Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

Dosent Ə.Ə.Əhmədova

“Beynəlxalq iqtisadiyyat ” fənni üzrə

mühazirələrin icmalı

2024

“Beynəlxalq iqtisadiyyat ” fənninin proqrami

1
 Cədvəl 1

Sıra Mövzuların adları İxtisas: 050405

№ “İqtisadiyyat”

Müh Tarix

1 Beynəlxalq iqtisadiyyatın mahiyyəti, onun dünya iqtisadiyyatında 2

rolu və əhəmiyyəti
2 Xarici iqtisadi siyasət 2

3 Beynəlxalq iqtisadiyyat sistemində kapital ixraci 2

4 İşci qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası və beynəlxalq əmək bazarı. 2

5 Bеynəlхаlq vаlyutа-mаliyyə və кrеdit münаsibətləri 2

6 Beynəlxalq inhisarlar – Transmilli korporasiyalar 2

7 Yeni beynəlxalq iqtisadi qaydalar və beynəlxalq iqtisadi 2

təhlükəsizlik problemləri
8 Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar və Birləşmiş Millətlər Təşkilatinın 2
beynəlxalq iqtisadiyyatda rolu

9 Bİ sistemində bеynəlхаlq iqtisаdi intеqrаsiyа prosesləri 2

10 İnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin beynəlxalq 2

iqtisadiyyatı
11 Yeni sənaye ölkələrinin Bİ-ları. 4

12 İslam ölkələrinin və direaktiv təsərrüfatçılıq sistemindən bazar 2

iqtisadiyyatı modelinə keçən ölkələrin Bİ-ı
13 Azərbaycan beynəlxalq iqtisadiyyat sistemdə 2

Cəmi 28

2
Mövzu 1.Beynəlxalq iqtisadiyyatın mahiyyəti, onun dünya iqtisadiyyatında rolu və
əhəmiyyəti
1.1. Dünya təsərrüfatının inkişaf xüsusiyyətləri və mərhələləri. Beynəlxalq
iqtisadiyyat dünya təsərrüfatının tərkib hissəsidir.
1.2. Beynəlxalq iqtisadiyyatın mahiyyəti, predmet və subyekti.
1.3. Açıq iqtisadiyyatın mahiyyəti və üstünlükləri
1.4. Bİ-in məqsədi və vəzifələri
1.5. Beynəlxalq iqtisadiyyatın formaları
1.6. Beynəlxalq iqtisadiyyatın təşkilati-hüquqi əsasları və tənzimlənməsi

Cavab. 1.1. Dünya təsərrüfatının inkişaf xüsusiyyətləri və mərhələləri. Beynəlxalq iqisad

iyyat dünya təsərrüfatının tərkib hissəsidir.

Dünya təsərrüfatı uzun bir tarixi prosesin inkişafı nəticəsində bərqərar olmuş və
formalaşmışdır. Bu proses tarixi qanunauyğunluqların nəticəsi kimi bütövlük təşkil
etməklə yanaşı, həm də ayrı-ayrı mərhələlərdə yaranan iqtisadi münasibətləri əhatə
edir.Bu mərhələlər aşağıdakılardır:
1.Bir cox tədqiqatçılar dünya təsərrüfatının yaranmasının ilk mərhələsini Roma
imperiyası dövrünə aid edirlər.
2.İkinci mərhələ XV-XVI əsrlərdəki coğrafi kəşflərlə əlaqələndirilir.Bu kəşflər
nəticəsində beynəlxalq ticarətin inkişafına zəmin yaranırdı.
3.Üçüncü mərhələ XIX əsrin sonu ilə XX əsrin əvvəllərini əhatə edir.Bu mərhələdə
sənaye çevrilişindən sonra kapitalizmə keçilməsi baş vermişdir.
4.Dördüncü mərhələ XX əsrin başlanğıcı ilə XXI əsrin başlanğıcı arasındakı dövrü əhatə
edir.Dünya təsərrüfatının inkişafındakı bu mərhələ müasir dövr kimi səciyyələnir.Bu
3
mərhələdə dünya təsərrüfatının inkişafı 5 əsas amilin təsiri altında dəyişilir:dinamik
iqtisadi artım,iqtisadi fəaliyyət dairəsində və əmək məhsuldarlığının yüksədilməsində
dövlətlərin birləşməsi meylinin artması,xarici ticarət siyasətinin
liberallaşdırılması,intensiv elmi-texniki tərəqqi,imperialzmin müstəmləkə sisteminin
dağılması.
Beləliklə,dünya təsərrüfatının yaranması heç də saki,ictimai tərəqqinin nəticəsi kim
meydana gəlməmişdir.Burada XVI əsrdəki coğrafi kəflər,qul ticarəti,zorakılıq,lokal
dünya müharibələri və bu kimi proseslər də xarakterik olmuşdur.Dünya təsərrüfatındakı
bütövlük və vahidliklə yanaşı daxili ziddiyyətlər də mövcuddur:
1.İqtisadi inkişafdakı 3 mərkəz və 3 regionu arasında olan ziddiyət.Burada Qərbi
Avropa,ABŞ,Yaponiya nəzərdə tutulur.
2.”Şimal” və “Cənub” ölkələri arasındakı ziddiyyət.”Şimal” dedikdə inkişaf etmiş
sənaye ölkələri,”Cənub” dedikdə isə inkişaf etməkdə olan ölkələr nəzərdə tutulur.
3.”Qərb” və “Şərq” ölkələri arasında olan ziddiyyətlərdir.”Qərb” ölkələri dedikdə yenə
də inkişaf etmiş sənaye ölkələri,”Şərq” ölkələri dedikdə isə keçmiş sosialist olkələri
nəzərdə tutulur.

Münasibət dedikdə tərəflər arasında yaranan hər hansı bir əlaqənin,ünsiyyətin daha
yetgin formada ifadəsi nəzərdə tutulur.İqtisadiyyat sahəsində yaranan münasibətlər isə
mütləq maddi-iqtisadi dəyərlərlə izah edilir.Məsələn,mülkəyyət münasibətləri ilk
növbədə istehsal vasitələrinin kimə mənsub olması ilə xarakterizə edilir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər iqtisadi münaisbətlərin milli çərçivədən beynəlxalq
miqyasa yüksəldilməsini əks etdirir.Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər-dünya
iqtisadiyyatının əsas ilkin şərti,onun tərkib hissəsi və nəticəsidir.Deməli,BİM
bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının və onun ayrı-ayrı ünsürlərinin fəaliyyəti prosesində
baş verən qarşılıqlı əlaqə və asılılıqları öyrənir.Ayrı-ayrı milli dövlətlər arasındakı elmi-
texniki əlaqələr,istehsalın idarə edilməsi,kommersiya,valyuta-maliyyə,pul-kredit
4
əlaqələri BİM-in predmetini təşkil edir.BİM-in öyrənilməsi metodu dialektik materialist
metoddan ibarət olub,dünya təsərrüfatı əlaqələrində BİM-in hər bir formasının müstəqil-
sərbəst götürülməsini nəzərdə tutur.Beləliklə,başqa elmlərdə olduğu kimi BİM-in də
predmeti onun metodu ilə vəhdət təşkil edir.
BİM-in məzmununun arşdırılmasında onun obyekt və subyektlərinin böyük
əhəmiyyəti vardır.BİM-in obyektləri onun ayrı-ayrı formalarıının əsasını təşkil edən
əmtəələr və xidmət növləri,kapital,texnologiya və bu kimi yüzlərlə iqtisadi məzmuna
malik anlayışlardan ibarətdir.BİM-in subyektləri mikroiqtisadi səviyyədə
firmalardan,beynəlxalq şirkətlərdən,sahibkarlar ittifaqlarından ibarətdir.Makroiqtisadi
səviyyədə BİM-in subyektləri milli hökümətlər vədövlət orqanlarından ibarətdir.

1.2. Beynəlxalq itisadi münasibətlərin mahiyyəti, predmeti və subyektləri.

Bəşər cəmiyyətlərinin müxtəlif təşkilati formaları dövründə iqtisadi əlaqələrin inkişafı

böyük tarixə malikdir ki, bu barədə əvvəlki mövzuda məlumat verilib. İlk vaxtlarda bəsit
məzmun daşıyan iqtisadi münasibətlər ən müxtəlif amilllərin təsiri nəticəsində daim
genişlənərək və inkişaf edərək hazırkı formasına gəlib çatmış, bütün ölkələrin
maraqlarına və mənafelərinə uyğun olan mürəkkəb münasibətlər sistemi halına düşmüş,
beynəlxalq iqtisadi münasibətlər formalaşmışdır.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər (BİM) – maddi nemətlərin istehsalı, bölgüsü,
mübadiləsi və istehlakı üzrə müxtəlif ölkələrin təsərrüfat subyektləri arasında qarşılıqlı
fəaliyyət sistemidir. BİM ayrı-ayrı ölkələr, onların regional birlikləri, həmçinin ayrı-ayrı
müəssisələr (transmilli və çoxmilli şirkətlər) arasında iqtisadi münasibətlərin
çoxsəviyyəli təsərrüfat əlaqələri kompleksidir.
BİM-in predmeti kimi iki əsas tərkib hissəsi çıxış edir: BİM-in özü və bu münasibətlərin
reallaşdırılması mexanizmi. BİM bir elm kimi xarici ölkələrin iqtisadiyyatını deyil,
onların iqtisadi münasibətlərinin xüsusiyyətlərini öyrənir.

5
BİM, ümumilikdə iqtisadi münasibətlər kimi insan fəaliyyətinin bir sferasıdır və o,
təsərrüfat fəaliyyətinin ümumi qanunauyğunluqlarına tabe olur. BİM obyektiv olaraq
əmək bölgüsü prosesindən, istehsalın və elmin beynəlxalq ixtisaslaşmasından, təsərrüfat
fəlaiyyətinin beynəlmiləlləşməsindən çıxış edir.
BİM-ə milli təsərrüfatların iqtisadi cəhətdən qarşılıqlı əlaqə və asılılıq münasibətləri
sistemi kimi də baxıla bilər. BİM-in formalaşması və inkişafı yrı-ayrı ölkələrin
iqtisadiyyatlarının qarşılıqlı əlaqə və asılılıqlarının güclənməsi ilə şərtlənir.
Bununla belə, bütün bu qarşılıqlı yaxınlaşma və əməkdaşlıq prosesləri ziddiyyətli,
dialektik xarakter daşıyır. BİM-in dialektikası özünü onda göstərir ki, iqtisadi
müstəqilliyə səy göstərmə, ayrı-ayrı ölkələrin milli təsərrüfatlarını inkişaf etdirmək
istiqamətində həyata keçirdikləri məqsədyönlü tədbirlər son nəticədə dünya
təsərrüfatının daha çox beynəlmiləlləşməsinə, milli iqtisadiyyatların xarici aləm üçün
daha çox açılmasına, beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsinə gətirib çıxarır.
BİM iqtisadiyyatların müxtəlif səviyyələrində təzahür edə bilər ki, onun da subyektləri
aşağıdakılardır:
1) Mikrosəviyyə. Burada BİM-in subyektləri kimi bu və ya digər xarici iqtisadi
əməliyyatları həyata keçirən ayrı-ayrı fiziki şəxslər, orta və kiçik müəssisələr və
firmalar çıxış edir;
2) Makrosəviyyə. Bu səviyyənin əsas subyektləri kimi milli dövlətləri, onların
subyektlərini, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya qruplaşmalarını, transmilli və qlobal
şirkətləri göstərmək olar;
3) Üstmilli səviyyə. Bu səviyyədə beynəlxalq təşkilatlar və üstmilli institutlar
fəaliyyət göstərir.
Müasir BİM-ə sosial-iqtisadi inkişafından və siyasi istiqamətindən asılı olmayaraq
sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdən tutmuş inkişaf etməkdə olan və yoxsul ölkələrə qədər
bütün ölkələr cəlb olunur.

6
 Son illərdə dövlətlər və transmilli şirkətlərlə yanaşı dünya diasporları, iri şəhərlər
də BİM-in əhəmiyyətli subyektləri kimi çıxış etməyə başlayırlar. Dünya proseslərində
aktiv iştirak etmək üçün fəaliyyətin təşkilinin şəbəkə formalarından istifadə edən qruplar
və assosiasiyalar (məsələn, “Qrinpis” ekoloji təşkilatı, antiqlobalistlərin təşkilatları) da
BİM sistemində əhəmiyyətli rol oynamağa başlayıblar.

Cavab. 1.3. Açıq iqtisadiyyatın mahiyyəti və üstünlükləri.

Müasir dövrdə dünya təsərrüfatının inkişafının xüsusiyyətlərindən biri də qapalı milli

ticarətdən açıq milli iqtisadiyyata keçirilməsidir. II dünya müharibəsindən sonra ayrı-ayrı
ölkələr qapalı vəziyyətdən çıxdıqca başqa ölkələrlə iqtisadi əlaqələr, o cümlədən ticarət
əlaqələri genişlənir.
Açıq ticarət azadlığı barədə müəyyən məqsədli birtərəfli cəhd deyil daha geniş
dünya iqtisadi əlaqələrin beynəlmilləşməsi nəzərdə tutulur. Açıq iqtisadi formalarına
aşağıdakı amillər təsir göstərir əlbəttə açıq iqtisadi formada dövlətin rolu böyükdür.
1. Bu ilk növbədə xarici istehsala, əmtəə və xidmətlərin inkişafına stimul yaradır. Xarici
müəssisələrlə şərikli sirklər müəssisələr yaranmasına şərait yaradır. Xaricdən kapital
texnologiya işçi qüvvəsi və informasiya axını üçün möhkəm hüquqi əsas yaradır.
2. Açıq iqtisadiyyatın sürətlənməsinə transmilli şirkətlərin fəaliyyəti çox təsir edir.
Transmilli şirkətlər yeni bazarlar ələ keçirməyə səy göstərməkdən başqa ölkələrdə
filiallar yaradır. Beləliklə, beynəlxalq iqtisadi mübadiləni beynəlmilləlləşdirir. Milli
iqtisadiyyatın açıqlığında əhalinin səfərbəyliyinin artmasına informasiya vasitələri
böyük rola malikdir.
Açıq iqtisadiyyatın aşağıdakı üstünlükləri var:
1. İxtisaslaşmanın genişlənməsi və istehsalın birgə əməkdaşlığının artması;
2. Ehtiyatların səmərəli bölgüsü;
3. Beynəlxalq əmək bölgüsü ilə dünya təcrübəsinin genişlənməsi;
4. Dünya bazarındakı rəqabət;
7
5. Yerli istehsalçılar arasında rəqabətin artması.
Müasir inkişaf mərhələsində iqtisadiyyatın açıqlıq səviyyəsi o ölkələrdə daha yüksək
hesab olunur ki, onun ixrac əmsalı daha yüksək xüsusi çəkiyə malik olsun. Bu göstəricisi
bir qayda olaraq İnkişaf Etmiş Ölkələrdə (ABŞ, B.Britaniya, Yaponiya, Kanada, Fransa və
s.) və son dövrlərdə daha yüksək inkişaf dinamikasına malik olan ölkələrdə (ÇXR,
C.Koreya, Asiyanın bir sıra yeni sənaye ölkələri və s.) başqa ölkələrə nisbətən daha
sürətlə artmağa başlamışdır. Bu proses ayrı-ayrı ölkələrin makroiqtisadi sistemində xarici
iqtisadi əlaqələrin rolunun artması ilə xarakterizə olunur.
Ölkələr arasında daxili və xarici siyasətin dialektik vəhdəti və qarşılıqlı əlaqəsi daha
da inkişaf edir. Açıq iqtisadiyyat beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın inkişaf edərək
dərinləşməsinə zəmin yaradır. Bütün bunlar isə məhsuldar qüvvələrin dünya iqtisadiyyatı
miqyasında daha da inkişafına və ölkələr arasında daha məqsədyönlü yerləşdirilməsinə
sosial-iqtisadi zəmin yaratmış olur. Beləliklə də, BƏB ölkələrin milli iqtisadiyyatında nisbi
üstün istehsal amillərindən səmərəli istifadə edilməsinə maddi stimul yaratmış olur. Dünya
ölkələri arasında vəhdətin yaranması, iqtisadi amillərdən səmərəli istifadə edilməsinə və bu
əsasda bir çox qlobal problemlərin həllinə kömək etmiş olur. Hər bir ölkə dünya əmək
bölgüsündə iştirak etməklə öz milli mənafelərini daha sabit qorumaq imkanı qazanır
(Azadlıq dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatından misallar gətirmək), göründüyü kimi açıq
iqtisadiyyat anlayışı BİM fənninin ən mühüm iqtisadi kateqoriyalarından biri olmaqla
müxtəlif sosial sistemə və milli mentalitetə malik olan ölkələr arasında tərəf müqabillərin
milli maraqlarından irəli gələn mənafelərini ən optimal formada ödəmək üçün geniş
imkanlar açır.

1.4. BİM-in məqsəd və vəzifələri.

Məlum olduğu kimi, beynəlxalq iqtisadi əlaqələr öz əhəmiyyətinə görə xalqlar və

dövlətlər arasında çox qədim inkişaf tarixinə (hələ natural təsərrüfat şəraitində ticarət
vasitəsilə) malik olsa da onun bir tədris fənni kimi öyrənilməsinə çox-çox sonralar, yəni
8
XIX əsrin əvvəllərində dünyanın aparıcı ali məktəblərində (Harvard, Oksford və s.
universitetlərində) başlamışdır.
BİM fənninin belə gec formalaşmasının bir sıra səbəbləri vardır ki, bunların ən vacibləri
aşağıdakılardan ibarətdir. Əvvəla, natural təsərrüfatın mövcud olduğu inkişaf
mərhələlərində beynəlxalq iqtisadi münasibətlər məhdud xarakter daşıyırdı və xalqlar
arasında meydana çıxan iqtisadi problemlər adətən zorakılıq yolu, imperiyalar arası
müharibələr yolu ilə həll edilirdi. Beynəlxalq münasibətlərin razılaşmalar, danışıqlar və
digər ünsiyyət formalarında həlli nadir xarakter daşıyırdı. İkincisi, sivilizasiyanın ləng
inkişafı beynəlxalq əlaqələrin inkişafını zəiflətməklə yanaşı, həm də onların dialoq yolu ilə
həllini məhdudlaşdırırdı. Üçüncüsü, dünya miqyasında məhsuldar qüvvələrin zəif inkişafı
beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin vasitələrinin-nəqliyyat-iqtisadi, məlumat-informasiya
müvafiq infrastruktur amillərinin də zəif olmasına səbəb olmuşdur. Bu amillər inkişaf
etmədən beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin sürətli inkişafı qeyri-mümkün idi. Dördüncüsü,
milli iqtisadiyyatların zəif inkişaf etməsi və məhdud sahəli olması da BİM-in inkişafını
ləngidirdi. Beşincisi, beynəlxalq yollarda piratçılığın, quldurluğun və yolkəsmələrin
mövcudluğu da, BİM-in inkişafına mənfi təsir göstərmişdir. Burada daha çox amillərdən
danışmaq olar. Lakin qeyd edilən amillər BİM-ə əks təsir göstərən bilavasitə amil kimi
meydana çıxır. Məhz bu və ya digər səbəblər üzündən BİM daima artan, genişlənən və
mütəmadi təkrarlanan bir münasibət forması prosesi kimi yalnız XIX əsrin sonu və XX
əsrin əvvəllərində sivill fəaliyyət formasında qərarlaşmağa başlamışdır. Həmin dövrdə
müxtəlif sahələr üzrə beynəlxalq təşkilatların yaradılması, II dünya müharibəsindən sonra
onların sayca çoxalması və səlahiyyətlərinin genişlənməsi bu prosesi öyrənən
konsepsiyaların meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin meydana gəlib, inkişaf etməsinə dair klassik və
müasir konsepsiyaların təhlili göstərir ki, onlar bir sıra beynəlxalq problemlərə baxışda
müxtəlif mövqelərdə dururlar. Ən qısa formada bunu belə ifadə etmək olar ki, klassiklərin

9
nəzərincə BİM dünya xalqlarının inkişaf qanunlarının zəruri nəticəsi kimi, obyektiv
amillərin (yuxarıda qeyd etdiyimiz) təsiri altında yaranır və dünyanın əhalisi artdıqca (ötən
əsrin əvvəllərində isə 8 milyarda yaxın, təxminən 4 dəfə artmış) daha sürətlə inkişaf edir.
Müasir iqtisadçılar isə BİM-in dövlətlər arası münasibətlərin psixoloji cəhətlərin nəticəsi
kimi yarandığını iddia edirlər. Əlbəttə ki, belə fikirlər özünü doğrulda bilməz. Çünki,
hakimiyyətdəkilər dəyişən kimi siyasətlərdə dəyişir.

BİM fənni isə bir iqtisadi elm sahəsi kimi hər hansı insanların psixoloji
münasibətlərini deyil, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin meydana gəlməsi və inkişafını
təmin edən iqtisadi qanunlar, qanunauyğunluqlar və onların doğurduğu obyektiv iqtisadi
kateqoriyaların dialektik vəhdətini, onlar arasında meydana çıxan ziddiyətlərin kompromis
həlli yollarını öyrənir. BİM fənninin əsas vəzifəsi də məhz dünya ölkələri arasında zəruri
olaraq yaranan iqtisadi əlaqə formaları ilə bağlı formalaşan iqtisadi münasibətlərin və
inkişafı qanunlarının öyrənilməsindən ibarətdir. Məsələn, nəyə görə dünya ölkələri ayrı-
ayrı sistemlərə bölünür; bu sistem ölkələrinin inkişaf xüsusiyyətlərin və dünya
iqtisadiyyatındakı mövqeyi necə müəyyən edilir, nə üçün dünya ölkələri beynəlxalq
iqtisadi əlaqə və münasibətlər qırmadan öz milli iqtisadiyyatını müvafiq tələblər
səviyyəsində qura bilməz və s.

BİM-in əsas məqsədi isə dünya ölkələrinin beynəlxalq iqtisadi münasibətlər

sisteminin müxtəlif formalarından faydalanmaqla milli iqtisadiyyatlarının dinamik
inkişafını təmin etməkdən ibarətdir.

1.5. BİM-in formaları.

Müasir BİM-ə sosial-iqtisadi inkişafından və siyasi istiqamətindən asılı olmayaraq

sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdən tutmuş inkişaf etməkdə olan və yoxsul ölkələrə qədər
bütün ölkələr cəlb olunur.

10
 Son illərdə dövlətlər və transmilli şirkətlərlə yanaşı dünya diasporları, iri şəhərlər
də BİM-in əhəmiyyətli subyektləri kimi çıxış etməyə başlayırlar. Dünya proseslərində
aktiv iştirak etmək üçün fəaliyyətin təşkilinin şəbəkə formalarından istifadə edən qruplar
və assosiasiyalar (məsələn, “Qrinpis” ekoloji təşkilatı, antiqlobalistlərin təşkilatları) da
BİM sistemində əhəmiyyətli rol oynamağa başlayıblar.
Göstərilən subyektlər dünya iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrində öz aralarında qarşılıqlı
fəaliyyətdə və təsirdə olur ki, bunun da nəticəsində BİM-in müəyyən strukturu
formalaşır, onun müxtəlif formaları təzahür edir. Beləliklə, BİM-in əsas formaları
aşağıdakılardır:
1) əmtəələrlə və xidmətlərlə beynəlxalq ticarət;
2) beynəlxalq elmi-texniki mübadilə;
3) kapitalın beynəlxalq hərəkəti;
4) beynəlxalq valyuta-maliyyə və kredit münasibətləri;
5) işçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası;
6) beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya.
BİM-in strukturunu geniş mənada götürsək oraya həmçinin beynəlxalq nəqliyyat
və gömrük münasibətlərini də aid etmək olar.

1.6.BİM-in təşkilati-hüquqi əsasları və tənzimlənməsi.

Dövlətlər arasında iqtisadi əlaqələrin, ilk növbədə də ticarət əlaqələrinin

beynəlxalq-hüquqi tənzimlənməsi qədim zamanlarda meydana gəlmişdir. Ticarət
münasibətləri qədimdən beynəlxalq müqavilələrin əsas predmetlərindən biri kimi çıxış
etmiş, azad ticarət münasibətləri mənəvi və hüquqi prinsip kimi tanınmışdır.
XVII əsrdə ilk xüsusi beynəlxalq ticarət müqavilələri meydana gəlmişdir. XX əsrə
qədər dövlətlərin qarşılıqlı iqtisadi münasibətlərinin tənzimlənməsinə dair bir sıra xüsusi
prinsiplər, institutlar və beynəlxalq-hüquqi doktrinalar təşəkkül tapmışdır. “Bərabər
imkanlar”, “açıq qapılar”, “konsul yurisdiksiyası”, “qazanılmış hüquqlar”, “millət üçün
11
ən əlverişli”, “milli-rejim”, “qeyri-ayrıseçkilik” və s. bu kimi prinsip və nəzəriyyələrdə
azad ticarətin mənafeləri ilə xarici bazarların inhisara alınması arasındakı ziddiyyətlər
əks edilmişdir.
XIX-XX əsrlərdə beynəlxalq iqtisadi və elmi-texniki əməkdaşlığın yeni
formalarının meydana gəlməsi yeni müqavilə növlərinin (mal dövriyyəsi və ödəmələr
haqqında, nəqliyyat, rabitə, sənaye mülkiyyəti və s. üzrə sazişlər) yaranmasına, habelə
çoxsaylı beynəlxalq iqtisadi və maliyyə təşkilatların yaranmasına təkan vermişdir. İkinci
dünya müharibəsindən sonra bu sahədə inkişaf daha da sürətlənmişdir.
Beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın və onun hüquqi tənzimlənməsinin beynəlxalq
həyatda müstəsna rolu vardır. Təkcə onu göstərmək kifayətdir ki, bağlanan bütün
beynəlxalq müqavilələrin və fəaliyyət göstərən beynəlxalq təşkilatların böyük
əksəriyyəti dövlətlərin qarşılıqlı münasibətlərinə aiddir.
XXI əsrdə beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin makrosəviyyədə tənzimlənməsi,
yəni çoxtərəfli mexanizmlər və ya razılaşdırılmış hərəkətlər vasitəsilə bütövlükdə
sistemin və ya onun az və ya çox iri altsistemlərinin idarəedilməsi daha böyük
əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Makrosəviyyədə problemlərin obyektiv həlli ya
çoxtərəfli (universal) , ya da üstmilli tənzimlənmə mexanizmlərinin olmasını tələb edir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər iki hüquqi sistemin tənzimlənmə obyekti kimi
çıxış edir. Bunlardan biri dövlətlərin daxili hüququ, digəri isə beynəlxalq iqtisadi
hüquqdur. Daxili hüquqda beynəlxalq iqtisadi münasibətlər fərdi hüquqi və publik-
hüquqi sahələrin (məsələn, mülki hüquq, inzibati hüquq) vasitəsilə tənzimlənir.
Beynəlxalq iqtisadi hüquq isə publik şəxslər (dövlətlər, dövlətlərarası təşkilatlar)
arasında qarşılıqlı münasibətləri tənzimləyir. Daxili hüquq və beynəlxalq iqtisadi hüquq
bir-birləri ilə aktiv şəkildə qarşılıqlı fəaliyyətdə olurlar. Bu qarşlıqlı fəaliyyətdən
mərhələ-mərhələ onların keyfiyyətcə yeni vahidi formalaşır. Bu vahidi isə qlobal hüquqi
sistem adlandırmaq olar.

12
 Yuxarıda deyilənlərdən beynəlxalq iqtisadi hüququ ən qısa şəkildə belə müəyyən
etmək olar: beynəlxalq iqtisadi hüquq beynəlxalq iqtisadi münasibətləri tənzimləyən
beynəlxalq hüquqi normalar sistemidir. Başqa sözlə, beynəlxalq iqtisadi hüquq
beynəlxalq hüquq subyektləri arasında münasibətləri tənzimləyən normalar sistemidir.
Bu normalar həmin subyektlərin beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin müxtəlif
sahələrindəki (ticarət, maliyyə, investisiya və s.) fəaliyyətlərinə tətbiq edilir.
Beləliklə, beynəlxalq iqtisadi hüququ beynəlxalq ümumi hüququn dövlətlər və
beynəlxalq hüququn digər subyektləri arasında beynəlxalq münasibətləri tənzimləyən
prinsip və normaların məcmusundan ibarət olan sahəsi kimi müəyyən etmək olar.
Beynəlxalq iqtisadi hüququn tənzimləmə predmeti kimi əsasən iki hüquqi
münasibətlər qrupu çıxış edir:
 resursların ikitərəfli və ya çoxtərəfli qaydada (o cümlədən makrosəviyyədə)
transsərhəd hərəkəti ilə əlaqədar publik şəxslər arasında münasibətlər;
 fərdi şəxslərin beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə qarşlıqlı fəaliyyətdə olduqları,
əmtəələrin/xidmətlərin, pul vəsaitlərinin, investisiyaların, işçi qüvvəsinin və s.-nin
hərəkətdə olduğu daxili hüquqi rejimlərlə əlaqədar olaraq publik şəxslər arasında
münasibətlər.
Beləliklə, beynəlxalq iqtisadi hüququn predmeti dövlətlər arasında, habelə beynəlxalq
publik hüququn digər subyektləri arasıda çoxtərəfli və ikitərəfli beynəlxalq iqtisadi
münasibətlərdir. İqtisadi münasibətlərə ticarət əlaqələrini, habelə istehsalat, elmi-texniki,
valyuta-maliyyə, nəqliyyat, rabitə, energetika, intellektual mülkiyyət, turizm və s.
sahələrdə kommersiya münasibətlərini aid etmək olar.
Qərb ölkələrinin müasir hüquq ədəbiyyatında beynəlxalq iqtisadi hüququn bir əsas
konsepsiyaları irəli sürülmüşdür. Bunlarda birinə, klassik konsepsiyaya görə, beynəlxalq
iqtisadi hüquq beynəlxalq publik hüququn sahəsidir və onun predmeti beynəlxalq
hüququn subyektləri arasında iqtisadi münasibətlərdir (H.Şvartsenberger və Y.Brounli –

13
Böyük Britaniya; P.Verloren Van Temaat - Niderland; V.Levi - ABŞ; P.Veyl - Fransa;
P.Pikone – İtaliya və s.).
Hazırda Qərb ədəbiyyatında geniş yayılmış konsepsiyaya əsasən, beynəlxalq
iqtisadi hüququn normaları, mənbəyi həm beynəlxalq hüquq, həm də dövlətdaxili
hüquqdur, beynəlxalq iqtisadi hüququn hüquqi qüvvəsi isə bir dövlətin hüdudlarından
kənara çıxan ticarət münasibətlərində iştirak edən bütün hüquq subyektlərini əhatə edir
(A.Levenfeld – ABŞ; P.Fişer, G.Erler, V.Fikentşer - AFR; V.Fridman, E.Pitersman –
Böyük Britaniya; P.Reyter – Fransa və s.). Bu ikinci konsepsiya Qərbdə irəli sürülmüş
və beynəlxalq hüququn subyektləri kimi dövlətlərlə transmilli şirkətləri
bərabərləşdirmək üçün istifadə edilən transmilli hüquq nəzəriyyələrinə uyğundur.
İnkişaf edən ölkələrin hüquq ədəbiyyatında həmçinin “inkişaf üzrə beynəlxalq
hüquq” konsepsiyası geniş yayılmışdır. Bu nəzəriyyəyə görə ən yoxsul ölkələr inkişaf
etmək üçün xüsusi hüquqa malik olmalıdır.
Beynəlxalq iqtisadi hüquq ümumi və xüsusi hissələrə bölünür. Ümumi hissəyə
aşağıdakıları əks etdirən beynəlxalq-hüquqi institutlar daxildir:
 beynəlxalq iqtisadi hüququn xüsusi (sahəvi) prinsipləri;
 dövlətlərin, beynəlxalq iqtisadi hüququn digər subyektlərinin hüquqi vəziyyətləri;
 beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin “operatorları”nın beynəlxalq-hüquqi statusu;

 dövlət mülkiyyəti rejimi və “bəşəriyyətin ümumi varidatı” rejimi də daxil olmaqla

müxtəlif növ resursların beynəlxalq-hüquqi rejimi;
 “iqtisadi inteqrasiya hüququ”;
 “iqtisadi inkişaf hüququ”;
 beynəlxalq iqtisadi hüquqda dövlətlərin məsuliyyəti qaydaları və sanksiyaların
tətbiqi;

14
  beynəlxalq iqtisadi qaydanın və beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizliyin ümumi
əsasları;
 beynəlxalq mübahisələrin tənzimlənməsinin prosessual normaları və s.
Xüsusi hissəyə bütün əsas növ resursların (əmtəələr, maliyyə, investisiyalar, işçi
qüvvəsi) transsərhəd hərəkətini tənzimləyən altsahələr/institutlar daxildir:
 beynəlxalq ticarət hüququ, bu hüququn çərçivəsində əmtəələrin hərəkəti,
həmçinin xidmətlərlə, intellektual mülkiyyətin nəticələri ilə ticarət tənzimlənir;
 beynəlxalq maliyyə hüququ, bu hüquq maliyyə axınlarını, hesablaşma, valyuta,
kredit münasibətlərini tənzimləir;
 beynəlxalq investisiya hüququ, bu hüquq çərçivəsində investisiyaların (kapitalın)
hərəkəti tənzimlənir;
 beynəlxalq miqrasiya hüququ, bu hüquq çərçivəsində əmək resurslarının, işçi
qüvvəsinin hərəkəti tənzimlənir;
 beynəlxalq iqtisadi yardım hüququ, bu hüquq əmtəə hesab edilməyən maddi və
qeydi-maddi resursların hərəkətini tənzimləyən normalar məcmusudur.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsi zamanı müxtəlif metodlardan
istifadə edilir. Dövlətlər normaları formalaşdırarkən qadağa, məcburetmə və yolvermə
kimi metodlardan aktiv surətdə istifadə edirlər. Normativ sərtlik nöqteyi-nəzərindən
dövlətlər tövsiyyə, dispozitiv və imperativ metodlardan istifadə edilir. Həmçinin
birtərəfli hərəkət, ikitərəfli, çoxtərəfli və üstmilli tənzimləmə metodları fərqləndirilir.
Son zamanlar transmilli hüquq metodu anlayışından da geniş istifadə edilir.
Məqsəd və maraqlar nöqteyi-nəzərindən dövlətlər tənzimlənin ya koordinasiya, ya da
subordinasiya metoduna üstünlük verirlər.
Beynəlxalq hüququn ayrı-ayrı sahələrində və altsahələrində tənzimlənən xüsusi
metodlarından da istifadə edilə bilər. Məsələn, beynəlxalq ticarət hüququnda əmtəələr
üzrə və ya sektorlar üzrə tənzimləmə metodu mövcuddur.

15
Eyni zamanda, dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar arasında səlahiyyətlərin
bölüşdürülməsi metodu mövcuddur.
Bütövlükdə beynəlxalq münasibətlər sisteminə təsir metodu kimi beynəlxalq
təşkilatların təsis edilməsi metodu çıxış edir. Bura həm qeyri-hökumət təşkilatlarının
yaradılması, həm də inteqrasiya birliklərinin yaradılması da aiddir.
Beynəlxalq təşkilatlar daxilində dövlətlər qərarların qəbul edilməsi üçün konsensus,
əksəriyyət və s. metodlardan istifadə edirlər.
Beynəlxalq hüquqa və daxili hüquqa təsir aşağıdakı metodlarla həyata keçirilir:
beynəlxalq-hüquqi normaların unifikasiyası, daxili hüquq normalarının unifikasiyası,
daxili hüquq rejimlərinin konvergensiyası, beynəlxalq hüququn daxili hüquqa daxil
olması və s.
Yuxarıda deyilənlərdən aşağıdakı iki nəticəni çıxarmaq olar:
 beynəlxalq iqtisadi hüququn hər bir altsahəsinin və ayrı-ayrı institutlarının öz
metodu və ya metodlar çələngi mövcuddur; bu metodlar tənzimlənən
münasibətlərin xüsusiyyətlərinin nəzərə alır;
 hüquqi tənzimlənmənin bu və ya digər metodlarının düzgün seçimi tənzimləmə
obyektinə təsirin lazımi səmərəlilik dərəcəsini təmin edir; düzgün metodu
seçməklə lazımi nəticə ən qısa yol vasitəsilə əldə edilir.
Beynəlxalq iqtisadi hüququn beynəlxalq publik hüququn bir sahəsi olması anlayışından
çıxış etsək, belə məntiqi nəticəyə gəlmək olar ki, beynəlxalq hüququn subyektləri həm
də beynəlxalq iqtisadi hüququn subyektləridir. Beynəlxalq hüquqda subyektlər kimi
adətən dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar qəbul edilir. Onlar adətən şərti olaraq publik
şəxslər termini ilə ümumiləşdirirlər. yalnız onlar beynəlxalq hüquq subyektliyi
keyfiyyətinə malikdirlər.

16
Beynəlxalq iqtisadi hüququn subyektləri beynəlxalq ictimaiyyət anlayışını
formalaşdırırlar. Beynəlxalq ictimaiyyət öz növbəsində bir tərkib hissəsi kimi
beynəlxalq iqtisadi sistemə daxildir.
Beynəlxalq iqtisadi hüququn subyektlərinin statusunun əsas xüsusiyyəti ondan
ibarətdir ki, onlar təkcə norma və öhdəliklərin daşıyıcıları deyillər. onlar həm də
beynəlxalq hüquqi normaların yaradıcılarıdırlar.

Mövzu 2. Xarici iqtisadi siyasət

1. Xarici iqtisadi siyasət inkişafina təsir edən amillər
2. Xarici iqtisadi siyasət dinamikasi və quruluşu
3. Müasir şəraitdə Xarici iqtisadi siyasət bəzi xüsusiyyətləri
4. Dövlətin xarici iqtisadi siyasəti və beynəlxalq iqtisadiyyatın inkişafina onun
təsiri
5. Xarici iqtisadi siyasət
Beynəlxalq ticarət alqı-satqı əməliyyatlarının həyata keçirilməsi ilə reallaşdırılır.
Bu, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin idarə olunması mexanizminin başlıca amilidir.
Belə ki, beynəlxalq iqtisadi münasibətlər məhz maddi malların mübadiləsi, ölkələr
arasında istehsal-texniki əməkdaşlığın nəticələrinin mallar mübadiləsi formasında
təzahür edir. Bütün bunlar kontragenləri öncədən müəyyənləşdirilmiş müxtəlif ölkələrin
qarşılıqlı ticarət əməliyyatları vasitəsilə həyata keçirilir.
Beynəlxalq ticarətin həyata keçirilməsi dünya dövlətləri qarşısında belə bir məsələ
qoyur ki, hər hansı bir ölkə istehsal edə bildiyi bütün əmtəələri deyil, ən az xərclə daha
çox əldə edilən əmtəənin istesalı ilə məşğul olsun. Ölkə daxilində ucuz başa gələn
məhsulları istehsal etməli, baha başa gələn məhsulları isə xaricdən gətirməlidir.
Beynəlxalq ticarət dünya ölkələrində elə qurulur ki, o ölkəyə mənfəət gətirmiş
olsun. Yəni beynəlxalq ticarətdən ölkənin sosial-iqtisadi irəliləyişi üçün istifadə olunur.
17
 Beynəlxalq ticarət BİM-in ənənəvi və əsas formasıdır. Bütün BİM formalarının
təxminən 80%-i onun payına düşür.
Beynəlxalq ticarətin obyekti kimi əmtəə və xidmətlərin çıxış etdiyini nəzərə alsaq
onun iki formasını - əmtəələrlə beynəlxalq ticarəti və xidmətlərlə beynəlxalq ticarəti
fərqləndirmək olar.
Əmtəələrlə beynəlxalq ticarət müxtəlif ölkələrin əmtəə istehsalçıları arasında
beynəlxalq əmək bölgüsü əsasında meydana gələn əlaqələr formasıdır.
Xidmətlərlə beynəlxalq ticarət müxtəlif ölkələrin satıcıları və alıcıları arasında
xidmətlərlə mübadiləni əks etdirən dünya təsərrüfat əlaqələrinin xüsusi bir formasıdır.
Xarici bazarlada əmtəə və xidmətlərin satışı ölkədə istehsalı genişləndirmək,
bununlada ölkənin gəlirini artırmağa imkan verir. Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş
ölkələrin iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrlə ticarət aparması xüsusilə
əlverişlidir. Bunun əsas səbəbi odur ki, iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrə
göndərilən sənaye məhsulları nisbətən yüksək qiymətlə satılır, həmin ölkələrdəki
xammallar isə aşağı qiymətlə alınır.
İkinci dünya müharibəsindən beynəlxalq ticarətin inkişafına təsir edən amillər
aşağıdakılar olmuşdur:
1. Beynəlxalq əmək bölgüsünün və dünya təsərrüfatının beynəlmiləlləşməsinin
dərinləşməsi milli iqtisadiyyatların açıqlıq göstəricisinin (ixrac kvotası: bütün dünya
ölkələri üzrə təxminən 1.5-2 dəfə) artmasına gətirib çıxarmışdır.
2. Elmi-texniki tərəqqi 1970-ci illərdə milli iqtisadiyyatlarda struktur
dəyişikliklərinə səbəb olmuşdur. Bu məhsulların mənəvi cəhətdən köhnəlməsinin
sürətlənməsinə (əvvəl orta hesabla 15 il təşkil edən bu müddət indi 5 ilə düşmüşdür),
əsas kapitalın dinamik yenilənməsinə, yeni sənaye sahələrinin yaranmasına, əvvəl
məlum olmayan cəhətlərə malik yeni əmtəələrin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.
Dünya əmtəə dövriyyəsinə hər il təxminən 10% yeni əmtəə cəlb olunur. Zəruri

18
əmtəələrin müasir çeşidi o qədər genişdir ki, heç bir ölkə özünü bütün əmtəələrlə tam
təchiz etmək iqtidarında deyildir. bu isə beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsinə və
beynəlxalq ticarətin artımına gətirib çıxarır.
3. İstehsalın və kapitalın milli və xarici bazarlarda təmərgüzləşməsi və
mərkəzləşməsi transmilli şirkətlərin dünya bazarlarında fəaliyyətinin aktivləşməsinə
gətirib çıxarmışdır. Transmilli şirkətlərin beynəlxalq ticarətdə payı 40%-ə yaxındır.
Onların ayrı-ayrı ölkələrin xarici ticarətində xüsusi çəkisi isə 70%-ə qədər qalxmışdır.
Məhz transmilli şirkətlər beynəlxalq ticarətə yeni-yeni ölkələri, regionları, əmtəələri cəlb
edirlər.
4. Kapitalın ixracının, xüsusilə də birbaşa investisiyaların masştabının və
templərinin artımı dünyanın ixrac potensialının güclənməsinə, beynəlxalq əmtəə
dövriyyəsinin artımına səbəb olmuşdur. Yəni, kapital ixracı əmtəə ixracını
stimullaşdırmaqla onun artmasına gətirib çıxarmışdır.
5. Müstəmləkə sisteminin dağılması ilə milli iqtisadiyyatların formalaşdırılması
yoluna qədəm qoymuş yeni, müstəqil dövlətlərin formalaşması da beynəlxalq ticarətə
müsbət təsir göstərmişdir. Bu ölkələrin müxtəlif məhsullara olan ehtiyacı artmış,
həmçinin müəyyən müddətdən sonra onlar özləri xarici bazarlara istiqamətlənən əmtəə
istehsalını formalaşdırmağa başlamışlar.
6. Beynəlxalq təşkilatların rəhbərliyi altında beynəlxalq ticarətin
liberallaşdırılması prosesinin güclənməsi. Beynəlxalq Təşkilatların fəaliyyəti nəticəsində
tarif və qeyri-tarif maneələrinin unifikasiyası və azalması baş vermiş, beynəlxalq ticarət
mübahisələrinin həll edilməsi mexanizmi yaradılmışdır ki, bütün bunlar da beynəlxalq
ticarətin inkişafına öz müsbət təsirini göstərmişdir.
7. Azad ticarət zonalarının, gömrük ittifaqlarının və s.-nin yaradılması nəticəsində
regional maneələri aradan qaldıran inteqrasiya proseslərinin intensivləşməsi və
dərinləşməsi. Bu cür birləşmələr çərçivəsində rüsumsuz ticarət həyata keçirilir, qarşılıqlı

19
ticarət güclənir ki, bu da son nəticədə özünü dünya ticarətinin məcmu göstəricilərində
əks etdirir.
8. İxrac-idxal əməliyyatları üçün əlverişli mühit yaradılması məqsədilə
dövlətlərin xarici iqtisadi fəaliyyətə aktiv surətdə müdaxiləsi.
9. Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin inkişafın bazar metodlarına keçidi ilə
onların iqtisadiyyatlarının açıqlığının artması.
Bu amillər son 50 il ərzində əmtəələrlə və xidmətlərlə beynəlxalq ticarətin
dinamikasını, onun əmtəə və coğrafi strukturlarında baş verən dəyişiklikləri
şərtləndirmiş, beynəlxalq ticarətin müasir inkişaf meyllərini müəyyən etmişdir.
Son 25 ildə informasiya texnologiyaları sahəsində müşahidə edilən sürətli kəmiyyət
və keyfiyyət dəyişiklikləri dünya iqtisadiyyatında yeni bir dövranın başlamasına səbəb
olmuşdur. Bu yeni dəyişikliklər həm ölkədaxili iqtisadiyyatın, həm də beynəlxalq
ticarətin sürətli artmasına gətirib çıxardı.
2. Xarici iqtisadi siyasət dinamikasi və quruluşu

Beynəlxalq ticarətin dinamikası yüksək inkişaf templəri ilə xarakterizə olunur.

Əmtəə ixracında müşahidə edilən artım 2007-ci ildə 6%-ə enmişdir. Bu göstərici 2006-cı
ildə 8,5% təşkil edirdi. Bu enmənin səbəbi başlıca olaraq ABŞ həmçinin Avropa və
Yaponiyada idxal tələbinin azalmasıdır. 2000-2007-ci illər ərzində əmtəə ixracı ÜDM-ə
nisbətən orta hesabla 2,7% çox artmışdır.
Cədvəl 1.1.
Dünya əmtəə ixracının və dünya istehsalının
fiziki həcminin artım templəri,(%-lə)

2005 2006 2007

Dünya əmtəə 6.5 8.5 6.0
ixracı
Dünya əmtəə 3.0 3.0 4.0
20
istehsalı
Dünya ÜDM- 3.0 3.5 3.5
si
 Mənbə: WTO. World Trade Report, 2007. – Geneva, 2008.
Xidmətlərlə beynəlxalq ticarətin sürətli inkişafına aşağıdakı amillər əhəmiyyətli
təsir göstərmişdir:
 dünyanın əksər ölkələrində uzunmüddətli iqtisadi yüksəliş işgüzar aktivliyin,
əmək məhsuldarlığının, şirkətlərin gəlirlərinin və əhalinin ödəmə qabiliyyətinin
artmasına gətirib çıxarmışdır;
 elmi-texniki tərəqqi istehsalın həcminin genişlənməsinə, xidmətlərin yeni
növlərinin və onların tətbiqi sferasının genişlənməsinə səbəb olmuşdur;
 ölkələrin beynəlxalq iqtisadi əlaqələrinin və BİM formalarının inkişafı;
 xidmətlərlə ticarətin inkişafında insan faktoru, ehtiyacların daim artması qanunu
özünəməxsus rol oynamışdır; insanın intellektual və fiziki imkanlarının
təkmilləşdirilməsinə, onun mədəni və sosial ehtiyaclarının təmin edilməsinə yönəldilmiş
xidmətlər sektoru genişlənmişdir.
Xidmətlərlə beynəlxalq ticarətin sürətlə artımı həmçinin əmtəə dövriyyəsi və
sərmayələr arasında qarşılıqlı əlaqənin güclənməsi, dünya bazarının qloballaşması, milli
iqtisadiyyatların “açıqlığı”nın genişlənməsi ilə əlaqədardır.
Beynəlxalq ticarətin coğrafi strukturu ərazi və ya təşkilati əlamətlərinə görə
formalaşdırılmış ayrı-ayrı ölkələr və ya onların qrupları arasında əmtəə və xidmət
axınları bölgüsünü əks etdirir.
Beynəlxalq ticarətin ərazi axınlarında əhəmiyyətli dəyişikliklər baş vermişdir. Belə
ki, Şimali Amerika, Latın Amerikası, Mərkəzi və Şərqi Avropa, Afrika ölkələrinin
dünya əmtəə ixracında payı azalmışdır. Bunun əksinə olaraq, Qərbi Avropa, Orta Şərq
və Asiya ölkələrinin dünya ixracında malik olduqları pay artmışdır. İdxalda da təxminən
eyni meyllər müşahidə edilmişdir.

21
 Xidmətlərlə dünya ticarətinin ölkələr üzrə bölgüsündə sənayecə inkişaf etmiş
ölkələr üstünlük təşkil edir. Xidmətlərin regional baxımdan əsas ixracatçıları isə Avropa
Birliyi, ABŞ, Yaponiya, Çin və Hindistandır. İdxal üzrə ilk beşliyə isə ABŞ, Almaniya,
Yaponiya, Böyük Britaniya və Fransa daxildir.
Beynəlxalq ticarətdə aparıcı mövqeyə malik inkişaf etmiş dünyanın üç mərkəzi:
ABŞ, Avropa Birliyi və Yaponiya. Onların payına ixracının və idxalının təxminən 60%-i
düşür.
Dünya əmtəə dövriyyəsinin təxminən yarısı isə “böyük yeddilik” ölkələrinin (ABŞ,
Kanada, Yaponiya, Fransa, Böyük Britaniya, Almaniya, İtaliya) nəzarətindədir.
Müsir mərhələdə beynəlxalq ticarətin əmtəə strukturunda da müəyyən
xüsusiyyətlər müşahidə edilir.
Beynəlxalq ticarətin əmtəə strukturu bir neçə meyllə xarakterizə edilə bilər.
Birincisi, beynəlxalq əmtəə dövriyyəsinə cəlb edilən əmtəə axınları diversifikasiya
olunur. Almaniya ixrac nomenklaturasında bu gün 180, ABŞ, Böyük Britaniya və
Fransanın 175, Yaponiyanın 160 mal mövqeyi mövcüddur. Bu, dünya bazarlarına
çıxarılan məhsulların sürətlə təzələndiyini göstərir. Hər 5 il müddətində maşın və
cihazqayırma sənayesi məhsulların təxminən 60%-i təzələnir.
İkincisi, elmi-texniki tərəqqinin təsiri nəticəsində beynəlxalq ticarətdə emaledici və
kimya sənayesi məhsullarının payı yüksəlir.2007-ci ildə emaledici sənayenin həcmi
7,5% artmışdır. Ümumiyyətlə, 2007-ci ildə dünya ixracının 47,8%-i emaledici sənayenin
payına düşüb və 2000-ci ildə bu göstərici 45,3% olmuşdur. Bu məhsullar dünya
bazarlarında əsas ixracatçı və idxalatçılar kimi sənayecə inkişaf etmiş ölkələr çıxış
edirlər.
Üçüncüsü, xammal və yanacaq ticarətin dünya əmtəə dövriyyəsində payı getdikcə
azalır ki, bu da sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin maddi istehsalında xammal əmtəələrinin
rolunun azalması və xammalın dünya qiymətlərinin aşağı düşməsi ilə əlaqədardır.

22
 Dördüncüsü, dünya ticarətində ərzaq məhsullarının da xüsusi çəkisi azalır. 2000-ci
ildə ərzaq məhsullarının cəmi əmtəə ixracında payı 6,9%-ni, təşkil etdiyi halda, 2007-ci
ildə 6,7%-ni təşkil etmişdir. Bu aqrar sektorun bütün qrup ölkələrin daxili istehsalında
payının aşağı düşdüyünü, kənd təsərrüfatı məhsullarının emal səviyyəsinin artdığını və
qiymətlərin aşağı düşdüyünü göstərir.
Beşincisi, 1970-ci illərin dünya iqtisadi böhranından sonra toxuculuq və hazır
paltar məhsulların dünya ixracında payının artımı meyli müşahidə edilməkdədir.
Həmçinin xidmətlərlə beynəlxalq ticarət getdikcə əmtəələrlə ticarətə daha çox təsir
göstərir. Məsələn, əmtəənin xaricə göndərilməsi üçün bazarın təhlilindən tutmuş
əmtəənin nəqlinə qədər çox xidmətlərdən istifadə edilir.

Beynəlxalq ticarət dedikdə beynəlxalq əmtəə-pul münasibətləri dairəsi nəzərdə

tutulur.Burada ayrı-ayrı ölkələrin alıcıları ilə satıcıları arasında olan xüsusi mübadilə
forması öz əksini tapır.Beynəlxalq əmtəə ticarəti əsasən ümumi əmtəə dövriyyəsi;əmtəə
dövriyyəsinin quruluşu;dövriyyənin coğrafi quruluşu göstəriciləri ilə səciyyələnir.Hər
bir ölkənin xarici ticarət dövriyyəsi ixrac və idxalın dəyərinin cəmindən
ibarətdir.Məntiqi baxımdan dünya miqyasında ixracın həcmi idxalın həcminə bərabər
olmalıdır.
Beləliklə,beynəlxalq ticarətin dinamikası dedikdə,ilk növbədə onun fiziki həcmini və
dəyər göstəricisi ilə artımı nəzərdə tutulur.XX əsrin ikinci yarısından beynəlxalq ticarət
dünya iqtisaduyyatının ən dinamik inkişaf edən sahəsinə çevrilmişdir.Beynəlxalq
ticarətin inkişaf sürəti dünya iqtisadiyyatının artım sürətini əsaslı sürətdə qabaqlayır.
Beynəlxalq ticarətin sabit artımına aşağıdakı amillər təsir edir:
1.Beynəlxalq əmək bölgüsünün və istehsalın beynəlmiləlləşdirilməsinin inkişafı
2.Dünya bazarında transmilli şirkətlərin fəaliyyətinin artması
3.Xarici kapital ixracının artması
4.Ticarət-iqtisadi inteqrasiyası prosesinin inkişafı
23
5.Bir çox məhsulların qiymətinin artırılması və s.
Dünya ticarətinin quruluşu əsasən aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:
1.maşınlar,avadanlıq,cihazlar
2.xammal məhsulları
3.ərzaq məhsulları
4.istehlak malları
Dünya ticarətinin quruluşunun açıqlanmasında qeyd etməliyik ki,son dövrlərdə,daha
doğrusu 1960-2000-ci illərdə dünya üzrə ixracın tərkibində xammal,yanacaq və ərzaq
məhsullarının xüsusi çəkisi nisbətən azalmış,hazır məhsullar və yarımfabrikatların payı
isə atrmışdır.İnkişaf etmiş ölkələrin ixracında əsas yeri hazır məhsullar və
yarımfabrikatlar tutur,(82%),yanacaq,xammal,ərzaq isə 15% təşkil edir.
Hər bir dövlətin xarici ticarət siyasətində əsas məqsəd aşağıdakılardan ibarətdir:
-ixrac vəidxalın həcminin dəyişilməsi
-xarici ticarətin quruluşunun dəyişilməsi
-ölkənin zəruri ehtiyyatlarla təmin edilmesi
-ixrac və idxal qiymətlərinin nisbətinin dəyişilməsi
Dövlətin xarici ticarət siyasəti əsasən iki istiqamətdə özünü göstərir.
1.Liberallaşma.Burada müəyyən maneçiliklərin azaldılmasıçbazarın tənzimləyici roluna
üstünlük verilməsi nəzərdə tutulur.
2.Himayədarlıq.Burada daxili bazarın xarici rəqabətdən qorunması ve xarici bazarın ələ
keçirilməsi üçün dövlətin yeritdiyi siyasət nəzərdə tutulur.Himayədarlıq bir cox hallarda
ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsindən asılı olduğu üçün diqqət mərkəzində saxlanılır.

3.Müasir şəraitdə Xarici iqtisadi siyasət bəzi xüsusiyyətləri

Dövlətlərin müasir ticarət siyasəti proteksionist və liberal siyasətlərin həm
inkişafı,həm də qarşılıqlı mübarizəsi meylləri ilə fərqlənir.Bu siyasətlərin hər bir

24
istiqaməti müəyyən dövrlərdə üstünlük təşkil etmişdir.Əgər 1950-1960-cı illərdə
liberalizm meylləri üstünlük təşkil edirdisə 1970-1980-cı illərdə “yeni”proteksionizm
dalğası dünya ticarətində özünü qabarıq göstərdi.Liberalizm meylləri 1950-60-cı illərdə
gömrük rüsümlarının kəmiyyətinin azaldılmasında öz əksini tapmışdır.1950-ci illərin
əvəlində gömrük rüsümları avropa ölkələri və ABŞ üzrə30-40%təşkil edirdisə artıq
1970-ci illərin əvəlində 7-10%-ə qədər azalmışdı və hazırda isə 3-5% arasında
dəyişir.Gömrük rüsümlarının azalması heçdə xarici ticarətin idarə edilmməsi deməkdir
deyildir.Əksinə indi bu idarə etmə daha çevik xarakter almış və proteksionist müdafiənin
yeni vasitələrinin geniş tətbiqi ilə xarakterizə olunur.Proteksionizm yeni spesifik
regional xarakter alır,beləki1970 –ci ildə Lomey razılaşması əsasında Afrikanın,Karib
hövzəsini və Sakit okeanin 60 dan çox inkişaf etməkdə olan ölkələri ilə Avropa İttifaqı
arasında bağlanmış müqavilə faktiki olaraq inkişaf etməkdə olan ölkələrə güzəştli vergi
tariflərini qalan ölkələrə qarşı tətbiq etməyi nəzərdə tutur.Qlobal səviyyədə
proteksionizmin yeni qaydaları tətbiq olunur,beləki həmin qaydalara görə əgər idxalçı
ölkənin milli sənayesi idxaladan ziyan çəkərsə onda bir tərəfli qaydada gömrük
rüsümarını artıra bilər.Gömrük tarifləri əvəzində qeyritarif vasitələri –texniki,ekoloji
standartlar və tələblər daha geniş tətbiq olunmaqdadır. Proteksionist siyasətin belə
inkişafı liberalizmin daha üstün inkişafı ilə müşayət olunurdu.Proteksionizm və
liberalizmin birlikdə mövcudluğuna xarici ticarətdə idxalın dövlət stimullaşdırılması da
əlavə olunur.Bir sıra elm tutumlu sahələrdə fundamental tətdiqatları aparmaqdansa bir
sıra ölkələr həmin məhsulların idxalına üstünlük verirdilər.Belə həvəsləndirmə metodları
,idxal olunası məhsulların 10-20%dəyərinin dövlət yardımları ilə ödənilməsini nəzərdə
tutur.Bundan başqa inkişaf etmiş ölkələrdə ixracın stimullaşdırılması siyasəti müasir
dövrdə xarici ticarət siyasətinin ən mühüm cəhətlərindən biridir.Bu əsasən kənd
təsərüfatı məhsullarına daha çox aiddir.İnkişaf etmiş ölkələrdə ixracı həvəsləndirmək

25
məqsədi təyinatlı kreditlər və dövlət yardımları verilir ki bu da məhsulau dəyərinin 12-
20% təşkil edir.
İxtisaslaşmanın dərinləşməsinə həmçinin mənəvi aşınma və assortimentlərin tez-tez
dəyişməsi də təsir göstərir.beləki,bu ixtisaslaşmış elmi-tədqiqatın aparılmasını tələb edir.
Beynəlxalq ticarətin istiqamətlərinin təhlili göstərir ki,dünya ixracatının 60% -ni əhatə
edən inkişaf etmiş sənaye ölkələri arasında ticarət daha sürətlə artmaqdadır.İnkişaf
etməkdə olan ölkələr isə öz ixracatlarının 70%-ni inkişaf etmiş ölkələrə
edirlər.Beynəlxalq ticarətin inkişaf etimiş sənaye ölkələri zonasında təmərküzləşməsinin
başlıca səbəbi,iqtisadi güclərin dünyada qeyribərabər bölüşdürürülməsidir.Beləki
Dünyanın 3 iri ölkəsinin-ABŞ,Yaponiya və Almaniyanin payına dünya əhalisinin 9%-i
düşdüyü halda,dünya gəlirinin 50%,və dünya alıcılıq qabiliyyətinin isə 33% düşür.
4. Dövlətin xarici iqtisadi siyasəti və beynəlxalq iqtisadiyyatın inkişafina onun
təsiri
Azərbaycan iqtisadiyyatının müasir inkişaf mərhələsində onun xarici iqtisadi
siyasətinin strateji hədəfləri ilk növbədə ölkə iqtisadiyyatının müasir durumu, onun
dünya iqtisadiyyatında mövqeylərinin möhkəmlənməsi və ümumi iqtisadi inkişaf
strategiyasının reallaşdırılması fonunda formalaşıır. Hazırda dövlətin xarici iqtisadi
siyasətinin strateji istiqamətləri daha çox aşağıdakıları əhatə edir:
- xarici ticarətin ümumi dövriyyəsinin artırılması və ÜDM – da xüsusi çəkisinin
daha da yüksəldilməsi;
- idxal – ixrac balansının sağlamlaşdırılması;
- ölkənin dünya iqtisadi məkanına və bazarlarına inteqrasiyasının güclənməsi;
- xarici investisiyaların qeyri neft sektoruna istiqamətləndirilməsi;
- beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarda təmsilçiliyin güclənməsi və Beynəlxalq Ticarət
Təşkilatına üzv qəbul edilməsi;
- beynəlxalq valyuta təşkilatları ilə fəaliyyətin səmərəliliyinin artırılması;

26
 - beynəlxalq qlobal və regional iqtisadi layihələrdə təmsilçiliyin gücləndirilməsi;
- dünya bazarlarında enerji daşıyıcıları ixrac edən ölkə kimi təmsil olunmaq;
- xarici ölkənin iqtisadiyyatına investisiya qoyuluşu və kreditlərin yerləşdirilməsi;
- xarici ölkələrdə istehsal və xidmət müəssisələrinin yaradılması və sair.
Eyni zamanda xarici ticarət siyasətinin prioritet istiqamətləri kimi aşağıdakıları
nəzərə almaq son dərəcə vacibdir:
- xarici ticarət münasibətlərinin uzunmüddətli perespektivə istiqamətlənməsi;
- daxili bazarın qorunması və iqtisadiyyatın real sektorunun inkişafının
stimullaşdırılması;
- ölkədə istehsal olunan məhsullarının dünya bazarlarına çıxarılmasına kömək
edilməsi, yəni ixracatın stimullaşdırılması;
- xarici bazarlarda ölkə istehsalçılarının mənafelərinin qorunması;
- ixracatın strukturunun keyfiyyətinin artırılması;
- daxili bazarların tənzimlənməsi;
- idxalın tənzimlənməsi məqsədi ilə səmərəli gömrük və vergi sisteminin tətbiqi;
- xarici ticarət balansına nail olunması;
- tədiyyə balansının tənzimlənməsi və s.
Bu və digər istiqamətləri özündə əks etdirən xarici ticarət siyasəti o vaxt effektli
ola bilər ki, onun işlək, çevik və milli maraqları təmin edən tənzimləmə mexanizmləri
olsun.
Azərbaycanın dünya təsərrüfatına inteqrasiyasına vacib problemlərindən biri də
xarici ticarət balansının, idxal vəə ixracatın strukturunun sağlamlaşdırılmasıdır.
Ümumiyyətlə son illərdə, xüsusiylə 2003–2005–ci illərdən sonra Azərbaycan
iqtisadiyyatının uğurlu sahələrindən biri də xarici ticarət fəaliyyəti olmuşdur.
Artıq məlumdur ki, Azərbaycanın mövcüd iqtisadi potensialı bu problemləri həll
etmək imkanlarına malikdir, xüsusilə dünya bazarlarına qeyri neft əmtəələri ilə çıxış

27
imkanları daha da genişləndirilməli, bu sahədə dövlət dəstəyi və tənzimlənməsi daha
güclü olmalıdır. Doğrudur bu sahədə son illərdə, xüsusilə də 2010-ci ildə nəzərə
çarpacaq işlər görülmüşdür. Xüsusilə idxal ixrac əməliyyatlarında “ bir pəncərə ”
prinsiplərinin tətbiqinə başlanması olduqca tədqirə layiqdir. İdxal – ixrac
əməliyyatlarına “ bir pəncərə ” sisteminin tətbiqi və digər gömrük proseduralarının
sadələşdirilməsi, vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi nəticəsində ölkədə xarici iqtisadi
fəaliyyətin sürətlə artması, idxal – ixracatın strukturunun xeyli genişlənməsi müşahidə
olunur. Nəticədə idxalın və ixracatın strukturunun məqsədyönlü şəkildə dəyişməsi, ölkə
sahibkarlarının xarici bazarlara çıxış imkanlarının artırılmasına nail olunmuş və artıq
Azərbaycan sahibkarlarının 27 Avropa ölkəsi və ABŞ bazarlarına rüsumsuz və ya çox
aşağı görük vergiləri ilə ixrac imkanları yaranmışdır. Bütün bunlar isə dünya bazarlarına
Azərbaycanın qeyri neft əmtəələrinin çıxarılması sahəsində ardıcıl fəaliyyəti üçün əlavə
tədbirlərin görülməsi imkanlarının daha da yaxınlaşdırır. Bu sahədə qarşıda duran əsas
məsələlərdən biri ayrı – ayrı ölkələrdə iqtisadi əlaqələri genişləndirməklə bərabər dünya
iqtisadi məkanında xüsusi nüfuza malik olan beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələri
genişləndirmək və onlarda təmsil olunmaqdır.
Xüsusilə nüfuzlu beynəlxalq təşkilat və maliyyə qurumlarında təmsil olunmaq və
iştirak etmək strateji hədəf olmalıdır. Bu prosesin sürətləndirilməsi ölkəmizin xarici
ticarət əlaqələrinin genişlənməsi ilə bərabər eyni zamanda həm xarici, həm də daxili
bazarlarda istehsalçıların rəqabətqabiliyyətlik imkanlarının güclənməsinə, ETT və yeni
texnologiyanın istehsala tətbiqinin stimullaşdırılmasına, istehsal edilən əmtəə
məhsullarının dünya standartlarına uyğunlaşdırılması və inkişafına güclü təsir göstərə
bilər.
Xüsusi əhəmiyyət kəsb edə biləcək məsələlərdən biri də ölkəmizdə azad iqtisadi
zonaların yaradılmasıdır. Bu barədə dövlətin müvafiq proqramları mövcuddur, ardıcıl

28
danışıqlar aparılır və müvafiq hazırlıq işləri görülür. Burada da daha sürətli işlərin
görülməsi və bu prosesin həyata keçirilməsi vaxtı çatmışdır.
Ölkədə investisiya mühutinin yaxşılaşdırılması, ölkə iqtisadiyyatına yönəldilən
xarici investisiyaların tənzimlənməsi sahəsində dövlət siyasətinin davam etdirilməsi ilə
bərabər ölkə daxili investisiya vəsaitlərinin dünya bazarlarına çıxarılması da ölkənin
iqtisadi imkanları daxilindədir.
Bununla bərabər son illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün prioritet hesab edilən
xarici iqtisadi münasibətlərin digər istiqamətlərini də qeyd etmək lazımdır.
Strateji nöqteyi nəzərdən beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin müasir qloballaşan
dünya təsərrüfatı sistemində bir neçə əsas istiqamətlərini qeyd etmək olar ki, bunlarda
eyni zamanda Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün olduqca aktualdır. Bu istiqamətləri
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1. Beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıq, maliyyə, bank və ixtisaslaşmış qurumlarla
əlaqələrin gücləndirilməsi və onlarda təmsilçilik;
2. İnkişaf etmiş ölkələrlə əməkdaşlığa üstünlük verilməsi;
3. Azad ticarət zonalarının yaradılması;
4. Regionların və birbaşa iqtisadi əlaqələrin inkişaf etdirilməsi və s.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sahəsində milli iqtisadiyyatın qarşısında duran
əsas məsələlərdən biri də prioritetlərin müəyyənləşdirilməsidir. Burada xüsusi
əhəmiyyət kəsb edən sahələrdən biri xarici ticarət əlaqələridir.

Ссылки
Текущий документ не содержит источников.

29
 səviyyəli bir çox ölkəni BƏB-də inteqrasiyanı müxtəlif ierarxiyalı
səviyyələrinə cəlb etmək olar.
Yuxarıda qeyd olunanlar nəzərdə tuturki xarici iqtisadi siyasətə tam muxtar
(müstəqil) məfhum kimi baxmaq məqsədə uyğundur, çünki müasir dövrdə təkcə
ölkələr arası qarşidurma deyil, xarici təsir amilinə çevrilən ictimai dəyişikliklərə
səbəb olan amillərin, ocaqların, vasitələrin qarşıdurması mühümdür.
Bu planda G.P.Babinin tam hüqüqlu fikri təqdim olunur ki, xarici
iqtisadi siyasət- bu , dünya bazarında müəyyən imtiyazlı ölkənin iqtisadiyyatın
əldə edilməsinə yönəlmiş, və daxili bazarın xarici malların rəqabətindən
müdafiəsinə yönəlmiş tədbirlər sistemidir. Belə nəticə çıxırki bu, dövlətin xarici,
daxili və iqtisadi siyasətinin mühüm həlqəsidir. Xarici iqtisadi siyasətin məzmunu
ölkənin ictimai quruluşunun təbiəti, milli təsərrüfatin müvafiq vəzifələri, eləcədə
xarici amillərin yekunu ilə şərtlənir. Xarici iqtisadi siyasətin ölkənin xarici və
daxili siyasıti ilə təbii qarşılıqlı əlaqəsi dönya təsərrüfatının mürəkkəb kordinat
sistemində milli iqtisadiyatla inkişaf edən qarşılıqlı fəaliyyətin tərkibində
tamamlanır. Dünya təsərrüfat əlaqələrində tendensiya modifikasiyasının növbəti
şəbəkəsini müəyyənləşdirir: milli iqtisadiyyat beynəlmiləlləşmiş istehsal
həlqələrinin tərkib hissəsinə çevrilərək və şəbəkənin məcmu elementlərinə təsir
göstərərək cəlb olunur.
Iqtisadiyyatın beynəlmilləşməsi dünyanın siyasi xəritəsini prinsipcə
dəyişir, şəxsi milli maraqlarla yeni iqtisadi sərhədləri, strateji məqsədli areallar
və inteqrasiya hadissələrinin sxemini yaradır. Sözsüz, belə bölgü mürəkkəb
piramidaya səbəb olurki bu bölgüdə dünya təsərrüfatının informasiya və malliyə
kredit strukturları xüsusən seçilir. Belə arenada xarici dunya ilə qarşılıqlı
fəaliyyətin üsül və qaydaları, normalarının böyük arsenalı, bu ehtiyatların hərbi,
bəzəndə diplomatik metodların iştirakı olmadan ustalıqla tətbiqi fəaliyyət

30
göstərir. Əsas xarici iqtisadi siyasətə xidmət edən dövlət tədbirləri kompleksi
növbəti məqsədlərin nail olunmasına, çatdırma üçün şəraitin yaradılmasına və
dünya bazarlarında milli istehsal həllqələrinin fəaliyətinə kömək edir ;
- ticarət bloklarına, ayrı ayrı ölkə və təşkilatlara, həmçinin beynəlxalq maliyyə
təşkilatlarıyla qarşılıqlı əlaqələrn tənzimlənməsinə kömək edən valyuta – maliyyə
platforması, kreditor və debitor ölkələrə münasıbətda səmərəli ticarət rejimlərinin
formalaşması vasitasilə milli subyektlərin əlverişli şəraitlə təmin olunması;
- ölkələrin xarici iqtisadi maraqlarının müdafiəsinin təmini;
Baxmayaraqki iqtisadi təbiətdə möcüzənin çox mənzərələliyi (yapon,
alman və.s) , dəyərlərin istiqamətlənmə şkalası , xarici iqtisadi siyasətdə bu vəya
digər vasitənin fəaliyyət göstərməsi baş verir əldə edilmiş nəticələrin
tranformasiya yolu milli xüsüsiyətlərin siyasətin ümumi qəbul edilmiş elementləri
və onların realizəsi mexanizmləri ilə əlaqələndirilməsinə imkan verir.
Xarici iqtisadi siyasətin mahiyyəti. Onun predmeti və metodları.
İqtisadi siyasətin əsas istiqamətləri xarici iqtisadi fəaliyyətin məcmusunu
tənzimləyir: mal və xidmətin beynəlxalq qarişiğı, maddi, əmək, pul, və
intelektual resurslar. Onun tərkib hissəsi xarici ticarət siyasəti, istehsal və elmi
texniki əməkdaşliq sahəsində siyasət, valyuta kredit siyasəti , xarici investisyalar
sahəsində siyasət , texnologiya və.s ötürülməsində siyasət
Dövlətin xarici iqtisadi siyasətin hazırlanması müəyyən baza tələb edir: - iqtisadi
institutıarın müvafiq sistemi.
- Dövlətin milli xüsusiyətlərini nəzərə alan xarici iqtisadi siyasətin formalaşması
üçün nəzəri baza.
- Lobbiçilik spərini təmin edən cəmiyyətin demokratikləşməsini zəruri səviyyəsi.
- Iqtisadiyyada bu vəya digər lider həllqələri təmin edə bilməyən milli bazar
strukturunun geniş şəbəkisinin formalaşması

31
 Hamıya məlum olduğu kimi xarici iqtisadi siyasət iki funksiyanı ,
müdafiə və təcavüzkar funksiyanı yerinə yetirir. Funksiyaların belə bölgüsünə
onlardan hər birinin geniş şərhi daxildir. Xüsusi ilə ABŞ , Çin kimi belə
ölkələrin təcavüzkar siyasətinin sırasına nüfüz sferasının təmini üzrə
eksponsiyonist mearlar daxildir. Digər ölkələrə münasibətdə
“təcavüzkar”siyasət sülh və mehriban qonşuluq prinsiplərinin həyata
keçirilməsi tədbirləri sırasına əməkdaşliq formalarının artirılması deməkdir.
Ehtimalki iqtisadiyyatın bu vəya digər dəyişdirilmiş modelinin seçilməsi xarici
iqtisadi siyasətin bu vəya digər element ehtiyatında qurulub , lakin fərq bu
elementlərin kəmiyyətinin seçimində və liderlik strateqiyasının
uyğunlaşdirilmasında (işçi qüvvəsinin yüksək faizi , istehsalda məşğul, yeni
texnologiyanin aparıcı rolu- “high trust societies ”) , yetkinləşmiş inkişafında (low
trust societies) müəyyən olunur. Çin əhalisinin 2/3- i kəndə yaşayır , işçi
qüvvəsinin , istehsal əməliyyatlarında məşğul olanların sayı böyük deyil. Əsas
dayaq uyğun primitiv istehsala cəlb olunmuş qərb texnologiyası və qarişiq tipli
keçid iqtisadiyyatlı cəmiyyətin yeniləşdirilməsidir. (təbii resursların tıtbiqinə
üstünlük və təbii rentaların aradan qaldırılması). Problem ölkənin stabilliyini
təmin edən iqtisadi siyasətin dəyişdirilməsi modelinin seçimindədir ,
beləkiistənilən dəyişmə ölkələr arasında qarşılıqlı əlaqələr sistemində dəyişikliyə
gətirir.
Strategiyanın birinci variantı ABŞ, Yaponiya və Qərbi Avropanın beynəlxalq
rəqabət mərkəzləri üçün xarakterikdir. Bütövlükdə hər 3 mərkəzə liberal sənaye
iqtisadiyati xasdır, lakin qlobal konteksdə ölkələrin xarici iqtisadi siyasəti onların
iqtisadiyati üçün “tepliçnıx” şəraitin yaradılmasına yönəlib. ABŞ-la beynəlxalq
əməkdaşliq formalarının qurulmasi təcrubəsində hazirki strateqiya açiq aşkar
meydana çıxır. Qeyd etmək lazımdırki , Amerika tərəfdaşliğı daha zəif ölkələrlə

32
əməkdaşliq praktikasına əsaslanır. ABŞ-ın xarici iqtisadi siyasətində həmin fakt
da öz əksini tapmamişdiki 2-ci dünya muharibəsindən sonra Yaponiya və
Almaniya ilə qarşılıqlı fəaliyyət üstünlük mövqeyində həyata keçirildi ..
Strateqiyanın ikinci variyantı 2 ali dövlətin qarşılıqlı fəaliyyət çərçivəsində
hansısa qüvvələr balansının pozulmasi ilə müəyyən edilir. Ittifaqın süqutu,
həmçinin dövrü gözləmələr böhranı keçmiş SSRİ-n, Mərkəzi, Orta və Cənub Şərqi
Asiya ərazisində eksponsiyanın qeyri hərbi metodlarının aktivləşdirilməsi və bir
sıra ölkələrin yüksək iqtisadi inkişaf tempinə səbəb oldu. Bu ölkələrin
iqtisadiyyatının intensiv inkişafı yeni keyfiyyət formasında
– hər bir ölkənin tələbatı artıran malların ixracını artırmaq üçün imkan tapdığı hər
məkanda əhəmiyyətli dərəcədə tutumlu bazarın artmasındadır. Bu idxala kömək
etdi və stimullaşdırdı. Hazirki situasiya göstərirki ölkələr öz tələbatınkifayyət
qədər yüksək səvviyədə gizlədə bilmirsə, istehsal o qədərdə xarici bazarın
xidmətinə yönəlir – tərəfdaş ölkələrin iqtisadiyyata qarşılıqlı əlavələri baş verdi.

Mövzu 3. Beynəlxalq iqtisadiyyat sistemində kapital ixraci

1. Kаpitаl ixracının mаhiyyəti.
2. Kapitalin ixracinin formalari
3. Каpitаl ixracının əsas səbəbləri
4. Kapital ixracinin müasir xüsusiyyətləri
5. Xarici investisiyaların dövlət tərəfindən tənzimlənməsi.
1. Kаpitаl ixracının mаhiyyəti.

Kapital ixracı beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin əsas formasıdır. Kapitalın beynəlxalq

hərəkətinin mahiyyətinin izah edilməsinə iki yanaşma mövcuddur.Bir qrup iqtisadçılar
üçün kapitalın beynəlxalq hərəkəti istehsalın bir amilinin bir ölkədən digərinə

33
hərəkətindən ibarətdir ki,bununda əsasında ölkələrdə tarixən yarnmış iqsadi,texnoloji və
maliyyə ehtiyatlarının müxtəlif səviyyələrdə mövcud olmasıdır.
Digər qrup iqtisadçılar,xüsusəndə marksist-leninçi siyasi iqtisadın nümayəndələrinin
fikrincə isə kapitalın beynəlxalq hərəkəti,kapitalın hər hansı bir ölkədə sistematik olaraq
daha yüksək gəlir əldə etmək məqsədilə tətbiqi deməkdir.Real iqtisadi məzmununa görə
kapitalın beynəlxalq hərəkəti dünya iqtisaadiyyatının fəaliyyət göstərməsinin,bütün
növdən olan beynəlxalq təsərrüfat əlaqələrinin inkişafıni və şəraitini
müəyyənləşdirir.Bəzi hallarda kapitalın beynəlxalq hərəkətinə ,onun hər hansı dövlət
sərhədlərini aşması mövqeyindən yanaşılır ki ,bu da kapitalın beynəlxalq hərəkətinin
təcrübəsi nöqteyi-nəzərdən qismən özünü doğruldur.Hazırda kapitalın beynəlxalq
hərəkəti bir başa xarici investitsiyalar kimi nəzərdən keçirilir və əksər hallarda bu
kapitalın hansısa ölkədən gəlir əldə etmək məqsədilə gəlməsinə əsaslanmır.
Xarici ölkələrə kapital ixracı və ölkələr arasında onun fəal hərəkəti müasir dünya
təsərrüfatının ən əlamətdar cəhətlərindən biri olub beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə geniş
yol açır. Kapital ixracı əmtəə ixracını daha da tamamlayaraq beynəlxalq iqtisadi
münasibətlər sistemində həlledici rola malik olur. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf
Təşkilatının (İƏİT) məlumatlarına görə 1983-cü ildən sonra birbaşa xarici investisiyaların
orta illik artımı sürəti 34 % olmuş və dünya ticarətinin artım sürətindən 5 dəfə yüksək
olmuşdur. 2009-cu ilin əvvəlinə olan məlumata görə birbaşa investisiyaların artım tempi
37 %-ə çatmışdır.
Kapital ixracı dedikdə, ölkədən kapitalın bir hissəsinin daxili dövriyyədən götürülüb
əmtəə və pul formasında başqa ölkədə yerləşdirilməsi prosesi nəzərdə tutulur. Əvvəllər
kapital ixracı sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin kiçik bir hissəsi tərəfindən həyata
keçirilirdi. Dünya təsərrüfatının inkişafı bu prosesin çərçivəsini genişlədirdi. Kapital ixracı
müvəffəqiyyətlə, dinamik inkişaf edən hər bir hansı iqtisadiyyatın funksiyasına çevrilir.

34
Kapital həm aparıcı sənaye ölkələri, həm orta səviyyədə inkişaf etmiş ölkələr, həm də
inkişaf etməkdə olan, xüsusilə də «yeni sənaye ölkələri» ixrac edirlər.
Kapitalın beynəlxalq hərəkəti ölkələr arasında kapitalın qarşılıqlı hərəkətidir. Hər bir
ölkə öz növbəsində kapital idxal və ixrac edir. Nəticədə qarşılıqlı investisiya əməliyyatları
baş verir.
2. Kapitalin ixracinin formalari
Dünya təsərrüfatında kapitalın hərəkətinin subyektləri və mənbəyi kimi xüsusi
kommersiya strukturları, dövlət təşkilatları, beynəlxalq iqtisadi və maliyyə təşkilatları çıxış
edirlər.
Ümumi şəkildə kapital ixracı əsasən aşağıdakı formalarda həyata keçirilir:
- sənaye, ticarət və başqa müəssisələrə qoyulan birbaşa investisiyalar;
- portfel investisiyaları (xarici istiqrazların, səhmlərin, qiymətli kağızların alınması);
- borc kapitalı formasında sənaye və ticarət şirkətlərinə, bankları və digər maliyyə
qurumlarına verilən orta müddətli və uzunmüddətli kreditlər (və ya istiqrazlar);
- iqtisadi kömək: əvəzsiz və güzəştli kreditlər (faizsiz, aşağı faizli) formada.
Dünya təcrübəsində kapitalın hərəkəti ilə xarici investisiyalar məvhumu arasında
aydın şəkildə fərq qoyulur.
Kapitalın hərəkətinə daxildir: xarici tərəfdaşlarla aparılan əməliyyatlar üzrə
tədiyyələr, istiqrazların verilməsi(5 ildən çox olmayan müddətə), yalnız kapitalı yaymaq
məqsədilə xarici kompaniyaların səhmlərinin, istiqarzlarının və digər qiymətli kağızların
əldə edilməsi, qiymətli kağızlar portfelinin diversifikasiyası və i.a.
Xarici investisiyalar dedikdə kapitalın elə hərəkəti başa düşülür ki, investisiyanı
qəbul edən ölkədə kompaniyanın, idarəetməyə nəzarətinin və iştirakının təmin edilməsi
məqsədini daşısın.
Birbaşa invesitisiyalara elə kapital qoyuluşları aiddir ki, kapital qoyulan obyektin
idarə edilməsində iştirak etmək imkanını vermiş olsun.

35
 Birbaşa investisiyaların əsas formaları aşağıdakılardır:
Xaricdə müəssisələrin, o cümlədən qız kompaniyalarının və ya filialların
yaradılması; müqavilə əsasında birgə müəssisələrin yaradılması; təbii resursların birgə
işlənməsi; kapital qoyulan ölkənin müəssisələrinin alınması və ya özəlləşdirilməsi.
Birbaşa investisiyalar beynəlxalq şirkətlərin dünya bazarında hökmranlığının
əsasını təşkil edir. Bu investisiyalar həmin şirkətlərin tam şəkildə xarici müəssisələrədə
sabit olmasını, yaxud da səhmdar kapitalının, investorun həqiqi nəzarətini təmin edən
hissəsinə malik olmasını təmin edir. Bir qayda olaraq bu zaman kompaniyanın səhmdar
kapitalının ən azı 25%-i xarici investorun payına düşür.
Birbaşa investisiyalar sahəsində aparıcı ölkələr əsasən sənaye cəhətdən inkişaf etmiş
ölkələrdir. Onlar illik birbaşa investisiya axınlarının təqribən 4/5-ə malik olmaqla kapitalın
ən iri idxalatçıları və ixracatçıları hesab edilirlər.
1990-cı ildə birbaşa xarici investisiya axınları 200 mlrd. dolları təşkil etməklə rekord
səviyyəyə daxildi. Bunun ardınça baş verən azalma yeni artımla əvəz olundu. Dünya üzrə
birbaşa xarici investisiyaların həcmi 2005-ci ildə 615 mlrd. dollaradək artdı və onların
ümumi məbləği 3,0 trln. dollara çatdı.
Portfel investisiyalar-səhmlər, istiqrazlar, digər kapital qoyuluşu formalarıdır ki,
xarici müəssisənin fəaliyyəti üzərində bilavasitə nəzarət etməyə imkan vermir. İnvestorlar
yalnız qiymətli kağızlar haqqında müəyyən edilmiş qaydalara uyğun olaraq mənfəət əldə
edə bilirlər.
Portfel investisiyaları nəhəng şirkətlər, mərkəzi (dövlət) və xüsusi banklar
tərəfindən buraxılan istiqrazların maliyyələşdirilməsi üçün xarici kapitalın mühüm cəlb
edilmə mənbəyidir. Xarici portfel investisiyaların həyata keçirilməsində adətən iri
investisiya bankları vasitəçi kimi çıxış edirlər. Portfel investisiyaları şirkətin səhmdar
kapitalların 10%-dən cox olmamalıdır.

36
 Ayrı-ayrı ölkələrdə istiqrazlar üzrə ödənilən faiz dərəcələrinin normasında olan
fərqlər portfel investiyalarının hərəkətinə əhəmiyyətli təsir göstərir.
Müharibədən sonrakı dövrdə kapital ixracının strukturunda dünya təsərrüfatının
inkişaf xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən mühüm dəyişikliklər baş verdi. Bunlardan ən
əsası beynəlxalq kreditləri 70-ci 80-ci illərdə çox böyük artımı və dünya maliyyə-kredit
kapitalının yaranması hesab olunur. Bu proseslərin təsiri altında borc kapitalının rolu
kəskin şəkildə artdı.
60-cı illərdə beynəlxalq borc kapitalı bazarı üçün qısamüddətli əməliyyatlar
səciyyəvi idi. 70-ci 80-ci illərdə orta və uzunmüddətli kreditlərdən əsas kapitalın
tamamlanması, səhmlərin alınması, filialların təsis edilməsi, tikinti və xarici
investisiyaların yenidən təşkili üzrə əməliyyatların kreditləşdirilməsi və
maliyyələşdirilməsi üçün istifadə edilir. Əsas borc alanlar birinci növbədə beynəlxalq
şirkətlərdir.
1995-ci ildə beynəlxalq kapital bazarlarında kreditləşdirmənin həcmi sahəsində
yeni rekord əldə edildi.
İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (İƏİT) məlumatlarına görə müddətsiz
və müddətli alınma üzrə bütün növdən olan müqavilələr 388 mlrd. dollara qədər artmışdır
(1994-cü ildə 258 mlrd.). Maliyyələşdirmənin ümumi həcmində sindikatlaşdırılmış
kreditlərin xüsusi çəkisi 29%-ə çatmışdır ki, bu da onun mühüm beynəlxalq maliyyə
vasitəsinə çevrilməsini göstərir.
80-95-ci illərdə borc kapitalının layihə maliyyələşdirmə forması, yəni konkret
sənaye obyektlərinə iri həcmli kreditlərin verilməsindən fəal surətdə istifadə edilməyə
başlandı. Bu proses hazırda da davam edir. Qeyd edək ki, borc kapitalı vasitəsilə
maliyyələşmə bir növ birbaşa investisiyalara oxşardır.
Kapitalın protfel investisiyaları və borc formasında ixracı dünya təsərrüfatına ikili
təsir göstərir. Bir tərəfdən, kapitalın beyənlxalq təkrar istehsalı təmin edilir. Onun

37
beynəlmiləlləşməsi və maliyyə bazarının inteqarsiyası nəticəsində beynəlxalq iqtisadi
əlaqələrin mexanizminin səmərəliliyi yüksəlir. Digər tərəfindən, nəzarətsiz kapital axınları
ölkələrin tədiyyə balansında tarazlığın pozulmasına səbəb olur və valyuta kurslarının ciddi
şəkildə dəyişilməsinə gətirib çıxarır. Öz növbəsində xeyli həcmdə kapital idxal edilməsi
milli kapitalın sıxışdırılıb aradan çıxarılması ilə nəticələnə bilər.
İqtisadi kömək əsasən sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən qaytarmamaq, eləc
də güzəştli kreditlər şəkildə həyata keçirilir. Dünya ölkələrinə köməkdə Yaponiya birinci, ABŞ
ikinci yerdə dayanır. ABŞ 1994-cü ildə 13 mlrd. dollar pul buraxmışdır. Bu cür yardım şəklind
kredit alan ölkələrin siyahısında birinci yerdə İsrail (3 mlrd. dollar), ikinci yerdə isə Misir (2,
mlrd. dollar) dayanır. Köməyin 65%-i qaytarmamaq şərtilə, 35%-i isə güzəştli kreditlər kim
göstərilmişdir.
3. Каpitаl ixracının əsas səbəbləri.
Kapital ixracının əsas səbəbi-ilkin şərti ölkədə kapital artıqlığı imkanı ilə izah
olunur. Dünya təsərrüfatı sistemində kapital ixracının baş verməsinin bir çox səbəbləri və
amilləri vardır.
Yüksək mənfəət əldə etmək məqsədi ilə kapital ixracının əsas səbəbləri sırasına
aşağıdakılar aiddir:
1. Ölkədə kapital artıqlığı imkanları;
2. Dünya təsərrüfatının müxtəlif həlqələrində kapitala tələb və təklifin üst-üstə
düşməməsi;
3. Yerli bazarın inhisarlaşması imkanının mövcudluğu;
4. Kapital ixrac edilən ölkələrdə xammal və iş qüvvəsinin ucuz olması;
5. Ölkələrdə investisiya üçün sabit siyasi vəziyyətin və əlverişli şəraitin olması;
6. Xarici ticarətdə ayrı-ayrı bazarların müqayisəli üstünlük pinsipi.
Bunlarla yanaşı kapital ixracına təsir edən amillər də mövcuddur. Bunlardan
aşağıdakıları qeyd etmək olar:

38
 1. Milli iqtisadiyyatlar arasında qarşılıqlı əlaqə və asılılığın artması. İstehsalın
beynəlmiləlləşməsi;
2. Beynəlxalq sənaye şirkətlərinin yaranması;
3. Kapitalın bir qisminin iqtisadi artımın sürətini yüksəltmək, sənayenin qabaqcıl
sahələrini inkişaf etdirmək, məşğulluq səviyyəsinə kömək etməyə və s. barədə
inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi siyasəti.
4. Xarici kapitalın köməkliyi ilə inkişaf etməkdə olan ölkələrin öz iqtisadiyyatlarını
dirçəltmək marağı;
5. Ekoloji amillər (inkişaf etmiş ölkələrdə ekoloji vəziyyətin pislənməsi üzündən
beynəlxalq şirkətlər kapitalı inkişaf etməkdə olan ölkələrə yeridir).
6. Beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının rolu.
4. Kapital ixracinin müasir xüsusiyyətləri.
Ərazi-coğrafi nöqteyi-nəzərdən kapital ixracının ən çox təsadüf edilən axınları
sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin payına düşür. Kapitalın fəal surətdə hərəkəti də bu
ölkələrin arasında baş verir.
Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr dairəsində kapitalın hərəktini bir neçə
səviyyədə nəzərdən keçirmək lazımdır: 1. «Triada» ölkələri arasında: ABŞ-Qərbi Avropa-
Yaponiya. Avropa-Amerika ticarət-sənaye palatasının məlumatlarına görə, ABŞ və
Avropanın qarşılıqlı investisiyaları 1995-ci ildə. 776 mlrd. dollara, 1994-cü ildə -500
mlrd. dollar, 2007-ci ildə isə 975 mlrd. dollara çatmışdır. Avropa investisiyaları ABŞ-da iş
yerlərinin 12,5%-ni təmin etməklə əsasən istehsal sahəsində cəmlənmişdir. 2. Sənaye
cəhətdən inkişaf etmiş ayrı-ayrı ölkələr arasında. 3. Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş
ölkələrin sahələri arasında.
Kapitalın hərəkətinin subyektləri nöqteyi-nəzərdən onun makro və mikrosəviyyəsi
fərqləndirilir. Makrosəviyyə-kapitalın dövlətlər arasında hərəkətidir. Bu, statistik olaraq

39
ölkənin tədiyyə balansında öz əksini tapır. Mikrosəviyyə-beynəlxalq kompaniyaların
daxilində kampitalın şirkətdaxili kanallar, üzrə hərəkətidir.
Müharibədən sonrakı dövrdən indiyədək kapitalın hərəkətinin ən intensiv xarakter
daşıdığı region Qərbi Avropa hesab olunur.
Arvopada isə əsas yerləri Böyük Britaniya, Almaniya, Fransa tutur. Avropa
qitəsindəki iri ixracatçılara həmçinin Hollandiya, İsveç, və İsveçrə aiddir. Avropa birliyi
(AB) ölkələri tərəfindən qoyulan investisiyanın əsas obyekti ABŞ-dır. Burada
investisiyaların yarısı Böyük Britaniyanın payına düşür. Daha sonra Fransa və Almaniya
əsas yerləri tutur. ABŞ tərəfindən Avropaya qoyulan investisiyanın-2/3-i Böyük
Britaniyanın payına düşür, sonra isə Fransa və İsveçrə gəlir.
ABŞ sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr içərisində cəlb edilmiş investisiyaların
və kapital ixracının həcminə görə liderdir. 2000-2006-cı illərdə xarici firmalar ABŞ
iqtisadiyyatına hər il orta hesabla 69 mlrd. dollar kapital qoyurdular. ABŞ-ın
investisiyalara olan daxili təlabatının demək olar ki, 1/3-i kapital idxalı hesabına ödənilir.
90-cı illərin ortalarından 2007-ci ilədək dünya üzrə pul vəsaitləri idxalının 85-87%-ə
qədəri sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin payına düşür.
İnvestisiyaların ümumi daxili məhsula olan faiz nisbəti nəzərə alınarsa qeyd
etdiyimiz dövrdə ən çox kapital axını Belçika və Lüksemburqa, ən böyük investor isə
Niderland olmuşdur.
Kapital ixracının müasir tendensiyalarından biri də istehsal təyinatlı kapital
ixracının əhəmiyyətinin artmasıdır. Sahibkarlıq fəaliyyətində portfel investisiyalardan
birbaşa investisiyalara keçid baş vermişdir. 50-ci illərdən başlayaraq birbaşa xarici
investisiyaların ardıcıl olaraq hasiledici sənayedən emal sənayesinə, eləcə də xidmət
sahəsinə meyl etməsi müşahidə edilir.
90-cı illərdə kapital ixracının ən çox nəzərə çarpan tendensiyası kapitalın
hərəkətində fond bazarının rolunun kəskin şəkildə artması hesab olunur.

40
 Son 20 ildə kapital bazarlarının beynəlmiləlləşməsi prosesinin əsas xüsusiyyəti
ondan ibarətdir ki, əgər 70-80-cı illərdə beynəlmiləlləşmə prosesi əsas etibarilə inkişaf
etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələrini əhatə edirdisə, 90-cı illərdə bu proses inkişaf etməkdə
olan ölkələrə, ilk növbədə Cənubi-Şərqi Asiya və Latın Amerikası dövlətlərinə yayıldı.
İnkişaf etməkdə olan ölkələr arasında və xüsusən, yeni sənaye ölkələri ilə digər
inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında kapitalın hərəkətinin fəallaşması 90-cı illərdən
başlamış 2007-ci illərin əvvəllərinədək mühüm xüsusiyyəti hesab olunur. Əgər əvvəllər
kapital əmtəə formasında hərəkət edirdisə hazırda onun ixracı istehsalın bütün ünsürləri
formasında baş verir.
90-cı illərdə inkişaf etməkdə olan ölkələrə qoyulan böyük həcmdə birbaşa
investisiyalar əsasən sənaye cəhətdə inkişaf etmiş ölkələrdən daxil olmuşdur. Əsas
investisiya axınları Asiyanın və Latın Amerikasının 10-15 inkişaf etməkdə olan ölkəsində
cəmlənmişdir.
Hazırda inkişaf etməkdə olan ölkələr sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin
investorları üçün az maraq kəsb edirlər. Bir sıra ekspertlərin rəyinə görə, gələcəkdə də
belə olacaqdır. Bu dövlətlərin payına dünya üzrə birbaşa investisiya axınlarının getdikcə
daha az hissəsi düşəcəkdir. 90-cı illərdə ümumi xarici investisiya axınlarında ən zəif
inkişaf etmiş ölkələrin payı cəmi 5-6 faiz təşkil edir.
1990-2007-ci illərdə Şərqi Avropa və MDB ölkələrinə xarici kapital axını
artmışdır. Əsas kapital axını Macarıstan, Polşa, Çexiya kimi ölkələrə olmuşdur. Son illərdə
bu ölkələr 3,4 mlrd. dollar kapital əldə etmişlər. Bunun təxminən 50%-i Macarıstanın
payına düşmüşdür. Son 15 ildə Şərqi Avropa iqtisadiyyatına qoyulan Qərb
investisiyalarının ümumi məbləği 5 mlrd. dollardan çox olmuşdur. Bunların əsas hissəsi
daha firavan yaşayan, iqtisadi islahatlar yolunda nisbətən irəliləmiş dövlətlərin payına
düşür. Bu, dünya təsərrüfatında xüsusi kapitalın hərəkəti üçün xarakterik olan, coğrafi və
ya siyasi şəraitdən asılı olmayan ümumi tendensiyadır.

41
 Siyasi sabitlik, minimal iqtisadi risk, maksimal mənfəətlilik baxımından və
məkanından asılı olmayaraq xüsusi kapital üçün başlıca istiqamət hesab olunur. İnkişaf
etməkdə olan ölkələrdə kapitalın hərəkəti də bu nəticəyə gəlməyə əsas verir.
XX əsrin son 30 ilində kapitalın beynəlxalq hərəkətinin həcminə və keyfiyyət
göstəricilərinə həlledici təsir göstərən ən mühüm amil kapitalın hərəkət şərtlərinin
liberallaşması hesab olunur və bu, istər sənaye cəhətdən inkişaf etmiş, istərsə də inkişaf
etməkdə olan ölkələrə xasdır. Məsələn, 1995-ci ildə 64 ölkədə 112 dəyişiklik qeydə
alınmışdır, həm də 106 halda rejim yüngülləşdirilmişdir.
Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr kapital ixracının və idxalının milli və
beynəlxalq səviyyələrdə stimullaşdırılması yolu ilə kapitalın hərəkətinə təsir edirlər.
İstiqrazlar, portfel investisiyaları və b. formada kapitalın hərəkətinə münasibətdə dövlət
siyasəti qarşıya çıxan bütün məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması əsasında qurulur.
Birbaşa xarici investisiyalara münasibətdə dövlət, milli iqtisadi maraqların müdafiəsinə
yönəlmiş istənilən məhdudiyyətləri qəbul etmək hüququnu özündə saxlayır. Səciyyəvi hal
odur ki, xarici ölkələrə kapital ixracı gələn xarici investisiyalara nisbətən daha az dərəcədə
tənzim olunur.
5. Xarici investisiyaların dövlət tərəfindən tənzimlənməsi.
İnvestisiya siyasəti dedikdə, investisiya qoyuluşlarının əsas istiqamətlərini
iqtisadiyyatın aparıcı sahələrində cəmləşdirilməsi üzrə kompleks tədbirləri müəyyən
edən təsərrüfat qərarlarının məcmusu başa düşülür. İnvestisiya vasitəsi ilə
respublikanın makro-mikro iqtisadiyyatının yüksək inkişafına nail olunur. Eyni zamanda
iqtisadiyyatın tarazlığı, onun səmərəliliyinin yüksəldilməsi və milli gəlirin artımı təmin
edir.
İnvestisiya siyasətinin ən mühüm vəzifəsi mövcud ehtiyatlardan səmərəli istifadə
etməklə vəsaiti ETT-nin sürətləndirilməsini təmin edən sahələrin xeyrinə yenidən
bölüşdürülməsindən ibarətdir.
42
 Bazar iqtisadiyyatı şəraitində investisiyanın mahiyyətini başa düşmək üçün əsas
fondların yaradılmasına çəkilən xərclə yanaşı, dövriyyə fondunun yaradılmasına
yönəldilən zəruri vəsait qoyuluşunu da nəzərə almaq lazımdır. Lakin, dövriyyə fondunun
yaradılmasına yönəldilən vəsaitin özünəməxsus xüsusiyyəti vardır. Belə ki, həmin vəsait
bütün istismar müddəti ərzində dəyər ifadəsində ona təhkim olunur. Onun həcmi
istehsalın miqyasından (artma və ya azalmasından) asılı olaraq dəyişir.
Aparılan araşdırmadan aydın olur ki, «investisiya» anlayışı məzmununa görə
«əsaslı vəsait qoyuluşu» anlayışından daha genişdir və əsaslı vəsait qoyuluşu
investisiyanın tərkib hissəsidir. İnvestisiya formasında əsaslı vəsait qoyuluşunun
müəyyən hərəkəti tamamlanır.
Müasir iqtisadi ədəbiyyatlarda geniş yer tapmış «investisiya prosesi» və «əsaslı
vəsait qoyuluşunun dövriyyəsi» anlayışının araşdırılmasına geniş yer verilir.
Belə ki, əsaslı vəsait qoyuluşunun dövriyyəsi dedikdə, qoyulan vəsaitin ayrı-ayrı
mərhələləri üzrə (yəni layihəlləndirmə, tikinti, ödəmə və s.) hərəkətinin və ya xərcin
həyata keçirilməsindən başlanan vaxtdan, onun tam qaytarılmasına (ödənilməsinə)
qədər olan müddət dövr etmə müddəti kimi başa düşülür.
Əsaslı vəsait qoyuluşu prosesi – layihələndirmədən və tikinti mərhələsindən
başlayaraq obyektin istismara verilməsinə qədər keçən müddəti əhatə edir.
İnvestisiya prosesi (fəaliyyəti) dedikdə, investisiya qoyuluşlarının və onun həyata
keçirilməsi ilə bağlı olan bütün proseslərin məcmusu başa düşülür. İnvestisiya
proseslərinin aşağıdakı əsas növlərini göstərmək olar:
- istehsalata və sosial sahələrə elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərini tətbiq etmək
istiqamətində investisiya fəaliyyəti;
- dövlət, qeyri-dövlət, müəssisə, idarə, təşkilatlar və fiziki şəxslər tərəfindən
həyata keçirilən investisiya fəaliyyəti.
43
 Bu fəaliyyətlərə xarici dövlətlər, beynəlxalq maliyyə təşkilatları, xarici vətəndaşlar
və fiziki şəxslər tərəfindən qoyulan investisiya fəaliyyəti də daxildir.
Məlum olduğu kimi istehsal və sosial sahələrdə elmi-texniki tərəqqinin
fəaliyyətlərindən istifadə etmək istiqamətində investisiya fəaliyyətinin bir forması da
innovasiyadır.
İnvestisiya qoyuluşuna olan tələbatın ödənilməsi xarici investisiyanın cəlb
olunmasını tələb edir ki, bu da ilk növbədə ölkəmizdə siyasi sabitliyin olması ilə
bilavasitə bağlıdır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində investisiya siyasətinin ən səciyyəvi
xüsusiyyətlərindən biri mövcud müəssisələrin texnika ilə təchizinə və yenidən
qurulmasına yönəldilən əsaslı vəsait qoyuluşunda avadanlıq və maşınlar üçün məsrəfin
xüsusi çəkisini yüksəltməkdən ibarətdir. Bu istiqamətdə xərclərin getdikcə artması əsas
istehsal fondlarının yeniləşməsinə səbəb olur.
Müasir dövrdə bu istiqamətdə ölkə iqtisadiyyatında əhəmiyyətli keyfiyyət
dəyişiklikləri aparılır. Belə ki, əsas investisiya siyasətinin formalaşmasına diqqət daha da
artırılır. İnvestisiya qoyuluşları vasitəsilə iqtisadiyyatın strukturunun təkmilləşdiril-
məsində əhəmiyyətli keyfiyyət dəyişiklikləri həyata keçiriləcəkdir. Bu məqsədlə əsasən
investisiya siyasətinin formalaşmasına diqqət artırılır, çünki investisiya sferası təsərrüfat
mexanizminin təkmilləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xarici investisiya
fəaliyyətini stimullaşdırmaq məqsədilə normativ hüquqi aktları dünya standartlarına
uyğun olaraq təkmilləşdirmək lazımdır. Məlum olduğu kimi, bu istiqamətdə respublika
hökuməti lazımi tədbirlər həyata keçirmişdir. Belə ki, xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafı və
tənzimlənməsi istiqamətində qiymətlərin liberallaşdırılması, xarici ticarətin
stabilləşdirilməsi və respublikaya xarici investisiyaların cəlb edilməsi ölkələrarası sər-
bəst mal mübadiləsinin həyata keçirilməsi üzrə bir sıra tədbirlər də yerinə yetirilmişdir
44
və bunun da nəticəsində respublikaya xarici ölkələrin marağı daha da artmışdır. Lakin
xarici investorların normal fəaliyyətini tənzimləməkdən ötəri geniş tədbirlər həyata
keçirməlidir. Daha doğrusu, xarici investisiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması sahəsində
dövlət iqtisadi mexanizmdən xüsusilə, güzəştli vergi sisteminin, sürətli amortizasiya,
qiymətqoyma siyasətinin həyata keçirilməsi və s. iqtisadi vasitələrdən daha fəal və çevik
istifadə edilməsini təmin etməlidir.
Məhz buna görə də ölkədə geniş xarici investisiya fəaliyyətinin bərqərar olduğu
şəraitdə dövlətin tənzimləyici funksiyası bir daha artmış olur. Bu istiqamətdə başlıca
problemlərdən biri investisiya fəaliyyətində sosial infrastrukturun kompleks inkişafına
nail olunmasıdır. Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızda birbaşa
sərmayə qoyuluşlarından az da olsa, sosial istiqamətdə 15,5 milyon ABŞ dolları
həcmində məbləğ sərf edilmişdir ki, onun da 9,5 milyon dolları respublikada işçi heyəti-
nin təhsilinə və ixtisaslarının artırılmasına yönəldilmişdir. İndi investisiya fəaliyyətinin
ölkəmizdə getdikcə genişləndirilməsi ilə əlaqədar olaraq güclü xidmət-servis
komplekslərinin yaradılmasına və inkişafına yüksək dövlət qayğısı lazımdır. Araşdırmalar
göstərir ki, xarici şirkətlərin böyük əksəriyyəti özləri ilə xidmət servisini də gətirirlər.
Təhlil göstərir ki, indi Azərpbaycanda böyük Britaniyadan 230-dan çox, ABŞ-dan 110 xid-
mət şirkəti fəaliyyət göstərir. Bu istiqamətdə fəaliyyət Almaniya, Fransa, Yaponiya,
Türkiyə, İsveç, İtaliya və İran şirkətləri tərəfindən də təşkil edilmişdir. Şübhə yoxdur ki,
xarici ölkələrin servis dixmətlərinin rolu və əhəmiyyəti inkar edilməzdir.

Mövzu 4. İşci qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası və beynəlxalq əmək bazarı.

45
1. Işçi qüvvəsinin bеynəlхаlq miqrasiyasinin mahiyyəti
2. Işçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyasının əmələ gəlmə səbəbləri
3. Işçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyasının formaları
4. Əhalinin beynəlxalq miqrasiyasının əsas mərkəzləri
5. Dövlətin miqrasiya siyasəti və miqrasiya proseslərinin beynəlxalq miqyasda
tənzimlənməsi.
1. Işçi qüvvəsinin bеynəlхаlq miqrasiyasinin mahiyyəti.

XX əsrin ikinci yarısında dünya ictimaiyyətinin həyatında müşahidə edilən

xarakterik meyllərdən biri də əhalinin kütləvi miqrasiyasıdır. Əmtəə, xidmət və kapital
bazarları ilə yanaşı işçi qüvvəsinin beynəlxalq bazarı da mövcuddur. Bir ölkədən
digərinə hərəkət edən işçi qüvvəsi özünü əmtəə kimi təqdim edir və beləliklə də,
beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminin tərkib hissəsinə çevrilmiş beynəlxalq əmək
miqrasiyası baş verir.
İşçi qüvvəsinin daxili miqrasiyasını (bir ölkənin regionları arasında) və xarici
miqrasiyasını (bir neçə ölkələyə aid olan) fərqləndirirlər. Beynəlxalq miqrasiya
problemlərini öyrənərkən istifadə edilən əsas anlayışlar aşağıdakılardır:
İşçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası - əməkqabiliyyətli əhalinin iş axtarışı
məqsədilə və daimi yaşayış yerlərini dəyişməklə bir ölkədən digər ölkəyə hərəkəti başa
düşülür.
İmmiqrasiya ölkəyə xaricdən əməkqabiliyyətli əhali axınıdır.
Emiqrasiya ölkədən xaricə əməkqabiliyyətli əhali axınıdır.
Miqrasiya saldosu ölkənin immiqrasiya və emiqrasiya göstəricilərinin fərqidir.
“Beyin axını” - yüksək ixtisaslı kadrların emiqrasiyası nəzərdə tutulur.
Reemiqrasiya - daha əvvəl ölkədən emiqrasiya etmiş əhalinin daimi yaşamaq
üçün yenidən vətənlərinə qayıtmaları başa düşülür.

46
 Beləliklə, işçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası muzdlu əməyin ixracı və
idxalından ibarətdir. Beynəlxalq miqrasiya bir proses kimi emiqrasiya, immiqrasiya və
reemiqrasiyanın vahidliyini əks etdirir.
İşçi qüvvəsinin miqrasiyasının formalarını aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar:
1) istiqamətinə görə:
 inkişaf etməkdə olan ölkələrdən və keçmiş sosialist ölkələrindən sənayecə
inkişaf etmiş ölkələrə miqrasiya;
 sənayecə inkişaf etmiş ölkələr arasında miqrasiya;
 inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında miqrasiya;
 yüksək ixtisaslı işçi qüvvəsinin sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdən inkişaf
etməkdə olan ölkələrə miqrasiyası;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrdən keçmiş sosialist ölkələrinə miqrasiya.
2) ərazi əhatəsinə görə:
 qitələrarası;
 qitədaxili.
3) miqrantların ixtisas səviyyəsinə görə:
 yüksək ixtisaslı işçi qüvvəsi;
 aşağı ixtisaslı işçi qüvvəsi.
4) müddətinə görə:
 birdəfəlik (bir qayda olaraq qitələrarasıdır);
 müddətli (bir qayda olaraq qitədaxili);
 mövsümi (gəlir əldə etmək üçün hər il edilən səfərlər);
 gündəlik (öz ölkəndə yerləşən yaşayış məntəqəsindən digər ölkədə yerləşən iş
yerinə gündəlik edilən hərəkət).
5) qanuniliyinə görə:
 leqal;

47
  qeyri-leqal.
Beynəlxalq Əmək Təşkilatının təsnifinə görə, müasir beynəlxalq miqrasiyanın 5
əsas tipi fərqləndirilir:
1) daimi yaşayış yerini dəyişən köçkünlər;
2) müqavilə üzrə işləyənlər (müqavilədə işçinin ölkədə işləmə müddəti dəqiq şəkildə
göstərilir);
3) yüksək hazırlıq səviyyəsinə, müvafiq təhsilə, praktiki iş təcrübəsinə malik
peşəkarlar, həmçinin dünya ali təhsil sistemi çərçivəsində hərəkət edən
müəllimlər və tələbələr;
4) qeyri-leqal immiqrantlar;
5) hər hansı bir təhlükə səbəbindən öz ölkələrindən emiqrasiya etməyə məcbur olan
şəxslər, yəni qaçqınlar.
Əmək resurslarının beynəlxalq miqrasiyası nəticəsində xaricə fərqli xüsusiyyətli
əmtəə - işçi qüvvəsi hərəkət edir. Onun digər əmtəələrdən prinsipial fərqi ondadır ki, işçi
qüvvəsi özü digər əmtəələrin istehsal amili kimi çıxış edir. Miqrasiya axınlarının əsasını
işçilər, daha az dərəcədə isə qulluqçular təşkil edir.

2. Işçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyasının əmələ gəlmə səbəbləri.

Əmək miqrasiyasının yaranması dünya təsərrüfatının formalaşması və inkişafı ilə

əlaqədardır. Dünya iqtisadi inkişafının qlobal xarakteri, ölkələrin daha aktiv şəkildə
dünya təsərrüfatına cəlb edilməsi, ölkələrin qarşılıqlı asılılığı və onların iqtisadi
inkişaflarında olan qeyri-bərabərlik miqrasiyanın səbələrini doğurmuşdur.
İşçi qüvvəsinin miqrasiyası iki qrup amillərin təsiri altında baş verir:
1) Qeyri-iqtisadi amillər, məsələn, siyasi-hüquqi (məsələn, 1975-ci ildə

48
kommunistlərin qələbəsindən sonra Vyetnamdan qaçqın axınları), dini, etnik, ailəvi
amillər. Son onillikdə ekoloji, təhsil-mədəni və psixoloji amillərin də miqrasiyaya təsiri
artıb.
2) İqtisadi amillər. İqtisadi amillərə aiddir:
- ölkələrin iqtisadi inkişaf səviyyələrində olan müxtəliflik işçi qüvvəsinin
dəyərində kəskin fərqlərə gətirib çıxarır ki, nəticədə də işçi qüvvəsi əməyin ödəniş
səviyyəsinin, yəni əmək haqqının daha yüksək olduğu ölkələrə doğru istiqamətlənir;
- ayrı-ayrı ölkələrin əmək resursları ilə fərqli səviyyədə təmin olunmaları;
- milli əmək bazarının vəziyyəti, məsələn, zəif inkişaf etmiş ölkələrd
milli əmək bazarı xroniki işsizlik şəraitində inkişaf edir ki, bu da insanları digər
ölkələrdə iş axtarmağa məcbur edir;
- əmək resurslarının kəmiyyət və keyfiyyət xüsusiyyətlərinin mill
istehsalın maddi-texniki bazasına uyğunsuzluğu.
İşçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyasının intensivliyi bir sıra amillərdən asılıdır.
Onların sırasında aşağıdakıları göstərmək olar:
- dünya iqtisadi inkişafının qlobal xarakteri və ölkələrin qarşılıqlı
asılılığının artması;
- elmi-texniki tərəqqinin inkişafı ixtisaslı işçi qüvvəsinə olan ehtiyacı
artırır, yeni peşələrin yaranmasına səbəb olur və mövcud iş qüvvəsinə tələbin
dəyişməsinə gətirib çıxarır;
- iqtisadiyyatın struktur yenidənqurması, yəni, xarici iqtisadi fəaliyyətin
liberallaşdırılması ilə müşaiyət olunan bazar iqtisadiyyatına keçid ölkənin xarici
miqrasiya dövriyyəsinin kəskin artımına səbəb olur;
- kapital ixracı, transmilli şirkətlərin fəaliyyəti işçi qüvvəsinin kapitalla
birləşməsinə şərait yaradaraq ya işçi qüvvəsini kapitala doğru yönləndirir, ya da kapitalı
əməkdən bol olan ölkələrə k???r?r;

49
 - ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiyyatlarının və ümumilikdə dünya
iqtisadiyyatının yerləşdikləri iqtisadi tsikl fazaları: yüksəliş fazasında işçi qüvvəsinə
tələb artır, böhran fazasında isə aşağı düşür;
- dünya təsərrüfatında baş verən iqtisadi inteqrasiya prosesləri bu prosesə
qoşulan ölkələr arasında işçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyasını stimullaşdırır və bu
ölkələr öz növbəsində işçi qüvvəsini cəlb edən yeni mərkəzlərə ?evrilirlər;
- beynəlxalq informasiya sisteminin genişlənməsi, həm?inin nəqliyyat
vasitələrinin inkişafı və ucuzlaşması.

3. Işçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyasının formaları.

Işçi qüvvəsinin beynəlxalq hərəkəti müxtəlif əlamətlərə görə formalara bölünür.

Iqtisadi ədəbiyyatlarda coğrafi istiqamətinə görə əhalinin miqrasiyasının 2 formasını
fərqləndirirlər. Bura daxildir xarici və daxili miqrasiyalar. Daxili miqrasiya bir ölkənin
daxilində şəhərlə regionlar arasında adamların yerdəyişməsini özündə əks etdirir. Xarici
miqrasiya isə bir ölkədən digərinə insanların yer dəyişməsidir. Öz növbəsində xarici
miqrasiyalar qitələrdaxili və qitələrarası yerdəyişmə kimi 2 formaya bölünür.
Praktikada əhalinin miqrasiyasının davametmə müddətinə görə formalarına da rast
gəlmək olur. Bu formalara daxildir: daimi, müvəqqəti və mövsümü miqrasiyalar.
İşçi qüvvəsinin miqrasiyasının formalarını aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar:
6) istiqamətinə görə:
- inkişaf etməkdə olan ölkələrdən və keçmiş sosialist ölkələrindən sənayecə
inkişaf etmiş ölkələrə miqrasiya;
- sənayecə inkişaf etmiş ölkələr arasında miqrasiya;
- inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında miqrasiya;

50
 - yüksək ixtisaslı işçi qüvvəsinin sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdən inkişaf
etməkdə olan ölkələrə miqrasiyası;
- inkişaf etməkdə olan ölkələrdən keçmiş sosialist ölkələrinə miqrasiya.
7) ərazi əhatəsinə görə:
- qitələrarası;
- qitədaxili.
8) miqrantların ixtisas səviyyəsinə görə:
- yüksək ixtisaslı işçi qüvvəsi;
- aşağı ixtisaslı işçi qüvvəsi.
9) müddətinə görə:
- birdəfəlik (bir qayda olaraq qitələrarasıdır);
- müddətli (bir qayda olaraq qitədaxili);
- mövsümi (gəlir əldə etmək ???n hər il edilən səfərlər);
- gündəlik (öz ölkəndə yerləşən yaşayış məntəqəsindən digər ölkədə yerləşən
iş yerinə gündəlik edilən hərəkət).
10) qanuniliyinə görə:
- leqal;
- qeyri-leqal.
Beynəlxalq Əmək Təşkilatının təsnifinə görə, müasir beynəlxalq miqrasiyanın 5
əsas tipi fərqləndirilir:
1) daimi yaşayış yerini dəyişən köçənlər;
2) müqavilə üzrə işləyənlər (müqavilədə işçinin ölkədə işləmə müddəti dəqiq şəkildə
göstərilir);
3) yüksək hazırlıq səviyyəsinə, müvafiq təhsilə, praktiki iş təcrübəsinə malik
peşəkarlar, həm?inin d?nya ali təhsil sistemi ?ər?ivəsində hərəkət edən
müəllimlər və tələbələr;

51
 4) qeyri-leqal immiqrantlar;
5) hər hansı bir təhlükə səbəbindən öz ölkələrindən emiqrasiya etməyə məcbur olan
şəxslər, yəni qaçqınlar.
Hüquqi statusuna görə də işçi qüvvəsinin beynəlxalq hərəkətinin 2 forması vardır.
Bura daxildir :
1) leqal miqrasiyalar,
2) qeyri leqal miqrasiyalar
Qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə miqrasiyanın bu formaları dünyada geniş vüsət
almışdır. Məhz buna görə leqal və qeyri – leqal miqrasiyalar üzrində bir qədər geniş
dayanmağı məqsədəuyğun hesab edirik.
Leqal miqrasiyalar - qanun?uluq əsasında ölkədən ezamiyyətə, elmi
konfranslarda iştirak etməyə, xidmət vəzifəsinin yerinə yetirilməsinə, daimi və ya
müvəqqəti əmək müqaviləsi əsasında işləməyə gedənlərin hərəkətini özündə əks etdirir.
Qeyri – leqal miqrasiyalar – xəlvəti və ya qeyri – qanuni yollarla ölkədən çıxıb
gedən insanların hərəkətini özündə əks etdirir. Bura həmçinin leqal olaraq miqrasiya
etmiş, lakin viza müddəti qutarmağına baxmayaraq həmin ölkədə yaşamağa davam edən
immiqrantlar da aid edilir.
Ölkələr arasında olan bu kimi fərq nəticəsində işçi qüvvəsinin beynəlxalq hərəkəti
obyektiv qanuna uyğunluq təşkil edir. Dünyanın aparıcı ölkələrindən miqrantların
vəziyyətini nəzərdə ke?irək.
Ölkələr üzrə leqal və qeyri – leqal miqrasiyalar;(2007 – ci il)

Miqrantlar (mln.nəfər)
Ölkələr
Leqal Qeyri - leqal Cəmi
ABŞ 29.2 11,0 40,2
Rusiya 16,0 10,0 26,0
Almaniya 7,0 0,9 7,9
52
 Ukrayna 6,9 0,13 7,03
Fransa 6,0 0,84 6,84
Kanada 5,8 1,0 6,8
Böyük Britaniya 4,0 0,5 4,5
Polşa 2,0 2,12 4,12
Isve?rə 1,8 0,21 2,01

Göründüyü kimi miqrant qəbuluna görə ilk ??l?kdə 40,2 milyon nəfərlə ABŞ, 26
milyon nəfərlə Rusiya, 7,9 milyon nəfərlə Almaniya dayanır.
Ümumi halda leqal və qeyri – leqal miqrasiya prosesləri 2 qrup amillərin təsiri
altında baş verir:
1) Qeyri – iqtisadi amillər
2) Iqtisadi amillər
Qeyri – iqtisadi amillərə dini, etnik, ailəvi, siyasi – hüquqi amillər aiddir. Belə ki,
40 – cı illərdə əhalinin kütləvi yerdəyişməsi hərbi əməliyyatlarla, dövlətlərin
sərhədlərinin yerdəyişməsi, müxtəlif siyasi səbəblərlə bağlı idi. Bu tip miqrasiyalar
Mərkəzi Asiyada, Hindistanda, Yaxın Şərqdə, Şərqi Asiyanın bəzi bölgələrində həyata
keçirilib. Bu miqrasiyaya misal olaraq 1956 – cı ildə Macarıstanda xalq üsyanının
boğulmasından sonra, eləcə də 1975 – ci ildə Vyetnamda kommunistlərin qələbəsindən
sonra baş vermiş qaçqın axınlarını göstərmək olar. 1947 – ci ildə isə Fələstin
bölüşdürüldükdən sonra 700 mindən ?ox fələstinli ərəb İsrailin tutduğu ərazilərdən
qaçmağa məcbur olmuşdur.
Iqtisadi amillərə isə aşağıdakıkar aiddir:
Birinci amil – ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyələrində olan müxtəliflikdir. Belə
ki, Avropa ölkələri istehsalın elmi – texniki səviyyəsinə və texnoloji inkişafına görə
Asiya dövlətlərini qabaqlayır. Asiyanın əksər ölkələri texnoloji baxımından müqayisə
olunacaq dərəcədə geri qaldığına görə burada canlı işçi qüvvəsinə ehtiyac yüksək
səviyyədədir. Həm də ölkələrin əksər hissəsində ölkə şərait qanunları ilə idarə
53
olunduğuna görə əhalinin müəyyən qismi (xüsusilə qadınlar) istehsal prosesində
işləmirlər. Məhz bu amilin təsirinə görə bütün Asiya, o cümlədən Yaxın Şərqin neft
istehsal edən dövlətlərində miqrasiya səviyyəsi həddən artıq yüksəkdir.
Ikinci amil – ayrı –ayrı ölkələrin əmək resusrları ilə fərqli səviyyədə təmin
olunmasıdır.
üçüncü amil - əmək bazarının vəziyyətidir, məsələn, iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf
etmiş ölkələrdə milli əmək bazarı xroniki işsizlik şəraitində inkişa edir ki, bu da
insanların digər ölkələrdə iş axtarmağa məcbur edir.
Dördüncü amil - əmək resurslarının kəmiyyət və keyfiyyət xüsusiyyətlərinin
milli istehsalın maddi – texniki bazasına uyğunsuzluğudur. Belə ki, yüksək ixtisaslı
mütəxəssislərin öz ölkələrində normal yaşamaq tərzi yarada bilməyəcək xarici ölkələrə
miqrasiya edirlər. ABŞ – ın isə ən nüfuzlu alı və elmi mütəxəssisləri qıtlığı ilə
üzləşdiyindən ölkəyə < beynin axını > - nı gücləndirir.
II dünya müharibəsindən sonra beynəlxalq miqrasiya istiqamətləri iqtisadi şəraitin
dəyişməsi nəticəsində daimi tərəddülərə məruz qalmışdı. Beynəlxalq miqrasiya
prosesinin dünyada coğrafi regionlar üzrə formalaşmasının müasir vəziyyətini nəzərdən
ke?irək:

54
 əsas regionlar 2000 ci il 2007- ci il Dəyişmə
(mln nəfər) (mln nəfər) (2000-2007)
Dünya leq Qeyri - leqal Qeyri Mln Faizlə
al leqal -leqal nəfər

175,7 200,0 25,0 14,2

İEÖ 41,5 63,5 47,2 69,4 11,6 11,0
İEOÖ 27,6 43,4 27,9 44,3 1,2 1,69
Afrika 9,7 6,3 9,4 6,64 0,7 0,25
Asiya 17,6 32,1 17,1 32,0 -0,6 -1,2
Avropa 21,3 34,8 24,2 38,0 6,1 10,8
Şimali Amerika 10,8 30,0 13,9 38,2 11,3 27,2
Okeyaniya 4,1 1,7 4,7 1,3 0,2 3,4
Latın Amerika və 3,9 2,0 2,6 1,5 -1,2 -30,5
Karib hövzəsi

Mənbəə: international Migration Reports 2008. United Nations Neü York 2008.
Cədvəldən göründüyü kimi miqrantların çoxu Avropada (62,2 milyon nəfər),
Şimali Amerikada (52,1 milyon nəfər) yaşayır.
Müasir dövrdə miqrantların sayı inkişaf etmiş ölkələrdə artmış, inkişaf etməkdə
olan ölkələrdə isə azalmışdır. Avropa, Şimali Amerika, Avstraliya, Yeni Zelandiya və
Yaponiyada miqrasiya axını 12 milyon nəfər və ya 11% artıb. Son 7 ildə Şimali
Amerikada miqrantların sayı 11,3 milyon nəfər və ya 27,2% artdığı halda, Avropada bu
artım 6,1 nəfər və ya 10,8% təşkil edir. Inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə miqrasiya
prosesi nəticəsində əhalinin sayı 1,2 miıyon nəfər azalıb. Latın Amerikasında isə bu
rəqəm 1,8 milyon nəfər və ya 30,5% - dir.
Rəsmi məlumatlara görə ABŞ – da 11 milyon nəfər qeyri – leqal (qeyri – rəsmi
məlumatlara görə isə 40 milyon nəfər) miqrant yaşayır. Əksəriyyəti, yəni təqribən qeyri
– leqal miqrantların 90% Meksika və Latın Amerikası ölkələrindən gələnlərdir. ABŞ –
da yaşayan 40,2 milyon miqrant 4 qrupa bölünürlər:

55
 1) 12milyon nəfər – 34% - vətəndaşlıq almış leqal miqrantlar;
2) 12milyon nəfər – 34% - vizası olan leqal miqrantlar;
3) 12milyon nəfər – 3% - kontrakla işləyənlər və tələbələr;
4) 11milyon nəfər – 28% - qeyri – leqal miqrantlardır.
Rusiya - hər il bu ölkəyə 20 milyon nəfər miqrant gelir. Qeyd edək ki, onlardan 10
min isə leqal və qeyri – leqal gedən azərbaycanlılardır. Lakin Rusiyada mövcud
immiqrantların hal – hazirda 16 milyonu leqal, 10 milyonu isə
Qeyri – leqaldır. Ölkədəki bütün miqrantların illik gəliri 20 milyard ABŞ dolları təşkil
edir. Rusiyada çalışan işçi qüvvəsinin 2,90 dəfə miqrantlar ümumi halda, onların ölkənin
ÜDM – dəki payı 4% - dən artıq deyil. Rusiya Mərkəzi Bankının məlumatlarına görə
ötən il miqrantlar ölkədən 10 milyard ABŞ dolları həcmində nağd, 3 milyard ABŞ
dolları həcmində isə nağdsız pul köçürmələri formasında maliyyə vəsaiti çıxarıblar.
Əsasən miqrantlar Rusiyaya MDB ölkələrindən gəlir. 2007 – ci ildə Qazaxıstandan
38,6 min nəfər, Özbəkistandan 37,1 min nəfər , Ukraniyadan 32,7 min nəfər,
Azərbaycandan 10 min nəfər, Gürcüstandan 7,2 min nəfər miqrasiya edib.

4. Əhalinin beynəlxalq miqrasiyasının əsas mərkəzləri

Hazırda dünyada bu cür 8 mərkəz formalaşaraq fəaliyyət göstərməkdədir. XVIII-
XIX əsrlərdən formalaşmağa başlamış ənənəvi mərkəzlərə aşağıdakılar aiddir.
1. Qərbi Avropa ölkələri. Burada miqrantların və onların ailə üzvlərinin sayı 13
milyon nəfəri keçmişdir. 2000-ci ilin yekunlarına görə, immiqrantların Almaniyanın
əmək resurslarında xüsusi çəkisi 8,8%-ə bərabər olmuşdur. Fransada bu göstərici 6,0%-
ə, Avstriyada 10,5%-ə, İsveçrədə 18,3%-ə, Lüksemburqda isə 57,3% təşkil etmişdir.
Xarici işçilər əsasən əl əməyinin yüksək olduğu sahələrdə (tikinti, xidmət sahələri)
və həm?inin, yerli əhalinin işləməyi özlərinə sığışdırmadıqları və ya təhlükəli hesab
etdikləri sahələrdə çalışırlar. Məsələn, Fransada tikinti sahəsində çalışanların 1/4-ni,

56
avtomobilqayırmada işləyənlərin isə 1/3-ni emiqrantlar təşkil edir. Belçikada dağ
sənayesində çalışanların 1/2-i xaricdən gəlir.
Immiqrantların əsas hissəsini qəbul edən ölkələr Almaniya, Fransa, Böyük
Britaniya, İsveçrə, Belçika, İsveç və Niderlanddır. 2000-ci ilin rəqəmlərinə görə,
Almaniyada 3,6 milyon nəfər (əsaən türklər, yuqoslavlar və italyanlar), Fransada 1,6
milyon nəfər (əsasən Şimali Afrika ölkələrindən olanlar), Böyük Britaniyada 1,2 milyon
nəfər (əsasən Krallığa daxil olan ölkələrdən) immiqrant çalışmaqdadır.
Bu regionda beynəlxalq miqrasiya prosesinin xarakterik xüsusiyyəti “vahid əmək
bazarı”nın mövcud olması ilə əlaqədardır. Avropa Birliyinin inteqrasiya mərhələlərindən
biri kimi formalaşan bu bazar səbəindən Qərbi Avropada Avropa Birliyinin üzv
ölkələrindən olan miqrantları payı yüksəkdir (təxminən 40%).
2. ABŞ. Müasir dünyanın iqtisadi cəhətdən ən inkişaf etmiş ölkəsi sayılan ABŞ
həm yüksək, həm də aşağı ixtisaslı işçi qüvvəsinin miqrasiyasının əsas istiqamətidir. Hər
il bu ölkəyə ümumilikdə digər ölkələrə gələn immiqrantlardan daha çox işçi qüvvəsi
axın edir. Müxtəlif ölkələrdən işləmək üçün ABŞ-a gedən miqrantlar 2002-ci ilin
yekunlarına görə, ölkənin işçi qüvvəsinin 12,4%-ni təşkil edir. Orta hesablamalara görə,
ABŞ-a leqal şəkildə ildə 740 min nəfər immiqrasiya edir və 160 min nəfər emiqrasiya
edir. Təmiz immiqrasiya (miqrasiya saldosu) 580 min nəfər təşkil edir.
3. Avstraliya. Ölkədə təxminən 200 min nəfər xarici işçi qüvvəsindən istifadə
edilir. Şərqi və Cənub-Şərqi Asiyadan, həmçinin Şərqi və Mərkəzi Avropadan olan
miqrantlar üstünlük təşkil edir.
Müasir mərhələdə miqrasiyanın bir xüsusiyyəti kimi də immiqrantları cəlb edən
yeni mərkəzlərin yaranmasıdır. XX əsrin 60-cı illərinin sonu 70-ci illərinin əvvəlindən
etibarən işçi qüvvəsini cəlb edən yeni mərkəzlər meydana gəlməyə başladı.
1. Asiya – Sakit okean regionu ölkələri. Regionda qitədaxili miqrasiya axınları
ötən yüz il ərzində durmadan müşahidə edilməsinə baxmayaraq, burada situasiya 1980-

57
ci illərindən ortalarından radikal olaraq dəyişməyə başlamışdır. Ərəb ölkələrinə tərəf
hərəkət 1970-ci illərin əvvəllərindən müşahidə edilmişdir. Lakin, 1980-ci illərin
sonlarından başlayaraq miqrasiya axını Asiyadaxili istiqamətə, xüsusilə də yüksək
iqtisadi artım nümayiş etdirən ölkələrə - Yaponiyaya, Cənubi Koreyaya, Tayvana,
Honqkonqa, Sinqapura, Malayziyaya, Bruneyə doğru vermişdir.
2. Yaxın Şəqrin neft hasil edən ölkələri. Bu iş qüvvəsi bazarı 1970-ci illərdə
formalaşıb. 1990-cı illərin əvvəlində bu regiona 4,5 milyon nəfərdən artıq xarici işçi cəlb
olunduğu halda, yerli işçilərin sayı 2 milyon nəfərə bərabər idi.
Bir sıra ölkələrdə xarici işçi qüvvəsinin ümumi məşğul əhalidə malik olduğu pay
xeyli yüksəkdir. Məsələn, Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində bu göstərici 97%, Qətərdə
95,6%, Küveytdə 86,5% təşkil edir.
3. Latın Amerikası ölkələri. Burada miqrantların ümumi sayı 3 milyon nəfərə
bərabərdir. Bu regionda mövsümi kənd təsərrüfatı işləri ilə bağlı miqrasiya daha geniş
yayılıb. Artıq Latın Amerikasının bəzi ölkələri keçmiş SSRİ və Şərqi Avropa
ölkələrindən olan immiqrantlata öz maraqlarının olduqlarını bildirirlər.
4. Afrika ölkələri. Bu region ???n daxili miqrasiya xarakterikdir. 1990-cı illərin
əvvəllərində bu regionda miqrantların sayı 2 milyon nəfərə bərabər idi. İşçi qüvvəsini
idxal edən əsas ölkələr Şimali Afrika ölkələri və Cənubi Afrika Respublikasıdır.
5. Rusiya. Hazırda demoqrafik böhran yaşayan Rusiya beynəlxalq əmək bazarına
çıxmağa və ölkəyə immiqrant axınını artırmağa məcburdur. 1995-ci ildə immiqrantların
sayı 702,5 min nəfərə, emiqrantların sayı isə 340 min nəfərə bərabər olub.
Müasir mərhələdə miqrasiyanın xüsusiyyətlərinə həmçinin aşağıdakıları aid etmək
olar:
- miqrantların ümumi sayında peşəkar-immiqrantların payının artması;
- qeyri-leqal immiqrasiyanın artımı;
- Şərqi Avropa və keçmiş SSRİ ölkələrindən emiqrasiyanın genişlənməsi;

58
 - əmək miqrasiyasının dövlət və beynəlxalq tənzimlənməsinin əhəmiyyətinin
artması;
- transmilli şirkətlərin miqrasiya proseslərində rolunun güclənməsi və onların
bu prosesə təşkil olunmuş xarakter vermələri.
5. Dövlətin miqrasiya siyasəti və miqrasiya proseslərinin beynəlxalq miqyasda
tənzimlənməsi.
İşçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyasının mənfi nəticələri və qeyri-leqal
miqrasiyanın yüksək səviyyəsi bu prosesin beynəlxalq səviyyədə də təmzinlənməsini
zəruri edir.
Miqrasiya proseslərinin beynəlxalq tənzimlənməsi sisteminə miqrantların
əməyindən istifadə və onların sosial-iqtisadi hüquqları barədə ikitərəfli və çoxtərəfli
beynəlxalq sazişlər, həmçinin bu işlə məşğul olan beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar daxildir.
Beynəlxalq səviyyədə fəaliyyətləri miqrasiya proseslərinin qaydaya salınmasına
yönəldilmiş bir neçə təşkilat yaradılmışdır.
Beynəlxalq Əmək Təşkilatı (BƏT). 1919-cu ildə yaradılan bu təşkilat 1946-cı ildə
BMT-nin ixtisaslaşmış təşkilatı statusunu alıb. Hazırda BƏT-ə 177 ölkə daxildir. BƏT-
in vəzifələri aşağıdakılardır:
 işçilər üçün sosial ədalətliliyin təmin edilməsinə dəstək;
 əmək və həyat şəraitinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilmiş beynəlxalq
siyasətin və proqramların işlənməsi;
 milli hakimiyyətlər üçün əsas rolunu oynayacaq beynəlxalq əmək
standartlarının hazırlanması;
 işçi qüvvəsi yığımının reqlamentləşdirilməsi;
 işsizliklə mübarizə;
 normal həyat səviyyəsini təmin edən əmək haqqına təminat;
 peşəkar xəstəliklərdən və bədbəxt hadisələrdən müdafiə;

59
  uşaq və qadınların müdafiəsi;
 sosial sığorta və təminat məsələlərinin reqlamentləşdirilməsi;
 peşəkar-texniki tədrisin təşkili; bu məqsədin reallaşdırılması üçün BƏT-in
tərkibində Cenevrədə yerləşən Beynəlxalq Əmək Problemləri İnstitutu və Turində
(İtaliya) yerləşən Yüksək Texniki və Peşəkar Hazırlıq üzrə Beynəlxalq Mərkəz faəliyyət
göstərir.
BƏT-in strukturuna daxildir:
 Beynəlxalq Əmək Konfransı – BƏT-in ali orqanıdır və qanunvericilik
funksiyalarını yerinə yetirir;
 İnzibati Şura – BƏT-in nəzdində olan müxtəlif komitə və komissiyaların
fəaliyyətinə rəhbərlik edir;
 Beynəlxalq Əmək Bürosu – BƏT-in informasiya və məsləhət orqanıdır.
BƏT-i digər ümumdünya təşkilatlarından fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri ondan
ibarətdir ki, onun siyasətinin hazırlanması zamanı sahibkarların və işçilərin təmsilçiləri
hökumətlərin təmsilçiləri ilə bərabər sayda səsə malik olurlar.
BƏT aşağıdakı istiqamətlər üzrə fəaliyyətini həyata keçirir:
1. Əmək haqqında Konvensiya və Tövsiyələrin işlənməsi;
2. Asiya, Afrika və Latın Amerikasının inkişaf etməkdə olan ölkələrinə texniki
yardımın göstərilməsi;
3. BƏT fəaliyyət dairəsinə daxil olan məsələlər üzrə təhsilin və tədrisin təşkili.
BƏT-in əsas funksiyalarından biri əmək haqqı, iş gününün müddəti və iş şəraiti,
işçilərin əməyə görə mükafatlandırılması, sosial təminat, ödənilən məzuniyyət, əmək
müdafiəsi kimi sahələrdə beynəlxalq əmək standartlarının müəyyən edən Konvensiya və
Tövsiyələrin qəbul edilməsindən ibarətdir. Əsası qoyulandan bəri BƏT 172 konvensiya
və 181 tövsiyə qəbul edib.
Aşağıda BƏT-in bir sıra Tövsiyələri sadalanmışdır:

60
  Xarici işçilərlə münasibətlər haqqında (1919);
 Gəmi göyərtəsində qadən-emiqrantların müdafiəsi haqqında (1926);
 İşçi miqrantların tapılması, işə götürülməsi və iş şəraitləri haqqında (1939);
 İşçi miqrantların az zəif inkişaf etmiş ölkələrdə müdafiəsi haqqında (1955).
BƏT-in işçi qüvvəsinin miqrasiyası problemlərinin həllinə yönəlmiş ilk normativ
aktı 1935-ci ildə qəbul edilmiş və 1938-ci ildə qüvvəyə minmiş Konvensiya № 48 olub.
Konvensiyaya uyğun olaraq əlillikdən, yaşlılıqdan, ailə başçısının itirilməsindən irəli
gələn hüquqların qorunması üzrə beynəlxalq əməkdaşlıq sistemi müəyyən edilmişdir.
Qaydalar təşkilatın bütün üzv ölkələrində yaşayan xaricilərə (vətəndaşlığından asılı
olmayaraq) aid edilir.
1949-cu ildə işçi miqrantlar haqqında Konvensiya № 97 qəbul edilmişdir.
Konvensiyanın müddəaları bu günə qədər aktuallığını qoruyub saxlamışdır.
Konvensiyanın iki müddəasına diqqət yetirək:
1) konvensiya ölkə ərazisində qanuni əsasda yaşayan immiqrantlara aiddir;
2) konvensiyada işçi miqrantlara müəyyən iş müddətindən sonra emiqrasiya etdikləri
ölkədə daimi yaşayış hüququ əldə etmək imkanı verilir.
1955-ci ildə BƏT daha bir vacib sənədi – inkişaf etməkdə olan ölkələrin işçi
miqrantlarının müdafiəsi haqqında Tövsiyyə № 100-ü qəbul etmişdir. Bu sənəd inkişaf
etməkdə olan ölkələrin iqtisadi və sosial inkişaf maraqlarından, bu ölkələr üçün əmək
resurslarının arzuolunmaz itkisinin məhdudlaşdırılmasından çıxış etməklə miqrasiyanın
tənzimlənməsinə yönəldilmişdir.
İmmiqrasiya ölkələrinin sosial xidmətləri işçi-miqrantlara və onların ailə üzvlərinə
münasibətdə bir sıra sosial funksiyaları həyata keçirirlər:
 ölkənin iqtisadi, sosial və mədəni şəraitinə uyğunlaşmaqda kömək göstərmək;
 səlahiyyətli orqanlardan informasiya və məsləhət alınmasına yardım etmək;
 təhsil, peşəkar hazırlıq, dil öyrənilməsi, səhiyyə, mənzil şəraiti və s. sahələr

61
üzrə təqdim edilən imkanlardan tam istifadə üzrə köməklik göstərmək və s.
BƏT-in hər bir üzv dövləti aşağıdakılara əməl etməlidir:
 işçi miqrantlar, onların ailə üzvləri ilə öz vətəndaşları arasında bərabər
imkanlar prinsipinin tətbiq edilməsini təmin etmək, bu prinsipə əməl edilməməsi üzrə
şikayətləri öyrənmək;
 sahibkarlar və ya difər şəxslər və ya təşkilatlar tərəfindən qanunvericiliyin
pozulması zamanı inzibati, mülki və cinayət cəzalarını tətbiq etmək;
 miqrantların hüquqları üzrə milli qanunvericiliyin və beynəlxalq normaların
uyğunluğunu təmin etmək;
 ailələrin tezliklə birləşməsinə köməkik göstərmək, bunun üçün ikitərəfli və
çoxtərəfli sazişlər imzalamaq və s.
Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatı (BMqT). 1949-cu ildə Qaçqınların İşi üzrə
Beynəlxalq Təşkilat kimi yaradılmış bu qurumun səlahiyyətləri zaman keçdikcə
genişləndi və onun adı 1989-cu ildə BMiqT-yə dəyişdirildi. BMqT-yə 131 dövlət
daxildir ki, onun 102-i üzv, 29-u müşahidəçidir. Bu təşkilat çərçivəsində miqrasiya
axınlarının tənzimlənməsi sahəsində uzunmüddətli proqramların işlənməsi həyata
keçirilir, miqrasiyanın təşkili, texniki əməkdaşlıq, “beyin axını”nın qarşısının alınması,
reemiqrasiya, ekspert xidmətlərinin göstərilməsi və s. sahələrdə yardım edilir.
Nizamnaməyə görə, BMqT-nin əsas funksiyaları aşağıdakılardır:
 vətəndaşların qaydaya salınmış və planlaşdırılmış miqrasiyasının həyata
keçirilməsi;
 qəbul edən ölkənin inkişafına yardım göstərə biləcək ixtisaslı işçi qüvvəsinin
(ailə üzvləri də daxil olmaqla) hərəkətinin təşkili;
 qaçqınların hərəkətinin təşkili;
 dövlətlər arasında bilik, təcrübə mübadiləsinə və əməkdaşlığa şərait yaratmaq
məqsədilə müxtəlif tədbirlər həyata keçirmək.

62
 Hazırda BMqT əsasən miqrasiyanın kəmiyyət tərəfini tənzimləyir. BMiqT
həmçinin qaçqınlara ən müxtəlif yardımlar göstərir. BMiqT beynəlxalq miqrasiyanın
əsas məqsədləri kimi aşağıdakıları göstərir: işəgötürmə; ailələrin qovuşması; təhsilin
alınması; qısamüddətli turizm, ailəvi, işgüzar səfərlər (3 ay müddətinə); siyasi qaçqın
statusunun alınması (Cenevrə Konvensiyası üzrə); vətəndaşların vətənə, özünün etnik
kökünə qayıdışı; daimi yaşayış yerinə getmə.
BMT qlobal səlahiyyətlərə malik, amma BMT sisteminə daxil olamayan yeganə
təşkilatdır.
BMT nəzdində fəaliyyət göstərən Ali Komissarlığın Qaçqınların İşi üzrə İdarəsi
qaçqınların müdafiəsi, uzunmüddətli qərarların reallaşdırılması, ilk növbədə isə
repatriasiya məsələləri ilə məşğul olur.
İƏİT nəzdində fəaliyyət göstərən Miqrasiya üzrə Daimi Müşahidə Sistemi milli
immiqrasiya idarələrinin fəaliyyətini koordinasiya edir.

Mövzu 5. Bеynəlхаlq vаlyutа-mаliyyə və кrеdit münаsibətləri.

1. Bеynəlхаlq vаlyutа sistеmi və onun inkişaf mərhələləri
2. Beynəlxalq valyuta münasibətləri və valyuta sistemi
3. Beynəlxalq bazarlar, banklar və birjalar
4. Beynəlxalq maliyyə kredit mərkəzləri və valyuta dönərliyi.
5. Bеynəlхаlq vаlyutа və mаliyyə кrеdit bаzаri.
1. Bеynəlхаlq vаlyutа sistеmi və onun inkişaf mərhələləri
Dünyа ölкələri аrаsındа хаrici iqtisаdi əlаqələrin dаim аrtmаsı və təкmilləşməsi
bеynəlхаlq vаlyutа münаsibətlərindən dаhа çох аsılıdır. Bеynəlхаlq vаlyutа
münаsibətləri dünyа ölкələri аrаsındlа qаrşılıqlı iqtisаdi əlаqələrə хidmət еdən dünyа
pulunun fəаliyyəti ilə bаğlı оlаn iqtisаdi münаsibətlərdir. Ölкələr аrаsındа müхtəlif

63
istiqаmətlərdə хаrici iqtisаdi əlаqələr gеnişləndiкcə bеynəlхаlq vаlyutа münаsibətləri də
dаim inкişаf еdir və təкmilləşir.
Vаlyutа (itаlyаncа- «Vаlutа», «qiymət», «dəyər») mənаsını dаşıyır. Vаlyutа hər
bir dövlətin pul nişаnıdır və qаnunvеriciliк qаydаsındа müəyyən еdilir. Məsələn, АBŞ-
dа dоllаr, Аzərbаycаndа mаnаt, İngiltərədə funt-stеrlinq, Yаpоniyаdа iеn və s. Hər bir
ölкənin özünə məхsus оlаn milli pul sistеmi mövcuddur və оnun bir hissəsini vаlyutа
rеsurslаrı təşкil еdir və bеynəlхаlq ödəmə vаsitəsi кimi çıхış еdir.
Dünyа ölкələrinin milli vаlyutаlаrı bеynəlхаlq vаlyutа mübаdiləsində iştirакınа
görə bir-birindən fərqlənir. Milli vаlyutа bаzаrındа bir ölкənin vаlyutаsının bаşqа
ölкənin vаlyutаsınа dəyişdirilməsi və yа аlınıb sаtılmаsınа görə vаlyutаlаr üç növə
аyrılır.
 tаm çеvrilən (sərbəst çеvrilmə qаbiliyyəti оlаn);
 qismən çеvrilən;
 çеvrilməyən (çеvrilmə qаbiliyyəti оlmаyаn).
Dünyаdа еlə ölкələr vаrdır кi, оnlаrın vаlyutаlаrı tаm çеvrilmə qаbiliyyətinə
mаliкdir. Bеlə vаlyutаlаrı sərbəst оlаrаq istənilən ölкənin vаlyutаsınа dəyişdirməк оlаr.
Bu prоsеs vаlyutаnın коnvеrtləşdiridlməsi аdlаnır.Müаsir şərаitdə Bеynəlхаlq vаlyutа
fоndunun üzvü оlаn 180 ölкədən 60- nın vаlyutаsı tаm çеvrilə bilən vаlyutаdır. Оnlаrа:
АBŞ dоllаrını, Аvrоpа Birliyi ölкələrinin еvrоsunu, Ingiltərənin funt-stеrlinqini,
Аlmаniyа mаrкаsını göstərməк оlаr.
Qismən çеvrilən vаlyutаlаrа vаlyutа qаnunlаrınа əsаsən yаlnız müəyyən sаhələrdə
dəyişdirilməsinə icаzə vеrilən vаlyutаlаr аiddir. Dünyаnın bir sırа ölкələrinin vаlyutаlаrı
çеvrilmə qаbiliyyəti оlmаyаn vаlyutаlаr hеsаb оlunur.
Dünyа vаlyutа sistеmi birdən-birə mеydаnа gəlməmişdir. Bеlə кi, dünyа təsərrüfаt
sistеminin təкаmül yоlu ilə fоrmаlаşmаsı bеynəlхаlq vаlyutа sistеminin yаrаnmаsınа
səbəb оlmuşdur.

64
 Dünyа vаlyutа sistеmi dünyа bаzаrının inкişаfı nəticəsində öz misiyаsını
gеnişləndirmiş və dövlətlərаrаsı rаzılаşmа əsаsındа tənzimlənir.
Dünyа ölкələri аrаsındа təsərrüfаt əlаqələrinin dаim gеnişlənməsi bеynəlхаlq
vаlyutа sistеminin inкişаfı və təкmilləşdirilməsinə təsir göstərir.1944-cü ildə Bеynəlхаlq
Vаlyutа Fоndunun (BVF) yаrаdılmаsı, Аvrоpа Vаlyutа sistеminin təşкil еdilməsi dünyа
ölкələrinin nüfuzlu vаlyutаlаrının коnvеrtləşdirilməsi prоsеsində mövcud оlаn
çətinliкləri аrаdаn qаldırdı. Hаzırdа dünyа ölкələri milli vаlyutаlаrlа yаnаşı bеynəlхаlq
əməliyyаtlаrdа коllекtiv vаlyutаlаrdаn dа istifаdə еdirlər. Коllекtiv vаlyutа (ЕКYI)
1979-cu ildən Аvrоpа iqtisаdi birliyinə dахil оlаn ölкələr аrаsındа hеsаblаmа pul vаhidi
кimi fəаliyyət göstərir.
Bеynəlхаlq vаlyutа bаzаrındа vаlyutа məzənnəsi fоrmаlаşır. Vаlyutа məzənnəsi
(кursu) dеdiкdə bir ölкənin pul vаhidinin digər ölкələrin pul vаhidlərində ifаdə оlunmuş
qiyməti nəzərdə tutulur. Vаlyutа məzənnəsi müхtəlif аmillərin vаlyutа bаzаrınа
təsirindən аsılı оlаrаq dəyişir. Vаlyutа bаzаrındа vаlyutа кursu müəyyən еdilərкən dünyа
bаnкının mеtоdiкаsı əsаs götürülür. Yəni bu mеtоdiкаyа görə 15 аddа məhsulun hər iкi
ölкədə sаtış qiymətləri müqаyisə оlunur və оnun əsаsındа vаlyutа кursu müəyyən еdilir.
15 аddа məhsullаrın аdlаrı dünyа təcrübəsinə əsаsən qəbul оlunur və оnlаrın аdlаrı
dəyişdirilir.
Ümumdünyа təsərrüfаtı sistеminin fоrmаlаşmаsınа uyğun оlаrаq bеynəlхаlq
vаlyutа sistеminin inкişаfının dörd mərhələsi vаrdır. Birinci mərhələsi ХIХ-ХХ əsrlərdə
коrtəbii surətdə qərаrlаşаn «qızıl stаndаrt» vаlyutа sistеmidir. Bu dövrdə bеynəlхаlq
vаlyutа-кrеdit sistеmində mərкəzi yеri qızıl tuturdu
Qızılın nаdir (nəcib) mеtаl оlmаsı, tədаvüldə hərəкətinin çətinliк törətməsi, pul
кütləsinin аzаlmаsı və s. аmillərlə bаğlı оlаrаq каğız pullаrın dövriyyəyə burахılmаsı
оbyекtiv zərurətə çеvrildi.

65
 Bеynəlхаlq vаlyutа sistеminin iкinci mərhələsi ХХ əsrin 30-cu illərindən
bаşlаyаrаq 50-60-cı illərdə bаşа çаtmışdır.Bu sistеmin Brеttоn-Vuds vаlyutа sistеmi
(tənzimlənən vаlyutа məzənnəsi) аdlаnır. 1944-cü ildə dünyа ölкələrinin bеynəlхаlq
vаlyutа sistеminin tənzimləməк məqsədilə АBŞ-ın Brеttоn-Vuds şəhərində bеynəlхаlq
коnfrаns кеçirilmişdir. Коnfrаnsdа кöhnə sistеmin üstünlüкlərini sахlаmаq yоlu ilə
nəzərə çаrpаn çаtışmаzlıqlаrı аrаdаn qаldırmаq hаqqındа qərаr qəbul оlunmuşdur. Bu
sistеmə əsаsən АBŞ dоllаrı və ingilis funt stеrlinqi bеynəlхаlq ödəniş vаsitəsi кimi qəbul
еdildi, еhtiyаt vаlyutаnın qızıllа rəsmi məzənnəsi müəyyən еdildi. Brеttоn-Vuds
Коnfrаnsının qərаrı ilə Bеynəlхаlq Vаlyutа Fоndu (BVF) yаrаdıldı və каpitаlist ölкələri
аrаsındа vаlyutа məzənnələrini tənzimləməкlə məşğul оlmаğа bаşlаdı. АBŞ dоllаrı
qızılа və bаşqа ölкələrin milli vаlyutаlаrı ilə mübаdilə оlunmаq funкsiyаsınа mаliк оldu.
Brеttоn-Vuds vаlyutа sistеmi АBŞ iqtisаdiyyаtındа bir sırа gеriləmələrə səbəb оldu.
Хüsusilə, 50-60-cı illərdə АBŞ-ın tədiyyə bаlаnsı mənfi sоldаyа mаliк оlmuş, хаrici
nümаyəndələrin dаhа çох dоllаrа mаliк оlmаsı АBŞ qızılının bаşqа ölкələrə ахmаsınа
səbəb оlmuşdur\ Bеləliкlə, 1971- 1973-cü illərdə tənzimlənən vаlyutа məzənnəsi sistеmi
tаmаmilə dаğıldı.
Valyuta sistemi dedikdə, 2 elementin–valyuta mexanizmi və valyuta
münasibətlərinin cəmi başa düşülür. Valyuta mexanizmi milli və beynəlxalq səviyyədə
hüquqi norma və alətləri özündə birləşdirir.
Valyuta münasibətləri ayrı-ayrı şəxslərin, firmaların, bankların pul və valyuta
bazarlarında hər gün iştirak etdikləri əlaqələridir.
Beynəlxalq bazarın bu günkü inkişaf səviyyəsində sənaye cəhətdən İEÖ-in qarşılıqlı
asılılığının dərinləşdiyi və genişləndiyi bir vaxtda valyuta münasibətlərinin təkmilləşməsi
xüsusi ilə böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Qeyd edək ki, valyuta münasibətlərinin formalaşması problemi bir çox xarici ölkə
alimlərinin əsərlərində öz əksini tapmışdır. Qərb iqtisadçı alimlərinin əsərlərində

66
beynəlxalq valyuta münasibətləri probleminin tədqiqi sahəsində iki yanaşma mövcuddur.
Bunlardan birincisi Keyns məktəbinin yanaşmasıdır ki, burada fəal surətdə dövlət
tənzimlənməsi əsasında valyuta münasibətlərinin inkişafı nəzərdə tutulur.
İkinci yanaşma isə monetarist nəzəriyyə ilə əlaqədardır. Bu nəzəriyyə valyuta
bazarlarında tələb və təklifə mərkəzdən tənzimləmə alətləri vasitəsilə qarışmasından imtina
edilməsini nəzərdə tutur.
Dünya təsərrüfatı sistemində milli və beynəlxalq valyuta sistemlərinin inkişafında
hər iki yanaşmadan ölkələrin inkişaf modellərindən asılı olaraq istifadə olunur.
Dünya ölkələrinin tətbiq etdikləri valyuta sistemi hər bir ölkə üçün ayrılıqda milli
valyuta sistemi adlanır. Təsnifat zamanı isə bir qayda olaraq beynəlxalq (dövlətlərarası),
regional və milli valyuta sistemlərinə ayırd edilir.
İstehsalla müqayisədə valyuta sistemi müəyyən sərbəstliyi ilə fərqlənirlər. Əgər hər
bir ölkə daxilində istehsal prosesi milli xarakterli olub, ölkənin daxili tələbatına
uyğunlaşırsa, valyuta sferası onu beynəlmilələşdirir.
Dünya valyuta sisteminin müasir formaya düşməsi üçün uzun illərin ciddi təsiri
olmuşdur. Bu sistemin əsas elementləri aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Milli və kollektiv valyuta ehtiyatları;
2. Pula çevrilən beynəlxalq aktivlərin tərkibi və quruluşu;
3. Valyuta bərabərliyi və kursun alıcılıq mexanizmi;
4. Qarşılıqlı valyuta dönərliyi şərtlərinin təmin edilməsi;
5. Beynəlxalq hesablaşmaların formaları və onların tərkibi;
6. Beynəlxalq valyuta bazarının və dünya qızıl bazarının qarşılıqlı əlaqəsi;
7. Dövlətlərarası valyuta–maliyyə münasibətlərini tənzimləyən beynəlxalq
valyuta–kredit təşkilatları.
Müasir valyuta sisteminin formalaşması öz tarixini XIX əsrdən beynəlxalq ticarətin
inkişafı dövründən başlayır. Məhz XIX əsrdə nisbətən surətlə İEÖ özlərində «qızıl

67
standart» tətbiq etməyə başladılar. Yəni o zamandan etibarən hər bir ölkənin valyutasının
qızıl tutumu müəyyən edilirdi. Valyuta idarələri, banklar, kağız pulları onların üzərində
qeyd olunan qızılın miqdarına bərabər natural qızılla dəyişməyə məcbur idilər. Misal üçün
1821-ci ildə Böyük Britaniyada 1 funt sterlinin qızıl ekvavalenti 7, 322385 qrama bərabər
idi. Bir Alman markasının qızıl tutumu 1873-cü ildə 0,385422 qram qızıla uyğun idi.
«Qızıl standart» valyuta sistemi tarixdə ən uzun davam edən (1879-1934-cü illər)
valyuta sistemidir və o, qəti müəyyən edilmiş valyuta kursuna əsaslanırdı. Bu sistemin
aşağıdakı əsas şərtləri vardır:
- ölkənin pul vahidinin qızıl məzmununun müəyyən edilməsi;
- ölkə daxilindən nağd pul kütləsi ilə ölkənin qızıl ehtiyatı arasında nisbətin ciddi
şəkildə gözlənilməsi;
- qızılın sərbəst idxal və ixracına heç bir maneənin olmaması və s.
Qızıl standart sistemi aşağıdakı üstünlüyə malikdir:
- stabil valyuta kursu qeyri–müəyyənlik və riskin olmağı düşməsinə təsir göstərir və
eyni zamanda beynəlxalq ticarətin həcminin artmasını stimullaşdırır;
- qızıl standart avtamatik olaraq tədiyyə balansının kəsr və aktivini bərabərləşdirir.
1879-cu ildə 1934-cü ilə qədər olan dövr dünya ölkələrində pul sisteminin qızıl
standart dövürü adlanır.
Beynəlxalq valyuta sistemində qızıl deviz sistemi özünə məxsus yer tutmuşdur. Bu
sistemdə deviz olaraq dollar və ya funtsterlinq əsas götürülür. Başqa ölkələrin bank
biletləri birbaşa qızıl deyil, bu devizlərə dəyişdirilirdi. Bu sistem 1922-ci ildə İtaliyanın
Genuya şəhərində keçirilən konfransın qərarı əsasında yaranmışdır. Bu konfransda
iqtisadiyyat və maliyyə məsələləri müzakirə edilmiş və burada 28 kapitalist ölkəsi iştirak
etmişdir. Fərəhli haldır ki, Genuya konfransında keçmiş Sovet dövlətinin nümayəndə
heyyətinə Nəriman Nərimanov rəhbərlik etmişdir. Bu sistem sonralar bir çox kapitalist
dövlətləri tərəfindən qəbul edilmişdir.

68
 1931-ci ildə Böyün Britaniya kağız pulların qızıla dəyişdirilməsi öhdəliyindən
imtina edir və beləliklə bir çox dövlətlər qızıl standartdan əl çəkirlər. ABŞ-da 1933-cu ildə
valyuta ilə qızılın əlaqəsi ləğv edilmişdir. 1934-cü ildə qızıl standartına qayıdılır, lakin
dolların qızıla olan bərabərliyini (qızıl kursunu) azaldaraq 54 %-ə endirilir.
Qızıl sikkələr sərbəst olaraq qızıl külçələrə dəyişdirilə bilər; qızıl sərbəst idxal və
ixrac edilib beynəlxalq qızıl bazarında alınıb-satıla bilər.
Ölkə daxilində olan qızıl ehtiyatı ilə onun pula olan tələbatı arasında nisbətə ciddi
riayət edilirdi.
Qızıl standarta əsaslanan beynəlxalq hesablaşmalar mexanizmi müəyyən edilmiş
kurs ilə həyata keçirilirdi. Qızıl standart sistemi qızıl sikkə, qızıl külçə və qızıl deviz adı
altında təzahür etmişdir. Bu qızıl standartına bir formadan digər formaya təkamül etməsi
və dünya kapitalizm sisteminin inkişafı ilə bağlı olmuşdur.
Əvvəllər mövcud olmuş beynəlxalq valyuta sisteminin çatışmayan cəhətlərinin
aradan qaldırılması yeni valyuta sisteminin yaradılmasını obyektiv tələbata çevirdi.
Beynəlxalq valyuta sistemi Brettan-Vuds valyuta sistemi adlanır. Bu sistemin tətbiqi
beynəlxalq aləmdə valyuta münasibətləri sahəsində əsaslı islahat dəyişikliklərinin əsasını
qoymuşdur.
Bu məqsədlə 1944-cü ildə dünya ölkələri beynəlxalq valyuta sisteminin tənzim
edilməsinin əsaslarını işləyib hazırlamaq üçün ABŞ-ın Bretton-Vuds şəhərində beynəlxalq
konfrans keçirmişdir. Bu konfransdakı razılaşmalara görə beynəlxalq valyuta sistemini
tənzimləmək üçün razılığa gəlinmiş və tarixə Bretton-Vuds valyuta sistemi kimi daxil
olmuşdur. Qəbul edilmiş yeni sistem köhnə sistemin üstünlüklərini saxlamaq və
çatışmamazlıqları aradan qaldırmağa istiqamətləndirilmişdir.
Bretton–Vuds sisteminin əsas prinsipləri bunlardır:

69
 - qızılın dünya pulu funksiyasını saxlamaqla yanaşı, eyni zamanda milli pul
vahidlərinin, ilk növbədə ABŞ dollarının, eləcə də ingilis funt sterlinqinin beynəlxalq
ödəniş və ehtiyat valyuta kimi tətbiq edilməsi;
- ehtiyat valyutanın qızıla rəsmi məzənnəsi ( troya unsiyasına görə-31,1 qram);
- valyuta bərabərliyinin BVF ilə razılaşdırılmış əsaslar üzrə valyutanın qızılla və
ABŞ dolları ilə qarşılıqlı şəkildə eyniləşdirilməsi və dəyişdirilməsi;
- bazar valyuta məzənnəsinin yol verilən dəyişkənliyi 1 faizdən çox olmamalıdır.
Yəni valyutanın dollara sıx bağlılığı.
Bretton-Vuds valyuta sistemi 1944-1971-ci illərdə qüvvədə olmuşdur.
Bretton-Vuds sisteminin iflası və amerikan dollarının qiymətdən düşməsindən
sonra, valyutanın yeni «üzən» (enib-qalxan) məzənnəsi müəyyən edildi. Bu sistem 1976-cı
ildə Yamayka konfransında bu ölkənin paytaxtı Kinqston şəhərində təsdiq edildi.
Yamayka valyuta sisteminin aşağıdakı «üzən» valyuta rejimi mövcuddur:
- ABŞ, Kanada, İngiltərə, Yaponiya və s. ölkələrin valyutaları valyuta
məzənnəsinin tələb və təklifindən asılı olaraq sərbəstdir;
- Avropa Birliyi üzvlərinin əksər ölkələri (Almaniya, Fransa, İtaliya, Hollandiya,
Belçika, Lüksemburq, İrlandiya, Danimarka) öz aralarında valyuta mübadiləsinin
məzənnəsini müəyyən edirlər, özlərinin Avropa valyuta sistemini yaradırlar (skun);
- bir sıra ölkələr valyutanın fərdi «səbəbinə» nisbətdə özlərinin mərkəzi valyuta
məzənnələrini müəyyən edirlər;
- bəzi ölkələr özlərinin valyutalarının yaxın iri xarici iqtisadi partnyorlarının «üzən»
valyutaları ilə əlaqəsini yaratmağı məqsədəuyğun hesab etdilər. Məsələn, 38 ölkə ABŞ
dollarından, 13 ölkə fransız frankından istifadə etməyi qəbul etdi.

70
 Kapital ixracı, əmtəə və xidmətlərlə beynəlxalq ticarət, elmi-texniki əməkdaşlıq
dünya təsərrüfatı əlaqələrinin subyektləri arasında qarşılıqlı pul tələblərini və
öhdəliklərinin yaranmasına gətirib çıxarır.

2. Beynəlxalq valyuta münasibətləri və valyuta sistemi

XX əsrin ortalarından etibarən beynəlxalq valyuta münasibətləri öz inkişafında

yeni impuls qazanmışdır. Dünya iqtisadiyyatının beynəlmiləlləşməsi və qloballaşması
ölkələr arasında ticarət-iqtisadi mübadilənin inkişafına, valyuta münasibətlərinin inkişaf
etməsinə gətirib çıxarmışdır. Valyutaların sabitliyi, onların bir-birlərinə və ehtiyat
valyutalarına nisbəyən yol verilən tərəddüd hədləri dünya təsərrüfatının inkişafının vacib
problemlərinə çevrilmişdir.dünya təsərrüfat əlaqələrinin fasiləsiz həyata keçirilməsi
üçün səmərəli valyuta mexanizminini yaradılması beynəlxalq maliyyə sisteminin
mərkəzi vəzifəsinə çevrilmişdir.
Milli təsərrüfatlar arasında ödəmə-hesablaşma əməliyyatlarını müəyyən edən pul
münasibətlərinin məcmusu beynəlxalq valyuta münasibətləri adlanır.
Bu anlayışa həmçinin pulların dünya pulu kimi funksiya göstərməsi ilə əlaqədar
olan iqtisadi münasibətlərin məcmusu kimi də tərfi vermək olar. Pullar dünya pulu kimi
xarici ticarətə, kapitalın miqrasiyasına, mənfəətin investisiyaya çevrilməsinə, subsidiya
və borcların verilməsinə, elmi-texniki mübadiləyə, turizmə, dövlət və özəl pul
köçürmələrinə xidmət edir.
Valyuta münasibətlərinin xarakteri beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
vəziyyətindən asılıdır. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin formalarında baş verən
istənilən dəyişikliklər valyuta münasibətlərinə təsir edəcəkdir, lakin burada əks əlaqə də
mövcuddur. Ölkələr arasında yaranmış valyuta münasibətlərini tənzimləmək üçün isə
valyuta sisteminə ehtiyac duyulur.

71
 Valyuta sistemi təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi və dünya bazarının
inkişafı əsasında formalaşmış, beynəlxalq müqavilə və dövlət-hüquqi normalarında əks
olunmuş pul-kredit münasibətlərinin məcmusudur.
Beynəlxalq valyuta sisteminin mahiyyəti ən sadə şəkildə desək, beynəlxalq
hesablaşma vahidi hesab edilir. Bu BVF-du tərəfindən buraxılır. Hazırda bu hüquq
(status) SDR (sdr 1969-cu ildə qızıl deviz standartı(qızılın dollarla ölşülməsi) ilə
əvəzlənmidir) (spesioal drawinq wrigths) xüsusi əvəzləmə hüququ (XƏH) anlayışına
məxsusdur. SDR-in dəyəri ABŞ dolları ilə əks etdirilir. 1SDR= 1.26668 dollar.
Beləliklə, beynəlxalq valyuta sistemi (BVS) dünya təsərrüfatı miqyasında valyuta
münasibətlərinin təşkili formasıdır. Bu sistem dünya kapitallist təsərrüfatının təkamülü
nəticəsində meydana gəlmiş və dövlətlər arası saazişlə hüquqi cəhətdən təsbit edilmişdir.
Beynəlxalq valyuta sisteminin ən başlıca vəzifəsi ondan ibarətdir ki, beynəlxalq
hesablaşmaları, valyuta bazarlarını tənzim etsin. Bununlada iqtisadi artımın sabitliyini
təmin etmək, infilyasiyasiyanın qarçısını almq, xarici iqtisadi mübadilə və tədiyyədə
tarazlıq yaratmaq imkanı əldə etmiş olur.
3. Beynəlxalq bazarlar, bank-lar və birjalar
Dünya iqtisadiyyatının beynəlmiləlləşməsi, beynəlxalq borc kapitalı bazarının
inkişafı, kommunikasiya vasitələrinin təkmilləşməsi nəticəsində beynəlxalq (regional və
dünya) valyuta bazarları formalaşmışdır. Bu bazarlar onları milli valyuta bazarlarından
fərqləndirən bir sıra xarakterik xüsusiyyətlərə malikdirlər. Bu cür bazarlarda valyuta
məhdudiyyətləri mövcud deyildir, əhəmiyyətli həcmlərdə çoxsaylı sazişlər həyata
keçirilir və bu əməliyyatlarda dünya təsərrüfatının bütün ölkələrinin subyektləri iştirak
edirlər. Dünya valyuta bazarlarında beynəlxalq dövriyyənin ümumi həcminin 90%-i 5
əsas valyutanın – ABŞ dollarının, avronun, ingilis funt-sterlinqinin, yapon ienasının,
isveçrə frankının payına düşür. Beynəlxalq hesablaşmalar nağdsız qaydada həyata

72
keçirilir. Dünya valyuta bazarları iri beynəlxalq maliyyə mərkəzlərində
təmərküzləşmişlər.
Valyuta münasibətləri ayrı-ayrı şəxslərin, firmaların, bankların pul və valyuta
bazarlarında hər gün iştirak etdikləri əlaqələridir.
Beynəlxalq bazarın bu günkü inkişaf səviyyəsində sənaye cəhətdən İEÖ-in qarşılıqlı
asılılığının dərinləşdiyi və genişləndiyi bir vaxtda valyuta münasibətlərinin təkmilləşməsi
xüsusi ilə böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Dünya maliyyə mərkəzləri beynəlxalq valyuta, kredit, maliyyə əməliyyatlarının,
qiymətli kağızlar və girovlarla bağlı sazişlərin həyata keçirildiyi və bankların,
ixtisaslaşmış kredit-maliyyə institutlarının təmərküzləşdiyi yerlərdir.
Bununla yanaşı, dünya təsərrüfatının ayrı-ayrı ölkələrində mütəşəkkillik
dərəcəsindən asılı olaraq müxtəlif tip valyuta bazarları bərqərar olur. Bu əlamətə görə
aşağıdakı valyuta bazarları fərqləndirilir:
 mütəşəkkil və ya birja valyuta bazarları;
 qeyri-mütəşəkkil və ya banklararası valyuta bazarları.

4. Beynəlxalq maliyyə kredit mərkəzləri və valyuta dönərliyi.

Valyuta sistemində əsas cəhətlərdən biri də valyuta dönərliliyi və valyuta kursu
problemidir. Bu problemlərə görə də, valyutalar fərqlənirlər. Belə ki, valyutalar tam
dönərli, qismən dönərli və qapalı olmaları ilə səciyyəələndirilirlər.
Deməli, tətbiq olma qaydasına görə valyutalar başqa valyutalara
sərbəst dəyişdirilə bilirsə buna tam dönəərli valyuta deyilir. Bu vəziyyətdə heç bir
valyuta məhdudiyyətliyi olmur. Hər bir milli valyutanın tam dönərli olması üçün ölkənin
həm daxili iqtisadiyyatında həm də xarici aləmlə

73
 olan iqtisadi münasibətlərində dərin keyfiyyət dəyişikliklərinin baş verməsi tələb
olunur. Odur ki, tam dönərli valyuta tətbiqinə keçmək üçün aşağıdakı çərtlərə ciddi əməl
edilməlidir.
1. valyuta sahiblərinin əmtəə və xidmətlərlə təmin edilməsi üçün tarazlı əmtəə
və pul bazarı mövcud olmalıdır.
2. milli valyutaların xarici valyutaya mübadilə edilməsi üçün hüquqi və
təşkilati qaydanın olması.
3. infilyasiyanı aşağı həddə olması və əsassız pul imisiyasının yol verilməsi
üçün sabit, milli pul kredit və maliyyə sistemi yaradılmalıdır.
4. xarici valyutaya təklif etmək üçün İE və rəqabətqabiliyətli ixracın olması
əsas götürülür.
Valyuta münasibətləri sistemində valyuta dönərliyi mərkəzi yer tutur. Valyuta
dönərliyi dedikdə, hər hansı milli valyutanın digər valyutalara ekvivalent olaraq
dəyişdirilməsi başa düşülür. Əgər milli valyuta sərhədlərdən kənarda işləyə bilərsə,
əməliyyat aləti ola bilərsə, deməli o, dönərli hesab edilir. Tarixi baxımdan dönərlilik və
yaxud sərbəst konventləşdirmə qızıl standart dövründə yaranmışdır. Bank biletləri
məhdudiyyətsiz qızıla dəyişdirilə bilərdi. Valyutanın qızıla dəyişdirilməsi Birinci Dünya
Müharibəsinə qədər mövcud olmuşdur. Bretton-Vuds konfransının qərarına əsasən İkinci
Dünya Müharibəsindən sonra ABŞ dollarının dünya bazarındakı hegemonluğunu nəzərə
alaraq milli pul vahidləri beynəlxalq bazarda dollara dəyişilmək yolu ilə işlədilirdi.
Hazırda dünyada 4 dönərli valyuta mövcuddur. Bunlar aşağıdakılardır:
1) ABŞ dolları, 2) AVRO, 3) Funt sterlinq, 4) Yapon leni.
Qeyd etdiyimiz dönərli valyutalardan başqa regional və dünyəvi əhəmiyyət kəsb
edən hesablaşma valyuta vahidlərindən də istifadə olunurdu. Belə regional valyuta
vahidlərindən biri EKYU-idi. EKYU Avropa birliyinə daxil olan 12 dövlətin arasında
işlənən valyuta idi. O, 1979–cu ildən Avropa birliyinə daxil olan dövlətlər üçün

74
hesablaşma valyuta keyfiyyətində tətbiq olunurdu. EKYU-nun əsas məqsədi dövlətlər
arasında valyuta kursunun sabitliyini saxlamaqdan ibarət idi. Bir EKYU 1,3 dollara
bərabər götürülürdü. 1991-ci ilədək bu valyutadan istifadə edilmişdir. AVRO valyuta kimi
dövriyyəyə daxil olduqdan sonra o, dönərli valyuta kimi Avropa valyuta sistemini dolların
dəyişməsinin zərərli nəticələrindən azad etmək funksiyasını yerinə yetirir.
Dünya miqyasında isə istifadə olunan belə valyutalardan BVF-nəznində istifadə
olunan SDR-dir.
SDR dövlətlər arasında öhdəliklər üzrə tətbiq olunan hesablaşmaları aparmaq üçün
istifadə olunan valyutadır. 1 SDR 1,04 dollara bərabərdir.
SDR standartı qəbul edildikdən sonra Yamayka müşavirəsi qarşıya belə bir məqsəd
qoymuşdur ki, 1969-cu ilədək yığılmış Beynəlxalq Valyuta fondu xüsusi əvəzetmə hüquqi
adlanan kollektiv valyuta vahidinə çevrilsin
5. Bеynəlхаlq vаlyutа və mаliyyə кrеdit bаzаri.
Beynəlxalq maliyyə və kredit münasibətlərinin əsasını borc kapitalı, hazırda isə bir
başqa investisiyalar təşkil edir. Dünya bazarında özünün iqtisadi mahiyyətindən asılı
olaraq borc kapitalı iki əsas sahəyə ayrılır: dünya pul bazarı və dünya kapital bazarı.
Dünya pul bazarı əsasən tədavül sferası və beynəlxalq ticarətə xidmət edir.
Beynəlxalq kapital bazarında borc kapitalı pul kimi deyil, dəyərin artmasına
yönəldilir. Beynəlxalq aləmdə dünya kapital bazarı iqtisadi artımın təmin edilməsinə
xidmət edir. Öz konkret formasından asılı olaraq dünya kapital bazarı iki yerə bölünür:
kredit bazarı və qiymətli kağızlar bazarı.
Dünya borc kapitalı bazarı xüsusi institutsional quruluşa malikdir. Belə ki, onun
əsas iştirakçıları iri transmilli banklardan, maliyyə kampaniyalarından, fond birjalarından
və maliyyə-kredit idarələrindən ibarətdir.
Dünya kapital bazarında maliyyə-kredit idarələrinin borc almağa əsas müştərisi kimi
transmilli korporasiyalar, dövlət orqanları, beynəlxalq və regional təşkilatlar çıxış edir.

75
 Beynəlxalq maliyyə mərkəzinin normal fəaliyyəti üçün aşağıdakı ilkin şərtlər
vacibdir:
- ölkənin yüksək iqtisadi inkişaf səviyyəsi;
- ölkənin dünya ticarətində fəal iştirakı;
- sərbəst valyuta və vergi qanunları;
- əlverişli coğrafi şərait;
- nisbi siyasi sabitlik və s.
Dünya aparıcı maliyyə mərkəzi Nyu-York hesab edilir ki, bu da güclü iqtisadiyyat
və ABŞ-ın kapital bazarına əsaslanır. Xüsusi olaraq onun qiymətli kağızlar ticarət, səhm
və istiqrazlar emissiyasında rolu böyükdür.
Avropada isə Londan, Frankfurt və Lüksemburq maliyyə əməliyyatlarının
aparılmasında əsas rol oynayır. Son dövrdə dünya ölkələri içərisində Yaponiya kreditlər
vermək sahəsində xeyli irəlidə gedir. Deməli, Yaponiya beynəlxalq bazara çevrilir və
Tokio BV bazarının iştirakçısı olur. Bundan başqa yeni maliyyə mərkəzləri yaranmışdır.
Dünya ölkələrindən Sinqapuru, Honkonqu, Bəhreyhi, Panamanı və s. göstərmək olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, müvəqqəti sərbəst olan pul kapitalı, kredit vasitəsilə borc
kapitalına çevrilir.
Beynəlxalq kreditlər verilmə müddətinə görə qısamüddətli (1 ilə qədər), orta
müddətli (1 ildən 5 ilə qədər) və uzunmüddətli (5-6 ildən artıq) olurlar.
Müasir şəraitdə beynəlxalq ticarətin həcminin artması və satış bazarları uğrunda
mübarizənin kəskinləşməsi xarici idxalçılara əmtəə və xidmətlərin möhlətlə kreditə satışı
çoxalır ki, bu da kommersiya kreditinə olan tələbatın artmasına səbəb olur. Başqa ölkələrin
sahibkarlarına borc pul formasında verildiyi halda da o, bankir kreditor olur, əgər borclu
kimi xarici dövlət meydana çıxırsa, onda bu beynəlxalq dövlət krediti olur.
Beynəlxalq və xarici kapital bazarlarında beynəlxalq kredit müxtəlif formalarda,
istiqraz səhm və başqa qiymətli kağızlar emissiyası şəklində həyata keçirilir.

76
 Valyuta münasibətləri sistemində valyuta dönərliyi mərkəzi yer tutur. Valyuta
dönərliyi dedikdə, hər hansı milli valyutanın digər valyutalara ekvivalent olaraq
dəyişdirilməsi başa düşülür. Əgər milli valyuta sərhədlərdən kənarda işləyə bilərsə,
əməliyyat aləti ola bilərsə, deməli o, dönərli hesab edilir. Tarixi baxımdan dönərlilik və
yaxud sərbəst konventləşdirmə qızıl standart dövründə yaranmışdır. Bank biletləri
məhdudiyyətsiz qızıla dəyişdirilə bilərdi. Valyutanın qızıla dəyişdirilməsi Birinci Dünya
Müharibəsinə qədər mövcud olmuşdur. Bretton-Vuds konfransının qərarına əsasən İkinci
Dünya Müharibəsindən sonra ABŞ dollarının dünya bazarındakı hegemonluğunu nəzərə
alaraq milli pul vahidləri beynəlxalq bazarda dollara dəyişilmək yolu ilə işlədilirdi.
Hazırda dünyada 4 dönərli valyuta mövcuddur. Bunlar aşağıdakılardır:
2) ABŞ dolları, 2) AVRO, 3) Funt sterlinq, 4) Yapon leni.
Qeyd etdiyimiz dönərli valyutalardan başqa regional və dünyəvi əhəmiyyət kəsb
edən hesablaşma valyuta vahidlərindən də istifadə olunurdu. Belə regional valyuta
vahidlərindən biri EKYU-idi. EKYU Avropa birliyinə daxil olan 12 dövlətin arasında
işlənən valyuta idi. O, 1979–cu ildən Avropa birliyinə daxil olan dövlətlər üçün
hesablaşma valyuta keyfiyyətində tətbiq olunurdu. EKYU-nun əsas məqsədi dövlətlər
arasında valyuta kursunun sabitliyini saxlamaqdan ibarət idi. Bir EKYU 1,3 dollara
bərabər götürülürdü. 1991-ci ilədək bu valyutadan istifadə edilmişdir. AVRO valyuta kimi
dövriyyəyə daxil olduqdan sonra o, dönərli valyuta kimi Avropa valyuta sistemini dolların
dəyişməsinin zərərli nəticələrindən azad etmək funksiyasını yerinə yetirir.
Dünya miqyasında isə istifadə olunan belə valyutalardan BVF-nəznində istifadə
olunur SDR-dir.
SDR dövlətlər arasında öhdəliklər üzrə tətbiq olunan hesablaşmaları aparmaq üçün
istifadə olunan valyutadır. 1 SDR 1,04 dollara bərabərdir.

77
 SDR standartı qəbul edildikdən sonra Yamayka müşavirəsi qarşıya belə bir məqsəd
qoymuşdur ki, 1969-cu ilədək yığılmış Beynəlxalq Valyuta fondu xüsusi əvəzetmə hüquqi
adlanan kollektiv valyuta vahidinə çevrilsin.
Xüsusi əvəzetmə hüququ sözün əsl mənasında valyuta bərabərliyi və kursuna
xidmət etməyə başladı. Xüsusi əvəzetmə hüququ (XƏH) qızıla və dollara alternativ hesab
olunur. Lakin kəskin iqtisadi və valyuta çətinlikləri səbəbindən XƏH valyuta sisteminin
əsas ehtiyat aktivi rolunu oynaya bilmir. Buna baxmayaraq hazırda BVF-u tərəfindən SDR
dövlətlər arasında öhdəliklər üzrə hesablaşma valyuta keyfiyyətində istifadə olunur.

Mövzu 6. Beynəlxalq inhisarlar – Transmilli korporasiyalar

1. Trаnsmilli korporasiyaların məzmunu.
2. TMK-ların yaranmasına təsir edən amillər və inkişaf mərhələləri
3. TMK-ların formaları və inkişaf xüsusiyyətləri
4. TMK-lar ölkələr arasında əməkdaşlıq sistemində investisiya daşiyicılarıdır.
5. Müasir şəraitdə TMK-larin fəaliyyətinin xüsusiyyətləri.

1. Trаnsmilli korporasiyaların məzmunu.

Transmilli korporasiyaların (TMK-ın) iqtisadi mahiyyəti ilə əlaqədar məsələlərin

öyrənilməsinə keçməzdən əvvəl qeyd edək ki, «Trans» sözü sərhədi keçmək mənasında
işlənilir. Yəni öz ölkəsinin sərhədinin hüdudlarını keçib, dünyanın digər dövlətlərində
fəaliyyət göstərən təşkilatı qurum nəzərdə tutulur. «Korporasiya» sözünün kökü latın
dilində olan «Korpus» sözündən götürülüb və hərfi mənası «bədən deməkdir». Lakin,
burada söz öz birinci mənasından uzaqlaşaraq cəmiyyət, təşkilat mənasını verir. Bu
cəmiyyət elə bir qurumdur ki, o müxtəlif üzvlərin birləşməsindən yaransa da vahid fərd,
yaxud mexanizm kimi fəaliyyət göstərir. Böyük Britaniya və İrlandiya Respublikasında isə

78
korporasiya anlayışı həmçinin, sahələrdə yerli idarəedici orqanlar üçün də işlədilib. TMK-a
nədir?
TMK-in tərifi ilə əlaqədar müxtəlif yanaşmalar və fikirlər mövcuddur. Rus alimləri
K.Semyonovun və Q.Ovçinnikovun əsərlərində TMK-lar dedikdə elə beynəlxalq şirkətlər
birliyi başa düşülür ki, onların illik dövriyyəsi 100 mln. ABŞ dollarından çox, ən azı
dünyanın 6 dövlətində qız şirkətləri olsun və mütləq BMT-də qeydiyyatdan keçsinlər.
Bununla yanaşı Q.Ovçinnikov hesab edir ki, TMK-lar çoxmilli korporasiya işlədilməlidir.
Digər ədəbiyyatlarda isə korporasiya sözü əvəzinə şirkət anlayışının işlədilməsi
məqsədəuyğun hesab edilir. Əlbəttə, bütün bunlar alimlərin şəxsi fikirləridir. Lakin bu
həqiqəti unutmaq lazım deyil ki, özəl biznes öz mülkiyyət mənsubiyyətinə görə üç
formada mövcud olur. Bunlara aşağıdakılar aiddir: şəxsi mülkiyyət bazasında inkişaf edən,
müştərəkliyə əsaslanan və korporasiya forması. Bununla əlaqədar belə bir fikiri qeyd
etmək çox yerinə düşər ki, şəxsi mülkiyyətə əsaslanan biznes o biznesdir ki, o müəssisə
olaraq öz sahibindən ayrılıqda mövcud deyil.
Deməli, həm TMK anlayışının kökünün mənası, həm də mülkiyyət mənsubiyyəti
yuxarıda qeyd etdiyimiz fikirlərlə razılışmamağa əsas verir. TMK-lara verilən təriflə
əlaqədar qeyd etmək istəyirik ki, o, rus mənbələrindən başqa BMT-nin və digər
beynəlxalq təşkilatların heç bir rəsmi sənədlərində öz əksini tapmamışdır. Əksər qərb
alimlərinin əsərlərində, ensoklopediyalarda və BMT-nin TMK-a dair sənədlərində iki və
daha çox ölkədə istehsalı olan, öz məhsulunu bir neçə ölkədə satan, müxtəlif
dövlətlərdə rezidentləri-mülkiyyətçiləri olan və BMT-də qeydiyyatdan keçən
beynəlxalq şirkətlərin birliyi TMK adlandırılır. Hazırkı kitabda biz TMK-ın iqtisadi
mahiyyətini açmağa imkan verən bu metodoloji yanaşmanı qəbul edirik və özəl biznesə
məxsus mülkiyyət formalarından biri olan korporasiyaların inkişaf məsələlərini öyrənməyə
səy göstərmişik.

79
 TMK-ın iqtisadi mahiyyətinə uyğun təşkilatı qurum formasında mövcudluğu qədim
dövrlərə təsadüf edir. Bəzi mənbələrə görə onların mövcudluğu hətta qədim Roma
imperiyası dövrünə qədər gedib çıxır. Baxmayaraq ki, həmin dövrdəki korporasiyalar bu
günkü korporasiyalara xas olan bəzi mühüm xarakterik cəhətlərə malik olmamışlar. Lakin,
hər halda onlar da müəyyən məqsəd uğrunda çalışmaqdan ötrü investisiya qoyulan,
biznesdə pay sahibi olan şəxslərdən ibarət olan, dövlət tərəfindən sanksiyalaşdırılan
təşkilatlar idilər.
İlk kommersiya tipli korporasiyalar dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş çərçivələr
daxilində təşkil edilirdi. Bu korporasiyaları təşkil etməkdə məqsəd isə dövlət və ya ayrı-
ayrı şəxslər üçün həddindən artıq baha və riskli olan işləri görməkdən ibarət olmuşdur.
Dünyada ən qədim kommersiya məqsədli korporasiya kimi İsveçin Falun şəhərindəki
«Stora Kopparberq mədən birliyi» göstərilir. Onun 1347-ci ildə kral Magnus Eriksondan
fəaliyyəti üçün rəsmi icazə sənədi alındığı bildirilir. Halbuki, bəzi rus mənbələrində
dünyada ilk TMK-nın daha sonrakı illərdə yaradılması göstərilirdi. Rus alimlərinin
əsərlərində göstərilir ki, dünyada ilk dəfə 1602-ci ildə yaradılan həmin TMK İngiltərəyə
məxsus olan «Ost indianadır» ki, onun da əsas məqsədi Asiyadan müxtəlif ədviyyatları, fil
sümüyünü, emal sənayesi məhsullarının Avropa ölkələrində satmaqdan ibarət olmuşdur.
Yaranması dövründən asılı olmayaraq onların, o cümlədən Avropa ölkələrində TMK-ın
qarşısında duran əsas məqsədlərdən biri müstəmləkəçilik siyasətini həyata keçirmək idi.
Məsələn, «Datc İstİndiana Kompanu» (Holland Şərqi Hindistan Kompaniyası). Bu
koperasiya forması sonrakı dövrdə korporasiya müstəmləkəçiliyinin formalaşmasında
böyük rol oynayıb.
Deməli, iri inhisar birlikləri ölkə daxilində fəaliyyət göstərməklə yanaşı Milli dövlət çərçivəsindən
kənarda da öz fəaliyyətlərini genişləndirirlər. Beləliklə, beynəlxalq xarakter kəsb edirlər. Beynəlxalq

kompaniyalar dedikdə öz təsərrüfatçılıq fəaliyyətində milli çərçivədən kənara çıxan, istehsal, ticarət, elmi-

texnoloji proseslər, maliyyə, xidmət və digər sahələrin beynəlxalq baxımdan kompleks inkişafın
formalaşmasını həyata keçirən iri birliklər nəzərdə tutulur.
80
Transmilli şirkət və yaxud beynəlxalq şirkət dedikdə dünya əmtəə və istehsal amilləri
bazarlarına əhəmiyyətli təsir göstərə bilən iri şirkətlər başa düşülür. Bir qayda olaraq
onların sırasına aşağıdakılara malik şirkətlər aid edilir:
 satışın illik həcmi 1 mlrd. ABŞ dollarından az olmamalıdır;
 ümumi dövriyyənin 1/5-dən 1/3-nə qədəri xarici əməliyyatların payına düşür;
 xarici aktivlərin payı 25%-dən az deyildir;
 ən azı altı ölkədə filialları mövcuddur və BMT-də qeydiyyatdan keçməlidir.
BMT-də ardıcıl və ənənəvi olaraq bu şirkətlərin fəaliyyətini öyrənirlər.
BMT-nin analitik mərkəzi uzunmüddət belə hesab etmişdir ki, 1 mlrd. dollardan artıq
illik dövriyyəsi olan və ən azı 6 ölkədə filialları olan müəssisələri, transmilli şirkət
hesab etmək olar. Əlbəttə, belə tərif mütləq və dəyişməz deyildi. Son vaxtlar müəyyən
dəqiqləşmələr, araşdırmalar edilmişdir. Onun yerləşdiyi ölkədən kənara satdıqı
məhsulun həcmi 25-30 % müəyyən göstərici kimi əsas götürülür. Belə bir göstəriciyə
görə İsveçrənin «Nestle» firması dünya lideri hesab olunur, cəmi məhsulun 98 %-ni
kənara satır.
TMŞ-rin fəaliyyət dairəsi yalnız onların sayının artması hesabına deyil, mövcud
şirkətlərin iqtisadi gücünün artması hesabına da genişlənir. Əvvəllər əsasən əmtəə və
xidmətlərin mübadiləsi sahəsində fəaliyyət göstərən beynəlxalq TMŞ-lar müasir
şəraitdə bununla yanaşı beynəlxalq səviyyədə istehsal yarada bilmişlər. Bu beynəlxalq
istehsala müvafiq olan beynəlxalq xidmətlər və beynəlxalq maliyyə dairəsi
yaradılmışdır.
Belə ki, 100 böyük TMŞ-larm 65 %-ə qədəri ancaq avtomobil, elektronika və
elektron avadanlığı, neft, eləcə də kimya və əczaçılıq kimi 4 sahənin payma düşür.
Elektron və elektron avadanlıqları sahəsi ilə təqribən 18, avtomobil sənayesi ilə 14,
neftçıxarılması və emalı ilə 13 böyük TMŞ məşğuldur. Spirtli içkilər və ərzaq
sahəsində daha böyük - 9 TMŞ ixtisaslaşmışdır.

81
 Coğrafı baxımdan 100 daha böyük TMŞ-lərin 90 %-ə qədəri ABŞ, Qərbi
Avropa və Yaponiyanın payma düşür.

2. TMK-ların yaranmasına təsir edən amillər və inkişaf mərhələləri

Dünya təsərrüfatı sistemində inhisar forması kimi transmilli korporasiyaların
meydana gəlməsi bir çox amillərin təsiri nəticəsində baş vermişdir. Bu əsas amillər
qrupuna aşağıdakılar daxildir:
-dünyada ayrı-ayrı dövlətlərin malik olduqları təbii sərvətlə fərqi;
-mövcud maliyyə vəsaitləri və potensialları;
-dövlətlərdə mövcud yüksək texniki və texnologiyaların səviyyələri;
-ölkələrdə fəaliyyət göstərən yüksək ixtisaslı mütəxəssisələrin olması;
-ayrı-ayrı ölkələrin dünya dövlətləri arasında mövcud olan iqtisadi və siyasi
potensialları və onların təsir dairələri;
-dünya ölkələri arasında beynəlxalq iqtisadi və siyasi təşkilatların rolu və təsir
dairələri;
-beynəlxalq nəqliyyat vasitələri və onların potensial imkanları;
-müxtəlif ölkələrdə mövcud olan transmilli korporasiyaların təşkilatı və xüsusi
imkanları.
Qeyd etdiyimiz əsas amillərin təsiri altında TMK-lar qanunauyğun tələbat kimi
meydana gəlmişdir.
İlk TMK-lar əsasən bir-iki sahədə fəaliyyət göstərməklə, həm də təşkilatı cəhətdən
çox kiçik idilər. Onların inkişafı son yüzilliklərdə ixtisaslaşma səviyyələri, universallıq
dərəcəsi, dövrün tələblərindən asılı olaraq bir neçə mərhələ keçmişdir. Bu baxımdan TMK-
ın əmələ gəlməsini şərti olaraq aşağıdakı mərhələlərə bölmək olar:
1. XIX əsrin birinci yarısında 1900-cu ilədək;
2. 1900-cu il-1914-cü ilədək;

82
 3. 1914-cü il-1939-xu ilədək;
4. 1939-cu il -1945-ci ilədək;
5. 1945-ci il-1955-ci ilədək;
6. 1955-ci il-1970-ci ilədək;
7. 1970-ci il-1980-ci ilədək;
8. 1980-ci il-1991-ci ilədək (SSRİ-nin dağılmasınadək);
9. 1991-ci il-müasir dövrədək.
TMK-ın inkişaf mərhələləri arasında ikinci dünya müharibəsindən sonrakı inkişaf
mərhələləri daha çox diqqəti cəlb edir. Beləki, 1945-ci ilədək TMK-lar əsasən ABŞ və
Avropa ölkələrində sürətlə inkişaf etmişdirlərsə, 50-cı illərdən başlayaraq onların Asiya
dövlətlərində, xüsusilə Yaponiyada yaranması diqqəti daha çox cəlb edir. Həmin dövrdə
Yaponiya dövləti milli şirkətlərin bazasında əmələ gəlmiş TMK-ın inkişafı üçün xarici
iqtisadi fəaliyyətin bəzi sahələrində (maşınqayırmada) proteksionizm siyasəti tətbiq etdi.
Dünyanın ən böyük 500 TMK-ı sırasında, həmçinin 50 super TMK-ı arasında Yapon
TMK-ı da ləyaqətlə təmsil olunurlar.
Asiya qitəsinin ən böyük 50 TMK-ı arasında 35-i Yaponiyanın payına düşməsi
onların dünya iqtisadiyyatında böyük mövqeyə malik olmalarından xəbər verir.
Məhz 1955-70-ci illərdə Asiyanın digər ölkələrində, xüsusilə Cənubi Koreyada, Çin
və s. TMK yaranması yeni vüsət aldı. TMK-ın inkişaf etdiyi ənənəvi dövlətlərdən fərqli
olaraq Asiyanın inkişaf etmiş yeni sənaye ölkələri olan Malayziyada, Sinqapurda,
Honkonqda, Tayvanda, Filippində müasir tələblər səviyyəsində dünya bazarında fəaliyyət
göstərə bilən TMK-lar əmələ gəldi. Hazırda Yaponiyada 81, Cənubi Koreyada 11,
Hindistanda 5, Tayvandda 2, Çində 16, Sinqapurda 1 TMK vardır.
Beynəlxalq şirkətlərin yaranmasında 1991-ci il və sonrakı illər mühüm mərhələ
təşkil edir.

83
 Bu cür şirkətlər Rusiyada, Ukraynada, Azərbaycanda, Baltik Yanı dövlətlərdə,
Qazaxıstanda və s. ölkələrdə inkişaf etməyə başladı. Hazırda yalnız Rusiyada 8 beynəlxalq
şirkət mövcuddur. Eləcə onu göstərmək kifayətdir ki, Rusiyaya məxsus «Lukoil» şirkətinin
dünyanın neft emalı sənayesi sahəsi üzrə ixtisaslaşmış şirkətlər arasında 19-cu yeri tutur.
Bu şirkətin 2005-ci ildə əldə etdiyi gəlirin həcmi 28,810 mlrd. dollara bərabər olmuşdur.
Buna bənzər inkişaf meylləri Azərbaycanda da özünü biruzə verir. Hazırda
respublikamızda Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft şirkəti (ARDNŞ), Beynəlxalq
Əməliyyat Şirkəti (BƏŞ) və s. qurumlar fəaliyyət göstərir ki, onlar heç də Asiyanın digər
beynəlxalq şirkətlərindən geri qalmırlar. Düzdür hazırda Azərbaycanda TMK yoxdur.
Lakin respublikamızda iqtisadi inkişafın tempi, beynəlxalq inteqrasiya, əmək bölgüsü və
sahibkarlığın inkişafı səhəsində qazanılmış nailiyyətlər gələcəkdə TMK-ın yaranması üçün
əlverişli baza yaradır. Həm də müasir mərhələdə yaradılan TMK-lar öz sələflərindən əsaslı
surətdə fərqlənirlər. Əgər 40-70-ci illərdə əmələ gələn TMK-lar 1-3 sahə üzrə
ixtisaslaşaraq formalaşdılarsa, 1980-90-cı illərdə dünyanın 200 nəhəng TMK-nın hər biri
10-15 sahə üzrə formalaşmışdır. Müasir Yapon TMK-ı isə daha çox, yəni 200-ə qədər sahə
və alt sahələrdə iştirak etməyə üstünlük verirlər.

3. TMK-ların formaları və inkişaf xüsusiyyətləri.

Qeyd etmək lazımdır ki, tarixən korporasiyalar hökümətin xüsusi qərarı ilə təsis
edilib. Müasir dövrdə isə korporosiyalar adətən dövlət tərəfindən, yaxud əyalət, ştat və s.
tərəfindən qeydiyyata alınır və həmin dövlətin qanunları ilə idarə olunurlar. Qeydiyyat
korporasiyanın məhdud məsuliyyətli fəaliyyətə başlaya bilməsi, yaxud bu statusu alması
üçün ən mühüm şərtdir.
Qeydiyyatın bir hissəsi kimi korporasiya özünün baş ünvanını və öz nümayəndəsini
göstərməlidir.

84
 Məsələn, ABŞ-da korporasiyanın hüquqi şəxs kimi qeydiyyata alınması üçün tələb
edilən müddəalara aşağıdakılar daxil edilir:
 korporasiyanı təşkil edənin adı;
 korporasiyanın səhm buraxıb buraxmayacağı, əgər səhm buraxacaqsa bunun
müəyyənləşdirilmiş miqdarı;
 korporasiyanın direktorlarının adları;
 korporasiyanın qeydiyyata düşmüş ofisinin yerləşdiyi yer.
Korporasiyaların adətən hansısa bir xüsusi adı olur. Tarixən isə korporasiyalar
onların əsasını qoyanların adları ilə adlandırılırdı. Müasir dövrdə isə əksər ölkələrin
yurisdik siyasında korporasiyaların xüsusi adı mövcuddur. Korporasiyaların adları ümumi
şəkildə 3 hissədən ibarət olur:
1) «təyinedici» (yaxud fərqləndirici) hissə. Bu hissə həmin korporasiyanı
digərlərindən fərqləndirir;
2) «izahedici» (yaxud təsviredici) hissə. Bu hissə həmin korporasiyanın biznes
sahəsinə işarə edir;
3) hüquqi sonluq.
Məsələn, «Taiqə kompyuters. İnc» («tiger Computers İnc.»).
Korparasiyanın adında «Tiger» sözü təyinedici, yaxud fərqləndirici hissədir.
«Computers» sözü isə izahedici və ya təsviredici hissədir. «İnc» isə hüquqi sonluqdur.
(«İnc» sözü «İncorporated» sözünün qısaldılmış formasıdır və «korporasiya kimi qeydə
alınmış» mənasını verir). Hüquqi sonluq onu göstərir ki, yəni bu hüquqi cəhətdən qeydə
alınmış korporasiyasıdır, şəxsi biznes, ya da müştərək müəssisə deyil. Hüquqi sonluqlar
aşağıdakılardan birindən seçilir: «İncorporated», «Lumited» və «Corporation» yaxud
onların qısaltmalarından: «İnc», «Ltb», «Corp» («İncorporated» ingiliscədən tərcümədə
«hüquqi» cəhətdən (korporasiya kimi) qeydə alınmış, «Limited» ingiliscədən təcrübədə

85
«məhdud» (məsuliyyətli), «corporation» isə ingiliscədən tərcümədə «korporasiya»
deməkdir. Bəzi korporasiyaların adlarında 2-ci hissə, yəni izahedici hissəyə rast gəlinmir.
O, da qeyd olunmalıdır ki, korporasiyaların adlarındakı üçüncü hissə, yəni onların
hüquqi statuslarını göstərən hissə ölkələrin yurisdiksiyasına və dillərinə görə müxtəlif
ölkələrdə bir-birindən fərqlənir. Amerika Birləşmiş Ştatlarında «incorporated»
(inkorporeitid) sözündən istifadə edilir. Məsələn; «Texas İnstruments, İncorporated». Bu
ölkədə həmçinin «corporation» (korporeyşın) sözündən də istifadə edilir. Məsələn;
«Netscape Communications Corporation». Böyük Britaniya Krallığında isə «Ltd» və «rlc»
qısaltmalarından istifadə edilir. («Ltd»-«Limited companu» sözü üçün istifadə edilən
qısaltmadır, mənası «məhdud məsuliyyətli cəmiyyət» deməkdir, «rlc» isə «Pablic Limited
company» söz birləşməsi üçün qısaltmadır və mənəvi «açıq (tipli) məhdud məsuliyyətli
cəmiyyət» deməkdir). Almaniyada isə bu frazalar istifadə olunur: «Geselleschaft mit
beschrankter Haftung» (Almanca «Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət» və «GmbH» kimi
qısaldılır), və «Aktiengeselleschaft» (Almanca: «Səhmdar Korporasiya» və «AG» kimi
qısaldılır). Məsələn: «L'Orange GmbH», yaxud «Deutsche Bank AG».Fransa, İspaniya,
Portuqaliya, Polşa, Niderland və Cənubi Amerikada «S.A.» qısaltmasında korporasiyalar
üçün istifadə olunur. Norveç iş səhmdar korporasiyalar üçün «A.S.» qısaltmasını istifadə
edir. (Norveç dilində Aksce Selskap). İtaliya isə «Srl», yaxud «Societa a Responsabilita
Limitata» (Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət) və «SpA», yaxud «Societa Per Azioni»
(səhmdar cəmiyyət) qısaltmalarını və frazalarını istifadə edirlər.
Bir çox korporasiyalar milli səviyyədə uğurla inkişaf etdikdən sonra öz ölkəsinin
sərhədlərini aşaraq transmilli korporasiyalara çevrilirlər. Nəticədə korporasiyaların
qloballaşan dünyada rolu əhəmiyyətli dərəcədə artır. Korporasiyaların dünya üzrə
böyüməsində onların özlərindən kiçik digər şirkətləri alması, onların səhmlərinə
sahiblənməsi mühüm yer tutur. Bu hal TMK-ın fəaliyyətinin idarəedilməsində vertikal və
horizontal istiqamətlərdə funksialarında dəyişikliklərin meydana gəlməsinə səbəb olur.

86
Adətən TMK-lar ana şirkətlə qız şirkətləri arasındakı funksiaların bölüşdürülməsi
əlamətlərinə görə üç böyük qruppa bölünürlər. Bunlara aşağıdakılar aiddir:
1. horizontal inteqrasiyalı transmilli korporasiyalar. Bu korporasiyaların istehsal
müəssisələri müxtəlif ölkələrdə yerləşir, lakin eyni və ya oxşar məhsul istehsalını
həyata keçirirlər;
2. vertikal inteqrasiyalı transmilli korporasiyalar. Bu korporasiyaların bir ölkədə
yerləşən müəssisəsində istehsal edilən məhsul, digər ölkədəki müəssisəsində
istehsal edilən məhsul üçün yarımfabrikat rolunu oynayır;
3. üçüncü növ transmilli korporasiyalar isə elə korporasiyalardır ki, onların müxtəlif
ölkələrdə istehsalatları olsa da onlar bir-birləri ilə nə horizontal, nə də vertikal
qaydada inteqrasiyaya malik deyillər.
Qeyd etdiklərimizdən başqa iqtisadi ədəbiyyatlarda korporasiyaları həmçinin açıq və
qapalıtipli fəaliyyətlərinə görə də fərqləndirirlər.
Bütün bunlar korporasiyaların bir sıra xüsusiyyətlər kəsb etməsinə səbəb olur.
Onlardan biri də məhdud məsuliyyətliliyin olmasıdır. Hər şeydən əvvəl qeyd etmək
lazımdır ki, korporasiyaların səhmdarları müştərək müəssisələrdən və şəxsi mülkiyyətə
əsaslanan müəssisələrdən fərqli olaraq korporasiyanın borc və öhdəlikləri üçün heç bir
öhdəlik, cavabdehlik daşımırlar. Yəni səhmdarın «məhdud» potensial itgisi həmin
səhmdarın səhm (yaxud səhmlər) üçün ödədiyi vəsaitin məbləğindən çox ola bilməz. Bu
da korporasiyalara imkan verir ki, onlar korporasiyanın sahiblərini risk altında qoymadan
müxtəlif riskli biznes əməliyyatları həyata keçirsinlər. TMK-ın əsas xüsusiyyətlərindən biri
də «daimi ömür» hesab olunur.
Lakin, o da qeyd olunmalıdır ki, «daimi ömür» heç də o demək deyil ki,
korporasiyanın daimi fəaliyyəti məcburi xarakterdədir. Yəni korporasiyanın fəaliyyətinə
onun öz istəyi ilə istənilən vaxt son qoyula bilər. Mühüm xüsusiyyətlərdən biri də gəlirin
maksimumlaşdırılmasıdır. Qərb ölkələrinin yurisdiksiyasında biznes korporasiyalarının öz

87
səhmdarlarının mənafeyini ən yüksək şəkildə ödəmələri tələb edilir. Bununla da hər bir
səhmin qiymətinin yüksəldilməsi və nəticədə gəlirlərin artırılması qarşıda duran əsas
məqsədə çevrilir. Korporasiya qanunlarında direktorların hansısa digər maraqlar üçün
gəlirlərini qurban vermələri qadağandır. Bu digər maraqlara, həmçinin ətraf mühitin
mühafizəsi, ölkədə sosial vəziyyətin yaxşılaşdırılması və sair məsələlərə də aid edilir.
Məsələn, Henri Ford dividendləri azaltmaqla yanaşı və öz maşınlarının qiymətini aşağı
salırdı ki, cəmiyyətdə onun maşınlarına sahib ola biləcək insanların sayı artsın. Onun
yeznəsi firmanın səhmdarı Mr. Dodg ona qarşı firmanın gəlirliyini aşağı salındığına görə
hüquqi iddia qaldırmışdı. Mr. Dodg qalib gəlir və məhkəmə onun iddiasının təmin
edilməsi nəticəsində əlavə etdiyi vəsaitlə özünün avtomobil kompaniyasını təşkil edir.
Müasir korporasiya qanunlarında da korporasiya direktorlarına yalnız korporasiyanın
mənafeyini ən yüksək şəkildə təmin etmək üçün fəaliyyət göstərməyə icazə verilir.
Korporasiya əvəzsiz xeyriyyə işləri ilə də məşğul ola bilər. Lakin, yalnız o halda ki, bu iş
gəliri yüksəltməyə xidmət etsin.
Beynəlxalq şirkətlərin inkişafının müasir mərhələsi təkcə qlobal şirkətlərin peyda
olması ilə deyil, həmçinin fəaliyyətin təşkilində meydana gələn keyfiyyət dəyişiklikləri
ilə də xarakterizə olunur:
1. Elmi-texniki inqilab və kəskin rəqabət şəraitində onların fəaliyyətinin əsas
məqsədi maksimal mənfəət əldə etmək deyil. Bu göstərici prioritetinə görə
hazırda 5-6-cı yerdə durur. Əsas məqsəd maliyyə davamlılığının və “bazarın
maksimumlaşdırılması”nın təmin edilməsidir.
2. Şirkətin vahid qlobal strategiyası çərçivəsində istehsal və satışın qlobal
şəbəkəsinin yaradılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu zaman beynəlxalq
şirkətlər istehsalın tam tsiklini bir ölkədə yaratmaqla qane olmayaraq qlobal
şəbəkənin hər bir müəssisəsini ayrı-ayrı detal və komponentlərin daha rasional

88
 istehsalında ixtisaslaşdırmağa səy göstərirlər. Bu zaman son yığım prosesi daha
sərfəli yerdə yerləşən müəssisələrdə həyata keçirilir.
3. Beynəlxalq şirkətlər çərçivəsində beynəlxalq əmək bölgüsünün masştabının
genişlənməsi şirkətin dünyanən müxtəlif hissələri üzrə səpələnmiş bölmələrinin
istehsal, tədqiqat, satış və s. fəaliyyətlərinin üfüqi və şaquli inteqrasiyasına
əsaslanır.
4. Beynəlxalq şirkətlər tərəfindən yaradılan maddi və qeyri-maddi beynəlxalq
istehsal da yeni keyfiyyətlər əldə etmişdir. Son onillikdə beynəlxalq şirkətlərin
xidmət sferasına, o cümlədən informasiya, reklam, konsaltinq xidmətlərinə, elmin
inkişafına birbaşa xarici investisiyaları intensiv surətdə artır.
5. Beynəlxalq şirkətlərin hasilat sənayesinin inkişafında həyata keçirdikləri
strategiya maddi, maliyyə və insan resurslarının keyfiyyətcə yeni (qlobal)
kombinasiyasına əsaslanır və əməyin məhsuldarlığının yüksəldilməsinə və
istehsalın səmərəliliyinin artırılmasına yönəldilmişdir. Bəzi qiymətləndirmələrə
görə, 2025-ci ildə hasilat sənayesinin payı dünya ÜDM-nin 10%-ni keçməyəcək,
lakin, istehsalın səmərəliliyinin artımı hesabına dünya ehtiyacları tam olaraq
ödəniləcək.
6. Beynəlxalq şirkətlərin bölmələri arasında şirkətdaxili ticarət intensiv surətdə
inkişaf edir. O, hazırda bütün dünya ticarətinin 1/3-ni təşkil edir.
7. Beynəlxalq şirkətlər tərəfindən kapital ixracı təkcə xarici filialların sayının
artırılmasına deyil, həm də müxtəlif ölkələrdə istehsalın təşkil və
texnologiyasında olan fərqlərin aradan qaldırılmasına yönəlmişdir. Şirkətin
məhsul və xidmətlərinin keyfiyyəti istehsal yerindən asılı olmayaraq dünya
standartlarına uyğun olmalıdır.
8. Beynəlxalq şirkətlər texnologiyaların işlənməsi, ötürülməsi və istifadə edilməsini
adətən qapalı korporativ struktur çərçivəsində həyata keçirirlər. Eyni zamanda,

89
 rəqabət mübarizəsində meydana gələn risqlərin azaldılması üçün birgə elmi-
tədqiqat mərkəzləri və proqramları yaradılır, digər şirkətlərlə (həm partnyor, həm
də rəqib) kəsişmə lisenziyalaşdırılması həyata keçirilir.
9. Beynəlxalq şirkətlər fəaliyyət formalarının diversifikasiyasını həyata keçirirlər.
Xarici iqtisadi fəaliyyətin hibrid və ya kompleks formaları ən səmərəli forma
hesab edilirlər. Dünya praktikasında “lifreksdinq” – lisenziyalarla mübadilə,
françayzinq, əmtəə ixracı və birbaşa xarici investisiyaların kompleks birləşməsi –
getdikcə daha çox yayılır. Qeyri-maddi istehsal sferasında xarici iqtisadi
fəaliyyətin müəəyn növündə (maliyyə, satış, idarəetmə, sığorta və s.) ixtisaslaşma
meyli də gözə çarpır.
10. Müxtəlif milli və beynəlxalq mərkəzlərə məxsus beynəlxalq şirkətlərin birləşməsi
və qovuşması və onların strateji sistem, ailə, alyans formalarında qarşılıqlı
fəaliyyətlərinin güclənməsi baş vermişdir.
11. Dünyanın üçqütblü modelinə uyğunlaşmağa səy göstərən beynəlxalq şirkətlər
ABŞ – Qərbi Avropa – Yaponiya triadasının hər bir mərkəzində ən azı bir iri
koordinator-müəssisənin fəaliyyətini təşkil etməyə çalışırlar.

4. TMK-lar ölkələr arasında əməkdaşlıq sistemində investisiya daşiyicilaridir.

Qeyd etdiyimiz kimi TMK-ın əsas funksiyalarından biri kapital ixracıdır.
Beynəlxalq və regional maliyyə təşkilatlarla birlikdə TMK-lar kapital ixrac etməklə ayrı-
ayrı ölkələrin milli iqtisadiyyatlarının inkişafında böyük rol oynayırlar.
Konqlomeratlar uğursuzluğa düçar olduqdan sonra dünya təsərrüfatı sistemində TMK-ın
inhisar forması kimi mövqeyi daha da gücləndi.
TMK-lar dünya təsərrüfatı sistemində birbaşa investisiyaların qoyuluşunda, İEOÖ-in təbii
resurslarının, xüsusilə enerji daşıyıcılarının mənimsənilməsində aparıcı rol oynayırlar.
Statistik məlumatlardan göründüyü kimi İEOÖ ticarətin 80 %-i, sənaye məhsulunun isə 50

90
%-ə qədəri TMK-ın payına düşür. Son illərin təcrübəsi göstərir ki, bir çox ölkələrdə neft,
filiz və s. yataqların mənimsənilməsində beynəlxalq şirkətlər öz maraqları çərçivəsində
konsorsium halında birləşərək daha güclü inhisar formalarına çevrilə bilərlər. Bu cür
inhisar birliyi Azərbaycanın payına düşən Xəzər sektorunda neft resurslarının
mənimsənilməsində iştirak edirlər. Beynəlxalq şirkətlərdən ibarət konsorsiumda ABŞ-ın,
Böyük Britaniyanın, İtaliyanın, Fransanın, Yaponiyanın, Norveçin və s. dövlətlərin TMK-ı
maliyyə və digər imkanlarını cəmləşdirərək fəaliyyət göstərirlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, kapital ixracı sahəsində fərqlənən ən böyük transmilli
korporasiyalar sırasına Exxon, Amoko, Penzoyl, Yunokal, Şevron, Royal Ahold, Mobil,
Mak Dermott, Britiş Petroleum, BP,Şell, Remko, ENİ, Peuglot, Total, Statoyl, TPAO,
ONES, ACİP, İtoçu, Elf Akiten, HBOS, Bosch, UBS, Delta, Repsol, General-Elektrik,
Wal-Mart-stores inc. və s. aiddir.
Yalnız onu göstərmək kifayətdir ki, ABŞ-ın Exxon transmilli korporasiyasının
dünyanan 120 ölkəsində qız şirkəti və filialları vardır. Avropada ABŞ-a məxsus transmilli
korporasiyaların isə 10362 firma və filialları mövcuddur. Bu firma və filiallarda 400 mlrd.
dollardan çox ümumi məhsul istehsal edilir. Onlarda 4,0 mln. nəfərə yaxın işçi çalışır ki,
bunun da məşğulluğun yüksəldilməsinə və digər problemlərin həllində böyük sosial
səmərəsi vardır. Yalnız ABŞ-ın Wal-Mart-stores inc. TMK-da 1,3 mln. Nəfər adam işləyir.
Dünyanın super 50 transmilli korporasiyalarının kapital ixracından 2005-ci ildə əldə
etdikləri xalis gəlir 50 mlrd. dollardan çox olmuşdur. ABŞ-ın yalnız Exxon transmilli
korporasiyasının əldə etdiyi gəlir Cenla Motors, Avstraliya, Danimarka, Yeni Zellandiya
dövlətlərinin bütövlükdə götürdüyü mənfəətdən çox olmuşdur. Əldə edilən gəlir
göstəricisinə görə Avropa TMK-ı arasında BP birinci yerdədir.
Son illərdə dünyada kapital ixracında mövqeyini gücləndirmək və
müflisləşməkdən qorunmaq məqsədilə bir çox TMK-lar öz aralarında birləşmək barədə
müqavilə bağlayırlar. Bu cür müqavilə 1998-ci ildə ABŞ-ın Exxon və Mobil TMK-ı

91
arasında imzalanmışdır. Müqavilənin şərtlərinə görə mobil şirkətinin hər bir səhmi Exxon
şirkətinin 1,32015 səhminə konvertasiya olunacaq. Birləşmə nəticəsində Mobilin
səhmdarları yeni qurumun səhmlərinin 30 %-nə, Exxon səhmdarları isə 70%-nə sahib
olacaqdır.
Dünyanın iki nəhəng transmilli korporasiyasının birləşməsi nəticəsində şirkətlərin
kapital ixracında rolu daha da artacaqdır. Məsələn, Afrikanın qərbi, Xəzər regionu, Cənubi
və Şimali Amerika, Rusiyada bu şirkətlərin fəaliyyətləri demək olar ki, bir-birini
tamamlayır.
Müasir dövrdə və yaxın gələcəkdə iqtisadiyyatın inkişafına kapital qoyuluşunun
60%-dən çoxu xarici siyasət planına uyğun olaraq Avropa və MDB ölkələrinə qoyulacağı
gözlənilir. Lakin ttransmilli korporasiyaların kapitalının əsas hissəsi (təxminən 70 %-i)
aparıcı sahə hesab edilən neft hasilatına yönəldilmişdir. İqtisadi ədəbiyyatlardan
göründüyü kimi 70-ci illərdən sonra transmilli korporasiyaların kapital ixracında yeni
istiqamət-hərb sənaye komplekslərinə investisiya axını güclənmişdir. Bu sahədə xüsusilə
ABŞ-ın transmilli korporasiyaları fərqlənirlər. ABŞ hərbi sənaye kompleksinin (HSK)
inkişaf etdirilməsi, hərbi məqsədlər üçün son 30 ildə demək olar ki, üç trilyon dollardan
çox kapital sərf edilmişdir. Son 30 ildə bu kapitalın həcmi ilk dəfə çoxalmışdır. Qeyd
etdiyimiz dövrdə yalnız nüvə silahının istehsalı və sınağı üçün 200 mlrd. dollardan çox
kapital xərclənmişdir.
ABŞ-ın 100-dən artıq transmilli korporasiyasının dünyanın müxtəlif ölkələrində
qoyduqları ümumi kapitalın 65.9 %-ni hərbi sahələrə çəkilən məsrəflər təşkil etmişdir.

5. Müasir şəraitdə TMK-larin fəaliyyətinin xüsusiyyətləri.

Müasir dövrdə TMK-la özlərinin siyasi. iqtisadi sferasında təsirini bütün dünyada,
xüsusilə inkişaf etmiş ölkələrdə, inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə də MDB-də məharətlə
nümayiş etdirirlər.

92
 Hazırkı şəraitdə TMK-ın inkişaf mərhələsinə nəzər yetirdikdə aydın görmək olar
ki, II dünya müharibəsinə qədər inkişaf səviyyələri müxtəlif olan ölkələrin, xüsusilə
İngiltərənin, Almaniyanın, Fransa və ABŞ-ın TMK-ı sürətlə inkişaf etmiş və çoxlu gəlir
əldə etmişlər. O dövr, üçün Almaniya TMK-nın inkişafı II dünya müharibəsinin
başlanmasına səbəb olan amillərdən biri olmuşdur. 1945-ci ildən sonra Yaponiyanın,
İtaliyanın və Almaniyanın transmilli korporasiyaları yeni struktur və formada inkişaf
etdirilmişdir. Ona görə də transmilli korporasiyaların inkişaf tarixləri, çoxşaxəli inkişaf
istiqamətlərinin müasirləşdirilməsi, həmçinin yeni istehsal proseslərinin əmələ gəlməsinin
əsasını qoymuşdur. Heç şübhə yoxdur ki, transmilli korporasiyaların əmələ gəlməsi və
inkişafı təcrübəsindən Azərbaycan Respublikası da lazımınca istifadə etməklə müasir
beynəlxalq şirkətlərin yaradılması sahəsində uğurlar qazanacaqdır.
Hər şeydən əvvəl qeyd etmək istəyirik ki, kartel hüquqi cəhətdən müstəqil olan,
qiymətləri təyin etmək, təklifi idarə etmək və rəqabəti məhdudlaşdırmaq məqsədi daşıyan
istehsalçıların birləşməsidir. İlk kartellər XIX əsrin II yarısında formalaşıb. Kartel təşkil
edən istehsalçı şəxslər həm istehsalı vasitələri, həm də istehsal edilmiş məhsul üzərində öz
mülkiyyət hüquqlarını saxlayırlar. Kartelə daxil olan üzvlər öz aralarında istehsalın həcmi
və məhsulun qiyməti haqda razılığa gəlirlər. Yəni hər bir kartel üzvünün nə qədər məhsul
istehsal edəcəyi (istehsal kvotası) və hansı qiymətə satacağı bəlli olur. İstehsal olunmuş
məhsulu isə hər kartel özü bazarda reallaşdırır. Kartel müqaviləsi iştirakçıların müqavilə
şərtlərini pozduqları halda böyük məbləğdə cərimə verməklə cəzalandırılmasını nəzərdə
tutur. Əksər ölkələrdə kartel formasında fəaliyyət antitrest qanunları ilə qadağan olunub.
Lakin buna baxmayaraq kartellər həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi şəkildə milli və
beynəlxalq səviyyədə mövcuddurlar. Onu da qeyd edək ki, heç də hər bir böyük istehsalçı,
yəni monopoliya (inhisar) yaradan tək bir subyekt kartel adlandırıla bilməz. Ona görə də
məsələn, böyük inhisar olan «Maykrosoft» şirkəti kartel adlandırmaq düzgün deyil.
Beynəlxalq kartelə misal olaraq OPEK-i göstərmək olar. OPEK ölkələri 1970-ci illərin

93
enerji böhranı zamanı bir araya gələrək istehsal kvotası və neftin dünya bazarındakı
qiymətləri barədə razılığa gələrək qapalıtipli kartel OPEK-i təşkil edirlər.

Mövzu 7. Yeni beynəlxalq iqtisadi qaydalar və beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizlik

problemləri

1.Yeni beynəlxalq iqtisadi qaydalar, prinsiplər və xüsusiyyətlər

2. Yeni beynəlxalq iqtisadi qaydalarin klassifikasiyasi

3. Beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizliyin mahiyyəti

4. Beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizliyin təmin olunmasi problemləri

5. Qloballaşma və beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizliyin səbəbləri

1.Yeni beynəlxalq iqtisadi qaydalar, prinsiplər və xüsusiyyətlər

Qlobal iqtisadiyyat ona məxsus olan ziddiyyət və münaqişələrin təhlükəli surətdə

kəskinləşməməsi üçün dövlətlərarası münasibətlər üzrə formalaşmış qaydalarda
dəyişikliklər edilməsinə ehtiyac duyur. Qloballaşma prosesinin idarəedilməsinin əsas
vəzifəsi onun risqlərinin və xərclərinin məhdudlaşdırılmasından və mənfəətin
maksimumlaşdırılmasından ibarətdir ki, bu da mövcud qaydalarda müəyyən
dəyişikliklər edilməsi ehtiyacını ortaya çıxarır.

94
 1970-ci illərdə beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində yeni beynəlxalq
iqtisadi qayda problemi mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Bu qaydanın həyata
keçirilməsində inkişaf etməkdə olan ölkələr xüsusilə israrlı idilər

İnkişaf etməkdə olan ölkələr tərəfindən irəli sürülmüş təkliflərin mahiyyəti

aşağıdakı əsas tələblərdən ibarət idi:

 hər bir dövlətin özünü təbii resursları və bütün iqtisadi fəaliyyəti üzərində tam və
daimi suverenliyinin, o cümlədən milliləşdirməyə qeyd-şərtsiz hüququnun təmin
edilməsi;
 dünya bazarlarında qiymətlərin dəyişməsinin inkişaf etməkdə olan ölkələrə
əlverişsiz təsirini aradan qaldıra biləcək beynəlxalq mübadilə və əməkdaşlıq
mexanizminin işlənməsi və mübadilə şəraitinin (“ticarət şəraiti”nin) sabitliyinin
təmin edilməsi, həmçinin, bu ölkələrdə istehsalın modernləşdirilməsi üçün zəruri
olan yeni texnika və texnologiyaların ötürülməsinə dəstək verilməsi;
 mövcud olan disproporsiyaların azaldılması və müstəmləkiçilik asılılığından azad
olmuş ölkələrin iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dəstək məqsədilə iqtisadi
yardımın göstərilməsi;
 transmilli şirkətlərin fəaliyyəti üzərində səmərəli nəzarətin təmin edilməsi.
Yeni beynəlxalq iqtisadi qayda konsepsiyasının mahiyyəti BMT-nin bir sıra iri
sənədlərində öz əksini tapmışdır. Onların sırasına ilk növbədə aşağıdakılar daxildir:

1. BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən 1974-cü il mayın 1-də qəbul edilmiş yeni
beynəlxalq iqtisadi qaydanın təmin edilməsi üzrə Bəyannamə;
2. BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən 1974-cü il mayın 1-də qəbul edilmiş yeni
beynəlxalq iqtisadi qaydanın təmin edilməsi üzrə tədbirlər Proqramı;

95
 3. BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən 1974-cü il dekabrın 12-də qəbul edilmiş
dövlətlərin iqtisadi hüquqları və öhdəlikləri haqqında Xartiya.
Bəyannamədə göstərilir ki, yeni qayda ədalətə, suveren bərabərliyə, maraqların
qarşılıqlı asılığına və sosial-iqtisadi sistemlərindən asılı olmayaraq bütün dövlətlərin
əməkdaşlığına əsaslanmalıdır. Bu qayda qeyri-bərabərliyi və ədalətsizliyi aradan
qaldırmalı, inkişaf etmiş ölkələrlə inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında olan kəskin
fərqi aradan qaldırmağa imkan yaratmalı, dünyada daha sürətli iqtisadi və sosial inkişafı
və hazırkı və gələcək nəsillər üçün ədaləti təmin etməlidir

Bəyannaməyə əsasən, yeni beynəlxalq iqtisadi qaydanın 20 prinsip üzərində

qurulması nəzərdə tutulur. Onların sırasında aşağıdakıları göstərmək olar:

 dövlətlərin suveren bərabərliyi, bütün millətlərin öz müqəddəratlarını təyin

etmə hüququ, ərazinin güclə ələ keçirilməsinin yolverilməzliyi, ərazi bütövlüyü və digər
dövlətlərin daxili işlərinə qarışmama;

 bütün ölkələrin bərabərlik əsasında dünya iqtisadi problemlərinin həllində tam

və səmərəli iştirakı;

 hər bir ölkə özünün inkişafı üçün daha uyğun hesab etdiyi iqtisadi və sosial
sistemi qəbul etmək hüququna malikdir;

 hər bir dövlətin öz təbii resursları və bütün iqtisadi fəaliyyəti üzərində tam
ayrılmaz suverenliyi;

 milli iqtisadiyyatların maraqlarına uyğun tədbirlərin görülməsi ilə transmilli

korporasiyaların fəaliyyətinin tənzimlənməsi və bu fəaliyyətə nəzarət edilməsi;

 müstəmləkə və irqi hakimiyyət, xarici işğal altında olan inkişaf etməkdə olan

96
ölkələrin azadlıqlarını əldə etmə hüquqları;

 inkişaf etməkdə olan ölkələr tərəfindən ixrac və idxal edilən xammalın,

xammal əmtəələrinin, hazır məhsulların və yarımfabrikatların qiymətləri arasında
ədalətli və bərabərhüquqlu nisbət;

 b?t?n beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən he? bir siyasi və ya hərbi şərtlər

qoyulmadan inkişaf etməkdə olan ölkələrə aktiv yardım göstərilməsi;

 inkişaf etməkdə olan ölkələrə maliyyə vəsaitlərinin ötürülməsi üçün əlverişli

şəraitin təmin edilməsi;

 inkişaf etməkdə olan ölkələrə yeni sənaye texnologiyalarının ötürülməsi və s.

Proqramda qlobal istehsal, istehlak və ticarətin strukturunun əhəmiyyətli
dərəcədə yenidən qurulması tədbirlərinin həyata keçirilməsi yolu ilə struktur
dəyişikliklərinin aparılmasının yüksək əhəmiyyət kəsb etməsi vurğulanır.

2. Yeni beynəlxalq iqtisadi qaydalarin klassifikasiyasi.

Yeni beynəlxalq iqtisadi qaydanın proqramı çox güclü mübahisələr doğurmuşdur.

Kasıb ölkələrin fikrincə, bu proqramla irəli sürülən təkliflər bərabərlik və ədalərlilik
prinsiplərini təmin edir. Lakin əksər inkişaf etmiş ölkələr üçün proqramın tələbləri
gəlirləri radikal surətdə yenidən bölüşdürülməsi deməkdir ki, bu da heç də onların
planlarına daxil deyil. Bir çox inkişaf etmiş ölkələr hesab edirlər ki, iqtisadi gerilikdən
“sürətli qurtulma” yolu yoxdur və kasıb ölkələr də inkişaf etmiş ölkələrin son iki yüz ildə
keçdikləri gərgin əmək və daimi kapital yığımı prosesini keçməlidirlər.

97
 Belə bir şəraitdə 1970-ci illərin ortalarında “Şimal-Cənub” termini meydana gəldi.
“Şimal-Cənub” politoloji termini qeyri-rəsmi “Şimal-Cənub dialoqu” adından
yaranmışdır. Bu cür dialoq 1976-cı ildə keçirilən və 27 ölkənin iştirak etdiyi beynəlxalq
iqtisadi əməkdaşlıq üzrə Paris Konfransında meydana gəlmişdir.

“Şimal” və “Cənub” arasında münaqişənin kəskinləşməsi səbəbi kimi bir çox

tədqiqatçılar bu ölkə qruplarının iqtisadiyyatlarının inkişaf səviyyəsi arasında olan fərqin
dərinləşməsini göstərirlər. Ən böyük təhlükə isə bu fərqin getdikcə daha da
dərinləşməsidir.

R.Makkonell Kempbell və L.Bryu Stenli “İqtisadiyyat: prinsiplər, problemlər

və siyasət” adlı əsərlərində “Şimal-Cənub” problemini təhlil edərək belə bir nəticəyə
gəlirlər ki, “Cənub” lap əvvəldən “günahkardır”. Kitabda bildirilir ki, bu dövlətlər
“yoxsulluğun çıxılmaz dairəsi”nə düşüblər. Onlar ona görə yoxsul qalmaqda davam
edirlər ki, onlar lap əvvəldən yoxsul olublar. Onların qənaətinə görə, “yoxsulluğun
çıxılmaz dairəsi” sxematik olaraq aşağıdakı şəkildədir.

3. Beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizliyin mahiyyəti.

Yeni beynəlxalq iqtisadi qaydanın təmin edilməsi üzrə tədbirlər Proqramında

aşağıdakı məsələlər öz əksini tapmışdır.

I. Xammal və xammal əmtəələrinin ticarət və inkişafla əlaqədar problemləri.

Proqramın bu bölümündə xammal, ərzaq, ticarətin ümumi problemləri, nəqliyyat
və sığorta əməliyyatları ilə bağlı məsələlər öz əksini tapmışdır. Xammalla bağlı
aşağıdakılar qeyd olunur:

98
 təbii resurslar üzərində tam suverenliyin təmin edilməsi yolu ilə xarici işğalın,
müstımləkəçiliyin, irqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarına son qoymaq;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrin malik olduğu təbii resursların hasilatı, istismarı,
satışı və bölüşdürülməsi üzrə bu ölkələrin milli maraqlarına cavab verən
tədbirlərin həyata keçirilməsi;
 istehsalçıların yaratdıqları assosiasiyaların fəaliyyətinə yardım etmək və
onların məqsədlərini dəstəkləmək;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrin ixrac və idxal etdikləri xammal və hazır
məhsulların qiymətləri arasında ədalətli nisbətin müəyyən edilməsi;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrin ixrac etdikləri bir sıra əmtəələrin real
qiymətlərinin aşağı düşməsi meylinin aradan qaldırılması üçün tədbirlər
görülməsi;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrdə xammalın emalı üzrə tədbirlərin görülməsi.
Ərzaqla bağlı aşağıdakılar göstərilir:

 ərzaq problemi ilə bağlı olan beynəlxalq tədbirlər zamanı inkişaf etməkdə olan
ölkələrin konkret problemlərinin tam nəzərə alınması;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrin vəsait olmaması səbəindən böyük həcmdə
mənimsənilməmiş və ya az mənimsənilmiş torpaqlara malik olmalarının
nəzərə alınması;
 beynəlxalq ictimaiyyətin səhralıqların genişlənməsi və çəyirtkələrin yayılması
ilə əlaqədar inkişaf etməkdə olan ölkələrə dəyən zərərin aradan qaldırılması
üçün konkret və təcili tədbirlər görməsi;

99
 ?irklənmənin aradan qaldırılması və resursların müdafisəi və bərpası üçün
müvafiq tədbirlərin görülməsi yolu ilə təbii və ərzaq resurslarına ziyan
vurulmasına yolverməmə;
 inkişaf etmiş ölkələrin ərzaq istehsalı, ehtiyatı, ixracı və idxalı ilə bağlı
siyasətlərini işləyərkən inkişaf etməkdə olan ölkələrin maraqlarını tam nəzərə
almaları;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrin lazımi qədər ərzaq idxal etmələri üçün şərait
yaradılması;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ərzaq istehsalı və anbar təsərrüfatının
genişləndirilməsi ilə əlaqədar konkret tədbirlərin görülməsi;
 ədalətli və bərabərhüquqlu sazişlərin bağlanması yolu ilə inkişaf etməkdə olan
ölkələrdən ərzaq ixracına yardım göstərmək.
Ticarətin ümumi problemləri ilə əlaqədar aşağıdakılar vurğulanır:

 inkişaf etməkdə olan ölkələrin ticarət şəraitlərinin yaxşılaşdırılması və ticarət

balansının xroniki kəsirinin aradan qaldırılması üçün tədbirlərin həyata
keçirilməsi, o cümlədən:
i. tarif və qeyri-tarif maneələrinin aradan qaldırılması ilə inkişaf etmiş ölkələrin
bazarlarında daha asan daxilolmanın təmin edilməsi;
ii. tənzimləmə məqsədilə əmtəə sazişlərinin i.lənməsi və dünya xammal və
xammal əmtəələri bazarlarının sabitləşdirilməsi;
iii. inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün ixrac baxımından maraqlı olan bütün
əmtəələr üzrə ümumi inteqrə edilmiş proqramın hazırlanması;

100
 iv. inkişaf etməkdə olan ölkələrin məhsulları inkişaf etmiş ölkələrin daxili
məhsulları ilə rəqabətə girərkən, hər bir inkişaf etmiş ölkənin inkişaf
etməkdə olan ölkələrdən idxala yardım etməsi;
v. inkişaf etmiş ölkələrin idxala tətbiq etdikləri müxtəlif ticarət
məhdudiyyətlərindən əldə etdikləri gəlirləri sonradan inkişaf etməkdə
olan ölkələrə tam geri qaytarmaları və ya bu gəlirlərdən inkişaf etməkdə
olan ölkələrin inkişafı məqsədilə istifadə etmələri;
vi. inkişaf etməkdə olan ölkələrin əmtəə ixracı üzrə qiymət siyasətinin
ümumi prinsiplərinin müəyyən edilməsi;
vii. ümumi imtiyaz sisteminin tətbiqi, təkmilləşdirilməsi və genişləndirilməsi;
viii. əmtəə sazişləri çərçivəsində bufer ehtiyatlarının yaradılması və onların
beynəlxalq maliyyə qurumları tərəfindən maliyyələşdirilməsi;
 inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölan ölkələr arasında aparılan çoxtərəfli
ticarət danışıqlarında inkişaf etməkdə olan ölkələrə münasibətdə qarşılıq
gözləməmə və imtiyaz rejimi prinsiplərini rəhbər tutma.
Nəqliyyat və sığorta əməliyyatları ilə əlaqədar bildirilir:

 inkişaf etməkdə olan ölkələrin dünya üzrə dəniz yükdaşımalarında daha geniş
və ədalətli iştirakına yardım göstərmək;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrin ixrac və idxal xərclərini aşağı salmaq məqsəilə
fraxt dərəcələrinin daimi artımının dayandırılması və onların azaldılması;
 inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün sığorta və yenidən sığorta dəyərinin
minimum səviyyəyə endirilməsi.
II. Beynəlxalq valyuta sistemi və inkişaf etməkdə olan ölkələrin inkişafının
maliyyələşdirilməsi. Bu bölümdə qeyd olunur ki, beynəlxalq valyuta sisteminin

101
islahatının aparılması zəruridir və bu islahatların həyata keçirilməsi sonunda
çatılmalı olan məqsədlər müəyyən edilir. Məqsədlər sırasında aşağıdakılar
göstərilmişdir:
 inflyasiyanın boğulması;
 beynəlxalq valyuta sisteminin qeyri-sabitliyinin, xüsusilə də mübadilə
məzənnəsinin sabitsizliyinin aradan qaldırılması;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrin valyuta ehtiyatlarının real dəyərinin qorunması;
 əlavə likvidliyin yaradılması;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrin Beynəlxalq Valyuta Fondunun qərar qəbul
etmə prosesində effektiv iştirakının təmin edilməsi;
 real resursların inkişaf etmiş ölkələrdən inkişaf etməkdə olan ölkələrə axınının
təmin edilməsi.
Bu bölümdə həmçinin inkişaf etməkdə olan ölkələrin inkişafının
maliyyələşdirilməsi üçün təxirəsalınmaz tədbirlər də müəyyən edilir:

 beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının ölkələr arasında ayrı-seçkilik etmədən

inkişafın maliyyələşdirilməsi funksiyalarını səmərəli surətdə yerinə
yetirmələri;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrin inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən tətbiq edilmiş
idxal və kapital ixracı üzərində bütün növ nəzarətdən azad edilmələri;
 həm dövlət, həm də özəl xarici kapital qoyuluşlarının dəstəklənməsi;
 ağır müqavilə şərtləri nəticəsində meydana gəlmiş xarici borc yükünün
törətdiyi mənfi nəticələrin aradan qaldırılması üçün müvafiq təcili tədbirlərin
həyata keçirilməsi;

102
  beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının inkişaf etməkdə olan ölkələrə maliyyə
yardımı edərkən onların rela ehtiyaclarını nəzərə almaları.
III. Sənayeləşmə. Bu bölümdə vurğulanır ki, dünya ictimaiyyəti inkişaf etməkdə olan
ölkələrin sənayeləşməsi üçün bütün lazımi tədbirləri görməlidir və bu, məqsədlə:
 inkişaf etmiş ölkələr yardım çərçivəsində inkişaf etməkdə olan ölkələrin
sənaye layihələrinin maliyyələşdirilməsi ilə bağlı sorğularına müsbət cavab
verməlidirlər;
 inkişaf etmiş ölkələr inkişaf etməkdə olan ölkələrdə sənaye istehsalı
layihələrinə kapital qoyan əmanətçiləri dəstəkləməli və stimullaşdırmalıdırlar;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrin dünya sənaye istehsalında payını artıracaq yeni
beynəlxalq iqtisadi strukturun bərqərar edilməsi üçün inkişaf etmiş ölkələr
inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yeni sənaye güclərinin yaradılmasına yardım
etməlidirlər;
 dünya ictimaiyyəti inkişaf etməkdə olan ölkələrə texniki yardıma
istiqamətlənmiş proqramları davam etdirməli və genişləndirməlidir.
IV. Texnologiyaların ötürülməsi. Bu bölümdə göstərilir ki, aşağıdakıları həyata
keçirmək üçün bütün səylər göstərilməlidir:
 inkişaf etməkdə olan ölkələrin ehtiyaclarına cavab verən texnologiyaların
ötürülməsi sahəsində beynəlxalq kodeksin hazırlanması;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrin daha sərfəli şərtlərlə müasir texnologiyaları
əldə etmələri üçün şərait yaratmaq;
 elmi tədqiqat proqramları çərçivəsində inkişaf etmiş ölkələrin inkişaf etməkdə
olan ölkələrə yardımını əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirmək;
 texnologiya ötürülməsini tənzimləyən kommersiya praktikasının inkişaf
etməkdə olan ölkələrin ehtiyaclarına uyğun olaraq razılaşdırılması.
103
 V. Çoxmilli şirkətlərin fəaliyyətinin tənzimlənməsi və onlar üzərində nəzarət.
Çoxmilli şirkətlər üzrə beynəlxalq kodeksin hazırlanması, qəbul edilməsi və
həyata keçirilməsi üçün bütün səylər göstərilməlidir və bu məqsədlə aşağıdakılar
zəruridir:
 çoxmilli şirkətlərin fəaliyyət göstərdikləri ölkələrin daxili işlərinə
qarışmalarının qarşısının alınması;
 məhdudlaşdırıcı işgüzar praktikanın aradan qaldırılması üçün çoxmilli
şirkətlərin fəaliyyətinin tənzimlənməsi;
 çoxmilli şirkətlər tərəfindən inkişaf etməkdə olan ölkələrə yardımın,
texnologiya və idarəetmə təcrübəsinin ədalətli və əlverişli şərtlərlə
ötürülməsi;
 çoxmilli şirkətlərin əldə etdikləri gəlirlərin onların fəaliyyət göstərdikləri
ölkələrdən çıxarılmasının tənzimlənməsi;
 ?oxmilli şirkətlərin əldə etdikləri gəlirləri inkişaf etməkdə olan ölkələrdə təkrar
investisiya etmələri üçün stimullaşdırılmaları.
VI. Dövlətlərin İqtisadi Hüquqları və Öhdəlikləri Xartiyası. Bu bölümdə qeyd olunur
ki, hazırlanmaqda olan xartiyanın BMT Baş Assambleyasının növbəti sessiyasında
qəbul edilməsi zəruridir.
VII. İnkişaf etməkdə olan ölkələr arasında əməkdaşlığa dəstək. Bu bölümdə qeyd
olunur ki, inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında artan əməkdaşlıq onların yeni
beynəlxalq iqtisadi qayda çərçivəsində rollarını daha da gücləndirəcək. Inkişaf
etməkdə olan ölkələr regional, subregional və regionlararası səviyyələrdə
əməkdaşlığı genişləndirmək üçün aşağıdakı addımları atmalıdırlar:
 onlar tərəfindən ixrac edilən əmtəələrin qiymətlərinin mövcud müdafiə
mexanizminin təkmilləşdirilməsi;
104
  malik olduqları təbii resurslar üzərində daimi suverenitet hüququnun müdafiə
edilməsi;
 regional və subregional səviyyələrdə iqtisadi inteqrasiyanı dəstəkləmək və
gücləndirmək;
 digər inkişaf etməkdə olan ölkələrdən idxalın səviyyəsini əhəmiyyətli
dərəcədə yüksəltmək;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrin inkişaf etmiş ölkələrə daha əlverişli idxal rejimi
verməmələrinin təmin edilməsi;
 maliyyə, kredit münasibətləri və valyuta məsələləri sahəsində səx
əməkdaşlığın stimullaşdırılması;
 sənaye, elm və texnika, nəqliyyat, dəniz yükdaşımaları və kütləvi informasiya
vasitələri sahəsində əməkdaşlığın səmərəli vasitələrinin yaradılması və
dəstəklənməsi.
Bu bölümdə həmçinin bildirilir ki, inkişaf etmiş ölkələr inkişaf etməkdə olan
ölkələrin regional, subregional və regionlararası əməkdaşlıq təşəbbüslərinə
hərtərəfli dəstək verməlidirlər.

VIII. Dövlətlərin təbii resursları üzərində daimi suverenitetinin həyata keçirilməsinə

yardım. Bunun üçün:
 hər bir dövlətin malik olduğu özünün təbii resursları üzərində tam və daimi
suverenitet hüququnun sərbəst və səmərəli həyata keçirilməsinə maneçilik
törədən cəhdlərin qarşısının alınması;
 inkişaf etməkdə olan ölkələrin milliləşdirilmiş istehsal vasitələrinin istismarı ilə
əlaqədar yardım göstərilməsi barədə xahişlərinə BMT sisteminin səlahiyyətli
qurumlarının müsbət cavab vermələrinin təmin edilməsi.

105
 IX. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı sisteminin beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıq sahəsində
rolunun gücləndirilməsi. Burada qeyd olunur ki, bütün üzv dövlətlər bu proqramı
həyata keçirmək və yeni beynəlxalq iqtisadi qaydanı bərqərar etmək üçün
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı sistemindən tam istifadə etməli, bununla da onun
ümumdünya əməkdaşlığında rolunu gücləndirməlidirlər.
X. Xüsusi Proqram. Bu hissədə Baş Assambleya inkişaf etmiş ölkələri, Beynəlxalq
Valyuta Fondunu, Dünya Bankı Qrupunu təxirəsalınmadan bir sıra tədbirləri
həyata keçirməyə çağırır, həmçinin proqramın həyata keçirilməsi üzrə Xüsusi
Fond və xüsusi Komitə yaradılması təklifini irəl sürür.

4. Beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizliyin təmin olunmasi problemləri.

Formalaşmış beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə yenidən baxmaq üçün, onları

sənayeləçmə yoluna yenicə qədəm qoymuş ölkələrə münasibətdə məqbul etmək üçün
yeni, nüfuzlu siyasi struktur yaratmaq lazım idi. Belə bir struktur “77 Qrupu” oldu. Bu
qrup Asiya, Afrika və latın Amerikasının inkişaf etməkdə olan ölkələrinin nazirlərinin
iclasının qərarı ilə yaradılmış və YUNKTAD-ın 1964-cü ildə keçirilmiş və 77 dövlətin
iştirak etdiyi birinci Konfransında rəsmiləşdirilmişdir.

Lakin hələ bu qrupun yaradılmasından 1 il əvvəl, BMT-nin Baş Assambleyasının

XVIII sessiyasında (1963-cü il) 75 dövlətdən ibarət qrup inkişaf etməkdə olan ölkələrin
birgə bəyannaməsini təqdim etmişdilər. Sənəddə beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin mövcud
mexanizmi qiymətləndirilir və qeyd olunur ki, “dünya ticarətinin mövcud prinsipləri və
strukturu hələ də dünyanın inkişaf etmiş regionları üçün əlverişlidir və cari meyllər
inkişaf etməkdə olan ölkələrə kömək istiqamətli deyil, əksinə onların sürətli artımı əldə
etmək yönümündə səylərini heçə endirir”.
106
 “77 Qrupu”nun fəaliyyətinin əsasında aşağıdakılar dayanır:

 inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında ticarət-maliyyə və texniki əməkdaşlıq;

 onların BMT sessiyalarında və konfranslarında, həmçinin beynəlxalq iqtisadi
münasibətlər problemləri (ticarət, sənaye, kənd təsərrüfatı, elm və texnika) üzrə
digər beynəlxalq forumlarda birgə fəaliyyət mexanizminin işlənməsi,
razılaşdırılması və koordinasiya edilməsi;
 digər ölkələrlə, ilk növbədə inkişaf etmiş ölkələrlə iqtisadi, kredit, maliyyə,
həmçinin texniki əməkdaşlıq məsələləri.
1967-ci ildə qəbul edilmiş Əlcəzair xartiyasından başlayaraq “77 Qrupu”nun
sonrakı bütün proqram sənədlərinin əsas məqsədi kimi yeni beynəlxalq iqtisadi
qaydanın bərqərar edilməsi uğrunda mübarizə göstərilir. BMT Baş Assambleyasının
1974-ci ildə keçirilmiş sessiyasında yeni beynəlxalq iqtisadi qayda ilə bağlı qəbul edilən
qərarları məhz bu mübarizənin uğuru hesab etmək olar.

Bu nəzəriyyəyə görə, dünya sənayecə inkişaf etmiş “Mərkəz”ə və aqrar-xammal

xarakteri kəsb edən “Əyalət”ə bölünür. Onlar arasında xarici ticarət mübadiləsi
bərabərhüquqlu xarakter kəsb etmir və aşağıdakı səbəblərdən “Mərkəz”in xeyrinə olur:

1) sənayeləşmə prosesi bütövlükdə elmi-texniki inqilabın nailiyyətlərinin tətbiqinə

əsaslanır ki, bu da praktiki olaraq aqrar-xammal sferasına toxunmayıb. Buna gör
də müasir iqtisadiyyatın bütün əsas mənfəəti (sürətli kapital yığımı və əmək
məhsuldarlığı) sənayeləşmiş “Mərkəz”in payına düşür;
2) xammal əmtəələrin qiymətlərinin tərəddüd amplitudası hazır məhsullara
nisbətən daha yüksəkdir. Qiymət tərəddüdü isə ümumilikdə iqtisadiyyata mənfi
təsir göstərdiyindən xammal əmtəələrinin üstünlük təşkil etdiyi iqtisadiyyatlar
daha çox zərər çəkirlər;
107
 3) kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın artımı ilk növbədə istehsal edilən məhsulun
keyfiyyətinin deyil, kəmiyyətinin artımıdır. Əgər bu əmtəə ixrac edilirsə, onda
onun həcminin artımı rəqabət nəticəsində ona olan qiymətin aşağı düşməsinə
səbəb olur. Bu isə o deməkdir ki, əməyih məhsuldarlığının yüksəldilməsindən
daha çox kənd təsərrüfatı məhsulunun istehsalçısı deyil, inkişaf etmiş ölkədə
yaşayan istehlakçı udur;
4) inkişaf etməkdə olan ölkələrin idxal etdikləri əmtəələrin qiymətləri onların ixrac
etdikləri əmtəələrin qiymətlərinə nisbətən daha sürətlə artır. Buna görə də,
idxalın həcmini qorumaq üçün (artırmaq üçün deyil) inkişaf etməkdə olan ölkələr
aqrar-xammal xarakteri kəsb edən ixracın həcmini artırmalıdırlar.
R.Prebişin fikrincə, “Əyalət”in müvəffəqiyyətlə və sürətlə inkişaf etməsi üçün ilk
növbədə dünya ticarətinin mexanizmində dəyişiklik aparılmalı və inkişaf etməkdə olan
ölkələrin ixrac gəlirlərinin əhəmiyyətli surətdə artımına nail olunmalıdır ki, sonrakı
məqsəd – “üçüncü dünya”nın sənayeləşməsi həyata keçirilə bilsin. Birinci məqsəd
əsasən proteksionizm nəzəriyyəsinə əsaslanır. Sənayecə inkişaf etmiş “Mərkəz” öz
bazarlarını “Əyalət”in əmtəələri üçün açmalı və bu zaman qarşı tərəfdən heç bir güzəşt
gözləməməlidir. Əks halda “Əyalət”də istehsal edilmiş bir çox əmtəələr rəqabətə
davam gətirməyəcək və bununla da bu ölkələrin iqtisadiyyatına güclü zərbə dəyəcək.
R.Prebiş hesab edir ki, sənayeləşmiş “Mərkəz” ixracın məhdudlaşdırılması
praktikasından imtina etməlidirlər.

Ikinci məqsədin – sənayeləşmənin əldə edilməsi reallığına qarşı belə bir

arqument irəli sürülür ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaradılan sənaye qeyri-
rentabelliyə məhkumdur. Lakin, R.Prebiş hesab edir ki, bu arqument sənayeləşmənin
həyata keçirilməsinə maneə ola bilməz. Yeni sənaye obyektlərinin tikintisi zamanı
nəzərə almaq lazımdır ki, müəyyən dövrdə bu müəssisələr kifayət qədər rentabelli
108
olmayacaqlar. Söhbət ilkin fazadan və ya “infantil sənaye” adlanan dövrdən gedir ki, bu
zaman da müəssisənin ilkin addımlarını xarici rəqabətdən qorumaq lazımdır.

Qərbin inkişaf etməkdə olan ölkələrə yardımı bir neçə inkişaf mərhələsi keçib.
Birinci mərhələyə ikinci dünya müharibəsinin başa çatmasından Afrika qitəsinin
müstəmləkələrdən təmizlənməsinə qədər olan illəri (1945-1960/61-ci illər) əhatə edir.
Bu illərdə yardım Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı və Dünya Bankı vasitəsilə
həyata keçirilirdi. Hələ 1949-cu ildə ABŞ ingilis müstəmləkələrinə BYİB-dən kredit almaq
hüququnu vermişdi. Trumen doktrinasına uyğun olaraq, Latın Amerikası və Asiya
ölkələrinə yardım göstərilməyə başlandı. BMT-nin müxtəlif ixtisaslaşmış təşkilatlar
vasitəsilə yardım fəaliyyəti yavaş-yavaş genişlənməyə doğru istiqamət götürdü.

İkinci mərhələ 1960-cı illəri əhatə edir. Bu dövrdə “klassik neomüstəmləkəçilik”

konsepsiyasının əsas müddəaları formalaşmışdır. Bu konsepsiyaya əsasən, inkişaf
etməkdə olan ölkələrdə iqtisadi inkişafın əngəllənməsinə çalışılır, bu ölkələrdə Qərb
orientasiyasını gücləndirmək siyasəti yeridilirdi. 1960-cı illərin sonuna bu cür
neomüstəmləkı siyasətinin doğru olmadığı aydın olur – inkişaf etməkdə olan ölkələr
dəyişikliklər tələb edir və ən əsası qarşılarına qoyduqları məqsədlərə nail olurlar.

Ümüncü mərhələ 1970-ci illərə aiddir. Bu zaman “yardım” Qərbin inkişaf

etməkdə olan ölkələrə münasibətdə yürütdüyü siyasətdə mərkəzi yer tutmağa başlayır.
Bu strategiya özünün üzvi ehtivasını “qarşılıqlı asılılıq” konsepsiyasında tapmışdır. 1980-
ci illərin sonlarına doğru bu konsepsiya əhəmiyyətli təkamül yolu keçir, daha universal
olur. Yardım praktikasının özü isə inkişaf etməkdə olan ölkələrin maraqlarının nəzərə
alınması baxımından əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalır.

109
 Qərb ölkələrinin yeni şəraitə uyğunlaşması səyləri özünü aşağıdakılarda əks
etdirir:

 inkişaf etməkdə olan ölkələrə münasibətdə koordinasiya olunmuş siyasətin

yeridilməsi;
 göstərilən yardımın ümumi həcminin artırılması;
 yardımın strukturu.

5. Qloballaşma və beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizliyin səbəbləri.

Dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyi onun milli təhlükəsizliyin çox vacib tərkib hissəsidir.
D?nya təcr?bəsi g?stərir ki, iqtisadi təhl?kəsizliyin təmin edilməsi ?lkənin m?stəqilliyinin
zəmanət?isi, sabitliyin və cəmiyyətin səmərəli fəaliyyətinin m?h?m şərtidir. Buna görə
də iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsi və formalaşdırılması mühüm milli prioritetlərin
sırasına aiddir.

Qərb iqtisadi ədəbiyyatında iqtisadi təhlükəsizlik adətən milli iqtisadiyyatın dünya

iqtisadi böhranları şəraitinə dözümlülüyünün təmin edilməsi kimi izah edilir. Son
onilliklərdə, inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatlarında qloballaşma prosesi ilə əlaqədar
baş verən dərin struktur dəyişiklikləri nəticsəində iqtisadi təhlükəsizlik anlayışına milli
iqtisadiyyatın və ya onun aparıcı sahələrinin dünya bazarlarında rəqabət
qabiliyyətliliyinin təmin edilməsi kimi vacib əlamət də əlavə edilmişdir.

İqtisadi təhlükəsizlik mürəkkəb daxili struktura malikdir və bu strukturda üç əsas

elementi qeyd etmək olar:

1. İqtisadi müstəqillik. İqtisadi müstəqillik mütləq xarakter kəsb etmir, çünki,

beynəlxalq əmək bölgüsü milli iqtisadiyyatları bir-birlərindən qarşılıqlı asılı
110
 vəziyyətə gətirib. Belə şəraitdə iqtisadi müstəqillik milli resurslar üzərində
nəzarət imkanı, həmçinin ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyini təmin edən və dünya
ticarətində, kooperasiya əlaqələrində və elmi-texniki nailiyyətlərlə mübadilədə
bərabər surətdə iştirak etməyə imkan verən istehsal, səmərəlilik və məhsul
keyfiyyəti səviyyəsinin əldə edilməsi deməkdir.
2. Milli iqtisadiyyatın sabitliyi və dayanıqlığı. Bu, bütün formalarda mülkiyyətin
müdafiə olunmasını, sahibkarlıq aktivliyi üçün etibarlı şəraitin yaradılmasını,
mövcud situasiyanı qeyri-sabit edə biləcək amillərin (iqtisadiyyatda kriminal
strukturlarla mübarizə, gəlirlərin bölgüsündə ciddi fərqlərə yolverməmə və s.)
qarşısının alınmasını nəzərdə tutur.
3. Özünü inkişaf və tərəqqi bacarığı. İnvestisiyalar və innovasiyalar üçün münbit
mühitin yaradılması, işçilərin peşəkar, təhsil və ümummədəni səviyyələrinin
yüksəldilməsi milli iqtisadiyyatın dayanıqlığı və özünü qoruması üçün zəruri və
mütləq şərtlərə çevrilmişdir.
Beləliklə, iqtisadi təhlükəsizlik milli iqtisadiyyatın müstəqilliyini, sabitliyini və
dayanıqlığını təmin edən, ona dail yenilənməyə və özünü təkmilləşdirməyə imkan verən
şərt və amillər məcmusudur.

Dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyi aşağıdakıları təmin edən iqtisadi, geosiyasi, ekoloji,

hüquqi və digər şərtlər kompleksi ilə müəyyən edilir:

 iqtisadiyyatın böhran şəraitinə davam gətirməsi və inkişaf etməsi;

 ölkənin resurs potensialı ilə əlaqədar həyati əhəmiyyətli maraqlarının qorunması,
inkişaf və artımın tarazlığı və dinamikası;
 qeyri-sabit təsirlərdən daxili immunitet və xarici müdafiənin yaradılması;

111
  dünya bazarlarında ölkənin rəqabət qabiliyyətliliyi və onun maliyyə vəziyyətinin
dayanıqlığı;
 fərd üçün ləyaqətli həyat şəraitininvə daimi inkişaf imkanlarının yaradılması.
İqtisadi təhlükəsizliyin mahiyyətini daha yaxşı başa düşmək üçün onun “inkişaf”
və “dayanıqlıq” anlayışları ilə əlaqəsini aydın etmək lazımdır. Inkişaf iqtisadi
təhlükəsizliyin komponentlərindən biridir. Iqtisadiyyat inkişaf etmirsə, onun daxili və
xarici təhlükələrə qarşı müqaviməti kəskin aşağı düşür. Dayanıqlıq və təhlükəsizlik
iqtisadiyyatın bir vahid sistem kimi vacib xüsusiyyətlərindəndir. Onları qarşı-qarşıya
qoymaq olmaz, onların hər biri özlüyündə iqtisadiyyatın vəziyyətini xarakterizə edir.
Iqtisadiyyatın dayanıqlığı onun elementlərinin. sistem daxilində şaquli, üfiqi və digər
əlaqələrin möhkəmliyini və etibarlığını, daxili və xarici “yüklərə” dözmək qabiliyyətini
göstərir.

Iqtisadi təhlükəsizliyin mahiyyəti meyarlar və göstəricilər sistemində reallaşır.

Iqtisadi təhlükəsizliyin meyarları onun mahiyyətini əks etdirən vacib proseslər nöqteyi-
nəzərindən iqtisadi vəziyyətin qiymətləndirilməsidir. Təhlükəsizliyin meyar
qiymətləndirməsi özündə aşağıdakıları əks etdirir:

 resurs potensialı və onun inkişaf etdirilməsi imkanları;

 resurslardan, kapitaldan və əməkdən səmərəli istifadə səviyyəsi və bu səviyyənin
daha inkişaf etmiş ölkələrin səviyyəsinə uyğunluğu, həmçinin onun daxili və xarici
təhlükələri minimuma endirmək qabiliyyəti;
 iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyəti;
 ərazi və iqtisadi məkanın bütövlüyü;
 suverenitet, müstəqillik və xarici təhlükələrə müqavimət qabiliyyəti, sosial
sabitlik və sosial münaqişlərin qarşısının alınması və həll edilməsi şəraiti.
112
 Göstəricilər sistemi yaxınlaşmaqda olan təhlükə barəsində vaxtında məlumat
almağa və onun qarşısının alınması üçün tədbirlər görməyə imkan verir. İqtisadi
təhlükəsizlik göstəriciləri sırasında aşağıdakıları qeyd etmək olar:

 iqtisadi artım (milli istehsalən və gəlirin dinamikası və strukturu, sənaye

istehsalının həcm və temp göstəriciləri, təsərrüfatların sahəvi strukturu və ayrı-
ayrı sahələrin dinamikası, kapital qoyuluşları və s.);
 ölkənin təbii-resurs, istehsal, elmi-texniki potensialını xarakterizə edən
göstəricilər;
 təsərrüfat mexanizminin dinamikliyini və uyğunlaşma bacarığını, həmçinin onun
xarici amillərdən asılılığını xarakterizə edən göstəricilər (inflyasiya səviyyəsi,
büdcə kəsiri, xarici amillərin təsiri, milli valyutanın sabitliyi, daxili və xarici borc
səviyyəsi);
 həyat keyfiyyəti (adambaşına ÜDM, gəlirlərin differensiallaşma səviyyəsi, əhalinin
əsas qruplarının maddi nemətlər və xidmətlərlə təminatı, əhalinin əmək
qabiliyyəti, ətraf mühitin vəziyyəti və s.).
Iqtisadi təhlükəsizlik üçün göstəricilər deyil, onların son hədd kəmiyyətləri
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu son hədd kəmiyyətlərinə əməl edilməməsi təkrar
istehsalın müxtəlif elementlərinin normal inkişafına mane olur, iqtisadi təhlükəszilik
sahəsində mənfi, dağıdıcı tendensiyaların formalaşmasına gətirib çıxarır.

Qeyd etmək zəruridir ki, ən yüksək təhlükəsizlik səviyyəsi bütün göstəricilər

kompleksinin yolverilən hədlərdə olduğunda əldə edilir və bu zaman bir göstərici üzrə
son həddə digər göstəricinin zərəinə olmadan əməl edilməlidir.

Təhlükəsizliyin son həddə səviyyəsini aşağıdakı ümumi təsərrüfat və sosial-

iqtisadi göstəricilər sistemi ilə xarakterizə etmək olar:
113
  iqtisadi aktivliyin, istehsal, investisiya və maliyyələşdirmə həcminin aşağı
düşməsinin yol verilən son səviyyəsi; bu səviyyənin keçilməsi halında ölkənin
müasir texniki, rəqabət qabiliyyətli bazada müstəqil iqtisadi inkişafı, ictimai
quruluşun demokratik əsaslarının saxlanması, müdafiə, elmi-texniki, innovasiya,
investisiya və təhsil potensialının qorunması mümkün deyildir;
 əhalinin əsas kütləsinin həyat səviyyəsinin və keyfiyyətinin aşağı düşməsinin yol
verilən son səviyyəsi; bu səviyyənin keçilməsi ilə nəzarət edilməyən sosial, əmək,
millətlərarası və digər münaqişələrin yaranması, milli “insan kapitalı”nın əsas
məhsuldar hissəsinin yox oıması təhlükəsi meydana gəlir;
 təbii-ekoloji potensialın qorunması və təkrar istehsalına çəkilən xərclərin aşağı
düşməsinin yol verilən son səviyyəsi; yol verilən həddin keçilməsi ətraf mühit
elementlərinin bərpa edilməsi mümkün olmayan şəkildə dağılması, iqtisadi
artımın həyat əhəmiyyətli resurs mənbələrinin, həmçinin əhəmiyyətli yaşayış,
istehsal yerləşdirilməsi və rekreasiya ərazilərinin itirlməsi təhlükələrini yaradır,
hazırkı və gələcək nəslin sağlamlığına ciddi zərbə vurur.
Dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyi ilə əlaqədar əsas məsələlərə qısa nəzər saldıqdan
sonra belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, bu anlayış tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif cür
izah edilsə də əsas məsələdə fikir ayrılığı yoxdur: dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyi iqtisadi,
geosiyasi, ekoloji və hüquqi şərtlər kompleksi ilə müəyyən edilir. Bu zaman həm daxili,
həm də xarici təhlükələr eyni şəkildə əhəmiyyətlidir və onlardan hər hansı birinin
qiymətləndirilməməsi ciddi mənfi nəticələrə gətirib çıxara bilər.

Mövzu 8. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar və Birləşmiş Millətlər Təşkilatinın beynəlxalq

iqtisadiyyatda rolu

114
1. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar haqqinda ümumi anlayiş. Onların yaradılması,
təsnifati və yaranmasinin mərhələləri

2. Bİ-ın tənzimlənməsində regional iqtisadi təşkilatlarin rolu

3. Beynəlxalq Millətlər Təşkilatinin yaradilmasi, vəzifələri, funksiyalari və təşkilat

iqtisadi strukturu

4. BMT-nin inkişaf proqramı

5. BMT-nin Azərbaycanla onun əməkdaşlığı

1. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar haqqinda ümumi anlayiş. Onların yaradılması,

təsnifati və yaranmasinin mərhələləri

Qeyd etmək lazımdır ki, bütövlükdə Beynəlxalq təşkilatlar anlayışı ilə xalis iqtisadi
təşkilatları eyniləşdirmək olmaz. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar adından da göründüyü
kimi əsasən iqtisadi problemlərlə bağlı olur. Ona görə də bizim məqsədimiz bütövlükdə
beynəlxalq təşkilatlar barədə deyil, ancaq beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar barədə
müəyyən açıqlama verməkdən ibarətdir.

Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar müvafiq müqavilələr əsasında yaradılır və müəyyən

məqsəd nəzərdə tuturlar. Bu təşkilatların daimi fəaliyyət göstərən orqanlar sistemi
mövcud olur. Bütün bu orqanlar təşkilata üzv olan subyektlərin nümayəndələrindən
ibarətdir.

Hazırda dünya miqyasında beynəlxalq təşkilatların sayı 5000-dən artıqdır.

115
 Bu təşkilatların böyük bir qismi dövlətlərarası beynəlxalq iqtisadi təşkilatlardan
ibarətdir (onların sayı 300-dən artıqdır).

Beynəlxalq iqtisadi təşkilatların yaranması da eyni qaydalara əsaslanır.

Daha doğrusu dövlətlərarası beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar hər bir dövlətin könüllü
razılığı ilə beynəlxalq müqavilə əsasında yaradılır. Ancaq dövlət Beynəlxalq təşkilatın
üzvü ola bilər. Onun hər hansı bir orqanı beynəlxalq təşkilatın üzvü ola bilməz.

BİT – lərin yaradılma qaydası və təsnifatı.

Beynəlxalq iqtisadi təşkilatların təsnifatına bir neçə səpgidə yanaşmaq olar və burada
ümumi prinsip nəzərdə tutulur. Məsələn: - Dövlətlərarası təşkilatlar.

- Qeyri dövlətlərarası (böyük birliklər, firmalar, elmi cəmiyyətlərarası) təşkilatlar

Təşkil olma prinsipinə görə

1. BMT sisteminə daxil olan beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar.

2. BMT sisteminə daxil olmayan beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar.
3. Ərazi üzrə iqtisadi təşkilatlar.
?oxtərəfli tənzimləmə baxımından Beynəlxalq iqtisadi təşkilatları aşağıdakı

qruplara bölmək olar:

1. İqtisadi və sənaye üzrə əməkaşlığı və dünya təsərrüfatı sahələrini

tənzimləyən beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar.

2. Dünya üzrə ticarəti tənzimləyən beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar.

3. Dünya təsərrüfatını tənzimləyən ərazi üzrə olan iqtisadi təşkilatlar.

116
 4. Sahibkarlıq fəaliyyətini tənzimləyən beynəlxalq və ərazi üzrə iqtisadi
təşkilatlar.

5. Beynəlxalq təsərrüfat əlaqələrinin inkişafına köməklik göstərən beynəlxalq

qeyri-dövlət təşkilat və birlikləri və s.

İqtisadi təşkilatlarin əksəriyyəti dövlətlərarası təşkilatlardan ibarət olub,

dövlətlərarası əməkdaşlıq münasibətlərini tənzimləyir.

Bunlarla yanaşı milli dövlətdən üstün hüquqi statusa malik olan təşkilatlar da
mövcuddur. Məsələn Aİ-nin dövlətlərarası orqanları belə statusa malikdirlər.

Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar əsasən üç funksiyanı yerinə yetirirlər.

1. Tənzimləyici funksiya – daha vacib vəzifə hesab edilir. Müəyyən qərarlar

qəbul etməklə hər bir dövlətin hərəkətinə təsir edir.

2.Nəzarət vəzifəsi – ilə öz qərarlarına əməl edilməsinə çalışır.

3.Əməli funksiya (?eviklik hərəkət etmək və məqsədə nail olmaq). Bu dərs

vəsaitində təqribən 100-ə qədər iqtisadi təşkilatın iqtisadi məzmunu açıqlanmışdır.

2. Bİ-ın tənzimlənməsində regional iqtisadi təşkilatlarin rolu

Ümumdünya miqyasında olduğu kimi, ayrı-ayrı ərazilər üzrə də müəyyən

iqtisadi təşkilatlar, birliklər, qurumlar fəaliyyət göstərirlər.

117
 İqtisadi təşkilatlarla yanaşı müəyyən növ məhsullar üzrə və yaxud ərazi üzrə
inteqrasiya birlikləri də yaranır.

Aydındır ki, bütün bu birliklərin yaranması BİM-in inkişafına xidmət edir.

Regional iqtisadi qruplaşmalar əsasında inteqrasiya və əməkdaşlığın

aşağıdakı formaları yaranmışdır:

- Azad ticarət birliyi. Burada üzv olan ölkələr öz aralarında olan bütün

maneələri məhdudlaşdırır, ancaq xarici taarif dərəcələrini saxlayırlar.

- Gömrük ittifaqı. Bütün üzv olan ölkələr digər ölkələrdən idxal

məhsulları üçün vahid taarif tətbiq edirlər.

- Ümumi bazar. Gömrük ittifaqının bütün bu kimi cəhətləri kapitalın,

işçi qüvvəsinin, xidmətlərin sərbəst hərəkəti ilə tamamlanır.

- İqtisadi əməkdaşlıq. İqtisadi inteqrasiyanın bu mərhələsində daha

sabit inkişafa nail olmaq üçün iqtisdi siyasətlər razılaşdırılır, regiondaxili

ticarət genişlənir, mərhələlər üzrə ümumi bazar, azad ticarət zonası yaradılır,

iqtisadi və sosial məsələlərin həlli ???n ?mumi m?ddəalar hazırlanır.

Regional iqtisadi təşkilatların fəaliyyəti aşağıdakı istiqamətlərdə

həyata ke?irilir:

- üzv olan ölkələr arasında birgə fəaliyyət göstərilməsi, əmtəə və

kapitalın sərbəst hərəkəti;

118
 - Daha aparıcı sahələrin, o cümlədən – sənaye, kənd təsərrüfatı,

maliyyə, nəqliyyat və s. inkişaf planlarının əlaqələndirilməsi;

- Ayrı-ayrı ölkələrdə və qrup ölkələrdə investisiya və innovasiya

fəaliyyətinə köməklik göstərilməsi;

- Ayrı-ayrı müəssisələrdə sahibkarlığın inkişafına zəmin yaradılması,

istehsal amillərinin sərbəst hərəkətinin, mülkiyyət hüququnun təmin

edilməsi və s.

Regional İqtisadi Əməkdaşlıq sistemi 1940-1960-cı illərdən sonra öz

inkişafını bank işində də tapmışdır. Belə ki, 1949-cu ildə Amerika

ölkələrarası inkişaf Bankı yaradılmışdır.

Regional inkişaf banklarının xarakterik xüsusiyyətləri ondan ibarətdir

ki, bu banklar maliyyələşmədə eyni məqsəd və metoda əsaslanırlar.

Regional inkişaf banklarının əsas məqsədi – İEOÖ-in iqtisadi

əməkdaşlığına və inteqrasiyasına nail olmaq və onların xarici asılılığını

aradan qaldırmaqdan ibarətdir.

Bu banklar həm dövlət bölməsi ilə, həm də xüsusi bölmə ilə

əməkdaşlıq edirlər.

119
3. Beynəlxalq Millətlər Təşkilatinin yaradilmasi, vəzifələri, funksiyalari və təşkilat
iqtisadi strukturu.

BMT-nin yaradılması tarixinə dair

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsi sisteminin formalaşması ikinci

dünya müharibəsindən sonrakı illərdə özünü daha da aydın göstərirdi. Hər bir
beynəlxalq qurumun konkret olaraq BMT-nin hansı sahələri tənzimlənməsi barədə
kifayət qədər danışıqlar, görüşlər, müqavilələr həyata keçirilmişdir. Beynəlxalq
miqyasda mübadilə münasibətlərinin inkişafına öhdə?ilik t?rədən amillərin aradan
qaldırılmasına səylər göstərilirdi. BİM-in tənzimlənməsində bir sistem yaratmaq
məqsədilə 1920-ci ildən 1933-cü ilədək 5 Ümümdünya İqtisadi konfrans olmuşdur.
1920-ci ildə Brüsseldə “Maliyyə və Xarici Ticarətə Dair”; 1922-ci ildə Genuyada
“Avropada İqtisadiyyatın Bərpası və Himayədarlığın Azaldılmasına Dair”; 1927-1930-cu
illərdə Cenevrədə “Himayədarlıq və Gömrük Dərəcələrinin Azaldılmasına Dair”; 1933-cü
ildə Londonda “Milli Valyutanın Sabitləşdirilməsi və Ticarət Siyasəti Barədə
Məhdudiyyət Problemlərinə Dair” və bu kimi digər razılaşmaları qeyd etmək olar. Qeyd
etməliyik ki, sadaladığımız konfranslar və digər görüşlər o qədər də konkret nəticə verə
bilmirdi. Bu da ondan irəli gəlir ki, hələ o vaxtlar dövlətlər arasında iqtisadi inkişaf
baxımından fərqlər və kəskin ziddiyyətlər vardı. Müəyyən iqtisadi razılaşmalar
beynəlxalq əmək bölgüsü sisteminin inkişafına əsaslanmırdı.

1943-cü ildə ABŞ, SSRİ və Böyük Britaniyanın hökumət başçılarının Tehran

görüşündə qəbul edilmiş qətnaməyə əsasən bütün millətlər birliyinin sülhün həyata ke?
irilməsində əməkdaşlığının zəruriliyi əks etdirilmişdir.

120
 1945-ci ildə Krım (Yalta) konfransında BMT-nin nizamnaməsinin hazırlanması qərara
alınmışdır.

Beləliklə, SSRİ, ABŞ, Böyük Britaniya və ?in n?mayəndələrinin San-Fransisko (ABŞ)

konfransı 26 iyun 1945-ci ildə BMT-nin Nizamnaməsini qəbul etmişdir. 1945-ci il 24
oktyabrda SSRİ, ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və ?in tərəfindən Nizamnamə təsdiq
edilmişdir. Beləliklə, ən ümumi və nüfuzlu təşkilat olan BMT yaranmışdır. Bütün bu kimi
yüksək səviyyəli görüşlərdən sonra dünya miqyasında baş verən hadisə və proseslərin
vahid bir mərkəzdən tənzimlənməsini həyata ke?irə bilən ümumi bir təşkilatın
yaradılması mümkün olmuşdur.

BMT-nin Nizamnaməsində onun iqtisadi vəzifələri ilə yanaşı beynəlxalq sülhün və

təhlükəsizliyin qorunması, millətlərarası dostluq münasibətlərinin inkişafı, xalqların öz
müqəddaratının həll edilməsi, iqtisadi, sosial, mədəni, humanitar xarakterli beynəlxalq
problemlərin həlli kimi məsələlər də vardır. Bütün bu problemlərin həllində BMT, onun
səlahiyyətli qurumları, eləcə də bir ?ox digər institut və təşkilatların birgə qarşılıqlı
əməkdaşlığı mövcud olur. Beləliklə BMT-nin yaranması bütün başqa sahələrlə birlikdə
iqtisadi sahədə də beynəlxalq əməkdaşlığın əsas prinsiplərini formalaşdırmaqla yanaşı
bir çox beynəlxalq təşkilatların, institutların yaranmasına yol açmıçdır. Bu kimi konkret
qurumlar isə BİM-in Konkret bölmələrinin tənzimlənməsini genişləndirə bilmişdir.

BMT-nin əsas vəzifələri, onun quruluşu və iqtisadi funksiyaları

Ən ümumi və nüfuzlu Beynəlxalq təşkilat olan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının

Nizamnaməsi Konstitusiyali bir sənəd olub bu təşkilatın bütün həyat fəaliyyətini

tənzimləyir. Daha doğrusu Kollektiv təhlükəsizlik sisteminin formalaşması, hərbi, siyasi,

121
iqtisadi, ekoloji, humanitar və bütün digər sahələrdə hər bir dövlətin özünü necə
aparması barədə özünəməxsus qanun (Kodeks) hazırlayir.

BMT-nin Nizamnaməsi əsasında yüzlərlə ?oxtərəfli müqavilə sistemi yaranıbdır.

Hazırda BMT-nin 185 üzvü vardır. Əslində bütün dünya dövlətləri BMT-nin əsas
vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Kollektiv tədbirlər və münaqişələrin sülh yolu ilə həlli əsasında beynəlxalq

sülhün və təhlükəsizliyin təmin edilməsi;

2. Ayrı-ayrı xalqların özünü təyin etmək və bərabərlik prinsipi əsasında

dövlətlər arasında dostluq münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi;

3. İqtisadi, sosial, mədəni, humanitar və digər sahələrdə yaranan beynəlxalq

problemlərin həllində beynəlxalq əməkdaşlığın həyata ke?irilməsi və insan hüquqlarına
hörmət edilməsi;

4. Ümumi məqsədə nail olmaq üçün ayrı-ayrı ölkə və xalqların öz qüvvələrini

birləşdirmək işində mərkəz rolunu oynaması və s.

Bu kimi vəzifələrin yerinə yetirilməsində BMT aşağıdakı prinsipləri nəzərdə tutur:

- öz üzvlərinin müstəqil bərabərliyi;

- nizamnaməyə əsasən götürülmüş öhdəliklərin vicdanla yerinə yetirilməsi;
- Beynəlxalq münaqişələrin sülh yolu ilə həlli;
- Beynəlxalq münasibətlərdə başqa dövlətlərə qarşı güc işlətməmək;
- Başqa ölkələrin daxili işlərinə qarışmamaq;
- Bu prinsiplər əsasında bu təşkilatın üzvlərinəhər hansı bir köməklikdə
iştirak etmək.
122
 Bütün bu kimi prinsiplər əsasında BMT müəyyən təkliflər, tədbirlər, konvensiyalar
(beynəlxalq saziş) və s. işləyib hazırlayır və müəyyən normativ aktlara uyğun olaraq
həyata ke?irir.

BMT sistemi əsas və köməkçi orqanlarla birlikdə BMT-nin özünü, 18

ixtisaslaşdırılmış müəssisəni, atom enerjisi üzrə Beynəlxalq agentliyi (MAQATE) və bir
sıra proqram, şura və komissiyaları əhatə edir.

BMT-nin nizamnaməsinə uyğun olaraq əsas orqanlar sırasına Baş Asambleya;

Təhlükəsizlik Şurası; İqtisadi və Sosial şura; Beynəlxalq məhkəmə və Katiblik daxildir.

Dünya iqtisadiyyatında, Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsində

böyük rolu olan bəzi ixtisaslaşdırılmış qurumları sadalamaq olar:

- İqtisadi və Sosial Şura;

- Ümumdünya intellektual mülkiyyəti təşkilatı;
- Beynəlxalq inkişaf birliyi;
- Beynəlxalq dəniz təşkilatı;
- Beynəlxalq mülkü aviasiya təşkilatı;
- Beynəlxalq əmək təşkilatı;
- Beynəlxalq Maliyyə Korparasiyası;
- Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı;
- Beynəlxalq Valyuta fondu;
- Beynəlxalq kənd təsərrüfatının inkişafı fondu;
- İnvestisiya təminatı üzrə ?oxtərəfli agentlik;
- BMT –nin təhsil, elm və mədəniyyət üzre təşkilatı (YUNESKO);
- BMT-nin sənayenin inkişafı üzrə təşkilatı;

123
 - BMT-nin ərzaq və kənd təsərrüfatı təşkilatı.
Bu təşkilatların bir çoxunun fəaliyyəti ayrı-ayrı mövzularda daha geniş
öyrəniləcəkdir.

BMT-nin iqtisadi funksiyaları da elə bu kimi ixtisaslaşdırılmış qurumlar tərəfindən

həyata ke?irilir. BMT-nin Nizamnaməsinə uyğun olaraq onun iqtisadi sahədə də
fəaliyyəti genişdir. Bu sahədə də ?oxtərəfli əməkdaşlığın həyata ke?irilməsinə zəmin
yaradır.

BMT Sisteminin iqtisadi funksiyaları (ümumiləşdirilmiş şəkildə) aşağıdakı sahələri

nəzərdə tutur:

- müasir dövrün qlobal iqtisadi problemləri;

- inkişafa yardım edilməsi;
- zəif inkişaf etməkdə olan ölkələrin və keçid iqtisadiyyatı ölkələrinin iqtisadi
inkişafına köməklik göstərmək;

- təbiətin mühafizəsi və ətraf mühitin qorunması;

- fövqəladə hallarda humanitar yardım göstərilməsi və s.
Qlobal iqtisadi problemlərdə əhali artımı, statistika, elm və texnika, dövlət idarə?
iliyi və maliyyə sahələri üzrə yaranan ?ətinliklərin həllinə daha ?ox diqqət verilir. Qlobal
inkişafa yardım barədə 90-cı illərdə olduğu kimi müasir şəraitdə də ?ox güclü yardım
göstərilir. Burada yardım edən (donor) ölkələrin sosial sahələrə olan diqqəti artırılır.

Hazırda təkcə inkişaf proqramının fəaliyyəti 150-dən artıq ölkəni əhatə edir. Bu
ölkələrdə 7 minə qədər layihə həyata ke?irilir.

Azərbaycan BMT-yə daxil olduqdan sonra 1992-ci ilin payızında İnkişaf Proqramı
Bakıda öz nümayəndəliyini açmışdır. Həmin proqram ?ər?ivəsində 1994-2003-cü illərdə
124
Azərbaycanda 65 layihənin yerinə yetirilməsi xətti ilə 36 mln. Dollardan artıq yardım
göstərilmişdir.

Eləcə də BMT-nin təbiətin mühafizəsi fəaliyyəti də çox genişdir. BMT-nin “Ətraf

mühitin mühafizəsi” proqramı mövcuddur. BMT-nin sabit inkişaf Komissiyası bu
proqramla birlikdə ətraf mühitin qorunması, ekoloji norma və standartlar hazırlanması
sahəsində (qlobal iqlimin müfhafizəsi, torpağın eroziyaya uğraması, havanın, dənizlərin,
okeanların çirklənməsinə qarşı mübarizə, tullantıların zərərsizləşdirilməsi, meşələrdən
qənaətlə istifadə edilməsi və s. sahədə) geniş iş aparılır

BMT-nin əsas orqanlarından biri Baş Assambleyadır (Baş məclis). Bu məclis BMT-nin
üzvü olan bütün dövlətlərin nümayəndələrindən ibarət təşkil olunur. BMT-nin
nizamnaməsi ?ər?ivəsində hər bir məsələni müzakirə etmək və müvafiq qərar çıxarmaq
hüququna malikdir. Baş Məclisin qərarları o qədər də məcburi hüquqi qüvvəyə malik
deyildir.

Nizamnaməyə uyğun olaraq Baş Məclis beynəlxalq əməkdaşlığa dair araşdırmalar

aparır və dəyərli təkliflər verir. Bu təkliflər:

- Siyasi sahədə daha da mütərəqqi beynəlxalq hüququn inkişafına həvəs

oyatmaq və onun sistemləşdirilməsini həyata ke?irmək;

İqtisadi, sosial, mədəni, təhsil, səhiyyə sahələrində və irqindən, cinsindən, dilindən,

dinindən asılı olmayaraq insanların hüquq azadlığının həyata ke?irilməsini ğhatə edir.
Bu baxımdan Beynəlxalq sənədlərin və hüququn hazırlanmasında Baş Məclis böyük
təcrübə qazanmışdır.

Baş məclisdə 6 əsas komitə mövcuddur:

125
 - tərksilah və beynəlxalq təhlükəsizlik üzrə;
- iqtisadi və maliyyə məsələləri üzrə;
- sosial, humanitar və mədəni məsələlər üzrə;
- xüsusi siyasət və müstəmləkə?ilik əleyhinə məsələ üzrə;
- inzibati və büdcə məsələləri üzrə;
- hüquq məsələləri üzrə. Aydındır ki, bunlardan əlavə cari işlərə baxan
komitələr, daimi fəaliyyət göstərən komitələr, işçi qrupları, xüsusi qruplar da
mövcuddur.

Baş Məclisin quruluşunda iqtisadi məsələlərlə aşağıdakı qurumlar məşğul olur:

- iqtisadi və maliyyə işləri üzrə komitə;

- Beynəlxalq ticarət hüququ üzrə BMT-nin komissiyası;
- Beynəlxalq hüquq üzrə komissiya;
- İnvestisiya üzrə komitə.
Bu komitələrin hər biri öz sahəsi üzrə təkliflər hazırlayır, qətnamə işləyir və Baş
Məclisin müzakirəsinə təqdim edirlər.

1. İqtisadi və maliyyə məsələləri üzrə komitə - Bu komitə əsas komitələr

sırasına daxildir, iqtisadiyyat və maliyyə üzrə olan məsələlərlə məşğuldur.

2. Beynəlxalq ticarət hüququ üzrə komissiya – 1966-cı ildə yaradılıbdır.

Beynəlxalq ticarətdə eyni-bərabər hüquq normalarına riayəy edilməsinə köməklik
göstərir.

3. Beynəlxalq hüquq üzrə Komissiya. Bu komissiya 1947-ci ildə yaradılıbdır.

Əsas məqsədi Beynəlxalq əməkdaşlıq, beynəlxalq hüququn inkişafı və sistem

halına salınmasıdır.
126
 4. İnvestisiya üzrə komitə - 1947-ci ildə yaradılıbdır. Bu Komitə BMT-nin
nəzarəti altında olan pensiya fondu və digər xüsusi fondlar hesabına olan vəsaitin

investisiya kimi yerləşdirilməsinə köməklik göstərir.

İqtisadi və Sosial Şura (İ və SŞ)

İqtisadi və Sosial Şura BMT-nin Əsas orqnlarından biridir. 1946-cı ildə yaradılıbdır.
Bu şura Baş Məclis ilə birlikdə və onun rəhbərliyi altında BMT-nin bir çox vəzifələrinin
yerinə yetirilməsində məsuliyyət daşıyır.

İqtisadi və Sosial şuranın 54 üzvü vardır. Bu üzvlərin hər il 30%-ə qədəri dəyişir – 3
illiyə yenidən seçilir. Şura ildə bir dəfə təşkilati, iki dəfə növbəti sessiya ke?irir. Bu
mənada İ və SŞ-daimi orqan hesab edilmir. BMT-nin cəmi büdcə vəsaitinin 70%-ə qədəri
bu şuranın payına düşür.

BMT sistemi üzrə və bütövlükdə qlobal və sahələrarası iqtisadi-sosial xarakterli

problemlərin müzakirəsində, təkliflər hazırlanmasında mərkəz rolunda çıxış edir.

- İ və SŞ çər?ivəsində tədqiqat işlərinin hazırlanması iqtisadi, ekoloji, sosial,

mədəniyyət, təhsil, səhiyyə, həvəsləndirmə, hörmət və insan hüquqlarına riayət

edilməsi sahəsində olan beynəlxalq məsələlər üzrə geniş iş aparılır və məruzələr

hazırlanır.

Bütün bunlarla yanaşı İ və SŞ ümumiləşdirilmiş şəkildə əsasən aşağıdakı

məsələlərlə məşğul olur:

- Dünya üzrə iqtisadi və sosial vəziyyətin durumu barədə əsaslandırılmış

təhlil və xülasələr hazırlamaq;

127
 - Beynəlxalq ticarətin vəziyyətini təhlil etmək. Bu iş BMT-nin ticarət və

inkişaf konfransı – və eləcə də beynəlxalq ticarət üzrə hüquq tərəfindən öyrənilir və

əlaqələndirilir;

- Ətraf mühit problemi. Bu problem ətraf mühit proqramı (YUNEP- 1972) və

təbii fəlakət zamanı yardım göstərilməsi üzrə BMT-nin əlaqələndirmə Bürosu tərəfindən
öyrənilir.

- İEOÖ-ə iqtisadi və elmi-texniki yardım göstərilməsi. Bu problem BMT-nin

inkişaf proqramı – PROON – 1966, İEOÖ-də sənayenin inkişafı üzrə komissiya – YUNİDO
– 1967 və Beynəlxalq kənd təsərrüfatı fondu – 1967 tərəfindən öyrənilir.

Müxtəlif səpkidə ərzaq problemləri. Bu problem Dünya Ərzaq Proqramı,

Ümumdünya Ərzaq Komitəsi, Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı – FAO tərəfindən

öyrənilir.

Sosial–İqtisadi Statistika Problemi: Bu problem Statistika Komissiyası tərəfindən

tədqiq edilir.

Əhali artımı və yaşayış məntəqələri problemi: Bu problem əhali artımı sahəsində

BMT-nin Fondu, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı, Qaçqınların işi üzrə Ali Komissarlıq İdarəsi,
BMT-nin Uşaq Fondu və Ümumdünya səhiyyə təşkilatı tərəfindən öyrənilir.

Təbii Ehtiyatlar Problemi: Bu problem Təbii Ehtiyatlar Üzrə Komitə, eləcə də Enerji
Mənbələrinin Mənimsənilməsi və İstifadə edilməsi Komitəsi tərəfindən öyrənilir.

Sosial iqtisadi sənədlərin proqramlarının hazırlanması və onların həyata ke?

irilməsinə nəzarət edilməsi.
128
 Regional əməkdaşlıq problemi: Qeyd etməliyik ki, İ və SŞ çər?ivəsində 5 ərazi
Komissiyası fəaliyyət göstərir.

Bu regional Komissiyası əsas məqsədi dünyanın ayrı-ayrı ərazilərində iqtisadi və

texnoloji problemlərin öyrənilməsi, onların iqtisadi və sosial inkişafına yardım etmək,
birgə siyasət yeritmək və s.-dən ibarətdir.

Bunlardan əlavə İ və SŞ-in tərkibində iqtisadi məsələrlə məşğul olan komitələr,

xüsusi qruplar da az deyildir.

Onu da qeyd etməliyik ki, İ və SŞ çər?ivəsində Transmilli Korporasiyalar barədə də

Komissiya yaradılıbdır. Bu komissiya Transmilli Korporasiyaların daha da işlək olması
eçen beynəlxalq müqavilələr bağlanmasına kömıklik göstərir.

4. BMT-nin inkişaf proqramı, inkişaf proqramının mahiyyəti və məqsədi.

БМТ-нин Инкишаф Програмы (БМТИП) дяйишикликляри дястякляйян вя

инсанларын даща йахшы щяйат тярçи гурмаларына йардым етмяк мягсядиля
şлкяляр öчöн мöвафиг билик, тяърöбя вя вясаитлярдян истифадя имканы йарадан
БМТ-нин глобал инкишаф шябякясидир. Inkişaf Proqramının əsas strateji elementi
əlavə resursların səfərbər edilməsi üçün layihələrin və həmin layihələrin milli baxımdan
həyata keçirilməsi üçün əsas dayaq hesab edilən xərclərin birlikdə bölüşdürülməsi
konsepsiyasına istinad etmək lazımdır. Hər iki hal inkişaf sahəsində məsələləri həll
etmək üçün həm milli insan potensialından və həm də iqtisadi potensialdan tam
istifadə etməyə imkan verir.. Inzibatçı inkişaf proqramının yüksək vəzifəli şəxsi hesab
edilir və BMT-nin Baş Katibi tərəfindən Icraedici Şuranın (IŞ) üzvləri ilə müəyyən
məsləhətləşmələr apardıqdan sonra təyin edir.
129
1. gündə bir dollardan az gəliri olan əhalinin sayını iki dəfə ixtisar etmək;
2. aclıqdan əziyyət çəkən əhalinin sayının 2 dəfə ixtisar etmək;
3. bütün oрlan və qızların tam həcmdə ibtidai məktəb təhsili almasının təmin
edilməsi;
4. yaxşı olardı 2005-ci ildə ibtidai və orta təhsil sferasında cinslər arasında 2015-ci ilə
isə təhsilin bütün səviyyələrində fərq ləрv edilsin.
5. 5 yaşa qədər uşaqlar arasında ölüm hallarının 2/3 hissəsi azaldılsın;
6. analıq ölümü əmsalı 3/4 qədər azaldılsın;
7. AIDS/SPID-in yayılmasını dayandırmalı və xəstəliyin azaldılması meyllərinə
başlamaq;
8. ölkələrin strategiyalarının və proqramlarının möhkəm inkişaf prinsiplərini daxil
etməli və təbii resursların itirilməsi proseslərinə diqqət yetirməli;
9. təmiz içməli suya daimi imkanı olmayan adamların sayını 2 dəfə ixtisar etmək;
10.2020-ci ilə ən azı 100 milyon ən pis şəraitdə yaşayan sakinlərin həyat şəraitinin
nisbətən yaxşılaşdırılmasının təmin edilməsi;
11.müntəzəm, gələcəkdə və etibardan salınmayan ticarət və maliyyə sisteminin
yaradılmasını davam etdirməli. Burada milli və beynəlxalq səviyyədə idarəetmə,
inkiєaf, yoxsulluqla mübarizə sahəsində sədaqət əsas məqsəd hesab edilir;

-nisbətən az inkiєaf etmiє ölkələrin tələblərinin xüsusi olaraq ödənilməsi, o cümlədən

bu ölkələrin ixrac mallarında
tarif və kvotalardan azad edilməsi, kasıb ölkələrin uzunmüddətli borclarının
ödənilməsini asanlaşdırmaq və borcların ikitərəfli şəxsən silinməsini, yoxsulluрu
azaltmaq üçün kurs götürmüş ölkələrə böyük köməklik göstərmək;

130
1. dənizlərə çıxışı olmayan və inkişaf edən kiçik ada dövlətlərinin tələbini xüsusi olaraq
ödəmək;
2. beynəlxalq və milli tədbirlərin köməyi ilə borcun səviyyəsi uzunmüddətli plana
uyрun olmaqla problemi kompleks şəkildə həll etmək;
3. inkiєaf etmiє ölkələrdə əməkdaşlıq etməklə gənclərə lazımi və məhsuldar iş tapmaq
üçün strategiyanın işlənib hazırlanması;
4. xüsusi sektorlarla əməkdaşlıq etməklə yeni texnologiyadan, xüsusilə informasiya-
kommunikasiya sistemindən istifadə üçün tədbirləri həyata keçirmək.

Inkişaf proqramı (UNDP) bu məsələlərin yerinə yetirilməsində mühüm rol oynayır,

inkişaf etməkdə olan ölkələrə yenidən təşkil olunmaq naminə milli, regional və qlobal
koalisiya yaratmaqla məsləhət xidmətləri göstərir. Inkişaf proqramı (UNDP) iqtisadi və
sosial inkişaf sahəsində proqramı yerinə yetirmək məqsədilə hökumətlərlə, Birləşmiş
Millətlər Təşkilatının ixtisaslaşmış müəssisələri ilə, ictimai vətəndaş cəmiyyətləri ilə,
xüsusi sektor müəssisələri ilə əməkdaşlıq əlaqələri saxlayır.

BMT-nin inkişaf proqramının məqsədi

BMT-nin Inkişaf Proqramı (United Nations Development Programme - UNDP) 1965-ci

ildə BMT-nin geniş texniki yardım və xüsusi fondları bir proqramda birləşdirmək
məqsədi ilə yaradılmışdır. BMT-nin Inkişaf Proqramı bu sistemdə olan və soxsahəli
iqtisadi və texniki cəhətdən maliyyələşdirən ən iri təşkilatları təmsil edir.

Məqsədi:

1. milli inkişaf planı ilə əlaqədar olan onların iqtisadi və sosial inkişafının
sürətlənməsinə daimi köməklik etmək məqsədilə inkişaf etməkdə olan ölkələrə
yardım göstərmək;
131
2. iqkişaf etməkdə olan ölkələrə yüksək iqtisadi səviyyəyə çatdırmaq və bu ölkələrin
əhalisinin sosial həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün onlara köməklik göstərmək;

BMT-nin Inkişaf Proqramının (UNDP) texniki yardım sahəsində aşaрıdakıları özündə

birləşdirir:

1. ekspert və məsləhət xidməti təqdim etmək, seminarlar təşkil etmək, xaricdə milli
mütəxəssislər hazırlamaq;
2. ətraf mühit və onun inkişafı (Rio-de-Janeyro, 1992-ci il), əhali artıqlıрı və inkişaf
etdirmək (Qahirə, 1994-cü il), sosial inkişaf etdirmək (Kopenhagen, 1995-ci il),
qadınların vəziyyəti (Pekin, 1995-ci il), yaşayış məntəqələri (Istanbul 1996-cı il)
problemləri üzrə qlobal forum qərarlarının yerinə yetirilməsi yolunda yenilikçi və
özünün operativ sosial-iqtisadi inkişafı sahəsindəki fəaliyyətində səmərəli dəyişən
yollara malik olmalıdır.
3. möhkəm insan inkişafı (yoxsulluрun kökünü kəsmək, ətraf mühitin qorunması,
məşрulluрun təmin edilməsi, qadınlara köməklik göstərilməsi, əlverişsiz şəraitdə
olan insan qruplarının sosial baрlılıрı və s.) üçün əsas aspektləri bir mərkəzə
toplamaq;
4. keçid dövründə olan ölkələrdə xüsusi sektor üçün əlverişli şəraitin yaradılması daxil
olmaqla iqtisadiyyatın idarə edilməsi sahəsində islahatın və siyasətin həyata keçiril-
məsində milli idarəetmə kadrlarının hazırlanması;
5. fövqəladə vəziyyətdə köməklik göstərilməsi və uzunmüddətli inkiєafa keçmək;

BMT-nin Inkiєaf Proqramı (UNDP) ancaq h?kumətlərə və ya onların vasitə?iliyi ilə k?

mək g?stərir. Inkişaf Proqramı (UNDP) BMT sistemində inkişaf etməkdə olan və keçid
iqtisadiyyatı dövründə olan ölkələrə texniki vasitələrlə köməklik göstərmək üzrə əsas

132
təşkilat sayılır. Inkişaf proqramının (UNDP-in) resursları hər il beşillik dövr üzrə könüllü
üzvlük haqları əsasında formalaşır (1992-1996-cı illər) və hər il təqribən 1 mlrd. ABŞ
dolları təşkil edir. Sənayecə inkişaf etmiş ölkələr proqramın əsas ödəyiciləri hesab
edilir. Məsələn, ABŞ – 199,5 mln. dollar, Yaponiya – 98,1 mln. dollar, Niderland – 5,1
mln. dollar, Çin – 2,8 mln. dollar, Səudiyyə Ərəbistanı – 2,0 mln. dollar və Tailand – 1,9
mln. dollar hesab edilir.Inkişaf Proqramı (UNDP) xətti üzrə bir qayda olaraq aşaрıdakı
mənbələrdən maliyyələєdirilir: 1997-ci ildən başlayaraq Proqramın mərkəzi büdcəsin-
dən (birinci ili Proqram silsiləsindən): bütün resursların yarıdan çoxunu ölkələrin
proqram resursları təşkil edir ki, bu da daxili məhsul istehsalında hər adambaşına
düşən gəlir göstəricisi nəzərə alınmaqla qəbul edilmiş dərəcə üzrə və ya hər hansı
bir ölkədə siyasi-iqtisadi vəziyyətdən asılı olaraq ölkələr arasında bölüşdürülür,
Ölkələrarası (regional, regionlararası və qlobal) proqrama, Inkişaf proqramına (UNDP)
BMT-nin müəssisələri tərəfindən onu maliyyələşdirən, inkişaf etməkdə ölkələrarasında
texniki əməkdaşlıрın inkişaf xətti üzrə fəaliyyət proqramından;

1. Çoxtərəfli məqsədli fondlardan və BMT-nin Inkişaf Proqramı tərəfindən digər

beynəlxalq təşkilatlarla idarə olunan.

1. BMT-nin Inkişaf Proqramında (UNDP) ümumi maliyyə siyasətində yeni istiqamət

son illərdə inkişaf sahəsində Proqramm və layihələrin həyata ke?irilməsi
məqsədilə ???nc? tərəfin maliyyə vəsaitlərinin səfərbər edilməsi üzrə son illərdə
strategiyanın işlənib hazırlanmasından ibarətdir. Mövcud vəziyyətdən çıxmaq üçün
UNDP-nun Latın Amerikası və Karib hövzəsi regionunda bir sıra tədbirlər Proqram
fəaliyyəti üzrə resursların ayrıldıрı ölkələrdə əlavə vəsaitlərin cəlb edilməsi və
maksimum səmərəli istifadə edilməsi işlənib hazırlanmışdır. Inkişaf məqsədilə əlavə
resurs mənbələri içərisində əsasları bunlardır:
133
1. dövlət üçün lazım olan və prioritet sayılan sosial-iqtisadi məsələlərin həllinə, böyük
təcrübəyə və inkişaf sahəsində müəyyən beynəlxalq resurslara malik olmaqla BMT-
nin Inkişaf Proqramını təmin edəcək səviyyədə ondan maksimum səmərəli istifadə
edilməsinə və müəyyən rəqabət etmək єəraitində tələb edilən xidmətlər
göstərilməsinə göndərilən büdcə vəsaiti;
2. icraedici olmaqla UNDP (qlobal ekoloji fond, qadınların inkişafı üçün BMT-nin
Inkişaf Fondu, kapitalın inkişafı üçün BMT-nin Fondu və s.) məqsədli beynəlxalq
proqramlar vasitəsilə milli proqramların maliyyələşdirilməsi imkanlarından istifadə
edilmənin təmin edilməsi;
3. BMT-nin Inkişaf Proqramının (UNDP) layihəsinin həyata keçirilməsi əsasında iki və
çoxtərəfli əsasda yeni borc və ya donar vəsaitinin axtarılması. Bu əməliyyatda iştirak
etmək, danışıqlar aparmaq üçün böyük təcrübə tələb edir ki, bu da hökumətin ən
münasib şərtlərlə belə vəsaitin alınması ehtimalı artır;
4. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Inkişaf Proqramı (UNDP) layihəsində dövlət və xüsusi
investisiyalar böyük sosial-iqtisadi əhəmiyyət kəsb edir və gələcəkdə gəlir gətirmək
imkanlarına malikdir.
Qeyd edilənlərlə yanaşı ölkələrin spesifikliyindən və pul vəsaitindən asılı olaraq Inkişaf
Proqramı (ROON) ilə əməkdaşlıрı inkişaf etdirmək üçün başqa mənbələrdən istifadə et-
məyi inkar etmir.

Proqram Azərbaycanda 1993-cü ildən fəalliyət göstərir. Azərbaycan ilə əməkdaşlıq Ölkə
Əməkdaşlıq Çər?ivələri sənədi əsasında həyata keçirilir. Hazırda 2005-2009-cü illər üzrə
Ölkə Əməkdaşlıq Çər?ivə sənədi həyata ke?irilir. Sənədin əsas prioritet istiqamətləri
aşağıdakılardır:
 İnkişaf, yoxsulluğun azaldılması, hüquq və azadlıqların müdafiəsi məqsədilə
əlverişili şəraitin yaradılması üçün idarəetmə sisteminin təşkili;
134
 Səhiyyə və təhsil sahəsində əhalinin ehtiyaclarının təmin edilməsi.

5. BMT-nin Azərbaycanla onun əməkdaşlığı

Azərbaycan Respublikası 2 mart 1992-ci ildən Birləşmiş Millətlər Təşkilatının

üzvüdür. Bu illər ərzində ?lkəmiz BMT-nin m?xtəlif ixtisaslaşmış qurumlarının
fəaliyyətində yaxından iştirak etmiş, təşkilatın Baş Assambleyasından ekspertlər
səviyyədə işçi qurumlarına qədər geniş təmsil olunmuşdur. İqtisadi əlaqələrin inkişafı və
Azərbaycanın BMT-nin qurumlarına inteqrasiyası baxımından Birləşmiş Millətlər
Sənaye və İnkişaf Təşkilatını (BMSİT), Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf
Proqramını (BMTİP) və BMT-nin Mərkəzi Asiya iqtisadiyyatları üçün Xüsusi
Proqramını (SPECA Proqramı) qeyd etmək olar.
Birləşmiş Millətlər Sənaye və İnkişaf Təşkilatı (BMSİT)
Azərbaycan Respublikası 1993-cü ildən Birləşmiş Millətlər Sənaye və İnkişaf
Təşkilatının üzvüdür. Təşkilat çər?ivəsində Azərbaycan 2000-ci ildə “Sənaye inkişafı
sahəsində əməkdaşlıq haqqında Memorandum” imzalamışdır. 2005-ci ildə Azərbaycan ilə
Təşkilat arasında “2005-2010-cü illər üzrə Əməkdaşlıq haqqında Çər?ivə Proqramı”
imzalanmışdır. Təşkilat tərəfindən Azərbaycanda bir sıra sahələrdə, o cümlədən enerji
səmərəliliyinin artırılması, milli sənaye statistik proqramların inkişafı, kiçik və orta
sahibkarlığın dəstəklənməsi, ətraf mühitin yaxşılaşdırılması və s. sahələrdə müxtəlif
layihələr həyata ke?irilir.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı (BMTİP)
Proqram Azərbaycanda 1993-cü ildən fəalliyət göstərir. Azərbaycan ilə
əməkdaşlıq Ölkə Əməkdaşlıq Çər?ivələri sənədi əsasında həyata keçirilir. Hazırda 2005-
2009-cü illər üzrə Ölkə Əməkdaşlıq Çər?ivə sənədi həyata ke?irilir. Sənədin əsas
prioritet istiqamətləri aşağıdakılardır:
135
  İnkişaf, yoxsulluğun azaldılması, hüquq və azadlıqların müdafiəsi məqsədilə
əlverişili şəraitin yaradılması üçün idarəetmə sisteminin təşkili;
 Səhiyyə və təhsil sahəsində əhalinin ehtiyaclarının təmin edilməsi.

Mövzu 9. Bİ sistemində bеynəlхаlq iqtisаdi intеqrаsiyа prosesləri.

1. İqtisadi inteqrasiyanin mahiyyəti. Ərazi üzrə iqtisadi inteq-rasiya
yaradilmasinin obyektiv əsasları
2.İnteqrasiya proseslərinin təkamülü. Regional inteqrasiyanın əsas formaları
3. Avropa İttifaqı
4. Şimali Amerika azad ticarət zonası (NAFTA)
5. Cənubi-Şərqi Asiya ölkə-ləri birliyi (ASEAN) və Asiya-Sakit okean iqtisadi
əməkdaş-lığı ATES

1. İqtisadi inteqrasiyanin mahiyyəti. Ərazi üzrə iqtisadi inteqrasiya

yaradilmasinin obyektiv əsasları
XX əsrin ikinci yarısından sənaye ölkələrinin sürətli inkişafı nəticəsində beynəlxalq
nəqliyyat və kommunikasiya vasitələrinin təkmilləşdirilməsi ilə beynəlxalq ticarətin
inkişafında güclü küyfiyyət dəyişiklikləri baş vermişdir. Daha doğrusu beynəlxalq
ticarətin müxtəlif istehsal amillərinin beynəlxalq hərəkəti ilə daha da tamamlanırdı.
Nəticədə hazır əmtəələrin ixracı ilə yanaşı bütün istehsal amillərinin xaricə axması
imkanı və yerləşdirilməsi genişlənmiş və ölkələr arası fəaliyyət artmışdır.
Bu iqtisadi fəaliyyət birliyi hər şeydən əvvəl müxtəlif ərazilərin deyil, ancaq eyni
ərazinin dövlətləri arasında yaranır.Burada «Regional» və yaxud ərazi anlayışı sadəcə
olaraq coğrafi sərhəddi göstərmir. Eyni ərazinin dövlətləri istər-istəməz sərhəd yaxınlığı
ilə yanaşı müəyyən tarixi ümumilik, oxşarlıq, ənənəvilik, təsərrüfat-mədən eynilik,
demoqrafik quruluş, və s. Kimi ümumi cəhətlərlə səciyyələnir. Bununla yanaşı:

136
 1. İqtisadi birliyə qoşulan dövlətlər hər şeydən əvvəl iqtisadi inkişaf baxımından
yaxın olmalıdırlar.
2. Bu ölkələr ümumi sərhəddə malik olmaqla tarixən onların arasında sağlam
iqtisadi münasibətlər mövcud olmalıdır.
3. Hər bir qrup ölkələrdə yaranan iqtisadi problem ümumi birliyin gücü ilə həll
olunmalıdır və s.
Dünya iqtisadiyyatında qloballaşma genişləndikcə təsərrüfat həyatında baş verən
qarşılıqlı proseslər də artır. Belə şəraitdə milli dövlətlər bir çox hallarda öz
mənafelərinin ödənilməsi dünya bazarı vasitəsilə həyata keçirməyə üstünlük verirlər.
Ayrı-ayrı müəssə və dövlətlər məhsul satışı və xammal mənbələri uğrunda gedən
rəqabətdə bir-biri-ilə maddi və maliyyə baxımından öz qüvvələrini birləşdirməklə bir
çox əlavə xərclərdən azad olur və birgə qüvvə ilə rəqabətə girmək imkanı əldə edirlər.
Beleliklə milli dövlət mənafeyi regional mənafeyə çevrilir. Qeyd etməliyik ki, regional
inteqrasiya bir çox əlamətlərinə ilə dövlətlərarası digər əlaqə və formalardan fərqlənir.
Beləliklə:
1. İnteqrasiyaya daxil olan hər ölkə öz iqtisadi siyasətlərində müəyyən razılığa
gəlirlər.
2. Onlar öz milli qanununvericiliklərinə, norma və standartlarını
uyğunlaşdırırlar, vahid hala salırlar.
3. Region daxililində istehsal prosesində vahid texnologiya mövcud olur.
4. İstehsalda, elm və texnikada beynəlxalq ixtisaslaşma və kooperasiyanın
inkişafına zəmin yaranır.
5. İnteqrasiya prosesinin tənzimlənməsi məqsədilə vahid idarəçilik orqanları
yaradılır.
Kəmiyyət baxımından son onilliklərdə makroregionçuluğun daha geniş xarakter
alması, əvvəlki müvafiq razılaşmaların təzələnməsi və sairəni qeyd etmək olar.

137
 Keyfiyyət baxımından dərininə regional təsərrüfatçılığın artması, inteqrasiyanın
daha yetkin formalarından istifadə edilməsi cəhətləri diqqəti cəlb edir.
1995-ci ildən başlayaraq yeni transatlantik bazarı yaradılması istiqamətində ABŞ
ilə Aİ arasında bir çox rəsmi sənədlər imzalanmışdır.
Hazırda Elmi-Texniki İnqilabın transatlantik azad ticarət zonasına (TAFTA)
çevrilməsi barədə rəsmi söhbətlər gedir. Odur ki, hətta İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf
Təşkilatı ölkələrinin də TAFTA-nın tərkibinə daxil olması və eləcə də TAFTA-nın
Asiya-Sakit okean əməkdaşlıq ilə (ATES) birləşdirilməsi ideyası da gündəlikdə dayanır.
İqtisadi inteqrasiyanın yaranması prosesi mürəkkəb və ziddiyətli xarakterə
malikdir. Çünki, o bir çox iqtisadi və siyasi səbəblərdən irəli gəlir.
İnteqrasiya prosesi bura daxil olan hər bir ölkə üçün əlverişli şərtlər yaradır.
Bunlardan:
1. İnteqrasiya əməkdaşlığı bu qruplaşma daxilində maliyyə, material, əmək, yeni
texnalogiya və digər ehtiyatların hərəkətinə zəmin yaradır.
2. Bütün istiqamətlərdə əməkdaşlığı genişləndirir.
3. İqtisadi rəqabətdə müəyyən üstünlüyə nail olmaq imkanı verir.
Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya dövlətlərin siyasi və təsərrüfat sistemlərinin iqtisadi
cəhətdən birləşməsi olub, milli təsərrüfatlar arasında BƏB-in müxtəlif səviyyələrdə
həyat keçrilməsidir.
Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın ən mükəmməl forması ümumi bazardır.
Ümumi bazar inteqrasiyanın mühüm mərhələsidir.
Gömrük birliyinin təbii nəticəsi olaraq birliyə daxil olan ölkələr arasında istehsal
amillərinin (iş qüvvəsi, kapital, sahibkarlıq) sərbəst hərəkəti təmin olunduqda bu ölkələr
arasında «ümumi bazar» yaradılmış olur.

2.İnteqrasiya proseslərinin təkamülü. Regional inteqrasiyanın əsas formaları

138
 XX əsrin ikinci yarısından sənaye ölkələrinin sürətli inkişafı nəticəsində beynəlxalq
nəqliyyat və kommunikasiya vasitələrinin təkmilləşdirilməsi ilə beynəlxalq ticarətin
inkişafında güclü keyfiyyət dəyişiklikləri baş vermişdir. Daha doğrusu beynəlxalq
ticarətin müxtəlif istehsal amillərinin beynəlxalq hərəkəti ilə daha da tamamlanırdı.
Nəticədə hazır əmtəələrin ixracı ilə yanaşı bütün istehsal amillərinin xaricə axması
imkanı və yerləşdirilməsi genişlənmiş və ölkələr arası fəaliyyət artmışdır.
Təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsində əsas mərhələlərdən biri də inteqrasiya
prosesidir. İnteqrasiya latın sözü olub «qovuşma», «çuğlaşma», «birləşmə» deməkdir.
Lakin aydındır ki, burada sadəcə birləşmə deyil, iqtisadi fəaliyyətlərin qarşılıqlı,
razılaşdırılmış birləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Ərazi üzrə iqtisadi inteqrasiya dedikdə ən
ümumi mənada ayrı-ayrı ölkələrin təsərrüfat həyatın tədricən birləşməsi prosesi nəzərdə
tutulur.
Hər bir inteqrasiya prosesi müəyyən mərhələdən keçir, hər mərhələnin özünə
məxsus səciyyəvi cəhətləri; intensivlik dərəcəsi, dərinliyi, miqyası və s. vardır.
İnteqrasiya prosesi də digər proseslər kimi sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf edir.
İnteqrasiya prosesinin klassik təsnifatını Amerika alimi B.Balaşi vermişdir. Balaşi ilk
əvvəl əməkdaşlıqla inteqrasiyanı bir-birindən fərqləndirmişdir. O, göstərirdi ki,
əməkdaşlıq fəaliyyətində müxtəlif ayrı-seçkiliklər azaldılır. İnteqrasiya prosesində isə
ümumiyyətlə hər cür ayrı-seçkilik aradan qaldırılır. B.Balaşi inteqrasiyanın 5 formasını
(yaxud 5 mərhələ təşkil etməsini) fərqləndirmişdir. Hər bir forma haqqında ayrıca
müqavilə-razılaşma aparılır.
Bunlar aşağıdakılardır:
 Azad ticarət zənası ;
 Gömrük ittifaqı ;
 Ümumi bazar ;
 İqtisadi və valuta ittifaqı ;

139
  Tam iqtisadi inteqrasiya ; Hər bir formanı nisbətən təfsilatı ilə şərh edək.
1. İqtisadi inteqrasiyanın ən sadə forması «azad ticarət zonası » hesab edilir. Bu
birliyin üzvü olan ölkələr gömrük tariflərini, ticarət məhdudiyyətlərini ləğv edirlər. Bura
daxil olmayan üçüncü dövlət üçün özləri müstəqil siyasət yeridirlər. İnteqrasiyanın belə
forması Avropa Azad Ticarət Birliyi (AATB) , Şimali Amerika Azad Ticarət Zonası
(NAFTA), Cənub-Şərqi Asiya (ASEAN) qruplaşması çərçivəsində həyata keçirilir.
2. İqtisadi inteqrasiyanın ikinci əsas forması «Gömrük İttifaqı» hesab olunur.
Azad ticarət zonasından fərqi ondan ibarətdir ki, burada ancaq tarif dərəcələri və
məhdudiyyətlər ləğv edilmir. Həm də üçüncü ölkəyə münasibət də vahid siyasət aparılır.
ÜTT-nin 24-cü bəndinə əsasən gömrük ittifaqı gömrük ərazilərini birləşdirir-azaldır.
Daxildən gömrük xidməti ləğv edilir, onların vəzifəsi vahid gömrük ərazisinə verilir.
Məsələn: Aİ-də 1968-ci ildən belə qayda tətbiq edilir. Eləcə də Cənub konusu ümumi
bazarında (Latın Amerikasında-Merkosur), MDB-nin beş ölkəsində (Rusiya, Belarusiya,
Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan) yaranan gömrük ittifaqını buna misal gətirmək olar.
3. Sonra İqtisadi inteqrasiyanın üçüncü nisbətən mürəkkəb forması olan «ümumi
bazar» yaranır. Burada azad ticarət və vahid tarif dərəcələri ilə yanaşı kapitalın və işçi
quvvəsinin azad hərəkətinə yol açılır. Bir çox hüquqi, iqtisadi və texniki şərtlər vahid
hala salınır. Burada üzv olan ölkələrin qanuvericilik sistemində standartlarda müəyyən
yaxınlaşma- eynilik olması vahid idarəçilik orqanları yaradılması zərurət təşkil edir.
İstehsal amillərinin sərbəst hərəkəti ümumi ehtiyatlaran səmərəli istifadə edilməsinə
zəmin yaradır və istehsalın ixtisaslaşmasını sürətləndirir.
4. Dövlətlərarası iqtisadi inteqrasiyanın daha mürəkkəb forması olan «İqtisadi və
valyuta ittifaqı» yuxarıdakı formaların bütün cəhətləri ilə yanaşı ümumi iqtisadi və
valyuta-maliyyə siyasəti keçirilməsini nəzərdə tutur. Burada inteqrasiya əməkdaşlığının
həyata keçirilməsi üçün idarəçilik inistitutlarının yaradılmasına- dövlət başçıları şurası,

140
nazirlər şurası, mərkəzi bank və s. yaradılmasına zəmin yaranır. Eləcə də müəyyən
mərhələlərdə vahid valutaya keçirilməsi məsələləri müzakirə edilir.
5. «Tam iqtisadi inteqrasiya» forması. Bu mərhələdə vahid bazar məkanında
iqtisasi və siyasi məkana çevrilmə prosesi gedir. Burada ancaq müəyyən razılaşma deyil,
iqtisadi siyasətlərdə eynilik, qanunvericilik bazalarında yaxınlaşma baş verrir. Bu
mərhələdə beynəlxalq iqtisadi və siyasi münasibətlərin yeni çoxmilli subyekti
formalaşır, vahid federativ (konfedrativ) dövlət yaradılmasına doğru hərəkət baş verir.
Beləliklə bu sahədə B.Balaşi, C.Mid, R.Lips, C.Vaynerin fikirləri regional iqtisadi
inteqrasiya siyasətinin nəzəri əsası olmuşdur. Lakin təcrübə göstərir ki, real şəkildə
inteqrasiya prosesi heç də düz xətt şəklində inkişaf edə bilməz.
İnteqrasiya əlaqələri onların iştirakçılarına imkan verir ki, daha zəruri məsələləri
həll edə bilsin. Nisbətən geridə qalmış rayonların inkişafının bərabərləşməsi üçün şərait
yaradılır. Əmək bazarında nisbi yaxınlaşma özünü göstərir, əhalinin az təminatlı
təbəqəsinə, səhiyyə sisteminin gələcək inkişafına, əməyin mühavizəsinə və sosial
təminatına zəruruət yaranır.
Bu kimi dövlətlər və ya qrup dövlətlər müəyyən mənada inteqrasiya mərkəzinə
çevrilirlər. Başqa dövlətlər bunların ətrafında qruplaşmaqla dünya təsərrüfatı əlaqələri
okeanında özünə məxsus qitə yaradırlar.
İqtisadi inteqrasiya da öz növbəsində bu prosesin iştirakçısı olan ölkələr arasında
istehsalın və kapitalın beynəlmiləlləşməsinin sürətlənməsinə zəmin yaradır.
Bütün bu proses zəncirvari şəkildə bir-birilə sıx bağlıdır.
Deməli, məhsuldar qüvvələrin inkişafı → beynəlxalq əmək bölgüsü → istehsalın və
kapitalın beynəlmiləlləşməsi → iqtisadi inteqrasiya.
İnteqrasiya təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsinin ən yüksək təzahür
formasıdır. O, çox yüksək beynəlxalq əmək bölgüsünün və kooperasiya əlaqələrinin
qanunauyğun nəticəsidir.

141
 3. Avropa İttifaqı.
Avropa İttifaqının inteqrasiya prosesi ən təkmil inteqrasiya prosesi olaraq Avropa
İttifaqının konfedrativ və hətta bəzi sahələrdə federativ dövlət formasına
yaxınlaşdırmışdır. Burada təsərrüfat fəaliyyətinin nizamlanması üçün vahid hüquqi
mexanizm mövcuddur. Həmçinin bu məkanda üzv-dövlətlər üçün vahid konstitusiaya,
qanunvericilik sistemi qəbul edilməkdədir. Avropa İttifaqı müəyyən tarixi mərhələlərlə
formalaşıb. İkinci dünya müharibəsindən sonra Avropa inteqrasiyasına federalist və
konfederativ yanaşma formalaşmışdı. Birinci yanaşmanın tərəfdarları Birləşmiş Avropa
İttifaqının yaradılmasını irəli sürdülər. Onların ideyalarına əsasən bütün ictimai həyat
inteqrasiya olunmalı, hətta vahid vətəndaşlığın təsisi təklif edilirdi. İkinci yanaşma isə
bir qədər məhdud inteqrasiyanı nəzərdə tuturdu. Bu halda inteqrasiyaya üzv-dövlətlərin
suverenliyini saxlamaqla dövlətlərarası əməkdaşlığa əsaslanmalı idi. Bu yanaşmanın
tərəfdarlarının fikrinə əsasən, hər bir üzv dövlət öz hökumətini, hakimiyyət orqanlarını
və silahlı qüvvələrini saxlamaqla, iqtisadi və siyasi atributları ilə birləşmni həyata
keçirilməli idi.
Avropa inteqrasiyası prosesinin əsası Fransa, Belçika, AFR, Niderland,
Lüksemburq və İtaliyanın iştirakı ilə imzalanmış Avropa Kömrük və Polad Birliyinin
yaradılması haqqında Paris Müqaviləsinə (1951) təsədüf edir.
Avropa Kömrük və Polad Birliyinin üzvü olan dövlətlər 1957-ci ildə Romada
daha iki müqavilə imzalayırlar. Avropa İttifaqı Birliyi haqqında Müqavilə və Atom
Enerjisi üzrə Avropa Birliyi Müqaviləsi Avropa İttifaqının əsasını qoyur. Avropa Birliyi
haqqında Müqavilə olduqca geniş bir sənəddir. Bu Müqavilə preambuladan, 6 hissədən
və 248 maddədən, eyni zamanda 4 Əlavədən ibarətdir.
Avropa İttifaqı Birliyinin başlıca məqsədini ümumi bazarın formalaşdırılmasına
nail olmaq təşkil edirdi. Bunun üçün oncədən keçilməli olan məcburi mərhələlər

142
müəyyən edilmişdi. Müqavilənin 8-ci maddəsində qeyd edilir ki, ümumi bazar tədricən,
12 il ərzində formalaşdırılmalıdır. Bu dövr öz növbəsində hər biri 4 ildən ibarət 3
mərhələyə bölünürdü. Hər bir mərhələ üçün həyata keçirilməli olan müəyyən tədbirlər
toplusu nəzərdə tutulurdu. Müqavilədə qeyd edilirdi ki, əgər birinci mərhələ üçün
qarşıya qoyulan məqsədə çatmağa dair yekdil fikir yoxdursa, bu zaman birinci
mərhələnin müddəti avtomatik olaraq daha bir il uzadılmalıdır. Eyni proses digər
mərhələlərə də şamil edilirdi.
Ümumilikdə isə Avropa İqtisadi Birliyinin formalaşması bir neçə mərhələdən
keçmişdir:
- Azad ticarət zonasının yaradılması – üçüncü dövlətlərə münasibətdə gömrük və
ticarət siyasətində müstəqilliyi saxlamaqla, üzv-dövlətlər arasında, ticarətdə olan
gömrük ödəmələri, kvota və digər məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması (1957-1968);
- Gömrük İttifaqının yaradılması – vahid gömrük tarifinin qəbulu ilə müstəqil
ticarət və gömrük siyasətindən vahid gömrük tarifinə keçirilməsi, üçüncü dövlətlərə
münasibətdə vahid ticarət siyasətinin müəyyən edilməsi (1968-1986);
- Vahid daxili bazarın yaradılması – işçi qüvvəsinin kapitalın və xidmətlərin azad
dövriyyəsi üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi (1986-1993);
- İqtisadi ittifaqın təsis edilməsi – kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, həmçinin daha çox
müdafiə zərurəti duyan sahələr üzrə vahid qanunvericilik mexanizminin
formalaşdırılması və müvafiq dövlətüstü nəzarət sisteminin bərqərar edilməsi (1993-
2002);
- Valyuta ittifaqının yaradılması – Avropa İttifaqının vahid valyuta və maliyə
sisteminin bərqərar edilməsi, milli pul vahidlərinin 2002-ci ildən avro ilə əvəz edilməsi
ilə hüquqi baxımdan analoqu olmayan regional qrum formalaşdırılır.

143
 Beləliklə, Avropa İqtisadi Birliyinin layihəsi özündə həm federalis (gömrük,
iqtisadi və valyuta ittifaqı), həm də konfederalis elementlərinin ünsürlərini (ağır ticarət
zonasını, vahid daxili bazarı) əks etdirirdi.
Roma Müqaviləsinin ilk 6 üzvünün məqsədi – ticarətdə maneələrin qaldırılması,
daha sıx əməkdaşlığa aparan prosesin təşkil olunması və üzv dövlətlərin iqtisadi
siyasətlərinin mütərrəqi yaxınlaşması üçün müvafiq hüquqi qaydaların genişləndirilmsi
olmuşdur.
Avropa İqtisadi Birliyi haqqında Müqavilə ilk növbədə, ümumi bazarla bağlı
məsələləri tənzimləyirdi. Avropa İqtisadi Birliyinin başlıca istiqamətləri aşağıdakılar
olmuşdur:
- ümumi bazarın fəaliyyət göstərməsi üçün üzv-dövlətlərin qanunvericiklərinin
yaxınlaşdırılması;
- üzv-dövlətlər arasında malların ixrac və idxal edilməsində gömrük yığımlarının
aradan götürülməsi;
- ümumi gömrük tarifinin və üçüncü dövlətlərə münasibətdə ümumi ticarət
siyasətinin həyata keçirilməsi;
- üzv-dövlətlər arasında malların, xidmətlərin və kapitalın azad dövriyyəsinə
maneə törədən halların aradan qaldırılması;
- kənd təsərrüfatı sahəsində ümumi siyasətin yeridilməsi;
- subsidiya və proteksionizm üzrə qanunvericiliyin formalaşdırılması;
- nəqliyyat sahəsində ümumi siyasətin formalaşdırılması;
- ümumi bazarda rəqabət qaydalarının pozulmasının qarşısının alınması;
- üzv-dövlətlərdə iqtisadi siyasətin razılaşdırılması tədiyyə balansında
bərabərsizliyin aradan qaldırılması;
- Avropa İnvestisiya Bankının təsis edilməsi.

144
 Avropa İttifaqı üçün bu gün də mürəkkəb məsələ kimi diqqəti cəlb edən yeni
üzvlük msələsi o dövürdə də problemli olmuşdur. Avropa İqtisadi Birliyinin 237-ci
maddəsinə əsasən yeni üzvün qəbul edilməsi üçün Birliyin bütün üzvlərinin razılığı
olmalıdır. Bu məsələdə daha çox fəallıq edən Fransa olmuşdur. Fransa üç dəfə (1958,
1963 və 1967) Böyük Britaniyanın “Ümumi bazara” daxil olmasının əleyhinə səs
vermişdir.
Avropa İqtisadi Birliyinə alternativ olaraq 1960-cı ildə Avropa Azad Ticarət
Assosiasiya yaradılır. Bu birliyə Avstriya, Böyük britaniya, Danimarka, Norveç,
Portuqaliya, İsveç, İsveçrə daxil olur. Təşkilat çərçivəsində inteqrasiya azad ticarət
zonasının qurulması ilə məhdudlaşdırırdı.
1971-ci ildə Lüksemburq Müqaviləsinə görə əsas məsələlər üzrə qərarların ümumi
razılıq əsasında qəbul edilməsi haqqında razılığa gəlinir. 1986-cı ildə Vahid Avropa
Aktının qəbul edilməsi 1993-cü il kimi ümumi bazarın yaradılması və siyasi
sturukturların formalaşdırılması məqsədi müəyyən edilir. Vahid Avropa Aktı Avropa
inteqrasiyasında yeni bir mərhələlərin başlanğıcını qoyur. Avropa Ittifaqının movcud
Birlik əsasında yaradılması və Avropa Birliyi çərçivəsində iqtisadi, valyuta, sosial-
siyasi, sosial-iqtisadi, ərtaf mühitin qorunması və xarici siyasət sahəsində Avropa
əməkdaşlığının inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulurdu.

4. Şimali Amerika azad ticarət zonası (NAFTA)

NAFTA nə ya North Amerikan Free Trade Area, Amerika qitəsində inkişaf etmiş
inteqrasiya qrumudur, NAFTA 1994- cü ildə təsis edilmişdir və tərkibinə üç dövlət
daxildir: ABŞ, Kanada və Meksika. NAFTA hal-hazırda dünyada ən böyük regional
azad ticarət zonasıdır. NAFTA ərazisində 406 milyaon əhali yaşayır. Şimali Amerika
azad ticarət zonası haqqında razılaşma, kompleks razılaşmalardan ibarətdir və ticarətdən
savayı bu razılaşmalar xidmət və investisiyalar sahələrini əhatə edir.

145
 NAFTA-nın yaranma tarixi
Şimali Amerika regionunda azad ticarət zonasının yaradılması bir sıra amillərlə
şərtlənir:
iştirakçı ölkələrin coğrafi yaxınlığı və milli iqtisadiyyatların struktur oxşarlığı
ölkələr arasında sıx ticarət əlaqələri və genişlənən istehsalın əlaqələndirilməsi;
Amerikada TMK-ların Kanada və Meksikada və Kanada TMK-ların ABŞ-da
genişlənən şəbəkəsi
ABŞ, Kanada və Meksika arasında əmtəələrin və xidmətlərin azad ticarəti
prosesində NAFTA yeni bir mərhələdir. Qərbi Avropadan fərqli olaraq, Şimali
Amerikada Təsərrüfat kompleksinin yaradılması üçün impulslar “aşağıdan yuxarı”
istiqamətdə, yəni, amerikan və kanadalı şirkətlərin əməkdaşlığa meyl etməsi
istiqamətində getmişdir. 1959-cu ildə, ABŞ və Kanada birgə hərbi istehsal haqqında
müqavilə bağlamışlar. Bu da Merika standartlarının kanada istehsalına daxil olmasına
şərait yaratmışdır.1965-ci ildə, avtomobil istehsalı sahəsində ticarətin liberallaşması
haqqında müqavilə imzalanmışdır. ABŞ , Kanada və Meksikanın ticarət birliyi ideyası,
1970-ci illərdən reallaşmağa başladı. Əvvəlcə söhbət enerji birliyinin yaradılmasından
gedirdi. Bu tip ideya 1980-ci illərdə reyqan və Buş tərəfindən təklif olunmuşdur.
NAFTA ərazisində inteqrasiya prosesləri, Avropa İttifaqı inteqrasiyasına bənzər getməli
idi: ABŞ, Kanada, Meksika əmtəələrin, kapitalın, işçi qüvvəsinin, texnologiyaların
ümumi bazarın yaradılması və üç dövlətin vahid təsərrüfat orqanizminin
formalaşdırılması. NAFTA-nın özəyi Amerika - Kanada iqtisadi inteqrasiyasıdır –
Canada – US. Free Trade Agreement – CUSFTA. Bu müqaviləyə görə 10 il ərzində
Şimali Amerikanı birləşdirən azad ticarət zinası yaradılmalı idi. Meksikanın birləşməsi
isə , 1990-cı ildən başlamışdır. İki il sonra isə, üç dövlət arasında müqavilə
bağlanmışdır. Müqavilə 1994-cü ildən qüvvəyə minmişdir.
NAFTA-nın məqsədləri

146
 NAFTA-nın məqsədi, iştirakçı ölkələr arasında iqtisadi münasibətlərin
genişlənməsi, hər şeydən əvvəl isə əmtəələrin ticarəti sahəində baryerlərin aradan
qaldırılmasıdır. Bu məhdudiyyətlərin yarısı NAFTA yaradılmasan dərhal sonra aradan
qaldırılmışdır, qalanları isə 14 il ərzində tədricən ləğv edilmişdir. Avropa İttifaqından
fərqli olaraq, NAFTA-nın məqsədlərinə dövlətlərarası inzibati orqanların yaradıkması və
ya yeni qanunvericiliyin işlənib hazırlanması daxil deyildi. NAFTA yalnız, beynəlxalq
hüquq çərçivəsində beynəlxalq ticarət müqaviləsidir. NAFTA xarici istehsalçılara qarşı
proteksionist qaydalar müəyyən edir (xüsusilə tekstil sənayesi və avtomobil istehsalı ).
Birliyin məqsədləri:
Müqavilənin iştirakçıları arasında ticarət sahəsində baryerlərin aradan qaldırılması
və əmtəələrin və xidmətlərin hərəkətinin stimullaşdırılması;
Azad ticarət zonasında ədalətli rəqabət üçün şəraitin yaradılması və
dəstəklənməsi;
Müqavilənin iştirakçıları ərazisinə investisiyaların cəlb edilməsi;
İntelektual mülkiyyət hüquqlarının lazımi və effektiv səviyyədə qotunmasına
təminat;
Müqavilənin şərtlərinin həyata keçirilməsi, mübaisələrin birgə həll olunması,
idarəetmə məsələləri üzrə işlək mexanizmlərin yaradılması;
Müqavilənin təkmilləşdirilməsi və genişləndirilməsi məqsədilə gələcək üç tərəfli,
regional bə beynəlxalq əməkdaşlıq üçün bazanın yaradılması;
NAFTA-nın strukturu
Şimali Amerika inteqrasiya kompleksinin srukturu, avropa inteqrasiya modeli ilə
müqayisədə özünəməxsus xarakterə malikdir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi , NAFTA
dövlətüstü qurum deyil, sadəcə azad iqtisadi zonadır. Əsas fərqlərdən biri, ABŞ, Kanada
və Meksika iqtisadiyyatınınbir-birindən asılılığının assimmetrik olmasıdır. Msələn,
Meksika və kanadanın təsərrüfat stukturlarının qarşılıqlı əlaqəsi və fəaliyyəti, Kanada-

147
Amerika və Meksika-Amerika inteqrasiyasının miqyasına nisbətən azdır. Kanada və
Meksika, amerika əmtəə və işçi qüvvəsi bazarında rəqibdirlər və onlar amerikan
korporasiyalarının kapital və texnologiyasının cəlb edilməsi uğrunda “mübarizə”
aparırlar.
NAFTA-nın stukturu mükəmməl deyil. Bu ondan irəli gəlir ki, NAFTA daxilində
də yalnız bir iqtisadi güc var- ABŞ. Bu mərkəzləşmə idarəetməni asanlaşdırır ( lider ölkə
daha zəif tərəfdaşlarına öz şərtlərini qəbul etdirir), lakin eyni zamanda mübahisələrə
gətirib çıxarır. Buna görə də NAFTA daxilində xüsusi güclü müxanizmə malik olan
qurum yoxdur. İki əsas orqan –Azad Ticarət komissiyası və Katiblikdir. Komissiya,
NAFTA-nın mərkəzi təşkilati institudur. Komissiya, ticarət nazirləri səviyyəsində
fəaliyyət göstərir və üçtərəfli müqavilənin şərtlərinin yerinə yetirilməsi ilə bağlı yaranan
hər hansı bir mübahisəni həll edir. Əgər dövlətlərdən hər hansı biri kmissiyanın qərarı ilə
razılaşmırsa, həmin dövlətə qarşı üzv dövlətlər tərəfindən ticarət və müxtəlif sanksiyalar
tətbiq olunur. Katiblik isə, inzibati-texniki məsələlərin həlli ilə məşğuldur.
NAFTA-nın fəaliyyəti
Baxmayaraq ki, NAFTA ticarətin liberallaşdırılmasına yönəldilmişdir, bu qurum
həm də digər sahələri əhatə edir. NAFTA çərçivəsində əmək və ekoloji əməkdaşlıq
sahəsində müqavilələr imzalanmışdır: NAAEC- North American Agreement on
Ecological Cooperation və NAALC –North American Agreement Labour Cooperation.
NAFTA iştirakçıları Avropa İttifaqında olduğu kimi, birliyi transformasiya etmək
niyyətində deyillər. Bu onunla izah olunur ki, ABŞ xarici ticarətin 70 % qeyri-NAFTA
dölətlərinin payına düşür. Buna görə də, ABŞ öz xarici siyasətində azad iqtisadi siyasət
yürütmək istəyir. ABŞ-da Kanada ixracının 75-80 %-i həyata keçirilir (Kanada ÜMM 20
%). ABŞ- ın Kanada xarici investisiyalar üzrə payı 75 %-dir, Kanadanın ABŞ-da isə 9
%. Meksika ixracının 70- %-i ABŞ-a istiqamətlənib, ABŞ-dan idxal isə Meksika üçün
65 %-dir. Meksikaya qoyulan bir-başa investisiyaların ümumi payından ABŞ-ın payı 60

148
% təşkil edir. ABŞ ÜMM, Kanada ÜMM göstəricilərini 14,5 dəfə, Meksika ÜMM
göstəricilərini isə 19 dəfə üstələyir.

5. Cənubi-Şərqi Asiya ölkələri birliyi (ASEAN) və Asiya-Sakit okean iqtisadi

əməkdaşlığı ATES

ASEAN, cənub - şərqi Asiya ölkələrinini regional təşkilatıdır. Təşkilat 1967-ci ildə
təsis olunmuşdur. ASEAN siyasi, iqtisadi və mədəni regional hökumətlərarası
təşkilatdır. Təşkilatın təsis olunması haqqında bəyannamə Banqkok şəhərində
imzalanmışdır və “Banqkok Bəyannaməsi” kimi tanınır. Təşkilatı beş Asiya ölkəsi –
İndaneziya, Malaziya, Sinqapur, Tailand və Filippin təsis etmişlər.1984-cü ildə Bruney,
1995 –ci ildə Vyetnam, 1997-ci ildə Laos və Myanma, 1999-cu ildə Kamboca ASEAN-a
üzv olmuşdur. Papua-Yeni Qvineya təşkilatda müşahidəçi statusa malokdir. Təşkilatın
katibliyi Cakartada yerləşir. ASEAN ölkələrinin əhalisinin ümumi sayı 500 milyon
nəfərə yaxındır, ərazisi 4,5 milyaon km 2-dir . Ticarətin həcmi burada 1400 milyard
dollardır.
ASEAN-ın yaranma tarixi
Cənub-Şərqi Asiyada hökumətlərarası əməkdaşlığın ilk addımlarını “soyuq
müharibə” illərində tapmaq olar. Lakin, həmin dövrdə bu əməkdaşlıq kəskin hərbi –
siyasi xarakter daşıyırdı. Burada söhbət cənub-şərqi Asiya ölkələrinin hansı qlobal
sistemin tərəfini tutmasından gedirdi (kapitalizm və ya sosializm). İqtisadi əsasda
birləşmək cəhdləri baş tuta bilmirdi. Lkin, 8 avqust 1967-ci ildə Bankqok şəhərində
İndoneziya, Malaziya, Sinqapur, Tailand və Filippin dövlətlərinin xarici işlər nazirləri
səviyyəsində keçirilən konfransında qərara alınmışdır ki, iqtisadi birliyi rəhbər tutan
böyük regional təşkilat yaradılsın.
ASEAN-ın məqsədləri

149
 ASEAN-ın təsis edilməsi haqqında bəyannamədə, təşkilatın aşağıdakı məqsədləri
öz əksini tapmışdır:
Cənub-şərqi Asiya ölkələrinin iqtisadi inkişafının, sosial və mədəni inkişafının
sürətləndirilməsi;
BMT Nizamnaməsinin müddəalarına üyğun olaraq, sülh və regional stabilliyin
qorunması;
İqtisadiyyat, mədəniyyət, elm, texnika və kadrların hazırlığı sahəsində aktiv
əməkdaşlıq və qarşılıqlı yardımın genişləndirilməsi;
Sənaye və kənd təsərrüfatı sahəsində daha effektiv əməkdaşlığın inkişaf
etdirilməsi;
Qarşılıqlı ticarətin genişləndirilməsi və üz ölkələrin vətəndaşlarının həyat
səviyyəsinin yüksəldilməsi;
Digər beynəlxalq və regional təşkilatlarla möhkəm və qarşılıqlı əməkdaşlığın
qurulması.
ASEAN ölkələri aşağıdakı fundamental prinsipləri öndə tuturlar:
Müstəqillik, suverənlik, bərabərlik, ərazi bütövlüyü və xalqların öz müqəddəratını
təyin etmək hüququna qarşılıqlı hörmət;
Hər bir dövlətin xarici müdaxilədən azad olaraq siyasət yürütməsi;
Bir-birinin xarici əlaqələrinə qarışmamaq;
Mübahisə və münaqişələrin sülh yolu ilə nizama salınması;
Güc tətbiq etməmək və güclə hədələməmək;
Üzv ölkələr arasında effektiv əməkdaşlıq.
ASEAN-ın stukturu
Təşkilatın tərkibi : Bruney- Darussalam, Vyetnam, İndoneziya, Kamboca, Laos,
Malaziya, Myanma, Sinqapur, Tailand və Filippn.
Təşkilatın stukturuna aşağıdakı orqnalar daxildir:
150
 ASEAN sammiti;
ASEAN Nazirləri səviyyəsində keçirilən müşavirələr;
ASEAN daimi Komitəsi;
ASEAN Katibliyi;
Komitələr və İxtisaslaşmış qurumlar;
ASEAN-ın fəaliyyəti
ASEAN ölkələri regional tərəfdaşlar (ABŞ, Kanada, Yaponiya, Cənubi Koreya,
Çin, Rusiya, Avstraliya, Yeni Zellandiya, Hindistan, Avropa İttifaqı) ilə “10+1” sxemi
əsasında keçirdiyi görüşlər də, çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. 1996-cı ildən Sinqapur
təşəbbüsü ilə Asiya-Avropa dialoqu (The Asia Europe Meeting) çərçivəsində mütəmadi
görüşlər keçirilməyə başlamışdır.
Asiya-Sakit okean iqtisadi əməkdaşlığı (ATEC)
Bu birlik Asiya-Sakit okean ərazisində yaradılmış ikinci böyük inteqrasiya
qrumudur. Qeyd etməliyik ki, bu ərazidə hələ 1967-ci ildə qeyri-dövlət təşkilatı olan
Sakit okean iqtisadi Şurası və 1980-ci ildə Sakit okean İqtisadi əməkdaşlıq Şurası
yaradılmışdır. Hər iki qrum öz milli hökumətlərində hərtərəfli dəstək də alırdılar. Bu
əməkdaşlıq 1989-cu ilin noyabr ayında yaradılmışdır və 21 dövləti özündə birləşdirir.
Bu birlik Avstraliyanını təşəbbüsü ilə yaradılmışdır. Əsas məqsəd Sakit okean
hövzəsində iqtisadi əməkdaşlığın inkişafından ibarət olmuşdur.
Bu birliyin əsas cəhətləri aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Bu birlikdə inteqrasiya prosesləri əsasən TMK-ın aparıcı rolu ilə həyata keçirilir.
2. İnteqrasiya prosesləri iqtisadi, mədəni, sosial-siyasi cəhətdən fərqlənən ölkələr
arasında aparılır.
3. Asiya-Sakit okean ərazisi çərçivəsində olan bu inteqrasiya yarım regional ittifaqlardan
ibarət cənub-şərqi Asiya və Şimali Amerika Azad Ticarət zonasını, Cənub-Sakit okean
formunu da əhatə edir.

151
 Hər-halda müasir şəraitdə bu birlikdə inteqrasiya prosesləri aşağıdakı cəhətləri
özündə əks etdirir:
1994-cü ildə İndoneziyanın Baqor şəhərində yüksək səviyyədə keçirilən
yiğincaqda qərara lınmışdır ki, inkişaf etmiş ölkələr üçün 2010-cu ilə, digər ölkələr üçün
isə 2020-ci ilə azad ticarət zonaları yaradılması və investisiya dairəsində liberallaşdırma
prosesi başa çatdırılmalıdır..
Mütəxəssislərin mülahizələrinə görə ATEC bu regionda ticarət üzrə olan
problemlərin müzakirəsi mərkəzinə çevrilə bilər.
ABŞ-da və Aİ-də müəyyən himayədarlıq meyllərinin artması dünya ticarətinin
sürətlə liberallaşdırılmasında və bu qurumun Asiya ölkələri ilə olan inteqrasiya
proselərində məhdudiyyətliklər yarada bilər.
Hazırda inteqrasiya proseslərinin nəticəsidir ki, bu qruplaşmaya daxil olan bəzi
ölkələrdə xüsusən Asiya ölkələrində iqtisadi artım daha dinamik olmuşdur. Odur ki,
dünya üzrə ÜDM-də onların payı xeyli artmışdır.
Mövzu 10. İnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin beynəlxalq iqtisadiyyatı
1. Beynəlxalq iqtisadiyyat və inkişaf etmiş ölkələr.
2. İnkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi siyasətlərinin əsas istiqamətləri.
3 Beynəlxalq iqtisadiyyatda inkişaf etməkdə olan ölkələrin yeri.
4.İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə sosial-iqtisadi dəyişikliklər

5. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi potensialı. Yeni sənaye ölkələrinin (YSÖ)
rolu və mövqeyi.

1. Beynəlxalq iqtisadiyyat və inkişaf etmiş ölkələr.

Aydındır ki, Bİ-ın əsas obyekti dünya təsərrüfatıdır, yəni dünya ölkələrinin
iqtisadiyyatıdır. Ayrı- ayrı dövlətlər və onların iqtisadi qurumları isə Bİ-in subyektini

152
təşkil edirlər. Bu mənada budövlükdə İEÖ-lər və eləcə də İEOÖ-lər də Bİ-in subyektinə
daxildirlər. Hər iki yarım sistem arasında qarşılıqlı (ədalətli olmasada) iqtisadi
münasibətlər sistemi mövcud olmuşdur. əvvəllər müstəmləkə şəraitində olan iqtisadi
münasibətlər, siyasi müstəqilik əldə etdikdən sonra müəyyən bloklara, birliklərə cəlb
etmək yolu ilə xarici iqtisadi əlaqələr çərçivəsidə yaranan iqtisadi münasibətlər və s.
Beləliklə, iqtisadiinkişaf səviyyəsindən asıl olmayaraq hazırda bütün dünya
dövlətləri BİM-sisteminə qoşulmuşlar.
Qeyd etmək lazımdır ki, ayrı –ayrı ölkələrin təsnifatında, iqtisadi ədəbiyyatlarda bir
çox hallarda “İESÖ”, “qabaqcıl ölkələr”, “birinci dünya ölkələri”, “inkişaf etmiş bazar
iqtisadiyyatı” ölkələri və bu kumi anlayışlar işlədilir. Bura 40-a qədər ölkə daxildir.
Bunlar əsasən Avropa dövlətləridir.
Deməli bu dövlətlərin əksəriyyəti Avropa dövlətləri və yaxud ondan törəmə
dövlətlərdir. Onuda qeyd etməliyik ki, məlum yeddiliklər adlanan qabaqcıl ölkələr bu
yarım sistemin əsasını təşkil edir. 2005 – ci ilin təlimatına görə bu yarım sistem ölkələr
dünya ölkələrinin ərazisinin 28.5 %- nə əhalinin 18.4.%-nə dünya üzrə ÜDM-in isə
77.5.%-nə malikdirlər.
Burada qeyd etdiyimiz yeddiliklər həmin yarımsistem ölkələr üzrə cəmi ərazinin
54.6, əhalinin 60,4, ÜDM-in isə 78.5%-nə sahibdirlər.
Hər nəfərə düşən ÜDM-in həcmi dünya üzrə 6976, yarımsistem ölkələr üzrə 28919;
böyük yeddiliklərdə isə 37580 $-a bərabərdir.
Lakin həmin ölkələr dünyanın iqtisadi və elmitexniki patensialının əsas hissəsini öz
əllərində cəmləşdiriblər. Məhz onların arasındakı daxili iqtisadi və xarici iqtisadi siyasət,
onların ümumi iqtisadi inkişaf xətti dünya iqtisadiyyatının vəziyyətini, elmi-texniki9
yenilikləri, yenidənqurmanın quruluşunu, dünya bazarının vəziyətini və s. müəyyə etmiş
olurlar. Iqtisadi inkişafın bütün cəhdlərinə görə İESÖ-i qabaqcıl rola malikdirlər.

153
 Bİ-dəki yeri baxımından həmin ölkələr hər şeydən əvvəl iqtisadiyyatın açıqlığı,
sahhibkar kapitalının hərəkətinin genişliyi, geridə qalmış ölkələrinə köməklik
göstərməsində fəal iştirakı, kənardan çoxlu işçi qüvvəsi qəbul etməsi beynəlxalq valyuta
hesablaşmalarındakı üstenlüklərinə görə xarakterizə olunurlar. Bu yarımsistem də
“yeddilər” adalanan ABŞ, Yaponiya, Almaniya, Fransa, İtaliya, Böyük Britaniya və
Kanada daha böyük xüsusi cəkiyə malikdirlər. Bu “yeddilər” təkcə bütün sənaye
ölkələrinin deyil, btün dünyanın iqtisadi inkişaf sisteminin inkişaf istiqamətini müəyyən
edir. Onu qeyd etmək kifayətdir ki, dünya üzrə elmtutumlu məhsul bazarının 39% ABŞ,
30%-i Yaponiyaya, 16%-i Almaniyaya məxsusdur.

2. İnkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi siyasətlərinin əsas istiqamətləri.

Hər bir ölkə eləcədə dünya miqyasında iqtisadi siyasət daxili və xarici siyasətin
tərkib hissəsi olmaqla, təsərrüfat sisteminin inkişaf qanunauyğunluğunu əks etdirir.
Məhz bu siyasət müəyyən mənada iqtisadiyyatın tələbindən irəli gəlirsə, digər mənada
iqtisadi inkişafa güclü təsir edir.
Iqtisadi ədəbiyyatlarda iqtisadi siyasət anlayışının izahına müxtəlif səpkidə yanaşılır.
Hər halda dövlətin iqtisadi siyasəti dedikdə, iqtisadi proseslərin gedişinin
tənzimlənməsindəki, iqtisadi tədbirlərin məcmusu nəzərdə tutulur. Laki qeyd etmək
lazımdır ki, hər hansı bir dövlətin iqtisadi inkişaf siyasəti ilə onun iqtisadi inkişafı
tənzim etməsi (və yaxud iqtisadi inkişafa qarışması) anlayışlarını eyniləşdirmək olmaz.
Hər bir siyasətdə əsas, strateji və cari, konyuktur məqsədləri mövcud ola bilər. Iqtisadi
strategiya və siyasət daxili və xarici amillərin təsiri altınta formalaşır. Məhsuldar
qüvvələrdə beynəlxalq əmək bölgüsünün səviyyəsində, istehsalın və kapitalın
ictimailəşməsində baş verən dəyişikliklərlə şərtlənir. Ona görədə qanunauyğaun olaraq
hər bir dövlətin, yarımsistemləri müxtəlif dövürlərdə iqtisadi siyatləridə müxtəlif olur.

154
Sual 3. Beynəlxalq iqtisadiyyatda inkişaf etməkdə olan ölkələrin rolu.

Müstəqillik qazandıqdan sonra ilk dövrlərdə inkişaf etməkdə olan ölkələrin rolu nəzərə
çarpmırdı. 1950-1960-cı illərdə onlar sosial-iqtisadi inkişaf modelinin seçilməsi və
özlərinin milli özünü dərketmə mərhələsini formalaşdırırlar. Əhaliyə düşən ÜMM həcmi
bu dövrdə orta hesabla 3%-dən çox artmadı. Xarici ticarət dövriyyəsinin orta artım
tempi, Qərbin inkişaf etmiş ölkələri ilə müqayisədə 2.5 dəfə açağı idi.

1973-1975 illərdə inkişaf etməkdə olan ölkələr özləri haqqında ilk sözü dedilər: neft
məhsullarını ixrac edən ölkələr xarici iqtisadi mövqelərinin kəskin şəkildə
gücləndirirdilər. Qısa zamanda Qərb iqtisadiyyatı keçmiş audsayderlərdən asılı qaldı.
Lakin 1970-ci illərin sonu 1980-cı illərin əvvəllərində yeni resurs qoruyucu
taxnologiyanın tətbiqi ilə Qərb öz cavabını verdi. Inkişaf etməkdə olan ölkələrin 1970-ci
ildə hazır məhsullarla dünya bazarına çıxmaq cəhdləri uğursuzluğa düçar oldu. Məhz
onda “yeni beynəlxalq qaydaların” yaradılması məsələsi ortaya çıxdı. Bu konspsiyanın
ideoloqlarından biri Argentina alimi R.Prebiş inkişaf etməkdə olan ölkələr və qərb
tərəfindən göstərilən real yardımın göstərilməsini və birgə hərəkət etmək zərurətini
sübut etdi. Bu isə onların (IEOÖ) bərabər hüquqlu beynəlxalq əməkdaşlıq yoluna
çıxartmaq məqsədini daşıyırdı.

İnkişaf etməkdə olan ölkələr əhəmiyyətli tərəqqiyə nail ola bilmədilər. Belçika alimi
Q.Van der Vey demişdir; “80-ci illəri üçüncü dünya ölkələri üçün “itirilmiş onillik”
hesab etmək olar”. Bu çox kəskin bəyanat idi. İEOÖ arasında da BİM-də iştiraka nail
olan ölkələr var idi (Məsələn;“Asiya pələngləri” olan Tayvan, Sinqapur, Honkqonq,
C.Koreya, Malaziya. Onların beynəlxalq ticarətdəki payı 3%-dən 9%-ə yüksəlmişdir).

1990-cı il üçün YSÖ, Danimarka, İsveç, İsveçrə və Avstraliya kimi dövlətləri asiya
məişət bazarından sıxışdırmaqla,Yapon əmtəələri ilə uğurlu rəqabət apardılar. Bunun
başlıca amili Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində aşağı səviyyəli əmək haqqı idi.Saat stavkası
155
üzrə orta əmək haqqı ABŞ-la müqayisədə Sinqapurda 4 dəfə, Malaziyada 8 dəfə,
Tailandda isə 10 dəfə aşağıdır. Bu faktın özü dünya bazarında rəqabət qabiliyyətli
əmtəələrin yüksək səviyyəsini təmin edir.

İstehsalın səmərəliliyi, onun texniki səviyyəsi baxımından YSÖ ilə Qərb ölkələri
arasında fərqlər heç də azalmır, əksinə dərinləşməkdədir. Qərb istehlakçılarının yüksək
texnologiyaya, xidmət sferasına,informasiya və kommunikasiyaya orentasiyası dünya
bazarından bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr sıxışdırır. Neft məhsulları və xammalı
ixrac edən ölkələrdən yalnız bəziləri (Küveyt, S.Ərəbistanı) tab gətirdilər.Bundan başqa,
3-cü dünya ölkələri Qərb ölkələri tərəfindən əhəmiyyətli dərəcədə olan tarif və qeyri-
tarif məhdudiyyətləri nəticəsində özlərinin sənaye məhsullarının eksportu sahəsində
ciddi çətinliklərlə üzləşdilər. 1980-1990-cı illərdə inkişaf etməkdə olan ölkələr xarici
borcları müntəzəm surətdə artdı.1982-1983-cü illərdə kəskin borc böhranı Venesuela,
Meksika, Ekvador, İndoneziyanı faktiki olaraq müflisləşdirdi.Beləliklə, inkişaf etməkdə
olan ölkələrin əksəriyyəti xroniki borclular olaraq qaldılar. Onların borc məbləği ildən-
ilə artmaqdadır.

Yeni sənaye ölkələrinin (YSÖ) problemləri və gələcək iqtisadi inkişafı. Latın

Amerikası ölkələri borclular siyahısında liderlik mövqeyindədirlər. Ümumi borcun
məbləğindən 500 mlrd.dollar onların payına düşür. Əhaliyə düşən (adam başına) hesaba
görə Asiyada 300 dollar qarşı 1200 dollar çoxdur. Dünyada ən iri borclu ölkə
Meksikadır. Onun xarici borcunun çəkisi 170 mlrd.dollar-la qiymətləndirilir.
Braziliyanın 1994-cü ildə130 mlrd.dollar borcu olmuşdur. YSÖ-də ən vacib və ciddi
problemlər aşağıdakılardır:

1. Bu ölkələrin əksəriyyətində sabit daxili yığımın olmaması;

2. Bununla bağlı olaraq,bu ölkələrin inkişafının xarici kapitaldan asılı
olmaması;

156
3. İri ölçüdə xarici borclar.
Asiya qitəsində xarici borcun həcminə görə İndoneziya liderdir,borcun çəkisi 107
mlrd.dollardır (1996).1997-ci il kəskin maliyyə bazarlarındakı böhrandan sonra Cənub-
Şərqi Asiyada borcluların borcu kəskin surətdə, xüsusilə artdı.Bu ölkələrə maliyyə-
valyuta sabitliyini həyata keçirmək üçün kreditlər verildi.

YSÖ-nin gələcək iqtisadiyyatı necə olar, onların dünya iqtisadiyyatındakı mövqeləri nə

dərəcədə ola bilər? İlk baxışdan bu sual bir mənalı cavablandırılır.Bu ölkələr son 15 ildə
dünya iqtisadiyyatında özlərinin mövqelərini möhkəmləndirirdilər, yüksək və sabit
iqtisadi artım tempi nümayiş etdirdilər, xarici bazarlarda hücum taktikasını tətbiq etdilər.
Onlar Qərbin inkişaf etmiş ölkələrinə əsl, ciddi rəqabət təşkil etməklə,onlardan bəzilərini
dünya iqtisadiyyatının iyerarxiya zirvəsindən sıxışdırdılar.Ona görə də bir çox
mütəxəssislər onların yaxşı gələcəklərini inamla qabaqcadan göstərdilər.

Doğrudur, proqnozlar kəskin maliyyə böhranının təsirini hesaba almadan tərtib

olunmuşdur. Bu böhran 1997-1998 illərdə Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin bazarlarını
sarsıtdı və bütövlükdə dünya təsərrüfatına neqativ təsir göstərdi. Beləliklə, 1997-ci il
Cənub-Şərqi Asiya ölkələri üçün son 20-25 ildə ən çətin və gözlənilməz oldu.

Xarici investisiyaların asiya bazarlarından kəskin getməsi,onların iqtisadiyyatını maliyyə

cəhətdən gücdən saldı.Maliyyə vəsaitlərinin çatışmaması öz növbəsində milli valyuta
kursunun kəskin surətdə aşağı düşməsinə gətirib çıxartdı.Bu fakt,ilk növbədə Cənubi
Koreya bazarlarından vəsaitin axınının əsası oldu.Bununla əlaqədar 1998-ci ildə iqtisadi
artım tempi aşağı düşdü.

Böhran situasiyası Tailand batasının (pul vahidi) 30%,İndoneziya rupisinin

24%,Malaziya rinqqitinin 20%,Filippin pesosunun 22% devalvasiyasına bais oldu.Bu
qısa müddətli kapitalın eyni anda axınına gətirib çıxardı.1998-ci ilin əvvəlində maliyyə

157
bazarlarında böhranın qarşısı alındı.Buna səbəb BVF və Qərbin inkişaf etmiş ölkələrinin
maliyyə yardımı oldu.

1997-ci il dekabrında “yeddilər” qrupu ölkələri Cənubi Koreyaya 10 mlrd dollar

veriblər. Bu, vəd olunan 57 mlrd dollar-dan ayrılıb. Bu cür hüdudsuz yardımlar ölkədə
dərin iqtisadi reformaların keçirilməsi üzrə kəskin, sərt şərtlərlə verilmişdir. “İslahatlar
əvəzinə kütləvi yardım” sxemi artıq özünü Meksikaya münasibətdə doğrultmuşdur. Belə
ki,1994-cü ildə Meksika pesosu çökdü.1995-ci ildə ABŞ və BVF 18 mlrd dollar
həcmində əlahiddə kömək paketi təqdim etdilər.Liberal reformaları həyata keçirməklə,
Meksika beynəlxalq maliyyə bazarları tərəfindən öz etibarını qaytardı.İnflyasitanın
səviyyəsi 80 %-dən 16%-ə qədər aşağı düşdü.

Əgər bu cür tədbirlər Cənubi Koreya hökuməti tərəfindən həyata keçirilərsə, onda
Cənub-Şərqi Asiya regionuna yüksək investisiya axınını və yüksək potensialı saxlamağa
şərait yaradacaqdır.

4.İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə sosial-iqtisadi dəyişikliklər

Bütünlükdə geriliyin və asılılığın aradan qaldırılması məsələləri istər – istəməz

ilk növbədə həmin ölkələr arasında daxili əlaqələrin mökəmlənməsini və onıarın sosial-
iqtisadi siyasətinin inkişafında ümumi istiqamət yaradılmasını tələb edirdi.

Həmin ölkələrdə ənənəvi təsərrüfatçılıq strukturları tədricən təsərrüfatçılığın

müasir formaları ilə əvəz edilmişdir. Dünya təsərrüfatının təsiri altındda inteqrasiya
əlaqələri, elmi-texniki yeniliklər haqqımda məlumat əldə edilməsi,əmtəə pul
münasibətlərinin genişlənməsi yeni texnologiyanın istifadəsinə zəmin yaranmışdır.

Dərin kök salmış ənənəvi təsərrüfatçılıq iqtisadi cəhətdən faydalı olmasada,

məşğulluğa az-çox kömək edir, yeni təsərrüfatçılıqlarda, sahibkarlıqda mənfəəti
artırmağa, muzdlu əməkdən istifadədə köhnəliyi çalışırlar. Bu cür əhval ruhiyyə ilə də
158
həmin ölkələrin çoxu müasir iqtisadiyyata qoşulmuşlar. Odur ki, həmin ölkələrdə
iqtisadi, sosial-mədəni, məişət və s. proseslərin təkrar istehsalı ənənəvi kökə əsaslanır və
yeni ictimai sistemin yaranması bir çox ziddiyətlərlə rastlaşırdı. Ona görədə həmin
ölkələrdə təsərrüfatçılığın yeniləşləmi, müasir strukturların yaranması bir-birindən xeyli
fərqlənir. Belə ki, 1960-cı ilə nisbətən 1980-ci illərədə natural təsərrüfatın xüsusi çəkisi
(ÜDM-də) Latın Amerikası ölkələrinda 7 %- dən 5%-ə, Asiya ölkələrinda 40%-dən
20%-ə , Afrika ölkələrində isə 33%-dən 25%-ə enmiçdir. Deməli, Latın Amerikası
ölkələrində iqtisadiyyatda müasir bölmə daha çox üstünlüyə malik olmuşdur. Asiya və
Afrika ölkələrində əhalinin çoxu ənənəvi təsərrüfat strukturlarında çalışırlar. Latın
Amerikası ölkələrində 1980-ci illərdə kənd-təsərrüfatının ənənəvi bölmələrində
işləyənlərcəmi işçilərin 19%-ni təşkil etdiyi halda, Hindistanda bu göstərici 90%-ə
bərabər olmuşdur. (burada demoqrafik artımım da rolu vardır). Beləliklə, həmin
yarımsistemlər hələdə milyonlarla adamın tələbatının ödənilməsi ənənəvi istehsal
üsulundan asılı olaraq qalır.

Sosial iqtisadi inkişafda dövlətin rolu. Hər bir iqtisadi sistemdə bu sistemin
inkişafının dinamikasını və məzmununu müəyyən etmək üçün iqtisadi sistemlər
(ünsürlər) mövcud olmalıdır. Müstəmləkə asılılığı dövründə də bəzi iqtisadi və qeyri
iqtisadi tənzimləmə metodlarından istifadə edilirdi. Müstəqillik əldə etdikdən sonra
həmin ölkələrdə təkrar istehsal prosesinin hərəkətverici qüvvəsi (milli xüsusi kapital zəif
olduğu üçün) ya milli dövlət kapitalından və yaxud da xarici kapitaldan ibarət olmuşdur.

Sual.5. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi potensialı. Yeni sənaye ölkələrinin
(YSÖ) rolu və mövqeyi.

“İEOÖ” anlayışı yetərincə şərtidir və yer kürəsinin 80%-dən çox əhalisini, bütün dünya
ölkələrinin 4/5-nü birləşdirir.

İEOÖ-lər üçün əlamətlər bunlardır:

159
1. Bütün bu ölkələr dünənə qədər müstəmləkə və qərbdən asılı idilər;
2. Bu ölkələrin iqtisadi sistemi son dərəcə qeyri-sabitdir;
3. Onlar inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatından əhəmiyyətli şəkildə
asılıdırlar.
Konkret olaraq təhlil etmək üçün İEOÖ-i aşağıdakı qruplara bölmək olar:

1. Aktiv ödəmə balansına (tədiyə) malik ölkələr (enerji resurslarının

eksportçuları): Bruney, İraq, İran, Qatar, Küveyt, Liviya, BƏƏ, Səudiyyə Ərəbistanı.
2. Xalis enerji resursları eksportçuları,lakin daima mənfi tədiyyə balansı
ilə: Əlcəzair, Venesuela, Qabon, Misir, Kamerun, Konqo, Nigeriya, Peru və başqaları
aiddir.
3. Yeni sənaye ölkələri (YSÖ)Cənub-Şərqi Asiya ölkələri: Cənubi
Koreya, Honkqonq, Sinqapur, Tayvan, Malaziya, Tailand, İndoneziya, həmçinin
Argentina, Braziliya.
4. Dördüncü dünya adlandırılan ölkələr: Bu iqtisadi cəhətdən ən geridə
qalan, sosial vəziyyəti pis olan dövlətlərdir (60-a yaxın ölkədən ibarətdir). Onlara Afrika
ölkələrinin əksəriyyəti, Asiyanın bəzi ölkələri (Banqladeş, Şri-Lanka, Nepal, Yəmən),
Amerika qitəsi ölkələrindən Haiti, Honduras, Nikaraqua, Santo-Dominqo və başqaları
aiddir.
İnkişaf etməkdə olan ölkələrin sənayecə inkişaf etmiş ölkələrə uzun müddətli
“bağlılığı”, onların dünya təsərrüfatı həyatında iştirakına son dərəcə ziddiyət təşkil
edir.Bu ayrı-ayrı inkişaf etməkdə olan ölkələrin qeyri-bərabər iqtisadi inkişafı ilə
əlaqədardır.Qeyd olunmuş qeyri-bərabərlik, onların beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə
iştirakının xarakterinə görə müxtəlif qruplara ayırır.

İnkişaf etməkdə olan ölkələr və inkişaf etmiş ölkələr arasındakı iqtisadi potensialda
böyük fərqlər bu günün reallıqlarıdır.Lakin, inkişaf etməkdə olan ölkələrin rolunu
artırmadan dünya təsərrüfatında kəskin problemlər və ziddiyətlər nəinki azalar,əksinə
160
daha da artar.Digər tərəfdən,sənayecə inkişaf etmiş ölkələr mübahisə olunmaz
istehsal,elmi-texniki təchizat səviyyəsi üzrə iqtisadi üstünlüyə malikdir.

90-cı illərdə ümumdünya məhsulunun 17%-ə qədəri inkişaf etməkdə olan ölkələrin
payına düşür.Bu ölkələrdə sənaye istehsalının ən sabit artım tempi müşahidə
olunmuşdur (Çindən sonra). Ümumilikdə,onlar inkişaf etmiş ölkələrdən daha tez inkişaf
etmişlər.Bütün inkişaf etməkdə olan ölkələrdə orta artım tempi 6%-ə kimi yüksəlmişdir.

Dünya təsərrüfatının ən dinamik hissəsi Cənub-Şərqi Asiya rayonudur. Məhz bu

rayonda Yaponiyanın “iqtisadi möcüzəsindən” sonra “Asiya pələnglərinin möcüzəsi”
meydana çıxdı,onların arasında Cənubi Koreya, Tayvan, Sinqapur, Honkqonq aparıcı
yerləri tuturlar.Bu möcüzənin əsasında ümummilli məhsulun yüksək sabit artımı (son 20
ildə,orta hesabla 8%)və dünya bazarında bu ölkələrin məhsullarının rəqabət
qabiliyyətinin yüksəlməsi durur.

Cənubi Koreyada 1985-1990 illərdə ümumdaxili məhsulun orta illik artım tempi 9.5%
təşkil edib. Ümummilli məhsulun adambaşına düşən səviyyəsinə görə Cənubi Koreya,
əgər 1970-ci ildə dünya iyearxiyasının altıncı onluğunda yer tuturdusa,1985-ci ildə artıq
ikinci onluğa keçdi.Ölkənin iqtisadi inkişafının əsas,başlıca faktoru avtomobil
sənayesinin sürətləndirilmiş inkişafı, yarımkeçiricilərin, məişət elektronikasının
sürətləndirilmiş inkişafından ibarətdir.

Sürətli iqtisadi inkişafın digər səbəbi Cənubi Koreyanın xarici iqtisadi əlaqələri ilə
bağlıdır. Müasir dövrdə, Cənubi Koreya iqtisadiyyatının “simasını” müəyyən edən
maddi istehsalın bütün sahələri dəqiq aydın eksportlu orentasiya xarakterinə
malikdir.Büdcə daxilolmalarının əsas hissəsi xarici ticarətdən gələn gəlirlərin hesabına
düşür. Cənubi Koreya məhsulları Avropanın, ABŞ-nın ən güclü və rəqabət qabiliyyətli
firmaları ilə rəqabətə girərək ABŞ və Avropa bazarlarına nüfuz etmişlər. Daewoo,
Elektroniks, Samsung, LG kimi firmalar dünyada məşhurdur.
161
Tayvan iqtisadiyyatının uğurunu təmin edən yeganə vasitə - xarici iqtisadi əlaqələrdəki
akseptliyidir (xüsusilə nəzərə çarpdırılmasıdır). Ölkə heç bir maddi resurslara malik
deyil və hamısını import edir. Müasir dövrdə ölkənin ümummilli məhsulunun 5%-dən
çoxu eksporta gedir. Tayvan iqtisadiyyatının ən əhəmiyyətli faktoru ölkə rəhbərliyinin
səmərəli iqtisadi siyasəti hesab olunur. Malaziya iqtisadiyyatının əsas uğurlarını emal
sənayesinin sahələri müəyyən edir (televizorların yığılması, video texnika, kompüter və
s.). Ölkə üçün xarici iqtisadi əlaqələrin əhəmiyyəti yüksəkdir. Ümummilli məhsulun
eksportda payı 1982-ci ildə 28%-dən 1997-ci ildə 44%-ə qalxmış, 2000-ci ildə isə 50%-
ə yaxınlaşmışdı

YSÖ arasında-Sinqapur, bu kiçik ada ölkəsi xüsusi yer tutur.Sahəsi cəmi 640km 2 ,əhalisi
isə 3.1mln. nəfər olan bu Cənub-Şərqi Asiya ölkəsinin eksport kvotası əlahiddə
yüsəkdir-ÜMM-da təxminən 56% təşkil edir. Ölkə iri maliyyə mərkəzidir. Dünyanın
bütün Trans Milli Bankları öz filiallarını burada açmışlar. Sinqapurun güclü daxili
kapital yığımını maliyyə vasitəçiliyindən, tranzitdən, turizmdən gələn yüksək gəlirlər
təmin edir. Sinqapur Mərkəzi Bankı 65 mlrd.dollar qızıl valyuta ehtiyatlarına malikdir.

YSÖ-nə həmçinin Filippin,Tailand və İndoneziyanın bir hissəsi,Braziliya və Argentina

aid edilir. Bu ölkələrin iqtisadi uğurları müxtəlifdir. Lakin onları başlıca olaraq
aşağıdakılar birləşdirir: onlar əhəmiyyətli iqtisadi inkişaf prosesinə qoşulmaqla əsrlər
boyu olan sosial-iqtisadi gerilikdən yaxa qurtardıqlarını inkişaf etmiş ölkələrə göstərə
bildilər. YSÖ-nin nəaliyyətləri- Qərbi Avropa və digər inkişaf etmiş ölkələrə, o
cümlədən ABŞ-a meydan oxumaqdadır. Son illər ərzində Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin
dünya üzrə ÜMM-da xüsusi çəkisi 1.3%-dən 4.5%-əqədər artmışdır. Bu faktın özü isə
dünya təsərrüfatında güclərin yeni düzülüşünü səciyyələndirir.

Mövzu 11. Yeni sənaye ölkələrinin Bİ-ları.

Plan
162
1. Yeni sənaye ölkələrinin ümumi xarakteristikası.

2. Yeni sənaye ölkələrinin iqtisadi inkişaf modeli.

3. Cənub – Şərqi Asiyanın yeni sənaye ölkələrinin iqtisadi inkişafının xüsusiyyətləri.

4. Latın Amerikası Ölkələrinin YSÖ-nin iqtisadi inkişafı.

5. “YSÖ” beynəlxalq əmək bölgüsündə.

1. Yeni sənaye ölkələrinin ümumi xarakteristikası.

Son illərdə bütün dünyada gedən proseslər içərisində YSÖ-lərin sürətlə inkişaf etməsi
maraq doğurur. Bu ölkələr son 20 ildə demək olar ki, bütün sahələrdə əldə etdikləri
uğurlar inanılmazdır. Bu qrupa daxil olan ölkələrin iqtisadiyyat sahəsində əldə edikkləri
nəaliyyətləri və onların artıq dünya bazarında ABŞ, Yaponiya və Avropa İttifaqı ölkələrilə
liderlik uğrunda mübarizə aparmağa belə imkan yaratmışdır.

Tarixə nəzər salsaq görərik ki, XX əsrin 60-80-ci illəri dövründə dünya
iqtisadiyyatında və həmçinin ayrı-ayrı ölkələrin milli iqtisadiyyatında qlobal dəyişikliklər
baş vermişdir. Bu cür dəyişikliklər də son nəticə olaraq bir sıra ölkələrin həddindən
böyük sürətlə inkişaf etmələrinə səbəb oldu. Bu cür ölkələr qrupuna sonradan yeni
sənaye ölkələri (YSÖ) adı verildi. Mahiyyət etibarı ilə əslində inkişaf etməkdə olan
ölkələr olan YSÖ-lər öz iqtisadi inkişaf göstəricilərinə görə bəzi mənbəələrdə hətta
inkişaf etmiş ölkələr qrupuna aid edilir. Lakin, bu tip ölkələrin aralıq mövqe təşkil
etməsi, başqa sözlə desək, yeni sənaye qrupuna aid edilməsi fikri BMT-nin xüsusi olaraq
təklif etdiyi və qərar aldığı müəyyənləşmiş kriteryalardan sonra reallaşdı.

163
 YSÖ-lərin ümumi xarakteristikasına nəzər yetirməzdən əvvəl dünyanın bir çox
iqtisadçısı tərəfindən qəbul edilmiş YSÖ-lərin qruplaşdırılması ilə tanış olaq. Bu
qruplaşdırmaya əsasən dünyada mövcud olan yeni sənaye ölkələrini aşağıdakı şəkildə 4
qrupa ayırmaq olar:

I qrup: Bu qrupa Asiyanın “Kiçik Əjdahaları” (Asiya pələngləri) kimi adlandırılan

ölkələri – Cənubi Koreya, Tayvan, Sinqapur, Honq Konq və həmçinin Latın Amerikasının
YSÖ-ləri – Argentina, Brazilya və Meksika aiddir.

II qrup: Bu qrupa Malaziya, Hindistan, Çili xə Tayland aiddir.

III qrup: Bu qrupa Kipr, Tunis, Türkiyə, və İndoneziya aiddir.

IV qrup: Bu qrupa isə Filippin və s. ölkələr aiddir.

İlk növbədə Asiyanın YSÖ-lərinin ümumi xarakteristikası ilə tanış olaq:

Ümumiyyətlə, Asiyanın Ysö-ləri şox maraqlı inkişaf tarixi keçmişlər. əsasən ixrac
yönümlü sənayenin inkişafına yönəlik strategiya seçmiş bu ölkələr dünya inkişaf
tarixində hələ görülməmiş bir iqtisadi sıçrayışa nail olmuşlar. Belə ki, əgər Böyük
Britaniyada XVII əsrin 80-ci illərində ümumi istehsalın artırılmasında 60 il, Yaponiyada
keçən əsrin 80-ci illərində eyni məqsədə nail olamq üçün 34 il lazım gəlmişdirsə, YSÖ
qrupuna aid olan Cənubi Koreya isə analoji məqsədə çatmaq üçün 1966-ci ildə cəmi 11
il lazım olmuşdur. Bu ölkələrin yüksək iqtisadi inkişafa çatmalarının bir sıra səbəbləri
vardır. Əsas faktorlar kimi isə aşağıdakılar götürülür:

- Təhsilin inkişafına diqqətin artırılması;

- İqtisadi inkişafa yönəlmiş dövlət siyasəti;
- Beynəlxalq sənaye ixtisaslaşması və kooperasiyalaşmasına qoyuluşların edilməsi və s.

164
 Bir sıra iqtisadçılar Asiyanın YSÖ-lərini Yaponiyanın bir sıra təsərrüfat metodları
üzrə adaptasiya olunmuş, yapon təsərrüfat modelini təkrarladıqlarını düşünürlər. Onlar
həmçinin bu ölkələri məzaci olaraq Yaponiyanın başçılıq etdiyi “durna qatarı”na
bənzədirlər.

Xüsusi olaraq onu da qeyd etməliyik ki, Asiyanın YSÖ-lərinin inkişafında TMK-ların
da rolu böyük olmuşdur. Belə ki, TMK-ların köməyi ilə bu ölkələrdə milli sərhədlərdən
kənara çıxmış ixrac potensialının yaradılması və eyni zamanda İEO-dən enerji, əmək və
material tutmlu sahələrin buraya köçürülməsinə nail olundu.

Bəs bu ölkələrin TMK-lar üçün maraqlı olmalarına səbəb nə idi? İqtisadçıların

fikirincə buna əsas səbə kimi bu qrup ölkələrdə ucuz işçi qüvvəsinin mövcudluğu və
ondan intensiv istifadə edilməsinin mümükünlüyü, əlverişli coğrafi mövqe, əlverişli
bazarın olması və s. götürülür.

Hal-hazırda TMK-ların qrup ölkələrində fəaliyyəti nəticəsində burada sənayenin

müxtəlif sahələri inkişaf etmişdir. Lakin, Asiyanın yeni sənaye ölkələrinin dünya
bazarında “vizit kartı” rolunda məişət elektronikası və komyuter sənayesi çıxış edir.

Bildiyimiz kimi Asiyanın YSÖ-ləri daha çox sənaye mallarının ixracına yönəlik bir
iqtisadiyyat qurmuşlar. Ümumiyyətlə, Asiyanını yeni sənaye ölkələri (hamısı birgə) illik
məcmu ixracının dəyərinə görə də dünyada özünəməxsus yerlərdən birini tutur. Belə ki,
bu ölkələr adı çəkilən göstəriciyə əsasən yalniz ABŞ və Almaniyadan geri qalır.

Asiyanın yeni sənaye ölkələrinin iqtisadiyyatı, onların inkişaf tarixi, xüsusiyyətləri

və eyni zamada dünya iqtisadiyyatında rolu haqqında danışarkən ilk öncə qrup ölkələri
arasında bir sıra xüsusiyylətlərinə görə fərqlənən, Asiyanın “kiçik əjdahalar” adını almış
4 ölkə - Cənubi Koreya, Tayvan, Sinqapur, Honq Konq haqqında daha geniş məlumatın
165
verilməsi məqsədəuyğun olardı. Çünki, bu qrup ölkələri son illərdə əldə etdikləri uğurlar
artıq onların bəzi iqtisadçı ekspertlər tərəfindən YSÖ-ləri kimi deyil İEÖ kimi təqdim
edilmələrinə səbəb olmuşdur. Bunun da bir sıra səbəbləri vardır. Elementar olaraq onu
göstərmək olar ki, son illərin göstəricilərinə görə bu ölkələrdə adambaşına düşən ÜDM
1500 ABŞ dolları, ÜDM-nin orta illik artım tempi aşağı-yuxarı 7% olmuşdur.

İndi isə YSÖ-lərin ayrı-ayrılıqda və daha geniş xarakteristikasını verək:

Cənubi Koreya: Sahəsi 99.6 min km2, əhalisi 48 mln. Nəfərdir. Paytaxtı Seul
şəhəridir. ÜDM-nin artım tempi 7%-dir. Asiyanın inkişaf etmiş YSÖ-sidir. Bu ölkənin
adambaşına düşən illik gəlirlərinə müqaisəli şəkildə baxsaq onda, əgər 60-cı illərin
əvvəllərində bu rəqəm 80 ABŞ dolları civarında idisə, artıq 2005-ci ilin məlumatına görə
isə 1500 ABŞ dollarına bərabərdir. Ölkənin iqtisadi siyasəti əsasən elm və texnikanın,
eyni zamanda sənayenin inkişafına yönəlmişdir. Prioritet təşkil edən sahələr arasında
mikroelektronika və avtomatizasiyanı, həmçinin biotexnologiyanı, materiaşünaslığı və s.
göstərmək olar.

Ölkədə təsərrüfatın ümumi xarakteristikasına və inkişaf tarixinə nəzər yetirsək,

onda Cənubi Koreyanın iqtisadi inkişafının bütün mərhələlərində ÜDM-nin yüksələn
xətlə inkişafının şahidi ola bilərik.

Cənubi Koreya iqtisadi inkişaf modelini bəzi iqtisadçılar Yapon modelinə

bənzədirlər. Bəli, onların arasında meəyən qədər oxşarlıq olsa da, iqtisadiyyatın idarə
edilməsi baxımından bu modellər bir-birindən köklü surətdə fərqlənir. Belə ki, Yapon
modelindən fərqli olaraq C. Koreya modelində daha çox diktator tədbirlərindən istifadə
edilirdi. Məsələn, 1978-ci ildə bir sıra firmalar öz xarici borclarını verə bilmədikləri

166
zaman ölkə prezidentinin qərarı ilə həmin firmalar daxili investorlara olan faizlərin
ödənilməsindən və borcların qaytarılmasından azad edildilər.

Cənubi Koreyanın iqtisadi inkişafını ümumi xarakteristikasını verərəkən onu da

qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə ölkədə keçirilən iqtisadi siyasətin
xüsusiyyətlərinə həmçinin orta və kiçik sahibkarlığın inkişafına yardım göstərmək, kredit
sahəsində xüsusi kapitalın rolunu artırmaq, uçot stavkalarının idarə onulmasında
dövlətin rolunu azaltmaq və s. daxildir. Ölkədə eyni zamanda müxtəlif təyinatlı
məhsulların istehsalına və ixracına da xüsusi önəm verilir. Belə ki, bunun nəticəsində
hazırda Cənubi Koreya firmaları müxrtlif məhsullarla dünya bazarında uğurla çıxış
edirlər (məsələn: texstil məhsullarına görə 7.0%, gəmiçiliyə görə 15%, personal
komyuterlərə görə 1.3% və s.). lakin ixracda üstünlük baxımından əsas yerləri müxtəlif
sənaye avadanlıqları, xammal və ərzaq məhsulları ixracı təşkil edir.

Sinqapur: Sahəsi 0.6 min km2, əhalisi 3 mln. nəfərdir. Paytaxyı Sinqapur şəhəridir.
50-ə yaxın adanı əhtə edir. Ölkə təbii resurslarla çox zəif təmin olunmuşdur (hətta
içməli su belə cənub-şərqi Asiya ölkələrindən alınır). Ölkə iqtisadiyyatı əsasən gəmi
istehsalına, bankçılığa, elektron sənaye və beynəlxaq ticarətə əsaslanır. Yük
dövriyyəsinin həcminə görə Sinqapur dəniz limanı (ildə 200 mln. tona yaxın) dünyada
yalnız Roterdamdan geri qalır, lakin gəmilərin dövriyyəsinə görə (ildə 45000 gəmi) isə o
dünyada birinci yeri tutur. Neft emalına görə Sinqaup dünyada Hyuston və Roterdam
şəhərlərindən sonra 3-cü yeri tutur.

Sinqapurun əsas strukturunu müəyyənləşdirən sahələrdən biri də elektronika və

elektrotexnikadır (personal komyuterlər, böyük inteqral sxemlər, periferik sistemlər,
avtomatlaşdırılmış proyektləşdirmə avadanlıqları, rabitə vasitələri istehsalı və s.).

167
Ölkədə ixraca da xüsusi önəm vüerilir. Sturuktur baxımdan ixracda əsas yeri sənaye
məhsulları ixracı təşkil edir (ümumi ixracın 80%-ə qədəri).

Sinqaup beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində eyni zamanda yeni yaranmış

bir maliyyə mərkəzi kimi də çıxış edir. Hazırda Sinqapur valyuta birjası dünyada 10-larla
mlrd. ABŞ dolları həcmində maliyyə əməliyyatları həyata keçirən 10 ən iri valyuta birjası
siyahısına daxildir.

Ölkə iqtisadiyyatının xarakteristikasından bəhs edərkən həmçinin onu da qeyd

etmək lazımdır ki, hazırda Sinqapur dünyada turizm mərkəzi kimi də çıxış edir. İldə
buranı təxminən 5 mln.-a yaxın turis ziyarət edir.

Ölkədə inkiıafın əsas perpektivləri sırasında həyata keçirilən informasiya

texnologiyalarını da qeyd etmək lazımdır. 2003-cü ilin məlumatına görə Sinqapur
dünyada hər min nəfərə düşən kompyuter tətbiqinə əsasən ilk onluğa daxildir. Ölkə
ərazisində fəaliyyət göstərən sahələrin demək olar ki, hamısı kompyuterləşmişdir.
Məsələn: ildə 20 mln. nəfər sərnişin dövriyəsi olan Çangi beynəlxalq aeroportunda
sərnişinlərin enib-minmə vaxtı saniyəsinə kimi kompyuter vastəsi ilə həyata keçirilir.
Bundan başqa bütün gömrük və sərhəd xidməti də kompyuterləşdirilmişdir.

Honq Konq: bu ölkə bir sıra xüsusiyyətlərinə görə Sinqapuru xatırladır. Honq
Konq eyni zamanda dünyada ən iri portların yerləşdiyi məkandır. Burada illik yük
dövriyyəsi 80 mln. ton, gəmi dövriyyəsi isə 20 mln. tona bərabərdir.

Honq Konqda bir sıra sənaye sahələrinin mövcud olmasına baxmayaraq,

beynəlxalq əmək bölgüsündə ölkənin “simasını” elektronikadan başqa həm də tikiş,
tekstil və saat istehsalı da müəyyən edir. Hazırda Honq Konq saat istehsalına görə

168
dünyada 1-ci, cins şalvar istelsalına görə isə (ildə 65 mln. cüt) ABŞ-dan sonra 2-ci yerə
sahibdir.

Ölkə həmçinin ən böyük maliyyə mərkəzlərindən biridir. Burada 560 bank

fəaliyyət göstərir ki, onlardan 365-i xarici banklardır (50 ölkədən). Amma əsas etibarı ilə
buraya daha çox maliyyə müqavilələrinin bağlandığı tranzit zona kimi baxılır. Honq
Konq Çinə və Çindən həyata keçirilən investisiyalar və ticarət kapitalı üçün giriş qapısı
rolunu oynayır. Ölkə də turizm də inkişaf etmişdir. Gələcəkdə bu sahənin daha çox
inkişaf etdirilməsi üçün hazırda dövlət tərəfindən xüsusi tədbirlər planı da hazırlanır.

Tayvan: Sahəsi 36 km2, əhalisi 22 mln nəfərdir. Paytaxtı Taybey şəhəridir. Son
illərdə ölkədə həyata keçirilən iqtisadi siyasət nəticəsində demək olar ki, bütün
sahələrdəki göstəriciləri 10-15 dəfə artırmışdır. Dünyada iqtisadiyyatın və eyni zamanda
ixracın ən yüksək artım tempinə malik olan Tayvan Asiya-Sakit okean regionunda xüsusi
yerlərdən birini tutur. Bir sıra iqtisadi göstəricilərlə bərabər ÜDM-nin artımı yüksəlir və
hazırda o, 8.3% təşkil edir ki, bu da dünyanın sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələri
arasında yüksək göstəricidir. Ölkədə ticarət də çox yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir.
Tayvanın dünyada əsas ticarət portnyorları qismində ABŞ, Yaponiya, Honq Konq,
Almaniya və Cənubi Koreya çıxış edir.

Ölkə sənayesinin əsas sahələri kimi mikroelektronika və kompyuter sənayesini,

həmçinin neft-kimya sənayesini, maşınqayırma və tekstil sənayesini göstərmək olar.
Dünyada kompyuter və onun baza elementlərinin istehsalına görə Tayvan YSÖ-lər
içində 1-ci, dünyada isə Yaponiya, Almaniya, Böyük Britaniya və Fransadan sora 6-ci yeri
tutr. Mikroelektronika ÜDM-nin yarıya qədər olan hissəsini təşkil edir.

169
 İqtisadiyyatında əsas inkişaf etmiş sahələrindən biri də kiçik və orta
sahibkarlıqdır. Ölkədə onların inkişafının vacibliyi onunla sübut edilir ki, bu cür
müəssislər ölkə ixracının 65%-ni, məşğulluğun isə 70%-ni təmin edir.

Tayvan iqtisadiyyatı haqqında bəhs edərkən burada ailə bizmesinin də xüsusi

əhəmiyyət kəsb etdiyini qeyd etmək lazımdır. Ailə ənənələrinə əsaslanan bu biznes
sahəsinin ölkədə inkişaf etməsi burada yüksək rəqabət qabiliyyətli bazarın yaranmasına
gətirib çıxartdı və bu da nəticədə uğurlu ixrac bazarının yaradılması üçün bir zəmin
yaratdı.

Bütün YSÖ-lər kimi Tayvan da iqtisadiyyatda struktur dəyişikliklərini həyata

keçirməyi qarşısına məqsəd kimi qoymuşdur. Həyata keçirilən bu struktur dəyişiklikləri
ölkədə əsasən elmtutumlu və eyni zamanda dünya bazarında rəqabət qabiliyyətli
sənaye məhsulları istehsal edən sahələrin inkişaf etdirilməsinə xüsusi ilə iqtisadiyyatın
inkişafı üçün yaradılan xüsusi iqtisadi zonaları və elmi-sənaye parklarını göstərmək olar.
Tayvanda həmçinin Asiyanın yeni sənaye ölkələri arasında ən iri elmi-sənaye parkı
fəaliyyət göstərir.

Malaziya isə EHM-in müxtəlif elektron hissəciklərinin istehsalına və ixracına görə

dünyada yalnız ABŞ və Yaponiyadan geri qalır.

Dünya bazarında bir sıra məhsulların istehsalı və ixracında (xüsusi ilə, ayaqqabı
istehsalı, geyim, tekstil, elektron məhsulların bir sıra növləri üzrə və s.) Latın
Amerikasının YSÖ-ləri bir çox İEÖ-lərdən irəlidədir. 2005-ci ilin məlumatına əsasən
Barziliya dünyada dəmir filizi hasilinə görə 2-ci, boksit hasilatına görə 4-cü, pambıq-
parça istehsalına görə 6-cı, qarğıdalı istehsalına görə 1-ci, şəkər qamışı istehsalına görə

170
1-ci, pambıq ixracına görə 20ci, qəhvə istehsalına görə 2-ci və kakao yığımına görə 4-cü
yeri tutur.

2. Yeni sənaye ölkələrinin iqtisadi inkişaf modeli.

Bütünlükdə, YSÖ-nin iqtisadi inkişafında bir çox eynilik olduğu kimi, fərli
cıhıtlırdı mövcuddur. Hər halda Cənub-Şərqi Asiyanın və Latın Amerikasının YSÖ-nin
iqtisadi inkişafında hansı amillərin dah böyük rola malik olması əsasında iki model
öxünü göstərir. I-modeldə iqtisadi inkişafda idxalın əvəzlənməsinə, II-modeldə isə
iqtisad inkişafda xarici amillərə üstünlük verilməsi nəzərdə tutulur.

Deyilən modelə əsasən hər hansı bir ölkənin iqtisadi inkişafında xarici
ticarətin rolu üstünlük təşkil etmir. Müəyyən vaxtlarda xammal məhsullarının
beynəlxalq qiymətləri aşağı düşdüyünə görə xarici ticarətə gəlir mənbəyi kimi baxılması
inandırıcı deyildi. Bundan əlavə, geridə qalmış hər hansı bir ölkədə emal sənayesinin
yaradılması yeni maşın və avadanlıqlar idxalını tələb edirdi. Buradanda iqtisadiyyatda
tarazlığının pozulması üçün istehlak məqsədli əmtəələrin əvəzlənməsi siyasəti
yeridilmişdir.

Qeyd etməliyik ki, 1950-ci illərdə idxalın əvəzlənməsi siyasəti sənayenin

inkişafında əsas xətt olmuşdur. Sənaye məhsulları idxalının əvəzlənməsi isə milli
sənayenin xarici bazardan qorunması yolu ilə həyat keşirilmişdir. Beləliklə,
sənayeləşmənin ilk mərhələsi idxalın əvəzlənməsi siyasəti hessab edilir. Qeyd etməkk
olar ki, Britaniyadan başqa Qərbi Avropanın İE bir çox ölkələri bu yolu keçmişlər.

Ikinci modeldə isə milli iqtisadiyyatın inkişafında xarici bazar, ixracın

artırılması əsas götürülür.
171
 Burada xarici əməkdaşlığın genişlənməsi, xarici investisiyanın cəlb edilməsinin
artırlması, xarici ticarətin artırılmasına şərait yaradılması və s. nəzərdə tutulur. Bu yolla
hər bir ölkə elm tutumlu məhsullar sahəsində olan ixrac məhsullarını artırır, ixracdan
əldə edilən gəlirlər hesabına ölkə iqtisadiyyatında modirnləşdirmə həyata keçirilir və s.
beləliklə də,daha prespektivli sahələrin inkişafına nail olurlar.

Qeyd etməliyik ki, ABŞ, Almaniya, Yaponiya və bir çox digər ölkələr məhz bu
yolu keçmişlər. ABŞ əvvəllər xammal, buğda, pambıq, mis, kömür və s. ixrac etmişdir.
Almaniya hətta 50-ci illərdə kömür, qara metal, kilmya məhsulları, Yaponiya parça
toxuculuq məhsulları, metal, kimya məhsulları və s. ixrac etmişlər.

1960-cı illərdə Cənub – Şərqi Asiya və Latın Amerikasının bəzi yeni sənaye
ölkələri bu yola üstünlük vermişlər.

Dünya bazarının deyil yerli əhalinin tələblərinin ödənilməsi ön plana

çəkilmişdir. Beləlliklə daxili tələbatın ödənilməsini nəzərdə tutan sahələrin inkişafına
üstünlük vermişdir.

Iqtisadi inkişafda olan bu kimi tarixi təcrübələr yeni sənaye ölkələrinin

inkişafına güclü təsir etmişdir.

3. Cənub – Şərqi Asiyanın yeni sənaye ölkələrinin iqtisadi inkişafının xüsusiyyətləri.

Cənub-Şərqi Asiyanın YSÖ-nin iqtisadi inkişaf modelini təhlil etdikdə, ilk

növbədə onların özünəməxsus şərq mədəniyyətinə və mentalitetinə malik olmalarının
roluna üstünlük verilir. Bu mənada aşağıdakı ümumi cəhətləri qeyd etmək olar.

-hakimiyyət orqanlarına hörmət edilməsi və sözsüz tabeçilik göstərilməsi;

172
-yüksək təhsil standartlarının mövcud olması (beynəlxalq təşkilatların məlumatlarına
görə Sinqapur, Cənubi Koreya, Yaponiya, və Honkonqda gənclərin itelektual səviyyəsi
dahayüksəkdir);

-yüksək əzmkarlıq və əməksevərliyin olması. Sinqapur, Malaziya və Tailand ən uzuzn iş

həftəsi iləfərqlənirlər (təqribən ildə 2200 saat);

-ruh yüksəkliyi və yoldaşlığq hissinin olması;

-yaxın ailə qohumluq əlaqələrinin olması.

Bütün bu kimi xalis mənəvi cəhətlərlə yanaşı həmin ölkələrin inkişafında bəzi
İEÖ-in təcrübəsinin və köməkliyinin də böyük rolu olmuşdur. Məsələn, Yaponiyanın
“iqtisadi möcüzəsi” demək olar ,ki Cənub-Şərqi Asiyanın bütün ölkələri üçün nümunə
olmuşdur.

Ilk əvvəllər “əjdaha” adlandırılan ölkələr fərqlənmiş, 20-30 –ildən sonra isə
“pələng” adlandırılan ölkələr YSÖ-nin sıralarını artırmışlar.

1950-ci illərdə bu ərazi geridə qalmış kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatı olması ilə
fərqlənirdi. Praktiki olaraq sənaye mövcud deyildi. Düyü və bəzi faydalı qazıntılardan
başqa heç nə istehsal olunmurdu. Yaponiya kimi burada da şoxlu ucuz işci qüvvəsi var
idi.

CŞA-ölkələrinin iqtisadiyyatına xarici kapitalın cəlb edilməsinə də geniş maraq

yaradılmışdır. Yeni istehsal sahələrinə investisiya qoyuluşu ilə yanaşı yeni texnologiya
əldə edilirdi. Xarici kapitalın və texnologoiyanın cəlb edilməsi əsasında rəqabət
qabiliyyətli istehsal sahələri yaranmışdır. Xarici kapital axınına danəzarət edilirdi. Belə
ki, ancaq uzunmüddətli kapital və birbaşa investisiya cəlb edilirdi.

173
 CŞA-ölkələrində ayrı-ayrı dövlətlərdə sənayeləşmə siyasətində əsas üstünlük
aşağıdakı sahələrə verilmişdir.

-1950-ci ildə toxuculuq və şüşə sənayesi.

-1960-cı illərdə sement və mineral gübrələr istehssalı, neft emalı, poladtökmə

sənayesi, sintetik parça istehsalı.

-1970-ci illərdə gəmiqayırma, investisiya tələb edən mallar və uzun müddət

istifadə olunan istehlak malları.(avadanlıq,avtomaşın vəs.)

-1980-ci illərdə elektrotexnika sənayesi, telekkomunikasiya, informatika;

-1990-cı illərdə yeni materiallar və texnologiya istehsalı, aerokosmika

sənayesi.

Hazırkı mərhələdə yeni texnologiya, elmtutumlu sahələrə, qeyri – maddi

istehsal sahələrinin artmasına üstünlük verilməsi əsasında iqtisadiyyatın modernləşməsi
həyata keçirilir.

Cənub-Şərqi Asiyanın yeni sənaye ölkələrinin əsas göstəriciləri (2013)

Ərazisi min kv. Km. Əhalisi mln. nəfər. Cəmi, ÜDM, mlrd.
Doll.

Cənubi Koreya 99 49 680

Sinqapur 0.640 4.5 107

Honk-qonq

174
 Tayvan 36 23

Malaziya 330 25 118

Tailand 513 64 163

Filippin 300 88 87

Indoneziya 1905 242 257

4. Latın Amerikası Ölkələrinin YSÖ-nin iqtisadi inkişafı.

YSÖ-lərin digər qrupuna aid Latın Amerikası YSÖ-ləri aid edilir. Buraya xüsusi ilə
Braziliya, Meksika, Argentina və Çili daxildir. Əvvəla qeyd edək ki, bu ölkələrin hamısı
1810-1820-ci illərdə iqtisadi və siyasi müstəqillik əldə etmişlər. Ona görədə BİM-
sisteminə qoşulmaq imkanları daha geniş olmuşdur. Ilk dövrlərdə həyata keçirdikləri
xarici siyasətdə əsasən idxala üstünlük verən bu ölkələr qrupu son zamanlar xüsusilə
nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf etmişlər. Buna bir sıra amillər təsir göstərmişdir.
Buraya ilk növbədə rəqabət qabiliyyətli sənaye məhsularının istehsalını göstərmək olar.
Bundan başqa Latın Amerikası YSÖ-lərinin əlverişli iqtisadi-coğrafi mövqedə yerləşməsi
onların xarici siyasətdə və eyni zamanda xarici ticarətdə də üstün mövqedən çıxış
etmələrinə şərait yaradır. Belə ki, bunun nəticəsində hal-hazırda Latın Amerikasının
YSÖ-ləri ixrac olunan malların ümumi dəyərinə görə bir sıra inkişaf etmiş ölkələrdən
(Almaniya, ABŞ) irəlidədir. Bütün YSÖ-lərin və həmçinin Latın Amerikası YSÖ-lərinin
ixracında əsasən emaledici sənayenin məhsulları üstünlük təşkil edir. (3*)

İndi isə gəin Latın Amerikası YSÖ-lərinin ayrı-ayrılıqda xarakteristikası ilə tanış
olaq.

175
 Braziliya: Sahəsi 8.5 mln. km2, əhalisi 166.5 mln. nəfər (2005-ci ilin məlumatına
əsasən), paytaxtı Barzil şəhəridir. Latın Amerikasının YSÖ-ləri arasında ən böyüyü olan
Braziliya əsasən sənaye-aqrar ölkə kimi tanınır. ÜDM-də 2013-ci ilin məlumatına əsaəsn
sənayenin payı 41%, kənd təsərrüfatının payı isə 15%-dir. (Diaqram 2.)

Digər sahələr
44% Sənaye 41%

Kənd rəsərrüfatı
15%

DİAQRAM 2. “Braziliyanın ÜDM-sində sənayenin və kənd təsərrüfatının payı” 2013-ci

il.

Mənbə: www.huba.ru internet saytı

Yuxarıdakı diaqramdan da aydın görünür ki, ölkə iqtisadiyyatının əsas hissəsini və

demək olar ki, dayagını sənaye təşkil edir. Burada xüsusilə maşınqayırmanı (avtomobil,
təyyarə, gəmi və müxtəlif avadanlıq istehsalı, elektrotexnika), neft-kimya və qara
metallurgiya sahələrini göstərmək olar. Ölkə eyni zamanda bir sıra göstəricilərinə görə
dünyada qabaqcıl yerləri tutmaqdadır.

176
 Barziliya elektronika sahəsində də yüksək nəaliyyətlər əldə etmişdir. Belə ki,
braziliyanın televizor, moqintofon və mini komyuterləri heç də dünya standartından
geri qalmır. Lakin, Braziliyanın dünya YSÖ-ləri arasında “Möcüzəli ölkə” adını alması ona
çox baha başa gəlmişdir. Təəccüblü deyil ki, ölkə indiyədək dünyanın borclu ölkələri
arasında liderdir. Buna əsaəsn 1960-cı illərdən etibarən ölkənin xarici ölkı və beynəlxalq
təşkilatlardan kütləvi borc və kreditlərin alınması səbəb oldu. Belə ki, əgər 1965-ci ildə
ölkənin xarici borcu 3 mlrd. Təşkil edirdisə, artıq 1990-ci ildə bu rəqəm 22 mlrd. Dollara
bərabər idi.

Lakin, bütün bunlara baxmayaraq Braziliya bu gün də dinamik inkişaf edir və YSÖ-
lər arasında qabacıl mövqelərdən birini tutmaqdadır. Belə ki, təkcə 1950-2000-ci illər
ərzində ölkədəki ÜDM-nin artım tempi illik təxminən 6% olmaqla 11.5 dəfə artmışdır.
Bu da ölkə əhalisinin artım tempini üstələmiş və nəticədə ÜDM-nin adambaşına düşən
artımı 2.5 dəfəyə çatmışdır.

Braziliyada kənd təsərrüfatı da kifayyət qədər inkişaf etmişdir. İri kapitalist

təsərrefatına əsaslanan bu sahə əsasən xarici bazar üçün ixtisaslaşdırılmış tropik bitkilər
becərilməsi ilə məşğul olur. Buraya qəhvə, kakao, şəkər qamışı, sizal, soya, portağal,
banan, ananas və s. daxildir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracında əsas yerləri ABŞ,
Avropa Birliyi ölkələri, Latın Amerikasının digər ölkələri, Yaponiya və Kanada tutur.

Ölkədə iqtisadiyyatın inkişafı üçün dövlətin rolu danılmazdır. Burada dövlət

demək olar ki, iqtisadiyyatın lokomotivi rolunda çıxış edir. Özəl sahələrlə yanaşı dövlət
müəssisələri də qabaqcıl mövqedədirlər. Belə ki, 90-cı illərin sonunda dövlət
müəssisələri təsərrüfatın əsas sahələrində dominant mövqeyində idilər. Prioritet
sahələr kimi, neftkimya sənayesini, komunal xidmətlər (98%), nəqliyyat (90%), faydalı

177
qazıntıların çıxarılması (70%), metallurgiya (65%), kimya və farmatevtika sahələri (54%),
xidmət (60%) təşkil edirdi.

Dövlət müəssisələri həmçinin bank və kredit sahəsində də üstün mövqedədirlər.

Təkcə dövlətə məxsus olan 108 bank və kredit təşkilatları ölkənin 50%-ə qədər kredit-
maliyyə aktivlərinə nəzarət edir. Bundan başqa, onu da qeyd edə bilərik ki, 2006-cı ilin
məlumatına əsasən Braziliyanın ən böyük dövlət bankı olan “Banku Du Brazil”-a ölkə
üzrə bütün kommersiya banklarının depozitlərinin ¼-i məxsus idi.

Meksika: Sahəsi 1958.2 min km2, əhalisi 100 mln. nəfər(2004), paytaxtı
Mexikodur. Sənaye-aqrar ölkəsidir. 2002-ci ilin məlumatına əsasən Meksikanın ÜDM-də
sənayenin payı 39%, kənd təsərrüfatının payı isə 807% olmuşdur. Ölkədə sənayenin
demək olar ki, bütün sahələri inkişaf etmişdir. Buraya neft, qaz, daş kömür, sink, filiz,
gümüş və s. faydalı qazıntıların hasilatı, kimya və neft-kimya sənayeləri, maşınqayırma
(xüsusi ilə avtomobilqayırma və sənaye avadanlıqları istehsalı aiddir.

Kənd təsərrüfatı da son zamanlar yüksələn xəttlə inkişaf edən sahələrdəndir.

Daha çox yayılan sahələr sırasına pambıq, kofe, şəkər qamışı, qarğıdalı, buğda və s.
təşkil edir.

Ölkənin əsas ixrac məhsullarına əlvan metallar, neft və neft məhsulları,

yarımfabrikatlar və hazır məhsullar, kofe və pambık təşkil edir. Meksikanın əsas ixrac
partnyorları kimi ABŞ, Avropa Birliyi ölkələri və Yaponiya təşkil edir.

Meksika iqtisadiyyatı haqda danışarkən, sösüz ki, qeyd olunası məqamlardan biri
də burada baş verən iqtisadi böhranlardır. Belə ki, 1970-ci illərdən başlayaraq bütün
Latın Amerikası ölkələrini əvvəlcə infiliyasiya və borc böhranları, daha sonra isə neft
178
böhranı Meksikadan da yan keçməmişdir. Lakin hökümətin həyata keçirdiyi davamlı
siyasi tədbirlər bəlli bir zamandan sonra öz nəticələrini verməyə başladı. Belə ki, 1987-ci
ildən etibarən hökümət iqtisadiyyatın stabilləşdirilməsi, iqtisadi islahatların həyata
keçirilməsini nəzərdə tutuan tədbirlər planı hazırladı və onu həyata keçirməyə başladı.
Elə həmin ildəcə ölkənin QATT-a üzv olması ilə ticarətin liberallaşdırılması istiqamətində
inadlı addım atılmış oldu.

Həyata keçirilən islahatlar çox keçmədi ki, öz müsbət nəticəsini verməyə başladı.
Belə ki, artıq 1988-ci illin sonlarından etibarən milli valyuta olan peso-nun dollarla
arasındakı fərq minimuma endirildi, infilyasiyanın səviyyəsi 1987-ci ildəki 159%-dən
2002-ci ildə 7%-ə endirildi, ÜDM-nin artım tempi 2001-ci ildə 6%-ə çatdırıldı.

Bundan başqa onu da qeyd etməliyik ki, ölkədə həyata keçirilən islahatlar artıq
müəyyən bir dövrdən sonra ölkəyə xarici sərmayə və kapitalın axınını da gətirdi. Bu da
öz növbəsində iqtisadiyyatın inkişafına təkan verdi.

Argentina: Sahəsi 2.8 mln. km2, əhalisi 35.2 mln. nəfər (2004), paytaxtı Buenos-
Ayres şəhəridir. Latın Amerikası YSÖ-ləri içində kifayət qədər inkişaf etmişdir. Müqaisə
üçün onu da qeyd edək ki, Argentina da admbaşına düşən ÜDM-nin miqdarı,
urbanizasiya səviyyəsi, qida standartı və digər bu tip xüsusiyyətlərə bir çox İEOÖ-lərdən
irəlidədir.

Son illərdə ölkədə iqtisadiyyatın dirçəldilməsi və eyni zamanda infilyasiyanın

aradan qaldırılmaaı üçün kütləvi tədbirlər həyata keçirilir. Belə ki, bu tədbirlərin həyata
keçirilməsinə əsas səbəb artıq məlum olan iqtisadi böranlar idi. Deməli, həyata keçirilən
tədbirlər burda da öz müsbət nəticəsini verdi. Artıq 1998-ci ildə ölkədə ÜDM-nin artım
tempi 6%-ə çatdırıldı. Sənaye də dirçəlməyə başladı. Belə ki, təkcə 2003-cü ildə

179
Argentinada 1.6 mlrd. ton çuqun, 3.2 mlrd. ton dəmir, 175 min avtomobil, 49.5 mlrd.
kv/saat elektrik enerjisi istehsal edilmişdir.

YSÖ-lər arasında Argentina öz aqrar potensialı və bu sahə də ixrac etdiyi

məhsulların həcminə görə qabaqcıl yerlərdən birini tutur.

Ümumiyyətlə götürdükdə Argentinanın əsas ixrac etdiyi məhsullara taxıl, ət və ət

məhsulları, şərab, meyvə, dəri məmulatları və emaledici sənaye məhsulları təşkil edir.
Ölkənin ixrac portnyorlarına Avropa Birliyi ölkələri, ABŞ, Peru, Braziliya, Uruqvay və Çili
daxildir.

Beləliklə, bütün bu yuxarıda deyilənlərdən sonra nəticə olaraq onu qeyd edə
bilərik ki, bütün YSÖ-lər ilkin dövrlərdə müəyyən şətinliklərlə üzləşsələr də sonradan
onların həyata keçirdikləri düzgün və məqsədyönlü iqtisadi islahatlar müasir dövrdə
onları YSÖ möcuzəsinin iştirakçısı etmişdir. Bu da onların gələcəkdə dünya bazarının
liderləri olacaqları fikrinin bir daha nə qədər real ola biləcəyindən xəbər veriri.

5. “YSÖ” beynəlxalq əmək bölgüsündə.

Dünya təsərrüfat sistemidə dəyişikliklər dedikdə ilk öncə beynəlxalq əmək bölgüsü yada
düşür. Eyni zaman da onu da qeyd edək ki, bu dəyişikliyə BƏB-in strukrut dəyiçikliyi
fonunda baxa bilərik.

Beynəlxaq əmək bölgüsündə struktur dəyişiklikləri və YSÖ-lərin bu sahədəki

mövqeyi haqda danışmazdan əvvəl beynəlxalq əmək bölgüsünün anlayışı, mahiyyəti ilə
tanış olaq.
180
 Beynəlxalq əmək bölgüsü, ümumiyyətlə, demək olar ki, kapitalizmin
“məhsuludur”. Çünki, onun inkişafı kapitalizm dövrünə təsadüf etmişdir. Belə ki, bunun
nəicəsində ayrı-ayrı dövlətlər bu və ya digər təbii resurslardan, iqtisadi
göstəricilərindən, işçi qüvvəsinin vəziyyətindən və s.-dən aslı olaraq quruplaşdırılmağa
başladılar.

BƏB-i sosializmə aid etmək olmaz. Beynəlxalq əmək bölgüsünün əsas qanuna
görə burada istehsal olunan məhsullar, hər şeydən öncə, tələbata uyğun olmalıdır və
bazarda rəqabət nəticəsində reallaşdırılmalıdır. Bütün bunlar isə sosializmə yaddır.

Bəs, beynəlxalq əmək bölgüsünün ölkələrə xeyri nədir? Ayrı-ayrı ölkələri

beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirak etmələrinə sövq edən nədir? Bunun üçün gəlin
aşağıdakılara nəzər salaq:

1. Mövcud daxili bazarın həcmi. İri dövlətlər üçün bu istehsal və istehlak mallarının əldə
edilməsi üçün əvəzedilməzdir.
2. Ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsi. İqtisadi potensial nə qədər aşağı olarsa, ölkənin
beynəlxalq əmək bölgüsündəki iştirakı bir o qədər artır.
3. Ölkənin təbii resurslarla təmin olunma dərəcəsi. Ölkənin təbii resurslarla həm yüksək
dərəcədə təmin olunması və həm də zəif təmin olunması onu beynəlxalq əmək
bölgüsündəki iştirakını labüd edir.
4. Sənayenin bazis sahələrinin iqtisadiyyatda yeri. Ölkənin iqtisadiyyatında baza
sahələrinin payı nə qədər çox olarsa, onun bir o qədər beynəlxalq əmək bölgüsündə
iştirakı azalır.
İndi isə gəlin BƏB-in strukturuna nəzər salaq. Onda biz bu zaman görərik ki, bu sahə çpx
mürəkkəb bir quruluşa malikdir. Xüsusən də müasir dövrdə.

181
 Ümumiyyətlə, alimlərin fikrinə görə beynəlxalq əmək bölgüsü struktur nöqteyi-
nəzərdən iki yerə ayrılır.

1. Ümumi sahə - buraya sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, telekominikasiya və s. aid

edilir.
2. Xüsusi sahə - buraya maşınqayırma, heyvandarlıq, bitkiçilik, əlvan metallurgiya və s.
daxildir.
Son dövrlərdə isə bütün dünyada baş verən qlobal iqtisadi dəyişikliklər sössüz
ki, BƏB-in strukyurundan da yan keçməmiş, burada da müəyyən dəyişikliklər baş
vermişdir. Dəyişikliklər əsasən ETT-nin inkişafı ilə əlaqədar olaraq yeni-yeni sahələrin
yaradılması ilə bağlıdır. Buraya texnika və texnologiya sahəsindəki yenilikləri,
telekomnikasiyanı, müxtəlif xidmət sahələrini (məsələn, satışdan sonra servis
xidmətinin bəzi nəhsullar üzrə dünyanını istənilən yerində həyata keçirilə bilmə imkanı),
robort sənayesini, aerokosmik sənayeni, bank və maliyyə sahəsindəki yenilikləri və s.-i
göstərmək olar.

Dünyada baş verən bu cür qlobal dəyişikliklər fonunda sözsüz ki, bütün ölkələr kimi
YSÖ-lər də kölgədə qala bilməzdi. ən azından onların iqtisadi inkişaf göstəriciləri və eyni
zamanda sosial-iqtisadi proqresləri buna mane ola bilər. BƏB-in strukturuna daxil olan
sahələrdən biri də beynəlxalq ticarətdir. Məlumdur ki, tarixən dünyada ən iri
ixracatçılar və idxalatçılar qismində ABŞ və Qərbi Avropa ölkələri çıxış edirdilər. Lakin XX
əsrin sonlarından etibarən YSÖ-lərin meydana gəlməsi bu sahədə dəyişikliklərin əmələ
gəlməsinə gətirib çıxartdı. Belə ki, əsasən xarici bazara yönəlmiş məhsul istehsal edən
bu dövlətlər (xüsusi ilə də Asiya YSÖ-ləri) artıq müasir dövrdə sənaye məhsullarının
nəhəng ixracatçılarına çevrilmişlər.

182
 YSÖ-lərin beynəlxalq əmək bölgüsündən danışarkən, xüsusən, onu da qeyd
etməliyik ki, artıq bu dövlətlər beynəlxalq ticarətdə konkret məhsullar üzrə də
ixtisaslaşmışlar. Bu baxımdan da ayrı-ayrı YSÖ-lərin dünya bazarına çıxartdığı
məhsullarla tanış olaq. (Cədvəl 5.)

CƏDVƏL 5. “Ayrı-ayrı YSÖ-lərin dünya bazarına çıxartdığı məhsulların

siyahısı” (2013)

YSÖ-nün adı Dünya bazarına çıxardığı məhsullar

Honq Konq Elektrik maşınqyırma avadanlıqlar, tekstil, oyuncaq, plastik

məmulatlar və s.

İndoneziya Neft və qaz, elektrik avadanlıqları, tekstil və s.

Malaziya Elektron avadanlıqlar, benzil və sıxılmış qaz, yun və yun

məhsulları, tekstil, kimya məhsulları və s.

Cənubi Koreya Yarımkeçiricilər, simsiz telekomnikasiya avadanlıqları,

kompyuter, polad və s.

Argentina Yeyinti yağı, yanacaq və energetika məhsulları, kimya

materialları və s.

Meksika Sənaye məhsulları, neft ə neft məhsulları, gümüş, meyvə və

tərəvəz, kofe və s.

Mənbə: “Central İntelligence Agency”-nin nəşri olan “The World Factbook” (2006)

183
 Bundan başqa YSÖ-lərin BƏB-dəki mövqeyini təşkil edən amillərdən bəhs
edərkən xüsusi ilə qeyd etməli olduğumuz amillərdən biri də bu ölkələrin dünya sənaye
məhsulları istehsal edən nəhənglər kimi çıxış etmələrini qeyd etməliyik. Burada bir amili
nəzrə almaq lazımdır ki, əgər Asiya YSÖ-ləri “nou-hau”, ETT məhsulları, elektron
avadanlıqların istehsalında dünya “nəhənglərinə” çevrilə bilmişdilərsə, Latın Amerikası
YSÖ-ləri bu baxımdan xammal məhsullarının ixracı, eyni zamanda avtomobilqayırma və
s. sahələr üzrə ixtisaslaşmışlar. Beləliklə, YSÖ-lər müxtəlif sahələr üzrə
ixtisaslaşmalarına və dünya üzrə beynəlxalq əmək bölgüsündəki bəzi sahələr üzrə
üstünlükləri bu gün də davam etdirir və onların müasir inkişaf templəri gələcək
prespektivlərdən xəbər verir.

Мювзу 12. İslam ölkələrinin və direaktiv təsərrüfatçılıq sistemindən bazar

iqtisadiyyatı modelinə keçən ölkələrin Bİ-ı
1. İslam ölkələrinin beynəlxalq iqtisadiyyatının xüsusiyyətləri
2. İslam ölkələrinin İnkişaf etmiş və İnkişaf etməkdə olan ölkələrlə əlaqəsi
3. İslam ökələrinin kecid mərhələsində olan ölkələrlə əlaqəsi
4. Direktiv təsərrüfatçılıq sistemindən bazar iqtisadiyyatı modelinə keçən ölkələrin
Bİ-rı.
5. Kecid dövründə möxtəlif ölkələrin xösusiyyətləri və Bİ-ın formalaşması

1. İslam ölkələrinin beynəlxalq iqtisadi mönasibəti xösusiyyətləri.

Islam ölkələri dedikdə, elə ölkələr nəzərdə tutulur ki, burada _halinin təxminn
yarıdan coxu müsəlmanlardan ibarətdir və ya bu olkələrdə rəsmi din islamdır və ya ən
populyar din islamdır. İslam dünyası dedikdə, dunya uzrə islam dininə baglı olan
insanların məcmusu nəzərdə tutulur.
Bu gun mus_lmanların yasadıgı _sas cografi _razil_r bunlardır:

184
• Cənubi-Qrbi Asiya: Ərəblər (Səudiyyə ərəbistanı, İraq), Qeyri- ərəb xalqları (Turkiyə,
Azərbaycan, İran və.s.)
• Afrika: Simali Afrika(Mərakes, Əlcəzair, Tunis, Liviya, Misir), Yarımsəhra(Mali,
Nigeriya, Somali), Sərqi Afrika(Efiyopiya, Keniya, Tanzaniya və Mozambik)
• Balkan olkələri: Albaniya, Bosniya v_ Herseqovaniya, Makedoniya, Bolqarıstan v_
Kipir
• Şərqi Avropa: Rusiya, Ukrayna, Moldova
• Mərkəzi Asiya: Əfqanıstan, Kecmis Sovet Respublikaları
• Cənubi Asiya: Pakistan, Banqlades və Maldivlər
• Cənubi-Şərqi Asiya: İndoneziya, Bruney və Malaziya
• Musülmanlar həmcinin Cinin Sincan, Ninxua və Qinhay əyalətlərində yasayırlar.
• Avropa Birliyinin bəzi olkələrində, xususilədə Fransa və Almaniyada, Hindistanda,
Sinqapur, Tailand və Filippinlərdə, ABS, Qana, Surinam, Trinidad və Tobako,
Yamayka, Braziliya, Argentina və Kanadada, Konqo-Knişasa, Burundi, Malavi, CAR,
Zambiya, Kamerun, Mərkəzi Afrika Respublikası, Uqanda, Eritreya və.s kimi
olkələrdədə musəlman azlıqlar yasayır.
Dunya _halisinin 1/5 hissəsi islam etiqadına xidmət edir. 52 millətin əsas dini
islamdır. Onlar 60 muxtəlif dildə danısır və muxtəlif etnik mənşəyə malikdir. Hal-
hazırda dunyada 1,5 mlrd. Nəfər musəlman
yasayır. Dunya musəlmanlarının 85-90%-i İslamın sunni, 10-15%-i isə Siə məzh_binə
aiddir. Şiələrin coxluq təskil etdiyi olkələr bunlardır: İraq(66%), Bəhreyn(70%),
Livan(50%), İran(90%) və Azərbaycan(80%)
Bu gun islam olkələrində əhalinin cox hissəsi İslamizm kimi ifadə olunan islam
siyasi baxıslarının dasıyıcısı kimi gorunur. Siyasi islam əhalisinin əksər hissəsi
musəlman olan olkələrd daha gucludur. Islam

185
Təmayullu partiyalar Turkiyə, Pakistan və Əlcəzairdə guclənmisdir. Coxunun ozlərini
islamistlər adlandırdıqları bu hərəkatlar bəzən ifrat mubariz islam qrupları kimi də təsvir
olunurlar. Bu qrupların bəziləri hətta terrorizm fəaliyyətlərində belə ittiham olunurlar.
Bu gun terrorizmin əsas mərkəzləri kimi Pakistan, Səudiyyə Ərəbistanı və Somali çıxıs
edir. ABS prezidenti Corc Busa gorə butun bu qrupların Yeganə məqsədi vardır: “Onlar
inanır ki, bir olkəni nəzarət altına almaqla boyuk musəlman kutlələrini oz tərəflərinə
cəkəcəklər, tədricən ətraf regionadakı dunyəvi hokumətləri ələ kecirəcəklər və
nəhayət İspaniyadan İndoneziyaya qədər ərazini əhatə edən radikal islam imperiyası
quracaqlar”(oktyabr 2005). Muasir dovrdə Turkiyə və Albaniya kimi əhalinin əksərinin
musəlman oldugu bir sıra olkələrdə demokratik rejimlər movcuddur. Əksər ölkələrdə isə
qeyri-demokratik rejimlər hokum surur.
İslam dünyasında ən muhum hərbi-siyasi konfilikt İsrail-Fələstin Munaqisəsidir.
Belə ki, 1948-ci ildən, yəni Yəhudi dovləti yaranandan bəri musəlman dünyasının bu
dovlətlə munaibəti mənfi olmusdur. Məhz bu konflikt coxlu ərəb-yəhudi munaqişələrinə
olmuşdur. Bəzi musəlmanlar buna Sionizmlə mubarizə kimi baxır və Yəhudiliklə
Sionizmi açıq fərqləndirirlər. Məsələn İran islam inqilabından əvvəl İranla İsrail
arasında guclu siyasi dostluq munasibətləri var idi. Ancaq indi İran İsraillə kəskin
ziddiyyət icərisindədir. Bu gun Turkiyə İsrailin ən yaxın dostu olan musəlman olkəsidir,
Misir və İordaniya kimi bəzi musəlman ölkələridə İsraillə diplomatic munasibətləri
inkisaf etdirmis və sulh və dostluq sazisləri imzalamısdır. Dünyanın əksər musəlmanları
Fələstin-İsrail konfliktini ərəb etnik qrupları ilə israil isgalı arasında muharibə
kimi baxırlar. Ancaq bu munaqişəy İslam-Yəhudilik arasında deyil, etnik qruplar
arasındakı muharibə kimi yanasmaq meylidə guclənmisdir.
Musəlman dovlətlərinin digər bir siyasi konflikti Qərb olkələri ilə atom enerjisi və
silahları ilə baglıdır. 1998-ci ildə Pakistan atom silahını sınaqdan kecirməklə
Amerikanın sanksiyaları ilə uzləsmisdir. Korfəz muharibəsi və onu izləyən İraqa qarsı

186
Birləsmis Millətlər sanksiyası da məhz bu olkənin kutləvi qırgın silahları
formalasdırması iddiası ilə baglı olmusdur. 2003-cu il İraq isgalı butun bu iddiaları puca
çıxardı. Hec bir kutləvi qırgın silahı tapılmadı. Eyni proses bu dəfə də İran uzərində
cərəyan edir. Müsəlman dünyasının yaxın siyasi tarixi bir sıra maraqlı proseslərlə
musahidə olunmusdur. Belə ki, 1979-cu il İslam dünyasının qalan dunya ilə
munasibətləri baxımından kritik il olmusdur. Bu ildə Misir İsraillə sulh müqaviləsi
imzalamıs, İran İslam inqilabından sonra İslam dovlətinə çevrilmiş və Əfaqanıstan sovet
işğalına məruz qalmışdır.
Sovetlər Birliyi dağıldıqdan və Soyuq Muharibə başa çatdıqdan sonra
Müsəlmanlarla Qeyri üsəlmanlar arasındakı münasibətlər islamist eksterizmlə mübarizə
ilə xarakterizə olunur.Bu konteksdə bas verən əsas hadisələr bulardır:
- 1991-ci il Korfəz Muharibəsi
- 2001 sentyabr ABS “əkiz Qullələri”nin dagıdılması
- 2001 Əfqanıstan isgalı
- 2003 İraq isgalı
- 2005 Məhəmməd Peygəmbərin s.ə.v.və s. Karikaturası ilə baglı insident
- 2006 Papa XVI Benediktin Hz. Məhəmməd (s.a.v.və.s) haqqında ziddiyyətli fikirlər
islətməsi. Bu gun
ABS-ın terrorizmlə mubarizə adı ilə apardıgı qətiyyətli muharibələr əksər musəlmanlar
tərəfindən islama
Qarsı Muharibə kimi qəbul olunur.
- 2012 – Ərəb baharının başlanması və bu günə qədər də davam edən. Və.s.
Islam iqtisadi sistemi islam Huququna əsaslanır. Belə ki, Quran islamın ilkin
dovrlərində movcud olan sələmciliyə qarsı çıxmısdır. Belə yanasma maliyyə sistemində
faiz dərəcələrinin yenidən sərh edilməsinə və ya aradan qaldırılmasına istiqamətlənən
fəaliyyətlərə səbəb olmusdur. Bunu həyata kecirməklə islam iqtisadçıları daha “İslami

187
Cəmiyyət”in yaradılmasına umid edirlər. Lakin İslamdakı liberal cərəyanlar isə bundan
imtina edərək islamı muasir dunyəvi institut və normalarla uygunluq icərisində qəbul
edirlər.
İslam iqtisadi sistemi oz mahiyyəti etibarilə real həyatda gedən iqtisadi proseslərin
umumbəsəri dəyərlərə əsasında dərk olunması ilə, ozunəməxsus spesifikliyi ilə
səciyyələnən anlayısdır. Məzmunca ilahi gostərici əsasında insanların təsərrufat
prosesində davranıs qaydalarını muəyyən edən islam iqtisadiyyatı formaca sərvət və
nemətlərin istehsalında, bolgusundə, istifadəsində ədalətli fəaliyyət gostərmələrini əks
etdirir.
• Islam iqtisadi sistemində əsas məqsədlər kimi asagıdakıları gostərmək olar:
1. Butun cəmiyyət uzvlərinin rifah halını yaxsılasdırmaq;
2. Faydalı fəaliyyəti təmin etmək;
3. Olkənin iqtisadi potensialından istifadə etməyə bərabər sərait yaratmaq;
4. Yoxsullugu aradan qaldırmaq;
5. Ədə olunmus sərvət və nemətdən konullu sədəqə vermək;

Islam ideologiyasının iqtisadi munasibətlərə təsiri boyukdur. Bu gun hər nə qədər

bu ideologiyanın muasir iqtisadi munasibətlərin, xususilə də beynəlxalq iqtisadi
munasibətlərin inkisafına mənfi təsir gostərməsi ilə baglı fikirlər irəli surulsə də, əslində
islamın saf mənbələrinə muraciət etdikdə bunun tamamilə əksi ilə qarsılasırıq. Məsələn,
bu gun islam mədəniyyətinin qloballasma prosesinin önundə əngəl kimi gorənlərin
nəzərinə Qurani- Kərimin bu ayələrini çatdırmaq kifayətdir:”Mən sizi ona gorə ayrı-
ayrı qəbillələr və millətlər halında yaratdım ki, siz bir-birinizlə əlaqəyə girərək
həyatınızı surdurəsiniz”. Bu ayədən gorunur ki, islamda fərqli mədəyiyyətlər, basqa
sozlə fərqlilik parçalanmanın deyil, butovləşmənin, inteqrasiyanın vəsiləsi kimi qəbul
edilir. Bu baxımdan qeyd ed_ bilərik ki, islam, millətlərin bir-biri ilə hər cur faydalı
əməkdaslıgının tərəfdarıdır. İSLAM İQTİSADI (İSLAMİC ECONOMİCS)
188
• Islam iqtisadı iqtisadi problemləri sərh etmək məsələsində insan tərəfindən yaradılan
norma və sistemlərdən fundamental səkildə fərqlənir. Belə ki, bu gunku dunya ucun
islam iqtisadı tamamilə mustəqil və alternativ iqtisadi paradiqma təklif edir. O islamın
insan rifahı il_ baglı normalarının prinsiplərinə əsaslanaraq, iqtisadi fəaliyyət
parametrlərinin alternativlərini təklif edir.
• Ticarət və ticarət munasibətləri
• Asagıdakı prinsiplər qəbul edilmisdir:
İslam ticarət munasibətlərində subyektlərin son dərəcədə durust və etibarlı olması sərtini
əsas prinsip kimi qəbul etmisdir.
• Digər prinsip bazar subyektinin ticarət munasibətlərində aldadıcı andlara əl
atmamasıdır.
• Ticarətdə olcu və cəki məsələlərinə hədsiz durusluk olmalıdır.
• Ticarət munasibətləri xos niyyətlə qurulmalıdır.
• İslam ticarətdə əmtəə-pul munasibətlərilə yanası, ədalət olculəri cərcivəsində barter
munasibətlərinə də yol verir.
• İslam ticarətdə inhisarзılıgın, xususilə də zəruri qida məhsuları uzərində
formalasdırılmıs inhisarçılıgın qəti əleyhinə çıxır.
• Eyni zamanda islam iqtisadında bazar spekulyasiyaları da yol verilməz əməl kimi
qiymətləndirilir.
İslam beynəlxalq ticarəti daim təsviq etmisdir. Bu tarixi bir həqiqətdir. Ticarət
huququ arasıdırlan zaman gorunur ki, nisbətən dunyagoruslu Qərblilər Sərqi Aralıq
dənizi olkələri ilə boyuk ticarət əlaqələri qurmus, Tunisdə, əstanbulda fabrikləri, ticarət
konsulluqları, bir sozlə genis ticarət munasibətləri olmusdur. Bu ticarət həlqəs Cin və
Hindistana qədər genislənmisdir. Həmcinin Afrika sahillərini kecərək Madaqasqara
qədər gedib çatmısdır. VIII əsrin ortalarında Avropa bir nov qaranlq icində oldugu halda
əbdulhəzim kimi genis dunyagoruslu əspaniya musəlmanları ticar_t huququnun _sas

189
prinsipl_ri haqqında m_qal_ v_ kitablar əyazırdı.Əslam həm iqtisadi əm_kdaslıgı təmin
etmək, həm də qarsılıqlı bilik və dusuncə mubadiləsində təsirli vasitə oldugundan
beynəlmiləl qardaslıgı reallasdırmaq məqsədilə beynəlxalq ticarəti təsviq etmisdir. İslam
iqtisadi baxımından əsas məsələlərdən biri budur. İslam olkəsi necə ticarət siyasəti
yurutməlidir? Klassik iqtisadçılar azad ticarət siyasətini mudafiə edirlər. Dovlət
mudaxiləsinin dünyadakı butun resursların ən əlverisli bir formada bolgusunə maneə
oldugunu irəli sururlür. Sırf iqtisadi baxımdan islam dovlətləri də azad ticarət siyasəti
yurutmusdur. İslam azad ticarətin tərəfdarı olmaqla olkələrin oz təbii sərtlərinə uygun
olan malları, daxili bazar tələbindən daha cox istehsal edərək, digər dovlətlərə
satmalarını tovsiyyə edir. Basqa sozlə İslam beynəlxalq ticarətin təməli olan izafi xərc
konsepsiyasını mudafiə edir. Lakin olkə mənafeləri naminə qoruyucu tədbirlər də istisna
edilməmisdir. İslam tarixində “gomruk vergisi” və “torpaqbasdı” rusumu ilk dəfə Hz.
Omər vaxtında tətbiq edilmisdir. Həmin dovrdə islam dovləti ilə ticarət munasibətləri
olan qonsu olkələr, musəlman tacirlərdən vergi alınması ucun dirənis gostrmisdir. Ebu
Musa əl Esari bu vəziyyəti xəlifə omərə ildirdiyi vaxt o, onləyici tədbir kimi
musəlmanlardan alınan vergiyə bərabər 10%-lik verginin alınması qaydasını qoymusdur.
İSLAM OLKÖLƏRİNİN İQTİSADİ POTENSİALI
• Islam ölkələrində əsasən aqrar sektor baslıca sahə olmasına baxmayaraq, bu ölkələrdə
xammal istehsalı da olduqca yüksək səviyyədədir. İslam ölkələri kompleks şəkildə
araşdırıldığı zaman, dünyanın çox az ölkəsində tapılan yeraltı və yerüstü resurslara
malik olduğu üzə çıxır. Sonrakı slaytda da göstərdiyimiz resursları dünya ticaratində
əhəmiyyətli paya sahibdir. Bunlar İslam ölkələrində istehsal edilir və basqa ölkələrə
satılır. Ancaq İslam ölkələrində torpaqların mühüm bir hissəsi hələ də istifdəsizdir və
faydalı qazıntıların xeyli hissəsi istismar olunmamısdır.
• Beynəlxalq göstəricilərə əsaslanaraq qeyd edə bilərik ki, dünya neft ehtiyatlarının
64,51%-i 8 Fars Körfəzi ölkələrinin payına düşür. Dünyanın ən boyuk neft rezervlərini

190
əlində saxlayan Səudiyyə Ərəbistanı 257,5 mlrd. Barellik ehtiyatla dunya neft
ehtiyatının 26,71%-ə sahibdir. 100 mlrd. Barell_ ikinci yerdə İraqdır. Dunyada 5 mlrd.
Bareldən cox neft ehtiyatları olan 17 ölkənin ilk 5-i Fars Korfəzi olkələridir.
BP-nin hesablamalarına gorə yeni neft ehtiyatları kəsf olunmazsa, İran, İraq,
Əbu-Dabi və kuveytin neft ehtiyatları ən azı 100 il, Səudiyyə Ərəbistanının neft
ehtiyatları isə ən azı 95 il asanlqla ehtiyaclara cavab verəcəkdir. Sovet İttifaqı
dagıldıqdan sonra mustəqillik əldə edən Azərbaycan və digər Orta Asiya Turk
respublikaları ilə islam dünyası arasındakı munasibətlərin inkisaf etməsi, movcud
iqtisadi potensialın daha da artırılmasını dogurmusdur. Ən boyuk əraziyə sahib olan
Qazaxıstan fosfat, neft, qaz, komur, dəmir filizi, qızıl, sink, mis, qurqusun, maqneziyum,
xrom və boksit ehtiyatları baxımından cox varlı bir olkədir. Bu kecmis Sovetləri
Birliyinin metal ehtiyatlarının 60%-nə sahib olub, qızılın 7%-i, gumucun də yarısından
coxunu istehsal edirdi. Olkənin boyuk bir hissəsi col və steplərdən ibarət olmaqla yanası
Qazaxıstan Kecmis Sovetlər Birliyində əkinə yararlı torpaqların da 35%-ə malikdir.
Digər Orta Asiya olkələri də bu baxımdan zəngin olkələrdir. Beləliklə, dünyadakı və
kecmis Sovetlər Birliyində bas verən dəyisikliklər islam olkələrinin sərhədlərinin
genislənməsini və movcud iqtisadi potensialının artmasını təmin etmisdir. Dunya
ərazisinin əhəmiyyətli bir hissəsinə sahib olan, insan resursları baxımından da yuksək
səviyyədə olan islam dünyası hərtərəfli inkisaf etməsi ucun olduqca muhum potensiala
malikdir. İslam olkələri liderlərinin bəzi ortaq problemləri muzakirə etmək məqsədilə,
ilk dəfə bir yerə toplandıqları 1969-cu ild_ki Birinci islam Zirvəsindən bəri, islam
olkələri arasındakı əm_əmkdaslıq və həmrəyliyin arzu olunan səviyyəyə yuksələdiyi
açıq səkildə gorunməklə bərabər, İKT-ə uzv olkər arasındakı movcud siyasi problemlə,
iqtisadi vəsosial strukturdakı fəqliliklər, siyasi rejim ziddlikləi kimi amillə diqqələ
nəzərə alındıgı halda əldə edilən naliyyətlərin elə də kicildilməsinə də ehtiyac yoxdur.
Ən azından İKT sayəsində butun islam olkələri vahid platformada toplana bilmis,

191
liderlərin ortaq məsələləri muzakirə etmələri ucun zəmin formalasdırılmıs və coxtərəfli
munasibətlərin qurulmasında, muqavilələrin baglanmasında və ya qərarların qəbul
edilməsində muhum təsiredici şərait yaranmısdır. 1969-cu ildən sonar qurulmus olan alt
və ya ixtisaslasmıs komitələrin bir qismi son dərəcə h_miyy_tli f_aliyy_t gost_rmisdir.
Beyn_lxalq konyuktura dalgalanmalarından əhəmiyyətli şəkildə təsirlənməklə yanası,
bəzi təməl problemlərlə baglı ortaq qərar qəbul edilməsində İKT-nin rolu olmus, uzv
ölkələr arasında coxtərəfli əməkdaslıq imkanlarını hərəkətə gətirmisdir.

2. İslam ölkələrinin İnkişaf etmiş və İnkişaf etməkdə olan ölkələrlə əlaqəsi.

Aparılan tədqiqatlar gostərir ki, islam olkələri uzun muddət öz aralarında
əmədaslıga ustunluk verməmis, fəaliyyətlərini ikitərəfli və ya uctərəfli əlaqələr
formasında aparmısdır. Qərb tərəfindən yaradılan beynəlxalq təskilatlar isə, xususilə II
Dunya muharibəsindən sonrakı illərdə islam olkələrini öz platformasında birləsdirmis və
onlar uzərində muxtəlif öhdəliklər qoymusdur. Bu sahəd BMT-ə aid təskilatlardan basqa
Dunya Bankı, Beyn_lxalq Valyuta Fondu kimi maliyyə qurumları 1945-ci ildən sonra
demək olar ki, hər bir olkədə ciddi fəaliyyət gostərməyə baslamısdır. Həmcinin
mustəmələkəçi ölkələr əvvəllər idarə etdikləri olkələrlə əlaqəni davam etdirə bilmək
ucun yeni təskilatlar qurmus, xususilə iqtisadi, sosial və mədəni təsirlərini davam
etdirməyə xususi əhəmiyyət vermislər. İngiliscini yazısma dili kimi qəbul edən butun
islam olkələrinin ingiltərənin qurdugu COMMONWELTH təskilatına, Fransızcanı
istifadə edənlərin isə FRANSA MƏLLƏTLƏR CƏMƏYYİTİNƏ uzv olduqlarını
goruruk. İslam olkələrinin muhum bir hissəsini xidmət gostərməyi nəzərdə tutan
təskilatların sayının son 20 ildə surətlə artmasına baxmayaraq, təsirləri gozlənlə
səiyyəyə çattmamısdır. Bu baxımdan yeni təskilatlar qurmadan, movcud olanların
fəaliyyət sahələrini tənzimləmək, onları dovrun tələblərinə cavab verəcək status və
idarəetmə modellərinə yiyələndirmək daha zəruridir.

192
• Aparılan tədqiqatlar islam olkələrinin 105 əhəmiyyətli beynəlxlaq qurumla əlaqədə
oldugunu gostərir. Bunlardan 42-i BMT-ə baglı təskilatları, beynəlxalq maliyyə
qurumlarını, Asiya və ya Afrika qitələrinə istiqamətlənmis fəaliyyət gostərən ust
qurumları əhatə etdiyi halda, 63-u islam olkələrinin hamısına və ya bir hissəsinə xidmət
etməyi nəzərdə tutan qurumlardır.
• Gostəririlən 42 beynəlxalq təskilatlardan 10-u BMT-ə baglı təskilatların, 4-u maliyyə
qurumlarının, 23-u Afrika və Asiya qitəsi uzrə ust səviyyəli birliklərin, 5-ni də iqtisadi
və siyasi məqsədli ölkə birliklərinin əmələ gtirdiyini goruruk. Eyni zamanda islam
olkələrinə xidmət edən 63 qurumdan 21-i islam Konfransı Təskilatı daxilində, 5-i islam
inkisaf Bankı dəstəyində fəaliyyət gostərir.

3. İslam ökələrinin kecid mərhələsində olan ölkələrlə əlaqəsi

Müstəmləkə sisteminin dağılması ikinci dünya müharibəsındən sonra baş verən ən köklü
dəyişikliklərdən idi. O, XX əsr tarixinin çox mühüm, mütərəqqi hadisəsi idi. Məhz bu
dəyişiklik nəticəsində planetin yüz milyonlarla əhalisi öz inkişaf yolunu müəyyən
etmək, milli özünüdərkə nail olmaq, dünya sivilizasiyasının nailiyyətlərindən
bəhrələnmək imkanı qazandı. Müstəmləkəçilikdən azad olmuş ölkələr XX əsr tarixinə
inkişaf etməkdə olan dövlətlər kimi daxil olmuşdular. Onlar inkişaf səviyyəsinə görə üç
qrupa bölünürdülər:
Birinci, ən az inkişaf etmiş ölkələr. Bu qrupa Tropik Afrikanın Ekvator Qvineyası,

Efiopiya, Çad, Toqo, Tanzaniya, Somali, Qərbi Saxara; Asiyanın Kampuciya, Laos;
Latın Amerikasının Taiti, Qvatemala, Qviana, Honduras və b. ölkələri daxil idilər.
Onların təsərrüfat quruluşunda əsas yeri aqrar bölmə tuturdu. O, təsərrüfatın 80-90
faizini təşkil edirdi. Onlar məhsulla və xammalla öz daxili tələbatlarını ödəyə
bilmirdilər.

193
 İkinci, orta inkişaf səviyyəli ölkələr. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin ən çoxu bu

qrupa daxil idilər. Onların sırasına Misir, Suriya, Tunis, Əlcəzair, Filippin, İndoneziya,
Peru, Kolumbiya və b. ölkələr daxil idilər. Bu ölkələrdə iqtisadiyyatda aqrar bölmə ilə
müqayisədə sənaye üstünlük təşkil edirdi. Daxili və xarici ticarət inkişaf etmişdi. Bu
ölkələr böyük daxili iqtisadi potensiala malikdirlər. Onlarda aclıq və dilənçilik yox
dərəcəsindədir. Dünya təsərrüfatı sistemində onların yeri, inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən
çox geri qalmaları və böyük borcu olmaqla müəyyən olunurdu. Sözügedən qruplara
daxil olan ölkələr siyasi cəhətdən müstəqillik qazansalar da iqtisadi cəhətdən hələ iri
inkişaf etmiş dövlətlərdən asılı idilər. Buna tarixdə «yeni müstəmləkəçilik»
(«neokolonializm») deyilirdi.
İnkişaf etməkdə olan dövlətlərin bir qrupunu da neftçıxaran ölkələr: Küveyt, Bəhreyn,
Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirliyi və b. təşkil edirdi. Zəngin neft ehtiyatı və
onun geniş miqyasda çıxarılması qısa zaman kəsiyində onları geridə qalan ölkələrdən
varlı dövlətlər səviyyəsinə qaldırmışdı. Lakin həmin ölkələrdə iqtisadiyyat birtərəfli
inkişaf etmişdi. Neftçıxarma sənayesinə nisbətən digər sahələr zəif inkişaf etmiş və ya
inkişaf etməmişdi. Dünya təsərrüfat sistemində həmin ölkələr iri neft ixracatı ilə
fərqlənirlər. Məhz buna görə onlar həm də iri beynəlxalq bank mərkəzlərinə
çevrilmişlər.
Üçüncü, yeni sənaye ölkələridir. Bu qrupa Cənubi Koreya., Sinqapur, Honkonq,

Tayvan, Meksika, Argentina, Braziliya, Çili, Hindistan və b. ölkələr daxildir. Bu ölkələr

üçün səciyyəvi cəhət sənayenin intensiv inkişafıdır. Həmin ölkələrdə təhsilin, elmin
inkişafına da böyük diqqət verilir. Onların istehsal etdikləri sənaye məhsulları əsasən
dünya standartları səviyyəsi tələblərinə cavab verir. Onlar bu səviyyəni qərb
sivilizasiyasının danılmaz nailiyyətlərindən, milli ənənələri və adətləri nəzərə alaraq
istifadə etməklə qazanmışlar.

194
Sovet müstəmləkəçiliyindən azad olmuş ölkələrə gəldikdə, onlar dağılmaqda olan
sosializm iqtisadiyyatından kapitalizmə, bazar iqtisadiyyatına keçid mərhələsində
yaşayırlar. Vaxtilə aqrar-sənaye inkişaf səviyyəsinə malik olan bu ölkələr

Müstəmləkəçilikdən azad olmuş inkişaf çətinliklər şəraitində müstəqil iqtisadiyyat

yaratmaq yolu ilə irəliləyirlər.etməkdə olan ölkələr öz istiqamətlərinə görə iki yerə
bölünürdülər. ABŞ-ın və iri Avropa ölkələrinin nüfuz dairəsində olan ölkələr. Onlardan
əksəriyyəti bazar iqtisadiyyatı, burjua-demokratik istiqamətində inkişaf edirdilər. İkinci,
SSRİ-nin təsiri ilə sosializm inkişaf istiqamətini götürən ölkələr. Onlar sosializm
cəmiyyəti qurduqlarını elan etmişdilər. Vyetnam, Çin, Şimali Koreya, Monqolustan və
Kuba bu qəbildən idilər.

Dünyanın bütün qitələrində öz ideyalarını yaymaq iddiasında olan SSRİ, gülünc olsa da,
hələ sivilizasiyanın erkən mərhələsində olan bir sıra Afrika və Asiya ölkələrini
kapitalizmdən yan keçərək «sosializm qurmaq» yolu ilə getməyə şirnikdirirdi. 20-yə
qədər ölkə, o cümlədən Əlcəzair, Qvineya, Efiopiya, Benin, Konqo, Tanzaniya, Birma,
Yəmən, Suriya, İraq, Mozambik, Anqola, Qana, Kampuçiya, Laos və başqaları
sosializm istiqaməti yolunu seçmişdilər. 80-cı illərin əvvəli üçün bu qrup ölkələrin
ərazisi 17 milyon kv.km., əhalisi isə 280 milyona yaxın idi. Qeyd edək ki, SSRİ
çökdükdən sonra sözügedən ölkələr götürdükləri «sosializm» istiqaməti yolundan əl
çəkdilər. Digər inkişaf etməkdə olan ölkələr kimi burjua-demokratik, kapitalizm inkişaf
yolu ilə getməyə başladılar.

4. Direktiv təsərrüfatçılıq sistemindən bazar iqtisadiyyatı modelinə keçən ölkələrin

BİM-ri.
İkinci dünya müharibəsindən sonra baş verən hadisələr (SSRİ-nin süqutu və birqütblü
dünyanın yaranması, Avropa dövlətlərinin inteqrasiyası, iqtisadi qloballaşma, etnik

195
separatizmin və konfessional terrorizmin artması) beynəlxalq reallığı düzgün
qiymətləndirməyi və gələcək perspektivləri müəyyənləşdirməyi tələb edir.
Müəyyən dövrlərdə cəmiyyətdə inkişaf prosesi siyasi, iqtisadi, sosial
münasibətlərin bir vəziyyətdən keyfiyyətcə yeni vəziyyətə keçməsi ilə müşahidə olunur
və bu mərhələ “keçid dövrü” adlanır. Bu dövr yeni siyasi, sosial, iqtisadi, mənəvi
münasibətlərin meydana gəlməsi və formalaşması prosesidir.
Hazırda bir çox dünya dövlətləri demokratiyaya, bazar iqtisadiyyatına keçid
mərhələsini yaşayır. XX əsrin 90-cı illərindən etibarən 27 postsosialist dövləti planlı
iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçdi. Artıq 1997-ci ildə Dünya Bankının
məlumatına görə 156 dövlət bazar iqtisadiyyatına əsaslanmışdı.
Müstəqilliyin əldə edilməsi və ya bərpa edilməsi ilə yanaşı bazar iqtisadiyyatı sisteminə
keçən ölkələr (Azərbaycan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan və s.). Bu qrupa daxil
olan ölkələr sovet rejiminin doğurduğu problemləri həll etmək məcburiyyətində
qalmışlar.
BMT-nin İqtisadi və Sosial Şurasının apardığı təhlilə görə ölkələr üç əsas qrupa bölünür:
- inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələr (25 ölkə: ABŞ, Kanada, Almaniya, Fran-
sa, Böyük Britaniya, Yaponiya, İtaliya və s.);
- keçid iqtisadiyyatlı ölkələr (27 ölkə: Şərqi Avropa ölkələri, keçmiş sovet respub-
likaları və keçmiş Yuqoslaviya ərazisində yaranmış yeni dövlətlər);
- inkişaf etməkdə olan ölkələr (ən kasıb ölkələr – 44 ölkə; qeyri-neft ixracatçısı
olan ölkələr – 88 ölkə);
Dünya dövlətlərinin təcrübəsi göstərir ki, bazar iqtisadiyyatına keçmədən ölkəni
sosial-siyasi, iqtisadi və mənəvi böhrandan xilas etmək qeyri-mümkündür. İqtisadiy-
yatda inzibati vasitələrin lazımi səmərə vermədiyi bir dövrdə milli iqtisadiyyatı for-
malaşdırmaq, cəmiyyət üzvlərinin tələbatlarını ödəmək və milli inkişafı təmin etmək
üçün bazar elementlərinin tətbiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Keçid dövrünün müxtəlif

196
mərhələləri bu dövrə qədəm qoyan postsosialist ölkələrinin qeyri-bərabər inkişaf
səviyyəsi ilə bağlıdır. Bu ölkələrin bəzilərində sosial ziddiyyətlər kəskin forma almadığı
üçün iqtisadi inkişaf, sosial, siyasi durum nisbətən qısa dövrdə - 15-20 il ərzində inkişaf
etmiş demokratik cəmiyyət qurmağa imkan vermiş və cəmiyyətin transformasiyası
prosesi nisbətən sürətlə getmişdir. Məsələn, Avropa ekspertlərinin rəyinə görə keçmiş
sosializm sisteminə daxil olan ölkələr içərisində ən yüksək inkişaf səviyyəsinə malik
olan Çexiya 20 il müddətinə Mərkəzi və Qərbi Avropa ölkələri səviyyəsinə çata bilər.
Keçmiş sosialist ölkələrində iqtisadiyyatın transformasiyası beş əsas istiqamətdə həyata
keçirilir: liberallaşdırma, sabitləşdirmə, özəlləşdirmə, iqtisadi təsisatların for-
malaşdırılması, iqtisadiyyatın strukturunun yenidən qurulması. Bazar münasibətləri
şəraitində iqtisadiyyatın yeni təməl üzərində qurulması aşağıdakı vəzifələrin yerinə
yetirilməsini tələb edir. Təbii ki, bu vəzifələrin həyata keçirilmə müddəti daxili və xarici
amillərdən asılıdır. İqtisadi və siyasi sistemdə, sosial strukturda baş verən dəyişikliklərin
xarakteri, sürəti bu və ya digər ölkədə struktur-iqtisadi, etnomədəni, siyasi və digər amil-
lərdən asılıdır.

5. Kecid dövröndə möxtəlif ölkələrin xösusiyyətləri və BİM-in formalaşması

Keçid iqtisadiyyatlı ölkələr - planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçən Mərkəzi və

Şərqi Avropanın və keçmiş SSRİ-nin 28 ölkəsini əhatə edir. Bəzən Monqolustan, Çin və
Vyetnam da bu qrupa aid edilir. BVF adambaşına düşən ÜDM-nin aşağı səviyyəsi olan
ölkələri çıxmaqla yuxarıdakı ölkələrin hamısını inkişaf etməkdə olan ölkələrə aid edir.
Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə iqtisadi inkişafın ümumi xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

- mərkəzləşmiş planlaşdırma və iqtisadi inkişafın tənzimlənməsindən imtina;

- iqtisadiyyatın açıqlıq dərəcəsinin yüksəlməsi (liberallaşdırma);
- dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi;

197
- iqtisadi artımın özəl sektorun genişlənməsi, xarici investisiyaların cəlb olunması,
iqtisadiyyatda struktur yenidənqurmaları, inflyasiya ilə mübarizə, valyuta sisteminin
yenidən qurulması və s. kimi faktorlarından istifadə olunması;
- milli istehsalın həcminin azalması;
- xarici iqtisadi əlaqələrin qərbə doğru istiqamətinin dəyişməsi.
Dünya Bankı imtiyazlı maliyyələşdirməyə və əvəzsiz yardımlara daha çox ehtiyacı olan
ölkələri müəyyənləşdirmək məqsədilə adambaşına düşən gəlirlərə görə ölkələri
aşağıdakı kimi təsnifləşdirir.
Bazar İqtisadiyyatına keçid şəraitində Azərbaycan dövlətinin özünün milli
İqtisadiyyatını yaratmaq prоsesində hakimiyyət оrqanları yaxından iştirak etməli və
geniş islahatlar həyata keçirməlidirlər. Islahatlar keçirmək keçid dövründə dövlətin
əsas funksiyalarından biridir. Dövlətin əsaslı islahatlar keçirmək istiqaməti dövlət
inhisarının aradan qaldırılması, özəlləşdirmə, maliyyə-kredit və pul tədavülü, bank,
büdcə, vergi, sığоrta, xarici ticarət, gömrük və s. sahələri əhatə edir.
Keçid dövründə hər bir dövlətin qarşısında duran əsas vəzifə milli mənafeyi tam təmin
edən resursların istifadəsinə nail оlmaqdan ibarətdir. Keçid dövrü yaşayan ölkələrin
ənənəvi quruluş və xüsusiyyətlərindən asılı оlaraq mikrоİqtisadi siyasət xeyli fərqlənir.
Fərqlər mövcud оlsa da, keçid dövrünün xüsusiyyətləri məhz bir prisnipə diqqət yetirir:
sahibkarlıq üzərində sərt dövlət nəzarəti. Bu prisnip bazar İqtisadiyyatında hakim оlan
«görünməz əl» mexanizminin fəaliyyətini məhdudlaşdırmağı tələb edir. Düzdür,
nоrmal bazar İqtisadiyyatında «görünməz əl» resursların səmərəli bölgüsünü təmin
etməlidir. Ancaq keçid dövrü buna qabil deyil. Sərt dövlət tənziminin sоn məqsədi
«görünməz əl» mexanizmini bərqərar etmək və fəaliyyətə salmaqdan ibarətdir. Dövlət
tənzimi sağlam və təkmil rəqabətə şərait yaradılması, ətraf mühitin tənzimliyinə riayət
edilməsi, istehsalın hər hansı fоrmada cəmiyyətə digər ziyan vurmasının istisna
edilməsi yоlu ilə reallaşır.

198
 Keçid dövrü iqtisadiyyatı üçün səciyyəvi olan münasibətlər sistemi yaranır.
Mülkiyyət çoxnövlülüyü münasibətlərin çoxtərəfli olmasını zəruri edir. Bu
münasibətlərə aiddir: mülkiyyətin müxtəlif formaları əsasında yaranmış müxtəlif
təsərrüfatlar arasındakı (müхtəlif səviyyəli) münasibətlər; dövlətlə müxtəlif təsərrüfat
formaları arasındakı münasibətlər; inhisarçılığın mövcud olması ilə yaranan
münasibətlər; əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı ilə bağlı fəaliyyətə başlayan bazar
strukturları arasındakı münasibətlər; keçid dövrü iqtisadiyyatı şəraitində yaranan
münasibətlər sistemidir. Keçid dövrünün iqtisadi sistemi müxtəlif, cürbəcür səviyyəli
mexanizmlərlə idarə olunurlar. Keçid dövrü iqtisadiyyatının idarəetmə mexanizmləri
həm mürəkkəb, həm də ziddiyətlidir. Buraya bazar mexanizminin ünsürləri, dövlət
tənzimi mexanizmi, fərdi fəaliyyət, natural istehsala məxsus mexanizmlər, keçmiş
iqtisadi sistemə məxsus mexanizm, plan mexanizmi, inhisarlara məxsus mexanizmlər,
yeni iqtisadi sistemə məxsus formalaşdırılan mexanizmlər, gizli iqtisadiyyata xas olan
«mexanizm»lər eyni vaxtda fəaliyyət göstərirlər. Keçid dövrü iqtisadiyyatı şəraitdə
çoxcəhətli bölgü münasibətləri və mexanizmləri fəaliyyət göstərir. Onlara aiddir:

 mülkiyyətə görə bölgü;

 paya görə bölgü;
 əməyə görə bölgü;
 büdcə mexanizmi vasitəsi ilə bölgü və yenidən bölgü;
 inhisar mexanizmi ilə bölgü;
 bazar mexanizmi vasitəsi ilə bölgü;
 fondlar vasitəsi ilə bölgü;
 qeyri-qanuni vasitələrlə bölgü və s.
Keçid dövrü üçün xarakterik olan xüsusi bölgü formalarından biri mülkiyyətin cəmiyyət
üzvləri arasında bölgüsüdür. Bu bölgü forması keçid dövrü iqtisadiyyatının
formalaşmasında əsas rol oynayır. Keçid dövrü şəraitində, onun spesfikliyinə uyğun,
199
xarici iqtisadi münasibətlər sistemi yaranıb inkişaf edir. Keçid dövrü iqtisadi
münasibətlər sistemində maliyyə münasibətləri, pul-kredit münasibətləri xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir. Keçid dövrü iqtisadiyyatında müxtəlif pul sistemlərindən istifadə
olunur. Keçid dövrü iqtisadiyyatı ziddiyyətli bir sistеmdir və оnun zidiyyətli оlmаmаsı
bir çox amilllərlə bağlıdır:
 Köhnə iqtisadi sistemin içərisində yaranıb keçid dövrünə miras qаlаn ziddiyyətlərdir.
Bu qəbildən olan ziddiyyətlər köhnə iqtisadi sistemin dağılmasına səbəb olmuş və
dağılmış iqtisadi sistemlə keçid dövrünə daxil olmuşdur. Bu iqtisadiyyatda
durğunluğun, işsizliyin, infliyasiyanın əvvəlki iqtisadi əlaqələrin qırılması ilə bağlı
yaranan ziddiyyətlərdir;
 Keçid dövründə mülkiyyət müxtəlifliyinə əsaslanan çoxsaylı təsərrüfat formaları
yaranıb fəaliyyət göstərir və onların daşıyıcıları (təmsilçiləri) оlan subyektlər
arasında yaşamaq uürunda mübarizə gedir;
 Köhnə iqtisadi sistemdən qalmış idarəetmə mexanizmlərin və ona məxsus qiymət,
pul sistemi, maliyyə-kredit, vergi sisteminin və habelə bölgü mexanizminin qalması
ilə bağlı olan ziddiyyətlərdir.
 Resurslara olan ehtiyacların artması ilə resurs (kapital) çatışmamazlığı arasındakı
ziddiyyətlərdir;
 Iqtisadi münasibətlərin formalaşması üçün əsas olan hüquqi bazanın vaxtında
yaradılmaması və bürokratik idarə aparatının fəaliyyətinin uzun müddət qalmasından
doğan ziddiyyətlər;
 Adamların yeni şəraitdə işləyib yaşamaq sahəsində təcrübələrinin olmaması və yeni
təfəkkürlü kadrların olmamasından doğan ziddiyyətlər;
 Xarici amillərin tə`sirindən yaranmış ziddiyyətlərdir (siyasi təzyiqlər, iqtisadi
blokadalar və s.).

200
Bütün bu amillərin doğurduğu ziddiyyətlərlə yanaşı, keçid dövrünün bir əsas ziddiyyəti
vardır. Keçid dövrünün əsas ziddiyyəti dağılmaqda olan və hələ tamamilə dağılmamış
köhnə iqtisadi sistemli yeni yaranmaqda olan və əsasları hələ tamamilə yaradılmamış
iqtisadi sistemlər arasındakı ziddiyyətdir. Yeni yaranmaqda olan cəmiyyətin daşıyıcıları
olan insanlar tədriclə bu ziddiyyətləri həll etməklə öz qarşılarına qoyduqları məqsədlərə
çata bilərlər.

Mövzu 13. Azərbaycan beynəlxalq iqtisadiyyat sistemdə

1. Azərbaycanın xariciiqtisadi əlaqələrinin ömumi xarakteristikası
2. Azərbaycanda xarici ticarətin və valyuta tənzimlənməsi
3. Azərbaycanda xarici və birbaşa investisiyalar
4. Azərbaycan və beynəlxalq təşkilatlar
5. Azərbaycan və beynəlxalq maliyyə təchizatları.

1. Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələrinin ümumi xarakteristikası

Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr bir çox səbəblər üzündən zəruridir. Beynəlxalq iqtisadi
əlaqələr millətlər üçün çoxlu əmtəə müxtəlifliyi yaradır. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin
əsasında isə ehtiyatlarda, zövqlərdə və psixologiyalarda olan müxtəliflik durur.
1920-ci ildə ADR müstəqilliyini itirdikdən sonra xarici iqtisadi əlaqələr SSRİ-nin
dövlət inhisarı altında cəmləşmişdi. Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələrinin Moskva
tərəfindən müəyyən olunduğu bir şəraitdə respublikada bu sahənin idarə olunması üçün
hər hansı quruma ehtiyac duyulmurdu. Azərbaycanın iqtisadi əlaqələri şərti olaraq SSRİ-
nin tərkibində baş verirdi. 1991-ci ildə Azərbaycan iqtisadiyyatının sahələri üzrə məhsul
göndərilməsi (daxili qiymətlərlə) cəmi -12,2 mln. rub olmuşdursa, ondan xaricə ixracat
cəmisi 744 min manat idi. Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri SSRİ-nin tərkibində
mübadilə əlaqələrindən 16,7 dəfə az idi. Mövcud bu əlaqə də Moskva inhisarı altında
həyata keçirilirdi. Texnologiyanın, işçi qüvvəsinin hərəkəti isə daha çox qapalı və
birtərəfli xarakter daşıyırdı.
201
 Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatına keçid prosesi xüsusi mülkiyyətə əsaslanan on
minlərlə müəssisə, cəmiyyət, birlik, təşkilatlara vasitəsiz xarici ticarət əlaqəsi yaratmağa
və valyuta-təsərrüfat əməliyyatları aparmağa imkan verdi. Artıq istənilən müəssisə xarici
iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmaq hüququna malikdir. Böyük təbii sərvətlərə və iqtisadi
ehtiyatlara malik olan Azərbaycanın gələcək iqtisadi inkişafı, həlledici dərəcədə onun
ümumdünya təsərrüfatı sisteminə fəal və səmərəli inteqrasiyası prosesindən asılıdır.
Beynəlxalq təcrübə təsdiq edir ki, iqtisadiyyatın inkişafı və beynəlmiləlləşdirilməsində
xarici investisiya qoyuluşunun böyük üstünlükləri vardır. İnvestisiya qoyuluşu
respublikanın milli iqtisadiyyatı ilə dünya iqtisadiyyatı arasında daha səmərəli
inteqrasiyanı təmin edir. Ölkənin iqtisadi inkişafında xarici iqtisadi investisiyanın digər
rolu, onun sahibkarlıq fəaliyyətinə müsbət təsiri ilə bağlidır.
1998-ci ildə minlərlə müəssisə və firma xarici iqtisadi əlaqələrin iştirakçısı olmuş,
84 ölkə ilə xarici iqtisadi əlaqə qurmuşdur.
Azərbaycanın xarici iqtisadi münasibətlərinin və əlaqələrinin məzmunu və əsas
istiqamətiərini ifadə edən bu cəhətlərinin hər biri ölkənin gələcək inkişafında fəaliyyət
proqramının tərkib hissəsi olmalıdır. Azərbaycanın xarici iqtisadi inteqrasiya
əlaqələrinin; formalaşmasında daha faydalı və səmərəli iqtisadi münasibətlərin
yaradılmasına üstünlük verilməlidir.
Xarici ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlıq Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının çoxşahəli
inkişafının təmin etmək ???n b?y?k ?st?nl?klər verə bilər. Məhz buna görə
Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının formalaşması şəraitində xarici ölkələrlə qarşılıqlı
iqtisadi əlaqələr və bu əlaqələrin inkişafı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan bir ?
ox həyati əhəmiyyətə malik siyasi və iqtisadi məsələlər baxımından dünyanın yaxın və
uzaq, böyük və ki?ik d?vlətlərinin, beynəlxalq və regional təşkilatların diqqətini özünə
cəlb edən bir qütbdür. Mühüm strateji əhəmiyyətli ərazidə yerləşən ölkəmizdə dünyanın
nəhəng dövlətlərinin mənafeyi toqquşur, onlar arasında nüfuz dairəsi uğrunda dərin

202
rəqabət mübarizəsi gedir. SSRİ-nin süqutu böyük bir ərazidə geopoletik vəziyyəti
kökündən dəyişdirərək, Azərbaycanın beynəlxalq əlaqələrinin səmərəliliyinin artırılması
və intensivləşdirilməsi, beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən respublikanın
mənafeyinə uyğun olaraq istifadə edilməsi üçün geniş perspektivlər açdı.
Bu gün Azərbaycan dünya birliyində bazar iqtisadiyyatlı, investisiya reytinqli,
investisiya üçün cəlbedici ölkələrdən biri kimi tanınır. Strateji planın qəbul edilmiş
modelinə uyğun olaraq Azərbaycan mal, xidmət, kapital və işçi qüvvəsinin ixracına
istiqamətlənən, rəqabətə və dünyanın bütün ölkələri ilə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığa
əsaslanan açıq iqtisadiyyatlı ölkə kimi formalaşır. Bu ölkə iqtisadiyyatını dünya
təsərrüfatından asılı vəziyyətə salır və onu xammal resursları bazarının konyunkturasının
dəyişməsinə həssas edir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, xammal resursları ilə zəngin olan
bir sıra inkişaf etməkdə olan ölkələr sabit və davamlı iqtisadi inkişafa nail olmamış və
dünya xammal bazarının konyunkturasının dəyişməsindən daha çox asılı olmuşdur. İq-
tisadiyyatın xammal sektorlarında olan böyük həcmli gəlirlər nə dövləti, nə də xüsusi
sektoru iqtisadiyyatın yeni sahələrinin inkişafına stimullaşdırmır. Resursları az və cüzi
olan ölkə həmişə iqtisadiyyatın yeni sektorlarının inkişafına cəhd göstərir. Uzunmüddətli
perspektivdə xammal ehtiyatları tükənəcəkdir və sabit inkişafın planında əhəmiyyətli
problemlər yaranacaqdır. Bu tədbir həm?inin Azərbaycanın maliyyə sisteminə valyuta
təzyiqlərini kənarlaşdırmağa, ixracı stimullaşdıran və hazır məhsulun idxalına mane olan
manatın mübadilə məzənnəsinin təmin edilməsinə imkan verir. Struktur-institusional
islahatlar, maliyyə sektorunun etibarlılığının yüksəldilməsi və ölkənin ixracat
potensialının artım tempinin sürətlənməsi sahəsində irəliləyişləri etiraf etsək də, bunu
sənayenin emal sahələrinin, həm?inin istehsal xarakterli xidmətlər göstərən sahələrin
inkişafı üçün demək mümkün deyildir.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanın müasir iqtisadiyyatında əsasən aşağıdakı problemlər

vardır:
203
 - iqtisadiyyatın xammal yönümlüyü;
- sahələr və regionlar arası iqtisadi inteqrasiyanın zəifliyi;
- emal sənayesinin məhsuldarlığının aşağı olması;
- daxili bazarda mal və xidmətlərə istehlak tələbinin az olması (kiçik iqtisadiyyat);
- iqtisadiyyat sahələrində (neft-qaz sektoruna daxil olmayan) əsas kapitalın (və-
saitlərin) yüksək aşınması;
- ETTKİ (Elmi - Tədqiqat və Təcrübə - Konstruktor işlərinə) yönəldilən xərclərin
aşağı olması;
- yerli maliyyə institutlarının iqtisadiyyatın emal sənayesinə investisiya yönəlt-
mələrinə maraqlarının olmaması;
- emal sənayesinə xarici investorların iqtisadi marağının az olması və s.

2. Azərbaycanda xarici ticarətin və valyuta tənzimlənməsi

Azərbaycan Respublikasının xarici iqtisadi siyasəti dedikdə, beynəlxalq iqtisadi
əlaqələrdə qarşıya qoyduğu məqsədlərin həyata ke?irilməsinə yönəldilmiş fəaliyyəti
nəzərdə tutulur. Xarici iqtisadi siyasət iqtisadi anlayış olub ümumi iqtisadi siyasətin
tərkib hissəsidir və ölkənin sosial-iqtisadi proqramı ilə bilavasitə əlaqədardır.
Azərbaycan hökumətinin xarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində qəbul etdiyi qərarlar
iqtisadiyyatın bütün istiqamətlərinə təsirini göstərir. Azad bazar münasibətlərinə keçid
şəraitində dövlətin daxili və xarici iqtisadi siyasətini bir-birindən təcrid etmək mümkün
deyildir.
Xarici ticarətə müdaxilə etmək ???n istifadə edilən ən mühüm vasitələrdən biri
gömrük tarifləridir. 10 iyun 1997-ci ildə Azərbaycan Respublikasında «Gömrük
Məcəlləsi» qəbul edildikdən sonra 20 iyun 1995-ci ildə qəbul edilmiş «Gömrük tarifi»
haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyə minmişdir.
Gömrük tarifinin məqsədləri aşağıdakılardır:

204
 - İdxalın əmtəə strukturunu səmərələşdirmək;
- Azərbaycan Respublikası ərazisində malların gətirilməsi və çıxarılmasının valyuta
gəlirləri və xərclərinin əlverişli nisbətini təmin etmək;
- Valyuta sərvətlərinin Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisinə gətirilməsi və
bu ərazidən çıxarılması üzərində səmərəli nəzarət etmək;
- İqtisadiyyatı xarici rəqabətin mənfi təsirindən qorumaq və onun dünya təsərrüfatı
ilə səmərəli inteqrasiyasına şərait yaratmaq.
İdxal və ixrac gömrük rüsumlarının dərəcələri və eyni zamanda əlverişli ticarət
rejimi tətbiq olunan ölkələrin siyahısı Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilir.
Əlverişli ticarət rejimi tətbiq olunmayan ölkələrin mallarına və ölkə mənşəyi
müəyyənləşdirilməyən mallara idxal gömrük rüsumlarının dərəcələri iki dəfə artırılır.
Azərbaycan Respublikasında aşağıdakı gömrük rüsumları tətbiq edilir:
1. Advalor - malların gomrük dəyərinə görə faizlə hesablanan gömrük rüsumu;
2. Spesifik - mal vahidinə görə müəyyən olunmuş dəyərlə hesablanan gömrük rüsumu;
3. Kombinə edilmiş - hər 2 növü birləşdirməklə hesablanan gömrük rüsumu.
Azərbaycan Respublikasının iqtisadi mənafeyini qorumaq ???n idxal edilən mallara
müvəqqəti olaraq aşağıdakı xüsusi növ rüsumlar tətbiq oluna bilər:
xüsusi rüsumlar, antidempinq rüsumları, kompensasiya rüsumları.
Qanunda gömrük rüsumlarından, gömrük dərəcələrinin aşağı salınması halları
konkret olaraq müəyyənləşdirilmişdir.
Azərbaycan Respublikasından ixrac olunan mallar, onların növündən asılı
olmayaraq gömrük ixrac rüsumuna cəlb olunmur. Ölkəyə gətirilən mallara gömrük idxal
rüsumu sadələşdirilmişdir. Gömrük idxal rüsumuna cəlb olunan malların növlərindən
asılı olmayaraq malların gömrük dəyəri 15 faiz həcmində qəbul edilmişdir.
Qeyri-tarif tənzimlənməsi xarici ticarətin liberallaşdırılmasına və qeyri-iqtisadi
amillərin məhdudlaşdırılmasına yönəldilmişdir. Azərbaycan Respublikasında bu sahədə

205
aşağıdakı rəsmi sənədlər qəbul edilmişdir: “Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin
səmərəliliyinin artırılması tədbirləri haqqında» (10.01.1994); “Azərbaycan
Respublikasında xarici ticarətin sərbəstləşdirilməsi haqqında» (5.04.1994); “Azərbaycan
Respublikasında xarici ticarətin tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsi haqqında»
(17.12.1996).
Azərbaycan Respublikasının ödəniş balansı Beynəlxalq Valyuta Fondunun
müəyyən etdiyi qaydaya əsasən aşağıdakı göstəriciləri əks etdirən sənəddir:
 Azərbaycanla xarici ölkələr arasında baş verən əmtəə, xidmət və gəlirlər
üzrə bütün əməliyyatlar;
 Ölkənin xarici dünya ölkələri qarşısında olan öhdəlikləri, maliyyə
tələblərində özünü göstərən mülkiyyət və digər bütün dəyişikliklər;
 Qarşılıqlı ödənişləri bir-birinə bağlamayan əməliyyatları və dəyişiklikləri
balanslaşdırmaq üçün lazım olan bütün birtərəfli k???rmə və kommersiya xarakterli
qeydlər.
İndi Azərbaycan ölkəyə güclü kapital axınından «əzab» ?əkir. 1996-cı ildə ölkə
iqtisadiyyatına qoyulmuş birbaşa xarici investisiyalar 1995-ci ilə nisbətən 4,5 dəfə ?ox
idi. Ən iri investisiya mənbələri neft sənayesinə qoyulub ki, o da ümumi investisiya
məbləğinin 75,5%-ni təşkil edir.
Azərbaycan Respublikasının xarici iqtisadi siyasəti nəhayət, xarici yardım
siyasətindən istifadə ilə tamamlanır. Ölkənin xarici yardım siyasəti beynəlxalq
təşklatlardan və dövlətlərdən yardımların alınması və istifadəsi tədbirlərini əhatə edir.
Bu siyasət beynəlxalq aləmdə son dövrlərdə strukturlaşdırılmış yeni bir xarici siyasətdir.
Azərbaycana edilən beynəlxalq yardım arasında Avropa Birliyi Komissiyasının
(ABK) yardımlarıdır. ABK 1993-cü ildə əhalini ərzaq və dərmanla təmin etmək
məqsədilə 68 mln, EKYU kreditin açılması ilə fəaliyyətə başlamışdır. Avropa Birliyinin
«TASİS» proqramı üzrə Azərbaycana edilən texniki yardım dövlət müəssisələrinin

206
yenidən qurulması, özəl bölmə, kənd təsərrüfatı, infrastruktur, energetika, maarif və
digər sahələrin inkişafı məqsədlərinə görə verilir. TASİS-in MDB dövlətlərarası
proqramlarının 24 layihəsində Azərbaycan kifayət qədər iştirak edir.

3. Azərbaycanda xarici və birbaşa investisiyalar

Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının bir istiqaməti də ölkəyə
xarici kapital ixracıxdır. Xarici kapital qoyuluşu 15 yanvar 1992-ci ildə “Xarici
investisiyaların qorunması” haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə
tənzimlənir. ölkədə investisiya qoyuluşlarının hüquqi və iqtisadi prinsipləri müəyyən
edilmişdir. Qanunçuluq Azərbaycan iqtisadiyyatında xarici maddi və maliyyə
ehtiyatlarının, qabaqcıl texnika və texnologiyaların, idarəetmə təcr?bəsinin cəlb
olunmasına, onlardan səmərəli istifadə olunmasına yönəlmişdir və xarici investorların
hüquqlarının m?dafiəsinə təminat verir.
“Əsrin müqaviləsi” olan məlum neft kontraktlarından sonra milli iqtisadiyyatın
inkişafının neft amili üzərində qurulması təzah?rləri müşahidə olunmalıdır. Belə ki,
ölkəyə daxil olmuş xarici kapitalın mühüm hissəsi neft m?qavilələri ilə bağlıdır.
Azərbaycan xarici investisiyaların cəlb edilməsi sahəsində bəzi tədbirlərin həyata
ke?irilməsi zərurətini ?zə çıxarmışdır. İlk növbədə, d?vlətin apardığı iqtisadi siyasətdən
asılı olaraq, maraq və məqsədlərini tam ifadə edən d?vlətin marağı ilə tarazlaşdırılmış
ümumi investisiya proqramı hazırlanmalı və bu proqramı həyata ke?irən səlahiyyətli d?
vlət orqanı yaradılmalıdır. Bu proqramın həyata ke?irilmə metodları aydınlaşdırılmalı və
iqtisadiyyatın bütün sahələrinə kapital qoyuluşu istiqamətində fəaliyyət g?stərilməlidir.
Xarici d?vlətlərin investisiya təcr?bəsi təhlil olunaraq ondan istifadə olunmalıdır. Ölkədə
özəlləşdirmə prosesi sürətləndirilməli, sabit investisiya mühiti yaradılmalıdır.
İqtisadi cəhətdən və firmaların mövqeyindən bu aşağıdakılarla izah olunur:

207
 -özünü bilavasitə stabil bazarla təmin etmək və yaxuda da üçüncü ölkənin bazarına
çıxmaq üçün bundan trampilin kimi istifadə etmək; -bu və ya digər istehsal bölmələri
müxtəlif ölkələrdə yerləşən beynəlxalq korporasiyaların özlərinə”daxili bazar”
yaratması,bunulada istehsalın və kapitalın beynəlmiləlləşməsinin artması;
-özlərinin mənafelərini regional və daha geniş beynəlxalq miqyasda dövlətlərarası
münasibətlərə daxil etmək;
-beynəlxalq investisiyaları daxili işlərinə qarışmamaq prinsipinə əməl etməklə
dövlətlərarası əməkdaşlığın mühüm amili kimi tanınması. Birbaşa xarici
investitsiyaya geniş və dar mənada tərif vermək olar.Dar mənada birbaşa xarici
investisiya dedikdə, müəsissənin üzərində nəzarət etmək hüququ əldə etmək və digər
möhkəm iqtisadi əlaqə qurmaq məqsədi ilə ehtiyatların və kapitalın sərhədləri aşan
hərəkətini əhatə edir.Belə yanaşmaya görə investor kimi hər hansı ölkədə rezident
olmayanlar və və xarici ölkədən də rezidentlər çıxış edə bilərlər.Hər iki kateqoriya üçün
birbaşa xarici investisiyanın yaranmasının belə yolları göstərilir:100%xarici investora
məxsus olan müəssisələrin,qız kompaniyalarının və ya şöbələrinin, yaradılması və ya
genişləndirilməsi; mövcud müəssisələrin tam mülkiyyətə satın alınması;mövcud olan və
ya təzə yaradılan müəssisələrdə iştirak etmək; 5 il və ya daha üzun müddətə borc
götürmək.
Geniş mənada tərif Dünya bankı tərəfindən təklif olunmuş və ilk dəfə,Çoxtərəfli
investisiya təminatı agentliyi(MİQA-ÇİTA) yaradılarkən əldə olunmuş Razılaşmada
istifadə olunmuşdur,eyni zamanda ikitərəfli təminat razılaşmalarına da
xarakterikdir.Belə yanaşma da isə birbaşa xarici invectisiyalara nəinki yuxarıda
sadaladığımız kapitalın və ya ehtiyatların hərəkəti daxildir,eyni zamanda aktivlərin
digər formalarıda ,- əmlak və ya əmlak hüququnun müxtəlif növləri,səhmdar tipli
olmayan investisiyalar,(idarəetmə razılaşmaları,lisenziya sövdələri,françayzinq, və
s.)daxildir.

208
 Birbaşa xarici investisiyaların form və metodlarına dair belə çoxmənalı yanaşma
ölkələrarası münasibətlərdə ciddi problemlər yaradır ki,bu da son dövrlərdə iqtisadi
diplomatiyanın həll etməyə çalışdığı mühüm problemlərdəndir. Xarici investisiyaların
belə sürətli artımı əsasən kapitalın hər hansı ölkədə həddən artıqlığı ilə deyil,xaricdə
daha yüksək mənfəət əldə etmək imkanın yüksək olması ilə izah olunur.

4. Azərbaycan və beynəlxalq təşkilatlar

Ümumiyyətlə, Azərbaycan Respublikasında və beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla
əməkdaşlıq edən bütün ölkələrdə denokratiyanın bərqərar olmasında iqtisadi vəziyyətin
yaxşılaşdırılmasında bazar iqtisadiyyatına keçidin tamamlanmasında, qanunvericiliyin
Avropa standartları ilə sərmayə qoyuluşlarının təmin olunmasının böyük təsiri olmuşdur.
Təbii ki, bu təsir özünü iqtisadi inkişafda da büruzə verəməkdədir. Növbəti illərin
real praktikası bunu ardıcıl olaraq davam etdirməklə bir daha sübut edəcəkdir.
Müstəqilliyimizi bərpa etdikdən sonra (1991-ci ilin oktyabr ayının 18-ində) ilk
əməkdaşlıq münasibətləri əldə etdiyimiz beynəlxalq iqtisadi təşkilatları aşağıdakı kimi
təsnifləşdirmək olar:
1. İslam Konfransı Təşkilatı (İKT) – 8 dekabr 1991-ci il;
2. İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (EKO) – fevral 1992-ci il;
3. Beynəlxalq Valyuta Fondunun və Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf
Bankı – 1992 - ci il;
4. Qara dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QİƏT) – 1993-cü il;
5. Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (keçmiş QATT) müşahidə?i statusunda –
1993-c? il;
6. Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) – 1993-cü il;
7. Avropa Şurası – 25 yanvar 2001-ci il.

209
 Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyatının beynəlmiləlləşməsinin və
inteqrasiyasının müasir mahiyyəti Beynəlxalq Əmək Bölgüsünə (BƏB-ə) əsasən
müəyyən olunur. Beləki, BƏB sayəsində dünya ölkələrinin dünya bazarında istehsal
həcminin ümumi göstəricisi müəyyən olunur. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya dövlətlər
arasında istehsal amillərinin və malların sərbəst hərəkətini nəzərdə tutur. İqtisadi
inteqrasiyaya uğrayan Azərbaycan Respublikası siyasi cəhətdən müstəqil olmaqla
iqtisadi cəhətdən qarşılıqlı asılı vəziyyətdə olur. Azərbaycan Respublikasının regional
iqtisadi birləşmələrini nəzərdən ke?irdikdə məlum olur ki, coğrafi mövqe mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadi əməkdaşlığın mühüm istiqamətlərindən biri də ölkələrin
iqtisadi inkişaf səviyyəsi ilə bağlıdır. Yaxın iqtisadi əməkdaşlıq daha çox eyni iqtisadi
inkişaf səviyyəsində olan dünya ölkələri arasında özünü göstərir. Onlardan aşağıdakılar
daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir:
 iqtisadi inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
 ideoloji inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
 tarixi inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
 mədəni inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
 dini inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
 sosial inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
 siyasi inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
 hərbi inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
 coğrafi inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
 elmi inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
 texniki və texnoloji inkişaf səviyyəsində yaxınlıq.
Azərbaycan dünyanın müsəlman respublikalarından biri olduğu üçün bir neçə
beynəlxalq islam təşkilatlarına da üzv olmuşdur. Bunlardan ən nüfuzlusu və daha çox
iştirakçı üzv ölkələrin sayına görə bütün islam dünyası ölkələrini (28 ölkə) özündə

210
birləşdirən İslam Konfransı Təşkilatıdır (İKT). İslam Konfransı Təşkilatı müstəqillik
əldə etdikdən sonra inteqrasiya oldunduğumuz ilk regional səviyyəli təşkilatdır. Bu
təşkilat Asiya və Afrika regionunun 50 müsəlman ölkəsini özündə birləşdirən
dövlətlərarası təşkilatdır. İslam Konfransı Təşkilatının əsası 1969-cu ildə müsəlman
ölkələrinin dövlət və hökumət başçılarının iştirakı ilə Rabat şəhərində (Mərakeşin
paytaxtı) qoyulmuşdur. Təşkilat 1972-ci ildən rəsmi şəkildə təsis edilib, onun
nizamnaməsi üzv ölkələr tərəfindən qəbul olunubdur.
İslam İnkişaf Bankı və İslam Həmrəylik Fondu ilə Azərbaycan Respublikasının
millli iqtisadiyyatının üç müxtəlif sahəsinə invesyisiya vəsaitləri və kapital qoyuluşları
yatırmışlar. Beləki, həmin xarici kapital və investisiya vəsaitləri kənd təsərrüfatının
inkişafı üçün əsasən meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsinə yönəldilmişdir. Mil-Muğan
kollektorunun və Samur-Abşeron kanalının yenidən qurulmasına 1997-ci ildə müvafiq
ardıcıllıqla 5,0 milyon dollar və 867,2 milyon dollar kredit ayrılmışdır.
Azərbaycan dövlətinin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasında İqtisadi Əməkdaşlıq
Təşkilatının (EKO) da xüsusi rolu vardır. Təşkilata aşağıdakı ölkələr daxildir:
1. Azərbaycan Respublikası;
2. İran İslam Respublikası;
3. T?rkiyə Cumhuriyyəti;
4. Əfqanıstan;
5. Pakistan;
6. Qırğızıstan;
7. ?zbəkistan;
8. T?rkmənistan;
9. Qazaxıstan;
10. Tacikistan.

211
 Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Şimali Kipr Türk Respublikası təşkilatın texniki
komitələrinin təşkil etdiyi tədbirlərində səs vermək hüququu olmadan iştirak edə bilər.
Təşkilatın baş katibliyi İran İslam Respublikasının paytaxtı Tehran şəhərində yerləşir.
İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına rəhbərlik etmək ???n hər 4 ildən bir təşkilata üzv olan
dövlətlərin n?mayəndələri arasından «Baş katib» seçilir.
İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının tərkibidə proqram, tədbir və layihələrinin
icrasına fəaliyyət həyata ke?irən 8 komitə nəzarət edir. Bu komitələrdə iştirakçı ölkələrin
inkişaf perspektivlərində m?h?m rol oynaya bilən layihə və proqram standartları işlənib
hazırlanır, onlara uzunmüddətli inkişaf perspektivlərini, region d?vlətləri ???n
əhəmiyyətə malik olan prioritet sahələrini m?əyyənləşdirir.
1991-ci ildə SSRİ-nin dağılmasından sonra o vaxt ki, Rusiya SSR-sinin təşəbb?s?
və təşkilatçılığı ilə Minskdə M?stəqil D?vlətlər Birliyi yaradılmışdır. Bu qrupa
münasibət Azərbaycan Respublikasında birmənalı deyildir. Çünki o dövrdə SSRİ-nin
tərkibində olan bəzi respublikalar M?stəqil D?vlətlər Birliyinə daxil olmağa qəti
etirazlarını bildirmiş (Pribaltika respublikaları olan Latviya, Litva və Estoniya), digərləri
isə tərədd?dl? m?vqelərində qalmışlar.
MDB yaradıcıları belə hesab edir ki, Moskvanın nüfuzunu artırmaq və milli d?
vlətlərin f?vq?ndə duran qurumlar yaratmaq, gələcəkdə SSRİ - ni bərpa etmək ???n
inteqrasiyadan istifadə etmək lazımdır. Digər qrupa g?rə, MDB - yə daxil olan d?vlətlər
arasında əlaqələri imkan daxilində federativ əsasda qurmaq lazımdır ki, gələcəkdə onun
təməlində SSRİ - ni bərpa etmək m?mk?n olsun. Sonuncu qrup isə m?asir d?nyada
gedən milli d?vlət?ilik və inteqrasiya proseslərini dərk edərək MDB-yə m?yafiq ?
lkələrin inteqrasiyası kimi baxır.
Azərbaycan Respublikası XXI əsrin astanasında beynəlmiləşmə və inteqrasiya
proseslərinidəki öz inkişafını davam etdirməklə yadda qaldı və yeni əsrdə də bu inkişaf
tempindəki naliyyətləri ilə davam etdirdi. Beləki, 2001-ci ilin yanvar ayının 27-sində

212
Avropa Şurasının Parlament Asambleyasına 43-üncü dövlət kimi ?zv qəbul olunmuşdu.
Baxmayaraq düşmənimiz Ermənistan da həmin ildə Avropa Şurasına üzv qəbul
olunmuşdur (44-üncü yerdə), onu da qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikası
Ermənistandan daha qabaq ?zv qəbul olunmuşdur. Bunu Azərbaycan iqtisadiyyatının
regional iqtisadi inteqrasiyada gercəkləşmiş uğuru kimi göstərmək olar.
Azərbaycan d?vlətinin d?nya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının mühüm
istiqamətlərindən biri də onun beynəlxalq iqtisadi təşkilatların işində iştirakıdır. ?lkənin
İslam Konfransı Təşkilatına, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığına, EKO-ya, Beynəlxalq
Bərpa və İnkişaf Bankına, MDB-yə, İslam İnkişaf Bankına və bir sıra başqa beynəlxalq
təşkilatlara üzv olması, onlarla müvafiq əlaqələrin yaradılması və əməkdaşlıq etməsi
dünya iqtisadiyyatında inteqrasiyanın uğuru kimi qiymətləndirilməlidir.
Növbəti mərhələnin əsas məqsədlərini makroiqtisadi sabitliyin qorunub
saxlanılması və iqtisadi inkişafın dayanıqlılığının təmin edilməsi təşkil edəcəkdir. Eyni
zamanda, iqtisadi artımın keyfiyyətinin prioritetliyinin təmin edilməsi nəzərdə tutulur.
Bu məqsədlə iqtisadiyyatın diversifikasiyasının (iqtisadiyyatın bütün sahələrinin paralel
inkişafı) genişləndirilməsi nəticəsində neft sektorundan asılılıq minimuma endiriləcək,
innovasiya sahibkarlığı əsasında formalaşan iqtisadiyyata keçid təmin ediləcək, kənd
təsərrüfatı sahəsində islahatların aparılması məqsədilə aqrar sektorun inkişafında
intensiv üsullara üstünlük veriləcək və bunula da Azərbaycan iqtisadiyyatının da
klasterlər üzrə inkişafına nail olunacaqdır.
Növbəti illərdə də sosial-iqtisadi siyasətin başlıca istiqamətini ölkə əhalisinin
həyat səviyyəsinin daha da yüksəldilməsi təşkil edəcəkdir. Bu istiqamətdə ilk növbədə
yeni iş yerlərinin açılması üçün addımlar atılacaqdır. Bu istiqamət maliyyə böhranından
təzəcə dir?əlmiş bütün ölkələrin sosial siyasətinin əsas prioritetini təşkil edir.

5. Azərbaycan və beynəlxalq maliyyə təchizatları.

213
 Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini qazandıqdan sonra onun xarici
iqtisadi siyasətinin mühüm istiqamətlərindən birini beynəlxalq maliyyə-kredit və iqtisadi
qurumlarla əlaqələr təşkil etmişdir. Ötən dövr ərzində bu sahədə kifayət qədər iş
görülmüşdür. Azərbaycan, demək olar ki, bütün nüfuzlu beynəlxalq qurumlara, o
cümlədən 1992-ci ildə Beynəlxalq Valyuta Fonduna, Dünya Bankına, Avropa
Yenidənqurma və İnkişaf Bankına, İslam İnkişaf Bankına, 1999-cu ildə Asiya İnkişaf
Bankına üzv qəbul olunmuşdur.
1920-ci ildə ADR müstəqilliyini itirdikdən sonra xarici iqtisadi əlaqələr SSRİ-nin
dövlət inhisarı altında cəmləşmişdi. Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələrinin Moskva
tərəfindən müəyyən olunduğu bir şəraitdə respublikada bu sahənin idarə olunması üçün
hər hansı quruma ehtiyac duyulmurdu. Azərbaycanın iqtisadi əlaqələri şərti olaraq SSRİ-
nin tərkibində baş verirdi. 1991-ci ildə Azərbaycan iqtisadiyyatının sahələri üzrə məhsul
göndərilməsi (daxili qiymətlərlə) cəmi -12,2 mln. rub olmuşdursa, ondan xaricə ixracat
cəmisi 744 min manat idi. Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri SSRİ-nin tərkibində
mübadilə əlaqələrindən 16,7 dəfə az idi. Mövcud bu əlaqə də Moskva inhisarı altında
həyata keçirilirdi. Texnologiyanın, işçi qüvvəsinin hərəkəti isə daha çox qapalı və
birtərəfli xarakter daşıyırdı.
Siyasi istiqlaliyyət əldə edildikdən sonra Azərbaycanın iqtisadi inkişafının əsas
məsələlərindən biri xarici iqtisadi əlaqələrin düzgün istiqamətdə qurulması zərurəti
olmuşdur. Azərbaycan hazırda dünyanın 84 ölkəsi ilə qarşılıqlı iqtisadi-ticarət
əlaqələrinə malikdir. Ölkənin iqtisadi potensialı, xammal və mineral ehtiyatlarla
zənginliyi, təbii şəraiti və əlverişli iqtisadi-coğrafi mövqeyi əməkdaşlıq imkanlarını
artırır.
Xarici ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlıq Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının çoxşahəli
inkişafının təmin etmək üçün böyük üstünlüklər verir. Məhz buna görə Azərbaycanın

214
milli iqtisadiyyatının formalaşması şəraitində xarici ölkələrlə qarşılıqlı iqtisadi əlaqələr
və bu əlaqələrin inkişafı böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Xarici ticarətə müdaxilə etmək üçün istifadə edilən ən mühüm vasitələrdən biri gömrük
tarifləridir. 10 iyun 1997-ci ildə Azərbaycan Respublikasında «Gömrük Məcəlləsi»
qəbul edildikdən sonra 20 iyun 1995-ci ildə qəbul edilmiş «Gömrük tarifi» haqqında
Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyə minmişdir. Bu qanun, əsasən, daxili
bazarın xarici bazarla səmərəli əlaqəsini təmin etməklə, xarici ticarətin dövlət
tənzimlənməsinin mühüm vasitəsi olan gömrük tarifinin formalaşdırılması və tətbiqi,
həmçinin Azərbaycan Respublikasının gömrük sərhədindən keçən mallardan rüsum
tutulması qaydalarını müəyyən etmişdir.
Azərbaycan Respublikasının xarici iqtisadi münasibətlərinin əsas xüsusiyyəti
beynəlxalq, regional və yerli xarakterli iqtisadi təşkilatlara daxil olmaq və bununla da
ictimai həyatın bütün sahələrində bu təşkilatlara inteqrasiya olunmaqdır. Müstəqillik
bərpa etdikdən sonra (1991-ci ilin oktyabr ayının 18-ində) Azərbaycanın ilk əməkdaşlıq
münasibətləri əldə etdiyi beynəlxalq iqtisadi təşkilatları aşağıdakılardır:
İslam Konfransı Təşkilatı (İKT) – 8 dekabr 1991-ci il;
İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (EKO) – fevral 1992-ci il;
Beynəlxalq Valyuta Fondunun və Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı – 1992 -
ci il;
Qara dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QİƏT) – 1993-cü il;
Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (keçmiş QATT) müşahidəçi statusunda 1993-cü il;
Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) – 1993-cü il;
Avropa Şurası – 25 yanvar 2001-ci il.
Azərbaycan dünyanın müsəlman respublikalarından biri olduğu üçün bir neçə
beynəlxalq islam təşkilatlarına da üzv olmuşdur. Bunlardan ən nüfuzlusu və daha çox
iştirakçı üzv ölkələrin sayına görə bütün islam dünyası ölkələrini (28 ölkə) özündə

215
birləşdirən İslam Konfransı Təşkilatıdır (İKT). İslam Konfransı Təşkilatı müstəqillik
əldə etdikdən sonra Azərbaycanın inteqrasiya oldunduğu ilk regional səviyyəli
təşkilatdır.
İslam İnkişaf Bankı və İslam Həmrəylik Fondu ilə Azərbaycan Respublikasının
millli iqtisadiyyatının üç müxtəlif sahəsinə invesyisiya vəsaitləri və kapital qoyuluşları
yatırmışlar. Beləki, həmin xarici kapital və investisiya vəsaitləri kənd təsərrüfatının
inkişafı üçün əsasən meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsinə yönəldilmişdir.
Azərbaycan demokratiya və iqtisadi inkişaf naminə təşkilat olan GUAM
təşkilatının üzvü və yaradıcılarından biridir. Təşkilatın digər üzvləri Gürcüstan,
Moldova və Ukraynadır. GUAM 1997-ci il, oktyabrın 10-da yaranmışdır.
Azərbaycan dövlətinin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasında İqtisadi Əməkdaşlıq
Təşkilatının (EKO) da xüsusi rolu vardır.
90-cı illərin əvvəllərində əsasən siyasi xarakter daşıyan və keçmiş SSRİ ölkələri
arasında dövlətlərarası münasibətlərin qurulması məqsədini daşıyan Müstəqil Dövlətlər
Birliyi hazırda daha çox üzv ölkələr arasında iqtisadi inteqrasiyanın konkret
çərçivələrinin müəyyənləşdirilməsinə yönəlmişdir. Azərbaycan Respublikası bir sıra
MDB ölkələri ilə azad ticarət rejimini yaratmış, sərbəst sərmayə üçün hüquqi baza tərtib
olunmuşdur.
Əgər XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan bir neçə yaxın ölkəyə balıq, kürü, neft və
ipək çıxarırdısa, hazırda Azərbaycan dünyanın çox ölkəsi ilə ticarət edir.
Azərbaycan xarici ölkələrə neft, neft məhsulları və avadanlıqlar, pambıq lifi, tütün,
spirtli içkilər (şərab), soyuducu və kondisionerlər, əlvan metallar və kimya məhsulları
göndərir, əvəzində isə ərzaq məhsulları (yağ, un, şəkər, taxıl, sitrus meyvələr),
avtomobil və sənaye avadanlıqları, metal və meşə materialları, yüngül sənaye malları
(parça, paltar, ayaqqabı), mineral gübrə və məişət əşyaları alır.

216
Azərbaycan gələcəkdə xammal əvəzinə daha çox hazır sənaye məhsulları ixrac etməyi
planlaşdırır.

217