2009) Sosyoloji. Ankara: USAK Yay›nlar›. Beck, U. & E. Grande (2007) Cosmopolitan Europe.
Bauman, Z. (1991) Modernity and Ambivalence. Cambridge: Polity Press.
Cambridge: Polity. Beck, U. (2008) World at Risk. Cambridge: Polity Press.
Bayhan, V. (2002) “Risk Toplumu” Do¤u Bat› Dergisi. Castells, M. (1996) The Rise of the Network Society.
S.19, ss. 188-202. Oxford: Blackwell.
Beck, U. (1986) Risikogesellschaft: Auf dem Weg in Douglas, M. (1992) Risk and Blame- Essays in the-
eineandere Moderne. Frankfurt am Main: Suhr- Cultural Theory. London: Routledge.
kampVerlag. Douglas, M. and A. Wildavsky (1983) Risk and Cultu-
Beck, U. (1992) Risk Society: Towards a New Moder- re. Berkeley: University of California Press.
nity. (Trans. M. Ritter) London: Sage. Duhm, D. (2002) Kapitalizmde Korku. Ankara: Aytaç
Beck, U.,Giddens, A. and Lash, S. (1994) Reflexive Mo- Yay›nevi.
dernization: Politics, Tradition and Aesthetics Eflkinat, R. (1998) Küreselleflme ve Türkiye Ekono-
in the Modern Social Order. Cambridge: Polity. misine Etkisi. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Hu-
Beck, U. (1995) Ecological Politics in an Age of Risk. kuk Fakültesi Yay›nlar›. No:1036, Hukuk Fakültesi
Cambridge: Polity. Yay›n No:3.
Beck, U. and E. Beck- Gernsheim (1995) Normal Cha- Franklin, J. (1997) Politics of Risk Society. Cambrid-
os of Love. Cambridge: Polity Press. ge: Polity.
Beck, U. (1996) “World Risk Society as Cosmopolitan- Furedi, F. (2001) Korku Kültürü. ‹stanbul: Ayr›nt› Ya-
Society?”Theory, Culture and Society. 13 (4). 1- y›nlar›.
32. Giddens, A. (1991) Modernity and Self-Identity. Self
Beck, U. (1997) Democracy Without Enemies. Cam- and Society in the Late Modern Age. Cambridge:
bridge: Polity. Polity.
Beck, U. (1997) The Reinvention of Politics. Rethin- Giddens, A. (1999) Elimizden Kaç›p Giden Dünya.
king Modernity in the Global Social Order. Cam- (Çev. Osman Ak›nhay) ‹stanbul: Alfa.
bridge: Polity. Giddens, A. & C. Pierson (2001) Anthony Giddens’la
Beck, U. (1999) Siyasall›¤›n ‹cad›. Çev. Nihat Ülner) Söylefliler- Modernli¤i Anlamland›rmak.
‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. (Türkçesi: Serhat Uyurkulak & Murat Sa¤lam) ‹s-
Beck, U. (1999 a) World Risk Society. Cambridge: Po- tanbul: Alfa.
lity. Guntrip, H. (2003) fiizoid Görüngü Nesne ‹liflkileri
Beck, U. (1999 b) What is Globalization. Cambridge: ve Kendilik. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
Polity. Hollway, W. and Tony Jefferson (1997) “The Risk Soci-
Beck, U. (2000) Brave New World of Work. Cambrid- ety in an Age of Anxiety: Situating Fear of Crime”
ge: Polity. The British Journal of Sociology.Vol: 48, No.2
Beck, U. (2002) Individualization: Institutional In- (Jun 1997) pp. 255-266.
dividualism and Its Social and Political Conse- Karakurt, E. (2003) “Risk Toplumunda Birey” ‹flgüç Der-
quences. London: Sage Publications. gisi. Cilt:5 Say›:2 S›ra:5 No: 154.
Beck, U. & J. Willms (2003) Conversations with Ul- Kasapo¤lu, A. & M. Ecevit (2001) Depremin Sosyolo-
rich Beck. Cambridge: Polity Press. jik Araflt›rmas›. Ankara. Sosyoloji Derne¤i Yay›n-
lar› No:8.
Kasapo¤lu, A ve di¤erleri (2007) Yeni Toplumsal Trav-

malar. Referans Yay›nc›l›k.
Lodziak, C. (2003) Kapitalizm ve Kültür. ‹stanbul: Çit-
lembik Yay›nlar›.
Lupton, D. (1999) Risk. London: Routledge.
Nalçao¤lu, Halil. (2000) “Risk Society: Towards a New
Modernity.” Book review: Ulrich Beck, Kültür ve
‹letiflim (3) 1.
Marshall, G. (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü. Ankara: Bilim
ve Sanat Yay›nlar›.
Mythen, G. (2004) Ulrick Beck- A Critical Introducti-
on to the Risk Society. London: Pluto Press.
Sennett, R. (1996) Kamusal ‹nsan›n Çöküflü. ‹stanbul:
Ayr›nt› Yay›nlar›.
Sungur, Z. (2004) Do¤al Afet Kaynakl› Risk Olgusu-
nun Petrokimya ve Akrilik Kimya Sanayi Sek-
törlerinde Sosyolojik Aç›dan De¤erlendirilme-
si: Kocaeli ve Yalova Uygulamalar›. Yay›nlanma-
m›fl Doktora Tezi. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Sungur, Z. (2002) “Türkiye’nin Sanayileflme ve Modern-
leflme Dinamiklerinin Risk Toplumu Tart›flmalar›
Çerçevesinde De¤erlendirilmesi: Kocaeli ve Yalova
Uygulamalar›” I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yöne-
tim Kongresi’nde sunulan bildiri, s. 1075-1087.
fien, A. & O. Koç (2002) ‘Bilgi Toplumunun Tafl›d›¤›
Risk Unsurlar›’, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yöne-
tim Kongresi’nde sunulan bildiri, s. 925-935 için-
de “www.sociologicus.de/lexikon/lex-soz/socio-
log.htm” ve “http:www.sussex.ac.uk/Users/ha-
fa3/crisksocs.htmMartinShaw”.
Taylor-Gooby, P. & Jenz O. Zinn (2006) Risk in Social
Science. New York: Oxford University Press.
Y›ld›r›m, E. (2000) “Küreselleflme, Refah Devleti ve Risk
Toplumu” (Derleyen: Veysel Bozkurt) Küresellefl-
menin ‹nsani Yüzü. ‹stanbul: Alfa.
5
Amaçlar›m›z
N
N
A¤ toplumu kavram›n› tan›mlayabilecek,
N
A¤ toplumunun oluflmas›na neden olan etkenleri ay›rt edebilecek,
N
A¤ toplumunda çal›flma ve kent yap›s›ndaki de¤iflimi aç›klayabilecek,
N
A¤ toplumunda kimli¤in ve ataerkilli¤in dönüflümünü aç›klayabilecek,
A¤ toplumunda milliyetçili¤in ve ulus-devletin dönüflümünü özetleyebile-
ceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Enformasyonel Toplum • Ataerkillik
• A¤ Toplumu • Milliyetçilik
• Küresel Kent • Ulus Devlet
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• A⁄ TOPLUMU’NUN YÜKSEL‹fi‹
Sosyolojide Yak›n Manuel Castells:
Enformasyon Ça¤› ve • A⁄ TOPLUMU VE K‹ML‹⁄‹N
Dönem Geliflmeler A¤ Toplumu Teorisi GÜCÜ
• A⁄ TOPLUMUNDA M‹LL‹YETÇ‹L‹K
VE ULUS DEVLET
Manuel Castells:
Enformasyon Ça¤› ve A¤
Toplumu Teorisi
G‹R‹fi
Bilim ve teknolojinin günümüzde h›zl› bir biçimde geliflmesi yeni iletiflim araçlar›-
n› gündeme getirmifl ve yeni medya olarak nitelendirilen araçlar›n yayg›nl›¤›n› ar-
t›rm›flt›r. Özellikle bilgi teknolojileri de denilen bu araçlar toplumsal dönüflümleri
etkilemifl ve günümüz toplumlar›n›n yeni adlarla an›lmas›na neden olmufltur. Cas-
tells’e göre, post modern topluma temel özelli¤ini veren bilgi teknolojisi, internet
ve dünyay› saran biliflim a¤lar›d›r. Bu geliflme bafllang›çta sisteme yönelik bir teh-
dit olarak alg›lanmas›na ra¤men k›sa sürede Bat› kapitalizminin yeniden yap›lan-
mas›n› ve canlanmas›n› sa¤layarak dünya ölçe¤inde küresel a¤lar›n kurulmas›na
yol açm›flt›r (Slattery, 2007, s.399-400).
Manuel Castells, 1942’de ‹spanyada do¤du. 1958-1962 y›l-

lar› aras›nda Barcelona Üniversitesinde hukuk ve ekonomi
e¤itimi gördü. 1964’te Sorbonne Hukuk ve ekonomi Fakülte-
si’nden mezun oldu. Doktora derecesini, 1967 de Paris Üni-
versitesi Sosyoloji bölümünden ald›. Akademik hayat›na
1967’de Paris Üniversitesi’nde sosyoloji dersleri vererek bafl-
lad›. 1972’de yazm›fl oldu¤u La Question Urbaine adl› kita-
b› on dile çevrildi ve bu kitab›yla “yeni kent sosyolojisi” kav-
ram›n›n entelektüel kurucular›ndan biri oldu. 1982’de Gug-
genheim Fellowship, 1983’te C. Wright Mills ödülünü kazan-
d›. 1979’dan beri Berkeley California Üniversitesi flehir ve bölge planlama ve sosyolo-
ji bölümlerinin yan› s›ra, Avrupa, Amerika, Kanada, Asya ve Latin Amerika’daki 15
de¤iflik üniversitede konuk profesör olarak ders vermeye devam etmektedir. Castells
ayr›ca, UNESCO, Uluslar aras› Çal›flma Örgütü (ILO), Birleflmifl Milletler Kalk›nma
Program› (USAID), Avrupa Komisyonu (EC), fiili (Alende yönetimi), Meksika, Fran-
sa, Ekvator, Rusya, Brezilya, Portekiz, ‹spanya ve Güney Afrika hükümetlerine da-
n›flmanl›k yapmaktad›r. Baflta Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür adl› 3
ciltlik eseri olmak üzere Castells yirmi kitap ve yüzün üstünde makalenin yazar› ve
on befl kitab›n editörüdür.
1970’lerdeki petrol krizi ve ekonomik çöküntü, küresel ölçekteki dönüflümün

ve kapitalist yeniden yap›lanman›n bir biçimi olarak Fordizm’in krizi çeflitli kuram-
c›lar taraf›ndan yeni bir toplumsal iliflkiler a¤›n›n olufltu¤unun göstergesi olarak
yorumlanm›flt›r (Kumar, 1999, s.14). Post-endüstriyel, Post-fordist, kapitalist ötesi
toplum ve bilgi toplumu olarak formüle edilebilecek bu yaklafl›mlara göre, endüs-
tri toplumunun görece öneminin azald›¤› iddias›n› getirmifltir. Böylelikle endüstri
toplumu; “endüstriyel fabrika, büyük flirket, ak›lc›laflt›r›lan bürokrasi, tar›msal iflgü-
cünün yavafl yavafl tükenmesi ve büyük ölçekli flehirleflme, kamu hizmetlerinin da-
¤›t›m› için merkezi sistemlerin oluflturulmas›, kitle iletifliminin yükselifli” (Castells,
2007b, s.146) fleklinde karakterize edilmifltir. Post-endüstriyel (endüstri sonras›)
toplum ise Bell taraf›ndan (1976: s.127) iflaret edildi¤i gibi, tar›m ve sanayi sektö-
ründen çok hizmet sektörünün önem ve a¤›rl›k kazand›¤› bu toplum biçimi olan
enformasyon toplumudur. Castells bu konuda Bell’in görüfllerini paylaflmakta ve
günümüzde endüstri sonras› toplum olarak adland›r›lan bu toplumu; küresel kent-
ler, post bürokrasi, esnek üretim, lojistik, mikro elektronik ve genetik mühendisli-
¤inin a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda flekillenmesi olarak da tan›mlamaktad›r.
Castells’in çal›flmalar›, enformasyon teknolojilerindeki geliflmelerin kültür, politika
ve ekonomi içindeki de¤iflmelerin ve yeni medya teknolojilerinin ifllevlerinin ne
oldu¤unun analizine yöneliktir. (Stevenson 2005: s.197).
A¤ toplumu; a¤lar oluflturma
Manuel Castells Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür (2008) adl› ese-
mant›¤› etraf›nda merkezsiz, rinde kapitalist dönüflümü, sanayileflmecilik ve devletçili¤in krizini, enformasyonel
hiyerarfli içermeyen, yatay ekonominin do¤uflunu, “a¤ toplumu”nun oluflmas› olarak ortaya koymaktad›r.
iliflkilerin hâkim oldu¤u bir
toplumsal örgütlenme (Castells, 1999, s.6). A¤ toplumu; a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda merkezsiz,
biçimidir hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin hâkim oldu¤u bir toplumsal örgütlenme
biçimidir (Castells, 1999, s. 6). A¤ mant›¤›; medyadan, küresel sermayeye; toplum-
sal hareketlerden, kimlik biçimlerine ve çal›flma iliflkilerine kadar enformasyonel
toplumun bütün alanlar›n›n temelini oluflturmaktad›r. Castells’e göre (2008a, s.622),
“a¤, birbiriyle ba¤lant›l› dü¤ümler dizisidir. A¤lar; küresel finansal ak›fllar a¤›nda
menkul k›ymetler piyasalar›; Avrupa birli¤ini yöneten siyasi a¤da bakanlar konse-
yi Avrupa komisyonu; medyan›n küresel a¤lar›nda dü¤ümler, televizyon sistemle-
ri, e¤lence stüdyolar›, haber ekipleridir”. A¤lar her türlü s›n›rlamaya karfl› koyarak
iletiflim kurabilen ayn› iletiflim evrenini içererek geniflleyebilen yap›lard›r. Cas-
tells’e göre (2008a, s.623) “a¤lar yenili¤e, küreselleflmeye, merkezsiz yo¤unlaflma-
ya dayal› kapitalizm için; esneklik ve uyarlanabilirli¤e dayal› ifl, iflçiler ve flirketler
için; zaman›n-mekan›n yerinden edilmesini amaçlayan toplumsal örgütlenme için
çok uygun araçlard›r”. Endüstri toplumundan enformasyon toplumuna geçifl a¤lar
oluflturma mant›¤›n›n hakim olmas›n› simgelemekle birlikte, endüstri toplumunun
ortadan kalk›yor olmas› temelde kapitalizm’in de ortadan kalkt›¤› anlam›na gelme-
mektedir. Enformasyon toplumunda olan fley kapitalist iliflkilerin a¤ mant›¤› dola-
y›m›yla küresel ölçekte yayg›nlaflmas›d›r. A¤ toplumu, küresel ölçekte sermayenin,
kültürün, iflgücünün ve toplumlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k içerisine girmeleridir.
Bu sürecin temelinde, üretim biçimleri (kapitalizm, devletçilik) ve kalk›nma bi-
çimleri (sanayileflmecilik, enformasyonelizm) ekseninde kapitalizmle enformasyo-
nel kalk›nman›n tarihsel olarak biraya gelmesi ve a¤lar etraf›nda flekillenmesi var-
d›r (Castells, 2008a, s.17).
Castells’e göre a¤ toplumu, 1960’lar›n sonu ve 1970’lerin bafl›nda üç ba¤›ms›z
sürecin birlikte oluflmas›yla meydana gelmifltir. Birincisi, enformasyon teknoloji
devrimi, ikincisi, kapitalizmin de devletçili¤in de ekonomik krize girmesi ve peflin-
5. Ünite - Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi 103
den yap›lanmalar›, üçüncüsü, liberteryanizm, insan haklar›, feminizm ve çevrecilik

gibi kültürel ve toplumsal hareketlerin yeflermesidir (Castells, 2007a, s.486).
1. ‹lk olarak, enformasyon teknolojisi devriminin temelinde mikro elektronik ve
genetik mühendisli¤i vard›r. Mikro-elektronik devrim; “mikroçipi, bilgisayarlar›, te- A¤ toplumu, 1960’lar›n sonu
lekomünikasyonu ve onlar›n a¤lar›n› içerir. Bu teknolojiler bilgi iflleme kapasite- ve 1970’lerin bafl›nda üç
ba¤›ms›z sürecin birlikte
sinde; sadece bilgi hacminde de¤il, ifllemlerin karmafl›kl›¤›nda ve ifllem h›z›nda da oluflmas›yla meydana
ola¤an üstü bir art›fl sa¤larlar” (Castells, 2007b, s.149). Transistör’ün, bilgisayar›n gelmifltir. Birincisi;
enformasyon teknolojisi
icad› ve mikroçiplerin makinelere uyarlanmas› teknolojik dönüflümü h›zland›r- devrimi, ikincisi;
m›flt›r. Buna göre bilgi ifllem teknolojilerin üç temel ay›rt edici özelli¤i vard›r. (›) kapitalizmin de devletçili¤in
de ekonomik krize girmesi ve
Hacim, karmafl›kl›k ve h›z aç›s›ndan kendisini geniflleten ifllem kapasiteleri, (››) peflinden yap›lanmalar›,
yeniden birlefltirme yetenekleri, ve (›››) da¤›t›m esneklikleridir (Castells, 2007b, üçüncüsü; liberteryanizm,
s.148-49). insan haklar›, feminizm ve
çevrecilik gibi kültürel ve
Di¤er taraftan, genetik mühendisli¤i, ‹nsan Genomu Projesinin (DNA kodu) ile- toplumsal hareketlerin
ri yaz›l›m programlar› ile çözülmesidir. Bunun anlam›, insan türü hakk›nda bilgi yeflermesidir (Castells,
2007a, s.486).
yap›lar›n›n dönüflmesi, DNA kodlar›n›n yeniden oluflturabilmesi ve de¤iflik türlerin
sistemlerinin, kodlar›n›n ve haberleflme yap›lar›n›n yeniden programlanabilmesi-
dir. Teknolojiler toplumsal de¤iflimin temel bir boyutu olarak görülmelidir (Castells,
2007b, s.145). Sanayi devrimi için buharl› makinelerin üretim sürecine girmesi ne
anlama geliyorsa, bilgi ifllem teknolojilerinin üretim sürecine girmesi enformasyon
toplumu için o anlama gelmektedir. Teknolojiler belirli bir teknoloji paradigmas› et-
raf›nda örgütlenirler. Enformasyon toplumunun temelindeki teknoloji paradigmas›
“bilgi ifllem teknolojileri kümesi çerçevesinde merkezlenmifl olan bilgi ifllem tekno-
lojisi devrimi etraf›nda bafllat›lan yeni bir teknoloji paradigmas›d›r” (Castells, 2007b,
s.148). Buna göre a¤ toplumunun temelinde de bu teknoloji paradigmas› ve bilgi ifl-
lem teknolojileri esas›na dayanan a¤lar oluflturma mant›¤› vard›r.
2. ‹kinci olarak, Castells’e göre, endüstriyel kalk›nma ve devletçilik aras›na s›-
k›flm›fl Refah Devleti uygulamalar› yerini serbest piyasan›n egemen olaca¤› bir top-
lumsal düzene b›rakm›flt›r. 1970’lerde devletçili¤in krizi, yeni geliflen enformasyon
teknolojilerine devletin bürokratik mant›¤›n›n uyarlanamamas› ve kapitalizmin bil-
gisel üretkenlik, özellefltirme, devletin denetimini kald›rma, küreselleflme ve a¤lar
oluflturma arac›l›¤› ile a¤ toplumunun temelini oluflturmas›d›r. Sermayenin toplum- Sermayenin toplumsal
sal alanda, zamansal-mekansal düzlemde ak›flkanl›¤›n› sa¤layan küreselleflme alanda, zamansal-mekansal
düzlemde ak›flkanl›¤›n›
1970’lerden beri enformasyonel ekonomilerin geliflmesi ve endüstriyel krizle bera- sa¤layan küreselleflme
ber ortaya ç›km›flt›r. Endüstriyel toplum maddi mallar›n üretimine ve dolafl›m›na 1970’lerden beri
enformasyonel ekonomilerin
yönelik hukuksal, siyasal örgütlenme olarak ulus devletleri modernleflmenin temel geliflmesi ve endüstriyel
koflulu olarak infla etmifltir. Devlet eliyle kalk›nma bunun en önemli göstergesidir. krizle beraber ortaya
ç›km›flt›r.
Küreselleflme bu anlam›yla uluslar›n (devletlerin) hakimiyet alan›n› dönüfltürmek-
te ve ortadan kald›rma e¤ilimindedir. Dolay›s›yla, endüstriyelleflme ve modernlefl-
me aras›ndaki temel tarihsel birliktelik küreselleflme ve enformasyonel toplumla
birlikte ortadan kalkmaktad›r. Endüstriyel toplum ve ona ait kurumsal yap›lar, kül-
türel kimlikler, ulus devlet, ataerkillik, çal›flma iliflkileri, kentler ve bürokratik yap›
iktisadi alan›n dönüflümü ve enformasyonel paradigma içerisinde anlamlar›n› yitir-
mektedir.
3. Üçüncü olarak, 1968 hareketinin yaratm›fl oldu¤u özgürlük ortam›nda yefle-
ren toplumsal hareketler; modernli¤e, ataerkilli¤e, cinselli¤e, yerleflik kültüre, en-
düstriyel kapitalizme, do¤a üzerindeki s›n›rs›z denetime ve iktidarlara yönelik elefl-
tirileri dile getirmifllerdir. Bununla birlikte 68 hareketinin temelinde piyasan›n da,
devletçili¤in de kuflatt›¤› bireyi ön plana ç›karan yeni bir kimlik siyaseti vard›r. Fe-
minist, çevreci hareketler bunlar›n en önemlisidir. Feminist hareketler, erkeklerin
Feminist hareketler, egemen oldu¤u bir dünyada kad›nlar›n bir kimlik olarak erkek egemenli¤ini yok
erkeklerin egemen oldu¤u etmeye yönelik toplumsal hareketler olarak tan›mlanmaktad›r. Kad›nlar›n siyasal,
bir dünyada kad›nlar›n bir
kimlik olarak erkek toplumsal, ekonomik alana daha fazla kat›lmalar›na yönelik mücadeleler, kad›nla-
egemenli¤ini yok etmeye r› toplumsal dönüflümün temel bir bilefleni haline getirmifltir. 1968 hareketi içeri-
yönelik toplumsal hareketler
olarak tan›mlanmaktad›r.
sinde kad›nlar›n erkeklerin gerisinde kalmas› ve cinsiyetçi siyasal tutumlarla karfl›
karfl›ya gelmeleri ve özellikle Amerika’da kad›nlar kendi mücadelelerini vermeye
ve toplumsal cinsiyet biçimleriyle, ataerkil iliflkilerin elefltirisine neden olmufltur.
Ekonomi onu destekleyen kültürel kodlarla var olabildi¤i ölçüde hakimiyetini ge-
niflletir. Dolay›s›yla feminist hareketlerin geliflmesi kültürel kodlar›n elefltirilmesini
beraberinde getirmifltir. Feminist hareketlerin elefltirisi aileyi, cinselli¤i ve kiflili¤i
yeniden düflünmeye sebep olmufltur.
Castells’e göre feminist hareketlerin günümüz toplumlar›nda do¤mas›na sebep
olan dört özgül neden vard›r:
1. E¤itim f›rsatlar›n›n kad›nlara aç›lmas› ve iflgücü piyasas›n›n dönüflümü.
2. Biyoloji, farmakoloji ve t›pta, insan türünün ço¤almas›yla ilgili denetimi sa¤-
layan teknolojilerin geliflmesi.
3. 1960’lardaki toplumsal hareketler içerisinde kad›nlar›n cinsiyetçili¤e maruz
kalmas›.
4. Küreselleflmifl bir toplumda kültürel dönüflümlerin h›zla yay›lmas› ve geze-
genin büyük bir bölümünde kad›nlar›n seslerinin bir üst doku oluflturmas›-
SIRA S‹ZDE d›r (Castells,
SIRA S‹ZDE2008b, s.254).
Feminist hareketlerin güçlenmesi ayn› zamanda; onlar›n söylemlerine karfl› bir
tav›r olarak dini fundamentalist (köktenci) hareketlerin de güçlenmesine sebep ol-
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E Lkürtaj
mufltur. Örne¤in; ‹M hakk›n› talep etmek dini yap›lar için tanr›n›n yaratm›fl ol-
du¤u düzene müdahale biçimi olarak görüldü¤ünden karfl› ç›k›lm›flt›r. Dolay›s›yla
S O R U küresel ölçekteki
S O R Udönüflüm ekonomik alanda oldu¤u kadar kültürel alanda da top-
lumlar›n maddi iliflkilerini yeniden tan›mlama ihtiyac›n› do¤urmaktad›r.
Bütün bu dönüflümler Castells’e göre, “enformasyonel paradigma ve küresel-
D‹KKAT D‹KKAT
leflme sürecinin etkisi, eme¤in ve üretim iliflkilerinin yeni yeni ortaya ç›kan a¤ mü-
esseseleri etraf›ndaki teknolojik ve yönetsel dönüflümü üzerinden bütün bir toplu-
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE(Castells, 2008a, s.275; Slattery 2007, s.403). A¤ toplumunun
ma yans›maktad›r”
göstergeleri olarak; çal›flman›n dönüflümü, kentin dönüflümü, kimli¤in dönüflümü,
ataerkilli¤in dönüflümü, milliyetçili¤in dönüflümü ve ulus devletin dönüflümü s›ra-
s›yla incelenecektir.
K ‹ T A P A¤ toplumu,K Enformasyonel
‹ T A P üretim ve Postfodizm konular› üzerine Krishan Kumar’›n
“Ça¤dafl Dünyan›n Yeni Kuramlar›” (Çeviren: Mehmet Küçük, Dost Kitapevi yay›nlar›, An-
kara: 1999), Michael Hardt ve Antonio Negri’nin “‹mparatorluk” (Çeviren: Abdullah Y›l-
TELEV‹ZYON
maz, Ayr›nt›T EYay›nlar›,
LEV‹ZYON
‹stanbul: 2003) adl› eserlere baflvurabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE A¤ toplumu SIRA

nedir? A¤ toplumunun ortaya ç›kmas›na neden olan ektenler nelerdir? Tar-
S‹ZDE
1 t›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M A⁄ TOPLUMUNUN
D Ü fi Ü N E L ‹ M YÜKSEL‹fi‹
S O R U A¤ Toplumunda
S O R U Çal›flman›n Dönüflümü: ‹fl ve ‹flsizlik
Castells’e göre (2008a, s.275), “toplumsal yap›n›n temelinde çal›flma süreci vard›r”.
Kapitalizmin enformasyonel hale gelmesi çal›flma iliflkilerini köklü bir biçimde dö-
D‹KKAT D‹KKAT
nüfltürmektedir. Çal›flman›n anlam› “toplumsal olarak tan›mlanabilen ve toplumsal
N N
bütünün üretim ve yeniden üretiminde norma ba¤l›, standart bir ifllevi yerine ge-
tirme” (Gorz, 2001, s.12) olarak tan›mlanabilir. Enformasyonel toplumda ise iflin
standart-d›fl›, belirli prosedürlere tabi olmay›fl› geleneksel çal›flma biçimlerini orta-
dan kald›rmaktad›r.
1970’lerde üretim iliflkilerinin dönüflümü üzerine yap›lan tart›flmalar temelde Castells’e göre
otomasyonun (bilgi ifllem teknolojilerinin) üretim sürecine girmesiyle birlikte iflsiz- enformasyonel toplumda
temelde çal›flma ortadan
li¤in artaca¤›n› ve robotlardan oluflan bir üretim sürecine girildi¤ine yönelikti. Er- kalkmam›flt›r, ortadan
nest Mandel (1998, s.31), kapitalizmin özünde eme¤in üretim süreci içerisinde sö- kalkan endüstriyel topluma
mürüsüne dayal› oldu¤unu ve art›-de¤er (sömürü) olmadan kapitalizmin olmaya- iliflkin emek süreçleri ve ifl
biçimleridir.
ca¤›n› savunmaktayd›. Robotlar›n üretici güçler haline gelmesi iflçi s›n›f›n› ve te-
melde de istihdam iliflkilerini köklü biçimde dönüfltürecekti. Herbert Marcuse
(1986, s.48), makineleflmenin bu yönüne insan eme¤i ile makinenin ürünleri ara-
s›ndaki iliflkinin niteliksel de¤iflimine dikkat çekmekte ve verimlili¤in kayna¤›n›
makineleflme olarak görmekteydi. Asl›na bak›l›rsa kapitalizm iflsiz bir toplum ya-
ratmaktayd›. Castells’e göre buna sebep olan süreç robotlar›n, ileri teknolojik ma-
kinelerin üretim sürecine girmesi temelde iflsizli¤i artt›ran bir süreç de¤ildir. Çün-
kü teknolojinin üretim sürecine girifli istihdam›n yap›s›n› de¤ifltirdi¤i gibi yeni ifl
olanaklar›n› da beraberinde getirmekteydi. Örne¤in: “20.yüzy›lda Amerikan eko-
nomisinde teknolojik de¤iflimin ola¤anüstü h›z› tar›m kesiminin iflgücü kitlesini
yerinden etmifl ayn› zamanda 1900’de 27 milyon olan ifl imkan› say›s› 1999’da
133 milyon seviyesine ç›km›flt›r. En geleneksel imalat iflleri ile tar›m sektöründe is-
tihdam gerilerken, ileri teknoloji imalat›nda ve hizmet sektöründe ifl imkanlar› ya-
rat›lmaktad›r” (Castells, 2008a, s.339). Buna göre iflsizli¤e neden olan fley hükü-
metlerin ve flirketlerin yanl›fl ekonomi politikalar›d›r.
Enformasyonel toplumda çal›flman›n dönüflümü iflsizli¤i artt›r›c› etki yapmakla
birlikte iflin tan›m›na ve içeri¤ine yönelik anlamsal dönüflüm de istihdam› temelde
etkilemifltir. Dolay›s›yla “Enformasyonel teknolojilere dayanan ekonomik ve top-
lumsal örgütlenme biçimi yönetimin merkezsizleflmesini, çal›flman›n bireysellefl-
mesini, piyasalar›n siparifle ba¤lanmas›n›, böylece çal›flman›n parçalanmas›n›,
toplumlar›n parçalanmas›n› beraberinde getiriyor. Yar›-zamanl› üretim yöntem-
lerinin ortaya ç›kmas›, ifllerin sözleflmeli olarak baflka bir ifl koluna devredilmesi
(tafleronlaflt›rma), baflka bir flirkete devredilmesi, dan›flmanl›k, flirketin çap›n›n
küçültülmesi ve siparifl üzerine ifl yapma gibi yayg›n pratikler de geliflmektedir”
(Castells, 2008a, s.357). Keynesyen (sosyal refah devleti) tam istihdam›n alt›n ça¤›,
esnek iliflkilere tabi kapitalizm içerisinde ortadan kalkm›flt›r. Kumar’›n da (1999,
s.65) belirtti¤i gibi, “esnek uzmanlaflma ve esnek ifl örgütlenmesi biçimleri kitlesel
üretimi” yerinden etmifltir. Dolay›s›yla enformasyonel toplumda temelde çal›flma
ortadan kalkmam›flt›r, ortadan kalkan endüstriyel topluma iliflkin emek süreçleri
ve ifl biçimleridir. Enformasyon toplumunda iflin bireyselleflmesi toplumsal olarak
zaman›n ötesine taflan yeni ifl biçimlerinin oluflmas›n› da beraberinde getirmifltir.
Castells’e göre enformasyon toplumunda esnek çal›flma iliflkilerinin yayg›nl›k ka-
zanmas›nda belirleyici olan dört unsur tespit edilebilinir:
1. “Çal›flma süresi: Esnek çal›flma, tam zamanl› bir iflte haftada 35-40 saat ça-
l›flma anlam›na gelen geleneksel çal›flma biçimiyle s›n›rl› de¤ildir.
2. ‹fl güvencesi: Esnek çal›flma, göreve odakl›l›k ve gelecekte istihdam edilme
yönünde bir güvence sa¤lamaz.
3. Yer: Çal›flanlar›n ço¤u düzenli bir biçimde flirketlerinde çal›flsa da giderek
evde, hareket halinde veya çal›flt›¤› flirketin sözleflmeli olarak ifl yapt›¤› bafl-
ka flirkette çal›fl›r.
4. ‹fl verenle çal›flan aras›ndaki toplumsal sözleflme: Geleneksel sözleflme ifl

verenin çal›flan›n tan›mlanm›fl haklar›na, tazminat, e¤itim, sosyal güvenlik
ve ifl güvencesine dayanmaktayd›. Enformasyonel toplumda ise çal›flan›n
flirkete sad›k olmas›, ifline raz› olmas›, fazla mesai yapmas› beklenir” (Cas-
tells, 2008a, s. 357-358).
Castells’e göre klasik post-endüstriyel toplum kuramc›lar› en ileri ekonomiler-
de mallardan hizmetlere kay›fl›, yönetsel ve profesyonel mesleklerin yükselifline
karfl› tar›m ve imalat ifllerinin siliniflini ve iflin bilgi içeri¤inin giderek artmas›n› ye-
ni bir toplumsal yap›n›n ortaya ç›kmas› fleklinde yorumlamakta ve bunu tarihsel
de¤iflimin en önemli kan›t› olarak görmektedirler (Castells, 2008a, s.276). Temelde
böylesine bir de¤iflim olmakla birlikte Castells’e göre burada Amerikan modernlefl-
me (enformalleflme) sürecinin hakim paradigma olarak kavranmas›ndan kaynakla-
nan bir analiz hatas› vard›r. Dolay›s›yla endüstriyel üretimden enformasyonel üre-
time do¤ru geçifl imalattan hizmetlere do¤ru bir geçifli beraberinde getirmekle bir-
likte, temelde ülkelerin fakl› kültürel, siyasal, tarihsel özgünlüklerine göre uyarlan-
d›klar› enformasyonel ekonomilerden bahsedilebilinir.
Castells’e göre, enformasyonel ekonomilerde istihdam yap›s› temelde iki ana
modele dayanmaktad›r. Bunlardan birincisi (›) ileri hizmet istihdam›n›n hakim ol-
du¤u Anglo-Sakson modelidir, ikincisi de (››) imalat temelini koruyarak hizmet is-
tihdam›na geçifl yapan Almanya-Japonya modelidir ((Castells, 2008a, s.293; Hardt
ve Negri, 2003, s.299).
Castells’e göre (2008a, s.293), sanayi sonras› dönemde (1970-90) istihdam›n ge-
liflmesinde koflut olarak hem imalat ifllerinden genel anlamda uzaklafl›ld›¤› hem de
imalat faaliyetleriyle ilgili olarak iki farkl› yolun izlendi¤i görülmektedir. Birinci-
sinde hizmet ve sosyal hizmetlerin art›fl›ndan bahsedilmekle birlikte imalat eksen-
li istihdam›n ortadan kalkmaya bafllad›¤›n›, ikincisinde imalat ve üretime dönük
hizmetleri koruyarak hizmet ve sosyal hizmet istihdam›n›n artt›r›lmaya çal›fl›ld›¤›n›
görmekteyiz. Klasik post-endüstriyel toplum kuramc›lar›n›n aksine endüstri toplu-
munun istihdam yap›s›nda ayn› anda küresel bir dönüflümün oldu¤unu söyleye-
meyiz. Enformasyonel toplumdaki istihdam›n dönüflümünde küresel bir iflgücü var
m›d›r, sorusuna Castells (2008a, s.314), “küresel bir ekonomi varsa küresel bir
iflgücü de var olmal›d›r” fleklinde yan›t vermektedir. Sermaye küresel a¤larda ha-
reket etmekteyken emek (iflçiler) ulusal s›n›rlara hapsedilmifltir. Bununla birlikte
enformasyonel ekonomide temelde yenilikçi araflt›rmac›lar, mühendisler, finans
yönetimi, ileri iflletme hizmetleri, e¤lence sektörü faaliyetleri ile ilgilenen beceri
düzeyi yüksek profesyoneller için küresel a¤larda dolafl›m mevcuttur. Castells’e
göre küresel çapta iflgücünü birbirine ba¤›ml› k›lan üç ana mekanizma vard›r.
Bunlar;
1. Çokuluslu flirketlerde ve onlara ba¤l› s›n›rlar› aflan a¤larda küresel istihdam.
2. Kuzeyde ve güneyde uluslararas› ticaretin istihdam ve çal›flma koflullar›na
etkisi.
3. Küresel rekabetin ve ülkelerin iflgüçlerinin yeni esnek yönetim biçimi.
(Castells, 2008a, s.318)
Bununla birlikte Castells’e göre, küresel bir iflgücü piyasas› ve küresel bir iflgü-
cü yoktur. Fakat küresel ölçekte enformasyon ekonomisine eklemlenmifl karfl›l›kl›
ba¤›ml›l›k mevcuttur (Castells, 20008a, s.323).
D‹KKAT D‹KKAT
N N
5. Ünite - Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi

107
Çal›flman›n dönüflümü üzerine Andre Gorz’un “‹ktisadi Akl›n Elefltirisi”(Çeviren:

K ‹ T A P Ifl›k Er- K ‹ T A P
güden, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2007) ve yine Andre Gorz’un “Cennetin Yollar›”(Çevi-
ren: Turhan Ilgaz, Afa Yay›nlar›, ‹stanbul: 1985) ve Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›:
Ekonomi, Toplum ve Kültür. Birinci Cilt. A¤ Toplumunun Yükselifli”(Çeviren
T E L E V ‹ Z Y O Ebru
N K›l›nç, TELEV‹ZYON
‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. ‹stanbul: 2008) adl› eserlere baflvurabilirsiniz.
A¤ toplumunda çal›flma iliflkilerindeki dönüflüme etki eden nedenlerSIRA

nelerdir?
S‹ZDE Tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE
2
A¤ Toplumunda Kent
D Ü fi Ü N E L ‹ M üretimin
Sanayi toplumu, üretimin kentlerde yo¤unlaflt›¤› toplumdur. Endüstriyel D Ü fi Ü N E L ‹ M
hakim oldu¤u mekanlar Londra, Detroit gibi sanayi kentleridir. Enformasyon ça-
¤›nda kentler, enformasyonel kentler olarak dönüflmektedir. Castells’e
S O R U göre (2008a, S O R U
s.532), enformasyonel kentler “bilgiye dayal›, a¤lar etraf›nda örgütlenmifl, k›smen
ak›fllardan oluflan do¤as› yüzünden” bir kent formu de¤il ak›fllar uzam›d›r. Tarihin
D‹KKAT D‹KKAT
her döneminde ekonomiler belirli bir mekandan (k›r, kent) hareketle üretimi dü- A¤ toplumunda olan fley,
zenlemifllerdir. A¤ toplumunda olan fley, sermaye, bilgi, teknoloji, iletiflim, görüntü, sermaye, bilgi, teknoloji,
iletiflim, görüntü, ses ve
N N
ses ve sembollerin ak›flkanl›¤›nda kentlerin; mekansal olarak SIRA S‹ZDE
enformasyonel SIRA S‹ZDE
sembollerin ak›flkanl›¤›nda
biçimde yenileyebilecek, yönetebilecek komuta ve kontrol merkezleri etraf›nda kentlerin; mekansal olarak
enformasyonel biçimde
örgütlenmeleridir (Castells, 2008a, s.508, 547). Ulafl›m ve iletiflim olanaklar›ndaki yenileyebilecek,
dönüflümler, sermayenin mekansal örgütlenmesini küresel ölçekte yeniden biçim- yönetebilecek komuta ve
kontrol merkezleri etraf›nda
lendirmektedir. Bu anlam›yla küreselleflme süreciyle birlikte kentlere siyasal, kül- örgütlenmeleridir (Castells,
türel, ekonomik roller biçilmifl; küresel kentler ve dünya kentleri önem kazanm›fl-
K ‹ T A P
2008a, s.508,547).
K ‹ T A P
t›r (Ifl›k, 1995, s.101, Harvey, 2008, s.87). Castells (2008a, s.509), küresel kentleri;
finans, dan›flmanl›k ve iflletme hizmetlerinin bütün dünya ölçe¤inde örgütlendi¤i
mekanlar olarak tan›mlamaktad›r. Castells’in Saskia Sassen’den aktard›¤›na göre:
“uzamsal (mekansal) yay›lma ile küresel bütünleflmenin bir araya gelmesi, büyük
kentlere yeni yeni bir stratejik rol biçmifltir. Uluslararas› ticaret ve bankac›l›k merkez-
leri olarak uzun bir geçmiflin ötesinde, bu kentlerin art›k dört yeni ‹ N T E Rifllevi
N E T vard›r: ‹NTERNET
öncelikle, dünya ekonomisinin örgütlenmesiyle hayli yo¤unlaflm›fl komuta merkez-
leri haline gelmifllerdir; ikincisi, finans ve uzmanl›k gerektiren hizmetler flirketleri-
nin kilit yerleflimleri olmufllard›r; üçüncüsü önde gelen sektörlerde yeniliklerin üre-
timi de dahil üretim merkezleridir; dördüncüsü üretilen ürünler ve hizmetlerin pi-
yasalar›d›rlar” (Sassen, 1991: 3-4’ten aktaran Castells, 2008a, s.515).
Kent’in dönüflümü ayn› zamanda küresel ölçekte üretimin, bilginin, iflgücünün

merkezleri olarak kentleri yeniden önemli küresel komuta merkezleri haline getir-
mektedir. Hong Kong, Tokyo, New-York, fiangay, Pekin, Buenos Aires, Seul, Ye-
ni Delhi, Londra, Paris gibi mega kentler küresel finans›n kalbi niteli¤indedir. Me-
ga kentlerin ay›r›c› özellikleri; yönetim, yönlendirme, üretim, medya kontrolü, ik-
tidar siyaseti ve küresel ölçekte toplumlar› yönlendirecek bilgi ak›fllar›n›n merkez-
leri olmalar›d›r (Castells, 2008a, s.538). Bu ba¤lamda modern kapitalizmde kent, A¤ toplumunda kentler bu
özellikleriyle ileri hizmet
yanl›zca bir üretim merkezi de¤il, ayn› zamnda dünya kapitalist sisteminin önemli üretiminin ve tüketiminin
bir kontrol merkezi konumundad›r. Bu özelliklerinden dolay› günümüz kentleri, geliflti¤i mekanlard›r.
Dolay›s›yla enformasyonel
çok uluslu flirketlerin merkezi birimleri ve finansal kurumlar›n› bünyesinde bulun- toplumlarda sermaye, emek,
durur. Ayr›ca Castells, kentleri, kollektif tüketim ve iflçilerin yo¤un olarak bulun- bilgi ak›fllar›, küreselleflme
sürecinin etkisiyle birlikte
du¤u merkezler olarak de¤erlendirir (Slattery, 2007, s.291). Böylece mega kentler: kentleri büyük bir
1) Kendi ülkelerinde ve küresel ölçekte ekonomik, teknolojik ve toplumsal dina- dönüflümün parçalar› haline
getirmektedir.
S O R U S O R U

D‹KKAT D‹KKAT
mizm merkezleridir. 2) Kültürel ve siyasi yenilik merkezleridir. 3) Küresel a¤la
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE (Castells, 2008a, s.545). A¤ toplumunda kentler bu özellikle-
ba¤lant› noktalar›d›r
riyle ileri hizmet üretiminin ve tüketiminin geliflti¤i mekanlard›r. Dolay›s›yla enfor-
masyonel toplumlarda sermaye, emek, bilgi ak›fllar›, küreselleflme sürecinin etki-
siyle birlikte kentleri büyük bir dönüflümün parçalar› haline getirmektedir.
K ‹ T A P Kent konusuK üzerine

‹ T A PLewis Mumford’un “Tarih Boyunca Kent”(Çeviren: Gürol Koca ve Ta-
mer Tosun, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2007), Rana Aslano¤lu’nun “Kent Kimlik ve Küre-
selleflme”(Ezgi Kitapevi, Bursa: 2000) ve Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›: Ekonomi,
TELEV‹ZYON
Toplum ve TKültür.
ELEV‹ZYON
Birinci Cilt. A¤ Toplumunun Yükselifli”(Çeviren Ebru K›l›nç, ‹stanbul
Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. ‹stanbul: 2008) adl› eserlere baflvurabilirsiniz.
A⁄ TOPLUMU VE K‹ML‹⁄‹N GÜCÜ

A¤ Toplumunda Kimlik
Kimlikler; bireylerin toplumsal olarak infla etmeye çal›flt›klar› anlam ve tecrübe
kaynaklar›d›r. Castells’e göre (2008b, s.12), “toplumsal aktörlere at›fla kimlikten
Castells’e göre kimlikler;
bireylerin toplumsal olarak
bahsederken, anlam›n, baflka anlam kaynaklar›na k›yasla öncelik verilen bir kültü-
infla etmeye çal›flt›klar› rel özellik ya da biriyle ilgili bir dizi kültürel özellik temelinde infla edilmesi” anla-
anlam ve tecrübe fl›lmal›d›r. Enformasyon ça¤›nda a¤lar oluflturma mant›¤›, kimli¤i endüstriyel dö-
kaynaklar›d›r.
nemdeki biçimlerinden farkl› olarak de¤iflen bilgi, iktidar, toplumsal gerçeklik ek-
seninde yeniden üretmektedir. Dolay›s›yla kimlikler toplumsal ba¤lamlar›nda an-
lam kazanmaktad›r. Sosyolojik olarak kimlikler rol veya rol kümeleri biçiminde an-
lafl›lm›flt›r. Yani birey kendisini tan›mlayan kimlikleri kad›n, iflçi, sosyalist, sendika-
c›, lider, sporcu biçiminde ço¤ul olarak infla edebilir. Kimli¤in kayna¤›, toplumun
kurumlar› ve örgütlenmesi taraf›ndan bireyin dönüfltürülmesi olarak anlafl›lmakta-
d›r. Bununla birlikte Castells’e göre (2008b, s.13) kimlikler sadece toplumsal ku-
rumlar ve örgütlenmelerden kaynaklansa bile bireyler bunlar› içsellefltirdi¤inde
kimlik haline gelirler. Buna göre kimli¤in inflas› üç farkl› biçime sahiptir:
1. Meflrulaflt›r›c› kimlik: Toplumun egemen kurumlar› taraf›ndan toplumsal ak-
törler karfl›s›nda egemenliklerini geniflletmek ve ak›lc›laflt›rmak için infla edi-
lirler. Milliyetçilikler bu kimlik modeline örnek gösterilebilir.
2. Direnifl kimli¤i: Hakim olan›n mant›¤› taraf›ndan de¤ersiz görülen ve dam-
galanan konumlarda bulunan aktörler taraf›ndan gelifltirilir. Etnik temellere
dayal› milliyetçilikler, cemaatler bu ba¤lamda düflünülebilir.
3. Proje Kimli¤i: Toplumsal aktörlerin kendilerine sunulan kültürel malzeme
temelinde toplumdaki konumlar›n› yeniden tan›mlayan yeni bir kimlik infla
etmeleri sürecidir. Feminist hareketler bu kimlik modeline uygun olacakt›r
(Castells, 2008b, s.14).
Castell’e göre (2008b, s.15), “direnifl olarak ortaya ç›km›fl kimlikler, projeler
bafllatabilir, tarihin ak›fl› içinde toplumsal yap›da egemen hale gelip, egemenlikle-
rini ak›lc›laflt›r›p meflrulaflt›r›c› kimliklere dönüflebilirler”. Meflrulaflt›r›c› kimlik sivil
toplum biçiminde çat›flmal› bir flekilde de olsa egemenli¤i ve iktidar› ak›lc›laflt›ra-
rak toplumsal kurum ve örgütlenmeler yaratmaktad›r. Kimlik inflas›n›n ikinci türü
olan direnifl kimli¤i, egemen olana bir baflkald›r› içermesi ve kolektif fluurla dona-
t›lmas› sebebiyle otomatik olarak cemaatlerin yarat›lmas› sonucunu do¤uracakt›r.
Modern toplumda egemen olan kimlik bütün toplumu kapsayan (ulus gibi) bir
özelli¤e sahiptir. Dini kimlikler, etnik kimlikler, kültürel kimlikler egemen olan
ulus kimli¤i taraf›ndan kuflat›lm›flt›r. Dolay›s›yla küreselleflme süreci ile birlikte
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
egemen kimli¤in elefltiriye u¤ramas› çeperde kalan kimliklerin gün yüzüne ç›kma-
s›na sebep olmufltur. Art›k kimli¤i tan›mlayan fley ulus gibi kapsay›c› bir özellik ol-
N N
maktan ç›km›flt›r. Etnik, dini, kültürel cemaatler kimli¤in kurucu güçleri haline dö-
nüflmüfllerdir. Bununla birlikte modernlikte proje kimli¤i, sivil toplumdan hareket-
le infla ediliyordu, yani kimlikler sivil toplum içerisinde yarat›lmaktayd›,
AMAÇLARIMIZ oysa a¤ AMAÇLARIMIZ
toplumunda proje kimli¤i, komünal (cemaatçi) direniflten do¤maktad›r.
Kimli¤in dönüflümü üzerine Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›:K Ekonomi,

‹ T A P Toplum ve K ‹ T A P
Kültür. ‹kinci Cilt. Kimli¤in Gücü”(Çeviren Ebru K›l›nç, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nla-
r›. ‹stanbul: 2008) adl› eserine baflvurabilirsiniz.
A¤ Toplumunda Ataerkilli¤in Sonu: Aile ve Cinsellik
A¤lar oluflturma mant›¤› küresel ölçekte toplumlar›n dönüflmesinin temelini olufl-
turmaktad›r. Kapitalist iliflkilerdeki farkl›laflma beraberinde toplumsal alana iliflkin
olan bütün iliflkileri yerinden sarsmaktad›r. Castells’e göre (2008b, s.251), “a¤lar Ataerkillik, toplumsal
oluflturma mant›¤›n›n yayg›nlaflmas› üretim, deneyim, iktidar ve kültür süreçlerini” iliflkilerin belirli bir tarzda
de dönüfltürmektedir. Ataerkillik, toplumsal iliflkilerin belirli bir tarzda üretilmesinin üretilmesinin temelidir.
Ataerkillik basit anlam›yla
temelidir. Ataerkillik basit anlam›yla “aile biriminde erkeklerin, kad›nlar ve çocuklar “aile biriminde erkeklerin,
üzerinden kurumsal olarak desteklenen bir otoriteye sahip olmas›yla tan›mlan›r. kad›nlar ve çocuklar
üzerinden kurumsal olarak
Bu otoritenin icra edebilmesi için, ataerkilli¤in üretim ve tüketimden siyasete, hu- desteklenen bir otoriteye
kuka ve kültüre, toplum örgütlenmesinin tamam›na ifllemesi gerekir” (Castells, sahip olmas›yla tan›mlan›r.
2008b, s.252). Castells göre, enformasyon ekonomisinde, endüstriyel toplumlarda-
Kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m›
kine benzer ataerkil iliflki biçimleri üretim sürecinin de¤iflmesi oran›nda de¤iflmek- “ekonominin
tedir. Küresel ekonominin ve çal›flma iliflkilerinin dönüflümü kad›n›n toplumsal ro- enformasyonelleflmesinden,
a¤lar oluflturmas›ndan ve
lünü artt›rm›flt›r. Kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m› “ekonominin enformasyonelleflme- küreselleflmesinden; di¤er
sinden, a¤lar oluflturmas›ndan ve küreselleflmesinden; di¤er yandan verimlili¤i, yö- yandan verimlili¤i, yönetim
denetimini ve kâr› artt›rmak
netim denetimini ve kâr› artt›rmak için iflgücü piyasas›n›n cinsiyete dayal› olarak için iflgücü piyasas›n›n
bölünmesinden kaynaklan›r” (Castells, 2008b, s.280). Ve kad›nlar erkeklere göre cinsiyete dayal› olarak
bölünmesinden kaynaklan›r”
daha az ücret karfl›l›¤›nda çal›flmak durumunda kalmaktad›rlar. Bunun nedeni ka- (Castells, 2008b, s.280).
d›n eme¤inin evin geçimine ek bir katk› olarak görülmesidir. Bununla birlikte en-
düstriyel dönemdekinden farkl› olarak kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m› beraberinde er-
ke¤in ev içerisindeki otoritesini sarsm›flt›r. Toplumsal olarak desteklenen aile bü-
tün bu de¤iflimler ekseninde geleneksel biçimlerinden farkl› olarak yeniden tan›m-
lanmaktad›r. Castells’e göre, bu dönüflümün arkas›nda 1960’l› y›llar›n sonlar›ndan
beri geliflmekte olan dört e¤ilim vard›r:
1. Enformasyonel, küresel bir toplumun yükselifli.
2. ‹nsan türünün ço¤almas›yla ilgili teknolojik de¤ifliklik (do¤um kontrol, suni
döllenme).
3. Feminist hareketin isyan›.
4. Kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas› etkili olmufltur (Castell, 2008b, s.254-55).
Kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas› beraberinde evin geçimini sa¤layan erkek
Kad›nlar›n ücretli ifllerde
imgesinin geleneksel rolünü ortadan kald›rm›flt›r. Fakat kad›nlar›n iflgücüne kat›l›- çal›flmas› beraberinde evin
fl› ailenin geçimine ek bir katk› sa¤lamakla birlikte, kad›nlar›n geleneksel rolleri geçimini sa¤layan erkek
imgesinin geleneksel rolünü
olarak ev iflleri ve çocuklar›n bak›m› yine kad›nlar›n asli görevi olarak tan›mlan- ortadan kald›rm›flt›r.
maktad›r. Castells’e göre ataerkil aile yap›s›n›n dönüfltü¤ünün göstergeleri olarak
dört e¤ilim vard›r:
1. “Evliliklerin boflanmayla ya da ayr›l›kla da¤›lmas›, aile bireylerinin uzun
vadeli ba¤l›l›¤›na dayal› aile modelinin zay›flad›¤›n›n bir göstergesidir. Ay-
r›ca evliliklerin da¤›lmas› sonucu yaln›z yaflamay› veya çocuklar›yla yaln›z
oturmay› tercih edenlerin say›s› giderek artmaktad›r; bu durumda ayr›l›k

sonras› kurulan yeni evde egemenlik yap›lar› zihinsel olarak yeniden üretil-
se de, ailede ataerkil otorite son bulmaktad›r.
2. Evliliklerde yaflanan bunal›mlar›n giderek artmas›, evlilik, ifl ve hayat›
uyumlu k›lman›n zorlaflmas›; evlenmeyi erteleme ya da evlenmeden birlikte
yaflama gibi bir çözüm oluflturmay› zorunlu k›lm›flt›r.
3. Farkl› e¤ilimlerin sonucu olarak nüfusun yafllanmas›, erkeklerin ve kad›n-
lar›n ölüm oranlar›ndaki farl›l›klar gibi demografik etkenlere de ba¤l› ola-
rak birçok aile yap›s› ortaya ç›kmakta, böylece klasik çekirdek aile modeli-
nin yayg›nl›¤› gerilemekte, yaln›z yaflayanlar›n çocuklar›yla yaflayanlar›n
say›s› artmaktad›r.
4. Kad›nlar›n do¤urmayla ilgili tutumlar›n›n giderek özerkleflmesi, ataerkil ai-
lenin krizi, nüfusun yenilenmesi sürecinin krize girmesi ve evlilik d›fl› do-
SIRA S‹ZDE ¤an SIRA
çocuklar›n
S‹ZDE say›s›n›n giderek artmas›. Dolay›s›yla biyolojik üreme ger-
çekleflmektedir, ama geleneksel aile yap›s›n›n d›fl›nda gerçekleflmektedir”
(Castells, 2008b, s.256-57).
AtaerkilD Üyap›n›n
fi Ü N E L ‹ M
sars›lmas›na neden olan maddi iliflkiler ayn› zamanda 1960’lar-
dan beri kad›nlar›n toplumsal konumlar›n› sorgulamaya sebep olan toplumsal ha-
S O R U reketlerin deS Otemelini
R U oluflturmaktad›r. Feminizm, 1968 sonras›nda güçlü bir top-
lumsal hareket olarak kad›n kurtuluflunu, toplumsal cinsiyet kal›plar›n›, kad›n kim-
li¤i ekseninde dönüfltürülmesinin mücadelesi olarak erkek egemenli¤ine dayal›
D‹KKAT D‹KKAT
yap›lar› kökünden de¤ifltirme talepleri olarak ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla ataerkil-
li¤in elefltirisi, bunun hukuksal, siyasal ve kültürel yap›lar içerisindeki egemenlik
N N
alanlar›n› dönüfltürme gereklili¤ini de zorunlu k›lm›flt›r. Enformasyonel ekono-
mide a¤lar oluflturma mant›¤› küresel ölçekte kad›nlar›n kurtuluflunun olanakl›l›¤›-
AMAÇLARIMIZ
n› art›rma AMAÇLARIMIZ
e¤ilimi tafl›maktad›r. Kad›nlar›n çal›flma sürecine girmesi, ataerkil ailenin
dönüflmesi, erkek egemenli¤inin tart›fl›lmas›n›n olanaklar›n› ve yolunu açm›flt›r.
K ‹ T A P Toplumsal cinsiyet
K ‹ T A konusunda
P R.W Connell’›n “‹ktidar ve Cinsiyet” (Çeviren: Cem Soyde-
mir, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 1998) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.
T ESIRA
L E V ‹S‹ZDE
ZYON AtaerkillikTnedir?
ESIRA ZAtaerkilli¤in
L E V ‹S‹ZDE
YON dönüflümüne sebep olan etkenler nelerdir? Tart›fl›n›z.
3
A¤ Toplumunda Dini Fundamentalizm, Kültürel Kimlik
D Ü fi Ü N E L ‹ M A¤ toplumundaD Ü fi Ü Nkimli¤in
EL‹M oluflmas›nda bask›n olan fley dini kimliklerdir. Enformas-
Castells’e
‹ N T E R Ngöre
E T (2008b, s.21) ‹ N T temelde
E R N E T a¤lar oluflturma mant›¤› ekseninde küresel iliflkilerin bilgi ve
fundamentalizm; “kiflisel yon toplumu
davran›fl›n
S O R ve U toplumun üretim süreciS içerisinde olufltu¤u toplumdur. A¤ toplumunda dini kimlikler ‹slami
kurumlar›n›n, Tanr›n›n O R U
hukukundan kaynaklanan, ve H›ristiyan fundamentalist (köktenci) hareketlerin etkinli¤i üzerinden flekillen-
Tanr› ile insanl›k aras›nda
arac›l›k mektedir. Castells’e göre (2008b, s.21) fundamentalizm; “kiflisel davran›fl›n ve
D ‹ Keden
K A Tbelli bir otorite D‹KKAT
taraf›ndan yorumlanan toplumun kurumlar›n›n, Tanr›n›n hukukundan kaynaklanan, Tanr› ile insanl›k
kurallarla tan›mlanmas›
çerçevesinde gerçekleflen aras›nda arac›l›k eden belli bir otorite taraf›ndan yorumlanan kurallarla
N N
kolektif
SIRA kimlik
S‹ZDEinflas›d›r”. tan›mlanmas› SIRA S‹ZDE
çerçevesinde gerçekleflen kolektif kimlik inflas›d›r”. Fundamentalizm
insanl›k tarihi kadar eskilere götürülebilinir. Fakat biny›l›n dönümünde dini kim-
likler güçlü bir flekilde kimlik oluflturman›n kayna¤› konumundad›r. ‹slami funda-
mentalizm’in kökeninde baflar›s›z modernleflme, küreselleflme, sömürgecilik son-
ras› milliyetçi projelerin çöküflü vard›r (Castells, 2008b: 28). ‹slami fundamenta-
K ‹ T A P
lizm gelenekçi bir yap›dan çok ‹slami de¤erleri temel referans noktas› kabul eden
K ‹ T A P
ayn› zamanda ondan hareket eden hiper-modern kimliktir. Toplumun ve devletin
‹slami ilkelere göre düzenlenmesi talebi, küreselleflme sürecine farkl› flekilde ek-
lemlenen ülkelerde farkl› özelliklerde kendisini göstermifltir. H›ristiyan funda-

mentalizmi ise, bin y›l›n dönümünde ‹sa mesihin yeryüzüne gelece¤ine ve dola-
y›s›yla dünyan›n onun gelifline haz›rlanmas› gerekti¤ine inanmaktad›r. Feministle-
rin ataerkilli¤i elefltiren, kürtaj hakk›n› savunan kültürel hareketlerine karfl› ç›k›flla-
r› da H›ristiyan fundamentalizminin güçlenmesine sebep olmufltur.
Cemaatçili¤in toplumsal bir kimlik infla etmesinde bu denli etkili olan fley, a¤ Cemaatçili¤in toplumsal bir
toplumunda küreselleflmeyle, radikal bireycilikle silinip gitmeye SIRAbirS‹ZDE
karfl› olma hali kimlik infla etmesinde
SIRA S‹ZDEbu
denli etkili olan fley, a¤
içerisinde direnifl kimlikleri oluflturabilmeleridir (Castells, 2008b, s.535). Kimlikler toplumunda
kendilerini d›flar›dan gelebilecek ötekilere karfl› konumland›rarak infla ederler. ‹s- küreselleflmeyle, radikal
D Ü fi Ü N E L ‹ M bireycilikle silinip
D Ü figitmeye
ÜNEL‹M
lami ve H›ristiyan kimliklerin bask›n kimlik oluflturma biçimleri olarak önem ka- bir karfl› olma hali içerisinde
zanmalar›na neden olan fley, toplumsal yap›lar›n dönüflümü içerisinde bireyin ken- direnifl kimlikleri
S Ogelece¤e
R U oluflturabilmeleridir
dini koruma ve ilksel kimlikleri olarak cemaatleri kurtuluflun ve yönelik S O R U
(Castells, 2008b, s.535).
belirsizli¤in afl›lmas›n›n koflulu olarak görmesidir. Dini cemaatlerin temel savunu-
lar›, tanr›sal otoriteye ve cemaatin ç›karlar›na yönelik düzenlemelerin
D‹KKAT
toplumlar›n D‹KKAT
genel mant›¤› olmas› yönündedir. Cemaatler direnifl kimlikleri etraf›nda oluflmakla
birlikte küresel sermayeye, bilgi ve iktidar yap›lar›na karfl› cemaatin de¤erlerini sa-
N N
vunarak dünyay› dönüfltürmeye yönelik proje kimlikleri olarak evrilebilecekleri gi-
bi, kapitalist mant›¤a eklemlenerek pazar›n de¤erlerini savunabilirler. Castells ye-
ni sosyal hareketler aras›nda a¤lar›n inflas›nda katk›s› olan yeni medya teknolojile-
rini tart›fl›r. (195)
Kimli¤in dönüflümü üzerine Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›:K Ekonomi,

‹ T A P Toplum ve K ‹ T A P
Kültür. ‹kinci Cilt. Kimli¤in Gücü”(Çeviren Ebru K›l›nç, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nla-
r›. ‹stanbul: 2008) adl› eserine baflvurabilirsiniz.
A⁄ TOPLUMUNDA M‹LL‹YETÇ‹L‹K VE ULUS DEVLET
Küreselleflme Ça¤›nda Milletler ve Milliyetçilik

Ulus devletin temelinde, milletler olarak örgütlenmifl toplumsal ‹ N T Ekimlik
R N E T oluflturma ‹NTERNET
süreçleri vard›r. Milliyetçilik söylemi, ulus devlet ve milletin yarat›lmas› anlam›nda Ulus devletin temelinde,
ortak bir tarihselli¤e at›fta bulunur. Ernest Gellner’in de belirtti¤i gibi “milliyetçilik, milletler olarak örgütlenmifl
toplumsal kimlik oluflturma
milletlerin kendi öz-bilinçlerine uyanma süreci de¤ildir; uluslar›n var olmad›¤› süreçleri vard›r.
yerde onlar›n icat” edilmesidir” (Gellner, 1964:169’den aktaran Anderson, 1995,
s.20). Gellner’e göre ortak bir tarih, kültür, dil üzerine infla edilmifl bir homojen
topluluktan bahsedilemez. Bu anlam›yla milletler do¤al olmad›klar› gibi modern
toplumun ve merkezileflmifl devletin ürünüdürler. Hobsbawm (2006; s.17) ise mil-
letleri “icat edilmifl gelenekler” olarak görmektedir. Geçmiflle bugün aras›nda köp-
rü kuran, kurallar›n ve al›flkanl›klar›n sembolik üretimine dayanan “icat edilmifl ge-
lenekler” en tipik örne¤ini milli bilinçte göstermektedir (K›r›ml›, 2003, s.147). Mil-
letler yapay, ezeli ve ebedi olmayan tarihsel yap›lard›r. Bu anlam›yla milliyetçili¤in
do¤ufluna neden olan fley ulus-devlet ve milliyetçili¤in tarihsel olarak bir araya gel-
meleridir (Hobsbawm, 2010, s. 24).
Milliyetçilik ve ulus devlet aras›ndaki bu uzlaflma, enformasyon ekonomisinin
ve toplumlar›n a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda gelifltirdikleri yeni toplumsal ilifl-
Katalunya veya Katalonya
kiler ça¤›nda ortadan kalkma e¤ilimi tafl›maktad›r. Küreselleflme ile birlikte millet- (Catalunya) ‹spanya’n›n
ler ve ulus devletler egemenliklerini yitirmektedirler. Castells, milliyetçili¤in ulus kuzey do¤usunda bulunan
özerk bir bölgedir. Bu bölge
devlet ile belirli bir ba¤› oldu¤unu; ama zorunlu olarak milletin bir devlet içerisin- ulus devlete sahip olmadan
de var olmayaca¤›n› belirtmektedir. Bu anlam›yla Hobsbawm ve Gellner’e karfl› milliyetçi olunabilinece¤ine
ç›kmaktad›r. Katalunya örne¤i; Castells’e göre devletleri olmadan millet olmufl örnek teflkil eder.
toplumlar› simgelemektedir. Dolay›s›yla küreselleflmenin etkisiyle ulus devletler

zay›flatmakta; fakat milletler varl›klar›n› sürdürmektedirler. Enformasyon ça¤›nda
milliyetçiliklerin temelde yeniden ama baflka bir biçimde üretildi¤ini iddia etmek-
tedir. Castells’e göre (2008b, s. 72), millet “tarihin ve siyasi projelerin paylafl›m›yla
insanlar›n zihinlerinde ve kolektif haf›zada infla edilen kültürel cemaatlerdir”. Cas-
tells ça¤dafl milliyetçili¤i, milliyetçili¤e dair sosyal teorilerle birlikte tart›fl›rken dört
noktaya dikkat edilmesi gerekti¤ini vurgular:
1. Ça¤dafl milliyetçilik bir ulus devletin inflas›na yönelik olabilirde, olmayabi-
lirde dolay›s›yla uluslar tarihsel ve analitik olarak devletten ba¤›ms›z olu-
flumlard›r.
2. Uluslar ve Ulus devletler, Frans›z ‹htilal› sonucu oluflan modern ulus devlet-
SIRA S‹ZDE lerleSIRA
s›n›rl›S‹ZDEde¤ildir.
3. Milliyetçilik, mutlaka seçkinlere özgü bir olgu de¤ildir. Asl›nda günümüzde
milliyetçilik, küresel elitlere tepkiden baflka bir fley de¤ildir.
4. Ça¤dafl milliyetçilik etkin eylemci olmaktan çok tepkisel oldu¤undan siyasi
olmaktan çok kültürel olma e¤ilimindedir. Dolay›s›yla bir devletin savunu-
S O R U sundan S Oçok R U yerleflik bir kültürün savunusudur (Castells, 2008b, s.45-46).
Milliyetçili¤in ulus inflas›na yöneldi¤i ve bu anlam›yla milliyetçi elitlerin tüm
D‹KKAT topluma dayatt›klar›
D ‹ K K A T bir millet kimli¤inden bahsedilemez. Castells’e göre (2008b,
s.47), küreselleflme ile birlikte artan milliyetçi çözülmeler ve Sovyetler Birli¤inin
da¤›lmas› sonras›nda ortaya ç›kan uluslaflma süreciyle birlikte, milliyetçili¤i ve mil-
N N
leti ulus inflas›na indirgemek, modern devletin gerilemesi ve postmodern milliyet-
çili¤in yükselifli aras›ndaki iliflkiyi görmemeye neden olur. Dolay›s›yla küresellefl-
AMAÇLARIMIZ me süreciyle birlikte milliyetçilik kültürel kimli¤in korunmas›na yönelik olarak tep-
AMAÇLARIMIZ
kisel bir biçimde yeniden flekillenmektedir.
K ‹ T A P MilliyetçilikK konusunda
‹ T A P Eric Hobsbawm’›n “Milletler ve Milliyetçilik” (Çeviren: Osman
Ak›nhay, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2010), Benedict Anderson’›n “Hayali Cemaatler” (Çe-
viren: ‹skender Savafl›r, Metis Yay›nlar›, ‹stanbul: 2007) Umut Özk›r›ml›’n›n “Milliyetçilik
TELEV‹ZYON Kuramlar›”,T EDo¤u
L E V ‹ ZBat›
Y O N Yay›nlar›, Ankara: 2008 adl› kitaplar›na baflvurabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE Küreselleflmenin millet ve milliyetçilik üzerindeki etkileri nelerdir? Tart›fl›n›z.

SIRA S‹ZDE
4
‹NTERNET ‹ N T E R N E T ve Ulus Devlet
Küreselleflme
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fidevletler,
ÜNEL‹M
Modern ulus Weber’inde belirtti¤i gibi belirli bir alan (toprak) üzerinde-
ki fliddet kullanma tekelini elinde bulunduran devlettir (Giddens, 2008, s.30). Ulus
S O R U devletler sistemi
S O R endüstri
U toplumunun bir özelli¤idir. Ulus devletler kapitalizm’in
sermaye birikimini sa¤lamaya yönelik hukuksal, ideolojik, siyasal örgütlenme bi-
çimleri olarak ortaya ç›km›fllard›r. Giddens’›n da (2000: 206) belirtti¤i gibi, “kapita-
D‹KKAT D‹KKAT
lizm ile ulus devlet aras›ndaki iliflki, asl›nda kapitalist giriflimin do¤as› ve devlet gü-
cünün merkezileflmesinde de¤il, kapitalizmle ortaya ç›kan dönüflümler içinde aran-
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE kapitalizmle ulus devlet zorunlu olarak bir arada düflünülme-
mal›d›r”. Dolay›s›yla
melidir. Castells’e (Stevenson 2005: 192) göre, kapitalizm, devlete enformasyonel
ekonominin geliflimi karfl›s›nda giderek daha az ba¤›ml›l›k duyarken, bilgiyi uzak
alanlara iletecek yayg›n bir enformasyonel sistemin iflleyifline ise daha çok ba¤›m-
l› hale gelmektedir. Bu durum endüstri toplumundan enformasyonel topluma ge-
K ‹ T A P çifl sürecinde
K ‹ulusT A devleti
P dönüflüme zorlam›flt›r. Buna göre küreselleflme süreciy-
le birlikte ulus devletler egemenliklerini yitirmeye bafllam›flt›r. Sermaye, mal, hiz-
metler, iletiflim, teknoloji, enformasyon ak›fllar› devletin toplumsal alan üzerindeki
kontrol yetene¤ini ortadan kald›rma e¤ilimi tafl›maktad›r (Castells, 2008b, s.385).

Dolay›s›yla enformasyonel ekonomilerin örgütlenme biçimleri, küresel ölçekte do-
lafl›m›n ulus devletler taraf›ndan k›s›tlanamayaca¤› bir ça¤›n bafllang›c›n› simgele-
mektedir. Castells’in de (2007a, s.500) belirtti¤i gibi, “sermayenin küreselleflmesi,
iktidar kurumlar›n›n çok tarafl› hale gelmesi ve otorite merkezinin bölgesel ve ye-
rel yönetimlere kaymas› yeni bir devlet biçimine, a¤ devletine yol açacak olan ye-
ni bir iktidar geometrisi bafllatm›flt›r”. Buna göre devlet egemenli¤i gerilemekte
ama nüfuzunu korumaktad›r. Dolay›s›yla, “ulus devletler var olmay› sürdürseler
SIRA S‹ZDE
de, ki yak›n gelecekte böyle olacakt›r, giderek daha genifl kapsaml› bir iktidar a¤›- SIRA S‹ZDE
n›n ba¤lant› noktalar› haline geleceklerdir, gelmifllerdir” (Castells, 2008b, s.452).
A¤ devleti, sermayenin
A¤ devleti, sermayenin küreselleflmesi, çok tarafl› iktidar yap›lar›n›n oluflmas› ve küreselleflmesi,
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Üçok
fi Ü tarafl›
NEL‹M
merkezi otoritenin yerel ve bölgesel yönetimlere kaymas› anlam›na gelmekte ve iktidar yap›lar›n›n oluflmas›
yeni bir iktidar biçimini ifade etmektedir. Bunun anlam› küreselleflme ile birlikte ve merkezi otoritenin yerel ve
bölgesel yönetimlere
devletin toplum üzerindeki hakimiyeti etkisiz kalmakla birlikte,S ulus O R U devletler kü- S O R U
kaymas› anlam›na gelmekte
resel a¤larda hakimiyetin tek kayna¤› olmaktan ç›kmakta ve sadece bir tanesi ha- ve yeni bir iktidar biçimini
ifade etmektedir.
line gelmektedir. Dolay›s›yla ulus devletler a¤ devletleri fleklindeD ‹ Körgütlenmifl
KAT kü- D‹KKAT
resel düzenin ba¤lant› noktalar› konumundad›r. Castells’e göre (2008b, s.386), ye-
rel yönetimlerin güçlenmesi, medya ve elektronik iletiflimin küreselleflmesi, suçun
N N
küreselleflmesi, toplumsal protestolar›n küreselleflmesi ulus devletin hakimiyet ala-
n›n› k›s›tlamakta ve ifllevsiz hale getirmektedir. Ancak vurgulanmas› gereken nok-
ta sermayenin küresel, eme¤in ise yerel oldu¤udur (SlatteryAMAÇLARIMIZ
2007, s.402). Bu du- AMAÇLARIMIZ
rum ulus devlet ile küresel güçler aras›ndaki ç›kar iliflkilerinin de bir göstergesidir.
Ulus devlet konusunda Antony Giddens’›n “Ulus Devlet ve fiiddet” (Çeviren:

K ‹ T A PCumhur Atay, K ‹ T A P
Kalkedon Yay›nlar›, ‹stanbul: 2008), Zygmunt Bauman’›n “Küreselleflme: Toplumsal So-
nuçlar›”(Çeviren: Abdullah Y›lmaz, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2010) adl› kitablara baflvu-
rabilirsiniz. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Küreselleflmenin ulus devlet üzerindeki etkileri nelerdir? Tart›fl›n›z.SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
5 ‹NTERNET
A¤ Toplumu Kuram›na Yönelik Elefltiriler
D Ü fi Ü N Emant›¤›n›n
A¤ toplumuna getirilen en önemli elefltirilerden ilki, a¤lar oluflturma L‹M ve D Ü fi Ü N E L ‹ M
a¤›n merkezsiz hiyerarfli gerektirmeyen yatay iliflkiler mant›¤›n›n zorunlu olarak hi-
yerarflileri ortadan kald›rmayaca¤›d›r. Ayn› zamanda pazar›n, Shiyerarflinin
O R U ve a¤ S O R U
mant›¤›n›n bir biriyle ba¤lant›l› kavramlar oldu¤u ve analitik olarak birbirinden ay-
r›lamayaca¤› da vurgulanmaktad›r (Aygül, 2006, s.147). Buna göre a¤ mant›¤›n›n
D‹KKAT D‹KKAT
hiyerarflik yap›lar›n yerini almas›, zorunlu ve olumlu bir süreç olarak görülmeme-
lidir. ‹kinci elefltiri; a¤›n merkezi ortadan kald›rd›¤› düflüncesinin gerçe¤i yans›tma-
N N
d›¤›d›r. Buna göre küreselleflme beraberinde sermayenin rahatça SIRAdünya
S‹ZDE ölçe¤inde SIRA S‹ZDE
dolafl›m›n› sa¤lamakla birlikte, sermaye hala ulus devletlere ba¤›ml›d›r. Dolay›s›y-
la merkezsiz bir üretim ve dolafl›m sisteminden bahsedilemeyece¤i, a¤›n küresel
merkezsizli¤ine karfl› kapitalizmim hala belirli merkezlerden dünyaya yay›ld›¤›n›
belirtmektedirler. Üçüncü olarak a¤ kuramlar›nda temel eksik küresel ölçekte mer-
kez ve çevre olan ülkeler aras›ndaki eflitsiz iliflkilerin vurgulanmamas›d›r.
K ‹ T A P
Dolay›- K ‹ T A P
s›yla a¤ mant›¤›n›, eflitler aras›ndaki bir kat›l›m olarak alg›lamaktad›r.
Özet
NA M A Ç A¤ toplumu kavram›n› tan›mlamak. N A¤ toplumunda çal›flma ve kent yap›s›ndaki de-

1 A M A Ç
A¤ toplumu; a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda 3 ¤iflmi aç›klamak.
merkezsiz, hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin Kapitalizmin enformasyonel hale gelmesi çal›fl-
hakim oldu¤u bir toplumsal örgütlenme biçimi- ma iliflkilerini köklü bir biçimde dönüfltürmekte-
dir. A¤ mant›¤›; medyadan, küresel sermayeye; dir. Çal›flman›n anlam› “toplumsal bütünün üre-
toplumsal hareketlerden, kimlik biçimlerine ve tim ve yeniden üretiminde norma ba¤l›, standart
çal›flma iliflkilerine kadar enformasyonel toplu- bir ifllevi yerine getirme” (Gorz, 2001, s.12) flek-
mun bütün alanlar›n›n temelini oluflturmaktad›r. linde toplumsal olarak tan›mlanabilinir. Enfor-
Endüstri toplumundan enformasyon toplumuna masyonel toplumda ise iflin standart-d›fl›, belirli
geçifl a¤lar oluflturma mant›¤›n›n hakim olmas›n› prosedürlere tabi olmay›fl› geleneksel çal›flma
simgelemekle birlikte, endüstri toplumunun or- biçimlerini ortadan kald›rmaktad›r. Enformasyo-
tadan kalk›yor olmas› temelde kapitalizmin de nel toplumda temelde çal›flma ortadan kalkma-
ortadan kalkt›¤› anlam›na gelmemektedir. Enfor- m›flt›r, ortadan kalkan endüstriyel topluma ilifl-
masyon toplumunda olan fley kapitalist iliflkilerin kin emek süreçleri ve ifl biçimleridir. Enformas-
a¤ mant›¤› dolay›m›yla küresel ölçekte yayg›n- yon toplumunda iflin bireyselleflmesi toplumsal
laflmas›d›r. A¤ toplumu, küresel ölçekte serma- olarak zaman›n ötesine taflan yeni ifl biçimleri-
yenin, kültürün, iflgücünün ve toplumlar›n karfl›- nin oluflmas›n› da beraberinde getirmifltir. Çal›fl-
l›kl› ba¤›ml›l›k içerisine girmeleridir. ma sürelerinin k›salmas›, esnek çal›flma koflulla-
N
r› içerisinde ifl güvencesinin ortadan kalkmas›,
A¤ toplumunun oluflmas›na neden olan etkenle- çal›flma mekan›n fabrikalar, bürolar olmaktan
A M A Ç
2 ri ay›rt edebilmek. ç›kmas›, ifl verenin çal›flan›n tan›mlanm›fl hakla-

A¤ toplumu, 1960’lar›n sonu ve 1970’lerin bafl›n- r›na, tazminat, e¤itim, sosyal güvenlik ve ifl gü-
da üç ba¤›ms›z sürecin birlikte oluflmas›yla mey- vencesine dayal› geleneksel sözleflmenin orta-
dana gelmifltir. Birincisi; enformasyon teknoloji- dan kalkmas› esnek çal›flma iliflkilerinin enfor-
si devrimi, ‹kincisi; kapitalizmin de devletçili¤in masyonel toplumda hakim olmas›na neden ol-
de ekonomik krize girmesi ve peflinden yap›lanmaktad›r. A¤ toplumunda çal›flma yaflam› gibi
mas›, üçüncüsü; Liberteryanizm, insan haklar›, kentler de dönüflmüfltür. Nitekim sanayi toplu-
feminizm ve çevrecilik gibi kültürel ve toplumsal mu, üretimin kentlerde yo¤unlaflt›¤› toplumdur.
hareketlerin yeflermesidir (Castells, 2007a, s.486). Enformasyon ça¤›nda kentler, enformasyonel
Bu sürecin temelinde, üretim biçimleri (kapita- kentler olarak dönüflmektedir. Küreselleflme sü-
lizm, devletçilik) ve kalk›nma biçimleri (sanayi- reciyle birlikte kentler üretimin ve tüketimin me-
leflmecilik, enformasyonelizm) ekseninde kapi- kanlar› olarak yeniden önem kazanmaktad›r. Kü-
talizmle enformasyonel kalk›nman›n tarihsel ola- resel kentlerin özellikleri: 1) Dünya ekonomisi-
rak biraraya gelmesi ve a¤lar etraf›nda flekillen- nin örgütlenmesiyle hayli yo¤unlaflm›fl komuta
mesi vard›r (Castells, 2008a, s.17). merkezleri haline gelmifllerdir. 2) Finans ve uz-
manl›k gerektiren hizmetler flirketlerinin kilit yer-
leflimleri olmufllard›r. 3) Önde gelen sektörlerde
yeniliklerin üretimi de dahil üretim merkezleri-
dir. 4) Üretilen ürünler ve hizmetlerin piyasalar›-
d›r. Bu anlam›yla a¤ toplumunda kent ileri hiz-
met üretiminin ve tüketiminin geliflti¤i mekanlar
olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
N
A M A Ç
A¤ toplumunda kimli¤in ve ataerkilli¤in dönü- N
A M A Ç
A¤ toplumunda milliyetçili¤in ve ulus devletin
4 flümünü aç›klamak. 5 dönüflümünü özetlemek.
Castells’e göre kimli¤in inflas› üç biçimde ger- Milliyetçilik ve ulus devlet aras›ndaki temel uz-
çekleflir: 1) Meflrulaflt›r›c› kimlik, 2) Direnifl kim- laflma, enformasyon ekonomisinin ve toplumla-
li¤i, 3) Proje kimli¤i. Modern toplumda egemen r›n a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda gelifltirdik-
olan kimlik bütün toplumu kapsayan (ulus gibi) leri yeni toplumsal iliflkiler ça¤›nda ortadan kalk-
bir özelli¤e sahiptir. Dini kimlikler, etnik kimlik- ma e¤ilimi tafl›maktad›r. Dolay›s›yla ulus devle-
ler, kültürel kimlikler egemen olan ulus kimli¤i tin temelinde, milletler olarak örgütlenmifl top-
taraf›ndan kuflat›lm›flt›r. Dolay›s›yla küreselleflme lumsal kimlik oluflturma süreçleri vard›r. Ne var
süreci ile birlikte egemen kimli¤in elefltiriye u¤- ki küreselleflmenin etkisiyle ulus devletler zay›f-
ramas› çeperde kalan kimliklerin gün yüzüne ç›k- lamakta; fakat milletler varl›klar›n› sürdürmekte-
mas›na sebep olmufltur. Art›k a¤ toplumunda dirler. Enformasyon ça¤›nda milliyetçiliklerin te-
kimli¤i tan›mlayan fley ulus gibi kapsay›c› bir melde yeniden ama baflka bir biçimde üretildi¤i-
özellik olmaktan ç›km›flt›r. Etnik, dini, kültürel ni iddia etmektedir. Modern ulus devletler siste-
cemaatler kimli¤in kurucu güçleri haline dönüfl- mi endüstri toplumunun bir özelli¤idir. Ulus dev-
müfllerdir. A¤ toplumunda kimlikle birlikte ataer- letler kapitalizmin sermaye birikimini sa¤lamaya
killik de dönüflmüfltür. Ekonominin enformallefl- yönelik hukuksal, ideolojik, siyasal örgütlenme
mesi ile birlikte endüstriyel toplumlardakine ben- biçimleri olarak ortaya ç›km›fllard›r. Endüstri top-
zer ataerkil iliflki biçimleri üretim sürecinin de- lumundan enformasyonel topluma geçifl berabe-
¤iflmesi oran›nda de¤iflmektedir. Küresel ekono- rinde ulus devleti dönüflüme zorlam›fl ve ulus
minin ve çal›flma iliflkilerin dönüflümü ile birlik- devletler egemenliklerini yitirmeye bafllam›fllar-
te kad›n›n toplumsal rolü artm›flt›r. Endüstriyel d›r. Sonuç olarak, ulus devletler küresel a¤larda
dönemdekinden farkl› olarak kad›nlar›n iflgücü- hakimiyetin tek kayna¤› de¤il sadece bir tanesi-
ne kat›l›m› beraberinde erke¤in ev içerisindeki dir. Dolay›s›yla ulus devletler a¤ devletleri flek-
otoritesini sarsm›flt›r. Sonuç olarak; enformasyo- linde örgütlenmifl küresel düzenin ba¤lant› nok-
nel, küresel bir toplumun yükselifli, insan türü- talar› konumundad›r.
nün ço¤almas›yla ilgili teknolojik de¤ifliklik (do-
¤um kontrol, suni döllenme), feminist hareketin
isyan›, kad›nlar›n çal›flma sürecine girmesi, ataer-
kil ailenin dönüflmesi, erkek egemenli¤inin tart›-
fl›lmas›n›n olanaklar›n› ve yolunu açm›flt›r.
1. Afla¤›dakilerden hangisi “A¤ Toplumu”nun oluflma- 7. Toplumun egemen kurumlar› taraf›ndan toplumsal
s›na etki eden temel süreçlerden biridir? aktörler karfl›s›nda egemenliklerini geniflletmek ve ak›l-
a. Esnek üretimin yayg›nlaflmas› c›laflt›rmak için infla edilen kimlik tan›m› afla¤›dakiler-
b. Endüstri Devrimi den hangisidir?
c. Fundementalist hareketlerin güçlenmesi a. Proje kimli¤i
d. Kapitalizm ve devletçili¤in krizi b. Kültürel kimlik
e. Sanayi sonras› toplumun ortaya ç›kmas› c. Meflrulaflt›r›c› kimlik
d. Dini kimlik
2. Küresel kentlerin yeni ifllevleri ile ilgili afla¤›daki e. Direnifl kimli¤i
ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Üretilen ürünler ve hizmetlerin piyasalar›d›r 8. A¤ toplumunda cemaatçili¤in toplumsal bir kimlik
b. Endüstriyel üretimin hakim oldu¤u yerlerdir olarak infla edilmesindeki temel sebep afla¤›dakilerden
c. Dünya ekonomisinin örgütlenmesiyle hayli yo- hangisidir?
¤unlaflm›fl komuta merkezleridir a. Küreselleflmeyle, radikal bireycilikle silinip git-
d. Önde gelen sektörlerde yeniliklerin üretimi de meye karfl› olmalar›
dahil üretim merkezleridir b. Tanr›sal otoriteye ve cemaatin ç›karlar›na yöne-
e. Finans ve uzmanl›k gerektiren hizmetler flirket- lik düzenlemeleri savunmalar›
lerinin kilit yerleflimleri olmufllard›r c. Kültürel hareketlere karfl› ç›kmalar›
d. Sömürgecilik sonras› milliyetçi projelerin güç-
3. Küreselleflme süreci ile birlikte “Ulus Devletin” dönü- lenmesi
flümünü tan›mlayan kavram afla¤›dakilerden hangisidir? e. Toplumun ve devletin dini ilkelere göre düzen-
a. Hukuk Devleti lenmesi talebi
b. Kozmopolit Devlet
c. Refah Devleti 9. Afla¤›dakilerden hangisi Castells’in ça¤dafl milliyetçi-
d. A¤ Devleti li¤i tart›fl›rken de¤indi¤i noktalardan biri de¤ildir?
e. Anayasal Devlet a. Uluslar tarihsel ve analitik olarak devletten ba-
¤›ms›z oluflumlard›r.
4. Afla¤›dakilerden hangisi “a¤ toplumu” kuramc›s›d›r? b. Ça¤dafl milliyetçilik küresel elitlere yönelik bir
a. Antony Giddens tepkidir.
b. Herbert Marcuse c. Milletler “icat edilmifl geleneklerdir” ve yapay-
c. Manuel Castells d›rlar.
d. Antonio Negri d. Milletler, siyasi de¤il kültürel yap›lard›r ve yerle-
e. Daniel Bell flik kültürü korumaya çal›fl›rlar.
e. Uluslar ve ulus devletler Frans›z ‹htilaliyle s›n›r-
5. Afla¤›dakilerden hangisi enformasyon toplumunda l› de¤illerdir.
esnek çal›flma iliflkilerinin yayg›nl›k kazanmas›nda be-
lirleyici olan unsurlardan biri de¤ildir? 10. Afla¤›dakilerden hangisi a¤ kuram›n›n elefltirilme
a. Yer nedenlerinden biri de¤ildir?
b. Zaman a. A¤lar oluflturma mant›¤› hiyerarfliyi ortadan kal-
c. ‹fl güvencesi d›rmamas›
d. Çal›flma süresi b. Küresel ölçekte merkez ve çevre ülkeler aras›n-
e. ‹fl verenle çal›flan aras›ndaki toplumsal sözleflme daki eflitsizli¤i yans›tmamas›
c. A¤›n, merkezi ortadan kald›rd›¤› düflüncesi ger-
6. Afla¤›dakilerden hangisi 1960’lardan itibaren Ataer- çe¤ini yans›tmamas›
kil ailenin dönüflümüne sebep olan e¤ilimlerden biri d. A¤ toplumunun küresel ölçekte iktidar iliflkileri-
de¤ildir? ni ortadan kald›rmas›
a. Feminist hareketin isyan› e. A¤ mant›¤›n›n, hiyerarflik yap›lar›n yerini alma-
b. ‹nsan türünün ço¤almas›yla ilgili teknolojik de- s›n›n olumlu bir süreç olarak görülmemesi
¤ifliklik (do¤um kontrol, suni döllenme)
c. Enformasyonel, küresel bir toplumun yükselifli
d. Erkek egemenli¤inin artmas›
e. Kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas›

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden S›ra Sizde 1
gözden geçiriniz. A¤ toplumu; a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda merkez-
2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Kent” ko- siz, hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin hakim oldu¤u
nusunu yeniden gözden geçiriniz. bir toplumsal örgütlenme biçimidir. 1960’lar›n sonu ve
3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Ulus Dev- 1970’lerin bafl›ndan itibaren endüstri toplumunun krizi
let” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ile birlikte ortaya ç›kan ve bu anlam›yla üretimin, tüke-
4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden timin, sermayenin küresel ölçekteki dönüflümüdür. En-
gözden geçiriniz. düstriyel üretimin gerilemesiyle birlikte enformasyonel
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Çal›flma- üretimin yükselmesidir. Enformasyonel toplumun yük-
n›n Dönüflümü: ‹fl ve ‹flsizlik” konusunu yeni- selmesi kapitalist iliflkilerin a¤ mant›¤› dolay›m›yla küre-
den gözden geçiriniz. sel ölçekte yayg›nlaflmas›d›r. Bu anlam›yla a¤ toplumu,
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Ataerkilli- küresel ölçekte sermayenin, kültürün, iflgücünün ve top-
¤in Sonu: Aile ve Cinsellik” konusunu yeniden lumlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k içerisine girmeleridir. A¤
gözden geçiriniz. toplumunun ortaya ç›kmas›na neden olan etkenler üç
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Kimlik” tanedir. Birincisi kapitalizmin ve devletçili¤in krizi, ikin-
cisi enformasyon teknolojileri devrimi ve üçüncüsü, fe-
minizm, çevrecilik, liberteryanizm gibi kültürel ve top-
8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Dini Fun-
lumsal hareketlerin oluflmas›d›r. Kapitalizm ve devletçi-
damentalizm, Kültürel Kimlik” konusunu yeni-
li¤in krizi Keynesyen dönemin refah devletinin ve kapi-
den gözden geçiriniz.
talist birikimin 1970’lerde ortaya ç›kan daralmas›yla ilgi-
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Ça¤›nda Mil-
lidir. Mikro-elektronik ve genetikteki h›zl› geliflmeler
letler ve Milliyetçilik” konusunu yeniden göz-
üretimin do¤as›n› de¤ifltirmifltir. Feminizm, çevrecilik ve
den geçiriniz.
liberteryanizm gibi toplumsal kültürel hareketler top-
10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Kuram›na Yönelik Elefl-
lumsal yap›n›n ataerkil özelliklerini, sanayileflmenin çev-
tiriler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
re üzerindeki tahripkar etkilerini ve demokratik bir top-
lumda yurttafll›k haklar›n›n seyrini elefltirmifllerdir. Bü-
tün bu tarihsel süreçlerin bir araya gelmesi a¤ toplumun
oluflmas›n›n temelini oluflturmaktad›r.
S›ra Sizde 2
Çal›flma toplumsal iliflkilerin üretilmesinin temelidir.
Çal›flma iliflkilerindeki dönüflümle, toplumsal, siyasal,
iktisadi dönüflüm aras›nda do¤rudan bir iliflki söz ko-
nusudur. 1970’lerden beri çal›flman›n anlam› Keynes-
yen Refah Devleti dönemindeki tam istihdam yap›s›n-
dan, esnek çal›flma iliflkilerine do¤ru bir de¤iflim e¤ili-
mindedir. Çal›flman›n anlam›ndaki de¤iflim dolayl› ola-
rak çal›flman›n biçimini de de¤ifltirmektedir. A¤ toplu-
mu, esnek çal›flma iliflkilerinin hakim oldu¤u, ileri tek-
noloji ve eme¤e ba¤›ml› olmayan bir üretim ve tüketim
süreci meydana getirmifltir. Üretim sürecinde ileri tek-
noloji kullan›lmas› emek merkezli istihdam yap›s›n› de-
¤ifltirmifltir. Hizmetler sektörünün geliflmesi ayn› za-
manda sanayi dönemine ait ifl ve emek biçimlerini de-
¤ifltirmifltir. A¤ toplumunda çal›flma iliflkilerinin dönü-
flümüne etki eden süreçte belirleyici olan, teknolojinin
dönüflümü, esnek çal›flma iliflkilerin artmas›, endüstri-
yel emek biçimlerinin gerileyifli, küresel ölçekte birbi-
riyle ba¤›ml› küresel bir iflgücünün oluflmas›d›r.
S›ra Sizde 3 mas›, ulus devletin ortadan kalkt›¤› anlam›na gelme-

Ataerkillik, erke¤in aile içerisinde kad›nlar ve çocuklar mektedir. Küreselleflme süreciyle birlikte olan fley, ulus
üzerindeki egemenli¤i olarak tan›mlanabilinir. Erke¤in devletlerin gerileyen egemenliklerine karfl›l›k, küresel
aile reisi olarak görülmesi, ayn› zamanda erke¤in ev içe- iktidar yap›lar› içerisinde bir aktör olmaya devam et-
risindeki egemenli¤inin kabul edilmesini zorunlu k›l- meleridir. Castells ulus devletin ortadan kalkmad›¤›n›
m›flt›r. Erke¤in bu egemen konumu, siyasetten, ekono- ama küresel iktidar iliflkileri içerisinde a¤ devleti biçi-
miye, çal›flma iliflkilerine, kültürel yap›lara kadar günde- minde yeniden anlam kazand›¤›n› belirtmektedir. Do-
lik hayat›n her alan›nda hakim bir özellik göstermekte- lay›s›yla küreselleflme süreci, ulus devleti a¤ devletine
dir. 1960’lardan itibaren ataerkil iliflkilerinin elefltiri ko- dönüfltürmekte, bu anlam›yla da egemenli¤in tek kay-
nusu haline getirilmesi ataerkilli¤in dönüflümüne sebep na¤› olmaktan ç›karmaktad›r.
olmufltur. Bu dönüflümün arkas›nda temelde dört özgün
geliflme söz konusudur. Birincisi, enformasyonel, küre-
sel bir toplumun yükselifli, ikincisi; insan türünün ço¤al-
mas›yla ilgili teknolojik de¤ifliklik (do¤um kontrol, suni
döllenme), üçüncüsü; feminist hareketin isyan› ve dör-
düncüsü; kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas›d›r.
S›ra Sizde 4
Milletler, ulus devlet içerisinde örgütlenmifl yap›lar›
temsil ederler. Hobsbawn ve Gellner gibi kuramc›lar
milletleri icat edilmifl toplumsal kimlik biçimleri olarak
görmektedirler. Dolay›s›yla milletler tarihin her döne-
minde var olan ezeli ve ebedi yap›lar de¤illerdir. Küre-
selleflme süreciyle birlikte ulus devletin sorgulanmas›
beraberinde milliyetçili¤in de sorgulanmas› ve gerile-
mesi tart›flmalar›n› getirmektedir. Milliyetçili¤in tarih
sahnesinden silindi¤ine yönelik e¤ilimler merkezi bir
tart›flmay› oluflturmaktad›r. Gellner ve Hobsbawn’dan
farkl› olarak milliyetçilik Castells’e göre yapay bir olgu
de¤ildir. Milliyetçilik kuramc›lar›n›n aksine, milletler
tarihsel olarak devletlerden ba¤›ms›z yap›lard›r, milli-
yetçilik küreselleflme sürecinde küresel elitlere bir tep-
ki özelli¤i tafl›maktad›r ve ayn› zamanda ça¤dafl milli-
yetçilik siyasi olmaktan çok tepkiseldir, ulus devletin
korunmas›na de¤il yerleflik kültürün korunmas›n›
amaçlamaktad›r.
S›ra Sizde 5
Ulus devlet, belirli bir toprak parças› üzerindeki fliddet
tekelini elinde bulunduran siyasal bir organizasyondur.
Ulus devletler endüstriyel toplumla birlikte ortay ç›kan,
kapitalist sermaye birikimine olanak tan›yan bir yap›-
d›r. Küreselleflme süreciyle birlikte endüstriyel toplu-
mun ortadan kalkmas›, ekonomik, siyasal, kültürel ala-
n›n a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda yeniden örgüt-
lenmesi dolay›s›yla ulus devleti dönüflüme zorlam›flt›r.
Küreselleflme ça¤›nda ulusal s›n›rlar içerisindeki hu-
kuksal, siyasal, iktisadi egemenlik ortadan kalkmakta-
d›r. Bu anlam›yla ulus devletin egemenlik alan›n daral-
Kaynaklar
Anderson, B. (1995) Hayali Cemaatler Milliyetçili¤in Mandel, E. (1998) Marksist Ekonomi Kuram›na Gi-
Kökenleri ve Yay›lmas›. (‹. Savafl›r, Çev.). ‹stan- rifl. (A. Ünlü, Çev.). ‹stanbul: Toplumsal Dönüflüm
bul: Metis Yay›nlar›. Yay›nlar›.
Aygül, C. (2006) fiebeke Kuramlar›na Elefltirel Bir Yak- Marcuse, H. (1986) Tek Boyutlu ‹nsan. (A. Yard›ml›,
lafl›m, Memleket, Siyaset Yönetim, 141-153. Çev.). ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi.
Bell, Daniel (1976) The Coming of Post Industrial Slattery M. (2007) Sosyolojide Temel Fikirler (Ü.Tat-
Society, New York: Basic Books, Inc., Publishers. l›can-G. Demiriz, Çev.). Bursa: Sentez Yay›nc›l›k.
Castells, M. (1999). Information Technology, Stevenson, N. (2005) Understanding Media Cultures.
Globalization and Social Development. Geneva. London: Sega Publications.
UNRISD Discussion Paper No. 114.
Castells, M. (2008a) Enformasyon Ça¤›: Ekonomi,
Toplum ve Kültür. Birinci Cilt. A¤ Toplumunun
Yükselifli (E. K›l›nç, Çev.). (2.bs.). ‹stanbul: Bilgi
Ünv. Yay›nlar›.
Castells, M. (2008b) Enformasyon Ça¤›: Ekonomi,
Toplum ve Kültür. ‹kinci Cilt. Kimli¤in Gücü (E.
K›l›nç, Çev.). (2.bs.). ‹stanbul: Bilgi Ünv. Yay›nlar›.
Castells, M. (2007a) Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Top-
lum ve Kültür. Üçüncü Cilt. Kimli¤in Gücü (E. K›-
l›nç, Çev.). (2.bs.). ‹stanbul: Bilgi Ünv. Yay›nlar›.
Castells, M. (2007b) “Enformasyonculuk ve Network
Toplumu”. (Himanen, P.) Hacer Eti¤i içinde. ‹stan-
bul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Giddens, A. (2000) Tarihsel Materyalizmin Ça¤dafl
Elefltirisi. (Ü. Tatl›can, Çev.). ‹stanbul: Paradigma
Yay›nlar›.
Giddens, A. (2008) Ulus Devlet ve fiiddet. (C. Atay,
Çev.). ‹stanbul: Kalkedon Yay›nlar›
Gorz, A. (2001) Yaflad›¤›m›z Sefalet. (N. Tutal, Çev.).
‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Hardt, M. ve Negri, A. (2003) ‹mparatorluk. (A. Y›l-
maz, Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Harvey, D. (2008) Umut Mekanlar›. (Z. Gambetti,
Çev.). ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
Hobsbawm, E. J. (2006). Gelenekleri ‹cad Etmek. E.
Hobsabawm, & T. Ranger içinde, Gelene¤in ‹cad›
(s. 1-18). ‹stanbul: Agora Kitapl›¤›.
Hobsbawm, E. J. (2010) Milletler ve Milliyetçilik. (O.
Ak›nhay, Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›
Ifl›k, O (1995) Globalleflme Süreci ve Kentin/Kentlili¤in
De¤iflen Anlamlar›. Birikim. S.98-105.
K›r›ml›, U. (2009) Milliyetçilik Kuramlar›: Elefltirel
Bir Bak›fl. Ankara: Do¤u Bat› Yay›nlar›.
Kumar, K. (1999) Ça¤dafl Dünyan›n Yeni Kuramlar›.
(M. Küçük, Çev.). Ankara: Dost Kitabevi.
6
Amaçlar›m›z
N
N
Sennett’in genel yaklafl›m›n› ay›rt edebilecek,
N
Sennett’in Kamusal ‹nsan›n Çöküflü çal›flmas›n› özetleyebilecek,
N
Sennett’in yeni kapitalizmin kültürü hakk›ndaki düflüncelerini aç›klayabilecek.
Yeni kapitalizmin kültürünün ortaya ç›kard›¤› karakter afl›nmas› kavram›n›
N
tan›mlayabilecek,
Yeni kapitalizmde iflin kiflilik üzerindeki etkilerini de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Kapitalizm • Esneklik
• Yeni/Esnek Kapitalizm • Karakter Afl›nmas›
• Yeni Kapitalizmin Kültürü • Kamusal Alan
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• KAMUSAL ALANIN DÖNÜfiÜMÜ
Richard Sennett: YA DA KAMUSAL ‹NSANIN
Sosyolojide Yak›n Kamusal ‹nsan›n ÇÖKÜfiÜ
Çöküflünden Yeni • YEN‹ KAP‹TAL‹ZM‹N KÜLTÜRÜ
Dönem Geliflmeler Kapitalizmin
Kültürüne • KARAKTER AfiINMASI
• YEN‹ KAP‹TAL‹ZMDE ‹fi‹N K‹fi‹L‹K
ÜZER‹NDEK‹ ETK‹LER‹
Richard Sennett: Kamusal
‹nsan›n Çöküflünden Yeni
Kapitalizmin Kültürüne
G‹R‹fi
Günümüz ça¤dafl sosyolojisinin en önemli ve en üretken sosyologlar›ndan biri
olan Richard Sennett’in sosyolojisi modern toplumda duygusal iliflkilerin/ba¤lar›n
ve endüstriyel kapitalizmin bu duygusal iliflkilerde yaratt›¤› erozyonun araflt›r›lma-
s› olarak tan›mlanabilir. Sennett, bireylerin yaflad›klar› ve çal›flt›klar› yerlerle ilgili
maddi gerçeklikleri nas›l anlamland›rd›klar›n› ve toplumsal engellere ra¤men in-
sanlar›n kendi deneyimlerini nas›l kendi kendilerine yorumlayabildiklerini ortaya
koymaya çal›fl›r.
Kent sosyolojisi çal›flmalar› da bulunan Sennett, kentsel yasam› toplumsal
bütünlük çerçevesinde çözümleyen sosyologlardan biridir. Ona göre kentin en
önemli özelli¤i, kiflisel farkl›l›klar› gizlemeden ve kiflisel de¤erleri baflkas›na
dayatmadan baflkalar›yla iliflki kurma f›rsat› veren bir kamusal alan olmas›d›r.
Sennett, kent tasar›m›n›n toplumsal yaflam üzerindeki etkilerini inceledigi Gö-
zün Vicdan› adl› eserinde, modern kültürün “iç” ve “d›fl” aras›nda bir ayr›mdan
kayg› oldu¤unu belirtir. “Aç›lma korkusu”ndan kaynaklanan bu ayr›m, öznel
yaflant› ile sosyal yaflant› aras›nda, benlik ile kent aras›ndad›r. Kentte insan ilifl-
kileri al›flverifl ve turizm etkinliklerine indirgenerek, kent anlams›zlaflt›r›lm›fl ve
kimliksizlefltirilmistir. ‹nsanlar bu duruma gönüllü olarak katlan›r görünmekte-
dir. Aç›lma, incinme olas›l›¤›n› içerir. Bu nedenle, kentli insan temkinli olmak-
ta ve aç›lmaktan korkmaktad›r. Sennet’e göre, modern kültürün sorunu, kamu-
sal mekânlar›n nas›l düzenlenece¤i, kifliliksizli¤in ve kimliksizli¤in nas›l gideri-
lece¤i ve kentsel mekân›n yeniden insan yaflant›s›n›n bir boyutu haline nas›l
getirilece¤idir. Sennett, Düzensizli¤in Kullan›mlar›: Bireysel Kimlik ve Kent
Yaflam› adl› çal›flmas›nda s›n›f, kent yaflam› ve kimlik üzerinde durur. Kamu-
sal ‹nsan›n Çöküflü (1996) kitab›nda ise modern toplumda kamusal ve özel ya-
flam›n de¤iflen dengelerini ele almaktad›r. Sennett’e göre, modern bat›l› kent-
lerde kamusal alan canl›l›¤›n› kaybetmifl, narsist bir kiflilik geliflmifl ve kentle-
rin topluluklara parçalanmas› sonucunda mahrem bir toplum ortaya ç›km›flt›r.
Sennett, kamusal alan›n oluflumunu ve de¤iflimini ele al›rken 19. yüzy›lda özel-
likle sanayi kapitalizmi ve sekülerleflme süreçleri ile de¤iflime u¤rayan kamu-
sal alan üzerinde durmaktad›r. Kamusal alan tart›flmas› ekseninde bu alan bü-
yük ölçüde Sennett’e göre kiflisellefltirilmifltir. Kamusal alan, özel alan, aile,
kent yaflam› çerçevesinde sanayi kapitalizmi ve sekülerleflme süreçleri ile bir-
likte ele al›nmal›d›r. Sanayi kapitalizminin ortaya ç›kard›¤› kentler, kentlerdeki
ortak kullan›m ve karfl›laflma alanlar› olarak kahvehaneler, parklar ve ma¤aza-

lar kamusal alan›n ortaya ç›kmas›nda ve ayn› zamanda dönüflmesinde önemli
mekânlard›r. Sennett’in en önemli vurgusu kapitalizmin kamusal alan›n dönü-
flümünde ve çöküflünde meydana getirdi¤i de¤iflimlerdir. 20. yüzy›lda art›k ka-
musal alan 18. yüzy›ldaki önemini yitirmifl, mahrem alan önem kazanm›fl ve in-
sanlar kendilerini özel alanlar›na kapatmaya bafllam›fllard›r. (www.richardsen-
nett.com; Özyurt, 2007: 117-118).
Sennett, Yeni Kapitalizm Kültürü (2009) ve Karakter Afl›nmas›: Yeni Kapita-
lizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri (2008) adl› kitaplar›nda ise yeni kapitalizmin
çal›flanlardan esneklik, de¤iflime ve yenili¤e aç›k olma, seri hareket etme, rekabet-
çi olma, risk alabilme ve belirsizliklerle bafl edebilme gibi beklentilerinin çal›flan-
lar üzerindeki etkilerini konu edinir. Yeni kapitalizmin çal›flma koflullar›n›n kiflisel
baz› sonuçlar› oldu¤unu; esneklik, kontrol, merkezsizleflme, de¤iflim, uzun süreli
ba¤l›l›¤›n ortadan kalkmas› gibi nedenlerle bireylerin yönlerini kaybettiklerini ifa-
de eder. Çal›flma koflullar›n›n sürekli olarak de¤iflmesi ve esnekleflmesi bireylerin
duygusal ve psikolojik iyiliklerini tehdit etmektedir.
Richard Sennett (1943-)

1943 y›l›nda Chicago’da do¤an Ric-
hard Sennett e¤itimini Chicago ve
Harvard Üniversiteleri’nde tamamla-
m›flt›r. 1970 y›l›nda New York Üniver-
sitesi’nde New York Befleri Bilimler
Enstitüsü’nün kurucular›ndan biri ol-
mufltur. Harvard ve New York Üniver-
siteleri ile London School of Econo-
mics’te çal›flmaya devam ederken
1980’lerde UNESCO’ya dan›flmanl›k
yapm›fl, ayr›ca Amerikan Çal›flma
Konseyi’nin baflkanl›¤›n› üstlenmifltir. Sennett New York Üniversitesi Sosyoloji Bölü-
mü’nde ö¤retim üyesi olarak çal›flmalar›na devam etmekte, ayr›ca Londra’da Lon-
don School of Economics’de ders vermektedir. Özellikle kent sosyolojisi, kapitalizmin
de¤iflen karakteri ve çal›flanlar üzerindeki etkileri, bedenin tarihi üzerine çal›flmala-
r› bulunan Sennett’in eserlerinin büyük bölümü Türkçe’ye de çevrilmifltir. Richard
Sennett’in Türkçe yay›mlanm›fl kitaplar› aras›nda Kamusal ‹nsan›n Çöküflü, (‹s-
tanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1996) Gözün Vicdan›, Kentin Tasar›m› ve Toplumsal
Yaflam, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1999); Ten ve Tafl, (‹stanbul: Metis Yay›nlar›,
2002); Otorite, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2005) Sayg›, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›n-
lar›, 2005); Karakter Afl›nmas›, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2008); Yeni Kapita-
lizmin Kültürü, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2009) ve Zanaatkar, (‹stanbul: Ay-
r›nt› Yay›nlar›, 2009) say›labilir.
KAMUSAL ALANIN DÖNÜfiÜMÜ YA DA KAMUSAL

‹NSANIN ÇÖKÜfiÜ
Sennett, Kamusal ‹nsan›n Çöküflü (1996) eserinde modern toplumda kamusal ve
özel yaflam›n tarihsel süreç içerisinde nas›l farkl›laflt›¤›n› inceler. Kamusall›k/kamusal
alan, özel alan, aile ve mahremiyet olgular›n›n ve bu olgulara yönelik alg›lar›n geçir-
di¤i dönüflümü Paris ve Londra’daki kent yaflam›, gündelik hayat ve davran›fl kal›pla-
6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne 123
r› ba¤lam›nda ele al›r. Sennett, bu dönüflümü ayr›ca sanayileflme, kapitalizm ve sekü-

lerleflme olgular›yla iliflkilendirerek analiz eder. Bu analizde kapitalizmin kamusal ala-
n›n dönüflümünde ve çöküflünde meydana getirdi¤i de¤iflimler merkezi önemdedir.
Kendi alanlar›nda ç›¤›r açan, onlarla hesaplaflma-

dan yeni bir fley söylemenin zor oldu¤u kitaplar var-
d›r. Richard Sennett’in düflünce tarihinin baflyap›t-
lar›ndan biri olan Kamusal ‹nsan›n Çöküflü böylesi
bir kitapt›r: Tarihten sosyolojiye, psikolojiden antro-
polojiye entelektüel bir flölendir.
Sennett, Kamusal ‹nsan›n Çöküflü’nde özgünlük
ve entelektüel derinlikle dengesizli¤in yol açt›¤› so-
runlar› inceliyor. Ona göre, hayat›n, aile ve yak›n
dostlar d›fl›ndaki parças› olan “kamusal hayat” bir
zamanlar “hayat dolu”ydu ve kifliler için çok önem-
liydi. “Yabanc›”larla duygusal ba¤lar kurarak insa-
n›n oyun yetene¤ini ço¤altan, toplumsallaflmas›-
n›/medenileflmesini sa¤layan bir kamusall›k vard›.
Bütünlüklü ifadesini 18. yüzy›l Avrupa flehirlerinde
bulan bu kamusall›k zamanla a¤›rl›¤›n› yitirerek ye-
rini “özel hayat”a b›rakt›. Kamusal hayat art›k özel hayat›n gerektirdi¤i oranda
önemli olmaya bafllad›. Sennett, bugün, tan›mad›¤›m›z ama ayn› flehirde yaflad›¤›-
m›z insanlarla kurulacak çok boyutlu iliflki ve hazlardan yoksun kald›¤›m›z› söylü-
yor ve flu sorular› soruyor: Yabanc›, nas›l tehdit edici bir unsura dönüfltü? Sessiz ka-
larak seyretme, kamusal hayat›n tek yolu haline nas›l geldi? Yaln›z kalma, bir hak
olarak nas›l olufltu? Özel hayat ilgi oda¤› haline nas›l geldi? Politikac›lar› neden yap-
t›klar›na ve programlar›na bakarak de¤il de kiflisel özelliklerine göre de¤erlendiriyo-
ruz? Evlerimize özen gösterdi¤imiz halde sokaklar›m›z neden pis?
Sennett, kamusal alanlar›n yaflanan mekânlar olmaktan ç›k›p gelip geçilen yerlere
dönüflmesiyle yüreklerimizi sevgili ve dostlar›m›z›n d›fl›nda kimseye açamad›¤›m›z›,
özel hayat›na kapanan kifliliklerimizin giderek güdükleflti¤ini, baflka insanlarla
oyun oynama yetene¤imizi yitirmemizin bizi nas›l eksiltti¤ini tarihsel/toplumsal bir
perspektifle iflliyor. Bu süreci Balzac ve Diderot’nun yaz›lar›na, Paganini ve Liszt’in
müzi¤ine, tiyatro ve izleyicinin davran›fllar›na, mimariye, Dreyfus olay›na ve Ric-
hard Nixon’›n kariyerine, özel ve kamusal hayat›n konuflma ve giyim biçimleri gibi
gündelik örneklerine bakarak anlat›yor. Modernlikle birlikte özel hayat›na tutsak
olan insan›n kamudaki sessizli¤ini, yaln›zl›¤›n›, yaflayan de¤il seyreden bir insan
haline gelme tarihini inceliyor.
Sennett, bütün bunlara ra¤men umutsuzlu¤a kap›lm›yor. Yitik bir kamusal cenneti
hayal etmek yerine, kiflilerin yak›n dostlar› aras›ndaki kadar rahat ve güvenli oldu-
¤u, oyuna önem verdi¤i, nezaketi elden b›rakmad›¤› bir ortamda, flüpheyi en aza in-
direrek “ötekini tan›ma”n›n imkânlar›n› araflt›r›yor. Sokakta “öteki”ne “merhaba”
demek isteyenler için...
[Richard Sennett’in Kamusal ‹nsan›n Çöküflü (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1996)
kitab›n›n arka kapak yaz›s›]
Sennett, kamusal alan› bireylerin kahvehane, park, ma¤aza gibi kamusal me-
kânlarda toplumsal iliflkiler kurma f›rsatlar›n› de¤erlendirdikleri daha bir sivil alan
olarak görürken, Habermas halk›n devlet otoritesinden ba¤›ms›z olarak kendi dü-
flüncesini, söylemini ve eylemini infla etti¤i daha siyasal bir alan olarak ele al›r. Ha-
bermas’›n ilk kez 1962’de yay›nlanan ve 1989’da ‹ngilizceye çevrilen (Türkçe’ye de
1998 y›l›nda çevrilmifl olan) ve Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü adl› çal›flmas›nda
Habermas, kamusal alan›n tarihsel oluflumunu, dönüflümünü ya da yozlaflmas›n›
anlat›r. Fakl› bir ifadeyle, 17. yy sonunda, feodalizme ve merkezi devlete karfl›,
ak›lc›-elefltirel bir tart›flma zemini etraf›nda oluflan, görece eflitlikçi yap›daki bir ka-
musall›ktan, 20. yy bafl›nda, modern refah devletinin ortaya ç›kmas›yla, kamusal
alan›n eflitlikçi niteli¤inin azalmas›na dek geçen süreci analiz eder. fiimdi k›saca
Habermas’›n çal›flmas› üzerinde dural›m.
Habermas ve Kamusal Alan›n Yap›sal Dönüflümü

Habermas, kamusal alan› iki dönem çerçevesinde inceler. I- Rekabetçi pazar an-
lay›fl› ve birey temelli liberal kapitalizmin hakim oldu¤u, Habermas taraf›ndan ol-
dukça ideallefltirilen, burjuva kamusal alan›n ortaya ç›k›fl›n›n ve kurumsallaflma-
s›n›n yafland›¤› birinci dönem. II- Birinci dönemde oluflan eflit kat›l›m, herkes
için ulafl›labilir olma, rasyonal-elefltirel tart›flma gibi ideal ilkelerin yozlaflt›¤›, ge-
liflmifl örgütlü kapitalizmin hakim oldu¤u sosyal refah devleti dönemini içeren
ikinci dönem.
Habermas’a göre, tarihsel olarak burjuva kamusal alan› 17. ve 18. yüzy›llarda
devlet-kapitalizm iliflkilerinin bir sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r. Asl›nda Klasik Yu-
nan’dan beri varolan özel-kamusal farkl›laflmas›, kapitalist ekonominin h›zl› gelifl-
ti¤i ve burjuva anayasal devletin kuruldu¤u 17. ve 18. yy. Avrupas›’nda daha de¤i-
flik ve yeni bir biçim alm›flt›r. Habermas, feodal devletten modern devlete geçifli,
‘temsili kamu’dan ‘kamu otoritesine’ geçifl olarak nitelendirir. Tabii ki, burada sö-
zedilen temsil, feodal hükümdar›n halk›n› temsil etmesi de¤il, halk›n önünde, ikti-
dar›n cisimleflmifl hali olarak bizatihi kendisinin temsilidir. Habermas, temsili ka-
munun kurumlar›n›n, yani soylulu¤un, krall›¤›n ve kilisenin çözülmesi sonucunda
temsili kamunun yerini kamu otoritesine terkederek ortadan kalkt›¤›n› belirtir. Ha-
bermas’a göre, kamu otoritesi, meflru zor kullanma tekelini elinde tutan bürokra-
tik bir ayg›t›n, bu ayg›t içerisinde mevki sahibi olmayan ‘toplum’ üzerinde kurdu-
¤u düzenleme ve denetleme faaliyetini ifade eder (Habermas, 1995). Gerçekten
de, ortaya ç›kt›¤› haliyle burjuva kamusall›¤›n›n belirleyici özelliklerinden birisi ka-
musal alan ile özel alan›n birbirinden ayr›lmas›d›r. Burada önemli bir nokta Haber-
mas’›n burjuva kamusal alan derken bu alan› oluflturan›n burjuvazinin s›n›fsal ko-
numu de¤il, toplumun ‘burjuva’ niteli¤iydi ve bu burjuva toplumu belli bir kamu-
sal alan çerçevesinin oluflumuna yolaçt›. 16. yy’da ticari kapitalizmin geliflmesine
ba¤l› olarak ortaya ç›kan sivil toplum, kamusal otoritenin/devletin egemenli¤ine
rakip ve buna alternatif kayna¤› olarak göründü. ‹flte bu tarihsel konjonktür içinde
devlet ile kayna¤›n› devletten ba¤›ms›zlaflm›fl iktisadi iliflkilerde ve ailede bulan
özel alan aras›nda yeni bir kamusal alan ortaya ç›kt›. Burjuva kamusal alan›, ak›l
yürüten bireylerin devletin yönetimine dair biraraya geldikleri, tart›flt›klar›, karar
ürettikleri bir zemin olarak ortaya ç›kt›. Bu zemin kamusal otoritenin/devletin bir
parças› olarak de¤il, bizatihi kamusal otoriteye karfl› oluflturulmufl bir elefltirel alan
olarak geliflti. Kamusal otorite ile kamusal alan aras›ndaki bu çat›flman›n nedeni ise
esas olarak egemenlik iddialar›n›n meflrulu¤u üzerindeydi.
Özel alan›n ekonomik alanla birlikte en önemli unsurlar›ndan birisi olarak, Ha-
bermas, burjuva aileyi gösterir. Ailede oluflan ve kamusal alanda temsil edilen kim-
li¤in özellikleri ise ‘burjuva’ ve tabii ki ‘erkek’ olmas›d›r. Bu alanda elde edilen
kimlik ve özgürlü¤ün aileyle s›n›rl› kalmamas› ise 17. ve 18. yüzy›llarda ortaya ç›-
kan günlüklerin ticari olmayan mübadelesi ve mektuplar›n, romanlar›n, biyografi-

lerin yayg›nlaflmas› ile gerçekleflti. Ayr›ca Habermas, elefltirel dergilerin ve gazete-
lerin 17. yüzy›ldan itibaren görülmesine de özel bir önem atfetmektedir zira, bu tür
yay›nlar edebi ve kültürel konular›n yan› s›ra politik tart›flmalar› ve görüflleri de
içermekteydi. 17. yy sonlar› ile 18. yy bafllar›nda Paris ve Londra’n›n salon ve kah-
vehaneleri bu tart›flmalar›n merkezleri olmufltur. Bu yerler, kiflilerin karfl›lafl›p, ön-
celeri edebi sonralar› ise genel meseleleri tart›flt›klar› bafll›ca yerler haline gelmifl-
tir. Tart›flmalarda statüler önemsenmeyerek, muhakemelerin niteli¤i göz önüne
al›nmaya bafllanm›flt›r. Bu tart›flmalar ilke olarak kültürel sermayeye - kitaplar, der-
giler, gazeteler yoluyla - eriflebilen herkese aç›kt›r. Özgürlüklerini özel alanda ka-
zanan bireyler devlete ve topluma ait meseleleri rasyonel-elefltirel bir tarzda tart›fl-
mak üzere herkes için eriflilebilir olan kamusal alanda bir araya gelmektedirler.
Habermas’›n tarif etti¤i kamusal alan›n önemi özel alan taraf›ndan belirlenen bu
alan›n ak›lc›-elefltirel tart›flman›n tek zemini olmas›ndan kaynaklan›r. Habermas’›n
en az›ndan teorik olarak herkesi kapsad›¤›n› belirtirken, buradaki ‘herkes’ asl›nda
burjuva ya da mülk sahibi erkeklerdir.
Bu tart›flma zemininde topluma ve devlete dair yap›lan tart›flmalar›n sonunda
var›lan kararlar›n devleti de flekillendirmesi gere¤inin önemi vurgulanmaktad›r.
Bu flekillendirme çabas›, Habermas’a göre, toplumsal iliflkileri düzenleyen ve
devlet eylemlerini yöneten kurallar bütünün meflruiyetini kamusal alandaki tar-
t›flmalardan elde etmesinin gerçeklefltirilmesi mücadelesidir. (Habermas, 1962).
Ancak devlet kendi özgün yap›s› ve mekanizmas›yla burjuva kamusal alan›n oto-
rite sa¤lamas›na karfl› mücadele eder. Yani, ak›lc› elefltirel tart›flma zemini olarak
burjuva kamusal alanla devlet aras›ndaki iliflki gerilimli bir iliflki olarak karfl›m›-
za ç›kmaktad›r.
Geliflmifl örgütlü kapitalizmin hakim oldu¤u, sosyal refah devleti dönemi ise
Habermas taraf›ndan kamusal alan›n yozlaflt›¤› dönem olarak addedilir. Haber-
mas’a göre, özel alan›n kurumlar›ndan ekonomik alan, bu dönemde, devletten
ba¤›ms›z ve özgürlü¤ün kazan›ld›¤› alan olmaktan ç›k›p, devletin müdahaleleri-
ne aç›k bir hale gelmifltir. Ekonomi ile devlet aras›ndaki kurumsal-örgütsel ayr›-
l›k ortadan kalkm›fl, ve devlet ile ekonomi iç içe geçmifltir. Bu dönemde aile ise
daha da özelleflmifl, mahremiyeti iyice yo¤unlaflm›fl ve aile içi meseleler kamusal
alan›n tamamen d›fl›na itilmifltir. Liberal kamusal alan en önemli dönüflümü ise
kat›l›m›n birey temelli olmaktan ç›k›p yerini büyük ölçekli örgütlere terk etme-
siyle yaflanm›flt›r. Siyasal partiler, sendikalar, ç›kar örgütleri fleklinde örgütlenen
dernekler vb. kamusal alana kat›l›m›n temel unsuru haline gelmifltir. Fakat Ha-
bermas’a göre kat›l›m›n kapsay›c› olmas›, yap›lan tart›flmalar›n niteli¤ini artt›r-
maz. 17-18. yüzy›llarda k›smen de olsa yaflanm›fl olan ‘ideal demokratik kamu-
sal alan prati¤i’ ortadan kalkm›flt›r. Refah devletinde “toplumsal” alan sadece
do¤rudan üretimle ilgili ç›karlar›n de¤il, do¤um, ölüm, hastal›k, k›tl›k, zenginlik,
iflsizlik, göç, suçluluk gibi çeflitli sorunlar›n tart›fl›ld›¤› ve müdahalelerin örgüt-
lendi¤i bir alan olarak yeniden tarif edilmifl ve kurulmufltur. Toplumsal alan›n bu
flekilde kurulmas›, özel/kamu, devlet/sivil toplum siyaset/ekonomi gibi ayr›mla-
r› mu¤laklaflt›rarak, bunlar aras›ndaki geçiflkenlikler üzerinden iflleyen yeni bir
iktidar tarz›na iflaret etmifltir. Bu geliflme özel alan›n ve kamusal alan›n yap›s›n-
da ciddi bir dönüflüme yol açm›flt›r. Refah devletinin tarihsel geliflimi içinde mül-
kiyet, yeniden üretim ve aile iliflkilerinin giderek daha fazla kamusal düzenleme
konusu olmas› nedeniyle özel alan salt bir tüketim ve mahremiyet alan› olarak
görülmeye bafllanm›flt›r (Özkazanç, 1997).
Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflü

Sennett’e göre, kamu ya da kamusal alan, aile ve yak›n arkadafl ortam› d›fl›nda ka-
lan yaflam bölgesi anlam›na gelir. Bu kamusal alanda çok çeflitli ve karmafl›k top-
lumsal gruplar kaç›n›lmaz olarak bir araya gelir. Kamusal yaflam›n odak noktas› ise
büyük flehirlerdir. Sanayi kapitalizminin ortaya ç›kard›¤› kentler, kentlerdeki ortak
kullan›m ve karfl›laflma alanlar› olarak kahvehaneler, parklar ve ma¤azalar kamu-
sal alan›n ortaya ç›kmas›nda ve ayn› zamanda dönüflmesinde önemli mekânlard›r.
Kentlerde tan›d›klar kadar yabanc›larla da iliflki kurulur. Kamusal alan›n oluflumu
kentlerin farkl›laflmas›yla iliflkili ve eflzamanl›d›r. Farkl›laflm›fl kentin insan›, her ye-
re girip ç›kan ve her yerde rahat davranabilen “kozmopolit insand›r” (Sennett,
1996: 33-4). Sennett, 18. yüzy›la kadar pek kullan›lmayan “kozmopolit” sözcü¤ü-
nün, 18. yüzy›l›n Londra ve Paris flehirlerinde var olan toplumsal yaflam› anlama-
da k›lavuzluk sa¤layacak önemli bir ipucu sundu¤unu belirtir. Kimdir kozmopolit?
Kozmopolit, köksüz oland›r, yaflad›¤› co¤rafyayla kurdu¤u iliflkilerle kimli¤ini
aç›kla(ya)mayand›r, bir yabanc›d›r. “Baflka bir dünyadan gelen bir yarat›k de¤il, bir
meçhuldür.” Sennett, bir anlamda “yabanc›n›n” hem toplumsal hem de kiflisel ya-
flamlar›m›zdan siliniflinin, yani “kozmopolit”in yavafl yavafl ölüflünün hikayesini
anlat›r (Sezer, tarihsiz: 1).
Modern dünya, bireyleflmeyle birlikte özel alan›n ayr›flt›¤›, kamusal ortak me-
kânlar›n do¤al olarak geliflti¤i bir toplumsal örgütlenme getirmifltir. Gazete, soyut
bir okurlar kitlesini bir arada tutan kitlesel bir mecra olarak, kamusal alan›n yap›-
lanmas›nda çok merkezî bir rol oynam›flt›r. Zira kamusal alan, sadece fizikî bir yer
de¤il, ayn› zamanda orada somutlaflan bir fikir al›fl-verifli, tart›flma, polemik, s›n›f
bilinci, örgütlenme vb. toplumsal eylem ve oluflumlara yol açan soyut bir ortakl›k
zeminidir. Bu ba¤lamda, gazete, sadece bireylerin farkl› tipteki enformasyonlar› tü-
ketmelerini de¤il, ayn› zamanda bir fikir platformu olarak, toplumsal ve siyasî ha-
reketlerin yap›lanmalar›n› da sa¤lam›flt›r. Belli bir gazetenin okuyuculu¤u, ayn› za-
manda belli bir siyasî durufl sergileme, buna ba¤l› olarak bir kimlik edinme yorda-
m› anlam›na gelmifltir. Bununla birlikte, kamusal mekân, toplu eylemin gerektirdi-
¤i belli bir disiplini, yo¤unlaflmay›, bunun sonucunda da, afla¤›da görece¤imiz gi-
bi, kitlesel bir suskunlu¤u da beslemifltir (Sennett, 1996; Ergur, 2012: 3).
Ancak 18. yüzy›l sonunda meydana gelen büyük devrimler ve sanayi kapitaliz-
minin yükseliflinin ard›ndan kamusal ve özel olana dair fikirlerde temel bir de¤i-
flim belirir. Sennett’e göre, bu de¤iflimde rol oynayan üç etken söz konusudur:
Birincisi, büyük flehirlerdeki kamusal yaflam ile 19. yüzy›l sanayi kapitalizminin girdi-
¤i ikili iliflkiydi. ‹kincisi, 19. Yüzy›ldan bafllayarak, insanlar›n yabanc›y› ve bilinmeye-
ni yorumlama tarz›n› etkileyen yeni bir sekülerizm anlay›fl›n›n oluflturulmas›yd›. Üçün-
cüsü ise ancien régime’de (eski rejim) bizzat kamusal yaflam›n yap›s›ndan meydana
gelen ve sonralar› bir zay›fl›k haline dönüflmüfl bir güçtü (Sennett, 1996: 35).
Sennett, 18. yüzy›la ait ideal kamusal yaflam görünümünün ancien régime’in
çökmesiyle gerilemeye bafllad›¤›n› düflünür. “...Kitab›m›z›n temel tezi, dengesiz bir
kiflisel yaflam›n ve içi boflalt›lm›fl bir kamusal yaflam›n göze batan belirtilerinin uzun
zamandan beri oluflmakta oldu¤udur. Ancien régime’in çökmesi ve yeni bir kapita-
list, seküler, kentli kültürünün oluflmas›yla bafllayan bir de¤iflimin sonuçlar›d›r bun-
lar” (Sennett, 1992: 31). Kamusal alan 18. yüzy›lda sahip oldu¤u önemi yitirmifl ve
insanlar özel alana çekilmifllerdir. Ona göre, kamusal yasamdan önce aristokratlar
ve burjuvazi çekilmistir. Kentlerin topluluklara parçalanmas› sonucunda mahrem
bir toplum ortaya ç›km›st›r. Modern insan›n da¤arc›¤›nda “mahremiyet” s›cakl›k, gü-
ven ve duygusal yak›nl›g› ifade eder. Toplumsal yasam bu imkânlar› sunamad›g›
için gayr› flahsi, yarars›z ve anlams›z görünür. Ne var ki, mahrem alan da bireyin
beklentilerini karfl›layamaz (Özyurt, 2007: 118). “fiimdi y›¤›nla insan daha önce hiç
görülmemifl ölçüde kendi yaflam öyküleri ve özel tutkular›yla ilgileniyor. Oysa bu
ilginin özgürleflme de¤il, bir tuzak oldu¤u ortaya ç›km›flt›r” (Sennett, 1996: 18). Se-
nett’e göre, ça¤dafl toplumun kamusal sorunu iki yönlüdür: Kiflisel olmayan davra-
n›fllar ve meseleler güçlü bir heyecan uyand›rmazlar; davran›fllar ve konular ancak
insanlar onlar› kiflilik sorunlar›ym›fl gibi ele ald›klar›nda heyecan uyand›r›rlar. Bu iki
yönlü kamusal sorunun varl›¤› özel yaflamda da sorun yarat›r. Mahrem duygular
dünyas› s›n›rlar›n› yitirmekte olup art›k mahrem alan kamusal dünya taraf›ndan s›-
n›rland›r›lmaz. Bu yüzden, güçlü bir kamu yaflam›n›n afl›nmas›, içtenlikle ilgi duyu-
lan mahrem iliflkileri deforme etmektedir (Sennett, 1992:20).
19. yüzy›la gelindi¤indeyse kamusal alanda insan iliflkileri art›k de¤iflmifl ve in-
san iliflkileri gayr› flahsileflmeye bafllam›flt›r. Hoflgörünün yerini hosgörüsüzlük al-
m›flt›r. ‹nsanlar duygular›n›, zevklerini ve kifliliklerini gizlemek için özel bir çaba
göstermektedirler. ‹nsanlar›n incindiklerini hissetmeden, kamusal alana kat›lmala-
r›n›n tek yolu art›k sessiz kalmakt›r. Yabanc›lar›n birbirleriyle konuflma hakk›, ye-
rini kamusal bir hak olarak, herkesin arkas›na gizlendigi bir maskeye sahip olma
ve “yaln›z kalma hakk›”na b›rakm›flt›r. Art›k kamusal davran›fl gözlemek, pasif dü-
zeyde kat›lmak, yani bir nevi röntgencilik yapmakt›r. Modern insan art›k hem “gö-
rünür” hem de “yal›t›lm›fl”t›r ve “sessiz kalma hakk›”n› kulland›g› sürece kamusal
yaflama kat›labilmektedir. “Modern kamusal yaflam›n bafl›na dert olan görünürlük
ve yal›t›m paradoksu, son yüzy›lda biçimlenen kamu içinde sessiz kalma hakk›n-
dan do¤mufltur” (Sennett; 1996: 45; Özyurt, 2007: 118-120). fiüphesiz 19. yüzy›lda
kamusal yaflam›n giderek daha çok suskunluk, görünürlük, yal›t›lm›fll›k, izleyicilik
gibi imgeler etraf›nda flekillenmesinde sanayi kapitalizminin toplumsal yaflam› ör-
gütleme ve denetleme gücünün etkisi aç›kt›r.
Modern flehir, kal›c› yükümlülüklerden, geleneksel ba¤lardan kurtulma gayreti için-

deki insan›n s›¤›na¤› olmufl olsa da, özgürlüklerinin bedelini yaln›zl›kla ödeyen in-
san için modern flehrin kamusal alan›, kiflid›fl› ve samimi olmayan bir ortamd› ve ar-
t›k kendi deneyimleri, benli¤i ve yarad›l›fl› onun için özel bir ilgi alan› halini al›yor-
du... Sennett’›n ›srarla göstermeye çal›flt›¤› da, günümüz mahrem toplumunun ce-
maate/yerele/farkl› olana yapt›¤› vurgunun, 19. yüzy›l›n maddi düzeninin ve kültü-
rel ikliminin flekillendirdi¤i mahremiyet üzerine söylemin bir uzant›s› oldu¤udur.
Cemaat yaln›zca bir mahalle, harita üzerinde bir yer de¤ildir; ya da “bir dizi töre,
davran›fl ve öteki insanlara karfl› tak›n›lan tav›rla s›n›rland›r›lamaz” (279). Günü-
müz mahrem toplumunun cemaate yapt›¤› güçlü vurgunun ard›nda insanlar›n
kimliklerine dair hakikatlerin cemaat taraf›ndan üretilmesi yatar: Cemaat, kolektif
bir kimlik yarat›r, insanlar›n “kim olduklar›n›” dile getirme biçimidir. Sennett’a gö-
re, “kolektif bir kiflili¤i paylaflarak bir cemaat olma fantezisinin tohumlar›” 19. yüz-
y›l›n kültürel ikliminde ekilmifltir.
Sennett’›n “mahremiyet ideolojisi” olarak adland›rd›¤›, günümüzde iyice yayg›nlaflm›fl
üç görüflün bileflkesidir: Kifliler aras› yak›nl›k manevi bak›mdan iyidir, baflkalar›yla
yak›nlaflma ve samimi deneyimlerle bireysel kiflili¤imiz gelifltirilebilir, toplumdaki bü-
tün kötülükler kayna¤›n› kiflid›fl›l›ktan ve yabanc›laflmadan al›r. Bu ba¤lamda, “her
türden toplumsal iliflki her bir kiflinin içsel psikolojik kayg›lar›na ne denli yaklafl›rsa o
denli gerçektir, inand›r›c›d›r ve sahicidir” (325). Bu durumun toplumsal yaflamdaki ve

kamusal alan içinde insanlar›n bir araya gelip örgütleniflindeki yans›malar›, çeliflkiliy-
mifl gibi görünen bir sonuç yarat›r: ‹nsanlar, kamusal alan› ortak bir kimli¤in payla-
fl›lmas› yoluyla birbirlerine aç›lma f›rsat› olarak gördükçe, toplumsal yaflam›n onlar›
rahats›z eden koflullar›n› “ortak” kimliklerinin sonucu olan kardefllik duygular›n› kul-
lanarak de¤ifltirmekten gittikçe uzaklafl›rlar. Art›k cemaatin varl›¤›n›n korunmas› ve
sürdürülmesi kendi içinde bir amaca dönüflür. “Sistem oldu¤u gibi kal›r, ama belki
kendi çöplü¤ümüz de bize b›rak›lm›flt›r” (367). Bu da, Sennett’›n deyifliyle, ayn› olmak
zorunda olmaks›z›n insanlar›n birlikte hareket edebilecekleri bir alan olan kamusal
alan›n çöküflü anlam›na gelmektedir.
Devrim Sezer, Mahremiyetin Despotluklar›: Kamusal ‹nsan›n Çöküflü Üzerine Bir De-
neme, http://www.korotonomedya.net/kor/index.php?id=0,102,0,0,1,0
Sennett, sosyal bilimcilerin toplumdaki kötülüklerin kökenini kamusal alan›n

gayr› flahsili¤inde ve so¤uklu¤unda aramakla, geleneksel toplumu ve toplulu¤u
mitlefltirdi¤ini düflünür. “Geçmifli mitlefltirme” yönelimi, 19. yüzy›ldan itibaren mo-
dern toplumun ve büyük flehirlerin karmafl›kl›¤›n› anlamaktan bir kaç›fl haline gel-
mifltir. Sennett’in bu tespiti önemlidir (Sennett, 1996: 35-45; Özyurt, 2007: 118-120).
Özel alan, yani günümüzdeki örne¤iyle aile kamusall›k/mahremiyet ikili¤inde
çok önemli bir yere sahiptir. Çünkü aile ortam› kiflinin kendisi olabildi¤i, kendisi-
ni açabildi¤i yegane aland›r (Sennett,1996: 31). Sennett, Gözün Vicdan› isimli ese-
rinde Viktorya ça¤›ndaki aile alg›s› üzerine John Ruskin’in Susam ve Zambaklar
eserinden yapt›¤› al›nt›, ailenin konumuna dair yapaca¤›m›z betimlemeyi netleflti-
recek niteliktedir (Özsöz, 2011: 21).
Evin gerçek niteli¤i bir huzur yeri olmas›d›r: Yaln›zca her türlü incinmeye de¤il; her
türlü korkuya, kuflkuya ve anlafl›lmazl›¤a karfl› da bir s›¤›nak. Böyle de¤ilse e¤er,
oras› bir ev de¤ildir; d›flar›daki yaflam›n gerginlikleri evin içine s›zarsa ve kar› ya da
koca d›fl dünyan›n, o uyumsuz, sevgisiz ya da düflman toplumunun eflikten içeri gir-
mesine izin verirse oras› ev olmaktan ç›kar; d›fl dünyan›n, üzerine çat› çekip içinde
atefl yakt›¤›m›z bir parças› olur yaln›zca. Bir ev ancak kutsal bir yer, bir Vesta tap›-
na¤›, bir aile oca¤›ysa... bir evdir (Sennett, 1999: 37-38’den akt. Özsöz, 2011: 22).
YEN‹ KAP‹TAL‹ZM‹N KÜLTÜRÜ

Richard Sennett’in çal›flmalar› genel olarak kapitalizmde iflin de¤iflen karakteri ve
özellikle iflçi s›n›f›n›n duygular›, istekleri ile beklentileri üzerinde kapitalizmin et-
kileri üzerinedir (Turner, 2006: 546). Çal›flmalar›nda “yeni ekonomi” veya “yeni ka-
pitalizm” olarak adland›rd›¤› dönemin iflçilerin yaflamlar› üzerindeki etkilerini arafl-
t›ran Sennett, yeni kapitalizmin esnek üretim sürecinde, “ifl”in çal›flanlar›n kiflilik
yap›s›n› nas›l bozguna u¤rat›p y›pratt›¤›n› ve nihayetinde “karakter afl›nmas›”na yol
açt›¤›n› gösterir. Yeni kapitalist ekonominin ve esnek üretimin, kapitalizmin önce-
ki dönemiyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, çal›flma yaflam› aç›s›ndan daha faydal› ve özgür-
lefltirici sonuçlara yol açt›¤›n› öne süren -literatürde de yayg›n olan- tezlere karfl›n,
Sennet’in, çal›flanlarla yapt›¤› görüflmeler ve gözlemlerle, yeni kapitalizmin çal›flan-
lar üzerindeki y›prat›c› etkilerini göstermesi önem arz eder.
Kapitalizm’in ekonomik, toplumsal ve kültürel yaflam üzerindeki etkileri hep
tart›flma konusu olmufltur. Sürekli bir devinim içinde olan kapitalizmin zaman za-
man içine girdi¤i krizler kapitalist sistemin öylesine do¤al bir parças› haline gel-
mifltir ki, belirli aral›klarla sistemin kendini yenilemesi, bazen de topyekün dönü-
flümü kaç›n›lmazd›r. Kapitalizm özü itibariyle çok de¤iflmese de her kriz sonras›
kapitalizme “yeni”, “post”, “neo” v.b. birtak›m s›fatlar›n tak›ld›¤› görülür. Günümüz
kapitalizmi “neoliberalizm” olarak adland›r›lmakta ve onun da krizde oldu¤u ifade
edilmektedir.
Neoliberalizm, kapitalizmin 1970’lerde girdi¤i krize yeni bir ç›k›fl sa¤layan, klasik
liberalizmin -b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler- anlay›fl›n›n yeniden de¤erlen-
dirilmesine karfl›l›k gelen ve esas olarak 1980’lerde etkinlik kazanan bir düflünce bü-
tünüdür. Friedrich von Hayek ve Milton Friedman gibi düflünürlerin felsefi olarak
gelifltirdi¤i, dönemin ‹ngiltere Baflbakan› Margaret Thatcher ve dönemin ABD Baflka-
n› Ronald Reagen’›n siyasetlerinde uygulama alan› bulan ideolojidir. Neoliberalizm,
ekonomik anlamda serbest piyasa ekonomisinin kurals›zlaflt›r›ld›¤›, devletin özellefl-
tirmelerle küçültüldü¤ü ve piyasaya müdahelelerinin yok denecek kadar azalt›ld›¤›
(ya da sadece sermaye lehine müdahalelerinin meflru görüldü¤ü), sosyal devlet an-
lay›fl›n›n, özellikle de sosyal politikalar›n terk edildi¤i ve esnek kapitalizmin küresel
hareketlili¤in artt›¤› ve kapsama alan›n›n yayg›nlaflt›¤› bir anlay›fl› temsil eder.
Neoliberalizmin ekonomik ve toplumsal sonuçlar›n› tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

1
‹letiflim ve imalat teknolojilerindeki geliflmeler küresel ölçekte ve h›zl› bir üre-
timi zorunlu k›lm›flt›r. Geleneksel emir-komuta zincirindeki üretim ve karar alma
süreçleri dönüflerek neredeyse gerçek-zamanl› bir hal alm›flt›r. Sennett’in örne¤iy-
le, 1960’larda otomobil endüstrisinde yöneticilerin verdi¤i bir karar›n
S O R Ufabrikaya ile- S O R U
tilme süresi yaklafl›k befl ayken, günümüzde bu süre birkaç haftaya inmifltir (Sen-
nett, 2009a: 36). Otomasyon özellikle çal›flanlar piramidinin altD taban›n›
‹KKAT
derinden D‹KKAT
etkilemifltir. A¤›r ifllerin otomasyonu iflgücünün azalt›lmas›na neden olmufl, tasar-
ruf için olanak sa¤lam›flt›r. Sürekli yeni beceriler ö¤renen, “bilgi temelleri”ni dur-
N N
madan de¤ifltiren bir birey olarak ideallefltirilen yeni bir benlik ortaya ç›km›flt›r
(Sennett, 2009a: 37-38).
Küresel düzeyde sermayenin, tarihte hiç olmad›¤› kadar esnek AMAÇLARIMIZ
örgütlenme im- AMAÇLARIMIZ
kan›na kavuflmas›, üretim sürecinin her anlamda esneklefltirilmesiyle efl zamanl›
olarak eme¤in de esnek hale getirilmesi eme¤in niteli¤ini ve do¤as›n› de¤ifltirmifl-
tir. Yeni kapitalizm özellikle çal›flanlar üzerinde var olan kat› Kkontrol
‹ T A Pbiçimlerinin K ‹ T A P
yerine esnek, yeni kontrol biçimlerini dayatmaktad›r. Çal›flanlar›n sadece ifl yaflam-
lar›n› de¤il ayn› zamanda günlük yaflam pratiklerini de de¤ifltiren esnek çal›flma
koflullar› Sennett’e göre bireyin kiflilik yap›s› üzerinde birtak›m
T E L Eolumsuz
V ‹ Z Y O N sonuçla- TELEV‹ZYON
ra, k›saca “karakter afl›nmas›”na neden olmaktad›r. ‹flte yeni kapitalizmin emek
üzerindeki bu olumsuz etkileri üzerine odaklanan Sennett yeni kapitalizm kültürü-
nün çal›flanlara özgürlük getirmedi¤ini belirtir. Aksine sendikalar›n gücü azald›kça
ve “güvencesiz bir esneklik” hakim hale geldikçe -çal›flanlardan ‹ N T Eziyade-
R N E T kapitaliz- ‹NTERNET
min gücü artmaktad›r.
Kapitalizm son elli y›ll›k geçmiflinde müthifl bir servet yarat›m›na yol açm›flt›r.
Ancak bu servet yarat›m›, geçmiflteki örnekleriyle karfl›laflt›r›lamayacak düzeyde,
büyük bir ekonomik eflitsizlik ve toplumsal istikrars›zl›k (Sennett, 2009a: 10) yarat-
m›flt›r. Sennett, toplumsal kurumlar›n da parçaland›¤› böylesi bir dönemde hangi
de¤erlerin ve pratiklerin insanlar› kültürel olarak bir arada tuttu¤unu (Sennett,
2009a: 10) merak etmektedir. Ona göre, yeni kapitalizmin parçalanm›fl yap›s› hem
bireylerin çal›flma zamanlar› ve vas›flar› konusunda kontrolü yitirmelerine hem de
gelece¤e dair güvenlerini yitirmelerine neden olmaktad›r. Çal›flanlar›n emekli ola-
na kadar kendilerini ve yaflamlar›n› garanti alt›na alan bir çal›flma ortam› art›k söz
konusu de¤ildir. Yeni kapitalizmde çal›flanlar›n esnek çal›flma koflullar› nedeniyle
art›k modern kapitalizm dönemindeki gibi bireylerin tüm yaflamlar› süresince ya-
pabilecekleri planlar› geçersizleflmifltir. Hükümetlerin sosyal yard›m ve güvenlik
a¤lar›n›n da k›sa vadeli ve daha dengesiz hale geldi¤i yeni kapitalizmde, ömür bo-
yu istihdam art›k mazide kalm›flt›r (Sennett, 2009a: 24-25).
Di¤er taraftan, yeni kapitalizmde devletin en büyük iflveren olarak konumu da
son bulmufltur. Art›k yeni kapitalizmin küresel ölçekte örgütlendi¤i, üretimin co¤-
rafi ve mekânsal olarak esnekleflti¤i çokuluslu flirketler ve bu flirketler etraf›nda
örgütlenen yerel flirketler ve tafleron firmalar istihdam olanaklar› sunmaktad›r. An-
cak yeni kapitalizmin istihdam olanaklar› ve çal›flanlar için sa¤lad›¤› imkanlar da
iflveren olarak devletin sa¤lad›¤› olanaklarla k›yaslanamayacak kadar kötü du-
rumdad›r. Yeni çal›flma koflullar›nda tek bir kurumda ömür boyu çal›flabilmek gi-
bi bir düflünce art›k hayaldir. Sosyal yard›m ve güvenlik a¤lar› ise olabildi¤ince
gevfletilmifltir. Devlet, refah devleti uygulamalar›n› uzun zaman önce terk etti¤i
için ne uzun vadeli, yani emeklili¤e kadar bir ifl garantisi sunabilmekte, ne de sos-
yal yard›m ve güvenlik bak›m›ndan vatandafllar›na arka ç›kabilmektedir. Dolay›-
s›yla yeni kapitalizm bireylerin piyasa mekanizmas› içinde istihdam f›rsatlar›n› ko-
valad›klar›, sosyal yard›m ve güvencelerini ise topluca de¤il, bireysel olarak çöz-
mek zorunda kald›klar› bir sistem oluflturmufltur. Bu durum çal›flanlarda güvence-
sizlik hissini ortaya ç›karmakta; zaman bak›m›ndan karakterlerinde bir afl›nmaya
neden olmaktad›r.
Düne kadar alt mevkilerde çok say›da çal›flan›n devlet taraf›ndan istihdam edil-
mesi sorun teflkil etmezken, yeni kapitalizmin kültüründe bu durum art›k önemli
bir soruna dönüflmüfltür. Bu nedenle art›k çal›flanlar›n say›s› kamu kurumlar›nda
bile azalt›lmaktad›r. Dahas› kamu kurumlar›nda çal›flanlar›n sözleflmeli personel
olarak al›m› gerçeklefltirilmekte, performansa dayal› bir ücretlendirme ve sözleflme
akitleri yap›lmaktad›r. Devletin giderek üstündeki hantal yap›dan kurtulmas›yla
günümüzde istihdam ve çal›flma koflullar› yeni kapitalizmin beklentileri do¤rultu-
sunda revize edilmifltir.
Esnek fiirket/Çal›flma Modeli

Geleneksel üretim ve yönetim biçiminden farkl› olarak yeni bir piramidin ortaya
ç›kt›¤›n› ifade eden Sennett, yeni oluflan yap›y› bir MP3 çalara benzetmektedir.
MP3 çalara yüklenmifl flark›lar›n belli bir zamana ve s›raya ba¤›ml› olmaks›z›n es-
nek bir biçimde çalmaya programlanabilmesi gibi, esnek flirket modelinde de se-
çilen ifllevlerden birkaç tanesi istenilen zamana göre ayarlan›p, ifllevlerini yerine
getirmesi sa¤lanabilir (Sennett, 2009a: 39-40). Bu yönetimin ya da hissedarlar›n ar-
zusuna göre esnetilebilen bir durumdur. Sennett (2009a: 40) bu durumu “sabit ifl-
levli de¤il, görev-yönelimli emek” olarak tan›mlamaktad›r. Yeni çal›flma biçimi
“kurumlar›n katmans›zlaflt›r›lmas›”n› (Sennett, 2009a: 40) mümkün k›lar. Art›k fir-
malar iflin belli bölümlerini ya da parçalar›n› tafleron firmalara yüklemektedir. Bu
süreçte emek gücü de esneklefltirildi¤i için çal›flanlar›n sözleflmeleri k›sa süreli dö-
nemler halinde yap›lmakta, k›sa vadeli sözleflmeler sa¤l›k ve sosyal sigorta primle-
rinin ya hiç ya da düzensiz ödenmesi söz konusu olabilmektedir. Dolay›s›yla çal›-
flanlar hem çal›flma koflullar› ve hem de verilen görevler-ifllevler bak›m›ndan sü-
rekli bir de¤iflikli¤e tabi tutulur hale getirilmifltir. Bu nedenle küçük ya da büyük
bütün ekonomik krizlerde en çok etkilenenler esnek çal›flma koflullar›nda çal›flan-
lar olmaktad›r.
T E LKapitalizmin
E V ‹ Z Y O N Kültürüne TELEV‹ZYON
6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni 131
Mesai kavram› ve esnek çal›flmaya iliflkin güncel bir araflt›rman›n bulgular›na

‹ N T E R N E T aktaran bir ‹NTERNET
haber metni için afla¤›daki ba¤lant›ya bakabilirsiniz: http://www.muhasebedergisi.com/eko-
nomi/mesai-kavrami-tarihe-karisacak.html
Erkek Kad›n Toplam Tablo 6.1

AB ülkelerinde
2002 5.8 26.2 15.7 y›llara göre yar›
2003 6.1 26.7 16.1 zamanl›
çal›flanlar›n oran›
2004 6.4 28.7 16.7 (%)
2005 6.7 30.5 17.3
2006 7.0 30.7 17.5
2007 7.0 30.7 SIRA S‹ZDE17.6 SIRA S‹ZDE
Kaynak: http://haber.sol.org.tr/yazarlar/ilker-belek/yari-surelilik-ve-esnek-istihdam-30188
Tablo 1’de görüldü¤ü üzere, AB ülkelerinde y›llara göre yar› zamanl› çal›flanla-
r›n oran› her geçen y›l artmaktad›r. AB ülkelerindeki benzer bir e¤ilim flüphesiz
Dünya’da da yaflanmakta ve esnek çal›flma koflullar› çal›flanlar Siçin
O R kaç›n›lmaz
U bir S O R U
seçenek haline dönüflmektedir. Art›k refah devleti/toplumunun sa¤lad›¤› tam za-
manl› ve her türlü sosyal güvenlik imkanlar›n› sa¤layan çal›flma D ‹ K biçimleri
KAT yerini D‹KKAT
h›zla çok daha esnek ve yar› zamanl› zamanl› çal›flma biçimlerine b›rakmaktad›r.
Türkiye’de yar› zamanl› çal›flmaya iliflkin resmi rakamlar çok sa¤l›kl› olmasa da ser-
N N
mayeye s›n›rs›z olanaklar, düflük maliyet ve esneklik sa¤lamas› nedeniyle geçifl sü-
recinin h›zl› oldu¤u öngörülmektedir. ‹flsizlik oran›n›n yüksek oldu¤u Türkiye’de
yar› zamanl› çal›flman›n daha fazla çal›flan› istihdam etme f›rsat› sundu¤u gerekçe-
siyle baz› sendikalar taraf›ndan savunuldu¤u da göz ard› edilmemelidir.
Esnek üretim ve esnek çal›flman›n çal›flanlar üzerindeki etkileri hakk›nda

K ‹ T A Pdaha ayr›nt›l› K ‹ T A P
bilgi edinmek için ‹lker Belek’in Esnek Üretim Derin Sömürü (‹stanbul: Naz›m Kitapl›¤›,
2004) kitab›n› okuyabilirsiniz.
Sennett’e göre (2009a: 41) esnek çal›flma koflullar›nda, “k›sa vadeli” ve “görev
odakl› emek” iflçilerin bir arada çal›flma koflullar›n› de¤ifltirmektedir. Sürekli olarak
de¤iflen koflullar karfl›s›nda çal›flanlardan beklentiler de de¤iflmektedir. Yeni belir-
‹ N T E R N E T hareket et-
sizlikler karfl›s›nda çal›flanlar›n proaktif olmas›, yani ilerisini düflünerek ‹NTERNET
mesi beklenir. Bilinmeyen karfl›s›nda biliyormufl gibi görünmeyi de gerektiren bu

yeni durum karfl›s›nda, esnek flirketler haliyle “insan iliflkileri becerileri” ve “kiflile-
raras› e¤itim” (Sennett, 2009a: 41) gibi özellikleri sürekli vurgulamaya bafllam›fllar-
d›r. Art›k ifl ilanlar›nda aranan niteliklerin en bafl›nda “insan iliflkilerinde beceri sa-
hibi,” “uyumlu” ve “kiflileraras› e¤itim”e aç›k olunmas›, seyahat engeli olmamas› ile
“ekip çal›flmas›na yatk›n olunmas›” gelmektedir.
Esnek Üretim Modelinin Çal›flanlar Üzerinde Etkileri

Büyük flirketlerde, yönetici iktidar›ndan hissedar iktidar›na geçifl yaflanm›flt›r.
Art›k klasik flirket yap›lar› terkedilmifl, tek ya da bir kaç iflveren de¤il, hissedar-
lar flirketlerin her türlü karar alma mekanizmas›n› etkileyebilir, yönetebilir hale
gelmifltir. Hissedarlar uzun vadeli de¤il, k›sa vadeli sonuçlar›n, baflar›lar›n, kâr-
lar›n pefline düflmüfltür. Art›k “istikrar” sözcü¤ü piyasada yenilik üretememe, ye-
ni f›rsatlar bulamama ve de¤iflimden yoksun kalma olarak de¤erlendirilmeye

bafllanm›flt›r (Sennett, 2009a: 35). Bu yüzden yöneticiler kendilerini sürekli ye-
niden tasarlamak, yenilemek zorunda kalmaya bafllam›fllard›r (Sennett, 2009a:
36). Oluflturulan rekabet ortam›nda “kazanan her fleyi al›r” mant›¤› gelifltirilmifl-
tir. Verimlili¤i ak›l almaz ölçülerde art›ran bu yeni strateji öte yandan çal›flanlar
aras›nda yüksek düzeyde kayg› ve stres üretmektedir (Sennett, 2009a: 42-43).
Duygusal aç›dan firmaya ba¤l›l›k üzerinde olumsuz etkileri olan bu uygulama
eflit koflullara sahip olmayanlar aras›ndaki kiflisel iliflkileri ve ifl iliflkilerini dö-
nüfltürmektedir. Yarat›lan belirsizlik ve kayg› ortam› çal›flanlar aras›ndaki eflit-
sizli¤in farkl› bir görünüm kazanmas›na neden olmaktad›r. Çal›flanlar aras›nda-
ki piramidin fleklinin de¤iflti¤i yeni kapitalizmin çal›flma ortam›nda, di¤er bir de-
yiflle “kazanan›n her fleyi” ald›¤› bir çal›flma ve rekabet ortam›nda, üst düzey yö-
neticilerin, CEO’lar›n ve en alt kademedeki çal›flanlar›n ald›klar› ücretler/prim-
ler k›yasland›¤›nda maddi eflitsizli¤in devasa boyutlar› görülebilir. Bu durum
t›pk› orta s›n›f›n giderek eridi¤i toplumsal tabakalaflmadaki genel görünümün
bir yans›mas› biçiminde flirket yap›lar›nda da gelir uçurumunun boyutlar›n› or-
taya koymaktad›r.
Weber’in otorite tan›mlamas›nda gönüllü yani r›zaya dayal› bir itaat söz konu-
sudur. Otorite tiplerinden karizmatik otorite tipinde ise itaat edenler, kendilerinde
eksik olan her ne ise, karizmatik lider taraf›ndan tamamlanaca¤›n› düflünürler.
Merkezi kontrolün yo¤un oldu¤u geleneksel çal›flma prensiplerine ba¤l› iflletme-
lerde çal›flanlar üst düzey yöneticilerin yönlendirmelerini bekler. Oysa yeni çal›fl-
ma kültüründe CEO bir karizmatik lider pozisyonu alabilir ancak kurumsal olarak
çal›flanlar›n üzerinde bir otorite duygusunu hissettirmez. Kontrollü “özgürlük” ve
“serbestlik” alan› içinde verimlilik arzulan›r.
Sennett, “bürokrasinin demir kafesini parçalaman›n beraberinde getirdi¤i yap›-
sal de¤iflimlerin üç temel eksiklik yaratt›¤›n›” belirtir. Yazara göre yeni kapitalizmin
geleneksel bürokratik yap›y› y›kmas›, çal›flanlar›n kurumsal sadakatini azaltmakta,
iflçiler aras›ndaki dayan›flmay› azaltmakta ve çal›fl›lanlar›n kurumun iflleyifli hakk›n-
da yeterli bilgi sahibi olmas›n› zorlaflt›rmaktad›r:
1. Düflük kurumsal sadakat: E¤er kurum çal›flan›na k›sa dönemli sözleflme-
ler öneriyorsa, her y›l sözleflmelerin yenilenip yenilenmeyece¤i belirsizli-
¤ini koruyorsa ya da bir gün sözleflmenin feshedildi¤i bildiriliyorsa kuru-
ma sadakat haliyle ya düflük olacak ya da hiç olmayacakt›r. Ani de¤iflim-
lerin yafland›¤› piyasada art›k iflveren ve çal›flan aras›nda karfl›l›kl› sadaka-
te yer yoktur.
2. ‹flçiler aras›nda enformel güvenin azalmas›: ‹flçiler aras›nda iliflkiler
örgütsel olarak o denli zay›f kurulur ki herhangi bir kriz an›nda beklenen
dayan›flma ve iflbirli¤i gibi temel güven sa¤lay›c› unsurlar olufl(a)maz. Do-
lay›s›yla asgari insan iliflkilerinin bile yerleflemedi¤i kurumsal yap›lar orta-
ya ç›kar.
3. Kurumsal bilginin zay›flamas›: Eski bürokratik piramitte çal›flanlar›n her
birinin ne yapaca¤› net bir flekilde tan›mland›¤› için sistemin iflleyifline dair
bilgi birikimi sabitti. Ancak yeni durumda çal›flanlar›n ne yapacaklar› piya-
san›n beklentisine göre yap›land›r›ld›¤› için bilgi birikimi de de¤iflkenlik
göstermektedir. Bu nedenle kurumsal bilginin zay›flamas› söz konusudur
(Sennett, 2009a: 49-55).
‹fle Yaramazl›k Kabusu

Küresel emek arz› nedeniyle istihdam›n eme¤in ucuz oldu¤u bölgelere kaymas›,
otomasyon nedeniyle makinelerin insanlardan daha verimli hale gelmesi ve formel
e¤itimin h›zla de¤iflen ihtiyaçlar› karfl›lamamas› nedeniyle sürekli e¤itim ve kiflisel
geliflimin bir zorunluluk haline gelmesi nedeniyle insanlar kapitalizmin önceki dö-
nemlerine oranla ifle yaramaz olmaktan giderek daha fazla korkmaktad›rlar. Sen-
nett’in “ifle yaramazl›k kabusu” olarak tan›mlad›¤› durum, insanlar›n vas›flar› ve ne
ifle yarad›klar›na iliflkin alg›lar›yla iliflkilidir.
Modern kapitalizmin ilk dönemlerinde vas›fs›z iflçilerin y›¤›nsal çoklu¤u karfl›-
s›nda sürekli vas›f ç›tas›n›n yükseltilmesi, yani “daha e¤itimli, daha kalifiye” iflgü-
cü yaratman›n kendisi istihdam edilmenin bir önkoflulu olmas› söz konusu olmufl-
tur. ‹stihdam piyasas› tüm dünyada art›k daha vas›fl› iflgücünün pefline düflmüfltür.
Modern kapitalizmde bireylerin istihdam edilmesini sa¤layan en temel kriterler bu-
gün için ola¤an kabul edilen “s›radan” e¤itim ve özel bir beceri sahibi olmakt›. Ör-
ne¤in yak›n zamana kadar lise mezunu olmak en az›ndan memur olmak için ye-
terliyken, bugün üniversite mezunu olmak bile ifl bulmada yeterli de¤ildir. Ancak
bireysel çabalarla kiflisel geliflimlerinde farkl›l›k yaratanlar›n, farkl› kurslar› tamam-
layarak sertifikalar›na yenilerini ekleyenlerin ve birkaç yabanc› dil bilenler istih-
dam olanaklar›n› artt›rmaktad›r.
Bir Türkiye gerçe¤i!

Kim Milyoner Olmak ‹ster adl› yar›fl-
mada dün akflam çok çarp›c› bir ya-
r›flmac› vard›.
35 yafl›ndaki Elif Ayça Seren URAL,
Marmara Üniversitesi ‹letiflim Fakül-
tesi Gazetecilik Bölümü’nden mezun.
Bir k›z bir erkek çocuk annesi olan
Ayça, fiiflli meydan›nda simit sat›yor, efli de geceleri bisikleti ile çay sat›yor. Türki-
ye’nin korkunç gerçe¤inin bir kez daha yüzümüze çarp›ld›¤› yar›flmada SIRA S‹ZDE Ayça, sade- SIRA S‹ZDE
ce seyirci ile joker hakk›n› kullanarak 15 bin lira olan baraj sorusunu geçti.
Vatan Gazetesi-20 Temmuz 2012
http://haber.gazetevatan.com/Haber/466337/1/Gundem
S O R U S O R U
Sennett’in (2009a: 63) “beceri toplumu” olarak tarif etti¤i günümüz toplumsal-
l›¤›nda geliflmifl ülkelerde e¤itimli ve vas›fl› olduklar› halde iflsizlik sorunu yafla-
yanlar›n ço¤unun talip olduklar› ifllerin art›k eme¤in daha ucuz D ‹ K oldu¤u,
KAT benzer D‹KKAT
vas›f ve e¤itim düzeylerinin yakaland›¤› çevre ülkelere kayd›¤› bir gerçektir. Özel-
likle Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum tasavvurunda “profesyonel ve teknik s›-
N N
n›f”tan beklenen teorik bilgi ve becerilere sahip olmakt›r. Bu gerçe¤in en çarp›c›
özelliklerinden birisi e¤itim sisteminin kitlesel olarak istihdam edilemez e¤itimli
gençler ve e¤itildikleri alanlarda istihdam edilemeyen gençler yaratmas›d›r (Sen-
nett, 2009a: 64).
K ‹ alanlarda
E¤itim sisteminin istihdam edilemez e¤itimli gençler ve e¤itildikleri T A P istihdam K ‹ T A P
edilemeyen gençler yaratmas›yla ilgili olarak Tan›l Bora, Aksu Bora, Necmi Erdo¤an ve ‹lk-
nur Üstün’ün “Bofluna m› Okuduk?” Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i, (‹stanbul: ‹leti-
flim Yay›nlar›, May›s-2011) kitab›n› okuyabilirsiniz. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
“Diploma = ifl” denklemi gitgide geçersizlefliyor.

Genç iflsizli¤i ve ‘okumufllar›n’ iflsizli¤i, dünyada
da Türkiye’de de istisnai olmaktan ç›kt›. Zaman›-
m›z kapitalizminde iflsizli¤in yap›sal niteli¤i aflikâr
hale gelirken, tahsilli, kalifiye çal›flanlar yani “be-
yaz yakal›lar” da güvencesizleflme sürecinin kurba-
n› oluyor, imtiyazlar›n› kaybediyorlar. ‹nsanlara
atfedilen ve onlar›n kendilerine atfettikleri ‘anla-
m›n’ ifl durumuna göre belirlenegeldi¤i bir yaflam
dünyas›nda, iflsizlik sadece iktisadi olmayan derin
bir kriz kayna¤›d›r.
Bu araflt›rma, Türkiye’de beyaz yakal› iflsizli¤inin
sosyal-psikolojik yan›na odaklan›yor. ‹flsizli¤in bir
sosyal deneyim olarak nas›l yafland›¤›na ve “hissedi-
len iflsizli¤e” bak›yor. Üniversite mezunu iflsizler iflsizlikle nas›l bafl ediyor, hangi
yöntemlerle ifl ar›yorlar? Ne gibi ayr›mc›l›k mekanizmalar›na tâbi kald›klar›n› düflü-
nüyorlar? Güvencesizleflen hayatta, nelere -mesela aileye- ne kadar güvenebiliyorlar?
‹flsizlik deneyiminden duygusal olarak nas›l etkileniyorlar? Kendilerini nas›l ifade
ediyor/edemiyorlar? ‹flsizlik deneyiminin orta s›n›f ‘de¤erleri’ ve ‘kimli¤i’ ile etkileflimi
nas›ld›r? Beyaz yakal› iflsizler, iflsizlik sorununun kayna¤›n› nerede görüyorlar? Ne-
ye, kime k›z›yorlar? ‹flsizlik, onlar› ‘bir fleyleri düflünmeye’, ‘bir fleyler yapmaya’ sevk
ediyor mu?
KPSS ‘belas›’, atamas› yap›lmayan ö¤retmenlerin s›k›nt›lar› ve mücadeleleri, ‘kullan-
at’ tarz› istihdam›n belli bafll› örneklerinden banka çal›flanlar›n›n iflsizlik deneyim-
leri ile ilgili gözlemler de bu sorgulamaya efllik ediyor. Beyaz yakal› iflsizleri dinleyen
ve onlar› konuflturan bir kitap...
[Tan›l Bora, Aksu Bora, Necmi Erdo¤an ve ‹lknur Üstün’ün “Bofluna m› Okuduk?”
Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i, (‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, May›s-2011) kita-
b›n›n arka kapak yaz›s›]
‹fle Yaramazl›k Kabusunun Nedenleri

Sennett “ifle yaramazl›k kabusu”nun nedenlerini 3 bafll›k alt›nda toplamaktad›r:
1. Küresel emek arz›: Yeni kapitalizm emek nerede ucuzsa orada örgütlenme-
ye gitmektedir. Bu nedenle geliflmifl merkez ülkelerden, geliflmekte olan
çevre ülkelere do¤ru bir kayma söz konusudur. Sennett (2009a: 65) örnek
olarak Hindistan’daki ça¤r› merkezlerini göstermektedir. Türkiye’de benzer
bir yönelifl özellikle ça¤r› merkezi sektöründe yaflanm›fl, ça¤r› merkezleri ‹s-
tanbul gibi eme¤in ve maliyetlerin daha pahal› oldu¤u bir kentten, benzer
vas›flara sahip emek gücünün oldu¤u Türkiye’nin do¤usundaki illere do¤ru
kayd›r›lm›flt›r.
Resim 6.1 Resim 6.2
Ça¤r› merkezleri, küresel ve ulusal düzeyde kapitalizmin eme¤in daha ucuz oldu¤u bölgelerde
örgütlenmesinin en s›kl›kla karfl›lafl›lan örneklerindendir. Kaynak: kobipostas›.net arflivi
2. Otomasyon: Otomasyon her anlamda esnekli¤in en önemli arac› haline gel-

mifltir. Talepteki ani art›fl ve düflüfle çok h›zl› yan›t verebilme yetene¤i saye-
sinde emekten de tasarruf edilmesine olanak tan›maktad›r. Makinelerin in-
sanlardan daha verimli araçlar haline gelmesi ve ekonomi yaratmas› “ifle ya-
ramazl›k kabusu”nu derinlefltirmektedir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
3. Yafllanman›n yönetimi: Bir beceri edinildi¤inde ya da herhangi bir iflin mes-
leki anlamda e¤itimi al›nd›¤›nda, o becerinin ya da e¤itimin geçerlilik süre-
sini ayarlamak tamamen piyasan›n vicdan›na b›rak›lm›fl durumdad›r. Bir
mühendisin üniversitede ald›¤› e¤itimin piyasada ne kadar geçerli olaca¤›
S O R Uyarat›c›l›¤›n›n
tart›flmal› bir hale gelmifltir. Reklam sektöründe çal›flanlar›nsa S O R U
yafla ba¤l› olarak sektörel anlamda çok daha erken tüketildi¤ini söylemek
olas›d›r. Bu anlamda sürekli bir e¤itim ve kendini yenileme D ‹ K Kdurumu
AT zorun- D‹KKAT
lu hale gelmektedir. Esnek firmalarda sürekli genç olanlarla bir yer de¤ifltir-
me söz konusudur zira genç olan hem daha ucuz hem de daha az sorunlu-
N N
dur (Sennett, 2009a: 71).
Sennett kamusal alan›n ifle yaramazl›k kabusunu ya da belirsizli¤ini hafifletebile-
cek çözüm önerilerinden önce insanlar›n yeteneklerini tan›mlayan AMAÇLARIMIZ iki kavramdan AMAÇLARIMIZ
bahseder. Bunlardan birincisi zanaatç›l›k/zanaatkârl›k ve ikincisi ise meritokrasidir.
Zanaat, zanaatkâr ve zanaatç›l›k üzerine Richard Sennett’in Zanaatkâr

K ‹ T (‹stanbul:
A P Ayr›nt› K ‹ T A P
Yay›nlar›, 2009) kitab›n› okuyabilirsiniz.
Zanaatç›l›k/zanaatkârl›k, Sennett’e göre, gündelik yaflamda

T E L Ekullanageldi¤imiz
V‹ZYON TELEV‹ZYON
eflyalar› güzelce yapabilme becerisi olarak yüksek derecede geliflmifl bir beceri
üzerine kuruludur (Sennett, 2009b: 19, 33). Zanaatkârl›k sanayi toplumunda orta-
dan kalkm›fl gibi görünse de asl›nda halen varl›¤›n› korumaktad›r. Çünkü zanaat-
kârl›k temelde “bir fleyi o fleyin kendisi için iyi yapma” (Sennett, 2009a: 76) ve
“kendi iyili¤i için bir görevi güzel yapma arzusu”na dayan›r. Dolay›s›yla Sennett’e
göre bir bilgisayar programc›s›n›n, doktorun, ressam›n ifline yarayabilir, hatta yurt-
tafll›k ve ebeveynlik bile “ustal›kl› bir hüner” olarak icra edildi¤inde daha etkin
olur (Sennett, 2009b: 20). Kendi içinde anlaml› bir fley yapmak olarak “nesnelefltir-
me” zanaatç›l›k taraf›ndan vurgulanan bir durumdur. Zanaatç› herhangi bir fley
üretirken, o ürünün nesne olarak kendisine odaklan›r. Bu anlamda nesnelefltirme
önemlidir. Çünkü en vas›fs›z bir iflçinin bile kendi içinde anlaml› bir somut üreti-
mi ve günün sonunda iflini iyi yapm›fl olman›n verdi¤i huzur asl›nda ifliyle gurur
duymas› için yeterlidir. Ancak Sennett’e göre “Bu flekilde anlafl›ld›¤›nda zanaatç›l›k
esnek kapitalizm kurumlar› içinde huzursuzca oturur” (Sennett, 2009a: 76). Bu ne-
denle sürekli bir de¤iflim üzerinden iflleyen esnek kapitalizmde meritokrasi önem
kazanm›flt›r. Meritokrasi yönetim erkinin yetenek ve kiflilerin bireysel üstünlü¤üne,
liyakat’a dayand›¤› yönetim biçimidir. Sosyolojik olarak ise bireylerin toplumda ye-
tenekleri göz önünde bulundurularak rollerini gerçeklefltirdikleri duruma verilen
add›r.
Meritokrasi, Sennett’e göre modern öncesi toplumlarda mirasla ilintili bir kav-
ramd›. Bu toplumlarda sadece toprak de¤il; statüler de birer mülktü. Yani, statüler,
mevkiler yetene¤e göre de¤il miras yoluyla elde edilirdi. Mevkilerin miras yoluyla
devredilebildi¤i bir ortamda yetene¤in o kadar da önemi yoktu. Ancak zaman için-
de yetene¤in önemi görüldü. fiimdi modern zamanlarda ise yetenek yeni bir top-
lumsal eflitsizlik biçimi ortaya ç›karm›flt›r. “Yarat›c› ve zeki olmak, baflkalar›ndan üs-
tün, daha de¤erli bir insan olmak anlam›na” gelmektedir. Sennett’e göre zanaatç›-
l›ktan meritokrasiye geçit burada gizlidir (Sennett, 2009a: 78-79). Yeni kapitalizmin
kültüründe yetenek çeflitli “nesnel” testler ile ölçülmektedir. Bu testler sonucunda
yeterli ya da yetersiz olmak bireyi mevcut ifl piyasas›n›n içerisine alabilir ya da ta-
mamen d›fl›na atabilir. Bugün pratikte pek çok flirkete ya da kamu kurumuna bafl-
vuruda bulunuldu¤unda bile pek çok testten ve s›navdan geçilmek zorundad›r.
Küresel ölçekte neo-liberalizmle eflgüdümlü olarak devasa boyutlara ulaflan ye-
ni kapitalizm, ekonomik anlamda büyümüfltür. Ancak bu büyüme çal›flanlar aç›-
s›ndan yeni ifl iliflkilerini ve biçimlerini ortaya ç›karm›flt›r. Art›k çal›fl›lan kurumla-
r›n yap›s› de¤iflmifltir ve sürekli de¤iflmektedir. Çal›fl›lan kurumlara sadakat ve ge-
nel olarak üretim süreçlerine kat›l›m azalmakta, enformel güven ve ifle yaramazl›k
hissi kayg› derecesini art›rmaktad›r. Zaman aç›s›ndan ise endifle verici bir de¤iflim
söz konusudur (Sennett, 2009a: 126).
Sennett, görüflme yapt›¤› kiflilerin özellikle “son on y›ld›r fazlas›yla endifleli, hu-
zursuz, de¤iflim kalkan› alt›nda kendi belirsiz yazg›lar›na çok az boyun e¤mifl du-
rumda” olduklar›n› belirtir. Onlar›n en çok gereksinim duyduklar› fleyin “zihinsel
ve duygusal bir çapa; yani ifl, ayr›cal›k ve iktidardaki de¤iflimlerin zahmete de¤er
olup olmad›¤›n› tartan de¤erler” oldu¤unun alt›n› çizer (Sennett, 2009a: 127-128).
Bu ba¤lamda kültürel anlamda bir çapan›n harekete geçirilmesi mevcut koflullar›n
de¤iflimi için bir dinamik oluflturacak niteliktedir. Geleneksel sendikalar›n odak-
land›¤› ücretlerin ve maddi koflullar›n iyilefltirilmesi beklentileri revize edilerek k›-
sa vadeli, esnek örgütlerin yap›s›na uygun bir flekilde strateji gelifltirmesi bir çözüm
aray›fl› olabilir. Sennett farkl› co¤rafyalardan verdi¤i olumlu örneklerle bir anlat›
gelifltirilmesi önerisinde bulunur. Anlat›n›n gelifltirilmesi deneyimin birikmesi anla-
m›na gelmektedir. ‹lk olarak Sennett, geleneksel sendikalar›n yan› s›ra “paralel ku-
rumlar”›n oluflturulmas›n› örnek verir. Paralel kurumlar›n amac› esnekleflen örgüt-
lerde eksik olan süreklilik ve sürdürülebilirli¤i iflçilere sa¤lamakt›r. Bu çerçevede
iflçi sendikas› ifl ve iflçi bulma kurumu gibi üyeleri için emekli maafl› ve sa¤l›k hiz-
meti sat›n al›r, krefller açar, tart›flmalar ve sosyal etkinlikler düzenleyerek iflyerinde
eksik olan cemaat duygusunu yaratmaya çal›fl›r (Sennett, 2009a: 128). Di¤er örnek-
te ise Hollanda’da gerçekleflen “ifl paylafl›m›”d›r. Tafleron kullan›m› ve ifllerin gelifl-
mekte olan ülkelere kaymas›ndan fazlas›yla etkilenen Hollandal›lar iflleri ikiye, üçe
bölen bir sistem tasarlayarak daha fazla kiflinin iflleri paylaflmas›na olanak sa¤lam›fl
oldular (Sennett, 2009a: 129). Böylelikle piyasa koflullar›n›n izin verdi¤i miktarda
birden fazla yar›m-gün iflte çal›flma olana¤› yarat›lm›fl oldu. Bu sistem sayesinde
daha fazla kifli, haftan›n ya da günün yaln›zca bir bölümünde çal›flarak “ifli olmas›
öz sayg›s›”n› yaflamaktad›r (Sennett, 2009a: 129).
Önemli say›labilecek bir baflka durum ise, kiflinin kendini ifle yarar hissetmesi-
dir. Bu anlamda “kiflinin baflka insanlar için önemli olan bir fleye kat›lmas›”, kifli-
nin gönüllü ya da kamu yarar›na çal›flmas›, kendisini ifle yarar hissetmesinin halen
geçerli oldu¤u bir durumdur. Refah devleti uygulamalar›nda gördü¤ümüz yayg›n
kamu istihdam› itibar aç›s›ndan önemini korumaktad›r. Sennett’e göre “ilerici bir
siyaset anlay›fl› kamu hizmeti iflini özel flirketlere vermektense bir iflveren olarak
Devlet’i güçlendirmeye çal›flacakt›r” (Sennett, 2009a: 133).
KARAKTER AfiINMASI
Sennett, “Karakter Afl›nmas›: Yeni Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri”
adl› çal›flmas›nda yeni kapitalizm olarak nitelendirdi¤i esnek üretim biçiminin yay-
g›nlaflmas›, iflin ve çal›flma zamanlar›n›n esnekleflmesi gibi faktörlerin karakter üze-
rindeki yans›malar›n› ele al›r. Esnek üretim ve yönetim biçimlerine dair öne sürü-
len olumlu argümanlardan farkl› olarak Sennett, esnek üretimin ve buna ba¤l› ola-
rak iflyerinde ortaya ç›kan h›zl› de¤iflmelerin iflgücü üzerinde zihin bulan›kl›¤›na
yol açt›¤›n›, iflçilerin aidiyet duygular›n› ve kimliklerini alt-üst etti¤ini ve tüm bu
de¤iflime çaresizce ayak uydurmaya çal›fl›rken yönlerini kaybettiklerini Amerikal›
iflçilerin hikayeleri üzerinden göstermeye çal›fl›r.
Yeni ekonomik düzenin büyülü sözcü¤ü “de¤i-

flim”in do¤as› nedir, insanlara nas›l yans›yor? Her
zaman k›sa vadeye endeksli bir ekonomide kifli na-
s›l kal›c› de¤er ve hedeflere sahip olabilir? Her an
parçalanan veya sürekli yeniden yap›lanan kurum-
larda, kifli kendi kimli¤ini ve yaflam öyküsünü na-
s›l oluflturabilir?
Küreselleflme olgusunu makro düzeyde inceleyen
birçok kitap yay›mland›¤› halde, bu sürecin mikro
düzeyi, insan karakteri üzerindeki etkileri pek az
incelendi. Richard Sennett, Karakter Afl›nmas›’nda
bunu yap›yor. Ona göre sermayenin, günümüz eko-
nomisinin bütün dünyaya yay›lm›fl dalgal› deniz-
lerinde “h›zl› kar”›n d›fl›nda baflka bir amac› yok;
flirketlerini piyasadaki anl›k de¤iflimlere müdahele
edecek biçimde esneklefltirip, yeniden yap›land›r›yor. Kiflilerden sürekli kendisini ye-
nilemesini, seyyar olmas›n›, risk almas›n›, rekabet becerisini gelifltirerek y›rt›c› bir
karakter edinmesini, tak›m çal›flmas›nda uyumlu olmas›n› bekliyor. Ancak eski ka-
pitalizmin rutin ve monoton yap›s›na karfl› savunulan bu politikaya yak›ndan ba-
k›ld›¤› zaman sadece eski iktidar yap›lar›n›n rengini de¤ifltirdi¤i görülüyor. Çal›-
flanlar için esnekli¤in anlam› ise yaflam boyu ifl güvencesinin yok olmas›; sürekli ifl
ve flehir de¤ifltirerek yön duygusunu yitirmek; istikrarl› ifllerin yerini geçici projelere
b›rakmas› ve bir iflten di¤erine, dünden yar›na sürüklenen yaflam parçac›klar›ndan
beslenen, rekabetin körükledi¤i “güvensizlik” ve “kay›ts›zl›k” duygusu... Ve bir de ka-
rakter afl›nmas›... Oysa insan karakteri, duygusal deneyimlerimizin uzun vadeli ol-
mas› ve baflkalar›yla girdi¤imiz iliflkilere yükledi¤imiz etik de¤erler üzerinden geliflir.
Karakter, içsel bütünlük, iliflkilerde karfl›l›kl› ba¤l›l›k ve uzun vadeli bir hedef için ça-
ba harcamak biçiminde kendini gösterir. Yeni kapitalizm ise güvenmeyi, ba¤lanma-
y› ve uzun vadeli planlar yapmay› karl› bulmaz, reddeder.
Sennett Karakter Afl›nmas›’nda geliflmifl bilgisayarlarla üretilen ekme¤in kalitesin-
den çok, ekme¤i yiyenlerin hayat›na bak›yor ve soruyor: “Bu sistem insan›n yaflam›-
na de¤er ve anlam kat›yor mu?” Ve ekliyor “de¤iflim, kitlesel ayaklanmalarda de¤il,
ihtiyaçlar›n› birbirleriyle paylaflan insanlar›n aras›nda, toprakta yeflerir. ‹nsanlar›
birbirleri için kayg›lanmaz hale getiren bir rejimin, meflruiyetini uzun süre koruya-
mayaca¤›ndan eminim.”
Richard Sennett’in Karakter Afl›nmas›: Yeni Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerin-
deki Etkileri (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2002) kitab›n›n arka kapak yaz›s›.
Sennett, bu kitab› yazarken formel veri kaynaklar›ndan ziyade enformel veri

kaynaklar›ndan yararland›¤›n›, antropolog gibi yaflad›¤› toplumdaki gündelik ya-
flama dair gözlemlerinden faydalan›r. Ayr›ca analizinin çat›s›n› y›llar önce yazd›-
¤› S›n›f›n Gizli Yaralar› adl› çal›flmas›nda görüflme yapt›¤› Enrico ad›nda bir ifl-
çi ile bu iflçinin Rico adl› o¤lu ile y›llar sonra tesadüfen bir yolculuk s›ras›nda
gerçeklefltirdikleri görüflme üzerine kurar. Sennett baba ile o¤lunun hikayelerin-
den yola ç›karak de¤iflen yeni kapitalizm olgusunun üretim biçimi üzerindeki et-
kilerini iki nesli karfl›laflt›rarak ortaya koyar. Baflka bir ifadeyle, esnekleflmenin
ve de¤iflen üretim biçiminin ve iliflkilerinin karakter üzerindeki afl›nd›r›c› etkile-
rini iki nesli karfl›laflt›rd›¤› bu aile örne¤i üzerinden aç›klamaya çal›fl›r. Baba En-
rico, düflük gelirli rutin bir iflte çal›flmakta ve k›t-kanaat geçinmekte olsa da “ai-
lesine hizmet” edebildi¤i için sahip oldu¤u ifle flükretmektedir. Çocuklar›n›n,
toplumsal tabakalaflmada dikey hareketlili¤i sa¤layabilecek en önemli araç olan,
üniversite e¤itimi alabilmelerini sa¤lamak için yaflad›klar› gettoyu terk ederek
banliyöden bir ev sahibi olmufltur. O¤lu Rico’nun kendisinin sahip olamad›¤›
yüksek ücretli, üst düzey bir ifl sahibi olabilmesi için çabalamaktad›r. Baban›n hi-
kayesinin Sennett’i en etkileyen yan› yaflam›nda zaman›n son derece do¤rusal
akmas›, her günü neredeyse ayn› olan ifllerde y›llar y›l› çal›flmas›d›r (Sennett,
2008: 14). Bugünün yeni kapitalizm koflullar›nda imkans›z gibi görünen zaman›n
do¤rusal ak›fl›, sahip olunan iflin garantisi, sendikal güvence, emeklilik geliri, öz-
disiplininin bir sonucu olarak maddi ve manevi baflar›ya ulaflmas›, sürprizlere yer
olmayan bir yaflant›y› ola¤an k›lm›flt›r.
Sennett, y›llar sonra tesadüfen karfl›laflt›¤› Rico ile yapt›¤› görüflmede Ri-
co’nun üniversite e¤itimi ald›ktan sonra babas› gibi iflçi olarak de¤il bir beyaz
yakal› olarak yüksek gelirli bir ifle sahip oldu¤unu, pahal› bir tak›m elbise giy-
di¤ini ve parma¤›nda da Amerika’n›n sayg›n üniversitelerden mezun olanlar›n
takt›¤› “armal› yüzük” oldu¤unu görür. Bu durum babas›n›n çocuklar›n›n s›n›f
atlama arzusunun gerçekleflti¤ini göstermektedir. Ne var Rico iyi okullardan
mezuniyetin ard›ndan on dört y›ll›k baflar›l› bir kariyere sahip olmakla birlikte
bu kariyer u¤runa kurdu¤u aile ile birlikte yaflad›klar› kenti sürekli de¤ifltirmek
durumunda kalm›flt›r. Sahip oldu¤u ifli sürekli yenilikler gerektirmekte, ifli gere-
¤i sürekli seyahat etmekte ve dolay›s›yla ailesine de yeterince zaman ay›rama-
maktad›r. “Kendi yaflam› üzerindeki kontrolü yitirme korkusu” duymakta ve ye-
ni ekonomi anlay›fl› içinde ayakta kalabilmenin koflullar›n› sa¤layabilmek için
“kendi duygular›nda, iç dünyas›nda sürüklenme” yaflamaktad›r (Sennett, 2008:
18-19). Rico’ya göre babas›n›n çal›flma hayat›, sadakati ve ba¤l›l›¤› olumlu bir
örnek olarak kendisine sunulmufltu; ona göre de aile “sorumlulu¤u, güvenilirli-

¤i, ba¤l›l›¤› ve hayatta bir hedef sahibi olmay› vurgulamal›”yd›. Ancak yeni eko-
nominin “yüzergezer” de¤erleri olan k›sa vadeli planlar, esneklik ve sadakatsiz-
lik tüm bu erdemleri imkans›z hale getirmektedir (Sennett, 2008: 25). Rico’nun
ifli, yeni kapitalizmin “beyaz yakal›” çal›flanlardan beklentilerinin çal›flanlar üze-
rindeki etkilerinin adeta bir göstergesi gibidir. Nitekim Rico’nun çal›flt›¤› ifller is-
tikrarl› ve uzun dönemli olmayan, sürekli yenilik ve de¤iflim gerektiren ve kal›-
c› bir ifl güvencesi olmayan ifllerdir.
Karakter “kendi arzular›m›za ve di¤er insanlarla aram›zdaki iliflkilere yükle-
di¤imiz etik de¤er”ken, yaflad›¤›m›z dünyayla ba¤lant›s› çerçevesinde “kendi-
mizde de¤erli buldu¤umuz ve baflkalar›n›n de¤er vermesini bekledi¤imiz kiflisel
özelliklerimizdir” (Sennett, 2008: 10-11). Karakterin uzun dönemli amaçlarla, sa-
dakatle ve karfl›l›kl› ba¤l›l›kla ifade edildi¤ini belirten Sennett, geçici ifllerle, ifl
güvencesinin olmay›fl›yla ve çal›flma koflullar›n›n sürekli de¤iflmesiyle karakteri-
ze edilen yeni kapitalizmde art›k uzun vadeli amaçlar söz konusu olamad›¤› için
karakter afl›nmas› yafland›¤›n› vurgular (Sennett, 2008: 10). Sennett, bu duruma
kesin bir çözüm sunmasa da insanlara birbirlerini umursamalar› için makul ge-
rekçeler sunamayan bir rejimin uzun süre meflruiyetini koruyamayaca¤›na inan-
maktad›r.
YEN‹ KAP‹TAL‹ZMDE ‹fi‹N K‹fi‹L‹K ÜZER‹NDEK‹

ETK‹LER‹
Sennett, karakter afl›nmas›n› yeni kapitalizmin kiflilik üzerindeki etkileri çerçeve-
sinde çözümler. Merkeziyetçi, kat›, hiyerarflik Taylorist yönetim anlay›fl›n›n yerini,
çal›flanlar›n kat›l›m›na ve paylafl›m›na aç›k olan yeni yönetim biçimlerinin almas›
yönetimde de de¤iflimi getirmifltir. Esneklik olgusunun üretim ve yönetim sürecine
yerleflmesi çal›flanlar›n hem bireysel olarak karakterlerini hem de sosyal iliflkilerini
de¤ifltirmifltir. Sennett’a göre esneklik insanlar› özgür k›lacak yeni koflullar yerine
iktidar›n ve kontrolün yeni biçimlerini üretmifltir. Esneklik, insanlar›n çal›flt›klar›
yerlerde gelecekleriyle ilgili planlar yapmalar›n›, bir tarih oluflturmalar›n› zorlaflt›r-
maktad›r. Esneklik nedeniyle insanlar›n amaçlar› parçalanmakta ve yönlerini kay-
betmektedir. Yeni çal›flma sisteminin ve yönetim anlay›fl›n›n “yenilik”, “özgürlük”,
ve “serbesti” gibi prensipleri çal›flanlar›n gündelik yaflamlar›n› eskisine oranla da-
ha fazla kontrol eder hale gelmifltir.
“Kat› bürokrasi biçimlerini elefltiren ve risk almaya vurgu yapan esnekli¤in, insanla-
ra kendi yaflamlar›n› flekillendirmede daha fazla özgürlük tan›d›¤› söyleniyor. Oysa
yeni düzen, sadece geçmiflin yürürlükten kald›r›lm›fl kurallar›n›n yerine yeni kontrol
biçimlerini geçiriyor” (Sennett: 2008: 10).
Sennett, topluma dayat›lan yeni kurallar ve kontrol biçimlerinin insanlara sa-

n›ld›¤› gibi seçme flans› ve özgürlük alan› yaratmad›¤›n› belirtir. Bugün emek pi-
yasas›n›n içinde olan ve bu piyasaya at›lmak üzere olan y›¤›nla insan kendi ara-
lar›nda bir “fark yaratma” telafl› içindedir. Kimsenin bilmedi¤i bir yabanc› dili ö¤-
renmek, sertifikalar elde etmek ve sonras›nda hizmet içi e¤itimler almak yeni
kontrol biçimleri olarak de¤erlendirilebilir. Tüm bu “kiflisel geliflim” çabalar›n›n
sürekli hale gelmifl olmas›, çal›flanlar üzerindeki denetimin artmas›na ve yeni üre-
tim-yönetim sistemine ayak uyduramayanlar›n d›flar›da kalmas›na neden olmakta-
d›r. As›l ironik olan ise tüm bu kiflisel geliflim etkinliklerine kat›l›m›n ifl güvence-
si anlam›na gelmedi¤ini de çal›flanlar bilmektedir. Geleneksel anlam›yla kariyer

de, kariyer planlamas› da bitmifltir. Art›k becerilerin sürekli ama sürekli olarak ye-
nilenmesi gerekmektedir.
Günümüz toplumlar›nda bireylerin ifl piyasas›ndaki nitelikleri de¤iflim de¤eri
üzerinden de¤erlendirmektedir. Vas›flar› ve çal›flt›¤› kuruma/flirkete katk›s› ölçü-
sünde birey, karakterinin de¤erli oldu¤unu hissetti¤i bir dönemde yaflamaktad›r.
Dolay›s›yla birey çal›flma yaflam› üzerinde yitirdi¤i denetimi, kendi özel yaflam›n-
da da yitirme tehdidi ile karfl› karfl›yad›r. Bu anlamda çal›flma ve kiflisel yaflama da-
ir zaman›n denetimi kiflinin elinden ç›km›flt›r. Öte yandan çal›flma edimi, de¤iflen
birçok özelli¤ine karfl›n hala aileye hizmet etme kayg›s›n› tafl›maktad›r. Sennett’in
örnek baba-o¤ul figüründe çocuklara ve genel olarak aileye gösterilen önem, bu
düzeyde benzerlik tafl›maktad›r. Ancak kritik olan farkl›l›k ise baban›n çal›flma ha-
yat›n›n bafll› bafl›na örnek oluflturabilecek bir etik davran›fl olmas›na karfl›l›k “Ri-
co’nun en derin kayg›s›, kendi çal›flma hayat›n›, çocuklar›na bir etik davran›fl ola-
rak sunamamas›”d›r (Sennett, 2008: 20).
Art›k günümüz kapitalizminde uzun vadeli planlar söz konusu de¤ildir. Çünkü
esnekleflme bu çerçevede de kendini göstererek kapitalist örgütlerin kâr marjlar›n›
art›rabildi¤i oranda k›sa vadeli kazançlar›n pefline düflmüfltür. Sermaye art›k sab›rs›z-
d›r. Yap›lan iflte uzun vade diye bir fley art›k yoktur. Rico örne¤indeki gibi ifller art›k
k›sa projeler fleklinde ve bir projeden di¤erine sürekli koflma fleklinde yürümektedir.
Çal›flanlar emekli olana kadar sabit bir iflte çal›flma garantisine sahip de¤ildir. Her an-
lamda belirsizlik kapitalizmin ruhuna ifllemifltir. Korku, kayg› ve sürekli bir istikrar-
s›zl›k güven ve sadakat ba¤lar›n› zay›flatmaktad›r. ‹nsanlar art›k geleceklerini öngö-
rememektedir. Bu durum toplumdaki gerginli¤in artmas›na da neden olmaktad›r.
Rutin Zaman Köleli¤i

Modern toplumlar›n en önemli özelliklerinden biri iflin düzenlenmesinde yaratt›¤›
rutindir. Çal›flma yaflam›nda herkesin görev tan›mlar› yap›lm›fl olmas› hem iflin
hem de zaman›n bir rutine sahip olmas›n› beraberinde getirmifltir. Ancak esneklefl-
me zaman›n ve iflin de esnekleflmesine neden olmaktad›r.
Sennett’ göre, rutin, bireyin karakterinin pasifleflmesine yol açmaktad›r. Mo-
dern toplumda vas›fs›z ifllerde çal›flan uzmanlaflm›fl iflçiler çal›flmay› rutinlefltirdi¤i
gibi, çal›flma zaman›n› da rutinlefltirir. Asl›nda gerçekleflen fley çal›flma zaman›n›n
rutinleflmesidir. Ancak Sennett’e göre “rutin zaman köleli¤i” pasifçe kabullenilme-
mifltir. ‹flçiler iflyerindeki zaman-ifl kontrollerini sabote etmekte çeflitli yöntemler
gelifltirmifllerdir. Bir iflyerinde girifl-ç›k›fllarda imza at›lmas› ya da kart bas›lmas› uy-
gulamas›yla mesai saatleri denetimi yap›lsa da sigara yasa¤› nedeniyle çal›flanlar›n,
çal›flt›klar› mekân d›fl›nda sigara içmeye ç›kmalar› ve bu zaman› da uzatmalar› bu-
na örnek olarak gösterilebilir. Bu örnekte görüldü¤ü gibi, ‘rutin’ k›r›labilir bir öge
olabilmektedir. Yine de, Sennett’e göre, rutin yok oluyor da de¤ildir. “Yeni ç›kan
esneklik söylemi ekonominin en dinamik sektörlerinde rutinin yok olmak üzere
oldu¤unu ima ediyor. Ancak çal›flanlar›n büyük ço¤unlu¤u hala Fordizm çembe-
rinde hapis”tir (Sennett, 2008: 45).
Esneklik, günümüz toplumunda üretim iliflkilerinden bireyler aras› iliflkilere ka-
dar yaflant›m›z›n bir parças› haline gelmifltir. Sennett ideal anlamda esnekli¤i insa-
n›n “de¤iflen koflullara uyum sa¤layarak, onlardan zarar görmemesi” ölçüsünde
de¤erlendirir. Oysa günümüzde esnekli¤in insan› özgürlefltirdi¤i düflüncesi karfl›l›k
bulamamaktad›r. Sennett’in (2008: 48-49) sözleriyle,
“de¤iflime aç›k olmay› ve koflullara ayak uydurabilmeyi özgür eylem için gerekli ka-
rakter özellikleri olarak görüyoruz; insan de¤iflme yetene¤i oldu¤u için özgürdür di-
ye düflünüyoruz. Ancak günümüzde yeni ekonomi politik, özgürlü¤e duyulan kiflisel
arzuya ihanet ediyor. Bürokratik rutine karfl› isyan ve esneklik aray›fl›, bizi özgürlefl-
tirecek koflullar› yaratmak yerine yeni iktidar ve kontrol yap›lar› üretti (Sennett,
2008: 48-49)
Art›k kapitalist toplumdaki üretim kurumlar› yönetim ve üretim düzeyinde es-

nekleflmenin sonucu olarak süreksizlik temeli üzerinden kendilerini var etmekte-
dir. Çal›flan say›s› ve çal›flanlar›n çal›flma süreleri, verimlilik-üretkenlik parametre-
leri göz önünde bulundurularak zamanla düflürülebilir, at›l yap›lar yok edilebilir.
Farkl› bir ifadeyle, “bürokratik rutini hedef alan esnek de¤iflim, kurumlar› kesin ve
geri dönülemez biçimde dönüfltürmeyi amaçlar; öyle ki bugünle geçmifl aras›nda-
ki süreklilik bozulur” (Sennett, 2008: 49). Böylelikle kapitalist iflletmelerde var olan
yönetim sistemleri tam anlam›yla dönüflüme u¤rar.
“Merkezileflme olmadan yo¤unlaflma” kavram›ndan bahseden Sennett örgütler-
deki iflleyiflin esnek görünse de klasik hiyerarflik yap›dan daha fazla bask›ya ve
kontrole neden oldu¤unu örneklerle aç›klamaktad›r. Ayr›ca çal›flanlar›n çal›flma sa-
atlerinin esneklefltirilmesi modern organizasyonun standartlaflt›r›lm›fl rutine yöne-
lik sald›r›s›n›n gerçek bir yarar› olarak “çal›flma zaman›n›n özgürleflmesi gibi gö-
rünmesi” oldukça aldat›c› bir durumdur. Zira çal›flanlar›n çal›flma zamanlar›n›n es-
neklefltirilmesi demek, pratikte zaman ve mekân boyutunun giderek belirsizleflme-
si anlam›na gelmektedir. Oysa çal›flanlardan esnek zaman diliminde yap›lmas› ge-
reken iflleri yapmalar›n› istemek göreli bir özgürlük alan› sa¤lamaktan bile uzakt›r.
Geliflmifl teknolojik yöntemlerle çal›flanlar›n zamandan ve mekândan ba¤›ms›z ola-
rak da denetime tabi olmalar› söz konusudur. Ancak esnek çal›flma prensibi cinsi-
yet, s›n›fsal ve ›rksal birtak›m kategorilere göre farkl›l›k göstermektedir. Sennett bu
durumu flöyle özetlemektedir:
“Rutine karfl› bafllat›lan isyan›n vaat etti¤i yeni özgürlük sahtedir. Kurumlarda iflle-
yen ve bireyin yaflad›¤› zaman, eskinin demir kafesinden kurtulmufl olsa da, yukar›-
dan afla¤›ya iflleyen yeni bir denetime ve gözetime tabidir. Esnekli¤in zaman› yeni
bir iktidar›n zaman›d›r. Esneklik düzensizlik yarat›r, ancak s›n›rlamalardan kur-
tulmam›z› sa¤lamaz” (Sennett, 2008: 62).
Yaflad›¤›n›z kentte 24 saat üretim yapan bir fabrikada çal›flanlar›n sekiz

SIRA saatlik
S‹ZDE üç vardiya SIRA S‹ZDE
halinde çal›flt›klar›n› göz önüne getirin. Bir tam günü üçe bölmekte olan bu zamansal es- 2
nekli¤in çal›flanlar›n karakteri üzerinde oluflturabilece¤i olas› etkiler neler olabilir?
Klasik anlamdaki s›n›f bilincinin ve aidiyetinin K›ta Avrupas›’nda ve Amerika’da

geçmiflten günümüze farkl› alg›land›¤› bilinmektedir. ABD’de “s›n›f S O R Ubir kiflisel ka- S O R U
rakter meselesi olarak alg›lan›r” (Sennett: 2008: 67) Avrupal›lar kendi s›n›fsal ko-
numlar›n› “objektif toplumsal koflullar” ve kriterler üzerinden de¤erlendirirlerken, D‹KKAT
D‹KKAT
ABD’de bireyler “›rk ve etnisite” üzerinden de¤erlendirirler. ‹flin karakterinin de-
¤iflmesi, esnek üretimin ve uzmanlaflman›n teknolojik üretim araçlar›yla yo¤unluk
N N
kazanmas› asl›nda iflçilerin yap›lan ifl karfl›s›ndaki konumunu da etkilemifltir. ‹fl bil-
gisayarlara ve makinelere ba¤›ml› hale geldikçe, iflçinin eme¤inin s›n›rlar› daralt›l-
d›kça, yap›lan ifle karfl› ba¤lar da zay›flam›flt›r. Sennett’in kitab›nda verdi¤i f›r›nc›-
l›k örne¤inde oldu¤u gibi çeyrek yüzy›l öncesinde ekmek üretiminin her aflamas›-
n›n usta-kalfa-ç›rak ekseninde gerçekleflirken ve flimdi el de¤meden bilgisayar ek-

ran› üzerinden üretimin organize edilmesi, öncelikli olarak çal›flanlar›n vas›fs›zlafl-
mas›na neden olmufltur.
Di¤er önemli bir nokta ise iflçinin olas› bir olumsuzluk halinde, yani bilgisaya-
r›n ya da yüksek teknoloji ürünü makinelerin ar›zalanmas› durumunda elinin ko-
lunun ba¤l› olmas›d›r. K›saca, iflçiler art›k nas›l ekmek yap›ld›¤›n› bilmemektedir.
“Bilgisayar program›na ba¤›ml› emekçiler olarak, hiçbir pratik bilgiye sahip de¤il-
ler. ‹flleri, ne yapt›klar›n› anlayabilme anlam›nda, onlara hiç de okunakl› görünmü-
yor” (Sennett, 2008: 71).
Risk Alarak Yaflamak

Günümüzde risk kavram› sadece kapitalist giriflimcilerin gündeminde de¤ildir, ak-
sine “kitleler taraf›ndan her gün omuzlanmas› gereken bir sorumluluk” haline gel-
mifltir (Sennett, 2008: 84). Esnekleflen ifl organizasyonlar›n›n parças› olan çal›flan-
lar kendi geleceklerini sa¤lama alma kayg›s› içinde art›k risk almak zorundad›r. ‹fl
yaflant›s›ndaki süreksizlik, bireysel olarak risk almay› zorunlu hale getirdi¤i için,
sürekli bir ifl de¤ifltirme, farkl› pozisyonlar yaratma ve bu pozisyonlar› de¤erlendir-
me anlam›na gelmektedir. Sürekli olarak yeni bir iflletmede yeni bir pozisyonda ifle
bafllamak, her defas›nda sanki s›f›rdan bafll›yormuflças›na hareket etmek, yani sü-
rekli risk alt›nda yaflamak, Sennett’e göre, yine karakter afl›nd›r›c›d›r.
“Esnek organizasyonlarda risk al›p hareket eden kifliler genelde yeni pozisyonlar›
hakk›nda pek az bilgiye sahip oldu¤undan, yanl›fl bir karar verdiklerini, ancak ifl ifl-
ten geçince anlarlar. Bilselerdi risk almazlard›. Organizasyonlar s›k s›k iç ak›flkan-
l›k halinde bulundu¤undan, kiflinin, flirketin mevcut yap›s›na bakarak gelece¤ine
dair rasyonel kararlar almas› çok zordur” (Sennett, 2008: 89).
Risk alarak ifl de¤ifltirme yoluna gidenlerin büyük ölçüde ücret art›fl›na yönelik
umutlar› oldu¤unu vurgulayan Sennett, asl›nda bu durumun çok da gerçe¤i yans›t-
mad›¤›n› söyler. Bu anlamda çal›flt›¤› firmay› de¤ifltiren çal›flanlar genellikle bu du-
rumdan zararl› ç›kmaktad›r. Ancak yine de risk almak mevcut sistem içinde bir zo-
runluluk olarak dayat›lmaktad›r.
Geçmiflte ifl eti¤i “kiflinin zaman›n› öz disiplin çerçevesinde kullanmas› ve mü-
kafatlar› ertelemesi” anlam›na gelmekteydi (Sennett, 2008: 104), çok çal›flmak ve
sabretmek alt›n kurald›. Çünkü süreklilik esast›, emeklilik öngörülebilen bir hedef
ve ödül olarak durmaktayd›. fiüphesiz bu durum ancak istikrar vaat eden kurum-
lar›n var oldu¤u bir üretim sistemi içinde geçerliydi. Post-Fordist üretim ve yöne-
tim anlay›fl›n›n esnekleflmeyle birlikte tak›m çal›flmas› gibi yeni ifl iliflkileri arac›l›-
¤›yla yeni bir ifl eti¤i ortaya ç›km›flt›r. Tak›m içinde otorite olmadan bir iktidar oyu-
nu oynan›r. Bu durum da Sennett’e göre yeni bir karakter tipi ortaya ç›kart›r. Bun-
dan böyle “amaçl› insan gitmifl, yerine ‘ironik’ insan gelmifltir” (Sennett, 2008: 122).
Tak›m içinde her bir birey art›k kendini çok da fazla ciddiye almaz.
Baflar›s›zl›k, a¤›n (network) d›fl›nda kalma, kapitalist örgütlenmenin safras› du-
rumuna düflme ve yoksullaflma gibi korkular› içinde bar›nd›rmaktad›r. Günümüz-
de baflar›s›zl›k sadece alt s›n›flar› ilgilendiren, yoksullar› kuflatan bir süreç olman›n
ötesinde orta s›n›flara da kabus gördüren, baflar›l› olanlar› da tehdit eden bir olgu
haline gelmifltir. “Kazanan hepsini al›r” prensibine dayanan yeni kapitalist düzen
geride kalanlar› baflar›s›zl›¤a hapseden bir yap›ya sahiptir. Baflar›s›zl›¤› “hayat› an-
laml› k›lamamak, kendinde de¤erli bir fley görememek, salt var olman›n ötesinde
gerçekten yaflamay› baflaramamak” fleklinde de¤erlendirmek gerekmektedir.
Kapitalizmin yeni biçimi, art›k bireylerin a¤›n içinde kendilerini hangi noktada
herhangi bir ihtiyaca cevap verdiklerini düflünmelerine neden olmaktad›r. Karfl›l›k-
l› güvensizlik ve risk egemen çal›flma kültürünün önemli unsurlar› olarak bireyle-
rin güvensizliklerini artt›rmaktad›r. Güvensizlik ve bireyin herhangi bir somut ihti-
yaca yan›t vermedi¤i düflüncesi, çal›flanlar›n çevreye ve yaflananlara karfl› duyars›z
hale gelmelerine neden olmaktad›r. Sonuçta da insanlar birbirleri için kayg›lanmaz
hale gelmektedir. Sennett’e göre bu kayg›s›zl›k, rejimin meflruiyetini zedeleyecek
düzeye ulaflmaktad›r.
Yeni kapitalizmin kültürünün kiflilik üzerindeki etkilerini özetleyiniz.

3
Necmi Erdo¤an, Türkiye özelinde karakter afl›nmas›n›n birbiriyle iç içe olan iki kay-
na¤›na iflaret etmektedir: Birincisi “...sermayenin eme¤i geçicilefltirme, yar›ns›zlafl-
t›rma veya “esneklefltirme” yönündeki ekonomik stratejisidir (Ki “kay›t d›fl› istih-
dam”›n, “sigortas›zl›k”›n Türkiye kapitalizminin hiç bitmeyen ilkelS birikim O R U mant›¤›- S O R U
n›n asli bir bilefleni olageldi¤i düflünüldü¤ünde, emek aç›s›ndan tümüyle yeni bir
“risk toplumu” manzaras›ndan söz edemeyiz). ‹kincisi ise, bu stratejinin D‹KKAT
uygulan- D‹KKAT
mas›n› mümkün k›lan kültürel-ahlaki zemini de kuran ideolojik-politik ve kültürel
iklimdir. Temelleri 1980’lerde Özal’›n...neoliberal pragmatizmi öne sürmesinde...”ge-
N N
misini kurtaran kaptan” veya “baflar› hikayesi” kahraman› olmak için “kendine ya-
t›r›m yapmak”, “risk almak”, “yeniliklere ve rekabete aç›k olmak” gerekti¤ini vazeden
“yeni insan” anlat›s›n›n bireyci, pragmatik, narsist ve kendisiyleAMAÇLARIMIZ
meflgul bir kendilik AMAÇLARIMIZ
yaratmas›; “kat› olan herfleyi buharlaflt›ran” kapitalist modernli¤in “ak›flkanl›¤›n›n”
ve “h›z”›n›n metropol hayat›ndan internete kadar çok çeflitli alanlarda yayg›n bir fle-
kilde yaflant›lanmas›n›n (yaflanan mekana, yap›lan ifle, insaniK iliflkilere)
‹ T A P ba¤l›l›¤› K ‹ T A P
erozyona u¤ratmas› ve aidiyetleri gelgeçlefltirmesi vb. bu iklimin özellikleridir. Bu
bak›ma, Türkiye’deki karakter afl›nmas›nda en az emek sürecinin “esnekleflmesi”, k›-
sa süreli taahhütler veya kifliye özel ifl sözleflmelerinin yayg›nlaflmas›
T E L E Vkadar,
‹ Z Y O N insan›n TELEV‹ZYON
baflka insanlar, kolektif kiflilikler, zaman, mekan ve hatta kendi eme¤i ile kurdu¤u
iliflkinin kültürel kodlar›n› dramatik bir flekilde dönüfltüren hegemonik süreçlerin de
etkili oldu¤unu iddia edebiliriz” (Erdo¤an, 2011: 103-104).
Özet
N
A M A Ç Sennett’in genel yaklafl›m›n› aç›klamak. eme¤in niteli¤ini, do¤as›n› da de¤ifltirmifltir. Çal›-
1
Sennett’in çal›flmalar› kapitalizmde iflin de¤iflen flanlar›n ifl yaflam›n›n yan› s›ra gündelik yaflam
karakteri ve kapitalizmin çal›flanlar›n duygular›, pratiklerine kadar pek çok unsuru de¤ifltiren es-
istekleri ve beklentileri üzerindeki etkileri üzerin- nek çal›flma koflullar› bireyin kiflilik yap›s› üze-
de odaklanm›flt›r. Sennett’in sosyolojisi modern rinde “karakter afl›nmas›”na neden olmaktad›r.
N
toplumun duygusal iliflkilerinin ve endüstriyel ka-
pitalizmin bu duygusal iliflkilerde yaratt›¤› erozyo- A M A Ç
Yeni kapitalizmin kültürünün ortaya ç›kard›¤›
nun araflt›r›lmas› olarak tan›mlanabilir. Bireylerin 4 karakter afl›nmas› kavram›n› tan›mlamak.
ve gruplar›n yaflad›klar› ve çal›flt›klar› yerlerle ilgi- Sennett yeni kapitalizm olarak nitelendirdi¤i es-
li maddi gerçeklikleri nas›l anlamland›rd›klar› ile nek üretim biçiminin yayg›nlaflmas›, iflin esneklefl-
ilgilenmifl, bu ba¤lamda etnografik görüflmeler mesi ve çal›flma zamanlar›n›n esnekleflmesi gibi
yapm›flt›r. Kent sosyolojisi, kent kültürü ve kent faktörlerin kiflilik ve karakter üzerindeki yans›ma-
çal›flmalar› ba¤lam›nda ele al›nabilecek çal›flmala- lar›n› ele al›r. Esnek üretim ve yönetim biçimleri-
r› da bulunmaktad›r. Bu çal›flmalar›nda s›n›f, kent nin, çal›flma disiplininin/disiplinsizli¤inin kifli üze-
yaflam› ve kimlik üzerinde durmakta, bir di¤er ça- rinde bir kayg› yaratt›¤›n› belirtir. Esneklik vurgu-
l›flmas›nda ise modern toplumda kamusal ve özel sunun üretim ve yönetim anlam›nda yerleflmesi
yaflam›n de¤iflen dengelerini ele almaktad›r. çal›flanlar›n toplumsal yaflamlar›nda ve bireysel
N
olarak karakterlerinde de bir de¤iflime neden ol-
Sennet’in Kamusal ‹nsan›n Çöküflü çal›flmas›n› mufltur. Sennett, esnekleflmenin ve de¤iflen üre-
A M A Ç
2 özetlemek. tim biçiminin ve iliflkilerinin karakter üzerindeki

Kamusal ‹nsan›n Çöküflü eserinde Sennett mo- afl›nd›r›c› etkilerini aç›klar. Ona göre, kat› hiyerar-
dern toplumlarda kamusal ve özel yaflam›n tarih- flik Taylorist yönetim anlay›fl›n›n yerini, çal›flanla-
sel süreç içerisinde nas›l farkl›laflt›¤›n› ortaya ko- r›n kat›l›m›na ve paylafl›m›na aç›k olan yeni yöne-
yar. Kamusal alan, özel alan, aile ve mahremiyet tim biçimleri alm›flt›r. Yeni çal›flma sisteminin ve
olgular›n›n ve bu olgulara yönelik alg›lar›n geçirdi- yönetim anlay›fl›n›n prensipleri “yenilik”, “özgür-
¤i dönüflümü Paris ve Londra’daki kent yaflam›, lük”, “serbesti” gibi sahte aç›l›mlar sa¤lam›fl olsa
gündelik hayat ve davran›fl kal›plar› ba¤lam›nda da asl›nda çal›flanlar›n gündelik yaflamlar›n› eski-
inceler. Sennett, ayr›ca bu dönüflümü sanayileflme, sine oranla daha fazla kontrol eder hale gelmifltir.
N
kapitalizm ve sekülerleflme olgular›yla iliflkilendi-
rerek analiz eder. Bu analizde kapitalizmin kamu- Yeni kapitalizmde iflin kiflilik üzerindeki etkileri-
A M A Ç
sal alan›n dönüflümünde ve çöküflünde meydana 5 ni de¤erlendirmek.
getirdi¤i de¤iflimler merkezi önemdedir zira yük- Yeni kapitalizmde uzun vadeli planlar yoktur. Es-
selen burjuvazi çevresinde odaklanan bir kamusal nekleflme kapitalist örgütlerin kâr marjlar›n› art›ra-
yaflam›n, 19. yüzy›ldan itibaren özel yaflam›n gide- bildi¤i oranda k›sa vadeli kazançlar›n pefline düfl-
rek artan a¤›rl›¤› alt›nda ezilifli söz konusudur. müfltür. Sermaye art›k sab›rs›zd›r. Kariyer aç›s›n-
N
dan bak›ld›¤›nda da uzun vadeli, uzun soluklu ça-
Sennett’in yeni kapitalizmin kültürü hakk›ndaki l›flma prati¤inin art›k gerçekleflemedi¤ini belirt-
A M A Ç
3 düflüncelerini aç›klamak. mek gerekir. Çal›flanlar emekli olana kadar bir

Kapitalizmin son elli y›l›nda oluflan servet yarat›- yerde çal›flman›n garantisini elde edememektedir.
m› “büyük bir ekonomik eflitsizlik ve toplumsal Günümüzde hem iflin karakteri aç›s›ndan hem de
istikrars›zl›k” yaratm›flt›r. Sennett, toplumsal ku- çal›flma prati¤i aç›s›ndan k›sa vadeli olma durumu
rumlar parçalan›rken, hangi de¤erlerin ve pratik- “karakter afl›nmas›” tehlikesini bar›nd›r›r. Her an-
lerin bireyleri bir arada tuttu¤unu merak etmek- lamda belirsizlik kapitalizmin ruhuna ifllemifltir.
tedir. Teknolojik geliflmeler, sermayenin küresel Korku, kayg›, sürekli bir istikrars›zl›k, güven ve
ölçekte esnek örgütlenme olana¤›na kavuflmas›, sadakat ba¤lar›n› zay›flat›r. ‹nsanlar art›k gelecek-
üretim yap›s›ndaki de¤iflim; üretim sürecinin her lerini öngörememektedir ve bu durum toplumda-
anlamda esneklefltirilmesi ayn› zamanda eme¤in ki gerginli¤in artmas›na neden olmaktad›r.
de esnek hale getirilmesi, k›sa ve uzun vadede
1. Sennett, modern toplumda kamusal ve özel yaflam›n 6. Esnekli¤in en önemli arac› afla¤›dakilerden hangi-
tarihsel süreç içerisinde nas›l farkl›laflt›¤›n› hangi çal›fl- sidir?
mas›nda incelemifltir? a. Fordizm
a. Kamusall›¤›n Dönüflümü b. Teknoloji
b. Sayg› c. Zaman
c. Karakter Afl›nmas› d. Otomasyon
d. Kamusal ‹nsan›n Çöküflü e. Yafllanman›n yönetimi
e. Ten ve Tafl
7. Sennett, ifl eti¤i konusunda afla¤›daki hangi klasik
2. Afla¤›dakilerden hangisi Sennett’in Türkçe’ye çevril- sosyolojik çal›flmay› elefltirmektedir?
mifl kitaplar›ndan biri de¤ildir? a. Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu
a. Gözün Vicdan› b. Toplumsal ‹flbölümü
b. Karakter Afl›nmas› c. Ekonomi ve Toplum
c. Sayg› d. Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli
d. Zanaatkar e. Toplumsal ve Ekonomik Örgütlenme Kuram›
e. S›n›f›n Gizli Yaralar›
8. “Karakter Afl›nmas›” çal›flmas›nda Sennett afla¤›daki
3. Yeni kapitalizm kültüründe iflletmeler hangi üretim veri kaynlar›ndan hangisini kullanmam›flt›r?
biçimini benimsemifltir? a. Enformel veri kaynaklar›
a. Taylorist yönetim anlay›fl› b. Formel veri kaynaklar›
b. Fordizm c. Ekonomik veriler
c. Post-Fordizm d. Tarihsel kaynaklar
d. Toplam Kalite Yönetimi e. Sosyal teori
e. Kalite Çemberi
9. Afla¤›daki hangisi Sennett’in Karakter Afl›nmas› kita-
4. Sennett “S›n›f›n Gizli Yaralar›” bafll›kl› çal›flmas›n› b›nda ele ald›¤› kavramlardan biri de¤ildir?
kimle birlikte yapm›flt›r? a. Risk
a. Jürgen Habermas b. Rutin
b. Jonathan Cobb c. ‹fl eti¤i
c. David Harvey d. Baflar›s›zl›k
d. Max Weber e. ‹fl tatmini
e. Daniel Bell
10. Bürokrasinin zaman içinde demir bir kafese dönüfle-
5. Sennett yeni kapitalizmin kültürünün etkilerini han- ce¤ini ileri süren sosyolog afla¤›dakilerden hangisidir?
gi toplumsal gruplar üzerinden analiz etmifltir? a. Karl Marx
a. Kad›nlar b. Richard Sennett
b. Askerler c. Daniel Bell
c. Çal›flanlar d. Alaine Touraine
d. Mahkumlar e. Max Weber
e. Çocuklar
Okuma Parças›
Önsöz Karakter, as›l olarak duygusal deneyimlerimizin uzun
Bugün “esnek kapitalizm” sözüyle nitelenen sistem, bil- vadeli boyutu üzerine odaklan›r. Karakter kendini, sa-
di¤imiz bir olgunun yeni bir varyasyonundan ibaret de- dakat ve karfl›l›kl› ba¤l›l›k, uzun vadeli bir hedef için
¤ildir. Burada esneklik vurgulan›r. Bir yandan kat› bü- çaba sarf etme ya da gelecekteki bir amaç u¤runa bu-
rokrasi biçimleri di¤er yandan da kör rutinin zararlar› günkü kimi mükafatlar› erteleme fleklinde gösterir. Her
elefltirilir. ‹flçilerden seri hareket etmeleri, her an de¤i- birimiz, belirli bir anda yaflad›¤›m›z duygu karmaflas›-
flime haz›r olmalar›, sürekli olarak risk almalar›, düzen- n›n içinden baz› duygular› seçer ve içimizde yaflat›r›z:
lemelere ve formel prosedürlere giderek daha az ba¤l› Yaflatt›¤›m›z bu duygular karakterimizi oluflturur. Ka-
olmalar› isteniyor. Esnekli¤e yap›lan vurgu bizzat iflin rakter kendimizde de¤erli buldu¤umuz ve baflkalar›n›n
anlam›n› ve dolay›s›yla onu anlatmak için kulland›¤›- de¤er vermesini bekledi¤imiz kiflisel özelliklerimizdir.
m›z kelimeleri de¤ifltiriyor. Örne¤in ‹ngilizcedeki “care- Sab›rs›z, mevcut ana odaklanan bir toplumda, hangi
er” [kariyer] kelimesi eskiden tafl›tlar›n [carriage] kullan- özelli¤imizin kal›c› de¤er tafl›d›¤›na nas›l karar verebili-
d›¤› bir yolu ifade ediyordu. Kelime çal›flma ba¤lam›n- riz? K›sa vadeye kilitlenmifl bir ekonomide nas›l uzun
da kullan›lmaya baflland›¤›nda da, kiflinin ekonomik vadeli hedeflere sahip olabiliriz? Her an parçalanan ve-
u¤rafllar›n›n bir ömür boyu akt›¤› mecray› anlat›yordu. ya sürekli olarak yeniden flekillendirilen kurumlarda,
Esnek kapitalizm, kariyerin izledi¤i düz yolu kesti ve karfl›l›kl› sadakat ve ba¤l›l›k nas›l sürdürülebilir? Bunlar
çal›flanlar› aniden bir ifl türünden di¤erine yönlendirdi. yeni, esnek kapitalizmin karakter konusunda karfl›m›za
XIV. Yüzy›l ‹ngilizcesindeki “Job” [ifl] kelimesi bir mad- ç›kard›¤› sorunlard›r...
denin tafl›nabilir büyüklükteki bir miktar›n› veya parça-
s›n› ifade ediyordu. Günümüzde esneklik, insanlar›n Kaynak: Richard Sennett, Karakter Afl›nmas›. Yeni
hayat boyu götürü usulü çal›flmalar›, parça parça ifller Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri (‹s-
yapmalar› fleklinde, ifle eski anlam›n› iade eder. tanbul: Ayr›nt› Yay›nevi, 2008), s. 10-11
Esnekli¤in kayg› yaratmas› son derece do¤al: ‹nsanlar
hangi risklerin olumlu sonuç verece¤i veya hangi rotay›
seçmeleri gerekti¤ini bilemiyor. Geçmiflte, “kapitalist sis-
tem” sözünün tafl›d›¤› lanetten kurtulmak için “serbest gi-
riflim” sistemi veya “özel giriflim” sistemi gibi pek çok do-
laylama gelifltirilmiflti. Günümüzde esneklik de, kapitali-
min üzerindeki laneti silmenin baflka bir yolu olarak kul-
lan›l›yor. Kat› bürokrasi biçimlerini elefltiren ve risk alma-
ya vurgu yapan esnekli¤in, insanlara kendi yaflamlar›n›
flekillendirmede daha fazla özgürlük tan›d›¤› söyleniyor.
Oysa yeni düzen sadece geçmiflin yürürlükten kald›r›lm›fl
kurallar›n›n yerine yeni kontrol biçimlerini geçiriyor. An-
cak bu yeni kontrol biçimlerini anlamak oldukça zordur.
Yeni kapitalizm, genelde okunaks›z bir iktidar rejimidir.
Esnekli¤in kiflinin karakteri üzerindeki etkileri, onun
belki de en kafa kar›flt›r›c› yönü. Eski ‹ngilizce kulla-
nanlar›n, hatta antikça¤ yazarlar›n›n “karakter” kelime-
sinin anlam› konusunda hiçbir flüpheleri yoktu: Karak-
ter, kendi arzular›m›za ve di¤er insanlarla aram›zdaki
iliflkilere yükledi¤imiz etik de¤erdir. Horatius bir insa-
n›n karakterinin, onun dünyayla olan ba¤lant›lar›yla
ilintili oldu¤unu yazar. Bu anlamda “karakter,” insan›n
içinde besledi¤i ancak kimse taraf›ndan gözlemleneme-
yen arzu ve duyarl›l›klar› ifade eden “kiflilik” adl› mo-
dern türevinden daha kapsay›c› bir terimdir.

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamusal Alan›n Dönüflümü S›ra Sizde 1
ya da Kamusal ‹nsan›n Çöküflü” konusunu ye- Küreselleflme süreciyle birlikte neo-liberalizm de eko-
niden gözden geçiriniz. nomik, toplumsal, siyasal ve kültürel olarak etkinli¤ini
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden sürdürmektedir. Serbest piyasa anlay›fl›n›n küresel düz-
gözden geçiriniz. lemde yayg›nlaflmas› ulus-devletlerin sermayenin ve pi-
3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kapitalizmin Kültürü” yasalar›n iste¤i do¤rultusunda gerekli yasal düzenleme-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. leri yaparak piyasalar› serbestlefltirmesini beraberinde
4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kapitalizmin Kültürü” getirmifltir. Emek gücü üzerinde k›s›tlamalar›n art›r›lma-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. s› ise eme¤in ucuzlamas›na, eme¤in güvencesizleflmesi-
5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kapitalizmin Kültürü” ne neden olmufltur. Bu süreçte eme¤in örgütlenmesi de
konusunu yeniden gözden geçiriniz. engellenmektedir. Eme¤in ucuzlamas› ve güvencesiz-
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kapitalizmin Kültürü” leflmesi “çal›flan yoksullar” olgusunun ortaya ç›kmas›na
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ve küresel ölçekte “yoksulluk”un yayg›nlaflmas›na yol
7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karakter Afl›nmas›” konu- açm›flt›r.
sunu yeniden gözden geçiriniz.
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karakter Afl›nmas›” konu- S›ra Sizde 2
sunu yeniden gözden geçiriniz. E¤er bir fabrikan›n sekiz saatlik üç vardiya halinde ça-
9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karakter Afl›nmas›” konu- l›flanlar› varsa, bu çal›flanlar›n bazen gündüz bazen ge-
sunu yeniden gözden geçiriniz. ce vardiyas›nda çal›flmak zorunda olmalar› bile günde-
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karakter Afl›nmas›” konu- lik yaflam pratiklerinin bafltan afla¤› de¤iflti¤i anlam›na
sunu yeniden gözden geçiriniz. gelmektedir. Gece vardiyas›nda çal›flan birinin gündüz
dinlenme ve bir sonraki ifl gününe haz›rlanmak için ge-
rekenleri yapmas› gerekti¤ini düflündü¤ümüzde çal›fla-
n›n fizyolojik ve psikolojik olarak bir süre sonra sorun-
lar yaflamas› olas›d›r. Dolay›s›yla çal›flanlar›n çal›flma
saatlerinin esneklefltirilmesinin çal›flma zaman›n› özgür-
leflmesi gibi görünmesi oldukça aldat›c› bir durumdur.
Zira çal›flanlar›n çal›flma zamanlar›n›n esneklefltirilmesi
demek, pratikte zaman ve mekan boyutunun giderek
belirsizleflmesi anlam›na gelmektedir.
S›ra Sizde 3
Teknolojik geliflmeler, sermayenin küresel ölçekte es-
nek örgütlenme olana¤›na kavuflmas›, üretim yap›s›n-
daki de¤iflim ve üretim sürecinin her anlamda esneklefl-
tirilmesi eme¤in niteli¤ini, do¤as›n› da de¤ifltirmifltir.
Çal›flanlar›n ifl yaflam›n›n yan› s›ra gündelik yaflam pra-
tiklerine kadar pek çok unsuru de¤ifltiren esnek çal›fl-
ma koflullar› Sennett’e göre bireyin kiflilik yap›s› üzerin-
de birtak›m olumsuz sonuçlara, “karakter afl›nmas›”na
neden olmaktad›r. Ayr›ca zaman, yetenek ve feragat
kavramlar› üzerinden Sennett bu de¤iflimleri aç›klamak-
tad›r.
Kaynaklar
Alemdaro¤lu, Ayça. (2010). “Bizi Bu Fark Yaralar› Öl- Sezer, Devrim. (Tarihsiz). Mahremiyetin Despotluklar›:
dürür”, http://www.demokrathaber.net/%E2%80% Kamusal ‹nsan›n Çöküflü Üzerine Bir Deneme,
9Cbizi-bu-fark-yaralari-oldurur%E2%80%9D-maka- http://www.korotonomedya.net/kor/in-
le,826.html (Eriflim tarihi: 15 Haziran 2011) dex.php?id=0,102,0,0,1,0 (Eriflim Tarihi 7/7/2012)
Belek, ‹lker (2004). Esnek Üretim Derin Sömürü. ‹s- Shaikh, Anwar. (2007). “Neoliberalizmin ‹ktisat Mitolo-
tanbul: Naz›m Kitapl›¤›. jisi”, içinde Neoliberalizm: Muhalif Bir Seçki. ‹s-
Castells, Manuel. (2006). Enformasyon Ça¤›: Ekono- tanbul: Yordam Kitap.
mi, Toplum ve Kültür, A¤ Toplumunun Yükse- Turner, Bryan S. (2006). The Cambridge Dictionary
lifli. ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. of Sociology. Cambridge University Press.
Erdo¤an, Necmi. (2011). “Sanc›l› Dil, Had›m Edilen Ken- Weber, Max. (2008). Sosyoloji Yaz›lar›. (Çev. Taha
dilik ve Afl›nan Karakter”, içinde “Bofluna m› Oku- Parla), ‹stanbul: Deniz Yay›nlar›.
duk? Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i. ‹stanbul: http://www.muhasebedergisi.com/ekonomi/mesai-
‹letiflim Yay›nlar›. kavrami-tarihe-karisacak.html
Ergur, Ali. (2012).”Medya Dünyalar› ve Toplumsal Dö- http://haber.sol.org.tr/yazarlar/ilker-belek/yari-sureli-
nüflüm,” Yay›nlanmam›fl Çal›flma, s. 1-26. lik-ve-esnek-istihdam-30188
Farris, B. (2009). Sociology and Basic Income: A Ca- www.sueddeutsche.de (Nikolaus Piper, çeviri ve redak-
se Study of Four Theorists, (presented at USBIG siyon: Selami ‹nce, http://www.birgun.net/world_
Congress 2009) http://www.usbig.net/papers/194- index.php?news_code=1221428691&ye-
Farris—Sociology%20and%20Basic%20Income.pdf ar=2008&month=09&day=15)
Habermas, Jürgen. (1962). Kamusall›¤›n Yap›sal Dö-
nüflümü, (Çev.: T. Bora & M. Sancar), ‹stanbul: ‹le-
tiflim, 1997.
Habermas, Jürgen. (1995). “Kamusal Alan: Ansiklopedik
Bir Makale,” (Çev.: N. Erol), Birikim, (70): 62-66.
Marshall, Gordon. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. Ankara:
Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
Özsöz, Cihad. (2011). Richard Sennett ve Kamusal ‹nsa-
n›n Çöküflü, Sosyoloji Notlar›, Say›: 8, s. 18-22.
Özyurt, Cevat (2007). “Yirminci Yüzy›l Sosyolojinde
Kentsel Yaflam,” Bal›kesir Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Dergisi, Cilt 10, Say› 18, s. 111-126.
Özkazanç, Alev (1997) “Refah Devletinden Yeni Sa¤a”,
Mürekkep, (7): 21-37.
Sennett, Richard. (2005a). Otorite. (Çev. Kamil Du-
rand) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Sennett, Richard. (2005b). Sayg›. (Çev. Ümmühan Bar-
dak) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Sennett, Richard. (2008). Karakter Afl›nmas›. (Çev.
Bar›fl Y›ld›r›m) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Sennett, Richard. (2009a). Yeni Kapitalizmin Kültü-
rü. (Çev. Aylin Onacak) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Sennett, Richard. (2009b). Zanaatkar. (Çev. Melih Pek-
demir) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Sennett, Richard. (1992). Kamusal ‹nsan›n Çöküflü.
(Çev. Serpil Durak & Abdullah Y›lmaz) ‹stanbul: Ay-
r›nt› Yay›nlar›, 1996.
7
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra,
N
Slavoj Zizek’in genel yaklafl›m›n› tan›mlayabilecek,
N
Zizek’teki Hegel ve Lacan etkisinin boyutlar›n› de¤erlendirebilecek,
Yugoslavya’n›n da¤›lmas› süreci çerçevesinde Zizek’in politik duruflunu aç›k-
N
layabilecek,
Zizek’in sinema ve popüler kültür ö¤elerinden yola ç›karak yapt›¤› çözümle-
meleri özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Töz • Jouissance
• Öteki • ‹deoloji
• Psikanaliz • Fantezi
• Anamorfoz • ‹mgesel
• Özne • Simgesel
• Semptom • Gerçek
• Totaliteryanizm
‹çindekiler
• G‹R‹fi: SLAVOJ ZIZEK’‹N GENEL

YAKLAfiIMI
Slavoj Zizek:
Sosyolojide Yak›n Slovenya’dan • ZIZEK’TEK‹ HEGEL VE LACAN
Dönem Geliflmeler Evrensele Uzanan Bir • ZIZEK VE POL‹T‹KA
Düflünür • POPÜLER KÜLTÜR VE S‹NEMAYA
Z‹ZEK’LE BAKMAK
Slavoj Zizek: Slovenya’dan
Evrensele Uzanan Bir
Düflünür
G‹R‹fi: SLAVOJ ZIZEK’‹N GENEL YAKLAfiIMI

Slavoj Zizek, son dönemde birçok disiplinin hakk›n› vererek ilgilenmeyi baflaran
önemli bir düflünürdür. Kay’in deyifliyle Zizek’i okumak “anekdotlar, Kant, popü-
ler sinema, bilim, din, Marx, opera, aç›k saç›k f›kralar, güncel olaylar, modern sa-
nat, Derrida, siyaseten do¤ruluk, kanonik edebiyat, siber mekân vb. aras›nda He-
gelci diyalekti¤in ve Lacanc› kuram›n virajlar›nda sars›nt›larla dolu, heyecan verici
bir lunapark treninde tura ç›kmaya benzer” (Kay, 2006: 13).
Zizek’in çal›flmalar›n›n özünde, ayn› anda hem siyasi hem felsefi bir projenin
hizmetinde Lacanc› psikanalizin etkin bir biçimde uygulanmas› yatar. Zizek'in te-
mel felsefi iddias›, Lacan’›n Ayd›nlanman›n varisi olmas›n›n yan›nda Lacan düflün-
cesinin ileriye dönük bir dönüflümü temsil etti¤idir.
Resim 7.1
Slavoj Zizek
Martin Heidegger (1889- Slavoj Zizek, 1949 y›l›nda entelektüel ve politik çal›flmalar›n›n merkezinde du-
1976) varoluflcu felsefenin
önde gelen filozoflar›ndan ran Slovenia’n›n Ljubljana kentinde do¤du. Slovenya’da sosyolojide yüksek lisans
biri olarak bilinen Alman bir ve felsefe alan›nda doktoras›n› tamamlayan ve Heidegger üzerine ilk kitab›n› ya-
filozoftur. Heidegger’›n
çal›flmalar› üzerinde hocas›
zan Zizek Paris’te psikanaliz doktoras› yapt› ve Lacan’›n damad› olan Jacques Ala-
olan Edmund Husserl’in in Miller ile çal›flt›. Hegel ve Lacan üzerine Miller ile birlikte Hegel ve Lacan üzeri-
fenomenoloji olarak ne yazd›¤› tezinden The Sublime Object of Ideology ( (‹deolojinin Yüce Nesnesi) ve
adland›r›lan felsefesinin
önemli bir etkisi oldu¤u (For They Know Not What They Do: Enjoyment as a Political Factor (1990) (Bili-
bilinmektedir. yorlar ama Yapm›yorlar: Siyasi bir Etmen Olarak E¤lence) kitaplar›n› yazd›. Ayn›
dönem birkaç Slovenyal› meslektafl› ile birlikte Everything You Always Wanted to
Know about Lacan: but were Afraid to Ask Hitchcock (1992) (Lacan Hakk›nda Bil-
mek ‹stedi¤iniz Herfley: Ama Hitchcock’a Sormaya Korktu¤umuz) kitab› Fransa’da
bas›ld›. Sonraki kitab› Enjoy Your Symptom! Jacques Lacan in Hollywood and Out
(1992) (Semptomunla E¤len! Hollywood’un içinde ve D›fl›nda Lacan) oldu. Birçok
uluslararas› konferans için özellikle ABD’de pek çok say›da kürsüyü ziyaret eden
Zizek’in di¤er Slovenyal› Lacanc›lardan daha çok öne ç›kmas› onlardan kopmas›y-
la sonuçland›.
Zizek, ö¤rencilik y›llar›nda hem Frankfurt Okulu yöneliminden hem de muha-
lif Heideggercilikten uzaklaflarak Fransa’dan yükselen yeni teorilere do¤ru yönel-
mifltir. 1970’lerin bafllar›nda Zizek ve benzer ilgilere sahip Slovenyal› arkadafllar›
Lacan, Foucault, Derrida, Althusser gibi bir dizi Frans›z düflünüründen etkilendiler
ve Slovenya’da Problemi ad›nda ayl›k bir dergi ç›karmaya bafllad›lar. ‹zleyen dö-
nemde ayn› ekip Lacan etkisinde yap›lan çal›flmalar ve çevirilerin yer ald›¤› Ana-
lecta kitap serisini ç›karmaya bafllad›. Ayn› zamanda klinikten çok felsefi bir bak›-
fl›n öne ç›kt›¤› Ortadoks Lacanc› bir yönelimin a¤›r bast›¤› Kuramsal Psikanaliz
Toplulu¤unu kurdular. Bu toplulu¤un üç önemli ilkesel alan› flöyleydi:
• Klasik ve modern felsefenin (özellikle de Alman idealistlerinin) Lacanc› bir
bak›flla çözümlenmesi
• ‹deoloji ve iktidar kuramlar›n›n Lacan’a dayal› de¤erlendirilmesi
• Kültür ve sanat›n (özellikle sineman›n) Lacan’a dayal› olarak de¤erlendiril-
mesi (Wright, 1999: 3).
1990’lar›n bafl›ndan beri Zizek heyecanl› bir tempoyla, her y›l gittikçe artan
miktarda yeni eserler yay›nlamaktad›r.
ZIZEK’TEK‹ HEGEL VE LACAN

Zizek’in yaz›lar›ndaki yayg›n temalardan biri “Hegel ile Lacan” ve “Lacan yard›m›y-
la Hegel” gibi ikiz temalard›r. Esas olarak Lacan, düflüncelerini Freud’a yan›t ola-
rak gelifltirmiflken Zizek ise Freud’u büyük ölçüde ihmal etmifltir ve Hegel’i La-
can’›n düflüncesinin en önemli müjdecisi ve referans noktas› olarak konumland›r-
m›flt›r. Bir baflka ifadeyle, Zizek Hegel’i standart prati¤in d›fl›nda Lacanc› anlamda
simgeselin ve gerçe¤in filozofu olarak okumufl ve bu Lacan’›n simgesel ve gerçek
üzerine düflüncelerinin anlafl›lmas› yolunda önemli bir ad›m oluflturmufltur (Kay,
S O R U
2006: 35). S O R U
D‹KKAT Lacan ile ilgili

D ‹ bilgileri
KKAT hat›rlamak için ünitenin sonunda Lacan’›n çal›flmalar› ile ilgili ola-
rak verilen okuma parçalar›n› gözden geçiriniz.
N N
Zizek, Hegelci bir anlay›flla Hegel’i, onun ne olmad›¤›yla karfl› karfl›ya getirerek
ilerler. Bu da Hegel’in di¤er felsefi geleneklerle, özellikle de Kant ile iliflki içinde
AMAÇLARIMIZ de¤erlendirilmesini
AMAÇLARIMIZgerektirir. Zizek’e göre Hegel yeni fikirlerin belirmesine ve
7. Ünite - Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür 153
yön de¤ifltirmesine yol açan bir düflünme mekân› olarak de¤erlendirilebilir. Bu,
bütün felsefi sorunlar› çözecek pozitif, oluflumunu tamamlam›fl bir sistem tan›mla-
maktan ziyade Hegel’in yapmaya çal›flt›¤› fleyin sürdürülmesi anlam›na geliyordu.
Negatiflik Hegel felsefesinin merkezinde duruyordu ve Zizek’e düflen Hegel’i bu
negatifli¤i ifller hale getirecek biçimde okumakt› (Parker, 2004: 7).
Lacan’da Hegelci bir boyut oldu¤u genellikle kabul gören bir argümand›r. Ne
var ki, Zizek Lacan’› referans noktas› olmaktan ç›kar›p onun yerine Hegel’i yer-
lefltirmeyi denemifltir. Zizek’e göre Hegel en iyi biçimde Lacanc› bir bak›fl aç›s›n-
dan okunan ya da Lacan’› do¤ru anlamak için anahtar bir filozof olarak düflünü-
lebilir. Hegel ve Lacan aras›ndaki etkileflim, Zizek’in ‹deolojinin Yüce Nesnesi ki-
tab›ndan Bölünmeyen Art›k (Indivisible Remainder) kitab›na kadar olan yaz›la-
r›nda geliflmifl ve Zizek’in vurgusu iki yazar aras›ndaki biçimsel benzerlikten çok
onlar›n gerçe¤in kaçamak ama izinsiz maddili¤ine olan ba¤l›l›klar› üzerinedir
(Kay, 2006: 69).
Evrensel ve Tikel
Zizek’in evrensellik ile ilgili düflüncelerini bir araya getirmek zordur; çünkü Zizek,
Hegel’de oldukça karmafl›k bir biçimde ortaya konan, Lacan’›n ise cinsel farkl›l›k
aç›klamas›na iliflkili olarak sadece yüzeysel olarak ele ald›¤› evrenseli aç›klama ça-
bas›na girer. Zizek, evrensellik konusunu ilk kez Ne Yapt›klar›n› Bilmedikleri ‹çin
(For They Know Not What They Do) adl› çal›flmas›nda ele alm›fl ve son dönem ya-
z›lar› G›d›klanan Özne (The Ticklish Subject) ve Olumsall›k, Hegemonya, Evrensel-
lik (Contingency, Hegemony, Universality) adl› çal›flmalar›nda geniflletti¤i tart›flma-
larla sürdürmüfltür. Zizek için evrensellik cinsel farkl›l›k, tarih ve politika hakk›n-
daki düflünceleri için bir merkez oluflturmaktad›r. Zizek’e göre ?evrensel düzen?,
onunla dünyay› yorumlad›¤›m›z, kavramsal flebekeyi sa¤layan Simgesel düzen ya
da büyük Ötekidir. Bununla birlikte kavramsal efllefltirmemiz, gösteren ve gösteri-
len düzlemlerinin birbirlerini ifllemez hale getirmeleri olgusuyla bozulur. Bunun
nedeni, gösterenlerden bir tanesinin kendisine karfl›l›k gelen bir gösterileni olma-
mas›d›r. Çünkü o gösteren dilbilimsel sisteme bir içerik sunmaz, sadece farkl›l›k
afl›lar. Teklik özelli¤i Simgesel düzeydeki bireysel özdeflleflmenin dayana¤› olarak
hareket eder (Kay, 2006: 61).
Zizek’e göre tikel ö¤elerden sonlu bir bütünlü¤e ilerleyen standart diyalektik
bak›fl aç›s›n› terk etmek gerekiyor: Asl›nda ulafl›lan do¤ruluk tamamlanm›fl de¤il-
dir; soru aç›kta kal›r ancak Öteki’ne seslenen bir biçime dönüflür. Lacan’›n “He-
gel’in histeriklerin en yücesi” oldu¤una dair tan›mlamas› bu çizgiler boyunca ya-
n›tlanmal›d›r. Histerik, Lacan’›n sorgulamas›nda “Öteki’nde bir delik ödünç al›r”;
kendi arzusu Öteki’nin arzusu olarak deneyimlenir. Öyle ki kendine bir soru soran
histerik özne bafltan sona Öteki’nin gizemi bilen temel yan›t oldu¤unu bilerek ha-
reket eder. Asl›nda Öteki’ne yöneltilen soru diyalektik süreçte, düflünümsel bir dö-
nüflle sorunun kendisini yan›t olarak kurarak yan›tlanm›flt›r.
Zizek, Adorno’nun “toplum nedir?” sorusundan yola ç›karak bu duruma bir ör-
nek verir. Buna göre toplumun tek bir tan›m›n› yapmak mümkün de¤ildir. Her za-
man birbiriyle çeliflen tan›mlar yap›lm›flt›r. Kimileri toplumu tek tek bireylerin öte-
sinde organik bir bütün olarak tan›mlarken baz›lar› ise toplumu atomist bireyler-
den oluflan bir yap› olarak tan›mlam›flt›r. Dolay›s›yla organizmac› bak›flla atomist
bak›fl karfl› karfl›ya gelmifltir. ‹lk bak›flta bu çeliflkiler toplumu “kendi içinde” tan›m-
layan her bilgiyi bloke eder durumdad›r. Her kim toplumun “kendi içinde” bir fley
oldu¤unu varsayarsa toplumu tam olarak kavrayamayan k›smi ve göreceli kavram-
sallaflt›rmalarla yaklaflabilir. Tam da bu çeliflki yan›t oluflturdu¤u zaman diyalektik

dönüfl meydana gelir. fiöyle ki; farkl› toplum tan›mlamalar› bir engel ifllevi görmez-
ler, tam da o “fleyin kendisine” içkindirler ve gerçek toplumsal çeliflkilerin göster-
geleridirler, organik bir bütünlük olarak toplum ile atomist bireylerden oluflan top-
lum aras›ndaki antagonizma çok temel bir antagonizmad›r ve kavranmak isteneni
kuran tam da budur. Hegelci stratejinin temel konusu da buradad›r: “Bu tür bir uy-
gunsuzluk” (bizim örne¤imizde farkl› tan›mlamalar) gizemi ortadan kald›r›r. Bafl-
lang›çta kendini engel olarak sunan fley her ne ise diyalektik dönüflle birlikte do¤-
rulukla ba¤lant› kurabilece¤imiz kan›t›n kendisine dönüflür. Böylece onu engelle-
yen fley olarak görünen fleye saplanm›fl oluruz. Öyle ki, “fleyin kendisi” bir eksik-
Problemin kendisinin ayn›
li¤in etraf›nda kurularak gizlenmifltir.
zamanda çözümü de oldu¤u Zizek’in Lacan’› gelifltirmesi esas olarak Hegel’e çok fley borçludur. Hegel de di-
bu tür paradoksal mant›¤a yalektik olarak birbirleriyle iliflki halindeki tekil, tikel ve evrensel üç “an” dan olu-
Lacan’›n çal›flmalar›nda
oldukça s›k rastlan›r (Zizek, flan kavram›n üçlü oluflumuyla ilgilenmektedir. Zizek böylece birbirinden ba¤›m-
2006: 38). s›z iki ayr› uç olarak düflündüklerimizin asl›nda devam eden bir fleyin parças› ol-
duklar›n›, yani tikelin evrensele geçip geri dönebilece¤ini söyler (Zizek, 1991: 46).
Vurgulanmas› gereken önemli bir nokta da Lacan’›n politikaya olan göreceli il-
gisizli¤ine karfl›n Zizek, Lacan düflüncesini tarih ve politika ile iliflkilendirmeyi ba-
flarm›flt›r. Zizek, töz ile özne, evrensel ve tikel konular›nda görüldü¤ü gibi Hegel
ve Lacan’›n düflüncelerini ba¤layarak, politik anlamlar›n› ortaya ç›kartmaya çal›fl-
m›flt›r (Kay, 2006: 69).
Özne ve Töz
Hegel’in “Tinin Fenomolojisi” kitab›n›n girifl bölümünde kendi felsefesini anlat›r-
ken “do¤ruyu sadece töz olarak de¤il, ayn› zamanda da özne olarak kavramaya ve
ifade etmeye dayand›¤›n›” belirtmesi Zizek’i töz ve özne temalar› etraf›nda çal›fl-
maya sevk eder. Töz, kendini kendisine yabanc›laflt›rd›¤› ve kendisini bu yabanc›-
laflmay› hesaba katarak yeniden konumland›rd›¤› zaman özne haline gelir. Önce
Öteki haline gelerek kendini olumsuzlar ve kendine döner. Bu çifte olumsuzlama
yerine geçerek onu, yok edip özne yapar. Bu çifte olumsuzlama süreci sonunda
tözün özneye Hegelci geçiflini Zizek Lacan’›n özne ve Öteki’deki eksi¤in karfl›l›kl›
tan›nmas› aç›klamas›na bir paralellik kurmak olarak yorumlam›flt›r. Lacan’a göre
bölünmüfl özne engellenmifl Öteki ile ba¤daflt›r. Çünkü her ikisi de, gerçe¤i kavra-
mada yetersiz olmalar›ndan dolay› ayn› eksi¤e maruzdurlar. Zizek ben ve toplum
gibi sabit olarak alg›lad›¤›m›z fleylerin sahte ve yetersiz olduklar›n›; hiçbirinin de
töz olmad›¤›n› iddia eder.
Zizek’e göre Hegelci düflünmenin temel özelli¤i, tekrarlanmas›n›n yap›sal, kav-
ramsal zorunlulu¤udur. Mesele, özün birçok belirlenim içinde ortaya ç›kmak, iç
do¤rusunu bu çokluk içinde eklemlemek zorunda olmas› de¤ildir sadece, mesele
flu dur ki öz görünüflün kendisi için; öz olarak görünüflle farkl›l›¤› içinde, paradok-
sal olarak olgular›n hükümsüzlü¤üne beden veren bir olgu biçiminde ortaya ç›k-
mak zorundad›r. Düflünmenin hareketini bu tekrarlama karakterize eder. Buna gö-
re “Devlet’ten dine Tin’in bütün düzeylerinde onunla karfl›lafl›r›z. Dünya, evren
flüphesiz ilahiyat›n tezahürüdür, Tanr›’n›n sonsuz yarat›c›l›¤›n›n yans›mas›d›r; ama
Tanr›’n›n etkili olabilmesi için kendini yaratt›klar›na tekrar göstermesi, kendisini
tekil bir kiflide (‹sa) cisimlefltirmesi gerekir” (Zizek, 2004a: 227). Bir baflka ifadey-
le Devlet elbette ki rasyonel bir bütünlüktür ama kendisinin her türlü tikel içeri¤in
etkin afl›lmas› vasf›n›, ancak kendini tekrar Monarflik Hükümdar’›n olumsal birey-
selli¤i içinde cisimlefltirerek kazanabilir (Zizek, 2004a: 227).
ZIZEK VE POL‹T‹KA
Zizek’in “The Indivisible Remainder” (Bölünmeyen Art›k) kitab›ndan önceki çal›fl- Zizek, politik alan› klasik
malar›nda duruflu anti- totaliterdir ve iflledi¤i esas konu milliyetçi ve ›rkç› ideoloji- anlamda iktidar arac›l›¤›yla,
iktidar› dayatma, kullanma,
ler baflta olmak üzere ideoloji elefltirisidir. Baflta G›d›klanan Özne olmak üzere ya da ona karfl› direnme
sonraki kitaplar›nda kapitalizme karfl› sald›rgan bir dil kullanm›fl ve küresel kapi- biçimleri; iktidar›n kimin
ç›karlar›na hizmet etti¤i ya
talizme karfl› koyma yolu olarak evrenselli¤e vurgu yapm›flt›r. da kötüye kulland›¤› ve
Zizek’e göre politika her fleyi içermektedir. Zizek’in dayand›¤› Lacanc› özne ku- iktidar›n üretim ve
ram›, Öteki ve bilinçd›fl› aras›ndaki karfl›tl›k üzerine kuruludur. Burada, yaln›zca kaynaklar›n da¤›l›m›
üzerindeki etkileri olarak
bireysel bilinçd›fl›n›n d›fl dünya taraf›ndan oluflturulmas› söz konusu de¤ildir, d›fl tan›mlar (Kay, 2006: 182).
dünyay› biçimlendirmemiz de ayn› zamanda bilinçd›fl›m›z›n bir ifadesidir. Esas ola-
rak Zizek “kiflisel olan politiktir” anlay›fl›n› ve son dönem yayg›nlaflan kimlik poli-
tikalar›n›n çeflitli biçimlerini küçümser ve bu hareketlerin politik hareketler olma-
y›p sadece eti¤in devam› oldu¤unu ileri sürer. Zizek’e göre ‘bir kiflinin gözünü oy-
mak’ etik bir fley oluyordu ama ayn› fleyi binlercesine yapmak her nas›lsa onu “po-
litik” hale getiriyordu (Kay, 2006: 182).
Zizek kimlik politikalar›na nas›l bir elefltiri getirmifltir, tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
1
Yugoslavya’dan Slovenya’ya Zizek
Yugoslavya devletinin kurulufl, iflleyifl ve da¤›lmas›na, Bat›’n›n D Ü fi ÜDo¤u
N E L ‹ M Avrupa’da D Ü fi Ü N E L ‹ M
kapitalizmi oluflturmaktaki rolüne bakmadan Zizek’in çal›flmalar›ndaki teorik arka
plan› ve bu teorinin oluflum koflullar›n› anlamak mümkün olmaz. S O Bu R U anlamda Yu- S O R U
goslavya tarihi bir açmazlar, k›r›lma noktalar› ve olanaks›zl›klar iliflkisi tarihi olarak
okunabilir. Bundan dolay›d›r ki Hegelcilik, Lacanc›l›k, Marxc›l›k gibi Zizek’in ya-
D‹KKAT D‹KKAT
rarland›¤› teorik kaynaklar›n negatifli¤e, eksikli¤e ve diyalektik k›r›lmaya olan yak-
lafl›mlar› son derece önemlidir. Zizek’in kulland›¤› farkl› sistemlerin kavramsal ya-
N N
p›s› deforme olmufl bir biçimde Balkanlar›n ekonomik ve siyasal SIRA ortam›nda
S‹ZDE flekil- SIRA S‹ZDE
lenmifltir.
Zizek, Ljubljana Üniversitesi’nde yüksek lisans ve doktoras›n› tamamlad›ktan
sonra ayn› üniversitede ders vermek için yapt›¤› baflvurunun reddedilmesinden
sonra dünyan›n çeflitli bölgelerinde araflt›rmac› ve ziyaretçi ö¤retim üyesi olarak
çal›flm›flt›r. Sonras›nda ise flafl›rt›c› bir biçimde 1980’lerde Slovenya’daki
K ‹ T A P alternatif K ‹ T A P
hareketin önde gelen siyasal aktivistlerinden biri olmufl, 1990 y›l›nda Slovenya’da
yap›lan ilk çok partili seçimlerde Slovenya Cumhuriyeti’nin baflkan aday› olmufltur.
Bu noktada öncelikle Zizek’in mezun oldu¤u okulda ders vermesini TELEV‹ZYON
engelleyen TELEV‹ZYON
ama sonras›nda cumhurbaflkan› aday› olmas›na yol açan dönüflüme Yugoslavya
gerçe¤inden yola ç›karak bakmak yararl› olacakt›r.
Tito, Stalinist bürokratik gelenekten uzaklaflarak Yugoslavya devrimini çok da-
‹NTERNET
ha aç›k, demokratik bir sosyalist öz yönetim biçimine do¤ru yönlendirmiflti. Bu as- ‹NTERNET
l›nda kapitalizm ve komünizm aras›nda bir üçüncü yol oluflturma anlam›na geli-
yordu. Tito, 1937’de Yugoslavya’da Komünist Partisi genel sekreteri oldu ve Yu-
goslavya’da Sovyetler Birli¤i esinli Stalinist bir kast kurdu. Yugoslavya Komünist
Partisi’nin Cominform’dan (Uluslararas› Komünist Enformasyon Bürosu) ihraç edil-
mesine kadar Tito gayet iyi bir Stalinistti. Sonras›nda Yugoslavya her iki kutup
(ABD ve SSCB) için de bir tür tehdit olarak tarafs›z bir çizgiye yöneldi. Yugoslav-
ya Sosyalist Federal Cumhuriyeti 1963’de sembolik olarak sosyalist vurgusunu öne
ç›kard› ancak Zizek’in deyifliyle yeni yap›lanma hali haz›rda olan›n “tam tersine”
bir süreci bafllat›yordu. Kapitalist mülkiyet iliflkilerinin devrimci biçimde yerinden
edilmesi söz konusu olmad›¤› gibi proleter tak›m› etkisizlefltirip, ekonominin bafl-
lang›çta bürokratik olarak düzenlenmesine sonras›nda ise kapitalistleflmesine yol
açm›flt›.
Zizek’in seçerek de¤erlendirdi¤i kavramsal referans noktalar› 1980’lerde Yu-
goslavya rejiminin ideolojik ayg›t›n›n dokusunda gömülüydü. Zizek’in kendisi de
o zamanlar bu ayg›ta yerleflikti. 1971’de Ljubljana Üniversitesi’nde felsefe ve sos-
yoloji alan›nda lisans›n› tamamlad›ktan sonra ders vermesinin otoriteler taraf›ndan
ideolojik olarak uygunsuz bulunaca¤›n› varsayd›¤› için master tezini 1975 y›l›nda
“Frans›z yap›salc›l›¤›n›n teorik ve pratik ilgilili¤i” konusu üzerine yapt›. O dönem-
de ailesi taraf›ndan desteklendi. Almancadan yapt›¤› felsefi çevirilerle 1977’de Slo-
venya Komünistler Derne¤i Merkez Komitesi’nde güvenceli bir ifl bulana de¤in bir
süre daha yaflam›n› sürdürdü. Bu ifl komite toplant›lar›nda dakika tutmaktan, yap›-
lan tuhaf konuflmalara asistanl›k yapmaya, bürokratlar için konuflmalar yaz›lmas›-
na ya da Zizek’in sonradan elefltirel yaklaflaca¤› sembolik ayg›t›n farkl› biçimleri-
nin üretilmesi sürecine kadar bir dizi görev içeriyordu. Ayr›ca bu görev Zizek’in
parti ayg›t›n›n cumhuriyet düzeyinde ifllemesi hakk›nda ileride teoriler üretmesine
katk› sa¤layacak içeriden bilgiler almas›n› sa¤lamakla kalmam›fl ayn› zamanda
yurtd›fl›nda akademik konferanslara kat›labilmesi için gerekli maddi deste¤i de
sa¤lam›flt› (Parker, 2004: 18).
Zizek’in Yugoslavya tarihinde yaz›lar›na esin kayna¤› olacak fleyleri bulmas›
Yugoslavya’n›n belli birtak›m yalanlar ve olanaks›zl›k noktalar› üzerinde yap›lan-
mas› kadar Bat›’n›n flu an di¤er yeni cumhuriyetlere bak›fl› gibi bakmas›n›n da et-
kisi büyüktü. Tito’nun Stalin’e yabanc›laflmas›nda ve sonras›nda Slovenya’n›n Yu-
goslavya Cumhuriyeti’nden ayr›lmas›nda Bat›’n›n önemli bir rolü vard›. Bundan
dolay›, Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin yap›lan etnik çekiflmelerin sosyalist sis-
temin çökmesiyle birlikte yüzeye ç›kt›¤› gibi basit ve indirgemeci bir aç›klama ko-
layc›l›¤›na düflmek istemiyorsak da¤›lma sürecine daha dikkatlice bakmam›z gere-
kiyor. Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin, ‘köklü anlaflmazl›klar›n baflrolü oynad›-
¤›’ imgelemi kapitalizmin yaratt›¤› çat›flmada kuvvetli bir ideolojik aç›klama olufl-
turur. Zizek’e göre Emir Kusturica filmleri, örne¤in Underground filmi, Bosna Her-
sek’te muhalif gruplar aras›ndaki çekiflmeyle ayn› ideolojik iflleve sahiptir. Zizek,
Kusturica’n›n kendisinin flöyle bir iddias› oldu¤undan söz eder: “Balkanlar’da sa-
vafl do¤al bir olgudur, kimse ne zaman ortaya ç›kaca¤›n› bilemez, sadece olur. Sa-
vafl genlerimize ifllemifltir” (Lovink, 1995). Zizek bu ideolojik ifllevin bir benzerini
de Bat›’da birtak›m radikallerin savaflan bütün taraflar› ümitsizce suçlamalar›nda
görebilece¤imizi söyler.
SIRA S‹ZDE Zizek’in Yugoslavya tarihinde yaz›lar›na esin kayna¤› olacak konular bulmas› bak›m›ndan
SIRA S‹ZDE
2 Bat›’n›n nas›l bir etkisi olmufltur?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ Mda¤›lmas› sürecinde Zizek’in yaz›lar›nda s›kça karfl›m›za ç›kan

Yugoslavya’n›n
bir baflka durum söz konusudur. Bu koflullarda ulusal birli¤in korunmas› her za-
S O R U man- annelik S Ove R Ugelecek nesillerin yeniden üreticisi olarak- ulusun gösterenleri
olarak kad›nlara yönelik denetim ve fliddetin artmas›na yol açar. Yugoslavya’da ya-
r›- özerk kad›n örgütlerin partilileri aras›ndaki mücadele sonucunda 1961 y›l›nda
D‹KKAT D‹KKAT
Kad›n Örgütleri Birli¤i kapat›lm›fl ve Parti taraf›ndan Kad›n›n Sosyal Aktiviteleri
Konferans› kurulmufltur. 1974 y›l›ndan sonra kürtaj serbest b›rak›lm›fl ve adeta bir
N N
SIRA S‹ZDE tür korunma SIRA S‹ZDE olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r ancak 1980’lerde kürtaja
yöntemi
karfl› muhalefet yükselmifltir. Askeri fliddet kad›na yönelik artan fliddetle sonuçlan-
m›fl, bu fliddeti yeniden üretmifltir. Belgrad’daki “Siyah Giymifl Kad›nlar” gibi savafl
karfl›t› gruplar s›kl›kla fiziksel sald›r›ya u¤ram›flt›r. Zizek’e göre toplumlar aras›nda-
ki antagonizma kad›n ve erkek aras›ndaki antagonizma ile iç içe geçmifltir ve bu
olgu Lacanc› teorinin cinselli¤in açmaz› olarak dile getirdi¤i olguya iflaret eder.
“Cinsellefltirme”nin önemi ve fliddete karfl› feminist yan›tlar Marksistlerin ve ayn›
zamanda Zizek’in Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sürecinde devlete iliflkin sorunlar›n›n
aç›¤a ç›kmas›na neden olmufltur (Parker, 2004: 19).
Resim 7.2
Yugoslavya’n›n
da¤›lma sürecinde
büyük can
kay›plar›
yaflanm›flt›r.
Kaynak:http://www.
gunaydinhaber.co
m/dunya/yugoslavy
a-da-15-bin-kisi-
kaybolmus-
13998.html.
Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sürecinde kad›nlar›n yaflad›klar›na iliflkin

SIRAZizek’in
S‹ZDE yorumlar› SIRA S‹ZDE
neler olmufltur? 3
Devlet nas›l kurulmufltur ki onu oluflturan bileflenler aras›nda olanaks›z bir ilifl-
ki ortaya ç›km›flt›r ve ayn› zamanda bu boflluk düflmanl›k ve intikam gibi kötücül
fantezilerle doldurulmufltur? Bu sorunun yan›t›n› verebilmek için S O RYugoslavya’n›n
U S O R U
da¤›lmas›na ve S›rp sorununun ortaya ç›kmas›na do¤ru odaklanmam›z gerekiyor.
Sosyalist Yugoslavya Federasyonu ile ilgili pek çok sorundan biri devletin mü-
D‹KKAT D‹KKAT
kemmeliyetçili¤inin Federasyon’daki her bir ayr› devletin birbiriyle mükemmel ol-
mayan iliflkiler kurmas›n› gerektirmesiydi. Kendine ait bir Cumhuriyete sahip olan
N N
SIRA S‹ZDE Makedon-
ve vatan olarak kendilerini iflaret eden 5 ayr› “ulus” vard›: H›rvatistan, SIRA S‹ZDE
ya, Karada¤, S›rbistan ve Slovenya. Buna ek olarak 1980’lerin bafl›na kadar dokuz
farkl› etnik grup vard› ve bunlar›n bir k›sm› kolayca co¤rafi AMAÇLARIMIZ
bir alana karfl›l›k gel- AMAÇLARIMIZ
miyordu.
Tito’nun bayatlam›fl “kardefllik ve birlik” söylemi- sonras›nda Milofleviç taraf›n-
dan çok daha kötü bir flekilde zerk edilen- Yugoslavya’n›n birK federasyon
‹ T A P oldu¤u K ‹ T A P
projesiyle efl zamanl› olarak S›rbistan’›n egemenli¤i ve sonras›nda baflvurdu¤u et-
nik temizlik politikas›yla ifade edildi. Kapitalist aç›kl›k ve dengesizlik karfl›s›nda Zi-
zek’in “ulusal flovenizmin Do¤u Avrupa’da yeniden ortaya ç›kmas›” T E L E V ‹ Zile
Y O ilgili
N yaz›la- TELEV‹ZYON
r› Bat› dünyas›nda bir tür tampon görevi gördü.
‹ç savaflla ilgili Zizek’in vurgusu “e¤er gerçeklerin yanl›fl bilinmesini istemi-
yorsak teorik bir çerçeveye ihtiyac›m›z vard›r” olmufltu. “Neyin, nas›l oldu¤una
dair” basit bir ezber hem kavramsal hem de olgusal hatalar‹ Nyapmam›za TERNET neden ‹NTERNET
olur. Psikanaliz gibi teorik bir çerçeveye baflvuruyorsak onun içindeki kavramsal
varsay›mlar›n nas›l ifller hale geldi¤ini aç›klamak zorunday›z. Her türden psika-
nalitik aç›klamaya baflvurdu¤umuzda onun farkl› ö¤elerinin nas›l bu kadar güç-
lü hale geldi¤ini bilmemiz gerekiyor. Siyasal alan›n yap›lanmas› öyle bir eklem-
lenmifltir ki psikanalitik aç›klama ifller hale gelir. Psikanalitik öznellik- birinin de-
neyiminin gündelik söylemin d›fl›nda kalmas›- halklar›n topraklar›ndan ayr›lma-
s› ve kapitalist geliflme sonucu emek güçlerinin kendilerine yabanc›laflmas› ile
ortaya ç›kar. Bu geri dönüflsüz biçimde bölünmüfl özneler, bu yeni olanaks›zl›k
koflullar›nda onlara “bilinçsiz” görünen bast›r›lm›fl›n dönüflüne tan›kl›k ederler.
Tam da bu koflullarda toplulu¤a duyulan organik bir ba¤ kurmaya özlem ulus
motifiyle gelir ve sadece ideolojik düzeyde de¤il ayn› zamanda ideolojik çekici-
lik düzeyinde etkilidir.
Teorinin rolü konusundaki ayn› nokta Hegel için de geçerlidir. Buna göre üç
ana s›n›f aras›ndaki ayr›m mükemmel bir ideolojik imgelem ve Do¤u Avrupa’daki
tampon devletlerin yöneticileri olan bürokratlar için bir avuntu sa¤lam›fl görünür.
Hegel’e göre “tar›m s›n›f›” aristokratlar ve köylülerden, “iflletme s›n›f›” kapitalistler
ve iflçilerden, “evrensel s›n›f” ise memurlardan oluflur. Toplumu bu biçimde iflçi ve
iflverenlerin ortak ç›karlar› varm›flças›na bir arada resmetmek oldukça çekicidir ve
Zizek’e göre Marks’›n karfl› ç›kt›¤› da tam da “iflletme s›n›f›”n›n bileflenlerinin bu bi-
çimde ortak ç›karlara sahip olduklar› fikridir (Parker, 2004: 26).
Yugoslavya devletinin kavramsal yap›s› pek çok ideolojik e¤ilimi sürdürebile-
cek niteliktedir ancak devlet çözülmeye bafllad›¤›nda yaflam dokusu içindeki hata-
l› çizgiler bürokrasi alt›nda mücadele çizgilerine dönüflür. Bundan sonrad›r ki Yu-
goslavya devletinin olanaks›zl›k koflullar› Zizek’in Hegel, Marx ve Lacan bileflimi-
Psikanalize göre bilinçsiz nin hem meflrulu¤u hem de elefltirisi için olas›l›k koflullar› olarak ifllemeye bafllar.
olarak peflinde kofltu¤umuz Zizek’in, hiç sahip olunamayan›n baflkalar›nca çal›nd›¤›n›n fark edilmesini ta-
arzu nesnesi, gerçekli¤ini
deneyimlemedi¤imiz ve
n›mlamak üzere Lacanc› bir “afl›rman›n hazz›” çerçevesini kulland›¤› 1990’larda
sanki bir zamanlar Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin de¤erlendirmesi öncelikle New Left Review’da
hoflland›¤›m›z bir bas›lm›flt›r. Esas olarak Zizek’in de¤erlendirmesi Yugoslavya devlet ayg›t› ve onun
fleymiflçesine fantezi bir
cezbedicilik ifllevi gören, her ideolojik meflruluk biçimlerinde yap›lanan ulusal antagonizman›n aç›klamas›d›r.
zaman “kay›p bir nesne” Zizek, “afl›rman›n hazz›” görüflünün yaln›zca “geri kalm›fl” Balkan ülkelerine de¤il
olmufltur.
1980’lerde ABD ideolojisinin oluflturdu¤u örneklere de uyarlanabilece¤i konusun-
da ›srarc›d›r. Bu bak›mdan, ne zaman kapitalizm krize girse, tehdit alt›nda hissedi-
len ideolojik fantazinin üzerinde kümelendi¤i kendi özel ulusal ‘fieyimiz” hayata-
di¤erlerince ölümüne nefret edilen- do¤ru patlar. Zizek’e göre kapitalizmin en
önemli özelliklerinden biri de her zaman krizde olmas›d›r. Kapitalizmin içsel ka-
rakteri onu öyle bir ekonomik sistem olarak sunar ki ihtiyaçlar asla tam anlam›yla
karfl›lanamazlar (Parker, 2004: 27).
Öte yandan Zizek, Yugoslavya’y›, “her ulusall›¤›n ‘sahip olmalar› halinde hayat-
lar›n› dolu olarak yaflayacaklar› yaflamsal bir hazdan di¤er uluslar›n kendilerini
mahrum b›rakt›klar›na dair kendi anlat›lar›n› infla etmeleri” sürecine iliflkin mese-
lenin küçük bir resmi biçiminde bir “örnek olay” olarak önerir. Zizek’e göre,
1980’lerin sonunda Bat›’n›n çok da hoflland›¤› Do¤u Avrupa’da “demokrasinin ye-
niden icad›” kapitalist ekonomik organizasyon için gerekli olan antagonizman›n
yeniden sunumudur: Zizek’in ifadesiyle Adeta Komünist yüzeyin alt›nda patolojik
fantaziler zenginli¤i par›ldayarak yüzeye ulaflma an›n›n gelmesini bekliyordu”
(Parker, 2004: 28).
Burada odaklanmam›z gereken nokta Zizek’in de¤erlendirmesinde yer alan kü-
çük ama önemli uyar›lard›r. Sanki yüzeyin alt›nda patolojik fantaziler vard›r ve sis-
teme dengesizlik zerk edildi¤inde farkl› düflmanlar›n inflas› belli bir türden düfl-
manl›k fikrinin yükselifline yol açar. Etnik düflmanl›¤›n psikanalitik aç›dan de¤er- “Totaliteryanizm” kapa¤›
lendirilesi söz konusu oldu¤unda dört elle sar›l›nan biyolojik içgüdünün keflfedil- kald›r›ld›¤›nda, Bat›’n›n
umdu¤u türden demokrasi
mesi gibi bir tehlike her zaman vard›r ve ayn› tehlike Zizek’in yaz›lar› için de söz arzusunun kendili¤inden f›fl-
konusudur. Ortaya ç›kan manzara Yugoslavya devletinin belli yap›sal dengesizlik k›rmas› yerine “farkl› ‘haz
h›rs›zlar›na’ dayanan etnik
biçimleri çerçevesinde ve cumhuriyetler aras›ndaki farkl›l›klar›n etnik düflmanl›k- çat›flmalar›n yükselmesiyle”
lar›n ay›rt edici baz› biçimleriyle kuruldu¤udur. Zizek konuyla ilgili olarak daha or- karfl›laflt›k.
ganik bir topluluk olarak yeni kapitalist rejimin bunalt›c› fantezisinden ve ona efl-
lik eden ve kendi d›fl›ndaki her toplulu¤u “hazz›n çal›nmas›ndan” sorumlu tutan
“milliyetçi popülizme” daha fazla “yabanc›laflma” ve mesafeli durma ça¤r›s›nda bu-
lunur (Parker, 2004: 28).
Slovenya’dan Yükselen Teorik Muhalefet

Esas olarak Slovenya Bat›’n›n, yakas›na yap›fl›p kapitalizme kazand›rd›¤› önemli
bir ödüldü. 1991’de Yugoslavya nüfusunun % 8 ini kaplayan Slovenya gayrisafi ge-
lirin % 18 ine sahipti. Ayr›ca Slovenya ile Bat› aras›ndaki ticari ba¤lar da Yugoslav-
ya’n›n ihracat›n›n önemli bir bölümünü oluflturuyordu. Yugoslavya’y› bölme ve en
karl› sektörleri kendi üretim döngüsüne katma konusundaki emperyalist istekler
belirli ulusal ç›karlarla ve Slovenya’n›n serbest piyasaya boyun e¤mesiyle çak›flt›.
Zizek 1991’e kadar Bat›’n›n Yugoslavya’y› bir arada tutmaya çal›flt›¤›n› öne sürer.
Ne var ki, ABD yönetiminin kamuya aç›klad›¤› isteklerinin Bat› Avrupa’n›nkilerle
örtüfltü¤ü konusunda kuflkular vard›r. 1991’de S›rbistan ile Slovenya aras›nda 10
gün süren çat›flma, Belgrat’›n muhalif güçleri Ljubljana içinde s›k›flt›rmak için son
bir teklif vermesiyle bir parça çözülmüfl oldu. Slovenya üç ay için bölünme fikrini
erteledi. Zizek’e göre, ABD Yugoslavya’n›n bölünmesini önlemek istemiflti, bunun
nedenlerinden biri de Almanya’n›n arzular›n› denetim alt›nda tutmakt›. ‹ngiltere,
Fransa, Yunanistan gibi Avrupa’n›n di¤er ülkeleri de Almanya’n›n arzular›ndan
duyduklar› kuflku sonucunda Yugoslavya’n›n da¤›lmas›n› önlemek için 1980’lerde
ve 1990’lar boyunca S›rbistan ile ekonomik ve siyasal nedenlerle görüflmek için s›-
raya girdiler.1991’e kadar Milofleviç de Slovenya’dan kurtulma iste¤indeydi. O
noktada Kosova Belgrat için çok daha s›k›flt›ran bir sorundu. 1991 y›l›nda Sloven-
ya Yugoslavya’dan ayr›ld›¤›nda 1.7 milyon nüfusu ile büyük bir ülke de¤ildi. Ayr›-
l›¤›n siyasi yaflam›n dokusunda önemli sonuçlar› oldu ve Zizek’in yar›flan siyasal
gruplar aras›ndaki flu ya da bu isimle kiflisel karfl›tl›¤› ile ilgili olarak verdi¤i pek
çok röportaja da yans›d›. 1980’lerde farkl› muhalif gruplarla ilgili bir tahmin yap- Zizek’in çal›flmalar›na etki
mak gerekirse bar›fl hareketi 20 kifliden, feminist hareket ise bir düzine kad›ndan eden iki önemli teorik
özelli¤i vard›. Birincisi
olufluyordu. Bu rakamlar göz önünde bulundurulursa 1988 y›l›nda ‹nsan Haklar›- Fransa’dan yükselen teorik
n› Koruma Komitesi’nin radikal gençlik dergisi Mladina’n›n tutuklanan editör ve kaynaklard›, ikincisi ise
popüler kültürün önemiydi.
gazetecilerinin serbest b›rak›lmas› için toplad›¤› 100.000 imzan›n ve o zamanlar si-
yasal konularda halk› harekete geçiren “Slovenya Bahar›”n›n ne anlama geldi¤i da-
ha iyi anlafl›l›r.
Bu muhalif grubunun yükselifle geçmesi oldukça h›zl›yd› ve Slovenya muhalif
hareketine iliflkin bir de¤erlendirmeye göre 1970’ler bir yanda toplumun apolitik-
leflmesi” ile tan›mlan›rken öte yanda okuma ve ö¤renmeye genifl bir ilgi söz konu-
suydu. Siyasi-teorik bir ak›m Marksist ekonomi politikle ilgilenirken, di¤er ak›m
Problemi dergi çevresini oluflturuyordu ve Althusser, Foucault, Derrida ve La-
can’dan etkileniyordu. Zizek ve ‘Slovenya Lacan Okulu’ bu ikinci teorik gruba dâ-
hildi ve Slovenya’daki bürokrasiye muhaliflik Bat›’dan yükselen post-yap›salc›l›k
ak›m›ndan besleniyordu. Ne var ki Zizek ve arkadafllar› Reneta Salecl ya da Zupan-
zic’in çal›flmalar›n› post-yap›salc›l›k içinde de¤erlendirmek yanl›fl olabilir, onlar da-
ha çok on yedinci yüzy›l felsefesi ile ilgileniyorlard›. 1970’lerde ortaya ç›kan teorik
çal›flmalar üç zorunluluk üzerinde yükseliyordu. Birincisi, Marksist çal›flmalar› ve
Marksizmin ‘sosyalist devlet’ taraf›ndan tahribat›n› da içeren ekonomi politik ve
öz-yönetim hakk›nda elefltirel çal›flmalard›. ‹kincisi Slovenya ulusunun tarihsel olu-
flumu ile ilgiliydi ve bu konudaki iddialar›n “do¤al” görünen ideolojik etkilerini or-
taya ç›karmakla ilgiliydi. Üçüncüsü bürokrasinin yerinde kalmas›n› sa¤layan ‘mu-
halifler’in elefltirisiydi. Buradaki iddia Do¤u Avrupa’daki (ve di¤er sosyalist) top-
lumlarda muhaliflerin devletçe kurulan rolleriydi. fiöyle ki, bu muhaliflerin düflün-
me biçimleri kavramlara ba¤lanan ters yüz edilmifl anlamlara ra¤men esas olarak
bürokratik seçkinlerinkine benziyordu. 1980’lerin bafl›nda ortaya ç›kan kültürel di-
reniflin çok özel biçimleri muhalefeti rejime ‘muhalifli¤in’ boyutlar›n› aflan bir nok-
taya getirdi.
SIRA S‹ZDE Zizek ve arkadafllar›n›n

SIRA S‹ZDE 1970’lerdeki teorik çal›flmalar› hangi zorunluluklar üzerinde
4 yükseliyordu?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E Ldirenifl
Slovenya’daki ‹M hareketi belli bir grup kültürel referans noktalar› ve po-
püler kültürün bir tür direnifl biçimiyle eklemlenmesiyle tan›mlan›yordu. Bu dire-
S O R U nifl birtak›m Skendine
O R U özgü ve ilginç biçimler alm›flt›. Bafllang›çta punk öne ç›kt› ve
1977’de punk ülkede bürokrasiye karfl› ç›kan ilk yeni toplumsal hareketin do¤uflu-
nun iflareti olarak sivrildi. Çarp›c› bir örnek 1980’lerde müzik, tiyatro görsel proje-
D‹KKAT D‹KKAT
leriyle öne ç›kan bir grubun do¤ufluydu. Laibach müzik grubunun Nazi sembollü
kostümleri do¤rudan devlete, Slovenya ‘alternatif kültürü’ne ve ‘muhalif’ kesime
N N
SIRA S‹ZDE SIRA ve
bir karfl› ç›k›flt› S‹ZDEbireylerin kendilerini devlet ayg›t›ndan ve onun etkilerinden ay-
r›flt›rabileceklerinin bir tür manifestosuydu. Laibach taraf›ndan öne sürülen ana
strateji devletin sosyalist, ilerlemeci, karfl› konulmaz oldu¤u iddialar›n›- üstbelirle-
nim olarak- yap›bozuma u¤ratmakt› (Parker, 2004. 31).
Üstbelirlenim rejim savunucular› ve çok da fark›nda olmadan muhalefete sa-
K ‹ T A P
d›k olmak Karas›ndaki
‹ T A P
açmaz› k›rmak için bir yol önerir ve rejimin bir di¤er öz-
rünü oluflturan sad›k muhaliflerin “muhalefetini” tahrip eder. 1980’ler boyunca
temel odak noktas› devlet ritüelleriydi ve bu grup 1990’larda kendi büyükelçi-
liklerini ve konsolosluklar›n› kurdu. Bu grubun aktivistleri Zizek’in derslerine
kat›ld›lar ve sonras›nda üstbelirlenim yönetimini ilk kullananlar›n Laibach oldu-
¤unu ve Zizek’in sonradan bunu teoriklefltirdi¤ini iddia ettiler. Esas olarak Zi-
zek’in üstbelirlenimden kastetti¤i fleyden bir sapma söz konusu. Zizek’in üstbe-
‹NTERNET lirlenim kavram›
‹ N T E R N E‘muhalifli¤in’
T örtülü bir devlet-onayl› pozisyonunu reddetmesi
sadece iktidar› kökten reddetmek için bir tür zaman kazanmakt›r ve böylesi bir
kökten reddedifl kolektif siyasal alanda tasarlanmam›flt›r ve bireysel ‘eylem’ yo-
luyla gerçekleflir.
Slovenya muhalefetinin baz› kesimleri ‘sivil toplum’ alan›n›n kuruluflunu ‘de-
mokrasi için gerekli koflul’ olarak görmüfllerdir. Bu, yaln›zca devletin bütün faali-
yetleri kendi alan› içine eklemlemesi ile ‘her türden özdefl topluluk fikrine’ milli-
yetçi ve yabanc› düflman› diye karfl› ç›kmas› aras›ndaki fark› oluflturmamal›. Bu se-
Üstbelirlenim stratejisi çeneklerden ilki olan sivil toplumdaki her türden faaliyetin muhalefeti bo¤mak
Hegelciler ve Marksistlerce
Gramsci’den sonra ortaya
amac›yla asimile edilmesi 1980’lerde devlet taraf›ndan uygulanan güçlü bir strate-
ç›kan Avrupa komünizmi jiydi. Slovenya Komünist Derne¤i 1980’lerde sol bir muhalefet oluflturmak için
gelene¤inin ‘sivil toplum’un Gramscici sivil toplum retori¤ine s›¤›nm›flt›. Belki de bundan dolay› Zizek ilerici bir
devlete karfl› anlafl›lma
biçimlerinde de anahtar rol siyaset anlay›fl›na varmak için Gramsci’nin sivil toplum iddias›n› reddederek He-
oynar. gelci sivil toplum- devlet ayr›m›na dayanm›flt›. Zizek’e göre as›l olarak sivil toplu-
mun kendisi sorunlu görünüyordu ve Slovenya’da sivil toplumu muhalefet e karfl›

harekete geçirmek sivil toplumu devlet karfl›s›nda idealize edenlere yönelik bir
uyar›yd› (Parker, 2004: 33).
1990’da Slovenya’da ilk serbest seçimlerde befl farkl› muhalif grubun oluflturdu-
¤u birlik % 55 oy ald› ve H›ristiyan Demokrat bir baflbakan seçildi. Slovenya’y› Ba-
t› ile ittifak halinde kapitalist bir ülkeye dönüfltürme projesi farkl› sivil toplum kav-
ramlar›n›n ortaya ç›kmas›na neden oldu ve Slovenya Zizek’in deyifliyle yeni bir ‘fa-
ziletli ço¤unlu¤un’ geliflmesine sahne oldu. Bu sivil toplum hareketlerinin prog-
ramlar› yaln›zca kültürel flovenizm tafl›makla kalmay›p ayn› zamanda aile yaflant›-
s›n›n ve ulusun ço¤almas›n› sa¤layacak çocuk yetifltiricisi olarak annelerin özendi-
rilmesini ve sonuçta kürtaj hakk›n›n k›s›tlanmas› ve eflcinsel ‘sapk›nl›¤a’ sald›r›y› da
içeriyordu. “Bu aç›dan Slovenya’daki ‘faziletli ço¤unlu¤un’ art›fl› Yugoslavya’n›n
di¤er cumhuriyetlerindeki sa¤›n yükselifline de paralel bir geliflmeydi. Ayn› zaman-
da S›rbistan’›n Ortodoks Kilisesi’ne ba¤l› olmas›na karfl›n Slovenya’n›n ço¤unlu¤u-
nun Katolik oluflu da önemli bir etkendi. H›ristiyanl›k ulus inflas›nda harekete ge-
çirilebilecek haz›r kuvvetlerden biriydi. 1991’de Ljubljana’dan yazan bir yorumcu-
nun vurgulad›¤› gibi kad›nlar neredeyse siyasetten tamam›yla d›fllanm›fllard›, onla-
ra verilen yeni görev mümkün oldu¤unca çok say›da Sloven do¤urmakt› ve yeni
demokrasi bir erkek demokrasisiydi. Irak’ta 2003 y›l›nda meydana gelen savaflta
Slovenya Do¤u Avrupa’daki yeni kapitalist devletler içinde ABD müdahalesine
onay vermede tereddüt etmeyen on ülkeden biriydi (Parker, 2004: 34).
1990’larda Zizek, kolektif adayl›k için Liberal Parti’nin cumhurbaflkanl›¤› aday-
lar›ndan biriydi ve seçimi k›l pay› kaybetmiflti. Seçimlerden sonra Zizek iktidarda-
ki partiyi destekledi ve bu deste¤i “hiçbir iyi solcu böyle yapmazd›” diye niteledi.
Asl›nda Zizek içinde bulunulan kapitalist ortamda Hegelci devlet ve sivil toplum
aras›ndaki ayr›mda aç›kça bir seçimde bulunmufltu. Hegel’in sivil toplum konusun-
da kuflkular› vard› ve Zizek de bu aç›dan Hegel’e dayanm›flt›. Gerçekte sivil top-
lum bir tür ‘faziletli ço¤unlu¤un, muhafazakârlar›n ve milliyetçi bask› gruplar›n›n
kürtaja karfl› oluflturduklar› bir tür a¤’ ifllevi görüyordu ve afla¤›dan gelen bu bask›
Zizek’e göre devlet taraf›ndan dengelenmeliydi: “Slovenya’da sivil topluma karfl›
devletten yanay›m” (Parker, 2004: 35). Burada Zizek devletle ilgili olarak ‘üstbelir-
lenim’ aç›klamas›n› terk ederek devletin do¤rudan belirleyici olmas›n› ye¤ler.
Zizek Bosna’daki iç savafl s›ras›nda Bat›l› liberallerin Saraybosna’daki ‘savafl
kurbanlar›na’ büyülenmifl halde bak›fllar› karfl›s›nda yeniden savaflmaya bafllarlar-
sa bir bak›fl›n kurbanlar› desteklemeye yetmeyece¤ini ileri sürer. Zizek kendisine
‘tan›k rolünü’ uygun gören ve Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sonras›nda ortaya ç›kan
savafl›n ‘Avrupa’n›n kültürel dinamiklerinin kesin sonucu’ oldu¤unu görmekten
uzak olan ‘görünürdeki çok kültürlü, tarafs›z, liberal’ tutuma karfl› son derece kü-
çümseyicidir.
Parker’a göre (2004: 36) Zizek’in kendisi de kimi zaman izleyiciye oynar. Zi-
zek, S›rbistan’›n 1999’da bombalanmas›na New Left Review’da yay›nlanan ‘Çifte
fiantaj’ isimli yaz›yla yan›t verdi ve NATO bombalamas›n›n ‘Birleflmifl Milletler ve
Güvenlik Konseyi’nin oynayaca¤› herhangi bir ciddi role son verdi¤ini’ yazarak
Washington ya da Belgrad aras›nda taraf tutmay› reddederek ‘ulus ötesi siyasal
hareketler’e ça¤r› yapt›. Emperyalist giriflimlere karfl› ç›kan sol hareketlere çok iyi
gelen bu aç›klama o zaman için Zizek’in savafl karfl›t› harekete destek verdi¤ini
gösteriyordu.
Esas olarak Zizek’in politik görüflleri yaz›m kariyeri boyunca en çok de¤iflen
fley olmufltur. ‹lk baflta liberal olarak adland›r›labilecek bir konumda temel olarak
totalitercili¤e karfl› yazmaktan kendisinin de itiraf etti¤i Marksist bir bak›fl aç›s›yla
kapitalizme karfl› yazma noktas›na geldi (Kay, 2006: 182). “Unutmay›n ki her fley
benimle göründü¤ünün tam tersidir”. Zizek’i bu sözlerinde de ifadesini bulan flek-
liyle de¤erlendirirsek Zizek ayk›r›d›r ve Yugoslavya’n›n k›y›s› hayat›n ayk›r›l›¤›n›
en iyi resmeden yerdir (Parker, 2004: 37).
POPÜLER KÜLTÜR VE S‹NEMAYA ZIZEK’LE BAKMAK

Zizek yaz›lar›nda s›kl›kla film analizlerine baflvuran bir düflünürdür. 1970’lerden
bu yana film analizlerine egemen olan göstergebilimsel yöntemin tek katmanl› bir
çözümleme yaratt›¤›n› ileri sürer ve filmin yüksek metin kurgusu nedeniyle çok
katmanl› yap›s›na vurgu yapar. Görüntüler ve diyaloglar›n birleflmesiyle oluflan fil-
Zizek, Freud’un rüya
min neredeyse ikinci el bir yaflam oldu¤unu öne sürer ve psikanalizi bir film çö-
çözümlemelerinden ve zümleme yöntemi olarak kullan›r. Asl›nda Freud psikanalizin babas› olarak bu
sineman›n da yönetmenin yöntemi klinik bir yöntem olarak rüyalara uygulayan ilk düflünürdü. Lacan ise psi-
bak›fl›yla toplumun
bilinçalt›n› deflen bir rüya kanalizi dil üzerinden çözümlemelerine katm›flt›r ve 1951’den itibaren Freud’un
endüstrisi oldu¤undan yol göstericili¤inde dil kullan›m› ve dil sürçmeleri üzerinde çal›flarak Freud’a dö-
hareketle buradaki
görüntüler kadar nüfl seminerleri bafllatm›flt›r. Lacan psikanalizi dile uygulayan ilk bilim insan› ol-
diyaloglar›n da analize tabi mufltur. Lacan’›n gelifltirdi¤i yöntemi Zizek klinik çal›flmalar›n d›fl›na alarak popü-
tutulmas› gerekti¤ini
görerek film analizlerini ler kültüre ve sinemaya uyarlam›flt›r.
bafllatm›flt›r. Ancak Zizek, bu yöntemi daha çok popüler kültür ve toplumsal çal›flmalar›n›n
içinde birer hikâyecik gibi da¤›tmay› uygun görmüfltür (Rigel vd, 2005: 299). Zi-
zek’in bunu nas›l gerçeklefltirdi¤ine temel kavramlar› eflli¤inde bakal›m.
Anamorfoz (Yamuk Bakmak)

Zizek’in psikanalitik film çözümleme yöntemini anlamak için Freud’dan ve La-
can’dan ald›¤› kavramlar› nas›l dönüflümlere u¤ratt›¤›na bakmak gerekiyor.
Öncelikle bak›fl kavram› üzerinde dural›m. Bakmak, ak›p giden sürekli bir ey-
lemlilik halidir. Bak›flsa bu devaml›l›¤›n içindeki, akl›n sessizli¤inin gözün müzi-
¤ine dönüfltü¤ü and›r. Bu an’› yakalayan ise bir ressam›n, bir sinemac›n›n ya da
bir foto¤rafç›n›n gözü olabilir. Bak›fl kavram› bir sorunsal olarak Foucault ve La-
can’da ayr› ayr› incelenir. Foucault, bak›fl› panoptik kavram›yla ele al›r. Panoptik,
görülmeden gören, hükmedici iktidar›n bak›fl›d›r. Panoptik bak›fltaki iktidar bak-
t›¤›n› nesneye dönüfltürür. Bak›fl›n sahibi öznedir. Çünkü iktidar ondad›r. Erke¤in
bak›fl› da panoptiktir ve bakt›¤›n› nesneye çevirir ve feminizm düflüncesinin oda-
¤›nda da buna karfl› ç›k›fl vard›r. Lacanc› bak›fl kavram›nda ise durum tam tersidir.
Bak›fl nesnedir. Bak›lan bak›fl› üzerine alan, üstlenen öznedir, bakan ise nesnedir.
Lacan için bak›fl konumunu sahiplenen kad›nd›r. Lacan’a göre yanl›fl tan›ma (ya-
muk bakmak) öznenin kurulmas› sürecinden ayr›lamaz. Çünkü özne asla kendi-
sini bakan noktas›na yerlefltiremez. Bak›fl, Hegel’den bafllayarak Jean Paul Sartre
ve Michel Foucault ile devam eden anlay›flta hep iktidar ya da mücadele alan› ola-
rak kurgulan›r. Esas olarak dinlerde de ‘tanr›lar›n görünmeyen bak›fl›’ inanc› ne-
deniyle ‘bak›fl’ hep bir iktidar, denetim, gözetim, yönetim özelli¤ini üzerinde ta-
fl›r. ‹ktidar›n görünmeyen bak›fl›nda hep bir tahayyül vard›r. Sözgelimi hükümdar,
tanr›n›n yeryüzündeki gölgesi olarak görev yapt›¤› için yönetilenlerden kimse hü-
kümdar›n gözleri ile karfl›laflamaz. Yönetilenlerin bak›fl› yerdeyken, hükümdar
bak›fl›yla onlar› birer nesneye dönüfltürerek tarar. Yönetilenler ise hükümdar›n
bak›fl›n› tahayyül ederek kendilerini bir otokontrolle denetlerler. Bütün bu akta-

r›mlardan yola ç›karak bak›fl iki temel üzerinden ele al›nabilir: Tasar›mlanm›fl ba-
k›fl ve tasar›mlanmam›fl bak›fl. Tasar›mlanm›fl bak›fl içindeki temel de¤iflkenler, ik-
tidar mücadele, denetim, gözetim ve yönetim iken tasar›mlanmam›fl bak›fl’taki te-
mel de¤iflkenler; anl›k olmas›, ruh yans›mas› ve içeri¤inin gerçe¤i bar›nd›rmas›d›r
(Rigel vd, 2005: 303).
“Bak›fl”›n iktidar ile iliflkisi konusunda neler söylenebilir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
5
Zizek’in bak›fl üzerine temellendirdi¤i Anamorfik cisimler, ancak belirli bir ay-
k›r› bak›fl aç›s›ndan ‘yamuk bakarak’ alg›lanabilir. Zizek, ‘yamuk bakmak’ kavra-
m›yla tasar›mlanm›fl bak›fl ile gelen, iktidar›n ön-belirlenmifl iletisini çözümlemeyi,
bunu, tasar›mlanmam›fl bak›fla çevirmenin yolunu açar. Bir anlamda S O R U bizi gerçe¤e S O R U
götürmeye çal›fl›r ve Zizek ‘yamuk bakmak’ kavram›n› gerçe¤i görmek anlam›nda
kullan›r. Zizek, psikanalitik film çözümlemelerine ilk olarak ‘yamuk D ‹ K K A T bakmak’ ile D‹KKAT
bafllar. Ancak burada, ileti çözümlemesinde dairesel iletiflimi kullanan kayna¤›n bi-
linçalt› kurgusuna yönelir. Sözgelimi; Charlie Chaplin filmlerinde esas özelli¤in ço-
N N
SIRA S‹ZDE Anamorfoz kavram›
SIRA görme
S‹ZDE
cuklara karfl› tak›n›lan sadistçe, kötü, afla¤›lay›c› tutumlar oldu¤unu söyler. Chap- duyusuyla dolays›z olarak
lin’in filmlerinde çocuklara genelde al›fl›lm›fl s›cakl›kla davran›lmaz. Baflar›s›z ol- alg›lanamayan, belirli bir
biçime sahip de¤ilmifl gibi
duklar›nda onlarla dalga geçilir, alay edilir. Burada sorulmas› gereken soru bize
görünen nesnelerin özel bir
korunmaya muhtaç, yumuflak varl›klar de¤il de alay etme nesneleri olarak görün- bak›fl aç›s›ndan alg›lanabilir
olmas› anlam›na gelir.
meleri için çocuklara hangi noktadan bak›lmas› gerekti¤idir. Bunun yan›t› çocuk-
lar›n kendi bak›fl›d›r. Çünkü sadece çocuklar çocuklara bu flekildeK ‹ T A davran›r.
P Zi- K ‹ T A P
zek’e göre Chaplin, çocuklu¤unun geçti¤i sokaklar›n etkisini üzerinde tafl›makta-
d›r ve bilinçalt›nda yaflayan sokak çocu¤unu film kameras›nda çocu¤un bak›fl› ile
izleyiciye yans›tmaktad›r (Rigel vd, 2005: 305). TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Semptom (Belirti)
Asl›na bak›l›rsa semptom kavram›n› ilk ortaya atan Marx’d›r. Marx, burjuva ‘haklar
ve görevleri’ olarak ortaya konan fleylerin evrensel oldu¤u iddias›n› yalanlayan bir
asimetri, belli bir patolojik dengesizlik oldu¤unu saptamas› sayesinde semptomu
icat etmifltir. Bu dengesizlik, bu evrensel ilkelerin “eksik biçimde gerçeklefltirildi-
¤i” ni – yani bu yetersizli¤in ilerideki geliflmelerle ortadan kald›r›laca¤›n›- ilan et-
mek flöyle dursun bu ilkelerin kurucu u¤ra¤› ifllevini görür. fiöyle ki; ‘semptom’
tam olarak kendi evrensel temelini y›kan tikel bir unsur, ait oldu¤u tak›m› y›kan
bir türdür. Bu anlamda Zizek’e göre en temel Marksç› ‘ideoloji elefltirisi’ iflleminin
zaten semptomatik oldu¤u söylenebilir. “Bu ifllem, verili bir ideolojik alanda hem
heterojen olan hem de ayn› zamanda bu alan›n kapan›m›n›n tamamlanmas›, son
biçimine ulaflmas› için zorunlu olan bir bozulma noktas› saptamaktan ibarettir. Do-
Her türlü ideolojik evrensel
lay›s›yla bu ifllem belli bir istisna mant›¤›n› gerektirir: Örne¤in özgürlük: Bir dizi –örne¤in özgürlük, eflitlik-
türden oluflan ifade ve bas›n özgürlü¤ü, ticaret özgürlü¤ü, siyasi özgürlük, vb.) ev- zorunlu olarak bütünlü¤ünü
bozan, yanl›fll›¤›n› aç›¤a
rensel bir anlay›flt›r; ama ayn› zamanda yap›sal bir zorunluluk sayesinde, bu evren- ç›karan özgül bir durum
sel anlay›fl› y›kan özgül bir özgürlüktür de (iflçinin piyasada kendi eme¤ini satabil- içerdi¤i sürece ‘yanl›fl’t›r.
me özgürlü¤ü). Yani bu özgürlük fiili özgürlü¤ün tam z›dd›d›r: ‹flçi eme¤ini ‘özgür-
ce’ satarak özgürlü¤ünü kaybeder- bu özgür sat›fl ediminin gerçek içeri¤i, iflçinin
sermayeye köle olmas›d›r. Buradaki can al›c› nokta flüphesiz fludur: “Burjuva öz-
gürlükleri” çemberini kapatan, tam da bu paradoksal özgürlüktür, kendi z›dd›n›n
biçimidir.” (Zizek, 2004a: 36, 37).
Psikanalitik bir semptom sadece temelde yatan bir tür rahats›zl›¤›n varl›¤›n› ele
veren bir iflaret olarak t›bbi bir semptom de¤il rahats›zl›¤›n kendisidir. Semptom
ayn› zamanda öznenin keyfi, bir uzuv ya da tekrar eden bir davran›fl kal›b› ile
temsil ederek inkâr etme ve uzaklaflt›rma yoludur. Zizek kad›n› erke¤in sempto-
mu olarak gördü¤ü yaz›s›nda erke¤in simgesel varolufluyla iletiflimi ve varl›¤›n›n
gerçe¤i ile iliflkisini sadece kad›n sayesinde kurabilece¤ini ifade eder. Oysa bu-
nun tersi geçerli de¤ildir. Kad›n erkekten tamamen ba¤›ms›z olarak var olur (Kay,
2006: 118).
“‘Kad›n›n erke¤in bir semptomu olmas›’, erke¤in sadece semptomu olan kad›n
arac›l›¤›yla var olabilece¤i anlam›na gelir” (Zizek, 2001: 155). Asl›nda bu aç›klama
herhangi bir erkek bireyin sadece bir kad›n birey ile iliflki kurdu¤u takdirde var
olabilece¤ini öneriyor gibi görünmekle beraber kastedilen bu de¤ildir. Zizek’in
kastetti¤i fley esas›nda konuflan varl›klar aras›nda, eril konumu üstlenmifl bir ‘Ben’in
varl›¤›n›n, diflil konumunu üstlenmifl baflkalar›n›n var olmas›na ba¤l› oldu¤udur.
Bir baflka deyiflle ‘erkek’ olarak adland›r›lan fleyin var olabilmesi için hazla iliflkile-
ri yeterince farkl› bir flekilde düzenlenmifl olan varl›klar›n yani kad›nlar›n olmas›
gerekir ki bunu erkekler ad›na içersinler (Kay, 2006: 118).
Semptom bafllang›çta bize, analiz epey uzun bir yol kat edene kadar, biz anla-
m›n› fark edene kadar anlafl›lmamay› sürdürecek bir iz olarak görünür. Lacan,
semptomu ‘bast›r›lm›fl›n geri dönüflü’ olarak tan›mlar. Bast›r›lm›fl›n geri dönüflü
olarak semptom tam da kendi anlam›ndan önce gelen bir sonuçtur ve semptomu
ifllerken tam da geçmifli yarat›r›z. Geçmiflin uzun zaman önce unutulan simgesel
gerçekli¤ini üretiriz (Rigel vd, 2005: 309). Buna gören bast›r›lan, ezilen her ne ise
hiçbir zaman ayn› biçimde geri dönmeyecek ancak bir semptom, yara, sorun ola-
rak dönecektir.
Zizek, do¤ruyu ele geçirmemizi sa¤layan semptom’un ‘yanl›fl tan›ma’n›n içinde
sakl› oldu¤unu göstermek için Jane Austen’in ‘Gurur ve Önyarg›’ isimli eserini ör-
nek olarak verir:
“Elizabeth ve Darcy, farkl› toplumsal s›n›flara ait olmalar›na ra¤men (Darcy son
derece zengin bir aristokrat aileden, Elizabeth ise yoksullaflm›fl orta s›n›ftand›r)
güçlü bir karfl›l›kl› çekim hissederler: Darcy, gururu yüzünden, duydu¤u aflk› de-
¤ersiz bir fley olarak görür. Elizabeth’e evlenme teklif etti¤inde onun ait oldu¤u
dünyaya duydu¤u hor görüyü aç›kça itiraf eder ve Elizabeth’in onun teklifini eflsiz
bir onur olarak kabul etmesini bekler. Ama Elizabeth, önyarg›s› yüzünden, Darcy’yi
gösteriflçi, ukala ve kendini be¤enmifl biri olarak görür: Darcy’nin oan tepeden ba-
kan bir eda ile evlenme teklif etmesinden incinir ve onu reddeder. Bu çifte bafla-
r›s›zl›k, bu karfl›l›kl› yanl›fl tan›ma, her öznenin kendi mesaj›n› ötekinden tersine
çevrilmifl biçimde ald›¤›, çifte bir iletiflim hareketi yap›s›na sahiptir: Elizabeth ken-
dini Darcy’ye görgülü, zeki, bir genç kad›n olarak sunmak ister ve ondan “sen sah-
te incelikler yapan, zavall›, bofl kafal› bir yarat›ktan baflka bir fley de¤ilsin” mesaj›-
n› al›r. Aralar›ndaki iliflkinin kopmas›ndan sonra, ikisi de bir dizi rastlant› sayesin-
de, ötekinin, gerçek mizac›n› – Elizabeth Darcy’nin duyarl› ve hassas mizac›n›, o
da onun gerçek onur ve zekâs›n›- keflfederler ve roman -bitmesi gerekti¤i gibi-
mutlu sonla biter” (Zizek, 2004a: 78).
Zizek bu hikâyenin teorik aç›dan ilginç yan›n›n kahramanlar›n ilk karfl›laflmala-
r›n›n baflar›s›zl›¤›n›n, ötekinin gerçek mizac› hakk›ndaki çifte yanl›fl-tan›man›n, ni-
hai sonucun pozitif bir koflulu rolünü oynamas›d›r. Bir baflka deyiflle Zizek’e göre
do¤ruya dolays›zca gidemeyiz ve Elizabeth ve Darcy ‘daha en bafl›ndan, birbirleri-
nin gerçek mizaçlar›n› tan›m›fl olsalard› hikâyeleri hemen evlilikle sonuçlan›rd›’ di-
yemeyiz. Diyelim ilk karfl›laflmalar› baflar›l› oldu ve Elizabeth, Darcy’nin ilk teklifi-
ni kabul etti. Ne olurdu? Zizek’e göre o zaman birbirlerine gerçek bir aflkla ba¤lan-
mak yerine, kendini be¤enmifl, zengin bir adamla yapmac›k, bofl kafal› bir genç Zizek’in deyimiyle e¤er
k›zdan oluflan kaba, alelade bir çift olurlard›.Hegel’in terimleriyle ifade edilirse her yanl›fltan›madan gecen
ac›l› dolambaçl› yola düflme
biri, ötekinin kusurunu alg›larken,- fark›nda olmadan- kendi öznel konumunun zahmetine girmek
sahteli¤ini de alg›lar. istemezsek Do¤ru’nun
kendisini kaç›rm›fl oluruz.
Semptom, kusursuz bir simgesel oluflum, kendisi de bir gösteren oldu¤u için
yorumlama yoluyla feshedilebilen flifreli, kodlanm›fl bir mesajd›r. Felsefi tart›flma-
n›n genel referans› ço¤unlukla üçgen bir dünyad›r- dil, özne, öznenin nesneler
dünyas›yla iliflkisi, dil yoluyla dolay›mlan›r. Zizek’e göre Lacan s›k s›k “göstereni
mutlaklaflt›rmakla” suçlan›r- bu suçlamaya göre Lacan nesnel dünyay› hesaba kat-
mamakta, sanki nesnel dünya yokmufl gibi, sanki bu dünya gösterenin hayali etki-
sinden- yan›lsamas›ndan ibaretmifl gibi, teorisini özne ile dilin etkileflimiyle s›n›rla-
maktad›r. Ancak Lacan bu suçlamaya verdi¤i yan›tta, verili bir nesneler bütünü ola-
rak dünyan›n var olmad›¤›n› söylemenin ötesinde, dilin ve öznenin de var olmad›-
¤›n› söyler: Lacan’›n “Büyük Öteki [yani tutarl›, kapal› bir bütünlük olarak simge-
sel düzen] yoktur,” tezi çoktan klasikleflmifltir. Zizek bu noktada flöyle bir soru sor-
mam›z gerekti¤ini söyler: E¤er dünya, dil ve özne yoksa var olan nedir? Lacan’›n
yan›t›, semptomdur ve bu yan›ttaki postyap›salc› vurgu üzerinde durmak gerekir.
Buna göre postyap›salc›l›¤›n temel önermesi, her türlü tözel kimli¤i yap›bozuma
tabi tutmak, kat› tutarl›l›¤›n›n ard›ndaki simgesel afl›r›belirlenim etkileflimini gözler
önüne sermek, bir baflka deyiflle, tözel kimli¤i çözerek tözel-olmayan, farkl›l›¤a
dayal› iliflkilerden oluflan bir a¤ haline getirmektir. Sermptom kavram› ise bu etki-
leflimin etraf›nda yap›land›¤› gerçek çekirdektir (Zizek, 2004a: 87).
Sinthome
Lacan, üç düzeni; gerçek, imgesel ve simgesel düzenleri bir araya getirme ifllevi
görebilecek unsura yeni bir isim vermifltir. Frans›zca’da bir söz oyunu yaparak, bu
unsuru Saint (aziz) ve Saint Thomas’a gönderme yapan ‘Sinthome’ olarak adland›r-
m›flt›r. Lacan’›n kuram›nda bu kavram bir yönüyle ‘Baba’n›n- Ad›’n›n yerini al›r:
Baba’n›n- Ad› özellikle simgesel düzen aç›s›ndan büyük öneme sahiptir, oysaki
Sinthome kavram› üç düzeni belirlemektedir ve ‘dü¤üm yap›lar›’ taraf›ndan belir-
lenir. Dü¤ümler, kifliye, bir psikozdaki sabuklama ve kuruntu yapmalar›n› anlama
olana¤› verdi¤i için klinik aç›dan çok önemlidir. Bu yap›lanmalar gerçek imgesel
ve simgeseli bir araya getirmeye yarayabilirler. Bundan yola ç›karak baz› psikoz
hastalar›nda makineler, bilgisayarlar ve bilimsel ürünlerle ilgili temalar›n bu denli
yayg›n oluflu yeni bir yoldan aç›klanabilir. Nesneler beden imgesini (imgelemsel),
dilsel ya da bilgisayar döngüselli¤ini (simgesel) ve afl›r› uyarma ya da ac›y› (ger-
çek) bir araya getirmek için kullan›labilir. Bu anlamda psikozun hastada yaratt›¤›
sistem baflar›l›ysa üç düzeni bir araya getiren bir dü¤üm ya da daha çok bir özel
isim ifllevi görür. Sinthome olarak semptomla özdeflleflme konumu, özellikle La-
canc› psikanalizin en temel noktas›d›r ve asl›nda bu öznenin de mutlak dayana¤›-
d›r. Çünkü üç düzeni bir araya getiren ve tüm belirtileri olmas›na karfl›n, özneyi bir
psikoz durumuna düflmekten al›koyan sinthome’dur ( Rigel vd. 2005: 312).
“Baba’n›n Ad›”: Lacan Freud’un anne- baba- çocuktan oluflan Oidipus üçge-
ninin temel özelli¤ini, simgesel düzeyde Baba’n›n- Ad› ile tarif eder. Baba’n›n-
Ad›, gerçek babaya ya da imgesel babaya (baba imge’sine) ba¤›ml› olmayan,
simgesel düzene ait bir kavramd›r, o düzenin (dilin ve Yasan›n) kurucu kav-
ram›d›r. Lacan “Baba’n›n Ad›/Baba’n›n Hay›r’›” söz oyunu ile baban›n “Hay›r!”
demesiyle, yani koydu¤u yasaklar ve s›n›rlarla, simgesel düzenin, Yasa düze-
ninin kurucu kavram› oldu¤una iflaret eder. Gerçek baban›n kimli¤inden, hat-
ta varl›¤›ndan ve yoklu¤undan ba¤›ms›z olarak, Baba’n›n Ad› çocuk için tan-
r›n›n ve devletin, yasa koyucu ve yasaklay›c› otoritenin simgesellefltirilmesi
anlam›na gelir.
Zizek’e göre sinthome bir a¤a/flebekeye ba¤lanm›fl olmayan ama hemen keyif
taraf›ndan doldurulan, nüfuz edilen belli bir gösterge oldu¤u için, statüsü tan›m
gere¤i ‘psikosomatik’tir; hiçbir fleyi ya da kimseyi temsil etmeden i¤renç bir keyfe
tan›kl›k eden dilsiz bir flahadetten baflka bir fley olmayan korkunç bir bedensel ifla-
retten ibarettir. Zizek’ e göre tam da bu yüzden Franz Kafka’n›n ‘Köy Hekimi’ hi-
kâyesi, en saf- deyim yerindeyse imbikten geçirilmifl – biçimiyle bir simpthome’un
hikâyesidir. “Çocu¤un bedeninin üzerinde büyüdükçe büyüyen aç›k yara, bu bu-
lant› verici, haflaratvari aç›kl›k, canl›l›¤›n kendisinin, anlams›z keyfin en radikal bo-
yutu içinde yaflam tözünün cisimleflmesinden baflka nedir ki?” diye sorar Zizek
(2004a: 90).
Ridley Scott’›n Alien (Yarat›k) filmini ele alal›m: Zavall› John Hurt’ün vücu-
dundan d›flar› f›rlayan o i¤renç asalak tam da bu tür bir semptom de¤il midir?
Tam da Amfortas’›n d›flsallaflm›fl yaras›yla ayn› statüye sahip de¤il midir? Bil-
gisayar hayat alametleri oldu¤unu kaydetti¤inde uzay yolcular›n›n girdikleri
çöl gezegeni üzerindeki ma¤ara, polipvari asala¤›n Hurt’ün surat›na yap›flt›¤›
ma¤ara, simgesel öncesi fiey statüsüne, yani anne bedeni, keyfin yaflayan tö-
zü statüsüne sahiptir. Bu ma¤aran›n uyand›rd›¤› rahim- vajina ça¤r›fl›mlar› ne-
redeyse kör kör parma¤›m gözüne vurgulan›r. Nitekim Hurt’ün surat›na yap›-
flan asalak bir tür “filiz vermifl keyif”tir, anneye ait fiey’in bir kal›nt›s›d›r ve
sonra da uzay bofllu¤unda dolaflan gemiye s›¤›nm›fl grubun- keyfinin Ger-
çek’i- semptomu ifllevi görür: Onlar› hem tehdit eder hem de kapal› bir grup
olarak kurar. Bu asalak nesnenin sürekli de¤iflmesi, sadece anamorfik bir sta-
tüde oldu¤unu do¤rular. Kat›ks›z bir suret varl›¤›d›r. “Yarat›k”, sekizinci ilave
yolcu, kendi bafl›na hiç bir fley olmad›¤› halde, yine de anamorfik bir fazla
olarak ilave edilmesi gereken bir nesnedir. En saf haliyle Gerçek’tir: Bir suret,
kat› simgesel düzeyde hiçbir biçimde varolmayan ama ayn› zamanda filmde
gerçekten varolan tek fley olan bir fley, karfl›s›nda bütün gerçekli¤in tamamen
savunmas›z oldu¤u bir fley. Doktor neflterle kestikten sonra polipvari asalak-
tan f›flk›ran s›v›n›n uzay gemisinin metal zeminini eritti¤i sahneyi hat›rlama-
m›z yeter…Simptom’un bu perspektifiyle bak›ld›¤›nda, hakikat ve keyif bir-
birleriyle kesinlikle ba¤daflmazlar. Hakikat boyutu, imkâns›z jouissence’› ci-
simlefltiren travmatik fiey’i yanl›fl-tan›mam›z sayesinde aç›l›r.
Kaynak: Slavoj Zizek (2004), ‹deolojinin Yüce Nesnesi, çev: Tuncay Birkan,
‹stanbul: Metis Yay›nlar›
‹deolojik Fantazi
Zizek’e göre fantezi arzular›m›z› flekillendiren fleydir. Zizek cinsel farkl›l›¤›n fanta-
zide nas›l çal›flt›¤›n› televizyondaki bir bira reklam›n› örnek vererek aç›klar. Rek-
lamda genç bir kad›n bir kurba¤a bulur ve kurba¤ay› öpünce kurba¤a genç ve ya-
k›fl›kl› bir adama dönüflür. Genç adam genç kad›na dönüp öper ve kad›n bir flifle
biraya dönüflür. Kad›n›n arzusu kurba¤ay›, onun erkek fantazisi olan “erkekli¤i”
simgeleyen bir nesneye dönüfltürür. Erkek ise kad›n› kendi tatmin arac› ve arzusu- ‹deoloji tam da insanlar›n
“asl›nda ne yapt›klar›n›”
nun nesne-nedeni olan bir nesne fantezisine indirger. Zizek’in yorumuna göre “Bu bilmemelerinden, ait
asimetriden dolay›, ‘cinsel iliflki yoktur’: Ya kurba¤as› olan bir kad›n vard›r ya da olduklar› toplumsal
gerçekli¤e iliflkin yanl›fl bir
bir flifle biras› olan erkek. Zizek’e göre asla var olamayacak olan fley, güzel kad›- tasar›ma (ayn› gerçekli¤e
n›n ve güzel erke¤in oluflturdu¤u ‘do¤al çifttir’ (Kay, 2006: 115). iliflkin çarp›tma yüzünden)
sahip olmalar›ndan ibarettir
Zizek’e göre ‹deolojik fantazi boyutunu kavramak için ise Marx’›n “bilmiyorlar,
ama yap›yorlar” formülüne dönmemiz ve çok basit bir soru sormam›z gerekir: ‹de-
olojik yan›lsaman›n yeri neresidir, gerçekli¤in kendisini “bilmek”te mi yoksa “yap-
mak”ta m›? Yan›t ilk bak›flta bariz görünür. ‹deolojik yan›lsama “bilmek” te yatar.
‹nsanlar›n fiilen yapt›klar› fley ile yapt›klar›n› düflündükleri fley aras›ndaki uyum-
suzlukla ilgili bir sorun söz konusudur. (Zizek, 2004a: 46).
Zizek’e göre insanlar›n bilmedikleri fley, faaliyetlerinin, toplumsal gerçeklikleri-
nin kendisinin bir yan›lsama, fetiflist bir tersine çevirme taraf›ndan yönlendirildi¤i-
dir. Gözden kaç›rd›klar›, yanl›fl tan›d›klar› fley gerçeklik de¤il, kendi gerçeklikleri-
ni, kendi gerçek toplumsal faaliyetlerini yap›laflt›ran yan›lsamad›r. fieylerin gerçek-
te nas›l oldu¤unu gayet iyi bilirler ama yine de bilmiyormufl gibi davran›rlar. Bura-
da bir çifte yan›lsama vard›r. O da gerçeklikle kurdu¤umuz gerçek, fiili iliflkimizi
yap›laflt›ran yan›lsamay› gözden kaç›rmay› içerir. Bu gözden kaç›r›lan bilinçd›fl› ya-
n›lsamaya da “ideolojik fantezi” ad› verilir. Yayg›n ideoloji sinizm ideolojisidir. Bu-
na göre insanlar art›k ideolojik do¤ruya inanmazlar, ideolojik önermeleri ciddiye
almazlar. Ancak ideolojinin temel düzeyi, fleylerin gerçek durumunu maskeleyen
bir yan›lsama düzeyi de¤il, tam da toplumsal gerçekli¤imizi yap›laflt›ran bilinçd›fl›
bir fantezi düzeyidir (Rigel vd, 2005: 320)
Jouissance (Keyif)
Zizek’in Lacan’dan ödünç ald›¤› Frans›zca “jouissance” kavram›n› di¤er dillere çe-
virmek oldukça güçtür. Türkçe yaz›nda “keyif” ya da “haz” olarak, ‹ngilizce yaz›n-
da ise “enjoyment” olarak karfl›m›za ç›kan kavram kimi zaman da bu sözcüklerin
anlam› tam olarak karfl›lamamas› sonucu oldu¤u gibi “jouissance” olarak b›rak›l›r.
Jouissance Lacan’›n Freud’un “haz ilkesi” kavram›n›n ötesine yerlefltirdi¤i bir kav- Haz, benli¤in iç dengesini
kurmaya ya da korumaya
ramd›r. Freud’da haz bedensel ya da ruhsal bir gerilimin boflalmas›ndan ibarettir. yöneliktir. Jouissance ise bu
Bir baflka deyiflle haz, bir tatmin ve rahatlama duygusuyla birlikte an›l›r. Buna kar- dengeyi daima bozarak ‘haz
fl›n jouissance basit bir tatminin ötesinde, bir “dürtü tatmini”dir; dolay›s›yla olanak- ilkesinin ötesine’ geçer.
s›zd›r. Sözgelimi; anneden kopar›lm›fl olmak anlam›ndaki ilksel eksi¤in giderilme-

si arzusunun gerçek bir tatmini yoktur. Böyle bir tatmin olabilmesi için psikotik bir
durumun söz konusu olmas› gerekir ancak. Oysa jouissance bu eksi¤in giderilme-
si fantezisini yaratarak kendini Gerçek’te temellendirir. Ac›da, ölümde, semptom-
lar›n sürdürülmesinde bulundu¤u varsay›lan paradoksal haz, asl›nda haz de¤il jo-
uissance’d›r. Zizek’e göre jouissance, simgesellefltirmenin üzerinde iflledi¤i temel
simgesellefltirme taraf›ndan boflalt›lan cisimsizlefltirilen, yap›lanan temeldir. Ancak
bu süreç ayn› zamanda bir art›k, bir kal›nt› üretir ki bu da art› keyiftir.
Zizek’in jouissance kavram› ile medya içeriklerine bak›ld›¤›nda bilgi ve enfor-

masyon aras›ndaki farktan yola ç›k›ld›¤›nda, enformasyonun temel etkisinin ke-
yif, yani e¤lence oldu¤u söylenebilir. Buna karfl›n medya içeriklerinde bilgiden
kaç›fl›n temel nedeni ise keyfin kaybedilmesi biçiminde aç›klanabilir (Rigel vd.
2005: 322).
Gerçek Üzerine Çözümlemeler

Zizek’in yaz›lar›ndaki felsefi, politik ve kültürel alanlar› bir arada tutan Lacan’›n
“gerçek” olarak adland›rd›¤› fleye yönelik olarak sürdürdü¤ü sorgulamalard›r
(Kay, 2006: 16). Lacan, Freud’un insan›n geliflim sürecinde üç ana evre ortaya ko-
yar: Oral, anal ve genital dönem. Bu dönemlere karfl›l›k gelecek biçimde üç fark-
l› kavram öne sürer: Gereksinim, istem ve arzu. Bu üç kavram da insani geliflim
sürecinin üç farkl› ö¤esine denk düfler: Gerçek, imgesel ve simgesel (Rigel vd,
2005: 282).
Lacan’a göre gerçek “simgesellefltirilmeye mutlak anlamda direnendir”. Gerçek,
simgesel ve imgelemseli insan gerçekli¤inin üç kayd› olarak adland›r›r. Bir baflka
deyiflle günlük dilde “gerçeklik” olarak söz edilen fley, simgesel ve imgeselin bir
birleflimidir. Gerçek, tam olarak bizim gerçekli¤imizin d›fl›nda b›rak›lan›, anlams›z
olan›n s›n›r›n› ve yerlefltirmekte ya da keflfetmekte baflar›s›z oldu¤umuz noktay›
temsil eder (Rigel vd, 2005:312).
Zizek için gerçek dilin s›n›r› olarak, hatta konuflan varl›klara dönüflmekle, dili-
mizle birlikte kaybetti¤imiz her fley olarak düflünülebilir. Gerçek hem orada, yan›
bafl›m›zda hem de ulafl›lmaz oland›r. Zizek’in gerçe¤e dikkat çekmek için en s›k
kulland›¤› sözcükler: “antagonizm”, “travmatik”, “olanaks›z”, “çekirdek” ve “ç›k-
maz”d›r. Müstehcen f›kralardan dini inançlara ve bilim- kurgu filmlerden kuantum
fizi¤ine kadar tart›flt›¤› bütün alanlar›n panaromik görünüflü, gerçe¤i ayn› anda
hem d›fllad›klar› hem de kulland›klar› için Zizek’in ilgisini çeker. Zizek’e göre ger-
çek ne kadar anlafl›lmaz olsa da, etkilerini gizlice üzerimizde gösterir; gerçek
olumsuzdur ama kendisine hazla ba¤land›¤›m›z bir dayanak noktas› b›rak›r. Ayn›
biçimde gerçek, Zizek’in siyasal duruflunun merkezinde yatar. Buna göre ideoloji,
keyfin toplumsal örgütlenmesine dayal›d›r. Politik uyumun korunmas›, düzenin
devam ettirilmesi ise keyfe ba¤l›d›r. Ancak Zizek’e göre “eylem” yoluyla itaatsizli-
¤in içine dal›nabilir, ideoloji rahats›z edilerek ideolojinin kiflilerin üzerindeki dene-
timi gevfletilebilir (Kay, 2006: 18).
7. Ünite - Slovoj Zizek:Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür 169
Özet
N
A M A Ç
Slavoj Zizek’in genel yaklafl›m›n› tan›mlaya- flünceleri için bir merkez oluflturmaktad›r. Zi-
1 bilmek. zek’e göre “evrensel düzen, onunla dünyay› yo-
Zizek’in çal›flmalar›n›n özünde, ayn› anda hem rumlad›¤›m›z, kavramsal flebekeyi sa¤layan Sim-
siyasi hem felsefi bir projenin hizmetinde Lacan- gesel düzen ya da büyük Ötekidir. Zizek’e göre
c› psikanalizin etkin bir biçimde uygulanmas› ya- tikel ö¤elerden sonlu bir bütünlü¤e ilerleyen
tar. Temel felsefi iddias›, Lacan’›n Ayd›nlanma- standart diyalektik bak›fl aç›s›n› terk etmek gere-
n›n varisi olmas›n›n yan›nda Lacan düflüncesinin kiyor: Asl›nda ulafl›lan do¤ruluk tamamlanm›fl
ileriye dönük bir dönüflümü temsil etti¤idir. Zi- de¤ildir; soru aç›kta kal›r ancak Öteki’ne sesle-
zek ö¤rencilik y›llar›nda hem Frankfurt Okulu nen bir biçime dönüflür. Zizek’in Lacan’› gelifltir-
yöneliminden hem de muhalif Heideggercilikten mesi esas olarak Hegel’e çok fley borçludur. He-
uzaklaflarak Fransa’dan yükselen yeni teorilere gel de diyalektik olarak birbirleriyle iliflki halin-
do¤ru yönelmifltir. 1970’lerin bafllar›nda Zizek ve deki tekil, tikel ve evrensel üç “an” dan oluflan
benzer ilgilere sahip Slovenyal› arkadafllar› La- kavram›n üçlü oluflumuyla ilgilenmektedir. Zi-
can, Foucault, Derrida, Althusser gibi bir dizi zek töz ile özne, evrensel ve tikel konular›nda
Frans›z düflünüründen etkilendiler. Ayn› zaman- görüldü¤ü gibi Hegel ve Lacan’›n düflüncelerini
da klinikten çok felsefi bir bak›fl›n öne ç›kt›¤› Or- ba¤layarak, politik anlamlar›n› ortaya ç›kartmaya
tadoks Lacanc› bir yönelimin a¤›r bast›¤› Kuram- çal›flm›flt›r.
N
sal Psikanaliz Toplulu¤unu kurdular. Bu toplulu-
¤un üç önemli ilkesel alan› flöyleydi: 1. Klasik ve Yugoslavya’n›n da¤›lmas› süreci çerçevesinde Zi-
A M A Ç
modern felsefenin (özellikle de Alman idealistle- 3 zek’in politik duruflunu aç›klayabilmek.
rinin) Lakanc› bir bak›flla çözümlenmesi 2. ‹deo- Zizek’e göre politika her fleyi içermektedir. Zi-
loji ve iktidar kuramlar›n›n Lacan’a dayal› de¤er- zek’in dayand›¤› Lacanc› özne kuram›, Öteki ve
lendirilmesi 3. Kültür ve sanat›n (özellikle sine- bilinçd›fl› aras›ndaki karfl›tl›k üzerine kuruludur.
man›n) Lacan’a dayal› olarak de¤erlendirilmesi. Burada, yaln›zca bireysel bilinçd›fl›n›n d›fl dünya
taraf›ndan oluflturulmas› söz konusu de¤ildir, d›fl
N
A M A Ç
Zizek’teki Hegel ve Lacan etkisinin boyutlar›n› dünyay› biçimlendirmemiz de ayn› zamanda bi-
2 de¤erlendirebilmek. linçd›fl›m›z›n bir ifadesidir. Zizek “kiflisel olan
Zizek’in yaz›lar›ndaki yayg›n temalardan biri “He- politiktir” anlay›fl›n› ve son dönem yayg›nlaflan
gel ile Lacan” ve “Lacan yard›m›yla Hegel” gibi kimlik politikalar›n›n çeflitli biçimlerini küçümser
ikiz temalard›r. Esas olarak Lacan, düflüncelerini ve bu hareketlerin politik hareketler olmay›p sa-
Freud’a yan›t olarak gelifltirmiflken Zizek ise Fre- dece eti¤in devam› oldu¤unu ileri sürer. Yugos-
ud’u büyük ölçüde ihmal etmifltir ve Hegel’i La- lavya devletinin kurulufl, iflleyifl ve da¤›lmas›na,
can’›n düflüncesinin en önemli müjdecisi ve refe- Bat›’n›n Do¤u Avrupa’da kapitalizmi oluflturmak-
rans noktas› olarak konumland›rm›flt›r. Ne var ki, taki rolüne bakmadan Zizek’in çal›flmalar›ndaki
Zizek Lacan’› referans noktas› olmaktan ç›kar›p teorik arka plan› ve bu teorinin oluflum koflulla-
onun yerine Hegel’i yerlefltirmeyi denemifltir. Zi- r›n› anlamak mümkün olmaz. Bundan sonrad›r
zek’e göre Hegel en iyi biçimde Lacanc› bir ba- ki Yugoslavya devletinin olanaks›zl›k koflullar›
k›fl aç›s›ndan okunan ya da Lacan’› do¤ru anla- Zizek’in Hegel, Marx ve Lacan bilefliminin hem
mak için anahtar bir filozof olarak düflünülebilir. meflrulu¤u hem de elefltirisi için olas›l›k koflulla-
Zizek’in evrensellik ile ilgili düflüncelerini bir ara- r› olarak ifllemeye bafllar. Psikanalize göre bilinç-
ya getirmek zordur; çünkü Zizek, Hegel’de ol- siz olarak peflinde kofltu¤umuz arzu nesnesi, ger-
dukça karmafl›k bir biçimde ortaya konan, La- çekli¤ini deneyimlemedi¤imiz ve sanki bir za-
can’›n ise cinsel farkl›l›k aç›klamas›na iliflkili ola- manlar hoflland›¤›m›z bir fleymiflçesine fantezi
rak sadece yüzeysel olarak ele ald›¤› evrenseli bir cezbedicilik ifllevi gören, her zaman “kay›p
aç›klama çabas›na girer. Zizek için evrensellik bir nesne” olmufltur. Zizek konuyla ilgili olarak
cinsel farkl›l›k, tarih ve politika hakk›ndaki dü- daha organik bir topluluk olarak yeni kapitalist
rejimin bunalt›c› fantazisinden ve ona efllik eden

ve kendi d›fl›ndaki her toplulu¤u “hazz›n çal›n-
mas›ndan” sorumlu tutan “milliyetçi popülizme”
daha fazla “yabanc›laflma” ve mesafeli durma ça¤-
r›s›nda bulunur.
NA M A Ç
Zizek’in sinema ve popüler kültür ö¤elerinden yo-
4 la ç›karak yapt›¤› çözümlemeleri özetleyebilmek.
Zizek yaz›lar›nda s›kl›kla film analizlerine baflvu-
ran bir düflünürdür. Ancak Zizek, bu yöntemi da-
ha çok popüler kültür ve toplumsal çal›flmalar›-
n›n içinde birer hikâyecik gibi da¤›tmay› uygun
görmüfltür. Zizek’in bak›fl üzerine temellendirdi-
¤i anamorfoz kavram› görme duyusuyla dolay-
s›z olarak alg›lanamayan, belirli bir biçime sahip
de¤ilmifl gibi görünen nesnelerin özel bir bak›fl
aç›s›ndan alg›lanabilir olmas› anlam›na gelir.
“Semptom” tam olarak kendi evrensel temelini
y›kan tikel bir unsur, ait oldu¤u tak›m› y›kan bir
türdür. Bu anlamda “Sinthome” kavram› üç dü-
zeni belirlemektedir ve ‘dü¤üm yap›lar›’ taraf›n-
dan belirlenir. Zizek’e göre “fantazi” arzular›m›-
z› flekillendiren fleydir. ‹deoloji tam da insanlar›n
“asl›nda ne yapt›klar›n›” bilmemelerinden, ait ol-
duklar› toplumsal gerçekli¤e iliflkin yanl›fl bir ta-
sar›ma (ayn› gerçekli¤e iliflkin çarp›tma yüzün-
den) sahip olmalar›ndan ibarettir. “Jouissance”
Lacan’›n Freud’un “haz ilkesi” kavram›n›n ötesi-
ne yerlefltirdi¤i bir kavramd›r. Freud’da haz be-
densel ya da ruhsal bir gerilimin boflalmas›ndan
ibarettir. Zizek’in yaz›lar›ndaki felsefi, politik ve
kültürel alanlar› bir arada tutan Lacan’›n “ger-
çek” olarak adland›rd›¤› fleye yönelik olarak sür-
dürdü¤ü Lacan’a göre gerçek “simgesellefltiril-
meye mutlak anlamda direnendir”.
1. Zizek’in çal›flmalar›nda temel baflvurular›n› yönlen- 6. Zizek’in dayand›¤› Lacanc› özne kuram›, hangi kar-
dirdi¤i, Psikanaliz alan›nda ismini duyuran düflünür afla- fl›tl›k üzerine kurulmufltur?
¤›dakilerden hangisidir? a. Özne ve nesne
a. Gothe b. Öteki ve bilinçd›fl›
b. Schiller c. Bilinçalt› ve bilinçd›fl›
c. Hegel d. Do¤a-madde
d. Marx e. Aktif- pasif
e. Lacan
7. Zizek, 1990 y›l›nda yap›lan ilk çok partili seçimlerde
2. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi Zizek ve Slovenya- afla¤›daki ülkelerden hangisinin baflkan aday› olmufltur?
l› arkadafllar›n›n etkilendi¤i Frans›z düflünürlerden biri a. Makedonya
de¤ildir? b. Slovenya
a. Lacan c. H›rvatistan
b. Derrida d. S›rbistan
c. Foucault e. Bosna- Hersek
d. Habermas
e. Althusser 8. Afla¤›dakilerden hangisi Yugoslavya’y› oluflturan befl
cumhuriyetten biri de¤ildir?
3. Zizek’in, Lacan’›n düflüncesinin en önemli müjdeci- a. H›rvatistan
si ve referans noktas› olarak konumland›rd›¤› filozof b. Makedonya
afla¤›dakilerden hangisidir? c. Karada¤
a. Hegel d. S›rbistan
b. Marx e. Estonya
c. Kant
d. Heidegger 9. Hegel’e göre iflletme s›n›f› afla¤›daki kesimlerden
e. Aristo hangisi taraf›ndan oluflmaktad›r?
a. Kapitalistler ve iflçilerden
4. Zizek’in cinsel farkl›l›k, tarih ve politika hakk›ndaki b. Köylüler
düflünceleri için bir merkez oluflturan kavram afla¤›da- c. Köylüler ve esnaflar
kilerden hangisidir? d. Memurlar
a. Evrensellik e. Aristokratlar ve iflverenler
b. Yücelik
c. Bilgelik 10. 1990’larda Slovenya’daki bürokrasiye muhaliflik Ba-
d. ‹nsanl›k t›’dan yükselen, afla¤›daki ak›mlardan hangisi ile besleni-
e. Kardefllik yordu?
a. Marksizm
5. Zizek’in “The Indivisible Remainder” (Bölünmeyen b. Postyap›salc›l›k
Art›k) kitab›ndan önceki çal›flmalar›nda duruflu afla¤›- c. Hermenetik
daki kavramlardan hangisi ile tan›mlanabilir? d. Psikanaliz
a. Anti-kapitalist e. Olgusalc›l›k
b. Anti -totaliter
c. Sosyalist
d. ‹dealist
e. Materyalist
Okuma Parças› 1 Okuma Parças› 2

Ortado¤u ‹çin Mütevazi Bir Teklif Lacan ile ilgili bilgilerimizi hat›rlayal›m
Irak sald›r›s›n› destekleyenlerin hat›rlatt›¤› bir neden, Jacques Lacan, hem Frans›z psikanalistidir ve psikana-
bu sald›r›n›n h›z›n› kaybeden Ortado¤u bar›fl sürecine liz alan›nda dünya ça¤›nda en önde gelen isim olmufl-
yeniden h›z kazand›raca¤›yd›. –kazand›rd› m›? Ortado- tur. Lacan 1901 y›l›nda burjuva Katolik bir ailenin evla-
¤u’ya iliflkin yap›lacak ilk fley, bu krizin toprak yetersiz- d› olarak dünyaya gelmifltir. Lacan, Sorbonne Üniversi-
li¤inin co¤rafi gerçe¤iyle ilgili oldu¤u gibi görüflleri bir tesi’nde t›p e¤itimi ald›ktan sonra 1930’larda psikiyatri
kenara atmakt›r. Afl›r›n›n kendisi k›tl›k içinde temellen- hastalar› üzerinde çal›flt›.1938 y›l›ndan itibaren Paris Psi-
di¤i ve onu doldurmaya çabalad›¤› için bolluk (saf sev- kanaliz Derne¤i’nde dersler vermeye bafllad› ve
giden do¤an afl›r› ba¤›fl, herkes için yeterli olan) ve dik- 1950’lerde kendi özgün kuram›n› gelifltirmeye bafllad›
katle “kemerleri s›kma” tavr›yla k›tl›k (sadece baz›lar›- ve yay›nlar› ile psikanaliz alan›nda en üretici ve özgün
n›n sahip oldu¤u, herkes için yeterli olmayan) basitçe kuramc›lardan biri oldu¤unu kan›tlad›. Lacan’›n kuram›
birbirlerine karfl›t olarak konulamaz. Bir baflka deyiflle, genel olarak yap›salc› dilbilimi üzerine yap›lanmakta ve
k›tl›k (bir fleyin eksik oldu¤u “herkese yetmedi¤i” dü- Levi- Strauss’un yap›sal antropoloji çal›flmalar›ndan et-
flüncesi) basit bir olgu de¤il yap›sal bir gerekliliktir: kilenmifltir. Keza, Hegel, Heidegger gibi düflünürler de
O, kesinlikle var olan bir fleyin eksi¤i olmadan önce saf Lacan’›n kuram›nda etkisi olan isimlerdir. Esas olarak
biçimsel bir eksiktir ve o, tam da ihtiyaçlar›m›z›n afl›r› Lacan’›n amac› Freud’un kuram›n› de¤ifltirmek ya da re-
derecede tatmin oldu¤u anda flafl›rt›c› kat›ks›z haliyle vizyondan geçirmek de¤ildir. Onun istedi¤i “yeni bir
ortaya ç›kan bir eksiktir. Ayn› çizgide, ölümcül günah›n okuma” yapmakt›r. Psikanalizin kuramsal ve uygulama
en ilginç olanlar›ndan üçü; haset, cimrilik ve melankoli alan› Lacan taraf›ndan yap›bozuma u¤rat›l›r ve bundan
tam da arzunun biçimsel yap›s› içine yaz›lm›flt›r: Bir me- dolay› anadamar psikanaliz çevrelerince elefltirilir.
lankolik arzulad›¤› objenin varl›¤›nda arzusunu muha- Lacan’›n Freud’un çal›flmalar›ndan yola ç›karak gelifltir-
faza edemezken; cimri objesine s›k›ca sar›l›r ama tüke- di¤i kuramlarda önceli¤i bilinçd›fl› üzerine yapt›¤› çal›fl-
temez; haset olan ise ötekinin arzusunun objesini arzu- malar al›r. Lacan psikanalizi “bilinçd›fl›n›n bir bilimi”
lar. Böylece ya komflunun çay›r›n›n otlar› seninkinden haline getirir. Dahas› yap›salc› dilbilimin etkisiyle, dilin
daha yeflildir, ya kendi yeflil otlar›ma o kadar hayran›m- önemini vurgulayarak “bilinçd›fl›n›n dil gibi yap›land›-
d›r ki hayvanlar›m›n yemesine izin vermem, ya da çay›- ¤›n› söyleyerek ana odak noktalar›n› bilinçd›fl› ve dil
r›ma bir melankoli¤in üzüntülü, lakayt bak›fl›yla göz olarak belirler. Bundan yola ç›karak Freud’u yeniden
atar›m… Bu paradokslar flöyle masallar›n gerçe¤ine te- okur ve yorumlar.
kabül eder: Çiftçinin birine görünen cin “Dile benden Lacan’›n temel olarak ele ald›¤› konular›n bafl›nda “öz-
ne dilersen ama sana ne yaparsam iki kat›n› komfluna ne sorunu” gelir. Lacan Freud’un kurgulad›¤› anlamda
da yapaca¤›m!” dedi¤inde, çiftçi kötülük dolu s›r›tarak “sabit” bir öznenin olanakl›l›¤›n› reddeder.
“Bir gözümü ç›kar!” diye cevaplar. Ya da fakir bir çiftçi Freud’un “ego”yu güçlü k›lma amac› tafl›yan “ben” bi-
kar› kocan›n nas›l zengin olma flanslar›n› teptiklerine linci ve “ego”nun (bu anlamda bilincin) bilinçd›fl›ndan
iliflkin bir hikaye flöyledir: Bir cin onlar›n üç isteklerini daha güçlü k›l›nmas› tezini reddederek bilinçd›fl›n›n ön-
gerçeklefltirece¤ini söyledi¤inde kocan›n düflünmeden celi¤ini ve ego’nun (ben’in) bir yan›lsama oldu¤unu ve
“Taba¤›ma bir sosis!” demesine kad›n k›zg›nl›kla atlar: esas olarak “ben”in bilinçd›fl›n›n bir ürünü oldu¤unu
“Seni budala, sosis burnuna yap›fls›n!”. Böylece üçüncü ileri sürer. Bilinçd›fl›, insan varl›¤›n›n tüm ifllevleri üze-
istek ancak mütevazi bir “sosis burundan taba¤a düfl!” rinde etkin bir yap›ya ve aynen dil gibi yap›lanan bir
olabilir. özelli¤e sahiptir. Buna ek olarak bilinçd›fl› kendini “yok”
ile ifade eder. Lacanc› düflüncede “eksik”, “yok” olan
Kaynak: Slavoj Zizek (2004). Ödünç Al›nan Irak Çay- temel bir belirleyicili¤e sahiptir. Tüm sistem bunlar›n
danl›¤›. ‹stanbul: Encore Yay›nc›l›k. Çev. Mehment Öz- etraf›nda örgütlenmifltir. Bilinçd›fl›, bu anlamda dil, ken-
nur, Sibel Erduman. S. 39. dini eksik olarak söyledi¤inde, söylemedi¤inde, bir bafl-
ka deyiflle sessiz kald›¤› yerde ifade eder.
Lacan’›n sosyal bilimlere kazand›rd›¤› önemli kavram-
lardan biri de “öteki” dir. Lacan’a göre “öteki” süre¤en
olarak tüm iliflkilerde belirleyici, temel ö¤e olarak bu-

lunmaya bafllar. Bu ba¤lamsa sevgi iliflkisi geçmiflte (be- 1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden
beklikte) yaflanan bütünsellik, ayr›lmam›fll›k sürecinin gözden geçiriniz.
yeniden yaflanmas› iste¤inin ifadesidir. Öteki “ben”in 2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden
kendini gerçeklefltirdi¤i, dolay›mlad›¤› nesnedir. Ben’in gözden geçiriniz.
kendini gerçekleyebilmesi için “öteki”nin varl›¤› zorun- 3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zizek’teki Hegel ve Lacan”
ludur Öteki ile uzamsal alan giren “ben”, kendi uzam- konusunu yeniden gözden geçiriniz.
sal alan›n› yarat›r, kendini d›fl dünyan›n nesnelerinden 4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Evrensel ve Tikel” konusu-
farkl› olarak kurgular. Öteki, ben’in varolmas›n›n ön nu yeniden gözden geçiriniz.
koflullar›ndan biridir ve “özne iz kimli¤ine ulaflmak için, 5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zizek ve Politika” konusu-
kendini imgesel öteki ile özdefllefltirmeli, kendini ya- nu yeniden gözden geçiriniz.
banc›laflt›rmal›d›r. Bu ise özne için çeliflik bir durum ya- 6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zizek ve Politika” konusu-
rat›r. Kendini varedebilmek için kendinden vazgeçmek nu yeniden gözden geçiriniz.
zorundad›r. Kendini kurdu¤unda ise art›k tam bir “ken- 7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yugoslavya’dan Slovenya’ya
dilik” durumundan söz edilmez. Kurdu¤u kendilik, için- Zizek”konusunu yeniden gözden geçiriniz.
de kendini varetmeye çal›flt›¤› ve tüm imgesel, simgesel 8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yugoslavya’dan Slovenya’ya
dünyas›n› oluflturan ö¤eleri edindi¤i toplumun ürünü- Zizek” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
dür. Dolay›s›yla özne daha do¤madan önce bu simge- 9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yugoslavya’dan Slovenya’ya
sel düzen taraf›ndan önbelirlenmifltir. Lacan’a göre Öz- Zizek” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
nenin kendini kurgulamas› kendinde “eksik” olanlar 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Slovenya’dan Yükselen
üzerinden yürür. Öteki ile olan iliflki içerisinde, onun Teorik Muhalefet” konusunu yeniden gözden
kurgusunun, oyunun parças› olarak, ancak onun d›fl›n- geçiriniz.
da onu içsellefltirerek kendilik kurgusuna ulaflmak bir
zorunluluk olarak okunabilir. Asl›nda Öteki de tam de-
¤ildir o da “eksik”tir ve bu eksik onun varolufluna ilifl-
kindir. Zizek’in de belirtti¤i gibi özne Lacan’a göre “bö-
lünmüfl, üzerine çarp› at›lm›fl oldu¤u, anlamland›rma S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
zincirindeki bir eksi¤e özdefl”tir. Esas›nda öznenin La- S›ra Sizde 1
can taraf›ndan ayr›lma ad› verilen bir tür “yabanc›lafl- Zizek, “kiflisel olan politiktir” anlay›fl›n› ve son dönem
madan ar›nma” ya ulaflabilmesini sa¤layan fley tam da yayg›nlaflan kimlik politikalar›n›n çeflitli biçimlerini kü-
Öteki’deki bu eksiktir. çümser ve bu hareketlerin politik hareketler olmay›p
sadece eti¤in devam› oldu¤unu ileri sürer. Zizek’e göre
Kaynak: Bar›fl Çoban (2005). “Aynalar fiövalyesi ya ‘bir kiflinin gözünü oymak’ etik bir fley oluyordu ama
da Bilinçd›fl›n›n Kaflifi: LACAN” içinde Kadife Ka- ayn› fleyi binlercesine yapmak her nas›lsa onu “politik”
ranl›k. Edt. Nurdo¤an Rigel vd. ‹stanbul: Su Yay›nla- hale getiriyordu. Zizek, politik alan› klasik anlamda ik-
r›. ss. 277- 291. tidar arac›l›¤›yla, iktidar› dayatma, kullanma, ya da ona
karfl› direnme biçimleri; iktidar›n kimin ç›karlar›na hiz-
met etti¤i ya da kötüye kulland›¤› ve iktidar›n üretim ve
kaynaklar›n da¤›l›m› üzerindeki etkileri olarak tan›mlar.
Dolay›s›yla kimlik politikalar›n› siyasetin bu tür bir tan›-
m›n› es geçip sadece belli tür ezme- ezilme iliflkilerine
odaklanmas› nedeniyle elefltirir.
S›ra Sizde 2 S›ra Sizde 4

Zizek, Yugoslavya devletinin kurulufl, iflleyifl ve da¤›l- 1970’lerde ortaya ç›kan teorik çal›flmalar üç zorunluluk
mas›nda ve en önemlisi Do¤u Avrupa’da kapitalizmin üzerinde yükseliyordu. Birincisi, Marksist çal›flmalar› ve
oluflmas›nda Bat›’n›n do¤rudan bir rol oynad›¤›n› düflü- Marksizmin ‘sosyalist devlet’ taraf›ndan tahribat›n› da
nür. Zizek’in çal›flmalar›ndaki teorik arka plan› ve bu içeren ekonomi politik ve öz-yönetim hakk›nda eleflti-
teorinin oluflum koflullar›nda Bat›’n›n oynad›¤› bu rolün rel çal›flmalard›. ‹kincisi Slovenya ulusunun tarihsel olu-
pay›n› do¤rudan hissetmek mümkündür. Zizek’e göre flumu ile ilgiliydi ve bu konudaki iddialar›n “do¤al” gö-
Yugoslavya’n›n belli birtak›m yalanlar ve olanaks›zl›k rünen ideolojik etkilerini ortaya ç›karmakla ilgiliydi.
noktalar› üzerinde yap›lanmas› kadar Bat›’n›n flu an di- Üçüncüsü bürokrasinin yerinde kalmas›n› sa¤layan ‘mu-
¤er yeni cumhuriyetlere bak›fl› gibi bakmas›n›n da etki- halifler’in elefltirisiydi. Buradaki iddia Do¤u Avrupa’da-
si büyüktü. Tito’nun Stalin’e yabanc›laflmas›nda ve son- ki (ve di¤er sosyalist) toplumlarda muhaliflerin devlet-
ras›nda Slovenya’n›n Yugoslavya Cumhuriyeti’nden ay- çe kurulan rolleriydi. fiöyle ki, bu muhaliflerin düflün-
r›lmas›nda yine Bat›’n›n önemli bir rolü vard›. Zizek’e me biçimleri kavramlara ba¤lanan ters yüz edilmifl an-
göre bundan dolay›, Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin lamlara ra¤men esas olarak bürokratik seçkinlerinkine
yap›lan etnik çekiflmelerin sosyalist sistemin çökmesiy- benziyordu. 1980’lerin bafl›nda ortaya ç›kan kültürel di-
le birlikte yüzeye ç›kt›¤› gibi basit ve indirgemeci bir reniflin çok özel biçimleri muhalefeti rejime ‘muhalifli-
aç›klama kolayc›l›¤›na düflmek istemiyorsak da¤›lma ¤in’ boyutlar›n› aflan bir noktaya getirdi.
sürecine daha dikkatlice bakmam›z gerekiyor. Yugos-
lavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin, ‘köklü anlaflmazl›klar›n S›ra Sizde 5
baflrolü oynad›¤›’ imgelemi Bat› kapitalizminin yaratt›¤› Foucault, bak›fl› iktidarla iliflkisi içinde panoptik kavra-
çat›flmada kuvvetli bir ideolojik aç›klama oluflturur. m›yla ele al›r. Panoptik, görülmeden gören, hükmedici
iktidar›n bak›fl›d›r. Panoptik bak›fltaki iktidar bakt›¤›n›
S›ra Sizde 3 nesneye dönüfltürür. Bak›fl›n sahibi öznedir. Çünkü ik-
Zizek’e göre da¤›lman›n gündeme geldi¤i koflullarda tidar ondad›r. Erke¤in bak›fl› da panoptiktir ve bakt›¤›-
ulusal birli¤in korunmas› her zaman- annelik ve gele- n› nesneye çevirir ve feminizm düflüncesinin oda¤›nda
cek nesillerin yeniden üreticisi olarak- ulusun gösteren- da buna karfl› ç›k›fl vard›r. Lacanc› bak›fl kavram›nda ise
leri olarak kad›nlara yönelik denetim ve fliddetin artma- durum tam tersidir. Bak›fl nesnedir. Bak›lan bak›fl› üze-
s›na yol açar. Yugoslavya’da yar›- özerk kad›n örgütle- rine alan, üstlenen öznedir, bakan ise nesnedir. Lacan
rin partilileri aras›ndaki mücadele sonucunda 1961 y›- için bak›fl konumunu sahiplenen kad›nd›r. Lacan’a gö-
l›nda Kad›n Örgütleri Birli¤i kapat›lm›fl ve Parti taraf›n- re yanl›fl tan›ma (yamuk bakmak) öznenin kurulmas›
dan Kad›n›n Sosyal Aktiviteleri Konferans› kurulmufltur. sürecinden ayr›lamaz. Çünkü özne asla kendisini bakan
1974 y›l›ndan sonra kürtaj serbest b›rak›lm›fl ve adeta noktas›na yerlefltiremez. Bak›fl, Hegel’den bafllayarak
bir tür korunma yöntemi olarak kullan›lmaya bafllan- Jean Paul Sartre ve Michel Foucault ile devam eden an-
m›flt›r ancak 1980’lerde kürtaja karfl› muhalefet yüksel- lay›flta hep iktidar ya da mücadele alan› olarak kurgu-
mifltir. Askeri fliddet kad›na yönelik artan fliddetle so- lan›r. Esas olarak dinlerde de ‘tanr›lar›n görünmeyen
nuçlanm›fl, bu fliddeti yeniden üretmifltir. Belgrad’daki bak›fl›’ inanc› nedeniyle ‘bak›fl’ hep bir iktidar, denetim,
“Siyah Giymifl Kad›nlar” gibi savafl karfl›t› gruplar s›kl›k- gözetim, yönetim özelli¤ini üzerinde tafl›r. ‹ktidar›n gö-
la fiziksel sald›r›ya u¤ram›flt›r. Zizek’e göre toplumlar rünmeyen bak›fl›nda hep bir tahayyül vard›r. Sözgelimi
aras›ndaki antagonizma kad›n ve erkek aras›ndaki an- hükümdar, tanr›n›n yeryüzündeki gölgesi olarak görev
tagonizma ile iç içe geçmifltir ve bu olgu Lacanc› teori- yapt›¤› için yönetilenlerden kimse hükümdar›n gözleri
nin cinselli¤in açmaz› olarak dile getirdi¤i olguya iflaret ile karfl›laflamaz. Yönetilenlerin bak›fl› yerdeyken, hü-
eder. “Cinsellefltirme”nin önemi ve fliddete karfl› femi- kümdar bak›fl›yla onlar› birer nesneye dönüfltürerek ta-
nist yan›tlar Marksistlerin ve ayn› zamanda Zizek’in Yu- rar. Yönetilenler ise hükümdar›n bak›fl›n› tahayyül ede-
goslavya’n›n da¤›lmas› sürecinde devlete iliflkin sorun- rek kendilerini bir otokontrolle denetlerler.
lar›n›n aç›¤a ç›kmas›na neden olmufltur.
Kaynaklar
Lovink, Geert (1995) “Civil Society, Fanaticism and Di-
gital Reality: A Conversation with Slovaj Zizek.
http://www.ctheory.com/article/a037.html (Eriflim
tarihi: 09.05 2011).
Kay, Sarah (2006) Zizek: Elefltirel Bir Girifl. Çev: Zey-
nep Kuyumcu. ‹stanbul: Encore
Parker, Ian (2004) Slavoj Zizek: A Critical Introducti-
on. Londra: Pluto Press.
Rigel vd. (2005) Kadife Karanl›k. ‹stanbul: Su Yay›nlar›.
Wright. E. &E. Wright (1999) The Zizek Reader. Black-
weell Publishers.
Zizek, S. (2004a). ‹deolojinin Yüce Nesnesi. Çev. Tun-
cay Birkan. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
Zizek, S. (2004b) Ödünç Al›nan Irak Çaydanl›¤›. Çev.
Mehmet Öznur ve Sibel Erduman. ‹stanbul: Encore-
Yay›nc›l›k.
Zizek, S.(2003) G›d›klanan Özne: Politik Ontoloji-
nin Yok Merkezi. Çev. fiamil Can. Ankara: Epos
Yay›nc›l›k.
Zizek, S. (2001). Enjoy Your Symptom! Jacques La-
can in Hollywood and Out. Londra: Routledge.
Zizek, S. (1991) For They Know not What They do:
Enjoyment as a Political Factor.
8
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra David Harvey’in;
N
Postmodernizm çal›flmas›nda öne sürdü¤ü temel tezi betimleyebilecek,
N
Ayd›nlanma düflüncesi ile modernite aras›nda kurdu¤u iliflkiyi aç›klayabilecek,
N
Postmodernizm hakk›ndaki görüfllerini özetleyebilecek,
Kapitalizmin ekonomik ve politik dönüflümü hakk›ndaki düflüncelerini de-
N
¤erlendirebilecek,
Harvey’in ‘zaman-mekân s›k›flmas›’ kavram›n› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Ayd›nlanma • Esnek birikim
• Modernite • Zaman
• Modernizm • Mekân
• Postmodernizm • Zaman-mekân s›k›flmas›
• Fordizm
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• MODERN‹TE VE MODERN‹ZM
Postmodernizm • POSTMODERN‹ZM
Sosyolojide Yak›n
ve Mekân: • KAP‹TAL‹ZM‹N POL‹T‹K VE
Dönem Geliflmeler David Harvey EKONOM‹K DÖNÜfiÜMÜ
• ZAMAN VE MEKÂN
• SONUÇ
Postmodernizm ve Mekân:
David Harvey
G‹R‹fi
Marxist co¤rafyac› ve teorisyen David Harvey’in çal›flmalar›, co¤rafyan›n mekân bi-
limi olarak kabul edilmeye baflland›¤› 1960’l› y›llara dayanmaktad›r. Buna ba¤l›
olarak Harvey’in, 1969 y›l›nda yay›nlanan çal›flmas› Explanation in Geography
(Co¤rafyada Aç›klama), co¤rafyan›n mekân bilimi olarak kuramsal ve metodolojik
temellerini inceleyen ilk kitap olarak kabul edilmektedir (Johnston, 1983).
Harvey daha sonra Social Justice and the City (1973) (Toplumsal Adalet ve fie-
hir) ve Limits to Capital (1982) (Sermayenin S›n›rlar›) kitaplar›nda Marxist ekono-
mi politik yaklafl›m temelinde mekânsal çözümlemeler yapm›flt›r. Sonraki çal›flma-
lar›nda (1985a, 1985b) ise kapitalist sermaye birikiminin hareketleri ve co¤rafya
aras›ndaki iliflkiyi ele alarak sermayenin mekânsall›¤›n› vurgulam›flt›r.
Harvey’in The Condition of Postmodernism (1989) (Postmodernli¤in Durumu)
bafll›kl› kitab› postmodernizmi, Marxist bak›fl aç›s› çerçevesinde de¤erlendiren ol-
dukça önemli bir çal›flma olarak kabul edilmektedir.
David Harvey (1935- )

1935 y›l›nda ‹ngiltere do¤an David Harvey, lisans ve lisan-
süstü e¤itimini Gillingham Grammar School for Boys ve St
John’s College, okullar›nda görmüfl ve 1961 y›l›nda Cam-
bridge Üniversitesi’nde co¤rafya alan›nda doktoras›n› ta-
mamlam›flt›r. Akademik çal›flmalar›n› ‹ngiltere’de Bristol
Üniversitesi, Oxford Üniversitesi ve ABD Baltimore’daki
Johns Hopkins Üniversitesi’nde sürdürmüfltür. 2001 y›l›nda,
Graduate Center of the City University of New York (CUNY) Antropoloji Bölümü’ne
geçmifltir. Harvey son çal›flmas›nda, Marxist teori temelinde, küresel kapitalizmin ne-
oliberal biçiminin elefltirisini yapmaktad›r. Harvey’in en önemli çal›flmalar› aras›n-
da Explanation in Geography (1969) (Co¤rafyada Aç›klama), Social Justice and the
City (1973) (Sosyal Adalet ve fiehir), Limits to Capital (1982) (Sermayenin S›n›rlar›),
The Condition of Postmodernity (1989) (Postmodernli¤in Durumu), Spaces of Hope
(2000) (Umut Mekânlar›), The New Imperialism (2003) (Yeni Emperyalizm) ve A
Brief History of Neoliberalism (2005) (Neoliberalizmin K›sa Tarihi) adl› eserleri yer
almaktad›r.
Postmodernizmi, farkl› bak›fl aç›lar› do¤rultusunda farkl› yönleriyle ele alan te-
oriler ayn› zamanda postmodernizmi kavray›fl sürecinde baz› ortak kabullere sa-
hiptirler. Bu teoriler, ça¤dafl toplumlarda temel de¤iflimlerin yer ald›¤› ya da yer al-
maya bafllad›¤› ve toplumlar›n çeflitli aflamalardan geçiyor oldu¤u görüflüne kat›l-
makla birlikte, modernitenin, postmoderniteye do¤ru ilerleyen bir aflama oldu¤u
anlay›fl›n› benimsemektedirler (Haralambos ve Holborn, 1995: 907).
Harvey (1997: 7), 1970’lerin ilk y›llar›ndan itibaren ekonomik, politik ve kültürel
faaliyetlerde köklü bir de¤iflimin yafland›¤›n› ve bu köklü de¤iflimin, “mekân ve za-
man alg›lay›fl›m›zda yeni hâkim biçimlerin” ortaya ç›kmas›yla iliflkili oldu¤unu be-
lirtmektedir. Harvey, The Condition of Postmodernism (1989) (Postmodernli¤in
Durumu) kitab›nda temel tezini flu flekilde sunmaktad›r:
Zaman ve mekân›n de¤iflmekte olan boyutlar›yla eflzamanl›l›k, zorunlu ya da ne-

densel bir ba¤›nt›n›n varl›¤› için bir kan›t olarak gösterilemezse de, postmodernist
kültürel biçimlerin yükselifli, sermaye birikiminde daha esnek tarzlar›n ortaya ç›k›fl›
ve kapitalizmin örgütleniflinde “zaman mekân s›k›flmas›”n›n yeni bir at›l›m› aras›n-
da bir tür zorunlu iliflki oldu¤u görüflüne güçlü birtak›m önsel kan›tlar getirmek
mümkündür (Harvey, 1997: 7)
Buna karfl›n, kapitalist birikimin temel kurallar› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bu de-

¤iflimler, tamam›yla yeni bir kapitalizm sonras› (post-kapitalist) ya da sanayi ötesi
(post-endüstriyel) toplumlar›n ortaya ç›kmas›ndan daha ziyade, bir tak›m yüzeysel
de¤ifliklikler gibi görünmektedir (Harvey, 1997: 7).
Harvey’e (1997: 9) göre postmodernizm, post-yap›salc›l›kla ve post-endüstriya-
lizmle iliflkili görünmekle birlikte, ayn› zamanda yeni fikirlerin oluflumlar›yla ba¤-
lant›l› flekilde ve giderek artan bir biçimde, baz› yeni duygu ve düflüncelerin bir bi-
leflimi olarak ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r.
Ekonomik, politik ve kültürel geliflmede “kafa kar›flt›r›c› bir evre” açm›fl olan
postmodernizmin do¤as›n›n araflt›r›lmas› gerekti¤ini belirten Harvey (1997: 9), bu
araflt›rma konusunun bir dizi fikir olarak ele al›nmas› yerine tarihsel durumun aç›k-
lanmas› gerekti¤ini ileri sürmektedir: “E¤er postmodernizmin dönem dönem girifl-
ti¤i aray›fllardan bir ders ç›karacak ve bu derslerden giderek de eylem biçimleri ge-
lifltireceksek, postmodernizmin yöneldi¤i aray›fllar›n son derece önemli oldu¤unu
kavramam›z gerekir” (Harvey, 1993: 55).
Bu araflt›rma önerisi do¤rultusunda Harvey (1997) öncelikle, postmodernizm ko-
nusunda kabul gören fikirleri gözden geçirmekte ve politik-ekonomik arka plan› in-
celemektedir. Sonras›nda kapitalizmin tarihsel ve co¤rafi gelifliminin dinamikleri ile
kültürel üretim ve ideolojik dönüflüm süreçleri aras›ndaki ba¤› oluflturan zaman ve
mekân deneyimini ele almaktad›r. Ancak bu flekilde Bat› dünyas›nda ortaya ç›kan
yeni baz› söylemlere bir anlam vermenin mümkün olaca¤›n› ifade etmektedir.
Harvey’e (1997: 21) göre, ‘postmodernizm’in anlam› konusunda tam olarak bir
anlaflma sa¤lanamamakla birlikte postmodernizm, modernizme karfl› bir tepki ya
da modernizmden bir kopufl olarak kavranmaktad›r. Modernizmin anlam›n›n da
kar›fl›k olmas› nedeniyle, postmodernizmi kavramak daha da zorlaflmaktad›r.
Harvey, modernizm ve postmodernizm iliflkisine yönelik olarak bir mimarl›k
dergisinin editörlerinin görüflünü iflaret eder: “Genellikle pozitivist teknoloji mer-
kezli ve rasyonalist e¤ilimli olarak alg›lanan evrensel modernizm, do¤rusal gelifl-
meye ve mutlak do¤rulara inançla, toplumsal düzenin rasyonel biçimde planlan-
mas›yla ve bilgi ve üretimin standartlaflt›r›lmas›yla özdefllefltirilir.” Buna karfl›t ola-
8. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey 179
rak postmodernizm, “kültürel söylemin yeniden tan›mlanmas›nda, heterojenli¤i ve

farkl›l›¤› özgürlefltirici güçler olarak” öne ç›karmaktad›r. (PRECIS6, 1987: 7-24’ten
aktaran Harvey, 1997: 21).
Bu anlamda postmodernizm, modernizmle karfl›tl›k iliflkisi çerçevesinde ifade
edilmektedir. Dolay›s›yla bu iliflkinin anlafl›lmas› için öncelikle modernitenin (mo-
dernlik) çözümlenmesi gerekmektedir. Modernitenin anlam› üzerine yürütülen tar-
t›flmalar›n büyük bir bölümünde modernitenin temelini oluflturan Ayd›nlanma dü-
flüncesi yer almaktad›r (Harvey, 1997: 25).
MODERN‹TE VE MODERN‹ZM
Harvey, moderniteyi, Jürgen Habermas’›n kavramsallaflt›rmas› olan “modernite Modern düflünce biçiminin
köklerinin dayand›¤› 18.
projesi” do¤rultusunda aç›klamaktad›r (Habermas, 1983: 9’dan aktaran Harvey, yüzy›l Ayd›nlanma
1997: 25): 18. yüzy›lda beliren bu proje, Ayd›nlanma düflünürlerinin “nesnel bili- düflüncesi, öncesindeki
mi, evrensel ahlak ile hukuku ve kendi ayaklar› üzerinde duran sanat›, kendi iç gelenek ve önyarg›lar› yok
ederek, yerine toplumsal
mant›klar› temelinde gelifltirme” yönünde gösterdikleri ola¤anüstü bir düflünsel ça- yaflam›n rasyonel temellerini
bay› ifade etmektedir. Bu ba¤lamda, çok say›da bireyin, özgür ve yarat›c› bir flekil- kuran önemli bir Avrupa
entelektüel hareketidir.
de çal›flmalar›yla katk› sa¤lad›klar› bir bilgi birikiminin, “insanl›¤›n özgürleflmesi ve
günlük yaflam›n zenginleflmesi” yönünde kullan›lmas› amaçlanmaktad›r. Ayd›nlan-
ma düflüncesi temelinde geliflen modernite projesi;
Do¤a üzerinde bilimsel hâkimiyet, kaynaklar›n k›tl›¤›ndan, yoksulluktan ve do¤al

afetin rastgele darbelerinden kurtuluflu vaat ediyordu. Rasyonel toplumsal örgütlen-
me biçimlerinin ve rasyonel düflünce tarzlar›n›n geliflmesi, efsanenin, dinin, bofl
inanc›n ak›l d›fl›l›¤›ndan, iktidar›n keyfi kullan›m›ndan ve kendi insan do¤am›z›n
karanl›k yan›ndan kurtuluflu vaat ediyordu. Ancak bu tür bir proje arac›l›¤›yla, bü-
tün insanl›¤›n evrensel, sonsuz ve de¤iflmez nitelikleri ortaya ç›kabilirdi (Harvey,
1997: 25).
Ayd›nlanma düflüncesi, temel unsur olarak ilerleme fikrine dayanmakta ve ay-

n› zamanda modernitenin de savundu¤u, tarih ve gelenekten kopmay› hedefle-
mektedir. Harvey’e (1997: 26) göre bu düflünce, en çok insanlar› özgürlefltirme
amac›yla “bilginin ve toplumsal örgütlenmenin mistik ve kutsal kabu¤unu k›rmay›
hedefleyen laik bir hareketti.”
Ayd›nlanma düflüncesini miras alan 19. yüzy›l›n önemli sosyologlar›, yaflanan
toplumsal de¤iflmelerin nas›l bir gelecek yarataca¤› yönünde düflünceler gelifltir-
mifller, bu sürecin aç›klanmas› için bilimsel bir analizin kullan›lmas› gerekti¤ine
inanm›fllard›r. Bu anlamda, insanl›¤›n gelifliminin büyük hikâyesini aç›¤a ç›karma
çabas›, baz› postmodern teorisyenler taraf›ndan ‘meta anlat›’ olarak adland›r›lmak-
tad›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 907).
Büyük düflünürler aras›nda yer alan Marx ve Durkheim, bilimsel ve rasyonel
düflünceye daha az vurgu yapmalar›n›n yan› s›ra toplumun ilerleme ve geliflme sü-
recinde oldu¤una yönelik güçlü bir inanç beslemifllerdir (Haralambos ve Holborn,
1995: 907). Marx, s›n›flara dayal› olan kapitalist geliflmenin bask›c› ve ayn› zaman-
da çeliflkili mant›¤›n›n nas›l insanl›¤›n evrensel kurtulufluna yol açaca¤›n› göstere-
rek, “ütopik düflünceyi, materyalist bir bilime dönüfltürmeyi” hedeflemifltir (Har-
vey, 1997: 28). Bununla birlikte Comte ve Weber, bu de¤iflimi bilimsel rasyonali-
teyi içeren bir de¤iflim olarak görmüfllerdir. Comte, modern toplumun, bilimin
egemenli¤inde olaca¤›na, din, bat›l inanç ve felsefenin etkisinin, pozitivist bilimle
yer de¤ifltirece¤ine inanm›flt›r. Weber, modern öncesi toplumsal yaflam›n temelini
oluflturan geleneksel eylemlerin önemini kaybetti¤ini ve modern ça¤›n, daha etki-

li olan rasyonelleflme ve bürokrasi taraf›ndan flekillenece¤ine inanm›flt›r (Haralam-
bos ve Holborn, 1995: 907).
Bernstein’e göre Weber, Ayd›nlanma düflünürlerinin bilimin ilerlemesi, ak›lc›l›k
ve evrensel insan özgürlü¤ü aras›nda kurduklar› zorunlu iliflki do¤rultusunda,
“umut ve beklentilerinin ac› ve ironik bir yan›lsama” oldu¤unu ve Ayd›nlanma mi-
ras›n›n asl›nda “amaçl› ve araçç› ak›lc›l›¤›n zaferi” olarak ortaya ç›kt›¤›n› ileri sür-
mektedir (Bernstein, 1985: 5’ten aktaran Harvey, 1997: 28-29). Bu nedenle böyle
bir ak›lc›l›k anlay›fl›, ekonomi, hukuk, bürokrasi ve sanat› kapsayan bir flekilde
toplumsal ve kültürel yaflam› etkilemekte ve zehirlemektedir. Bu ba¤lamda ak›lc›-
l›¤›n ilerlemesi, “evrensel özgürlü¤ün somut olarak gerçekleflmesine de¤il”, kaç›l-
mas› mümkün olmayan bir ‘demir kafes’in, baflka bir deyiflle, “bürokratik ak›lc›l›-
¤›n bir kafesinin yarat›lmas›na” neden olmaktad›r.
Modernizmin, fabrika sistemi, makinelerle üretim, kentleflme, yeni ulaflt›rma ve
haberleflme sistemleri, kitlelere yönelik piyasa ve reklamc›l›¤›n ortaya ç›kmas› gibi
üretim, dolafl›m ve tüketim alanlar›nda yeni koflullar›n yarat›lmas›nda öncü bir rol
oynad›¤› kabul edilmektedir. Harvey’e (1997: 37) göre, asl›nda modernizm, bu ko-
flullar›n yarat›lmas›nda öncü rolü oynamaktan daha çok bu koflullara bir cevap ni-
teli¤i tafl›maktad›r. Modernizmin, daha sonra ald›¤› biçimin bu h›zl› de¤iflimlerin iç-
sellefltirilmesi, düflünme ve kodlaflt›rma konular›nda küçümsenmeyecek derecede
bir etkiye sahip oldu¤unu belirten Harvey, ayn› zamanda bu de¤ifliklikleri de¤iflik-
li¤e u¤ratma ya da destekleme yönünde düflünceler ortaya koydu¤unu da vurgula-
maktad›r. Ayr›ca 1848’den sonra modernizm, büyük ölçüde kentsel bir olgu olmufl,
“patlamal› kentsel büyümeyle, k›rdan kente yo¤un bir göçle, sanayileflmeyle, maki-
neleflmeyle, mimari çevrede devasa bir de¤iflimle ve kentsel politik hareketlerle hu-
zursuz ve karmafl›k bir iliflki içinde” varl›¤›n› sürdürmüfltür (Harvey, 1997: 39).
‹lerleme inanc›na ve bilime olan güven temeline dayanan modernlik, 20. yüz-
y›lda, militarizm, iki dünya savafl›, nükleer yok olma tehdidi gibi felaketlerle karfl›-
laflm›flt›r. Bunula birlikte, “standartlaflm›fl bilgi ve üretim koflullar› alt›nda, do¤rusal
ilerlemeye, mutlak hakikate ve toplumsal düzenlerin rasyonel biçimde planlanma-
s›na” olan güçlü inanç sars›lmaya bafllam›flt›r (Harvey, 1997: 50). Avrupa ekonomi-
lerinin modernleflmesi h›zla ilerlerken Üçüncü Dünya Ülkelerinin, uluslararas› po-
litika ve ticaretin etkisi alt›nda iddia edildi¤i gibi ilerici bir “modernleflme süreci”
yaflamad›klar› ifade edilmifltir. Modernist sanat, mimarl›k, edebiyat ve benzeri alan-
lar›n, tekelci kapitalist bir sistemin sanat› ve prati¤i haline gelmeye bafllad›klar› gö-
rülmüfltür (Harvey, 1997: 50).
Bu yaflananlar do¤rultusunda Ayd›nlanma projesinin amaçlad›klar›na karfl› du-
yulan güven sars›lm›fl, bir tak›m flüpheler ortaya ç›km›flt›r. Bu nedenle Ayd›nlanma
projesi, “insanl›¤›n özgürleflmesi hedefini insanl›¤›n kurtuluflu ad›na evrensel bir
bask› sistemine” dönüfltürmesine yönelik bafllayan tart›fl›lmalar›n merkezinde yer
alm›flt›r (Harvey, 1997: 26).
Habermas, Ayd›nlanma’n›n bir özgürleflme arac›ndan, bask›n›n yeni bir kayna-
¤› haline dönüflmesi görüflüne kat›lmakla birlikte Ayd›nlanma projesinin gerçeklefl-
memifl potansiyelini vurgulayarak moderniteyi, “tamamlanmam›fl bir proje” olarak
görmektedir. Habermas gibi baz› düflünürler, Ayd›nlanma projesinin hedefleri ko-
nusunda “yüksek derecede bir kuflkuculuk, araçlar ve amaçlar aras›ndaki iliflki ko-
nusunda epeyce tereddüt ve böyle bir projeyi günümüzün ekonomik ve politik
koflullar› alt›nda gerçeklefltirme olana¤› konusunda bir ölçüde karamsarl›k” tafl›ma-
lar›na karfl›n, bu projeyi desteklemeye devam etmektedir (Harvey, 1997: 27).
Postmodern teorisyenler ise Ayd›nlanma düflünürlerinin amaçlar›n›n ça¤dafl

toplumlarda terk edilece¤i yönünde bir yaklafl›ma sahiptirler. Bu teorisyenlere gö-
re insanlar art›k, ilerlemenin kaç›n›lmazl›¤›na, bütün sorunlar›n çözümü için bili-
min gücüne, insanl›¤›n mükemmelli¤ine ya da toplumlar›n rasyonel bir süreç içe-
risinde ilerleme olas›l›¤›na inanmamaktad›rlar (Haralambos ve Holborn, 1995:
908). ‹nsanlar gelecek hakk›nda daha karamsar olmufllar ve gerçe¤in, Marxizm gi-
bi ideolojiler ya da büyük teorilerde bulunabilece¤ine olan inanç zay›flam›flt›r. Ar-
t›k inançlar daha fazla çeflitlilik göstermekte ve ço¤u insan, mutlak gerçek ile yan-
l›fl olan di¤erleri aras›nda oluflan düflünceleri kabul etmekte isteksiz görünmekte,
dünyan›n sorunlar›n›n çözülmesi için basit bir formül ya da yöntemin olmad›¤›n›
görmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 908).
20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren bafllayan karfl› kültür hareketleri ve mo-
dernizm karfl›t› ak›mlar›n ortaya ç›kmas›, yeni bir hareketin belirmesine yol açm›fl-
t›r (Harvey, 1997: 53).
POSTMODERN‹ZM
Harvey, birçok postmodern teorisyenin Ayd›nlanma projesinin terk edilmesi ge-
rekti¤i kan›s›n› reddetmekte ve modern toplumlar›n sistematik olarak çal›fl›labilir
ve anlafl›labilir oldu¤unu ifade etmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 914).
Harvey (1997: 57), postmodernizmin ne oldu¤unu, farkl› yönleriyle kavrama
amac›yla flu sorular› sorar:
• Postmodernizm, modernizmden radikal bir kopufl mudur?
• Postmodernizm bir üslup mudur? Yoksa dönemlefltirmeye s›k› s›k›ya ba¤l›
bir kavram m›d›r?
• Her meta anlat›ya karfl› muhalefeti hep susturulmufl olan “baflka seslere” ve
“baflka dünyalara” gösterdi¤i yak›n ilgi dolay›s›yla devrimci bir potansiyeli
var m›d›r? Yoksa modernizmin ticarilefltirilmifl ve evcillefltirilmifl bir versiyo-
nu mudur?
Harvey (1993: 55) postmodernizmin, hem bir uslüp hem de “hayal güçlerimizi
sadece belli ülkelerde, belli bir süre ile etkisi alt›na alan tarihsel bir hareket” oldu-
¤una dikkat çekmektedir:
Geliflmifl kapitalist ülkelerde 1960 ortalar› ile 1970 ortalar› aras›nda bir tarihte orta-
ya ç›kan ve 1990’larda da zay›flamaya bafllayan ve belli üslûp ögelerinin hâkim ol-
du¤u bir dönem. Üstelik postmodernizmin kurdu¤u bu hâkimiyetin, çok say›da ha-
bercisi ve tarihsel öncülü de vard›. Öyleyse bu üslûbun temel elemanlar› neydi? Bu-
rada verilecek cevaplar, hangi çal›flma alan› ya da disiplini ele ald›¤›n›za ba¤l› ola-
rak farkl›l›klar gösterecektir.
Harvey, postmodernizm konusunda Huyssens’in flu önermelerine kat›ld›¤›n›

belirtmektedir: Huyssens’e (1984 aktaran Harvey, 1997: 754) göre, postmodern te-
rimi, Bat› toplumlar›nda bu yeni hareketle birlikte beliren kültürel bir de¤iflimi ifa-
de etmektedir. Ancak bu durum, kültürel, toplumsal ve ekonomik düzenlerde bir
paradigma de¤iflimi yafland›¤› anlam›na gelmemektedir. Bununla birlikte, kültürün
önemli bir kesiminde duyarl›l›kta, pratikte ve söylem oluflumunda yaflanan bu de-
¤iflim, bir dizi postmodern varsay›m›, deneyimi ve önermeyi daha önceki dönem-
den ay›rmaktad›r.
Benzer bir flekilde, Frederic Jameson, postmodernitenin büyük toplumsal ve
kültürel bir de¤iflim olmad›¤› görüflünü ifade edenler aras›nda yer almaktad›r. Ja-
meson, postmodernizmin, geç kapitalizm ça¤›n›n kültürel mant›¤›n› ifade etti¤ini

ileri sürmektedir. 1960’l› y›llardan itibaren kültür üretiminin genel anlamda meta
üretimiyle bütünleflti¤i yeni bir ça¤a girdi¤imizi belirtmektedir. Jameson’a göre,
D Ü fi Ü N E L ‹ M giysilerdenD Üuça¤a
fi Ü N E L ‹kadar
M bütün mallar, yeni görünüfller alt›nda daha büyük miktar-
larda üretilmektedir. Bunun sonucu olarak daha önce sadece üretim alan›nda ve-
rilen mücadeleler, kültürel üretimi de toplumsal çat›flmalar›n bir alan› haline getir-
S O R U S O R U
mifltir (Harvey, 1997: 80).
D‹KKAT Frederic Jameson’›n

D ‹ K K A T postmodernizm hakk›ndaki görüflleriyle ilgili ayr›nt›l› bilgiyi kitab›-
n›z›n “Postmodern Sosyal Teori” ünitesinde bulabilirsiniz.
N N
Postmodernizm terimi, ilk olarak mimarl›k alan›nda benimsenmifltir. Daha son-
ra bu terimin, sanat ve kültür çal›flmalar›nda kullan›lmaya baflland›¤› görülmüfl, da-
AMAÇLARIMIZ ha sonra ise siyaset, ekonomi, sosyoloji gibi çal›flma alanlar›nda etkili olmufltur
AMAÇLARIMIZ
Modern mimari, kent nüfusunun ihtiyac› olan kitlesel konut ve ofis üretimini
karfl›lamak için yeni, ucuz ve etkili materyallerin kullan›m›yla karakterize edilmifl-
K ‹ T A P tir. Bu mimariK ‹ Tanlay›fl,
A P çelik, beton, cam gibi materyallerin kullan›m›nda bilimsel
bilginin uygulanmas›n›n, insanlar›n yerleflim sorunlar›n›n çözümüne imkân sa¤la-
yaca¤›n› iddia etmifltir. Modern mimarinin en önemli temsilcilerinden biri olarak
TELEV‹ZYON kabul edilenT E L ELe
V ‹ ZCorbusier,
YON mimariyi “modern yaflam için makineler”in üretimi ola-
rak görmüfl, dünya çap›nda kasaba ve kentlerin ortak özelli¤i olan ifllevsel ve yük-
sek blok tiplerini savunmufltur (Haralambos ve Holborn, 1995: 908).
1970’li y›llarla birlikte, modern mimarinin temsilleri olan yüksek bloklar göz-
den düflmeye bafllam›flt›r. Bu durum ayn› zamanda postmodernizmin, mimarl›k
alan›nda kabul görmesi anlam›na gelmektedir. Baz› teorisyenlere göre, modern
mimari, postmodern mimariye yol açm›flt›r. Bu anlamda Harvey (1997: 54), mimar-
l›k alan›nda Charles Jencks’in modernizmin sonunu bildiren ve postmodernizme
geçiflin sembolik tarihini, “Le Corbusier’in ‘modern yaflam makinas›’n›n ödül ka-
zanm›fl bir versiyonu olan St. Louis’deki Pruitt-Igoe toplu konut bloklar›n›n, içinde
yaflayan düflük gelirli insanlar için oturulamaz bir çevre oldu¤u gerekçesiyle dina-
mitle havaya uçuruldu¤u 15 Temmuz 1972 günü saat 15:32” olarak verdi¤ini vur-
gulamaktad›r. (Resim 8.1 ve 8.2).
Resim 8.1
Pruitt-Igoe Toplu
Konutlar›.
Kaynak:
http://vicisitudysord
idez. blogspot.com
Resim 8.2
Pruitt-Igoe toplu
konutlar›n›n y›k›lmas›.
Kaynak:
http: //mizzoumag.
missoumag.missuri.edu
Harvey, geçifl sürecinde modern ve postmodern mimari aras›nda görülen fark-

l›l›klar› flu flekilde ifade etmektedir:
Her kentsel çevrenin üzerinden bir silindir gibi geçmesi kader gibi görülen cam gök-
delenler, beton bloklar, çelik kalaslar ve ... her tür romantizmi kitsch gibi gören an-
lay›fl, yerini süslenmifl bloklara, imitasyon ortaça¤ meydanlar›na ya da bal›kç› kasa-
balar›na, siparifl üzerine yap›lm›fl ya da geleneksel konut yap›m›na, yenilenmifl fab-
rika ve ambarlara ve yeniden kullan›ma kazand›r›lm›fl her çevreye b›rak›yordu
(Harvey, 1997: 55).
Harvey’e göre, mimarl›k ve kent tasar›m› alan›nda postmodernizminSIRA

özellikleri
S‹ZDE nelerdir? SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M ResimD Ü8.3
fi Ü N E L ‹ M
Postmodern mimari
S O R U örnekleri. S O R U
Kaynak:
http:// weburbanist.com
D‹KKAT D‹KKAT
N N
Harvey (1997), postmodern ça¤›n birçok yönünün tamam›yla yeni olmad›¤›n›

vurgulamaktad›r. Kapitalizm daima, tarihi boyunca görülen çeliflkili e¤ilimleri
içermektedir. Bu nedenle hiçbir zaman sabit bir düzene sahip olmam›flt›r. Bunun
yan› s›ra, merkezlenme ve da¤›lma, otorite ve yap›bozum, hiyerarfli ve anarfli, ka-
l›c›l›k ve esneklik aras›nda bir ileri, bir geri sallanmaktad›r (Tablo 8.1). Harvey ka-
pitalizmin daha ileriye, postmoderne do¤ru sallanmakta oldu¤unu ve modernden
ve onun özelliklerinden uzaklaflt›¤›na inanmaktad›r (Haralambos ve Holborn,
1995: 913).
Tablo 8.1 MODERN‹ZM POSTMODERN‹ZM

Modernizm ile
Romantizm/ Simgecilik Parafizik/ Dadac›l›k
Postmodernizm
Aras›ndaki Farklar Form (birlefltici, kapal›) Antiform (ay›r›c›, aç›k)
Amaç Oyun
Tasar›m Rastlant›
Hiyerarfli Anarfli
Hâkimiyet / Logos Tükenme/ Sessizlik
Sanat nesnesi/ Bitmifl yap›t Süreç/ Performans/ Happening
Mesafe Kat›l›m
Yaratma/ Bütünsellefltirme/ Sentez Yaratmay› imha/ Yap›bozum/ Antitez
Mevcudiyet Yokluk
Merkezlenme Da¤›lma
Tür/ S›n›r Metin/ Metinleraras›
Semantik Retorik
Paradigma Sentagma
Hipotaksi Parataksi
Mecaz Mecaz› mürsel
Seçme Bileflim
Kök/ Derinlik Rizom/ Yüzey
Yorum/ Okuma Yoruma karfl›/ Yanl›fl okuma
Gösterilen Gösteren
Okunakl› (okuyucuvari) Yaz›labilir (yazarvari)
Anlat›/ büyük tarih Anlat› karfl›t›/ Küçük tarih
Ana kod ‹diyolekt (kiflisel dil)
Belirti Arzu
Tür Mutasyona u¤ram›fl
Tenasül uzuvlar›/ Fallik Çok biçimli/ Androjin
Paranoya fiizofreni
Köken/ Neden Fark-fark/ ‹z
Tanr› Baba Ruhülkudüs
Metafizik ‹roni
Belirlenmifllik Belirsizlik
Aflk›nl›k ‹çkinlik
Kaynak: Hassan, I. (1985: 123-124 aktaran Harvey, 1997: 59)
Tablo 8.1’de, postmodernizmin moderniteye karfl› bir tepki olarak ortaya ç›k-
mas›na dayal› bir biçimde sunulan karfl›tl›klar, bu tepkinin hangi alanlara iliflkin ol-
du¤unu göstermektedir (Hassan, 1985 aktaran Harvey, 1997: 59).
Harvey’e (1993: 55) göre, disiplinler aras› fikir al›fl veriflleri ve karfl›l›kl› etkile-
flim olmas›na ra¤men mimari, felsefe, sosyoloji, co¤rafya, antropoloji gibi farkl› di-
siplinler, postmodernizmi kendi de¤iflkenlerini kullanarak tan›mlamaktad›r. Buna
karfl›n baz› ortak yönleri s›ralaman›n mümkün oldu¤unu belirten Harvey’e (1997)
göre bu ortak yönler;
• Teoriler, meta-anlat›lar, evrensel üsluplar gibi genel geçerlilik iddias› tafl›yan
önermelerin reddedilmesi,
• Dil oyunlar›nda, ilgi kaynaklar›nda ya da bilim insanlar› topluluklar›nda ço-
¤ulculu¤un ve parçalanman›n kabul edilmesi, Harvey’e göre, postmodernist
düflünceyi yayg›n ve derin
• Farkl›l›¤›n ya da baflkal›¤›n ve çeflitlili¤in vurgulanmas›, bir de¤iflim olarak kabul
• Her fleyin geçici oldu¤unun ruhsuzca ve alayc› bir flekilde kabul edilmesidir. edenlerin ortak yan›,
Harvey (1997: 21), postmodernist düflüncenin temel özelliklerinin parçalanma, evrensel iddialara sahip
oldu¤u düflünülen genifl
belirlenemezlik ve bütün evrensel ya da bütüncül (totalizing) söylemlere karfl› du- ölçekli teorik yorumlar›n,
yulan derin bir güvensizlik oldu¤unu belirtmektedir. Bu anlay›fl içerisinde yayg›n baflka bir deyiflle ‘meta-
anlat›lar’›n reddedilmesidir.
ve derin de¤iflimi ifade edenlerin ortak yönü “meta-anlat›lar”› SIRA S‹ZDE
reddetmeleridir. SIRA S‹ZDE
Bütüncül olmalar› nedeniyle meta-anlat›lar› reddeden teorisyenler aras›nda

Michel Foucault, “iktidar-söylem” oluflumlar›n›n ya da Jean-Francois Lyotard, dil
oyunlar›n›n ço¤ullu¤unu vurgulamaktad›rlar. Özellikle Lyotard, postmodernizmi,
aç›k bir flekilde “meta-anlat›lara inanmamak” olarak tan›mlamaktad›r (Harvey,
S O R U S O R U
1997: 60).
Michel Foucault’nun çal›flmalar›yla ilgili ayr›nt›l› bilgiyi kitab›n›z›nD “Post-Yap›salc›l›k”

‹KKAT D‹KKAT
ünitesinde bulabilirsiniz.
N N
Frans›z teorisyen Lyotard’›n Postmodern Condititon (1984 ), (Postmodern Du-
rum) adl› kitab›, postmodernizmle ilgili görüfllerini içermektedir. Lyotard, post-en-
düstriyel toplum ve postmodern kültürün 1950’lerin sonundaAMAÇLARIMIZ
geliflmeye bafllad›¤›- AMAÇLARIMIZ
n› ve hem ülkeler aras›nda hem de ülkelerin kendi içinde farkl›l›klar gösterdi¤ini
savunmaktad›r. Bu geliflmeleri teknoloji, bilim ve baz› toplumsal geliflmelerle iliflki
SIRA
K ‹ TS‹ZDE
olarak ele alan Lyotard, özellikle dil ile ilgili de¤iflimlerin önemini Avurgulamakta-
P SIRA
K ‹ TS‹ZDE
A P
d›r. Toplumsal yaflam, “dil oyunlar›” etraf›nda örgütlenmekte ve ‘dil oyunlar›’, top-
lumda insan davran›fllar›n›n meflrulaflt›r›lmas›n› sa¤lamaktad›r.D ÜLyotard,
fi Ü N E L ‹ M toplumsal D Ü fi Ü N E L ‹ M
T E L E V ‹ Z Y O N postmo-
ilerleme ve insan›n özgürleflmesine yönelik gelifltirilen meta-anlat›lar›n, TELEV‹ZYON
dernizmin gelifliyle önemini kaybetti¤ini ve meta anlat›lara flüpheyle bak›lmaya
S O R U S O R U
baflland›¤›n› belirtmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 908-909).
Jean-Francois Lyotard’›n postmodernizme iliflkin düflünceleri hakk›nda
D ‹ Kayr›nt›l›
KAT bilgiyi ki- D‹KKAT
tab›n›z›n “Postmodern Sosyal Teori” ünitesinde bulabilirsiniz.
N N
Harvey (1993: 56), Charles Jencks’in postmodern ve geç modern aras›nda
yapt›¤› ayr›m› önemli görmektedir. Postmodernizm asl›nda, “gelenekle yak›n
geçmiflin eklektik bir kar›fl›m›” olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bu anlamda postmo-
Harvey, modernizmin, meta-
dernizm, modernizmin devam› olman›n yan› s›ra, modernizmi aflan bir durum anlat›lar›yla, farkl›l›klara,
ayr›m ve ayr›nt›lara dikkat
sergilemektedir: “Postmodernizm kapsam›nda yap›lm›fl en iyi çal›flmalar, ço¤un- göstermemesine karfl›n,
K ‹ süreksizlik
lukla çifte kodlu ve alayc› bir özellik tafl›r; birbiriyle çeliflen ve T A P göste- postmodernizmin,K ‹ ötekilik,
T A P
öznellik, cinsiyet ve
ren çok say›da gelenekten yararlan›r; ço¤ulculu¤u sa¤layan da en baflta bu çeflit- cinsellik, ›rk ve s›n›f,
liliktir” (Harvey, 1993: 56). zamansal ve mekânsal
co¤rafi yerleflime dayal›
Di¤er taraftan geç modernizm ise, toplumsal ideoloji aç›s›ndanT E L Ede¤erlendirildi¤in-
V‹ZYON TELEV‹ZYON
birçok farkl›l›¤› temsil
de, hem pragmatik, hem de teknokratik bir hal almaktad›r ve kuru ya da klifleleflmifl etti¤ini belirtmektedir.
bir dili yeniden canland›rma amac›n› tafl›yan 1960’l› y›llardan itibaren, “modernizmin
stilistik düflünce ve de¤erlerini uç noktalara götürmektedir” (Harvey, 1993: 56).
Postmodernizmin farkl›l›k, iletiflim, kültür ve yer konular› üzerinde durmas›,
Harvey taraf›ndan olumlu etkiler olarak kabul edilmektedir. Modernizmin meta-
anlat›lar›, önemli farkl›l›klar› görmezden gelmifl, üzerini örtme e¤ilimi göstererek
ayr›m ve ayr›nt›lara dikkat göstermemifltir. Buna karfl›n postmodernizm, ötekilik,
öznellikte farkl›l›k, cinsiyet ve cinsellik, ›rk ve s›n›f, zamansal ve mekânsal co¤rafi
yerleflmeler ve yerinden kopmalardan kaynaklanan birçok biçimi temsil etmesi
aç›s›ndan önemli hale gelmifltir (Harvey, 1997: 134).
Harvey bu anlamda postmodern düflüncede bir önem görmekte, fakat di¤er ta-
raftan Marxist bak›fl aç›s› çerçevesinde postmodernizmin ciddi güçsüzlükleri oldu-
¤unu ifade etmektedir. Postmodernist teori, modern dünyan›n sorunlar›n› afl›r› vur-
gulamas› ve onun maddi kazan›mlar›n› görmemesi nedeniyle elefltirilmektedir. Bu
durumda en önemlisi, postmodern teorinin, postmoderniteyi kabul eder görün-
mekle birlikte modern dünyan›n zorluklar›n›n üstesinden gelme yollar› önermek-
ten çok onun problemleriyle birleflmektedir (Smelser, 1994: 321). Bu nedenle,
“Postmodernizmin retori¤i tehlikelidir, çünkü ekonomi politi¤in ve küresel iktidar
koflullar›n›n gerçekli¤iyle yüz yüze gelmekten kaç›n›r.” (Harvey, 1997: 138).
KAP‹TAL‹ZM‹N POL‹T‹K VE EKONOM‹K DÖNÜfiÜMÜ

20. yüzy›l›n sonlar›n›n ekonomi politi¤inde bir dönüflüm yafland›¤› ileri sürülmek-
tedir. Bu nedenle Harvey (1997: 143), iddia edilen bu de¤iflimin ne kadar derine
indi¤inin ve hangi temellere dayand›¤›n›n araflt›r›lmas› gerekti¤ini belirtmektedir.
Harvey, kapitalist üretim Kapitalist üretim tarz›n›n temel kurallar›n›n, tarihsel co¤rafi geliflme sürecinde bi-
tarz›n›n temel kurallar›n›n, çimlendirici güçler olarak iflledi¤ini ifade eden Harvey, de¤iflimi araflt›r›rken, bu ifl-
tarihsel co¤rafi geliflme
sürecinde biçimlendirici leyiflin de¤iflmeden sürmekte oldu¤unu göstermeyi amaçlamaktad›r.
güçler olarak iflleyiflinin Marxist teoriye dayal› olarak ‘Limits to Capital’ (1982) (Sermayenin S›n›rlar›) ad-
de¤iflmeden sürmekte
oldu¤unu vurgulamaktad›r. l› kitab›nda Harvey, sermaye birikiminin hareketleri ve co¤rafya aras›ndaki iliflkiyi
ele alm›flt›r. Bu çal›flmas›nda gelifltirdi¤i ‘kriz kuram›’nda kapitalizmin kriz dönem-
lerinin kaç›n›lmaz oldu¤unu vurgulamaktad›r. Sermaye birikiminin bu krizleri,
ekonomide de¤iflimlere neden olmakta ve bu de¤iflimler, toplumsal ve kültürel an-
lamda önemli sonuçlara yol açmaktad›r.
Fordizm ve Esnek Birikim Rejimi

Harvey, postmodernizmin, kapitalizmin krizlerinden birine tepki olarak ortaya ç›k-
t›¤›n› ileri sürmekte ve bu durumu 1973 y›l›yla tarihlendirmektedir. Savafl› sonras›
dönemde ilk büyük ekonomik krizin görüldü¤ü 1973 y›l›ndan itibaren bir dizi eko-
nomik sorun, dünya kapitalist ekonomisini vurmufltur. Petrol üreticileri, petrol fi-
yatlar›n› artt›rm›fl, iflsizlik artmaya bafllam›fl, kârlar düflmüfl ve birçok ülkede dur-
gunluk, örne¤in ekonomik büyüme olmadan yüksek enflasyon görülmüfltür (Ha-
ralambos ve Holborn, 1995: 912).
Harvey (1993: 57), kapitalizmin 1973-75 y›llar› aras›nda yaflad›¤› bu büyük öl-
çekli krizin, bir dizi düzenlemeyi gerekli k›ld›¤›n› ve bu düzenlemelerin de, gelifl-
mifl kapitalist ülkelerde yaflamakta olanlar›n yaflamlar›n› kökten de¤ifltirdi¤ini ileri
sürmüfltür. II. Dünya Savafl›’n›n sonundan 1973 y›l›na kadar birçok ülkede yaflam
standartlar›n›n artmas› ve toplumsal s›n›flar aras› uyum ile tutarl› ve güvenilir bir
büyüme görülmüfltür. Harvey savafl sonras› dünyan›n ABD’nin askerî ve ekonomik
hegemonyas› alt›nda ve So¤uk Savafl’›n ortaya ç›kard›¤› kesin bölünmelere daya-
narak yarat›ld›¤›n› belirtmektedir.
Bu sistemin temelinde ulus devlete dayanan bir güç sistemi, Fordist seri üretim
ve kitlesel tüketim ile Keynesci olarak adland›r›lan bir üretim sistemi ve politik sis-
tem yer almaktad›r. Harvey (1993: 57) Keynesci sistemi, “müdahaleci devlet ve ifl-
gücü, sermaye ve ulus devlet içinde yer alan di¤er güçler aras›nda politik denge-
ye dayanan bir sistem” olarak tan›mlamaktad›r. Bu durum, hâkim bir gücün olma-
s› ve oyunun temel kurallar› ile çeliflkilerin ana hatlar›n›n kolay anlafl›labilmesi ne-
deniyle büyük ölçüde “güvenli bir dünya” olarak nitelendirilmektedir:
Bir sanatç› ya da ayd›n›n, siyasî iktidar ve kültürel otoritenin karfl›s›nda yer alarak
ya da iktidar› destekleyerek tav›r almas› mümkündü. Politik iktidara karfl› olanlar,
Berkeley’de konuflma özgürlü¤ü hareketini, ABD kentlerinde ayaklanmalar› ve in-
san haklar› hareketini, Woodstock’› ve Meksiko City, Paris, Prag gibi kentlerde de 68
hareketini bafllatt›lar (Harvey, 1993: 57).
Harvey (1993: 57), 1970’li y›llar›n bafl›nda ortaya ç›kan ekonomik çöküntü ve
sonras›nda gelen 1979-1981 y›llar›ndaki krizin yaratt›¤› bask›lar nedeniyle bütün is-
tikrar ve belirlilik unsurlar›n›n çok çabuk bir biçimde da¤›ld›¤›n› belirtmektedir:
“Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas› ve So¤uk Savafl’›n sona ermesi, savafl sonras› dünya-
n›n dayand›¤› temel ilkelerin kesin çöküflünün en belirgin elemanlar›yd›.”
Bu dönemde yaflanan ve insanlar›n üretim ve maddi refaha eriflme araçlar›na
iliflkin konumlar›n› ciddi bir flekilde etkileyen bu de¤iflimleri Harvey (1993: 57) flu
flekilde ifade etmektedir:
• De¤iflen ifl bölümüyle emek sürecindeki yeni parçalanmalar,
• Üretimin Japonya’ya ve yeni sanayileflmekte olan ülkelere kaymas› ba¤la-
m›nda üretim mekân›ndaki co¤rafi kaymalar,
• Enflasyonist bask›lar ve döviz kurundaki oynamalarla paran›n de¤erindeki
h›zl› de¤iflmeler,
• Artan bir h›zla çeflitlilik aray›fllar›.
Bu çeflitlilik aray›fllar›, bir taraftan politik aç›dan feminizm, ekoloji, ›rkç›l›k
aleyhtar› hareketler ve kültürel ba¤›ms›zl›k hareketleri, di¤er taraftan tüketim ka-
l›plar› aç›s›ndan daha rekabetçi hale gelen bir dünyada tüketicilerin tutunabilecek-
leri daha güvenli dallar aray›fl› olarak görülmektedir.
Bu sorunlar, büyümeyi ve kârl›l›¤› sa¤lama amac›yla farkl› yollar›n denenmesi-
ne yol açm›fl, farkl› bir “birikim rejimi”ne, “ürünün üretim ve tüketim aras›ndaki
da¤›l›m›n›n uzun bir vade boyunca istikrar kazanmas›”na imkân sa¤lam›flt›r (Har-
vey, 1997: 143-144). Bu durum, postmodern olarak adland›r›lan kültürel de¤iflim-
lerin baz›lar›n›n üretimine neden olmufl, “toplumsal ve politik düzenleme tarz›n›”
üretmifltir (Haralambos ve Holborn, 1995: 912).
Harvey (1997: 146), savafl sonras› canl›l›k dönemi uygulamalar›yla, günümüz
politik ekonomik uygulamalar› aras›ndaki karfl›tl›klar çerçevesinde, son dönem ta-
rihini Fordizm’den, “esnek” olarak adland›r›lan bir birikim rejimine dönüfl temelin-
de aç›klamay› anlaml› görmektedir.
1945 y›l›ndan sonra kapitalizm kendi yeniden üretiminin temel koflullar›n› sa¤-
lamak amac›yla politik, kurumsal ve toplumsal düzenlemelere ulusal devletler çer-
çevesinde bir çözüm bulmufltur. Devlet yetkilerinin do¤ru biçimlendirilmesi ve
kullan›lmas›, Fordizmin bütünüyle “olgunlaflm›fl ve özgül bir birikim rejimi” olarak
ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›fl ve Fordizm, bu niteli¤iyle, 1973 y›l›na kadar uzun bir
canl›l›k döneminin temelini oluflturmufltur (Harvey, 1997: 152). Bu dönem boyun-
ca, geliflmifl kapitalist ülkelerde kapitalizm, yüksek ve nispeten istikrarl› bir ekono-
mik büyüme h›zlar›na ulaflm›flt›r: “Hayat standartlar› yükseliyor, kriz e¤ilimleri

kontrol alt›nda tutuluyor, kitle demokrasisi korunuyor ve kapitalistler aras› savafl
tehlikesi uzaklaflt›r›l›yordu. Fordizm güçlü ba¤larla Keynesçili¤e ba¤lan›yordu”
(Harvey, 1997: 152).
Harvey’e (1997: 158) göre, Fordizmin sadece bir kitle üretim sistemi olarak gö-
rülmemesi, ayn› zamanda bu sistemin, bütünsel bir yaflam tarz› olarak ele al›nma-
s› gerekmektedir. Kitle üretimi, kitle tüketimi anlam›n›n yan› s›ra ürününü standart-
laflmas›n› da ifade etmektedir. Bu durum ise “yepyeni bir estetik ve kültürde bir
metalaflma” anlam›na gelmektedir.
Esnek birikim, Fordizm’in kat› özellikleriyle çat›flma iliflkisi içinde belirlenmek-
tedir. Bu birikim rejimi, “emek süreçleri, iflgücü piyasalar›, ürünler ve tüketim ka-
l›plar›” bak›m›ndan esnek bir biçime yaslanmaktad›r. Temel özelliklerinden biri
“yepyeni üretim sektörlerinin, finans hizmetlerinde yepyeni yöntemlerin, yeni pi-
yasalar›n ortaya ç›kmas› ve hepsinden önemlisi, ticari, teknolojik ve örgütsel yeni-
liklerin temposunun büyük ölçüde h›zlanm›fl olmas›d›r (Harvey, 1997: 170).
Esnek birikim, iflgücü piyasas›nda, ürünlerde, tüketim modellerinde h›zl› de¤i-
flimi, daha h›zl› teknolojik de¤iflimi, hizmet sektöründe istihdam art›fl›n›, sendika-
n›n gücünün azal›fl›n›, yüksek iflsizlik ve iflverenlerinin her de¤iflikli¤ine uyacak
kadar yeterli derecede esneklik beklenen iflçilerin güvenli¤inin azalmas›n› içer-
mektedir: “‹fller art›k düzenli ve uzun vadeli kârlara daha fazla güvenemez, bafla-
r›ya uyarlamak zorundad›r” (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).
Esnek istihdam düzenlemeleri kendi bafl›na iflçilerde güçlü bir hoflnutsuzlu¤a yol aç-
maz çünkü esneklik bazen her iki taraf için de avantajl› olabilir. Ama sigorta sahibi ol-
ma, emeklilik haklar›, ücret düzeyleri ve ifl güvencesi bak›m›ndan bak›ld›¤›nda, çal›-
flan halk aç›s›ndan bütünsel etki hiç de olumlu görünmemektedir. (Harvey, 1997: 174)
Harvey, kapitalist ekonomik sistemin, ça¤dafl bat› toplumlar›n›n merkezinde

yer ald›¤›n› ve esnek birikim sisteminin kapitalizmin halen bir biçimi oldu¤unu ile-
ri sürmektedir. Bu nedenle, daha önceki Limits to Capital (1982) (Sermayenin S›-
n›rlar›) adl› çal›flmas›nda üzerinde durdu¤u baz› temel önermelerin geçerlili¤ini
korudu¤unu vurgulamaktad›r. Harvey (1997: 199), kapitalist üretim tarz›n›n, post-
modern ça¤da kaybolmayan 3 özelli¤ini flu flekilde s›ralamaktad›r:
1. Kapitalizm ekonomik büyümeye dayanmaktad›r. Düzenli bir büyüme oran›,
kapitalist bir ekonominin sa¤l›¤› aç›s›ndan vazgeçilmez bir nitelik tafl›mak-
tad›r. Büyüme, hem kaç›n›lmaz hem de iyi bir fley olarak iddia edilmekte ve
kapitalizmin ideolojisinin köfle tafllar›ndan birini oluflturmaktad›r. Buna ba¤-
l› olarak büyümenin olmad›¤› durumlar kriz olarak tan›mlan›r.
2. Gerçek de¤erlerde art›fl, eme¤in üretim sürecinde sömürülmesine dayan-
maktad›r. Bu durum, kâr sa¤lamak amac›yla iflçilerin üretti¤i metalar›n de-
¤erinden daha az›n›n iflçilere ödenmesi anlam›na gelmektedir. Hem üretim
sürecinde hem de piyasada emek üzerindeki kontrol, kapitalizmin varl›¤›n›
devam ettirmesi için yaflamsal bir önem tafl›maktad›r.
3. Kapitalizm, teknolojik ve örgütsel anlamda zorunlu olarak dinamiktir. Her
zaman örgütlü iflin, yeni yollar›n› üretmekte ve teknolojik yarat›c›l›k ve ge-
liflmeyle, rekabetçilerle bafl etme yollar›n› aramaktad›r.
Ekonomide yaflanan bu de¤iflimler ayn› zamanda kültürel, politik ve toplumsal
de¤iflimlerin de temelini oluflturmaktad›r. Kitle üretimi daha az kâr sa¤layan bir
üretim fleklidir. Bu nedenle, esnek üretim sistemleri, çeflitlili¤in sa¤land›¤› yeni
ürünleri piyasaya sürmekte ve yüksek derecede uzmanlaflm›fl küçük ölçekli piya-

salar› sömürmektedir (Harvey, 1997: 179). Bu durum, kültürel farkl›l›¤›n teflvik
edilmesine ve desteklemesine de imkan sa¤lamaktad›r (Haralambos ve Holborn,
1995: 913).
Kapitalizm tüketimi artt›rmak, canland›rmak amac›yla bofl zaman alan›na nüfuz
ederek, bir ‘bofl zaman endüstrisi” yaratm›fl, bu alanda yeni hizmetler ve yeni ürün-
ler sunmufl ve sürekli yenilenerek kâr elde edilebilen bilgisayar, müzik, giyim gibi
alanlarda h›zl› de¤iflimlere olanak sa¤lam›flt›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). Harvey’e göre, 1970’li
y›llardan itibaren sermaye
Böylece, “Fordist modernizmin göreli olarak istikrarl› esteti¤i, yerini, farkl›l›¤›, ge- birikim sürecinde
lip geçicili¤i, gösteriyi, moday› ve kültürel biçimlerin metalaflmas›n› yücelten post- yaflanmakta olan
de¤iflimler, postmodern
modernist esteti¤in bütün mayalanmas›na, istikrars›zl›¤›na ve bir yan›p bir sönen düflüncenin temelini
özelliklerine” (Harvey, 1997: 180) b›rakm›fl olmaktad›r. oluflturmaktad›r.
Harvey’e göre, ekonomi alan›nda görülen de¤iflimler, politik ve toplumsal ha-
reketlerin geliflimini de etkilemifltir. Kapitalist sisteme muhalefet oluflturan kaynak-
lar olarak toplumsal s›n›fla iliflkili konular ve iflçi hareketi önemini kaybetmifl, po-
litik muhalefet, özel konu veya gruplar› temsil eden çeflitli hareketlere da¤›lm›flt›r
(Haralambos ve Holborn, 1995: 914).
Sonuç olarak, Harvey’e göre Foridst birikim rejimi, savafl sonras› canl›l›k döne-
minde yaflad›¤› afl›r› birikim sorununu, esas olarak “mekânsal ve zamansal kayd›r-
ma” yoluyla çözmüfltür. “Fordist üretim sistemleri olgunlaflt›kça, yeni ve ço¤u za-
man rekabet gücü yüksek afl›r› birikim merkezleri” haline gelmifl, bu durum, co¤-
rafi olarak farkl› Fordist sistemler aras›ndaki rekabetin yo¤unlaflmas›na neden ol-
mufltur. Bu nedenle “Fordizmin krizi, herhangi bir ülkenin içinde borçluluk, s›n›f
mücadelesi ya da flirketlerin dura¤anl›¤› gibi etkenlerden do¤du¤u kadar, co¤rafi
ve jeopolitik” bir kriz olarak da ortaya ç›km›flt›r (Harvey, 1997: 211).
Sermaye birikim sürecinde yaflanan bu de¤iflimlerin postmodern düflüncenin
temelini oluflturdu¤unu belirten Harvey, bu anlamda, Fordist ve Post-fordist dö-
nemler aras›nda birçok süreklilik oldu¤unu vurgulamaktad›r (Smelser, 1994: 322).
Harvey (1997: 215), ulaflt›¤› sonucu flu flekilde ifade etmektedir: “Kapitalizmin yü- Harvey, kapitalizmin
zey görünümünde 1973 y›l›ndan bu yana bütünsel bir de¤iflim yaflad›¤›n›, ama ka- yaflad›¤› de¤iflimlere karfl›n,
kapitalist birikimin temelde
pitalist birikimin temelde yatan mant›¤›n›n ve kriz e¤ilimlerinin hala ayn› oldu¤u- yatan mant›¤›n›n ve kriz
nu ileri sürmüfl bulunuyorum.” e¤ilimlerinin ayn› kald›¤›n›
vurgulamaktad›r.
Harvey, yeni bir ça¤a girdi¤imizi ve bu ça¤›n teorize edilmesi gerekti¤ini belirt-
mektedir. Bu ça¤da, modernizm ve postmodernizm, Fordizm ve Post-fordizm bir
arada bulunmaktad›r (Smelser, 1994: 322). Harvey’e (1997: 334) göre, “Fordizm ve
modernizm, ya da esnekli¤in ve postmodernizmin derecesi, hangi bütünsel bilefli-
min kârl› oldu¤una, hangisinin olmad›¤›na ba¤l› olarak, dönemden döneme, bir
yerden di¤erine” de¤iflmektedir.
ZAMAN VE MEKÂN
Harvey’e (1997: 227-229) göre zaman ve mekan, insan var oluflunun temel katego-
rileri aras›nda yer alan önemli iki unsurdur ve fazla tart›fl›lmadan oldu¤u gibi ka-
bul edilmektedir. Modern toplumlarda birçok farkl› zaman kavray›fllar›n› bir arada
görmek mümkündür. Günlük kahvalt›, ifle gitme, kutlamalar, tatiller, aç›l›fllar gibi
tekrarlanan hareketler insanda güven duygusu yaratmaktad›r. Benzer bir flekilde
mekân da zaman gibi do¤al bir olgu olarak ele al›nmakta ve farkl› toplumlar›n ya
da alt gruplar›n farkl› mekân alg›lar› bulunmaktad›r.
Harvey (1997: 230), “zaman ve mekân konusundaki nesnel kavray›fllar›n, zo-
runlu olarak toplumsal yaflam›n yeniden üretimine hizmet eden maddi pratik ve
süreçler arac›l›¤›yla yarat›ld›¤›n›” iddia etmektedir. Kapitalist üretim tarz›nda, top-

lumsal yeniden üretimin kapsad›¤› maddi pratik ve süreçler devaml› de¤iflmekte-
dir. Bu nedenle, mekân ve zaman›n nesnel özellikleri ve bunun yan› s›ra anlamla-
r› da de¤iflmektedir.
Mekân ve zamana iliflkin sembolik düzenlemeler, deneyim için bir çerçeve sa¤-
lamaktad›r: “Toplumda kim ya da ne oldu¤umuzu bu çerçeve arac›l›¤›yla ö¤reniriz”
(Harvey, 1997: 242). Bununla birlikte, mekânsal ve zamansal pratikler, toplumsal
iliflkilerin yeniden üretimi ve dönüflümü süreçleriyle yak›ndan iliflkilidir. Bu anlam-
da, toplumsal de¤iflme tarihinin, mekân ve zaman anlay›fllar›na ba¤l› olarak ve bu
anlay›fllar›n ideolojik kullan›mlar arac›l›¤›yla kavranmas› mümkün görülmektedir.
Harvey (1997: 248-249), mekânsal pratikleri, toplumlardaki farkl› görünümleri-
ni kavramak amac›yla bir flema biçiminde göstermektedir. (Tablo 8.2).
Tablo 8.2 Mekân›n Mekân›n
Mekânsal Pratikler Ulafl›labilirlik ve Mekân›n
Edinim ve Hâkimiyet
fiemas› Mesafelendirme Üretimi
Kullan›m› ve Kontrolü
Mallar›n, paran›n, Arazi Toprakta özel Fiziksel altyap›n›n

insanlar›n emek kullan›mlar› ve mülkiyet; mekân›n üretimi (ulafl›m ve
gücünün, bilginin mimari devletler aras›nda iletiflim araçlar›;
vb. dolafl›m›; çevreler; idari bölünmesi; mimari çevreler;
Maddi ulafl›m ve iletiflim toplumsal “mutena” arazi açma vb.);
Mekânsal sistemleri; piyasa mekânlar; mahalleler ve semt- toplumsal
Pratikler ve kentsel iletiflim ve ler; d›fllay›c› bölge- altyap›n›n
hiyerarfliler; yard›mlaflma leme ve mekânsal
y›¤›lma alanlar›nda baflka tür organizasyonu
toplumsal toplumsal kontrol
flebekeler biçimleri
Mekân›n Mesafeye iliflkin Kiflisel mekân; Yasak mekânlar; Yeni haritalama;
Gösterimi toplumsal, iflgal edilen “topra¤a ba¤l›l›k”; görsel gösterim;
psikolojik ve mekân›n mahalle toplulu¤u; iletiflim vb.
fiziksel ölçüler; zihinsel bölgesel kültür; sitemleri; yeni
harita yapma haritalar›; milliyetçilik; sanatsal ve mimari
mekânlar›n jeopolitik; “söylemler”;
sembolik hiyerarfliler göstergebilim
gösterimleri;
mekânsal
söylemler
Gösterim Cazibe/iticilik; Tan›fl›kl›k; aile Yabanc›l›k çekmek; Ütopik planlar;
Mekânlar› mesafe/arzu; oca¤› ve ev; korku mekânlar›; hayali peyzajlar;
eriflme/d›fllanma; halka aç›k mülkiyet ve bilim kurgu
aflk›nl›k; “medya seyirlik yerler; sahiplik; an›tsall›k ontolojileri ve
mesajd›r” (sokaklar, ve ritüel mekânlar; mekân›;
meydanlar, sembolik engeller sanatç›lar›n
pazar yerleri); ve sembolik taslaklar›; mekân
ikonografi ve sermaye; ve yer
duvar yaz›lar›; “gelene¤in” mitolojileri;
reklâmlar üretimi, bask› mekân›n fliiri; arzu
mekanlar› mekânlar›
Kaynak: Harvey, D. (1997: 248-249).
Tablo 8.2’de yukar›dan afla¤› do¤ru yer alan 3 boyut Henri Lefebvre’in Produc-
tion of Space (1974) (Mekân›n Üretimi) adl› kitab›ndan al›nm›flt›r. Bu çok önemli
çal›flmas›nda Lefebvre (1991), fiziksel, zihinsel ve toplumsal düzeylerde mekân›
kavramsallaflt›rarak bütüncül bir mekân kuram› gelifltirmeyi amaçlamaktad›r. Le-

febvre, bu kavramsal üçlüyü analitik bir araç olarak kullanarak tarihsel dönemler-
de farkl› toplumlar›n mekân üretim sürecini analiz etmektedir.
Lefebvre, mekân›n üretim sürecini nas›l analiz etmektedir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
2
Lefebvre’in gelifltirdi¤i üç kavramsal düzey birbirlerinden farkl› ancak diyalek-
tik olarak birbirleriyle iliflkilidir. Lefebvre (1991: 33-39) bu kavramsal üçlüyü flu fle-
kilde aç›klamaktad›r:
1. (Maddi) Mekânsal pratikler (spatial practices): Alg›lanan S O R U mekân içeri- S O R U
sinde, gündelik gerçeklik ile kentsel gerçeklik aras›nda kurulan yak›n bir
iliflkiyi temsil etmektedir. Kentsel gerçeklik, özel hayat, Dçal›flma
‹KKAT
ve bofl za- D‹KKAT
man için oluflturulan yerleri kapsayan a¤lardan oluflmaktad›r.
2. Mekân›n temsilleri (representations of space): Bilim insanlar›, planc›-
N N
lar, teknokratlar ya da toplum mühendisleri taraf›ndan kavramsallaflt›r›lm›fl
mekân olarak tan›mlanmaktad›r.
3. Temsil mekânlar› (spaces of representation): ‹maj ve sembollerle ilifl-
kili olarak birlikte yaflayanlar›n, bir arada ikamet edenlerin mekân› olarak
ifade edilmektedir.
Mekân›n temsilleri ve temsil mekânlar›n› karfl›laflt›r›n›z. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
3
Harvey (1997: 250) bu flemada, mekânsal prati¤in geleneksel T E L E V ‹ Z Yanlay›fllardan
ON TELEV‹ZYON
devral›nan 4 yönünü sunmaktad›r:
1. Ulafl›labilirlik ve mesafelendirme: Mesafe insanlar aras› etkileflimlere bir
taraftan engel olufltururken di¤er taraftan onun karfl›s›ndaS bir O R savunma
U olufl- S O R U
‹ N T E R Nüretim
turmaktad›r. ‹flbölümü, ticaret gibi her tür üretim ve yeniden ET sistemi- ‹NTERNET
ne maliyet yüklemektedir. Toplumsal etkileflimi olanakl› Dk›lacak ‹KKAT
bir flekilde D‹KKAT
mekânsall›¤›n ne ölçüde afl›labildi¤ini göstermektedir.
2. Mekân›n edinim ve kullan›m›: Mekân›n iflgal edilmesinin biçimlerini in-
N N
celemektedir. Bu iflgaller evler, fabrikalar, sokaklar gibiSIRA S‹ZDE
nesneler, arazi kul- SIRA S‹ZDE
lan›m› gibi faaliyetler, bireyler, s›n›flar ya da baflka toplumsal gruplar tara-

f›ndan gerçekleflebilir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
3. Mekân›n hâkimiyet ve kontrol alt›na al›nmas›: Bireylerin ya da güçlü
gruplar›n, mekân›n örgütlenmesini ve üretimini yasal ya da yasal olmayan
araçlarla hâkimiyet alt›na almalar›n› göstermektedir. Hâkimiyet
K ‹ T A P sa¤laman›n K ‹ T A P
amac›, mekân›n kendileri ya da baflkalar› taraf›ndan mülk edinilme biçimle-
rinin kontrol alt›na al›nmas›d›r.
4. Mekân›n üretimi: ‹letiflim, ulafl›m, arazi kullan›m› gibi T E Lalanlarda
E V ‹ Z Y O N yeni sis- TELEV‹ZYON
temlerin üretilme biçimleri ve biliflim teknolojisi, tasar›m gibi yeni gösterim
tarzlar›n›n ortaya ç›kma flekillerini araflt›rmaktad›r.
Mekânsal prati¤in bu 4 boyutu birbirinden ba¤›ms›z de¤il, birbirleriyle iliflki
içerisindedirler. Örne¤in mekân›n üretimi, mesafelendirmeyi ‹ve N T Emülk
R N E T edinme ile ‹NTERNET
hâkimiyetin koflullar›n› de¤iflikli¤e u¤ratmaktad›r (Harvey, 1997: 250-251).
Zaman-Mekân S›k›flmas›
Harvey’e (1997: 270) göre, mekân ve zaman›n nesnel niteliklerinde meydana ge-
len baz› devrimci de¤iflimler, bazen çok köklü biçimlerde dünyay› görüfl tarz›n› de-
¤ifltirmeyi zorunlu k›lmaktad›r. Bir taraftan kapitalizmin tarihine yaflam›n h›z›n›n

art›fl› damgas›n› vurmakta, di¤er taraftan mekânsal engeller afl›lmaktad›r:
Mekân, telekomünikasyonun yaratt›¤› bir “küresel köy”e ve ekonomik ve ekolojik kar-

fl›l›kl› ba¤›ml›l›klardan örülmüfl bir “uzay gemisi dünya”ya do¤ru küçüldükçe ve za-
man ufkumuz sonunda içinde bulundu¤umuz andan baflka bir fley kalmamacas›-
na k›sald›kça, mekânsal ve zamansal dünyalar›m›z›n s›k›flmas› duygusunun haki-
miyetiyle bafla ç›kma zorunlulu¤uyla karfl› karfl›ya kal›r›z (Harvey, 1997: 270).
Bu de¤iflimler do¤rultusunda, “h›z kapitalizmi”nin büyümesi, görselleflen med-

yan›n giderek h›zlanmas› ve parçalanmas›, insanlar›n karmafl›k kitaplar› bafl›ndan
sonuna kadar okuyacak denli yo¤unlaflmalar›n› ve tahammül göstermelerini her
geçen gün daha da olanaks›z hale getirmektedir (Urry, 1999: 38-39). Harvey bu ge-
liflmeleri, “zaman-mekân s›k›flmas›” (time and space compression) nitelemesiyle
kavramsal bir çerçeveye yerlefltirmektedir. Böylece “zaman ve mekân s›k›flmas›”
fikri, Harvey’in gelifltirdi¤i yaklafl›m›n merkezine oturmaktad›r.
Harvey, bu tür geliflmelerle ilgili olarak daha ayr›nt›l› bir tarihsel-co¤rafi çözüm-
leme sunmay› amaçlamaktad›r. Özellikle farkl› tarihsel dönemlerde kapitalizmin
nas›l farkl› mekânsal sabitleyenlere ihtiyaç duydu¤u üzerinde durur. Bu sürecin in-
celenmesi, “her kapitalist dönemde mekân›n, üretimin büyümesini, emek-gücü-
nün yeniden üretimini ve kâr›n azamiye ç›kar›lmas›n› kolaylaflt›racak biçimde ör-
gütlenmesini” anlatmaktad›r (Urry, 1999: 39).
Kapitalizm kendi kriz dönemlerinin, zaman ve mekân›n yeniden örgütlenmesi
yoluyla üstesinden gelebilmekte ve böylece yeni bir birikim döneminin temellerini
kurmufl olmaktad›r. Harvey, kapitalizmin krizleriyle bafl etme biçimini, “Fordizm”den
“Post-fordist” esnek birikime geçifl sürecinin aç›klad›¤›n› vurgulamaktad›r. Bu süre-
ci, Marx’›n teorisine dayal› olarak göstermeye çal›flan Harvey’e göre, Post-fordizm,
yeni bir mekânsal sabitleyeni gerektirmekte ve bu sabitleyen, zaman ve mekân›n
temsil edildi¤i en anlaml› biçimdeki yeni tarzlar› iflaret etmektedir (Urry, 1999: 39).
Bu çözümlemede merkezi olan “zaman-mekân s›k›flmas›”d›r. Harvey (1997: 317),
Fordizmden esnek birikim rejimine geçiflle birlikte mekân ve zaman›n kullan›mlar›
ve anlamlar›n›n nas›l bir de¤iflim gösterdi¤ini sorgulamaktad›r.
Co¤rafi hareketlili¤in artmas› ve turizmin büyük ölçekli geliflimi, dünya kültür-
lerinin artan bir flekilde birbirlerine kar›flt›r›lmalar›na imkân sa¤lamaktad›r. Daha
h›zl› ve daha ucuz seyahat edebilme, kitle iletiflim sistemlerinin yayg›nlaflmas›, in-
sanlar›n zaman ve mekân alg›lar› üzerinde etkili olmaktad›r. Zaman ve mekân s›-
k›flt›r›lmaktad›r. Harvey bu durumu, üretim h›z›yla ve “tam zaman›nda” (just in ti-
me) gibi tekniklerin kullan›m›yla iliflkili olarak ele almaktad›r (Haralambos ve Hol-
born, 1995: 913).
Zaman ve mekân ayn› zamanda dünya finans sisteminde de s›k›flt›r›lmaktad›r:
Hisseler, para birimleri ve metalar›n ticareti, günde 24 saat ve bilgisayar teknoloji-
siyle an›nda ifllem görerek devam etmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).
Tokyo’da olanlar Londra, New York ve baflka yerlerin piyasalar›n› etkilemekte,
dünyan›n bütün ülkeleri, Üçüncü Dünya’n›n Birinci Dünya’ya olan büyük borçlar›
taraf›ndan etkilenmektedir. Harvey’e göre, bu flekilde oldukça karmafl›k hale gelen
dünya finans sisteminin ulusal hükümetler taraf›ndan anlafl›lmas› ve kontrol edil-
mesi neredeyse imkâns›z hale gelmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).
Yirmidört saat ticaretin gelifliminin anlam›, yat›r›mc›lar›n ve arac›lar›n, dövizler ve
tahvillerin al›m sat›m› için asla beklemek zorunda kalmamalar›d›r. Ürünlerin elde
edilebilmesi, insanlar›n yeni tarz veya modalar› tüketmek için baflka bir yere gitme-
yi beklemek zorunda kalmayacaklar› ölçüde ola¤anüstü artm›flt›r (Urry, 1999: 294)
Bütün bu yaflananlara ba¤l› olarak yo¤un bir zaman-mekân s›k›flmas› evre-
sinde oldu¤umuzu belirten Harvey (1997: 317), bunun “politik ekonomik uygu-
lamalar, s›n›f güç dengeleri ve kültürel ve toplumsal yaflam üzerinde, insana yö-
nünü flafl›rtan sars›c› bir etki yapt›¤›n›” ifade etmektedir. Fakat bu durum, kapi-
talizmin tarihinde ilk kez görülmemekle birlikte, kapitalizmin daha önceki dö-
nemlerinde yaflanan zaman ve mekân s›k›flmas›, bu zamanki durumdan farkl›
de¤ildir.
Bu anlamda, 19. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren demiryollar›n›n, telgraf›n ve gün-
lük bas›n›n gelifli benzer bir sonuca yol açm›flt›r. Ayn› durum, I. Dünya Savafl› ön-
cesinde yaflanan zor y›llarda “radyonun geliflimi, demiryolu a¤›n›n tamamlanmas›,
büyük kartellerin ortaya ç›k›fl› ve ticaret imparatorluklar›n›n parçalanmas› döne-
minde” yaflanm›flt›r. Harvey (1993: 58) bunun sonucu olarak, toplumsal yaflam›n
zaman-mekân koordinatlar›n›n, sa¤lam bir zemine oturmamas› nedeniyle bireyin
kendini tan›mlad›¤› kimli¤inin kayd›¤›n› ve konumunun da ister istemez de¤iflti¤i-
ni ileri sürmektedir.
Resim 8.4, zaman ve mekân aras›nda- Resim 8.4
ki mesafeye dayal› olarak kurulan iliflki- 1500-1840
Mekân›n zaman
nin tarihsel olarak nas›l bir de¤iflim geçir- taraf›ndan yok
di¤ini göstermektedir. 1500-1840 y›llar› edilmesiyle küçülen
dünya. (Harvey,
aras›nda karayolu ulafl›m›nda atl› araba- 1997: 271).
lar›n ve denizde yelkenlilerin h›z›yla öl-
çülen mesafeler, 1850-1930 y›llar›n› kap- Kaynak:
http://lewishistorical
sayan dönemde buhar gücüyle çal›flan lo- society.com
komotifler ve gemilerin h›z›na göre belir-
lenmeye bafllam›flt›r. 1950’li y›llarda per-
vaneli uçaklar, 1960’larda ise jet yolcu
Best average speed of horse drawn coaches
uçaklar›n›n h›z›, mesafeleri daha da ya- and sailing ships was 10 m.p.h
1850-1930
k›nlaflt›rm›flt›r.
1970’li y›llar›n bafllar›ndan itibaren kul-
lan›lmaya bafllanan uydu iletiflim sistemle-
ri ise zaman› mesafeden ba¤›ms›z hale ge-
tirmifltir (Harvey, 1997: 326). Büyük ve ço- Steam locomotives averaged 65 m.p.h
steam ships averaged 36 m.p.h
kuluslu flirketlerin, dünyan›n birçok nok- 1950 s
tas›nda yer alan fabrikalarda, “finans, pi-

yasa, girdi maliyetleri, kalite kontrolü ve Propeller aircraft
300-400 m.p.h
emek süreci koflullar›na iliflkin kararlar›, 1960 s

eflzamanl› biçimde alarak iflini yürütmesi
Jet passenger aircraft
art›k mümkündür” (Dicken, 1986: 110-113 500-700 m.p.h
aktaran Harvey, 1997: 327).
Büyük kitlelerin televizyona sahip olmas›, uydu iletiflimiyle bir araya geldi¤inde
herkesin farkl› mekânlardan gelen bir imaj ya¤murunu neredeyse an›nda yaflama-
s›n› olanakl› k›larak dünyan›n mekânlar›n› bir televizyon ekran›ndaki imajlara
indirgemektedir. Olimpiyatlar›, Dünya Kupas›’n›, bir diktatörün düflüflünü, bir po-
litik zirveyi, ölümle sonuçlanan bir trajediyi, bütün dünya [izleyebilmektedir]. (Har-
vey, 1997: 327).
Bu anlamda, “bafllang›çtan beri kapitalizmin dinami¤inin tam merkezinde var

olmufl olan mekân›n, zaman arac›l›¤›yla yok edilmesi sürecinin yeni bir evresine
tan›k oluyoruz” (1997: 327). (Resim 8.4)
SIRA S‹ZDE Harvey, zaman mekan

SIRA S‹ZDEs›k›flmas›n›n, posmodern yap›tlardaki temsillerini nas›l görmektedir?
4
Mekân›n, zaman taraf›ndan yok edilmesiyle, günlük yeniden üretime giren me-
ta bileflimini köklü bir flekilde de¤ifltirdi¤ini vurgulayan Harvey, küresel meta do-
lafl›m› ile bütünleflme yoluyla, birçok yerel yiyecek sisteminin yeniden örgütlendi-
S O R U ¤ini belirtmektedir.
S O R U Frans›z peynirlerinin “ABD’de 1970’te büyük kentlerde birkaç
lüx flarküteri d›fl›nda bulunamazken, bugün bütün ülkede yayg›n olarak sat›l›yor”
D‹KKAT
olmas›, Harvey’in
D‹KKAT
(1997: 334) bu konuda verdi¤i örneklerden biridir.
Zaman ve mekân hissi, postmodern ça¤da zay›flamaktad›r. Örne¤in, “dünyan›n
co¤rafi karmafl›kl›¤›n›n her gece statik bir televizyon ekran›nda bir dizi imgeye in-
N N
dirgenmesi gibi, bütün dünyan›n mutfaklar› tek bir mahalde toplanm›fl durumda-
d›r.” (Harvey, 1997: 337). Avrupa ve Amerika’n›n büyük flehirlerinde, dünya ülke-
AMAÇLARIMIZ lerinin mutfaklar›n›n
AMAÇLARIMIZ hemen hepsini görmek mümkündür. Japon suflileri, Ameri-
kan doughnut lar›, Frans›z kruvasan lar› gibi dünyan›n her yerinden yemeklerin
yan› s›ra, her k›tadan dünya müzi¤i, her ülkeden gelen sebze ve meyveler süper-
K ‹ T A P marketlerdeK bulunmaktad›r
‹ T A P (Harvey, 1997: 334-335).
Zaman gittikçe kar›flmaktad›r; insanlar Disneyland’da ‘Eski Dünya’y› ziyaret
edebilmekte ya da Ortaça¤ kalesinde bir hafta sonuna kat›lmak için giyinebilmek-
TELEV‹ZYON tedirler (Haralambos
T E L E V ‹ Z Y O N ve Holborn, 1995: 913). Zamanlar, yerler ve kültürler, gittik-
çe yak›nlaflmakta ve birbirleriyle kar›flmaktad›r. Bu durum, sanat, felsefe ve top-
lumsal düflüncede yans›t›larak “geçicilik, kolaj, parçalanma, da¤›lma” taraf›ndan
simgelenmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).
Resim 8.5
Paris Disneyland
e¤lence merkezi.
Kaynak:
http://pleasingvacat
ions.com/tag/euro-
disneyland
Sonuç olarak Harvey (1993: 58), toplumda kim ya da ne oldu¤umuzu ö¤rendi-

¤imiz mekân ve zamana iliflkin sembolik düzenlemelerin de¤iflti¤ini belirtmekte-
dir. Buna ba¤l› olarak toplumsal yaflam›n zaman-mekân koordinatlar› kayd›¤› za-
man ya da güvenilir olma özelli¤ini kaybetti¤i zaman, bireyin de kendisinin kim

oldu¤unu tan›mlamas› güçleflmektedir: “Hangi zamanda yafl›yoruz? Borsa simsar›-
n›n 24 saatinde mi, ço¤u ulus devletin 100 y›l› geçmeyen tarihinde mi, yoksa kü-
resel ›s›nman›n uzun dönemli zaman›nda m›? Hangi mekânda yafl›yoruz? Köyde,
bir ülkede, Avrupa’da, Bat›’da, yoksa yerkürede mi?” (Harvey, 1993: 58).
Harvey’e göre, zaman-mekân s›k›flmas›na yönelik ortaya ç›kan tepkiler

SIRAnelerdir?
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
5
Bu anlamda Harvey’in araflt›rmas›nda, postmodernizmin kökleri, özellikle 1973
çöküflünden sonraki dönemde de¤iflen zaman-mekân deneyimlerine dayanmakta- Harvey, zamanD Üvefimekân›n
ÜNEL‹M
tan›m›n›n, bireysel ya da
d›r. Harvey (1993: 58), dünya olaylar›n›n zaman ve mekân›nda kayma meydana toplu kimlik yarat›m›
gelmesi ve insanlar›n dünyaya iliflkin konumlar›n›n de¤iflmesi nedeniyle
S O R U kimli¤imi- aç›s›ndan temelSönemO R U
zi yeniden kurma aray›fl› içinde oldu¤umuzu vurgulamaktad›r: tafl›d›¤›n›, kim oldu¤umuzu
büyük ölçüde, güvenilir
D ‹ Kdünyas›,
KAT zaman-mekân D ‹ K K A T
Uluslararas› borsac›l›¤›n ve küresel ticaretin hâkim oldu¤u bugünün dün- koordinatlar›na dayanarak
ya üzerinde üretilen ürünlere ve farkl› mekânlara eriflebilirli¤imizdeki h›zl› de¤iflim tan›mlad›¤›m›z› ileri
sürmektedir.
N N
(kitle turizminin yayg›nlaflmas›, uzakl›k engelinin kalmamas›,SIRA vb.),S‹ZDE
modadaki ve SIRA S‹ZDE
hayat tarzlar›ndaki de¤iflmeler, insanlar›n iflleri, sahip olduklar› de¤erler ve (zaman
ve mekân içinde) baflkalar›yla olan iliflkileri gibi temel önemdeki konularda derin bir
belirsizlik ve kiflisel güvensizlik yaratt›. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
Kad›nlar›n özgürleflmesi, etnik eflitsizlikler ve Üçüncü Dünya’da yoksullukla il-

gili konular›n önemi artmakta, bu konulara yönelik toplumsalKhareketler ‹ T A P oluflmak- K ‹ T A P
tad›r. Buna karfl›n Harvey, bu toplumsal hareketlerin büyük bir k›sm›n›n politik ör-
gütlenme alan›ndan ziyade ‘Live Aid’ konserleri gibi saf anlamda imaj üretimi ala-
n›nda yer ald›¤›n› belirtmektedir. Yine de postmodernizminT en E L E kötü
V ‹ Z Y Osonuçlar›na
N TELEV‹ZYON
karfl› bir kontratak bafllang›c›n›n olas›l›¤›n› tafl›d›klar›n› ifade etmektedir (Haralam-
bos ve Holborn, 1995: 914). Harvey, “›rkç›l›¤a, apartheid’e, dünya çap›nda açl›¤a,
eflitsiz co¤rafi geliflmeye karfl› mücadelede” ve çevre alan›nda önemli hale gelme-
ye bafllayan bu farkl› toplumsal hareketler alan›nda yeni enternasyonalizmin (ulus-
lararas›c›l›k) iflaretlerinin yayg›n olarak görüldü¤ünü iddia etmektedir (1997: 392).
SONUÇ
Harvey (1993: 58), postmodernizmi “zaman-mekân s›k›flmas› çevresinde ve içinde
kurulan genifl kapsaml› bir önermeler” dizisi olarak tan›mlamaktad›r. Bir taraftan
postmodernizmin sunduklar›n›n, di¤er taraftan da postmodernizme yönelik eleflti-
rilerin çok fazla çeflitlilik göstermesinin, ancak zaman-mekân koordinatlar› de¤iflen
bir dünyada kimlik aray›fl›yla aç›klanabilece¤ini ileri sürmektedir. Bu anlamda
postmodernizmin olumlu ve olumsuz yönlerini birlikte ele almaktad›r.
Harvey’e göre, postmodernizm, özgürlefltirici ve ayn› zamanda yeni fleyleri or-
taya ç›karan bir yöne sahiptir. Bu bak›mdan, eskilerden s›k›lm›fl olanlar›n, yeni aç›-
l›mlar›n yarat›lmas›yla, kendilerini yeni bir imajla yeniden yaratabilme imkân› bul-
du¤unu ifade etmektedir:
Ekonomide devrimci türde giriflimcilikten, sanattaki benzer yeniliklere dek uzanan

yeni yarat›c› çabalar›n ortaya ç›k›fl›, bu çabalar içinde yer alanlar aç›s›ndan kesin-
likle heyecan vericiydi. Ve zaman ve mekân eksenleri kökten de¤iflmekte olan bir
dünyada toplumun, mekân›n, politikan›n ve ekolojinin ne oldu¤una dair ciddi ara-
y›fllar da insan çabas›n›n olumlu yan›n› kan›tlad› (Harvey, 1993: 58).
Buna karfl›n, postmodernizmin olumsuz taraflar›n›n da güçlü bir flekilde ortaya

ç›kt›¤›n› belirtmektedir: “Dar anlamda giriflimcilikle ve parasal de¤erlerle bu kadar
s›k› f›k› olmas›; kültürel üretim, borsan›n bir flubesinden baflka bir fley de¤ilmiflce-
sine, geçici olan fleylere bu denli s›k› s›k›ya ba¤lanmas›; sanki gerçek tarih ve co¤-
rafya, ço¤u kez en a¤›r flartlar alt›nda yaflanan ve yitirilen hayatlar›n mücadelesi
de¤il de, süpermarket raflar›ndaki metaforlarm›flças›na, tarih ve co¤rafyay› birkaç
fikir ve görüntü u¤runa talan etmesi” (Harvey, 1993: 58).
Harvey (1993: 58), en olumsuz anlamda postmodernizmin, kaybedilen zaman-
mekân anlay›fl›n›n yerine “sahte ve taklitçi bir zaman-mekân anlay›fl›” koymaya ça-
balad›¤›n› belirtmektedir. Kültür miras›yla alay etti¤ini ve yitirilen geçmifle vurgu
yaparak nostaljiyi pazarlad›¤›n› ifade etmektedir. Bunun yan› s›ra, postmodernizm,
oldukça dar kapsaml› bir yerellik politikas›na saplanm›flt›r. En önemlisi, eklektiz-
mi, kültürel, politik ve toplumsal farkl›l›klar›n uzlaflt›r›lmas› çabalar›yla kar›flt›rm›fl
olmas›d›r.
Bunlar›n sonucunda Harvey (1993: 58), gelece¤e yönelik olarak nereye gitti¤i-
mizi sorgulamaktad›r:
Bu yeni zaman ve mekân kavray›fl›na, kimli¤imizi tan›mlayan yeni koordinatlara

al›flmaya ve tart›flabilece¤imiz, yarat›c› faaliyetlere giriflebilece¤imiz daha güvenli
bir konum tan›mlaman›n mümkün oldu¤una inanmaya m› bafll›yoruz? Acaba, çev-
remizi kas›p kavuran bu ekonomik, politik ve kültürel de¤iflim f›rt›nas›nda hâlâ eski,
bildik sorunlar›n varl›¤›na m› tan›k oluyoruz?
Bu anlamda Harvey, hem malî sistemde hem de uluslararas› medyada ekono-

mik ve politik gücün afl›r› yo¤unlaflmas›n›, Kuzey Amerika, Avrupa, Japonya gibi
yerkürenin birbirine düflman ticaret imparatorluklar›na ayr›lmas›n› ve tüm bunlar›n
yan› s›ra dünyan›n her köflesinde hüküm süren yoksulluk ve çevre sorunlar›n› vur-
gulamaktad›r.
Harvey’e (1993: 59) göre, postmodernizm bize esas olarak, farkl›l›¤›n ve çeflit-
lili¤in önemli oldu¤unu ve dünyay› betimledi¤imiz dil ve söylem üzerinde büyük
bir dikkatle durup kafa yormam›z gerekti¤ini ö¤retmifltir. Di¤er taraftan, bütün
bunlara karfl›n postmodernizm, farkl›l›klar›n üretken bir biçimde birbiriyle nas›l
uzlaflt›rabilece¤ini belirtmemifl, ayr›ca her insan›n karfl›s›ndakinin “dilini parçalar›-
na böldükten sonra”, nas›l birbiriyle iletiflim kurabilece¤i hakk›nda hiçbir flekilde
ipucu da vermemifltir:
Bu aç›dan bak›ld›¤›nda da, “post” (sonra) öneki, neyin “öncesinde” (pre) oldu¤u-
muz gibi bir soruyla u¤raflmam›z› gereksiz k›ld›¤› için yerindedir. Bu aç›dan, realiz-
me geri dönülmesi, metafor alan›ndan uzaklafl›lmas›, reel politika ve ekonomi ile ye-
niden ilgilenilmesi, hofl karfl›lanmas› gerekli fleylerdir. fiimdiden durup da geriye
bakt›¤›mda, postmodernizmin hem çok fley ö¤retti¤ini, hem de geride, ard›ndan yas
tutaca¤›m›z çok fley b›rakt›¤›n› söyleyebilirim.
Harvey (1993: 59), daha özenli bir gelecek kurma amac›yla u¤rafl›rken, bu ders-
lerin üzerinde büyük bir dikkatle durulmas› gerekti¤ine inanmaktad›r.
Özet
N
A M A Ç
Harvey’in Postmodernizm çal›flmas›nda öne sür- N
A M A Ç
Harvey’in postmodernizm hakk›ndaki görüflleri-
1 dü¤ü temel tezi betimleyebilmek. 3 ni özetleyebilmek.
Harvey’e göre, 1970’li y›llardan itibaren ekono- Harvey, postmodernizmi farkl› yönleriyle kavra-
mik, politik ve kültürel alanlarda yaflanan önem- ma amac›yla postmodernizmin, modernizmden
li de¤iflimler, bu zamana kadar sahip oldu¤umuz radikal bir kopufl mu, bir üslup mu yoksa dö-
mekân ve zaman› alg›lama biçimlerinin de¤iflimi nemlefltirmeye yak›ndan ba¤l› bir kavram m› ol-
ile yak›ndan iliflkilidir. Harvey, sermaye biriki- du¤unu sorgulamaktad›r. Ayr›ca postmoderniz-
minde yeni esnek bir tarz›n ortaya ç›kmas› ve min meta anlat›lara muhalefet olan susturulmufl
kapitalizmin örgütlenme sürecinde görülen “za- baflka sesler ve dünyalara yönelik ilgisi nedeniy-
man-mekan s›k›flmas›”n›n yeni bir biçimi ile post- le devrimci bir potansiyelinin olup olmad›¤›n› ya
modernist kültürel biçimlerin yükselifli aras›nda da modernizmin ticarilefltirilmifl ve evcillefltiril-
zorunlu bir iliflki oldu¤unu ve bu iliflkiye dair ön- mifl bir versiyonu olabilece¤i ihtimalini ele al-
sel kan›tlar›n sunulabilece¤ini savunmaktad›r. maktad›r. Harvey, postmodernizmi, hem bir us-
N
lüp hem de belli ülkelerde, belli bir süre etkili
Harvey’in Ayd›nlanma düflüncesi ile modernite olan tarihsel bir hareket olarak görmektedir.
A M A Ç
2 aras›nda kurdu¤u iliflkiyi aç›klayabilmek. Postmodernizmin moderniteye karfl› bir tepki

Modern düflüncenin gelifliminin temeli Ayd›nlan- olarak ortaya ç›kmas› görüflü do¤rultusunda,
ma düflüncesine dayanmaktad›r. Habermas’›n, merkezlenme ve da¤›lma, otorite ve yap›bozum,
gelifltirdi¤i “modernite projesi” kavram› 18. yüz- hiyerarfli ve anarfli, kal›c›l›k ve esneklik gibi bir
y›lda görülmeye bafllanan düflünsel bir çabay› tak›m karfl›tl›klar sunulmaktad›r. Harvey, post-
ifade etmektedir. Ayd›nlanma düflüncesi nesnel modernizmin temel özelliklerinin parçalanma,
bir bilim, evrensel bir ahlak ve hukuk ile sanat›n belirlenemezlik ve bütün evrensel söylemlere
gelifltirilmesi fikrini savunmaktad›r. Bu görüfl yönelik duyulan derin bir güvensizlik oldu¤unu
do¤rultusunda modernite projesi, özgür ve yara- vurgulamaktad›r. Harvey’e göre postmoderniz-
t›c› çal›flmalarla sa¤lanan bilgi birikimi arac›l›¤›y- min olumlu yönleri ötekilik, öznellik, cinsiyet ve
la insanl›¤›n ilerlemesini, özgürleflmesini ve ya- cinsellik, ›rk ve s›n›f, zamansal ve mekânsal co¤-
flam›n zenginleflmesini amaçlamaktad›r. ‹lerleme rafi yerleflime dayal› birçok farkl›l›¤› temsil et-
fikrini temel alan Ayd›nlanma düflüncesi, rasyo- mesidir. Di¤er taraftan Harvey, Marxist bak›fl aç›-
nel toplumsal örgütlenme ve rasyonel düflünce s›yla postmodernizmin güçsüz yönlerini, mo-
biçiminin geliflmesiyle modernitenin de savun- dern dünyan›n sorunlar›n› afl›r› vurgulamas›,
du¤u, tarih ve gelenekten kopmay› hedefleyen onun maddi kazan›mlar›n› görmemesi ve bu so-
laik bir hareket olarak tan›mlanmaktad›r. Moder- runlarla bafl etme yollar› önermemesi olarak ifa-
nizmin 20. yüzy›lda karfl›laflt›¤› militarizm, iki de etmektedir.
dünya savafl›, nükleer yok olma tehdidi gibi fela-
ketler, Üçüncü Dünya ülkelerinin iddia edilen
ilerici bir “modernleflme süreci” yaflamamalar›,
Ayd›nlanma düflüncesinin amaçlar›na yönelik gü-
veni sarsm›fl, insanl›¤›n özgürleflmesi hedefinin,
evrensel bir bask› sistemine dönüflmesi yönünde
flüpheler ortaya ç›karm›flt›r. Bu nedenle bafllayan
tart›flmalar›n odak noktas› Ayd›nlanma projesi
olmufltur.
N
A M A Ç
Harvey’in kapitalizmin ekonomik ve politik dö- N
A M A Ç
Harvey’in ‘zaman-mekân s›k›flmas›’ kavram›n›
4 nüflümü hakk›ndaki düflüncelerini de¤erlendi- 5 aç›klayabilmek.
rebilmek. Harvey, mekân ve zaman›n nesnel niteliklerinde
Harvey, 20. yüzy›l›n sonlar›n›n ekonomi politi- meydana gelen de¤iflimlerin, bazen ciddi bir fle-
¤inde yaflanan dönüflümün araflt›r›lmas›nda ka- kilde dünyaya bak›fl biçimimizi de¤ifltirdi¤ini be-
pitalist üretim tarz›n›n temel kurallar›n›n, tarihsel lirtmektedir. Kapitalizmin tarihinde yaflam›n h›z›
co¤rafi geliflme sürecinde biçimlendirici güçler artmakta, mekânsal engeller afl›lmaktad›r. Me-
olarak iflleyiflin de¤iflmeden sürmekte oldu¤unu kân, telekominikasyon arac›l›¤›yla “küresel bir
göstermeyi amaçlamaktad›r. Harvey, sermaye bi- köy”e dönüflmekte, zaman k›salmaktad›r. Bu du-
rikiminin kaç›n›lmaz krizlerinin ekonomide rum zamansal ve mekânsal dünyalar›n s›k›flmas›
önemli de¤iflimlere yol açt›¤›n› belirtmektedir. hissine yol açmaktad›r. H›z kapitalizminin büyü-
Kapitalizmin 1973-1975 y›llar› aras›nda yaflad›¤› mesi, görselleflen medyan›n giderek h›zlanmas›
büyük ölçekli kriz, bir dizi düzenlemeyi gerekli ve parçalanmas› gibi geliflmeleri Harvey, “zaman-
k›lm›fl ve böylece büyümeyi ve kârl›l›¤› sa¤lama mekân s›k›flmas›” kavramsallaflt›rmas›yla ifade
amac›yla farkl› bir birikim rejimine geçilmifltir. etmektedir.
Bu durum, postmodern olarak adland›r›lan bir Turizmin büyük ölçekli geliflimi, h›zl› ve ucuz se-
tak›m kültürel de¤iflimleri ve “toplumsal ve poli- yahat, yayg›n kitle iletiflim sistemleri, insanlar›n
tik düzenleme tarz›n›” üretmifltir. zaman ve mekân alg›lar›n› etkilemifltir. Bu an-
Yeni birikim rejimi olan esnek birikim, Fordizm’in lamda yo¤un bir zaman-mekân s›k›flmas› evre-
kat› özellikleriyle çat›flma iliflkisi içinde emek sü- sinde oldu¤umuzu belirten Harvey bu durumun
reçleri, iflgücü piyasalar›, ürünler ve tüketim ka- politik ekonomik uygulamalar, s›n›f güç denge-
l›plar› aç›s›ndan esnek bir biçime dayanmakta- leri ile kültürel ve toplumsal yaflam üzerinde sar-
d›r. Yeni üretim sektörlerinin, finans hizmetlerin- s›c› bir etkiye sahip oldu¤unu ileri sürmektedir.
de yeni yöntemlerin ve yeni piyasalar›n ortaya Harvey, kapitalizmin dinami¤inin tam merkezin-
ç›kmas› ve ticari, teknolojik ve örgütsel yenilikle- de yer alan mekân›n, zaman arac›l›¤›yla yok edil-
rin temposunun büyük ölçüde h›zlanm›fl olmas›, mesinin, günlük yeniden üretime giren meta bi-
esnek birikim rejiminin temel özellikleri aras›nda leflimini köklü bir flekilde de¤ifltirdi¤ini, zaman-
yer almaktad›r. lar, yerler ve kültürlerin, gittikçe yak›nlaflt›¤›n› ve
Ekonomide yaflanan bu de¤iflimler ayn› zaman- birbirleriyle kar›flt›¤›n› ifade etmektedir.
da kültürel, politik ve toplumsal de¤iflimlerin de
temelini oluflturmaktad›r. Kapitalizm tüketimi art-
t›rmak amac›yla bir bofl zaman endüstrisi yarat-
m›fl, bu alanda yeni hizmetler ve yeni ürünler
sunmufl ve sürekli yenilenerek kâr elde edilebi-
len bilgisayar, müzik, giyim, gibi alanlarda h›zl›
de¤iflimlere olanak sa¤lam›flt›r. Harvey’e göre,
ekonomi alan›nda görülen de¤iflimler, politik ve
toplumsal hareketlerin geliflimini de etkilemifltir.
Kapitalist sisteme muhalefet oluflturan kaynaklar
olarak toplumsal s›n›fla iliflkili konular ve iflçi ha-
reketi önemini kaybetmifl, politik muhalefet, özel
konu veya gruplar› temsil eden çeflitli hareketle-
re da¤›lm›flt›r. Sermaye birikim sürecinde yafla-
nan bu de¤iflimler, postmodern düflüncenin te-
melini oluflturmaktad›r.
1. Afla¤›dakilerden hangisi Harvey’e göre kapitalist üre- 6. Afla¤›dakilerden hangisi gösterim mekânlar› ile me-
tim tarz›n›n, postmodern ça¤da kaybolmayan özellik- kân›n üretimi iliflkisini gösteren alanlardan biridir?
lerinden biri de¤ildir? a. Hayali peyzajlar
a. Ekonomik büyümeye dayal› olmas› b. Duvar yaz›lar›
b. Teknolojik ve örgütsel anlamda dinamik olmas› c. ‹letiflim sistemleri
c. Örgütlü iflin her zaman yeni yollar›n› üretmesi d. Zihinsel haritalar
d. Üretim sürecinde emek üzerindeki kontrolünü e. Kentsel hiyerarfliler
sürdürmesi
e. Yarat›c›l›k ve geliflmede çok geride kalmas› 7. Afla¤›dakilerden hangisi Harvey’e göre postmoder-
nizmin temsil etti¤i alanlardan biri de¤ildir?
2. Afla¤›dakilerden hangisi modernizmin özelliklerin- a. Ötekilik
den biridir? b. Nesnellik
a. Da¤›lma c. Farkl›l›k
b. Anarfli d. Cinsiyet
c. Retorik e. Öznellik
d. Metafizik
e. ‹roni 8. Afla¤›dakilerden hangisi postmodernizmin özellikle-
rinden biridir
3. Afla¤›dakilerden hangisi Harvey’in sundu¤u mekân- a. Hakimiyet
sal pratiklerin bir yönü de¤ildir? b. Merkezlenme
a. Ulafl›labilirlik ve mesafe c. Belirsizlik
b. Mekân›n edinimi ve kullan›m› d. Semantik
c. Mekân›n da¤›lmas› e. Romantizm
d. Mekân›n kontrol edilmesi
e. Mekân›n üretimi 9. Afla¤›dakilerden hangisi Lefebvre’in gelifltirdi¤i kav-
ramsal üç düzeyden biridir?
4. Afla¤›dakilerden hangisi ‘postmodernizm’ teriminin a. Mekân›n hakimiyeti
ilk kez kullan›ld›¤› aland›r? b. Mekân-zaman iliflkisi
a. Ekonomi c. Mekânsal süreçler
b. Mimarl›k d. Mekân›n temsilleri
c. Siyaset e. Mekânsal gerçeklik
d. Sanat
e. Kültür 10. Afla¤›dakilerden hangisi mimariyi “modern yaflam
makinas›” olarak tan›mlayan mimard›r?
5. Afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanma düflünürlerinin a. F. Jameson
hedeflerinden biri de¤ildir? b. D. Harvey
a. ‹nsanl›¤›n özgürleflmesi c. J.F. Lyotard
b. Evrensel ahlak ve hukukun gelifltirilmesi d. C. Jencks
c. Günlük yaflam›n zenginleflmesi e. Le Corbusier
d. Bilginin tekel alt›na al›nmas›
e. Nesnel bilimin gelifltirilmesi

1. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Kapitalizmin Politik ve Eko- S›ra Sizde 1
nomik Dönüflümü” bölümünü gözden geçiriniz. Harvey (1997: 84), mimarl›k ve kent tasar›m› alan›nda
2. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünü postmodernizmin, modernist düflünceden bir kopufl an-
gözden geçiriniz. lam›na geldi¤ini ileri sürmektedir. Modernist düflünce-
3. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Zaman ve Mekân” bölümü- ye göre, planlama ve geliflme, genifl ölçekli, teknolojik
nü gözden geçiriniz. bak›mdan rasyonel ve etkin kent planlamas› üzerinde
4. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünü yo¤unlaflmal›d›r. Bu modernist anlay›fla karfl›t olarak
gözden geçiriniz. postmodernizm, kentsel dokuyu parçalanm›fl, bölün-
5. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Modernite ve Modernizm” müfl bir flekilde görmektedir. Metropolün tamam›n›n
bölümünü gözden geçiriniz. hâkimiyet alt›na al›nmas›n›n mümkün olmad›¤›n›, bu
6. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Zaman ve Mekân” bölümü- nedenle sadece baz› yerlerin düzenlenmesinin müm-
nü gözden geçiriniz. kün oldu¤u görüflüne dayal› olarak postmodernistler,
7. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünü kent planlamas›yla de¤il, kent tasar›m› ile ilgilenmekte-
gözden geçiriniz. dir. Basit bir biçimde “bölgesel geleneklere, yerel tarih-
8. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünü çilere, tikel istek, ihtiyaç ve fantezilere duyarl› olmay›”
gözden geçiriniz. amaçlamaktad›rlar. Buna ba¤l› olarak, uzmanlaflm›fl ve
9. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Zaman ve Mekân” bölümü- a¤›rl›kl› olarak “müflterinin zevkine göre biçimlenmifl
nü gözden geçiriniz. mimari biçimler” yaratmaktad›rlar. Mahrem, kiflisellefl-
10. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünü mifl mekânlar, gösteri ve geleneksel an›tsall›k, bu mi-
gözden geçiriniz. mari biçimlerin örnekleri olarak gösterilebilir. Bütün
bunlar›, mimari üsluplar›n eklektik bir flekilde kullan›l-
mas› arac›l›¤›yla süslemektedirler.
S›ra Sizde 2
Lefebvre (1976: 21), mekân ve üretim iliflkilerinin yeni-
den üretimi aras›nda kurulan iliflki çerçevesinde kapi-
talizmin, “mekân› iflgal ederek ve mekânlar üreterek”
kendi iç çeliflkilerinin üstesinden geldi¤ini vurgula-
maktad›r. Lefebvre’in (1991: 26-33) oluflturdu¤u me-
kân kuram›n›n temeli, “(toplumsal) mekân› (toplum-
sal) bir ürün” olarak ele almas›na dayanmaktad›r. Bu
anlamda, her toplum ve buna ba¤l› olarak her üretim
biçimi kendi mekân›n› üretmektedir. Mekân›n toplum-
sal olarak infla süreci, üretim biçiminin mekânsal ola-
rak örgütlenme sürecini de içermektedir. Böylece top-
lumsal mekânda, yeniden üretimin toplumsal iliflkileri
ile üretim iliflkileri ve onlar›n temsilleri yer almaktad›r.
Bu nedenle Lefebvre, çal›flma nesnesi olarak mekân›n
kendisini de¤il, mekân›n üretim sürecini ele almakta-
d›r. Kapitalist iliflkilerin çözümlenmesi için toplumsal
mekân›n üretim sürecinin araflt›r›lmas› gerekti¤ini be-
lirtmektedir.
Kaynaklar
S›ra Sizde 3 Berbero¤lu, Berch (2009). “Harvey ve Callinicos Post-
Mekân›n temsilleri, zihinsel haritalar, fiziksel ölçümler modernizm ve Elefltirisi”, Klasik ve Ça¤dafl Sosyal
gibi toplumsal ve politik hayat›n soyut bir parças›n› ifa- Teoriye Girifl: Elefltirel Bir Perspektif. Çev. Can
de etmektedir. Buna karfl›n temsili mekânlar, ev, mey- Cemgil, ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
dan, kilise, mezarl›k gibi duygu yüklü merkezler anla- Berman, Marshall (1994). Kat› Olan Her fiey
m›nda canl›, yaflayan mekânlar› içermektedir. Buharlafl›yor. Çev. Ü. Altu¤ ve B. Peker, ‹stanbul:
‹letiflim Yay›nlar›.
S›ra Sizde 4 Bernstein, R. J. (1985). (Ed.) Habermas and Moder-
Harvey, postmodern kültürel nesnelerin, tasarlanma nity. Oxford: Polity Press.
süreçlerindeki eklektizm ve konular›n›n anarflisi bak›- Dicken, Peter (1986). Global Shift: Industrial Change
m›ndan çok fazla çeflitlilik gösterdi¤ini belirtmektedir. in a Turbulent World. London: Harper and Row.
Zaman-mekân s›k›flmas› temalar›n›n, postmodern ya- Giddens, Anthony (1994). Modernli¤in Sonuçlar›.
p›tlarda nas›l temsil edildi¤ini aç›klamak amac›yla sina- Yay. Haz. T. Birkan, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
ma örne¤i üzerinde durmaktad›r. Harvey (1997: 342), Habermas, Jürgen (1983). “Modernity: An Incomplete
“sineman›n (foto¤rafla birlikte) kültürel modernizmin Project”, The Anti-aesthetic: Essays on
ilk büyük at›l›m› ba¤lam›nda ortaya ç›km›fl bir sanat tü- Postmodern Culture. H. Foster (Ed.), translated
rü olmas›” nedeniyle böyle bir seçim yapt›¤›n› ifada et- by. Seyla Benhabib, Port Townsend, Washington:
mektedir. Bütün sanat türleri aras›nda sineman›n, za- Bay Press.
man ve mekân temalar›n› iç içe geçmifl biçimde ele al- Hall, S. and Gieben, B. (1996). (Ed.) Formations of
ma aç›s›ndan en güçlü kapasiteye sahip oldu¤unu, bu Modernity. Cambridge: Polity Press in association
nedenle ö¤retici bir de¤er tafl›d›¤›n› ileri sürmektedir. with The Open University, pp. 1-16.
Bu amaca yönelik olarak Harvey (1997: 343), postmo- Haralambos, M. and Holborn, M. (1995). Sociology:
dernizmin özelliklerinin örneklerini sunana ve “zama- Themes and Perspectives. London: Harper
na ve mekân›n kavramlaflt›r›lmas›na ve anlamlar›na özel Collins.
bir ilgi” gösteren Blade Runner (B›çak S›rt›) ve Himmel Harvey, David (1969). Explanation in Geography.
über Berlin (Berlin Üzerinde Gökyüzü) adl› iki filmi London: Edward Arnold.
çözümlemektedir. Harvey, David (1973). Social Justice and the City.
Oxford: Basil Blackwell.
S›ra Sizde 5
Harvey, David (1978). “The Geography of Capitalist
Harvey’e göre, 1960’l› y›llardan itibaren yaflanmakta
Accumulation: Reconstruction of the Marxian
olan zaman-mekân s›k›flmas› ve ona efllik eden afl›r› ge-
Theory”, Radical Geography: Alternative
lip geçicilik ve parçalanma sonucunda ekonomik, poli-
Viewpoints on Contemporary Social Issues. R.
tik ve kültürel tepkiler ortaya ç›kmaktad›r. Bu tepkiler,
Peet, (Ed.), pp. 263-292.
daha öncekilerden önemli ölçüde farkl›l›k göstermekte-
Harvey, David (1982). The Limits to Capital. Oxford:
dir. Harvey’e (1997: 383-384) göre, bu tepkilerden ilki,
Blackwell.
“yorgun, bitkin, her fleyden usanm›fl bir sessizli¤e çekil-
Harvey, David (1985a). The Urbanisation of Capital.
mek ve her fleyin ne kadar engin, kavranamaz ve birey-
Baltimore: Johns Hopkins University Press.
sel ya da kolektif kontrolün d›fl›nda oldu¤u” duygusu-
Harvey, David (1985b). “The Geopolitics of Capitalism”
na boyun e¤mektir. ‹kincisi, dünyan›n karmafl›kl›¤›n›n
Gregory, D. and Urry, J.(Ed.), Social Relations and
yads›nmas› ve basit retorik önermeler arac›l›¤›yla temsil
Spatial Structures, London: Macmillan, pp. 128-
edilmesidir. Bir di¤er tepki biçimi, politik ve ekonomik
163.
bak›mdan ara bir yer bularak bir taraftan meta-anlat›la-
Harvey, David (1993.) “Postmodernizme Bir Bak›fl”,
r› reddetme, di¤er taraftan ise s›n›rl› mücadelenin müm-
Birikim Dergisi. May›s, Say› 49, ‹stanbul: Birikim
kün oldu¤unu savunan tavr›n benimsenmesidir. Sonun-
Yay›nlar›, s.55-59.
cu tepki biçimi ise zaman-mekan s›k›flmas›n› yans›tacak
Harvey, David (1997). Postmodernli¤in Durumu.
ve denetim alt›na alacak bir dil ve imgeler bütününün
‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
infla edilmesidir.
Hassan, Ihab (1985). “The Culture of Postmodernizm”,

Theory, Culture and Society. Vol.2 Issue 3,
pp.119-132.
Hollinger, Robert (2005). Postmodernizm ve Sosyal
Bilimler, Tematik Bir Yaklafl›m. Çev. A. Cevizci,
‹stanbul: Paradigma Yay›nlar›.
Huyssens, Andreas (1984). “Mapping The Postmodern”,
New German Critique. No.33, pp.5-52.
Jameson, Fredric (1991). “Postmodernizm ya da Geç
Kapitalizmin Kültürel Mant›¤›”, Postmodernizm.
N. Zeka (Der.), ‹stanbul: K›y› Yay›nlar›.
Jeanniere, Abel (1994). “Modernite Nedir?”,
Modernite Versus Postmodernite. Der. M. Küçük,
Ankara: Vadi Yay›nlar›, s.15-25.
Johnston, Ron J. (1983). Philosophy and Human
Geography: An Introduction to Contemporary
Debates. London: Edward Arnold.
Lefebvre, Henri (1976). Survival of Capitalism.
London, Macmillan.
Lefebvre, Henri (1991). Production of Space.
Cambridge: Blackwell.
Lyotard, Jean Francois (1997). Postmodern Durum.
Çev. Ahmet Çi¤dem, Ankara: Vadi Yay›nlar›.
Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. Çev. O.
Ak›nhay ve D. Kömürcü, Ankara: Bilim ve Sanat
Yay›nlar›.
Outhwaite, W. (2006). (Ed.) The Blackwell Dictionary
of Modern Social Thought. Oxford: Blackwell.
Öztan, G. G. (2004). “David Harvey Üzerine”, E¤itim
Bilim Toplum. Cilt: 3, say›: 9, s.46-54.
Ritzer, George (1996). Sociological Theory. New York:
McGraw-Hill.
Sarup, Madan (1995). Post-Yap›salc›l›k ve
Postmodernizm. Çev. A. B. Güçlü, Ankara: Ark
Yay›nevi.
Smelser, Neil J. (1994). Sociology. Oxford: Blackwell
Publishers.
Wagner, Peter (1996). Modernli¤in Sosyolojisi. Çev.
M. Küçük, ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi.
Urry, J. (1999). Mekânlar› Tüketmek. ‹stanbul: Ayr›nt›
Yay›nlar›.
Sözlük 203
Sözlük
A Ç
A¤ toplumu: A¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda merkezsiz, Çifte yorumsama: Toplumbilimin mant›ksal bak›mdan zo-
hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin hakim oldu¤u bir runlu bir parças› olarakmeslekten olayan yap›lar›n olufl-
toplumsal örgütlenme biçimi. turdu¤u anlaml› toplumsal dünya ile sosyologlar taraf›n-
Alan: Toplumsal mücadelelerin sürdü¤ü fiziksel olmayan dan ileri sürülen kavramlar›n anlam çerçevesi bak›m›n-
mekan. dan birbiri ile örtüflmesi.
Amaçsal-rasyonel eylem: Habermas’›n çal›flmalar›nda bafla-
r›ya yönlenmifl, “kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n ben- D
merkezci ego hesaplar› üzerinden” koordine edildi¤i bir Doxa: Bir alan›n sorgulanmamas› durumu veya o alana gir-
eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). Habermas amaç- mek için uyulmas› gereken ve sorgulanmayan kurallar›n
sal-rasyonel eylemi her ikisi de kat›lan aktörlerin eylem tümü.
planlar›n›n benmerkezci ego hesaplar› üzerinden koor- Düflünümsel modernleflme: Modernitenin öngörülemeyen
dine edildi¤i araçsal eylem ve stratejik eylem olmak üze- sonuçlar›ndan kaynaklanan belirsizlik sebebiyle toplumun
re iki alt eylem tipi alt›nda inceler. Araçsal eylem tek ak- kendi kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüzleflmesi.
törlü stratejik eylem ise en az iki ve daha çok aktör ara- Düflünümsellik: Araflt›rmac›n›n inceledi¤i olay ya da olguyla
s›nda geçen bir eylem tipidir. Tek aktörlü araçsal eylem- ilgili olarak her türlü etkeni gözden geçirmesi, yap› ve bi-
de kifli kendisini çevreleyen do¤al dünyay› manipüle et- rey aras›ndaki karfl›l›kl›l›¤› hesaba katmas› ve çal›flmas›-
mekle ilgilidir, yani do¤al dünyadaki nesnelere karfl› n›n her aflamas›n› sürekli geri dönüfller yaparak s›namas›.
araçsal bir tutuma sahiptir. ‹ki veya daha çok kifliyi kap-
sayan stratejik eylemde ise kifli veya kifliler baflkalar›na E
karfl› araçsal bir tutuma sahiptir, yani baflkalar›na nesne- Ekonomik sermaye: Sahip olunan tüm maddi kaynaklar.
lermifl gibi davranarak baz› fleyleri kontrol etmeye ve Enformasyonel toplum: Enformasyon üretimi, ifllenmesi ve
manipüle etmeye çal›fl›r (Edgar, 2006: 73, 144). aktar›m›n›n ortaya ç›kan yeni teknolojik koflullar ile bir-
Anamorfoz: Önceden analiz etmek için zor, tutars›z veya di- likte üretkenli¤in ve gücün temel kayna¤› haline geldi-
rençli gözüken fleylere anlam kazand›ran geriye do¤ru ¤i, özgül bir toplumsal örgütlenme biçimi.
bir göz at›flt›r. Bir baflka deyiflle anamorfoz, görme du-
yusuyla dolays›z olarak alg›lanamayan, belirli bir biçime F
sahip de¤ilmifl gibi görünen nesnelerin özel bir bak›fl Fantezi: Fantezi bizim gerçeklik olarak adland›rd›¤›m›z fleyi
aç›s›ndan alg›lanabilir olmas› anlam›na gelir. Araçsal ey- kuran ve Arzu’nun s›n›r hatlar›n› belirleyen fleydir. Bir
lem bkz. Amaçsal-rasyonel eylem. yandan bizi Gerçek’ten korurken bir yandan da Gerçe¤i
Araçsal rasyonalite: Bir amaca ulaflmada en uygun araçlar›n iletme görevi görür.
ak›lc› seçimi olarak tan›mlanmaktad›r. Araçsal rasyonalite- Fundamentalizm: Kiflisel davran›fl›n ve toplumun kurumla-
de amaçlardan çok araçlar›n rasyonelli¤i söz konusudur. r›n›n kayna¤› olarak, tanr› ile toplum aras›nda arac›l›k
Ayd›nlanma: 18. yüzy›lda Avrupa’da ortaya ç›kan, gelenek- eden belirli otoritenin varl›¤›n› kabul eden kolektif kim-
ten kopmay› ve toplumsal yaflam›n rasyonel temeller lik inflas›.
üzerinde kurulmas›n› hedefleyen laik bir hareket.
G
B Gerçek: Zizek’in bütün yaz›lar›n›n etraf›nda döndü¤ü temel
Bilimcilik (scientism): Do¤a bilimlerinin bilgi kaynaklar›n- sorunsal konu olarak gerçek yaln›zca gerçekli¤in z›tl›¤a
dan salt birini de¤il fakat tek bilgi kayna¤›n› temsil etti- dayal›- fark› olarak var olur ve dilin s›n›rlar›na iflaret eder.
¤ini ve dolay›s›yla tüm geçerli bilgi iddialar›n›n do¤a bi- Gerçek üzerine düflünme yollar› onunla do¤rudan de¤il,
limlerinde bulunan araflt›rma yöntemlerine uymak zo- yaln›zca kendi bafl›na var olmayan ancak bir dizi etkiyle
runda oldu¤u yönündeki yayg›n kan›. ama her zaman çarp›t›lm›fl, yer de¤ifltirmeye u¤rat›lm›fl
Bölgeselleflme: Bölgelerin yerellikler içinde ya da aras›nda bir biçimde mevcut olan bir neden olarak iliflkilenir.
zaman-uzam bak›m›ndan ayr›flmas›.
H Kimlik: Bireylerin toplumsal olarak infla etmeye çal›flt›klar›

anlam ve tecrübe kaynaklar›.
Habitus: ‹nsanlar›n toplumsal yaflam içerisinde konum alma-
Kültürel sermaye: Sahip olunan ve özellikle e¤itimle edini-
lar›n› sa¤layan davran›fl kal›plar›, e¤ilimler ve yatk›nl›k-
len bilgi birikimi.
lar bütünü.
Küresel kent: Enformasyonel toplumda finans, dan›flmanl›k
I-‹ ve iflletme hizmetlerinin örgütlendi¤i mekanlar.
Illusio: Kiflinin toplumsal bir mücadeleden elde etmeyi um-

du¤u bireysel ç›karlar.
M
Meritokrasi: Yönetim erkinin yetenek ve kiflilerin bireysel üs-
‹deal konuflma durumu: Habermas’›n çal›flmalar›nda özgür ve
tünlü¤üne, liyakata dayand›¤› yönetim biçimidir. Sosyolo-
fleffaf iletiflimin önündeki her türlü engelin ortadan kald›-
jik olarak bireylerin toplumda yetenekleri göz önünde
r›ld›¤› durumu tan›mlamada kullan›lan bir kavramd›r.
bulundurularak rollerini gerçeklefltirdikleri durum.
‹letiflimsel eylem: Habermas’›n çal›flmalar›nda “kat›lan ak-
Meflruiyet Krizi: Meflruiyet krizi düflüncesi Habermas’›n ça-
törlerin eylem planlar›n›n benmerkezci ego hesaplar›
l›flmalar›nda “örgütlü” ya da geç kapitalizmde önemli bir
üzerinden de¤il de anlaflma edimleri üzerinden koordi-
role sahip olan devletin meflruiyet (meflru güç, otorite)
ne edildi¤i durumlarda ortaya ç›kan eylem tipine verdi-
sorunuyla ilgilidir. Habermas geç kapitalist dönemde
¤i bir ad (Habermas, 1981: 305).
önemli bir role sahip olan devletin müdahalesiyle eko-
‹letiflimsel rasyonalite veya iletiflimsel ak›l: Habermas’›n
nomik krizlerin afl›labilece¤ini ancak bu sefer de devle-
hakikat ve ahlaki iyilik ile ilgili problemlerin bireyler
tin ekonomik alandaki krizleri çözerken di¤er toplumsal
aras›nda özgür, aç›k ve zorlamaya dayal› olmayan bir
alanlarda meflruiyetle ilgili düflünsel nitelikte yeni krizle-
iletiflim sürecinde ak›lc› bir flekilde çözümlenmesini ifa-
re yol açabilece¤ini düflünür ve geç kapitalist toplumu
de etmek için kulland›¤› bir kavram (Edgar, 2006:23).
vurabilecek as›l önemli krizlerin de ekonomik de¤il bir
‹mgesel: Zizek, Lacan’daki psiflenin ‘imgesel’, ‘simgesel’ ve
anlamda düflünsel nitelikteki krizler oldu¤unu savunur.
‘gerçek’ olarak terimlefltirilmifl üç grup iliflki ile ilgili ola-
Modernite: Habermas’a göre ‘modernite’ tipik olarak Avrupa ve
rak düzenledi¤i düflüncesini benimser. Bu ayr›mda im-
Amerikan tarihinde 17.yüzy›lda Rönesans’›n bitimiyle bafl-
gesel ‘öz’ (benlik) dahil tüm nesnelerimin yap›lanmas›na
layan dönemi tan›mlarken modernizm bu dönemi karakte-
flekil verir.
rize eden kültürü tan›mlar, Modernizm Bkz. Modernite
J
Jouissance (Keyif): Jouissance Lacan’›n Freud’un “haz ilke-
O-Ö
Ontolojik güvenlik: Birçok insan›n, kendi öz-kimliklerinin
si” kavram›n›n ötesine yerlefltirdi¤i bir kavramd›r. Fre-
devaml›l›¤›nda ve etraftaki toplumsal ve maddi ortamla-
ud’da haz bedensel ya da ruhsal bir gerilimin boflalma-
r›n sabitli¤inde hissetti¤i güvenlik. (Ontolojik güvenlik ve
s›ndan ibarettir. Bir baflka deyiflle haz, bir tatmin ve ra-
rutin birbiri ile ilgili olarak al›flkanl›k özelli¤i sergiler. Bu
hatlama duygusuyla birlikte an›l›r. Buna karfl›n jouissan-
tür rutinliklerin kesintiye u¤ramas› kayg›lar›n artmas› an-
ce basit bir tatminin ötesinde, bir ‘dürtü tatmini’dir; do-
lam›na gelir ve kiflili¤inin sa¤lam olarak kurulmufl olan
lay›s›yla olanaks›zd›r.
yönleri ise parçalan›r, bozulur. Bu nedenle rutine ba¤l›l›k
K belirsiz olmakla birlikte psikolojik olarak rahatlat›c›d›r)

Öteki: Zizek’te ‘öteki’ esas olarak simgesel düzen ile iliflkili
Kamusal alan: Kat›l›m›n herkese aç›k oldu¤u ve yurttafllar›n
olmakla birlikte Zizek ondaki gerçe¤e iliflkin dehflet ve
eflit bireyler olarak kat›l›p ortak toplumsal ve/veya pra-
insanl›k d›fl›l›¤›n fark›na var›r. Buna göre öteki insanlar›n
tik konular›/sorunlar› elefltirel bir ak›lc›l›kla konufltu-
indirgenemez ötekilikleri, Öteki’nin içine kaydedilifl olan
¤u/tart›flt›¤› ya da etkileflime girdi¤i mekânlara atfen kul-
bir tür gerçektir.
lan›lan bir kavram.
Karar vericilik (decisionism): Karar vericilik (decisionism)
ahlâk, siyaset ya da hukuk gibi alanlarda bir karara ulafl-
P
Postmodernizm: Evrensel söylemleri (meta anlat›lar›) redde-
may› sa¤layacak nesnel temeller bulunmad›¤›n›, bu tür-
den, ço¤ulculu¤u, parçalanma ve belirlenemezli¤i kabul
den konularda bir karara ulaflmak için genel geçer ölçüt-
eden, ötekilik, öznellik, cinsiyet, ›rk ve s›n›f, zamansal
lerden yoksun oldu¤umuzu savunan görüfl olarak tan›m-
ve mekânsal co¤rafi yerleflime dayal› farkl›l›klar› ve çe-
lanmaktad›r (Mautner, 2000: 122).
flitlili¤i vurgulayan bir düflünce biçimi.
Sözlük 205
Post-modernizm: Post-modernizm Habermas’›n çal›flmala-

Y
r›nda modernizmden sonra gelen ve onun en temel var-
Yap›n›n ikili¤i: Yap›n›n tekrarlanabilir olma özelli¤ini ortaya
say›mlar›na meydan okuyan bir kültürel dönemi tan›m-
ç›karan davran›fl›n hem arac› hem de sonucu olma nite-
lar (Edgar, 2006: 96).
li¤i, yap› ve eyleyenin/failin birbirini dönüfltürme kapa-
sitesine sahip olma durumu. Böylelikle yap› ve faillik
R tam olarak ayn› kural ve kaynaklar›n kullan›m› arac›l›-
Risk toplumu: ‹nsanlar›n bilgi ve teknolojileri yanl›fl ve kötü
¤›yla karfl›l›kl› olarak infla edilir.
amaçl› kullanmalar›yla bütün dünyay› tehlikeye sokma-
Yaflant›-dünyas› veya yaflama evreni (lifeworld): Toplu-
lar› sonucunda ortaya ç›kan yap›.
mun s›radan üyelerinin gündelik yaflamda etkileflime gir-
Risk: Gelecekteki olas›l›klar düflünülerek etkin biçimde de-
mek ve ortak bir anlay›fla ulaflmak amac›yla kulland›kla-
¤erlendirilen tehlikeler.
r› bilgi beceri ve yetenekler stoku (Edgar, 2006, s.89).
Rutinleflme: Gündelik yaflam›n etkinliklerinin büyük bir ço-
Yaflant›-Dünyas›n›n kolonileflmesi: Çok karmafl›k toplum-
¤unlu¤unun al›flkanl›¤a ba¤l› olarak davran›fla dönüflme-
larda, büyük ölçekli toplumsal süreçlerin giderek daha
si, s›radanlaflmas›, yüz yüze etkileflimlerin zaman ve uza-
özerk hale gelmesi ve bireylerin eylemlerini s›n›rland›r-
m›n ötesine geçti¤i birincil yol.
mas› sonucunda ortaya ç›kan ve ferdi özgürlük yitimine
yol açan bir süreçtir (Edgar, 2006: 17). Yaflant›-dünyas›-
S n›n kolonileflmesi özünde yaflant›-dünyas›n› temellendi-
Semptom: Semptom vücudu temsil eden ve dolay›s›yla özne
ren en önemli etkinlik ve eylem alan› olan iletiflim ile ile-
için bilinmez kalan bir iletiflim biçimidir. ‹letiflimsel bir
tiflimsel eylemlerin s›n›rland›r›ld›¤›, dahas› dilsel iletiflim
eylem olarak semptom simgesel Düzen’e aittir ve Öteki
ve uzlafl›n›n tahrip edildi¤i bir sürece iflaret eder. Haber-
taraf›ndan yorumlanmak üzere tasarlanm›flt›r.
mas’›n çal›flmalar›nda bu süreç bir ‘sistem’ olarak toplu-
Simgesel sermaye: Bir alanda hakim olan ve özgül bir habi-
mun, bir ‘yaflant›-dünyas›’ olarak topluma müdahalesi”
tusla birlikte ekonomik, toplumsal ve kültürel sermaye
olarak anlafl›l›r (Edgar, 2006: 17). Habermas için yaflant›-
tiplerinin çeflitli a¤›rl›klarla içinde bulundu¤u simgeler
dünyas›n›n kolonileflmesi sorunu sistemin amaca ulafl-
bütünü.
mak için bir araç olmaktan ç›karak kendi içinde bir ama-
Simgesel fliddet: Bireyler üzerinde ya da bireyler aras›nda fi-
ca dönüflmesi sonucunda ortaya ç›kar (Edgar, 2006:19).
ziksel olmaks›z›n uygulanan her türlü yönlendirme, bas-
Yeni kapitalizm: ‹letiflim ve enformasyon teknolojisinin ge-
k› ve fliddete verilen ad.
liflmesi sonucu ortaya ç›kan, küreselleflme süreci ile ilifl-
Simgesel: Lacan’›n ‘imgesel’, ‘simgesel’ ve ‘gerçek’ ayr›m›nda
kili, araflt›rma ve gelifltirme odakl› üretimin gerçekleflti¤i,
simgesel Büyük Öteki ve Özne aras›ndaki etkileflimde
çal›flanlar›n profilinde gözlemlenen de¤iflimleri de kap-
gerçekleflendir.
sayan süreçtir. Farkl› yaklafl›mlarca sanayi sonras› top-
Sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflim: Hamermas’›n çal›fl-
lum, bilgi-enformasyon toplumu olarak da adland›r›l-
malar›nda toplumsal etkileflimin engellenmesi ve bask›-
maktad›r.
ya dayal› iletiflim nedeniyle karfl›l›kl› anlamaya dayal› ile-
Yeni kapitalizmin kültürü: K›saca teknolojik geliflmeler,
tiflimsel eyleme ulafl›lamama durumunu tan›mlamada
sermayenin küresel ölçekte örgütlenmesi, bunlara ba¤l›
kullan›lan bir kavramd›r. Stratejik eylem bkz. Amaçsal
olarak üretim yap›s›nda gözlemlenen de¤iflimler, üretim
rasyonel eylem.
ve emek süreçlerinin esneklefltirilmesi, çal›flanlar›n kifli-
lik yap›lar› üzerinde meydana getirdi¤i de¤iflimler yeni
T kapitalizmin kültürünü de oluflturmaktad›r.
Toplumsal sermaye: Sahip olunan toplumsal iliflkiler a¤›.
Totaliteryanizm: Tek parti egemenli¤i alt›nda, her tür siyasi,
Z
ekonomik ve toplumsal faaliyetin devlet taraf›ndan dü-
Zaman-mekân s›k›flmas›: Kapitalizmin yaflam h›z›n›n art›fl›,
zenlendi¤i ve muhalefetin bask› alt›nda tutuldu¤u ve
telekomünikasyon ve görselleflen medyan›n giderek h›z-
ezildi¤i, özgürlü¤e yer b›rakmayan siyasi yönetim tarz›.
lanmas› ve parçalanmas›yla, insanlar›n zamansal ve me-
Töz: De¤iflen durum ve niteliklere karfl› kal›c› olan; bir baflka
kânsal dünyalar›n›n s›k›flmas›d›r.
fleyle ya da bir baflka fleyde de¤il, kendi kendisiyle, ken-
Zaman-uzam uzaklaflmas›/aralaflmas›: Toplumsal dizgele-
di kendisinde var olan. Öznede de¤il, kendinde var olan.
rinin, toplum ve dizge bütünleflmesi mekanizmalar›na
Ba¤›ms›zca kendi içinde var olan.
dayanarak zaman-uzam boyunca yay›lmas›.

Sosyolojide Yakın Dönem Gelişmeler

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sosyolojide Yakın Dönem Gelişmeler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2881

SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM

Copyright © 2013 by Anadolu University

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Dil Yaz›m Dan›flman›

Kitap Koordinasyon Birimi

Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler

Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle 1. ÜN‹TE

Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: 2. ÜN‹TE

Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik ve 3. ÜN‹TE

Yerinden Ç›karma/Edilme ve Aç›l›ml› Mekanizmalar ................................ 57

4. ÜN‹TE Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu ........................ 78

5. ÜN‹TE Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu

Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden 6. ÜN‹TE

Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan 7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE Postmodernizm ve Mekân: David Harvey ............................ 176

Sözlük ................................................................................... 203

Pierre Bourdieu (1930-2002)

Bourdieu sosyolojisinin düflünümsel temelini en aç›k flekilde Bourdieu’nun

Bourdieu, önerdi¤i yöntemi uygularken tekrara düflmektenKde ‹ Thiçbir

TEMEL KAVRAMLAR: OYUN METAFORU

SIRA S‹ZDE Oyun metaforu

8SIRA S‹ZDE Sosyolojide Yak›n

SIRA S‹ZDE Bourdieu’nunSIRA

Bourdieu’nün belirlemeleri ›fl›¤›nda bir alan›n s›n›rlar›n›n nas›l çizildi¤ini tart›fl›n›z?

Habitus; bireyin zorunluluklar sonucu vard›¤› ç›kmazlardan kurtulmas›na, o bi-

Aktörler kavram›n›n ifllevlerinden biri de eyleyiciler aras›nda üslup birli¤i sa¤lamak-

Habitusu gündelik yaflamdan bir örnekle de aç›klayabiliriz. Örne¤in, bir birey

Bourdieu, habitus kavram›n› hangi amaçla kullanmaktad›r? Bu kavramla neyi aç›klamak-

Eyleyicinin sosyal ba¤lant›lar› ve grup aidiyetleri üzerinden sahip oldu¤u sermaye,

Simgesel sermaye, onu görmelerini, tan›malar›n›, kabul etmelerini sa¤layan alg› ve

SIRA S‹ZDE Bourdieu’ya SIRA

Pierre Bourdieu’nün televizyonculuk ve entelektüellerle ilgili görüflleri

Bourdieu’nun düflünümsel sosyolojisi olay ve olgular›n konumlar›n›n

3 siyeleri özetlemek. dönüflümünü sa¤larlar. Bu süreçte bireyler ilk

süreç Bourdieu’nun yukar›da aç›klad›¤›m›z dü- 5 dirmek.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

9. Birey ve habitus iliflkisine dair afla¤›daki ifadelerden

• G‹R‹fi: HABERMAS’IN GENEL

G‹R‹fi: HABERMAS’IN GENEL YAKLAfiIMI

Bu noktada Habermas’›n projesi kendi deyimiyle “tamamlanmam›fl bir proje”

Slattery, Habermas’›n bugüne kadar yapm›fl oldu¤u çal›flmalar›n›n ana temas›-

KAMUSALLI⁄IN YAPISAL DÖNÜfiÜMÜ

D‹KKAT J. Habermas ile

B‹LG‹ VE ‹NSANSAL ‹LG‹LER

Habermas’›n çal›flmalar›nda biliflsel ilgiler (cognitive interests), bilgiyi

Bu bilgi formlar›ndan birincisi klasik pozitivizmde görülen empirik-analitik

Habermas’a göre bilimcilik (scientism), do¤a bilimlerinin bilgi kaynaklar›ndan salt

SIRA S‹ZDE Karar vericilik

Eylem ya da Deneyim Alan› Biliflsel ‹lgi/Ç›kar Bilgi Formu Tablo 2.1

Habermas’›n önceleri sosyal teoriyi bu üç bilgi formunun kapsand›¤› bir bilgi

TOPLUMSAL EYLEM VE TOPLUMSAL S‹STEM

Benzer flekilde Ritzer de (1996: 293) Habermas’›n çal›flmalar›nda en çok ileti-

Emek ve etkileflimle iliflkilendirdi¤i teknik ve pratik ilgiden sonra Habermas ta-

Habermas’›n Rasyonelleflme Üzerine Düflünceleri

yeni toplumsal hareketlerin yaratt›¤› gerilimlerle sars›ld›¤›n› ve bu gerilimlerin si-

Kaynak: Habermas, J. (1976) Legitimation Crisis, London: Heineman., s.45.

çekleflmesi bak›m›ndan meflruiyet krizlerini önemli görür. Görüldü¤ü gibi Haber-

‹LET‹fi‹MSEL EYLEM KURAMI:

Habermas’›n çal›flmalar›nda merkezi bir öneme sahip olan iletiflimsel eylemler

Bununla birlikte Habermas, yaflant›-dünyas›n› fenomenolojik yaklafl›mdan da-