(1b) Åršõ0]d¼« ÅsØLÚ0]d¼« ë]*ؼ« Årڎŏ 1

ÅdÚšÓ¥Ú¼Uŏ ÚrÅÒLÓÔ ÅÒ»Ó— ÚdÅҎÓF3Ô Óô ÓË ÚdÅҎӲ ÅÒ»Ó—2

Ḥażret-i Şeyḫ Sa‘dī besmele ẕikrinden ṣoñra ḥadīẟ-i şerīfe iḳtidā idüp ḥamd-i Ḫudāyı
ma‘nen ẕikr eyledi ve buyurdı:
HoÄHki S¹¶ Minnet Ḫudāy-rā. Zīrā ḥaḳīḳat-i ḥamd ẕāt-ı Bārīnüñ ṣıfāt-ı kemāliyyesini
müştemil kelām ẕikr eylemekdür. Lafẓ-ı ḥamdi veyā ba‘ż-ı müştaḳātını bi-ḫuṣūṣihi ẕikr
eylemek vācib degül. Niteki Ḥāşiye-i Meṭālibde Cüneyd-i Baġdādīden rivāyet olınur.
Buyurur: WšÔUHB¼« ‰ULJ¼« —UNº« bL1¼« WIšI03. Ya‘nī ḥaḳīḳat-i ḥamd ḥā ve mīm ve dālı
müştemil elfāẓı ẕikr eyleme degüldür. Ḥāṣılı lafẓ-ı ḥamde ve müştaḳātına maḫṣūṣ
degüldür ḥaḳīḳat. Belki her kelām ki Ḫudānuñ ṣıfāt-ı kemāline delālet ider ḥaḳīḳat-i
ḥamd oldur ki gerekse ‘Arabī diliyle olsun ve gerekse ġayrı. Minnet: Tāyla ve tāsuz
maṣdardur menne-yemünnüden ya‘nī naṣara bābınuñ mużā‘afından. Tevbīḫle tenbīhde
müsta‘meldür. Menn-i tevbīḫ oldur ki bir kimseye bir nesne i‘ṭā eyleyesin, ṣoñra eẕā vü
cefā içün başına ḳaḳasın. Pes bu minnet ‘aḳlen ve şer‘an meẕmūmdur. Niteki Ḳur’ānda
bu minnetüñ ẕemminde āyet-i kerīme vāḳi‘ olmuşdur. Ḳavlühu Te‘ālā:
ÈØ‹ÓôÚ«Ë ÅÒsÓLÚ¼Uŏ Úr3JÅÔUÓ­ÓbÓ# «3u*ÅDÚ¾3Ô Óô4. Ve menn-i tenbīḫ oldur ki sevdügüñe ba‘żı nesne in‘ām
eyleyesin, ṣoñra temennün ṭarīḳıyla ya‘nī maḥabbet meveddet cihetinden eyledügüñ
‘aṭāyāyı ta‘dīd eyleyesin, aña maḥabbetüñ olduġına mütenebbih olmaġıçün. Ve bu
minnet ‘aḳlen ve şer‘an maḳbūldür. Niteki āyet-i kerīme delālet ider. Ḳavlühu Te‘ālā:
Úr3JÚšÓ*Ӑ +s3LÓ² 3ë*ØÒ¼« Åqӏ5. Pes ẕāt-ı Bārīye iki ṭarīḳla bile minnet iẟbāt eylemek i‘tirāf ve iḳrār
ṭarīḳıyladur. Ya‘nī bu ḳadar ni‘am-ı celīle -ki bize i‘ṭā eylemişdür ve her dem ve her
sā‘at i‘ṭā ider, eger bize minnet eylese lāyıḳ u sezāvār dimekdür. İḫbār ṭarīḳıyla
degüldür. Pes bu i‘tirāf maḥż-ı şükr ü ẟenādur, ya‘nī bize minnet eyledi veyā eyler
dimek degüldür. Ḫudāy: Yā ile ve yāsuz iki ma‘nā beyninde müşterekdür. Birisi ẕāt-ı
Bārīye isimdür, ‘Arabīde Allāh gibi ki ġayra ıṭlāḳı cā’iz degüldür. Ve birisi de ṣāḥib ve
Rabb ma‘nāsınadur. Kedḫudā ve ḫāneḫudā gibi. Ṣāḥibḫāne dimekdür. Bunda yā sākin
oḳunmaḳ lāzımdur. Ma‘lūm ola ki her kelimenüñ āḫiri elif veyā vāv olsa, anda
bunlardan ṣoñra bir yā muḳarrardur. Nihāyet ḥālet-i iżāfetde iẟbātı lāzımdur, gerekürse
ol kelime ṣıfatına mużāf olsun, būy-ı nāfe gibi. Fa’ḥfaẓ. Rā bunda, lām-ı cārre gibi
taḫṣīṣ ifāde ider. El-minnetü lillāh gibi. Ya‘nī minnet Allāhuñdur ve minnete ol ḥaḳīḳ ü
ḥarīdür. Meẕkūr i‘tirāf ṭarīḳıyla minnet Allāha dimek degüldür. Zīrā Mennān oldur -ki
ve biz memnūnün ‘aleyhiz; pes minnet anuñdur bize, ammā bizüm aña degül. Ma‘lūm
ola ki Mes‘ūd-ı Rūmīnüñ Ādāb baḥẟinde minnetüñ evveli qIF¼« V£«u¼ WML¼« 6dur. Pes anda
cārī olan mebāḥiẟ ü münāḳaşāt bunda cārīdür ammā ṭālib-i taḥṣīl-i Fārisī olana münāsib
ü mülāyim olmaduġı-y-çün terk olındı.

1
Kur’ân-ı Kerîm Fâtiha 1/1: “Rahman ve Rahîm olan Allâh’ın adıyla”.
2
Hadîs-i şerîf: “Yâ Rabbi! Kolaylaştır, zorlaştırma ve hayırla tamamına erdir”.
3
Ḥaḳīkatü’l-ḥamd iẓhāru’l-kemāli’ṣ-ṣıfātiyyeti : Hamdin hakikisi, Allâh’ın sıfatlarını kemâl-i hâlle ortaya
çıkarmaktır.
4
Kur’ân-ı Kerîm, Bakara 2/264: “Sadakalarınızı; başa kakmak, gönül kırmakla boşa gidermeyin”.
5
Kur’ân-ı Kerîm, Hucûrât 49/17: “… Allâh sizin başınıza kakar…”.
6
el-minnetü li-vāhibi’l-‘aḳl : Aklı verene olan minnet.

324
qø‘Azze: Fi‘l-i māżī-i müfred-i müẕekker-i ġā’ib ṣīġasıdur. Lüġatde, bulunmayan
nesneye dirler ammā bunuñ gibi yerlerde bī-miẟl ü bī-mānend ma‘nāsını tażmīn iderler.
Ma‘nā-yı istimrār murāddur. Ya‘nī dā’imā ‘azīzdür dimek olur. Vāv, ḥarf-i ‘aṭfdur.
Ḳıyās bunda, vāvla hemze beyninde mażmūm oḳunmaḳdur. Ammā ‘Arabī gibi mefṭūḥ
oḳunmaḳ şöhret bulmuşdur. ®] Celle: ‘Azze gibi fi‘l-i māẓī-i müfred-i müẕekker-i
ġā’ibdür. Lüġatde, ‘aẓīm dimekdür ammā bunuñ gibi yerlerde müte‘ālī ma‘nāsını
virürler. Evlā budur ki ‘azzeye ‘aṭf-ı tefsīrī i‘tibār oluna. Bu iki cümle-i fi‘liyye ma‘nā
a
cihetinden (2 ) Ḫudāya ṣıfat vāḳi‘ olmuşdur. ¾¨ Ki: Ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat veyā ḥarf-i ta‘līl.
“Ki burada edātdur, mā-ḳablini mā-ba‘dına irtibāṭ için gelmişdür” diyen ne rabṭ
eyledügini ta‘yīn eylememek ḳıllet-i te’emmülden nāşīdür (Redd-i Şem‘ī). yTøIö :
Ṭā‘ateş: Ṭā‘a-yeṭū‘udan ya‘nī naṣara bābınuñ ecvef-i vāvīsinden, inḳıyād ma‘nāsına.
Żamīre iżāfeti maṣdaruñ mef‘ūline iżāfeti ḳabīlindendür. Ḫudāya rāci‘dür. Ḫudāya ṭā‘at
ve inḳıyād dimekdür. K]¼¶ Mūcib: İsm-i fā‘ildür if‘āl bābından. Bunuñ gibi yerlerde
sebeb ma‘nāsınadur. Mā-ba‘dına iżāfeti ism-i fā‘ilüñ mef‘ūline iżāfetidür ve burada
elbette meksūrü’l-āḫir olur. SvTMo¤ Ḳurbetest: Ḳurbet, ḳarube-yaḳrubüden ya‘nī ḥasüne
bābından maṣdardur. Ḳarube, ḳaribe gibi naḳīż-i ba‘udedür yaḳınlıḳ ma‘nāsına. Sīn ve
tā edāt-ı ḫaberdür. “Elifüñ fetḥiyle rābıṭadur” diyen elifin hemze-i müctelibe olduġını
bilmezmiş (Redd-i Lāmi‘i). Ṭā‘at, mübtedā ve mūcib, ḫaber. Maḥṣūl-i terkīb: Ancılayın
Ḫudā ki aña ṭā‘at ve inḳıyād eylemek yaḳīnlige sebebdür. Zīrā Ḳur’ānda Ú»ÅdÓ×Ú­«ÓË Úb3Ú«ÓË7
buyurmuşdur. Minhüsünde “şīn-ı żamīrüñ aṣlı eşdür mā-ḳablinde hemze ile; anuñçün
āḫirinde hā olan kelimeye dāḫil olsa hemze ẟābit olur bendeeş gibi” diyen hemze-i
müctelibe ile hemze-i aṣliyyeyi teşḫīṣ eylemez imiş (Redd-i Sürūrī).
xnkº H o§zM » : Ve be-şükr endereşde vāv sābıḳan meẕkūr olan gibi ḳıyāsda ve isti‘mālde.
Līkin bunuñ gibi yirlerde mā-ḳabli mā-ba‘dına vāṣıl olsa vāv telaffuẓ olınmaz. Belki
mā-ḳablinde ḥarfüñ mażmūm oḳınsa ‘illetdür ancaḳ. Ve bā, ḥarf-i ẓarfdur ‘Arabīde fī
gibi. Ve şükr bir fi‘ldür ki mün‘am in‘ām içün virür. Şükrüñ ve ḥamdüñ ve medḥüñ
tafṣīliyle ma‘nālarına muṭṭali‘ olmaḳ isteyen Ḥāşiye-i Meṭālibe mürāca‘at eylesün.
Ender: Bā müteżammın olan ma‘nā-yı ẓarfiyyeti te’kīd ider. Bu üslūb kelām-ı ‘Acemde
ekẟerü min-en yuḥṣā ve eşherü min-en yuḫfādur. Niteki bu kitābda mevāżı‘-ı
müte‘addide vārid olsa gerekdür inşāallāhu te‘ālā. Bā bunda, zā’iddür. “Taḥsīn-i lafẓ
içün gelmişdür” diyenler meẕkūr taḳrīrden bī-ḫaber imişler (Redd-i Kāfī ve İbni Seyyid
‘Ali ve Sürūrī ve Şem‘ī). Şīn żamīri yine Ḫudāya rāci‘dür.

kÄq¶ : Mezīd: Mīmüñ fetḥiyle maṣdar-ı mīmīdür, ziyāde ma‘nāsına. Mīmüñ żammıyla
if‘āl bābından maṣdar-ı mīmī olmasını tecvīz eyleyen ‘indī söylemiş (Redd-i İbni
Seyyid ‘Ali ve Sürūrī). Mezīd, zāde-yezīdüden; ya‘nī ḍaraba bābınuñ ecvef-i yāyīsinden
lāzımla müte‘addī beyninde müşterekdür. Bunda lāzım vāḳi‘dür. Ni‘mete iżāfeti
maṣdaruñ fā‘iline iżāfeti ḳabīlindendür. Ve yine sīn ve tā ya‘nī edāt-ı ḫaber
muḳadderdür. Zīrā kā‘idedür ki fıḳra-i ūlāda bir edātı ẕikr eyleseler fıḳra-i ẟānīde ḥaẕf
idüp taḳdīr iderler. Ve bu edāt-ı ḫaber ma‘nā cihetinden şīn-ı żamīre muḳayyeddür. Ve

7
Kur’ân-ı Kerîm, Alak 96/19: “…Secde et ve (Allâh’a) yaklaş”.

325
bu fıḳra fıḳra-i ūlāya ma‘ṭūfdur8. Ve mezīd mu’aḫḫar mübtedā ve be-şükr muḳaddem
ḫaber. Ve cā’izdür ki mezīd ẓarfuñ fā‘ili ola, der-şükreş mezīd-i ni‘met ẟābitest
taḳdīrinde ola. Ḥāṣılı cümle-i [ismiyye] ismiyyeye ma‘ṭūfdur veyā ẓarfiyye ismiyyeye.
Pes, maḥṣūl-i terkīb: Allāhuñ şükrinde olmaḳ izdiyād-ı ni‘mete sebebdür. Nitekim Ḫudā
9
Kelām-ı mecīdinde buyurur Úr3J]ìÓb²Å“Ó Óô Úr3ÔÚdÓJÓ– ÚsÅzÓ¼. Ḥāṣılı Ḫudānuñ virdügine şākir olmaḳ
celb-i ni‘met-i cedīd eyler.

¾¨ Âvÿº oÀ : Her nefesī [ki]: Her, küll-i efrādī ma‘nāsınadur. Nefes, ḥayāt ṣāḥiblerinüñ
cevfine dāḫil ü ḫāric olan hevādur. ‘Acemce dem dirler ve Türkce ṣoluḫ dirler. Ve yā,
ḥarf-i vaḥdetdür, her bir nefes dimekdür. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfatdur. “Ki, irtibāṭ içündür”
deyü ıṭlāḳ eyleyen icmāl eylemiş (Redd-i Lāmi‘ī).
j»n ¶ »oÎ Fürū mī reved: Fürū, bunuñ gibi yirlerde aşaġalıḳ ma‘nāsını ifāde ider
edātdur. Ammā ekẟer-i isti‘mālde terākibde de müsta‘meldür. Nitekim vārid olan
maḥallde ta‘yīn olınur inşāallāhu te‘ālā. “Fürūnuñ aṣlı fürūddur; taḫfīfen aḫīr ḥaẕf
b
olunmışdur” diyen (2 ) ḥarfle ismi farḳ eylemez imiş (Redd-i Kāfī). Mī, edāt-ı ḥāldür
fi‘l-i mużāri‘de. Ammā māżīde edāt-ı ḥikāyetdür. Ve gāh olur ki bā-yı istiḳbāliyye
ma‘nāsını ifāde [ider]. Ve gāh olur ki maḳām-ı istimrārda müsta‘meldür bundaki gibi.
Reved, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ib, revīdenden müştaḳ, gider dimekdür. Ma‘lūm ola
ki Fārisīde meṣādıruñ āḫiri nūn olur ve nūnuñ mā-ḳabli ya tā olur veyā dāl ve dāluñ mā-
ḳabli yā olursa cemī‘-i müştaḳāt-ı ‘Acem ḳıyāsile andan muḫarrec olur, ammā tālı
maṣdar ve dāluñ mā-ḳablinde yā olmayan maṣdardan māżī ile ism-i mef‘ūlden ġayrı
nesne müştaḳ olmaz. Bu üslūb żabṭ olunca cemī‘-i müştaḳāt-ı ‘Acem ḳıyāsī olur; hīç bir
nesnesi semā‘ī olmaz. Nihāyeti fikre bir miḳdār riyāżet virmek ister. Maḥṣūl-i terkīb:
Her bir nefes ki aşaġa gider ya‘nī cevf-i ḥayvāna nüzūl [ider].
SvUIÃe kµ¶ Mümidd-i ḥayātest: Mümidd: Mīm-i evvelüñ żammı ve ẟānīnüñ kesri ve
dāl-ı müşeddedle if‘āl bābından ism-i fā‘ildür; ḳuvvet virici ma‘nāsına. Ḥayāta iżāfeti
ism-i fā‘ilüñ mef‘ūline iżāfeti ḳabīlindendür. Ḥayāt, dirlikdür. Muṣḥafda elif, vāv
şeklinde yazılur ammā ġayrı yerlerde elif kendi ṣūretinde yazılur. Ve sīn ve tā edāt-ı
ḫaberdür; sābıḳan ẕikr olınan gibi. Mümidd-i ḥayātest dimek ḥayāta ‘avn-i ḳuvvet virür
dimekdür. Ḥāṣılı imdād-ı ḥayāt ider dimekdür.
RHl foÿ¶ kÄA ¶ oM ·¼a »: Ve çün ber mī āyed müferriḫ-i ẕāt: Vāv, ḥarf-i ‘aṭfdur; isti‘māli
sābıḳan beyān olındı. Ve çün edāt-ı ta‘līldür. Türkīde ve Fārisīde müsta‘mel lafẓdur.
Nihāyeti Türkīde ki lafẓıyla müsta‘meldür, çünki dirler. Ber bunda, ḥarf-i isti‘lādur.
Āyed, fi‘l-i mużāri‘dür āyīdenden; gelür dimekdür. Fā‘ili nefse rāci‘ taḥtında żamīrdür.
“Āyed, āmeden lafẓından fi‘l-i mużāri‘dür” diyen fi‘l-i mużāri‘nüñ meẕkūr ḳā‘idesinden
āgāh degül imiş (Redd-i Lāmi‘ī). Ber ḥarfiyle ḫurūc ma‘nāsını müteżammındur, çıḳar
dimekdür. Müferriḫ, ism-i fā‘ildür tef‘īl bābından; sevindürici ma‘nāsına. Ẕāta iżāfeti
ism-i fā‘ilüñ mef‘ūline iżāfeti ḳabīlindendür. Ẕāt bunda, şey’in ‘aynı ve ḥaḳīḳidür ve
yine edāt-ı ḫaber muḳadderdür. Maḥṣūl-i terkīb: Ve çünki meẕkūr nefes cevf-i
ḥayvāndan ḫāric ola ya‘nī çıḳa, ẕāta feraḥ u sürūr virür. Ma‘lūm ola ki hevānuñ dāḫiline

8
Derkenâr: Kelām-ı müsecca‘da fıḳra kelām-ı mevzūnda mıṣrā‘ maḳāmındadur ve seci‘ iki fıḳranuñ
ictimā‘ından ‘ibāretdür.
9
Kur’ân-ı Kerîm, İbrâhîm 14/7: “…şükrederseniz elbette size olan nimetimi arttırırım…”.

326
tenhā nefes ve ḫāricine tenhā nefes buyurdugı mecāz-ı mürsel ṭarīḳıyladur ya‘nī külli
ẕikr idüp cüz’ murād eylemek i‘tibārıyladur. Ve illā nefes mecmū‘-ı dāḫil ü ḫāric olan
hevādur ve meẕkūr olan ḫavāṣsıdur. Niteki bundan ṣoñra gelen fıḳrada ta‘bīr buyurur.
Ve dāḫili ḫāric üzre taḳdīm eyledi. Zīrā ḥīn-i teneffüsde ḫāric olan hevā dāḫilüñ
‘aynıdur bedūnü’l-‘aks. Ḥażret-i Şeyḫ imdād-ı ḥayātı hevā-yı dāḫile ve tefrīḥ-i ẕātı
ḫārice nisbetinde şol münāsebeti ri‘āyet eyledi ki gūyā ki hevā ḫāricden gelüp cevf-i
ḥayvānīye duḫūliyle cāna meded ü ḳuvvet virdi ve nüzūliyle cevf-i ḥayvānīye ẟiklet ü
tażyīḳ u ıżṭırāb virdi. Pes ḫurūcı sebebiyle ḳalaḳ [u] ıżtırāb def‘ olmaġla ẕāta ḫıffet ḥāṣıl
oldı ki mūriẟ-i feraḥ u neşāṭdur.
Swj¼]¼¶ Sµ÷º »j Âvÿº oÀ nj uQ Pes der-her nefesī dü ni‘met mevcūdest. Pes, bunuñ gibi
yerlerde şarṭuñ cevābına dāḫil olan fā ma‘nāsınadur. Der, ḥarf-i ẓarf. Nefesī: Yā, ḥarf-i
vaḥdet. Hażret-i Şeyḫ bu fıḳrada ta‘yīn buyurdı ki mecmū‘-ı hevā dāḫil ü ḫāric bir nefes
olduġını. Dü, vāv-ı resmīyle iki dimekdür. Ni‘met ma‘rūf; mevcūd ẓāhir. Maḥṣūl-i
terkīb: Vaḳtā ki hevā-yı dāḫil ü ḫāricüñ vaż‘ı meẕkūr olan gibi oldı-y-sa imdi her bir
nefesde iki ni‘met bulundı. Zīrā imdād-ı ḥayāt bir ni‘met ve tefrīḥ-i ẕāt bir ni‘met oldı
ve bu iki vaṣfuñ birisi mündefi‘ olsa ẕāta helāk lāzım gelür.
K]H» Áo§{ ÂTµ÷º oÀ oM » Ve ber-her ni‘metī şükrī vācib: Bunda ber, ḥarf-i isti‘lādur.
Ni‘metī yāsı ḥarf-i vaḥdet. Ve şükrī yāsı ḥarf-i tenkīr olmaḳ evlādur vaḥdetden. Maḥṣūl-
i terkīb: Çünki her bir nefesde iki ni‘met bulundı; pes imdi her bir ni‘mete şükr vācib
oldı. Beyt:
kÄA nkM xo§{ ½k¿ø q¨ kÄA oM ¾¨ ·IMp » Swj pH
K’ez-‘uhde-i şükreş be-der āyed Ez-dest ü zebān-ı ki ber-āyed
Ez bunda, min-i ibtidā’iyye ma‘nāsına ḥarfdür. Dest, Fārisīde el ma‘nāsına. Vāv, ḥarf-i
‘aṭfdur. Zebān, zānuñ fetḥi ve żammı ile ve bānuñ bedeli fā ile dildür, lisān [ma‘nāsına].
a
Kiye iżāfeti lāmiyyedür. Ve ki bunda, ẕāt-ı ẕevi’l-‘uḳūla delālet ider isimdür, kim (3 )
ma‘nāsına. Ammā ḥarf-i rābıṭa olan ki müte‘addīdür. İnşāallāhu te‘ālā her biri
maḥallinde beyān olınur. Ber-āyed: Bu terkīb, ḥuṣūl ma‘nāsını müteżammındur, ḥāṣıl
olur dimekdür. Bunda ẕikri mevrid-i şükr ‘umūmuna işāret içündür. Ya‘nī şükür lisānıla
ve cevārıḥla olur dimekdür. K’ez aṣlında ki ez idi. Ki, ḥarf-i beyān. ‘Uhde: ‘Aynuñ
żammı ve hānuñ sükūnıyla ḥaḳ ma‘nāsına müsta‘meldür. Āḫirinde tā, hā-yı resmī
şeklinde yazılduġı-y-çün iżāfet ecli-y-çün bir hemze-i müctelibe dāḫil oldı. Şükre iżāfeti
ve şükrüñ żamīre [iżāfeti] lāmiyyelerdür. Şīn-ı żamīr meẕkūr gibi Ḫudāya rāci‘dür. Be-
der āyed: Bā, ḥarf-i ṣıla. Der, ḳapudur, bāb ma‘nāsına. Be-der āyed, ḳapuya gelür
dimekdür. Bunda, gele ma‘nāsınadur. Ḫurūcdan kināyetdür. Maḥṣūl-i terkīb: Kimüñ
elinden ve dilinden gelür, ya‘nī kim ḳādir olur ki Ḫudāy te‘ālānuñ şükrini ḥaḳḳından ve
‘uhdesinden gele. Ya‘nī kimse Ḫudānuñ şükrini kemā yenbaġī edā idemez. Murād
istifhām-ı inkārīdür. Bu beytle iştihād eyledi. Ḥaḳīkat-i şükri kimse edā eylemege ḳādir
olmaduġına işāretdür. Zīrā her nefese iki şükür lāzım olıcaḳ sā’ir ni‘metlerine ne ḳadar
şükür lāzımdur.

327
—u3J]A¼« ÈÅœUӾŐ ÚsŦ ÏqšÅ*Ó­ ÓË Î«dÚJ3– Óœ3Ë«Óœ Ó‰¬ «u3*ÓLڐū İ‘melū’ Āle Dāvude şükran ve ḳalīlun min-
‘ibādiye’ş-şekūr10. İ‘melū, fi‘l-i emr-i cem‘-i müẕekker-i muḫātabdur. Āl bunda, etbā‘
ve eşyā’ ma‘nāsınadur. Dāvud ‘aleyhi’ṣ-ṣalātu ve’s-selām ve ‘alā-cemī‘i’l-enbiyā, benī
İsrā’īlden bir nebīnüñ ismidür. Süleymān peyġamber ‘aleyhi’s-selāmuñ babasıdur.
Ḥażret-i Zebūr aña nāzil olmuşdur. Āle, münādā-yı mużāfdur; anuñçün manṣūbdur ve
Dāvude mużāfun ileyhdür. Cerri fetḥiledür ġayr-ı munṣarıf olduġı-y-çün. Şükran,
manṣūbdur ḥāliyyetle veyā mef‘ūlle olmaġla veyā maṣdarlıġla. Vāv ḥarf-i ibtidā veyā
ḥarf-i ḥāl. Ve ḳalīlun, az dimekdür, muḳaddem ḫaberdür. Min, ḥarf-i cerr, ḳalīluna
müte‘allıḳdur. ‘İbād, ‘abdüñ cem‘idür. Süyūṭī ‘Uḳūd-ı Cimān Şerḥinde yigirmi dürlü
cem‘ini īrād eylemiş ammā bu maḳāma ẕikri münāsib degül. Yā, żamīr-i mütekellim-i
vaḥdedür. Şekūr, mübālaġa ile şākir ma‘nāsınadur ve mu’aḫḫar mübtedā. Ba‘żılar
didiler ki bu āyet Āl-i Dāvuda dinileni ḥikāyedür. Ya‘nī biz Āl-i Dāvuda emr eyledük
ve didük: Ey Āl-i Dāvud! Ḫudāya ‘amel ü ṭā‘at eyleñ şākir olduġıñuz ḥālde veyā
şükrāne içün veyā ‘amel ü şükr eyleñ. Şükr eylemekle ḥāl bu ki mübālaġa ile şükr ider
ḳullarum azdur. Ya‘nī şākir ḳullarum keẟīrdür ammā mübālaġa ṭarīḳıyla şākir ḳullarum
nādirdür. E’n-nādirü ke’l-ma‘dūm11. Zīrā ḥaḳīḳatle şükür, a‘żāsından her ‘użvı ne içün
ḫalḳ olındı-y-sa aña ṣarf eylemege derler. Meẟelā gözi ve ḳulaġı ve dili ḫayırlı işi
görmege ve işitmege ve söylemege ḫalḳ eylemişdür Ḫālıḳ. Bu vech-ile şākir ḥükm-i
‘ademdedür. Ḥażret-i Şeyḫ beyt-i sābıḳuñ mażmūnını mü’ekkid bir ḳıṭ‘a īrād ider. Ḳıṭ‘a:
Lüġatde, bir pāre dimekdür ammā ıṣṭılāḥ-ı şu‘arāda bir naẓma dirler ki maṭla‘ı olmaya.
Ḳıṭ‘a:
jn»A ÁHki ½I¬nkM nmø yļi oÃ~£U p ¾¨ ¾M ·IµÀ ½k¹M
‘Öẕr be-dergāh-ı Ḫudāy āvered Bende hemān bih ki zi-taḳṣīr-i ḫˇīş
Bende, ḳuldur; ‘abd ma‘nāsına. Bunda mübtedā vāḳi‘dür. Pes bir edāt-ı mef‘ūl ya‘nī rā
taḳdīr idenler zā’id eylemişlerdür. (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī ve Şem‘ī). Hemān:
Bu lafẓı ba‘żılar müfred i‘tibār eylediler. Ve gelmesini taḥsīn-i lafẓ ve tezyīn-i kelām
içündür didiler. Ve ba‘żılar mürekkebdür didiler hem ile āndan didiler. Hem, edāt-ı
te’kīddür ve ān, ism-i işāret. İsti‘māle bu mülāyimdür. Bih, bā-yı ‘Arabīnüñ kesri[yle]
bundan aşaġa mükerrer vāḳi‘ olmuşdur ve hā-yı aṣliyye ile yeg ma‘nāsınadur. ‘Arabca
evlā dimekdür. Burada, eyü ma‘nāsınadur. “Nīk lafẓına mürādif” diyenler ġaflet
eylemişler (Redd-i Lāmi‘ī). Ki, ḥarf-i beyān. Zi, kesr ile ḥarf-i ibtidādur, min ma‘nāsına,
ezden muḫaffef. Taḳṣīr, tef‘īl bābından maṣdardur. Lüġatde, ḳıṣaltmaḳ ma‘nāsınadur
ammā bunuñ gibi yerlerde eksüklikden kināyetdür. Ḫˇīş: Vāv, ḥarf-i resmīdür. Ya‘nī
kitābet olınur ammā telaffuẓ olınmaz. Nihāyeti ḫānuñ kesri żamme-i revmle oḳunur
resm-i vāva ri‘āyeti-y-çün. Ḫˇāce ve üstüḫˇān ve ḫˇāb ve ḫˇāst ve ḫˇīşten vāvları da bu
ḳabīldendür. ‘Öẕr, ma‘rūfdur. Fārisīce pūziş dirler. Kişi eksükligin dilemege dirler.
b
Āvered fi‘linüñ (3 ) muḳaddem mef‘ūl-i ṣarīḥidür. Āvered, vāvuñ fetḥiyle fi‘l-i
mużāri‘dür āverīdenden, gene vāvuñ fetḥiyle. Vāvuñ żammıyla oḳuyanlar Fārisī bilmez
imiş (Redd-i Seyyid ‘Ali ve Sürūrī). Be-dergāh: Bā, ḥarf-i ṣıla. Der, ḳapudur; bāb
ma‘nāsına ve gāh kāf-ı ‘Acemle edāt-ı ẓarfiyyedür. Zamānda ve mekānda müsta‘mel
lafẓdur. Ḳapu yeri dimekdür ammā ta‘ẓīm idüp ḳapu öñiyle ta‘bīr iderler ‘Arabīyle
cenābla ta‘bīr etdükleri gibi. Ma‘lūm ola ki elifden vāvdan ve yādan ṣoñra hā-yı aṣliyye
10
Kur’ân-ı Kerîm, Sebe 34/13: “Çalışın ey Dâvud hanedanı! Şükr için çalışın. Mâmafih kullarım içinde
çokça şükreden azdır”.
11
Nadir, yok gibidir.

328
vāḳi‘ olsa bunlaruñ ḥaẕfı cā’izdür. Meẟelā; gāh ve geh, kūh ve kih, dīh ve dih dirler.
Ḫudāya iżāfeti lāmiyyedür. Ve mef‘ūl-i ġayr-ı ṣarīḫidür āveredüñ -ki fi‘l-i mużāri‘-i
müfred-i ġā’ib[dür] āverīdenden. Ve ḫaber-i mübtedā-yı meẕkūrdur. Bunda getüre
dimekdür. “Āvered, fi‘l-i mużāri‘dür āverden lafẓından” diyen iştiḳāḳ aḥvālini
bilmezmiş (Redd-i Lāmi‘ī). Maḥṣūl-i beyt: Ḳula hem ol yegdür ki kendinüñ ‘amel ü
şükri eksükliginden Allāhuñ dergāhına ‘öẕr getüre. Ya‘nī ‘amel ü şükri ḳuṣūrına iḳrār u
i‘tirāf idüp Ḫudāya i‘tiẕār u ‘acz göstere. Taṣvīr-i ma‘nāda hemāndan ṣoñra ol lafẓını
īrād iden zā’id eylemiş. (Redd-i Şem‘ī ve Kāfī).
jn»A ÁI\M ¾¨ kºH¼Tº u¨ yÄkº»Hki nH»Hqw ¾ºn»
Kes netüvāned ki be-cāy āvered Verne sezāvār-ı Ḫudāvendiyeş
[Verne], ve eger neden muḫaffefdür ki ‘Arabīde ve illā ma‘nāsınadur. Sezāvār,
sezīdenden müştaḳ, lāyıḳ ma‘nāsınadur. Aṣlında sezā, lāyıḳ dimekdür. Vār, edāt-ı
nisbetdür, -li ma‘nāsına. Bi-ḥasebi’t-terkīb lāyıḳlı dimekdür. Bir mużāf maḥẕūfdur.
Taḳdīri ‘amel-i sezāvārdur ki āveredüñ muḳaddem mef‘ūlidür. Ḫudāvende iżāfeti
lāmiyyedür. Ḫudāvend, ṣāḥib ve mālik ma‘nāsına isimdür. Ve gāh olur ki ‘aẓamet ü
kibriyā ṣāḥibi ma‘nāsında isti‘māl olınur. Ve yā, ḥarf-i maṣdar; żārūret-i vezn içün
fetḥle oḳunur. Şīn-ı żamīr; Ḫudāya rāci‘dür. Kes, mübtedā’; kimse dimekdür ve mā-
ba‘dı ḫaberi. Netüvāned: Nūn-ı meftūḥa [ḥarf]-i nefydür. Nefy-i ḥükm ḳaṣd olınan yerde
mā-ba‘dına muttaṣıl yazılur bundaki gibi. Ki, ḥarf-i beyān-ı netüvāneddür. Be-cāy: Bā,
ḥarf-i ṣıla. Cāy bunda, maḥall ma‘nāsına. Ya‘nī ber-āveredüñ muḳaddem mef‘ūl-i ġayr-ı
ṣarīḥidür. Maḥṣūl-i beyt: Ḳula ol yegdür ki Ḫudāya ‘acz ü taḳṣīr-i ḫıdmet iẓhār eyleye.
Yoḫsa, Ḫudāsınuñ ṣāḥibiyyet ü mālikiyyetine lāyıḳlı ‘amel ü ṭā‘ati ya‘nī aña lāyıḳ u
şāyeste ‘ameli kimesne ḳādir degüldür ki yirine getüre. Ḥāṣılı Ḫudānuñ ‘aẓamet ü
kibriyāsına lāyıḳ ‘ameli kimse edā idemez. Vegerne de ḥarf-i nefyüñ beyānında bunda
meftūḥdur. Ve gāh olur ki meksūr olur: Vegernī men [hemān] ḫākem ki hestem. Hā-yı
resmīyle nūn-ı nāfiyeyi meksūr oḳumaġa ḥükm ḳıllet-i te’emmülden gelür (Redd-i İbni
Seyyid ‘Ali). Belki meksūr oḳunan nūn-ı nāfiyedür; yāyla yazılur ve oḳunur. Nī dirler
meẟelā. Ve “cāy, ism-i ḫāṣṣdur; zemīn, ism-i ‘āmmdur” diyen eyice teşḫīṣ idememiş
(Redd-i Sürūrī). Zīrā cāy, muṭlaḳ mekān ma‘nāsınadur ve zemīn, arż ma‘nāsına.
Nihāyeti zemīn küll ve cāy cüz’ ḥükmindedür insān ve Nāṭıḳ gibi.
½kÃwn Hn ¾µÀ yMIvdÃM Sµen ·HnIM Bārān-ı raḥmet-i bī-ḥisābeş heme-rā resīde. Bārān, ṣıfat-ı
müşebbeheden menḳūl isimdür. Yaġmura dirler. Zīrā bārīden yaġmaḳdur. Pes bu
münāsebetle yaġmura isim ḳılındı. Raḥmet, esürgemekdür. Bī, edāt-ı selbdür, cevāmide
maḫṣūṣ. Ḥisāb, maṣdardur naṣara bābından. Bunda, ṣayı ma‘nāsınadur. Ammā ‘alime
bābından olunca ef‘āl-i ḳulūbdan olur ẓanne ma‘nāsına. Ve maṣdarları bu ṣīġa üzre
gelmez. Bārānuñ raḥmete ve raḥmetüñ bī-ḥesāba iżāfetleri beyāniyyelerdür. Ve şīna
iżāfet lāmiyyedür. “Bī-ḥesāb lafẓı raḥmetüñ ya bārān-ı raḥmetüñ vaṣfıdur” diyen ġarīb
terdīd söylemiş (Redd-i Kāfī). Heme, cemi‘ ma‘nāsına isimdür ve rā, ḥarf-i ṣıladur.
Resīde, irişmiş dimekdür, ism-i mef‘ūldür. Resīdenden diyenler mülāḥaẓasuz
söylemişler (Redd-i Lāmi‘ī ve Sürūrī). Zīrā ism-i mef‘ūl oldur ki nā’ib ‘ani’l-fā‘ile
mesned ola. Bu ise fā‘iline mesneddür. Pes ism-i mef‘ūl olmaġa ḳābil degül. Nihāyeti
ṣīġa ism-i mef‘ūlle müşterekdür. İmdi bunuñ gibi ṣīġalara “māżīden ḳısım” deyü ıṭlāḳ
eylesek vechden ḫālī degül. Maḥṣūl-i terkīb: Ḫudānuñ ḥisābsuz ve nihāyetsüz raḥmeti
cemī‘-i kā’ināta irişmiş. Ḥāṣılı cemī‘-i kā’ināt raḥmeti deryāsına müstaġraḳdur.

329
½kÃz¨ I] ¾µÀ yûÄnkÃM Sµ÷º ·H¼i » Ve ḫˇān-ı ni‘met-i bī-dirīġeş heme cā keşīde. Vāv,
a
ḥarf-i ‘aṭfdur. Ve ḫˇān bunda, (4 ) vāv-ı resmīyle ṣofra ve sini ve her nesne ki içinde
ṭa‘ām yerler aña dirler. Ni‘met ma‘rūfdur. Dirīg, lafẓ-ı müşterekdür ḥasret, günilemek
ya‘nī ḳıṣḳanmaḳ beyninde. Bunda ma‘nā-yı aḫīr murāddur. Şīna iżāfet lāmiyyedür.
Ma‘lūm ola ki żamā’ire iżāfet cemī‘-i zamānda lāmiyyedür. Ve ḫˇānuñ ni‘mete iżāfeti
lāmiyyedür mecāzen ve bī-dirīġa beyāniyye. Cā, bunda yerdür; arż ma‘nāsına. Yā,
ḳāfiye ri‘āyeti-y-çün ḥaẕf olındı. Keşīde bunda, ism-i mef‘ūldür çekilmiş ma‘nāsına.
Maḥṣūl-i terkīb: Daḫı Ḫudānuñ ni‘meti ṣofrası cemī‘ yere ya‘nī her yere çekilmişdür.
Ya‘nī tamām-ı dünyāda cemī‘-i eşyāya ni‘meti vāṣıl u ḥāṣıldur. Bu iki fıḳra ẕü’l-
ḳāfiyeteyn vāḳi‘ olmış. Bir ḳāfiyesi heme-rā ve heme cādur ve bir ḳāfiyesi resīde ve
keşīdedür.
jnkº yeIÎ ½I¹«M ·I¬k¹M t¼¶Iº ½joQ Perde-i nāmūs-ı bendegān be-günāh-ı fāḥiş nederred.
Perde ma‘rūf. Nāmūs, ‘Arabīdür; ‘ırż ve vaḳār ma‘nāsına. Bendegān: Āḫirinde hā-yı
resmī olan isme, elif ve nūn-ı cem‘ veyā ḥarf-i maṣdar ya‘nī yā-yı maṣdar lāḥıḳ olsa hā-
yı resmī kāf-ı ‘Acemīye mübeddel olur. Bendegān ve bendegī gibi. Perde-i nāmūs
iżāfet-i beyāniyyedür ve bendegāna iżāfeti lāmiyye. Be-günāh: Bā, ḥarf-i sebeb. Ve
günāh, kāf-ı ‘Acemīnüñ żammıyla yazuḳ dimekdür. Elifle ve elifsüz lüġatdür. Fāḥiş,
ṣīga-i müşebbehedür. Şol yaramaza dirler ki ḥaddinden tecāvüz eyleye. Günāh-ı fāḥiş
iżāfet-i beyāniyyedür. Nederred: Dāluñ ve rānuñ fetḥiyle fi‘l-i nefy-i müstaḳbeldür,
yırtmaz ma‘nāsına. Rāda teşdīd taḥrīfāt-ı ‘avāmdandur. Zīrā lüġatlerinde teşdīd yoḳdur.
Niteki Reşīdüddīn Vaṭvāṭ ‘Arūżında buyurmuşdur ve ḫurrem ve ferruḫla su’āl īrād idüp
“teşdīd ġalebe-i isti‘mālden nāşīdür” deyü cevāb virmişdür. Līkin żarūret-i vezn içün
ba‘ż-ı ḥurūfda teşdīd iẟbāt iderler ve ‘ale’l-ḥuṣūṣ ki rāda ve mīmde. Maḥṣūl-i terkīb:
Ḫudā ḳullarınuñ ‘ırż ve nāmūsı perdesini yaramaz günāh sebebiyle yırtmaz. Ya‘nī
āşikāre ve tenhālarında işledikleri ma‘āṣī bunları rüsvāy eylemez. Ḥāṣılı ḳabīḥ işlerini
iẓhār idüp ḳullarını rū-siyāh etmez.
joLº o§¹¶ ÁIõhM Áp»n ÁH ¾ÿÃË» Vaẓīfe’ī rūzī be-ḫaṭā-yı münker nebürred. Vaẓīfe, insāna
her gün ta‘yīn ü taḳdīr olınan ṭa‘āma veyā rıẕḳa dirler. Bir kelimenüñ ki āḫirinde hā-yı
resmī veyā hā-yı resmī ḥükmünde olan hā olsa, Ḥamza ve ġamze ve vaẓīfe gibi, ḥālet-i
iżāfetde āḫirinde bir hemze-i müctelibe iẟbāt iderler bundaki gibi. Rūzī: Yā-yı aṣliyye
olunca rızḳ ma‘nāsınadur. Pes ‘āmmuñ ḫāṣṣa iżāfeti ḳabīlinden olur. Ammā yā ḥarf-i
nisbet olunca veyā vaḥdet, olmaz. ‘Alā-külli ḥāl iżāfet-i beyāniyyedür. Ba‘żılar, yā ḥarf-
i nisbetdür didiler. Pes iżāfet-i beyāniyye olur. Cā’izdür ki rūzīdeki yā ‘Arabī ola.
“Nisbet içün” diyen te’emmülsüz söylemiş (Redd-i Lāmi‘ī). Zīrā ‘Arabīde yā-yı nisbī
müşedded olur, andan ġayrı dilde muḫaffef olur. Be-ḫaṭā-yı münker: Bā, ḥarf-i sebeb.
Ve ḫaṭā, naḳīż-i ṣavābdur ya‘nī ma‘ṣıyet. Münker: Kāf meftūḥ olunca ism-i mef‘ūldür.
İf‘āl bābından yaramaz ve çirkin dimekdür ya‘nī nā-meşrū‘. Pes iżāfet-i beyāniyye olur.
Ammā ba‘żılar kāfı meksūr oḳudılar ism-i fā‘il şeklinde. Pes iżāfet-i lāmiyye olur. Līkin
bu ḳavlde ṣafā yoḳdur ve sevḳ-ı kelām mülāyim degül, meger kim āḫirinde bir yā-yı
vaḥdet taḳdīr olına ḫilāf-ı ḳıyās üzre. Nebürred: Bānuñ żammı ve rānuñ fetḥiyle fi‘l-i
nefy-i istiḳbāl-i müfred-i gā’ibdür. Bürīdenden kesmez ya‘nī ḳaṭ‘ eylemez dimekdür. Ve
rāda teşdīd ġalebe-i isti‘mālden ḫilāf-ı ḳıyās üzre ẟābitdür. Ḥāṣılı taḥrīfāt-ı
‘avāmiyyedendür. Fārisī bilenler teşdīd ile oḳımaz. Maḥṣūl-i terkīb: Daḫı Ḫudā
ḳullarınuñ yaramaz ve çirkin ḫaṭāsı sebebiyle rızıḳları ve vaẓīfesini veyā rūza mensūb
vaẓīfesini ya‘nī vaẓīfe-i yevmiyyesini veyā hīç bir günüñ vaẓīfesini ḳaṭ‘ eylemez. Ḥāṣılı

330
Ṣabūrdur. Dünyāda ḳullarını cerāyim-i ṣaġāyir ü kebāyir sebebiyle ta‘ẕīb eylemez ammā
āḫiretde küffārı muṭlaḳā ve mü’minlerüñ ba‘żı ‘āṣīlerini ta‘ẕīb idüp ba‘żısını ‘afv ider.
Ma‘lūm ola ki Şeyḫüñ bu kitābında de’bi ve ‘ādeti budur ki kelām-ı menẟūrını kelām-ı
manẓūmla taḳrīr ü tenvīr ider. Niteki böyle eydür:
ÁnHj n¼i ¾ÿÃË» IwoU » oL¬ KÃü ¾ºHqipH ¾¨ µÄo¨ ÁH
(4b) Gebr ü tersā vaẓīfe-ḫōr dārī Ey kerīmī ki ez-ḫızāne-i ġayb
Ey, ḥarf-i nidā. Kerīm, münādā ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Ey bir kerīm dimek olur veyā
münādā muḳadder ola, yā, ḫiṭāb-ı ḫāliṣ ma‘nāsına ola. Taḳdīri, “ey Ḫudā kerīmsin”
dimek ola. “Bunda yā, ḫiṭāb içündür vaḥdeti müteżammın ve kerīmde olan yā ḫiṭāb-ı
ferdiyyedür” diyenler ‘indī söylemişler (Redd-i Lāmi‘ī ve Şem‘ī). Zīrā Fārisīde
didükleri gibi yā yoḳdur. “Münādā maḥẕūf ve kerīmī yāy ile aña ṣıfatdur” diyen ḫaṭā
söylemiş (Redd-i Sürūrī). Zīrā bu taḳdīrce münādā kerīme mużāf olmaḳ iḳtiżā ider ey
Ḫudāy kerīmī taḳdīrinde. Pes bu vech-ile yānuñ ma‘nāsı olmaz. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat.
Ḫıẓāne: Ḫānuñ kesriyle ḫazīne ma‘nāsınadur. Cem‘i ḫazāyin gelür. Ġayba iżāfeti
beyāniyyedür. Ve hemze-i müctelibe iżāfet içün gelmişdür. Bu mıṣrā‘, ẟanīye
merhūndur. Gebr: Āteş-pereste dirler. ‘Arab mecūsī dir. Ve tersā, puta ṭapan kāfirdür.
Vaẓīfe-ḫōr vaṣf-ı terkībīdür, vaẓīfe yiyici ma‘nāsına. Ḫōrden, vāv-ı resmīyledür; Fārisī,
revm-i żamm-ıla oḳunmaḳ gerek. Elifle ve elifsüz lüġatdür ḳāfiye eclinden. Bunda, “ḫā
meftūḥ oḳunmaḳ gerek” diyen revm-i żamme ma‘nāsından ġāfil imiş ki ḫāyı meftūḥ
oḳumaġı ḳāfiye żarūretine taḫṣīṣ eyledi (Redd-i Şem‘ī). Dārī: Fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i
muḫāṭabdur; dārīdenden müştāḳ. Bi-ḥasebi’l-lüġat, ṭutarsın dimekdür ammā isti‘mālde
varlıġla ta‘bīr iderler. Meẟelā māl dāred ve kitāb dāred dirler māl ve kitābı var diyecek
yerde. “Dārī, dāşten lafẓından müştaḳdur” diyen ḳānūn-ı iştiḳāḳdan āgāh degül imiş
[Redd-i Lāmi‘ī]. Maḥṣūl-i beyt: Ey Kerīm ki ya ey Ḫudā! Kerīmsin ki ġayb
ḫazīnesinden gebr ü tersāyı vaẓīfe yiyici ṭutarsın ya‘nī gebr ü tersāya vaẓīfe yidürürsin.
Ḥāṣılı gebr ü tersā müşrik iken vaẓīfelerini ḳaṭ‘ eylemezsin. Ḳanda ḳaldı ki
mü’minlerüñ…
³»od¶ ¹¨ I\¨ HoºITw»j ÁnHj oʺ ·I¹µ{jIM ¾¨ ¼U
Dūstān-rā kücā konī maḥrūm Tü ki bā-düşmenān naẓar dārī
Dūstān: Elif ve nūn cem‘ oldı ẕevi’l-‘uḳūldan olduġı-y-çün. Sīn sākin oḳunmaḳ gerek.
Kesrle oḳumaḳ ḫaṭādur. Dūstānuñ āḫirinde bir tā-yı ḫiṭāb taḳdīr iderler, dūstānet
taḳdīrinde. [Rā] edāt-ı mef‘ūldür. Kücā, ḳanda dimekdür, ‘Arabīde eyne gibi. Konī, fi‘l-
i mużāri‘-i müfred-i muḫāṭabdur konīdenden; eylersin dimekdür. Dūstān, mef‘ūlün bih-i
evveli ve maḥrūm, mef‘ūl-i ẟānīsi ve kücā, mef‘ūlün fīhi. Tü, vāv-ı resmīyle. Konīde
yāy ḫiṭābı [te’kīd] ider. Ki, ḥarf-i beyān. Bā, ḥarf-i ṣıla. Düşmenān, naḳīż-i dūstāndur.
Dārī fi‘linüñ mef‘ūl-i ġayr-ı ṣarīḥidür ve naẓar, ṣarīḥi. Mıṣrā‘-ı evvel istifhām-ı
inkārī[yi] müteżammındur. Maḥṣūl-i terkīb: Ey kerīm Ḫudā! Dostlaruñı bārān-ı
raḥmetüñden ve ḫˇān-ı ni‘metüñden ḳanda maḥrūm idersin, ya‘nī eylemezsin, sen ki
gebr ü tersā gibi müşriklere naẓar ṭutarsın. Ya‘nī senüñ ki buncılayın düşmenlere
naẓaruñ var; pes mü’min-i muvaḥḥid dostlaruñ ḳanda maḥrūm idersin. Ḥāşā ẟümme
ḥāşā.
joTv«M ¸Äjo¶p xoÎ IU ¾Tÿ¬ HnILÅ jIM xHoÎ Ferrāş-ı bād-ı ṣabā-rā gofte tā ferş-i zümürrüdīn
bigüstered. Ferrāş, mübālaġa ile ism-i fā‘ildür, döşeyici ma‘nāsına. Bād, muṭlaḳā yeldür.

331
‘Arabca rīḥ dirler. Ṣabā, günle gice berāber olduḳda maşrıḳ cānibinden esen yele dirler.
İżāfetleri beyāniyyedür. Ḥāṣılı iżāfetü’l-‘āmm ile’l-ḫāṣṣdur iki iżāfet bile. Rā, edāt-ı
mef‘ūldür. Gofte, bunda māżīden ḳısımdur sibāḳ u siyāḳ-ı kelām muḳteżāsıyla. İsm-i
mef‘ūl degüldür ba‘żılar ẓann eyledügi gibi (Redd-i Lāmi‘ī ve Sürūrī). ‘Ale’l-ḫuṣūṣ ki
“ism-i mef‘ūldür ve ḳā’ili Allāhdur” diyen ġarīb söylemiş (Redd-i Şem‘ī). Tā bunda,
ḥarf-i ta‘līldür, ḥattā ma‘nāsına. Ferş: ‘Arabīdür. Döşenen nesneye dirler. Zümürrüdīn:
Zümürrüd, zānuñ ve mīmüñ ve rānuñ żammeleriyle ziyāde ḫāṣṣalı bir yeşil ṭaşdur. Bir
kimseyi zehirli ḥayvān ṣoḳsa veyā zehirlenmiş olsa andan iki arpa aġırınca saḥḳ idüp
içürseler bi-iznillāh şifā bulur. Ve ṣarā‘ ulaşmış kimse anı götürse hergiz aña ṣarā‘
ulaşmaya. Ve yılan ve ‘aḳreb andan ḳaçalar. Ve oġlan ṭoġurmaḳda bir ‘avrat zaḥmet
çekse ṣaġ uylıġına anı baġlasalar āsān ṭoġura. Ve yılan anı görse gözi kör olur. Daḫı
niçe ḫāṣṣaları vardur. Zebercedle bir cinsdür. Yā, ḥarf-i nisbet ve nūn, ḥarf-i te’kīd-i
a
nisbetdür. Zümürrüde mensūb ferş dimekdür. Ḫaḍravātdan kināyetdür (5 ) ya‘nī
nebātāt. Bigüstered: Bā-yı meksūre fi‘l-i mużāri‘e dāḫil olsa istiḳbāle taḫṣīṣ ider. Niteki
mī, ḥāle taḫṣīṣ ider. Ve gāh olur ki biribirinüñ maḳāmında müsta‘meldür. Ve gāh olur ki
her birisi maḳām-ı istimrārda isti‘māl olınur. Ve gāh olur ki her biri maḥż-ı te’kīd içün
gelür. Güstered, kāf-ı ‘Acemüñ żammıyla ve tānuñ fetḥiyle fi‘l-i mużāri‘dür
güsterīden[den]. Bunda, döşeye dimekdür. Fā‘ili ferrāşdur. Maḥṣūl-i terkīb: Ferrāş-ı
bād-ı ṣabāya Ḫudā, ḳudretiyle söylemiş tā zümürrüde mensūb ferşi döşeye ya‘nī yer
yüzini yeşil nebātātla setr ide. Ḥāṣılı yer yüzini yeşil çayır ve çemenle tezyīn eyleye.
jn»oPM ¸Ã¶p k¿¶ nj HoUILº RI¹M IU ½j¼¶oÎ Hn ÁnI¿M oMH ¾ÄHj » Ve dāye-i ebr-i bahārī-rā fermūde tā
benāt-ı nebāt-rā der-mehd-i zemīn bipervered. Dāye, eṭfāl emzüren ‘avratdur ki Türkīce
aña ṭaya dirler. Bu ḫıdmete ekẟer cevārī cinsini ta‘yīn iderler. ‘Arabca murżi‘a dirler.
Ebre iżāfeti beyāniyyedür. Ebr, bulutdur. Bahārī: Bahār, ilk yazdur ve yā, ḥarf-i nisbet
ve rā, edāt-ı mef‘ūl. Fermūde māżīden ḳısımdur. Fā‘ili Ḫudādur. Buyurmuş dimekdür.
Benāt, bintüñ cem‘idür. Ḳız oġlancuḳlar dimekdür. Nebāta iżāfeti beyāniyyedür. Nebāt,
yaş ota dirler, ‘Arabīdür. Rā, edāt-ı mef‘ūldür. Der, ḥarf-i ẓarfdur, fī ma‘nāsına. Mehd,
beşige dirler. Fārisīce gehvāre dirler. Zemīn, yerdür; arż ma‘nāsına. Mehdüñ zemīne
iżāfeti beyāniyyedür. Bipervered: Bā-yı ‘Acemīnüñ ve vāvuñ ve rānuñ fetḥalarıyla fi‘l-i
mużāri‘dür perverīdenden. Bunda, besleye dimekdür. Ḥażret-i Şeyḫ tāze nebātātı eṭfāle
ve bahār buludını eṭfāl terbiye iden dāyeye teşbīh eylemiş. Maḥṣūl-i terkīb: Daḫı Ḫudāy
te‘ālā bahār buludı dāyesine buyurmuş tā nebāt eṭfālini yer beşiginde besleyüp terbiye
eyleye. Ya‘nī bārān yaġdursa ḳış şiddetinden mürde nebātātı iḥyā eyleye.
½jo¨oM nj ¡n» qLw ÁIL¤ Áp»n¼º S÷±hM HoºITinj » Ve dıraḫtān-rā be-ḫil‘at-i nev-rūzī ḳabā-yı
sebz-i varaḳ der-ber-kerde. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Ve dıraḫtān ferrāşa ma‘ṭūfdur. Dıraḫt, yerde
duran aġaca dirler. Ekẟer yaş aġacda isti‘māl iderler. Ḳurıduḳdan ṣoñra veyā
kesildükden ṣoñra çūb dirler. Elif ve nūn ile cem‘i şāẕẕdur. Zīrā elif ve nūnla cem‘
ẕevi’l-‘uḳūla maḫṣūṣdur. Ġayr-ı ẕevi’l-‘uḳūl hāyla cem‘ olur. Gülhā ve sünbülhā gibi.
Rā bunda, ḥarf-i taḫṣīṣdür. Dıraḫtlaruñ dimekdür. “Eşcāra ve dıraḫta” diyenler rānuñ
taḫṣīṣ içün olduġına āgāh olmamışlar (Redd-i Şem‘ī ve Lāmi‘ī). Be-ḫil‘at: Bā bunda,
Türkīde diyü dimekle ta‘bīr ma‘nāsınadur. Ḫil‘at, ḫānuñ kesriyle fāḫir libāsına dirler.
Nevrūza iżāfeti beyāniyyedür. Nevrūz, Güneş burc-ı Ḥamele naḳl eyledügi güne dirler.
Niteki burc-ı Mīzāna naḳl eyledügi güne Mihrcān dirler rānuñ sükūnıyla. Ḥāṣılı Nevrūz
bahāruñ ve Mihrcān güzüñ ibtidāsıdur, ya‘nī evvel günidür. Yā, ḥarf-i nisbet. Ḳabā,
ḳaftān dimekdür ve yā iżāfet içün gelmişdür. Zīrā bir kelimenüñ -ki āḫiri ḥurūf-ı ‘illetüñ

332
birisi ola, ḥālet-i iżāfetde bir yā iẟbāt iderler. Ḳabā-yı sebz gibi ve būy-ı ḫoş ve ḥācī-i
Ka‘be gibi. Sebze iżāfet beyāniyyedür. Yeşil ḳaftān dimekdür. Varaḳa iżāfet de
böyledür. Varaḳ, vāvuñ ve rānuñ fetḥalarıyla yapraḳ ma‘nāsınadur. Der bunda, ḥarf-i
ṣıladur ve ber, ḥarf-i isti‘lā ve kerde, māżīden ḳısım. Fā‘ili gene Ḫudādur. Bunda
dıraḫtānı a‘yān-ı nāsa ve evrāḳı ḫil‘athā-yı Nevrūzīye teşbīh idüp buyurmuş. Maḥṣūl-i
terkīb: Daḫı dıraḫtlaruñ üzerine Nevrūz’a mensūb ḫil‘at diyü yeşil yapraḳ ḳaftānı
eylemiş. Ya‘nī nevrūz ḫil‘ati diyü dıraḫtlaruñ üzerine yeşil yapraḳ ḳaftānı geydürmiş.
Bu telmīḫdür A‘cāmuñ Celālüddīn Melikşāh bin Alparslan zamānından beri selāṭīn,
erkān-ı devlete ve a‘yān-ı ḥażrete rūz-ı nevrūzda ḫil‘atler baġışlayup ḥubūr u sürūr
eyledükleri ve herkes ‘alā-ḳadrihi tāze libāslar geyüp ẕevḳ u ṣafā eyledüklerine. Ḥāṣılı
‘A‘cām bu güne a‘yāddan ziyāde i‘tibār idegelmişler. Be-ḫil‘at-i nevrūzīnüñ ma‘nāsını
“berāy-ı ḫil‘at-i nevrūzī ve eşcāra nevrūzlıḳ ḫil‘atiyle” diyen iṣābet eylememişlerdür
(Redd-i Lāmi‘ī ve Şem‘ī). Minhüsinde “sebz lafẓı varaḳ lafẓına mużāf olmaḳ cā’iz
degüldür” diyen iżāfet aḥvālinden āgāh degül imiş (Redd-i Sürūrī).
½jI¿º owoM ¾Î¼§{ ½°¨ ÍÃMn ´w¼¶ ³»k£M HoiI{ ÏHÿö H » Ve eṭfāl-i şāḫ-rā be-ḳudūm-ı mevsim-i
b
rebī‘ külāh-ı şükūfe (5 )ber-ser nihāde. Bu cümle dıraḫtāna ma‘ṭūfdur. Eṭfāl, ṭıfluñ
cem‘idür. Yedi yaşına dek oġlancuġa ṭıfl dirler; andan ṣoñra ṣabī dirler. Şāḫa iżāfeti
beyāniyyedür. Şāḫ, dala ve budaġa dirler. Ve rā, ḥarf-i taḫṣīṣ. Şāḫ ṭıfıllarınuñ dimekdür.
Be-ḳudūm: Bā, ḥarf-i sebeb ve ḳudūm maṣdardur duḫūl vezni üzerine, ‘alime bābından.
Mevsime iżāfeti lāmiyyedür. Mevsim, cem‘ olıcaḳ mu‘ayyen zamāna dirler. Niteki
mevsimü’l-ḥācc dirler ḥuccācuñ cem‘ olıcaḳ mu‘ayyen zamānına. Ammā bunda, zamān
ma‘nāsınadur. Nihāyeti rebī‘a iżāfetle taḫṣīṣ kesb eylemiş. Rebī‘den murād rebī‘-i eşher
degüldür. Ya‘nī ilk yaz[a] rebī‘ dirler. Külāh, börke dirler. Şükūfeye iżāfeti
beyāniyyedür. Şükūfe muṭlaḳā çiçekdür. Ber, ḥarf-i isti‘lā. Ser, başdur; re’s ma‘nāsına.
Nihāde, ḳomuş; māżīden ḳısımdur, sābıḳları gibi. Maḥṣūl-i terkīb: Daḫı Ḫudāy te‘ālā
şāḫ ṭıfıllarınuñ ilk yaz gelmek sebebiyle şükūfe külāhını başı üzre ḳomuş. Ya‘nī faṣl-ı
bahār gelmek sebebiyle ‘ālem gül ve gülistān olmış Ḫudānuñ ḳudretiyle. Ma‘lūm ola ki
gofte ve fermūde ve kerde ve nihāde kelimelerine ism-i mef‘ūl ma‘nāsını virüp ḳā’im-i
maḳām-ı fā‘iline isnād ḳābildür. Ya‘nī ḳıbel-i Ḫudādan dinilmiş ve buyurulmış ve
eylenmiş ve ḳonmış diyevüz. Līkin sibāḳ u siyāḳa ol ensebdür. Fe-te’emmel. Bu dörd
fıḳra bu kitābuñ berā‘at-i istihlālini müteżammındur. Ya‘nī faṣl-ı bahārda taṣnīf
olduġına işāretdür.
½k{ ¢ÄIÎ k¿{ yUnk£M ÂÄIº ½nI~ø » Ve ‘uṣāre-i nāyī be-ḳudreteş şehd-i fāyıḳ şode. ‘Uṣāre,
‘aynuñ żammıyla ṣıḳınduya dirler. Ya‘nī bir nesneyi ṣıḳmaḳdan ḥāṣıl olan şey’e dirler.
Niteki zeytūnı ṣıḳmaḳdan zeyt yaġı ḥāṣıl olur. Nāy, lafẓ-ı müşterekdür ḳamışla
boġazlıġı beyninde –ki ‘Arabca aña ḥulḳūm dirler, ḥā-yı mühmele[nüñ] żammıyla.
Meẟelā ḥayvānātuñ cigerle boġazdan çıḳan nesne. Ve yā, cā’izdür ki ḥarf-i nisbet ola ve
cā’izdür ki ḥarf-i vaḥdet ola. Ya‘nī ḳamışa mensūb ṣıḳındı veyā boġaza mensūb ṣıḳındı
veyā bir dürlü ḳamışuñ ve bir dürlü boġazuñ ṣıḳındısı. Be-ḳudreteş: Bā, ḥarf-i
muṣāḥabet. Ḳudret aṣlında maṣdardur küdret vezni üzre ammā bunuñ gibi yerlerde
Allāhuñ ḳażāsı ve ḥükm-i ezelīsi murāddur. Şīn-ı żamīr Ḫudāya rāci‘dür. Şehd,
‘Arabīde şīnuñ żammı ve fetḥiyle lüġatdür ammā ‘Acem fetḥ-i şīnla isti‘māl ider. Ḥāṣılı
gömeç bala dirler. Pes neyden şeker ḳamışı murād olursa şehdden mecāzen şeker murād
olur veyā ḳaṭr-ı nebāt. Ammā nāydan ḥulḳūm murād olursa şehdden gömeç bal murād
olur ve ḥulḳūmdan arı boġazı. Zīrā bal arusı envā‘-ı ezhār u eşcār ve eṣnāf-ı evrāḳ-ı

333
eẟmārı ṭolanup her birinden ‘asele mādde olmaġa ḳābil nesne ile şikemini pür idüp ve
petege12 gelüp şikeminde olan mādde-i ‘aseli nefesini ‘usr eylemekle ya‘nī ṣıḳmaġla
istifrāġ eyler ve ol petekde terbiyet eyledügi ḫāneleri mümtelī ider. Pes ḳudret-i Ḫudā
bile azacuḳ zamānda şehd-i fāyıḳ olur. Ẓahīr-i Fāryābī bu ma‘nāya işāret buyurmış.
Beyt:
|oe SÄIü p ¹¨ x¼i ¸Àj ¾¨ Æoü ·HkM
n¼Lºp k¹¨ ¤ ¾¨ kÅoT¶ ÁH ¾Tvzº 13
Fāyıḳ, fāḳa-yefūḳudan ya‘nī naṣara bābınuñ ecvef-i vāvīsinden ism-i fā‘ildür, ‘ālī
ma‘nāsına. Fāḳa ‘alā-aḳrānihi dirler ḳaçan bir kimse şeref ü kemālde aḳrānı üzre ziyāde
olsa ve anlara ġālib olsa. Şode, māżīden ḳısımdur şodenden. Ya‘nī olmaḳ, ṣayrūret
ma‘nāsına. Maḥṣūl-i terkīb: Nāya mensūb ṣıḳındı veyā bir dürlü nāyuñ ṣıḳındısı
Ḫudānuñ ḳudretiyle şehd-i fāyıḳ olmış. İki ma‘nāyla; ya‘nī şeker evvele göre ve ‘asel
ẟānīye göre.
¾Tz¬ ¢wIM ®hº yTÃMoTM I¶oi ´hU » Ve toḫm-ı ḫurmā be-terbiyeteş naḫl-i bāsıḳ geşte. Toḫm
bunda, çekirdekdür. Ḫurmāya iżāfeti lāmiyyedür. Ḫurmā, ma‘rūf. Be-terbiyeteş: Bā,
ḥarf-i muṣāḥabet. Terbiyet maṣdardur, tef‘īl bābından; bir nesneyi beslemek. Şīn,
Ḫudāya rāci‘dür. Naḫl bunda, ḫurmā aġacıdur. Bāsıḳ, uzun dimekdür. Geşte, māżīden
ḳısımdur; olmış dimekdür ṣayrūret ma‘nāsına. Ma‘lūm ola ki geşten ve gerdīden kāf-ı
‘Acemīyle aṣıl lüġatde dönmek ma‘nāsınadur. Ya‘nī giderken dönmek, Mevlevīler gibi
dönmek ve bir sözden dönmek ve ‘araba gibi dönmek ve dūlāb gibi dönmek. Pes inḳılāb
ve ṣayrūret ma‘nāları bunlardan me’ḫūẕdur. Fe-te’emmel. Şode ve geşte[yi] ism-i
mef‘ūl ṭutanlar ma‘nā cānibine nāẓır degüller imiş (Redd-i Lāmi‘ī ve Sürūrī). Maḥṣūl-i
a
terkīb: Daḫı Ḫudānuñ terbiyesiyle ḫurmā çekirdegi (6 ) uzun ḫurmā aġacı olmış. Ḫurmā
aġacını taḫṣīṣ bi’-ẕ-ẕikr eyledi. Zīrā andan uzun oduñlı aġac olmaz. Ḳıṭ‘a:
kºnI¨nj ¦±Î » kÃ{n¼i » ¾¶ » jIM » oMH
Án¼hº S±ÿûM » ÁnA þ§M ºIº ¼U IU
Ebr ü bād u meh ü ḫˇurşīd ü felek der-kārend
Tā tü nānī be-kef ārī vü be-ġaflet neḫˇarī
Ebr, bulut; bād, yel. Meh, māhdan muḫaffef, aydur; ḳamer ma‘nāsına. Ḫˇurşīd, güneş;
yalñız ḫˇur da dirler şīd de. Felek, gök. Der, ḥarf-i ẓarf. Kār, işdür; fi‘l ma‘nāsına. Nūn
ve dāl-ı sākine bunuñ gibi yerlerde edāt-ı cem‘dür. Ya‘nī sīn ve tānuñ cem‘idür. Müfred
murād olsa kārest dirdük. Fe-te’emmel. Tā, ḥarf-i ta‘līl. Tü, sen dimekdür; ente
ma‘nāsına. Nān, etmek ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Be-kef: Bā, ḥarf-i ṣıla. Kef, lafẓ-ı Fārisīdür,
aya ma‘nāsına, ya‘nī el ayası. ‘Arabca rāḥe dirler. Ārī, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i
muḫāṭabdur ārīdenden ki muḫaffefdür āverīdenden ki mużāri‘i āvered gelür. Fe-
te’emmel. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Yā-yı sākineden ṣoñra geldügi-y-çün vāvla hemze beyninde
telaffuẓ olınur. Niteki ‘azze vü celle de böyle idi. Be-ġaflet: Bā, ḥarf-i muṣāḥabet.
Ġaflet, ma‘rūf. Neḫˇarī: Nūn, ḥarf-i nefy-i ḥükmdür, anuñçün muttaṣıl yazılur. Ḫˇarī,
vāv-ı resmīyle fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i muḫāṭabdur; yimeyesin dimekdür. Ba‘żılar

12
Derkenâr: Petek: Bā-yı ‘Acemī ve kāf-ı ‘Arabīyle ḳovana dirler.
13
Bedān ġaraż ki dehen ḫoş konī zi-ġāyet-i ḥırṣ / Nişeste’ī müteraṣṣıd ki ḳayy koned zenbūr. Aşırı hırs
yerine tatlı sözler söylemeyi âdet hâline getirirsen (türlü sıkıntıyı çektikten sonra) bal kusan arı gibi ümit
içinde olursun.

334
neḫˇarī bā-yı istiḳbāliyye ile istifhām-ı inkārī olmaġa ḳābil didiler ammā bu ḳavle iltifāt
olınmaz her kimden ṣādır olursa [Redd-i Lāmi‘ī]. Maḥṣūl-i beyt: Ebr ve bād ve meh ve
güneş ve felek işdedürler. Ya‘nī her birisi bir işde ve ḫıdmetde ẟābitdür. Ḥāṣılı her biri
bir ḫıdmete ta‘yīn olunmışdur; tā kim sen bir etmek ele getüresin ve ol etmegi ġafletle
yimeyesin. Etmek ele getürmekden murād kesb ü taḥṣīldür. Ya‘nī Ḫudā bunları saña
ḫıdmetkār ta‘yīn eylemişdür; tā kim sen bu vāsıṭa ile Ḫudāya ‘ibādet ü ṭā‘at eyleyesin.
nHjoM ·I¶oÎ » ¾Tz¬ow ¼U o¿MpH ¾µÀ
ÁoLº ·I¶oÎ ¼U ¾¨ k{ILº ýI~ºH óo{
Heme ez-behr-i tü ser-geşte vü fermān ber-dār
Şarṭ-ı inṣāf nebāşed ki tü fermān neberī
Behr: Bānuñ fetḥi ve hānuñ sükūnıyla edāt-ı ta‘līldür, li‐eclin ma‘nāsına. Lāzımu’l-iżāfe
olan elfāẓdandur. Ser-geşte, vaṣf-ı terkībī aḳsāmındandur. Bi-ḥasebi’l-lüġat başı dönmiş
dimekdür ammā isti‘mālde müteḥayyir ve bī-ḳarār ma‘nāsınadur. Fermān ber-dār da
vaṣf-ı terkībīdür [ber]-dārīdenden. Lüġatde ḳaldurmaḳ ma‘nāsınadur; ber-dāşten gibi,
ammā isti‘mālde götürmekle ta‘bīr iderler buyruḳ ḳaldurıcı ya‘nī götürüci ve ṭutıcı
ma‘nāsına. Ber-dārı, ber-dāştenden ve bordenden aḫẕ idenler ḫaṭā-yı fāḥiş eylediler
(Redd-i Kāfī ve Şem‘ī ve Lāmi‘ī). Şarṭ-ı inṣāf: Şarṭ, ma‘rūf. “Şarṭ lafẓı Fārisīde ekẟer
maḥallde lāyıḳ ma‘nāsına müsta‘meldür” diyen ekẟer ‘indiyāt söylemekle muḳayyeddür
(Redd-i Şem‘ī). Ve inṣāf, ‘adālet dimekdür ve iżāfet lāmiyyedür. Nebāşed, fi‘l-i nefy-i
müstaḳbeldür bāşīdenden; degül, olmaz ma‘nāsına. Ki, ḥarf-i beyān. Fermān, isimdür;
buyruḳ ma‘nāsına. Neberī, fi‘l-i nefy-i istiḳbāl-i müfred-i muḫāṭabdur berīdenden;
iltmek ma‘nāsına. Bordendendür diyenler aḥvāl-i iştiḳāḳı bilmezler imiş [Redd-i İbni
Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Şem‘ī]. Maḥṣūl-i beyt: Beyt-i evvelde meẕkūr olan eşyānuñ
cemī‘i senüñçün ser-geşte ve dā’ir ve fermān-peẕīrdür ve ḫıdmetüñde bī-ḳarār u bī-
ẟebātdur. Ya‘nī Ḫudā bunları saña ḫıdmetkār eylemişdür ki sen anuñ ḫıdmetinde ẟābit ü
ḳā’im olasın. Pes şarṭ-ı inṣāf degüldür ki sen buyruḳ ṭutmayup fermān-peẕīr olmayasın.
Ḥāṣılı eflāki kevākible ve arżı ḥayvānāt u nebātāt u ma‘ādinle saña ṭufeyl ḫalḳ
eylemişdür. İmdi bu ma‘nā-yı aẓīmi ni‘met bilüp Ḫālıḳuñ emrine imtiẟāl idüp
me’mūruñla ‘āmil olmaḳ gereksin. Fermān ber-dār terkībinde “ber, taḥsīn-i lafẓ içün
gelmişdür” diyen lüġat aḥvālinden āgāh degül imiş [Redd-i Şem‘ī ve Kāfī]. Vaḳtā kim
ḥażret-i Şeyḫ ẕikr-i taḥmīd ve taḥrīż-i ‘ibādet ve terġīb-i şükr ve tenbīh-i ‘acz ü ḳuṣūr ve
i‘lām-ı taḳdīr-i erzāḳ ve beyān-ı ṭarīḳ-ı tevekkül ve tebyīn-i ‘acāyib-i Ḳudretu’llāhdan
fāriġ oldı ise elṭāf-ı Ḥaḳḳuñ ẕikri beyānında taṣliyeye şürū‘ idüp buyurur ki:
SwoLinj Der-ḫaberest. Bu muḳaddem ḫaberdür mu’aḫḫar mübtedāya ki her geh ki
yekīdür.
R¼±~² H ¾Ã±ø Âÿõ~¶ kµd¶ ·I¶p n»j ¾µTU » ·IöjA R¼ÿÅ » ·Iõ²Iø Sµen » RHj¼]¼¶ ohÿ¶ » RI¹GI¨ n»owpH
³°v²H»
Ez-server-i kā’ināt ve mefḫar-i mevcūdāt ve raḥmet-i ‘ālemiyān ve ṣafvet-i ādemiyān ve
tetimme-i devr-i zamān Muḥammed [Muṣṭafā] ‘aleyhi’ṣ-ṣalātu ve’s-selām. Server, ulu
ma‘nāsınadur. Kā’ināt, bunuñ gibi yerlerde maḫlūḳāt ma‘nāsınadur. Mefḫar, aṣlında
maṣdar-ı mīmīdür ammā bunuñ gibi yerlerde şol ẕāta dirler ki anuñla faḫr iderler ya‘nī
nāzlanurlar. [Mevcūdāt], mevcūd olan eşyādan ‘ibāretdür. ‘Ālemiyāna ḳıyās budur ki yā
ḥarf-i nisbet ola ve elif ve nūn edāt-ı cem‘ ola. Pes “ḥurūf-ı ẟelāẟe edāt-ı cem‘dür”

335
diyenler ‘indī söylemişler [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī]. ‘Ālemiyān, ehl-i ‘ālem
b
dimekdür. Ṣafvet: (6 ) Ṣādda ḥarekāt-ı ẟelāẟe cā’izdür mādām ki tāyladur. Ammā tādan
mu‘arrā olsa fetḥledür ancaḳ, ḫāliṣ ma‘nāsına. Ādemiyān, ‘ālemiyān gibidür yā ḥarf-i
nisbet olmaḳda. Ammā Niṣāb-ı Ṣıbyānda “ādemī, insī ve insān, merdüm” dimişdür.
Ya‘nī ādemīyi ve insīyi yāyla insāna mürādif dutmuşdur. Pes bunda ẓāhir olur ki yā aṣlī
ola. Ve’l-‘ilmü ‘indellāhi. Tetimme, maṣdardur; tef‘īl bābından. Şol nesneye dirler ki bir
şey anuñla tamām ola. Niteki dā’ire-i nübüvvet vücūd-ı şerīfleri ile tamām olmuşdur ki:
ÈõbÚFӏ ]vžÓì Óô14buyurmuşdur. Devr-i zamān, ya‘nī dā’ire-i zamān. Ve iżāfet beyāniyyedür.
Ammā iżāfāt-ı ḫums lāmiyyelerdür. Fe-te’emmel. Muḥammed Muṣṭafā, mā-sebaḳa ‘aṭf-
ı beyāndur. Maḥṣūl-i terkīb: Ḥadīẟde vārid ü ẟābit olmuşdur kā’inātuñ ulusından ve
mevcūdātuñ mefḫarından ve ehl-i ‘ālemüñ raḥmetinden ve Ādemoġullarınuñ ṣāfī vü
ḫāliṣ güẕīdesinden ve devr-i zamānuñ tetimmesinden ki meẕkūr elḳābla mülaḳḳab
Muḥammed Muṣṭafādur ‘aleyhi’ṣ-ṣalātu ve’s-selām. Beyt:
´Ãw» ´ÃvM ´Ãv] ´Ãv¤ ´Äo¨ ÂLº ÌIõ¶ ÍÃÿ{
ün ün ün
Ḳasīm cesīm besīm vesīm Şefī‘ün muṭā‘un nebiyyün kerīm
Beyt, lüġatde eve dirler ammā ıṣṭılāḥda iki mıṣrā‘dan mürekkeb naẓma dirler, gerek
āḫirleri mütevāfıḳ olsun gerekse olmasun. Ve mıṣrā‘, lüġatde ḳapu ḳanadına dirler
ammā ıṣṭılāhda yarım beyte dirler. Bunda beyt yerine şi‘r yazanlar ma‘nā-yı beytden
āgāh degüller imiş (Redd-i Sürūrī ve Şem‘ī). Şefī‘, ṣāḥib-i şefā‘atdür dimek ola veyā
maḳbūlü’ş-şefā‘at. Fa‘īl be-ma‘nī-i fā‘ildür veyā mef‘ūl. Muṭā‘, ism-i mef‘ūldür, if‘āl
bābından; iṭā‘at olunmışdur. Ya‘nī ins [ü] cin aña iṭā‘at eylemiş ve emrine muṭī‘
olmuşdur. Nebiyyün aṣlında nebī’ündür. Fa‘īl be-ma‘nī-i fā‘il. Nebe’e-yenbīden ya‘nī
ḍaraba bābınuñ mehmūzü’l-lāmından. Hemze yāya dönüp idġām olmuşdur. Cem‘i
enbiyā’ ve nübe’ā’; fu‘alā’ vezni üzre. Şürefā’ ve küremā’ gibi. Muḫbir ma‘nāsına,
ya‘nī Ḫudā’dan ḳullarına ḫaber virici ve getürici ma‘nāsına. Ve cā’izdür ki nübüvvet
nebāvetden ola. Ya‘nī yüksek yer, depeler gibi. Pes nebīnüñ ma‘nāsı “müşerref ‘ale’n-
nās” dimekdür. Zīrā müşerref, rif‘ate dirler. Meẕkūr ma‘nālar luġavīdür. Ammā
ıṣṭılāhda Fütūḥāt-ı Mekkī buyurur: Nebī, şol ẕāt-ı şerīfe ve ‘unṣur-ı laṭīfe dirler ki aña
bi-ṭarīḳı’l-vaḥy min-‘indillāh bir şerī‘at nāzil ola ki ol şerī‘at anuñ Ḫudāya ta‘abbüdinüñ
keyfiyyeti beyānını müteżammın ola. Eger ol şerī‘at ile ġayra meb‘ūẟ olur ise resūl
dirler. Temme kelāmuhu. Kerīm, iyi dimekdür. Naḳīżi le’īmdür ki ma‘nāsı alçaḳdur.
Ammā ıṣṭılāḥda semīḥ ya‘nī cevmerde dirler ki aḫlāḳ-ı marżiyye ve eṭvār-ı seniyye ile
mücellā vü müzeyyen ola. Ḳasīm, ḳasāmetden olur ise ḥasenü’l-vech ma‘nāsına fa‘īl be-
ma‘nī-i fā‘ildür. Ammā ḳısmdan olursa fa‘īl be-ma‘nī-i fā‘ildür gene ḳısmet idici
ma‘nāsına. Ya‘nī dünyāda ‘ulūm u ma‘rifeti ve ḥikmeti ümmeti beyninde ve āḫiretde
raḥmeti ve şefā‘ati taḳsīm idicidür. Cesīm, lüġatde iri gövdeli, mücessem ma‘nāsınadur.
Ammā bunda murād ‘aẓīmü’l-ḳadr ve’l-mertebedür. Didiler ki ol ḥażretüñ şol
mu‘cizesine işāretdür ki i‘tidāl-i ḳāmetle iken her ne deñlü mevzūn ve boylı ve gövdeli
kimsenüñ yanında vāḳi‘ olsa andan bülend ve a‘lī ve cesīm görinürdi. “Enbiyādan hīç
birisi cesāmet ile mevṣūf degüldür” diyenler ‘aceb bu ḳadar biñ enbiyānuñ cem‘ini
bildiler mi ki bu ḥükme cezm eylediler [Redd-i şurrāḫ cemī‘an]. Hele ṭūl-i ḳāmeti
ḥażret-i Ādeme isnād eylemek meşhūrdur ammā anı da Allāh bilür ve peyġamber ancaḳ.
Besīm, güleç yüzlü ma‘nāsınadur ya‘nī ḫandān-rūy. Mütebessim ma‘nāsına olmaḳ da
14
Hadîs-i şerîf: “Benden sonra peygamber yoktur”.

336
cā’izdür. Ve buyurmışlardur ki ben laṭīfe idiciyim ammā ṭoġrıdan ġayrı söylemezem. Ve
ba‘żılar rivāyet eyledi ki şöyle muḥkem gülerdi ki mübārek azu dişleri görinürdi.
Vesīm, vesmedendür ki ‘alāmete dirler. Ya‘nī mübārek arḳaları mühr-i nübüvvetle
nişānlanmış idi veyā nūr-ı nübüvvetle. Mübārek alnınuñ tenvīrinden kināyet ola ki
‘alāmet-i ṣıdḳ-ı risāletdür. Niteki kitāblarda yazar ki nūr-ı nübüvvet ḥażret-i Ādem’üñ
alnından ḥażret-i Şīt’e ve sā’ir enbiyāya naḳl iderek ḥażrete vāṣıl oldı. Vesīm, ḥasenü’l-
vech ma‘nāsında gelür. Mıṣrā‘-ı ẟānīde vāḳi‘ olan elfāẓ tecnīs-i muṭarraf üslūbı üzredür.
Ya‘nī evvel ḥarfinden ġayrı ḥarfleri birdür. Niteki ‘alime ve ḳaleme ve seleme böyledür.
Ma‘lūm ola ki bu elfāẓ tekrār-ı ḫaber ḳabīlindendür. Ya‘nī hüve şefī‘ün muṭā‘un nebī’ün
kerīm. Ḥāṣılı Muḥammed Muṣṭafā bu evṣāfla mevṣūf ve bu elḳābla mülaḳḳabdur. Beyt:
·ILÃTzQ ¼U ·¼a k{IM ¾¨ HoT¶ H nH¼Äj ´ü Âa
·ILÃTz¨ b¼º k{IM ¾¨ HoºA odM Z¼¶pH ¥IM ¾a
Çi ġam dīvār-ı ümmet-rā ki bāşed çün tü püştībān
a
Çi bāk ez-mevc-i baḥr ān-rā ki bāşed (7 )Nūḥ keştībān
Çi, cīm-i ‘Acemīnüñ kesri ve hā-yı resmīyle ne dimekdür. Ẕevi’l-‘uḳūluñ ġayrında
müsta‘mel lafẓdur. Dīvār, ma‘rūf. ‘Arabca cidār dirler. Ümmete iżāfeti beyāniyyedür.
Rā, edāt-ı ṣıladur, bā ma‘nāsına. Ki, ḥarf-i beyān veyā ḥarf-i ta‘līl. Bāşed, fi‘l-i mużāri‘-
i müfred-i ġā’ibdür bāşīdenden. Bunda, ola ma‘nāsınadur. Çün, vāv-ı resmīyle edāt-ı
teşbīhdür. Püştībān: Püşt, arḳa dimekdür ve yā muḳḥemedür żarūret-i ḳāfiye içün. Yā-yı
nisbet olmaḳ da ḳābildür ba‘żı te’vīlle. Ve bān, edāt-ı fā‘ildür; -ci ma‘nāsına. Niteki
derbān dirler ḳapıcı ve şütürbān, deveciye dirler. Türkīde ba‘żı binālarda peştivan
didükleridür. Bi-ḥasebi’l-lüġat arḳa ṣaḳlayıcıdur ammā bunuñ gibi yerlerde ẓahīr ve
sened murāddur. Bāk, eymenmek ya‘nī ḳayırmaḳ. ‘Arabca mübālāt dirler. Mā-ebālī
dirler, ḳayırma diyecek yerde. Mevc, deñiz talazı. ‘Arabīdür. Baḥre iżāfeti lāmiyyedür.
Ān, ism-i işāretdür muḳadder kese. Taḳḍīri ān kes-rā. Rā, edāt-ı ṣıladur, bā gibi. Ki,
ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Keştībān: Keştī, yā-yı aṣliyye ile gemiye dirler. ‘Arab sefīne dir. Ve
bān, edāt-ı fā‘ildür; sābıḳ gibi. Gemici dimekdür. ‘Arabca mellāḥ dirler. “İki ṣīġada bān
edāt-ı nisbetdür” diyen ġaflet eyledi (Redd-i Lāmi‘ī). Maḥṣūl-i beyt: Ne ġam ümmet
dīvārına ya‘nī ümmete. İstifhām-ı inkārīdür. Ya‘nī ümmetüñe ġam yoḳ. Zīrā senüñ gibi
sened ü ẓahīri var. Deñiz mevcinden ne bāk ol kimseye ki ḥażret-i Nūḥ gemicisi ola.
Ḥāṣılı bir ümmetüñ ki senüñ gibi senedi ve şefā‘atgeri ola; ol kimse cehennem
‘aẕābından ne ḳorḳar, ya‘nī ḳorḳmaz. Niteki Nūḥ peyġamber gemicisi olan kimse ṭūfān
mevcinden bāk eylemez, ya‘nī pervā çekmez. Naẓm:
¾²Iµ\M Â]k²H þz¨ ¾²Iµ§M ±÷²H ú±M
Keşefe’d-dücā bi-cemālihi Belaġa’l-‘ulā bi-kemālihi
Bu naẓm bu baḥr-i kāmilüñ üçünci ‘arūż [ve] ḍarbındandur. Ya‘nī ‘arūż ve ḍarbı
mücezzevdür. Ya‘nī her mıṣrā‘ı iki mütefā‘ilün gelür. İllā dördünci mıṣrā‘uñ evveli
mużmer gelür, ya‘nī müstef‘ilün. Belaġa, fi‘l-i māżī-i müfred-i müẕekker-i ġā’ibdür.
Fā‘ili, taḥtında müstetir żamīr, Muḥammede rāci‘. İrişdi dimekdür. ‘Ulā, ‘aynuñ
żammıyla ve lāmuñ fetḥiyle müfred ile cem‘ beyninde müşterek ṣīġadur. Müfred olunca
şeref ve rif‘at ma‘nāsınadur. Taḳdīren manṣūb mef‘ūlidür belaġanuñ. Ammā cem‘
olunca ‘ulyānuñ cem‘i olur ‘aynuñ żammı ve lāmuñ sükūnıyla ki a‘lānuñ mü’enneẟidür.
Pes bu taḳdīrce bir mevṣūf taḳdīr olınur. Merātib ü derecāt-ı a‘lā dimek olur. ‘Ulā, elifle
yazılsa müfred olup “rif‘at” ma‘nāsına gelür. “‘Aynuñ fetḥi ve żammı cā’izdür” diyen

337
“elifle yazılsa ‘aynuñ fetḥi cā’izdür” didüginde naẓar var. Te’emmel. [Redd-i Kāfī]. Bi-
kemālihi: Bā, ḥarf-i cerr; ma‘nā-yı sebebiyyeti müteżammın, belaġaya müte‘allıḳ ve
żamīr-i mecrūr Muḥammede rāci‘dür. Keşefe, fi‘l-i māżī-i müfred-i müẕekker-i ġā’ib;
açdı dimekdür. Dücā da dāluñ żammı ve cīmüñ fetḥiyle müfred ve cem‘ beyninde
müşterek lafẓdur. Müfred olunca şiddet‐i ẓulmet ma‘nāsına olur. Cem‘ olunca dücyenüñ
cem‘i olur. Gice ḳarañlıḳları ya‘nī küfr ẓulmetini ve gicelerini açdı. Bi-cemālihi, bi-
kemālihi gibidir i‘rābda ve ta‘alluḳda. Maḥṣūl-i beyt: Ḥażret-i Muḥammed kemāliyle
derecāt u merātib-i ‘ulāya irişdi ya‘nī ser-ḥalḳa-i enbiyā olmaḳ merātibine vāṣıl oldı.
Küfr ẓulumātın da cemāl-i īmān u İslāmla keşf eyledi dimekdür.
¾²A » ¾Ã±ø H¼±Å ¾²I~i Íõ] S¹ve
Ṣallū’ ‘aleyhi ve Ālihi Ḥasünet cemī‘u ḫıṣālihi
Ḥasünet, fi‘l-i māżī-i müfred-i mü’enneẟ-i ġā’ibe. Güzel oldı dimekdür. Cemī‘, hep
dimekdür. Ḫıṣāl: Ḫā-yı mu‘cemenüñ kesriyle ḫaṣletüñ cem‘idür; ḫulḳ ve ḫūy
ma‘nāsınadur. Ḥasünet fi‘lini cemī‘a isnād, ḫıṣāle iżāfetle te’nīẟ aḫẕ eylemek i‘tibārı-y-
ladur. Zīrā külli cem‘-i mü’ennesdür. Ve ‘ale’l-ḫuṣūṣ ki cemī‘ lafẓında ma‘nā-yı
cem‘iyyet melḥūẓdur. Żamīr gene Muḥammede rāci‘dür. Ṣallū’, fi‘l-i emrdür; cem‘-i
müẕekker-i muḫāṭabdur. Ṣalavāt getürüñ dimekdür. ‘Aleyhi cārr ve mecrūr ṣallū’ya
müte‘allıḳdur. Ve Ālihi żamīr-i mecrūra ma‘ṭūfdur bir ḥarf-i cerr taḳdīriyle. Veyā
‘ulemā-i Kūfe meẕhebi üzredür ki anlar i‘āde-i cārrsuz ‘aṭfı tecvīz iderler. Maḥṣūl-i
beyt: Ḥażret-i Muḥammedüñ cemī‘-i aḫlāḳı ve eṭvār[ı] güzeldür. Zīrā ḥażret-i Ḳur’ānda
ÌršÅEӐ Ìo3*3• Øv*ÓFÓ¼ Óp]ì« ÓË15 buyurmuşdur. Pes böyle olunca aña ṣalavāt getürüñ, Āline aṣḥābına
daḫı. Zīrā buyurmuşdur: «u3L]LÓFÓ§ võìu3L3×Úš]*# «‹« 16. Lāmi‘ī Çelebi “ṣallū’, fi‘l-i māżī-i cem‘-i
müẕekker-i gā’ibdür” dimüş ammā ma‘nāsını “ṣalavāt getürüñ” dimiş. Pes bu ḫaṭā ya
kendinüñ sehv-i ḳalemindendür veyā nāsıḫ-ı evvelüñ. Ve illā Lāmi‘ī ol maḳāmda
degüldür ki andan böyle ḫaṭā ḳaṣd-ıla ṣādır ola. Pes bu ḫaṭāyı ẕāt-ı Lāmi‘īye iẟbāt ü
isnād eylemek mertebesini teşḫīṣ eylememekden gelür (Redd-i Şem‘ī ve Kāfī).
jnHj oM ±ø » ®] ¢e ½I¬nkM SMI]H köIM SMIºH Swj nI¬p»oºIzÄoQ nI§¿¹¬ ·I¬k¹M pH 夀 ¾¨ ¾¬ oÀ ¾¨
b
Ki her geh [ki] yekī ez-bendegān-ı günehgār-ı perīşān-rūzgār dest-i (7 ) inābet be-
ümmīd-i icābet be-dergāh-ı Ḥaḳḳ celle ve ‘alā ber-dāred. Ki bunda, ḥarf-i rābıṭ-ı
mübtedā bi’l-ḫaberdür. Zīrā der-ḫaberest muḳaddem ḫaber ve her ki mu’aḫḫar mübtedā.
Her bunda, iḥāṭa-i efrād içün olan “küll” ma‘nāsınadur. Ve geh, kāf-ı ‘Acemīnüñ
fetḥiyle gāhdan muḫaffefdür; vaḳit ma‘nāsınadur. Ve ki, ḥarf-i beyān; her vaḳit ki
dimekdür. Yekī, birisi dimekdür ammā yek, yāsuz bir dimekdür. Bendegān, bendenüñ
cem‘idür; ḳullar dimekdür. Bu cem‘üñ sābıḳan ḳā‘idesi beyān olunmışdur. Günehgār:
Güneh, günāhdan muḫaffef ve gār, kāf-ı ‘Acemī-yle edāt-ı fā‘ildür, -ci ma‘nāsına.
Sitemgār ve cefāgār gibi. Bu kāfları ‘Arabī dutanlar ṭutḳun ṭab‘ imiş ki hīç dimāġlarına
Fārisī leẕẕeti yoḳ imiş (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī ve Kāfī). Perīşān-rūzgār, vaṣf-
ı terkībī aḳsāmındandur. Perīşān ve perāgende, kāf-ı ‘Acemile, ṭaġınuḳ dimekdür.
Rūzgār, ḫilāf-ı ḳıyās üzre eyyām ve zamān ma‘nāsınadur. Perīşān-rūzgārı terkīb-i tavṣīfī
ṭutan Fārisīyi ġarīb bilür imiş (Redd-i Lāmi‘ī). Perīşān-rūzgārdan murād, aḥvāl ü eṭvārı
perīşān dimekdür ve iżāfetleri beyāniyyelerdür. Perīşān-rūzgār ma‘nāsını “perīşān

15
Kur’ân-ı Kerîm, Kalem 68/4: “Şüphesiz sen pek büyük bir ahlak üzerindesin”.
16
“Hadîs-i şerîf: “Bana salavat okuduğunuz zaman umumileştiriniz”.

338
rūzgārlu” diyen ve “perīşān lafẓı rūzgār lafẓına mużāf olmaḳ da cā’izdür” didügi iki
taḳrīrinde bile ḫaṭā eylemiş (Redd-i Şem‘ī). İnābet, if‘āl bābından maṣdardur, ya‘nī
rücū‘ ma‘nāsına. Ya‘nī eyledügi günāhdan peşīmān olup tevbe ve rücū‘ elini. Be-
ümmīd-i icābet: Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Ümmīd, umuddur; recā ma‘nāsına. Gāh olur ki
żarūret-i vezn içün mīme teşdīd virürler. Pes, “teşdīdi ve taḫfīfi cā’iz” diyen icmāl
eylemiş [Redd-i Şem‘ī ve Redd-i Lāmi‘ī]. İcābete iżāfeti maṣdaruñ mef‘ūline iżāfeti
ḳabīlindendür. Ḳabūl olmaḳ ümīdiyle. Be-dergāh: Bā, ḥarf-i ṣıla veyā ḥarf-i ẓarfdur.
Dergāh, cenāb gibi ḳapu öñi dimekdür egerçi aṣlında ḳapu yeri dimekdür. Niteki sābıḳan
mufaṣṣal beyān olındı. Ḥaḳḳ bunuñ gibi yerlerde Ḫudā ma‘nāsınadur. Celle ve ‘alā ‘aṭf-ı
tefsīrī ḳabīlindendür. Ber-dār, fi‘l-i mużāri‘dür ber-dārīdenden. Ḳaldura dimekdür.
Maḥṣūl-i terkīb: Her gāh ki aḥvāli perīşān günehgār ḳullardan birisi tevbe vü istiġfār
elini, ya‘nī tevbe vü istiġfār içün ḳabūl olmaḳ ümīdi-yle, Ḫudā dergāhına elini ḳaldura.
k¹§º oʺ Á» nj ²I÷U jqÄH Īzid te‘ālā der-vey naẓar nekoned. Īzid, hemzenüñ ve zānuñ
kesriyle Ḫudā ma‘nāsınadur; Tañrı dimekdür. Der, ḥarf-i ṣıladur, bā ma‘nāsına. Vey,
vāvuñ fetḥiyle żamīr-i ġā’ibdür, O gibi, hüve ve hiye ma‘nāsına. Naẓar, nekonedüñ
mef‘ūl-i ṣarīḥidür ve der-vey ġayr-ı ṣarīḥi. Nekoned, fi‘l-i nefy-i müstaḳbeldür, eylemez
ma‘nāsına. Taḥṣīl-i ‘ulūm u ma‘ārif içün seyāḥatüm zamānında Gülistānuñ bu
maḳāmını istiẟḳāl idüp ekābir-i ‘ulemā-i A‘cāma ve meşāyıḫ-ı kübrālarına ‘arż eyleyüp
dirdüm: Bu kelām-ı şerīf anı gösterür ki ma‘ṣıyet eyleyen ḳullaruñ evvelki ve ikinci
tevbe vü istiġfārı Ḫudā ḳatında maḳbūl olmaya. Pes ḥażret-i Ādem ve Ḥavvā ve ḥażret-i
Dāvūd ve ba‘ż-ı enbiyā vü evliyā bu ḥükmüñ taḥtında münderic mi degül mi. Eger
dirsek ki mündericdür indirācı neden. Ma‘lūm buyururlardı ki “bu iki fi‘l, ya‘nī naẓar
nekoned ve i‘rāż koned ma‘nā-yı şarṭiyyeti müteżammındur. Ya‘nī eger naẓar nekoned
ve eger i‘rāż koned. Ve tevbe üçe dek olduġınuñ sırrı budur ki evvelki ve ikinci tevbe
ḳabūl olmazsa üçünci tevbe elbette maḳbūl olur” diyü cevāb virürlerdi. Pes böyle
olunca işkāl ḳalmaz ve ma‘nī müstaḳīm olur. Fe-te’emmel. Ma‘lūm ola ki Gülistānuñ
ḳadīm nüsḫalarında ki her geh ki yekī ez-bendegān vāḳī‘dür ve ekẟerinde geh yekī
düşmiş ammā rābıṭasuz yekī nedretle vāḳi‘dür. Pes ḳadīm nüsḫalara muḫālif yazanlar
ma‘nā-yı müstaḳīme muḫālif yazmışlar. Fe-tedebber (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī
ve Sürūrī ve Şem‘ī ve Kāfī). “Gār, kāf-ı ‘Acemile edāt-ı mübālaġadur. Ṣīġa-i māżīnüñ
āḫirine lāḥıḳ olur, mübālaġa-i fā‘il ma‘nāsına. Pervedigār gibi Rabb ma‘nāsına ve
Āferīdgār gibi Ḫallāḳ ma‘nāsına. Ve gāh olur ki emr ṣīġası āḫirine lāḥıḳ olur Āmorzgār
gibi Ġafūr ve Ġaffār ma‘nāsına ve Āmūzgār gibi keẟīrü’t-te‘allüm ve keẟīrü’t-ta‘līm
ma‘nāsına” diyen ziyāde ḫaṭā söylemiş (Redd-i Lāmi‘ī). Zīrā gār fi‘le hergiz dāḫil
olmaz ve bu ẕikr eyledügi elfāẓ esmā-i meṣādırdur, ef‘āl degüldür. Ve virdügi
ma‘ānīden de ismiyyetleri ma‘lūmdur. Ber-dāred lafẓında beri ḥarf-i isti‘lā ve dārı,
dāştenden alup “yuḳarı ṭutmaḳ” ma‘nāsını virenler ma‘nā-yı luġavīleri üstāddan eyüce
dutmamışlar (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Şem‘ī).
kºH¼hM xpIM Bāzeş biḫˇāned. Bāz bunda, gene mā‘nāsınadur ve şīn-ı żamīr bende-i
günehgāra rāci‘dür. Biḫˇāned, fi‘l-i emr-i müfred-i ġā’ib. Ya‘nī ṭaleb-i maġfiret ü ‘afv
eyleye.
k¹¨ ÆHoøH pIM Bāz i‘rāż koned. Īzid te‘ālā i‘rāż koned, ḥāṣılı i‘rāż ider ise dimekdür.

339
kºH¼hM ÁnHp » ÌoñTM xpIM Bāzeş be-tażarru‘ ü zārī biḫˇāned. Tażarru‘ ü zārī ‘aṭf-ı
a
tefsīrīlerdür. Zārī bunda, iñledi ma‘nāsınadur. Ya‘nī gene ‘abd-i (8 ) müẕnib tażarru‘ ve
zārīlikle da‘vet-i ‘afv u maġfiret eyleye. Ba‘żılar biḫˇāned fi‘l-i mużāri‘dür didiler
ammā evlā budur ki biḫˇāned iki yerde bile emr-i ġā’ib ṣīġaları ola. Zīrā ṣīġada fi‘l-i
mużāri‘le emr-i ġā’ib müştereklerdür.
¾¨ kļ¬ ²I÷U » ¾ºIdLw ¢e Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā gūyed ki. Ya‘nī Ḫudāy te‘ālā diye
ya‘nī tażarru‘ ile da‘vet-i tevbe idince diye.
ÅdښӞ ÒŻӗ 3ëÓ¼ ÓfÚšÓ¼ ÓË ÈõbھӐ ÚsŦ 3XÚšÓ1Ó×ÚÅ« ÚbÓ­ vÅ×ÓJÅzÓöÓ¦ UÓ² Yā melā’iketī ḳad isteḥaytü min-‘abdī ve
leyse lehü Rabbi ġayri. Yā, ḥarf-i nidā. Melā’ike, tāyla ve tāsuz lüġatdür. Meleküñ
cem‘idür; ferişte ma‘nāsına. Ḳad bunda, ḥarf-i taḥḳīḳdür. İsteḥaytü, fi‘l-i māżī-i nefs-i
mütekellim-i vaḥdedür istif‘āl bābından, utandum dimekdür. Min, ḥarf-i cerr; isteḥaytü
fi‘line müte‘allıḳ. ‘Abd ḳuldur, bende ma‘nāsına. Ve yā żamīr-i mütekellim-i vaḥde;
maḥallen mecrūr mużāfun ileyhdür. Ve leyse: Vāv, ḥarf-i ḥāl. Leyse, fi‘ldür ef‘āl-i
nāḳıṣadan. Ġayri, taḳdīren merfū‘ ismi ve ẓarf, fā‘iliyle maḥallen manṣūb ḫaberi. Maḥṣūl-
i terkīb: Ḫudāy te‘ālā diye: Ey benim feriştelerüm! Taḥḳīḳ ḳulumdan utandum. Ḥālbuki
anuñ benden ġayrı efendisi yoḳ.
3ëÓ¼ 3®ÚdÓHӞ ÚbÓIÓ§ Feḳad ġafartü lehü. Taḥḳīḳ ben anı yarlıġadum dimekdür. Ma‘lūm ola ki
ḥayā, ‘ayb u ẕemm ḳorḳusından insāna ‘ārıż olan taġayyür ve inkisārdur. Pes Ḫudā
ḥaḳḳında ḥayā, ‘abd nā-ümīd eylemegi terk eylemekden mecāzdur. Ya‘nī ben ḳulumı
nevmīdle bilmezem. Ḥāṣılı ‘uḳūbete müsteḥaḳ olmış-iken terk-i ‘uḳūbet eyledüm
dimekdür.
³jn»A oM HozT]Ie » ³jo¨ SMI]H HozU¼øj Da‘veteş-rā icābet kerdem ve ḥāceteş-rā ber-āverdem.
Da‘veteş: Şīn yine bendeye rāci‘dür iki fıḳrada bile. Ber-āverdem, ḥāṣıl eyledim
dimekdür. Yuḳarı getürdüm dimek degüldür [Redd-i Şem‘ī]. Ma‘lūm ola ki mīm-i żamīr
fi‘l āḫirine lāḥıḳ olsa żamīr-i merfū‘ ma‘nāsınadur bundaki gibi.
³nHj ³o{ µÀ ½k¹M ÁnHp » Iøj ÁnIÃvM pH ¾¨ Ki ez-bisyārī-i du‘ā vü zārī-i bende hemī şerm
dārem. Ki, ḥarf-i ta‘līl. Bisyār, çoḳ ma‘nāsınadur ve yā ḥarf-i maṣdardur ve hemze-i
müctelibe iżāfet içün gelmişdür. Zārīde de böyledür. Şerm, isimdür; ḥayā ma‘nāsına.
Hemī, hā-yı te’kīdle edāt-ı ḥāldür. Ekẟer-i nüsaḫda hemī şerm dārem düşmüş ve
ba‘żında yazılan gibi vāḳi‘ olmış. Maḥṣūl-i terkīb: Da‘vetini ḳabūl eyledüm ve ḥācetini
ḥāṣıl eyledüm. Zīrā ḳuluñ çoḳlıḳ du‘ā vü zārīliġinden utanuram. Beyt:
nIv¶o{ »H » Swjo¨ ½k¹M ¾¹¬ nI¬kº»Hki þõ² » ¸ÃM ³o¨
Güneh bende kerdest ü ū şermsār Kerem bīn ü luṭf-ı Ḫudāvendigār
Kerem, bīnüñ muḳaddem mef‘ūlidür. Ve bīn, fi‘l-i emrdür bīnīdenden. Dīden[den]
degül ba‘żılar ẓann eyledügi gibi [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali vü Lāmi‘ī]. Luṭf, kereme
ma‘ṭūfdur. Żarūret-i vezniçün araları mefṣūl oldı. Kerem, eylike ve luṭf, mülāyemete
dirler ve iżāfeti lāmiyyedür. Ḫudāvend ve Ḫudāvendigār, efendi ma‘nāsına. Ve
büzürgvār da dirler. Güneh, günāhdan muḫaffefdür. Kerdestüñ muḳaddem mef‘ūlidür.
Kerdest -ki aṣlı kerdeestdür, żarūret-i vezniçün hā-yı resmīyle hemze-i müctelibe ḥaẕf
olunmışdur. Zīrā edāt-ı ḫaber fi‘le dāḫil olmaz. Pes kerde, bunda māżīden ḳısımdur,
eylemiş ma‘nāsına. Vāv, ḥarf-i ḥāl. Ū, żamīr-i ġā’ibdür; hüve ve hiye ma‘nāsına.

340
Şermsār: Sār, bunuñ gibi yerlerde mübālaġa ifāde ider ṣīġa-i müşebbehe gibi, utanġan
ma‘nāsına. Maḥṣūl-i beyt: Ḫudānuñ kerem ü luṭfını gör ki ḳul günāh eylemişdür ḥālbuki
ol şermsārdur. Niteki Yaḥyā bin Mu‘āz-ı Rāzīden rivāyet olınur ki eẟnā-yı va‘ẓda
buyurmuş ki: ¼À ÂdTvÄ » kL÷²H KºmÄ ¸¶ ·IdLw 17.

¦UjILø ¢e ¥IºkLø I¶ ¾¨ k¹ÎoT÷¶ RjILø oÃ~£TM y²°] ¾L÷¨ ·Iÿ¨Iø ‘Ākifān-ı Ka‘be-i celāleş
be-taḳṣīr-i ‘ibādet mu‘terifend ki mā abdnāke ḥaḳḳa ‘ibādetike. ‘Ākif, mülāzım ve
muḳīm ma‘nāsınadur ve elif ve nūn edāt-ı cem‘dür üslūb-ı ‘Acem üzre. Ka‘be, Allāh
evi. Celāle iżāfet beyāniyedür. Ve celāl, ‘aẓamet ma‘nāsınadur. Ve şīn Ḫudāya rāci‘dür.
Be-taḳṣīr: Bā, ḥarf-i ṣıla ve taḳṣīr, tef‘īl bābından maṣdardur, eksüklik ma‘nāsına.
‘İbādete iżāfeti lāmiyyedür ya‘nī maṣdaruñ mef‘ūline iżāfetidür. Mu‘terifend, iḳrār
idicilerdür. Ki, ḥarf-i beyān-ı i‘tirāf. Mā, ḥarf-i nefy. ‘Abdnā, fi‘l-i māżī-i mütekellim
ma‘a’l-ġayr. Ve kāf, żamīr-i manṣūb-ı muttaṣıl. Ḥaḳḳa ‘ibādetike aṣlında ‘ibādeten
Ḥaḳḳan idi. Pes ṣıfatı mevṣūf üzre taḳdīm idüp mużāf ḳıldılar mübālaġaten. İmdi iżāfet-
i ṣīġa ile’l-mevṣūfdur. Ve kāf-ı ḫiṭāb, żamīr-i mecrūr-ı muttaṣıldur. Maḥṣūl-i terkīb:
Ḫudānuñ ‘aẓameti Ka‘besine mülāzım u nāẓır olanlar ‘ibādetleri eksükligine muḳırr [u]
mu‘teriflerdür ki “yā Rabbi biz saña gerçek ‘ibādet ile ‘ibādet idemedük” deyü. Ya‘nī
senüñ ululıġuña lāyıḳ u şāyeste ḳullıḳ idemedük dimekdür.
ÓpÅ×Ó§ÅdÚFÓ¦ ]oÓ0 Ó„UÓMÚ§ÓdӐ UÓ¦ ¾¨ k¹Ä¼¬ J¼v¹¶ oÃdTM y²Iµ] ¾Ã±e ·IÿÅH» » Ve vāṣıfān-ı ḥilye-i cemāleş
be-teḥayyür mensūb gūyend ki mā ‘arefnāke ḥaḳḳa ma‘rifetike. Vāṣıfān, ism-i fā‘ildür,
ḍaraba bābınuñ miẟālinden, vaṣf idiciler dimekdür. Elif ve nūn edāt-ı cem‘dür. Ḥilyeye
b
iżāfeti ism-i fā‘ilüñ mef‘ūline iżāfeti ḳabīlindendür (8 ) ve cemāle iżāfet beyāniyye.
Ḥilye, zīnete dirler; ya‘nī bezek. Be-teḥayyür: Bā, ḥarf-i ṣıla. Teḥayyür, tefe‘‘ül
bābından maṣdardur; müteḥayyir olmaḳ, ḥāṣılı ḥayrete düşmek. Mensūb, ism-i mef‘ūl.
Ki, ḥarf-i beyān-ı teḥayyürdür. Mā, ḥarf-i nefy. ‘Arefnā, fi‘l-i māżī-i mütekellim ma‘al-
ġayr. Kāf, żamīr-i manṣūb-ı muttaṣıl mef‘ūli. Ḥaḳḳa ma‘rifetike ḥaḳḳa ‘ibādetike
gibidür i‘rābda. Maḥṣūl-i terkīb: Daḫı Ḫudānuñ güzelligi bezegini ya‘nī güzelligini vaṣf
idiciler ḥayrete mensūblardur ya‘nī müteḥayyir olup söyleyicilerdür ki biz seni saña
lāyıḳ u sezāvār biligle bilmedük. Ḥāṣılı seni saña lāyıḳ biligle bilen gene sensin.
Beşerde bu ḳudret yoḳdur. Niteki İbn-i Sīnā ¢dTvÄ I¶ ¾Ã±ø 18 dir. Naẓm:

¦UoÿûµM Án¼² H ³I~TøH

¦TÿÅ ¸ø ·¼ÿÅH¼²H q]Iø
ozM I¹ºIÎ I¹Ã±ø KU
¦TÎo÷¶ ¢e ¥I¹Îoø I¶ 19
Ḳıṭ‘a:
pIM kļ¬ ¾a ·Iz¹ÃM pH ÏkÃM kwoQ ¸¶p »H þÅ» Âv¨ o¬
Bī-dil ez-bī-nişān çi gūyed bāz Ger kesī vaṣf-ı ū zi-men porsed

17
Sübhāne men yeẕnebü’l-abdü ve yestaḥī hüve : Cenâb-ı Allâh’ın kulu günah işler, o utanır.
18
‘aleyhi mā yestaḥaḳḳu : Onun üzerine müstehaktır.
19
İ‘tiṣāmü’l-verā bi-maġfiretik/‘Acizü’l-vāṣıfūne ‘an-ṣıfatik/Tüb ‘aleynā fe-innenā beşerün/ Mā ‘arefnāke
ḥaḳḳa ma‘rifetik : Veraya ulaşmak senin mağfiretinledir, vâsıfların aciz kalması senin sıfatındandır. Biz
beşeriz, sana tövbe ederiz. Biz seni sana layık bilişle bilemeyiz.

341
Ger, ḥarf-i şarṭdur; egerden muḫaffef. Kesī, kimse dimekdür. “Kişi” diyen kişi
bilmezmiş (Redd-i Lāmi‘ī). Zīrā kişiye kākā dirler. Kāflar ‘Arabīdür ve yā, ḥarf-i
vaḥdet. Vaṣf-ı ū iżāfeti maṣdaruñ mef‘ūlinedür. Zā-yı müfrede, ezden muḫaffefdür, min
ma‘nāsına. Men, mīmüñ fetḥiyle ben dimekdür, ene ma‘nāsına. Porsed, fi‘l-i mużāri‘dür
porsīdenden; ṣora dimekdür. Bī-dil rūzmerrelerinde ‘āşıḳa dirler. Bunuñ gibi yerlerde
vālih ü ḥayrān murāddur. Bī-nişān ma‘rūf. Çi, ne dimekdür, edāt-ı istifhāmdur. Gūyed,
fi‘l-i mużāri‘dür gūyīdenden. Bunda ne dise ve ne söyleye dimekdür. Bāz, lafẓ-ı
müşterekdür isim fi‘l beyninde. Ve isim olunca gene niçe ma‘nī beyninde müşterekdür.
Ammā üslūb-ı ‘Aceme münāsib ü mülāyim olan oldur ki bunda edāt-ı te’kīd ola egerçi
tekellüf ile “daḫı ve girü ve açuḳ” ma‘nālarını virmege ḳābildür. Fe-te’emmel. Maḥṣūl-i
beyt20: Eger bir kimse Ḫudānuñ vaṣfını ṣorarsa ya‘nī baña ḥaḳīḳatle Ḫudāyı vaṣf eyle
dirse ‘āşıḳ-ı vālih ü ḥayrān cānān-ı bī-nişāndan ne ḫaber söyleye ve ne nişān vire. Ya‘nī
kemā yenbaġī ẕāt-ı şerīfini vaṣf idemez.
pH»A ·I«Tz¨p kÄIú oM k¹¤¼z÷¶ ·I«Tz¨ ·I£{Iø
Ber neyāyed zi-küştegān āvāz ‘Āşıḳān küştegān-ı ma‘şūḳend
Küştegān, küştenüñ cem‘idür. Hā-yı resmī kāf-ı ‘Acemīye ibdāl olmuşdur.
Depelenmişler dimekdür. Ma‘şūḳ, ma‘rūf ve nūn ve dāl [edāt-ı] cem‘. Ma‘nā cihetinden
küştegāna muḳayyeddür. Ber neyāyed, bi-ḥasebi’l-lüġat yuḳarı gelmez dimekdür ammā
isti‘mālde çıḳmaz dimekdür. Ma‘lūm ola ki bir kelimenüñ ki evvelinde hemze olsa bā-yı
istiḳbāliyye veyā mīm-i nāfiye veyā nūn-ı nāfiye evveline vāṣıl olsa hemze yāya ibdāl
olur. Biyā ve meyā ve biyāyed ve neyāyed gibi. Fa’ḥfaẓ. Āvāz ve āvā, zā ile ve zāsuz
meşhūr lüġatdür. ‘Arabca ṣavt dir. Maḥṣūl-i beyt: Ma‘nā cihetinden beyt-i evvelüñ
mażmūnını te’kīd idüp buyurur: ‘Āşıḳlar ma‘şūḳuñ maḳtūlleridür; āvāz çıḳmaz ki anı
vaṣf ideler. Ya‘nī vaṣfına ḳādir degüllerdür. Ma‘şūḳend gibilerde nūn ve dāluñ mā-
ḳabline bir hemze-i aṣliyye taḳdīr idenler zā’id taḳdīr etmişler (Redd-i Lāmi‘ī ve
Sürūrī).
½k{ ¡oûTv¶ ¾ÿ{I§¶ odMnj » j¼M ½joM »oÎ ¾L¤Ho¶ KÃ\M ow ·¯kLeIÅpH 夀 Yekī ez-ṣāḥib-dilān ser
be-ceyb-i murāḳabe fürū borde būd ve der-baḥr-i mükāşefe müstaġraḳ şode. Ṣāḥib-dil,
ehl-i ḳalb dimekdür. Evliyāullāhdan ‘ibāretdür. Ve didiler ki ṣāḥib-dilden murād Şeyḫ
ḥażretleri kendileridür. Ser, fürū bordenüñ mef‘ūl-i ṣarīḥi ve be-ceyb-i murāḳabe ġayr-ı
ṣarīḥi. Ceyb, yaḳaya dirler ve Fārisīce girībān dirler. Murāḳabeye iżāfeti beyāniyyedür.
Murāḳabe, Ḫudā’dan feyże ṭālib ü rāġıb olmaġa dirler. Fürū borde būd, bi-ḥasebi’l-lüġat
aşaġa iltmiş idi dimekdür. Ammā ıṣṭılāḥda başın yaḳaya çekmekden ‘ibāretdür. Niteki
ehl-i ḥāl olan ṣūfīlerüñ ‘ādetidür. Fürū borde māżīden ḳısımdur ve būd, idi; ḥikāyet-i
ḥāl-i māżī. Der, ḥarf-i ṣıla. Baḥr, deryā. Mükāşefe, aḥvāl-i ġayba ıṭṭılā‘a dirler ve iżāfet
beyāniyyedür. Müstaġraḳ, ism-i mef‘ūldür, istif‘āl bābından; ġarḳ olmış dimekdür.
Şode, māżīden ḳısımdur, olmış dimekdür, ṣayrūret ma‘nāsına. Maḥṣūl-i terkīb: Ṣāḥib-dil
meşāyıḫdan birisi başını murāḳabe yaḳasına iltmiş idi ‘ādetleri üzre. Daḫı mükāşefe
deryāsına müstaġraḳ olmuşdı ya‘nī ‘ālem-i keşf deryāsına dalmışdı.
S¶Ho¨¾ÿdU ¾a HnI¶Áj¼M ¼U ¾¨ ·ITw¼M ·HpH Sÿ¬ óIvLº H ¢ÄoõM JIdÅHpH 夀 k¶A pIM S²Ie ·HpH ¾¨ ½I«ºA
Ájn»A

20
Metinde “terkīb” yazılmıştır.

342
Āngāh ki ez-ān ḥālet bāz āmed yekī ez-aṣḥāb be-ṭarīḳ-i inbisāṭ goft: Ez-ān būstān ki tü
būdī mā-rā çi tuḥfe-i kerāmet āverdī. Āngāh: Ān, ism-i işāret ve gāh, kāf-ı ‘Acemile
vaḳit ma‘nāsınadur. Ki, ḥarf-i beyān. Ba‘ż-ı nüsaḫda āngāh yerine çün vāḳi‘ olmış. Ez-
ān ḥāletden murād ‘ālem-i mükāşefedür. Bāz āmed, girü geldi ya‘nī ‘ālem-i ṣaḥva geldi.
Ḥāṣılı ol ‘ālem-i mükāşefeden bu ‘āleme geldi. Yekī, yāyla birisi dimekdür ammā yāsuz
bir dimekdür. Aṣḥābdan murād bunuñ gibi yerlerde mürīdlerdür. Be-ṭarīḳ: Bā, ḥarf-i
muṣāḥabet ve ṭarīḳ, yoldur. İnbisāṭ, infi‘āl bābından maṣdardur. Bunda küstāḫāne
dimekdür. “Mülāṭafe ve mizāc ṭarīḳıyla” diyenler maḥale münāsib söylememişler
a
(Redd-i Şem‘ī ve Kāfī). Zīrā mürīd şeyḫinden kerāmet dilemek küstāḫlıḳdur, (9 ) ‘ale’l-
ḫuṣūṣ ki mizāḥ ṭarīḳıyla. Goft fā‘ili yekī ez-ān aṣḥābdur. Būstān, vāvla ‘Acemī ve
vāvsuz ‘Arabīdür. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat-ı tü būdī. Ya‘nī ol bostāndan -ki sen [anda]
idüñ. Müstaġraḳ olduġı ‘ālem-i mükāşefe[den] ta‘bīrdür. Mārā: Mā, bizdür, naḥnü
ma‘nāsına. Rā, ḥarf-i ṣıladur; bā ma‘nāsına. Tuḥfe, armaġan. Kerāmete iżāfeti
beyāniyyedür ve hemze iżāfet içün gelmişdür. Ne kerāmet tuḥfesin dimekdür. Ba‘żılar
iżāfeti tecvīz eylemediler ve ma‘nāsını “ne kerāmet armaġān getürdüñ dimekdür” didi.
Āverdī, vāvuñ fetḥiyle fi‘l-i māżīdür; getürdüñ dimekdür. Vāvuñ żammıyla oḳıyanlar
yañlış oḳıdılar (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī). Maḥṣūl-i terkīb: Ol vaḳit ki ol ṣāḥib-
dil ‘ālem-i mükāşefeden ve istiġrāḳdan ‘ālem-i ṣahva geldi, mürīdlerden birisi küstāḫāne
söyledi: Ol būstāndan -ki sen anda idüñ, bize ne tuḥfe armaġan getürdüñ. Ya‘nī kerāmāt
ü ‘aṭāyādan bize ne kerāmet getürdüñ.
Sÿ¨Goft: Ṣāḥib-dil didi.
HoMIdÅH ¾ÄkÀ ´¹¨ oQ ¹¶Hj ´woM ®¬ SinkM ·¼a ¾¨ ´T{Hj oö IhM Be-ḫāṭır dāştem ki çün be-
dıraḫt-ı gül biresem dāmenī pür konem hediyye-i aṣḥāb-rā. Be-ḫāṭır: Bā, ḥarf-i ẓarf ve
ḫāṭır, göñle düşen nesne ve bir mīm-i mütekellim muḳadderdür dāştem ḳarīnesiyle.
Dāştem, fi‘l-i māżī-i mütekellim-i vaḥdedür. Ki, ḥarf-i beyān. Ya‘nī ḫāṭırda ṭutduġını
beyān ider. Çün, edāt-ı ta‘līldür, çünki ma‘nāsına. Be-dıraḫt: Bā, ḥarf-i ṣıla ve dıraḫt,
dāluñ kesri ve rānuñ fetḥi ve ḫānuñ sükūnıyla aġac dimekdür. Güle iżāfet lāmiyyedür
mecāzen. Biresem: Bā, ḥarf-i istiḳbāl. Ḥarf-i zā’id diyen zā’id söylemiş (Redd-i Lāmi‘ī).
Resem, rānuñ ve sīnüñ fetḥalarıyla fi‘l-i mużāri‘-i mütekellim-i vaḥde. Dāmen, etekdür
ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Pür, ṭolu ma‘nāsınadur. Konem, fi‘l-i mużāri‘-i mütekellim-i
vaḥdedür konīdenden. Kerden maṣdarından aḫẕ eyleyen ma‘ārifde gerek [Redd-i
Lāmi‘ī]. Pür konem, ṭolduram dimekdür. Hediyye, hānuñ fetḥi ve dāluñ kesri ve yā-yı
müşedded ile ve dāluñ sükūnı ve yā-yı muḫaffefle lüġatdür. Bunda, armaġan murāddur.
Aṣḥāba iżāfeti lāmiyyedür. Ve rā, ḥarf-i taḫṣīṣ. Maḥṣūl-i terkīb: Ṣāḥib-dil, mürīd-i
küstāḫa didi ki: Ḫāṭırumda ve niyyetümde ṭutam idi ki çün dıraḫt-ı güle vāṣıl olam ya‘nī
‘ālem-i mükāşefede esrār-ı İlāhiyyeye vāṣıl olam, ol gülden bir etegi pür eyleyem
aṣḥāba ve aḥbāba armaġançün. Ya‘nī ol ‘ālemde baña keşf ü fetḥ olan ma‘ānī vü esrār-ı
İlāhiyye[den] bu ‘ālemde aṣḥāb u aḥbāba keşf ü beyān eylemesi cā’iz olanı şerḥ ü īżāḥ
idem. Ya‘nī ḳaṣd bu idi ki baña keşf olan esrārun keşf ü beyānı mümkün olanı yārāndan
dirīġ eylemeyüp söyleyem.
SÎoM SwjpH ´¹¶ Hj ¾¨ jo¨ Sv¶ ·I¹a ´±¬ Á¼M ³kÃwoM ·¼a Çün biresīdem būy-ı gülem çünān
mest kerd ki dāmenem ez-dest bireft. Çün, ḥarf-ı ta‘līl. Biresīdem: Bā, ḥarf-i te’kīd.
Resīdem, fi‘l-i māżī-i mütekellim-i vaḥdedür resīdenden; irişdüm dimekdür. Būy-ı gül
iżāfeti lāmiyyedür. Mīm, ma‘nāda meste muḳayyeddür. Çünān, çünle āndan

343
mürekkebdür. Terkīble vāv düşmüşdür. Ancılayın dimekdür. Mest kerd, mest eyledi
ya‘nī medhūş ve ḥayrān eyledi dimekdür. Ki, ḥarf-i beyān-ı çünān mest kerddür.
Dāmen, etekdür; dāmān da dirler. Mīm, ma‘nāda deste muḳayyeddür. Bireft fā‘ili
dāmendür. Maḥṣūl-i terkīb: Çünki dıraḫt-ı güle vāṣıl oldum; būy-ı gül beni şöyle mest ü
medhūş ve vālih ü ḥayrān eyledi ki dāmen elümden gitdi. Ya‘nī baña bir ḥāl oldı ki gül
degül dāmen bile yedümden gitdi. Ḥāṣılı baña vuṣlat müyesser oldı ammā andan ḫaber
virmege mālik degülem. Zīrā beni benden aldılar. Ḥażret-i Şeyḫ bunda vuṣūlünden
ḫaber virdi. Ḳıṭ‘a:
k¶Iú pH»A » k{ ·I] Hn ¾Ti¼w ·I¨ p¼¶IÃM ¾ºH»oQ p ¢zø odw ùo¶ ÁH
K’ān sūḫte-rā cān şod ü āvāz neyāmed Ey murġ-ı seḥer ‘ışḳ zi-pervāne biyāmūz
[Ey, ḥarf-i nidā.] Murġ-ı seḥer münādā; iżāfeti lāmiyyedür. Ednā mülābese ile murād
bülbüldür dimişler. Zīrā esḥārda ekẟer nālān oldur. Ve şu‘arā dilinde murġ-ı seḥer aña
dirler. ‘Işḳ, ‘aynuñ kesri ve şīnuñ sükūnıyla maṣdardur ‘alime bābından. Te‘arīf-i keẟīre
ile mu‘arrefdür. Līkin eşher-i te‘ārīfi ifrāṭ-ı maḥabbetdür. Pervāne bunda, kelebekdür ki
kendisini āteş-i şem‘e urur. Biyāmūz: Bā, ḥarf-i te’kīd. Āmūz, fi‘l-i emr-i müfred-i
muḫāṭabdur āmūzīdenden. Āmūḫtenden degül (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali). K’ān: Ki, ḥarf-
i ta‘līl. Ān, işāretdür pervāneye. Sūḫte, köyinmiş dimekdür, māżīden ḳısımdur. İsm-i
mef‘ūl degüldür ba‘żılar ẓann eyledügi gibi (Redd-i Lāmi‘ī ve Sürūrī ve Şem‘ī). Rā,
ḥarf-i taḫṣīṣ. Cān, mübtedā ve şod, ḫaberi. Rūḥ-ı ḥayvānīye cān dirler ve insānīye revān.
Şod bunda, reft ma‘nāsınadur; gitdi dimekdür. Vāv, ḥarf-i ḥāl. Neyāmed, hemze yāya
mübeddel olmuşdur. “Bā-yı istiḳbālden ve nūn-ı nāfiyeden ṣoñra bir yā ziyāde iderler”
b
diyen bu ibdāldan ġāfil imiş [Redd-i Lāmi‘ī]. Maḥṣūl-i beyt: (9 ) Ey bülbül-i nālān!
‘Aşḳ-ı cānānı pervāneden ögren ve andan taḥṣīl eyle. Zīrā ol pervāne-i sūḫtenüñ āteş-i
‘aşḳ-ı cānānla cānı gitdi ve andan āvāz u fiġān gelmedi. Ya‘nī ‘aşḳ-ı cānānla yandı ve
kül oldı ḥālbuki andan kimse nāle vü enīn işidmedi. Ḥażret-i Şeyḫ pervāneyi ‘āşıḳ-ı
ṣādıḳa ve bülbüli da‘vā-yı bī-ma‘nā eyleyen müdde‘īye teşbīh eylemiş.
k¶Iú pIM ÁoLi k{ oLi ¾¨ HoºI¨ k¹ºHoLhÃM yL±önj ·IÃøk¶ ¸ÄH
K’ān-rā ki ḫaber şod ḫaberī bāz neyāmed Īn müdde‘iyān der-ṭalebeş bī-ḫaberānend
Īn, ism-i işāretdür müdde‘iyāna. Müdde‘ī, ism-i fā‘ildür, ifti‘āl bābından. Aṣlı müdte‘ī
idi. Ḳablen; tā-yı ifti‘āl dāl vāḳi‘ oldı. Dāl, ḥarfdür ḥurūf-ı mechūreden ve tā ḥarfdür
ḥurūf-ı mehmūseden. Beynehümāda tenāfür ü tebā‘üd vāḳi‘ olduġı-y-çün tāyı dāla ḳalb
idüp dālı dāla idġām eylediler, müdde‘ī oldı. Māżīsi ve mużāri‘i ve sā’ir müştaḳātını
böyle i‘lāl olur. Fe-te’emmel. Müdde‘ī, da‘vāsında ṣādıḳ olmayana dir[ler]. Elif ve nūn
edāt-ı cem‘dür. Niteki mükerrer beyān olındı. Der, ḥarf-i ẓarf. Ṭalebeş: Şīn-ı żamīr;
Ḫudāya rāci‘dür. Bī, edāt-ı selbdür, esmā-i cevāmide maḫṣūṣ. Ḫaberān, ḫaberüñ
cem‘idür, şimdi ẕikr olınan gibi. “Aṣlı bī-ḫaberān-enddür, hemze vaṣlla sāḳıṭ olmuşdur”
diyen sözinüñ aṣlı yoḳdur (Redd-i Lāmi‘ī). Zīrā bu hemze, ḥarf-i müctelibedür, aṣlī
degüldür. K’ān: Ki, ḥarf-i ta‘līl. Ān, ism-i işāretdür, muḳadder kese. Taḳdīri ki ān kes-rā
kidür. Rā, ḥarf-i ṣıladur; bā ma‘nāsına. Ki, ḥarf-i beyān veyā ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Şod
bunda, oldı dimekdür ṣāre ma‘nāsına. Ḫaberī: Yā, ḥarf-i vaḥdet veyā ḥarf-i tenkīr. Bāz
bunda, girü ma‘nāsına olmaġa ḳābildür. Te’kīd içün olmak da cā’izdür. Fārisīyi artuḳ
tetebbu‘ idene ma‘lūmdur. Maḥṣūl-i beyt: Bu, “vāṣılız” diyü da‘vā-yı merd eyleyen
müdde‘īler ve keẕẕāblar ṭaleb ü taḥṣīl-i ‘aşḳ-ı ḥaḳīḳatde bī-ḫaber ü bī-dānişdürler. Ya‘nī
henūz üslūb-ı ṭaleb ü ṭarīḳ taḥṣīlinde bī-ḫaberlerdür. Pes maḳām-ı vuṣūl bunlara ḳanda

344
müyesser olmaḳ iḥtimāli var. Zīrā vāṣıl olup ḫaber-dār olandan bir daḫı ḫaber gelmedi.
Ya‘nī vuṣūl ve ḫaber-dārlıġından beri ḫaber gelmedi. Zīrā,
ÅëÅìUӎż ]q3½ ÓëÒ*¼« Ó-ÓdӐ ÚsÓ¦21 dür. Yāḫud ne vuṣūlünden ve ne kendiden ḫaber gelmedi. Ḥāṣılı
esrār-ı cānāne seni şöyle ketm ider ki kimse andan bir nesne fehm eylemez ki ol vāsıṭa
ile kendini fehm eyleye. ÈõdښӞ Úr3N3§ÅdÚFÓ² Øô võUӾŭ ÓXÚ1ÓÔ õvzUؚżÚËÓ« 22 bunlaruñ ḥakkındadur. Ve dīger
yāsuz ve yāyla lüġatdür, daḫı ma‘nāsına. Bunda, bir ḳıṭ‘a daḫı dimekdür ya‘nī ḳıṭ‘a-i
dīger.
´ÄH ½kº H¼i » ´Äkù{ kºH ¾Tÿ¬ ¾aoÀ p» ´À» » ·Iµ¬ » tIä » ÏIÃipH oUoM ÁH
Ve’z her çi gofteend şenīdīm ü ḫˇāndeīm Ey berter ez-ḫayāl ü ḳıyās ü gümān u vehm
Ey, ḥarf-i nidā. Ber, ḥarf-i isti‘lā ve ter, ḥarf-i tafḍīl. Berter, yücerek dimekdür. Münādā
vāḳi‘ olmış. Taḳdīri ey berter Ḫudādur. Ez, bertere müte‘allıḳdur. Ḫayāl, ḳuvvet-i
müdrike-i bāṭınīyyenüñ birisidür. Ḥaḳīḳatle ḫayāli ve vehmi ‘ilm-i kelām u ḥikmet
oḳıyan bilür. Zīrā bunlar ḥavāss-ı bāṭıniyyedendür ve bunlardan ol fenlerde baḥẟ olınur.
Ḳıyās, bir nesneyi oranlamaḳdur. Ya‘nī bir nesneyi bir nesneye berāberleşdürmege
dirler. Gümān, kāf-ı ‘Acemīnüñ żammıyla ẓann ma‘nāsınadur ki bir nesneyi bilmede
ṭaraf-ı rāciḥe dirler. Vehm de ḫayāl gibi ḳuvvet-i bāṭıniyyenüñ birisidür ve bir nesneyi
bilmede ṭaraf-ı müreccehe dirler. Ẓannuñ naḳīżidür. Ve’z her çi: Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Mā-
ba‘dını mā-ḳablindeki dörd şey’e ‘aṭf ider. Gofte, māżīden ḳısımdur. Āḫiri hā-yı resmī
olduġı-y-çün edāt-ı cem‘i hemze-i müctelibe ile īrād eyledi. Şenīdīm gofteendi
beyāndur. Taḳdīri şenīde’īmdür. Żaruret-i vezn içün hā-yı resmīyle hemze-i müctelibe
terk olındı. Ve ḫˇāndeīm bu terke ḳarīnedür. Maḥṣūl-i beyt: Ey bu meẕkūrlardan ve
cemī‘inüñ şānuñda olan güft ü gūdan a‘lā vü münezzeh Allāh! Bunları işitmişiz ve
oḳumışız. Ya‘nī yetmiş iki fırḳa belki cemī‘-i milel ü edyān senüñ ḥaḳḳuñda
söyledüklerinden münezzeh Ḫudāsın. Ḥaḳīḳatle seni bilen yine sensin. Senüñ bildügüñ
gibi seni kimse bilmez. Ba‘ż-ı nüsaḫda şenīdeīm, vāv-ı ‘aṭfla vāḳi‘dür. Pes
işitdügümüzden ve oḳıdugumuzdan münezzehsin dimekdür.
oµø kÃwn oiIM » Sz¬ ³IµU u±\¶
´ÄH ½kºI¶ ¼U œÅ» Ï»Hnj ·I¹`µÀ I¶
Meclis tamām geşt ü be-āḫir resīd ‘ömr
Mā hemçünān der-evvel-i vaṣf-ı tü mānde’īm
Meclis, ism-i mekāndur. Taḳdīri meclis-i güft ü gūdur. Ya‘nī senüñ ẕāt u ṣıfātuñda olan
güft ü gū meclisi. Tamām, ma‘rūf. Geşt, fi‘l-i māżīdür geştenden. Bunda, oldı dimekdür
ṣāre ma‘nāsına. Niteki naḫl-i bāsıḳ geşt buyurduġında beyānı tafṣīlen mürūr eyledi.
Vāv, ḥarf-i [‘aṭf]. Be-āḫir: Bā, ḥarf-i ṣıla. Resīd, fi‘l-i māżīdür resīdenden; irişdi
dimekdür. Hemçünān: Hem, edāt-ı te’kīd. Çünān, ancılayın dimekdür, keẕālik
a
ma‘nāsına. Vaṣf-ı tü maṣdaruñ mef‘ūline iżāfetidür. (10 ) Mānde’īm: Gene hemze,
ḥarf-i müctelibedür. Ḳalmışız dimekdür. Maḥṣūl-i beyt: Yā Rabbi! Senüñ ẕāt u ṣıfātuñda
olan baḥiẟ ve güft ü gū ve ḳīl u ḳāl meclisi tamām oldı ve bu baḥiẟ ve ḳīl u ḳālde ‘ömr
āḫire vü pāyāna irişdi ve biz henūz ibtidā-yı meclisde gibi senüñ vaṣfuñ ibtidāsında

21
Hadîs-i şerîf: “Her kim ki Allah’ı bildi, kendi lisanıyla bildi”.
22
Hadîs-i şerîf: “Benim velilerim kubbelerimin altındadır, (benden) başkası onları bilmez”.

345
ḳalmışız. Ḥāṣılı evvel de Lā ilāhe illallāh dirdük; āḫir de Lā ilāhe illallāh dirüz. Ve
evvel de,
ÚbÓ0« 3ë]*¼«u3£ Úq3­23 dirdük, āḫir de dirüz. Evvel de ÏbÅ0«ÓË Ïëؼū [3ë]*ؼ«] UÓL]ìÅ«24 dirdük, āḫir de anı dirüz.
¾§±¶ k±i ³°w¯H ½I{jIQ k¶Id¶ Meḥāmid-i pādişāhü’l-İslām ḫallede mülkuhu. Meḥāmid,
mübtedā-yı maḥẕūfa ḫaberdür ve mübtedā mu’aḫḫar taḳdīr olmaḳ cā’iz ya‘nī ẕikr-i
meḥāmid-i pādişāh-ı İslāmest. Īn-i muḳaddemi taḳdīr eylemek de cā’iz bir mużāf
ḥaẕfıyla. İki ṣūretde bile taḳdīri īn ẕikr-i meḥāmid-i Allāh. Meḥāmidüñ müfredi
maḥmidetdür. Ya‘nī maṣdar-ı mīmīdür, ‘alime bābından. Bunda, evṣāf-ı cemīle
ma‘nāsınadur. Pādişāh, aṣlında şāh-ı pād idi, şāh‐ı ulu ma‘nāsına. Pād, ḥāfıẓ. Mevṣūfuñ
ṣıfatına iżāfeti ḳabīlinden idi. Ṣoñra ṣıfatı mevṣūf üzerine taḳdīm idüp gene ṣıfatı
mevṣūfa iżāfet eyleyüp pādişāh didiler ḥāfıẓ-ı ‘aẓīm ma‘nāsına ya‘nī dāver-i büzürgī.
İslāma iżāfeti lāmiyyedür bir mużāf taḳdīriyle. Ya‘nī ehl-i İslām. Ḫallede, fi‘l-i māżī
mebnī li’l-mef‘ūldür tef‘īl bābından, mevḳi‘-i du‘āda vāḳi‘ olmış. Mü’ebbed olsun
dimekdür. Mülk bunda, mīmüñ żammıyladur. Memleket ve salṭanat beyninde müşterek
lafẓdur. Mülkuhu, ḫallede25 fi‘linüñ nā’ib ‘ani’l-fā‘ilidür. Memleketi ve salṭanatı
mü’ebbed olsun dimekdür. “Mīmüñ żammıyla ve kesriyle lüġatdür” diyen ẓāhir budur
ki kesriyle bu ma‘nālara müsta‘mel degüldür [Redd-i Lāmi‘ī].
¾TÎn ¸Ã¶p ôÃvMnj ¾¨ y¹hw SÃÅ » SwH ½jITÎH ³H¼ø ½H¼ÎHnj ¾¨ Ák÷w ®Ãµ] o¨l Ẕikr-i cemīl-i
Sa‘dī ki der-efvāh-ı ‘avām üftādeest ve ṣıyt-ı süḫaneş ki der-basīṭ-i zemīn refte. Ẕikr,
kesr-i ẕāl ile dil ile añmaġa dirler. Ya‘nī bir nesneyi ḫāṭıra getürmek. Cemīl, güzel
dimekdür. ‘Acem ḫūb dir. Ḥażret-i Şeyḫ Sa‘dī mü’ellifüñ maḫlaṣ-ı şerīfleridür ve ism-i
laṭīfi Muṣliḥüddīndür. Ḥażret-i Şeyḫüñ menāḳıbında buyurur ki:
gÃ{ Roñe nkQ ¾¨ k¹Ä¼¬ Svñ£M ·I¿Mp»n gÃ{ ¸Ã£{I÷²H ·Iõ±w Ák÷w gÃ{ Roñe oʺ oÃQ
gÃ{ S¶khM xnkQ SwH ½k{ k²¼T¶ Ák÷w gÃ{ Roñe ·¼a » SwH ½j¼M gÃ{ Roñe ³jIiÁk÷w
»H k{o¶ I¶H ´ÄjHj ÂLÃ~º ´À »kM ´Äjo¨ yhM Ho£zø ¾¨ kºH ½j¼¶oÎ » ½j¼¶oÎ oʺ »Hnj Roñe » ½jn»A
´¿eH»nH ¾±²H tk¤ SwH ½j¼M Ájn»o¿w ¸Äk²H JI¿{ gÃ{26. Ba‘żılar didi ki ḥażret-i Şeyḫ yüz
yigirmi yıl yaşadı ve ba‘żılar yüz iki ve ba‘żılar yüz altı ve’l-‘ilmu ‘indellāhi. Ammā
vefātı altıyüz ṭoḳsan birinde vāḳi‘ olmış. Niteki vefātı tārīḫinden fehm olınur. Ḳıṭ‘a:
Ák÷w gÃ{ ¥IQ b»n ÁIµÀ
|°iH Á»npH k{ pH»oQnj ¼a

23
Kur’ân-ı Kerîm, İhlâs 112/1: “De ki: Allâh birdir”.
24
Kur’ân-ı Kerîm, Nisâ 4/171: “Allah ancak bir tek ilahtır”.
25
Metinde “ḫallede mülkuhu” yazılmıştır.
26
Pīr-i naẓar-ı ḥażret-i Şeyḫ Sa‘dī sulṭānü’l-‘āşıḳīn Şeyḫ Rūzbihān-ı Baḳlīst. Gūyend ki peder-i ḥażret-i
Şeyḫ Sa‘dī ḫādim-i ḥażret-i Şeyḫ būdeest. Ve çün ḥażret-i Şeyḫ Sa‘dī mütevellid şodeest pedereş be-
ḫıdmet-i Şeyḫ āverde ve ḥażret der-ū naẓar fermūde. Ve fermūdeend ki ‘ışḳ-rā baḫş kerdīm bedū hem
naṣībī dādīm ammā mürşid-i ū Şeyḫ Şihābü’d-dīn-i Sühreverdī būdeest ḳaddesallāhu ervāḥehum : “Şeyh
Sa‘dî hazretlerine nazar eden pîr, âşıklar sultanı Şeyh Ruzbihân-ı Baklî’dir. Derler ki Şeyh Sa‘dî
hazretlerinin babası, Şeyh Ruzbihân-ı Baklî’nin hâdimi olduğundan oğlu Şeyh Sa‘dî doğunca onu da Şeyh
Ruzbihân-ı Baklî’nin hizmetine getirmiş ve Şeyh hazretleri Sa‘dî’ye nazar buyurmuştur. Ve (yine)
buyurmuştur ki (ona) aşk bağışladık ve aşktan nasip verdik ancak onun mürşidi Şeyh Şihâbüddîn-i
Sühreverdi (Allâh onun ruhunu kutsasın)dir”.

346
 ¾÷µ] ³I{ » j¼M ÏH¼{ ¾¶
|H¼ü Sz¬ Sµen ÁIÄnjnj ¾¨
´Tÿ¬ R¼Î ÏIw kÃwoQ §Ä
|Ii k{ gÄnIU ·HpH j¼M ·IÅIi p 27
Ẕikr-i cemīl iżāfeti beyāniyyedür ve Sa‘dīye iżāfeti lāmiyyedür. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat.
Efvāh, cem‘-i femdür. Zīrā femüñ aṣlı fūhdur. Pes keẟret-i isti‘mālden hā ḥaẕf olunup fū
ḳaldı. İmdi vāv ṭarafda mā-ḳabli mażmūm ismi “hüve”den ġayrı isim bulunmadı-y-sa
vāvı mīme ibdāl eylediler; ikisi de ḥarf-i şefevī olduġı-y-çün fem oldı. Pes taṣġīr veyā
cem‘ idicek aṣla redd idüp fūbeh dirler ve efvāh dirler; aġızlar dimekdür. ‘Avām, cem‘-i
‘āmmdur; naḳīż-i ḫāṣṣdur, naṣara bābınuñ mużā‘afından. Aṣlı ‘avāmimdür fevā‘il vezni
üzre. Müntehā-yı cümū‘ vezni üzre ḫavāṣṣ da böyledür. Bunda ḫalḳ-ı ‘ālem murāddur.
Üftādeest, māżīden ḳısımdur; düşmiş dimekdür. İsm-i mef‘ūl degüldür (Redd-i Lāmi‘ī).
Ṣıyt, ṣāduñ kesriyle. Eylikle añılması ḫalḳ-ı ‘ālemde meşhūr ola. Süḫan, ḥasen ve lesen
ḳāfiyesinde sīnüñ żammı ve ḫānuñ fetḥiyle oḳunur ammā bün ve kün ḳāfiyesinde sīnüñ
fetḥi vü ḫānuñ żammıyla oḳunur. Ammā ġayrı yerlerde ikisi de cā’izdür. Ve sıyt-ı süḫan
iżāfeti lāmiyyedür. Ve şīn-ı żamīr meẕkūr Sa‘dīye rāci‘dür. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Basīṭ
ve bisāṭ, bānuñ fetḥiyle giñ yere ya‘nī vāsi‘ yere dirler. Bunda zemīne iżāfetle yeryüzi
murād olmuşdur. Zemīn, yerdür; arż ma‘nāsına. Refte, māżīden ḳısımdur; gitmiş
dimekdür. İsm-i mef‘ūl degül [Redd-i Lāmi‘ī]. İki fıḳrada der lafẓı bā-yı ṣıla
ma‘nāsınadur. Ẓarfiyyet ma‘nāsını virenler yañlış gitmiş (Redd-i Sürūrī). Maḥṣūl-i
terkīb: Sa‘dīnüñ güzellikle meẕkūr olması ya‘nī añılması ki ‘ālem ḫalḳınuñ aġızlarına
düşmüşdür, ya‘nī herkes ki anı ‘ilm ü kemālle ve fażl [u] ‘irfānla añar. Ya‘nī maḳbūl
(10b) ü merġūb-ı ‘ālemdür. Daḫı anuñ neẟr ü naẓmınuñ ṣıyt u ṣayḥası, ḥāṣılı çavı ve
āvāzı ki tamām-ı dünyāya münteşir olmış ya‘nī yayılmış. Ḫuṣūṣā kitāb-ı Gülistān.
kºn¼i ¶ o§{ ¼`µÀ ¾¨ yXÄke KÃLd² H K~¤ » Ve ḳaṣabu’l-ḥabīb-i ḥadīẟeş ki hemçü şeker
mī ḫōrend. Ḳaṣab, ḳāfuñ ve sāduñ fetḥalarıyla muṭlaḳā ḳamışa dirler. Ḳaṣabü’s-sabḳ ve
ḳasabü’s-sekr gibi. Ḥabībe iżāfetle şeker ḳamışına taḫṣīṣ eylemişdür. Zīrā ḳaṣabü’l-
ḥabīb oldur ki şeker ḳamışını ḫurde doġrarlar ya‘nī iki boġum ortasını uvaḳ uvaḳ
keserler. Andan ṣoñra ol pāreleri taḳşīr iderler. Ya‘nī ḳabuġını ṣoyarlar ve bir ṭabaḳ
içine tertīb iderler ve tezyīn iderler, bu yerler ya‘nī İslāmbolda meyveyi sellelere tertīb ü
tezyīn eyledükleri gibi. Andan ṣoñra üzerine gülāb ve baḫūr ṣuyı seperler ve dostlar
biribirine irsāl iderler. Pes bu üslūbda gönderilen şeker ḳamışına ḳaṣabü’l-ḥabīb dirler.
İżāfet lāmiyyedür. Ve ḥadīẟe iżāfet beyāniyyedür. Ḥadīẟden [murād] kendinüñ şīrīn
kelimātıdur. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Hem, edāt-ı te’kīd ve çü nūnla ve nūnsuz edāt-ı
teşbīhdür, miẟl ma‘nāsına. Şeker, şīnuñ ve kāfuñ fetḥalarıyla meşhūrdur ammā sīn-i
mühmelenüñ żammı ve kāf-ı müşeddedüñ fetḥiyle ‘Arabīdür. Mī ḫōrend, fi‘l-i ḥāl-i
cem‘-i ġā’ib. Bunda istimrār murāddur. Yerler dimekdür. Yemekden murād müntefi‘ ve
müteleẕẕiẕ olurlar dimekdür. Maḥṣūl-i terkīb: Daḫı Sa‘dīnüñ ḳaṣabü’l-ḥabīb gibi maḳbūl
ü merġūb kelimātını ya‘nī naẓm u neẟr sözlerini ki ḥüsn-i ḳabūlle ḳabūl idüp anuñla

27
Hümā-yı rūḥ-ı pāk-i Şeyḫ Sa‘dī / Çü der-pervāz şod ez-rūy-ı iḫlāṣ / Meh-i Şevvāl būd [u] şām-ı Cum‘a
/ Ki der-deryā-yı raḥmet geşt ġavvāṣ / Yekī porsīd sāl-i fevt goftem / Zi-ḫāṣān būd ez-ān tārīḫ şod ḫāṣ :
Şeyh Sa‘dî’nin hüma görünümlü temiz ruhu (dünyadan) kurtulmak için kanat çırpmaya başladı. Rahmet
denizinde dalgıç olduğunda Şevvâl ayı ve Cuma gecesiydi. Birisi ölüm tarihini sorduğunda ona “hâslardan
olduğu için ölüm tarihi de “hâs” oldu” dedim.

347
müntefi‘ ve müteleẕẕiẕ olurlar. Ḥāṣılı sözleri ki herkesüñ ḳatında mu‘azzez ve
müsellemdür. Ḳaṣabü’l-ḥabīb ‘ibāretinde ekẟer şurrāḫuñ mufaṣṣal u muṭavvel mālā-
ya‘nīsine iltifāt olunmasun ki ṣudā‘ īrāẟ ider (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve
Sürūrī ve Kāfī).
kºoM ¶ np küI¨ ·¼a ¾¨ yUIFz¹¶ ¾÷¤n » Ve ruḳ‘a-i münşe’āteş ki çün kāġad-ı zer mī berend.
Ruḳ‘a bunda, yazılan kāġıd pāresine dirler. Āḫirinde tā-yı merbūṭa hā-yı resmī şeklinde
yazılduġı-y-çün iżāfet içün bir hemze-i müctelibe iẟbāt ider. Münşe’āt, mīmüñ żammı
ve nūnuñ sükūnı ve şīnuñ fetḥiyle ism-i mef‘ūldür if‘āl bābından ya‘nī enşa’a-
yünşi’udan -ki mehmūzü’l-lāmdur, cem‘-i mü’enneẟ ṣīġasıdur mükremāt gibi. Lüġatde,
ḫalḳ ve īcād ma‘nāsınadur ammā bunda kendiden ṣādır u peydā olan naẓm u neẟr
sözleridür. Şīn, gene Sa‘dīye rāci‘dür. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Çün, nūnla edāt-ı
teşbīhdür. Kāġad, kāf-ı ‘Arabile ve ġayn-ı mu‘ceme-i meftūḥa ile ma‘rūfdur. Zere
iżāfeti lāmiyyedür ednā mülābese ile. Zer, lafẓ-ı müşterekdür. Altuna ve sikkeli aḳçeye
dirler. Niteki “Müştzen” ḥikāyesinde ve ġayrı yerde gelecekdür inşāallāhü te‘ālā. Bunda
da aḳçe murāddur. Zīrā kāġad-ı zer oldur ki bir pādişāh bir kimseye ki iḥsān eylemek
ister, pes eline bir emr-i şerīf virür ki “var bu emri fülān yerüñ ḥākimine ilt ki saña fülān
şehirden bu ḳadar aḳça divşürsünler” dir. Ol daḫı ol kāġıdı iledür, ol ḥākime teslīm ider.
Ol da emr-i şerīfe imtiẟāl idüp ḫāneden ḫāneye ve dükkāndan dükkāna bu ḳadar aḳçe
ṭarḥ idüp ṣāḥib-i ruḳ‘aya teslīm ider. Mollā Lārī ve Mollā Aḥmed-i Ḳazvīnī ve Mollā
Ḥalīmī buyururlardı ki bu ḳānūn el-ān Ḳızılbaşda ma‘mūlün bihdür. Mī berend, fi‘l-i
ḥāl-i cem‘-i ġā’ib. Bunda gene istimrār murāddur. İlderler dimekdür taḳrīr olan vech
üzre. Maḥṣūl-i terkīb: Daḫı Sa‘dīnüñ naẓm u neẟr yazduġı kāġıd pāreleri ki anı aḳçe
taḥṣīli içün ḫaṭṭ-ı hümāyūn ve emr-i şerīf gibi mu‘azzez ü mükerrem ṭutup her cānibe ve
her memlekete ilderler. Kāġad-ı zerden murād meẕkūrdur. Pes şurrāḥuñ ḫabṭ-ı ‘aşvā
eyledüklerine i‘tibār olunmasun (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī ve Şem‘ī
ve Kāfī).
jo¨ ·H¼Tº »H ®µe »H Sü°M » ®ñÎ ÏIµ¨oM Ber-kemāl-i fażl u belāġat-ı ū ḥaml-i ū netüvān kerd.
Ber, ḥarf-i isti‘lā. Kemāl, lüġatde tamām ma‘nāsınadur ya‘nī maṣdardur. Üç bābdan
gelür: Naṣara ve ḥasüne ve ‘alime bāblarından. Bunda murād ‘ilm ü ma‘rifetde tamām
olmaḳdur. Fażl, artuḳlıḳdur ya‘nī aḳrān u emẟāline ‘ilm ü ma‘rifetdedür; ta‘alluḳ
ma‘nāsına. Ekẟer-i nüsaḫda kemāl fażla mużāf vāḳi‘dür ve ba‘żında ‘aṭfla düşmüş.
Belāġat bunda, feṣāḥat. Ve belāġati ḥaḳīḳatle bilmek ma‘ānī kitāblarını görmege
mevḳūfdur. Ū, żamīr-i ġā’ib, Sa‘dīye rāci‘dür. Ḥaml, ḥānuñ fetḥi ve mīmüñ sükūnıyla
ḥayvānāt cinsinüñ olan yüke ve eşcāruñ üzerinde olan ḥāṣıla dirler. Ammā bunuñ gibi
yerlerde nisbet ve iżāfet ma‘nāsında müsta‘meldür. Netüvān: Nūn, ḥarf-i nefy. Tüvān,
lüġatde ḳuvvet, ḳudret ma‘nāsınadur. Ammā bunuñ gibi yerlerde ‘adem-i imkāndan
‘ibāretdür. Kerd, bunuñ gibi yerlerde maṣdar ma‘nāsınadur. Zīrā tüvānda rāyiḥa-i
a
istiḳbāliyyet melḥūẓdur. Ve ḳā‘ide-i (11 ) muḳarraradur ki māżi müstaḳbelden ṣoñra
vāḳi‘ olsa maṣdariyyet ma‘nāsını ifāde ider. Pes, netüvān kerdüñ ma‘nāsı eylemek
olmaz dimekdür. Ma‘lūm ola ki ẕikr-i cemīl mübtedā ve netüvān kerd ḫaberi ve mā-
beynlerinde olan, ẕikr-i cemīlüñ ṣıfatı ve ma‘ṭūfātıdur. Ve ḥaml, netüvān kerdüñ mef‘ūl-
i ṣarīḥi ve ber-kemāl ġayr-ı ṣarīḥi. Maḥṣūl-i terkīb: Şeyḫ Sa‘dīnüñ meẕkūr aḥvāl ü
evṣāfını kendinüñ kemāl-i fażl [u] belāġatına ḥaml eylemek olmaz. Ya‘nī meẕkūr evṣāf
u aḥvāl kendi ẕātınuñ istiḥḳāḳından degüldür. Ḥażret-i Şeyḫ kendinüñ ẕikr-i cemīlle

348
meşhūr ve kemāl-i fażl u belāġatle ma‘rūf ve ḥüsn-i te’līfāt u taṣnīfātla mevṣūf olduġını
ẕikr-i meḥāmid-i pādişāha muḳaddime buyurmuşdur.
oÿʶ ´ÊøH ¦MIUH ´Ê÷¶ ½Iz¹À I{ ·IµÄH ®À H oÅIº ·IµÃ±w ³I£¶ ´GI¤ ·I¶p ½oGHj Kõ¤ » ·I¿] kº»Hki ¾¨ ®M
» SwH ½jo¨ oʺ SÄI¹ø ¸Ã÷M ¾ònH » ¾¹ø ÆnH Jn IÄ ¾ònH ÂÎ ¾±²H ®Ë «ºp ¸M k÷w ¸M o§M ¼M H ¸Äk² H
tI¹²H ¾¨ kº H ½kÃÄHo¬ » H SLdµM ³H¼ø » |H¼i pH ³IºH ¾ÎI¨ ³o]¯ ½j¼µº ¡jIÅ Rj HnH » ½j¼¶oÎ úñM ¸ÃvdU
´¿¨¼±¶ ¸Äj ±ø
Bel ki ḫudāvend-i cihān ve ḳuṭb-ı dā’ire-i zamān ḳā’im-i maḳām-ı Süleymān nāṣır-ı ehl-
i īmān şāhenşāh-ı mu‘aẓẓam Atabek-i a‘ẓam Muẓafferüddīn Ebu Bekr bin Sa‘d bin
Zengī -ẓıllullāhi fī-arżihi, yā Rabbi irża ‘an-hü ve arżihi- be-‘ayn-ı ‘ināyet naẓar
kerdeest ve taḥsīn-i belīġ fermūde ve irādet-ı ṣādıḳ nümūde. Lā-cerem kāffe-i enām ez-
ḫavāṣṣ u ‘avām be-maḥabbet-i ū girāyīdeend ki e’n-nāsü ‘alā-dīni mülūkihim. Bel, edāt-
ı iḍrābdur, lafẓ-ı ‘Arabīdür. Türkīde de müsta‘meldür. Ki, ḥarf-i beyān. Ḫudāvend
bunda, ṣāḥib ve mālik ma‘nāsına isimdür ve mübtedā vāḳi‘dür. Ve be-‘ayn-ı ‘ināyet
naẓar kerdeest ḫaberidür, ġaflet olunmaya. Cihāna iżāfeti ism-i fā‘ilüñ mef‘ūline
iżāfetidür. Ve ḳuṭb: Vāv, ḥarf-i ‘aṭfdur. Bu fıḳradan ġayrı gelen fıḳralarda ḥarf-i ‘aṭf
yoḳdur. Ḳuṭb: Pergārla dā’ire çizdügüñde dā’ire ortasında pergāruñ ayaġı duran noḳṭaya
ḳutb dirler. Degirmenüñ çarḫına muttaṣıl demir -ki döner ve üst ṭaşını dönderür, aña da
ḳuṭb dirler. Ve felegüñ de iki ḳuṭbı var. Birisi taḥte’l-arżıdur ki yerlerden görünmez; aña
ḳuṭb-ı cenūbī; birisi de fevḳa’l-arżıdur görinür ve aña ḳuṭb-ı şimālī dirler. Demürḳazıḳ
didükleri yıldız ḳuṭb-ı şimālīdür. Anuñçün anda ṭulū‘ ve ġurūb olmaz. Ve ricāl-i
ġaybdan birine -taṣarruf-ı ‘ālem bi-iẕni aña müte‘allıḳdur ya‘nī medār-ı dā’ire-i
‘ālemdür, ḳuṭb dirler. Ve selāṭīn-i İslāmiyyeye ḳuṭb teşbīh ṭarīḳıyla ıṭlāḳ olınur, intiẓām-
ı umūr-ı enām anuñ re’y ü tedbīr ü taṣarrufına müfevveż olduġı-y-çün. Dā’ireye iżāfeti
lāmiyyedür. Süleymān peyġamberüñ taḥtgāhı Şīrāz olduġı-y-çün maḳāmı aña iżāfet
eyledi. Niteki inşāallāhu te‘ālā maḥallinde tafṣīli gelecekdür. Nāṣır-ı ehl-i īmān iżāfetleri
de ism-i fā‘ilüñ mef‘ūline ve lāmiyyedür. Şāhenşāh, aṣlında şāh-ı şāhān idi. Pādişāhlar
pādişāhı dimekdür, melikü’l-mülūk ma‘nāsına. Beglerbegi didükleri gibi. Ṣoñra
mużāfun ileyhi taḳdīm idüp şāhānşāh didiler. Pes elif-i mütevassıṭı ḥaẕf idüp şāhenşāh
didiler. Gāh olur ki elif-i āḫiri de ḥaẕf idüp şāhenşeh dirler ve gāh olur ki elif-i evveli ve
ẟānīyi ḥaẕf idüp şehenşāh dirler ve gāh olur ki cemī‘-i elifātı ḥaẕf idüp şehenşeh dirler.
Fa’ḥfaẓ. Mu‘aẓẓama iżāfeti beyāniyyedür. Atabek, lālā ve cümletü’l-mülk
ma‘nāsınadur. Atabekān dirler. Bir niçe pādişāhlardur ki cedd-i u‘lāları Aḳsuñġurdur ki
Celālüddīn Melikşāh bin Alparslan-ı Selçuḳīnüñ ḳullarından idi. Pes Celālüddīn,
meẕkūr Aḳsuñġurı Muḥammed-nām oġluna lālā ve cümletü’l-mülk eyledi. İmdi
Celālüddīn müteveffā olıcaḳ meẕkūr Sulṭān Muḥammed taḥt-ı salṭanata cülūs eyledi ve
meẕkūr Aḳsuñġura ġavṭa-i Şāmı ya‘nī Dımışḳı ve Ḥalebi ve bi’l-cümle diyār-ı ‘Arabı
ḫānlıḳ ṭarīḳıyla virdi. Ve Zengī-nām oġluna Diyār-ı bekri ve Diyār-ı rebī‘a ve
Āẕerbaycānı babasına [virdügi] gibi ḫānlıġla virdi. Allāh emriyle Sulṭān Muḥammed
çoḳ yaşamayup müteveffā oldı ve yerine cülūs ider vāriẟ-i salṭanatı ḳalmadı. Pes
Aḳsuñġur Zengī ibni Aḳsuñġur ḫurūc eyledi ve her yere ki teveccüh eylediler, bi-
iẕnillāh fetḥ müyesser oldı Timūr ve Şāh ‘İsmā‘īl gibi. Pes Aḳsuñġur müteveffā olıcak
umūr-ı salṭanatda Zengī müstaḳill oldı ve ziyāde eyi pādişāh oldı. Ve Zengīnüñ iki oġlı
vardı. Birine Sa‘d ve birine Zekeriyyā dirlerdi. Sa‘da Şīrāzı ve Zekeriyyāya Ḫalḫālı
sancaḳ virdi. Pes büyük oġlı idi ve Zekeriyyā sancaḳda ḳaldı ve Ẓahīr-i Fāryābīyi
yanına aldı ve kendine meddāḥ eyledi. Niteki dīvānından fehm olınur. Pes Hülāgū ẓuhūr

349
u ḫurūc eyledi ve Sa‘d bu aġır askere taḥammül idemedüginden Lāra ve Hürmüze firār
b
eyledi. Ba‘dehu ki (11 ) Hülāgū gitdi, Sa‘d gene yirine geldi ve çoḳ mu‘ammer
olmayup Ebū Bekr bin Sa‘d28 pādişāh oldı. Ve Kemāl-i Ṣafahānīyi yanına alup terbiyet
eyledi. Pes Kemāl bunuñ mevāḥidinde bir ḳasīdede buyurur. Naẓm:
Kvº oû§w ¾z¹ÀI{ oÿË ·»jo¬ Kõ¤
oÎ kÃzµ] »ovi ·IµÃ±w SdU VnH»
»H yhLºI] ³j q¨ ·Hk÷w ¸MH o§M ¼MH ½I{
oµø Ïkø ·I¶p oiA ¸¶Hj nj ½kºp
nH¼{¼¬ ¾Tz¬ ¼U ´§e ¾£±e HoºH»ovi
o~M ®d¨ ¼U nHkÄj HoÀI{ oû§w ½I{ 29
Ḳızıl Arslan da atabekāndandur. Bu taḳrīrden ma‘lūm oldı ki Zengīden ṣoñra Sa‘d adlu
oġlı cülūs eyledi. Andan ṣoñra Muẓafferüddīn Ebū Bekr -ki Gülistān anuñ nāmına te’līf
ve taṣnīf olmuşdur, cülūs eyledi ki Şeyḫüñ mürīdi imiş. Pes Muẓafferüddīn laḳabı ve
Ebūbekr künyeti ki Sa‘d oġlıdur ve Zengī oġlı. Ve Ebūbekr teberrüken babası adını
oġlına dimiş. Niteki Sulṭān Süleymān-ı merḥūm babası adını bir oġlına dimiş ki Sulṭān
Murād dāme salṭanatuhu anuñ oġlıdur. Ẓıll, gölgeye dirler. Lafẓatullāha iżāfeti
lāmiyyedür. Mecāzen Allāhuñ gölgesi dimekdür. Ḥażret-i Muḥammed Muṣṭafā
‘aleyhi’ṣ-ṣalātu ve’s-selāmdan rivāyet olunmışdur ki:
ÌÂu3*ÚEÓ¦ +q3½ ÅëÚšÓ¼« ÓÈËÓQ² Å÷Ú—ÓôÚ« v§ Åë*¼« +qź 3ÊUÓDÚ*+Ž¼«. Ya‘nī pādişāh yer yüzinde Allāhuñ
gölgesidür; aña ṣıġınur her maẓlūm. Ḥāṣılı herkes güneş ısıcaġından gölgeye penāh
eyledügi gibi ẓālimler şerrinden maẓlūmlar pādişāhlara keẕālik penāh iderler. Fī-arżihi:
Arż, yire dirler ve żamīr, Ḫudāya rāci‘dür. Rabbi, münādā; ḥarf-i nidā muḳadder. Yā
Rabbi dimekdür. Aṣlında Rabbī idi kesrile; iktifā idüp yā ḥaẕf olındı. İrża, fi‘l-i emr-i
müfred-i müẕekker-i muḫāṭabdur. Yā Rabbi rāzı ol dimekdür, ‘alime bābınuñ nāḳıṣ-ı
vāvīsinden. Maṣdarı raḍan ve rıḍvān gelür. ‘An-hü żamīr; Ebūbekre rāci‘dür. Cārr ve
mecrūr ṣīġa-i emre müte‘allıḳdur. Ve arżihi: Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Arżi, hemzenüñ fetḥi ve
ḍāduñ kesriyle if‘āl bābından fi‘l-i emr-i müfred-i müẕekker-i muḫāṭabdur. ‘Alāmet-i
cezm içün yā sākıṭ olmuşdur. Aṣlı arżā-yurżī idi. Ve hā, żamīr-i manṣūb-ı muttaṣıl;
Ebūbekre rāci‘dür. Ma‘lūm ola ki escā‘da fıḳralar āḫiri sākin oḳunur. Pes bunda iki
żamīriyle sākin oḳunur. Ve iki arżihi tecnīs-i tām vāḳi‘ olmış. Zīrā żamīrler ‘alā-ḥaddihi
kelimelerdür. Bu fıḳranuñ evvelkisi iḫbāriyye ve ẟānīsi inşā’iyye vāḳi‘ olmış. ‘Ayn
bunda, gözdür; çeşm ma‘nāsına. Ve ‘ināyet, ‘avn ve ḳaṣd ma‘nāsınadur ve iżāfet
beyāniyyedür. Ve kerdeestüñ mef‘ūl-i ġayr-ı ṣarīḥidür ve naẓar, ṣarīḥi. Ve kerde
māżīden ḳısımdur; eylemiş dimekdür. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Taḥsīn, tef‘īl bābından
maṣdardur. Lüġatde güzellendürmekdür. Ammā bunuñ gibi yerlerde aḥsente ve āferīn

28
Metinde “Sa‘d bin” şeklinde yazılmıştır.
29
Ḳuṭb-ı gerdūn-ẓafer-i şāhenşeh-i Suñġur-neseb / Vāriẟ-i taḥt-ı Süleymān ḫusrev-i Cemşīd-fer / Şāh Ebū
Bekr ibni Sa‘dān k’ez-dem-i cān-baḫş-ı ū / Zinde der-dāmen-i āḫir-i zamān ‘adl-i ‘Ömer / Ḫusrevān-rā
ḥalḳa-i ḥükm-i tü geşte gūşvār / Şāh Suñġur şāh-rā dīdār-ı tü küḥl-i baṣar : Zamanın feleği mağlup etmiş
kutbu, Sungur soylu padişahlar padişahı, Süleyman’ın tahtına varis, Cemşîd kuvvetli hükümdar Sa‘dlar
torunu, can bağışlayıcı nefesiyle bugün de Hz. Ömer adaletinin hükmünü icra ettiren Ebû Bekir Şah!
Senin hükmünün halkası padişahların kulağına küpe, yüzün(ün parlaklığı) Sungur Şah’ın gözüne
sürmedir.

350
dimek ma‘nāsınadur. Belīġ, mübālaġa ma‘nāsınadur, ziyāde dimekdür ve iżāfet
beyāniyyedür. Fermūde, māżīden ḳısımdur. İsm-i mef‘ūl degüldür (Redd-i Lāmi‘ī).
Buyurmuş dimekdür. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. İrādet, maṣdardur if‘āl bābından. Aṣlı irvāden idi.
Vāv, ḥarf-i ‘illet, müteḥarrik fi’l-aṣl. Mā-ḳabli meftūḥü’l-ān elife ḳalb etdük; iki elif
cem‘ oldı. İki elifüñ birini ḥaẕf etdük; bedeline tā virdük, irādet oldı. Elif-i evveli ḥaẕf
eylesek vezni ifālet olur ve ẟānīyi ḥaẕf eylesek vezni ef‘ilet olur. Fe-te’emmel. Ṣādıḳa
iżāfet beyāniyyedür. Gerçek irādet dimekdür. Pādişāhuñ kendiye ḥüsn-i irādet ü teslīm
ve rıżā-i ṣādıḳ gösterdügine işāretdür. Ḥāṣılı pādişāh ḥażret-i Şeyḫüñ mürīdi imiş.
Nümūde, māżīden ḳısımdur. İsm-i mef‘ūl degüldür (Redd-i Lāmi‘ī). Göstermiş
dimekdür. Lā-cerem: Lā ile müsta‘mel lafẓdur lā-büdd ve lā-muḥālet gibi mīmüñ
fetḥiyle. Ya‘nī bi’ż-żarūrī dimekdür. Kāffe, fānuñ teşdīdiyle cemī‘ ma‘nāsınadur.
Enāma iżāfeti lāmiyyedür. Enām, elifüñ fetḥiyle ḫalḳ ma‘nāsına. Cemī‘-i ḫalḳ
dimekdür. Ez bunda, min-i tebyīn ma‘nāsınadur. Ḫavāṣṣ, ḫāṣṣuñ cem‘idür ve ‘avām,
‘āmmuñ cem‘i. İkisi de naṣara bābınuñ mużā‘afındandur. Ya‘nī ḫalḳuñ şerīfleri ve
vażī‘leri. Be-maḥabbet: Bā, ḥarf-i ṣıla. Maḥabbet, mīmüñ fetḥiyle ma‘rūf. Ūya iżāfeti
maṣdaruñ mef‘ūline iżāfetidür. Ū żamīri Sa‘dīye rāci‘dür. Girāyīde, kāf-ı ‘Acemīnüñ
kesriyle māżīden ḳısımdur. İsm-i mef‘ūl degüldür (Redd-i Lāmi‘ī). Meyl eylemiş
dimekdür. Ki, ḥarf-i ta‘līl. E’n-nāsü, lafẓen merfū‘ mübtedā. Ādemoġulları dimekdür.
‘Alā, ḥarf-i cerr. Muḳadder kā’inūn lafẓına müte‘allıḳdur. Dīn bunda, ‘ādet ve ḫuy
(12a) ma‘nāsınadur. Mülūka iżāfeti lāmiyyedür ve żamīre iżāfeti keẕālik. Meliküñ
cem‘idür. Pādişāhlar dimekdür. “Mülūk, meliküñ cem‘idür; beglerbegi dimekdür” diyen
‘aceb söylemiş [Redd-i Lāmi‘ī]. Maḥṣūl-i terkīb: Ya‘nī Sa‘dīnüñ meẕkūr evṣāf [u]
aḥvālini kendinüñ fażl u belāġatına ḥaml eylemek olmaz. Bel cihān pādişāhı, daḫı
dā’ire-i zamānuñ ḳuṭbı, ḳā’im-i maḳām-ı ḥażret-i Süleymān nebī, ehl-i īmān ü İslāmuñ
nāṣırı, a‘ẓam-ı atabek-i mu‘aẓẓam, pādişāhlar pādişāhı ya‘nī dünyā pādişāhlarınuñ ulusı
Muẓafferüddīn Ebū Bekr bin Sa‘d bin Zengī yer yüzinde Allāhuñ gölgesi. Yā Rabbi!
Sen andan rāżī ol, anı da rāżī eyle. Ḥāṣılı meẕkūr evṣāf ile mevṣūf ve elḳābla mülaḳḳab
ḫudāvend-i cihān, Sa‘dīye ‘ayn-ı ‘ināyetle naẓar eylemişdür ve mübālaġa ile āferīn ü
taḥsīn buyurmuşdur ve ḥüsn-i i‘tiḳād ve ṣıdḳ-ı irādet göstermişdür. Pes şekk yoḳ ki
ḫavāṣṣ u ‘avāmdan cemī‘-i enām Sa‘dīnüñ maḥabbetine meyl eylemişler. Zīrā nās,
pādişāhlaruñ ṭöresi ve ‘ādeti üzredür. Ya‘nī selāṭīnüñ ‘ādet ü ḫulḳına tābi‘dür ḫalḳ.
Ḥāṣılı anuñ ṭavr u ṭarīḳına taḳlīd idegenlerdür. Pes zamān pādişāhı Sa‘dīye ziyāde ṭālib
ü rāġıb olduġı-y-çün cihān ḫalḳı da aña taḳlīdle Sa‘dīye ziyāde ṭālib ü rāġıblardur.
Rubā‘ī: Dört mıṣra‘dan mürekkeb naẓma dirler ki maṭla‘ı ola ve dördünci mıṣrā‘ınuñ
ḳāfiyesiyle müttefiḳ ola ve baḥr-i hezec-i aḫrebden ola. Pes buña muṭlaḳā naẓm ve ḳıṭ‘a
diyenler vezn-i rubā‘īden āgāh degüller imiş (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve
Kāfī).
SwoUn¼¿z¶ JITÎA pH ³nIYA Swoʺ ¸Ã§v¶ ¸¶ oM HoU ¾¨ ¾«ºHp
Āẟārem ez-āftāb meşhūrterest Z’ān geh ki türā ber-men-i miskīn naẓarest
Z’ān geh: Zā-yı müfrede ḥarf-i ibtidādur münẕü ma‘nāsına ve ān ism-i işāretdür. [Geh],
gāhdan muḫaffefdür, vaḳit ma‘nāsına. Ki, ḥarf-i beyān. Türā tūdan muḫaffef żamīr-i
merfū‘-ı münfaṣıl ve rā, edāt-ı taḫṣīsdür lām-ı cārre ma‘nāsına. Senüñ dimekdür. Ber
bunda, ḥarf-i ṣıladur, bā-yı müfrede ma‘nāsına. Men, ben dimekdür ene ma‘nāsına.
Miskīne iżāfeti beyāniyyedür. “Mende nūnuñ kesri żarūret-i vezn içündür” diyen iżāfet
aḥvālinden āgeh degül imiş [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī]. Miskīn, bunuñ gibi
yerlerde dervīş ve faḳīr ma‘nāsınadur. Naẓar, ma‘rūf ve sīn ve tā edāt-ı ḫaber. Āẟār,

351
eẟerüñ cem‘idür. Nişān ve ‘alāmet dimekdür. Mīm, żamīr-i mütekellim-i vaḥde. Ezüñ
hemzesi vaṣl ile sāḳıṭ olmuşdur. Āftāb, elif-i memdūde ve fānuñ sükūnıyla güneşe
dirler. Āftābuñ hemzesi de vaṣlla sāḳıṭ olur. Meşhūr, ma‘rūf. Ter, edāt-ı tafḍīl ve sīn ve
tā yine ma‘rūf. Maḥṣūl-i beyt: Ol vaḳitden beri ki senüñ ben miskīne naẓar u iltifātuñ
vāḳi‘dür, ya‘nī baña ḥüsn-i naẓaruñ olaldan beri benüm āẟārum ya‘nī te’līfāt u
taṣnīfātum ḥāṣılı naẓm [u] neẟrüm āftābdan meşhūrraḳdur ya‘nī tamām-ı dünyāda şöhret
bulmuşdur.
Swo¹À jk¹vPM ·Iõ±w ¾¨ KÃø oÀ Swnj ½k¹M ¸ÄkM I¿LÃø ¾µÀ j¼i o¬
Her ‘ayb ki sulṭān bipesended hünerest Ger ḫōd heme ‘aybhā bedīn bende derest
Ger, aṣlında gerçi idi; żarūret-i vezn içün taḫfīf ḳılındı. Ḫōd, revm-i żammıla büd ve
b
düd ḳāfiyesinde müsta‘mel lafẓdur. Bunda edāt-ı te’kīddür. (12 ) Heme, cemī‘ ve
ḳāṭıbe ma‘nāsınadur. ‘Aybhā, ‘aybuñ cem‘idür. Ẕevi’l-‘uḳūluñ ġayrı olduġı-y-çün hā ile
cem‘ oldı. Bedīn, ḥarf-i ẓarfdur; fī ma‘nāsına. Dāl, hemzeden bedel olmış. Aṣlında īn,
ism-i işāretdür bendeye. Der, bā müteżammın olduġı ma‘nā-yı ẓarfiyyeti te’kīd ider. Ve
sīn ve tā yine ma‘hūd. Mıṣrā‘-ı ẟānī mıṣrā‘-ı evvelden müstedrekdür līkin taḳdīrinde.
Her, küll-i efrād ma‘nāsına. Küllü ‘aybin dimekdür. Bunda mübtedādur. Ki, ḥarf-i rābıṭ-
ı ṣıfat. Sulṭān, mübtedā. Bipesended: Bā bunda, te’kīd ifāde ider. Bu bāyı ẓurefā-yı
‘Acem meksūr ve ġayrıları mażmūm oḳurlar. Pesended: Bā-yı ‘Acemī-i meftūḥa ile fi‘l-
i mużāri‘-i müfred-i ġā’ibdür. Begene dimekdür. Cümle-i fi‘liyye ḫaber-i sulṭāndur ve
cümle-i ismiyye ṣıfat-ı her ‘aybdur. Hüner, ‘aybuñ naḳīżidür ve ḫaber-i her ‘aybdur.
Maḥṣūl-i beyt: Egerçi ki cemī‘-i ‘uyūb bu bende ḥāṣıl ve mevcūddur ya‘nī başdan ayaġa
‘aybum līkin her ‘aybı ki pādişāh begenür, ol ‘ayb hünerdür. Ḥāṣılı ben ki pādişāhuñ
maḳbūli ve merġūbı olam; her ‘aybum gözine hüner görinür. Zīrā muḥibb maḥbūbından
hünerden ġayrı kimesne görmez. Beyt:
KÃø jITÿÀ » ÁnHj Áo¹À o¬
o¹À ¦Ä ·A q\M k¹ÃLº Sw»j 30
Ḳıṭ‘a:
´TwkM ÂM¼Ld¶ Swj pH kÃwn Áp»n ³Iµenj Á¼L{¼i ±¬
Resīd ez-dest-i maḥbūbī be-destem Gilī ḫoş-būy der-ḥammām rūzī
Gil, kāf-ı ‘Acemīnüñ kesriyle lüġatde muṭlaḳā balçıḳdur. Ammā bunda Rūmda kāf-ı
‘Arabīyle kil didükleridür ki İstānbūlda Kefe kili deyü ṣatduḳlarıdur. Ẓāhir budur ki kāf-
ı ‘Acemīden muḥarrefdür. Ve yā, ḥarf-i vaḥdetdür. Ḫoş-būy, vaṣf-ı terkībīdür. Ḫoş
bunda, güzel ve dadlı ma‘nāsınadur ve būy, muṭlaḳā ḳoḳıdur. Güzel ve dadlı ḳoḳılı bir
balçıḳ dimekdür. Gil, mübtedā ve ḫoş-būy vāv-ı resmīyle ṣıfatıdur. Der, ḥarf-i ẓarf.
Ḥammām, meşhūr. Mīm sākin oḳunmaḳ gerek ki iżāfet fehm olunmaya. Rūzī: Yā, ḥarf-i
vaḥdetdür. Bir gün dimekdür. Ḳıyās ḥammām da yā-yı vaḥdetle olmaḳ idi ammā vezin
taḥammül eylemedügi-y-çün taḳdīr olındı. Fe-te’emmel. Resīd, fi‘l-i māżī-i müfred-i
ġā’ib. İrişdi dimekdür. Fā‘ili gile rāci‘ taḥtında żamīr. Cümle-i fi‘liyye ḫaber-i
mübtedādur. Ez-dest, resīde müte‘allıḳdur. Maḥbūba iżāfeti lāmiyyedür. Ve, yā ḥarf-i
[vaḥdet]. Be-destem: Bā, ḥarf-i ṣıla; resīde müte‘allıḳ. Maḥṣūl-i beyt: Bir gün ḥamāmda

30
Ger hünerī dārī vü heftād ‘ayb / Dūst nebīned be-cüz ān yek hüner : Yetmiş ayba ve tek bir hünere sahip
olsan, dost, o tek hünerden başkasını görmez.

352
bir güzel ḳoḳılı balçıḳ gil bir maḥbūbuñ elinden elüme irişdi. Ya‘nī bir ḥamāmda bir
maḥbūb elüme bir miḳdār gil ṣundı. Ma‘lūm ola ki Rūmda gili ḥamāmda ḫātun kişiler
ṣaçlarına sürüp anuñla başlarını ve ṣaçlarını şüst ü şū iderler. Ammā A‘cāmuñ ẕükūrı da
ḥamāmda meḥāsin ve bedenlerini anuñla yurlar. Niteki ba‘żı ‘Arab bedenlerini ḥınnā ile
yurlar.
´Tv¶ ¼U qÄ»¯j Á¼M pH ¾¨ ÁoÃLø IÄ Â§v¶ ¾¨ ´Tÿ¬ »kM
Ki ez-būy-ı dil-āvīz-i tü mestem Bedū goftem ki miskī yā ‘abīrī
Bedū: Bā, ḥarf-i ṣıla ve dāl hemzeden bedeldür. Vāv, żamīr-i ġā’ib, gile rāci‘dür. Bedū,
goftem fi‘line müte‘allıḳdur. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı maḳūl-i ḳavldür. Misk, mīmüñ kesri ve
sīn-i mühmelenüñ sükūnıyla ‘Arabīdür ve mīmüñ żammı ve şīn-ı mu‘cemenüñ
sükūnıyla ‘Acemī. Bunda iki vech-ile bile oḳımaḳ cā’izdür. Ve bunuñ [gibi] yāya ḥarf-i
a
ḫiṭāb diyegelmişler. Ammā evlā budur ki żamīr ola ḥarf olmaya. (13 ) Yā, bunuñ gibi
yerlerde ḥarf-i ‘aṭfdur, ‘Arabīde ümm-i vāv gibi. Maḳām-ı tereddüdde müsta‘meldür.
‘Abīr ma‘rūf ve yā, żamīr-i ḫiṭāb. Ve terdīd, iḫbār ve inşā ṭarīḳıyla olmaḳ cā’izdür. Ki,
ḥarf-i ta‘līl. Būy-ı dil-āvīz, mevṣūfla ṣıfatdan müterekkib tavṣīf-i terkībīdür. Ammā dil-
āvīz vaṣf-ı terkībīdür āvīzīdenden. Āvīḫtenden degül [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali].
Lüġatde, göñül aṣıcı dimekdür ammā isti‘mālde göñül müte‘allıḳ ve mā’il ve meftūn
olmaḳdan ta‘bīrdür. Tüye iżāfet lāmiyyedür. Mestem: Żarūret-i vezn [ü] ḳāfiye içün
mestem dimüşdür. Ve illā bi-ḥasebi’l-maḳām mest şodem dimek-idi ya‘nī esirik oldum
ma‘nāsına. Maḥṣūl-i beyt: Terdīd ṭarīḳıyla ol gil-i ḫoş-būya ben didüm: Sen misk misün
yā ‘abīr misün. Ya‘nī bu ikisinüñ birisüñ elbette. Yāḫud misk misün yoḫsa ‘anber misin.
İki ṣūretde bile tecāhül ṭarīḳıyla ḫiṭābdur. Zīrā senüñ göñli kendiye [veyā] göñlümi
kendine müte‘allıḳ u meftūn idici būyuñdan mest oldum. Ḥāṣılı senüñ güzel ḳoḳuña
müte‘allıḳ [u] meftūn oldum.
´Tvzº ®¬IM ÂUk¶ ¸§Ã²» ³j¼M qÃaIº ®¬ ¸¶ ITÿ«M
Velīkin müddetī bā-gül nişestem Bigoftā men gil-i nāçīz būdem
Bigoftā: Bā, ḥarf-i te’kīd ve elif, ekẟer su’āli cevābdan farḳ içün gelür. Taḥsīn-i kelām
içün de gelür. Fā‘ili meẕkūr gil-i ḫoş-būydur. Ya‘nī gil-i ḫoş-būy lisān-ı ḥālle didi. Gil-i
nāçīz iżāfetile ya‘nī beyāniyye ile. Nāçīz, lā-şey’ ma‘nāsınadur. Ḥāṣılı bī-ḳadr ve bī-
i‘tibār dimekdür. Ḳıyās gilī ḫoş-būyda iżāfet idi ammā nüsḫa hep yāyladur. Velīkin,
edāt-ı istidrākdür, ammā ma‘nāsına. Müddet, zamān dimekdür ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Ve
bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Gül, ma‘rūfdur ki ‘Arabīde verd dirler vāvuñ fetḥiyle. Ammā
iżāfetle bir çiçege gül dirler; gül-i żanbaḳ gibi meẟelā. Nişestem, fi‘l-i māżī-i
mütekellim-i vaḥdedür. Nişesten maṣdarından oturdum dimekdür. Murād muḳārenetdür.
Maḥṣūl-i beyt: Gil-i ḫoş-būy cevāb virdi ki ben hīç mertebesinde balçıḳ idüm ya‘nī sā’ir
balçıḳlar gibi hīç ḥayyiz ü i‘tibārum yoḳ idi. Līkin bir müddet güle muḳārin olup anuñla
hem-nişīn oldum. Pes anuñ būy-ı dil-āvīzi baña te’ẟīr eyledi ki böyle maḳbūl oldum.
Ḥażret-i Şeyḫüñ buyurdugını biz Bosnasarāyında müşāhede eylemişüz ki meẕkūr
balçıġı bir küçük fıçıya, İstānbūlda bal fıçısı gibi fıçıya ḳorlar ve aña gülüñ yapraġını
yolup dökerler ve niçe zamān ol fıçıda gülle āmīḫte gili döker, andan ṣoñra pāre pāre
ḳurudurlar ve lāzım olduḳça ḥamāmda ḫātunlar isti‘māl iderler.
´TvÀ ¾¨ ´¨Ii ·IµÀ ¸¶ ¾ºo¬» jo¨ oYH ¸¶nj ¸Ãz¹µÀ ÏIµ¨
Vegerne men hemān ḫākem ki hestem Kemāl-i hem-nişīn der-men eẟer kerd

353
Şurrāḥuñ ba‘żısı kemāl yerine cemāl yazmışlar. Līkin kemāl maḳāmıdur cemāl maḳāmı
degül [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī]. Fe-te’emmel. Hem, edāt-ı ṣohbet ü
cem‘iyyetdür. Ve hem-nişīn mücālis ve muṣāḥib ma‘nāsınadur. Der, ḥarf-i ṣıladur, bā
ma‘nāsına. Eẟer kerd, te’ẟīr eyledi dimekdür. Kemāl mübtedā ve kerd ḫaberi. Ve eẟer,
kerdüñ mef‘ūl-i ṣarīḥi ve der-men ġayr-ı ṣarīḥi. Vegerne, ve eger neden muḫaffefdür; ve
illā dimekdür. Ekẟer nüsḫalarda ne yerine nī vāḳi‘ olmuşdur yāyla. Ḫāk, ṭopraḳ. Ki,
b
ḥarf-i beyān. Hestem, varum dimekdür. Ya‘nī ben el-ānü evvelde olan ḫāk-i ẕelīl (13 )
ve türāb-ı ḫaḳīrim. Bunda gile ḫāk didi. Zīrā ḫāke gil dirler. Gil-i arżī dirler ḫāk-i arżī
diyecek yerde. Maḥṣūl-i terkīb: Gil-i nāçīz eṣ-ṣohbetü mü’eẟẟiretün31 feḥvāsınca dir ki
benümle mümtezic ü muḫammer ya‘nī sirişt olan gülüñ kemālidür baña te’ẟīr idüp bu
laṭīf būyı viren. Ḥāṣılı bu būy-ı ḫoş, hem-nişīnden mükteseb kemāldür bende. Yoḫsa
ben bu ‘ārıżī būydan evvel niçe ki ḫāk-i bī-miḳdār ve türāb-ı bī-i‘tibār idüm, gene şimdi
andan ḳaṭ‘-ı naẓar[la] ḫāk-i ẕelīl ve türāb-ı ḥaḳīrim. Ḥāṣılı pādişāhuñ kemāl-i iltifātı ve
ḥüsn-i naẓarıdur baña bu şerefi virüp maḳbūl-i ‘ālem eyleyen. Ve illā benüm ẕātumda
bu evṣāfa ve aḥvāle istiḥḳāḳ yoḳdur. Ḥażret-i Şeyḫ kesr-i nefs idüp tevāżu‘ ve tenezzül
buyurmuş. Ve illā Şeyḫüñ ‘aẓametine bu kitāb şāhid-i ‘adldür ḳaddesallāhu rūḥehu.
ÅëÅÔUÓšÓ0 ʼnu3Dŏ ÓsšÅLÅ*Ú3LÚ¼Ó« ÚlÅÒ×Ó¦ ]r3N*]¼Ó« Allāhümme metti‘ el-müslimīne bi-ṭūli ḥayātihi.
Allāhümme, du‘āda müsta‘mel kelimedür ve mīm-i müşeddede ḥarf-i nidādan ‘ivażdur.
Aṣlında yā Allāh idi. Bu cihetdendür ki ḥarf-i nidāyla mīm cem‘ olmaz. Bu kelimenüñ
tafṣīliyle isti‘mālātına ve fetḥ üzre mebnī olmasına muṭṭali‘ olmaḳ murād eyleyen
Maḳāmāt-ı Ḥarīrīnüñ Muṭarrazı şerḥinüñ ibtidāsına naẓar eylesün. Metti‘, fi‘l-i emr-i
müfred-i müẕekker-i muḫāṭabdur tef‘īl bābından; fā’idelendür dimekdür. Bu lüġat if‘āl
bābından da bu ma‘nāda müsta‘meldür. Metti‘hullāhu ve emti‘hullāhu dirler du‘āda.
Ya‘nī Allāhu te‘ālā anı fā’idelendürsün dimekdür. El-müslimīne, lafẓen manṣūb mef‘ūl-i
ṣarīḥidür metti‘nüñ. Naṣbı yāyladur; müslimüñ cem‘idür. Bi-ṭūli: Bā, ḥarf-i taḫṣīṣdür;
sebebiyyeti müteżammındur. Ṭūl, ṭānuñ żammıyla maṣdardur, uzunlıḳ ma‘nāsına. Cārr
ve mecrūr metti‘e müte‘allıḳdur ya‘nī mef‘ūl-i ġayr-ı ṣarīḥdür. Ḥayāta iżāfeti maṣdaruñ
fā‘iline iżāfeti ḳabīlindendür. Ḥayāt uzunlıgı dimekdür. Maḥṣūl-i terkīb: Yā Rabbi! Sen
müslümānları Ebū Bekrüñ ‘ömri ve ḥayātı uzunlıgı sebebiyle fā’idelendür. Zīrā ‘ādildür
ve ḫalḳ anuñ ẓıll-ı ḥimāyetinde āsūde-ḥāl ü müreffehü’l-bāldür.
ÅëÅÔUÓMÓÓ0 ÅqšÅLÓ2 Ó»«ÓuÓ8 ÚnŐUÓ$ ÓËVe żā‘if ẟevābe cemīli ḥasenātihi. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Żā‘if, ‘aynuñ
kesriyle fi‘l-i emr-i müfred-i müẕekker-i muḫāṭabdur; müfā‘ale bābından, emr-i sābıḳa
ma‘ṭūfdur. Dört fıḳrada emr ṣīġaları maḳām-ı du‘āda vāḳi‘dür. Ya‘nī murād du‘ādur,
ḳat ḳat eyle dimekdür. ẞevāb, ‘ivāż ve cezā ma‘nāsınadur. Lafẓen manṣūb, mef‘ūl-i
żā‘ifdür. Cemīli taḳdīri ẟevābu’l-fi‘li cemīlidür. Güzel fi‘linüñ ẟevābını. Ve ḥasenātihi
taḳdīri ẟevābu ḫayrāti. Ḥasenāt, ḥasenenüñ cem‘idür. Maḥṣūl-i terkīb: Daḫı yā Rabbi
Ebū Bekrüñ ḫayrāt u ḥasenesinüñ ve fi‘l-i cemīlinüñ ẟevābını ḳat ḳat eyle. Ya‘nī;
UÓNżUÓ9Ú¦Ó« 3dÚAӐ 3ëÓ*Ó§ ÅWÓMÓÓ1Ú¼Uŏ Ó¡UÓ2 ÚsÓ¦32 zümresine anı idḫāl eyle dimekdür.
ÅëÅÔÓô3Ë ÓË ÅëÅz«]œÅËÓ« ÓWÓ2Ó—Óœ ÚlÓ§Ú—Ó« ÓË Ve erfa‘ derecete eviddā’ihi ve vülātihi. [Erfa‘]: Bu da fi‘l-i
emrdür fetaḥa bābından; ḳaldur dimekdür. Derecete: Bunda dereceden mertebe ve
menzil murāddur. Eviddā’ihi, vedīdüñ cem‘idür, aḥibbā ḥabībüñ cem‘i oldıġı gibi.

31
Sohbet tesir eder.
32
Kur’ân-ı Kerîm, En‘âm 6/160: “Kim bir iyilik ile gelirse ona on misli verilir”.

354
Dostlar dimekdür. Vülāt, vālīnüñ cem‘idür; ḥākimler dimekdür. Ma‘lūm ola ki ẟülāẟī
mücerredüñ nāḳıṣından ism-i fā‘ilüñ cem‘-i mükesseri bu minvāl üzre gelür. Ḳāżīnüñ
ḳużāt ve rāmīnüñ rumāt ve ḥāmīnüñ ḥumāt geldügi gibi. Aṣlı veleyetün ve ḳaẓayetün ve
remeyetün idi naṣaratün vezni üzre. Pes yā müteḥarrik ve mā-ḳabli meftūḥ olduġı-y-çün
elife ḳalb eylediler, velāt ve ḳażāt oldı ḫānuñ33 fetḥiyle. Pes ḳanāt miẟillī müfredelere
a
mültebis olmasun diyü fāyı mażmūm (14 ) idüp vülāt ve ḳużāt didiler. Vezinleri
fu‘letün vezni üzredür. İmdi “fu‘ātün vezni üzre gelür” diyen eyle ẓann eylemiş ki
lāme’l-fi‘l elife ḳalb olmaġla lāme’l-fi‘l olmaḳdan çıḳar. Şöyle ẓann olınur ki bu ḳā’il
evzān-ı taṣrīfiyyeden āgāh degül imiş. ‘Afāallāhu ‘an-hü [Redd-i Lāmi‘ī]. Maḥṣūl-i
terkīb: Daḫı yā Rabbi ḥükkāmınuñ ve aḥibbāsınuñ devlet ü sa‘ādetleri mertebelerini ref‘
eyle ya‘nī ‘izz ü şereflerini ziyāde eyle.
ÅëÅÔUÓM3– ÓË ÅëÅz«Óbڐӫ vØ*Ӑ ÚdÅÒ¦Óœ ÓËVe demmir ‘alā-a‘dā’ihi ve şünātihi. Demmir, mīmüñ kesriyle
tef‘īl bābından fi‘l-i emrdür. Ḳahr eyle dimekdür. ‘Alā, demmire müte‘allıḳdur. Ma‘lūm
ola ki bu fi‘l, ‘alā ḥarfiyle ve ‘alāsuz bir ma‘nāyadur. Ya‘nī bunda manṣūṣ olduġı
ma‘nāya delālet eylemez. A‘dā, ‘adūnuñ cem‘idür; düşmenler dimekdür. Şünātihi,
vülātihi gibidür vezinde ve i‘lālde, mubġızlar ma‘nāsına. Bunuñ aṣlı mehmūzü’l-lāmdur
‘alime bābından. Hemze ṭarafda mā-ḳabli meksūr olduġı-y-çün yāya ibdāl olındı. Pes
ḥükm-i nāḳıṣa dāḫil olup ol i‘lāl ile i‘lāl olındı, şünāt oldı şīnuñ żammıyla. Maḥṣūl-i
terkīb: Daḫı yā Rabbi düşmenlerini ve aña buġz idenleri ya‘nī ‘adūlarını ḳahr u helāk
eyle.
ÅëÅÔUÓ²¬ ÚsŦ ÅʬÚd3IÚ¼« vŧ ÓvÅ*3Ô UÓLŏ Bimā tüliye fī’l-Ḳur’āni min-āyātihi. Bā, ḥarf-i ḳasem. Mā, ism-i
mevṣūl. Taḳdīri bi-ḥaḳḳı mādur. Tüliye, fi‘l-i māżī-i müfred-i müẕekker-i ġā’ib mebnī
li’l-mef‘ūl. Aṣlı tülive idi. Vāv ṭarafda mā-ḳabli meksūr olduġı-y-çün yāya ḳalb olındı.
Fī, ḥarf-i cerr; tüliye fi‘line müte‘allıḳ. Ḳur’ān ve Furḳān, daḫı niçe ism-i şerīfi vardur,
Allāh kelāmına dirler. Min, mā-yı mevṣūlı beyān ider. Āyāt, āyetüñ cem‘idür; nişānlar
dimekdür. Ammā ısṭılāḥda kelām-ı mecīdde bir miḳdāra dirler ki ehl-i Ḳur’ān sürḫla
ḥudūdın ta‘yīn ü tebyīn buyurmuşlar. Ba‘ż-ı nüsaḫda mā tüliye vāḳi‘dür bā-yı
ḳasemsüz. Pes mā, maṣdariyye-i ẓarfiyye olur. Maḥṣūl-i terkīb: Yā Rabbi! Meẕkūr
du‘ālarumuzı ḳabūl eyle şol Ḳur’ānda oḳınan āyetler ḥaḳḳı-y-çün. Yāḫūd mādām ki
Ḳur’ān āyetleri oḳınur ya‘nī Ḳur’ān āyetleri oḳınduḳça Ebū Bekr ḥaḳḳında bizüm
du‘ālarumuzı ḳabūl idüp ẟābit eyle. Meẕkūr beş fıḳra bir ḳāfiyede vāḳi‘dür.
3ˆÓbÓ¼ÓË ÚkÓHÚ0« ÓË 3ˆÓbÓ*ӏ ÚsŦ¬ ]r3N*]¼Ó« Allāhümme āmin beledehü ve’ḫfaẓ veledehü. Āmin, sābıḳlar
gibi du‘āyı müteżammın emirdür. Āmene-yü’minüden ya‘nī if‘āl bābından. Aṣlında
e’mene idi, ictimā‘u hemzeteyni fī-evveli kelimetin vāḥidetin oldı. Ya‘nī bir kelimenüñ
evvelinde iki hemze cem‘ oldı. Evvelki müteḥarrik ve ẟānī sākin. ẞānīyi evvelkinüñ
ḥareketi cinsine ḳalb eyledük, āmin oldı. Emīn eyle dimekdür. Beled, bānuñ ve lāmuñ
fetḥalarıyla. Bülde de dirler şehr-i ma‘mūr ma‘nāsına. Cem‘i bilād gelür bānuñ kesriyle.
Büldān da gelür bānuñ żammıyla. Pes “büldenüñ cem‘idür” diyen sehv eylemiş [Redd-i
Lāmi‘ī ve Kāfī]. Ve iḫfaẓ, hemze-i vaṣluñ kesri ve fānuñ fetḥiyle emr-i meẕkūrdur
‘alime bābından; ṣaḳla dimekdür. Veled, oġula ve ḳıza şāmildür. Ammā bunda oġul
murāddur. Maḥṣūl-i terkīb: Yā Rabbi! Şehrini āfāt [u] ‘āhātdan ṣaḳla ya‘nī ḫarāb
olmaḳdan emīn eyle. Ḥāṣılı kendiyi emn ü emānda ḥıfẓ eyle. Zīrā memleketüñ ‘imāreti

33
Metinde “ḫānuñ” şeklinde yazılan bu kelime siyāk u sibāka bakılırsa “fānuñ” olmalıdır.

355
anuñ vücūd-ı şerīfiyledür. Daḫı Sa‘d-nām oġlını da belālardan ṣaḳla. El-veledü sırru
ebīhi34 ḥasebince babası gibidür ‘adl [ü] kerem ü inṣāfda. Naẓm:
dBM¼« W²u¼U v¼uL¼« ˆb²« Ë ½k÷w ³Hj ¾M Iúk²H k÷w k£²
Ve eyyedehü’l-Mevlā bi-elviyeti’n-naṣri Leḳad sa‘ade’d-dünyā bihi dāme sa‘duhu
Bu iki beyt ḥażret-i Şeyḫüñ baḥr-i ṭavīlde Ebū Bekr medḥinde bir ḳaṣīde[sin]dendür.
b
Leḳad, cevāb-ı ḳasem-i maḥẕūfdur. (14 ) Sa‘ade: Bu cevher ḥurūf, fetaḥa ve ‘alime
bābında müsta‘meldür. Līkin ‘alime bābında lāzımla müte‘addī beyninde müşterekdür.
Lāzım olunca fa‘īl vezni üzre gelür. Sa‘ide fehüve sa‘īdün dirler. Müte‘addī olunca
sa‘ide fehüve mes‘ūdün dirler. Pes bunda üç ṣūreti bile icrā eylemek ḳābildür. Fetaḥadan
olunca maṣdarı su‘ūd gelür; yümn, bereket ma‘nāsına. Pes dünyā üç ṣūretde bile taḳdīren
merfū‘ fā‘il ve nā’ib ‘ani’l-fā‘il. Bi, ḥarf-i cerr. Fi‘l-i sābıḳa müte‘allıḳdur. Ve żamīr
Ebū Bekre rāci‘dür. Velede ircā‘ eyleyen sehv eylemiş (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali). Dāme,
fi‘l-i māżīdür, naṣara bābınuñ ecvef-i vāvīsinden. Mevḳi‘-i du‘āda vāḳī‘ olmış. Dā’im
olsun dimekdür. Sa‘d, sīnüñ fetḥi ve ‘aynuñ sükūnıyla īhām ṭarīḳıyla meẕkūrdur. Ya‘nī
Ebū Bekrüñ sa‘ādeti dā’im olsun ve Sa‘d adlı oġlı dā’im olsun dimek olur. Eyyede,
dāme fi‘line ma‘ṭūfdur; muḥkem eylesün ma‘nāsına dimekdür. Żamīr yine Ebū Bekre
rāci‘dür. Mevlā, taḳdīren merfū‘ fā‘ilidür eyyedenüñ. Mevlā, efendi dimekdür. Bā, ḥarf-i
cerr, eyyedeye müte‘allıḳdur. Elviye, livānuñ cem‘idür, sancaḳlar ma‘nāsına ef‘ile vezni
üzre. Naṣr, maṣdardur ve iżāfet beyāniyye. Nuṣret ve ẓafer sancaḳları dimekdür.
Maḥṣūl-i beyt: Ḫudā ḥaḳḳı-y-çün taḥḳīḳ dünyā sa‘ādet ve ‘izzet buldı veyā sa‘īd oldı
veyā mes‘ūd oldı dimekdür, nīk baḫt şod ma‘nāsına. Ya‘nī eyü baḫtlu oldı Ebū Bekr
sebebiyle sa‘ādeti ve sa‘dı dā’im ve bāḳī olsun. Daḫı Ḫudā Ebū Bekri nuṣret ve ẓafer
sancaḳları ile mü’eyyed ve muḥkem eylesün. Ya‘nī her nerede kim livā açup ‘asker
çekerse Ḫudā ẓahīr ü nāṣırı olsun. Ḥāṣılı ḥażarda ve seferde Ḫudā yār u yāveri ola.
nmL²H ³o¨ ¸¶ Æn¯H RILº ¸ve » UN­d u£ XMš¼ QAMÔ p¼c½
Ve ḥüsnü nebāti’l-arżi min-keremi’l-beẕri Keẕālike tenşe’u līnetün hüve ‘ırḳuhā
Keẕālike, ism-i işāretdür Ebū Bekre. Tenşe’u, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i mü’enneẟ-i
ġā’ibedür fetaḥa bābından; boy çeker ve uzar dimekdür. Āḫirinde hemzeyi telyīn idüp
elife ḳalb iderler. “Żarūret-i vezn içün hemze ḥaẕf olındı” diyenler ġalaṭ eylediler
[Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī]. Līnet, bunda dal, budaḳ ma‘nāsınadur ki Ebū
Bekrüñ oġlından ya‘nī veled-i ṣulbiyyesinden kināyetdür. Tenşe’unuñ fā‘ilidür. Hüve,
maḥallen merfū‘ mübtedā; Ebū Bekre rāci‘dür. ‘Irḳ, ‘aynuñ kesri ve rānuñ sükūnıyla
lüġatde ṭamardur ammā bunda, kök ma‘nāsına. Ve hā līnete rāci‘dür. ‘Irḳuhā ḫaber-i
mübtedādur. Ve [cümle-i] ismiyye ṣıfat-ı līnetdür. Ve ḥüsn, güzellik. Nebāt, yerden
biten nesne. Arża iżāfeti lāmiyyedür. [Min, ḥarf-i cerr. Ḥüsne veyā muḳadder kā’inuna
müte‘allıḳ. Kerem bunda, eylik ma‘nāsınadur. Beẕre iżāfeti lāmiyyedür]. Beẕr, bānuñ
fetḥiyle toḫum ma‘nāsınadur. Maḥṣūl-i beyt: Gene Ebū Bekr gibi bir nihāl-i tāze boy
çeküp uzamadadur ya‘nī kendiye münāsib ü müşābih bir oġlı büyüyüp yetişmededür ki
Ebū Bekr anuñ aṣlı ve kökidür. Mıṣrā‘-ı ẟānīyi irsāl-i meẟel idüp buyurur: Yerden biten
otuñ eyüligi ve güzelligi ḫōd toḫum eylüginden ve güzelligindendür. Ḥāṣılı pādişāh aṣīl
ve cins olduġı-y-çün oġlı da kendi gibidür. Ma‘lūm ola ki ḥażret-i Şeyḫ pādişāhuñ
mürşidi ve oġlınuñ üstādı imiş. Şöyle rivāyet olınur ve el-‘uhdetü ‘ale’r-rāvī.

34
Çocuk babasının sırrıdır.

356
·I¶H nj S¶Iä ·I¶p IU ·°¶Iø ·Iµ²Iø SµÀ » ÏjIø ·Iµ¨Ie SLÿM HnpHoÃ{ ¥IQ ¾õi tk£U » ²I÷U jqÄH
jnHj ¾«º S¶°w
Īzid te‘ālā vü teḳaddes ḫıṭṭa-i pāk-i Şīrāz-rā be-heybet-i ḥākimān-ı ‘ādil ve himmet-i
‘ālimān-ı ‘āmil[ān] tā zamān-ı ḳıyāmet der-emān-ı selāmet nigeh dāred. Īzid, A‘cāmuñ
ẓurefāsından hemzenüñ ve zānuñ kesriyle mesmū‘dur. Ammā rūstāyī ve ba‘ż-ı
a
cehelesinden fetḥ-i zāyla (15 ) mesmū‘dur. Ḫudā ma‘nāsına Tañrı dimekdür. Ḫıṭṭa, ḫā-
yı mu‘cemenüñ kesri ve ṭā-yı meftūḥa-i mühmelenüñ teşdīdiyle sınur ma‘nāsınadur.
Pāke iżāfeti beyāniyyedür ve Şīrāza lāmiyyedür. “Pāk lafẓı Şīrāz lafẓına mużāf olmaz”
diyen ma‘nā ile [nisbeti] yoġimiş [Redd-i Şem‘ī]. Şehr-i Şīrāz, ḥażret-i Şeyḫüñ ve Ḫˇāce
Ḥāfıẓuñ mütevellid olduḳları beldenüñ ismidür. Diyār-ı ‘Acemde böyle bunı ziyāde
medḥ iderler. Niteki şu‘arādan birisi buyurur. Beyt:
odM ¾a » oM ¾a » ³I{ ¾a » o~¶ ¾a
o¿{ pHoÃ{ » k¹ÄITw»n ¾µÀ 35
Bā, ḥarf-i taḫṣīṣ, ma‘nā-yı sebebiyyeti müteżammındur. Heybet, mehābet ma‘nāsınadur.
Ya‘nī celāl ve maḫāfet ve ululıḳ ve ḳorḳu dimekdür. Ḥākimāna iżāfeti lāmiyyedür ve
‘ādile iżāfeti beyāniyyedür. Ve bā yine meẕkūr bā gibidür. Himmet, hānuñ kesr ü
fetḥiyle irādet ve ḳaṣd ma‘nāsınadur. ‘Ālimāna iżāfeti maṣdaruñ fā‘ilinedür ve ‘āmilāna
beyāniyyedür. Tā, intihā-yı ġāyet içündür. Zamān-ı ḳıyāmet ma‘rūf. Der, ḥarf-i ẓarf.
Emān; emānet, emīn olmaḳ ma‘nāsınadur. Selāmete iżāfeti beyāniyyedür. Ba‘żı
nüsḫalarda emān u selāmet vāv-ı ‘āṭıfe ile vāḳi‘dür ‘aṭf-ı tefsīrī şekli WÏ ÓNÚ2ÅË ÌÒq3Jż ÓË36. Emān
yerine libās ẕikr idenler iki yerde sehv eylemişler. Evvel bu ki emān u zamān tecnīs-i
muṭarrafdur. ẞāniyen iki fıḳrada ẕü’l-ḳāfiyeteyn vāḳi‘dür. Te’emmel [Redd-i İbni
Seyyid ‘Ali ve Sürūrī ve Kāfī]. Nigeh dāred: Nigeh, nigāhdan muḫaffefdür. Dāşten ve
dārīden müştaḳātıyla müsta‘mel olsa ḥıfẓ u ṣıyānet ma‘nāsınadur ammā kerden ve
konedile ve müştaḳātıyla müsta‘mel olsa naẓar ma‘nāsınadur. Fe-te’emmel. Dāred, fi‘l-i
mużāri‘dür dārīdenden. Mevḳi‘-i du‘āda vāḳi‘dür. İḥfāẓ eyleye dimekdür. Maḥṣūl-i
terkīb: Ḫudāy te‘ālā vü teḳaddes Şīrāzuñ pāk sınurını ‘ādil ḥākimler heybetiyle ve
‘ilmiyle ‘āmil ‘ālimler himmetiyle ḳıyāmet zamānına dek emn ü selāmetde ḥıfẓ eyleye.
Ḳıṭ‘a:
«ºnj ³jo§M ÁnI¬p»n Hoa SMoü ´Ã²I¤Hnj ¸¶ ¾¨ ºHkº
Çirā rūzgārī bikerdem direngī Nedānī ki men der-eḳālīm-i ġurbet
Ma‘lūm ola ki bu ḳıṭ‘a aṣlında bir ḳaṣīdedür ḥażret-i Şeyḫüñ Ebū Bekr bin Zengī Sa‘d
bin Zengī medḥinde ki Hülāgūnuñ ba‘ż-ı aḥvālini ve diyār-ı ‘Aceme müstevlī olduġını
anda ẕikr eylemişdür. Ve ba‘ż-ı mutaṣarrıfīn-i müteḥarrifīn bu maḳāma ilḥāḳ eylemişler.
Nedānīde nūn ḥarf-i nefydür. Ve dānī, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i muḫāṭabdur. İstifhām-ı
inkārī ṭarīḳıyla bilmez misün dimekdür ḫiṭāb-ı ‘amm vechiyle. Ki, ḥarf-i beyān. Eḳālīm,
iḳlīmüñ cem‘idür. Ma‘lūm ola ki rub‘-ı meskūnı taḳsīm eylemişler ya‘nī yedi ḥiṣṣeye
bölmüşler ve her ḥiṣṣesine iḳlīm dimişler. İmdi ḥażret-i Şeyḫ iḳlīmi cem‘ eylemesinüñ
sırrı budur ki ekẟer-i ma‘mūre-i arżı seyr eylemişdür. Ḥikāyet olınur ki ḳırḳ yıl miḳdārı
seyāḥat eylemişdür. Ve memālik-i ma‘mūreyi gezmekden murādı bir mürşide irişmek
35
Çi Mıṣr u çi Şām u çi berr ü çi baḥr / Heme rūstāyend ü Şīrāz şehr : Ne Mısır ne Şam; ne kara ne
deniz!… Şiraz’ın yanında hepsi köy kalır.
36
Kur’ân-ı Kerîm, Bakara 2/148: “Her birinin bir yöneldiği yeri vardır…”.

357
imiş. ‘Āḳıbet Baġdādda Şeyḫ Şihābüddīn-i Sühreverdī ḥażretlerine vāṣıl olup anuñ
zülāl-i feyż ü efḍāliyle sīrāb olmış. Niteki Būstānda buyurmuşdur. Beyt:
JI¿{ k{o¶ ½k¹ºHj oÃQ Ho¶
JAoM ÂTz¨ » j¼¶oÎ pnkºH »j 37
Ġurbet, maṣdardur küdret vezni üzre. Māżīsi ve mużāri‘i ẟülāẟīden müsta‘mel degül.
Belki ifti‘āl ve tefe‘‘ülden gelür, iġtaraba ve teġarrabe dirler. Eḳālīme38 iżāfeti
beyāniyyedür. Çirā: Çīmde fetḥ ü kesr cā’izdür. Kesreye taḫṣīṣ eyleyen taḳṣīr eylemiş
[Redd-i Lāmi‘ī]. Çi ile rādan mürekkebdür. Çi, ma‘rūf ve rā, edāt-ı ta‘līl. Rūzgār bunda,
zamān ma‘nāsınadur ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Bikerdem: Bā ḥarf-i te’kīddür. Direng, dāluñ
kesri ve rānuñ fetḥiyle eglenmege dirler ‘Arabīde mekẟ ma‘nāsına. Ve yā, ḥarf-i
maṣdar. Maḥṣūl-i beyt: Bilmez misin ki ben ġurbet illerinde niçün bir zamān mekẟ
eyledüm ya‘nī eglendüm. Ma‘lūm ola ki gāh olur ki bir ma‘nāyı, ‘Arabīde bir lafẓ ile
ta‘bīr iderler ve ġayrı dilde iki lafẓ ile. Ve gāh olur ki emr bi’l-‘aks olur.
«ºp Á¼¶ ·¼a ½jITÎH ´Ànj ·I¿] ³kÄj ¾¨ ·I¨oU ª¹ºpH ´TÎn ·»oM
Cihān derhem üftāde çün mūy-ı zengī Birūn reftem ez-neng-i türkān ki dīdem
Birūn ve bīrūn, yā ile ve yāsuz, ṭaşra dimekdür. Neng, ‘ār ma‘nāsınadur. Türkāna iżāfeti
lāmiyyedür. Murād Türkāndan Hülāgū ‘askeridür ki tamām-ı ‘Aceme ve diyār-ı ‘Araba
b
Ġazzeye dek müstevlī oldılar. Niteki tevārīḫ-i İlḫānīde yazmışdur. (15 ) Pes ḥażret-i
Şeyḫüñ anlaruñ ‘ārından vaṭanın terk eyleme[si]nüñ aṣlı oldur ki kāfirler idi, ehl-i
İslāma eẕā vü cefā üzre idiler. Pes el-firār mimmā lā-yuṭāḳu min-süneni’l-mürselīn39
deyü terk-i diyār idüp seyyāḥ-ı ‘ālem olur. Bu ḳażiyye Musta‘ṣım Billāh zamānında
olmış. Ve ḥażret[üñ] bu ḫuṣūṣda bir ḳaṣīdesi vardur. Maṭla‘ı budur. Beyt:
¸Ã¶poM kÄo«M ·¼i o¬ j¼M ¢e HoºIµwH
¸Ã¹¶¼µ² H oöH ´~÷Tv¶ ¦±¶ ÏH»pnj 40
Ḥāṣılı Çingīz Ḫān ve Hülāgū ḫurūcı, Timur ve Şāh İsmā‘īl fitnesi gibi degül ‘aẓīm fitne
imiş. Zīrā bunlar ehl-i ḳıble idi ammā anlar kefere idi. Pes neng-i Türkān buyurduġı
anlaruñ nā-ma‘ḳūl kāfirāne evżā‘ından ‘ibāretdür. Derhem, ḳarış murış dimekdür. Cihān
‘ibāreti delālet ider ki tamām-ı ‘ālemi fitne istī‘āb eylemiş imiş. Mūy, ḳıl ve ṣaç
ma‘nāsınadur. Zengīden bunda, ḳaralar memleketi murāddur ve yā ḥarf-i nisbet; zenge
mensūb. Zeng de zengbār da derler siyāhlar memleketine. Maḥṣūl-i beyt: Şehr-i
Şīrāzdan ṭaşra gitdüm ya‘nī terk-i diyār idüp iġtirāb eyledüm etrāküñ cevr ü ẓulmünden
ki gördüm cihān ḫalḳı biribirine düşmüş ya‘nī ḳarış murış olmış ve herc ü merc olmış
zengī ṣaçı gibi. Ḥāṣılı bir diyāra ki yaġı Tātār düşe, ol da kāfir ola; bi’l-bedāhetin
ma‘lūmdur ol diyāruñ ḥāli ne olısardur.

37
Merā pīr-i dānende mürşid Şihāb / Dü enderz fermūd ü keştī ber-āb : Güngörmüş Şeyh’im Şihâb
hazretleri bana iki öğüt verdi.
38
Metinde “ġurbete” yazılmışdır.
39
Dayanılamayacak şeylerden uzaklaşmak peygamberlerin sünnetlerindendir.
40
Āsmān-rā ḥaḳ büved ger ḫūn bigiryed ber-zemīn / Der-zevāl-i mülk-i Musta‘ṣım emīrü’l-mü’minīn :
Mü’minlerin emîri Musta‘sım Billâh’ın memleketine zeval eriştiği (şu zamanda), yere kanlı gözyaşları
yağdırsa gökyüzünün hakkı var.

358
«¹aqÃU ¬nH¼hº¼hM ·I¬o¬ ¼a ¸§Ã² kºj¼M ½jHqöjA ¾µÀ
Çü gürgān be-ḫūn-ḫˇāregī tīz-çengī Heme ādemīzāde būdend līkin
Ādemīzāde, ādemoġlı dimekdür, veled-i ādem ma‘nāsına. Būdend, ḥikāyet-i ḥāl-i
māżīdendür līkin mıṣrā‘-ı ẟānīye merhūndur. Gürgān, kāf-ı ‘Acemīnüñ żammıyla
gürgüñ cem‘idür. İki kāf-ı ‘Acemile ḳurdlar dimekdür. Be-ḫūn: Bā, ḥarf-i ẓarf. Ḫūn-
ḫˇār, vaṣf-ı terkībīdür ḫˇārīdenden ki müşterekdür yemekle içmek beyninde. Ḳan içici
dimekdür. Yā-yı maṣdarī lāḥıḳ olmaḳ sebebiyle hā-yı resmī kāf-ı ‘Acemīye mübeddel
olmuşdur. Bā-yı ẓarfiyye ile ḳan içicilikde dimekdür. Ḫˇāregī kāfını ‘Arabīdür diyenüñ
ḳaleminden sehv ṣādır olmuşdur [Redd-i Lāmi‘ī]. Tīz-çeng, vaṣf-ı terkībīdür, keskin
ḳaynaḳlı ma‘nāsına ve yā, ḥarf-i tenkīrdür. Bunda da bir būdend muḳadderdür. Çengī
yāsını ḥarf-i maṣdar ṭutanlar ma‘nā cānibine nāẓır olmamışlar [Redd-i Şem‘ī ve Kāfī].
Maḥṣūl-i beyt: Meẕkūr ‘asker-i Tātārī hep evlād-ı ādem idi ammā ḳan içicilikde ḳurdlar
gibi keskin ḳaynaḳlı idi. Çü gürgān mübtedā ve tīz-çeng ḫaberi. Ya‘nī ṣuretā insān ve
sīretā yırtıcı ḥayvānāt ḳabīlinden idiler. Bu beytde Tātāruñ çig et yidüklerine fi’l-cümle
īmā vardur ve ‘ale’l-ḫuṣūṣ ki kefere ola. Mıṣrā‘-ı ẟānīnüñ ma‘nāsını “ḳan içicilikde
niçeleri keskinlikde ḳurdlar gibi idiler” diyen ve ḫūn-ḫˇārlıḳda ve “niçesi keskin
olmaḳda ḳurdlara beñzerler idi” diyen ḥaḳḳ-ı ma‘nāyı [virmemişler]. [Redd-i Şem‘ī ve
Kāfī].
«¹] ·HoMqÀ ·¼a Áo§z² ·»oM oñdµ§Ãº ¦±¶ ·¼a ¶jo¶ ·»nj
Birūn leşkerī çün hizebrān-ı cengī Derūn merdümī çün melek nīk-maḥżar
Derūn taḳdīri derūn-ı şehr idi; żarūret-i vezn içün ḥaẕf olındı. Merdümden nev‘-i
merdüm murāddur ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Melek, ferişte. Nīk-maḫżar, vaṣf-ı terkībīdür,
eyi ḫūylı ma‘nāsına. Birūn, şehr. Leşkerī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Hizebr, hānuñ kesri ve
zānuñ fetḥi ve bānuñ sükūnıyla arslan dimekdür, esed ma‘nāsına. Ve elif ve nūn [edāt-ı]
cem‘dür. Ceng, ṣavaş ve yā, ḥarf-i nisbet. Maḥṣūl-i beyt: Ol zamānda şehrüñ içresi
ferişte gibi eyi ḫūylı ve nīk-sīret merdüm idi ve şehrüñ ṭaşrasında Tātār ‘askeri ṣavaş
arṣlanları gibi idi. Ya‘nī şehir ḫalḳı maẓlūm ü ‘āciz [ü] zebūn idi ve ‘asker-i kefere-i
Tātār ẓālim ü ḳāhir ü dūn. Ḥāṣılı şehr ḫalḳı birer ferişte ve anlaruñ her biri birer
yaramaz işde. Derūn u bīrūnı pādişāh ‘askerinüñ her birine ‘alā-ḥaddihi ṣarf idüp
ẓāhirleri ceng-cū ve bāṭınları nīk-ḫū ma‘nālarını ḳaṣd idenlerüñ dimāġına şarābāt-ı
Fārisīden bir ḳaṭre ṭamlamamış [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī ve Kāfī].
«¹±Q Á¼i ½jo¨ IÀn ·I«¹±Q ³kÄj ½j¼w A n¼z¨ ³k¶A pIM ¼a
Pelengān rehā kerde ḫūy-ı pelengī Çü bāz āmedem kişver āsūde dīdem
Bāz bunda, girü ma‘nāsınadur. Kişver, kāf-ı ‘Arabīnüñ kesriyle iḳlīm ma‘nāsınadur.
Āsūde, elif-i memdūde ve sīn-i mażmūme ile māżīden ḳısımdur; diñlenmiş dimekdür
rāḥat ma‘nāsına. Pelengān: Peleng, bā-yı ‘Acemīnüñ ve lāmuñ fetḥaları ile ḳaplan
a
didükleri (16 ) yırtıcı canavārdur. Rehā kerde, gene māżīden ḳısımdur, ṣalıvirmiş ya‘nī
terk eylemiş dimekdür. Ḫūy-ı pelengī iżāfeti beyāniyyedür ve yā, ḥarf-i maṣdar.
Maḥṣūl-i terkīb: Çünki eḳālīm-i ġurbetden girü Şīrāza geldüm memleket-i Şīrāzı āsūde-
ḥāl ü müreffehü’l-bāl gördüm. Pelengler pelenglik ḫulḳ u ḫūyını terk eylemiş. Zīrā
mürūr-ı eyyāmla evlād-ı Hülāgū İslāma geldi ve a‘yān u erkānı hep müselmān oldılar.
Ḥattā Tebrīz yanında Merāġa-nām ḳaṣabada Naṣīr-i Ṭūsīye raṣad-ı kevākib eylemege
buyurdı ve bu vāsıṭa ile anı kendiye vezīr eyledi ve bi’l-cümle anlardan eyi pādişāhlar

359
ẓuhūr eyledi. Ḥattā müselmānuñ memdūḥı olan selāṭīn-i İlḫāniyye anlardandur. Ve
bugün Semerḳand pādişāhı ‘Abdullāh Ḫān anlardandur. Ve Kefe ḫānları anlardandur.
İmdi “ḫūy-ı pelengīyi terk eylemiş” dimekden ġaraż evvel ḥālet-i küfrde eyledükleri
ẓulm ü ta‘addīyi terk eylemişler dimekdür. Bu taḳrīr ma‘lūm olduḳdan ṣoñra cumhūr
belki ‘umūm-ı şurrāḥ eyledükleri ‘indiyāta iltifāt olunmasun ki yaḳīn ifāde eylemez
[Redd-i İbni Seyyid ‘Ali vü Sürūrī ve Kāfī].
«¹U yļzU » J¼{Ap oQ ·I¿] ³kÄj ¾¨ Ï» H k¿ønj j¼M ·I¹a
Cihān pür zi-āşūb u teşvīş-i tengī Çünān būd der-‘ahd-i evvel ki dīdem
‘Ahd bunda, zamān ma‘nāsınadur. Evvele iżāfeti beyāniyye. Ki, ḥarf-i beyān. Dīdem,
mıṣrā‘-ı ẟānīye merhūndur. Āşūb bunda, fitne ve ḳarışuḳlıḳ ma‘nāsınadur. Teşvīş, tef‘īl
bābından maṣdardur, ḳarışuḳlıḳ dimekdür. Āşūba ‘aṭf-ı tefsīrī vāḳi‘dür. Teng bunda, ṭar
ma‘nāsınadur. Yā, ḥarf-i maṣdar, ṭarlıḳ dimekdür. Ya‘nī evvel zamānda olan muṣībet ve
belādan ta‘bīrdür. Maḥṣūl-i beyt: Mıṣrā‘-ı ẟānī mıṣrā‘-ı evveli beyān idüp dir: Ol zamān-
ı evvelde ki gördüm ancılayın idi cihān, ya‘nī cihān ṭobṭolu fitne vü āşūb ve belā vü
muṣībet idi.
«ºp ¸M H k÷w o§M ¼MH ¦MIUH ÏjIø ·Iõ±w ³IÄH nj k{ ¸Ã¹a
Atabek Ebū Bekr Sa‘d ibni Zengī Çünīn şod der-eyyām-ı sulṭān-ı ‘ādil
Eyyāmuñ sulṭāna iżāfeti lāmiyyedür ednā mülābese ile ve ‘ādile beyāniyye. Atabek, kāf-
ı ‘Arabīyle laḳab ve Ebū Bekr, künyet. Sa‘ddan ibni lafẓı maḥẕūfdur. Zīrā lisānlarında
ibni lafẓını ḥaẕf eylemek cārīdür. Maḥṣūl-i beyt: Evvel cihānuñ ḥāli didügüm gibi idi
ammā sulṭān-ı ‘ādilüñ zamānında cihān ziyāde ḫūb oldı ki ol sulṭān-ı ‘ādil Atabek Ebū
Bekr bin Sa‘d bin Zengīdür.
Hki ¾ÄIw ÂļU ¼a j¼M xow oM IU Svú oÀj KÃw A pH ´ü HownIQ ´Ã±¤H
Tā ber-sereş büved çü tüyī sāye-i Ḫudā İḳlīm-i Pārs-rā ġam ez-āsīb-i dehr nīst
İḳlīmden bunda memleket murāddur. Pārsa iżāfet lāmiyyedür ve rā, ḥarf-i ṣıla veyā
ḥarf-i taḫṣīṣ. Āsīb, lüġatde yan başı gelmekdür ammā bunuñ gibi yerlerde fitne vü
āşūbdan ‘ibāretdür. Dehre iżāfeti lāmiyyedür mecāzen. Nī, edāt-ı nefydür ve sīn ve tā
edāt-ı ḫaber. “Nīst, ne est taḳdīrindedür” diyen iṣābet eylememiş [Redd-i Lāmi‘ī]. Tā,
edāt-ı tevḳītdür, mādām ma‘nāsına. Ber-sereş: Şīn-ı żamīr; iḳlīme rāci‘dür. Büved,
bānuñ żammı ve vāvuñ fetḥiyle fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ib. Tā ile “muvaḳḳat ola”
dimekdür. Tüyī: Yā-yı evvel nefs-i kelimedendür ve ẟanī, ḥarf-i vaḥdet. Bir senüñ gibi
dimekdür. Sāye-i Ḫudā lāmiyyedür, ẓıllullāh ma‘nāsına. Maḥṣūl-i beyt: Pārs iḳlīmine
ġam yoḳ veyā Pārs iḳlīminüñ ġamı yoḳ dehrüñ fitnesinden ya‘nī rūzgāruñ ālām u
şedāyidinden; mādām ki anuñ başı üzerinde ya‘nī üzerinde bir senüñ gibi sāyesi ola.
Ya‘nī mādām ki iḳlīm-i Pārsuñ senüñ gibi ḥākim-i ‘ādili ola; āsīb ü āşūb-ı rūzgārdan
ġam görmez ve ġuṣṣa çekmez. Ma‘lūm ola ki çü tüyī nüsḫasın çü tü iy sāye nüsḫası
üzre tercīḥ eyledük. Fe-te’emmel. İy, kesr-i hemze ile ḥarf-i nidādur. “Gāh olur ki
hemze meftūḥ oḳınur” diyen ‘indī söylemiş [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali]. Zīrā hemze-i
nidāyı meftūḥ oḳumaḳ ‘Arabīdedür. “Çü tüyīde bir yā yazup vāvı meksūr oḳumaḳ gerek
yā-yı vaḥdet ecli-y-çün” diyen Fārisīyi üstāddan görmemiş imiş (Redd-i İbni Seyyid
‘Ali).
Iòn ¸¶D¶ Rnj ·ITw A k¹ºI¶ ¥Ii ôÃvM nj kÀkº ·Izº u¨ p»o¶H

360
Mānend-i āstān-ı deret me’men-i rıżā İmrūz kes nişān nedihed der-basīṭ-i ḫāk
İmrūz: Ma‘lūm ola ki rūza ve şebe ve sāle ism-i işāret ḳarīb ya‘nī īn lafẓı dāḫil olsa
kesr-i hemzeye delālet eyleyen yā ḥaẕf olunup nūn mīme ibdāl olınur. Pes imrūz, bugün
dimekdür. Kes, mübtedā; kimse dimekdür. Nedihed, fi‘l-i nefy-i istiḳbāl-i müfred-i
ġā’ib. Fā‘ili taḥtında kese rāci‘ żamīr. Cümle-i fi‘liyye ḫaber-i mübtedādur. Nişān,
nedihedüñ muḳaddem mef‘ūl-i evveli ve imrūz, ẓarf-ı zamān ve der-baṣīṭ-i ḫāk, ẓarf-ı
mekānı. Bunda basīṭ-i ḫākden murād yeryüzidür; rūy-ı zemīn ma‘nāsına. İżāfet
lāmiyyedür. Mānend, beñdeş dimekdür, müşābih ma‘nāsına. Āstāna iżāfeti ism-i fā‘ilüñ
mef‘ūline [iżāfeti] ḳabīlindendür ve āstānuñ dere ve derüñ tāya lāmiyyelerdür. Mānend,
nedihedüñ mef‘ūl-i ẟānīsidür. Me’men-i rıżā bundan bedel ve iżāfeti lāmiyyedür.
b
Maḥṣūl-i beyt: Yeryüzinde bugün kimse nişān virmez senüñ ḳapuñ (16 ) işigine beñzer
rıżāyla emīn olacaḳ yer. Ya‘nī rıżā-yı ḳalb ve ṣafā-yı ḫāṭır geçinmege maḳām-ı me’men
ve cāy-ı emīn senüñ ḳapuñ eşigidür ancaḳ, aña beñzer bir daḫı yoḳdur. Ḥażret-i Şeyḫ
pādişāhını ıṭrā ṭarīḳıyla medḥ eylemiş. Minhüsünde “deret tāsı gibi żamīrüñ aṣlı etdür
hemze ile” diyen hemze-i müctelibe olduġını bilmez imiş [Redd-i Sürūrī].
Hq] ¸ÄoÎA ·I¿] ÁHkioM » I¶oM o§{ » ·I¬nI`ÃM oö Ii tIQ Sw¼UoM
Ber-mā vü ber-Ḫudā-yı cihān-āferīn cezā Ber-tüst pās-ı ḫāṭır-ı bī-çāregān u şükr
Ber, ḥarf-i isti‘lā. Tüst, tü ile sīn ve tādan mürekkebdür. Senüñ üzerüñedür ya‘nī senüñ
üzerüñe lāzım u vācibdür. Muḳaddem ḫaberdür. Ve pās, mu’aḫḫar mübtedā; pāsīdenden
müştaḳ, ḥıfẓ u ṣıyānet ma‘nāsına. Ḫāṭıra iżāfeti maṣdaruñ mef‘ūline iżāfetidür. Ve bī-
çāregāna iżāfeti lāmiyyedür. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf ve şükr, mıṣrā‘-ı ẟānīye merhūn mübtedā.
Ber-mā ḫaberi. Ve sīn ve tā muḳadderdür. Şükri bunda ta‘mīm eylemege ḳābildür, ya‘nī
Ḫudāya ve pādişāha. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Ber-Ḫudāy, muḳaddem ḫaber ve cezā, mu’aḫḫar
mübtedā. Cihān-āferīne iżāfeti beyāniyyedür. Cihān-āferīn, vaṣf-ı terkībīdür
āferīdenden, cihān yaradıcı dimekdür, Ḫallāḳ-ı ‘ālem ma‘nāsına. Cezā bunda, ẟevāb ve
‘ivaż ma‘nāsınadur. Maḥṣūl-i beyt: Pādişāha ḫiṭāb idüp buyurur: Senüñ üzerüñe
bīçārelerüñ ḫāṭırın ri‘āyet ü ṣıyānet eylemek lāzımdur ve bu ri‘āyet ü ṣıyānetüñçün saña
şükr eylemek bizim üstümüze lāzımdur. Daḫı Ḫallāḳ-ı ‘āleme lāyıḳ u sezāvārdur senüñ
fuḳarā vü bīçārelere eyledügüñ rıfḳ u ‘adāletüñ içün ẟevāb ve ‘ivaż virmek. Ḥāṣılı hem
bize ‘adālet ve fuḳarā ve bīçārelere merḥametüñ içün saña ve Ḫudāya şükr lāzım ve
Ḫudā-yı cihān-āferīne ecr-i cemīl ü ẟevāb-ı cezīl virmek lāyıḳdur. Bunda şükri Ḫudāya
ḳaṣr eyleyen taḳṣīr eylemiş [Redd-i Şem‘ī]. Ve Ḫudāy lafẓınuñ cihān-āferīne iżāfetini
tecvīz eyleyen ġarīb mülāḥaẓaya mālik imiş [Redd-i Kāfī].
I£M HnjIM » j¼M Ho¨Ii ¾¨ ·Hk¹a tnIQ ¥Ii nHj ¾«º ¾¹TÎ jIMp Jn IÄ
Çendān ki ḫāk-rā büved ü bād-rā beḳā Yā Rab zi-bād-ı fitne nigeh dār ḫāk-i Pārs
Yā Rab, taḫfīf-i bāyla żarūret-i vezn içün. Bād-ı fitne beyāniyye. Nigeh dār, ḥıfẓ eyle
dimekdür. Ḫāk-i Pārs lāmiyye ve mef‘ūl-i nigeh dār. Pārs, bā-yı ‘Acemile ve fāyla
lüġatdür. Memleket-i Şīrāza dirler. Çendān, ol ḳadar dimekdür. Ki, ḥarf-i beyān. Ḫāk,
ma‘rūf ve rā, edāt-ı taḫṣīṣ. Bunda bāddan murād hevādur ya‘nī kürre-i hevā. Ḫāke
ma‘ṭūfdur. Taḳdīri ḫāk-rā vü bād-rā. Beḳā, büvedüñ fā‘ilidür. Maḥṣūl-i beyt: Yā Allāh!
Pārs türābını fitne yel[in]den ḥıfẓ u ṣıyānet eyle; olkadar ki kürre-i ḫāk ü hevānuñ
beḳāsı ola. Ya‘nī kürre-i ḫāk ü hevā ẟābit ü pāy-dār oldukça, ḥāṣılı ḳıyāmete dek.
Mıṣrā‘-ı ẟānīnüñ ma‘nāsını “ol ḳadar ṭopraġa ve yile beḳā ola” diyen ve “ol zamāna

361
degin ki ḫāk ü bād-ı tü ola” diyen ve “mādām ki ḫāk ü bād bāḳī ola” diyen ḥaḳḳ-ı edāyı
edā idememişler [Redd-i Lāmi‘ī ve Şem‘ī ve Kāfī]. Fe-te’emmel.

JIT¨ œÃ²DU KLw SEBEB-İ TE’LĪF-İ KİTĀB

JA tIµ²IM Ho²j ¾aHow ª¹w » ³jn¼i ¶ œwDU ½jo§ÿ±U oµøoM » ³jo¨ ¶ ¾T{m¬ ³IÄH ®¶DU K{ ¦Ä
´Tÿ¬ ¶ j¼i ÏIe KwI¹¶ I¿TÃM ¸ÄH » ´Tÿw ¶ ½kÄj
Yek şeb te’emmül-i eyyām-ı güẕeşte mī kerdem ve ber-‘ömr-i telef-[kerde] te’essüf mī
ḫōrdem ve seng-i serāçe-i dil-rā be-elmās-ı āb-ı dīde mī süftem ve īn beythā münāsib-i
ḥāl-i ḫōd mī goftem. Bu dört fıḳra biribirine ma‘ṭūf olmaġla muttaṣıl yazıldı üslūb-ı
vaṣla dāḫil olduġı-y-çün. Te’emmül-i eyyām iżāfeti maṣdaruñ mef‘ūlinedür. Güẕeşte
māżīden ḳısımdur; geçmiş dimekdür. Güẕeşte[ye] iżāfet beyāniyyedür. Mī kerdem: Mī,
ḥikāyet-i ḥāl-i māżīdür; eylerdüm dimekdür. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Ber, ḥarf-i ṣıladur; bā gibi.
‘Ömr-i telef-kerde taḳdīri ‘ömr-i telef-kerde-i ḫōddur. ‘Ömrüñ telef kerdeye iżāfeti
beyāniyyedür. Kerde, māżīden ḳısımdur. Lüġatde, eylemiş dimekdür ammā bunda,
eyledügüm ma‘nāsınadur. Te’essüf, tefe‘‘ül bābından maṣdardur. Şiddet-i ḥüzne ya‘nī
ġama dirler. ẞülāẟīsi esefdür hemzenüñ ve sīnüñ fetḥalarıyla. Mī ḫōrdemüñ muḳaddem
mef‘ūl-i ṣarīḥidür ve ber-‘ömr, ġayr-ı ṣarīḥi. Mī, ḥikāyet-i ḥāl-i māżīdür. Ḫōrdem ḫāsını
revm-i żammile oḳımaḳ gerek ki fıḳra-i ūlānuñ ḳāfiyesine muṭābıḳ ola. Ba‘żılar bunuñ
gibi yerlerde kerdeyi kāf-ı ‘Acemile oḳıdılar, gerdīden[den] muḫaffef ya‘nī şode
ma‘nāsına ṣayrūret içün. Ve ḥażret-i Mevlānā [Cāmīnüñ] Deryā-yı Ebrāra naẓīre
Lüccetü’l-Esrār ve Ḥüccetü’l-Aḥrār-nām ḳaṣīdesinden bu beytle istişhād eyledi. Beyt:
ÁH ¾£±e oMnj » Â\¹¬ nj ¹ÃM I\¨ oÀ
SwnjrH ·IÀjnj ½jo¬ ¾£±e nI¶ ¾£±e 41
Ḥalḳa-gerdīde ma‘nāsına. Līkin müdde‘āda “-de”sinde de naẓar var. Zīrā ba‘żı
nüsḫalarda kerde yerinde geşte vāḳi‘dür. Ve kerde, kāf-ı ‘Acemile olsa lābüd bu üslūb
üzre taḫfīf ba‘ż-ı elfāẓda vāḳi‘ olurdı. Fe-te’emmel. Seng-i serāçe: Seng, ma‘rūf. Serāçe,
taṣġīr-i serādur ki serāydan muḫaffefdür yāyla. Ev dimekdür. ‘Arabça dār dirler. Dile
iżāfeti beyāniyyedür ve senge iżāfeti lāmiyyedür mecāzen. Ve rā, edāt-ı mef‘ūl. Be-
elmās-ı āb-ı dīde: Bā, ḥarf-i isti‘ānet. Ve elmās, bir ẕū-ḳıymet cevherdür ki cemī‘ ṣarp
cevāhiri anuñla delerler. Niteki ḥażret-i Şeyḫüñ kelāmı bu ma‘nāya işāret ider ki seng-i
serāçe-i dili anuñla deler. Āba iżāfeti müşebbehün bihüñ müşebbehe iżāfetidür. Ḥāṣılı
beyāniyyedür. Ve dīdeye iżāfet lāmiyyedür. Mī süftem: Mī, ḥikāyet-i ḥāl-i māżī ifāde
[ider]. Niteki mükerrer tenbīh olunmışdur. Süftem, fi‘l-i māżī-i nefs-i mütekellim-i
vaḥde; delerdüm dimekdür. Deldüm dimek degül [Redd-i Lāmi‘ī]. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Īn,
a
ism-i (17 ) işāretdür beytlere. Beythā: [Hā], edāt-ı cem‘dür. Münāsib, ism-i fā‘ildür
müfā‘ale bābından. Ḥāle iżāfeti ism-i fā‘ilüñ mef‘ūline iżāfetidür ve ḫōda iżāfet
lāmiyyedür. Ḫōd bunda, kendi ma‘nāsınadur. Mī goftem, gene ḥikāyet-i ḥāl-i māżī-i
mütekellim-i vaḥdedür; söylerdüm dimekdür. Maḳūl-i ḳavl-i īn beythādur ve münāsib-i
ḥāl-i ḫōd ḥāldür maḳūlden. Maḥṣūl-i fıḳra-i erba‘a: Bir gice geçmiş eyyāmumı fikr ü
mülāḥaẓa eylerdüm. Daḫı telef ü żāyi‘ eyledügüm ‘ömre ġuṣṣa yerdüm. Daḫı göñül

41
Her kücā bīnī der-i gencī vü der-[ber] ḥalḳa’ī / Ḥalḳa mār-ı ḥalḳa-gerde [der]-dehān-ı ejderest

362
ḫānesinüñ ṭaşını elmās gibi [āb-ı çeşmümle delerdüm. Ya‘nī żāyi‘ yere telef eyledügüm
‘ömrüme nādim olup şöyle aġlardum ki ḳara ṭaş gibi] pek göñlüme riḳḳat gelüp
müte’eẟẟir olurdı ve bu gelecek beytleri kendi ḥālüme münāsib ü muvāfıḳ söylerdüm.
Fıḳra āḫirinüñ ma‘nāsını “daḫı bu kendü ḥālüme münāsib olan beytleri eydürdüm”
diyen ism-i işāreti maḥalline ṣarf eylememiş [Redd-i Şem‘ī]. Bir vech-ile daḫı ma‘nāyı
taḳrīr idüp dir ki: Daḫı bu beytleri kendi ḥālüme münāsib eydürdüm. Bu taḳdīr üzre
beythā lafẓı münāsib lafẓına mużāf olmaz dimiş. Pes bu ḳayddan ma‘lūm oldı ki evvelki
taḳrīrinde beythā lafẓını münāsib lafẓına mużāf idermiş. Eger böyle ise yaramaz idermiş
[Redd-i Şem‘ī]. Meẟnevī:
ÂvM kºIµº ´¹¨ ¶ ¾«º ·¼a Âvÿº j»n ¶ oµø pH ³j oÀ
Çün nigeh mī konem nemānd besī Her dem ez-‘ömr mī reved nefesī
Dem bunda, sā‘at ve vaḳit ma‘nāsınadur. Nefesīde yā, ḥarf-i vaḥdetdür. Çün, vāv-ı
resmīyle edāt-ı ta‘līldür, çünki ma‘nāsına. “Edāt-ı şarṭdur” diyen iṣābet eylememiş
[Redd-i Kāfī]. Nigeh mī konem, fi‘l-i ḥāl-i mütekellim-i vaḥdedür; naẓar idem
ma‘nāsına. Nemānd, fi‘l-i nefy-i māżī-i müfred-i ġā’ib; ḳalmadı dimekdür. Caḥd-ı
muṭlaḳdur diyen caḥd-ı muṭlaḳuñ ma‘nāsını bilmez imiş [Redd-i Şem‘ī]. Besī, yāyla ve
besā elifle ve bes ve besār bir ma‘nādur; çoḳ dimekdür. “Besī, besānuñ imālesidür”
diyenler ‘indī söylemişler [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī]. Niteki
mevārid-i isti‘mālātı tetebbu‘ idene ma‘lūmdur. Maḥṣūl-i beyt: Her an ve her zamān
‘ömrümden bir nefes gider, sā‘at be-sā‘at ‘ömrüm eksilüp az olmadadur. Çünki baḳiyye-
i ‘ömrüme naẓar idem; görürüm çoḳ ḳalmadı. Ya‘nī ‘ömrüñ çoġı gidüp azı ḳalmış
görürüm. Ba‘żı nüsḫada mī konem yerine mī konī vāḳi‘dür. Līkin bu nüsḫa evlā vü
aḥrādur. Fe-te’emmel. Bunda çün vāv-ı aṣliyye ile i‘tibār idüp “keyfe” ma‘nāsına
olmasını tecvīz idenler zebūnlar imiş [Redd-i Lāmi‘ī ve Şem‘ī].
ÂMIÄnj p»n [¹Q ¸ÄH o«¶ ÂMH¼inj » SÎn ½I\¹Q ¾¨ ÁH
Meger īn penc rūz der-yābī İy ki pencāh reft [ü] der-ḫˇābī
İy, ḥarf-i [nidā] ve münādā maḥẕūfdur. Taḳdīri iy ān kidür. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat.
Pencāh, elli dimekdür, esmā-i a‘dāddandur. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf veyā ḥarf-i ḥāl ve der, ḥarf-i
ẓarf. Ḫˇāb, vāv-ı resmīyle uyḳu ve düşe dirler. Bunda ġafletden kināyetdür. Ve yā,
żamīr-i ḫiṭābdur. Meger, bunuñ gibi yerlerde temennī ma‘nāsınadur; bu ki dimekdür.
Penc, ism-i ‘aded; beş dimekdür. Rūz bunda, ẓurūf-ı zamāniyyedendür. Edāt-ı ẓarf
muḳadder. Taḳdīri der-īn penc rūzdur. Der-yābī, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i muḫāṭabdur
der-yābīdenden. Der-yāftenden degül [Redd-i Lāmi‘ī ve Şem‘ī]. Maḥṣūl-i beyt: İy ol
kimse ki ‘ömrüñden elli yaş gitdi daḫı sen ḫˇāb u ġafletdesin. Meger bu beş günde
āḫiretüñe lāzım olan esbābı tedārük eyleyesin. Ya‘nī ‘ömrüñ çoġı gidüp azı ḳaldı.
Ḥālbuki sen ḫˇāb-ı ġafletden müntebih olmazsın. İmdi āgāh ol. Ol ki bāḳī ḳalan bir iki
günde telāfī vü tedārük-i māfāt eyleyesin. Ḥāṣılı civānlıḳda zād-ı āḫireti taḥṣīl
idemedüñ, pes sa‘y-ı cemīl ile başuña pīrlikde bir ḥālet eyleyesin dimekdür. “Meger,
edāt-ı istiẟnādur, illā ma‘nāsına” diyen ma‘nā virdügi maḥalde meger lafẓını ẕikr
eylemiş illā lafẓını ẕikr eylememiş ki ma‘lūm olaydı illā nice yaḳışur [Redd-i Lāmi‘ī ve
Şem‘ī ve Kāfī]. Mıṣrā‘-ı ẟānīnüñ ma‘nāsını “illā bu beş gün -ki daḫı gitmedi, irişesin ve
añlayasın ya‘nī ḥāl nice idügini añlayup aña göre tedārük idesin” diyen beytüñ murādına
vāṣıl olmamış. Bundan ṣoñra bir vech-ile daḫı ma‘nā virmiş ki “meger bu beş -ki
geçmedi, irişür ve añlar mısın” ve bu ma‘nāları tırzīḳ-i te’vīlātla te’vīl eylemiş ki ‘āḳil

363
düşünde görse biñ kerre isti‘āẕe ider bir daḫı düşümde görmeyeyin deyü [Redd-i
Şem‘ī]. Ma‘lūm ola ki bu beyt ḥażret-i Şeyḫüñ bir ḳaṣīdesinüñ maṭla‘ıdur ki İbni Seyyid
‘Ali ve Lāmi‘ī şerḥlerinde tamāmını īrād eylemişler. Ve pencāhdan murād ‘ömrüñ
ekẟeri ve pencden eḳallidür.
SiIvº nIM » kºjp S±en t¼¨ SiIvº nI¨ » SÎn ¾¨ u§º A ®\i
Kūs-ı rıḥlet zedend ü bār nesāḫt Ḫacil ānkes ki reft ü kār nesāḫt
Ḫacil, ḫānuñ fetḥi ve cīmüñ kesriyle ṣıfat-ı müşebbehedür ‘alime bābından. Maṣdarı
ḥacel gelür ḫānuñ ve cīmüñ fetḥaları ile. Utanmaḳdan ḥāṣıl olan ḥayrete ve dehşete
dirler. Pes bunda ḫacilüñ ma‘nāsı utanmaḳdan müteḥayyir ve medhūş dimekdür. Ki,
ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Nesāḫt, fi‘l-i nefy-i māżī-i müfred-i ġā’ib. Lüġatde, yapmadı
dimekdür ammā isti‘mālde düzüp ḳoçmadı ya‘nī ḥāṣıl eylemedi. Kūs, ālet-i lehvden bir
ḳısımdur ki ṭabl-bāz şeklinde olur ammā büyük olur. Şöyle ki yerde olduḳda ayaġ üzre
ṭururken çalarlar. Pādişāha maḫṣūṣ sāzdur ammā bizüm pādişāhlarumuzuñ ġayrı
b
selāṭīnüñ ḫānları bile isti‘māl iderler. Ve evvel (17 ) zamānda bir ‘asker veyā ḳāfile
göçicek çalarlar imiş. Ve bir zamān bunuñ yerine ḳāfile göçicek vaḳitde ceres
çalarlarmış. Ammā Āl-i ‘Oẟmān devrinde bunuñ gibi yerlerde borı çalarlar. Rıḥlete
iżāfeti lāmiyyedür. Rıḥlet, rānuñ kesriyle ve ḥā-yı mühmelenüñ sükūnı ile ve lāmuñ
fetḥiyle irtiḥāl ma‘nāsınadur; ya‘nī göçmek. Zedend, fi‘l-i māżī-i cem‘-i ġā’ibdür. Fā‘ili
kūs çalan kimselerdür. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf veyā ḥarf-i ḥāl. Bār bunda, yük ma‘nāsınadur.
‘Arabca ḥıml dirler ḥā-yı mühmelenüñ kesri ve mīmüñ sükūnıyla. Ḥānuñ fetḥi ve
mīmüñ sükūnıyla degül [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali]. Maḥṣūl-i beyt: Mıṣrā‘-ı evvel iḫbāra
ve inşāya müteḥammildür. Ya‘nī şermende ve müteḥayyir ve medhūşdur veyāḫūd
şermende ve müteḥayyir ve medhūş olsun dimekdür ol kimse ki dünyādan gitdi ve işini
düzmedi. Ya‘nī dünyāda ‘amel-i ḫayr eylemeksüzin āḫirete vardı. Ḥāṣılı dünyā
mezra‘asında dāne-i ḫayrāt ekmeyüp gitdi. Kūs-ı rıḥleti ve irtiḥāli çaldılar ve yükini ve
yapını düzmedi. Ya‘nī ecel kūsını çaldılar, ḥālbuki ol tehiyye-i esbāb-ı āḫirete mübāşir
olmadı. Ḥāṣılı zād-ı āḫireti tedārük eylemeksiz gel didiler. Pes böyle kimse şermende
olsun.
®ÃLwp Hn ½jIÃQ jnHj pIM ®Ãen jHk¶IM ¸Ã{¼º JH¼i
Bāz dāred piyāde-rā zi-sebīl Ḫˇāb-ı nūşīn-i bāmdād-ı raḥīl
Nūş, bala ve her ṭatluya dirler ve yā, ḥarf-i nisbet ve nūn, ḥarf-i te’kīd-i nisbet. Aṣıl
lüġat böyledür ammā şimdi ṭatlı ma‘nāsında müsta‘meldür, şīrīn gibi. Bāmdād ve bām,
irte ma‘nāsınadur. Raḥīl, isimdür, ya‘nī göçenüñ ismidür. Ḫˇāb-ı nūşīn beyāniyye ve
mā-ba‘dında iżāfetler lāmiyyedür. Bāz dāred, dārīdenden fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i
ġā’ibdür. Dāşten[den] degül [Redd-i Lāmi‘ī]. Bi-ḥasebi’l-isti‘māl māni‘ olur dimekdür.
Girü ṭutar dimek degül [Redd-i Şem‘ī ve Lāmi‘ī]. Piyā[de], yayaġa dirler. ‘Arabīde rācil
dimekdür. Rā, edāt-ı mef‘ūldür. Sebīl, yola dirler. Maḥṣūl-i beyt: İrtiḥāl ṣabāḥınuñ ya‘nī
göç irtesinüñ ṭatlı uyḳusı piyādeye yoldan māni‘dür ya‘nī yola gitme[den] alıḳor. Ḥāṣılı
leẕā’iẕ-i dünyāviyye, tevaġġul ü tehālik-i zād-ı rāh-ı āḫirete iştiġāle māni‘ ve esbābına
mübāşereti mu‘avvıḳdur.
SiHjoQ Áo«ÄkM Ïq¹¶ » SÎn SiIw ¼º ÂUnIµø k¶A ¾¨oÀ
Reft ü menzil be-dīgerī perdāḫt Her ki āmed ‘imāretī nev sāḫt

364
‘İmāret, ‘aynuñ kesriyle aṣlında maṣdardur, naṣara bābından bir nesneyi ma‘mūr
eylemek. Ṣoñra bināda isti‘māl eylediler. Ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Ba‘żı nüsḫada yāsuz
iżāfet vāḳi‘dür; ya‘nī neve. Zīrā nev, nūnuñ fetḥi ve vāv-ı aṣliyye ile yeñi dimekdür.
‘Arabca cedīd dirler. Sāḫt, fi‘l-i māżī-i müfred-i ġā’ibdür, düzdi ve yapdı ma‘nāsına.
Ba‘żı nüsḫada reftden ṣoñra vāv yazmaz. Menzil, perdāḫtuñ mef‘ūl-i ṣarīḥi ve be-dīger
ġayr-ı ṣarīḥi ve bā, ḥarf-i ṣıla. Dīger, yāyla ġayrı ma‘nāsınadur. Ve yā, ḥarf-i vaḥdet.
Perdāḫt, lafẓ-ı müşterekdür, tamām eylemekle boşaltmaḳ ya‘nī taḫliye beyninde. Bunda
ġayrıya yapdı ve tamām eyledi dimekdür. Maḥṣūl-i beyt: Her kimse ki dünyāya bir yeñi
binā yapdı ve bir cedīd ‘imāret peydā eyledi; ol bānī āḫirete naḳl idüp yapdugı ‘imāreti
ġayrıya yapdı ya‘nī ġayr içün yapmış oldı. Zīrā yerine bir kimse gelse gerek. Pes gūyā
ki ḥaḳīḳatde ol gelene yapmış imiş. Ma‘lūm ola ki tamām-ı ‘ālemüñ bānīleri bu sözüñ
mā-ṣadaḳıdur. Zīrā hīç bir kimse yapdugında bāḳī ḳalmaz, belki ol gidüp yerine bir
ġayrı kimse gelse gerek. Pes gūyā ki anuñçün yapmış olur. Ba‘żı şāriḥler perdāḫtı teslīm
eylemek ve ıṣmarlamaḳ ma‘nāsına aḫẕ eylemiş; līkin bu lüġatüñ ma‘nāları sābıḳan
meẕkūr olandur, bu ẕikr eyledügi degül [Redd-i Kāfī].
Âv¨ joLº ovM RnIµø ¸Ä» Âw¼À ¸Ã¹`µÀ ShQ o¬j ·A»
V’īn ‘imāret be-ser nebord kesī V’ān diger puḫt hem-çünīn hevesī
V’ān diger buyurdugı sābıḳan dīger buyurduġıdur. Puḫt, fi‘l-i māżī-i müfred-i ġā’ib.
Hem, edāt-ı te’kīd. Çünīn, buncılayın dimekdür. Yeñi ‘imāret binā eylemege işāretdür.
V’īn ‘imāret: Murād dünyādur. Neborduñ muḳaddem-i mef‘ūl-i ṣarīḥi ve be-ser ġayr-ı
ṣarīḥi ve bā-yı be-ser ḥarf-i ṣıla. Nebord, fi‘l-i māżī-i müfred-i ġā’ib, iltmedi dimekdür.
Fā‘ili kesīdür yā-yı vaḥdetle. Ve cā’izdür ki īn ‘imāret mübtedā ola ve nebord ḫaberi ve
kesī, neborduñ mef‘ūl-i ṣarīḥi ve be-ser evvelki gibi ġayr-ı ṣarīḥi. Maḥṣūl-i beyt:
Evvelki bānīnüñ ‘imāretine gelişde anuñ gibi heves pişürdi. Ya‘nī evvel de muḳteżā-yı
ṭab‘ı üzre yıḳdı ba‘żı üzre, ba‘żı yerine binā ilḥāḳ eyledi. Ḥāṣılı ba‘żı yerini yapdı ve
ba‘żı yerini yıḳdı. Niteki ‘ālemde müşāheddür. Ammā bu ‘imāreti hīç bir kimse
nihāyetine ve pāyānına iltmedi. Ya‘nī hīç kimse dünyāḍa ve ḫālid ḳalmadı veyā bu
‘imāret-i dünyā kimseyi nihāyete iltmedi ya‘nī öldürmeyüp mü’ebbed ve bāḳī ḳomadı.
Ḥāṣılı her[kesi] fenāya virdi. Ḥaḳīḳatde fā‘il-i muṭlaḳ Ḫudādur. Cihāna ve zamāna ve
ġayrıya isnād mecāzīdür. Beytüñ ma‘nāsını evvelki taḳrīre ḳaṣr eyleyen taḳṣīr eylemiş
[Redd-i Sürūrī ve Şem‘ī].
nHkü ¸ÄH kÄIzº HoÃTw»j nHk¶ Sw»j nHkÄIQIº nIÄ
Dūstī-rā neşāyed īn ġaddār Yār-i nā-pāy-dār dūst medār
Yār, yoldaş dimekdür. Nā-pāy-dār: Nā, bunuñ gibi yerlerde tavṣīf-i nefy ifāde ider. Pāy-
dār, vaṣf-ı terkībīdür dārīdenden. Bi-ḥasebi’l-lüġat ayaḳ ṭutıcı dimekdür ammā
isti‘mālde ẟābit-ḳadem ma‘nāsına gelür. Dūst, ma‘rūf. Medār, fi‘l-i nehy-i müfred-i
a
muḫāṭab. (18 ) Yār, mef‘ūl-i evveli, dūst mef‘ūl-i ẟānīsi ve nā-pāy-dāra iżāfet
beyāniyyedür. Dūstī: Yā, ḥarf-i maṣdardur ve rā, edāt-ı mef‘ūl. Neşāyed, fi‘l-i nefy-i
istiḳbāl-i müfred-i ġā’ib şāyīdenden. Şāyestenden degül [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve
Lāmi‘ī ve Sürūrī]. Īn ġaddār: [Ġaddār], mübālaġa ile tārik-i vefāya dirler. Maḥṣūl-i beyt:
Ḥażret-i Şeyḫ [ḫiṭāb-ı] ‘āmm ṭarīḳıyla buyurur: ẞābit ü bāḳī olmayan yāri dost ṭutma
ya‘nī eglenüp durmayan nesneyi sevme. Ḥāṣılı fānīye maḥabbet eyleme. Maḳṣūd budur
ki dünyā bī-ḳarār u bī-ẟebātdur; aña ve muzaḫrefātına göñül baġlayup ta‘aşşuḳ eyleme.

365
Mıṣrā‘-ı ẟanī maḳām-ı ta‘līldedür. Zīrā bu dünyā ġaddārı dostluga lāyıḳ degül bir
muḥtāledür ki kimsenüñ ‘aḳd-i nikāhında ḳarār eylemeyüp tāze tāze güyegiler öldürür.
joM §ú Á¼¬ ¾¨ u§ºA ¦¹i jo¶ kÄILM µÀ ·¼a kM » ¦Ãº
Ḫunük ān kes ki gūy-ı nīkī bord Nīk ü bed çün hemī bibāyed mord
Nīk, eyü dimekdür ve bed, yaramaz. Çün, edāt-ı ta‘līl. Hemī, edāt-ı te’kīddür. Bibāyed,
fi‘l-i müstaḳbel-i müfred-i ġā’ib; gerek dimekdür. Mord, morden ma‘nāsınadur. Zīrā
māżī mużāri‘e muḳārin olsa maṣdar ma‘nāsınadur. Niteki sābıḳan beyān oldı idi. Pes,
bibāyed mord, öliserdür dimekdür. Bāyed, bāyīdenden müştaḳdur, bāyistenden degül
ba‘żılar ẓann eyledügi [gibi] [Redd-i Lāmi‘ī ve Kāfī]. Ḫunük, ḫānuñ ve nūnuñ żammı
ve kāf-ı ‘Arabile lafẓ-ı müşterekdür ṣovuḳıla mübārek ma‘nāsı beyninde. Āb-ı ḫunük ve
hevā-yı ḫunük dirler. Ṣovuḳ ṣu ve ṣovuḳ hevā dimekdür. Bunda baḫtlu ve sa‘ādetlü
ma‘nāsınadur ki ‘Arabīde ṭūbī dirler. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Gūy, ṭopdur ki ‘Arabca kūre
dirler. Nīkī: Yā, ḥarf-i maṣdar. Bord bunda, fi‘l-i māżī-i müfred-i ġā’ibdür; iltdi
dimekdür. Maḥṣūl-i beyt: Çünki insānuñ nīk baḫtı ve bed baḫtı öliserdür ya‘nī dünyāda
çünki hīç kimse bāḳī ḳalmayup ölür gidiserdür, devletlü ve sa‘ādetlü ol kimsedür ki
eylik ṭopını dünyā meydānından iltdi ya‘nī dünyādan āḫirete ḫayrāt u ḥasenātla gitdi.
Bunuñ aṣlı budur ki bir ṭopı bir meydānuñ ortasına ḳorlar ve meydāna ḥudūd ta‘yīn
iderler ve birḳaç uzun çevgānlı atlı bu ṭopı çelerler. Her kimse ki bu ṭopı ta‘yīn olan
ḥudūddan iḫrāc iderse devlet anuñdur ki sā’irīne ġālib olur. İmdi bunda gūy-ı nīkden
murād ḫayrāt-ı ḥasenātdur. Bunda ba‘ż-ı şāriḥīn Fārisīde maṣdaruñ envā‘ını beyān
ṣadedinde olmış. Birisi kendi ṣīġası üzre gelendür dimiş āmeden ve reften gibi. Biri daḫı
māżī ṣīġası üzredür ki aña maṣdar-ı muraḫḫam dirler ki iki ḳısımdur. Biri bu ki vāv-ı
‘āṭıfe ile isti‘māl olınur, güft ü şünüft, goften ü şüften ma‘nāsınadur. Niteki Dīvān-ı
Ḥāfıẓda vāḳi‘ olmuşdur. Beyt:
·IMqM kÄH ¾¨ SvºH ¾º ¢zø ¸hw
Sÿ¹{ » Sÿ¬ ¸ÄH ¸¨ ½IU¼¨ » ½j ¶ IäIw 42
Böyle dimiş ammā ḫaṭā eylemiş (Redd-i Şem‘ī). Zīrā bunlar maṣdar degüllerdür,
isimlerdür dime ve işitme ma‘nāsına. Biri daḫı bu ki vāv-ı ‘āṭıfe ile isti‘māl olınmaz,
āmeden-şoden ma‘nāsınadur. Nitekim Cāmīnüñ Yūsuf [u] Zelīḫāsında vāḳi‘ olmuşdur.
Beyt:
j¼M ¸Ãz¹U¼±e y¿¶ IU ·HkºqM
j¼M ¸Ã¹a yº Hkºp Á¼w k¶Ak{ 43
Bunda da ḫaṭā eylemiş. Zīrā bunlar da isimdür, “gitme gelme” ma‘nāsına.
Maṣdar degüldür (Redd-i Şem‘ī). Üçünci vech; emr-i ḥāżır ṣīġāsı üzre isti‘māl olınur
tek ü dev gibi tekīden ve devīden ma‘nāsına. Niteki Dīvān-ı Şāhīde vāḳi‘ olmış. Beyt:
³k¤ ´TiIw owp ¢zø ½HoM Áoµø
Ho¶ k¹¨ ¶ »j » ¦U ·A Á»pnA pIM 44

42
Süḫan-ı ‘aşḳ ne ānest ki āyed be-zebān / Sāḳiyā mey dih ü kūtāh kon īn güft ü şünüft : Aşk sözü dille
ifade edilemez. Ey sâkî! Bu dedikoduyu kısa kes de şarap ver!
43
Be-zindān tā meheş ḫalvet-nişīn būd / Şod-āmed sūy-ı zindāneş çünīn būd : Zindanına gidiş geliş o
kadar çoktu ki Ay bile onun bulunduğu zindanda kalıyordu.

366
Bunda da ḫaṭā eylemiş. Zīrā tek ü dev yelme yüpürme ma‘nāsına isimlerdür, maṣdar
degül (Redd-i Şem‘ī).
SwoÎ yÃQp uQp jnIú u¨ SwoÎ yļi n¼«M ÂzÃø ©oM
Kes neyāred [zi-pes] zi-pīş firist Berg-i ‘ıyşī be-gūr-ı ḫˇīş firist
Berg, bānuñ fetḥi ve rānuñ sükūnı ve kāf-ı ‘Acemile esbāb ve yaraḳ ma‘nāsınadur, yol
ve sefer yaraġı gibi. Aġaç yapraġına da dirler. ‘Iyş, ‘aynuñ kesriyle dirlikdür, ḥayāt
ma‘nāsına. Ve yā, ḥarf-i tenkīr. Be-gūr: Bā, ḥarf-i ṣıla. Gūr, kāf-ı ‘Acemīnüñ żammıyla
bunda ḳabr ma‘nāsınadur. Ḫˇīş, vāv-ı resmī ve revm-i kesrile bunda, “kendi”
ma‘nāsınadur. Gūruñ ḫˇīşe iżāfeti de ‘adem-i iżāfeti de cā’izdür. Firist, fi‘l-i emr-i
müfred-i muḫāṭabdur firistīdenden. Firistādenden degül [Redd-i Lāmi‘ī ve Sürūrī].
Gönder dimekdür, irsāl eyle ma‘nāsına. Neyāred, fi‘l-i nefy-i müstaḳbel ārendenden ki
muḫaffefdür āverīdenden. [Āverdenden] degül [Redd-i Lāmi‘ī ve Sürūrī]. Getürmez
dimekdür. Zi-pīş: Zā-yı müfrede ezden muḫaffefdür. Pīş bunda, öñ ve ileri
ma‘nāsınadur ‘Arabīde ḳuddām gibi. Ba‘ż-ı nüsaḫda tü pīş vāḳi‘dür. Maḥṣūl-i beyt:
Ḥayāt-ı ebedī yaraġını ḳabrüñe gönder ya‘nī āḫiretüñe lāzım olan ḫayrāt-ı ḥasenāt ve
a‘māl-i ṣāliḥayı ilerü gönder, ḥāṣılı kendi elüñle irsāl eyle. Mıṣrā‘-ı ẟānī maḳām-ı
ta‘līldedür. Zīrā kimse senden götürmez, sin ilerden gönder ya‘nī sen saġlukda āḫiretüñ
ḳayır. Zīrā senden ṣoñra eḳārib ü vereẟe seni ḳayırmaz.
p¼¹À ½oü ¾]H¼i » kºI¶ ¨kºH p¼µU JITÎ A » SvÎoM oµø
Endekī mānd ü ḫˇāce ġırre henūz ‘Ömr berfest ü āftāb-ı temūz
‘Ömr, ‘aynuñ żammı ve mīmüñ sükūnıyla bunda, yaş ma‘nāsına. ‘Aynuñ ve mīmüñ
żammıyla lüġatdür. Ḳasemde ‘aynuñ fetḥiyle müsta‘meldür. Maṣdar da böyle gelür;
b
‘amire-ya‘merudan ya‘nī ‘alime bābından yaşamaḳ ma‘nāsına. (18 ) ‘Ömr mübtedā’ ve
berf ḥaberi. Taḳdīri ‘ömr çün berfestdür. Mübālaġa ḳaṣdıyla edāt-ı teşbīh terk olındı.
Berf, ḳardur. ‘Arabca ẟelc dirler. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf veyā, ḥarf-i ḥāl. Āftāb, güneşdür.
Temūza iżāfeti lāmiyyedür ednā mülābese ile. Temūz, tānuñ fetḥi ve mīm-i mażmūmuñ
teşdīdi ve taḫfīfiyle yay aylarınuñ orta ayına dirler. Niteki bu beytüñ terettübinden
añlanur. Beyt:
p¼µU » ·HoÄqi » SwnIÄH ·Ivú » nlH
óIL{ » ·¼ºI¨»j » ¸ÄozU»j » ®±ÄH » JA45
Āftāb-ı temūz mıṣrā‘-ı ẟānīye merhūn mübtedā. Endek, az dimekdür ve yā, ḥarf-i tenkīr.
Mānduñ muḳaddem mef‘ūlidür. Mānd, nūnuñ sükūnıyla lāzımla müte‘addī beyninde
müşterekdür, ḳaldı ve ḳodı dimekdür. Fi‘l-i māżī-i müfred-i ġā’ibdür. Fā‘ili taḥtında
āftāba rāci‘ żamīrdür. Cümle-i fi‘liyye ḫaber-i āftābdur. Vāv, ḥarf-i ḥāl. Ḫˇāce: Ḫāda
revm-i żammile, vāv-ı resmīyle bunuñ gibi yerlerde ta‘ẓīmi vācib olan ‘azīzlere ve
vüzerāya dirler. Ḫˇāce mübtedā. Ve ġırre, ġaynuñ kesri ve rā-yı müşeddedle isimdür,
ġaflet ma‘nāsına. Ḫaber-i mübtedādur. ‘Acem ġaynı meftūḥ oḳur meydānuñ mīmini
meftūḥ oḳuduġı gibi. Henūz, el-ān dimekdür. Maḥṣūl-i beyt: ‘Ömr-i insān u ḥayvān

44
‘Ömrī be-rāh-ı ‘aşḳ zi-ser sāḫtem ḳadem / Bāz ārzū-yı ān tek ü dev mī koned merā : Bir ömrü aşk
yolunda koşuşturmakla geçirdim. Hâlen yine aşk peşinde koşma heveslisiyim.
45
Āẕer ü Nīsān Ayārest ü Ḫazīrān u Temūz / Āb u Eylül ü Dü-teşrīn ü Dü-kānūn u Şubāṭ

367
ḳardur ya‘nī tīz gitmede, tīz erimede ḳar gibidür46 ve Temmūz ayınuñ güneşi berf-i
‘ömrden azcıḳ ḳodı. Ḥālbuki ḫˇāce daḫı ġāfildür. Ya‘nī āftāb-ı Temmūz, ḳarı nice ki tīz
eridürse mürūr-ı eyyām ve ezmine-i ‘ömri ancılayın azaldur ve eksildür. Ḥālbuki ‘ömr
ṣāḥibi daḫı ḫˇāb-ı ġafletde, ‘ömrüñ geçmesinden ḫaberi yoḳ. Ḥāṣılı ‘ömri tīz geçmede
ḳara teşbīh eylemiş tīz erimede. Bunda āftāba bir ẓarf taḳdīr idüp der-āftāb-ı temūz diyü
ve mānd fi‘lini lāzım ma‘nāsına alup “az ḳaldı” diyü beytüñ sırrına hīç vāḳıf olmamışlar
[Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī]. Ve ḥāşiye-i kitābında “mānd bunda,
nihād ma‘nāsınadur” diyen ne māndı bilürmiş ve ne nihādı [Redd-i Şem‘ī].
nITwj Án»Iú oQ SµwoU nHpIM nj ¾TÎn SwkÿU ÁH
Tersemet pür neyāverī destār İy tehī-dest refte der-bāzār
İy, ḥarf-i nidā, münādā maḥẕūf. Taḳdīri iy merd-i tehī-dest. Tehī, boş dimekdür; ḫālī
ma‘nāsına. Destle vaṣf-ı terkībīdür. Eli boş dimekdür ṣıfru’l-yed ma‘nāsına. Faḳrdan ve
yoḳlıḳdan kināyetdür. Refte māżīden ḳısımdur, gitmiş dimekdür. Tehī-destüñ refteye
‘adem-i iżāfeti ve iżāfeti cā’izdür. Der, ḥarf-i ṣıladur, bā ma‘nāsına. Bāzār, ma‘rūf.
Tersem, fi‘l-i mużāri‘-i mütekellim-i vaḥde ve tā żamīr; merfū‘ ma‘nāsına. Ḳorḳarum
dimekdür. Pür, bā-yı ‘Acemüñ żammıyla ṭolu. ‘Arabca mel’ān dirler. Ammā bā-yı
‘Arabile bür olmaḳ da var. Neyāveri te’kīd ider. Bu taḳdīrce destārdan murād dülbend
olur. Fe-te’emmel. Neyāverī, fi‘l-i nefy-i istiḳbāl-i müfred-i muḫāṭab; getürmezsin
dimekdür. Destār bunda, destmāl ma‘nāsınadur. Neyāverīnüñ mef‘ūl-i evvelidür ve pür,
mef‘ūl-i ẟānīsi. Maḥṣūl-i beyt: Ey bāzāra eli boş gitmiş kimse! Ḳorḳarum destmālüñi
ṭolı getürmezsin. Ya‘nī, ey ṣıfru’l-yed bāzāra giden faḳīr! Ḳorḳarum sen boş gidüp boş
gelesin. Zīrā bāzār ehli kimseye rāygān nesne virmez. Ḥāṣılı, ey āḫiret bāzārına ḫayrāt-ı
ḥasenātsuz ve a‘māl-i ṣāliḥātsuz varan kimse! Ḳorḳarum ki cennet ni‘metlerinden
maḥrūm olasın. Ḳorḳarum didügi anuñçündür ki bu ḫuṣūṣda kimsenüñ ḥaḳḳında cezm
yoḳdur. Zīrā a‘māl mūcib-i cennet degüldür, belki meşiyyetullāha menūṭdur.
kÃa kÄIM ¾{¼i y¹¶oi S¤» kļhM jn¼hM j¼i Ì»nq¶ ¾¨ oÀ
Vaḳt-i ḫırmenş ḫūşe bāyed çīd Her ki mezrū‘-ı ḫōd biḫōrd be-ḫˇīd
Her ki taḳdīri her kes ki idi; żarūret-i vezn içün kes ḥaẕf olındı. Mezrū‘, ism-i
mef‘ūldür; zera‘a-yezra‘u ya‘nī fetaḥa-yeftaḥu bābından ekilmiş dimekdür. Ammā
bunda ekin murāddur. Ḫōda iżāfeti lāmiyyedür. Biḫōrd: Bā, ḥarf-i te’kīd ve ḫōrd, fi‘l-i
māżī-i müfred-i ġā’ib; yedi dimekdür. Be-ḫˇīd: Bā, ḥarf-i muṣāḥabet ve ḫˇīd, vāv-ı
resmīyle ve ḫˇīş vezni üzre ḳaṣīl ki Türkīce aña ḥaṣıl derler. Ya‘nī tāze iken biçüp
ḥayvāna yidürdükleri arpa. Vaḳt-i ḫırmen īżafeti lāmiyye veyā fī ma‘nāsına. Nūn
żarūret-i vezn içün sākin oḳunmaḳ gerek. “Żarūret-i ḳāfiye içün” diyen yañlış söylemiş
[Redd-i Şem‘ī]. Şīn-ı żamīr; meẕkūr kese rāci‘dür. Ḫūşe bunda, başaḳdur ya‘nī buġday
ve ġayrınuñ başaġı ki ‘Arabca sünbüle dirler. Bāyedüñ muḳaddem mef‘ūlidür. Çīd, cīm-
i ‘Acemīnüñ kesri ile fi‘l-i māżīdür maṣdar ma‘nāsına. Zīrā mużāri‘e muḳārindür.
Divşürmek gerek dimekdür. Maḥṣūl-i beyt: Her kimse ki kendisinüñ ekinini çigle yidi,
ya‘nī ḳaṣīl iken yidi; ol kimse ḫırmen zamānında başaḳ divşürmek gerek. Ḥāṣılı her
kimse ki cüvānlıḳ ‘āleminde ḫayrāt-ı ḥasenāt u a‘māl-i ṣāliḥaya ‘ömrini ṣarf eylemeyüp

46
Metinde “tīz gitmede ḳar gibidür tīz erimede” şeklinde yazılmıştır.

368
lehv ü lu‘bla tażyī‘-i evḳāt eyledi; pīrlik zamānında ḳādir olduġı miḳdār āḫiret yoluna
sa‘y eylemek gerek tā ki mālā-yüdraku küllühu lā-yütraku küllühu47 ile ‘āmil olmış ola.
»oM » xIM jo¶ Sv¹Ã¹a ½n ¼¹zM ·I] x¼«M Ák÷w k¹Q
Reh çünīnest merd bāş u birev Pend-i Sa‘dī be-gūş-ı cān bişinev
Bu beyt ḳadīm nüsḫalarda bulunmadı līkin şāriḥler yazduġı-y-çün yazıldı. Pend, bā-yı
‘Acemīnüñ [fetḥi] ve sükūn-ı nūnla va‘ẓ ve naṣīḥat ma‘nāsınadur. Sa‘dīye iżāfeti
lāmiyyedür. Bā, ḥarf-i muṣāḥabet ve gūş, kāf-ı ‘Acemīnüñ żammıyla ḳulaġa dirler.
‘Arabca üẕn ve sāmi‘a dirler. Cāna iżāfet beyāniyyedür. Rūḥ-ı ḥayvānīye cān ve
a
insānīye revān derler. Bişinev, bāyla mü’ekked fi‘l-i emr-i müfred-i (19 ) muḫāṭabdur
şinevīdenden. Şenīdenden degül [Redd-i Lāmi‘ī]. İşit dimekdür. Pend, bişinevüñ
mef‘ūl-i ṣarīḥi ve be-gūş ġayr-ı ṣarīḥi. Reh, rāhdan muḫaffef, yol dimekdür; mübtedā.
Ve çünīnest ḫaberi. Aṣlında çün īnestdür. Çün, edāt-ı teşbīh ve īn, ism-i işāretdür ḳarībe.
Ve sīn ve tā edāt-ı ḫaber. Terkīb ile çünden vāv-ı resmī ve īnden hemze ḥaẕf olup
çünīnest oldı. Buncılayındur dimekdür. Bu lafẓı çünīnest hemze-i müctelibe ile yazanlar
Fārisī imlādan āgāh degüller imiş [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī ve Şem‘ī
ve Kāfī]. Merd, er dimekdür recül ma‘nāsına. Ve bāş, fi‘l-i emr-i müfred-i muḫāṭabdur
bāşīdenden. Er ol dimekdür. Ekẟer-i nüsaḫda bāşdan ṣoñra vāv-ı ‘āṭıfe yazar. Bā, ḥarf-i
te’kīddür ve [rev], rānuñ fetḥiyle fi‘l-i emr-i müfred-i muḫāṭabdur revīdenden. Git
dimekdür. Maḥṣūl-i beyt: Sa‘dīnüñ pendini cān ḳulaġıyla işit. Yol buncılayındur, er ol
git. Ya‘nī benüm naṣīḥatüm şerī‘ate ve ḥaḳīḳate ve ṭarīḳata muvāfıḳdur. Buña yapış ve
her ḳanda giderseñ git.
pH oTÎ j » ´¹Ãa j¼i HoÎ SLdÅ ¸¶ Hj » ´¹Ãzº S²qø ¸µÃzºnj ¾¨ ³kÄj ·A Sd±~¶ ¹÷¶ ¸ÄH ®¶DU pH k÷M
´Ä¼«º ·IzÄoQ k÷M ¸¶ » ´Ä¼zM ·IzÄoQ ÁI¿Tÿ¬
Ba‘d ez-te’emmül-i īn ma‘nā maṣlaḥat ān dīdem ki der-nişīmen-i ‘uzlet nīşinem ve
dāmen-i ṣoḥbet ferā ḫōd çīnem ve defter ez-goftehā-yı perīşān bişūyem ve min-ba‘d
perīşān negūyem. Ba‘d, ard ve ṣoñ ma‘nāsınadur ki ‘Acem pīş lafẓıyla ta‘bīr ider.
Te’emmül maṣdardur tefe‘‘ül bābından fikr ü mülāḥaẓa ma‘nāsına. Īn ma‘nāya iżāfeti
maṣdaruñ mef‘ūlinedür. Ma‘lūm ola ki bir kelimenüñ āḫiri elif ola ve gerekse ol elif yā
şeklinde yazılsun gerek elif şeklinde, ‘Acem mā-ḳablini meksūr ider yāya münḳalib
olmaḳ içün. Meẟelā temennī ve tereccī ve taḳāżīyi ve ta‘addīyi temennā ve tereccā ve
taḳāżā ve ta‘addā oḳurlar. Fa’ḥfaẓ. Pes bunda ma‘nāyı iki vech-ile oḳumaḳ cā’izdür.
Bunda īn ma‘nādan murād ebyāt-ı sābıḳanuñ mażmūnlarıdur. Dīdemüñ ān mef‘ūl-i
evveli ve maṣlaḥat mef‘ūl-i ẟānīsi. Ki, ḥarf-i beyān. Nişīmen, nūnuñ fetḥi ve kesri ile
oturacaḳ yere dirler ve her ḥayvānuñ gice yataġında müsta‘meldür. ‘Uzlete iżāfet
beyāniyyedür. ‘Uzlet, ferāġat ve inḳıṭā‘ ma‘nāsınadur. Niteki el-‘uzletü ‘ibādetün
buyurmuşlar. Ya‘nī ḫalḳdan münḳaṭı‘ olmaḳ ‘ibādetdür. Nişīnem, fi‘l-i mużāri‘-i
mütekellim-i vaḥdedür nişī[nī]denden. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Dāmen, etekdür ki ‘Arabca ẕeyl
dirler. Ṣoḥbete iżāfet lāmiyyedür mecāzen. Ferā, bunuñ gibi yerlerde bā-yı ṣıla
ma‘nāsınadur. Ḫōd, kendi ma‘nāsınadur. Çīnem, fi‘l-i mużāri‘-i mütekellim-i vaḥde
çīnīdenden. Ba‘ż-ı nüsahda ferāhem düşmüş. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Defter, ma‘rūf ve
mużāfun ileyh maḥẕūf. Taḳdīri defter-i zebāndur. Goftehā, goftenüñ cem‘idür. Lüġatde
söylenmiş elfāẓ u kelimāta dirler ammā bunda süḫanhā ma‘nāsınadur; sözler dimekdür.
Perīşāna iżāfet beyāniyyedür. Lüġatde ṭaġınuḳ dimekdür ammā bunda kelām-ı laġvden
47
Tamamı idrâk olunmayan şey tamamen terk edilemez.

369
‘ibāretdür. Bişūyem: Bā, ḥarf-i istiḳbāl. Bu bāyı ẓurefā-yı ‘Acem meksūr ve ba‘żı
rūstāyīler mażmūm oḳurlar. Pes minhüsünde “bā mażmūm oḳunmaḳ gerek” diyen
rūstāyī-ṭab‘ imiş [Redd-i Lāmi‘ī]. Şūyīdenden, şüstenden degül [Redd-i Şem‘ī].
Negūyem, fi‘l-i nefy-i müstaḳbeldür gūyīdenden. Goftenden degül [Redd-i Sürūrī]. Bu
dört fıḳra vāv-ı ‘āṭıfe ile geldügi-y-çün muttaṣıl yazıldı, ṣan‘at-ı vaṣla delālet eylesün
[diyü]. Ḥāṣılı meẕkūr ma‘nāyı te’emmül eyledükden ṣoñra maṣlaḥat anı gördüm ki
‘uzlet oturaġında oturam ve ṣoḥbet etegini kendüme divşürem ve defter-i zebānı perīşān
kelimātdan yuyam ve min ba‘d perīşān söylemeyem. Ya‘nī dünyā kelimātını terk idem
ve hergiz raṭb u yābis söylemeyem. Beyt:
´§M ´Å ¾Tvzº Â\¹§M ½kÄoM ·IMp
´§e nkºH yºIMp k{ILº ¾¨ Âv¨ pH ¾M
Zebān-bürīde be-küncī nişeste ṣummün bükm
Bih ez-kesī ki nebāşed zebāneş ender ḥükm
Zebān, ma‘rūf. Bürīde, bānuñ żammı ile ism-i mef‘ūldür; bürīdenden kesilmiş
dimekdür. Zebān-bürīde vaṣf-ı terkībīdür, dili kesük ma‘nāsına. Bā, ḥarf-i ẓarf. Künc,
kāf-ı ‘Arabīnüñ żammı ve nūnuñ sükūnıyla muṭlaḳa bucaġa dirler. Ya‘nī ṭaşraki ve
içeriki bucaġa derler. Ammā püyġūle, bā-yı ‘Acemīnüñ żammıyla iç bucaġa dirler.
Ṣumm, ṣāduñ żammı ve mīm-i müşeddedle aṣamuñ cem‘idür ḥumr, aḥmerüñ cem‘i
olduġı gibi. Nihāyeti bu mużā‘afdur. Ṣaġırlar dimekdür. Bükm de bānuñ żammı ile
ebkemüñ cem‘idür, dilsüzler dimekdür. Kesī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat.
Zebāneş: Şīn-ı żamīr kese rāci‘dür. Ender, edāt-ı ẓarfdur der gibi. Belki der, enderden
(19b) muḫaffefdür. Ḥükm bunda, emir ma‘nāsınadur. Maḥṣūl-i beyt: Dili kesük bir
bucaḳda oturmuş ṣaġırlar ve dilsizler yegdür bir kimseden ki dili kendi ḥükmünde
olmaya ya‘nī diline żabṭı olmaya; belki göñlüne geleni diline getüre. Ya‘nī ṣaġırlıġa ve
dilsüzliġe urup ḫalḳdan münḳaṭı‘ olan kimseler zebānı żabṭında olmayan perīşān ve
zevā’id kimseden yegdür. “Bunda cem‘ ṣīġalarını īrād żarūret-i vezniçündür” diyen
ma‘nā-yı beyte vāṣıl olmamış [Redd-i Şem‘ī]. Ve aṣammlar ve ebkem gibi bir bucaḳda
dili kesilmiş ya‘nī ḫāmūş oturmuş kimse. Bu vech-ile daḫı ma‘nā ḳābildür. Maḳṭū‘ü’l-
lisān ya‘nī ḫāmūş olup bir bucaḳda oturmuş kimse. Bu taḳdīrce edāt-ı teşbīh-i
muḳaddere i‘tibār olınmaz. Ve “ṣumm u bükm ẕikr-i cem‘ ve irāde-i vāḥid ḳabīlinden
olur ġaflet olunmaya” diyen kimse iki taḳrīrinde bile ḫabṭ-ı ḫaşv eylemiş [Redd-i Kāfī].
Mıṣrā‘-ı evvelüñ ma‘nāsında edāt-ı teşbīh maḥẕūfdur. Ya‘nī dilsüzler ve ṣaġırlar gibi
bürīde-zebān köşede oturan kimse. Yāḫud edāt-ı teşbīh melḥūẓa olmaya. Ya‘nī bürīde-
zebān olup bir kūşe[de] ṣummün bükm oturan kimse dimek murād ola. “Bu taḳdīrce
ṣummün bükm, ẕikr-i cem‘ ve irāde-i vāḥid ḳabīlindendür” diyen evvelki ṣummün
bükmün ‘amā aṣḥābından imiş [Redd-i Kāfī].
» óIzº ¾§ºHk¹a k¶ Anj njpH ´Äk¤ ´woM uñ]½o\e nj » Áj¼M ¸¶ uúH ½»I\¨ nj ¾¨ ·ITw»j pH 夀 IU
Sÿ¬ »jo¨ ¾«º ½kÃ\ºn ´TÎo«º oM kL÷U Á¼ºHp pH ow » ´Tÿ«º yM H¼] joTv¬ SLøHk¶ ó IvM » jo¨ SLø°¶
Tā yekī ez-dūstān [ki] der-kecāve enīs-i men būdī ve der-ḥücre celīs, be-resm-i ḳadīm
ez-der der-āmed. Çendān ki neşāṭ u mülā‘abet kerd ve bisāṭ-ı mudā‘abet güsterd
cevābeş negoftem ve ser ez-zānū-yı ta‘abbüd ber negiriftem. Rencīde nigeh kerd ve
goft. Tā, intihā-yı ġāyet içündür. Yekī, birisi. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Kecāve ve kecābe,
vāv ve bāyla ve kejāve ve kejābe gene böyle. Zīrā vāvla bānuñ tebādüli ve tevāḫīsi var.
Miḥaffe ma‘nāsına. “Kecāve mu‘arreb-i gejāvedür kāf u zā-yı Fārisī ile” diyenler

370
bilmezmiş [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī]. Zīrā kec de kej de Fārisīdür; egri
dimekdür ve kāflar ‘Arabīdür. “Be-her ḥāl kāf-ı ‘Arabīnüñ fetḥiyle kejāveden
mu‘arrebdür” diyen lüġatden āgāh degülmiş [Redd-i Kāfī]. Āveyi āvīḥtenden iştiḳāḳ
eyleyenüñ ḳalemi sehv eylemiş [Redd-i Daḳāyıḳu’l-Ḥaḳāyıḳ]. Enīs, fa‘īl be-ma‘nī-i
fā‘ildür müvānis ma‘nāsına, mizāc ve ḫūy alışdurmaḳ ma‘nāsına. Ḥücre, ma‘rūf. Celīs,
fa‘īl be-ma‘nī-i fā‘ildür hem-nişīn ma‘nāsına. Taḳdīri celīs-i men būdī idi. Fıḳra-i ūlāda
īrād eylemekle iktifā olındı. Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Resm bunda, ‘ādet dimekdür. Ḳadīme
iżāfet beyāniyyedür. Der, ḳapı. Der-āmed, içeri girdi ya‘nī ḳapıdan içeri girdi. Çendān,
ol ḳadar dimekdür. Neşāṭ, nūnuñ fetḥiyle sürūr ya‘nī şenlik. Nūnuñ kesriyle olıcak
nāşıṭuñ cem‘idür. Mülā‘abet, müfā‘ale bābından maṣdardur. Oyun ya‘nī bāzī ve
ḥaşarılıḳ. Bisāṭ, müfā‘ale bābından maṣdar-ı ẟanīdür ammā bunda döşek murāddur.
[Mudā‘abet] gene müfā‘ale bābından maṣdardur, mizāc ve laṭīfe ma‘nāsına. Güsterd,
fi‘l-i māżī-i müfred-i ġā’ib; düşdi dimekdür. Cevābeş: Şīn-ı żamīr yekī ez-dūstāna
rāci‘dür. Zānū, dizdür, ‘Arabca rükbe dirler rānuñ żammıyla. Ta‘abbüde iżāfeti
beyāniyyedür. Ta‘abbüd, ḫıdmet ve ḳullıġa dirler. Ber negiriftem, bi-ḥasebi’l-lüġat
yuḳarı dutmadum dimekdür ammā isti‘mālde ḳaldurmadum dimekdür. Rencīde:
Bunuñ gibi resmīlere hā-yı terettüb dirler. İncinüp dimekdür. İnşāallāh geldügi yerlerde
tenbīh olınur. Nigeh kerd, nūn[uñ] kesri ve kāf-ı ‘Acemile naẓar eyledi dimekdür.
Maḥṣūl-i terkīb: Sābıḳan ẕikr eyledügüm maṣlaḥat üzre oldum ya‘nī ḫalḳdan münḳaṭı‘
olup bir bucaḳ iḫtiyār eyledüm ol vaḳite dek ki dostlardan birisi -ki ḥacc yolında
benümle miḥaffedaş olurdı ve diyār-ı ġurbetde hem-ḥücre vü hem-nişīnüm idi, ḥāṣılı
yār-ı ḳadīmüm ve muḥibb-i ḥamīmüm idi ‘ādet-i sābıḳla, ya‘nī bī-lāubālī ḳapıdan içeri
girdi ol ḳadar ki sürūr [u] şādmānlıḳ eyledi ve şeṭāret ü mübāsaṭat gösterdi, ya‘nī beni
ġamgīn ü ḥazīn ẓabt idüp envā‘-ı mülāṭafāt u eṣnāf-ı muṭāyebāt ile beni söyletmek
murād idindi. Zīrā bu zamāna dek böyle ḥālüm vāḳi‘ olmamış idi ve yanuma geldükce
bilā-tekellüf muṣāḥabetümle me’nūs idi. Bu ḳadar aḥvāl ki eyledi, aṣlā aña cevāb
virmedüm ve başumı zānū-yı murāḳabeden ve rükbe-i ta‘abbüdden ḳaldurmadum. Ya‘nī
anuñla hīç muḳayyed olmadum ve bu ḳadar ḥaşarılıġına iltifāt eylemedüm. Böyle olıcaḳ
baña incinüp naẓar eyledi ve didi. Fıḳra-i ūlāda miḥnet ve fıḳra-i ẟāniyede maḥabbet
lafẓlarını ziyāde eyleyenler yanından eylemişler [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī ve
a
Kāfī]. (20 ) Neşāṭı mülā‘abete mużāf idüp ma‘nāsını “ol ḳadar ki mülā‘abet sürūrını
eyledi” diyen cemī‘-i nüsḫalara muḫālif yazmış (Redd-i Şem‘ī). “Rencīde, ism-i
mef‘ūldür; incinmiş dimekdür” diyen ṣīġada ve ma‘nāda iṣābet eylememiş (Redd-i
Lāmi‘ī). Ve ma‘nāsında “incinmiş olduġı ḥālde ya‘nī ġażabla baña naẓar eyledi” diyen
manṭūḳ-ı terkībe münāsib ma‘nā virmemiş (Redd-i Şem‘ī). Zīrā bu mertebe ġażab lāzım
degül. Fe-te’emmel. Ḳıṭ‘a:
Â{¼i » þõ±M njHoM ÁH ¼«M SvÀ nITÿ¬ ·I§¶H ¾¨ Sº¼¹¨
Bigū ey birāder be-luṭf u ḫoşī Künūnet ki imkān-ı güftār hest
Künūn, kāf-ı ‘Arabīnüñ ve nūnuñ żammıyla şimdi dimekdür, el-ān ma‘nāsına.
Eknūndan muḫaffefdür fetḥ-i hemze ile. Ki, ḥarf-i beyān. İmkān, if‘āl bābından
maṣdardur ḳudret ma‘nāsına. Güftār, aṣlında vaṣf-ı terkībīdür ārīdenden ki muḫaffefdür
āverīdenden. Güft, ism-i maṣdardur, ḳavl ma‘nāsına. Ḳavl getürici dimekdür. Ṣoñra
mecmū‘-ı mürekkebi kelāmda isti‘māl eylediler. Pes iżāfet maṣdaruñ mef‘ūlinedür. Bā,
ḥarf-i te’kīd. Gū, kāf-ı ‘Acemüñ żammıyla fi‘l-i emr-i müfred-i muḫāṭabdur
gūyīdenden. Goftenden degül [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī]. Birāder: Aṣıl lüġat

371
bunuñ gibilerde ẕāl-i mu‘ceme ile līkin ‘umūmen isti‘māl dālladur ya‘nī mühmele ile.
Niteki Reşīdüddīn Vaṭvāṭ ‘Arūżında ta‘yīn buyurmuşdur. Ḳıṭ‘a:
ÏHl » ÏHj ·Iö ¤oÎ ÂwnIÎ ·IMpnj
Svµ¿L¶ ®òIÎH jqº ¸ÄH ¾¨ ¸¶pH oì jIÄ
Sv¹¨Iw cÃdÅ ¾¨ joÿ¶ Éÿ²nj »HpH yÃQ
Svµ\÷¶ ÏHl ¾±µ] ¤IM » HoºA ·Hj ÏHj 48
Luṭf, lüġatde yumşaḳlıḳ ammā bunuñ gibi yerlerde eylik ve mülāyemet ma‘nāsınadur.
Ḫoş, vāv-ı resmīyle luṭfa ‘aṭf-ı tefsīr şeklidür. Sābıḳan işāret olındı. Bunuñ gibi ḫālaruñ
fetḥaları revm-i żamm ile oḳunur. Ve yā, ḥarf-i maṣdar. Eylik dimekdür. Maḥṣūl-i beyt:
Şimdi ki senüñ kelām u tekellüme ḳudretüñ ve ṭāḳatüñ vardur, imdi ey birāder! Luṭfla
ve iḥsānla söyle ya‘nī luṭf [u] iḥsān idüp söyle, tekellüme ve nuṭḳa gel.
Âz¨ nj ·IMp Rn»oò ´§dM kwn nj ®]H ¦ÃQ ¼a HjoÎ ¾¨
Be-ḥükm-i żarūret zebān der-keşī Ki ferdā çü peyk-i ecel der-resed
Ki, ḥarf-i ta‘līl. Ferdā, irte ve yarında ma‘nāsınadur. ‘Arabca ġadan dirler. Çü, edāt-ı
ta‘līl. Peyk, ma‘rūf. ‘Arabca berīd derler, fa‘īl vezni üzre. Ecele iżāfeti beyāniyyedür
veyāḫud lāmiyyedür ki ḥażret-i ‘Azrā’īl murād ola ÏWÓNÚ2ÅË ÌÒq3Jż ÓË49. Der, ḥarf-i te’kīd. Resed,
rānuñ ve sīnüñ fetḥaları ile fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ibdür resīdenden. Bunda, irişe
dimekdür. Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Be-ḥükm, bunuñ gibi yerlerde maḥż-ı te’kīd ifāde ider.
Żarūret, ma‘rūf. Der, ḥarf-i te’kīd. Keşī, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i muḫāṭab. Zebān
mef‘ūl-i ṣarīḥi; be-ḥükm ġayr-ı ṣarīḥi. Maḥṣūl-i beyt: Ey ḳarındaş! Luṭfla söyle. Zīrā
yarın ki ecel peyki irişe ya‘nī mevtüñe müte‘ayyin ola, bi’ż-żarūri dilüñi tekellümden
çekersin.
Iúj nj oµø ¾Ã£M ¾¨ ³q] Sú » Sw H ½jo¨ ³qø ·°Î ¾¨ kúHjo¬ ͱõ¶ ͤ H» Kve oM y¹¶ ·I£±÷T¶ pH §Ä
» ´ÃÊø Rq÷M ITÿ¬ yÃQ SLºI\¶ ½Hn » oì yļi ow º H¼U o¬H qú ¼U k¹Äq¬ Â{¼¶Ii » k¹Ãzº þ§T÷¶
¾¨ý»o÷¶ ¢Äoö » ý¼² D¶ RjIø oM j¼{ ¾Tÿ¬ ¸hw ¾¨ ¾«º A o«¶ ³nHkº oM ³k¤ » ³nIú oM ³j ¾¨ ´Äk¤ SLdÅ
Sv±¿w ¸ÃµÄ RnIÿ¨ » Sv±¿] ·ITw»j ·jnpA
Yekī ez-müte‘allıḳān-ı meneş ber-ḥaseb-i vāḳı‘a muṭṭali‘ gerdānīd ki fülān ‘azm
kerdeest ve niyyet-i cezm ki baḳıyye-i ‘ömr der-dünyā mu‘tekif nişīned ve ḫāmūşī
güzīned, tü nīz eger tüvānī ser-i ḫˇīş gīr ve rāh-ı mücānebet pīş. Goftā: Be-‘izzet-i ‘aẓīm
ü ṣoḥbet-i ḳadīm ki dem ber neyārem ve ḳadem ber nedārem meger āngeh ki süḫan
gofte şeved ber-‘ādet-i me’lūf u ṭarīḳ-ı ma‘rūf ki āzürden-i dūstān cehlest ve keffāret-i
yemīn sehlest.
Müte‘allıḳān, elif ve nūn ile cem‘ oldı ẕevi’l-‘uḳūla ṣıfat olduġı-y-çün. Taḳdīri ez-
merdümān-ı müte‘allıḳān. Meneş: Şīn-ı żamīr yār-ı ḳadīme rāci‘dür. Ma‘nāda gerdānīde
48
Der-zebān-ı Fārisī farḳī miyān-ı dāl ü ẕāl / Yād gīr ez-men ki [īn] nezd-i efāżıl mübhemest / Pīş ez-ū
der-lafẓ-ı müfred ki ṣaḥīḥ-i sākinest / Dāl dān ān-rā vü bāḳī cümle ẕāl-i mu‘cemest : Fars dilinde “dâl” ve
“zâl” arasındaki farkı benden öğren ki bu (konu)nun manası fazıllar katında tam belirgin değildir. Sahih ve
sakin olan müfred lafızdan önce “dâl” harfinin, bunun dışında kalan durumlarda ise “zâl” harfinin gelmesi
caizdir.
49
Kur’ân-ı Kerîm, Bakara 2/148: “Her birinin bir yöneldiği yeri vardır…”.

372
muḳayyeddür. Ḥaseb, ḥānuñ ve sīnüñ fetḥalarıyla aṣl ve miḳdār ma‘nāsınadur.
Vāḳı‘adan murād Şeyḫüñ ḳaṣd-ı ‘uzlet ü inḳıṭā‘ ‘an-ṣoḥbeti ḫalḳdur. Gerdānīd, fi‘l-i
māżī-i müfred-i ġā’ib. Bunda, eyledi dimekdür. Ki, ḥarf-i beyān. Fülān, elfāẓ-ı
kināyedendür. Bunda murād ḥażret-i Şeyḫdür. ‘Azm, ḳaṣd dimekdür. Niyyet, ḳaṣda ‘aṭf-
ı tefsīrīdür. Cezm, ḳaṭ‘ ma‘nāsınadur. Niyyet-i cezm şol niyetdür ki infisāḫ ḳabūl
eylemeye. Ki, ḥarf-i beyān. Baḳıyye-i ‘ömr iżāfeti lāmiyyedür. Ḫāmūş, epsemdür, sākit
ma‘nāsına. Ḫamūş ve ḫāmūş ve ḫamuş da derler. Güzīned, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i
ġā’ibdür güzīnīdenden. Güzīdenden degül [Redd-i Lāmi‘ī]. İḫtiyār eyleye dimekdür.
Nīz, daḫı dimekdür. Tüvānī, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i muḫāṭabdur; ḳādir iseñ dimekdür.
Ser, lafẓ-ı müşterekdür; bunda, baş olmaḳ cā’izdür. Ya‘nī başuñ tedārükin gör
dimekdür. Sevdā ve hevā ma‘nāsına olmaḳ da ḳābildür. Ya‘nī sevdā-yı nefsānuñı ve
ārzū-yı ṭab‘uñı ṭut żabṭ eyle ki pāymāl-i ḥavādiẟ-i nefs olmayasın. Mücānebet bunda,
ḫalḳdan ‘uzlet ü inḳıṭā‘ ma‘nāsına. Pīş, öñ ma‘nāsınadur. Taḳdīri gīrdür fıḳra-i sābıḳaya
b
ḳıyās. Goftā, ol yār-ı ḳadīm didi. (20 ) Be-‘izzet: Bā, ḥarf-i ḳasem. ‘Aẓīm, ulu
dimekdür, iżāfet lāmiyyedür. Ulu Allāhuñ ‘izzeti-y-çün dimekdür. Ṣoḥbet-i ḳadīm
‘izzet-i ‘aẓīme ma‘ṭūfdur. Aramuzda vāḳi‘ olan ḳadīm ṣoḥbet dostlıḳ ḥaḳḳı-y-çün
dimekdür. Ki, ḥarf-i beyān. Dem, nefes. Ber neyārem, çıḳarmayam ya‘nī nefes
çıḳarmayam. ‘Adem-i ḥużūr u ḳarārdan kināyetdür. Niteki Türkīde “solıġum alayum”
dirler diñlenmek ve ārām maḳāmında. Ḳadem, lüġatde ṭabandur. Ammā bunda, ayaḳ
murāddur ricl ma‘nāsına, mecāzen. Ber nedārem, lüġatde yuḳarı ṭutmayamdur. Ammā
bunda, ḳaldırmayam dimekdür. Ṭurdugı yerden gitmemekden kināyetdür. Meger, edāt-ı
istiẟnādur, illā ma‘nāsına. Āngeh, ol vaḳit dimekdür. Ki, ḥarf-i beyān. Gofte şeved:
Fārisīde ism-i mef‘ūl ef‘āl-i ‘āmmuñ biriyle gelür. Gāh olur ki fi‘l-i ‘āmmı ḥaẕf idüp
gene mef‘ūliyyet ma‘nāsını ḳaṣd iderler. Pes bunda ma‘nā, söylenile dimekdür.
Me’lūfdan murād ‘ādet-i ma‘ḥūddur ki ḥażret-i Şeyḫ ile kendinüñ arasında vāḳi‘ olan
muṣāḥabetdür. Pes ṭarīḳ-ı ma‘rūf bunuñla ‘aṭf-ı tefsīrī şekli olur. Ki, ḥarf-i ta‘līl.
Āzürden, lāzımla müte‘addī beyninde müşterekdür. Lāzım olunca dūstān fā‘ili olur. Pes
murād ya Şeyḫüñ incinmesi ola veyā ma‘hūd dostuñ. Müte‘addī olunca dūstān mef‘ūl
olur gene iştirāk üzre. Līkin sevḳ-ı kelāma münāsib ü mülāyim olan müte‘addī olup
fā‘ili Şeyḫ ola ve mef‘ūli yār-ı ḳadīm ola. Fe-te’emmel. Āzürden mübtedā; cehlest
ḫaberi. Keffāret bunda, ehl-i şer‘ her günāhı izāle içün ta‘yīn ü taḳdīr eyledügi nesnedür.
Yemīn bunda, and ma‘nāsınadur ki Fārisīce sevgend dirler sīnüñ ve kāf-ı ‘Acemīnüñ
fetḥalarıyla. Bu fıḳra ma‘nā-yı şarṭiyyeti müteżammındur. Ya‘nī yemīn eyledi-y-se
keffāreti sehldür veyā yemīn eyleyüp belki meşāyıḫuñ bir ḫayra niyyet ü ḳaṣdı ḥükm-i
yemīnde ide keffāreti sehldür ki keffāret-i yemīn üç gün oruc ṭutmaḳ veyā üç kişinüñ
ḳarnın ṭoyurmaḳdur. Bu ise çoḳ maṣlaḥat degül. Maḥṣūl-i terkīb: Benüm
müte‘allıḳlarumdan birisi yār-ı ḳadīmi aṣl-ı ḳażiyyeye ve miḳdār-ı vāḳı‘aya muṭṭali‘
eyledi ki Şeyḫ ḳaṣd u ‘azīmet eylemişdür daḫı ḳaṭ‘-ı niyyet dutmuşdur, infisāḫa mecāli
yoḳ ki ‘ömrüñ bāḳīsini dünyāda mu‘tekif otura ve ṣamt u sükūt eyleye. Sen de ḳādir
iseñ başuñ ḳaydını gör ve hevā-yı nefs ü ārzū-yı ṭab‘dan geç ve ḫalḳdan inḳıṭā‘ idüp
tebā‘üd ü tecennüb ṭarīḳını öñe ṭut. Ḥāṣılı ḫalḳdan iḫtilāṭ [u] ītilāfı ḳaṭ‘ eyle. Yār-ı
ḳadīm bu taḳrīri işidüp bu beyānı diñleyince didi: ‘Aẓīm Ḫudānuñ ‘izzeti ḥaḳḳı-y-çün
ve Şeyḫ ile vāḳi‘ olan ṣoḥbet-i ḳadīm ḥaḳḳı-y-çün ki ārām eylemezem ve bir nefes
almazam ve bir adım adup gitmezem, illā ol vaḳit ki söz söylenile ‘ādet-i me’lūf u
ma‘hūd ve ṭarīḳat-i ma‘rūf u ma‘lūm üzre. Ya‘nī resm-i ḳadīm üzre mükāleme vü
muṣāḥabet olursa febīhā ve ni‘metün. Ve illā ben de hemān Şeyḫüñ yanında i‘tikāf idüp
kendinüñ ḳatında ṣāmit ü sākit olup ḫalḳdan münḳaṭı‘ olurum. Zīrā dostlaruñ incinmesi

373
cehldür ve yemīn eyledi-y-se keffāreti sehldür. Ke’enne ki Şeyḫüñ böyle eylemesini
ḥaḳḳında naḳīṣa añlar ki bu ḳadar ilḥāḥ u ibrām eyler. Zīrā Şeyḫ gibi bir müfīd-i fāżıluñ
‘uzleti ḳābil ṭāliblere ziyān ider. Bu ise mürşidlere lāyıḳ degül. Niteki bundan ṣoñra
kemiyyetini beyān idüp ve buyurur.
³I¨ nj Ák÷w ·IMp » ³Iú nj ±ø nI£ÿ²H »l JIL²¯ H v¼Ë« ÁCn u§ø » SvMH¼Å ½ Hn ý°i »
Ve ḫilāf-ı rāh-ı ṣavābest ü ‘aks-i re’y-i ulü’l-elbāb: Ẕū’l-feḳār-ı ‘Ali der-niyām u zebān-ı
Sa‘dī der-kām. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf veyā ḥarf-i ḥāl. Ḫilāf naḳīż-i ṣavābdur ki ṭoġrıdur ya‘nī
uymamaḳ. Ḫilāfuñ iżāfeti lāmiyyedür ve re’yüñ beyāniyye. ‘Aks, ma‘rūf. Re’y, rānuñ
fetḥi ve hemzenüñ sükūnıyla fikr ma‘nāsınadur. Hemze elife ḳalb eylemek de cā’izdür.
Ulü, ḥālet-i naṣbı vü cerri yāyla ve ḥālet-i ref‘i vāvladur. Ẕūnuñ cem‘idür ḫilāf-ı ḳıyās
üzre. Zīrā ḳıyāsī cem‘i ẕüvūndur ḥālet-i ref‘de ve ẕüvīndür naṣb u cerrde erbāb, aṣḥāb
ma‘nāsına. Elbāb, lübbüñ cem‘idür. ‘Aḳıllar dimekdür. Pes ulü’l-elbāb aṣḥāb-ı ‘uḳūl
dimekdür. Ẕū, ṣāḥib ma‘nāsına isimdür esmā-i sitteden ki ḥurūf ile i‘rāb olur. Feḳār,
fānuñ fetḥiyle oñurġa kemükleri ki vāhidi feḳāredür. Ammā bunda Ẕü’l-feḳār fānuñ
fetḥiyle ḥażret-i Muḥammed ṣallallāhu ‘aleyhi ve sellem İmām ‘Ali ḥażretlerine hibe
eyledügi ḳılıcdur. Ḫilāf, muḳaddem ḫaber ve ‘aks, aña ma‘ṭuf ve Ẕü’l-feḳār mu’aḫḫar
mübtedā’. Niyām bunda, ḳındur. ‘Arabca ġılāf derler ġaynuñ kesriyle. Kām, kāf-ı
‘Arabile lafẓ-ı müşterekdür. Murāda ve dimāġa ve çeñeye derler. Bunda çene murāddur.
a
Maḥṣūl-i terkīb: Daḫı ṣavāb (21 ) yolınuñ ḫilāfıdur veyā ḥālbuki rāh-ı ṣavābuñ ḫilāfıdur
ve erbāb-ı ‘uḳūluñ ‘aksi, ḥażret-i İmām ‘Alīnüñ Ẕü’l-feḳārı ḳında olmaḳ ya‘nī ġılāfdan
çıḳmamaḳ. Zīrā İmām ‘Ali ḥażreti sell-i seyf eylemese bu ḳadar ġazavāt idüp andan
āẟār-ı ‘acībe vü aḫbār-ı ġarībe -ki naḳl olınur, vücūd bulmazdı. Şeyḫüñ daḫı lisānı
dimāġında ḳalup ṣāmit ü sākit olsa bu ḳadar ma‘ārif ü mezāyā masṭūr olmayup mestūr
ḳalurdı. Pes ḥażret-i Şeyḫ irşād u va‘ẓdan ḫāmūş olmaḳ nice ḳābil ṭāliblere ḥırmān īrāẟ
ider. İmdi tekellüm eylemek gerek mürīdān müstefīd olalar. Ba‘ż-ı nüsaḫda ve naḳż-ı
‘ahd-i ulü’l-elbāb vāḳi‘dür. Naḳż, maṣdardur; ḍaraba bābından bozmaḳ, ‘ahdi bozmaḳ
dimekdür. “Kām bunda, kāf-ı ‘Acemile” diyenler ḫaṭā-yı fāḥiş eylemişler (Redd-i İbni
Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī ve Kāfī ve Reddü’l-Ḥakāyıḳ). Niteki ḥażret-i Mevlānā
Cāmīnüñ “gāf” ḳāfiyesinde bir beytinde vāḳi‘dür. Beyt:
³I§ÃM kºp ¶ odM ¸ÄHnj ³I¬ ¾¨ Âv¨
ª¹¿º ³I§M ²» oiA kwn ¶ ³I§M 50
Ve Ḫˇāce Āṣafī buyurur. Beyt:
³kÄj ¸ö» ÂÀI¶ ·¼a ½kÄj JHnj Hnj¼i ÂvM
³kÄj ¸Tzļi ³I§M Hozÿ²p J°¤ IU ¾¨ 51
Ḳıṭ‘a:

50
Kesī ki gām der-īn baḥr mī zened bī-kām / Be-kām mī resed āḫir velī be-kām-ı neheng : Kim ki bu
denizde isteksizce hareket ederse kâmına ulaşır ancak (ulaştığı) o kâm timsahın ağzıdır. (Gâm ve kâm
kelimeleri “adım-ağız-murâd” anlamlarında kullanılmıştır).
51
Besī ḫōd-rā der-[āb-ı] dīde çün māhī vaṭan dīdem / Ki tā ḳullāb-ı zülfeş-rā be-kām-ı ḫˇīşten dīdem :
Balık misali (deniz gibi) gözyaşlarım suyunu kendime yuva tutmuşken (oltaya benzeyen) çengel saçının
iğnesini damağımda buldum.

374
o¹À KeIÅ [¹¬ nj kñ¨ SvÃa k¹¶joi ÁH ·IÀj nj ·IMp
Kelīd-i der-i genc-i ṣāḥib-hüner Zebān der-dehān ey ḫıredmend çīst
Bu beyt su’āl ü cevāb ṣan‘atını müteżammındur. Ḫıred, ḫānuñ kesri ve rānuñ fetḥiyle
‘aḳl ma‘nāsınadur. Hūş da derler. Mend, edāt-ı nisbetdür; -li [ma‘nāsına]. Devletmend,
devletli dimekdür. Kelīd, kāf-ı ‘Arabīnüñ fetḥiyle miftāḥ ma‘nāsınadur ammā kesr-i
kāfla da oḳurlar. Niteki Türkīde ḳufla kāfuñ kesriyle kilid derler. Genc, kāf-ı ‘Acemīnüñ
fetḥiyle ḫazīneye dirler. İżāfetler lāmiyyelerdür. Līkin kelīdüñ dere ve deriñ gence
iżāfetleri yā-yı baṭnıladur. Yā-yı bāṭnī mużāfuñ kesresinüñ işbā‘ından mütevellid olan
yāya derler. Ṣāḥib-hüner, vaṣf-ı terkībī aḳsāmındandur. Maḥṣūl-i beyt: Ey ḫıredmend!
Aġızda dil nedür. Bu su’āldür. Ṣāḥib-hünerüñ ḫazīnesi ḳapusınuñ kilidi ya‘nī
miftāḥıdur. Bu cevābdur.
n¼±ÃQ IÄ » Sv{»oÎoÀ¼] ¾¨ Âv¨ kºHj ¾ak{IM ¾TvM nj ¼a
Ki cevher-fürūşest ü yā pīlver Çü der-beste bāşed çi dāned kesī
Beste bāşed, baġlu ola dimekdür. Dāned, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ibdür dānīdenden;
bilür dimekdür. Kesī: [Yā,] ḥarf-i vaḥdet. Ki, ḥarf-i beyān. Cevher-fürūş vaṣf-ı
terkībīdür, fürūşīdenden. Fürūḫtenden degül (Redd-i Kāfī). Cevher ṣatıcı dimekdür.
Pīlver, çerçiye dirler. Maḥṣūl-i beyt: Çünki ṣāḥib-hünerüñ ḫazīnesi ḳapusı baġlu ola;
kimse ne bilür ki meẕkūr ṣāḥib-hüner cevher ṣatıcı mıdur yoḫsa çerçi mi. Ya‘nī mādām
bir kimse tekellüme ve nuṭḳa gelmeye; ‘ālim midür cāhil midür kimsenüñ ma‘lūmı
olmaz. Pes herkesüñ ‘ilmi ve ma‘rifeti kelāmından ma‘lūmdur. “Pīle, çerçi esbābına
derler” diyen ġalaṭ eylemiş (Redd-i Kāfī). Zīrā pīle ipege ve ibrişime dirler. Muṭlaḳ
çerçi esbābına demezler. Ḳıṭ‘a:
Â{¼¨ ¸hw nj ¾¨ ¾M ·A Sd±~¶ S¤¼M SvMjH Âz¶Ii k¹¶joi yÃQ ¾ao¬H
Be-vaḳt-i maṣlaḥat ān bih ki der-süḫan kūşī Egerçi pīş-i ḫıredmend ḫāmuşī edebest
Pīş-i ḫıredmend lāmiyye. Ḫāmuşī yā-yı maṣdarıla mübtedā ve edebest ḫaberi ve pīş-i
ḫıredmend ẓarf-ı mekānı. Be-vaḳt: Bā, ḥarf-i ẓarf. Vaḳt-i maṣlaḥat lāmiyye. Der-süḫan:
Der, ḥarf-i ṣıla. Kūşī, kāf-ı ‘Arabīnüñ żammı ile fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i muḫāṭabdur;
dürişesin ya‘nī sa‘y idesin. Maḥṣūl-i beyt: Egerçi ‘āḳil ḳatında ve öñinde epsem olmaḳ
ya‘nī sükūt eylemek edebdür, ḥāṣılı ma‘ḳūldür, ammā maṣlaḥat vaḳtinde ol yegdür ki
söze çalışasın. Ya‘nī sükūt memdūḥdur ammā her yerde degül. Belki tekellüm
eylememekden żarar ve noḳṣān müterettib olsa anda sükūt meẕmūmdur.
Â{¼¶Ii S¤¼M ¸Tÿ¬ » ¸Tÿ¬ S¤¼M ¸TvM »oÎ ³j Sv±£ø ½oÃö qÃa »j
Be-vaḳt-i goften ü goften be-vaḳt-i ḫāmūşī Dü çīz ṭīre-i ‘aḳlest dem fürū besten
Bu beyt, beyt-i evvele nisbet maḳām-ı ta‘līlde vāḳi‘dür. Çīz, nesne dimekdür. Ṭīre:
Ma‘lūm ola ki Fārisī dilde sekiz ḥarf olmaz. Ḳıṭ‘a:
µÀ kÄIº ÂwnIÎ nkºH ¾¨ ·H SvÎoe SzÀ
ýI÷¶ ¹÷¶ ¸ÄnkºH Â{ILº Áp¼¶Iú IU
Ïj ®ÀH ÁH oì jIÄ » ý»oe ¸ÄH ¸¶pH ¼¹zM

375
 ýI¤ » ¸Ãø » IË » Iö » jIò » jIÅ » Ie » IY 52
Pes sekiz ḥurūfuñ birisi mevcūd olsa bu dilde ya taḥrīfāt-ı ‘avāmiyyedendür veyā ġayr
dilden menḳūl. Pes ṭīrenüñ aṣlı tīredür. Lafẓ-ı müşterekdür ġażabla bulanuḳ ma‘nāsı
beyninde. İmdi lāzım gelmesün diyü ġażab ma‘nāsına olanı ṭāy[la] yazdılar. Bunda
b
‘aḳla iżāfet maṣdaruñ mef‘ūlinedür. Ve hemze-i (21 ) müctelibe iżāfet içün gelmişdür.
Taḳdīri sebeb-i ṭīre-i ‘aḳldur. Dem bunda, nefesdür. Fürū, bunuñ gibi yerlerde maḥż-ı
te’kīd. Nefes baġlamaḳ terk-i tekellümden kināyetdür goften ḳarīnesiyle. Be-vaḳt: Bā,
ḥarf-i ẓarf ve iżāfet ẓarfuñ maṣdarınadur. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Goften maṣdarını dem fürū
bestene ‘aṭf ider. Ḫāmūşī iżāfeti sābıḳ gibidür ve yā, ḥarf-i maṣdar. Maḥṣūl-i beyt: İki
nesne ‘aḳluñ ġażabına ve bī-ḫużūrlıġına sebebdür. Birisi tekellüm lāzım olduḳda sükūt
idüp ḫāmūş olmaḳ ve birisi sākit olmaḳ ve ḫāmūş olacaḳ vaḳitde tekellüm eylemek.
Ḥāṣılı söyleyecek vaḳitde söylememek ve söylemiyecek vaḳitde söylemek. Zīrā
ikisinden de nedāmet ḥāṣıl olur ki sebeb-i ġażab-ı ‘aḳldur. Mıṣrā‘-ı ẟānīnüñ ma‘nāsında
“iki nesne ‘aḳlı ġażaba getüricidür” diyüp minhüsünde “ṭīre maṣdar be-ma‘nī-i fā‘ildür”
diyen ‘indī söylemiş (Redd-i Şem‘ī). Ve “ṭīre, ḫıffet ma‘nāsınadur” diyen iẟrince gitmiş
(Redd-i Kāfī).
nIÄ ¾¨ ´T{Hkº R»o¶ ·kúHjo¬ » H ½n»Id¶ pH Á»n » ´T{ Hkº R¼¤ ·kÃz¨ nj »H ¾µ²I§¶ pH ·IMp ¾±µ\² H ÂÎ
¡jIÅ Kd¶ » j¼M ¢Î H¼¶
Fi’l-cümle zebān ez-mükāleme-i ū der-keşīden ḳuvvet nedāştem ve rūy ez-muḥāvere-i ū
gerdānīden mürüvvet nedāştem ki yār-ı muvāfıḳ būd ü muḥibb-i ṣādıḳ. Mükāleme-i ū:
Mükāleme maṣdardur. Müfā‘ale bābından söylemek ve söyletmek. Müşāreket beyne’l-
iẟneyndür. Ū, żamīr-i ġā’ib; yār-ı ḳadīme rāci‘dür. İżāfet maṣdaruñ mef‘ūlinedür. Der,
ḥarf-i te’kīd. Keşīden çekmek. Zebān, ma‘lūm; mef‘ūlidür. Muḥāvere ve muḥādeẟe bir
ma‘nāyadur. Muṣāḥabet dimekdür. Gerdānīden bunda, döndürmek ma‘nāsınadur. İ‘rāż
eylemekden kināyetdür. Rūy, gerdānīdenüñ muḳaddem mef‘ūlidür fıḳra-i ūlāda[ki] gibi.
Ki, ḥarf-i ta‘līl. Maḥṣūl-i terkīb: Ḥāṣıl-ı kelām yār-ı ḳadīmle söyleşmeden dilümi
çekmege ḳuvvet dutmadum ya‘nī anuñla mükālemeden sākit olup söyleşmemege ḳādir
olmadum. Daḫı anuñla muṣāḥabet eylemekden yüzüm döndürmege mürüvvet
bilmedüm. Ḥāṣılı muṣāḥabetden külliyen i‘rāż eylemegi ma‘ḳūl ü münāsib görmedüm.
Zīrā yār-ı muvāfıḳum ve muḥibb-i ṣādıḳum idi. Beyt:
qÄo¬ IÄ j¼M RoÄq¬ Á» pH ¾¨ qÃTw oM Âv¨ IM Án»A ª¹] ¼a
Ki ez-vey güzīret büved yā gürīz Çü ceng-āverī bā-kesī ber-sitīz
Bu beyti bir risālemüzde kemāl-i taḥḳīk ile taḥḳīḳ eylemişüz, murād idinen görsün. Çü,
edāt-ı ta‘līl. Ceng-āver vaṣf-ı terkībīdür āverīdenden ve yā, żamīr-i ḫiṭāb. Çünki ceng-
āversin. Murād ḥaḳīḳatde ceng-āverlik degüldür, belki ḳıṣṣadan ḥiṣṣedür. Ya‘nī çünki
elüñden iş gelür dimekdür. Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Ber, sitīze müte‘allıḳdur mā-ḳabline
degül. Kesī: Yā, ḥarf-i vaḥdet-i nev‘iyye. Ber, ḥarf-i te’kīd. Sitīz, fi‘l-i emr-i müfred-i
muḫāṭab. Öngülin ya‘nī lecc [ü] ‘inād ile dimekdür. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Vey, vāvuñ
fetḥi ve yānuñ sükūnıyla O gibi żamīr-i ġā’ibdür, hüve ma‘nāsına. Güzīr, kāf-ı
‘Acemīnüñ żammı ve zāyuñ kesriyle żarūretsüzlik ma‘nāsınadur, ‘Arabīde büdd gibi.

52
Heşt ḥarfest ān ki ender Fārisī n’āyed hemī /Tā neyāmūzī nebāşī enderīn ma‘nī mu‘āf / Bişnev ez-men
īn ḥurūf [ü] yād gīr ey ehl-i dil / ẞā vü ḥā vü ṣād u ḍād u ṭā vü ẓā vü ‘ayn u ḳāf

376
Edāt-ı nefy ya‘nī nā dāḫil olıcaḳ żarūret ma‘nāsını ifāde ider. Niteki ḥażret-i Mevlānā
Cāmī bir ḳıṭ‘ada ikisin bile cem‘ idüp buyurur. Ḳıṭ‘a:
ÁHo¬ ·HkM k{IM ¼U oÄq¬Iº ¾¨ µ±ø
¸§¶ ¼] » Sv] j¼M oÄq¬ ·Aq¨ HoºHj
oÄq¬Iº ´±ø j¼{ ¼U ®ÅIe ¾¨ ¾«º H»
¸§¶ »pnA ·A K]¼µM ®µøpH oÃü 53
Monlā ḥażretleri oġlına naṣīḥat idüp buyurur: Bir ‘ilm ki senüñ żarūruñ ya‘nī saña lāzım
ve żarūrī ola; aña meyl eyle. Ammā ol ‘ilmi ki andan żarūruñ ve lāzımuñ olmaya cüst-
cū eyleme ya‘nī aña ṭālib olma. Andan ṣoñra ki saña ‘ilm-i nā-güzīr ya‘nī żarūrī ḥāṣıl
ola, ḥāṣılı ‘ilm-i żarūrī ki saña ḥāṣıl ola; ol ‘ilm-i nā-güzīr ile ya‘nī mūcibiyle ve
muḳteżāsıyla ‘ilmden ġayrı nesne ārzū eyleme dimekdür. Beyt:
Sv¹¶ oÄq¬Iº nIÄ Sµü » jnj ¾¨ ÂļU
Sv¹¶ oÄmP²j ¼UpH kwn ¾aoÀ » Iÿ] 54
Yār-ı nā-güzīr, żarūretli yār dimekdür. Niẓāmī, Maḥzenü’l-Esrārda buyurur. Beyt:
oÄq¬Iº Hn ¾µÀ ÁnIÄp SvÀ
oëTwj j¼M ¾¨ ÁnIÄp ¾ÅIi 55
Herkese bir yārdan żarūridür dimekdür. Ḥāṣılı bu beyt mezālıḳu’l-aḳdām vāḳi‘ olduġı-
y-çün mükerrer ebyāt-ı istişhād īrād eyledük egerçi ki ‘ādetümüz degüldür. Tā, żamīr-i
ḫiṭāb. Büved, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ib. Güzīrüñ ola dimekdür. Yā, ḥarf-i ‘aṭfdur
‘Arabīde ümm-i vāv gibi. Gürīz, ma‘ṭufdur güzīre. Bunda ism-i maṣdardur, ḳaçma
ma‘nāsına. Nefret dimekdür gürīzīdenden. Gürīḫtenden degül (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali
ve Sürūrī ve Şem‘ī ve Lāmi‘ī ve Kāfī). “Gürīz bunda gürīḫten ma‘nāsınadur” diyen ism-
i maṣdarı bilmezmiş (Redd-i Lāmi‘ī ve Şem‘ī ve Seyyid ‘Ali ve Kāfī ve Sürūrī).
Maḥṣūl-i beyt: Çünki ceng-āverīsin ya‘nī ṣavaş erisin ve elüñden lecc ü ‘inād u cidāl
gelür, bir nev‘ kimesne ile lecc ü cidāl ü ‘inād eyle ki andan iḥtiyācsuzluguñ ve
żarūretsüzlügüñ ola. Ya‘nī aña hīç bir vech-ile iḥtiyācuñ ve żarūretüñ olmaya veyā
a
andan nefretüñ ve gürīzüñ ola. Ya‘nī andan ḳaçınmañ ve i‘rāżuñ (22 ) ola. Ammā bu
baña gelen yār-ı ḳadīm benüm żarūretli ve nā-güzīr ve muḥtācun ileyh dostum ve
muḥibbüm idi ve andan hīç bir vech-ile gürīz ü nefret ü i‘rāżım yoḳ idi. Bu beyt
Būstānda gelür ve ma‘nāsı bunuñ budur. Pes ma‘lūm ola ki ‘umūmen şurrāḥ bu beytüñ
ma‘nāsına vāṣıl olmamışlar ve ba‘żısı şöyle ıṭnāb-ı kelām ü maḳāl eylemiş ki me’āl ü
netīcesi maḥż-ı jāj belki andan dūn u sāfildür. Te’emmel ve tedebber [Redd-i İbni
Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Redd-i Sürūrī ve Şem‘ī ve Kāfī].

53
‘İlmī ki nā-güzīr-i tü bāşed bedān girāy / Dān-rā k’ez-ān güzīr büved cüst ü cū mekon / V’āngeh ki
ḥāṣıl-ı tü şeved ‘ilm-i nā-güzīr / Ġayr ez-‘amel be-mūcib-i ān ārzū mekon
54
Tüyī ki derd ü ġamet [yār]-ı nā-güzīr-i menest / Cefā vü herçi resed ez-tü dil-peẕīr-i menest : Ey
sevgili! (Aşkınla çektiğim) dert ve gam benim vazgeçilmez dostlarımdır. Senden gelen her şey, cefa bile
olsa, gönlümün kabulüdür.
55
Hest zi-yārī heme-rā nā-güzīr / Ḫāṣa zi-yārī ki büved dest-gīr : Herkesin bir yâri, özellikle yoldaşı
olacak bir yâri, olması zorunludur.

377
´ÃTÎn ·»oÃM ·I¹§]oÿU » ´ÃTÿ¬ ¸hw Rn»oò ´§dM Be-ḥükm-i żarūret süḫan goftīm ve
teferrüc-künān bīrūn reftīm. Be-ḥükm: [Bā], ḥarf-i muṣāḥabet ve ḥükm, bunuñ gibi
yirlerde te’kīd ifāde ider ancaḳ. Bi’ż‐żarūrī dimekdür. Süḫan goftīm, söz söyledük veyā
söyleşdük. Teferrüc, lüġatde inkişāfdur, ya‘nī açılmaḳ ve ġamdan ḳurtulmaḳdur. Ammā
seyr maḥallinde müsta‘meldür. Bunda da murād seyrdür. Teferrüc-künān aṣlı teferrüc-
kündür ya‘nī vaṣf-ı terkībī. Ve elif ve nūn mübālaġa ma‘nālarını ifāde ider. Teferrüc
iderek dimekdür. Bīrūn, ṭaşra. Ya‘nī şehirden ṭaşra bāġçeler ve bāġlar cānibine gitdük
dimekdür. Maḥṣūl-i fıḳrateyn: Vaḳtā kim gelen dost benüm yār-ı nā-güzīrüm oldı-y-sa
ve aña hīç bir vech-ile istiġnā ve andan i‘rāż-ı ma‘ḳūl görülmedi-y-se bi’ż-żarūrī añuñla
mükālemeye ve muḥāvereye geldük ve seyr iderek ṭaşra bāġçeler ve bāġlar cānibine
gitdük.
kÃwn jn» S²»j ·H» H » j¼M ½könA joM S²¼Å ¾¨ ÍÃMn ®~Î nj Der-faṣl-ı rebī‘ [ki] ṣavlet-i berd
āremīde būd ve evān-ı devlet-i verd resīd. Faṣl, lüġatde ayırmaḳdur ammā bunda,
[yıluñ] dört ḥiṣṣesinden bir ḥiṣṣesi murāddur. Bunda rebī‘a iżāfetle taḫṣīṣ kesb eylemiş.
Rebī‘, bahār zamānına dirler. Pes faṣl-ı rebī‘ faṣl-ı bahār dimekdür. Rebī‘a yā ilḥāḳ idüp
“vaḥdet-i nev‘iyyedür” diyen kimse cemī‘-i nüsḫalara muḫālif yazduġından mā‘adā
ma‘nāyı ifsād ider [Redd-i Şem‘ī]. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Ṣavlet, lüġatde bir kimesnenüñ
üzerine ṣıçrayup hücūm eylemege dirler ammā bunuñ gibi yerlerde şiddet ü sevretden
ibāretdür. Berde iżāfeti maṣdaruñ fā‘ilinedür. Berd, bānuñ fetḥi ve rānuñ sükūnıyla
ṣovuḳ ma‘nāsınadur ki Fārisīde sermā dirler. Āremīde, ārāmīdenden muḫaffef.
Diñlenmiş dimekdür sākin olmış ma‘nāsına. Māżīden ḳısımdur. İsm-i mef‘ūl degül
[Redd-i Lāmi‘ī ve Sürūrī]. Būd bunda, ḥikāyet-i ḥāl-i māżī ma‘nāsını ifāde ider. Evān,
hemze-i maḳṣūrenüñ fetḥiyle vaḳit ma‘nāsınadur. Verd, vāvuñ fetḥi ve rānuñ sükūnıyla
‘Arabca gül ma‘nāsınadur. Evān-ı devlet-i verd iżāfetleri lāmiyyelerdür. Resīde, irişmüş
dimekdür. Māżīden ḳısımdur. İsm-i mef‘ūl degül [Redd-i Lāmi‘ī]. Maḥṣūl-i fıḳrateyn:
Ṭaşra gitdügümüz zamān rebī‘ faṣlında idi ki şiddet-i sermā sākin olmış ve gülüñ devleti
vaḳti irişmiş-idi ya‘nī gül açılmış-ıdı. Verde devlet iẟbātı ol cihetdendür ki gül
çiçeklerüñ sulṭānıdur. Niteki Ḫˇāce Ḥāfıẓ buyurmuşdur. Beyt:
¸µa ýoöpH k{ HkÃQ ®¬ ·Iõ±w ovÎH
¸µw » »owoM jIM ¥nIL¶ Jn IÄ y¶k£¶ 56
Ḥażret-i Şeyḥüñ bu kelāmında nev‘an müsāmaḥa var. Zīrā şiddet-i şitā evāḫir-i
ḫamsīnde ve evvel-i bahārda ārām idüp sākin olur ve gül ḫōd bahār faṣlınuñ evāsıṭında
açılur. Şöyle ki gül zamānında berdüñ ve sermānuñ nām u nişānı hergiz kimse ḫāṭırına
ḫuṭūr eylemez. Fe-te’emmel. Beyt:
·IThL§Ãº kÃø ¾¶I] ·¼a ·ITinj oM ©oM ¸À HoÃQ
Çün cāme-i ‘ıyd-ı nīk-baḫtān Pīrāhen-i berg ber-dıraḫtān
Pīrāhen, elifle ve elifsüz gömlekdür ki ‘Arabca ḳamīṣ derler. Berge iżāfeti
beyāniyyedür. Yapraḳ gömlek dimekdür. Cāme, ḳaftān. ‘Iyda iżāfeti lāmiyyedür.
Bayram ḳaftānı dimekdür. Nīk-baḫt, vaṣf-ı terkībīdür, devletlü ma‘nāsına. Elif ve nūn

56
Efser-i sulṭān-ı gül peydā şod ez-ṭarf-ı çemen / Maḳdemeş yā Rab mübārek bād ber-serv ü semen :
Çemen içerisinde gül sultanının tacı göründü. Yâ Rabbi! Gülün (çemene) ayak basışı, selvi ve yasemine
hayırlı olsun.

378
edāt-ı cem‘dür iki ḳāfiyede bile. Nīk-baḫtāna iżāfet lāmiyyedür. Maḥṣūl-i beyt: Bahārı
tavṣīf idüp buyurur: Aġaçlar üzre yapraḳ gömlek erbāb-ı devletüñ bayrām libāsı gibi idi
ya‘nī yeñi ve tāze örselenmiş ve ṣolmış degül idi fuḳarā libāsı gibi. Ḥāṣılı ısıcaḳdan ve
ṣovuḳdan pejmürde ve zebūn degül idi dimekdür. Ḳıṭ‘a:
·ILñ¤ oMI¹¶ oM ½k¹Ä¼¬ ®L±M ² °] ½I¶ Sz¿M jnH Ï» H
Bülbül-i gūyende ber-menābir-i ḳużbān Evvel-i Ürd-i behişt-māh-ı Celālī
Evvel, ma‘rūf. Ürd-i behişt-māha iżāfeti lāmiyyedür ve ürd-i behişt-māhuñ Celālīye
iżāfeti beyāniyyedür. Ma‘lūm ola ki Cemşīd zamānına dek tārīḫ[e] i‘tibār yoḳ idi.
Ammā [anuñ] zamānında ḥukemānuñ ziyāde ġulūsı ve keẟreti var-ıdı. Pes Cemşīd taḥt-ı
salṭanata cülūs eyledüginde ol güni tārīḫ ḳodılar. Andan ṣoñra her ‘aẓīmü’ş-şān pādişāh
ki taḫt-ı salṭanata cülūs eylese ol güni ve ayı ve yılı tārīḫ iderlerdi. Yezdicerd bin
Şehriyār bin Nūşīrevāna gelince –ki āḫir-i mülūk-ı ‘Acemdür, pes anuñ cülūsında tāriḫ
eylediler ki ol hicret-i Nebīnüñ on birinci senesinüñ Rebī‘ü’l-evvelüñ yigirmi ikinci
güni idi ve bu tārīḫ müstemerr oldı. Sulṭān Celālüddīn-i Melikşāh ibni Alparslan evvel
Selcūḳī taḫt-ı salṭanatına cülūs idince -ki gün hicret-i Nebīnüñ dört yüz yetmiş beş
senesinüñ mübārek Ramażānınuñ sekizinci güni idi ve ol [gün] şems nıṣf-ı nehārda re’s-
i ḥamele dāḫil olmış idi. Pes ba‘ż-ı ḥukemā ol gün mübārek bāda varmış-ıdı. Cümleden
biri ‘Ömer Ḫayyām idi ki ol zamān raṣad-ı kevākib idüp ṣāḥib-i zīc olmuşdı. Pes
b
pādişāh meclisinde el-kelām yecürrü’l-kelām57 ḥasebince muṣāḥabet (22 ) irṣād u
iẕyāca mü’eddī oldı ve tevārīḫ-i ḳudemādan muṣāḥabet eylediler. Bu eẟnāda ‘Ömer
Ḫayyām buyurdı ki ne żarūret ki biz ḳudemā tevārīḫine [i‘tibār] idevüz. Sa‘ādetlü
pādişāhuñ bu günden cülūsını tārīḫ ideyüm. Cümlesi bu söze ḳā’il olup ol güni ve ol ayı
ve ol yılı tārīḫ eylediler ki aylarınuñ esāmīsini Yezdicerdī aylarınuñ esāmīsini eyleyeler
ve ibtidā-yı sene Ferverdīn-māhdan ola. Ya‘nī şems re’s-i ḥamele dāḫil olduġı gün
Ferverdīn-māhuñ evveli ola. Ve ittifāḳ eylediler ki ol gün şenlikler ve şādmānlıḳlar ola.
Şöyle ki Sulṭān Celālüddīn zamānında bu güne ri‘āyet sene-be-sene ziyāde oldı ve ṣoñra
gelen selāṭīn daḫı bu ri‘āyet üzre oldılar, ilā-yevminā hāẕā. Pes bu güne ri‘āyet ü iltifāt
rüsūm-ı A‘cāmdan oldı. Ġarābet bundadur ki ba‘żı müftīler fetvā virürmiş ki Nevrūz
güninde seyre varup ol güne ta‘ẓīm eyleyen kāfir olur diyü. Ol ri‘āyeti ve ta‘ẓīmi küfr
olan Nevrūz Rūmda ḳızıl yumurda günidür, bu Nevrūz degüldür. Niteki Ḫulāṣa-i
Fetvāda buyurur: “Men ehdā beyżaten ile’l-Mecūsi yevme’n-nīrūzi kefera”58. Mecmū‘-ı
Nevāzilde buyurur ki: “İctema‘a’l-Mecūsi yevme’n-nīrūzi feḳāle müslimün siretün
ḥasenetün ve ża‘vuhā kefera”59. Ve bunlardan ġayrı kitāblarda bu üslūb üzre fetvālar
vāḳi‘dür ki aña ba‘ż-ı kütüb-i Fārisīde Nevrūz-ı Ḫˇarezmī dirler ki aña cemī‘-i Naṣārā
i‘tibār idüp ri‘āyet ider; belki ‘ıyd-ı ekberleri ol gündür. Tesmiyetü’l-Fetāvāda “bu
nevrūz Nīrūz-ı Mecūs” dimişdür. Ammā meẕkūr nevrūzı kefere bilmez, meger ki ehl-i
İslāmdan işideler. Pes tārīḫ-i Yezdicerdī aylarınuñ esāmīsi bunlaruñ ẕikr olınur. Naẓm:
kÄA Sz¿M jnH ¾¶ ÂT{m«M ¼a ¸Äjn»oÎp
kÄIM µÀ RjHjo¶ ¾¨ ¾«ºA oÃU » jHjoi ·IµM
·Hj Áj » npA ·IMA » o¿¶pH » n¼Äo¿{pH uQ

57
Söz sözü çeker.
58
Kim ki Nevruz gününde Mecusi’ye yumurta hediye ederse kâfir olur.
59
Nîrûz günü Mecûsîler bir araya gelir de bir müslüman onların toplandoğı yerde bulunursa kâfir olur.

379
 kÄHqÿú ÂÀI¶ q¶nH k¹ÿwH q] ¸µ¿MoM ¾¨ 60
İmdi bu i‘tibār üzre Ürd-i behişt faṣl-ı bahāruñ ikinci ayı imiş. Celālīye iżāfeti ve nisbeti
Ürd-i behişt-i Yezdicerdīden iḥtirāz içündür. Ol bundan on sekiz gün muḳaddemdür.
Ma‘lūm ola ki Ürd-i behişt lafẓı[nı] māha iżāfet idenler ḫaṭā-yı fāḥiş iderler [Redd-i İbni
Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī ve Kāfī]. Zīrā meẕkūr aylaruñ isimleri māhla
mürekkebdür. Meẟelā Ferverdīn-māh ve Ürd-i behişt-māh ve Ḫordād-māh dirler.
Mıṣrā‘uñ ma‘nāsını “ol vaḳit Celāl Şāha mensūb olan tārīḫ-i ḳameriyye üzre” diyen ḫaṭā
idüp iẓhār-ı cehl eylemiş [Redd-i Şem‘ī ve Kāfī]. Zīrā tārīḫ-i ḳamerī ‘Araba maḫṣūṣdur.
Bāḳīsi hep şemsī-i ḥaḳīḳīdür. Bülbül mübtedā, gūyende ḫaberi. Gūyende bunda,
mecāzen nālende ma‘nāsınadur. Menābir, minberüñ cem‘idür kesr-i mīmle, ḍaraba
bābından. Ālet-i irtifā‘ dimekdür. Maṣdarı nebran gelür nūnuñ fetḥi ve bānuñ sükūnıyla.
Ḳużbān, ḳāfuñ żammı ve kesriyle ḳażībüñ cem‘idür. Budaḳdur ġuṣn ma‘nāsına. Ammā
ḳāfuñ fetḥiyle oḳurlar ġażbāna muvāfıḳ olsun [diyü] ḍāduñ mā-ḳabli meftūḥ olmada.
Maḥṣūl-i beyt: Yār-ı ḳadīmle seyre çıḳdugumuz zamān Celālüddīne menṣūb Ürd-i
Behişt-māhuñ evveliydi. Budaḳlar minberlerinde bülbül gūyende idi.
·ILñü kÀ I{ nHmø oM ¡oø ¼`µÀ ²B² ½jITÎ H ´º pH fow ®¬ oM
Hemçü ‘araḳ ber-‘iẕār-ı şāhed-i ġażbān Ber-gül-i sürḫ ez-nem-i üftāde le’ālī
Gül-i sürḫ beyāniyyedür; ḳızıl gül dimekdür. Nem, çidür ki gice yaġar. Üftāde vāvla
vāvsuz lüġatdür. Vāvsuz yazup “vāvla da lüġatdür” diyen ma‘lūmdur ki nā-mevzūn
oḳurmuş (Redd-i Sürūrī). Le’ālī, elif-i memdūdla lü’lünüñ cem‘idür; incü dimekdür.
‘Araḳ, der. ‘İẕārdan bunda yañaḳ murāddur; ruḫsār dimekdür. Şāhede iżāfeti
lāmiyyedür, ġażbāna beyāniyye. Şāhed bunda, maḥbūbdur. Ve ġażbān, ‘aṭşān vezni üzre
ṣıfat-ı müşebbehedür. Ġażabnāk ma‘nāsı[na] ya‘nī ġażabla. Maḥṣūl-i beyt: Ḳırmızı
gülüñ üzerine çiden incüler düşmüşdi ḫışmnāk maḥbūbuñ ‘iẕārına ter düşdügi gibi.
Ḥāṣılı biz gitdügümüz zamān Celālüddīn tārīḫi ḥesābınca Ürd-i behişt-māhuñ evveliydi
ki bülbül menābir-i aġṣāndan müterennim ve ġazel-serā idi. Gül-i sürḫüñ üzerine de
çiden inciler düşmüşdi. Ya‘nī incü gibi çi düşmüşdi, ḳaḳımış dilberüñ yañaġına ‘araḳ
düşdügi gibi. Ḥāṣılı ḳızıl güli ġażabdan ḳızarmış maḥbūbuñ ruḫına ve gül üzre düşmüş
nemi ruḫı üzre ‘araḳ ḳaṭrelerine teşbīh eylemiş. Ve bu teşbīhe “teşbīh-i muṭlaḳ” derler.
Zīrā güli ruḫ-ı cānāna ve ruḫ-ı cānānı güle ve nemi ‘araḳ-ı cānāna ve bi’l-aks teşbīh
cā’izdür.
jITÎH SÃL¶ ¡IÿUH ·ITw»j pH 夀 ·ITw¼LM HoL{ Şeb-rā be-būstān-ı yekī ez-dūstān ittifāḳ mebīt
üftād. Ma‘lūm ola ki bu kitābuñ bu maḥalli eski nüsḫalarda böyle vāḳi‘dür ve fi’l-vāḳi‘
böyle gerek, tā kim aşaġada dīdemeş żamīrini ircā‘ eylemede tereddüd vāḳi‘ olmaya.
Ya‘nī mercū‘ yār-ı ḳadīm ola bilā-tereddüd. Pes ‘umūmen şurrāḥ bu maḳāmdan ġafletle
geçmişler. Te’emmel. [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī ve Şem‘ī ve Kāfī].
Şeb, gicedür ve rā, edāt-ı mef‘ūl. Ve bā, ḥarf-i ẓarf. Ve būstān, vāvla Fārisī, vāvsuz
‘Arabīdür. Yekīye iżāfeti lāmiyyedür. Ez-dūstān: Ez, min-i tebyīn gibi yeki beyān ider.
Dostlardan birisinüñ būstānında dimekdür. İttifāḳ, maṣdardur ifti‘āl bābından. Aṣlı
ivtifāḳ idi. Ḳablen tā-yı ifti‘āl vāv vāḳi‘ oldı. Vāv ḥarfdür ḥurūf-ı mechūreden ve tā
ḥarfdür ḥurūf-ı mehmūseden. Beynehümāda tenāfür ü tebā‘üd vāḳi‘ olduġı-y-çün vāvı
60
Zi-Ferverdīn çü bügẕeştī meh-i Ürd-i behişt āyed / Bimān Ḫordād u Tīr āngeh ki Mordādet hemī bāyed
/Pes ez-Şehrīver ü ez-Mihr ü Ābān Āzer ü Dey dān / Ki ber-Behmen cüz İsfend Ürmüz-i māhī
neyefzāyed

380
tāya ḳalb etdük. Tāyı tāya idġām eylediler. Mebīt, maṣdar-ı mīmīdür, beytūtet
ma‘nāsına, bāte-yebītudan, ḍaraba bābınuñ ecvef-i yāyīsinden, ef‘āl-i nāḳıṣadan. Gice
vāḳi‘ olan meṣāliḥde müsta‘meldür ẓıll gündüz vāḳi‘ olanda gibi. Bāte Zeydün ‘arūsan
a
ve ẓalle Zeydün emīran gibi. Üftād, vāḳi‘ oldı dimekdür. Maḥṣūl-i terkīb: (23 ) Gice
ya‘nī seyre çıḳdugumuz günüñ gicesi, dostlardan birinüñ būstānında ittifāḳ gicelemek
vāḳi‘ oldı. Ḥāṣılı seyre gitdügümüzde ṭaşrada ḳalmaḳ ittifāḳı yoḳ idi līkin ittifāḳ
dostlaruñ birinüñ būstānında aḫşamladuk.
´Ànj y§²j ·ITinj » ³oi x¼i Â÷ò¼¶ Mevżi‘’ī ḫoş-ı ḫurrem ü dıraḫtān-ı dil-keş-i
derhem. Giceledükleri būstānı vaṣf ider. Mevżi‘, ism-i mekāndur cāy ma‘nāsına ve yā,
ḥarf-i vaḥdet. Cāyī ḫoş dimekdür. Ḫoş, güzel. Ḫurrem, ḫānuñ żammı ve rā-yı
müşeddedüñ fetḥiyle. Teşdīd ġalebe-i isti‘mālden nāşīdür. Niteki Ḫusrev buyurur. Beyt:
¶oi » ·k÷¶ ÁIQHow ÁH
oµ¨ jI¿º ´²joM ¼U ´v] 61
Bunda ḫuremīde teşdīd yoḳdur; belki aṣl üzre muḫaffef gelmişdür. Niteki sābıḳan beyān
olmuşdur. İmdi ḫurrem, lüġatde şād ma‘nāsınadur ammā bunuñ gibi yirlerde āb ü çemen
ü çiçekle ārāste vü pīrāste mekān murāddur. Dıraḫtān-ı dil-keş beyāniyyedür. Dil-keş,
vaṣf-ı terkībīdür keşīdenden göñül çekici ya‘nī göñül alıcı ma‘nāsına. Derhem, lüġatde
ḳarış murış ma‘nāsınadur ammā bunda aġaçlarınuñ ṣıḳlıġından ve dalları ve budaḳları
biribirine ḳarışmaḳdan ‘ibāretdür. Maḥṣūl-i fıḳrateyn: Gice būstānuñ ba‘żı yeri çayır ve
çemen ve āb-ı revānla müşerref ü müzeyyen idi ve ba‘żı yeri göñül alıcı dıraḫt-ı
mīveden memlū’ ve meşḥūn idi. Ḥāṣılı evvelki yer olmasını ta‘rīfdür. “Dıraḫtānı
derhem ile tavṣīf ol cāy-ı laṭīf ḥadd-i ẕātında bir kūhī maḳām olduġını ifāde ider” diyen
dıraḫtānı uzun aġac ẓann eylemiş. ‘Afāallāhu ‘an-hü (Redd-i Kāfī).
¾ThÄ»A nj y¨nIU pH IÄoY k£ø » ¾ThÄn y¨Ii oM I¹Ã¶ ½joi ¾¨ ÂTÿ¬ Goftī ki ḫurde-i mīnā ber-
ḫākeş rīḫte ve ‘ıḳd-ı ẟüreyyā ez-tārekeş der-āvīḫte. Goftī, fi‘l-i māżī-i müfred-i muḫāṭab.
Şarṭ-ı maḥẕūf cevābıdur. Taḳdīri eger göreydüñ dimekdür ḫiṭāb-ı ‘āmm ṭarīḳıyla. Ki,
ḥarf-i beyān. Ḫurde, uvaḳ devek dimekdür. Mīnā bunda, yaşıl ṣırçadur. Yaşıl ṣırça uvaġı
dimekdür. Ber-ḫākeş żamīri mevżi‘a rāci‘dür. Rīḫte, ism-i mef‘ūldür rīḫtenden;
dökülmüş dimekdür. ‘Iḳd bunda, boġmaḳdur. Ve ẟüreyyā, ẟānuñ żammıyla ve rānuñ
fetḥiyle Ülker yıldızına dirler. Fārisīce Pervīn ve Peren dirler. İżāfet beyāniyyedür.
Tārek, rānuñ fetḥiyle depeye derler ya‘nī her nesne depesine ve doruġına derler. Ve şīn-
ı żamīr dıraḫtāna rāci‘dür. Der-āvīḫte: Der, ḥarf-i te’kīd ve āvīḫte ism-i mef‘ūl; aṣılmış
ma‘nāsına. Maḥṣūl-i fıḳrateyn: Leff ü neşr-i müretteb ṭarīḳıyla buyurur: Eger sen ol
mevżi‘ ve dıraḫtānı göreydüñ dirdiñ ki ol mevżi‘üñ ḫāki üzre yeşil ṣırça uvaġı
dökülmüş. Çemen, envā‘-ı şükūfeyle mülemma‘ olduġını leme‘ān u beraḳānda yeşil
ṣırçaya teşbīh eylemiş. Ve ol dıraḫtānuñ depesinden Ülker dizisi ve boġumı aṣılmış ve
ṣarḳmış. Elmanuñ ve emrūduñ ve kirāzuñ ve ġayrınuñ ṭop ṭop olan çiçegini ‘ıḳd-ı
ẟüreyyāya teşbīh eylemiş. Ḫākeş żamīrini būstāna ircā‘ idüp beyān-ı ma‘nāda evrāḳ-ı
dıraḫtān ẕikr eylemek ġarīb taṣarrufdur. Ve fıḳra-i ẟāniyede “daḫı evvelüñ boġumı ya‘nī
‘ıḳda benzer ẟüreyyā ol dıraḫtlaruñ farḳından aṣılmış” diyen teşbīhde iġrāb eylemiş
[Redd-i Şem‘ī ve Sürūrī]. Fıḳra-i ẟāniyede “tārekeş bedeli tākeş idi, fıḳra-i ūlā ile

61
Ey ser-ā-pāy ma‘den-i ḫuremī / Cism-i tü ber-dilem nihād kemer

381
ṣan‘at-ı tarṣī‘ olurdı” diyenler ma‘lūmdur ki ṣan‘at-ı tarṣī‘ ne olduġını ve nice olduġını
bilmezler imiş [Redd-i Şem‘ī ve Kāfī]. Belki ḫāk ü tāk beyninde tecnīs-i muṭarraf ve
rīḫte vü āvīḫte beyninde müsecca‘-ı muṭarraf olurdı. Bu iki fıḳranuñ beyānında ıṭnāb-ı
maḳāl ü ikẟār-ı kelām idenüñ bengī ḫayālātına iltifāt olunmasun ki ṣudā‘ īrāẟ ider
(Redd-i Kāfī). Ḳıṭ‘a:
ÊË“u¦ U£dš¹ Í\w W0Ëœ ÏIv±w U£dNì ¡U¦ W$Ë—
Devḥatün sec‘ü ṭayrihā mevzūn Ravżatün mā’ü nehrihā selsāl
Ravża, lüġatde çemendür, merġzār ma‘nāsına. Ammā bunda mevżi‘ī ḫoş buyurdugı
mübtedā-yı maḥẕūfa ḫaberdür. Taḳdīri hiye ravżatündür. Mā, ṣuya dirler, āb ma‘nāsına.
“Mā, elif-i memdūdile burada ṣu dimekdür” diyen ıṣṭılāḥ-ı ḳavmi ferāmūş eylemiş
[Redd-i Lāmi‘ī]. Zīrā ki elif-i memdūde şol elifdür ki zā’id ola ve andan ṣoñra hemze
ola. Ve ridā’ elifi gibi. Nehr, nūnuñ fetḥi ve hānuñ sükūnıyla bunda, ırmaḳ
ma‘nāsınadur. Mānuñ nehre ve nehrüñ żamīre iżāfeti lāmiyyedür ve żamīr ravżaya
rāci‘dür. Selsāl, sebügci dimekdür ḫoş-güvār ma‘nāsına. Ya‘nī ḫafīfdür; ẟaḳīl degül.
Ḥāṣılı münhaḍim dimekdür. Mā mübtedā ve selsāl ḫaberi ve cümle-i ismiyye ṣıfat-ı
ravżadur. Devḥa, ulu aġacdur. İsm-i cins olup ḳalīl ü keẟīre şāmil olduġı cihetden ve
maḳām ḥasebiyle keẟret-i eşcārı īhām ider. Bu da mübtedā-yı maḥẕūfa ḫaberdür. Hiye
devḥatün dimekdür. Sec‘, gügercinüñ ve ḳumrınuñ ve ġayrı ḳuşlaruñ ötmesine derler.
Ammā bunda, ṭayra iżāfet sebebiyle muṭlaḳ āvāz ma‘nāsına taḥrīr olunmışdur. Ṭayr,
ḳuşa ve uçmaġa derler. Müşterek lafẓdur. Ve iżāfetleri sābıḳ gibidür. Mevzūn, ma‘rūf.
Bunda da sec‘ mübtedā ve mevzūn ḫaberi. Ve cümle-i ismiyye ṣıfat-ı devḥatündür ve
żamīr devḥatüne rāci‘dür. Hiye ravżatün żamīrini varduḳları būstāna ṣarf idüp ma‘nāsını
“ya‘nī ol būstān bir bāġçedür” diyen maḥalline ṣarf eylememiş. Ve hiye devḥatün
ma‘nāsında “ya‘nī anda olan dıraḫtānuñ her biri bir devḥa” didüginde maḳām münāsib
b
degül [Redd-i Kāfī]. (23 ) Maḥṣūl-i beyt: İki fıḳra leff ü neşr-i müretteb ṭarīḳıyla ẕikr
eyledügi gibi bu iki mıṣrā‘ da ol minvāl üzre. Ya‘nī ravżatün, mevżi‘ī ḫoşdan ‘ibāretdür
ve devḥatün dıraḫtān-ı dil-keşden. İmdi ol mevżi‘ bir merġzār idi ki ırmaġınuñ ṣuyı
ḫafīf sebügci idi ya‘nī ne ḳadar içseñ żarar eylemezdi belki fevrī hażm olur. Ḥāṣılı
ṣuyuñ ziyāde eyliginden kināyetdür. Ol dıraḫtān bir aġaçlıḳ idi ki ḳuşlarınuñ āvāzı ya‘nī
terennümāt u naġamātı laṭīf ü mevzūn idi. Ḥāṣılı çemenzārı dil-ber ve dıraḫtānı dil-keş
idi. İki mıṣrā‘da maḥẕūf. Ve żamīri mevżi‘a ṣarf idüp maḥāl i‘tibārıyla devḥatün diyen
meẕkūr leff ü neşrden āgāh degülmiş (Redd-i Şem‘ī).
·¼¬Iº¼¬ ÁIÀ ½¼Ã¶ pH oQ ¸Ä» ©nI«ºn ÁIÀ ¾²¯ pH oQ ·A
V’īn pür ez-mīvehā-yı gūn-ā-gūn Ān pür ez-lālehā-yı reng-ā-reg
Ān, ism-i işāretdür ravżaya. Pür, ṭolı. Reng-ā-reg, reng reng dimekdür. Ya‘nī muḫtelif
renkli lālelerden ṭobṭolıydı. V’īn aṣlında ve īn idi. Hemzesi vaṣlla sāḳıṭ olduḳdan ṣoñra
kesresi vāva naḳl oldı. Mīve, yemişe dirler ve hā, edāt-ı cem‘dür. Gūn-ā-gūn, dürlü
dürlü dimekdür. Ya‘nī envā‘-ı mīvelerden bunda bi’l-ḳuvve taḳdīr eylemek gerek kim
kelāmda tenāḳuż lāzım gelmeye. Fe-te’emmel. Maḥṣūl-i beyt: Ol ravẓa rengāreng
lālelerden memlū idi. Ve ol devḥa bi’l-ḳuvve dürlü dürlü mīvelerden ṭobṭolı idi. Ḥāṣılı
aġaclar odun aġacı degül meyve aġacı idi.
·¼µ±¤¼M xoÎ ½kúHoTv¬ yºITinj ¾ÄIw nj jIM
Güsterānīde ferş-i būḳalemūn Bād der-sāye-i dıraḫtāneş

382
Bād, mübtedā. Dıraḫtāneş: Żamīr, būstāna rāci‘ olmaḳ ḳābil ve mīvehāya rāci‘ olmaḳ
cā’iz. Ravżaya ve mevżi‘a ircā‘ idenler [bī]-vech eylemişler [Redd-i Sürūrī ve Şem‘ī ve
Kāfī]. Güsterānīde: Elif ve nūn -ki edāt-ı ta‘diyedür, żarūret-i vezn içün gelmişdür. Zīrā
güsterānīde müte‘addīdür, edāt-ı ta‘diyeye iḥtiyācı yoḳdur. Ve bunda iki mef‘ūl de
istemez ki ḥurūf-ı ta‘diyeye muḥtāc ola. Ḫaber-i mübtedādur. Bād döşemiş dimekdür.
Ferş, döşenen nesneye dirler. Būḳalemūn bunda, gülistānī kemḫā didükleri ḳumaşdur ki
her ne cānibden naẓar eyleseñ bir dürlü görinür, ḥāṣılı envā‘-ı muḫtelif şeklin gösterür.
Zīrā bād ḥareket eyledükce mīve aġaclarınuñ [çiçegini] yeşil çemen üzre döker ve
çemen arasında da yerden bitmiş envā‘-ı elvān-ı şükūfe olaġandur. Pes çemen bu ḳadar
şükūfe ile mülemma‘ olunca bi’ż-żarūre būḳalemūn-şekl olur. İmdi ferşi ḥareket-i bāda
isnād bu cihetdendür. Ba‘ż-ı şāriḥīn bir vech-ile daḫı taḳrīr buyurdılar līkin ol taḳrīr
vücūd-ı şemse maḫṣūṣdur ve bizüm ẕikr eyledügümüz ‘āmmdur [Redd-i Sürūrī]. Fe-
te’emmel. Maḥṣūl-i beyt: Ol bostānuñ veyā ol mīvenüñ aġacları sāyesinde bād,
būḳalemūn-şekl ferş döşemiş taḳrīr olan vech üzre.
k¶A K²Iü ¸Tvzº ÁCn oM ·k¶A pIM oö Ii ¾¨ ·HjHk¶IM Bāmdādān ki ḫāṭır-ı bāz āmeden ber-re’y-i
nişesten ġālib āmed. Bāmdād ve bāmdādān ṣabāḥ vaḳtine dirler. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat.
Ḫāṭır bunda, fikr ma‘nāsınadur, re’y ḳarīnesiyle. İżāfeti lāmiyyedür. Bāz āmeden, gerü
gelmek ya‘nī bāġçeden şehre ve evine gitmek fikri. [Ber-re’y-i nişesten]: Ol gün
bāġçede oturmaḳ fikri üzre. Ḥāṣılı bu gün de bāġçede oturalum mı yoḫsa şehre gidelüm
mi [fikri] ortasında mütereddid oldum. ‘Āḳıbet gitmek fikri oturmaḳ fikri üzre ġālib
geldi.
jo¨ o¿{ SµÄqø » ½jn»A ´À HoÎ ·HoµÃò » ®L¹w » ·IhÄn » ®¬ ¹¶Hj y¶kÄj Dīdemeş ḍamenī gül
ü reyḥān u sünbül ü żaymurān ferāhem āverde ve ‘azīmet-i şehr kerd. Dīdemeş żamīri
yār-ı ḳadīme rāci‘dür. Dāmenī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Reyḥān, feslegen. Żaymurān, ḍāduñ
[fetḥi] ve yānuñ sükūnı ve mīmüñ żammıyla sulṭān börki ve beg börki didükleri bir
dürlü feslegendür ki ‘Acem aña yek bünī dirler bānuñ żammıyla. Ferāhem āverde,
divşirmiş ya‘nī cem‘ olmış. Ve ‘azīmet-i şehr maṣdaruñ mef‘ūline iżāfetidür. Şehre
gitmegi niyet eylemiş. Maḥṣūl-i terkīb: Şehre gitmek fikri oturmaḳ fikri üzerine ġālib
gelicek muṣāḥibümi gördüm ki bir etek envā‘-ı şükūfe cem‘ eylemiş ve şehre gitmegi
ḳaṣd eylemiş. Ma‘lūm ola ki gül ve sünbül ve reyḥān ve żaymurān zamānları
müteḫālifdür ki bir zamānda cem‘ olmazlar. Pes kelām taḫyīlī ola veyā taġlīb ḳaṣd
oluna.
kÄIPº ¾aoÀ kº H ¾Tÿ¬ Iµ§e » ¾º ÂÄIλ HoºITv±¬ k¿ø » k{ILº ÂÄI£M ºHj ¾¨ ·Iº¼a HoºITw¼M ®¬ ´Tÿ¬
kÄIzº HoëTvL²j
Goftem gül-i būstān-rā çünān ki dānī beḳāyī nebāşed ve ‘ahd-i gülistān-rā vefāyī ne. Ve
ḥukemā gofteend: Herçi nepāyed dil-bestegī-rā neşāyed. Gül-i būstān lāmiyyedür ve rā,
edāt-ı taḫṣīṣ. Çünān ki, ancılayın ki dimekdür. Dānī, fi‘l-i mużāri‘-i muḫāṭab
dānīdenden; bilürsin dimekdür. Beḳā, ẟebāt ve ḳarār dimekdür ve yā, ḥarf-i tenkīr. Ḥarf-
i vaḥdet degül [Redd-i Şem‘ī]. Ve ‘ahd-i gülistān iżāfeti de lāmiyyedür ve rā, ḥarf-i
taḫṣīṣ. Vefāyī yāsı da ḥarf-i tenkīr. Ḥarf-i vaḥdet degül [Redd-i Şem‘ī]. Ne, ḥarf-i
nefydür; nebāşed dimekdür. Ve ḥukemā ya‘nī aṣḥāb-ı ḥikmet ü erbāb-ı ‘aḳl. Nepāyed,
fi‘l-i nefy-i müstaḳbel-i müfred-i ġā’ibdür pāyīdenden. Ya‘nī ẟābit u ḳārr olmayan
dimekdür. Ya‘nī eglenmeyen ve ṭurmayan dimekdür. Dil-bestegī: Dil, göñül. Bestegī:
Yā, ḥarf-i maṣdar; baġlılıḳ. Ve rā, ḥarf-i ṣıladur, bā ma‘nāsına. Neşāyed, fi‘l-i nefy-i

383
müstaḳbel-i müfred-i ġā’ib; lāyıḳ degül dimekdür. (24a) Maḥṣūl-i terkīb: Didüm būstān
gülinüñ şöyle ki bilürsin beḳāsı olmaz, serī‘ü’z-zevāldür. Ve gülistān zamānınuñ da
vefāsı olmaz. Ya‘nī gülistānuñ vücūdı ve i‘tibārı gülledür. Pes gül gidince gūyā ki
gülistān gitmiş olur. Zīrā dikenden ġayrı nesne ḳalmaz. Ve ḥukemā vü erbāb-ı ‘aḳl ya‘nī
‘uḳalā dimişlerdür her nesne ki pāy-dār degül ya‘nī ẟübūtı ve ḳarārı yoḳdur, göñül
baġlamaġa lāyıḳ degül. Ḥāṣılı rabṭ-ı ḳalb ü ta‘alluḳ-ı ḫāṭıra sezāvār degül.
SvÃa ¢Äoö uQ ITÿ¬ Goftā: Pes ṭarīḳ çīst. Böyle diyicek dost didi: Pes ṭarīḳ nedür ya‘nī
bāḳī ve ẟābit nedür ki aña rabṭ-ı ḳalb idüp göñül eglencesi idelüm.
»H ¡n» oM Hoº Hqi jIM ¾¨ ·jo¨ þù~U ´ºH¼U ·ITv±¬ JIT¨ ·Hoö Ii SdvÎ » ·HoË Iº SÀqº ÁHoM ´Tÿ¬
k¹§º ÏkL¶ þÄoi yÃõM Hn y÷ÃMn yÃø ·I¶p xjo¬ » k{ILº Ï»IõU Swj
Goftem berāy-ı nüzhet-i nāẓırān u füsḥat-ı ḫāṭırān kitāb-ı Gülistān tüvānem taṣnīf
kerden ki bād-ı ḫazān-rā ber-varaḳ-ı ū dest-i teṭāvül nebāşed ve gerdiş-i zamān ‘ıyş-ı
Rebī‘eş-rā be-ṭayş-ı ḫarīf mübeddel nekoned. Berāy, bā-yı aṣliyye ile li-eclin
ma‘nāsınadur. Nüzhet, nūnuñ żammı ve zānuñ sükūnı [ve] hānuñ fetḥi[yle] sürūr ve
şādlıḳ ma‘nāsınadur. Nāẓırāndan murād ehl-i müṭāla‘adur ve iżāfet maṣdaruñ
fā‘ilinedür. [Füsḥat], fānuñ żammı ve sīnüñ sükūnı ile vüs‘at ma‘nāsınadur. Ḫāṭırān, elif
ve nūnla cem‘ oldı şeẕūẕan. Ve iżāfet meẕkūr gibidür. Kitāb-ı Gülistān beyāniyyedür.
Gülistān, lüġatde gülliḳdür ammā bunda berā‘atü’l-istihlāl ṭarīḳıyla ẕikr olmuşdur ki bu
kitābuñ ismi olacaḳdur. Tüvānem, fi‘l-i mużāri‘-i mütekellim-i vaḥdedür; ḳādirem
dimekdür. Kitāb, mef‘ūl-i evveli ve taṣnīf, mef‘ūl-i ẟānīsi. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat,
aşaġaya merbūṭ. Bād-ı ḫazān lāmiyyedür. Taḳdīri bād-ı faṣl-ı ḥazāndur. Ve rā, edāt-ı
taḫṣīṣ. Ve tüvānem ma‘nā cihetinden kerden maṣdarına muḳayyeddür. Ve ber, ḥarf-i
isti‘lā. Ve bā, ḥarf-i ṣıla. Varaḳ-ı ū lāmiyye. Dest-i teṭāvül beyāniyyedür. Murād ẓulm ü
ta‘addīdür. Bu kitābda bu ma‘nāya niçe yerde gelür. Ve gerdiş, ism-i maṣdardur
gerdīdenden. Ve bu şīnuñ mā-ḳabli dā’imā meksūr olur. Niteki żamāyirüñ mā-ḳabli
meftūḥ olur; illā żarūret-i vezn içün gāh sākin olur. Zamāna iżāfet maṣdaruñ fā‘iline
iżāfeti gibidür. Gerdiş-i zamāndan murād fuṣūl-i erba‘anuñ te‘āḳub u tevālīsidür. ‘Ayş,
‘aynuñ fetḥiyle lüġatde dirlikdür ammā bunda, ya‘nī kitāb-ı Gülistānda, ẕevḳ [u] ṣafā
murāddur. Bā, ḥarf-i ṣıla. Ṭayş, ṭānuñ fetḥiyle ḫıffet ve sebüksārlıḳ ma‘nāsına. Ve ḫarīfe
iżāfet maṣdaruñ fā‘ilinedür. Taḳdīri be-ṭayş-ı faṣl-ı ḫarīfdür. Gerdiş mübtedā ve
nekoned ḫaberi. Ve ‘ayş, nekonedüñ mef‘ūl-i ṣarīḥi ve be-ṭayş, ġayr-ı ṣarīḥi ve
mübeddel mef‘ūl-i ẟānī-i ṣarīḥi. Maḥṣūl-i terkīb: Didüm ki nāẓırlaruñ ve ehl-i
müṭāla‘anuñ sürūrı ve şādlıġı-y-çün, daḫı ḳārīlerüñ ḫāṭırlarına inşāda ve ma‘rifetde
vüs‘at virmekiçün ya‘nī oḳıyan münşī vü ehl-i ma‘rifet inşāda ve ma‘rifetde kāmil
olmaġı-y-çün Gülistān kitābını taṣnīf eylemege ḳādirem ki ḥazān ilinüñ anuñ yapraġına
ta‘addī vü tecāvüzi olmaya ya‘nī żarar idüp berg ü bārını dökmege ḳādir olmaya. Daḫı
zamānuñ ve fuṣūluñ te‘āḳub u tevālīsi anuñ bahārı ẕevḳ u ṣafāsını ḥazān faṣlınuñ
ḫıffetine tebdīl idemeye. Ya‘nī bir kitāb te’līf eylemege ḳādirem ki faṣl-ı ḥazān u şitā
berg [ü] bārını döküp bürehne vü ‘uryān eylemege ḳādir olmaya dünyā gülistānlarını
eyledügi gibi. Meẟnevī:
¤n» oLM ¸¶ ·ITv±¬ pH £Lö ®¬ p RkÄA nI¨ ¾`M
Ez-Gülistān-ı men biber varaḳī Be-çi kār āyedet zi-gül ṭabaḳī

384
Be-çi: Bā, ḥarf-i ṣıla. Āyed, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ibdür āyīdenden ve tā-yı ḫiṭāb
żamīr-i manṣūb-ı muttaṣıl mef‘ūl-i ṣarīḥi ve zi-gül ġayr-ı ṣarīḥi. Ve ṭabaḳ, fā‘ili ve yā,
ḥarf-i vaḥdet. Ṭabaḳdan murād açılmış güldür. Zīrā açılmış güle verd-i muṭbıḳ der
‘Arab. Pes “gülden bir ṭabaḳ” ve “bir ṭabaḳ gülden” diyenler bu ma‘nāya vāṣıl olmamış.
Ve hīç ta‘arruż eylemeyenler de keẕālik. Ve illā ta‘arruż iderlerdi [Redd-i İbni Seyyid
‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī ve Şem‘ī ve Kāfī]. Biber: Bā-yı evvelī bunuñ [gibi] yerlerde
ẓurefā-yı ‘Acem meksūr ve rūstāyīler mażmūm oḳurlar. Pes żammeye taḫṣīṣ
rūstāyīliḳdür (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī). Ve ber, fi‘l-i emrdür berīdenden
bānuñ fetḥiyle. Bordenden degül [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī]. Varaḳī: Yā, ḥarf-i
vaḥdet. Bunda varaḳdan murād kitābdan bir yapraḳdur. Murād bir kāġıd. Maḥṣūl-i beyt:
Senüñ ne işüñe gelür ya‘nī ne kāruña yarar bir muṭbıḳ gül. Benüm kitāb-ı
Gülistānumdan bir kāġıd miḳdārı ḫāṭıruña al ya‘nī ḥıfẓ eyle ki biñ gül-i muṭbıḳdan
enfa‘dur. Ḫiṭāb-ı ‘āmmdur.
k{IM x¼i ¾zõÀ ·ITv±¬ ¸Ä» k{IM y{ » [¹Q p»n ¸ÃµÀ ®¬
62
V’īn Gülistān hemīşe ḫoş bāşed Gül hemīn rūz-ı penc [ü] şeş bāşed
Gül, mübtedā ve bāşed ḫaberi. Ve rūz ẓarf-ı zamān. Ve penc ü şeşe iżāfeti
beyāniyyedür. Ve hemīn, ancaḳ dimekdür. Hemīşe, dā’im dimekdür. Ḫoş, vāv-ı
resmīyle ve revm-i żammile bunda ḫūb u laṭīf ma‘nāsınadur. “Ḳāfiye içün ḫā meftūḥ
oḳınur” diyen ḫūb söylemedi [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī]. Maḥṣūl-i beyt: Bu
beyt, beyt-i evvele maḳām-ı ta‘līlde vāḳi‘dür. Zīrā gül beş altı gün olur ancaḳ. Ya‘nī
b
serī‘ü’z-zevāl ve ḳaṣīr-‘ömrdür. Ammā (24 ) bu Gülistān dā’imā ter ü tāze vü laṭīfdür.
Ḥāṣılı ne ṣolar ve ne ḳurur ve ne çürür.
v§ÓË ÓbӐÓË «Ó‹« 3r²ÅdÓJ¼« ¾¨ ShÄ»A ´¹¶Hj nj » ShÄoM ®¬ ¸¶Hj ´Tÿ«M ¸hw ¸ÄH ¸¶ ¾¨ ²Ie Ḥālī ki
[men] īn süḫan bigoftem dāmen-i gül birīḫt ü der-dāmenem āvīḫt ki el-kerīmü iẕā
va‘ade vefā. Ḥālī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Bir ḥālde ki. Men īn süḫan bigoftem, ben bu sözi
söyledüm. Dāmen-i gül iżāfeti lāmiyyedür ednā mülābese ile ya‘nī gül içinde olmaḳ
i‘tibārıyla. Pes dökülen güldür, etek degüldür. Birīḫt: Bā, ḥarf-i te’kīd. Rīḫt, fi‘l-i māżī-i
müfred-i ġā’ib; dökdi dimek. Der-dāmenem: Der, ḥarf-i ṣıla; bā gibi. Āvīḫt, bunuñ gibi
yerlerde yapışdı ma‘nāsınadur ki gelse gerek inşā’allāhu te‘ālā “Ġulām” ḥikāyesinde ki
be-dü dest der-sükkān-ı keştī āvīḫt ya‘nī iki eliyle geminüñ dümenine yapışdı dimekdür.
El-kerīmü mübtedā. İẕā va‘ade, zamān-ı istiḳbāl içündür, ẓarfdur. Ma‘nā-yı şarṭı
müteżammındur. Cümle-i fi‘liyye mużāf olur cumhūr-ı naḥviyyīn meẕhebinde. Ve
kendinde ‘āmil cevābıdur ki vefā fi‘lidür. Ve cümle-i ẓarfiyye ḫaber-i mübtedādur.
Maḥṣūl-i terkīb: Hemān ki ben yār-ı ḳadīmi gülden men‘ idüp kitāb-ı Gülistān taṣnīfine
ḳudret iẓhār eyledüm, ke’enne ki te’līfine va‘de eylemiş oldum. Zīrā andan men‘ ve
buña terġīb va‘d ma‘nāsını müteżammındur. Pes buña bināen el-kerīmü iẕā va‘ade vefā
buyurur.
jITÎH ÆIÃM nj ¡IÿUH p»n k¹a ·A nj »j ±~Î Faṣlī dü der-ān çend rūz ittifāḳ der-beyāż üftād.
Faṣlī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Dü, vāv-ı resmīyle iki dimekdür. Bir iki faṣl ma‘nāsına. Ẓāhiren
bunda faṣldan murād bābdur. Zīrā bu kitābda faṣlla mülaḳḳab u müsemmā nesne
yoḳdur. Çend, niçe. Der, ḥarf-i ṣıladur; bā ma‘nāsına. Beyāża düşmekden murād taḥrīr ü
kitābet oldı dimekdür egerçi müsevvedden beyāża çıḳmaġa ḳarīne yoḳdur. Ammā

62
Metinde “bāyed” yazılmıştır.

385
‘ademine de ḳarīne yoḳdur. İkisine de maḥallüñ taḥammüli var. Pes her birine ḥükm
ḳarīnesüzdür. Ekẟer-i nüsaḫda der-hemān rūz vāḳi‘dür līkin mübālaġaya ḥaml
olunmasun diyü bu nüsḫayı iḫtiyār eyledük. Maḥṣūl-i terkīb: Bir iki [faṣl] ol birḳaç
günde ittifāḳ beyāża düşdi ya‘nī taḥrīr oldı -veyā sevdeden beyāża çıḳdı dimek ola-
veyā hemān ol gün böyle oldı.
Rn»Id¶ JHjA » Ro{I÷¶ ¸ve nj Der-ḥüsn-i mu‘āşeret ü ādāb-ı muḥāveret. Ḥüsnüñ
mu‘āşerete iżāfeti maṣdaruñ fā‘iline iżāfetidür. Ādāb-ı muḥāveret lāmiyyedür.
Muḥāveret, mükāleme ma‘nāsınadur. Maḥṣūl-i terkīb: Faṣl-ı evvel ḫalḳla ḥüsn-i
zindegāne vü üslūb-ı iḫtilāṭı ve ḳānūn-ı muṣāḥabeti bildürür. Ve ikinci faṣl ādāb-ı
muṣāḥabeti bildürür. Ve mükālemeyi ve ṭarīk-ı muḥāvereyi ve muḥādeẟeyi bildirür.
Ba‘żılar didiler evvelkisi bāb-ı sābi‘ ve ikincisi bāb-ı ẟāmindür.
kÄHqÎH Sü°M Hn ·°woT¶ » kÄA nI§M Hn ·Iµ±§T¶ ¾¨ ÂwIL² nj Der-libāsī ki mütekellimān-rā be-kār
āyed ve müteressilān-rā belāġat efzāyed. Der, edāt-ı ẓarfdur, ẓarf-ı evvelden bedel üftād
fi‘line. Libās, elfāẓ u ‘ibāretden kināyetdür ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat.
Mütekellimāndan murād Fārisīce söyleşenlerdür ve rā, edāt-ı taḫṣīṣ. Be-kār: Bā, ḥarf-i
ṣıla. Āyed, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ibdür āyīdenden; gelür dimekdür.
Müteressilāndan murād münşīlerdür. Efzāyed, fi‘l-i müfred-i ġā’ibdür; arturur
dimekdür. Maḥṣūl-i fıḳrateyn: Meẕkūr iki faṣl bir libāsda vāḳi‘ oldı ki mütekellimān-ı
Fārisīnüñ işine gelür. Ya‘nī ol iki faṣlda vāḳi‘ olan fevā’id ü leṭāyif, bir ḫūb elfāẓ u laṭīf
edā ve güzel ‘ibāretle edā oldı ki Fārisī-ḫˇānlara lāzım ve ṭālib-i Fürs olanlara
mühimmdür. Ve ehl-i teressül ü inşānuñ belāġat ü kemālini ziyāde ider.
k{ ³IµU ·I¹µ²H ¦±µ²H ·¼÷M ·ITv±¬ JIT¨ ¾¨ j¼M j¼]¼¶ ÂTãM p¼¹À ·ITw¼M ®¬ pH ¾±µ\²H ÂÎ
Fi’l-cümle ez-gül-i būstān [henūz] baḳıyyetī mevcūd būd ki kitāb-ı Gülistān bi-‘avni’l-
Meliki’l-Mennān tamām şod. Fi’l-cümle, ve’l-ḥāṣıl kelām. Baḳıyyetī: Yā, ḥarf-i vaḥdet
veyā tenkīr. Maḥṣūl-i terkīb: Ḥāṣıl-ı kelām būstān gülinden daḫı baḳıyye mevcūd idi ki
kitāb-ı Gülistān Melik-i Mennānuñ ‘avniyle tamām oldı. Ya‘nī Allahuñ ‘ināyetiyle
tamām oldı.
½I¹PºI¿] ½I{ ½I¬nIM nj kÄA ½kÄk¹vQ ¾¨ S£Ã£dM j¼{ ¾«º A ³IµU » Ve tamām āngeh şeved be-
ḥaḳīḳat ki pesendīde āyed der-bārgāh-ı şāh-ı cihān-penāh. Ammā kitāb-ı Gülistān
ḥaḳīḳatıyla ol vaḳit tamām olur ki maḳbūl gele ya‘nī maḳbūl ola cihān ṣıġınıcı veyā
cihānı ṣıġındurıcı pādişāhuñ dergāhında.
nI¬jo¨ ¾ÄIw [Sāye-i Kerdgār]. Sāye-i Kerdgār iżāfeti lāmiyye. Kerdgār: Kerd, kāf-ı
‘Arabile kerdenden müştaḳ isimdür rānuñ ve daluñ sükūnıyla. Ve gār, edāt-ı fā‘ildür –ci
ma‘nāsına; sitemgār ve cefāgār gibi. Pes bunuñ gibi yerlerde Kerdgār fa‘‘āl-i muṭlaḳ
ma‘nāsınadur ya‘nī Ḫudā. “Kāflar ‘Acemīdür” diyen ‘acemīlik eylemiş [Redd-i Lāmi‘ī].
Ve kesrile diyenler bilmemiş [Redd-i Şem‘ī].
nI¬jn»oQ þõ² ¼UoQ » Ve pertev-i luṭf-ı Perverdigār. [Perverdigār], Rabb ma‘nāsınadur
perverdenden. Maḥṣūl-i terkīb: Sāye-i Ḫudā ve Ḫudā luṭfı pertevidür ya‘nī eẟer-i
laṭīfidür.
·I¶p oil Ẕaḫr-ı zamān. Zamānun ẕaḫīresidür. Ya‘nī ḫalḳuñ sebeb-i ḥayātı ve bā‘iẟ-i
ma‘āşı ve vesīle-i niẓām u intiẓāmıdur.

386
³Iº¯H þ¿¨ Kehfü’l-enām: Kehf, maġara ma‘nāsınadur. Bunuñ gibi yerlerde ṣıġıncaḳ
dimekdür, mültecā ma‘nāsına. Ya‘nī aña penāh iltmekle nevāyib-i rūzgārdan ve
mekāyid-i dehrden emn [ü] emān olur.
UÓL]¼« ÚsŦ Úb]šÓz3L¼« El-mü’eyyed mine’s-semā’. (25a) Mü’eyyed, muḥkem ma‘nāsınadur.
Ya‘nī semādan nāyibdür ve nuṣret ü ẓafer bulmuşdur. Semāya isnād mecāzīdür.
ØÈbÓô« v*Ӑ d3BÚMÓL¼« El-manṣūr ‘ale’l-a‘dā. Düşmenler üzre nuṣret ü ẓafer bulmuşdur ya‘nī
düşmenlerine ġālibdür.
Å…dÅ£UÓI¼« ÅXÓ¼ÚË]b¼« 3b3CӐ ‘Ażudü’d-devleti’l-ḳāhire. ‘Ażudu, ‘aynuñ fetḥi ve dāduñ żammıyla
ḳoldur bāzū ma‘nāsına. Devlete iżāfeti lāmiyyedür. Ve ḳāhire, devletüñ ṣıfatı. Ḥāṣılı
düşmenlerini ḳahr u helāk idici devletüñ bāzūsı ya‘nī mu‘īni ve ẓahīridür ki devlet-i
salṭanat anuñla müstaḥkemdür.
Å…dÅ£UÓ¾¼« ÅX]*ÅL¼« 3ëÓdÅ Sirācü’l-milleti’l-bāhire. Sirāc, çerāġ ya‘nī şem‘üñ fetīlesinde yanan
āteş. Bunda żiyā ve nūr murāddur. Milletden bunda murād dīn-i İslāmdur. Bāhir, ziyāde
rūşen. Behere’l-ḳamerü derler ḳaçan [ayuñ] nūrı kevākib nūrına ġālib olsa. Ya‘nī dīn-i
İslām ki sā’ir edyāna ġālibdür; anuñ żiyāsı ve nūrıdur dimekdür. Ba‘żı nüsḫalarda
bāhire yerinde ẕāhire düşmüş, yaldırayıcı ma‘nāsına.
³Iº¯H ÏIµ] Cemālü’l-enām: [Cemāl], ḥüsn ma‘nāsına. Yüze cemāl didükleri güzellik
anda ẓāhir oldugı-y-çündür. Enām, ḫalḳ ma‘nāsınadur. Ya‘nī ḫalḳ-ı ‘ālemüñ ḥüsn ü
bahāsı ya‘nī ḥüsn-i ḥālleri ve revnaḳ-ı kārları anuñ vücūd-ı pür-cūdıyladur.
³°w¯H ohÿ¶ Mefḫarü’l-İslām: Ehl-i İslāmuñ faḫr idecekleri. Ya‘nī anuñ vücūdıyla faḫr
iderler ki böyle ‘āḳil ü ‘ādil şāhzādemüz vardur diyü.
´Êø¯H ªMIUH ¸M k÷w Sa‘d bin Atābekü’l-a‘ẓam. Bu elḳābla mülaḳḳab ve bu evṣāfla
mevṣūf Ebū Bekrüñ oġlı Sa‘ddur. Atābek-i a‘ẓamdan murād Ebū Bekrdür ki bundan
ṣoñra anuñ evṣāfını ẕikr eylese gerek.
´Ê÷µ² H ½Iz¹À I{ Şāhenşāhü’l-mu‘aẓẓam. Şāhenşāh, sābıḳan mufaṣṣal ẕikr olmuşdur.
Melikü’l-mülūkü’l-mu‘aẓẓam dimekdür.
´¶¯H JI¤n ¦²I¶ Mālik-i rıḳābu’l-ümem. Māliküñ rıḳāba iżāfeti ism-i fā‘ilüñ mef‘ūline
iżāfetidür. Rıḳāb, raḳabenüñ cem‘idür. Boyunlar dimekdür. Ümem, ümmetüñ cem‘idür.
Ḫalāyıḳ u ṭavāyif-i muḫtelife dimekdür. Ya‘nī cemī‘-i ḫalāyıḳuñ boyunlarına mālikdür.
Ḥāṣılı ḫalḳ-ı ‘ālem ḳullarıdur dimekdür. Zīrā raḳabe ile cemī‘-i bedenden ta‘bīr iderler.
´\÷² H» Jo÷² H ¥¼±¶ E¯¼¶ Mevlā’ü mülūki’l-‘Arab ve’l-‘Acem: Mevlā bunda, efendi ve
ṣāḥib ma‘nāsınadur. Mülūk, meliküñ cem‘idür; pādişāhlar dimekdür. ‘Arabdan ġayrıya
‘Acem dirler muṭlaḳā. Ya‘nī ‘Arab ve ‘Acem pādişāhlarınuñ efendisidür ki cemī‘si aña
ser-fürū idüp anuñ muḥtāclarıdur. Ḥāṣılı cümlesi aña ilticā iderler ve cemī‘inüñ nāṣırı ve
yāveridür.
odL² H» oL² H ·Iõ±w Sulṭānü’l-berr ve’l-baḥr. Berr ü baḥruñ pādişāhıdur. Ya‘nī tamām-ı
dünyāya emri cārī ve ḥükmi nāfiẕdür.

387
·IµÃ±w ¦±¶ VnH» Vāriẟ-i mülk-i Süleymān: Mülk-i Süleymān Şīrāzdur. Ammā bunda
Süleymāna vāriẟ dimekdür. Ba‘īd degüldür ki ġulüvv ṭarīḳıyla vuḥūş [u] ṭuyūruñ
ḥükmine mālik ola.
¸Äk²H oÿʶ Muẓafferü’d-dīn: Ebū Bekrüñ laḳabıdur.
o§M ¼MH Ebū Bekr: Künyeti.
k÷w Sa‘d: Ancılayın Ebū Bekr, Sa‘duñ oġlıdur ve Sa‘d, Zengī oġlı.
UÓ£ 3ëÓ¼UÓ¾Ú­« Øv¼UÓFÓÔ 3ë*]¼« Ó«Ӝӫ Edāmallāhu te‘ālā iḳbālehuhā. Allāhü te‘ālā Ebū Bekrüñ ve oġlı
Sa‘duñ devlet [ü] ref‘etlerini dā’im eyleye.
UÓ£ 3ëÓ¼Q¦ ÌdÚšÓ• ÒÅq3½ v¼Å« ÓqÓFÓ2 ÓË Ve ce‘ale ilā-külli ḫayrin me’alehuhā. Daḫı Allāhü te‘ālā her
ḫayra ḳılsun merci‘ u me’vālarını. Ba‘ż-ı nüsaḫda āmālehuhā düşmüş. Āmāl, elifüñ
meddiyle emelüñ cem‘idür, ümīdler dimekdür. Ya‘nī Allāhü te‘ālā ümīdlerini ḫayrāta
ve meyl ü raġbetlerini ḥasenāta tevcīh eyleye. Ya‘nī ümīdleri ḫayr ve teveccühleri
‘adālet ola.
kÄI¶oÎ ¾÷²Iõ¶ Ákº»Hki þõ² ¾µ{o«M » Ve be-girişme-i luṭf-ı ḫudāvendī müṭāla‘a fermāyed.
Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Ve bu fıḳra pesendīde āyed fıḳrasına ma‘ṭūfdur. Bā, ḥarf-i muṣāḥabet.
Be-girişme: Kāf-ı ‘Acemüñ ve rānuñ kesri ve şīn-ı mu‘cemenüñ sükūnıyla bunda göz
ucıyla baḳmaġa dirler. Ammā Ḫorāsān ehli kāf-ı ‘Arabī-i meftūḥa ve rā-yı meftūḥa ile
oḳurlar. Luṭfa iżāfeti beyāniyyedür. Ḫudāvende iżāfeti [de] böyledür. Ve yā, ḥarf-i
nisbet. Müṭāla‘a ma‘rūf. Fermāyed, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ibdür fermāyīdenden.
Fā‘ili sābıḳan meẕkūr olan Sa‘ddur. Maḥṣūl-i terkīb: Kitāb-ı Gülistān ḥaḳīḳatle ol vaḳit
tamām olur ki Şāhzāde Sa‘duñ dergāhında maḳbūl ü mu‘azzez vāḳi‘ ola. Ve kendinüñ
şāhāne luṭfı girişmesiyle ve naẓar-ı ‘āṭıfetiyle ḥāṣılı kūşe-i çeşmiyle iltifāt idüp müṭāla‘a
buyura. Ya‘nī Şāhzāde Sa‘duñ maḳbūli olursa tamām-ı ‘ālemüñ maḳbūli olur dimekdür.
Ḳıṭ‘a:
SvëºrnH y£º » ¹Ãa ¾ºIinI«º kÄHnIÃM yÄkº»Hki RIÿT²H o¬
Nigārḫāne-i Çīnī vü naḳş-ı Erjengīst Ger iltifāt-ı ḫudāvendiyeş biyārāyed
İltifāt, ifti‘āl bābından maṣdardur. Giderken başını ardına döndürüp baḳmaġa dirler.
Ekẟer āhū ve ceyrān cinsinde müsta‘meldür. Ḥattā naḳl olınur ki eger ceyrān cinsi
ḳaçarken gāh gāh dönüp ardına baḳmasa hergiz añı bir ḥayvān yetişmezdi. Ḫudāvende
iżāfeti maṣdaruñ fā‘ilinedür. Ve şīn-ı żamīr, ẓāhir ü mütebādir olan, kitāb-ı Gülistānda
rāci‘ olmaḳdur. Ba‘żılar Sa‘da ircā‘ eylediler ve ba‘żılar ẕikri aḳreb Ebū Bekre. Ve’l-
‘ilmü ‘indellāhi. Biyārāyed: Bā, ḥarf-i istiḳbāl. Ārāyed, fi‘l-i müstaḳbeldür ārāyīdenden.
Ārāstenden degül [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī]. Nigār, nūnuñ kesri ve
kāf-ı ‘Acemile isimdür, naḳış ma‘nāsına. Güzellere nigār dimek revişin me’ḫūẕdur.
b
Ḫāne, eve derler. (25 ) Nigārḫāne, naḳş evi dimekdür, dārü’n-naḳş ma‘nāsına. Vaṣf-ı
terkībī degül [Redd-i Lāmi‘ī]. Çīne iżāfeti beyāniyyedür yā-yı nisbetile. Çīn, serḥad-ı
Hindde bir ‘aẓīm şehrüñ ismidür. Ta‘arrüb idüp Ṣīn derler. Ve nigārḫānesi bir ‘aẓīm
kilīsādur ki ol memleketde peydā olan üstād naḳḳāşlaruñ her biri kendi istiḫrāc eyledügi
nuḳūş u eşkāl-i ġarībe vü teṣāvīr-i ‘acībeyi anda naḳş eylemişdür. Erjeng, fetḥ-i hemze
ve sükūn-ı rāyla bir taṣvīrnāmedür ki Mānī-i naḳḳāş isti‘māl eyledügi teṣāvīr [ü] nuḳūşı
anda resm eylemişdür. Yā, ḥarf-i nisbet ve sīn ve tā edāt-ı ḫaber. Maḥṣūl-i beyt: Eger ki

388
Gülistānı şāhzāde-i ‘ālī-şānuñ naẓar-ı şāhānesi müzeyyen idüp ḥüsn-i ḳabūl ile maḳbūli
ve zīver-i iltifātıla ve ‘ayn-ı ‘ināyetile manẓūrı olursa Nigārḫāne-i Çīn gibi meşhūr ve
nuḳūş-ı Mānī gibi tamām-ı ‘ālemde müsellem ü maḳbūl olur.
Svë¹T²j ÁI] ¾º ·ITv±¬ ¾¨ ¸hw ¸ÄpH kz§º nj Ï°¶ Á»n ¾¨ SvÀ köH
Ez-īn süḫan ki Gülistān ne cāy-ı dil-tengīst Ümīd hest ki rūy-ı melāl der nekeşed
Ümīd hest mübtedā ve ḫaber. Ki, ḥarf-i beyān. Rūy-ı melāl beyāniyye. Der, ḥarf-i
te’kīd. Nekeşed, fi‘l-i nefy-i müstaḳbel. Fā‘ili Sa‘ddur. Taḳdīri derhem nekeşeddür. Ez-
īn süḫan cā’izdür nekeşede müte‘allıḳ ola ve işāret beyt-i evvelüñ mażmūnına ola ve ki,
ḥarf-i ta‘līl ola. Ve cā’izdür ki ki, ḥarf-i beyān ola. Ve ez-īn süḫan maḳām-ı ta‘līlde olup
Gülistān ne ḫāne-i dil-tengīst cümlesi müşārun ileyh. Gülistān ẕikri bunda īhām
ṭarīḳıyladur. Cāyuñ dil-tenge iżāfeti lāmiyyedür. Dil-teng vaṣf-ı terkībīdür. Göñli dar
kimesne, melūl ma‘nāsına. Ve yā, ḥarf-i maṣdar ve sīn [ve tā] edāt-ı ḫaber. Maḥṣūl-i
beyt: Ümīd vardur ki şāhzāde bu kitāba iltifātından ve buña naẓar u müṭāla‘asından bī-
ḥużūr olup yüzin purtarmaya ya‘nī melālet ü sa’āmet göstermeye. Bu sözden ve bu
sebebden ki kitāb-ı Gülistān veyā būstān gülistānı darlıḳ gösterecek ve melālet ve bī-
ḥuẓūrlıḳ yeri degül, belki ikisi de feraḥ-baḫş u dil-küşā ve seyrāngāh-ı feraḥ-fezādur.
Ḥāṣılı ikisine de naẓardan, göze nūr ve gönle sürūr ḥāṣıldur.
Svëºp ¸M k÷w o§M ÂMH k÷w ³I¹M yº¼ÄIµÀ ¾]ILÄj ¾¨ |¼~h²H ±ø
Be-nām-ı Sa‘d Ebī Bekr-i Sa‘d bin Zengīst ‘Ale’l-ḫuṣūṣ ki dībāce-i hümāyūneş
‘Ale’l-ḫuṣūṣ, ḫuṣūṣā dimekdür. Maḳām-ı ta‘līlde vāḳi‘dür. Nekeşede maḫṣūṣ. Ki, ḥarf-i
beyān. Dībāce, lüġatde yañaġa derler. İki dībāce [iki] yañaḳ dimekdür. Kitābların
evvellerine dībāce didükleri teşbīh ṭarīḳıyladur. Ke’enne ki evvelī yüzidür. Hümāyūna
iżāfeti beyāniyyedür. Mübārek dimekdür. Şīn-ı żamīr Gülistān kitābına rāci‘dür. Be-
nām: [Bā], ḥarf-i ṣıla. Sa‘d bunda īhām ṭarīḳıyla meẕkūrdur sa‘ādet ma‘nāsıyla. Şāhzāde
Sa‘dla maṣdar murād olunca nāmuñ iżāfeti beyāniyye olur ve Ebī Bekre Sa‘duñ
lāmiyye. Ve isim murād olunca nāmuñ iżāfeti lāmiyye olur ve Sa‘duñ muḳadder ibne
beyāniyye ve ibnüñ Ebū Bekre lāmiyye. Ebī Bekrde ibn muḳadderdür. Zīrā
ḳā‘ideleridür beyne’l-alemeyn vāḳi‘ olan ibni ḥaẕf eylemek. Maḥṣūl-i beyt: Şāhzāde,
Gülistāna naẓardan melūl olmaz. Zīrā Gülistān melālet ü sa’āmet yeri degül. Ḫuṣūṣā ki
mübārek dībācesi Sa‘d Ebī Bekrüñ nāmınadur ki ol Ebū Bekr bin Sa‘d bin Zengīdür.
“Dībācesi anuñ nāmına” mecāz-ı mürsel ṭarīḳıyladur. Ẕikr-i cüz’ ve irāde-i küll
ḳabīlindendür. Ve illā tamām-ı kitāb anuñ adınadur. Niteki ḥażret-i Mevlānā [Cāmī]
buyurur:
yÃQ ¸ÄHpH jo¨ Ák÷w ¾ao¬ ·ITv±¬
y¶IµU «ºp ¸M k÷w ³I¹M 63
Bu beytüñ ẓāhiri anı müş‘irdür ki Gülistān Zengī oġlı Sa‘d adına ola. Līkin kitābdan
fehm olan Şāhzāde Sa‘d adına ola. Pes vāsıṭalaruñ ḥaẕfına ḥaml eylemek gerek. Niteki
bizüm pādişāhlarumuza ‘Oẟmān oġlı dirler vāsıṭaları terk eylemege. Ma‘lūm ola [ki]
şurrāḥ ẕāhib oldı ki Gülistān [Sa‘d bin] Ebī Bekr nāmına ola ve ba‘żısı Ebū Bekr
adınadur didi. Kitābuñ tertībinden fehm olan ḳavl-i ba‘żıdur. Zīrā evvel ẕikr-i cemīl-i

63
Gülistān gerçi Sa‘dī kerd ez-īn pīş / Be-nām-ı Sa‘d bin Zengī tamāmeş : Sa‘dî, Gülistân’ına O’nun
zamanından önce başlamış olsa da kitap Sa‘d bin Zengî adına tamamlandı.

389
Sa‘dī buyurdugında Ebū Bekrüñ ta‘rīfi murād idi ve Sa‘dı īhām ṭarīḳıyla ẕikr eyledi. Ve
aşaġada “Cidāl-i Sa‘dī” dilinde gene münāsebetle Ebū Bekri vaṣf eyledi. Līkin ba‘īd
degüldür ki ikisinüñ de nāmınadur dinilse. Ve bu ḳavle ẓāhiren māni‘ de yoḳdur
inşāallāhu te‘ālā.
o~º ÂMH ¸M o§M ¼M H ¸Äk² H ohÎ oÃL¨ oöH o¨l Ẕikr-i Emīr-i kebīr Faḫrü’d-dīn Ebū Bekr bin Ebī
Naṣr. Bu ẕikr kitāb evā’ilinde ẕikr-i meḥāmid gibi i‘rābda iki veche müteḥammildür.
jnHkº oM S²I\i ÁIQ SzQ pH tDÄ ½kÄj » jnIú Áow ²Iµ\ÃM pH ¸¶ o§Î t»oø o«Äj Dīger ‘arūs-ı
fikr-i men ez-bī-cemālī serī neyāred ve dīde-i ye’s ez-püşt-i pāy-ı ḫacālet ber nedāred.
Dīger bunda, daḫı dimekdür. ‘Arūs, gerdek olmazdan evvel erle ‘avrat beyninde
müşterekdür. Ṣoñra ere zevc ve ba‘l ve ḥalīl dirler. Ve ‘avrata zevce ve ba‘le ve ḥalīle
dirler. Bunda gelin murāddur. Fikre iżāfeti beyāniyyedür ve mene lāmiyye. Bī, edāt-ı
selb. Cemāl, ḥüsn ma‘nāsınadur ve yā, ḥarf-i maṣdardur. Pes cemāli selb idince çirkinlik
ma‘nāsını virür egerçi ne güzel ve ne çirkin ma‘nāsına da delāleti var. Neyāred,
ḳaldurmaz dimekdür. Yuḳarı getürmez ve yuḳarı ḳaldurmaz dimek degül [Redd-i
a
Şem‘ī]. Dīde-i ye’s (26 ) beyāniyye. Ümīdsüzlik ya‘nī ḳaṭ‘-ı recā ma‘nāsınadur. Püşt,
arḳa. Pāya iżāfeti lāmiyyedür. Ḫacālete iżāfeti beyāniyyedür. Ḫacālet, utanmaḳdur;
şermendegī ma‘nāsına. Ber nedāred gene, ḳaldurmaḳ dimekdür. Yuḳarı ṭutmaz dimek
degül [Redd-i Lāmi‘ī ve Şem‘ī]. Maḥṣūl-i fıḳrateyn: Daḫı benüm fikrüm gelini
güzelsüzlikden başın ḳaldırmaya. Ya‘nī güzel olmaduġı ḥicābından başını öñine ṭutup
gögsine baḳar. Niteki utanan kimesne böyle ider. Ve daḫı fikrüm gelini ümīdsüzlik
gözini utanmaḳ ayaġı arḳasından ḳaldurmaz. Ya‘nī ṣāḥib-naẓar ve ehl-i baṣar
ḳabūlinden nā-ümīd olup kemāl-i ḥicābından ve ziyāde ḫacāletinden gözini ayaġı
arḳasına diküp başın ḳaldurmaġa ḳādir olmaz. Ḥāṣılı dehşetden dā’imā başını öñine
ṣalup yürür.
jjo¬ ±dT¶ ¾¨ ¾«ºA o«¶ j¼zº ±\T¶ ·¯Iµ] KeIÅ ½o¶p nj » Ve der-zümre-i ṣāḥib-cemālān
mütecellī neşeved meger āngeh ki müteḥallī gerded. Zümre, zā-yı mu‘cemenüñ żammı
ve mīmüñ sükūnıyla bölük ma‘nāsınadur. Ṣāḥib-cemālāna iżāfeti beyāniyyedür. Ṣāḥib-
cemālān, bunuñ gibi yerlerde ‘Arabīde terkīb-i iżāfīdür ammā ‘Acem iżāfetden ḳaṭ‘ idüp
vaṣf-ı terkībī şekli ider. Ḥüsn ṣāḥibleri dimekdür. Zümre, bölük dimekdür. Mütecellī,
ism-i fā‘ildür tefe‘‘ül bābından, nāḳıṣ-ı vāvīden. ‘Arż-ı cemāl eylemege dirler. Ya‘nī
güzellügin göstermege dirler. Neşeved, fi‘l-i nefy-i müstaḳbel; olmaz dimekdür. Meger,
edāt-ı istiẟnādur, illā ma‘nāsına. Āngeh, ol vaḳit dimekdür. Ki, ḥarf-i beyān. Müteḥallī,
ism-i fā‘ildür tefe‘‘ül bābından. Bezeyici dimekdür. Maḥṣūl-i terkīb: Daḫı benüm ‘arūs-ı
fikrüm64 ṣāḥib-cemāller zümresinden ‘arż-ı cemāl idüp mütecellī olmaz, meger olvaḳit
ki müzeyyen ü müteḥallī ola. Ya‘nī fikrüm gelinini kimseye göstermez; illā olvaḳit ki
ārāste vü pīrāste ola.
oÃL¨ oöH ϼL¤ n¼ÄqM Be-zīver-i ḳabūl-i Emīr-i kebīr: Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Zīver, zānuñ
kesri ve yānuñ sükūnı ve vāvuñ fetḥi ile zīnet ma‘nāsına isimdür. Ḳabūle iżāfeti
beyāniyyedür ve ḳabūlüñ Emīre maṣdaruñ fā‘iline ve kebīrüñ beyāniyye. Ya‘nī olvaḳit
‘arż-ı cemāl ider ve ḥüsn-i kemāl gösterür ki Emīr-i kebīrüñ zīver-i ḳabūliyle ve ḥuliyy-i

64
Bu kelimeden sonra metinde şu kısım tekrarlanmıştır: Müteḥallī gerded. Müteḥallī ism-i fā‘ildür tefe‘‘ül
bābından bezeyici dimekdür. Maḥṣūl-i terkīb-i fıḳrateyn: Daḫı benüm ‘arūs-ı fikrüm ṣāḥib-cemāller
zümresinde ‘arż-ı cemāl idüp mütecellī olmaz; meger ol vaḳit ki müzeyyen ü müteḥallī ola.

390
naẓarıyla ve ‘ayn-ı iltifātıyla müzeyyen ü ārāste ve manẓūr u pīrāste ola. Bundan ṣoñra
Emīr-i kebīr evṣāfına şürū‘ buyurur.
ÏjIø ´²Iø ‘Ālim-i ‘ādil. Beyāniyye.
b²ƒ¦ Mü’eyyed. İsm-i mef‘ūldür tef‘īl bābından. Ya‘nī Ḫudādan ḳuvvet bulmuş.
oÿʶ Muẓaffer. Ya‘nī ġālib ü manṣūr ‘ale’l-a‘dā. Mü’eyyed[üñ] muẓaffere iżāfeti
beyāniyyedür.
S¹õ±w oÄow oÃ¿Ë Ẓahīr-i serīr-i salṭanat. Ẓahīr bunda, mu‘īn ma‘nāsınadur. Serīre iżāfeti
ism-i fā‘ilüñ mef‘ūline iżāfetidür. Salṭanata iżāfeti lāmiyyedür. Taḫt-ı salṭanat dimekdür.
Taḫt-ı salṭanatuñ mu‘īni dimekdür.
S§±µ¶ oÃMkU oÃz¶ Müşīr-i tedbīr-i memleket. Müşīr, ism-i fā‘ildür if‘āl bābından. Tedbīre
iżāfeti ism-i fā‘ilüñ mef‘ūlinedür ve memlekete iżāfeti maṣdaruñ mef‘ūlinedür. Ya‘nī
umūr-ı salṭanat ve tedbīr-i memleket anuñ re’y ü tedbīrine menūṭ u müfevveżdür. Bu
elḳāb ol ma‘nāyı müş‘irdür ki memdūḥ vezīr-i tefvīż ola ki Rūmda aña vezīr-i a‘ẓam ve
büyük vezīr ve baş vezīr dirler. Vezīr-i tenfīẕ olmaya ki sā’ir vüzerā ve beglerbegiler.
Niteki Mālikü’r-Reşād-nām kitābda taḥḳīḳ eylemiş.
Ho£ÿ²H þ¿¨ Kehfü’l-fuḳarā: Kehf, maġara ma‘nāsınadur. Bunda cāy-ı penāh-ı fuḳarā
dimekdür.
IMoû²H l°¶ Melāẕü’l-ġurebā. Melāẕ, ism-i mekāndur. Ṣıġıncaḳ yer dimekdür. Fuḳarā ve
ġurebā faḳīrüñ ve ġarībüñ cem‘leridür. Ya‘nī fa‘īl vezni üzre gelen ism-i fā‘illerüñ
cem‘i bu vezn üzre gelür. Ḥāṣılı ġurebānuñ ve fuḳarānuñ mültecāsıdur.
°ñÿ²H ÂMo¶ Mürebbīü’l-fużalā. Mürebbī, ism-i fā‘ildür tef‘īl bābından mef‘ūline mużāf.
Ya‘nī ‘ulemā ve fużalāyı terbiyet idüp aḥvāl-i ma‘āşları ve intiẓām-ı ḥālleriyle
muḳayyed olıcıdur dimekdür. Niteki ‘āḳıbet-endīş ṣāḥib-sa‘ādetlerüñ şānın[dan]dur
‘ulemāya ve fużalāya ri‘āyet eylemek. Bunda mürebbīyi ism-i mef‘ūl tecvīz eyleyen
meẕkūr ma‘nāya vāṣıl olmamış [Redd-i Şem‘ī].
IãU¯H Kd¶ Muḥibbü’l-etḳıyā. Muḥibb, ism-i fā‘ildür if‘āl bābından ya‘nī mużā‘afdan.
Sevici ve dost ṭuṭıcı dimekdür. Etḳıyā, taḳīnüñ cem‘idür. Perhīẕgār ve ṣāliḥ ve ehl-i
taḳvā dimekdür. Ve iżāfet ism-i fā‘ilüñ mef‘ūlinedür.
tnIÎ ÏH nIhTÎH İftiḫār-i Āl-i Fārs. İftiḫār, ifti‘āl bābından maṣdardur. Āl, bunuñ gibi
yerlerde ehl ma‘nāsında müsta‘meldür. İftiḫār, Āle iżafeti maṣdaruñ fā‘ilinedür ve Fārsa
iżāfeti lāmiyyedür. Ya‘nī iḳlīm-i Şīrāzuñ ḫalḳı anuñ vücūdıyla iftiḫār iderler ki böyle
vezīrümüz vardur diyü.
¦±µ²H ¸ÃµÄ Yemīnü’l-mülk. Yemīn bunda, lafẓ-ı müşterekdür ḳuvvetle and ya‘nī ḳasem
beyninde. Mülk, mīmüñ żammı ve lāmuñ sükūnıyla memleket ve salṭanat beyninde
müşterekdür. İżāfet lāmiyyedür. Ya‘nī memleket ü salṭanatuñ ve meẕheb [ü] milletüñ
ḳuvveti ve nuṣreti. Ḥāṣılı bunlar anuñ vücūdıyla ḳuvvet ve nuṣret bulur. Ya‘nī bunlaruñ
b
mu‘īni ve nāṣırıdur yāḫud bunlar (26 ) anuñ başına and içüp “vezīr başı-y-çün” derler

391
Rūmda “ḫünkār başı-y-çün” didükleri gibi. Ba‘żı nüsḫada yümnü’l-mülk, yānuñ
żammıyla ve mīmüñ sükūnıyla ḳutlıluk ve mübāreklik ma‘nāsına.
|H¼h²H ¦±¶ Melikü’l-ḫavāṣṣ. Melik, mīmüñ fetḥi ve lāmuñ kesriyle pādişāh dimekdür.
Ḫavāṣṣ, ḫāṣṣuñ cem‘idür. Erkān-ı devlet ve a‘yān-ı salṭanat dimekdür. Ya‘nī bunuñ her
biri üzre ḥükmi cārī ve her birine emri nāfiẕdür.
¸Äk² H» S²»k² H ohÎ Faḫrü’d-devlet ve’d-dīn. Ya‘nī aṣḥāb-ı dīn ü erbāb-ı devlet anuñ
vücūd-ı pür-cūdıyla iftiḫār iderler. Zīrā dīnüñ nāṣırı ve devlet-i salṭanatuñ yāveridür.
¸Ãµ±vµ²H» ³°w¯H VIÃü Ġıyāẟü’l-İslām ve’l-müslimīn. Ġıyāẟ, medede irişene derler.
Fārisīce feryād-res derler. Pes iżāfet ism-i fā‘ilüñ mef‘ūlinedür. Ya‘nī ehl-i İslāmuñ ve
müslimīnüñ nāṣırı ve yāveri ve mu‘īn ü ẓahīridür.
¸Ãö°v²H» ¥¼±µ²H …bL ‘Umdetü’l-mülūk ve’s-selāṭīn: ‘Umde, ‘aynuñ żammı ve mīmüñ
sükūnıyla mu‘temedün ‘aleyh. Ya‘nī mülūk u selāṭīn anuñ re’y ü tedbīrine i‘timād idüp
aña vāẟıḳlardur ya‘nī tedbīr ü taṣarrufına ḳā’illerdür. ‘Umdeye güzīde ve zübde
ma‘nāsını viren yanından söylemiş (Redd-i Lāmi‘ī).
o~¹² H ÂMH ¸MH o§M ¼M H Ebū Bekr ibni Ebī’n-Naṣr: Bu Ebū Bekr pādişāh Ebū Bekrüñ
aḳrabāsından imiş. Ve atabeklerüñ ‘ādetlerinden vüzerāyı kendi aḳrabāsından eylemek
imiş. Ḳāżī-i Beyżāvī, Niẓām-ı Tevārīḫinde bunuñ ziyāde elṭāfını ve ḫayrāt u merātibini
ve ‘ulemā vü fużalāya ve meşāyıḫ-ı ‘aẓāma tekrīmi ve ta‘ẓīmlerini ẕikr eyledi.
3ˆÓdÚL3 3ë*]¼« Ó‰UÓ¹Ó« Aṭālallāhu ‘ömrehu. Aṭāla, fi‘l-i māżīdür if‘āl bābından. Allāh fā‘ili ve
‘ömrehu mef‘ūli. Mevḳi‘-i du‘āda vāḳi‘ olmış. Ya‘nī Allāh ‘ömrini uzun eylesün
dimekdür.
3ˆÓ—ÚbÓ­ ]qÓ2Ó« ÓË Ve ecelle ḳadrehu. Ecelle de fi‘l-i māżī-i müfred-i müẕekker-i ġā’ibdür if‘āl
bābınuñ mużā‘afından. Fā‘ili, taḥtında Allaha rāci‘ żamīrdür. Mef‘ūli ḳadrehudur.
Mevḳi‘-i du‘āda vāḳi‘ olmış. Allāhü te‘ālā ḳudretini mu‘aẓẓam eylesün dimekdür.
3ˆÓ—ÚbÓ# ÓÕÓdÓ– ÓË Ve şaraḥa ṣadrahu. Bu cümle de du‘āiyyedür. Ṣadrdan murād ḳalbdür ẕikr-i
maḥall irāde-i ḥāl ṭarīḳıyla. Ya‘nī Ḫudā ḳalbini münşeriḥ ü mesrūr ve sīnesini ‘ilm-i
ledünnile pür-nūr eylesün.
3ˆÓdÚ2Ó« ÓnӐUÓ$ ÓË Ve ḍā‘afe ecrahu. Ḍā‘afe, fi‘l-i māżī-i müfred-i müẕekker-i ġā’ibdür. İ‘rābı
mā-ḳablinde olan cümleler gibidür. Ya‘nī Allāhü te‘ālā ḫayrāt u ḥasenātını mużā‘af
ya‘nī ḳat ḳat eylesün.
Sv¤IÎA oMI¨H b»kµ¶ ¾¨ Ki memdūḥ-ı ekābir-i āfāḳest. Ki, ḥarf-i ta‘līldür. Ya‘nī bu ḳadar
ḫayr du‘āya ve medḥ ü ẟenāya ve istiḥḳāḳına ‘illet ü beyāndur. Memdūḥuñ ekābire
iżāfeti ism-i mef‘ūlüñ ḳā’im-i maḳām-ı fā‘iline iżāfetidür ve āfāḳa iżāfeti lāmiyyedür.
Āfāḳ, ufuḳuñ cem‘idür hemzenüñ ve fānuñ żammıyla. Fāda sükūnıyla lüġatdür. Bunda
eṭrāf murāddur. Ya‘nī eṭrāf-ı ‘ālem ekābirinüñ memdūḥıdur. Ḥāṣılı ekābir-i dünyā ve
a‘yān-ı ‘ālem meddāḥı ve du‘ā-gūyıdur.

392
¡°iH ³nI§¶ ͵\¶ » Ve mecma‘-ı mekārim-i aḫlāḳ. Mecma‘, ism-i mekāndur fetaḥa
bābından. Mekārim, mekrümetüñ cem‘idür rānuñ żammıyla, eylikler ma‘nāsına. Aḫlāḳ,
ḫulḳuñ cem‘idür ḫānuñ żammı ve lamuñ sükūnıyla ve żammıyla. İżāfetleri
lāmiyyelerdür. Ya‘nī güzel ḫūylar mecma‘ıdur. Ḥāṣılı aḫlāḳ [u] eṭvārı güzeldür. Beyt:
Sw»j ¸µ{j » SvTøIö y¿¹¬ Sw»H SÄI¹ø ¾ÄIw nj ¾¨ oÀ
Güneheş ṭā‘ātest ü düşmen dūst Her ki der-sāye-i ‘ināyet-i ūst
Her ki, aṣlında herkes kidür. Kes żarūret-i vezn içün ve ḳarīne ḳā’im olduġı-y-çün ḥaẕf
oldı. Sāye-i ‘ināyet beyāniyyedür. Ū żamīri vezīre rāci‘dür. Güneheş żamīri kiye
rāci‘dür ve mübtedādur ve ṭā‘at ḫaberi. Ve düşmen taḳdīri düşmeneşdür. Ḳarīne ḳā’im
olduġı-y-çün ḥaẕf oldı. Gene mübtedā ve ḫaberdür. Maḥṣūl-i beyt: Bu beytüñ mażmūnı
her ‘ayb ki sulṭān bipesended hünerest mażmūnına ḳarībdür. Ya‘nī her kimse ki vezīrüñ
sāye-i ‘ināyetinde ve ẓıll-ı ḥimāyetinde olup luṭfına maẓhar ve ‘ayn-ı re’fet ü raḥmetle
manẓūrı ola; ḥüsn-i iltifātı ve yümn-i naẓarı sebebiyle ḫalḳ-ı ‘ālemüñ gözlerinde her
‘aybı hüner ü kemāl ve her noḳṣānı bī-zevāldür. Ve herkes aña çeşm-i maḥabbet ve
dīde-i meveddetle naẓar idüp maḥbūbü’l-ḳulūb olup düşmenler ḳatında ve naẓarında
maḥbūbu sālimin ‘ani’l-‘uyūb olur. Beytde muḥtemilü’ż-żıddeyn ṣan‘atı var. “El-medḥ
bimā yüşbihü’ẕ-ẕemm” diyen ġalaṭ söyledi (Redd-i Sürūrī). Beytüñ ma‘nāsında, “Farażā
andan bir cürm ṣādır olsa vezīrüñ ḫavfından kimse aña söz söylemege ḳādir degüldür.
Ve eger anuñ bir düşmeni olsa aña daḫı vezīrüñ ḫavfından anuñla dost olur” diyen ‘indī
söylemiş [Redd-i Şem‘ī].
Sv¹Ã÷¶ ÂT¶ki Â{H¼i » ·I¬k¹M oGIw pH 夀 oÀ oM Ber-her yekī ez-sā’ir bendegān ü ḫavāşī
ḫıdmetī mu‘ayyenest. Sā’ir bunda, cemī‘ ma‘nāsınadur. Ḫavāşī, ḫāşiyenüñ [cem‘idür],
ḫıdmetkārlar ve müte‘allıḳāt dimekdür. Maḥṣūl-i terkīb: Selāṭīn ü vüzerā ve ekābir-i
nāsuñ dergāhlarında cemī‘ ḳullaruñ ve ḫıdmetkārlaruñ üzerlerine birer ḫıdmet
mu‘ayyendür ya‘nī her birinüñ üzerine birer ḫıdmet müte‘ayyindür. Mu‘ayyenest
‘ibāretini hemze-i müctelibe ile yazanlar imlā bilmezler imiş [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali
ve Lāmi‘ī ve Sürūrī ve Şem‘ī ve Kāfī].
JITø ®d¶ » k¹ÄA JIõi Æo÷¶ nj ¾¹ÃÄAoÀ kºnHj H»n ®wI§U » ·»I¿U ÂioM ·A ÁHjH nj o¬H
a
Eger der-edā-yı ān berḫī tehāvün ü tekāsül revā dārend, (27 ) her-āyīne der-mi‘raż-ı
ḫiṭāb āyend ü maḥall-i ‘itāb. Edā-yı ān iżāfeti maṣdaruñ mef‘ūlinedür. Ān, ḫıdmete
işāretdür. Berḥ, bānuñ fetḥi ve rānuñ sükūnıyla ba‘żı dimekdür ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Bir
miḳdār dimek. Tehāvün, tefā‘ül bābından maṣdar. Bir nesneyi ḥaḳīr dutmaḳdur. Tekāsül
de tefā‘ül bābından maṣdardur. Kāhillik eylemege dirler. Revā, rānuñ fetḥiyle cevāz
ma‘nāsınadur ammā bunda cā’iz dimekdür. Her-āyīne, elbette dimekdür. Mi‘raż, mīmüñ
kesriyle şeẕūẕan ism-i mekān ma‘nāsınadur. Aṣlında ḳaftāndur ki cāriyeyi anuñla bey‘a
arż iderler. Ammā cāriye ile bile ṣatılmaz, belki ‘āriyetle bile göster[ür]ler. Ḫiṭāba
iżāfeti lāmiyyedür. Maḥall-i ‘itāb da böyledür. Gene her-āyīneye muḳayyeddür. Maḥṣūl-
i terkīb: Eger ol ta‘yīn olınan ḫıdmeti edā eylemede bir miḳdār tehāvün ü tekāsüli
dutalar ya‘nī ol ḫıdmeti ḥaḳāretle dutup anda ihmāli cā’iz [göreler]; elbette mi‘raż-ı
ḫiṭāba ve maḥall-i ‘itāba gelürler. Ya‘nī ḫıdmetüñde niçün taḳṣīrāt ve ihmāli cā’iz
gördüñ diyü anı ḳaḳırlar ve āzār iderler.
oÃi ÁIøj » ®Ãµ] o¨l » ·IzÄH oM SvL]H» ·I¬nqM Sµ÷º o§{ ¾¨ ·IzÄ»nj ¾ÿGIö ¸ÄH oM o«¶

393
Meger ber-īn ṭā’ife-i dervīşān ki şükr-i ni‘met-i büzürgān vācibest ber-īşān ve ẕikr-i
cemīl ü du‘ā-yı ḫayr. Meger, edāt-ı istiẟnādur, illā ma‘nāsına. Ṭā’ife-i dervīşān
beyāniyyedür. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat veyā ḥarf-i ta‘līl. Şükr-i ni‘met iżāfeti maṣdaruñ
mef‘ūline. Ve büzürgāna iżāfet lāmiyyedür. Şükr mübtedā; vācibest ḫaberi. Ber-īşān
vācibe müte‘allıḳ. Ẕikr-i cemīl ve du‘ā-yı ḫayr şükre ma‘ṭūfdur ve i‘rābı ancılayındur.
Maḥṣūl-i terkīb: İllā bu dervīşler ṭā’ifesi üzre bir ḫıdmet ta‘yīn olmamış ki ekābirüñ
ni‘metine şükr eylemek anlaruñ üzerine vācibdür. Ya‘nī zümre-i dervīşān meẕkūr
tekālüf ü ḫıdemātdan muḫarrec ü müsteẟnālardur ki bunlaruñ üzerlerine lāzım u vācib,
velīni‘metlerüñ in‘ām u iḥsānlarına şükr ü sipās ve ẕikr-i cemīl ve du‘ā-yı ḫayrdur.
Ḥāṣılı bunlaruñ ḫıdmeti budur. Bundan ġayrı ḫıdmetle mükellef ve me’mūr degüllerdür.
SMI]IM n»j þ±§U pH ·A » Sv§Äjqº ͹~TM ¸ÄH ¾¨ n¼ñe nj ¾¨ SwoU¯»H SLÃü nj ÂT¶ki ¸Ã¹a ÁHjH »
·»o£¶
Ve edā-yı çünīn ḫıdmetī der-ġaybet evlāterest ki der-ḥużūr ki īn be-taṣannu‘ nezdīkest
ve ān ez-tekellüf dūr be-icābet maḳrūn. Edā-yı çünīn ḫıdmet maṣdaruñ mef‘ūline iżāfeti
ḳabīlindendür. Ve yā ḥarf-i vaḥdet veyā ḥarf-i tenkīr. Mübtedādur, ġaybet evlāterest
ḫaberi. Ki, ḥarf-i beyāndur. Ḫużūr, der-ġaybete ma‘ṭūfdur ammā ma‘nā cihetinden
mufaḍḍalun ‘aleyh vāḳi‘dür. Pes ki, min-i tafḍīliyye ma‘nāsını müteżammın olur. Ki,
ḥarf-i ta‘līl. Īn, ḫużūra işāretdür. Bā, ḥarf-i ṣıla. Ve taṣannu‘, tefe‘‘ül bābından
maṣdardur, riyā ma‘nāsına. Īn mübtedā. Nezdīk, yaḳın dimekdür; ḫaberi. Ve be-taṣannu‘
ḫabere müte‘allıḳ. Ve ān, ġaybete işāret, mübtedā ve dūr ḫaberi. Ve ez-tekellüf ḫabere
müte‘allıḳ. Tekellüf, göñülde olmayan ma‘nāyı iẓhār eylemekdür. Ve be-icābet, ez-
tekellüfe ma‘ṭūf ve maḳrūna müte‘allıḳ. Ve maḳrūn ‘aṭfla ḫaberün ba‘de ḫaberindür ān
ism-i işāretine. Maḥṣūl-i terkīb: Dervīşler üzre vācib olan ḫıdmetüñ edāsı ḥużūrda ya‘nī
rū-be-rū olmaḳdan ise ġaybetde olmaḳ evlāraḳdur. Zīrā bi’l-muvācehe olan şükr [ü]
ẟenā vü du‘ā riyāya ḳarībdür. Ya‘nī ḥaḳīḳatde riyā ḳaṣd eylemese de işiden riyāya ḥaml
ider. Ammā ol ġā’ibāne olan şükr ü ẟenā vü du‘ā tekellüfden dūr ya‘nī göñülden
olmayup hemān dil ucından olmaḳdan ba‘īddür. Zīrā ḳaṣdını Ḫudā bilür ancaḳ. Ḥāṣılı
ġā’ibāne du‘ā vü senā ‘an-ṣamīmi’l-ḳalb olur be-her ḥāl. Pes riyā ve ca‘le ḥaml olınmaz.
Zīrā göñüldendür. Daḫı ġā’ibāne olan du‘ā vü ẟenā icābet ü ḳabūle mevṣūl ü
maḳrūndur. Ya‘nī riyādan ve taṣannu‘dan dūr oldugı gibi icābetde maḳrūndur. Ḥāṣılı
‘indellāhi müstecābdur. Zīrā ḥadīẟ-i şerīfde vāḳi‘dür ki “ẓahr-ı ġaybdan ṣādır olan du‘ā
redd olınmaz” der. Ḳıṭ‘a:
Hn ³IÄH njI¶ jHp kºpoÎ ¼U ¼a IU ¶oi pH k{ SwHn ¦±Î ÁIU»j SzQ
Tā çü tü ferzend zād māder-i eyyām-rā Püşt-i dü-tā-yı felek rāst şod ez-ḫurremī
Püşt, arḳa. Tā bunda, ḳat ma‘nāsınadur. Püşt-i dü-tā iżāfeti beyāniyyedür ve mübtedā.
Ve feleke iżāfet lāmiyyedür. Rāst şod, doġrı oldı ya‘nī doġruldı dimekdür. Ḫaber-i
mübtedādur. Ḫurremī: Yā, ḥarf-i maṣdardur. Şādlıḳ dimekdür. Tā, ibtidā-yı ġāyet içün
ẓarfdur. ‘Arabīde münẕü gibi. Ferzend, oġul dimekdür. Zād, fi‘l-i māżī-i müfred-i ġā’ib.
Lāzım ve müte‘addī beyninde müşterekdür. Bunda lāzımdur; ṭoġurdı ma‘nāsına. Māder,
anadur; ümm ma‘nāsına. Eyyāma iżāfeti beyāniyyedür. Ve rā, edāt-ı taḥṣīṣdür, mużāfun
ileyh ma‘nāsını ifāde ider. Zād, fi‘l-i lāzım olunca fā‘ili taḥtında ferzende rāci‘
żamīrdür. Müte‘addī olmaḳ da ḳābil, ṭoġurtdı ma‘nāsına. Pes fā‘ili felek ve mef‘ūli
māder-i eyyām olur. Ve rā, bu taḳdīrce edāt-ı mef‘ūl olur. Fe-te’emmel. Maḥṣūl-i beyt:
b
Feleküñ iki ḳat arḳası (27 ) ṭoġruldı ya‘nī münḥanī-ḳāmet iken müstaḳīm-ḳāmet oldı.
Ḥāṣılı bügriliġi gitdi eyyām anasınuñ senüñ gibi oġlı ṭoġaldan beri yāḫud felek eyyām

394
anasına senüñ gibi oġul ṭoġurdaldan beri. Bu ṭaḳdīrce zād, zāyānīd ma‘nāsına olur, iki
mef‘ūl alur. Zīrā eflāke “ābā” dirler ṭoġur ma‘nāsına ve ma‘den ü nebāt u ḥayvāna
“oġul” dirler. Zād lāzım olduġı taḳdīrce rānuñ ziyādesine ḥükm eyleyen ġarīb ḥükm
eylemiş (Redd-i Sürūrī). “Tā kim māder-i eyyāmiçün sencileyin oġlı doġdı” diyen ḥaḳḳ-
ı edā eylememiş [Redd-i Lāmi‘ī].
Hn ³Iø Sd±~¶ ÁH ½k¹M k¹¨ |Ii ¸ÄoÎA ·I¿] þõ² o¬H Svñd¶ Sµ§e
Ḫāṣ koned bende’ī maṣlaḥat-ı ‘āmm-rā Ḥikmet-i maḥżest eger luṭf-ı cihān-āferīn
Ḥikmet-i maḥż beyāniyye. Ve muḳaddem ḫaberi şarṭ. Ve eger edāt-ı şarṭ. Ḫāṣ koned
fi‘l-i şarṭ. Taḳdīri eger ḫāṣṣ koned luṭf-ı cihān-āferīn bende’ī maṣlaḥat-ı ‘āmm-rā
ḥikmet-i maḥżest. Pes luṭf, fā‘il-i koneddür. Ya‘nī ismi ve iżāfeti lāmiyyedür. Cihān-
āferīn vaṣf-ı terkībīdür. Bende’ī, ḫaber-i koneddür. Yā, ḥarf-i vaḥdet ve hemze, ḥarf-i
tevessül. Maṣlaḥat, ḫaber-i ẟānīsidür konedüñ. Zīrā koned bunda ca‘l ve taṣyīr
ma‘nāsınadur. ‘Āmma iżāfeti lāmiyyedür. Ve rā, lām-ı cārre ma‘nāsınadur. Maḥṣūl-i
beyt: Ḫudā-yı cihān-āferīnüñ luṭf u iḥsānı eger bu bendesini ‘āmme-i nāsuñ meṣāliḥ ü
levāzımını ve umūr-ı mühimmātını görmekiçün taḫṣīṣ ü ta‘yīn iderse niẓām u intiẓām-ı
ḫalḳ-ı ‘ālemi anuñ vücūd-ı pür-cūd u keremine mensūb u müte‘allıḳ ḳılursa maḥż-ı
ḥikmet ve kemāl-i ḳudretdür. Ya‘nī selāṭīn ü vüzerā ve ḥükkām u ḳużātı Ḫudā-yı ẕü’l-
celāl -ki meṣāliḥ ü levāzım-ı beşeriyyeyi görüp tedbīr ü taṣarruf eylemekiçün ta‘yīn ü
taḫṣīṣ buyurmuşdur; maḫż-ı ḥikmet ve kemāl-i re’fetdür. Zīrā böyle olmasa ‘aḳd-i
niẓām-ı ‘ālem maḥlūl, ḫalḳ-ı ‘ālemde ārām u ḳarār olmayup ẓulm ü fesād ḥaddinden
tecāvüz iderdi. Egerçi Allāhuñ ḳudreti ‘āleme bir vech-ile daḫı niẓām virmege
mümkündür ammā bunda ziyāde ḥikmet var. Ḥikmet-i maḥż ‘ibāretini ḫaber-i
muḳaddem ve eger luṭf-ı cihān-āferīn ‘ibāretini şarṭ ve ḫāṣ koned bende’ī maṣlaḥat-ı
‘āmm-rā cezā-yı şarṭ ve cümle-i şarṭiyye mübtedā-yı mu’aḫḫar ve bu taḳdīrce medḥ
şarṭla muḳayyed olur diyen kimsenüñ i‘rābdan hīç ḥaẓẓı yoġmuş [Redd-i Kāfī]. Ve
muḥtemeldür ki lafẓ-ı eger zā’id ola. Pes bu taḳdīrce “luṭf-ı cihān-āferīn mu’aḫḫar
mübtedā ve ḥikmet-i maḥż muḳaddem ḫaber ve ḫāṣ koned maṣlaḥat-ı ‘āmm-rā, ḥikmet-i
maḥżı beyān ola” diyen kimsenüñ bu i‘rābı evvelki i‘rābından a‘cab u aġrebdür [Redd-i
Sürūrī]. “Bende’īde hemze vaḥdet içündür” diyen aġreb-i ġarā’ib söylemiş [Redd-i
Şem‘ī].
Hn ³Iº k¹¨ ½kºp oÃi o¨l yL£ø q¨ SvÄp ³Iº ¼§º ¾¨ oÀ SÎIÄ kÄ»I] S²»j
K’ez ‘aḳıbeş ẕikr-i ḫayr zinde koned nām-rā Devlet-i cāvīd yāft her ki nikū-nām zīst
Devlet-i cāvīd beyāniyyedür. Cāvīd ve cāvidān, ebedī ma‘nāsınadur. Yāft, fi‘l-i māżī-i
müfred-i ġā’ib; buldı dimekdür. Devlet mübtedā ve yāft ḫaberi. Ve cümle-i ismiyye her
ki nikū-nām zīst müteżammın olduġı şarṭuñ cezāsıdur. Her ki aṣlında her kes ki idi;
żarūret-i vezniçün ve ḳarīne ḳā’im olduġı-y-çün kes ḥaẕf olunup, ki yerine gelüp ḥarf
iken ism oldı. Nīkū-nām vaṣf-ı terkībīdür; eyi adlu dimekdür. Terkīb-i tavṣīfī degül
[Redd-i Kāfī]. K’ez aṣlında ki ez idi. Ki, ḥarf-i ta‘līl. ‘Aḳıb, ‘aynuñ fetḥi ve ḳāfuñ
kesriyle bunda ard ve ṣoñ ma‘nāsına. Ve şīn-ı żamīr kiye rāci‘dür. Ẕikr-i ḫayr beyāniyye
ve mübtedā. Zinde, zānuñ kesri ile diri dimekdür; ḥayy ma‘nāsına. Koned, ḫaber-i
mübtedā ve zinde mef‘ūl-i evveli ve nām mef‘ūl-i ẟānīsi. Taḳdīri nāmeşdür, żarūret-i
vezn [ü] ḳāfiye içün żamīr terk olındı. Maḥṣūl-i beyt: Dünyāda herkes ki eyi adlu dirildi,
ya‘nī her kimse ki dünyāda adı eylikle geçinüp eyi ad çıḳardı; ebedī devlet ü sa‘ādet
buldı. Zīrā anuñ ardından ya‘nī āḫir rıḫlet etdükdensoñra ẕikr-i ḫayr u yād-ı cemīl
nāmını iḥyā ider. Ḥāṣılı ḥüsn-i menāḳıb u cemīl-i mü’eẟẟir ṣaḥīfe-i ‘ālemde nāmını bāḳī

395
idüp ferāmūş etdürmez. Mıṣrā‘-ı evvelüñ ma‘nāsı “devlet-i ebed buldı her kimse ki eyü
ad dirildi” diyen ma‘nā-yı beyti öldürmüş [Redd-i Lāmi‘ī].
Hn ³Hn¯j Á»n Svú ¾ö Iz¶ S]Ie ®ñÎ ®À H k¹§º n» k¹¨ o¬ HoU þÅ»
Ḥācet-i meşşāṭa nīst rūy-ı dil-ārām-rā Vaṣf-ı türā ger koned ver nekoned ehl-i fażl
Vaṣf-ı türā iżāfeti maṣdaruñ mef‘ūlinedür. Ver, ve egerden muḫaffefdür. Koned ve
nekoned ehlüñ fā‘iliyyetinde ve vaṣfuñ mef‘ūliyyetinde tenāzu‘ iderler. Ehl-i fażl iżāfeti
lāmiyyedür. Şarṭlaruñ cezāsı maḥẕūfdur. Taḳdīri berāberest ü türā be-vaṣf-ı īşān iḥtiyāc
nīst. Mıṣrā‘-ı ẟānī maḳām-ı ta‘līldedür. Ḥācet-i meşşāṭa iżāfeti maṣdaruñ fā‘ilinedür.
Meşşāṭa, mübālaġa ile ism-i fā‘il-i müfred-i mü’enneẟdür. Düzgünci ḫatun ya‘nī
ḳızlaruñ gelinlerüñ yüzini yazup ve zülflerin ṭarayup ve rastıḳların çeküp bezeyen
‘avratdur ki Fārisīce aña zen-pīrāye dirler. Bezekci ‘avrat dimekdür. Muşṭ, mīmüñ
żammı ve şīnuñ sükūnıyla ṭaraġa derler. Pes anlaruñ bu kārları ṭaraġla ḥāṣıl olduġı-y-
a
çün (28 ) meşşāṭa didiler. Ḥācet, mübtedā ve nīst ḫaberi. Rūy-ı dil-ārām-rā iżāfet-i
lāmiyye ve beyāniyye olmaġa mümkündür. Fe-te’emmel. Dil-ārām vaṣf-ı terkībīdür
ārāmīdenden. Göñül diñdürici ya‘nī göñle ṣabr u ḳarār virici. Ve rā, edāt-ı taḫṣīṣ. İżāfet
ma‘nāsını ifāde ider. Maḥṣūl-i beyt: Ehl-i fażl u kemāl senüñ vaṣfuñı ya‘nī seni [vaṣf]
gerekse eyleyeler ve gerekse eylemeyeler saña nisbet berāberdür. Zīrā senüñ kimsenüñ
vaṣf [u] medḥine iḥtiyācuñ yoḳdur. Ḥāṣılı sende ol ḳadar meḥāsin-i eṭvār u mekārim-i
aḫlāḳ vardur ki vaṣṣāfuñ vaṣfına ve meddāḥuñ medḥine iḥtiyācuñ yoḳ. Zīrā rūy-ı dil-
ārāmuñ meşşāṭaya iḥtiyācı yoḳdur ki ḥüsn-i Ḫudā-dāda her ne ḳadar zīb ü zīnet
virürlerse bir zā’id ḥüsn ifāde eylemez. Niteki Ḫˇāce Ḥāfıẓ buyurur. Beyt:
SvùûTv¶ I¶ Sek¶pH ¼U ¥IQ oÀ¼¬
k¹¨ jHjHki ¸ve IM ¾a ¾öIz¶ o§Î 65
Pes sende de şeref-i vücūd ve kerem-i ẕāt ve seḫā vü cūd ol ḳadardur ki vaṣṣāf u
meddāḥlar her ne mertebe ki medḥüñde ıṭrā eylese ‘uhdesinden gelemezler ve ḥaḳḳ-ı
vaṣfı edā idemezler.
S²qø nIÃTiH K]¼¶ » S¶ki oÃ~£U nmø ‘Öẕr-i taḳṣīr-i ḫıdmet ü mūcib-i iḫtiyār-ı ‘uzlet. Bu
da sābıḳ gibi i‘rāb olur. Fe-te’emmel. Maḥṣūl-i terkīb: Ḫıdmet-i vezīrde vāḳi‘ olan
taḳṣīrüñ ‘özri ve ‘uzlet iḫtiyār eylemenüñ sebebini beyān ider.
j»n ¶ Ákº»Hki ½I¬nIM S¶ki SLË H¼¶ nj ¾¨ ÁkøI£U » oÃ~£U Taḳṣīr ü teḳā‘üdī ki der-
muvāẓabet-i ḫıdmet-i bārgāh-ı ḫudāvendī mī reved. Taḳṣīr, tef‘īl bābından maṣdardur.
Bunda, eksüklik dimekdür. Ve bir yā-yı tenkīr ve yā-yı vaḥdet muḳadderdür teḳā‘üdī
yāsınuñ ḳarīnesiyle. Yā, vaḥdet içündür. “Maṣdarī olmaġda mecāl vardur” diyen
fikirsüz söylemiş [Redd-i Şem‘ī]. Teḳā‘üd, tefā‘ül bābından maṣdardur. Bunda ḫalḳdan
münḳaṭı‘ olup ‘uzlet iḫtiyār eylemek ma‘nāsınadur. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Muvāẓabet,
müfā‘ale bābından maṣdardur, mülāzemet ma‘nāsına. Ḫıdmete iżāfeti maṣdaruñ
mef‘ūlinedür ve bārgāha iżāfeti lāmiyyedür. Bār, icāzet dimekdür ve gāh, bunda edāt-ı
ẓarf-ı mekāndur. Namāzgāh ve seyrāngāh gibi. İcāzet yiri dimekdür. Mülūk ve ümerā ve
ḥükkām sarāylarına duḫūl ḳapucılar icāzetine mevḳūf olduġı-y-çün sarāylarınuñ

65
Gevher-i pāk-i tü ez-midḥat-i mā müstaġnīst / Fikr-i meşşāṭa çi bā-ḥüsn-i Ḫudā-dād koned : Senin temiz
ve saf güzelliğinin bizim övgümüze ihtiyacı yoktur. Allâh vergisi güzelliğe sahip olanın aklına hiç
düzgüncü gelir mi?

396
ḳapılarına mecāzen bārgāh dirler. Ḫudāvendīye iżāfet beyāniyyedür. Zīrā [yā] ḥarf-i
nisbetdür. Mī reved: Mī, bunuñ gibi yerlerde ḥarf-i istimrārdur. Reved, fi‘l-i mużāri‘-i
müfred-i ġā’ibdür. Bunda, vāḳi‘ ve ṣādır olur dimekdür. Bunda, ḫudāvendden vezīr
murāddur. Maḥṣūl-i terkīb: Ḥażret-i Şeyḫ vezīrüñ ḫıdmetine keẟret-i tereddüd-i
mülāzemet eylemedügin ‘öẕrin beyān idüp buyurur: Şol taḳṣīr ü teḳā‘üd ki vezīrüñ
bārgāhınuñ ḫıdmeti mülāzemetinde olur, ya‘nī meclislerine mülāzemet eylemedügümüñ
aṣlı.
k¹Tÿ¬ ¶ ¸hw o¿µ]nqM ®GIñÎ nj k¹À ÁIµ§e ¾ÿGIö ¾¨ Svº HoMI¹M Bināberānest ki ṭā’ife-i
ḥukemā-yı Hind der-feżā’il-i Büzürcmihr süḫan mī goftend. Binā bunda, maṣdardur;
mef‘ūl ma‘nāsına. Anuñ üzre mebnīdür dimekdür. Ya‘nī terk-i mülāzemet-i ḫıdmet-i
vezīr eyledügüm anuñ üzre vāḳi‘ ve sebeb ü bā‘iẟi oldur. Ki, ḥarf-i beyān. Ṭā’ife, ism-i
cem‘dür bölük ma‘nāsına. Ve hemze, ḥarf-i tevessül; iżāfet içün gelmiş. Ḥukemāya
iżāfet beyāniyyedür. Ḥukemā, cem‘-i ḥakīmdür. Bunda, ‘uḳalā murāddur. İżāfet
lāmiyyedür. Der, ḥarf-i ẓarf. Feżā’il, fażluñ ve fażīletüñ cem‘idür ki naḳṣuñ ve
naḳīṣanuñ naḳżıdur. Büzürcmihre iżāfeti lāmiyyedür. Büzürc, bānuñ ve zānuñ
żammıyla ulu dimekdür, büzürgden mu‘arreb. Ve mihr, maḥabbet ma‘nāsına. Aṣlında
vaṣf-ı terkībīdür ulu baḫtlu ma‘nāsına. Ṣoñra Nūşīrevān vüzerāsınuñ birine ‘alem-i ḫāṣ
oldı. Süḫan, mī goftendüñ muḳaddem maḳūl-i ḳavli. Bunda mī, ḥikāyet-i ḥāl-i māżī
ma‘nāsını ifāde ider. Söylerlerdi dimekdür. Maḥṣūl-i terkīb: Mülāzemet-i ḫıdmet-i
bārgāh-ı vezīrde vāḳi‘ olan taḳṣīr ü teḳā‘üd aña mebnīdür ki Hind ḥukemāsı
Büzürcmihrüñ fażīlet ü kemāli ḫuṣūṣında söz söylediler ya‘nī anuñ ‘aẓamet-i ḳadrini ve
nebāhat-i şānını teẕkīr eylediler. Ma‘lūm ola [ki] ba‘ż-ı şurrāḥ dimiş ki āḫirinde hā-yı
resmī olan kelimeye hemze lāhıḳ olsa vaḥdet ifāde ider. Her yerde ve bu yerde ṭā’ife-i
ḥukemā-yı Hind ‘ibāretini “Hind ḥukemāsınuñ bir bölügi” deyü ta‘bīr etdükleri ḫaṭā-yı
fāḥiş eylemişler [Redd-i Sürūrī ve Şem‘ī]. Zīrā vaḥdet içün manṣūṣ olan yādur ve hemze
ḥarf-i tevessüldür her yerde. “Taḥḳīḳ budur ki bu maḥallde vaḥdet müteḥaḳḳıḳ ve
mu‘teberdür” diyen ḫaṭāda anlaruñ iẟrince gitmiş [Redd-i Kāfī]. Zīrā böyle olsa
ḥukemānuñ i‘rābdan hīç maḥalli olmazdı. Ve bu maḳūle hemze mücerred iżāfete
tevessül içündür. Her yerde vaḥdet şarṭ degüldür. “Meẟelā gāhī ḫiṭāb içün de gelür”
diyen kendüye bir cedīd ḫaṭā iẟbāt eylemiş [Redd-i Kāfī]. Zīrā hemzenüñ bu
b
ma‘nālardan ḫaberi yoḳdur. (28 )
k¹¨ ¶ nIÃvM ªºnj ¹÷Ä SvÃõM ¸Tÿ¬ ¸hw nj ¾¨ k¹Tvº Hkº yLÃø ¸Äq] oiA Āḫir cüzīn ‘aybeş
nedānistend ki der-süḫan goften baṭīst ya‘nī direng bisyār mī koned. Āḫir, ‘āḳıbet
ma‘nāsınadur. Cüzīn, aṣlında cüz-īndür, vaṣlla hemze düşdi. Cüz, ġayr dimekdür. Cüzīn,
bundan ġayrı. ‘Aybeş: Şīn, żamīr. Büzürcmihre rāci‘dür. Ki, ḥarf-i beyān. Baṭī, geç
ma‘nāsınadur. Direng, dāluñ kesri ve rānuñ fetḥi ve nūnuñ sükūnıyla eglenmek
ma‘nāsınadur. Maḥṣūl-i terkīb: ‘Āḳıbet ḥukemā-yı Hind Büzürcmihrüñ bundan ġayrı
‘aybını añlamadılar ki söz söylemede geçdür ya‘nī edā-yı murāda çoḳ eglenür. Baṭīst
lafẓını baṭīest yazan imlādan āgāh degül imiş (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve
Sürūrī ve Şem‘ī ve Kāfī).
k¹¨ ¸hw oÄo£U Á» IU j¼M kÄIM oÊT¹¶ ÂvM ͵Tv¶ Müstemi‘ besī muntaẓır bāyed büved tā vey
taḳrīr-i süḫan koned. Besī, yā-yı aṣliyye ile çoḳ ma‘nāsınadur. Büved bunda, būden
ma‘nāsınadur. Zīrā mużāri‘e muḳārindür. Tā bunda, intihā-yı ġāyet içündür; ilā
ma‘nāsınadur. Vey, żamīr-i ġā’ibdür. Taḳrīr-i süḫan maṣdaruñ mef‘ūline iżāfetidür.

397
Maḥṣūl-i terkīb: Müstemi‘ olan kimse çoḳ muntaẓır olmaḳ gerek; tā kim ol sözini taḳrīr
eyleye ve murādını edā ide. Ya‘nī ne ma‘nāyı ki beyān eylemek murād idinse
mülāḥaẓasuz ve tevaḳḳufsuz edā eylemezdi. Ḥāṣılı su’ālde ve cevābda ve taḳrīr-i kelām
u merāmda te’emmülsüz söz söylemezdi. Ba‘ż-ı şurrāḥ ṭalāḳat-i lisānı olmamaġa ḥaml
eylemiş. Ya‘nī dili aġırdı, tīz söylemege ḳādir degül idi ma‘nāsına. Līkin sibāḳ u siyāḳ
ḳarīnesiyle kelām bundan ibā ider [Redd-i Sürūrī]. Besīye, çoḳlıḳ ma‘nāsını virenler
añlanan budur kim yāsını maṣdar añlarmış. Ve ḥarf-i nisbetdür yekīde olan yā gibi
deyüp Daḳāyıḳu’l-Ḥaḳāyıḳ söziyle istişhād idüp da‘vāsında da delīlinde de ḫabṭ-ı ‘aşvā
eylemiş (Redd-i Kāfī ve Şem‘ī).
´Tÿ¬ Hoa ¾¨ ·jn¼i ºIµÃzQ pH ¾M ´Ä¼¬ ¾a ¾¨ ·jo¨ ¾zÄkºH Sÿ¬ » kùzM o¿µ]nqM Büzürcmihr
bişinīd ve goft: Endīşe kerden ki çi gūyem bih ez-peşīmānī ḫōrden ki çirā goftem.
Endīşe, fikir. Ki, ḥarf-i beyān. Peşīmānī: Yā, ḥarf-i maṣdardur, nedāmet dimekdür
peşīmānlıḳ ma‘nāsına. Maḥṣūl-i terkīb: Büzürcmihr ḳavl-i ḥukemāyı işitdi ve didi: Ne
söyleyem diyü fikr eylemek fikirsüz söyleyüp benden bir nā-ma‘ḳūl söz ṣādır olup
[niçün böyle söyledim deyü peşīmān olmaḳdan yegdür. Ḥāṣılı fikr idüp] ma‘ḳūl
söylemek fikirsüz nā-ma‘ḳūl söyleyüp nedāmet çekmekden biñ kerre yegdür. Ma‘lūm
ola ki bu kelimātdan maḳṣūd basṭ-ı ma‘ẕeretdür ki ḥażret-i Şeyḫ memdūḥ vezīrüñ
mülāzemetinden münḳaṭı‘ iḫtiyār-ı ‘uzlet eyledügine. Ya‘nī söz budur ki keẟret-i
tereddüd ü mülāzemet sebeb-i ıṭnāb-ı kelām ü ikẟār-ı maḳāl olur. Niteki dimişler: Çoḳ
söyleyen çoḳ yañılur. Eger ehl-i meclise ḳarışup ṣamt u sükūt iḫtiyār idersem ẟıḳlet
iẓhārına sebeb olur. Pes es-selāmetü fi’l-vaḥde66 ḳavliyle ‘āmil olup kūşe-i vaḥdetde ve
künc-i selāmetde iḫtiyār-ı ‘uzlet eylemek evlā vü aḥrādur. Ḥāṣılı bu kelimāt vezīrüñ
aẓamet-i şānını ve maḥfil ü meclisine dāḫil olan ehl-i fażl u kemālüñ ta‘ẓīm ü tebcīlini
müteżammındur. Meẟnevī:
¸hw kļ«M ¾«ºA kzÄk¹ÃM ¸¿¨ oÃQ ½jn»oQ ·Hk¹hw
Biyendīşed āngeh bigūyed süḫan Süḫan-dān-ı perverde pīr-i kühen
Süḫan, [sīnüñ] fetḥi ve ḫānuñ żammıyla ve sīnüñ żammı ve ḫānuñ fetḥiyle de lüġatdür.
Pes eẟānī-i maṣāri‘ ü ebyātda iki vech-ile oḳumaḳ cā’izdür. Ammā ḳāfiyede vāḳi‘ olıcaḳ
birine maḫṣūṣ olur. Süḫan-dān vaṣf-ı terkībīdür dānīdenden. Dānistenden degül (Redd-i
Kāfī). Söz bilici dimekdür. Perverdeye iżāfet beyāniyyedür. Pīr-i kühen de böyledür.
Kühende kāf elbette mażmūmdur ammā hā meftūḥ da mażmūm da olmaḳ cā’iz.
Süḫanuñ ḫāsına tābi‘dür. Pīr-i kühen mā-ḳabline ṣıfat ve andan bedel ve ‘aṭf-ı beyān
olmaḳ da cā’iz. Te’emmel tedebber. Maḥṣūl-i beyt: Söz bilici mürebbī eski pīr fikr ider,
andan ṣoñra söz söyler. Ya‘nī bir sözi fikr eylemeyince söylemez. Ḥāṣılı fikirsüz söz
söylemez. Perverdeyi pīre iżāfet ḳaṣd idüp “dālı sākin oḳumaḳ gerek” diyen hem lafẓda
ve hem ma‘nāda ḫaṭā eylemiş (Redd-i Şem‘ī). Mıṣrā‘-ı evvelüñ ma‘nāsını “kühen pīrüñ
mürebbīsi söz bilici” diyen evvelki gibi iżāfet ḳaṣd eylemiş [Redd-i Lāmi‘ī]. “Bigūyed
fi‘l-i mużāri‘dür goften maṣdarından” diyen iştiḳāḳda sehv eylemiş [Redd-i Şem‘ī].
´ü ¾a Âļ¬ oÄj n» Á¼¬ ¼§º ³j nITÿ¬ ¾M ®¶DU ÂM ·q¶
Nikū gūy ver dīr gūyī çi ġam Mezen bī-te’emmül be-güftār dem
Mezen, fi‘l-i nehy-i müfred-i muḫāṭabdur zenīdenden; urma dimekdür. Be-güftār: Bā,
ḥarf-i ṣıla. Güftār, söze dirler. Dem bunda, nefesdür, tekellüm ma‘nāsına. Gūy, fi‘l-i

66
Selâmet yalnızlıktadır.

398
emr-i müfred-i muḫāṭabdur. Ver, ve egerden muḫaffef edāt-ı şarṭ. Dīr, geç. Gūyī, fi‘l-i
mużāri‘-i müfred-i muḫāṭab, fi‘l-i şarṭ. Çi ġam, cevāb-ı şarṭ. Maḥṣūl-i beyt:
Mülāḥaẓasuz ve te’vīlsüz kelāma ve güftāra nefes urma ya‘nī fikirsüz söz söyleme. Eyi
söyle. Eger geç söyler iseñ ne ġam, ya‘nī ġam degül. Sözüñ eyi olsun ve her ne ḳadar ki
geç söylerseñ tefāvüt eylemez.
uM k¹Ä¼¬ ¾¨ ¸¨ uM yÃQ ·Hp » uÿº n»A oM ¾«ºH» yÄk¹ÃM
V’ez-ān pīş bes kon ki gūyend bes Biyendīş v’āngeh ber-āver nefes
Biyendīş: Bā, ḥarf-i te’kīd ve yā, hemzeden mübeddeldür. Niteki sābıḳan beyān olındı.
(29a) Ve endīş, fi‘l-i emr-i müfred-i muḫāṭab; fikr eyle dimekdür. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf.
Āngeh, āngāhdan muḫaffefdür. Bi-ḥasebi’l-lüġat ol vaḳitden ṣoñra dimekdür ammā
isti‘mālde andan ṣoñra dimekdür. Ber-āver, lüġatde yuḳarı getür dimekdür ammā
bunuñ gibi yerlerde çıḳar ma‘nāsınadur āverīdenden; fi‘l-i emr-i müfred-i muḫāṭab.
Nefes, mef‘ūli. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Z’ān aṣlında ez-ān idi, hemzesi vaṣl ile sāḳıṭ oldı. Pīş,
bā-yı ‘Acemīnüñ kesriyle evvel ve öñ ma‘nāsınadur. Ḳabl ve ḳuddām gibi. Bes, bā-yı
‘Arabīnüñ fetḥiyle bunda, yeter ma‘nāsınadur. Kon, fi‘l-i emr-i müfred-i muḫāṭabdur
konīdenden; eyle dimekdür. Ki, ḥarf-i beyān. Bes, gene yeter dimekdür. Maḥṣūl-i beyt:
Evvel fikr [eyle] andan ṣoñra nefes çıḳar ya‘nī andan ṣoñra tekellüm eyle. Ya‘nī
söyleyecek sözi evvel fikr eyle andan ṣoñra söyle ve saña sāmi‘ olanlar yeter söyledüñ
dimezden evvel sen yeter eyle. Ya‘nī diñleyenler saña üsküt ve ḫāmūş ol dimezden
evvel sākit ü ḫāmūş ol. Bu kelām şol kese göredür ki raṭb u yābis söyleyici zevā’id-gūy
ola. Ve illā ‘ulūm u ma‘ārif söyleyüp her kelāmından bir pend ü ‘ibret ve bir naṣīḥat u
ḥikmet müstefād olan kimse her ne ḳadar çoḳ söylese andan uṣanılmaz. Zīrā her sözi
ṣafā-baḫş u rūḥ-efẓadur. Bunda minhüsünde “kon, şev ma‘nāsınadur” diyen ‘indī
söylemişdür [Redd-i Şem‘ī].
JH¼Å Âļ«º o¬ ¾M ¼U pH JH»j JH»j pH SwoT¿M ¶jA ¢õ¹M
Düvāb ez-tü bih ger negūyī ṣavāb Be-nuṭḳ ādemī bihterest ez-düvāb
Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Ve nuṭḳ bunda, söz ma‘nāsınadur. Ādemī bunda, insān
ma‘nāsınadur. Bihter: Ter, edāt-ı tafḍīldür. Düvāb, dābbenüñ cem‘idür bānuñ teşdīdiyle.
Lüġatde yer üzerinde yüriyene dirlerdi, ṣoñra dört ayaḳlı ḥayvānātda isti‘māl eylediler,
çār-pālar ma‘nāsına. Düvāb, ez-tü ‘ibāretine vāṣıl olmaġla bāyı teşdīdle oḳumaḳ ve
taḫfīfle cā’izdür. Düvāb ez-tü bih muḳaddem cezāsıdur mu’aḫḫar şarṭuñ. Negūyī, fi‘l-i
mużāri‘-i müfred-i muḫāṭab. Ṣavāb, maḳūl-i ḳavlidür. Naḳīż-i ḫilāfdur, toġrı ma‘nāsına.
Maḥṣūl-i beyt: Nev‘-i insān sā’ir ḥayvānātdan nuṭḳla yegrekdür ya‘nī tekellümle sā’ir
ḥayvānātdan mümtāzdur. Pes eger ṣavāb ve ḫayırlı söz söylemezseñ ḥayvānāt senden
yegdür. Zīrā kelām-ı laġvīden gāh olur ki fesād münba‘iẟ olur. Ammā sükūtdan [nādir
vāḳi‘ olur ki żarar müterettib ola. Ḥāṣılı olur olmaz sözi söylemekden] sükūt evlādur.
odLT¶ ÁIµ±ø q¨o¶ » Sv²j ®À H ͵\¶ ¾¨ ½o~º qø Ákº»Hki ·IÃøH oʺ nj þçΠFekeyfe der-
naẓar-ı a‘yān-ı ḫudāvendī -‘azze naṣruhu- ki mecma‘-ı ehl-i dilest ü merkez-i ‘ulemā-yı
mütebaḥḥir. Fekeyfe, ḫuṣūṣā dimekdür. Naẓar-ı a‘yān-ı ḫudāvendī lāmiyyelerdür ve yā,
ḥarf-i nisbetdür. ‘Azze, fi‘l-i māżī-i müfred-i müẕekker-i ġā’ib. Maḳām-ı du‘āda vāḳī‘
olmış. Nuṣreti ‘azīz olsun dimekdür. Murād kendinüñ ‘izzetidür. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat
veyā ḥarf-i ta‘līl. Mevṣūf-ı ḫudāvenddür. Mecma‘, mīm-i ẟānīnüñ fetḥi ve kesriyle ism-i
mekāndur maṭla‘ ve maṭlı‘ gibi. Ehle iżāfeti lāmiyyedür ve dile iżāfet de böyledür.

399
Merkez bunda, maḥall ve maḳām ma‘nāsınadur. ‘Ulemāya iżāfet lāmiyyedür.
Mütebaḥḥire iżāfet beyāniyyedür. Mütebaḥḥir, deriñ oḳımışa derler. Maḥṣūl-i terkīb:
Ya‘nī her yerde sözi endīşe ile söylemek gerek, ḫuṣūṣā vezīrüñ a‘yānı ve erkānı
naẓarında. Allāhü te‘ālā nuṣretini muḳarrar u mükerrem eylesün ancılayın vezīr ki ehl-i
dil ‘ārifler mecma‘ıdur ve maḥall ü mekān-ı mütebaḥḥir ya‘nī ‘ulemā vü fużalā-yı rāsıḫ
u kāmil merkezidür. “Ḫudāvendden murād pādişāh ve naṣruhu żamīri de aña rāci‘dür”
dimekde naẓar var [Redd-i Lāmi‘ī]. “Bunda maṣdar be-ma‘nī-i fā‘ildür ki murād vezīr”
diyen ‘indī söylemiş [Redd-i Şem‘ī]. Minhüsinde “mecma‘ maṣdar-ı mīmīdür” diyen
fikirsüz söylemiş [Redd-i Sürūrī].
´{IM ½jo¨ Âi¼{ ´¹¨ Áoòj ¸hw S¤IÃw nj o¬ H Eger der-siyāḳat-ı süḫan dilīrī konem şūḫī
kerde bāşem. Siyāḳat, kesr-i sīnle maṣdardur dirāyet vezni üzre. Süḫana iżāfeti
maṣdaruñ mef‘ūline iżāfetidür. Sevḳ-ı kelām dimekdür. Dilīr, dāluñ kesriyle bahādır
dimekdür ve yā, ḥarf-i maṣdar. Şūḫ bunda, küstāḫ ma‘nāsınadur ve yā, ḥarf-i maṣdar.
Bāşem, fi‘l-i mużāri‘-i mütekellim-i vaḥde. Maḥṣūl-i terkīb: Vezīr-i meẕkūruñ
meclisinde eger sevḳ-ı kelāmda iẓhār-ı cür’et idüp bahādırluk ider isem küstāḫlıḳ
eylemiş olurum.
½jn»A qÄqø RoñdM RI]q¶ SøIñM » Ve bıżā‘at-i müzcāt be-ḥażret-i ‘azīz āverde. Bıżā‘at,
sermāyedür. Ammā bunda esbāb ve metā‘ murāddur. Müzcāt, mīmüñ żammı ve zānuñ
sükūnıyla azacuḳ bahālı nesne. İżāfet beyāniyyedür. Bā, ḥarf-i ṣıla. Ḥażret-i ‘azīzden
murād Yūsuf peyġamberdür. Āyet-i kerīmeye telmīḥdür ki ḥażret-i Yūsufuñ ḳardaşları
yanına geldükde ÌWØš2Úe3¦ ÌWӐUÓCžŏ UÓMÚzÓ2 ÓË67 didiler. Mā-ḳabli mā-ba‘dıyla tamām āyetdür.
Āverde taḳdīri āverde bāşem dimekdür, getürmüş olurum ma‘nāsına. Maḥṣūl-i terkīb:
Daḫı ḳalīlü’l-bahā metā‘ı ḥażret-i ‘azīze getürmüş olurum ya‘nī hediyye içün alçaḳ
bahālı ḳumaş getürmüş olurum. Ḥāṣılı eksüklik eylemiş olurum.
jnIú Á¼] ·IÄoÀ¼] nHpIM nj ¾L{ » Ve şebeh der-bāzār-ı cevheriyān cevī neyāred. Şebeh,
b
şīnuñ ve bānuñ fetḥalarıyla ve hā-yı aṣliyye ile (29 ) pirinç ki andan yan divitleri
yaparlar ve andan düzilen boncuḳ. Bunda bu murāddur. Fārisīde hā-yı resmī şeklinde
oḳunur Ḥamza ve ġamze hāsı gibi. “Keẟret-i isti‘mālden böyle oḳunur” dime[nü]ñ aṣlı
yoḳdur [Redd-i Lāmi‘ī ve Kāfī]. Cevheriyān, cevher. Mu‘arreb-i gevherdür. Ve yā, ḥarf-
i sebeb ve elif ve nūn edāt-ı cem‘. Cev, cīmüñ fetḥiyle arpadur, şa‘īr ma‘nāsına ve yā,
ḥarf-i vaḥdet. Neyāred, fi‘l-i nefy-i istiḳbāl-i müfred-i ġā’ib; getürmez dimekdür.
Maḥṣūl-i terkīb: Pirinc boncuḳ cevher-fürūşlar bāzārında bir arpaca ḳıymet getürmez.
Ya‘nī vezīr meclisinde olan fużalānuñ ḳatında benüm sözüm cevher-fürūşlar bāzārında
arpa gibidür ya‘nī bī-i‘tibār ü bī-ḳıymet.
jnHkº Á¼UoQ JITÎA yÃQ ùHoa » Ve çerāġ pīş-i āftāb pertevī nedāred.
Çerāġ, şem‘üñ fetīlesinde yanan āteşe dirler. Pertev, bā-yı ‘Aceminüñ ve tānuñ
fetḥalarıyla żiyā ma‘nāsınadur. Maḥṣūl-i fıḳra: Çerāġ daḫı āftāb ḳatında pertev dutmaz
ya‘nī çerāġuñ güneş yanında pertevi ve żiyāsı olmaz.
kÄIµº SvQ kº¼²H ½¼¨ ¸¶Hj nj k¹±M ½nI¹¶ »Ve mināre-i bülend der-dāmen-i kūh-ı Elvend pest
nümāyed. Mināre, ma‘rūf. Bülende iżāfeti beyāniyyedür. Dāmen-i kūh iżāfeti
lāmiyyedür. Kūh, kāf-ı ‘Arabīnüñ żammıyla daġdur, cebel ma‘nāsına. Elvend,
67
Kur’ân-ı Kerîm Yûsuf 12/88: “…pek ehemmiyetsiz bir sermaye ile de geldik…”.

400
hemzenüñ fetḥi ve lāmuñ sükūnı ve vāvuñ fetḥiyle Hemedān ṭaġlarından bir yüksek
daġuñ ismidür. Ol vilāyetde irtifā‘la ‘alem olmaġın anı ta‘yīn eyledi. Ve illā Rūmda
ṭaġlar vardur ki kūh-ı Elvend anlara nisbet bir depecükdür. Pest, bā-yı ‘Aceminüñ
fetḥiyle ve sükūn-ı sīnle alçaḳ dimekdür. Nümāyed, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ibdür
nümāyīdenden. Nümūdenden degül [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī].
Görinür dimekdür. Fi‘l-i lāzımdur. Maḥṣūl-i terkīb: Daḫı bülend mināre kūh-ı Elvend
eteginde alçaḳ görinür. Ḥażret-i Şeyḫ tevāżu‘ buyurup kesr-i nefs eyledi ve a‘yān-ı
meclis-i vezīri āftāba, Elvende ve kendini çerāġ ve mināreye teşbīh eyledi. Bunda,
“vezīri kūha ve erkān-ı meclisi dāmen-i kūha teşbīh eyledi” demekde naẓar var [Redd-i
Kāfī]. Meẟnevī:
jpIU »kM ýoö oÀ pH ¸µ{j jpHoÎH Á¼økM ·jo¬ ¾¨ oÀ
Düşmen ez-her ṭaraf bedū tāzed Her ki gerden be-da‘vī efrāzed
Her ki, herkes ki taḳdīrindedür. Niteki beyān olındı. Gerden, boyundur. ‘Arabīde ceyd
dirler. Be-da‘vī: [Bā], ḥarf-i muṣāḥabet. Da‘vī, vāvuñ kesriyle da‘vā ma‘nāsınadur.
Niteki sābıḳan ma‘nā beyānında geçdi. Efrāzed, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ibdür
efrāzīdenden. Efrāḫtenden degül [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī ve Kāfī
ve Şem‘ī]. Yücelde dimekdür. Fi‘l-i müte‘addīdür. Gerden mef‘ūl-i ṣarīḥi ve be-da‘vī
ġayr-ı ṣarīḥi. Düşmen mübtedā. Ve tāzed, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ib tāzīdenden.
Tāḫtenden degül [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī ve Kāfī ve Şem‘ī].
Segirdür ya‘nī hücūm ider dimekdür. Ḫaber-i mübtedā. Maḥṣūl-i beyt: Herkes ki da‘vā
ve zu‘mla ve ‘ucb u tekebbürle boynını yüceldür ya‘nī tekebbürlik ve tecebbürlik
eyleye; her cānibinden düşmen aña hücūm eyler. Ḥāṣılı herkes aña ḫuṣūmet eyler. Ba‘ż-
ı nüsaḫda mıṣrā‘-ı [ẟānī] böyle vāḳi‘dür: Ḫˇīşten-rā be-gerden endāzed. Ḫˇīşten, tāyla ve
tāsuz bir ma‘nāyadur. Kendi dimekdür. Rā, edāt-ı mef‘ūl. Bā, ḥarf-i ṣıla. Bunda isti‘lā
ma‘nāsın ifāde ider. Endāzed, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ibdür endāzīdenden.
Endāḫtenden degül [Redd-i şurrāḫ cemī‘an]. [Atar dimekdür]. Maḥṣūl-i mıṣrā‘: Kendini
boynı üzerine atar ya‘nī ḫōd-bīn ve ḫōd-pesend murādına vāṣıl olmaz; belki tekebbür ü
tecebbüri sebeb-i helāki ya‘nī boynı üzilmesine bā‘iẟdür.
½jITÎH ª¹\M kÄIú u¨ ½j HpA SvÄH ½jITÎ H Ák÷w
Kes neyāyed be-ceng-i üftāde Sa‘dī üftādeīst āzāde
Sa‘dī mübtedā; üftāde ḫaberi. Ve hemze-i müctelibe hā-yı resmī żarūreti içün gelmişdür.
Ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Āzāde, ṣıfat-ı üftādedür. Kes, mübtedā. Neyāyed, fi‘l-i nefy-i
müstaḳbel-i müfred-i ġā’ib. Be-ceng: Bā, ḥarf-i ṣıla. Üftāde, düşmüş; māżīden ḳısımdur.
Maḥṣūl-i beyt: Sa‘dī bir ceng ü cedelden ve mu‘āraża vü münāḳażadan āzāde vü sālim
bir düşkün derdmenddür ve da‘vā-yı ‘ilm ü fażldan ve ḫalḳuñ ḳabūl ü reddinden
fāriġü’l-bāl ü āsūde-ḥāl bir nā-murāddur. Herkesle dervīşāne ṭurur. Derdmendāne vaż‘la
geçinüp iġrāż-ı nefsānīden ḫalāṣ bulmuşdur. Pes böyle olıcak kimse düşmüşün ve
düşkünüñ cengine gelmez; ya‘nī iẓhār-ı ‘acz ü meskenet iline kimse ceng [ü] cidāl
eylemez. Ammā müdde‘ī vü ḫōd-bīn ü ḫōd-pesendle herkes mu‘āraża vü muḳābele vü
münāḳaża eyler. Ḥażret-i Şeyḫ bunda kesr-i nefs idüp meskenet ü teẕellül iẓhār
buyurmuş. Niteki neẟr-i sābıḳda icmālen bu ma‘nāyı ẕikr buyurmuş ve bi’l-cümleten
neẟr ü naẓmda ‘arż-ı nīstī vü pestī eylemiş. Üftādeīst ‘ibāretinden ṣoñra ‘ale’l-arż diyen
ḫilāf söylemiş [Redd-i Sürūrī]. Ve āzādenüñ ma‘nāsını fāriġ diyene i‘tirāż idüp beyān-ı
ma‘nāda kendi fāriġ lafẓını aḫẓ eyleyeni mu’āḫaẕe gerek [Redd-i Kāfī]. Ve mıṣrā‘-ı

401
evvelüñ ma‘nāsında “Sa‘dī bir düşkün faḳīr ü ḥaḳīrdür ve da‘vā-yı tafḍīl etmege liyāḳat
ü istiḥḳāḳı yoḳdur” diyen maḳṣūd-ı Sa‘dīye iftirā eylemiş [Redd-i Lāmi‘ī].
nH¼Äj uQ Swk¶A SvLÄIQ nITÿ¬ ¿«ºH» ¾zÄkº H Ï»H
Bāy-best āmedest pes dīvār Evvel endīşe v’āngehī güftār
V’āngehī yāsı ḥarf-i aṣlīdür. Bāy-best, sükūn-ı yāyla lüġatde ayaġ baġı dimekdür
a
bestenden. Ammā temel ma‘nāsına (30 ) müsta‘meldür ki ‘Arabca esās dirler.
Āmedest, āmedeestdür hā-yı resmīyle; żarūret-i vezn içün hā-yı resmīyle hemze-i
müctelibe ḫaẕf olunmış. Pes bunda, ba‘d ma‘nāsınadur; andan ṣoñra dimekdür. Bu beyt
sābıḳan müteḳāribde vāḳī‘ olan meẟnevī beyitlerine münāsib ü muvāfıḳdur. Maḥṣūl-i
beyt: Kişiye evvel fikri te’emmül gerek, andan ṣoñra kelāma şürū‘ ve tekellüme ve
nuṭka mübāşeret gerek. Zīrā evvel temel andan ṣoñra dīvār gelmiş. Ḥāṣılı fikri mülāḥaẓa
temel ḥükminde ve tekellüm dīvār ḥükmindedür. Pes niçe ki binānuñ temelsüz ẟübūtı ve
ḳarārı olmaz, te’emmül ü mülāḥaẓasuz kelāmuñ revnaḳ u i‘tibārı olmaz. Ya‘nī fikirsüz
söz temelsüz binā gibi nā-pāydār u ḥalel-peẕīrdür. Bunda, “pest bā-yı ‘Acemiledür;
Türkīde alçaḳ dimekdür” diyen alçaḳ ḳaçmışdur [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali]. “Best, bāy-ı
‘Arabile fi‘l-i māżīdür, baġladı dimekdür. Pāy lafẓıyla terkīb olmaġın ma‘nā-yı maṣdarī
murāddur ya‘nī ayaḳ baġlamaḳ gelmişdür ṣoñra dīvār” diyen burayı eyice baġlamamış
[Redd-i Kāfī]. Ba‘żılar bunda bī-fā’ide ıṭnāb-ı kelām eylemişler [Redd-i İbni Seyyid
‘Ali ve Sürūrī ve Şem‘ī ve Kāfī].
·I÷¹¨ nj ¾º ²» ¸¶ ³kÀ I{ ·ITvM nj ¾º ²» ³k¹L±hº
Şāhedem men velī ne der-Ken‘ān Naḫl-bendem velī ne der-bostān
Naḫl-bend vaṣf-ı terkībīdür bendīdenden; naḫıl baġlayıcı. Naḫıl, Türkīde taḥrīf idüp
naḳıl didükleridür gerekse bal mumından olsun. Velī, edāt-ı istidrāk. Ken‘ān, Ḳudüs-i
mübārek ile Dımışḳ beyninde bir yerüñ ismidür ki ḥażret-i Yūsuf anda ṭoġup neşv ü
nemā bulmuş ve ḥażret-i Ya‘ḳūb ol yerüñ ḳavmine teblīġ-i aḥkām-ı risālet eylemişdür.
Maḥṣūl-i beyt: Ḥażret-i Şeyḫ tevāżu‘ ṭarīḳıyla buyurur ki ben naḫl-bendem ammā
būstānda degül. Ya‘nī būstānda naḫl-bendlik idemem. Zīrā anda olan naḫıllar ṣun‘-ı
Yezdānī vü maṣnū‘-ı Ḫudāyīdür ki nuḫḫāl her ne ḳadar üstād-ı māhir ve fenninde kāmil
ü ḳādir olsa aña müşābih naḫıl iḥdāẟ u peydā idemez. Ve maḥbūbam ben ammā
Ken‘ānda degül. Ya‘nī ḥażret-i Yūsuf nebī olan yerde ben maḥbūb degülem. Zīrā ḥüsn-i
bahāda her ne ḳadar ki ser-āmed ü mümtāz maḥbūb olursa ḥüsn-i Yūsufa nisbet ṣūret-i
dīvārdur. Maḥṣūl-i kelām her ne ḳadar ki ben ‘ulūm u fünūnda māhir ü kāmilem ammā
ḥażret-i vezīrüñ meclisinde olan ‘ulemā vü fużalāya nisbet ṭıfl-ı ebced-ḫˇān degülem.
Ya‘nī her yerde ‘ilm ü fażl u ma‘rifetden dem urmaḳ mümkindür ammā bu meclis-i
sāmīde ‘ulūm u fünūnda söz söylemege ḳādir olmayup dem-beste ḳaluram. “Naḫl-bendī
yā-yı maṣdarī ile vaṣf-ı terkībīdür, naḳıl baġlayıcılıḳ. Ya‘nī naḳıl baġlayıcılıḳ bilürüm
ammā būstānda degül ki envā‘-ı şükūfe cem‘ idüp naḫıl baġlayaydum”. Ma‘lūmdur ki
bu şāriḥ beytüñ maḳṣūdunı bilmemiş. Ve bu taḳrīrden ma‘lūmdur ki mıṣrā‘-ı ẟānīde bir
ġarīb vech-ile şerḥ etse gerek (Redd-i Sürūrī).
·IÄI¹ÃMIº pH Sÿ¬ ÂTi¼¶H ¾¨ pH Sµ§e ¾¨ k¹Tÿ¬ Hn ´Ã§e ·Iµ£² Loḳmān-ı ḥakīm-rā goftend ki
ḥikmet ez-ki āmūḫtī. Goft: Ez-nā-bīnāyān. Loḳmān ikidür ki birisi Loḳmān-ı ‘ābiddür ki
ḥażret-i Hūduñ zamānında idi. Ve ‘ulemā nübüvvetinde iḫtilāf eyledükleri Loḳmān
budur. Eṣaḥḥ-ı rivāyet oldur ki nebī olmaya; belki bir fāżıl ḥakīm idi. Anuñçün ḥażret-i

402
Şeyḫ Loḳmān-ı ḥakīm buyurdı. Bunuñ bir ḳızı var imiş Zerḳā-nām ki üç günlik yoldan
görürmüş. Niteki ba‘ż-ı eş‘ār-ı ‘Arabīde ve Maḳāmāt-ı Ḥarīrīde ve şürūḥında beyān
eylemişler. Nā-bināyān, körler dimekdür. Zīrā bīnā ṣıfat-ı müşebbehedür bīnīdenden.
Göregen dimekdür ammā gözci ma‘nāsını virürler. Pes nā, edāt-ı selbdür. Görmeyiciler
dimekdür. Ma‘nā-yı lāzımı, körlerdür. Maḥṣūl-i terkīb: Loḳmān-ı ḥakīme didiler ki
ḥikmeti kimden ögrendüñ. Didi ki körlerden.
k¹¿¹º ÁIQ k¹¹ÃLº ÁI] IU ¾¨ Ki tā cāy nebīnend pāy nenihend. Ki, ḥarf-i beyān. Tā, edāt-ı
tevḳīt; dā’imā, dāme ma‘nāsına. Nebīnend bunda; bilmek, añlamaḳ ma‘nāsınadur.
Nenihend, fi‘l-i nefy-i müstaḳbel-i cem‘-i ġā’ib; ḳomazlar dimekdür. Maḥṣūl-i terkīb:
Körlerden ḥikmet ögrenmegi tefsīr ider. Ya‘nī mādām ki ayaḳ baṣacaḳ yeri ‘aṣāyıla ve
ġayrı vech-ile tedārük etmeyince ayaḳ ḳomazlar.
ÚÃu3¼3uÚ¼« ÓqÚ¾Ó­ ÚÃ3d3¥¼« ÚÂÅÒbÓ­ Ḳaddimi’l-ḥurūc ḳable’l-vülūc. Ḳaddim, fi‘l-i emr-i müfred-i
muḫāṭabdur tef‘īl bābından. Taḳdīm eyle dimekdür. Ḥurūc, maṣdardur naṣara bābından;
çıḳmaḳ dimekdür. Vülūc, maṣdardur duḫūl vezni üzre ḍaraba bābınuñ miẟāl-i
vāvīsinden. Anuñçün vāvı sāḳıṭ olmuşdur. Girmek ma‘nāsına. Maḥṣūl-i terkīb: Bir yere
girmeli olsañ evvel çıḳmaġı fikr eyle andan ṣoñra gir. Ya‘nī her işüñ evvel ṣoñın fikr ü
mülāḥaẓa eyle andan ṣoñra aña mübāşeret eyle. Bunlar cemī‘an ḥażret-i Şeyḫden
tevāżu‘ ṭarīḳıyla iẓhār-ı ‘acz ü meskenetdür. Mıṣrā‘:
¸¨ ·p ¾«º H» ÂÄI¶pIÃM SÄjo¶ Merdīt biyāzmāyī v’āngeh zen kon
Merdīt: Yā, ḥarf-i maṣdardur ve tā, żamīr-i ḫiṭāb. “Yā żarūret-i vezniçün sākin oḳunur”
diyen ġāfil imiş (Redd-i Şem‘ī ve Lāmi‘ī). Zīrā yā-yı maṣdariyyede aṣl sükūndur,
ḥareket żarūret-i vezn içündür. “Aṣlı merdiyet” diyenler de sehv eylemişler (Redd-i İbni
Seyyid ‘Ali ve Sürūrī). Zīrā hīç bir vech-ile hemze-i müctelibe yeri degül. Bā, ḥarf-i
te’kīd ve āzmāy, fi‘l-i emr-i müfred-i muḫāṭabdur āzmāyīdenden. Āzmūdenden degül
b
(Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī). Zen kon: (30 ) Iṣṭılāḥlarında olan kon,
fi‘l-i emrdür konīdenden. Kerdenden degül (Redd-i Şem‘ī). Ya‘nī, te’ehhül eyle
dimekdür. “Zen-rā nikāḥ kon”la tefsīr iden ıṣṭılāḥdan ġāfil imiş (Redd-i Kāfī). Maḥṣūl-i
mıṣrā‘: Merdlügi evvel imtiḥān u tecrübe eyle andan ṣoñra te’ehhül ü tezevvüc eyle.
Ya‘nī evvel gör ki recūliyyetüñ kāmil midür, ya‘nī mebādā ki ‘ınnīn olasın; andan ṣoñra
evlen. Bu mıṣrā‘uñ “ḳaddimi’l-ḫurūc ḳable’l-vülūc” terkībiyle ziyāde münāsebet ü
mülāyemeti var. Pes “mülāyemeti yoḳdur” diyen aralarında mülāyemet eglememiş
(Redd-i Şem‘ī ve Kāfī). Mülāyemet eylemedükden ṣoñra “maḥalle münāsib olan ma‘nā
budur ki merdlügüñi ṣına andan ṣoñra urmaḳ eyle” didügi ziyāde nā-münāsib ü nā-
mülāyim söylemiş (Redd-i Şem‘ī ve Kāfī). Ve bu virdügi ma‘nā ḥadd-i ẕātında fāsid
degüldür diyen ṣaḥīḥi vü fāsidi farḳ ider degül imiş (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī).
“Zen bunda zeden ma‘nāsına emr-i ḥāżır ṣūretinde maṣdardur” didügini ḳabūl eylemek
bu dile ‘adem-i vuḳū‘ından ve ‘adem-i teba‘iyyetden gelür, belki selīḳa ḳuṣūrındandur.
Naẓm:
ª¹a ¸ÃÄ»n pIM yÃQ kºp ¾a ª¹\M t»oi j¼M oö I{ ¾ao¬
Çi zened pīş-i bāz-ı rūyīn-çeng Gerçi şāṭır büved ḫorūs be-ceng
Şāṭır, çāpük ve çālāk ma‘nāsınadur. Ḫorūs, ma‘hūd. Bā, ḥarf-i ẓarf. Zened, fi‘l-i
mużāri‘-i müfred-i ġā’ibdür. Fā‘ili ḫorūsa rāci‘ żamīr ve çi, mef‘ūli. Pīş, ẓarf-ı mekān.

403
Bāza iżāfet lāmiyyedür. Bāz, Fārisī ve bāzī, yāyla ‘Arabīdür. Rūyīn, tuçlı. Yā, ḥarf-i
nisbet. Çeng, cīm-i ‘Acemile ḳuş ḳıynaġına dirler ve yırtıcı ḥayvānātuñ pençesine
derler. Maḥṣūl-i beyt: Gerçi cins ḫorūs birbiriyle cengde ve ṣavaşda şāṭır ve çevik olur
ammā tuç ḳıynaḳlı ṭoġan ḳatında ne çalar. Ya‘nī anuñla ceng idüp şāṭırluk eylemege
ḳādir degül. Ḥāṣılı anuñ ḳatında maġlūb u münhezimdür. Ṭoġanuñ ayaġı[nı] levnde ve
şiddetde tuça teşbīh eylemiş. Zīrā av ḳuşları yapışdugına muḥkem yapışur. Bu iki
beytüñ naẓmına ḳıṭ‘a ve rubā‘ī diyenler ne ḳıṭ‘ayı añlarmış ve ne rubā‘īyi [Redd-i İbni
Seyyid ‘Ali ve Sürūrī]. Çi zenedüñ taḳdīrini çi pençe zened eyleyen ve zenedi koned
ma‘nāsına te’vīl eyleyen iki vech bile zā’iddür [Redd-i Kāfī]. Ba‘żılar didiler ki
zenedüñ mef‘ūli muḳadder bir nesne i‘tibār olunmaḳ gerek maḳāma münāsib. Bunda
“zened cür’et ma‘nāsınadur” diyen ‘aceb cerī imiş [Redd-i Şem‘ī].
ª¹±Q ýI~¶ nj Sv{¼¶ ¦Ã² x¼¶ ¸TÎo¬ nj SwoÃ{ ¾Mo¬
Līk mūşest der-muṣāf-ı peleng Gürbe şīrest der-giriften-i mūş
Gürbe, kāf-ı ‘Acemīnüñ żammıyla çetük dimekdür, ya‘nī kedi. Şīr bunda, arslan
ma‘nāsınadur. Gürbe mübtedā ve şīr ḫaberi. Giriften-i mūş maṣdar[uñ] mef‘ūline
iżāfetidür. Mūş, kesegendür. ‘Arabca fāre dirler. Līk, sükūn-ı kāfla edāt-ı istidrākdür.
Muṣāf, mīmüñ żammıyla ceng ve ṣavaş ma‘nāsınadur. Peleng, ḳaplan didükleri yırtıcı
ḥayvāndur. Ma‘lūm ola ki kelimenüñ āḫirinde vāḳi‘ olan kāfuñ mā-ḳablinde nūn sākin
olsa ol kāf elbetde ‘Acemīdür. Maḥṣūl-i beyt: Kedi arslandur mūş ṭutup avlamada ya‘nī
mūşa nisbet kedi arslandur. Ammā kedi mūşdur peleng cenginde ya‘nī pelenge nisbet
kedi fāre gibidür. Ḥāṣılı eşyā biribirine nisbet kimi ża‘īf ve kimi ḳavīdür. Ḥażret-i Şeyḫ
buyurur ki ben mübtedīlere ve ża‘īflere nisbet ehl-i ‘ilm ü fażlum ammā ekābir-i ‘ulemā
vü fużalāya nisbet hīç nesne degülem. Ḥāṣılı kesr-i nefs idüp tevāżu‘ buyurur. Ḳuddise
[sırruhu].
k¹{¼§º ·HoT¿¨ ´ÄHo]ÁIzÎH nj » k¹{¼PM ·ITwjoÄp KÄH ¼ø pH ´za ¾¨ ·I¬nqM ¡°iH S÷w jIµTøIM I¶H
Ammā be-i‘timād-ı sa‘t-i aḫlāḳ-ı büzürgān ki çeşm ez-‘avāyib-i zīr-destān bipūşend ve
der-ifşā-yı cerāyim-i kihterān nekūşend. Ammā, edāt-ı istidrāk. Bā, ḥarf-i muṣāḥabet.
İ‘timād maṣdardur; ifti‘āl bābından. Ṭayanmaḳ dimekdür. Sa‘te iżāfeti maṣdaruñ
mef‘ūlinedür. Sa‘t aṣlında sīnüñ kesriyle idi, ‘iddet gibi miẟāl-i vāvīden. Pes ḥarf-i ḥalḳ
içün sīn meftūḥ ḳılındı. Niteki Ṣarf kitāblarında mübeyyendür. Aḫlāḳ, ḫulḳuñ cem‘idür
ḫānuñ żammıyla. Büzürgān, bānuñ ve zānuñ żammeleri ile ve rānuñ sükūnıyla ulular
dimekdür. Elif ve nūn edāt-ı cem‘dür. Sa‘t-i aḫlāḳ-ı büzürgān iżāfetleri lāmiyyelerdür.
Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. ‘Avāyib, cem‘-i ‘aybdur; iżāfeti lāmiyyedür. Zīr, zānuñ kesriyle
alt ma‘nāsınadur. Destān, destüñ cem‘idür. Zīr-destān, kişinüñ eli altında olanlara dirler.
Ḳul ve ḫıdmetkār ve ra‘iyyet gibilere. Bipūşend, fi‘l-i mużāri‘-i cem‘-i ġā’ibdür; örterler
ya‘nī yumarlar. Çeşm, mef‘ūl-i ṣarīḥi ve ez-‘avāyib ġayr-ı ṣarīḥi. Der, ḥarf-i ṣıla. İfşā,
hemzenüñ kesriyle maṣdardur if‘āl bābından, fāş eylemek ma‘nāsına. Cerāyime iżāfet
maṣdaruñ mef‘ūline iżāfetidür. [Cerāyim], cerīmenüñ cem‘idür; günāh ma‘nāsına.
Kihterān, kāf-ı ‘Arabīnüñ kesri ve hānuñ sükūnıyla ve edāt-ı tafḍīl ile kihterüñ
cem‘idür. Küçürekler dimekdür. Cerāyimüñ iżāfeti lāmiyyedür. Nekūşend, fi‘l-i nefy-i
istiḳbāl-i cem‘-i ġā’ib; çalışmazlar dimekdür. Maḥṣūl-i fıḳrateyn: Egerçi bende ‘ilm ü
fażl yoḳ ve fünūn [u] kemālde eż‘af-ı mübtediyānam; ammā ulularuñ aḫlāḳınuñ
vüs‘atine i‘timādla ki zīr-destlerüñ ‘uyūbından gözlerin yumarlar, daḫı küçüreklerüñ
günāhların iẓhār eylemege düşmezler ya‘nī çalışmazlar ya‘nī setr-i ‘uyūb iderler.

404
» ´Äjo¨ Znj JIT¨ ¸Änj ÂòI¶ ¥¼±¶ oÃw » nI÷{H » RIÄI§e » nIYA » njH¼º pH nI~TiH ®ÃLw oM k¹a ÁH ¾µ±¨
Zoi »oM ¾ÄIµºHo¬ oµø pH ÂioM
Kelime’ī çend ber-sebīl-i iḫtiṣār ez-nevādir ü āẟār ve ḥikāyāt ü eş‘ār ve siyer-i mülūk-ı
(31a) māżī der-īn kitāb derc kerdīm ve berḫī ez-‘ömr-i girān-māye ber-ū ḫarc. Kelime’ī:
Yā, ḥarf-i vaḥdet ve hemze, ḥarf-i tevessül. Çend, niçe. Sebīl-i iḫtiṣār, ṭarīḳ-ı iḫtiṣār
dimekdür. Nevādir, nādirüñ cem‘idür. Lüġatde bir bulunana dirler ammā isti‘mālde
‘acīb ü ġarīb ma‘nāsınadur. Bunda şīrīn ḥikāyāt ve ġarīb kelimāt murāddur. Āẟār,
eẟerüñ cem‘idür. Ṣaḥābe sözlerine ve selef-i ṣāliḥīn kelimātına derler. Ba‘żı nüsḫalarda
emẟāl vāḳi‘dür; ḍarb-ı meẟeller dimekdür ḍurūb-ı emẟāl taḳdīrinde daḫı ḥikāyāt u eş‘ār.
Siyer, sīnüñ kesriyle ve yānuñ fetḥiyle [sīretüñ] cem‘idür yüriyiş ya‘nī reviş ve ṭarīḳat
ma‘nāsına. Mülūk, meliküñ cem‘idür; pādişāhlar dimekdür. Der-īn kitāb: Der, ḥarf-i ṣıla
olduġı taḳdīrce “bu kitāba” dimekdür ammā ḥarf-i ẓarf olduġı taḳdīrce “bu kitābda”
dimekdür. Derc maṣdardur naṣara bābından. Dürūc da gelür. Divşürmek dimekdür. Derc
kerdīm, derc eyledük dimekdür, ya‘nī devşürdük. Berḫ, bānuñ fetḥiyle ba‘żı ve birez
ma‘nāsına ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Girānmāye, kāf-ı ‘Acemīnüñ kesriyle aġır, bahālu
ma‘nāsında isti‘māl iderler. Zīrā girān lafẓ-ı müşterekdür bahālı ve aġır ya‘nī ẟaḳīl
beyninde. Ber-ū: Ber, ḥarf-i isti‘lā ve ū, żamīr-i ġā’ib. Kitāba rāci‘dür. [Ḫarc], bunda
ṣarf ma‘nāsınadur. Kerdīm gene muḳadderdür. Maḥṣūl-i fıḳrateyn: Meẕkūr i‘timādla bir
niçe kelime iḫtiṣār ṭarīḳı üzre nevādir ü āẟār u emẟālden daḫı ḥikāyāt u eş‘ār ve mülūḳ-ı
sābıḳ ṭarīḳa vü ḳānūn u revişlerinden bu kitābda cem‘ eyledük. Daḫı aġır bahālu
‘ömrümüzden bir miḳdārını anuñ te’līf ü taṣnīfine ṣarf eyledük. Ḥāṣılı birḳaç gün
‘ömrümüzden bunuñ cem‘ ü te’līfine ḫarc eyledük ki bu şekle girdi.
¢ÃμT²H ¾±²IM » j¼M ¸ÄH ·ITv±¬ JIT¨ þù~U K]¼¶ Mūcib-i taṣnīf-i kitāb-ı Gülistān īn būd ve
billāhi’t-tevfīḳ. Mūcib, ism-i fā‘ildür if‘āl bābından. Bunda, sebeb ma‘nāsınadur.
Taṣnīfe iżāfet ism-i fā‘ilüñ maṣdarı[na] iżāfetidür ve taṣnīfüñ kitāba maṣdaruñ
mef‘ūlinedür. Tevfīḳ, tef‘īl bābından maṣdardur. Lüġatde, uydurmaḳ dimekdür ammā
ıṣṭılāḥda Allāhü te‘ālā ḳuluñ murādını kendi murādına uydurmaġa derler. Maḥṣūl-i
terkīb: Aḫlāḳ-ı büzürgānuñ sa‘tine i‘timād ilā-āḫirihi kitāb-ı Gülistānuñ taṣnīfine sebeb
oldı. Bu kitābuñ tekmīline tevfīḳ Allāha maḫṣūṣdur. Ḳıṭ‘a:
ÂÄI] ½jITÎH ¥Ii ½nl oÀ I¶p KÃUoU » ´Êº ¸ÄH I¿²Iw kºIµM
Zi-mā her ẕerre-ḫāk üftāde cāyī Bimāned sālhā īn naẓm u tertīb
Bunda ḳıṭ‘a yerine naẓm ve şi‘r yazanlar ḳaleminden sehv vāḳi‘ olmış [Redd-i İbni
Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī]. Bimāned, fi‘l-i mużāri‘-i-i müfred-i ġā’ibdür mānīdenden.
Māndenden degül [Redd-i şurrāḫ cemī‘an]. Ḳalur dimekdür. Sālhā, sālüñ cem‘idür.
Ḳıyāsla sālyān da gelür. Şeẕūẕan ẓarf-ı zamāndur. Īn naẓm, fā‘il-i bimāneddür. Tertīb,
tef‘īl bābından maṣdardur. [Zi-mā], bimāned fi‘line müte‘allıḳdur. Taḳdīri zi-ḫāk-i ten-i
mā her ẕerre cāyī üftāde bimāneddür. Üftāde būd taḳdīr eyleyen bī-fā’ide taḳdīr eylemiş
[Redd-i Şem‘ī]. Cāyī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Üftāde māżīden ḳısım ola veyā ism-i mef‘ūl
ba‘żılar zu‘mı üzre. Ve hā-yı resmī ḥarf-i terettüb olmaḳ da cā’iz. Maḥṣūl-i beyt: Bu
kitābuñ naẓm u neẟr ü tertībi ya‘nī bu kitāb yıllarla ḳalur biz vücūdumuz ḫākinden her
ẕerre yerlere düşmüş ḳalur veyā düşüp ḳalur. Ḥāṣılı kitābumuz ancılayın ḳalur ḫāk-i
vücūdumuz buncılayın ḳalur. Ya‘nī üftāde, bir bimāned fi‘line muḳayyed olur ma‘nāda.
Ba‘żılar mıṣrā‘-ı ẟānīsini evvelkiden ḥāl ṭutarlar. Ya‘nī bizüm ḫāk-i tenümüzüñ her
ẕerresi bir yire düşmüş olduġı ḥālde kitābumuz ancılayın ḳalur derler. “Ẕerre-ḫāk,

405
aṣlında ẕerre-i ḫākdür īżāfetle; ṣoñra żarūret-i vezn içün hemze-i iżāfet ḥaẕf olındı”
diyen ‘indī söylemiş [Redd-i Sürūrī ve Lāmi‘ī].
ÂÄI£M ´MIÄ Âµº HoÃTvÀ ¾¨ kºI¶ pIM I¶ q¨ SvÃz£º Æoü
Ki hestī-rā nemī yābem beḳāyī Ġaraż nakşīst k’ez-mā bāz māned
Ġaraż, mübtedā, naḳşīst ḫaberi. Bunda naḳşdan murād nişāndur. Niteki meşhūrdur ki
‘ālemde bir nişān ḳodı derler. Yā, ḥarf-i vaḥdet. K’ez: Ki, ḥarf-i beyān. Bāz bunda, giri
ve ṣoñra ma‘nāsına. Māned, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ibdür mānīdenden. Māndenden
degül [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Lāmi‘ī ve Sürūrī]. Ki, ḥarf-i ta‘līl. Hestī, yā-yı
maṣdariyye ile varlıḳ dimekdür. Rā, ḥarf-i taḫṣīṣ. Nemī yābem, ef‘āl-i ḳulūbdan [fi‘l]-i
nefy-i müstaḳbel-i mütekellim-i vaḥde; añlamam dimekdür. Beḳāyī: Yā, ḥarf-i tenkīr.
Maḥṣūl-i beyt: Kitāb söylemekden ġaraż bir nişāndur ki bizden ṣoñra yādigār ḳala. Zīrā
vücūduñ daḫı varlıġuñ beḳāsını añlamam. Beḳā yāsını ḥarf-i vaḥdet dutan ma‘nāya
ıṭṭılā‘ı yoḳımış [Redd-i Şem‘ī]. Ya‘nī ‘ālemde kimse bāḳī degüldür. İmdi bir nişān
ḳomaḳ gerekdür kim kişiyi kendiden ṣoñra añdıra.
ÂÄIøj ·IzÄ»nj nI¨nj k¹¨ SµeoM Áp»n ²kLeIÅ o«¶
Koned der-kār-ı dervīşān du‘āyī Meger ṣāḥib-dilī rūzī be-raḥmet
Meger bunda, edāt-ı temennīdür. “Şāyed ma‘nāsınadur” diyen ‘indī söylemiş [Redd-i
Kāfī]. Dilī ve rūzī yāları ḥarf-i vaḥdetdür. Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Ma‘nā-yı sebebiyyeti
müteżammındur. Ve raḥmetden murād teraḥḥümdür. Der, ḥarf-i ṣıla. Kārdan murād
ḥaḳdur. Niteki ba‘ż-ı nüsaḫlarda vāḳi‘dür. Du‘āyī: Yā, ḥarf-i vaḥdet veyā tenkīr. Bu
b
beyt ġaraż naḳşīst cümlesine ‘illet-i ẟānīdür. Maḥṣūl-i terkīb: ‘Ālemde (31 ) murād bir
eẟer ü nişān ḳomadur. Ola kim bir ṣāḥib-dil bir gün merḥamet ve şefḳat sebebiyle biz
dervīşlerüñ ḥaḳḳına bir du‘ā eyleye. Ya‘nī ṣāḥib-ḳalb ehlullāhdan birisi kitāb ṣāḥibine
du‘ā eyleye. Niteki muṣanniflere du‘ā idegelmişler. Raḥmetullāhi ‘aleyhim ecma‘īn.
kÄj Sd±~¶ ¸hw pI\ÄH JH¼M H KÄm¿U » JIT¨ KÃUoU nj oʺ ·I÷¶H İm‘ān-ı naẓar der-tertīb-i kitāb
u tehẕīb-i ebvāb īcāz-ı süḫan maṣlaḥat dīd. İm‘ān maṣdardur if‘āl bābından. Bunda,
diḳḳat ma‘nāsınadur. Naẓara iżāfeti maṣdaruñ fā‘iline iżāfetidür. Taḳdīri im‘ān-ı
naẓaremdür. Tehẕīb, tef‘īl bābından maṣdardur, taṭhīr ve tenḳīḥ ma‘nāsına. Ebvāba
iżāfeti maṣdaruñ mef‘ūlinedür. Īcāz, if‘āl bābından maṣdardur. Süḫana iżafeti maṣdaruñ
mef‘ūline iżāfetidür. İḫtiṣār-ı süḫan dimekdür. Īcāz-ı süḫan, dīdüñ mef‘ūl-i evveli ve
maṣlaḥat ẟānīsi ve fā‘ili taḥtında im‘āna rāci‘ żamīr. Maḥṣūl-i terkīb: Benüm diḳḳat-i
naẓarum kitābun daḫı ebvābuñ tehẕībinde ve tenḳīḥinde sözüñ iḫtiṣārını maṣlaḥat gördi.
Ya‘nī söz muḫtaṣar [ve] müfīd olmaġı lāyıḳ gördi. Tertībden murād el-ān olan tertībdür
ki evvel selāṭīni ẕikr eyledi, andan ṣoñra dervīşānı. Tehẕīb-i ebvābdan murād her bābda
münāsibini ẕikr idüp ḫilāf-ı nesneyi ol bābda ẕikr eylememekdür. Īcāzı mā-ḳabline ‘aṭf
idüp maṣlaḥatdan ṣoñra der-ān lafẓını īrād idenler ṣaḥīḥ nüsḫalara muḫālif
yazduḳlarından ġayrı bī-ma‘nā söylemişler [Redd-i Sürūrī ve Kāfī].
S¶°µM IU k¶A o~Th¶ KLw ¸ÄpH jITÎH ¡IÿUH JIM Sz¿M Sz¿M ·¼a IL±ü ¾£Äke » I¹øn ¾ò»n ¸Äo¶ IU
k¶I\¹Ãº
Tā merīn ravża-i ra‘nā vü ḥadīḳa-i ġalbā çün behişt be-heşt bāb ittifāḳ üftād. Ez-īn
sebeb muḫtaṣar āmed tā be-melālet neyencāmed. Tā, edāt-ı ta‘līl. Mer, edāt-ı te’kīd.
Ya‘nī taḥṣīn-i kelām içün gelmiş lafẓdur. İbni Seyyid ‘Ali bunda kendi müṭāla‘asını

406
beyānından ṣoñra Baḥrü’l-Ġarāyib kelāmını naḳl buyurmuş ve Sürūrī murādını fehm
eylemeyüp daḫl eylemiş. Ḥaḳḳā bu ki [bī]-taḳrīb daḫl eylemiş (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali).
Īn, ism-i işāret. Ravża-i ra‘nādan murād güzel bāġçedür egerçi lüġatde ravża, çemene
dirler ve ra‘nā, iki yüzlü güle ki Rūmda aña gül-i nāṣırī dirler. Ḥadīḳa, bāġçe. Bunda
ravżaya ‘aṭf-ı tefsīr düşmüş. Ġalbā, ġayn-ı mu‘cemenüñ fetḥiyle ve elif-i memdūdla
ḥamrā vezni üzre aġlebüñ mü’enneẟidür. Aġaçlarınuñ dalları ve budaḳları biribirine
girişmiş ve ḳavīleşmiş bāġçenüñ ṣıfatıdur mecāz-ı mürsel ṭarīḳıyla. Behişt, bānuñ fetḥi
ve kesriyle ve hānuñ kesriyle ve şīnuñ sükūnıyla cennet dimekdür. Be-heşt: Bā, ḥarf-i
ṣıla. Heşt, hānuñ fetḥi ve şīnuñ sükūnıyla sekiz dimekdür. Tā, ḥarf-i ta‘līl. Bā, ḥarf-i
muṣāḥabet. Melālet, lüġatde küsmeḳdür ammā bunda incinmek ve ıżṭırāb ma‘nāsınadur.
Neyencāmed, fi‘l-i nefy-i istiḳbāl ya‘nī ġā’ib; āḫir olmaya dimekdür. Ez-īn sebeb, ya‘nī
im‘ān-ı naẓarum īcāz-ı süḫanı maṣlaḥat gördügi sebebden dimekdür. Maḥṣūl-i terkīb:
İm‘ān-ı naẓarum sözüñ iḫtiṣārını maṣlaḥat [gördi] tā bu ra‘nā ravża ve ġalbā ḥadīḳa
sekiz cennet gibi sekiz bābda vāḳi‘ oldı ya‘nī sekiz bāba münḥaṣır oldı, tā kim melālet
ve bī-ḥużūrlıġa [sebeb] olmaya. Ya‘nī taṭvīl-i kelām idüp kitābumı büyüdüp
çoġaltmadum tā kim āḫir olunca uṣanmayam. Be-heşt bābuñ ma‘nāsını “sekiz bābla”
diyen bāyı ḥarf-i muṣāḥabet i‘tibārında naẓar var (Redd-i Kāfī). Bunda melāleti ḳārīlere
ṣarf idüp “ḳārīler uṣanmaya” ma‘nāsını ḳaṣd iden murād-ı muṣannifi ḫilāfına ṣarf
eylemiş (Redd-i Şem‘ī).
·IÀ I{jIQ RoÃw nj Ï»H JIM Bāb-ı evvel der-sīret-i pādişāhān. Evvelki bāb pādişāhlaruñ
‘ādet ve ḳānūnları beyānındadur.
·IzÄ»nj ¡°iH nj ³»j JIM Bāb-ı düvom der-aḫlāḳ-ı dervīşān. Düvom, dāluñ ve vāvuñ
żammeleri ile ikinci dimekdür. Bu mīmüñ mā-ḳabli dā’imā mażmūm oḳunur. ‘Arabīde
ẟānī ve ẟāliẟ ve rābi‘ didükleri gibi bunda düvom ve siyom ve çehārom dirler. Maḥṣūl-i
terkīb: İkinci bāb dervīşlerüñ aḫlāḳ u revişleri beyānındadur.
Sø I¹¤ S±ÃñÎ nj ´Ãw JIM Bāb-ı siyom der-fażīlet-i ḳanā‘at. Üçünci bāb fażīlet-i ḳanā‘ati
bildürür.
Â{¼¶Ii kGH¼Î nj ³nI¿a JIM Bāb-ı çehārom der-fevā’id-i ḫāmūşī. Dördünci bāb epsem
olmaḳ fā’idelerini bildürür.
ºH¼] » ¢zø nj ´\¹Q JIM Bāb-ı pencom der-‘ışḳ u cüvānī. Beşinci bāb ‘ışḳ u civānlıḳ
beyānındadur.
ÁoÃQ þ÷ò nj ´z{ JIM Bāb-ı şeşom der-ża‘f-ı pīrī. Altıncı bāb ża‘fı ve pīrlügi bildürür.
SÃMoU oÃYDU nj ´TÿÀ JIM Bāb-ı heftom der-te’ẟīr-i terbiyet. Yedinci bāb terbiyeti te’ẟīr
eylemek beyānındadur.
SLdÅ JHjA nj ´TzÀ JIM Bāb-ı heştom der-ādāb-ı ṣoḥbet. Sekizinci bāb ḫalḳla iḫtilāṭ u
muṣāḥabet eylemek ādāb u üslūbını bildirür.
JIT¨ gÄnIU Tārīḫ-i Kitāb:
j¼M y{ » ½I\¹Q » kÅ y{ Ro\À p j¼M x¼i S¤» HnI¶ ¾¨ Rk¶ ·A nj
Zi-hicret şeş ṣad u pencāh u şeş būd Der-ān müddet ki mā-rā vaḳt-i ḫoş būd

407
Müddet bunda, zamān ma‘nāsınadur. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Mā-rā: Ḥarf-i rā bunda
edāt-ı taḫṣīṣdür. Ḫoş, vāv-ı resmīyle ve revm-i żammile eyi dimekdür. Niteki sābıḳan
mürūret eyledi. Şeş ṣad, altı yüz dimekdür. Terkīb-i ta‘dādī ḳabīlindendür. Vāv, ḥarf-i
‘aṭf. Pencāh ve pence, elli dimekdür. Maḥṣūl-i beyt: Ol zamān ki bizüm vaḳtümüz ḫoş
idi, ya‘nī ḥayātda olup bu kitābı söyledügümüz zamān hicret-i Nebīnüñ altı yüz elli
altıncı senesiydi. “Ḫoş lafẓı şeş lafẓına muvāfaḳat içün ḫānuñ fetḥiyle telaffuẓ olınur”
[diyen] revm-i żammeden ġāfil imiş (Redd-i Şem‘ī ve Lāmi‘ī).
´ÃTÎn » ´Äjo¨ Hki IM S² H¼e ´ÃTÿ¬ j¼M SdÃ~º I¶ jHo¶
a
Ḥavālet bā-Ḫudā kerdīm ü reftīm Murād-ı mā naṣīḥat (32 ) būd goftīm
Murād-ı mā lāmiyyedür. Bizüm murādumuz dimekdür. Ḥavālet, ḥānuñ fetḥiyle ism-i
maṣdardur iḥāle ma‘nāsına veyā tefvīż ma‘nāsına ola. Tā, ḥarf-i maṣdardur. Fārisīde
böyle tālar uzun yazılur; devlet, sa‘ādet tāları gibi. Tāyı żamīr-i ḫiṭāb ṭutanlar fikirsüz
söylemişler (Redd-i Şem‘ī ve Lāmi‘ī). Bā-Ḫudā: Bā, ḥarf-i ṣıla. Maḥṣūl-i beyt: Bizüm
bu kitābı söylemekden murādumuz naṣīḥat idi. Söyledük kitābı ve memdūḥumuz
pādişāh ve şehzādeyi bu kitābı oḳıyup yazanı Ḫudāya ıṣmarladuḳ ve gitdük. Ya‘nī bizi
du‘ādan unutmasunlar dimekdür. Naṣīḥat būddan ṣoñra vāv yazanlar dimāġında leẕẕet-i
Fārisī yoġmış (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali).

408
·IÀ I{jIQ RoÃw nj Ï»H JIM
BĀB-I EVVEL: DER-SĪRET-İ PĀDİŞĀHĀN
S{Hj ¾¨ÂºIMqM Ákö¼º S² Ie ·A nj ½nI`ÃM jo¨ RnI{ H ÁoÃw H ¸Tz§M ¾¨ ³kù{ HoÃÀ I{jIQ :SÄI§e
¾¨ ¸Tÿ¬ S£w » SÎo¬ ·jHj ³I¹{j Ho§±¶
ḤİKĀYET: Pādişāhī-rā şenīdem ki [be-küşten-i esīrī işāret kerd. Bī-çāre der-ān ḥālet-i
nevmīdī be-zebānī ki dāşt melik-rā düşnām dāden girift ü saḳat goften ki.
Pādişāhī rā]: Yā, ḥarf-i vaḥdet ve rā, ḥarf-i mef‘ūl. Şenīdemüñ muḳaddem mef‘ūli. Ki,
ḥarf-i beyān. Be-küşten: Bā, ḥarf-i ṣıla. Esīrīye iżāfet maṣdaruñ mef‘ūlinedür ve yā ḥarf-
i vaḥdet. Ve esīrden murād maḥbūs veyā düşmen esīrlerinden biri ola. İşāret, kerdüñ
muḳaddem mef‘ūlidür. Fā‘ili pādişāh. Bī-çāre ya‘nī esīr. [Der]-ān ḥālet-i nevmīdī
beyāniyye. Ya‘nī kimseden şefā‘at ve teraḥḥum görmeyüp cāndan ḳaṭ‘-ı ümīd ḥāletinde.
Be-zebānī: Bā, ḥarf-i muṣāḥabet ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Ki, ḥarf-i rābıṭ. Dāşt, fi‘l-i māżī-i
müfred-i ġā’ib. Bi-ḥasebi’l-lüġat ṭutdı dimekdür. Ammā bunda ḥikāyet-i ḥāl-i māżī
murāddur, ya‘nī ṭutardı. Zebāndan murād lüġatdür. Niteki ‘Arabī dil ve Türkī dil dirler.
Ya‘nī kendinüñ dili ne ise. Murād aġzında olan dil degüldür, niteki ba‘żılar ẓann eyledi
(Redd-i İbni Seyyid ‘Ali). Melik-rā: Rā, edāt-ı mef‘ūl. Ya‘nī meẕkūr pādişāha. Düşnām
dāden girift, bi-ḥasebi’l-lüġat düşnām virmek ṭutdı ya‘nī sögüş virmek. Ammā
isti‘mālde sögmege başladı dimekdür. Zīrā düşnām dāden ve dihīden ve bunlaruñ
müştaḳātıyla müsta‘meldür. Ve giriften ve gīrīden ve bunlaruñ müştaḳātı bunuñ gibi
yerlerde şürū‘ ve mübāşeret ma‘nāsınadur. Pes ma‘nā-yı terkīb; pādişāhı sögmege
başladı. Ve saḳaṭ, sīnüñ ve ḳāfuñ fetḥaları ile alçaḳ ḳumāşa dirler ammā bunuñ gibi
yerlerde nā-ma‘ḳūl ü nā-sezā kelimātdan ‘ibāretdür. Goften ve bundan ṣoñra bir girift
taḳdīr olınur. Ya‘nī nā-sezā söylemege başladı. Ki, ḥarf-i ta‘līl.
kļ«M jnHj Ïj nj ¾aoÀ kļzM ·I] pH Swj ¾¨ oÀ kºH ¾Tÿ¬ gofteend: Her ki dest ez-cān bişūyed
herçi der-dil dāred bigūyed. Her ki taḳdīri herkes kidür. Niteki beyān olındı. Bişūyed:
Bā, ḥarf-i te’kīd ve şūyed, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ibdür şūyīdenden. Şüstenden
degül (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī). Yuya dimekdür. Dest, mef‘ūl-i ṣarīḥi ve ez-
cān ġayr-ı ṣarīḥi. Dār, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i ġā’ibdür dārīdenden. Herçi mef‘ūl-i
ṣarīḥi ve der-dil ġayr-ı ṣarīḥi. Ve mecmū‘ı bigūyedüñ maḳūl-i ḳavli. “Herçi, bigūyedüñ
muḳaddem mef‘ūlidür” diyenler iṣābet eylememişler (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve
Sürūrī). Maḥṣūl-i fıḳrateyn: Her kimse ki elini cānından yuya ya‘nī cānından nā-ümīd
ola ya‘nī ḥayātından ḳaṭ‘-ı recā eyleye; her nesne ki göñlinde ṭutar anı söyler. Ḥāṣılı
göñline geleni diline getürür. Aralarında bu iki fıḳra ḍarb-ı meẟeldür. Beyt:
K±§²H ±ø ϼ~Ä J¼±û¶ n¼¹v¨ ¾ºIv² ‰U¹ ·Ivº¯H fz² «‹«
in
Ke-sinnevri maġlūb yeṣūlu ‘ale’l-kelbi İẕā yi’se’l-insānu ṭāle lisānuhu
İẕā bunda, zamān-ı istiḳbāl içün ẓarfdur, ma‘nā-yı şarṭı müteżammın. Yi’se, fi‘l-i māżī-i
müfred-i müẕekker-i ġā’ib ‘alime bābından. Nā-ümīd olsa dimekdür. Fi‘l-i şarṭ fā‘iliyle
cümle-i şarṭiyye. İnṣānu lafẓen merfū‘ fā‘ili. Ṭāle, fi‘l-i māżī-i müfred-i müẕekker-i
ġā’ibdür, ḥasüne bābından. Uzadı dimekdür. Ecvef-i vāvīdür. Lisānu, lafẓen merfū‘
fā‘ilidür. Ve żamīr maḥallen mecrūr mużāfun ileyh, insāna rāci‘. Cümle-i cezā’iyyenüñ
i‘rābdan maḥalli yoḳ. Mecmū‘-ı şarṭiyye vü cezā’iyyenüñ de böyledür. Zīrā ibtidā’-i
kelāmda vāḳi‘dür. Ke-sinnevri: Kāf, ḥarf-i cerrdür, muḳadder kā’inuna müte‘allıḳ.

409
Sinnevr, sīnüñ kesri ve nūn-ı müşeddedüñ fetḥiyle billevr vezni üzerine kediye dirler.
Cārr ma‘a’l-mecrūr, i‘rābdan maḥallen merfū‘ ḫaber-i mübtedā-yı maḥẕūfdur. Taḳdīr-i
kelām ve hüve kā’inun ke-sinnevri. Maġlūb, lafẓen mecrūr mużāfun ileyh-i sinnevrdür.
Mevṣūfuñ ṣıfatına iżāfeti ḳabīlindendür. Yeṣūlu, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i müẕekker-i
ġā’ib, naṣara bābınuñ ecvef-i vāvīsinden. Fā‘ili sinnevre rāci‘ taḫtında żamīrdür. Ḥamle
ider dimekdür. ‘Ale’l-kelbi, cārr mecrūrıyla yeṣūlu fi‘line müte‘allıḳ cümle-i fi‘liyye.
İ‘rābdan maḥallen mecrūr ṣıfat-ı sinnevrdür. Maḥṣūl-i beyt: Ḳaçan insān me’yūs ve nā-
ümīd olsa dili uzar ya‘nī her ne ki [diline] gelse bī-pervā söyler. Ḥāṣılı faḥş-ı ḳabāḥat
söylemeden ḳorḳmaz maġlūb kedi gibi ki hücūm u ḥamle ider. Ya‘nī görür ki it anı
helāk eylemek ister; pes ite pençesiyle urur. Beyt:
qÃU oÃzµ{ ow joëM Swj qÄo¬ kºIµº ¼a Rn»oò S¤»
Dest bigīred ser-i şemşīr-i tīz Vaḳt-i żarūret çü nemāned girīz
Vaḳt-i żarūret: İżāfet fī ma‘nāsınadur. Çü, edāt-ı ta‘līl. Nemāned, fi‘l-i nefy-i istiḳbāldür
mānīdenden. Ḳalmaya dimekdür. Girīz, kāf-ı ‘Aceminüñ kesri ile ism-i maṣdardur
girīzīdenden. Girīḫtenden degül (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī). Ḳaçmaya
dimekdür. Dest, mübtedā. Ve bigīred, fi‘l-i müstaḳbel gīrīdenden. Giriftenden degül
(Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī). Ṭutar dimekdür. Ḫaber-i mübtedādur. Ser, mef‘ūl-i
bigīreddür. Şemşīre iżāfeti lāmiyyedür. Şīnda fetḥ de kesr de cā’izdür. Tīze iżāfet
beyāniyyedür. Maḥṣūl-i beyt: Żarūret vaḳtinde çünki ḳaçmaġa mecāl ḳalmaya ya‘nī
b
ḳaçup (32 ) ḫalāṣ olmaġa ki ḳudret ḳalmaya; el keskin ḳılıcuñ ucını ya‘nī yalmanını
dutar. Ḥāṣılı el keskin [ḳılıca] yapışur dimekdür. Pes “desteş muḳābil bigīred ser-i
şemşīr-i tīz-rā” diyen ve “ol kimse düşmenüñ keskin ḳılıcı ṭarafına elini ṭutar” diyen ve
“eliyle keskin ḳılıcuñ ucını ṭutar, bu taḳdīrce dest lafẓı be-dest taḳdīrinde olur” diyen
beytüñ ma‘nā-yı manṭūḳasından ġaflet eylemişler (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Şem‘ī ve
Lāmi‘ī).
kļ¬ ¶ ¾a ¾¨ kÃwoQ ¦±¶ Melik porsīd ki çi mī gūyed. Pādişāh esīrüñ sözini işidince
yanında olan vezīrlere su’āl eyledi ki esīr ne söyler.
Sÿ¬ oñd¶ ¦Ãº ÂÄHnp» pH 夀 Yekī ez-vüzerā’ī nīk-maḥżar goft. Nīk-maḥżar, eyü ḫūylı
vezīrlerden birisi didi.
Å”U]M¼« ÅsӐ ÓsšÅ§UÓFÚ¼«ÓË ÓkÚšÓGÚ¼« ÓsšÅLźUØJÚ¼«ÓË kļ¬ ¶ kº» Hki ÁH Ey ḫudāvend, mī gūyed: Ve’l-
kāẓımīne’l-ġayẓa ve’l-āfīne ‘ani’n-nāsi68. ‘Ey pādişāh! Söyler ki, ya‘nī bu āyetüñ
mażmūnını söyler. Kāẓımīn, cem‘-i kāẓımdur; yudḳunıcı dimekdür. Ġayẓ, ġaynuñ
fetḥiyle ġażab dimekdür. Kāẓımīnüñ mef‘ūlidür. ‘Āfīne, cem‘-i ‘āfīdür. ‘Afv idici ya‘nī
kişinüñ günāhından geçici ḥaḳḳından gelmege ḳādir iken. ‘Ani’n-nāsi, ‘āfīne müte‘allıḳ.
Bu telmīḫdür Āl-i İmrān sūresinde: Úr3JÅҏӗ ÚsŦ Ì…ÓdÅHÚGÓ¦ vؼū «u3Å—UÓ ÓË69 āyet-i kerīmesine. Ya‘nī
meẕkūr ṣıfatlarla olan cennet-i meẕkūr ehl-i taḳvānuñdur, daḫı ġażabını
yudḳunıcılaruñdur, daḫı nāsuñ günāhlarından geçenlerüñdür ḥaḳḳından gelmege ḳādir
iken. Ḥāṣıl-ı kelām pādişāhum fażīlet-i ‘afv u kerem bābında vārid olan bu āyet-i kerīme
muḳteżāsınca istid‘ā-yı luṭf u ‘ināyet ve temennā-yı merḥamet ü şefḳat eyler dimekdür.

68
Kur’ân-ı Kerîm: Âl-i İmrân 3/134: “ve kızdıklarında öfkelerini yutarlar ve insanların kusurlarını
affedicidirler”.
69
Kur’ân-ı Kerîm: Âl-i İmrân 3/133: “Rabbinizden bir bağışlanmaya… koşuşun…”.

410
k¶A ´en »oM Ho§±¶ Melik-rā ber-ū raḥm āmed. Rā, edāt-ı taḫṣīṣ veyā ḥarf-i ṣıla. Meliküñ
veyā melike dimekdür. Ber-ū, ol esīrüñ üzerine veyā ol esīre raḥmi geldi ya‘nī anı
esürgedi.
S{m¬ nj »H ·¼i ow p» v’ez-ser-i ḫūn-ı ū der-güẕeşt. Ser, bunuñ gibi yerlerde cihet ve
sevdā ma‘nāsına müsta‘meldür. Der-güẕeşt: Der, ḥarf-i te’kīd. Ya‘nī pādişāh vezīrden
bu sözi işidince esīri esürgedi ve ḳanı öcinden hevesinden geçdi ya‘nī ḳatlinden ferāġat
eyledi. Bunda, “ser ve der lafẓları zā’iddür” diyenler zā’id söylemişler [Redd-i İbni
Seyyid ‘Ali]. Ve “ba‘īd degüldür ki taḳdīr-i kelām ez-ḫūn-ı ser-i ū” diyen serüñ
ma‘nāların bilmezmiş [Redd-i Kāfī].
j¼M »H kò ¾¨ o«Äj oÄp» Vezīr-i dīger ki żıdd-ı ū büved. Bir ġayr vezīr ki nīk-maḥżar vezīrüñ
żıddı ve naḳīżi idi.
¸Tÿ¬ ¸hw ÂTwHoM q] ·IÀ I{jIQ Roñe kÄIzº HnI¶ u¹] ÁI¹MH Sÿ¬ goft: Ebnā-yı cins-i mā-rā
neşāyed ḥażret-i pādişāhān cüz be-rāstī süḫan goften. Ebnā, ibnüñ cem‘idür ya‘nī
oġullar. Ebnā-yı cins, aḳrān [u] emẟālde müsta‘meldür. Mā-rā, bizüm dimekdür.
Neşāyed, fi‘l-i nefy-i istiḳbāl; lāyıḳ degül dimekdür. Ḥażret, bunuñ gibi yerlerde ḥużūr
ma‘nāsınadur. Cüz, ġayr dimekdür. Be-rāstī: Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Rāst, ṭoġrı ve gerçek
ma‘nāsınadur ve yā, ḥarf-i maṣdar. Ṭoġrılıġla dimekdür. Süḫan goften, söz söylemek.
Ya‘nī nīk-maḥżar vezīrüñ żıddı olan vezīr didi: Bizüm cinsümüz oġullarına lāyıḳ
[degüldür] pādişāhlar ḥużūrında ṭoġrıdan ve gerçekden ġayrı söz söylemek. Ya‘nī
pādişāhlar ḥużūrında gerçekden ġayrı söylememek gerek.
Sÿ¬ HqwIº » jHj ³I¹{j Ho§±¶ ¸ÄH Īn melik-rā düşnām dād ve nā-sezā goft. Īn, bu esīr. Melik-
rā, pādişāha. Düşnām dād, ya‘nī sögdi. Sābıḳan düşnāmuñ isti‘mālini beyān eyledük,
tekrāra iḥtiyāc yoḳdur. Nā-sezā, lāyıḳ olmayan sözi söyledi. Ba‘ż-ı nüsaḫda īn ḫōd
ba‘żında īn merd vāḳi‘ olmış.
Sÿ¬ » kÃz¨ ´Ànj ¸hw ¸ÄpH Á»n ¦±¶ Melik rūy ez-īn süḫan derhem keşīd ve goft. Derhem
keşīd, purtardı dimekdür. Pādişāh vezīr-i bed-maḥżaruñ bu sözinden yüzini purtardı ve
didi.
ÂTÿ¬ ¼U ¾¨ SwHn ¸ÄpA k¶A oU ½kÄk¹vQ Á» ù»nj ·A Ho¶ Merā ān dürūġ-ı vey pesendīdeter āmed
ez-īn rāst ki tü goftī. [Dürūġ], dāluñ ve rānuñ żammeleriyle yalandur, kiẕb ma‘nāsına.
Veye iżāfet lāmiyyedür. Pesendīde ism-i mef‘ūldür. Begenilmiş ya‘nī maḳbūl dimekdür.
Ve ter, tānuñ fetḥiyle edāt-ı tafḍīldür. Begenilmişraḳ dimekdür. Maḥṣūl-i terkīb: Pādişāh
didi ki baña anuñ yalan sözi maḳbūlīrek geldi bu gerçekden ki sen söyledüñ.
WLi oM I¹M Ho¹ÄH » j¼M ÂTd±~¶ nj Á»n HoºA ¾¨ Ki ān-rā rūy der-maṣlaḥatī būd ve īn-rā binā ber-
ḫubẟ. Ki, ḥarf-i ta‘līl. Rūy bunda, vech ve ẓāhir ma‘nāsınadur. Der, ḥarf-i ṣıla.
Maṣlaḥatī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Būd, idi dimekdür. Ve īn-rā, bu sen didügüñ. Binā bunda,
mebnā ma‘nāsınadur. Ḫubẟ, maṣdardur, ḫabāẟet ma‘nāsına ya‘nī murdārlıḳ. Ya‘nī anuñ
yalanı senüñ gerçegüñden baña yegdür. Zīrā anuñ yalanınuñ yüzi ve ẓāhiri bir ḫayırlı
maṣlaḥata idi ki hem beni ḳatl-i nefsden taḫlīṣ ve hem bir esīri maḳtūl olmaḳdan āzād
eylemekdür. Ammā bu senüñ gerçegüñ rūyı ve ṣūreti ḫabāẟetedür ki bunuñ ‘aksidür. Ve
seni sögdi dimekde ḳabāḥat var. Pes ke’enne ki beni sen sögmüşsün. Zīrā ben andan

411
işitdüm, sözini añlamadum idi. ‘Ale’l-ḫuṣūṣ ki bir vezīr-i nīk-maḥżarı baña ġamz
eyledüñ.
qëºH ¾¹TÎ Sw Hn pH ¾M qöA Sd±~¶ ù»nj ¾¨ kº H ¾Tÿ¬ Iµ§e » Ve ḥukemā gofteend ki dürūġ-ı
maṣlaḥat-āmīz bih ez-rāst-ı fitne-engīz. Ki, ḥarf-i beyān. Dürūġ-ı maṣlaḥat-āmīz iżāfeti
beyāniyyedür. Maṣlaḥat-āmīz vaṣf-ı terkībīdür āmīzīdenden. Āmīḫtenden degül [Redd-i
İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī]. Rāst-ı fitne-engīz de beyāniyyedür. Fitne-engīz vaṣf-ı
terkībīdür engīzīdenden. Engīḫtenden degül [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī].
a
Maḥṣūl-i fıḳrateyn: Ve ḥukemā vü ‘uḳalā dimişlerdür ki maṣlaḥat (33 ) ḳarışdurıcı ve
bitürici yalan, fitne ḳoparıcı gerçekden yegdür. Zīrā maṣlaḥatda ṣulḥ ve fitnede fesād
var. Beyt:
kļ¬ ¼§º q] ¾¨ k{IM þÃe kļ¬ »H ¾¨ k¹¨ ·A ½I{ ¾¨ oÀ
Ḥayf bāşed ki cüz nikū gūyed Her ki şāh ān koned ki ū gūyed
Ān, konedüñ muḳaddem mef‘ūlidür. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Ū, żamīri kiye rāci‘dür.
Maḥṣūl-i beyt: Her ol kimse ki şāh anuñ didügini eyleye ya‘nī şāh anuñ sözin duta ve
ḥayf u ẓulmdür ki ol kimse şāha eyi sözden ġayrı söz söyleye. Zīrā hem pādişāhı
vebālden ve hem kendini belādan ḳurtarur.
j¼M ¾T{¼º ·»kÄoÎ ·H¼ÄH ¡Iö oM : Sµ§e
ḤİKMET: Ber-ṭāḳ-ı eyvān-ı Ferīdūn nüvişte būd. Bunda ṭāḳ, kemerdür. Eyvān, aṣlında
hemzenüñ kesriyledür ammā ‘Acem fetḥ-i hemze ile oḳur köşk ma‘nāsına. Ferīdūn,
ḳadīm zamān pādişāhlarından bir pādişāhdur ki ekẟer-i rub‘-ı meskūn taḥt-ı taṣarrufında
idi. Babasına Ābtīn dirlerdi. Ḍaḥḥāk-i Mārān anı öldürüp omuzında biten yılanlara
beynisin yidürürdi. Zīrā her omuzında Allāhuñ emriyle kendi gevdesinden birer yılan
bitmişdi ve her bār ki aç olsalar tek durmayup yüzine ve başına çarparlardı. Ve hīç
nesne yemezlerdi, illā ādem beynisini. Bu cihetden her gün iki ādem helāk idüp anlara
beynisini yedürürlerdi. Ṣoñra ‘āḳil vezīri ẓuhūr eyledi ve ḥukemā ile meşveret eyledi ki
ādem beynisinden bedel bir nesne peydā eyleyeler ki bu ḳadar ādem ölmeye diyü. Keçi
oġlaġınuñ beynisini bedel bulup günde bir insān beynisini ve bir keçi beynisini
ḳarışdurup yidürürlerdi ki sākin olurdı. Ṣoñra Ferīdūn yetişüp yigit olunca ḫalḳ üzerine
cem‘ olup Ḍaḥḥāk-i nā-pāki ḳatl eyledi. Ve bu Ḍaḥḥāk Nūḥ ṭūfānından ṣoñra biñ yıl
ẓuhūr eyledi. Ve meẕkūr Ābtīn, Ṭaḥmūreẟ-i Dīv-bend neslinden idi. Ziyāde tafṣīlin
murād idinen Firdevsī Şāhnāmesine mürāca‘at eylesün. Dirler ki evvel merkebi ata
ṣıçradup ḳatır peydā iden Ferīdūndur. Ve derler ki beşyüz yıl salṭanat sürdi. Ve evvel
menāṣıb u merātib tertībini viren oldur. Ve el-‘uhdetü ‘ale’r-rāvī. [Meẟnevī]:
uM » k¹M ¸ÄoÎA ·I¿] nkº H Ïj u¨ ¾M kºIµº njHoM ÁH ·I¿]
Dil ender cihān-āferīn bend ü bes Cihān ey birāder nemāned be-kes
[Nemāned], fi‘l-i nefy-i müstaḳbel-i müfred-i ġā’ib; ḳalmaz dimekdür. Be-kes: Bā, ḥarf-
i ṣıla. Ender bunda, edāt-ı ṣıladur, bā ma‘nāsına. Cihān-āferīn vaṣf-ı terkībīdür
āferī[de]nden, cihān yaradıcı ma‘nāsına. Bend, fi‘l-i emr-i müfred-i muḫāṭabdur
bendīdenden. Bestenden degül [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali]. Vāvdan ṣoñra bes gelse ancaḳ
dimekdür, faḳaṭ ma‘nāsına. Maḥṣūl-i beyt: Ey birāder! Cihān kimseye ḳalmaz ya‘nī
dünyāda kimse ḳalmaz. Pes böyle olunca göñlüñi cihān yaradıcı Allāha baġla ancaḳ.

412
Zīrā bāḳī vü ḳā’im oldur, bākīsi fānīdür. Ḥāṣılı maḥabbete ve ta‘alluḳ-ı ḳalbe Ḫudādan
ġayrı lāyıḳ degül.
Sz¨ » jn»oQ ¼U ·¼a u¨ nIÃvM ¾¨ SzQ » Iúj ¦±¶ oM ¾Ã§U ¸§¶
Ki bisyār kes çün tü perverd ü küşt Mekon tekye ber-mülk-i dünyā vü püşt
Mekon, fi‘l-i nehy-i müfred-i muḫāṭab. Tekye taḳdīri tekye mekondur. Zīrā tekye
kerden ṭayanmaḳdur ya‘nī terkīble müsta‘meldür. Mülk-i dünyā lāmiyyedür. Salṭanat-ı
dünyā dimekdür yāḫud ‘izz ü cāh ü māl [ü] menāl murād ola. Püşt, tekyeye ma‘ṭūfdur.
Taḳdīri püşt mekondur. Arḳalanma dimekdür. ‘Aṭf-ı tefsīr şeklidür. Ki, ḥarf-i ta‘līl.
Bisyār kes, perverdüñ muḳaddem mef‘ūli ve fā‘ili dünyā. Ve çün tü mā-ḳabline ve mā-
ba‘dına ḳayd olmaḳ ḳābildür. Fe-te’emmel. Küşt, perverde ma‘ṭūfdur. Maḥṣūl-i beyt:
Mülk-i dünyāya i‘timād u istiẓhār eyleme. Zīrā çoḳ senüñ gibi kimseyi besledi ve
öldürdi. Ya‘nī çoḳ senüñ gibi terbiyet ü ri‘āyet idüp helāk eyledi. Beyt:
Swn»oQ ³jo¶ »j Áp»n o¬H nH¼h¶jo¶ foa
Swoü¯ »H ½jn»oQ o«¶ S£ÿ{pH Svú 70
¥Ii Á»n oM ¾a ·jo¶ SdU oM ¾a ¥IQ ·I] k¹¨ ¸TÎn ª¹ÀA ¼a
Çi ber-taḫt mürden çi ber-rūy-ı ḫāk Çü āheng-i reften koned cān-ı pāk
Çü, edāt-ı ta‘līldür, çünki ma‘nāsına. Āheng, elif-i memdūdıla bunda, ḳaṣd
ma‘nāsınadur. Reftene iżāfeti [maṣdaruñ] maṣdara iżāfeti ḳabīlindendür. Cān-ı pāk
beyāniyye ve konedüñ fā‘ili. Maḥṣūl-i beyt: Çünki cān-ı pāk bedenden gitmek ya‘nī
çıḳmaḳ ḳaṣdın eyleye ya‘nī mevt ü fevt muḳarrar ola; pādişāhlar gibi taḫt-ı serīr üzre
ölmek [ne], fuḳarā gibi būriyā ve rūy-ı ḫāk üzre ölmek ne. Ḥāṣılı ecele nisbet ekābirāne
ve faḳīrāne ölmek berāberdür. Belki fuḳarānuñ mevti eḫaffdur. Zīrā;
ÏWÓ0«Ó— «ÓdÓI3H¼« 3®ÚuÓ¦71dür ki üzerinde aġlar ve iñler bulınmaz ve mülk ü māl, ‘izz ü cāh
ḥasretini çekmez.
ÏIw kÅ ¾M »H RIλ pH k÷M kÄj JH¼hM Ho¹«T§Lw j¼µd¶ ·Iõ±w ·IwHoi ¥¼±¶ pH 夀 : SÄI§e
ḤİKĀYET:Yekī ez-mülūk-ı Ḫorāsān Sulṭān Maḥmūḍ-ı Sebüktigin-rā be-ḫˇāb dīd ba‘d
ez-vefāt-ı ū be-ṣad sāl. Ḫorāsān bir memleketüñ ismidür ki taḫt-ı salṭanatı Herīdür.
Herāt da derler. “Ḫorāsān şehir ismidür” diyen bilmezmiş (Redd-i Şem‘ī). Sulṭān
Maḥmūd bir meşhūr pādişāhdur ki Firdevsī Şāhnāmeyi anuñ adına dimişdür. Sebüktigin
b
babasınuñ nāmıdur. Kāf-ı evvel ‘Arabī ve ẟānī Fārisīdür (33 ) ve aralarındaki tā meftūḥ
ve mażmūm oḳınur. Taḳdīri İbni Sebüktigindür. Beyne’l-‘alemeyn vāḳi‘ olan ibni
lafẓını ḥaẕf eylemek lüġatlerinde şāyi‘dür. Be-ḫˇāb: Bā, ḥarf-i ẓarf ve ḫˇāb, düş
ma‘nāsınadur. Be-ṣad: Bā, ḥarf-i zā’id. Ya‘nī Ḫorāsān pādişāhlarından birisi Sulṭān
Maḥmūd-ı Ġaznevīyi düşinde gördi öldükden ṣoñra yüz yıl ya‘nī mevtinden ṣoñra yüz
yıl geçdi. Be-ṣad sālüñ ma‘nāsını “yüzinci yılda” diyen [‘indī] söylemiş (Redd-i Şem‘ī).
½k{ ¥Ii » j¼M ¾ThÄn »H j¼]» ¾±µ] ¾¨ Ki cümle vücūd-ı ū rīḫte būd ve ḫāk şode. Ki, ḥarf-i
beyān. Cümle, vücūda mużāf olıcak beyāniyye olur. Mużāf olmamaḳ da cā’iz. Ū, żamīr;

70
Çarḫ-ı merdüm-ḫˇār eger rūzī dü merdüm perverest / Nīst ez-şefḳat meger perverde-i ū lāġarest : İnsan
harcayıcı felek günde iki insan besler ancak, besledikleri zayıf kalırsa acıması yoktur.
71
Hadîs-i şerîf: “Fukarânın ölümü rahatıdır”.

413
Maḥmūda rāci‘dür. Rīḫte, ism-i mef‘ūl; dökülmüş dimekdür. Būd, idi ma‘nāsına edāt-ı
zamāniyyedür. Ve ḫāk şode, ḫāk olmış-ıdı. Gene būd muḳadderdür. Ya‘nī cemī‘-i a‘żāsı
çüriyüp ṭopraḳ olmuşdı.
jo¨ ¶ oʺ » kÄjo¬ µÀ ¾ºIhµza nj ·Iº¼`µÀ ¾¨ »H ·Iµza o«¶ Meger çeşmān-ı ū ki
hemçünān der-çeşmḫāne hemī gerdīd ve naẓar mī kerd. Meger, edāt-ı istiẟnādur, illā
ma‘nāsına. Çeşmān, elif ve nūnla cem‘i şāẓẓdur. Ū żamīri Sulṭān Maḥmūda rāci‘dür.
Ki, ḥarf-i beyān. Hemçünān, keẕālik ma‘nāsınadur. Ya‘nī ḥāl-i ḥayātında gibi. Der-
çeşmḫāne, göz evinde. Hemī gerdīd, çigzinürdi ve naẓar iderdi. Ya‘nī her yeri çüriyüp
ṭopraḳ olmuşdı. İllā gözleri çüriyüp ṭopraḳ olmamışdı ki ḥāl-i ḥayātında gibi göz
ḫānesinde çigzinürdi, daḫı naẓar iderdi.
Iµ§e oGIw Sā’ir ḥukemā. Sā’ir bunda, cemī‘ ma‘nāsınadur.
·A ®Ä»DU pH Ez-te’vīl-i ān. Ol düşüñ ‘ibāretinden.
kºkºI¶ q]Iø ‘Āciz māndend. ‘Āciz ḳaldılar. Ya‘nī te’vīline ḳādir olmadılar.
ÂzÄ»nj o«¶ Meger dervīşī. İllā bir dervīş te’vīlinde ‘āciz ḳalmadı.
jn»A ÁI\M S¶ki ¾¨ Ki ḫıdmet be-cāy āverd. Ki ḫıdmeti ya‘nī meẕkūr düşüñ ta‘bīrini
yerine getürdi. Ḥāṣılı aṣlı ile beyān eyledi.
Sÿ¬»Ve goft. Daḫı didi.
SvºHo«Äj IM y§±¶ ¾¨ SvºHo«º p¼¹À Henūz nigerānest ki mülkeş bā-dīgerānest. Henūz, el-
ān. Nigerān, ṣıfat-ı müşebbehedür ammā bunuñ gibi yerlerde ism-i fā‘il ma‘nāsını
virürler, ya‘nī nāẓır. Ki, ḥarf-i ta‘līl. Mülk, mīmüñ żammıyla bunda, salṭanat
ma‘nāsınadur. Ve şīn-ı żamīr; Maḥmūda rāci‘dür. Bā, bunuñ gibi yerlerde ẓarfiyyet
ifāde ider. Dīgerān, ġayrılar dimekdür. Ya‘nī Sulṭān Maḥmūd el-ān nāẓır u nigerāndur.
Zīrā mülki ve salṭanatı ġayrı kimselerdedür. Ḥāṣılı pādişāhlıġından ḥasretle ayrılduġı-y-
çün gene gözi andadur. [Ḳıṭ‘a]:
kºH ½jo¨ ¸Îj ¸Ã¶p oÄqM n¼¶ Iº uM
kºIµº ·Izº oM ¸Ã¶p Á»oM yÃTvÀ q¨
Bes nāmver be-zīr-i zemīn defn kerdeend
K’ez-hestiyeş be-rūy-ı zemīn [ber] nişān nemānd
Bes, bā-yı ‘Arabīnüñ fetḥiyle çoḳ dimekdür, bisyār ma‘nāsına. Nāmver, mīmüñ
sükūnıyla nāmlı ya‘nī adlı. Zīrā ver, nisbet ifāde ider. Zūrver gibi. Zorlı dimekdür.
Ba‘żılar didiler ki nām-āverdenden muḫaffefdür. ‘Alā-külli ḥāl meşhūr u nām-dār
dimekdür. Līkin böyle diyenlere i‘tirāż ḳābildür ki hemze-i memdūdeyi ḥaẕf eylemek
ma‘hūd degüldür egerçi ki Daḳāyıḳu’l-Ḥaḳāyıḳ ṣāḥibi elif-i memdūdenüñ ḥaẕfına niçe
yerde ḥükm eylemiş. Līkin da‘vāsı müsellem degül. Be-zīr: Bā, ḥarf-i ṣıla veyā ḥarf-i
zā’id. Zīr, alt ma‘nāsınadur. ‘Arabīde taḥt dirler. Zemīne iżāfet lāmiyyedür. Defn,
kerdeendüñ mef‘ūl-i ẟānīsi ve evveli bes nāmver ve ġayr-ı ṣarīḥi be-zīr-i zemīn. K’ez
aṣlında ki ezdür. Ki, ḥarf-i beyān. Hestī, varlıḳ ve vücūddan ‘ibāretdür. Ve yā, ḥarf-i
maṣdardur. Ve şīn, żamīr; nāmvere rāci‘dür. Be-rūy-ı zemīn: Bā, ḥarf-i ẓarf ve iżāfet
lāmiyyedür. Zemīn yerdür, arż ma‘nāsına. Ber, bānuñ ma‘nāsını te’kīddür. Ve cā’izdür
ki ber, ‘alā ma‘nāsına ola veyā edāt-ı te’kīd ola. Böyle olmaḳ evlādur. Bānuñ muṭlaḳ

414
ziyādesine ḥükm eyleyen zā’id ḥükm eylemiş (Redd-i Sürūrī). Nişān, ‘alāmet. Nemānd,
fi‘l-i nefy-i māżī; ḳalmadı dimekdür. Ḥāṣılı çoḳ meşhūr ve nām-dār kimseyi yer altında
[defn] eylediler ki anuñ varlıġından yer yüzinde nām u nişān ḳalmadı. Ya‘nī ḫayrāt [u]
ḥasenātdan kendini añdırur bir nesnesi ḳalmadı. “Bunda bes, besādan muḫaffef” diyen
‘indī söyledi (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali). “Bes bunda, ziyāde ma‘nāsınadur” diyen de
böyledür (Redd-i Şem‘ī). Be-rūyuñ bāsınuñ ziyādesine ḥükm idenler zā’id ḥükm
eylemişler (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali ve Sürūrī). “Ber bunda, ḳaṭ‘ā ma‘nāsınadur”
diyen[üñ] ḳaṭ‘ā sözini diñlemek cā’iz degül (Redd-i Şem‘ī).
kºIµº ·H¼hTwH »q¨ jn¼hM ·Iº¼a y¨Ii ¥Ii oÄp kºjoPw ¾¨ Hn ¾{¯ oÃQ ·H»
Ḫākeş çünān biḫōrd k’ez-ū üstüḫˇān nemānd V’ān pīr-i lāşe-rā ki sipordend zīr-i ḫāk
Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Ān pīr-i lāşe işāretdür Maḥmūda dünyāda. Lāşe, Türkīce leş
ma‘nāsınadur ve rā, edāt-ı mef‘ūl. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Sipordend, fi‘l-i māżī-i cem‘-i
ġā’ib. Bunda, teslīm eylediler dimekdür. Ḫākeş żamīri pīr-i lāşeye rāci‘dür. K’ez-ū: Ki,
ḥarf-i beyān ve ū, żamīr. Gene pīre rāci‘dür. Üstüḫˇān, hemzenüñ ve tānuñ żammı ve
sīnüñ sükūnı ve ḫānuñ revm-i [żammeye] fetḥiyle ve vāv-ı resmīyle kemikdür ya‘nī
süñük. Maḥṣūl-i beyt: Daḫı ol lāşe ḳocayı ya‘nī Maḥmūdı ki yer altına teslīm ü defn
eylediler; ḫāk anı şöyle yedi ki andan kemik bile ḳalmadı ya‘nī mürūr-ı eyyāmla ṭopraḳ
oldı. “Pīr, bunda süst ü ża‘īf ma‘nāsınadur ve lāşe cism ma‘nāsına” diyen ‘indī söylemiş
[Redd-i Şem‘ī]. Ve “lāşe lāşīden muḫaffefdür” diyen de iẟrince gitmiş [Redd-i Şem‘ī ve
Kāfī].
kºIµº ·H»oÃ{¼º ¾¨ S{m¬ ÂvM ¾ao¬ oÃhM ·H»o{¼º foÎ ³Iº Swkºp
Gerçi besī güẕeşt ki Nūşīrevān nemānd Zindest nām-ı ferruḫ-ı Nūşirrevān be-ḫayr
Zinde, zānuñ kesriyle diri dimekdür; ḥayy ma‘nāsına. Bunuñ gibi yerlerde hā-yı
resmīyle hemze-i müctelibe kitābet olunmamaḳdur ḳā‘ide. Līkin şurrāḥ cemī‘ān kitābet
a
eyledükleri içün kitābet (34 ) eyledük nādānlar ḫaṭāmuza ḥaml eylemesinler diyü.
Nām-ı ferruḫ beyāniyyedür. Nām-ı mübārek dimekdür. Baḥrü’l-Ġarāyibde ferruḫ, ḳutlu
ve mübārek dimiş. İbni Seyyid ‘Ali ḳutlıyı ‘aṭf-ı tefsīr [añlamayup] ḳutluyı ḳavī
ma‘nāsına, ya‘nī ḳuvvetlü, vāvuñ teşdīdiyle añlamış [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali].
Nūşirrevāna iżāfeti lāmiyyedür. Bunuñ [gibi yerlerde] rānuñ teşdīdiyle meşhūrdur.
Nūşīrevān da cā’izdür taḫfīfle. Nūşīnrevān da cemī‘an Nūşīrevāndan müştaḳdur. Be-
ḫayr, zindeye müte‘allıḳdur. Besī, çoḳ dimekdür. Ya‘nī çoḳ zamān. Güẕeşt, fi‘l-i māżī-i
müfred-i gā’ib; geçdi dimekdür. Maḥṣūl-i beyt: Nūşirrevānuñ mübārek adı ḫayırla
diriydi ya‘nī ‘ālemde ḫayırla añılur egerçi zamān geçdi ki Nūşirrevān ḳalmadı ya‘nī fevt
oldı. “Nemānd” lafẓını fevt oldı ma‘nāsında isti‘mālleri şāyi‘dür. Türkīde ba‘żı yerlerde
fevt oldı diyecek yerde “ḳalmadı” dirler. Pes, “dünyāda ḳalmadı” diyen bu isti‘māli
bilmez imiş ki “dünyāda” lafẓını taḳdīr eylemiş (Redd-i Şem‘ī). Ba‘ż-ı tevāriḫde
yazmışlar ki selāṭīn-i māżiyyede Nūşirrevān gibi ‘ādil ü munṣıf pādişāh gelmemiş. Ḳırḳ
sekiz yıl miḳdārı salṭanat sürdi. Ḳırḳıncı yıl ḥażret-i Muḥammed ṣallallāhu te‘ālā ‘aleyhi
ve sellem ẓuhūra geldi ve andan ṣoñra sekiz yıl yaşadı. Ve ḥażret-i Peyġamber anuñ
salṭanatı zamānında dünyāya gelmesi ile faḫr eylemişdür. Anuñ [gibi] menāḳıb u eẟeri
çoḳ pādişāh dünyāya gelmemişdür.
kºIµº ·°Î kÄA oM ªºIM ¾¨ oTzÃQ ·Hp oµø nIµ{ SµÃ¹ü » ·°Î Á H ¸¨ ÁoÃi
Z’ān pīşter ki bāng ber-āyed fülān nemānd Ḫayrī kon ey fülān u ġanīmet şumār ‘ömr

415
Ḫayrī: Yā, ḥarf-i vaḥdet veyā tenkīr. Kon, fi‘l-i emr-i müfred-i muḥāṭab, eyle dimekdür.
Fülān, elfāẓ-ı kināyedendür. Ya‘nī insān tesmiye olınan isimlerden kināyetdür. Bunda
münādā vāḳi‘ olmış. Vāv, ḥarf-i ‘aṭf. Şumār, fi‘l-i emr-i müfred-i muḫāṭab. ‘Ömr
mef‘ūl-i evveli; ġanīmet, mef‘ūl-i ẟānīsi. Z’ān, ez-āndan muḫaffefdür. Bāng, āvāz
ma‘nāsınadur. Ber-āyed, çıḳar dimekdür. “Yuḳaru gele” diyen ġalaṭ söyledi (Redd-i
Şem‘ī). Bu iki beyt de nemānduñ ma‘nā-yı lāzımīsi oldı. Ya‘nī fevt oldı dimekdür.
Maḥṣūl-i beyt: Ey fülān! Dünyāda ṣaġ olup diri iken ḫayr eyle ve ‘ömri ve ḥayātı
ġanīmet bil ol günden evvelrek ki āvāz çıka ki fülān ḳalmadı ya‘nī öldi. Ḥāṣılı ḫalḳ
senüñ içün, “fevt oldı” dimekden evvel dünyāda ḫayrāt u ḥasenāt eyle.
Á»oM¼i » k¹±M yºHnjHoM o«Äj » oãe » j¼M ½IU¼¨ ³kù{ Hn ÁH ½jHq§±¶ : SÄI§e
ḤİKĀYET: Melikzāde’ī-rā şenīdem kūtāh būd u ḥakīr ve dīger birāderāneş bülend ü
ḫūb-rūy.
Melikzāde, pādişāhzāde dimekdür. Ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Ve hemze, ḥarf-i tevessül. Ve
rā, edāt-ı mef‘ūl. Kūtāh, elifle ve elifsüz ḳıṣa dimekdür, ḳaṣīr ma‘nāsına. Bülend,
yüksek. Bunda, boylı ma‘nāsı murāddur. Ḫūb-rūy, vaṣf-ı terkībīdür; güzel yüzlü
ma‘nāsına. Maḥṣūl-i terkīb: Bir pādişāhzādeyi işitdüm ki ḳıṣa boylıydı ve naẓarda ve
görinişde ḥaḳīr ve kendiden ġayrı ḳardaşları boylı ve güzel yüzlü idi. Ya‘nī bir ḫuṣūṣda
kendiye beñzemezlerdi.
jo¨ oʺ Á» nj ýIÿhTwH » SÃÀ Ho§M xnkQ ÁnIM Bārī pedereş be-kerāhiyet ü istiḫfāf der-vey
naẓar kerd. Bār bunda, kerre ma‘nāsınadur ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Bir kerre dimekdür. Be-
kerāhiyet: Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Kerāhiyet, taḫfīf-i yāyla maṣdardur keriheden ya‘nī
‘alime bābından çirkinlik ma‘nāsına. İstiḫfāf, istif‘āl bābından maṣdardur. Bunda
ḥaḳāret ma‘nāsını murāddur. Der, ḥarf-i ṣıladur, bā ma‘nāsına. Vey żamīri püser-i
kūtāha rāci‘dür. Naẓar kerdüñ fā‘ili pederidür. Maḥṣūl-i terkīb: Bir kerre babası
ḳardaşları yanında buña ḥaḳāret naẓarıyla baḳdı.
SÎIÄ nj SwHoÿM ovQ Püser be-firāset der-yāft. Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Firāset, zīreklikdür.
Der-yāft, fi‘l-i māżī-i müfred-i ġā’ibdür ef‘āl-i ḳulūbdan; añladı ma‘nāsına. Ma‘lūm ola
ki yāft, der ḥarfiyle müsta‘mel olunca ef‘āl-i ḳulūbdan olur, tefaṭṭun ma‘nāsına. Ammā
ḥarf-i dersüz müsta‘mel olunca bulmaḳdur, vicdān ma‘nāsına. Fa’ḥfaẓ. Püser pederinüñ
aña ḥaḳāret naẓarıyla baḳdugını añladı. Ya‘nī babası bunuñ ḫˇār u ḥaḳīr olduġına
müte‘allıḳ bir nesne söylemedi lākin ḳalbinden geçürdi. Ke’enne ki göñlünden “ne
olaydı ki bu da ḳardaşları gibi olaydı” dimek gelmiş. Püser, ‘āḳil ü zekī olduġından
babasınuñ żamīrini añladı.
k¹±M ·HjIº pH ¾M k¹¶joi ½IU¼¨ nkQ ÁH Sÿ¬ » ve goft: Ey peder! Kūtāh-ı ḫıredmend bih ez-
nādān-ı bülend. Daḫı püser-i ḥaḳīr didi: Ey peder! ‘Aḳıllı kūtāh cāhil bülendden yegdür.
oT¿M SµÃ£M oT¿¶ S¶I£M ¾aoÀ ¾º Ne herçi be-ḳāmet mihter be-ḳıymet bihter. Öyle degüldür
ki ḳāmetde uluraḳ olan ḳıymet ü bahāda yegrek ve artuḳraḳ ola, görmez misin.
ÏWÓHšÅ2 3qšÅHÚ¼«ÓË ÏWÓHšÅEÓì 3®U]A¼« Eş-şātü naẓīfetün ve’l-fīlü cīfetün. Bu iki fıḳranuñ her birisi birer
mübtedā ve ḫaberden mürekkebdür. Şāt, ḳoyundur. Naẓīfe, pāk ve ṭāhir ma‘nāsına. Ve
fīl, mu‘arreb-i pīldür, ma‘rūf. Cīfe, murdār ma‘nāsınadur. Bu iki cümle mā-ḳablinde iki

416
cümleye ‘illetdür; belki tenvīr [ü] tavżīḥdür. Ya‘nī ḳoyun küçükdür ammā ṭāhirdür ve fīl
büyükdür ammā murdārdur. Beyt:
¯q¹¶ » Hnk¤ ¾±²Hk¹ø ´Êø¯ ¾ºH » n¼ö Æn¯H ÏIL] ®¤H
an
Le-a‘ẓamü ‘indellāhi ḳadr ve menzilā Eḳallü cibāli’l-arżi Ṭūrün ve innehu
Eḳall, lüġatde ism-i tafḍīldür azıraḳ ma‘nāsına. Ammā bunda aṣġar murāddur. Küçükrek
(34b) dimekdür. Lafẓen merfū‘ mübtedā. Cibāl, cebelüñ cem‘idür. Ṭaġlar dimekdür.
Lafẓen mecrūr mużāfun ileyhdür. Arż da böyledür. Ṭūr, lafẓen merfū‘ ḫaber-i
mübtedādur. Süryān dilinde ve ‘Arab dilinde Ṭūr ṭaġına dirler. Ammā bunda murād
Ṭūr-ı Sīnadur ki Medīnede bir cebelüñ ismidür ki ḥażret-i Mūsā peyġamber anda Allāh
kelāmını istimā‘ eyledi. Ve innehu: Vāv, ḥarf-i ḥāl, inne ismiyle ki Ṭūra rāci‘ żamīrdür.
Mıṣrā‘-ı ẟānīye merhūndur. Le-a‘ẓamü: Lām, ḥarf-i te’kīd ve a‘ẓamü lafẓen merfū‘
ḫaber-i innedür. Ve inne ismiyle, ḫaberiyle maḥallen manṣūb ḥāldür Ṭūrdan. ‘İnde,
a‘ẓama müte‘allıḳ mużāfdur lafẓatullāha. Ḳadran manṣūbdur temyīzlikle ve menzilā aña
ma‘ṭūf. Maḥṣūl-i beyt: Bu beyt tenvīr ider mā-ḳablinde meẕkūr olan Fārisī ve ‘Arabī
cümleleri. Ya‘nī yer yüzinde olan ṭaġlaruñ küçügi Ṭūr-ı Sinīndür. Ḥālbuki Allāh ḳatında
ḳadr [ü] mertebe cihetinden sā’ir ṭaġlardan uluraḳdur. Zīrā Allāhü te‘ālā Ḳur’ānda
anuñla ḳasem eylemişdür bir iki yerde. Ve ḥażret-i Mūsā ile tekellüm ve aña tecellī anda
vāḳi‘ olur. Pes şāhzāde dir ki ben de küçügüm ammā pür-hünerim. Ḳıṭ‘a:
¾MoÎ ¾±MH ¾M Áp»n Sÿ¬ IºHj oü¯ ¾¨ Ákù{ ·A
Goft rūzī be-eblehī ferbih Ān şenīdī ki lāġar-ı dānā
Lāġar-ı dānā beyāniyye ve mıṣrā‘-ı ẟānīye merhūn. Rūzī: Yā ḥarf-i vaḥdet. Bā, ḥarf-i
ṣıla. Ve ebleh, aḥmaḳ. Ferbih, fānuñ fetḥiyle ve rānuñ sükūnı ve bānuñ kesri ve hā-yı
aṣliyye ile semiz dimekdür. Maḥṣūl-i beyt: Ol sözi işitdüñ mi ki arıḳ ‘ālim bir gün bir
semiz eblehe didi. Ya‘nī ne didügini işitdüñ mi.
¾M oi Á H ¾±Ä¼ö pH ·Iº¼`µÀ j¼M þÃ÷ò o¬H ÁpIU Kw H
Hemçünān ez-ṭavīle’ī ḫar bih Esb-i Tāzī eger ża‘īf büved
Esb-i Tāzī, ‘Arabī at. Zīrā Tāzī, ‘Arabī dimekdür. ‘Arab dimek degül (Redd-i Şem‘ī).
Hemçünān, ża‘īflıġla bile dimekdür. Ṭavīle ma‘rūf ve hemze iżāfet içün gelmişdür. Ḫar,
ḥimārdur. Bih, yeg dimekdür. Maḥṣūl-i beyt: Maḳūl-i ḳavl bu beytdür. ‘Arabī at eger
ża‘īf de olursa böyle iken bir ṭavīle merkebden yegdür ve maḳbūl. Bu iki beytüñ
ḳāfiyesinde rā ve bā lüzūm-ı mālā-yelzem vāḳi‘ olmış. Ve hā, ḥarf-i reviyy. Ḥāṣılı
ḳāfiye-i ma‘mūledür tecezzā ṭarīḳıyla. Te’emmel tedebber. “Ṭavīle’īde hemze ḥarf-i
vaḥdetdür” diyenler ġalaṭ söylemişler [Redd-i Sürūrī ve Şem‘ī ve Kāfī].
kºkÃ\ºoM ·I\M ·HnjHoM » kºkÄk¹vPM S²»j ·I¨nH » kÄk¹hM nkQ Peder biḫandīd ve erkān-ı devlet
bipesendīdend ve birāderān be-cān birencīdend. Maḥṣūl-i terkīb: Püser-i ḥaḳīr meẕkūr
neẟr ü naẓmı oḳıyınca babası ẕevḳinden güldi ve erkān-ı devlet ya‘nī anda ḫāżır olan
[ekābir] begendiler ve ḳardaşları cān [u] göñülden incindiler. Be-cān dimek cān u
göñülden dimekdür. Naẓm:
k{IM ¾Tÿ¿º xo¹À » KÃø k{IM ¾Tÿ«º ¸hw jo¶ IU
‘Ayb u hünereş nühüfte bāşed Tā merd süḫan negofte bāşed

417
Tā, ḥarf-i tevḳīt, mādām ma‘nāsına. Merd, mübtedā. Negofte: Nūn, ḥarf-i nefy. Gofte
māżīden ḳısımdur, söylemiş [dimekdür]. Ḥarf-i nefyle söylememiş dimekdür. Fā‘ili
taḥtında merde rāci‘dür. [Süḫan muḳaddem mef‘ūlidür. Bāşed, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i
ġā’ib; ola dimekdür. Fā‘ili taḥtında merde rāci‘ żamīrdür]. ‘Ayb mübtedā; hüner aña
ma‘ṭūf. Şīn-ı żamīr; merde rāci‘dür. Nühüfte māżīden ḳısımdur, müfred-i ġā’ib. Gizli
dimekdür. Fā‘ili taḥtında ‘ayb [u] hünere tenāzu‘ ṭarīḳıyla rāci‘ żamīrdür. Bāşedüñ de
fā‘ili böyledür. Maḥṣūl-i beyt: Mādām ki kişi söz söylememiş ola; ‘ayb u hüneri nühüfte
[vü] maḫfī olur. Ḥāṣılı kişinüñ ‘ilmi ve ma‘rifeti kelimātından añlanur. Nite[ki]
dībācede zebān der-dehān beytinde geçdi.
k{IM ¾Tÿi ª¹±Q ¾¨ kÄI{ SvòIi ¾¨ oL¶ ·Iµ¬ ¾zÃM oÀ
Şāyed ki peleng-i ḫofte bāşed Her bīşe gümān meber ki ḫālīst
Bīşe, bā-yı ‘Arabīnüñ kesriyle lafẓ-ı ‘Arabīdür. ‘Acemce mīşe dirler ve Türkīce meşe
derler, ma‘rūfdur. Gümān, meberüñ muḳaddem mef‘ūlidür. Ki, ḥarf-i beyān. Ḫālī, boş
dimekdür, tehī ma‘nāsına. Şāyed, lāyıḳ ve cā’iz ma‘nāsınadur. Ki, ḥarf-i beyān. Peleng,
bā-yı ‘Acemīnüñ fetḥiyle ḳaplan dimekdür. Ḫofte, yatmış ve uyumuş dimekdür.
Maḥṣūl-i beyt: Her meşeyi ḫālī vü tehī ya‘nī bir yırtıcı ḥayvāndan boş ṣanma. Cā’iz ki
içinde peleng yatmış ve uyumuş ola. Ba‘żı nüsḫada bīşe yerine pīse düşmüş, bā-yı
‘Acemī ve sīn-i mühmele ile alaca ma‘nāsına. Ve ki ḫālīst yerine nihālī düşmüş nūnuñ
fetḥiyle ve kesriyle ḳaplan derisi şeklinde olan ḫalı ma‘nāsına. Pes peleng mużāf okunur
iżāfet-i beyāniyye ile. Maḥṣūl-i beyt: Her alacayı gümān iltme nihālīdür ya‘nī her alaca
gördügüñi nihālī ṣanma. Cā’izdür ki yatmış ve uyumuş ola, ḳaplan ola ol gördügüñ
alaca. Ma‘nā-yı evvele göre pelengüñ iżāfetini tecvīz eyleyen bī-fā’ide tecvīz eylemiş
[Redd-i Kāfī ve Şem‘ī]. Bu iki beyti rubā‘ī diyü yazan evzān-ı şi‘rden hīç ḫaber-dār
degülmiş [Redd-i Sürūrī ve Şem‘ī].
j¼µº Á»n K÷Š¹µ{j Ho§±¶ Rk¶ ·Anj ¾¨ ³kù{ Şenīdem ki der-ān müddet melik-rā
düşmenī ṣa‘b rūy nümūd. Düşmenī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Ve ṣa‘b, ṣāduñ fetḥi ve ‘aynuñ
sükūnıyla ṣarp ma‘nāsınadur, ya‘nī şedīd. Rūy, nümūduñ muḳaddem mef‘ūlidür. Ya‘nī
a
işitdüm ki ol (35 ) müddetde ki püser-i ḥaḳīr bu kelimātı eyledi; pādişāha bir ṣarp
düşmen yüz gösterdi ya‘nī bir ḳavī ḫaṣm ẓāhir oldı. “Bunda nümūd māżīdür nümāyīden
ma‘nāsına” diyen lüġat-i ‘Acemden ḫaber-dār degülmiş (Redd-i İbni Seyyid ‘Ali). Ve
“ṣa‘b-rūy vaṣf-ı terkībīdür, şedīdü’l-ḫuṣūmet dimekdür” diyen ziyāde kec yürimiş
[Redd-i İbni Seyyid ‘Ali].
Sÿ¬ » j¼M ovQ ·A kúI¿] ·Hkö nj KwH ¾¨ Âv¨ Ï»H kºjn»A ´¿M Á»n o§z² »j ·¼a Çün dü leşker
rūy behem āverdend evvel [kesī] ki esb der-meydān cehānīd ān püser būd ve goft.
Leşker, ma‘rūf, ‘Arabī. ‘Askerdür ‘ayn [u] sīn-i mühmele ile. Rūy, āverdendüñ mef‘ūl-i
ṣarīḥi ve behem ġayr-ı ṣarīḥi. Kesī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Esb,
cehānīdüñ muḳaddem mef‘ūli ve der-meydān ẓarf-ı mekānı. Cehānīdde elif ve nūn ḥarf-
i ta‘diyedür. Zīrā, cehīd fi‘l-i māżī-i müfred-i ġā’ibdür; ṣıçradı ma‘nāsına. Cehānīd,
ṣıçratdı dimekdür. Cehānīd, cīm-i ‘Arabīnüñ fetḥiyledür. [Cīm-i ‘Acemīyledür] diyen
bilmezmiş [Redd-i Şem‘ī]. Evvel mübtedā ve “ān püser būd” ḫaberi. Maḥṣūl-i terkīb:
Çünki iki ‘asker birbirine yüz getürdiler, ya‘nī rū-be-rū oldılar. Ḥāṣılı muḳābil oldılar.
Evvel bir kimse ki ṣavaş meydānında atın ṣıçratdı ol püser idi ve didi. Ya‘nī bu ḳıṭ‘ayı
oḳudı. Ḳıṭ‘a:

418
¸¶ SzQ ¹ÃM ª¹] p»n ¾¨ ´{IM ¸¶ ¾º ·A
Áow ¹ÃM ·¼i ¥Ii ·Iö nkºI¨ ´¹¶ ·A
Ān ne men bāşem ki rūz-ı ceng bīnī püşt-i men
Ān menem k’ender meyān-ı ḫāk ḫūn bīnī serī
[Ne], ḥarf-i nefy. Ma‘nā cihetinden bāşem fi‘line muḳayyeddür. Taḳdīri ān men
nebāşemdür veyā men ān [ne]bāşem. Fi‘lden münfaṣıl olmaġla hā-yı resmīyle yazıldı.
Rūz-ı ceng lāmiyye. Bīnī, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i muḫāṭabdur bīnīdenden; görürsin
dimekdür ḫiṭāb-ı ‘āmm ṭarīḳıyla. Püşt-i men lāmiyye. K’ender aṣlında ki enderdür;
żarūret-i vezn içün muttaṣıl oldı. Meyān-ı ḫāk lāmiyyedür yā-yı baṭnıla. Ḫūn, ḫāke
ma‘ṭūf. Serī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Maḥṣūl-i beyt: Püser didi: Ben ol kimse degülem ki
ṣavaş güninde benim arḳam göresin, ya‘nī ḳaçar degülem. Belki ben ol kimseyem ki
ḫāk ü ḫūn beyninde bir baş görürsin ya‘nī ol gördügüñ baş benüm başumdur. Ḥāṣılı
meydān güninde düşmenle ṣavaş idüp kellesin ḫāk ü ḫūn meyānında ġalṭān idenem,
firār idenlerden degülem.
k¹¨ ¶ ÁpIM yļi ·¼hM jnA ª¹] ¾¨ ·I¨
Áo§z² ·¼hÄ jqÄo«M ¾§ºH» ·Hkö p»n
K’ān [ki] ceng āred be-ḫūn-ı ḫˇīş bāzī mī koned
Rūz-ı meydān v’ān ki bügrīzed be-ḫūn-ı leşkerī
K’ān: Ki, ḥarf-i ta‘līl. Ān, ism-i işāretdür muḳadder kese. Taḳdīri k’ānkes kidür. Bāzī,
oyuna dirler. Rūz-ı meydān, bāzī mī koned ve ceng ārede ve bügrīzede ẓarf olmaġa
ḳābildür. Leşkerī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Maḥṣūl-i beyt: Ben ḳaçup firār idenlerden degülem.
Zīrā ol kimse ki ṣavaş getürür ya‘nī ṣavaş ider; kendi ḳanı ile oyun ider ya‘nī kendi ḳanı
ile oynar meydān güninde. Ammā ol kimse ki meydān cenginden ḳaçar; bir leşkerüñ
ḳanı ile oynar. Ceng peydā iden kendiye ḳıyar ammā cengden ḳaçan tamām-ı ‘askere
ḳıyar. Zīrā anuñ ḳaçmasıyla tamām-ı ‘askere inhizām lāzım gelür.
SiHk¹ÃM ½kÄjnI¨ ·Hjo¶ pH k¹a ¹U » jp ¸µ{j ½IPw oM » Sÿ«M ¸ÄH Īn bigoft ve ber-sipāh-ı
düşmen zed ve tenī çend ez-merdān-ı kār-dīde biyendāḫt. Ya‘nī bu beytleri söyledi ve
kendini düşmen leşkerine urdı ya‘nī düşmene bir kerreden ḥamle ve hücūm eyledi. Ve iş
ve ṣavaş görmüş erlerden bir niçe teni ya‘nī şaḫṣı yıḳdı. Ḥāṣılı bir niçe bahādır ḳatl
eyledi.
Sÿ¬ » kÃw¼LM S¶ki ¸Ã¶p k¶A nkQ yÃQ ·¼a Çün pīş-i peder āmed zemīn-i ḫıdmet bibūsīd
ve goft. Bu işlerden ṣoñra çünki babası yanına geldi, ḫıdmet yerini öpdi ve didi. Ya‘nī
ṭarīḳ-ı edebi babası öñinde ri‘āyet idüp bu ḳıṭ‘ayı söyledi. Ḳıṭ‘a:
ÁnHk¹Pº o¹À ÂT{nj IU j¼µº oãe S¹¶ }h{ ¾¨ ÁH
Tā dürüştī hüner nepindārī Ey ki şaḫṣ-ı menet ḥaḳīr nümūd
Ey, ḥarf-i nidā. Münādā maḥẕūf. Taḳdīri ey kimsedür. Ki, ḥarf-i rābıṭ-ı ṣıfat. Şaḫṣdan
murād vücūddur. Menet: Tā, żamīr-i ḫiṭāb. Nümūd, fi‘l-i lāzım; göründi dimekdür. Tā,
edāt-ı tenbīh. Āgāh ol, ṣakın dimekdür. Dürüşt, iri dimekdür, cesāmetden kināyetdür.
Nepindārī, fi‘l-i nefy-i müstaḳbel-i müfred-i muḫāṭab pindārīdenden. Pindāştenden
degül [Redd-i İbni Seyyid ‘Ali]. Ẓann eyleme[ye]sin dimekdür. Maḥṣūl-i beyt: Ey şol
kimse ki benüm şaḫṣum ve vücūdum saña ḥaḳīr göründi, ġāfil olma! Gevde irilügini

419
hüner ẓann eylemeyesin. Ya‘nī her iri gevdeli ehl-i hüner olmaz; küçük gevdeli bī-
hüner olmaz. Ḥāṣılı şecā‘at ü besālet dād-ı Ḥaḳdur, cesāmete ve ‘adem-i cesāmete göre
degüldür. Beytüñ evvelinde ki kelimesini münādā i‘tibār idüp ma‘nāsını “ey kimse
benüm şaḫṣum saña ḥaḳīr göründi” diyen istiḳāmet-i ma‘nādan āgāh degül imiş [Redd-i
b
İbni Seyyid ‘Ali]. Bu beyt, ḥikāye evvelinde babası kendiye ḥaḳāret naẓarıyla (35 )
baḳduġına nāẓırdur. Dürüşti bunda ġılẓet ve ḫuşūnet ma‘nāsına aḫẕ eyleyen ġılẓet
eylemiş [Redd-i Sürūrī].
ÁnH»oQ »I¬ ¾º ·Hkö p»n kÄA nI§M ·Iö oü¯ Kw H
Rūz-ı meydān ne gāv-ı pürvārī Esb-i lāġar-miyān be-kār āyed
Esb-i lāġar-miyān iżāfetle tavṣīf-i terkībīdür. Lāġar-miyān vaṣf-ı terkībīdür. Orta arıḳ at
ya‘nī ne ḳatı semiz ve ne ḳatı arıḳ. Zīrā ḳatı semiz olunca aġırlıġından ḥareket idemez
ve ḳatı arıḳ olunca ża‘fından ḳımıldayamaz. Pes ne ḳatı semiz gerek ve ne ḳatı arıḳ. Be-
kār: Bā, ḥarf-i ṣıla ve kār, īhām ṭarīḳıyla meẕkūrdur. Zīrā işe ve ṣavaşa şāmildür. Niteki
merdān-ı kār-dīde geçdi. Be-kār āyed mıṣrā‘-ı ẟānīye merhūndur. Rūz-ı meydāndan
murād ṣavaş günidür iltizāmen. Gāv, ṣıġırdur ki ‘Arabca baḳar dirler. Pürvārī, yā-yı
nisbīyle besili ma‘nāsınadur. Ya‘nī ẕebh eylemek içün besledükleri ḥayvān. Maḥṣūl-i
beyt: Orta arıḳ at meydān güninde işe ve ṣavaşa gelür ya‘nī yarar; semiz besili ṣıġır
yaramaz. Ḥāṣılı ceng atları ne ḳatı semiz gerek ne ḳatı arıḳ. Esb-i lāġar-miyānuñ
ma‘nāsını “ya‘nī der-miyān-ı meydān” [diyen] ġarīb Fārisī bilürmiş, ṭayyibe enfāsuhu
[Redd-i İbni Seyyid ‘Ali]. Ve “beli arıḳ at işe gelür meydān güninde ve cevelān güninde
ince bellü at işe yarar” diyenler ‘indiyāne söylemişler. (Redd-i Sürūrī ve Şem‘ī).
kºjo¨ qÄo¬ ª¹ÀA ÁH ¾ÿGIö ¥kºH ·I¹ÄH » j¼M nIÃvM ¸µ{j ½IPw ¾¨ kº H ½jn»A Āverdeend ki sipāh-ı
düşmen bisyār būd ve īnān endek. Ṭā’ife’ī āheng-i gürīz kerdend. Ṭā’ife’ī: Yā, ḥarf-i
vaḥdet ve hemze ḥarf-i teveṣṣül-i āheng. Gürīz, ism-i maṣdardur gürīzīdenden.
Gürīḫtenden degül [Redd-i Sürūrī ve Şem‘ī]. Ḳaçma ma‘nāsına. Maḥṣūl-i terkīb:
Rivāyet eylemişlerdür ki düşmenüñ ‘askeri çoḳ ve bunlar az idi. Bunuñ ‘askerinden bir
bölügi ḳaçmaḳ ya‘nī firār ḳaṣdın eylediler.
kÃ{¼Pº ·Iºp ¾¶I] IU kÃ{¼§M ·Hjo¶ ÁH Sÿ¬ » jqM ÁH ½o÷º ovQ Püser na‘ra’ī bized ve goft: Ey
merdān bikūşīd tā cāme-i zenān nepūşīd. Püser bunlaruñ ḳaçmaġa ḳaṣdın görünce bir
na‘ra urdı ya‘nī ḥayḳırdı ve didi: Ey ṣavaş erleri çalışuñ ya‘nī ṣavaşdan ḳaçmañ, tā kim
‘avratlar libāsın giymeyesüz. Zīrā ḳaçmaḳ erlerüñ ‘aybıdur. Ba‘ż-ı nüsaḫda tā yerine yā
düşmüş altında iki noḳṭa ile ve nepūşīd yerine nūnla bipūşīd düşmüş bāyla. Ya‘nī kūşiş
eyleñ veyā ‘avratlar libāsını geyiñ. Tā cāme-i zenān nepūşīd işāretdür şol ḳıṣṣa[ya] ki
ceng maḥallinde ḳaçana zen libāsını geydürüp teşhīr eyledüklerine.
k¹TÎ IÄ oÿË ¸µ{j oM p»n ·H nj ´À ¾¨ ³kù{ kºjo¨ ¾±µe nIM ¦ÃM » Sz¬ RjIÄp n¼¿U »H ¸Tÿ«M HoºHnH¼w
Süvārān-rā be-goften-i ū tehevvür ziyādet geşt ve be-yek bār ḥamle kerdend. Şenīdem
ki hem der-ān rūz ber-düşmen ẓafer yāftend. Süvārān, cem‘-i süvārdur; atlılar dimekdür.
Ve rā, edāt-ı taḫṣīṣ. Atlılaruñ dimekdür. Be-goften-i ū: Bā, ḥarf-i sebeb ve iżāfet
maṣdaruñ fā‘ilinedür. Tehevvür, tefe‘ül bābından maṣdardur. Bī-pervā bir şey’e duḫūle
dirler. Bunda murād hücūm u iḳdāmdur. Bā, ḥarf-i te’kīd. Yek bār, def‘aten ya‘nī bir
uġurdan. Ẓafer, ġalebe ma‘nāsınadur. Maḥṣūl-i terkīb: Atlılaruñ, püserüñ söylemesi
sebebiyle tehevvüri ziyāde oldı ve bir uġurdan ḥamle vü hücūm eylediler. İşitdüm ki
hemān ol gün düşmen üzerine ẓafer buldılar ya‘nī anlara ġalebe eylediler.

420
yļi k¿ø ²» IU jo¨ yÃM oʺ p»n oÀ » SÎo¬ nI¹¨nj » kÃw¼LM yµza » ow ¦±¶ Melik ser ü
çeşmeş bibūsīd ve der-kinār girift ve her rūz naẓar-ı bīş kerd tā velī‘ahd-i ḫˇīş. Der-kinār
girift, ḳucdı dimekdür. Der-āġūş kerd dimekdür. Tā, ḥattā ma‘nāsınadur. Velī, bunda,
ḥākim ma‘nāsınadur ve ‘ahd, zamān dimekdür. Ḫˇīş, kendi ve bundan ṣoñra bir kerd
muḳadderdür. Ḥāṣılı püser bu ḳadar hünerler eyledükden ṣoñra pādişāh başını ve gözini
öpdi ve daḫı anı ḳoçdı ve her gün naẓar [u] iltifātını aña ziyāde eyledi. Ḥattā kendi
zamānınuñ ḥākimi eyledi. Ḥāṣılı ṣaġlıġında yerini aña ta‘yīn eyledi. Der-kinār giriftüñ
ma‘nāsı “der-āġūş kerd be-yek dest” diyen be-yek dest ḳaydını zā’id eylemiş [Redd-i
Kāfī]. Ve “bu ‘ibāret vuṣlatdan kināyetdür” diyen ‘indī söylemiş [Redd-i İbni Seyyid
‘Ali]. Ve “ḳucaġında ṭutdı diyen” de ḥaḳḳ-ı edāyı eylememiş [Redd-i Sürūrī ve Şem‘ī].
Velī‘ahd-i ḫˇīş kerdüñ ma‘nāsını “kend[iden ṣoñra] pādişāhlıḳ ol püsere müfevveż ola”
diyen velī‘ahdüñ ma‘nāsını bilmez imiş (Redd-i Şem‘ī).
» SÎIÄnj ovQ jp ´ÀoM ¾`Änj » kÄkM ¾Îoü pH xoÀ H¼i kºjo¨ y¶ I÷ö nj oÀp » kºjoM kve · HnjHoM
kºoì ·IzÄH ÁI] ·Ho¹À ÂM » kºoõM ·Hk¹¶o¹À ¾¨ Sv² Id¶ Sÿ¬ » kÃz¨ pIM ³I÷ö pH Swj
Birāderān ḥased bordend ve zehr der-ṭa‘āmeş kerdend. Ḫˇāhereş ez-ġurfe bedīd ve
derīçe ber-hem zed. Püser der-yāft ve dest ez-ṭa‘ām bāz keşīd ve goft: Muḥālest ki
hünermendān bimīrend ve bī-hünerān cāy-ı īşān gīrend. Ḫˇāher, vāv-ı resmīyle
ḳızḳardaş. Ve iki şīn-ı żamīr püsere rāci‘dür. Ġurfe, ġayn-ı mu‘cemenüñ żammıyla
(36a) ve rānuñ sükūnıyla çārdāḳ dimekdür. Derīçe, penceredür. Bunda, kepeng
murāddur ya‘nī pencere ḳapaḳları. Ber-hem zed, birbirine urdı, püser fehm eylesün
deyü. Maḥṣūl-i terkīb: Pādişāhuñ püsere ziyāde naẓar u iltifātı içün ḳardaşları ḥased
iltdiler ya‘nī eylediler ve anı öldürmek içün yemegine zehr ḳatdılar. Ḳızḳardaşı bu ḥāli
çārdāḳdan gördi ve pencere ḳapaḳlarını biribirine urdı. Püser añladı ve elini ṭa‘āmdan
çekdi ve didi: Muḥāldür ki ehl-i hüner öleler ve hünersüzler anlaruñ yirini ṭutalar.
Ḥikāyet evvelinden buraya gelince şöyle ma‘lūm oldı ki meẕkūr püser şecī‘ ve hem ẕekī
ola. Beyt:
³»k÷¶ j¼{ ·I¿] pH ÁIµÀ n» ³¼M ¾ÄIw oÄqM kÄIú u¨
Ver hümāy ez-cihān şeved ma‘dūm Kes neyāyed be-zīr-i sāye-i būm
Be-zīr: Bā, ḥarf-i ṣıla. Zīr, alt ma‘nāsınadur ki ‘Arabca taḥt derler. Sāye, gölge. Būm,
bayḳuş didükleri şe’āmetle meşhūr ṭayrdur. İżāfetleri lāmiyyedür. Ver, [ve] egerden
muḫaffefdür. Hümāy, yümn ü mübārekliġle meşhūr ḳuşdur ki her kime gölgesi düşe ya
pādişāh olur veyā ziyāde ulu devletlü olur. Bundan ġayrı çoḳ ḫāṣṣasın yazarlar. Bir
ḫāṣṣası da budur, hevāda yumurdlar ve yavrısını hevāda çıḳarur ve çıḳdugı gibi uçar.
Maḥṣūl-i beyt: Bayḳuş gölgesi altına kimse gelmez eger cihāndan hümā ḳuşı yoḳ olursa
da. Ya‘nī ölürsem de salṭanat sizüñ üzerüñüzde ḳarār eylemez.
jHj ÂL]H¼M ²Iµ{¼¬ » kºH¼hM HozºHnjHoM kºjHj ÂÀ I¬A S²Ie ¸ÄpH Hn nkQ Peder-rā ez-īn ḥālet āgāhī
dādend birāderāneş-rā biḫˇānd ve gūş-mālī be-vācibī dād. Peder-rā taḳdīri pedereş-
rādur. Ḳarīne ḳā’im olduġı-y-çün żamīr ḥaẕf olındı. Āgāhī: Yā, ḥarf-i maṣdar. Dādend,
fi‘l-i māżī-i cem‘i ġā’ib. Ma‘nā-yı lāzımīsi duyurdılardur. Gūş-māl, lüġatde ḳulaḳ
ovmaḳdur ammā ıṣṭılāhda te’dīb ma‘nāsınadur. Yā, ḥarf-i vaḥdet veyā tenkīr. Be-vācibī
taḳdīri be-ḳavl ü naṣīḥat-ı vācibī. Yā, ḥarf-i tenkīr. Ḥāṣılı babasına bu ḥaletden āgāhlıḳ
virdiler. Ya‘nī pādişāha bu zehir ḳıṣṣasını i‘lām eylediler. Ḳardaşlarını da‘vet eyledi ve
her birine ṭarīḳ-ı vücūbla pend ü naṣīḥat virüp te’dīb eyledi.

421
SwIi oM ÌHqº » Svz¹M ¾¹TÎ IU jo¨ ¸Ã÷¶ Âòo¶ ÁH ¾~e j°M ýHoö H pH HoÃ§Ä oÀ uQ Pes her yekī-rā
ez-eṭrāf-ı bilād ḥiṣṣe’ī merżā mu‘ayyen kerd tā fitne binişest ü nizā‘ ber-ḫāst. Bilād,
bānuñ kesriyle beledüñ cem‘idür; şehir dimekdür. Merżā, ism-i mef‘ūldür, rażā-
yerżādan ya‘nī ‘alime bābınuñ nāḳıṣ-ı vāvīsinden. Tā, ḥarf-i ta‘līl. Nizā‘, müfā‘ale
bābınuñ maṣdar-ı ẟānīsidür. Ber-ḫāst, ḳalḳdı ya‘nī [ref‘] oldı gitdi. Maḥṣūl-i terkīb:
Babaları her birini te’dīb-i tām eyledükden ṣoñra her birine eṭrāf-ı bilāddan rāżı olacaḳ
miḳdārı ḥiṣṣe ta‘yīn eyledi, tā kim fitne oturdı ya‘nī yitdi ve ref‘ oldı ve nizā‘ ḳalḳdı
ya‘nī ref‘oldı gitdi.
k¹\¹§º µñ¤H nj ½I{jIQ »j » k¹LvhM µñ¬ nj yÄ»nj ½j kºH ¾Tÿ¬ » Ve gofteend: Deh dervīş der-
gilīmī biḫosbend ve dü pādişāh der-iḳlīmī nekencend. Gilīm, kāf-ı ‘Acemüñ kesriyle,
Türkīce kāf-ı ‘Arabuñ kesriyle kilim didükleri döşenecek bisāṭ. A‘cāmuñ da
mütetebbi‘lerinden kāf-ı ‘Arabile mesmū‘dur. Biḫosbend, fi‘l-i müstaḳbel-i cem‘-i
ġā’ib. Yaturlar ve uyurlar dimekdür. Nekencend de fi‘l-i müstaḳbel-i müfred-i ġā’ib;
ṣıġmaz dimekdür. Maḥṣūl-i terkīb: On dervīş bir kilīmde yaturlar ve uyurlar ammā iki
pādişāh eḳālīm-i seb‘adan bir iḳlīme ṣıġmaz. Ḳıṭ‘a:
o¬j µú k¹¨ ·IzÄ»nj ÏmM Hki jo¶ jn¼i o¬ ºIº ´Ãº
Beẕl-i dervīşān koned nīmī diger Nīm-i nānī ger ḫōred merd-i Ḫudā
Nīm, yarım dimekdür, nıṣf ma‘nāsına. Nānī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Merd-i Ḫudā, ehlullāh
ma‘nāsınadur. Beẕl-i dervīşān maṣdaruñ mef‘ūline iżāfetidür. Konedüñ fā‘ili taḥtında
merd-i Ḫudāya rāci‘ żamīrdür. Nīmī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Maḥṣūl-i beyt: Eger Ḫudā dostı
yarım etmek yerse dervīşlere ve fuḳarāya beẕl ü ‘aṭā ider olbir yarısını ya‘nī yarısınuñ
yarısını. Ḥāṣılı eline girenüñ yarısını, maḳṣūd etmegini yalñuz yemez dimekdür. Ve
cā’izdür ki nīmī digerden murād, eline giren nīmüñ yoldaşı olan nīm ola. Ma‘lūm ola ki
nāna mużāf olmaḳ lāzımdur. Fe-tedebber.
o¬j µñ¤H k¹M nj ·Iº¼`µÀ ½I{jIQ joëM µñ¤H ¦±¶
Hemçünān der-bend-i iḳlīmī diger Mülk-i iḳlīmī bigīred pādişāh
Mülk-i iḳlīm lāmiyyedür. İḳlīmüñ ḥükūmet ü salṭanatı ma‘nāsına. Ve yā, ḥarf-i vaḥdet.
Maḥṣūl-i beyt: Pādişāh bir iḳlīmüñ mülkini alur żabṭ ider, anuñla ḳāni‘ olmayup gene
ancılayın bir iḳlīmüñ mülkini fetḥ [idüp] taṣarrufına [almaḳ] ḳayd u hevāsındadur.
Ḥāṣılı her pādişāh bulsa tamām-ı dünyāyı fetḥ idüp taṣarrufına alurdı. Ḥāṣılı dervīş rub‘-
ı nānla ḳāni‘ olur ammā pādişāh rub‘-ı meskūnla ancaḳ ḳanā‘at ider.
¾TvM ·H»nI¨ mÿ¹¶ » kºj¼M ¾Tvzº ÂÀ ¼¨ ow oM Joø ·Hjpj ¾ÿGIö :SÄI§e
ḤİKĀYET: Ṭā’ife-i düzdān-ı ‘Arab ber-ser-i kūhī nişeste būdend ve menfeẕ-i kārvān
beste. Ṭā’ife-i düzdān-ı ‘Arab iżāfetleri beyāniyyedür. Kūhī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Menfeẕ,
b
ism-i mekāndur nefeẕe-yenfüẕüden ya‘nī naṣara bābından. Giçecek yer dimekdür. (36 )
Ḥāṣılı ‘Arab ḥarāmīlerüñ ṭā’ifesi bir ṭaġuñ başında oturmuşlardı ve kārvānuñ geçit
yerini baġlamışlar idi ya‘nī yolı kesmişler-idi. Ṭā’ife-i hemzesini ḥarf-i vaḥdet ṭutanlar
iki vech-ile ḫaṭā eylemişler. Biri budur ki vaḥdet maḳāmı degül. Zīrā böyle olsa
düzdānuñ [i‘rābdan maḥalli olmazdı]. Ve ẟāniyen vaḥdet içün manṣūṣ yādur, hemze
degül (Redd-i Sürūrī ve Şem‘ī).

422
J¼±û¶ ·Iõ±w o§z² » J¼üo¶ ·IzÄH kÄI§¶ pH ·Hk±M SÃøn » Ve ra‘iyyet-i büldān ez-mekāyid-i īşān
merġūb u leşker-i sulṭān maġlūb. Ra‘iyyet-i büldān lāmiyyedür. Büldān, bānuñ
żammıyla beledüñ cem‘idür; şehirler dimekdür. Mekāyid, mekyedetüñ cem‘idür ki
maṣdar-ı mīmīdür mekr ma‘nāsına. “Keydüñ [cem‘idür]” diyeñ ḫilāf söylemiş (Redd-i
Sürūrī ve Şem‘ī). Merġūb, ism-i mef‘ūldür ruġbden, rānuñ żammıyla. Ḳorḳmuş
dimekdür. Ḥāṣıl-ı terkīb: Daḫı meẕkūr düzdānuñ ḥīle vü mekrlerinden şehirlerüñ
re‘āyāsı ḳorḳmuş ve pādişāh ‘askeri maġlūb idi.
¾TiIw j¼i Á H»D¶ » D\±¶ » kºj¼M ½jn»A SwkM ÂÀ¼¨ ¾±¤ pH Íù¶ Ál°¶ ¾§ºA ´§dM Be-ḥükm-i ān ki
melāẕī menī‘ ez-ḳulle-i kūhī be-dest āverde būdend ve melce’ ü me’vā-yı ḫōd sāḫte. Be-
ḥükm: Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Ve ḥükm, bunuñ gibi yerlerde sebeb, ‘illet ma‘nāsınadur.
Melāẕ, ism-i mekāndur; ṣıġıncaḳ yer dimekdür ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Menī‘, muḥkem
ma‘nāsınadur. Ez-ḳulle-i, ṭaġ başı. Ḳunne de dirler. Kūhī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Be-dest:
Bā, ḥarf-i ṣıla. Āverde māżīden ḳısım; müfred-i ġā’ib. Getürmiş dimekdür. Būdend,
edāt-ı cem‘-i zamāniyye; getürmişler-idi dimekdür. Melce’ ve me’vā bunda ikisi bir
ma‘nāyadur. Ṣıġıncaḳ yer ya‘nī maḳām ve mekān. Sāḫte, eylemiş. Gene māżīden ḳısım,
müfred-i ġā’ib. Eylemiş dimekdür. Taḳdīri sāḫte būdend. Maḥṣūl-i terkīb: Sulṭānuñ
leşkeri ol sebebden maġlūb idi ki muḥkem ṣıġıncaḳ yer ṭaġ başından ele getürmişler-idi
ve kendilere maḳām u menzil eylemişler idi. Ḥāṣılı bir ṭaġuñ ṣarp yerinde olurlar idi ki
anlara ẓafer bulmaḳ müşkil idi.
kºjo¨ Rn¼z¶ ·IzÄH Roñ¶ ÍÎj nj ýoö ·A ¦²Iµ¶ ·HoMk¶ Müdebbirān-ı memālik-i ān ṭaraf der-
def‘-i mażarrat-ı īşān meşveret kerdend. Müdebbirān, cem‘-i müdebbirdür, ehl-i tedbīr
ma‘nāsına. Memālik, cem‘-i memleket. İżāfetleri lāmiyyelerdür. Def‘-i mażarrat iżāfeti
maṣdaruñ mef‘ūlinedür. Mażarrat, mīmüñ fetḥiyle ve teşdīd-i rāyla żarar ma‘nāsına
maṣdar-ı mīmīdür. Īşāna iżāfeti lāmiyyedür. Meşveret, mīmüñ fetḥi ve şīnuñ sükūnı ve
vāvuñ fetḥiyle danışuḳlıḳ dimekdür. Mīmüñ fetḥi ve şīnuñ żammı ve vāvuñ sükūnıyla
da lüġatdür. Şūrā da dirler şīnuñ żammıyla. Ḥāṣılı ol ṭaraf memleketlerüñ müdebbirleri
düzdān-ı ‘Arabuñ żararlarını def‘ eylemekde danışuḳlıḳ eylediler.
jjo¬ ͹Tµ¶ ·IzÄH IM S¶»I£¶ k¹ÄIµº S¶»Hk¶ ÁnI¬p»n ¢vº ¸ÄH oM ¾ÿGIö ¸ÄH o¬H ¾¨ ki eger īn ṭā’ife
ber-īn nesaḳ-ı rūzgārī müdāvemet nümāyend muḳāvemet bā-īşān mümteni‘ gerded.
Nesaḳ, nūnuñ ve sīnüñ fetḥalarıyla lüġatde naẓm ma‘nāsınadur ammā bunda üslūb
murāddur. Rūzgārī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Müdāvemet, müfā‘ale bābından maṣdardur,
devām ma‘nāsına. Ḥāṣılı mülāzemet dimekdür. Muḳāvemet de müfā‘aleden maṣdardur;
muḳābele dimekdür. Bā, ma‘ ma‘nāsınadur, ḥarfdür. Gerded, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i
ġā’ibdür gerdīdenden; intiḳāl ma‘nāsına. Ya‘nī anlarla muḳābele vü ceng eylemek
imkāndan imtinā‘a müntaḳil olur. Maḥṣūl-i terkīb: Meşveretleri bu oldı ki eger bu ṭā’ife
bu üslūb üzre bir zamān ẟübūt [ü] devām gösterürlerse bunlarla muḳābele vü muḳātele
mümteni‘ olur, ḥāṣılı müşkil olur. Zīrā varduḳca ziyāde olur ve her yerdeki bir müfsid
varup bunlara żamm olur. Meẟnevī:
ÁI]p kÄA oM Â~h{ Á »oùM ÁIQ SvTÎo¬ ·¼¹¨ H ¾¨ Âtinj
Be-nīrū-yı şaḫṣī ber-āyed zi-cāy Dıraḫtī ki eknūn giriftest pāy
Pāydan murād kökdür. Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Nīrūy, nūnuñ kesriyle ḳuvvete dirler.
Şaḫṣa iżāfeti lāmiyyedür ve yā, ḥarf-i vaḥdet. Ber-āyed bunda, çıḳar ma‘nāsınadur. Zi-

423
cāy taḳdīri zi-cāyeşdür; żarūret-i vezn [ü] ḳāfiye içün şīn ḥaẕf olındı. Maḥṣūl-i beyt: Bir
aġaç ki şimdi ya‘nī tāzeyle kök dutmuşdur ḥāṣılı yeñi dikilmişdür, bir şaḫṣuñ ḳuvvetiyle
yerinden çıḳar ve ḳopar ya‘nī cüz’ī nesne ile çıḳar. Ba‘ż-ı nüsaḫda şaḫṣī yerine merdī
vāḳi‘dür. “Ber-āyedüñ ma‘nāsı yuḳarı gelür” diyen ḥaḳḳ-ı edāyı idememiş (Redd-i
Şem‘ī). “Nīrūy, nūnuñ fetḥiyle” diyen lüġat kitāblarına muḫālif söylemiş (Redd-i
Sürūrī).
±v«º oÄ gÃM pH yº»jo«M ±À ÁnI¬p»n ·I¹`µÀ xn»
Be-gerdūneş ez-bīḫ ber-negsilī Vereş hemçünān rūzgārī hilī
Vereş, aṣlı ve egereşdür; żarūret-i vezn içün taḫfīf ḳılındı. Hemçünān, keẕālik dimekdür,
ya‘nī el-ān olduġı gibi. Hilī, fi‘l-i mużāri‘-i müfred-i muḫāṭabdur hilīdenden; terk
eylemek ya‘nī ḥāli üzre ḳomaḳ, ḥāṣılı ihmāl eylemek. Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Gerdūn
bunda, ḳañlı ma‘nāsınadur ki ba‘żı memleketde ‘araba yerinde isti‘māl iderler ki
‘Arabca ‘acele dirler ‘aynuñ ve cīmüñ fetḥalarıyla. İki şīn-i żamīr dıraḫta rāci‘dür. Bīḫ,
bā-yı ‘Arabīnüñ kesri ve sükūn-ı yāyla kök dimekdür. Ber, ḥarf-i te’kīd. Negsilī, fi‘l-i
nefy-i müstaḳbel-i müfred-i muḫāṭab güsilīdenden. Ve kāfuñ żammı ve kesriyle
a
lüġatdür ḳırmaḳ ve üzmek ma‘nāsına. Maḥṣūl-i beyt: Ammā eger ma‘hūd (37 ) dıraḫtı
bir zamān ancılayın ḥāli üzre ḳoyup ihmāl iderseñ anı kökünden ḳañlıyla ḳoparamazsın.
Ya‘nī ḳañlı iki öküz ḳuvvetle kökünden üzemezsin dimekdür. Hilī fi‘lini heşten
maṣdarından iştiḳāḳ eyleyen sehv eylemiş (Redd-i Sürūrī). Ve negsilī fi‘lini güsīḫten
maṣdarından iştiḳāḳ eyleyen de ġalaṭ eylemiş (Redd-i Sürūrī ve ‘İbni Seyyid ‘Ali).
®ÃPM ¸T{m¬ kÄIzº k{ oQ ¼a ®ÃLM ¸TÎo¬ kÄI{ ¾µza ow
Çü pür şod neşāyed güẕeşten be-pīl Ser-i çeşme şāyed giriften be-bīl
Ser-i çeşme lāmiyye. Buñar başı dimekdür. Şāyed bunda, mümkün ma‘nāsına fi‘l-i
mużāri‘-i ġā’ibdür. Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Bīl, demür kürek ki yuḳarı vilāyetde anuñla
bāġ u bostān bellerler. Ba‘ż-ı nüsaḫda bīl yerine mīl yazar, ṭoḳaç ma‘nāsına. Pür bunda,
çoḳ ma‘nāsınadur. Neşāyed, fi‘l-i nefy-i müstaḳbel-i müfred-i ġā’ib; mümkin degül
ma‘nāsına. Bā, ḥarf-i muṣāḥabet. Pīl, fīl dimekdür ki andan mu‘arrebdür. Maḥṣūl-i beyt:
Buñar başını bīlle ṭutmaḳ ve cereyānından māni‘ olmaḳ mümkündür. Ya‘nī azacuḳ
nesne ile aḳmadan men‘ eylemege ḳābildür. Ammā çünki ṣu çoḳ ola ya‘nī aḳa aḳa irkile
ve çoġala; anı fīl ile geçmek olmaz. Bā-ḫuṣūṣ ki fīl ṣu ṣıġırı gibi ziyāde yüzigeçdür.
Anuñçün muṣannif -ḳuddise sırruhu- fīli ta‘yīn eyledi. “Ṣu aḳmaġla balçıḳ çoġalup fīl
ile geçmek olmaz” diyen maḳāma münāsib söylememiş egerçi ki fīl balçıḳda zebūndur
deve gibi (Redd-i Şem‘ī).
ow oM ¾¨ ÂT¤» IU k¹T{Hj ½I«º SÅoÎ » k¹T{Iµ¬ oM ·IzÄH uv\TM HoÃ§Ä ¾¨ k{ no£¶ ¸ÄH oÄ ¸hw
½kºI¶ ²Ii ¾÷£M » kºj¼M ½kºHn ¶¼¤
Süḫan ber-īn muḳarrar şod ki yekī-rā be-tecessüs-i īşān ber-gomāştend ve furṣat nigāh
dāştend tā vaḳtī ki ber-ser-i ḳavmī rānde būdend ve buḳ‘a ḫālī mānde. Süḫan mübtedā.
Ber-īn taḳdīri ber-īn ittifāḳ. Muḳarrar şod ḫaber-i mübtedā. Ki, ḥarf-i beyān. Be-
tecessüs: Bā, ḥarf-i ṣıla. Tecessüs, tefe‘‘ül bābından maṣdardur. Cāsūslıḳ eylemege
derler. Ber, ḥarf-i te’kīd. Gomāştend, fi‘l-i māżī-i cem‘-i ġā’ibdür kāfuñ żammıyla.
Ḥavāle eylediler dimekdür. Nigāh dāştend, ḥıfẓ eylediler. Tā, intihā-yı ġāyet içün.
Vaḳtī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Ki ber-ser-i ḳavmī: Ber, ḥarf-i isti‘lā. Ser, taḥsīn-i lafẓ içün.
Ḳavmī: Yā, ḥarf-i vaḥdet. Buḳ‘a, pāre’ī ez-zemīn. Bunda murād olduḳları yerdür. Ḫālī,

424