Genetyka

i prawo

KWARTALNIK NAUKOWY ZAKADU GENETYKI MOLEKULARNEJ I SDOWEJ

numer 2 | Lato 2008

Uniwersytet Mikoaja Kopernika Collegium Medicum Katedra Medycyny Sdowej

Jaki ojciec, taki syn

Profesor Lutz Roewer opowiada o tzw. referencyjnej bazie danych chromosomu Y YHRD oraz o znaczeniu sdowych, antropologicznych i ewolucyjnych bada chromosomu Y
> www.zgms.cm.umk.pl

Drodzy Czytelnicy
Gdy w roku 2000 wraz z naszymi kolegami z syberyjskiego Instytutu Biologicznych Problemw Pnocy (Magadan, Federacja Rosyjska) rozpoczynalimy projekt badawczy powicony rekonstrukcji przepywu genw na obszarze pnocnej Eurazji, nie sdziem, e profile genetyczne pozyskane w ramach naszego projektu bd miay a tak istotne zastosowanie w sprawach sdowych. Dzi dysponujemy haplotypami mitochondrialnego DNA i chromosomu Y od ponad 5000 osb z blisko 25 grup etnicznych Europy rodkowej i Wschodniej, Bliskiego Wschodu, centralnej i wschodniej Azji oraz poudniowej i pnocno-wschodniej Syberii. Wikszo z nich zostaa zdeponowana w bazach danych dostpnych dla midzynarodowego rodowiska naukowego. Bazy te s cennymi narzdziami, pomocnymi w interpretacji statystycznej wynikw bada DNA dla celw sdowych.

*
4-5 6-8 9

Spis treci
Plankton jest pomocny
przy wyjanianiu okolicznoci utoni

NOWOCI W GENETYCE SDOWEJ

WYWIAD NUMERU
Jaki ojciec, taki syn
Profesor Lutz Roewer opowiada o badaniach mskiego chromosomu i o referencyjnej bazie danych chromosomu Y YHRD.

Obiecujca alternatywa

Koci i zby s najczciej wykorzystywanym rdem DNA w procesie identyfikacji szcztkw, ktrych stan nie pozwala na uzyskanie materiau genetycznego z tkanek mikkich.

CIEKAWE PRZYPADKI
Mski chromosom wampira
Analiza chromosomu Y jest bardzo skutecznym narzdziem, ktre umoliwia identyfikacj seryjnych gwacicieli.

Ile powie nam plankton?

Naprzeciw potrzebie opracowania bardziej rzetelnej metody wychodzi genetyka sdowa. Zaawansowane techniki biologii molekularnej pozwoliy na identyfikacj na podstawie analizy genu kodujcego 16S rRNA nie tylko okrzemkw, ale take innych skadowych planktonu. Obecno okrelonych mikroorganizmw w nerkach czy wtrobie pozwala potwierdzi utonicie jako przyczyn zgonu. Ponadto wysoka czuo metody genotypowania planktonu (DGGE) uatwia wskazanie miejsca, w ktrym mogo doj do zdarzenia. Niejednokrotnie moe to mie kluczowe znaczenie dla wyjanienia okolicznoci mierci. Urszula Rogalla

Potwierdzenie utonicia i okrelenie prawdopodobnego miejsca zgonu jest moliwe dziki analizie mikroorganizmw z ciaa denata. rzypadki utoni przewanie nie nastrczaj medykom sdowym wikszych trudnoci diagnostycznych. Sytuacja zmienia si jednak diametralnie, jeli poddawane badaniom zwoki znajduj si w stadium zaawansowanego rozkadu. Jedynym wyjciem jest wwczas przeprowadzenie testw na obecno okrzemkw. Czsto nie przynosz one jednak podanych rezultatw chociaby w wypadku znacznego zanieczyszczenia zbiornika wodnego, w ktrym miaoby doj do utonicia.

W biecym numerze naszego magazynu zwracamy Pastwa uwag na jedn z najwaniejszych baz danych tego rodzaju YHRD, ktra w swojej najnowszej wersji 3.0, opublikowanej przed kilkoma dniami, obejmuje blisko 60 000 profili chromosomu Y, pochodzcych od mczyzn z blisko 500 wiatowych populacji. O tym wielkim przedsiwziciu rozmawiamy z jego pomysodawc i koordynatorem profesorem Lutzem Roewerem ze synnego berliskiego campusu Charit. By on jednym z pierwszych naukowcw na wiecie, ktrzy podjli problematyk analizy chromosomu Y dla celw sdowych. Dzi badania tego rodzaju nale do kanonu technik stosowanych w genetyce sdowej, zwaszcza do identyfikacji sprawcw przestpstw na tle seksualnym.

NASZA DZIAALNO
Mino jak jeden dzie
Na temat ponadtrzydziestoletniej historii Katedry Medycyny Sdowej wypowiada si prof. dr hab. Karol liwka.

rawdziwym problemem w takich przypadkach jest wyjtkowo czasochonna i zoona izolacja. Uwag badaczy, ktrzy poszukuj atwiej dostpnych rde DNA, przykuy cigna Achillesa oraz... paznokcie. Wkrtce okazao si, e chocia oba elementy cechuje wysoka odporno na degradacj, ju 5 mg paznokci zawiera wystarczajc ilo materiau genetycznego satysfakcjonujcej jakoci, by przeprowadzi rzeteln identyfikacj opart na 16 loci STR.

10-11

METODY BADAWCZE
Chromosom Y may moe wiele
W wielu sytuacjach analiza chromosomu Y jest niezastpiona m.in. w kwestii przestpstw na tle seksualnym, bada pokrewiestwa, bada genealogicznych i identyfikacji pochodzenia etnicznego.

12-13
Mamy nadziej, e jeden z przypadkw identyfikacji seryjnego gwaciciela, ktry opisujemy w tym wydaniu GiP, bdzie dobr ilustracj moliwoci, jakie niesie za sob analiza chromosomu Y. Moliwoci te wykraczaj zreszt poza zastosowania stricte sdowe, dlatego te w niniejszym numerze staramy si unaoczni ich rol w badaniach genealogicznych. Genealogia stanowi przedmiot zainteresowania wielu osb i to nie tylko profesjonalistw, ale przede wszystkim hobbystw. Dzi ju nic nie stoi na przeszkodzie, aby zbada swj rodowd metodami genetyki molekularnej. Aby jednak wyniki takich bada byy wiarygodne, badania musz by przeprowadzane przez dowiadczone laboratoria. W naszym przekonaniu nic nie jest lepsz rkojmi wiarygodnoci ni dorobek naukowy oraz regularna weryfikacja warsztatu laboratorium poprzez udzia w zaawansowanych programach atestacyjnych. Jedn z najtrudniejszych jest opisywana w tym numerze atestacja niemieckojzycznej gazi Europejskiej Grupy ds. Profilowania DNA (GEDNAP), w ktrej nasz zakad uczestniczy nieprzerwanie od omiu lat.
WYDAWCA: Zakad Genetyki Molekularnej i Sdowej Uniwersytet Mikoaja Kopernika, Collegium Medicum REDAKTOR WYDANIA: Tomasz Grzybowski KONCEPCJA, PROJEKT, EDYCJA: NOVIMEDIA Custom Publishing www.novimedia.pl

PI PYTA DO...
GEN-GEN
Mikoaj Pietraszak-Dmowski z Towarzystwa Genealogiczno-Heraldycznego opowiada o zwizkach genetyki z genealogi.

Jeli nie czowiek, to co?

nych metod z warsztatu genetyka sdowego. Potrzeba opracowania uniwersalnych testw bya naglca chociaby dlatego, e dzikie zwierzta i produkty pochodne s drugim po broni najczstszym przedmiotem nielegalnego handlu. W identyfikacji pomocne okazay si malekie fragmenty dwch genw rRNA zlokalizowanych w DNA mitochondrialnym. Ich analiza z wykorzystaniem nowatorskiej metody pirosekwencjonowania pozwala na rozrnienie wikszoci ssakw zamieszkujcych Europ. W praktyce, w oparciu o zawarto baz danych, moliwe jest rozrnienie take innych organizmw. Co wicej, technika ta umoliwia badanie DNA zdegradowanego czy dostpnego w niewielkiej iloci i nie wymaga dostosowywania warunkw reakcji do poszczeglnych prbek. Dziki temu moe by wykorzystywana jako test przesiewowy poprzedzajcy podjcie bardziej szczegowych analiz osobniczych. Urszula Rogalla

Analizy z wykorzystaniem pirosekwencjonowania pozwalaj na rozrnianie gatunkw zwierzt bdcych czsto przedmiotem nielegalnego handlu. ochodzenie materiau biologicznego trafiajcego do analiz bywa nieznane. W przypadku szcztkw ludzkich identyfikacja na og nie przysparza wikszych problemw. Inaczej jest, gdy mamy do czynienia z materi zwierzc wtedy konieczne staje si wykorzystanie bardziej zaawansowanych i niestety czasochon-

14-15

STANDARDY I ATESTACJE
Atestacja GEDNAP, wyzwanie dla najlepszych
Zdobycie atestacji GEDNAP wiadczy o wysokim poziomie analiz prowadzonych w testowanym laboratorium.

Analiza dwch genw rRNA

pozwala rozrni wiele gatunkw ssakw

Paznokcie, to
doskonae rdo materiau genetycznego

NA OKADCE:
Przygotowanie DNA wyekstrahowanego z zabezpieczonego materiau do amplifikacji.

Co wicej, okres inkubacji gwnego etapu procesu izolacji udao si skrci z 12 godzin do zaledwie jednej! Wydaje si zatem, e paznokcie mog stanowi dobr alternatyw dla rutynowo wykorzystywanych rde DNA, szczeglnie w nagych przypadkach, kiedy czas analizy trzeba skrci do minimum. Urszula Rogalla

Dr hab. Tomasz Grzybowski

kierownik Zakadu Genetyki Molekularnej i Sdowej Katedry Medycyny Sdowej Collegium Medicum UMK

ZESP REDAKCYJNY Urszula Rogalla, Marcin Woniak, Karol liwka, Marta Gorzkiewicz

Zostay podjte wszelkie rodki, aby zawarte w publikacji informacje byy dokadne i aktualne w dniu oddania do druku. Rozpowszechnianie materiaw redakcyjnych bez pisemnej zgody wydawcy jest zabronione. Copyright 2008 ZGMiS, wszelkie prawa zastrzeone.

Copyright 2008 Novimedia CP, wszelkie prawa zastrzeone.

Genetyka i Prawo 3

WYWIAD NUMERU

Jaki ojciec, taki syn

O sdowych, antropologicznych i ewolucyjnych badaniach mskiego chromosomu rozmawiamy z profesorem Lutzem Roewerem.
Marcin Woniak
Panie Profesorze, jest Pan jednym z pierwszych naukowcw na wiecie, ktrzy zaadaptowali problematyk bada chromosomu Y dla celw sdowych. Jakie cechy tego chromosomu s szczeglnie istotne z punktu widzenia genetyka sdowego? chodzenia nieznanej osoby, zwaszcza gdy identyfikacja moliwa jest tylko na poziomie DNA, np. gdy dysponujemy jedynie elementami szkieletu. Moliwe jest na przykad stwierdzenie, e mczyzna, ktrego szcztki poddano analizie chromosomu Y, z okoo dziesiciokrotnie wikszym prawdopodobiestwem pochodzi ze sowiaskojzycznej populacji wschodniej Europy ni z zamieszkujcej zachodni Europ populacji posugujcej si jzykami romaskimi. Drug grup zastosowa stanowi badania rodzinne lub genealogiczne. W tym przypadku analizy chromosomu Y pozwalaj na potwierdzenie lub wykluczenie pochodzenia mczyzny z danej linii ojcowskiej.

Marcin Woniak
Jest Pan autorem projektu tzw. referencyjnej bazy danych chromosomu Y (YHRD). Na czym polega to przedsiwzicie?

o czstoci wystpowania tego konkretnego profilu w populacji. Wielko bazy danych okrela grn granic tej czstoci. Jeli na przykad profil pojawia si jeden raz w bazie danych obejmujcej 60 000 haplotypw (taka jest w tej chwili liczebno wiatowej bazy YHRD), czsto wystpowania tego profilu w populacji moemy oszacowa na okoo 1 na 60 000. Dlatego te im wiksza baza danych, tym silniejsza warto dowodowa potwierdzenia, czyli wspomnianej wczeniej zgodnoci pomidzy haplotypem ujawnionym na miejscu przestpstwa a haplotypem konkretnego mczyzny. Ponadto, jeli potencjalny sprawca nie zosta jeszcze wytypowany, a profil z miejsca zbrodni jest rzadki, bardziej uzasadnione jest poszukiwanie sprawcy na podstawie ujawnionego haplotypu chromosomu Y.

Profesor Lutz Roewer

kierownik projektu najwikszej na wiecie referencyjnej bazy danych haplotypw chromosomu Y (YHRD)

Prof. Lutz Roewer

Y jest chromosomem pciowym wystpujcym wycznie u mczyzn. Jeli zdamy sobie spraw z faktu, e na kade dziesi przestpstw a dziewi popeniaj mczyni, z atwoci uwiadomimy sobie, i analiza mskiego chromosomu jest bardzo cennym narzdziem w badaniach sdowych. Y charakteryzuje si du zmiennoci genetyczn, dziki ktrej wikszo mczyzn rni si od siebie. Co wicej, poszczeglne warianty tego chromosomu wystpuj z rn czstoci w populacjach zamieszkujcych poszczeglne kontynenty chromosomy Y u Japoczykw s zupenie inne ni u mczyzn z Europy czy z Afryki. Dziki temu, badajc chromosom Y, jestemy w stanie odtwarza genetyczn histori mskiej czci naszego gatunku. Rozpocza si ona w Afryce stamtd wanie wyszli nasi przodkowie, rozprzestrzeniajc chromosomy Y po caym wiecie. Ta unikalna waciwo mskiego chromosomu moe by rwnie pomocna w okreleniu po-

Marcin Woniak
Baz danych wsptworzy wiele laboratoriw. Ile ich jest i jaki jest w niej udzia populacji z rnych regionw geograficznych? Czy s one reprezentowane rwnomiernie?

Marcin Woniak
Jakie s gwne kierunki bada zmiennoci chromosomu Y dla celw sdowych?

Prof. Lutz Roewer

YHRD jest baz danych obejmujc wyniki bada chromosomw Y pochodzcych od anonimowych dawcw z caego wiata. Przeszukanie tej bazy pozwala na okrelenie czstoci wystpowania profili (haplotypw) obejmujcych do 17 zmiennych loci Y-STR w wielu rnych wiatowych populacjach. Czsto wystpowania danego profilu moe by rna dla populacji zamieszkujcych poszczeglne regiony geograficzne, np. dla mczyzn z pnocnej Europy moe ona wynosi 1/1000, podczas gdy w populacji poudniowej Europy moe by dwudziestokrotnie wiksza. Wiarygodne okrelenie czstoci wystpowania profilu ma fundamentalne znaczenie w sprawach sdowych, gdy mamy do czynienia ze zgodnoci haplotypu ujawnionego na miejscu zbrodni z haplotypem podejrzanego mczyzny.

Prof. Lutz Roewer

Mona je podzieli na dwie grupy. Pierwsza obejmuje analizy identyfikacyjne ladw biologicznych pozostawionych na miejscu przestpstwa, zwaszcza ladw bdcych mieszanin materiau biologicznego od rnych osb, z ktrej naley wyodrbni komponent mski. Ze ladami takimi mamy do czynienia najczciej przy przestpstwach na tle seksualnym w takich przypadkach analizy chromosomu Y s niezwykle skutecznymi narzdziami, pozwalajcymi na identyfikacj mskich komrek napastnika. Szczeglnym rodzajem takich spraw s gwaty zbiorowe, ktrych sprawcw atwiej zidentyfikowa przy wykorzystaniu zmiennych fragmentw chromosomu Y (tzw. loci STR lub mikrosatelitw) ni poprzez konwencjonaln analiz loci STR chromosomw autosomalnych.

Dziki badaniom chromosomu Y jestemy w stanie odtwarza genetyczn histori mskiej czci naszego gatunku
Prof. Lutz Roewer
Do tej pory 194 laboratoria z 46 krajw otrzymay nasz pakiet lepych prbek DNA w ramach midzylaboratoryjnej kontroli jakoci. Uzyskanie pozytywnych wynikw analizy tych prbek jest warunkiem dopuszczenia laboratorium do wsppracy w ramach YHRD. Eksperyment z zadowalajcym wynikiem ukoczyo 145 laboratoriw i to one stay si wsptwrcami bazy. Na przestrzeni ostatnich omiu lat dostarczyy one okoo 60 000 haplotypw Y-STR. Niemal wszystkie profile zostay jednoczenie opublikowane w recenzowanych czasopismach naukowych o zasigu midzynarodowym. YHRD obejmuje populacje z wszystkich gwnych regionw wiata oprcz Kanady, Australii i Nowej Zelandii. W tych ostatnich krajach prawo pastwowe wci zabrania dostarczania wynikw bada genetycznych do midzynarodowych baz danych. Ponad 30 000 haplotypw pochodzi z Europy. Take Ameryka Poudniowa (zwaszcza Brazylia, Argentyna i Kolumbia), jak rwnie Azja Wschodnia (Chiny, Japonia, Korea) i Centralna (Pakistan, Iran) s reprezentowane do licznie, lecz nierwnomiernie. Wiele prbek w bazie danych pochodzi z populacji kontynentu afrykaskiego, jednake Afryka subsaharyjska, z wyjtkiem Afryki Poudniowej, jest cigle sabo reprezentowana. reg nowych funkcji, takich jak analiza dystansw genetycznych online. Standardowy format haplotypu obejmuje obecnie 17 loci Y-STR. Wiksza liczba markerw zwizana jest z koniecznoci rozrniania pomidzy blisko spokrewnionymi mczyznami, co jest nierzadkie w praktyce sdowej. W przyszoci dodamy do bazy informacj o tzw. polimorfizmach jednonukleotydowych (SNPs) mskiego chromosomu. Pozwalaj one na okrelenie rodowodu chromosomu Y sigajcego daleko w gb historii. W istocie na podstawie analizy Y-SNP jestemy w stanie zaliczy kady chromosom Y do cile zdefiniowanej grupy, ktra wyodrbnia si w okrelonym miejscu i czasie w wyniku prahistorycznych migracji. W ten oto sposb baza YHRD stanie si istotnym punktem odniesienia nie tylko dla genetykw sdowych, ale rwnie dla antropologw i biologw ewolucyjnych.
Genetyka i Prawo 5

Marcin Woniak
Dlaczego wielko bazy danych ma tak zasadnicze znaczenie?

*
4 Genetyka i Prawo

BIOGRAM
PROFESOR LUTZ ROEWER
Kierownik laboratorium Zakadu Genetyki Sdowej Instytutu Medycyny
Sdowej na Wydziale Lekarskim (Charit) Uniwersytetu Humboldta w Berlinie (Niemcy). Ekspert w dziedzinie genetyki populacyjnej i antropologii ewolucyjnej o uznanym autorytecie w skali midzynarodowej. Laureat nagrody Midzynarodowego Towarzystwa Genetyki Sdowej (ISFG) za wybitne osignicia w badaniach zmiennoci chromosomu Y dla celw sdowych. Autor i koordynator projektu najwikszej na wiecie referencyjnej bazy danych haplotypw chromosomu Y (YHRD).

Prof. Lutz Roewer

Chromosom Y mona traktowa jako pojedynczy locus, czyli element genetyczny przekazywany z ojca na syna bez udziau matki. W populacji istniej tysice wariantw tego chromosomu, zwane profilami lub haplotypami. Aby uzyska informacj o czstoci wystpowania profilu STR konkretnego chromosomu Y, ujawnionego np. w wymazie z drg rodnych zgwaconej kobiety, naley go porwna z baz danych, czyli ze zbiorem haplotypw Y-STR dla wszystkich dostpnych regionw wiata, i okreli, ile razy pojawia si on w bazie. Dziki takiemu porwnaniu uzyskujemy wyobraenie

Marcin Woniak
Jakie dostrzega Pan kierunki dalszego rozwoju sdowych bada chromosomu Y, a w szczeglnoci bazy YHRD?

Prof. Lutz Roewer

W tej chwili prezentujemy trzeci, cakowicie przebudowan wersj bazy YHRD 3.0. Wskazuje ona lokalizacj geograficzn populacji na podstawie serwisu Google maps, zapewnia szybsze przeszukiwanie, a take jest wyposaona w sze-

CIEKAWE PRZYPADKI

Kluczowym elementem
w identyfikacji sprawcy jest waciwe zabezpieczenie ladw biologicznych obecnych na miejscu przestpstwa

z komponentw mieszaniny to profil DNA waciwy dla komrek nabonkowych kobiety, drugi skadnik to profil mski, charakterystyczny dla DNA znajdujcego si w plemnikach. Aby unikn nieco kopotliwej interpretacji mieszanin, wymazy poddaje si specjalnej procedurze tzw. rnicowej ekstrakcji DNA. Pozwala ona na otrzymanie dwch oddzielnych frakcji materiau genetycznego: mskiej z plemnikw oraz eskiej z komrek nabonkowych. Nie ma ju mieszaniny, a obie frakcje analizuje si oddzielnie, uzyskujc profile waciwe dla kobiety i mczyzny. Nie bylimy szczeglnie zdziwieni, kiedy w wymazach z drg rodnych obu kobiet po ekstrakcji rnicowej uzyskalimy wycznie genotypy eskie, niezalenie od frakcji, wspomina dr Marcin Woniak wykonujcy genetyczne badania ladw biologicznych. Genotypy te byy oczywicie charakterystyczne dla poszkodowanych. Co to mogo oznacza? Teoretycznie byy dwa wyjanienia tego stanu rzeczy, kontynuuje dr Woniak, albo w wymazach w ogle nie byo plemnikw, albo te byy obecne w bardzo niewielkich ilociach. W tym drugim przypadku komrki eskie miayby w mieszaninie tak miadc przewag ilociow nad plemnikami, e DNA tych ostatnich nie udaoby si wyodrbni poprzez ekstrakcj rnicow w ilociach wystarczajcych do okrelenia profilu genetycznego. Na tym jednak nie koczy si repertuar wspczesnej genetyki sdowej w kwestii identyfikacji sprawcw napaci seksualnych. Naley zwrci uwag, e brak plemnikw nie jest rwnoznaczny z brakiem u poszkodowanej jakiegokolwiek mskiego materiau. Czsto dochodzi do gwatw bez ejakulacji, a napastnik pozostawia w drogach rodnych ofiary swoje

badanie genetyczne ukierunkowane cile na chromosom mski pozwala na okrelenie profilu napastnika.

R1a1, czyli potomek Rusana. Analiza

loci STR chromosomu Y daa pozytywne rezultaty. Co wicej, chromosom Y ujawniony w wymazach pobranych od obu poszkodowanych by identyczny. Profil tego chromosomu, czyli tzw. haplotyp, nie wystpowa w wiatowej referencyjnej bazie danych chromosomu Y (YHRD), ktra w roku 2003 liczya 21 446 haplotypw. By to silny dowd wiadczcy o tym, e obu przestpstw dokona ten sam mczyzna. Organom cigania nie udao si jednak wwczas wytypowa adnego potencjalnego sprawcy. Prbowalimy zatem dowiedzie si o nim czego wicej na podstawie samej analizy chromosomu Y. W tym celu przeprowadzilimy badania innych wybranych miejsc w mskim chromosomie pozostawionym przez napastnika. Te miejsca to tzw. polimorfizmy jednonukleotydowe (SNPs), ktre definiuj haplogrupy, czyli grupy chromosomw Y wywodzcych si od wsplnego przodka w linii mskiej. Poniewa Y dziedziczy si z ojca na syna, bez udziau matki, jego haplogrupy to w istocie mskie klany i podklany, z ktrych kady mia swojego zaoyciela yjcego w konkretnym miejscu i czasie. Obecnie znamy 311 takich haplogrup, zdefiniowanych przez ponad 611 markerw SNP. Ostatnim wsplnym przodkiem wszystkich chromosomw Y istniejcych dzi na naszej planecie, czyli zaoycielem oglnowiatowego mskiego klanu, jest tzw. igrekowy Adam, mczyzna wywodzcy si z Afryki, gdzie znajduje si kolebka naszego gatunku.

Mski chromosom wampira

Analiza chromosomu Y jest bardzo skutecznym narzdziem sucym do identyfikacji seryjnych gwacicieli. W ten sposb w naszym zakadzie udao si po latach ustali tosamo sprawcy czterech gwatw.
wa pierwsze gwaty miay miejsce w 2003 r. na terenie duych miast pnocnej Polski. Cho zdarzenia oddziela okres okoo trzech miesicy, ich scenariusz by bardzo podobny. Obie kobiety zostay napadnite w godzinach wieczorno-nocnych na terenie rozlegych obiektw parkowych. Oguszone tpym narzdziem i zacignite w ustronne miejsca nie pamitay dalszego przebiegu wypadkw. Niestety, nie potrafiy te odtworzy jakiegokolwiek szczegu wygldu zewntrznego napastnikw. Nie miay jednak wtpliwoci co do tego, e pady ofiarami przestpstw na tle seksualnym. Taka hipoteza zostaa rwnie uznana za najbardziej prawdopodobn przez organy cigania.

Konieczne ogldziny. W przypadku

napaci na tle seksualnym to ciao ofiary jest gwnym miejscem przestpstwa. Wanie na nim znajduj si liczne lady biologiczne, pomocne w identyfikacji sprawcy. Kluczowym etapem dla dalszego postpowania jest zatem sdowo-lekarskie badanie ofiary, ktre suy przede wszystkim zabezpieczeniu dowodw biologicznych. Czsto element ten przesdza o pniejszym wykryciu lub niewykryciu napastnika. Badanie takie powinno by przeprowadzone przez lekarza sdowego natychmiast po zgoszeniu napaci nawet najnowsze zdobycze techniki s bezradne wobec upywu czasu. Lekarz sdowy stosuje cile okrelone algorytmy, ktre wykraczaj daleko poza sprawdzenie stanu narzdw rodnych, rejestra-

cj ewentualnych obrae ciaa oraz udzielenie osobie poszkodowanej porady medycznej, wyjania lek. Piotr Engelgardt, przeprowadzajcy na co dzie sdowo-lekarskie ogldziny ofiar gwatw. Niestety, adna z opisywanych w artykule kobiet nie zostaa po zdarzeniu poddana badaniu sdowo-lekarskiemu. Zgodnie z do powszechn praktyk wszystkie zostay zbadane przez biegych ginekologw. Perspektywa tych ostatnich z oczywistych wzgldw nakierowana jest na udzielenie pomocy lekarskiej, niekoniecznie za na poszukiwanie kluczowych dowodw. Na przykad ginekolodzy nie obcinaj ofiarom paznokci, pod ktrymi mog by fragmenty naskrka sprawcy, nie szukaj na ich

ciele niewielkich ladw ugryzie, z ktrych mona zabezpieczy lin napastnika do bada genetycznych, ani nie pobieraj wymazw z jamy ustnej, przydatnych ze wzgldu na moliwo kontaktu oralno-genitalnego W przypadku obu kobiet ginekolodzy nie stwierdzili adnych zewntrznych obrae, a stan narzdw rodnych okrelili jako dobry.

Brak plemnikw co dalej? W rezultacie

jedynym materiaem, ktry trafi do naszego zakadu, byy wymazy z drg rodnych, pobrane od ofiar niedugo po zdarzeniach. Uzyskalimy rwnie materia porwnawczy w postaci krwi poszkodowanych kobiet, z ktrego natychmiast sporzdzilimy profile genetyczne. Gdy gwaciciel pozostawia swoje nasienie w drogach rodnych ofiary, analiza cakowitego DNA uzyskanego z wymazu daje charakterystyczny obraz zmieszanych profili. Jeden

W przypadku napaci na tle seksualnym ciao ofiary jest gwnym miejscem przestpstwa, na ktrym znajduj si liczne lady biologiczne, pomocne w identyfikacji sprawcy
komrki nabonkowe. Zawartego w nich DNA nie da si jednak wyodrbni poprzez ekstrakcj rnicow. Co zatem pozostaje? Jedynym wyjciem jest wtedy analiza DNA chromosomu Y, wystpujcego tylko u mczyzn. Jeli w wymazie s komrki pochodzce od mczyzny, Cho moe to brzmie nieco egzotycznie, sprawca opisywanych gwatw reprezentowa haplogrup R1a1 okaza si zatem jednym z prawnukw Rusana. Takie imi zostao nadane przez amerykaskiego antropologa Stephena Oppenheimera zaoycielowi haplo-

6 Genetyka i Prawo Genetyka i Prawo 7

CIEKAWE PRZYPADKI

NASZA DZIAALNO

Szczliwe zakoczenie. Sprawc

W Polsce brakuje baz danych zawierajcych profile chromosomu Y mczyzn wchodzcych w konflikt z prawem. S one konieczne, aby skuteczniej wykrywa sprawcw przestpstw na tle seksualnym
grupy R chromosomu Y. Rusan urodzi si w pnocno-zachodniej Azji okoo 30-35 tys. lat temu. Jeden z wnukw Rusana, zaoyciel linii ojcowskiej R1a, pojawi si po raz pierwszy wrd ludw tzw. kultury kurhanw, koczowniczych szczepw epoki brzu, zamieszkujcych tereny Azji i docierajcych do Europy Wschodniej. Charakterystyczn cech tej kultury byy pochwki w postaci kurhanw, od ktrych wzia swoj nazw. W Polsce najczciej wystpujc gazi klanu R1a jest reprezentowana przez sprawc gwatw linia ojcowska R1a1 (zaoona przez prawnuka Rusana), ktra okrelana jest jako linia ojcowska Sowian prawdopodobnie pojawia si ona po raz pierwszy na terenie dzisiejszej Ukrainy i jest czsta u wielu ludw Sowiaszczyzny. W opisywanych przypadkach informacja o prawdopodobnym sowiaskim pochodzeniu sprawcy nie miaa oczywicie kluczowego znaczenia dla organw cigania. Byo to jednak wszystko, czego w owym czasie mona byo si dowiedzie o napastniku na podstawie jego chromosomu Y. w dalszym cigu nie byo. W wymazie pobranym od kobiety poszkodowanej w roku 2006 nie odnalelimy jakiegokolwiek mskiego materiau. Nieco pniej trafia jednak do nas odzie, w ktr ubrana bya kobieta podczas napaci. Na jej spodniach znajdoway si lady nasienia. Wyniki bada loci STR chromosomw autosomalnych nie pozostawiay adnych wtpliwoci nasienie to, z prawdopodobiestwem graniczcym z pewnoci, pochodzio od tego samego mczyzny, ktry pozostawi swoje plemniki u ofiary zgwaconej rok wczeniej. Mczyzna ten posiada rwnie taki sam chromosom Y, jaki opisalimy w trzech wczeniejszych przypadkach.

wytypowano rok pniej. Porwnanie jego genotypu w 16 autosomalnych loci STR oraz haplotypu chromosomu Y z profilami ustalonymi w sprawach opisanych powyej doprowadzio do jednoznacznej konkluzji. Udowodniono mu ostatecznie dokonanie czterech gwatw. Warto zwrci uwag, e tym, co czyo wszystkie cztery sprawy, by taki sam haplotyp chromosomu Y zidentyfikowany u wszystkich ofiar. Nowa, opublikowana niedawno wersja bazy danych YHRD 3.0 zawiera 58 775 haplotypw. W bazie tej haplotyp sprawcy pojawia si tylko raz, w populacji Pomorza i Kujaw. Warto dowodowa tego potwierdzenia na podstawie samego tylko haplotypu chromosomu Y jest zatem dua. Poszukiwanie sprawcy trwao stosunkowo dugo. Nie bez znaczenia jest tutaj fakt, e w naszym kraju brakuje bazy danych zawierajcej profile chromosomu Y mczyzn, ktrzy wchodz w konflikt z prawem. Bazy takie funkcjonuj w wielu krajach wiata. Biorc pod uwag, e wikszo sprawcw przestpstw na tle seksualnym to recydywici, ich poszukiwanie z wykorzystaniem baz danych byoby z pewnoci o wiele skuteczniejsze. Tomasz Grzybowski

Mino jak jeden dzie

Kilka sw o historii Katedry Medycyny Sdowej.
Profesor Karol liwka,
kierownik Katedry Medycyny Sdowej CM UMK

1977 r. po raz pierwszy stanem przed wejciem do budynku przy ulicy Curie-Skodowskiej. Wntrza nie prezentoway si zbyt okazale, a wyposaenie, nawet jak na tamte czasy, byo po prostu skromne. Kilka stow, jedna wirwka... Dzisiejsze Collegium Medicum UMK byo wtedy fili gdaskiej Akademii Medycznej, tote nie dziwi fakt, e praktycznie nikt nie widzia wwczas potrzeby rozwoju medycyny sdowej w bydgoskim orodku. Prawie nikt. yczliwo, a przede wszystkim entuzjazm i szczere zaangaowanie kilku osb pozwoliy na stopniow rozbudow katedry. Cige borykanie si z brakiem aparatury i odczynnikw paradoksalnie miao dziaanie motywujce pozostawiao bardzo wiele miejsca naszej wyobrani i pomysowoci. Mimo tego absolutnie nie mielimy powodw do wstydu. Przeprowadzane w Katedrze Medycyny Sdowej analizy nawet wwczas nie odbiegay od wiatowych standardw.

politowania uwagi: Przecie nie strzela si z armat do wrbli. Czy by to bd? C... my z tych armat trafialimy. Dzi sekwencjonowanie DNA, to standard w analizach sdowych.

Jako na wag zota. Wkrtce okazao si,

e cieszymy si zaufaniem rodowiska poza granicami naszego kraju. W 2001 r. zostalimy poproszeni o pomoc w identyfikacji ofiar konfliktw zbrojnych na Bakanach w latach 1992-1995. Pierwsze prbki trafiy wycznie do Bydgoszczy i Laboratorium Identyfikacji DNA Amerykaskich Si Zbrojnych. Jednoczenie przeprowadzalimy szkolenia dla boniackich naukowcw w zakresie analizy DNA.

Zawsze o krok przed... Jedni opowiadaj

o swoich moliwociach, a inni dziaaj... By mie pewno, e nasze usugi pozostaj na wiatowym poziomie, od 2001 r. nieprzerwanie poddajemy nasze analizy weryfikacji poprzez udzia w eksperymentach organizowanych przez Niemieck Grup Profilowania DNA (GEDNAP). Du wag przywizujemy rwnie do atestacji Komisji Genetyki Sdowej Polskiego Towarzystwa Medycyny Sdowej i Kryminologii, ktra dy do podnoszenia poziomu swoich programw. W midzyczasie zrezygnowalimy z zamawianych przed laty testw o niewielkim stopniu trudnoci, takich jak Collaborative Testing Services (CTS). Najwaniejsze, to umie przewidywa i uprzedza fakty. Dzi mnogo metod badawczych moe przyprawi o zawrt gowy i to nie tylko tych, ktrzy pamitaj pocztki genetyki sdowej. Prawdziwym wyzwaniem nie jest ju analiza sama w sobie, a umiejtno wybrania i dostosowania metody do konkretnego przypadku. Niektrzy si gubi. Dowiadczony genetyk sdowy nie traci czasu na zbdne analizy wie, e nie kada plama krwawa zasuguje na uwag i e nie kada ko naleca do jednej osoby bdzie rdem tej samej iloci (i jakoci!) DNA po ekstrakcji. Potrafi wykorzysta szerokie zasoby baz danych i waciwie interpretowa wyniki.

Coraz wiksze moliwoci. Dynamiczny

rozwj takich dziedzin, jak immunologia, biologia molekularna czy genetyka, mona obserwowa niemal z dnia na dzie. Prawdziwym wyzwaniem jest jednak wychwycenie uytecznych doniesie i ich praktyczna interpretacja. Posumy si przykadem dochodzenia spornego ojcostwa, ktre zyskao wiele z chwil, kiedy zaczto stosowa badania serologiczne. Pocztkowo dotyczyy one jedynie ukadu AB0, jednak kade szanujce si laboratorium moliwie szybko poszerzao zakres analizowanych ukadw i izoenzymw, co z czasem doprowadzio do osignicia 75-proc. prawdopodobiestwa wykluczenia ojcostwa. Wkrtce zwrcono jednak uwag na gwny ukad zgodnoci tkankowej. Zastosowanie analiz HLA, bo o nich mowa, pozwolio zwikszy szanse wykluczenia ojcostwa do 90 proc. Dla wielu by to wynik satysfakcjonujcy. Prawdziwa zmiana dokonaa si jednak tak naprawd dopiero wraz z nadejciem ery DNA. Zalety testw opartych o informacj genetyczn trudno przeceni, jednak w pocztkowym okresie byy one pracochonne. W 1995 r. zdecydowalimy si na zakup pierwszego w Polsce automatycznego sekwenatora DNA typu A.L.F. Pamitam dobrze sceptyczne czy wrcz pene

Kolejne ofiary. W roku 2005 zgwacona

zostaa kolejna kobieta, a rok pniej pojawia si nastpna ofiara. Modus operandi sprawcy by bardzo podobny jak w przypadkach opisanych powyej. Przedstawiciele organw cigania zaczli nabiera pewnoci, e pojawi si kolejny seryjny gwaciciel. W wymazie z drg rodnych jednej z poszkodowanych dziki ekstrakcji rnicowej udao si wyodrbni DNA z plemnikw, a to z kolei pozwolio na sporzdzenie profilu sprawcy w zakresie 16 loci STR chromosomw autosomalnych. Czsto tego profilu w populacji wynosia 1 na 7 bilionw osb. Gdyby udao si wytypowa podejrzanego i miaby on taki sam profil genetyczny, warto dowodowa tego potwierdzenia byaby ogromna w praktyce oznaczaoby to pewn identyfikacj osobnicz nasienia ujawnionego u jednej z ofiar. Profil STR chromosomu Y ujawniony u ofiar z lat 2003 i 2005 by identyczny. Sprawcy jednak
8 Genetyka i Prawo

szy automatyczny sekwenator zastpilimy ju czterema nowszymi w tym dwoma kapilarnymi. I, prawd mwic, wcale nie zamierzamy na tym poprzesta. Architektura naszego laboratorium zmniejsza ryzyko kontaminacji do minimum, a dziki niezalenym cigom pomieszcze nad jednym przypadkiem mog pracowa jednoczenie dwa zespoy badawcze. Patrzc na to wszystko z perspektywy czasu, a trudno mi czasem uwierzy, jaki przeom dokona si dziki rozwojowi genetyki sdowej. I pomyle, e kiedy badano tylko ukad AB0 zawajcy krg podejrzanych w przypadku grupy krwi A do... 40 proc. populacji polskiej. Karol liwka

Brak plemnikw
nie jest rwnoznaczny z brakiem jakiegokolwiek mskiego materiau na ciele poszkodowanej

Cigy rozwj. Nie odkryj Ameryki,

stwierdzajc, e znacznie atwiej pracuje si, majc dostp do najnowszych technologii. Dlatego cay czas staramy si by na bieco. Nasz pierw-

Genetyka i Prawo 9

METODY BADAWCZE

Chromosom Y may moe wiele

Analiza genetyczna dziedziczonego wycznie w linii mskiej chromosomu Y odpowiada na pytania, ktrych nie rozstrzygn inne testy.

hromosom Y, to jeden z najmniejszych fragmentw DNA w naszym genomie. Jest on jednak chyba najbardziej znany ze wzgldu na specyficzn rol, jak peni w naszych komrkach. Nieliczne obecne w nim geny wyzwalaj w rozwijajcym si ludzkim zarodku kaskad procesw, ktre prowadz do wyksztacenia mskich narzdw pciowych. Niewielki fragment DNA decyduje o tym, czy przyjdziemy na wiat jako kobieta, czy jako mczyzna.

wzgldu na mutacje, czyli drobne zmiany zachodzce w DNA. Mona je wykrywa technikami biologii molekularnej. Umoliwiaj one odrnienie od siebie poszczeglnych chromosomw Y.

Przestpstwa na tle seksualnym.

Ok. 95 proc. wszystkich przestpstw dokonywanych jest przez mczyzn. Analiza genetyczna chromosomu Y nie zawsze jest przydatnym narzdziem w badaniu ladw biologicznych. W przypadku materiau zabezpieczonego na miejscu przestpstwa na tle seksualnym trudno jednak przeceni jej znaczenie. Ofiarami takich przestpstw s najczciej kobiety, a sprawcami mczyni. Wrd zabezpieczonych ladw znajduj si wic najczciej zarwno lady ofiary, jak i sprawcy, przy czym materia genetyczny w nich bywa zmieszany, co utrudnia interpretacj danych ze standardowej analizy genetycznej. Czsto zdarza si te, i w mieszaninach takich wystpuje znaczna przewaga DNA kobiety, co praktycznie uniemoliwia wykrycie DNA mczyzny z wykorzystaniem standardowych metod analizy profili DNA. Jednak dziki obecnoci chromosomu Y wycznie u mczyzny moliwe jest wydobycie informacji o profilu DNA tego chromosomu nawet z mieszaniny zawierajcej znaczny nadmiar DNA kobiety.

Analiza chromosomu Y
pozwala identyfikowa sprawcw przestpstw na tle seksualnym

* MUTACJE NA Y CHROMOSOMIE
go krewny w linii mskiej) mg by ojcem Estona, jednego z synw niewolnicy.

Problem: praktyczne wykorzystanie.

Cechy chromosomu Y, a w szczeglnoci specyficzny sposb jego dziedziczenia i zrnicowanie genetyczne, znalazy zastosowanie w rnych dziedzinach wiedzy zwizanych z analiz ladw biologicznych, badaniami pokrewiestwa, badaniami genealogicznymi i populacyjnymi a po odtwarzanie historii ludzkiego gatunku do czasw prehistorycznych. W artykule przytaczam tylko wybrane przykady wykorzystania analizy zmiennoci DNA chromosomu Y. Naley jednak zaznaczy, e za spraw rosncej liczby publikacji naukowych oraz dziki staemu rozwojowi technik sucych jego analizie perspektywy te bd jeszcze szersze.

Zmienno genetyczna: linie mskie.

Chromosom Y, jako jedyny z caego zestawu 23 par ludzkich chromosomw, dziedziczy si wycznie w linii mskiej ojciec przekazuje go synom, a ci nastpnemu pokoleniu mczyzn. Nietrudno sobie wyobrazi, i mczyni posiadajcy wsplnego przodka w linii mskiej powinni mie identyczny chromosom Y. Tak jednak jest tylko w przypadku mczyzn, ktrych pokrewiestwo w linii mskiej siga kilku do kilkunastu pokole. Chromosomy Y rni si ze

kich bada jest wykorzystanie ich w innych dziedzinach aktywnoci zwizanych z analiz pokrewiestwa m.in. w genealogii. Badania genetyczne, a w szczeglnoci badania chromosomu Y, mog by nieocenionym narzdziem dla potwierdzania pokrewiestwa pomidzy poszczeglnymi gaziami wielkich rodw. Tym bardziej, e w wielu kulturach nazwisko dziedziczy si identycznie jak chromosom Y, tzn. z ojca na syna. Jednym z najbardziej znanych przykadw wykorzystania bada chromosomu Y do celw genealogicznych byy badania majce na celu

Europejczyk czy Azjata? Analiza zmiennoci

DNA chromosomu Y duych grup mczyzn wywodzcych si z rnych regionw wiata pozwala na porwnywanie czstoci wystpowania poszczeglnych haplogrup i haplotypw w badanych populacjach. Im bardziej zblione s te czstoci, tym blisze jest pokrewiestwo pomidzy populacjami. Badania tego typu, prowadzone m.in. w naszym zakadzie, pozwoliy np. na wykrycie granicy genetycznej przebiegajcej

Poddawane badaniom dla potrzeb analiz sdowych i populacyjnych mutacje zachodzce na chromosomie Y mona podzieli na dwie grupy:

Y-SNP najmniejsze zmiany obejmujce pojedyncze cegieki budujce DNA, tzw. nukleotydy. S one bardzo rzadkie, pojawiaj si w populacji raz na kilka tysicy lat. Kiedy taka mutacja pojawi si w chromosomie Y mczyzny, jej los zaley od liczby mskich potomkw, ktrych pozostawi. Wikszo takich mutacji znika dosy szybko. W przypadku linii mskich liczcych wielu mczyzn szansa ich przetrwa-

POPULACJA BYDGOSZCZY
Okrelone na podstawie bazy YHRD miejsca wystpowania najczstszego w populacji Bydgoszczy haplotypu chromosomu Y.
Jego wystpowanie jest ograniczone do regionu Europy Centralnej i Wschodniej. Gdyby mieszkaniec Europy Centralnej o tym haplotypie popeni przestpstwo na terenie Ameryki Poudniowej i pozostawi lady biologiczne, tamtejsze laboratorium mogoby korzystajc z bazy danych YHRD wskaza przypuszczalne miejsce pochodzenia sprawcy. Trzeba jednak pamita, e wynik bdzie podobny, jeeli sprawca mieszka w Ameryce, a np. jego pradziadek w linii mskiej wywodzi si z Europy Centralnej...

Badanie pokrewiestwa. Identyczno

chromosomw Y mczyzn posiadajcych wsplnego przodka umoliwia wykorzystanie bada tej czsteczki w potwierdzaniu pokrewiestwa, np. w przypadku spornego ojcostwa. W sytuacji, gdy materia biologiczny domniemanego ojca dziecka nie jest dostpny, moliwe jest przeprowadzenie bada chromosomu Y krewnych ojca (jego brata czy nawet kuzyna), co niejednokrotnie moe przyczyni si do wyjanienia wtpliwoci. Podobnie w przypadku identyfikacji osb zaginionych czsto zdarza si, e materia bliskiej rodziny domniemanej osoby nie jest dostpny, podczas gdy bez trudu mona znale krewnych, nawet do dalekich, w linii mskiej.

Na obszarze Polski ok. 70 proc. mczyzn posiada chromosomy Y pochodzce od 3 osb mieszkajcych w rnych czciach Eurazji ok. 15 000 lat temu
okrelenie pokrewiestwa pomidzy rodzin Jeffersonw a potomkami Sally Hemmings niewolnicy, ktra na przeomie XVIII i XIX w. pracowaa w domu Jeffersonw. Rozpowszechniona plotka gosia, e trzeci prezydent Stanw Zjednoczonych Ameryki Thomas Jefferson jest ojcem jednego z jej synw. Badania przeprowadzone na pocztku XXI w. obejmujce potomkw synw Sally Hemmings oraz mczyzn wywodzcych si z linii mskiej rodziny Jeffersonw potwierdziy, e Thomas Jefferson (ale rwnie kady inny jewzdu linii Odry i Karpat. Jej obecno w przypadku ssiadujcych populacji ludzkich, np. Polski i Niemiec, wiadczy o izolacji wynikajcej np. z rnic kulturowych. Szczeglnie przydatnymi narzdziami badawczymi, powstajcymi w wyniku bada populacyjnych chromosomu Y, s publicznie dostpne bazy danych, zawierajce informacje o czstociach haplogrup i haplotypw chromosomu Y. Jedn z najbardziej znanych baz tego typu jest baza YHRD: www.yhrd.org. Marcin Woniak

nia jest o wiele wysza i po setkach lub tysicach lat na danym obszarze geograficznym yje bardzo wielu mczyzn, ktrych chromosomy Y pochodz od zaledwie kilku przodkw. Takie grupy chromosomw Y, posiadajce wspln mutacj typu SNP, to haplogrupy.

Y-STR to znajdujce si w chromosomie Y markery mikrosatelitarne. Posiadaj one wiele odmian (alleli), gdy ulegaj mutacjom o wiele czciej ni Y-SNP. W obrbie kadej haplogrupy okrelonej przez Y-SNP wystpuje wiele odmian Y-STR. Allele te tworz haplotypy, ktre s zwykle charakterystyczne dla mczyzn stosunkowo blisko spokrewnionych. Haplogrupy Y-SNP mog obejmowa wiele chromosomw Y posiadajcych rne haplotypy Y-STR.

Badania genealogiczne. Nastpstwem

rosncej wiedzy o zmiennoci genetycznej chromosomu Y i coraz szerszej dostpnoci ta10 Genetyka i Prawo

Genetyka i Prawo 11

PI PYTA DO...

Mikoaj Pietraszak-Dmowski
zaoyciel pierwszego w Polsce po II wojnie wiatowej Towarzystwa Genealogiczno-Heraldycznego

ne... Frekwencja pewnych profili genetycznych moe by inna. Moe czeka nas reinterpretacja np. etnogenezy?

Tomasz Grzybowski
Paskie zainteresowania genealogiczne skupiaj si midzy innymi wok pochodzenia niektrych charakterystycznych nazwisk, rzadko spotykanych w Polsce. Czy badania DNA mogyby rzuci nowe wiato na to zagadnienie?

lub w rnych miejscach. Ich waciciele chtnie poznaliby wzajemne relacje. Jest te wiele rodzin szlacheckich, szczeglnie na Mazowszu i Podlasiu, ktre przed wiekami zamieszkiway t sam wie i od jej nazwy wziy nazwisko. S np. Wsowscy z Wsw na wschodnim Mazowszu. Cz z nich uywa przydomka Gortat i raczej s to potomkowie Gotarda Dobroanowickiego herbu Rogala. Pozostali to Wsowscy Kurzepowie, ktrych herbu i pochodzenia nie jestemy pewni, mimo e wie Dobroany, zapewne za

W Polsce jest duo wsi o tzw. nazwach jenieckich, w ktrych osadzano uprowadzonych ludzi podbitych podczas wyprawy wojennej jako najcenniejszy up. Ciekawe, czy profil genetyczny rnych Pomorzan, Prusw, Wgrzcw itp. do dzisiaj rni si w sposb zauwaalny (mwimy tu o pewnej redniej).

Tomasz Grzybowski
W tej chwili przeszo moemy odtwarza nie tylko na podstawie zrnicowania genetycznego w populacjach wspczesnych, ale rwnie poprzez badania DNA ze starych materiaw kostnych. Czy mionicy genealogii skonfrontuj swoje ustalenia z bezporednimi analizami koci przodkw?

Pojmany niedawno Radovan Karadi musia zapuci brod, aby ukry znak szczeglny dziedziczony przez czonkw serbskiej rodziny Karadiciw, czyli charakterystyczny doek w brodzie
Mikoaj Pietraszak-Dmowski
Zdecydowanie tak. S rodziny, ktrych herby, nazwiska, imiona, a czasem wprost tradycja rodzinna wskazuj na pochodzenie obce, np. niemieckie, pruskie czy jawieskie. Byoby ciekawie zbada przedstawicieli rodw szlacheckich piecztujcych si herbami Prus potomkw Prusw, ktrzy uciekli przed Krzyakami, czy osb noszcych nazwisko Waraksa, rzekomych niedobitkw Jawingw. Z drugiej strony nazwiska nierzadko oddaj pewne charakterystyczne cechy Guziak (od: guz), Noskowiak (od: nos), Karsznia(k) (od stp. karsznia lewa rka, tu: makut); czsto opisuj zatem w zmodyfikowanej gramatyk formie dziedziczny wygld, zachowanie lub charakter wacicieli. Dziedziczne s nie tylko uzdolnienia lub skonnoci (i to tak rne, jak talenty plastyczne, muzyczne i jzykowe czy zamiowanie do hodowli), lecz rwnie charakterystyczne pozy i gesty. Trywialne jest przywoanie dziedzicznych chorb czy dugowiecznoci. Byoby fascynujce mc wyapa i opisa to wszystko narzdziami genetyki. ich spraw, zmienia nazw na Wsy. Obie rodziny, przez wieki mocno ze sob wymieszane, zachoway do koca XIX w. wiadomo odrbnoci, uywajc wyej wymienionych przydomkw. Cho mamy niez genealogi Wsowskich, Kurzepowie wci s dla nas zagadk. Porwnanie ich profilu genetycznego z innymi rodzinami, np. Wsowskich z Wsoszy, daoby odpowied na pytania dotyczce pochodzenia, a wic i herbu oraz rda nazwiska tej rodziny. Innym zagadnieniem jest badanie demograficzne ludnoci wsi. Tak jak zacianki, wiele wsi wociaskich zamieszkaych jest przez ludno zasiedzia od wiekw. Trudno to jednak potwierdzi badaniami historycznymi. Nazwiska wociaskie powstay stosunkowo pno i zmieniay si o wiele atwiej ni nazwiska szlacheckie. Dzisiaj we wsi moe mieszka kilka rodzin niewiadomych pochodzenia od tego samego przodka w linii mskiej.

Mikoaj Pietraszak-Dmowski
Tak, moi kuzyni zaczli ju nawet rozpoznanie w tym kierunku. Za zgod ksidza poszukuj metodami nieinwazyjnymi krypty pod nieistniejcym od XIX w. kocioem, w ktrej jeszcze w XVIII w. chowano naszych przodkw. Jestem laikiem, ale wyobraam sobie, e genetyka bdzie niedugo w stanie odtworzy granice duych i maych plemion polskich. Spodziewam si, e podzia Polski na krainy historyczne, takie jak choby Wielkopolska, Kujawy czy Pauki, znajduje odbicie w profilach genetycznych wspczesnych Polakw. Wymaga to dalszego doskonalenia warsztatu pracy genetykw, ale na mionikw historii i genealogii czekaj wielkie odkrycia genetyki m.in. skd wywodzili si Piastowie. Z drugiej strony wyniki bada genetycznych s pewnym zagroeniem dla utartych pogldw. Zwaywszy, e rednio co dziesity formalny ojciec nie jest nim w rzeczywistoci, czekaj nas niespodzianki. By moe dlatego niektrzy moi koledzy nie pal si do udziau w badaniach genetycznych. Kto wie, co moe si kry za nobliwymi rodowodami... Jedno jest pewne genealogia i genetyka, tak bliskie sobie etymologicznie, maj przed sob mnstwo wsplnych, pasjonujcych wyzwa.

GEN-GEN
O zwizkach genetyki z genealogi rozmawiamy z Mikoajem Pietraszakiem-Dmowskim z Towarzystwa Genealogiczno-Heraldycznego.
Tomasz Grzybowski
Co skonio Pana, pasjonata genealogii, do zainteresowania si genetyk? turalny interesowaem si te doniesieniami na temat zastosowania genetyki w badaniach genealogicznych (m.in. spraw dzieci prezydenta USA Thomasa Jeffersona i ciemnoskrej niewolnicy Sally Hemmings czy czowieka z Cheddar). Moja znajoma Cecile Wendt Jensen, amerykaski genealog polskiego pochodzenia, uwiadomia mi przed laty, jak wane jest to narzdzie, gdy niewiele lub nic nie wiadomo na temat wasnego pochodzenia. W USA genealogia jest drugim po ogrodnictwie najpopularniejszym hobby. Drzewo genealogiczne wielu Amerykanw jest bardzo krtkie. Rodowd koczy si na skpym zapisie w rejestrach Ellis Island, czsto z przekrconym nazwiskiem przodka i informacj, z jakiego kraju pochodzi. Jeli przyby z dzisiejszej Polski, to w rejestrach Immigration Office zaznaczono Austri, Prusy lub Rosj. To prawie jak szuka igy w stogu siana... Jeeli dodatkowo nazwisko jest popularne, zaczyna si prawdziwy dramat. Badania DNA s bardzo przydatne w tej kwestii.

Tomasz Grzybowski
Czy w profilach Paskiego mitochondrialnego DNA i chromosomu Y byo co zaskakujcego?

Mikoaj Pietraszak-Dmowski
Genealogi interesuj si od dziecistwa i jest to w duym stopniu dziedziczne. Wynika przede wszystkim z ciekawoci ludzi i siebie samego. Podobnie jak genetyka, stara si odpowiedzie na pytania: kim jestemy i skd przychodzimy. A bardziej szczegowo: dlaczego tacy jestemy. Genealogia jest nauk pomocnicz historii, ale powoli staje si te nauk pomocnicz genetyki. Z drugiej strony, na zasadzie sprzenia zwrotnego, genetyka jest nauk pomocnicz genealogii, a przez to historii. Widz w tym ogromne szanse humanistyka zyskuje nowe, doskonae, bo cise, narzdzie. Z praktyki jestem rolnikiem. Wiem, jak istotna jest genetyka w hodowli zwierzt. W sposb na12 Genetyka i Prawo

Mikoaj Pietraszak-Dmowski
Pastwa zakad zbada profile mojego DNA, za co jestem bardzo wdziczny. Potwierdziy one, e rnice midzy nami s bardzo pytkie. Jestem typowym Polakiem, Sowianinem. Mj haplotyp mitochondrialnego DNA jest do rzadki, jak si dowiedziaem, ale nie umiem tego zinterpretowa. Mam pewne obawy co do interpretacji statystycznej wynikw tych bada. Prbki deponowane w bazach danych s pobierane wyrywkowo, czasem wrcz przypadkowo. Aby dobrze okreli czsto wystpowania profili, materia do bada winien by rwnomiernie rozoony geograficznie i proporcjonalnie do liczebnoci populacji. Na razie tak nie jest. To, co teraz zdaje si by rzadkie, w przyszoci moe okaza si do rozpowszechnio-

Tomasz Grzybowski
Gdzie jeszcze widziaby Pan potrzeb uzupenienia swoich poszukiwa wynikami bada genetycznych?

Mikoaj Pietraszak-Dmowski
Wiele osb nosi popularne w Polsce nazwiska: Kowalski, Nowak czy Kaczmarek. Powstaway one rwnolegle, midzy ich wacicielami nie ma adnych zwizkw poza rodzin. S jednak rzadsze nazwiska homofoniczne, by moe powstae w rny sposb

BIOGRAM
MIKOAJ PIETRASZAK-DMOWSKI
Z wyksztacenia filolog germaski i historyk sztuki,
z praktyki rolnik. Absolwent Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Od 1991 r. sekretarz zarzdu Fundacji im. Raczyskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu, od 1993 r. prowadzi rwnolegle majtek ziemski Rogalin k. Poznania. Czonek zaoyciel (1987 r.) pierwszego w Polsce po II wojnie wiatowej Towarzystwa Genealogiczno-Heraldycznego z siedzib w Poznaniu.

Genetyka i Prawo 13

STANDARDY I ATESTACJE

Atestacja GEDNAP,

wyzwanie dla najlepszych

M
etody identyfikacji osobniczej oparte na analizie zmiennoci DNA znalazy w cigu ostatniej dekady szerokie zastosowanie praktyczne szczeglne przy okazji identyfikacji osb zaginionych, w badaniach spornego ojcostwa i w analizie ladw biologicznych.

W zwizku z charakterem spraw rozstrzyganych za pomoc bada genetycznych, a w szczeglnoci ze wzgldu na wykorzystanie tych analiz przez wymiar sprawiedliwoci, niezwykle istotna jest kontrola poprawnoci otrzymywanych wynikw bada.
Czy w wyniku przeprowadzonej analizy genetycznej laboratorium otrzymao prawidowy wynik? Czy laboratorium prawidowo zinterpretowao otrzymany wynik?

Przygotowanie i rozesanie materiau Kadego roku w Instytucie Genetyki Sdowej w Mnster przygotowywane s dwa zestawy prbek, oznaczane kolejnymi numerami (w 2007 r. byy to 34 i 35). Konstruowane s one tak, aby symulowa rzeczywiste prbki otrzymywane przez laboratoria w standardowych sprawach kryminalnych obejmuj materia porwnawczy w postaci krwi pochodzcej od trzech rnych osb oraz symulowane lady biologiczne w postaci plam krwi, nasienia lub liny na rnego typu materiaach, a take na niedopakach. Kady zestaw zawiera siedem prbek, ktre naley podda badaniom genetycznym w ramach zestawu ukadw podanego wczeniej przez organizatorw. Prbki symulujce lady biologiczne bardzo czsto zawieraj mieszaniny materiau biologicznego pochodzce od dwch lub nawet trzech rnych osb. Ponadto laboratorium przygotowujce zestawy atestacyjne umieszcza zwykle wrd nich przynajmniej jedn prbk posiadajc nietypowy wariant w jednym lub kilku z badanych ukadw. Wystpowanie mieszanin DNA i nietypowych wariantw moe w przypadku braku dowiadczenia w analizie profili genetycznych doprowadzi do bdnego oznaczenia profilu prbki. Przeprowadzenie bada Kade z laboratoriw uczestniczcych w atestacji decyduje o zakresie prowadzonych bada. GEDNAP dostarcza uczestnikom list ukadw, spord ktrych wybieraj te, na ktre chc otrzyma ate-

przez internet do systemu zbierajcego dane, korzystajc z przegldarki internetowej i indywidualnego hasa dostpu. Laboratoria s ponadto zobowizane do dostarczenia surowych danych ukazujcych uzyskane profile genetyczne. Po wyznaczonym terminie nadsyania danych rozpoczyna si etap oceny danych. Weryfikacja danych i przyznanie atestw Zesp specjalistw prowadzcych atestacj ocenia wyniki nadesane przez laboratoria. Identyfikuje je jedynie na podstawie numerw kodowych, co zapewnia bezstronno oceny. Jeeli wystpuj rozbienoci pomidzy wynikami prawidowymi i nadesanymi, oceniajcy odwouj si do surowych danych otrzymanych z laboratorium i identyfikuj rdo rozbienoci. Najczstszymi przyczynami bdw s omyki pisarskie i nieumiejtno zidentyfikowania rzadkich wariantw spotykanych w ukadach STR. Rzadziej zdarzaj si przypadki zanieczyszczenia czy zamiany prbek. Odsetek bdw obliczony jako liczba oznacze poszczeglnych ukadw STR, w ktrych zostay popenione bdy, w stosunku do oglnej liczby dokonanych oznacze wynosi w pocztkowym etapie atestacji ukadw DNA (lata 1993-1996) od 1 do 2 proc., a od 1997 r. waha si w granicach 0,5 proc. Wyniki atestacji ogaszane s na dorocznym spotkaniu GEDNAP, ktre odbywa si zwykle w lutym roku nastpujcego po przeprowadzeniu testw. Na spotkaniu tym przedstawiane jest rwnie podsumowanie najczstszych bdw i ustalane s zasady atestacji na kolejny rok. Do laboratoriw rozsyane s waciwe wyniki bada oraz certyfikaty potwierdzajce prawidowe oznaczenie poszczeglnych ukadw. Jeli jaki ukad nie zosta przez laboratorium oznaczony prawidowo, nie jest on umieszczany na certyfikacie. Marcin Woniak

Wykluczenie bdw. Systemy kontroli

jakoci bada wykorzystywane w laboratoriach zajmujcych si genetyk sdow maj na celu wyeliminowanie ewentualnych bdw w oznaczeniach profili genetycznych. Takie niecisoci mog powsta zarwno w wyniku dziaa personelu wykonujcego badania, jak i z powodu zakce w zoonych reakcjach biochemicznych prowadzonych w toku analizy. Kontrola poprawnoci otrzymywanych wynikw jest zoonym, wieloetapowym procesem, obejmujcym kolejne kroki procedury analitycznej od momentu wpynicia prbki do laboratorium do momentu wysania ekspertyzy i utylizacji bd odesania pozostaego po badaniach materiau biologicznego.

Atestacja GEDNAP. Przebieg atestacji organizowanej przez GEDNAP podzielony jest na cztery etapy: Zgoszenie uczestnictwa W programie atestacyjnym GEDNAP moe wzi udzia kade europejskie laboratorium, niezalenie od formy wasnoci (laboratoria policyjne, uniwersyteckie, prywatne itp.), pod warunkiem uiszczenia

Szczeglna rola atestacji. Prawidowy

przebieg analizy genetycznej nie powinien by kontrolowany tylko przy uyciu wewntrznych procedur laboratoryjnych. Trzeba go take podda testom zewntrznym najczciej anonimowym wiczeniom zwanym atestacjami. Niemieckojzyczna ga Europejskiej Grupy ds. Profilowania DNA (GEDNAP) jest autorem jednego z najtrudniejszych programw atestacyjnych w zakresie genetyki sdowej. Celem tej atestacji jest odpowied na nastpujce pytania: Czy laboratorium przetestowao waciw prbk, tzn. czy schemat pracy laboratorium zabezpiecza w wystarczajcy sposb przed zamian bd zanieczyszczeniem badanych prbek?
14 Genetyka i Prawo

GEDNAP przeprowadza midzynarodowe testy kompetencji laboratoriw zajmujcych si genetyk sdow. S one znane z wysokiego stopnia trudnoci, a ich pozytywne przejcie wiadczy o wysokim poziomie analiz laboratorium
opaty, wynoszcej zwykle ok. 600 euro. Zgoszonym w odpowiednim terminie laboratoriom przypisywane s poufne kody, ktre znaj wycznie one i organizatorzy tak, by zachowa anonimowo na kolejnych etapach procedury. Celem atestacji jest wskazanie ewentualnych niedocigni procedur stosowanych w poszczeglnych laboratoriach i ich korekta. Wyniki poszczeglnych pracowni biorcych udzia w atestacji GEDNAP nie s podawane do publicznej wiadomoci (w odrnieniu np. od atestacji PTMSiK, o ktrej pisalimy w poprzednim numerze GiP). stacj. Obowizkowe jest oznaczenie profilu genetycznego w ukadach mikrosatelitarnych chromosomw niepciowych, natomiast opcjonalnie mona rwnie wykona badania ukadw STR chromosomw X i Y. Od kilku lat istnieje moliwo przeprowadzenia bada DNA mitochondrialnego (mtDNA) oraz uczestnictwa w wiczeniu oceniajcym umiejtno wykonywania oblicze statystycznych w skomplikowanych przypadkach, takich jak mieszaniny DNA pochodzce od trzech osb. Otrzymane wyniki wprowadza si w okrelonym terminie, zwykle do pocztku grudnia,

ATESTACJA GEDNAP
Liczba laboratoriw z rnych krajw biorcych udzia w atestacji GEDNAP systematycznie ronie. Wzrost liczby ukadw STR poddawanych badaniom wynika z dodawania do akceptowanego zakresu bada nowych ukadw, poszerzajcych si dyskryminacji analiz. Uczestniczc w atestacji regularnie od omiu lat, moemy stwierdzi, e tendencja wzrostowa liczby laboratoriw biorcych udzia w tecie i liczby krajw utrzymuje si. Od kilku lat nie zmienia si natomiast lista ukadw STR, ktre mona podda badaniom w ramach atestacji dostpne i znane systemy osigny si dyskryminacji wystarczajc do rozwizania wikszoci problemw stawianych przed genetyk sdow. Gwny nurt bada skierowany jest w stron zwikszania czuoci analiz, poprawiania wydajnoci namnaania zdegradowanego DNA i poprawy skutecznoci analizy w przypadku prbek zawierajcych trudne do usunicia substancje blokujce reakcje biochemiczne stosowane w badaniach genetycznych.

GEDNAP w kolejnych latach

Genetyka i Prawo 15

KONTAKT:
Prof. dr hab. med. Karol liwka kierownik Katedry Medycyny Sdowej > kizmedsad@cm.umk.pl

Dr hab. Tomasz Grzybowski kierownik Zakadu Genetyki Molekularnej i Sdowej

genetyczne badania ojcostwa i inne badania pokrewiestwa, identyfikacja szcztkw ludzkich, badania pokrewiestwa w linii eskiej (mtDNA), badania pochodzenia ewolucyjnego linii eskiej

> tgrzyb@cm.umk.pl

Dr Marcin Woniak
genetyczna identyfikacja ladw biologicznych, badania pokrewiestwa w linii mskiej (chromosom Y), badania pochodzenia ewolucyjnego linii mskiej

> marcinw@cm.umk.pl

Dr Jarosaw Bednarek
badania morfologiczno-porwnawcze wosw, antropologia sdowa

> bednarek@cm.umk.pl

Katedra Medycyny Sdowej Collegium Medicum UMK Zakad Genetyki Molekularnej i Sdowej ul. Marii Skodowskiej-Curie 9, 85-094 Bydgoszcz tel. 052. 585.35.52 fax 052. 585.35.53
> kizmedsad@cm.umk.pl