EEE, ‘Aku gedheg, “Boten, Bu. Kula boten estu miebet ATEKAD. Benjing enjing kula badhy Ghateng Yogyakarta, dhaptar kuliyah ing Pendhidhikan Guru.” bu mesem sajak bungah banget. Iku lelakon setengah abad kepungkur, sing | dumadakan gawang-gawang katon ing engetanku sawise aku bali ketemu Dhik Widodo, | | Dakangen-angen upama aku biyen sida mangkat bareng Mas Slameta, mbok menawa | uga wis bablas bareng dheweke sabab lungguhe ing bis mesthi jejer. | ‘Aku isih diparengake urip tekan seprene, kanthi lambaran welas asihe ibuku. Ora | | krasa eluhku dleweran ing pipi. Aku banjur numpak montor menyang makam, ndonga ing | | Tyekaihe Ibu, Kapethikkanthi owahan saperiune saka: www.sastralawa.com | | ‘Wagan ing dhuwur diarani cerkak. Geneya kaaran cerkak? Surasane ora punjul saka | 10.000 tembung lan bisa diwaca kanthi wektu kang sedhela. Cerkak mujudake salah siji | karya sastra awujud gancaran (prosa). Cerkak yaiku sawijining karangan nyritakake bab-bab kang ana gegayutane karo lelakone manungsa. Crita ing cerkak dumadi adhedhasar saka urutan sawijining kedadean utawa prastawa. Prastawa ing cerkak dilakoni dening paraga lan paraga kasebut nglakoni rerangkening konfik saengga kedadean, paraga, lan konflik | Klebu unsur pokok cerkak. Cerkak kang becik critane urut, prasaja, lan nyritakake sai ing paraga saka tetepungan ‘nganti pungkasaning crita kanthi urut saengga gampang dimangerteni dening pamaca ‘Sajrone cerkak ana unsur-unsur pandhapuke kang kapantha dadi loro, yaiku unsur intrinsik lan unsur ekstrinsik. ee | 4. Unsur Intrinsik Cerkak 4 QR code ni TRAST] Unsur intrinsik mujudake unsur kang mangun sakajero | b's2 dlpindal BiG kan cerkak lan mangaribawani langsung dumadine sawijining } ssno¥So) | crita, [ kaweu, | a. Tema ‘Tema yaiku gagasan utawa ide sing dadi underaning prakara crita, Tuladhane, pendhidhikan, ekonomi, kamanungsan, kabudayan, kasusilan, | b. Plotialur Plot utawa alur yaiku lelakone paraga wiwit lekas nganti pungkasan. Alur iku mujudake rerangken kedadean ing sawijning crita, Alur kaperang dadi telu, 1) Alurmaju (progresif, yaiku rerangken crita kang diwiwit saka asale kedadean rnganti pungkasan kedadean kanthi runtut. 2) Alur mundur (flashback progresif), yaiku rerangken crita kang diwiwiti saka ungkasaning crita. Banjur dicawisake jalaran prastawa iku dumadi nganti tekan wiwitan crita. 3) Alur campuran, lumrah gunakake alur majuy tan mundur, Alur jnis iki diwiwiti Klimaks, banjur nyritakake wiwitan prastawa lan ditutugake rerampungan, Ing sajroning alur kasebut, ana limang perangan kang nyusun aluring wacan. 1) Exposition, yaiku nepungake kahanan, paraga, sarta gegayutan antarane paraga sii lan sijine kang dicritakake, 2) Complication, yaiku nijlentrehake kedadean kang manggonake sumbeting prakara. 3) Rising action, yaiku wimbuhing prakara kang dialami dening paragane. 4) Tuming point, yaiku nemtokake paraga bisa ngrampungiprakara apa orane. | Babagan iki uga diarani klimaks. 5) Ending, yaiku kabeh prakara kang diadhepi dening para paragane wis bisa dirampungake (rerampungan). c. Paraga Paraga yaiku pelaku kang mangun crita utawa wong kang dicritakake. Sajrone crita paraga kaperang dadi telu kaya mangkene. 1) Protagonis, yaiku paraga utama utawa paraga kang nyengkuyung dalane | rita G Dipindai dengan CamScannert 2) Antagonis, yaiku paraga mungsuh utawa paraga kang nentang dalane crit 3) Tritagonis, yalku paraga tambahan, Paraga tritagonis bisa dadi kancane paraga protagonis apadene antagonis. Nalika kaloro paraga kasebut ana prakara, paraga tritagonis minangka panengahe. d. Watak Walk yaiku gegambarane sifat bathine pawongan Ing jero crita. Tuladhane, sumeh, grapyak, galak. Watak paraga bisa dimangerteni kanthi teknik analitk lan dramatik. Teknik analitik saka andharan langsung dening pangripta. Dene teknik dramatik saka tindak-tanduk tokoh, dalan pikirane tokoh, lan katrangan saka paraga liya, e. Latar/setting | Latar utawa setting yaiku perangan wektu, papan utawa panggonan, swasana ‘sajroning crita. 4) Latar wektu Latar wektu yaiku latar kang nuduhake wektu kedadean ing rita. Tulacha: mau awan, wingi sore, nyebutake dina uga tanggal, srengenge warna abang kates ing sisih kulon (nandhakake wayah sore manjing surup). 2) Latar panggonan LLatar panggonan yaiku katrangan latar kang nuduhake papan panggonan dumadine sawijine prastawa sajroning crita. Tuladha: ing oma, latar, Japangan, datan. 3) Latar swasana Latar swasana yaiku kahanan utawa swasana tumrap sawijining prastawa sajroning crita, Tuladha: sepi, tintin, bungah. f. Pamawase pangripta (sudut pandang) Sudut pandang utawa pamawase pangripta yaiku posisine panulis utawa carane pangripta anggone ngetrapake awake nalika nyritakake isine crita, Sudut pandang bisa katitk saka tembung sesulih kanggo paraga utama ing cerkak. Pangripta bisa dadi tokoh ing crita, uga bisa dadi pengamat in jaba crita 1) Dadi wong kapisan (orang pertama) Pangripta utawa pangarang dadi tokoh lan lakon sajrone crita. Titikane pangripta migunakake tembung “Aku. 2) Dadi wong katelu (orang ketiga) Pangarang utawa pangripta dadi pengamat ana ing crita. Titikane pangarang migunakake jeneng wong kanggo medhar crita 9g. Amanat ‘Amanat mujudake pesen utawa piweling saka pangripta kang pen: diandharake marang pamaca lumantar crita. Amanat kasebut ngandhut nila-nilat luhur sing bisa dipatrapake ing urip saben dina lan ana sesambungane manungga karo Gusti Pangeran apadene manungsa karo pepadhaning manungsa, Amanat kang awujud pepeling lan pituturiku mau'kawedhar lumantar isi critane, pacelathon antarparaga, sarta watak-wantu saben paraga. fh. Lelewaning basa Lelewaning basa utawa ing basa Indonesia sinebut gaya bahase yaiku cara- carane pangripta migunakake basa amrin gampang ditampa lan kepenak dirungu. ing kasusastran Jawa ana gaya basa kang awujud basa rinengga, pepindhan, paribasan, bebasan, lan sapanunggalane. Lelewaning basa dadi sawijning cara pangripta miih tema lan nintingi prakara kang dicritakake, 2. Unsur Ekstrinsik ‘Unsur ekstrinsik yalku unsur kang mangun saka sanjabane cerkak. Unsur ekstrinsik Iku minangka unsur kang mangaribawani dianggite sawijining cerkak. Klebu unsur ekstrinsik kaya mangkene. Basa Jawa Kelas XIl-1 G Dipindai dengan CamScanner1 PNOgeeND © b. Agama Agama sing dirasuk pangripta bisa Mangaribawant isine pesan moral sajroning Cerkak utawa tindak-tanduk paraga nalika ngadhepi prakara. Mangkana ora adoh ‘saka nilai-nilal piwulang agama sing dirasuk dening pangripta, Ekonom! Babagan ekonomi ana gegayutane karo pagaweane panulis. Panulis cerkak 9 nyambut gawene dhalang utawa dhosen seni pedhalangan adate ngusung tema lan crita cerkak ora adoh saka paraga sajroning pewayangan. Semana uga Pangripta pinangka dwija ing sawijining pawiyatan, adate luwih mantep mbabarake rita kang magepokan jagating pamulangan. Sosial Panulis sing urip ing lingkungan sosial tani anggone mbabarake karya cerkak beda karo panulis ing lingkungan kraton. Semono uga ing lingkungan sosial kang lagi nemahi paprangan, asiling crita cerkak ora padha karo cerkak asil karyane Pangripta ing lingkungan sosial sing ayem tentrem. Pendhidhikan Pendhidhikane panulis bisa mangaribawani pamilihe tembung kang ngrakit cerkak. Tuladhane panulis sing ngangsu kawruh ing filsafat utawa kasusastran ‘alika nganggit cerkak kerep migunakake tembung-tembung sastra sing ngandhut makna implisit, Panulis sing isin ngangsu kawruh ing SMA utawa SMK pamilihe tetembungan sing ngrakit cerkak mesthine beda amarga kerep migunakake tetembungan sing lumrah keprungu saben dina. Buda Unsur budaya duweni pangaribawa, \gedhe tumrap panulisan cerkak. Panulis ‘sing Urip ing nagara manca luwih kenthel budaya kulonane nalika nulis cerkak. Pinangka wong Jawa luwih mantep mbabar crita kang ana gegayutane karo kabudayan Jawa ‘amarga kita nquwasani lan mangerteni banget babagan kabudayan Jawa. Ing jaman Saiki ora selak menawa panulis uga mangerteni maneka kabudayan, Nanging sing paling nandhes ing all tamtu kabudayan sing saben dinane dipranggull, iku kang mangaribawani panulisan cerkak anggitane. ewongan kang nama ig pandum ta {or'Bota sek lan molk soreking| Tyan. et arma ing pandum iu ing tone asa sek kang tamanem Ing eo Sitmonawa pancen smono rj! sng Iparngato doing Gust Mahala B. Titikan Cerkak Cerkak duweni saperangan titikan kang bisa kanggo mbedakake kar sastra fiksi liane, kaya mangkene. 0 jinis asil karya Critane cekak udakara 500 tembung utawa ora luwih saka 10,000 tembung, dene ukarane ringkes lan awujud gancaran (prosa). Prakara kang dicritakake mung si Cacahe paraga mung sithik, Paraga kang dicritakake ora nganti owah nasibe. Manawa ditulis antarane mung 3-10 kaca (halaman). ‘Anggone maca mung butuhake wektu sedhela. Asipat naratif (manut urutan wektu). Isine nengsemake utawa nrenyuhake, nyritakake sawijning prastawa ing panguripane paraga utama Basane landhep lan narik kawigaten, Basa sajroning cerkak padatane cekak aos, ranging bisa gambarake kedadean kanthi wutuh, Dene basane narik kawigaten tegese ukara sajroning cerkak bisa gawe pamaca seneng marang critane, kepara mel sedhin, seneng, medeni, nrenyuhake cundhuk karo surasane cerkak, / ‘Basa JawaKelas X= MOTOR eee G Dipindai dengan CamScannerBebarengan kancai 4 "1 imu sameja, wacanen maneh cerkak “Kangen Cengkaruk’ , lan sud Banjur, rembugen kanggo nemtokake babagan tema, paraga, watak, lata, - Pandang! Tulisen asil wawan rembugmu ing jerone tabel kanthi sistematis! — C. Unsur Basa ing Cerkak Crita sajroning cerkak bisa nyritakake panguripan saben dina kang Keven ~ basa padinan sing lumrah digunakake, Sanadyan nyritakake saweneh prastawa kang lumrat dipranggull saben dina, cerkak tetep bisa ndudut at fan dadi sarana lelipuran tumrap pamaca ‘Tetembungan lan basa sajtoning cerkak diwuwuhi kanthi nggunakake basa kang mirunggan utawa rinengga, B ‘asa kang mirunggan kasebut kajaba kanggo nguripake lakune crita, uga kanggo ndudut atine pamaca. Basa rinen: kaandharake bab: \9ga jinise maneka wana. Ing kalodhangan iki bakal ‘agan tembung entar, tembung saroja, lan purwakanthi. 1. Tembung Entar Tembung entar yaiku tembung kang tegese ora kaya makna salugune utawa fatenane. Tembung kang ora kena ditegesi sawantahe bae sinebut ing basa Indonesia {embung sithan (kiasan), Ing basa Walandane, fuurike betekon/s, Tuladha: 2 Alus tembunge, tegese omongane kepenak dirungokake, b. Bening atine, tegese sumeh. Cc. Entek atine, tegese kuwatir banget, keweden, = d. Gedhe atine, tegese ora gampang sumelang, su Tembung Saroja nuova shar Deseny jTembung saroja yaiku tembung kang rinakit | daat stunner oon kaya mangkene, Saka rong tembung kang meh padha tegese |. Absrak gor lan dianggo bebaren, iN umum crita sing gan kanggo mbangetake step dlwedhar kanggo njangkepi crt fra ‘Abstrakasipat opstonal Ono! Tuladha: a. Adiluhung b. Bagas waras ©. Dana driyah 4. Ewuhaya ane Koni kang @. Galan garded Regeev8 rove! an tumuia Rima fi Vouk prataa Sajoning ame28 Purokasanprekara 9. Lila legawa 8. Koda, nila utawa P urwakanthi 1 UUEtn swara Alm 1 kal Purwakanthi yaiku runtute basa utawa sw: kapisan nggandheng wanda utawa tem! SS an Hera on rt tang ara ing ukara, wanda ut, awa tembu una Saburine, Purvakanthikaperare dedhtele yaiku purwakanthi swara, purwakanthi sastra, lan purwakersne lumaksita, , a. Purwakanthi Guru Swara — 1 Purwakanthi guru swara.yaiku kaya mangkene. , 1) Ana awan ana Pangan. 2) Gemi setiti ngati-ati. b. Purwakanthi Guru Sastra | @0ti (keeaps Purwakanthi guru sastre Tuladhane kaya mangkene. 1) - Bobot bibit bebet. 2) _Janji jujur jajahe mesthi makmur, kalimat abhjran Sama (sary arn) tetembungan sing nunggal swara, Tuladhane Lerbeda Voeat Akburan) @ yalku tetembungan sing nunggal sastra (aksara). G Dipindai dengan CamScanner= © Purwakanthl Guru Basa 4 Qrti tama dim Cali kalimat Purwakanthi guru basa yaiku tetembungan sing nunggal basa utawa tembung. Tuladhane kaya mangkene. 1) Bayem arda, ardane ngrasuk busana. 2) Lungguh dhingklik, dhingklike wong cilik-cilik D. Pi in Moral Sajrone Cerkak Sajroning cerkak ngandhut perangan pesen moral diarani ila. Nai luhur sajroning corkak kaya mangkene. 1. Nilal moral, ana gegayutane karo tumindak becik lan ala minangka dhasar panguripan ‘manungsa lan masarakat. ‘Nilai sosial, ana gegayutane karo tindak-tanduk ing pasrawungan antarmanungsa, Nilai budaya, ana gegayutane karo pamikir, pakulinan, lan asil karya cipta, Nila religius, ana gegayutane karo tuntunan agama lan kapitayan. Nilai pendhidhikan, ana gegayutane karo owah-owahan tindak-tanduk ala dadi becik. ‘Nilai kamanungsan, ana gegayutano karo sipat-sipating manungsa. ‘Nilai politis, ana gegayutane karo pamarentah. Nilai etika, ana gegayutane karo subasita ing bebrayan. Nilai estetis, ana gegayutane karo bab-bab sing narik kawigaten kaendahan seni utawa nyenengake. Ngrakit Cerkak Tumrape para siswa bisa miwit gladhen nulis corkak sing surasane nyritakake kedadean ‘utawa prastawa saben dina sing dialami, Ora kudu ngandhut prakara kang ruwet lan ngambra- ‘ambra, nanging bisa jupuk pengalaman pribadi kang ndudut ati utawa pengalaman kanca. ‘Anggone medharake crita bisa kanthi nggunakake wuwuhan rerenggan basa supaya critane luwih urip lan nges, saengga bisa narik kawigatene pamaca. Nalika arep ngrantam utawa ngrakit cerkak, babagan kang ditomtokake luwih dhisik yaiku tema minangka punjering crita, Kanthi nemtokake tema, surasane cerkak ora dadi ngayawara lan gampang dimangerteni. Tema cerkak prayogane ndudut atine pamaca. Upamane kahanan ‘ekonomi ora dadi pepalang anggone nggayuh pepenginan. Kanthi mangkono bisa kanggo sarana nuduhake lan dadi pamecutitg pamaca menawa manungsa ing kahanan apa bae bisa ‘nggayuh pepenginan kaya sing dikarepake. Kanthi katemenan lan katekunan tamtu kabeh ‘gegayuhan bisa kasembadan. Tuladha tema kasebut bisa dirembakakake dadi wacan kang Jangkep lan prasaja. Nanging ora mung winates ing tema kaya mangkono, isih akeh tuladha tema liyane sing bisa dadi underaning crita. Saliyane kanggo sarana gladhen kalantipan pikir, ga bisa kanggo nglatih kaprigelan nulis kanthi mandhiri. Sokur-sokur siswa bisa nyiptakake ‘cetkak sing becik, endah, lan narik kawigaten saengga bisa kapacak ing ariwarti, kalawarti, vlawa internet Semaken wacan cerkak ing ngisor kanthi permatil Nglirtk Jarik. ening Annisa Dian Setyaningrum A “Srengenge wis angslup, candhikala sumusul dening endahing candra kang nyilak hnetra. Sapa wonge sing ora gumun?* candhake Rani kang sumendhe lan tangane ‘sodhakep ing ngisor wit randhu katon lagi semruweng. Rani kang awit sore amung ngglubet wit randhu mburi omah iku katon durung bisa ngluruh kang dadi momotaning pikir. ‘Latar mburi omah cukup amba iku katon akeh tanduran, Wektu ku wis manjing surup, Rani kang sejatine arep tumuju menyang bandulan mau mendhem niyate lan mangsuli kang dadi dhawuh Ibune. Rani langsung ngringkesi buku lan piranti tulise ing ndhuwur ‘moja. Banjur mlebu omah kanggo sumadya tumuju langgar. © erveeren G Dipindai dengan CamScanner‘Soal Digital scan di sini, A. Wenehana tandha ping (x) ing aksara a, b, c, d, utawa e tumrap wang- sulan kang trep! 1, Ora klebu unsur sing mangun cerkak 2. Unsur cerkak kang nelakake wektu, |. yaiku .... : papan panggonan, lan swasana dia- |. _ a, tema rani .... Ee irah-irahan a. alur c. alur oH setting d. amanat c. lelewaning basa e. latar d. pamawase pangripta e. paraga Basa Jawa Kelas XII - 1 G Dipindai dengan CamScanner———— ee a Gatekna punggelan cerkak ing ngisor! Direwangi meres kringet mban- ting balung, menawa tetep melu Juragan Bimo mesthi ora bisa ngasil- ake dhuwit sing mikolehi, Buktine limang taun melu juragan Bimo, uripe ora ngalami owah-owahan, pancet ngono-ngono bae. Blanjane ‘mung cukup kanggo nunut mangan lan nyandhang sarwa prasaja, Prateln kang trp karo wacan yal a, ngandhut tembung saroja mban- ting balung b. _ngandhut purwakanthi nyandhang sarwa prasaja ngandhut tembung entar meres kringet 4d. ngandhut tembung saroja nunut mangan i fe. ngandhut tembung entar uripe ora ngalami owah-owahan “Pangapunten, Bu, kula manggihi Mbah Mitra ngrembag babagan busa- na Jawa," candhake Rani blaka suta marang Ibu. Tembung kang kacithak miring Klebu tembung .... a. entar d.andhahan garba e.purwakanthi «X saroja Cerkak ngandhut piwulang sing bisa dadi tepa tuladha tumrap pamaca diaranl .... a. paraga b. tema ©. pamawase pengarang amanat e. lelewaning basa Ukara kang ngandhut purwakanthi guru sastra yaiku .... a. Wong bungah uga sok nemu susah. ‘ b. Piwelinge Ibu menawa wis mak- mur aja lali mring sedulur. ©. Gunemane Eka pancen gawe mangan ati sing kelara-lara. 4. Minangka manungsa kang butuh panguripan, kita kudu obah mesthi bakal mamah. Uripe Mbok Diran iku tansah ketulatula katall, Te 10, n. 12, ee Carane pangripta nggunakake basa amrih gampang ditampa, kepenak dirungokake, lan dadi sawijining cara Pangripta milih tema sarta nintingi prakara kang dicritakake diarani .... elewaning basa tema c. pamawase pengarang d. amanat e. latar Kang ora klebu unsur intrinsik cerkak, yaiku .... a. latar pamawase pangripta x pendhidhikan pangripta ‘d. plot e. paraga Bayu bocah sing enthengan fangan mula sing kekancan mesthi seneng. Tembung kang kacithak miring tegese sabar sugih pangapura sumringah akeh kawruh ‘seneng tetulung Babagan kudu ana sajroning crita kanggo mangun amrih dadi crita kang gampang dinalar diarani unsur .... a. ekstrinsik aese 6 a. ° { Ing ngisor iki kang ora klebu titikane ccerkak yaiku @. _anggone maca mung butuh wektu kang sedhela b, cache paraga mung sithik ©. paraga kang dicritakake ora gant owah nasibe 2K. prakara sing dicritakake punjul saka sii fe. katulis antarane 3-10 kaca Panulisan cerkak tumrape siswa ing pawiyatan SMA/SMK beda karo mahasiswa sing kuliyah ing sastra. Nuduhake unsur kang mangun saka pendhidhikan IY budaya e. agama G Dipindai dengan CamScannertripe wong kang ditulis dening wong liya diarani a. narasi b. cerkak c. autobiografi d, rita sambung biografi B. Wangsulana pitakon ing ngisor iki kanthl patitis! i Wangsulan: Basa sing digunakake ing panulisan cerkak landhep lan narik ‘ujud piwulangan utawa, dikarepake! Wangsulan: 2. Apa bae sing dadi titkane cerkak? Sebutnal ‘Wangsulan: ... : 3. Pangripta cerkak duweni ancas tartamtu aw diwenehake marang pamaca sing diarani amanat. Aman: ‘saperangan cara. Dene cara apa bae kang dikarepake?. Wangsulan: 4. Miturut panemumu, kepriye cerkak bisa diarani becik? 13. Gatekna pratelan ing ngisor kanthi 17, Gatekna punggelan carkak Ing ngisoy permati! Dakjagang sopadhah montorky (1) turning point Ing parkiran, Aku-mlebu kantor any (2) complication abson sodhola banjur gage-gagg (3) ending mlebu ruangan Tata Usaha, papan (4). exposition 5 erjaku saikl, Aku rada mlengak, wis (5) rising action jam setengah pitu kanca kantor sing Nuduhake urutaning alursing mangun toka lagi sll crita kanthi runtut Katuduhake nomer Punggelan cerkak iku pangripta migu- wor: nakake sudut pandang .... a (2),(1), (4), (6), (3) ‘@, wong kapindho b. (2), (8), (1), (4), 3) b., wong liya © (4), (5), (2), (1), (3) wong kapisan #84), (2). ). (1), 8) «wep kately (8). (4), 1), (2), @) ©. minangka pengamat 14. Cerkak duweni sipat fiktikang tegese 18. Sinta pancen wanodyayu sing solah ; bawane alus lan empuk rembuge. ssajroning cerkak nyritakake kesan ‘Tembung kang kacithak miring klebu tunggal tembung .... : SK crita sajroning cerkak awujud a. plutan Pd garba rekan, b. kerata basa e. entar c. critane ringkes lan padhet c. saroja d. nyritakake kedadeane miturut 19. Cerkak ngandhut nilai kang gegayutan turutan wektu (kronologis) karo tindak-tanduk ing pasrawungan e, nyritakake lelakoning kedadean antarane wong siji lan sijine ing kang dialami manungsa bebrayan agung diarani .... 15. k = nillai sosial waa nila pendhidhikan protagonisd,pembantu sla sora Sere a oa aan @. ila kamanungsan 46. Crita kang surasane fakta riwayat 70° Salahsilicerkak kang kawiwitan saka klimaks, banjur nyritakake wiwitan prastawa lan ditutu dlarentalur Yo twemunan a, maju ( campuran ‘© flashback d. flashback progresit ®. mundur kawigaten, Andharna sing Pesen kang pengin ‘Andharnal (6m lat kasebut bisa kajupuk saka | G Dipindai dengan CamScanner