AMAGAMA

18/08/2020
 IMPOKOPHELO

NGEMUVA KWALESI SIFUNDO ABAFUNDI BALINDELEKE UKUTHI BAZI:

• UKUHLELA NOKUCUBUNGULA UKULANDELANA KWEMISINDO

• UKUHLUKANISA AMAGAMA NGOKWEZAKHI
• UKUKWAKHEKA KWAMAGAMA
 AMAGAMA

PHAMBILINI KUBHEKWE UKUTHI AMAGAMA AYINI KANYE NOKUTHI, UKUHLELWA KWAWO

KANYE NOKUSEBENZA KWAWO EMSHWENI.
ISIFUNDO SANAMHLANJE SIZOBHEKA UKUTHI INGABE YIZIPHI IZAKHI EZAKHA IGAMA, KANYE
NOKUTHI UYINI UMEHLUKO PHAKATHI KWEGAMA KANYE NEBIZO.

KUVAMISILE UKUTHI KUBE KHONA UKUDIDEKA LAPHO ABANTU BEKHULUMA NGAMAGAMA

KANYE NAMABIZO. KANTI AKUFANELE UKUTHI KUBE NJALO NGOBA IZINCAZELO ZAKHONA
AZIFANI.
 AMAGAMA

• IGAMA ONGOTI BALICHAZA NGOKUTHI:

• YINDLELA ESETSHENZISWAYO UKUQAMBA IZINTO EZITHILE. IGAMA KUFANELE LINIKEZE
UMQONDO, NOMA LIHLUKANISEKE NGOKWEZAKHI EZITHILE, EZILETHA UMQONDO EGAMENI
NGOKUBANZI/ELIPHELELE.
• LOKHU KUCHAZA UKUTHI KUFANELE LIBE NEZAKHI EZITHIZE EZISEBENZA UMSEBENZI OTHILE
UKUZE LAZIWE NJENGEGAMA.
• KANTI IBIZO YIGAMA LENTO EBONAKALAYO NENGABONAKALI. IZIBONELO: UBUTHONGO,
UBUHLUNGU, INDLU, IMOTO NJALO NJALO.
 AMAGAMA

• UMEHLUKO PHAKATHI KWEGAMA NEBIZO UTHOLAKALA ESAKHIWENI. IGAMA LINGAKHIWA YINOA

YIZIPHI IZAKHI EZIKWAZI UKUQANJWA KUPHINDE KUVEZWE UMSEBENZI WAZO EGAMENI.
• LONA IBIZO ISAKHIWO SALO SITHI: LAKHIWA YISIQALO NESIQU. IZIBONELO
UMUZI: UMU+ZI
INGANE: IN+GANE

LOKHU KUKHOMBISA UMEHLUKO PHAKATHI KWELEZINTO ZOMBILI. NGAKHO-KE KUBALULEKILE

UKUTHI KUQONDWE INGCWENGAZINHLAMVU KANYE NEMOFOLOJI.
 AMAGAMA

• PHAMBILI KUKE KWACHAZWA UKUTHI IMOFOLOJI ISIFUNDO ESIBHEKA IZAKHI ZAMAGAMA.

KEPHA NGAPHAMBI KOKUTHI KWENZEKE LOKHU, KUMELE KUBE KHONA UKUVUMELEKA
KWEMISINDO NGOKWENDLELA ELANDELANA NGAYO. YINGAKHO KUZOBHEKWA
INGCWENGAZINHLAMVU.
• LOKHU KUZOSIZA EKUTHENI KUQONDWE UKUTHI AMAGAMA AKHEKA KANJANI,
IKAKHULUKAZI UMA KUKHONA UKUNGQUBUZANA KWEMISINDO ETHILE EYAKHA IGAMA.
 AMAGAMA

• NJENGOBA KUSHIWO PHAMBILINI UKUTHI ESIZULWINI ONKAMISA ABALANDELANI. UMA

KWENZEKILE KE BALANDELANA KUYE KULANDELWE LEZI ZINDLELA OKUYIZONA EZITHATHWA
NJENGEZINGXENYE ZEFONOLOJI:
• UKWEQIWA KONKAMISA
• UKULUMBANA KONKAMISA
• UKUNGWAQAZISA
• UKULWANGISA
 AMAGAMA

• UKWEQIWA KONKAMISA: YISIMO LAPHO KWEQIWA KHONA UNKAMISA OYEDWA EGAMENI.

LOKHU KWEQIWA KONKAMISA KWENZIWA UMA KULANDELWA IMIGOMO YOLIMI LWESIZULU.
• UKULUMBANA KONKAMISA: LOKHU KWENZEKA UMA KUHLANGANISWA ONKAMISA ABATHILE
NGENHLOSO YOKWAKHA ABASHA. NGAKHO-KE ONKAMISA ABALUNJANISWA YILABO BEMVELO,
BESE BEKHIPHA ABOKUVELA. ONKAMISA BEMVELO YILABA: A,I NO-U BESE KUTHI ABOKUVELA KUBE:
E, NO-O.
• UKUNGWAQAZISA KWENZEKA UMA ONKAMISA BENGALUMBANISEKI, FUTHI KUNGEKHO
UKWEQIWA KONKAMISA. UMA KUNGWAQWAZISIWE KUYE KUPHUME ONKAMISA ABAZIWA
NGOKUTHI NGOSINGANKAMISA: Y/W.
 AMAGAMA

• UKULWANGISA YISIMO ESENZEKA UMA IMISINDO ETHILE ENGONGWAQA IPHENDUKA

OLWANGENI NGENXA YEZIMO EZIFANA NALEZI:
• UKUNCIPHISA AMABIZO (MAKING DIMINUTIVES)
• - UKWENZA ONDAWENI (LOCATIVISING NOUNS)
• - UKWENZA IMPAMBOSI YOKWENZIWA
 AMAGAMA

IZIMO LAPHO KWEQIWA KHONA UNKAMISA:

UKWEQIWA KONKAMISA NGOKUTHANDA:

SINGEQA UNKAMISA UMA ISENZO SILANDELANA NEBIZO.

• IZIBONELO: NGIPHETH’UMMBESE.

• NGIDLUL’ESIKOLENI.

• NGIPHEK’UJEQE NAMUHLA.
 AMAGAMA

SINGAPHINDE SEQE UNKAMISA NGOKUTHANDA UMA:

ISICHASISO SANDULELA IBIZO. IZIBONELO:
• EZIMANZ’IZINJA ZIHLEZI PHANDLE.
• EQOTH’INTOMBI IYAFUNDA.
• INKUL’MOTO IYABIZA.
 AMAGAMA

UKWEQIWA KWANKAMISA NGOKUTHANDA KUNGENZEKA:

UMA IZABIZWANA ZOQOBO KANYE NEZOKUBALA ZANDULELA IBIZO. IZIBONELO:
• BON’ABAFUNDISI BAYAKHULEKA.
• ZONK’IZINTOMBI ZIYAFUNDA.
• BONK’ABAFUNDI BAZOBHALA IZIVIVINYO.
 AMAGAMA

• UKWEQIWA KONKAMISA KUNGENZA UMA KWAKHIWA AMAGAMA AMASHA. I SINGEQA

UMA KWAKHIWA IZIBAZIWANA ZOBUMNINI:
• ZI+A=ZA (IZINKOMO ZAMI ZIYANDA)
• LI+A=LA (IKHANDA LAMI LIBUHLUNGU)
• A+A=AMI (AMAHHASHI AMI AYAGIJIMA)
 AMAGAMA

• SINGAPHINDE SEQE UNKAMISA UMA SAKHA IZIQALO ZEZABIZWANA.

SI+ O+NKE=SONKE
BA+O+NA=BONA
ZI+ O+NKE=ZONKE
NI+O+DWA=NODWA
 AMAGAMA

• SINGAPHINDE SEQE UNKAMISA UMA ISIVUMELWANO SENHLOKO SIHLANGANA NESENZO

ESIQALA NGONKAMISA. IZIBONELO:
• ZI+EQA= ZEQA
• LI+OSA=LOSA
• LI+IDLA=LIDLA
 AMAGAMA

SINGAPHINDE SEQE UNKAMISA UMA SAKHA IZINCIPHISO. IZIBONELO:

• INJA+ANA=INJANA
• ISITSHA+ANA=ISITSHANA
• IKATI+ANA=IKATSHANA
 AMAGAMA

• UNKAMISA OPHANSI + UNKAMISA OPHEZULU = UNKAMISA OPHAKATHI NENDAWO,

UNKAMISA OPHANSI+OPHANSI= OPHANSI:
> A + I = E (NA+INJA = NENJA; NGA+IMPAMA = NGEMPAMA)
> A + U = O (NA+UMONA = NOMONA; NGA+UMUSA = NGOMUSA
> A + A = A (NA+AMANGA = NAMANGA; NGA+AMANDLA =
NGAMANDLA)
• NGANGA+IJUBA = NGANGEJUBA; NJENGA+UMUNTU = NJENGOMUNTU;
NGANGA+AMANZI = NGANGAMANZI
 AMAGAMA

• UMA KUSETSHENZISWA ISAKHI SESIHLANGANISO /NA/: NA+ABANTU = NABANTU; NA+ITSHE =

NETSHE;
NA+UMUNTU = NOMUNTU
• UMA SISEBENZISA IZAKHI ZOKUQHATHANISA: NJENGA+AMASI = NJENGAMASI; OKWA+IZWE =
OKWEZWE; NGANGA+UTHEMBA = NGANGOTHEMBA; KUNA+INJA = KUNENJA
• UMA SAKHA ISIVUMELWANO SESIPHAWULO KANYE NONGUMNINI: A+UMU = OMU- (OMUHLE);
A+ISI = ESI- (ESIHLE); A+AMA = AMA- (AMAKHULU); LA+INKUKHU = LENKUKHU; LA+AMASI =
LAMASI; LA+UMUNTU = LOMUNTU
 AMAGAMA

• LENA YINDLELA ELANDELWA UMA ONKAMISA BENGALUMBANISEKI, BESE KUPHOQA UKUTHI

BAPHENDULWE U-W/Y.
• UKUNGWAQAZISA KWENZEKA UMA ZAMABIZO ESIGABA 11 NO 15 BEHLANGANA, KUMBE
IZIVUMELWANO ZENHLOKO ZALEZI ZIGAVA ZIHLANGANA NONKAMISA.
• IZIBONELO:
• LU+A LWA
• LU+A LWA
• KU+A+KWA
 AMAGAMA

• IBIZO LAKHIWA NGOKUHLANGANISA ISIQALO, ISIQU KANYE NESIJOBELELO. ISIBONELO:

• ABANTU

ABANTU+ANA= ABANTWANA

• UMUNTU

UMUNTU+ANA=UMNTWANA

ISIQALO SEBIZO SENZA UKUTHI IBIZO LIKWAZI UKUNGENA ESIGABENI ESITHIZE,

KUSETSHENZISWA INDLELA YOKUHLUNGA AMABIZO ANGENA NGAPHANSI KWALESO SIGABA.
 AMAGAMA

• AMABIZO AMASHA ANGAKHIWA KWAMANYE AMABIZO NGOKUSEBENZISA IZIJOBOLELO

EZITHILE. LAMA BIZO ANGAKHOMBA UBUNCANE, UBULILI, ISIKHULISO, UKWEYISA NAKHO
UKWETEKETISA.
• AMABIZO AKHIWE NGEZIBABAZO.
• MAYE- UBUMAYEMAYE, UBUGINGQIGINGQI
LA MABIZO APHINDA IZIQU, FUTHI AKHOMBA UBUNINGI NGUBABAZEKAYO OKANYE UKWENZA
INTO FUTHIFUTHI
 ISIPHETHO

• NGIYATHEMBA UKUTHI NGEMUVA KWALESI SIFUNDO KUZOBA LULA UKUHLUKANISA

PHAKATHI KWEGAMA NEBIZO KUSETSHENZISWA ISAYENSI YOLIMI.
• KANTI NASEKILASINI KUZOBA LULA UKUFUNDISA ABAFUNDI NGOMEHLUKO KULESI ZINTO. AKE
UCABANGE INDLELA ONGAKUFUNDISA NGAKHO LOKHU.
NGIYABONGA