NGUYEN CONG TRO
VA NHUNG VIEC ONG LAM HOI THE KY XIX
Mot doi day nhong enge thang tram
GUYEN Cong Tr sinh ngay mang mot
thang 11 ndm ma (uit (178), tke cich
day 195 nim. Ong m&t ngay 1 Uring 11
nam kj mit (1858) each day 115 nim,
Nam nay [a nim thif 195 nm sinh cia Ong
va cing [8 nim thir 115 nfm mit eiia ong.
Nhdn dip nay, chiing ta cling nén da Ii euge
4@i cha dng xem Ong a3 lam duge nhiing gi
trong xi hoi Vigt-nam hdi thé kj XIX,
Qué hong Nguyéo Cong Trie 1a lang Uy-
vida, mOt lang & etka song Lam, huyén Nghi-
xudn, tinh Ha-tnh. Tén ty Ong 1a Tdn Chit,
higa lA Ngo Trai, bigt higo 1a Hi Vin.
Ong thin sinh ra Nguyén Cong Trt la pire
nggn hu Nguyén Cong Tan, Ba than. sinh ra
ang la Nguyén ‘Thi, con gal quan quan n9i thi
Cinh nhge ba, nguol xd Phurong-dye, huyeo
‘Tougog-phic (nay la Thiedag-tin) tein Son
nam (nay 12 Ha-tay).
Nguy8n Cong Tin hoe gidi, van hay, nim
ong 24 tdi thi @b huong gidi (cir nhan) Pdi
duge ct gid chite ido thy phd Anh-son (Nghé-
an), sau durge thing {én chite tri hayén huyén
Quynh-edi, ri tri phi phi ‘Tién-hung (1h
binh).Nam 1°87, kh quan Tay-son do Va Van
Nham chi huy Uénra Thang-long tinh Nguyéu
Hita Chluh, L@ Chien Théng bé kmh think
chay tn, Ngvy€n Cong Thin md quan giip
Chien Théng chdng lai quan ‘Tay-son. Ong
auge Chia Thdng phong cho toe Dike ngan
iu, (ham lan cae vige quan vy & trin Son-
nam, ¢NghYa binh + cia Lé Chiéu Thong & Lat
ch cite noi du bj quan Tay-son danh byi.Nan
W) vua L@ (hoy ‘Ton St Nghj ehay sang nude
AN TAN _
‘Thanh, Nguy€n Cong Tin dink chgy theo vua,
nbung khong kip. Ong tanh tr vé lang Uy-
wen, mé trong day hoc.
Sau kht doh bal quin Thanh, yua Quang
‘Trang bit tay vao vide xAy dung I9i dét nude,
DE co nhan (ai, nha voa ha ¢Chigo c&u hin »
Ba Rin nha vua vist the moi Nquyén Cong Tan
ra lam quan, Dike ngan hau d&a ti chéi, abit
dinh vui sdng trong cioh nghéo kho & Lang
Uy-vid
Nguydn Cong Trik sinh trudng trong mot
gia dinh phong kiéa, nhung khi dng lon [én
thi gia dia di suy syt, nghéo kho. Cong Trit
thong minh v2 ham ge. Khong nhiny dng
hge kY ede stch Tit hur, Ngii kink, bach gia,
chu tir, ma dng cdn a2 ttm nghién edu cf che
sich binh thu, bin php aia,
‘thay hoe Nguyén Cong Trit la Tham dée
ho Lé rit ya Ong, nh&t ta van tho ea Ong.
Van tho Nguyén Cong Trit ty ahién, thanb
the vi thidt Une.
Nam 1803, Gin Long t
tal Nghé-an.
NguyBn Cong Trit lie nay 25 tudi, Ong da
inh cang Nghg-an ding mot bin aigu
ten gol La That Dinh th§p sdeh ».
Nam 1813, Nguyda Cong Trie a5 1
dng U5 gidi nguyen (1819) dng Ni 41 tdi.
Nim 1820, Ong durge eff tam hanh tu Ouse
sir quan, Nam 1821, thing bién tu Quéc sir
quan, Nam 1823, duge bB lim tri huyén
Dudng-hao, Nim 1824 Ong duge gol ve kink
gli chute Jang trong & Thanb-lyi ty thuge bd
Lyi, 31 G3i Lam Quse tir gidm te nghigp. Cudi
n dudng ra Bac, tra
Namnim 1824, Nguyén Cong Trit due Un'ng [én
chite thlém siz bO Hin, Nim 1825 Ong durge ofr
giit chute Thita thién phi phi thita, sau a6 duoc
thing lén chite Tham higp trén Thanh-hoa.
Hi nay con chéu nha Lé 18 1.6 Duy Luong
dang ndi lén dau tranh chéng Ii trig dink.
Quan 401 cla Day Lirong hoat adng manh &
mln Hoa-binh va Thanh-héa.
NauySa Cong Trik ding s6 én 8
xin di dinh Lé Duy Luong.
Thang bay 1826, thin mau Nguyén Cong Trit
mit. Oog xin v8 qué chju tang. Minn Mang
chain y ya cho dng mot trim lang bge a8 chi
v8 vige tang.
Sau khi lo vide tang ma cho me xong Nguyén
Cong Trit lal duge ci ra glit chitc ‘Tham hiép
tran Thanh-hoa,
Nguyén Cong ‘Tri chua ra dén ‘Thanh-hoa,
thi cé chi sal éng ra thing Bac thanh gitt chite
‘Tham Lin quan vu. Sau ad, Ong duge thing
hain Hinh b9 thi lang trong nom cng vige tao
bioh & dinh Tong tran Bhe thdnd,
Nam 1826 Phan Ba Vanh Linh dao ndng dan
ndi 1én ch6ng lai trigu dinh § mi&o Thai-biob,
Nam-djoh,
Nam 1827 Minh Mang sai Nguy&n Cong Trt
ra Bae cling voi Thdag quan Pham Vin Ly
em quan di dinh Phan Ba Vinh,
Tw niga dudng, Nguyén Cong Trt cho
quan Uién danh cain ei cia nOng dan khdi
ngbla. Phan Ba Vanh thua (rn, phdi rat v8
Tra-lii, Nguyén Cong Trif lal cho quan Agi che
mit lién vao vay Tra-I8. Can ci Tra-lii bi pha,
Phan Ba Vanh bj bat cing v61 765 téng Toh
va néng dan kbd! nghta,
Nghe tin thang trén, Minh Mang ci ming,
thurdng cho Nguy8n Cdng ‘Trit mgt toa bach
ngoc cham hinh ndi, mot con ngya bing mi
ago va mot chiée kim khanh ¢6 khie bin chit
«Lao nang khd tuéng >,
Nam 1828, Nguyén Cong Trit duge voi ve
kinh, va duge cf git chite thy Huh b) Hitu
tham trl, ric lam Doanb dita st ra Bae
khai khlin @St hoang & cae mia Thdi-binh,
Nam-dinh, Ninh-binh. Céng vige khai hoang do
Nguyén Cong Tr én banb 43 thavh cong
t6t dep.
Nam 1830, dng durge gol v8 kinh gitk chit
Hau Tham tri bd Hioh, Nim 1831 dng bj gidng
xu6ng lam tri huygn & Kinb,
b Mang
Mot xa hoi ngot mgat day nheng bat
HONG rao néng dan Tay-son do Nguyén
Hu@ link @go, sau khi @énh bai quan
‘Thanh xtm luge, 0 thi hanb nbi’u eft
Nam 1832 Nuy8n Cong Trt lal duge thang
len chire Lang trung ndi vu, rt duge clk ra
Bac lam BS chanh Hal-duong.
Cu6i nam 1832, Ong duge thing 1én lam
Binh bo Tham tri, thy T8ng ade Hai-an,
Nim 1833 Ning Van Van, tri chau chau Bio-
Ige ndi djy chéng Iai triga dinb. Quan adi
cia Vin Van tign dinh cée tinh Cao-bing,
Lang-son, Quin 49i dja phirong chéng khong
ndi, phat xin trigu dinh phat binh cia vign.
Minh Mang phit sai Son-Hwng-Tuyén t8ng
Sc 1k L@ Vin Ditc lam Tam tuyén ting ae
quan vu, Hai-an thy Téng &S¢ 1A Nguyén Cong
‘Tré 1am Tham tan eling voi Ninh-Thai T3ag
dc la Nguyén Vin Phd dem quan di daub
Ning Van Van,
Nim 1835 quan triga dink daub bat Ning
Van Van.
Nguydn Cong Trit cling v6l che quan Tong
binh khéc duge voi v8 kinh trigu can. Ong
@uge Minh Mang thing lén chitc Binh bd
thugng thu, Itoh ebike Tong dSe Hai-an.
Nam 1835, vi a8 mOt ngwoi ti cia tink
vugt nauc, Ong bj gidng xudng bin cp, sau
kndt phue duge ba cip.
Nim 1839, Ong 1a! bj gidog chie xudng Lam
Bind bd Haw Tham tri.
Nam 1840, Nauyén Cong Trit durge thang len
chite DO sat vién TA 40 ngy sit, ri durge ck
ra Ha-nOi lim chi khio ky thi wong.
Nam 1842 Ong bj ging xudng chite Bink bd
Jang trung guyén Inh chitc tuan phir An-
glang. Sau dé fl 1du, dng lal durge phong ham
Binh b Thi lang, nhuog vin git che Tuan
phi An-giang.
Nam 1843, Nguyén Cong Trit duge thang
1én che Binh bO Tham tri 48 dén eudt nim
fy, do bi vu edo, dng bi cach tudt mol ehite
tuée va bj phat @i lam Ifuh & Hoh Quang-ngai.
‘Thang hai 1845, Nguyén Cong Trt duge cir
lam Chi su bd Hloh, Dén thing tim 1846 Ong
duge ctr gif chite quyta An sat tinh Quing-
nydi, Sau dé hai thang, dng duge adi ve lam
‘Thira-thien phi Thira Nam 1817 Ong duge
thing Thika-thiéa phit Doan.
Lic may Ong @3 bay mui tudi. Ong xin ve
buu tri, nhung Thigu Tr} khong cho, Bén
nam 1848 bee Ty Bite nim dau, Nguyén Cong
‘Trt Lal xin vé hu tri mgt a nia, vb duge
Ty Bite chun y.
cong, ap bere,
cach v8 kinh (6, v8 vin héa, v8 gido duc...
nhim dua xi hOi Viét-enam bube sang mét
giai dogn méi tién bd hon.Qua «Tung Tay hd phd» eta Nguyén Huy
Lugag, bai ¢C3m ties, bai «Bat-trang vio
dace, bai CHA chiu swan vongs cha Cao
Huy Digu ching ta thy ndng nghlép, cdng
nghigp va thuong nghiép cha nuée Viét-n:
vio hing nam 1790, 1791 va 1792 dang tren
a phda vinh va phat trién manh mé
Thang bay nhugn nim wham ty (1792) vua
Quang Trung mit 6 Phiexudn, Noi bé tridu
agi Tay-son thigu mot nbn vat ed uy tin
Vinh dgo, nitt ra lam hai phai xung @6t nhau
kay gil : phal Bi Dfe Tayén va phai Vii Van
Ding.
Navin str chia r@ trong phong trao Tay-son,
Nguyén Anh véi sy giéip dé eda tx bin Phap
18 ehite phin edng Iai quin adi Tay-son.
Nam 1862 y tin ra Phi-xuda rdi_thia uring
danh ta ae. Nha Tay-son sup dd, yaa Cinb
Thinh bj bt, Léa ngéi vua, Gia Long cho
khdi phuc lai m6t ché 4 phong kién con
phan dong hon ché dO phony kign thoi Le
mat. Ché 9 phong kign cha nha Nguyén
duge cae triga Mink Mang, Thign Tri, Ty
Bite ciing eé cing nghy cing di ngwgs lai lol
feh cia dan tGc chdng Igi moi mong mudn
tigo b6 cba nhan din. NO ai Jam tin tui maa
méng tu bin chi nghfa vita méi 16 lén hoi
thé ky XVII. No lam cho edng nghigp, thurong
nghiép va néng ngigp khong th8 phat (rin
duge. Cac vua nha Nguyéo 43 thé Geo ky bet
cic edi cach vin hda va giao dye ma triéu dai
‘Tay-son di tifa hanb. Chi Han lyt duge cot
lam thie chi viét chinh Unre cia nue
Vietnam,
Ché dd quan Meu cia nba Ngay8a cag,
ngay cing cdng kénh va thoi nat. Quan lai
16n cing nh bé dua nbau due khoét nhin
dan a lam glau.
Cac vua nha Ngoyéo nhw Gia Long, Mink
Mang, Thigu Tri, Ty Dire cling vo vét cia
nhao dan r&t nbigu a@ xay cung dign va
Ving thn,
Nhing dan phu bj cudng bite di xay cung
aign va Ling thm phil lao dng va sng nhu nd
1g vay.
Maa nao tinte dy, cic yua nba Nguyéo con
bit nhan dn sudt Bae, Trang, Nam cung tién
cho ho nhing clin ngon val ly nhw ohiin, vii,
cam V.V¥... nifa,
Nhan dan tir Thanh, Nghé, Tinh tro ra Béc
bj phan biét d6i xik. Ho bi cc vaa nha Nguyen
ngo la khong trung thin véi triga dink, va
ho phai dng thué ong hon nhin dan tr
Quing-binh trd vao Nam.
Cae vua nha Nguyén cin co nap tai, nheng
hy Igi sy mhan tai, Gla Long nhe c6 sy cong
tac cia Nguyén Van Thanh, Lé Chat, Lé Van
Duyét, Dang Tria Thuong viv... dank di
duge Tay-son va leo duge 1én ngdi bau, Nhung
mot khi ngdi vitog (rén ngal ving, Gia Long a
Kit hat nhiing ngudi aa day cong gitip gidp
minh,
Dadi tru dink Minh Mang ilén luot Le
Van Duyét va 1.6 Chit bj tri toi, mfe du hai
ngudi nay di chét rdi. MA Lé Vin Dayét bj
, ben trén dong mgt edi ee 6 xich
5 «Day 1a noi tén quyén_yem
Lé Van Dayét phue php »
MA Lé Chat eiing bj san phing va bén (én
cing d® may chit: «Day la nol Le Chat phye
phip».
Nhdn dan nghi ngd, chan nin nba Nguyéo
ngay sau khi Gia Long len ngdi vua duge ba
nam, Nam 1804, nong dan & Thal-nguyén ndi
day ehdng Iai tridu dinh, Tt dy phong trio
nong dan ndi Gép mbau nd ra sudt adi Gia
Long, @i Minh Mang, doi Thigu Trj va doi
Tw Dite.
‘Vat c& cdc phong trao chdng Neny8u nay ndi
Ién ring néng dan Vigl-nam c6 ging Lip hop
lai lye Ingng d® quat a3 nha Nguyén, mot
tridu dal thi dich vol dfn tQc. Niung ndng
dan ehua cé digu kién tip hop lye legng trén
pham vi toan quéc dé dau tranh mot mat mét
con v6i nha Nguyén,
Bo 1d mot trong nhing nguyén nhdn knign
cho phong trao ndng din Viét-nam hoi thé ky
XIX, mie dau liga tue n8 ra dén gin 80 nim
nhuwag chua bao gid phat tity thanh phong
trao toan quée.
Néu nh khong diya duge vio ndng din d&
6 mot thay A3i 1én trong xi hoi, tht lam thé
nado quét sych duge cic nho bin day rly trong
xi hi Vidtenam hii thé ky XIX?
BOi VOL nhiing mba tri thike nine Nguyén
Cong Trit, chi con co m9t con dudng: Dem
tat kink bang té thé ca minh dua xi hol dén
trang thal thai Dinh thinh tri. Hoai bio cia
Nguyén Cong Trk gip mot val chuéng nggi lon,
D6 1k DO may quan leu Ur vua eho dén quan
rit cng kénh cia tri8u Nguyén.
Vua efing plu quan trigu Nguyen so
ho di ygt bd bfit ei cdi each mao,
Nim 184% dai iy bai quan Php Phé-tieh
Pha-vanh Lé-véch (Félix Favin Lévéque) cbt
huy chién han L'Héroine dé Di ae aon
cae gido st Phap bj clm ti. ‘Trong khi cho
agi, Pha-vanh Lé-véeh co dip néi chuyén voi
quan [ai Vigl-nam. Bon nay cho vién dal ty
Phap biét: «NuGe ching toi di gift tinh trong
nay tir liu, va chiing tdi hi veng ring trong
cach,tuong lal, nue ching (di sé vin tiép tye git
nguyén tinh trang do» (1).
Chi traong chinh tr) phin ang eta vaa
quan nha Nguyéo 1a ogayén nhan siu xa tao
nén tén bi kich tinh thn ela cuge doi Nguyen
Cong Tr, mgt nhén vat wu thoi min thé,
Mot con ngwoi day nhwng mau thudn,
ON ngudi Nguyén Cong Trt la ch mot d
My nhing mau thodn.
‘Ong ca tung cong hiv khanh tong
va t8 ra mudn lam cng hau khanh twéng,
nhung cing v8 cud doi dng, dng Iai trho 1dug,
chim biém cong hau khanh tong,
Ong col luvin ly cha Nho giao 1a khudn
vang thude ngge cho moi hinh dgng cita ké
st. Chinh dng di viél :
Thurgng vi dite hq vi dan
Sép hai chit quan than ma gaah véc
C6 truny higw nén ding trong roi dat.
Nhung ty Nguyén Cong Trit, dng lal sng mot
cheb rit phong ting, & ngodl vong kiém tba
ela 18 gido phong kign.
& ch} nay, ta thdy Nguyén Cong Tri loc
quan, 8 chd khae ta Iai thdy dng hét site bi
quan, tién cue.
Tal sao trong con ngudi Nguyén Cong Trit
Isi co nbi@a mau thud nhu thé?
Xét_toan bd, cude dol Nyuséa Cong Trt,
ching ta thy nhitny mau thudo trong dng rit
Wo-gich v6i nhau.
Nam 1803, Nguyén Cong Trit <5 tudi, Gia
Long trén dong ra Bile yhé lal & Nghé-an,
Nguyén Cang Trt him ho dn baoh cong
Nghé-an dua cho vi wua dau cia triga Nguyén
bin « Thai binb thap sich».
Vide lm nay td ra dng tin tudng & tride
Nguyén, cho ring ede vua nha Nguyen 6 kha
ming lam cho xf hQi duge thi binh thinh
tri.
Nauyén Gong Trt Iai cang 18 ra yeu doi,
Un doi kbi dng vit:
Chi tam trai nam bée déng tay,
Cho phi site vig ving trong bbn be.
Gling 66 lic may tudn séng vy
Quyét ra tay buim tai iran cudng phong.
Chi nhiéng toun x8 nai lip sing
Lam nén ding anh hing adu diy (3.
Nhwog vua quan nha Nguyén Ja nhitng
ngudl ghét nhan til, so cdi cach, thi [am sao
ho lal co the d8 cho Nguyr: Cong ‘Trit «vay
m he muda dem «chi nam nbi» va modo
ora tay kinh (> d& Lam cho x h@i thai binh
thinh trj, nhung trong qua trink hanb dng
3 vép phai b9 may vua quan bio thi, mit
quang lam cho dng nhigu phen that bai
chua cay,
ving trong bin bes wa «xé nui lap songs
duge ?
Voa quan nha Nguyén ding Nguyén Cong
‘Trt, ulumg ho chi mudn ding Ong nb nbiing
ké Uhira hanh nbfm mit. Ho lo sg khi thiy
dog ¢him bd» mudn era tai kink ts, BO 1
nguyén nhain xa khién cho ho, sau khi
dua Nguyén Cong Tré ién minh voi, lal lap
tite dap Ong xudng lung cho !
NeuySo ‘Trét am quan voi nha Nguyén
t8t cd hai muoi bay nim. Trong thoi gian hal
muoi bay nim fy. Ong dX cOng hién cho tridu
Nyoyén rit nbigu. Ong a4 déoh bai ngbfa quan
cilia Phan B4 Vanb vi bit sing duge thé Mab
quin. Ong 4% pha tan quan adi cia
Nang Van Van, kiién cho Vn Van phil ohdy
lira ma chét. Ong di thank cdng rye ro
trong ehinh sich khai hoang. Trong thot glan
lam quan. & Lit ed mot noi, Nguy8n Cong Tri
déut8 ra thank liém, va rét quan tim én
trach nhiém cia mioh... Mot ngudi c6 cong
lao voi nba Nguyén nh vay, ma bj gling
chite vi cach chite dén nd Wn! Dén nim
70 tudi, dng mél duge cir gi chitc Thira
thién phi Dofn. Thdy 6 nbimg chua chit
trén con duéng sT hoan, cho nén dng a3 vist:
Trén duéng danh toi vinh lién nhue
Gitta cude train ai khdc ln cardi !
Nguyén Cong Trit di co dip thay r5 adi vot
trigu dinb nba Nguyéo, etai kinh t&> va e chi
nam whi+ cha dng chi 1a nhitng cai mang tai
gay va ma théi
Trén dwéng doi, dng di c6 dip thay ro
ring ké thamh cong khong phat 1a ké c6 tai,
ma Ia ké 6 ttn co thé, ké thét bai khong
phdi la ké bat tal, ma la ké «tir cd v6 than»,
Ong a3 viét:
Khon khéo chéing qua thang cb eiia,
Yeu vi diu dén dita khéng nha.
Cang ¥8 cudi adi mink, Nguyén Cong Trt
cing tro nén bi quan, tiga etc, Nam 1347
sé dT Ong khang khiing Gol v8 hua, chi yeu
Lavi Ong khOng lim sao co the thi trio c&i
eehi nam nbt+ va cdi «tal kink (> cha
Ong nita, Triéu dinb nha Nguyén khong nbirogniv 40 6ng Iai khéng cho 6ng «ra tay kinh té»,
ma con ding nhigu thi dogn tan byo dt
lam tda chiét § cht phiin dfu cia Ong.
Ngoy8n Cong Tok la mOt sf plu phong kién
€6 Inong tim. Ong ding hO nhd Nuyén, hung,
Jai nhin thfy Unh trang bé the frm trong
cha xd hdi dwong théi, cho nén dng di bam
hd muén deme chi nam nhis va mudn ere
tay kinh 18» 48 lam cho x@ héi duge thai bink
thinh tri. Toy Ong theo Iénh triga dink dan
ap. néng dn khdi nghfa, nhung dng lai abin
thiy nhimng bSt céng cha xi hdi, doi s6ng
co cyc cha phan dan, Ong khéng ding vé
phia nban dén, nbwng van cé tinh than dan
le mot phan nao. Khi buée vio adi, Nauyén
Cong Trt c6 mot ¥ chi phin dau hét site
kién cudng. Ong ham hd mudn fem tai ning
raphue va hal chit quia thin. Niurog sau
hal muoi biy nim lao vao con dudng st
hoan, ¥ chi phin dfu cita Ong ai bi ba gay.
Sau nim 1852, Nguyén Cong Trit lei chng
chin nin, Nhan din huyén ‘Hi8n-héi_ wdng
nuée nhé ngudn, c6 I’m mot sinh ti the
Ong dngay cai n&n toa doanh didn sit ci
rBi cir ngwrdi yao Ha-tTInh mai dng ta chet.
‘ThE ri mdi nam gip ngdy sinh nhat dng,
nhan dan dén 1é va ruéc ong nhe mot vi
thin s6ng. MOt vién th} vé ela Tu Bite thay
thé Un ngdin bao v8 triga dinh Hog ring
Nguyén Cong Tri cd di cht. Ty Dite sai T3ng
6c Hoang Vin Thy digu tra, rBi Adi Cong
Tri v8 kinh A¥ xét hdl. Nyuyén Cong ‘Tr
danb phat ti bigt mign Ti8a-hai vao Hue,
Nh@ ede hé ban minh oan, dng duge tro ve
qué quan, sau mOt thoi gian & Hug, Tir dy
Ong khdng ra Bie nik,
Nauyén Cong Trit suyt chét, vi ong duge
nhan dan yeu mén v2 kin trong |
Nhang ché yéu,chd xéu trong cuge doi
eta mgt nhan vat hang say hanh dong
GUYEN CONG TAN thin phy Nguyén Cong.
N ‘rit do chéng phong trio néng din
Tay-son ma duge Lé Chiéu Théng phong
cho elite Tham tin quan va & Son-nam, {ue
Bite ngan hia. Cho «én chét Nguyén Cong
Tan vin khéng chju céng tic v6i triéu dyi
TAy-son, mac dau yua Quang Trung nhiéu lio
méi ong ra lam quan vol tin triga.
Nguyén Cong Trit 44 sng trong cal khong
khi chdng néng din khéi nghTa nhw thé, cho
nén ching ta khOng l4y 1am la khi théy Ong
rAl ich eye di danh nghfa quan cia Phan Ba
Vanb, quan @gi cia Ning Van Van va quan
495 cla Lé Day Luong.
Bay la mot di¥m den trong toan bd cudc
doi Nguyén Cong Tri, no lam cho val tro
etia éng trong lich sk mit gid tr] rét nbigy
Nam 1826 khi d&y nghfa quan danh lai
trig din nha Nguyén, Phan Ba Vanh m1
mOt vide phi byp vol yéu cau phat tritn eta
dan te : déub 43 trlu dinb phong klén phin
dong, tao digu kign cho xf bol bude sang
mét ché 46 méi tiga b6 hon. Dan ap ndng
dan khéinghTa cia Phan Ba Vanb la gin
cin xf hdl tign 1én, 12 kim ham sur phat triém
cha dan dc. Viée lam cia Nguyén Cong Trit
nam 1826 khi Ong chi buy cac dao quaa nhit
18 Uén vio lang Tri-td dB bAt-Phan Ba Yanh,
Ia hoan ton 6 hal cho yéu cau phat trifn
cha x3 bO). Vite lam cia dng chi co mot tke
dung : cing eS ché 49 phong kién phan agng
cha nha Nguyén di bj nhdn din 1én 40 ngay
tir _khi né mé1 duge dung 1én,
Trong Unh bioh xf hol Vigt-nom hi md
du thé kj XIX, vide Nguyn Cong Trit dem
quan @anh quan 461 cia Lé Day Luong va
qua dpi cia Ning Van Van cing khong phi
hgp vol nguyén vong cia nhin dan, va khong
dem Ii Ipl feh xl cho dan t6c.
Ve mit tw tudng, con ngwoi Ngayéa Cong
Tri cing c6 nhidu bibu hign tieu eve.
Bidu hign Ha cwe thik nh’t 1a tw tedng
hah ige ca dng. Ong thich hanh !ge, va aa
ca tung hanh Ige, Ong da vidt :
Cage hauh lac bao nhiéa ta Iai addy,
Néu khéng choi thiél iy ai bit.
Nguyén Cong Tri coi chot va hanh lye la
mt cach d2 quén nbiing dau khd cia cude
dai. Va Ong ai viet :
Cuge doi kia tm ndi bi hoan,
Xudn mgt khde dé nghin vang d3i chéc.
Quan nigm hanh lac cha Nguyén Cong
Tri e6 thE din nguwoi ta di xa lam. Trobe
hEt quan nigm 46 bd mae ohieng ngwoi_ bi ip
bite, bde I9t véi Mi sing den 151 cba ho.
Néu ohw ai cay dua ohau lao @lu vio cuge
hanh Igc, va cS hinh lye cho nhanh, cho
nbi’u, tht al 1a uguéi ding 1én ddu_tranh
chéng gian ti, [rit bao ngurge ?
Quan nfgm haan tae cia Nguyén Cong Tree
1a glan Uép khuy8n Khich giai c&p phongKido théng tri ct viée thing tay ap bike, boc
19t nhan dao. V8 mit dao dic, quan nigm
ciia Nguyén Cong Tri lam cho nhitng ngudi
6 di8u kign hanh Ige di tir chd An choi teh
kj dén_chd sinh ra adi truy ve sinh hoat
Va sy di truy v8 sinh hoat 8 mé cia dén
cde suy dén ve tu turdng kde.
Al doe Nguyéa Cong Trit cling thay 6:
mudn lam mgt déag anh bing. Chi nghta
anh hing eiia Ong la chi nghTa anh hug cd
nhan ti@u cyc. NO rit xa lg voi chi ngbta
anh bing eda Trin Quée Tuan, eda Nguyen
Trai. Duong nhiéa a chi nghta anh biog
ea Tran Quée Tain va cia Ngayn ‘Trai
eng 6 phan cd nhan iia no. Noung chi
nghfa anh hing cia Tria Qade Tadn va cis
Nguyen Trai bit dya vio long yéu mabe,
yeu nhan dan, né muu lgl ich cho nhan dia
a bio yé cho Igi teh cia gial chp phons
kidn. Vi vay chi nghfa anh niog dy 1a tiga
bO, hop voi nguyén vong cia dan t6e. Chin
vi vay ma khidge Hich long si cha Tran
Qude Tug va Binh Ngé dai cdo cla Nguyén
‘Tri, ching ta thay bdc [én long chim thit
quan cuép nude tan bgo, ching ta thiy
Su6t doi than Liem,
RONG thdi lan lam quan y6i nha Naaydn,
Nyuy8a Cong Trit lie nao cing song
mot case d¥i thant bach, Chinh Minh
Mong cing biét dng la ngudi rat thanh liémn,
cho nén nim 18%2 khi dog tir bigt Hug di
HAl-duong nban chite bs chinh, nba vua di
adi voi Ong: ¢ Khanh nha nghéo, trim biét
rit r6, nay ra tao ly, ef glit long than liém
nhu thé, néa eal duag khdag da, thi mat tia
ve, trim sé chu cfp cho
Nam 1829 kii cdm dang lam Doanh dito sit
eang tha thidi
Tho van NguyBa Ch
ngo 13 ra dng quan
nghfa anh
voi non sdng AAU nude Vidt-
khong ¢6 bai
nhan dan, Chit
hong lam
a dén
hang eda Ong Wy anh
cia cana. Ong mudn « vay ving trong bén
bB a, va exé nii lip sdnge khdng phai_ vi
nhin dan, vi til nurse, mat « lam nén ding
hh hing dau d4y tS». Ngusén Cong Trt vi
anb hing ma muda lim «ding anh
hing +
Mot ki Naya Gong. Trt
that bai trong
mura loan # tun nén dang ant bling din day
t+, dng sinh ra bi quan, tiéa ews AB cudi
cing lao v1 con dtegag bind Iyc, col hank
lac 1d mye dich cia déi nguoi, V8 mit nay,
khdng nag Vguyéa Gong Tre kém xa
Nauyén Tei, Nyé Th NhAm.., ma dng con
thua ci nhytag no st duang thei voi ong nhir
bai Hita Nubla, Phan Vin Tri, Cao Ba Qual,
Nguyén Trl Phuong, Hoang Diga v.v.. atta.
Cod nghta hand lac cita Nguyén Cog ‘Trik La
babe ludag tit yéu eda chi nghTa ank bing
ca nhin tiga cre eda dng. khi nd th&t d9i
cing alu khi nd thanb cdng.
& mign Thdi-binh — Nam-tioh — Ninh-biab,
6 ngudi d xi Lign-tdng 1a Phgm Nguyén
rung ding cho dng 70 lang bac ; eding nim
fiy lal oO mot ugudi La Nyo May Phac dem aén
cho Ong 90 lang bac 48 nho dng giip cho
mt vide. Ngayéa Cong Tri di bit Pham
Nguyéa Trang vaNgo Huy Phac va tang vat
dua sang Nam-dinb a3 che ngay xét xir.
Khi lim xong céng vige kh&n hoang, Ngvyén
Cong Trit dem tt c& tito, gao, dung cu ¢
Iai nOp tri Igi cho nha noc.
Mot uha the dang cho moi nguei nghiva cieu.
Ce a6 nan 41 tadi, NaagEa Cong Tre a
Sdnq mot cuge Aoi nghéo kh6. Bay 1A
tai gian a8 ong gin nan dda va hi’
nin dau, Nh vay trong tho dng, dng 1%
vn dyng duge tiémg ndi cha nbén dia. Bai
tho sau @ay 1a m9t trong nbi8u thi dy :
Béo me nhin tink di biét rbi,
Lal nlue née be bac nlue v6i !
Tien tdi hai chit son khuyén ngwyc,
Nhdin nghita déi deiny mede chéy xudi.
10
Chin 06 chet roi thi hé miéng,
Véng chtra thodt khéi da cong dudi.
Dam win cde bie phen néy nita :
Néiu xdo xin dirng niu xéo voi !
Ben conh nhiny bai mang nol dung phé
phan hin thye néi lén mdt thai a9 ehdng 81
nde do di vol link ink xi boi dwong thei,
Iai c6 nhing bai bitu hign tw tréng lac hau,
bio thi, ca tung ché 49 phong kin. Nhitug
bat vio loyi thir hai may khong nhiing 151 theryé mat nOi dung tr tudng, ma con kho khan,
cOng thitc vé mgt nghé thuat. Bo 1a nhing
bai Ng tang bing », «No cong danny, «Ganb
trang biéu >, « Chi khi anh hing » v.v.
‘Trong tho Nguyén Cong Trif cfing nhu trong
tht ch cic hanh dng cha Ong thudng cé hai
uhan tS: mot tich cyc, mOt tia cyo; mot
nhan din ya mgt phong kién. Nhung ban to
phong kién vin mgnh hon ohan t6 nba din,
Va sé a nh vay 1a vi v8 cin ban trirée sau
Nauyén Cong Trt van 1a con ngudi cla giai
ofp phong kign.
Ting ridi di bat eda tho dng vio la tiéng
néi ca tyng trat ty phong kién. Bdi voi Ong
«Khong quan thio, phy tis vin ¢déch ra
ngudi >.
Tuy vay. Nguyén Cong Trit vin la aba tho
Mot nha khai hoang 6 tai,
Cit ma Nuuyén Cong Trt a8 ta cho ching
ta ngay nay dang ghi oho nhft va cfing
dang quy hat la sy nghiép khal khda
St hoang cla dng. Truéc ching ta, nbdn dan
i uhi nhé cong dike NguyBn Cong Trt bing
nhitng ngdi dn the Ong ma ho 43 dyng rao
min Tign-hdi va mi8a Kim-son, O Ti8n-hil,
én tho Nguyn Cong Tre duoc lam ra ngay
khi Ong cu sOng — tie ndm 1852,
Nguyén Cong Trit khai khiia @8t hoang va
4a thanh céng rye ro tir gin mol thé kj
Tudi truéc day. Bo 1a yide rit dang cho
ching ta suy nghY va nghién ctu,
NAU bén trén ai ni, ch6 49 nha Nguyén
Ta ch€ a9 mat long dan ngay ti khi no
@uge dyng ra. Dd a8 phong che cude
khdt nghTa cha mban dan, nha Nguyén di t8
chite mot @Oi quan thieng tryc déng én
my chye van ngudi. Sau lung 401 quin
thudng trye nay 18 mot bd may quan lieu
tt trung wong dén dja phuong rit cdng kenh.
Che vaa nha NguySn 43 bit nhdn din dong
gop rit nbifu d2 nudi bd may aan ap cia
ho. Su @éng gop cha nh’n dan di sao cing
¢6 han. Thyc 6 & nhigu noi, oban dan di
xo xtc dén mite khong sao dong ndt thud
cho nba nuée nita, Bai Naim thicc tue chink
bién a¢ nhét kj chép ring tir mam 1802 aén
nam 1806 «& che tin Hii-duong, Son-tay,
Kinh-bae, Son-nam thurgng va ha, Hodi-ite,
‘Thai-nguyen, Hung-héa, ho kh&u 370 thon aa
dang kB cia thé k} XIX. Tho ong v8 nbido
mgt vio dang cho ching ta ngbién ciru. 01
la ngdi sao sang trong dam quan lai, nho s
th6i nat, ben ha cha thé k¥ XIX. Ong khong
thB lam, va cling khong dam fam nhitng vide
ma Cao Bi Quat di Lam: Linh dao néng «an
cam vii kbi ding lén chéng Iai triga dink
phan @Ong va thoi nat. Nhung trong doi dng,
Nguydn Cong Tr di c5 géng dé lam nbiing
vige cé ich cho xf bdi, mée dau dng ludn
ludn bj trigu dink ha NguySn eh dyp, vii
gp, edn tro. Tho Ong, vi vay, & mol ching
mye nao dd, 1h 101 t6 céo bon quan lai vo
bit hye, thdi nat, tham nhiing, bon phi ong
nbiga tin fim ca. Bo 1a loi cham bigu,
Ing mot cach tiéu eye cai tral ty xd bdi
phan d6ng, thdi nat ma Gla-long, Minb-mang
va Thigu-tr) di dung ra
phiéu lan di noi khde, 16 thué thigu hon bay.
van hde, tin thud thiéu mudi mot van quan"
bén Gu nim 1827 «musi ba huygn thude
trén Hii-dwong, dan phiéw {an mat 108 xi
thdn, rugng bd hoang 12.700 miu. TO vu mos
nim trurge khong lay gi ma nop
Nong dan phiéu tan bd rugng dit khdvs
cay ely, do la mgt hign tugng rat xéu nd
bio trurge khdl nghTa ndng din sip nd ra, vt
ndng dan phiéa tin thedng la agi quan hau
bj tdt nh&t ca néng dan khdi nghla.
Thu but ndng dia phiéa tin vko che co
sé doanh dign d® cho hg khai khin ait
hoang, va khi d@ kh&n duge dat hoaag, Sp
cho ho rudng @it a8 an cur Ige nghi¢p, 46 1a
vin d& dgt ra doi vél ché 4 nha Nguyéa.
Nguydn Cong Trt 1a mOt trong ohing
ngudi dau tién nhin th4y tinh cip bach cia
van 4 khai khin dit hoang. Nam 1828, dng
@i dang s6 lén Minh Mang xin ¢ khal_rugng
hoang a8 yén nghiép din nghéov. Yeu ciu
cla dug duge trigu dinh ch&p nhgn va cho
thi hamh ngay. Ong @i néu vin a8 cu thd
hw sau:
cTruée (01 dl Nam-dinn, thiy ait bd
hoang & min Glao-thdy, Chan-dink trong
rong mong méoh qua tm mit, ngoal ra
nhiing noi khac con khOng biét my nghin
trim miu, tf ting di ngwdi dja phiong, ho
du mudn khal kbin chy cfy, nung nhu phi
qa lén, lye khéng th8 duong. Néu edp cho
cong nhu sé c6 thé tip hop dan nghéo k
kbd ngay. Nin thé thi puée nba bd ra khong
"may ma cai loi ty nbién thi mai mii vé cling,
Va lai, bal Ti€n-chiu & Chan-dinh hoang vu,
bon phi thudng chd 46 lam 13 tu tap.
Nay néu khai pha chd Sy, khong nhiing khd
aT yén nabigp din nghéo, ma con co the Luyét
hin ding ac nda, Xin ralénh cho trin tan
than di xem xét, pham nhing ehd dat hoang
c6 th cay ey duge, sai nhing ngudi co lye
& dja prong chia ra coi sée céng vide Sy,
mé dan cing khdn & moi het dén khai_khan.
Néu m6 durge 50 ngwoi thi lap mét lank, cho
lam ly tréng, md duge 30 ngudi lp mot
4p, cho lam Ap trrdng, du tinh dat chia ch
C&p cho tin cong G2 Lam nha cia, mua trau
bd, nong cy, loi lugng edp tn yuo long
trong su thang. Ngoat han fy thi lam iy ma
ao. Ba nim thinh rudng da chiéu 1@ rudng
tu ma dinh thu. Quan phi huyén sb tal ap
kho chita thée a@ phdng nim mft moa cho
dan vay. Nhdng ling Sp méi lgp goi ld e quan
Tyre ban » (2). Pham cae hat xét thy nhiing
dan du ding khong béu viu vao diu du dua
cd ve dy, Nhu thé thi dit khong Dé hoan:
dan déu lam rudng, phony tue kiéa bye lai
thanh thudn hau + (3).
Minh Mang kiéng nhing chip nhgn d&
nghj khsi boang cia Nguyén Cong ‘Trot, ma
con phong ngay cho dng lam Doanh aitn sit
pby trach khai khan dit hoang & mign ven
be bin cfe (inh ThAi-binb, Nam-ljnh va
Ninh-binh.
Nguyéo Cong Tré lai xin cho én duge ty
do thu dung nhitng tan quan néng dan Ta
nghTa dang trén trénh d& ding ho vao viée
kbai kidin dt hoang. Ong tau vél Minh Mang
— Binh dan Bac thanh trade vi gitic Dat
bi€p di theo cé dén hang nghin, so hai trSn
bigt khong co dudng v8, khong khéi di theo
nhing twéng ghje con trép. Nin pham ké nio
hdl qua ho’n uong thi cho dén s& Doanh
@i8n thd 1Gi, Heo ste mA chip rugng cho lam.
Ning chd a6t rhi rae cd thé lip thanh ling
trai di cho 15 ngirdi & tré 1én tht xin Ip lam
mot rgi, 18 nguei tré én thi lip lam mbt
gidp, dba dt trai trudng va giap trudng trong
col. ThE thi it sé khdng cd chd bd khdng!
Minh Mang chip nb§n cho Nguyén Cong
Tri duege quyéa (hu dung ahing « phi Udn+
ra du thi.
Nhu vay lili quén kbai boang cia Nguyén
Cong Trt gdm c6 hai thaah phan chit yeu:
Nong din phiéu tan va tan quan ndng dan
khal nghfa (cy th8 la cia Phan Ba Vanh)
dang tr6n trauh
Minh Mang cho Nau: Cony ‘Tei mang
12
theo mt tr yy va mudi thirlgi bat cia phim
gitip vide.
bén mi’a Thai-bioh, Nam-dinh, Ninh-binh,
Nguyén Cong ‘Trit yét bing chiéu m6 dan nxhéo
(cy th8 1a néng dan phiéo tan va Un quan
nong din khdl nghTa), ri dng Dat tay ngay
vao vige. Cit mot ling c6 50 dinb, Ong c&p
cho 300 quan mua (rau bd, 40 quan mu. ndng
cy, 100 quan lam nha. Mét Sp e6 30 dinh
duge c&p 180 quan a8 mua (rau bd, 24 qnan
mua ndog cu, 60 quan lam nha. Mot trai cé
15 dinh duge chp 90 quan in lam nha va
cfc khodn khdc 1 42 quan nia, MOt-giap co
10 dinh duge 60 quan tién tréu bd, 8 quaa
tin néng cu, 20 quan tio Lam pha.
‘Tinh 43 dBng tht mOt dink duge ep nhidu
nhft fa 6 quan tién mua trau bo, 8 tn mua
pong cy, 2 quan tién Jam ha. Nam dinh duge
cfip nhigu nbat 14 34 gaan mua tray bd, néng
ey. Theo thol gid niin 1829 tie nam Mioh
mang thir 10, thi sé tiga 34 quan mua duge:
Trau mOt con Kid 30
quan
Cay 1 chige Kia 1,5 Hn
Bira 1 chiée gia 1,5 tin
Nauyén Cong Tré con phat cho nim dinh:
mot thadng, mot cue va mot ligm.
Ong chinh thite bAl tay vao vige ti thing
ba nam mu ti (1828), dén thing mudi nim
46, tite chi trong mét {hoi glan hon sfu thang,
ng di thanh cOng hét site ruc ro: Ong da
lap ra mot huyén hodn toan méi mé 1a huyén
‘TiGn-bai, mot {ng va hai xd & huyén Nam-
chan, m@t t8ng moi 6 huyén Giao-thiiy, ‘Tir
thing ba nim ky sito (1829) aén thang muél
ndm @6, Nguyén Cong Trit loi bién mign bai
bit hoong va & buyén Yén-md thanh mot
huy@n méi 1a huygn Kim-son (Ninh-binh).
‘Vinh ra & Th8n-hdi, Nguyén Cong Trit khal
khan duge 18.670 mfu véi 2.350 dinn, & Kim-
son 14.620 miu véi 1.260 dinb, tng Hoanh-
tha Giao-thiiy) duge 3.200 mdn vei 245 inh,
t3ng Ninh-nbft (Hai-hju) duge 4.200 mau voi
38 dob.
Nhu vay la trong euge tin cong r
& cic tink Thai-binh, Na
Nywyén Conk
ragag hon toin ingi mé va mau me, BB cay
chy 40,096 miu rogng dd, Ong di tip hop
duge 4.190 dinh.
‘Trong 8B rudng Aft di Khai kha duge, eit
400 miu thi 70 mau duge coi 1a rugng, 30
miu I dil. bat chin ra Lim bén Logi
1, D&t ding AB lam dinh ehtia; 2. Dat ding
Jom nghia trang va Dal thd trao; 3. St AB
Thm nha, vada, nd A054. Bt ma.
10.990 miuHai hang dit trén (a4t a8 tam tinh chia
va dt lam nghta trang, Da: hd trdu) duge
mién thué,
Nhing canh ddng rong ménh méng bat
agit & Ti8n-hdi va & Kim-son trong rit dep
mit. Trén caoh ddng, Nguyén Cong Trir cho
khoi nhitng con séng dao chay ra dén bibn,
trén be sng la dudng bd. Tir song may dén
song kia lei co nhitng con duéng ngang cat
ddng rudng thanh ting kbu nbd mdi khu 1t
mot thén hay mt ip. Duong bd cing nhir
duong thiy & Kim-son cing niu & Tikn-hai
hgp thank mot hé thdng glao thong rat thugn
Igi cho vige di gi, van chuy’n eda nhin dan,
. Nhitng con séng chay ngang choy doc giita
cae canh dng & Kim-son, Tign-hai 1a nol lieu
nuée, néu tréi mura 1G. Trong trudéng hep
ndng han kéo dai, thi 46 1a nhitng noi chia
nuée m8 t6i rudng.
in nhing canh ddng 6 Tien-hii va Kim-
son, chiing ta _khdng khdl khiim phye tai 13
chite cla NyuySn Cong Trt, ‘Tal td chite cia
‘ong 45 bién cae bai bign hoang vu, ram rap
hi Au thé kF XIX thanh nhéeng dng rung
t dep mat va hét site pht nhicu, Nndn dan
& Tign-ndi va Kim-son di khéng quén cong
Ong kbi ho lap én thé dng gay khi dng
cdn séng.
Thanh cOng ruc ro va nhanh chong cha
Nguyén Cong ‘Trit 6 Tién-béi va Kim-son lam
cho triéy dink nha Ngnydn phi ngge bien
VYua nha Nguyén di cho lp ra sd doanh alén
& nbigu noi dB trdng nom vige khin hoang,
lap 4p theo kitu Nguyén Cong Trie.
Riéng Nguyén Cong Tri, sau Ten-hal,
Kim-son, 6ng con dieng ra 13 chite cong tac
khan hoang theo hinh thie dn dign & nhiga
no! khac nika.
Nim 1832, 6ng @% khan hoang & x8 Liru-
khé, xf Vi-duong, xi An-phong duge 3.500
miu, Nam 1835, 6ng khin hoang & x4 Minh-
fién durge 1.000 |. Nam 1839, & déo Chang-
son Ong ai dem cho néng din thém 600
mau rodng.
Tdng cOng Iai trong hoi gian tt nam 1828
dén nim 1839, Ngayén Cong Trit di dem cho
néng dan 45.990 miu rudng dat phi nhieo,
Nh Nguyén dd nd rong vide lam cia Nguyén
Cong Trit bing-cich (3 chire khai hoang quy
md 6 nbidu noi. Nho vay, sO rudng dt trong
nuge 43 ting léa rd rét. Néu nhu nam 1820
s6 rudng dat déng thué trén ci nube la
3.076.)00 miu va 26.750 khoanh, thi nim 1840
sO rugng d6 tang 1én 4.063.892 mu, va nim
1847 lén én 4.273 013 mau.
S85 mdng d&t cay chy duge tang 1en duge
it lau, rbi, do ebinh sich phan dong cba trigu
fink, ndng déin lai bd dng raGng phidu tan
i nai khac, s6 rudng Al bd hoang lai ting Len,
Nguyén Cong Trit 1a nhdn vat o6 im mat
phin xa tréng Ong. Ong dim ding ngay thn
quin ndng dan khél nghTa ef Phan Ba Vanh
dang vio vige khiin boang. Nhitng ngudi nay
4% yop phan quan irgng vao vige biém
bin Ti8n-chdu thanh huyén Tidn-hil mau ma.
DE khuyén khich moi ngurdi tich eye khal pha
@St hoang, Nguyén Cong Trt a3 manh bgo
dua ra chi traong engudl no khsi pha
duge bro nbiéu miu sto du cho nh§n lam
rudng lus.
Sing kién cla Ong da tri 101 ding mong
mudn tha thiét cla néng dan 1a c6 rudng riéng,
a ty cay efy, Vi vay ho 43 khan trong lam
fc, va chi trong mOt {hoi gian shu hdng ho
bién bai bign noang va rim rap thank
rugng dit phi nhieu.
Tritu dinh nha Nguyén ai bae bd chi
truong cha Ngoyén Cong ‘Trit, va tuyén dS
nhiing rugng a8t khai kb8n duge & Tisa-hai
Ja céng ditn cong thd, con 8 Kim-son 1a br
di&n quan chp,
Chink steh fia nba Nguyén di ngwoe lal
nguyén vong cia néng dan & Tinh’ va
Kim-son. Nhing ngwdi may di du tranh doi
nha Nguyén thay ddi chin sich asi v6i ho.
Nim 1848 Ty Bite di phai chia mot phan ur
an quin cdp & Kim-son cho néng dan lam
rerdng Mat tw, Ché dd cOng didn céng thd &
Tién-hai vin duge duy tri, nlumg cich chia
rugng At theo mOt ché dd riéng.
Swe nh may c6 18 di tae dong xiu dn torn
bo chink steh kin houng ciia tri8u Nguyén,
lam cho néng din m&t hét hitng Unit khan
hoang. Cho nén dui tridu Ty Bite, dign tich
rugng M4t cing ngay cing co hyp lgi, Nam
1881 (ike mim Ty Dike thit 33, tng sd rudng aft
thu tho trén toan quéc 1A 2.867.689 miu va
72.115 khodnh, Lic nay Akt Nam-ky d3 mit rBi,
Dign tich rugng dit & Nam-k§ vaio cudi dol
Tyr Dite 12 568.810 m&u, Bem cong sss 840 miu
may Voi 2.867.689 mu noi trén, thi toun bd
dign lich & c& Bac, Trung va Nam vio nim
1881 cling chi ¢6 436.529 mu ma thél.
Niu vay lA toan bd ru6ng d&t Vidlenam
nam 1881 kém nim 1847 dén 80 van mu, kero
nam 1840 dén G0 van mau.
Phai ching do chin sach phia dng cia
nha Nauyén ve vin d3 rudng dit ms cong. tae
kndn hoang dén Goi ‘Ty Dike AH suy stit mot
eich 10 ret?
Higa nay chiing ta chura co ati tai ligu a8 tek
13,101 cau hdi @6 Chong ta chi bit ring néu nh e
quyén Cong Trit vin duge tigp tue cong vige
khin bovag eta dng, néu nur chit truong cla
Ong (cho ndng dan git Jim rudng tua tat cd
hing dit mi hg khal phd duge) vin duge
K6t lugn
ET toan bQ cuge doi Nyeusén Cong Trt,
chiing ta c6 tht rit ra nhiing két lan
sau gay:
1 NgusBn CAng Trit 1a mot nba tri tke 6
tai cia thé kY XIX. Do aia kidn lich sir ban
ch&, dng @3 {ich eve ing hdché @ phong kién,
kh! ch 49 may dang lao vao chd suy vong. Vi
vay Ong a tht bai chua chat khi dng ¢ tinge
hign cAi mong cdng hu khanh twéng cia Ong
Cfing do bj aigu kign lich sé che mit nhin
quan, dng 43 dt @anh néng dan khél ngbta
‘Trong giéi quan Iai thdi nat, hén he cba
nha Nguyén, Nguyn Cong Trie ni bat len
nhwr mét vién quan lat thanh lém, khi @e cht
cfing nhu khl Dt dde hi, Ide mio’ dng cing
vui sng trong cinh thanh bin.
3.0ng Qi dB 1gi nhigu tho vin trong 46 e6
hing bai ¢6 gla trj phé phin hidn thye. Tho
ng vach mat bon tham quan 6 I3i, 1én an thé
lye elia dng tien.
cat THICH
(1) Theo Archives Affaires étrangéres,
mémotres ef documents, Asie, volume 24, pp.
99—141. Revue cotoniale, Décembre 1843, p.572
Janvier 1814 pp. 35—48.
(2) Ra site iy ngh@ néng lam géc.
(3) Bai Nam thie luc chink bién dé nbj k¥ V
lap IX trang 33-34,
(4) Sau hang wéc 1884, thyge «iin Phap aén
Phat-digm (Kim-son). Ké chi y nbigu dén
Kim-son 1A cic giao st. Nim 1893 Tota
quytn do La-nét-xiing (de Laness an) bio
cho linh myc Tran Lue la y mudn dén
Phat-digm. Nim 189i toan quytn Rit-xd
(Rousseau) dén Phat-diém. Sau do Lord Curzon
sau nay 12 PhO vuong Anh & An-tO cing dén
Phat-digm. TAt cA t8 ra khdm phue nbitng két
qua ma céng tic khai boang di dat duge.
Nhung hg Iai quy céng lao cho Tin Lue link
mye cai quan Phal-diém. Giém mye O-li-s6ng
(Olichon) glam 6c HOI Lién hiép giao st Phip
ai vit ci mOt cudn sich aB cn tung céng dike
cia Trin Lye trong sich Nam tuéc Phat-
digm» (Le Baron de Phat-diém) (Theo Iguh
cba Todn qusén Déng-dyong, Khai Dinh aa
truy phong cho Tr3n Luc lam Nam tuéc Phat-
ry
tbl hanh ma khéng bj trigu dinb ngao cin
thi chang taco di ly 48 tin ring vao ohing
nim 30 va nhimng nim 40 cha thé kj XIX con
mee ra obigu buyén méi nhu buyén Tiéo-hii
va buyén Kim-son,
‘4, Vide lam cia Nauyén Cong Trit @ing cho
ching ta ghi nhé nat 14 e6ng the kh3n hoang
ma dng 43 tién banh ti nim 1828 4én nim
1839,
Nam 1828 & Théi-binh, Nam-@inh va Ninb-
binh, Nguyén Cong Tri da t3 ra vO cing sing
sudt, manh bgo va lam vide 6 ké hoach.
Ngay nay cit nhin nhiing edn ddng ménh
mong bat ngat & Tign-hal va & Kim-sen voi
mOt hé théng ndng giang chay ngang chey doe
nh ban c&, va vél mot h@ thong duong
alao thong thiy bO r&t tiga Igl, ching ta s&
thy bat lén cdi tat 13 ehtke va eéi du 60 lam
vide rit khor hoc cla Nzuyén Cong Tree.
Trong dida kién xi hgl Viét-nam bd! thé
ky XIX, Ngayén Cong Tr dim m& mot
cude tin cong qul md yao bai bi&m ram rap
va Ong G3 thanh cOng t6t dep. Ong xing dang
durge col la nha kh3n hoang tai gidi bee nbat
ela Vigt-nam tir thé kf XIV @6n thé ki XIX (4)
di¢m), glam mye O-li-song 4% ching minh
ring Tran Lye 43 bién nhGng cénh ddng 1ay
& Phat-diém thanh céoh dng phi nbiéu.
Day la mOt mban xét 100% sal sy that.
Sy that IA saa khi gitp quan adi Phép
@hnh bal ngbTx quan Ba-dinh cia Binh Cong
Trang, Trin Luc a% Idy rit obidu gS va dé
& Thanb-h6a, Nghé-an dua ra Phat-diém xAy
dyng kbu nha the hy eon cho 6n ngay nay.
Vai chitng c6 sau @ay sé lam bat ra dung
¥xfu cha O-ll-séng. Nim 1825 Trin Lye cé
tén that 1a Hyo hay Triém ra di & lang
M§-quang tinh Thanb-héa, gan mi&n be bitn.
Ba nim sau ttre nim 1828, Nguyén Cong Trt
3 bAt Qiu céng the kbn hoang co két qui
6 Tién-hit, va dén ném 1829, ong tién han
khai boang & Kim-son. khi Trin Luc duge ctr
Jam linh mye Phat-diém, tht mign nay do ban
tay cia Nguy8n Cong Trt va ndng dan 43
tr thanh tra phi durge 44 nim rd.
Che sch str eta Quée si quan tridu Nguyén
du ghi rd rang trén gify tring myc den nbw
th&, Nhu véy lm sao lai c6 th cd cht vide
Tinh mye Tria Lye It ngwdi xdy dung, kbai
sang ra mio Kim-son duge