International journal of Iranian- Islamic Studies

Print ISSN 2322-2891

Online ISSN 2717-2961.
Vol11.No2. PP.74-99 Summer 2021

Biography of Contemporary Muslim Orientalists: A Study and Analysis of

Hichem Djait Approach to the Prophet's Biography

Majid Menhaji 1 Mehdi Sadatinejad 2

.
1 PhD in Islamic History - Tarbiat Modares University, Tehran. Iran: (Corresponding Author) mmajid.menhaji@gmail.com
2. Assistant Professor Department of Political Science University of Tehran .Iran. msadatinejad@ut.ac.ir

Article Info ABSTRACT

Article type: Undoubtedly, the biography of the Holy Prophet is one of the most
Research Article important areas of research that Muslims from the past to the present
and even orientalists have dealt with for various purposes. This started
from the first century AH and continues until now. The great position
Article history:
of the Holy Prophet (PBUH) and his unique role in human history have
Received: 9 Mach2021 been constantly considered by Islamic and non-Islamic historians,
Received in revised narrators, etc.Hichem Djait, The Tunisian modernist thinker and
form:15May 2021 historian, relying on the approaches of anthropology, the school of
Accepted: 3June 2021 anal historiography, relying on the views of orientalists and
Published online:
surrounding the sources of the past with a special method, presented
the prophetic biography with a new perspective. In this article, with a
22 June 2021
descriptive-analytical approach and content analysis, an answer to
some basic questions is given; Including: What is the reading of
Keywords: Hisham Ja'it in the field of prophetic biography and his most important
The Prophet Muhammad, achievements in this field? What are the influential people and
Hichem Djait, approaches to his reading and biography?
Oriental studies, Hichem Djait (1935 –2021) was a prominent historian and scholar of
Prophetic biography, Islam. Professor Djait was a specialist in Medieval Islamic history, he
was member of the International Scientific Institute for the General
Anthropology.
History of Africa edited by the UNESCO.In the many books he
published in Tunisia and France, he mainly deals with various subjects
related to Arab-Islamic culture, history and philosophy as well as to
the relationship between Islam and modernity and the place of Islam
in the contemporary world. Among such publications, one may
mention The Great Fitna (or The Great Discord) first published in
1989 and which represents a seminal study and a revolutionary
reading of Islamic history following the death of Prophet Muhammad.
The Great Fitna is often described by scholars and critics as the most
influential reference on the subject. Other works include Europe and
Islam (1978), The Revelation, the Quran and the Prophecy (1986),
The Crisis of Islamic Culture (2004) and a ground-breaking study
 Biography of Contemporary Muslim Orientalists / majid menhaji& Mehdi sadatinejad

entitled The Life of Muhammad first published in French between

2001 and 2007 and released in English in 2012. The three volumes of
the latter study which cover the itinerary of the Prophet and the
concomitant evolution of Islam are subtitled "Revelation and
Prophecy," "Predication in Mecca," and "The Prophet’s Life in
Medina and the Triumph of Islam."
Hisham Ja'it wrote a three-volume collection entitled "Fi al-Sirah al-
Nabawiyyah" in order to dress up from the mythical angles and
imaginations of previous biographies about the Prophet (PBUH). He
gave a critical approach to the historical and philosophical study of
issues related to the nature of the Qur'an, as well as providing a critical
historical reading of the Prophet's invitation and policy, monitoring
previous biographies and interpreting the structure of Mecca society
in the pre-Islamic era and on the eve of emergence. It can be said that
Ja'it is one of the leading contemporary Arab historians, who has been
able to become a prominent professor in the field of critical historical
studies by using the resources of past heritage and new academic
approaches. The most important purpose of this study is to pay
attention to the influence of different individuals and schools on
Hisham Ja'it, which in other scientific works in Persian and Arabic has
received less attention. It turned out that Ja'it in his collection relies
entirely on the views of Orientalists such as Noldeke, Blascher,
Andrea, Montgomery Watt, etc., and Western approaches such as
historical anthropology and philology, etc., and analyzes previous
prophetic biographies from Passers-by examine them. He considers
the Qur'an to be the most reliable contemporary source in the field of
critical critical analytical study of the Prophetic tradition. Also, his
analytical approach in the discussion of being Amy, the story of
Gharrara, Gharaniq, etc. are different from the usual readings of the
predecessors. Ja'it examines the issue of the Prophet (PBUH) 's
motherhood in a historical process and during the occurrence of the
cave incident, and in order to prove that the cave's story is fabricated,
he gives a new interpretation of the Prophet (PBUH)' s motherhood.
Cite this article: menhaji ,majid & sadatinejad, Mehdi ,(2021). Biography of Contemporary Muslim Orientalists: A Study and
Analysis of Hisham Ja'it's Approach to the Prophet's Biography. Journal of Iranian and Islamic, studies. vol 11.No2, Peges-74-
99. DOI: 10.30484/JII.2021.2639
© The Author(sMenhaji ,Majid & Sadatinejad, Mehdi
Publisher: National Library and Archives of the I. R. of Iran
. DOI: 10.30484/JII.2021.2639

International journal of Iranian- Islamic Studies, 2021; vol11 No2

 ‫سیرهنگاری مستشرقان مسلمان معاصر‬

‫بررسی و تحلیل رویکرد هشامجعیط به سیرة رسول خدا(ص)‬

‫نژاد‪2‬‬ ‫مجید منهاجی ‪ ، 1‬مهدی ساداتی‬

‫‪ .1‬پژوهشگر و دکتری تاریخ اسالم‪.‬دانشگاه تربیت مدرس تهران ‪ ،‬ایران‪ ، .‬نویسنده مسئول ‪ ،‬رایانامه‪mmajid.menhaji@gmail.com :‬‬
‫‪ .2‬استادیار و عضو هئیت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران ‪ ،‬ایران ‪ .‬رایانامه ‪msadatinejad@ut.ac.ir :‬‬
‫چکیده‬ ‫اطالعات مقاله‬
‫سیرهنگاری با موضوع سیرة پیامبر اکرم (ص)‪ ،‬از مهمترین حوزههای پژوهشی است که‬ ‫نوع مقاله‪ :‬مقاله پژوهشی‬
‫از گذ شته تا امروز‪ ،‬م سلمانان و حتی شرق شنا سان با اهداف مختلف به آن پرداختهاند‪.‬‬
‫هشام جعیط (‪2021‬ــــ‪1935‬م) مورخ و اندیشمند نواندیش تونسی‪ ،‬با اتکا به رویکردهای‬
‫تاریخ دریافت‪1399/12/19:‬‬
‫انســانشــناســانة مکتب تاریخنگاری آنال‪ ،‬تکیه بر آراء شــرقشــناســان و احاطه بر منابع‬ ‫تاریخ بازنگری‪1400/2/25:‬‬
‫گذشته‪ ،‬با روشمندی خاص و نگرشی نو سیرة نبوی را به رشتة تحریر در آورده است‪.‬‬ ‫تاریخ پذیرش‪1400/03/13‬‬
‫جعیط در مجموعة ســـهجلدی با عنوان فی الســـیره النبویه‪ ،‬با رویکردی انتقادی مباحث‬ ‫تاریخ نشر آنالین‪1400/04/01 :‬‬

‫مربوط به وحی‪ ،‬قرآن و نبوت را بهصــورت تطبیقی در ادیان توحیدی و از منظر انســان‬
‫شــناســی‪ ،‬فلســ‪،‬ی‪ ،‬تاریخی و رویکرد پدیدارشــناســی بررســی کرده اســت‪ .‬این مقاله با‬ ‫واژههای کلیدی‪:‬‬
‫رویکردی توصــی‪،‬ی ـــــ تحلیلی و تحلیت محتوا‪ ،‬در پی پاســخ به پرســشهای زیر اســت‪:‬‬ ‫حضرت محمد(ص)‪،‬‬
‫خوانش هشام جعیط در زمینة سیرهنگاری نبوی چیست و مهمترین دستاوردهای وی در‬ ‫هشام جعیط‪،‬‬
‫سیرهنگاری‪،‬‬
‫این زمینه کدام است؟ عوامت مؤثر بر رویکردهای تأثیرگذار بر خوانش و سیرهنگاری وی‬
‫شرقشناسی‪،‬‬
‫کدامند؟‬ ‫انسانشناسی‪.‬‬

‫استناد مجید منهاجی و مهدی ساداتی نژاد (‪ .)1400‬سیرهنگاری مستشرقان مسلمان معاصر‪ ،‬بررسی و تحلیل رویکرد هشامجعیط به سیرة رسول خدا(ص) مطالعات ایرانی و اسالم‪ ،‬دوره‬

‫‪.11‬ش ‪ ، 2‬صص‪.99-74‬‬

‫‪Doi: 10.30484/JII.2021.2639‬‬
‫© نویسندگان‪ .‬مجید منهاجی و مهدی ساداتی نژاد‬ ‫ناشر‪ :‬سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران‬
 ‫مقدمه‬

‫نقش بیبدیت پیامبر اکرم(ص) در تاریخ بشـــری‪ ،‬همواره توجه مورخان‪ ،‬محدثان و دیگر‬
‫محققان مسلمان و غیرمسلمان را به سیرة نبوی معطوف کرده است‪ .‬سیرهنگاری و بعدها‬
‫سیرهپژوهی‪ ،‬در تداوم سنت تاریخنگاری م سلمانان سهم مهم و ارزندهای دا شته ا ست‪.‬‬
‫ســیرهنگاری مدخلی بود که مســلمانان از گذرگاه آن به مطالعه‪ ،‬بررســی و تدوین دیگر‬
‫رخدادهای تاریخ ا سالم متمایت شدند‪ .‬از نظر م سلمانان‪ ،‬سیرة نبوی دومین منبع حکمی‬
‫پندا شته می شد‪ ،‬از این رو‪ ،‬از ع صر تأ سیس تا دوران معا صر‪ ،‬آثار ب سیاری با مو ضوع‬
‫سیرة پیامبر به ر شته تحریر درآمده ا ست‪ .‬کاربرد و بهرهگیری از شیوة حدیثی و خبری‬
‫در نقت رخدادها‪ ،‬قرار دادن مطالب در هالة تقدس‪ ،‬مداخلة گرایش های فکری‪ ،‬اعتقادی‪،‬‬
‫ســیاســی در روایت کردن یا روایت نکردن برخی وقایع و تالش برخی از ســیرهنویســان‬
‫متأخر در پیراستن و تحلیت گزارشها‪ ،‬برخی از ویژگیهای سیرهنگاریها است‪.‬‬
‫پیشــینة مطالعات شــرقشــناســان دربارة پیامبر(ص)‪ ،‬به قرن ه‪،‬تم میالدی و یوحنای‬
‫دمشـــقی بر میگردد‪ .‬بعد از یوحنا تا به امروز‪ ،‬آثار فراوان دیگری با تمرکز بر ســـیرة‬
‫پیامبر نو شته شده ا ست که غرضورزی و القای شبهات در جای جای آن دیده می شود‪.‬‬
‫ن متأثر از شرق شنا سان در‬
‫در قرن بی ستم میالدی‪ ،‬موج جدیدی از نواندی شان م سلما ِ‬
‫جهان اسـالم ههور کردند که از منظر شـرقشـناسـان و باتوجه به رویکردهای غربی‪ ،‬به‬
‫مطالعة قرآن و سیرة نبوی پرداختند‪ .‬در این میان‪ ،‬باید از ه شام جعیط مت‪،‬کر سر شناس‬
‫تون سی نام برد که آثار مهمی با مو ضوع سیرة نبوی به ر شتة تحریر در آورده که کتاب‬
‫فی الســیره النبویه از آن جمله اســت‪ .‬از دیگر آثار جعیط‪ ،‬دو کتاب کوفه؛ پیدایش شــهر‬
‫ا سالمی و بحران فرهنگ ا سالمی قابت ذکر ا ست که سروقد مقدم و غالمر ضا تهامی به‬
‫فارسی برگرداندهاند‪.‬‬
‫در ایران‪ ،‬دربارة ســیرهنگاری نبوی از منظر هشــام جعیط‪ ،‬آثار درخوری تألیف نشــده‬
‫اســت‪ .‬از بین چند اثر تألی‪،‬ی به موارد زیر باید اشــاره کرد‪ :‬مقالة الهام وارســته با عنوان‬
‫«نگاه نومعتزلیان به سیرة نبوی ــــ مطالعه موردی کتاب فی ال سیره النبویه تألیف ه شام‬
‫‪79‬‬ ‫سیرهنگاری مستشرقان مسلمان معاصر‪ /‬مجید منهاجی و مهدی ساداتی نژاد‬

‫جعیطــــ» که برگرفته از پایان نامة کارشناسی ارشد اوست‪ .‬نویسنده فقط به ترجمة جلد‬
‫اول ک تاب پرداخ ته و از ترج مة مج لدات دوم و ســـوم و تحل یت محتوایی این مجمو عه‬
‫بازمانده اســت‪ .‬مقالة دیگر «ســیره نبوی در پرتو نقد نو‪ :‬خوانش آثار معروف الرصــافی‪،‬‬
‫علی دشتی‪ ،‬هشام جعیط» اثر حسن بزاینیه و برگرفته از رسالة دکتری اوست که حبیباهلل‬
‫عبا سی آن را ترجمة کرده ا ست‪ .‬این ر ساله در تونس با عنوان کتابه ال سیره النبویه لدى‬
‫العرب المحدثین به چاپ رسیده است‪.‬‬
‫این مقاله با رویکردی توصــی‪،‬یـــــ تحلیلی و تحلیت محتوا به دنبال بررســی و نقد قرائت‬
‫جعیط در زمینة سیرهنگاری نبوی و طرح مهمترین رهیافتهای وی در اینباره و همچنین‬
‫پیجویی افراد و رویکردهای کنشگر بر این خوانش است‪ .‬و ضمن بررسی و نقد محتوایی‬
‫کتاب فی الســـیرهالنبویه‪ ،‬رویکردهای جعیط در ســـیرهنگاری نبوی‪ ،‬تأثیرپذیریاش از‬
‫رویکرد شــرقشــناســان و نیز تحلیتهای انتقادی وی در زمینة ســیر‪ ،‬انســاب‪ ،‬تواریخ و‬
‫تحلیت تاریخیاش را از قرآنکریم واکاوی میکند‪.‬‬
‫زندگینامه و چهارچوب فکری هشام جعیط‬

‫هشـام جعیط (‪2021-1935‬م) نویسـنده‪ ،‬مورخ و نواندیش سـرشـناس تونسـی‪ ،‬در سـال‬
‫‪1981‬میالدی از دانشگاه سوربن فرانسه در رشتة تاریخ اسالم فارغالتحصیت شد‪ .‬پدر و‬
‫پدربزرگش از شـــیوخ و زعمای جامع زیتونیه و اجدادش همه در شـــمار عالمان دین و‬
‫ســیاســت در تونس بودند‪ .‬تحصــیت در مدرســة صــادقیه و نزد معلمان فرانســوی‪ ،‬در‬
‫شــکتگیری و تغییر نگرشهای وی تأثیر بســیاری داشــت (العرفاوی‪22 :1996 ،‬؛ بلقزیز‪،‬‬
‫‪.)10 :2011‬‬
‫آثار متعدد جعیط را در چهار محور میتوان د ستهبندی کرد‪ .1 :‬رویکرد هویت ا سالمی و‬
‫مطالعات فرهنگی در کتابهای الشخصیه العربیه االسالمیه و المصیر العربی‪ ،‬ازمه الثقافه‬
‫االســالمیه و‪ .2 ...‬رویکرد جغرافیای تاریخی ســرزمینهای اســالمی در کتابهای الکوفه‪:‬‬
‫ن شاه المدینه العربیه اال سالمیه‪ ،‬تا سیس الغرب اال سالمی و‪ .3 ....‬رویکرد جامعه شنا سی‬
‫تاریخی در کتابهای ال‪،‬تنه‪ :‬جدلیه الدین و الســیاســه فی االســالم المُبکر و‪ .4 ....‬رویکرد‬
‫سیرهنگارانه در مجموعة سهجلدی فی السیره النبویه‪.‬‬
‫‪80‬‬

‫مبانی فکری جعیط در خوانش و نگارش تاریخ‪ ،‬بهویژه در زمینة ســیره نبوی‪ ،‬مت‪،‬اوت از‬
‫دیگر مورخان معاصــر جهان اســالم اســت‪ .‬مبانی فکری وی عبارت اســت از‪.1 :‬توجه به‬
‫روش تاریخمندی؛ از منظر جعیط باید بر فیلولوژی و علوم تابعه تاریخ همچون کتبیه ها‪،‬‬
‫پول و اشــیاء قیمتی‪ ،‬ســند و‪ ...‬توجه شــود‪ .2 .‬بررســی تاریخی منابع و مذخذ براســاس‬
‫رویکردهای علمی غربی و نقد منابع تاریخنگاری و سیرهنگاری در میراث گذشته اسالمی‬
‫(خالد النجار‪ .3 .)94 :1981 ،‬تعیین چهارچوبها و ارائه خوانشــی متعادل و ژرفنگرانه از‬
‫متون گذ شته‪ ،‬با تکیه بر برخی آثار شرق شنا سان‪ .4 .‬اکت‪،‬ا نکردن به تاریخ سیا سی و‬
‫توجه به تاریخ اقتصـــادی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬تاریخ عقلیات‪ ،‬تاریخ اندیشـــهها‪ ،‬فرهنگها و‪( ...‬خالد‬
‫النجار‪ .5 .)96 :1981 ،‬بهرهگیری از مکتب تاریخنگاری آنال بهعنوان یک الگو برای پیشبرد‬
‫اهداف مدنظر در پژوهشهای تاریخی‪ .6 .‬رویکرد شــرقشــناســان که مهمترین رویکرد‬
‫مورد توجه جعیط اســت (حســان العرفاوی‪)32 :1996 ،‬که در بحثی جداگانه بدان پرداخته‬
‫میشود‪.‬‬
‫روش خاص تاریخپژوهی در نو شتههای جعیط م شهود ا ست‪ .‬وی بهدنبال نگارش تاریخ‬
‫ت‪،‬هیمی و تحلیلی اســت که به قلب روشهای ذهنی و عقلی عصــری رســوخ کند‪ ،‬تا به فهم‬
‫چگونگی اندیشهورزی صاحبان آن دست یابد‪ .‬بهتعبیر جعیط «هنگامی که هر دوره را از‬
‫طریق روایات آندوره برر سی کردم‪ ،‬با انبا شتی از ا شخاص و رویدادها مواجه شدم؛ با‬
‫آنها زیســـتم و با رویدادها همراهی کردم‪( ».‬جعیط‪8/1 :1991 ،‬؛ جعیط؛ ‪ )54 :1381‬او در‬
‫اکثر آثارش‪ ،‬نظریه و م‪،‬هومپردازی را در زمینة تاریخنگاری برج سته میکند که مبتنی بر‬
‫تحلیت و شرح رخدادها و علتیابی آنهاست‪ .‬از اینرو‪ ،‬در زمینة بررسی منابع‪ ،‬به واکاوی‬
‫عمیق محتویات و داللتها و امور اندیشهناشدة آن میپردازد‪.‬‬
‫بررسی و نقد محتوایی کتاب فی السیره النبویه‬

‫کتاب فی الســیره النبویه هشــام جعیط‪ ،‬اثری بدیع و ارزشــمند با خوانشــی نوســت که‬
‫انت شارات دارالطلیعة بیروت در سهمجلد منت شر کرده ا ست‪ .‬جلد اول این مجموعه‪ ،‬الوحی‬
‫و القرآن و النبوه‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬تاریخیه الدعوه المحمدیه فی مکه و جلد ســوم‪ ،‬مســیره محمد‬
‫فی المدینه و انتصار االسالم نامگذاری شده و در فاصلة سالهای ‪1999‬تا ‪ 2015‬میالدی‬
‫به چاپ ر سیده ا ست‪ .‬مولف‪ ،‬اهداف اولیة تألیف این کتاب را مطالعه و پایش تاریخ دعوت‬
‫‪81‬‬ ‫سیرهنگاری مستشرقان مسلمان معاصر‪ /‬مجید منهاجی و مهدی ساداتی نژاد‬

‫نبوی در چارچوب زمانی و مکانی مکه و بیان بخشهای مهم سیره نبوی بر می شمارد و‬
‫آنرا مطالعه و تحلیلی برجســته در زمینة تاریخنگاری و ســیرهنگاری برای پژوهشــگران‬
‫میپندارد‪.‬‬
‫جعیط در جلد نخست که هشت فصت دارد‪ ،‬به مباحث مختل‪،‬ی اشاره میکند؛ قرآن بهمثابه‬
‫یک کتاب مقدس‪ ،‬رویا و وحی‪ ،‬داســـتان غار حراء‪ ،‬خدا و جبرئیت و نبوت و جنون‪ .‬او در‬
‫مقدمة جلد اول‪ ،‬علت نگارش کتاب را دغدغهمندی در زمینة سیرهنگاری نبوی بیان میکند‬
‫و نگارش اثرش را به زبان عربی به این دلیت میداند که قرآن به زبان عربی است و سیرة‬
‫نبوی در محیطی عربی رخ داده است (جعیط‪ .)8/1 :1999 ،‬جعیط قرآن را بهمثابه یک منبع‬
‫در ک نار دیگر م نابع تاریخی و در قا لب رویکرد پد یدارشـــ ناســـی بررســـی میک ند‬
‫(جعیط‪ .)27/1 :1999،‬همچنین از تاریخ تطبیقی ادیان‪ ،‬رویکرد تاریخمندی‪ ،‬ان سان شنا سی‬
‫و فلس‪،‬ی بهره میبرد‪ .‬در واقع اساس کار وی‪ ،‬رویکردهای تاریخی و فلس‪،‬ی مدرن است‬
‫(جعیط‪.)7/1 :1999 ،‬‬
‫جلد دوم‪ ،‬به بیان مرحلة والدت پیامبر اکرم(ص) و دعوت نبوی از مکه تا هجرت ایشان به‬
‫مدینه میپردازد و شامت دو بخش ا ست‪ :‬بخش اول‪ ،‬ری شههای ا سالم که به چهار ف صت‬
‫تق سیم می شود‪ :‬بررسی منابع اساسی سیرهنگاری نبوی‪ ،‬انسان شناسی تاریخی‪ ،‬پیدایش‪،‬‬
‫رشد و شکوفایی جامعة مکه‪ .‬بخش دوم‪ ،‬با عنوان «پیدایش اسالم» شامت پنج فصت است‪:‬‬
‫تأثیر مسیحیت‪ ،‬تحلیت تاریخی قرآن مدنی‪ ،‬تحلیت انتقادی کتابهای سیره‪ ،‬نسب شناسی و‬
‫تواریخ‪ ،‬مومنون و کافرون‪ ،‬ه جرت به مدینه یا اخراج از مکه؛ در پایان نیز نتایج مباحث‪،‬‬
‫پینوشـــت ها و تعلیقات دو بخش را بیان می کند‪ .‬جعیط در مقدمة جلد دوم‪ ،‬به مورخان‬
‫مسلمان پشنهادهایی میدهد که یکی از مهمترین آنها توجه به رویکرد پدیدارشناسی و نه‬
‫صــرفاج جســتجوی حقایق برتر اســت (جعیط‪ .)6/2 :2007 ،‬بیان اهمیّت علم تاریخ از دیگر‬
‫مباحث این مجلد ا ست‪ .‬نوی سنده پ شنهاد میدهد که باتوجه به رویکردهای علمی آلمانی و‬
‫فرانســـوی‪ ،‬تاریخ و م نابع را بررســـی کنیم (جعیط‪ .)7/2 :2007 ،‬اشـــاره به مطالعات‬
‫شــرقشــناســان نیمة اول قرن بیســتم در زمینة ســیرهنگاری از دیگر مباحث این مجلد از‬
‫کتاب اســـت‪ .‬جعیط با بررســـی آثار تور آندریه (‪ )Tor Andrae‬ادیانپژوه ســـوئدی و‬
‫اســـقف لینکپی نگ (‪ ،)1885-1947‬موریس غودفروا دیمومبین‪ ،‬ویل یام مونتگمریوات و‬
‫‪82‬‬

‫ماکســیم رودینســون‪ ،‬مطالعات آنها را عمیق و دقیق توصــیف میکند‪ .‬به نظر وی‪ ،‬برای‬
‫شــناخت شــخصــیت پیامبر(ص)‪ ،‬مطالعات دیموبین حائز اهمیّت بیشــتری اســت (جعیط‪،‬‬
‫‪.)11/2 :2007‬‬
‫جلد ســوم در چهار بخش تنظیم شــده و به مباحث مختل‪،‬ی میپردازد که عبارت اســت از‪:‬‬
‫پذیرش و اســـتقبال از پیامبر اکرم (ص) در مدینه‪ ،‬درگیری با قریش‪ ،‬جنگ های احد تا‬
‫خندق‪ ،‬جنگ احزاب‪ ،‬پیروزی اسالم و انتشار آن در غرب شبهجزیره‪ ،‬صلح حدیبیه‪ ،‬خیبر‬
‫و از بین بردن اق تدار یهود یان و اخراج آن ها از ح جاز‪ ،‬فتح م که و چالش های رو ند‬
‫اسالمی سازی شبهجزیره‪ .‬جعیط در جلد سوم سیره نبوی را در مدینه بررسی میکند و‬
‫پیروزی های م سلمانان را تا فتح مکه شرح میدهد‪ .‬وی از واژه «م سار» ا ست‪،‬اده میکند؛‬
‫بدان معنی که جعیط به دنبال بررسی خطمشی‪ ،‬روش و سیر پیشرفت حرکت پیامبر(ص)‬
‫در مدینه اســت و صــرفاج بهدنبال بیان یک بیوگرافی نیســت (جعیط‪ .)5/2 :2007 ،‬از دیگر‬
‫م با حث این ج لد‪ ،‬چالش های م یان اوس و خزرج و پا یان درگیری های آ نان با ا قدا مات‬
‫پیامبر(ص)‪ ،‬واژهشناسی کلمه «امت»‪ ،‬نزاع و درگیریهای پیامبر(ص) با قریش و گسترش‬
‫اسالم به غرب شبه جزیره عرب و سرانجام فتح مکه است (جعیط‪.)9-8-7 /3 :2015 ،‬‬
‫مجموعة ســهجلدی فی الســیره النبویه بســیار مت‪،‬اوت از رویکردهای غالب تاریخنگاری‬
‫ســنتی اســت‪ .‬جعیط در این اثر از بیان صــرف اخبار و رویدادهای تاریخ اســالم اجتناب‬
‫میکند و به ریشــهیابی و علتســنجی هر حادثه میپردازد‪ .‬وی با رجوع به کتب مقدس و‬
‫منابع عربی‪ ،‬ال‪،‬اظ قرآن را شرح میدهد (جعیط‪ .)72-70/1 :1999 ،‬جعیط از طریق پروژه‬
‫خود دربارة بازاندیشــی ســیرة نبوی‪ ،‬تالش کرد با تکیه بر قرآن کریم و به اعتبار اینکه‬
‫متنی مقدس و معتبر و البته هم زمان با دعوت نبوی اســـت‪ ،‬به بازخوانی ســـیره نبوی‬
‫بپردازد‪ .‬وی معتقد ا ست که باید آنچه را دربارة پیامبر(ص) نو شته شده وانهیم‪ ،‬زیرا از‬
‫منظر وی این آثار متأخر و متکی بر منابع ش‪،‬اهی است و وانگهی ‪ 150‬سال پس از هجرت‬
‫نو شته شده ا ست‪ .‬خوانش جعیط‪ ،‬پس از آثار ت‪ ،‬صیلی شرق شنا سان‪ ،‬نخ ستین مطالعة‬
‫جدی دربارة ســـیره نبوی در جهان عرب محســـوب میشـــود و آن را باید تالش برای‬
‫د ستیابی به نتایج علمی در زمینة سیرة پیامبر(ص) و پیدایش ا سالم پندا شت‪ .‬به عقیدة‬
‫جعیط‪ ،‬این خوانش برخالف م طال عات ســـنتی مبتنی بر شـــور دینی اســـت و عینیگرا‬
‫‪83‬‬ ‫سیرهنگاری مستشرقان مسلمان معاصر‪ /‬مجید منهاجی و مهدی ساداتی نژاد‬

‫نمیباشند‪ .‬او بر این باور است که ت‪،‬اوتی ندارد اندیشمند و پژوهشگر مومن یا غیرمومن‬
‫با شد؛ مهم این ا ست که د ستاوردهای عقلیای ارائه کند که از اح سا سات بهدور با شد و‬
‫سیرهای براساس نگرشی بیطرفانه بنویسند‪.‬‬
‫باوجود جایگاه واالی سـیرهنگاری جعیط در جهان عرب و دنیای نظریهپردازی‪ ،‬بسـیاری‬
‫از مت‪،‬کران م سلمان همچون بلقزیز (‪ ،)10-15 :2011‬فهمی رم ضانی (‪ )161-169 :2019‬و‬
‫برخی شرق شنا سان چون ژاکلین شابی (‪ )Jacqueline Chabi‬نقدهای جدی بر آثار او‬
‫نوشتهاند‪.‬‬
‫‪ .1‬رویکردهای کاربردی جعیط‬

‫اگر به بررسی دقیق مبانی فکری و کتاب فی السیره النبویه جعیط بپردازیم‪ ،‬درمییابیم که‬
‫وی متأثر از روش شنا سیهای غربی و مطالعات شرق شنا سان ا ست و با رویکردهای‬
‫انسانشناسی‪ ،‬تاریخی و فرهنگی‪ ،‬تاریخ اسالم ـ بهویژه تاریخ عصر جاهلی ـ و استدالل‬
‫استقرایی ـــ تاریخی متن قرآن را بررسی کرده است (جعیط‪ .)15/2 :2007 ،‬او هدف خود‬
‫را از کارب ست ان سان شنا سی‪ ،‬پا سخ به پارهای از پر سشها میداند؛ ازجمله اینکه چرا‬
‫پیامبر(ص) برای نشــر اســالم و حمت پرچم دعوت اســالمی برگزیده شــد؟ نقش رویکرد‬
‫انســـانشـــناســـی در جامعهپژوهی و محیط جغرافیایی چیســـت و تأثیرگذاری آن بر‬
‫پیامبر(ص)کدام اســـت؟ در این رویکرد انســـان موجودی پیچیده اســـت و در نتیجه‪ ،‬به‬
‫شناخت عمیقی نیاز دارد‪ ،‬زیرا متأثر از و ضعیت اطراف خود‪ ،‬پیو سته در حال دگرگونی‬
‫است و مت‪،‬اوت بودن ذات هر انسانی سبب شکتگیری شخصیتهای مت‪،‬اوتی می شود که‬
‫اینامر‪ ،‬شناخت انسانها را سختتر میکند‪ .‬از منظر جعیط‪ ،‬پیامبر(ص) یک بشر است که‬
‫از فرهنگ و جامعه خویش برآمده و تأثیر پذیرفته اســـت (جعیط‪ .)43/2 :2007 ،‬جعیط‬
‫بهدنبال بررســـی انســـانشـــناســـانة جامعة جاهلی عرب بود و در دو بخش به این مهم‬
‫پرداخت‪ .‬نخ ست ان سان شنا سی اجتماعی که شامت مطالعة قبایت و تعامت آنها با قریش‪،‬‬
‫موقعیت و و ضعیت زن و زندگی روزمره در جامعه عرب ا ست (جعیط‪)44-42/2 :2007 ،‬‬
‫و ان سان شنا سی دینی که دینپژوهی در شبهجزیرة عرب و برر سی تأثیر ادیان خارجی‬
‫بهویژه سامیان بر شبه جزیره را شامت میشود (جعیط‪.)94-91 /2 :2007 ،‬‬
‫‪84‬‬

‫‪ .2‬بررسی محتوایی‬

‫از منظر جعیط‪ ،‬شـــخصـــیت پیامبر(ص) از تأثیرگذارترین افراد در تاریخبشـــری بوده و‬

‫ه ست و هیچ شخ صیتدیگری نی ست که بیش از او چنین شخ صیتکن شگرانهای دا شته‬
‫با شد‪ .‬ازاینرو‪ ،‬باید به مطالعة علمی و عینی حیات ای شان پرداخت‪ .‬جعیط سیرة نبوی را‬
‫در دو مرحلة مکی و مدنی بررســی میکند‪ :‬در مرحلة مکه شــخصــیت پیامبر(ص) اعم از‬
‫اســم‪ ،‬نام پدر‪ ،‬ســال والدت‪ ،‬ازدواج و تجارت و ســرانجام هجرت را بررســی میکند‪ .‬در‬
‫مرحلة مدینه نحوة پذیرش و پیامبر(ص) و اســـتقبال ازاو‪ ،‬قانون گذاری‪ ،‬حکومت‪ ،‬عملکرد‬
‫سیاسی و پیروزیهای ایشان واکاوی میشود‪.‬‬
‫باید توجه داشت که خوانش جعیط بازخوانی رویکردهایغربی است و از این رو بیان سه‬
‫نکته حائز اهمیت است‪ :‬نخست اینکه بازخوانی سیرة نبوی و گزارههای وحیانی با است‪،‬اده‬
‫از اصطالحات و م‪،‬اهیم علوم انسانی‪ ،‬میراث دینی سایر ادیان‪ ،‬ردّ روایتهای سیرهنگاران‬
‫متقدم و ت‪،‬ســـیر هرمنوتیکی آیات مرتبط با ســـیره نبوی‪ ،‬خوانش جعیط را انباشـــته از‬
‫تناقضـــات و تحلیتهای التقاطی کرده اســـت‪ .‬دوم اینکه هر چند جعیط ادعا میکند که در‬
‫کتاب خود به روش پی شینیان و شرق شنا سان پیش نرفته و راه و روش جدیدی در پیش‬
‫گرفته؛ رهیافتهای وی ناشناخته به شمار نمیرود و در ت‪،‬اسیر مختلف گذشته ارائه شده‬
‫ا ست‪ .‬باید گ‪،‬ت سیرهنگاری نبوی جعیط پیاده سازی آراء شرق شنا سان دربارة سیرة‬
‫نبوی اســـت‪ .‬مباحث جلد اول بهویژه وحی و جبرئیت و‪ ،...‬کامالج از تاریخ قرآن نولدکه‬
‫نســخهبرداری شــده اســت‪ .‬وی برای بررســی بخش نخســت عصــر مکی‪ ،‬از تاریخ قرآن‬
‫نولدکه و برای بررســـی دو ســـوم دیگر قرآن مکی‪ ،‬از آثار بالشـــر (مقدمهای بر قرآن و‬
‫ترجمة قرآن) است‪،‬اده کرده است‪ .‬نکتة سوم اینکه هرچند یکی از روشهای اصلی جعیط‬
‫بررســی تطبیقی مســائت ادیان مختلف بوده و کتابش را بر پایة همین روش به پیش برده؛‬
‫در واقع این امر باعث پراکندگی و کم شدن مباحث مربوط به سیره نبوی(ص) شده است‪.‬‬
‫‪ .1.2‬بررسی تحلیلی سیره پیامبر در مکه (مرحلة مکه)‬
‫‪ .1.1.2‬نام و سال والدت پیامبر (ص) و پدر ایشان‬
‫جعیط با مراجعه به اشـعار و کتیبهها‪ ،‬نام و سـال والدت پیامبر(ص) و پدرش را بررسـی‬
‫کرده است‪ .‬از نظر او‪ ،‬ناممکن است که نام پدر پیامبر(ص) «عبداهلل» باشد‪ .‬به نظر میرسد‬
‫‪85‬‬ ‫سیرهنگاری مستشرقان مسلمان معاصر‪ /‬مجید منهاجی و مهدی ساداتی نژاد‬

‫که پیامبر پس از بعثت‪ ،‬این نام اســـالمی را برای پدرش برگزیده اســـت (جعیط‪:2007،‬‬
‫‪.)147/2‬‬
‫جعیط در بحث نام پیامبر(ص) صــرفاج به اشــعار مختلف ارجاع میدهد که از آن جملهاند‪:‬‬
‫اعدد ضرارا ان عددت فتى ندى * واللیث حمزه واعدد العبا سا و اعدد زبیرا و المقوم بعده‬
‫* و الصنم حجال وال‪،‬تى الراآسا و ابا عتیبه فاعددنه ثامنا * و القرم عبد مناف و الجساسا‬
‫و القرم غیداقا تعد جحاجحا * ســادوا على رغم العدو الناســا و الحارث ال‪،‬یاض ولى ماجدا‬
‫* ایام نازعه الهمام الکاســـا ما فی االنام عمومة کعمومتی * خیرا وال کاناســـنا اناســـا‬
‫(ابنعســاکر‪117/3 :1995 ،‬؛ ابنســعد‪ ،‬بیتا‪94/1:‬؛ بالذری‪ .)91/1 :1971 ،‬او با اســتناد به‬
‫اشــعار منقول از بالذری و براســاس دیدگاه نولدکه در تاریخ قرآن‪ ،‬معتقد اســت که نام‬
‫واقعی پیامبر(ص) پیش از بعثت «قثم» (قُثَمُ‪ ،‬بضم قاف و فتح ثاء) است و نام«محمد» صرفاج‬
‫تســمیه ایشــان اســت؛ زیرا پدرشــان را «اباقثم» میخواندند و حتی در آیات قرآن نیز به‬
‫ت سمیة پیامبر ا شاره شده ا ست‪ .‬جعیط این ت صوّر شایع را که زنان نام فرزندان خود را‬
‫برای رســـیدن به پیامبری «محمد» می گذاشـــتند‪ ،‬پو و تهی از برهان عقلی میخواند‬
‫(جعیط‪ )149-148/2 :2007،‬این د ید گاه او ن قد های بســـ یاری را متو جه وی کرد‪ .‬برخی‬
‫منت قدان به او خرده گرفت ند که روا یاتی که جعیط به آن اســـت ناد کرده‪ ،‬م خدوش و‬
‫غیرصحیح است (امین عمر محمد‪ ،‬ع ‪ )846-844 /33‬و مهمترین منبع وی‪ ،‬انساب االشراف‬
‫بالذری اســــت که از منظر ر جالین‪ ،‬بهدل یت ذکر اخ بار بدون ســـ ند‪ ،‬ث قه نیســــت‬
‫(خالدکبیرعالل‪ .)124 :2008،‬نقد دیگر بر جعیط این اســـت که اگر نام پیامبر «قثم» بوده و‬
‫پس از بعثت تغییر کرده و«محمد» صــرفاج تســمیه او پس از بعثت اســت؛ چرا هیچگاه در‬
‫تاریخ منازعات قریش با پیامبر(ص) مورد طعنه قرار نگرفت (جوادعلی‪.)129/14 :2001،‬‬
‫جعیط دربارة سـال والدت پیامبر(ص) میگوید‪ ،‬که پیش از سـال ‪ 580‬میالدی و یا پس از‬
‫آن به دنیا آمده اســت‪ ،‬زیرا براســاس کتیبهها‪ ،‬حملة ابرهه در ســال ‪ 547‬میالدی رخ داده‬
‫اســت و عالوهبراین‪ ،‬اگر اســناد پاپیروس یا قرطاســی صــحت داشــته باشــد‪ ،‬بعثت در‬
‫سال‪ 610‬میالدی و هجرت بهمدینه در سال‪ 622‬بوده ا ست (جعیط‪ .)143/2 :2007،‬جعیط‬
‫نتیجه میگیرد که بعثت پیامبر(ص) در چهتســالگی حضــرت صــحت ندارد‪ ،‬زیرا کتیبهها‬
‫آنرا ردّ میکند‪ .‬همچنین با توجه به آیة ‪ 16‬سورة یونس‪ ،‬واژة «جیت» به معنی سی سالگی‬
 ‫‪86‬‬

‫اســت و چهت ســالگی صــرفاج واژهای مقدس در نزد ســامیها بوده و وجهة تاریخی ندارد‬
‫(جعیط‪.)40-30/1 :1999،‬‬
‫از دیدگاه جعیط‪ ،‬دورة جوانیپیامبر(ص) در پیش از بعثت‪ ،‬انبا شته از روایات خیالی دینی‬
‫و ا سطورهای ا ست و باید به قرآن رجوع کرد‪ .‬اما منابع وی در این زمینه صرفاج متکی و‬
‫نســـ خهبرداری از آراء شـــرقشـــ ناســــانی چون تئودورنو لد که‪ ،‬لوئیسســـبرنجر‬
‫شـــرقشـــناساتریشـــی‪ ،‬هارتویگ درنبورگ (‪ )Hartwig Derenbourg‬شـــرقشـــناس‬
‫فرانســـوییهودی و لئون کائ تانی(‪ )Caetani Leone‬شـــرقشـــ ناس ای تال یایی اســــت‬
‫(محمدسرور‪.)162-161 :1988،‬‬
‫‪ .2.1.2‬از تجارت تا ازدواج‬
‫جعیط تجارت و ازدواج را در امتداد هم برر سی میکند و معتقد ا ست پیامبر(ص) به دلیت‬
‫تهیدســـتبودن به تجارتخانة حضـــرتخدیجه راه یافت‪ .‬ســـرانجام امانتداری و اخالق‬
‫متعالی پیامبر(ص) توجه خدیجه را جلب و از حضرت خواستگاریکرد‪ .‬جعیط بر این باور‬
‫گونه به ســن خدیجه اشــارهکردهاند‪.‬‬ ‫اســت که منابع تاریخی گذشــته‪ ،‬پراکنده و متناق‬
‫عالوه براین‪ ،‬این نوع ازدواج یعنی‪ ،‬خدیجه در‪ 48‬سالگی و پیامبر(ص) در‪23‬یا ‪ 25‬سالگی‪،‬‬
‫نزد عرب عصر جاهلی مرسوم نبوده است (جعیط‪ .)150/1 :1999 ،‬همچنین گزارههای این‬
‫م سئله ب سیار اندک و در قالب خیالپردازی و ا سطوره ا ست ( سلویبالحاج صالح‪:1999،‬‬
‫‪.)66‬‬
‫از دیگر مباحث ســیرة پیامبر(ص) پس از ازدواج‪ ،‬ســ‪،‬ر ایشــان به شــام یا یمن اســت که‬
‫جعیط آن را از مهمترین مراحت زندگی پیامبر برمیشـــمارد‪ .‬او به مســـئلة تأثیرگذاری‬
‫آموزههای مســیحیت بر پیامبر(ص) اشــاره میکند و معتقد اســت که بیش و پیش از آنکه‬
‫پ یامبر از مســـیح یان بیرون تأثیر پذیرف ته باشـــد‪ ،‬از اطراف یانش بهویژه ور قهبننو فت‬
‫پســـرعموی خدیجه‪ ،‬تأثیر پذیرفته اســـت (جعیط‪ .)154/1 :1999 ،‬جعیط با توجه به آیة‬
‫‪ 103‬سورة نحت (لِ سَانُ الََّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیَّ وَهَذَا لِ سَان عَرَبِیَّ مُبِین) معتقد ا ست که‬
‫پیامبر پیش از بعثت به زبان اعجمی (ســریانی) آگاه و با پیروان دیگر ادیان آشــنا بود و‬
‫گ‪،‬توگو میکرد (جعیط‪.)155/1 :1999،‬‬
‫‪87‬‬ ‫سیرهنگاری مستشرقان مسلمان معاصر‪ /‬مجید منهاجی و مهدی ساداتی نژاد‬

‫‪ .3.1.2‬هجرت یا اخراج از مکه (هجره ام تهجیر)‬

‫از دیدگاه جعیط‪ ،‬هجرت رخدادی مهم در تاریخ اســـالم به شـــمار میرود؛ بهگونهایکه‬
‫مبنای گاه شـــماری مســـلمانان قرار گرفته اســـت‪ .‬با توجه به اهم یّت این رخداد‪ ،‬جعیط‬
‫میپر سد‪« :‬این واقعه هجرت ا ست یا اخراج؟ (هجره ام تهجیر)» به نظر جعیط‪ ،‬آیات مدنی‬
‫دربارة هجرت بر این قضـــیه داللت دارد که پیامبر(ص) با تهدید و ارعاب از مکه اخراج‬
‫شــده و این برخالف خوانشهای شــایع مورخان مســلمان اســت‪ .‬جعیط برای این نظر به‬
‫آیات زیر اشـــاره میکند‪ :‬محمد‪ ،13/‬توبه‪ ،40/‬بقره‪ ،191/‬ممتحنه‪ ،9/‬ان‪،‬ال‪30/‬؛ بهویژه دو‬
‫آیة ‪ 195‬ســـورة آلعمران ( فَا لََّذِینَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِ یَارِهِمْ وَأُوذُوا فِی ســـَبِیلِی) و‬
‫حشر‪( 8/‬لِلْ‪ُ،‬قَرَاءِ الْمُهَاجِرِینَ الََّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ) ونتیجه میگیرد که م‪،‬هوم‬
‫هجرت به م‪،‬هوم اخراج نزدیک اســـت و همانمعنای ن‪،‬یبلد را دارد (جعیط‪296/1 :1999،‬؛‬
‫همو‪.)91/2 :2007،‬‬
‫‪ .4.1.2‬وحی‬

‫جعیط در ابتدا‪ ،‬وحی را از منظر لغوی و با اتکا به آراء ابنمنظور بررســی میکند و معتقد‬
‫ا ست که وحی همان‪ ،‬ا شاره‪ ،‬الهام یا کالم مخ‪،‬ی ا ست‪ .‬سپس میگوید‪ ،‬وحی بهعنوان یک‬
‫ل‪،‬ظ اسالمیــــ قرآنیِ خالص‪ ،‬فرآیندی عملیاتی است که به تبلیغ رسالت و تجربة منحصر‬
‫به فردی ان جام ید که پ یامبر در آن ز ندگی کرد‪ .‬وی‪ ،‬وحی و جبرئ یت را صـــرف جا رییای‬
‫صــادقه میداند و گام به گام با ابعاد و ســازوکارهای خود آنها را ردّ میکند‪ .‬به نظر وی‬
‫بر طبق هر ســه روایت‪ ،‬اولین دیدار پیامبر(ص) با جبرئیت از طریق رییای صــادقه بوده‬
‫اســت‪ ،‬زیرا هر ســه روایت گویای آن اســت که وضــعیت پیامبر در رویارویی با جبرئیت‪،‬‬
‫سخت‪ ،‬سنگین‪ ،‬بدون مهروزی و عطوفت بوده و پیامبر(ص) پس از دریافت وحی حالتی‬
‫از اضـــطراب و آشـــ‪،‬تگی پیدا کرده اســـت و با رجوع به حضـــرت خدیجه (س) در پی‬
‫شــناســایی و تشــخیص هویت جبرئیت بر میآید (جعیط‪ .)18/1 :1999 ،‬جعیط وحی را از‬
‫گذرگاه قرآن و به منظور شـــناخت ســـیرة نبوی بررســـی میکند و معتقد اســـت وحیِ‬
‫تجلییافته در قرآن‪ ،‬همان رییای صادقه است (جعیط‪.)72-70/1 :1999 ،‬‬
‫‪88‬‬

‫جعیط و برخی از نواندیشان مسلمان براین باورند که وحی در گ‪،‬تمان سنتی امری بدیهی‬
‫مح سوب می شود که نیازمند کنکاش و پر س شگری نی ست‪ .‬بدینترتیب‪ ،‬اندی شهورزی در‬
‫زمینة گزاره های وحیانی متوقف و از مقولههای اندیشـــه ناپذیر (المســـتحیت الت‪،‬کیر فیه)‬
‫معرفی میشــود (ارکون‪ .)12 :2005 ،‬جعیط برخالف عابدالجابری که معتقد اســت عربها‬
‫در ع صر جاهلی با م‪،‬هوم وحی آ شنا و معهود نبودند و با دعوت پیامبر(ص) با آن آ شنا‬
‫و مألوف شدند (الجابری‪ ،)112/1 :2006 ،‬بر این باور ا ست که آنها با م‪،‬هوم وحی آ شنا‬
‫بودند (جعیط‪ ،)28/1 :1999 ،‬زیرا عربها به متمایز و برجســته صــناعت شــعر و معتقد‬
‫بودند که پیو سته همراه شاعر ک سی (تابعی)‪ ،‬شیطانی و‪ ،‬یا جنی ا ست و بر این ا ساس‪،‬‬
‫گ‪،‬تههای پیامبر(ص) را شــعر‪ ،‬و ایشــان را شــاعر و ســاحر مجنون قلمداد کردند (جعیط‪،‬‬
‫‪ .)85-95/1 :1999‬جعیط در این جســتار به بیان دیدگاههای میشــت فوکو دربارة جنون و‬
‫کن شگری آن بر بیان حقیقت و گ س ست از عقالنیت میپردازد (بزاینیه‪ .)13 :2018 ،‬وی بر‬
‫این باور اســت که پیامبر(ص) پیش از بعثت در جســتوجوی نگرشها و دیدگاههایی در‬
‫بارة حقیقت بود تا اینکه خداوند وی را هدایت کرد (جعیط‪ .)100/1 :1999 ،‬جعیط در کتاب‬
‫ال سیره النبویه‪ ،‬مطالعات و خوانشهای قرآنی ابوزید و عابدالجابری را در زمینة وحی نقد‬
‫می ک ند‪ ،‬ا ما با ید گ ‪،‬ت رویکرد های آن ها از کا نال رویکرد ها و نگرش های غربی و‬
‫شرقشناسان میگذرد‪.‬‬
‫در این زمینه چهار نکته قابت ذکر است‪ .‬نخست اینکه مراجعة نکردن به آیات قرآن بهویژه‬
‫آیات وحی در سـورة علق و مدثر و ت‪،‬اسـیر مرتبط با آن‪ ،‬ت‪،‬سـیر بهرأی جعیط را موجب‬
‫شــده اســت‪ .‬دوم اینکه جعیط همیشــه بهدنبال روایت و ت‪،‬اســیر عقالنی و اومانســیتی در‬
‫حوزههای گوناگون سیرة نبوی است‪ .‬انسانمحوری در سیرة نبوی‪ ،‬ماهیت جدیدی از آن‬
‫میســازد که نه تنها از ســیره چیزی باقی نمیگذارد‪ ،‬بلکه به خودکامگی و پوچی انســان‬
‫میانجامد و این همان مســیری اســت که غرب دربارة کتب مقدس طی کرده اســت‪ .‬نکته‬
‫سوم اینکه جعیط درصدد قدسیزدایی از سیره نبوی است و باور دارد که این روایات در‬
‫پی معرفی پیامبر(ص) بهعنوان یک شخصیت خارقالعاده و دستنیافتنی است‪.‬‬
‫‪89‬‬ ‫سیرهنگاری مستشرقان مسلمان معاصر‪ /‬مجید منهاجی و مهدی ساداتی نژاد‬

‫‪ .5.1.2‬داستان غارحراء‬

‫جعیط‪ ،‬دا ستان غارحراء و محت نزول وحی را ردّ میکند و روایات تاریخی سیرهنگارانی‬
‫همچون ابنســعد و ابناســحاق دربارة آن را غیرعقلی میداند (جعیط‪ .)35/1 :1999 ،‬وی‬
‫قصة غارحرا را که نقطة آغازین وحی است‪ ،‬ساخته و پرداختة مورخان میپندارد (جعیط‪،‬‬
‫ال‬
‫‪ .)35-37/1 :1999‬پس از بررســـی دالیت جعیط در این زمی نه‪ ،‬باید گ‪،‬ت ادلة وی کام ج‬
‫مبتنی بر دادههای غیرموثق و رویکردهای شرقشناسان است (الصالبی‪ ،‬بیتا‪.)32/1 :‬‬
‫‪ .6.1.2‬امی بودن‬
‫جعیط از بازگویی برخی از آراء خود دربارة تاریخ اســالم از جمله امی بودن پیامبر ابایی‬
‫ندارد‪ .‬وی بر این باور ا ست که امی به معنی بی سوادی نبوده‪ ،‬بلکه به این معنی ا ست که‬
‫ر سالت ای شان برای عموم مردم در همة زمانها و مکانها ا ست‪ .‬عالوه براین‪ ،‬باتوجه به‬
‫آیات قرآن (اعراف‪ ،158-157/‬جمعه‪ ،2 /‬بقره ‪ )78/‬و مراجعه به فرهنگ لغات‪ ،‬مشـــخص‬
‫میشود که ممکن نیست همة عربها خواندن و نوشتن ندانند؛ زیرا آنها قومی تاجر بودند‬
‫و نگارش از شروط مرد کامت تاجر تلقی میشد‪ .‬همچنین واژة «امی» یعنی «امم دانای غیر‬
‫اند؛ گاه اینگونه میگوید و‬ ‫بنیا سرائیت» (جعیط‪ .)43/1 :1999 ،‬ج ستارهای جعیط متناق‬
‫گاه بر این باور اســـت که پیامبر(ص) فردی یتیم و تهیدســـت بوده و فقط خانواده های‬
‫ثروتمند میتوانستند به تحصیت بپردازند؛ بنابراین حضرت خواندن و نوشتن نمیدانست‬
‫و فقط مباحث را بهصورت ش‪،‬اهی میاندوخت‪ .‬وی شاهد این سخن را سورة علق میداند؛‬
‫بدانمعنی که تبشــیر شــ‪،‬اهی و ســپس تالوت و تبلیغ آیات به دیگران و در نهایت‪ ،‬کتابت‬
‫وحی انجام شد (جعیط‪ .)46-42/1 :1999 ،‬همچنین جعیط معتقد است امی بودن ویژگیای‬
‫من‪،‬ی برای پیامبر(ص) ا ست؛ اما دیگران برای ایجاد اعتبار و ارزش برای ای شان و معجزه‬
‫جلوه دادن قرآن‪ ،‬آن را اســتعمال میکنند‪ .‬به گ‪،‬تة جعیط‪ ،‬در میان شــرقشــناســان‪ ،‬فقط‬
‫بال شر بحث امی بودن پیامبر(ص) را م ستدل و دقیق بیان کرده (جعیط‪ ،)40/1 :1999 ،‬اما‬
‫خود وی بیشتر از تاریخ قرآن نولدکه بهره برده است‪ .‬جعیط م‪،‬هوم امی بودن پیامبر(ص)‬
‫را براساس آیات و روایات و یا ت‪،‬سیر عالمان لغت‪ ،‬ت‪،‬سیر نمیکند بلکه در وضعیت تقابت‬
‫بین ادیان یهود و اســالم تشــریح میکند‪ .‬در اینجا تأثیرگذاری شــرقشــناســان یهودی بر‬
‫جعیط مشهود است (بزاینیه‪.)21-19 :2018 ،‬‬
‫‪90‬‬

‫‪ .7.1.2‬داستان غرانیق‬

‫داســتان یا افســانة غرانیق از دیگر مباحثی اســت که جعیط بررســی و در ادامه آن را ردّ‬
‫میکند‪ .‬وی داستان غرانیق را به نقت از تاریخ طبری‪ ،‬طبقات ابنسعد و تاریخ قرآن نولدکه‬
‫بیانمیکند‪ .‬جعیط معتقد اســـت که کلمات اینداســـتان رکیک و قطعاج جزو قرآن نیســـت‬
‫(جعیط‪ .)76/1 :1999 ،‬عالوهبراین‪ ،‬آیاتی که بهعنوان شــاهد داســتانغرانیق مطرحشــده‪،‬‬
‫مدنی اســت؛ درصــورتیکه ماجرای غرانیق به مرحلة مکی مربوط اســت‪ .‬به تعبیر جعیط‪،‬‬
‫یکی از مهمترین دالیت ردّ این داســتان‪ ،‬تناقضــات موجود در روایات اســت (جعیط‪:1999،‬‬
‫‪.)279/1‬‬

‫‪ .2.2‬بررسی تحلیلی سیرة پیامبر در مدینه (مرحلة مدینه)‬

‫جعیط در اینمرحله به سه مو ضوع مهم ا شاره میکند‪ :‬پذیرش پیامبر(ص) و ا ستقبال از‬
‫او در مدینه‪ ،‬قانونگذاری و عملکرد ســـیاســـی و موفقیتهایایشـــان‪ .‬او مرحلة مدینه و‬
‫حضـور پیامبر(ص) را در آنجا مرحلهای مهم‪ ،‬حسـاس و تأثیرگذار در تاریخ و دین جدید‬
‫ا سالم میداند‪ .‬پیامبر(ص) در طی ده سال در مدینه موفقیتها و د ستاوردهای کمنظیری‬
‫را در زمینههای مختلف ـ ازگسترش قلمروی جغرافیایی به غرب شبهجزیر تا قانونگذاری‬
‫و پایان دادن به مخاصــمات قبایت اطراف مدینه از جمله اوس و خزرج و ســرانجام پایان‬
‫دادن به اقتدار مکه و شرک و بتپرستی ـ به دست آورد (النابلسی‪.)127 :2002،‬‬
‫جعیط در ابتدا‪ ،‬به واژه شناسی واژة «مدینه» میپردازد و اذعان میکند که مدینه بهمعنای‬
‫شــهر صــرف نیســت بلکه پیامبر(ص) در مدینه یک مرکز اســتراتژیکی و راهبردی بنیان‬
‫گذاشـــت (جعیط‪ .)30-29/3 : 2015،‬وی همچنین به وضـــعیت مدینه‪ ،‬بهویژه موقعیت‬
‫منا سبتتر محت سکونت سه قبیلة قدرتمند و تأثیرگذار یهود (بنین ضیر‪ ،‬بنیقینقاع و بنی‬
‫قریظه) برای کشـــاورزی و دامپروری اشـــاره میکند (جعیط‪ .)32-30/3 :2015 ،‬ازمنظر‬
‫جعیط‪ ،‬یکی از ویژگی های منحصـــربهفرد حضـــور پیامبر(ص) در مدینه‪ ،‬پایاندادن به‬
‫منازعات خونین پنجاه ســاله میان قبایت اوس و خزرج اســت (جعیط‪ .)45/3 :2015،‬پیامبر‬
‫همچنین به تألیف قلوب و عقول مردم مدینه پس از ســـال ها فرقهگرایی و جنگافروزی‬
‫‪91‬‬ ‫سیرهنگاری مستشرقان مسلمان معاصر‪ /‬مجید منهاجی و مهدی ساداتی نژاد‬

‫پرداخت (جعیط‪ .)45/3 :2015،‬بهگ‪،‬تهجعیط‪ ،‬توســـعة تدریجی دین جدید همگام با عملکرد‬
‫ســیاســی و تالش پیامبر برای ایجاد دولتی با مبانی دین اســالم‪ ،‬با هدف تثبیت موقعیت‬
‫خود او و پیروانش انجام شد (جعیط‪.)74/3 :2015،‬‬
‫جعیط در تحلیت مرحلة مدنی به ســـیره های متقدمان مراجعه نکرده اســـت‪ ،‬زیرا آنها را‬
‫دادههای خامی میداند که تحلیلی ـ تبیینی نیستند (جعیط‪ .)19/3 :2015،‬وی از این منابع به‬
‫شدت انتقاد میکند‪ ،‬چراکه صرفاج به ستایش قهرمانان م سلمان پرداختهاند که تأثیر ژرفی‬
‫بر بیانحقیقت و وارونه جلوه دادن آن دار ند‪ ،‬اما ســـیرهنگاران فقط برای خل‪،‬ای اموی و‬
‫بیشتر عباسی‪ ،‬بهنگارش سیره پرداختند و حقیقت در ورای نگاه خل‪،‬ا و مطلوب آنها پنهان‬
‫شد (جعیط‪.)88/3 : 2015،‬‬
‫جعیط با اتکا به آراء شرقشناسان بهتحلیت جنگهای پیامبر(ص) میپردازد و بیان میکند‬
‫پس از جنگ بدر‪ ،‬حضـــرت از پیروزی بر قریش اســـت‪،‬اده و بنیقینقاع را از مدینه اخراج‬
‫کرد‪ .‬جعیط ع لت طرد یهود یان را ان کار نبوت پ یامبر(ص) ذکر میک ند و حتی به ا عدام‬
‫بزرگان مؤثر یهود همچون کعببناشـــرف و العصـــماءبنتمروان میپردازد‪ ،‬اما اقدامات‬
‫آنها را بهدرستی تبیین نمیکند (جعیط‪.)101/3 :2015 ،‬‬
‫‪ .1.1.2‬قانونگذاری پیامبر(ص)‬

‫قانونگذاریپیامبر(ص) در مدینه‪ ،‬از دیگر مباحث کتاب فی ال سیره النبویه ا ست‪ .‬جعیط در‬
‫تحل یت فر مان پ یامبر‪ ،‬از تحل یت های مونتگمری وات م تأثر اســــت‪ ،‬هرچ ند به ن قد آن ها‬
‫میپردازد و معتقد اسـت که اینقانونگذاری م‪،‬اهیم مهم و فوقالعادة حقوقی را در بر دارد‬
‫و به جهت تثبیت و تحکیم امت جدید اسالمی انجام شد‪ .‬همچنین پیامبر(ص) در ضمن این‬
‫امر به تنظیم روابط با یهود پرداخت (جعیط‪ .)62/3 :2015،‬جعیط دیدگاه مونتگمری وات‬
‫را در بارة ع بارت «امتی از موم نان» که معت قد بود پ یامبر با ذکر این تعبیر‪ ،‬یهود را با‬
‫مســلمانان در قالب امتی واحد قرارداده اســت‪ ،‬نقد میکند و مینویســد‪ ،‬پیامبر(ص) به این‬
‫دلیت یهودیان را در شـــمار اهت کتاب آورد که آنهان را با امت مومنان همســـان کند‬
‫(حمیدبنزنجو یه‪ .)466-570 :1986،‬از دیدگاه جعیط این فرمان‪ ،‬زمینهســـاز تغییر امور‬
‫براساس اندیشههایپیامبر(ص) شد‪ ،‬زیرا بسیاری از م‪،‬اهیم مهم همچون «ثار» را متحول‬
‫کرد (جعیط‪ .)63-62/3 :2015،‬بــه تعبیر جعیط‪ ،‬پیــامبر(ص) پس از این قــانونگــذاری‪،‬‬
 ‫‪92‬‬

‫امــتجــدیــدی در گســـترة جغرافیــایی جزیرهالعرب و در میــان دیگر امم ایجــاد کرد‬

‫(جعیط‪ .)68-63/3 :2015،‬جعیط در زمینة حکومت پیامبر (ص) بر اندیشة ماکسوبر متکی‬
‫اســت؛ چنان که باور دارد پیامبر(ص) از فردی صــلحطلب به رهبری ســیاســی و تازنده‬
‫مبدل شد که شروعکنندة حمالت به قریش بود (جعیط‪.)108-107/3 :2015،‬‬
‫‪ .3‬تأثیرگذاری رویکرد شرقشناسی بر سیرهنگارینبوی جعیط‬
‫اینمقاله بهدنبال شــرح معنای لغوی و اصــطالحی شــرقشــناســی و‪ ،‬یا بررســیعملکرد‬
‫شرق شنا سان نی ست‪ ،‬بلکه تأثیرات آنها را بر مطالعات سیرهنگارینبوی جعیط برر سی‬
‫میکند‪ .‬کنشــگری آثار شــرقشــناســان ـــــ از مهمترین آنها «تور آندریه ـــــ‪ ،‬در کتاب‬
‫الســیرهالنبویه مشــهود اســت‪ .‬آندریه مطالعاتی در بارة ریشــههای یهودیت‪ ،‬مســیحیت و‬
‫اسالم و روان شناسی ادیان انجام داده است‪ .‬اگر به مقایسة تطبیقی آراء این دو بپردازیم‪،‬‬
‫درمییابیم دیدگاههایجعیط ن سخهبرداری از آندریه و نیز نولدکه ا ست؛ مثالج جعیط بحث‬
‫تأثیر محیط‪ ،‬ســـ تار گان‪ ،‬اج نه و غیره را بر پ یامبر(ص) از آ ندر یه ا خذ کرده اســـت‬
‫(بزاینیــه‪ .)18 :2018،‬افراط در اعتمــاد ب ـه کتــاب آنــدریــه‪ ،‬جعیط را واداشــــت تــا‬
‫اسلوبپژوهشیفیلولوژیک تاریخی دهههای نخســــت قرن بیستم را برگزیند که مبتنی بر‬
‫تحلیت تطبیقی اســت‪ .‬جعیط در فصــت پنجم جلد دوم کتابش‪ ،‬به تأثیرات مســیحیت اشــاره‬
‫میکند و شــباهتهای میان مســیحیت ســوریه و قرآن را بر اســاس کتاب آندریه یعنی‪،‬‬
‫اصــول اســالم و مســیحیت تبیین میکند (بزاینیه‪ .)20-19 :2018،‬جعیط‪ ،‬متأثر از آندریه‬
‫معتقد اسـت که مسـیحیت و سـ‪،‬رهای تجاری پیامبر(ص) بهشـام‪ ،‬بر اندیشـههای ایشـان‬
‫تأثیرگذار بود و‪ ،‬یا واژگان قرآن ریشــههای ســریانی دارد (جعیط‪155/1 :1999،‬؛ بزاینیه‪،‬‬
‫‪.)21 :2018‬‬
‫جعیط با تأثیرپذیری از مارکسوبر‪ ،‬دربارة تحوالت ناشی از حضور پیامبر(ص) در مدینه‬
‫مینویسد‪« :‬پیامبر(ص) از یک فرد صلحطلب به یکرهبر سیاسی و تازنده متحول گردید و‬
‫ایشـــان شـــروعکننده حمالت به قریش اســـت‪( ».‬جعیط‪ )252-251/2 :2007،‬وی متأثر از‬
‫شرق شناسان عصرکالسیک است که دورة مدینه را مرحلة جنگافروزی برمی شمارند و‬
‫بر این مبنا به مسئلة غارت و چپاول کاروانهای تجاری قریش توسط پیامبر(ص)‪ ،‬پس از‬
‫جنگ خندق و پس از سال ش شم هجری ا شاره میکند (جعیط‪ .)108-107/3 :2015،‬اگر به‬
‫‪93‬‬ ‫سیرهنگاری مستشرقان مسلمان معاصر‪ /‬مجید منهاجی و مهدی ساداتی نژاد‬

‫پینوشـــتهای کتاب جعیط مراجعهکنیم‪ ،‬درمییابیم که انباشـــته از نامها و رویکردهای‬

‫شرق شناسانی همچون کریستف لوکزنبگ زبان شناسآلمانی و متخصص زبانهایعربی‬
‫و سامی ا ست؛ جعیط بهپیروی از وی و با تکیه بر زبان شنا سیتاریخی بر این نظر ا ست‬
‫که واژگان قرآن ریشههای سریانی دارند (بزاینیه‪.)21 :2018،‬‬
‫از دیگر موارد تأثیرگذاری شــرقشــناســان یهودی بر ســیرهنگاری نبوی جعیط‪ ،‬تبرئه و‬
‫مظلوم جلوهدادن یهودیان اســـت تا جایی که عملکرد پیامبر(ص)را در اخراج یهودیان از‬
‫مدینه بهدلیت خیانت و تعدّی ردّ میکند (جعیط‪115 -113 /3 :2015،‬و ‪ )135-132‬باید گ‪،‬ت‬
‫ســـیرهنگاری جعیط همان زبان گویای گ‪،‬تمان نولدکه‪ ،‬آندریه‪ ،‬بالشـــر‪ ،‬لوکزنبگ و‪ ...‬در‬
‫جهان اسالم و عرب است‪.‬‬
‫‪ .4‬جعیط و نقد سیرهنگاریهای پیشین‬

‫پیشتر گ‪،‬ته شد که جعیط با نقد روشهای پیشینیان‪ ،‬خوانشی نو عرضه کرد‪ .‬وی در این‬
‫کتاب و بهویژه در جلد دوم‪ ،‬به تجزیه و تحلیت سیر‪ ،‬ان ساب و تواریخ میپردازد‪ .‬از منظر‬
‫وی‪ ،‬چهار منبع مهم و قابت ارجاع و نزدیک به عصــر تأســیس وجود دارد که در فاصــلة‬
‫نیمة اول قرن دوم تا نیمة دوم قرن ســوم هجری نگاشــته شــدهاند‪ .‬این آثار عبارتند از‪:‬‬
‫سیرة ابن اسحاق‪ ،‬طبقات ابن اسعد‪ ،‬انساباالشراف بالذری و تاریخ طبری (جعیط‪:2007،‬‬
‫‪.)239/2‬‬
‫از منظر جعیط مهمترین منبع در زمینة سیرة نبوی در مرحله تأ سیس‪ ،‬سیره ابنا سحاق‬
‫اســت که از قدیمیترین منابع مکتوب (بین ســالهای‪120‬تا‪ 150‬هجری) بهشــمارمیرود‪.‬‬
‫هرچند در تصــحیحنگاری ابنهشــام بر ســیرة ابناســحاق شــبهاتی وجود دارد و بحث‬
‫دســـتبرد وی مطرح اســـت (جعیط‪ .)29-27/2 :2007،‬به نظر جعیط‪ ،‬ســـیرههای پیش از‬
‫ابناسحاق (ابن شهابزهری و عروهبنزبیر) و سیرههای پس از وی ( ابن سعد‪ ،‬بالذری و‬
‫طبری) در زمینة بررسی سیرهنگاری نبوی‪ ،‬چهارچوب تاریخی و تسلست زمانی دارند که‬
‫او نقدهای اســـاســـی بر آن ها وارد میکند (جعیط‪ )213-212-211/2 :2007،‬ازمنظر وی‪،‬‬
‫ســیرة ابناســحاق کاســتیهای زیادی دارد و برخی مباحث را توضــیح نمیدهد؛ ازجمله‬
‫چگونگی دعوت به صــورت ســری و‪ ،‬یا علنی‪ ،‬نخســتین ایمانآوردندگان به پیامبر(ص)‪،‬‬
‫زمان آغاز معارضـــه و درگیری قریش با ایشـــان و اینکه آیا بهصـ ـورت مســـتقیم و‪ ،‬یا‬
 ‫‪94‬‬

‫غیرمســتقیم بوده اســت‪ ،‬نقش ابوطالب در حمایت از پیامبر(ص)‪ ،‬ماجراهای فتنهانگیز در‬
‫برابر ایشــان و اینکه آیا از ناحیة یاران بوده اســت و‪ ،‬یا صــرفاج از ناحیه مخال‪،‬ان‪ ،‬اینکه‬
‫مهاجرت به حبشــه یکبار و‪ ،‬یا دوبار بوده اســت‪ ،‬داســتان اعزام عمروعاص به جبشــه و‬
‫گ‪،‬توگوی او با نجاشــی و داســتان غرانیق که ابنهشــام در ســیرهاش حذف کرده اســت‬
‫(جعیط‪.)228/2 :2007،‬‬
‫از دیگرآثار مورد اســـت‪،‬اده جعیط در ســـیرهنگارینبوی‪ ،‬کتاب مغازی واقدی اســـت که‬
‫بهتعبیر وی بهدلیتدقت در نقت اخبار به ویژه اخبار مغازی مرحلة مدنی‪ ،‬جایگاه رفیعی‬
‫دارد‪ .‬کتاب الطبقات الکبری ابن سعد دیگر منبع مورد توجه جعیط ا ست که به نظر وی در‬
‫زمینة بیان مرحلة مکی‪ ،‬ناکافی اســـت و کاســـتیهایزیادی دارد‪ .‬از دیدگاه وی جزء اول‬
‫کتاب طبقات‪ ،‬انبا شته از خرافاتی دربارة آغاز وحی به نقت از ابنا سحاق ا ست‪ ،‬اما در نقت‬
‫حوادث سال نهمهجری ( سنه الوفود) مطالب م‪،‬ید و ارز شمندی دارد‪ .‬جعیط‪ ،‬جزء سوم‬
‫کتاب طبقات را که مختص اصـــحاب بدر اســـت‪ ،‬حائز اهم یّت و دقت بســـیار میداند‬
‫(جعیط‪ .)40/2 :2007،‬وی اینکتاب را برای شناخت رجال صحابه‪ ،‬تابعین و تابعین تابعین‬
‫منبعی ا سا سی میداند‪ .‬بهگ‪،‬تة جعیط‪ ،‬روایات مربوط به رخدادهای نخ ستین دعوت نبوی‬
‫در مدینه‪ ،‬روشن و منطقی نیست‪.‬‬
‫از مهمترین آثار ســیرهنگاری که محت توجه و کاربســت جعیط قرارگرفته‪ ،‬کتاب انســاب‬
‫اال شراف بالذری ا ست‪ .‬ازمنظر وی‪ ،‬جزء اول این کتاب از جایگاه باالیی برخوردارا ست‪،‬‬
‫زیرا کتابی با اســـلوب اســـت و مادة تاریخی و داده هایمنطقی و انتقادی و محتویات‬
‫ارزشـــمند و دقیقی را در بر دارد‪ .‬اما با وجود اینگرانســـنگی‪ ،‬توجه مورخان را به خود‬
‫جلب نکرد (جعیط‪.)234-233 /2 :2007،‬‬
‫تاریخ طبری‪ ،‬دیگر منبع مورد توجه جعیط بهشـــمار میرود‪ .‬او‪ ،‬بهرهگیری از اینکتاب را‬
‫به دو دلیت اجتنابناپذیر میداند‪ :‬نخســـت اینکه شـــاکله و چهارچوب منظمی درعرصـــة‬
‫تاریخنگاری دارد و دیگر اتکاء طبری به منابع متعدد و مرجع از جمله روایات موســـی‬
‫بنعقبه ا ست که در کنار ابنا سحاق نقش ا سا سی در تدوین سیره و مغازی پیامبر(ص)‬
‫داشــته‪ ،‬اما کتاب مغازی وی به مرور زمان از بینرفته اســت (جعیط‪ .)42/2 :2007،‬عالوه‬
‫براینها‪ ،‬طبری جز روایات شــ‪،‬اهی کســانی که اجازة نقت روایت داشــتند‪ ،‬به دیگر روایات‬
‫‪95‬‬ ‫سیرهنگاری مستشرقان مسلمان معاصر‪ /‬مجید منهاجی و مهدی ساداتی نژاد‬

‫توجه نمیکرد‪ ،‬از اینرو‪ ،‬از ابناسحاق و واقدی بسیار نقت روایت میکند‪ .‬از مطالب جدید‬
‫و مهمی که طبری از عروهبنزبیر روا یت کرده‪ ،‬نا مة عروه به ع بدالم لک بن مروان و‬
‫اخباری از فتنة دوم و شرایط و ب ستر هجرت به مدینه ا ست‪ .‬ازدیگرموارد منقول طبری‪،‬‬
‫داستان غرانیق است که درخور توجه و تحلیت است (جعیط‪)239/2 :2007،‬‬
‫‪ .5‬تحلیل تاریخی جعیط از قرآن کریم‬

‫تاریخگرایی ــــ تئوری مطرح قرنبیستم ــــ معتقد است همة پدیدهها و حتی حقایق را باید‬
‫دربستر تاریخی وقوع آن ت‪،‬سیر کرد؛ ازاینرو‪ ،‬قرآن بهعنوان آخرین پیام وحیانی خداوند‬
‫بهبشـــر همچون دیگر کتب مقدس‪ ،‬باید در این بســـتر تجزیه و تحلیت شـــود‪ .‬دعوت به‬
‫تاریخمندی قرآن‪ ،‬وجه مشــترک مدرنیســتهایعرب محســوب میشــود و حتی در آراء‬
‫م‪،‬ســران و کتابهای آنان نمود چشــمگیر دارد‪ .‬هر نویســندهای در زمینة تاریخ‪ ،‬رویکرد‬
‫خاص خود را دارد‪ .‬رویکرد تاریخی ممکن اســـت از یک ج هت به ج هت دیگر و از یک‬
‫نویسنده به نویسنده دیگر ت‪،‬اوت گسترده و سترگی داشته باشد‪.‬‬
‫تاریخمندی از منظرنومعتزلیانی همچون جعیط‪ ،‬ارکون و‪...‬حاکی از آنا ست که قرآن برای‬
‫ایجاد یک تجربة معنوی میان پیامبر(ص)و پروردگارش نازل شـــده اســـت که اینروند‬
‫مبنای نزول قرآن به شــمار میآید و باید در این برداشــتها بدان پرداخت‪ ،‬یعنی خوانش‬
‫آن‪ .‬بهعبارتدیگر‪ ،‬احکام فقهی‪ ،‬ق صص انبیاء و گذ شتگان‪ ،‬اخبارغیب‪ ،‬عبادات زاهدانه و‪...‬‬
‫در این خوانش درنظر گرفته ن شده ا ست‪ .‬بنابراین‪ ،‬احکام فقهی دارای شرایط تاریخمندی‬
‫است که به مرور زمان و با زوال شرایط‪ ،‬احکام نیز از بین میروند‪ .‬همچنین داستانهای‬
‫پیامبران و گذشـــتگان‪ ،‬مطابق با روند آگاهی موجود بود‪ .‬بههمینترتیب‪ ،‬اخبارغیب‪ ،‬فراتر‬
‫از امری مجازی و استعارهای نیست (الحسن‪)162-161 :2012،‬‬
‫جعیط‪ ،‬به تجزیه و تحلیت تاریخی قرآن مکی پرداخت تا رخدادها و اندیشـــه های مربوط‬
‫بهدعوت نبوی را در سالهای آغازین واکاوی کند و از اینطریق خطمشی و روند تاریخی‬
‫جامعة مکی را ب شنا سد‪ .‬بهتعبیر جعیط برخالف قرآن ع صر مکی‪ ،‬در قرآن مدنی حوادث‬
‫و چالش های سیا سی و اجتماعی بی شتری را شاهدیم‪ .‬قرآن مکی شامت م ضامین اولیة‬
‫دعوت و اندی شههای متمایز به جهت شناخت دعوت نبوی ا ست‪ .‬بنابراین این قرآن دارای‬
‫مضـــامین روحی‪ ،‬فکری و م‪،‬هومی اســـت (جعیط‪ .)185-186/2 :2007،‬جعیط دو نتیجة‬
‫‪96‬‬

‫تاریخی براساس قرآن مکی میگیرد‪ :‬نخست‪ ،‬دعوت ابتدایی پیامبر(ص) در مکه ـ مشهور‬
‫به دعوت سه سال ـــ ـ در ست نی ست‪ ،‬چراکه بیش از چند ماه نبوده ا ست‪ .‬دوم‪ ،‬نخبگان‬
‫قریش با وجود معجزات پیامبر(ص)‪ ،‬به ایشـــان ایمان نیاوردند (جعیط‪-183/2 :2007،‬‬
‫‪.)185‬‬
‫خوانش جعیط در کتاب فی سیره النبویه در بارة قرآن‪ ،‬از سه بخش متشکت است‪.1 :‬توجه‬
‫بهقرآن بهعنوان یک ســـند واقعی و معاصـــر نبوت‪ ،‬چر که بدون آن تحقیق دربارة وحی‪،‬‬
‫نبوت و قرآن بینتیجه خواهد بود‪ .2 .‬مطالعة قرآن فرآیندی تحلیلی تلقی میشـــود و نه‬
‫بی شتر‪ .‬توجه به قرآن باید به منظور د ستیابی به رهیافتهایدینی انجام شود‪ .3 .‬بهگ‪،‬تة‬
‫جعیط‪ ،‬تدوین سیرة نبوی صدسال پس از نزول قرآن و دعوت نبوی انجام شده‪ ،‬ازاینرو‪،‬‬
‫و ثا قت مور خان آن بهدل یت این فاصـــ لة گســـترده از بین رف ته اســــت (المصـــنف‬
‫بنعبدالجلیت‪.)24 :2000،‬‬
‫نتیجهگیری‬

‫هشــام جعیط با هدف پیراســتن از زوایای اســطورهای و خیالی ســیرهنگاریهای پیشــین‬

‫در بارة پ یامبر(ص)‪ ،‬مجمو عهای ســـهج لدی با نام فی الســـیرهالنبو یه تألیف کرد‪ .‬وی‬
‫بارویکردی انتقادی بهبررسی تاریخی و فلس‪،‬ی مسائت مربوط به ماهیت قرآن و همچنین‬
‫ارائه خوانشی تاریخی ـ انتقادی در زمینة دعوت و خطمشی نبوی‪ ،‬پایش سیرهنگاریهای‬
‫پیشین و ت‪،‬سیر ساختار جامعة مکه در عصر جاهلی و در آستانة ههور پرداخت‪ .‬میتوان‬
‫گ‪،‬ت جعیط پی شتاز مورخان معا صر عرب به شمار میآید که با بهرهگیری ازمنابع میراث‬
‫گذ شته و رویکردهایآکادمیک جدید توان ست ا ستاد برج سته در عر صة مطالعات انتقادی‬
‫تاریخی شود‪.‬‬
‫این مقاله با رویکردی توصی‪،‬یــــ تحلیلی به بررسی و نقد سیرهنگاری نبوی و مهمترین‬
‫رهیافتهای جعیط در این زمینه پرداخت‪ .‬از مهمترین مسائلی که در این مقاله به آن توجه‬
‫شـــد؛ ریشـــهیابی افراد و رویکردهای تأثیرگذار بر خوانش و ســـیرهنگاری وی اســـت‪.‬‬
‫مهمترین هدف این پژوهش‪ ،‬تو جه به مقو لة تأثیر گذاری افراد و م کا تب مختلف بر‬
‫ه شامجعیط ا ست که در دیگر آثار علمی به زبان فار سی و عربی‪ ،‬کمتر به آن توجه شده‬
‫است‪ .‬جعیط در این کتاب کامالج بر دیدگاههای شرقشناسانی چون نولدکه‪ ،‬بالشر‪ ،‬آندریه‪،‬‬
‫‪97‬‬ ‫سیرهنگاری مستشرقان مسلمان معاصر‪ /‬مجید منهاجی و مهدی ساداتی نژاد‬

‫مونتگمری وات و‪ ...‬و رویکردهایغربی همچون انســانشــناســی تاریخی و فیلولوژی و‪...‬‬

‫متکی است و سیرهنگاریهای پیشین نبوی را از رهگذر افکار و آثار آنها بررسی و تحلیت‬
‫میکند‪ .‬وی موثقترین منبع معا صر را در زمینة برر سیِ تحلیلی‪ ،‬انتقادی و عقالنی سیرة‬
‫نبوی قرآن میدا ند‪ .‬همچنین رویکرد تحلیلی وی در ب حث امیبودن‪ ،‬داســـ تان غارحرا‪،‬‬
‫غرانیق و‪ ...‬با خوانش های مرســـوم مت قد مان مت ‪،‬اوت اســــت‪ .‬جعیط ب حث امیبودن‬
‫پیامبر(ص) را در یک روند تاریخی و در جریان وقوع حادثة غارحرا بررســیمیکند و در‬
‫اثبات ساختگی بودن داستان غارحرا‪ ،‬ت‪،‬سیری جدید از امیبودن پیامبر(ص) ارائه میدهد‪.‬‬

‫منابع‬

‫ارکون‪ ،‬مح مد (‪ ،)2005‬القرآن من الت‪،‬ســـیر الموروث الی تحل یت الخ طاب ا لدینی‪ ،‬ترج مة‬
‫هاشم صالح‪ ،‬بیروت‪ :‬دارالطلیعه‪.‬‬
‫ارکون‪ ،‬محمد (‪ ،)2004‬ق ضایا فی نقد العقت الدینی‪،‬کیف ن‪،‬هم اال سالم الیوم؟‪ ،‬ترجمة ها شم‬
‫صالح‪ ،‬بیروت‪ :‬دارالطلیعه‪.‬‬
‫ابنسعد‪ ،‬محمد (بیتا)‪ ،‬طبقات الکبری‪ ،‬بیروت‪ :‬دارالصادر‪.‬‬
‫ابن عساکر‪ ،‬ابوالقاسم (‪ ،)1995‬تاریخ مدینه دمشق‪ ،‬بیروت‪ :‬دارال‪،‬کر‪.‬‬
‫بلقزیز‪ ،‬عبداالله (‪ )2011‬التاریخ و التقدم دراســـات فی اعمال هشـــام جعیط‪ :‬ندوه فکریه‪،‬‬
‫بیروت‪ :‬مرکز دراسات الوحده العربیه‪.‬‬
‫ال جابری‪ ،‬مح مد عا بد (‪ ،)2006‬مد خت الی القرآن الکریم‪ :‬فی التعریف بالقرآن‪ ،‬بیروت‪:‬‬
‫مرکزالدراسات الوحده العربیه‪.‬‬
‫الحســـن‪ ،‬مصـــط‪،‬ی(‪ ،)2012‬قراءة تحلیله فی فک محمد ارکون؛ الدین و النص و الحقیقه‪،‬‬
‫بیروت‪ :‬الشبکه العربیه لالبحاث و النشر‪.‬‬
‫ابوز ید‪ ،‬نصـــر حا مد (‪ ،)2014‬م‪،‬هوم النص (دراســــه فی علوم القرآن)‪ ،‬ا لدارالبیضــــاء‪:‬‬
‫المرکزالثقافی العربی و موسسه مومنون بالحدود‪.‬‬
‫امین عمر محمد (بیتا)‪« ،‬ردمطاعن الم ست شرقین حول ت سمیه النبی(ص) بــــ«قثم»»‪ ،‬مجله‬
‫الحولیات کلیه الدراسات اإلسالمیه و العربیة للبنات باالسکندریه‪ ،‬مج ‪ ،5‬ع ‪.33‬‬
 ‫‪98‬‬

‫المحدثین فی تجدید خطاب الســیره النبویه»‪ ،‬الرباط‪:‬‬ ‫بزاینیه‪ ،‬حســن (‪«،)2018‬جهود بع‬
‫موسسه مومنون بالحدود‪.‬‬
‫بالذری‪ ،‬ابوالحسن (‪ ،)1971‬انساب االشراف‪ ،‬بیروت‪ :‬معهد آمانی‪.‬‬
‫حمیدبن زنجویه (‪ ،)1986‬کتاب االموال‪ ،‬تحقیق‪ :‬شـــاکر زین فیاض‪ ،‬الریاض‪ :‬مرکزالملک‬
‫فیصت للبحوث و الدراسات االسالمیه‪.‬‬
‫جعیط‪ ،‬هشام (‪ ،)1991‬ال‪،‬تنه جدلیه الدین و السیاسه فی االسالم المبکر‪ ،‬بیروت‪ :‬دارالطلیعه‪.‬‬
‫جعیط‪ ،‬هشــــام (‪ ،)1999‬فی الســـیره النبو یه (الوحی و القرآن و النبوه)‪ ،‬ج لد‪ ،1‬بیروت‪:‬‬
‫دارالطلیعه‪.‬‬
‫جعیط‪ ،‬هشام (‪ ،)2007‬فی السیره النبوی (تاریخیه الدعوه المحمدیه فی مکه)‪ ،‬جلد‪ ،2‬بیروت‪:‬‬
‫دارالطلیعه‪.‬‬
‫جعیط‪ ،‬هشــام (‪ ،)2015‬فی الســیره النبویه (مســیره محمد فی المدینه و انتصــار االســالم)‪،‬‬
‫جلد‪ ،3‬بیروت‪ :‬دارالطلیعه‪.‬‬
‫جعیط‪ ،‬هشـــام (‪ ،)1381‬بحران فرهنگ اســـالمی‪ ،‬ترجمة غالمرضـــا تهامی‪ ،‬تهران‪ :‬دفتر‬
‫پژوهشهای فرهنگی‪.‬‬
‫علی‪ ،‬جواد (‪ ،)2001‬الم‪،‬صت فى تاریخ العرب قبت االسالم‪ ،‬بیروت‪ :‬دارالساقی‪.‬‬
‫اباطیت‬ ‫عالل‪ ،‬خالد کبیر (‪ ،)2008‬اباطیت و خرافات حول القرآن الکریم و النبی(ص) ـ دح‬
‫عابدالجابری و خرافات هشام جعیط حول القرآن و النبی‪ ،‬الجزایر‪ :‬دارالمحتسب‪.‬‬
‫التنزیت‪ ،‬بیروت‪ :‬دارالکتب العربی‪.‬‬ ‫زمخشری‪ ،‬محمود (‪ ،)1407‬الکشاف عن حقائق غوام‬
‫رمضانی‪ ،‬فهمی (‪« ،)2019‬مجموعه مقاالت مراجعـه کتـاب جدل الهویـه و التاریـخ‪ :‬قراءات‬
‫تونســـیه فی مباحـــث هشـــام جعیط»‪ ،‬المرکز العربی البحاث و دراسه السیاسات؛‬
‫منشورات سوتیمیدیا‪ ،‬ع ‪.10‬‬
‫سلوی بالحاج صالح العایب (‪ ،)1999‬دثرینی‪ ...‬یاخدیجه‪ :‬درا سه تحلیلیه ل شخ صیه خدیجه‬
‫بنت خویلد‪ ،‬تقدیم هشام جعیط‪ ،‬بیروت‪ :‬دارالطلیعه‪.‬‬
‫الصالبی‪ ،‬علی(بیتا)‪ ،‬السیره النبویه‪ ،‬عرض وقائع و تحلیت احداث‪ ،‬لیبیا‪ :‬الشبکه اللیبیه‪.‬‬
‫طبری‪ ،‬محمدبن جریر (‪ ،)1406‬جامع البیان فی ت‪،‬سیر القرآن‪ ،‬بیروت‪ :‬دارالمعرفه‪.‬‬
‫‪99‬‬ ‫سیرهنگاری مستشرقان مسلمان معاصر‪ /‬مجید منهاجی و مهدی ساداتی نژاد‬

‫العرفاوی‪ ،‬حسان (‪« ،)1996‬اعالم و حوار»‪ ،‬بیروت‪ :‬مجله العالم العربی فی البحث العلمی‪ ،‬ع‬
‫‪.4‬‬
‫محمد سرور بن نایف (‪ ،)1988‬دراسات فی السیره النبویه‪ ،‬الریاض‪ :‬داراالرقم‪.‬‬
‫المصـــنف بن عبدالجلیت(‪« ،)2000‬مالحظات فی الوحی و القرآن و النبوه»‪،‬حولیات الجامعه‬
‫التونسیه‪ ،‬ع‪.44‬‬
‫النابلســی‪ ،‬شــاکر(‪ ،)2002‬المال و الهالل (الموانع و الدوافع االقتصــادیه لظهور االســالم)‪،‬‬
‫بیروت‪ :‬دارالساقی‪.‬‬
‫النجار‪ ،‬خالد (‪ « ،)1981‬جدلیه الما ضی و الحا ضر فی سوال الما ضی الی سوال الم ستقبت‪،‬‬
‫التاریخ العربی‪ :‬امتداد علی فضاء زمنی شاسع»‪،‬مجله ال‪،‬کر العربی المعاصر‪ ،‬ع ‪.12‬‬