Zühd Şairleri:

Emevi dönemi Müslümanlar fetihlerle çok geniş coğrafyalara ulaştılar, fethettikleri

yerlerden ganimetler, mal mülk akmaya başladı, devlet, devleti yönetenler ve
yönetimle irtibatı olanlar büyük imkânlara kavuştular. İnsanların refahı arttı. İnsanlar
sahip oldukları zenginlikle saraylar, inşa etmeye başladılar, lüks yaşam yayıldı,
şatafatlı elbiseler giyinmeye başladılar. Müslümanların bu yaşantıları İslam dinine sıkı
sıkıya bağlı bazı dindarları endişelendiriyordu. Bu dönemde ayrıca kabilesel
mücadeleler, çeşitli dini akımlar ortaya çıktı ve Müslümanlar arasında yayılmaya
başladı. Bu durum İslam toplumunda tüm bu dünya zevklerine yüz çeviren, bu tür
yaşantı içinde olan insanları eleştiren zühd hayatını benimsemiş insanlara da ortam
hazırladı. Bunlar Allah’a tevekkül etmeyi, ahireti düşünmeyi şöylüyorlardı. Bu şairlerin
en önemlileri fakih şair Urvetu b. Uzeyne, dilci Ebu’l-Esved ed-Duelî ve Sâbık el-
Berberî’dir. Urve b. Uzeyne şöyle der:
‫أَنﱠ اﻟﱠذي ھُوَ رِزﻗﻲ ﺳَوفَ ﯾَﺄﺗﯾﻧﻲ‬ ‫ﻟَﻘَد ﻋَﻠِﻣتُ وَﻣﺎ اﻹِﺳرافُ ﻣِن ﺧُﻠُﻘﻲ‬
‫وَﻟَو ﺟَﻠَﺳتُ أَﺗﺎﻧﻲ ﻻ ﯾُﻌَﻧّﯾﻧﻲ‬ ُ‫أَﺳﻌﻰ ﻟَﮫُ ﻓَﯾُﻌَﻧّﯾﻧﻲ ﺗَطَﻠﱡﺑُﮫ‬
‫ﻻ ﺑُدﱠ ﻻ ﺑُدﱠ أَن ﯾَﺣﺗﺎزَهُ دوﻧﻲ‬ ُ‫وَأَنﱠ ﺣَظﱠ اِﻣرىءٍ ﻏَﯾري ﺳَﯾَﺑﻠُﻐُﮫ‬
‫وَﻏُﺑﱠرٍ ﻣِن ﻛَﻔﺎفِ اﻟﻌَﯾشِ ﯾَﻛﻔﯾﻧﻲ‬ ٍ‫ﻻ ﺧَﯾرَ ﻓﻲ طَﻣَﻊٍ ﯾُدﻧﻲ ﻟِﻣَﻧﻘَﺻَﺔ‬
ِ‫وَﻣِن ﻏَﻧِﻲﱟ ﻓَﻘﯾرِ اﻟﻧَﻔسِ ﻣِﺳﻛﯾن‬ ُ‫ﻛَم ﻣِن ﻓَﻘﯾرٍ ﻏَﻧِﻲﱢ اﻟﻧَﻔسِ ﺗَﻌرِﻓُﮫ‬
Ebu’l-Esved ed-Dueli de şöyle der:
ُ‫وَاﻟرِزقُ ﻓﯾﻣﺎ ﺑَﯾﻧَﮭُم ﻣَﻘﺳوم‬ ‫وَﻋَﺟِﺑتُ ﻟﻠدُﻧﯾﺎ وَرَﻏﺑَﺔِ أَھﻠِﮭﺎ‬
ُ‫ﻣِن أَھﻠِﮭﺎ وَاﻟﻌﺎﻗِلُ اﻟﻣَﺣروم‬ ‫وَاﻷَﺣﻣَقُ اﻟﻣَرزوقُ أَﻋﺟَبُ ﻣَن أَرى‬
ُ‫رِزقٌ ﻣُوافٍ وَﻗﺗُﮫُ ﻣَﻌﻠوم‬ ُ‫ﺛُمﱠ اِﻧﻘَﺿﻰ ﻋَﺟَﺑﻲ ﻟِﻌﻠﻣﻲَ أَﻧﱠﮫ‬
Sabık el-Berberî’nin şiiri:
‫ﻛﺄﻧك ﻓﯾﮫ ﺛﺎﺑت اﻷﺻل ﻗﺎطن‬ ‫ﻓﺣﺗﻲ ﻣﺗﻲ ﺗﻠﮭو ﺑﻣﻧزل ﺑﺎطل‬
‫ﻛﺄﻧك ﻓﻲ اﻟدﻧﯾﺎ ﻟﻐﯾرك ﺧﺎزن‬ ‫وﺗﺟﻣﻊ ﻣﺎ ﻻ ﺗﺄﻛل اﻟدھر داﺋﺑﺎ‬
Sâbık bir başka şiirinde de şöyle der:
‫ودورﻧﺎ ﻟﺧراب اﻟدھر ﻧﺑﻧﯾﮭﺎ‬ ‫أﻣواﻟﻧﺎ ﻟذوي اﻟﻣﯾراث ﻧﺟﻣﻌﮭﺎ‬
‫أن اﻟﺳﻼﻣﺔ ﻣﻧﮭﺎ ﺗرك ﻣﺎ ﻓﯾﮭﺎ‬ ‫واﻟﻧﻔس ﺗﻛﻠف ﺑﺎﻟدﻧﯾﺎ وﻗد ﻋﻠﻣت‬
:‫ ازدھر اﻟﺷﻌر ﻓﻲ ھذا اﻟﻌﺻر ﻟﻸﺳﺑﺎب اﻵﺗﯾﺔ‬:‫ﺧﺻﺎﺋص اﻟﺷﻌر ﻓﻲ اﻟﻌﺻر اﻷﻣوي‬
.‫ واﺗﺧذ ﻛل ﺣزب ﺷﻌراء ﯾؤﯾدوﻧﮫ وﯾداﻓﻌون ﻋﻧﮫ‬،‫ ظﮭرت اﻷﺣزاب اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ‬-1
.‫ ﻋودة اﻟﻌﺻﺑﯾﺔ اﻟﻘﺑﻠﯾﺔ‬-2
.‫ اﺗﺧﺎذ ﺑﻌض اﻟﺷﻌراء اﻟﺷﻌر وﺳﯾﻠﺔ ﻟﻠﺗﻛﺳب‬-3
.‫ اﻟﺗﻧﺎﻓس ﺑﯾن اﻟﺷﻌراء ﻟﻣﺣﺎوﻟﺔ اﻟﺗﻔوق واﻻﺟﺎدة ﺣﺗﻰ ﯾﺣﺻﻠوا ﻋﻠﻰ ﺟﺎﺋزة اﻟﺧﻠﻔﺎء اﻟواﻻﻣراء‬-4
.‫ ﺣﯾﺎة اﻟرﺧﺎء اﻟﺗﻲ ﻋﺎش ﻓﯾﮭﺎ ﻛﺛﯾر ﻣن اﻟﺷﻌراء ﺟﻌﻠﺗﮭم ﯾﻧﺻرﻓون إﻟﻰ اﻟﻐزل وﯾُﻛﺛرون ﻣن ﻣﺟﺎﻟس اﻟﻠﮭو واﻟﻐﻧﺎء‬-5
 ‫اﻷﻏراض‪:‬‬
‫‪ -1‬ظﮭور أﻏراض ﺟدﯾدة ﻣن ﺗﻠك اﻷﻏراض‪ :‬اﻟﺷﻌر اﻟﺳﯾﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎﻋد ﻋﻠﻰ ظﮭوره ﻗﯾﺎم اﻷﺣزاب اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ واﻟﺻراع ﻓﯾﻣﺎ‬
‫ﺑﯾﻧﮭﺎ‪.‬‬
‫‪ -2‬أﻏراض ﻗدﯾﻣﺔ ﺗطورت‪ ،‬ﻣن ﺗﻠك اﻷﻏراض‪:‬‬
‫ﺷﻌر اﻟﻧﻘﺎﺋص‪ ،‬اﻟﻧﻘﺎﺋض ﻗﺻﺎﺋد اﻣﺗزج ﻓﯾﮭﺎ اﻟﻔﺣر واﻟﮭﺟﺎء‪ ،‬وﻛﺛرت ﻓﯾﮭﺎ اﻹﺷﺎرة إﻟﻰ ﻣﺎﺿﻲ اﻟﻘﺑﺎﺋل اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ وﺣﺎﺿرھﺎ‬
‫ﻓﻲ ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ‪ ،‬وﻗد اﻗﺗﺿﻰ ذﻟك ﻣﻌرﻓﺔ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻘﺑﺎﺋل ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ وﻣواطن ﺿﻌﻔﮭﺎ‪ .‬ﯾﻌﺎب ﻋﻠﻰ اﻟﻧﻘﺎﺋض أﻧﮭﺎ دﻋوة إﻟﻰ‬
‫اﻟﻌﺻﺑﯾﺔ وﺧروج ﻋﻠﻰ روح اﻻﺳﻼم اﻟﺳﻣﺣﺔ اﻟذي ﯾﻧﮭﻰ ﻋن ﺗﻔﺎﺧر ﺑﺎﻷﻧﺳﺎب واﻟﺗﻛﺎﺛر ﺑﺎﻷﻋداد واﻷﻣوال وﯾﻣﻧﻊ اﻟﺣوض‬
‫ﻓﻲ أﻋراض اﻟﻧﺎس‪ .‬وﻟﻛن ﯾرى ﺑﻌض اﻟﻧﻘﺎد أﻧﮭﺎ أﻓﺎدت اﻟﻠﻐﺔ واﻷدب ﺑﻣﺎ ﻓﯾﮭﺎ ﺳﺟﻼًّ ﺗﺎرﯾﺧﯾﺎ ﻟﻛﺛﯾر ﻣن اﻟﻌﺎدات اﻟﻌرﺑﯾﺔ‪.‬‬
‫ﺷﻌر اﻟﻐزل ﺗطور وأﺻﺑﺢ ﻓﻧﺎ ﻣﺳﺗﻘﻼ ﺗُﺧَﺻﱠصُ ﻟﮫ اﻟﻘﺻﺎﺋد ﺑﻌد أن ﻛﺎن ﯾﺄﺗﻲ ﻣن ﻗِﺑَل ﻣﻘدﻣﺔ ﻟﻠﻘﺻﯾدة‪ ،‬وﻗد ﺷﺎع اﻟﻐزل ﻓﻲ‬
‫اﻟﺣﺟﺎز ﺑﺻورة واﺿﺣﺔ ذﻟك ﻻزدھﺎر اﻟرﺧﺎء وﺷﯾوع اﻟﻐﻧﺎء ﻓﻲ اﻟﻣدن واﻧﺻراف ﻛﺛﯾر ﻣن ﺷﻌراء اﻟﺣﺟﺎز ﻋن اﻟﻣﺷﺎرﻛﺔ‬
‫ﻓﻲ اﻟﺣﯾﺎة اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ﻣﻧذ اﻧﺗﻘﺎل اﻟﺧﻼﻓﺔ إﻟﻰ اﻟﺷﺎم‪.‬‬
‫اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ ﻓﻲ اﻟﻘﺻﺎﺋد‪:‬‬
‫اﺳﺗﻣد اﻟﺷﻌراء أﻛﺛر ﻣﻌﺎﻧﯾﮭم ﻣن ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﯾن وأﻓﻛﺎرھم وﻻ ﺳﯾﻣﺎ ﻓﻲ ﻏرﺿَﻲ اﻟﮭﺟﺎء واﻟﻔﺧر‪ .‬وﺗﺄﺛر اﻟﺷﻌراء أﯾﺿﺎ‬
‫ﺑﺎﻟﻣﻌﺎﻧﻲ اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ‪.‬‬
‫ظل اﻟﺧﯾﺎل ﻣﺳﺗﻣدا ﻣن ﺑﺎﻟﺑﯾﺋﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ‪ ،‬وﺗﺄﺛر ﺑﻌض اﻟﺷﻌراء ﺑﺎﻟﻘرآن اﻟﻛرﯾم‪.‬‬
‫ظل ﺑﻧﺎء اﻟﻘﺻﯾدة ﻛﻣﺎ ﻛﺎن ﻋﻠﯾﮫ ﻓﻲ اﻟﻌﺻر اﻟﺟﺎھﻠﻲ ﻣن ﺣﯾث ﺗَﻌَدﱡداﻷﻏراض إﻻ طﺎﺋﻔﺔ ﻣن ﺷﻌراء اﻟﻐزل ﻓﻲ اﻟﺣﺟﺎز‪ ،‬ﻓﻘد‬
‫اﻗﺗﺻرت ﻗﺻﺎﺋدھم ﻋﻠﻰ اﻟﻐزل وﺣده‪.‬‬
‫اﻟﻧﺛر ﻓﻲ اﻟﻌﺻر اﻷﻣوي‬
‫‪ -1‬اﻟﺧطﺎﺑﺔ‬
‫ﻟﻣﺎ ﻛﺎن ﻟﻠﺧطﺎﺑﺔ دورھﺎ اﻟﻌظﯾم ﻓﻲ اﻟﺗﺄﺛﯾر ﻓﻲ اﻟﺟﻣﺎھﯾر ﻛﺎن ﻻ ﺑد ﻣن اﻧﺗﻌﺎﺷﮭﺎ ﻓﻲ ﻋﺻر ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ﻣواﻛﺑﺔ ﻟﻠﺧﻼﻓﺎت‬
‫اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ اﻟﺣرﺑﯾﺔ اﻟواﺳﻌﺔ‪ ،‬وﻛﺎﻧت اﻟﺳﻼح اﻟﻘوﻟﻲ اﻟذي ﯾﻌﺗﻣد ﻋﻠﯾﮫ اﻟﺳﺎﺳﺔ ﻣن اﻷﺣزاب اﻟﻣﺧﺗﻠﻔﺔ‪.‬‬
‫وﻛﺎن وراء ھذا اﻻزدھﺎر ﻋدة ﻋواﻣل‪ -1 :‬ﺗﻌدد اﻷﺣزاب اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ اﺣﺗﺎﺟت إﻟﻰ اﻟدﻋﺎﯾﺔ واﻻﻋﻼن‪ ،‬ﻓﻛﺎن اﻟﺧطﺑﺎء ﺑﻣﺛﺎﺑﺔ‬
‫اﻟﻣﺗﺣدﺛﯾن اﻟرﺳﻣﯾﯾن ﻟﻸﺣزاب‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻟﺷﺟﺎﻋﺔ اﻟﺗﻲ اﺗﺻف ﺑﮭﺎ اﻟﻧﺎس وﻻ ﺳﯾﻣﺎ اﻟﻣﻧﺗﻣون إﻟﻰ اﻷﺣزاب اﻟﻣﻌﺎرﺿﺔ‪ ،‬ﻓﻣﻌظﻣﮭم ﻛﺎن ﻻ ﯾﺑﺎﻟﻲ ﺑﺎﻟﺣزب اﻟﺣﺎﻛم‪،‬‬
‫وﻻ ﯾﻌﺑﺄ ﺑﺄﺳﻠوب اﻟﺗرﻏﯾب واﻟﺗرھﯾب اﻟذي ﺳﻠﻛﮫ‪ ،‬ﻓﻛﺎن اﻟﺧطﺑﺎء ﯾﻌﻠﻧون آراءھم ﺑﻛل ﺟرءة وذﻟك ﻓﻲ اطﺎر اﻟﺣرﯾﺔ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻛﺛرة اﻟﺣروب واﻟﺛورات‪ .‬ﻓﻘد ﻛﺎن اﻟﺛﺎﺋرون ﺧطﺑﺎء‪ ،‬وﻛﺎن اﻟﻘواد ﺧطﺑﺎء ﻛذﻟك ﻛﻣﺎ ﻛﺎن اﻟﻔﺎﺗﺣون ذوي أﻟﺳﻧﺔ ﻓﺻﯾﺣﺔ‪،‬‬
‫ﻓﺎﺗﺧذ ھؤﻻء وأوﻟﺋك اﻟﺧطﺑﺎء ﺳﻼﺣﺎ ﻟﮭم ﯾؤﯾدھم وﯾؤازرھم أﺣزاﺑﮭم واﻟﺣزب اﻷﻣوي‬
‫ﺧﺻﺎﺋص اﻟﺧطب اﻷﻣوﯾﺔ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣن ﺣﯾث اﻻﺳﺗﮭﻼل‪ :‬ﺑدءت اﻟﺧطﺑﺔ ﺑﺣﻣد ﷲ واﻟﺛﻧﺎء ﻋﻠﯾﮫ واﻟﺻﻼة واﻟﺳﻼم ﻋﻠﻰ رﺳوﻟﮫ‪ ،‬وﺗﻛﺎد ﺗﻛون ﻛل اﻟﺧطب‬
‫ﻛذﻟك ﻓﯾﻣﺎ ﻋدا ﺧطﺑﺔ زﯾﺎد ﺑن أﺑﯾﮫ اﻟﺗﻲ اﺷﺗﮭرت ﺑﺧطﺑﺔ اﻟﺑﺗراء‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣن ﺣﯾث اﻟﺗﻌﺑﯾر ﻓﯾﺗﺳم ﺑـــ‪:‬‬
‫‪-‬ﻗوة اﻟﻌﺑﺎرة وﺣرارﺗﮭﺎ ﻷﻧﮭﺎ ﺗُﻌَﺑّر ﻋن ﻣﺷﺎﻋر ﻣﮭﺗﺎﺟﺔ وﻧﻔوس ﺛﺎﺋرة ﺣﺎﻧﻘﺔ‪.‬‬
‫– ﻗِﺻر اﻟﺟﻣل واﻟﻌﻧﺎﯾﺔ ﺑﺎﻟﺟرس اﻟﻠﻔظﻲ واﻻﯾﻘﺎع اﻟﺻوﺗﻲ ﻣﻣﺛﻼ ﻓﻲ اﻟﺳﺟﻊ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻻﯾﺟﺎز اﻟﺑﻠﯾﻎ ﻏﯾر اﻟﻣُﺧل وﻏﯾر اﻟﻣﺗﻧﺎھﻲ ﻓﻲ اﻟﻘﺻر‪.‬‬
 ‫‪ -3‬اﻟﺗﺄﺛر ﺑﺎﻟﻘرآن اﻟﻛرﯾم اﻗﺗﺑﺎﺳﺎ أو اﺳﺗﻣدادا ﻟﻠﻣﻌﻧﻰ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﻻﺳﺗﺷﮭﺎد ﺑﺎﻟﺷﻌر‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﺑدأ اﻟﺣﺟﺎج ﺧطﺑﺗﮫ ﺑـ‪:‬‬
‫ﻣﺗﻰ أﺿَﻊْ اﻟﻌِﻣﺎﻣﺔَ ﺗَﻌرﻓوﻧﻲ‬ ‫أﻧﺎ اﺑن ﺟﻼ وطَﻼّعُ اﻟﺛَﻧَﺎﯾﺎ‬
‫‪ -5‬إﺛﺎرة اﻟﻌواطف وﺷﺣن اﻟﻧﻔوس‪ .‬ﻣﺛﺎل ذﻟك ﻣﺎ ﺟﺎء ﻓﻲ ﻗول طﺎرق ﺑن زﯾﺎد ﺣﯾن أﺣرق اﻟﺳﻔﯾﻧﺔ وﺧطب ﻓﻲ ﺟﻧده‪ :‬أﯾن‬
‫اﻟﻣﻔر‪ ،‬اﻟﺑﺣر ﻣن وراﺋﻛم واﻟﻌدو أﻣﺎﻣﻛم وﻟﯾس ﻟﻛم وﷲ إﻻ اﻟﺻدق واﻟﺻﺑر‪ ..‬واﻋﻠﻣوا أﻧﻛم ﻓﻲ ھذه ﻟﺟزﯾرة أﺿﯾﻊ ﻣن‬
‫اﻷﯾﺗﺎم ﻓﻲ ﻗﺎرب اﻟﻠﺋﺎم‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻗد أﻛﺛروا ﻣن اﻷﺳﺎﻟﯾب اﻟﺑﯾﺎﻧﯾﺔ ﺗﺷﺑﯾﮭﺎ واﺳﺗﻌﺎرة وﻛﻧﺎﯾﺔ‪.‬‬
‫‪Emevi halifeleri fesahat ve beyan ehliydiler, halifeler, valiler, komutanlar hitabette‬‬
‫‪mahirdiler. Muaviye halife olduktan sonra H. 41 yılında Medine’ye geldi onlara şu‬‬
‫‪hutbeyi irad etti:‬‬
‫اﻟذي أﻋز ﻧﺻرك وأﻋﻠﻰ ﻛﻌﺑك )رﻓﻊ‬ ‫ﻗدم ﻣﻌﺎوﯾﺔ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﻋﺎم اﻟﺟﻣﺎﻋﺔ ﺳﻧﺔ ‪41‬ه ﻓﺗﻠﻘﺎه رﺟﺎل ﻗرﯾش ﻓﻘﺎﻟوا اﻟﺣﻣد‬
‫ﺷﺄﻧﮫ( ﻓﻣﺎ رد ﻋﻠﯾﮭم ﺷﯾﺋﺎ ﺣﺗﻰ ﺻﻌد اﻟﻣﻧﺑر ﻓﺣﻣد ﷲ وأﺛﻧﻰ ﻋﻠﯾﮫ ﺛم ﻗﺎل أﻣﺎ ﺑﻌد ﻓﺈﻧﻲ وﷲ ﻣﺎ وﻟﯾﺗﮭﺎ ﺑﻣﺣﺑﺔ ﻋﻠﻣﺗﮭﺎ ﻣﻧﻛم‬
‫وﻻ ﻣﺳرة ﺑوﻻﯾﺗﻲ وﻟﻛﻧﻲ ﺟﺎﻟدﺗﻛم ﺑﺳﯾﻔﻲ ھذا ﻣُﺟﺎﻟدةً وﻟﻘد رُﺿْتُ ﻟﻛم ﻧﻔﺳﻲ ﻋﻠﻰ ﻋَﻣل اﺑن أﺑﻲ ﻗﺣﺎﻓﺔ وأردﺗﮭﺎ ﻋﻠﻰ ﻋﻣل‬
‫ﻋﻣر ﻓﻧَﻔَرْتُ ﻣن ذﻟك ﻧِﻔﺎرا ﺷدﯾدا وأردﺗﮭﺎ ﻋﻠﻲ ﺳُﻧَﯾَﺎتِ ﻋﺛﻣﺎن ﻓﺄﺑت ﻋَﻠَﻲّ ﻓﺳﻠﻛتُ ﺑﮭﺎ طرﯾﻘﺎ ﻟﻲ‪ ،‬وﻟﻛم ﻓﯾﮫ ﻣﻧﻔﻌﺔُ ﻣؤاﻛﻠﺔ‬
‫ﺣﺳﻧﺔ وﻣﺷﺎرﺑﺔ ﺟﻣﯾﻠﺔ‪ ،‬ﻓﺈن ﻟم ﺗﺟدوﻧﻲ ﺧﯾرﻛم ﻓﺈﻧﻲ ﺧﯾر ﻟﻛم وﻻﯾﺔ وﷲ ﻻ أﺣﻣل اﻟﺳﯾف ﻋﻠﻰ ﻣن ﻻ ﺳﯾف ﻟﮫ وإن ﻟم ﯾﻛن‬
‫ﻣﻧﻛم إﻻ ﻣﺎ ﯾُﺳْﺗَﺷْﻔﻰ ﺑﮫ اﻟﻘﺎﺋلُ ﺑﻠﺳﺎﻧﮫ ﻓﻘد ﺟﻌﻠتُ ذﻟك ﻟﮫ دَﺑْرَ أذﻧﻲ وﺗﺣت ﻗدﻣﻲ وإن ﻟم ﺗﺟدوﻧﻲ أﻗُوم ﺑﺣَﻘﻛم ﻛﻠﮫ ﻓﺎﻗﺑﻠوا‬
‫ﻣﻧﻲ ﺑﻌﺿﮫ ﻓﺈن أﺗﺎﻛم ﻣﻧﻲ ﺧﯾر ﻓﺄﻗﺑﻠوه ﻓﺈن اﻟﺳﯾل إذا ﺟﺎد ﯾُﺛرى وإذ ﻗل أﻏﻧﻰ وإﯾﺎﻛم واﻟﻔﺗﻧﺔ ﻓﺈﻧﮭﺎ ﺗﻔﺳد اﻟﻣﻌﯾﺷﺔ وﺗﻛدر‬
‫اﻟﻧﻌﻣﺔ ﺛم ﻧزل‪.‬‬
‫‪Emevi valilerinden Ziyâd b. Ebihi’nin hutbesi. Ziyâd b. Ebihi Irak valisi olunca‬‬
‫‪Basra’da fitne, asayiş bozukluğu, emniyet kötü durumdaydı, Basra’ya geldi, insanları‬‬
‫‪mescide topladı ve onlara hitapta bulundu. Hutbeye genel kural olarak Allah’a hamd‬‬
‫‪Resulüne salat ve selam ile başlama adet olmasına rağmen o direk konuya girdi, bu‬‬
‫‪yüzden bu hutbeye hutbei betrâ denmiştir:‬‬
‫أﻣﺎ ﺑﻌدُ‪ ،‬ﻓﺈِنﱠ اﻟﺟﮭﺎﻟﺔَ اﻟﺟﮭﻼءَ‪ ،‬واﻟﺿﱠﻼﻟﺔَ اﻟﻌﻣﯾﺎءَ‪ ،‬واﻟﻐَﻲﱠ اﻟﻣُوَﻓﱢﻲَ ﺑﺄھﻠِﮫ ﻋﻠﻰ اﻟﻧﺎرِ ﻣﺎ ﻓﯾﮫ ﺳﻔﮭﺎؤُﻛم‪ ،‬وﯾﺷﺗﻣلُ ﻋﻠﯾﮫ‬
‫ﺣُﻠَﻣﺎؤُﻛم ﻣِن اﻷﻣورِ اﻟﻌظﺎمِ ﯾَﻧْﺑُتُ ﻓﯾﮭﺎ اﻟﺻﻐﯾرُ‪ ،‬وﻻ ﯾﺗﺣﺎﺷﻰ ﻋﻧﮭﺎ اﻟﻛﺑﯾرُ ﻛﺄﻧﱠﻛم ﻟم ﺗﻘرؤوا ﻛﺗﺎبَ ﷲِ وﻟم ﺗﺳﻣﻌوا ﻣﺎ أَﻋَدﱠ ﷲُ‬
‫ﻣِن اﻟﺛﱠوابِ اﻟﻛﺑﯾرِ ﻷھلِ طﺎﻋﺗِﮫ‪ ،‬واﻟﻌذابِ اﻷﻟﯾمِ ﻷھلِ ﻣﻌﺻﯾﺗِﮫ ﻓﻲ اﻟزﱠﻣنِ اﻟﺳَرْﻣَدِيﱢ اﻟذي ﻻ ﯾزولُ‪،‬‬
‫‪Şimdi, kara cahillik, derin sapıklık ve aşırı günahlar, halkını ateşe götürür. Sadece‬‬
‫‪içinizdeki sefihleri değil âlimlerinizi de… Küçüğün ektiği büyüğün ise nefret ettiği‬‬
‫‪büyük işler vardır. Sizler Allah’ın kitabını okumamış ve Allah’ın itaatkâr kullarına,‬‬
‫‪sonu olmayan ebedi bir zamanda (ahirette) hazırladığı değerli mükâfatı ve‬‬
‫‪günahkârlara hazırladığı büyük azabı duymamış gibisiniz.‬‬
‫أﺗﻛوﻧون ﻛَﻣَن طَرَﻓَتْ ﻋَﯾْﻧَﯾْﮫ اﻟدّﻧﯾﺎ‪ ،‬وﺳَدﱠتْ ﻣﺳﺎﻣِﻌَﮫ اﻟﺷﮭواتُ‪ ،‬واﺧﺗﺎرَ اﻟﻔﺎﻧﯾﺔَ ﻋﻠﻰ اﻟﺑﺎﻗﯾﺔَ‪ ،‬وﻻ ﺗذﻛرون أﻧﱠﻛم أﺣدﺛﺗم ﻓﻲ‬
‫اﻹﺳﻼم اﻟﺣَدَثَ اﻟذي ﻟم ﺗُﺳْﺑَﻘُوا إﻟﯾﮫ؛ ﻣِن ﺗَرْﻛِﻛُم اﻟﺿﱠﻌﯾفَ ﯾُﻘْﮭَرُ وﯾُؤْﺧَذُ ﻣﺎﻟﮫ‪ ،‬ھذه اﻟﻣوَاﺧﯾرَ اﻟﻣﻧﺻوﺑﺔَ واﻟﺿﻌﯾﻔﺔَ اﻟﻣﺳﻠوﺑﺔَ‬
‫ﻓﻲ اﻟﻧﮭﺎرِ اﻟﻣُﺑْﺻِرِ واﻟﻌَدَدَ ﻏﯾرُ ﻗﻠﯾلٍ‪ ،‬أﻟم ﯾﻛن ﻣﻧﻛم ﻧُﮭَﺎةٌ ﺗَﻣْﻧَﻊُ اﻟﻐُوَاةَ ﻋن دَﻟَﺞِ اﻟﻠﯾلِ وﻏَﺎرَةِ اﻟﻧﱠﮭﺎرِ‪ ،‬ﻗرﱠﺑﺗم اﻟﻘراﺑﺔَ‪ ،‬وﺑﺎﻋدﺗم‬
 ‫ ﻛلﱡ اﻣرئٍ ﻣﻧﻛم ﯾَذُبﱡ ﻋن ﺳﻔﯾﮭﮫ ﺻﻧﯾﻊَ ﻣَن ﻻ ﯾﺧﺎفُ ﻋﺎﻗﺑﺔً وﻻ‬،ِ‫ وﺗُﻐْﺿُون ﻋﻠﻰ اﻟﻣُﺧْﺗَﻠِس‬،ِ‫ ﺗﻌﺗذرون ﺑﻐﯾرِ اﻟﻌُذْر‬،َ‫اﻟدﱠﯾن‬
‫ ﺛم‬،ِ‫ ﻓﻠم ﯾزلْ ﺑﻛم ﻣﺎ ﺗرون ﻣِن ﻗﯾﺎﻣِﻛم دوﻧَﮫ ﺣﺗﻰ اﻧﺗﮭﻛوا ﺣُرَمَ اﻹﺳﻼم‬،َ‫ ﻣﺎ أﻧﺗم ﺑﺎﻟﺣﻠﻣﺎءِ وﻟﻘد اﺗﱠﺑﻌﺗم اﻟﺳﻔﮭﺎء‬،‫ﯾرﺟو ﻣﻌﺎدًا‬
.‫ ﺣَرَامٌ ﻋَﻠَﻲﱠ اﻟطﻌﺎمُ واﻟﺷرابُ ﺣﺗﻰ أُﺳَوﱢﯾَﮭﺎ ﺑﺎﻷرضِ ھَدْﻣًﺎ وإﺣراﻗًﺎ‬،ِ‫أطرﻗوا وراءَﻛم ﻛﻧوﺳًﺎ ﻓﻲ ﻣَﻛَﺎﻧِسِ اﻟرﱠﯾب‬
Dünyanın, gözlerini kör ettiği; şehvetlerin kulaklarını tıkadığı ve geçici olanı kalıcı
olana tercih eden insanlar gibi mi oluyorsunuz? İslam’ı bozduğunuzu hiç düşünmüyor
musunuz? Öyle ki horlanıp malı alınan zayıf insanı terk etmekten öteye geçmeyen bir
bidatle İslam’ı bozduğunuzu düşünmüyorsunuz. Bu dikilmiş kötü evler ve kötü zaaflar
görünen gündüzün içindedir ve sayısı da az değildir. İçinizde, bu sapkınları gecenin
karanlığından ve gündüzün ışığından engelleyecek kimseler yok mu? Akrabalıkla
birbirinize yaklaşıp dinden uzaklaştınız. Bahaneler ileri sürüyor ve hırsızlık edenlere
göz yumuyorsunuz. Her biriniz, cezalandırmaktan korkmayan ve ahireti de istemeyen
kimselerin yaptıkları alçaklığınızı mı savunuyorsunuz? Siz âlimlerin yanında
değilsiniz, aksine sefihlere tabi oldunuz… Onlar İslam’ın haramlarını çiğnediği sürece
sizler onların boyunduruğu altında kalmaya devam edeceksiniz. Sonra şüphe anında
saklandınız. Artık bana, onları yerle bir edinceye kadar yemek içmek haramdır
‫ وإِﻧﱢﻲ أﻗﺳمُ ﺑﺎ‬.ٍ‫ وﺷِدﱠةٌ ﻓﻲ ﻏﯾر ﻋُﻧْف‬،ٍ‫ ﻟِﯾْنٌ ﻓﻲ ﻏﯾرِ ﺿَﻌْف‬: ‫إِﻧﱢﻲ رأﯾتَ آﺧرَ ھذا اﻷﻣرِ ﻻ ﯾَﺻْﻠُﺢُ إِﻻﱠ ﺑﻣﺎ ﺻَﻠُﺢَ ﺑﮫ أَوﱠﻟُﮫ‬
‫ واﻟﺻﺣﯾﺢَ ﻣﻧﻛم ﻓﻲ ﻧﻔﺳِﮫ ﺑﺎﻟﺳﻘﯾمِ ﺣﺗﻰ‬،‫ واﻟﻣطﯾﻊَ ﺑﺎﻟﻌﺎﺻِﻲ‬،ِ‫ واﻟﻣﻘﺑلَ ﺑﺎﻟﻣدﺑر‬،ِ‫ واﻟﻣﻘﯾمَ ﺑﺎﻟظﱠﺎﻋن‬،‫ﻵﺧُذَنﱠ اﻟوَﻟِﻲﱠ ﺑﺎﻟﻣُوْﻟَﻰ‬
‫ إنﱠ ﻛَذْﺑَﺔَ اﻟﻣﻧﺑرِ ﺑَﻠْﻘَﺎءُ ﻣَﺷْﮭورةٌ؛ ﻓﺈذا ﺗَﻌَﻠﱠﻘﺗم‬.‫ أو ﺗﺳﺗﻘﯾمَ ﻟﻲ ﻗﻧﺎﺗُﻛم‬،ٌ‫اﻧﺞْ ﺳَﻌْدٌ ﻓﻘد ھﻠك ﺳُﻌَﯾد‬: ‫ﯾﻠﻘﻲَ اﻟرﺟلُ ﻣﻧﻛم أﺧﺎه ﻓﯾﻘول‬
.‫ واﻋﻠﻣوا أنﱠ ﻋﻧدي أﻣﺛﺎﻟَﮭﺎ‬،‫ ﻓﺈذا ﺳَﻣِﻌْﺗُﻣوھﺎ ﻣﻧﻲ ﻓﺎﻏْﺗَﻣِزُوھﺎ ﻓِﻲﱠ‬،‫ﻋَﻠَﻲﱠ ﺑِﻛَذْﺑَﺔٍ ﻓﻘد ﺣَﻠﱠتْ ﻟﻛم ﻣﻌﺻﯾﺗﻲ‬

“Bu işin sonunun ancak ve ancak şöyle düzeleceğini düşünüyorum: zaaf

göstermeksizin yumuşak başlılık; zor kullanmaksızın şiddet. Allah’a yemin ederim ki
efendiyi köleyle, kalıcı olanı geçici olanla, yaklaşanı uzaklaşanla, itaat edeni isyan
edenle, sağlıklı olanı hasta olanla elde tutacağım. Öyle ki sizden birisi, kardeşine
şöyle desin: “Sa’d kurtuldu, Sueyd helak oldu.”
Ya da yolunuz dosdoğru bana gelsin. Şüphesiz minberde yalan söylemek bilinen bir
yüksekten (düşmek gibidir.) (Yani minberde söylediğim şeyleri gerçekleştirmediğim
takdirde söylediklerim aleyhime olacak, beni yalancı gösterecektir.) Bu sebeple bana
bir yalan isnat ettiğinizde günahım size gelir. Fakat onu benden duyarsanız o zaman
beni ayıplayın. Bilin ki onun bende örnekleri var:

‫ وﻗد أَﺟﱠﻠْﺗﻛم ﻓﻲ ذﻟك‬،ُ‫ ﻓﺈﯾﺎيَ وَدَﻟَﺞَ اﻟﻠﯾلِ؛ ﻓﺈِﻧﱢﻲ ﻻ أُوﺗَﻰ ﺑِﻣُدْﻟِﺞٍ إﻻﱠ ﺳَﻔَﻛْتُ دَﻣَﮫ‬،‫ﻣَن ﻧُﻘِبَ ﻣﻧﻛم ﻋﻠﯾﮫ ﻓﺄﻧﺎ ﺿَﺎﻣِنٌ ﻟِﻣَﺎ ذَھَبَ ﻣﻧﮫ‬
‫ وﻗد‬،‫ وإﯾﺎيَ ودﻋوى اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔِ؛ ﻓﺈِﻧﱢﻲ ﻻ أﺟد أﺣدًا دﻋﺎ ﺑﮭﺎ إﻻﱠ ﻗَطَﻌْتُ ﻟﺳﺎﻧَﮫ‬،‫ﺑﻣﻘدارِ ﻣﺎ ﯾﺄﺗﻲ اﻟﺧﺑرَ اﻟﻛوﻓﺔُ وﯾرﺟﻊُ إﻟﯾﻛم‬
‫ وﻣَن ﻧَﻘَبَ ﺑﯾﺗًﺎ ﻧَﻘَﺑْﻧﺎ‬،ُ‫ وﻣَن أَﺣْرَقَ ﻗوﻣًﺎ أَﺣْرَﻗْﻧَﺎه‬،ُ‫أﺣدﺛﺗم أﺣداﺛًﺎ ﻟم ﺗﻛن وﻗد أﺣدﺛﻧﺎ ﻟﻛل ذﻧبٍ ﻋﻘوﺑﺔً؛ ﻓَﻣَن ﻏَرﱠقَ ﻗوﻣًﺎ ﻏَرﱠﻗْﻧَﺎه‬
‫ وﻻ ﺗَظْﮭرُ ﻣِن أﺣدٍ ﻣﻧﻛم‬،‫ ﻓَﻛُﻔﱡوا ﻋﻧﻲ أﯾدﯾَﻛم وأﻟﺳﻧﺗَﻛم أَﻛْﻔُفْ ﻋﻧﻛم ﯾدي وﻟﺳﺎﻧﻲ‬،‫ وﻣَن ﻧَﺑَشَ ﻗﺑرًا دَﻓَﻧﱠﺎهُ ﺣَﯾًّﺎ ﻓﯾﮫ‬،‫ﻋن ﻗﻠﺑِﮫ‬
‫ ﻓﻣَن‬،‫ وﻗد ﻛﺎﻧت ﺑﯾﻧﻲ وﺑﯾن أﻗوامٍ إِﺣَنٌ ﻓﺟﻌﻠتَ ذﻟك دُﺑَرَ أُذُﻧِﻲ وﺗﺣت ﻗدﻣﻲ‬،‫رﯾﺑﺔٍ ﺑﺧﻼفِ ﻣﺎ ﻋﻠﯾﮫ ﻋﺎﻣّﺗُﻛم إﻻ ﺿرﺑتُ ﻋﻧﻘَﮫ‬
.‫ وﻣَن ﻛﺎن ﻣﻧﻛم ﻣُﺳِﯾﺋًﺎ ﻓﻠﯾَﻧْزِعْ ﻋن إﺳﺎءَﺗِﮫ‬،‫ﻛﺎن ﻣﻧﻛم ﻣُﺣْﺳِﻧًﺎ ﻓﻠﯾَزْدَدْ إﺣﺳﺎﻧًﺎ‬
Sizden her kim bunu dikkate alırsa kendisinden eksilenin garantisi benim. Gecenin
karanlığından sakınmam gerekir. Geceleyin ancak kan akıtmak için gelirim. Bu
konuda Kufe’den haber gelinceye kadar size süre veriyorum, sonra yine döneceğim.
Cahiliye davasından sakınmalıyım. O davadan söz eden kimse yok ki onun dilini
kesmiş olmayayım. Olmadık şeylere sebep oldunuz, biz de her günah için bir ceza
koyduk. Kim bir kavmi boğarsa biz de onu boğarız, kim bir kavmi yakarsa biz de onu
yakarız, kim bir eve delik açarsa biz de onun kalbinde delik açarız, kim bir kuyu
kazarsa onu oraya diri diri gömeriz. Öyleyse ellerinizi ve dillerinizi benden çekin ki
ben de sizden elimi ve dilimi çekeyim. Hiçbirinizde, çoğunluğunuzun ittifak ettiği bir
konuda ayrılık çıkaracak bir şüphe hâsıl olmasın. Eğer olursa boynunu vururum.
Benim ve bazı kavimler arasında derin bir kin vardır. Bunu kulak ardı ediyor ve
ayağımın altına alıyorum. İçinizden kim iyi insan olursa iyiliği artar, kim de kötü bir
insan olursa o kötülükten yoksun kalır.
‫ وﻟم أھﺗكْ ﻟﮫ ﺳِﺗرًا ﺣﺗﻰ ﯾﺑديَ ﻟﻲ ﺻﻔﺣﺗَﮫ؛ ﻓﺈذا ﻓﻌل‬،‫إﻧﻲ ﻟو ﻋﻠﻣتُ أَنﱠ أﺣدَﻛم ﻗد ﻗﺗﻠَﮫ اﻟﺳﱡلﱡ ﻣِن ﺑُﻐْﺿِﻲ ﻟم أﻛﺷفْ ﻟﮫ ﻗﻧﺎﻋًﺎ‬
.ُ‫ وﻣﺳرورٍ ﺑﻘدوﻣﻧﺎ ﺳَﯾَﺑْﺗَﺋِس‬،‫ ﻓربﱠ ﻣُﺑْﺗَﺋِسٍ ﺑﻘدوﻣِﻧﺎ ﺳُﯾَﺳَرﱡ‬،‫ وأﻋﯾﻧوا ﻋﻠﻰ أﻧﻔﺳِﻛم‬،‫ ﻓﺎﺳﺗﺄﻧﻔوا أﻣورَﻛم‬،ُ‫ذﻟك ﻟم أُﻧَﺎظِرْه‬
Eğer birinizin bana olan nefretinden dolayı verem olup öldüğünü işitsem düşmanım
olduğu görünsün diye ne peçesini kaldırırım ne de bir örtü örterim. Eğer bunu
yaparsa onunla tartışmam. Öyleyse durumunuzu gözden geçirin ve nefislerinize
yardımcı olun. Huzurumuza gelen nice ümitsizler var ki belki de sevineceklerdir. Ve
huzurumuza gelen nice mutlu insanlar vardır ki üzüleceklerdir.”
،‫ وﻧذودُ ﻋﻧﻛم ﺑﻔﻲءِ ﷲ اﻟذي ﺧَوﱠﻟَﻧﺎ‬،‫ ﻧﺳوﺳُﻛم ﺑﺳﻠطﺎنِ ﷲِ اﻟذي أﻋطﺎﻧﺎ‬،ً‫ وﻋﻧﻛم ذادة‬،ً‫ إﻧﺎ أﺻﺑﺣﻧﺎ ﻟﻛم ﺳﺎﺳﺔ‬،ُ‫أﯾّﮭﺎ اﻟﻧﺎس‬
‫ واﻋﻠﻣوا‬،‫ ﻓﺎﺳﺗوﺟﺑوا ﻋَدْﻟَﻧﺎ وﻓﯾﺋَﻧﺎ ﺑﻣﻧﺎﺻﺣﺗِﻛم ﻟﻧﺎ‬،‫ وﻟﻛم ﻋﻠﯾﻧﺎ اﻟﻌَدْلُ ﻓﯾﻣﺎ وَﻟِﯾﻧﺎ‬،‫ﻓﻠﻧﺎ ﻋﻠﯾﻛم اﻟﺳﻣﻊُ واﻟطﺎﻋﺔُ ﻓﯾﻣﺎ أَﺣْﺑَﺑْﻧﺎ‬
ً‫ وﻻ ﺣﺎﺑِﺳًﺎ ﻋطﺎء‬،ٍ‫ ﻟﺳتُ ﻣُﺣْﺗَﺟِﺑًﺎ ﻋن طﺎﻟبِ ﺣﺎﺟﺔٍ ﻣﻧﻛم وﻟو أﺗﺎﻧﻲ طﺎرﻗًﺎ ﺑﻠﯾل‬: ٍ‫أﻧﻲ ﻣﮭﻣﺎ ﻗَﺻﱠرْتُ ﻋﻧﮫ ﻓﻠن أُﻗَﺻﱢرَ ﻋن ﺛﻼث‬
‫ وﻛﮭﻔُﻛم اﻟذي إﻟﯾﮫ‬،‫ ﻓﺎدﻋوا ﷲَ ﺑﺎﻟﺻﻼحِ ﻷﺋﻣﱠﺗِﻛم؛ ﻓﺈﻧﮭم ﺳَﺎﺳَﺗُﻛم اﻟﻣُؤَدﱢﺑونَ ﻟﻛم‬،‫ وﻻ ﻣﺟﻣرا ﻟﻛم ﺑﻌﺛًﺎ‬،‫وﻻ رِزْﻗًﺎ ﻋن إﺑﺎﻧﮫ‬
‫ وﻻ ﺗُدْرِﻛُوا ﻟﮫ‬،‫ وﯾطولُ ﻟﮫ ﺣُزْﻧُﻛم‬،‫ ﻓﯾﺷﺗدﱠ ﻟذﻟك ﻏﯾظُﻛم‬،‫ وﻻ ﺗُﺷْرِﺑُوا ﻗﻠوﺑَﻛم ﺑﻐﺿَﮭم‬،‫ وﻣﺗﻰ ﯾَﺻْﻠُﺣوا ﺗَﺻْﻠُﺣُوا‬،‫ﺗﺄوون‬
.‫ﺣﺎﺟﺗَﻛم ﻣﻊ أَﻧﱠﮫ ﻟو اﺳﺗﺟﯾبَ ﻟﻛم ﻓﯾﮭم ﻟﻛﺎن ﺷَرًّا ﻟﻛم‬
ً‫ واﯾم ﷲِ إِنﱠ ﻟﻲ ﻓﯾﻛم ﻟَﺻَرْﻋَﻰ ﻛَﺛَﯾرة‬،ِ‫ وإذا رأﯾﺗﻣوﻧﻲ أُﻧْﻔِذُ ﻓﯾﻛم اﻷﻣرَ ﻓَﺄَﻧْﻔِذُوه ﻋﻠﻰ أَذْﻻﻟِﮫ‬،‫أﺳﺄلُ ﷲَ أَنْ ﯾُﻌِﯾن ﻛُﻼًّ ﻋﻠﻰ ُ ﻛلﱟ‬
.‫ﻓَﻠْﯾَﺣْذَرْ ﻛلﱡ اﻣرئٍ ﻣﻧﻛم أن ﯾﻛونَ ﻣِن ﺻَرْﻋَﺎي‬
“Ey insanlar! Bizler sizlerin efendisi ve koruyucusu olduk, Allah’ın bize verdiği sultayı
yönetiyoruz. Onun bize ihsan ettiği ganimetleri koruyoruz. O halde istediğimiz şeyler
konusunda bize itaat etmeniz gerekir. Bizim de üstlendiğimiz bu görevde size karşı
adaletli ve insaflı olmamız gerekir. Öyleyse sizler de bize olan samimiyetinizle,
adaletimizi ve ihsanımızı hak edin. Bilin ki ondan vazgeçersem üç şeyden de
vazgeçeceğim: Bana gece vakti bile gelse bir ihtiyacını bildirenden kaçınmam,
vaktinden alıp da onu hapsetmem, hapsedip de onları kilitlemem. Öyleyse Allah’tan
başınızdakiler için sulh isteyin. Onlar, sizin terbiye edici koruyucularınız ve
sığındığınız mağaralarınızdır. Onlar düzelirse siz de düzelirsiniz. Kalplerinize onlara
karı kin içirmeyin ki öfkeniz şiddetlenip de hüznünüz uzamasın. İhtiyaçlarınız için
beklenmedik zamanlarda gelmeyin. İhtiyaçlarınız konusunda size karılık verilse de
sizin için şer olabilir. Allah’tan hepinizi gözetmesini diliyorum. Beni, içinizde bir durum
hakkındaki hükmü uygularken gördüğünüzde siz de onu aynı şekilde uygulayın.
İçinizde, benim kurbanım olacak çokça adamlar var, onun için her biriniz benim
kurbanım olmaya karşı uyanık olsun.”

Haccac da Abdullah b. Zubeyr’i öldürdükten sonra Mekke’de şu hutbeyi okudu:

Hz. Hasan b. Ali, Hz. Ali şehit olduktan sonra kendisine biat edildi. Bir müddet
halifelik yaptı, daha sonra Muaviye ile musalaha yaptı. Onun hutbesinden biri
şöyledir:
Hasan b. Ali’nin Muaviye ve taraftarlarına irad ettiği uzun bir hutbe vardır. Bir kısmı
şöyledir:
Hüseyin b. Ali’nin de insanlara inşad ettiği şu hutbesi vardır:
Hayyân b. Zabyân es-Sulemî haricilerdendi. Kendisine Hz. Ali’nin şehit edildiği haber
gelince arkadaşlarını çağırdı ve şöyle dedi:

Bunları söyledikten sonra şu hutbeyi okudu:

Vaaz içerikli hutbeler:
 ‫‪ -2‬اﻟﺣوار‪:‬‬
‫اﻟﺟدلُ وﺳِﻌﺔُ اﻟﻣَﻌرﻓﺔ وﺳُرﻋﺔِ اﻟﺑَدﯾﮭﺔ وﻟَﻣْﺣَﺔ اﻟﻔِطﻧﺔ وﺑَراﻋﺔ اﻟرﱠدِ وﺣُﺳن اﻟﺗَﺧﻠص أﺑرز ﻣﻣﯾزاﺗﮫ‪ .‬وﻗد ذاع ھذا اﻟﻧوع ﻣن‬
‫اﻟﻧﺛر اﻟﺷﻔﮭﻲ ﻓﻲ اﻟﻌﺻر اﻷﻣوي ﻧﺗﯾﺟﺔَ ﻟﻠﺧﻼﻓﺎت اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ واﻟﺣِزْﺑِﯾّﺔ‪ .‬ھذا اﻟﻠون اﻟﻧﺛري ﺷﺑﯾﮫ ﺑﺎﻟﻣﻔﺎﺧرات واﻟﻣﻧﺎﻓرات‬
‫اﻟﺗﻲ اﻧﺗﺷرت ﻓﻲ اﻟﻌﺻر اﻟﺟﺎھﻠﻲ‪.‬‬
‫أھم ﺧﺻﺎﺋص اﻟﺣوار‪ :‬اﻻﯾﺟﺎزُ ﻣﻊ ﻗوة اﻟﻌﺑﺎرة واﻟﻣﮭﺎرةُ ﻓﻲ اﻟﺗﺻوﯾر‪ ،‬ﻗَﻠبُ ﺣُﺟّﺔِ اﻟﺧَﺻْم ﺣﺟﺔً ﻋﻠﯾﮫ‪ ،‬وﺧﺳنُ اﻟﺗﺧﻠص‪.‬‬
‫وﻟﻌل ﻣن أﺷﮭر ھذه اﻟﻣﺣﺎورات ﻣﺎ ﺟرى ﺑﯾن اﻟﺣﺟﺎج وﺳﻌﯾد ﺑن ﺟﺑﯾر‪:‬‬
‫ﻋﻧدﻣﺎ ﻗُﺑض ﻋﻠﻰ ﺳﻌﯾد ﺑن ﺟﺑﯾر واُدﺧل ﻋﻠﻰ اﻟﺣﺟﺎج ﺑن ﯾوﺳف اﻟﺛﻘﻔﻲ ﺟرت ﺑﯾﻧﮭﻣﺎ ﻣﻧﺎظرة‬
‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻣﺎ اﺳﻣك؟‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬ﺳﻌﯾد ﺑن ﺟﺑﯾر‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﺑل أﻧت ﺷﻘﻲ ﺑن ﻛﺳﯾر‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬ﺑل أﻧﺎ ﺳﻌﯾد ﺑن ﺟﺑﯾر‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﺑل أﻧت ﺷﻘﻲ ﺑن ﻛﺳﯾر‬ ‫‪‬‬

 ‫ﺳﻌﯾد‪ :‬أﻣﻲ ﻛﺎﻧت أﻋﻠمُ ﺑﺎﺳﻣﻲ ﻣﻧك‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬وﷲ ﻻﻗﺗﻠﻧك‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬إﻧﻲ إذن ﻟﺳﻌﯾد ﻛﻣﺎ ﺳﻣﺗﻧﻲ أﻣﻲ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﺷﻘﯾتَ أﻧت‪ ،‬وﺷﻘﯾتْ أﻣك‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬اﻟﻐﯾب ﯾﻌﻠﻣﮫ ﻏﯾرُك‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻷﺑدِﻟﻧﱠك ﺑﺎﻟدﻧﯾﺎ ﻧﺎرًا ﺗﻠظﻰ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬ﻟو ﻋﻠﻣتُ أن ذﻟك ﺑﯾدك ﻻﺗﱠﺧَذْﺗُك إﻟﮭًﺎ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻓﻣﺎ ﻗوﻟك ﻓﻲ ﻣﺣﻣد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬ﻧﺑﻲ اﻟرﺣﻣﺔ‪ ،‬وإﻣﺎم اﻟﮭدى‪ ،‬ﺧﯾر ﻣن ﺑﻘﻰ وﺧﯾر ﻣن ﻣﺿﻰ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻓﻣﺎ ﻗوﻟك ﻓﻲ ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ طﺎﻟب؟‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬اﺑن ﻋم رﺳول ﷲ وأول ﻣن أﺳﻠم وزوج ﻓﺎطﻣﺔ )ﺳﻼم ﷲ ﻋﻠﯾﮭﺎ( وأﺑو اﻟﺣﺳن واﻟﺣﺳﯾن‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬أھو ﻓﻲ اﻟﺟﻧﺔ أم ﻓﻲ اﻟﻧﺎر؟‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬ﻟو دﺧﻠﺗُﮭﺎ؛ ﻓرأﯾتُ أھﻠَﮭﺎ ﻟﻌرﻓتُ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻓﻣﺎ ﻗوﻟك ﻓﻲ اﻟﺧﻠﻔﺎء؟‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬ﻟﺳت ﻋﻠﯾﮭم ﺑوﻛﯾل‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻓﺄﯾﮭم أﻋﺟب إﻟﯾك؟‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬أرﺿﺎھم ﻟﺧﺎﻟﻘﻲ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻓﺄﯾّﮭم أرﺿﻲ ﻟﻠﺧﺎﻟق؟‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬ﻋِﻠْمُ ذﻟك ﻋﻧد رﺑّﻲ ﯾَﻌْﻠَم ﺳِرﱠھم وﻧَﺟْواھم‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬أﺑﯾتَ أن ﺗَﺻْدُﻗَﻧِﻲ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬إﻧﻲ ﻟم أﺣبﱠ أن أﻛذِﺑك‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻓﻣﺎ ﺗﻘول ﻓﻲ ﻣﻌﺎوﯾﺔ؟‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬ﺷﻐﻠﻧﻲ ﻧﻔﺳﻲ ﻋن ﺗﺻرﯾف ھذه اﻷﻣﺔ وﺗﻣﯾﯾز أﻋﻣﺎﻟﮭﺎ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻓﻣﺎ ﺗﻘول ﻓﻲّ؟‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬أﻧت أﻋﻠم ﺑﻧﻔﺳك‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﺑت ﺑﻌﻠﻣك‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬إذن ﯾﺳؤك وﻻ ﯾُﺳِرﱡك‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﺑت ﺑﻌﻠﻣك‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬إﻋﻔﻧﻲ‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻻ ﻋﻔﺎ ﷲ ﻋﻧﻲ إن ﻋﻔوﺗك‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬إﻧﻲ ﻷﻋﻠم أﻧك ﻣﺧﺎﻟف ﻟﻛﺗﺎب ﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ‪ ،‬ﺗرى ﻟﻧﻔﺳك أﻣورا ﺗرﯾد ﺑﮭﺎ اﻟﮭﯾﺑﺔ وھﻲ ﺗﻘﺣﻣك اﻟﮭﻠﻛﺔ وﺳﺗرد ﻏداً ﻓﺗﻌﻠم‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬أﻧﺎ أﺣبّ اﻟﻰ ﷲ ﻣﻧك‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬ﻻ ﯾﻘدِم أﺣد ﻋﻠﻰ رﺑّﮫ ﺣﺗﻰ ﯾﻌرف ﻣﻧزﻟﺗﮫ ﻣﻧﮫ‪ ،‬وﷲ ﺑﺎﻟﻐﯾب أﻋﻠم‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻛﯾف ﻻ أﻗدم ﻋﻠﻲ رﺑّﻲ ﻓﻲ ﻣﻘﺎﻣﻲ ھذا وأﻧﺎ ﻣﻊ إﻣﺎم اﻟﺟﻣﺎﻋﺔ واﻧت ﻣﻊ إﻣﺎم اﻟﻔرﻗﺔ واﻟﻔﺗﻧﺔ!‬ ‫‪‬‬
 ‫ﺳﻌﯾد‪ :‬ﻣﺎ أﻧﺎ ﺑﺧﺎرج ﻋن اﻟﺟﻣﺎﻋﺔ‪ ،‬وﻻ أﻧﺎ ﺑراض ﻋن اﻟﻔﺗﻧﺔ‪...‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬وﷲ ﻷﻗﺗﻠﻧك ﻗﺗﻠﺔ ﻟم أﻗﺗﻠﮭﺎ أﺣداً ﻗﺑﻠك‪ ،‬وﻻ أﻗﺗُﻠُﮭﺎ أﺣداً ﺑﻌدك‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬إذن ﺗﻔﺳد ﻋﻠﻲّ دﻧﯾﺎي وأُﻓْﺳِدُ ﻋﻠﯾك آﺧرﺗك‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻓﻣﺎ ﺑﺎﻟك ﻟم ﺗﺿﺣك؟‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬وﻛﯾف ﯾﺿﺣك ﻣﺧﻠوق ﺧُﻠق ﻣن طﯾن واﻟطﯾنُ ﺗﺄﻛﻠﮫ اﻟﻧﺎر؟!‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻓﻣﺎ ﺑﺎﻟﻧﺎ ﻧﺿﺣك؟‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬ﻟم ﺗﺳﺗوِ اﻟﻘﻠوب‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻛﯾف ﺗرى ﻣﺎ ﻧﺟﻣﻊ ﻷﻣﯾر اﻟﻣؤﻣﻧﯾن؟‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬ﻟم أرَ‬ ‫‪‬‬

‫ﺛم أﻣر اﻟﺣﺟﺎج ﺑﺎﻟزﺑرﺟد واﻟﯾﺎﻗوت واﻟﻠؤﻟؤ ﻓوﺿﻌت ﺑﯾن ﯾدي ﺳﻌﯾد‪.‬‬
‫ﺳﻌﯾد‪ :‬إن ﻛﻧت ﺟﻣﻌت ھذا ﻟﺗﻔﺗدي ﺑﮫ ﻣن ﻓزع ﯾوم اﻟﻘﯾﺎﻣﺔ ﻓﺻﺎﻟﺢ واﻻ ﻓﻔزﻋﺔ واﺣدة ﺗذھل ﻛل ﻣرﺿﻌﺔ ﻋﻣﺎ أرﺿﻌت‪ ،‬وﻻ‬ ‫‪‬‬

‫ﺧﯾر ﻓﻲ ﺷﻲء ﺟﻣﻊ ﻟﻠدﻧﯾﺎ اﻻ ﻣﺎ طﺎب وزﻛﺎ‪.‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬وﯾﻠك ﯾﺎ ﺳﻌﯾد‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬اﻟوﯾل ﻟﻣن زﺣزح ﻋن اﻟﺟﻧﺔ وأدﺧل اﻟﻧﺎر‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﻓﺎﺧﺗر أيﱠ ﻗﺗﻠﮫ أﻗﺗﻠك‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬اﺧﺗر ﻟﻧﻔﺳك ـ ﯾﺎ ﺣﺟﱠﺎج ـ ﻓوﷲ‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﻘﺗﻠﻧﻲ ﻗﺗﻠﮫ إﻻﱠ ﻗﺗﻠك ﷲ ﻣﺛﻠﮭﺎ ﻓﻲ اﻵﺧرة‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬أﻓﺗُرﯾد أنْ أﻋﻔو ﻋﻧك؟‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﻌﯾد‪ :‬إنْ ﻛﺎن اﻟﻌﻔو ﻓﻣِن ﷲ‪ .‬وأﻣﱠﺎ أﻧت ﻓﻼ ﺑراءة ﻟك وﻻ ﻋذر‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬اذھﺑوا ﺑﮫ ﻓﺎﻗﺗﻠوه‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫ﻓﻠﻣﱠﺎ ﺧرج ﻣن اﻟﺑﺎب ﺿﺣك‪ .‬ﻓﺄُﺧﺑر اﻟﺣﺟﱠﺎج ﺑذﻟك ﻓﺄﻣر ﺑردﱢه وﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ أﺿﺣﻛك؟!‬
‫ﻋﺟﺑت ﻣِن ﺟُرأﺗك ﻋﻠﻰ ﷲ وﺣِﻠم ﷲ ﻋﻧك‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫ﻓﺄﻣر اﻟﺣﺟﱠﺎج ﺑﺎﻟﻧطﻊ ﻓﺑًﺳط ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬أﻗﺗﻠوه‪ .‬ﻗﺎل ﺳﻌﯾد‪" :‬وﺟﱠﮭت وﺟﮭﻲ ﻟﻠذي ﻓطر اﻟﺳﻣوات واﻷرض ﺣﻧﯾﻔﺎً ﻣُﺳﻠﻣﺎً وﻣﺎ أﻧﺎ‬
‫ﻣِن اﻟﻣُﺷرﻛﯾن‪ .‬ﻗﺎل اﻟﺣﺟﺎج‪ :‬ﺷدﱡوا ﺑﮫ ﻟﻐﯾر اﻟﻘﺑﻠﺔ! ﻗﺎل ﺳﻌﯾد‪﴿ :‬ﻓﺄﯾﻧﻣﺎ ﺗوﻟﱡوا ﻓﺛمﱠ وﺟﮫ ﷲ‪.‬‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﻛﺑﱡوه ﻋﻠﻰ وﺟﮭﮫ‪ .‬ﻗﺎل ﺳﻌﯾد‪﴿ :‬ﻣﻧﮭﺎ ﺧﻠﻘﻧﺎﻛم وﻓﯾﮭﺎ ﻧُﻌﯾدﻛم وﻣﻧﮭﺎ ﻧُﺧرﺟﻛم ﺗﺎرة أُﺧرى﴾‬
‫ﻗﺎل اﻟﺣﺟﱠﺎج‪ :‬اذﺑﺣوه‪ .‬ﻗﺎل ﺳﻌﯾد‪ :‬أﻣﱠﺎ أﻧﱠﻲ أَﺷﮭد وأﺣﺎجﱡ أنْ ﻻ إﻟﮫ إﻻﱠ ﷲ وﺣده ﻻ ﺷرﯾك ﻟﮫ‪ ،‬وأنﱠ ﻣﺣﻣداً ﻋﺑده ورﺳوﻟﮫ‪.‬‬
‫ﺧُذْھﺎ ﻣﻧﱢﻲ ﺣﺗﱠﻰ ﺗﻠﻘﺎﻧﻲ ﯾوم اﻟﻘﯾﺎﻣﺔ ‪.‬ﺛمﱠ دﻋﺎ ﺳﻌﯾد ﷲَ ﻓﻘﺎل‪ :‬اﻟﻠﱠﮭمﱠ ﻻ ﺗُﺳﻠﱢطﮫ ﻋﻠﻰ أﺣد ﯾﻘﺗﻠﮫ ﺑﻌدي‪ ،‬ﻓَذُﺑِﺢَ ﻋﻠﻰ اﻟﻧﱠطَﻊِ )ﺑﺳﺎط‬
‫ﻣن اﻟﺟﻠد ﯾُﻔرش ﺗﺣت اﻟﻣﺣﻛوم ﻋﻠﯾﮫ ﺑﺎﻟﻘﺗل( رﺣﻣﮫ ﷲ‪ .‬وﻟم ﯾﻌش اﻟﺣﺟﱠﺎج ﺑﻌده طوﯾﻼ‪ ،‬وظلﱠ ﯾُﻧﺎدي ﻓﯾﮭﺎ‪" :‬ﻣﺎﻟﻲ وﻟﺳﻌﯾد‬
‫ﺑن ﺟﺑﯾر ﻛﻠﱠﻣﺎ أردت اﻟﻧوم أﺧذ ﺑرﺟﻠﻲ"‬
‫وﺗﺣﺎور ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑﺎس ﻧﺎﺋﺑﺎ ﻋن ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ طﺎﻟب ﻣﻊ اﻟﺧوارج ھذا اﻟﺣوار‪:‬‬
‫اﺑن ﻋﺑﺎس‪ :‬ﻣﺎﻟذي ﺗﻘﻣﺗم ﻋﻠﻰ أﻣﯾر اﻟﻣؤﻣﻧﯾن؟‬
‫اﻟﺧوارج‪ :‬ﻗد ﻛﺎن ﻟﻠﻣؤﻣﻧﯾن أﻣﯾرا ﻓﻠﻣﺎ ﺣﻛم ﻓﻲ دﯾن ﷲ ﺧرج ﻣن اﻻﯾﻣﺎن‪ ،‬ﻓﻠﯾﺗب ﺑﻌد اﻗراره ﺑﺎﻟﻛﻔر ﻧﻌد ﻟﮫ‪.‬‬
‫اﺑن ﻋﺑﺎس‪ :‬ﻻ ﯾﻧﺑﻐﻲ ﻟﻣؤﻣن ﻟم ﯾﺷُب اﯾﻣﺎﻧﮫ ﺷك أن ﯾﻘر ﻋﻠﻰ ﻧﻔﺳﮫ اﻟﻛﻔر‪.‬‬
‫اﻟﺧوارج‪ :‬إﻧﮫ ﻗد ﺣﻛم‪.‬‬
‫اﺑن ﻋﺑﺎس‪ :‬إن ﷲ ﻋز وﺟل ﻗد أﻣرﻧﺎ ﺑﺎﻟﺗﺣﻛﯾم ﻓﻲ ﻗﺗل ﺻﯾد‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻋز وﺟل‪ :‬وﯾﺣﻛم ﺑﮫ ذَوَا ﻋدل ﻣﻧﻛم‪ ،‬ﻓﻛﯾف ﻓﻲ إﻣﺎﻣﺔ ﻗد‬
‫أﺷﻛﻠت ﻋﻠﻰ اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن؟‬
‫اﻟﺧوارج‪ :‬إﻧﮫ ﻗد ﺣﻛم ﻋﻠﯾﮫ ﻓﻠم ﯾرضَ‪.‬‬
‫اﺑن ﻋﺑﺎس‪ :‬إن اﻟﺣﻛوﻣﺔ ﻛﺎﻻﻣﺎﻣﺔ وﻣﺗﻰ ﻓﺳق اﻻﻣﺎم وﺟﺑت ﻣﻌﺻﯾﺗﮫ وﻛذﻟك اﻟﺣﻛﻣﺎن ﻟﻣﺎ ﺧﺎﻟﻔﺎ ﻧﺑذت أﻗﺎوﯾﻠﮭﻣﺎ‪.‬‬
‫اﻟﺧوارج ﺑﻌﺿﮭم ﻟﺑﻌض‪ :‬ﻻ ﺗﺟﻌﻠوا اﺣﺗﺟﺎج ﻗرﯾش ﺣﺟﺔ ﻋﻠﯾﻛم‪ ،‬ﻓﺈن ھذا ﻣن اﻟﻘوم اﻟذﯾن ﻗﺎل ﷲ ﻋز وﺟل ﻓﯾﮭم‪ :‬ﺑل ھم‬
‫ﻗوم ﺧﺻﻣون‪.‬‬
‫‪ -3‬اﻟﻛﺗﺎﺑﺔ‪:‬‬
‫أﺧذت اﻟﻛﺗﺎﺑﺔ ﻓﻲ اﻟﻌﺻر اﻷﻣوي ﺗﻧﺗﺷر ﺷﯾﺋﺎ ﻓﺷﯾﺋﺎ‪ ،‬وﻋرﻓوا ﻣن ﺧﻼل اﺗﺻﺎﻟﮭم ﺑﺎﻷﻋﺎﺟم ﻓﻛرة اﻟﻛﺗﺎب وأﻧﮫ ﺻﺣف ﯾﺿم‬
‫ﺑﻌﺿﮭﺎ إﻟﻰ ﺑﻌض ﻓﻲ ﻣوﺿوع ﻣﻌﯾن‪.‬‬
‫واﻧﺗﺷر اﻟﺗدوﯾن ﺑﺻورة ﺧﺎﺻﺔ ﻓﻲ اﻟﻛوﻓﺔ ﻣﻣﺎ أﺗﺎح اﻟﻔرﺻﺔ ﻟﻣﺛل ﺣﻣﺎد اﻟراوﯾﺔ وﻏﯾره أن ﯾﺣﻣﻠوا ﻣﺎدة ﻏزﯾرة ﻣن اﻟﺷﻌر‬
‫اﻟﺟﺎھﻠﻲ وﻣﺎ ﯾﺗﺻل ﺑﺄﯾﺎم اﻟﻌرب‪.‬‬
‫واھﺗم اﻟﻘوم ﺑﺗدوﯾن رﺳﺎﺋﻠﮭم اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ واﻟوﻋظﯾﺔ واﻟﺷﺧﺻﯾﺔ‪ .‬ﻗد زﺧرت ﻛﺗب اﻻدب ﺑﻛﺗﺎﺑﺎت ورﺳﺎﺋل اﻻﺣزاب اﻟﻣﺧﺗﻠﻔﺔ‬
‫وﻛﺎن اﻟﺧﻔﻠﻔﺎء ﻗﺑل ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﺑن ﻣروان ﯾﺳﺗﻛﺗﺑون ﻏﯾر اﻟﻌرب ﻋﻠﻰ دﯾوان اﻟﺧراج ﺣﺗﻰ ﺟﺎء ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﻓﻌرَبَ اﻟﻛﺗﺎﺑﺔ‬
‫وأﺻﺑﺣت اﻟﻛﺗﺎﺑﺔ ﻣﻧذ ذﻟك اﻟﺣﯾن ﺑﺎﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ‪ .‬وأﺧذ اﻟﻣواﻟﻲ ﯾﻧﺎﻓﺳون اﻟﻌرب ﻓﻲ اﻟﻛﺗﺎﺑﺔ وﺑﻠﻐوا ﻓﻲ ذﻟك ﺷﺄوا ﺑﻌﯾدا ﺣﺗﻰ‬
‫إن ﺳﺎﻟﻣﺎ ﻣوﻟﻰ ھﺷﺎم ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ھو ﻣﻧﺷﯾﺊ اﻟﻣدرﺳﺔ اﻷوﻟﻰ ﻟﻠﻛﺗﺎﺑﺔ اﻟﻔﻧﯾﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ‪ ،‬ﺗﻠك اﻟﺗﻲ ﺗﺣرج ﻋﻠﯾﮭﺎ ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد‬
‫اﻟﻛﺎﺗب‪ .‬ﻓﻠﻣﺎ ﺟﺎء ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد اﻟﻛﺎﺗب ﺟدد ﻓﯾﮭﺎ ﺗﺟدﯾدا ﻛﺑﯾرا‪ .‬ﻛﺎن ﺗﺟدﯾد ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻓﻲ اﻟﺷﻛل أﻛﺛر ﻣن ﺗﺟدﯾدﯾﮫ ﻓﻲ‬
‫اﻷﺻل وأھم ﺧﺻﺎﺋص ﻛﺗﺎﺑﺗﮫ‪ -1 :‬ﺑراﻋﺗﮫ ﻓﻲ اﻟﺻﯾﺎﻏﺔ وﺗﺄﻧﻘﮫ ﻓﻲ اﺧﺗﯾﺎر اﻟﻣﻔردات اﻟداﻟﺔ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻋﻧﻰ ﺑﺗﻘﺳﯾم اﻟﺟﻣل ﺗﻘﺳﯾﻣﺎ ﻣﺗﺳﺎوﯾﺎ طوﻻ وﻗﺻرا وأﺣﯾﺎﻧﺎ ﺗﺄﺗﻲ ﻣﺳﺟوﻋﺔ‪.‬‬
‫‪ -3‬اھﺗم ﺑﺎﻟﺧﯾﺎل وﺑﺎﻟﻣﺣﺳﻧﺎت اﻟﻠﻔظﯾﺔ ﻣن طﺑﺎق وﻣﻘﺎﺑﻠﺔ‪.‬‬
‫‪ -4‬أﻛﺛر ﻣن اﻻطﻧﺎب ﺑﺎﻟﺗرادق واﻟﺗﺄﻛﯾد ﻋن طرﯾق اﻟﺗﻛرار واﻟﺗﻔﺻﯾل ﻟﺑﻌض ﺟواﻧب اﻟﻔﻛرة‪.‬‬
‫ﻟﻌﺑد اﻟﺣﻣﯾد اﻟﻛﺎﺗب‬ ‫اﻟرﺳﺎﻟﺔ‬
‫ھو ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑن ﯾﺣﯾﻰ اﻟﻛﺎﺗب‪ ،‬ﺑدأ ﺣﯾﺎﺗﮫ ﻣﻌﻠﻣﺎ ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ ﺛم اﻧﺗﻘل إﻟﻰ اﻟﺷﺎم واﺗﺻل ﺑﺧﻠﻔﺎء ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ وﻛﺎن أول ﻣن‬
‫اﺗﺻل ﺑﮭم ھﺷﺎم ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﻓﻛﺗب ﻟﮫ ﺛم اﺗﺻل ﺑﻣروان ﺑن ﻣﺣﻣد آﺧر ﺧﻠﻔﺎء ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ‪ ،‬ﻓﺟﻌل ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻛﺎﺗﺑﮫ وﻻزَﻣَﮫ‬
‫ﺣﺗﻰ ﺳﻘطت اﻟدوﻟﺔ اﻷﻣوﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 132‬ھـ ﻓﮭرب ﻣروان ﻣن اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﯾن وأﺻر ﻋﺑدُ اﻟﺣﻣﯾد ﻋﻠﻰ ﻣُراﻓﻘﺗﮫ‪ .‬وظﻼّ ﯾَﺗَﻧَﻘّﻼن‬
‫ﺣﺗﻰ وﺻﻼ إﻟﻰ ﻣﺻر وﻗُﺗِﻼ ﻓﻲ اﺣدى ﻗُراھﺎ‪ .‬وﻛﺎن ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد أﺷﮭر ﻛﺗّﺎب ﻋﺻره ﺣﺗﻰ ﻗﯾل‪ :‬ﺑَدُﺋَتْ اﻟﻛﺗﺎﺑﺔ ﺑﻌﺑد اﻟﺣﻣﯾد‪.‬‬
‫ﻋﻧدﻣﺎ ﺳﻘطت اﻟدوﻟﺔ اﻷﻣوﯾﺔ ﺑﻌد اﻧﺗﺻﺎر اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﯾن ﻋرض ﻣروان ﺑن ﻣﺣﻣد ﻋﻠﻰ ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد أن ﯾَﺗّﺻل ﺑﺎﻟﻌﺑﺎﺳﯾﯾن ﻟِﯾﺄﻣَنَ‬
‫ﻋﻠﻰ ﻧﻔﺳﮫ ﻓﺄﺑﻰ أن ﯾَﺗَﺧَﻠّﻰ ﻋﻧﮫ وھَرَﺑﺎ ﻣَﻌﺎً وﻓﻲ ظَﻼم اﻟﻣِﺣﻧﺔ وأﻟَمِ اﻟﮭَزﯾﻣﺔ واﻟﻔرار ﻛﺗب ﻋﺑدُ اﻟﺣﻣﯾد إﻟﻰ أھﻠﮫ ھذه‬
‫اﻟرﺳﺎﻟﺔ‪:‬‬
‫أﻣﺎ ﺑﻌدُ‪ ،‬ﻓﺈنّ ﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ ﺟﻌل اﻟدﻧﯾﺎ ﻣَﺣْﻔوُﻓﺔً ﺑﺎﻟﻛُرْهِ واﻟﺳُرُورِ‪ ،‬ﻓﻣَن ﺳﺎﻋَدَه اﻟﺣَظﱡ ﻓﯾﮭﺎ ﺳَﻛَن إﻟﯾﮭﺎ‪ ،‬وﻣَن ﻋَﺿﱠﺗْﮫ ﺑﻧﺎﺑﮭﺎ ذَﻣﱠﮭﺎ‬
‫ﺳﺎﺧطﺎ ﻋﻠﯾﮭﺎ‪ .‬وﻗد ﻛﺎﻧتْ أَذاﻗَﺗْﻧﺎ أﻓﺎوﯾقَ اﺳﺗَﺣْﻠﯾْﻧﺎھﺎ ﺛم ﺟﻣﺣَتْ ﺑﻧﺎ ﻧﺎﻓِرَةٌ ورﻣَﺣَﺗﻧﺎ ﻣُوَﻟﱢﯾﺔً‪ ،‬ﻓَﻣَﻠُﺢَ ﻋَذﺑُﮭﺎ وﺧَﺷُنَ ﻟَﯾﱢﻧُﮭﺎ ﻓﺄﺑﻌَدَﺗْﻧﺎ‬
‫ﻋن اﻷوطﺎن وﻓَرّﻗَﺗْﻧﺎ ﻋن اﻹﺧوان ﻓﺎﻟدارُ ﻧﺎزِﺣَﺔٌ واﻟطَﯾْرُ ﺑﺎرِﺣَﺔُ‪.‬‬
‫وﻗد ﻛﺗَﺑْتُ واﻷﯾﺎمُ ﺗَزِﯾدُﻧﺎ ﻣﻧﻛم ﺑُﻌدا وإﻟﯾﻛم وَﺟْداً ﻓﺈن ﺗَﺗِمﱠ اﻟﺑﻠﯾﺔُ إﻟﻰ أﻗﺻﻰ ﻣُدﱠﺗِﮭﺎ ﯾﻛُنْ آﺧِرُ اﻟﻌﮭدِ ﺑﻛُمْ وﺑﻧﺎ‪ ،‬وإن ﯾَﻠﺣَﻘْﻧﺎ ظُﻔْرٌ‬
‫ﺟﺎرحٌ ﻣن أظﻔﺎرِ ﻣَنْ ﯾَﻠِﯾﻛُم ﻧَرْﺟِﻊْ إﻟﯾﻛم ﺑِذُلﱟ اﻹﺳﺎرِ واﻟذﱡلﱡ ﺷَرﱡ ﺟﺎرٍ‪.‬‬
‫ﻧﺳﺄلُ ﷲَ اﻟذي ﯾُﻌِزﱡ ﻣن ﯾﺷﺎءُ أن ﯾَﮭَبَ ﻟﻧﺎ وﻟﻛم أُﻟﻔَﺔً ﺟﺎﻣِﻌَﺔً ﻓﻲ دارٍ آﻣﻧﺔٍ ﺗَﺟْﻣَﻊُ ﺳﻼﻣَﺔَ اﻷﺑدانِ واﻷدﯾﺎن ﻓﺈﻧﮫ رَبﱡ اﻟﻌﺎﻟﻣِﯾن‬
‫أرﺣم اﻟراﺣﻣﯾن‪.‬‬
‫)اﺳﺗﺣﻠﻰ‪ :‬وﺟده ﺣُﻠوا‪ ،‬أﻓﺎوﯾق ﺟﻣﻊ ﻓَﯾﻔﺔ وھو اﻟﻠﺑن‪ ،‬ﺟﻣﺣت ﺑﻧﺎ ﻧﺎﻓرة‪ :‬اﻧﻘﻠﺑت ﻋﻠﯾﻧﺎ‪ ،‬اﻟﺑﺎرح ﻣن اﻟطﯾر‪ :‬ﻣﺎ ﻣر ﻣن اﻟﯾﻣﯾن‬
‫إﻟﻰ اﻟﯾﺳﺎر‪ ،‬وﻛﺎن اﻟﻌرب ﯾﺗﺷﺎءﻣون ﻣﻧﮫ‪ ،‬وﺟدا‪ :‬ﺷوﻗﺎ ‪ ،‬إن ﯾﻠﺣﻘﻧﺎ ظﻔر ﺟﺎرح‪ :‬أي إن ظﻔر ﺑﻧﺎ ﻋدوﻧﺎ وأﺳرﻧﺎ‪ ،‬ﻣن ﯾﻠﯾﻛم‬
‫وھم ﺑﻧو ﻋﺑﺎس(‬
 ‫اﻟوﺻﺎﯾﺎ‪:‬‬
‫اﻟوﺻﺎﯾﺎ ﻓن ﻗدﯾم‪ ،‬ھﻧﺎك ﻛﺛﯾر ﻣن اﻟوﺻﺎﯾﺎ اﻟﻣﺄﺛورة ﻋن اﻷﻣوﯾﯾن‪ .‬ﻣﻧﮭﺎ ﻣﺎ أوﺻﻰ ﺑﮫ ﻣﺣﻣد اﻟﺑﺎﻗر ﻋﻣر ﺑﺎل ﻋﺑد اﻟﻌزي‬
‫ﻗﺎﺋﻼ‪ :‬أوﺻﯾك أن ﺗﺗﺧذ ﺻﻐﯾر اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن وﻟدا وأوﺳطﮭم أﺧﺎ وﻛﺑﯾرھم أﺑﺎ‪ ،‬ﻓﺎرﺣم وﻟدك وﺻل أﺧﺎك وﺑِر أﺑﺎك وإذا ﺻﻧﻌت‬
‫ﻣﻌروﻓﺎ ﻓرَﺑﱢﮫ )أي أدِﻣﮫ وﺣﺎﻓظ ﻋﻠﯾﮫ(‪.‬‬
‫وﻛﺎن اﻟﺧﻠﻔﺎء واﻷﻣراء واﻟوﻻة ﯾﺗﺧذون ﻣؤدﺑﯾن ﻷﺑﻧﺎﺋﮭم ﻓﻛﺎﻧوا ﯾوﺻوﻧﮭم ﻗﺑل أن ﯾدﻓﻌوا اﻷﺑﻧﺎء إﻟﯾﮭم‪ ،‬ﻓﻣن ذﻟك ﻣﺎ‬
‫أوﺻﻰ ﺑﮫ ﻋﺗﺑﺔ ﺑن أﺑﻲ ﺳﻔﯾﺎن ﻋﺑد اﻟﺻﻣد ﻣؤدب وﻟده‪:‬‬
‫ﻟﯾﻛن أول ﻣﺎ ﺗﺑدأ ﺑﮫ ﻣن إﺻﻼﺣك ﺑَﻧِﻲﱠ إﺻﻼﺣك ﻧﻔﺳك‪ ،‬ﻓﺈن أﻋﯾﻧﮭم ﻣﻌﻘودة ﺑﻌﯾﻧك‪ ،‬ﻓﺎﻟﺣﺳن ﻋﻧدھم ﻣﺎ اﺳﺗﺣﺳﻧت‪ ،‬واﻟﻘﺑﯾﺢ‬
‫ﻋﻧدھم ﻣﺎ اﺳﺗﻘﺑﺣت‪.‬‬
‫ﻋﻠﱢﻣْﮭم ﻛﺗﺎب ﷲ‪ ،‬وﻻ ﺗﻛرھﮭم ﻋﻠﯾﮫ ﻓﯾَﻣَﻠﱡوه‪ ،‬وﻻ ﺗﺗرﻛﮭم ﻣﻧﮫ ﻓﯾﮭﺟروه‪.‬‬
‫ﺛم روّھم ﻣن اﻟﺷﻌر أﻋﻔﱠﮫ‪ ،‬وﻣن اﻟﺣدﯾث أﺷرﻓﮫ‪.‬‬
‫وﻻ ﺗﺧرﺟﮭم ﻣن ﻋﻠم إﻟﻰ ﻏﯾره ﺣﺗﻰ ﯾﺣﻛﻣوه‪ ،‬ﻓﺈن ازدﺣﺎم اﻟﻛﻼم ﻓﻲ اﻟﺳﻣﻊ ﻣَﺿَﻠﱠﺔٌ ﻟﻠﻔﮭم‪.‬‬
‫وﻋﻠﻣﮭم ﺳِﯾَرَ اﻟﺣﻛﻣﺎء وأﺧﻼق اﻷدﺑﺎء‪ ،‬وﺟﻧﺑﮭم ﻣﺣﺎدﺛﺔ اﻟﻧﺳﺎء‪.‬‬
‫وﺗﮭددھم ﺑﻲ‪ ،‬وأدّﺑﮭم دوﻧﻲ‪.‬‬
‫وﻛن ﻟﮭم ﻛﺎﻟطﺑﯾب اﻟذي ﻻ ﯾﻌﺟل ﺑﺎﻟدواء ﺣﺗﻰ ﯾﻌرف اﻟداء‪.‬‬
‫وﻻ ﺗﺗﻛل ﻋﻠﻰ ﻋذري‪ ،‬ﻓﺈﻧﻲ ﻗد اﺗﻛﻠت ﻋﻠﻰ ﻛﻔﺎﯾﺗك‪ ،‬وزد ﻓﻲ ﺗﺄدﯾﺑﮭم أزدك ﻓﻲ ﺑري إن ﺷﺎء ﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ‬