Pomerania

MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY | ROK ZAŁOŻENIA 1963 | CENA 5,00 zł | NR 1 (560) | STYCZEŃ 2022

MÉSTROWIE CZËTANIÔ
WE WEJROWIE

O NIECZUŁOŚCI
W TEATRZE WYBRZEŻE

CO Z SUBWENCJONOWANIEM
NAUKI JĘZYKA KASZUBSKIEGO?
ISSN 0238-9045 NR INDEKSU 371939 PL
0 1

9 770238 904906

www . miesiecznikpomerania . pl rok józefa wybickiego

KOLEJNY TOM W LUBIANEJ SERII „VADEMECUM KASZUBSKIE”
POPULARYZUJĄCEJ WIEDZĘ O KASZUBACH
JUŻ DO NABYCIA W KSIĘGARNI INTERNETOWEJ
KASZUBSKAKSIAZKA.PL

„TEATR KASZUBSKI”
pióra prof. Daniela Kalinowskiego
to pozycja obowiązkowa dla miłośników
kultury kaszubskiej.
Kiedy powstał teatr kaszubski? Czy nadal istnieje?
Jaka jest jego tradycja? Kim byli najważniejsi przedstawiciele?
Gdzie mieszczą się ośrodki teatralne na Kaszubach?
Na te i inne pytania próbujemy odpowiedzieć
w najnowszej publikacji Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego
i Instytutu Kaszubskiego.

ZAPRASZAMY DO LEKTURY!
www.KaszubskaKsiazka.pl
 Pomerania NR 1 (560) | STYCZEŃ 2022

3 Co z subwencjonowaniem nauki języka 34 Gdańsk mniej znany

kaszubskiego w szkołach w 2022 roku? MARTA SZAGŻDOWICZ
ŁUKASZ GRZĘDZICKI
NAJÔ ÙCZBA. Edukacyjny dodôwk nr 1 (153)
6 Méstrowie czëtaniô we Wejrowie
AM
35 Smaki i aromaty Pomorza
8 65 lat Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego RAFAŁ NOWAKOWSKI
JUSTYNA POMIERSKA
38 Jak na Roztoczu na pògrzebach spiéwelë
10 Czterdziestolecie Zrzeszenia w Tczewie ŁUKÔSZ ZOŁTKÒWSCZI
OSKAR LUDWICZAK
41 Lëzëno, Wejrowò, Kartuzë mają swòje kòlãdë.
12 Pòezjô je dlô mie jak lëft. Gôdómë z Idą Nowinczi – gòdowinczi
Czajiną, pòetką, recytatorką, tłómaczką TOMÔSZ FÓPKA
i szkólną
44 Nordowé pòwiôstczi. Za drzewã
DARK MAJKÒWSCZI
MATÉÙSZ BÙLLMANN
14 Grand Prix trafiło do Radomia
46 Mòjim rojenim je robic kòl mikrofónu!
AM
Gôdómë z Martą Kùjach, ùczenką
15 Scynanié kanie wedle lëzyńsczich aktorów I Òglowòsztôłcącégò Liceùm w Kòscérznie
ADÓM HÉBEL GRACJÓN FÓPKA

16 To nie twoja wina! O Nieczułości w Teatrze 48 Był Kaszubą, a w nim był Bałtyk. Pożegnanie
Wybrzeże ojca Edwarda Konkola SVD
EWELINA STEFAŃSKA ARTUR JABŁOŃSKI

18 Józef Wybicki patronem roku 2022 51 Z Kociewia

RED. MARIA PAJĄKOWSKA-KENSIK

19 Elektryfikacja Pomorskiej Kolei Metropolitalnej 52 Słomka z kapelusza

SL TOMASZ SŁOMCZYŃSKI

19 Puck. Budowa mariny jachtowej 53 Lektury

SL
59 Roda. Jesz pôrã słów ò rekù
20 Naje Skrë (dzél 1) P.D.
EÙGENIUSZ PRËCZKÒWSCZI,
60 Klëka
KLEBBÓW MATIS, DARK MAJKÒWSCZI
66 W najich szkòłach
23 Marsz Śmierci z KL Stutthof w pamięci
EÙGENIUSZ PRËCZKÒWSCZI,
mieszkańców Kaszub, odcinek Luzino.
MANUELA GIERSZEWSKÔ
Projekt edukacyjno-kulturalny
ALEKSANDRA KUROWSKA-SUSDORF 67 Sëchim pãkã ùszłé
TÓMK FÓPKA
26 Pro memoria. Zofia Gusman (1927–2021)
DARIA KASZUBOWSKA 68 Z bùtna
RÓMK DRZÉŻDŻÓNK
32 Pierszé Zéńdzenia Ùtwórców
Kaszëbskò-Pòmòrsczi Lëteraturë w aktach
gduńsczi Służbë Bezpiekù (dzél 3)
SŁÔWK FÒRMELLA Numer wydano dzięki dotacji Ministra
Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Fot. Karol Rolbiecki

Pomerania
MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY

ADRES REDAKCJI
ul. Straganiarska 20–23 / 80-837 Gdańsk
Od redaktora
tel. 58 301 90 16 / 58 301 27 31 Koniec 2021 roku przyniósł
e-mail: red.pomerania@wp.pl informację o możliwości
REDAKTOR NACZELNY zmniejszenia blisko o 40 mln
Sławomir Lewandowski zł subwencji na naukę języków
mniejszości narodowych
ZESPÓŁ REDAKCYJNY
i regionalnego z budżetu państwa.
Dariusz Majkowski (zastępca redaktora naczelnego)
Autorem przyjętej poprawki jest
Aleksandra Dzięcielska-Jasnoch
(sekretarz redakcji, Najô Ùczba)
poseł Janusz Kowalski, a zielone
Krystyna Sulicka światło zapalił dla tej decyzji
Bogumiła Cirocka Przemysław Czarnek, minister
Ludmiła Kucharska edukacji i nauki. Jak tłumaczył
Ka Leszczyńska (redaktorka techniczna) autor poprawki, powodem
KOLEGIUM REDAKCYJNE
zmniejszenia subwencji ma być „przeniesienie” tej kwoty
Piotr Dziekanowski (przewodniczący kolegium) z nauki języka niemieckiego w Polsce na naukę języka
Andrzej Busler polskiego w Niemczech. Zdaniem posła Kowalskiego
Roman Drzeżdżon pozwoli to przywrócić równowagę w relacjach polsko-
Ewa Górska -niemieckich.
Stanisław Janke Pomysłodawca tego zamieszania nie przewidział jednak,
Piotr Lessnau że ta poprawka uderza w naukę wszystkich języków
Wiktor Pepliński mniejszości narodowych i regionalnego w Polsce, w tym
Danuta Pioch w naukę języka kaszubskiego. Niezależnie od intencji posła
Edmund Szczesiak
Kowalskiego język kaszubski niepotrzebnie stał się ofiarą
Bogdan Wiśniewski
„wielkiej” polityki. Sejm zaakceptował tę poprawkę.
TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Sprzeciw wobec tej decyzji niemal wszystkich środowisk
Dariusz Majkowski kaszubskich, w tym Zarządu Głównego Zrzeszenia
ZDJĘCIE NA OKŁADCE Kaszubsko-Pomorskiego, oraz części parlamentarzystów
Kaszuby w zimowej odsłonie z naszego regionu przyniósł już pierwsze efekty. 12 stycznia
Fot. Karol Rolbiecki br. Senat RP przyjął m.in. poprawkę o przywróceniu kwoty
subwencji z budżetu państwa przeznaczonej na nauczanie
WYDAWCA
Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego
języków mniejszościowych i języka kaszubskiego. Ustawa
ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk wraz z poprawkami wróciła więc do Sejmu, który ponownie
zajmie się nią pod koniec stycznia.
DRUK Liczymy teraz na zdrowy rozsądek posłów –
Wydawnictwo ,,Bernardinum" Sp. z o.o.
przynajmniej ich większości. Od ich dobrej woli zależy
ul. Biskupa Dominika 11, 83-130 Pelplin
bowiem to, czy dzieci i młodzież, do których przede
Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania wszystkim skierowana jest oferta edukacyjna, będą mogły
i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. uczyć się języka białoruskiego, litewskiego, niemieckiego,
Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ukraińskiego czy kaszubskiego w warunkach nie gorszych
ogłoszeń i reklam. niż dotychczas.
O sprawie pisze szerzej na stronach 3-6 styczniowej
„Pomeranii” Łukasz Grzędzicki.
Sławomir Lewandowski

PRENUMERATA z dostawą do domu!

Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego

dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenume-
raty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami
brutto i uwzględniają 5% VAT.
Aby zamówić roczną prenumeratę, należy:
• dokonać wpłaty na konto:
PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13,
ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk,
podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki
zamawiającej) oraz dokładny adres
• złożyć zamówienie w Biurze ZG ZKP,
tel. 500 183 832
e-mail: prenumerata@kaszubi.pl
 CO Z SUBWENCJONOWANIEM
NAUKI JĘZYKA KASZUBSKIEGO
W SZKOŁACH W 2022 ROKU?
Przełom roku to w instytucjach państwowych, samorządowych i organizacjach pozarządowych
czas planowania i precyzowania budżetów. Opracowywanie budżetu państwa czy samorządu
to szczegółowo uregulowany proces, gdyż w jego efekcie powstaje jedna z najważniejszych
uchwał decydujących o funkcjonowaniu sfery publicznej. To akt rozstrzygający, na co będą wy-
dawane środki podatnika, a na co ich nie będzie.

W połowie 2021 roku Najwyższa Izba Kontroli
przedstawiła raport z kontroli działań administra-
cji publicznej na rzecz podtrzymywania tożsamo-
ści mniejszości narodowych i etnicznych oraz języ-
ka regionalnego. Wysoko oceniono dotychczasowe
działania ministra edukacji i nauki, podkreślając
przy tym, że ten organ zapewniał stabilne finan-
sowanie nauczania języka mniejszości oraz języka
regionalnego. W przyjętym przez Radę Ministrów
w końcu września 2021 roku i przesłanym do Sej-
mu RP projekcie budżetu państwa na 2022 rok nic
nie wskazywało na jakąkolwiek korektę wysokości
środków dotychczas przyznawanych co roku na
subwencję dla samorządów terytorialnych z tytułu
nauczania w szkołach języków mniejszościowych.
Co więcej, w opublikowanym i skierowanym do
konsultacji 5 listopada 2021 roku projekcie rozpo-
rządzenia MEN w sprawie sposobu podziału części
oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samo-
rządu terytorialnego w 2022 roku (tego typu akt
minister wydaje zawsze przed rozpoczęciem ko-
lejnego roku kalendarzowego) nie przewidywano
żadnych korekt w sposobie finansowania oświaty
mniejszości oraz języka kaszubskiego.
Wydaje się zatem, że nic nie zwiastowało burzy,
która wokół tej sprawy rozpętała się w połowie
grudnia i – co najważniejsze – nie wiadomo, ja-
kie będą jej skutki w przyszłości. 15 grudnia 2021
roku w trakcie prac sejmowej Komisji Finansów
Publicznych nad projektem budżetu państwa na
2022 rok, z inicjatywy posła Janusza Kowalskiego
(Solidarna Polska, okręg wyborczy 21 – Opolszczy-
zna), klub parlamentarny PiS zgłosił poprawkę nr
40 następującej treści:
W części 82 „Subwencje ogólne dla jednostek sa-
morządu terytorialnego” zmniejszyć wydatki o kwo-
tę 39 800 tys. zł na część oświatową subwencji ogól-
nej dla jednostek samorządu terytorialnego (rozdz.
75801 „Dotacje i subwencje”), z przeznaczeniem na
zwiększenie wydatków w części 83 „Rezerwy celo-
we” na utworzenie nowej pozycji pod nazwą „Środ-
ki na nauczanie języka polskiego w Niemczech”
(rozdz. 75818, z tego: dotacje i subwencje – 29 850
tys. zł oraz wydatki bieżące jednostek budżetowych
– 9 950 tys. zł.
Poseł Kowalski uzasadniał, że chodzi o obni-
żenie środków na lekcje języka niemieckiego dla
uczniów należących do mniejszości niemieckiej.
Poprawka ta zyskała akceptację Komisji Finansów
Publicznych. Na trwającym w tym samym czasie
spotkaniu Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości
Narodowych informacja o przyjęciu tej poprawki
wywołała zdziwienie i niedowierzanie nie tylko
wśród przedstawicieli organizacji mniejszości, ale
i strony rządowej, w tym MSWiA i… dyrektorów
departamentów w MEN, którzy zapewniali, że nic
nie wiedzą o zamiarach zmian w finansowaniu
oświaty mniejszości. Notabene 9 grudnia na po-
siedzeniu zespołu zajmującego się tego typu zagad-
nieniami sekretarz stanu z MEN zapewniał, że nie
będzie korekt w dół w finansowaniu oświaty mniej-
szości i języka regionalnego. Z wypowiedzi posła
Kowalskiego wynika, że chciał obniżyć środki na
oświatę mniejszości niemieckiej, jednakże prze-
forsowana przez niego treść poprawki zmierza do
ograniczenia finansowania wszystkich mniejszości
i języka regionalnego.
Dnia 17 grudnia Sejm przychylił się do zmian
zgłoszonych przez Komisję Finansów Publicznych
(przed głosowaniem minister edukacji Przemy-
sław Czarnek zapewniał, że chodzi tylko o obcię-
cie finansowania dla mniejszości niemieckiej oraz
wsparcie Polaków w Niemczech) i projekt budżetu
państwa trafił do dalszych prac parlamentarnych.
Do połowy stycznia będzie pracował nad nim Se-
nat, by projekt znów znalazł się w Sejmie, który na

Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022 3

Wydarzenia
posiedzeniu zaplanowanym na 26–27 stycznia naj-
prawdopodobniej uchwali budżet państwa na 2022
rok w ostatecznym kształcie. Jaki będzie, zależy od
posłów, na których wpływ mają też czytelnicy „Po-
meranii”.
Odpowiedź na pytanie, co z finansowaniem
w szkołach nauki języka kaszubskiego w 2022 roku
oraz czy i na ile będzie ono zmienione, mierzy się
z niepewnością. Wykluczające się wzajemnie infor-
macje płynące od parlamentarzystów nie sprzyja-
ją uspokajaniu sytuacji w oświacie na Kaszubach
i budowaniu poczucia bezpieczeństwa co do przy-
szłości nauczania języka regionalnego w szkołach.
Trzeba zauważyć, że 29 grudnia 2021 roku
w Dzienniku Ustaw RP ukazało się rozporządzenie
MEN w sprawie sposobu podziału części oświa-
towej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu
terytorialnego w 2022 roku (podpisał je 22 grud-
nia wiceminister Dariusz Piontkowski, działając
w zastępstwie ministra Przemysła-
wa Czarnka). Zgodnie z tą regulacją
założono, że środki na subwencję Ponad 400
oświatową dla mniejszości i na język szkół na Pomorzu
regionalny będą przekazywane tak uczy obecnie
samo jak w latach poprzednich: żad- języka
na mniejszość ani społeczność nie kaszubskiego.
będą ani dyskryminowane, ani fawo-
ryzowane. Administracja rządowa
na tym etapie (budżet państwa nie
został jeszcze uchwalony) musi opierać się na pro-
jekcie budżetu przyjętym we wrześniu przez Radę
Ministrów. Zatem rata subwencji oświatowej za
styczeń, która musi wpłynąć do samorządów do 25.
dnia tego miesiąca, na pewno będzie obliczona we-
dle rządowego projektu budżetu. Przy okazji warto
zauważyć, że wielkim walorem, często niedocenia-
nym, finansowania samorządów z tytułu realizacji
zadań oświatowych, w tym i nauczania języka re-
gionalnego, jest bazowanie na mechanizmie sub-
wencji, a nie dotacji. Subwencja przyznawana jest
na podstawie kryteriów obiektywnych (np. licz-
ba uczniów), obliczana na podstawie algorytmu,
ewentualne opóźnienie jej przekazania przez bu-
dżet państwa powoduje naliczanie odsetek, a nie-
przekazanie rodzi roszczenia na rzecz samorządu
terytorialnego. Nie ma więc miejsca na uznanio-
wość czy subiektywną ocenę organu władzy, jak
jest to w przypadku dotacji. Mówiąc prościej, sub-
wencja jest bezpieczniejszym, pewniejszym i sta-
bilniejszym źródłem zasilania niż dotacja, która
zależy od bieżących zawirowań politycznych. Czy
mają one teraz charakter tylko chwilowy w wypad-
ku finansowania zadań oświatowych w zakresie
4 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
mniejszości narodowych czy języka regionalnego?
Warto zauważyć, że przez lata udało się rozbu-
dować system wspierający podtrzymywanie tożsa-
mości etnicznej i językowej w szkołach. Z budże-
tu państwa do samorządów w ramach subwencji
oświatowej z tytułu nauczania w placówkach oświa-
towych języków mniejszości narodowych i języka
regionalnego przekazano tylko w 2020 roku ok.
422 mln zł. Pod względem liczebności, a tym sa-
mym zakresu korzystania z tych środków domi-
nują dwie grupy obywateli polskich: mniejszość
niemiecka (ok. 51 proc. tej kwoty) i społeczność
kaszubska (ok. 35 proc. tej kwoty). Pozostałe ok.
14 proc. trafia na nauczanie mniejszości: białoru-
skiej, litewskiej, ormiańskiej, romskiej, słowackiej,
ukraińskiej, żydowskiej i rosyjskiej. Ograniczenie
finansowania byłoby ciężkim ciosem, tym bardziej
w sytuacji, kiedy mamy do czynienia
z rekordową od lat inflacją, a szkoły
stają wobec szybko rosnących kosztów
utrzymania (energia, ogrzewanie itp.).
Ponad 400 szkół na Pomorzu uczy
obecnie języka kaszubskiego (z tego
ponad 70 w powiecie kartuskim). Tę
stosunkowo gęstą sieć na Kaszubach
udawało się utrzymać często w du-
żej mierze dzięki środkom na nauczanie języka
regionalnego, z którego korzysta obecnie ponad
20 tys. uczniów. Zawodowo, a więc i biograficznie,
z kaszubską edukacją językową związało się kilku-
set nauczycieli. Angażują oni przy okazji w swoje
działania, z pewnością częściej niż w nauczaniu
innych przedmiotów, uwagę i zainteresowanie ty-
sięcy rodziców uczniów, gdyż nauka kaszubskiego
jest przedmiotem dla chętnych. Cały ten system
jest czuły na gwałtowne ruchy i otaczającą go at-
mosferę. Poseł Kowalski i jego działania wpływa-
ją na klimat nie tylko na Opolszczyźnie, ale też na
Kaszubach czy wśród mniejszości białoruskiej lub
litewskiej na Podlasiu. Jedno jest pewne – potrafi
wywołać burzę, ale nie wiadomo, w czyim intere-
sie, a pogoda bywa kapryśna. Na ile będzie jednak
skuteczny na tym etapie, przekonamy się w końcu
stycznia, kiedy Sejm zagłosuje nad ostatecznym
kształtem budżetu państwa na 2022 rok.
Do sprawy wrócimy w lutowym numerze „Po-
meranii”
Łukasz Grzędzicki
5 stycznia 2022 roku
 Wydarzenia

Stanowisko Zarządu Głównego ZKP z 21 grudnia 2021 roku

Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022 5

 Méstróm w kategórie kl. 7-8 nôdgrodë wrãcziwają W. Lew Czedrowskô (pierszô òd lewi) i G. Słowi. Na przódkù z diplomã stoji A. Makùrôt

MĖSTROWIE CZĒTANIÔ
WE WEJROWIE
Ju ósmi rôz òstôł zòrganizowóny finał kònkùrsu „Méster Bëlnégò Czëtaniô”. Z kòl tësąca lëdzy,
co brelë ùdzél w szkòłowëch, gminowëch i pòwiatowëch eliminacjach, prawò do wëstąpieniô
we wiôldżim finale ùdostało wicy jak sto ùczãstników, a kùńc kùńców przëjachało abò czëtało
online 95 lëdzy w piãc wiekòwëch kategóriach.

W sedzbie Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismie-
niznë i Mùzyczi we Wejrowie, dze òdbéł sã wiôldżi
finał, 10 gòdnika 2021 rokù pojawilë sã przedstôw-
cowie 11 pòwiatów z całëch Kaszëb i Kòcewiô. Òbsą-
dzywałë jich dwie kòmisje, w jaczich robilë: Danuta
Pioch, Wanda Lew-Czedrowskô i przedstôwcowie
MKPPiM: direktór tegò môla Tomôsz Fópka, Agata
Grenwald, Róman Drzéżdżón i Matis Klebba.
W kategórie klas I–III 28 dzecy czëtało wiérztë
Éwë Warmòwsczi – Jak tósz z kòtã, Jiwer z pùpką,
Mòwa, Mój janiółk, Na dobranoc, Redosc, Taczi
knôpik i Wiesołi swiat. Nôlepi dała so z tim radã
Juliô Dułak z Lësëch Jamów, drëdżi plac miała Mi-
lena Witos, trzecy Marcelina Pawelczik. Wëprzéd-
niony òstelë: Nataliô Swiątk-Brzezyńskô, Nata-
liô Ùrbòwskô, Łucjô Tutkòwskô, Maja Peplińskô
i Timòteùsz Höhn.
Ùczniowie kl. IV–VI mielë do czëtaniô wëjimczi
z ksążczi Rómana Drzéżdżona Mariolka i ji przigòdë.
Pierszi plac dobëła Nicole Piątk [Piątek]. Jak gôdô ji
szkólnô Òlga Kùklińskô ze spòdleczny szkòłë w Łub-
nie, familiô laùreatczi przecygnãła do gminë Kôł-
czëgłowë z Warszawë. Czej Nicole zaczãła sã ùczëc
kaszëbsczégò jãzëka, òkôzało sã, że letkò ji przëchòdzy
nôùka, zaangażowała sã téż w rozmajité kaszëbsczé
dzejania. Łoni dobëła w „Rodny Mòwie” w Chmielnie,
a latos w kònkùrsu „Méster Bëlnégò Czëtaniô”. Drëdżi
w ti kategórie béł Jarosłôw Bisewsczi, a trzecô Zofiô
Drewczińskô. Wëprzédnienia dostałë: Agata Bòszka,
Michalëna Marcyńskô i Ameliô Steinka.
Na młodëch lëdzy z klasów VII–VIII żdałë
wëjimczi z Miedzwiôdka Pùfôtka Alana Alexandra
Milne'a w tłómaczenim Bòżenë Ùgòwsczi. Dobiwcz-
ką òstała Aniela Makùrôt z Kòscérznë, chtërna – ji-

6 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022


Òdj. B. Wiszowati, MKPPiM we Wejrowie
naczi jak Nicole – kaszëbsczi znaje z dodomù, ji głos
mòżemë czëc, m.jin. słëchającë aùdiobóka Balbina
z IV B, dze czëtô rolã titlowi pòstacë. Drëdżi plac
w ti kategórie miôł Adóm Szmaglik, a trzecy Nikò-
dem Bladowsczi. Wëprzédniony w ti kategórii òstelë:
Kòrneliô Garstka, Gabriela Kãdzô i Michôł Mòga.
Ùczniowie wëżispòdlecznëch szkòłów szlë na
miónczi, czëtającë Rozmòwã Pòlôcha z Kaszëbą Flo-
riana Cenôwë. Nôlepszô bëła Marta Kùjach, ùczenka
kòscersczégò Òglowòsztôłcącégò Liceùm. Wëdowié-
dzô z nią mòżeta przeczëtac w tim numrze „Pòmera-
nie”. Drëgô bëła Nikòla Bronk ze Zespòłu Wëżigim-
nazjowëch Szkòłów w Serakòjcach, a trzecy Kasper
Krzebietka [Krzebietke] z Collegium Marianum
w Pelplënie. Wëprzédnienia dostelë: Òliwiô Paczo-
ska z Pòwiatowégò Zespòłu Szkòłów w Przedkòwie,
Szczepón Makùrôt z ÒL w Kòscérznie i Nataliô
Swiątk-Brzezyńskô z I ÒL w Bëtowie.
W kategórie dozdrzeniałëch wëstąpiło 13 ùczãst-
ników. Czëtelë wëjimczi z Psów Stanisława Janczi.
Czëtô B. Król. Òdj. B. Wiszowati, MKPPiM we Wejrowie
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Wëdarzenia
Òdj. B. Wiszowati, MKPPiM we Wejrowie
Pierszi plac (i 1000 zł ùfùndowóné przez firmã Ro-
tor) dobëła Jiwóna Makùrôt, przedstôwczka kòscer-
sczégò pòwiatu, drëdżi plac (700 zł) Paweł Wittbrodt
(gdińsczi kréz), a trzecy (400 zł) Janina Mielewczik
(kartësczi kréz). Wëprzédniony to: Szëmón Heland
(pùcczi kréz), Bruno Król (gdińsczi kréz) i Ana Cupa
(kòscersczi kréz).
Nôdgrodë w latosy edicje kònkùrsu fùndowelë:
MKPPiM we Wejrowie, Wëdôwizna Kaszëbskò-
-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, Rotor sp. z o.o., Wëdôwi-
zna Majkòwsczi, Genowéfa Słowi, Tomôsz Fópka,
Kaszëbsczé Fòrum Kùlturë w Gdinie, Pòwiatowé
Starostwò we Wejrowie, Kaszëbsczé Mùzeùm w Kar-
tuzach i Ùrząd Miasta Bëtowa.
Winszëjemë ùczãstnikóm, szkólnym i wszët-
czim, chtërny pòmôgelë dzecóm i młodzëznie
w przërëchtowanim do latosy edicje „Méstra Bëlné-
gò Czëtaniô”.
AM
Czëtô dobiwczka westrzód dozdrzeniałëch J. Makùrôt.
Òdj. B. Wiszowati, MKPPiM we Wejrowie
7
 Justyna Pomierska w trakcie wystąpienia w Centrum św. Jana. Fot. P. Jasiński

65 LAT
ZRZESZENIA KASZUBSKO-POMORSKIEGO
Szanowni Państwo,
gratuluję pięknego jubileuszu. 65 lat – piękny wiek,
winszuję trwania i rozwoju. Wszystkim obecnym
(i dziś nieobecnym tu pozostałym sześciu tysiącom)
zrzeszeńcom życzę zdrowia, pomyślności i wytrwa-
łości w pracy na rzecz Pomorza – Kaszubów, Kocie-
wiaków, Borowiaków, Krajniaków, na rzecz szeroko
rozumianej kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich.
Najważniejszym wyróżnikiem naszej tożsamości
jest język. Język i kultura ludzi łączą. Kaszubski to
jeden z tych małych języków świata, który pozwa-
la wniknąć głębiej i emocjonalnie w siebie: do po-
czątków historii własnej, własnej rodziny, regionu…
Kaszubski ludzi zbliża, a jednocześnie poszerza krąg
familijny. Czej më gôdómë pò kaszëbskù, tej nama
wiedno je blëżi do se. Wskutek okoliczności histo-
rycznych przekaz międzypokoleniowy języka został
przerwany i kiedy rozwój różnych dziedzin działal-
ności profesjonalnej i społecznej Kaszubów posze-
rzał się, nie towarzyszył temu rozwój języka (m.in.
słownictwa czy odmian stylu). A Kaszubi to dziś nie
tylko rolnicy, rybacy i gospodynie domowe. Nie tyl-
ko ksiądz i nauczyciel. Kaszubi są w grupach zawo-
dowych wszelakich – ich wszystkich skupia Zrzesze-
nie Kaszubsko-Pomorskie.
Elity kaszubskie od dziesiątków lat dostrzegały za-
grożenie zaniku języka. W swoich czasach, na miarę
potrzeb i możliwości, budowały kaszubską wspól-
notę językową i pielęgnowały tożsamość grupową.
Już 65 lat temu skupieni w Zrzeszeniu piszący po
kaszubsku wiedzieli, że język przetrwa, jeśli będzie
używany w mowie i w piśmie. I wiedzieli, że pisania
i czytania trzeba się uczyć1! Z perspektywy dziesiąt-
ków lat oceniać można, że kaszubszczyzna w szkole
jest obecna dzięki nieustępliwej, wytrwałej i konse-
kwentnej pracy elit kaszubskich, działaczy kaszub-
sko-pomorskich. Po roku 1980 zespół ds. oświaty,
wówczas pod przewodnictwem profesora Edwarda

1
S tefan Bieszk i Jan Rompski zarysowali projekt nauki domowej pn. Kaszëbizna w chëczowi uczbi (maszynopis z 1 XI 1958 r.), gdzie zade-
klarowali praktyczne wykorzystanie tekstów literackich w nauce kaszëbsczégò jãzëka: Mdzemë szlë prakticzno: na spòdlim wëjimków z naji
lëteraturë, abò jinëch tekstów, mdzemë stãpk w stãpk pòznôwelë zjawiszcza gramaticzi, zdôwniã i jinszé, zob. w: Pro memoria. Stefan Bieszk
(1895–1964), zebrał, opracował oraz wstępem i komentarzami opatrzył J. Borzyszkowski, Gdańsk 2013, s. 751.

8 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022


Brezy, sformułował trzy postulaty: utworzenie osob-
nego przedmiotu dla edukacji kaszubskiej (języ-
kowej i kulturowej), przygotowanie podręczników
i kształcenie nauczycieli – i w każdym z tych punk-
tów Zrzeszenie na swój udział. Przedmiot język ka-
szubski dzięki staraniom rodziców, nauczycieli i sa-
morządowców, wśród których wielu jest członków
i sympatyków Zrzeszenia, widnieje dziś – obok in-
nych językowych przedmiotów szkolnych: polskie-
go, angielskiego, niemieckiego… – w planach lekcji
ponad 20 tysięcy uczniów województwa pomorskie-
go. W każdym podręczniku jest wydawca: Zrzesze-
nie Kaszubsko-Pomorskie. I to Zrzeszenie w 2014
roku wsparło kaszubistów Uniwersytetu Gdańskiego
w uruchomieniu etnofilologii kaszubskiej, kierunku
studiów wyższych stacjonarnych na Wydziale Filo-
logicznym. Etnofilologia kaszubska przygotowuje
do pracy nauczycieli i pracowników pomorskich
instytucji kultury, w których wymagane są wysokie
kompetencje językowe, kulturowe i interpersonalne.
Współpraca ze Zrzeszeniem jest trwała, a że w or-
ganizacji koleżanki i koledzy z ZKP są niezastąpieni,
to rozwija się harmonijnie i owocnie. Przekonuję się
o tym co tydzień, kiedy publikujemy kolejny wy-
kład z cyklu wykładów kaszubologicznych na UG.
W sytuacji pandemicznej wypracowaliśmy przy-
stępną formułę realizacji wykładu ogólnouczelnia-
nego: wykład-nagranie udostępniamy w Internecie,
a i z prelegentem spotykamy się online. Po zakoń-
czeniu cyklu nagrania pozostają na stronie YouTube.
Zachęcam serdecznie do wysłuchania wykładów te-
gorocznych i ubiegłorocznych, jest w czym wybierać.
Nie przedłużając: Zrzeszenie, obok Instytutu Ka-
szubskiego oraz Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki
Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, jest ważnym
interesariuszem zewnętrznym kierunku.
Edukacja kaszubska – językowa, kulturowa, toż-
samościowa – wymaga niegasnącej uwagi, wsparcia
(także finansowego), wspólnotowego zaangażowa-
nia i refleksyjnego spojrzenia w przyszłość. Dziś
mamy postulowany w latach 80. przedmiot szkolny,
podręczniki, nauczycieli. Nadto szkoła i instytucje
kultury przygotowują dla uczących się kaszubskiego
różne aktywności w postaci konkursów, że wymie-
nię tylko te, które priorytetowo eksponują spraw-
ności językowe: 50-letni konkurs recytatorski Rod-
nô Mòwa, 20-letnie dyktando „Piszã pò kaszëbskù
– Królewiónka w pałacu” i obecnie przeprowadzany
na różnych etapach Méster Bëlnégò Czëtaniô. Obok
nich ważną rolę w pobudzaniu aktywności językowej
odgrywają imprezy masowe, takie jak mecze w Ergo
Arenie czy Bajkowy Festyn Rodzinny w Kościerzy-
nie i w Pucku (Akademia Bajki Kaszubskiej), w któ-
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Wydarzenia
rych organizacji Zrzeszenie przoduje. Dzięki dotacji
na realizację zadań mających na celu ochronę, za-
chowanie i rozwój języka regionalnego, która real-
nie wspiera zapisy Ustawy z 2005 roku, wydawane są
lektury szkolne, płyty… Te wszystkie przedsięwzię-
cia stymulują zainteresowanie nauką kaszubskiego
wśród uczniów. W dydaktyce przedmiotowej języka
kaszubskiego wypracowaliśmy strategię wykorzysta-
nia metod glottodydaktycznych i unikatową metodę
pracy „wyjście w teren”, która w sposób swobodny
pozwala zanurzyć język w kulturze, w życiu społecz-
nym, czyli przenieść z klasy szkolnej do wspólnoty
lokalnej.
Z radością i nadzieją przyjęte zostały w środowi-
sku Zrzeszenia zapisy nowej Strategii Rozwoju Wo-
jewództwa Pomorskiego, która dostrzega potrzebę
ochrony i rozwoju języka Kaszubów. W Zrzeszeniu
trwają prace nad nowelizacją strategii ochrony i roz-
woju języka kaszubskiego. To bardzo ważne dzia-
łania! Dzięki nim instytucjom, organizacjom i sa-
morządom łatwiej będzie wpisywać w swoje plany
i pozyskiwać środki finansowe na działania połączo-
ne z użyciem języka w różnych sferach działalności.
Prawo chroni języki zagrożone wymarciem, ale żad-
ne prawo nie ma mocy sprawczej. Język kaszubski
jest wśród języków zagrożonych i to my, Kaszubi,
mając świadomość kondycji języka, powinniśmy
odpowiedzialnie się zachować. Inicjatywa działania
musi być w ludziach. Historia Zrzeszenia pokazu-
je, że razem łatwiej pokonać „Trud” i „Nie warto”,
unaocznia, jaka jest siła w zrzeszonych! Kaszubski
w szkole jest 30 lat i teraz już wiemy, że trzy godziny
lekcyjne w tygodniu i konkursy dla chętnych to za
mało. Z językiem jest jak z klimatem, zmiany mogą
być nieodwracalne… Dla trwania i rozwoju języka
kaszubskiego niezwykle istotne jest wzmocnienie
kaszubszczyzny w różnych obszarach życia społecz-
nego. Szkoła i środowisko muszą się wspierać. I tu
jest duże pole do pracy i działania dla członków
Zrzeszenia – wszędzie tam, gdzie jesteście, w pra-
cy i w domu. Kiedy umiejętności językowe stają się
przydatne nie tylko w sytuacji szkolnej, wzrastają
prestiż języka i zapotrzebowanie na język. Trzeba,
aby mowa Kaszubów wybrzmiewała nie okazjonal-
nie, ale naturalnie. Proces rewitalizacji, który rozpo-
częliśmy, wymaga czasu, jest mozolny… Przysłowie
mówi: Na òkrãce niedzelë ni ma!
Justyna Pomierska
9
 Spotkanie z okazji 40-lecia ZKP w Tczewie. Fot. Jacek Cherek

CZTERDZIESTOLECIE
ZRZESZENIA W TCZEWIE
Historia Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Tczewie liczy już 40 lat. Pierwsze głosy, aby powołać oddział
ZKP na Kociewiu, pojawiły się rok po połączeniu Zrzeszenia Kociewskiego i Zrzeszenia Kaszubskiego.
Plany takie opisał w swoich wspomnieniach Władysław Kirstein, stwierdzając: Przy udziale takich jednostek
w licznych w kraju stowarzyszeniach regionalnych wprowadza się w czyn szczytne zasady współcześnie pojętego
regionalizmu. Wskazane więc byłoby, aby w Tczewie zorganizować oddział Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego1.

Wówczas pomysł ten nie znalazł poparcia wśród in-
nych działaczy. Istniał już oddział ZKP w Starogardzie
Gdańskim, który upadł w 1968 roku. Od tego czasu na
Kociewiu nie było ani jednej komórki organizacji. Zwo-
lennikiem powołania oddziału na tym terenie był Lech
Bądkowski. Zdaniem Romana Landowskiego zabiegał
on o to aktywnie w latach siedemdziesiątych2. Rozwój
Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego nie był łatwy ze
względu na panujący ówcześnie system. Władze Pol-
ski Ludowej nieprzychylnie spoglądały na jakiekolwiek
formy niezależności. Zmianę przyniosły wydarzenia
sierpniowe w 1980 roku i powstanie niezależnego ru-
chu społecznego i robotniczego, który wkrótce przero-
dził się w NSZZ „Solidarność”. Rozluźnienie autorytar-
nej rzeczywistości komunistycznego reżimu przyniosło
nadzieję na możliwość wejścia Zrzeszenia na Kociewie.
Przełom nastąpił 19 września 1981 roku. Zarząd
Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego powołał
oddział w Tczewie. Istotne jest, że w tej samej uchwa-
le upoważnił „Oddział w Tczewie do podejmowania
działalności w imieniu Zarządu Głównego na terenie
sąsiednich gmin, a mianowicie: Tczew, Pelplin, Gniew,
Morzeszczyn i Subkowy”3. Nadzieje jednak okazały się
płonne. 13 grudnia 1981 roku wprowadzono w Polsce
stan wojenny i przez najbliższe półtora roku oddział
ZKP w Tczewie nie mógł rozwinąć szerszej działalności.
W maju 1983 roku zorganizowano pierwszą poważną
imprezę regionalną. 26 i 27 maja odbyły się w Tczewie
Spotkania Nadwiślańskie, które w najbliższych latach
przerodziły się w imprezę cykliczną. Spotkania miały
być platformą dyskusji na temat problemów Wisły i ży-
jących nad nią ludzi. Prezentowano również twórczość
i przegląd inicjatyw społecznych i kulturalnych w nad-
wiślańskich regionach Polski. W tym miejscu należy
docenić determinację i starania tczewskich zrzeszeń-
ców. Mimo trudnego okresu stanu wojennego udało
się zorganizować dużą imprezę, jaką niewątpliwie były
I Spotkania Nadwiślańskie.
Pierwszym prezesem Oddziału Kociewskiego ZKP
w Tczewie został Michał Spankowski. Przewodził mu

1
W. Kirstein, Wrażenia z wyprawy na Kociewie, czyli że czas uaktywnić ruch regionalny, „Biuletyn Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego”
1965, nr 5, s. 19.
2
M. Kargul, Dwadzieścia pięć lat tczewskiego Zrzeszenia, „Teki Kociewskie” 2007, z. 1, s. 71.
3
Odpis Uchwały Zarządu Głównego z dnia 19.09.1981, Archiwum Oddziału Kociewskiego ZKP w Tczewie.

10 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022


w latach 1981–1993. W tym okresie oddział prowa-
dził ożywioną działalność. Organizowano cyklicznie
Spotkania Nadwiślańskie oraz brano udział w życiu
kulturalnym i społecznym regionu. Słynne stały się
organizowane przez tczewskich zrzeszeńców obrzę-
dy topienia marzanny. Brała w nich udział Harcerska
Orkiestra Dęta wraz z tysiącami tczewskich uczniów4.
Oddział był spiritus movens licznych sesji naukowych.
W kwietniu 1985 roku współorganizował z Klubem
Studenckim „Pomorania” sesję na temat stanu oświa-
ty na Pomorzu. Tczewscy zrzeszeńcy zaangażowali się
w wybory samorządowe w 1990 roku. Oddział wraz
z Towarzystwem Miłośników Ziemi Tczewskiej wysta-
wił wspólną listę w wyborach do Rady Miasta. W wy-
niku wyborów z listy tej do Rady Miasta Tczewa dosta-
ło się pięciu radnych5. Warto wspomnieć, że tczewscy
zrzeszeńcy startowali w wyborach samorządowych
także z solidarnościowych komitetów obywatelskich
i w taki sposób w Radzie Miasta, jako jej pierwszy
przewodniczący, znalazł się Jan Kulas.
Początek lat dziewięćdziesiątych zrodził kryzys
w tczewskim oddziale ZKP. W 1993 roku jego działal-
ność praktycznie zamarła. Reaktywacja nastąpiła na
spotkaniu w tczewskiej bibliotece 4 stycznia 1996 roku.
Na zebraniu obecnych było ponad 20 osób. Nowym
prezesem oddziału został wybitny pomorski regiona-
lista i kierownik Muzeum Wisły – Roman Klim. Mimo
że w trakcie jego prezesury nie udało się odnowić idei
Spotkań Nadwiślańskich, to powstały nowe imprezy
takie jak Kociewskie Wieczory Wtorkowe, które od-
bywały się w każdy pierwszy wtorek miesiąca6. Klim,
będąc wielkim miłośnikiem Żuław i Kociewia, zorga-
nizował i przeprowadził w 1998 roku kurs na przewod-
ników pieszych i terenowych po Kociewiu i Żuławach
Wiślanych. Niestety jego śmierć w 2000 roku zakoń-
czyła działalność Zrzeszenia w Tczewie.
Oddział tczewski odrodził się w 2004 roku. Do tego
wydarzenia przyczynili się młodzi działacze kaszub-
sko-pomorscy związani z Klubem Studenckim „Po-
morania”. Pomysł odtworzenia oddziału Zrzeszenia
Kaszubsko-Pomorskiego w Tczewie powstał z inicja-
tywy Krzysztofa Kordy, ówczesnego studenta ostat-
nich lat historii na Uniwersytecie Gdańskim i członka
„Pomoranii”. Został on wybrany na prezesa Oddziału
Kociewskiego ZKP w Tczewie. Po 2004 roku oddział
organizował liczne wydarzenia popularnonaukowe.
Były nimi Nadwiślańskie Spotkania Regionalne oraz
sesje zatytułowane „Śladami nieznanych działaczy
społeczno-kulturalnych Kociewia”. Niezwykle ważnym
owocem pracy tczewskich zrzeszeńców są „Teki Ko-
ciewskie”, periodyk kulturalno-społeczny wydawany
4
J . Golicki, M. Pająkowska, R. Szwoch, „Kociewska Kronika Kulturalna” 1985, KMR, 1987, z. 2, s. 74.
5
M. Kargul, Sześćdziesiąt lat Zrzeszenia na Kociewiu, trzydzieści pięć lat Zrzeszenia w Tczewie, „Teki Kociewskie” 2016, z. 10, s. 149.
1
Tamże, s. 151.
7
Tamże, s. 157.
8
„Teki Kociewskie” 2019, z. 13.
9
40. rocznica powstania ZKP Oddział Kociewski w Tczewie, online: https://www.tcz.pl/index.php?p=1,47,0,wiadomosci&item=5c73dd2b-
9cb2b424&title=40-rocznica-powstania-ZKP-oddzial-Kociewski-w-Tczewie [dostęp 19.12.2021].
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Wydarzenia
przez Oddział Kociewski ZKP w Tczewie przy wspar-
ciu Zarządu Głównego ZKP. Czasopismo ukazuje się
w wersjach cyfrowej i papierowej. Oddział był bardzo
aktywny na forum ogólnozrzeszeniowym i apelował
o apolityczność Zrzeszenia w trakcie wyborów prezy-
denckich w 2005 roku7.
W 2010 roku prezesem oddziału w Tczewie został
Michał Kargul. Sprawował tę funkcję do 2016 roku,
kiedy to nowym prezesem został Tomasz Jagielski pia-
stujący swą funkcję po dziś dzień.
Ostatnie dwa lata działalności Oddziału Kociewskie-
go ZKP w Tczewie upłynęły pod znakiem pandemii CO-
VID-19. Z powodu ograniczeń związanych z pandemią
działalność tczewskich zrzeszeńców nie mogła być tak
aktywna, jak to miało miejsce przed 2019 rokiem. Jed-
nakże wydany został 13. zeszyt „Tek Kociewskich”, do
którego lektury serdecznie zachęcam8. Na rok 2022 pla-
nowane jest wydanie 14. zeszytu. W 2021 roku ważnym
elementem działalności tczewskiego ZKP była akcja ma-
jąca na celu informowanie społeczności o możliwości
oddania głosu w Narodowym Spisie Powszechnym na
tożsamość kociewską. Zrzeszenie zachęcało, aby w przy-
padku pytania, które brzmało: Czy odczuwa Pan/-i
przynależność także do innego narodu lub wspólnoty et-
nicznej? z listy rekomendowanych tożsamości wybrać
kategorię „inne” i następnie wpisać „kociewska”. Podob-
nie było w przypadku języka.
17 września 2021 roku odbyło się spotkanie tczewskie-
go oddziału z okazji 40-lecia istnienia ZKP w Tczewie.
Podczas spotkania wspominano dawne czasy i rozma-
wiano na temat planów na przyszłość. Podczas jubile-
uszu Oddziału Kociewskiego ZKP w Tczewie obecni byli
między innymi: Jan Kulas – radny powiatu tczewskie-
go, dr Krzysztof Korda – dyrektor Biblioteki Publicznej
w Tczewie, dr Michał Kargul – wiceprezes ZKP, Bogdan
Wiśniewski – prezes ZKP w Pelplinie oraz Janusz Lan-
dowski – prezes Towarzystwa Miłośników Ziemi Tczew-
skiej9. Natomiast 3 grudnia 2021 roku w sali konferen-
cyjnej Fabryki Sztuk w Tczewie odbyło się spotkanie
mające na celu podsumowanie działalności zrzeszeńców
w 2021 roku. 14 grudnia 2021 roku na spotkaniu Zarzą-
du Głównego ZKP przyjęto nowego członka do Oddziału
Kociewskiego. Zrzeszenie w Tczewie jest ważną częścią
naszej regionalnej i kulturowej tożsamości, dlatego istot-
ne jest, aby ZKP wciąż prowadziło swą działalność tak
w grodzie Sambora, jak i na całej ziemi kociewskiej.
Oskar Ludwiczak
11
 PÒEZJÔ JE DLÔ MIE
JAK LĒFT
Z Idą Czajiną, pòetką, recytatorką, tłómaczką i szkólną gôdómë ò ji dobëcach, ùkòchanim kaszëbsczi
i pòlsczi pòezje a téż ò robòce w szkòle.
Slédné miesące 2021 rokù bëłë dlô Was òsoblëwé.
Kò jesce dostelë Kaszëbską Lëteracką Nôdgrodã,
a pózni jesz ùdało sã wëdac i zrobic promòcjã
Waszich (i Janusza Mamelsczégò) tłómaczeniów
wiérztów Cypriana Kamila Norwida.
Jesz tima emòcjama żëjã. Przëbôcziwô mie ò tim fa-
miliô i drëszë, chtërny pamiãtają ò tëch wôżnëch dlô
mie dniach i ùczestnienim, jaczé mie spòtkało. Ale
równak wrôcóm pòmalë do codniowòscë – do robòtë.
Kaszëbskô Lëterackô Nôdgroda je wëprzédnienim
nié za dokazë z 2021 rokù, ale za wszëtczé Wasze
lëteracczé dzejania. Pamiãtôce jesz swój debiut
w pismionie „Tatczëzna” w 1990 rokù?
Jo. Jô jesz wnenczas bëła młodim dzewùsã. Jark Ell-
wart mie zachãcył, żebë jô swòje wiérztë pisóné do
szëflôdë pòkôzała dali. Rzekł, że do „Pòmeranie”
mòże pò prôwdze jesz swòjich dokazów ni móm da-
wac, bò tam je plac dlô dozdrzeniałëch pòetów, ale
„Tatczëzna” je prawie gazétą, dze taczé dzewùsë jak
jô mògą sã próbòwac. I jem mù wësłała mòje dwie
wiérztë „Éwa” i „Kajin”. Pò jich pùblikacji chùtkò sã
do mie zgłosëła Izabella Trojanowskô, że bë chca wë-
dac pierszi tomiczk mòjich wiérztów.
Nen zbiór mô titel Mòjim mùlkã je kam. Òstôł wë-
dóny w 1994 r., a przédną jegò témą je miłota.
Tak to bëło, że młodi dzewùs szukôł wiôldżich
wseczëców i przeléwôł wszëtczé pragniączczi na pa-
piór. Ale wôrt dodac, że przed wëdanim wiérztów
jô czãsto recytowała kaszëbsczé dokazë òbczas kòn-
kùrsu „Rodnô mòwa”. W spòdleczny szkòle mie
rëchtowała Janina Czerwińskô, a sp. Barbara Pisarek
I. Czajinô recytëje òbczas promòcji tłómaczeniô wiérztów Lesmiana
we wejrowsczim MKPPiM
12 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
w strzédny szkòle. Mëszlã, że jô miała jaczis talent re-
cytatorsczi, a te białczi mie dobrze prowadzëłë, i jem
dostôwa rozmajité nôdgrodë. Pò szkòle jô ju ni mògła
dali startowac, bò jesz nie bëło kategórii dlô dozdrze-
niałëch, a w sercu mie òstała pò tim jakôs pùstosc. Jô
chcała jic na aktorską szkòłã, ale nigdë mie nie sygło
na to òdwôdżi. Żebë tã pùstkã czims zając, jô zaczãła
pisanié.
Pò pierszëznowim tomikù zaczãłë wëchadac
pòstãpné: Przechlastłô idila (1999), Kropla krëwi.
Dërgnienié (2007) i Czôrny kléd (2012). Pòjôwiałë
sã téż pòsobné témë, m.jin. wiele piszece ò czarow-
nicach.
Te czarownice wrosłë we mie dzãka pòezji Kristinë
Mùzë. Jem na ji wiérztach wëchòwónô. Do dzysô pa-
miãtóm, jak Barbara Pisarek dała mie ji dokazë do
recytacji i jô próbòwała je zrozmiec. To nie je prostô
pòezjô, a jesz do te je baro emòcjonalnô, intensyw-
nô. W mòjim młodim sercu zasała òna bëlné zôrna.
Jô sã zaczãła ùtożsamiac z liriczną bòhatérką. Wątczi
zrzeszoné z czarzenim pòjôwiają sã ju tak pò prôwdze
w Mòjim mùlkã je kam, a pózni są corôz mòcniészé.
Chto jesz miôł cësk na Wasz pòeticczi rozwij?
Jô baro lubiã czëtac wszelejaką kaszëbską pòezjã. Na
przikłôd Jan Zbrzyca i jegò pòeticczé ksążczi to bëłë
dlô mie zjawiszcza. Kòżdą wiérztã jô czëtała długò, bò
to bëło drãdżé tak òd stronë pòeticczi, jak i jãzëkòwi.
Zrozmienié ti pòezji dôwô równak wiôlgą redotã.
Westrzód mòjich ùlubionëch pòetów je téż Jón Piep-
ka. Wiele jegò dokazów dôwóm dzecóm do recytacji.
To òsoblëwie piãknô pòezjô. Lubiã téż Léòna Heykã,
nôbarżi jegò miłotné wiérztë, ale czëtóm téż jinszé.
Baro widzą mie sã dokazë Jana Walkùsza... Jô rôz mù
rzekła, że jegò pòezjô je baro zmësłowô i kąsk jem
miała strach, co òn, jakno ksądz, òdpòwié. A òn pro-
sto òdrzekł, że móm prôwdã, bò òn téż je zmësłowi...
To je chłop, mô cało jak wszëtcë, a zmësłë są mòcno
zapisóné w jegò wiérztach.
Chãtno téż czëtóm numrë „Zymkù”. Tam mło-
di lëdze òpisywają swòje rozmajité pragniączczi.
Nierôz to są prosté tekstë, nierôz barżi dorobioné
artisticzno, ale ze wszëtczich jidze takô swiéżosc. Òd
strzédny szkòłë pòznôwóm téż dokazë Stanisława
Janczi, niejednëch sã ùczã na pamiãc. Jistno je z so-
netama Sztefana Bieszczi. Widzą mie sã téż wiérztë
 Naje rozmòwë

Karolënë Serkòwsczi-Secechòwsczi, chtërny jô bëła

czedës szkólną. Ceszã sã, że jô sã z nią pòzna. Je téż
Dorota Wilczewskô... W ji pòezji je tëli dobra! Jakbë
malôrz twòrził òbrazë na spòdlim ji wiérztów, to bë
nie brëkòwôł czôrny farwë.

Përznã żôl, że òstatno pisze mni...

Mòże mùszi pòżdac, żebë stwòrzëc cos pò prôwdze
snôżégò, dorobionégò. Jô téż nie piszã wiele. Czasã tak
móm, że sadnã i chùtkò móm czile wiérztów, a pòtemù
jakbë jô szła przez pùstiniã. Ani wòdë, ani lëstka...

Chcemë wrócëc do Waszégò ùtwórstwa. Jak piszece

wiérztë, to mëslice dorazu ò tim, jak to bãdze wëz-
drzało òbczas recytacje?
Nié. Òbczas pisaniô i zarô pò napisanim to nie jidze
recytowac. Za baro emòcjonalno do tegò pòdchô-
dóm. Wiôldżi dzél ti pòezji to są òsobisté òdczëca.
To, co pòkazëje pòdmiot liriczny, mòże bëc mòcno
sparłãczoné z mòjima przeżëcama, i dlôte mùszã to
òdłożëc na jaczis czas, jaż emòcje wëgasną. Jak bãdã
ju miała distans do dokazu, mògã gò recytowac i tedë
I. Czajinô i torta zrobionô z leżnoscë promòcji tłómaczeniów wiérztów
niczim sã to nie apartni òd recytacjów jinëch aùtorów. Norwida na kaszëbsczi

Jem czekawi, jak wëzdrzi Wasze rëchtowanié sã do

recytacjów. Robice próbë doma, przed zdrzadłã?
Mòże przed swòją familią abò sąsadama?
Pò prôwdze przed zdrzadłã, ale tedë, jak nikògò ni
ma doma. Mùszã dopasowac mimikã, gestë, mòdu-
lacjã głosu, przemëslëc, jak òddac redotã abò smùtk.
Mùszã to wiele razy spróbòwac, wëkrzëczec. To
zajimô wiele czasu.
Jo. Tuwò jô nie chca òdéńc òd aùtorsczégò szëkù, òd
sensu dónégò przez Norwida. Ta pòezjô je tak intelek-
tualnô, òpòwiôdô ò tak nadzwëkòwëch sytuacjach, że
jô nie chcała tegò nijak zmieniwac. Z drëdżi stronë jô
nie chcała dawac za wiele słów szlachùjącëch za pòl-
sczima. Tak téż bë sã dało, ale jô wòla pòkazac bòkad-
nosc kaszëbsczi słowiznë, ji apartnosc.

Òkróm bëcégò pòetką i recytatorką jesce téż
tłómaczką. Môce skaszëbioné m.jin. Rómeò i Juliã
Williama Shakespeare`a, W malënowim chrósce-
wim Bòlesława Lesmiana i dokazë Cypriana Kami-
la Norwida. W przëtrôfkù tegò slédnégò zaczãło sã
òd tłómaczënkù dokazu Piestrzińc wiôldżi wastnë
pùblikòwónégò w dzélach w „Stegnie”. To tłóma-
czenia to téż próba wësłowieniô swòji artisticzny
dëszë?
Zaczinô sã wszëtkò òd te, że baro lubiã czëtac pòezjã.
Je òna dlô mie jak lëft, jaczim sã òddichô. A jistno jak
kaszëbsczich pòetów – lubiã pòlsczich. Nôprzód béł
Bòlesłôw Lesmión, a Norwida jô pòznała w strzédny
szkòle. Jô czëtała téż jegò Promethidion, chòc tegò nie
bëło w kanonie lektur. A w pòezji Lesmiana jô sã pò
prôwdze zakòchała. Czedë jem gò dobrze pòznała pò
pòlskù, wnet na pamiãc, to mòja kaszëbskô nôtëra sã
òdezwała i kôzała mie gò skaszëbic. To bëła artisticznô
robòta, bò jô ùchòwała jegò metrum i rimë – chòc nié
wiedno dokładné, ale czasã jem òdchôdała òd dosłow-
négò znaczeniô słów i dodôwała wiele òd se.
Z Norwidã je wierã jinaczi? Tak bënômni mie sã
zdôwô, czej czëtóm wëdóną latos ksążkã Të mie do
piesnie pòkórny nie wòłôj. Wëbróné wiérztë, dze je-
sce skaszëbilë 34 z 36 dokazów.
Na zakùńczenié chcemë jesz rzeknąc ò jinszi Waszi
robòce dlô kaszëbiznë – bëcym szkólną.
To téż je mòja miłota. Tim dzecóm jô òddôwóm
sztëczk sebie. Niejedne chãtno ùczą sã wszëtczégò
i chcą rozmiec gadac a czëtac pò kaszëbskù, ale wôż-
ny są dlô mie i ti ùczniowie, co leno przëchòdzą dlô
zabawë.
Latos ùczice jaż w sztërzech szkòłach...
Jo, w Liniewie, Pòmlewie, Nowi Wsë Przëwidzczi
i Wësënie.
To szkòłë w gminach Liniewò i Przëwidz, to je na
òbéńdze, dze wedle niechtërnëch kaszëbiznë w fa-
miliach ju nijak ni ma. Jak sã robi w taczich pla-
cach?
Tu Wë ni môce prôwdë. Wcyg są tam lëdze, co zna-
ją kaszëbiznã. Terô, jak je òdrodzenié kaszëbiznë, to
lëdze sã do tegò chãtno przëznôwają i wiedzącë, że
dzecë sã ùczą w szkòle, gôdają do nich pò kaszëb-
skù. Mòji ùczniowie przëchôdają do mie i chwôlą sã,
że jich cotka, wùja, stark abò starka kôrbią z nima
w kaszëbsczim jãzëkù. Mało je taczich przëtrôfków
w samim Liniewie, ale w jinëch wsach zdôrzają sã
dosc czãsto.
Gôdôł Dark Majkòwsczi

Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022 13

 GRAND PRIX
TRAFIŁO DO RADOMIA
W lëstopadnikù łońsczégò rokù w lãbòrsczim Centrum Kùlturë Fregata jesmë pòznelë dobiwców
XXXVI Òglowòpòlsczégò Lëteracczégò Kònkùrsu m. Mieczësława Strijewsczégò. Nôdgrodã Grand Prix
Marszôłka Pòmòrsczégò Wòjewództwa dobëła Ameliô Pùdzanowskô z Radomia za dokôz Pasja według
Ady K. Ji ùsôdzk i wszëtczé jinszé nôdgrodzoné tekstë są ju do czëtaniô na internetowi starnie Miastowi
Pùbliczny Biblioteczi w Lãbòrgù.

Spóznioné lato
Lato, jaczé më mielë tegò rokù
bëło pò prôwdze bòkadné.
Snopë żëta ùdżinãłë sã w pas,
serzpë smùlëłë sã do żniwny òkrasë,
a jich złoti półmiesąc
jak w szpéglu
òdbijôł słuńce pôłniowégò swiata.
Dzôtczi w lasach sedzałë jak trusë
i w kùbłuszczi zbiérałë jagòdë.
A Gréta i Frãc rëchtowelë nama psotë.
Òbòje dwòje wlezlë na chójkã
i z górë cëskelë prosto w cënowóny wãbórk
zeloné jak lëstë kléwru chójkòwé szëszczi.
Tegò bë sã nicht nie spòdzéwôł,
nômni dzôtczi.
Nicht bë nie pòmëslôł, że za dwie,
a mòże trzë minutë
niebò bãdze czôrné jak kùgle òłowiu,
czej na rëbë wãdkã chce sã zarzucëc.
A. Kùjik-Kalinowskô dobëła nôdgrodã Òglowégò Zarządu KPZ. Òdj. am
Smiéchë na gãbach ùstałë,
szëszczi z nieba ju nie lôtałë,
Do òrganizatorów òstało przësłónëch 180 zestôwków
ani jagòdë w rãkach ju sã nie lepiłë.
tekstów. Spòmidzë nich nôlepszé wskôzelë: Kadz-
Fligrë sekłë niebò jak czôrné pòszëdła
miérz Nowòselsczi (przédnik juri), Wòjcech Bòros,
i diôbłë ze skrzidłama.
Małgòrzata Bòrzeszkòwskô, Daniél Òdija, Jerzi
Narôz na zemiã pòsëpałë sã
Stachùrsczi i Bòżena Ùgòwskô. W kategórie pòezje
jak deszcz gradu pólné bómbë.
nôwëżi òstelë òtaksowóny: Wòjcech Roszkòwsczi
Léna nas przëkrëła rãkama
(I môl i nôdgroda Bùrméstra Miasta Lãbòrga), Ka-
i całim swòjim brzëchã w farwnym fartuchù.
tarzëna Kadijewskô (I môl i nôdgroda Przédnika
Miastowi Radzëznë w Lãbòrgù), Éwelina Kùska [pòl. Jesmë żëwi!
Kuśka] (III môl). Spòmidzë prozatorsczich dokazów
òbsãdzëcelóm nôbarżi widzałë sã tekstë Wiktora Òr- Nôdgrodã lãbòrsczégò partu KPZ dostôł Titës Ka-
łowsczégò (I môl), Aleksandrë Majdzyńsczi (II môl) mil Rolsczi, a wëprzédnienié KPZ Klebbów Matis.
i Czesława Markewicza [Markiewicza] (III môl). Winszëjemë wszëtczim dobiwcóm i rôczimë do
Òstałë téż przëznóné specjalné nôdgrodë dlô ùtwór- lekturë pòkònkùrsowi pùblikacje.
ców z lãbòrsczi zemi – dostelë je Dorota Sysëk [Sysik] Òrganizatorama kònkùrsu bëlë: Bùrméster
i Éwa Krzemińskô. Lãbòrga i Miastowô Radzëzna w Lãbòrgù, Zarząd
Je tradicją, że òbczas Kònkùrsu m. Strijewsczégò i Radzëzna Lãbòrsczégò Pòwiatu, Przédny Zarząd
są wëprzédniwóné kaszëbsczé dokazë. Nôdgrodã i lãbòrsczi part KPZ, Miastowô Pùblicznô Bibliote-
Òglowégò Zarządu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrze- ka w Lãbòrgù, I Òglowòsztôłcącé Liceùm w Lãbòrgù
szeniô dostała Adela Kùjik-Kalinowskô. Hewò jedna i Lãbòrsczé Centrum Kùlturë Fregata.
z przësłónëch przez niã wiérztów: am

14 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022

 Teater

SCYNANIĖ KANIE WEDLE

LĒZYŃSCZICH AKTORÓW
Regionalny Dramaticzny Teater Lëzëno przënãcył naju do òbrzãdowëch widzawiszczów. Tą razą
zaprezeńtowôł scynanié kanie. Wëstawienié sobótkòwégò rituału òb jeséń broni sã ùniwersalnoscą
historie zarzekłi w tim jednym òd nôstarszich zwëków na swiece. A jak sã bróni kòncepcjô karna
pòd czerownictwã Marie Krosnicczi?

Lëzyńsczi artiscë zdążëlë naju przënãcëc do dramów

ks. Bernata Zëchtë, òd kòncepcyjny stronë nieòdbié-
gającëch òd tradicyjnégò mòdła wiesczégò teatru.
Temù przeniesenié òbzérnika w rum „niezasëpó-
ny” scenografią, brzëmiący mùzyką filmòwégò zor-
tu i skrzący fantasmagòricznyma kòstjimama – je
chùchã swiéżoscë. Binowi pòkôzk béł przërëchto-
wóny z mëslą ò Sejmikù Wiesczich Teatrów w Tar-
nogrodze, temù téż aktorowie grelë pò pòlskù.
W taczim zresztą jãzëkù pòwstôł pierwòtno tekst Jana
Rómpsczégò, jaczi òni mają wzãté na warstat. Decy-
zjô ò zmierzenim sã z òbrzãdową lëteraturą zrzesziń-
ca narzucywô wmiknienié w romanticzné rozmienié
rituału, fantasticzné elemeńtë i pòczëcé stôrodôw-
noscë. Ni ma tam tedë ekspònowaniô pózniészich
fòlkloristicznëch elemeńtów, je za to (w kòstjimach,
grze aktorów i chòreògrafie) przeniesenié òbzérnika
w swiat brawãdë.
Lëzyńsczé widzawiszcze nie je òpòwiescą ò òbrzã-
dze, le samò w se je òbrzãdã. Dzejania aktorów są
ùpòrządkòwóné przez tuńc, a wëpòwiôdóné słowa
czãsto brzëmią jak zôklãca i są nierozparłãcznym
elemeńtã mùzyczny òprawë. Karno donëchczôs
wërazno òddzeliwającé dramaticzną grã òd chòreò-
grafie (jak w Hanka sã żeni) baro dobrze sã nalezło
Centralnym pónktã widzawiszcza mùszi bëc kania
w parłãczenim tëch dwùch jãzëków binë.
– ptôch, co òdpòwiôdô za wszelejaczé złé, co sã tikô
Kòstjimë, w chtërnëch dominowa cemnô zelo-
nosc, baro dobrze wespółgrałë z prostą scenografią spòlëznë. Métel ji przedstawieniô nôczãscy òpiérô sã
i jã dofùlowiwałë. Przédnik òbrzãdu, szlachùjący za na nierësznym rekwizyce, z jaczégò na kùńcu lecy
pòpkùlturowim czarzbònã, czë Rakôrz, co wëzdrzi krew. Tą razą kanią bëła aktórka. Antropòmòrfizacjô
jak prachôrz w dôwnëch stalatach, bùdëją brawãdowi òfiarnégò kòzelbòka to jegò głos w sądze, szansa na
klimat, chtëren równak je zabùrzony dzysdniowim ùtożsamienié sã z nim, jiné wezdrzenié na skarżącą
wëzdrzatkã łówczégò. To je zrozmiałé, Rómpsczi stronã.
pòrësziwô w swòjim teksce témã zmianów i pòkrokù. Spektakl „Scynanié Kanie” wedle tekstu Rómpsczé-
Niekònsekwencjô mòże równak wëtrącëc z bùdo- gò w wëkònanim Regionalnégò Dramaticznégò
wónégò na binie nôstroju. Teatru Lëzëno to, nimò warstatowëch felów i fòr-
Jesz jednym elemeńtã nikwiącym ritualną czë- malnëch niekònsekwencjów, baro czekawi czerënk
stosc spektaklu je warstat aktorów, jaczi sztótama rozwiju grëpë, swiéżé wezdrzenié na znóny wszët-
przëbôcziwô, że më mómë do ùczinkù z amator- czim òbrzãd i pòkrok w szëkanim kònwencjów bùten
sczim karnã. W tim aspekce je tuwò z jedny stronë ùcartëch schematów. Terô më żdżemë za szlachùjący-
widzec, że kòżdi aktór mô za sobą robòtã przë kònsz-
ma realizacjama w kaszëbsczim jãzëkù.
truòwanim pòstacje, a z drëdżi, że rezultatë ti robòtë
równak są baro nierówné. Adóm Hébel

Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022 15

 Fot. Dominik Werner/mat. teatru

TO NIE TWOJA WINA!

O NieczuŁoŚci w Teatrze WybrzeŻe

Po czterech latach od premiery literackiego pierwowzoru w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku

wystawiono Nieczułość. Powieść Martyny Bundy na deski teatralne adaptowała Zuzanna Bojda,
a reżyserią zajęła się Lena Frankiewicz. Pod koniec 2021 roku Dziewcza Góra przeniosła się więc
do gdańskiego teatru wraz z Rozelą, jej trzema córkami i kilkoma innymi kobietami, które nastały
po nich. Wraz z silnym przesłaniem.

Martyna Bunda opisuje dekady losów rodziny ko-
biet – Rozeli (w tej roli Sylwia Góra) i jej córek: Tru-
dy (Agata Bykowska), Gerty (Justyna Bartosiewicz)
i Ildy (Dorota Androsz). Jak z blisko czterystustro-
nicowej i wielowątkowej powieści skonstruować
dwugodzinny spektakl? Nie jest możliwe przecież
zebranie wszystkich wątków, postaci i wydarzeń.
Twórczynie skupiły się więc na kobietach, ich per-
spektywie i przeżyciach. Historię scenicznej Nieczu-
łości poznajemy nie tylko z perspektywy czterech
głównych bohaterek, ale opowiadają ją nam także ich
potomkinie.
Mocnemu akcentowi na herstorię1 towarzyszy
kaszubskość – w wymiarze językowym, geograficz-
nym i kulturowym. Mimo że większość spektaklu jest
grana po polsku, umiejętnie wpleciono fragmenty,
w których usłyszymy bohaterki mówiące i śpiewające
po kaszubsku. Szczególną zasługą jest wykorzystanie
utworów z płyt Kaszëbë i Kaszëbë II Ola Walickiego,
który odpowiada za muzykę w spektaklu (niezwykle
cieszy, że te utwory dostały kolejne, teatralne życie).
Kaszubskie utwory z Kaszëbë stają się w tym wypad-
ku zupełnie naturalnymi i szczerymi wypowiedzia-
mi tych kaszubskich kobiet – słowami niezwykle
dopasowanymi do fabuły. Na scenie zobaczymy też
diabelskie skrzypce czy haftowany gorset z kaszub-
skiego stroju świetlicowego. Jednak spektakl nie jest
w żaden sposób pokazem klisz czy stereotypów. Ele-
menty kojarzone z Kaszubami są dobrane i użyte ze
smakiem.
Nieczułość nie boi się poruszać tematów tabu
– zarówno z przeszłości (perspektywa czasowa Ro-
zeli i jej córek), jak i teraźniejszości (perspektywa
potomkiń). Z drewnianych podłóg scenografii roz-
brzmiewają słowa do kobiet każdego czasu, bardzo
potrzebne i stanowcze słowa. Bo historia kobiet
z Dziewczej Góry jest bardziej uniwersalna, niż może
się wydawać. Dotyczy kobiecych traum wojennych,
osobistych i rodzinnych. Przesłanie spektaklu silnie
koresponduje z ideą siostrzeństwa, zdejmuje stygmat

1
Herstoria: z ang. her story – jej historia.

16 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022


i winę z ofiar. Bohaterki powtarzają
do siebie i publiczności: To nie two-
ja wina!
Należy pokreślić, że w Nieczuło-
ści w reż. L. Frankiewicz widz jest
angażowany w opowieść – zdarza
się nawet, że w jej przebieg, ponie-
waż „czwartej ściany” nie ma. To
my – widzowie – mamy być czę-
ścią tej historii. Ona jest też o nas.
Mogę więc powiedzieć śmiało, że
tańczyłam na weselu w Dziewczej
Górze. Widz z innej części sali czy-
tał list od pierwszej miłości Trudy,
a widzka bujała na huśtawce kurę
Agatkę (a w tej – i nie tylko tej –
zwierzęcej roli wspaniała Marzena Fot. Teatr Wybrzeże
Nieczuja-Urbańska). Wszyscy na
zmianę śmialiśmy się i mieliśmy
łzy w oczach. Jak powiedziała reżyserka spektaklu,
praca nad przedstawieniem zaczęła się od podziele-
nia się osobistymi historiami przodkiń jego twórczyń
– przeszłości śmiesznej, ale też przerażającej. Spek-
takl miał konfrontować z bólem drzemiącym w tych
trudnych opowieściach, ale dawać też siłę . I to udało
się osiągnąć.
Trudno wybrać spośród aktorek tę najlepszą w ich
różnych rolach. Cała szóstka spisała się znakomicie
– Sylwia Góra (zasługująca może faktycznie na szcze-
gólne uznanie za niezwykle trudną, choć symbolicz-
fot. Natalia Kabanow/mat. teatru
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Recenzja
ną, scenę gwałtu), Agata Bykowska,
Justyna Bartosiewicz, Dorota An-
drosz, Magdalena Boć i Marzena
Nieczuja-Urbańska. Scenografia
i kostiumy, którymi zajął się Arek
Ślesiński, były wyważone, nieprze-
sadzone, wydaje się – minimali-
styczne i zwyczajnie estetyczne.
Nieczułość w Teatrze Wybrzeże
niewątpliwie powinna być postrze-
gana jako wydarzenie co najmniej
na miarę ostatnich inscenizacji Ży-
cia i przygód Remusa w gdańskiej
Miniaturze i gdyńskim Teatrze
Miejskim im. Gombrowicza. Może
nawet kwestią zainteresowania ze
strony kultury kaszubskiej powin-
no być jej bliżej do ech premiery
Tragedii o bogaczu i Łazarzu z cza-
sów kierownictwa literackiego Róży Ostrowskiej
w Wybrzeżu. Piękne i sensowne fragmenty w języ-
ku kaszubskim, świetnie dobrane utwory, a jedno-
cześnie coś, czego w kaszubskim teatrze nam wciąż
brakuje – prawdziwa odwaga, przełamywanie tabu
i oddanie głosu i wolności kobietom.
Czy każdy będzie z Nieczułości zadowolony? Na
pewno nie. To spektakl odważny i trudny, choć w du-
żej mierze o historii – na wskroś współcześnie zagrany.
I ja jestem ogromnie wdzięczna, że jest właśnie taki.
Ewelina Stefańska
17
 JÓZEF WYBICKI
PATRONEM ROKU 2022
W trakcie V posiedzenia Rady Naczelnej ZKP, które odbyło się pod koniec września 2021 roku
w Kościerzynie, wybrany został patron roku 2022. Jest nim urodzony w Będominie Józef Wybicki –
najbardziej znana w historii Polski postać rodem z Kaszub.
Choć Józef Wybicki utożsamiany jest przede wszyst-
kim z napisaną w lipcu 1797 roku w Reggio Emilia
we Włoszech Pieśnią Legionów Polskich we Włoszech,
która od 1927 roku jest polskim hymnem narodo-
wym, to warto pamiętać również o innych istotnych
wątkach w jego bogatym życiorysie.
Józef Wybicki to jeden z najwybitniejszych przed-
stawicieli oświecenia – wybitny humanista, prawnik,
pedagog, geograf, poseł, senator, szambelan królew-
ski, działacz społeczny i polityczny, poeta, pisarz dra-
matyczny, a nawet autor oper.
Edukację pobierał w Kolegium Jezuickim w Sta-
rych Szkotach pod Gdańskiem (obecnie część Gdań-
ska) i na Uniwersytecie w Lejdzie (Niderlandy), gdzie
studiował prawo i ekonomię.
Karierę polityczną rozpoczął od udziału w elek-
cji królewskiej Stanisława Augusta Poniatowskiego
18 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
w 1764 roku. W 1768 roku wygłosił protest przeciw-
ko wtrącaniu się Rosji w wewnętrzne sprawy Polski,
następnie związał się z konfederacją barską i jako jej
emisariusz przebywał na dworach wiedeńskim i ber-
lińskim. Wielokrotnie był posłem na sejm, jednak nie
został wybrany na najważniejszy Sejm Wielki obra-
dujący w latach 1788–1792. Pomimo to uczestniczył
w pracach nad wdrożeniem Konstytucji 3 maja jako
przedstawiciel stanu mieszczańskiego.
Wybicki brał udział w tajnych przygotowaniach
do wybuchu insurekcji kościuszkowskiej. Po upadku
powstania wyjechał do Paryża, gdzie dzięki jego sta-
raniom udało się uzyskać zgodę na utworzenie woj-
ska polskiego u boku Francji. To Józef Wybicki wraz
z generałem Janem Henrykiem Dąbrowskim zapisali
odezwę do Polaków powołującą się na słowa Napo-
leona oraz stworzyli zręby Księstwa Warszawskiego.
W tej namiastce państwa polskiego urodzony w Bę-
dominie Wybicki pełnił funkcję wojewody i senatora.
Zmarł 10 marca 1822 roku w miejscowości Ma-
nieczki w Wielkopolsce, gdzie spędził ostatnie mie-
siące życia. Jego prochy od 1923 roku spoczywają
w podziemiach kościoła św. Wojciecha w Poznaniu.
Z okazji ustanowienia roku 2022 Rokiem Józefa
Wybickiego Muzeum Hymnu Narodowego w Bę-
dominie, będące oddziałem Muzeum Narodowego
w Gdańsku, organizuje w najbliższych miesiącach
szereg wydarzeń, które mają na celu przybliżyć po-
stać autora hymnu narodowego. Oficjalne Rok Jó-
zefa Wybickiego zainaugurowano 9 stycznia, w 225.
rocznicę powstania Legionów Polskich we Włoszech.
W będomińskim muzeum czynne są dwie wystawy
stałe prezentujące zbiory gromadzone przez oddział:
„Józef Wybicki i jego czasy” i „Losy Mazurka Dą-
browskiego”.
14 października Sejm RP, przekonany o wyjątko-
wym znaczeniu dorobku Józefa Wybickiego, oddając
hołd jego dokonaniom, ustanowił także 2022 Rokiem
Józefa Wybickiego.
Red.
 Inwestycje

ELEKTRYFIKACJA PUCK
BUDOWA MARINY
POMORSKIEJ KOLEI JACHTOWEJ

METROPOLITALNEJ
W czerwcu 2021 roku symboliczny sygnał gwizdka kolejowe-
go zapoczątkował oficjalnie prace związane z elektryfikacją
linii Pomorskiej Kolei Metropolitalnej. Pierwsze prefabryko-
wane fundamenty pod słupy trakcyjne zostały wbite pomiędzy
przystankami PKM Gdańsk-Brętowo i Gdańsk-Jasień. Inwe-
stycja będzie realizowana na linii kolejowej nr 248 (Wrzeszcz
– Osowa) i nr 253 (Osowa – Rębiechowo). Jej częścią jest rów-
nież budowa nowego przystanku PKM Gdańsk-Firoga, który
został zlokalizowany pomiędzy Matarnią a Portem Lotniczym
Rębiechowo. Skorzystają z niego głównie pracownicy licznych
firm branży IT, których siedziby zlokalizowane są w rejonie
tzw. Doliny Krzemowej. Do tej nazwy nawiązuje numer budo-
wanej stacji: 6@.
Z początkiem stycznia br. wykonawca przeniósł się z pra-
cami na odcinek pomiędzy Brętowem a Strzyżą, gdzie roboty
związane z palowaniem fundamentów i stawianiem słupów
trakcyjnych potrwają około pół roku. Jak poinformowała spół-
ka PKM SA, ze względu na występujące tam strome i trudno
dostępne nasypy oraz bliskość budynków mieszkalnych w nie-
których lokalizacjach prace przy palowaniu mogą być nie tylko
trudne, ale również uciążliwe dla okolicznych mieszkańców.
Dzięki elektryfikacji na linii PKM będą mogły jeździć po-
ciągi elektryczne – bardziej pojemne i szybsze niż obecnie
eksploatowane pociągi spalinowe, co z pewnością poprawi
komfort jazdy.
– Projektowana prawie czterdziestokilometrowa sieć trak-
cyjna – dwa tory mierzące po mniej więcej dwadzieścia ki-
lometrów – zostanie podwieszona do około półtora tysiąca
elementów konstrukcji wsporczych. Przy realizacji projektu
zastosowane zostaną technologie, które niwelują negatyw-
ny wpływ na istniejącą infrastrukturę kolejową, środowisko,
otoczenie oraz mieszkańców – wyjaśnia Grzegorz Mocarski,
prezes PKM SA.
Elektryfikacja linii jest zwieńczeniem całości projektu PKM,
którego realizacja rozpoczęła się w 2012 roku. Najważniejszym
momentem było samo oddanie – we wrześniu 2015 roku – do
użytku niemal 20-kilometrowej linii kolejowej łączącej dzisiaj
Gdańsk m.in. z Kartuzami i Kościerzyną. Z uwagi na fakt bra-
ku trakcji na linii kolejowej 201 z Gdyni do Kościerzyny elek-
tryfikację spółka PKM SA musiała odłożyć w czasie. Dzisiaj,
kiedy trwa modernizacja linii nr 201, której częścią jest elek-
tryfikacja, budowa trakcji na linii PKM mogła się rozpocząć.
Prace związane z elektryfikacją linii PKM zakończą się
w 2023 roku.
SL
W listopadzie 2021 roku rozpoczę-
ły się prace związane z rozbudową
i przebudową portu w Pucku. Od
tego czasu inwestor na teren placu
budowy przywozi sprzęt oraz mate-
riały budowlane potrzebne do wyko-
nania zadania. Umowa na realizację
inwestycji została podpisana między
miastem Puck a wykonawcą, sopocką
grupą NDI, w sierpniu 2021 roku.
Realizowana nad Zatoką Pucką in-
westycja docelowo składać się będzie
z kilku etapów. Podpisana w sierpniu
umowa dotyczy pierwszego z nich.
W zakres prac, które będą realizowane
do września 2023 roku, wchodzą m.in.
budowa części falochronu północne-
go, którego zadaniem jest osłona ba-
senu rybackiego przed nadmiernym
zafalowaniem, a także budowa stałego
pomostu połączeniowego o długości
180 metrów wraz z trzema pomostami
pływającymi dla jachtów (98 nowych
miejsc do cumowania). W planach
jest także przygotowanie nasady za-
plecza portu. Nowe pomosty zostaną
wyposażone w postumenty do poboru
energii i wody, stanowiska ze sprzę-
tem ratowniczym, drabinkami oraz
knagami cumowniczymi.
Pucka inwestycja to największy
i najważniejszy projekt realizowany
w ramach programu budowy sieci
marin w obszarze delty Wisły, Pętli
Żuławskiej i Zatoki Gdańskiej. In-
westycja będzie kosztować niemal 33
mln zł. Blisko 84 procent tej kwoty po-
kryje dofinansowanie z Europejskiego
Funduszu Rozwoju Regionalnego.
SL

Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022 19

 Òdj. S. Lewandowsczi

NAJE SKRĒ Dzél 1

Rok w rok nôleżnicë Redakcjowégò Kòlegium i redakcje miesãcznika „Pomerania” przëznôwają

„Òrmùzdowé Skrë” – nôdgrodë dlô lëdzy, stowôrów i institucjów, co rozmieją rozpôlëwac jinëch miłotą
do Kaszëb i całégò Pòmòrzô. Z pòzdrzatkù na pandemiã ùroczëzna wrãcziwaniô Skrów za 2020
rok bëła dopiérze 19 lëstopadnika 2021 r. Ò sami ùroczëznie më ju piselë w gòdnikòwim numrze,
a w pierszich miesącach latoségò rokù mdzemë pùblikòwac laùdacje na tczã wszëtczich nôdgrodzonëch.

Jaromira Labùdda
Rzeklëna „Mòwa to je dësza lëdu” je dzysdnia jed-
ną z nômili cytowónëch w òdniesenim do naszi
rodny mòwë, ji trwaniô a ji znaczënkù dlô Kaszë-
bów. Ne słowa są wëjimkã wiérztë ò titlu „Mòwa”
wëdrëkòwónégò pierszi rôz w cządnikù „Pomerania”.
Aùtorka nëch słów Jaromira Labùdda mia tej le séd-
mënôsce lat. Mòżemë rzec, że òd te sztócëkù, to je
òd 1978 rokù, nasza pòczestnô laùreatka Òrmùzdowi
Skrë, mô jawerny cësk na stón kaszëbsczi lëteraturë.
Czej sã òbjawił talent ùrodzony 24 łżëkwiata
1961 r. w Wejrowie Jaromirë, żił jesz ji tczëwôrtny
Tatk, Aleksander Labùda – wiôldżi kaszëbsczi pisôrz
i dzejôrz (ùmarł 40 lat temù, w 1981 rokù). Nômłod-
szô córka bëła pòwòdã jegò òsoblëwi érë. Wiele ji
pòwiedzôł, doradzył, wskôzôł, przekôzôł. Pò latach
córka òdda mù przënôleżną tczã w dokazu Twórcze
życie Aleksadra Labudy. Zarys monograficzny.
Kòrzenie tatka Aleksandra sparłãczoné bëłë z Mi-
rochòwã i Swiónowã. Jaromira zôs òd ùrodzeniô
je związónô z Tłuczewã w parafii Strzépcz. Pò kar-
tësczim ògólniakù òsta szkólną. Tak je do dzys, chòc
je ju téż na zasłużony emeriturze. W 1986 rokù ùkôzôł
sã pierszi zbiór ji wiérztów – Kôrba cëchòtë. Pòsobny,
Słowa, co òbséwają zemiã, wëszedł pò dzesãc latach
za sprawą telewizyjnégò programù „Rodnô zemia”
i jegò redaktorów Izabellë Trojanowsczi i Eùgeniu-
sza Prëczkòwsczégò, a téż wëdôwcë Wòjcecha Cze-
drowsczégò. Wiérztë z tegò tomù przede wszëtczim
wskôzywają na wôrtnotë, do jaczich dërch nôleżi së-
gac, wierã òsoblëwie, nawetka nôbarżi, w dzysdnio-
wëch drãdżich czasach.
W tëch latach pòetka zgłãbiwa wiédzã na Gduń-
sczim Ùniwersytece. Baro òna sã ji przëda przë pio-
niersczi robòce w ùczbie kaszëbsczégò jãzëka. Kò stoji
òna w rédze nëch pierszich, co twòrzëlë nen ùczebny
proces. Je téż aùtorką szkòłowëch ksążków. Brzadã ji
ùdbów a doswiôdczeniégò je Zdrój słowa – ùczbòw-
nik dlô spòdlecznëch szkòłów, a dëcht pòslédnym
dokazã z łońsczégò rokù je ksążeczka Osobliwości ję-
zyka kaszubskiego. To wszëtkò je bëlnym pòspòdlim
do bëcô – òd 2019 rokù – baro aktiwną nôleżniczką
Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka.

20 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022


Dlô wrazlëwëch czëtińców i miłotników kaszë-
biznë wierã nôwikszą redotą je to, że dërch je aktiw-
nô w pòeticczim dzejanim, czegò nôbëlniészim swia-
dectwã je tom Zwadë dëszë mòji. Jak sóm titel gôdô,
je to brzôd ùtwórczich biôtków w dëszë kaszëbsczi
pòetczi. Kò to nôlepi wskôzywô, że ju wnet mò-
żemë dożdac sã pòsobnëch dokazów. W jaczims
dzélu taczim je jubileùszowô ksążka wëdónô latos na
60-lecé żëcégò pòetczi ò titlu Szlachama tatka. Ni
mòże téż zabôczëc ò dokazach translatorsczich, cze-
gò przikładã je wëdóné wiertel wiekù temù Brzëgné
kôczę Hansa Christiana Andersena.
Ks. Krësztof Tusk
„Chcemë czënic wszëtczim to, co bëlné, i nikòmù nie
robic krziwdë” – hewò tak brzëmiałë slédné słowa sw.
Jana Bòskò – załóżcë Salezjańsczégò Zgromadzeniô.
Są to słowa, jaczé ale pasowno òddôwają żëcé i dze-
janié dzysészégò nôdgrodnika – salezjanë ksãdza
Krësztofa Tuska.
Je to człowiek, jaczi cawnym sercã ùkòchôł kaszë-
biznã. Ksądz Krësztof je z Rëmi, a dokładno z Biôłi
Rzéczi, i kaszëbską swiądã mô wëniosłé z chëczë,
to hewò tam rósł w miłoce do rodny mòwë, jaczi
naùczëlë gò starszi. Krãtô stegna żëcégò zaprowadza
gò do bróm salezjańsczégò seminarium w Lądze nad
Wartą. Gwësno taczi béł Bòżi plan. W jegò òsobie
më, Kaszëbi zwëskelë jesmë wiôldżégò dëszpastu-
rza, kò to prawie z nama, swòjima krajewima, ksądz
Krësztof sparłãcził swòjã kapłańską służbã. Jegò starą
Swiãté Msze z liturgią słowa w kaszëbsczim jãzëkù
pòjawiłë sã w Kòbëlnicë kòl Stolpù. Téż w Kòbëlnicë
béł òn szkólnym kaszëbsczégò jãzëka, co dozwòliło
môlowi spòlëznie na rëszné wrócenié do kaszëb-
sczich kòrzeniów.
Je téż przédnikã Bracélstwa Kaszëbsczich Skaùtów.
Òddôwô swój wòlny czas na ùdzél w skaùtowëch le-
żach, pòtkaniach. Dzãka jegò pòmòcë bëło mòżlëwé
zarzeszenié skaùtowégò karna w Łãżëcach kòl Rëmi.
Wôrt je téż dac bôczënk, że prawie terô robi òn
nad dolmaczënkã Mszału Rzimsczégò na kaszëbsczi
jãzëk. Dzãka jegò starze òstôł naczãti kanoniczny
proces w ti sprawie.
Jegò dzejanié mô òsoblëwą wôrtnotã òbczas
pòszëdła kòrunawirusa. Òd zôczątkù pandemie òd-
prôwiô òn Nôswiãtszą Òfiarã pò kaszëbskù. Je òna
transmitowónô bez internet. Ji wôrtnotą je téż to, że
òna sygô do Kanadë, dze je òsoblëwą redotą. Kaszë-
bi z Kanadë rôd mòdlą sã, ùczestniczącë w Mszë
z Bëdgòszczë-Fòrdonu sprawòwóny bez ks. Krësz-
tofa. Òbczas pòszëdła ksądz Krësztof òdprôwiôł téż
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Òrmùzdowé Skrë
Wszëtkò to sprôwiô, że mómë do ùczinkù z dodrze-
niałim ùtwórcą, chtëren mô so ju zagwësnioné pòczest-
ny môl w swiãtnicë kaszëbsczi lëteraturë. W jaczims
dzélu na swòjim chrzebce mô téż miłą òdpòwiedzal-
notã za ùgruńtowanié baro téż zacnégò môla w ny swiã-
tnicë dlô swòjégò Tatka, ale téż ùmarłi czile lat temù
sostrë Bògùsławë, jaczi kùńsztowné lëteracczé sztëczczi
żdają na wëdôwk. Gwësno czasu je jesz na tëli dosc,
żebë to wszëtkò sã zjiscëło, a téż na to, bë jesz pòwstałë
aùtorsczé pòzycje latosy Skrë, jaczé zagwësnią ji môl
w pierszi rédze méstrów kaszëbsczégò słowa.
Eùgeniusz Prëczkòwsczi
za pòstrzédnictwã sécë Krziżewą Dargã. Prowadzy
téż facebookòwą starniczkã, na jaczi pùblikùje dësz-
pastursczé materiałë w rodny mòwie. Rozżôliwô òn
swòjim słowã bùchã z bëcô Kaszëbą w sercach skòpicą
lëdzy.
Hewòtnô nôdgroda je sczerowónô òsoblëwie do
nëch, jaczi dzejają dlô jinëch, nieszukającë kòl te
chwalbë ani téż geszeftu. Ksądz Krësztof pòdjimô
dzejanié prawie w nym ôrce. Dzãka jegò pòsłë-
dze më Kaszëbi mómë przëstãp do sakramentaliów
sprawòwónëch w rodny mòwie. Jezdzy òn pò cawny
Kaszëbsce, wszãdze, dze le gò rôczą, cobë swiãcëc bù-
dinczi, chëcze a głosëc Bòżé Słowò.
Jegò pòsłëga jakno chãtnika (wòlontérë) dozwòli-
wa téż na naùczanié religie w mòwie starków w Naji
Szkòle w Wejrowie i w szkòle Deja CSB w Rédze.
Ksądz dojéżdżôł do szkòłów jaż z Bëdgòszczë, a chùt-
czi z Kawniców kòl Kònina.
Je òn filantropã. Dzãka jegò zachtny wspòmóżce
ùkôzałë sã ksążczi: Pszczoła to dar Boży Matisa Kleb-
bë, Osobliwości języka kaszubskiego Jaromirë Labùddë
a téż Żëczbë, pòzdrówczi i cytatë pò kaszëbskù Marie
Fòrmelë.
Na kùńc chcã przëwòłac słowa lëdzy, z jaczima
ksądz Krësztof wespółrobi na co dzéń. Hewò òne:
Ksądz Krësztof to taczi człowiek, jaczi wiedno mô starã
pòmòc, kòl jaczégò czëje sã miełota do lëdzy. Abò téż:
dlô mie to taczé piãkné, że mògã co tidzéń zwëskiwac
z kaszëbsczi Mszë bez internet. I terô wierã nôpiãk-
niészé: jem prostim człowiekã, Kaszëbą, a ksądz Krësz-
tof gôdô do mie tak, że mògã rozmiec, że czëjã, że mòje
bëcé Kaszëbą je wôrtnotą. To prosto dobri człowiek.
Prôwdzëwi Kaszëba a Kapłan na wzór Christusowégò
Serca.
Ksądz Krësztof Tusk je skrą, jakô pôli sã w drãdżim
dlô ni placu, le przede wszëtczim skrą, jakô żôli sã dlô
lëdzy i jakô rozżôliwô jinëch do ùmiłowaniô Bòga
i Kaszëbiznë.
Klebbów Matis
21
Òrmùzdowé Skrë
Adela Kùjik-Kalinowskô
Je kaszëbską badérką, pòetką i białką, jakô roz-
kòscérzô miłotã i wiédzã ò naji lëteraturze w roz-
majitëch placach. Ji nôùkòwé zainteresowania są wie-
le szerszé, kò doktorat ùdostała na spòdlim dokazu ò
ùtwórstwie Norwida, ale na szczescé dlô kaszëbsczi
kùlturë òd te czasu na pierszim placu w ji robòce
stanãła kaszëbizna i ju habilitacjã dostała za prôcã:
Tatczëzna. Literackie przestrzenie Kaszub, ò jaczi
prof. Jerzi Tréder napisôł tak: „Ta nowatorska i waż-
na w dotychczasowej literaturze przedmiotu praca
przyczynić się może do pobudzenia dyskusji nad
fenomenem literatury regionalnej, zwłaszcza kaszub-
skiej, ale przecież nie tylko, gdyż ma szerszy wymiar.
Bez wątpienia będzie to teraz i na wiele dziesięcioleci
istotna pozycja w bibliotece pomorzoznawczej i ka-
szubistycznej”.
Warkòwò je zrzeszonô z Pòmòrską Akademią
w Słëpskù, dze mô wiôlgą starã ò rozwij badérowa-
niów nad kaszëbską lëteraturą. Na ji doktorancczim
seminarium zrzeszoné z tim témë pòznôwô i òpi-
sywô wiele sztudérów, a rosce karno wëchòwónëch
przez niã doktorów (donëchczôs je jich trzech).
Prof. Kalinowskô je téż òrganizatorką nôùkòwëch
kònferencjów na kaszëbsczé témë i cyklu Mi-
dzënôrodnëch Kùlturowëch Kònfrontacjów „Wiôldżé
Pòmòrzé”. Bëła meritoricznym czerownikã Pòdiplo-
mòwëch Sztudiów Naùczaniô Kaszëbsczégò Jãzëka
prowadzonëch przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzesze-
nié i Pòmòrską Akademiã.
Wôrt dozdrzec ji dzejanié, jaczé mô za cél pòpùla-
rizacjã kaszëbsczi lëteraturë. Dobrim tegò przikładã
są chòcle słëpsczé pòtkania pn. Czëtanié Kaszëb,
w jaczich òrganizacji i prowadzenim bierze rëszny
ùdzél.
Westrzód ji wielnëch badérnëch tekstów wôrt dac
bôczenié m.jin. na ksążczi napisóné wespół z chłopã
Danielã: Òd Smãtka do Stolema. Wokół literatury
Kaszub i Kaszëbskô lëteratura. Wëzdrzënë, a téż na
lëteraturoznajôrsczé wstãpë pùblikòwóné w cyklu Bi-
Òdj. S. Lewandowsczi
22 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
blioteka Pisarzy Kaszubskich. Baro wôżną pùblikacją
je: Z Kaszub do Austrii. Korespondencja literatów ka-
szubskich do Ferdynanda Neureitera. Ji tekstë mòżemë
téż nalezc chòcle w Biuletinach Radzëznë Kaszëbsczé-
gò Jãzëka, jaczi je nôleżniczką.
Adela Kùjik-Kalinowskô je téż lëteratką. Jesmë
sã ò tim mòglë doznac òbczas Lëteracczich Kòn-
kùrsów miona Jana Drzéżdżona òrganizowónëch
przez Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë
i Mùzyczi we Wejrowie. Czile razy bëła w nich laùre-
atką tak w kategórii pòezje, jak i prozë. Donëchczôs
ùkôzałë sã dwa ji pòeticczé zbiorë: Z pòla dodóm
i Pòwid miesąca. Stanisłôw Janka w pòsłowim do pier-
szégò z nich napisôł: „poezja autorki jest na wskroś
liryczna. Najlepiej czytać ją na głos, albowiem wtedy
można w tle usłyszeć dźwięk liry, pieśni i piosenki”.
Chcemë tej jic za doradą Stanisława Janczi i pòsłë-
chac dzélëka wiérztë latosy Skrë:
pòmidzë
tchnienim żëcô
a
rësą smiercë
pòmidzë
turkùsã miłoscë
a
òstrzim nienawiscë
(…)
pòmidzë
skrą sebie
a
zabôwką włôsny cénie…
Wastno profesór, Skro z Rekòwa, witôjce w bëlnym
karnie Òrmùzdowëch Skrów, piszce dali lëteracczé
i nôùkòwé kaszëbsczé tekstë, rozkòscerzôjce najã lëte-
raturã w Słëpskù i na całim Pòmòrzim.
Dark Majkòwsczi
 Warsztaty historyczne w SP w Sychowie

MARSZ ŚMIERCI Z KL STUTTHOF

W PAMIĘCI MIESZKAŃCÓW KASZUB,
ODCINEK LUZINO
Projekt edukacyjno- kulturalny

Z pokolenia niech głos nasz idzie w pokolenie:

O pamięć, nie o zemstę proszą nasze cienie!
Los nasz dla Was przestrogą ma być – nie legendą.
Jeśli ludzie zamilkną, głazy wołać będą!
Franciszek Fenikowski1

„Z pokolenia niech głos nasz idzie w pokolenie… – mię-
dzypokoleniowy kolaż kaszubskiej pamięci o Marszu
Śmierci KL Stutthof, odcinek Luzino”, to projekt edu-
kacyjno-kulturalny, którego celem jest czytanie krajo-
brazu pamięci miejsc, opowieści przedmiotów i relacji
świadków historii związanych z tragiczną ewakuacją
więźniów z obozu koncentracyjnego Stutthof w 1945
roku. Tragiczna pod względem warunków ewakuacja
zyskała miano marszu śmierci. Trasa wiodła również
przez wieś Luzino.
Gminna Biblioteka Publiczna im. Leona Roppla
w Luzinie w ramach programu „Patriotyzm jutra”
wspólnie ze społecznością lokalną zorganizowała cykl
spotkań z młodzieżą oraz całymi rodzinami z gminy
Luzino. Założenia projektu zostały opracowane we
współpracy z dr Aleksandrą Kurowską-Susdorf – na-
uczycielką, przewodniczką, naukowcem (Akademia
Marynarki Wojennej) – zajmującą się badaniem histo-
rii mówionej oraz z pracownikami Muzeum Stutthof
i bibliotekarzami z Luzina. Maja Krośnicka jest koor-
dynatorką projektu, a nad całością działań czuwa dy-
rektor Gminnej Biblioteki Publicznej w Luzinie Maria
Krośnicka. Projekt dofinansowano w ramach progra-
mu „Patriotyzm jutra” ze środków Muzeum Historii
Polski oraz Rady Gminy Luzino.
Projekt edukacyjno-kulturalny „Z pokolenia niech
głos nasz idzie w pokolenie…” oscyluje wokół peda-
gogiki miejsca (Maria Mendel) i pedagogiki pamięci
(Duccio Demetrio). Miejsce, w którym żyjemy, pomni-
ki, nazwy ulic, cmentarze wpływają na poczucie tożsa-
mości lokalnej. Jest to relacja dialektyczna. Ja tworzę,
a raczej współtworzę miejsce wspólnie z krajobrazem
kulturowym, ale i naturalnym, a to miejsce w tym sa-
mym czasie tworzy mnie. Wyzwaniem edukacyjnym
jest aktywne współtworzenie miejsca, odczytywanie
krajobrazu pamięci i afirmacja wielowarstwowości pa-
mięci miejsca. Warto świadomie spacerować po miej-
scach znaczących, ale i słuchać świadków historii, ich
wspomnień. Słuchanie opowieści innych wywołuje
wewnętrzną potrzebę zrekonstruowania, a następnie
zamknięcia życia w całość egzystencjalną, wzbogaconą
wyobrażeniami o sobie i swoim życiu. Praca na bio-

1
F. Fenikowski, Msza żałobna, wyd. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 1972, s. 5.

Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022 23

Edukacja
grafii jest doznaniem pedagogicznym, gdyż w procesie
opowiadania o własnym życiu mówiący i słuchający
„uczą się siebie”2. Projekt ma zachęcać mieszkańców
do odkrywania historii lokalnej i dzielenia się nią na
szerszą skalę. Każdy z mieszkańców powinien czuć się
uprawniony do budowania krajobrazu pamięci w spo-
sób krytyczny i refleksyjny.
Uczestnicy wykładów i warsztatów zapoznali się
z metodami, które mogą ułatwić każdemu zaintere-
sowanemu badaniem wspomnień rodzinnych nagry-
wanie rozmów ze świadkami historii i archiwizowanie
tych relacji. Historia mówiona jest interdyscyplinarną
metodą badawczą, która dopuszcza do głosu opowie-
ści zapomniane, głoszone zbyt cicho, niemające często
racji bytu na tle publicznego dyskursu państwowej po-
lityki historycznej, w którym często wielowarstwowe
historie Kaszubów się nie mieszczą. Historia mówio-
na mniej mówi nam o wydarzeniach, a więcej o ich
znaczeniu. Źródła oralne są zawsze subiektywne,
lecz wartość ich jest ogromna dla poznania szerszego
spektrum wydarzeń historycznych, ich tła emocjonal-
nego. Narrator często nadaje sens swoim przeżyciom
dopiero w dialogu z drugim człowiekiem. Dlatego ten
dialog jest ważny. Szczególnie dialog młodego ze star-
cem, bo „starzec jest niczym biblioteka, która płonie”.
Wspominanie, ogląd przeżyć i wydarzeń z przeszłości
może mieć funkcję kojącą. Pamięć w tej metodzie po-
strzegana jest jako aktywny proces tworzenia znaczeń.
Każda mikronarracja ma swoją wartość, ponieważ
staje się pretekstem do spotkania z drugim człowie-
kiem i lepszego poznania historii lokalnej miejsca.
W ramach projektu odbyło się już kilka spotkań ze
świadkami historii oraz mieszkańcami Luzina zainte-
resowanymi projektem, a przede wszystkim z młodzie-
żą w wieku 11–15 lat. Warsztaty dla rodzin skupione
były wokół metod badawczych, natomiast w celu usys-
tematyzowania wiedzy przybliżono historię powstania
i funkcjonowania obozu Stutthof. Początkowo był to
obóz przejściowy dla jeńców cywilnych, następnie
obóz specjalny, a od 1942 roku obóz koncentracyjny
(Konzentrationslager – KL). Już 2 września 1939 roku
przybył do obozu pierwszy transport składający się ze
150 osób. Obóz Stutthof działał przez 2077 dni. Przez
ponad 5 lat przez to miejsce przeszło 110 tysięcy ludzi
z 28 krajów, z czego 65 tysięcy zginęło w wyniku eks-
terminacji pośredniej i bezpośredniej. Jesienią 1944
roku opracowano plan ewakuacji okręgu Gdańsk–
Prusy Zachodnie, który opatrzono kryptonimem Eva-
-Fall. W trzecim stopniu ewakuacji na hasło Seehund
miała nastąpić ewakuacja obozu Stutthof w kierunku
odległego o 140 km Lęborka (szkoła podoficerów SS).
Przewidziano siedmiodniowy marsz. Ewakuacja pie-
sza obozu centralnego była jednym z najtragiczniej-
2
A. Kurowska-Susdorf, Oswoić śmierć. Edukacyjny potencjał kaszubskich rytuałów pogrzebowych, PWN, Warszawa 2019, s. 160.
3
M. Augé, Nie-miejsca. Wprowadzenie do antropologii hipernowoczesności, PWN, Warszawa 2010, s. 2.
4
Treuhänder – powiernik, podczas II wojny światowej na ziemiach okupowanych przez Niemcy administrator, z ramienia władz niemiec-
kich, poszczególnych zagrabionych przedsiębiorstw oraz majątków niektórych zlikwidowanych instytucji i stowarzyszeń; źródło: https://
encyklopedia.pwn.pl/haslo/Treuhaender;3989034, dostęp 4.01.2022 r.
24 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
szych wydarzeń w dziejach funkcjonowania obozu KL
Stutthof. Śmierć poniosła w zaledwie 46 dni połowa
z około 11,5 tys. więźniów, którzy 25 i 26 stycznia 1945
roku wyruszyli z obozu centralnego. Po Kaszubach ro-
zeszła się wieść, że „Stutthof idzie”, co zmobilizowało
wielu mieszkańców do niesienia pomocy wyczerpa-
nym więźniom. Sroga zima, głód, choroby, bestialstwo
wachmanów zebrały tragiczne żniwo. Liczba ofiar by-
łaby znacznie większa, gdyby nie pomoc wielu miesz-
kańców kaszubskich wsi, również Luzina.
Trzy kolumny z dziewięciu, które opuściły KL Stutt-
hof, przechodziły przez Luzino: kolumna VI, VII i IX.
We wsi zorganizowano kuchnie polowe (rzeźnia u Wo-
jewskich, rzeźnia u Maschków, stara szkoła) oraz miej-
sca noclegowe, między innymi w kościele św. Waw-
rzyńca, w kościele ewangelickim, w sali u Wittbrodta
(sala u Semaków), w budynkach gospodarczych daw-
nego majątku Żelewskich, który w 1940 roku został za-
jęty przez Treuhändera4 Jakuba Bambergera. Kolumna
VI, licząca koło 1,5 tys. osób, spędziła w Luzinie noc
z 3 na 4 lutego 1945 roku. W skład kolumny wchodzili
głównie Polacy i Rosjanie. Kolumnę VII stanowiło 900
kobiet: Polki, Rosjanki, również Dunki, Niemki, Nor-
weżki i Francuzki. Noc z 3 na 4 lutego spędziły we wsi.
Kolumna IX składała się z około 1,6 tys. kobiet różnej
narodowości, w większości Żydówek, Polek i Rosjanek.
4 lutego 1945 roku kobiety dotarły do Luzina, gdzie
również otrzymały pomoc lokalnej ludności. W zale-
dwie trzy dni przez Luzino przeszło ponad 3 tys. głod-
nych, wyczerpanych i zniszczonych przez nazistowską
propagandę ludzi, część ofiar pochłonęła mordercza
droga ze Stutthofu. W pamięci lokalnej mieszkańców
wsi do dziś żyją wspomnienia osób, które wspierały
schorowanych i wygłodzonych więźniów, gotując je-
dzenie, rzucając chleb, pomagając w ucieczce, ukry-
wając więźniów. Żywe w sercach mieszkańców Luzina
są również wspomnienia dwóch kobiet, które przygar-
nęły niemowlęta urodzone w czasie postoju więźnia-
rek z kolumny VII i IX. Odwiedzając Luzino, można
natrafić na kilka miejsc, które upamiętniają tragiczny
marsz. Warto zobaczyć między innymi kapliczkę pań-
stwa Rybakowskich z tablicą ufundowaną przez ocala-
łych więźniów, płaskorzeźbę w kościele św. Wawrzyńca
przedstawiającą więźniów nocujących w świątyni czy
obelisk Pamięci Ofiar Marszu Śmierci KL Stutthof usy-
tuowany na placu św. Józefa. Główna ulica, która bie-
gnie przez Luzino, nosi nazwę Ofiar Stutthofu. Wiele
miejscowości na trasie marszu śmierci nadal czeka na
tego rodzaju markowanie miejsc pamięci.
Jednym z elementów projektu były spotkania z mło-
dzieżą w wieku 11–15 lat. Młodzi ludzie na przełomie
maja i czerwca 2021 roku brali udział w autorskich
warsztatach5 „Przedmioty, które mówią” (oryginalnie:

Wykład dotyczący funkcjonowania KL Stutthof prowadzi Aleksandra Kurowska-Susdorf.
„Objects that speak”). Uczniowie w kilkuosobowych
grupach pracowali z artefaktami ze zbiorów Muzeum
Stutthof w Sztutowie. Były wśród nich m.in. zdjęcia
obiektów, grafiki, naszywki z numerami obozowymi,
winkle, klumpy, prymitywne zabawki, kartki świątecz-
ne, grypsy, obiekty codziennego użytku. Wszystkie
przedmioty łączyła wspólna narracja, oparta na praw-
dziwej historii więźniów obozu. Zadaniem uczniów
było „wsłuchanie się w historię przedmiotu”. Praca na
konkretnym obiekcie miała pobudzić wyobraźnię hi-
storyczną i myślenie indukcyjne, zachęcić do formu-
łowania hipotez. Celem było obudzenie w uczniach
instynktu badawczego, pobudzenie rozumowania intu-
icyjnego i myślenia dywergencyjnego. Wykorzystanie
tej metody pozwala w sposób spontaniczny i płynny
przejść od szczegółu jednego artefaktu do ogólnej histo-
rii wydarzeń. Podczas warsztatów uczniowie pracując
w grupach, stawiali hipotezy dotyczące pochodzenia,
okoliczności powstania i warunków, w jakich artefak-
ty były wykonane. Na potrzeby projektu dr Aleksandra
Kurowska-Susdorf stworzyła karty pracy, które miały
za zadanie zaktywizowanie uczniów do pracy na obiek-
cie i odpowiedzenia w grupach na pytania: Do czego
służył dany przedmiot? Z czego jest zbudowany? Kto go
wykonał? Do kogo należał? Dlaczego powstał? Była to
bardzo dynamiczna praca, w czasie której za pośrednic-
twem obrazu uruchamiało się myślenie oparte na cie-
kawości i nonkonformizmie. Młodzież po warsztatach
przygotowała prace plastyczne inspirowane spotkania-
mi oraz prowadziła wywiady z członkami rodzin.
W ramach realizacji projektu odbyła się również
projekcja filmu Moniki Wejer Stutthof idzie6, który
dotyczy wspomnień mieszkańców gminy Luzino, do-
tyczących działalności obozu koncentracyjnego Stutt-
hof oraz marszu śmierci. Film powstał z inicjatywy re-
żyserki w roku 2020 i stał się inspiracją do kolejnych
działań edukacyjnych w projekcie.
W efekcie wielu spotkań – w tym przede wszyst-
kim z młodzieżą ze szkół podstawowych gmin Luzino
5
 arsztaty zaprojektowane i prowadzone przez dr Aleksandrę Kurowską-Susdorf oparte na materiałach edukacyjnych z Museum of Jewish
W
Heritage. A Living Memorial to The Holocaust, Nowy Jork, stypendium dla edukatorów 2014 r.
6
https://www.youtube.com/watch?v=OnSu01FWyRQ&t=1802s dostęp 4.01.2022 r.
7
https://www.youtube.com/watch?v=9gm3sljH-E4&t=143s dostęp 5.01.2022 r.
8
https://www.youtube.com/watch?v=YIpvDy1Bdus&t=9s dostęp 5.01.2022 r.
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Edukacja
i Wejherowo (160 uczniów) oraz rodzinami – w czy-
telni biblioteki i podczas edukacyjnego spaceru po-
wstał „międzypokoleniowy kolaż kaszubskiej pamięci”
o marszu śmierci KL Stutthof (odcinek Luzino) współ-
autorstwa ilustratora Tomasza Meringa; praca będzie
wyeksponowana w przestrzeni publicznej w Luzinie.
Dodatkowo powstały broszura informacyjna oraz re-
lacja filmowa dostępna na kanale YouTube w językach
polskim7 i angielskim8. Film Stutthof idzie stał się in-
spiracją do nagrania spaceru edukacyjnego po Luzinie,
który ukazuje najważniejsze miejsca związane z odcin-
kiem marszu Barłomino–Luzino–Rybno. Wydarzenia
zorganizowane w ramach projektu „Z pokolenia niech
głos nasz idzie w pokolenie…” zainteresowały wiele
osób, które zgłosiły chęć udzielenia wywiadu czy po-
dzielenia się spisanymi wspomnieniami dziadków
i rodziców z okresu II wojny światowej. Fragmenty
zebranych wspomnień, kopie dokumentów i pamią-
tek z tego okresu oraz prace uczniów biorących udział
w warsztatach znalazły się w broszurce informacyjnej.
Celem materiałów edukacyjnych, które powsta-
ją w wyniku projektu, jest ożywienie lokalnej pamięci
i zaproszenie każdego z nas do bycia świadomym bada-
czem swojej rodzinnej historii. Potrzeba kultury pamię-
ci w Polsce i świadomego czytania wielowarstwowości
krajobrazu pamięci. Krytyczne uprawianie historii to
nie tylko daty i fakty, ale pamięć o wartościach, jakie
wyznawali mieszkańcy wielu kaszubskich wsi, którzy
niezależnie od narodowości więźniów nieśli im pomoc
i często z narażeniem własnego życia udzielali im schro-
nienia. To my jesteśmy pamięcią – a pamięć jest w nas.
W dalszym ciągu zapraszamy do zbierania i dzie-
lenia się z Biblioteką w Luzinie wspomnieniami i pa-
miątkami związanymi z wydarzeniami dotyczącymi
działalności obozu Stutthof i marszem śmierci. Szcze-
gółowe informacje można uzyskać pod nr. tel. 58-678-
20-86 albo wysyłając e-mail na adres biblioteka@luzi-
no.info lub kurowska.susdorf@gmail.com.
Aleksandra Kurowska-Susdorf
25
 Zofia Gusman z Rębu zmarła 8 listopada 2021 roku. Fot. Archiwum rodzinne

PRO MEMORIA.
ZOFIA GUSMAN (1927–2021)
Kiedy miała dwanaście lat, wybuchła druga wojna światowa. Razem z tatą przygotowała w lesie
bunkier dla partyzantów „Gryfa Pomorskiego”, a nawet przeżyła epizod w roli łączniczki niosącej
meldunek. Pomagała więźniom KL Stutthof uczestniczącym w marszu śmierci. Pod koniec wojny
jako osiemnastolatka zmierzyła się z koszmarem „wyzwolenia” przez Armię Czerwoną. Zawsze
z wielkim zrozumieniem dzieliła się swoimi wspomnieniami – wiedziała, jakie to ważne, by
lokalne historie nie odeszły w niepamięć. Zofia Gusman z Rębu zmarła 8 listopada 2021 roku
w wieku 94 lat. Teraz i jej historię wyrywamy z niepamięci.

W ostatnich latach Zofia Gusman nieczęsto wycho-
dziła z domu. Była już słaba, schorowana. A jednak
zawsze zadbana, elegancko ubrana, z delikatnym
makijażem, z włosami ufarbowanymi na natural-
nie ciemny kolor i starannie ułożonymi. Zawsze
też żywo interesowała się wiadomościami ze świata
i z Polski, a także sprawami lokalnymi. Należała do
Stowarzyszenia Rodzina Kolpinga w Pomieczynie.
Mimo trudnych doświadczeń z młodości – a może
właśnie dzięki nim – wiedziała, że to ważne, by
lokalna historia przetrwała w pamięci potom-
nych. Jej wojenne relacje znajdują się w książkach
Stutthof jidze. Marsz Śmierci we wspomnieniach
mieszkańców Pomieczyna i okolic oraz Wierny
Bogu i Kaszubom. Księga życia księdza Bronisława
Szymichowskiego. Wypowiadała się w pięknej pol-
szczyźnie, ale równie doskonale posługiwała się
językiem kaszubskim. Była wszak Kaszubką z krwi
i kości. W roku 1950 poślubiła Bernarda Gusma-
na, nauczyciela i kierownika Szkoły Podstawowej
w Rębie, a ukochanego męża przeżyła aż o dwa-
dzieścia dziewięć lat. Uczęszczała na kursy krawiec-
kie i rolnicze, a także wraz z mężem prowadziła
niewielkie gospodarstwo rolnicze. Państwo Gus-
manowie mieli cztery córki: Zofię Różę Rzeszewicz,
Ewę Domańską, Gabrielę Gusman i Marię Krause,
których drogi życiowe także związane są ze szkol-
nictwem i działalnością społeczną. Zofia Gusman

26 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022


całe życie mieszkała w Rębie, niewielkiej wiosce
w powiecie kartuskim, mimo to jej opowieści mo-
głyby być inspiracją do niejednej książki lub filmu.
Pilot odszedł w siną dal
– Tego, co wtedy przeżyłam, co całe nasze pokolenie
przeżyło, nie są w stanie oddać żadne słowa – zapew-
niała gorliwie podczas każdej opowieści Zofia Gus-
man. Gości przyjmowała w saloniku w niewielkim
mieszkaniu w starej szkole w Rębie. W tym cegla-
nym budynku oplecionym winobluszczem czas
się zatrzymał, a jeśli nawet się nie zatrzymał, to
z pewnością starodawny wiszący zegar odmierzał
minuty wolniej niż gdziekolwiek indziej. Zabytko-
we meble, obrazy w rzeźbionych ramach, dziergane
serwety, kwiaty z rustykalnego ogrodu zaglądające
przez okna – to wszystko wyglądało jak z inne-
go świata. A na piętrze – izba regionalna Chëcz
Kaszëbskô, którą od lat z pasją prowadzi pani Ga-
brysia, a do której eksponaty zbierał jeszcze jej tata.
Aż trudno uwierzyć, że pani Zofia nie usiądzie już
w ulubionym fotelu i nie zacznie jak
zawsze snuć nici wspomnień. A opo-
wiadać potrafiła jak nikt! Miała do- Gości przyjmowała
skonałą pamięć, wręcz ejdetyczną, w saloniku
i z niesłychaną dokładnością potrafiła w niewielkim
odtworzyć miejsca, przywołać ludzi,
mieszkaniu w starej
opisać emocje, wymieniać daty. Słu-
szkole w Rębie.
chało się jej z zapartym tchem.
– Pamiętam lato roku 1939. Było
takie piękne słońce. Pewnego dnia
wydarzyło się coś dziwnego. Przez okoliczne wsie
przeleciała szarańcza. Moja mama pobiegła do
babci, to była jej teściowa, czyli mama mojego taty,
i opowiedziała, co się wydarzyło. A babcia na to:
„Jezu, to będzie wojna! Przed wielką wojną też tak
latały!”. Potem jeszcze moja ciocia przybiegła z la-
mentem, że jej świeżo poślubionego męża zmobi-
lizowano do Wojska Polskiego. On niestety zginął
na Westerplatte zaraz na początku walk. Moja cio-
cia płakała, że ta pierwsza kula wojenna to była
właśnie dla niego. W pierwszych dniach wojny od
strony Pomieczyna nadleciał samolot wojskowy
i spadł niedaleko naszego domu. My jako dzieci
natychmiast tam pobiegliśmy. Okazało się, że pi-
lot przeżył, był to młody Polak. Moja mama dała
mu cywilne ubranie, a lotniczy mundur spaliła, by
Niemcy się nie zorientowali. I wtedy pilot poszedł
w siną dal.
W taki właśnie sposób Zofia Gusman zapamię-
tała kampanię wrześniową. Urodziła się 2 kwietnia
1927 roku, a więc w momencie wybuchu wojny
miała zaledwie dwanaście lat. Była starsza z dwojga
dzieci rolników Łucji i Jana Doeringów.
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Wspomnienie
Bunkier w lesie
Doeringowie mieli gospodarstwo w Rębie, otoczo-
ne drzewami, ze stawem przed domem. Niedaleko
domu rósł las, w którym podczas wojny rodzina
przygotowała bunkier dla partyzantów „Gryfa Po-
morskiego”. Pozostałości po nim zachowały się do
dzisiaj, bo mimo upomnień władzy komunistycz-
nej, by go zniszczyć, Jan Doering nigdy tego nie
zrobił.
– Brat mojej mamy wujek Albert Czerwionka
oraz jego synowie Edmund i Zygmunt, na którego
wołaliśmy Zyszek, działali w partyzantce. Mój tata
przygotował bunkier w naszym lesie. Tata kopał,
a ja nosiłam wiadrami piach i wrzucałam do sta-
wu, by nie został żaden ślad. A ciocia stała na straży
i pilnowała, czy Niemcy nie idą. Potem tata zasłonił
wejście do bunkra suchymi liśćmi i tarniną, a przy
wejściu posadził duży krzak jałowca. Ja ten jałowiec
co drugi dzień podlewałam. Niemcy nie znaleźliby
tego, choćby na głowie stanęli! – opowiadała pani
Zofia z przejęciem. – W bunkrze miał ukrywać się
wujek Albert, ale przyprowadził ze
sobą „ogon”, czyli innych partyzan-
tów. Nie wiem dokładnie, ilu ich było
ani kto to był. Mój tata zawsze powta-
rzał, że na wojnie lepiej jest wiedzieć
jak najmniej. Ja się z tym zgadzałam.
Przecież gdyby Niemcy mnie złapali
i chcieli się czegoś dowiedzieć, to kto
wie, czy z bólu bym kogoś nie zdra-
dziła? – pytała pani Zofia retorycznie, choć, jak
okazało się w dalszej części historii, nie zdradziła
nikogo nawet mimo bólu i strachu…
Mama Zosi gotowała dla partyzantów obiady.
Gdy mówiła do córki: „Przynieś duży gar” – to wie-
działa, że w bunkrze ukrywa się więcej ludzi, a gdy
mówiła: „Przynieś mały garnek”, to było ich mniej.
– Do wujka często przyjeżdżali inni partyzanci
z raportami, w tym jego synowie, którzy ukrywa-
li się pod Będargowem. Wujek był człowiekiem
wykształconym, układał wiersze, a jakie piosenki!
Znał kilka języków. Kiedyś, jeszcze przed moim
narodzeniem, przebywał na Syberii. Pewnego dnia
w środku lata odbyło się u nas spotkanie. Przyje-
chali kuzyni Edek i Zyszek. Siedzieli, opowiadali,
śmiali się, przygrywali na harmoszce – do dziś
mam w pamięci melodię, którą grali. Potem ja do-
stałam tę harmoszkę i mam ją do dziś. Usłyszałam,
jak Edek powiedział do starszego brata: „Jeśli pój-
dzie dobrze, to jutro będzie po wszystkim”. A Zy-
szek na to: „A jeśli nie pójdzie dobrze, to za tydzień
przekroczę czeską granicę” – wspominała, choć
wówczas niewiele rozumiała z rozmowy kuzynów.
27
Wspomnienie

Tego dnia szesnastoletnia Zosia Doering wi-
działa ich po raz ostatni. Nad ranem usłyszała ude-
rzenie w szybę – to był umówiony znak. Następnie
rozległ się tętent końskich kopyt, gdy Albert Czer-
wionka odjeżdżał konno. Kilka godzin później
w oddalonym o dziesięć kilometrów Będargowie
odbyła się potyczka partyzantów z oddziałem
żandarmerii. Obaj bracia Czerwionkowie zginęli,
a ich ojciec dostał się do obozu koncentracyjnego
Stutthof.
SS-man wycelował we mnie
i rozległ się huk!
Tego ostatniego wspólnego wieczoru kuzyni wrę-
czyli Zosi malutki skrawek papieru. To był meldu-
nek. I powiedzieli: „Zanieś to jutro o trzeciej do ko-
ścioła w Chmielnie. O trzeciej. Pamiętaj: o trzeciej
w kościele. Zapamiętaj to!”. A że dziewczyna miała
gęste, czarne włosy, polecili, by ukryła meldunek
właśnie we włosach. I żeby za wszelką cenę starała
się unikać Niemców po drodze. Co
było w tym meldunku? Pani Zofia ni-
gdy się nie dowiedziała.
– Tego dnia zapytałam taty, co jest Nie czułam bólu,
w tym meldunku, ale tata nie chciał widziałam tylko
mi powiedzieć. Mówił, że lepiej jest mnóstwo białego
jak najmniej wiedzieć. Byłam więc pierza wirującego
posłuszna i nie zaglądałam. Dziś bym w powietrzu.
zajrzała! – zapewniała. – Wyruszyłam
nazajutrz o świcie, bo do Chmielna
była długa droga, a ja szłam pieszo. W Kartuzach
musiałam spytać o drogę. Gdy dochodziłam do
Chmielna, z daleka już widziałam ceglaną wieżę
kościoła oplecioną chmielem. Dookoła nie było ni-
kogo, tylko jakiś ubrany na szaro mężczyzna grabił
trawę na cmentarzu przy kościele. Powoli pchnę-
łam ciężkie drzwi i usiadłam w ostatniej ławce. Nic
się nie działo, więc pomyślałam, że się pomodlę
i odejdę. Ale wtedy za moimi plecami skrzypnę-
ły drzwi. Zamarłam ze strachu. Myślałam, że to
Niemcy, że była wsypa i teraz oni mnie zabiją. Ktoś
usiadł w mojej ławce. Bałam się poruszyć i tylko
obserwowałam go kątem oka. To był ten sam męż-
czyzna, który grabił liście przed kościołem. Wtedy
wydawało mi się, że jest stary, ale dziś myślę, że
mógł mieć z trzydzieści lat. Dobrze zapamiętałam
jego twarz, był szczupły, włosy jasne, zaczesane do
tyłu. „O trzeciej w kościele” – powiedział do mnie
cicho. A ja powoli wyciągnęłam meldunek w jego
stronę. Schował i odszedł. Przestraszyłam się, że to
szpieg i teraz na pewno sprowadzi Niemców, więc
gdy minęła chwila, uciekłam, jak mogłam najszyb-
ciej! – opowiadała, a słuchaczom włosy jeżyły się
na głowie, szczególnie gdy sobie uświadamiali, że
to nie był film wojenny z reżyserem i aktorami, lecz
prawdziwe życie.
W drodze powrotnej do domu, żeby marsz się
nie dłużył, Zosia śpiewała wszystkie znane sobie
piosenki. Myślała, że to koniec przygód, ale nic
z tego.
– Gdy wróciłam do domu, zauważyłam zamie-
szanie na naszym podwórku. Nie wiedziałam, co
się dzieje, więc podeszłam bliżej i wtedy zobaczy-
łam tatę siedzącego na schodach przed domem,
wszystkie sprzęty porozrzucane i niemieckich SS-
-manów, którzy czegoś szukali. SS-mani byli przy-
stojnymi mężczyznami, wysokimi, postawnymi,
ich mundury były ładnie szyte. Domyśliłam się,
że coś poszło nie tak i już o nas wiedzą. Ale nie
mogłam uciec, bo jeden SS-man w towarzystwie
tłumacza, volksdeutscha, podszedł do mnie. Za-
częli pytać o to, gdzie byłam. „Na cmentarzu” –
skłamałam. „Gdzie macie bunkier?” – pytali dalej.
„Nie wiem nic o żadnym bunkrze”. „My już wiemy,
gdzie to jest, ale chcemy to usłyszeć od ciebie. Po-
wiedz!”. Pomyślałam, że chyba jed-
nak nie wiedzą, bo gdyby wiedzieli,
to by nie pytali. Powtórzyłam więc,
że nie wiem nic o żadnym bunkrze.
Wtedy ten SS-man mnie uderzył, aż
się przewróciłam, i kopnął w kolano
tak mocno, że przez ciało przeszła mi
błyskawica. Do dziś to kolano mnie
bardzo boli. Zacięłam się w sobie, że
nic nie powiem, choćby nie wiem co – opowia-
dała z przejęciem, co tylko potwierdza, że mimo
cierpienia nie wydałaby nikogo. Nawet w obliczu
śmierci, bo wtedy właśnie wydawało się, że to
ostatnie minuty życia. – SS-man wyciągnął pisto-
let, odbezpieczył i wycelował we mnie. Myślałam,
że to koniec. Zamknęłam oczy. Rozległ się huk.
Potem była cisza, więc odważyłam się otworzyć
oczy. Nie czułam bólu, widziałam tylko mnóstwo
białego pierza wirującego w powietrzu. „Czy ja
już umarłam? Czy to anioły?” – przeszło mi przez
myśl. Dopiero po chwili zorientowałam się, że SS-
-man nie strzelił do mnie, tylko do jednej z gęsi
pływających po stawie, aż pióra poleciały. Żoł-
nierze odeszli z niczym – wspominała pani Zofia,
a w jej głosie brzmiała satysfakcja.
Niemka uderzyła dziecko,
aż trysnęła krew
Nadszedł ostatni rok wojny. Z obawy przed zbli-
żającym się frontem radzieckim władze obozu
koncentracyjnego Stutthof wydały rozkaz o ewa-
kuacji więźniów. Rozpoczął się tragiczny marsz
ewakuacyjny, nazwany później marszem śmierci

28 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022


Zosia Doering i jej przyjaciółka Ulka Pipka w roku 1945. Fot. archiwum rodzinne
z powodu mnogości ofiar. Trasa biegła od Sztutowa
przez Cedry, Pruszcz Gdański, Kolbudy, Niestę-
powo, Żukowo, Przodkowo, Pomieczyno, Luzino,
a później dalej aż do Lęborka. Kiedy rodzina Do-
eringów dowiedziała się, że więźniowie obozu będą
przechodzić przez pobliskie Pomieczyno, uradzili,
że trzeba sprawdzić, czy wśród maszerujących jest
też ich krewny Albert Czerwionka. Partyzanci byli
gotowi go odbić.
– Rano mama przyszykowała jedzenie: czarny
chleb oraz grochówkę z dużą ilością grochu i mię-
sa, bo przypuszczaliśmy, że wujek może być głod-
ny. Chleb włożyłam do kieszeni, kankę z grochem
wzięłam do ręki i poszłam. Śnieg był taki, że świata
nie było widać. W Pomieczynie już kilkoro ludzi
czekało na przyjście więźniów. Gdy tak staliśmy,
nagle ktoś zawołał: „Stutthof jidze!”. Zbliżyliśmy
się, choć trochę się baliśmy. Widzieliśmy, jak od
strony Barwika zbliżają się kolumny, po dwoje,
troje, czasem czworo ludzi w szeregu. Ubrani byli
w pasiaki, każdy miał inne nakrycie głowy i inne
buty, choć przeważnie drewniane trepy na bosych
stopach, a w ręku trzymali siwe koce. Szli też SS-
-mani z psami. Więźniowie bardzo ostrożnie wy-
ciągali ręce i blaszane puszki, by dać im coś do
jedzenia. Rozglądałam się, czy nie zobaczę gdzieś
wujka. Staliśmy tak cały dzień. Co jakiś czas ktoś
wołał: „Stutthof jidze!”, więc znów wychodziliśmy.
Moje jedzenie szybko się skończyło, bo co to było
dla tylu wygłodzonych ludzi? Zaczęło się ściem-
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Wspomnienie
niać, więc wróciłam do domu. Na drugi dzień
znów wyruszyłam, również zaopatrzona przez
mamę w chleb i grochówkę. Tego dnia szła ko-
lumna dzieci: zmarzniętych, głodnych, na stopach
miały drewniaki, wargi im drżały z zimna. Jedno
z tych mniejszych dzieci wołało: „Pić! Pić!”. Aku-
rat zrobili krótki postój naprzeciw Konkolów, a gdy
Konkolowa zobaczyła przez płot, że to dziecko jest
tak spragnione, przyniosła mu garnuszek z piciem.
Dziecko chwyciło i zaczęło pić, ale gdy tylko zoba-
czyła to Niemka, która ich pilnowała, doskoczyła
i szpicrutą uderzyła w ten garnek. Napój się rozlał,
a dziecku z buzi trysnęła krew. Zaczęło strasznie
płakać. Wystarczyło jednak, by Niemka krzyknęła
„Still!”, co znaczy: „Cicho!”, by dziecko natychmiast
umilkło, tylko szlochało bezgłośnie, a łzy kapały
mu jak woda z dachu. Po tym można było poznać,
jaką oni mieli w tym Stutthofie straszną dyscyplinę.
Nie powiem na głos, czego tej Niemce wtedy życzy-
łam! – mimo upływu tylu lat głos pani Zofii drżał
z gniewu. Była w stanie kontynuować dopiero po
chwili: – Pod wieczór dowiedzieliśmy się, że Stut-
thof będzie nocować w naszym kościele. Widzia-
łam, jak ksiądz Paweł Jankowski, który był wtedy
proboszczem, wszedł do zakrystii, narzucił na sie-
bie welon, jaki księża zakładają do przenoszenia
Najświętszego Sakramentu, i wyniósł monstrancję
do plebanii, która wtedy mieściła się na poddaszu
u państwa Szwabów. Zapadał zmierzch, więc mu-
siałam wracać do domu.
29
Wspomnienie
Zakończenie roku szkolnego w Szkole Podstawowej w Rębie. Pierwszy z lewej siedzi Bernard Gusman, obok niego żona Zofia Gusman.
Pierwszy z prawej: Jan Wicki, dziadek autorki. Fot. archiwum rodzinne
Jedli groch prosto z ziemi
Nadszedł trzeci dzień, gdy kolumny więźniów ma-
szerowały przez Pomieczyno.
– Tego dnia znów wstałam wcześnie, wzięłam
chleb i grochówkę i poszłam do kościoła. Gdy do-
tarłam na miejsce, więźniowie akurat wychodzili
z kościoła. Było ich tylu, że aż trudno uwierzyć, że
wszyscy pomieścili się w naszej świątyni. Stałam za
płotem niedaleko dzwonnicy, a oni zaczęli podcho-
dzić, by dać im coś do jedzenia. Podałam im kan-
kę z grochówką z myślą, że podzielą zupę między
siebie, ale oni zaczęli ją sobie wyrywać, szarpać,
aż upadła na ziemię i się rozlała. Wtedy rzucili się
na śnieg i zaczęli jeść wprost z ziemi, tak, że ani
ziarenko grochu nie pozostało. To nie do wiary, że
można być aż tak głodnym… – kręciła ze współ-
czuciem głową. – Jeden z więźniów, korzystając
z zamieszania, okrył się kocem, by Niemcy nie za-
uważyli pasiaka, po czym chwycił pod pachę mnie
i moją koleżankę Walerkę Jankowską, która stała ze
mną, i poprosił: „Chodźcie ze mną!”. Chciał, żeby-
śmy poszli razem kawałek za Pomieczyno w stronę
Rębu. Na Krasnej Górze mężczyzna nas zostawił,
powiedział, że dalej już pójdzie sam. My natomiast
wróciłyśmy. Na placu przed kościołem wciąż pa-
nował zamęt, kręcili się SS-mani z psami, a mię-
dzy nimi niemieccy żołnierze, pijani, bo ktoś dał
im bimber. Zachowywali się agresywnie, wyzywali,
30 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
popychali jeńców kolbami karabinów. Przy scho-
dach leżało dwóch zabitych. Niektórzy mówią, że
było trzech, ale ja widziałam dwóch. Podobno się
buntowali, więc Niemcy zabili ich, by pokazać in-
nym, co się z nimi stanie, jeśli zaczną się buntować.
Potem kolumny ruszyły w dalszą drogę, a ja szłam
z nimi, by szukać wujka. W pewnym momencie za-
uważyłam, że na samym końcu kolumny ktoś się
we mnie wpatruje. Szedł powoli, ledwo powłócząc
nogami, ale wzroku ze mnie nie spuszczał. Wte-
dy go rozpoznałam: to był mój wujek! Mój Boże,
jak on się zmienił! Nigdy bym go nie rozpoznała.
Zapamiętałam go jako silnego, przystojnego męż-
czyznę, a zobaczyłam mizernego, chudego, dziwnie
małego, aż nie do wiary, że mogli coś takiego zro-
bić z człowiekiem! – westchnęła z bólem. Nawet po
przeszło siedemdziesięciu latach tamte przeżycia
tkwiły zbyt głęboko, a emocje były zbyt silne, aby
opowiadać o tym ze spokojem.
Gdy tylko Zosia ujrzała wujka, natychmiast
pobiegła przez śniegowe zaspy do domu, tak jak
umówiła się z rodzicami. Przecież partyzanci już
czekali, by odbić przyjaciela z rąk Niemców. Lecz
w drodze powrotnej dziewczyna usłyszała dobiega-
jące z kolumny więźniów strzały i zrozumiała, że
Niemcy dobijali tych, którzy nie mieli siły iść. Do
domu wróciła roztrzęsiona. Powiedziała, że wujka
chyba zabili. Jednak partyzanci mimo wszystko po-

jechali konno do Pomieczyna i wrócili z najgorszą
informacją: Alberta Czerwionki już wśród masze-
rujących nie było. Pod wieczór odnaleźli jego ciało.
A może się zabiła…?
W ostatnich miesiącach wojny przez Kaszuby
przebiegała trasa ewakuacji nie tylko więźniów
Stutthofu, ale również niemieckich cywilów z Prus
Wschodnich, którzy opuszczali swoje domy i ucie-
kali w głąb Niemiec, bo bali się nadciągającej jak
burza Armii Czerwonej. Jechali wozami z całym
swoim dobytkiem, a czasem zatrzymywali się na
kilkudniowy odpoczynek w domach Kaszubów.
Jedna z takich niemieckich rodzin zatrzymała się
w domu Doeringów.
– To był ojciec z nastoletnią córką. On był bardzo
chory, leżał w łóżku, a córka czuwała przy nim i tro-
skliwie się opiekowała. Miała nadzieję,
że ojciec wyzdrowieje i ruszą razem
w dalszą drogę. Niestety, on zmarł.
Do domu wróciła
Pochowaliśmy go w naszym lesie.
roztrzęsiona.
Dziewczyna została sama. Była bar-
Powiedziała,
dzo przygnębiona, nie wiedziała, co
ma robić. Droga do Niemiec była dłu-
że wujka chyba
ga, a ona samotnie nie dałaby rady jej zabili.
przebyć, to było zbyt niebezpieczne.
Bardzo jej współczuliśmy. Moja mama
zaproponowała: „Zostań z nami, będę cię traktować
jak drugą córkę”. Ale ona wciąż powtarzała, że nie
ma po co żyć i że się utopi. Pilnowaliśmy jej, by nie
zrobiła sobie krzywdy. Jednak pewnego dnia, gdy
się obudziliśmy, jej nigdzie nie było. Szukaliśmy jej
wszędzie, ale nadaremno. Może odeszła do Niemiec.
A może się zabiła… – zastanawiała się pani Zofia. Ta
zagadka do dziś nie została rozwiązana.
Uciekaj, bo jadą Ruscy!
– To było straszne! – wzdragała się pani Zofia za
każdym razem, kiedy w swoich wspomnieniach
dochodziła do momentu „wyzwolenia” wsi przez
Armię Czerwoną. – Dla Ruskich liczyły się tylko
kobiety i alkohol. Lubili też zegarki, gdy jakiś zoba-
czyli, zaraz zabierali. Wszystkie kobiety w okolicy
się ukryły, ja również. Rodzice zrobili mi kryjówkę
w przybudówce przed domem, gdzie trzymaliśmy
siano. Siedziałam tam kilka dni, a tata raz dziennie
przynosił mi jedzenie. Bałam się wyjść, bo wszędzie
kręcili się Ruscy. Pomyślałam sobie, że jeśli każdego
dnia odmówię dwanaście Różańców, to nic złego
mi się nie stanie. Zaufania w modlitwie różańcowej
uczył nas przed wojną ksiądz Franciszek Bork, któ-
ry założył parafię w Pomieczynie, a zginął w 1939
roku rozstrzelany przez Niemców. Pewnej nocy
w naszej przybudówce rozłożyli się pijani Ruscy.
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Wspomnienie
Spali na sianie tak blisko mnie, że czułam ciepło
ich ciał. Bałam się, że mnie wyczują albo że kich-
nę i to mnie zdradzi. Bałam się też, że spłoniemy,
bo oni w tym sianie palili papierosy i wystarczyła-
by iskra, by wybuchł pożar. Kiedy Ruscy wreszcie
odeszli i zrobił się spokój, mama powiedziała, że
mogę wyjść i się umyć. Przyszykowała mi łóżko do
spania. Ale ledwo włożyłam koszulę nocną i wla-
złam pod pierzynę, mama krzyknęła: „Uciekaj, bo
tu jedzie dwóch Ruskich na koniach!”. Tak jak sta-
łam, w samej koszuli nocnej, w byle jakich butach,
z których jeden po drodze zgubiłam, uciekłam do
sąsiada Stromskiego. Był kościelnym. Miał schron,
w którym ukrywały się jego żona i córka. Byłam
już blisko, gdy od strony Piastowskich zobaczyłam
dwóch Ruskich na koniach. Wskoczyłam w pobli-
ski stóg siana i przez szparkę obserwowałam, co
się dzieje. Ruscy zajechali do Strom-
skiego na podwórze. Tam akurat krę-
cił się Stromski i jeden mężczyzna,
którego nie znałam, a który wyrzucał
na taczkę gnój z chlewa, choć praco-
wał tak, jakby nigdy wideł nie miał
w rękach. Ruscy zsiedli z koni i pytali
gospodarza: „A masz żonkę? A córki
masz?”. A on na to: „Nie, jestem sam
z synem. A ten, co tam pracuje, to
mój głuchoniemy brat”. Zdziwiłam się, bo przecież
Stromski nie miał brata, a tym bardziej głucho-
niemego. Ruscy chwilę poszukali, a potem odje-
chali. Wtedy ten „brat” zaczął się rozbierać. Zdjął
robocze spodnie i ukazały się eleganckie spodnie
wyprasowane na kant. Gdy zdjął z siebie mary-
narkę i czapkę, od razu rozpoznałam, że to ksiądz
Jankowski. Szybko znowu wskoczyłam w stóg, bo
spaliłabym się ze wstydu, gdyby on mnie zobaczył
w samej koszuli nocnej z jednym butem – śmiała
się do wspomnień pani Gusman.
Mimo że komunizm nie należał do jasnych kart
w historii Polski, większość obywateli cieszyła się
z końca wojny i nadejścia spokojniejszych czasów.
Pani Gusman nie wspominała żadnych tragicznych
wydarzeń z tego okresu, może poza walką z krzy-
żem i religią w szkolnictwie. Potrafiła za to sypać
zabawnymi anegdotami, na przykład jak wraz
z przyjaciółką zwiedzały tuż po wojnie zniszczony
zamek krzyżacki w Malborku, tam wpadły do lo-
chów i całą noc musiały spędzić same w ciemno-
ściach w towarzystwie szczurów…
Pani Zofia miała długie i dobre życie w otocze-
niu najbliższej rodziny, córek, zięciów, wnuków
i prawnuków. Zmarła 8 listopada 2021 roku w wie-
ku dziewięćdziesięciu czterech lat.
Daria Kaszubowska
31
 PÒTKANIA
PÒD ÒSOBLĒWIM DOZĖRÃ
PierszĖ ZĖŃdzenia Ùtwórców KaszĒbskò-Pòmòrsczi
LĒteraturĒ w aktach gduŃsczi SŁuŻbĒ BezpiekÙ

dzél 3

Wôżnym dzélã zjazdu kaszëbsczich i pòmòrsczich lëteratów w Szarloce nad jezorã Òsëszno z rujana
1971 r. bëłë aùtorsczé zetkania z czëtińcama. Òdbëłë sã òne wieczorã pierszégò dnia zjazdu w różnëch
môlach w òbéńdze kòscersczégò krézu. W sami Kòscérznie swòje zéńdzenia mielë Léón Roppel
ë Jón Drzéżdżón. Jón Piepka jachôł tej do Kònarzënów kòle Kòscérznë, Jón Trepczik do Stôri Kiszewë
a Ana Łajming z Izabellą Trojanowską do Trzebùnia. Jinszi lëteracë téż pòtikelë sã tegò wieczora
z mieszkańcama różnëch wsów, równak tim zéńdzenim, jaczé nôbarżi interesowało w tim czasu
gduńską i kòscerską Służbã Bezpiekù, bëło to z Lechã Bądkòwsczim. Òdbëło sã òno w klubie Samanta,
co miescył sã w hòtelu i internace Doswiôdczalnégò Òstrzódka Gbùrzëznë w Lubaniu. Wiadła ò nim
nalezc mòżemë w służbòwim zôpiskù zrëchtowónym przez fónkcjonariuszów bezpieczi pò gôdanim
ze swòjim wiadłodôwôczã. Béł nim człowiek wëzwëskiwóny przez SB w Kòscérznie jakno „służbowy
kontakt” ò krëjamnym mionie „Działacz”. Nie wiémë dzysô, chto sã za nim tacył, ale z nadczidniãtégò
przed sztërkã zôpiskù wëchôdô, że béł to jeden z robòtników òstrzódka w Lubaniu i że òkróm te
béł sekretérą Spòdlowi Partiowi Òrganizacje (pòl. Podstawowa Organizacja Partyjna, POP) Pòlsczi
Zjednóny Robòtniczi Partii w swòjim môlu robòtë. Ò pòtkanim z Bądkòwsczim rzekł òn dosc tëli
i chcemë le zazdrzec do esbecczégò zôpiskù. Czëtómë w nim, że w zéńdzenim ùdzél wzãło kòle
szescdzesąt sztëk lëdzy, w tim czilenôsce òsób z môlowi inteligencje. To, że bëło wiele lëdzy, wëchôdało
z tegò, że w Lubaniu żdelë na Jana Piepkã, chtëren je baro pòpùlarny westrzód môlowégò lëdztwa, a to
temù, że grôł w filmie „Kaszebe”1.

Wëstąpienié Lecha Bądkòwsczégò bëło baro krótczé.
Ògrańcził òn sã do wiadła ò tim, że prawie terô òdbiwô sã
Zjôzd Kaszëbsczi Lëteraturë i dôł përznã wiédzë na témã
lëteracczi dzejnotë jinszich regionalnëch pisarzów.
Nôcekawszim dzélã całégò zéńdzeniô bëła diskùsjô,
co wara wiãcy jak dwie gòdzënë, czedë to Bądkòwsczi
òdpòwiôdôł na pitania czëtińców. Midzë jinszima
[…] rzekł, że w Pòlsce sytuacjô lëteratów je nôgòr-
szô. Zarôbiają òni wiele mni jak pisarze na Zôpadze
i, co je dzywné, mni jak lëteracë w Z[wiązkù] S[o-
cjalisticznëch] S[owiecczich] R[epùblików]. Bąd-
kòwsczi scwierdzył téż, że lëteratura ruskô i sowieckô
ni mają wiôldżi wôrtnotë. Rzekł, że na Zôpadze znóny
są nôwëżi dwaji pisarze – Dostojewsczi ë Sołżenicyn.
Òbczas swòjégò wëstąpieniô Bądkòwsczi baro czãsto
òbtaksowiwôł wôrtnotã naji [to je pòlsczi – S.F.] i so-
wiecczi lëteraturë na spòdlim tegò, czë je wëdôwónô
w zôpadnëch krajach, czë nié. […]
Bądkòwsczi, czej gôdôł ò swòji pisarsczi drodze,
òpòwiôdôł ò swòjim bëcym za grańcą òbczas wòj-
në w Pòlsczich Zbrojnëch Sëłach na Zôpadze, pózni
scwierdzył, że pò wrócenim do kraju w 1946 rokù òstôł
gazétnikã, a òd 1968 rokù „ze znónëch przëczënów je
kùreszce wòlny” i zajimô sã lëteracką robòtą.
Fizyczny robòtnicë òstrzódka w Lubaniu nié za
wiele zrozmielë z wszëtczich pòliticznëch przëgôdków,
jaczé Bądkòwsczi robił òbczas zetkaniégò. Czësto ji-
naczi reagòwa inteligencjô. Pò òficjalnym skùńczenim
zéńdzeniô […] na nowò przemësliwóné bëłë wszëtczé
przëgôdczi Bądkòwsczégò. Lëdzóm nie dało pòkù to,
czemù pisôrz na zéńdzenim nie gôdôł prosto, a ògrań-
cziwôł sã leno do półsłówków. Nôwiãcy ùczãstnicë zet-
kaniô mëslelë nad tim, co znaczëłë słowa Bądkòwsczé-
gò „pò 1968 rokù ze znónëch przëczënów jem kùreszce
wolny”. Lëdze kòrbilë téż ò […] jego òbtaksowanim
pòlsczi i sowiecczi lëteraturë. Słëchińcowie zdzëwilë sã
słowama Bądkòwsczégò, że òn sóm nie widzy pòtrze-
bë, bë pisac w lëteracczich dokazach ò sprawach zrze-
szonëch z cãżką robòtą gbùrów na Kaszëbach. Dodôł
òn równak, że mòże przekazac to bédowanié swòjim
drëchóm na zjezdze, co sã prawie òdbiwôł.
Jak wëchôdô z cytowónégò wëżi zôpiskù, na
aùtorsczim pòtkanim z Lechã Bądkòwsczim w Luba-
niu gôdóné bëło nié blós ò sprawach sparłãczonëch

1
Wszëtczé wëzwëskóné w teksce cytatë wzãté z pòlskòjãzëkòwëch zdrzódłowëch tekstów skaszëbił aùtór.

32 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022

 Historiô lëteraturë

z Kaszëbama ë Pòmòrzim. Na zycher ni mògło wi-

dzec sã kòmùnisticznym wëszëznóm, że lëchò òb-
taksowiwôł sowiecką lëteraturã i że nie widza mù sã
dëtkòwô sytuacjô pisarzów w Lëdowi Pòlsce. Zor-
tã przëgôdczi mùszałë téż bëc na zycher jegò słowa
ò tim, że béł wòlny òd 1968 r. Kò doch to prawie
w nym rokù pòpiarł òn sztudérów, co kritikòwelë tedë
pòlitikã kòmùnisticznëch przédników najégò pań-
stwa. Òd tegò prawie czasu barżi zainteresowa sã nim
bezpieka, a òn sóm przez jaczis czas ni mógł drëkòwac
swòjich tekstów. Esbecë i „towarzësze” z PZRP dërch
bòjelë sã tegò, że òpòzycjowé pòzdrzatczi negò pisa-
rza mògłë miec „lëchi” cësk na lëdzy, co przëchôdelë
na pòtkania z nim.
W drëdżim dniu pierszégò Zéńdzeniô [Zjazdu]
Ùtwórców Kaszëbskò-Pòmòrsczi Lëteraturë, to je
drëdżégò rujana 1971 r., miôł sã òdbëc kermasz ksąż-
ków i zetkania niechtërnëch lëteratów ze szkòłową
młodzëzną. Òkróm tegò cygnioné bëłë dali òbradë
z pòprzédnégò dnia. Célã ùczãstników zjazdu bëło
tego dnia téż przërëchtowanié specjalny ùchwałë,
w jaczi bëłëbë zamkłé pòstulatë kaszëbskò-pòmòr-
sczégò lëteracczégò strzodowiszcza. Gwësno przed-
stôwcowie bezpieczi chcelë jak nôwiãcy ò ni wiedzec,
a wiadłów na tã témã miôł dotëgòwac czerownik
Wëdzélu Kùlturë Przédnictwa Pòwiatowi Nôrodny
Radzëznë w Kòscérznie Jerzi Piankòwsczi. Juwerno
w rujanie 1972 r., ùtwórcowie kaszëbskò-pòmòrsczi
jak w przëtrôfkù Pòbłocczégò, tak téż Piankòwsczi
lëteraturë ë jinszi lëdze, co sã nią zajimelë i intereso-
jesz tegò samégò dnia pòtkôł sã z esbekama nad
welë, zeszlë sã we Wdzydzach. To prawie ten môl òd
jezorã Òsëszno i òdkôzôł jima, że w zjazdowi ùchwa-
tegò czasu miôł lata lateczné gòscëc ù se ùczãstników
le mòwa bëła ò dzejaniach, co miałë doprowadzëc
zéńdzeniów zwónëch pózni prawie wdzydzczima.
do zwiãkszeniô jiloscë wëdôwóny regionalny lëtera-
W 1972 r. gôdóné bëło we Wdzydzach ò stanie i per-
turë, […] ùszëkòwaniô wedle jednégò ôrtu pisënkù
spektiwach rozwiju pamiãtnikarstwa na Pòmòrzim, ò
kaszëbsczich gwarów i do nazwaniégò dwùch òkrãtów
czim przédny referat wëgłosył Stanisłôw Pestka. Mùsz
przënôlégającëch do Pòlsczich Òceanicznëch Liniów
równak pòdsztrichnąc, że w aktach òbiektowi sprawë
nôzwëskama Majkòwsczégò i Derdowsczégò. Òbczas
ò tacewny pòzwie „Saga” nie nalôzł jem niżódnëch
swòji rozmòwë z fónkcjonariuszama SB Piankòwsczi
papiorów, cobë tikałë sã tegò prawie wëdarzeniô.
rzekł, że ni miôł jesz przë se całégò tekstu ùchwałë,
Czemù tak je, drãgò terô na gwës òdpòwiedzec. Abò
ale òbiecôł przësłac gò dwa dni pózni. Zamkłé w ni
SB nie interesowa sã tim, co sã tam dzejało, abò dali
bëło téż midzë jinszima to, że Mòrskô Wëdôwizna
krëjamno rozprôcowiwa to, ale akta nie przewarałë
(pòl. Wydawnictwo Morskie) wëdô antologiã kaszëb-
do dzysô. Mòżlëwé, że prôwdzëwô je ta drëgô òd-
sczi poezji2. Przë ti leżnoscë KPZ bëło dbë, żebë
pòwiédz, bò dzywno bë to wëzdrzało, jakbë krëjamné
wëdôwizna ta w wiãkszim jak do tegò czasu dzélu
służbë interesowałë sã zéńdzeniama w 1971 i w 1973 r.
drëkòwa dokazë kaszëbskò-pòmòrsczi lëteraturë
a miałë czësto namkłé na to, co òdbëło sã midzë nima.
i znowia ksążczi przódë ju wëdóné. W swòji ùchwale
A ëżlë jidze ò trzecé zetkanié z 1973 r., to w esbec-
ùczãstnicë zéńdzeniégò w Szarloce wërazëlë nôdzejã,
czich papiorach są wiadła ò nim, ale tim zajmiemë sã
że Przédny Zarząd Wëdôwiznów (pòl. Naczelny Za-
ju w pòstãpnym dzélu.
rząd Wydawnictw) bãdze miôł dobré òdniesenié do
wëdôwny dzejnotë Zrzeszeniô. Słôwk Fòrmella
Jednym z brzadów zetkaniégò nad jezorã Òsëszno
bëła ùdba, żebë zéńdzenia taczé cygnąc dali i rëchto- Aùtór je kùstoszã archiwalnym w gduńsczim parce In-
wac je przez pòsobné lata. Tak téż sã stało i ju za rok, stitutu Nôrodny Pamiãcë

1
 hòdzy tuwò gwësno ò ksążkã Modra struna. Antologia poezji kaszubskiej, red. T. Bolduan, J. Drzeżdżon, W. Kiedrowski, B. Kloskowski,
C
S. Pestka, E. Puzdrowski, L. Roppel, Gdańsk 1973.

Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022 33

Gdańsk mniej znany
Wielki Młyn i bursztynowe skarby
Styczniowe mrozy nie sprzyjają długim spacerom, dlatego dziś zapraszam do odwiedzenia
nowego Muzeum Bursztynu. Otwarte zostało w lipcu 2021 roku, po przenosinach z Katowni
i Wieży Więziennej do Wielkiego Młyna. Jest to też dobra okazja do zapoznania się
z wyjątkowym obiektem.
Fot. MS
Gdański gigant
Historia Wielkiego Młyna zaczyna się w drugiej
połowie XIV wieku. Wtedy to na niewielkiej wyspie
na kanale Raduni Krzyżacy zbudowali młyn do miele-
nia zboża. Po pożarze ok. 1391 roku wzniesiono więk-
szy, który otrzymał miano Wielkiego. Napędzany był
wówczas przez 12 kół młyńskich. Wnętrze podzielone
było na osiem kondygnacji. Sześć z nich służyło jako
magazyn na zboże i gotową mąkę. Na potrzeby pieka-
rzy mielono tutaj żyto i pszenicę, natomiast dla bro-
warników przerabiano jęczmień na słód. W XV wie-
ku budynek został powiększony, na zewnątrz dodano
sześć kół młyńskich. Od strony kościoła św. Katarzyny
wzniesiono piekarnię z kominem. W dużej części tyl-
ko ona przetrwała zniszczenia z 1945 roku. Młyn był
największym tego typu obiektem w Europie, w latach
1603–1604 przemielił 4900 ton żyta i 1228 ton psze-
nicy. Od końca XIX wieku zamiast kół młyńskich do
napędzania walców używano turbin wodnych. Młyn
produkował wówczas do 200 ton mąki dziennie.
Kość niezgody
W średniowieczu Wielki Młyn zarządzany był przez
urzędnika krzyżackiego zwanego Muehlermeister, czy-
li mistrz młyński. Krzyżacy zgadzali się na korzystanie
z młyna za określoną opłatę oraz dodatkowo daninę
w ziarnie, tzw. mlewne. Klient przekazywał 1/16 par-
tii zboża oddanego do przemiału na rzecz Krzyżaków.
Dodatkowo musiał zapewnić robotników do pracy. Po
bitwie pod Grunwaldem król Władysław Jagiełło nadał
gdańszczanom prawo poboru połowy dochodów z Wiel-
kiego Młyna. Krzyżacy tego nie zaakceptowali, konflikt
narastał. 5 lutego 1454 roku Wielki Młyn zajęty został
przez gdańszczan, którzy aktem tym rozpoczęli wojnę
trzynastoletnią. Po paru miesiącach król Kazimierz Ja-
giellończyk nadał Głównemu Miastu prawo do Wielkie-
go Młyna. Od tego czasu zarządzała nim rada miasta.
34 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
Fot. MS
Zmienni lokatorzy
Po II wojnie światowej zniszczony niemal do-
szczętnie budynek powstał z ruin w latach 1962–1965.
W swojej historii mieścił sale wystawowe, targi prze-
mysłowe, giełdę, dyskotekę... Był siedzibą Biura Ob-
rotu Maszyn i Surowców. Pełnił też funkcje magazy-
nowe. 9 listopada 1980 roku Andrzej Wajda wystawił
tutaj Sprawę Dantona. Spektakl na podstawie sztuki
Stanisławy Przybyszewskiej stał się historycznym wy-
darzeniem artystycznym. W wypełnionym po brzegi
Młynie widownia wsłuchiwała się w dyskusję o rewo-
lucji, walce i wolności. Choć planowano wykorzystać
Wielki Młyn do celów kulturalnych, od 1994 roku
mieścił się tu dom handlowy. Po okresie prosperity
lat 90., w XXI wieku przyciągał coraz mniej klientów.
W 2016 roku budynek przejęty został przez obecne
Muzeum Gdańska, które przystosowało obiekt pod
siedzibę Muzeum Bursztynu.
Złoto Bałtyku
Dziś wielki dwuspadowy dach skrywa zachwyca-
jące bryły naturalnego bursztynu i przykłady burszty-
nowego wytwórstwa. Na przestrzeni trzy razy większej
niż w poprzedniej siedzibie możemy zobaczyć ponad
tysiąc eksponatów. Wśród nich takie, które zaprezen-
towano w Muzeum Bursztynu po raz pierwszy. Zaraz
po wejściu wita nas największa bursztynowa bryła
świata. Waży 68 kilogramów, a pochodzi z indone-
zyjskiej wyspy Sumatra. Z lokalnych odkryć warto
pochylić się nad unikatowym różańcem odnalezio-
nym w krypcie św. Mikołaja w Gdańsku. Nie można
też przejść obojętnie obok szachów z 1690 roku, tym
bardziej że ich wartość to ok. 2,4 mln zł! Każda gablo-
ta kryje ciekawe obiekty, tak więc na zwiedzenie Mu-
zeum Bursztynu zarezerwujmy ok. 1,5 godziny.
Marta Szagżdowicz
JEST GARNEK, JEST ZUPA
Są sycące, rozgrzewają, dodają sił. Zupy. Niezwykle uni-
wersalne danie, królujące na stołach mieszczańskich
i arystokratycznych w przeszłości, również i dziś jest nie-
zwykle popularne zarówno jako samodzielny posiłek, jak
i nieodzowny składnik eleganckiego obiadu.
Przeważnie danie to jest proste w przygotowaniu i bardzo do-
brze sprawdza się w sytuacji, gdy musimy wykorzystać składniki
z pozoru niemające większego sensu w połączeniu „na sucho”.
Dzięki prostym metodom przyrządzania i możliwości modyfi-
kacji składników lub proporcji, zupy znajdą się w kuchni nawet
początkujących adeptów sztuki kucharskiej, choć przyrządzone
w zgodzie z ustalonym przez lata kanonem, kradną serca kone-
serów dobrego smaku.
Współczesne zwyczaje kulinarne są takie, że chcąc zachować
tradycyjną formę domowego posiłku, na obiad trzeba podać
zupę, która w warunkach codziennych jest formą ciepłej przy-
stawki do dania głównego. Jest jednak i tak, że mając na stole ta-
lerz sycącej zupy, nie musimy myśleć o drugim daniu, ba – moż-
na powiedzieć, że zupa żyje swoim życiem, że jest niezależna.
Spisując swoje dzieje, Jacek Kuroń napisał w wydanej w 1991
roku książce Moja zupa: W PCK powiedzieli mi, że to nie ja wy-
myśliłem zupy, tylko oni. Odpowiedziałem, że zupy wymyślił czło-
wiek, kiedy tylko zrobił garnek. Byle garnek i już jest zupa. A skoro
już wymyślił zupę, to zaczął się nią dzielić. I to jest jeden z najstar-
szych wynalazków ludzkości. Natomiast ja nadałem tej akcji rangę.
Jest garnek, jest zupa. Myśląc o tych słowach, postanowiłem
kontynuować temat dań jednogarnkowych, albowiem widzę
silny związek między nimi a zupami. Oczywiście, mogłem teo-
retyzować na temat zup, ale zdecydowałem się iść drogą pewną,
bo wynikającą z badania statystycznego upodobań kulinarnych
mieszkańców Kaszub i Pomorza. W tym celu, wykorzystując
możliwości portalu społecznościowego, przeprowadziłem an-
kietę na temat ulubionych jesienno-zimowych zup.
Zdecydowanie wygrała zupa z brukwi na gęsinie. Pięćdzie-
siąt siedem osób uznało ją za najlepszy przykład jesiennej zupy.
Podawana z reguły po Świętym Marcinie, bo przecież to w tym
okresie przygotowywano zapasy na zimę, zabijając gęsi i przy-
gotowując pierśniki i obonę. Resztki mięsa i mięso gorsze, jak
to na skrzydłach, doskonale nadawały się do sporządzenia tej
arcyprostej zupy będącej de facto miksem dwóch składników
– brukwi i kartofli ugotowanych na wywarze z gęsi. Całość do-
prawiona najczęściej cząbrem, którego zadaniem było złamanie
słodkiego smaku często przemrożonej w tym okresie brukwi.
Jak to zwykle bywa, są różne obozy, więc nietrudno spotkać
ludzi, którzy dadzą się pociąć za to, że zupa z brukwi może być
przyprawiana wyłącznie majerankiem. Nie polemizowałbym
z ich upodobaniami, przyjmując, że o gustach (smakach) i ko-
lorach się nie dyskutuje.
Co ciekawe, wiele osób z Borzestowskiej Huty preferowało
zupę z białej, a nie żółtej brukwi; opowiedział mi o tym Woj-
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
tek Etmański. Ta odmiana, choć uważana
za pastewną i przeznaczoną dla zwierząt,
zdaniem Wojtka była smaczniejsza niż żół-
ta, miała wyrazistszy smak. Niestety, do tej
pory nie udało mi się jej zakupić. Muszę
namówić Wojtka lub innego rolnika do za-
siania choć kilku w tym roku.
Kolejną zupą, na którą zwrócili uwagę
respondenci, jest zupa grochowa. Choć in-
teresuje ona o 44 procent mniej osób niż
brukwianka, to jednak to bardzo istotna
zupa z punktu widzenia łatwości przecho-
wywania głównego składnika, a także po-
wszechności występowania drugiego istot-
nego składnika, jakim są kartofle. Duża
zawartość białka roślinnego, a także błon-
nika w połączeniu z węglowodanami za-
wartymi w kartoflanej skrobi sprawiają, że
to idealna zupa na chłody.
Jako ciekawostkę należy wskazać to, że
grochówka była jedną z pierwszych zup
instant, które pojawiły się w handlu na te-
renie Kaszub. Zupa grochowa występowała
w formie batonu i zawierała w formie ze-
stalonej wszystkie składniki gotowej zupy.
Jak pamiętacie z odcinka o eintopfie, był
to początek przygotowywania dań, które
z czasem zaczęto nazywać daniami jedno-
garnkowymi.
Zupa grochowa przygotowana bez uży-
cia mięsnego wywaru może stanowić do-
skonałą bazę do eksperymentów, którymi
parają się miłośnicy śledzia. Grochówka ze
śledziem, choć wydaje się bardzo dziwnym
połączeniem, jest niezwykle aromatyczna
dzięki dodatkowi kawałków tłustego śle-
dzia. Wielu twierdzi, że to tylko opowieści,
ale ja spotkałem ją już w kilku lokalach ga-
stronomicznych. Muszę jednak przyznać,
że jestem za czystością formy i nie uznaję
mieszania śledzia z wędliną czy mięsem
zwierzęcym.
Kolejna w rankingu, kartoflanka, zna-
lazła uznanie zaledwie jednej trzeciej re-
spondentów. Nie wiem, czy to powszechna
dostępność produktów spożywczych prze-
różnego asortymentu, czy moda na zdrowe
życie każe ograniczać „tuczące” kartofle.
Osobiście kartoflankę bardzo lubię i chęt-
nie ją jadam. Szczególnie gdy podana jest
w wersji berlińskiej, a więc z dodatkiem
grzanek z chleba przyrumienionego na pla-
cie i zniewalająco pachnącej wędzonki czy
35
Smaki i aromaty Pomorza
też z plastrem boczku dotkniętym skutka-
mi zajścia reakcji Maillarda.
Kartoflanka jest bardzo prosta, więc zda-
je się, że szefowie kuchni unikają nieco tej
zupy, poprzestając ewentualnie na poda-
waniu kremów z kartofli, bo przecież tak
powtarzalnie udaje się je robić w robocie
kuchennym.
Choć Kaszuby, Pomorze mogą być uzna-
wane za krainy lesiste, to jednak okazuje,
że wiele osób, pochodzących szczególnie
z północy regionu, zupy grzybowej nie zna,
nie pamięta jej z domów swoich dziadków.
Mówił mi o tym Karól Róda, podkreślając,
że grzyby były zbierane raczej do szybkiego
spożycia, a to pieczone na patelni, a to w ja-
jecznicy. Myślę, że wyjaśnienia tej sytuacji
udzieliła mi Karola Bober, która z opowie-
ści rodziców zapamiętała, że po wojnie lu-
dzie mówili, iż dobrze, że doszło do zmiany,
bo w końcu gajowy z prywatnego lasu nie
wygoni albo nie każe odpracowywać w lesie
wartości zebranego runa leśnego. Być może
właśnie z powodu utrudnień związanych
z dostępem do grzybów ich wykorzystanie
było przed laty niskie, a co za tym idzie, za
grzybową zagłosowało około 23 procent re-
spondentów.
Kolejną zupą był eintopf rozumiany nie
formalnie, tak jak chcą tego Niemcy, ale
jako zupa jednogarnkowa ugotowana na
tym, co znajdziemy w szafkach, w czasie,
gdy dostępność świeżych produktów jest
ograniczona, najczęściej w końcu sezonu
zimowego, a jeszcze przed pierwszymi pło-
dami wiosny. W okresie jesienno-zimowym
w kaszubskiej kuchni eintopf widzi również
około 23 procent respondentów.
21 procent respondentów za ulubioną
zupę uznało kapuśniak. Jakkolwiek kapu-
śniak lubię, nie mam ostatnio zbyt wielu
okazji, by spotkać go w przestrzeni gastro-
nomicznej regionu. Oczywiście pomijam
rejon Łęgu, gdzie nawet odbywa się święto
kapuśniaku pod nazwą Łęskie Kapuśniaki.
Raz dane mi było gotować na tej impre-
zie 50-litrowy gar zupy z młodej kapusty
w wersji nazywanej parzybrodą – ze wzglę-
du na to, że nie ma chyba nikogo, kto potrafi
zjeść całą miskę zupy bez poparzenia brody
gorącymi wstęgami poszatkowanej kapusty.
W ankiecie nie było rozróżnienia na pa-
rzybrodę i kapuśniak z kiszonej kapusty.
O tym drugim, nazywanym szarpakiem,
opowiadała mi z wielkim zaangażowaniem
Teresa Kropidłowska, znana działaczka lo-
kalna, szefowa lokalnego Koła Gospodyń
Wiejskich, a także autorka licznych przepi-
36 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
sów publikowanych w gazetach i książkach. Teresa jest najbar-
dziej aktywną autorką wpisów produktów tradycyjnych na listę
Ministerstwa Rolnictwa.
Patrząc na skład dania – 0,5 kg kartofli, pęczek włoszczyzny,
0,3 kg kapusty kiszonej i 0,2 kg boczku wędzonego – już czuję,
że będzie mi smakować. Ta zupa może być oczywiście fit, ale
czy da tyle szczęścia, co zupa dobrze okraszona skwarkami?
Nieco ponad 19 procent respondentów nie wyobraża sobie
kuchni bez krupniku. To ciekawe, bo wydaje się, że to zupa ar-
cyjesienna. Okazuje się, że nie wszyscy. Są tacy, którzy mówią,
że przodkowie nie cenili kaszy, uważając ją za jedzenie biedoty
bądź dobre dla zwierząt. Dla mnie krupnik jest zupą idealną
do rozgrzania się po opuszczeniu strefy wiatru, chłodu i zaci-
nającego śniegu. Z jednej strony stosunkowo lekki, z drugiej
zaś pełen dającej energię perlistej kaszy. Kiedy w chłodny dzień
zjadam krupnik, mam wrażenie, że ciepło rozpływa się po każ-
dym zakątku ciała, wypełniając je trwale ciepłą treścią.
Tylko 14 procent respondentów opowiedziało się za zupą
fasolową. Podobnie do grochówki, jest to zupa, którą można
ugotować, posiadając wyłącznie proste składniki. Wystarczy
namoczyć na noc garść fasoli, przygotować warzywa i kartofle,
by na mięsnym wywarze powstała sycąca zupa. Wiele osób ma
tendencje do rozgotowywania jej na bezforemną papkę. Część
nazywa to kremem, ale to nie jest moja szkoła. Ja uwielbiam fa-
solową gotowaną bardzo wolno. Na tyle wolno, by fasola zacho-
wała swój kształt i formę, a wybuchała pełnią swojego smaku
dopiero w momencie nagryzienia jej w ustach.
Fasolową moich marzeń wykonała i zaprezentowała w sie-
ci Ewa Struck z Jastarni. Jest to klarowna wersja przykuwają-
ca uwagę kolorami. Wręcz czuje się aromat unoszący się nad
talerzem. Z zupą wiąże się historia rodem z Nordy, z Jastarni.
Rozmawialiśmy o tym przez telefon. Tata Ewy Struck zwykł ja-
dać zupę z dodatkiem odrobiny cukru i octu. Ewa opowiadała
o tym z takim sentymentem, że mimo braku możliwości prze-
kazania aromatu na odległość czuło się, że to prawdziwy bònk
miodny ë kwasny. Prawdziwie po kaszubsku.
W ankiecie znalazły się jeszcze gulaszowa (nie wiem dlacze-
go, bo to przecież nie jest zupa kaszubska), klopsowa, ogórko-
wa i krem z dyni.
Zupa klopsowa, choć obecna w świadomości kaszubskiej od
dawna, uzyskała zaskakująco niski wynik, ale może to ozna-
czać, że ze względu na to, iż nie jest zawiesista, nie została uzna-
na przez respondentów za zupę na okres jesienno-zimowy. Za
taką natomiast, choć – jak się okazuje – mało popularną, na-
leży uznać zupę ogórkową. Ważne, by pamiętać, że najlepsza
wychodzi na ogórkach duszonych na maśle. Krem z dyni wy-
daje się zbyt nowoczesny jak dla tradycyjnego wzorca kuchni
kaszubskiej. Prędzej należałoby się spodziewać dyni na mleku.
Co ciekawe, nikt z respondentów ankiety nie zaproponował
zupy, która wiąże się z okresem jesienno-zimowym jak żadna
inna. Czernina, choć przyrządzana przy okazji każdego bicia
gęsi lub kaczek, szczególnie popularna staje się w czasie, gdy
kalendarz wskazuje nam, że patronem dnia jest św. Marcin.
Na 11 listopada zabija się mnóstwo gęsi, przygotowując się
do zimy. Piersi idą na półgęski, inne kawałki mięsa sieka się
na obonę, a resztki w postaci szyjki, podrobów i skrzydeł mogą
być przeznaczone na ugotowanie rosołu, który po sklarowaniu
i ponownym podgrzaniu stanowi bazę zasypywaną suszony-

mi owocami (czasami w lecie daje się również świeże). Final-
nie zupę zaprawiamy krwią gęsią (z octem zapobiegającym
jej krzepnięciu), w której dla smaku niektórzy rozpuszczają
kawałek piernika. Podajemy – zależnie od upodobań i tradycji
rodzinnych – z kartoflami lub drobnymi kluseczkami. Brak tej
zupy na liście jest o tyle ciekawy, że dość często pojawia się ona
w menu restauracyjnym, stanowiąc dowód oryginalności po-
dejścia chefa do regionalnej tradycji.
Niezależnie od ankiety przeprowadziłem wiele rozmów
z mieszkańcami Kaszub. Teresa Kropidłowska zwróciła uwa-
gę na coś, o czym kiedyś słyszałem, a mianowicie kombinację
brzadu i suszonych grzybów. Polewka owocowo-grzybowa, za-
ciągnięta śmietaną, mąką i jajkiem, podawana była z kartofla-
mi. Wiąże się ją również z wigilijną wieczerzą.
Piotr Lisakowski z Jastarni zauważył, że w okresie jesien-
nym, przy okazji połowów fląder, przygotowywano również
zupę z młodych fląder, które były zbyt małe, by się nadawać
do zasolenia. Szybkie zagotowanie wywaru z dodatkiem ziela
i listka – i powstaje zupa, którą można zjeść z kartoflami.
Jest jeszcze coś z kierunku kociewskiego czy borowiackiego,
a mianowicie zupa zagraj. W zasadzie moglibyśmy włączyć ją
do kategorii odnotowanej w ankiecie, a mianowicie do karto-
flanek, ale z drugiej strony zagraj stał się na tyle dobrze znany,
że należy go traktować odrębnie.
Klasyczna zupa kartoflana z mączystych kartofli, wzbogacona
solidnym dodatkiem zacierek i podlana roztopionym tłuszczem
z prażenia skwarków wieprzowych, nadaje się nie tylko na wiej-
ski stół, ale może stanowić również ciekawe urozmaicenie menu
eleganckiej restauracji, zastępując nudne nieco zupy kremy.
Na koniec jeszcze coś, co występowało w kuchni dawnych
Prus Zachodnich, czyli obecnych Kaszub. Królewiecka zupa
z soczewicy podawana z kaszanką. Namówił mnie na nią Grze-
gorz Sobel, naukowiec z Uniwersytetu Wrocławskiego specja-
lizujący się w kuchni pruskiej. Na podstawie jego przepisów
i wskazówek odtworzyłem zupę i zjadłem ją z przyjemnością.
Mimo że nigdy nie byłem wzrokowym miłośnikiem soczewi-
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Smaki i aromaty Pomorza
cy, obecnie trzymam zawsze jej paczkę, by
w chłodny dzień zjeść talerz tego sycącego
specjału, którym mogli raczyć się miesz-
kańcy Kaszub dziesiątki lat temu.
Niezależnie od tego, którą z powyżej
wymienionych zup wybierzesz, jej se-
kret będzie podobny, można powiedzieć
uniwersalny. To idealne nasycenie pełnią
smaku jest swego rodzaju fenomenem wy-
nikającym z powolnego przygotowywania,
w trakcie którego najlepsze aromaty po-
szczególnych składników przejdą do płynu.
Gotując zupę, pamiętaj, że aby wydobyć
smak jej komponentów, które – połączo-
ne w jednym naczyniu – będą mile drażnić
kubki smakowe, musisz uzbroić się w cier-
pliwość. Zalewaj składniki jak najzimniejszą
wodą, a pod garnkiem rozpal niewielki ogień.
Pozwól składnikom powoli oddawać aroma-
ty. Nigdy nie poddaj się pokusie szybkiego
osiągnięcia efektów przez gotowanie gwał-
towne, albowiem w ten sposób zamkniesz
smak w poszczególnych składnikach, a ilość
aromatów, które uwolnią się do zupy, nie da
wystarczającej satysfakcji smakowej.
Namawiam do dzielenia się pomysłami
i propozycjami tematów. Chętnie przyjmę
do zbadania każdą ciekawostkę. Szczegól-
nie chętnie zajmę się starymi zapiskami po
przodkach, albowiem będą one najbardziej
wiarygodnym źródeł wiedzy o kaszubskiej
kulturze kulinarnej sprzed lat. Jeżeli masz
ciekawe informacje, pisz do mnie na adres
poczta@jedzenienakaszubach.pl.
Rafał Nowakowski
37
 Pùstonocny spiéwôcë z Kaszëb i Roztocza razã z òrganizatorama pòtkaniô w Płótowie
JAK NA ROZTOCZU
NA PÒGRZEBACH SPIĖWELĒ
Latos drëdżi rôz do Płótowa zjachelë pùstonocny spiéwôcë. W nym rokù dołączëłë do nich
białczi z karna „Jarzębina” z Kòcudzë na Roztoczu.
Pierszi rôz do Domôctwa Stip-Rekòwsczich w Płóto-
wie pùstonocny spiéwôcë przëjachelë w 2018 r. Tej do
grëpë zebrelë sã ti z òkòlégò Bëtowa. Wëmieniwelë sã
swòjim doswiôdczenim, òpòwiôdelë ò zwëkach.
W 2019 r. më òdwiedzëlë jich z kamerą i pòprosëlë,
bë spiéwelë a òpòwiedzelë cos ò se. Ne nagrania mómë
ùmieszczoné na youtubòwim karnôlu Wokół Tradycji,
gdze mòżna je òbaczëc i pòsłëchac pùstonocnëch piesni
z pôłniowëch Kaszëb1 – gôdô Rafôł Fòremsczi z Te-
atru Kana, jaczi razã z Zôpadnokaszëbsczim Mùzeùm
w Bëtowie òrganizëje pòtkania spiéwôków. Ùszłégò
rokù przez pòszëdło ni mògłë sã òdbëc. Latos ju sã to
ùdało i pòd kùńc smùtana w Płótowie znôù czëc bëło
pògrzebòwé piesnie.
Òd zôczątkù jakno òrganizatorowie më so ùdbelë, że
chcemë sã zapòznac téż z jinszima tradicjama, pòrów-
nac piesnie, melodie. Stądka latosô wizyta Móniczi
Jargiło, Béatë Òleszek i Janinë Dijach [Dyjach] z karna
„Jarzębina” z Roztocza (w lubelsczim wòjewództwie).
Gwësno wiele lëdzy pamiãtô to karno z głosny fran-
tówczi „Koko Euro spoko”, jaką nagrało dlô smiéchù.
Spiéwają równak wiele pòwôżniészé piesnie – tłomaczi
Fòremsczi. Òkróm nich 20 smùtana do Domôctwa
Stip-Rekòwsczich przëjachelë Zofiô i Pioter Cha-
mier Gliszczińsczi, pùstonocny spiéwôcë z Kłącz-
na, kaszëbsczé karno „Modraki” z Parchòwa i jinszi
2
Pòlskòjãzëkòwé wëpòwiescë na kaszëbsczi przetłómacził aùtór artikla.
38 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
lubòtnicë dôwnëch piesniów. Razã spiéwelë i gôdelë ò
zwëkach Kaszëb i Roztocza.
Ù nas pùstëch noców nie bëło. Nie pamiãtóm jich
ani jô, ani nie wspòminała ò nich mòja starka – rze-
kła dosc wiekòwô Janina Dijach. Równak z òpòwiescy
starszich lëdzy wiém, że czasã przë różańcu stôwielë
ławã, a na ni zbòżową kawã, miodną bùłkã, a czej so
kąsynk pòdjedlë, dali spiéwelë. Tak bëło w kòżdi dzéń,
w jaczi sã za ùmarłégò mòdlëlë – gôdała ju pò pòtka-
niô Béata Òleszek, a tej w drobnotach òpòwiedzała,
jak pògrzebòwé zwëczi wëzdrzałë na Roztoczu.
Czej chtos ùmarł, cało mùszało òstac ùmëté. Robiła
to rodzëna, ale we wsë bëlë téż taczi, chtërny zajimelë
sã tim „warkòwò”. Wòdã pò mëcym niebòszczëka
wëléwelë gdzes z dala òd gbùrstwa, w mało przëstãp-
ny dlô lëdzy plac. Ò smiercë i różańcu dôwelë znac
w całi wsë. Samò rôczenié na mòdlëtwã bëło dosc
apartné. Jak òpòwiôdô Òleszek, òd chëczë do chëczë
chòdzył chtos z rodzënë niebòszczëka, dôwôł do wié-
dzë, że òn nie żëje, i rôcził na różańc. Przë tim równak
mùszôł domôcëch ùchwëcëc abò òbjąc za kòlana.
Taczi zwëk béł, gôdelë, że to na znak szacënkù.
Tak sã kłónielë i tej chwëtelë. To zanikło, tak mëszlã,
gdzes w òsmëdzesątëch, mòże dziewiãcdzesątëch la-
tach – wëjasniwô Òleszek, a tej dodôwô: Na mòdlëtwã
przëchôdała całô wies. Czasã sã równak zdarzało, że

Ùczãstnicë pòtkaniô spiéwają pògrzebòwé piesnie
kògòs nie bëło. Tej wszëtcë sã zastanôwielë: A czemù
òna nie przëszła? A mòże lëchò proszonô bëła? Mòże za
nodżi lëchò ùchwëcëlë?
Różańc dérowôł wiãcy jak sztërë gòdzënë. Na
zôczątkù spiéwalë „Witaj Królowo Nieba i Matko
litości”. Tej zelatorka (białka, chtërna przewòdzëła
mòdlitwóm) intonowała, a reszta òdpòwiôdała. Ze-
latorka: „Jezu, słodki nasz Zbawicielu, świata wszego
Odkupicielu”. Wszëtcë: „Przez Matki Twej przyczynę,
daj nam, którzy imię Jezusa znamy. Niech i w ustach,
i w sercu mamy, dziś i w śmierci godzinie”. Z.: „Bądź
pozdrowiony Panie Jezu Chryste”. W.: „Królu nieba
i ziemi”. Z.: „Synu Boga żywego”. W.: „Samo miłosier-
dzie Boga Ojca Przedwiecznego”. Z.: „Żywocie słod-
kości i nadziejo nasza”. W.: „Bądź pozdrowiony”. Z.:
„Do Ciebie wołamy wygnane Adamowe potomstwo”.
W.: „Do Ciebie wzdychamy, jęcząc i płacząc na tym
padole łez”. Z.: „Tedy więc opiekunie nasz”. W: „One
Twoje miłosierne oczy obróć na nas” itd. – spiéwałë
białczi z Roztocza. Tekst nen, jaczi je wiele dłëgszi,
je różańcã do Nôswiãtszégò Miona Jezësa i zapiselë
gò w spiéwnikù ks. Jana Sedlecczégò. Béata Òleszek
wspòminô, że całi gò spiéwelë, temù béł òn tak dłudżi.
Na Roztoczu wierzëlë, że ùmarłi ani na chwilã ni
mòże òstac sóm. Temù wiedno, dzéń i noc, chtos z ro-
dzënë przë nim czuwôł.
Nicht nie gôdôł, czemù tak sã robi, tak bëło w zwëkù
i tëli – rzekła Òleszek. Na wspòminka to leżnosc do
pògôdaniô ò wierzeniach sparłãczonëch z ùmarłima.
Dësza niebòszczëka bez całi czas je w chëczë. Wszëtkò
widzy i czëje. Czej wëchôdają z trëmą, przewrôcô sã
stółczi, na chtërnëch bëła pòstawionô, i òdmikô sã
wszëtczé wrota òd stodołë i chléwa. Dopiérze czej ksądz
pòsëpie zark piôskã, tej je kùńc i dësza jidze do nieba
– gôdô Béata Òleszek. Zdarzi sã równak, że ùmarłi
dôwelë ò sobie znac żëjącym jaczims skrzëpienim
w jizbie abò klepanim w scanë, dwiérze... Dzejało sã
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Z bëtowsczich strón
to tedë, czedë rodzëna nié wszëtkò zrobiła tak, jak
miała. Móm czëté, że jedna kòbiéta baro chcała bëc
pòchòwónô w chùsce. Tak sã równak nie stało. Nie
wiém, czë familëjô zabôczëła, czë co... Niebòszczë-
ca pózni do nich przëchôdała. Dopiérze czej òni so
przëpòmnãlë, wzãlë nã chùstã i zakòpelë na ji grobie,
tej to wszëtkò ùstało – òpòwiôdô białka z karna „Ja-
rzębina”. Czedë gôdô sã ò ùmarłëch, ni mòże zabrak-
nąc wspòminaniô ò tëch, chtërny pòwrôcają z grobù
– ò wieszczich i òpich. Jô czëła, że kòl was cos taczégò
je. Ù nas më tegò nie znajemë. Ùmarłi przëchôdô leno
tedë, czej cos je nié tak zrobioné – zaczinô Òleszek,
a tej dodôwô: Baro wôżné je bierzmòwanié. Lëchò je,
czej ùmiérô chtos bez tegò sakramentu. Wierzi sã, że
chtos taczi mô dwa serca.
Ò strzëgach nic nie czëła, a to ò nich sã gôdô, że
mają dwie dësze abò dwa serca. Czej jedno ùmiérô,
drëdżé żëje i wësësywô krew z żëjącëch. Gôdając ò
ùmarłëch, Òleszek wspòminô czësto jinszą òpòwiesc:
Białka miała chòrą na padaczkã córkã. Rodzëna wzãła
sznur i nim òbmierzała zark, a resztã òdcãlë. Nym
wëmierzonym sztëkã òbwiązelë dzéwczã, a tej włożëlë
gò pòd plecë niebòszczëka. Wierzëlë, że razã z nim
pòchòwónô òstónie chòrosc. Pò pògrzebie dzéwczã ni
miało ju niżódnëch napadów.
W Płótowie bëtnicë pòtkaniô wkół pùsti nocë
mielë leżnosc pòsłëchac téż piesni, jaczé spiéwało sã
i na Kaszëbach, i na Roztoczu.
Gôdôce, że ù waju na zaczątkù je „Witaj Królowo
Nieba i Matko litości”. Ù naji téż sã to spiéwô. W prze-
rwach midzë piesniama wëkònëjemë: „A ten który
już dni swoje zakończył/ I ten straszliwy termin już
odprawił/ Niech ma już pokój, pokój pożądany/ Jezu
kochany” – rzekła na pòtkanim Zofia Chamier Glisz-
czińskô z Kłączna. To më znajemë i ù nas spiéwómë,
ale kąsk jinaczi – òdrzekłë białczi z Roztocza i za-
spiéwałë swòjã wersjã. Tej zeszło na apartnotë midzë
39
Z bëtowsczich strón
Białczi z karna "Jarzębina" z Roztocza. Òd lewi: J. Dijach, B. Òleszek,
M. Jargiło
różańcã za dozdrzeniałëch a młodëch. Wikszich nie
bëło. Równak ù nëch, co młodo ùmerlë abò zdżinãlë,
ùnikô sã baro smùtnëch piesniów, jak np.: „Już idę do
grobu, smutnego ciemnego, gdzie będę spoczywał aż
do dnia sądnego”, abò: „Jak każdy, który się rodzi, tak
ja idę do grobu. W ziemi, z której ciało wyszło, niech
tam spoczywa w Bogu. Bóg to mówił, żem był prochem
i w proch się znowu obrócę”. Tej czëc bëło leno jeden
wiôldżi lameńt. Biwało téż tak, że nawetkã spiéwôcë
z negò żalu ju dali ni mòglë cygnąc piesniów – do-
pòwiedzała Béata Òleszek.
Na Roztoczu do spiéwaniô sadałë w wikszim dzélu
białczi. Czasã sã zdarzëło, że chłop sadnął, ale to mało
czedë – òpòwiôdała Òleszek.
Na pòtkaniu nie zafelało zastanôwianiô sã nad
przindnotą zwëkù mòdlëtwów za ùmarłëch. W bëtow-
sczim krézu jesz dosc mòckò trzimie sã trzëdniowi ró-
żańc, chòc ju nié wszãdze tak je. Na Roztoczu je z tim
gòrzi. Dzys, czedë chtos ùmrze, bierzą gò do kòstnicë
i przëwòżą dopiérze w dzéń pògrzebù. Ni ma ju tradi-
cyjnégò sprôszaniô na mòdlëtwã, chwëtaniô za nodżi.
Miast tegò, ale z rzôdka, przekazywóny je swiãti òbrôzk
z wiadłã, chto ùmarł, czedë je pògrzéb i różańc. Nen
slédny równak je tej jeden dzéń. Nôczãscy biwô tak,
że leno przed mszą pògrzebòwą sã spòtkają i òdmó-
wią mòdlëtwë. Ni ma téż òstatnégò różańca i kònsola-
cji – gôdô Béata Òleszek, a tej jesz wëjasniwô: Ù naju
òstatny różańc béł pò pògrzebie. Nôczãscy dzéń pò nim.
Czasã, jak rodzënie nie pasowało, to pózni. To bëła téż
kònsolacjô. To je jak „stypa” – òglowòpòlsczé pòtkanié
pò pògrzebie – ale ù nas to bëło, jak móm rzekłé, dzéń
pò pògrzebie. Tak bëło, a dzys młodi nie pitają ò dôw-
né zwëczi, wstidzą sã gadac nają gwarą. Jak chtos jaczi
dokôz na sztudiach pisze, tej chce sã czegòs wëdowie-
dzec. Ze sromòtą mùszã rzeknąc, że ju miastowëch bar-
żi to interesëje.
Pòspólné spiéwë i kôrbiónka dérowałë sztërë gò-
dzënë. Dzéń pózni, to je 21 smùtana, bëtnicë płótow-
sczégò pòtkaniô zebrelë sã w kòscele św. Wòjcecha
w Tëchómiu. Towarzëszëlë jima tëchómsczi para-
fianowie a téż jiny lëdze z òkòlégò. Razã mòdlëlë sã
za òfiarë pòszëdła. Bez wicy jak gòdzënã, przë dosc
mroznym wiodrze, zaspiéwelë piesnie, jaczich dzéń
40 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
chùdzy wszëtce sã ùczëlë. Westrzód nich bëła „Jedna
garstka ziemi”, jakô na Roztoczu kùńczëła różańcowé
mòdlëtwë. Wëkònaniô ti piesni przez karno „Jarzę-
bina” mòżna pòsłëchac na starnie cządnika „Kurier
Bytowski” (kurierbytowski.com.pl/artykul/spotkanie-
-wokol-pustych/1248869).
A hewò ji słowa:
Jedną garstką ziemi, gdy przykryty będę,
Wnet boleści życia i cierpień pozbędę,
Jedna garstka ziemi niech mi będzie święta,
Niech klęska grzechowa będzie z niej odjęta.
Wszyscy, co się zwiecie przyjaciółmi mymi,
Rzućcie mi życzliwie każdy garstkę ziemi.
Jedna garstka ziemi za wszystko mi stanie,
Za nią wieczne szczęście, wieczne królowanie.
Jedną garstką ziemi, gdy mnie przysypiecie,
Wszystkie me niedole skończą się na świecie.
Jedna garstka ziemi, lekarstwo na rany,
Nie cierpi, nie jęczy, ziemią przysypany.
Nic nas nie zaboli, nic nas nie zasmuci,
Gdy nam dłoń przyjazna garstkę ziemi rzuci.
Jedna garstka ziemi, dziedzictwo człowieka,
Każdy w dół swój wpadnie, choć przed nim ucieka.
Niech cię nie zasmuca podziemne więzienie,
Frasuj się jedynie o duszy zbawienie.
Jedna garstka ziemi wszystkim jednakowa,
Lecz nie jednakowe tajemnice chowa.
Jedna garstka ziemi wiedzie do żywota,
Jedna garstka ziemi pcha w piekielne wrota.
Jedna garstka ziemi wiedzie do zbawienia,
Jedna garstka ziemi pcha do potępienia.
Czyliście królowie, czyście ubogimi,
Każdemu z was rzucą jedną garstkę ziemi.
Czyliś jest w rozkoszach, czy cię boleść tłoczy,
Jednakowo ziemia przysypie ci oczy.
Jedna garstka ziemi nikogo nie minie,
Ona wszystko kończy na tej łez dolinie.
Czemu się człowiecze tym trapisz i smucisz,
Ze ziemi powstałeś, do ziemi powrócisz.
Poza ziemią życie i niebo wspaniałe,
Poza ziemią szczęście osiągniesz i chwałę.
Po trudach i znojach mile spocznę sobie
U matki na łonie, w zimnym ciasnym grobie.
Pòtkanié, jaczé òstało zòrganizowóné przez Te-
ater Kana wespół z Zôpadnokaszëbsczim Mùzeùm
w Bëtowie, òstało dofinancowóné przez Ministerstwò
Kùlturë i Nôrodny Spôdkòwiznë.
Łukôsz Zołtkòwsczi
 Chùr Laudate Dominum spiéwô „Czej nadéńdze Pón”

LĒZĒNO, WEJROWÒ, KARTUZĒ

MAJĄ SWÒJE KÒLÃDĒ.
NOWINCZI – GÒDOWINCZI
Kùńc rokù 2021 zabrzadowôł nowima zjawiszczama na kòlãdowim pòlu. Pòwstałë nowé kòlãdë:
pò kaszëbskù a pò pòlskù. Temat òstôwô ten sóm, chòcô òsoblëwie ceszëc mòże ùmôlowienié
akcje na Kaszëbach. Tak bëło chòcle z „wejrowsczima” a „kartëską” i „lëzyńską” gòdową spiéwą.

Òd 10 do 12 gòdnika òdbiwôł sã XVI Festi- Jizabelë Blëzniewsczi pt. „Kartëskô kòlibiónka”2 do

wal Kaszëbsczich Kòlãdów a Jadwańtowi Piesnie słów Tomasza Fópczi:
w Pierwòszënie, co gò robi Kaszëbsczi Regional-
Jezëskù, pòjkôj
ny Chùr „Morzanie”. Pôrãnôsce karnów zaśpiewało
Do naszich serców
w kòscołach w Pierwòszënie, Pùckù a Rëmi. Trzecégò
dnia béł kònkùrs w Pierwòszënie. Òbsądzëcele: prof. Nick sã nie bójkôj
Ana Fiébig, dr Karól Cziszel a dr Tomôsz Fópka roz- Mómë w nich czësto
pòrządzëło môlama: Chùr „Laudate Dominum” z Wej- I kòlibiónkã
rowa – I môl, „Kosakowianie” z Kòsôkòwa a „Lira” Prostą i szczerą
z Rëmi – II môle, Kaszëbsczi Chùr „Morzanie” z Rëmi Òd kartëzónów
– III môl. Za nôlepsze wëkònanié kòlãdë kaszëbsczi Ùczëje Jezësk:
wëprzédnienié dostelë „Kosakowianie”, a jadwańtowi1 Haszkù, Malinczi
– „Laudate Dominum”. Do te dirigeńt z Wejrowa Wie- Żużkôj, le spijkôj.
słôw Tiszer òstôł nôlepszim dirigeńtã festiwalu. Biżkù, Bòrénkù
16 gòdnika Stowôra Rozwiju Mirochòwsczi Zemi Lulkôj, Bòżiczkù.
razã ze szkòłą w Mirochòwie zrobiłë Gminowi Prze-
zérk Kòlãdów a Gòdowëch Spiéwów „Na kaszëb- Bùtenkù zëmkò
ską nótã”. Pòstrzód karnów wëgrałë „Skòwrónczi” Wiaterk tak dmùszkô
z Dzérzążna, chtërne zapiéwałë m.jin. nowi dokôz Të w mòjim sercu

1
 agranié wëkònaniô nôdgrodzony spiéwë pt. „Czej nadéńdze Pón” T. Fópczi w òprôcowanim Tadeùsza Fòrmele: Chór Laudate Dominum
N
– „Czej nadéńdze Pón” – YouTube.
2
Skòwrónczi – „Kartëskô kòlibiónka”, „Dzecątkò sã narodzëło” – YouTube.

Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022 41

Mùzyka

Spisz òpòcuszkù Dwie nowé „wejrowsczé” pastorałczi wëkùknãłë la-

Niech Cë sã, Bòże tos dzãka Wiesławòwi Tiszerowi, jaczi napisôł mùzy-
Wësnią Kaszëbë kã do dwùch tekstów aùtora lëzyńsczégò a kartësczégò
Dze mdzesz miôł dobrze, gòdowégò dokôzkù. Są to: „Kołysanka spod Kalwarii”7
Wnetkã jak w niebie... a „Kolęda ulicy Rybackiej”8:
Haszkù, Malinczi… Kołysanka spod Kalwarii
Pòdobną rozegracją zrëchtowelë w gminie Szëmôłd. Mały Jezusie
W niedzelã, 19 gòdnika we wejrowsczim Mùzeùm Świata nadziejo
Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë a Mùzyczi béł Wciąż wierzą ludzie,
LXIX, przedswiąteczny kòncert „Zetkaniów z mu- Że się odmienią...
zyką Kaszëb” pt. „Mieszkô mëszka w Bòrzëszkach” Załkasz w stajence
sparłãczony z promòcją mònografie 66 kòncertów Nad podłych złością
cyklu òd 2002 roku do 2020. Zabrzëmiałë téż kaszëb- Obdarzysz wiernych
sczé kòlãdë, w tim „Swiat przed Tobą klãkł” Renatë Dziecka miłością...
Gleinert do słów Jana Rómpsczégò a pastorałczi ks.
Antoniégò Peplińsczégò. Tu, w Wejherowie
Przedszkòlé „Pluszak” z Nowégò Dwòru Wejrow- U stóp Kalwarii
sczégò nagrało z dzecama a jich rodzycama kolãdã Maryja Matka
„Świąteczny czas”3 z muzyką Anë Rocławsczi-Mùsał- Synka nakarmi...
czik do słów Mirelë Fiedorowicz. Eùropejsczé Cen- I zaśniesz, Boże
trum Solidarnoscë z Gduńska wëpùscëło gòdową W Wejhera grodzie
spiéwã Witosławë Frankòwsczi do słowów Anë Cze- Cicho zanuci
kanowicz pt. „NIECHAJ CI SIĘ WYŚNI | kolęda ECS
Józef dobrodziej...
na dobre święta”4, chtërna narobiła trzôskù bez pòkôzk
ùchòdzców5.
Kolęda ulicy Rybackiej
We wilëjã Wilëji Gòdów Gminowi Òstrzódk Kùltu-
rë z Lëzëna pòsłôł w swiat redotną „Lëzyńską gòdową A na Rybackiej nucą kolędę
spiéwã”6, jaką wëkònelë artiscë zrzeszony z òstrzódkã: Taką najszczerszą, dziecinną
Éwelina Kùc, Môrcën Kriża, dãtô òrkestra a chùr „Lut- Jak w Betlejemie przed wiekiem wieków
nia”, chtërnégò dirigeńt je aùtorã spiéwë: To nic, że śnieżno, że zimno...
Luli, Maleńki, luli, laj...
Òd „wawrzińca” do „rożańca” piesń stateczno płënie
Jezësk w Lëzënie sã ùrodzył, w kaszëbsczim Betlejem A na Rybackiej cieszą się ludzie,
Glo, glo, glo, glo, glo, glo, glo – Glorija! Że się narodził Zbawiciel
Z Kaszubskiej niosą bursztynu grudę
Gwiôzda nad „kùkówką” swiécy, z Milwina są króle Z podarkiem przyjść każe zwyczaj...
Dzecë z Kãbłowa wanożą. Bana jedze – stój-le! Luli, Maleńki, luli, laj...
Glorija! A na Rybackiej już po pasterce
Swiãtô ceszi sã Familia, bò jich achtnã gmina Wracają skrzypiąc z kościoła
Jaż òd Tãpcza są z darënkã, taką niesą spiéwã: Tańczą śnieżynki, zgrabiałe ręce
Glorija! Kolejne przybycie Boga...
Luli, Maleńki, luli, laj...
W niedzelã 26 gòdnika lëzyńskô „Lutnia” zaspiéwa
na mszi swiãti z kaszëbską liturgią słowa w ti wsë. Jak Na karnôlu You Tube pòkôzała sã „Ùdba Mariji”9
pòdôwô na Facebookù dirigeńt karna: Chór „Lutnia” wy- Jizabelë Blëzniewsczi do słów Eùgeniusza Prëcz-
konał kilka pieśni po polsku, kaszubsku i łacinie. Wśród kòwsczégò, jakô je brzadã II Òglowòpòlsczégò Kòn-
nich znalazły się te rodzime, najbliższe: „Bóg nama kùrsu na kaszëbską kòlãdã10, co gò rëchtëje wej-
przestojôł” Jana Trepczyka w opracowaniu Zbigniewa rowsczé mùzeùm. Wespółrobòta aùtorskô Lucynë
Szablewskiego, „Jezë, òstaw szopã” Antoniego Peplińskiego Reiter-Szczidżel z Jerzim Stachùrsczim przëniosła
oraz „Jezëskòwô biżónka” i „Spij, miłi Jezë” T. Fopke. dwie nowùchné gòdowé spiéwë, snôżo wëkònóné

3
Ś wiąteczny czas – Niepubliczne Przedszkole PLUSZAK w Nowym Dworze Wejherowskim – YouTube
4
NIECHAJ CI SIĘ WYŚNI | kolęda ECS na dobre święta – YouTube
5
ECS pokazało kolędę i teledysk. Bohaterami imigranci, żołnierze i kot – tvp.info
6
Lëzyńskô gòdowô spiéwa / pastorałka po kaszubsku / Gminny Ośrodek Kultury w Luzinie – YouTube
7
Chór Laudate Dominum – „Kołysanka spod Kalwarii” (nagranie z próby) – YouTube
8
25.12.2021 – „A na Rybackiej nucą kolędę” – Wiesław Tyszer – YouTube
9
„Zamysł Maryi” – po kaszubsku „Ùdba Mariji” – YouTube
10
Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie – Kolędy kaszubskie 2020 i 2021 (wejherowo.pl)

42 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022

 Mùzyka / Zachë ze stôri szafë

przez Elizã Szczidżel. Są to: „Kòlãdowé czekanié”11

a „Gwiôzdórk”12. Òsóbno wspòmnąc mùszi ò karnie
„Spiéwné kwiôtczi” i jegò nowëch „gòdowinkach”:
„Kòlãda dlô wnëczka”13 z mùzyką Tadeùsza Kòrthalsa
a słowama E. Prëczkòwsczégò, a tëch samëch aùtorów
„Gòdów czas”14.
Kaszëbsczé kòlãdë zabrzëmiałë w òglowòpòlsczich
pùblicznëch mediach, m.jin. w radiowi „Trójce”15. Te-
mat Gòdów a naszich kòlgòdowëch zwëków pòkôzó-
ny béł i w telewizjowi „Dwójce”16, TVP317 a w TVN18.
Równo wôżné a nawetkã wôżniészé òd nëch
pùblicznëch wëkònaniów są te priwatné, domòwé, ro-
„Ùdba Mariji” – spiéwô W. Cenôwa
dzynné. Dze bëło spiéwóné w chëczach pò kaszëbskù?
Kòl Fópków w Chwaszczënie w drëdżé gòdowé swiãto:
Dzisiaj tradycyjnie śpiewaliśmy rodzinnie u Fopków ko- na pasterce i wczoraj cały dzień na dziękczynienie po
lędy polskie i kaszubskie. Przygotowaliśmy śpiewniczki komunii: „Swiat przed Tobą klãkł”, a dziś na zakoń-
z 71 utworami, które losowaliśmy do kolejnych wykonań. czenie: „Szëmi mòrze”; Pioter Pałkòwsczi-Cëra: „Swiat
Z towarzyszeniem akordeonu i saksofonu oraz a'cappella przed Tobą klãkł”, „Przëbądzëta wierny”; Érik Pòmòr-
wykonaliśmy łącznie 31 kolęd, pastorałek i utworów bo- sczi: Doma kòl mòji mamë „Biżaha, Jezëskù...” ks.
żonarodzeniowych, w tym pò kaszëbskù: „Dobëcé” (Jerzy B. Zëchtë; Małgorzata Mazur: Zawsze po kolacji wigi-
Stachurski, Eugeniusz Pryczkowski), „Dzecątkò rodzy sã” lijnej śpiewamy „Cichą noc” w kilku językach (polski,
(Karol Krefta), „Plac dlô Ce” (K. Jastrzębski), „Pòjmë do angielski, niemiecki, rosyjski i kaszubski) oraz „Swiat
szopë” (Tomasz Fopke, Eugeniusz Pryczkowski), „Smùt- przed Tobą klãkł”; Eugeniusz Pryczkowski: Më téż
nô kòlibiónka” (K. Jastrzębski), „Spiéwta, ptôszczi” (Wi- spiéwelë dosc długò. Wierã kòl dwùch gòdzyn: pòl-
tosława Frankowska, Leon Roppel), „Swiat przed Tobą sczé i kaszëbsczé. Z kaszëbsczich bëłë na gwës: „Szëmi
klãkł” (Renata Gleinert, Jan Rompski), „Szëmi mòrze” mòrze”, „Żegnôj swiat całi”, „W stajeneczce narodzoné”,
(Jan Trepczyk), „Twój wid” (T. Fopke, K. Jastrzębski), „Jezë òstaw szopã”. A „Cëchô noc” téż bëła. I „Biżaha
„Ùrodzył sã Jezësk” (T. Fopke), „Twòje przińdzenié”
Jezëskù” téż.
(T. Fopke, K. Jastrzębski), „Za czim jes przëszedł, Jezë?”
Do tegò karna przënôleżą téż Miłoszowie, Galiń-
(T. Fopke), „Żegnôj swiat całi” (T. Fopke, E. Pryczkow-
scë a Makùrôtowie, co rodzynno wëkònelë pasto-
ski), „Żużónka” (Edmund Hinz, Bernard Sychta) oraz
rałkã „Jezë, òstaw szopã” ks. A. Peplińsczégò, jednã
kaszubskie wersje „Jingle bells” i „Adeste, fideles”.
Òdezwelë sã na fejsbókù jiny spiéwający: z nôpòpùlarniészich kaszëbsczich „gòdowinków”19.
Mieczësłôw Bistrón z Lëzëna: Ù mie doma Kòlãdëjemë do Matczi Bòsczi Gromiczny. Wierã
spiéwómë blós Peplińsczégò. Mùs sã pòprawic; Karolina kaszëbsczich kòlãdowëch koncertów bãdze skòpicą.
Sawicka-Błażejewska: „Biza, biżaha”, „Czej snôżô pan- Żelë pòszëdło dô…
na”; Mateùsz Titës Meyer: w wejherowskim klasztorze Tomôsz Fópka

11
 òlãdowé czekanié – YouTube
K
12
Gwiôzdórk – YouTube
13
Kolęda dla wnuczka – po kaszubsku – YouTube
14
Czas Bożego Narodzenia – Gòdów czas – język kaszubski – YouTube
15
Wigilijna noc 2021 w „Trójce pod Księżycem” – Trójka – polskieradio.pl
16
Wróżby świąteczne – góralskie i kaszubskie zwyczaje świąteczne (tvp.pl)
17
Tradycje bożonarodzeniowe na Kaszubach (tvp.pl)
18
Święta na Kaszubach – tradycje, zwyczaje, potrawy – Dzień Dobry TVN
19
Jezu ostaw szopa – YouTube

Krziz òd méstra Doeringa

Hewò drzewiany krziż zrobiony bez wejrowsczégò méstra wërzinkù Edmùnda
Doeringa (1908–1980). Méster nen pòchôdôł z Lëzëna, przed wòjną sztudéro-
wôł historiã kùńsztu w Szląsczich Ceplëcach a Mònachium, méstersczi egzamin
z wërzinkù złożił w Pòznanim. Robił w tpzw. Sztulfabrice w Gòscëcënie, a pò
wòjnie òtemkł warkòwniã w swòjim dodomù na Harcersczim òsedlëszczu we
Wejrowie. Krziż òd colemało 60 latów je we wejrowsczi familie Kaatzów.
rd

Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022 43

 Mal. W. Dłubakòwsczi
ZA DRZEWÃ
Wszeljaczich strôszków, ùkôzków czë krëjamnëch brawãdów mómë dosc. Je z czegò brac, jeżlë
më chcemë ùlożëc jaką pòwiôstkã czë nawetka richtich fantasticzną pòwiesc. Më sã mòglë tegò
doznac w lonsczim rokù, doch jo? Téż w tim môlim teksce sygóm pò cos taczégò, le mëszlã,
że përzinkã mni znónégò.

Kùba kùńczil rëchtowac wóz a kònia. Jich stôrô
szëmlowatô kòbla Lotta stojala ju w diszelkach, a knôp
dopinôl klamrë przë sle. Czedë skùńczil, sôd na kastã
a òdwiązôl lécczi òd klonicë. Nie rëszôl jesz, żdôl za
swòjim òjcã. Mielë razã jachac za drzewã w las.
W kùńcu tatk téż wësënąl z chëczë. Tak jak jegò
syn bél dosc zmiarti a wësoczi, tak òn bél dosc môli,
ale szeroczi. Na glowie òsta mù malo wlosów, równak
z jedny stronë nad ùchã miôl je smiészno zapùszczoné,
terô przerzucyl je przez swiecącą glowã do drëdżégò
ùcha a przëkril mùcą. Wsôd do knôpa na wóz.
– Seczerã a żôgã môsz wzãté?
– Jo, tatkù!
– Tej jedzë.
Pòmalinkù zaprzãg wëjachôl na drogã wëklôdóną
pòlnymë kamieniamë a skrącyl w prawò, gdze z midzë
bùdinków wsë jacha sã nôprzód przez pòla, a dali pòd
las. Kùba pònëknąl kònia w drôw.
– Scygnij gò, sënie – rzek mù nó to òjc – nama sã
nie spieszi.
– Ale, tatkù, to doch ju je dôwno pò pôlniu. Jak më
chcemë jesz co dzys wërobic, to më mùszimë chùtkò
jachac.
– Scygnij, gôdóm cë. Më swòjégò mómë blós përznã
rejzechù do zaladowaniô, a jô rechùjã nó to, że nama sã
ùdô cos grëbszégò z państwòwégò spùszczëc.
– Aaa, tedë jo.
Tej knôp scygnąl kònia, tak że ten zôs dreptôl stãpã,
a jachalë dali. Ju przë slédnëch chëczach ùzdrzelë jaczé-
gòs chlopa, co szed naprocëm nich.
– Chto to mòże bëc? Mòże szandara? – pitôl knôp,
bò jakòs jak ùczil ò tim drzewie, to zarô bél përznã
ùrzasli.
– Ale gdze tam. To doch mùszi bëc Rôdtka. Òn je
tak wiôldżi jak dludżé są jegò wąsë, a te je ju widzec.
Pò prôwdze tak bëlo, że tim chlopã òkôzôl sã je-
den gòspòdôrz z jich wsë. Rôdtka pòchwôlil Bòga, òni
pòchwôlëlë a kòżdi dali bieżil w swòjã stronã.
Czedë skùńczëlë sã bùdinczi, pò òbëdwùch stro-
nach bëlë pòla. Te z lewi rãczi pierszé przeszlë w las,
z prawi cygnãlë sã jesz sztëk do sami fërsztówczi. Tu
droga szla ju w dól a zaczinôl sã wiôldżi las. Na jegò
progù chlopi pòtkalë prawie jesz fërsztã.
– Më glupi doch mòglë jachac jinaczi – rzek Kùba.
– Sztël bądzë, òn je ju krótkò. Spòkójno, nasz fërszta
je swój czlowiek.
– Niech bãdze pòchwôlony – pierszi przëwitôl jich
lesny – gdze të, Jerzi, jedzesz?
– Aaa, pón fërszta, nama jesz òsta kąsk rejzechù na
tim naszim placu. To më pòzbiérómë chùtuszkò a na-
zôd dodóm, nim to sã cemno zrobi.
– Tedë jedzta, blós òpasujta na strôszczi, bò rug cug
ùzdrzita, jak to sã ju mdze szaro a cemno robilo. W lese
cemnica rëchli przëchôdô.

44 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022


– Aj, jô tam w taczé bôjczi nie wierzã. Do ùzdrzeniô!
– Jo jo, do ùzdrzeniô!
Wjachalë w las, a dojachalë w kùńcu do zrãbù, gdze
chùdzy wërôbialë gajdë. Nôprzód znioslë swòje drzewò
pòd wóz. Tedë òjck wëbrôl bùka, co rós w gãstëch mlo-
dëch bómkach, a tam żôgą, jak to sã gôdô mòja–twòja,
gò spùszczëlë. Chlopi pòdzelëlë gò na sztëczi, zalado-
walë na wóz. Przëkrëlë swòjim rejzechã a chcelë ju sã
zbierac. Spieszëlë sã, bò pò prôwdze robilo sã përzinkã
cemno.
Òd raza trzôsk! Nôprzód szos, a zarô w lëstach nad
jich glowamë bëlo czëc zwãk jakbë òd szrótë. Jerzi
a Kùba ùrzasli schòwalë sã za wòzã, jak na wòjnie.
– Marija Józef! Cëż to?
– Mòże jachtôrz?
– Në że! Czlowiecze! To nie dzëk! To më! Nie
strzelôj!
– Niech tatk wëzdrzi za te mlodé drzewiãta, czë tam
chto je.
– Biôj sóm. Të jes zmiarcészi, òn ce tak flot nie trafi
jak mie.
Kùba pòmalinkù, na sztërzech, wëlôz a pòwzérôl, co
je z drëdżi stronë, tak skąd szed szos. Nie bëlo nikògò.
– Dobra, chcemë jachac jak nôrëchli – rzek òjc.
Czedë równak chlopi chcelë sadnąc na wóz, zôs
wëstraszil jich szos. Zôs szrót zatrzôskòwôl w galãzach
nad jich glowamë. Padlë na zemiã.
– Eee! Czlowiekù! Nie strzelôj! Tu są lëdze! – hër-
lëkôl Jerzi.
Pò jaczims sztóce wstalë.
– Tam, tatkù! – Pòkôzôl Kùba midzë bómë. – Tam
chtos je.
– Chto? Nick nie widzã.
– Jakbë lesny, w mùndurze.
– Ten bë nas tak tu straszil?! Jesz jô sã z nim
pòrechùjã. Terô chcemë rëmac, bò òn bë tu za wiele
widzôl.
Zarô czej zbliżëlë sã do wòza, pòstãpny rôz chtos do
nich strzélôl. Tak bëlo za kòżdim razã, jak próbòwalë
òdjachac. Jerzi mëslôl, że to fërszta zloslëwie jich stra-
szi, żebë ni mòglë wëwiezc drzewa z lasë. W kùńcu
mùszelë dac sã pòkù, bò bëlo widzec, że nie dadzą radë
òdjachac. Ni mòglë téż sã przëzdrzec fërszce, tim barżi,
że w lese bëla corôz wikszô cemnica.
– Trudno darmò jidzemë dodóm piechti!
– A co z kòniã? – spitôl Kùba.
– Nie mëslë ò kòniu. Chcemë wiornąc, bò nen pùrtk
nama jesz wknalëje tim szrótã w slôdk.
Tak téż zrobilë. Szlë dosc drist stegną w czerënkù
wsë.
– Tatkù, wzerôj. Fërszta dërch jidze wedle nas.
– Pò prôwdze jo!
Terô Jerzi téż gò ùzdrzôl. Persona w mùndurze
maszérowa wiôldżimë szrëtamë równo z nimë, le përz-
nã stroną.
– Leno òn za naszim fërsztą, tatkù, nié za baro
wëzdrzi!
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Nordowé pòwiôstczi
– A chto to bë bél?!
– Jô nie wiém, ale òn je wikszi ten chlop, a ten swój
òbleczënk mô përznã jiny. Wëższi czôpk, a nié tak jak
nasz – mùcã.
– Dożdżë – òdrzek nó to òjc, a chlopi sã zatrzimalë,
żebë przëzdrzec sã temù czlowiekòwi, co tak miôl jich
ùrzasli. Równak ten téż sã zatrzimôl, òbrócyl do nich,
a blós wzérôl, stojąc z flintą na remieniu.
– Chto to je? Jô sã spitóm!
– Nié, tatkù, bãdzëce sztël!
– Czemù?
– Wiéce, co mie sã terô widzy?
– Në?
– To doch gôdają, że ò tim prësczim fërszce...
– Że?
– Në ò tim, co tu czedës bél za Prësôka, że jegò dëch
tu chòdzy pò lese a straszi, jakbë chto w szkòdã szed.
– Co gôdają?!
– Në jo, że òn tu cali czas swòjégò lasë pilëje!
– Tfóóó! Glëpòtë, ale chcemë jic chùdzy!
Jerzi nibë przed sënã ùdôwôl, że nie wierzi w taczé
gôdczi. Pò prôwdze równak òbëdwaji dostelë strach.
To bëla prôwda, że we wsë gôdalë ò prësczim fërszce,
co chòdzy pò swòjich dôwnëch lasach a pilëje. Chtos
nawet gôdôl, że gò widzôl. Jerzi pamiãtôl prësczé czasë,
a téż cos mù dzywno bëlo, bò òbleczënk ti personë
z lasë jakòs mù za czims szlachòwôl.
Chlopi doszlë do swòji chëczë ju bez gôdczi. Cem-
no ju bëlo czësto, a òni médëch. Wlazlë na pòdwórk
a Kùba zaskòkli rzek:
– Hewò, tatkù, tu nasz kóń z wòzã a drzewã stoji.
– Në pewno, że stoji – ùsmiôl sã tatk.
– Doch më gò w lese òstawilë, jô mëslôl, że witro
bãdze trzeba za nim jic.
– Jo, jô bë prawie kònia tam òstawil, a witro mòże bë
ju nie bëlo za czim szëkac.
– Ale jak? – dzëwil sã nen mlodi.
– Jô mù blós slówkò rzek do ùcha, że widzymë sã
doma, a to sygnãlo. Nié taczé sprawë më ju z Lottą
zalôtwialë.
Chlop nibë sã smiôl, że szpòrt z kòniã mù sã ùdôl.
Òn gò tam w lese pògònil, a wiedzôl, że kóń drogã zna-
je. Përznã bòjôl sã blós, żebë wóz nigdze ò bómã nie
zahôknąl. Pò prôwdze tak Jerzi jak Kùba jesz dlugò roz-
mëszlalë, co jima sã tam richtich przëdarzëlo.
Mateùsz Bùllmann
Tekst z niechtërnyma znankama nordowi kaszëbiznë.
45
 Òdj. ze zbiérów M. Kùjach

MÒJIM ROJENIM
JE ROBIC KÒL MIKROFÓNU!
Gôdómë dzys z ùczenką I Òglowòsztôłcącégò Liceùm w Kòscérznie – Martą Kùjach. Znóné
z kaszëbsczich dubbingów dzéwczã (rocznik 2004) mô baro piãkny, mòcny a farwny radiowi głos.
Doznôł tegò na swòje ùszë naju redachtór (notabene radiówc), chtëren pitôł Martã ò pòczątczi
kaszëbiznë w ji żëcym, dobëca na ti stegnie i warkòwé planë na przińdnotã.

Kòl ce doma gôdô sã pò kaszëbskù? A mòże të sã
naùcza dopiérkù kaszëbsczégò w szkòle?
Jô móm richtich kaszëbsczé kòrzenie z kòscersczich
starnów, le mòji tatcë – Michôł Kùjach i Justina
Kùjach z d. Kòstuch ju nie gôdelë pò kaszëbskù. Mòże
përznã starkòwie, ale òni nawetka jak gôdają ju pò
kaszëbskù, tej kąsk pòlaszą. Równak tatkòwie – nimò
to, że nie rozmieją pò kaszëbskù – wiedno mie mòcno
wspiérelë na ti stegnie, nigdë nie bëlë ji procëm. A pò-
czątk béł tak pò prôwdze w szkòle – tam jô sã zaczã
ùczëc kaszëbsczégò w pierszi klase Szkòłë Spòdleczny
nr 6 w Kòscérznie, kòl 11 lat dowsladë. Pierszi kòn-
kùrs to béł Méster Bëlnégò Czëtaniô w 2010 rokù. Pa-
miãtóm jak dzys – to bëło w Bólszewie; tatk tam béł
ze mną jachóny. To mie sã baro ùwidzało. Òd te czasu
jô na niegò chòdzã kòżdégò rokù. Kò na zôczątkù to
nie bëłë za wiôldżé sukcesë, jô sã jesz tedë dopiérze
dërch ùczëła jãzëka. Stolemny pòkrok to béł zôczątk
ùczbë kaszëbsczégò w I Òglowòsztôłcącym Liceùm
w Kòscérznie kòl szkólny Jiwónë Makùrôt. Bez ni jô
bë kaszëbizną tak mòcno sã nie zainteresérowa. To
je baro bëlnô szkólnô. Tej te dobëca w òstatnëch la-
tach bëłë mët corôz to wiãkszé. Nôlepi mie szło la-
tos. Na całé Kaszëbë jô mia I môl na Méstrze Bélnégò
Czëtaniô, I môl na Kaszëbsczim Diktandze i II môl na
„Rodny Mòwie”.
Jaczis czas ju parłãczisz kaszëbiznã ze swòją wiôlgą
pasją – sprawama radiowima i robòtą głosã. Czedë
nastąpił nôwiãkszi pòkrok w ti sprawie?
Baro wôżnô bëła dlô mie nôdgroda specjalnô òd Ra-
dia Gduńsk, chtërnã jô dosta òbczas finału Méstra
Bëlnégò Czëtaniô w 2017 rokù. Dzãka temù do-
bëcémù jô mia leżnosc brac ùdzél kòl nagraniów do
platë Zaklãtô stegna. Mòżna rzec, że òd te sã zaczã
mòja radiowô pasja. W 2020 rokù béł dubbingòwi
kònkùrs „Złoti Jigrzan”, chtëren òrganizëje Karno
Sztudérów „Pomorania”. Jô wzã w nim ùdzél. Ta decy-
zjô bëła baro spóntanicznô, dëcht na òstatk. Jô òb noc
bëła ekstra wstónô z łóżka i sã wzã flot do robòtë! Në
i brzôd béł baro bëlny. Łoni jô mia I plac. Latos mët.
To ju dało mie mòc do dzejaniégò. Jô stwòrza swòje

46 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022


Òdj. ze zbiérów M. Kùjach
malińczé, domôcé sztudio, założa karnôl na YouTube
i zaczã twòrzëc nowé produkcje.
Të twòrzisz blós pò kaszëbskù?
Nié. Dubbindżi na karnôlu są w całoscë pò kaszëb-
skù, ale wiãkszi dzél donëchczasnëch aùdiobóków na
mòjim kònce móm zrobioné pò pòlskù. A żlë jidze
ò te dubbindżi – z tëch mòjich pierszich nie jem za
baro bùsznô, bò to le bëłë taczé pòczątczi, òsoblëwie
żlë jidze ò móntowanié. Jô to robia sama i to bëło dlô
mie wiôldżé wëzwanié. Terôzka równak to jidze corôz
to lepi. Wiôlgą mòtiwacją dlô mie je to, że na ùczbach
kaszëbsczégò w szkòle mòje dubbindżi sa pùszczi-
wóné. Z tegò, co móm czëté, òne sã baro widzą môłim
dzecóm. To daje mie mòc. Kò jô bë gwës chca pòcy-
gnąc to do przódkù w przińdnoce.
Në prawie – jaczé są twòje planë w żëcym na prziń-
dnotã?
Jô bë baro, baro chca robic warkòwò kòl dubbingów
abò w jinszich warkach sparłãczonëch z robòtą głosã,
na przikłôd przë nagriwanim aùdiobóków. Pòmalinkù
jidã do przódkù. Nawetka bëłë ju pierszé kôrbiónczi
ò zrobienim dubbingù do całégò filmù w kaszëbsczim
jãzëkù [donëchczôs to bëłë blós wëjimczi – przëb.
red.]. Gwës jô bë w przińdnoce chca robic téż w radiu
(bò ni ma wierã piãkniészi robòtë głosã jak hewò le
tam). Kò ta robòta wëdôwô sã mie baro cekawô. Mòże
rzec, że to je mòje wiôldżé rojenié terôzka – warkòwô
robòta kòl dubbingów, audiobóków, w radiu. Wied-
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Nôdzeje dlô kaszëbiznë
Òdj. ze zbiérów M. Kùjach
no je wiara w to, że to rojenié mòże sã zjiscëc. Czas
pòkôże.
Na kùńc jesz dopitóm ò jednã sprawã – Nôrodny
Pòwszechny Spisënk Lëdztwa a Mieszkaniów 2021.
Jak të sã spisa?
Kò to je czësto klôr, że jô wpisa nôrodnosc kaszëb-
ską i kaszëbsczi jãzëk. W ùszłëch spisënkach z tim
béł jiwer, bò Kaszëbi za baro nie wiedzelë, że je takô
mòżnosc. Równak dzãka wiôldżi akcji w mediach,
w karnach kaszëbsczich na FB, dze je fùl rozmajitëch
infòrmacjów ò historii Kaszëbów – jô sã ò taczi mòż-
lëwòscë dowiedza i tak jem prawie zrobiła. Żlë chtos
z młodëch sã czëje zagùbiony w tim najim kaszëb-
sczim swiece, je ùpragłi pòznaniégò swòji historii, òd-
krëcô swòji juwernotë – wôrt w nen internetowi rum
zazdrzec a pòsznëprowac. A żlë chtos mô cos òd se
kaszëbsczégò do przëkôzaniégò – tej nót w ten inter-
netowi rum z tim wëlezc. To je baro wôżné, bò tam
młodëch je nôwiãcy, a kò młodi to je przińdnota. Jô
czej mdã blós mògła – bãdã to robic, chòcbë le przez
dubbindżi.
Produkcjã Martë mòże òbzerac na ji YouTubòwim kar-
nôlu „Marta K”. Jidze tam nalezc bez 20 dokazów. Są
tam midzë jinszima kaszëbsczé dubbindżi taczich fil-
mów, jak „Shrek”, „Kraina Lodu” i „Zaplątani”, a do
te jesz wiele czekawëch aùdiobóków, w tim „Łiskawica”
Stanisława Janczi.
Z Martą Kùjach rozpòwiôdôł Gracjón Fópka
47

Ks. Edward Konkol w asyście brata Mieczysława Konkola udziela
komunii rybakom uczestniczącym we mszy świętej pożegnalnej,
odprawionej dla Ojca Świętego Jana Pawła II na wodach Zatoki Puckiej
w dniu 6 czerwca 1999 r.
Kim jesteś dla mnie? – zapytałem siebie, kiedy że-
gnałem się z Dulą grudką jastarniańskiej ziemi, którą
rzuciłem na jego jasną, mocną trumnę. Odwróciłem
się i niespodziewanie wpadłem w szeroko rozwarte
ramiona jego brata Meki. Nic nie mówiliśmy. Tylko
się wyściskaliśmy i spojrzeliśmy na siebie. Z Miet-
kiem Konkolem jadłem chleb z niejednego pieca
przez jakieś 23 lata naszej zażyłości. To on zaprowa-
dził mnie do swojego brata Duli któregoś gorącego
lata, na mszę polową do ośrodka w Jastarni. Potem
usiedliśmy razem. Dula palił namiętnie tytoń i ja
też jeszcze wtedy paliłem. Uderzyły mnie jego słowa
skierowane do mnie:
– Dobrze, że jesteś. Witaj, dobry człowieku.
Poczułem się od razu jakiś taki wartościowy. Po-
myślałem, że pewnie Meka mu coś dobrego o mnie
mówił. Jednak nie trwało to długo, kiedy zorientowa-
łem się, że Edward wita się tak z każdą spotkaną oso-
bą. Jak niewiele trzeba, by człowiek poczuł się lepszy.
W zasadzie nie było to moje pierwsze spotkanie
z Dulą. Uświadomiłem to sobie dopiero po jakimś
czasie. W czerwcu 1985 roku byłem na prymi-
cji ks. Edwarda Konkola w jego domu w Jastarni.
Sprzed kościoła we Władysławowie zaraz po mszy,
do której służyłem jako ministrant, zabrał mnie na
tę uroczystość szkolny kolega Duli, a mój sąsiad ze
„szkunerowskich” bloków przy Abrahama ks. Piotr
Podlewski. Miałem 15 lat i wybierałem się do Niż-
szego Seminarium Duchownego oo. Franciszkanów
w Niepokalanowie. Prawdopodobnie to zdecydowa-
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Pożegnanie
Artur Jabłoński z ks. Edwardem Konkolem na sopockim hipodromie,
5 czerwca 1999 r.
ło, że ks. Podlewski wybrał mnie na towarzysza swo-
jej podróży do Jastarni. To było jak wesele. Tylu ludzi.
Tyle radości. Początek nowej drogi Edka Konkola.
W tym tłumie, który go wtedy otaczał, nie mógł mnie
zauważyć. Ja zresztą nie wiedziałem nawet, gdzie tak
naprawdę jestem.
Później, już po naszej rozmowie w Jastarni
w ośrodku, spotykaliśmy się jeszcze wielokrotnie.
Z Białegostoku chciał pomagać również naszińsczim.
Na sercu leżał mu los kaszubskich rybaków. W 2005
roku jego ówczesny białostocki kolega Krzysztof
Jurgiel został ministrem rolnictwa i to właśnie jemu
podległy był resort rybołówstwa. Dula zorganizował
mi dwa, może trzy spotkania z ministrem Jurgielem,
bym mógł mu przedstawić postulaty rybaków i po-
rozmawiać o prostych, ale ważnych dla nich decy-
zjach. Kiedy indziej znowu jego brat Meka, jedno-
cześnie wiceprzewodniczący Rady Powiatu Puckiego
i szef Klubu Radnych Stowarzyszenia Ziemia Pucka,
poprosił w moim imieniu o zorganizowanie rozmów
w sprawie sytuacji Szpitala Wojskowego w Helu
i Szpitala Powiatowego w Pucku. Był telefon od Duli.
Cisnęliśmy więc, jak powiada Meka, do Białego, a po-
tem jeszcze dalej, już w zupełną głuszę, by podczas
prywatnej kolacji przekonywać do swoich racji panią
prezydentową Kwaśniewską i kilku generałów odpo-
wiedzialnych wówczas za wojskową służbę zdrowia.
Rybakom odprawiał nabożeństwa, msze święte
i błogosławił im na lądzie i wodzie. Miał wśród nich
wielu przyjaciół, także ze swojego rocznika. Rozu-
49
Pożegnanie
Orkiestra Rybacka z Jastarni. Fot. Piotr Niemkiewicz, „Dziennik Bałtycki”
miał ich jak nikt inny. Wystarczy poczytać jego ka-
zania dla nich przygotowane. Był z nimi i wtedy, gdy
pielgrzymowali w 1999 roku na spotkanie z Ojcem
Świętym Janem Pawłem II do Sopotu. Gdy mówił,
stojąc na deku kutra, niejedno harde serce rybackich
synów miękło, niejeden się nawracał. Poszukajcie
tych świadectw. Są w Internecie, na Facebooku.
W domu Lucyny i Mietka, w ich jastarniańskim
Puchatku, podczas rozlicznych rozmów nauczyłem
się od Duli wiele dobrego. Ileż on miał w sobie po-
zytywnej energii! Nieważne, o czym rozmawialiśmy,
za każdym razem widać było jego niekłamane zain-
teresowanie tematem. Nikogo nie potępiał. Nikim
nie gardził. Czy chodziło o mężczyzn zbyt często za-
glądających na dno butelki, czy o kobiety zmuszone
przez życie do aborcji. Mówił o tym w swoich kaza-
niach. Głosił ewangelię. Spotkał Boga nie raz i mówił
o tym z ogromnym zaangażowaniem w sprawy ludzi.
Prymicja w 1985 roku w Jastarni była początkiem
świadomej drogi życiowej Edwarda Konkola. Liczą-
ca setki, może nawet tysiąc ludzi, eskorta na jastar-
niański cmentarz w sobotę 18 grudnia 2021 roku
świadczyć może o tym, że ta droga była potrzebna
nam wszystkim – i tym obecnym w kościele i na
cmentarzu, i tym, którzy pozostali przed ekranami
swoich komputerów, oglądając stream internetowy.
Od Wojtka Matyska, przyjaciela Duli i jego najbliż-
szego współpracownika, dowiedzieliśmy się, jak oj-
ciec Edward, który wskutek cukrzycy i innych chorób
oślepł w ostatnich tygodniach życia, żegnał się z Pół-
wyspem Helskim podczas ich wspólnej podróży do
szpitala w Białymstoku, w którym zawsze czekali na
niego życzliwi i kompetentni lekarze. Dula liczył za-
kręty i ronda. Pytał: „Czy to już Kusfeld?”, „Czy wła-
50 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
śnie minęliśmy Chałupy?”. A potem, już za „Wład-
kiem”, zasnął i spał do końca drogi.
8 listopada odwiedziłem Lucynę i Mietka Konko-
lów. Trudno było nam rozmawiać, bo cały czas dzwo-
nił telefon z Białegostoku. To była Krysia, siostra
Duli i Meki. Czuwała przy Edku, którego stan pogar-
szał się z godziny na godzinę. Kuba i Joasia, młodsze
rodzeństwo Edwarda, przeżywali to wszystko równie
mocno. W końcu Meka postanowił ruszyć do Białe-
go. Kiedy zadzwoniłem w połowie listopada, powie-
dział, że jest wreszcie jakiś promyk nadziei. Zgasł.
Dula, po co spotkaliśmy się na naszej drodze? Kim
Ty dla mnie jesteś? Mam nadzieję, że mi jeszcze od-
powiesz na te pytania.
Na jednym z ostatnich filmów z Twoim udziałem,
których dziesiątki krążą w sieci, żegnasz się z Wiel-
kim Morzem i zapraszasz, żebyśmy poszli za Twoją
trumną. Mówisz, że nie potrzebujesz orszaku bisku-
pów, ale nas. Szliśmy więc za Tobą. Nie byliśmy boso,
jak chciałeś, bo sam wiesz... W grudniu nawet Ty za-
mieniałeś swoje sandały na bardziej zamknięte buty.
Ale szliśmy. Szło nas wielu. Był tylko jeden biskup,
ale to był Twój przyjaciel. Inni nie przyjechali. Chy-
ba bali się prasy. Nie chcieli się narażać. Było kilku
odważnych księży. Poza tym trochę „połamanych”,
kilku samorządowców (marszałek województwa po-
morskiego też przyjechał) bez orszaku. Twoja liczna
rodzina, rybacy i sąsiedzi. Dobrze nam było, choć ja-
koś tak smutno. Ryczeliśmy jak bobry. Tak po ludzku.
Edward... Dzięki.
Artur Jabłoński
 FELIETON Z Kociewia

Naobkolo kociewskiej grapy

No i zaczęła się zima, książeczkę kulinarną. We wstępie do
astronomiczna, bo ta niej napisałam o dzielnych Kocie-
z natury przypomnia- wiankach, które na podstawie senty-
ła się bielą śniegu już mentalnych wspomnień i rodzinnych
wcześniej. Była na chwilę. O tym, że zapisków przedstawiły 25 przepisów.
zaczyna się jej czas, przypomina za- Same nazwy potraw brzmią zachęca-
pach pierników, rozświetlone tysiąca- jąco i niekiedy tajemniczo... Ślepy ślydź,
mi światełek wieczory. gapsi rosół, golce, szandar, fefernuski,
Co do pierników, muszę napisać, kluski z szablami, brukwiónka, no i za-
że w tym roku na skraju Kociewia, graj...
graj ... Gdy już przejedzą się hot-dogi
Dzielne kobiety
w pomenonickiej zabytkowej chacie i pizza, warto przypomnieć sobie, jak
spotykają się,
w Chrystkowie odbyły się warszta- babcia smażyła ruchanki z reszty chle-
gotują, heklują,
ty z tej sztuki kulinarnej. Cieszę się, bowygo ciasta. Określenia „babcine”,
sztrykują
że w mojej rozgałęzionej rodzinie „dawne” coraz częściej stają się marką.
i wspominają.
też w poszczególnych domach pa- Swojski chleb bywa lepszy niż kupny,
miętano o ich pieczeniu. Przy okazji a już na pewno jest zdrowszy. Posta-
rozgrzewają wspomnienia, jak było, gdy do na- nowiono częściej podnosić dekel i zaglądać do
palonego naręczem drewek piekarnika, co był swojskiej grapy
grapy..
w sieni
sieni...
... Była na Kociewiu znowu, to jest w grudniu,
O krzepiących powrotach do tego, co dawniej regionalna biesiada i szczere rozmowy, wspo-
bywało, pisałam w poprzednim felietonie, ale minki, że najlepszy deser to gryz z jagodami itd.
jest ciąg dalszy tej serii „zachowanie dziedzictwa Natomiast na deser, czyli na koniec świętowania,
lokalnego”. Dzielne kobiety spotykają się, gotują, chcę pochwalić tym razem TVP Bydgoszcz za
heklują,, sztrykują i wspominają. Angażują też mło-
heklują to, że w programie Języczek u wagi poproszono
dych i tu jest nadzieja. Do wspominanej starej o przedstawienie zwyczajów, kiedy to stary rok
szkoły w Ciemnikach w mglisty wieczór weszłam odchodził, robiąc psoty w zagrodach, i jak na ten
jak w świat baśni. Ciepło, kolorowo, pachniały nowy czekano. W wielokulturowym wojewódz-
przygotowane potrawy – fefernuskifefernuski,, ruchanki
ruchanki.. twie kujawsko-pomorskim wybrano właśnie na-
Gdy prezentowałam zebranym piśmiennictwo sze Kociewie jako przykład kultury Pomorza. I to
regionalne, byłam zadowolona, że jest o czym już cieszy „nieuleczalną” regionalistkę.
mówić. I ta szkoła rozświetlona za lasem, gdzie Minął czas świątecznych uciech, różnych
znowu uczba
uczba,, choć już inna... Powrót do marzeń barw polskiej, w tym pomorskiej tradycji. Pew-
nauczycielki. Jakże inaczej wygląda teraz wymu- nie w wielu domach pojawił się Gwiazdor, który
szona nauka zdalna. Jest koniecznością, ale to zawsze ma dobre rozeznanie w naszych słabo-
już zupełnie inny świat. ściach, ale oprócz pydy zwykle zaopatrzony jest
Wrócę lepiej do jeścia
jeścia.. W powiecie świeckim w wyrozumiałość.
zrealizowano ciekawy program z udziałem Lo- W nowym roku 2022 życzę wszystkim Czy-
kalnej Grupy Działania i samorządów gminnych telnikom „Pomeranii” jak najwięcej jasnych
oraz starostwa: „Kuchnia kociewska dla każde- dni z nadzieją, miłych różnorodnych przeżyć
go”. W Izbie Regionalnej w Świeciu przygotowa- i w ogóle wiele dobra, które przy
no wystawę i potem biesiadę, a w Górnej Gru- Bożej pomocy uda nam się stwo-
pie odbyła się konferencja. Uczestnicy otrzymali rzyć. Zatem – do siego roku...
kalendarze i ładnie wydaną, jako owoc działań,
Maria Pająkowska-Kensik

Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022 51

Słomka z kapelusza FELIETON
Na granicy
Katarzynę poznałem
„na granicy”. Jakże ade-
kwatne to słowo. Nic
więcej nie trzeba tłuma-
czyć. Każdy wie, o jaką granicę chodzi.
Jednak nie każdy niestety zdaje sobie
sprawę z wieloznaczności owego po-
jęcia w odniesieniu do konkretnej sy-
tuacji, która ma miejsce na Podlasiu.
Bo tam są przekraczane różne granice.
Oprócz tych fizycznych, określonych
Karta z „dziadkiem
płotami z żyletek, również granice
z Wehrmachtu” jest
przyzwoitości czy nawet człowieczeń-
na stole.
stwa, jak twierdzą niektórzy.
Kilka dni wcześniej Katarzynę po-
znała cała Polska, gdy wystąpiła w reportażu wy-
emitowanym w TVN na temat pomocy uchodź-
com. W materiale pokazano, jak zaopiekowała
się imigrantem, który – jak Kasia stwierdziła przed
kamerą – sześć dni „płynął w rzece”. To był oczy-
wiście skrót myślowy, w rzeczywistości starał się
przetrwać, wędrował wzdłuż brzegu rzeki, niejed-
nokrotnie będąc zmuszony wchodzić do wody.
Ale tak to „wyszło” po montażu, że „pływał”, i to
wystarczyło. Macherzy od szyderstwa, drwiny
i pogardy w TVP Info zwietrzyli krew. Najpierw
rozpętała się afera, że Katarzyna kłamie, bo nikt
by nie wytrzymał w rzece w takich warunkach
przez sześć dni, zresztą nikt przez sześć dni nie
zdołałby płynąć bez przerwy i tak dalej… Drwina
goniła drwinę, szyderstwo lało się strumieniem
na postać Kasi – drobnej szatynki, nauczycielki
w szkole w Hajnówce. Synonimem głupoty, braku
mózgu, naiwności była w tym przekazie zarów-
no ona sama, jak i wszyscy widzowie tej lewac-
kiej stacji, czyli jakieś osiem milionów komuchów
i zdrajców narodu.
Ale tego wszystkiego było jeszcze mało. Co in-
nego być głupim, a co innego zdradzić ojczyznę.
Macherzy w publicznej telewizji poczynili krok
dalej.
Wyeksponowali w Internecie jedną sprawę
związaną z Katarzyną. Otóż Kasia jest przedsta-
wicielką mniejszości białoruskiej. W jednym ze
spotów na długo przed kryzysem migracyjnym
zachęcała do udziału w spisie powszechnym i za-
znaczenia „opcji białoruskiej”.
Katarzynę poznałem w momencie, gdy biało-
ruskofobiczna kampania była już rozkręcona na
52 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
dobre. Pokazała mi kartkę pocztową,
którą jakiś Polak przysłał z Norwegii.
Zadał sobie tyle trudu, zakupił tę kartkę,
wypisał, nabazgrał, wrzucił do skrzyn-
ki pocztowej, nie znając nawet adresu
– wszystko po to, żeby zwyzywać na-
uczycielkę z Hajnówki od białoruskich
k… i szmat na usługach Łukaszenki.
Katarzyna mogłaby próbować tłu-
maczyć, że białoruskość w Narewce czy
Hajnówce jest inna niż ta w Mińsku, że
na dobrą sprawę ona sama nie ma zbyt
wiele wspólnego z Białorusinami w głę-
bi kraju, że jej specyficzna tożsamość to
jest rodzaj pewnej „tutejszości”, nawet
język jest tutaj inny niż oficjalny białoruski. Że dla
Polaków wszystko, co niepolskie na tym pograni-
czu, jest – ogólnie rzecz biorąc – „ruskie”, zawsze
tak było, chociaż w tej „ruskości” od Gołdapi po
Ustrzyki Górne jest wiele odmian, kolorów, tożsa-
mościowych dylematów i pytań, na które niełatwo
znaleźć odpowiedzi. Jest w niej to, co tutejsze,
prawosławne, greckokatolickie, ukraińskie, biało-
ruskie, litewskie i wszystko, co pomiędzy. Tak, Ka-
tarzyna mogłaby starać się to wytłumaczyć, ale to
tak jakby miała przemawiać do pędzącego wprost
na nią pociągu.
Katarzyna pochodzi z rodziny, której niezłomny
„Bury” spalił dom, podobnie jak wszystkim sąsia-
dom we wsi. Wielu z nich wymordował dlatego,
że byli „ruskie”, obce, złe, komunistyczne. „Śmierć
wrogom ojczyzny!”. Znamy wszyscy ten okrzyk,
nie tylko z podręczników historii.
Nawet gdy to piszę, mam ciarki na plecach. Złe
ciarki.
Jeśli Kaszubi uważają, że ich – jako mniejszo-
ści – to nie dotyczy, to się mylą. Karta z „dziad-
kiem z Wehrmachtu” jest na stole. Do jej użycia
potrzebny jest jeden wpis na Facebooku, jeden
tweet na Twitterze. Można to zrobić w kwadrans.
Zacznie się szukanie wrogów ojczyzny. Wszyst-
ko po to, żeby opłaceni przez polityków młodzi
chłopcy wiedzieli, kogo trzeba mieć na myśli, wy-
krzykując słowa wieszczące śmierć. Przesadzam?
Nie. Na własne oczy mogłem się
przekonać, jak to działa, jak szyb-
ko i skutecznie. Widziałem to „na
granicy” i powiem szczerze – byłem
przerażony.
Tomasz Słomczyński
 LEKTURY
KASZUBI NIE MIELI
DOTĄD SZCZĘŚCIA
TRAFIĆ NA PODOBNEGO
PRZYJACIELA
I PROMOTORA
Waldemar Mierzwa, Zrozumieć Mazury.
Rzecz w 50 odsłonach, Dąbrówno 2021,
ss. 277
Pięknie wydana A.D. 2021, w sztywnej
okładce książka Waldemara Mierzwy Zro-
zumieć Mazury, to już jej trzecie wydanie
(pierwsze w 2019 r., drugie w 2020 r.),
zarazem nr 33 w serii Moja Biblioteka Ma-
zurska. To jedno z najważniejszych dzieł
autora – edytora, właściciela Oficyny Wy-
dawniczej „Retman” w Dąbrównie. Promu-
jąc to dzieło, sam Waldemar Mierzwa na
ostatniej stronie okładki napisał:
Polecam Waszej uwadze moją najnow-
szą książkę „Zrozumieć Mazury. Rzecz
w 50 odsłonach”. Polecam ją tym, którzy
Mazur nie znają albo chcieliby się o nich
więcej dowiedzieć, ale także tym, którzy
o Mazurach dużo wiedzą. Każdy znajdzie
tu coś dla siebie. „Zrozumieć Mazury” to
książka dobra. Przeczytacie ją z przyjem-
nością, ale i z żalem, że tak szybko się
kończy. Ten, kto zna moje „Miasteczko”
(2011) lub „Dawne Dąbrówno w stu ilu-
strowanych opowieściach” (2014) albo
książki, których byłem współautorem,
„Zasmakuj w Mazurach” (2014), „Zasma-
kuj w Warmii” (2016) czy „Księgę Puszczy
Piskiej” (2018), uwierzy mi na słowo. Po-
zostałych zapraszam do lektury, by sami
się o tym przekonali.
Znając tę i kilka innych książek W. Mierz-
wy, mogę stwierdzić, iż w tej autopro-
mocji nie ma nic z przesady. Zrozumieć
Mazury i inne książki tegoż autora nie
tylko mieszkańcy Mazur i Warmii mogą
przeczytać jednym tchem. Dotyczy to
także Kaszubów i Pomorzan, którzy dzięki
tej lekturze nie tylko lepiej poznają dzie-
je i los naszych najbliższych wschodnich
sąsiadów – mieszkańców dawnych Prus
Wschodnich. Jednocześnie lepiej zrozu-
mieją nasze powinowactwo i unikatowość
dziejów własnych, szczęśliwsze losy ziemi
kaszubskiej (kaszubsko-pomorskiej nad
Wisłą) i jej mieszkańców.
Te podobieństwa i odmienności można
już wyczuć, przeglądając spis treści – ty-
tuły owych 50 opowieści. Są między nimi
takie jak: Konfesja i Pobożność, Gody
i Zielganoc, Plon i Rybaczenie, Wese-
le i Śmierć, Starowiercy i Żydzi, Smętek
i Apostoł, Znak „P” i Babcia, Bana i West-
falia, Smyntorz i Wakacje… Podobieństwa
i odmienności nasze zawarte są w języku,
gwarach Mazurów i Warmiaków, trady-
cjach bliskich Kaszubom i Pomorzanom
od wieków – czasów krzyżackich, Prus
Królewskich i Królestwa Pruskiego, w któ-
rym jego prowincje Prusy Wschodnie
i Zachodnie stanowiły dość długo nawet
administracyjną jedność…
Najbardziej odmienność losów Mazu-
rów sygnalizuje tytuł wydanej w tym sa-
mym roku przez Oficynę „Retman” równie
wspaniałej książki prof. Janusza Małłka
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Zanik ludu mazurskiego, stanowiącej
nr 34 Mojej Biblioteki Mazurskiej.
Wracając do Zrozumieć Mazury, wypa-
da podkreślić fakt, iż książka ta zainspi-
rowana została przed niewielu laty dzięki
promocji dorobku Oficyny „Retman”,
zorganizowanej przez Instytut Kaszubski
w Domu Kaszubskim w Gdańsku, w Ta-
wernie Mestwin. Znaczny udział w tej
materii ma Bogumiła Cirocka, redaktor
„Pomeranii”. Na łamach tego miesięczni-
ka za jej przyczyną ukazały się w latach
2014–2018 niemal wszystkie z owych 50
opowieści. Było to za czasów naczelne-
go redaktorstwa w „Pomeranii” Dariusza
Majkowskiego i Sławomira Lewandow-
skiego, którzy wraz z B. Cirocką zadecy-
dowali też o tytule cyklu tychże opowieści
Zrozumieć Mazury, adresowanych nie
tylko do Kaszubów.
Warto tu podkreślić fakt, iż w po-
przednich latach „Pomerania” promowała
wiedzę o problemach i losach Mazurów,
publikując równie unikatowe felietony naj-
wybitniejszego ze współczesnych pisarzy
i poetów społeczności mazurskiej – śp.
Erwina Kruka. W cyklu W. Mierzwy ostat-
nia opowieść na łamach „Pomeranii” uka-
zała się w grudniowym numerze z 2018 r.
pt. Pożegnanie z Mazurami. W sygna-
lizowanej tu pozycji otwiera ona ją jako
pierwsza pt. Zamiast wstępu, w której
na koniec znalazły się podziękowania dla
redaktorów „Pomeranii”, a szczególnie dla
B. Cirockiej, będącej redaktorką tomu.
O poczytności książki Zrozumieć Ma-
zury decydują jej zawartość i talent
narracyjny autora. Jej ponowna lektura
w moim przypadku budzi wdzięczność dla
W. Mierzwy i żal, że Kaszuby, Kaszubi nie
mieli dotąd szczęścia trafić na podobne-
go przyjaciela i promotora. On to przed
pandemią odbył 36 spotkań autorskich,
a w 2021 roku za „Galerię Mazurskiego
Portretu. Moi i Twoi sąsiedzi” otrzymał
nagrodę marszałka województwa war-
53
Lektury
mińsko-mazurskiego za rok 2020. Choć
autor nie może się skarżyć na nadmiar
oficjalnego uznania czy promowania
prezentowanej tu książki w mediach, jak
widać, znajduje ona z roku na rok coraz
liczniejsze grono czytelników, pogłębiają-
cych autorską satysfakcję z dobrej roboty.
Jednocześnie budzi apetyt na więcej po-
dobnych opowieści, zwłaszcza na łamach
„Pomeranii”.
Warto podkreślić, że opowieści
W. Mierzwy są efektem jego wędrówek
i badań – dotarcia do historycznych źró-
deł i literatury, a w znacznej mierze bez-
pośrednio do Mazurów, wielu z nich od
lat nie ma już wśród żywych. Jak napisał
we wstępie, mieszkańcem Mazur jest od
1983 r. Oficynę Wydawniczą „Retman”
założył w 2001 roku. Nim doszło do wy-
dania przeze mnie tej książki [„Zrozumieć
Mazury”] (dotychczas ukazały się w tej
serii 33 tomy), prawie wszystko już o Ma-
zurach przeczytałem, przejrzałem tysiące
ilustracji, dokumentów i map. Uczyniłem
w tej kwestii na pewno dużo, ale nadal,
nawet dzisiaj, gotów jestem powtórzyć to,
co napisałem w swojej książce „Miastecz-
ko” (2011): „Dzisiaj wiem, że im więcej
się przyglądam tutejszej przeszłości, tym
mniej widzę. Im więcej czytam, tym mniej
rozumiem. Lata dociekań, dziesiątki to-
mów, setki rozmów, a ja jak ten ślepiec.
A jeszcze nie tak dawno sądziłem, że
REPORTAŻ TAKŻE
Z MIĘDZYWOJENNYCH
KASZUB
54
wiem wszystko. No, prawie wszystko”.
Dalej więc szukam (s. 8).
Te poszukiwania i skromność autora
godne są naśladownictwa. Godna podziwu
jest też przywoływana w opowieściach
i zaprezentowana na końcu książki bogata
bibliografia. Obejmuje ona monografie,
urzędowe źródła, wspomnienia, literatu-
rę piękną, autorów polskich i niemieckich
XIX i XX wieku. Między innymi spotykamy
w niej dziewięć pozycji E. Kruka i dziewięć
Ernsta Wicherta oraz pięć Hansa Helmu-
ta Kirsta w tłumaczeniu na język polski.
Obok E. Kruka najliczniejszy jest zestaw
autorski Małłków – w tym wspomnienia
braci Edwarda (1) i Karola (7) oraz dzie-
ła syna Karola – prof. Janusza Małłka,
w tym wydane w „Retmanie” Moje Pru-
sy, moje Mazury. Szkice z dziejów Prus
Książęcych, Królewca i Mazur, Dąbrówno
2009 oraz Inne szkice pruskie. Szkice
z dziejów Prus Polskich i Książęcych, Dą-
brówno 2012 i Od Prus do Mazur. Szkice
z dziejów Prus, Pomorza, Warmii i Mazur,
Dąbrówno 2016. Oczywiście obok książek
J. Małłka nie brak w tejże bibliografii dzieł
takich wybitnych historyków tej ziemi jak
ojciec i syn – Janusz i Grzegorz Jasińscy,
Andrzej Sakson i… Max Teppen oraz An-
dreas Kossert, a także Wojciech Wrzesiń-
ski… Obok dzieł historyków i pisarzy liczne
są prace kulturoznawców i etnografów,
Bernard Newman, Rowerem przez II RP.
Niezwykła podróż po kraju, którego już
nie ma. Reportaż z 1934 roku, tłum.
Ewa Kochanowska, Znak–Horyzont,
Kraków 2021, ss. 442
Międzywojenny angielski podróżnik Ber-
nard Newman miał mało wówczas jesz-
cze rozpowszechnioną pasję: objeżdżał
rowerem kraje Europy i publikował wraże-
nia z podróży. W 1934 r. dotarł także do
Polski. Wędrówkę rozpoczął od Gdańska
i północnej części ówczesnego „polskiego
korytarza”, czyli Kaszub. Opisał ją w ob-
szernym reportażu, który niedawno po raz
pierwszy ukazał się w całości w polskim
tłumaczeniu: Rowerem przez II RP (Kraków
2021). Warto pochylić się nad zapisami
autora tej książki, są one niestandardowe,
Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
a także wspomnienia dziennikarzy, takich
jak Marion Dönhoff czy Andrzej Drawicz.
Znając tragiczny los Mazurów, ich roz-
darcie między polszczyzną a Niemcami,
życie na pograniczu w cieniu konfliktu
między Polską a światem niemieckim,
sprowadzone do stwierdzenia, iż w osta-
teczności dziś Polska ma Mazury, a Niem-
cy Mazurów, z podziwem i wdzięcznością
możemy studiować ich kulturę i dzieje,
utrwalone przez licznych autorów polskich
i niemieckich utożsamiających się z Mazu-
rami, traktujących ten kraj jako swój nie-
zapomniany Heimat – małą ojczyznę, na-
zbyt często utraconą, jednak nadal żywą,
utrwaloną w ich dziełach promowanych
i wydawanych także przez W. Mierzwę
i jego Oficynę Wydawniczą „Retman”.
Na koniec polecam czytelnikom za-
mieszczony na końcu omawianej książki
po spisie treści wykaz dzieł opublikowa-
nych w serii Moja Biblioteka Mazurska
Oficyny Wydawniczej „Retman”. Obejmu-
je on 41 pozycji, a co jedna, to ciekawsza.
W tym, obok dzieł samego W. Mierzwy,
kilka Janusza Małłka. To m.in.: Od Prus
do Mazur oraz Mazury i Prusy Małłków
i Mallków, jak również wspomniana już
publikacja Zanik ludu mazurskiego, uła-
twiająca poszerzenie wiedzy o nim za-
wartej w książce W. Mierzwy.
Józef Borzyszkowski
ujawniają jego ogromny zmysł obserwacji
i zdolność do celnych uogólnień, pozwalają
na lepsze poznanie przedwojennej rzeczy-
wistości oraz snucie własnych refleksji.
B. Newmana najbardziej przyciągnęła
do naszego regionu świadomość, że przed
wojną należał on do najbardziej zapalnych
w Europie. Analizuje więc rzeczywistość,
wsłuchuje się w głos Polaków, Niemców
i Kaszubów, wyciąga wnioski oraz wy-
powiada propozycje, jak – jego zdaniem
– rozwiązać polsko-niemiecki konflikt.
Spostrzega, iż dla Niemców „polski ko-
rytarz” był kwestią „dumy” (s. 64), bo
przez znaczny czas stanowił integralną
część ich państwa, a po 1920 r. nie mogli
całkowicie swobodnie, bez przekraczania
granicy, docierać przezeń do kolejnej ich
prowincji, Prus Wschodnich. Natomiast
 Lektury

dla Polaków był kwestią życia i śmierci
(np. s. 65), gdyż bez dostępu do morza
Polska nie była w stanie rozwijać się, ist-
nieć. Rozumie subiektywną niemożliwość
rezygnacji każdej ze stron ze swoich racji.
Tym bardziej że – chociaż (co wyznaje
w innym miejscu) zwiedził Niemcy – jeżeli
jest w Europie jakieś bardziej niemieckie
miasto niż Gdańsk, to jeszcze go nie zna-
lazłem (s. 35). W przeciwieństwie do tego
korytarz […] po prostu jest polski (s. 62).
O ile w Gdańsku autor nie widzi – oprócz
polskiego zaplecza, zysków z pośrednictwa
w zamorskim handlu Polski oraz współcze-
snego mu układu politycznego – żadnych
polskich elementów, o tyle w „korytarzu”
jego zdaniem niemiecka była tylko wła-
ściwie obecność niemieckiej mniejszości.
Pomijając, że jest to daleko idące uprosz-
czenie, można takie spostrzeżenie uznać
za wymowne świadectwo słabego oddzia-
ływania propagandy II Rzeczypospolitej
o polskości Gdańska na forum międzyna-
rodowym. Jednak właśnie takie spłycenie
tych kwestii umożliwiło autorowi zapropo-
nowanie rozwiązania niemiecko-polskiego
konfliktu na pomorskim odcinku granicy
poprzez budowę przez Niemcy niezależ-
nej od Polski linii kolejowej od Chojnic do
Tczewa (pomiędzy dwiema rozdzielonymi
„polskim korytarzem” niemieckimi prowin-
cjami) przy ponownym włączeniu Gdańska
do Rzeszy i uznaniu przez Niemcy praw
Polski do „korytarza” (s. 65-66). Nie wda-
jąc się w dalsze rozważania, na ile mogło
to być realne, za celną, ponadczasową na-
leży uznać refleksję, że dzięki odpowiedniej
dawce rozsądku i tolerancji można roz-
wiązać każdy spór, a dochodzi do tragedii,
gdy nieodpowiedzialni ludzie potrafią tak
rozognić swoich współobywateli, że rozum
błaga o litość, a rządzi wiecowa retoryka!
(s. 41).
Jakie w tych rozważaniach miejsce wy-
znaczył B. Newman Kaszubom? Co naj-
ważniejsze, w sumie z dalekiej, angielskiej
perspektywy dojrzał ich istnienie, odręb-
ność i kluczową pozycję w „polskim koryta-
rzu”! To ich postawa, świadomość były dla
niego decydujące przy uznaniu polskości
nadmorskiego regionu II Rzeczypospolitej.
Zamieszkiwali bowiem bezpośrednio nad
Bałtykiem (obok niemieckiego Gdańska),
to na tym obszarze Polska dysponowała
swobodnym dostępem do morza i realizo-
wała największą międzywojenną inwesty-
cję, swoją dumę: nowoczesny port i miasto
Gdynię, stawała się państwem morskim.
Autor z pewnym podziwem patrzył na
zafascynowanych morzem Polaków i ich
morską przedsiębiorczość. Było mu przy-
kro, że w Anglii najbardziej zasłużeni, do-
świadczeni kapitanowie statków nie znaj-
dywali zatrudnienia, natomiast w polskiej
(kaszubskiej) Gdyni byle trzydziestolatek
dowodził niezłym nowoczesnym statkiem
(s. 56).
Gdyby nie Kaszubi, zapewne autor
nie byłby tak pewny polskości „koryta-
rza”. Z podanych wyżej względów rdzen-
ni mieszkańcy Wybrzeża byli dla niego
w tej opinii języczkiem u wagi. Również
według niego było oczywiste, czyli nie
uległ pod tym względem przekonaniu
części niemieckich środowisk, iż Kaszubi
są Słowianami blisko etnicznie i językowo
spokrewnionymi z Polakami i – co jeszcze
ważniejsze – sami się za takich uważali.
Było to dla niego decydujące (s. 62-63).
Powołał się na rozmowy z licznym gronem
Kaszubów, chociaż nie przywołał żadnego
z nich z imienia i nazwiska (także polskie-
go bądź niemieckiego swojego rozmów-
cy z Pomorza, wyjątek uczynił pod tym
względem dla tylko kilku Polaków z innych
regionów). Przy jego zmyśle obserwacji,
umiejętności nawiązywania kontaktów to
nieco dziwi, bo w międzywojniu byli prze-
cież, prawda, że w znikomej liczbie, Kaszu-
bi, którzy uważali się za Niemców.
B. Newman nie tylko rozmawiał z ludź-
mi, ale też bacznie obserwował teren,
przez który przejeżdżał, zbaczał do in-
trygujących go miejsc, zwiedzał zabytki.
W Kartuzach przyciągnął jego uwagę
kościół poklasztorny z „przecudownym”
wnętrzem, gdzie „przepełniony cudow-
nym spokojem” miał metafizyczne prze-
życie z duchem, który okazał się gipso-
wym odlewem (s. 44-45). Nie zdziwiło
go określenie Szwajcaria Kaszubska, gdyż
Kaszuby cechuje „niespodziewana uroda”
z licznymi, „niezwykle malowniczymi” je-
ziorami, których większość znajduje się
wysoko wśród wzgórz, bo jest tam kilka
głębokich dolin. Niekiedy trawa miękko
przechodzi w wodę, a niekiedy granicę
jeziora wyznacza strome zbocze pola lub
lasu (s. 43). W Chmielnie skrywały się trzy
lśniące srebrem jeziora – piękny widok za
dnia, lecz nieopisanie baśniowy nocą
(s. 46). Natomiast Wejherowo nie wy-
wołało u niego zachwytu, nie było dla
niego typowym kaszubskim miasteczkiem
(szkoda, że nie określił cech takiego mia-
steczka), mogło służyć za przykład nie-
mieckich wpływów na omawianym tere-
nie. Rezydencja byłych właścicieli miasta,
Keyserlingków, dotąd stanowiąca chlubę
wejherowian, okazała się ledwie skrom-
nym wiejskim dworem (s. 50).
Z pewnym zdziwieniem, świadom an-
gielskiej wyższości cywilizacyjnej, konsta-
tuje, że domy na Kaszubach są drewniane.
Zaznacza jednak, że porównawczo należy
oddać Kaszubom, że jednak budują praw-
dziwe domy, w większej części Polski ludzie
żyją w nędznych chałupach. Co lepsze –
nieciekawy i ponury, ale porządny dom czy
jaskrawo pomalowana dwuizbowa chału-
pina? (s. 50). To właśnie kaszubskie domy
spowodowały, iż określił Kaszubów jako
trzeźwych ludzi, niemających artystycz-
nych ciągot (tamże). Drugą wymienioną
przez niego ich cechą była podobna do
Szkotów przesadna oszczędność. To po-
zwoliło polskiemu rządowi na zmniejszenie
wydatków przy budowie gdyńskiego portu.
Po prostu pozwolono Kaszubom na darmo-
we pozyskanie torfu, a ci wydobywając go,
przygotowali grunt pod inwestycje (s. 54).
Ponadto, podobnie jak w wielu wspomnie-
niach byłych niemieckich właścicieli ziem-
skich na Kaszubach i Pomorzu, podnosi
brak samodzielności w działaniu Pomorzan
(w tym Kaszubów), niewykazywanie przez
nich inicjatywy i wręcz oczekiwanie przez
nich na to, by poddać się kierownictwu
przedstawicieli innych nacji (Niemców, An-
glików). O ile jednak niemieccy pamiętni-
karze przypisywali to cechom wrodzonym
rodzimych mieszkańców nadmorskiego
regionu II Rzeczypospolitej, B. Newman
powiązał to z ubocznymi skutkami pru-
skiego zaboru: Pomorzanin odziedziczył
akceptację przymusowej dyscypliny; musi
minąć więcej niż jedno pokolenie, by zdołał
się z tego otrząsnąć (s. 62).
Swoistym podsumowaniem przez au-
tora sytuacji geopolitycznej polskiego Po-
morza i jego walorów krajoznawczych była
konstatacja, iż nie zawsze obszar, który

Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022 55

Lektury
wzbudza powszechne zainteresowanie
polityczne i jest przedmiotem międzynaro-
dowych kontrowersji, został tak szczodrze
obdarowany przez naturę (s. 42). Czytelnik
ma prawo odebrać taką wypowiedź jako
żal i współczucie B. Newmana, iż Kaszuby
swoim urokliwym ukształtowaniem, pięk-
nym krajobrazem były warte międzynaro-
dowego zainteresowania, niezależnie od
polityczno-militarnych uwarunkowań.
Docenienie przez autora uroku Kaszub
nabiera coraz większego znaczenia, gdy
wertuje się kolejne strony książki. Ogrom-
nie bowiem przeważająca część obszaru
II Rzeczypospolitej, co może zaskakiwać
i nawet wywoływać zdziwienie u tak
bystrego obserwatora, wywołuje u nie-
go jedynie monotonię i znudzenie swoją
równinną jednostajnością i widokiem po-
dobnych chłopskich chat oraz bliźniaczych
miasteczek. Wyłamują się z tego: Tatry,
przełom Dunajca, Huculszczyzna, bagna
Prypeci i w mniejszym stopniu Wileńszczy-
zna oraz niektóre zabytki Krakowa, War-
szawy i Lwowa.
Na każdym etapie podróży B. Newman
podkreśla angielskie cechy swojego cha-
rakteru, wyraźnie odczuwa satysfakcję,
gdy na tle opisywanych wydarzeń, zacho-
wań innych ludzi są one bardziej przydat-
ne, można by je usytuować wyżej, gdyby
był przeprowadzany ich ranking. Najczę-
ściej zwraca uwagę na słabą organiza-
cję pracy w Polsce, będącą w jego opinii
znacznie gorszą od brytyjskich standar-
dów. Dopiero po odzyskaniu niepodległości
Polacy podjęli starania, by przezwyciężyć
tradycyjny słowiański bałagan i ospałość.
Autor potrafi oprzeć się emocjonalnej reak-
cji na piękny śpiew i taniec ładnej, młodej
dziewczyny, bo był statecznym Anglikiem,
a nie impulsywnym Słowianinem (s. 310).
W tych i podobnych wypowiedziach
B. Newman nie wyróżnia już Kaszubów.
Jak się wydaje, są oni w nich ujęci jako Po-
lacy bądź Słowianie.
Niewątpliwie takie opinie, sformuło-
wania – abstrahując od innych przyczyn
– mogły być wynikiem autentycznego
przekonania ich autora, a jeszcze bardziej
faktu, iż jego książka była skierowana
przede wszystkim do angielskiego czy-
telnika. Tym bardziej warto zauważyć, że
w wielu miejscach wypowiada się on bar-
56
dzo pozytywnie o Polakach, także porów-
nując ich do innych nacji. Między innymi
nie przeczy ich pracowitości, wnioskując
nawet, że polski górnik był bardziej wy-
dajny od angielskiego (s. 364), a żeńska
część polskiej inteligencji musi należeć do
najznakomitszych na świecie. Madame Cu-
rie nie była przypadkiem (s. 122). W prze-
ciwieństwie do wielu innych opisów Polski,
w prezentowanym nie ma mowy o kra-
dzieżach, braku poczucia bezpieczeństwa
na jej terenie. Przeciwnie, B. Neuman pod-
kreśla, że w trakcie całej polskiej podróży
ani przez chwilę nie czuł się niepewnie,
nikt nie próbował mu ukraść choćby pół
pensa (s. 358). Co zaskakujące, w świetle
znanych konfliktów narodowościowych
trapiących II Rzeczpospolitą, chociażby
potwierdzonych przez liczne skargi mię-
dzywojennych Niemców z Kaszub, pisze, iż
jego osobiste doświadczenia przeczą, jako-
by polskie państwo i społeczeństwo były
nietolerancyjne. Mówi, że bez przeszkód
mógł poruszać się wszędzie, gdzie chciał.
Pozwolono mu nawet na przeprowadzenie
wywiadu z liderem jednej z mniejszości
narodowych, osadzonym w więzieniu (s.
231). Można jedynie zastanawiać się, czy
tak podchodzono do wszystkich podróżu-
jących wówczas po Polsce obcokrajowców,
czy też tak zadziałała ujmująca osobowość
wędrującego rowerzysty bądź inne jego
cechy, w tym narodowość?
Po wizycie w Wilnie B. Newmanowi
udało się wyjechać na Litwę, a przekro-
czenie granicy polsko-litewskiej, nazwanej
przez niego zakazaną, stanowi jeden z naj-
ciekawszych opisów w książce, który do-
brze oddaje międzywojenne realia Rzeczy-
pospolitej. Pobyt w Kownie dał mu między
innymi powód do porównania narodowych
cech Polaków i Litwinów. Według nie-
go Polacy zaskoczyli świat energią, ale
w przeciwieństwie do Litwinów z powodu
swojej niefrasobliwości nie zawsze potrafią
przełożyć ją na poważny biznes. Ci drudzy
nie mają w sobie naturalnego polskiego
wdzięku, za to przemawia za nimi ich so-
lidność (s. 394).
Celowo wyżej przytoczono część za-
wartych w książce subiektywnych ocen
Polaków i Litwinów, bo po zakończeniu
wędrówki po ich krajach, w celu zwięk-
szenia swojej wiedzy o narodowościowym
Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
i politycznym tyglu na południowym wy-
brzeżu Bałtyku, B. Newman udał się także
do Prus Wschodnich, najdalej wówczas na
wschód wysuniętej prowincji Niemiec. Od
razu poczuł, że znalazł się w tym pań-
stwie, wyraził zadowolenie z jakości tutej-
szych urządzeń hydraulicznych, dróg itp.,
których jakość i solidność wykonania były
o wiele wyższe, „raj na ziemi” w porówna-
niu do Polski i Litwy (s. 403-404). Zainte-
resował się też miejscowym krajobrazem,
pokrzyżackimi zamkami (chociaż trochę
go znudziły, podobnie jak wcześniej polska
równina), a malborski zwiedził nawet dwa
razy. Nie dał się jednak uwieść widokami,
krzyżacką spuścizną i wyższością niemiec-
kiej cywilizacji. Jego konkluzja dobrze wpi-
suje się także w pomorski dyskurs o skut-
kach sprowadzenia Krzyżaków do Polski:
Gdyby ograniczyli swoje zainteresowania
do Palestyny, ludzkość i historia lepiej by
na tym wyszły; to Krzyżacy dali początek
„korytarzowi polskiemu” i pozostałym pro-
blemom (s. 405).
Książka B. Newmana jest wciągającą
opowieścią o II Rzeczypospolitej, jej regio-
nach i mieszkańcach, zwykłych ludziach,
problemach i sukcesach, postrzeganiu
przez innych. Wydaje się lekturą obowiąz-
kową dla każdego, kto chce zgłębiać jej
blaski i cienie. Stanowi cenne uzupełnienie
bardziej znanej Wyprawy w dwudziesto-
lecie Czesława Miłosza (wyd. II Kraków
2011). Są jednak pomiędzy nimi ważne
różnice. Przede wszystkim w Rowerem
przez II RP więcej uwagi poświęcono re-
gionalnemu zróżnicowaniu Polski z do-
strzeżeniem Kaszubów, których w ogóle
brak w publikacji noblisty. Ponadto Miłosz
przedstawia Polskę od wewnątrz, subiek-
tywnie, bo czuje się jej częścią. W dodatku
jego publikacja jest retrospekcją, reakcją
i próbą odpowiedzi z perspektywy całego
życia na klęskę z 1939 r. i dostanie się
pod wpływy komunistycznego Związku
Radzieckiego, co stanowiło traumę wła-
ściwie dla wszystkich Polaków tamtego
pokolenia. Natomiast reportaż angielskie-
go rowerzysty nie tylko jest spojrzeniem
z zewnątrz, ale też z czasu, kiedy oczy-
wiste dla każdego było istnienie konfliktu,
który doprowadził do wybuchu II wojny
światowej, ale nikt jeszcze nie był w stanie
przewidzieć, że konflikt zbrojny stanie się

faktem, jaki będzie jego przebieg i skutki.
Mówiąc wprost, skłania do historiogra-
ficznych refleksji, czy rzeczywiście Polska
musiała przegrać z Niemcami, czy nie
można było uniknąć konfliktu zbrojnego,
jego następstw itp. Po lekturze tej książki
odpowiedź może być tylko jedna: z pozy-
cji wówczas żyjących ludzi tak stać się nie
mogło!
Przyzwyczajeni jesteśmy, że publikacje
o grze wywiadów różnych państw, pracy
ich agentów są pełne akcji, nadzwyczaj-
nych wydarzeń i sensacji. Nie zawsze
jednak to się sprawdza. Jeżeli czyta się
prezentowane wydawnictwo pomiędzy
wierszami, trzeba się zastanowić, czy i ono
nie jest tego rodzaju, chociaż brak w nim ja-
kiejkolwiek wzmianki o szpiegach, dywersji,
kradzieży informacji itp. Angielski rowerzy-
sta, były oficer brytyjskiego kontrwywiadu
bez większych przeszkód przemieszcza się
O RYBACZENIU
Z SZACUNKIEM
Ewa Struck-Slawik, Wdzãcznota,
Wydawnictwo Region, Gdynia 2021
Półwysep Helski, choć geograficznie rzecz
biorąc, jest niewielkim skrawkiem lądu,
w wymiarze literackim ma całkiem liczne
reprezentacje. Spośród tych zapisanych
w języku polskim można przywołać Obraz-
przez terytoria trzech skonfliktowanych
państw, z ich obywatelami odbywa dłu-
gie, wyczerpujące rozmowy o bieżących
problemach społecznych i politycznych,
wypowiada różne sugestie, uwagi oraz –
co znaczące – bardzo uważnie wsłuchuje
się w głosy swoich rozmówców. Było to
tylko zaspokojenie jego pasji, wykorzysta-
nie umiejętności łatwego nawiązywania
kontaktów? We wstępie zaznaczono jedy-
nie, że ze swoich wędrówek składał spra-
wozdania angielskiemu rządowi, a jego
służbom już nie? W tym kontekście można
zadać na przykład pytanie: Skąd wiedział
o istnieniu Kaszubów, ich odrębności,
usytuowaniu i rywalizacji o nich pomiędzy
międzywojennymi Niemcami a odrodzoną
Rzecząpospolitą? Dowiedział się o tym
dopiero po przybyciu do Wolnego Miasta
Gdańska, wcześniej wyczytał w literaturze
czy też tak ukierunkował swoją podróż, by
ki rybackie ks. Hieronima Gołębiewskiego,
który przedstawił realia życia na mierzei już
w 1888 roku. Inny ksiądz – Paweł Stefański
– opisał w swoich wspomnieniach czasy
o kilkadziesiąt lat późniejsze. W szerszym
zasięgu czasowym (dochodząc do 1945 r.)
charakteryzował miejscowości półwy-
spu Józef Ceynowa w autobiograficznych
opowiadaniach z tomu Kuźnica. Z kolei
w ujęciach beletryzowanych realia życia
pomiędzy „Wielkim” a „Małym Morzem”
ukazywali jeszcze przed II wojną świato-
wą choćby Jerzy Bandrowski w powieści
Zolojka oraz w zbiorze opowiadań Sosen-
ka z wydm czy Wanda Brzeska w słynnej
do dziś powieści Sprawa gminy Ceynowy
lub w jej kontynuacji Ławica ryb. Najważ-
niejsze jednak głosy pojawiły się ze strony
nordowych Kaszubów piszących w rodnë
mòwie i takich ludzi pióra jak Antoni Pie-
per, Marian Selin, Maria Boszke czy Antoni
Konkel. Oczywiście byli też inni, zarówno
prozaicy, jak i poeci, którzy biograficznie
lub tematycznie nawiązywali do „helskiej
kosy”, co pokazuje, że ten skrawek piasz-
czystej ziemi potrafił trwale inspirować…
I oto teraz, pod koniec 2021 roku,
pojawił się nakładem gdyńskiego Wy-
dawnictwa Region niewielki tomik po-
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Lektury
zdobyć o naszych kaszubskich przodkach
więcej konkretnych informacji i przekazać
je dalej? Skądinąd przecież znane jest za-
interesowanie Kaszubami w tamtym cza-
sie, w związku z zamieszkiwaniem przez
nich jednego z najbardziej newralgicznych
punktów ówczesnej Europy, różnych wy-
wiadów.
Dobrze, że książka B. Newmana trafiła
do polskojęzycznego, także kaszubskiego,
czytelnika. Pozwala ona lepiej zrozumieć
kaszubskie realia w międzywojniu na szer-
szym, nie tylko polsko-niemieckim, tle.
Oby tak się stało także z jego powojennymi
reportażami, bo odwiedził on również Pol-
skę po 1945 r. i ponownie na tej podstawie
wydał następną książkę. Te międzywojen-
ne dają sporą nadzieję, że późniejsze są co
najmniej tak samo interesujące.
Bogusław Breza
etycki Wdzãcznota Ewy Struck-Slawik,
poetki niedawno dopiero debiutującej, co
nie znaczy, że oglądała tylko kilkanaście
wiosen w swoim życiu. Dwadzieścia dzie-
więć liryków, które złożyły się na zbiorek,
to skromne, nasycone delikatnym urokiem
formy pochwalne. Nie są niczym patetycz-
ne hymny lub ekstatyczne dytyramby, lecz
to ściszone wyrazy zachwytu i szacunku
wobec zastanego krajobrazu, sił natury
i ludzi, którzy dzielnie trwają w tak trud-
nym do życia miejscu. Autorka wierszy nie
przyjmuje żadnych szczególnych w orygi-
nalności poetyckich póz, nie stylizuje się za
pomocą tradycyjnie czy ironicznie użytych
figur, ale poszukuje własnego wyrazu, na-
wet jeśli przypomina to ujęcia tych, którzy
przed nią o mierzei już pisali.
W pierwszym wrażeniu estetycznym
część czytelników będzie pewnie poezje
Struck-Slawik porównywać do tego, co
w swoich zbiorkach zawarli najbliżsi jej
stylistycznie Marian Selin czy Maria Bosz-
ke, ale takie zestawienia nie przynoszą ze
sobą szczególnie poruszających odkryć.
Pozwalają wprawdzie dostrzec powtarzal-
ne u tych północnokaszubskich literatów
motywy, takie jak obraz rybackiej spo-
łeczności, widok łodzi, morza czy chaty...
57
 Ks. Edward Konkol SVD. Stop-klatka z filmu z archiwum Stowarzyszenia Pomocy Rodzinie „Droga”

BYŁ KASZUBĄ,
A W NIM BYŁ BAŁTYK
PoŻegnanie ojca Edwarda Konkola SVD

Zmarłego 12 grudnia 2021 roku ojca Edwarda Konkola SVD, albo po prostu Dulę,
żegnały w sobotnie popołudnie 18 grudnia w Jastarni tłumy przyjaciół i dźwięki wy-
konywanej przez Rybacką Orkiestrę Dętą kaszubskiej piosenki Jô v Jastarne wurodzo-
ni ë v Jastarne chcã wumrzéjc. Przyjaciele: biskup Jerzy Mazur z Ełku, Wojtek z Białe-
gostoku, Gosia ze Stowarzyszenia Pomocy Rodzinie „Droga”, Tyberiusz – burmistrz
Jastarni, ksiądz proboszcz przypomnieli wielkie dzieło ojca Edwarda, którego jedy-
nym celem było zobaczyć Boga w drugim człowieku.

Urodził się w Jastarni w 1959 roku. Szkołę średnią
ukończył w Pucku i wyruszył do Pieniężna, gdzie
studiował w Wyższym Seminarium Duchownym
Księży Werbistów. Chciał być misjonarzem jak jego
wujek Antoni, także werbista, który sprawował po-
sługę w Brazylii, czy też jego trzy ciocie – wszystkie
w Zgromadzeniu Służebniczek Ducha Świętego. Los
sprawił, że przyszło mu szukać Boga najpierw w war-
szawskich kanałach, wśród umierających bezdom-
nych. Szukał Go potem w melinach narkomanów
w Białymstoku. Szukał wśród rybaków na Zatoce
Puckiej. Szukał wśród uzależnionych i ubogich ro-
dzin. Znajdował. Ludzi „połamanych”, jak sami o so-
bie mówią, prowadził do Boga. Również poprzez ten
„inny świat”, jakim dla wielu jego podopiecznych
była Jastarnia, widziana podczas ich letnich pobytów
tu organizowanych od końca lat 80. XX wieku.
W takim dniu, w ostatniej ziemskiej drodze, nie
można było również przejść obojętnie wobec za-
rzutów molestowania i wykorzystywania współpra-
cowników, które pojawiły się w ostatnich miesiącach
życia Edwarda Konkola, czego miał się rzekomo do-
puścić ten kapłan, co niektóre media (wcale nie lewi-
cowe) postanowiły przypomnieć na 48 godzin przed
pogrzebem. Biskup Mazur cytował słowa ks. Edwar-
da, który powiedział: Z serca przepraszam każdego,
kto kiedykolwiek poczuł się przeze mnie skrzywdzony.
Poprosił o modlitwę za te osoby. Wyraził również na-
dzieję, że prokuratura i sądy szybko rozstrzygną owe
zarzuty i że ojciec Edward Konkol zostanie z nich
oczyszczony.
Łzy płynęły nawet największym twardzielom, kie-
dy pięknie mówiła o ojcu Edwardzie młoda kobieta,
która przedstawiła się jako jedna z setek osób, któ-
rym Dula pokazał Boga i drogę do Niego.
– Pracował w Białymstoku – podkreśliła – ale był
zawsze wasz. Był Kaszubą, a w nim był Bałtyk. Cza-
sem gwałtowny, jak sztorm tylko może być gwałtow-
ny. Kiedy indziej łagodny jak glada na wodach Zatoki
Puckiej. Był naszym Ojcem.

48 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022

Lektury
Urok propozycji Ewy Struck-Slawik polega
jednak nie na wynajdywaniu nowego te-
matu wiersza, bo takich ambicji poetka
nie wykazuje, ale na zaznaczeniu lirycznej
atmosfery uspokojenia, specyficznego do-
strojenia się do rytmu natury i oglądania
świata nie w pośpiechu i migawkowo-
ści, lecz w kontemplującym spojrzeniu
i uchwyceniu błysku chwili czy uniwersal-
nego znaku, które są przecież tak własne
i osobne.
Dotykanie czegoś prywatnego, dostęp-
nego tylko na linii podmiot–natura, zjawia
się w tomiku Struck-Slawik wielokrotnie.
Już pierwsze dwa wiersze zbiorku Nóżczi
oraz Dzëwô róża wywołują sobą nastrój
specyficznego oglądu świata, w którym
z jednej strony jest dziecięce zachwycenie
i świeżość doświadczenia, z drugiej zaś
świadomość kogoś, kto rozumie, jak bli-
sko człowiekowi do przyrody, ziemi i mo-
rza. Pierwszy typ pisania nade wszystko
podkreśla jednostkowość oraz intymność
doświadczenia, które manifestuje się
w mikrokosmosie świadomości podmio-
tu. Wiersze Redosc, *** [za zymkòwimë
kwiatamë], W Lese, Sztël, W mrozu, Ce-
pli piôsk, Na Gòscënie czy też Za bòrã są
właśnie takim zapisem zbliżania się do
Jedni, aktem współistnienia z kwiatem,
drzewem czy piaskiem. Podmiot „roztapia
się” w przyrodzie i zamienia się w swoistą
„nad-obecność”, pełną emocjonalnego
ciepła. Czasami doznanie bliskości bytu
wywołuje w wierszach chęć poprowadze-
nia także i innych ludzi w tego typu prze-
strzenie. Nie są to żadne odległe krainy,
wręcz przeciwnie… Są dostępne od razu,
niemal na wyciągnięcie ręki, lecz aby je
poznać, niezbędny jest czynnik „dostroje-
nia się”. Stąd podmiot wierszy Ò pòrénkù
w maju albo Dlô żëjacëch wskazuje, jak
wiele (lub jak mało) trzeba, aby metafi-
zyczna rzeczywistość objawiła się w swo-
jej okazałości.
Najważniejsze w systemie wartości
zbiorku Struck-Slawik są decyzje czło-
wieka i jego gotowość na to, co wydarza
pomerania.kaszuby
58
się tuż obok. Oznaki Sensu nie muszą
przecież dotyczyć wyłącznie wsłuchiwa-
nia się w szum wiatru i fal morskich albo
oglądania owadów czy ptaków. W takich
wierszach jak Afirmacëjô czy Òbacht wy-
raźnie pobrzmiewa zachęta do przyjęcia
postawy otwartości także w innych oko-
licznościach, choćby w działaniach życia
codziennego. Wówczas okazuje się, że
również relacje międzyludzkie oraz praca
zawodowa mogą mieć wymiar tyleż mate-
rialny, co i duchowy.
Widać to w tomiku Wdzãcznota w dru-
giej grupie wierszy, w której dominują
motywy obyczajowe, zogniskowane na
zobrazowaniu kondycji egzystencjalnej
ludzi nordë – rybaków. W grupie tego
tematu można wymienić utwory: Szkùt-
nik, Rëbôków czas, Rëbôcë z mòrza,
Lów, W drodze na niészpôr lub Slédz,
w których właśnie ta grupa społeczna
przedstawiona jest w swojej ciężkiej pracy,
poczuciu wspólnoty oraz odpowiedzial-
ności. Doświadczanie trudów połowów,
stałe zagrożenie utraty życia oraz za-
leżność od żywiołu morza czasami wy-
wołują u rybaków uczucie negatywnego
naznaczenia (Piãtno), jednakże w istocie
mieszkańcy półwyspu nie widzą dla siebie
żadnego innego, lepszego miejsca do życia
(Czémù). Zresztą w takich wierszach jak
Òdpòczink krótkie, ale jakże intensywne
momenty egzystencjalnego szczęścia
neutralizują wszelki ból życia. Podmiot
wierszy odkrywa prawidłowość radości
i cierpienia, przychodzenia i odchodzenia,
życia i śmierci, co nie wprost zaznacza się
w lirykach Dzecë albo Na lawie.
Zbiorek Ewy Struck-Slawik zatytułowa-
ny został mianem Wdzãcznota. Bardzo
trafne to określenie, wyraziście ilustrujące
może nawet nie tyle strategię liryczną, co
aurę wierszy tomiku. Wdzięczność wobec
świata, najbliższych ludzi oraz chwili życia,
która jest doświadczana, to stałe tony
zawieszone nad utworami, które ukazują
dostępną ludzkości harmonię. Jest ona
widoczna nie tylko w obrazach wiosny, ale
Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
i zimy, słyszalna nie tylko w dźwiękach na-
tury, ale i odgłosach silników łodzi rybac-
kich, dotykana tak w cieple żywego czło-
wieka, jak i zimnym kształcie „martwego”
przedmiotu. Ową wdzięczność wobec rze-
czywistości świetnie ujmuje fotografia na
okładce tomiku. Szyszka złożona w gnieź-
dzie dłoni to symbol momentu darowania,
gest ofiarowania czegoś cennego przez
dojrzałego człowieka. W takim duchowym
akcie nie ma sprzeciwu wobec świata, nie
ma potrzeby zwalczania jakiegoś wroga
czy zjawisk. Jest za to zgoda na trwanie
w zastanej rzeczywistości i chęć ocalania
dostrzeganej zmysłami zwykłości, pocho-
dzące ze strony wrażliwego obserwatora.
Pisanie podmiotu wyraża te cele niena-
chalnie, bynajmniej nie w celu podkreśle-
nia swojego znaczenia czy umiejętności
literackich. Jest to stosunkowo rzadkie
w poezji usuwanie się z pierwszego planu
wypowiedzi ku mówieniu w niegłośnym
komentarzu czy podszepcie. To postawa
człowieka, który nie musi swoim pisaniem
niczego udowadniać, a raczej tylko snuć
opowieść czekającą na uwagę czytają-
cych…
W zakończeniu tomiku Wdzãcznota
pojawia się liryk Fantazjô na kraju mòrza,
który pozostawia wywołany przez poetkę
świat w prześwietlonej i zamazanej wia-
trem wizji. Widać tutaj dzieci w beztrosce,
bawiące się wśród suszących się sieci
gdzieś na plaży… Ich radość rozciąga się
wśród przedmiotów rybackiego losu, bę-
dąc z nimi nierozerwalnie związana nie tyle
na zasadzie ograniczenia i zniewolenia, co
raczej w bliskim, naturalnym związku. Nie
ma w takiej relacji żadnego demonizmu,
żadnego okrutnego wyroku losu czy do-
świadczania przez Boga, ale przyjmowane
z pełną ufnością decyzje i postanowienia
Natury, której wyrazicielką – choćby na
chwilę – została Ewa Struck-Slawik.
Daniel Kalinowski
 Roda

JESZ PÔRÃ SŁÓW Ò REKÙ

W przeszłim numrze „Pòmeranii” Matéùsz Bùll-
mann pisôł ò rekù szlachetnym, òsoblëwie ò tim, jak
ten gatënk dżinie z pòmòrsczich rzéków a jezorów.
Wôrt dodac, że dzysô nôbòkadniészô pòpùlacjô tegò
skòrëpiaka żëje na zôpadnym kraju Kaszëb – w Gra-
nicznym Jezorze w Łobzowie (gm. Kòłczëgłowë). Je
nôwiãkszô na całim Pòmòrzim, a w naddôwkù mô
nôwikszą rozmajitosc genów w Pòlsce! To wôżné, bò
geneticznô rozmajitosc cygnie zdrowié pòpùlacji,
a téż mòże bëc bëlnym zdrzódłã dlô restitucji gatënkù
w jinëch wòdach. Nôlégô pòdsztrichnąc, że szlachet-
né reczi z Granicznégò òd lat latecznëch badérëją pòl-
sczi a niemiecczi ùczałi. Òsoblëwie prof. Przemësłôw
Smiotana [Przemysław Śmietana] ze Szczecyńsczégò
Ùniwersytetu. Badérã wspiérô téż dzejanié stowôrë
„Nôtëra” [Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Wsi,
Ochrony Środowiska i Wędkarstwa „Natura”] z Ło-
bzowa, jakô mô starã ò Graniczné Jezoro, a òsoblëwie
ò to, żebë je ùchòwac jakno czësti a zdrowi ekòsystem.
W ùszłim rokù „Nôtëra” za 10 tësąców złotëch kùpi-
ła czôłen z elektricznym mòtórã. Kò to nie je nôwôż-
niészé. Më nôbarżi jesmë rôd z mùltiparametricznégò
miernika, jaczi më kùpilë za 20 tësący – gôdô Krësztof
Pietrzôk z ti stowôrë. Dëtczi dostelë z dofinancowaniô
z ùnijnégò programù „Rëbaczenié a Mòrze” [„Rybac-
two i Morze” (PO RYBY 2014–2020)]. Miernikã dô
badac temperaturã, pH, azotanë, amòniak, chlorczi
czë przëzérnosc itd., to je nôwôżniészé paramétrë òd
wòdë, jaczé òpisëją ji aktualną stojiznã.
W 2021 r. prof. Smietana pòmógł przërëchtowac
plan badérowaniów jezora nowim sprzãtã. Pierszé
miałë plac w rujanie. Na pòstãpné badérowania czôłen
z miérnikã wëpłënie na wòdã na zôczątkù zymkù.
„Nôtëra” to dobré mòdło na wëspółrobòtã badérów,
wãdkôrzów, lokalnëch lëdzy a institucjów w ùchòwa-
nim a restitucji naszi… nôtërë.
Òdj. z archiwùm Stowôrë "Natura"
P.D.

Òd lewi: Jerzi Witosławsczi, Krësztof Pietrzak i Gabriela Nosinskô prezentëją sprzãt, jaczi mô pòmòc w retanim szlachetnëch reków. Fot. Diana Krywiak

Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022 59

 Klëka
WEJROWÒ. DOBËŁO
„ALEJOOO!”
Wejrowsczi wicestarosta J. Thiel pòdôwô
nôzwëska dobiwców kònkùrsu
Òstałë ògłoszoné rezultatë III Kóm-
pòzytorsczégò Kònkùrsu m. Renatë
Gleinert na piesniã w kaszëbsczim
jãzëkù zòrganizowónégò przez Mùze-
ùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë
i Mùzyczi we Wejrowie. Ùczãstnicë
mùszelë ùsadzëc mùzykã do tekstów,
jaczé dobëłë w łońsczim Kònkùrsu
m. Jana Trepczika na tekst spiéwë dlô
dzecy.
Pierszi môl i 1000 zł dostała Mag-
daléna Garbeckô za dokôz „Alejooo!”
do słów Rómana Drzéżdżona. Drëdżi
môl – Michôł Sołtësyk (pòl. Sołtysik),
chtëren skómpònowôł ùsôdzk „Nor-
dowô gwiôzdka” do słów Mirelë Fie-
dorowicz, a trzecy (za mùzykã do tegò
samégò dokazu) dobëła Agnés Bradtka
[Bradtke], jakô dostała w nôdgrodã 500
zł. Wëprzédnienia òstałë przëznóné
Magdalénie Garbecczi („Sztërë cządë
rokù” do słów Kazmierza Jastrzãbsczé-
gò) i Jakùbòwi Pawlakòwi („Alejooo!”
do słów Rómana Drzéżdżona).
Òbsãdzëcelama bëlë: Tomôsz Chëła
[Chyła], Aleksandra Janus i Werónika
Kòrthals-Tartas. Film, z jaczégò jidze sã
doznac m.jin. ò kriteriach wôżnëch dlô
jurorów, je do òbezdrzeniô na karnôlu
YouTube Muzeum Wejherowo.
Red.
INTERNET. FILMË RETËJĄCÉ
KASZËBSCZÉ PIESNIE
Na karnôlu YouTube Kaszubi PL pòja-
wił sã pierszi dzél nowégò cyklu filmów.
Jegò titel to „Pieśni zakurzone”. Pro-
wadzą gò Joana Gòstkòwskô i Paùlëna
Wãserskô. „Ùdba nagraniô »Pieśni za-
60
Joana Gòstkòwskô i Paùlëna Wãserskô
kurzonych« pòwstała przë leżnoscë
mòjich wielelatnëch szëkbów kaszëb-
sczich tradicjowëch piesniów (to je re-
pertuaru spiéwónégò czedës w kaszëb-
sczi wiesczi spòlëznie, nieòbrobionégò
pózni w stilizowóny wersji). Zajimóm
sã badérowanim i rekònstrukcją kaszëb-
sczi tradicjowi mùzyczi, òpierającë sã
na archiwalnëch nagraniach, pisónëch
zdrzódłach, przedwòjnowëch spiéw-
nikach i swòjich terenowëch badéro-
waniach. Jakno spiéwôczka, chtërna
mô wiédzã ò tradicjowim repertuarze
jinszich regionów Pòlsczi, robiã pòrów-
nawczą analizã, szukającë genezë
pòwstaniô piesni i ji szlachù „wanoże-
niô” a téż zmianów i wariantowòscë
w mùzyczny i tekstowi wiôrzce. Mòjim
célã je ùretanié przed zabôczenim stôri
kaszëbsczi mùzyczi […]” – napisała [pò
pòlskù – tłom. na kasz. red.] we wpro-
wadzenim do filmù Joana Gòstkòwskô.
Realizatorã filmù je Pioter Zatoń.
„Pieśni zakurzone” pòwstôwają dzãka
ùdëtkòwieniu Ministra Bënowëch
Sprôw i Administracje.
Red.
GDUŃSK. NORWID
PÒ KASZËBSKÙ
W bùdinkù dôwnégò Pòlsczégò Gim-
nazjum we Gduńskù 14 gòdnika 2021
rokù bëła promòcjô ksążczi z kaszëb-
sczima tłómaczeniama wiérztów Cy-
priana Kamila Norwida pt. Wëbróné
wiérztë. Pòezjã pòlsczégò piesniodzeje
skaszëbilë Ida Czajinô i Janusz Mamel-
sczi. W òbrëmim promòcje bëło pòtka-
nié z wëdôwcą, to je Fùndacją Museion
Norwid, Ida Czajinô recytowała piãc
dokazów, ji córka Dómnika zaspiéwa-
ła ùsôdzk „W Werónie”, a mùzycznym
ùbòkadnienim wëdarzeniô béł kòn-
Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
cert Sławòmira Plichtë na elektricznëch
skrzëpicach.
Tom z wiérztama w dwùch wersjach:
pòlsczi (tj. òriginalny) a kaszëbsczi wë-
dało Pewne Wydawnictwo. Na slédny
starnie òbkłôdczi Adela Kùjik-Ka-
linowskô napisała: „Przekład pòezji
Norwida na kaszëbsczi jãzëk, jaczi
òtrzëmiwómë w wëdôwónym latos
zbiérkù, je òsoblëwie wôżny conômni
z dwùch jeleżnosców. Pierszô parłãczi
sã z rokã 2021, ògłoszonym w Pòlsce
Rokã Cëpriana Norwida. Tak tej Kaszë-
bi téż wpisywają sã w no ùpamiãtnie-
nié, chcącë ùtczëc nen czas òsoblëwim
artisticznym dokazã. Drëgô jeleżnosc
mô barżi filologiczno-pòczestną nôtërã
– je pòstãpnym aktã nobilitacji kaszëb-
sczégò jãzëka i pòdsztrichnienim jegò
wôrtnotë […]”
Ò przekłôdanim wiérztów Norwida
na kaszëbsczi i ò jinëch dzejaniach Idë
Czajinë mòżeta przeczëtac we wëdo-
wiédzë z tą pòetką i tłómaczką w tim
numrze „Pòmeranie”.
Red.
BËTOWÒ. CASSUBIA CANTAT
NA PLACE
W gòdnikù 2021 rokù ùkôzała sã płita
z latoségò festiwalu Cassubia Cantat.
Òstała na ni zaregistrowónô mùzyka
nagrónô 16 rujana òbczas festiwalo-

wëch miónków, jaczé bëłë w Bëtow-
sczim Centrum Kùlturë. Dobiwcą òsta-
ło karno „Begebenheit”, ò czim jesmë
ju piselë w najim miesãcznikù (w gòd-
nikòwim numrze nalézeta téż wëdo-
wiédzô z nôleżnikama negò karna). Na
krążkù są prawie jich dokazë, ùsôdzczi
chùrów „Złoty Kłos” i „Sami Swoi”,
a téż duetu „Laumilia”, Małgòrzatë
Sztanderë i Mirosława Zahla.
Dodôwkã do platë je mùzyczny kò-
mentôrz do wëstôwkù „Diôbelsczé
skrzëpice”, jaczi przërëchtowało Zôpad-
nokaszëbsczé Mùzeùm w Bëtowie (òrga-
nizatór festiwalu Cassubia Cantat). Płitã
mòżeta nalezc prawie w sedzbie bëtow-
sczégò mùzeùm. Je na ni 16 sztëczków.
Na spòdlim wiadła
na pòrtalu Kùlturowniô
TCZEW. 35 LAT
„KOCIEWSKIEGO MAGAZYNU
REGIONALNEGO”
Dziesiątki autorów, setki opubliko-
wanych artykułów, lata zachwytu nad
regionem – jego historią, kulturowym
zróżnicowaniem, bogactwem arty-
stycznym – to dorobek „Kociewskiego
Magazynu Regionalnego”, periodyku,
który ma już za sobą 35 lat historii.
Władze PRL wydały zgodę na po-
wstanie Kociewskiego Kantoru Edytor-
skiego w roku 1986, a 10 grudnia tegoż
roku zezwolono na edycję czasopisma.
Pod koniec grudnia 1986 roku ukazał
się pierwszy numer „Magazynu”. Jego
pierwszym redaktorem był Roman
Landowski, który poświęcił temu pi-
smu wiele lat swojego życia. Do dzisiaj
ukazało się 109 numerów czasopisma,
w którym promuje się kociewską kultu-
rę, gwarę, przyrodę i historię. „Dokła-
damy wielu starań, by pismo przetrwa-
ło wszelkie niedogodności i trafiało
do rąk czytelników” – napisał obecny
redaktor naczelny, dr Krzysztof Korda
w słowie wstępnym ostatniego wyda-
nia. W redakcji „Magazynu” są dzisiaj
również: Monika Jabłońska, Jacek Che-
rek i Adrian Baza.
Zachęcamy do lektury „Kociewskie-
go Magazynu Regionalnego”. Aktualny
109 numer czasopisma dostępny jest
pod linkiem: https://skarbnica.tczew.
pl/27866/kociewski-magazyn-regio-
nalny-nr-109/.
Tomasz Jagielski
GDUŃSK. PRZÉDNÔ
NÔDGRODA DLÔ PISARZA
Z WROCŁAWIA
Òstôł rozrzeszony Gduńsczi Lëterac-
czi Kònkùrs m. Bòlesława Faca za 2021
rok. Dobéł roman pt. „Nie barwy, któ-
re niesie wiatr” Aleksandra Mòżdżana
z Wrocławia. Nôdgrodą je wëdanié ti
ksążczi w nakładze 1000 egzemplarzów.
Na kònkùrs bëło przësłónëch 98 do-
kazów, dwa z nich kòmisjô òbsãdzëce-
lów òdrzucëła na skùtk fòrmalnëch fe-
lów. We wspòmniónym karnie jurorów
bëlë latos: Éwa Nawrockô (przédnicz-
ka) – znajôrka lëteraturë i kriticzka,
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Klëka
emeritowónô profesorka Gduńsczégò
Ùniwersytetu, Tadeùsz Dąbrowsczi –
pòeta, esejista, kritik, redaktór pismie-
nia „Topos”, Magdaléna Grzebałkòwskô
– pisarka i repòrterka, Artur Nowa-
czewsczi – pisôrz, badéra lëteraturë
z Gduńsczégò Ùniwersytetu, Jarosłôw
Zalesyńsczi – pòeta, teatrowò-lëterac-
czi kritik, direktór Wòjewódzczi i Gar-
dowi Pùbliczny Biblioteczi we Gduń-
skù.
Westrzód przësłónëch dokazów
nôwicy bëło prozë (59). Òkróm tegò
na kònkùrs bëłë zgłoszoné 33 pòeticczé
ùsôdzczi i 4 dokazë na binã.
Òrganizatorã Gduńsczégò Lëteraczé-
gò Kònkùrsu m. Bòlesława Faca je
Gard Gduńsk, a òperatorã Wòjewódz-
kô i Gardowô Pùblicznô Biblioteka we
Gduńskù.
Red.
GDINIÔ. ÒBCHÒDË
ROCZËZNË PARTU
Òdj. am
11 gòdnika 2021 rokù bëłë ùroczëznë
sparłãczoné z 65-lecym gdińsczégò
partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrze-
szeniô. Zaczãłë sã òd mszë swiãti
z kaszëbską liturgią słowa w kòscele
pw. Matczi Bòżi Bezùstôwny Pòmòcë
i sw. Piotra Rëbôka w Gdinie. Mszã
celebrowôł ks. prałat Stanisłôw Megier.
Westrzód rôczonëch gòscy bëlë m.jin.:
przédnik Òglowégò Zarządu KPZ Jón
Wërowińsczi, przedstôwcowie wëszëz-
nów Miasta Gdinie z wiceprzédniczką
Radzëznë Gardu Elżbiétą Serżãgą (pòl.
61
 Klëka
Sierżęga), miastowi radny: Ana Szpajer
i Zenón Roda, starszi Cechù Rzemiãsła
w Gdinie Adóm Wika-Czarnowsczi
a téż delegacje z sąsednëch partów KPZ
– Rëmi, Rédë, Kòsôkòwa i Szëmôłda.
Pò zakùńczenim mszë gòscy przëwi-
telë: przédnik KPZ Gdiniô Frãcëszk
Gùrsczi i przédnik Kaszëbsczégò
Fòrum Kùlturë Andrzéj Bùsler. Pózni
bëła minuta cëszë na wdôr ùmarłëch
òbczas pandemie.
Pòtemù przëszedł czas na gratulacje
dlô gdińsczich zrzeszeńców i wrãcze-
nié legitimacjów nowim nôleżnikóm
tegò partu. Pòdzãkòwanié za wielelatną
samòrządową i spòlëznową robòtã do-
stôł Stanisłôw Bòrsczi, chtëren béł wi-
ceprzédnikã Radzëznë Miasta Gdiniô,
przédnikã Radzëznë Dzélnicë Wiôldżi
Kack i nôleżnikã Zarządu KPZ Gdiniô.
Andrzéj Bùsler zaprezentowôł hi-
storiã gdińsczégò Zrzeszeniô. Tã prze-
mòwã mòże nalezc na starnie: https:
//kaszubskieforumkultury.pl/2021/12/
13/jubileusz-zkp-gdynia-2/.
Òficjalné ùroczëznë skùńczëłë sã
kòncertã Zespòłu Piesni i Tuńca „Gdy-
nia” pòd przédnictwã Agnés Bradtczi.
Òbchòdë warałë pózni w Centrum
Dëszpasturstwa Lëdzy Mòrza „Stella
Maris”.
Na spòdlim wiadła na starnie
Kaszëbsczégò Fòrum Kùlturë
KARTUZË. BRAWÃDË
GRIMMÓW PÒ KASZËBSKÙ
W Kaszëbsczim Mùzeùm w Kartuzach
9 gòdnika 2021 rokù òdbëła sã promò-
cjô ksążczi pt. Brawãdë Bracy Grimm.
Pùblikacjô je brzadã wielelatny robòtë
62
Irénë Hirsz, chtërna przełożëła na
kaszëbsczi jãzëk szescdzesąt szesc do-
kazów bracynów Grimm. Tłómaczkã
reprezentowała ji córka Danuta. Zéń-
dzenié prowadzëła Barbara Kąkòl –
direktorka kartësczégò mùzeùm, jaczé
wëdało ksążkã. Òkróm ni wëstąpiłë jesz
Wanda Lew Czedrowskô, aùtorka żë-
copisu Irénë Hirszowi, jaczi je w ksąż-
ce, i ilustratorka Magdaléna Barganow-
skô Òlbrës [pòl. Olbryś].
W pùblikacje są nôbarżi pòpùlarné
dokazë Grimmów, jaczé bëłë pò kaszëb-
skù drëkòwóné w cządnikù „Gazeta
Kartuska”. Westrzód nich są na przi-
kłôd „Jaszk i Margaritka”, „Snieżónka”,
„Smòluszk” i „Czerwònô Kapùcka”.
Jak napisała tłómaczka: „Bôjczi
i pòwiôstczi to piãknô lëteratura.
Chcemë jã pòznac w jãzëkù kaszëb-
sczim. Chcemë ùżëczëc najim dzecóm
tegò piãknégò bôjkòwégò swiata, bò
w nim dzeją sã wszelejaczé i rozmajité
cëda. Bôjkòpisowizna je bògatô, w ni
mòżna nalezc to, czegò nóm felëje
w żëcym, dlôte namôwióm do czëtaniô
ti piãkny lëteraturë”.
Iréna Hirszowô bëła òb wiele lat
szkólną matematiczi i pòczątkòwégò
naùczaniô w Kartuzach w Spòdleczny
Szkòle nr 1. Rëszno dzejała téż w kar-
tësczim parce Kaszëbskò-Pòmòrsczégò
Zrzeszeniô.
Gòscama òbczas promòcje bëlë
m.jin. bùrméster Kartuz Mieczësłôw
Grzegórz Gòłuńsczi, przédnik Towa-
rzëstwa Drëchów Kaszëbsczégò Mùze-
ùm Riszôrd Mielewczik i przédnik kar-
tësczégò partu KPZ Kazmiérz Fòrmela.
Wëdanié Brawãdów Bracy Grimm
òstało dofinancowóné przez Gminã
Kartuzë.
Red.
GDUŃSK. SZTUDÉRSKÔ
WILËJÔ
Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
17 gòdnika 2021 rokù w bùdinkù filolo-
gicznégò wëdzelu Gduńsczégò Ùniwer-
sytetu sztudérzë wszëtczich roczników
kaszëbsczi etnofilologie zòrganizowelë
swòjã Wilëjã, na chtërnã bëlë rôczony
téż wëkłôdowcë i dzejarze sparłãczony
z czerënkã. Bëła to pierszô leżnosc do
lepszégò pòznaniô sã w tak szeroczim
karnie, rzekniãcô jinym czegò ò se.
Z jôdë béł m.jin. czerwiony bôrszcz,
kùch, pierniczczi i wszelejaczé miod-
noscë.
Wedle zwëkù darënczi bë miôł przë-
niesc Gwiôzdór, dejadë na GÙ sztu-
dérëją nié leno Kaszëbi i Wiôlgòpòla-
nie, tedë do bùdinkù przëjachôł Swiãti
Mikòłôj. Co mie zadzëwòwało – żebë
dostac darënk, nie sygło bëc grzecz-
nym òb całi rok. Bëło téż nót òdpòwie-
dzec Mikòłajowi na rozmajité pëtania
sparłãczoné z kaszëbsczim swiatã. A że
Swiãti wié wszëtkò, tak tej wiedzôł téż,
chto je na jaczim rokù i pëtania bëłë
dopasowóné do tegò, co më bë mielë ju
znac. Na szczescé wszëtcë delë so bëlno
radã.
Szëmón Piérz
BANINO. NOWI ZARZĄD
„CASSUBIE”
Minãło ju piãc lat brzadnégò dzeja-
niô klubù „Cassubia” pò reaktiwacje
w 2016 rokù. W klubie je zrzeszonëch
kòl 30 młodëch lëdzy sparłãczonëch
z partã Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrze-
szeniô w Baninie. Są to absolwencë ùcz-
bòwniów, sztudérowie, ùczniowie, lë-
dze zaangażowóny w rozmajitëch dze-
janiach i òbrëmiach pùblicznégò żëcô.
Jich pòspólnym célã je robòta dlô
Kaszëb, swòjégò jãzëka i kùlturë. Ten
rum jich rzeszi, dodôwô jima energie
i je spòdlim do nôùczi.
2 stëcznika 2022 rokù w Zalë Kùltu-
rë w Baninie òdbëło sã welowné zéń-
dzenié „Cassubie”. Pòtkanié skùńczëło
kadencjã Gracjana Fópczi na stano-

wiszczu przédnika klubù. Òstatnym
dzejanim bëła òrganizacjô Kaszëbsczi
Gwiôzdczi, chtërna òkróm baro brzad-
négò chòdzeniégò pò chëczach 25 gòdni-
ka, wëstąpia mët na Jôrmarkù Gòdowim
w Lënie a w priwatny, dëbeltjãzëkòwi
spòlëznowi szkòle we Wejrowie, co sã
zwie Naja szkòła. Akcjô ta òdbiła sã
mòcnym pòklãkã w spòlëznowëch, ra-
diowëch a telewizjowëch mediach w całi
Pòlsce. Gwiôzdka „Cassubie” emitowónô
bëła w swiãta m.jin. w TVP Gduńsk,
TVP 1, TVP 2, TVP 3, TVP Info i TVN
– gôdôł w swòjim sprawòzdënkù òd-
chòdzący przédnik.
Òbczas ùszłëch trzech lat nôleżnicë
klubù brelë sã za rozmajité pòdjimiznë.
Twòrzëlë nowé spiéwë, teledisczi, òrga-
nizowelë pòtkania w szkòłach, rëchto-
welë przedstôwczi. Wspiérelë téż ba-
nińsczi part w òrganizowanim zéń-
dzeniów online. Wôżnym wëdarzenim
bëła òrganizacjô Kaszëbsczi Krziżewi
Drodżi kòl sanktuarium w Swiónowie
(téż online). Bëła to przédno zasłëga
„Cassubie”. Nick tej dzywnégò, że Re-
wizjowô Kòmisjô bëlno òtaksowała ro-
bòtã zarządu klubù.
2 stëcznika òstôł téż wëbróny nowi
zarząd, jaczi na nôblëższim zéńdzenim
wëbierze przédnika. Do te czasu dali
te òbòwiązczi trzimie Gracjón Fóp-
ka. Òkòma niegò w nowim zarządze
są: Patricjô Andriskòwskô, Werónika
Cenôwa, Marta Òkrój, Marta Bòb-
kòwskô, Klaùdiô Frankòwskô, Dorota
Bach, Krësztof Patok i Róbert Groth.
(jd)
SZOPA. RECYTOWELË DOKAZË
ÉWË WARMÒWSCZI
W Môłi Szkòle w Szopie 14 gòdnika
òstôł rozrzeszony XII Wòjewódzczi Re-
cytatorsczi Kònkùrs Wiérztów i Frasz-
ków Éwë Warmòwsczi. Zgłosëło sã do
niegò 213 ùczãstników, chtërny słelë
do òrganizatorów filmë z nagrónyma
recytacjama. W kòmisje òbsãdzëcelów
bëlë (ju tradicyjno): aùtorka prezen-
towónëch dokazów Éwa Warmòwskô,
przédniczka zarządu Stowôrë na Rzecz
Rozwiju Szôłtëstwa Bąckô Hëta i szkól-
nô pòlsczégò jãzëka Sabina Lejk, a téż
ùszłô przédniczka zarządu Dorota Pa-
welczik. Nôdgrodzonëch òstało wnet
50 ùczãstników. Hewò òni:
Òdj. ze starnë Môłi Szkòłë w Szopie
przedszkòla
1. Aniela Nastała i Wiktoriô Piechòwskô
(ex aequo), 2. Emiliô Fòrmella, 3. Aga-
ta Przëbësz; wëprzédnienia – Antón
Czarnowsczi i Barbara Banasik
„zerówczi”
1. Liliana Szczãsnô, 2. Aleksandra Kùp-
per, 3. Antón Malek; wëprzédnienia –
Marcelëna Sykòra, Emiliô Szarmach
kl. 1–3 spòdlecznëch szkòłów (rocz-
nik 2014)
1. Òliwiô Bòbkòwskô, 2. Dómnika Ga-
lińskô, 3. Cyril Maystrenkò; wëprzéd-
nienia – Kasper Domaszk, Alicjô Gòlla,
Hana Bòbin, Gabriel Szuta, Małgòrzata
Jester
kl. 1–3 spòdlecznëch szkòłów (rocz-
nik 2013)
1. Łucjô Tutkòwskô, 2. Hana Szablew-
skô, 3. Klaùdiusz Felskòwsczi; wëprzéd-
nienia – Gracjón Liedtka, Łucjô Szmù-
da, Krësztof Reùter, Lena Czarnockô
kl. 1–3 spòdlecznëch szkòłów (rocz-
nik 2012)
1. Nataliô Swiątk-Brzezyńskô, 2. Mi-
lena Mùcha, 3. Anastazjô Bòbkòwskô;
wëprzédnienia – Ana Maszka [Masz-
ke], Juliô Dułak, Aleksandra Arendt,
Ameliô Skùrtës
kl. 4–6 spòdlecznëch szkòłów
1. Aleksandra Gronda, 2. Ameliô Kikòl-
skô, 3. Béjata Pùzdrowskô; wëprzédnie-
nia – Kamila Pioch, Stanisława Bert-
ling, Dómnik Płotka, Paùlëna Biélawa
kl. 7–8 spòdlecznëch szkòłów
1. Juliô Plichta, 2. Roksana Czaja,
3. Marta Warkùsz; wëprzédnienia –
Sandra Hinca, Zuzana Jaszczak
wëżispòdleczné szkòłë
1. Ana Frankòwskô, 1. Zuzana Malek,
2. Karolëna Òkrój, 3. Karól Marszk
Red.
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Klëka
WEJROWÒ. WÙJA LÉÓN
ZÔS GÔDÔ
Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pis-
mieniznë i Mùzyczi we Wejrowie wë-
dało ksążkã nieżëjącégò ju rëmsczégò
pisarza, gazétnika, szkólnégò i kaszëb-
sczégò dzejarza Jerzégò Hòppe – Gôd-
czi wùje Léòna dzél II i jiné dokazë. Je
to drëgô pùblikacjô ze zebrónyma fe-
lietónama i òpòwiôstkama, jaczé rëchli
bëłë drëkòwóné m.jin. w cządnikù
„Rëmskô Klëka”. Témizna nëch tekstów
je baro rozmajitô – są gôdczi ò pòlitice,
zdrowim, hańdlowanim, familie, robò-
ce i jinszé. Wiele pòwiôstków je szpòr-
townëch i przekãsnëch.
Redakcją i kòrektą ksążczi zajimelë
sã: Matéùsz Klebba, Gracjón Fópka
i Karolëna Serkòwskô-Secechòwskô,
aùtorã òbkłôdczi je malôrz i drëch
aùtora Ireneùsz Lesniak. Wëdanié Gôd-
ków wùje Léòna òstało ùdëtkòwioné
przez Miasto Rëmiô, rëmsczi part
Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô,
Mieszkaniową Spółdzelniã Janowò,
Piekarniã „Skierka”, Miastową Pùblicz-
ną Bibliotekã w Rëmi i Miastowi Do-
dóm Kùlturë w Rëmi.
Rôczimë do lekturë.
Red.
WIEŻËCA, INTERNET.
PÒZNÔWANIÉ KASZËBSCZI
KÙLTURË I KASZËBSCZÉGÒ
JÃZËKA
Kaszëbsczi Lëdowi Ùniwersytet we
Wieżëcë òrganizowôł pòd kùńc 2021
63
 Klëka
rokù dwie edicje pòtkaniów online
ò Kaszëbach i kaszëbiznie. Prowadzył je
Dark Majkòwsczi, chtëren òpòwiôdôł
ùczãstnikóm zéńdzeniów (z Kaszëb,
wszelejaczich placów w Pòlsce i zeza
grańcë) m.jin. ò historie dinastiów Grifi-
tów i Subisławiców, ò pòzwie „Kaszëbë”,
ò kaszëbsczich symbòlach – grifie, czôr-
no-żôłti fanie, himnach i stolëcach.
Wiôldżi dzél pòtkaniów béł namieniony
najim lëteratóm – Florianowi Cenôwie,
Hieronimòwi Derdowsczémù, mło-
dokaszëbóm, zrzeszińcóm i nowszim
ùsôdzcóm. Ùczãstnicë pòznôwelë téż
kaszëbską mùzykã, historiã i szkòłë wë-
sziwù, mitologiã, demónologiã i wierze-
nia zrzeszoné z czarzenim.
Òkòma te bëła mòżlëwòta naùcze-
niô sã kaszëbsczégò alfabetu, czëta-
niô prostëch tekstów, rechòwaniô pò
kaszëbskù.
Zajimniãca bëłë òrganizowóné jakno
dzél projektu „Politechnika Wielu Po-
koleń”, realizowónégò w òbrëmim Òpe-
racjowégò Programù Wiédzô Edukacjô
Rozwij 2014–2020.
Red.
KÒSCÉRZNA. WËSZŁË
SMARĄ NOWÉ „KOŚCIERSKIE
ZESZYTY MUZEALNE”
W kòscersczim pónkce Turisticzny
Infòrmacje je do kùpieniô nônowszi
numer rocznika „Kościerskie Zeszy-
ty Muzealne”. Òtmikô gò articzel na-
mieniony Klémãtinie z Prądzyńsczich
Łaszewsczi, chtërna je pòchòwónô na
smãtôrzu w Kòscérznie. Òna sã pòswiã-
cëła òjczëznie, familie i szkòłowiznie,
a ji nôwikszim żëcowim dokazã béł
kòscersczi Zakłôd Nôswiãtszi Marije
Pannë Anielsczi, jaczégò bëła wespół-
załóżczką.
W tim numrze je téż tekst Grzegòrza
Kòńczewsczégò ò absolwentach Pań-
stwòwégò Gimnazjum i Liceùm m.
64
Józefa Wëbicczégò w Kòscérznie w 70.
roczëznã maturë. Sétmë dekadów jist-
nieniô swiãtowała téż Pedagògicznô Bi-
blioteka w Kòscérznie, ò jaczi mòżemë
przeczëtac w artiklu Katarzënë Kreftë
i Sylwie Kalinowsczi.
W dzélu wspòminków je òpùbli-
kòwónô historiô zapisónô przez Irénã
Mariã Wisniewską. A prof. Tadeùsz
Linkner napisôł do kòscersczégò rocz-
nika ò midzëwòjnowëch wëprôcowa-
niach kòscersczich gimnazjalistków
a téż ò refleksjach kardinała Sztefana
Wëszińsczégò w sôdzë. Dzél Pro me-
moria je namieniony ùmarłim w 2021
rokù: Józefòwi Kòchanowi i Henrikòwi
Baszanowsczémù.
„Kościerskie Zeszyty Muzealne” są
wëdôwóné przez Mùzeùm Kòscersczi
Zemi.
Red.
CZARNY MŁYN, GDYNIA.
PIĄTA KASZUBSKA KSIĄŻKA
NORDOWEGO TWÓRCY
Aba, co po polsku znaczy „fala odpły-
wu”, to opowiadania Artura Jabłońskie-
go, które ukazały się w ostatnich dniach
grudnia 2021 roku. Autor nordowej
trylogii, jak krytycy literaccy nazywa-
ją twórcę trzech powieści: Namerkôny,
Smùgã i Fényks, sięgnął po własne opo-
wiadania publikowane w latach 1992–
–2021 na łamach czasopism i w anto-
logiach. Do tego dodał kilka nowych
miniaturowych opowieści. Wszystkie
one – w sumie 14 małych form – złoży-
Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022
ły się na starannie wydany przez gdyń-
ską spółkę Kreativer tomik prozy.
W najwcześniejszych opowiadaniach
Artura Jabłońskiego, rozproszonych
wcześniej w „Gazecie Nadmorskiej”,
„Nordzie” czy „Zsziwku”, dostrzec moż-
na jakąś fascynację śmiercią i towa-
rzyszącym jej nimbem tajemnicy.
Późniejsze teksty wydają się pewnym
rozliczeniem z własnym dzieciństwem,
a niektóre opowiadania są niczym ko-
mentarz do otaczającej nas rzeczywi-
stości. Jabłoński tak charakteryzuje
swoją najnowszą książkę: Ne pòwiôst-
czi zebróné w ti tu ksążce, bëlë z wiksza
dóné do smarë ju rëchli. Midzë rokã
1992 a rokã 2018 pòkôzalë sã w roz-
majitëch kaszëbsczich gazétach, cządni-
kach ë antologiach. Dzysdnia, pò latach,
nie je tak einfach te title nalezc ë ceszëc
sã jich zamkłoscą. Jaczis part z nëch
tekstów bél doch drëkòwóny jesz w cza-
sach „przednetowëch”. Prawie dlôte jô so
ùdbôł jesz rôz dac jima òżëc ë pòdzelëc
sã nima z terôczasnym czëtińcã.
W tim tomikù jô dodôł téż czësto sëré
pòwiôstczi mët. Hewò ne są napisóné
w òstatnëch latach. Tej ne nowé mdą
mòglë zaczic swòjã wlôsną drogã. Òdbiér
nëch dzëgòtków, co ju czedës miałë leż-
nosc zajistniec, bëc mòże mdze terô mòc-
niészi. Dëcht czej chëra wlecze sã pò wsë.
Po ubiegłorocznym tomiku poezji zaty-
tułowanym Revjinë, zbiór opowiadań pod
tytułem Aba jest piątą książką literacką
Artura Jabłońskiego w języku kaszubskim.
(Artúr Jablonskji, Aba. Pòvjôstkji
vëbrôné z lat 1992–2021, Wydawnictwo
Kreativer sp. z o.o., Gdynia 2021)
Red.
BÒRZESTOWÒ. ZÉŃDZENIÉ
Z LËTERATURĄ DLÔ DZECY
I FANTASY
Òd lewi: D. Majkòwsczi, B. Cërocczi
i M. Melibruda
Remùsowi krąg w Bòrzestowie zamknął
2021 rok pòtkanim z Darkã Majkòws-

czim, wespółaùtorã (z białkã Aleksandrą)
kaszëbsczich ksążków dlô dzecy i roma-
na fantasy Pòd òkã Jastrë. Na zéńdzenié
przëszło wiele nôleżników krãgù i gòsce,
w tim wójt gminë Chmielno Michôł Me-
libruda a téż direktorka bòrzestowsczi
szkòłë Marta Grzenia.
Pòtkanié, jaczé bëło 10 gòdnika, zaczãło
sã pòspólnégò òdjimka ùczãstników i òd
czëtaniô wëjimków z ksążczi Aleksandra
Majkòwsczégò Żëcé i przigòdë Remùsa (jak
co rokù w gòdnikù – ò spiéwanim adweń-
towëch piesniów w Michałowi chëczë).
Pózni prowadzący Bruno Cërocczi rzekł
czile słów ò gòscu i przëbôcził jegò wizytë
w Bòrzestowie w 2006 i 2018 rokù.
Dark Majkòwsczi gôdôł przédno ò ka-
szëbsczich pùblikacjach dlô dzôtków
– w tim ò serii ò przigòdach Werónczi
(òkôzało sã, że na pòtkanim są wiérny
czëtińcowie tëch ksążeczków), Biblie dlô
dzecy i Przigòdach Remùsa. Na pùstkòwiu.
Przeczëtôł téż dzélëk z ti òstatny ksążczi ò
tim, jak Józwa Zôbłocczi òpòwiôdô ò Òr-
mùzdowëch Skrach.
Bëła téż gôdka ò pòwiescë fantasy
Pòd òkã Jastrë. Nôleżników Krãgù cze-
kawiło òsoblëwie wëzwëskanié mòti-
wów z kaszëbsczi mitologie, a ti, co ju
przeczëtelë ten roman, pòdczorchiwelë,
że baro pòmògłë jima słowôrzczi, jaczé są
wnet na kòżdi stronie.
Jak co miesąc, òbczas zéńdzeniô nie fe-
lowało pòspólnëch spiéwów, przëbôcze-
OBIEKT Kùsfeld. Rëbaccczi kùter wëjéżdżô z pòrtu na sobòtny łów.
W
Òdj. S. Lewandowsczi
YW
IE PO
ME
RANII
niô tegò, co dzejało sã w kaszëbsczi kùl-
turze w slédnëch tidzeniach i czekawëch
òbgôdków.
Red.
DÃBÒGÒRZÉ. KÒNKÙRS „BË
NIE ZABËC MÒWË STARKÓW”
Òdj. am
W Szkòłowò-Przedszkòłowim Zespòle
w Dãbògòrzim 7 gòdnika 2021 r. ju 29.
rôz òstôł zòrganizowóny kònkùrs „Bë nie
zabëc mòwë starków” miona Jana Drzéż-
dżona, w jaczim młodi lëdze z Nordë re-
cytëją dokazë kaszëbsczich lëteratów a téż
napisóné przez samëch se.
Kònkùrs ùroczësto òtemkła nowô
direktorka Mùzeùm Pùcczi Zemi Barba-
ra Kòs-Dąbrowskô wespół z wójtã gminë
Kòsôkòwò Môrcënã Majkã. Pózni na bi-
nie „rządzëło” 25 ùczãstników z 9 szkòłów
pùcczégò pòwiatu. Jich wëstãpë taksowa-
ło karno òbsãdzëcelów pòd przédnictwã
Rómana Drzéżdżona. Òkróm niegò ju-
rorama bëlë: Adóm Hébel i Dark Maj-
kòwsczi. Wedle nich nôlepszi bëlë:
Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022
Klëka
klasë 1–3 spòdlecznëch szkòłów
1 môl – Aleksandra Madalińskô (Sp. Sz.
w Chłapòwie), 2 m. – Marlena Dëbòwskô
(Sp. Sz. w Chłapòwie), 3 m. – Kalëna
Gùzyk [pòl. Guzik] (Sp. Sz. w Pilëcach);
wëprzédnienié – Wiktór Dettlaff (Sp. Sz.
w Żelëstrzewie)
kl. 4–6 spòdlecznëch szkòłów
1 m. – Nikòdém Zinkel (Sp. Sz. w Starzë-
nie), 2 m. – Jarosłôw Bisewsczi (Sp. Sz.
w Pilëcach), wëprzédnienié – Bartosz Bi-
sewsczi (Sp. Sz. w Pilëcach)
kl. 7–8 spòdlecznëch szkòłów
1 m. – Roksana Bùdnik (Sp. Sz. w Chła-
pòwie)
„Méstrowie”
1 m. – Nadiô Joachimiak-Szpinda (I Òglo-
wòsztôłcącé Liceùm w Pùckù), 2 m. –
Zuzana Lietzau (LSM [Liceum Służb
Mundurowych] w Pùckù), 3 m. (ex
aequo) – Martina Klebba (LSM w Pùc-
kù) i Aleksandra Klebba (LSM w Pùckù).
Nôdgrodã miona Jana Drzéżdżona za
nôlepszi gwôsny tekst dostała Maja Kùp-
skô ze Spòdleczny Szkòłë w Żelëstrzewie.
Nôlepszą szkòłą òstała Spòdlecznô Szkòła
w Chłapòwie.
Òrganizatorama kònkùrsu bëlë: Mù-
zeùm Pùcczi Zemi i Pòwiatowé Starostwò
w Pùckù. Mediowi patronat nad wëdarze-
nim trzimałë „Pomerania” i Radio Kaszëbë.
Kònkùrs béł ùdëtkòwiony przez Ministra
Bënowëch Sprôw i Administracje.
Red.
65
 W najich szkòłach
Wanoga kòlbùdzczich szkòlniôków Wiôldżé wrażenié na ùczniach zrobiła Mariackô ba-
zylika z wielnyma zabëtkama, w tim astronomicznym
zégrã i repliką „Slédnégò Sądu” Hansa Memlinga, jaczé-
gò òriginôł je w gduńsczim Nôrodnym Mùzeùm. Ta
nôwikszô cegłowô bùdowniô strzédnowiekòwi Eùropë
bëła na szlachù szpacérë pò Gduńskù. Jiné ji pónktë to:
fòntana Neptuna, radnica Przédnégò (Prawégò) Mia-
sta, tôfla na wdôr Frãcëszka Krãcczégò, dreptôk kòl
Mòtławë, òkrãt Sołdek i pòmnik Swiãtopôłka Wiôldżé-
gò, na jaczim ùczniowie òdczëtelë zdanié „Zrzeszonëch
naju nicht nie złómie”. Ta mësla stała sã mòttã całi
wanodżi. Òsoblëwie mòcno òstała pògłãbionô òbczas
zwiedzaniô òliwsczégò parkù, dze są sztaturë kaszëb-
sczich ksążãtów, i kòl jich sarkòfagù w òliwsczi katedrze
a téż w prezbiterium ti swiãtnicë. Bënë tegò kòscoła je
téż tôfla z kaszëbsczim tekstã mòdlëtwë „Òjcze nasz”,
jaką wszëtcë wespół òdczëtelë. Wiele emòcjów dało
wësłëchanié kòncertu grónégò na òliwsczich òrganach.
Przez wieczi katédra służëła cystersóm. Jedną z jich
wsów béł Tëchóm, do jaczégò ùczniowie pòjachelë na
kùlinarné warkòwnie przërëchtowóné przez môlowé
Kòło Wiesczich Gòspòdëniów.
Slédnym dzélã wanodżi bëło mùzeùm w Żukòwie
i tamecznô swiãtnica, w jaczi 600 lat służëłë Kaszëbóm
norbertanczi […].
Eùgeniusz Prëczkòwsczi

Gwiôzdka ze Spòdleczny Szkòłë w Òsowie

Ùczbë kaszëbsczégò jãzëka przédno zbògacywają

lingwisticzné spòsobnoscë ùczniów, rozszerzwiają
słowiznã, rozwijają kùlturową wiédzã i zòbrazënã.
W system nôùczi kaszëbiznë je równak włączoné téż
pòznôwanié swòjégò regionu. Dzélã ti edukacje są òd
lat szkòłë gduńsczégò pòwiatu, m.jin. Zespół Sztôłce-
niô i Wëchòwaniô w Kòlbùdach.
We warającym szkòłowim rokù ùczniowie kaszëb-
sczégò jãzëka z tegò môla pòznôwelë plac martirolo-
gie w Piôsznicë, Mùzeùm – Kaszëbsczi Etnograficzny We czwiôrtk 16 gòdnika, jak zwëk kôże, szkòłownicë
z klasë ósmi chòdzëlë pò Òsowie (gmina Kôrsëno)
Park we Wdzydzach, a 11 gòdnika 2021 r. – kaszëb-
z kaszëbską Gwiôzdką. Òdwiedzëlë baro wiele chë-
skòsc Gduńska i nôblëższégò òkòlô tegò gardu. Stolë-
czów, a dwiérze wiedno dlô nich bëłë òdemkłé.
ca Pòmòrzô zwónô je historiczną stolëcą Kaszëb, co
Zachòdzëlë do kòżdi chëczë, spiéwelë kòlãdë
ùczniowie mòglë przeczëtac na tôflach pòstawionëch
i skłôdëlë gòdowé żëczbë. W tim farwnym karnie bëlë:
na grańcach Gduńska. Prawie historiczné kaszëbsczé
Baba, Dżôd, Smierc, Diôbéł, Aniół, Gwiôzdór i Kòmi-
mòtiwë pòznôwelë ùczãstnicë wanodżi, zaczinającë òd
niôrz. Lëdze baro chãtno jich przëjmòwelë i szczodro-
Stôrëch Szkòtów, dze zaczął swòjã edukacjã kaszëbsczi
blëwie òbdarowiwelë.
szlachcëc Józef Wëbicczi – aùtór pòlsczégò nôrodnégò
Przërëchtowałë jich i razã z nima wanożëłë szkólne
himnu, ògłoszony patronã 2022 rokù (10 strëmiannika
kaszëbsczégò jãzëka z òsowsczi szkòłë.
minie 200. roczëzna jegò smiercë). Manuela Gierszewskô

66 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022

 FELIETÓN Sëchim pãkã ùszłé

Òbleczenié
Nié ruchno zdobi czło- tekstów a mùzyczi, co jã pùbliczno
wieka. Tak mówią. Je wëkònywô. Chùr w równëch stro-
to abò prôwda? Docz jach je akùrôtnym òbrôzkã mùzykal-
nama pò prôwdze to négò wëjimka spòlëznë. Ti, co gôdką,
całé òbleczenié? Rzeknieta: cobë sã pismã a spiéwanim robią, mùszą za
nie zaznobic. Môta prôwdã. Jim blëżi człowiekã szlachòwac. Ùrzãdniczka ni
mdze biegùnów Zemi – tim robi sã mòże w bikini klijentowi sprawów za-
zëmni, a nié kòżdé stwòrzenié mô Jinszé ruchna mô
łôtwiac nawetkã we wëdzélu kòmùni-
gãstą szerzchel, co przed zëmnã bar- na se hidraùlik, kacje, bò bë za wiele chãtnëch bëło,
ni. Taczi pòlarny miedwiédz nawetkã mechanik, a jiné i bë mùszôł biórokracjã zwiksziwac,
spódnëch bùksów noszac ni mùszi. chłop, czej mô a nasze biédnëchné państwò ni mô na
Zélińtë, co w lodowati wòdze sã mò- spiewac abò chùrã to dëtków. Chłop, co nowi aùtół zez
czą – czësto gòlëchné płiwają. Lë- dirigòwac. Nen salónu chce sprzedac, nick nie zaro-
dzóm, co tam mieszkają – je nót sã pierszi, jim barżi bi w krótczich bùksach, chòcbë miôł
òbabùlëc. Jaką skórą òde zwierzãca je wëczapóny, szpérëska jak baletnica jakô abò jiny
sã zakrëwac, na głowã sztëk zajca czë tim wikszim je primabalerón. W całoscë ti, co w tele-
jinégò sobòla nasadzëc. Czim je blëżi fachówcã. wizje robią, są bez lëdzy na òczë bróny
równika, je blëżi słuńca, a lëdzëska są a taksowóny. Do te tam téż, a òso-
barżi wënagòlony. Skóra sã cemniészô blëwie w radio – wôżnô je wëmòwa.
robi, a òczë òkrãglészé. W taczim Kòngù, Kenie Tec to je òbleczenié słowa. Żódnégò feflotaniô,
czë jinym Gabònie – leno jaczi figòwi lëstk sã francorzeniô a krzëwëch akcentów! Na szcze-
przëdô, wikszi abò mniészi. Białczi tamùj z gòłima scé w kaszëbsczim radio, telewizji, wëdowiznach
piersama chòdzą a nick sã nie sromają. Bò czegò a internece są sami bëlny redaktorzë a lektorzë.
sã tuwò sromac? To le są taczé głupé eùropejsczé Bez mitczich „rz” a cwiardëch „ż”. Bez pòlasze-
sromòtczi, co je misjónarze przëwleklë do Africzi niô a wëkrãpónëch akcentów. Bez internacjona-
a jiny Americzi razã ze swòją cywilizacją biôłégò liznë a jinëch influenców. Bez żódnëch błãdów
człowieka. Czegò tuwò sã wstëdzëc, kò człowiek w pisënkù…
je na pòdobã Bòga stwòrzony i swòjim wëzdrzatkã Chcemë przińc nazôd do òbleczeniów. Są téż
chwôli Jegò dzeło! A tuwò taczé niepòtrzébné sã leżnoscowé. W całoscë białczi mają jich skòpicą,
òblôkanié… Gwësno, cobë misjónarzów na prze- a nigdë za wiele. Je, chcemë wząc, slëbnô sëknia
grzechã nie cygnãło! Póczi to wëżdóné globalné – co to ji na jiné rozegracje nie òblecze. Bòdôj ta
òceplenié nie przińdze, w Kaszëbsce je równak sëknia je biôłô, bò białka jesz je dzéwicą przed
zëmno, a czej so gòlisowie chcelë czejs zro- zdënkã, bò biôłô farwa to je symbòl niedowinno-
bic wëstôwk nagùlców w Chalëpach – Kaszëbi scë. Jô sã pitóm: je to abò dze sprôwdzywóné?
wënëkelë jich, to le zgrochòtało. Dobrze, że chòc Taczi krôwc. Mô òn widzóné jaczi atest niedo-
niebòszczëk Wòdecczi jednã piesniã na wdôr winnoscë òd doktora, nigle zacznie ne falbanë
jima zaspiéwôł… Òbleczënk, òbùcé przëdôwô sã zesziwac? Kò dzysô nawetkã na studniówkã mù-
w robòce. Jinszé ruchna mô na se hidraùlik, me- szi miec paszpòrt szczépianiô…! A pón młodi? Je
chanik, a jiné chłop, czej mô spiewac abò chùrã òn abò zbadérowóny, czë jaczégò ùczuleniô na
dirigòwac. Nen pierszi, jim barżi je wëczapóny, mëcé statków ni mô?! A tescowie? Je wiedzec,
tim wikszim je fachówcã. Znaczi, że wszãdze do- że nie mdą pò zdënkù młodim kónrowac a z nie-
przińdze ze swòjim francësczim kluczã czë jinym zapòwiedzóną wizytacją w grôpczi zazerac?
jimbùsã – a bëlno ùprawi, co trzeba. Artista mù- A wszëtkò no òd jedny slëbny sëknie sã zaczinô…
szi sã pòrządno òbléc, bò lëdze nie chcą, cobë Łapiduchë téż mają biôłé czitle, bò nibë ste-
jima jaką rórã sztopôł czë blachã òd aùtoła klepôł rilny są. W całoscë jak telepòradã dają. Bez
– leno żdają za kùńsztownym spiéwanim, a tegò drótë żódny chërë gwës nie złapią,
sã w pòdzartëch bùksëskach a ùzabòtóny kòszli a i pòmògą na pół z rzëcą. Je jeden
nie robi. Do te jesz swòjim pòrządnym ancuchã, wark, cobë miôł czësto gòło chò-
frakã, żupanã, glancbótama – achtniwô aùtorów dzëc. Bez łe(ż)blôkaniô. Pòliticë.
Tómk Fópka

Pomerania nr 1 (560) / Styczeń 2022 67

Z bùtna FELIETÓN

Zylwestrowé òbrzãdë
Òstatnégò dnia 2021 – Na drëdżi rok mùszimë bazunã halac,
rokù më trzeji, brifka, lesny kò nen afrikańsczi zwãk nie je do zlëdaniô
a jô, sedzelë so w pańsczi – rzekł brifka, krziw nó miã zdrzącë.
jizbie mòji, zatacony na – Nie zdrzi nó miã tak krziw, kò ce-
zberkù najégò swiata, chëczi. Më, stôré, bie na całi rok tak òstónie – przëgôdôł
sëwé a placama łësé, kònie, ùdbëlë so jem brifce, chòwiącë wùwùzelã głãbòk
wrócëc do nëch dôwnëch zylwestro- w szafã. – Terô czas na drzewków òbzwò-
wëch òbrzãdów najich pëlckòwsczich nienié. Chtëren pùdze bùten?
przódków. A robilë më wszëtkò zgódno – Jô jem kąsk zaznobiony. – Brifka wëjąn
z tim, jak to lëdoznôwcowie mielë w roz- Wedle brifczi różk a wcygnąn w knérã fëst priz tobaczi.
majitëch cządnikach a ksążkach òpisóné. – Dzysô móm dosc òstrëch zwãków.
czas je jak
Zaczãlë më òd gôdczi nad pòjãcym – Lesny wëcygnąn z taszë môłą wilëcã
czasu. Wedle brifczi czas je jak na wòda na wòda a zacząn so nokce wilowac.
w Pëlckòwsczi Strëdze, kò płënie w jed- w Pëlckòwsczi Czegò, chłopie, sóm nie zrobisz, tegò
nym czerënkù, a nigdë nie je w sztãdze Strëdze, kò nie zrobisz – chwëcył jem zwónk w grósc
sã zatrzëmac i copnąc. Nijak nie zgôdzôł płënie w jednym a szedł w ògród.
sã z tim lesny. czerënkù, a nigdë – Jãdrzné jabka… – zacząn jem, ale flot
– Kòżdô bóma w lese to jeden rok nie je w sztãdze jô so przëbôcził, że jabłónczi są ùschłé,
– klarowôł dosc klarowno. – A wszët- sã zatrzëmac bò dwa lata dowsladë zajce miałë mie je
czé bómë do grëpë to czas. Gałąze to i copnąc. do zemi òbgrëzłé.
miesące, gajdë tidznie, wietwie dni, lëstë – Jãdrzné krëszczi… – Hòlãder! Doch
gòdzënë, lëstczi – minutë, ë tak dali. Tak krëszków téż ju dôwno ni móm.
tej czas to las. – Jãdrzné slëwë… – Gajda òd stôri slëwë trzasła
– A wedle mie – wcësnąn jem swòje dwa dët- mie w òkò. – Na nen całi rok!
czi – czas to pieniądz. Temù téż chcemë so z nyma – Zwònienié skùńczoné, òbrzãd wëpôłniony – za-
rozwôżaniama ò czasu dac pòkù, a jic dali. Kò jesz wòłôł jem, wchôdając nazôd w jizbã. – Terô czas na
dzysô mùszã nen tekst ò pëlckòwsczich zylwe- gwiżdże!
strowëch òbrzãdach a zwëkach do ti redaktorczi A jakno że òd wiela, wiela lat w nym nórcëkù
z „Pòmeranie”, Lénë òd Topórków, wësłac! A wa Pëlckòwa gwiżdże ju nie chòdzą, to më so wizy-
wiéta, co to je za gniota òd babë. Czej na czas cze- tã kòlãdników w internece òbezdrzelë. Cëż më
gò nie dostónie, to kùńc swiata… mielë za redosc, czedë më negò barana, kòzã,
– Kùńc rokù – sprostowôł brifka. môłpã a kamélã na ekranie pòdzywielë… A móże
Tak téż më, sedzącë, drinczi pòpijającë, a jô ne to béł jaczi archiwalny dzél „Z kamérą westrzód
słowa piszącë, szlë dali. zwierzãtów”? Kò w zylwestrową noc rozmajité
– Hewò, tak wëzdrzi Stôri Rok. – Brifka pòkôzôł szpòrtë sã wëprôwiają!
nama na swòjim smartfònie film ò chłopie z długą Wtim brifka riknąn:
sëwą brodą, jaczi cãżkò pòdpiérającë sã krëkwią, lôzł – Chłopi, jak je Zylwester, to mùszi bëc mùzyka!
szasą Zbawieniô bez naji Pëlckòwò. – Fejny, në nié? Tak téż më so włączëlë „Sylwestra z Dwójką”.
– A dôjże pòkù, kò to nie je niżóden Stôri Rok, Spiéwała Marilka, spiéwôł Słôwk, spiéwôł Zenk,
leno nen artista Walãti Dampc, co to jemù sto lat a jak na binã wlôzł Jack, to më zaczãlë bótama,
temù w głowã zaszło – lesny machnąn rãką. kòrkama, kùrpama, szlorama, a co më tã pòd rãką
– Doch kòżden jeden artista ni mô wszëtczich mielë, w ekran szmërgac. Wa wiéta, rzucanié òbù-
doma – zasmiôł jem sã głosno. cym to je takô stôrô pëlckòwskô wróżba. Në i nama
– A co, nie je pòdobny? – brifka zrobił krzëwą z ti wróżbë wëszło, że w 2022 rokù wszëtkò móże
mùniã. – Wedle mie je taczi jak w òpisënkach… sã zdarzëc. Jedne bótë na krziż spadłë – co biédã
– Ale jo, niech cë mdze. – Lesny doch béł swój zwiastëje, jiné zôs czëpkama do dwiérzi – co wska-
chłop a wiedno do zgòdë. zëje, że më mdzemë mùszelë z chëczów jic weg.
Bùten zrobia sã smroczno. A móże to nié më pùdzemë weg, le „ti tamti” sã
– Jo, czej ju wiémë, jakùż nen Stôri Rok wëzdrzi, z nama òddzãkùją?
tej terô czas na òbrzãdowi trzôsk. Jo, a ò północë, zgódno ze stôrim zwëkã, w mòji
Òtemkł jem szerok òkno a mòckò dmùsznąn zatacony na zberkù Pëlckòwa chëczi, to dało wiôldżi
w wùwùzelã – pamiątkã z Mésterstwów Swiata grzëmòt. Në jesz taczégò pòwitaniô
w Balã, jaczé bëłë w 2014 rokù w RPA. Bez czilenôsce Nowégò Rokù kòl nas nie bëło! Kò
sekùńd swiat wëfùlowôł sã przerazlëwim zwãkã. lëdze gôdelë, że naji chrapanié czëc
– Dosc, dosc, to sygnie – krziknąn lesny, jaczi bëło sztëk za naszima wrëkama
gwës miôł strach ò zdrowié swòjich lesnëch a jesz dali.
zwierzãtków. Rómk Drzéżdżónk

68 Pomerania nr 1 (560) / Stëcznik 2022

 „POMERANIĘ”
zaprenumeruj
na 2022 rok z dostawą do domu,
a otrzymasz CIEKAWĄ KSIĄŻKĘ

WYSTARCZY ZŁOŻYĆ ZAMÓWIENIE

W BIURZE ZARZĄDU GŁÓWNEGO
ZRZESZENIA KASZUBSKO-POMORSKIEGO:

tel.
500 183 832
e-mail: PRENUMERATA@KASZUBI.PL