Zrównoważony Rozwój Obszarów

Wiejskich_1
Wykładowca:
Prof. Józef Mosiej
Katedra Kształtowania Środowiska
Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska
jozef_mosiej@sggw.pl

Pok. 340, bud.33

Zamiast wstępu


“Podstawą nowego myślenia strategicznego powinny być
dwa pewniki: zasoby środowiska są ograniczone oraz
zanieczyszczenia środowiska to marnotrawstwo surowców,
na które nas nie stać”

“Jeśli zasób nie ma ceny, nie znaczy to, że nie ma on

wartości”
Środowisko

 Człowiek codziennie obserwuje środowisko.

Czasami ma to charakter utylitarny, chociażby
tak prozaiczny – jak próba odpowiedzi na
pytanie – czy zabrać dziś parasol. Czasami
obserwacje piękna przyrody poprawiają nam
samopoczucie, innym razem, gdy przychodzi
nam patrzeć na dymiące kominy i hałdy
odpadów – robi się nam przykro. I piękno i
brzydota układów ekologicznych jest czyimś
dziełem.
Środowisko

Pojawiają się zatem pytania. Czy musimy

tylko oceniać skutki naszych działań
w środowisku ? Czy zawsze będziemy
mądrzy po szkodzie ? Czy możemy
znaleźć taki model postępowania, że
unikniemy lub ograniczymy do naprawdę
niezbędnego minimum ?
Model cywilizacji XXI wieku

Model cywilizacji w której żyjemy opiera się,

na czterech „W”:
 - wydobyć (surowce),
 - wytworzyć (produkty),
 - wykorzystać (wytworzone produkty),
 - wyrzucić (wykorzystane i już
nieprzydatne produkty, czyli odpady)
Model cywilizacji XXI wieku
.
 Ludzie poszukują jednak lepszego modelu, nie tylko dla
siebie ale przede wszystkim dla przyszłych pokoleń.
„Ziemię pożyczyliśmy od naszych wnuków i powinniśmy im
ją zwrócić w stanie nie gorszym, niż była wtedy, gdy ją
pożyczaliśmy” – głosi hasło Programu Środowiskowego
Organizacji Narodów Zjednoczonych (UN EP). Jak zatem
wypełnić treścią to ważne hasło ?
 Rozwój zrównoważony – to model, o którym dyskutują
politycy i eksperci wszystkich dziedzin gospodarki. To
wyróżnik funkcji celu dla planistów i projektantów. To
wyzwanie dla społeczności lokalnych, całych narodów i
państw oraz regionów. Ale czym on jest i jak go zapewnić ?
 Rozwój zrównoważony to wg ustawy – Prawo ochrony
środowiska „taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym
następuje proces integrowania działań politycznych,
gospodarczych i społecznych, z zachowaniem
równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych
procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania
możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb
poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno
współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”
Ekorozwój w najszerszej interpretacji to rozwój zrównoważony, trwały i
samopodtrzymujący się.

Zrównoważony, gdyż przy planowaniu i realizacji rozwoju należy

utrzymywać właściwe proporcje pomiędzy potrzebami rozwojowymi i
społecznymi, a potrzebą ochrony środowiska i jego zasobów.
Trwały, gdyż podejmowane dziś działania nie mogą ograniczać możliwości
rozwoju w przyszłości.
Samopodtrzymujący się gdyż powinniśmy, wykorzystując przede
wszystkim zasoby odnawialne. Tworzyć rezerwy i bodźce dla przyszłego
rozwoju.
 Ekorozwój to rozwój, który realizuje podstawowe
środowiskowe, socjalne i ekonomiczne usługi nie zagrażając
trwałości naturalnych, stworzonych i socjalnych systemów od
których te systemy są uzależnione (Program Modelowych
Społeczności Agendy 21 ICLEI ).

Ekorozwój to rozwój, który zaspokajając dzisiejsze potrzeby

nie uniemożliwia zaspokojenie potrzeb przyszłych pokoleń
(Światowa Komisja do Spraw Środowiska i Rozwoju).
Termin “ekorozwój” bywa nadużywany równie często jak pokrewne mu
“środowiskowy” i “ekologiczny”. Termin “ekorozwój” powinien być
używany jedynie we właściwym mu znaczeniu. Idea ekorozwoju dąży do
dopasowania standardu życia człowieka do możliwości naturalnego
środowiska, w którym przyszło mu żyć. Naruszenie możliwości
naturalnego środowiska może spowodować zniszczenie planety, które w
konsekwencji uniemożliwi normalną egzystencję przyszłym pokoleniom.
W myśl ekorozwoju to nie my odziedziczyliśmy po naszych przodkach
świat, w którym żyjemy, lecz wypożyczamy go od naszych dzieci.
Definicje OŚ, KŚ,IŚ,IOŚ,SOŚ

Przy definiowaniu problemów ochrony

środowiska używa się wielu określeń.
Obok ochrony środowiska pojawia się
kształtowanie środowiska, inżynieria
środowiska, inżynieria ochrony
środowiska, technologie ochrony
środowiska, systemy ochrony środowiska,
inżynieria ekologiczna (Kowalik 2001).).
Definicje OŚ, KŚ,IŚ,IOŚ,SOŚ
 Niektóre z wymienionych powyżej określeń są
kierunkami studiów (ochrona środowiska, inżynieria
środowiska, technologie ochrony środowiska), nazwami
specjalności (inżynieria ekologiczna, systemy ochrony
środowiska, inżynieria ochrony środowiska,
kształtowanie środowiska) lub dyscyplinami naukowymi
(inżynieria środowiska, kształtowanie środowiska). W
języku angielskim dominuje sformułowanie
„environmental engineering” czyli w dosłownym
tłumaczeniu „inżynieria środowiskowa” lub też „inżynieria
zajmująca się środowiskiem” a nie „inżynieria działań w
środowisku”
Środowisko

 Zgodnie z ustawą – Prawo ochrony środowiska,

„środowisko” to ogół elementów przyrodniczych, w tym
także przekształconych w wyniku działalności człowieka,
a w szczególności:
 powierzchnia ziemi,
 kopaliny,
 wody,
 powietrze,
 zwierzęta
 rośliny,
 krajobraz,
 klimat
Ochrona środowiska polega na działaniu lub
zaniechaniu umożliwiającym zachowanie bądź
przywrócenie równowagi przyrodniczej koniecznej do
zapewnienia współczesnemu i przyszłym pokoleniom
korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do
korzystania z zasobów środowiska, zachowania jego
wartości.
Ochrona środowiska wyraża się w szczególności w:
-racjonalnym kształtowaniu,
-racjonalnym gospodarowaniu zasobami
przyrodniczymi,
-przeciwdziałaniu i zapobieganiu niekorzystnym
wpływom,
-przywracaniu do właściwego stanu elementów
przyrodniczych.
W działalności dotyczącej ochrony środowiska można
wyróżnić następujące kierunki:
-ochronę zasobów przyrody: ziemi, wód, roślinności,
zwierząt,
-ochronę szczególnych walorów środowiska: obszarów
prawnie chronionych, cennych elementów przyrodniczych
(cenne biotopy, gatunki zwierząt), krajobrazu, walorów
turystycznych itp.
-ochronę środowiska życia człowieka przed zagrożeniami
i uciążliwościami: ochrona ziemi, wód i powietrza przed
zanieczyszczeniami, utylizacja odpadów i
zanieczyszczeń, ochrona przed hałasem,
promieniowaniem.
Kształtowanie środowiska w myśl ustawy oznacza
oddziaływanie na środowisko, mające na celu
uzyskanie zamierzonych efektów społecznych lub
gospodarczych, z równoczesnym zachowaniem
równowagi przyrodniczej, a zwłaszcza warunków do
odnawiania się zasobów. Przedsięwzięcia na rzecz
kształtowania środowiska według definicji ustawowej
są często utożsamiane z działaniami na rzecz ochrony
środowiska, lub też uważa się, że ochronę środowiska
realizuje się w powiązaniu z jego kształtowaniem i
planowaniem przestrzennym.
Kształtowanie środowiska w rozumieniu potocznym
rozumie się znacznie szerzej . Uznawane jest jako
nadrzędny cel wszystkich działań w środowisku i
oznacza zmianę cech, treści środowiska jego
modyfikowanie i urządzanie dla racjonalnego
wykorzystania, pełnienia określonych funkcji
gospodarczych i przyrodniczych lub spełnienia
ustalonego celu. Często kształtowanie środowiska, dla
sprecyzowania zakresu działań uzupełniane jest
przymiotnikiem, np. kształtowanie środowiska leśnego,
rolniczego, wodnego, miejskiego, wiejskiego itp.
Jako cel kształtowania środowiska uznaje się
kompleksowe, racjonalne i społecznie efektywne
wykorzystanie warunków naturalnych dla rozwoju
społeczno-ekonomicznych jakości życia społeczeństwa
(ludności). Dążyć przy tym należy do osiągnięcia
harmonijnej zgodności między użytecznością i
możliwością wykorzystania środowiska.
Środki i sposoby kształtowania środowiska są
różne i zróżnicowane. Jest to zarówno działalność
inżynierska jak i administracyjna, planistyczna,
organizacyjna i inna w tym także ochrona środowiska.
W odniesieniu do działań inżynierskich mogą to twarde
technologie (hard technology) typowe działania
techniczne (inżynieria środowiska) i miękkie
technologie (soft technology) działania, których celem
jest kształtowanie ekosystemów – zbiorowisk
roślinnych i zwierzęcych z ich otoczeniem (inżynieria
ekologiczna).
Inżynieria środowiska w słowniku sozologicznym
zdefiniowana została jako dziedzina naukowo-
techniczna obejmująca ochronę i kształtowanie
środowiska metodami technicznymi.
Inżynieria środowiskowa w Leksykonie Naukowo-
Technicznym definiowana jest jako dziedzina ekologii
stosowanej korzystającej racjonalnie i dalekowzrocznie
ze zdobyczy współczesnej nauki i techniki w celu
optymalnego kształtowania lub rekultywacji warunków
życia na ziemi
Rozwój inżynierii środowiska jako dyscypliny jest
odbiciem rosnących potrzeb w zakresie ochrony
zdrowia społeczeństwa przejawiających się w
zaopatrzeniu w wodę do picia odpowiedniej jakości,
budowie systemów kanalizacyjnych i oczyszczania
ścieków oraz utylizacji zanieczyszczeń i odpadów
(składowaniem).
Ewolucja charakteru problemów środowiskowych i
sposobów ich rozwiązywania

 Na przestrzeni ostatnich 50 – 60 lat obserwuje się nie

tylko zmiany problemów środowiskowych, ale również
ewolucję sposobów ich rozwiązywania (rys.1). Do
połowy ubiegłego stulecia główne problemy
środowiskowe miały charakter lokalny i dotyczyły
głównie zanieczyszczeń widzialnych. W tym okresie
ochrona środowiska polegała na stosowaniu „strategii
rozpraszania i rozcieńczania” (the best solution is
dilution), które polegały na odprowadzaniu do
środowiska zanieczyszczeń w takiej postaci, w jakiej
powstawały.
 Zasięg i waga Odpady
problemów niewidoczne
środowiskowych

Problem
globalny
Odpady
widoczne
Problem
regionalny

Proble
m
lokalny Czas

1950 1970 1990

Zrównoważone społeczeństwo

Czystsza produkcja

Recykling odpadów

Rozwiązania „końca rury”

Rozcieńczanie odpadów
Ewolucja charakteru problemów środowiskowych i
sposobów ich rozwiązywania

 Wykorzystywano więc środowisko do utylizacji

zanieczyszczeń. Przykładem takich rozwiązań był zrzut
surowych (bądź oczyszczonych mechanicznie) ścieków
do wód powierzchniowych oraz budowa wysokich
kominów w elektrowniach i innych obiektach emitujących
zanieczyszczenia (gazy, pyły i energie) do atmosfery. W
miarę rosnącej degradacji wód i innych elementów
środowiska wokół wysokich kominów „ strategie
rozpraszania i rozcieńczania” zastępowano „strategiami
ograniczania”, które polegały na stosowaniu zabiegów
technologicznych (technologie „końca rury”).
Ewolucja charakteru problemów środowiskowych i
sposobów ich rozwiązywania

 Obecnie głównym problemem ochrony

środowiska stały się zanieczyszczenia
niewidzialne (emisje CO2 oraz gazy zubażające
warstwę ozonową), które wywołują zmiany o
charakterze globalnym. W związku z tym
również działania (w tym również edukacyjne)
powinny być na miarę skali problemów, a więc
zgodne z zasadami rozwoju zrównoważonego,
zgodnie z którą środowisko jest jedną z podstaw
rozwoju cywilizacyjnego świata. Narzędzia
realizacji tych zasad będą zależne od poziomu
wdrażania (np. skala przedsiębiorstwa lub
jednostki administracyjnej.
Ewolucja charakteru problemów środowiskowych i
sposobów ich rozwiązywania

 Na szczeblu przedsiębiorstw mogą to być

programy czystszej produkcji polegające przede
wszystkim na zapobieganiu powstawania
zanieczyszczeń, minimalizowaniu ilości
odpadów to jest redukcji zanieczyszczeń u
źródła ich powstawania. Jednak działaniem
bardziej kompleksowym jest system ocen
oddziaływania na środowisko, które należą do
najważniejszych prewencyjnych instrumentów
ochrony środowiska oddających ideę rozwoju
zrównoważonego
 Skuteczność oczyszczania ścieków różnymi metodami

Oczyszczalnia Redukcja (%)

BZT5 Zawiesiny Bakterie Biogeny
Mechaniczna 20-40 50-70 30-60 15
Biologiczna 60-95 65-92 90-95 25
Pola irygowane 90-98 95-98 95-100 30-60
Pola 100 100 98-100 50-100
nawadniane
ZUŻYCIE ENERGII NA OCZYSZCZANIE
ŚCIEKÓW

doprowadzenie wody 24,1%

pompowanie ścieków 21,0%
oczyszczanie ścieków 37,5%
uzdatnianie osadu 9,7%
straty na rurociągu 7,7%

razem: 6,46 kWh/m3

Metody ekotechnologiczne w oczyszczaniu
ścieków
Możliwości zastosowania:
 wykorzystanie roślinności do oczyszczania wód spływających z
obszarów zurbanizowanych
 możliwość oczyszczania ścieków poprzez wykorzystanie sztucznie
uformowanych systemów bagiennych
 buforowe strefy roślinne ograniczające dopływ biogenów do
zbiornika
 możliwość zagospodarowania osadów ściekowych
 wspomagania samooczyszczania się wód poprzez dobór
odpowiednich gatunków roślin

Wykorzystywane procesy:
 rozkład materii organicznej przez bakterie beztlenowe i tlenowe
 procesy utleniania i redukcji (nitryfikacja – mikrosfery tlenowe,
denitryfikacja)
 sorpcja w gruncie
Metody ekotechnologiczne
w oczyszczaniu ścieków

Możliwości zastosowania:
 wykorzystanie roślinności do oczyszczania wód
spływających z obszarów zurbanizowanych
 możliwość oczyszczania ścieków poprzez
wykorzystanie sztucznie uformowanych
systemów bagiennych
 buforowe strefy roślinne ograniczające dopływ
biogenów do zbiornika
 możliwość zagospodarowania osadów ściekowych
 wspomagania samooczyszczania się wód poprzez
dobór odpowiednich gatunków roślin
Metody ekotechnologiczne
w oczyszczaniu ścieków

Wykorzystywane procesy:
 rozkład materii organicznej przez bakterie
beztlenowe i tlenowe
 procesy utleniania i redukcji (nitryfikacja –
mikrosfery tlenowe, denitryfikacja)
 sorpcja w gruncie
 pobieranie nadmiarowe przez rośliny
Ewolucja problemów środowiskowych
Zasięg i waga Odpady
problemów niewidoczne
środowiskowych

Problem
globalny
Odpady
widoczne
Problem
regionalny

Proble
m
lokalny Czas

1950 1970 2000

Zrównoważone społeczeństwo

Czystsza produkcja

Recykling odpadów

Rozwiązania „końca rury”

Rozcieńczanie odpadów
Inżynieria

Według Encyklopedii PWN inżynieria –

dawniej rozumiana była jako umiejętność
wznoszenia wszelkich budowy twierdz i
umocnień obronnych. W wieku XIX
nastąpił rozdział pomiędzy inżynierią
wojskową a inżynierią cywilną, stąd
pojawiła się angielska nazwa „civil
engineering”.
Inżynieria
 W nowszych czasach pod pojęciem inżynierii rozumie
się umiejętność wznoszenia wszelkich budowli z
wyjątkiem budynków. Rozróżnia się inżynierię lądową
(budowa dróg, ulic, linii kolejowych, lotnisk, mostów,
tuneli), inżynierię wodną (budowa jazów, zapór,
regulację rzek) inżynierię wodnomelioracyjną (budowa
kanałów, rowów, urządzeń i sieci odwadniających,
urządzeń i sieci nawadniających, małych zbiorników
retencyjnych, stawów rybnych oraz urządzeń
zabezpieczających przed erozją wodną), inżynierię
sanitarną (budowa sieci i urządzeń wodociągowych,
kanalizacyjnych i ciepłowniczych), inżynierię leśną
(budowa dróg leśnych, zabudowę cieków leśnych,
budowę małych zbiorników wodnych).
 Inżynieria
środowiska -
Składowanie
odpadów
Popioły elektrowni Kozienice
Inżynieria
środowiska
Rekultywacja składowiska
popiołów elektrowni
Kozienice
 Inżynieria
wodno-
melioracyjna
–odwodnienie
polderów
Inżynieria
wodnomelioracyjna
kanał odwadniający
 Inżynieria
sanitarna
Inżynieria
wodna -
hydrotechnika
Inżynieria
wodna –
ochrona
przed
powodzią
Nauki o środowisku

Przy definiowaniu problemów ochrony

środowiska używa się wielu określeń.
Obok ochrony środowiska pojawia się
kształtowanie środowiska, inżynieria
środowiska, inżynieria ochrony
środowiska, technologie ochrony
środowiska, systemy ochrony środowiska,
inżynieria ekologiczna.
Inżynieria a środowisko
 Niektóre z wymienionych powyżej określeń są
kierunkami studiów (ochrona środowiska, inżynieria
środowiska, technologie ochrony środowiska), nazwami
specjalności (inżynieria ekologiczna, systemy ochrony
środowiska, inżynieria ochrony środowiska,
kształtowanie środowiska) lub dyscyplinami naukowymi
(inżynieria środowiska, kształtowanie środowiska). W
języku angielskim dominuje sformułowanie
„environmental engineering” czyli w dosłownym
tłumaczeniu „inżynieria środowiskowa” lub też „inżynieria
zajmująca się środowiskiem” a nie „inżynieria działań w
środowisku”
Inżynieria ekologiczna
 Prof. Władysław Tatarkiewicz zaproponował, że
otaczający nas świat możemy podzielić na dwie
kategorie: na dary przyrody i na realizację
ludzkich pomysłów. Pojawia się więc
przeciwieństwo pomiędzy otaczającą nas
przyrodą, a infrastrukturą techniczną. Inżynieria
tworzy infrastrukturę, a ekologia jako dział
przyrodoznawstwa – zajmuje się przede
wszystkim populacjami zwierzęcymi i roślinnymi,
będącymi integralną częścią naszego
środowiska.
Inżynieria ekologiczna
 Inżynieria nauczana na kierunkach technicznych
nastawiona jest na realizację ludzkich
pomysłów, a przede wszystkim do
przekształcania środowiska i surowców
przyrodniczych w produkty potrzebne
człowiekowi. Do celów inżynierii można zaliczać
również cele ekologiczne. Wówczas można
mówić o inżynierii ekologicznej jako dziale
inżynierii środowiska, której celem jest
kształtowanie ekosystemów.
Inżynieria ekologiczna
 Pod pojęciem ekosystemów rozumiemy zbiorowiska
roślinne i zwierzęce wraz z ich otoczeniem. Mogą to być
ekosystemy lądowe (terrestialne) albo ekosystemy
wodne (akwatyczne). Wśród ekosystemów
terrestialnych wyróżniamy ekosystemy polne, łąkowe,
leśne, bagienne i pustynne. Wśród akwatycznych
wyróżniamy rzeczne, jeziorowe i morskie. Przykładami
ekosystemów mogą być kompleksy leśne, mokradła,
morskie wody przybrzeżne, czy pustynie miejskie. Tak
więc kształtowanie ekosystemów jest przedmiotem
inżynierii ekologicznej.
 Wysuwa się tu szereg celów ekologicznych takich jak
ochrona życia, ochrona bioróżnorodności, ochrona
stabilności ekosystemów.
Przykłady wykorzystanie inżynierii
ekologicznej

 oczyszczania ścieków poprzez wykorzystanie sztucznie

uformowanych systemów bagiennych
 wykorzystanie roślinności do oczyszczania wód
spływających z obszarów zurbanizowanych w tym
„zielone dachy”
 buforowe strefy roślinne ograniczające dopływ biogenów
do zbiornika
 możliwość zagospodarowania osadów ściekowych
 wspomagania samooczyszczania się wód poprzez dobór
odpowiednich gatunków roślin
Przykłady wykorzystanie inżynierii
ekologicznej
Jednym z aktualnych problemów jest
podjęty najpierw w Niemczech, USA,
Danii, a obecnie również w Polsce
program formowania ekosystemów
bagiennych pokrytych trzciną i innymi
roślinami bagiennymi. Te sztucznie
formowane systemy bagienne mogą być
wykorzystywane do oczyszczania ścieków
z małych miejscowości. Ekosystem
bagienny zamienia się w ekologiczna
oczyszczalnię, oczyszczalnię hydrofitową.
Jeśli na 1
statystycznego
mieszkańca
przeznaczymy
1000 m2
ekosystemu
podmokłego, to
zanieczyszczenia
usunięte zostaną
w ponad 90%.
Natomiast na
powierzchni 250
m2 wydajność
procesu
oczyszczania
wyniosłaby
prawie 60%.
Współczesny inżynier i biolog sprawili, że
może się to odbywać na znacznie
mniejszym obszarze (8 – 10 m2)
Schemat oczyszczalni hydrofitowej w Bolimowie
Schemat oczyszczalni hydrofitowej
Podsumowanie
 IE ma ambicję integracji dotychczasowej
ekologii, agroekologii, rekultywacji i
bioremediacji środowiska.
 Można stwierdzić, że inżynieria ekologiczna
rozwija się jako reakcja na niekorzystne zmiany
w naszym środowisku jest odpowiedzią na
kwaśne deszcze i zmiany klimatyczne.
Proponowane nowe podejście do ekosystemów
pozwala na efektywne wykorzystanie pracy
ludzkiej, kapitałów, surowców i zasobów
glebowych przy minimalizacji wytwarzania
szkodliwych dla środowiska zanieczyszczeń.
Dziękuję za uwagę, a studentom życzę ciekawych
studiów
 Inżynieria
sanitarna
Inżynieria
wodnomelioracyjna
 Składowisko
popiołów elektrowni
Kozienice
Składowisko
popiołów
elektrowni
Kozienice
 Inżynieria
wodno-
melioracyjna
Schemat oczyszczalni hydrofitowej w Bolimowie