See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/266769463

Ochrona łączności ekologicznej i bioróżnorodności poprzez narzędzia

planowania przestrzennego - spójność sieci Natura 2000 oraz perspektywy
delimitacji sieci ekologicznej w Polsce

Conference Paper · December 2013

CITATIONS READS

0 411

2 authors:

Maciej Brzank Agata Pawłat-Zawrzykraj

Warsaw University of Life Sciences - SGGW
10 PUBLICATIONS 15 CITATIONS
31 PUBLICATIONS 60 CITATIONS
SEE PROFILE
SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Agata Pawłat-Zawrzykraj on 11 January 2018.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Rozdział III
Ochrona łączności ekologicznej i bioróżnorodności poprzez narzędzia
planowania przestrzennego - spójność sieci Natura 2000 oraz perspektywy
delimitacji sieci ekologicznej w Polsce
Maciej Brzank*, Agata Pawłat-Zawrzykraj**
*
Katedra Kształtowania Środowiska, **Katedra Inżynierii Budowlanej, Wydział Budownictwa
i Inżynierii Środowiska,
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
e-mail:maciej_brzank@sggw.pl; agata_pawlat_zawrzykraj@sggw.pl

Streszczenie: Rozwój gospodarczy prowadzi do fragmentacji krajobrazu, wzrostu izolacji obszarów

siedliskowych, a co za tym idzie do ograniczenia dyspersji, migracji a ostatecznie do zagrożenia
bioróżnorodności. Poszukiwanie sposobów przeciwdziałania tym procesom doprowadziło m.in. do powstania
idei sieci ekologicznej oraz Sieci Natura 2000. W pracy przedstawiono podstawy teoretyczne, oraz formalne
tych koncepcji zarówno w kontekście europejskim, jak i krajowym. Poddano dyskusji ideę ciągłości i spójności
obszarów wchodzących w skład obu “sieci”. Przedstawiono możliwości realizacji sieci poprzez narzędzia
planowania przestrzennego na poszczególnych szczeblach administracyjnych kraju.
Słowa kluczowe: Natura 2000, sieć ekologiczna, łączność ekologiczna, planowanie przestrzenne

1. Wprowadzenie
Rozbudowa infrastruktury transportowej, niekontrolowane rozprzestrzenianie się zabudowy,
intensywne użytkowanie zasobów naturalnych to niektóre z negatywnych konsekwencji rozwoju
gospodarczego. Niesie on ze sobą znaczące i trudne do odwrócenia szkody dla środowiska
przyrodniczego. Na skutek fragmentacji krajobrazu, polegającej na ciągłym dzieleniu płatów
przyrodniczych barierami ekologicznymi na coraz to mniejsze części, zmniejsza się przestrzeń do
życia dla wielu gatunków fauny i flory. Zanik i izolacja obszarów siedliskowych powoduje
ograniczenie dyspersji, migracji i swobodnej wymiany genów wielu gatunków, co stanowi poważne
zagrożenie dla bioróżnorodności. Prawidłowe funkcjonowanie i dobry stan ekosystemów nie jest
jedynie postulatem etycznym, ale także gospodarczym i społecznym. Dzięki nim możliwe jest
uzyskanie strumienia niezbędnych dla człowieka surowców, towarów i usług – tzw. usług
ekosystemowych. Obecnie można zaobserwować zmianę akcentów i odejście od tradycyjnej
obszarowej ochrony przyrody, na rzecz zrównoważonego użytkowania i rozwoju, w szerszej
perspektywie, zarówno w kwestii obszarowej jak i społecznej, gospodarczej, uwzględniając
jednocześnie potrzeby zachowania bioróżnorodności na całym rozpatrywanym obszarze. Nowe
podejście rozszerza cele zarządzania, kompetencje, techniki i obszar działań, wymagane umiejętności
zarządzania, źródła finansowania oraz zaangażowanie lokalnych społeczności1.
Zaobserwowana zmiana myślenia ma swoje źródło w dyskursie na arenie polityki
międzynarodowej w ramach Konwencji o różnorodności biologicznej, Światowego Szczytu
Zrównoważonego Rozwoju (World Summit on Sustainable Development) oraz Milenijnych Celów
Rozwoju (Milennium Development Goals), postrzegających środowisko naturalne raczej jako
przyczyniające się do zrównoważonego rozwoju niż jako wartość samą w sobie, którą należy chronić
przed wszelką eksploatacją2. Na szczególną uwagę zasługuje zyskujący na znaczeniu program oraz
zaproponowany w jego ramach model ochrony - Podejście ekosystemowe (Ecosystem Approach).

1
Phillips A.: Management Guidelines for IUCN Category V Protected Areas Protected Landscapes/Seascapes,
Gland, Switzerland and Cambridge, IUCN, UK 2002, s. 13-14.
Phillips A.: Turning Ideas on Their Head - the New Paradigm for Protected Areas. The George Wright Forum,
Vol. 20, 2003, 2, s. 8-31.
2
Jongman R.: Polityka, planowanie i nauka a sieci ekologiczne - przegląd sytuacji
w Europie. W: Ochrona łączności ekologicznej w Polsce, Materiały konferencji międzynarodowej "Wdrażanie
koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce" Białowieża, 20-22 XI 2008 r. Zakład Badania Ssaków Polskiej
Akademii Nauk. Białowieża 2009, s. 20-22.

1
Jest to strategia zarządzania środowiskiem wodnym i lądowym oraz znajdującymi się tam zasobami
żywymi (organizmami), które sprzyja zachowaniu bioróżnorodności i zrównoważonemu
użytkowaniu3. Głównym założeniem tego programu jest świadomość, że bez efektywnego zarządzania
ekosystemami nie może być rozwoju gospodarczego zapewniającego zrównoważony dobrobyt (dla
człowieka i społeczeństwa), tak samo jak bez pełnego zaangażowania różnych sektorów gospodarki
i społeczeństwa w zarządzanie ekosystemami nie może być efektywnego zachowania
bioróżnorodności4. Można wyróżnić cztery popularne i pojawiające się kolejno koncepcje, które mają
w rożnym stopniu zbieżne cele i prezentują metody oparte na zachowaniu łączności ekologicznej,
zrównoważonym użytkowaniu i innych zasadach Podejścia ekosystemowego, są to: 1) Sieć obszarów
chronionych, 2) Korytarze ekologiczne lub biologiczne, 3) Siatka ekologiczna, 4) Sieć ekologiczna5.
Wymienione rozróżnienie jest często pomijane i programy realizowane na podstawie wymienionych
koncepcji wspólnie nazywane bywają sieciami ekologicznymi lub korytarzami ekologicznymi.
Choć pierwsze krajowe sieci ekologiczne powstawały już w latach 70-tych
i 80-tych XX wieku to koncepcja ta zyskała szerszą popularność dopiero jako narzędzie ochrony
różnorodności biologicznej. Przykładem takiego zastosowania jest utworzona na terenie państw Unii
Europejskiej sieć obszarów chronionych Natura 2000. W niektórych krajach członkowskich
wyznaczenie obszarów według dyrektyw ptasiej6 i siedliskowej7 okazało się najskuteczniejszą formą
ochrony przyrody (np. w Polsce). Inne kraje członkowskie powiązały obszary Natura 2000
z istniejącymi już krajowymi sieciami ekologicznymi (np. Estonia, Litwa, Czechy) lub utworzyły na
ich bazie nowe (np. Dania, Holandia, Niemcy). Ustanowienie sieci obszarów chronionych Natura
2000 stało się główną osią polityki na rzecz przyrody i bioróżnorodności, w której Unia Europejska
wydaje się być prymusem. Wprowadzono wiele nowoczesnych rozwiązań prawnych, które poza
wspomnianymi dyrektywami podnoszą standard prawodawstwa w całej Wspólnocie, tak jak m. in.
Dyrektywy o ocenach oddziaływania na środowisko8,9 czy Dyrektywa szkodowa10. Prowadzone są
także programy wspierające działania na rzecz bioróżnorodności oparte na najnowszych
opracowaniach naukowych, takie jak m. in. BISE (baza danych), TEBB (program badań ekonomiki
utraty różnorodności biologicznej: Ekonomia Ekosystemów i Bioróżnorodności), SEBI (monitoring
wskaźników bioróżnorodności), Life-Nature (program finansowania), BAP 2010, BAP 2020
(Biodiversity Action Plan, plan działań na rzecz bioróżnorodności) i inne. Obecnie trwają prace nad
wypracowaniem koncepcji zielonej infrastruktury mającej uzupełnić program Natura 2000, choć nie
jest jeszcze pewne w jakim zakresie i formie. Wydaje się jednak, że głównym celem przyszłej zielonej
infrastruktury Unii Europejskiej powinna być ochrona bioróżnorodności w Europie poprzez
wzmocnienie spójności sieci Natura 2000 oraz wzmocnienie i odtworzenie funkcjonalnych
ekosystemów w skali miejskiej i krajobrazowej11.
Dla zachowania dobrego stanu bioróżnorodności niezbędna jest ochrona łączności ekologicznej.
Sieci ekologiczne i inne podobne koncepcje zostały uznane za najlepsze narzędzie do realizacji tej
polityki przez wiele państw na Świecie, Unię Europejską, promowana jest także w ramach

3
Bennett G. i Mulongoy K. J.: Review of Experience with Ecological Networks, Corridors and Buffer Zones,
Secretariat of the Convention on Biological Diversity, Montreal 2006, s. 4-10.
4
Ibidem.
5
Berthoud G.: Methodological guide of the hierarchical ecological networks, Isere Conseil General, Yverdon-
les-Bains 2010, s. 4-7.
6
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z 30 listopada 2009 roku w sprawie ochrony
dzikich ptaków, tzw. Dyrektywa Ptasia, (która zastąpiła Dyrektywę 79/409/EWG z 2 kwietnia 1979 roku)
7
Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 roku o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory,
tzw. Dyrektywa Siedliskowa
8
Dyrektywie Rady 85/337/EWG z dnia 27 czerwca 1985 roku w sprawie oceny skutków wywieranych przez
niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko naturalne, tzw. Dyrektywa EIA
9
Dyrektywa 2001/42/WE w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko, tzw.
Dyrektywa SEA
10
Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2004/35/WE z dnia 21 kwietnia 2004 roku w sprawie
odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym
środowisku naturalnemu (tzw. Dyrektywa Szkodowa)
11
Sundseth K.: Natura 2000, Biuletyn Komisji Europejskiej o przyrodzie i bioróżnorodności, European
Commission, Brussels 2009, nr 27, s. 3-7.

2
międzynarodowej Konferencji Stron Konwencji o różnorodności biologicznej (COP CBD)12. Bardzo
aktywnie idee sieci ekologicznej wspiera także Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody IUCN oraz
wiele organizacji pozarządowych jak m. in. ECNC czy WWF.
2. Sieć ekologiczna – koncepcja, definicja sieci i jej elementów
Sieć ekologiczna to zintegrowany system obszarów węzłowych, cennych pod względem
bioróżnorodności, o charakterze naturalnym lub zbliżonym do naturalnego (także po odtworzeniu)
oraz reprezentatywnych dla poszczególnych regionów przyrodniczych. Sieć uzupełniają korytarze
ekologiczne integrując elementy przyrodnicze w celu wzmocnienia różnorodności biologicznej
w stopniu większym, niż w formie niepołączonej13,14,15. Wymieniony w definicji system można ująć,
jako wybrany spójny zbiór elementów o określonej funkcji lub strukturze wraz z powiązaniami
między nimi i otoczeniem16. Sieć ekologiczna składa się z obszarów istotnych (nazywanych także
biocentrami, obszarami węzłowymi), stref buforowych (otulin) i korytarzy ekologicznych17,18,19,
wymienia się także dodatkowe składniki, jak obszary zrównoważonego użytkowania (sustainable-use
areas), będącymi de facto drugą zewnętrzną strefą buforową20, a także obszary odtworzone,
zrenaturyzowane (restoration areas)21. Nazwa “sieć” oznacza, że kluczową rolę odgrywają
funkcjonalne, w miarę ciągłe połączenia między poszczególnymi elementami. Zaawansowana idea
sieci ekologicznej zakłada stworzenie wielopoziomowej, hierarchicznej siatki wzajemnych powiązań
przyrodniczych na przestrzeni kontynentu, kraju, regionu oraz lokalnie. To nowe podejście polega na
ochronie i odtworzeniu struktury ekologicznej na rzecz zachowania bioróżnorodności na całym
obszarze kraju a nawet kontynentu, nie tylko w wyznaczonych wyizolowanych enklawach, jak
odbywało się to dotychczas. Im bardziej sieć jest rozbudowana i zagęszczona, tym efektywniej
powinna być spełniana jej ochronna funkcja. W wolnych przestrzeniach między korytarzami
a obszarami węzłowymi jest miejsce na intensywniejszą działalność gospodarczą, zabudowę oraz
infrastrukturę.
Sieci ekologiczne mają charakterystyczną strukturę przestrzenną zbudowaną przez przynajmniej
trzy podstawowe elementy:
1) Obszary węzłowe (core areas, nodal zones) nazywane także obszarami istotnymi, bądź
źródłowymi, także płatami, to obszary o wysokich walorach przyrodniczych, dużym stopniu
różnorodności biologicznej i krajobrazowej. Gdzie występują, charakterystyczne dla regionu siedliska
i populacje wymagające ochrony poprzez zapewnienie łączności ekologicznej i gdzie zachowanie

12
Jongman R.: Polityka, planowanie i nauka a sieci ekologiczne - przegląd sytuacji
w Europie. W: Ochrona łączności ekologicznej w Polsce, Materiały konferencji międzynarodowej "Wdrażanie
koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce" Białowieża, 20-22 XI 2008 r. Zakład Badania Ssaków Polskiej
Akademii Nauk. Białowieża 2009, s. 20-21.
13
Liro A.: Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA, Fundacja IUCN Poland,
Warszawa 1998, 21-31.
14
Bouwma I. M., Jongman Rob i Butovsky R. O.: The Indicative Map of Pan-European Ecological Network -
technical background document, ECNC, Tilburg 2002, s. 24-30.
15
Jongman R.: Polityka, planowanie i nauka a sieci ekologiczne - przegląd sytuacji
w Europie. W: Ochrona łączności ekologicznej w Polsce, Materiały konferencji międzynarodowej "Wdrażanie
koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce" Białowieża, 20-22 XI 2008 r. Zakład Badania Ssaków Polskiej
Akademii Nauk, Białowieża 2009, s. 24.
16
Richling A. i Solon J.: Ekologia krajobrazu, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1998, s. 52-70.
17
Liro A.: Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA, Fundacja IUCN Poland,
Warszawa 1998, 21-31.
18
Jongman R. i Pungetti G.: Ecological Networks and Greenways - Concept, Design, Implementation,
Cambridge University Press, Cambridge 2004, s. 23-33.
19
Worboys G., Francis W. i Lockwood M.: Connectivity Conservation Management - A Global Guide,
Earthscan, London 2010, s. 32-33.
20
Bennett G. i Mulongoy K. J.: Review of Experience with Ecological Networks, Corridors and Buffer Zones,
Secretariat of the Convention on Biological Diversity, Montreal 2006, s. 7-8.
21
Brajanowska R. i in.: Background document on Ecological Networks - Project: Development of the National
Ecological Network in FYR Macedonia, ECNC, Tilburg 2009, s. 13-16.

3
bioróżnorodności ma priorytetowe znaczenie, nawet jeśli dany obszar nie jest dotychczas
chroniony22,23,24.
2) Korytarze ekologiczne (ecological corridors, greenways) nazywane także szlakami lub ciągami
ekologicznymi to elementy strukturalne środowiska przyrodniczego różnego typu, kształtu, wielkości
(liniowe lub nieliniowe, pasmowe lub obszarowe, ciągłe lub nieciągłe, naturalne, półnaturalne lub
antropogeniczne), identyfikowane, tworzone lub odtwarzane w celu utrzymania łączności
ekologicznej, umożliwiając migrację (lokalną, sezonową), dyspersji oraz wymiany genetycznej wśród
gatunków (roślin, zwierząt, grzybów, protistów) między obszarami węzłowymi 25,26,27,28.
3) Strefy buforowe, otuliny (buffer areas) otaczają obszary, w których priorytetowa jest ochrona
bioróżnorodności (obszary węzłowe, korytarze ekologiczne, inne obszary chronione) tworząc
przestrzeń niwelującą potencjalne zewnętrzne zagrożenia (np. napływ gatunków obcych,
antropopresja), a szczególnie te spowodowane nieodpowiednim użytkowaniem gruntów29.
W strefie buforowej zezwala się na pewien zakres działalności człowieka, ale
w sposób zrównoważony, nie powinno się lokalizować tam przedsięwzięć znacząco oddziałujących na
środowisko. Strefy buforowe tworzą także wiele typów cennych siedlisk ekotonowych.
W wielu opracowaniach związanych z koncepcją sieci ekologicznych wyszczególnia się także
dodatkowe elementy, takie jak:
4) Obszary zrównoważonego użytkowania (sustainable-use areas) to obszary zlokalizowane
w pobliżu sieci, można je traktować, jako drugą, zewnętrzną strefę buforową (wzorem UNESCO
Biosphere Reserve). Są to tereny prowadzone według ogólnych zasad zrównoważonego użytkowania,
których zasoby naturalne wykorzystywane są w zrównoważony sposób, uwzględniając utrzymanie
funkcjonowania i usługi ekosystemowe. Na terenach tych powinno unikać się realizacji przedsięwzięć
mogących znacząco oddziaływać na środowisko30,31.
5) Obszary rekonstruowane (nature restoration areas) jest to istotne powiększenie istniejącego
obszaru lub stworzenie nowego w celu ochrony zrównoważonego egzystowania gatunków
i ekosystemów32. Dokonuje się odbudowy elementów krajobrazu, gdy antropopresja doprowadziła do
wysokiego stopnia fragmentacji krajobrazu lub zaniku części lub całego obszaru węzłowego lub
korytarza ekologicznego. W pierwszej kolejności rekonstrukcji poddaje się miejsca, które uległy
zniszczeniu lub istotnemu pomniejszeniu, a są kluczowe dla funkcjonowania sieci (hotspots). Jest to
złożone i kosztowne działanie, ale w niektórych wypadkach niezbędne w celu zachowania łączności
ekologicznej lub przywrócenia względnej stabilizacji zdegradowanego obszaru.

22
Liro A.: Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA, Fundacja IUCN Poland,
Warszawa 1998, 21-31.
23
Bouwma I. M., Jongman Rob i Butovsky R. O.: The Indicative Map of Pan-European Ecological Network -
technical background document, ECNC, Tilburg 2002, s. 24-30.
24
Bennett G. i Mulongoy K. J.: Review of Experience with Ecological Networks, Corridors and Buffer Zones,
Secretariat of the Convention on Biological Diversity, Montreal 2006, s. 4-5.
25
Bennett Andrew F.: Linkages in the Landscape. The Role of Corridors and Connectivity in Wildlife
Conservation, Gland, Switzerland and Cambridge, IUCN, UK 1998, s. 49-65.
26
Perzanowska J. i in.: Korytarze ekologiczne w Małopolsce, Instytut Nauk
o Środowisku UJ, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2005, s. 17-29.
27
Bennett G. i Mulongoy K. J.: Review of Experience with Ecological Networks, Corridors and Buffer Zones,
Secretariat of the Convention on Biological Diversity, Montreal 2006, s. 6-7.
28
Pchałek M. i in.: Efektywność ochrony korytarzy ekologicznych. Koncepcja zmian legislacynych, WWF
Polska, Warszawa 2011, s. 111-117.
29
Bennett G. i Mulongoy K. J.: Review of Experience with Ecological Networks, Corridors and Buffer Zones,
Secretariat of the Convention on Biological Diversity, Montreal 2006, s. 7-8.
30
Ibidem..
31
Brajanowska R. i in.: Background document on Ecological Networks - Project: Development of the National
Ecological Network in FYR Macedonia, ECNC, Tilburg 2009, s. 15.
32
Ibidem.

4
 Rys. 1 Elementy sieci ekologicznej (opracowanie własne na podstawie Bennett
i in.)33.

Uniwersalność i popularność koncepcji sieci ekologicznej w jej szerokim rozumieniu, przełożyły

się na liczbę realizacji w praktyce w wielu różnorodnych postaciach. Sieć ekologiczna (także, jako
korytarze ekologiczne, czy sieć obszarów chronionych) znalazła zastosowanie, jako narzędzie czynnej
ochrony przyrody, ochrony krajobrazu, ale także ochrony środowiska (np. ochrona zasobów wodnych,
czy minimalizowania skutków zmian klimatycznych), planowania przestrzennego (zrównoważone
użytkowanie, zrównoważony rozwój, ograniczenie rozprzestrzeniania się terenów zurbanizowanych,
planowanie terenów rekreacyjnych), czy też chroniących dziedzictwo kulturowe. To między innymi
wielofunkcyjny charakter tej koncepcji, możliwość realizacji wielu celów jednocześnie pozwoliło na
tak szerokie jej stosowanie. Brakuje jednak jasnej i prostej typologii, ujednoliconego nazewnictwa
oraz wypracowanych schematów i wytycznych do projektowania oraz zarządzania siecią ekologiczną.
Mnogość projektów realizowanych w różnych strefach klimatycznych, w odmiennym kontekście
krajobrazowym i przyrodniczym, o różnej skali, o innych uwarunkowaniach prawnych i przede
wszystkim z różnym zakresem i celami priorytetowymi sprawia, że każdy z projektów ma swoją
lokalną specyfikę i metody.
3. Spójność sieci Natura 2000
Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jest największą, najbardziej zaawansowaną pod
względem realizacji i dotychczas najambitniejszą inicjatywą ochrony przyrody i bioróżnorodności
w Europie. Jej podstawę prawną tworzą: Dyrektywa ptasia34, Dyrektywa siedliskowa35 oraz
szczegółowe przepisy krajów członkowskich. Dodatkowe kwestie powiązane z funkcjonowaniem
zawarto także w tzw. Dyrektywie OOŚ36 (ocenowej) oraz Dyrektywie szkodowej37. Wspomniana

33
Bennett G. i Mulongoy K. J.: Review of Experience with Ecological Networks, Corridors and Buffer Zones,
Secretariat of the Convention on Biological Diversity, Montreal 2006, s. 5.

34
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z 30 listopada 2009 roku w sprawie ochrony
dzikich ptaków, tzw. Dyrektywa Ptasia, (która zastąpiła Dyrektywę 79/409/EWG z 2 kwietnia 1979 roku)
35
Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 roku o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i
flory, tzw. Dyrektywa Siedliskowa
36
Dyrektywie Rady 85/337/EWG z dnia 27 czerwca 1985 roku w sprawie oceny skutków wywieranych przez
niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko naturalne, tzw. Dyrektywa EIA

5
Dyrektywa siedliskowa powołującą stworzenie sieci ekologicznej Natura 2000 zawiera dość
szczegółowe przepisy i kryteria dotyczące wyznaczania obszarów chronionych. Dość ogólnikowo
jednak została potraktowana kwestia korytarzy ekologicznych, których konieczność istnienia
sugerowana jest pośrednio.
W dyrektywach UE występuje powszechnie określenie “sieć” co oznacza, że obszary Natura 2000
powinny tworzyć możliwie ciągły przestrzennie system o zachowanej łączności ekologicznej
pomiędzy poszczególnymi elementami obszarowymi38. Określenie “spójna europejska sieć
ekologiczna” pojawia się w preambule do Dyrektywy siedliskowej, a także w art. 3(1), który definiuje
czym jest Natura 2000. Art. 3(3) odnosi się do “ekologicznej spójności Natury 2000”, która “w razie
potrzeby” może być poprawiana przez Państwa Członkowskie poprzez zachowanie czy też
rozwinięcie elementów krajobrazu “o dużym znaczeniu dla dzikiej fauny i flory”. Art. 10 nawiązuje
do polityki rozwoju i planowania przestrzennego formułowanych przez Państwa Członkowskie
w kontekście zachowania korytarzy ekologicznych, o których mowa była w art. 3(3). Zdefiniowane
zostały także “elementy krajobrazu” poprawiające “ekologiczną spójność sieci Natura 2000”, jako
“elementy, które ze względu na swoją liniową lub ciągłą strukturę (takie jak rzeki i ich brzegi) bądź
pełnioną funkcję ostoi (takie jak stawy lub niewielkie lasy) są istotne dla migracji, rozprzestrzeniania
i wymiany genetycznej dzikich gatunków”. Art. 6(4) odnosi się także do “zapewnienia ochrony
ogólnej spójności Natury 2000” w kontekście zastosowania środków kompensujących przy realizacji
przedsięwzięć lub planów ze względu na nadrzędny wymóg interesu publicznego. Określenie
“ekologiczny” występujące zarówno w art. 3 jak i 10 w celu przedstawienia charakteru spójności,
wyrażenie “ogólna spójność” z art. 6(4) użyte jest w tym samym znaczeniu39. W Dyrektywie
siedliskowej znajdują się zatem odniesienia wprost do koncepcji sieci ekologicznej i konieczności
istnienia korytarzy ekologicznych pomiędzy obszarami chronionymi. Jednak brak jasnego
zdefiniowania “spójności sieci” wpływa na obniżenie efektywności tych przepisów w kontekście
ochrony korytarzy ekologicznych. Skuteczne działanie przepisów powołujących sieć Natura 2000 jest
obecnie ograniczona tylko do niektórych elementów sieci ekologicznej, głównie obszarów istotnych
(biocentrów), stepping stones oraz części korytarzy ekologicznych spełniających określone kryteria
przyrodnicze. Pozostałe części korytarzy ekologicznych zapewniających także spójność sieci, objęte
są słabą ochroną, niejako przy okazji ochrony obszarów Natura 200040. Zgodnie z zapisem art. 10
Dyrektywy siedliskowej konieczność uwzględniania w planach zagospodarowania przestrzennego
oraz politykach rozwoju kwestii dotyczących zachowania łączności ekologicznej jest pozostawiona
jedynie uznaniu państw członkowskich. Nie mają one obowiązku zapewnienia wsparcia dla spójności
ekologicznej, a jedynie podjęcia starań w tym kierunku, co wskazuje na małą efektywność tego
przepisu41.
Sieć obszarów Natura 2000 została uwzględniona w opracowaniach planistycznych każdego
z państw członkowskich, nie tylko poprzez lokalizację granic obszarów i ich otulin, ale także poprzez
wprowadzenie standardu uwzględniania uwarunkowań przyrodniczych na poszczególnych poziomach
planowania przestrzennego. W warunkach polskich są to np. opracowania ekofizjograficzne oraz
prognozy oddziaływania na środowisko, jako element strategicznej oceny oddziaływania na
środowisko42. Jak wspomniano we wprowadzeniu, duża część z państw członkowskich UE włączyła
sieć obszarów Natura 2000 w istniejące lub tworzone krajowe sieci ekologiczne. Polska nie należy do
grona tych krajów, gdyż nie zostały dostosowane odpowiednio przepisy prawne, instrumenty

37
Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2004/35/WE z dnia 21 kwietnia 2004 roku w sprawie
odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania
i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu (tzw. Dyrektywa Szkodowa)
38
Kistowski M., Pchałek M.: Natura 2000 - w planowaniu przestrzennym - rola korytarzy ekologicznych,
Ministerstwo Środowiska. Warszawa 2009, s. 25-37.
39
Ocena planów i przedsięwzięć znacząco oddziałujących na obszary Natura 2000. Wytyczne metodyczne
dotyczące przepisów Artykułu 6(3) i (4) Dyrektywy Siedliskowej 92/43/EWG, Komisja Europejska, 2002, s. 50-
51.
40
Pchałek M. i in.: Efektywność ochrony korytarzy ekologicznych. Koncepcja zmian legislacynych, WWF
Polska, Warszawa 2011, s. 111-117.
41
Ibidem
42
Kistowski M., Pchałek M.: Natura 2000 - w planowaniu przestrzennym - rola korytarzy ekologicznych,
Ministerstwo Środowiska. Warszawa 2009, s. 25-37.

6
planowania przestrzennego ani polityki sektorowe dla potrzeb ustanowienia krajowej sieci
ekologicznej. Sieć Natura 2000 wchodząc w skład Krajowego Systemu Obszarów Chronionych wraz
z drobnymi formami powołanymi lokalnie, miała umożliwiać zachowanie łączności ekologicznej
między obszarami parków narodowych, rezerwatów i parków krajobrazowych a dolinami rzek.
W efekcie obecnie współistnieją dwa nieskoordynowane systemy ochrony o odmiennych zasadach
delimitacji i ich zarządzania43. W polskim prawodawstwie brakuje formalnie zdefiniowanych pojęć
łączności ekologicznej oraz sieci ekologicznej. Ustawa o ochronie przyrody44 w art. 5 pkt. 2 zawiera
niezwykle ogólnikową i nieprecyzyjną definicję korytarza ekologicznego (nie został on uznany jako
odrębna forma ochrony przyrody), jako obszaru umożliwiającego migrację roślin, zwierząt lub
grzybów, ze wskazaniem, że wymienioną funkcję mogą spełniać istniejące lub powiększone obszary
chronionego krajobrazu. Nie pozwala to na kwalifikację obszarów, które według koncepcji
naukowych powinny podlegać ochronie ze względu na znaczenie dla zachowania lub odtwarzania
łączności przyrodniczych. Jedyną obszarową formą przyrody odnoszącą się bezpośrednio do ochrony
korytarzy ekologicznych, są właśnie Obszary Chronionego Krajobrazu. Efektywność tej formy
ochrony jest jednak wysoce niewystarczający, głównie ze względu na brak zastosowania
instrumentów planistycznych, dokumentów analogicznych do planów ochrony45. W katalogu zasad
funkcjonowania dla tej formy ochrony przyrody brakuje także bezpośrednich odniesień dotyczących
ochrony korytarzy ekologicznych. Wskazane w Ustawie uproszczone podejście do tej tematyki
wymaga pilnej korekty, ponieważ nawet rozszerzenie granic obszarów chronionego krajobrazu
włączając w ich skład najważniejsze korytarze ekologicznej w kraju, nie daje możliwości ich pełnego
prawidłowego funkcjonowania i wydaje się być jedynie półśrodkiem.
Odpowiednia interpretacja obecnie funkcjonujących przepisów daje jednak możliwość ochrony
w pewnym zakresie korytarzy ekologicznych w Polsce, choć należy zaznaczyć, że jest to utrudnione
przez rozdrobnienie zapisów, które w małym stopniu bezpośrednio odnoszą się do ochrony łączności
ekologicznej. Możliwe obszary działań to:
 Poziom prawa międzynarodowego (są to przede wszystkim konwencja ramsarska, konwencja
bońska, porozumienie Eurobat, konwencja berneńska) – zapisy w tych aktach prawa
międzynarodowego zawierają najczęściej obowiązek objęcia wskazanych gatunków czy obszarów
odpowiednią formą ochrony, która zapewniałaby łączność ekologiczną;
 Poziom prawa wspólnotowego – dotyczy to ogólnego obowiązku zapewnienia spójności sieci
Natura 2000, możliwość negatywnego oddziaływania na obiekty ochrony, możliwość pogorszenia
stanu siedliska przyrodniczego lub stanu ochrony gatunku ujętego w załącznikach do dyrektywy
ptasiej bądź siedliskowej, oceny oddziaływania na integralność i spójność obszarów Natura 2000
itp.;
 Poziom prawa krajowego – zapewnienie większej ochrony korytarzy ekologicznych w ramach
obszarów chronionego krajobrazu, zastosowanie środków odnoszących się do ochrony gatunkowej;
 Proces planowania przestrzennego – uwzględnienie elementów sieci ekologicznych na wszystkich
poziomach planowania przestrzennego, starannie sporządzane i odpowiednio uwzględnione
opracowania ekofizjograficzne i strategiczna ocena oddziaływania na środowisko (SOOŚ)
w dokumentach planistycznych, planowanie przestrzenne zgodne z zasadami ładu przestrzennego
i zrównoważonego rozwoju;
 Inwestycje infrastruktury transportowej – uwzględnianie w trakcie planowania i realizacji
(procedura oceny oddziaływania na środowisko przedsięwzięcia) obszarów konfliktowych
z przebiegiem korytarzy ekologicznych, lokalizację odpowiednich urządzeń niwelujących
negatywne oddziaływanie (przejścia dla zwierząt, ogrodzenia naprowadzające, ekrany akustyczne,
nasadzenia roślinności itd.), działania kompensacyjne.
Możliwości uwzględniania korytarzy ekologicznych w obecnych uwarunkowaniach prawnych
i przede wszystkim w procesie planowania przestrzennego szczegółowo ujęto m.in. w publikacji

43
Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 - Załącznik do uchwały nr 239 Rady Ministrów z
dnia 13 grudnia 2011 r. (poz. 252).
44
Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody z późn. zm.
45
Pchałek M. i in.: Efektywność ochrony korytarzy ekologicznych. Koncepcja zmian legislacynych, WWF
Polska, Warszawa 2011, s. 111-117.

7
Kistowskiego i Pchałka46. Ostatni z wymienionych autorów zaproponował także nowe kompleksowe
rozwiązania prawne w kierunku stworzenia i funkcjonowania sieci ekologicznej w Polsce47,
co wychodzi jednocześnie naprzeciw postulatom zgłaszanym w tej kwestii w Koncepcji
Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 203048. Szereg problemów i rozwiązań w obecnych
warunkach w Polsce można odnaleźć także w publikacji “Ochrona łączności ekologicznej w Polsce”
stworzonej na podstawie materiałów z konferencji międzynarodowej “Wdrażanie koncepcji korytarzy
ekologicznych w Polsce”49.
4. Polityka przestrzenna a łączność ekologiczna i spójność krajobrazu
Nowoczesne metody ochrony przyrody i zarządzania środowiskiem, aby mogły przynosić
oczekiwane efekty wymagają skoordynowanych działań w wielu dziedzinach funkcjonowania
państwa. Zasadnicze obszary, w których powinny być uwzględnione elementy koncepcji sieci
ekologicznej, zielonej infrastruktury, czy innych działań na rzecz łączności ekologicznej to:
 Prawodawstwo – przede wszystkim przepisy związane z ochroną przyrody, krajobrazu, środowiska,
ale także dotyczące planowania przestrzennego, informacji o środowisku, ocen oddziaływania na
środowisko. Definicje, sposoby delimitacji, formowania i ochrony elementów sieci ekologicznej
powinny zostać uwzględnione w przepisach.
 Instrumenty planowania przestrzennego – są to dokumenty planistyczne wszystkich szczebli (od
koncepcji zagospodarowania kraju po miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego) wraz
z opracowaniami ekofizjograficznymi, prognozami oddziaływania na środowisko tych
dokumentów sporządzanych w ramach strategicznej oceny oddziaływania na środowisko.
Poszczególne dokumenty planistyczne powinny uwzględniając potencjał środowiska
przyrodniczego zawierać elementy sieci ekologicznej, choćby poprzez zarządzanie przestrzenią
funkcjonalną korytarzy ekologicznych.
 Polityki przestrzenne i sektorowe – są to m.in. polityka rozwoju obszarów wiejskich, regionalna,
energetyczna, leśna, miejska, transportowa. Potrzebna jest koordynacja polityki przestrzennej i
polityk sektorowych, tak żeby uwzględnić kwestie związane z ochroną łączności ekologicznej.
Najważniejszym narzędziem skutecznych działań na rzecz ochrony przyrody, różnorodności
biologicznej i krajobrazowej, a w szczególności zachowania łączności ekologicznej jest
zrównoważone planowanie przestrzenne. Elementy koncepcji sieci ekologicznej wprowadzane są
w dokumentach planistycznych różnych szczebli, z których opracowania na poziomie krajowym
i wojewódzkim mają charakter wytycznych, zaś na poziomie lokalnym – operacyjny. Istotnym
problemem ograniczającym skuteczne zarządzanie strukturami przestrzennymi jest brak
hierarchiczności planowania przestrzennego. Mimo tego, że korytarze ekologiczne mogą zostać
uwzględnione w Koncepcji Zagospodarowania Przestrzennego Kraju (KPZK), a także w Planie
Zagospodarowania Przestrzennego Województwa, to jednak mała część tych ustaleń może
znaleźć się w zapisach Studium uwarunkowań i kierunków przestrzennego zagospodarowania
gminy i przede wszystkim w Miejscowych Planach Zagospodarowania Przestrzennego. Inne
problemy, które przyczyniają się do nadmiernej eksploatacji przestrzeni przyrodniczej to50:
 Obniżenie rangi planowania przestrzennego – m.in. poprzez brak ciągłości planowania,
segmentację planowania, obniżenie rangi poprzez wprowadzanie “specustaw”;
 Brak planów ochrony obszarów przyrodniczo cennych – fakultatywność realizacji i brak jasnych
wytycznych do ich zawartości;

46
Kistowski M., Pchałek M.: Natura 2000 - w planowaniu przestrzennym - rola korytarzy ekologicznych,
Ministerstwo Środowiska. Warszawa 2009.
47
Pchałek M. i in.: Efektywność ochrony korytarzy ekologicznych. Koncepcja zmian legislacynych, WWF
Polska, Warszawa 2011,
48
Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 - Załącznik do uchwały nr 239 Rady Ministrów z
dnia 13 grudnia 2011 r. (poz. 252).
49
Jędrzejewski W. i Ławreszuk D.: Ochrona łączności ekologicznej w Polsce, Materiały konferencji
międzynarodowej "Wdrażanie koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce" Białowieża, 20-22 XI 2008 r.
Zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk. Białowieża 2009.
50
Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 - Załącznik do uchwały nr 239 Rady Ministrów z
dnia 13 grudnia 2011 r. (poz. 252).

8
 Obniżenie roli i niska jakość analiz ekofizjograficznych;
Jednym z głównych postulatów środowiska planistów, co zostało zaznaczone w rekomendacjach na
seminarium tematycznym „System ekologiczny kraju – wizja sieci ochrony przyrody w Koncepcji
Zagospodarowania Kraju 2008-2033” przez Państwową Radę Ochrony Przyrody, jest powrót do
systemu powszechnego planowania przestrzennego. Zidentyfikowano tam także, jako jedno
z najważniejszych zagrożeń dla walorów krajobrazu Polski, niekontrolowaną urbanizację, której nie są
w stanie powstrzymać nawet obowiązujące w zakresie ochrony przyrody regulacje prawne. Nowa
Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 nie tylko trafnie identyfikuje
najważniejsze problemy, ale zawiera także obiecujące zapowiedzi. Pośród celów polityki
przestrzennej znajdują się: kształtowanie struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie
i utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych kraju
(cel 4, kierunki polityki przedstawiono na rysunku 2). W ramach tego punktu przedstawiono
7 obszarów wymaganych działań, z czego 3 pierwsze związane są z ochroną różnorodności
biologicznej i krajobrazowej oraz łącznością ekologiczną51, w tym:
 Integracja działań w zakresie funkcjonowania spójnej sieci ekologicznej kraju jako podstawa
ochrony najcenniejszych zasobów przyrodniczych i krajobrazowych (działanie 4.1 KPZK),
 Przeciwdziałanie fragmentacji przestrzeni przyrodniczej (działanie 4.2 KPZK),
 Wprowadzenie gospodarowania krajobrazem zgodnie z zapisami Europejskiej Konwencji
Krajobrazowej (działanie 4.3 KPZK).

51
Ibidem

9
Rys. 2. Kierunki polityki przestrzennej wobec obszarów funkcjonalnych cennych przyrodniczo w Koncepcji
Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030
Mimo wielu form ochrony przyrody w Polsce zajmujących dość dużą powierzchnię kraju (33%
w 2009 roku), wydaje się, że jest to system przestarzały i nieprzystosowany do nowych zagrożeń dla
środowiska przyrodniczego związanych z przyspieszonym rozwojem gospodarczym (rozbudowa
infrastruktury transportowej, rozprzestrzenianie się zabudowy powodujące fragmentacje krajobrazu,
redukcję obszarów naturalnych, wzrost antropopresji itp.). Obiekty Krajowego Systemu Obszarów
Chronionych oraz obszary Natura 2000, nie będą w stanie zapewnić należytej ochrony różnorodności
gatunkowej i genetycznej w Polsce, jeśli nie zostanie zabezpieczona lub odtworzona wzajemna
łączność umożliwiająca migrację osobników i wymianę genów52.KPZK zaleca działania w celu
stworzenia rzeczywistej sieci ekologicznej na terenie Polski, poprzez wyznaczenie i ochronę spójnego
systemu obszarów ochrony przyrody i krajobrazu w oparciu o zintegrowanie obszarów uzupełnionej

52
Jędrzejewski W. Sieć korytarzy ekologicznych łączących obszary chronione w Polsce. W: Materiały
konferencji międzynarodowej "Wdrażanie koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce" Białowieża, 20-22 XI
2008 r. Zakład Badania Ssaków PAN Białowieża 2009, s. 71-81.

10
sieci KSOCh53, sieci Natura 2000, umocowanie prawne sieci korytarzy ekologicznych łączących
obszary istotne, a także dowiązanie do Pan-europejskiej Sieci Ekologicznej PEEN. Tworzenie sieci dla
potrzeb planowania przestrzennego może się odbyć według ujednoliconych metod na podstawie już
istniejących projektów, w tym przede wszystkim ECONET-Polska z 1995 roku54 oraz Projektu
korytarzy ekologicznych łączących europejską sieć ekologiczną Natura 2000 w Polsce (na zlecenie
Ministerstwa Środowiska w 2005 roku zrealizował Zakład Badania Ssaków PAN w Białowieży we
współpracy ze Stowarzyszeniem dla Natury „Wilk” oraz Muzeum i Instytutem Zoologii PAN)55.
Projekty te wymagają jednak uszczegółowienia na poziomie regionalnym i lokalnym. Ustalone
i zatwierdzone korytarze ekologiczne (lądowe, wodne, powietrzne) o znaczeniu kontynentalnym
i krajowym powinny zostać uwzględnione we wszystkich aktach planistycznych. KPZK wymaga
także określenia przestrzeni funkcjonalnej korytarzy w planach zagospodarowania przestrzennego
województw (pzpw) niezależnie od przebiegu granic administracyjnych, co wymagałoby wzajemnych
ustaleń między poszczególnymi pzpw i studiami gminnymi graniczących jednostek
administracyjnych. Zapisy w planach zagospodarowania przestrzennego województw mają być
podstawą funkcjonowania spójnej sieci korytarzy ekologicznych określanych dla różnych grup
gatunków o zbliżonych wymaganiach terytorialnych. Wymaga to odpowiedniego zrównoważonego
i wielofunkcyjnego projektowania przestrzeni, szczególnie obszarów wiejskich poprzez wprowadzanie
i monitoring zmian strukturalno-funkcjonalnych i zabiegi techniczne, takie jak: zalesianie
(w wybranych miejscach wskazanych w pzpw) lub wprowadzanie zadrzewień i zakrzewień
śródpolnych, odbudowa stosunków hydrologicznych, utrzymanie przestrzeni wolnej od zabudowy
i wprowadzenie restrykcji dotyczących lokalizacji obiektów inżynierskich oraz zapewnienie integracji
przyrodniczych systemów miejskich z przestrzeniami otwartymi w otoczeniu miast. W KPZK trafnie
zidentyfikowano bardzo istotny w Polsce problem fragmentacji przestrzeni przyrodniczej
spowodowanej przede wszystkim inwestycjami infrastrukturalnymi, spontaniczną urbanizacją,
działalnością gospodarczą i postępującą koncentracją procesów urbanizacji. Elementy koncepcji sieci
ekologicznej skutecznie mogą przeciwdziałać temu zjawisku. W tym celu przewidziano procedurę
uwzględniania potencjału środowiska przyrodniczego w procesie planowania i obligatoryjne
wybieranie rozwiązań najmniej szkodliwych dla środowiska oraz odpowiednim zarządzaniem
funkcjonalną przestrzenią korytarzy ekologicznych w miejscowych planach zagospodarowania
przestrzennego i studiach gminnych przede wszystkim przy planowaniu infrastruktury
komunikacyjnej i wyznaczaniu gruntów do urbanizacji. Część z wymienionych powyżej zaleceń
i działań zawartych w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju jest możliwa w ramach
obecnie obowiązującego prawa, lecz wskazuje się także szereg pilnych zmian w tej kwestii (takie jak
procedura kompensacji, poprawa procesu planowania przestrzennego, regulacje szczegółowe
w zakresie gospodarowania krajobrazem itd.).
5. Podsumowanie
Mechanizm, jaki powinien zapewnić uwzględnienie korytarzy ekologicznych
w zakresie obowiązujących przepisów opiera się na prawidłowo przeprowadzonej procedurze
uchwalania przez rady gmin miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, sporządzanych
na podstawie studiów gminnych56. W wymienionych dokumentach powinny być obowiązkowo
uwzględnione zasady ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, granice i sposoby
zagospodarowania terenów lub obiektów podlegających ochronie oraz szczególne warunki
zagospodarowania terenów oraz ograniczenia w ich użytkowaniu. W spełnieniu powyższych wymagań
pomagać ma obowiązkowo sporządzane opracowanie ekofizjograficzne, które ocenia przydatność
środowiska dla różnego rodzaju użytkowania i wskazuje tereny do pełnienia poszczególnych funkcji57
oraz strategiczne oceny oddziaływania na środowisko dokumentów planistycznych (SOOŚ). Ochrona
53
Krajowy System Obszarów Chronionych
54
Liro A.: Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA, Fundacja IUCN Poland,
Warszawa 1998.
55
Jędrzejewski i in. Projekt korytarzy ekologicznych łączących Europejską Sieć Natura 2000 w Polsce. Zakład
Badania Ssaków PAN, Białowieża 2005.
56
Perzanowska J. i in.: Korytarze ekologiczne w Małopolsce, Instytut Nauk o Środowisku UJ, Instytut Ochrony
Przyrody PAN, Kraków 2005, s. 17-29.
57
Ibidem.

11
łączności ekologicznej może się odbywać przede wszystkim poprzez wyznaczenie takich form
użytkowania, które nie ograniczają przestrzeni funkcjonalnej korytarzy ekologicznych. Odpowiednie
warunki zagospodarowania, w tym także ograniczenia w użytkowaniu należy sprecyzować
w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Zabezpieczenie drożności przyrodniczej
można realizować m. in. poprzez zapewnienie odpowiednich przestrzeni wolnych od zabudowań (min.
50 – 100 m), ogrodzeń i innych barier (należy uwzględnić także takie aspekty jak np. zanieczyszczenie
światłem), wyznaczenie terenów o przeznaczeniu rekreacyjno-przyrodniczym, wskazanie terenów do
zalesień, wprowadzenie zapisów określających parametry ogrodzeń i miejsca zakazujące ich stawiania
(unikanie długich odcinków jednolitych ogrodzeń, tworzenia ślepych zaułków itp.). Jeśli w obrębie
opracowywanego dokumentu planistycznego znajduje się cześć obszaru chronionego na mocy ustawy
o ochronie przyrody, wymagane są uzgodnienia z właściwym organem nadzorującym dany obszar
(dyrektor parku narodowego, regionalny dyrektor ochrony środowiska). Ta procedura daje możliwość
pewnej kontroli otuliny i bliskiego sąsiedztwa obszaru chronionego, choć żeby mógł on prawidłowo
funkcjonować w dłuższym okresie wymagane jest zachowanie łączności ekologicznej z innymi
obiektami przyrodniczo cennymi. Osiągnięcie tego celu w pewnym ograniczonym zakresie
w obecnych warunkach prawnych można ułatwić poprzez prawidłowo sporządzane opracowania
ekofizjograficzne uwzględniające korytarze ekologiczne, a także poprzez bardziej skomplikowaną
procedurę rozszerzenia obszarów chronionego krajobrazu w miejscach występowania korytarzy
ekologicznych (co pomogłoby, ale nadal nie zapewniłoby jednak gwarancji zachowania łączności
ekologicznej). Obecnie prawidłowe kreowanie funkcjonalnych przestrzeni korytarzy ekologicznych
zależy w pewnym sensie od dobrej woli i wysokim stopniu świadomości planistów w gminach na
temat łączności ekologicznej, zasad zrównoważonego rozwoju i ładu przestrzennego. Mogą oni
zapewnić drożność korytarzy poprzez odpowiednie przeznaczenie terenów w studium a następnie
w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego w ramach obecnych uwarunkowań
prawnych.
Stan realizacji koncepcji sieci ekologicznej w Polsce na poziomie krajowym można określić, jako
wstępny (od 1995 roku powstały 3 projekty, z czego żaden jak dotąd nie ma umocowania prawnego)58.
Poza zaleceniami w KPZK, przede wszystkim widoczne jest dotychczas dosyć niewielkie
zaangażowanie centralnych władz państwowych w proces tworzenia krajowej sieci ekologicznej, co
jest niezbędnym warunkiem jej istnienia. Spowodowało to występowanie nieskoordynowanych,
bardzo zróżnicowanych pod względem jakości i zakresu, oddolnych, jednostkowych działań w wielu
dziedzinach na rzecz łączności ekologicznej. Widoczne jest zaangażowanie i wysoki stan wiedzy na
temat znaczenia łączności ekologicznej takich urzędów jak Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych
i Autostrad, poprzez podejmowanie działań współpracując z organizacjami pozarządowymi
niwelujących negatywny wpływ przedsięwzięć infrastrukturalnych poprzez budowę m.in. przejść dla
zwierząt (problemem jest jednak zabezpieczenie otoczenia zainstalowanych przejść dla zwierząt
i potwierdzenia ich lokalizacji w postaci wyznaczenia i ochrony korytarzy ekologicznych). Można
odnaleźć także stosunkowo wysoki poziom opracowań uwzględniających korytarze ekologiczne
w niektórych planach przestrzennego zagospodarowania województw (np. śląskie, lubelskie,
pomorskie, wielkopolskie)59. Środowisko naukowców, planistów, urzędników (szczególnie
wspomniana GDDKiA) i przede wszystkim organizacji pozarządowych jest gotowe do zaangażowania
się w skoordynowanych działaniach na rzecz tworzenia krajowej sieci ekologicznej w Polsce, wymaga
to jednak zainicjowania przez władze państwowe na poziomie rządowym i ministerialnym. Brakuje
przede wszystkim odpowiednich uwarunkowań prawnych ułatwiających wyznaczanie
i funkcjonowanie korytarzy ekologicznych60.
W pierwszej kolejności powinno powstać pełne i nowoczesne opracowanie koncepcji krajowej
sieci ekologicznej na bazie dwóch już istniejących wstępnych opracowań (ECONET-Polska 1995

58
Jędrzejewski W. Sieć korytarzy ekologicznych łączących obszary chronione w Polsce. W: Materiały
konferencji międzynarodowej "Wdrażanie koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce" Białowieża, 20-22 XI
2008 r. Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża 2009., s. 77.
59
Kistowski M., Pchałek M.: Natura 2000 - w planowaniu przestrzennym - rola korytarzy ekologicznych,
Ministerstwo Środowiska. Warszawa 2009, s. 34.
60
Pchałek M. i in.: Efektywność ochrony korytarzy ekologicznych. Koncepcja zmian legislacynych, WWF
Polska, Warszawa 2011, s. 111-117.

12
 i ZBS PAN 200561) z zaangażowaniem dodatkowych szerokich i nowoczesnych badań naukowych.
Przyjęta w 2012 roku Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju daje pewne nadzieję na
uporządkowanie tej sytuacji trafnie wskazując szereg problemów i proponując adekwatne działania na
rzecz bioróżnorodności, łączności ekologicznej, przeciwdziałanie fragmentacji przestrzeni oraz
przewiduje utworzenie na terenie Polski krajowej hierarchicznej sieci ekologicznej.
W Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 przewiduje się stworzenie
hierarchicznej krajowej sieci ekologicznej na bazie KSOCh oraz obszarów Natura 2000, powiązanej
z planowaniem przestrzennym. Wobec tej perspektywy wskazane jest rozpoczęcie opracowania sieci
ekologicznej na poszczególnych poziomach planowania, nawet pomimo braku istnienia gotowej sieci
na poziomie wyższym. Stosunkowo niewielkim nakładem możliwe jest opracowanie uproszczonej
sieci ekologicznej dla terenów gminy, np. stosując analizę struktury ekologicznej krajobrazu62,63,64.
Pozwala to na identyfikację i zabezpieczenie kluczowych dla łączności ekologicznej miejsc, a szybkie
objęcie ich działaniami ochronnymi pozwoli uniknąć ewentualnych późniejszych kosztownych
zabiegów rekultywacyjnych. Gminy dysponując słabymi możliwościami ochrony przyrody
i krajobrazu w miejscu, gdzie nie jest ona objęta żadną prawną formą ochrony, powinna jednak, jako
narzędzie realizacji idei sieci ekologicznej, wprowadzać w swojej polityce przestrzennej bardziej
restrykcyjne zapisy dotyczące zagospodarowania przestrzennego niż ma to zwykle obecnie miejsce.
Delimitacja lokalnej sieci ekologicznej byłaby także pierwszym krokiem do wdrożenia zielonej
infrastruktury na terenie gminy (perspektywa wprowadzenia w najbliższych latach tej koncepcji
w ramach UE) i realizacji także innych celów niezwiązanych bezpośrednio z ochroną przyrody
i krajobrazu65. Taką uproszczoną metodę tworzenia sieci ekologicznej bezwzględnie należy rozszerzyć
w celu zweryfikowania lokalizacji poszczególnych elementów wyznaczonej sieci stosując metody
oparte na modelowaniu (GIS), symulacji, uzupełniając badaniami terenowymi. Lokalnie konieczna
jest także analiza i wyznaczenie korytarzy w mikroskali, np. tras migracji płazów.

61
Jędrzejewski i in. Projekt korytarzy ekologicznych łączących Europejską Sieć Natura 2000 w Polsce. Zakład
Badania Ssaków PAN, Białowieża 2005.
62
Żarska B.: Modele ekologiczno-przestrzenne i zasady kształtowania krajobrazu gmin wiejskich, Wydawnictwo
SGGW, Warszawa 2006.
63
Fornal-Pieniak B., Wysocki C.: Struktura ekologiczna krajobrazu gminy Ciężkowice, Woda – Środowisko –
Obszary Wiejskie, 10, 4 (32), 2010, s. 45-52.
64
Brzank M., Pawłat-Zawrzykraj A.: Struktura ekologiczna krajobrazu jako podstawa wyznaczenia sieci
ekologicznej na przykładzie gminy Góra Kalwaria, Przegląd Naukowy – Inżynieria i Kształtowanie Środowiska,
nr 61. Warszawa 2013, s. 262-272.
65
Ahern J.: Greenways as Strategic Landscape Planning: Theory and Application, Wageningen University,
Wageningen 2002, s. 3-35.

13

View publication stats