—
VAN HOA — XA HOI
THE CHE LU@NG DAU TRONG LICH SU VIET NAM VA NHAT BAN
Tom tat: Zrong cdu tric hé thing chink quyén thoi phong kién & Viét Nam va Nhat Bén,
thé ché Luémg déu la su tén tai song song cia hai thé luc (va cd nhan) cém quyén, mot
phuong thite cai tri déc déo cia nha neée duong thoi. Qua se hinh thanh cdc dang thie thé
ché Luding dau cing dc diém noi bat, nhiing diém neong déng, khdc biét gitta Viet Nam va
Nhét Ban cho thdy sw van hanh cha b6 may chinh quyén Nha nuée truéc kia. Qué trinh hink
thanh, tén tai, suy vong cia thé ché nay Ia tat yéu nhung déng thoi mé ra thei kj) méi trén
con duéng phat trién cia lich sit Viet Nam va Nhét Ban tir xua dén nay.
Tir khéa: Lich sit, Viét Nam, Nhat Ban, Thé ché Luong dau
4 trinh nghién céru, tim hiéu vé Viet
Nam va Nhat Ban cho thay, mét trong
nhimg van dé quan trong bac nhat khong thé
khong nhac t6i dé la hé théng chinh quyén
a ting tén tai trong lich sit 6 m6i quéc gia.
So di nhu vay 1a boi, qua cdu tric hé théng
chinh quyén nha nuéc khdng chi nhan biét
dugc hinh anh co ban vé xf hoi duong thoi
ma con 06 thé ly gidi s4u sic hon vé nhimg
Tinh vue khac nhu: chinh tri, van héa, quan
sy, at php... Lién quan t6i vin dé nay, thé
ché Luong dau 1a diém nhan trong yéu trong
edu trie hé théng chinh quyén ctia ché d6
phong kién 6 Viét Nam va Nhat Ban. Vé co
ban, thé ché Luong dau la sy ton tai song
song cia hai thé Iue (va cé nin) cdm quyéa
trong hé théng chinh quyén nha nude, dong
thai tao nén nét “doc déo” vé hinh anh
_
“Ts, Vign Nehien citu Dong Bic A
vuong quyén xua kia. Chinh vi vay, thé ché
Lung dau c6 ¥ nghia quan trong ddi véi
qué trinh hinh thanh, tén tai, phat trién cia
méi quéc gia trong “dong chay” lich sir tir
xua dén nay.
1. Sy hinh thanh cac dang thire thé ché
Luong dau
1.1. O Vigt Nam
Thai Bac thuge (179 Tr.CN- 939), nhiéu
cudc du tranh cla ngudi dan Au Lac (208-
179 Tr.CN) chéng lai chinh sach cai tri tan
bao eda chinh quyén duong thoi nhung déu
thét bai. Tuy nhién, cugc khéi nghia Hai Ba
Trung (nam 40) da nhanh chéng thing loi,
14t 43 chinh quyén 46 hd, qua d6 lam chi
toan bd !anh thé Au Lac, Hai Ba Trung xung
vwuong, déng 46 6 Mé Linh, lap nén chinh
quyén déc lap dau tién cia Viet Nam sau
hon 200 nam Bac thuge. Theo dé, dimg diu
chinh quyén [a hai chi em Trumg Trac va
Nawien cdo DONG BAC A, $6 51198) 82017
53‘Trung Nbj va cé thé xem day la diu méc vé
thé ché Luong dau Jn dau tién xudt hign &
Viét Nam. Dén thé ky X, sau chién thing
Bach Dang, danh bai quan xim lugc Nam
Han (nam 939), Ng6 Quyén xung vuong lap
ra Tridu Ng6 (939-965) song théi gian tai
ngdi qué ngin ngui, chi duge séu nim (939-
944) thi mat. Hé qua la Duong Tam Kha (em
vo Ngé Quyén, con cia Duong Dinh Nghé
(- 965) da tiém ngéi va xung 1a Binh
Vuong (944- 950). Tuy nhién dén nam 950,
con trai Ngé Quyén la Ngé Xuong Van gat
bé duge Duong Tam Kha ding thdi cho dén
anh minh 1a Ngé Xuong Ngép (2-954) (dang
trén tranh Duong Tam Kha) vé cing tri vi
dit nuéc. Sir sich ghi ring c& hai anh em
cing déng thoi lam vua va goi la thoi ky
Hau Ng6 Vuong (Ng6 Quyén 1a Tién Ngo
Vuong). Véi vise Ngo Xuong Van xung
Nam Tan Vuong cén Ngé Xuong Ngdp
xung 14 Thién'Séch Vuong cing tri vi cho
thdy, thé ché Luong dau mét lan nita duge
tai lap tai Viét Nam. Song, c6 thé néi thé ché
Luéng dau v6i dang thie nhu vay “chi tén
tai ngin ngai, 14 hién twgng chinh tri ngdu
nhién va do tinh huynh 48, chua phai 1a mot
thé ché én dinh”!.
G trigu Tran (1225-1400), thé ché Luong
dau hinh thank du6i mét dang thie khac lién
quan (6i vige vua tén cha minh lam Thai
thong hong hoac tyr truyén ngdi cho con
dé wé thanh Thai thugng hoang, Cu thé, sau
khi lén ngéi, vj vua dau tién cia trigu Trin la
Trin Thai Tong (1225-1258) d& tén cha
ininh la Tran Thiza lam Thai thugng hoang.
Tiép do, Trin Thai Tong truyén ngdi cho
"Le Minh Tam, Vi Thj Nga (déng cha bién) (2003), Gido
trinh ioh sie nha medic va phap lugt, Nxb Cong an Nhan
dan, Ha Ni, tr. 107.
Nghién citu khoa hoc
con la Tran Thanh Téng (1258-1278) dé tro
thanh Thai thong hoang. Tran Thanh Téng
tri vi 20 nam réi cing ui vé lam Thai
thugng hoang sau khi truyén ngéi vua cho
con la Trin Nhan Téng (1279-1293). Theo
1é dy, cdc vi vua ké tuc hau hét déu sau moe
thi gian tri vi lai ty nguyén truyén ngéi cho
‘Thai tr dé gitt vai trd Thai thugng hoang.
Ban vé van dé nay, sir gia Ng6 Si Lién
(khoang dau thé ky XV, khéng 16 nam sinh
nam mat) nhan xét: “Gia phap nha Tran lai
khde thé, con da Ién thi cho néi ngéi chinh,
cha lui & cung Thanh tir, xung 14 Thugng
Hoang, cing tréng coi chinh su”. R6 rang,
quyén yc thyc té & vuong triéu ding théi
“nam trong tay” cla Thai thugng hoang va
nha vua. Véi dang thire Thai thuong hoang -
Vua cho thay thé ché Luéng du dé cao dia
vi, méi quan hé quyén lyc gitta cha (Thai
thuong hoang) va con (Vua) la c& hai cing
nim thyc quyén cai tri dat nude. Tuy nhién,
thé ché Ludng diu thoi nha Trin thye té
hién hitu 102 nim trong téng sé 175 nam tn
tai cha vuong triéu nay véi 7 dai Thai
thuong hoang trén 12 doi vua.
Sau trigu Trin 14 trigu Hd (1400-1407)
vin duy tri thé ché Luéng dau theo dang
thie Thai thuong hoang - Vua. Cy thé, nim
1398, Hd Quy Ly ép vua Tran Thugn Téng
(lam vua tir 1388-1398) nhutmg ngdi cho
con méi 3 téi 1a Trin Thiéu Dé. Dau nim
1400, Hd Quy Ly phé Trin ‘Thiéu pé va len
lam vua, lap nha Hé v6i quéc higu Dai Ngu.
Tuy nhién, chi sau m6t nam tai vi, H6 Quy
Ly nhuémg ngéi cho con 1a Hé Han Thuong
(Jam vua tir 1401-1407) 48 lam Thai thugng
hoang. Cé thé n6i, cing véi sy diét vong cla
2 Ng6 Si Lién, (1971), Dai Viét sik ky todn th, Tap WI,
‘Nxb Khoa hoe xa h6i, Ha N6i, t. 31.
54
NGHIEN ca DONG Bac A, SO 8(198) 8.2077Nghién citu khoa hoc
triéu H8, vé co bin dang thite Théi thong
hoang - Vua cfing “tan Ini” theo. Qua vay, tir
day cho dén céc thdi ky lich str tiép sau “tan
du” cia thé ché Luong dau theo dang thite
nay chi cdn thdy duy nhdt & thoi Lé Trong
Hung (1533-1789) voi Lé Than Téng (lam
vua lan thir nhét tir 1619-1643) lam ‘Thai
thugng hodng cho dai vua Lé Chan Téng
(lam yua ti 1643-1649),
Mét dang thitc khéc cia thé ché Lutng
du la su song song tdn tai cla hai thé lye
phong kién In trong hé théng chinh quyén
nha nuéc, ma dai dién ti¢u biéu 1a chinh
quyén vua Lé - chia Trinh. C6 thé ndi, thé
ché Luéng dau Lé - Trinh hinh thanh trong
béi canh xdy ra n6i chién phan ligt trién
mién gitta cdc tip doin phong kién duong
thi. Hé qua cia ni chién, cét cit dan toi sur
phan tranh quyén luc ma lich sit goi 14 thoi
ky Nam - Bac triéu. Theo d6, trigu Mac (1527-
1592) tit Ninh Binh tré ra Bae thudng goi 1a
Bac trigu. Triéu Lé & phia Nam tir Thanh Héa
tre vao thuéng goi JA Nam triéu. Trong ndi bd
Nam triéu lai nay sinh mau thufn gitta hai
dong ho Nguyén, Trinh c’ing thing dén d6 xay
ra xung d6t vii trang kéo dai gin nita thé ky
(tir nim 1627- 1672). Két qua khéng phan
thing bai khién hai bén phai lay s6ng Gianh
(thugc Quing Binh) lim ranh gidi chia d8i
“giang son” ctia hai dong ho, mac di cd hai
déu néu chiéu bai phi Lé. Str sich thuong
goi day 14 thoi ky Dang Trong - Dang Ngoai,
véi ho Nguyén & Dang Trong (hay con goi
Nam Ha) khong c6 vua Lé, ma chi c6 “chia
Neguyén”. Phan dai thude ho Trinh va c6 vua
Lé goi la Dang Ngoai (hay Bac Ha). Hon thé
nita, con chau ho Trinh thé tap xumg vuong
sau khi Trinh Tung (lam chia tir 1570-
1623) ép vua Lé phong tuéc xumg cho dong
ho. Tuy nhién, dén gian 1a str sch quen goi
Ja chia Trinh va chinh quyén Dang Ngoai la
vua Lé - chia Trjnh.
L2. O Nh@t Ban
Cuéi thé ky IV, sau qua trinh chinh phuc
nhiéu tiéu quéc, nba nude déu tién & Nhat
Ban hinh thanh véi tén goi Yamato. Thién
hoang (Tenno) la ngudi cé quyén lye cao
nhat va cing voi thdi gian vi thé nay duge
thita nhan nhw mt 1€ duong nhién. Tuy
nhién, dén cudi thé ky IX, vai trd, quyén Ire
cia Thién hoang giém sit truée sy hinh
thanh va phat trién manh mé cia ché 40
Nbiép chinh. Trén thuc té chic nang cia
chinh 14 tro giép Thién hoang
song nhiéu khi ho di virot ra khéi phan sy
cla chirc nang nay. Hon thé ntra, nhimg chi
dy, sic lénh cia Thién hoang oé thé bi “vd
higu hoa” néu dung dén quyén Igi cta dong
ho quan Nhiép chinh. Tham chi, cc Nhiép
chinh khi khéng thyc hién duge didu gi thi
ho s® nhdn danh Thién hoing dé dat duge
muc dich ké ca vé c4p bac hay danh vi néu
ho muén. Bén canh d6, Phi Nhiép chinh
kh6ng chi truc tiép chi dao céng viée ma con
nhu m6t eo quan bao trim lén hé théng
chinh quyén khi coi viée bd nhiém Nhiép
chinh va ngudi ké vj Thién hoang 1a “phan
sy” céa déng bo (bat chap lénh cia Thién
hoang).
Truéc thye trang nbu vay, Thién hoang
nhiéu khi nhan duge sy ting hé cia cae dong
ho qui téc (déi 1p voi quan Nhiép chinh)
nham han ché vai tr cita Nhiép chinh nhung
kh6ng phai khi nao ciing thanh céng. Chinh
vi lé dé, dén nita dau thé ky XI, cdc Thién
hoang vin chju sy anh hudng cia Ph Nhiép
chinh béi thé Ive cia ho van con rét manh.
Mac di vay, nhiéu thé luc déi lap van tim
NGHIEN COU DONG Bac 4, SO 8(198) 82017
55cach lat 43 ché 6 Nhiép chinh di chua da
site manh dé thyc hién digu d6. Chi dén khi
Thién hong Go- Sanjo (1034-1073) lén tr
vi (1067-1072) thé hién rd quyén luc, tir dé
méi thy su thic ddy nhanh hon qué trinh
suy yéu cia ché dé Nhiép chinh. Khéng
nhimg thé, Thién hoang cdn nhin duge sr
hau thuin cia cae Ive fugng trung thanh
cing véi su két hop nhiéu bién phap 4a lam
cho vai trd, quyén lye cita Nhiép chinh lu
mé dan. Tir thé ky XI, dong ho cdc Nhiép
chinh hau nhu mat di vj tri d6c tén trong hé
théng chinh quyén nha mudc néi chung, gidi
qui téc 6 triéu dinh néi riéng. Trong béi canh
nhw vay, thé ché Luong dau xuat hién voi
dang thirc Thai thong hoang - Thién hoang,
bat dau tir doi Thién hoang Go - Sanjo
(1034-1073) khi 6ng thodi vi, nhuéng ngéi
cho con [a Shirakawa (1053-1129) 4é tré
thanh Thai thugng hoang. Théi gian sau d6,
Thién hong Shirakawa lai tré thanh Thai
thuong hoang (nm 1086 sau khi nhuéng lai
ng6i vj cho ngudi con la Horikawa (1079-
1107) lén ngéi Thién hoang. Ctr nhu vay, thé
ché Luéng dau theo dang thite nay tiép tuc
thuc hién dudi cdc ddi Thién hoang, Thai
thugng hoang va két thie vao nam 1192 tire
di Thién hoang Go- Toba (1180-1239) va
‘Thai thong hoang Go- Shirakawa (1127-
thé ky XII, dong ho Minamoto
gidnh thing loi trong cude xung d6t gitta cdc
dong ho I6n va khang dinh duge thé luc cia
minh. Trén co sé d6, nim 1184 dong bo
Minamoto da lép nén mét chinh quyén riéng
tai Kamakura (do Minamoto Yaritomo ding
dau) & mign Déng Nhat Ban, déi lap véi
trigu dink Thién hoang & Kyoto. Nam 1192,
Yoritomo duge Thién hoang phong cho chit
vj Tuéng quén (Shogun) dimg dau lye long
Nghién citu khoa hoc
quan sy song thuc cht day 14 chinh quydn
quan sy cila ting lop v6 si (Samurai) & Nhat
Ban. Hé théng chinh quyén nay goi 14 Mac
phi (Bakufu) do Tuéng quan dime dau, phyc
tang Thién hoang va dugc Thién hoang bé
nhiém. Trén thye 1é, chinh quyén Mac phi
ton tai song song véi chinh quyén Thién
hoang qua 6, hinh thanh nén thé ché Luong
av voi dang thire Trigu dinh - Mac phi ma
thyc chat 1a hé théng chinh quyén déng cai
tri cia hai t4p doan phong kién én, dimg
dau 14 Thién hoang va Tuéng quan. Su tén
tai song song ciia hai chinh quyén trong gin
7 thé ky duge xem 14 mét diém dang luu ¥
trong lich sir Nhat Ban. That vay, thé ché
Lung dau gin voi chinh quyén Thién hoang
va chinh quyén Mac phi duge duy tri mai
dén nam 1868 khi Mac phi Edo (1603-
1868) bj lat dé. Qua 6, thé ché Lung dau
két thic déng thoi mo ra mét thoi ky méi
trong lich sir Nhat Ban, thoi can dai (1868-
1945).
2. Dic diém ciia thé ché Luong din
Tnrdc hét, thé ché Luong dau dya trén co
so huyét théng, cing hoa hop quyén lye. Vé
van dé nay cé thé thay 10 o hé théng chinh
quyén do hai cé nhan dng cai tri nhu tring
hop cia hai chi em Trg Trac va Trung
Nhi. Tuong tu, tinh huyét théng cing tinh
huynh dé cia Nam Tan Vuong Ng6 Xuong
Van va Thién Séch Vwong Ngé Xuong
Ngép thoi ky Hau Ng6 Vuong cang cho thay
16 diéu nay. Khong nhing vay, uyét thong
cn duge coi 1 nén tang co ban dé duy tri sy
tin tai, lon manh cia thé ché Ludng dau qua
dang thirc Thai thugng hoang - Nha Vua hay
Thai thugng hoang- Thién hoang & Viét
Nam va Nhat Ban.
56
NGHIEN ¢du DONG Bat A. $6 8(198) 8-2017Nghién citu khoa hoc
Bén canh huyét théng, thé ché Lung dau
con dua trén co sé cing dong ho. R6 rang,
thé ché Ludng diu duéi triéu Trin, Hé hay
triéu dinh Thién hoang ty thin ndi lén diéu
d6, béi 18 nhimg ngudi thudc dong ho khéc
kh6 c6 thé “chen chan” vao hé théng Thai
thugng hoang- Vua, Thai thugng hoang-
Thién hoang néu nh khéng muén noi la
khong thé. Tinh chdt dong ho xuyén suét qua
nhiéu doi vua (hay Thién hoang) khién cho
thé ché Lutng ddu dan tré thinh mét
phuong thirc t6 chire quyén Iye nha nuée t6i
cao “d6c do” thai bay gid. Theo dé, thé ché
Ludng dau véi dang thi nay vé co ban Ja su
cn bang quyén yc gitta hai c4 nhfn cing
cAm quyén.
Tit m6t géc 46 khdo, thé ché Luéng dau
duge hinh thanh khéng dia trén co sé huyét
théng, cing ding ho ma [a su két hgp giita
hai dong ho véi nhau. Chinh quyén Lé-
Trinh 1a thé ché Luong dau cia hai dong ho
Lé va Trinh con chinh quyén Nhat Ban 1a thé
ché Luéng dau cia dong ho Thién hoang va
dong ho cia Tuéng quan. Nhin chung, day
1a thé ché ctia hai dong ho két hop voi nhau
trong su déi trong, vira hoa hop vita méu
thufin. Song, thyc chat cia sy két hop nay [a
méi quan hé vua - toi duge thé hién gitta vua
va chia (vua Lé - chia Trinh), gitta Thién
hoang va Tuéng quan. Bén canh dé, thé ché
Luong diu cing huyét théng, dong ho
duong nhur chi durge thé hién 6 hai cé nhén
dimg diu chin quyén Nba nuéc thi the ché
Lung dau khéc déng ho khong chi the hién
tap trung 6 hai c4 nban ma cn c6 sy phn
bit vé quyén Ive cia vuong triév. Khong
nhing thé, quyén lye gitta hai cé nhén hay
noi ding hon gita hai tap doan phong kién
can duge biéu hign ro rang va chat ché qua
mé6t hé théng co cfu té chic chinh quyén
nha nuéc. D6 1a sy phan biét vé vuong
quyén gifta triéu dinh (cua vua Lé) va phi:
chia (ctia chia Trinh) hay gitta triéu dinh
(cia Thién hoang) va Mac phi (cla Tuéng
quén),
Diém dang lun y, néu nhw thé ché Luong
dau cing huyét théng, dong ho vé co ban 1a
sur can bing quyén lye gitta long dau thi
trai lai, thé ché Luong dau cia bai dong ho
1a su khde biét vé quyén Ic. Chinh vi vay,
thyc té dién ra theo hung triéu dinh gitt uy
phic, vuong phi gitt quyén binh. Theo d6,
vua Lé (va Thién hoang) tri vi song thuc t&
khéng cai tri, chia Trinh (va Tuéng quan)
cai tri nhung vin’ gitt vj tri bay t6i. Ding ra,
moi quyén hanh déu thuée vé vua Lé va
Thién hodng nhung cdc chia Trinh va
Tuéng quan tim moi phuong cach nhim tap
trung quyén Ie chinh quyén nha nue vao
phi chia va Mac phu.
Mue dich t4p trang quyén Ie chinh
quyén vao trong tay cla cdc chia Trinh va
Tuéng quan 1a khéng thé phi nhan song 16
rang dé khéng phai [4 mye dich duy nat. So
di nhu vay 18 béi néu chi huéng vao muc
dich nay, phi chia va Mac phi tat vap phai
su phan khang tir nhitng le Iugng didi lap,
nhat 14 ca ngudi dan. Do 46, véi phi chia
va Mac phi day chi 1a mt trong nhimg muc
dich co ban can dat duoc nham khang dinh
vi thé cia minh. Myc dich co ban cia chia
Trinh va Tuéng quan dé a lam cho gitta cc
co quan cia chia va vua (gitta Tuéng quan
va Thién hoang) od su phan dinh 16 ring
nhung theo chiéu hudng c6 {gi cho phi chia
va Mac phi. Diu vay, di véi muc dich nao
di chiing néfa, cdc chéa Trinh va Twéng quén
Khéng thé di qua gigi han cua bay t6i véi y
NGHIEN cd DONG Bac 4, S6 8(198) 82017
37dinh tiém ngéi vj ca vua Lé va Thién
hoang. Thuc té chi ra ring, céc chia Trinh
(va Tung quan) tuy “lin at” quyén Iyc cia
vua (va Thién hoang) nhumg khéng dam loai
bé béi van phai dua vao uy phic cia vwong
tridu. Chi ¢6 nhu vay méi bao dim higu lye,
higu qu cai tr] ciia phii chtia, Mac phi, qua
d6 giip gitt ving duge nén thong tri cia
chinh quyén nha nuéc phong kién duong
thd ohé Luang diu Lé Trinh va Thien
hoang- Tudng quan Jai ton tai lau dai dén
nhu vay trong lich sit. Cé thé ndi, thé ché
Luéng du cing huyét théng, dong ho nh
dang thic Thai thuong hoang- Vua ching
han nhin chung bao dim su théng nhdt vé
vyong quyén (du 1a tuong 464i), song voi thé
ché Luéng dau khac dong ho nhw vua Lé-
chia Trinh, Thién hoang- Tuwéng quan lai
cho thdy hign trang vira hda hop lai via mau
thudn véi nhau. Diéu 46 cho thdy su tin tai
déng thai gidta hai tap doan phong kién cfi va
m6i & mét trong giai doan cy thé trong lich
sit Vigt Nam va Nh§t Ban. Theo 46, chia
Trinh (va Taéng quan) chinh 14 mét thé lye
phong kién méi nhung khéng dé xéa bé thé
luc cf (vua Lé va Thién hoang) di cé nhitng
mau thudn vé vj thé, quyén Iyc. Boi vay, hai
tip doan phong kién cil, moi van phai dyra
vao nhau 6 thé Lutmg dau dé cing “cai tr
thién ha” nhu mét su “sip dat” tt yéu cua
lich sit Viét Nam va Nhat Ban.
3. Nhéng diém twong ddng va khac biét
Thé ché Luéng dau theo dang thre Thai
thuong hoang- Vua 6 Viet Nam va Nhat Ban
tuy hinh thanh trong hoan canh lich sit khac
nhau song diém chung 1a cdc Théi thuong
hoang 6 vai trd, chite nang, quyén lye rat
ton. Chinh vi lé 46, tuy cing cai trj nhung
Nghién citu khoa hoc
nhiéu khi quyé quyét dinh cuéi cing lai
thuge vé céc Théi thugng hoang. Ciing cin
thay rng, viée vua (va Thién hoang) nhudng
ng@i cho con con nhiim c4c myc dich nhu:
trénh cho cdc hoang ti sau nay tranh gianh
ng6i bau lam r6i loan vuong triéu; rén vua
(va Thién hoang) din quen véi céng viée
triéu chinh; chdn chinh va ngan sy bing bét,
8c dodn, tha héa cua vua (va Thién hoang).
Nhu vay, di cé nhimg “khac thudng” trong
hé théng vwong quyén nhumg khéch quan ma
xét, myc dich cia thé ché Lutng dau véi
dang thite nay khéng gi khac hon 1a cing cS
vi thé dong ho trong viée tri nuéc, qua 46
cing c6 vuong trigu, chinh quyén quéc gia
phong kién duong thoi.
Mot diém tuong déng nita trong dang
thie Thai thugng hoang- Vua (va Thién
hoang) d6 14 sau khi nhudng ngdi, cdc Thai
thugng hoang thudng chon cach lui vé 6 dn
tai mét noi cdch xa kinh d6 va g4n voi hoat
Ong t6n giéo chi yéu 1a dao Phat. Tuy
nhién, diéu 46 khéng hé ngan can viée tham
gia trigu chink va thé hién quyén lye cla
Thai thuong hoang khi cn thiét. Bén canh
46, ngudi duge chon néi ngéi ua (va Thién
hoang) truée hét phai dya trén co si huyét
théng voi Thdi throng hoang. Duong nhién,
hang con trréng luén 1a sw tya chon wu tién
hang du nhung khéng nhdt thiét cit phai
juan thé nhu vay. Do dé, sau qué trinh “cén
nhic”, Thai thirgong hoang cé thé Iya chon
bt ky ai trong hoang téc dé néi ngéi minh.
Trén hét thay, hanh dong nay cia cdc Thai
thugng hoing déu nhim myc dich bao vé
huyét théng hoang gia, ngdi vi “thién 11”
khéng lot vao tay dong téc khédc. Thé ché
Luong ddu duéi trigu Tran- Hé 6 Vigt Nam
va triéu dinh Thién hoang (thé ky XI - XII) 6
58
NGHIEN cd DONG BAC A, S6 8(198) 8-2017Neghién citu khoa hoc
Nhat Ban 1a nhing minh chimg 16 nhdt cho
van dé nay.
Doi voi thé ché Luong dau khéc dong ho,
tite theo dang thire vua Lé - chia Trinh va
Thién hoang- Tuéng quan, diém tuong déng
dé nhan thay truée hét 46 1a su tin tai song
song cla hai chinh quyén. G Viet Nam 1a
trigu dinh vua Lé va pha chia Trinh con tai
Nhat Ban 14 triéu dinh Thién hoang va Mac
phi cia Tuéng quan. Khéng nhing thé, noi
dinh dé cia vua Lé (va Thién hong) thuong
tach bigt voi chinh quyén do chia Trinh (va
Tuéng quan), tham chi véi khoang cach xa
vé dia ly nhu trudng hop triéu dinh Thién
hoang déng dé ¢ Kyoto con Mac pha cia
Tuéng quan 6 Kamakura vao nm 1192 (dia
danh gin Tokyo) sau chuyén vé Edo (Tokyo
ngay nay) nim 1603. Mac du 6 thé Luong
édu nhung trén thc té, quyén Iyc cia chia
Trinh (va Tuéng quan) ngay cang lén manh
ohiéu khi tn at cd triéu dinh. Tuy nhién, di
nam thye quyén nhung c4c chia Trinh (va
Tung quan) duimg nhu khéng bao git 06 y
éinh phé bd vua Lé (va Thién hoang) béi
van phai dya vao danh vi cia ngudi dimg
dau trigu dinh. Qua 46, pha chia (va Mac
phi) khong chi tig bude nam git duge vi
tri théng trj vé kinh 16, quan sy ma con gianh
dja vi cao nhat vé chink ti. |
Negoai nhimg diém tuong déng trén, boi
canh lich sir da din téi nhtmg khdc biét trong
thé ché Luong dau & Viet Nam va Nhat Ban.
Trude hét, sy tén tai chinh quyén do hai cd
nhan déng ndm quyén tri vi cd quan hé huyét
théng 1a chj em hoac anh em nhu trong hop
cia hai ba Trung Trac - Trung Nhi va huynh
d@ Ngo Xuong Ngép - Ngé Xuong Van chi
06 trong Hich sit Viet Nam, khdng 6 trong
lich sir Nhat Ban. Tiép d6, béi cinh ra doi
cia thé ché Luong dau theo dang thitc Thai
thugng hoang- Vua 6 Viét Nam va Nhat Ban
rat khac nhau. Thé ché nay & Viét Nam hinh
thanh trén co sé mét vuong triéu méi (triéu
Tran) via thay thé cho vuong triéu 44 suy
tan (trigu Ly) nhim cing cé yuong triéu va
ché d6 trung uong tap quyén. Khéng nhimg
thé, véi thé ché nay, quyén Igi, dia vi ota
Thai thugng hoang- Vua luén gin lin voi
quyén loi cia dong ho, vi thé cla hoang téc,
qua 46 tao nén strc manh cia chinh quyén
trang wong, phat trién dAt nude. Trai lai, thé
ché Ludng dau nhu vay ra doi 6 Nhat Ban 1a
nham loai bé anh huéng cita céc quan Nhiép
chinh (gan cha yéu véi déng ho Fujiwara,
sau nay 14 dong ho Hojo) 46i véi triéu dinh,
gianh lai quyén lye thye sy cho Thién hoang
trong vai tro tri nude. Qua vay, sy hinh
thanh cia thé ché Luong dau (Thi thong
hoang- Thién hoang) da lam suy yéu ché do
Nhiép chinh timg tén tai va “khuynh dao”
vuong triéu tir thé ky IX dén thé ky XL
Trén nén ctia béi cdnh x4 héi phong kién
duong thdi, thé ché Luong dau (Thai thuong
hoang- Vua va Thai thugng hoang- Thién
hoang) & Viét Nam va Nhét Ban tén tai theo
phuong thie khéc nhau, dic biét 1a viée
nhuéng ngéi vi dé tro thanh Théi thugng
hoang. That vay, néu thé ché nay & Viét
Nam dign ra theo mét trinh ty vua nhudng
ng@i réi lam Théi thugng hoang cho vi vua
duong quyén, tiép dé, vua dong quyén lai
tro thanh Thai thugng hoang sau khi nhudng
ngéi cho vj vua sau 46 va cir tiép tuc nhy
vay, thi thé ché nay 6 Nhat Ban lai din bién
khéng theo mét trinh ty én dinh nhu & Viée
Nam, Diéu 46 6 nghia, mét vi Thién hoang
sau khi nhudng ngéi lam Thai throng hoang
khéng phai chi cho mt Thién hoang ma 1a
NGHIEN Cd DONG Bac 4, S6 8(198) £2017
59nhiéu ddi. Boi thé, c6 truémg hop Thién
hoang sau khi nhuéng ngéi lam Thai thuong
hodng cho ba déi hoc nim doi Thién hong,
qua d6 cho thy, Thai thugng hoang cho mét
doi vua hiém khi xAy ra (theo str sch ghi lai
chi cé mét trong hop Thién hoang Go-
Sanjo tré thanh Thai thugng hoang cho ddi
Thién hoang dong quyén Shirakawa).
Thi gian tdn tai ciia thé ché Luong dau
(Thai thugng hoang- Vua va Thai thuong
hoang- Thién hoang) dién tién khac nhau &
Vigt Nam va Nhét Ban. Khéng khé ly giai
vé sur khae biét nay béi Ié thé ché nay dya
trén nén tang co ban vé x4 hi cia ché 46
phong kién duong thdi tai méi quéc gia.
Theo d6, xa h6i Viet Nam dui triéu Tran (1a
nha nude Dai Viét lac bay gid) vé co ban Ja
6n dinh va phat trién toan dign qua dé, cing
cé vuong triéu, bao dam khéi doan két toan
dan, hoa hodin mau thudn giai cdp, tao sitc
manh téng hop 48 chéng ngoai x4m va phat
tién kinh té, van héa, x hGi, quan su, ngoai
giao... Trén nén tang 46, thé ché Luong diu
hinh thanh khéng nhing khong anh huéng
4én bé may chinh quyén nha nudéc ma cén
26p phan tao nén sitc manh trong 18 chirc
chéng ngoai xém (théng Igi trong ba lin
khang chién chéng quén Méng- Nguyén)
dng thdi tao nén su én dinh, phat trién xa
hGi & phan Idn thoi gian tén tai cla vuong
trigu Trdn (thé ché nay tén tai 102 nam &
triéu Tran), Khéng nhu nha nude Dai Viet,
thé ché Luong ddu nay & Nhat Ban ra dai
trén nén cla m@t x4 h6i phong kién nhiéu
bién dong. Cac cudc ndi chién, cat cir dién ra
lién mién gitta cac dong ho én nhim tranh
gianh quyén lye théng tri c4c ving mién. Hé
qua cla qua trinh nay dan téi su ra ddi, 1én
Nghién citu khoa hoc
manh cia tang Iép v6 si (Samurai) va lanh
chia phong kién (Daimyo). Trong khi 46, b6
may chinh quyén nha nudc bi suy yéu truée
su lin At cia cic Nhiép chinh khién cho
Thién hoang tuy dimg dau nhung khong nim
thuc quyén. Do vay, sy hinh thanh, tin tai
cia ché 46 Lung dau (Thai thugng hoang -
Thién hoang) cing gép phan cing cé viong
triéu, lam suy yéu ché 4 Nhiép chinh qua
46, duy tri sy én dinh va phat huy biéu luc
chinh quyén nha nuéc trong hon mét thé ky
(tir 1073-1192).
Thé ché Lu@ng dau theo dang thitc trigu
dinh- phi chta, trigu dinh- Mac phi & Viét
Nam va Nhat Ban hinh thanh, tn tai, suy
vong theo nbting huéng khac nhau do sz
“chi phéi” céa béi cdnh lich sir dong thoi
ota mdi quéc gia. G Viét Nam, thé ché nay
hinh thanh trong béi canh ndi chién, cat cit
trién mién gifta c4c tap doan phong kién khi
trigu Lé suy vong. Sy ni lén cia dong ho
Trinh (6 Dang Ngoai) da cing véi triéu Lé
dn i6i su ra doi cia thé ché Luong dau nay
va tn tai trong hon hai thé ky. Qué trinh nay
tuong tmg tir d@i vua Lé Trang Téng (lam
vua tir 1533-1548) dén doi vua Lé Man Dé
(lam vua tir 1787-1789) va tir Trinh Kiém
(lam chia tir 1545-1570) dén Trinh Bong
(lam chia tir 1786-1787). Trong khi 46, 6
Nhat Ban thé ché nay hinh thanh voi sy xudt
hign cda ché 46 Mac phu (dimg dau la
Tudng quan). Cing voi sy thing trim cia
lich str cho dén gitta thé ky XIX, ché 46
phong kién khuing hoang va tréy nén 11 th,
yéu cau phat trién xa hOi moi la tat yéu.
Trude hét, dé 1a Lat 43 ché 46 Mac phi tra
Iai quyén ue thye sy cho Thién hoang. Két
qua cia qua trinh nay 1a né ra cude céch
60
NGHIEN cdi DONG BAC 4, $6 81198) 8-2017Nghién citu khoa hoc
mang Minh Trj nam 1868, dat ddu cham hét
cho thé ché Luong dau (trigu dinh - Mac
phi) ton tai hon 6 thé ky (tir 1192-1868).
4, Két uan
Thé ché Luong dau & Vigt Nam va Nbat
Ban t6n tai nhu mét hinh thir cai tri cia
chinh quyén phong kién tai méi quéc gia va
di bign hitu véi cdc dang thitc kh4c nhau
song tat cd déu nhdm thiét lap su théng tri t6i
cao cia déng ho trong b6 may nha nudc
dong thoi. Hon nia, qua sy van hanh cia
thé ché Luong dau con bao ham nguyén tic
duy tri quan hé huyét théng, cha truyén con
ni va 46 kh6ng chi oé tinh truyén théng ma
cn duge xa héi chdp nhan.
Cac dang thirc cua thé ché Lu@ng dau cho
thdy su da dang vé hinh thire cai tri trong hé
théng chinh quyén phong kién tai Viet Nam
va Nhat Ban. Khéng nhimg vay, thé ché
Luéng dau via Ja sin phim, vira pha hop
véi thyc trang cla hoan canh lich sir. Qua
thé ché Luéng dau, khéng chi thdy duge
“hinh anh” cia giai cép théng tri ma con
thdy dugc bite tranh chan thuc, toan dién vé
x8 hdi phong kién & Viét Nam va Nhat Ban.
Néu nhin tir géc 46 8 chite nha nuée, thé
ché Luong dau di van hanh & dang thirc nao
di chang nfta cing déu cho thay mOt phuong
thie t6 chite quyén Iwe nha nuéc ti cao doc
dio thoi bay gid. Cé thé coi dé 1d hign tung
dic sic trong lich sir nha nude phong kién &
Vigt Nam va Nhat Ban.
Qué trinh hinh thanh, tn tai, suy vong
cba thé ché Ludng dau la tét yéu trén con
dudng phat trién cia lich str Viet, Nam va
Nhat Ban, Bén canh dé, nhimg diém twong
dang va khéc bit lién quan tdi the ché nay
6 thé xem 1a diém nhan dang luu ¥ trong
lich sit oda hai quéc gia. Suy cho cling, tat cd
nhiing nét dic sic, sy déc dao cia thé ché
Luding d4u duge quy dinh boi lich sir cy thé
cua méi quéc gia, déng thdi tré thanh mét
phin khéng thé tach rdi trong ché 46 phong
kién Viét Nam va Nhat Ban.
TAI LIEU THAM KHAO.
1. George Sansom (1994), Lich sit Nhdt Ban,
Tép I, IL, Nxb Khoa hoc xa hi, HA NGi.
2. Phan Ngoc Lién (Chi bién) (1995), Lich
sit Nhét Ban, Nxb Van héa - Théng tin, Ha Ni.
3. Ng6 Si Lién (1971), Dai Viét sit ky toan
tae, Tap It, Nxb Khoa hoc xa hi, Ha NGi.
4, Lé Minh Tam, Vi Thi Nga (Bong cho
bién) (2003), Gido trink Lich sit nha nude va
phép ludt, Nxb Céng an Nhén dan, Ha NGi.
5. Phan Huy Lé, Trin Quéc Vuong, Ha Van
‘Tn, Luong Ninh (1985), Lich sie Viét Nam, Tap
I, Nxb. Dai hoc va Trung hoc chuyén nghiép, Ha
Noi.
6. A. B. Poliacop (1996), See phuc hung cia
nude Dai Viet thé ky X - XIV, Nxb Chinh tri
Quéc gia, Ha N6i.
7. Neuyén Danh Phiét (Cha bién) (2002),
Lich ste Viet Nam thé kp X - déu thé ky XV, Nxb
Khoa hge x4 hdi, Ha Nai.
NGHIEN CU DONG BAC A, SO 8(198) 82017
61