2 Mavzu Amaliy

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI MA’LUMOTLAR

HISOB
UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI BAZASI DTBS16MBK
AMALIY 2-MAVZU Ma’lumotlar bazasini

KO‘NIKMA loyihalash, mohiyat –
aloqa diagrammasini
qurish. Relyatsion
ma’lumotlar bazasini
loyihalash.
Ma’lumotlar bazasini loyihalash, mohiyat – aloqa diagrammasini qurish.

Relyatsion ma’lumotlar bazasini loyihalash
Ishdan maqsad: Ma’lumotlar bazasini relyatsion loyihalashni, “Talaba”

ma’lumotlar bazasi uchun mohiyat-aloqa diagrammasini qurishni o‘rganish.
Masalani qo‘yilishi: Relyatsion ma’lumotlar bazasini loyihalash
Maqsadni amalga oshirishni, berilganlarning konseptual modelini yaratishdan boshlaymiz. Buning

uchun File -> New -> Projects… buyruqlar ketma-ketligini bajaramiz. Loyihamizning turini tanlash uchun
20.1 rasmdagi holatni amalga oshiramiz:
1-rasm
Loyihamizga nom beramiz:
1
HISOB
2-rasm
Endi loyihamizga universal model qo‘shamiz. Buning uchun yaratgan loyihamizdagi Models ni tanlab,
o‘ng tugmani bosamiz va yangi oynadan New model… ni tanlaymiz:
3-rasm
Quyidagi oyna ochiladi. Bu oynadan Universal Data Model bo‘limiga o‘tamiz. Modelga Universal deb
nom beramiz:
2
HISOB
4-rasm
OK tugmasini bosganimizdan so‘ng, Universal Model Explorer oynasi hosil bo‘ladi (20.5 rasm).
5-rasm
Universal modelga Universal nomini berdik, endi bu modelga Magistratura o‘quv loyihasidagi
munosabatlarni birin-ketin hosil qilamiz. Buning uchun Entities papkasining ustiga o‘ng tugmani bosib, Add
Entity buyrug‘ini tanlaymiz:
3
HISOB
6-rasm
All Items oynasida avtomatik tarzda Entity1 munosabati hosil bo‘ladi. Kursorni ustiga olib kelib, 2
marotaba bosamiz. Entity Properties oynasi ochiladi. General bo‘limida munosabatga Umumiyjadval deb
nom beramiz:
7-rasm
Attributes bo‘limiga o‘tamiz va Add tugmasi yordamida 12 ta atribut qo‘shamiz.
4
HISOB
8-rasm
Edit tugmasi yordamida Attribute Properties oynasini ochamiz va atributning xususiyatlarini beramiz.
Atributga TN deb nom beramiz, turini Integer deb tanlaymiz va OK tugmasini bosamiz.
9-rasm
5
HISOB
Keyingi atribut Ismi, turi Varchar, uzunligi length 20 ta belgi va OK tugmasini bosamiz.
10-rasm
Qolgan atributlarning nomlari, turlari va uzunliklarini ham shu tariqa aniqlab chiqamiz:
11-rasm
6
HISOB
Atributlarni aniqlab bo‘lgach, kalitlarni kiritamiz. Buning uchun Kays bo‘limiga o‘tib, Add tugmasi
yordamida 2 ta kalit qo‘shamiz:
1) TN atributi uchun a_tn birlamchi noyob kalit
12-rasm
2) pas_ser, pas_raq atributlariga tarkibli k_ps noyob kalit qo‘yamiz. Buning uchun Edit tugmasini bosib
pas_ser, pas_raq atributlarini ro‘yhatning o‘ng qismiga o‘tkazamiz va OK tugmasini bosamiz.
7
HISOB
13-rasm
14-rasm
Umumiyjadval munosabatimiz tayyor holatga keldi:
8
HISOB
15-rasm
Endi Fakultetlar munosabatini yaratamiz. Buning uchun Entities papkasining ustiga o‘ng tugmani bosib,
Add Entity buyrug‘ini tanlaymiz va All Items oynasida hosil bo‘lgan yangi munosabatga Fakultetlar deb nom
beramiz.
16-rasm
Attributes bo‘limga o‘tib, atributlarni kiritamiz:
9
HISOB
17-rasm
Keys bo‘limiga o‘tib, pk_fak_n kalit qo‘shamiz:
10
HISOB
18-rasm
OK tugmasini bosamiz. Fakultetlar munosabati ham tayyor.
Endi Yonalishlar munosabatini yaratamiz.
19-rasm
11
HISOB
Attributes bo‘limiga o‘tib, atributlarni kiritamiz:
20-rasm
Keys bo‘limiga o‘tib, pk_yon_n kalit qo‘shamiz:
21-rasm
OK tugmasini bosamiz.
Navbatdagi munosabat Baholar.
12
HISOB
22-rasm
23-rasm
13
HISOB
So‘nggi munosabat Fanlar:
24-rasm
14
HISOB
25-rasm
26-rasm.
15
HISOB
Keys bo‘limiga o‘tib, pk_ fan_n kalit qo‘shamiz:
27-rasm
Xuddi shunday
16
HISOB
Barcha munosabatlarni hosil qilib oldik. Endi bu munosabatlarni tashqi kalitlar yordamida bog‘lab
chiqamiz. Buning uchun Objects menyusidan Relationship buyrug‘ini tanlaymiz. Avval Fakultetlar
17
HISOB
munosabatining ustida sichqonchani bosib, keyin Umumiyjadval munosabatining ustida sichqonchani

bosamiz.
Hosil bo‘lgan chiziqning ustida sichqonchani 2 marta bosib, tashqi kalitni xususiyatlarini o‘zgartirish
mumkin. Bu aloqani Magistrant-Fakultet deb nomlaymiz:
Rasm 20.36.
Endi yaratgan modelimizning xatosini tekshiramiz. Buning uchun Model menyusidan Verify Model…
buyrug‘ini tanlaymiz.
Rasm 20.37.
Ochilgan oynadagi Verify tugmasini bosamiz:
18
HISOB
Rasm 20.38.
Pastdagi ro‘yhatga e’tibor beramiz:
• Number of Errors: 0
• Number of Warnings: 0
Ya’ni xato yo‘q.
Universal model tayyor bo‘ldi. Endi bu tayyor model ustida ixtiyoriy ishlarni amalga oshirish mumkin. Biz
esa, File -> Sync & Convert -> Simple Model Conversion… buyruqlar ketma-ketligini bajaramiz:
Rasm 20.39.
19
HISOB
Quyidagi ro‘yhatdan kerakli BBBT tanlab konvertatsiya qilishimiz mumkin.
Rasm 20.40.
Misol tariqasida ro‘yxatdan PostgreSQL 9.0 ni tanlaymiz.
Convert tugmasini bosamiz va quyidagi fizik modelni xosil qilamiz:
20
HISOB
Berilganlarning mantiqiy modelini yaratish

Endi loyihamizga mantiqiy modelni qo‘shamiz. Buning uchun 20.3 rasmdan 20.8 rasmgacha bo‘lgan
bosqichdagi ishlarni takrorlaymiz:
• modelga Mantiqiy deb nom beramiz;

• Logical Model Explorer →Entities→ Add Entity → All Items →Entity1 → Umumiyjadval
• Attributes bo‘limiga o‘tamiz va Add tugmasi yordamida 11 ta atribut qo‘shamiz (20.41 rasm.).
Rasm 20.41.
Edit tugmasi yordamida Attribute Properties oynasini ochamiz va atributning xususiyatlarini beramiz. TN
deb nom beramiz, turini Integer deb tanlaymiz, Mandatory qiymat berish shart, degan belgini kiritamiz va
21
HISOB
Rasm 20.42.
Mantiqiy model ustida bajariladigan qolgan vazifalarni bajarish uchun 20.10 rasmdan 20.37 rasmgacha
bo‘lgan bosqichdagi ishlarni takrorlaymiz:
• keyingi atribut familiya, turi Varchar, uzunligi length 20 ta belgi, OK;

• qolgan atributlarni ham shu tariqa to‘ldirib chiqamiz;
• ichki kalitlarni kiritamiz. Buning uchun Unique Identifiers bo‘limiga o‘tib, Add tugmasi yordamida
2 ta kalit qo‘shamiz – zn atributi uchun pk_zn 1-darajali noyob kalitni, hamda ras_ser, pas_raq
atributlariga tarkibli n_ps noyob kalit qo‘yamiz. Buning uchun Edit tugmasini bosib pas_ser,
pas_raq atributlarini ro‘yhatning o‘ng qismiga o‘tkazamiz, OK. Umumiyjadval munosabatimiz
tayyor holatga keladi;
• Fakultetlar munosabatini yaratamiz. Buning uchun Entities papkasining ustiga o‘ng tugmani bosib,
Add Entity buyrug‘ini tanlaymiz va All Items oynasida hosil bo‘lgan yangi munosabatga Fakultetlar
deb nom beramiz;
• attributes bo‘limiga o‘tib, atributlarini kiritamiz;
• Unique Identifiers bo‘limiga o‘tib, pk_fak_n kalit qo‘shamiz, OK tugmasini bosamiz. Fakultetlar
munosabati ham tayyor holatga keladi;
• Yonalishlar munosabatini yaratamiz. Attributes bo‘limga o‘tib atributlarini kiritamiz;
• Unique Identifiers bo‘limiga o‘tib pk_yon_n kalit qo‘shamiz, OK tugmasini bosamiz. Yonalishlar
• navbatdagi munosabat Baholar. Attributes bo‘limga o‘tib atributlarini kiritamiz; OK tugmasini
bosamiz. Baholar munosabati ham tayyor holatga keladi;
• so‘nggi munosabat Fanlar. Attributes bo‘limga o‘tib atributlarini kiritamiz;
• Unique Identifiers bo‘limiga o‘tib, pk_ fan_n kalit qo‘shamiz, OK tugmasini bosamiz. Fanlar
• munosabatlarni tashqi kalitlar yordamida bog‘lab chiqamiz. Objects menyusidan Relationship
buyrug‘ini tanlaymiz. Keyin Fakultetlar munosabatining ustiga sichqonchani bosib, Umumiyjadval
22
HISOB
munosabatining ustiga sichqonchani bosamiz. Hosil bo‘lgan chiziqning ustiga 2 marta bosib, tashqi
kalitni xususiyatlarini o‘zgartirish mumkin. Bu aloqani Magistrant-Fakultet deb nomlaymiz;
• keyingi tashqi kalit Yonalishlar va Umumiyjadval munosabatlari orasida bo‘ladi. Bu aloqani
Magistrant-Yonalish deb nomlaymiz;
• keyingi tashqi kalit Royhat va Baholar munosabatlari orasida bo‘ladi. Bu aloqani Magistrant-Baho
deb nomlaymiz;
• so‘nggi aloqa Fanlar va Baholar munosabatlari orasida bo‘ladi. Bu aloqani Fan-Baho deb
nomlaymiz.
Natijada ekranda quyidagicha chizma hosil bo‘ladi:
Rasm 20.43.
Endi, yaratilgan mantiqiy modelimizning xatosini tekshiramiz. Buning uchun Model menyusidan Verify
Model… buyrug‘ini tanlaymiz.
Rasm 20.44.
Ochilgan oynadagi Verify tugmasini bosamiz:
23
HISOB
Rasm 20.45.
20.45 rasmda keltirilgan ekran pastidagi ro‘yhatga e’tibor beramiz:
• Number of Errors: 0
• Number of Warnings: 0
Ya’ni xato yo‘q.
Mantiqiy model tayyor bo‘ldi.
Berilganlarning fizik modellashtirish

Berilganlarning fizik modellashtirish uchun mantiqiy modelni fizik ko‘rinishga o‘tkazamiz. Buning uchun
File -> Sync & Convert -> Simple Model Conversion… buyruqlar ketma-ketligini bajaramiz:
Rasm 20.46.
Biz yanada tushunarli bo‘lishi uchun fizik modelni boshыa ko‘rinishda yaratamiz:
24
HISOB
1. Ochilgan oynadan To Database ga PostgreSQL 9.0 ni tanlaymiz va Fizik PostgreSQL deb nomlaymiz.
Rasm 20.47.
Convert tugmasini bosamiz. Natijada PostgreSQL uchun mos keladigan fizik model hosil bo‘ladi.
Rasm 20.48.
Endi hosil bo‘lgan fizik modelga Magistrant_S va Baholar_S nomli 2 ta so‘rov qo‘shamiz.
25
HISOB
Natijada 20.55 rasmdagi ER-diagramma hosil bo‘ladi:
Rasm 20.55.
Magistratura o‘quv loyihasining berilganlar bazasi tayyor holatga keldi.
PostgreSQL uchun DDL Script

Endi PostgreSQL uchun DDL Script ni hosil qilishdan iborat. Buning uchun Model menyusidan Generate
DDL Script buyrug‘ini tanlaymiz:
Rasm 20.56.
26
HISOB
Rasm 20.57.
Natijada 20.57 rasmdagi oyna ochiladi. Bu yerdan generatsiya qilish uchun zarur bo‘lgan ob’ektlarni
belgilab, Generate tugmasini bosamiz.
Endi hosil bo‘lgan DDL Script ni PostgreSQL 9.0 ga chaqiramiz.
Serverni ishga tushirib, yangi baza yaratamiz:
27
HISOB
Hosil qilgan bazamizning ustiga sichqoncha o‘ng tugmasini bosib skript yaratamiz:
Quyidagi natija hosil bo‘ladi:
28
HISOB
Magistratura bazasidagi mavjud jadvallarni atributlari bo‘yicha to‘ldirish mumkin.
Adabiyotlar ro‘yhati
1. Т.А.Хўжакулов. Маълумотлар базаси. Дарслик. T.:TATU, 2022. - 260 б.

2. Т.А.Хужакулов. База данных. Учебник. T.:TATU, 2022. - 260 с.
29
HISOB
3. Xo‘jaqulov T.A. Usmonov J.T. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi//

o’quv qo’llanma. - T.: Aloqachi, 2018. - 96 b.
4. Xo’jaqulov T. A., Usmonov J. T. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi
fanidan laboratoriya ishlarini bajarish bo’yicha uslubiy ko’rsatma - T. :
TATU, 2016. - 55 b.
5. Т.А.Хужакулов. Система управления базами данных. Учебник.
T.:TATU, 2020. - 280 с.
6. Голешина Л. Базы данных: учеб. Пособие // – 4-э изд., перераб. и
доп. – М.: ФОРУМ: ИНФРА -М, 2018. – 400 с.
7. Mартишин С.А. Базы данных. Практическое применение СУБД SQL –
NoSQL – типа для проектирования информатсионных систем: учеб.
Пособие // - Москва: ИД «ФОРУМ» - ИНФРА-М, 2019, – 368 с.
8. Rahul Batra. SQL Primer An Accelerated introduction to SQL Basics.//
Gurgaon, India. 2019. –p 194.
9. Pоликов А.М. Безопасност ORACLE глазами аудитории: Нападение и
защита. –Москва. 2017. –336 с.
10. Эric Redmond, Jim R. Wilson. A Guide to Modern Databases and the
NoSQL Movement. USA, 2015. – p. 347.
11. Elmasri, R., S. B. Navathe: Fundamentals of Database Systems (5th
Ed.)// Addison Wesley, 2015. – 671p.
30

2 Mavzu Amaliy

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2 Mavzu Amaliy

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI MA’LUMOTLAR

AMALIY 2-MAVZU Ma’lumotlar bazasini

Ma’lumotlar bazasini loyihalash, mohiyat – aloqa diagrammasini qurish.

Ishdan maqsad: Ma’lumotlar bazasini relyatsion loyihalashni, “Talaba”

Masalani qo‘yilishi: Relyatsion ma’lumotlar bazasini loyihalash

Maqsadni amalga oshirishni, berilganlarning konseptual modelini yaratishdan boshlaymiz. Buning

Loyihamizga nom beramiz:

Attributes bo‘limiga o‘tamiz va Add tugmasi yordamida 12 ta atribut qo‘shamiz.

1) TN atributi uchun a_tn birlamchi noyob kalit

Umumiyjadval munosabatimiz tayyor holatga keldi:

Attributes bo‘limga o‘tib, atributlarni kiritamiz:

Keys bo‘limiga o‘tib, pk_fak_n kalit qo‘shamiz:

OK tugmasini bosamiz. Fakultetlar munosabati ham tayyor.

Endi Yonalishlar munosabatini yaratamiz.

Attributes bo‘limiga o‘tib, atributlarni kiritamiz:

Keys bo‘limiga o‘tib, pk_yon_n kalit qo‘shamiz:

Navbatdagi munosabat Baholar.

Attributes bo‘limiga o‘tib, atributlarni kiritamiz:

So‘nggi munosabat Fanlar:

Attributes bo‘limiga o‘tib, atributlarni kiritamiz:

Keys bo‘limiga o‘tib, pk_ fan_n kalit qo‘shamiz:

munosabatining ustida sichqonchani bosib, keyin Umumiyjadval munosabatining ustida sichqonchani

Ochilgan oynadagi Verify tugmasini bosamiz:

Pastdagi ro‘yhatga e’tibor beramiz:

Quyidagi ro‘yhatdan kerakli BBBT tanlab konvertatsiya qilishimiz mumkin.

Misol tariqasida ro‘yxatdan PostgreSQL 9.0 ni tanlaymiz.

Convert tugmasini bosamiz va quyidagi fizik modelni xosil qilamiz:

Berilganlarning mantiqiy modelini yaratish

• modelga Mantiqiy deb nom beramiz;

• keyingi atribut familiya, turi Varchar, uzunligi length 20 ta belgi, OK;

Ochilgan oynadagi Verify tugmasini bosamiz:

20.45 rasmda keltirilgan ekran pastidagi ro‘yhatga e’tibor beramiz:

Mantiqiy model tayyor bo‘ldi.

Berilganlarning fizik modellashtirish

Natijada 20.55 rasmdagi ER-diagramma hosil bo‘ladi:

Magistratura o‘quv loyihasining berilganlar bazasi tayyor holatga keldi.

PostgreSQL uchun DDL Script

Endi hosil bo‘lgan DDL Script ni PostgreSQL 9.0 ga chaqiramiz.

Serverni ishga tushirib, yangi baza yaratamiz:

Quyidagi natija hosil bo‘ladi:

Magistratura bazasidagi mavjud jadvallarni atributlari bo‘yicha to‘ldirish mumkin.

1. Т.А.Хўжакулов. Маълумотлар базаси. Дарслик. T.:TATU, 2022. - 260 б.

3. Xo‘jaqulov T.A. Usmonov J.T. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi//

You might also like