T SCH SOS 2

Kornai Jnos

Bi hc chuyn i ng u

Kornai Jnos

Bi hc chuyn i ng u
Tuyn tp cc tiu lun

Nguyn Quang A tuyn chn v dch

MC LC

Li Gii thiu .............................................................................. 5 Nhng bi hc ca Chuyn i ng u ................................ 7 Tnh Trung thc v Nim tin di nh sng ca Chuyn i Hu X hi Ch ngha ............................................................... 21 S Thay i H thng t Ch ngha X hi sang Ch ngha T bn C ngha l g v Khng c ngha l g .............................. 47 S Bin i V i ca Trung ng u: Thnh cng v Tht vng........................................................................................... 73 Cn bng, tng trng v ci cch .......................................... 126 iu chnh m khng c suy thoi.......................................... 163

Li Gii thiu
Bn c cm trn tay cun th mi su * ca t sch SOS 2, cun Bi hc Chuyn i ng u gm 6 tiu lun ca Kornai Jnos. y l cun sch th nm ca Kornai trong t sch ny v l cun th su ca Kornai bng ting Vit. y l cc bi vit ca Kornai nh gi v chuyn i hu x hi ch ngha ng u, nu nhng bi hc c th rt ra trong 15 nm pht trin va qua ca khu vc ny. Nhiu bi hc ca khu vc cng rt b ch cho nn kinh t chuyn i ca chng ta. M u l bi trnh by ca ng ti H Ni khi ng thm Vit Nam ln u tin thng 3 -2001. ng nu ra 10 bi hc y. Tip n l bi vit ca ng gii thiu nhng kt qu ca d n nghin cu quc t v Tnh trung thc v nim tin c tin hnh ti Collegium Budapest u cc nm 2000 v tuyn tp nhng nghin cu ny c xut bn nm 2004.

Cc quyn trc gm: 1. J. Kornai: Con ng dn ti nn kinh t th trng, Hi Tin hc Vit Nam 2001, Nh Xut bn Vn ho Thng tin (NXB VHTT) 2002. 2. J. Kornai: H thng X hi ch ngha , NXB Vn ho Thng tin 2002 3. J. Kornai- K. Eggleston: Chm sc sc kho cng ng, NXB VHTT 2002 4. G. Soros: Gi kim thut ti chnh , sp xut bn 5. H. de Soto: S b n ca t bn , NXB Chnh tr Quc gia, 2006 [S b n ca Vn] 6. J. E. Stiglitz: Ch ngha x hi i v u? sp xut bn 7. F.A. Hayek: Con ng dn ti ch nng n , sp xut bn 8. G. Soros: X hi M, sp xut bn 9. K. Popper: S Khn cng ca Ch ngha lch s , sp xut bn. 10. K. Popper: X hi m v nhng k th ca n , I, Plato 11. K. Popper: X hi m v nhng k th ca n , II, Hegel v Marx 12. Thomas S. Kuhn: Cu trc ca cc cuc Cch mng Khoa hc, NXB Tr thc 2006 13. Thomas L. Friedman: Th gii phng, Nh xut bn Tr, 2006 14. Mt nm Hi ngh Din Hng Hungary do Nguyn Quang A tuyn, dch, bin son 15. Kornai Jnos: Bng Sc mnh T duy, tiu s t thut c bit , sp xut bn

Bi th ba l mt bi bo phn tch v s thay i h thng t ch ngha x hi sang ch ngha t bn c ngha l g v khng c ngha l g, c cng b nm 2000, da trn mt cun sch nh ca ng in nm 1998 ti Anh. Bi th t l bi pht biu ca ng vi t cch Ch tch Hi Kinh t Th gii, c ti i Hi nm 2005 Maroc. Bi th nm bn v nhng ci cch iu chnh do chnh ph Hungary a ra thng 6-2006, bn v iu chnh, cn bng v tng trng. Tuy ni v tnh hnh Hungary nhng cha nhiu bi hc ph qut. Bi cui cng l bi vit nm 1996 ca ng nh gi nhng bin php iu chnh ln ca Hungary a ra hn mt nm trc . L ra c th a c bi nh gi cun Con ng ti Nn kinh t T do sau 10 nm nhn li vo tuyn tp ny, song do c in nh phn cui ca cun Con ng trong n bn ting Vit nn chng ti khng a vo y. C th ni nhng bi h c chuyn i ca ng u cng c th rt b ch vi chng ta. Chng ta c th hc c nhng bi hc thnh cng v c cc bi hc tht bi trnh. Bt chp s khc bit v lch s, v a l v vn ha, nhng do cng c qu kh kinh t ging nhau, nn kinh t k hoch ha tp trung, nn cc bi hc l rt ng suy ngh i vi chng ta. Ti ngh cun sch rt b ch cho cc nh hoch nh chnh sch, cc nh kinh t hc, cc nh nghin cu khoa hc x hi ni chung, cc sinh vin v tt c nhng ai quan tm n chuyn i hu x hi ch ngha. Ngi dch c ht sc lm cho bn dch c chnh xc v d c, song do hiu bit c hn nn kh th trnh khi sai st. Mi ch thch cui sch ca tc gi c nh bng s. Cc ch thch cui trang c t c gi nh du bng s rp. Tt c cc ch thch nh sao (*) cui trang l ca ngi dch. Bn dch chc cn nhiu thiu st mong bn c thng cm, lng th, v ch bo; xin lin h theo a ch Tp ch Tin hc v i sng, 66 Kim M Thng H Ni, hoc qua in th thds@hn.vnn.vn hay nqa@netnam.vn 08-2006 Nguyn Quang A

Nhng bi hc ca Chuyn i ng u
Jnos Kornai Harvard University and Collegium Budapest (Dn bi thuyt trnh ti H Ni, 3 -2001) Bi trnh by ny khng c nh khuyn cc nh kinh t hc Vit Nam. Ti thm t nc ny ln u tin v s l v trch nhim t pha ti i by t cc quan im v ci cn phi lm. Ti l mt ngi Hungary hiu bit st lch s ca nc mnh. Ti hot ng lu vi t cch mt nh nghin cu s bin i chnh tr v kinh t ca ng u v Lin X trc y. Ti y ti mun ch ra mt s bi hc t nhng kinh nghim ny. Nhng kt lun thc tin no nn c rt ra t chng l vn dnh cho cc nh kinh t hc Vit Nam quyt nh. Tt c cc vn m ti cp n trong bi trnh by ny gy ra nhiu tranh lun. Ti s nhc n nhng kin chn la kh d nhng ch yu ti s gii thch cc quan im ca ring ti. Hungary l mt trong nhng nc thnh cng nht ng u, qu thc l nc thnh cng nht theo nhiu ch s. iu lm cho nhng kinh nghim ca Hungary c bit ng rt ra bi hc. Tuy vy, ti mun trnh a Hungary ln nh mt mu mc. H ungary cng vp phi nhiu sai lm v nhiu bt thng xy ra. C cc bi hc rt ra t nhng kinh nghim tch cc v tiu cc. Bi trnh by tp trung vo phn tch nhng thay i mang tnh h thng. Ti khng cp n chnh sch kinh t v m, nh gim lm pht hay nh cc t gi hi oi. ng u chng c g c bit cho v nhng kha cnh ny, bi v chng l cc vn ph qut. Mt khc, c nhiu s ging nhau c th gia Vit Nam v ng u trong cch cc th ch c bin i, bi v im xut pht, nn kinh t ch huy tp trung mnh trc kia, t nhiu l nh nhau trong mi trng hp. Ti mun cp y n ba ch : 1. Thit lp khung kh th ch cho mt nn kinh t th trng,

2. Ci cch s hu, v 3. Tc ng ca s bin i ln i sng nhn dn. 1. THIT LP CC KHUNG KH TH CH CHO MT NN KINH T TH TRNG Mt s ng thun rng ri biu l ng u rng iu phi quan liu thnh hnh ca cc qu trnh kinh t phi nhng ng cho iu phi th trng. Tuy nhin, khng xut hin s thng nht nh vy v cch c th tin hnh s thay i. Nhiu ngi nhn mnh phin din n t do ha, n vic bi b nhng hn ch quan liu v to ra cc iu kin cho di chuyn t do ca s mua v bn cc hng ha v cc ngun lc. iu ny chc chn l mt trong nhng iu kin cn thit cho mt s bin i thnh cng, nhng n khng l iu kin cho mt nn kinh t th trng hot ng. Tt c cc h thng u cn loi k lut no . Cc cng c hnh chnh p t k lut ny trong nn kinh t k hoch ha tp trung. Mt nn kinh t th trng, mt khc, cn k lut th trng, bao gm nhiu yu t: Thay cho cc ch th n t mt nh chc trch trung ng, cc iu khon c tha thun gia ngi mua v ngi bn, nhng ngi dn xp mt hp ng. Vic thc hin cc hp ng phi c thc thi, bng cc cng c php l v cc p lc o c. Cn n k lut ti chnh. Nhng ngi mua phi thanh ton ha n ca h, nhng ngi bn phi tr cc mn vay ca h, v cc c nhn v cc hng phi ng cc khon thu ca h. Khng c php dung th rng buc ngn sch mm, ni nh nc cu tr cc doanh nghip thua l, b rc ri ti chnh bng cc cng c khc nhau: cc khon bao cp, cc khon gim thu hay dung th vic khng np thu, cc khon tn dng mm, min gim cc khon n, v.v. Tnh mm ca rng buc ngn sch xi mn tnh hiu qu, lm yu phn ng ca

cc nh qun l doanh nghip i vi gi c v chi ph, to ra cu ty tin v c nhiu tc ng c hi khc. Lm cng rng buc ngn sch thc hin s la chn t nhin. Cc doanh nghip sinh li c php sng st trong khi cc hng khng sinh li b buc phi rt khi th trng. Tha mn cc i hi va c nhc ti cn phi to ra mt h tng c s php l cho lnh vc kinh doanh. Cn php lut kinh doanh mi, bao gm lut k ton, lut ph sn, lut hp ng v nhiu lut thng mi khc tng thch vi mt nn kinh t th trng. Cng cn n cc ta n c lp vi chnh ph v cc lc lng chnh tr, c kh nng a ra cc quyt nh c tnh chuyn nghip, v t. Cng c nn kinh t th trng l khng th tch ri c khi vic thit lp mt nh nc php quyn. Bi hc s 1: Thc thi hp ng, k lut ti chnh, rng buc ngn sch cng, v thit l p nn php tr l cc iu kin cn cho mt nn kinh t th trng hot ng tt. y khng phi l mt nhn xt tm thng. Nhiu ngi ban u khng hiu n. Cc nc ng u thnh cng nht, nh Hungary, Ba Lan v Estonia, tin b nhiu trong th a mn cc iu kin ny. Ni iu ny khng xy ra mc cn thit, nh Nga hay Ukraine, s tn ph v chnh ph tch li trong nn kinh t. Ti mong mun nhng ngi nghe bi thuyt trnh ny hy lin h trong tho lun tip sau bi trnh by ny, xem chng mc no, theo kinh nghim ca h, nhng i hi ny c tha mn Vit Nam. Trong thit lp cc iu kin th ch cho mt nn kinh t th trng, cn ch c bit n khu vc ti chnh, c bit n cc ngn hng. Cc ngn hng trong nn kinh t tp trung, kiu c n gin l cc th qu ca nh nc, chuyn tin n ni m b my quan liu mun. Tn dng ngn hng ch l cc khon vay trn danh ngha. khng phi chu s trng pht no v khng hon tr

10

u n. Cc khon tn dng mm ca ngn hng l mt trong nhng cch ch yu lm mm rng buc ngn sch. Bin i h thng ngn hng xy ra chm ng u. Cc khon n kh i do cc ngn hng tch t tr thnh hnh thc trong mt phn ln cc tn tht kinh doanh h in ra. Khng nn kinh t th trng no c th hot ng mt cch lnh mnh m khng c mt h thng tn dng lnh mnh. Kinh nghim ng u gi rng h thng ngn hng khng th t i mi mnh n gin t nhng ngun lc ca chnh n. Cn thit cho cc ngn hng nc ngoi c nhiu kinh nghim, chuyn nghip, c vn ha tt tham gia vo khu vc ti chnh, hot ng thng qua cng ti con, lin danh vi mt ngn hng c sn, hay qua hnh thc no khc trong khun kh thng mi. Phi thc hin mt q uan im hot ng ngn hng thn trng, bo th, thay cho vic phn pht tin mt cu th xy ra trc y. Bi hc s 2: Khu vc ngn hng phi c lm sch v ti c cu, sao cho n c th hot ng trn nhng nguyn tc hot ng ngn hng thng mi, thn trng. Kinh nghim ng u (th d Czechoslovakia, hay cn hn Nga) cho thy rng ci cch h thng ngn hng cng b tr hon lu, th nguy c ca mt khng hong ti chnh quc gia hay suy thoi nghim trng cng ln. 2. CI CCH QUYN S HU tng ban u ng sau ci cch kinh t ng u, nhiu thp k trc, l gi cc hnh thc c ca s hu nh nc, trong khi n gin tin hnh s thay i trit trong cc c ch iu phi. Ni cch khc, cc quan h th trng phi c thit lp gia cc doanh nghip quc doanh. Cch tip cn ny, c cho ci tn ch ngha x hi th trng ng u, khng c kt qu. Cui cng,

11

phi nhn ra rng cng cn n mt ci cch trit v quyn s hu trc khi nn kinh t th trng c th hot ng hiu qu. S tha nhn ny c chp nhn ni chung trong cc nm 1990. Tuy nhin, vn c nhiu tranh lun v tin hnh thay i c cu s hu th no v nn tin hnh ci cch nhanh ra sao. Khi iu xy ra, tt nhin din tin c a cc s kin khc nhau ty tng nc v v tr hin ti ca chng cng khc nhau. Tranh lun tip tc cho n tn ngy nay v nh gi nhng thay i ca thp k qua v nn c cc bin php tip theo no. Nhiu nh quan st ch nht n loi quan h s hu no hnh thnh trong cc doanh nghip hin tn, m trc y thuc s hu nh nc trung ng. Ti, cng vi nhiu nh kinh t hc khc, c quan im rng vn ny l quan trng, nhng tuy nhin ch l th yu. iu quan trng nht l ch o cc doanh nghip t nhn mi t do pht trin. Phi ch nht, phi n lc nht v mt tr tu v phi dng nng lc hnh chnh ca nh nc d b nhng ro cn i vi cc doanh nghip mi sao cho vic tham gia th trng c t do. S c li on tuyt vi nhng thnh kin thc h v c v, khuyn khch hng trm ngn doanh nghip nh khi -cuc trong cng nghip, trong nng nghip v giao thng, v trong cc ngnh dch v, ni c thiu ht nht trong ch c. Cng phi c s c v, khuyn khch cho hng chc ngn ngi c kh nng lp cc doanh nghip c va. Hungary v Ba Lan ginh c mt s thnh tch tng trng ngon mc ch yu bi v khu vc gm cc hng khi -cuc mi tng nhanh. Cc khon u t [di dng] cng ti mi c tin hnh trn quy m s ng. Cng chnh khu vc doanh nghip nh v va ny tim hot ng mi, lnh mnh vo nn kinh t Nga khi n bt u phc hi sau suy thoi nghim trng. Bi hc s 3: Thnh phn quan trng nht ca ci cch s hu l m bo s thm nhp t do (t do tham gia kinh doanh) v pht trin mt khu vc t nhn khi -cuc.

12

Phi lm cho vic u t trc tip vn nc ngoi vo trong nc l c th. V mt ny Hungary dn u ng u, t mc u t nc ngoi trc tip trn u ng i cao nht. u t trc tip lm nhiu hn vic gim bt s thiu vn gay gt m cc nc ng u chu ng. N cng m ng cho a vo cc cng ngh mi, ph bin cc phng php cng nghip hin i, v bng cch y a t chc cng vic hin i, sn xut c k lut v nh hng th trng vo. iu ny i hi phi khc phc hai c cm thc h: c cm vi vn t bn nc ngoi v s bi ngoi, s nh hng nc ngoi. Bi hc s 4: Hy ci m vi u t trc tip nc ngoi. Mc d ti coi s phn ca cc doanh nghip quc doanh c l th yu i vi s pht trin ca khu vc t nhn mi, tt nhin khng phi l vn khng quan trng. Nhiu ngi c quan im sau. Cc ti sn do nh nc s hu trc kia phi chuyn thnh s hu t nhn cng nhanh cng tt. Cch nhanh nht t c iu ny l em chia cc quyn ti sn cho cc ch s hu t nhn mt cch min ph . nh ny c theo ui bng hai cch. Mt l ci gi l chng trnh phiu voucher. Mi cng dn nhn c mt phiu voucher th hin mt quyn c hng i mt phn nht nh ca cc ti sn thng mi ca nh nc. Cc voucher nh vy c th c dng mua ti sn nh nc, nh c phn ca cc cng ti. Th tc ny c p dng Czechoslovakia v mun hn N ga. Tuy nhin, ngy nay thy r rng l n khng to ra nhng kt qu m nhng ngi ng h n mong i. Trong khi l l ca h c cha nhng l l o c hy mi ngi nhn c phn bng nhau trong ca ci trc y ca nh nc chng trnh tht bi trong to ra s phn chia u hn v thu nhp hay thnh vng. Vi quyn s hu tn mc gia hng triu cng dn, a s h cui cng bn voucher ca mnh mt cch r mt, th d cho

13

cc qu u t. Quyn s hu b chp v ri rc, b phi c nhn ha khng ci thin hiu qu ca qun l kinh doanh. Tin trnh khc l chuyn ti sn vo tay nhng ngi qun l n. Trong hu ht trng hp, iu ny che giu s thc rng h nhn c cc ti sn hu nh khng phi tr tin, tuy c th phi t r mt gi bo no y. Th tc ny t hnh thc tt bc ca n cc quc gia k v Lin X, nhng khng nc ng u no trnh hon ton c s bt thng ny. Mc ch kinh t ch yu ca ci cch s hu l to khuyn khch mnh hn cho hiu qu. M t trong nhng vn ca s hu nh nc kiu c l tnh phi c nhn ca n. Chng ai cm thy li ch s hu trc tip, ci mang li hiu qu cao nht. B cng thit lp mt c cu s hu mi, trong li ch c nhn ny v hiu qu th hin r rnh rnh hn. i hi u tin ny chuyn cc quyn s hu ch nu tr gi ng n cho chng. Gi hp l cho cc ti sn phi c xc lp bng b thu hay bn u gi. Mt khi mt ti sn thuc s hu nh nc c bn vi gi hp l, khon thu c t n khng c php dnh cho tiu dng c nhn hay cng cng hin ti. N phi c gi trong ti khon vn ca h thng ti chnh quc gia. Hungary dng phn ln khon thu t nhn ha hon tr phn nng n nht ca n nc ngoi ca mnh. Tuy nhin, nhng khon tin nh vy cng c th c dng nh vn cho ci cch hu bng, nh cc qu d phng, hay cho u t. Chng no khon thu [t nhn ha] khng dng cho tiu dng, th cc ti sn ca nh nc khng gim. Chng n gin c chuyn t dng doanh nghip nh nc sang cc dng ti sn khc. Kinh nghim cc nc pht trin, v mi y ng u, cho thy c hiu qu ln hn nu c cc ch s hu bn ngoi ng i lp vi ban qun l ni b, c bit trong trng hp cc cng ti ln hn. Cc ch s hu bn ngoi hn i hi mt thnh tch cao hn t ban qun l v gim st hot ng ca n.

14

Bi hc s 5: Nh nc phi kim ch vic phn pht cc ti sn ca mnh min ph hay cho cc cn b qun l chim ot. Ti sn do nh nc s hu ch c chuyn sang cho t nhn nu h tr mt gi t t cho ti sn . C li c s hu bn ngoi xut hin trong cng nhiu doanh nghip cng tt. Mt im thng gy lo ngi l kh p dng nguyn tc bn mt cch nht qun. Thng khng c ngi mua khi cho bn cc ti sn nh nc. Vic cn lm trong nhng trng hp nh vy l t cu hi v sao. C th l v bu khng kh kinh t v chnh tr khng thn thin vi th trng v doanh nghip. Cc nc ng u chuyn i thnh cng chu thay i v ci tt hn trong kha cnh ny. L do kh d khc v sao nhng ngi mua li khng sn lng l, doanh nghip c bn khng c kh nng pht trin v mt thng mi. Vic bn tht bi bo hiu v s tht bi sp xy ra ca bn thn doanh nghip. Trong t rng hp , cc nh qun l ti sn nh nc phi i mt vi s tht cay ng: cc ti sn ng gi mc m ngi ta sn sng tr mua chng. Ti im ny hy ti nhc n mt gi trc trong bi trnh by ny, n s cn thit mt rng buc ng n sch cng. Nu mt doanh nghip khng c kh nng sng, hy thanh l n. Ti s xem xt hnh thc t chc trong n c tin hnh. Khng c gi n sng mt cch nhn to. Thay vo , phi lm sao c th t chc li n, nh th cc b phn c kh nng pht trin ca n c th c bn nh nhng t chc mi cho cc ch s hu mi, cn cc phn khc phi loi b. Nu khng c cch no khc, cc ti sn vt l ca doanh nghip tht bi phi c bn, cng vi t m n s dng. Ph sn v thanh l c tc ng lm sch loi b cc yu t khng c kh nng sng khi nn kinh t. Hungary v Ba Lan ch yu p dng mt rng buc ngn sch cng i vi khu vc doanh nghip nh nc. Nhiu doanh nghip tht bi v b thanh l, v iu ny cui cng gip tng hiu qu.

15

Bi hc s 6: Khng c gi cc doanh nghip nh nc khng c kh nng hot ng sng mt cch nhn to. Ci cch s hu l mt qu trnh tin ha. Khu vc nh nc v t nhn cng tn ti cnh nhau. Quy m ca khu vc t nhn tn g vng chc thng qua ba qu trnh: Th nht, thng qua s gia nhp ca cc hng t nhn mi, Th hai, thng qua bn cc quyn s hu nh nc nht nh vi gi hp l, v Th ba, thng qua thanh l cc doanh nghip nh nc khng hiu qu, t ra khng c kh nng hot ng. Cn phi khuyn khch c ba qu trnh, nhng chng nn p buc qu trnh no c. Khng c yu cu no v mt lch trnh thi gian hay v mt mc tiu nh lng quy nh khi no mt mc c th ca ci cch s hu phi c hon thnh . Ht nh vic p t tp th ha ln x hi dn n kt qu kinh t ti, cng th iu ngc li cng s chng c tc ng mong mun. N khng mang li kt qu cc nc th lm vic ny nh Czechoslovakia v Nga. Cn phi c c hi cho nhng th nghim, th nghim v cc hnh thc khc nhau ca ci cch s hu. Hy c cnh tranh lnh mnh gia cc hnh thc s hu khc nhau. Khng cn p buc s hu cng cng (bt lun l s hu trung ng hay a phng, qun huyn, thnh ph, hay lng x) khi cc v tr n c th ng vng trong cnh tranh th trng. Mt khc, khng c php phn bit i x chng li s hu t nhn. Nh nc vi t cch ngi mua khng nn ra cc quyt nh mua sm da trn hnh thc s hu ca ngi bn. Vic mua sm ca n ch ph thuc vo ngi bn no cho gi v cc iu kin khc tt nht. Bi hc s 7: Hy c cnh tranh lnh mnh gia cc hnh thc s hu. Nh nc, vi t cch ngi mua, khng nn phn bit i x chng li bt k hnh thc s hu no.

16

Thnh cng ca ci cch s hu ph thuc mt phn vo thi ca nhng ngi iu hnh khu vc nh nc, trong b my cc b v cc doanh nghip. Nhiu ngi s thay i v chng ci cch v l do . Mt s c cu ly s nghip ca mnh qua tham nhng. Nhng ng i khc chim ot ti sn cho mnh, hay ch t, phn v hnh ca n: cc ti sn v hnh, know -how, cc quan h v khch hng ca cc doanh nghip. Nhng kinh nghim ng u gi rng c hai mi nguy him ny l c thc. c cc nhm chnh tr nhng ngi ngh rng h phi li ko c tng lp cc nh qun l c nh hng bng cch m mm thin ca h v ngm ngm cho h chim ot nhiu quyn ti sn [nh nc]. y l cch ng x bt lng, kt thc bng vic lm mt tn nhim t tng ca ci cch s hu trong con mt cng chng. Khng cn b bng cch ny, ngay c v l do chin thut. Tng lp qun l mau chng nhn ra rng n chng c g s s thay i v cc quan h s hu. Kinh nghim ng u cho thy, cc nh qun l v nhng ngi lm hnh chnh c ti nng cng tm c v tr ca mnh trong hon cnh thay i. Cc ch s hu mi thng khng thin v v vic s dng cc nh qun l trc kia lm vic trong b my nh nc quan liu hay trong cc doanh nghip nh nc. Q u thc, h nh gi cao kinh nghim v mng li quan h ca nhng ngi ny. Cc nh qun l c th yn tm rng ci cch s hu lm tng uy tn v thu nhp ca h, ch khng gim chng. Bi hc s 8: Tp qun th tranh th cc nh qun l i vi c i cch bng cc cng c tham nhng s gy tc hi. Thc ra, ci cch s hu mang li nhng c hi s nghip thun li v hp dn cho cc nh qun l.

17

3. NH HNG CA BI N I LN I SNG N HN DN Nhng thay i lch s ln lun to ra nhng k thng v nhng ngi thua. iu ny cng ng vi bin i ng u trong thp k qua. Nn kinh t k hoch ha tp trung x hi ch ngha hot ng mt cch khng hiu qu. Tm trng chung b tn thng nghim trng bi nhng hn ch nng n ln cc quyn con ngi, bi thiu php tr, v bi s ngho i bt ngun t s khng c hiu qu ph bin. Tuy nhin, nhng bt li ny li c kt hp vi mt loi an ton kinh t c nhn c bit. khng c tht nghip hng lot th. Nh nc, theo cch gia trng, chm lo gio dc v y t, v lng hu cho nhng ngi lm vic trong khu vc cng. Bin i ng u gy ra nhng vn nghim trng trong cc lnh vc ny. Tht nghip hng lot ni ln khp ni, quy m ca n ph thuc vo tc tng trng kinh t v tin b trong ti c cu sn xut v ngoi thng v ci cch s hu. Bi hc s 9: Chun b cho s xut hin ca tht nghip. Cc hu qu ca n phi c gim nh bng cc h thng bo him v phc li cn thit. iu quan trng nht l t nc bc ln con ng tng trng to ra rt nhiu vic lm. Vn ny cng bin h cho vic ch nhiu n pht trin cc doanh nghip nh v va, nh c kin ngh trong bi hc s 3. C nhng tim nng rt ln v to vic lm trong s m rng mnh ca khu vc dch v b sao nhng trc kia. Kinh nghim cc nc pht trin v khu vc ng u cho thy cc ngnh dch v ng mt phn quan trng trong hp thu d tr lao ng. Ti khng th rt ra nhng kt lun r rng t kinh nghim ng u v hot ng ca nh nc phc li, hay v ci cch v pht trin tip h thng gio dc, y t v hu tr. Lnh vc ny ch c nhng

18

ngi ra quyt nh xem xt sau thi gian tr di, sau khi cc h thng con ny chm su trong tnh trng nghi m trng, ch t mt s nc. Mt s trong nhng vn ny l ht nh cc vn cc nc pht trin, nhng nhng vn khc mang tnh c th, lin quan n bin i mang tnh h thng. Th d, trong ci cch s hu nhiu doanh nghip tm cch nh n vai b qua cc nhim v phc li ca h. H ngng vai tr ca mnh v cung cp ch cho nhn vin, v cung cp chm sc t v cc phng tin chm sc tr em cho nhn vin, v v ng gp cho qu hu tr ca h. Tt c iu ny xy ra vo lc khi chnh ph, cc t chc dn s hay khu vc t nhn cha m bo c cc chc nng ny. Bi hc s 10: Phi ch trnh khong trng chn khng trong cung cp cc nhu cu ca cng chng c th xy ra sau ci cch s hu. Khng th loi tr kh nng ny sinh tnh hnh nguy kch. Khu vc nh nc v t nhn phi c s t chc phng nga ca hot ng song song, b sung cho nhau trong lnh vc phc li. tng ny sinh u tin vi ci cch hu tr bng to ra cc h thng -con a-tr. Hy h thng hu tr nh nc v h thng hu tr t nhn, t nguyn hot ng cnh nhau. Cc tng tng t cng c pht trin cho y t: cng vi h thng bo him x hi c ti tr bi ng gp bt buc v cung cp chn sc t c bn, c th c cc c hi hp php cho bo him t nhn b sung. Cc nh ch nh nc vn chim u th, nhng lc c xut hin cc nh ch phi -nh nc, mt s phi li nhun, mt s v li nhun, trong gio dc, chm sc tr em v ngi gi. chng u ni ln mt m hnh m ti c th khuyn ngh nh hnh mu vi lng tm thanh thn. Tuy vy, ng rt ra cc bi hc tiu cc t kinh nghim ng u: tr hon s bin i v dung th cho s t lit hay ph hy cc nh ch hin hnh chc chn lm cho vn ti t hn.

19

Khng ng i phn chia ci cch trit h thng kinh t v [an sinh] x hi ra lm hai pha, theo gii quyt cc vn kinh t ti t nht trong pha u v ci cch cc nh ch con ngi ch xy ra trong pha th hai. Bt c u theo loi sp lch th i gian ny, th nhng gnh nng nghim trng v mc no c th trnh c ging xung i b phn dn chng. Sau ny s rt kh thc hin cc nhim v b tr hon. S phn chia hp l ca nhng gnh nng lin th h, cng vi tnh duy l kinh t v n nh chnh tr, i hi cc ci cch th ch c tin hnh t nhiu ng thi trong mi lnh vc cuc sng .

20

21

Tnh Trung thc v Nim tin di nh sng ca Chuyn i Hu X hi Ch ngh a

NHNG SUY NGH TRN C S NGHIN CU V HONESTY AND TRUST CA COLLEGIUM BUDAPEST * Tnh trung thc v nim tin hai vn ny lun lun l quan trng v l th mi nc. Nhng trong thi k chuyn i hu x hi ch ngha vai tr ca n c l c n ln hn v vic nghin cu n l mt thch thc cn gay gt hn ni khc v khi khc. iu ny thc y Collegium Budapest, vin nghin cu lin ngnh quc t ny xut vic nghin cu su rng cc vn c nu trong tiu bi ny.1 Cc nh nghin cu thuc nhiu chuyn ngnh khoa hc kinh t, khoa hc chnh tr, x hi hc, lut hc, nhn loi hc v trit

* 1

Dch t bn ting Hungary Bn tho cho Beszl v Rubicon 7 -6-2003 Vic nghin cu do tc gi bi bo v gio s Susan Rose -Ackerman (Yale University, Law School) ch tr. Thng tin chi tit v cc thnh vin tham gia nghin cu, v cc mc tiu chung, v khung t chc ca n, v cc hi ngh tho lun cc cng trnh v v mt vi kt qu nghin cu c th thy trn trang ch ca chng ti: www.colbud.hu/honesty-trust. ti c lng t liu quc t khng l. Ti c th gii thiu hai bi vit ca Susan Rose-Ackerman nh tng lun dn nhp: Trust and Honesty in Post Socialist Societies. Kyklos, 2001/54., pp. 415-443. v Trust, Honesty and Corruption: Reflections on the State-Building Process. Archives of European Sociology, 2001/42., pp. 526-570. Gn 40 cng trnh hon thnh trong khun kh nghin cu ca Collegium Budapest. Mt phn cc cng trnh ny s c cng b trong hai tp bng ting Anh vo ma xun ti nh xut bn Macmillan -Palgrave.

22

hc chnh tr t 17 nc trn th gii tp hp li trao i kinh nghim v ghi chp li nhng suy ngh ca h. Nghin cu su rng ny trong khun kh Collegium Budapest to c s cho bi bo ny. 2 Ti ly nhiu tng t nhng nghin cu c thc hin , v nhiu ni ti dn chiu n nhng kinh nghim thc nghim c cng b trong nhng nghin cu ny. V ci khng km quan trng l, cc cuc tranh lun si ni ca nhm nghin cu chng ti c tc ng ln men i vi suy ngh ca ti. Tuy th bi bo khng th c coi l mt tng kt ca vic nghin cu ny. Chng ti cng khng n lc t kt qu chung cui cng. Trong mt s trng hp chng ti khng i n thng nht. Bi vit ca ti, nh tiu ph cng ch r, ch l mt vi suy ngh ring hnh thnh trong ti do cm hng ca d n Collegium Budapest. N nh mt mn khai v c l lm cho bn c hng th n bn n, tc l tm hiu k hn nhng nghin cu c trnh by chi tit . M u ti lu rng bi vit ca ti ni v cc nc chuyn i hu x hi ch ngha, ch khng c bit v Hungary, tuy a phn mun ni ca ti cng c th li n quan n t nc chng ta. Nghin cu kho st hng trm hin tng v mi quan h, trong khi bi vit ngn ny ch xem xt phn nh ca cc th . Ti gii hn vic kho st ba vn : 1. Cc mi quan h gia cc doanh nghip, 2. xy dng mt nh nc ng tin cy v 3. chin lc tng cng lng tin.

u tin ti trnh by bi ni ti hi ngh Lin minh Chu u: Cng ng li ch v gi tr do ban bin tp t Beszl v tp ch Rubicon t chc ngy 5 -4-2003 cho cc gio vin lch s v ti nu trong u . Bi vit ny da vo bi ni . Trong qu trnh din t ti khng n lc trnh by mt nghin cu hc thut nghim khc, m c gng gi phong thi bi ni chuyn.

23

QUAN H GIA DOANH NGHIP V DOANH NGHIP Hot ng ca th trng da trn tho thun ring gia ngi mua v ngi bn. Sinh vin kinh t, khi hc kinh t hc vi m, ngay t gi u ca kho h c lm quen vi tho thun gia ngi mua v ngi bn, m h gi thit rng: ngi bn chuyn giao hng ho hay dch v c xc nh trong tho thun, cn ngi mua th tr gi c xc nh trong tho thun. H c th k kt tho thun bng vn bn, v c hai bn xc nhn ngha v cam kt ca mnh bng ch k. Tuy nhin tho thun vn bt buc c hai bn, nu h ch tho thun bng li, hay thm lng, th d bng cch c hai bn thm chp nhn cc quy tc ca mt qu trnh mua -bn c bit n trc khi giao dch. Trong qun n khch hng khng k tho thun trc, trong ha rng sau khi n s tr tin ho n nhng vi vic ngi vo bn n, ngi thm lng tho thun v vic ny vi qun n. Thc t c nhiu im khc vi m hnh mua bn l tng. Khng c tho thun hon ho . Ngay c tho thun c bin son t m nht cng khng c kh nng iu chnh trc mi chi tit, bi v cc giao dch phc tp c th c hng ngn tham s. Ngoi ra tho thun quy nh nhng th lin quan n tng l ai, th m d c n lc cao nht cng khng th thy trc tng lai mt cch chnh xc. Tho thun ca ngi mua v ngi bn phi c b sung bng vic c hai bn ng x mt cch trung thc. V lng tin bc vo y. Khi tho thun, ngi mua tin rng ngi bn tn trng mt cch trung thc cu ch v tinh thn ca tho thun lin quan n cht lng v thi gian giao hng ho hay dch v. Cn ngi bn th tin rng ngi mua s tr tin. C hai bn cng chn tht v lng tin cng vng chc, th chi ph giao dich cng nh. Mc lng tin c th o c bng nhiu hnh thc. Th d c biu hin nh sau: ngi bn buc ngi mua tr tin trc theo

24

t l no. ng ch l, Beloruss, Ukraina v Nga t l ny l khong 40% , cn Hungary, Czech vay Ba Lan ch khong 10%.3 u c cc tho thun ring gia nhng ngi mua v ngi bn, cng xy ra cc vi phm tho thun. Mt thc o tt v s trung thc ca th trng (v x hi ni chung) l nhng vi phm tho thun c ph bin v nghim t rng hay khng. Tuy khng c s liu tng kt v vn ny, kin kh ph bin l, trong cc khu vc hu x hi ch ngha ca chng ta tai ho ny c tnh thng xuyn hn v nghim trng hn so vi cc nn kinh t truyn thng, c th trng pht trin. Nh nc phi cng bc vic tn trng tho thun ring. C tranh lun v vai tr ca nh nc trong mt nn kinh t th trng dn ch hin i. Nhng ngay c trit l chnh tr mong mun gim vai tr ca nh nc xung ti thiu cng khng nghi ng rng nh nc phi cng bc vic thc thi tho thun ring. y cng l nhim v ti thiu ca mt nh nc. C th xc nh rng mi ni n thc hin nhim v ny mt cch khim khuyt, v cc thiu st ny l c bit nng n trong chuyn i hu x hi c h ngha.. Bt u vi vic l, cc lut c l hng. Nh trc y chng ta xc nh, khng c tho thun ring hon ho, khng c l hng, by gi chng ta c th ni thm, khng c lut hon ho. C th chng minh c v l thuyt rng, ngay vi n l c v s thn trng ln nht vn cn cc l hng, v nh lp php cng t kinh nghim hay vi v, (m tnh hnh l nh vy trong thi k chuyn i hu x hi ch ngha), th lut cng xa s hon ho.
3

Xem Martin Raiser, Alan Rousso, and Farnklin Stein: Firms Trust? Evidence from a Survey of 26 Transition Economies. Collegium Budapest, 2003. Phn ln cng trnh m y v sau ny ti s nhc n l ti liu (bi bo tho lun) c np trong khun kh D n Honesty and Trust ca Collegium Budapest. Trc mt chng ti vn cha th dn chiu n cc cng trnh c cng b dng in n. Ti s cung cp cc d liu tham kho quen thuc ch cho cc cng trnh c hon thnh khng trong khun kh ca Collegium Budapest.

25

Nu bn no a v vi phm tho thun ra trc to n, phi nghim thy rng qu trnh to n l rt chm chp. (Trong khu vc hu x hi ch ngha c l cn chm hn so vi cc nn dn ch chn mui hn c ngnh t php c kinh nghim hn v hiu qu hn.) V ci cn ti t hn: to n c th thin v, th m ch c th b mua chuc. Cui cng cng c nhiu lo ngi v thc thi cc quyt nh ca to n. Cc t chc c nhim v thc thi th yu km, i khi tham nhng. Cui cng nhiu trong s nhng ngi mong ch nh nc cng bc vic thi hnh y tho t hun ring, khng cn tin vo nh nc na. Mt trong nhng thnh vin tham gia nghin cu, gio s Vadim Radajev trch dn cc d liu ca mt o lng Nga. 4 Ch c 24% cc lnh o doanh nghip c hi ni rng h nh to n trong trng hp vi phm tho thun. Doanh nghip bo v ra sao, nu khng tin vo nh nc, tc l nu n cm thy khng th da vo sc mnh php lut? Trc ht n cn nhc k, n kinh doanh vi ai. Kh nng hin nhin l, n hn ch cc quan h kinh doanh vi cc i tc c th thch , vi nhng ngi n c kinh nghim tt trc . iu ny tng cng s tin cy ln nhau, nhng lm hp phm vi cc mi quan h mua-bn tim tng, tc l hn ch cnh tranh. Nh th c mi quan h nh i (trade-off) gia lng tin v cnh tranh. Lng tin cng tr thnh tiu chun la chn, th cnh tranh cng b thu hp. Kinh nghim kinh doanh c nhn c th c b sung bng thng tin. Bn tho thun th thng bo trc cho i tc. T cch thnh
4

Vadim Radaev: How Trust Is Established in Economic Relationships When Institutions and Individuals Are Not Trustworthy (The Case of Russia). Collegium Budapest, 2003. Xem c Christopher Woodruff: Establishing Confidence in Business Partners: Courts, Networks, and Relationships as Pillars of Support. Collegium Budapest, 2003.

26

vin ca hip hi chuyn ngnh no hay phng thng mi c th l s m bo nht nh. Hay lng tin c th n gin da vo danh ting ca i tc tim nng ra sao trong gii kinh doanh. Hnh thnh (v cng ng mong mi l hy hnh thnh) danh ting ring ca nhng ngi tham gia i s ng kinh t. D lun chuyn mn -kinh doanh phn loi: hng ny trung thc, chng ta c th tin vo n, cn hng kia khng ng n, khng trung thc, khng tin c. Mi ngi i mt vi vn la chn nh vy vi t cch c nhn ngi mua. Khi ln u tin trong i chng ti sang Nht v ti u tin ti v v ti mun n, tt nhin chng ti khng bit r bng thc n ca cc tim n ti, nh th - khng c cch no hn chng ti vo mt qun McDonalds v n hamburger. C hai chng ti chng ai thch hamburger, nhng t nht chng ti bit, chng ti nhn c ci g. Tn ca hng a quc gia ln m bo cht lng c th tin cy c trn khp th gii. S la chn trn c s danh ting, da vo lng tin v khng cn nhc cc iu kin c th nu trong tho thun - lm gim s tht vng do vi phm tho thun gy ra. Tuy vy iu ny cng hn ch cnh tranh. Mng li tin cy cng mnh v hiu qu, th s gia nhp cng kh. Nu s gii thiu ca hip hi chuyn ngnh tr thnh khng th thiu c, th n c th bin thnh phng hi, hay cartel ng kn v ng x ca n c th tr thnh chng cnh tranh. C th l, doanh nhn ca chng ta khng cn thn (hay may) trong la chn i tc, v i tc vi phm hp ng. Gi s rng, h thu c loi khng nh to n trong trng hp nh vy. H c th lm g? Trong i a s trng hp, h nh cay ng yn phn vi s thit hi. Nhng c nhng ngi, s t nhn trch nhim thc thi lut php nhng khi nh vy. Th d, c vi thanh nin lc l ng n doanh nhn khng tr n . Trong o lng, m gio s Radajev trch dn, v c ti nhc n my dng trc y, 11% nhng ngi c hi tr li rng: trong cng ch hp ng h khng chn bc s dng bo lc.

27

Ngn ng Hungary thng dng dn g t maffia theo ngha rt rng, v hu nh gi mi loi ti phm c t chc nh th. Thc ra maffia l mt t chc trng coi-bo v, cnh st t bt hp php, thc hin quyn li ca nhng ngi kinh doanh nm di s bo k ca n, thm ch bng bo lc. Mt trong nhng chc nng truyn thng ca n l thu tin, i n. Mt b phn cc nh doanh nghip yu cu s bo k ca maffia, i vi nhng ngi khc chng cng bc dch v trng coi-bo v. Trong mi trng hp hy rng, maffia (dng t n y theo ngha gc ca n) tho mn nhu cu thc t. N cng bc tho thun ring ni cc t chc hp php c nhim v lm vic ny li bt lc. Maffia tr thnh quyn lc ln c bit ni lut php c l hng, to n chm chp v c th b mua chuc v vic thi hnh [n] khng hot ng. Mt nh nghin cu tr ca chng ti, Federico Varese ngi , anh vit lun vn tin s v maffia Nga, trong khun kh d n Collegium Budapest anh kho st, mt t chc -maffia Nga ln thnh mt t chc a quc gia ra sao. N thc hin mu u tin nc . Khng phi Nam-, bi v a bn b [k khc] chim, m l Bc-. Chng thc hin cc khon u t hp php to ln, c danh ting kinh doanh t t. L ra chng th xy dng mng li maffi a thc s, nhng mu b bi. Dng ngn ng kinh t hc, khng phi hng v cung, m l v cu. Cuc sng kinh doanh Bc tin vo sc mnh ca lut php, vo s cng bc thc thi tho thun t v khng c cu cho maffia b sung bng hnh ng ca n. ng suy ngm l, cng maffia Nga ny t nht sut vi nm c th hot ng thnh cng Hungary, nh cc t liu cng an m nh nghin cu tip cn c cho thy. nc ta ng tic c cu v loi cng bc tho thun nh vy, v dch v trng coi-bo v. Ti th rt ra vi kt lun tng qut t nhng iu va ni. Vic k kt v thc hin hp ng t khng phi l hnh ng ring ca hai

28

bn tho thun c lp. Ba loi c ch x hi to thnh mi trng, trong h chun b v thc hin g iao dch. 1. C ch hp php - php l - quan liu. C ch ny cng bc thc thi tho thun t bng con ng nh nc. 2. C ch o c - lin i . C ch ny da vo tnh trung thc v lng tin ln nhau ca cc bn tham gia. ng x chn thc cng c danh ting. Gia hai bn tho thun khng phi l quan h th nghch, m l quan h b bn, hp tc. 3. C ch hiu chin. C ch ny da trn bo lc trc tip, ngoi php lut. Gia ba c ch c th xy ra hai loi quan h. Quan h th nht l s kt hp ca c ch 1 v 2. Quan h ny to ra s b sung lnh mnh . Hai c ch tng cng, cng c ln nhau. Ngi kinh doanh, doanh nghip cng c th tin vo s thc thi hp php ca tho thun t, h cng t phi nh n th tc to n. Li tuyn b ti s kin anh l s e do c th tin c (credible threat), v iu ny c hiu qu, ngay c nu h him khi s dng. Nhng ngi chi trong gii kinh doanh hiu rng, h phi tr gi v ng x bt chnh, trong khi ng x chn thc l loi u t c li. Gia cc i tc kinh doanh lng tin ln nhau cng ln, cng t c kin tng. Vic ny lm gim ti ca to n, lm cho vic gii quyt kin tng nhanh chng, vic ny li cng c uy tn ca c ch hp php-php l-quan liu. Trong mi quan h th hai cc c ch 1 v 2 cng i mt vi c ch 3. y hnh thnh s thay th c hi . Nu hai c h hp php u tin khng hot ng ng n, th c ch th ba, bt hp php s lp y khong chn khng . Gii kinh doanh cng s dng c ch 3, cng s dng cc cng c bt hp php, th uy tn ca php lut cng gim st v nhng ngi trong gii kinh doanh cng s, cng t tin ln nhau. Trong quan h ny nh th hnh thnh mt vng lun qun, trong cc qu trnh c hi tng cng, cng c ln nhau.

29

T nhng i u va ni tot ra mt kt lun quan trng nhn t quan im hnh ng x hi. Chin lc tp trung [ht] s ch vo cuc chin chng ti phm, maffia, s phm ti l chin lc sai lm, khi chng ta mun chin u v s trong sch ca gii kinh doanh. Khng phi v vic ny khng quan trng v cn thit nhng y khng phi l vic cn lm u tin. Cng c c ch 1 v 2 l quan trng hn vic ny, bi v n s thu hp trng hot ng ca c ch 3. XY DNG NH NC NG TIN CY Phn trc ca bi vit ny cp n quan h gia ngi mua v ngi bn, tc l n mi quan h ngang, tuy trong cc tng tc c m t nh nc cng c vai tr. By gi chng ta i ti, v hy a mi quan h dc gia nh nc v cng dn vo phn chnh ca lp lun. Ci g cn cho lng tin gia nh nc v cng dn (hay gia nh nc v cc t chc mc thp nht, chng hn cc doanh nghip) mnh ln? ng suy ngm quan im, m mt thnh vin ca nhm nghin cu chng ti, gio s Russell Hard in, nh nghin cu l lun chnh tr M ni ting i din trong nhiu bi vit ca ng. ng xut pht t lng tin, m hy xut pht t s nghi ng, tc l xut pht t ci Hardin gi l Liberal Distrust [T do Nghi k] .5 Hy ng ph phm lng tin ca c hng ta. u tin hy suy ngh tng tn ng x ca cc chnh tr gia. Ti n trng trnh cc nhn xt khi qut ho. Nhiu ngi trong s h th c dn dt bi cc nh cao thng, phc v s nghip ca loi ngi, bo v cc t tng cao qu, hay ch t cng i din trung thnh cho cc li ch ca mt tng lp, nhm, khu vc a l, hay khu vc bu c no . Nhng cc nh cao c c th pha trn vi cc
5

Xem Russell Hardin: Liberal Distrust. European Review, 2001/1., pp. 73-89.

30

nh t cao c hn, vi nh bm v gi quyn lc, vi nh ti a ho phiu bu, vi nh dng b ko cnh chnh tr v kinh t, cng c th vi nh lm tng thu nhp v ti sn ca bn thn h, gia nh h v bn b h. S kt hp ca cc ng c cao c v nh nhen l khc nhau mi ngi, nhng kh him c ng thnh no c 100% ch ng ha v tha thc y. Nhiu nh chnh tr bt lc a ra phn xt khch quan, trit l chnh tr ca h, s trung thnh vi ng ca ring h khin h phin din v thin v. Ni v nh nc th mt tnh cch, m chng ta c th xc nh, nh quan liu [quan chc]. Ni v h chng ta cng khng c khi qut ho. Nhiu trong s h kh gn nh quan liu l tng ca Max Weber, cng chc c nng lc phc v cng, chn tht, c lng tm ngh nghip v quyn li chung iu khin. Nhng ng x ca nhiu nh quan liu khng ch c thc y bi s phc v li ch chung, m cng bi li ch ring ca b my quan liu (hay ca cc nhm quan liu no ). Thng l h khng th vi cc li ch vt cht, mt phn trong s h khng cng li c nhng cm d tham nhng. Cn t chc cc th ch nh nc v x hi sao cho chng ta cng tnh mt cch thc tin n nhng nt tiu cc v ng x ca cc nh chnh tr v cc nh quan liu. Chnh bi v mc nht nh chng ta khng tin tng nh nc, v chng ta nht thit cng phi nghi ng, phi xy dng cc nh ch ph hp bo v cc cng dn v cc t chc ca h. Tt nhin, quan trng nht nhn t quan im ny, l nn dn ch i din, s hot ng hu hiu ca ngh vin, s tranh ua chnh tr gia cc ng cm quyn v cc ng i lp. D n Collegium Budapest tng i t cp n vn ny- cho d chng ti bit rt r tm quan trng ca n. Ngnh quyn lc khc, v vai tr ca ngnh t php chng trc ca bi ny c vi li.

31

By gi ti mun ni v vi nh ch khc ca xy dng lng tin, v vi th ch khc bo v quyn li ca dn chng. Ti nhn mnh nm cng c. 6 1. Tham gia chun b cc d lut. Nu dn chng cm thy rng ch t thng qua nhng ngi trung gian v cc i din quyn li khc nhau ca h, nhng i khi c trc tip na - h tham gia vo chun b cc lut, th vic lm tng lng tin vo lut php. Trong cc nc hu x hi ch ngha vic t chc tham gia hoc hon ton b b qua, hay ch c lm mt cch ly l, thng c tin hnh mt cch hi ht. Cng thuc v bin o lp php x hi ch ngha l ci gi l tranh lun x hi, tc l ngi ta khin t chc i din quyn li no tranh lun trc mt vi kin ngh quan trng no y, tc l vi t c hc ngh nghip hu quan do cc cn b c ng c ra lnh o. So vi vic ny th dng nh c s tin b no . Tuy nhin khng my khi c tranh lun thc s, c s i cht cng khai v chn thnh ca cc li ch khc nhau. Trong cc nc hu x hi ch ngha khng c lut ring iu chnh s tham gia chun b lut, m vic ny c ph thc cho s st sng t nguyn ca chnh ph v cc b ng thi. H khng vi phm lut, nu h hon ton b qua qu trnh ny. Cn n mt lut quy nh mc ti thiu ca vic t chc nghe kin dn chng, quy nh cc hnh thc ly kin, v bt buc thng bo cho cc t chc i din quyn li v lng nghe kin ca h. Hy ti a ra ngay mt cnh co. Gi s l s c lut nh vy. Nh mi quy nh php l , lut ny cng s c l hng. Chnh quyn th thc hin n hoc mt cch trit v vi n lc ln, hoc ch mt cch min cng, lm ra v. V cng khng chc rng dn chng s c khng, hay ch ngh rng: lp php l chuyn ca cc nh chnh tr v cc lut s.
6

Trong hnh thnh s phn nhm tip theo y ti da ch yu vo cng trnh ca Susan Rose -Ackerman: Public Participation and Government Accountability in Consolidating Democracies: Hungary and Poland. Collegium Budapest, 2003.

32

2. Cc nh ch khng thin v, trung lp. 7 u tin bng vi th d ti mun cho cm nhn ti ngh v cc nh ch nh th no y. - Ngn hng trung ng. - C quan gim st h thng ngn hng, c th gim st mi t chc ti chnh. - Gim st [s giao dch, th trng] Chng khon. - Kim ton nh nc. - C quan nng lng. - C quan chng c quyn, bo v cnh tranh. Ci g l chung trong cc nh ch ny? Chng ta mong i chng ng xa cc cuc u tranh chnh tr i ni hng ngy, nh v y theo ngha ny chng hy l v t, khng thin v v trung lp. Chng a ra cc quyt nh ca mnh ch da trn cc quan im chuyn mn. Tnh chnh trc v hiu bit chuyn mn ca cc nh lnh o v cc cng s ca chng hy l m bo chng ng trn chnh tr v cc li ch chuyn mn hp v li ch giai tng. Chng ta c th thy nhng mong i ny l ging nh cc mong i m chng ta t ra i vi cc to n c lp. Tuy vy, trong khi to n theo ngha ca l thuyt nh nc truyn t hng l mt nhnh tch bit ca nh nc, y by gi chng ta lit k cc nh ch thuc thm quyn ca nhnh hnh php. Su nh ch m ti nhc n ch vi mc ch minh ho, s lng cc nh ch nh vy ln hn nhiu. Chng khng n thun phc v cho vic iu chnh v/hoc gim st nh nc i vi kinh t, m c cc lnh vc khc na. Ly bt c nh ch no trong s cc nh ch thuc loi ny v xem xt k lng, chng ta vp phi hng lot vn lin quan n vic tho mn cc mong i ny . Nhng kh khn bt u vi vic la chn v b nhim cc v lnh o ca cc t chc khng thin v trung lp ny. Cc nh lnh o khng do s lo xa c ra. Ai (th
7

Xem Susan Rose-Ackerman: Public Participation and Government Accountability in Consolidating Democracies: Hungary and Poland. Collegium Budapest, 2003. v Saj Andrs: Neutral Institutions. Collegium Budapest, 2003.

33

d, th tng, ch tch quc hi, hay tng thng) c quyn kin ngh tin c, ai hay nhng ai xem xt nng lc, ri xc nhn kin ngh v cui cng ai k quyt nh b nhim. V iu ny m ngay khi b nhim cng khng c s c lp thc s. Cc nh lnh o ca cc t chc trung lp ng c th l mn ca mt trit l chnh tr phin din no , ng l c th vn trung thnh vi lc lng chnh tr v nhn vt chnh tr a h ln. Mt iu kin ca lng tin l trch nhim gii trnh (accountability). iu ny trong nhiu trng hp hoc ni chung khng c m bo, hay ch mang tnh hnh thc sung. Mi quan h gia s u thc v thnh tch b t. Mt mt s b nhim lnh o ca t chc nh vy thng cho mt thi hn di (c th c i) l vic thc y tnh khng thin v v tnh c lp. Mt khc tp qun ny cng c tc ng kh x ca n: trch nhim gii trnh cng yu, v khng c cch thay ngi lnh o ngay c trong trng hp thnh tch km. Chng ta bt gp y mu thun c bit ca t chc nh nc dn ch. Ci m bo mu cht nht ca nn dn ch l h thng a ng, s tranh ua ca cc ng, v s ph thuc ca chnh ph vo a s quc hi. Trong khi chng ta mun to dng lng tin ca cng dn vo vic thc hin mt s chc nng nh nc bng cch lm yn lng h: cc chuyn vin c lp vi c c ng, vi chnh sch i ni v vi quc hi thc hin chc nng ny mt cch v t khng thin v. Chng ta tng cng lng tin vo nn dn ch i din bng cch chng ta chuyn giao cc quyt nh quan trng cho cc quan chc khng c bu. y ch ng ta bt gp mu thun m v mt l thuyt cng cha c lm r. 3. Trng cu dn . Khng ngc nhin rng vic p dng rng ri th ch dn ch trc tip trc ht l do thnh vin ngi Thu S ca

34

nhm nghin cu, gio s Bruno Frey kin ngh. 8 ng lu n nhiu c im c li ca th ch ny. Trong cc cuc bu c quc hi v chnh quyn a phng dn chng b phiu cho mt ng hay mt c nhn. Lc y h chn mt gi, bi v ng hay c nhn i din lp trng xc nh v mt lot vn . C th l, c tri khng tn thnh mt lot vn c th vi ng hay c nhn m h la chn, nhng v c cm tnh vi trit l chnh tr chung, vi ng x v vi lp trng lin quan n phn ln vn ca ng hay c nhn , nn h b phiu cho n . Bng l phiu ca mnh h mua c mt gi, c ci h tn thnh, nhng c ci h thc s thch bc b. Trng cu dn to phng thc cng dn khng b phiu cho mt gi nh vy, m h nu lp trng v mt-mt vn c xc nh r rng. i u ny to thnh s suy ngh c th hn, thnh tho hn, xy dng hn, cm gic trch nhim cng dn ln hn. Ri sau cng dn cm thy tin tng hn vo hnh ng ca nh nc c tin hnh theo cch nh vy. C th tin hnh trng cu dn khng ch v cc vn c tm quan trng ton quc, m c v cc vn ch lin quan n mt khu vc hnh chnh hp hn, mt thnh ph, mt x. Bng cch c cc kh nng mi hn cho s tn quyn ra quyt nh. Cng nhn cc l l ng h trng cu dn , y vn cn cnh bo phi thn trng. Khng ng, rng nh ch trng cu dn c th n trnh hon ton i sng chnh tr ni b thng thng. Trong nhiu trng hp trng cu dn l do cc ng, cc lc lng chnh tr khi xng - cng khai hay ngm ng m, v cng cc lc lng ny nh hng n, i khi thao tng cc c tri. Trong mi hon cnh s cnh co ca gio s Frey l chnh ng: khng th nhy lao u vo dn ch trc tip, m phi hc cch s

Xem Bruno Frey: Direct Democracy for Transition Countries. Collegium Budapest, 2003.

35

dng n th no. Phi a dn dn vic hi kin n gi dn bng trng cu dn v cc vic ln nh ca nh nc v lp php. 4. Cc T chc Phi Chnh ph (NGO). Cc t chc phi chnh ph v cc hip hi x hi c th ng vai tr xy dng lng tin quan trng. Nhiu ln trong cc cuc tranh lun nhc n tc phm c coi l kinh in ca Robert Putnam v cc nh ch dn ch bc nc . 9 Putnam chng minh bng d liu rng, c tng quan dng cht ch gia mt bn l s v s hot ng ca cc NGO v cc hip hi x hi, v bn kia l lng tin l n nhau gia cc thnh vin ca x hi. Lng tin chung to thnh vn x hi, v vn ny cng ln, nu cc cng dn cng c quan h vi nhau tch cc hn trong cng nhiu hip hi v t chc phi chnh ph. Trong qu trnh din tin ca cng trnh tin pho ng ca Putnam ngi ta tin hnh nhiu kho st thc nghim. Mt phn cc kho st ny cng c l thuyt ban u, nhng cng c cc bng chng ngc li. Thc s c cc t chc b chia r chnh tr - ngc li cng c nhiu t chc cng khai hay ngm ngm nm di nh hng ca lc lng chnh tr no , hay c hnh thnh do sng kin ca lc lng . Cc chiu kch khc nhau ca x hi (chng hn lp trng chnh tr, s thuc v nhm sc tc hay tn gio) cng chia r bao nhiu, th mt t chc x hi dn s - civil society cng khng tin cy t chc khc. S pht trin ca x hi dn s, dy c ca mng li x hi dn s cng tng cng, v cng lm yu lng tin ln nhau. 5. Cc t chc quc t . Trong bi bo xut bn ti Hungary v tr u tin cn nhc n Lin minh Chu u. Bn cnh cc nh ch ti chnh quc t, Qu Tin t Quc t v Ngn hng Th gii,

Robert D. Putnam: Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy. Princeton University Press, Princeton, 1993.

36

thm vo l T chc Y t Th gii, T chc Lao ng Quc t v cc t chc ca Lin hip Quc ng vai tr rt quan trng. Lm cho cng dn yn tm l nhn thc, rng s can thip ca cc t chc quc t khc nhau c th mang li s bo v i vi nhng s lm dng ca chnh ph quc gia, ca cc chnh tr gia v cc nh quan liu trong nc. Chng ta mi tri nghim iu ny lin quan n bnh dch SARS, khi cn n s ln ting mnh m ca T chc Y t Th gii (WHO) cui cng vn c tit l ra Trung Quc v a ra cc bin php ph hp. Cng khng phi trong mt trng hp IMF bo v cc li ch kinh t di hn ca mt nc hu x hi ch ngha no y i li vi s chi tiu phung ph mang tnh dn tu v chnh sch kinh t sai lm ca chnh ph quc gia. Li c th a ra cnh bo. Thc tin cng chng minh rng khng t chc quc t no l khng th mc sai lm. Khng him l s can thip c hi hn l c li. V ngay c nu lp trng ca t chc quc t c ng i na, khng chc l n c kh nng lm cho lp trng y c cng hiu i li s phn khng ca chnh ph v b my quan liu ca nc lin quan . Ti mun a ra vi nhn xt tng qut vo cui nhng gii thch ny. Nh mt ip khc cui c nm im u quay li vi li cnh bo: ng, nh ch c ni n c th ng vai tr hu ch song nh hng ny b hn ch, c vn , i khi thm ch c th c tc ng ngc. Bt k nh ch no u c th lm dng quyn v phm vi hot ng ca n. C th lch, la ngay c nh ch c thit k v c t chc tt nht. ng gn tip suy ngh ny lin quan n cc l thuyt khoa hc x hi. Trc ht t i mun a ra vi nhn xt v chuyn ngnh ca ti, v khoa hc kinh t. Sut mt thi gian di hu nh c coi l mit th, khi ai c coi l nh kinh t trng th ch institutionalist economist. iu ny c ngha rng, anh ta khng hiu phn tch thc s v cc hin tng kinh t, khng bit lp m

37

hnh v vi s gip ca n rt ra cc kt lun, m ch m t bng li cc nh ch ca nn kinh t. Vi nm nay tnh hnh quay ngc. C l c th gn s tuyn b r ngot vi gii Nobel c a Douglass North.10 Gii Nobel ci m cng nhn tm quan trng khoa hc ca ch ngha trng th ch. T khi vic p dng cch tip cn ny khng nhng c mt mi, m nh trong cc trng hp tng t khc cng thng xy ra tr thnh mt thc s. xut hin s cng iu, s cng p phin din ca lp trng ng, nhiu khi c th s dng tt. Bt k chng ta vp phi vn no, c sn cu tr li: li l do cc nh ch khng ph hp gy ra. Cn gii php th c ngha l cn phi xy dng cc nh ch ph hp. V chuyn ngnh kinh t chc chn c th ni rng, by gi ri vo thi cc ny, nhng cc hin tng tng t cng xut hin cc khoa hc x hi khc. Trong hai chng u ca bi vit ti rt nhn mnh l cc th ch quan trng n th no. Vic t chc c ch nh ch ph hp gii quyt nhim v v/hoc nh ch t pht pht trin v c v cho n l vic khng th thiu c. Th nhng cng c th lm dng nh ch c v tt nht. Ti y ti khng mun a r a tng quan c phng php v cc nhn t khc no c th ng vai tr, m ti ch nhn mnh mt nhn t, v y l tnh cch ca ngi ng u t chc. Lut c th quy nh bt c g v tnh c lp ca mt t chc nh nc v t, trung lp no , iu ny t ra l hon ton o tng, nu ngi ng u b d chnh ph mi thi, d mt lc lng chnh tr no . V ch i xy dng nh ch vi mong i rng, c nhn ngi ng u phi hin thn cho s am hiu, tnh khch quan v tnh lim chnh o c, nu trong thc t li l ngi bt ti, thin v, c thnh kin, thm ch c l tham nhng na.
10

Cc cng trnh c nh hng ln nht ca Douglass North: Structure and Change in Economic History. Norton, New York, 1981. ngoi ra Institutions, Institutional Change and Economic Performance. Cambridge University Press, New York and Melbourne, 1990. North nhn gii Nobel nm 1993.

38

Trong cc nc hu x hi ch ngha c nhiu kh nng l, ngi ta s ln lt a ra cc lut v cc quy nh php l thch hp, th hin c tnh ca mt nn dn ch hin i v mt nn kinh t th trng da trn s hu t nhn. y l iu kin cn, nhng khng chng ta c th tin vo nh nc. C ch chn la cc nh lnh o hot ng ra sao? Ai l nhng ngi chu trch nhim v hot ng ca cc nh ch? H c ph hp hon thnh nhim v? C nui dng nhng ngi thch hp cho cc nhim v mi hay khng? CHIN LC XY DNG LNG TIN Cu hi nu ra cui chng trc dn n lnh vc ti, m ti xc nh l ch th ba ca b i vit ca ti. Chin lc cng c lng tin nn nh th no? C nhim v then cht, m vic thc hin nng n n s cho ngay mt c hch ln cho ton b qu trnh hay khng? Hoc vi cng thc Leninist c, c khu then cht trong chui cc nhim v hay khng? Theo thnh vin ngi Thu in ca nhm nghin cu chng ti, nh chnh tr hc Bo Rothstein, nhim v quan trng nht l t rng, b my quan liu nh nc hy trung thc, thng tho v lim chnh.11 Dn chng Thu in coi b my nh n c quan liu l trung thc v am hiu, v iu ny c tc ng nu gng ca n, n cng to sng sang gii kinh doanh v cc lnh vc khc ca i sng x hi. Mt thnh vin ngi M ca nhm nghin cu, Eric Uslaner, cng vi ng tc gi ngi Rumani chuyn n mt bn nghin cu, trong cc tranh lun v trong cun sch trc y ca ng, ng

11

Bo Rothstein: Social Capital and the Quality of Government: The Causal Mechanism. Collegium Budapest, 2003.

39

by t quan im rng, vn then cht l gio dc. 12 Cn phi x hi ho cc thnh vin x hi sao cho cc chun mc trung thc thm nhun vo ng x ca h. Hungary cuc chin chng tham nhng, chng lm dng chi tiu tin cng tr thnh tm im ca s ch khng nh mt chng trnh c tuyn b, m trong thc tin i sng x hi. Trong khi y nhiu mi quan h khc ca tnh trung thc v lng tin li hon ton b lng qun trong cc cuc tranh lun ngh vin, trong chng trnh TV v trong cc bi bo vit. Rt t ni n, mt ngi kinh doanh la ngi kinh doanh khc, ngi bn la ngi mua, ngi xy dng la ngi ch nh tng lai, ngi mc n la ch n ra sao. Hu nh chng ai xoi mi - tr mt vi s kin c bit gy bo t trnh hot ng chuyn mn v tnh khng thin v ca cc nh ch c gi l v t, trung lp c. Trong nhm nghin cu ca Collegium Budapest khng hnh thnh s ng thun v nhng vic cn lm. Chng ti cng khng th coi y l nhim v ca mnh. Nu chnh ph, hay quc hi yu cu u ban lm r mt vn , c th mong i l, u ban s a ra cc kin ngh thc tin nh kt qu ca n, m bn trong u ban trn c s cc nhng b v tho hip ln nhau bn thn u ban chp nhn v trnh cho nhng ngi u thc ca h vi t cch kin ngh ring. Chng ti khng to ra u ban. Chng ti l cc nh nghin cu mt ti hp dn, m nhim v u t in l, i phi by bn thn vn mt cch gay gt, tm ra cc nhn t gy tai ho, v i cng su cng tt hiu cc mi quan h nhn qu. Trong chng ti c ngi i n cc kin ngh thc tin, cn nhng ngi khc dng li vic phn tch vn . c kin ngh, m mi ngi

12

Eric Uslaner v Gabriel Badescu: Honesty, Trust, and Legal Norms in the Transition to Democracy Collegium Budapest, 2003. v Eric Uslaner: The Moral Foundation of Trust. Cambridge University Press, New York, 2002.

40

hay hu nh mi ngi u ng , v cc kin ngh khc c tranh lun gay gt trong ni b nhm v iu ny nh th l phi. Theo kin ca ring ti khng c nhim v then cht, khng c khu then cht. Khng c v chng ta hy ng i kim. Chng ta i mt vi mt tp -vn rt phc tp. Bi vit ngn ny c l nhc n 10 hay 15 nhim v, m mi ci u rt quan trng. V nh ti nhn mnh phn dn nhp, bi vit ca ti ch tho lun mt phn nh ca lnh vc ch ln v ton din, ch tnh trung thc v lng tin. Nu chng ta kho st t m bt c phn no ca ch ln, ngay lp tc xut hin vi nhim v nht thit phi thc hin. Nu nh chng ta b qua, th chnh y cc v lm dng li l an rng, y lng tin ln nhau tr thnh khng th. Khng c phng sch cho chin tranh chp nhong. y l mt chin dch phi tn cng lin tc trn mi mt trn . Khi thit k chin lc mt im xut pht quan trng l, - mc d cc hin tng xy ra mi ni trn th gii chng ta ngu nhin sng trong mt vng xc nh, trong x hi chuyn i hu x hi ch ngha. Nhiu vn , trong s c c cc vn m bi vit ny cp, ny sinh tt c cc nc. Nhng qu kh lch s dn n tnh tr ng hin ti c vai tr to ln trong vic chng ta phi gii quyt vn nh th no. y l [cch tip cn] ph thuc vo con ng - path dependence c nhc n nhiu. Hai nc, ngay c nu thot nhn c tnh trng ht sc ging nhau, l khc v kh c, nu tri qua cc li mn lch s khc nhau i n trng thi hin ti ny. Bt lun cch nhn nhn ny l d hiu ra sao th d i vi mt nh s hc, nhiu khi nhng ngi kin ngh thu nhn mt cch my mc cc nh ch, cc quy nh php l, cc hnh thc t chc c th thch v c dng tt nc ngoi, li hon ton qun mt. Ti c th phn nhng vic cn lm trong cc nc hu x hi ch ngha thnh hai nhm, vi s ch n ng hc ca vic thc hin cng nh hon cnh do qu kh li.

41

Thuc nhm th nht l cc nhim v lp php, lm lut v xy dng th ch. Xy dng mt nh nc php quyn ph hp vi nn dn ch chnh tr v nn kinh t th trng da trn th tri ca s hu t nhn. Vic ny m bo s vng mnh ca lng tin gia nhng ngi tham gia nn kinh t, vic ny bo v cng dn i vi c quan cng quyn, do iu ny m nh nc tr nn xng ng hn i vi lng tin ca cc cng dn. Ch ngha x hi li di sn g v kha cnh ny? Trong h thng x hi c h ngha c cng c khng i no c chuyn tnh trng cch mng, ngoi php lut. Ngc li, mi hnh ng u ph thuc vo c triu quy ch php l v ch th nh nc. Bc ngot nm 1989-1990 vi vi nht kim y kch tnh khng x tan ci tm dt rt dy c ny. vi nc (th d Rumani) c cc s kin c bit. Ton b khu vc tuy vy c c trng ng hn nhiu bi qu ho hnh. H g nhiu phn nh v dt li tm dt h thng php l. y l qu trnh t ngon mc, nhng chc ch n hu hiu hn v khoan dung hn. Tt c cc quy ch php l c k tha vn cn hiu lc, cho n khi cha [thay ci khc hay sa v] lm cho tng ci ht hiu lc. Cn phi xem xt li rt su mt phn ca cc lut trc y, hay c l phi thay bng m t lut hon ton mi. phi lm nhiu lut mi iu chnh cc hnh ng hay cc mi quan h khng tn ti trong ch ngha x hi. Martin Raiser, cng tc vin chnh ca Ngn hng Chu u, mt thnh vin ca nhm nghin cu chng ti, bng cc d liu thng k cng c s tn ti ca mi quan h sau: ci cch th ch v lut php cng tin trin, chnh quyn cng hot ng tt v ngi ta cng cho hot ng to n l cng bng bao nhiu, th lng tin ln nhau gia cc i tc kinh doanh cng vng mnh by nhiu. Vic xy dng nh nc php quyn c th t n mt trng thi, khi c th tuyn b: v c bn thnh cng thc hin nhim v. T quan im ny, nh th nc hu x hi ch ngha c ni n ui kp cc nc, ni nh nc php quy n dn ch hin i

42

lin tc c hiu lc v c pht trin m khng c on ng vng x hi ch ngha ko di hng thp k. Trong khu vc hu x hi ch ngha c mt s nc t n im ny. Cc chuyn gia lit k vo y cc nc i u v ci c ch, trong c Hungary, Ba Lan, Cng ho Czech, Slovenia, v cc nc vng Baltic. Cc nc khc vn cn kh xa trng thi nh nc php quyn dn ch chn mui, v c l h mi i c na qung ng cn thit. Chng ta c th lit k vo y phn ln cc nc thuc Lin X trc y, ch yu vng pha ty v pha nam. Nhng ngay c lin quan n cc nc na, cng c th xc nh mt cch r rng cc nhim v lp php v xy dng th ch no l nhng nhim v phi v c th hon thnh trong mt thi gian c th thy trc. Tt nhin vi vic ny qu trnh khng chm dt mt ln cho mi mi. S lin tc cn ci thin cc lut hin hnh, cn pht trin tip cc nh ch. S pht trin k thut v khoa hc, s thay i v dn s, nhng thay i xy ra th gii bn ngoi bao quanh mt s nc v rt nhiu thay i khc lm ny sinh nhu cu lm lut v xy dng th ch mi. mc chng ta i mt vi nhim v khng bao gi chm dt. Bt chp iu ny, c th cm nhn c t nhng iu ni, rn g phn ln cng vic phi c thc hin lc u ca chuyn i hu x hi ch ngha. Nhim v khng th c gii quyt bng liu php sc, bng nhng bc xung phong, m phi tin ln t t qua nhiu nm. Tuy vy, tnh theo t l xch lch s, giai on ny khng di. Khng cn nhiu hn mt -hai thp k. V khi iu ny v c bn hon thnh, k t ch cn bo tr v i mi nh nc php quyn, bi v khon u t ln ban u xy ra. Tnh hnh l khc vi nhm nhim v th hai. Chng ta lit k nhiu vic cn lm vo y, nhng c th ni v tt c chng: lin quan n tm tnh con ngi. ng hc ca nhng vic cn lm trong chng mc cng ging ca nhm u tin c tho lun trn, chng mc l ngay t u phi i ph vi di sn ca qu kh. Trong h thng cng sn hnh

43

thnh mt s kt hp c bit ca lng tin v s nghi k trong con ngi. Ti tin vo bn mnh nhng ti khng bit, liu ngi , ngi khng thuc bn b thn thit nht, c l k ch im hay khng? Ngay t u ti khng tin mi t chc ng -nh nc, bt lun l cng an, s thu, hay hi ng [nhn dn]. Nhiu loi mng li tin cn ni con ngi li vi nhau. Nu thiu ci g , ngi ta thch tnh n chuyn nhn c th trn c s c i c li t thnh vin khc ca mng li, hn l bng cch tr gi t t, trong quan h kinh doanh trung thc. La nh nc khng c coi l ng x ng h thn, bt chnh. Ngc li, c coi l s dng cm dn s, l hnh ng chnh tr. Khng ch ngi ln thc hnh n , m ngay c tr con cng c dy lm vy. V ri 1989-1990 n. Lm sao chng ta c th cho rng nhng tp qun hn su ny s d dng mt i? Gia cc nm 1990 ti nghe mt chng trnh pht thanh gi in thoi n, trong phng vin radio ku gi thnh gi hy k li lm th no h thnh cng la hi quan trong cc dp i nc ngoi v. Ngi ta k li cc chuyn phiu lu l th nht, hi hp nht. Ngi dn tp np in thoi n, khoe khoang l h thnh cng vi phm quy nh php l th n o v nh la nh nc ra sao. Ti khng c cc o tng, ngay c cc nc tn trng lut php nht cng xy ra nhng trng hp nh vy. S khc bit chnh khng phi tn sut lu thu quan, m thi tip nhn x hi i vi vic . M hay N a Uy phng vin radio khng t cu hi ny, v nhng k lu thu quan khng khoe khoang cc chin cng ca chng. Xy ra lu thu tt c mi ni. Nhng trong nn dn ch chn mui ngi ta xu h v vic ny, v h khng hnh din vi n trong cc cuc gp g bn b. Chuyn i hu x hi ch ngha gy ra s hn lon o c. Cc nguyn tc o c c vn cn trong u nhiu ngi, nhng ngi khc ng thi chu tc ng ca cc chun mc c v mi thc ra

44

loi tr ln nhau. Ti ch nu mt th d duy nht. Chng ta thng xuyn bt gp chuyn ngi dn khng bit h ngh g v s gia tng thu nhp v ti sn ca nhng ngi khc. Mt thnh vin ca nhm nghin cu chng ti, rkny Antal, cng cc ng tc gi tin hnh mt nghin cu ng ch li n quan n vn ny. 13 H t cu hi cho ngi dn nhiu nc khc v Hungary, theo h cc nhn t no ng vai tr trong s giu c ca nhng ngi khc? tt c cc ni c nhiu kh nng xut hin: cng vic tt, mi quan h, s bt chnh. Khng u ngi dn loi tr bt c nhn t no. Nhng ci rt c trng l, Hungary (v cc nc ng u hu x hi ch ngha) t l cao hn nhiu ca nhng ngi cho rng ch yu l nhn t quan h v ci cn ng bun hn nhn t bt chnh l ngun giu c chnh. Chng ti khng bit trong thc tin cc t l tht l th no. Nhng rt c trng cho tm tnh ca ngi dn, rng y l cm gic. Mt phn ng k ngi dn khng bit lm quen vi tng rng bng con ng chn tht cng c th kim c nhiu tin, mc d y l mt c trng quan trng ca ch ngha t bn. V nhm nhim v lm lut - xy dng th ch ti ni rng, phn ln cng vic c th c thc hin trong mt hai thp k. Chng ta khng th tnh rng v c bn chng ta s xong vic ci cch tm tnh cng trong thi gian nh vy. Tc ca qu trnh thay i mnh tu thuc vo tnh kh c nhn, c ngi [thay i] nhanh hn, c ngi chm hn. Ngoi ra bn trong th gii t duy v tnh cm ca mt ngi cho trc cng c ci th ay i nhanh hn v c ci chm hn. Thc ra vic ny s tng tc ch khi, chng ta, cc th h gi chuyn v tr ca mnh cho nhng ngi tr hn. Nhng ngi, ngay t u c x hi ho mt cch khc i, cc chun mc
13

rkny Antal, Csepeli Gyrgy, Szkelyi Mria, Barna Ildik: Blindness to Success; Social psychological objectives on the way to market economy in Eastern and Central Europe. Collegium Budapest, 2003.

45

o c v phn x ng x ca h hnh thnh di nhng tc ng khc. Tt c iu ny khng c ngha rng, v kha cnh ny n gin ch cn gao ph s thay i cho thi gian, v mi ngi dng dng ng nhn mt cch th ng s bt lng trn lan xung quanh chng ta v s nghi k lm c on ngi ngt th. Cc nhim v bt u vi gio dc v o to, trong gia nh, ti trng hc, i hc. Bo ch v truyn hnh c th cc k c tc dng tt (v c th lm hi). Mi nhn vt cng chng, v mi lnh o c s lm vic bng li ni v vi c lm ring ca mnh [gp phn] to nn nhn thc ca cng dn. y l mt nhim v khng c hi kt. Ti chc cho mnh v cho mi thnh vin ca x hi hu x hi ch ngha s kin nhn v tnh bn b cho nhim v ny.

46

47

S Thay i H thng t Ch ngha X hi sang Ch ngha T bn C ngha l g v Khng c ngha l g *

C th ni hai h thng thng tr th k 20: h thng t bn ch ngha v h thng x hi ch ngha. 1 Tuy vy, nh gi ny l khng hin nhin. N thng gp ba s phn i. S phn i th nht l, nhc n h thng x hi ch ngha st cnh h thng t bn ch ngha, hu nh song song vi n l cng iu v khng c l gii. V mt lch s th gii, h thng x hi ch ngha l mt thi gian r ngn ngi, mt s i lc tm th i trong din tin ca cc s kin lch s. Cch nhn c th l ci m cc nh s hc nhn xa trong 200 nm, nhng khng phi l cch m ngi sng trong th k 20 nhn s vt. S thnh lp, s tn ti v s sp mt phn ca h thng x hi ch ngha li vt so su v khng khip ln th k ny. H thng x hi ch ngha bn b trong mt thi gian kh di v vn cn mc ln trong nc ng dn nht th gii, Trung Quc. S thng tr ca n, nh im ca n, tri ra mt phn ba dn s th gii. Lin X c coi l mt siu cng, c sc mnh qun s ng s. H thng x hi ch ngha nng ln khng ch hng trm triu thn dn ca n, m cn ln c phn cn li ca dn s th gii na. S phn i th hai t cu hi liu ch c hai h thng. Phi chng khng th ni v mt h thng th ba khng t bn ch ngha cng chng x hi ch ngha? y ti khng thm tra liu c ng mong mi thit lp loi h thng th ba no hay khng.
Bi bo c u : What the Change of System From Socialism to Capitalism Does and Does Not Mean, Journal of Economic Perspectives Volume 14, Number I-Winter 2000, pp. 27-42. 1 Ti cho rng t h thng cng sn ch ngha [m th gii phng Ty quen dng, N.D.] c th c coi nh ng ngha vi h thng x hi ch ngha.
*

48

Ti khng bit th k th 21 ha y 22 c th mang li g. Tt c ci c th ni chc chn rng th k 20 khng sinh ra mt h thng th ba tch bit. S phn i th ba o su vo ci th hai, nhng t hng khc. V sao ti li ni v mt loi h thng x hi ch ngha duy nht? Chc chn, h thng x hi ch ngha Lin X khc nhau di thi Stalin v Khrushev, c hai li khc ch ngha x hi ca Kdr Jnos Hungary hay ch ngha x hi ca Gomulka, Gierek v Jaruzelski Ba Lan. 2 Tng t, v sao ti ni v mt loi h th ng t bn ch ngha duy nht bao gm c nhng cch sp xp Hoa K v Thy in ngy nay? Cc Thuc tnh c th H thng C bn Cc cu hi ny nu ln vn cn bn v din gii v phn loi. Ti gi dng h thng nh mt khi nim ton din v t ng hp, v tha nhn rng mi h thng tn ti trong nhng biu hin lch s c th thuc nhiu loi khc nhau. Chng ta khng i mt vi mt vn chn t ng ty tin; ng hn, ngn ng (h thng i li s biu hin lch s) da trn s khi qut h a t quan st lch s. Khung kh khi nim l c th chp nhn c min l ba khng nh sau c th c xc nhn. 1) Nhng biu hin lch s khc nhau ca ch ngha t bn c cc c trng chung, sao cho chng c th c din gii mt cch chnh ng nh cc bin th ca cng h thng. Tng t, nhng biu hin lch s khc nhau ca ch ngha x hi c cc c trng chung, v v th c th c coi nh cc bin th ca cng h thng x hi ch ngha. Hy gi cc c trng chung ny l cc thuc tnh c th h
Theo ngha tng t, Skidelski (1996) phn bit gia t bin ca ch ngha cng sn Soviet v loi ca h thng cn g sn ch ngha -tp th ch ngha.
2

49

thng ca mi h thng. 2) Cc thuc tnh c th h thng l quan trng nh hng su sc n thc t x hi, hot ng chnh tr, nn kinh t, vn ha v cuc sng hng ngy. 3) Cc thuc tnh c th h thng cung cp cc tiu chun cn n phn bit gia hai h thng ln. b
M HNH CC H THNG X HI CH NGHA V T BN CH NGHA
M hnh H thng X hi Ch ngha 5. Nn kinh t thiu ht kinh nin; th trng ca nhng ngi bn; thiu lao ng; tht nghip ni lm vic

Hnh 1.

1. Quyn lc khng chia s ca ng MarxistLeninist

2. V tr thng t r ca s hu nh nc v ta nh nc

3. u th ca iu phi quan liu

4. Rng buc ngn sch mm; phn ng yu vi gi c; mc c k hoch; chy theo s lng

M hnh H thng T bn Ch ngha 5. Khng c thiu ht kinh nin; th trng ca nhng ngi mua; tht nghip kinh nin; bin ng theo chu k kinh doanh.

4. 1. Quyn lc chnh tr thn thin vi s hu t nhn v th trng 2. V tr thng tr ca s hu t nhn 3. u th ca iu phi th trng Rng buc ngn sch cng; phn ng mnh vi gi c.

50

Hnh 1 gi mt cch hu ch phn loi nhng c trng ct yu ca cc h thng t bn ch ngha v x hi ch ngha. 3 Ti dng cch tip cn thc chng, ch khng phi chun tc, m t c trng cho c hai h thng. Ci ti gi l ch ngha x hi khng phi l mt t chc x hi t ng tng m nhng ngi tin chn thnh vo cc t tng x hi ch ngha mun p dng. N l mt hnh thi x hi c thit lp v mt lch s, tn ti 26 nc v n t gi mnh l h thng x hi ch ngha, trong phn chng ta ca th gii, ch ng ta nhc n n nh ch ngha x hi hin tn. Tng t, thay cho tm tt cc c trng c nhng ngi ng h ch ngha t bn cho l ng mong mun, phn di ca hnh cho thy cc c im chnh, c th quan st c ca ch ngha t bn hin tn . R rng, ti khng th mt m t phong ph, ngi trn mt tht v c hai h thng, m l mt m t c trng keo kit, ti thiu, hn ch mnh nhng c trng ch yu, cn v cho cc h thng c thc, c th quan st c v mt lch s hot ng nh ch ngha x hi hay ch ngha t bn. Ti tp trung vo cc thuc tnh c th h thng ct yu phn bit hai h thng. Ba khi u tin ca biu tm tt cc c tnh c bn ca mi h thng: ci g c trng cho quyn lc chnh tr, phn b ca cc quyn s hu, v hnh trng ca cc c ch iu phi. Mt khi nhng ci ny vo v tr, v c bn chng xc nh khi th t, loi ng x
Nhng ai quen vi cun sch H thng X hi Ch ngha. Chnh tr Kinh t hc ca Ch ngha Cng sn (1992 [2002]) ca ti c th nhn ra phn trn ca Hnh 1, c ly t Chng 15. Cun sch c gng vi mt s chi ti t chng thc rng cc tnh cht c tm tt ngn gn trong biu thc s l quyt nh nht trong cc nt c th h thng khc nhau ca ch ngha x hi. Khng c cun sch ton din no tr cho m t v ch ngha t bn; tuy vy, s m t c trng ca ch ngha t bn cha trong cc khi ca biu thng nht vi hu ht ti liu chuyn mn v hot ng ca h thng t bn ch ngha v vi nhng quan st trc tip ca cuc sng hng ngy.
3

51

in hnh ca nhng ngi tham gia kinh t v khi th nm, cc hin tng kinh t in hnh. Hnh ch gii thiu vi trong s nhng u n v ng x v cc hin tng kinh t bn vng in hnh ca mi h thng, c th tip tc cc danh mc ny. Vi nhn xt v biu c th l hu ch. Nhiu ngi c th c nhin khng thy t dn ch trong khi 1 c a biu t ng bn ch ngha. Ti tin vo tnh ng kht khao ca dn ch, v ti s quay li ch mun hn, nhng biu khng c nh by t cc nim tin chnh tr ca ti. Nh mt khng nh thc chng, dn ch khng l mt iu kin cn cho ch ngh a t bn hot ng: n c th hot ng c di cc ch c ti na, chng no quyn lc chnh tr thn thin vi s hu t nhn, kinh doanh t do v quyn t do ca hp ng gia cc c nhn. i hi ti thiu i vi lnh vc chnh tr khng phi l s ng h tch cc s hu t nhn v th trng, m ng hn l cc nh chc trch t kim ch khi s th ch thng thng. H khng c tin hnh tch thu hng lot hay lm xi mn s hu t nhn bng cch khc. H khng th a ra cc quy ch gy thit hi mt cch nghim trng, c h thng v rng ri i vi tng lp hu sn. H khng th trc xut iu phi th trng khi phn ln nn kinh t. Thut hng bin khng c tnh my y. (Hitler, th d, chi bi chng li bn ti phit). Nhn t c n bn l ng x thc t trong lnh vc chnh tr. Hnh vn ca khi 2 lin quan n ch ngha t bn i s thng tr ca s hu t nhn. N khng cn thng tr tuyt i. Trong ch ngha t bn hin i, cc t chc s hu nh nc v phi li nhun cng c th ng mt vai tr. L ni rng cc t chc phi t nhn khng c c vai tr p o. Tng t, hnh vn ca khi 3 lin quan n ch ngha t bn i hi u th ca iu phi th trng. Li ln na, iu ny khng loi tr s hin din ca cc c ch iu phi khc, nh can thip quan liu; tuy vy, mt c tnh ct li ca ch ngha t bn l c ch ch

52

yu ca iu phi kinh t xy ra qua th trng, qua nhng iu chnh qua li, phn tn ca cung, cu, cht lng v gi c. Cc khi 4 v 5 c a biu ni n cc hin tng kinh t bn vng c tnh c th h thng. Rng buc ngn sch ln cc doanh nghip nh nc di h thng x hi ch ngha l mm, nhng ngc li rng buc ngn sch ln hng t nhn di h thng t bn ch ngha l cng . ly mt th d na khng c nu trn hnh, cc t chc ln trong tt c cc nn kinh t c xu hng bnh trng, nhng ch di h thng x hi ch ngha xu hng ny mi tr thnh mt s kht u t cao , khp mi ni, ti din lin tc. Thm na , tt c cc nn kinh t u lch khi cn bng Walras l tng, nhng nn kinh t thiu ht kinh nin, ph bin ch l c trng ca h thng x hi ch ngha, trong khi tht nghip kinh nin l c trng ca h thng t bn ch ngha. y l cc hin t ng kinh t c th h thng thuc v khi 5. cho h thng pht trin y v cc c tnh c m t trong cc khi 4 v 5 cng xut hin mt cch nht qun, khng nu cc thuc tnh in hnh t bn ch ngha hay in hnh x hi ch ngha xu t hin ch mt trong ba khi. Phi c s trng khp ca cc c trng x hi ch ngha hay t bn ch ngha trong cc khi 1 -3. Chng phi xut hin cng nhau. l l do v sao cc nc nh o (c khu vc s hu nh nc ln), hay Php v Thy in (can thip quan liu v ti phn phi c vai tr mnh) vn ch l cc bin th ca h thng t bn ch ngha. Thay i t Ch ngha X hi sang Ch ngha T bn Nghin cu cc c trng c th h thng c bn tr li cho cu hi thng xuyn v khi no mt s chuyn i bt u v khi no n kt thc. Qu trnh chuyn i bt u khi x hi dch xa khi cc c trng c bn ca h thng x hi ch ngha c m t trong cc khi 1, 2 v 3, v kt thc khi x hi t cu hnh ca cc khi 1, 2 v 3,

53

c trng ca h thng t bn ch ngha. Hn na, tnh th mi bn r v tr nn khng th o ngc c. Din gii chuyn i v tiu chun xc nh im cui ca giai on ny khng phi l cc vn tm thng v khng c s ng thun v vn ny . Th d, c quan im c chp nhn rng ri lin quan n chuyn i cn cha kt thc chng no cu thnh ca u ra v cc ti sn c nh b mo m v vn cha iu chnh theo cu, hay mc sng vn cha ui kp mc trong cc nn kinh t th trng truyn thng, v v.v. Cch tip cn c trnh by trong bi bo ny bc b xut rng cc c tnh v mt khc l quan trng ny ca nn kinh t l cc tiu chun cho hon thnh chuyn i. Cc nc bin i t ch ngha x hi sang ch ngha t bn khc nhau v khi no s thay i bt u, n bt u khi no, v nhng s thay i c cc tc ng qua li th no. 4 Trong tho lun s thay i ny, quan trng i phn bit gia thay i c tnh h thng v khng c tnh h thng. Ph gi ng tin khng m ang tnh h thng; a vo tnh chuyn i ca ng tin l mt thay i c tnh h thng chng mc iu phi th trng cho php. Gim s ging bnh vin, theo lnh trn, khng phi l thay i c tnh h thng; t nhn ha dch v bc s -gia nh l m t thay i c tnh h thng ranh gii gia s hu nh nc v t nhn. Ti phn bit gia hai loi thay i bng p dng mt trc nghim n gin. Ti t hi mnh liu Erich Honecker c bao gi a ra s thay i, nh mt trong nhng ci cch ca ng hon thin h thng x hi ch ngha ng c. Nu ng ta c th lm vy, th khng phi l thay i c tnh h thng. Ch c cc c im c tnh h thng mi c th bc
4

Bi bo ca Gedeon Pter (1997) cung cp mt tng quan tuyt vi v cc vn phng php lun nh hng n cc ti liu chuyn mn v thay i h thng v chuyn i sang mt nn kinh t th trng. Gia nhng th khc, nghin cu ca anh gip lm cho bn c sng t cch tip cn thy trong cc cng tr nh ca ti lin h th no vi phng php lun ca cc tc gi v trng phi khc. Nghin cu ca Murrell (1995) a ra mt s nhn xt kch thch t duy v ch ny.

54

vo cc khi ca biu . S phn bit gia thay i c tnh h thng v khng c tnh h thng chng ni g v tm quan trng ca s thay i. Mt thay i khng c tnh h thng c th cc k quan trng, khng th trnh khi v cp bch, trong khi mt s thay i c tnh h thng c th l th yu, v bn thn chng khng qua n trng. Tuy nhin, s phn bit l quan trng, bi v ton b mt chui nhng thay i c tnh h thng l ci tc ng n s thay i ca h thng t ch ngha x hi sang ch ngha t bn. Chuyn i ban u sang ch ngha x hi khng ny sinh do s pht trin hu c: h thng x hi ch ngha khng bt ngun mt cch t pht t cc lc ni ti, bn trong ca nn kinh t. Thay vo h thng x hi ch ngha c ng cng sn p t ln x hi bng sc mnh tn bo, khi n ginh c quyn lc. N thanh ton cc i th chnh tr ca mnh v b gy mi s i lp. ng cng sn ln nm quyn c mt tm nhn v x hi no, nn kinh t v vn ha no n mun to ra: mt h thng loi b s hu t nhn v th trng, thay chng bng s hu nh nc v k hoch ha. Tm nhn ny c mt c quyn thc h, bt c tuyn b no cm tnh vi ch ngha t bn ko theo s tr a. Khi chng trnh genetic ca h thng x hi ch ngha c cy vo c th sng ca x hi, cc lc t pht bt u hot n g bn trong n. H thng t hon thnh mnh v loi b cc th ch v cc t chc khng tng thch vi bn thn n. N c nhng ngi i theo, khng t, nhng ngi a ra v thi hnh cc lnh thc hin n ln. Ci g xy ra trn cuc hnh trnh tr v t ch ngha x hi sang ch ngha t bn? Vic d b nhng ro cn i vi ch ngha t bn bao gm cung cp nhng bin php hin nh, bo v an ton cho s h t nhn, chnh thc khuyn khch t do kinh doanh, thc y t nhn ha, hp php ha s ng h cc h t tng thn t bn ch ngha, v v.v. Ch ngha t bn khng cn phi c p t ln x hi; khng cn n mt chng trnh genetic c mt ng chnh tr cy vo mt cch nhn to. Nu chng c g xy ra ngoi vic d b

55

cc ro cn, sm mun ch ngha t bn vn bt u pht trin, tuy qu trnh hin nhin s chm hn nhiu. S din t c p t ln x hi phi c hiu nh th no? Ti hiu r khng c s ng thun v iu ny trong cc khoa hc x hi. Th d, Hayek (1960, 1989 ) l l rng nn kinh t t bn ch ngha tin ha nh mt trt t t pht, cn Polnyi (1944) th nhn mnh rng th trng l xa l i vi bn tnh con ngi v phi c p t ln x hi bng cc cng c nh nc. Ti c cm tng rng c hai lp tr ng cc oan ny u khng phn nh tha ng tnh phc tp ca s bin i. Phn tch cn trng s xi mn ca h thng x hi ch ngha, v sau khi n sp , s tin ha ca h thng t bn ch ngha cho chng ta mt c hi c bit lm sng t vn .5 Hungary, nc i tin phong trong ci cch, chng h c vn quyn lc chnh tr cng sn p t quyn s hu t nhn ln nn kinh t trong giai on gia 1968 v 1989. Tuy nhin, s hu t nhn bt u pht trin mt cch t pht mt khi l nh vc chnh tr tr nn khoan dung hn. Mt qu trnh tng t xy ra trn quy m bao la Trung Quc. Cc bi hc thm c th c rt ra t nhng din tin ban u sau nm 1990. Ngay c cc nc nh Czechoslovakia v Rumani, ni ch c ti cn g sn mnh c p dng cho n pht cht, n gin d b cc ro cn hnh chnh l cho s pht trin mnh m bt u trong khu vc t nhn. S khc bit r rt gia hai loi chuyn i l rnh rnh nu so snh tp th ha nng nghip Soviet di thi Stalin vi ci cch nng nghip Trung Quc trong thi k ng Tiu Bnh. Ci trc c p t ln nng dn Lin X bng sc mnh tn bo. Cc nng dn Trung Quc, mt khc, li bt u t nguyn canh tc t ca
5

S p buc ca nh nc ng mt phn quan trng trong chuyn i t cc hnh thi tin -t bn ch ngha sang ch ngha t bn trong nhiu nc. iu ny khng c tho lun trong bi bo ny, bi bo tp trung vo s chuyn i t ch ngha x hi sang ch ngha t bn.

56

cng x mt cch c th; cc nh chc trch thng qua cc quy nh v cc bin php ca h, khuyn khch vic ny v gip chuyn n thnh mt sng kin trn quy m hng lot. Mt khc, phi nhn mnh rng s pht trin t pht ca ch ngha t bn c y nhanh ng k nu nh nc l mt ngi gip tch cc. cho ch ngha t bn cng c v hot ng mt cch hiu qu, ct yu l phi c c s h tng php l bo v s hu t nhn v thc thi cc hp ng t nhn v k lut ti chnh. nh ca ti y khng phi i ng gp cho tranh lun v phn ca nh nc phi ln th no trong chuyn i, m ch cho cu hi phn bit ng lc chnh ng sau chuyn i v phng php thay i. S thay i ln lao ch yu c ch huy t trn xung, hay n c thc y t di ln mt cch t nguyn? Ct li ca s phn bit nm y. Cc l l ng rng trong khi tng tc ca quyn lc chnh tr, quyn s hu v cc phng thc iu phi tt c u quan trng trong vn ng gia ch ngha t bn v ch ngha x hi hay li tr li, th chiu kch chnh tr ng vai tr cn bn. Di dng ca Hnh 1, chuyn i t ch ngha x hi sang ch ngha t bn bt u mt s trng hp trong cc khi 2 v 3, nhng n ch c th hon tt sau khi s thay i cn thit xy ra trong khi 1: c th l, lnh vc chnh tr phi tr nn c kh nng dn i vi s hu t nhn v thn thin vi th trng. V mt bn cht chnh tr ca chuyn i, c v ni ln ba loi chuyn i t h thng x hi ch ngha sang h thng t bn ch ngha. Trong loi th nht, ch c ti cng sn c thay th bng mt ch c ti chng cng. iu ny xy ra nm 1919, khi s tht bi ca Cng ho X vit Hungary ca Kun Bla ko theo mt thi k Khng b trng. H thng x hi ch ngha th s, cha chn mui, mi hon thnh mt na ca Allende Chile b cuc o chnh qun s lt v Pinochet p t mt thi k khng b nhiu nm

57

tri, quyn lc chnh tr c dn ch ha (khng hon ton nht qun) ch sau khi ch ngha t bn quay tr li v c cng c. Tng t, ch c ti c Lin X p t ln Afghanistan m ng cho mt ch c ti chng cng, thn quyn. Loi th hai c minh ho bng th d ca nhiu nc ng u, ng nc tri qua mt cuc "cch mng nhung". khn g h c nh giai on khng b chng cng. Thay vo , mt h thng dn ch c hnh thnh t ch chnh tr c. Cc nc ny hoc pht trin cc th ch dn ch, hoc ang tin hng cc bc ng k lm nh vy. 6 Trung Quc (v c l c Vit Nam) c th i din cho chuyn i kiu th ba. ng cng sn t bin i t bn trong, thng qua s thay i t mt lc lng chnh tr chng t bn ch ngha mt cch kin quyt v gay gt tr thnh mt lc lng ng h t bn m thm, nhng cng ngy cng cng khai hn*. C mt s an xen v thm nhp ln nhau gia ng cng sn cp trung ng v nht l cp a phng v tng lp lnh o kinh doanh t nhn. Kh thng
6

Tt nhin khng th ni iu ny v tt c cc nc ng u hay tt c cc nc cng ha th ch cho Lin X trc y. Nhng yu t quan trng ca s thng tr c ti vn cn, th d, Nam T trc y, mt s nc trung no , Belaruss v ni khc. * Ngh quyt Hi ngh ton th Trung ng kho 15 ca ng cng sn Trung Quc (Bn tin c bit cu VNTTX 12-2-2000 vit: " Ly kinh t th trng lm ch o , da vo tin b khoa hc k thut ch ng nng cp u t ho, hp l ho cc ngnh ngh, pht trin mnh m cc ngnh khoa hc k thut mi v ngn h ngh mi, tng cng dch v (ngnh ngh th ba) nh tin t, tn dng, ngn hng, bo him, bu chnh vin thng, thc hin kinh doanh ho sn xut nng nghip, thc hin tin hc ho nn kinh t quc dn, ng thi thu hp phm vi quc hu, m rng ng k kinh t phi quc hu ". Nh vy theo khi 1 ca m hnh h thng t bn, th ng Cng sn Trung Quc t ra rt thn thin vi khu vc t nhn v th trng, ni cch khc thit lp chng trnh gen ca ch ngha t bn mt cch ch nh v c thc . Ci hay, t nh v kho l Trung Quc ni xy dng "ch ngha x hi mang mu sc Trung Quc", cch t vn nh th nn khng ai c th ni h chch hng c!

58

xuyn i vi mt quan chc ng i lm kinh t t nhn v vn ng thi gi v tr ca mnh trong b my ng. Hoc iu ny xy ra theo cch khc; lnh o ca mt x nghip quc doanh hoc thm ch ngi ch -gim c ca mt x nghip t nhn tr thnh b th ca t chc ng. Ni s ha nhp ca cc vai tr ny khng din ra, th v, anh ch em, hay con ci c th lm vy, nh th quyn lc chnh tr v quyn lc thng mi ng l nm trong tay gia nh hay h hng. Con ng ny c th dn n mt ng cm quyn vn tip tc thi hnh ch c ti chnh tr, vn l cng sn v mt tu t hc, nhng trong thc tin th cng khng h km thn thin vi s hu t nhn v c ch th trng so vi Pinochet hay cc nh c ti Hn Quc sau chin tranh. Din tin kh d khc l cho nhng mm mng ca dn ch xut hin. Ni ln cc nhm chnh tr i lp th ch vi ng cng sn, v cc th ch ca nn dn ch pht trin, u n hay tht thng. Nhng din tin khc cng c th tng tng c. Ti khng mun a ra nhng li tin tri chnh tr. Vi s gip ca khung kh gii tch c trnh by n y, ti mun tranh ci vi mt quan im thng c xut. N l l rng cha h c s thay i h thng no c, bi v cng nhng ngi y vn trn nh, trong cc v tr cao ca x hi, nh trc kia. Mt s ngi th dn chuyn c i thi xa v nhng con chim u trn cy. Sng n. Chng u bay ln tri, v ri li xung. Mi con c th vo mt cnh khc, nhng c n u li trn cy. Chuyn ci c chng c no y sau n. Th d, Hungary, vi nm sau im ngot ch nh tr, hn mt na tinh hoa kinh t cng l u t kinh t trc 1989 (Eyal, Szelnyi and Townlsley, 1995).* Nhng xc nhn tng t cng c th thy Ba Lan v
*

Nh chng ta bit [th d t cun Mt nm Hi ngh Din Hng Hungary ], nm 1989 ng Cng nhn X hi Ch ngha [cng sn] Hungary i tn thnh ng X hi Ch ngha, h khng nhng ch gi c quyn lc kinh t, vn ha m c chnh tr na. H tr li nm quyn nhim k th 2 sau 1990 v chnh h l nhng ngi a ra chng tr nh iu chnh au n, khng c lng dn nm

59

Czechoslovakia (Brcz and Rna-Tas, 1995; Hanley, Yershova and Anderson, 1995; Rna-Tas, 1994; Wasilewski, 1995). Mc lun chuyn gia nhng ngi u t l mt vn quan trng, nhng s thay i v gii tinh hoa khng th c nh ng vi s thay i h thng. Ngay cho d ngi ch hin nay ca nh my mt thi l b th chi b ng cng sn ca n i na, ng x hin nay ca anh ta s phn nh mong mun thu c li nhun v lm tng gi tr ca hng, ch khng phi c s chp thun ca cc b th qun y hay thnh y. Mt phn ca l do v sao cc hnh mu ng x mi xut hin trong khi 4 l bi v cng nhng ngi y s thay i ng x ca h: thnh vin ca gii u t kinh t trc kia hnh ng khc i sau khi gia nhp tng lp u t mi. Tnh bn c c th lm cho cn b c c mt vic lm trong mt thi gian, nhng nu kh ng tha mn nhng i hi, th anh ta s khng c mt ngh th hai thnh cng v chc sm mun s b loi b. Qu trnh ny cn thi gian. Tuy vy, nn kinh t th trng da trn s hu t nhn c kh nng la chn theo cc i hi ca chnh n v theo c c quy tc chi vi mc chc chn kh cao. Mt Khc ngot: Cc Trng hp Hn hp v Lm r Thut ng Cho n y ti i chiu, tng phn cc trng hp thun khit ca h thng t bn ch ngha v x hi ch ngha. Lch s cng sinh ra cc trn g hp khng thun khit, cc hnh thi x hi trong cc cu thnh ca hai trng hp thun khit c trn ln mc no . Hin nhin, mt h thng hn hp l thch hp trong qu t ch ngha t bn sang ch ngha x hi, v trong qu t ch ngha
1995 [c bi phn tch trong cun ny], ri b thay th, sau lin minh ca h l lin minh duy nht duy tr c hai nhim k, h cm quyn nhim k trc v thng 4-2006 li thng trong cuc bu c t ip tc cm quyn trong nhim k ny.

60

x hi sang ch ngha t bn. Nhng ngoi cc nc tri qua nhng bin i ln, nhiu nc khc cng hot ng trong cc h thng hn hp trong mt thi gian di. n cho mt th d hon ho, vi s hu nh nc v iu khin quan liu nhiu hn hu ht cc nc t bn ch ngha rt nhiu, v mt ng cm quyn vi mt thc h biu l cc c tnh x hi ch ngha no trong hai n ba thp k. Tuy vy, ng ny khng a vo cng lnh ca mnh vic loi b s hu t nhn cng chng loi b th trng, n cng khng tm cch duy tr quyn lc bng mi gi. Nhng s kt hp tng t c th thy trong nhng giai on nht nh ca lch s ca cc nc ang pht trin khc. Cn qu sm t ti mt phn xt cui cng, nhng nghin cu cc giai on ny cho n nay gi rng rt cuc cc trng hp hn hp c xu hng quay li con ng pht trin t bn ch ngha. trnh hiu lm, hy ti ni r l ti dng cm t h thng hn hp theo ngha khc vi ngha thng dng trong kinh t h c dng ch lu. Trong kinh t hc dng ch lu, h thng hn hp p dng cho hu nh tt c cc nn kinh t t bn ch ngha, bi v n m ch n vai tr ca nh nc trong chnh sch tin t v ti kha, v trong cc chc nng phc li nht nh. Theo khung kh ca bi bo ny, nhng ci ny, mn li ni m nhc, l cc bin tu trn mt ch . Nhng biu hin khc nhau ca h thng t bn ch ngha c th l dn ch hay c ti. Chng c th khc nhau v chng m hay ng th no trong cc quan h v i th gii bn ngoi. Nh nc c th ng mt lot vai tr trong nn kinh t, bao gm cc mc khc nhau v iu tit, ti phn phi, v thm ch cung cp trc tip cc hng ha hay dch v nht nh, nh gio dc, chm sc sc khe, v tr cp hu tr . Nhng nh c nhc ti trc y, ngay cho d c th phn s hu nh nc c cao hn o hay iu phi quan liu c vai tr mnh hn Php, hay nhiu ti phn phi hn Thy in, iu khng c ngha cc nc ny chuyn sang mt h thng x hi ch ngha, bi v cc c tnh cn bn trong cc khi

61

c bn vn mang c trng ca h thng t bn ch ngha. Nhng khc bit gia nhng biu hin kh d khc nhau l ht sc thch ng. Chng trn tuyn u ca cc cuc u tranh chnh tr v cc t tng cnh tranh nhau khng ch trong cc nn kinh t th trng truyn thng, m c cc nn kinh t chuyn i ngy nay na. Mc d c khng nh ny, song tt c nhng sp xp la chn kh d ny vn nm bn trong tp hp la chn c xc nh bi cc ranh gii ca cc thuc tnh c th h thng ca ch ngha t bn. L khng th, dng h thng khi nim ny, gn bt c din gii hu ch no cho tuyn b ca mt s phong tro chnh tr tm kim mt nn kinh t th trng x hi thay cho ch ngha t bn. Ly lm mt v d nn kinh t Ty c, nn kinh t pht trin sau Chin tranh Th gii th II, m nhiu nh chnh tr c xu hng nhc n nh mt nn kinh t th trng x hi. Theo cc tiu chun c p dng trong nghin cu ny, Ty c n g in c mt h thng t bn ch ngha c c trng bi mt nh nc phc li tng i tch cc. Ti khng thy g ng ch trch trong chuyn gn thuc tnh th trng vi t x hi, nu nh l nhn mnh rng th trng t do to ra mt phn b thu nhp khng th chp nhn c v mt o c. Nhng mt chuyn l i ni rng ch ngha t bn i hi chnh sa th ch, v li l chuyn khc i to n tng rng mt nn kinh t th trng x hi v ch ngha t bn l hai h thng x hi kh c nhau. Hai Kt qu Chc chn t Chuyn i sang Ch ngha T bn Ti tn nhiu thp k so snh ch ngha x hi v ch ngha t bn, v kt lun ca ti l hai kt qu xy ra khng th lay chuyn c, nh mt quy lut thp, t cc c tnh c th h thng ca ch ngha t bn v ch ngha x hi v ch hai kt qu.

62

A. Th nht, ch ngha t bn l mt iu kin cn ca nn dn ch. Nh vi din gii cc khi nim trc, ti s trnh a ra mt nh ngha chun tc. im xut pht s khng l ci chng ta mong i v dn ch, tc l, mt ch xng ng vi ci tn nn dn ch c nhng c trng g. Thay vo , ti mun a ra mt nh ngha thc chng, m t v c tnh gii thch. N phi da vo vic cht lc cc c tnh chung t cc nc c thng nht mt cch rng ri l cc nn dn ch. 7 Dn ch l mt s kt hp ca cc t chc chnh tr, cc th ch, cc chun mc x hi v cc hnh thc ng x c xc nhn nhm to ra cc iu kin hot ng nht nh ca x hi. Ti lit k y bn iu kin ti thiu ca mt nn dn ch c th hot ng c; ngay th t ca chng cng l quan trng. 1) Chnh ph c th b h b, v s h b c tin hnh mt cch vn minh. i vi chng ta nhng ngi ng u, kh r vic h b cc nhn vt hay cc nhm nm quyn mt cch khng vn minh c ngha l g; h b st hi, tr thnh nn nhn ca mt cuc o chnh, b hnh quyt hay b t sau khi h b h b bi mt cuc ni dy, v v. v.. 2) Cc nn dn ch dng mt th tc bu c h b mt cch vn minh. Th tc ny c kim sot bi cc lut c b sung bi
7

Khng c s ng thun trong l thuyt chnh tr v din gii ca dn ch. Nhng quan im nu ra trong bi bo ny c nhiu l thuyt chnh tr chia s. Cng trnh c in ca Schumpeter Ch ngha t bn, Ch ng ha x hi v Dn ch (Capitalism, Socialism and Democracy) (1947, ch. 2 v c p. 269) c bit c xem l tin phong. Theo m t sc tch ca Hungtington (1991, pp. 5-7), cch tip cn ny khi u t "nhng nh ngha mang tnh thc nghim, m t, th c h v th tc", ngc li vi cc l thuyt khc p dng nhng nh ngha khng tng, l tng ho v dn ch. Cch din gii "thc nghim-m t" nh vy cng c dng trong cc cng trnh ni ting ca Dahl (1971) v Linblom (1977), tuy cc tc gi khc nhau, tt nhin, khng phn loi cc c trng chnh theo cch hon ton nh nhau.

63

cc quy c. Th tc bu c mt mc no phn nh s ng tnh hoc bt ng tnh ca cng chng. Ti king din t n mnh m hn bng cch ni rng dn ch th hin " mun c a a s " hay " ch ca nhn dn," bi v s truyn t gn kt s a thch ca cc cng dn vi thnh phn ca quc hi v chnh ph thng qua qu trnh bu c khng trnh khi nhng trc trc v mo m.8 3) Trong mt nn dn ch, khng c quyn lc chnh tr no hay thc h t tng chnh tr no c c quyn c m bo bi sc mnh ca nh nc. Qu trnh chnh tr da trn c s cnh tranh: cc ng, cc phong tro v cc nhm chnh tr ganh ua vi nhau ginh phiu bu v s ng h chnh tr k hc. Do , mi nn dn ch u hot ng nh mt h thng a ng. 4) Dn ch khng ch n gin ban hnh cc quyn t do chnh tr, n m bo chng trong thc t. Nh nc khng th cn tr th bo quyn t do ngn lun, bo ch, hoc quyn t do hi h p v lp hi. dng mt tiu chun n gin v d kim chng, nn dn ch c th coi l c cng c mc no mt khi c cc cuc bu c t do t nht trong hai ln, m trong hai ln c c hi thc s h b chnh ph. Tiu chun n y r rng phn loi, th d, cc ch chnh tr hin hnh Cng ho Czech, Hungary v Ba Lan l cc nn dn ch. cha h c nc no c dn ch chnh tr, k c trong qu kh v hin ti, m trong nn kinh t ca n s hu t nhn v iu phi th tr ng li khng chim u th. Tuy vy, s hu t nhn v th trng khng phi l cc iu kin to ra nn dn ch. Nh
8

Nh Samuel Huntington (1991, pp.9-10) vit, "Bu c, cng khai, t do, v ngay thng . . . [c th to ra cc chnh ph] khng hiu qu, tham nhng, thin cn, v trch nhim, b chi phi bi cc li ch c bit, v bt lc trong vic a ra cc chnh sch m li ch cng i hi. Nhng tnh cht ny lm cho cc chnh ph nh vy l khng ng mong mi song khng lm cho chng thnh phi dn ch."

64

nhc ti trc, v ang c nhng nc vi ch chnh tr phi dn ch, chuyn quyn, thm ch hon ton chuyn ch bo ng c, m s hu t nhn v iu phi th trng chim u th. S kt hp ny chc chn c th tn ti c tm ngn hn, v thm ch tm trung hn. V di hn, liu mt nn kinh t da trn c s s hu t nhn s c tr gip a mt ch chnh tr d n ch xut hin? C nhiu th d lch s trong ting ni v cc li ch ca th trng t bn ch ngha t ra tr gip a n chuyn i dn ch, bao gm nhiu ch c ti Nam u, Vin ng v M Latin. Tuy vy, khi thc hin cc tnh ton kinh t lng mt cch c h thng phn tch quan h gia dn ch, cc nh ch kinh t th trng v tng trng, s dng cc dy s liu trong khong thi gian di v nhiu nc, cui cng th nghin cu trn c s mu s liu lch s vn cha dn n k t lun hon ton thuyt phc (th d, Barro, 1991, 1996a, b; Tavares and Wacziarg, 1996). Gi thit cha c khng nh mt cch r rng v cng chng b bc b hn. Kinh nghim lch s thm, bao gm c qu va qua v tng lai ca chuyn i hu x h i ch ngha, s cung cp thm bng chng v im ny. Gi tr ca dn ch c th c nh gi theo hai cch. Mt cch l xem xt gi tr phng tin ca dn ch. i khi ngi ta lp lun rng dn ch thc y tng trng kinh t v phc li vt cht. Th d, Olson (1996, p. 18) lp lun rng s vn hnh tri chy ca s hu t nhn v c ch th trng c li t s an ton v tin cy ca mt nh nc hp hin, i ngc vi s cai tr chuyn ch trong s tht thng ca nh c ti lm cho cc s ki n kh d on hn. Trong khi tc ng ny l c v kh hp l, nhng cha phi l ton b cu chuyn, nh c Offe (1991) tho lun chng hn. Tun th cc quy tc ca nn dn ch c th lm cho vic a ra cc chnh sch ng mong mun tr nn kh kh n hn. C nhng ch chuyn quyn rt hiu qu, nh i Loan v Hn Quc trong nhng thp nin u sau Th Chin ln th II, v Singapore ngy nay, v c

65

nhng nn dn ch tr tr, nh n trong hu nh sut giai on sau Th Chin ln th II. Cc nh u t c th a thch hoc s n nh ca mt nn dn ch c cng c hay s n nh ca mt ch c ti c cai tr vi bn tay vng chc, nhng h b s bt n nh khc lit xua ui bt k n xut hin trong mt ch dn ch hay chuyn quyn. Tuy nhin, c l c th rng s lu chuyn thng tin nhanh chng trong x hi hin i s tng thm kh nng kt ni mnh m hn gia dn ch v tng trng. Trong thi i ca my tnh, my photocopy, my fax v Internet, nhng cm on ca ch c ti s ngn cn s truyn b cc sng ch, i mi (innovation) v tin tc kinh doanh, iu kim ch s tham gia vo mng li kinh doanh ton cu. Sm mun, cch mng k thut do my tnh mang li s to p lc vi cc nc a ra nhng rng buc chnh tr ln truyn thng hoc phi d b cc ro cn i vi t do ngn lun, v t do hi hp v nh vy c v cho dn ch, hay s b tt hu mt cch tn nhn trong cnh tranh kinh t ton cu. Ti hon ton tin tng rng lp lun cn bn ng h dn ch khng c da trn gi tr phng tin ca n, m phi da trn c s gi tr ni ti ca n m bo cc quyn t do chnh tr v ngn nga chuyn ch. Theo thang gi tr c nhn ca ring ti, iu ny c gi tr ln lao. Nhng ngi khc nh gi bng cc thang gi tr khc c th nh gi n khc i.9 Nhng ngi coi r dn ch - bi v n cha bao gi quan trng i vi h, hoc h qun cm gic phi sng ra sao trong cnh cc quyn t do chnh tr b tc ot, di s cai tr ca mt chnh ph c huyn ch p t s cai tr bng bo lc chng bao gi c thuyt phc bi s ti quan trng ca c tnh ny ca ch ngha t bn. Ngay c nhng ngi cao v coi trng
9

Dng t duy ny dn n mt li cnh bo quan trng chng li s so snh thin lch gia nhng thnh cng ca Trung Quc v tht bi ca hu X Vit. S nh gi ph thuc vo h thng gi tr ca ngi nh gi: trng lng dnh cho gi tr ni ti ca vic on tuyt ch c huyn ch chnh tr l bao nhiu.

66

dn ch cng cn nhn ra rng s tht trn tri ca vic chuyn i h thng khng m bo cho dn ch. S dch chuyn sang ch ngha t bn n gin ch l mt iu kin cn cho dn ch. B. Li th ln th hai ca h thng t bn ch ngha l pht trin k thut nhanh hn, bi v h thng t bn ch ngha thin hn v theo ui nhng i mi sng to. Ch ngha t bn v tinh thn kinh doanh dn ng cho doanh nghip v sng kin trong nn kinh t. N lm cho vic s dng cc ngun lc con ngi v vt cht hiu qu hn h thng x hi ch ngha. iu ny c ngha rng, o trong nhng giai on lch s di hn, n lm cho s tng sn xut v nng sut lao ng, v do tng phc li vt cht nhanh hn. y hy ti trch dn mt tc gi m nhng ngy ny him c trch dn: Vladimir Ilich Lenin. ng tuyn b, ngay lc u khi a h thng x hi ch ngha vo, rng cuc chy ua gia h thng x hi ch ngha v t bn ch ngha cui cng s c nh ot bi liu h thng no c th m bo nng sut lao ng cao hn.10 iu quan trng thc s bin chuyn bc ngot trong 1989-1990 l h thng x hi ch ngha thua cuc ua . iu ny c xc nhn r rng bng cc s liu thng k so snh kt qu kinh t gia hai h thng, tnh trong tm thi gian di. Nh mt th d, Bng 1 so snh ba nc x hi ch ngha vi bn n c t bn ch ngha mc pht trin ging nhau trong nm c s 1950. Khng ch GDP ca cc nc x hi ch ngha tng chm hn GDP ca cc nc t bn ch ngha, m nh ct cui cho thy, cc cng nhn cc nc x hi ch ngha tn thi gian di hn nhi u ni lm vic ca h. Trong Bng 2, o c so snh vi Ba Lan, Hungary v Czechoslovakia. So snh ny c bin minh v mt lch s, bi v cho n cui Chin tranh Th gii ln th nht, o, Hungary, lnh th sau ny tr thnh Czechoslovakia, v mt p hn ca Ba Lan ngy nay
Ch ngha x hi i hi nng sut lao ng cao hn - so vi ch ngha t bn v trn c s ch ngha t bn t c , Lenin vit (1918, [1969] p. 248]). (Lun ni ting c nhc n nh Ai thng ai . N.D.)
10

67

to thnh Ch Qun ch o -Hung. o lun l nc pht trin nht trong nhm, nhng s tt hu ca cc nc khc tng ln di h thng x hi ch ngha. Kt qu ca cuc chy ua kinh t gia ch ngha t bn v ch ngha x hi l y kch tnh nhng nc b chia ct: hy so ng v Ty c trc khi thng nht, hay Bc Triu Tin hin nay, trn b vc cht i, vi Nam Triu Tin (Hn Quc) thnh vng. Bng 1
Tng trng v u vo lao ng, 1950 -1990 GDP/u ngi 1950 1989 Czechoslovakia Hungary Lin X Hi Lp Ireland B o Nha Ty Ban Nha 3,465 2,481 2,647 1,456 2,600 1,608 2,405 8,538 6,722 6,970 7,564 8,285 7,383 10,081 1989/1950 (%) 246,4 270,9 263,3 519,5 318,7 459,1 419,2 S gi lm vic hng nm trn u ngi 936 839 933 657 524 738 591

Ghi ch: Bng cho thy s liu ca ba nc x hi ch ngha chu u xut hin trong cc bng lin quan tm thy trong ti liu ngun. Cc nc ny c so snh vi bn nc t bn ch ngha chu u km pht trin nht trong nm c s (1950). GDP trn u ngi, hai ct u, c o bng U.S. dollar gi tng i 1985. Ngun : Maddiin (1994, pp. 22 v 43)

Thnh tch ny xut pht t cc c trng c bn ca hai h thng. Trong kha cnh ny li th ca h thng t bn ch ngha l hon ton, tuy cc giai on khc nhau tri qua trong cc nc khc nhau trc khi li th xut hin. Trong mt s nc cn hng nm xut hin, cc trng hp khc thm ch hng thp k.

68

Bng 2

Tng tt hu vi o (phn trm: o = 100) Czechoslovakia Hungary Ba Lan 1937 90 63 53 1960 91 56 54 1970 78 51 47 1980 70 52 45

Ghi ch: Tuy bng kt thc nm 1980, t cc ngun khc r rng l tt hu so vi o tip tc tng trong nhng nm gn y. Ngun: Marer (1989, p.73). Tnh ton da trn phng php ch s vt l , do Jnossy v Ehrlich pht trin. V m t phng php xem Marer (1989, p.44) v Ehrlich (1991).

i hi ca s Phn tch R rng

Hai u vit ln do s chuyn i h thng mang li cn thi gian th hin, v c th i hi c nhng hi sinh ln lao na. Tuy vy, rt quan trng l phi phn bit gia bn nguyn nhn ca nhng trc trc v bt mn c th ny sinh trong qu t ch ngha x hi sang ch ngha t bn. Mt nguyn nhn kh d ca s bt mn l mc pht trin ca mt nc x hi ch ngha trc kia b tt hu xa so vi hu ht cc nc tin tin. C rt nhiu l do lch s ca s lc hu v ngho tng i ny, mt trong s l tnh hiu qu thp ca h thng x hi ch ngha trc kia. Khng c con ng nhanh chng vt qua nhng vn pht sinh t s tt hu. Chng ch c th c lm gim bt bng tng trng bn vng. Tuy vy, quan trng nh rng c im ny khng xut pht ch yu t s chuyn i t ch ngha x hi sang ch ngha t bn. Th hai, mt s vn ny sinh bi v nn kinh t v x hi trong tnh trng qu . Nhng ci ny c th c m t trong cc cu bao gm t "vn". C cu mi v cung c hiu chnh vi cu

69

vn cha hnh thnh. Kinh nghim v k nng vn hnh mt nn kinh t th trng v mt h thng chnh tr dn ch vn cn thiu. Cc nh ch ca h thng mi vn cha c pht trin. Cc vn ny mang tnh tm thi. C c s tin tng rng sm mun nhng vn ny ca qu c th c vt qua, v cc bin php ca chnh ph c th gip qu trnh ny. Lot vn th ba xut hin bi v ch ngha t bn c mt s khuyt im ni ti mang tnh c th h thng. Ht nh h thng x hi ch ngha chu ng s thiu ht kinh nin, h th ng t bn ch ngha thng xuyn i cng vi nn tht nghip kinh nin. Mc lng t th trng lao ng c iu tit bi c ch th trng, cng vi s tn ti ca thu nhp t vn v h thng tha k xut pht t quyn chim hu t do i vi ti sn t nhn, gy ra s bt bnh ng [thu nhp]. Mt c im ca "th trng ca ngi mua" l qung co qu nhiu, v ngi bn tm cch thu ht s ch ca ngi mua bng mi phng tin c th. Khng ng ghi chp li s ngc nhin vi nhng s xut hin ny, hoc vi s xut hin ca cc tnh cht c hi khc ca ch ngha t bn. Thay vo , hy cho nhn dn ca cc khu vc hu x hi ch ngha t quyt nh xem liu hai u im ln c nhc n, sinh ra t vic chuyn sang h thng t bn, c b c cc yu im i cng vi n khng. 11 Nu chng khng b c, hy h ng h mt cuc cch mng t chi ch ngha t bn. Nu chng b c, hy h ng h cc chnh sch ph hp ca chnh ph lm gim

11

Trong Kornai (1980) ti vit mt cch chm bim v nhng ngi xem mt lot cc h thng trong lch s nh mt siu th. Dng nh ta c th y chic xe ng hng i loanh quanh v nht ton dng lao ng t k x hi ch ngha v pht trin k thut v s di do hng ho t k t bn ch ngha. Lch s, ti vit khi , cho bn cc khon c gi vi ni dung c nh, c gin mc cc h thng khc nhau. Mi gi hng cha nhng u im v khuyt im mang tnh c th h thng tu thuc vo hnh thc m t a chn.

70

nh cc vn ny v tin hnh xc nh m t bin th, mt phin bn ca ch ngha t bn m h a thch. Cui cng, c nhng li lm, sai st do cc chnh ph, nhng quan chc, cc nh chnh tr, nhng ngi s dng lao ng v ngi lao ng, cc ng v cc t chc, gy ra. C s la o, bt l ng, tham nhng, dt nt v khng hiu bit. Chng ta phi u tranh chng li chng. Ti s chc chn khng mun thy s li lng u tranh chng li li lm v sai st. Ngay c nh vy, khng h c hi khi xem xt vi s thng tu rng li lm v sai s t l mt phn ca s tn ti ca con ngi, v khng phi l tnh cht c th ca ch ngha t bn hay ch ngha x hi. Ti thy c th hiu c l cng dn ca cc nc hu x hi ch ngha khng phn tch cn trng v phn bit tch bch cc nguyn nhn va k trn, m n thun cm thy bc tc hay cay ng bi nhng vn ny. Tuy vy, iu c th hiu c ny ca ng x t pha dn chng bnh thng, li khng th chp nhn c i vi cc nh nghin cu khoa hc x hi, cc nh tr thc c nh gi cao, nhng ngi to d lun, v trc ht vi cc nh chnh tr. Khng th cho cc nhm ring bit ny trn trnh trch nhim v s hi ht v v minh ngay c vi ngha thin, ni chi n vic c ln ln nhng nguyn nhn khc nhau ca cc v n ca t nc, ci nui dng qu d dng cc th lc m dn r tin v tuyn truyn dn tu. Bi bo ny da rng ri vo Kornai (1998). V gii hn ch, n c c ng

li nhiu; v tho lun chi tit hn v tinh t hn, bn c hy xem cun sc h nh . Ti rt bit n s tham gia nng ng ca cc bin tp vin ca tp ch ny, v u tin l Tomothy Taylor, trong qu trnh c ng nng nhc v ti mun cm n h v nhiu nhn xt gy cm hng. Nghin cu ca ti c Qu Nghin cu Khoa hc Qu c gia Hungary h tr (Tc ng Qua li ca Chnh tr v Nn kinh t trong Chuyn i Hu X hi Ch ngha , OTKA 018280). Ti cm n Bruno Dallago, Dniel Zsuzsa, Yingyi Qian,

71

Lord Skidelsky v Szelnyi Ivn v nhng nhn xt kch thch ca h, cm n Benedict gnes, Gedeon Pter, Jnky Bla v Parti Julianna v s gip c gi tr ca h trong tm kim, bin son, v cm n Brian McLean v s gip trong dch phin bn gc ting Hungary ca bi bo ny.

Ti liu tham kho

Barro, Robert. 1991. "Economic Growth in a Cross-section of Countries." Quarterly Journal of Economics. 106:2, pp. 407-43. Barro, Robert. 1996a. "Democracy and Growth." Journal of Economic Growth. 1:1, pp. 1-27. Barro, Robert. 1996b. Determinants of Democracy. Mimeo, Cambridge: Harvard University. Brcz, Jzsef and kos Rna-Tas. 1995. "Small Leap Forward. Emergence of New Economic Elites" Theory and Society. 24:5, pp. 751-81 Dahl, Robert A. 1971. Polyarchy. Participation and Opposition. New Haven and London: Yale University Press, pp.1-16 Ehrlich, Eva. 1991. Orszgok versenye 1937-1980 (Cnh tranh ca cc nc 1937-1980) Budapest: Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad. Eyal, Gil Ivn Szelnyi and Eleanor Townsley. 1998. Marking Capitalism Without Capitals. London: Verso. Gedeon, Pter. 1997. "The Economics of Transformation and the Transformation of Economics." Economic Systems. 21:1, pp.72-77 Hayek, Friedrich A. 1960. The Constitution of Liberty. London: Routledge, and Chicago: Chicago University Press. Hayek, Friedrich A. 1989. Order - With or Without Design. London: Center for Research into Communist Economics. Hanley, Eric, Natasha Yershova and Richard Anderson. 1995. "Russia- Old Wine in New Bottle? The Circulation and Reproduction of Russian Elites, 19831993." Theory and Society. Vol. 24, pp. 639-68. Kornai, Jnos. 1980. "The Dilemmas of a Socialist Country: The Hungarian Experiment." Cambridge Journal of Economics. 4:2. pp. 147-57 Kornai, Jnos. 1992. The Socialist System. The Political Economy of Communism. Princeton: Princeton University Press, and Oxford: Oxford University Press. Kornai, Jnos. 1998. From Socialism to Capitalism: What is meant by the 'Change of System'? Social Market Foundation: London, UK., June.

72

Kornai, Jnos. 2000. "What the Change of System From Socialism to Capitalism Does and Does Not Mean". Journal of Economic Perspectives. Vol. 14, No.1Winter 2000, pp.27-42. Lenin, Vladimir Ilyich. [1918] 1969. "immediate Tasks of the Soiet Government,: in: Collected Works, Vol. 27. Moscow: Progress, pp. 235-77. Lindblom, Charles E. 1977. Politics and Markets. The World's Political-Economic Systems. New York: Basic Books, pp. 131-43. Schupeter, Joseph A. 1947. Capitalism, Socialism, and Democracy. New York: Harper. Tavares, Jos and Romain Wacziarg. 1996. How Democracy Fosters Growth. Mimeo, Hardvard University. Wasilewski, Jacek, 1995, The Forminh of the New Elite: How Much Nomenklatura is Left? Polish Sociological Review. No. 2. pp. 113-23.

73

S Bin i V i ca Trung ng u: Thnh cng

v Tht vng*
1. Dn nhp

Bi bo kho st ring tm nc tr thnh thnh vin ca EU nm 2004. y l Cng ha Czech, Estonia, Ba Lan, Latvia, Lithuania, Hungary, Slovakia, v Slovenia. Ti s t tin nhc n cc nc ny mt cch tp th nh Trung ng u hay khu vc Trung ng u, d cho tt nhin iu ny hi khng chnh xc v mt a l. Khi ti vit nhng dng ny, EU ang tri qua thi gian th v l khng th phng on tng lai s mang li g. S phn cui cng ca EU s c bt c nh hng no ln tm nc ang c xem xt l mt vn tch bit khi ti ca tiu lun ny. Mt khc, c l ng ng n khu vc ny mt cch tch bit, v tnh trng ca mi nc ny c cc t chc khc nhau ca EU kho st t m trc khi gia nhp. T cch thnh vin c th c xem nh cc giy chng nhn c gi thit l chng thc rng c h thng chnh tr dn ch v nn kinh t th trng hot ng cc nc ny.

Bi pht biu ca Ch tch, trnh by ti Hi ngh Th gii ln th 14 ca Hi Kinh t Quc t ti Marrakech, Morocco ngy 29-8- 2005, vi nhan : The Great Transformation of Central Eastern Europe: Success and Disappointment. c sot li thng 2-2006, v c in bng ting Hungary trn Kzgazdasgi Szemle, LII. vf., 2005, december (pp. 907-936). Bn ting Vit da vo c hai bn ny. Tc gi bit n Zdenek Kudrna, gip cng vic ca ti bng thu thp s liu cn trng v cc bnh lun hu ch, Philippe Aghion, Zsuzsa Dniel, Jean-Paul Fitoussi, Stephan Haggard v Grard Roland, nhng ngi bnh lun v phin bn u tin ca bn tho, cng nh Tamar Gendler, No mi Peter, Katalin N. Szab, Lszl Szimonisz, Lszl Tth, Istvn Gy. Tth v Jnos Varga, nhng ngi gip trong nghin cu to nn v trong bin tp v dch bn tho.
*

74

Sau 1990, ch c ti ca ng Cng sn chm dt trong 10 nc, c th l Lin X v cc nc c lin kt qun s v kinh t mt thit vi n nh Bulgaria, Czechoslovakia, Ba Lan, Hungary, Mng C, Cng ho Dn ch c v Romania; ngoi ra, Nam T trc y v Albania, nhng nc c quan h kh lng lo vi Lin X lc . Ti thm ch khng gi m th xem xt ton b khu vc y trong bi ny, nu khng v cc l do khc, th ch yu t quan im ca cc kt cu chnh tr ca chng c nhng khc bit khng l gia cc nc khc nhau. T lp trng ny, th tm nc to thnh i tng nghin c u ca ti l kh ng nht. Nh th d cho chng c chung nhiu c trng vi nhm ln hn ny, tp hp cc nc m ti tp trung vo khng th c coi nh mu i din ca nhm rng hn ny. Khi vch ra ti phn tch ca mnh ti a ra mt la chn c ch : ti mun tp trung vo khu vc ni cc cuc ci cch l nht qun nht v su rng nht. Lin quan n tm thnh vin mi, ti ch gii hn mnh tho lun nhng nt ging nhau ca chng, v ti khng cp n vic m t v gii thch nhng khc bit ng k gia chng. Hy quay li theo thi gian vi thp nin v nh li tm trng v nhng mong i ca nhng ngi dn phn i h thng Cng sn, sng trong vng ny. Lc , h cm thy l gic m ban ngy v vng rng trong tng lai c th thy trc c t nc ca h s tr thnh cc nn kinh t th trng dn ch. Ngy nay tuy vy, d cho iu ny tr thnh s thc, nhiu ngi b tht vng v cay ng. Nhiu phn tch c chnh thc v hn lm c xut bn ri v ti ny. Chng cha nhng s liu thng k quan trng, tit l nhiu v tnh hnh chnh tr v kinh t hin thi ca mi nc c xem xt, cng nh v tr tng i ca chng. Nhng nghin cu ng ch cng xut hin, cung cp nhng phn tch nhn qu c a

75

nhng kt qu ny 1. Ti s khng th tng kt khi ti liu phong ph v c gi tr ny, cng chng l mc ch ca ti i xc nhn hay bc b nhng nghin cu trc ny. Thay vo , ti hi vng b sung cho chng bng tp trung vo nhng kha cnh ca s bin i vn cha nhn c s ch . Trong tho lun di y, ti s c bit thn trng tch s m t ca ti v nhng s thc khi nhng phn xt chun tc m ti s a ra v cc s thc y, v khi s sp xp cc gi tr to c s cho cc phn xt y. S thn trng v nhng vn nh vy l quan trng c cho vic hiu s liu, ln cho vic nh v ng n nhng im khng thng nht nm u. Bi bo chia lm hai phn: trong phn u tin, ti s xem xt s bin i v mt lch s; trong phn th hai, ti s xem xt n t kha cnh ca i sng thng nht ca ngi ng thi. 2. Trong khung cnh lch s th gii Trc ht, chng ta s xem xt cc giai on lch s di. Cc n v o thi gian lch s s l tng i ln thp nin, thm ch th k. V mc d s tp trung vn s l Trung ng u, ti s nhn sang cc vng khc ca th gii vi mc ch so snh. Phng php lun phn u ca phn tch c din t sc tch bi u cun sch ca Charles Tilly (1984): Big structures, large processes, huge
1

c nhiu ti liu c EU y quyn nh gi trng thi ca cc nc ng vin. Nh th, th d, ngay trc gia nhp, mt n phm c nhan Bo co Kim tra Ton din [Comprehensive Monitoring Report] (European Commission, 2004) c hon tt. Mt tng quan tt v ch ny c th thy trong cc Bo co Chuyn i ca Ngn hng Ti thit v Pht trin Chu u (xem, th d, EBRD, 2002). Ti nhc n mt s cng trnh mi y ca cc tc gi hn lm thng c cc chuyn gia trch dn: Campos v Coricelli (2002), Csaba (2005), Kolodko (2000), Kornai (2000), Roland (2000), Stiglitz (1999) v Svejnar (2002).

76

comparisons. [Nhng cu trc to, cc qu trnh ln, nhng so snh s]. 2.1. Hng chnh ca bin i kinh t trong nn vn minh phng Ty Trong thin nin k qua nhiu hnh thc t bn ch ngha khc nhau ca nn kinh t ngy cng ph bin trong nn vn minh phng Ty. 2 Nhng du vt ca iu ny xut hin ngay t thi c i ri v to thnh cc cu kin quan trng ca x hi c xa t ban u. Cc th ch c trng ca ch ngha t bn s hu t nhn, lao ng c thu, bn v mua theo kiu th trng, mt h thng tn dng, v mt h thng php lut bo v tnh thing ling ca ti sn v cc tha thun (hp ng) t nhn tin trin nhiu nc khc nhau vi tc khc nhau. S bin i th ch gn khng th tch ri khi cc qu trnh su sc nh th ha, cng nghip ha v thng mi ha. Tt c nhng th trn to thnh ci c bit n nh nn kinh t t bn ch ngha. 3
2

Khng trong khun kh ca bi trnh by ca ti cung cp mt nh ngha cho cm t nn vn minh phng Ty, hay lit k cc tnh cht ca n hay vch ra cc ranh gii ca n. Ti dng cm t ny ch theo cch khu gi. V khng thuc v ch phn tch ca mnh, ti ng vn , liu bn ngo i khu vc thng c nhc n nh nn vn minh phng Ty, cc xu hng c phc ha trong tiu lun ny xut hin ri hay s xut hin trong tng lai. S ph bin ca nn kinh t t bn ch ngha c nhn mnh ch yu bi cc trng phi Marxis t v tn-Marxist khc nhau (xem, th d, Brenner, 1976, v cc ti liu v ci gi l Tranh lun -Brenner-[Debate]). Cc tro lu khc ca khoa hc lch s, nh cc i din ca trng phi Php Bin nin [Annales], cng tha nhn v cho xu hng ny l q uan trng. Ti dn chiu ch yu n cc tc phm ca Fernand Braudel (1972 -1973, 1992), cng nh n cc bi vit ca Immanuel Wallerstein (1974, 1979) trong ng kt hp cc tng ca Braudel vi nhng pht hin ca cc trng phi tn -Marxist. 3 Trong vi cng trnh khc ca mnh, th d trong H thng X hi Ch ngha (1992, 2002) ti c cho mt nh ngha c ng hn. Ti tha mn y vi s

77

Gia cc nh s hc khng c s nht tr v thi Trung c kt thc khi no v thi Hin i bt u khi no. 4 Hn na, thm ch khng c s thng nht v ch liu c th cung cp bt c cc tiu chun no tch s kt thc khi s bt u, v nu c nh th, th liu phi tm n trong lnh vc kinh t, chnh tr, hay tn gio - thc h-t tng. Tuy nhin, c s nht tr kh rng ri v s thc rng hu ht cc nh s hc nhc n Thi Hin i, hay tnh hin i, l nn kinh t t bn ch ngha chim u th. Nn kinh t trong trng thi lin tip chuyn ng v bin i. Cho nn s bi n i ny c mt hng chnh c trng, c th l, s bnh trng ca trt t kinh t t bn ch ngha. S bnh trng i cng vi s lm su thm cc nh hng ca n. S lan rng ca ch ngha t bn chm v phc tp. Trong mt s trng hp cc hnh thc t bn ch ngha v tin -t bn ch ngha cng tn ti mt cch n nh. Trong nhng trng hp khc, c s tng tc nhanh, tip theo l s tr tr, thm ch o ngc. V khi s tng tc c xy ra, n c th c nhiu nguyn nhn: cch mng chnh
m t lng lo hn v ch ngha t bn, cng va hp vi cc nh ngha, v trnh tranh ci v khi nim. 4 Ti nhc n vi cng trnh, trong cc nh s hc trnh by cc lp trng khc nhau ca mnh v vn nh k ni chung, cng nh c bit v ti khi u ca thi Trung c: Marc Bloch (1989), Jacques Le Goff (1982), Henri Pirenne (1937), v Peter Raeds (2001). Ti bit n Klaniczay Gbor, ngi gip ti c c ci nhn thu vo tho lun ca cc s gia kho st chnh ch ny; v bi bo ca anh (2001) cung cp mt tng quan su v cc ti liu vit v ch chuyn i t th i Trung c sang Thi Hin i. Trong mt phng vn, Peter Burke (1990) s gia Anh ni ting tuyn b: Chng ai c th thng nht v khi no th bt u thi k hin i ban u C l chng ta vi t cch cc nh kinh t hc v cc hc gi khc ca c c khoa hc x hi hin thi l qu gn cc s kin v v l do chng ta d thng nht v mt th: s sp ca bc Tng Berlin c coi l khi u ca mt thi k mi trong khu vc. Hay, c l c mt ng u v ng b ln hn hin din trong c c s kin so vi trong cc thi k trc ca lch s.

78

tr , s xut hin ca mt chnh khch v i vi thin hng i mi, cc quy ch mi do mt nhm chnh tr to ra, nhng khm ph a l (nh s chinh phc Th gii Mi), hay s a vo cc sng ch ln (nh my hi nc, ng xe la, hay vic p dng in) .
Bng 1 Tc tng trng trong h thng x hi ch ngha v t bn ch ngha GDP trn u ngi (dollar 1990) Nc Tip Khc Ba Lan Hungary Lin X 4 XHCN o B an Mch V.Q. Anh Phn lan Php Hi Lp H Lan Irelv Italia B.. Nha T.B.Nha Thy in EU13 1950 3501 2447 2480 2841 2819 3706 5462 6943 6939 4253 5271 1915 5996 3453 3502 2086 2189 6739 4688 1989 8 768 5 684 6 903 7 098 7 013 16 369 16 744 18 261 16 414 16 946 17 730 10 086 16 695 10 880 15 969 10 372 11 582 17 593 15 519 (1950=100) 1990 250 232 278 250 239 442 307 263 237 398 336 527 278 315 456 497 529 261 337 Tc tng trng trung bnh GDP trn u ngi (phn trm) cc nm 1950 3,9 2,4 4,0 3,4 3,3 6,3 2,4 2,9 1,7 3,3 3,7 5,0 2,8 1,7 5,6 3,1 3,5 2,5 3,2 cc nm 1960 2,9 3,2 3,8 3,6 3,5 4,2 4,2 3,8 2,5 4,4 4,6 6,6 4,0 4,2 5,4 6,0 7,1 3,8 4,3 cc nm 1970 2,1 3,4 2,1 2,2 2,3 3,9 3,3 2,0 2,2 3,3 3,0 4,4 2,5 3,2 2,9 4,5 4,2 2,0 2,9 cc nm 1980 1,2 0,4 1,0 0,9 0,8 2,0 1,9 1,8 2,2 3,2 1,7 1,3 1,3 2,7 2,3 3,0 2,5 1,8 2,1

Ghi ch: Khng c s liu ca Luxemburg. S liu ca c b loi tr bi v ch c t 1991 (khi thng nht). S liu nm 1949 khng c cho Ba Lan tnh phn trm tng trng trong nm 1950; tc tng trng t rung bnh ca cc nm 1950 l cho giai on 1951 -59. Ngun: OECD database accompanying Maddison (2003).

79

Do nh hng ca hc thuyt Marx, cc ng Cng sn trc khi ln nm quyn nhn lm ca mnh nguyn l rng, thc s c tn ti xu hng chnh ca lch s kinh t. Xu hng ny, tuy vy, theo cc nh Marxist, ch qu ch ngha t bn. Cc ng cng sn coi l phn c bn ca cng lnh ca h to ra mt h thng thay th ch ngha t bn. H cung cp tiu chun tng minh so snh hai h thng: s tng nng sut lao ng v tt c nhng ci i cng n, c bit, tc tng sn xut, v tng mc sng. N lc chng minh khng l ko di 70 nm Lin X v khong 40 nm ng u, cui cng tht bi. c nhng lc trong cuc ua gia cc h thng x hi ch ngha v t bn ch ngha ngay c mt s trong nhng ngi ng h h thng t bn ch ngha tr nn khng chc chn. Hy nh li rng sau i Suy thoi 1929 hu ht cc nc pht trin ri vo suy thoi su sc, trong khi K hoch 5 Nm u tin ca Lin X mang li nhng kt qu ngon mc v to ra tc tng trng cao. V hy nh rng khi Sputnik u tin c phng thnh cng, nhiu ngi coi y l bnh minh ca mt thi i v u th k thut v qun s Soviet. Tuy nhin, nu chng ta o cc s kin ny trn quy m ca cc thp nin di v nhn vo ton b giai on tn ti ca h thng x hi ch ngha, th c th coi l c chng minh: ch ngha t bn hiu qu hn, i mi sng to hn, vi tc tng trng nhanh hn to ra mc sng cao hn. Bng 1 cho mt so snh ga s tng trng ca cc nc x hi ch ngha v t bn ch ngha trong bn mi nm trc s sp . Cc i din ca cc nc x hi ch ngha l Lin X, cng nh ba nc thnh vin mi ca EU (Czechoslovakia, Ba Lan v Hungary), cn nn kinh t t bn ch ngha c i din bi 13 thnh vin c ca EU. 5 Bng cho thy r s tng trng hn hn ca nn kinh t t bn ch ngha.

Luxemburg v Ty c b loi ra khi bng do khng sn c s liu.

80

Lu rng khi ni iu ny, chc chn ti khng cho l chng ta ti s kt thc ca lch s, ti cng chng ng rng ch ngha t bn s chng bao gi b vt qu thi im no trong tng lai. Ti khng m nhn vic tin tri. Tuy nhin, mt s thc khng th bc b l ch ngha x hi hin tn (hay, tn ti n lc ) thua trong cuc chy ua vi ch ngha t bn hin tn (hay, tn ti n nay). y khng phi l mt phn xt gi tr; n l mt s thc c th quan st c, tnh c v mt thng k: cho n nay, trong th gii vn minh phng Ty, xu hng chnh ca lch s ch theo hng bnh trng ca ch ngha t bn.
Bng 2 Tng trng trc v sau 1989, v suy thoi sau bin i Ch s GDP/NMP (1989 = 100) Nc 1980 1990 1995 2003 Tc tng bnh qun nm 1980 1989 1,8 3,2 1,1 4,2 4,9 1,7 1,8 0,1 1,7 .. 1995 2003 1,5 5,5 4,0 5,6 4,7 3,8 4,2 3,8 3,6 2,2

C. H, Czech Estonia Ba Lan Latvia Litva Hungary Slovakia Slovenia T-8 EU-15

85 75 91 69 65 86 85 99 86 ..

99 92 88 103 97 97 98 92 94 103

94 66 99 51 56 86 84 89 91 111

106 101 135 79 81 116 117 120 121 132

Ghi ch: Tc tng trng trc 1990 cho T -8 da trn Sn phm Vt cht Rng (NMP: Net Material Product) m ngi ta dng lm ch s tng trng cc nc x hi ch ngha. S liu nm 1980 ca Czech v Slovakia l ca Tip Khc. Ngun : Da vo UN Economic Commission for Europe (UN ECE), Economic Survey of Europe 2001, n.1, p. 254 v UN ECE Economic Survey of Europe 1999, n. 1, Table A.1.; cp nht t UN ECE Economic Survey of Europe 2005, n. 1, p. 117.

81

Chui cc hnh ng au n v ng cay trong vic to ra h thng x hi ch ngha l mt s trch khi hng chnh. By gi cc nc vng Trung ng u quay li. Sau khi rt ra khi ng ct mi lm nm trc, by gi chng ta li hon ton trn con ng chnh. Trong khi y l mt khng nh v s tht khng mang tnh gi tr, cu hi gn mt thit liu c th coi iu ny l mt thnh cng hay khng ch c th c tr li bng a ra mt phn xt gi tr. Ti s quay li vn ny m un hn. Nng sut cao hn v tc tng trng tng ln khng bt u ngay lp tc: chuyn i sang h thng kinh t mi khi hnh vi mt s tht li nghim trng. Tuy vy, by gi tng trng tng tc. Ti su trong tm nc tc tng trn g trong mi nm va qua cao hn ng k so vi thp nin trc 1990 nh c th thy trong Bng 2. Trong thi k gia 1995 v 2003, GDP trn u ngi trong vng ca tm thnh vin mi ny, cng vi nng sut lao ng (GDP trn ngi lao ng) v tiu d ng thc trn u ngi tng vi tc cao hn nhiu so vi cc nc EU khc nh c ch ra Bng 3. S chnh lch l c bit n tng trong nng sut lao ng; nhp tng nng sut lao ng trong cc thnh vin mi l hn bn ln so vi cc th nh vin c. Chng ta hy thn trng vi din gii cc con s ny. Ti im ny trong phn tch ca chng ta, chng ta mun so snh mt h thng vi mt h thng khc, so snh cc thuc tnh lu di ca mt h thng vi cc thuc tnh lu di ca mt h thng khc. o bng thc o lch s, mi ch c mt giai on rt ngn tri qua. Chng ta vn cha c kh nng khng nh s tng trng nhanh ny c bao nhiu phn l do ch mi s dng nhng d tr tim n m h thng khng c hiu qu c cha khai thc. Tc tng trng cao mt phn c th quy cho s thc rng nhng thng tin nhanh thng i sau nhng cuc suy thoi su. Nhng d tr hin nhin, d huy ng ny sm mun s b cn kit. S gy lc ng i rt ra nhng

82

kt lun cui cng da trn nhng s liu ca mt thp nin duy nht. Chng ta cn thi gian di trc khi tnh u vit ca h thng t bn ch ngha mi c th c chng minh mt cch dt khot vi sc mnh thuyt phc. Tuy nhin, nu chng ta nh gi da vo kinh nghim qu kh, chng ta c th lc quan v tim nng tng trng ca h thng mi.
Nc C. H. Czech Estonia Ba Lan Latvia Litva Hungary Slovakia Slovenia T8 o B an Mch V. Q. Anh Phn Lan Php Hi Lp H Lan Irlv Luxemburg c Italia B o Nha Thy Ban Nha Thy in EU15 Bng 3 Tc tng trng trung bnh gia 1995 -2003 Tng trng GDP Tng nng sut lao Tng tiu dng thc t trung bnh ng trung bnh trung bnh trn trn u ngi (phn trm) u ngi 2,2 6,6 4,2 7,3 6,3 4,1 3,9 3,8 4,0 2,0 1,9 1,7 2,5 3,4 1,8 3,6 1,7 6,0 3,9 1,2 1,3 1,8 2,8 2,4 1,8 2,6 6,6 4,8 8,2 6,6 3,2 3,6 3,3 4,2 1,7 1,3 1,5 1,7 2,3 1,2 2,5 0,7 3,6 3,4 0,9 0,3 0,2 0,2 2,0 0,9 3,0 7,3 4,5 7,6 7,1 4,5 3,7 2,6 4,3 1,3 1,7 1,0 3,2 3,0 1,8 2,7 1,8 4,2 2,6 1,0 1,7 2,1 2,9 2,1 1,9

Ngun : EIU (Economic Intelligence Unit) Country Data at www.eiu.com

83

2.2 Hng chnh ca bin i chnh tr trong nn vn minh phng Ty Trong vi th k qua hng chnh ca bin i trong nn vn minh phng Ty cm thy khng ch trong lnh vc kinh t m c trong lnh vc chnh tr. Bn cnh quyn lc qun ch c c nh th chun y c th thy t sm nhng tin thn hn ch ca nn dn ch: cc t chc t qun v cc hnh thc i din khc nhau ca tng lp trung lu th v ca cc nh ch nh th. Trong mt s nc, cc lut hn ch quyn lc tuyt i ca ch qun ch c thng qua v cc yu t u tin ca ch ngh vin cc bin th c khai sng ca nn qun ch - xut hin. Mun hn, ngy cng nhiu quyn ri vo tay ngh vin v quyn bu c c m rng cho phn dn c ngy cng tng. Cc nh ch ca nn dn ch ngh vin c hnh thnh v cng c dn dn. Qua cc th k, ngy cng nhiu nc tr thnh dn ch. Gn mt thit vi nhng thay i ca kt cu chnh tr l s thc rng mt t l dn c ngy cng tng c kh nng thc hin nhng quyn con ngi c bn ca h, quyn t do ngn lun, quyn t do hi hp v quyn tham gia vo qu trnh ra quyt nh. S phn bit i x theo cc tiu chun khc nhau nh gii tnh, chng tc, tn gio v.v. ln lt b loi b. Nhiu tc gi m t cc ln sng dn ch ha xy ra trong na sau ca th k 20. 6 Ln sng th ba lan ra Nam u, M Latin, v Chu t cc nm 1970 qua cc nm 1980; ln sng th t chng ta va chng kin tip sau s sp ca cc ch cng sn Soviet v ng U.7
6

Ti mun nu bt vi tc phm t cc ti liu phong ph: Haggard v Kaufman (2005), Huntington (1991), ODonnel, Schmitter, v Whitehead (1988), v Przeworski (1991). 7 Xem, th d Offe (1996) v McFaul (2002).

84

Tt nhin, din tin lch s c th l khc nhau tng nc. Nh ti nhc ti trn, tin b n nn dn ch c th dng li hay o hng. Nhng ngay c mt s thay i gy chn ng a cu, nh vic Hitler ln nm quyn, vic dn n s hy hoi nhiu triu ngi v tai ha khng th o lng c, t ra o bng thc o lch s - l s i t rch ngn ngi khi qu o chnh, v hng chnh rt cuc vn thng. Nhn t quan im ca ch , chng ta phi xem xt k lng s ln nm quyn ca ng Cng sn. iu ny gn cht ch vi s i trch khc va c tho lun, c th l trong cc nc ni nhng ngi Cng sn ln nm quyn h lm cho nn kinh t b trt ng ray khi ng i chnh, v p t cng lnh x hi ch ngha ln x hi bng cch nm ly quyn lc chnh tr v thit lp ch c ti ton tr. Trong mi lm nm qua, vng Trung ng u thnh cng thot khi ng ct trong lnh vc chnh tr v li chuyn ng theo hng chnh, tng t nh trong lnh vc kinh t. Tuy c nhiu tho lun v trt t dn ch hin hnh mnh n mc no v v mc n tha mn nhng i hi khc nhau, cho mc ch ca phn tch ny, s l p dng tiu chun ti thiu ca nn dn ch. Tiu chun dn ch ti thiu c tha mn nu chnh ph ca mt nc ln nm quyn nh kt qu ca s cnh tranh v phiu bu ca cc cng dn v c th b h b trong khun kh ca mt qu trnh vn minh8 m khng c chnh bin trong triu nh, o chnh qun s,
Schumpeter (1942) a vo tiu chun ny, n a ra th tc t v mt quyn lc ln a v ni bt vo lnh vc trit l chnh tr. Theo din gii ca Schumpeter, trong tiu lun ca ti (1998) v thay i ch hu x hi ch ngha, ti nu bt s thay th mt chnh ph da trn mt cuc bu c quc hi nh mt kim chng c th p dng tt v mt thc tin. Trong cun sch ca b, Susan Rose-Ackerman (2005) gi r t trng cch tip cn th tc nh ci gi l din di ti thiu ca nn dn ch. V din gii ca nn dn ch xem c Dahl (1971), v thm Schmitter v Karl (1991).
8

85

m st, hay cch mng. Cc cuc bu c da trn cnh tranh chnh tr, cng vi s m bo cc quyn con ngi, to ra cc th tc v c ch ph trut cc nh lnh o v chuyn quyn lnh o cho nhng ngi khc. iu ny m bo s loi b s cai tr chuyn ch. Tuy nhin, ng l ngoi cc tiu chun ti thiu ny ta cn c th i hi thm nhng tiu chun khc nhau trong mt n n dn ch phn thnh, c cng c. Tuy vy, hy ng qun rng i vi ngi va mi thot khi nhng nanh vut ca ch bo ngc, th ngay c mc dn ch ti thiu cng c nhiu ngha. Trong nghin cu c trnh by y, chng ta p dng trc ng him sau: qu trnh ln nm quyn tha mn tiu chun dn ch ti thiu, nu cc chnh ph ng nhim c thay th t nht hai ln k t 1989 nh kt qu ca cc cuc bu c. Vng Trung ng u vt qua ngng bng s c xc nh trong trc nghi m ny mt cch d dng: Trong c tm nc t nht c ba ln thay th chnh ph ng nhim thng qua qu trnh bu c vn minh a chnh ph mi c bu mt cch dn ch ln nm quyn. Nh Bng 4 minh ha, 30 trong s 38 cuc bu c kt thc s cnh tranh ca cc ng chnh tr dn n s thay th lc lng chnh tr, ng hay lin minh ng quyn. Hai loi thay i lch s c tho lun n y lin kt vi nhau mt cch khng i xng. S xut hin ca h thng kinh t t bn ch ngha khng t ng m bo cho s ni ln ca nn dn ch; c v vn c nhng nc m h thng kinh t ca n l t bn ch ngha, nhng cu trc chnh tr ca n khng tha mn cc i hi ti thiu ca mt nn dn ch. Tht vy, h thng kinh t t bn ch ngha c th tng thch vi cc ch chnh tr c ti mt phn, hay thm ch hon ton. Nhng khng nh ngc li l rt quan trng: nn dn ch ch c th tr thnh hnh thc cai tr chnh tr

86

vnh cu ni nn kinh t hot ng bn trong mt h thng t bn ch ngha. Khng c nn dn ch m khng c ch ngha t bn. 9
Bng 4 Sa thi qua bu c Nc C.H. Czech Estonia Ba Lan Latvia Litva Hungary Slovakia Slovenia T8 S ln bu c 19892004 5 5 4 5 5 4 5 5 38 S ln sa thi qua bu c 3 4 4 4 4 4 4 3 30 Cc nm sa thi 1990, 1990, 2003 1991, 2001 1990, 2002 1990, 2000 1990, 2002 1990, 1998 1990, 1992, 1998 1995, 1999, 1993, 1997, 1995, 1998, 1993, 1996, 1994, 1998, 1992, 1994, 1993, 2004

Ghi ch: sa thi qua bu c xy ra khi (i) c s sp xp li ln ca lin minh cm quyn sau bu c, bao gm (ii) thay i lnh o chnh ph v (iii) c s dch chuyn trong cc u tin chnh sch; xem gii thch y website sau ca Zdenek Kudrna <ies.fsv,cuni.cz/~kudrna/MemoTable4.pdf>. Ngun : Tp hp trn c s Economist Intelligence Unit Country reports ti www.eiu.com.

V quan h gia nn dn ch v ch ngha t bn, nhiu quan nim i khng nhau gay gt c pht trin. i vi ti l l thuyt phc nht l l l, theo ch ngha t bn l iu kin cn, nhng khng phi l iu kin ca nn dn ch. Gia cc nhn vt kinh in ca ch ny, Hayek (1944) ng vi khng nh ny trong khi Schumpeter (1942) ngh rng nn dn ch c th tin ha m khng c ch ngha t bn. Xem c Rueschemeyer, Stephens v Stephens (1992), v Usher (1981) v mi quan h ny.

87

Chng ta i n mt khng nh s thc lch s khng mang tnh gi tr sau: kt cu chnh tr mi ca khu vc Trung ng u phn nh chiu hng chnh ca din tin lch s trong hai thin nin k qua. Liu iu ny c ng ca ngi hay khng, v nu c th v sao, l cu hi m chng ta s quay tr li mun hn. tng, rng nhng thay i chnh tr v kinh t quy m ln c nhng hng chnh, c mt s trng phi s hc v khoa hc x hi khc cng nhn v b cc trng phi khc bc b. tng ny tuyt nhin khng tm thng, hin nhin. Ti c trnh xa cc bin th cng nhc v phin din ca tng ny; ti khng thy bng chng no rng din ra loi chuyn ng n gin, tuyn tnh v mt chiu mi thi. Ti ni thng, lin quan n c lnh vc kinh t v chnh tr, rng c th c s nh tr v chuyn ng li, cng nh s cng tn ti lu di ca cc h thng kinh t v chnh tr khc nhau. 10 Tt c s tha nhn hn ch ny tuy vy khng ct xn mt trong nhng tng chnh ca tiu lun ny, rng c th quan st thy chiu hng chnh ca nhng thay i trong th gii cc th ch c kinh t ln chnh tr. S bin i xy ra sau s sp ca cc ch Soviet v ng u cung cp mt b sung mi v quan trng cho tranh lun v cc chiu hng chnh. 2.3 Su c trng Nh im xut pht cho phn tch tip theo, ti mun tng kt su c trng quan trng nht ca s bin i xy ra khu vc Trung ng u trong 15 nm qua. 1. v 2. Nhng thay i i theo cc chiu hng chnh ca s pht trin ca nn vn minh phng Ty: trong lnh vc kinh t theo
10

Ti mun lp li rng cc tng ca ti v cc chiu hng chnh c gii hn cho nn vn minh phng Ty. Ti khng c n lc no p dng khi nim ny mt cch my mc i vi cc nn vn minh khc. Phn tch so snh nh vy nm ngoi phm vi ca tiu lun ny.

88

hng h thng kinh t t bn ch ngha, v trong lnh vc chnh t r theo hng dn ch. 3. l mt s bin i hon ton, song song trong tt c cc lnh vc : trong nn kinh t, trong cu trc chnh tr, trong th gii thc h chnh tr, trong h thng php lut v trong s phn tng x hi. 4. S bin i l phi-bo lc. 5. Qu trnh bin i din ra trong hon cnh ha bnh. khng c chin tranh i trc. Nhng s thay i khng b p t ln x hi nh kt qu ca s chim ng qun s nc ngoi. 6. S bin i din ra vi tc khng th tin c , trong khong thi gian 10 n 15 nm. y khng phi l s bin i ln u tin trong lch s th gii, ti mn cch din t ca Karl Polnyi. 11 ng cng nhn mnh s thc, m chng ta bit ri t nghin cu lch s th gii, rng nhng bin i ln khc xy ra nhng thi im khc nhau v nhng khu vc khc nhau ca th gii, nhng bin i su rng t mt loi hnh thi x hi sang hnh thi khc. Trong su c trng c lit k trn, c th thy r ba hay bn c trng c trong cc qu trnh bin i khc na. Nhng s hin din cng lc ca c su c trng l c nht trong lch s th gii. By gi ti ch nu trc khng nh ny. Ti mun bin h n bng nhng so snh lch s di y. 2.4 Nhng so snh lch s Ti s so sn h nm loi bin i ln in hnh vi ci xy ra Trung ng u. Hin nhin l, lm nh vy chng ta thm ch khng bt u vt cn tt c cc kh nng so snh; nhiu trng hp l th v quan trng b b qua. (Th d, nhng thay i xy ra N ga
y l nhan ca cng trnh ni ting nht ca Polnyi The Great Transformation (1962).
11

89

trong 15 nm qua, s bin i ca cc ch c ti Nam u sang nn dn ch, hay mt th d mi tinh: nhng thay i xy ra Iraq k t khi ch Saddam Hussein sp .) Trong mi trng hp, nm s bin i s c nghin cu k cho chng ta nhng b i hc quan trng. Khng d theo di nhp ca nhng so snh ny. lm cho vic hiu iu ny d hn, Bng 5 gii thiu mt tng quan v cu trc logic ca nhng so snh ny.
Bng 5 So snh cc c trng B. Hungary: S phc hi Horthy Chil: S phc hi Pinochet Y

Vng Trung ng u

c trng 1. Theo hng chnh ca s pht trin ca h thng kinh t? 2. Theo hng chnh ca s pht trin ca h thng chnh tr? 3. Song song mi lnh vc? 4. Khng c bo lc? 5. Khng c chim ng qun s nc ngoi? 6. Nhanh?

A. Lin X bin i t t bn ch ngha sang x hi ch ngha

C. Trung Quc: Bin i sau Mao

D. Ty c: Bin i sau Th Chin ln th 2 Y

E. Bin i lch s ln Chu u: t Trung c sang Hin i, t tin Ch ngha t bn sang Ch ngha t bn Y

Y Y Y Y Y

N Y N Y Y

N Y N Y Y

N N Y Y N

Y N N N Y

Y (tr thi gan) Y N N N (rt lu)

A. u tin hy kho st bin i m chng ta ang nh gi bng so snh n vi s vn ng trc chuyn ng theo chiu ng c li: s tiu dit h thng t bn ch ngha v thit lp h thng x hi ch

90

ngha. cho ngn gn ti s gii hn mnh ch lch s Soviet. C s ging nhau trong c trng s 3: nhng thay i song song cng lm bin i hon ton tt c cc lnh vc ca x hi. S ging nhau gy sng st trong c trng s 6, tc m nhng thay i din ra. ng Cng sn chim quyn lc vo nm 1917. S bin i ln hon tt vo cui nm 1932, vi tp th ha nng nghip khi s hu t nhn v t li u sn xut c bn b xa b. ch cn 15 nm sp xp mi th cho vic to ra ci chng ta gi l ch ngha x hi c in. 12 S khc bit bi thm n nu trong nhng c trng s 1, s 2 v s 4. Vo cui Chin tranh Th gii ln I, nc Nga sp b c ln con ng tin n thit lp mt nn dn ch ngh vin theo kiu phng Ty. Cuc cch mng m mu lt quyn lc chnh tr trc , sa hong v gia nh ng b x t v gii u t ca ch trc hoc b git hoc b lu y vo cc tri l ao ng bt buc. Bo lc v khng b p t mt trt t chnh tr v x hi mi ln x hi. y l ci i lp 180 ca cuc cch mng nhung 1989-1990 v tnh phi-bo lc ca s bin i hin thi ca chng ta. Trong phn cn li ca tho lun ca m nh, ti s ch tp trung vo nhng bin i c chung c trng s 1 vi nhng bin i xy ra Trung ng u, ni cch khc ni nhng thay i trong nn kinh t i theo hng chnh (hay ch t khng ri khi hng chnh) ca nhng thay i trong lnh vc kinh t. B. c trng s 4, tnh phi-bo lc ca s bin i khng th c coi l hin nhin. ng minh ha iu ny bng hai th d lch s.

12

Lin quan n c trng s 5, s bin i cch mng Lin X khng xy ra theo lnh ca nhng k xm chim nc ngoi m do cu trc quyn lc chnh tr trong nc sai khin. Tnh hnh ng u li khc, ni ch ca lnh o chnh tr Soviet t ra l uy quyn quyt nh. Khng ai c th t chi cc lnh ca h do s hin din ca cc lc lng qun s Soviet chim ng.

91

Sau Chin tranh Th gii th I, nhng ngi Cng sn di s lnh o ca Kun Bla nm quyn Hungary v tuy n b nn Cng ha Soviet Hungary. Vi thng sau, di s lnh o ca c Horthy Mikls, ngi sau ny tr thnh Th hin (tc l ngi ng u nh nc), nn cai tr Cng sn b nh bi v trt t t bn ch ngha trc c khi phc. Khng b c thay bng Khng b Trng trong nhng thng u. Hnh hnh kiu lynching (khng xt x), treo c v b t i cng vi s thay i ch v cn vi nm t c s cng c chnh tr no . Th d th hai l ca Chil. y Allende v chnh ph ca ng bc ln con ng c l c th dn ti s hnh thnh mt h thng x hi ch ngha. Nhng trc khi n c trin khai hon ton, n b tiu dit bi mt cuc o chnh do Tng Pinochet cm u nm 1973. Chin dch tr th, nhng cuc n p tr th khng xt x, cc v m st chnh tr v tra tn i cng vi s khi phc nn kinh t trc -Allende. Ch sau nhiu au kh v sau nhiu nm di cc th ch dn ch mi c th pht trin t nc . Chng ta hy so snh hai tnh tit lch s ny vi ci va xy ra Trung ng u. Trong tm nc l i tng ca bi bo ny, cc chnh tr gia ca ch trc chng b x t cng khng b b t v khng c chin dch tr th no c tin hnh chng li h. Trong nhiu nc, chun b cho mt hin php mi, c cc cuc tho lun vn minh gia cc lnh o ca ng cm quyn trc kia v cc lnh o i lp mi, nhng ngi sn sng nm ly quyn lc chnh tr. S dch chuyn quyn lc xy ra m khng c mu v khng c hn lon cc mc quyn lc cao nht. Nh trong cc trng hp khc ca chng ta, mc ch ca ti n y ch n gin l trnh by cc s thc: nh gi gi tr ca chng s c a ra trong cc mc mun hn. C. Vic th tiu h thng x hi ch ngha tip tc c tin hnh trong cc khu vc pha nam v pha ng ca tm nc c kho st. S hp vi logic phn tch ca ti i xt tt c cc qu trnh bin

92

i tng ci mt v a ra nhng so snh. Do gii hn v thi gian, ti s so snh nhng thay i xy ra khu vc Trung ng u vi nhng thay i ch ca mt nc, Trung Quc. Tt nhin, ch tng lai mi s cho bit xu hng pht trin kinh t t bn ch ngha Trung Quc s i xa n u, v s nht qun th no. Trong trng hp ca c trng s 1 v iu ny c tm quan trng c bn nhng bin i ca Trung Quc v Trung ng u l y ht nhau: c hai u ch theo hng lch s chnh, n nn kinh t t bn ch ngha. S khc bit quan trng nht, tuy vy, c th thy trong trng hp ca c trng s 2. Lin quan n kt cu chnh tr, s pht trin ca cc nc Trung ng u cng ch theo hng chnh ca nn vn minh phng Ty: n ri xa khi h thng trc , n nn dn ch v s tn trng cc quyn con ngi. Ngc li, Trung Quc, c quyn quyn lc ca ng cng sn vn cn nguyn, v i cng vi n l s p bc v s hn ch cc quyn con ngi. Trong khi nhng thay i ng k tip tc din ra hu nh trong mi lnh vc x hi, ta khng th ni ngay c v tnh song song c nhc n di c trng s 3. Cng c s tri ngc ni bt i vi con ng ca Trung Quc lin quan n c trng s 4, n vn phi -bo lc. Ngi ta khng th ni v mt cuc cch mng nhung. Sau ci cht ca Mao Trch ng, k bo ngc trc y, ban lnh o ging xung nhng ngi xung quanh trc tip ca ng vi bn tay st. Khi nhng i hi ca cc sinh vin Bc Kinh i qu xa so vi nhp do nhng ngi thng tr nh ra, h dng lc lng qun s b gy cc cuc biu tnh. Nhng ngi b y t cc quan im tri vi ca ng b b t. V c trng s 5, khng c s khc bit ng k: nh Trung ng u, nhng thay i ca Trung Quc khng b p t bi s can thip qun s t bn ngoi. Lc lng bn trong tin hnh nhng thay i xy ra.

93

S khc bit l rt c bn v c trng s 6: nhp ca nhng thay i th ch Trung Quc chm hn rt nhiu so vi Trung ng u. D. Cui cng chng ta xem xt s bin i ca Ty -c trong thi k sau Chin tranh Th gii th II. Chng t a bt u vi cc c trng s 1 v s 2. Di s cai tr ca bn Nazi, h thng kinh t t bn ch ngha v c bn vn tip tc hot ng, song kt cu chnh tr trch mt cch tai ha khi hng chnh. Lin quan n c trng s 3, khng cn n m t s bin i hon ton, ch cn n bin i mt phn. Nhng khc bit quan trng nht c th thy trong cc c trng s 4 v s 5. y hin nhin khng th l mt s bin i phi bo lc. u tin, quyn lc ca bn Nazi phi b tiu dit trong mt cuc chin tranh i hi nhng hi sinh to ln, ri tip theo l s trng pht nhng ti phm chin tranh v cc ti phm chng loi ngi. Cc Cng quc ng minh chim ng trong thi gian di. Vic thit lp cc th ch dn ch c bn c p t t b n ngoi thng qua cc iu khon ca hip c ha bnh c thc thi bi s hin din qun s ca qun i ng minh. y l im khi u ca cc cuc ci cch do cc lc lng bn trong gy ra sau ny. Lin quan n c trng s 6, n tc , o trn q uy m lch s, dn ch ha din ra rt nhanh. E. kt thc nhng so snh ny chng ta quay li ti m chng ta bt u vi: qu trnh lch s ln di hng th k dn n s hnh thnh ban u ca h thng kinh t t bn ch ngha v nn dn ch. Thc ra, nhiu c trng ca nhng bin chuyn ln ny ging nh cc c trng ca s bin chuyn hin thi (so vi n l chuyn bin nh) xy ra khu vc Trung ng u. Theo nh ngha, cc c trng s 1 v s 2 l ht nh nhau, bi v chng ta xc nh, rt ra hng chnh t nhng chuyn bin lch s ln. V phn c trng s 3, lin quan n tnh ton th ca nhng thay i, r rng l s bin i kinh t v chnh tr nh hng n tt c cc lnh vc hot ng x hi. Tuy nhin, nu chng ta xem xt nhng din tin

94

ny khng di hng th k m thay vo trong khung thi gian ngn hn nhiu, th chng ta khng th ni v tnh song song cht ch vi ci c th quan st c khu vc Trung ng u trong 10 n 15 nm qua. Trong th t thi gian khc nhau ty tng nc v vi tr khc nhau, cc s kin c tng tc hoc lnh vc chnh tr, hay trong th gii tn gio-tinh thn- thc h, hay trong nn kinh t. V cc c trng s 4 v s 5 c nhng khc bit theo tng nc v tng thi k lin quan n nhng bin i ha bnh hay trnh c bo lc n mc no, v khi no nhng thay i c tng tc bi khi ngha m mu, cch mng, chin tranh v s xm chim ca cc nc ngoi. Mt s trng phi lch s cho rng Thi Hin i bt u vi s pht minh ra (hiu l: xm chim) chu M, trong khi cc trng phi khc tnh t khi Cch mng Php, dn n s ng tr ca khng b, n ra nm 1789. S khc bit ln nht c th thy mt cch t nhin trong c trng s 6, tc ca s thay i. Ch ngha t bn cn n hng th k tr thnh h thng kinh t thnh hnh ca ton b mt nc. Qu trnh di hng th k i trc s thc hin nn dn ch ngh vin. Ngc li, by gi tt c nhng th ny xy ra vi tc khng th tin ni tron g khu vc Trung ng u. Trong khi do gi ca so snh lch s chng ta nh gi s bin i ca khu vc Trung ng u l c bit nhanh. Nhng ti mun nhc nh rng c nhng chnh tr gia v cc chuyn gia kinh t hi thc nhng thay i thm ch cn nhanh hn. Cc nc c khuyn khch chy ua vi nhau. Ht nh trong cuc chy ua, ngi ta cn nhc cc trin vng thng: t nhn ha kt thc u tin ni no? Liu nhng ngi Czech, ngi Hung, hay nhng ngi Ba Lan s chm bng ch vo cui nm th su hay th chn? Nu chng ta phn tch cc s kin ny t vin cnh lch s, chng ta c th cm thy tnh k qui ca mt cuc ua nh vy. Mt phn cng chng cng nhn cuc ua vi s nghi ng. Trong khun kh ca mt d n nghin cu quc t c nh o lng

95

thang gi tr c nhn, cc cng dn ca nhiu nc Trung ng u c hi h thch ci no hn: ti t chc trit x hi qua mt hnh ng cch mng ln, hay s ci thin t t x hi qua cc cuc ci cch. 75% nhng ngi Czech, 82% nhng ngi Sloven v 67% nhng ngi Litvan chn ci sau (xem Halman, 2001, p. 170.) 2.5. Nhng nhn t tng tc trong qu trnh bin i Phn tch so snh tt c su c trng xng ng mt nghin cu ring. dy, ti ch tho lun mt ci c trng th su. nh gi s bin i t t ca 10 n 15 nm qua l cc k nhanh, chng ta c th nu ra cu hi: ci g lm cho tc ln ny l c th? 1. Trong n lc u tin chng ta c khuynh hng cho mt tr li n gin: lm ci g th hai l d hn to ra n u tin. Chng ta c th trch dn t nhng kinh nghim nhiu ngi bit ca tng trng kinh t. Ti xy dng cc nn kinh t b ph hy lun lun l qu trnh nhanh hn xy dng cc nn kinh t ban u. Tuy nhin l l "ti thit" ch ng mt phn. Chng ta hay bt u vi kin thc v kinh nghim. Ngay c nhng ngi trong thi tr ca mnh c c kinh nghim no y trong lnh vc chnh tr hay kinh t trc khi nhng ngi Cng sn ln nm quyn, th gn tui v hu khi s bin i bt u: hu ht nhng ngi tch cc trong k nguyn trc x hi ch ngha cht hay v hu. Cc gen khng tha k loi kin thc ny. khng c nhiu gia nh ni kin thc kinh t, kinh doanh hay chnh tr ca giai on trc x hi ch ngh a c tch t v c cha m truyn li cho con ci. Trong u v trong t duy ca cc c nhn khng c s khi phc tr thc c, m ng hn l thu nhn kin thc mi. Th nhng chng ta c th thy nhiu phn th d. c cc gia nh trong thi k x hi ch ngha, gi gn c cc gi tr c v truyn li cho cc th h tr hn. Khng him, rng chu tip tc theo ngh ca ng b theo cch ny hay cch khc. H thng x hi ch

96

ngha tiu hy cc th ch chnh tr, kinh t v x hi ho t ng trong thi k trc. Chng khng c phc sinh ngay lp tc. Th nhng y cng c th ch ra cc phn th d. Tm li, c th ni: tuy s bin i c tng tc bi s tht rng nhiu im c th quay li nhng truyn thng, ng x v th ch c pht trin trc y nhm s dng chng nh cc im xut pht th nhng s tr li ny khng phi l nhn t mnh nht trong cc nhn t gy tng tc. 2. Phn ng k cc c nhn hu nh c khuynh hng t lo cho cng vic ca ring mnh mt cch bn nng, v c tinh thn kinh doanh. Nhiu loi rng buc do thi trung c p t hn ch s pht trin ca cc n lc t pht ny, v nhng cn tr ny ch c d b dn dn v chm chp. Vic ni lng v ph b nhng s hn ch ca trt t phon g kin, v s m rng quyn s hu t nhn v iu phi th trng l cc qu trnh an xen vo nhau. H thng kinh t x hi ch ngha dng ln nhng ro cn gy t lit hn rt nhiu so vi cc trt t x hi trc n. N hu nh tri g sng kin, v cc thin hng kinh doanh ca cc c nhn li. Trong thi k bin i hu x hi ch ngha, nhng s cm on quan liu do cc c quan ch o kinh t tp trung x hi ch ngha p t c d b khng phi mt cch chm chp v t t, m vi tc v bo. V l do ny, tinh thn kinh doanh t pht, bn nng kinh doanh, ng lc c bit ny ca ch ngha t bn, hu nh n tung vo i sng kinh t. 3. khng c s phn khng mnh no vi s bin i. Khi ch a t bn v nn dn ch ngh vi n pht trin chm chp v t t ngh ln u tin, c cc tng lp, cc nhm, v cc giai cp khc nhau ca x hi u tranh chng li n. Trt t mi chin thng trong cuc chin u chng li nhng ngi hng li ca ancien rgime [ch c] . Sau nhn g thng li ca trt t mi, thng nhng ngi ng h trt t c khng c chnh tr, thc h v, trong mt s trng hp, qun s chng li n.

97

Ln ny khc. Su nm sau khi Gorbachev bt u cc cuc ci cch ca ng, vo thi gian Tng Berlin s p , cc nh lnh o ca ch cng sn Trung ng u h v kh ca h ri. khng xut hin cc phong tro xi by chng trt t mi, nhng ngi phn i khng cm v kh, khng c cc chin s du kch hay nhng k khng b. a s cc th nh vin ca ca i ng lnh o c cng chn ngn cc l tng trc y ca mnh. Nhng ngi khn ngoan hn chuyn phe, h th tr thnh cc nh kinh doanh nhiu ngi vi thnh cng thm ch thnh nhng ngi ng vai tr tch cc trn v i chnh tr dn ch. Nhng ngi khc v hu mt cch mt mi. 4. S gii thch quan trng nht cho s nhanh chng ca bin i c th thy trong nhng tc ng ca th gii bn ngoi bao quanh cc nc Trung ng u. Cm t th gii bn ngoi c dng trong ngha rng nht c th ca n dn chiu n nhng nh hng bn ngoi khc nhau v hon cnh. Mt trong nhng tc ng l thu nhn khun mu nc ngoi. T cc hnh thc hot ng qun l doanh nghip v h thng ngn hng n cc th c h chnh tr, t cc chng trnh truyn thng i chng n qung co, t t chc cc hot ng gio dc n ti tr ngh thut v khoa hc, him c lnh vc hot ng x hi ni ngi ta khng theo hnh mu nc ngoi. c nhiu knh qua cc tm g ng ny tm c ng n vi ngi dn Trung ng u. Ngi dn quen vi chng trong cc chuyn i nc ngoi ca h, nhiu ngi ngay c trc 1990, sau thay i ch th cn nhiu ngi hn. H c v chng, hay xem chng trn phim nh. Vic dy v cc kinh nghim nc ngoi c tin hnh trong cc trng hc, cc i hc, v cc seminar c bit. Cc nh t vn nc ngoi kin ngh thu nhn chng. Ti khng cho rng vic tip nhn cc hnh mu nc ngoi l mt vic d. Khng ch quan st Quc hi Anh hay Ngn hng Zrich hot ng th no v ri k vng rng tt c mi th s xy ra

98

theo cng cch Quc hi Hungary hay Estonia, cc ngn hng Czech hay Ba Lan. Kh d nhn ra m hnh, nhng kh hn rt nhiu hc s dng n th no, thch nghi n vi cc iu kin a phng. Nu gi nh vic hc khng phi l qu trnh kh v mu thun, th vic thc hin phn ln s bin i chng cn n 15 nm hon thnh, v chng ta chng cn n cng vic mt mi p dng m hnh mt c ch hiu qu hn. Cc nh u t nc ngoi cng c tc ng to ln. H khng ch mang vn vo, m ngoi know-how k thut ra h cn a kin thc v qun l cng ti nh th no, v h thng php l v cc chun mc ng x loi no l nhng i hi cho h ot ng ca mt nn kinh t t bn ch ngha. Tm nc c kho st tham gia vo cc t chc quc t quan trng di s lnh o phng Ty - nh NATO, OECD, v WTO, v quan h ca chng tr nn tch cc hn vi World Bank v IMF. nh im ca chui t cch thnh vin khc nhau l s gia nhp vo Lin minh Chu u, EU. Ci trong ngn ng ca Brussels c gi l qu trnh hi ha ha xy ra khng ch trong lnh vc lp php. Trong mi kha cnh, Trung ng u c ng ha cc hnh mu phng Ty. Trc ht l cc ng lc bn trong thc y s thch nghi ny. Tuy vy, v ch i t chi rng cng c th thy mt mc no ca p lc chnh tr bn ngoi. c trng s 5 l xc ng, khng c s chim ng qun s nc ngoi. Khng nc ngoi no, ngay c cc cng quc ln cng khng ra lnh cho cc nc nh Trung ng u. Th nhng c iu kin. Cc t chc ti chnh c tr s Washington, v sau ny EU ngy cng gn vic cho vay hay vin tr, vic thit lp cc quan h, s m bo cc quyn vi cc iu kin. Tuy vy, ng l, cc iu kin ny ni chung c din t theo cch phc v cho nhng li ch di hn ca ring cc nc lin quan. Th nhng, nhiu thay i c p ln h bi p lc bn ngoi hay, ch t, gp phn vo vi c thc hin nhanh hn nhng thay i.

99

S gn k v a l vi th gii phng Ty hn ng gp cho cng ca cc p lc bn ngoi. S bin i xy ra nhanh nht chnh xc cc nc nm st bin gii cc nc chu u pht trin. 5. Cng ngh sn c l mt nhn t tng tc quan trng. Trong bi nh ny, chng ta khng dn chiu n bt c tnh hung c bit c no m khu vc Trung ng u c hng. Nhp ca s bin i Trung ng u s d nhanh hn, mt phn cng l v ngy nay tt c mi th u thay i vi nhp nhanh hn. Hy ch ngh, th d, v tc ca giao thng v truyn thng vo cui Thi Trung c v u Thi Hin i, v so snh chng vi nhng kh nng sn c cho chng ta ngy nay. My tnh, internet, e-mail v in thoi di ng ch nhc n bn th lm tng tc thng tin bn ngoi n vi nhng ngi mun theo hnh mu bn ngoi ln rt nhiu ln. Cng ngh mi ny ng gp cho nhp c tng tc ca vic xut bn v ph bin cc quy nh v cc chun mi. Mc d c s tt hu khng th tin ni v s ph bin ca cng ngh cao trong khu vc ny trc chuyn i, tc pht trin ca n c tng tc ng k. ng l, s ph bin ca my tnh v vic dng internet vn cn tng i thp. 13 Tuy nhin, c v chc chn rng, thng tin n vi nhng ngi ra quyt nh v vi nhng ngi to d lun kh nhanh chng v cc phng tin thng tin i chng c kh nng truyn t nhanh chng n hng triu ngi. 2.6. nh gi u tin: thnh cng c mt khng hai Ti tin, rng ci xy ra Trung ng u trong mt thp k ri va qua, l mt thnh cng c nht v nh trong lch s. Ti tin iu ny, bt chp s thc rng ti hon ton bit r n ko theo nhiu au bun v tht vng nh th no mt vn m t i s cp ngay
13

TV v in thoi di ng l ngoi l, c hai c s dng rng ri.

100

trong na sau ca tiu lun. Nh th, chnh xc hn mt cht, y l nh gi ca ti: bt chp cc vn nghim trng v nhng bt thng nh gi tnh hnh t vin cnh ca nhng thay i lch s ln ci xy ra phn ny ca th gii, l mt thnh cng. Nim tin chc chn ca ti da trn thang gi tr xc nh Nhng i khc, t c s cho nhng nh gi ca h trn thang gi tr ng khc, c th khng tn thnh. Trn mt thang gi tr, ti t gi tr ca nn dn ch v ca c c quyn con ngi ln v tr u tin. C l bi v cng vi nhiu bn ng thi ca ti Trung ng u ti tri qua nhiu hnh thc chuyn ch khc nhau, trong chng ti tri nghim s b tc cc quyn dn s hon ton hay nhng s hn ch cc quyn con ngi gy nhc nh, s phn bit i x tn bo theo cc tiu chun khc nhau. V th ti c nhng c cm mnh i vi cc l l so snh thnh tch ca Trung Quc vi thnh tch ca khu vc Trung ng u, nhn mnh mt cch thin v v phi n din tng trng kinh t cao hn nhiu ca n. ng l tc tng trng khu vc Trung ng u thp hn ca Trung Quc rt nhiu, th nhng vn ng trn trng v, nh ti ch ra trn, nhp l nhanh hn so vi thp nin cui ca ch trc. Ti yn phn vi tc tng trng thp hn nhp nhy vt ca Trung Quc chng no n gn vi s tn trng nn dn ch v cc quyn con ngi! Ti tha nhn rng c nhng ngi khng nhn th gii theo cch ny v tin l c th b t b, hay tr hon, nn dn ch trong mt thi gian khng xc nh nu y l ci gi ca s tng trng kinh t nhanh. Nhiu khi, cc th ch chnh tr ca nn dn ch c th cn tr mt cch kh chu vic tp trung cc nng lc ca nh nc thc y tng trng, cng nh vic thc hin mnh m nhng ci cch gn vi nhng bin ng ln hn. Trong con mt ti, nhng u im ca cc quyn t do ln hn do nn dn ch cung cp b li xa cc mt hn ch ny. i vi nhng ngi Trung ng u, s thc rng hi nhp vi EU hot ng nh mt lc to n nh c trong lnh vc

101

chnh tr v trong nn kinh t, to thun li cho vic thit lp nn dn ch. Ti coi bin i ca khu vc Trung ng u nh mt thnh cng bi v n thit lp nn kinh t t bn ch ngha trong mt khung thi gian lch s ngn, bng cch y li t cc quc gia ca chng ta vo din tin dn ti hng chnh ca lch s. Khng phi ti yu ch ngha t bn. Khng phi n l mt h thng rt d thng. Ti nh gi cao nhng tnh cht ca n m khng th t hiu c thc hin cc gi tr ti cho l ca mnh. V di hn, nhng u im kinh t ca ch ngha t bn cng s c th hin khu vc Trung ng u: mt tc tng trng bn vng ca sn xut, hiu sut v tiu dng cao hn tc quan st thy di h thng x hi ch ngha, i mi k thut, tinh thn kinh doanh v cng vi nhng ci trn, mt mc thnh vng ngy cng tng cho ton b x hi. Ti cng coi cc gi tr ca tng trng kinh t v tng mc sng m n mang li l cc gi tr cn b n. (Tuy, khng cc oan v phin din n mc, nh nhng ngi sn sng t b nn dn ch v n.) Ngoi l l v s tng vt cht, c mt l l khc c nhc ti trc y: chnh s tn ti ca h thng t bn ch ngha l mt iu kin khng th thiu c cho mt nn dn ch hot ng. Nhng li ch ny theo thang gi tr ca ti chim u th hn nhng bt li ca ch ngha t bn. Ti tha nhn rng c nhng ngi cn nhc cc li th v bt li theo cch khc. V cui cng, ti coi s bin i ca k hu vc Trung ng u l mt thnh cng bi v n xy ra mt cch ha bnh, khng c bo lc. Kinh nghim sng ca ring ti hn cho cm tng to thnh cc quan im ca ti lin quan n vic ny. Ti tri qua mt cuc Chin tranh Th gii, nhng s sn lng m mu, cc ch c ti cng rn v mm, cc chin dch tr th v hnh hnh khng c xt x, vic hnh hnh v b t nhng ngi bn. ri! i vi ti, c bit c gi tr l ln ny mu khng chy, chng c ai b git hay b b t. Ti tha nhn rng c nhng ngi nhn cc thay i

102

ny theo cch khc. H tin rng s thay i c th xy ra sm hn gi nh ch trc b nh sm hn, cho d c bng v kh. C nhng ngi ch trch s thiu trng pht nhng k phm ti v tr li cng l. S thc rng cc tc ng bn ngoi ng vai tr ln gia ng ng lc ng ng sau nhng thay i ny khng lm thay nh i kin thun li ca ti. Cc tc ng nc ngoi, nh tr thc, kinh nghim, vn ho v vn chy vo cc nc Trung ng u, lm cho h c kh nng hi nhp tt hn vo EU v vo mt th gii ton cu ho. Ti bit iu ny lm bc mnh mt s ngi, v h lo bo v cc truyn thng dn tc. H cng c th b quy ry bi s thc rng tt c nhng th ny kh ng th trnh khi s to ra nhng gii hn i vi ch quyn chnh tr ca ring cc quc gia. Ti th nhn rng chng ta i mt vi mt s nh i, mt trade -off, kh khn. Ti c gng by t mt cch ci m v khng vng vo s xp hng cc gi tr to c s cho phn xt ring ca ti. Ti khng lm iu ny v mc ch ti l l ng h n. Khng c ch y cho s tranh lun duy l, ci m cc nh kinh t chng ta lun lun th lm. C nhng quan nim siu -duy l (meta-rational), cc nim tin v nhng mong mi n giu ng sau nhng nh gi ny v kha cnh ny, khng th trnh khi rng s c kin khc nhau gia cc c nhn c nhng th gii quan khc nhau. Ngay cho d t vin cnh ca cc s kin ln ca lch s th gii gi nh chn g ta c thng nht v ci thc s xy ra khu vc Trung ng u, chng ta khng th tnh n ng thun, rng chng ta nh gi n nh th no. 3. T gc ca cuc sng hng ngy 3.1. Nhng rc ri v cc mi lo

103

Nhng cm gic c v mt, vui v au bun trn ln trong cuc sng ca mi ngi, hoc tham gia vo hoc nh ngi quan st ng cm ca s bin i xy ra khu vc Trung ng u. Ti ng xa chin dch tuyn truyn thng li r tin. Chng ta khng i mt vi nhng kh khn tng tn g, hay vi nhng lo u ca phn nh dn chng; chng ta i mt vi nhng hin tng rt thc t v tiu cc nghim trng. Lc bt u ca thi i mi, thu nhp thc t ca a s cng dn sng trong khu vc Trung ng u thp ng k di trung bnh ca cc nc thnh vin EU, v mt phn ng k mc i ngho. K t khi , cho d th gii thay i quanh chng ta n th no, thu nhp thc t ca mt phn ng k dn c vn khng thay i, v nhiu trong s nhng ngi ngho vn b mc kt m c sng thp trc kia ca h. V khng t nhng ngi, m thu nhp ca h b gim mt cch c th cm nhn c. Khng chc, rng s gim st tt c h l do s thay i ch gy ra, nhng chc chn xy ra trong thi k t 1990. H l nhng ngi, coi mnh l nn nhn dt khot ca k nguyn ny. S sp xp li y kch tnh xy ra trong lnh vc phn chia thu nhp v tiu dng. D cho nhng ngi ph phn h thng x hi ch ngha c phn nn mt cch c l rng tn ti nhng c n vt cht, s phn chia thu nhp v tiu dng ni chung nm trong mt di kh hp. Mi n mi lm nm k t l nh hng n s tng r rt ca mc bt bnh ng, nh cc Bng 6 v 7 cho thy. 14 Mt mt, mc giu c ph trng trc kia khng bit n c biu l, cn mt khc, s ngho i t ni bt trc kia, n su v tr nn r rt hn. iu ny lm tn thng cm nhn cng bng x hi ca nhiu c nhn khng phi l cc nn nhn ca s sp xp li.

Mt s phn tch ca Hungary cho thy s bt bnh ng ln hn con s c xc nh trong Bng 6. (xem, th d, Tth, 2004).
14

104

Bng 6 Phn chia thu nhp cc h s Gini Trc chuyn Gia chuyn Sau chuyn Phn trm thay i t Nc i i i trc sang sau 1987-1989 1996-1997 2001-2003 chuyn i C.H. Czech 19,8 23,9 23,4 18 Estonia 28,0 36,1 39,3 40 Ba Lan 27,5 33,4 35,3 28 Latvia 26,0 32,6 35,8 38 Litva 26,3 30,9 35,7 36 Hungary 22,5 25,4 26,7 19 Slovakia 19,4 24,9 26,7 38 Slovenia 21,0 24,0 24,4 16 T8 23,8 28,9 30,9 29 28,6 7 EU15 26,9 27,8 Ghi ch: H s Gini l mt s o v s bt bnh ng v phn chia thu nhp. N bng 0 trong trng hp bnh ng thu nhp hon ton (thu nhp ca mi ngi u bng nhau) v bng 100 trong trng hp bt bnh ng hon ton (mt h gia nh nhn tt c thu nhp). Trong bng ny cc c lng da trn cc hm phn b c ni suy t s liu cc nhm t nhng iu tra khc nhau v ngn sch h gia nh. Phm vi bao ph ca iu tra c th thay i theo thi gian. Chng ti tnh cc s liu lin quan n phn b thu nhp c nhn trn c s thu nhp trn u ngi ca cc h gia nh. Khi tnh trung bnh EU t hiu 5 im d liu: B (2), Ty Ban Nha (2) v B o Nha (1). Ngun: Trn c s c s d liu UNICEF IRC TransMONEE 2004 Database chng ti thu thp cc s liu T-8 t nhiu ngun khc nhau. S liu EU -15: OECD Society at a Glance: OECD Social indicators 2005 v World Development Indicators 2005 ca World Bank.

Cc vn nghim trng c lit k trn gn vi vn cng n vic lm. Tht nghip m l xa l trong nn kinh t x hi ch ngha; t l c vic lm rt cao, mi ngi lao ng c th cm thy an ton ni lm vic ca mnh. Qu thc, ph bin mt bt cn bng ngc. Nn kinh t x hi ch ngha to ra nhng thiu ht kinh nin, bao gm c thiu ht lao ng kinh nin ch t, cc

105

nc Trung ng u pht trin hn v cng nghip ho hn. D n c tc ng nh th no ln hiu qu, cc cng nhn cm thy an ton v vic lm. Chuyn ny chm dt. T l c vic lm gim st ng k v tht nghip m li xut hin. T l ca n khc nhau tu tng nc v c mt s nc Trung ng u ni cc t l phn trm l thp hn trung bnh ton Chu u v c nhng nc cao hn, nh Bng 8 cho thy. Tht nghip thc s ging xung x hi nh mt tn thng, nh thy Bng 9.
Bng 7 Bt bnh ng trong phn chia thu nh p v tiu dng Phn thu nhp hay tiu dng (phn trm) Nm kho st 10% ngho nht 20% ngho nht 20% giu nht 10% giu nht 22,4 28,5 27,4 25,9 24,9 22,8 20,9 21,4 24,9 25,1 10% giu nht so vi 10% ngho nht 5,2 14,9 9,3 8,9 7,9 8,9 6,7 5,9 8,2 9,6 20% giu nht so vi 20% ngho nht 3,5 7,2 5,8 5,3 5,1 4,9 4,0 3,9 5,0 5,6

C.H. Czech 1996 4,3 10,3 35,9 Estonia 2000 1,9 6,1 44,0 Ba Lan 1999 2,9 7,3 42,5 Lativa 1998 2,9 7,6 40,3 Litva 2000 3,2 7,9 40,0 Hungary 1999 2,6 7,7 37,5 Slovakia 1996 3,1 8,8 34,8 Slovenia 1998/99 3,6 9,1 35,7 T-8 19962000 3,1 8,1 39,5 EU15 19942000 2,7 7,4 40,2 Ngun: UN Human Development Report 2004 database. Bng 8 Cng n vic lm (1989 =100) 1992 1993 1996 91,2 90,9 86,4 92,1 97,4 89,8 83,5 84,3 85,7 93,4 93,5 74,0 88,3 72,4 87,0

Nc C.H. Czech Estonia Ba Lan Lativa Litva

1990 99,1 98,6 95,8 100,1 97,3

1991 93,6 96,3 90,1 99,3 99,6

1999 88,2 69,2 90,4 73,9 85,0

2002 88,0 70,0 85,8 75,4 82,0

2003 87,4 71,0 85,2 76,8 83,9

106

Hungary 96,7 86,7 78,1 73,1 69,8 72,9 Slovakia 98,2 85,9 86,9 84,6 85,5 82,3 Slovenia 96,1 88,6 83,7 81,3 78,7 80,1 T-8 96,9 90,9 87,0 84,2 85,5 85,8 EU15 101,8 102,3 101,1 99,6 100,7 105,2 Ngun: UN ECE Economic Survey of Europe 2005, n. 1, p. 125. Bng 9 T l tht nghip Nc C.H. Czech Estonia Ba Lan Lativa Litva Hungary Slovakia Slovenia T-8 EU15 1990 0,7 .. 6,5 .. .. 1,7 1,6 .. 4,4 7,3 1992 2,6 1,6 14,3 2,3 3,5 12,3 10,4 13,3 10,6 8,7

74,1 82,1 82,8 83,5 109,2

75,1 83,6 82,1 83,4 109,5

(Phn trm ca lc lng lao ng) 1993 1996 1999 2002 3,5 5,0 16,4 5,8 3,4 12,1 14,4 15,5 12,4 10,0 3,5 5,6 13,2 7,2 6,2 10,5 12,8 14,4 10,6 10,2 9,4 6,7 13,1 9,1 10,0 9,6 19,2 13,0 12,1 8,7 9,8 6,8 20,0 8,5 10,9 8,0 17,4 11,3 15,4 7,7

2003 10,3 6,1 20,0 8,6 9,8 8,4 15,6 11,0 15,3 8,1

Ghi ch: Cc s liu cho Estonia ch l nhng ngi tm vic lm cho n 1999. Ngun: T l tht nghip c ng k i vi T -8 l t UN ECE Economic Survey of Europe 2004, n.2, p. 85; T l tht nghip chun cho EU -15 t UN ECE Economic Survey of Europe 2005, n.1, p. 126.

S an ton vic lm bin mt. iu ny xy ra ng vo lc khi bn thn cuc sng tr nn bp bnh hn trn v s mt. Trong cc x hi x hi ch ngha, nhng ngi trnh hot ng chnh tr ri ro th c hon cnh sng tng i vng chc v c th tin liu c. By gi, t ngt, tt c mi th u chuyn ng v chng th bit trc th g c. Trc kia, mt cng ti tn ti vnh vin; ngy nay, chng c thnh lp v ph sn t ngy ny sang ngy kia. Trc kia, cc gi tiu dng c c nh trong cc thi k di, by gi chng lin tc bin ng. Cng dn trung bnh khng th hiu

107

c li sut, hay thm ch t gi hi oi. D thng l cc k kh c c mt cn h, mt khi bn c, bt lun vi t cch ngi thu hay ngi s hu, hu nh l khng th b ui i. Ngy nay, bn c th b ui i n gin v khng tr c tin thu. Khi nh nc cnh st b d b, an ninh cng cng xung cp. (Xem Bng 10.) Tt c mi th, b cc nh chc trch v b my quan liu lm cho ha cng, tr nn lng, ri ro v bp bnh do nh hng ca cc lc lng th trng, cnh tranh, v cc quyn cng dn m bo nhiu quyn t do i li h n.
Bng 10 T l phm ti Nc C.H. Czech Estonia Ba Lan Lativa Litva Hungary Slovakia Slovenia T-8 1990 180 124 161 117 118 153 150 96 156 1994 309 200 163 146 189 175 293 110 194 (1989 = 100) 1998 355 270 192 137 260 272 198 139 228 2002 313 321 253 190 247 193 227 193 249

Ghi ch: S liu phm ti ch bao ph ti phm c bo co v ng k. T l phm ti thay i ty thuc vo quy nh quc gia Ngun: UNICEF IRC TransMONEE 2004 Database.

Tham nhng cng tn ti trong c c h c na, ch yu trong cc lnh vc ca nhng u i c i c li c ban cho thng qua cc mi quan h chnh tr hay c nhn. D c thm ch cc v t lt, nhng v ny thng t thy v ni chung xy ra cc mc thp hn ca nn kinh t thiu ht, bi trn. a s cc hot ng tham nhng vn khng nhn thy c v ng sau hu trng.

108

Ngy nay tham nhng ph bin khp mi ni trong v s cc giao dch trong lnh vc chnh tr, kinh t v vn ha, trong cc giao dch t ln v nh, v cc mc cao nht v thp nht ca h thng th bc chnh quyn v x hi. Nhiu trng hp tham nhng m mi ngi u bit. Tt c mi ngi u tc gin, v nhiu ngi thng bt c d tr nn bn. Hu nh khng th trnh b dnh vo giao dch no y ni mt bn hay bn kia tham gia vo cc giao dch m m nht nh, v ni hoc khch hng, cng dn, ngi bn hay ngi mua, li khng th t lt, hay b dnh vo mt s ln trnh thu gi hiu loi no y.
Bng 11 Nim tin vo Quc hi v cc th ch khc Quc hi Lnh vc dn s H thng gio dc (phn trm c nim tin vo) C.H. Czech 12,2 21,8 54,6 Estonia 27,0 40,4 73,9 Ba Lan 32,8 32,6 81,2 Lativa 27,5 49,2 73,7 Litva 10,6 20,6 66,6 Hungary 34,0 49,6 64,3 Slovakia 42,8 38,7 76,3 Slovenia 25,3 25,3 80,3 T-8 29,3 33,8 73,7 o 40,7 42,4 86,2 B 39,1 46,1 77,9 an Mch 48,6 54,9 75,0 V.Q. Anh 35,5 45,9 66,3 Phn Lan 43,7 40,9 88,8 Php 40,6 45,9 68,4 Hi Lp 29,0 20,2 37,0 H Lan 55,3 37,5 73,1 Irelv 31,1 59,3 86,4 Luxemburg 62,7 59,5 67,8 c 35,7 38,7 72,6 Italia 34,1 33,2 53,2 B o Nha 49,2 53,6 59,8 Ty Ban Nha 46,4 40,5 67,6 Thy in 51,1 48,8 67,8

109

EU15 39,1 41,1 66,8 Ghi ch: Nhng ngi c phng vn c yu cu cho cu tr li i vi cu hi sau: V mi mc c lit k hy cho bit bn c bao nhiu nim tin vo chng; rt nhiu, kh nhiu, khng my, hon ton khng?. Nhng ngi tr li rt nhiu v kh nhiu c tnh l c nim tin. Ngun: Halman (2001, pp. 187 v 192). Bng 12 S tha m n ni chung Nc C.H. Czech Estonia Ba Lan Lativa Litva Hungary Slovakia Slovenia T-8 o B an Mch V.Q. Anh Phn Lan Php Hi Lp H Lan Irelv Luxemburg c Italia B o Nha Ty Ban Nha Thy in EU15 1990-1993 6,37 6,00 6,64 5,70 6,01 6,03 6,15 6,29 6,40 6,51 7,60 8,16 7,49 7,68 6,78 .. 7,77 7,88 .. 7,22 7,30 7,07 7,15 7,97 7,26 1995-1997 1999-2002 (trung bnh trn thang t 1 n 10) .. 7,06 5,00 5,93 6,42 6,20 4,90 5,27 4,99 5,20 .. 5,80 .. 6,03 6,46 7,23 6,20 6,20 .. 8,03 7,93 7,43 .. 8,24 7,46 7,40 7,78 7,87 .. 7,01 .. 6,67 .. 7,85 .. 8,20 .. 7,81 7,22 7,42 .. 7,17 .. 7,04 6,61 7,03 7,77 7,64 7,24 7,30

110

Ghi ch: Ngi tr li c yu cu nh du tr li ca h t 1 (khng tha mn nht) n 10 (tha mn nht): Xt t t c mi th bn tha mn th no vi cuc sng ca mnh nhng ngy ny. ln in hnh ca mu l 1.000 ngi tr li cho mi nc. Ngun: World Values Survey v European Values Survey; xem website sau <www.worldvaluessurvey.com>. Sanfey v Teksoz (2005) s dng cc s liu ny nghin cu s tha mn ni chung trong cc nc hu x hi ch ngha. Bng bo co s liu tng kt cho cc nc EU-8 tr. 17 ca bi bo ca h. Ti bit n Peter Sanfey v Utku Teksos (EBRD), nhng ngi trc tip cung c p cho ti s liu b sung cho cc nc EU -15 v s liu cho trung bnh cc khu vc.

Ngi dn cng kh chu v nhng s ln xn hin hu trn v i chnh tr. Nhiu ngi coi h thng a ng khng to cc iu kin cho cnh tranh chnh tr im tnh, m li gy ra cuc chin v lng tm v quyn lc, s di tr, nhng li ha rng tuch v s ch trch lin min ca phe i lp chng li bt k ai ang nm quyn. Mt phn ng k dn chng khng tin vo Quc hi ca h. V kha cnh ny, s khc bit gia 15 thnh vin c v 8 thnh vin mi ca EU l rt ln nh Bng 11 cho thy. Cc chnh tr gia b nghi ng dnh vo tham nhng, i khi v h vi phm lut, hay ch t lut bt thnh vn v o c, v i khi v h b cc i th chnh tr vu co. Ti nhc n mt s vn nghim trng nht. Mc d ti c th tip tc, ti ngh ngn y phi l minh ha rng chng ta khng ni v nhng phin phc vt vnh, m v nhng vn tht s ngt ngt v nghim trng. 3.2. Tm tnh x hi c nhiu kho st nh gi tm trng ph bin v tm tnh x hi ca cng dn ca cc nc Trung ng u. Chng chng t rng nhng kin ny b chia r. C nhiu ngi tr li trong cc quc gia thnh vin c ca EU tr li c cho cu hi n gin (hay c v n gin) Bn c tha mn vi cuc sng ca mnh? hn 8 nc thnh vin c xem xt, nh Bng 12 cho thy. T l cc cu tr li ph nh thay i ty tng nc, nh Bng 13. Nh mt s gn

111

ng ha ra l, c mt trong ba ngi khu vc ny hoc hi khng hay rt khng hi lng vi cuc sng ca mnh. 15 3.3. Cc vn nhn thc Cng phn ng ca nhn dn vi nhng rc ri, hay mc cay ng ca h khng ch ph thuc vo trm trng thc s ca nhng kh khn gn vi bn thn vn . Khi ai tri qua gian kh, hay quan st ngi b phin mun vi s ng cm, ph thuc rt nhiu vo ngi cm nhn vn ra sao, v x l n th no. Chng ta hy th kho st mt s trong nhng vn nhn thc quan trng nht t quan im ca ch ca chng ta. 1. Trc khi ci g xy ra chng ta p nhng hi vng v k vng nht nh. Sau khi n xy ra chng ta thng tht vng. 16 Khi s tht vng vi ch ngha x hi bt u rt ph bin, nhng k vng tr nn mnh m. Hi vng ni ln rng mt s thay i h thng s gii quyt tt c cc vn , mt cch nhanh chng, cho mi ngi. Nhng hi vng ng n b trn ln vi nhng quan nim sai v nhng o tng nhm. Cc t ging nh phng Ty, th trng, cnh tranh, v dn ch, to lin tng n nhng hnh nh hoang ng ha hn nh sng m khng c bng ti. Him c nhng li im tnh, gy tnh to, c bit t ming ca nhng ngi ng
15

S liu cc Bng 12 v 13 l t cc ngun khc nhau, da trn nhng kho st khc nhau. ng lu rng bt chp hai cch tip cn, nhng s khc bit c trng gia cc khu vc l kh gn nhau. 16 Albert O. Hirschman (1982) ch ra: s tht vng l mt phn ca thn phn con ngi. ng dn Kant, ngi tuyn b: Ngay c nu gi nh bn cho con ngi mi th anh ta mun, cng th c thi, ngay chnh thi im y anh ta s cm thy ci tt c y khng phi l tt c. (Xem Karamzin, 2003, pp. 40) c bit cc cng dn ca nn vn minh Phng Ty cm thy s khng tha mn v tht vng mun i. Trong trng hp ca chng ta, cm nhn chung ny c tng cng bi s v mng cm thy trn nhng k vng c bit khng c thc hin sau chuyn i t ch ngha x hi..

112

tin cy. (Khi nhng ngi ng h ch c x v chng li ch ngha t bn, th ngy cng t ngi lng nghe h.) Nhng hi vng ln u tin c go nc lnh ca suy thoi chuyn i nghim trng ca cc nm 1990. Ngi dn va thi gian hi tnh, th li bt u hnh thnh nhng k vng mi v phi thc t, ln ny lin quan n t c ch thnh vin trong Lin minh Chu u. Nhng cm t khc nhau nhc n hi t, v nhng ha hn v s h tr nhiu mt do EU cung cp nhen ln cc k vng ny. Nhiu ngi tin tng vi s nng vi ngy th, rng nhng li th ca s gia nhp s nh anh chng c th cm nhn c.
Bng 13 S tha mn ni chung: phn b ca cc cu tr li (phn trm s tr li) ni chung khng tha khng thc s tha kh tha mn mn mn

Nc

rt tha mn

C.H. 5 26 57 10 Czech Estonia 11 35 47 6 Ba Lan 9 28 50 11 Lativa 8 35 49 6 Litva 10 32 51 5 Hungary 11 34 45 9 Slovakia 13 33 48 6 Slovenia 2 12 65 20 T-8 9 29 50 10 EU15 4 17 60 19 Ghi ch: Nhng ngi tr li c hi: Nhn ton th, ni chung bn c tha mn vi cuc sng ca mnh? Bn ni bn ? Source: Eurobarometer Public Opinion in the Cvidate Countries kho st c tin hnh thng 10-11 nm 2003; xem website <europe.eu.int./comm/public_opinion>.

Cc vn l ln. Nhng chng c phng i thnh thm ch ln hn na nh kt q u ca s tht vng. 2. Hin tng c bit k trong tm l hc x hi l, ngi ta cm thy th no v ci g ph thuc khng ch vo hon cnh thc t,

113

m cng vo c nhn so snh mnh vi ai. Trong thi k ni lng ca h thng x hi ch ngha, ngi dn sng ngoi vi pha ty ca ch Soviet t an i mnh bng s lu rng h vn cn kh hn nhng ngi sng Lin X. c bit mt ni nh Hungary, t nc ti, ni nhng th nghim vi nhng ci cch kinh t -th trng c tin h nh mt thi gian, s t tin ny thm ch nghe c v ng tin. Nhng khi bin gii ca cc nc ny c m, v c bit by gi h tr thnh cc quc gia thnh vin EU, cc im dn chiu ni chung dch chuyn. Mi ngi bt u so snh tnh hnh ca ring mnh vi ca ngi c, Php hay Bc u. Tt nhin, tiu chun so snh ca ai y cng cao, th ngi y cng tht vng vi ni mnh sng. S nn nng l c th hiu c: by gi chng ta l thnh vin ca EU, khi no chng ta s ui kp cc quc g ia bn thnh vin? Nhng n cng dn n nhng mong mun v vng. Nhng ngi bm ly khung dn chiu phng Ty chc vn thng xuyn cay ng, nng vi v v mng. 3. Ngi dn rt d qun; c tr nh tp th v c nhn l rt khng ng tin cy. Cc thp nin trc y, chng ta b trn ngp bi nhng phn nn t cc c nhn bi v mt hng tiu dng no khng sn c: phi i nhiu nm c mt chic xe hay mt cn h hay mt in thoi. Ngy nay c v l ti, tc gi mt thi ca cun sch c u Kinh t hc v s Thiu ht (1980), s cn st li nh ngi duy nht ng u vn cn nh n nn kinh t thiu ht v cm thy nim vui thc s rng n qua. S thiu ht kinh nin c cung di do thay th. Ngy nay, ngi dn cn nhn rng chng ta chm ngp trong s khng th tin ni ca cc sn phm, rng gi cao n mc khng th mua ni v rng x hi tiu th hnh h ngi dn. Nh mt kt qu ca nhng tr nh hot ng ti ny, m cc thnh qu quan trng c bn, cc li ch vt cht v phi vt cht b xem thng (nh quyn t do ngn lun, t hp v i li, s cnh tranh t do ca cc tng, quyn c phn i v v.v.), d l

114

chng c th thy r rng trong cuc sng hng ngy ca ngi dn. Thay vo , cc kh khn hin thi nhn c trng lng tng i ln hn. Trong mt kho st nm 2004, cc c nhn c yu cu ch ra trn mt thang t -100 n 100 nh gi ca h v chnh ph hin thi so vi chnh ph trc khi thay i h thng chnh tr, nh thy trong bng 14 v trong din gii n ca Rose (2005). Mc d cc chnh ph ng nhim nhn c cc im cao hn, ng ch rng nhng nh gi cho h thng trc kia khng thp hn my. Mt cch k qui, tt c nhng th ny dn n nhng cm gic luyn tic. Nhiu trong s n hng ngi, nu khng l nhng ngi phn khng tch cc chng li h thng cng sn, nhng ch t cu nhu v mong i s thay i, by gi pht hin ra: trt t c cng chng n ni ti nh vy. 17
Bng 14 Thi i vi ch : c, mi, v tng lai Nc C.H. Czech Estonia Ba Lan Lativa Litva Hungary Slovakia Slovenia T-8 Ch c 32 55 51 50 59 58 51 68 50 Hin thi 5 nm na (phn trm s tr li tch cc) 69 82 75 79 51 67 51 71 70 84 64 81 51 65 69 74 57 72

17

ng nhn mnh, rng theo Bng 14 h thng trc 1990 nhn c mt trong nhng nh gi thun li nht Hungary. Vsrhely Mria [2005] cho tng quan xut sc v cng lun Hungary chia r nh th no trong nh gi h thng -Kdr v thay i ch . Cc s liu do c trch dn cng cng c, s luyn tic thi iKdr v s tht vng do s thay i gy ra ph bin n mc no.

115

Ghi ch: Nhng ng i tr li c hi: y l thang im xp hng h thng chnh ph ca chng ta hot ng ra sao. nh, cng 100 l tt nht v tr 100 l ti nht. Bn s xp ch Cng sn c/ ch i cai tr hin hnh vi bu c t do v nhiu ng/ h thng cai tr trong 5 nm trong tng lai vo ch no? Ngun: Rose (2005, p. 17)

4. Cui cng, ti mun nhc n nhng thiu st ca phn tch nhn qu. 3.4. Phn tch nhn qu C nhiu nguyn nhn ca cc vn v nhng kh khn m nhn dn Trung ng u phi chu. Ti s ch nhn mnh vi trong s . Mc pht trin ca khu vc tt hu sau phng Ty. y khng phi l hin tng mi; tnh hnh l nh vy hng th k. Nh ta c th thy Bng 15, trong thi k x hi ch ngha l hng tng i ny r ng ra hn na. C c hi tt s tt hu tng i ny s dn dn bin mt, nhng khng th xy ra loi iu mu nhim trong c cu x hi -kinh t-chnh tr, c cu s lp y khe h (khng phi khe h, m l vc thm!) trong tng lai gn, nh cho thy trong Bng 16. Nhiu hin tng tiu cc, cng nh s ngho i, s tt hu trong pht trin k thut, v s khan him cc ngun lc sn c cho chm sc sc khe, gio dc v nghin cu khoa hc, c th c gii thch trc ht (nhng khng ch ring) bn g s thc rng khu vc mc pht trin trung bnh, ng xa sau cc nc i u. Mt phn ca nhng kh khn cng ny sinh t s thc rng chng ta ang trong qu . phi t chc li c cu sn xut, trong khi cc dy chuyn sn xut c chm dt, ci mi khng th ch chng ngay tc khc. Trong qu trnh bin i th ch ny sinh khong trng mi, cc l hng mi v thiu quy ch. Trong khi nhiu ni ngi ta loi b i ng c, cn i ng mi vn cha c kinh nghim. S thc rng nhng k h khn ny mang tnh qu l

116

khng lm yn lng bt c ai, v kh i cho chng bin mt. Nhng vn khc bt ngun t chnh bn cht ca h thng. Ging mi h thng, ch ngha t bn c nhng tnh cht tiu cc ni ti nht nh. Chng no ch ngha t bn cn l ch ngha t bn, s c tht nghip, s c s bt bnh ng thu nhp, s c nhng ngi thng v k thua v kinh t, v s c qung co thi qu v v.v. Cc chnh sch khn ngoan, nhn xa trng rng v nht qun ca chnh ph c th gim nh mt s nhng li genetic nhng khng th loi b chng hon ton. Nhng ngi tin vo h thng t bn ch ngha mt cch nghim tc v im m s chp nhn cc vn ny bi v, bt chp cc thiu st ca n, vn thy n c li hn h thng x hi ch ngha.
Bng 15 So snh lch s vi o Nc 1937 1950 1980 1989 2000 (GDP ca o = 100) CzehSlovakia 62 60 91 94 58 54 43 Ba Lan 51 50 61 66 42 35 36 Hungary 59 61 81 67 46 42 36 Ghi ch: CzehSlovakia nm 2000 l trung bnh gia quyn ca C.H. Czech v Slovakia Ngun: Tnh t c s d liu OECD i cng Maddison (2003) Bng 16 Thi gian ui kp Ty u (nm) 100 % ca EU14 80% ca EU14 38 60 72 74 68 46 21 45 55 59 52 31 1870 1913

Nc C.H. Czech Estonia Ba Lan Lativa Litva Hungary

117

Slovakia 48 33 Slovenia 30 9 T-8 55 38 Ghi ch: EU 14 c ngha l tt c cc thnh vin c, tr Luxemburg. Kt qu da trn gi thit tc tng trng GDP trn u ngi thc t l 1,74% EU 14. Ngun: Wagner v Hlouskova (2005, p. 367)

Bng 17 S ng h cc la chn kh d khng dn ch (T l phn trm nhng ngi cho l tt hn) Nc Cng sn Qun i c ti C.H. Czech 18 1 13 Estonia 8 2 40 Ba Lan 23 6 33 Lativa 7 4 38 Litva 14 5 40 Hungary 17 2 17 Slovakia 30 3 25 Slovenia 23 6 27 T-8 21 4 29 Ghi ch: Nhng ngi tr li c hi: H thng cai tr hin ti khng phi l h thng duy nht m nc ta c. Mt s ngi cho rng tt hn nu t nc c cai tr khc i. Bn ngh sao? Chng ta nn quay li h thng cng sn? Qun i nn lnh o t nc? Tt nht l c mt nh lnh o mnh ngi c th quyt nh nhanh mi th? Ngun : Rose (2002, p. 10)

Cng c th ni ht vy v nn dn ch. Nhng khi qun chng kh ln ca nhng ngi Trung ng u tr nn v mng vi nn dn ch, ging nh nhng ngi yu tht vng. Cc cuc u khu trong quc hi, nhiu khi chng c kt qu g, s kt n ln nhau ca cc ng, nhng li ha di tr, s lp lim cc v tai ting chc tc h. Th nhng y khng phi l nhng bt thng gn vi cc nn dn ch tr! Cc hin tng tng t c th quan st thy thng xuyn cc nn dn ch ln vi lch s lu i; chng khng ch gii

118

hn i vi cc nc Trung ng u n sau. Tm quan trng ca chn l c phn nh trong nhng li ni ca Churchill s khng b bt i, tuy chng c trch hng triu ln. Ngay c c tt c cc thiu st ca n, nn dn ch vn l mt h thng tt hn bt c hnh thc chuyn ch no, bt chp nh c ti c sng sut, c khai sng hay trong sch n th no. ng tic, cc nc Trung ng u mt phn khng th b qua c ca dn c li khng ngh theo cch ny. Bng 17 lu n cc hin tng ng lo u. Nhng quyt nh sai do cc nh chnh tr - cc chnh ph, ng cm quyn hay phe i lp, hay lnh o ca cc nhm ng h khc nhau a ra c th to ra nhng rc ri, hay lm trm trng thm nhng kh khn tn ti trc y, do nhng nguyn nhn khc gy ra. Hy xt mt th d. C th ni chc chn rng ch ngha t bn sinh ra s bt bnh ng. Nhng cc chnh sch thu u i ngi giu trong khi lm kh ngi bn cng, hay cc khon tr cp nh nc c phn chia ti, c th lm cho vn cn ti t hn. Ti nhn din 5 nguyn nhn khc nhau cho cc vn hin thi, (mc pht trin trung bnh, cc vn do chuyn i gy ra, cc vn c th ca ch ngha t bn v ca nn dn ch, v cc quyt nh sai do cc chnh tr gia a ra); v tt nhin cn c cc nguyn nhn khc. Mt l do cho s tn ti ca cm gic chung kh chu trong x hi l, cc nguyn nhn b o ln trong u ngi dn. Trong cc trng hp a-nguyn nhn, vic nhn din khch quan v r rng v s tch cc nguyn nhn khc nhau t ra mt nhim v kh khn, ngay c i vi cc nh phn tch chuyn nghip. Lm sao chng ta c th mong i phn tch tinh t t ngi dn c ngh khc? 3.5. Mt ln na v nhng phn xt gi tr Ti mun trnh din t nhng khi qut ha sai lm. Cho nn hy ti lp li, nh c nhn mnh trc, rng cn g lun chia r: cc c nhn cho nhng cu tr li khc nhau i vi cc cu hi khc

119

nhau, t tha mn vi nhng bo lu nh, qua cu nhu v phn nn, n bc tc bt mn. Ti mun a thm vi nhn xt lin quan n tm tnh ca nhng ngi m phn xt c a h thin v tiu cc. Trong cc phn xt tiu cc c mt s ha trn ng tic ca s xc nh s thc na ng, na sai lm, ca s phn tch nhn qu na c c s, na nhm ln, v ca thang gi tr lm c s cho s phn xt, y cc gi tr ca cuc sng hng ngy ln hng u. Nhng ngi nh gi t vin cnh ny khng suy ngh trong trin vng lch s di hng th k. H chng quan tm h thng kinh t t bn ch ngha v trt t chnh tr dn ch mang li nhng kt qu g trong tng lai xa. H tri nghim nhng vn ny hm nay, h ang chu ng chng by gi, hay h b tn thng nhn nhng ngi khc chu ng by gi v v l do ny, kinh nghim ca h v thay i ch nh mt tht bi, hn l mt thnh cng. Khng ai c quyn coi thng nhng nh gi tiu cc ca cc c nhn b tht vng. Khng ai c quyn ln n h v s thin cn, hay v s m qung i vi s ton din ca nhng mi tng quan lch s ln. Mi ngi ch c mt cuc i. 18 Ai , th d tui nm mi hay su mi v ngho, c l cng tht nghip s khng b c bng li ha rng cc th h sau s kh hn, bi v ngi khng c c hi hng th n. Thm ch khng d khuyn th h tr kin nhn, bi v giy pht b mt hm nay thc s khng th b c bng mt giy pht kh hn sau ny. V l do ny, liu ti c phi rt li khng nh c a ra trong na u ca bi bo, khi ti ni rng s bin i ln lao ca khu vc Trung ng u c th c c trng nh mt thnh cng v song? Khng, ti khng mun rt li iu ny. Ti khng tin l c th - thm ch c php- tnh ton mt bng cn i ti sn loi no cho mc
18

Cun sch mi ca Losoncz i gnes [2005] gii thiu mt cch y kch tnh s lm suy sp cc s phn con ngi, cc ng i b lch s b gy. Ngay u ca cun sch cng ni ln nhiu: Lch s b nho vo s phn [Sorsba fordul trtnelem].

120

ch tng kt ton din phn xt gi tr: ngn ny thnh cng (vi du dng), ngn y tht bi (vi du m), v nu cn cn l dng, th thnh cng, nu m, th phi coi l tht bi. Ti khng th chp nhn cch tip cn bng tng kt ti sn cng n gin ny. nh gi s bin i c m t trong bi bo, ti m hai ti n, v ti khng hp nht hai ti khon ny. Trn mt ti kho n, kho ti vui mng tha nhn mt thnh cng to ln mc lch s-th gii: mt h thng c to ra u vit hn h thng trc, khng c mu, vi tc khng th tin ni. Trn ti khon khc, ti c mt danh sch nhng kinh nghim tt v xu trong cuc s ng hng ngy; nhiu nim vui v nhiu au n. Ti coi l c th hiu c v c th bin h c ni rng ci xy ra trong khu vc ny ng thi c th c coi l mt thnh cng v tm quan trng lch s ton cu ca n, v mt tht bi trong nhiu kha cnh quan trng bi v n gy ra au kh, cay ng v tht vng cho nhiu ngi n vy. 4. V cc nhim v ca ngh kinh t Ti khng h c nh li cho ngi dn trn ng ph v khng c kh nng x l nhng kinh nghim ca mnh mt cch ho n ho v c l v c nhng kt lun sai lm trong u mnh lin quan n cc vn ny. Nhng ti s khng cho cng s min th ny i vi bn thn chng ta, nhng ngi nghin cu trong lnh vc kinh t hc. Ti khng nu vn ny ch cho nhng ng i tnh c sng Trung ng u, m cho tt c nhng ai quan tm n khu vc ny hay n cc vn tng t, cho d h c sng bt c u. C l chng ta i qu xa trong bin nhn xt ni ting ca Keynes thnh ca mnh, theo , tt c chng ta u l cc xc cht trong di hn. Loi phn tch di hn thc t, m ti th trong na u ca bi bo, l kh him. Ngy nay trong nhiu chng trnh Ph.D. cc nh kinh t hc thm ch khng buc phi hc lch s. Mt trong nhng l do cho nh gi qu tiu cc thnh hnh trong cng

121

lun Trung ng u lin quan n bin i to ln hin hnh l, cc hc gi ca cc khoa hc x hi sao nhng phn tch v nh gi cc kt qu bn trong khung kh lch s cn thit. Cc mn khoa hc x hi khc nhau b tch ri khng ch khi khoa hc lch s, m cng khi ln nhau. Trc kia ti cng bt gp, nhng by gi khi chun b cho bi bo ny, ti bt gp hin tng ng tic rng trong cc ti liu khoa hc chnh tr bn v s bin i t nn c ti sang nn dn ch, ta hu nh khng thy dn chiu no n nhng nghin cu ca cc nh kinh t hc, trong khi cc nh kinh t hu nh b qua cc cng trnh v khoa hc chnh tr. Khng c cch tip cn lin ngnh, th hiu v nh gi nhng bin i ln l khng th. Tro lu chnh ca kinh t hc t b s ph phn su sc nn kinh t t bn ch ngha cho nhng ngi c quan im cc oan. Ngay c khi n tha nhn rng c th c cc vn , n t ru ng mnh tin rng cc vn ny c th c gii quyt m thm bng p dng cc bin php thch hp. N ph nhn rng h thng c th c nhng thiu st ni ti, di truyn, khng th khc phc c. Trong ngh ca chng ta, s tch bch cn trng v tn tm gia xc nh cc s thc v s nh gi chng l kh him. K hng c thi quen nu ra mt cch chn tht s xp hng cc gi tr n giu ng sau tuyn b ca mt nh kinh t hc. Chng ta coi l hin nhin rng tt c mi ngi chia s cc gi tr ngm nh c ngh ca chng ta chp nhn nh tin : tnh hiu qu , hiu sut, tnh cnh tranh, tng trng, c l nguyn l v phn chia hp l thu nhp; tuy vy, ngoi nhng ci ny, rt t ngi ch n cc gi tr khc. C cc nh kinh t hc hn lm, nhng ngi vui lng ni vi c ta rng hn hay cho cng chng bn c. Ngay c nhng ngi khng lm vic ny, h gy nh hng mt cch gin tip. Cc chnh tr gia hng u, cc chnh khch, cc nh kinh doanh, cc phng vin bo ch v cc nh phn tch, nhng ngi to d lun, ch n li ca h. Chng ta khng ch c th lm cho nhng bin i ln thnh

122

cng hn bng a ra nhng kin ngh chnh sch kinh t ng n, m chng ta cng c th ng gp cho vic x l nhng kinh nghim sng mt cch cn i hn, thng tho hn v gip ngi dn tm thy s nh gi ng v nhng thay i trong u h. S bin i ln Trung ng u kt thc. Khng phi mt ln ti nghe nhn xt chm bim t cc ng nghip: Vi s kt thc ny, th khoa hc l k, mn chuyn i hc - transitology ca cc cu cng chm dt. Ti khng tin vy. S bin i ca Trung Quc v Vit Nam s tip tc nh th no? Ci g s xy ra Cuba? V cng khng c php ch ch n nhng nc, ni cc ng cng sn vn cm quyn. S bin i ln s xy ra nh th no Iraq di s chim ng qun s nc ngoi? Iran s bin i ra sao? Bin i no s xy ra cc nc Hi gio? Mi s bin i l khc nhau. Th nhng, c cc nt chung. V chng ta ch c th hiu tht s cc tnh cht c nht ca mi nc nu chng ta so snh n vi cc nc khc. Khng ch mn transitology khng kt thc; cng vic ca n vn cha c bt u vi cch tip cn chn chn mong mun. Bng bi bo ny ti mun ng vin s nghin cu chu o nhng kin thc c tch t n nay v ch ny.

TI LIU THAM KHO 19

Bloch, M. (1989) [1939] Feudal Society (London: Routledge) Braudel, F. (1972-1973) [1949] The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II (New York: Harper and Row) Braudel, F. (1992) [1969-1979] Civilization and Capitalism, 15th-18th century. IIII.; I. The Structures of Everyday Life; II. The Wheels of Commerce; III. The Perspective of the World (Berkeley: University of California Press) Danh mc ny loi tr cc ti li u c dng ch nh ngun thng k cho cc bng, tr khi ngun l bi bo hay sch c xut bn .
19

123

Brenner, R. (1976) Agrarian Class Structure and Economic Development in PreIndustrial Europe, Past and Present, 70, pp. 30-75 Burke, P. (1990) Interview Conducted by Karl Vocelka and Markus Reisenleitner http://www.univie.ac.at/Neuzeit/gburke.htm Campos, N. F. and Coricelli, F. (2002) Growth in Transition: What We Know, What We Don't, and What We Should, Journal of Economic Literature, 40(3) (September), pp. 793-836 Csaba, L. (2005) The New Political Economy of Emerging Europe (Budapest: Akadmiai) Dahl, R. A. (1971) Polyarchy: Participation and Opposition (New Haven: Yale University Press) European Bank for Reconstruction and Development (2002) Transition Report (London: EBRD) European Commission (2003) Comprehensive Monitoring Report of the European Commission of 5 November 2003 on the State of Preparedness for EU Membership of the Czech Republic, Estonia, Cyprus, Latvia, Lithuania, Hungary, Malta, Poland, Slovenia and Slovakia, 675 final (Brussels: European Union) Haggard, S. v Kaufman, R. R. (2005) The Political Economy of Democratic Transitions (Princeton: Princeton University Press) Hayek, F. von (1944) Road to Serfdom (Chicago: University of Chicago Press) [Con ng ti ch nng n, t sch SOS 2) Halman, L. (2001) The European Values Study: A Third Wave, Tilburg: EVS, WORC, pp. 170 Hirschman, A. O. (1982) Shifting Involvements (Princeton: Princeton University Press) Huntington, S. P. (1991) The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century (Norman: University of Oklahoma Press) Karamzin, N. M. (2003) [1789-1790] Letters of a Russian Traveller (Oxford: Voltaire Foundation) Klaniczay, G. (2001) The Middle Ages in Smelser, N. J. and Baltes, P. B. (ed.) International Encyclopaedia of the Social & Behavioral Sciences (Amsterdam: Elsvier) Kolodko, G. (2000) From Shock to Therapy: The Political Economy of Postsocialist Transformation (Oxford: Oxford University Press) Kornai, J. (1980) Economics of Shortage (Amsterdam, New York: North-Hollv Pub. Co.).

124

Kornai, J. (1992) The Socialist System (Princeton - Oxford: Princeton University Press - Oxford University Press) [H thng X hi Ch ngha, NXB Vn ha Thng tin, 2002] Kornai, J. (1998) From Socialism to Capitalism: What is Meant by the 'Change of System' (London: Social Market Foundation) [Trong tuyn tp ny]. Kornai, J. (2000) Ten Years After 'The Road to a Free Economy', The Author SelfEvaluation, in Pleskovic, B. v Stern, N. (ed.), Annual World Bank Conference on Development Economics 2000 (Washington, DC: The World Bank) [Trong Con ng dn ti nn kinh t th trng NXB Vn ha Thng tin, 2002] Le Goff, J. (1982) [1977] Time, Work, & Culture in the Middle Ages (Chicago: University of Chicago Press) Losonczi, gnes (2005) Sorsba fordult trtnelem. Holnap Kiad, Budapest Maddison, A. (2003) The World Economy: Historical Statistics (Paris: OECD, Development Centre Studies) McFaul, M. (2002) The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship, World Politics, 54, pp. 212-244. O'Donnell, G. A., Schmitter P. C. and Whitehead, L. (1988) Transitions from Authoritarian Rule: Comparative Perspectives (Baltimore: Johns Hopkins University Press) Offe, C. (1996) Varieties of Transition: the East European and East German Experience (Cambridge, MA: Polity Press) Pirenne, H. (1937) [1933] Economic and Social History of Medieval Europe, (New York: Harcourt, Brace and World Inc.) Polnyi, K. (1962) [1944] The Great Transformation: The Political and Economic Origins of Our Time (Boston: Beacon Paperback) Przeworski, A. (1991) Democracy and the Market (Cambridge: Cambridge University Press) Raeds, P. (2001) When Were the Middle Ages? in Sogner, S. (ed.), Making Sense of Global History, The 19th International Congress of the Historical Sciences Oslo 2000 Commemorative Volume (Oslo) Roland, G. (2000) Transition and Economics: Politics, Markets, and Firms (Cambridge, Mass: MIT Press) Rose, R. (2002) A Bottom Up Evaluation of Enlargement Countries: New Europe Barometer 1 (Glasgow: Centre for the Study of Public Policy) Rose, R. (2005) Insiders and Outsiders: New Europe Barometer 2004 (Glasgow: Centre for the Study of Public Policy) Rose-Ackerman, S. (2005) From Elections to Democracy (Cambridge: Cambridge University Press)

125

Ruesschemeyer, D., Stephens, E. H. and Stephens, J. D. (1992) Capitalist Development and Democracy (Cambridge: Polity Press) Sanfey, P. and Teksoz, U. (2005) Does Transition Make You Happy? EBRD Working Paper No. 91 (London: European Bank for Reconstruction and Development) Schmitter, P. C. and Karl, T. L. (1991) What Democracy Is And Is Not, Journal of Democracy, 2(3), pp. 76-88 Schumpeter, J. (1942) Capitalism, Socialism and Democracy (New York: Harper and Brothers) Stiglitz, J. (1999) Whither Reform? Annual Bank Conference on Development Economics (Washington, DC: World Bank) Svejnar, J. (2002) Transition Economies: Performance and Challenges, The Journal of Economic Perspectives, 16(1) (Winter), pp. 3-28 Tilly, C. (1984) Big Structures, Large Processes, Huge Comparisons, New York: Russel Sage Foundation Tth, I. Gy. (2004) Income composition and inequalities 1987-2003 in Kolosi, T., Tth, I. Gy. and Vukovich, Gy. (ed.) Social Report 2004 (Budapest: TRKI) Usher, D. (1981) The Economic Preriquisite to Democracy (Oxford: Basil Blackwell) Vsrhelyi, Mria (2005) Csaldsok kora. Rendszervlts alulnzetben. MTA Trsadalonkutat Kzpont, Budapest Wagner, M. and Hlouskova, J. (2005) CEEC Growth Projections: Certainly Necessary and Necessarily Uncertain, Economics of Transition, 13(2), pp. 341-372 Wallerstein, I. (1974) The Modern World-System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century (New York: Academic Press) Wallerstein, I. (1979) The Capitalist World-Economy (Cambridge: Cambridge University Press).

126

Cn bng, tng trng v ci cch *

Nm 2001 nn kinh t Hungary trch khi qu o tng trng cn i. Trong su nm qua thm ht ngn sch nh nc tng ln mc khng th chu ng c, v c thm ht trong cc ti khon vng lai cng tr nn qu cao. Lng thc t tng nhanh hn nng sut lao ng mt cch ng k. Nhng kh khn ny v nhng trc trc kinh t v m khc dn chnh ph Hungary a ra mt chng trnh iu chnh vo thng By nm nay. Phn u ca bi bo phn tch tnh hnh kinh t v m hin ti v nhng tc ng kinh t v x hi k vng ca chng trnh iu chnh. S cam kt v quyt tm ca chnh ph c th hin bng s thc rng h sn sng chp nhn ci gi chnh tr ca chng trnh, tc l cc bin php khng th trnh khi c l s lm gim s a thch ca qun chng i vi th lc chnh tr thng bu c . Phn hai ca bi bo tho lun cc mi quan h lin quan n cc bin php cn thc hin ngay lp tc v cc cuc ci cch nhm ti cc kt qu di hn v nhng thay i th ch su sc. Nhng ci ny l cn thit cho tnh bn vng ca nhng kt qu iu chnh. Lin quan n vic ny, bi bo cho thy bn cht v mi quan h gia thm ht ngn sch v kch c nh nc, v cc t l ca tr cp nh nc v t -tr cp, cng nh v s thc hin nhanh v t t ca cc cuc ci cch.

I. V chng trnh iu chnh Thng t 1995, khng lu sau khi cng b chng trnh iu chnh c gi-Bokros Hng Truyn hnh Duna c phng vn ti. Phng vin
*

Bi bo Egyensly, nvekeds s reform ca Kornai ng lm 2 k trn nht bo Npszabadsg ngy 28 v 29 thng 6- 2006. K 1 v chng trnh iu chn h, k 2 v s bin i x hi. Bn ting Anh Equilibrium, Growth and Reform c thm phn tm tt nh trn v c thm mt vi ch thch cho cc c gi khng phi l ngi Hungary. Bn ting Vit da vo bn gc ting Hungary (c tc gi hiu chnh l i ngy 6-9-2006), c thm ch thch ca bn ting Anh.

127

t ra cu hi sau: Ni chung ng tip nhn gi bin php th no? Ti tr li th ny: Nhn ny, ti c nhng nhn xt ph phn ca mnh, c nhng cm gic thiu ca mnh Nhng nhng ci ny l th yu. Ti mun khng nh, v iu ny l quan trng nht, rng ti thng nht vi cc tng c bn ca chng trnh va c cng b ca chnh ph, ti coi chng l cn thit, ng n v khng th trnh c. Ti phi ni thm ngay vo iu ny rng, nhng bin php ny cng i cng vi nhiu th thch, au n, gy ra s au kh cho nhiu ngi. Ti hon ton thng cm iu ny, v ti ng cm vi nhng ngi lm vo cnh kh khn. Ti khng nhn vo chng trnh ca chnh ph, nh vo tin mng no , m nh s bt u mt liu php khng th trnh c, cn phi tin hnh v li ch ca t nc. By gi, 11 nm sau ti c th lp li nguyn vn ci, ti ni khi . ng bun l cng chnh th h ny ln th hai phi tri qua mt s iu chnh i cng vi chn ng v au kh. Nhng mt ln na ti c th tuyn b: ti ng vi nhng tng c bn ca chng trnh, v v quyn li ca t nc ti cho vic thc hin chng l cn thit. Ti l nh nghin cu c lp; ti khng ni nhn danh chnh ph hay cc ng lin minh, m ti ch ni ci: trong cch nhn nhn ca chnh mnh ti l gii chng trnh ca chnh ph ra sao, theo ti ci g khin ch nh ph son tho chng trnh v khi xng vic thc hin n, c th k vng nhng tc ng no, v ri s ni ln cc vn g. Ti tm tt ni dung mun ni ca mnh vo hai bi bo. Trong bi hm nay ti cp n s iu chnh, cn trong bi ngy mai n ci cch. Cc mi quan h kinh t v m

128

S tng trng ca nn kinh t Hungary, sau khi trch khi qu o cn bng, c con ng n nh v iu chnh c khi ng nm 1995 mang li ti . Qua vi nm chng ta thnh cng tin trn con ng tng trng c th duy tr c, nhng bt u t 2000 chng ta li ngot xung khi con ng ny. Mc d nm 2004 v 2005 xy ra mt s hiu chnh mc nh, cho n tn lc khi ng chng trnh mi s tng trng vn tip tc din ra gi a nhng ri lon cn bng nghim trng. Ti bt u trnh by s trch khi qu o cn bng vi vic gii thiu hai mi quan h. Ti yu cu bn c, hy kin nhn c k nhng cu kh khan v hnh nh rt tru tng - ny. Di nh sng ca chng c l s gii by tip theo s tr nn r hn. Theo mi quan h u tin tng gi tr mi c to ra trong mt nm cho trc no y, GDP, bng tng ca tiu dng v u t, tr i khi n ngun lc thun n t nc ngoi, hay cng thm ngun lc thun chuyn ra nc ngoi. (T thun biu th, rng y cn a s d ca ngun lc n v chuyn i vo tnh ton.) Tng tiu dng v u t l tng cu. y l mi quan h vn c, m theo ngn ng ton hc ngi ta gi l ng nht thc. Nh th y khng p hi l li khuyn tt cho chnh ph, ni rng: lm khn ngoan y, nu gi ng quy tc ny. iu ny d chnh ph hay bt c ai khc c mun hay khng nht thit xut hin. Nu th d v l do no ngun lc thun nc ngoi chnh xc bng khng, th ch c th tiu dng v u t by nhiu, ng bng bao nhiu chng ta to ra. Sn xut s xc nh gii hn cho tiu dng, v tiu dng xc nh gii hn cho sn xut. Vn cn mt mi quan h kinh t v m c tnh cht ng nht thc. Quan h ny ni rng, u t ca mt nm cho trc bng tit kim trong nc ca cng nm y, cng (tr) ti tr c ngun gc nc ngoi. Cc khon tit kim trong nc do ba ch thu nhp ln to ra, c th l tng cc h gia nh, tng cc doanh nghip v ngn sch nh nc. mi ch thu nhp ln s tit kim c th l dng

129

(iu ny xy ra, nu khng tiu ht hon ton thu nhp ca mnh), hay m (nu tiu nhiu hn mc thu nhp ca mnh, tc l nu thm ht). Mi quan h c bn nht thit tha mn, ngay c cho d nu mt phn cc ch thu nhp (th d ngn sch nh nc) thm ht. Lc nh vy khon ny c khon tit kim dng ca cc ch thu nhp khc v/hoc ti tr bn ngoi (s gia tng n nn) b cho. Nu bn c kin nhn, mun hc mt cht kinh t hc v m t n y, th d hn hiu, chng ta gi ci g l tng trng cn bng. S tng trng ca t nc tin trn qu o cn bng, nu by gi xem xt ng hc cc mi quan h trn c thc hin theo cc c trng sau: 1. Sn xut tng vi nhp iu lnh mnh. 2. Tnh trung bnh nhiu nm tng cu khng tng nhanh hn sn xut. iu ny theo ngha ca cc mi quan h va tho lun cng bao hm trong bn thn n rng, nu c ko ngun lc nc ngoi vo i na, khon khng tng nhanh hn s n xut. 3. Bn trong tng cu tnh trung bnh nhiu nm tiu dng khng tng nhanh hn u t. Tt hn l u t tng nhanh hn mt cht, lm cho nhp lnh mnh ca tng trng l c th. 4. S tng tit kim trong nc khng tt li sau s tng ca cc khon u t. Tc l t l ti tr bn ngoi khng tng, t nc khng ri vo trng thi n nn gia tng. Cc mi quan h ny khng l cc ng nht thc, chng khng t c thc hin. y l cc quy tc vng c th thch, ng c ngh tun theo, nhng cng c th vi phm. Chnh iu ny xy ra nc chng ta t nm 2000. Tng cu tng nhanh hn sn xut. Tiu dng trn u ngi tng nhanh hn sn xut trn u ngi. Lng thc t tng nhanh hn ng k so vi nng sut lao ng. T rong phng trnh ca cc khon tit kim, khon tit kim m ca ngn sch nh nc (tc l thm ht ngn sch) ngy cng tng, v iu ny ng tic li

130

trng vi s gim c mc y kch tnh ca cc khon tit kim thun ca khu vc h gia nh, vi s leo nhanh ca cc khon tn dng nh , cc khon tn dng mua t v tiu dng khc. (Khu vc doanh nghip thng l khu vc nhn tn dng thun, bi v ch nh vy mi c kh nng ti tr cc khon u t ca n, khu vc ny nh vy khng tc ng tiu cc n bc tranh tng th.) Hu qu khng th trnh khi ca iu ny l, ti tr bn ngoi vt ln, m trc ht c by t bng s thm ht tng ln ca cn cn thanh ton vng lai. Mc ch c bn ca hiu chnh 2006 l li nn kinh t H ungary quay li qu o cn bng. Cn thit cho iu ny l, chnh sch kinh t c gng th thay i cc xu hng ch theo hng sai lm. Chng trnh tuyn b, n c nh thc hin nhng thay i theo hng sau: 1. Chn s tng nguy him ca thm ht ngn sch, v a xu hng ngc li vo chuyn ng theo hng gim thm ht. 2. Cn tr s tng nhanh mt cch khng cn i v tiu dng ca cc h gia nh. Thay cho s gia tng nhanh hn thnh tch ca nn kinh t rt nhiu ca lng trung bnh thc t ko di t nm 2000 l s gim bt ng k tm thi, c th cm nhn c mt cch au n ca lng thc t. Thu nhp thc t bng dng li quanh mc trc y, hay tm thi di mc ny. 3. Di tc ng ca nhng thay i 1. v 2. nhu cu ti tr bn ngoi gim xung (mt cch t l, tnh bng phn trm sn xut). Cn nhc k lng trng thi ca nn kinh t Hungary ti tin rng, chng trnh iu chnh nhn t quan im kinh t v m ch theo hng ng. Theo cm tng ca ti phn ln cc nh kinh t hc hiu bit cc vn v suy ngh k mt cch khch quan chia s lp trng ny, hay nu ngy nay vn ch thy nh vy, sm mun s i n kt lun ny.

131

V phn mnh ti coi iu ny chiu ca nhng iu chnh l vn then cht. Vi iu ny ti vn ng ton b mt lot vn khc, m ln lt ti mun cp n sau ny. ln ca s iu chnh Chng ta hy th suy ngh k cc hu qu kinh t v m tng hp c th k vng ca nhng thay i sp sa. Theo b trng B Ti chnh thm ht ngn s ch s gim 350 t forint nm 2006, 1000 t forint nm 2007 so vi mc gi nh s xy ra, nu chnh ph khng khi xng v khng thc hin chng trnh iu chnh do n son tho by gi. Chng ta c th hnh dung ln ca chng trnh, nu so snh v i ln ca sn xut. Khi lng iu chnh ngn sch nm 2006 khong 3,5% ca lng GDP k vng ca na nm cui. Khi lng iu chnh nm 2007 l 4 -4,4% ca GDP c lng cho nm ti. Ngi ta thc hin nhiu loi chng trnh n nh -iu chnh cc nc khc nhau trn th gii. Ai bit nhng vic , c th xc nhn: chng trnh by gi Hungary tuy khng thuc v nhng iu chnh quyt lit nht, th nhng c kch thc kh ln, kh trit . Mt b phn cc chuyn gia trong v ngoi nc kh ng nhn mnh thch ng iu ny. V phn mnh ti cho l rt quan trng. Kch thc, tng khi lng ca gi iu chnh l mt trong nhng bo hiu quan trng nht v tnh nghim tc, quyt tm ca nh iu chnh, v v th ng c ch thch ng. Chng trnh iu chnh khng ch bao hm cc hnh ng c th mt ln (gi hay sut thu ny n tng ln, t chc ny kia chm dt), m khi ng nhiu qu trnh kinh t v m tin trin nhanh hn-chm hn. Nu th d ngi ta sa thi mt b phn ngi lm vic cho nh nc, ng bng thu nhp ca nhng ngi khc, th vic ny cng tc ng n din bin lng ca lnh vc kinh doanh na. Vic ny li gy ra cc tc ng thm na: s gia tng thu nhp ca dn c b

132

km li. iu ny li gy ra cc tc ng khc: nh hng n tiu dng v tit kim ca khu vc h gia nh, ci mt khc li tc ng n sn xut v v.v. Nhng tc ng u tin do chng trnh gy ra nh th c cc tc ng th hai, th ba, lan vng tip. Kh c lng trc nhng ci n y. C l mt -hai thng sau chng ta cm nhn tt hn v chng, sau mt -mt nm ri hiu bit ca chng ta s cn chnh xc hn. Trong nhng c lng trc nh vy c nhiu s khng chc chn. Ti ch nu mt th d: cc khon tit kim ca khu vc h g ia nh. Phn ng theo tiu chun c l l: nu thu nhp gim, nhng h gia nh thch gi mc tiu dng n nay, th gim khon tit kim tin bc. Chc l nhiu h gia nh iu ny s xy ra. Th nhng s c ngi ngh khc i: S bt trc tng. A i bit, tng lai mang li ci g? Bit u h cng sa thi mnh? Tt hn hy ginh nhiu hn. Tt hn hy hon thay t hay mua nh d kin by gi ti khng dm vay. Loi phn ng ny ngc li lm tng tit kim. Hm nay chng ai c th ni trc, loi phn ng no s thng xuyn hn v mnh hn. Trng lng ca vn c thy r, rng tit kim h gia nh nm 1998 so vi GDP l hn 9%, nm 2003 2004 tt xung gn 0 n 1%. Hiu s ca im nh v y l khong nh thm ht ngn sch! Ti nhc nh n nhng iu va ni, theo s tit kim ca khu vc h gia nh v doanh nghip, cng nh ca ngn sch nh nc (dng hay m) cng nhau quyt nh, nhu cu ti tr bn ngoi ca nn kinh t l bao nhiu. Nh th ty thuc rt nhiu vo tit kim ca cc h gia nh m ci ny chng ta khng thy trc mt cch ng tin cy. Ti ch va mun lm le ln, a ra cc c lng bng s cho nhng hu qu kinh t v m c th ch i ca iu chnh l kh n th no. Chnh tr gia v nh kinh t phn tch, ngi cho kch thc iu chnh l nhiu, nhng c ngi cho l t na, hy cn nhc k li mnh hai ln. C chc khng, rng lng trc ng cc tc ng c th ch i? C th nhm ln y! y ng thi l s cnh bo

133

trc i vi tt c nhng ngi tin rng: chnh ph v a s quc hi ch cn mun ci g , v nu thc s bn b thc hin n, th n cng c thc hin. C, ci thc s nm trong tay nhng ngi ra quyt nh chnh tr. H c th bt u ci g bng mt ch th , quy nh, cm on. Nhng th s c vai tr trong thc hin: c cc tc ng n by, gin tip trong nc, ln nhng s kin chnh tr v kinh t th gii khng ph thuc vo chng ta na. ng cho tt c chng ta - c cc chnh tr gia pha chnh ph ln pha i lp, c cc chuyn gia by t kin vi nhng s kin xy ra v d dng phn pht cc li khuyn - i suy ngm k v cc gii hn ca hiu bit v mun ca chng ta, vi s khim tn cn thit. Chng trnh iu chnh gm nhiu bin php b phn. Ti khng gnh vc vic nh gi: thnh phn ca cc b phn ca gi c ti u hay khng. Ti lc u theo di s to bo ca nhng ngi lm iu ny ti chc chn thn trng hn. Ti cm thy vi quan im ca nhng ngi tp hp cc b p hn li. Trong s ti ch nhc n vi ci, khng cu ton. Phi a vo gi ci, kh d nm, v v th c trin vng kh thi. Ngoi ra c ci, d phi nghin rng i na, nhng ch t c th chp nhn c v mt chnh tr i vi nhng ngi ng h ri ng ca chnh ph. Khng cn lm cho gi qu nng bng qu nhiu bin php c th vp phi s phn khng gay gt. Khng ch cc chnh tr gia, m c cc nh nghin cu cc quan h gia chnh tr v kinh t cng bit k, nhng cn nhc nh vy tc ng mnh ra sao trong chnh sch kinh t thit thc. V phn mnh ti khng h thy s ng trch no trong vic, cc quan im ny ng vai tr quan trng trong tp hp ni dung ca gi iu chnh. Bn thu, bn chi Ni v la chn tp hp cc bin php nh m mc ch gim thm ht ngn sch th li ph bnh sau c lp i lp li: cc bin php nhm tng thu c trng lng qu ln so vi cc bin php gim chi. Tt

134

hn nhiu l ra phi a ln hng u cc bin php sau, v chng m bo cho s n nh lu di. Theo ti iu ny l na s tht. Bt lun ti liu chuyn mn c uy tn n th no xut ph phn ny i na, v cc nh ph bnh c nhc i nhc li mu rp khun hnh thnh bt c t chc quc t no i na vn cn l na s tht. Chng ta c th tip cn vn theo quan im ca th t thi gian. Ti thuc v nhng ngi, vui lng thy, nu tng gnh nng thu ca x hi gim i so vi tng sn xut, cng nh tng thu nhp. V im ny trong k bo sau s ni nhiu hn. Song ti cho l tng nhm ln hon ton, rng chng ta bt u vi gim cc khon thu ca nh nc, v t n chng ta mong i s gim i ca cc khon chi sau . Tc ng lm si ng sn xut ca gim thu ch xut hin vi tr, v ai bit c, s c mc th no. Nhng khon thu gim ngay lp tc, v iu ny chc chn lm tng thm ht ngn sch. Th t ng ngn ny c Ronald Reagan, ri mi y c tng thng hin nay, George W. Bush la chn Hoa K theo kin ngh ca cc c vn ti. Ngi sau kin t r gim thu, trong khi chin tranh Irc cht cc gnh nng chi sp ti ln ngn sch. Trong c hai thi k thm ht ngn sch tng mt cch chng mt. nc chng ta chng cn phi nghe li khuyn ti ny, cc kin ngh gim thu u nhau. Ti cm thy l hp l, rng by gi ngi ta chn chnh li cc khon gim thu trc thi gian. Ti hi vng, s hiu chnh au n ny lm chn nhng li ha, rng iu ny s khng bao gi c th li xy ra. Hy gim chi trc. V nu kt qu ny vng chc tron g tay chng ta, th khi c php (v khi cng cn) gim thu. Chng ta hy chuyn sang mt hnh chiu khc ca vn , s vng chc ca phng sch gim thm ht ngn sch. Nu ngi ta st nhp hai c quan chnh quyn hay t chc nh nc khc, v bng cch tit kim chi ph, y l chuyn hay nhng ai m bo, rng iu s vng chc? Ti tri qua khng bit bao nhiu ln nhp, sp xp li, ri li tch cc b, n mc ti khng cn kh nng phn

135

khi v vic ny. Hm nay ngi ta sa th i nhn vin, ngy mai h li ly nhng ngi khc vo. Nh th y chng ta gim chi tiu, v vn khng chc chn l, tc ng s bn vng. Hay ly mt trng hp c chiu ngc li. Gi s rng, bng mt lut mi ngi ta a vo thu bt ng sn, v nh gi n l mt khon thu ch yu nht ca cc chnh quyn t qun. H t chc li h thng thu sao cho chnh quyn t qun tr nn quan tm mnh n thu thu bt ng sn. Hnh thnh b my thu loi thu mi, v thnh tho trong cng vic. Sau mt thi gian cc cng dn quen l phi ng thu bt ng sn; iu ny tr thnh n np t nhin ca cuc sng. Nh th y chng ta to ra khon thu mi nhng khon thu ny, m nhng m bo mnh cho s tn ti lu di ca n c cy vo cc th ch v chun mc ng x ca x hi. Vn quyt nh trong mi quan h ny nh th khng phi l, s thay i xy ra bn thu hay bn chi, m l n c th lt ngc li kh khn hay d dng ra sao. S thay i c cy n mc no vo h thng php lut, v h buc thc thi chng ra sao, v n bn r su th no vo tm tnh con ngi. Trong kha cnh ny thnh phn ca gi iu chnh cho bc tranh hn tp. Trong c kh nhiu khon tng i d c th o ngc c bn thu ln bn chi. iu ny cnh b o trc phi cnh gic. Ci c d nh l bin php qu , ci thc s hy chm dt, ngay khi khng cn na. Th nhng ci cn duy tr, vi thi gian tri i phi th ch ha n cng su hn v mnh hn, phi xi mng ha n vo trt t php l v v o suy ngh ca con ngi. Chia s ni au Bi bo ca ti ngay trong cc cu dn nhp nhn mnh, rng s iu chnh s gy ra au kh, tn tht vt cht v s bt trc gia tng cho nhiu ngi. S phn s khng phn u s au kh ln h. Chng ta c th trng cy g trong kha cnh ny? Ht nh trong phn

136

chia thu nhp hay ca ci, cng cn phi kho st vn chia s ny trong nhiu loi chiu. y trc ht l v s phn chia gia cc th h ca nhng nim vui v s hi sinh, cc li ch v nh ng chi ph. Khi tiu dng b sng, cc th h khi hng s nng nhanh mc sng. Vi nm tri i. Nhng s tht cht by gi do cc th h mun hn vi nm gnh chu. Nu hm nay chng ta khng tin hnh s iu chnh kh nhc ny, n ngy mai tai ha cn tch li nhanh hn. S phnh ln ca n nn bt u tng nhanh ri. S sa st ca mc tn nhim tn dng, ca tin cy thanh ton ca t nc c biu th c th trong s xu i ca cc iu kin li sut phi tr cho cc khon vay. t nc cng mc n, v nguy c ca mt khng hong ti chnh cng e da, th cn quyn r n y v thc y cc nh u t ti chnh ti tr cho thm ht ngn sch ca chng ta cng vi sut thu nhp cao hn. Gnh nng li sut nng ln ngn sch, v iu ny m thm ht ngn sch cng tng, u t ti chnh Hungary cng km hp dn mt hin tng bt li tng cng cc hin tng bt li khc, v vng xoy n nn pht sinh. Cc th h tng lai k tc di sn n nn gia tng nhanh. Bn cnh nhng th khc s phn chia cng bng nhng nim vui v nhng au kh gia cc th h cng i hi s iu chnh. Hy chuyn sang hin ti, sang phn chia nhng gnh nng ca dn c ang sng by gi. L li ha v trch nhim, i tuyn b: chng trnh iu chn h m bo s phn chia cng minh cc gnh nng. Cho vic ny khng ch cn n nh nc cng minh, m cng cn n nh nc bit tt c v c th bit tt c. Nh nc nh vy khng tn ti. Chng ta c th bit trc, rng s phn chia au kh s y ry nhng s bt cng gy xc phm. Ti cm thy an tm ngay ri, nu cc lc lng iu khin t nc tha nhn iu ny tc l tha nhn cc hn ch ca nhng kh nng ca chnh h, v ni thm: h c gng vi tt c sc h gim nh nhng s bt cng . By gi ti nhn mnh ba yu t, ba b phn c trng ca chng

137

trnh iu chnh minh ha, nh nhm gim nh nhng bt cng c cm thy nh th no. Theo nh gi ca ti s km ch tng gi nng lng mt cch nhn to khng ch c hi v mt k inh t, m cng khng cng bng. H gia nh phong lu, trong h si m cn h ln, n sng nhiu phng, nhiu loi thit b in cung cp tin nghi v gii tr, nhn c s h tr [ca nh nc] ln hn rt nhiu so vi gia nh ngho sng trong c n h cht hp, c t thit b in. Qua trung gian ca cc knh ngn sch nh nc chnh ngi ngho, ngi tiu th t nmg lng, li h tr ngi giu nhiu ngn forint tin thu. Tt c cc bin php ca chng trnh, nhm lm gim tr cp ti chnh c a sn phm hay dch v no y, u lm cho vic phn chia cc gnh nng cng bng hn. Trong mc c th, ci ngi tiu th sn phm hay dch v , hy tr mi chi ph! Cn gip nhng ngi ngho kh khng phi bng s gim cc gi mt cch nhn to, m phi bng nhng tr cp c mc tiu. Cng c tt nht cho vic ny l tr cp bng tin, bi v n tn trng quyn t ch tiu dng ca h. Nhiu nht c th c php dng cc cng c b gi c mc tiu nh cng c ph tr. Trong chn ra gi iu chnh cm thy c nh, rng hy a ra pha trc cc loi thu c c s cng rng cng tt. Tt c mi ngi u tiu th, v th tt c mi ngi mua mt cch hp php, u ng thu gi tr gia tng. Khng ch thu nhp nhn c t lao ng v li nhu n pht sinh t kinh doanh phi chu thu, m thu nhp vn cng phi chu. H nh c cc loi thu c bit khc nhau, chng n c mt -mt nhm c mc tiu. Tt c cc thay i ny cng nhau khng to ra ci cch thu nht qun, mt phn ca chn g ng hn t ra l bin php ngu hng, tnh c v qu - nhng ch t cng phn nh n lc ng trn trng, mun t c rng, tt c mi ngi gp phn mnh trong gnh nng.

138

Phng php ch yu lng trnh nhng hi sinh chung l kho li dng cc l hng php l, trnh np thu, m c l khng c s vi phm cng khai cc quy nh hp php. Trong khung kh iu chnh chnh quyn tm cch thch u chng li thi lu v ny. C th lit k vo y th nghim ng cc ca nh ca vic kinh doanh bt buc. ng cho c th trn trnh vic np thu v ng gp bo him x hi bng cch, che giu quan h lao ng bng hp ng vi hng bn ngoi. 1 C th lit k vo loi ny l vic nh thu qu tin mt, 2 bi v nhiu ngi th giu y ti n thc s rt ra khi vic kinh doanh. Thu bt ng sn nh thu mt cch gin tip ln nhng nhn vt l k ca i sng kinh t, nhng ngi trong t khai thu ca mnh khai thu nhp cc k thp; c l cng khng nhiu hn lng ti thiu, trong khi li sng trong cc villa lng ly. S min thu ni chung v v iu kin ca lng ti thiu thc s cm d nhng ngi khn li nhn c quyn hng cc dch v ca nh nc vi t cch ngi lm vic c lng ti thiu, cng lc li lng trnh mi ngha v ng thu. Mi mt bin php d kin c nhc n (v chng ta cng c th lit k vo y vi yu t na ca chng trnh) u c nhng bt li, cc c nh t sau ca n. C th l, cn phi lm cho cc quy ch hiu qu hn, cng bng hn. y trc ht ti mun ng h nh v mun khch l nhng ngi tho quy ch, hy ng chn bc trc nhng ngi gy s, v thay cho cc kin ngh xy dng li th lm mt uy tn ca bn thn n lc.

Kinh doanh bt buc l cm t dng trong ting lng kinh t Hungary cho nhng c nhn thc ra l nhng ngi lm cng nhng lm cc dch v ca mnh trong khung kh php l ca mt doanh nghip nhm c v th thu thun li hn cho c ngi s dng lao ng ln ngi lm cng. 2 Li l mt t dng trong ting lng kinh doanh Hungary cho mt mo quen thuc. N l mt cch n trnh thu, t nay s b nh thu.

139

S ng tin v lng quyt tm Mt trong nhng iu kin thnh cng ca s iu chnh i cng vi chn thng ln l s ng tin ca nhng ngi ngh chng trnh v ca nhng ngi ch o thc hin. Chng trnh thc ra l s ha hn, v vic thc hin n mt phn ph thuc vo chuyn, nhng ngi c vai tr trong cc s kin sau ny h c tin vo li ha hay khng. Nhiu ln ti li vit ci tm thng lp li, th nhng vic ny chng h lm thay i cht no, rng n din t l phi rt ct yu, nhiu ln c kinh nghim cng c. Ni v s ng tin th cn ni v hai nhm mc tiu. Mt ci m trong th gii kinh doanh ngi ta quen gi l: cc th trng. y l tn gi m h, bi v khng phi v cc ch mua bn, khng phi v cc th trng my quay a hay t, m l v mt phn hp h n rt nhiu ca i sng kinh t. u tin hy xem bn cu: nh nc Hungary tha mn cc nhu cu ti tr bn ngoi ca mnh trc ht bng cch bn cc tri phiu, thm vo cng c th trc tip vay cc khon tn dng. Bn cnh khu vc doanh nghip c nhu cu tn dng, thm ch c khu vc h gia nh na (th d mua hay xy nh ). bn cung, gia nhng ngi cho vay ch yu chng ta thy cc ngn hng, ngoi ra l cc t chc bo him ln v cc qu hu tr, chng mun cho vay khon vn tch t n i chng ly li, cng nh cc nh u t ti chnh khc, nhng ngi mun s dng tin ca cc khch hng ca mnh sinh li mt cch c li hn. Cc t chc u t s dng cc chuyn gia c trnh cao, h phi phn tch k lng, ng u t vo u. y l mt ngh rt kh, bi v ng thi phi cn nhc cc sut thu nhp v ri ro ca khon u t. S khng c trc trc vi vic hon tr tin vay? V quan im ca tnh ng tin bc vo y. Nu cn bng ti chnh ca mt nc l ti, th c nguy c khng hong, v ri ro ca khon u t tng ln. i

140

qun cc chuyn gia, do cc nh u t y nhim, theo di vi nhng con mt ng vc tinh tng, ri ro quc gia din bin th no. Nu c nhng trc trc, h c bt tay vo sa cha cc li hay khng? Nu h ha iu chnh, liu h c kin tr vi cc nh ca mnh hay khng, li ha c ng tin khng? Ai khng hiu r mnh trong cc vn ti chnh ton quc (c bit l ngi kinh tm, nhn cc ngn hng, s giao dch chng khon, c phn, u c vi c cm), ngi c th nhn vai v ni: v sao li quan trng i lm dng i vi cc nh ti chnh? Th nhng y khng phi l cc quan h tnh cm. Chng ta sng trong mt nc nh m ca ra vi nn kinh t th gii. Ln u tin Szchenyi gii thch tm quan trng ca tn dng cho chng ta, nhng ngi Hungary. Li ch chung ca tt c mi cng dn l, chng ta c c cc khon tn dng vi nhng iu kin tt hn. V th cng vic chung rt quan trng l cc chuyn gia ca gii ti chnh quc t, cc nh u t trong v ngoi nc, cc th trng c c n tng thun li v s iu chnh c bt u by gi Hungary. Cc phn ng u tin khng thun li, do tc ng ca nhiu nhn t. Nhiu ngi phn tch vn ri, t rong c trn t Npszabadsg na. Tt nhin ting vang u tin cng c ngha, nhng by gi vn cn sm ni v, phn ng lu di ca cc th trng s l g. H s nh gi trn c s khng phi ca cc li u tin, m ca cc hnh ng. Cc bin php c cng b c c thc hin hay khng? Tnh nht qun cng rn c cng b ban u c mm i gia chng hay khng? Ch by gi chnh ph mi quyt tm, hay v sau iu ny cng vn th? Ngn sch nm 2007 s nh th no? Chnh ph s phn ng ra sao vi cc tc ng th hai-th ba, trong c th vi c cc tc ng bt li na, m by gi vn cha c kh nng tnh ton chnh xc rt lui, hay i tip trn con ng c bt u by gi? y khng phi l v cuc thi vi gi ng h. Cuc st hch c sc ny ko di hng thng, hng nm. Cc nh phn tch thc s nhn xa trng rng bit rt r iu ny, v

141

h sn sng chnh sa phn ng ty hng u tin ca h, nu kinh nghim ca h gy hi vng v lm yn lng. Ni vi cc ng bo mnh, ngn y ti c th nhn thy ri: gy tc hi cho t nc chnh l ngi, lm gim st nim tin ca chng trnh bng s lm ra v ru r, bng s bi bo ra b, bng s gy hong s hay i hi v . Phn ng ca cc th trng trong mi quan h n y c ngha l nhng lp trng v cc quyt nh c a ra lin tc ca vi trm hay vi ngn chuyn gia ti chnh. Nhng bo hiu t hng triu cng dn Hungary n trn bc sng khc. H cng ni v suy ngh v chng trnh, v trong bn thn mnh h cng a ra nhng phn x v: h c tin hay khng vo nhng ngi son ra chng trnh iu chnh v lnh o vic thc hin n? y l v vn c bit a dng. H truyn thng chng trnh th no cho dn c Hungary v cho th gii ti chnh quc t? H cng b ci g v cc vn ca t nc v v cc nhim v ng trc chng ta trc v sau cc cuc bu c? V vic ny bn nhiu trong bo ch v trn mn hnh TV. Trong bi bo ca mnh tuy ti bit, cch truyn t l quan trng n th no ti khng tho lun cc vn truyn thng. Ci ti ni khi tho lun phn ng ca cc th trng, ti c th lp li y: hnh ng quan trng hn li ni. Bi ni (v s im lng) c th c tc ng rt ln mt thi gian ngn, gy bu khng kh v t nng nhng say m. Tuy nhin sm mun th nh hng mnh hn nhiu ca kinh nghim s lch qua, s thng. Trong vn bn c cng b ca chng trnh chnh ph, trong phn dn nhp c k vi tn ring th tng Gyurcsny Ferenc vit th ny : Trong nm-su nm qua chng ta t ln c nh nc ngy cng nhiu gnh nng ngy cng kh c th chu c. Cc mc tiu x hi v hin i ha c th bin bch c khng i cng vi trch nhim chnh sch -ngn sch cn thit. c lp vi chuyn , s trch khi qu o cn bng tng trng c th duy tr c bt

142

u vo nm 2000 -2001,3 khng nghi ng g, rng cc chnh ph gia 2002-2006 phi chu trch nhim ln hn. cha c Th tng Hungary no i xa n chng y trong t ph bnh v cc sai lm chnh sch kinh t ca thi k va qua. Nhng th lng nan nng n nng trn vai th tng v cc cng s ca ng trong thi k va qua v c bit trong nm bu c. Chc hn h bit tnh trng kinh t ca t nc v cc mi him nguy e da. H bt tay ngay vo vic iu chnh i cng vi chn thng nghim trng? Hay h tr hon, nhng d sao vn thng bo trc: ri chng ti s lm vic ny sau cc cuc bu c? Nhng li ha hn vang ln, bo rng: s khng c nm bu c trong chnh sch kinh t, trong s hnh thnh cc khon thu v chi ngn sch. H ch gi mt na li ha. iu ny rt cuc dn n cu hi ln khng th trnh khi: ci g l quan trng nht t quan im ca li ch quc gia: vic, rng cc lc lng chnh tr cm quyn trc y c th vn cn nm tay li, v khng chuyn giao tay li cho phe i lp tuyn truyn chnh sch v trch nhim hay l vic, nn kinh t hy i vo n np cng nhanh cng tt, v cho cc cng dn ca t nc nhn c thng tin chn tht hn v nhng kh khn? Liu c th hay khng tm thy s tha hip may mn hn gia ba n lc mu thun nhau trong khonh khc trc mt gia t c thng li chnh tr, a nn kinh t vo n np v yu cu thng tin chn tht? V sau th d khng nh, rng bin php ny hay bin php n, m by gi cn rt li, l s ly lng dn hon ton v ch, bi v khng cn iu cng c th thng trong cc cuc bu c. Nhn li th d l thng minh. Khi nh gi ngc l i trc, th khng th quyt nh c, ri ro c cn nhc trc v c cm nhn mt cch ch quan l bao nhiu. Ngi ra quyt nh trc c th tin rng: bit u thng li li ty thuc vo chnh mi phn
Nhim k quc hi kt thc vo gi a nm 2002. Trc thi k , cc ng hin ang i lp by gi nm quyn, v sau k hn lin minh cm quyn hin nay tip qun chnh ph.
3

143

trm , m chnh sch ti chnh ngn sch bu c c th mang li kt qu. Ti l nh nghin cu, m ngha v ngh nghip ca ngi l tri nghim v tuyn b tnh bt nh ca nhng khng nh ca mnh, v l ngi ht ln ny n ln khc, nhiu khi mt cch t dy v, sn sng x em xt li cc quan im ca mnh. y khng l khuyt im, m ng hn l c hnh trong ngh nghip ca ti. Tu trung s d ti ln trnh vic lm chnh tr gia chuyn nghip, bi v ti c khuynh hng c loi quan im nh th. Ti khng mun p dng cc chun mc t ra vi nh nghin cu cho nhng ngi ra quyt nh chnh tr. Ti cm thy cc vn nghim trng lin quan n nh gi thi k va qua, v trn ti cng din t cc cu hi, m trong bi bo ny vn cn cha c tr li. Tr ong bn thn mnh ti khng cm thy s thc y, ti hy l nh o c hc phn x cc th lng nan chnh tr v o c kh khn ca tnh hp l chnh tr v kinh t v cc cu tr li cho chng. Ngn y chng ta c th khng nh, khng vi t cc h ngi phn x, m vi t cch nh quan st: by gi khng ch cc i th, m c cc nh phn tch trung lp v khch quan, thm ch nhng ngi theo ng nhit tnh cng n nhn nhng cam kt ca Gyurcsny Ferenc v chnh ph ca ng vi nhiu e d hn trc y. S cng c tnh ng tin tt nhin ty thuc vo s gii thch tt hn cc k hoch, vo s kho lo ca truyn thng, iu ny tuy nhin ch l vn th yu. Quan trng tht s l, ci g s xy ra trong thc t. Ngay by gi cng thy ri quyt tm ca th tng v ca nhm cc cng s ca ng . Cn n khng t s dng cm chnh tr cho vic cng b mt chng trnh khng c lng dn, vi thng trc cc cuc bu c chnh quyn t qun a phng. Cn khng t lng dng cm i vi mt ch ng trnh, i hi nhng hi sinh hu nh t mi tng lp v nhm ca x hi, v v th gy ra cc phn ng bc tc, cu knh, chn ngn hay th ch mi ni. Sm mun chc chn cng nhiu ngi s hiu, rng l ci gi chnh tr, m by gi lnh

144

o chnh tr sn sng tr vi s cng b chng trnh iu chnh, l thc o quan trng ca quyt tm n th no trong thc hin chng trnh. Lng quyt tm vi iu chnh khng c ngha l, phi kh kh bm ly tng ch, m h vit trong nhng ngy n y. Cn n s mm do, thnh cng i khi cng i hi s tha hip. Cn trnh loi tuyn b, theo gi c cng b by gi l cho s iu chnh; chc chn s khng cn nhiu hn ngn y. Bit u vn s cn n cc bin php au n tip theo? Bi t u nhng tnh ton u tin l nhm ln? Bit u cc iu kin bn ngoi s ti i? Khng cn bt u t u loi lm yn lng, m nhng li ha ca n c th khng duy tr c. Dn c trong nc, th gii ti chnh v rt cuc lch s s khng o s quyt tm, rng ngi ta thc s c a ra 50 hay 100 bin php d kin ca chng trnh hay khng. Ch kt qu cui cng mi c th kim c s ng tin hon ton v mnh m. Khi v ch khi chnh quyn mi thc s t ra l c quyt tm, khi t nc s li i trn qu o cn bng. Ri khi chng ta tin dn n vic ny, c l vi s tri i ca hng thng, c l ca mt -hai nm, th lng tin c th mnh ln theo mc y. II. V s bin i x hi Ci ci cch no, m ngi ta ni v nh s mong mun g y n ngha v c xc nh r rng? Khng h c s ng thun nc ta, cng nh khp th gii, v vic cn thay i tnh trng hin thi theo hng no. Vi bi vit ca mnh ti mun ng gp vo chng trnh ngh s ca cuc tho lun v cc cuc ci cch. Chng ta cn phi ni v ci g? Cc ch khng th trnh khi l cc ch no ? Khng phi l mc ch ca ti tuyn truyn cho cc kin ngh ring ca mnh. Cc gii hn ch ca bi bo cng khng cho kh

145

nng gi i by v l l. Th nhng ti khng mun lng trnh a ra lp trng, v v th ch t ti s cho bit ngn gn kin ring ca ti trong cc vn tranh ci. Ci cch c tc dng tr bnh thn b Thng xuyn c th thy nhng cp n ci cch trong cc bnh lun gn vi chng trnh iu chnh ca chnh ph. Ngi v c bn tn thnh iu chnh, nhn xt vi thin cm: y mi ch l bc u. Ci cch ri s thc s hon tt vic ny. Ngi mun ph phn gay gt chng trnh iu chnh, li p dng theo cch ngc li: Ci m h trnh by cho chng ta, chng c gi tr my. Phi cn n ci cch thc s, ch c n mi gii quyt cc vn ca chng ta. Bt c chiu hng ca nhn xt c nh th no, nhng m ch u kh b n. Cuc ni chu yn in hnh gia phng vin TV v chuyn gia c hi, to ra n tng, c nh c hai u bit chnh xc, phi ci cch ci g v ra sao. Th d, hin nhin cn ci cch cc h thng phn phi ln. Gi nh nu ngi ta thc hin ci cch, tt c s c gii quyt, trong c ngn sch cng s u vo y. Ch ti cc chnh tr gia c dy da tr hon ci cch, h s n, h khng mun bt u. Ci g s xy ra, rt cuc khi no cc ng mi bt u?- cu hi hng v cc chnh tr gia vang ln nh th . S m t bim ha ny c th biu th c tnh khng ch ca cc cuc ni chuyn t nhiu hi ht. Cc nh kinh t hc c o to nghim tc v cc nh chnh sch kinh t cng ni chuyn vi ngn ng tng t. Thm ch cc t chc quc t c uy tn th c ra cng xut cng lp trng ny dng li ph phn, li khuyn, v khng phi mt ln dng s mong i c nhn mnh. Mt b phn cc chuyn gia trong nc nhc li nh vt kin c nghe thy cc t chc ti chnh ti Washington, hay vn phng no y ti Brussel.

146

Theo cm tng ca mnh ti phi chng i quyt lit dng ca mt tro lu mnh, khi ti bo gan a ra khng nh: mi mt mt xch ca chui t duy trn u sai lm. H ni v ci ci cch no, nh mong mun g c xc nh mt cch n ngha v r rng? Khng h c s ng thun c nc ta, ln khp th gii, v vic cn thay i tnh trng hin thi theo hng no. Trong khi th d Budapest nhng ngi c u c t do coi s phi tp trung ha ti tr y t l ct tr nn tng ca ci cch, th mt b phn ca cc nh kinh t t do Hoa K li thc gic ci cch chnh theo chiu ngc li, thc xy dng h thng y t quc gia. Lin quan n chiu ng mong mun ca nhng thay i, cc nh ci cch khng thng nht vi nhau, trc ht ty thuc vo th gii quan v trit l chnh tr m h theo. Ngoi ra, nhng ngi mun bo v nhng li ch ca cc nhm x hi hay cc tng lp khc nhau cng gi nhng tm nhn ci cch khc nhau. C th kinh nghim tr tu ti s t no nh hng n nh ci cch; c mt tng yu thch ca mnh i vi mt ngi th ha n y t, vi ngi khc th hc ph c hon tr t ra l thuc tin gii quyt vn . S m h v chiu thay i l mt trong nhng l do ch yu ca s bn khon v s tr hon. Hai ngi c thm quyn gp nhau v thng nht: qu thc, cn mt ci cch! Ch c iu khng chc l, h hiu ci cch cng nh nhau. Nu nhng s thay i trit xy ra, ni chung khng chc, rng nhng thay i ny gp phn vo s khc phc cc cn bnh kinh t v m hin thi, trong vo s gim nh nhng lo u v ngn sch. Hoc c, hoc khng. C th c loi ci cch, th d v h thng hu tr hay gio dc, trong i hi ngun lc nh nc khng t hn, m nhiu hn trc mt cch tm thi hay lu di. Mt trong nhng im ca tranh lun ci cch l ra chnh phi l, liu cc k hoch ci cch trc tin phi phc v cho vic gim nh cc vn kinh t v m cp bch, hay nhng ci cch c quyn c cuc sng ring ca chng? V phn mnh th d t nhiu nm trc

147

ti kin ngh, rng trong cung cp dch v y t bnh nhn nn cng chia s, cng thanh ton mc no . Ti a ra kin ngh ny, khi ngn sch cn cha trong tnh trng c bit kh khn. Kin ngh da trn s quan st kinh t ai cng bit, rng cu s sng, nu ngi s dng c c sn phm hay dch v min ph. Cng chia s, ng thanh ton, cho d l mn tin nh i na, s hn ch cu bng cch no . Ti vn gi kin ngh ny, n u gi nh ngn sch c thng d ln. Nh th, nu s thc y iu chnh ti chnh ngn sch ch l mt trong nhng i hi phi lu , th cn lm r: bng cc cuc ci cch chng ta mun phc v cho cc mc tiu, cc gi tr ln no thc y s tng trng, tnh cnh tranh, tnh hiu qu, m rng nhng kh nng la chn ca cng dn, cng c cm gic an ton ca x hi v, thc thi nht qun hn s cng bng v cng l. Trong bi bo u tin ti cp n ni dung ca cc cuc ci cch, n chiu ca nhng thay i. Sau ti s a ra vi nhn xt v lm th no, v phng thc thc hin cc cuc ci cch. Quy m ca nh nc Trong cc cuc tranh lun ngi ta thng xuyn ln ln hai vn tch bit nhau: quy m, kch thc ca nh nc l g v thm ht ngn sch l bao nhiu. S tht l, thm ht c th xy ra c trong trng hp nh nc nh, va v ln. Ti Hoa K, quy m nh nc tng i nh hn phn ln cc nc Ty u. Th m, chnh sch ngn sch M nhiu ln lp i lp li lm vo hng thm ht nghim trng, trong khi nhiu nc chu u v kha cnh ny ngn sch nh nc li n nh. iu chnh ngn sch l nhim v cp bch. Phi gii quyt bng nhng bc kin quyt, v phi gim thm ht xung mc c th chp nhn c trong mt-hai nm. Chng ta khng th vic ny l thuc vo, ci cch nh nc tin trin vi nhp th no.

148

Nh nc hy nn nh hn ? Cn bt u lm r khng phi vi vic nu cu hi ny . Cu hi u, m chng ta phi tr li: x hi mong i nh nc gii quyt cc nhim v no. C vi chc nng cc k quan trng, m ngay c ngy nay cng ch ln vai nh nc. Nhng nhim v nh vy l vn hnh qun i, pht hnh tin giy v tin c vi t cch cng c thanh ton chung, thc hin cc hnh pht nh t nh (th d pht t). Thnh lnh ti cng khng a ra c nhiu th d hn. Nhiu hot ng khc, m theo truyn thng ngi ta coi l c quyn ca nh nc, ngy nay mt phn c cc t chc phi nh nc thc hin ri, m c th hoc l nh cng vic kinh doanh (v li nhun), hay l nh tha thun x hi dn s (cc t chc phi chnh ph, cc NGO). Hy suy ngh v an ninh cng cng. S nhn vin cnh st nh nc khng nhiu bng tng s nhng ngi lm cho cc doanh nghip bo v cng nh cc b phn bo v do lnh vc kinh doanh trc tip vn hnh. S cnh st t cng khong bng s cnh st cng. Tng i t ngi tham gia vo cc dch v an ninh t nguyn, cc nc khc s nhng ngi ny cng ng k. Mt th d khc l s thi hnh cng l. Vic ny tt nhin vn trc ht l nhim v nh nc. Th nhng ng mong mi, v gim bt mt phn gnh nng thc thi cng l ca nh nc, nu vai tr ca cc y ban o c theo di tnh chnh trc ca mt ngnh ngh hay t chc, thm na vai tr ca cc ta trng ti do cc bn tranh chp php l vi nhau y nhim, tng ln, ni cch khc s thi hnh cng l phi nh nc c m rng. (ng ln vic ny vi s t x!) Gim st i sng kinh doanh, ngoi giao, phc hi tai ha, bo v mi trng v chng ta cn c th lit k di cc lnh vc, trong nhim v v trch nhim iu tit, qun l, ng k hnh chnh v theo di c phn chia gia cc t chc nh nc v phi nh nc. Hot ng sau cng tng th quy m hot ng ca nh nc cng gim i mt cch t l, so vi hot ng t nhn. Nu chng ta nhn giai on di hn, th v xu hng va c m t cho nn quy m

149

ca nh nc gim i tng i. iu ny c th o c th d bng s gim tng chi tiu ca nh nc tnh bn g phn trm GDP. Cho n nay xu hng ny xut hin mt cch mnh m. Qu trnh c th c lm chm li, nu chng ta duy tr cc c quyn cho nh nc, nhng cng c th c tng tc, nu chng ta cho kinh doanh t nhn v sng kin dn s nhiu qu yn t do hn. Ci cch nh nc khng ch i hi xem xt, chng ta tin hnh s t chc li no bn trong b my nh nc. Tt nhin vic ny cng quan trng. Nhng c l cn quan trng hn lm r, trong s nhng nhim v iu tit, qun l, ng k hnh chnh v kim tra cn thit, cn tin hnh, th chng ta chuyn ci g cho lnh vc phi nh nc. V phn mnh ti ng h vic hy tng nhanh s m rng vai tr ca lnh vc phi nh nc trong cung ng cc dch v cng m, tuy vy, khng c vic t h thit lp nh nc ti thiu nhanh nh chp bng vi bc quyt lit. E rng, liu php qu cp tin hng ti ci cch nh nc c th to ra khong trng iu tit v kim sot. Mc ti phn phi ca nh nc Nh nc phc li hin i khng ch iu tit, qun l, ng k hnh chnh v gim st, m cng chm lo cho dn c ca t nc . N lm vic ny theo hai dng. Mt mt, qua con ng ca cc t chc m n s hu, n cung cp cc dch v mt cch trc tip , c nh l bng hin vt : iu tr cc bnh nhn trong bnh vin v phng khm nh nc, dy hc sinh sinh vin trong cc trng v i hc ca nh nc, nhng ngi v gia c trong cc tri t bn ca nh nc. Mt khc, nh nc ti phn phi dng tin nhng thu nhp s cp. N ly thu nhp ca cc cng dn dng thu, ng gp bo him x hi hay dng ng gp bt buc khc, ri chuyn cc khon thu nhp cho cc cng dn dng lng hu, tin bi dng,

150

tr cp tht nghip v.v. Hai hnh thc chnh ny ca s chm lo ca nh nc an xen vo nhau theo nhiu cch. Bn cnh s chm lo ca nh nc s t chm lo ca cc c nhn v cc gia nh th hin hng trm dng . Hai loi chm lo c th thay th nhau mc no y; c lnh vc, trong c th la chn gia hai loi. C th a tr nh vo lp mu gio nh nc hay tr tin vo mu gio t nhn t hn, hay n nh sut ngy. Cha m gi sng trong nh dng lo do nh nc ti tr, hay t chm lo cho mnh, do con chu mnh chm lo nh, hay c th a vo nh d ng lo m bo iu kin tt hn vi kinh ph ring ca gia nh. Ni v ci cch nh nc vn kh nht l quyt nh: s chm lo ca nh nc lan rng n u, v t chm lo n u. Ai khng th hin lp trng v vn ny, ngi ni to lao. Cuc ci cch cc h thng phn phi ln c nhc n nhiu ln c th gp phn nh vo lm nh bt cc vn ti chnh ngn sch, nu ngi ta th t chc hot ng ca chng mt cch hu hiu hn. Tuy nhin chng ta khng th mong i qu nhiu t vic ny. Vn thc s l t l ca s chm lo ca nh nc v ca s t chm lo! Th d hy xt vn thu nhp tui gi. (Ti s dng cm t ny mt cch c ch , v ti khng mun gii hn vn chuyn tin hu tr.) y ti khng mun ni v nhng ngi, v hu ri, hay sp v hu. Hy xt nhng ngi bt u s nghip, nhng ngi ri bn mi -nm mi nm sau s ri khi (nu qu thc h ri khi) gii lao ng tch cc. Thnh phn thu nhp tui gi ca h hy nh th no? Trong s ny bao nh iu hy l lng hu nh nc chy qua kt tin nh nc, m theo ngha no y chng ta c th coi l s chm sc ca nh nc, v cc lut nh nc quy nh c cc khon phi ng gp, c cc khon c hng? C th i snh vi khon ny l khon t chm lo, bt k n th hin dng no i na. Khon ny cng c th bao gm nhiu thnh phn: tin tr cp do t chc hu tr t nhn chi tr, tiu xi tin gi tit kim ngn

151

hng hay khon u t tin khc trong qu trnh i sng tch cc, t khon bn cc bt ng sn hay ng sn mua c trong thi k tch cc v v.v. Ti ch khng i vo chi tit y, ti cng chng tho lun h thng hu tr nh nc hot ng ra sao, cng khng tho lun thnh phn ca kho tng cng c dng lm ngun ti c hnh cho s t chm lo hy l th no. Ti mun lu n s phn nh quan trng nht, n s hnh thnh cc t l gia s chm lo ca nh nc v s t chm lo. Ni dung mun ni tip theo ca ti khng ch lin quan n thu nhp tui gi v bn trong n cc khon lng hu, m lin quan n cc nhnh khc ca s t chm lo na. Ti phn phi ca nh nc so tng i vi tng thu nhp s gim, nu s t chm lo ngy cng th ch cho n. y l vn cn bn, m v n - bt c ai mun suy ngh n ghim tc v quy m ca nh nc - u phi nu r lp trng. Ti tm tt lp trng ca mnh trong ba im. 1. Ti khng tn thnh gii php cc oan no c. Ti bc b c quyn ca ch ngha gia trng nh nc, nhng ti cng bc b tnh trng, trong mi cng dn ch c th tnh n sc ring ca chnh mnh. Ti ng h cc h thng hn hp, da trn nhiu tr ct. Cc t chc v cc c ch khc nhau ca s chm lo nh nc v ca s t chm lo hy hot ng b sung cho nhau. 2. Trit l chnh tr, m t i cm thy l ca mnh, khng ng h s phn chia bnh qun su rng, s co bng cc quan h thu nhp v ti sn mt cch nhn to v cng bc. Ti l ngi theo ch ngha bnh qun n mt mc nht nh. Dch v chm sc t c bn, gio dc, chm sc tui gi v nhng s chm sc phc li khc phi c m bo cho tt c mi ngi th nhng trn mc ny phi to kh nng tt c mi ngi nhn c cng nhiu cng tt, t sc lc ca chnh mnh.

152

3. Khng c ct gim, theo ngha tuyt i, ci m s ti phn phi nh nc cung cp n nay. 4 Nhng khi nn kinh t tng ln trong tng lai, khon thu nhp thng d chy qua cc knh chm lo nh nc hy tng chm hn v phn t chm lo hy tng nhanh hn so vi tc tng sn xut. V by gi t i c th quay li vi quy m nh nc v vi nhng kh khn ca ngn sch. S tit kim ti chnh ngn sch ng k c th c thc hin trong tng lai gn khi v ch khi, nu quyt nh chnh tr gim tng s tuyt i khon chm lo ca nh nc so v i mc t n nay. Tc l chng ta chi tiu t tin nh nc hn cho lng hu, y t, gio dc, chm sc tr em v ngi gi, cu tr v.v., so vi n nay. Vic ny v mt kinh t hay ti chnh tt nhin l c th. Nhng c nhng l do chnh ng chng li n. Trong trng hp ca nhiu loi chi tiu ny sinh nhng lo ngi hin nh, bi v chng dnh n vic rt li nhng cam kt php lut. Th nhng ci quan trng hn vic ny l, cc nguyn tc o c v cc quan im chnh tr cng chng li vic ny. Bc li so vi hin trng s gy ra s no ng om sm c th hiu c. Quyt nh chnh tr c rt t kh nng xoay x thc t trong ngn hn, khng to ra kh nng x dch so vi cc t l ca chm lo nh nc v t chm lo. Nhng c kh nng xoa y x trong di hn, trong hnh thnh ng hc ca cc t l. Phi tnh n dng t duy ny, cc kha cnh o c, chnh tr, php l v kinh t ca n mt cch tnh to. V nu chng ta lm vic ny, th chng ta s thn trng hn vi nhng tuyn b m h nh

Ti b i cu sau trong vn bn gc c xut bn bng ting Hungary: Khng c php tc ot cc q uyn ginh c ca bt c ai. Mt bi bo ca Tams Bauer ( Npszabadsg, July 18, 2006) bnh lun v bi bo ca ti lu ti n vn ny. Bn cnh nhng cn nhc khc, khi nim c nhng h ly th ch phc tp v su sc. V th, ti mun b n ra khi dng lp lun hin ti.

153

ci cch cc h thng phn phi ln s cho li gii ca cc vn bt cn bng ti chnh ngn sch v kinh t v m ca t nc. Nh nc v tng trng kinh t C s ng thun kh, rng mt trong nhng iu kin quan trng nht ca s phn vinh ca t nc l s tng trng bn vng v mnh m. Th nhng vn , vai tr ca nh nc thc y tng trng l g, li cha r. Thc ra ngay c tranh lun nghim tc v ch ny cng vn cha hnh thnh. Trong cc cuc tho lun phng Ty c tin hnh v vn ny mt trng phi nhn mnh vai tr lp k hoch v khi xng tch cc ca nh nc. Trong cc ti liu chuyn mn Anglo -Saxon trong mt thi gian di ngi ta gi n lc ny (vi cch din t khng trng lm) l Industrial Pol icy, l chnh sch cng nghip. Ch yu nhng thnh cng ln, m s tng trng ca Nht Bn t c trong cc nm 1950 -1960, trong B cng nghip ca chnh ph ng vai tr quan trng, truyn cm hng cho nhng ngi ng h trng phi ny . Theo cm tng ca ti, trong b my ca EU Brussel nhiu ngi cng c thin cm vi tng ny. Mt tro lu t tng khc coi pht trin k thut l vn then cht ca tng trng. Trong cc thp k va qua xy ra t ph do s xut hin ca my tnh v internet, do vic s ha cc thng tin, do s bin i cch mng su rng ca truyn thng. Nc dn u nhng s pht trin ny r rng v khng th tranh ci l v hin nay vn l Hoa K. Nu chng ta kho st k lng hn s bin i k thut c tm quan trng lch s th gii, chng ta c th khng nh: vic ny xy ra khng vi s iu khin tp trung ca nh nc. y l trng hp in hnh ca cc qu trnh do cc bn tay v hnh iu khin mt cch phi tp trung. Khng c k hoch hay tm nhn tp trung c ai xc nh trc, v by gi ch cn thc hin. Cc doanh nghip nh c bt u trong gara t hay trong vn phng

154

b t xu pht trin thnh cc hng khng l. Trong cnh tranh sinh ra cc sng kin c th sng khe mnh v mt i cc tng cht yu, ch khng phi cc gim kho c trung ng ch nh quyt nh v, kin ngh no l ng mong mun. Xt nhp tng trng trung bnh trong cc thi k di, hin nay Hoa K dn trc Chu u hng thp k ri. Ngi t a gii thch li th bn vng ny bng nhiu loi nhn t. i vi ti li gii thch t ra thuyt phc l s gii thch nhn mnh trc tin n cc c hi t do hn cho kinh doanh v khi xng, v iu ny lm cho vic gi vai tr dn u trong s pht trin k thut nhanh v song l c th. Khng phi nh nc hay cc y ban do nh nc mi cn phi on ra, ci no thc s c trin vng. Ai c th ni trc s xut hin ca Google mi nm: ng, phi ng h xut ny ri n s l thnh cng to ln! C trm cng ti th vi ci g , chn mi ph sn, su hay tm t thnh cng no y v mt hay hai cng ti to ra t ph cch mng. ng chnh ph ca t nc no nn kiu ngo tng tng v mnh: n bit, cn phi li nn kinh t theo hng no, v phi tp trung cc ngun lc vo u. Stalin tin, rng ng ta bit. Cc k hoch 5 nm u tin ca Lin X xc nh, phi tp trung vo cc ngnh no. (u tin l cng nghip nng, trong l cng nghip ch to my.) Cng trong cc thi k ny Phng Ty nhng th nghim u tin vi TV c tin hnh m khng c s iu khin ca nh nc, do xut ring. chng ai on trc c, rng mt -hai thp nin sau s c TV trong mi nh. Khi mi ch c cc nh ton hc tin hnh n ghin cu c bn ngh v h s nh phn v v l thuyt cc automt hu hn, v h chng sao c th tng tng, rng sau vi thp nin ri ton b cch mng cng ngh thng tin s da vo iu ny. Tt c iu ny khng c ngha rng, c nh nh n c lm g th lm cng th thi. Khng phi vy. Ti bt u bng mt tuyn b ph nh, iu c th rt ra mt cch logic t nhng iu ni: nh nc ng c ni chen vo, ng c can thip vo cc lnh vc m n

155

khng hiu kh, m n cng chng th h iu c. Hy cho cc nh kinh doanh ca nn kinh t, cng nh cc nh bc hc v cc nh nghin cu ng dng, cho dng chy mt cch phn tn ca s pht trin k thut, cho chng hng vo u, vo ni cc ni lc ca chng cun n. Nh nc h y lm n, ng c ngng ng ca dng chy ny. Hy ng dng ln cc ro cn vi nhng rng buc quan liu. T mt kho st so snh t ra l, cn 12 ngy Ireland, 11 ngy Hngkng, cn Hoa K ch cn 4 ngy ai bt u vic kinh doanh mi. Ti Hungary cn 65 ngy mt doanh nhn kim c tt c cc giy php. Bn cnh vic d b cc ro cn quan liu tt nhin nh nc cng hy ng vai tr h tr tch cc. Khng cu ton ti ch nhn mnh n vi th: Hy to ra s an ton php l cn thi t cho vic kinh doanh thnh cng. S l tt, nu hot ng t php nhanh hn ln v tr nn hiu qu hn, v vi vic ny cng c uy tn ca cc tha thun t. Khng ng i t gio dc di s gim h ca nh nc, khng nn s pht trin gio dc c h l thuc vo ti tr ca nh nc. Trong lnh vc ny cng cn m rng phm vi t chm lo. Nh th cng nhim v cho nh nc, nht l trong m ng gip nhng ngi bt u vi c hi km hn. Nh nc cng c th ng vai tr cc ngnh hc b t t hu mt cch nguy him tin nhanh hn, th d hc ngoi ng v kin thc s dng my tnh. C nhng lnh vc pht trin i hi cc khon u t khng l, khng th thc hin c m khng c s tham gia tch cc v ng gp ti chnh ca nh nc. Th d nh xy dng mng li tu in ngm hay cc ng cao tc. Vic ny xt ton b nn kinh t - khng c dng thay th cc sng kin t nhn, m to khung kh h tng c s cho s tin trin ca n. Nu gi nh ti vit bi bo ny trong thi i m lch s khc, vi s tng quan trn ti cng kt thc vic lit k cc nhim v

156

lin quan n tng trng ca nh nc. Tuy nhin ngy nay ti khng th nhm mt mnh trc s thc cc k quan trng l, EU sn sng ng gp cc khon tin khng l ch o s pht trin kinh t ca cc nc thnh vin mi, th nhng n gn vic chuyn cc ngun lc ny vi cc iu kin xc nh. Vic ny lm cho s tham gia tch cc v hu hiu ca nh nc tr nn khng th thiu c trong la chn cc d n pht trin. Bn cnh nh nc Hungary cng phi ng gp t cc ngun ti chnh ca ring mnh vo cc hot ng pht trin. Nu chng ta mun tn dng tt c hi c mt khng hai ny, th s cn n hot ng nh nc tch cc hn nhiu trong lnh vc ny, so vi mc m ti, thng nht vi phn ng k cc nh kinh t hc nghin cu v pht trin, thc ra cho l l tng. Ti hi vng, nhng ngi quyt nh v s dng cc ngun lc EU Hungary, ri s tin hnh la chn cc d n v chng trnh m khng c cc t hnh kin chuyn mn v mt ca h s m i vi mi sng kin lnh mnh, t di ln. Phi tn dng ca tri cho ny nhng ti mun hi vng, rng b my c t chc cho mc ch ny s khng xp t vo cc v tr mnh ny mt cch mi mi v khng th di chuyn ni. 5 Tng trng thnh cng ca tng lai xa hn lch s hng trm nm ca s pht trin chng minh iu ny ph thuc vo cc c hi c to ra cho nhng ngi i mi, khi xng, cho cc doanh nhn. Cuc tranh lun, m ti ch mun phc ha, vn cha c bt u Hungary. Cm tng ca ti (tuy c th l ti nhm), c nh l chnh ph thin hn v cch tip cn loi th nht, thin v k hoch ha nh nc di hn. C l b my Brussel cng y cc nc
5

Trong cc ti liu chuyn mn kinh t nhiu ln dng n d manna (lng thc ri t trn tr xung, theo kinh thnh) i vi cc khon qu tng nhn c m khng phi tr li. Phi nhn mnh y, rng EU gn cc iu kin vi vic cp ti tr t cc Qu C kt.

157

thnh vin mi theo hng ny. Nhng tng ny khng thuyt phc c ti. C l ng suy ngh tip v vn ny. T di ln hay t trn xung? D ti hon ton cha nu ht ti ln th nht: cc cuc ci cch tin theo hng no , ti phi chuyn sang nhm ti th hai : ci cch hy c thc hin nh th no. Nu ti c li cu trn vi con mt tht nghim tc, thc ra cch din t khng may. Hy c thc hin theo th mnh lnh thc phn nh quan im bn r su trong chng ta, theo phi nh r trc cc hnh ng tip theo ca ci cch. S bin i x hi l mt qu trnh t nhin, hu c. N ch yu xy ra bng con ng tin ha. Nhng xut ny sinh, t di, trc ht trong gii dn c, cc doanh nghip hay cc t chc khc. Nhng sng kin c th pht trin c lan ra, mt cch chm chp hay c th vi tc v bo, nhng xut khng c kh nng sng st th teo i, bin mt. Nh chnh tr ci cch, ngi to d lun v nh khoa hc trc ht phi ch n: xut c kh nng pht trin xut hin u. Khi xut hin, n phi c nh nc nng , gip , ng vin v ph phn, sa cha cc khuyt im ca n. Ti nhc n hai th d, t hai vng rt khc nhau ca th gii. Trong cc nm 1970 vi thnh ph Trung Quc, khng phi c c th khng l, m cc thnh ph nh hn Bc Kinh hay Thng Hi xut hin mt sinh thc l k, cha thy trc bao gi, m ngi ta gi l doanh nghip hng trn. Mt na thuc s hu ca thnh ph hay ca x, mt na (ch t mt cch ngm ngm) thuc s hu ca cc nh kinh doanh t nhn. L thuyt kinh t v thc hnh php l thng tr phng Ty i hi s tch bch ca nh nc v vic kinh doanh. Trong cc doanh nghip l k ny thng th trng tr thnh gim c. Thnh ph hay x gi p cc khon u t ca doanh nghip bng

158

tin, v ngn sch thnh ph, gim c, cc cn b qun l, c th cc ch giu mt khc chia nhau li nhun. y l ci g? L s cu kt tham nhng? Ngn y l chc chn, c cng ng thnh ph, ln nhng ngi iu hnh doanh nghip u quan tm n li nhun. Khu vc cc doanh nghip hng trn bt u tng ln vi khng l. Khu vc ny tr thnh mt trong nhng lc thc y chnh ca s tng trng nhanh ca Trung Quc c nht v nh c v mt lch s th gii na. chng c ai ln k hoch trc hnh thc s hu ny. Ngi ta khi xng t di, nhng cc nh lnh o chnh tr nh nc nhn ra kh nng tim n trong v nng n. Tuy nhin by gi thi gian b qua chng, vai tr ca chng gim i v c th bin mt sau mt thi gian. Ti ly th d th hai t lnh vc y t M. Ci gi l t chc HMO* c th nhn li qu kh di, nhng tin bi ca n xut hin ri vo gia th k XIX. C cu c bit ny kt hp trong mnh cc chc nng ca bo him -cp ti chnh v cung ng -dch v. (HMO khng ging vi tng, m ngy nay nhiu ngi kin ngh Hungary: bo him v cung ng dch v vn tip tc ng tch ring, nhng khu vc t nhn hy xut hin ring bit c hai.) Hnh thc HMO bt u lan rng hng lot t cc nm 1970, nm 1973 ngi ta cng ra lut iu tit hot ng ca chng. Ngy nay mng li HMO bao trm phn ln h thng chm sc sc khe M, tuy khng tr thnh hnh thc bao trm tt c, c quyn bo him v cung ng dch v. Lc u c nhiu phn nn chng li cc HMO. Nhiu ph phn xut hin trn cc phng tin truyn thng, h th ci thin cc quy tc hot ng ca chng. Nhng li than phin ngy nay cng chng bin mt hon ton v cc vn mi cng ny sinh lin quan n hot ng ca chng. Mt iu l chc chn:
Health Mainternance Organization, T chc Bo dng Sc khe, xem th d thm trong J. Kornai: Chm sc sc khe cng ng. Phc li, la chn v on kt trong chuyn i. NXB Vn ha Thng tin 2002.
*

159

chng pht trin khng phi trn c s mt k hoch ci cch tp trung, khng theo lnh nh nc. Ai mun ci bin x hi, ngi phi tnh to ch , cc hnh thc mi c kh nng pht trin ny sinh u. Nu s pht trin ca chng c trin vng thnh cng, th cng vic u tin ca nh nc hy l, dp b cc ro cn quan liu trn ng ca chng. Hy to ra cc khung kh php l v th ch thc y hot ng ca nh ng xut, sng kin tt. Ni chung, cng cn thit lp s gim st thch hp ca nh nc. Khng cn tho ra ngay lp tc gii php thun nht, dt khot, vnh vin, c khc vo , gii php c th p dng c mt cch ph qut trong mi phn ca t nc, v phi lit k tt c mi cng dn ca t nc vo . Cm t ting Anh rt trng: trial and error (th v sai). Phi th i th li, v phi cho php, phi coi sai lm l t nhin. Phi sa sai lm v li bt tay vo th. Tt nhin chng ta ng t chi, rng nhng thay i no xut pht t trn xung. iu cng c th thnh cng, nhng hy ng l c quyn khi xng ca ch tp trung. Trong cc hnh ng ci cch tp trung cng phi p dng phng php th v sai. Ci cch tng th v vn nng khng tt trong mi trng hp. Cng c th th nghim i vi khi xng tp trung, theo di vic thc hin, hiu chnh cc bc i ban u. Tc ca cc cuc ci cch iu chnh, hng tng trng kinh t quay li qu o cn bng l rt khn cp. Khng c php chm tr vi cc bc ban u. Chnh ph lm rt tt, rng ngay t u thng qua cc ngh quyt c th v bt u thc hin ngay. n v thi gian o tc iu chnh l tun hay thng. Cc cuc ci cch bin i x h i mt cch su sc cng khn cp nhng thc o y l khc. C l l nm, hay mt s qu trnh

160

l mt -mt thi k nhiu nm. Cng vic chun b v thc hin cc cuc ci cch phi c thc hin mt cch kin nhn, khng hp tp. Cn n s thn trng ln trong pha chun b. Ti th nhn, i khi s nng vi, vang ln t cc tuyn b lin quan n cc cuc ci cch, lm ti lo ngi. Ti minh ha vn qua vn hc ph i hc. Ti ni trc, ti phn i o to cao ng i hc min ph ng u. Ti coi s kt hp ca hc ph v vic min hc ph gn vi cc iu kin nghim ngt, ca hc bng theo cc tiu chun khc nhau v tn dng sinh vin l thch hp. D c th l, tng c cng b ngy hm qua ca chnh ph ch theo hng ny v trong trng hp y ti cng thuc nhng ngi ng h chnh ph. Ti ch ny ti khng gp vi ni dung ca ci cch hc ph, m vi cch thng bo. Trc y ngi ta l lng tng hon np hc ph, ri khi tng ny b b khi chng trnh ngh s, khng lu sau ngi ta cng b mt k hoch khc, hp tp tuyn b rng: d tho lut lin quan n vn ny cng xong. Tt g cho chnh ph u tin gy ra cm tng ty hng, ri sau li t mi ngi vo th ri trong vn ny? C t t hn bao nhiu gi nh i bt u bng vic a ra cng khai mt nghin cu c c s v im tnh, gii thiu nhng kinh nghim ngoi quc mu thun cho nhng ngi quan tm v cng lun, ln lt a ra cc la chn kh d, v gii thch mt cch khch quan nhng u im v khuyt im ca tng la chn. Trong nghin cu ch sau mi n phn gii thiu kin ngh ca chnh ph, nu thm, cc l do no ng h s la chn chnh phng n ny. Sau khi cng b bn nghin cu v tng ca chnh ph cn t o phng thc cho cc cuc tranh lun cng khai v cc phng n la chn kh d. Nh th chng ta i n mt d tho lut c c s hn nhiu v cui cng n lut -hc ph tt hn, c s ng h ln hn t nhng ngi quan tm v t cng lun. Tt nhin hp l a ra hn thi gian cho nhm cng tc, son tho ti liu ca pha chun b. Nhng phi thn trng vi vic ra thi hn cho vic kt thc mt-mt qu trnh bin i x hi su rng.

161

Ti khip s nghe, khi ai tuyn b: ngay trong chu k quc h i ny chnh ph ny phi thc hin cuc ci cch y t. Ti nhn mnh t cuc. * Bn c, c bi bo ca ti n y, s hiu, ti lm vic ny vi dng ma mai loi no. Chng ta ni v loi ci cch no y? Ci g l gii cho vic, cui chu k quc hi l thi hn hon thnh ca mt s bin i ln? Ti s tha mn vi chnh ph hin thi, nu di chu k bn nm h lm cng vic chun b ci cch tn tm, v trn c s ny h tin hnh trc vi bc ng k trong bin i. Chnh ph phi bit, rng trong vic ny cng c ri ro. Mt -mt bc hoc s thnh cng tt, hoc khng. Nu khng, th phi sa c th chnh trong nm th t ca chu k. Nhng qu trnh bin i ang trong chng trnh ngh s by gi khng c php coi nh mt cuc vn ng, mt chin dch c thi hn. Ti coi vic gn vic iu chnh kinh t v m mt cch mo m vi vn ca nhng ci cch bin i su sc x hi l dt khot c hi. Cc chuyn gia trong nc v nc ngoi, cc vin phn tch, thm ch c cc c nhn tuyn b nhn danh cc t chc quc t na, nhiu ln to ra n tng, c nh l h mun p chnh ph Hungary tin hnh nhng ci cch. Cui cng cc anh hy bt tay tin hnh nhng ci cch i, bi v nu khng th chng ti chng cn tin cc anh na, rng cc anh mun gii quyt mt cch nghim tc nhng ri lon cn bng! Ti khng ngc nhin v s nng vi, bi v t 1998 cc cuc ci cch ng k ch xy ra trn t lnh vc, qu trnh bin i su sc ca x hi chm li mt cch ng lo ng i. Th m ti vn phi tuyn b: loi p lc ny ch dn n ri lon t tng v n s hp tp v trch nhim. Phi thc hin nhng ci cch khng phi di my p, m ngc li phi thc hin vi cm hng bn trong chn tht, trn mt bng c khai p h tt trong cc cuc tranh lun im tnh, c cn nhc, kin nhn.
Trong ting Hungary l t az tng ng nh the trong ting Anh l qun t xc nh ch ci cuc ci cch xc nh, ch khng phi mt ci cch ni chung chung. Ting Vit khng c cch din t tng t nn phi tm dng t cuc.
*

162

thc hin nhng bin i ln xuyn su vo m ca x hi th cng c thch hp khng phi l xe lu ng, ch t trong nn dn ch th khng. Nu Trung Quc nhm lnh o cng sn thng tr t nc quyt nh, rng phi ci cch n c th thc hin qua la -qua nc theo ngha en ca t. Trong nn dn ch vic ny kh hn nhiu. Nhng quy nh v cc rng buc ca nh nc php quyn lm chm qu trnh. Quyn t do ngn lun, quyn t do bo ch v quyn t do t chc, to iu kin cho s phn i ln ting, gy kh khn cho cng vic ca cc nh ci cch c ch mnh. Nu ci cch vp phi s phn khng, s phi i khng ch c th lm n chm li, m cng c th ngn cn nhng thay i. Bt chp nhng nhc im ny ti cng khng h do d la chn nn dn ch ca chng ta v khng phi nn c ti ci cch Trung Quc. Lm yn lng l nhn thc, rng cng la chn gi tr ny l ci thu sut chnh ph v cc lc lng chnh tr ng ng sau n. Bit r iu ny, by gi gia nhng kh nng hn ch do nn dn ch mang li, thi k mi ca nhng ci cch bt u. V vng t ng thun ngay c trong vn ca mt ci cch mt phn. Hp l a ra nhng tiu chun chnh tr khim tn hn th. D vi nhng nhng b i na, nhng phi chn s chng i th hin trong nhng cn bng n tc gin, hng say. Cn phi t, ch t mt phn nhng ngi lnh o ca cng lun v ca cc nhm quan tm trc tip n thay i c n i n, hy tch cc ng h s nghip ci cch. Tt nhin cn, a s ca quc hi ng h khng lay chuyn vic thit lp lut cn thit cho vic thc hin ci cch. y l nhng mc tiu thc tin. C c hi tt, trong cc nm ti t nc tin trn con ng ci cch mt cch thnh cng, vi nhng bc tin ln hn trc nhiu.

163

iu chnh m khng c suy thoi Nghin cu v n nh ho kinh t Hungary

Kiigazits recesszi nlkl Kzgazdasgi Szemle, XLIII. vf., 1996. jliusaugusztus (585613. o.)

Ngy 12 thng 3 nm 1995 Chnh ph Hungary v Ngn hng trung ng cng b chng trnh iu chnh v n nh ho nghim ngt. Bi bo ny th nh gi nhng kt qu ban u. Trc khi cng b chng trnh Hungary hai nm lin tc b thiu ht c n cn thanh ton khng l, v nh gi ca quc t bt u xu i. Do cc bin php trit ca chng trnh nn trnh c tai ho ti chnh tng t nh khng hong Mexico. Nhiu ch s kinh t v m c ci thin r rt: s thiu ht cn cn th ng mi v cn cn thanh ton vng lai gim ng k, cn cn ngn sch s b tr thnh dng. Thng thng cc chng trnh n nh nh vy thng ko theo s sa st kinh t nghim trng v gia tng ln v tht nghip, Hungary trnh c cc tc ng ph ny: GDP thay v gim st nghim trng tip tc tng ln mt cht, t l tht nghip vn gi nguyn. Ci gi phi tr cho ci thin l kh t: mc sng gim st nhiu, lm pht tng nhanh, tuy l lm pht vn trong di va phi c th kim sot c. Bi bo gii thiu cc phng php khng chnh thng (heterodox) ca chng trnh: 1. ph gi mnh ng ni t, a ra trc ch th ni t gi, v tm thi tng thu quan vi hng nhp khu; 2. c chnh sch thu nhp xc nh p t c gi m 12 phn trm lng thc t; cc bin php ti kho, trong c ct gim cc quyn hng phc li (trc khi cng b chng trnh cc quyn hng ny l nhng iu king k khng ai dm ng ti); 4. cung tn dng c phn nhm li c li cho khu v c kinh doanh, tng tnh sinh li; 5. chnh sch tin t tht cht (tuy l khng tht cht qu mc) to iu kin m rng cho cc x nghip thnh cng; 6.

164

y nhanh t nhn ho, cc bc tin ln v thnh cng trong t nhn ho cc ngnh ct yu (nng lng v vin thng). Cui cng cng trnh cnh bo ng qu tin, v nhc nh ti cc mi him nguy kh d. S ci thin kinh t v m vn cn yu t. Nt c trng ng tin cy nht ca s pht trin ca Hungary l s tng trng mnh m v thng xuyn ca n ng sut. 1 Chnh ph v Ngn hng trung ng Hungary cng b mt chng trnh iu chnh-n nh ho quyt lit vo ngy 12-3-1995.2 Chng
1

Nghin cu ny c h tr ca Qu Nghin cu Khoa hc Quc gia (S tng tc ca chnh tr v kinh t trong thi k chuyn i hu x hi ch ngha, OTKA 018280). Ti trnh by bi bo ny ti hi ngh OECD-CCET Economic Transformation and Development of Central and Eastern Europe: What Lessons from the 1990s, (Pari, 29-30 thng 3, 1996) v ng trong Lessons from Economic Transition do Salvatore Zecchini ch bin. Ti cm n Kovcs Mria v thu thp s liu v son tho vn bn ca bi bo. Ti cm n Rimler Judit, Benedi ct gnes v Miguel Messmacher v s tr gip trong nghin cu. Ti hc c rt nhiu cc cuc trao i vi Dniel Zsuzsa, Rudiger Dornbusch, John McHale, Lszl Csaba, Nemnyi Judit, Oblath Gbor, Jeffrey Sachs, Surnyi Gyrgy v Charles Wyplosz; mt vi ngi trong s h c bn u tin ca bi bo. Ti cm n nhng li khuyn qu bu ca h. Tt nhin v nhng kin trong cng trnh ny ring ti chu trch nhim. 2 Mt vi nhn t ca chng trnh iu chnh -n nh 1995 c bt u ln k hoch vi s ch tr ca Bkesi Lszl B trng ti chnh ca chnh ph trc. Sau chng trnh c chun b vi s ch tr ca Bokros Lajos B trng ti chnh mi v, Surnyi Gyrgy ch tch mi ca Ngn hng trung ng. Th tng Horn Gyula cng vi B trng ti chnh v Ch tch ngn hng trung ng cng b chng trnh trn truyn hnh cho qung i dn chng Hungary. ng Bokros sut mt nm c vai tr ln lao trong vic chun b chng trnh, trong vic gii thch v thc y thc hin. Dn chng gi chng trnh l "chng trnh c gi Bokros". Trong bi bo ny ti dng cch gi v nhn xng, bi v th tng Hungary lun lun gnh vc trch nhim chnh tr lin quan n chng trnh, v bi v chnh ph, phe a s quc hi v ngn h ng trung ng cng chu trch nhim v nhng din bin ca chng trnh, c v nhng thnh cng cng nh nhng sai lm ca n. Chnh ph v B trng b ti chnh mi ha l chng trnh tip tc c thc hin sau khi ng Bokros Lajos t chc.

165

trnh ang c thc hin mi lm thng nay. Bi bo ca ti th xem xt v nh gi li nhng kt qu t c n nay. Thut ng iu chnh v n nh ho c s dng gi nhiu loi chng trnh chnh sch kinh t; chng trnh thng c - bn cnh cc thnh phn khc - cc bin php quyt lit gim lm pht. Chng trnh 1995 Hung khng phi vy. N thu c loi cc chng trnh iu chnh-n nh, m ch yu nhm vo vic loi tr cc ri lon nghim trng cn i thanh ton vng lai v cn i ngn sch, v ng thi trnh khng hong n nc ngoi v trong nc. Mi lm thng l mt khong thi gian ngn. Phi thn trng v c mc vi vic n mng nhng thnh cng ban u - nhng kt qu c th tut khi tay chng ta kh d dng. Thc ra c l ng hn khi phi thm vo tiu ca bi bo l: "iu chnh - cho n nay cha c suy thoi".3 i cng vi s cnh bo nhc nh ny, hin nay cng ng xem xt nhng din bin n nay. 4 Cng trnh ca ti ch yu tp trung vo nhng kinh nghim, vt ra khi trng hp ring ca Hungary v c th ng tham kho nhng ni khc na. Cu trc ca bi bo nh sau. u tin n im qua nhng kt qu n nay ca chng trnh v nhng ci gi v s hi sinh phi tr cho s thc hin. Sau n tm cu tr li cho cc cu hi sau: chng trnh s dng cc cng c no v mc no c th dng c trong thi gian ti. V cui cng l v cc nhim v ca
3

Thc ra phi cn hai hay tt hn l ba nm c th nh gi thc s tc ng ca mt chng trnh iu chnh -n nh. Th d nh nghin cu ca Alesina-Perotti [1995] gi mt iu chnh ti kho l thnh cng, nu nm th ba sau cc bc quyt lit phi c s ci thin ng k (t nht 5 phn trm) trong t l n quc gia/ GDP. 4 n nay ch yu cc nh vit nht bo v tun bo, ngoi ra l cc bo co ni b ca chnh ph v ngn hng trung ng m ng vic tng kt; ti s c gng s dng chng trong b i bo ny ( Xem th d bo co ca ngn hng trung ng MNB [1996a], B ti chnh [1996a]). Cc nghin cu chi tit ti nhc ti cc cng trnh ca Kves [1995b] v Oblath [1996].

166

thi k ti, v cc mi nguy him rnh rp nhng kt qu t c n nay v v nhng trin vng pht trin ca Hungary. Nhng kt qu v gi phi tr Cc ch s kinh t v m quan trng nht c nu trong bng 1; chng ta s cn nhc n chng nhiu ln. Ngn chn thm ho ang e do Trong nn kinh t hu x hi ch ngha Hungary c nhiu tin trnh thun li kt thc trong nhng nm 1990. V c bn hon thnh vic t do ho gi c v ngoi thng , hnh thnh hng lot cc x nghip t nhn, v vic t nhn ho cc doanh nghip nh nc c cc bc tin ln, s ti c cu ln lao trong c cu sn xut c thc hin, ngoi thng c iu chnh ph hp vi tnh hnh sau s sp ca khi Sev - ti ch nhn mnh vi im trong nhng bin i quan trng nht. Nm 1994 sau t suy gim ln do s chuyn i ch nm 1990, GDP li bt u tng ln. ng thi lc s pht trin Hungary cng biu hin cc c im ng lo ngi. H thng x hi ch ngha li di sn kinh t v m trm trng, trc tin l cc khon n nc ngoi khng l. V kha cnh ny kinh t Hungary xut pht vi cc iu kin xu hn so vi a phn cc nn kinh t hu XHCN khc. c rt nhiu cng vic kh khn m chnh ph cm quyn trong giai on 1990 -1994 khng gnh vc, v chnh ph mi ln nm quyn nm 1994 cng n trnh gnh vc trong nhiu thng. S thiu ht cn cn thanh ton vng lai ngay nm 1993 ln ti 9,0 phn trm GDP, v iu ny li tip din trong nm tip theo, nm 1994 thiu ht ln n 9,5 phn trm GDP, khi s v cn i i ngoi tr thnh mi e do nguy him thc s. Mt phn ph thuc vo iu ny l s thiu ht

167

ngn sch ngy cng ln: theo ti khon quc gia thiu ht n m 1994 ln n 8,2 phn trm GDP.5, 6 Do h qu ca ri lon cn i s gia tng ca cc khon n nc ngoi v trong nc tng nhanh. Gnh nng gia tng v tr n li li lm tng thm thiu ht cn cn thanh ton vng lai v thiu ht ngn sch, b vo cc khon ny li phi vay cc khon vay mi. Nhn thy cc ch s ti chnh v m, nim tin ca th gii ti chnh quc t bt u yu i - m gii ti chnh ny trc , do Hungary lun lun tr n rt ng hn, lun hi lng nht hng v Hungary t rong khu vc ng u. Ai cng bit y l mt qu trnh t kch: hnh nh v Hungary xu i lm cho cc iu kin vay kh khn hn, cng lm cho t nc b y vo pha vng xoy n nn. L do lch s, chnh tr, x hi ca s chn ch ca cc chnh ph ni tip nhau, ca s tr hon ging co l th ca cc bc quyt lit khng th trnh khi, c ti phn tch trong mt bi trc y (Kornai [19951996]); y ti khng bn ti c. Ch c cc nh s hc nhn vo hu trng chnh tr mi c th pht h in xem tng th nhng tc ng no chm dt cch ng x quen thuc hng thp nin nay, chm dt chnh sch nc chy bo tri. Chc chn l tm gng ng s ca khng hong Mexico c vai tr quan trng chnh ph Hungary cui cng cng quyt nh hnh ng trit . Tht l nght th khi c thy nhng phn on trn bo ch ti chnh
5

Ngun s liu MNB [1995], trang 172. v 234., xem thm bng 1. v 4. V lp trng ca nhng nh ch o chng trnh, xem: Bokros [1995a], [1995b], [1996] v Surnyi [1995a], [1995b], [1996]. V cc cng trnh phn tch tnh hnh kinh t v m Hungary trong nhng nm 1993-1995 ti nhn mnh cc cng trnh sau: Antal [1994], Bkesi [1993], [1994], [1995], Csaba [1995], Erds [1994], Kves [1995a] [1995b], Lnyi [19941995], Oblath [1995] v The World Bank [1995]. V lp trng ca ti xem Kornai [1994], c vit trc khi cng b chng trnh, ngoi ra cc bi Kornai [1995], [19951996] c vit khi thc hin chng trnh.
6

168

quc t: nc no s l nc tip theo sau Mexico - v thy tn nc Hungarry nh l mt ng vin s mt c th. iu xy ra Hungarry thng ba nm 1995, l mt liu php phng nga. Kt qu quan trng nht l ngn c thm ho, m chc xy ra nu khng bt u chng trnh iu chnh -n nh. Ti th trnh by iu ny bng bng 2., so snh nhng din bin Mexico v Hungarry, ri bng bng 3., gii thiu din bin khng hong xy ra mt vi nc khc; c th l cc tnh tit m tnh cht ca n ging vi tnh hnh Hungarry trc khi cng b chng trnh. 7
Bng 1. Nhng qu trnh kinh t v m Hungary 1993-1995.
1993 -0,6 3.745 1,3 2,0 -13,1 20,9 -3.247 -3.455 14.927 59,4 12,1 42,2 -5,2 22,5 22,0 17,9 1994 2,9 4.061 -0,4 12,5 16,6 14,5 -3.635 -3.911 18.936 60,2 10,4 40,2 -7,4 18,8 24,4 27,1 1995 1,5a 4.300 -5,7a 1,2a 8,1 -4,0 -2.442 -2.480 16.817 79,0 10,4 39,5 -4,0 28,2 16,8 12,6

Cc ch tiu 1. GDP (tng trng hng nm %) 2. GDP/u ngi b (USD) 3. Chi tiu gia nh c (tng trng hng nm % ) 4. Tch lu ti sn c nh th (tng tr. hng nm %) 5. Xut khu d (ch s khi lng hng nm) 6. Nhp khud (ch s khi lng hng nm) 7. Cn i ngoi thng e (triu USD) 8. Cn i thanh ton vng lai (triu USD) 9. Tng n ngoi t chuyn i thun f (triu USD) 10. D tr ngoi t chuyn i f (% ca nhp khu trong cn i thanh ton vng lai) 11. T l tht nghip g (%) 12. Vic lm h (theo % dn s) 13. Cn i ngn sch nh nc hiu chnh (cn i GFSi, % ca GDP) 14. Lm pht (ch s gi hng nm) 15. Thu nhp bnh qun th j (t l tng hng nm ,%) 16. Thu nhp bnh qun thun j (t l tng hng nm ,%)
7

V khng hong M-latin v v nhng ri lon cn i ti chnh ko di ti da ch yu vo cc ti liu : Cooper [1992], Dornbusch-Fischer [1993], DornbuschWerner [1994], Dornbusch-Goldfajn-Valds [1995], Krugman [1991], LittleCooper-Corden-Rajapatirana [1993], Sachs [1996], v Sachs-Tornell-Velasco [1995].

169

17. Lng thc t/u ngi (t l tng hng nm ,%)

a b

-3,8

7,0

-12,2

S liu s b. GDP tnh ra USD theo t gi thng mi trung bnh chnh thc. c Tiu th thc s ca cc gia nh t GDP. d Trn c s s liu thng k hi quan. S liu nhp khu 1993 bao gm c nhp khu v kh t Nga tr n. e Cc khon chi tr lin quan n thng mi trong cn i thanh ton vng lai. f 31 thng 12. g S ngi tht nghip c ghi nhn cui nm tnh theo phn trm ca s lao ng tch cc ca nm trc. h 1 thng 1. i Cc s liu ti kho chi tit v gii thch xem bng 4 . j Thu nhp trung bnh th ca nhng lao ng lm vic c ngy; ch s tnh trn c s s liu ca tt c cc x nghip c 20 ngi lm tr ln cho nm 1993 -1994 v cc x nghip c trn 10 ngi lm tr ln cho nm 1995. Ngun: cc hng1., 3. v 4.: KSH [1996c], 1995: KSH [1996a] v cng b ca Tng cc thng k KSH ; hng 2. : KSH [1996a]; hng 5. v 6.: KSH [1995a], trang 253, 1995: trn c s s liu do Ngn hng trung ng MNB tn h ton vi s liu ca Tng cc thng k KSH; hng 7. v 8.: 1993: MNB [1995], trang 109. , 19941995: KSH [1996b], trang 41.; hng 9.: 1993: MNB [1995], trang111., 19941995: KSH [1996b], trang 41.; hng10.: tnh ton ca MNB; hng 11.: MNB [1996b], tran g 57; hng 12.: KSH [1995c], trang 45.; hng13.: MNB [1996c]; hng 14.: KSH [1995a], trang 286., 1995: KSH [1996b], trang 37.; hng15. v 16.: KSH [1996d], 1995: KSH [1996b], trang38.; hng 17.: KSH [1996d], 1995: B ti chnh [1996b], bng14.

Ti khng mun cng iu s tng t, din bin ca mi nc l ring bit v xt nghim tc l c nht. Tuy th vn c nhng nt ging nhau quan trng gia cc tnh tit ca s pht trin Hungary v ca cc nc c nu trong cc bng 2 v 3. 8 y l cc nc n h, m ca v vai tr ca ngoi thng c tm quan trng c bit. Trong tt c cc nc ny u xut hin cc hin tng bt li trong ngoi thng, nhp khu vt xa xut khu. Khng phi hng cui cng l do s ri lon cn i ngoi thng m xut hin tai ho trong cn i thanh ton vng lai.
cho ngn gn bng 2 v 3 khng bao gm ht cc ch s phn nh s ging nhau.
8

170

Trong mt s nc c lit k, thiu ht ngn sch cng lm cho tnh trng trm trng thm. Nhiu nh phn tch cho rng: mt trong nhng nguyn nhn ca tai ho, c l nguyn nhn chnh, l s tng thc ca t gi, v cng vi iu ny l vic ng ni t ln gi cao. c cc khon vay v u t ln, nhiu dng khc nhau, vo cc nc ny; l nhng th trng hp dn vi cc nh u t v cho vay. Tnh hnh ti chnh ca mt vi nc ph th uc rt nhiu vo lng tin ca cc nh u t v ngi cho vay. Ti a ra ngn trong s cc s kin ban u; trong nhng nt ny c s gng nhau gia din bin Hungary v cc nc c lit k trong cc bng. Nhng t y s khc bit bt u. Tron g cc nc c nhc ti xy ra tai ho, cn Hungary th khng. Cc ch s kinh t v m: Hungarry vi Mexico, 1994 1995
Ch s 1. GDP (mc tng hng nm, %) 2.Tiu dng t nhn thc t b (mc tng hng nm, %) 3.Sn xut cng nghip (mc tng hng nm, %) 4. Vic lm trong cng nghip ch bin c (s thay i s ngi lm hng nm, %) 5. Thu nhp thc t d (mc tng hng nm, %) 6. Lm pht e (ch s gi tiu dng hng nm) 7. Cn i thanh tonvng lai / GDP (%) 8. N nc ngoi thun/GDP f (%)
a b

Bng 2.

Mexico 1994 1995 3,7 -6,6a 3,7 -12,0a 4,1 1,1 3,7 7,1 -7,9 32,2 -7,8a -7,7a -12,6a 51,9 -0,2a 37,6a

Hungary 1994 1995 2,9 1,5a -0,4 -5,7a 9,6 -9,1 7,0 18,8 -9,5 45,9 4,8 -5,3 -12,2 28,2 -5,4a 38,4

S liu s b. Tiu dng thc t ca cc h gia nh t GDP trong trng hp Hungarry. c Trong trng hp Mexico l s liu thng 12, thay i so vi thng 12 nm trc; Lin quan n Hungarry l s trung bnh ca nhng ngi c vic lm; s liu Hungary nm 1995 lin quan n cc x nghip c t 10 ngi lm tr ln. Trong trng hp Mexico khng c cc ch s ton quc v ton dng lao ng v tht nghip m c th so snh thng k vi Hungary. Lin quan n cc s liu Hungary, xem hng 11 v 12 ca bng 1, t c th

171

thy s gia tng tht nghip ngnh cng nghip ch bin song song vi vic gim tht nghip cc ngnh khc, bi v t l c vic lm v tht nghip ton quc khng i trong hai nm . Lin quan n Mexico khng c cc s liu v thay i gia cc ngnh. d Lin quan n Mexico thu nhp hng thng ca ngnh cng nghip, cn Hungary th s liu lng thc t trn u ngi c th hin trong bng (xem ch gii j ca bng 1). e Trng hp Mexico l s liu thng 12, thay i so vi thng 12 nm trc. f thun nc ngo N i trng hp Mexico ch c n nh nc, cn Hungary bao gm c ca nh nc ln n ca khu vc doanh nghip. Ngun: Mexico: s liu do Miguel Messmacher su tm v tnh ton trn c s cc s liu sau: cc dng 1, 3 v 4: 1994: Banco de Mexico [1995], f. o., II-16, II-3 v bngII-9, 1995: Banco de Mexico [1996b]; hng 2: OECD [1995], bng 3; hng 5: OECD [1996], trang 62 63; hng 6: Banco de Mexico [1996a], bng III-1; hng 7: IMF [1996b], trang 394395, v 1994: Banco de Mexico [1995], bng IV -1b, 1995: Banco de Mexico [1996b]; hng 8: B ti chnh (Mexico) [1995]. Hungary: cc hng 1, 2, 5 v 6: xem ngun ca cc hng 1, 3, 17 v 14 ca bng 1; hng 3: KSH [1996b], trang 8; hng 4:1994: KSH [1995a], trang 143, 1995: MNB [1996b], trang 56; hng 7 v 8: MNB [1996c].

(ae) Khng hong v iu chnh mt vi nc M -latin Gii thch chung cho cc bng: Nm 0 l nm m trong din bin khng hong s thiu ht ngn sch l ln nht. Trong mt s nc nm th 0 c ct 3 ca bng biu din nm the o lch. Th t ca cc nc c sp theo th t mc sa st v GDP. (Chil ng hng u v trong cc nc c chn Chil c mc sa st GDP ln nht l 14,1% nm 1982). Th t ca cc nc trong tt c cc bng l ging nhau. Miguel Messmacher lp cc bng ny. Bng 3.a Mc tng GDP hng nm (phn trm, tng: dng, gim: m) Nc
*

Bng 3.

Nm

**

-4

-3

-2 8,3 4,9 7,3 9,1 9,2

-1 7,8 0,8 1,5 -4,4 8,3

Nm

1 -14,1 -7,3 -3,1 -2,9 -0,6

2 -0,7 2,9 3,7 5,4 -4,2

3 6,4 8,0 1,8 7,9 3,6

4 2,5 0,7 -6,6 7,5 2,6

1981 1982 9,9 8,2 Chile 6,3 Costa Rica 1981 1981 8,9 1981 1981a 6,2 -3,3 Argentina 1982 1983a 5,0 6,8 Brazil 1981 1982 3,4 8,3 Mexico * Nm thiu ht ngn sch nhiu nht ** Nm bt u iu chnh a Nm h gi ng ni t .

5,5 -2,3 -5,5 0,6 7,9

172

Ngun: IMF [1995], bng cc nc.

Bng 3.b Cn cn cn i thanh ton vng lai/GDP (phn trm, thiu ht:m, d tha: dng)
-4 -5,3 -7,5 3,2 -3,5 -2,2 -3 -7,1 -10,3 2,8 -4,8 -3,0 -2 -5,7 -13,8 -0,5 -5,5 -4,0 -1 -7,1 -13,7 -2,3 -4,5 -5,4 0 Nm 1 -9,5 -10,4 -2,8 -3,5 -3,4 2 -5,7 -9,9 -2,3 0,0 3,9 3 -11,0 -6,9 -2,1 -0,1 2,4 4 -8,6 -7,4 -1,1 -2,0 0,4

Nc Chile Costa Rica Argentina Brazil Mexico

Nm * 1981 1981 1981 1982 1981

Nm ** 1982 1981 1981a 1983a 1982

-14,5 -15,6 -2,8 -5,9 -6,5

* Nm thiu ht ngn sch nhiu nht ** Nm bt u iu chnh a Nm h gi ng ni t. Ngun: IMF [1995], trang 154-155 v bng cc nc; Mexico, 1997 -1998: The World Bank [1995b], trang 464-466. Bng 3.c Mc tng t gi thc (phn trm, tng gi: m, ph gi: dng)
Nc Chile Costa Rica Argentina Brazil Mexico *

Nm

** 1982 1981 1981a 1983a 1982

-4 -10,6 2,2 -16,0 1,1 -5,9

-3 -6,6 0,9 -34,4 48,2 -7,4

-2 -4,2 2,3 -30,8 -4,4 -6,9

-1 -16,0 -4,1 -30,4 4,7 -10,8

Nm

1 81,9 -37,5 168,6 66,0 96,5

2 -3,4 -16,3 11,4 13,8 -14,8

3 27,4 2,6 10,3 4,1 -12,3

4 13,6 1,2 -39,9 -40,9 22,2

1981 1981 1981 1982 1981

-7,9 239,3 96,2 6,2 -3,3

* Nm thiu ht ngn sch nhiu nht ** Nm bt u iu chnh a Nm h gi ng ni t. Ghi ch: Mc t ng t gi thc = (1+t l tng danh ngha) x(1+ lm pht M)/(1+lm pht trong nc). Ngun: IMF [1995], bng cc nc.

Tuy din bin khng hong mi ni mt khc, nhng c mt qu trnh tch lu c trng cho hu nh tt c. Hin tng ny tng

173

t n h khi xy ra ho hon trong mt phng cht ngi: hong lon n ra, ngi ta x ra cc li thot hp, gia chng h gim p ln nhau v ngn tc li ra (Kindleberger [1978]). Trong khng hong ti chnh ngi ta kinh hong rt tin ca mnh ra, h c gng bn tho nhanh chng cc khon u t, o tu vn din ra nhanh nh chp v chnh hong lon lm tng tc qu trnh, n t khuych i, v t y l s sp t ngt. Ti Hungary thnh cng ngn nga s hong lon ny. 9
Bng 3.d Lm pht (Thay i bnh qun gi tiu dng, phn trm, tng: dng)
Nc Chile Costa Rica Argentina Brazil Mexico Nm * 1981 1981 1981 1982 1981 ** 1982 1981 1981a 1983a 1982 -4 91,1 4,2 176,0 38,7 29,0 -3 40,1 6,7 175,5 52,7 16,2 -2 33,4 8,7 159,5 82,8 20,0 -1 35,1 18,4 100,8 105,6 29,8 Nm 0 19,7 36,9 104,5 97,8 28,7 1 9,9 89,4 164,8 142,1 98,8 2 27,3 33,0 343,8 197,0 80,8 3 19,9 11,8 626,7 226,9 59,2 4 30,7 15,1 672,1 145,2 63,7

* Nm thiu ht ngn sch nhiu nht ** Nm bt u iu chnh a Nm h gi ng ni t. Ngun: IMF [1995], trang 122-123.

Ti nhng ni m tai ho xy ra, hu qu bi thm nht l s sa st trm trng ca sn xut trong mt thi gian ngn, v hin tng i km l s tng t bin ca tht nghip (xem bng 2 v 3). Qu
9

Cc nh kinh t , trong c ngi vit nhng dng ny, nhng n gi lo u v hi hp theo di cc din bin Mexico, kim ch khi a ra cc mi nguy c thm ho trc cng chng v trc cc nh chnh tr hay ng vc. S l s do non do gi nh vy c th gy ra hoang mang v hong lon t kch. tht cam g o khi ng thi phi tc ng trn an cng lun Hungary v gii kinh doanh quc t, tc l t kim ch ng gy hong lon - v gia chng vn phi huy ng ngn nga khng hong.

174

trnh tn khc ny lm gim tiu dng trong nc bng cch co nhanh tng cung li, v ti lp t l b ph v gia sn xut v tiu dng. Hungary bng chng trnh iu chnh -n nh trnh c (hay ni thn trng hn, cho n nay trnh c ) c nh ca suy thoi ny. Ti nc ta, nu tai ho xy ra th qu l rt au n bi v chng ta cha kp vt qua nhng kh khn ca t suy thoi chuyn i sau 1990. Nu chng ta so snh bng 1 vi cc bng 2 v 3 ta thy: sn xut Hungary nm 1995 khng lao xung, thm ch cn tng vi mc khim tn; tht nghip khng tng t bin, m v c bn vn gi nguyn nh c.
Bng 3.e Mc thay i tiu dng t nhn (phn trm, tng: dng, gim: m)
Nc Chile Costa Rica Argentina Brazil Mexico Nm * 1981 1981 1981 1982 1981 ** 1982 1981 1981a 1983a 1982 -4 16,6 11,6 2,5 2,3 0,3 -3 9,8 9,1 -1,4 9,6 9,3 -2 14,2 2,0 14,0 6,6 9,9 -1 14,4 -2,5 8,0 -4,2 9,4 0 Nm 1 -35,6 -7,9 -6,2 0,7 -6,5 2 -8,1 3,7 4,1 5,2 -7,0 3 25,2 7,5 3,8 2,7 4,4 4 -5,6 3,1 -6,8 6,8 4,1

15,5 -3,1 -3,8 3,9 8,3

* Nm thiu ht ngn sch nhiu nht ** Nm bt u iu chnh a Nm h gi ng ni t. Ngun: The World Bank [1995b] trang 12-13, 104-105.

Nhng nh kinh t Hungary v nc ngoi, thnh tho trong di n bin khng hong v n nh ho, ca ngi thnh qu ny - nhng dn chng Hungary khng nh gi cao, tuy y chnh l kt qu quan trng nht ca chng trnh! Ngi dn ngoi ng khng cm thy s trnh c tai ho khng phi tri qua l nim vui thnh cng. Thm ch, cn c c nhng kin v trch nhim: tt hn gi nh

175

c nh s phn ca Mexico. 10 Khi cui cng th ngi ta cng li chng ta khi tai ho, nh Hoa K, cc nc pht trin khc v cc t chc ti chnh quc t lm vi Mexico . Ngoi vic, l rt ng ng rng nc Hungary nm xa bin gii Hoa K nhn c s tr gip ra sao - Mexico ngay trong trng hp c s gip cng phi chu tr ci gi khng khip cho s xy ra ca tai ho. Bt u iu chnh cc t l kinh t v m Ngoi tc ng ngn nga ngn hn, chng trnh n nay bt u iu chnh cc t l kinh t v m bt li, m chng chnh l cc nguyn nhn su xa ca tnh trng trc thm ho. Hi vng rng iu ny s c tc ng tt cho trung v di hn. Ti nhn mnh cc bin i sau: 1. Quan trng nht l: thiu ht cn i thanh ton vng lai, sau hai nm mc qu cao, nm 1995 so vi 1994 gim ng k, gim 4 im tnh bng phn trm ca GDP (xem Bng 2). 2. Khi lng xut khu, tng trng mnh m t cc nm trc, nm 1995 tip tc tng 8,1 phn trm; chng trnh iu chnh -n nh 1995 thc ra c th coi l iu chnh hng xut khu. Trong khi khi lng nhp khu, trong nm trc tng ng k, sang 1995 gim 4,0 phn trm (xem Bng 1). 3. Tiu dng trong nc gim, nhng nh ti nhc ti, sn xut khng sa st, m li cn tng trng mt cht. Chnh s thay i t l cho php lm iu ny: pha s dng trc tin l tng t l xut khu sau l (tuy mc rt khim tn) tng t l u t, v gim t l tiu dng. Bn pha cung th tng t l sn xut trong nc v gim t l nhp khu. Nhng bin i ny c trnh by trong hnh 1 v 2.

10

Kocsis [1995] bo co v cc loi kin nh vy.

176

4. T l thiu ht ngn sch tnh theo phng php GFS gim i 3,4 im tnh theo phn trm ca GDP (xen Bng 1). 5. Tnh sinh li ca khu vc doanh nghip tng ln; trung bnh t 3,8 phn trm ln 8,2 phn trm. 11 Li nhun ca cc x nghip c li tng ln, l ca cc x nghip thua l gim i. Trong tng s cc khon vay th cc khon vay ca nh nc gim, ca khu vc doanh nghip tng. Tt c nhng th ny ci thin kh nng tng trng ca khu vc doanh nghip. Chng trnh iu chnh -n nh lm tng lng tin ca gii ti chnh quc t vi Hungary. Nhng nh gi cht lng tn dng l i c ci thin; v nhng tr ngi cho vic Hungary vay tip c tho d. Cc bo c uy tn ln trn th gii, cc ngn hng ln quan tm n u t vo ng u c nh gi thun li v chng trnh. V cui cng l k tho thun vay vi IMF v sa u Hungary c kt np vo OECD. Hai s kin sau ng du chnh thc vo mnh bng c ci thin ca Hungary.

11

Ch s c nhc ti ny l mt t s, trong t s l "ngun vn t c cho mc ch u t" ca khu vc doanh nghip, mu s l GDP. Ngun vn t c cho mc ch u t c nh ngha l: khu hao + kt qu trc thu - thu hp doanh. Ngun s liu: B ti chnh [1996a] trang 20. SzentgyrgyvriBar ([1996], 18. o.) s dng mt nh ngha khc: tnh sinh li trc thu = (tng doanh thu -tng chi ph)/tng doanh thu. Ch s ny tnh trung bnh trong ton b khu vc doanh nghip nm 1992 l m: -3,2%, nm 1994 tng ln +3,3%, v nm 1995 tng ln +7,2%.

177

Cc nhn t ng vai tr trong s bin i tng cu

Tc tng, phn trm

Hnh 1.

Tch ly Tiu dng cui cng Xut khu Tng cu

1992

1993

1994

1995

Ghi ch: Cc s liu 1995 trn hnh v khng trng vi cc s liu cc bng 1 v 2, bi v n da trn cc c s nh gi s b khc nhau, tuy hng ca s bin i l ging nhau. Ngun: MNB[1996a], trang 4. Hnh 2. Cc nhn t ng vai tr trong bin chuyn tng cung
Tc tng, phn trm

GDP Nhp khu Tng cung

1992

1993

1994

1995

Ghi ch: xem cc ghi ch Hnh 1. Ngun: MNB [1996a] trang 5.

178

Ci gi phi tr ca iu chnh Phi tr ci gi t cho s iu chnh cc qu trnh kinh t v m. Hnh 3 trnh by s gia tng lm pht ra sao sau khi h gi ng ni t v sau cc bin php quyt lit thc hin trc (th d tng gi nng lng). ng l, mc lm pht nh th vn nm trong di lm pht va v c kh nng iu khin, v sau khi t nh im tip theo s bt u chng trnh iu chnh th lm pht li chm li. S tng lng danh ngha thp hn nhiu so vi mc t ng gi. H qu l lng thc t gim ng k. Cng vi vic ny, trong khun kh tht cht ngn sch nh nc th nhiu loi tr cp trc y b ct gim hay b chm dt. V nhng thay i ny ti s cn cp n phn sau. Ti y ti ch mun nhn xt nh sau: c s tip cn tt hn v cn bng kinh t v m lnh mnh cc tng lp rng ln dn c Hungary chu nhng hi sinh to ln. Mc sng ca nhiu ngi, b gim xung trc y, nay cng tr nn ti t hn; s bt bnh ng tng ln. Trong mt phn ng k ca dn chng, tt nhin trc tin l trong nhm nhng ngi b thit thi v vt cht, cm gic an ton b yu i, s chn chng v tht vng trn lan. Cc cng c ca chng trnh Vic xc nh cc cng c ca chng trnh iu chnh n nh nm 1995 b b hp nhiu, bi v y khng phi l mt nc c truyn thng kinh t th trng lu nm, m l mt nc sau nhiu thp nin trong ch x hi ch ngha mi chuyn sang con ng chuyn i hu x hi ch ngha. Tuy tnh hnh v cc mi lo u c nhiu im tng ng vi cc nc c trnh pht trin tng t, th d vi cc vn ca cc nc M Latin, nhng lun lun phi ch ti nhng khc bit ca qu kh.

179

Hnh 3. Ch s gi tiu dng (Mc thay i tnh bng phn trm)

Tng mc gi, phn trm

Ghi ch: Cc s liu 1991-1993 l s thay i mc gi tiu dng trung bnh hng nm so vi nm trc, trong khi s liu 1994 -1996 l s thay i mc gi trung bnh hng thng so vi cng thng ca nm trc. Ngun: 19911993: KSH [1995a], trang 286., 1994: MNB [1996b], trang 67, 19951996: KSH [1996e], trang 63.

thc hin chng trnh, chnh ph v ngn hng trung ng song song s dng nhiu loi cng c. y l chnh sch kinh t khng chnh thng, n s dng cc cng c chnh thng ca n nh ti chnh b sung bng vic s dng nhiu phng php khng chnh thng khc. Tnh cht c trng ca chng trnh, l n khng theo kin ngh gio iu rng tin hnh phc hi cn bng vi co hp n gin, thu hp tng cu khng c chn lc, iu s i cng vi s sa st nghim trng ca sn xut. Thay theo gio iu, n c gng thc hin iu chnh sao cho, ngay nu n tm thi c lm chm s tng

180

trng, nhng n c lm gim ti thiu s chm li ny, v mun trnh s sa st tuyt i ca sn xut. Khng phi co hp tuyt i, m l bng vic sp xp li c cu ca sn xut v s dng, chng ta tin gn ti cc t l v m mong mun. 12 Vic mt phn ca cc cng c ch c th dng c trong mt i gian nht nh, gy ra kh khn ring. Nhiu nht l chng to th ra c hch ban u cho qu trnh iu chnh, nhng v sau li khng th tnh n chng. Sau khi im li ti s chn ra cc cng c ch c th dng tm thi. Chnh sch t gi v ngoi thng Trong thi k trc cng b chng tr nh, chnh ph v ngn hng trung ng i lc h gi ng forint, nhng t gi l c nh gia hai k gim gi. C hai vn rc ri vi chnh sch t gi ny. Vn th nht: t gi thc ca ng forint, bt chp s ph gi danh ngha, vn ln gi; v xu hng ny i khi, th d trong 1991 -1992 ln rt nhanh. (xem hnh 4 v cc nghin cu ca Halpen [1996] v Oblath [1995]). Vn th hai l chnh sch t gi khng th tin liu c: chng ai c th tnh c khi no s ph gi v mc ra sao. Ngi ta ht ln ny n ln khc chn ch, tr hon vic iu chnh t gi cn phi lm t lu. iu ny lm cho tnh ton cn nhc ca cc nh u t thm kh khn. Cui cng l k vng ph gi cng tng ln, v s tn cng u c vo ng forint tr ong qu trnh ny n. gii quyt hai vn rc ri ny chng trnh a ra cc n php sau. bi Bc u l ph gi 9% ng forint. C ch t gi trt c cng b trc 13 c hiu lc ngay tc khc. Theo ngn hng trung
12

T tng ny l suy ngh trc khi hon tt vic chun b chng trnh, xoay quanh cc kin ngh chnh sch kinh t ca ti c cng b vo h nm 1994 (Kornai 1994). 13 Kopits [1996] phn tch c ch t gi trt c cng b trc.

181

ng cng b trc cho mt g iai on di hn (6 n 12 thng) rng ng forint s c ph gi theo tin ra sao. iu ny c tin hnh ban u vi mc 1,9% mt thng, sau mun hn, tng on mt, h gim tin . Nm 1996, t l ph gi s l 1,2% mt thng. Chnh sch tin t khi t tin c gng sao cho, v i th c gi c t gi thc c hnh thnh vi t ph gi ban u; th ngn chn v trnh s li ln gi thc t ca ng forint. Tin ph gi nh trc da trn c s d bo rt cn trng ca hiu s lm pht trong nc v nc ngoi. 14 Phi cn nhc trc rng, vi s din bin k vng ca nng sut Hungary, th pha gi thnh c th "chu ng va vn" c bao nhiu v tng lng danh ngha ph hp vi cn (gii hn) trn ca lm pht c tn h. Phi b sung chnh sch li sut thch hp vi chnh sch t gi trt c cng b trc. Nu li sut khng cao, th s b cng khi nh u t tm cch chuyn hng lot cc khon u t bng forint ra ngoi t mnh, v chuyn ra khi Hungary. iu ny s i lin vi s sp ca t gi. C th coi l thnh cng, rng cho n nay lun gi c t gi c cng b trc mt cch hon ton m bo. Ngn hng trung ng a ra cho chnh mnh mt di, cng - tr 2,5%, xung quanh t gi c cng b; v s can thip nu t gi hnh thnh trn th trng lin ngn hng vt ra khi di ny. V sut thi gian qua t gi th trng cha bao gi vt ra ngoi di can thip ny. T gi ca th trng ngoi t ch en (hay thc l xm) ngoi ng phc v dn chng v khch du lch cng khng khc t gi chnh thc. Tit kim t nhn chuyn dch t hng tit kim bng ngoi t mnh sang hng tit kim bng ng forint. K t u nm nay trn bnh din giao dch vng lai ng forint chnh thc tr thnh ng tin chuyn
Lm pht trung bnh ca r ngoi t phn nh trung thc tnh hnh ngoi thng Hungary c coi l "lm pht nc ngoi" trong khung cnh ny.
14

182

i. 15 Tt c nhng iu ny cng nhau lm xu i cc tnh ton u c xut hin trong lnh vc ny, v cng c ng k lng tin vo ng forint, v vo tnh ng tin cy ca chnh sch tin t. S ph gi ban u, v cc t tip sau theo tin cng b trc, cng nhau lm cho s ph gi danh ngha rt ln. So snh t gi thng 11 nm 1995 vi t gi 12 thng trc , s ph gi danh ngha t 30,6%. S thay i t gi thc t, nh hnh 4 gii thiu, hin nhin l mc t hn, b i v, nh ti nhc ti, gia chng lm pht tng. C nhiu cch o lng c bit n. Nu o lm pht bng ch s gi bn bun, th t gi thc t gim 5,5% trong thi gian ; nu loi b tnh thi v khi tnh ton, v ly bin i gi thnh rin g cng nghip lm c s, th mi thng u nm 1995 - so vi mi thng u ca 1994, gim 17,1%. 16 Ti y ti ng vn phng php lun o lng. iu chc chn l mc ph gi danh ngha vt qu mc tng lm pht, v iu ny lm cho tnh cnh t ranh ca sn xut Hungary c ci thin r rt trong th trng xut khu. 17 Vic ph gi, bn cnh chnh sch mi v t gi, cng cc cng c khc ca chng trnh c gng ng gp vo s iu chnh ngoi thng. Ph thu thu quan nhp khu 8% c a ra, pht huy tc ng ca thu quan c p dng t trc. Chng trnh trnh vic dng cc bin php hnh chnh, vi cc hn ngch mi, hn ch nhp khu. Nhng thy l ph hp, theo nhng iu cho php ca cc hip nh quc t k kt, v i tnh cht qu , vic tng thu
S chuyn i ca ng forint Hungary ph hp vi tiu chun v tnh chuyn i ti khon vng lai (current account convertibility ) theo iu VIII ca IMF. Ngoi ra, thm ch n cng cn tho mn cc yu cu ca OECD v tnh chuyn i i vi mt s giao dch vn khc. 16 Ngun s liu: MNB [1996a] trang 25. 17 V o lng t gi thc t v kh nng cnh tranh, cng nh lin quan n tnh hnh Hungary hin ti v cc vn lin quan, xem cng trnh tng quan xut sc ca Szentgyrgyvri -Bar [1996]
15

183

quan nhp khu trong vng 2 nm ngn chn s chy sng ca nhp khu. iu ny ng thi cng to ra ngun tng thu ng k cho ngn sch.18
Hnh 4 T gi thc t

Tnh trn c s ch s gi tiu dng Tnh trn c s chi ph lao ng ring

Ch thch: Ch s ln hn 100 l ph gi so vi n m trc, ch s nh hn 100 l ln gi. Ngun: Szentgyrgyvri-Bar [1996] trang 2.

Chng trnh nh vy l khng i xng mt mc nht nh: t trng tm c bit ln vo vic hn ch nhp khu. iu ny, tuy vy, li din ra mt cch phn bit chn lc, bi v ch yu n mun hn ch cu nhp khu ca cc sn phm tiu dng. Ph thu thu quan nhp khu s c thoi thu vi nhng ngi nhp cho u t hay nhp nguyn liu sn xut hng xut khu. iu ny cng nhn mnh rng, chng trnh mon g mun khuyn khch tng trng trn c s u t v xut khu.
Cc phn tch ch ra rng, nhp khu ca mt s mt hng, th d nh ca t con c bit gia tng. Chnh v vy ngoi ph thu nhp khu cn phi nh thu tiu th c bit.
18

184

Nhng ng thi cng phi cng nhn rng: chnh sch kinh t y i gn st ti lnh vc ca ch ngha bo h. Ch c trn c s khng hong v cn cn thanh ton ang e do mi c th l gii tnh hp php ca i x phn bit vi nhp khu. Nu ta tip tc con ng ny lu di th, n s gy ra s mo m ca gi c tng i, v ngn cn vic ci thin hiu qu. Thi gian mun hn, sau khi cng c cc thnh qu, chng ta cn tin ti g im thu quan v m ca hn na; chnh con ng ny mi mang li s tng trng nhanh mt cch lu di. V chnh sch t gi ti y c nhiu tranh lun. Mt vn tranh ci l quan h gia chnh sch t gi v chnh sch hng ti gim lm pht. Cng nh nhiu nc khc, Hungary cng c cc mn ca lp trng, l phi dng s ln gi thc t nh mt cng c lm chm lm pht. 19 Theo quan im ca ti y l mt sai lm nghim trng. Lm pht l mt tai ho rt nghim trng, nhng khi cn c th qun l c v cn nm trong mt di lm pht va phi, th cn c th chu ng c. Nhng ngc li, nu do s ln gi ca ng forint m cn cn thng mi v cn cn thanh ton vng lai li bt u xu i, v qu trnh ko theo s lung lay ca lng t in li ny ra, th chng ta li ng trn b vc ca khng hong n nn. Xu th tng t gi thc t, bn cnh cc nhn t khc, tt c mi ni u l mt trong nhng k c li, ni m khng hong thanh ton v khng hong n xy ra. 20 iu ny c Bng 3 chng minh: s
19

iu ny trong khun kh c ch t gi trt s c ngha l mc ph gi danh ngha c cng b trc nn chc chn nh hn mc lm pht k vng. T gi c cng b trc hot ng nh mt chic mc ko nhp lm pht li. 20 Lin quan n cc cuc khng hong xem cc ti liu tham kho ni ch thch 7. Vi Hungary cng rt ng hc v suy ngh v cc kin ca Dornbusch GoldfajnValds [1995]: ... loi chnh sch chng lm pht mun gim lm pht bng cch a t l ph gi thp hn t l lm pht, chnh l phng php thng dng to c cho hnh thnh gia tng t gi thc t. Bi v t gi thc t l cng theo chiu xung, nn khng th d dng chm dt s ln gi bng gim pht lng -gi, v iu ny cui cng s dn ti sp [t gi] v dn ti ph gi. S cm d dng

185

gia tng t gi thc t lun i trc tt c cc din bin khng hong. i vi Hungary, cng nh vi cc nn kinh t m nh khc, s tng trng do hng xut khu chnh l con ng ra tht s v lu di khi nhng vt ln ngy hm nay. Phi dng nhiu cng c phc v kh nng cnh tranh ca nn kinh t; v vn ny ti cn cp n sau; trong mi trng hp trc ht chnh sch t gi phi phc v cho mc tiu ny. Chnh sch thu nhp Trong khun kh ca iu chnh khng th trnh khi vic gim tiu dng mt cch mnh m. n thuc chnh thng t c iu ny vi t iu tr au n: cng vi sn xut sa st nghim trng l s gia tng ln v tht nghip, v iu ny thng qua c ch th trng lao ng s ko lng th c t xung thp. iu ny xy ra vi thi gian tr ln do tnh cng ca lng v nhng kh khn ca s hiu chnh ca th trng lao ng. Thc ra ch c s gia tng tht nghip ln hn nhiu mi c th to ra mc lng cn thit theo quan im kinh t v m, so vi mc m mt c ch khng c ma st v khng chm tr dn n mc ny. Cc ti liu chuyn mn thc nghim v ng cong lng (xem trc ht Blanchflower Oswald [1994]) mch ta mt quy tc thng thng: gim 10% lng phi tng gp i tht nghip. Khng ng thc hin li th nghim tng tng ny, liu xem s u n thc t ny, c rt ra ch yu t quan st nhng khc bit mc vng ca nc , c th dng c Hungary ngy nay n mc no. Tuy vy con s ny chc s cho ta cm nhn: t l tht nghip ng no cng rt cao, mc trn 10 phn trm, l ra cn phi tng hn rt nhiu mi c th t t l mong
t gi t kt qu gim lm pht nhanh chng, loi tr s xut hin tht nghip ln, l mt gii php rt hin nhin, nhng kt qu t h thng ch l o mng. Sau v lm pht s cao hn, so vi tnh trng khi u" (trang 251 -252).

186

i cn thit theo quan im tiu dng -u t -xut khu nu khng c s can thip ca nh nc. Thay cho vic khng can thip, trong khun kh chng trnh iu chnh n nh i con ng khc, khng phi con ng chnh thng (ortodox), bng can thip vo lng trc tip ca nh nc p gim lng thc t xung. Nm 1992 Hungary chm dt iu tit lng ca nh nc trung ng. Hng nm, cc cuc m phn v lng, v vic lm v v cc vn thi s khc ca chnh sch kinh t, c din ra gia cc t chc ca nhng ngi s dng lao ng, cc t chc ca nhng ngi lao ng, v chnh ph. Ngay nu h t c th o thun, th iu cng khng c hiu lc bt buc. u nm 1995 cng c cc cuc m phn nh vy, nhng cha c kt qu. Vic cng b chng trnh n ra gn nh mt cuc o chnh. Nhng ngi s dng lao ng lm ra v ru r mt cht, nhng ng h chng trnh. Lp trng ca cc nghip on l phn tn: c nhiu loi phn ng th hin ra trong cc ngnh ngh khc nhau ti cc thi im khc nhau, t s phn i kch lit, nh cng, t chc biu tnh trn ng ph, n cam chu chp nhn. Nh th l chng trnh khng chnh thng ca Hungary, th d khc vi n nh ho Israel, khng da trn c s tho thun c cng b vi cc nghip on ( xem Bruno [1993]). Chnh ph n phng hn ch tng lng danh ngha trong cc t chc hng l ng t ngn sch (hnh chnh, cc lc lng v trang, gio dc, y t) cng nh trong cc x nghip m nh nc vn cn nm phn s hu chnh. cho ngn gn ti khng cp n s phn bit v mc lng danh ngha c th tng ra sao trong tng b phn ca khu vc nh nc hiu theo ngha rng ny. Trong mi trng hp, mc tng ny chm hn rt nhiu, so vi vic tng t ngt ca mc gi tiu dng. Chnh ph khng can thip vo lng ca khu vc t nhn. Song bi v phn ln khu vc nh nc v t nhn cng chia nhau trn mt th trng lao ng chung, nhng ngi s

187

dng lao ng t nhn v c bn cng theo chnh sch lng ca nhng t chc nh nc s dng lao ng. Nh c th thy t Bng 1: lng thc t gim hn 12%. iu ny ta cng c th coi l: nhng ngi lao ng c vic lm chu hi sinh ln v lng gi mc vic lm trc y. Lch s ca th trng lao ng bit cc trng hp, trong phm vi x nghip hay quc gia, khi m nhng ngi c vic lm t nguyn, nh s on kt gip ln nhau, chu s hi sinh ny. Trong khun kh chng trnh iu chnh n nh Hungary, s hi sinh ny do hai nhn t cng p phi hi sinh. Th nht l s can thip ca nh nc, th hai l sc mnh ca s bt ng. Mt khng nh quen thuc ca kinh t hc v m rng, phn ng vi lm pht ph hp vi k vng ca cc thnh vin tham gia trong nn kinh t l khc vi phn ng ca h i vi lm pht khng tin liu trc c. i vi loi trc h t hiu chnh vi cc i hi v lng, cn i vi loi sau h khng c thi gian t iu chnh. Cc tho thun v lng ang cn hiu lc s ngn cn hay t nht cng lm cho kh nng hnh ng ca h b thu hp rt nhiu. 21 Chc chn l iu ny cng tham gia lm cho lng thc t gim nhanh. C th khng n h rng, bn cnh chnh sch t gi, can thip chnh sch thu nhp l mt cha kho cho cc thnh cng n nay. Kh nghi ng, l cc thnh t ca chnh sch thu nhp ny c th duy tr n bao gi. Chc chn l t trng ca khu vc nh nc tip tc gim , v bn thn ch mt iu ny cng thu hp kh nng ca cc cng c ging nh can thip nm 1995. Khng loi tr, l s phn khng s tng vi chnh sch thu nhp ny. Khng ch c cc kh nng b thu hp, m phi cn nhc xem c nn s dng cc cng c ny khng, c ph hp n mc no. Nhng i hi v phn chia thu nhp tho ng, cng bng chng li vic ny: y ngi ta hn ch thu nhp ca nhng ngi d "nm" nht,
21

V tc ng ca lm pht khng c tin liu trc xem Sachs-Larrain [1993], trang 349 352.

188

v v iu ny khng ch nhng ngi b thit thi ku ca, m cn xc phm n cm nhn cng bng ca nhng ngi khc na. Chnh sch ti kho Trong thi k trc chng trnh, thm ht ngn sch c chiu hng gia tng. (Xem Bng 4). E s rng, t nc lm vo vng xoy n nn. V pha ti kho iu ny c ngha l, do gnh nng l i sut ln ngn sch nh nc ngy cng trm trng nn thm ht li nhiu hn, do tc ng ca nhu cu vay nhiu hn trang tri li lm cho ch c th vay vi li sut cao hn, v nh th th gnh nng li sut li tng hn, v c nh th xoy sp .22 Chng trnh chn ng xu th ny v bt u lt ngc li tnh th. S bin chuyn quan trng nht l, trong bn thn ngn sch s b gi tr thc t ca cc khon chi gim xung ng k, trong khi gi tr thc t ca cc khon thu th v c b n vn gi nguyn ging nh c. Do vy cn i ngn sch s b ang t thm ht chuyn sang bi thu. 23 iu ny to ngun gim n nh nc nng ln ngn sch quc gia, thot ra khi vng xoy n nh nc t kch. 24 Lin quan n nhng thay i din ra trong lnh vc ti kho ti nhn mnh vi bin php lm gim cc quyn th hng x hi ph bin v lm thu hp nhng tr cp trn c s nguyn tc cu tr. - Chm dt s min ph hon ton ca o to cao ng -i hc. Hc ph tuy ch b c mt phn nh ca gi thnh o to, nhng
22

Tng quan tt nht v tnh hnh n ca nh nc Hungary l nghng nghin cu ca Borbly-Nemnyi [1994], [1995]. 23 Oblath [1996], trang 8184, trang 9597 phn tch k chnh sch ti kho ca chng trnh. 24 Ch s tng n th hiu chnh ca ngn sch quc gia/ GDP tng mt cht, ch s tng n th ca ngn sch quc gia/ GDP v c bn khng thay i (xem Bng 4 ). C hai ch s phi gim ng k mi ph hp vi yu cu cho tnh trng ca t nc tin gn hn ti cc tiu chun ca EU ra.

189

n cng phn no ph hp vi nguyn tc, l nhng ngi sut i c th hng thu nhp cao hn trn c s mnh bng, bn thn h cng phi tham gia vo vic u t ny. ng tic l cho n tn nay h thng tn dng cho sin h vin vn cha c t chc. - Phm vi ca nhng ngi hng tr cp trn c s cu tr c thu hp, nhng ngi c quyn hng tr cp nui dng tr con, h tr gio dc tr em v ph cp gia nh. - Chm dt s min ph hon ton v ph thng v chm sc rng. Tr cc trng hp nh hng (th d vi tr em, thanh nin, ngi gi, nhng ngi c nh) vn tip tc c hng min ph hon ton tr cp ny. Gim v nh hng r hn vic tr cp t ngn sch vi thuc cha bnh. - Bt u ko di thi gian lm vic tch cc, thi hn v hu bt buc c nng ln. (Hungary l mt trong nhng nc c gii hn ny rt thp: vi ph n 55, v vi nam gii l 60 tui). Thc ra cn c qu t cc hnh ng ci cch khu vc phc li x hi. 25 Tht ng tic l mt vi bin php ngi ta a ra mt cch vi v, m khng c chun b k lng. 26 Nhng ngay c khi vn c ngha tng trng, rng nhng bin php (trc kia khng ai dm ng n) nh vy cng c a ra. Trong ba thp nin qua nhng thay i ch c mt chiu: t nm ny sang nm khc ch c thm cc quyn th hng, nh nc ch a thm cc ngha v mi v phc li vo nhng th c. H thng cc quyn th hng ca mi thi l iu cm k; cha h c lc lng chnh tr no dm gnh vc nhng ci cch au n. By gi mi t ra rng, ng ngay c vn ny chng ta cng c th thay i c. iu ny m ng
25

Nhng thay i gim chi tiu c th c nu trn vn tng i cha c nh hng lm n tnh hnh ti kho ca nm 1995; thc ra nm 1996 v nht l t 1997 tr i n mi cho r tc ng ca mnh. 26 Mt sai lm ln, l mt s bin php, dng khi u ca chng, vi phm nhng yu cu hp hin, v v vy b To n hin php hu b.

190

cho nhng suy ngh ci cch c trong lnh vc ny na. bt u cng vic chun b cc kin ngh v ci cch khu vc phc li v vic tho lun cc tng v vn ny. Rt tic l cng vic ny mi giai on khi u. 27
Bng 4 Cn cn ngn sch nh nc hiu chnh v tng n nh nc th (phn trm ca GDP)
1. 2. 3. Ch s Cn cn s b ngn sch quc gia c hiu chnh, theo ti khon quc gia (SNA) Nhu cu chi tiu ngn sch quc gia hiu chnh Theo h thng SNA Theo h thng GFS N nh nc th N nh nc th hiu chnh N trong nc N nc ngoi D tr quc gia 1992 2,7 -6,9 -6,0 79,2 65,2 12,1 53,3 15,7 1993 -2,0 -5,5 -5,2 90,0 83,4 23,2 60,2 21,9 1994 -2,8 -8,2 -7,4 87,6 82,5 23,5 59,0 20,3 1995a 2,0 -6,5 -4,0 87,7 86,5 24,5 62,0 33,0

Ghi ch: Ngn sch nh nc c hiu chnh bao gm ngn sch chnh ph trung ng, cc qu ngoi ngn sch, qu bo him x hi, qu bo him y t v ngn sch nh nc a phng. Nhng khc bit chnh ca h thng SNA v GFS: ngn sch nh nc trong h thng SNA cc khon thu t t nhn ho v thu n nh nc cho vay khng xut hin n h cc khon thu, v nh vy - ngc vi phng php GFS, cc khon ny khng lm gim cc nhu cu chi tiu; phng php SNA coi cc khon vay nc ngoi l cc khon thu, cn GFS li coi l khon ti tr. Khon n nh nc th c hiu chnh bao gm t on b cc khon n (trong v ngoi nc) ca ngn sch v cc khon n nc ngoi ca Ngn hng Nh nc Hungary. a S liu s b Ngun: MNB [1996c] v cng b ca Ngn hng Nh nc Hungary.

Bng 5 Xem The World Bank [1995a]. Mt s trong nhng ngi gp v ci cch khu vc phc li c Andorka-Kondratas-Tth [1995], Augusztinovics [1993], Augusztinovics-Martos [1995], Ferge [1995], [1996a], [1996b], Kornai [1996].
27

191

Cc khon chi ngn sch nh nc hiu chnh So snh gia cc nc (phn trm GDP)
Nc Litva Kazakstan Estoni Nga Hoa K Rumani Anh Php Czech Canada c Ukren o B H lan Na uy Hungary an mch a Thu in
a

Nm 1993 1993 1993 1993 1992 1992 1991 1992 1993 1991 1992 1993 1992 1992 1992 1990 1994 1993 1993

Ngn sch nh nc hiu chnh vng lai u t ton b 22,0 2,6 24,6 23,5 30,2 2,0 32,2 32,9 36,3 2,5 38,8 37,0 4,4 41,4 39,7 4,1 43,8 46,2 4,6 50,9 41,4 6,8 48,2 48,3 2,2 50,5 45,7 4,9 50,6 50,4 1,7 52,1 46,8 5,5 52,3 50,7 3,1 53,8 52,7 3,8 56,5 53,2 3,5 56,7 55,1 6,7 61,8 58,9 2,8 61,8 67,6 3,3 71,0

S liu s b Ngun: Horvath [1996] trang 11. Cc ngun chnh: IMF [1994a]; Litva v Estoni: IMF [1994b], Kazakstan: IMF [1994c], Ukren: IMF [1994d], Nga: IMF [1994e], Hungary: s liu tnh trn c s cc xut bn phm ca B ti chnh. Ngun ca s liu GDP ca o v c: The World Bank [1995b].

Kinh nghim quc t ch ra rng, nhng ci cch ti kho s lu bn, nu hng chnh vo gim chi tiu, m t hng vo tng thu (xem th d Alesina-Perotti [1995], Giavazzi-Pagano [1994]). iu ny cng ng vi Hungary, bi v Hungary l mt trong nhng nc c t l chi tiu nh nc trn GDP cao nht. (Xem Bng 5). Chng trnh khi u vi mt bc trit trn con ng ny. G im

192

thm ht ngn sch nm 1995 c c trng bng t l sau: 1 ng forint tng thu gn lin vi khong 3 forint gim chi tiu. 28 Phn ln ca ci cch ti kho cn pha trc; n s bao gm vic nh gi li vai tr ca nh nc. Nhiu chc nng, m t rc y nh nc thc hin, theo cch quan liu bng tin ca nhng ngi ng thu, s phi cho th trng, cho cc t chc hng li nhun v cc t chc phi li nhun, v cc t chc x hi dn s. Chnh sch tin t v cc khon tit kim Khi m B ti chnh v Ngn hng trung ng quyt nh v c ch t gi trt c cng b trc, th vi n h thu hp kh nng hot ng ca chnh sch tin t. Ti mt thi im cho trc c ch c chn v c bn xc nh mt t gi c nh, hoc n ch cho php t gi dao ng trong mt di hp quanh t gi trung bnh c nh. ng l, xt v ng hc, t gi c nh c thay i thng xuyn, song iu ny chng lm thay i rng phng php hin nay l c nh, ch khng thuc h c ch linh hot hay th ni. M iu i lin vi vic l, ngn hng trung ng khng c cch a ra cho chnh mnh cc nhim v nh lng v tin t, m phi thch ng vi cc iu kin do cu v cung v tin to ra. Ngay nh th vn cn mt s cng c: quy nh t l d tr bt buc, quy nh li sut bt buc hay t nguyn cho cc khon tin gi tit kim cc ngn hng thng mi, cc hot ng th trng m, v. v. Trong mi trng hp tht l y ny rng ngn hng trung ng c hin php trao cho ngha v chng lm pht, thc ra li nm tuyn hai trong mt trn ny. Trn tuyn u l cuc chin chng thm ht ngn sch v s s lng ca thu nhp. Trong khi chnh sch tin t l nghim ngt, chng trnh iu chnh n nh khng mun thu hp vic cp tn dng, m ch nh l
28

Tnh ton ring trn c s s liu ca MNB [1996b] trang 110.

193

mun phn b li. Nm 1995 c c trng, ngc vi cc nm trc, bi vic cc ngun cho ngn sch l tng i t hn, v cho khu vc kinh doanh tng i nhiu hn. S thay i phn b ny cng l mt nt khng chnh thng ca chng trnh. Trong lnh vc tin t mt hin tng ng mng nht, thc ra l kh bt ng. Trong khi chnh sch kinh t hng ti thu hp thu nhp ca h gia nh, s tit kim ca cc h tng ln. Khon cho vay thun ca cc h tng t mc 294 t forint nm 1994 ln 391 t forint nm 1995.29 Sau khi tr i mc lm pht iu ny c ngha l tit kim tng 3 phn trm. Chc chn nhiu nhn t c vai tr. mt thi gian li sut thc t tng kh, v kch thch tit kim. 30 Ngoi ra, c l iu m nhiu ngi cm nhn rng, tng lai n cha nhiu ri ro v khng th trng cy hon ton vo s tr gip ho phng ca nh nc "chm lo t ci kim si ch cho dn" c na, cng buc ngi ta phi tit kim. Rt nhiu bin i lm cho ngi dn nhn ra iu ny: n n tht nghip hng lot thay cho ton dng lao ng, thay cho nn thiu lao ng kinh nin, rng buc ngn sch lng lo c sit li hn v iu ny i lin vi s e do thng xuyn ti s tn ti ca x nghip, v s tin liu v gim cc quyn c hng ph qut m nh nc phc li cam kt. Feldstein [1974] nu ra lun im: tng s chm lo ca nh nc lm gim tit kim t nhn. T khi Phng Ty ngi ta bn ci, liu lun im ny ng vng c n u. Hin ti trong phng th nghi m ca qu hu cng sn ch ngha li c c hi kim nghim lun im ny, nhng ln ny trong phn chiu ca qu trnh ngc li. Vn cn sm rt ra nhng kt lun t cc s liu 1995 ca Hungary. Tit kim Hungary c th cn dao ng v chu t c ng ca nhiu nhn t (trc tin l ph thuc vo li sut v thu
29

Khon cho vay thun ca khu vc h gia nh = tng tit kim th -khon vay. (C ba bin s l cc bin s lung). Ngun s liu: B ti chnh [1996b] bng 14. 30 Gp phn vo vic tng ti t kim ca cc h, tnh bng forint, l vic ph gi thng xuyn lm cho cc khon tit kim ngoi t tnh sang forint tng ln.

194

nhp). Trong mi trng hp s rt ng quan tm theo di so snh quc t v qu trnh ny. Nhn t gc cn bng i ni v i ngoi ca kinh t Hungary s c ngha ln, nu t l tit kim ca h gia nh t dao ng hn v gi tr thc t ca cc khon tit kim h gia nh cng tng ln mt cch vng chc. Nu n li gim, th trong nhiu tc ng, mt s tc ng tc thi c th cm nhn ngay ln tng cu v cui cng l ln cn cn thanh ton vng lai. C nhiu cch gip gia tng tit kim: -ng mong mi l nu tng tit kim thc t ca h gia nh lun gi mc dng v t dao ng ( Hnh 5 cho ta thy tnh trng vng chc ny cha t c t bao nm nay). Theo sau cc t hnh cng ban u ca chng trnh xu th o ngc: thay cho s rt lui (ch yu l dng ngm) ca vn t bn dng chy vo ca vn t bn nc ngoi bt u. Mt phn cc nh u t khng mun u t di hn, m ch u i mua cc chng khon nh nc ngn hn. Chng t ra l cc khon u t rt hp dn, bi v ri ro v t gi hu nh c c ch hin hnh v t gi loi tr, v chng khon nh nc Hungary ha hn t sut sinh li thc t ng k v m bo. Dng chy vo ny cho n nay cng y li sut trc kia kh cao xung thp hn ng k. Xt v quan im ca tit kim h gia nh Hungary th s c hi nu mc li sut gim qu. 31 - Phi tip tc nhng ci cch, m chng thu hp phm vi ca cc dch v cng quan liu c ti tr t ngu n thu thu (hay cc ngun
Dng vn u c ngn hn chy vo cng to ra cc vn nan gii ln khc. S (chuyn) i ngoi t mnh lm tng p lc l m pht, s thanh tr s rt tn km. Khng th tnh chc n s hin din ca khon bi tng d tr ngoi t ny, bi v ci g d n th cng d bay i. Kh tnh, mc mong mun ca li sut v tnh sinh li ca chng khon nh nc l bao nhiu. V ngay c khi gi nh ta bit, th ngn hng trung ng ch c th tc ng mt cch gin tip vi mt khong tr n th trng vn v th trng tn dng mong manh hot ng vi rt nhiu trc trc. (Xem v vn ny Darvas [1996], Darvas-Simon [1996], Dornbusch-GoldfajnValds [1995], Sachs [1996]).
31

195

thu ph, l ph bt buc c tnh cht thu) v m rng vai tr ca cc qu hu tr phn tn, qu bo him y t, qu tit kim xy dng nh ca. Khi m nhng ci cch ny pht huy tc dng ca n khng ch trong thu hp cc dch v min ph v nhng khon tr cp, m cng cn lm gim thu v cc khon thu c tnh cht thu, iu s khuyn khch tit kim t nhn. y ng thi l iu kin cho vic m rng th trng vn phi tp trung, v cho cc nh u t nh ch c vai tr ln hn. T nhn ho Ln sng t nhn ho mi khng l mt phn ca gi chng trnh iu chnh n nh cng b thng 3 nm 1995. Ngc li, gii lnh o ti chnh nhiu ln nhn mnh: phi khc phc s ri lon cn i nghim trng ca nn kinh t n gay c khi nu khng c cc khon thu ln v t nhn ho trong thi gian ngn. H nhn mnh mt cch hon ton c l: khng c php t vic thc hin t nhn ho thnh th yu i vi cc quan im ti kho ngn hn. Vic chun b t nhn ho nhiu ngn h ch cht c chun b t lu. Sau bao nhiu tr hon v dng dai, cui cng cc lut iu tit hnh ng ny cng c thng qua, c s h tng php l v t chc iu tit c quyn t nhin c xy dng. Khi m thnh cng qua c nhng cng vic ny th cng mt lc qu trnh c y nhanh. Trong vng vi thng c cc bc tin ln trong t nhn ho ngnh nng lng v vin thng. Nhiu ngn hng quc doanh ln v hng lot cc x nghip cng nghip ch bin quan trng c t nhn ho. Thnh qu ti chnh ca t nhn ho thc hin trong 1995 v cc nm trc c trnh by trong bng 6.

196

Hnh 5
Chuyn i Triu $

Chnh lch chuyn i (conversion premium)

Premium nm phn trm

Chuyn i Premium nm

Ch thch: T sut sinh li ca tn phiu kho bc k hn ba thng v chuyn i ti Ngn hng trung ng c trnh by trn hnh. ng m t chuyn i: du m ch vic chuyn i thun t forint ra ngoi t chuyn i, du dng ch vic chuyn i thun t ngoi t chuyn i sang forint. ng m t t sut sinh li (premium): t sut sinh li l li tc thm ca tn phiu kho bc trn li sut trung bnh ca tit kim ngoi t v ph gi danh ngha ng forint [ premium =(1+ li tc tn phiu kho bc)/(1+ phn trm bin i t gi trong k hn ca tn phiu kho bc)/(1+ li sut tit kim ngoi t)]. R ngoi t tnh bin ng t gi (gm 70% mc c v 20% la) phn nh t l ca ngoi thng Hungary. Tnh ton trn c s s liu thc t ca cc nm 1994, 1995, cho qu u 1996 trn c s s liu d tnh s b. Ngun: Thng bo ca Ngn hng Nh nc Hungary.

197

Bng 6 Dng vn t bn nc ngoi trc tip vo Hungary, 1990 -1995 (triu la, s liu lung vn hng nm)
Dng u t Dng vn nc ngoi bng tin mt Trong : khon thu t nhn ho Ngun t bn dng vn nc ngoi Tng u t nc ngoi trc tip 1990 311 8 589 900 1991 1459 329 155 1614 1992 1471 519 170 1641 1993 2339 1202 142 2481 1994 1147 104 173 1320 1995 4453 3024 117 4570

Ngun: Thng bo ca Cng ti c phn nh nc v Qun l ti sn v T nhn ho, tr s liu khon thu t nhn ho nm 1995 l cng b ca Ngn hng Nh nc Hungary.

Phn ln nhng ngi mua l cc cng ti phng ty ln. Cc tho thun k vi h quy nh rng phi pht trin mnh m cc ngnh then cht ny. Ti ch nu ra mt th d: hng thp nin qua mt trong nhng s biu hin chua xt nht ca nn kinh t thiu ht l nn thiu in thoi; hng trm ngn ngi dn phi ch i hng nm lp c in thoi nh. K t khi bt u t nhn ho 1994 ti qu u ca 1996 c thm 650 ngn ng in thoi mi c lp t. * Tho thun nhng quyn (khai thc vin thng) quy nh ngha v pht trin t nht 15,5% mt nm, cho n nay Matv (Cng ti vin thng Hungary) lun vt mc. 32 T vi nm nay dch v in thoi chuyn t th trng ca ngi bn thnh th trng ca ngi mua. c bit ng lu l khng ch c cc ch u t nc ngoi mi m nhn cng vic pht trin theo khun kh ca cc tho thun t nhn ho, m cc cng ti quc t ln trc kia kim c quyn s hu Hungary cng u bt u thc hin cc khon u t mi, v iu ny gp phn vo hin i ho nn kinh t Hungary.

Vi dn s 10 triu ngi, nh vy ch trong vng 2 nm sau bt u t nhn ho t l in thoi tng thm 6,5 ng cho 100 ngi dn. 32 S liu ca Matv
*

198

Khng phi nhim v ca bi bo ny i phn tch nhng kinh nghim t nhn ho Hungary. 33 Ti y ti ch cp n cc tc ng ph v kinh t v m. u t trc tip nc ngoi vo Hungary nm 1995, k c cc khon thu v t nhn ho l khong 4,6 t la (xem bng 6). S thc sau cho ta hnh dung v ln ca khon ny, thm ht cn cn ngoi ca nm xu nht 1994 l 3,9 t la, do cc tc ng khc nh ni, gim xung cn 2,5 t la vo nm 1995 (xem bng 1). Ngi ta tranh lun v vic s dng khon thu t nhin v c ny. Xut hin rt nhiu ngi mun xi; p lc s dng tin mt cch "c lng dn" l rt ln, tc l s dng cho tiu dng. Song cui cng th s tnh to kinh t thng th; quyt nh c a ra l, ly cc khon thu ca t nhn ho cc ngnh then cht, tr n lm gim cc khon n nh nc ca Hungary. Do gnh nng n nn ln, lm nh vy s tit kim cc khon phi tr li pht sinh, l cch u t t ra an ton nht - v chnh v vy cng hu hiu nht. l cha k n cc tc ng ngoi sinh c li khc ca vic gim cc khon n nh nc trong nh gi tnh trng ti chnh c a t nc v thc y u t. Tip tc th no? iu quyt nh cho s pht trin tip theo, phn chnh khng phi lnh vc kinh t, m l lnh vc chnh tr. Liu chnh ph, mi thnh vin ca chnh ph, v phe a s hin nay quc hi c tip tc chnh sch n nay v kinh t khng? Liu h c thay i hng i khng, nht l khi ang tin dn hn n t bu c sp ti vo nm 1998? Quan h ca cc tng lp nhn dn khc nhau vi kt qu v ci gi
33

V vn ny xem Laki [1993], MajorMihlyi [1994], Mihlyi [1992], [1994], [1995], Voszka [1992], [1993], [1994].

199

phi tr ca iu chnh n nh ra sao? Tng qu an lc lng gia nhng ngi ng h v chng i th no? V do phn ln cc nhim v phi lm u c tm vt qu 1998, liu chnh ph mi, thnh phn chnh ph mi v thnh phn chnh tr ca phe a s ca quc hi mi s th no, chnh sch kinh t ca h ra sao sau bu c ? Ti y ti ch t ra cc cu hi, nhm bo hiu rng: ti hon ton thc c l nhng cu tr li c tm quan trng ct yu n quan im nh gi tng lai. Tuy vy ti vn phi vic th tr li cc vn ny cho cc nghi n cu khc ca mnh - trong cng trnh ny ti ch gii hn nhng chun on v khuyn ngh v kinh t v chnh sch kinh t. Qu trnh ko di Chng trnh iu chnh n nh nm 1995 Hungary l mt "liu php sc" c nh, em li s ci thin nhanh chng ca mt s ch s kinh t v m. Tuy vy kinh nghim quc t ch ra rng: nhng kt qu cn l mong manh v rt d trt khi tay chnh sch kinh t. C nhiu loi tc ng qua li gia nhng cn bnh khc nhau ca nn kinh t. C nhng kh khn ki nh t m s gim bt cng ng thi tr gip lm cc mi lo khc. Ti ch nu hai th d v cc tc ng qua li c li, minh ho "vng cu th" (ngc vi "vng qu s"). Khi m thm ht ngn sch bt i, th s gim nhu cu vay tng cng ca chnh ph s c tc ng crowding -in (ko v), s c nhiu ngun hn cho cc khon vay t nhn, iu ny li c tc ng gia tng ti tng trng; tng trng lm cho ngun thu ca ngn sch tng ln, ngun thu tng li lm gim thm ht ngn sch. S thu hp nhu cu vay mn ca nh nc ng thi lm gim cu hng v tn dng nc ngoi, v iu ny lm cho tnh trng n nn ca nh nc c ci thin. Gim n nh nc ko theo gim li phi tr. Chnh v

200

vy tht rt ng tip tc lm sao cho thm ht ngn s ch nh nc Hungary gim i. Th d th hai: tm trng ca gii kinh doanh. Chng trnh trong vi thng lm tng s tin tng ca nhng ngi kinh doanh v cc nh u t Hungary v nc ngoi. Cng ti Kopint -Datorg t 1987 thm d d lun bng cch hng qu gi cho cc nh lnh o doanh nghip cc cu hi ging nhau v tnh hnh v trin vng kinh doanh. Theo bo co gn y nht ca h (Kopint-Datorg [1996]) trong ngnh cng nghip ch to nh gi tnh hnh vo u nm 1996 l thun li nht so vi bt k thi k no trc . Ln sng mi v u t nc ngoi, c nhc ti khi ni v t nhn ho, cng chng minh cho iu ny. Bn thn s tin tng cng tr thnh mt nhn t ca tng trng, s tip tc tng trng, tt hn nu l s gia tng tc tng trng, s cng c hn na s lc quan. Tuy vy, cng c cc tng tc bt li, cc "vng qu s", m ta phi tnh to tnh n chng. Ti nu mt vi v d v cc vng bt li ny. Trong cc phn trc ca bi bo cp n vic gi m c t gi thc t, iu ny -bn cnh mc lm pht cho trc - c ngha l phi ph gi danh ngha vi ng mc ging nh vy. iu ny c gn vo s k vng lm pht, v n gp phn vo ni m nh ca lm pht qun tnh (inercial inflation). Rt kh ng thi tip tc ci thin tnh trng ngoi thng ca t nc, cn tr s gia tng n nn v cng khi thc hin gim lm pht. Cc th d khc: s tng trng cng bc bng cc cng c ti kho c th lm trm trng thm thm ht ngn sch, v ng c li, xo b thm ht ngn sch bng mi gi, th d bng tng ng k thu, c th to ra suy thoi. Mt th l thuc cha theo quan im ca mt cn bnh, th li chnh l thuc c theo quan im ca mt cn bnh khc. Kinh nghim ca cc nc M -latin vt ln vi cc vn tng t ch ra rng, s vt ln ny c th ko di thm ch mt -hai thp k. Khi th cng thng kinh t ny, lc th vn khc tr nn gy gt, v liu php chng cn bnh hin thi li lm ny sinh kh khn khc.

201

C nc sau khi thnh cng n nh mt phn, th li ri vo mt trong nhng cn bnh c: hoc sn xut li b sa st trm trng, hoc cn bng cn cn thanh ton vng lai b ph v, hoc lm pht li tng nhanh, hoc nhiu cn bnh c cng ti pht. Chile, c l l n c c coi l thnh cng nht v mt kinh t, nm 1978 chuyn t tnh trng lm pht tng cao sang min lm pht hn, mc 20 -40% mt nm. Tn ti trong min ny 17 nm v cui cng n 1995 mc lm pht mt ch s, gia chng sn xut tng u mc rt n tng 4,8% mt nm.34 Khng loi tr l Hungary s thc hin iu ny nhanh hn, nhng chng ta khng th tnh n mt cch chc chn. S l v ch khi chng ta t ru mnh v ru ln nhau rng, ch cn mt hot ng iu chnh-n nh ln, v sau trong vng hai-ba nm mi s s u vo y. Mt trong nhng mi nguy him ln nht chnh l s qu t tin. "By gi tnh hnh tt hn, v khng cn n s nghim khc nh trc na, ...", y l mt suy ngh cm d i vi mi nh chnh tr trong chnh ph. Ti Hungary c du hiu nh vy. Th d u nm nay lng danh ngha li b sng, nhp khu li tng, cc hot ng u t c v chm li. Cn phi duy tr trng thi sn sng, ra tay hnh ng tc thi chng cc hin tng bt li. V phng di n ny ng suy ngh cc s kin ban u trc chng trnh. C quan im trong gii nhng nh nghin cu kinh t chnh tr kho st hu trng chnh tr v x hi ca ci cch rng, nh chnh tr ch sn sng chp nhn hnh ng khng c lng dn do tc ng ca khng hong xy ra (Drazen Grilli [1993]). Chng trnh Hungary, nh trc y ti nhc ti, c tnh cht phng nga, v nh th mt na n chng minh cn mt na n t chi gi thit ny. Nu khng phi l bn thn khng hong nhng l s e do ca khng hong st k buc ngi ta quyt nh. Mc st gn n khng
34

Ngun s liu: IMF [1995], trang 122-123, trang 288-291, v cho 1995: IMF [1996b], trang 65 v Instituto Nacional de Estadisticas [1996].

202

hong bao nhiu buc nh chnh tr ly s can m quyt nh? Khng th tnh c rng, khi khng hong xy ra, thm ch ngay c khi cha c s e do khng hong, ch d a trn suy xt cc mi quan h kinh t thun tu m ngi ta c th "bo dng" nn kinh t mt cch chu o? Ti phi th nhn, ti khng chc chn trong cu tr li. Ngay c cc nc n nh v vng chc, nh Hoa K hay nc Php, ngi ta chng thn g dy da tr hon-dng dai vic thc hin cc ci cch ti kho chn mui t lu v/hoc chnh sch tin t nghim khc hn, bi v cc hu qu s khng hp lng dn. S la chn nhng u tin Quay tr li tnh hnh Hungary, mt vn kh l s la chn nhng u tin chnh sch kinh t, s la chn ng trng s tng i ca nhng nhim v tin hnh song song. C nhiu cuc tranh lun v vn ny. Theo quan im ca ti, khng c mt quy tc vn nng no c th ng thun nht cho tt c cc nc (hoc ngay cho mt nhm hp cc nc, nh cho mi nc hu x hi ch ngha) v cho mi thi gian. Nu lm pht nhanh hay siu lm pht ang honh hnh trong nc, th khi phi bn ci nhim v s mt l phi ngn chn lm pht v t nht l phi a n v nhp 30-40 phn trm. c kinh nghim chng minh rng y l iu kin khng th thiu ca pht trin lnh mnh ( Bruno-Easterly [1995], Vgh [1992], Fisher-Sahay-Vgh [1996]). Nhng vic la chn l kh nht qun hn, nn la chn u tin no, kh i m lm pht trong di hn. Trong di lm pht va, vic gim lm pht l rt tn km; trong a s cc trng hp, n nay vn cha thnh cng gim lm pht m khng c s tng ng k tht nghip, khng c sa st nghim trng v sn xut. Khi c l l iu xu t hn, nu t nc sng chung vi lm pht va trong mt thi gian tng i di. Lun ch ng cho n sng, m phi kim sot mt cch nghim ngt. Tuy vy

203

trng tm phi chuyn sang to iu kin cho tng trng cn i v lu di. iu ny bao gm gim thm ht ngn sch, ct gim chi tiu ca nh nc, ngn chn tng n nc ngoi (v ni cn, phi ci thin t l n/GDP), thc y xut khu v u t. Tt c nhng iu ny to iu kin, m nhiu iu vi cch khc cng l g ii, cho vic thc y: tng tc tng trng. Nh l sn phm ph, hin tng i km, ca tt c nhng th ny - cng vi chnh sch thu nhp v chnh sch gi c cng nh chnh sch tin t ng n - lm pht s chm dn tng bc. Theo quan im ca ti s l khng thch hp, trong mt hon cnh cho trc, i cng bc t vic chn lm pht mt cch vi v v trit ln trc tt c cc nhim v khc. C th l v quan im ny, cc nn kinh t hu x hi ch ngha s t ra l phng th nghim thc nghim l th. Cc chnh ph khc nhau, trn c s xut pht im khc nhau, s dng cc chnh sch kinh t khc nhau, c v chc chn s c trong tng lai cc nc, m c quan ti chnh s dng vic nng t gi thc t gim mc lm pht. V phn mnh Hungary ti lp lun chng li cch lm ny, v ti vn tip tc khuyn ngh s thn trng chng li mi e do ca s tng gi thc t ca ng forint, ca s ph v cn i ngoi thng mt ln na. 35 Du hiu ng khch l: s gia tng nng sut Bn c c th cm nhn l ti coi kinh t Hungary c nhiu im yu, v ti c gng lu n cc mi nguy him, nhng c mt chiu quan trng cn bn ca nn kinh t lm cho ti rt phn chn, l s gia tng nng sut. Trc y c cp n s c i thin cc hot ng xut khu Hungary. iu ny mt phn do s bin i ca t gi, song quan trng hn l do tnh hiu qu ca cc qu trnh thc t c
35

Darvas-Simon [1995] c quan im tng t.

204

bn. Vn mu cht ca s tng trng (ca Hungary v cc nc tng t, cc nc nh c nn kinh t m: s tng trng hng xut khu) l ng hc ca nng sut.
Bng 7 Nng sut lao ng cc nc hu x hi ch ngha So snh quc t Nc Bungari Czech Hungary Ba Lan Rumani Nga Slovakia Nng sut lao ng trung bnh (GDP thc t/s lao ng; 1989 = 1) 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1,00 0,97 0,88 0,89 0,88 0,91 1,00 0,97 0,88 0,89 0,88 0,91 1,00 0,98 0,92 1,05 1,11 1,16 1,00 0,92 0,91 0,98 1,00 1,07 1,00 0,95 0,83 0,77 0,81 1,00 0,89 0,74 0,66 0,57 1,00 0,98 0,95 0,93 0,92 0,96

Ngun: Tnh ton ca McHale [1996, Bng 1] trn c s cc ngun sau: European Commission [1995], EBRD [1995] v Short-Term Economic Indicators: Transition Economies cc s khc nhau ca xut bn phm OECD.

Bng 7 so snh dy thi gian ca nng sut nhiu nc hu x hi ch ngha. 36 Ch s ny Hungary l thun li nht. C nhiu nhn t gp phn vo vic ny. Gia chng s chuyn i ca quan h s hu tin trin chm hn, so vi nhng ni tin hnh ci gi l "t nhn ho hng lot", tc l ngi ta chia ch c cho khng cc phn nh s hu cho mi cng dn, qu trnh t nhn ho Hungary u tin to ra cc ch s hu "tht s". Ch yu l nhng t nhn hay cc x nghip t nhn tn ti trc v ang hot ng tr thnh cc ch s hu, m h c th ca i qun thc s vi ban iu hnh v c thc quyn cng nh
36

McHale [1996] so snh nng sut ca cc nc hu x hi ch ngha.

205

bit p buc hot ng hng ti li nhun. iu ny cng thc y vic tin hnh ti c cu (restructuring) cn bn din ra trong s ng cc x nghip. Ti Hungary rng buc ngn sch thc s c sit cht. Cc lut tng cng k lut ti chnh, ph hp vi kinh t th trng thc y vic ny: lut ph sn mi, lut ngn hng, lut k ton. ng l, mt vi iu khon c hnh vn thi qu ca lut ph sn gy nhng kh khn nghim trng mt thi, nhng nhng sai lm ban u c sa li nhanh chng. Cui cng th s chn lc t nhin bn r dn, v nh m cc x nghip cn sng st thc s l cc x nghip hiu qu v sinh li. 37 Lin quan vi nhng iu trn l Hungary phn no xo b c nn tht nghip trong vic lm xut hin trong h thng x hi ch ngha (ngi Hungary gi l tht nghip trong cng /c quan/ ch hin tng tht nghip tht nhng danh ngha vn c ch lm vic). Trong nn kinh t Hungary v c bn xy ra qu trnh cay ng i cng vi nhiu chu ng au kh ca con ngi, vi cm gic day dt ca s mt vic lm, qu trnh m hnh nh nhiu nc hu x hi ch ngha ngi ta vn mun tr hon. Mt s gii thch chung cho tt c nhng thay i cho n nay: t l u t trc tip ca nc ngoi vo Hungary l kh cao. Gn mt na cc khon u t nc ngoi cho ng u l u t Hungary. iu ny khng nhng c li xt v quan im ti chnh v m, m gp phn a cc sn phm mi, cng ngh mi, cc phng php
Rt tic l xu hng khng nht qun. Ngy nay ngi ta him khi qung phao cu, rt him hn trc kia, cho cc x nghip trong tnh trng kh khn ti chnh trm trng. Tuy vy nhng rc ri ti chnh ca khu vc doanh nghip hin nay th hin ra di dng "cc khon n ngn hng khng tr c". n nay thng th ngi ta cu cc ngn hng khi ph sn. (ng, l h khng th trng ch mt cch chc chn vo s tr gip ca chnh ph , nh trc kia, bi v mt vi ngn hng khng c sc sng b xo b). Trong mi trng hp c th xc nh rng chng ta vt qua c triu chng rng buc ngn sch mm.
37

206

qun l x nghip mi, v nng cao k lut lao ng v tnh t chc vo nn kinh t Hungary. S tng lin tc ca nng sut lao ng, bn thn n cha phi l iu kin cho tng trng bn vng v lu di. Nhiu iu kin khc cng phi c hnh thnh mt cch thun li; bi bo ny cp n mt phn trong s . Nhng iu c th thy r v mt l thuyt v chng minh mt cch rng ri bng kinh nghim thc tin lch s kinh t quc t, l: tng nng sut l mt iu kin quan trng nht, hoc chnh l iu kin quan trng nht, cho s tng trng kinh t lnh mnh, bn vng v lu di. Bn cnh cc l do khc, tuy cn nhiu kh khn, song chnh iu ny cho chng ta nim tin vo tng lai kinh t Hungary. Ti liu tham kho
ALESINA, A.PEROTTI, A. [1995]: Reducing Budget Deficits. Bn tho Bo co ti Hi ngh A Growing Government Debt International Experiences". Stockholm, 12 thng 6. ANDORKA RUDOLFKONDRATAS, A.TTH ISTVN GYRGY [1995]: A jlti rendszer jellemzi s reformjnak lehetsgei. Kzgazdasgi Szemle, 1. sz., 129. o. ANTAL LSZL [1994]: Az rksg. A gazdasg helyzete s a feladatok. Trsadalmi Szemle, 49. vf., 10. sz., 1221. o. AUGUSZTINOVICS MRIA [1993]: Egy rtelmes nyugdjrendszer. Kzgazdasgi Szemle, 5. sz., 415431. o. AUGUSZTINOVICS MRIAMARTOS BLA [1995]: Szmtsok s kvetkeztetsek nyugdjreformra.Kzgazdasgi Szemle, 11. sz., 9931023. o. BANCO DE MEXICO [1995]: Indicadores Economicos, december. BANCO DE MEXICO [1996a]: Indicadores Economicos, februr. BANCO DE MEXICO [1996b]: Indicadores Economicos, mjus, internet-adatbzis. BKESI LSZL [1993]: A feladat t szglete. Farkas Zoltn interjja Bkesi Lszlval. Trsadalmi Szemle, 48. vf., 3. sz., 313. o.

207

BKESI LSZL [1994]: A trsadalom mg nincs tisztban a gazdasgi helyzettel. Karsai Gbor interjja Bkesi Lszlval. Figyel, jlius 14., 1315. o. BKESI LSZL [1995]: Mst vlaszthatunk, de jobbat aligha. Npszabadsg, jlius 8, 1718. o. BLANCHFLOWER, D. G.OSWALD, A. J. [1994]: The Wage Curve. MIT Press, Cambridge s London. BOKROS LAJOS [1995a]: A leend pnzgyminiszter huszont pontja. Bokros Lajos szakmai cselekvsi programjnak alapvonalai. Npszabadsg, februr 17., 15. o. BOKROS LAJOS [1995b]: Az llamhztartsrl, a stabilizcirl. Bokros Lajos pnzgyminiszter tjkoztatja. Pnzgyi Szemle, 40. vf., 4. sz., 259262. o. BOKROS LAJOS [1996]: Nvekeds s/vagy egyensly avagy az 1995. mrcius 12-n meghirdetett stabilizci tanulsgai. Npszabadsg, mrcius 11., 8. o. BORBLY LSZL ANDRSNEMNYI JUDIT [1994]: Az llamadssg nvekedsnek sszetevi 19901992-ben. Kzgazdasgi Szemle, 2. sz., 110126. o. BORBLY LSZL ANDRSNEMNYI JUDIT [1995]: Eladsods, a kls s bels llamadssg alakulsa az tmenet gazdasgban (19901993). Megjelent: Rendszervlts s stabilizci. A piacgazdasgi tmenet els vei. Szerk.: Mellr Tams. Magyar Trendkutat Kzpont, Budapest, 123166. o. BRUNO, M. [1993]: Crisis, Stabilization, and Economic Reform: Therapy by Consensus. Oxford University Press, New York. BRUNO, M.EASTERLY, W. [1995]: Inflation Crises and Long-Run Growth. NBER Working Paper Series, No. 5209, National Bureau of Economic Research, Harvard University, Cambridge, augusztus. COOPER, R. N. [1992]: Economic Stabilization and Debt in Developing Countries. MIT Press, Cambridge and London. CSABA LSZL [1995]: Gazdasgstratgia helyett konjunktrapolitika. Klgazdasg, 39. vf., 3.sz., 3646. o. DARVAS ZSOLT [1996]: Exchange Rate Premia and the Credibility of the Crawling Target Zone in Hungary. Discussion Paper Series, No. 1307, Centre for Economic Research, London, janur. DARVAS ZSOLTSIMON ANDRS [1996]: Tkeberamls, rfolyam- s pnzpolitika. Kzirat. Magyar Nemzeti Bank, kzgazdasgi s kutatsi fosztly, Budapest, februr. DORNBUSCH, R.FISCHER, S. [1993]: Moderate Inflation. The World Bank Economic Review, 7. vf., 1. sz., 144. o. DORNBUSCH, R.WERNER, A. [1994]: Mexico: Stabilization, Reform and No Growth. Brookings Papers on Economic Activity, 1. sz., 253315. o.

208

DORNBUSCH, R.GOLDFAJN, I.VALDS, R. O. [1995]: Currency Crises and Collapses. Brookings Papers on Economic Activity, 2. sz., 219293. o. DRAZEN, A.GRILLI, V. [1993]: The Benefit of Crises for Economic Reforms. American Economic Review, 83. vf., 3. sz., 598607. o. EBRD [1995]: Transition Report. London. ERDS TIBOR [1994]: A tarts gazdasgi nvekeds realitsai s akadlyai. Kzgazdasgi Szemle, 6. sz., 463477. o. EUROPEAN COMMISSION [1995]: Employment Observatory: Central and Eastern Europe, No. 7. FELDSTEIN, M. [1974]: Social Security, Induced Retirement, and Aggregate Capital Accumulation. Journal of Political Economy, 82. vf., 5. sz., 905926. o. FERGE ZSUZSA [1995]: A magyar seglyezsi rendszer reformja, I. Esly, 1. sz. FERGE ZSUZSA [1996a]: A magyar seglyezsi rendszer reformja, II. Esly, 1. sz. FERGE ZSUZSA [1996b]: A szocilpolitika eslyei. Vigilia, megjelens alatt. FISCHER, S.SAHAY, R.VGH, C. A. [1996]: Stabilization and Growth in Transition Economies: The Early Experience. Kzirat. The International Monetary Fund, Washington, D.C., janur. GIAVAZZI, F.PAGANO, M. [1990]: Can Severe Fiscal Contractions be Expansionary? Tales of Two Small European Countries. NBER Macroeconomics Annual, 75116. o. GIAVAZZI, F.PAGANO, M. [1996]: Non-Keynesian Effects of Fiscal Policy Changes: International Evidence and the Swedish Experience. Swedish Economic Policy Review, mjus, megjelens alatt. HALPERN LSZL [1996]: Real Exchange Rates and Exchange Rate Policy in Hungary. Discussion Paper Series, No. 1366, Centre for Economic Policy Research, London, mrcius. HORVTH PIROSKA [1996]: Vizsglatok az llami redisztribci tanulmnyozshoz. Kzirat. Budapest. IMF [1994a]: International Financial Statistics Yearbook 1994. Washington, D.C. IMF [1994b]: IMF Economic Review, 7. sz. International Monetary Fund. IMF [1994c]: IMF Economic Review, 16. sz. International Monetary Fund. IMF [1994d]: IMF Economic Review, 17. sz. International Monetary Fund. IMF [1994e]: IMF Economic Review, 18. sz. International Monetary Fund. IMF [1995]: International Financial Statistics Yearbook 1995. International Monetary Fund, Washington, D.C. IMF [1996a]: International Financial Statistics, februr, International Monetary Fund.

209

IMF [1996b]: International Financial Statistics, prilis, International Monetary Fund. INSTITUTO NACIONAL DE ESTADISTICAS [1996]: Internet-adatbzis, mjus. KINDLEBERGER, C. P. [1978]: Manias, Panics, and Crashes: A History of Financial Crisis. Basic Books, New York. KOCSIS GYRGYI [1995]: Mgis, kinek a brre. Heti Vilggazgasg, oktber 28., 100. o. KOPINTDATORG [1996]: Konjunktrateszt-eredmnyek a feldolgoziparban, az ptiparban s a kiskereskedelemben, 1995. IV. negyedv. Budapest. KOPITS, G. [1996]: Hungarys Preannounced Crawling Peg. Acta Oeconomica, megjelens alatt. KORNAI JNOS [1994]: A legfontosabb: A tarts nvekeds. A makrogazdasgi feszltsgekrl s a kormny gazdasgpolitikjrl. A Npszabadsgban augusztus 29. s szeptember 2. kztt t folytatsban megjelent cikksorozat. KORNAI JNOS [1995]: A magyar gazdasgpolitika dilemmi. Kzgazdasgi Szemle, 78. sz., 633649. o. KORNAI JNOS [19951996]: Ngy jellegzetessg. A magyar fejlds vizsglata politikai gazdasgtani megkzeltsben, III. rsz. Kzgazdasgi Szemle, 1995. 12. sz., 10971117. o. s 1996. 1. sz., 129. o. KORNAI JNOS [1996]: Az llampolgr s az llam: A jlti rendszer reformja. Mozg Vilg, 22. vf., 2. sz., 3345. o. KVES ANDRS [1995a]: Egy alternatv gazdasgpolitika szksgessge s lehetsge. Klgazdasg, 39. vf., 6. sz., 417. o. KVES ANDRS [1995b]: Gazdasgpolitikai dilemmk s lehetsgek a Bokroscsomag utn. Klgazdasg, 39. vf., 11. sz., 418. o. KRUGMAN, P. [1991]: Financial Crises in the International Economy. Megjelent: The Risk of Economic Crisis. Szerk.: M. Feldstein. The University of Chicago Press, Chicago s London, 85128. o. KSH [1995a]: Magyar statisztikai vknyv 1994. Kzponti Statisztikai Hivatal, Budapest. KSH [1995b]: A KSH jelenti, 12. sz. Kzponti Statisztikai Hivatal. KSH [1995c]: A nemzetgazdasg munkaermrlege. Janur 1. Kzponti Statisztikai Hivatal, Budapest. KSH [1995d]: Foglalkoztatottsg s kereseti arnyok, 19931995. Kzponti Statisztikai Hivatal, Budapest. KSH [1996a]: KSH Statisztikai Hrek, prilis 2. Kzponti Statisztikai Hivatal. KSH [1996b]: A KSH jelenti, 1. sz. Kzponti Statisztikai Hivatal.

210

KSH [1996c]: Magyarorszg nemzeti szmli, 19911994. Budapest, Kzponti Statisztikai Hivatal, megjelens alatt. KSH [1996d]: Fbb munkagyi folyamatok. Negyedves jelents. Kzponti Statisztikai Hivatal, Budapest. KSH [1996e]: Statisztikai Havi Kzlemnyek, 23. sz. LAKI MIHLY [1993]: Chances for the Acceleration of Transition: The Case of Hungarian Privatization. East European Politics and Societies, 7. vf., 3. sz., 440451. o. LNYI KAMILLA [19941995]: Alkalmazkods s gazdasgi visszaess Magyarorszgon s ms orszgokban. I. Tnyek s magyarzatok. II. Gazdasgpolitika s szelekci. Trsadalmi Szemle, 49. vf., 12. sz., 1325. o. s 50. vf., 1. sz., 319. o. LITTLE, I. M. D.COOPER, R.N.CORDEN, W.M.RAJAPATIRANA, S. [1993]: Boom, Crisis and Adjustment. The Macroeconomic Experience of Developing Countries. Oxford University Press, a Vilgbank szmra publiklt kiadvny, Oxford. MAJOR IVNMIHLYI PTER [1994]: Privatizci hogyan tovbb? Kzgazdasgi Szemle, 3. sz., 214228. o. MCHALE, J. [1996]: Equilibrium Employment Rates and Transformational Slumps. Kzirat. Harvard University, Cambridge, mrcius. MIHLYI PTER [1992]: Fosztogats osztogats fosztogats. Az llami tulajdon tndklse s buksa. Kzgazdasgi Szemle, 11. sz., 10011017. o. MIHLYI PTER [1994]: Privatization in Hungary: An Overview. Megjelent: Privatization in the Transition Process. Recent Experiences in Eastern Europe. Szerk.: Y. Akyz, D. J. Kotte, Kves Andrs s Szamuely Lszl. United Nations Conference on Trade and Development s KopintDatorg, Genf s Budapest 363385. o. MIHLYI PTER [1995]: Privatisation in Hungary: Now Comes the Hard Core. Kzirat. A V. World Congress for Central and East European Studies cm konferencin elhangott elads, Vars, augusztus 611. MNB [1995]: Annual Report 1994. Magyar Nemzeti Bank, Budapest. MNB [1996a]: Az 1995. vi gazdasgi s pnzgyi folyamatokrl. Budapest, februr. MNB [1996b]: Havi Jelents, 2. sz. Magyar Nemzeti Bank. MNB [1996c]: Elterjeszts s jelents az 1996. vi rendes kzgylsnek a Magyar Nemzeti Bank 1995. vi zlettervrl. Magyar Nemzeti Bank, Budapest, prilis. MNB [1996d]: ves jelents 1995. Magyar Nemzeti Bank, Budapest, prilis.

211

OBLATH GBOR [1995]: A kltsgvetsi deficit makrogazdasgi hatsai Magyarorszgon. Klgazdasg, 39. vf., 7/8. sz., 2233. o. OBLATH GBOR [1996]: Makrogazdasgi folyamatok. Megjelent: Konjunktrajelents. A vilggazdasg s a magyar gazdasg helyzete s kiltsai 1996 tavaszn. Budapest: KopintDatorg, 1.sz., 79118. o. OECD [1995]: OECD Economic Outlook, december. OECD [1996]: Economic Indicators, mrcius. B Ti chnh (MEXICO) (SHCP) [1995]: Informe sobre la Situacion Economica, las Finanzas Publicas y la Deuda Publica. qu 4. B Ti chnh [1996a]: A gazdasg helyzete 199596 forduljn. Budapest, februr. B Ti chnh [1996b]: Tjkoztat az 1995. vi s az 1996. v eleji gazdasgi folyamatokrl. Budapest, mrcius. SACHS, J. D. [1996]: Economic Transition and the Exchange Rate Regime. Kzirat. Harvard Institute for International Development, Harvard University, Cambridge. SACHS, J. D.LARRAIN, F. B. [1993]: Macroeconomics in the Global Economy. Harvester Wheatsheaf, New York. SACHS, J. D.TORNELL, A.VELASCO, A. [1995]: The Collapse of the Mexicoan Peso: What Have We Learned? Discussion Paper, No. 1724, Harvard Institute of Economic Research, Harvard University, Cambridge, mjus. SURNYI GYRGY [1995a]: A gazdasg rklt struktri gzsba ktik az orszgot. Vlaszol Surnyi Gyrgy, a Nemzeti Bank elnke. HVG, prilis 29., 4748. o. SURNYI GYRGY [1995b]: nmagunkkal kell megllapodsra jutni. Beszlgets rakrl, brekrl, kamatokrl Surnyi Gyrggyel, az MNB elnkvel. Bossnyi Katalin interjja. Npszabadsg, december 30., 1. s 10. o. SURNYI GYRGY [1996]: Jobban igen, msknt nem. Szombati MH-extra Surnyi Gyrggyel, a Magyar Nemzeti Bank elnkvel. Pintr Dezs riportja. Magyar Hrlap, janur 6., 9. o. SZENTGYRGYVRI ARTRBAR ILONA [1996]: A magyar nemzetgazdasg nemzetkzi versenykpessge 1995-ben, kitekints 1996-ra s 1997-re. Kzirat. Magyar Nemzeti Bank, kzgazdasgi s kutatsi fosztly, Budapest, prilis. VGH, C. A. [1992]: Stopping High Inflation. IMF Staff Papers, szeptember, 39. vf., 3. sz., 626695. o. VOSZKA VA [1992]: Not Even the Contrary is True: The Transfigurations of Centralization and Decentralization. Acta Oeconomica, 44. vf., 1/2. sz., 77 94. o.

212

VOSZKA VA [1993]: Variations on the Theme of Self-Privatization. Acta Oeconomica, 45. vf., 3/4. sz., 310318. o. VOSZKA VA [1994]: Centralization, Renationalization, Redistribution: The Role of the Government in Changing the Ownership Structure in Hungary, 198993. Discussion Paper Series, No. 916, Centre for Economic Policy Research, London, februr. WORLD BANK, THE [1995a]: Hungary: Structural Reforms for Sustainable Growth. Document of the World Bank, Country operations Division, Central Europe Department, Report No. 13577-HU, Washington, D.C, jnius 12. WORLD BANK, THE [1995b]: World Tables 1995. Washington, DC.

Filename: 16. Bai hoc Chuyen doi o Dong Au.doc Directory: D:\Kinhte\SOS2 Template: C:\Documents and Settings\quantri\Application Data\Microsoft\Templates\Normal.dot Title: Kornai Jnos Subject: Author: quanga Keywords: Comments: Creation Date: 2/19/2012 2:22:00 AM Change Number: 2 Last Saved On: 2/19/2012 2:22:00 AM Last Saved By: Trnh Duy Khoa Total Editing Time: 2 Minutes Last Printed On: 2/19/2012 1:03:00 PM As of Last Complete Printing Number of Pages: 212 Number of Words: 52.694 (approx.) Number of Characters: 300.358 (approx.)