Daniel Bokowski (IHiNP UWB) domel@zetobi.com.

pl

Okupacja sowiecka 1939-1941 i stosunki midzyetniczne w Biaymstoku (regionie biaostockim)

Die sowjetische Besatzungspolitik und die interethnischen Beziehungen 19391941 Wkroczenie wojsk sowieckich na wschodnie ziemie II RP na zawsze zniszczyo

niezwykle skomplikowan i kruch struktur etniczn, pogbiajc liczne tarcia o podou narodowym wszystkich zamieszkujcych te tereny nacji: Polakw, Biaorusinw, ydw, Litwinw, Rosjan, Ukraicw. Celowe dziaania Armii Czerwonej oraz radzieckiej administracji majce uatwi skuteczne opanowanie zajtych ziem doprowadzio nie tylko do skcenia mieszkajcych tu narodowoci i pogromw m.in. ludnoci ydowskiej latem 1941 roku, ale te do trwajcych po dzi dzie licznych uprzedze wzmacnianych powstaymi wwczas stereotypami postaw pro- i antysowieckich. Jedn z najtragiczniejszych kart sowieckiej polityki tamtego okresu byo wzajemne zantagonizowanie zamieszkujcych Biaostocczyzn Polakw, Biaorusinw i ydw. Pocztkowo, jak wynika z dokumentw, brak byo jakichkolwiek szczegowych opracowa dotyczcych sytuacji narodowociowej na ziemiach zajtych po 17 wrzenia 1939 roku. Pierwsze czysto radzieckie opracowania pojawi si dopiero na przeomie 1939/40 roku. S to dane bardzo interesujce zwaszcza, kiedy przyjrzymy si bliej udziaowi osb narodowoci rosyjskiej i biaoruskiej w rejonach nadgranicznych, ktre do wybuchu wojny zamieszkae byy prawie wycznie przez Polakw i ydw. Wida doskonale, jak radziecka machina urzdnicza zmienia w statystykach skad narodowociowy, wykorzystujc do tego tysice cignitych ze wschodu pracownikw aparatu bezpieczestwa, onierzy, urzdnikw i pracownikw umysowych. Ludzie ci w spisach ujmowani s jako jedna z

zamieszkujcych tam narodowoci. W ten prosty sposb na terenie omyskiego pojawiaj si Biaorusini i Rosjanie, stanowic niezbity dowd dla radzieckiej propagandy, e zaja ona tylko tereny, na ktrych znajdoway si mniejszoci narodowe, ktre w wyniku bezwzgldnej polityki polonizacyjnej ulegy prawie cakowitemu wynarodowieniu 1. Ju w pierwszych dniach dziaa wojennych sowiecka propaganda chtnie sigaa do kwestii narodowych. Polscy obszarnicy i kapitalici ujarzmili lud pracujcy Zachodniej Biaorusi i Zachodniej Ukrainy czytamy w odezwie do onierzy Z pomoc biaego terroru, sdw polowych i karnych ekspedycji tumi oni ruch rewolucyjny, stosuj ucisk narodowy i wyzysk, szerz ruin i spustoszenie. [] Polscy obszarnicy i kapitalici, zdawiwszy ruch rewolucyjny robotnikw i chopw podbili Zachodni Biaoru i Zachodni Ukrain; pozbawili te narody ich Ojczyzny Radzieckiej i zakuli je w acuchy niewoli i ucisku. Teraz wadcy paskiej Polski wepchnli naszych braci biaoruskich i ukraiskich w tryby wojny imperialistycznej. [] Idziemy nie jako zdobywcy, ale jako wyzwoliciele naszych braci Biaorusinw, Ukraicw i ludzi pracy Polski 2. Z odezwy tej jednoznacznie wynika, e Armia Czerwona zamierzaa wyzwoli zarwno braci Biaorusinw, jak i socjalnie bliskich klasowych braci Polakw, ktrym nie dane byo przyczy si do szczliwej rodziny narodw radzieckich 3. W propagandowych celach, jakie stawia sobie wwczas Kreml, wida wyranie nowe (wyzwolenie z narodowego ucisku oraz odebranie ziem zagarnitych w wyniku traktatu ryskiego) oraz stare (wolno dla polskiej klasy robotniczej; haso tak chtnie podnoszone w roku 1920) tezy propagandowe. Wyzwolenie narodu biaoruskiego bagnetami Armii Czerwonej w sposb nieuchronny skonfliktowao t spoeczno z Polakami, za rado czci biaoruskiej biedoty i chopstwa z wkroczenia wyzwolicieli utrwalio negatywny obraz Biaorusina zdrajcy ojczyzny i zwolennika komunizmu. al za Polsk pojawi si dopiero za kilkanacie miesicy i bdzie mia podoe czysto ekonomiczne. Poniewa dwadziecia lat ycia w granicach Polski nie zmienio w yciu Biaorusinw na plus praktycznie niczego, nie byo za czym tskni. Musimy sobie uwiadomi, e pod ciosami Armii Czerwonej nie gina ich ojczyzna. Polska
Zakadajc, e pastwo polskie wiadomie zaniao lub ukrywao obecno Biaorusinach na tych terenach mona by wykorzystujc aktualne spisy udowodni kad podan tez. 2 Rozkaz nr 005 Rady Wojennej Frontu Biaoruskiego Armii Czerwonej, Smolesk 16 wrzenia 1939 r., Katy. Dokumenty zbrodni, Tom 1: Jecy nie wypowiedzianej wojny sierpie 1939 marzec 1940, Warszawa 1995, dok. 4, s. 70-71. 3 O tym, jakie byy losy Polakw, ktrym dane byo y pod czerwon gwiazd w polskich okrgach autonomicznych oraz skupiskach polskich rozrzuconych po caym ZSRR, dyskretnie nie wspomniano, a od ostatecznego rozwizania sprawy polskiej mino wwczas zaledwie kilka lat.
1

administracja w cigu tych dwudziestu lat nie zrobia praktycznie nic, aby zwiza tych ludzi z Polsk. Polska polityka narodowociowa, uznajca Biaorusinw za grup etniczn, ktr najatwiej bdzie spolonizowa, doprowadzia do sytuacji w ktrej Biaorusini, mimo przewagi etnicznej, znajdowali si na niszym stopniu drabiny spoecznej w stosunku do swoich polskich ssiadw. Poniewa wizao si to nierozerwalnie z kwesti agrarn wejcie Rosjan goszcych nowy, sprawiedliwszy podzia ziemi, ktr miano odebra polskim panom i obszarnikom, odebrane zostao przez biaoruskiego chopa jako bardziej sprawiedliwe ni wkroczenie tu okupacyjnych wojsk niemieckich, ktre nigdy i nigdzie nie gosiy, e na nowo rozdziel ziemi i wyrwnaj krzywdy. W aden sposb nie odczuwa on alu za starymi porzdkami. Pamita te naley, e wczenie tych ziem do ZSRR dla wielu ludzi byo naturaln kolej rzeczy powrotem Rosji; wprawdzie nie carskiej, a bolszewickiej, jednak hasa goszone przez bolszewikw bardziej trafiay do serc i umysw. O tym, e postawa taka dotyczya rnych rodowisk (nie tylko chopstwa) wiadczy najlepiej fragment artykuu zamieszczonego w 1940 r. w Krynicy, pimie Biaoruskiej Chrzecijaskiej Demokracji: Wrzeniowy rozgrom Polski da moliwo Zwizkowi Sowieckiemu wystpi w roli obrocy Zachodniej Biaorusi i Zachodniej Ukrainy i tym samym naprawi niesprawiedliwo podziau Biaorusi i Ukrainy sprzed dwudziestu lat. Biaorusini i Ukraicy [] z prawdziwym zachwytem spotkali ten pochd i brali w nim udzia, bo cel jego by dobrze zrozumiany, bliski a ponadto popularny: poczenie biaoruskich i ukraiskich ziem byo rozumiane jako historyczna sprawiedliwo i dawno oczekiwana konieczno 4. Kilka miesicy wczeniej w Wilnie, czoowy przedstawiciel biaoruskiego ruchu narodowego Anton uckiewicz witajc wkraczajce do miasta oddziay radzieckie da jasno do zrozumienia, e miejsce wszystkich aktywnych dziaaczy biaoruskich znajdujcych si na wyzwalanych ziemiach Zachodniej Biaorusi jest przy wadzy radzieckiej. Najwikszy ciar paskiego ucisku i narodowego ograniczenia zrzucony zosta na zawsze. Biaoru znw staa si zjednoczona, adne granice nie podziel ju poczonych ziem biaoruskich. Pracujc, Biaorusini bd y w przyjani. [] Utrwalenie zjednoczonej, wolnej radzieckiej Biaorusi oznacza bdzie drog jej szybkiego rozwoju. Ju nigdy pracujcym Biaorusinom nie bd

Cyt. za: Marek Wierzbicki, Biaorusini wobec wadz sowieckich i Polakw w latach 1939-1941 [w:] Stosunki polsko-biaoruskie w wojewdztwie biaostockim w latach 1939-1956, pod redakcja Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyewskiej, Warszawa 2005, s. 25; rdo: Jerzy Turonek, Stosunki polsko-biaoruskie w okresie II wojny wiatowej [w:] Colloquium Narodw. Materiay z sympozjum Litwini, Biaorusini, Ukraicy i Polacy przesanki pojednania, d 1987, s. 34.

grozi ostrogi i nieludzkie traktowanie 5. Na ile sowa te byy szczere, zwaywszy, e dziaacze biaoruscy w Wilnie mieli ogromn nadziej na przyczenie tego miasta do Biaorusi, trudno jest dzi ocenia6. Biaostocczyzna i Ziemia omyska w aden sposb nie pasoway do roli ziem wyzwolonych, zarwno z narodowego ucisku polskiego, gdy brakowao tam uciskanych Biaorusinw, jak i kapitalistycznego miejscowe chopstwo, w wikszoci o tradycjach narodowych i drobnoszlacheckich, nienawidzio wadzy radzieckiej i wszystkiego, co ze sob niosa. Kwesti wyzwalanej biaoruskiej mniejszoci rozwizano ostatecznie obsadzajc w tej roli lokaln spoeczno ydowsk, kwestie historycznej przynalenoci tych terenw do ZSRR karkoomnym wywodem historycznym. Aby udowodni prawo ZSRR do Biaostocczyzny powoano si na okres napoleoski, kiedy na mocy pokoju w Tyly w 1807 r. powiaty biaostocki, soklski, drohiczyski i bielski odebrane zostay Prusom i ofiarowane carowi Aleksandrowi I tworzc guberni biaostock. Podkrelano przy tym, e ziemie te nigdy nie byy podbite, za ich przynaleno do Rosji, a tym samym i ZSRR wynika z praw historycznych, ktre zostay brutalnie podeptane w 1919 i 1920 r. Std by ju tylko krok do postawienia tezy, i wikszo osb uwaajcych si za Polakw przynajmniej na terenie Biaostocczyzny stanowi spolonizowani i wynarodowieni Biaorusini. Byo to szczeglnie podkrelane w przypadku, kiedy miejscowa ludno wyznania prawosawnego okrelaa si jako polska 7. Mimo podnoszonego hasa o historycznym znaczeniu wszystkich ziem biaoruskich w jednym organizmie pastwowym trudno nie zauway, e wyzwolenie Biaorusi Zachodniej byo preludium do jej faktycznego zniewolenia, za bycie wiadomym swych korzeni i tradycji Biaorusinem byo rwnie niebezpieczne, jak bycie Polakiem sprawc wszystkich dotychczasowych nieszcz tego Biaorusina. W pierwszych miesicach po wyzwoleniu wielu Biaorusinw kupiono wizj zyskw pyncych z przynalenoci do wspaniaej rodziny obywateli pastwa radzieckiego. Zapomniano tylko doda, e przypisana dla nich rola

Mikoaj Iwanow, Sprawa przynalenoci Wilna i problemy narodowociowe na Biaorusi [w:] Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, pod red. Magorzaty Giejewskiej i Tomasza Strzembosza, Warszawa 1995, s. 8592. 6 Kolejne tygodnie jasno okreliy cele radzieckie, ktre bynajmniej nie pokryway si z nadziejami Biaorusinw. Wilno i Wileszczyzna zwrcone zostay Litwie, za uckiewicz wraz z wieloma dziaaczami podstpnie aresztowany i wywieziony w gb ZSRR, gdzie lad po nim zagin. 7 W dokumentach podkrela si, e to wynik kolonizacyjnej polityki II Rzeczypospolitej i utraty wiadomoci narodowej przez lokaln spoeczno, gdy w terminologii radzieckiej praktycznie nie wystpowao pojcie prawosawny Polak.

ofiary wyzyskiwanej przez zdemonizowan II RP umoliwi miaa napywajcym ze wschodu urzdnikom przejcie w ich imieniu wadzy. Mimo stosunkowo uprzywilejowanej pozycji sytuacja Biaorusinw (przynajmniej na Biaostocczynie) bya, paradoksalnie, nawet gorsza ni Polakw. Jakiekolwiek dziaania lokalnej spoecznoci sprzeczne z celami wyznaczonymi im przez sowieck administracj uznawane byy za antybiaoruskie. Jako nuworysze miejscowi Biaorusini winni byli bezwzgldnie wypenia wszystkie zalecenia wadz i cieszy si, e mog to robi jako wolni obywatele Biaoruskiej SRR. Tworzenie radzieckiego obywatela wykluczao prowadzenie dziaa zmierzajcych do podniesienia wiadomoci narodowej. Ewentualny jej wzrost stwarza wrcz zagroenie, e sowietyzacja nie zostanie zrealizowana 8. Kiedy przeledzimy dziaania wadzy radzieckiej nasuwa si nieuchronnie pytanie dlaczego tak jawnie antypolsk retoryk zastosowano na terenach z tak ogromn przewag ywiou polskiego? Wg radzieckich danych statystycznych obwd biaostocki w poowie 1940 r. liczy 1 322 260 ludzi, w tym 802 770 (60,7%) Polakw, 193 510 (14,6%) ydw, 300 782 (22,7%) Biaorusinw, 1 246 (0,09%) Rosjan, 8 639 (0,63%) Litwinw oraz 15 313 (1,15%) miejscowych 9. Jak wida, nawet w tych statystykach nie ma moliwoci ukrycia, e od samego pocztku stanowi on teren z wyran przewag ludnoci polskiej, w niczym nie pasujcy do propagandowej tezy o brutalnie polonizowanej Zachodniej Biaorusi. Dodatkowo pamita naley o tym, e kilkadziesit tysicy Polakw zniko z tych statystyk w wyniku aresztowa, deportacji i przemieszcze wywoanych dziaaniami wojennymi. Wzrosa natomiast na terenie obwodu liczba osb narodowoci ydowskiej 10, biaoruskiej i rosyjskiej.
Co ciekawe, w adnych dokumentach radzieckich z pierwszych miesicy okupacji nie znajdziemy ani sowa na temat brania w obron lokalnej spoecznoci ydowskiej, cho stosunkowo szybko rne antypolskie posunicia miejscowych wadz uzasadniane bd jej obron. Dziaania te szczeglnie le odbierane byy na Biaostocczynie, gdzie przewaga Polakw bya bezdyskusyjna, cho strona radziecka za wszelk cen staraa si wykaza, i ludno polska znajdowaa si tam w mniejszoci. 9 W innym raporcie mowa jest o 1 309 440 osobach, wrd ktrych jest 618 441 Polakw (60,8%), 223 617 Biaorusinw (22%), 127 419 ydw (12,5%), 14 991 Rosjan (1,5%), 1 943 Ukraicw (0,19%), 29 999 innych (2, 97%); zob. Raport o powoywaniu i przygotowywaniu miejscowych kadr w obwodzie biaostockim; Pastwowe Archiwum Organizacji Spoecznych Obwodu Grodzieskiego w Grodnie (dalej PAOSOG), zesp 6195, opis 1, teczka 184, s. 117-134. Wida wyranie ponad dziesiciokrotny wzrost liczby Rosjan (zapewne ujto tu dokadnie urzdnikw). Pojawiaj si Ukraicy natomiast cakowicie znikaj Litwini. Znika take ludno miejscowa, pojawiaj si natomiast inni, ktrych jest prawie dwa razy wicej. Czy inni stanowi ukryt w statystykach kadr ze wschodu? Wielokrotny wzrost liczby Rosjan moe sugerowa, e nie. e mamy tu do czynienia z osobami innych narodowoci. Skd jednak taka liczba, skoro wczeniej Rosjanie, Litwini i miejscowi razem nie osignli razem 30 tys.? Kim wic s owi inni? Czy chodzi o tutejszych, czy te s to ludzie ze wschodu? 10 W wyniku napywu dziesitek tysicy uchodcw z centralnej i wschodniej Polski, nawet jeli uwzgldnimy, e zestawienia te zostay wykonane ju po wysiedleniu czci z nich w gb ZSRR w czasie deportacji z czerwca 1940 r.
8

Kolejne miesice przyniosy zaostrzenie antypolskiego kursu wadz radzieckich, ktre w sposb niemal masowy zaczy usuwa Polakw z wikszoci zajmowanych stanowisk w lokalnej administracji, handlu, szkolnictwie i rolnictwie. W lokalnej administracji radzieckiej niejako zasad stao si usuwanie Polakw z zajmowanych stanowisk, jeli tylko na ich miejsce przyby z gbi ZSRR odpowiedni kandydat. Odpowiedni nie zawsze oznaczao posiadajcy kwalifikacje. Miar wartoci by raczej fakt przybycia ze wschodu oraz przynaleno do partii. Gdyby chcie oceni polityk narodowociow nowych wadz wobec ludnoci biaoruskiej otrzymalibymy obraz niezwykle skomplikowany i niejednoznaczny. 1 grudnia 1939 r. na jednej z narad KC KP(b)B w Misku postulowano pilne rozwizanie problem chamskiego odnoszenia si do jzyka biaoruskiego ze strony czci Biaorusinw oraz naszych wadz, ktre nie rozumiej polityki narodowociowej 11. Negatywne ustosunkowanie si czci spoecznoci lokalnej do idei powszechnego nauczania jzyka biaoruskiego niewtpliwie zaskoczyo wadze okupacyjne, ktrym wydawao si, e wydwignicie go w gr stanie si czynnikiem cementujcym spoeczno biaorusk z wadz radzieck. Po raz kolejny nie doceniy one siy problemw ekonomicznych, z ktrymi borykaa si biaoruska wie. Rozpoczta wiosn 1940 r. kolektywizacja znaczco pogorszya stosunek chopstwa do wadzy radzieckiej. Kochozy byy ostatni rzecz, ktra moga podoba si biaoruskiemu chopu, gdy ograniczay jego prawo do ziemi w sposb jeszcze bardziej drastyczny ni czynia to polska administracja 12. Biaoruskiego chopa przeraaa take rozpoczta pod koniec 1940 r. walka z kuactwem, ktrej ofiar mg pa praktycznie kady nieco bardziej zaradny gospodarz majcy kilka krw, koni, ganek przed domem lub dachwk zamiast somianej strzechy. W ostatecznym rozrachunku to narastajca bieda, a nie szkoa z biaoruskim jzykiem nauczania zadecydoway o stosunku wielu Biaorusinw do wadzy radzieckiej. Zderzenie propagandy goszcej jak to dobrze jest dzi Biaorusinom z szar rzeczywistoci musiao przynie ogromne rozczarowanie. Zudzeniem okaza si oczekiwany awans spoeczny,
Stenogram z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 1 grudnia 1939 r., Narodowe Archiwum Republiki Biaoru (danej NARB), zesp 4, opis 3, teczka 851, s. 2627. 12 Na Biaostocczynie wadze biaoruskie powoay najmniej kochozw i sowchozw w stosunku do pozostaych obwodw. Wikszo z nich utworzono na ziemiach z przewag ludnoci biaoruskiej. Urzdnicy w Misku nie mogli zrozumie ogromnego oporu ludnoci, nawet tej najbiedniejszej. Na wsiach nie chc chodzi w apciach raportowa jeden z nich On na piecu siedzi, ale apci nie zaoy. Taka wielka haba; zob. Stenogram narady z sekretarzami rajkomw zachodnich obwodw BSRR z 23 grudnia 1940 r., NARB, zesp 4, op. 3, t. 1924, s. 9.
11

dostp do stanowisk urzdniczych by praktycznie zamknity, za ludzie, ktrym udao si awansowa zmuszeni zostali do cakowitego podporzdkowania si wadzy. Efektem tych posuni bya zmiana stosunku ludnoci biaoruskiej do Polakw i pastwa polskiego 13. Jej przykadem jest przytaczana w wielu relacjach i meldunkach wypowied biaoruskiego chopa tego co Polaki nie potrafili z nami zrobi przez 20 lat, bolszewicy zrobili w cigu kilku miesicy my teraz Polaki wszyscy 14. Nie oznaczao to wcale, e wrd Biaorusinw pojawi si tak silny resentyment za II RP. Jak zauway Eugeniusz Mironowicz spora cz ludnoci biaoruskiej nadal negatywnie odnosia si do Polski i jej rzdw doby sanacyjnej 15. Tsknota za Polsk bya raczej prb wyboru mniejszego za, w ktrym dane jej byo y. Take Litwini, ktrych niewielkie grupy znalazy si w granicach obwodu biaostockiego nie mieli szans na rozwj swojej narodowej tosamoci. Testem dla wadz biaoruskich okazay si organizowane na dziko szkoy z jzykiem litewskim. Jak podkrelono na posiedzeniu Biura KC KP(b)B 1 grudnia 1939 r. by to efekt spontanicznej radoci obywateli, ktrych cz chciaa przyczy wsie do Litwy i Litwini postawili pytanie o tak moliwo. Z rozmw prowadzonych w czasie posiedzenia wynikao jasno, e istnienie szk litewskich byo wyjtkowo nie po myli wadz w Biaymstoku i Misku, cho uznano, e trzeba przygotowa zapis o szkoach narodowych w jzyku polskim, ydowskim i litewskim. Do tego czasu postulowano jak najszybsze rozwizanie tej kwestii przez rozwizanie szk lub przeksztacenie ich w szkoy biaoruskie. Obecno wiadomej narodowo mniejszoci litewskiej bya w tym czasie wyjtkowo niepodana. Ostatni grup, ktra odegra szczegln rol w radzieckich planach zmiany struktury narodowociowej Biaegostoku i Biaostocczyzny byli ydzi. Jak ju wspominaem, cho to teza do kontrowersyjna, mieli oni na tych ziemiach odegra zarezerwowan dla Biaorusinw rol ponianej i przeladowanej mniejszoci. Poniewa Polacy uznani zostali obligatoryjnie za przeladowc naleao szybko wskaza ofiar, ofierze za zagwarantowa prawo do rewanu za doznane krzywdy. ydzi doskonale pasowali do tej
Wicej na ten temat zob. M. Wierzbicki, Stosunki polsko-biaoruskie w okresie okupacji sowieckiej ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej (19391941) [w:] Studia z dziejw okupacji sowieckiej (1939 1941). Obywatele polscy na kresach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck w latach 19391941, pod red. Tomasza Strzembosza, Warszawa 1997, s. 548; tame Grzegorz Motyka, Biaorusini a Ukraicy wobec wadzy komunistycznej na Kresach Wschodnich II RP w latach 19391941, s. 4959. Zob. te Sokrat Janowicz Zderzenie wielu wiatw, czyli Kresy biaoruskie w latach 19391953 [w:] Tygiel narodw. Stosunki spoeczne i etniczne na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej 1939-1953, red. Krzysztof Jasiewicz, Warszawa-Londyn 2002, s. 145-156. 14 AK w dokumentach 19391945, Tom 1: wrzesie 1939 czerwiec 1941, Wrocaw 1990, s. 174. 15 E. Mironowicz, Biaorusini w Polsce 19441949, Warszawa 1993, s. 252
13

ukadanki. I podobnie jak Biaorusini byli przedmiotem, a nie podmiotem czynnie uczestniczcym w zachodzcych zmianach. Byli narzdziem w rkach radzieckiej administracji sumiennie i oddanie wykonujcym wszelkie powierzone im zadania. Bezgraniczna wiara w propagandowe hasa oraz moliwo odpacenia za lata przeladowa uczyniy z wielu z nich zagorzaych zwolennikw nowej wadzy 16. Lokalnym strukturom partyjnym taka sytuacja wydawaa si niezwykle korzystna, gdy pozwalaa na szybkie obsadzenie stanowisk niezbdnych do sprawnego funkcjonowania lokalnej administracji i handlu. Awans spoeczny ydw oraz ich publiczne podkrelanie tego faktu wraz z cigncym si za nimi odium tych, ktrzy masowo powitali Armi Czerwon sprawiy, e w wiadomoci Polakw ugruntowa si obowizujcy do dzi obraz masowego udziau ydw w radzieckim aparacie okupacyjnym. Obraz nie do koca faszywy, gdy ich udzia we wadzach by do znaczny jak na liczebno tej grupy narodowej. Nie mona jednak zapomina, e wrd tych ydw spor grup stanowi element napywowy ze wschodu, analogicznie jak w przypadku Biaorusinw, i to on swym postpowaniem czsto wpywa na oglny obraz obu tych nacji w naszej zbiorowej wiadomoci. Nie zmienia to faktu, e wiele osb, ktre dziki wadzy radzieckiej awansoway prowadzio sw dziaalno, czsto wymierzon we wspobywateli, z wyjtkow gorliwoci i cynizmem. W czerwcu 1940 r. po raz pierwszy wyranie podniesiono w Misku problem fatalnych skutkw obowizujcej od chwili agresji antypolskiej polityki narodowociowej. Nadal jednak nie potrafiono znale zwizku przyczynowo-skutkowego pomidzy faktyczn
Zainteresowanych problematyk ydowsk odsyam do prac Marka Jana Chodakiewicza, ydzi i Polacy 1918-1955. Wspistnienie Zagada Komunizm, Warszawa 2000 oraz Marka Wierzbickiego, Polacy i ydzi w zaborze sowieckim, stosunki polsko-ydowskie na ziemiach pnocno-wschodnich II RP pod okupacj sowieck (1939-1941), Warszawa 2001; Michaa Gnatowskiego, Niepokorna Biaostocczyzna. Opr spoeczny i polskie podziemie niepodlegociowe w rejonie biaostockim w latach 1939-1941 w radzieckich rdach, Biaystok 2001, tego W radzieckich okowach (1939-1941). Studium o agresji 17 wrzenia 1939 r. i radzieckiej polityce w regionie omyskim w latach 1939-1941, oma 1997 oraz Ssiedzi w sowieckim raju. Rejon jedwabieski pod radzieck wadz 1939-1941, oma 2003; Bogdana Musiaa, Rozstrzela elementy kontrrewolucyjne. Brutalizacja wojny sowiecko-niemieckiej latem 1941 roku, Warszawa 2001; Andrzeja bikowskiego, Konflikty narodowociowe na polskich Kresach Wschodnich (1939-1941) w relacjach ydowskich bieecw [w:] Tygiel narodw, s. 409427; Krzysztofa Jasiewicza, Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce 1939-1941, Warszawa 2001; Wok Jedwabnego, pod red. Pawa Machcewicza i Krzysztofa Perska, t. 1: Studia, t. 2: Dokumenty, Warszawa 2002; J. T. Grossa, ydzi polscy pod panowaniem sowieckim w przededniu Holocaustu [w:] Holocaust z perspektywy pwiecza, Warszawa 1985; tego Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat ydw, Polakw, Niemcw i komunistw 1939-1948, Krakw 1988; B.-C. Pinchuka, Sthetl News under Sowiet rule. Eastern Poland on the Eve of the Holocaust, Oxford 1990. Zob. te D. Bokowski, ydokomuna mit czy rzeczywisto? ydzi polscy na Biaostocczynie pod okupacj radzieck 19391941 [w:] Europa rodkowa i Wschodnia w XX wieku, pod red. Andrzeja Koryna i Piotra ossowskiego, Warszawa-owicz 2004.
16

sytuacj Polakw jako obywateli drugiej kategorii a ich cakowicie negatywnym nastawieniem do wadzy radzieckiej bez wzgldu na pochodzenie spoeczne, aktualny status i miejsce pracy. W dokumencie koczcym obrady Plenum KC KP(b)B odnotowano due niedocignicia w kwestii realizacji polityki narodowociowej oraz brak waciwej pracy propagandowej wrd Polakw i ydw, zwaszcza za wrd inteligencji. Podkrelono, e brakuje kadr mogcych prowadzi prac masow wrd Polakw i ydw, gdy nikt z przysanych do pracy ludzi nie zna adnego z tych jzykw 17. Wiele racji ma Marek Wierzbicki twierdzc, e warunki stworzone przez wadze sowieckie w zachodnich, czysto polskich rejonach obwodu biaostockiego przypominay stosunki panujce w koloniach midzy ludnoci tubylcz a kolonizatorami. Biaorusini i Rosjanie zajmowali niemal wszystkie waniejsze stanowiska kierownicze na tym terenie (tzn. powyej szczebla sielsowietu), natomiast miejscowa ludno polska zepchnita zostaa do roli obywateli drugiej kategorii 18. Nie mona jednak zapomina, e nie zawsze byo to wynikiem zej woli wadz, gdy o awansie decydowa w rnej mierze aparat partyjny oraz aparat bezpieczestwa. Zatrudnianie Polakw nieuchronnie wizao si z niebezpieczestwem zarzutu braku czujnoci rewolucyjnej, gdy prawie na kadego awansowanego czowieka, majcego pewien poziom intelektualny, mona byo bez problemu znale stosowne komprmateriay. Wszystko to sprawio, e do momentu rozpoczcia wojny nie udao si, pomimo sporych stara ze strony lokalnych wadz, przecign Polakw na stron wadzy radzieckiej i wczy do budowy nowej rzeczywistoci. Zbyt wiele bdw popeniono na samym pocztku okupacji, co zaowocowao silnym skceniem pomidzy narodami zamieszkujcymi do niedawna wsplnie II RP, cho to akurat byo najprawdopodobniej jednym z zamysw okupantw. Klka polityki narodowociowej daa o sobie szczeglnie zna w szkolnictwie. Nowa wadza nie moga zrozumie, e nie wystarczy przywrci lekcje w jzyku polskim, jeli na lekcjach nadal opluwa si wszystko, co jest zwizane z Polsk. Nie pomoga, bo nie moga pomc naga zmiana w stosunku do niektrych polskich poetw, pojawienie si polskich ksiek, czy gazet. Z podobnych przyczyn z coraz wikszym dystansem do nowej rzeczywistoci podchodzi zaczy spore grupy Biaorusinw i ydw. Kiedy stao si jasne, e
Postanowienie Plenum KC KP(b)B z 27-28 czerwca 1940 r. O partyjnej propagandzie i agitacji w obwodzie biaostockim, PAOSOG, zesp 6196, opis 1, teczka 1, s. 8587. 18 Marek Wierzbicki, Polacy i Biaorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-sowieckie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck 1939-1941, Warszawa 2000, s. 14.
17

wszelkie radzieckie zapewnienia o lepszym jutrze to jedynie slogany propagandowe, za realiami dnia codziennego jest NKWD, wszechogarniajcy strach, gwatowne pogorszenie si warunkw ycia oraz widzimisie przysanego ze wschodu nieudolnego urzdnika II RP staa si synonimem dawnych, lepszych czasw. Zo wyrzdzone przez polsk administracj i spoeczestwo mniejszociom okazao si niczym w porwnaniu z dobrem, ktre ydom, Litwinom i braciom Biaorusinom zaaplikowaa wadza radziecka.