"k"B v/;k;

Lkkjka'k

6-1 vkfFkZd izxfr lEcU/kh fu’d’kZ %

Hkkjrh; n`f"V ls vkfFkZd izxfr ls vfHkizk;
jk"Vªh; vk; esa o`f) djds fu/kZurk dks nwj djus rFkk
lkekU; thou Lrj esa lq/kkj ykus ls gSA bls vFkZO;oLFkk
ds leLr {ks=ksa esa mRikndrk Lrj mPp djus ds lUnHkZ esa
Hkh izdV fd;k tk ldrk gSA

vkfFkZd izxfr dh /kkj.kk dks rhu :iksa eas

ifjHkkf"kr fd;k x;k gS & dqy jk"Vªh; okLrfod vk; esa o`f)
ds :i esa] izfr O;fDRk okLrfod vk; esa o`f) ds :i esa vkSj
vkfFkZd lkekftd dY;k.k esa o`f) ds :i esaA vr% vkfFkZd
izxfr ds rhu ekin.M gSa & jk’Vªh; vk;] izfrO;fDr vk; vkSj
vkfFkZd dY;k.kA buesa ls izfr O;fDr vk; dks vkfFkZd izxfr
dk loksZi;qDr ekin.M ekuk tkrk gSA fofHkUu vk/kkjksa ij
Hkkjr dh vkfFkZd izxfr ds lanHkZ esa fuEufyf[kr fu’d’kZ
izkIr gq, gSa &

1- Hkkjr esa ldy jk’Vªh; vk; fujarj c<+h gSA

2- Hkkjr esa fucy jk’Vªh; vk; fujarj c<+h gSA
3- Hkkjr esa izfr O;fDr vk; esa fujarj o`f) gks jgh gSA

{105}
4- ekuo dY;k.k dh n`f’V ls Hkkjr dh oSf”od fLFkfr esa
lq/kkj gqvk gSA o’kZ 2000 esa Hkkjr dk ekuo fodkl
lwpdkad 0-577 Fkk tks o’kZ 2003 esa c<+dj 0-602
gks x;kA
5- fyax fodkl dh n`f’V ls Hkh Hkkjr dh oSf”od fLFkfr
esa lq/kkj gqvk gSA fyax fodkl lwpdkad dh n`f’V ls
o’kZ 2000 esa Hkkjr dk fo”o esa 105 oka LFkku Fkk
tks o’kZ 2003 esa Åij mBdj 98osa oka LFkku gks
x;kA
6- lkekftd vkfFkZd dY;k.k gsrq dsUnz ljdkj dk O;; fujarj
c<+ jgk gSA
7- dqy feykdj Hkkjr vkfFkZd fodkl dh fujarj Å¡ph nj dks
izkIr djus esa lQy jgk gSA

6-2 djkjksi.k lEcU/kh fu’d’kZ %

Hkkjr esa O;kid djkjksi.k fd;k tkrk gSA dj
iz.kkyh esa izR;{k rFkk vizR;{k nksuksa izdkj ds dj lfEefyr
gSaA izR;{k djksa esa vk;dj rFkk fuxe dj izeq[k gSa tcfd
vizR;{k djksa esa lhek “kqYd] mRikn “kqYd] rFkk lsok dj
izeq[k gSaA Hkkjr esa djkjksi.k ds lEcU/k esa fd;s x;s
fo”ys’k.kkRed v/;;u ls fuEufyf[kr fu’d’kZ izkIr gq;s gSa &

1- ljdkj dh dqy izkfIr;ksa esa vizR;{k djksa dk ;ksxnku

vf/kd gS fdUrq o’kZ 1991 ds Ik”pkr ls dj jktLo esa
izR;{k rFkk vizR;{k djksa ds ;ksxnku esa /khjs&/khjs
lekurk dh izo`fRRk vk;h gSA

{106}
2- izR;{k djksa esa lokZf/kd dj jktLo fuxe dj ls izkIr
gksrk gS tcfd vizR;{k djksa esa lokZf/kd dj jktLo
mRiknu “kqYd ls izkIr gksrk gSA o’kZ 2005&06 esa
dj jktLo esa fuxe dj dk ;ksxnku 30 izfr”kr rFkk
mRiknu “kqYd dk ;ksxnku 33 izfr”kr FkkA
3- jktLo izkfIr;ksa esa dj izkfIr;ksa dk ;ksxnku xSj dj
izkfIr;ksa dh vis{kk vf/kd gSA dj izkfIr;ka ldy ?kjsyw
mRikn dk 16-4 izfr”kr gSa tcfd xSj dj izkfIr;ka 3-5
izfr”kr gSaA
4- Hkkjr esa djkjksi.k c<+us ds lkFk&lkFk cpr Hkh c<+h
gSA Hkkjr dh djkjksi.k uhfr cpr dks izksRlkfgr djus
esa lQy jgh gSA cpr vkSj djkjksi.k ds chp mPp
Lrjh; /kukRed lg lEcU/k ik;k x;k gSA
5- djkjksi.k us ldy ?kjsyw Ikw¡th fuekZ.k dks izksRlkfgr
fd;k gSA ;gh dkj.k gS fd djkjksi.k vkSj ldy ?kjsyw
iw¡th fuekZ.k ds e/; 0-86 lg lEcU/k xq.kkad ik;k x;k
gSA
6- Hkkjr esa djkjksi.k us ldy ?kjsyw mRikn dks Hkh
izksRlkfgr fd;k gSA nksuksa ds e/; iw.kZ lg lEcU/k
ik;k x;k gSA
7- Hkkjr esa djkjksi.k izfr O;fDr vk; dks c<+kus esa lQy
jgk gSA nksuksa ds e/; 0-93 lg lEcU/k xq.kkad ik;k
x;k gSA
8- Hkkjr esa djkjksi.k eqnzk LQhfr dks fu;af=r djus esa
lQy jgk gSA djkjksi.k c<+us ds lkFk&lkFk eqnzk
LQhfr dh okf’kZd nj ¼52 lIrkg ds vkSlr ds vk/kkj

{107}
 ij½ ?kVh gSA nksuksa ds e/;e Lrjh; _.kkRed lg
lEcU/k xq.kkad ik;k x;k gSA
9- Hkkjr esa djkjksi.k jkstxkj dks izksRlkfgr djus esa
vlQy jgk gSA djkjksi.k c<+us ds lkFk&lkFk jkstxkj ?
kVrk x;k gSA
10- fu’d’kZr% ;g dgk tk ldrk gS fd ;|fi jkstxkj ?kVk gS
fdUrq djkjksi.k uhfr vkfFkZd fodkl dks izksRlkfgr
djus esa lQy jgh gSA

6-3 lkoZtfud _.k lEcU/kh fu’d’kZ %

lkoZtfud _.k orZeku ljdkjksa ds fodkl foRr iwfrZ
dk egRoiw.kZ lk/ku gSaA ljdkj }kjk vkUrfjd rFkk ckâ;
lzksrksa ls _.k izkIr fd;k tkrk gSA Hkkjr esa vkUrfjd _.k ds
izeq[k lzksr gS & cktkj _.k] fjtoZ cSad ls _.k] y?kq cpr]
Hkfo’; fuf/k;ka vkfn rFkk ckâ; _.k ds izeq[k lzksr gSa &
varjkZ’Vªh; foRrh; laLFkk,a ,oa fons”kh ljdkjsaA Hkkjr ds
lkoZtfud _.k ds v/;;u ls fuEufyf[kr fu’d’kZ izkIr gq, gSa &
1- Hkkjr ds lkoZtfud _.kksa esa fons”kkh _.kksa dh
vis{kk vkarfjd _.kksa dk ;ksxnku vf/kd gSA ;g ,d
vPNk ladsr gS fd lkoZtfud _.kksa esa ckâ; _.kksa dk
va”k fujarj ?kV jgk gS tcfd vkUrfjd _.kksa dk va”k
fujarj c<+ jgk gSA o’kZ 2004&05 esa Hkkjr ds dqy
lkoZtfud _.k esa 96 izfr”kr vkUrfjd _.k Fks rFkk “ks’k
4 izfr”kr ckâ; _.k FksA
2- ldy ?kjsyw mRikn ds izfr”kr :Ik esa dsUnz ljdkj dh
vkarfjd ns;rk,a yxHkx 61 izfr”kr rFkk fons”kh ns;rk,a
1-8 izfr”kr gSaA

{108}
3- dsUnz ljdkj dh vkUrfjd cdk;k ns;rkvksa ij C;kt
m/kkjksa dh vkSlr ykxr dk yxHkx 8 izfr”kr gS ftlesa
fujarj ?kVus dh izo`fRr ik;h x;h gSA
4- pkyw izkfIr;ksa ds izfr”kr ds :Ik esa Hkkjr dk _.k lsok
Hkkj o’kZ 1990&91 esa 35-3 izfr”kr Fkk tks o’kZ
2004&05 rd fujarj ?kVdj 6-2 izfr”kr jg x;k gSA
5- ldy ?kjsyw mRikn ds izfr”kr ds :Ik esa o’kZ 1990&91
esa Hkkjr dk _.k lsok Hkkj 2-8 izfr”kr Fkk tks o’kZ
2004&05 rd fujarj ?kVdj 1-5 izfr”kr jg x;k gSA
6- Hkkjr esa lkoZtfud _.k c<+us ds lkFk&lkFk ldy ?
kjsyw cpr Hkh c<+h gSA lkoZtfud _.k dk cpr ij
vuqdwy izHkko iM+k gSA
7- Hkkjr esa lkoZtfud _.k vkSj ldy ?kjsyw iw¡th fuekZ.k
ds e/; 0-86 lg lEcU/k xq.kkad ik;k x;k gSA vr%
lkoZtfud _.k us iw¡th fuekZ.k dks izksRlkfgr fd;k gSA
8- Hkkjr esa lkoZtfud _.k mRiknu dks c<+kus esa
izHkkoh jgs gSaA lkoZtfud _.k vkSj ldy ?kjsyw
mRikn ds e/; iw.kZ lg lEcU/k ik;k x;k gSA
9- Hkkjr esa lkoZtfud _.kksa us izfr O;fDr vk; dks
izksRlkfgr fd;k gSA nksuksa ds e/; 0-93 lg lEcU/k
xq.kkad ik;k x;k gSA
10- Hkkjr esa lkoZtfud _.k vkSj eqnzk LQhfr ds chp e/;e
Lrjh; _.kkRed lg lEcU/k gSA vr% lkoZtfud _.kksa us
eqnzk LQhfr dks grksRlkfgr djus esa lQyrk izkIr dh
gSA

{109}
11- Hkkjr esa lkoZtfud _.k vkSj jkstxkj ds e/; Hkh e/;e
Lrjh; _.kkRed lg lEcU/k ik;k x;k gSA lkoZtfud _.k
jkstxkj dks izksRlkfgr djus esa izHkkoh ugh gq, gSaA
12- lexz :Ik esa Hkkjr esa lkoZtfud _.k vkfFkZd izxfr dks
izksRlkfgr djus esa lQy jgs gSaA

6-4 lkoZtfud O;; lEcU/kh fu’d’kZ %

lkoZtfud O;; vkt dh ljdkjksa dk izeq[k drZO; gSA
lkoZtfud O;;ksa ds }kjk gh vkfFkZd fodkl ds y{; dh izkfIr
dh tkrh gSA Hkkjr esa lkoZtfud O;; izxfr”khy vk/kkj ij fd;s
tkrs gSa rkfd lekt ds detksj oxZ dks mudk vf/kdre ykHk fey
ldsA lkoZtfud O;;ksa ds fo”ys’k.k ls fuEufyf[kr fu’d’kZ
izkIr gq, gSa &

1- dsUnz ljdkj ds dqYk O;;ksa esa fujarj o`f) dh izo`fRr

ik;h x;h gSA
2- dsUnz rFkk jkT; ljdkjsa fodkl gsrq Ñf’k] xzkeh.k
fodkl] ÅtkZ] m|ksx] [kfut] ifjogu] lapkj] foKku o izkS|
ksfxdh rFkk lkekftd lsokvksa ij fujarj c<+rh ek=k esa
O;; dj jgh gSaA
3- fodkl O;;ksa dk yxHkx 30 izfr”kr lkekftd lsokvksa ij]
22 izfr”kr ÅtkZ fodkl ij] 16 izfr”kr ifjogu lqfo/kkvksa
ij O;; fd;k tkrk gSA
4- Hkkjr esa lkoZtfud O;; c<+us ds lkFk&lkFk ldy ?
kjsyw cpr Hkh c<+h gSA lkoZtfud O;; us cpr dks
izksRlkfgr fd;k gSA

{110}
5- Hkkjr eas lkoZtfud O;; ldy ?kjsyw iw¡th fuekZ.k dks
c<+kus esa lQy jgs gSaA nksuksa ds e/; mPpLrjh;
/kukRed lglEcU/k ¼0-86½ ik;k x;k gSA
6- Hkkjr esa lkoZtfud O;; ldy ?kjsyw mRikn dks
izksRlkfgr djus esa lQy jgs gSaA nksuksa ds chp
iw.kZ /kukRed lg lEcU/k ik;k x;k gSA
7- Hkkjr esa lkoZtfud O;; izfr O;fDr vk; dks izksRlkfgr
djus esa izHkkoh jgs gSaA nksuksa ds e/; mPpLrjh;
/kukRed lglEcU/k fo|eku gSA
8- Hkkjr esa lkoZtfud O;; vkSj eqnzk LQhfr ds e/; e/;e
Lrjh; _.kkRed lglEcU/k ik;k x;k gS vFkkZr lkoZtfud
O;; c<+us ds lkFk&lkFk eqnzk LQhfr ?kVh gSA
9- Hkkjr esa lkoZtfud O;; jkstxkj dks c<+kus esa lQy
ugha gq, gSaA
10- fu’d’kZr% ;g dgk tk ldrk gS fd lkoZtfud O;; vkfFkZd
izxfr dks izksRlkfgr djus esa lQy gq, gSaA

6-5 ghukFkZ izca/ku lEcU/kh fu’d’kZ %

ghukFkZ izca/ku lkoZtfud O;; rFkk lkoZtfud vk;
ds chp varj dks ikVus dh fof/k gSA lkoZtfud O;;ksa dh
foRriks’k.k iz.kkyh esa ghukFkZ izca/ku dk izeq[k LFkku
gSA Hkkjr esa tc ljdkj dh dqy vk; mlds O;; ls de gksrh gS
vkSj bl deh dks iwjk djus ds fy, ljdkj fjtoZ cSad esa tek
vius udn dks’kksa ls /ku fudkyrh gS ;k cSadksa ls _.k izkIr
djrh gS ;k u;s uksV Nkirh gS rks bls ghukFkZ izca/ku dgrs
gSaA ghukFkZ izca/ku ds QyLo:Ik pyu eqnzk dh ek=k esa

{111}
o`f) gks tkrh gSA Hkkjr esa ghukFkZ izca/ku ds v/;;u ls
fuEufyf[kr fu’d’kZ izkIr gq, gSa &

1- vHkh rd lkroha iapo’khZ; ;kstuk esa lokZf/kd

ghukFkZ izca/ku fd;k x;k gSA bl ;kstuk esa 38545
djksM+ :Ik;s dk ghukFkZ izca/ku fd;k x;k Fkk tks dqy
;kstuk ifjO;; dk 18 izfr”kr FkkA
2- dsUnz vkSj jkT; ljdkjksa ds ctVh; ?kkVs esa fujUrj
mPpkopu dh fLFkfr cuh jgh gSA
3- ;kstukdky esa okLrfod ghukFkZ izca/ku lnSo izLrkfor
ghukFkZ izca/ku ls vf/kd jgk gSA
4- dsUnz vkSj jkT; ljdkjksa dk la;qDr jkTkLo ?kkVk
o’kZ 1990&91 ls o’kZ 2002&03 rd fujarj c<+k gS
fdUrq blds Ik”pkr mlesa fujarj ?kVus dh izo`fRr
n`f’Vxkspj gqbZ gSA
5- dsUnz vkSj jkT; ljdkjksa dk la;qDr ldy jktdks’kh; ?
kkVk fujarj c<+ jgk gSA
6- ;fn dsoy dsUnz ljdkj ds ?kkVs ij n`f’Vikr fd;k tk;s rks
ldy ?kjsyw mRikn ds izfr”kr :Ik esa dsUnz ljdkj dk
jktLo ?kkVk] izkFkfed ?kkVk rFkk jktdks’kh; ?kkVk
2001&02 ls fujarj ?kV jgk gSA
7- dsUnz ljdkj ds jktdks’kh; ?kkVs esa jktLo ?kkVs dk
va”k fujarj c<+k gSA
8- ;kstuk dky esa Hkkjr esa ghukFkZ izca/ku dh uhfr
fu;af=r LQhfr foLrkj esa vlQy jgh gSA ghukFkZ
izca/ku ds c<+us ds lkFk&lkFk eqnzk izlkj Hkh c<+k
gS ftlls eqnzk ds ewY; esa deh vk;h gSA

{112}
9- Hkkjr esa ghukFkZ izca/ku mRiknu dks izksRlkfgr
djus esa izHkkoh jgk gSA ldy ?kjsyw mRikn rFkk
“kq) jk’Vªh; mRikn nksuksa esa ghukFkZ izca/ku
c<+us ds lkFk&lkFk o`f) gqbZ gSA
10- Hkkjr esa ghukFkZ izca/ku ds QyLo:Ik ?kjsyw iw¡th
fuekZ.k c<+k gSA
11- lexz :Ik esa ;|fi eqnzk LQhfr c<+h gS vkSj jkstxkj ?
kVk gS fdUrq ghukFkZ izca/ku us mRiknu] iw¡th
fuekZ.k] fofu;ksx vkfn dks izksRlkfgr djds Hkkjr dh
vkfFkZd izxfr esa egRoiw.kZ Hkwfedk fuokZg dh
gSA

mi;qZDr fu’d’kkZsa ds vk/kkj ij ;g dgk tk ldrk gS

fd Hkkjrh; lekt dh vkfFkZd izxfr esa dk;kZRed foRr dh
Hkwfedk vR;Ur izHkko”kkyh jgh gSA dk;kZRed foRr ds
lHkh midj.k mRiknu] cpr] iw¡th fuekZ.k] fofu;ksx vkfn dks
izksRlkfgr djus esa lQy jgs gSa fdUrq fuEufyf[kr nks
{ks=ksa esa dk;kZRed foRr dk vuqdwy iz;ksx ugha fd;k tk
ldk gS &
1- dk;kZRed foRr laxfBr {ks= esa jkstxkj lEo)Zu esa
vlQy jgk gSA
2- eqnzk LQhfr ij mfpr fu;a=.k ugha fd;k tk ldk gSA
fo”ys’k.kkRed v/;;u ls ;|fi eqnzk LQhfr esa ?kVus dh
izo`fRr izdV gqbZ gS fdUrq okLro esa ,slk ugha
gSA ;fn 15 o’kksZa dh njksa ds LFkku ij xr dqN
o’kksZa dh LQhfr njksa ij n`f’Vikr fd;k tk;s rks Kkr
gqvk gS fd eqnzk LQhfr dh nj fujarj c<+ jgh gSA

{113}
 c<+rh gqbZ dhersa tu lkekU; ds d’V dk izeq[k dkj.k
gSa tks muds vkfFkZd dY;k.k vkSj okLrfod vk; dks
de dj jgh gSaA

vr% dk;kZRed foRr dh iw.kZ lQyrk rHkh gS tc

jktdks’kh; midj.kksa dk bl izdkj iz;ksx fd;k tk;s fd ns”k esa
jkstxkj ds volj c<+ ldsa rFkk c<+rh gqbZ dherksa ij fu;a=.k
LFkkfir fd;k tk ldsA blds fy, dsUnz ljdkj rFkk dsUnzh;
cSad dks jktdks’kh; mik;ksa ds lkFk ekSfnzd mik;ksa dk
lkeatL; LFkkfir djds vkSj vf/kd lrdZrk ,oa nwjnf”kZrk
iwoZd uhfr fuekZ.k djuk pkfg, vkSj mldk mn~ns”;kuqlkj
ifj.kkeksUeq[kh iz;ksx djuk pkfg,A ,slk gksus ij gh
dk;kZRed foRr ds fl)kUr dk dk;Z Hkko iw.kZ gks ldsxkA

{114}